Book 5 Chapter 35 | |
1 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
1 | brūhi bhūyo mahābuddhe dharmārthasahitaṃ vacaḥ
śṛṇvato nāsti me tṛptir vicitrāṇīha bhāṣase |
2 | vidura uvāca |
2 | sarvatīrtheṣu vā snānaṃ sarvabhūteṣu cārjavam
ubhe ete same syātām ārjavaṃ vā viśiṣyate |
3 | ārjavaṃ pratipadyasva putreṣu satataṃ vibho
iha kīrtiṃ parāṃ prāpya pretya svargam avāpsyasi |
4 | yāvat kīrtir manuṣyasya puṇyā lokeṣu gīyate
tāvat sa puruṣavyāghra svargaloke mahīyate |
5 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
virocanasya saṃvādaṃ keśinyarthe sudhanvanā |
6 | keśiny uvāca |
6 | kiṃ brāhmaṇāḥ svic chreyāṃso ditijāḥ svid virocana
atha kena sma paryaṅkaṃ sudhanvā nādhirohati |
7 | virocana uvāca |
7 | prājāpatyā hi vai śreṣṭhā vayaṃ keśini sattamāḥ
asmākaṃ khalv ime lokāḥ ke devāḥ ke dvijātayaḥ |
8 | keśiny uvāca |
8 | ihaivāssva pratīkṣāva upasthāne virocana
sudhanvā prātar āgantā paśyeyaṃ vāṃ samāgatau |
9 | virocana uvāca |
9 | tathā bhadre kariṣyāmi yathā tvaṃ bhīru bhāṣase
sudhanvānaṃ ca māṃ caiva prātar draṣṭāsi saṃgatau |
10 | sudhanvovāca |
10 | anvālabhe hiraṇmayaṃ prāhrāde 'haṃ tavāsanam
ekatvam upasaṃpanno na tv āseyaṃ tvayā saha |
11 | virocana uvāca |
11 | anvāharantu phalakaṃ kūrcaṃ vāpy atha vā bṛsīm
sudhanvan na tvam arho 'si mayā saha samāsanam |
12 | sudhanvovāca |
12 | pitāpi te samāsīnam upāsītaiva mām adhaḥ
bālaḥ sukhaidhito gehe na tvaṃ kiṃ cana budhyase |
13 | virocana uvāca |
13 | hiraṇyaṃ ca gavāśvaṃ ca yad vittam asureṣu naḥ
sudhanvan vipaṇe tena praśnaṃ pṛcchāva ye viduḥ |
14 | sudhanvovāca |
14 | hiraṇyaṃ ca gavāśvaṃ ca tavaivāstu virocana
prāṇayos tu paṇaṃ kṛtvā praśnaṃ pṛcchāva ye viduḥ |
15 | virocana uvāca |
15 | āvāṃ kutra gamiṣyāvaḥ prāṇayor vipaṇe kṛte
na hi deveṣv ahaṃ sthātā na manuṣyeṣu karhi cit |
16 | sudhanvovāca |
16 | pitaraṃ te gamiṣyāvaḥ prāṇayor vipaṇe kṛte
putrasyāpi sa hetor hi prahrādo nānṛtaṃ vadet |
17 | prahrāda uvāca |
17 | imau tau saṃpradṛśyete yābhyāṃ na caritaṃ saha
āśīviṣāv iva kruddhāv ekamārgam ihāgatau |
18 | kiṃ vai sahaiva carato na purā carataḥ saha
virocanaitat pṛcchāmi kiṃ te sakhyaṃ sudhanvanā |
19 | virocana uvāca |
19 | na me sudhanvanā sakhyaṃ prāṇayor vipaṇāvahe
prahrāda tat tvāṃ pṛcchāmi mā praśnam anṛtaṃ vadīḥ |
20 | prahrāda uvāca |
20 | udakaṃ madhuparkaṃ cāpy ānayantu sudhanvane
brahmann abhyarcanīyo 'si śvetā gauḥ pīvarīkṛtā |
21 | sudhanvovāca |
21 | udakaṃ madhuparkaṃ ca patha evārpitaṃ mama
prahrāda tvaṃ tu nau praśnaṃ tathyaṃ prabrūhi pṛcchatoḥ |
22 | prahrāda uvāca |
