Book 5 Chapter 37 | |
1 | vidura uvāca |
1 | saptadaśemān rājendra manuḥ svāyaṃbhuvo 'bravīt
vaicitravīrya puruṣān ākāśaṃ muṣṭibhir ghnataḥ |
2 | tān evendrasya hi dhanur anāmyaṃ namato 'bravīt
atho marīcinaḥ pādān anāmyān namatas tathā |
3 | yaś cāśiṣyaṃ śāsati yaś ca kupyate; yaś cātivelaṃ bhajate dviṣantam
striyaś ca yo 'rakṣati bhadram astu te; yaś cāyācyaṃ yācati yaś ca katthate |
4 | yaś cābhijātaḥ prakaroty akāryaṃ; yaś cābalo balinā nityavairī
aśraddadhānāya ca yo bravīti; yaś cākāmyaṃ kāmayate narendra |
5 | vadhvā hāsaṃ śvaśuro yaś ca manyate; vadhvā vasann uta yo mānakāmaḥ
parakṣetre nirvapati yaś ca bījaṃ; striyaṃ ca yaḥ parivadate 'tivelam |
6 | yaś caiva labdhvā na smarāmīty uvāca; dattvā ca yaḥ katthati yācyamānaḥ
yaś cāsataḥ sāntvam upāsatīha; ete 'nuyānty anilaṃ pāśahastāḥ |
7 | yasmin yathā vartate yo manuṣyas; tasmiṃs tathā vartitavyaṃ sa dharmaḥ
māyācāro māyayā vartitavyaḥ; sādhv ācāraḥ sādhunā pratyudeyaḥ |
8 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
8 | śatāyur uktaḥ puruṣaḥ sarvavedeṣu vai yadā
nāpnoty atha ca tat sarvam āyuḥ keneha hetunā |
9 | vidura uvāca |
9 | ativādo 'timānaś ca tathātyāgo narādhipa
krodhaś cātivivitsā ca mitradrohaś ca tāni ṣaṭ |
10 | eta evāsayas tīkṣṇāḥ kṛntanty āyūṃṣi dehinām
etāni mānavān ghnanti na mṛtyur bhadram astu te |
11 | viśvastasyaiti yo dārān yaś cāpi gurutalpagaḥ
vṛṣalīpatir dvijo yaś ca pānapaś caiva bhārata |
12 | śaraṇāgatahā caiva sarve brahmahaṇaiḥ samāḥ
etaiḥ sametya kartavyaṃ prāyaścittam iti śrutiḥ |
13 | gṛhī vadānyo 'napaviddhavākyaḥ; śeṣānnabhoktāpy avihiṃsakaś ca
nānarthakṛt tyaktakaliḥ kṛtajñaḥ; satyo mṛduḥ svargam upaiti vidvān |
14 | sulabhāḥ puruṣā rājan satataṃ priyavādinaḥ
apriyasya tu pathyasya vaktā śrotā ca durlabhaḥ |
15 | yo hi dharmaṃ vyapāśritya hitvā bhartuḥ priyāpriye
apriyāṇy āha pathyāni tena rājā sahāyavān |
16 | tyajet kulārthe puruṣaṃ grāmasyārthe kulaṃ tyajet
grāmaṃ janapadasyārthe ātmārthe pṛthivīṃ tyajet |
17 | āpadarthaṃ dhanaṃ rakṣed dārān rakṣed dhanair api
ātmānaṃ satataṃ rakṣed dārair api dhanair api |
18 | uktaṃ mayā dyūtakāle 'pi rājan; naivaṃ yuktaṃ vacanaṃ prātipīya
tadauṣadhaṃ pathyam ivāturasya; na rocate tava vaicitravīrya |
19 |
kākair imāṃś citrabarhān mayūrān; parājaiṣṭhāḥ pāṇḍavān dhārtarāṣṭraiḥ
hitvā siṃhān kroṣṭukān gūhamānaḥ; prāpte kāle śocitā tvaṃ narendra |
20 | yas tāta na krudhyati sarvakālaṃ; bhṛtyasya bhaktasya hite ratasya
