Book 5 Chapter 38 | |
1 | vidura uvāca |
1 | ūrdhvaṃ prāṇā hy utkrāmanti yūnaḥ sthavira āyati
pratyutthānābhivādābhyāṃ punas tān pratipadyate |
2 | pīṭhaṃ dattvā sādhave 'bhyāgatāya; ānīyāpaḥ parinirṇijya pādau
sukhaṃ pṛṣṭvā prativedyātmasaṃsthaṃ; tato dadyād annam avekṣya dhīraḥ |
3 | yasyodakaṃ madhuparkaṃ ca gāṃ ca; namantravit pratigṛhṇāti gehe
lobhād bhayād arthakārpaṇyato vā; tasyānarthaṃ jīvitam āhur āryāḥ |
4 | cikitsakaḥ śalyakartāvakīrṇī; stenaḥ krūro madyapo bhrūṇahā ca
senājīvī śrutivikrāyakaś ca; bhṛśaṃ priyo 'py atithir nodakārhaḥ |
5 | avikreyaṃ lavaṇaṃ pakvam annaṃ; dadhi kṣīraṃ madhu tailaṃ ghṛtaṃ ca
tilā māṃsaṃ mūlaphalāni śākaṃ; raktaṃ vāsaḥ sarvagandhā guḍaś ca |
6 | aroṣaṇo yaḥ samaloṣṭakāñcanaḥ; prahīṇaśoko gatasaṃdhivigrahaḥ
nindāpraśaṃsoparataḥ priyāpriye; carann udāsīnavad eṣa bhikṣukaḥ |
7 | nīvāramūleṅgudaśākavṛttiḥ; susaṃyatātmāgnikāryeṣv acodyaḥ
vane vasann atithiṣv apramatto; dhuraṃdharaḥ puṇyakṛd eṣa tāpasaḥ |
8 | apakṛtvā buddhimato dūrastho 'smīti nāśvaset
dīrghau buddhimato bāhū yābhyāṃ hiṃsati hiṃsitaḥ |
9 | na viśvased aviśvaste viśvaste nātiviśvaset
viśvāsād bhayam utpannaṃ mūlāny api nikṛntati |
10 | anīrṣyur guptadāraḥ syāt saṃvibhāgī priyaṃvadaḥ
ślakṣṇo madhuravāk strīṇāṃ na cāsāṃ vaśago bhavet |
11 | pūjanīyā mahābhāgāḥ puṇyāś ca gṛhadīptayaḥ
striyaḥ śriyo gṛhasyoktās tasmād rakṣyā viśeṣataḥ |
12 | pitur antaḥpuraṃ dadyān mātur dadyān mahānasam
goṣu cātmasamaṃ dadyāt svayam eva kṛṣiṃ vrajet bhṛtyair vaṇijyācāraṃ ca putraiḥ seveta brāhmaṇān |
13 | adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam
teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati |
14 | nityaṃ santaḥ kule jātāḥ pāvakopamatejasaḥ
kṣamāvanto nirākārāḥ kāṣṭhe 'gnir iva śerate |
15 | yasya mantraṃ na jānanti bāhyāś cābhyantarāś ca ye
sa rājā sarvataścakṣuś ciram aiśvaryam aśnute |
16 | kariṣyan na prabhāṣeta kṛtāny eva ca darśayet
dharmakāmārthakāryāṇi tathā mantro na bhidyate |
17 | giripṛṣṭham upāruhya prāsādaṃ vā rahogataḥ
araṇye niḥśalāke vā tatra mantro vidhīyate |
18 | nāsuhṛt paramaṃ mantraṃ bhāratārhati veditum
apaṇḍito vāpi suhṛt paṇḍito vāpy anātmavān amātye hy arthalipsā ca mantrarakṣaṇam eva ca |
19 | kṛtāni sarvakāryāṇi yasya vā pārṣadā viduḥ
gūḍhamantrasya nṛpates tasya siddhir asaṃśayam |
20 | apraśastāni karmāṇi yo mohād anutiṣṭhati
sa teṣāṃ viparibhraṃśe bhraśyate jīvitād api |