22 | putro vānyo bhavān brahman sākṣye caiva bhavet sthitaḥ
tayor vivadatoḥ praśnaṃ katham asmadvidho vadet |
23 | atha yo naiva prabrūyāt satyaṃ vā yadi vānṛtam
etat sudhanvan pṛcchāmi durvivaktā sma kiṃ vaset |
24 | sudhanvovāca |
24 | yāṃ rātrim adhivinnā strī yāṃ caivākṣaparājitaḥ
yāṃ ca bhārābhitaptāṅgo durvivaktā sma tāṃ vaset |
25 | nagare pratiruddhaḥ san bahirdvāre bubhukṣitaḥ
amitrān bhūyasaḥ paśyan durvivaktā sma tāṃ vaset |
26 | pañca paśvanṛte hanti daśa hanti gavānṛte
śatam aśvānṛte hanti sahasraṃ puruṣānṛte |
27 | hanti jātān ajātāṃś ca hiraṇyārthe 'nṛtaṃ vadan
sarvaṃ bhūmyanṛte hanti mā sma bhūmyanṛtaṃ vadīḥ |
28 | prahrāda uvāca |
28 | mattaḥ śreyān aṅgirā vai sudhanvā tvad virocana
mātāsya śreyasī mātus tasmāt tvaṃ tena vai jitaḥ |
29 | virocana sudhanvāyaṃ prāṇānām īśvaras tava
sudhanvan punar icchāmi tvayā dattaṃ virocanam |
30 | sudhanvovāca |
30 | yad dharmam avṛṇīthās tvaṃ na kāmād anṛtaṃ vadīḥ
punar dadāmi te tasmāt putraṃ prahrāda durlabham |
31 | eṣa prahrāda putras te mayā datto virocanaḥ
pādaprakṣālanaṃ kuryāt kumāryāḥ saṃnidhau mama |
32 | vidura uvāca |
32 | tasmād rājendra bhūmyarthe nānṛtaṃ vaktum arhasi
mā gamaḥ sasutāmātyo 'tyayaṃ putrān anubhraman |
33 | na devā yaṣṭim ādāya rakṣanti paśupālavat
yaṃ tu rakṣitum icchanti buddhyā saṃvibhajanti tam |
34 | yathā yathā hi puruṣaḥ kalyāṇe kurute manaḥ
tathā tathāsya sarvārthāḥ sidhyante nātra saṃśayaḥ |
35 | na chandāṃsi vṛjināt tārayanti; māyāvinaṃ māyayā vartamānam
nīḍaṃ śakuntā iva jātapakṣāś; chandāṃsy enaṃ prajahaty antakāle |
36 | mattāpānaṃ kalahaṃ pūgavairaṃ; bhāryāpatyor antaraṃ jñātibhedam
rājadviṣṭaṃ strīpumāṃsor vivādaṃ; varjyāny āhur yaś ca panthāḥ praduṣṭaḥ |
37 | sāmudrikaṃ vaṇijaṃ corapūrvaṃ; śalākadhūrtaṃ ca cikitsakaṃ ca
ariṃ ca mitraṃ ca kuśīlavaṃ ca; naitān sākṣyeṣv adhikurvīta sapta |
38 | mānāgnihotram uta mānamaunaṃ; mānenādhītam uta mānayajñaḥ
etāni catvāry abhayaṃkarāṇi; bhayaṃ prayacchanty ayathākṛtāni |
39 | agāradāhī garadaḥ kuṇḍāśī somavikrayī
parvakāraś ca sūcī ca mitradhruk pāradārikaḥ |
40 | bhrūṇahā gurutalpī ca yaś ca syāt pānapo dvijaḥ
atitīkṣṇaś ca kākaś ca nāstiko vedanindakaḥ |
41 | sruvapragrahaṇo vrātyaḥ kīnāśaś cārthavān api
rakṣety uktaś ca yo hiṃsyāt sarve brahmahaṇaiḥ samāḥ |
42 | tṛṇolkayā jñāyate jātarūpaṃ; yuge bhadro vyavahāreṇa sādhuḥ
śūro bhayeṣv arthakṛcchreṣu dhīraḥ; kṛcchrāsv āpatsu suhṛdaś cārayaś ca |
43 | jarā rūpaṃ harati hi dhairyam āśā; mṛtyuḥ prāṇān dharmacaryām asūyā
krodhaḥ śriyaṃ śīlam anāryasevā; hriyaṃ kāmaḥ sarvam evābhimānaḥ |
44 | śrīr maṅgalāt prabhavati prāgalbhyāt saṃpravardhate
