Book 5 Chapter 36 | |
1 | vidura uvāca |
1 | atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam
ātreyasya ca saṃvādaṃ sādhyānāṃ ceti naḥ śrutam |
2 | carantaṃ haṃsarūpeṇa maharṣiṃ saṃśitavratam
sādhyā devā mahāprājñaṃ paryapṛcchanta vai purā |
3 | sādhyā devā vayam asmo maharṣe; dṛṣṭvā bhavantaṃ na śaknumo 'numātum
śrutena dhīro buddhimāṃs tvaṃ mato naḥ; kāvyāṃ vācaṃ vaktum arhasy udārām |
4 | haṃsa uvāca |
4 | etat kāryam amarāḥ saṃśrutaṃ me; dhṛtiḥ śamaḥ satyadharmānuvṛttiḥ
granthiṃ vinīya hṛdayasya sarvaṃ; priyāpriye cātmavaśaṃ nayīta |
5 | ākruśyamāno nākrośen manyur eva titikṣitaḥ
ākroṣṭāraṃ nirdahati sukṛtaṃ cāsya vindati |
6 | nākrośī syān nāvamānī parasya; mitradrohī nota nīcopasevī
na cātimānī na ca hīnavṛtto; rūkṣāṃ vācaṃ ruśatīṃ varjayīta |
7 | marmāṇy asthīni hṛdayaṃ tathāsūn; ghorā vāco nirdahantīha puṃsām
tasmād vācaṃ ruśatīṃ rūkṣarūpāṃ; dharmārāmo nityaśo varjayīta |
8 | aruṃtudaṃ paruṣaṃ rūkṣavācaṃ; vākkaṇṭakair vitudantaṃ manuṣyān
vidyād alakṣmīkatamaṃ janānāṃ; mukhe nibaddhāṃ nirṛtiṃ vahantam |
9 | paraś ced enam adhividhyeta bāṇair; bhṛśaṃ sutīkṣṇair analārkadīptaiḥ
viricyamāno 'py atiricyamāno; vidyāt kaviḥ sukṛtaṃ me dadhāti |
10 | yadi santaṃ sevate yady asantaṃ; tapasvinaṃ yadi vā stenam eva
vāso yathā raṅgavaśaṃ prayāti; tathā sa teṣāṃ vaśam abhyupaiti |
11 | vādaṃ tu yo na pravaden na vādayed; yo nāhataḥ pratihanyān na ghātayet
yo hantukāmasya na pāpam icchet; tasmai devāḥ spṛhayanty āgatāya |
12 | avyāhṛtaṃ vyāhṛtāc chreya āhuḥ; satyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tad dvitīyam
priyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tat tṛtīyaṃ; dharmyaṃ vaded vyāhṛtaṃ tac caturtham |
13 | yādṛśaiḥ saṃvivadate yādṛśāṃś copasevate
yādṛg icchec ca bhavituṃ tādṛg bhavati pūruṣaḥ |
14 | yato yato nivartate tatas tato vimucyate
nivartanād dhi sarvato na vetti duḥkham aṇv api |
15 | na jīyate nota jigīṣate 'nyān; na vairakṛc cāpratighātakaś ca
nindāpraśaṃsāsu samasvabhāvo; na śocate hṛṣyati naiva cāyam |
16 | bhāvam icchati sarvasya nābhāve kurute matim
satyavādī mṛdur dānto yaḥ sa uttamapūruṣaḥ |
17 | nānarthakaṃ sāntvayati pratijñāya dadāti ca
rāddhāparāddhe jānāti yaḥ sa madhyamapūruṣaḥ |
18 | duḥśāsanas tūpahantā na śāstā; nāvartate manyuvaśāt kṛtaghnaḥ
na kasya cin mitram atho durātmā; kalāś caitā adhamasyeha puṃsaḥ |
19 | na śraddadhāti kalyāṇaṃ parebhyo 'py ātmaśaṅkitaḥ
nirākaroti mitrāṇi yo vai so 'dhamapūruṣaḥ |
20 | uttamān eva seveta prāpte kāle tu madhyamān
adhamāṃs tu na seveta ya icchec chreya ātmanaḥ |
21 | prāpnoti vai vittam asadbalena; nityotthānāt prajñayā pauruṣeṇa
na tv eva samyag labhate praśaṃsāṃ; na vṛttam āpnoti mahākulānām |
22 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
22 | mahākulānāṃ spṛhayanti devā; dharmārthavṛddhāś ca bahuśrutāś ca
pṛcchāmi tvāṃ vidura praśnam etaṃ; bhavanti vai kāni mahākulāni |
23 | vidura uvāca |