21 | karmaṇāṃ tu praśastānām anuṣṭhānaṃ sukhāvaham
teṣām evānanuṣṭhānaṃ paścāttāpakaraṃ mahat |
22 | sthānavṛddhikṣayajñasya ṣāḍguṇyaviditātmanaḥ
anavajñātaśīlasya svādhīnā pṛthivī nṛpa |
23 | amoghakrodhaharṣasya svayaṃ kṛtyānvavekṣiṇaḥ
ātmapratyayakośasya vasudheyaṃ vasuṃdharā |
24 | nāmamātreṇa tuṣyeta chatreṇa ca mahīpatiḥ
bhṛtyebhyo visṛjed arthān naikaḥ sarvaharo bhavet |
25 | brāhmaṇo brāhmaṇaṃ veda bhartā veda striyaṃ tathā
amātyaṃ nṛpatir veda rājā rājānam eva ca |
26 | na śatrur aṅkam āpanno moktavyo vadhyatāṃ gataḥ
ahatād dhi bhayaṃ tasmāj jāyate nacirād iva |
27 | daivateṣu ca yatnena rājasu brāhmaṇeṣu ca
niyantavyaḥ sadā krodho vṛddhabālātureṣu ca |
28 | nirarthaṃ kalahaṃ prājño varjayen mūḍhasevitam
kīrtiṃ ca labhate loke na cānarthena yujyate |
29 | prasādo niṣphalo yasya krodhaś cāpi nirarthakaḥ
na taṃ bhartāram icchanti ṣaṇḍhaṃ patim iva striyaḥ |
30 | na buddhir dhanalābhāya na jāḍyam asamṛddhaye
lokaparyāyavṛttāntaṃ prājño jānāti netaraḥ |
31 | vidyāśīlavayovṛddhān buddhivṛddhāṃś ca bhārata
dhanābhijanavṛddhāṃś ca nityaṃ mūḍho 'vamanyate |
32 | anāryavṛttam aprājñam asūyakam adhārmikam
anarthāḥ kṣipram āyānti vāgduṣṭaṃ krodhanaṃ tathā |
33 | avisaṃvādanaṃ dānaṃ samayasyāvyatikramaḥ
āvartayanti bhūtāni samyak praṇihitā ca vāk |
34 | avisaṃvādako dakṣaḥ kṛtajño matimān ṛjuḥ
api saṃkṣīṇakośo 'pi labhate parivāraṇam |
35 | dhṛtiḥ śamo damaḥ śaucaṃ kāruṇyaṃ vāg aniṣṭhurā
mitrāṇāṃ cānabhidrohaḥ saptaitāḥ samidhaḥ śriyaḥ |
36 | asaṃvibhāgī duṣṭātmā kṛtaghno nirapatrapaḥ
tādṛṅ narādhamo loke varjanīyo narādhipa |
37 | na sa rātrau sukhaṃ śete sasarpa iva veśmani
yaḥ kopayati nirdoṣaṃ sadoṣo 'bhyantaraṃ janam |
38 | yeṣu duṣṭeṣu doṣaḥ syād yogakṣemasya bhārata
sadā prasādanaṃ teṣāṃ devatānām ivācaret |
39 | ye 'rthāḥ strīṣu samāsaktāḥ prathamotpatiteṣu ca
ye cānāryasamāsaktāḥ sarve te saṃśayaṃ gatāḥ |
40 | yatra strī yatra kitavo yatra bālo 'nuśāsti ca
majjanti te 'vaśā deśā nadyām aśmaplavā iva |
41 | prayojaneṣu ye saktā na viśeṣeṣu bhārata
tān ahaṃ paṇḍitān manye viśeṣā hi prasaṅginaḥ |
42 | yaṃ praśaṃsanti kitavā yaṃ praśaṃsanti cāraṇāḥ
yaṃ praśaṃsanti bandhakyo na sa jīvati mānavaḥ |
43 | hitvā tān parameṣvāsān pāṇḍavān amitaujasaḥ
āhitaṃ bhārataiśvaryaṃ tvayā duryodhane mahat |
44 | taṃ drakṣyasi paribhraṣṭaṃ tasmāt tvaṃ nacirād iva
aiśvaryamadasaṃmūḍhaṃ baliṃ lokatrayād iva |