tasmin bhṛtyā bhartari viśvasanti; na cainam āpatsu parityajanti |
21 | na bhṛtyānāṃ vṛttisaṃrodhanena; bāhyaṃ janaṃ saṃjighṛkṣed apūrvam
tyajanti hy enam ucitāvaruddhāḥ; snigdhā hy amātyāḥ parihīnabhogāḥ |
22 | kṛtyāni pūrvaṃ parisaṃkhyāya sarvāṇy; āyavyayāv anurūpāṃ ca vṛttim
saṃgṛhṇīyād anurūpān sahāyān; sahāyasādhyāni hi duṣkarāṇi |
23 | abhiprāyaṃ yo viditvā tu bhartuḥ; sarvāṇi kāryāṇi karoty atandrīḥ
vaktā hitānām anurakta āryaḥ; śaktijña ātmeva hi so 'nukampyaḥ |
24 | vākyaṃ tu yo nādriyate 'nuśiṣṭaḥ; pratyāha yaś cāpi niyujyamānaḥ
prajñābhimānī pratikūlavādī; tyājyaḥ sa tādṛk tvarayaiva bhṛtyaḥ |
25 | astabdham aklībam adīrghasūtraṃ; sānukrośaṃ ślakṣṇam ahāryam anyaiḥ
arogajātīyam udāravākyaṃ; dūtaṃ vadanty aṣṭaguṇopapannam |
26 | na viśvāsāj jātu parasya gehaṃ; gacchen naraś cetayāno vikāle
na catvare niśi tiṣṭhen nigūḍho; na rājanyāṃ yoṣitaṃ prārthayīta |
27 | na nihnavaṃ satragatasya gacchet; saṃsṛṣṭamantrasya kusaṃgatasya
na ca brūyān nāśvasāmi tvayīti; sakāraṇaṃ vyapadeśaṃ tu kuryāt |
28 | ghṛṇī rājā puṃścalī rājabhṛtyaḥ; putro bhrātā vidhavā bālaputrā
senājīvī coddhṛtabhakta eva; vyavahāre vai varjanīyāḥ syur ete |
29 | guṇā daśa snānaśīlaṃ bhajante; balaṃ rūpaṃ svaravarṇapraśuddhiḥ
sparśaś ca gandhaś ca viśuddhatā ca; śrīḥ saukumāryaṃ pravarāś ca nāryaḥ |
30 | guṇāś ca ṣaṇmitabhuktaṃ bhajante; ārogyam āyuś ca sukhaṃ balaṃ ca
anāvilaṃ cāsya bhaved apatyaṃ; na cainam ādyūna iti kṣipanti |
31 | akarmaśīlaṃ ca mahāśanaṃ ca; lokadviṣṭaṃ bahumāyaṃ nṛśaṃsam
adeśakālajñam aniṣṭaveṣam; etān gṛhe na prativāsayīta |
32 | kadaryam ākrośakam aśrutaṃ ca; varākasaṃbhūtam amānyamāninam
niṣṭhūriṇaṃ kṛtavairaṃ kṛtaghnam; etān bhṛśārto 'pi na jātu yācet |
33 | saṃkliṣṭakarmāṇam atipravādaṃ; nityānṛtaṃ cādṛḍhabhaktikaṃ ca
vikṛṣṭarāgaṃ bahumāninaṃ cāpy; etān na seveta narādhamān ṣaṭ |
34 | sahāyabandhanā hy arthāḥ sahāyāś cārthabandhanāḥ
anyonyabandhanāv etau vinānyonyaṃ na sidhyataḥ |
35 |
utpādya putrān anṛṇāṃś ca kṛtvā; vṛttiṃ ca tebhyo 'nuvidhāya kāṃ cit
sthāne kumārīḥ pratipādya sarvā; araṇyasaṃstho munivad bubhūṣet |
36 | hitaṃ yat sarvabhūtānām ātmanaś ca sukhāvaham
tat kuryād īśvaro hy etan mūlaṃ dharmārthasiddhaye |
37 | buddhiḥ prabhāvas tejaś ca sattvam utthānam eva ca
vyavasāyaś ca yasya syāt tasyāvṛttibhayaṃ kutaḥ |
38 | paśya doṣān pāṇḍavair vigrahe tvaṃ; yatra vyatherann api devāḥ saśakrāḥ