23 | tapo damo brahmavit tvaṃ vitānāḥ; puṇyā vivāhāḥ satatānnadānam
yeṣv evaite sapta guṇā bhavanti; samyag vṛttās tāni mahākulāni |
24 | yeṣāṃ na vṛttaṃ vyathate na yonir; vṛttaprasādena caranti dharmam
ye kīrtim icchanti kule viśiṣṭāṃ; tyaktānṛtās tāni mahākulāni |
25 | anijyayāvivāhaiś ca vedasyotsādanena ca
kulāny akulatāṃ yānti dharmasyātikrameṇa ca |
26 | devadravyavināśena brahmasvaharaṇena ca
kulāny akulatāṃ yānti brāhmaṇātikrameṇa ca |
27 | brāhmaṇānāṃ paribhavāt parivādāc ca bhārata
kulāny akulatāṃ yānti nyāsāpaharaṇena ca |
28 | kulāni samupetāni gobhiḥ puruṣato 'śvataḥ
kulasaṃkhyāṃ na gacchanti yāni hīnāni vṛttataḥ |
29 | vṛttatas tv avihīnāni kulāny alpadhanāny api
kulasaṃkhyāṃ tu gacchanti karṣanti ca mahad yaśaḥ |
30 | mā naḥ kule vairakṛt kaś cid astu; rājāmātyo mā parasvāpahārī
mitradrohī naikṛtiko 'nṛtī vā; pūrvāśī vā pitṛdevātithibhyaḥ |
31 | yaś ca no brāhmaṇaṃ hanyād yaś ca no brāhmaṇān dviṣet
na naḥ sa samitiṃ gacched yaś ca no nirvapet kṛṣim |
32 | tṛṇāni bhūmir udakaṃ vāk caturthī ca sūnṛtā
satām etāni geheṣu nocchidyante kadā cana |
33 | śraddhayā parayā rājann upanītāni satkṛtim
pravṛttāni mahāprājña dharmiṇāṃ puṇyakarmaṇām |
34 | sūkṣmo 'pi bhāraṃ nṛpate syandano vai; śakto voḍhuṃ na tathānye mahījāḥ
evaṃ yuktā bhārasahā bhavanti; mahākulīnā na tathānye manuṣyāḥ |
35 | na tan mitraṃ yasya kopād bibheti; yad vā mitraṃ śaṅkitenopacaryam
yasmin mitre pitarīvāśvasīta; tad vai mitraṃ saṃgatānītarāṇi |
36 | yadi ced apy asaṃbandho mitrabhāvena vartate
sa eva bandhus tan mitraṃ sā gatis tatparāyaṇam |
37 | calacittasya vai puṃso vṛddhān anupasevataḥ
pāriplavamater nityam adhruvo mitrasaṃgrahaḥ |
38 | calacittam anātmānam indriyāṇāṃ vaśānugam
arthāḥ samativartante haṃsāḥ śuṣkaṃ saro yathā |
39 | akasmād eva kupyanti prasīdanty animittataḥ
śīlam etad asādhūnām abhraṃ pāriplavaṃ yathā |
40 | satkṛtāś ca kṛtārthāś ca mitrāṇāṃ na bhavanti ye
tān mṛtān api kravyādāḥ kṛtaghnān nopabhuñjate |
41 | arthayed eva mitrāṇi sati vāsati vā dhane
nānarthayan vijānāti mitrāṇāṃ sāraphalgutām |
42 | saṃtāpād bhraśyate rūpaṃ saṃtāpād bhraśyate balam
saṃtāpād bhraśyate jñānaṃ saṃtāpād vyādhim ṛcchati |
43 | anavāpyaṃ ca śokena śarīraṃ copatapyate
amitrāś ca prahṛṣyanti mā sma śoke manaḥ kṛthāḥ |
44 | punar naro mriyate jāyate ca; punar naro hīyate vardhate punaḥ
punar naro yācati yācyate ca; punar naraḥ śocati śocyate punaḥ |
45 | sukhaṃ ca duḥkhaṃ ca bhavābhavau ca; lābhālābhau maraṇaṃ jīvitaṃ ca
paryāyaśaḥ sarvam iha spṛśanti; tasmād dhīro naiva hṛṣyen na śocet |
46 | calāni hīmāni ṣaḍindriyāṇi; teṣāṃ yad yad vartate yatra yatra
tatas tataḥ sravate buddhir asya; chidrodakumbhād iva nityam ambhaḥ |
47 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
47 | tanur ucchaḥ śikhī rājā mithyopacarito mayā
mandānāṃ mama putrāṇāṃ yuddhenāntaṃ kariṣyati |
48 | nityodvignam idaṃ sarvaṃ nityodvignam idaṃ manaḥ
