Book 5 Chapter 39 | |
1 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
1 | anīśvaro 'yaṃ puruṣo bhavābhave; sūtraprotā dārumayīva yoṣā
dhātrā tu diṣṭasya vaśe kilāyaṃ; tasmād vada tvaṃ śravaṇe dhṛto 'ham |
2 | vidura uvāca |
2 | aprāptakālaṃ vacanaṃ bṛhaspatir api bruvan
labhate buddhyavajñānam avamānaṃ ca bhārata |
3 | priyo bhavati dānena priyavādena cāparaḥ
mantraṃ mūlabalenānyo yaḥ priyaḥ priya eva saḥ |
4 | dveṣyo na sādhur bhavati na medhāvī na paṇḍitaḥ
priye śubhāni karmāṇi dveṣye pāpāni bhārata |
5 | na sa kṣayo mahārāja yaḥ kṣayo vṛddhim āvahet
kṣayaḥ sa tv iha mantavyo yaṃ labdhvā bahu nāśayet |
6 | samṛddhā guṇataḥ ke cid bhavanti dhanato 'pare
dhanavṛddhān guṇair hīnān dhṛtarāṣṭra vivarjayet |
7 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
7 | sarvaṃ tvam āyatīyuktaṃ bhāṣase prājñasaṃmatam
na cotsahe sutaṃ tyaktuṃ yato dharmas tato jayaḥ |
8 | vidura uvāca |
8 | svabhāvaguṇasaṃpanno na jātu vinayānvitaḥ
susūkṣmam api bhūtānām upamardaṃ prayokṣyate |
9 | parāpavādaniratāḥ paraduḥkhodayeṣu ca
parasparavirodhe ca yatante satatotthitāḥ |
10 | sadoṣaṃ darśanaṃ yeṣāṃ saṃvāse sumahad bhayam
arthādāne mahān doṣaḥ pradāne ca mahad bhayam |
11 | ye pāpā iti vikhyātāḥ saṃvāse parigarhitāḥ
yuktāś cānyair mahādoṣair ye narās tān vivarjayet |
12 | nivartamāne sauhārde prītir nīce praṇaśyati
yā caiva phalanirvṛttiḥ sauhṛde caiva yat sukham |
13 | yatate cāpavādāya yatnam ārabhate kṣaye
alpe 'py apakṛte mohān na śāntim upagacchati |
14 | tādṛśaiḥ saṃgataṃ nīcair nṛśaṃsair akṛtātmabhiḥ
niśāmya nipuṇaṃ buddhyā vidvān dūrād vivarjayet |
15 | yo jñātim anugṛhṇāti daridraṃ dīnam āturam
sa putrapaśubhir vṛddhiṃ yaśaś cāvyayam aśnute |
16 | jñātayo vardhanīyās tair ya icchanty ātmanaḥ śubham
kulavṛddhiṃ ca rājendra tasmāt sādhu samācara |
17 | śreyasā yokṣyase rājan kurvāṇo jñātisatkriyām
viguṇā hy api saṃrakṣyā jñātayo bharatarṣabha |
18 | kiṃ punar guṇavantas te tvatprasādābhikāṅkṣiṇaḥ
prasādaṃ kuru dīnānāṃ pāṇḍavānāṃ viśāṃ pate |
19 | dīyantāṃ grāmakāḥ ke cit teṣāṃ vṛttyartham īśvara
evaṃ loke yaśaḥprāpto bhaviṣyasi narādhipa |
20 | vṛddhena hi tvayā kāryaṃ putrāṇāṃ tāta rakṣaṇam
mayā cāpi hitaṃ vācyaṃ viddhi māṃ tvaddhitaiṣiṇam |
21 | jñātibhir vigrahas tāta na kartavyo bhavārthinā
sukhāni saha bhojyāni jñātibhir bharatarṣabha |
22 | saṃbhojanaṃ saṃkathanaṃ saṃprītiś ca parasparam
jñātibhiḥ saha kāryāṇi na virodhaḥ kathaṃ cana |