dākṣyāt tu kurute mūlaṃ saṃyamāt pratitiṣṭhati |
45 |
aṣṭau guṇāḥ puruṣaṃ dīpayanti; prajñā ca kaulyaṃ ca damaḥ śrutaṃ ca
parākramaś cābahubhāṣitā ca; dānaṃ yathāśakti kṛtajñatā ca |
46 | etān guṇāṃs tāta mahānubhāvān; eko guṇaḥ saṃśrayate prasahya
rājā yadā satkurute manuṣyaṃ; sarvān guṇān eṣa guṇo 'tibhāti |
47 | aṣṭau nṛpemāni manuṣyaloke; svargasya lokasya nidarśanāni
catvāry eṣām anvavetāni sadbhiś; catvāry eṣām anvavayanti santaḥ |
48 | yajño dānam adhyayanaṃ tapaś ca; catvāry etāny anvavetāni sadbhiḥ
damaḥ satyam ārjavam ānṛśaṃsyaṃ; catvāry etāny anvavayanti santaḥ |
49 | na sā sabhā yatra na santi vṛddhā; na te vṛddhā ye na vadanti dharmam
nāsau dharmo yatra na satyam asti; na tat satyaṃ yac chalenānuviddham |
50 | satyaṃ rūpaṃ śrutaṃ vidyā kaulyaṃ śīlaṃ balaṃ dhanam
śauryaṃ ca citrabhāṣyaṃ ca daśa saṃsargayonayaḥ |
51 | pāpaṃ kurvan pāpakīrtiḥ pāpam evāśnute phalam
puṇyaṃ kurvan puṇyakīrtiḥ puṇyam evāśnute phalam |
52 | pāpaṃ prajñāṃ nāśayati kriyamāṇaṃ punaḥ punaḥ
naṣṭaprajñaḥ pāpam eva nityam ārabhate naraḥ |
53 | puṇyaṃ prajñāṃ vardhayati kriyamāṇaṃ punaḥ punaḥ
vṛddhaprajñaḥ puṇyam eva nityam ārabhate naraḥ |
54 | asūyako dandaśūko niṣṭhuro vairakṛn naraḥ
sa kṛcchraṃ mahad āpnoti nacirāt pāpam ācaran |
55 | anasūyaḥ kṛtaprajñaḥ śobhanāny ācaran sadā
akṛcchrāt sukham āpnoti sarvatra ca virājate |
56 | prajñām evāgamayati yaḥ prājñebhyaḥ sa paṇḍitaḥ
prājño hy avāpya dharmārthau śaknoti sukham edhitum |
57 | divasenaiva tat kuryād yena rātrau sukhaṃ vaset
aṣṭamāsena tat kuryād yena varṣāḥ sukhaṃ vaset |
58 | pūrve vayasi tat kuryād yena vṛddhaḥ sukhaṃ vaset
yāvajjīvena tat kuryād yena pretya sukhaṃ vaset |
59 | jīrṇam annaṃ praśaṃsanti bhāryāṃ ca gatayauvanām
śūraṃ vigatasaṃgrāmaṃ gatapāraṃ tapasvinam |
60 | dhanenādharmalabdhena yac chidram apidhīyate
asaṃvṛtaṃ tad bhavati tato 'nyad avadīryate |
61 | gurur ātmavatāṃ śāstā śāstā rājā durātmanām
atha pracchannapāpānāṃ śāstā vaivasvato yamaḥ |
62 | ṛṣīṇāṃ ca nadīnāṃ ca kulānāṃ ca mahātmanām
prabhavo nādhigantavyaḥ strīṇāṃ duścaritasya ca |
63 | dvijātipūjābhirato dātā jñātiṣu cārjavī
kṣatriyaḥ svargabhāg rājaṃś ciraṃ pālayate mahīm |
64 | suvarṇapuṣpāṃ pṛthivīṃ cinvanti puruṣās trayaḥ
śūraś ca kṛtavidyaś ca yaś ca jānāti sevitum |
65 | buddhiśreṣṭhāni karmāṇi bāhumadhyāni bhārata
tāni jaṅghājaghanyāni bhārapratyavarāṇi ca |
66 | duryodhane ca śakunau mūḍhe duḥśāsane tathā
karṇe caiśvaryam ādhāya kathaṃ tvaṃ bhūtim icchasi |
67 | sarvair guṇair upetāś ca pāṇḍavā bharatarṣabha
pitṛvat tvayi vartante teṣu vartasva putravat |