putrair vairaṃ nityam udvignavāso; yaśaḥpraṇāśo dviṣatāṃ ca harṣaḥ |
39 | bhīṣmasya kopas tava cendrakalpa; droṇasya rājñaś ca yudhiṣṭhirasya
utsādayel lokam imaṃ pravṛddhaḥ; śveto grahas tiryag ivāpatan khe |
40 | tava putraśataṃ caiva karṇaḥ pañca ca pāṇḍavāḥ
pṛthivīm anuśāseyur akhilāṃ sāgarāmbarām |
41 | dhārtarāṣṭrā vanaṃ rājan vyāghrāḥ pāṇḍusutā matāḥ
mā vanaṃ chindhi savyāghraṃ mā vyāghrān nīnaśo vanāt |
42 | na syād vanam ṛte vyāghrān vyāghrā na syur ṛte vanam
vanaṃ hi rakṣyate vyāghrair vyāghrān rakṣati kānanam |
43 | na tathecchanty akalyāṇāḥ pareṣāṃ vedituṃ guṇān
yathaiṣāṃ jñātum icchanti nairguṇyaṃ pāpacetasaḥ |
44 | arthasiddhiṃ parām icchan dharmam evāditaś caret
na hi dharmād apaity arthaḥ svargalokād ivāmṛtam |
45 | yasyātmā virataḥ pāpāt kalyāṇe ca niveśitaḥ
tena sarvam idaṃ buddhaṃ prakṛtir vikṛtiś ca yā |
46 | yo dharmam arthaṃ kāmaṃ ca yathākālaṃ niṣevate
dharmārthakāmasaṃyogaṃ so 'mutreha ca vindati |
47 | saṃniyacchati yo vegam utthitaṃ krodhaharṣayoḥ
sa śriyo bhājanaṃ rājan yaś cāpatsu na muhyati |
48 | balaṃ pañcavidhaṃ nityaṃ puruṣāṇāṃ nibodha me
yat tu bāhubalaṃ nāma kaniṣṭhaṃ balam ucyate |
49 | amātyalābho bhadraṃ te dvitīyaṃ balam ucyate
dhanalābhas tṛtīyaṃ tu balam āhur jigīṣavaḥ |
50 | yat tv asya sahajaṃ rājan pitṛpaitāmahaṃ balam
abhijātabalaṃ nāma tac caturthaṃ balaṃ smṛtam |
51 | yena tv etāni sarvāṇi saṃgṛhītāni bhārata
yad balānāṃ balaṃ śreṣṭhaṃ tat prajñābalam ucyate |
52 | mahate yo 'pakārāya narasya prabhaven naraḥ
tena vairaṃ samāsajya dūrastho 'smīti nāśvaset |
53 | strīṣu rājasu sarpeṣu svādhyāye śatruseviṣu
bhoge cāyuṣi viśvāsaṃ kaḥ prājñaḥ kartum arhati |
54 | prajñāśareṇābhihatasya jantoś; cikitsakāḥ santi na cauṣadhāni
na homamantrā na ca maṅgalāni; nātharvaṇā nāpy agadāḥ susiddhāḥ |
55 | sarpaś cāgniś ca siṃhaś ca kulaputraś ca bhārata
nāvajñeyā manuṣyeṇa sarve te hy atitejasaḥ |
56 | agnis tejo mahal loke gūḍhas tiṣṭhati dāruṣu
na copayuṅkte tad dāru yāvan no dīpyate paraiḥ |
57 | sa eva khalu dārubhyo yadā nirmathya dīpyate
tadā tac ca vanaṃ cānyan nirdahaty āśu tejasā |
58 | evam eva kule jātāḥ pāvakopamatejasaḥ
kṣamāvanto nirākārāḥ kāṣṭhe 'gnir iva śerate |
59 | latādharmā tvaṃ saputraḥ śālāḥ pāṇḍusutā matāḥ
na latā vardhate jātu mahādrumam anāśritā |
60 | vanaṃ rājaṃs tvaṃ saputro 'mbikeya; siṃhān vane pāṇḍavāṃs tāta viddhi
siṃhair vihīnaṃ hi vanaṃ vinaśyet; siṃhā vinaśyeyur ṛte vanena |