23 | jñātayas tārayantīha jñātayo majjayanti ca
suvṛttās tārayantīha durvṛttā majjayanti ca |
24 | suvṛtto bhava rājendra pāṇḍavān prati mānada
adharṣaṇīyaḥ śatrūṇāṃ tair vṛtas tvaṃ bhaviṣyasi |
25 | śrīmantaṃ jñātim āsādya yo jñātir avasīdati
digdhahastaṃ mṛga iva sa enas tasya vindati |
26 | paścād api naraśreṣṭha tava tāpo bhaviṣyati
tān vā hatān sutān vāpi śrutvā tad anucintaya |
27 | yena khaṭvāṃ samārūḍhaḥ paritapyeta karmaṇā
ādāv eva na tat kuryād adhruve jīvite sati |
28 | na kaś cin nāpanayate pumān anyatra bhārgavāt
śeṣasaṃpratipattis tu buddhimatsv eva tiṣṭhati |
29 | duryodhanena yady etat pāpaṃ teṣu purā kṛtam
tvayā tat kulavṛddhena pratyāneyaṃ nareśvara |
30 | tāṃs tvaṃ pade pratiṣṭhāpya loke vigatakalmaṣaḥ
bhaviṣyasi naraśreṣṭha pūjanīyo manīṣiṇām |
31 | suvyāhṛtāni dhīrāṇāṃ phalataḥ pravicintya yaḥ
adhyavasyati kāryeṣu ciraṃ yaśasi tiṣṭhati |
32 | avṛttiṃ vinayo hanti hanty anarthaṃ parākramaḥ
hanti nityaṃ kṣamā krodham ācāro hanty alakṣaṇam |
33 | paricchadena kṣetreṇa veśmanā paricaryayā
parīkṣeta kulaṃ rājan bhojanācchādanena ca |
34 | yayoś cittena vā cittaṃ naibhṛtaṃ naibhṛtena vā
sameti prajñayā prajñā tayor maitrī na jīryate |
35 | durbuddhim akṛtaprajñaṃ channaṃ kūpaṃ tṛṇair iva
vivarjayīta medhāvī tasmin maitrī praṇaśyati |
36 | avalipteṣu mūrkheṣu raudrasāhasikeṣu ca
tathaivāpetadharmeṣu na maitrīm ācared budhaḥ |
37 | kṛtajñaṃ dhārmikaṃ satyam akṣudraṃ dṛḍhabhaktikam
jitendriyaṃ sthitaṃ sthityāṃ mitram atyāgi ceṣyate |
38 | indriyāṇām anutsargo mṛtyunā na viśiṣyate
atyarthaṃ punar utsargaḥ sādayed daivatāny api |
39 | mārdavaṃ sarvabhūtānām anasūyā kṣamā dhṛtiḥ
āyuṣyāṇi budhāḥ prāhur mitrāṇāṃ cāvimānanā |
40 | apanītaṃ sunītena yo 'rthaṃ pratyāninīṣate
matim āsthāya sudṛḍhāṃ tad akāpuruṣavratam |
41 | āyatyāṃ pratikārajñas tadātve dṛḍhaniścayaḥ
atīte kāryaśeṣajño naro 'rthair na prahīyate |
42 | karmaṇā manasā vācā yad abhīkṣṇaṃ niṣevate
tad evāpaharaty enaṃ tasmāt kalyāṇam ācaret |
43 | maṅgalālambhanaṃ yogaḥ śrutam utthānam ārjavam
bhūtim etāni kurvanti satāṃ cābhīkṣṇadarśanam |
44 | anirvedaḥ śriyo mūlaṃ duḥkhanāśe sukhasya ca
mahān bhavaty anirviṇṇaḥ sukhaṃ cātyantam aśnute |
45 | nātaḥ śrīmattaraṃ kiṃ cid anyat pathyatamaṃ tathā
prabhaviṣṇor yathā tāta kṣamā sarvatra sarvadā |
46 | kṣamed aśaktaḥ sarvasya śaktimān dharmakāraṇāt
arthānarthau samau yasya tasya nityaṃ kṣamā hitā |