yat tat padam anudvignaṃ tan me vada mahāmate |
49 | vidura uvāca |
49 | nānyatra vidyātapasor nānyatrendriyanigrahāt
nānyatra lobhasaṃtyāgāc chāntiṃ paśyāmi te 'nagha |
50 | buddhyā bhayaṃ praṇudati tapasā vindate mahat
guruśuśrūṣayā jñānaṃ śāntiṃ tyāgena vindati |
51 | anāśritā dānapuṇyaṃ vedapuṇyam anāśritāḥ
rāgadveṣavinirmuktā vicarantīha mokṣiṇaḥ |
52 | svadhītasya suyuddhasya sukṛtasya ca karmaṇaḥ
tapasaś ca sutaptasya tasyānte sukham edhate |
53 | svāstīrṇāni śayanāni prapannā; na vai bhinnā jātu nidrāṃ labhante
na strīṣu rājan ratim āpnuvanti; na māgadhaiḥ stūyamānā na sūtaiḥ |
54 | na vai bhinnā jātu caranti dharmaṃ; na vai sukhaṃ prāpnuvantīha bhinnāḥ
na vai bhinnā gauravaṃ mānayanti; na vai bhinnāḥ praśamaṃ rocayanti |
55 | na vai teṣāṃ svadate pathyam uktaṃ; yogakṣemaṃ kalpate nota teṣām
bhinnānāṃ vai manujendra parāyaṇaṃ; na vidyate kiṃ cid anyad vināśāt |
56 | saṃbhāvyaṃ goṣu saṃpannaṃ saṃbhāvyaṃ brāhmaṇe tapaḥ
saṃbhāvyaṃ strīṣu cāpalyaṃ saṃbhāvyaṃ jñātito bhayam |
57 | tantavo 'py āyatā nityaṃ tantavo bahulāḥ samāḥ
bahūn bahutvād āyāsān sahantīty upamā satām |
58 | dhūmāyante vyapetāni jvalanti sahitāni ca
dhṛtarāṣṭrolmukānīva jñātayo bharatarṣabha |
59 | brāhmaṇeṣu ca ye śūrāḥ strīṣu jñātiṣu goṣu ca
vṛntād iva phalaṃ pakvaṃ dhṛtarāṣṭra patanti te |
60 | mahān apy ekajo vṛkṣo balavān supratiṣṭhitaḥ
prasahya eva vātena śākhāskandhaṃ vimarditum |
61 | atha ye sahitā vṛkṣāḥ saṃghaśaḥ supratiṣṭhitāḥ
te hi śīghratamān vātān sahante 'nyonyasaṃśrayāt |
62 | evaṃ manuṣyam apy ekaṃ guṇair api samanvitam
śakyaṃ dviṣanto manyante vāyur drumam ivaikajam |
63 | anyonyasamupaṣṭambhād anyonyāpāśrayeṇa ca
jñātayaḥ saṃpravardhante sarasīvotpalāny uta |
64 | avadhyā brāhmaṇā gāvaḥ striyo bālāś ca jñātayaḥ
yeṣāṃ cānnāni bhuñjīta ye ca syuḥ śaraṇāgatāḥ |
65 | na manuṣye guṇaḥ kaś cid anyo dhanavatām api
anāturatvād bhadraṃ te mṛtakalpā hi rogiṇaḥ |
66 | avyādhijaṃ kaṭukaṃ śīrṣarogaṃ; pāpānubandhaṃ paruṣaṃ tīkṣṇam ugram
satāṃ peyaṃ yan na pibanty asanto; manyuṃ mahārāja piba praśāmya |
67 | rogārditā na phalāny ādriyante; na vai labhante viṣayeṣu tattvam
duḥkhopetā rogiṇo nityam eva; na budhyante dhanabhogān na saukhyam |
68 | purā hy ukto nākaros tvaṃ vaco me; dyūte jitāṃ draupadīṃ prekṣya rājan
duryodhanaṃ vārayety akṣavatyāṃ; kitavatvaṃ paṇḍitā varjayanti |
69 | na tad balaṃ yan mṛdunā virudhyate; miśro dharmas tarasā sevitavyaḥ
pradhvaṃsinī krūrasamāhitā śrīr; mṛduprauḍhā gacchati putrapautrān |
70 |
dhārtarāṣṭrāḥ pāṇḍavān pālayantu; pāṇḍoḥ sutās tava putrāṃś ca pāntu
ekārimitrāḥ kuravo hy ekamantrā; jīvantu rājan sukhinaḥ samṛddhāḥ |
71 | meḍhībhūtaḥ kauravāṇāṃ tvam adya; tvayy ādhīnaṃ kurukulam ājamīḍha
pārthān bālān vanavāsaprataptān; gopāyasva svaṃ yaśas tāta rakṣan |
72 | saṃdhatsva tvaṃ kauravān pāṇḍuputrair; mā te 'ntaraṃ ripavaḥ prārthayantu
satye sthitās te naradeva sarve; duryodhanaṃ sthāpaya tvaṃ narendra |