47 | yat sukhaṃ sevamāno 'pi dharmārthābhyāṃ na hīyate
kāmaṃ tad upaseveta na mūḍhavratam ācaret |
48 | duḥkhārteṣu pramatteṣu nāstikeṣv alaseṣu ca
na śrīr vasaty adānteṣu ye cotsāhavivarjitāḥ |
49 | ārjavena naraṃ yuktam ārjavāt savyapatrapam
aśaktimantaṃ manyanto dharṣayanti kubuddhayaḥ |
50 | atyāryam atidātāram atiśūram ativratam
prajñābhimāninaṃ caiva śrīr bhayān nopasarpati |
51 | agnihotraphalā vedāḥ śīlavṛttaphalaṃ śrutam
ratiputraphalā dārā dattabhuktaphalaṃ dhanam |
52 | adharmopārjitair arthair yaḥ karoty aurdhvadehikam
na sa tasya phalaṃ pretya bhuṅkte 'rthasya durāgamāt |
53 | kāntāravanadurgeṣu kṛcchrāsv āpatsu saṃbhrame
udyateṣu ca śastreṣu nāsti śeṣavatāṃ bhayam |
54 | utthānaṃ saṃyamo dākṣyam apramādo dhṛtiḥ smṛtiḥ
samīkṣya ca samārambho viddhi mūlaṃ bhavasya tat |
55 | tapo balaṃ tāpasānāṃ brahma brahmavidāṃ balam
hiṃsā balam asādhūnāṃ kṣamā guṇavatāṃ balam |
56 | aṣṭau tāny avrataghnāni āpo mūlaṃ phalaṃ payaḥ
havir brāhmaṇakāmyā ca guror vacanam auṣadham |
57 | na tatparasya saṃdadhyāt pratikūlaṃ yadātmanaḥ
saṃgraheṇaiṣa dharmaḥ syāt kāmād anyaḥ pravartate |
58 | akrodhena jayet krodham asādhuṃ sādhunā jayet
jayet kadaryaṃ dānena jayet satyena cānṛtam |
59 | strīdhūrtake 'lase bhīrau caṇḍe puruṣamānini
caure kṛtaghne viśvāso na kāryo na ca nāstike |
60 | abhivādanaśīlasya nityaṃ vṛddhopasevinaḥ
catvāri saṃpravardhante kīrtir āyur yaśobalam |
61 | atikleśena ye 'rthāḥ syur dharmasyātikrameṇa ca
arer vā praṇipātena mā sma teṣu manaḥ kṛthāḥ |
62 | avidyaḥ puruṣaḥ śocyaḥ śocyaṃ mithunam aprajam
nirāhārāḥ prajāḥ śocyāḥ śocyaṃ rāṣṭram arājakam |
63 | adhvā jarā dehavatāṃ parvatānāṃ jalaṃ jarā
asaṃbhogo jarā strīṇāṃ vākśalyaṃ manaso jarā |
64 | anāmnāyamalā vedā brāhmaṇasyāvrataṃ malam
kautūhalamalā sādhvī vipravāsamalāḥ striyaḥ |
65 | suvarṇasya malaṃ rūpyaṃ rūpyasyāpi malaṃ trapu
jñeyaṃ trapumalaṃ sīsaṃ sīsasyāpi malaṃ malam |
66 | na svapnena jayen nidrāṃ na kāmena striyaṃ jayet
nendhanena jayed agniṃ na pānena surāṃ jayet |
67 | yasya dānajitaṃ mitram amitrā yudhi nirjitāḥ
annapānajitā dārāḥ saphalaṃ tasya jīvitam |
68 | sahasriṇo 'pi jīvanti jīvanti śatinas tathā
dhṛtarāṣṭraṃ vimuñcecchāṃ na kathaṃ cin na jīvyate |
69 | yat pṛthivyāṃ vrīhiyavaṃ hiraṇyaṃ paśavaḥ striyaḥ
nālam ekasya tat sarvam iti paśyan na muhyati |
70 | rājan bhūyo bravīmi tvāṃ putreṣu samam ācara
samatā yadi te rājan sveṣu pāṇḍusuteṣu ca |