Book 5 Chapter 34 | |
1 | dhṛtarāṣṭra uvāca |
1 | jāgrato dahyamānasya yat kāryam anupaśyasi
tad brūhi tvaṃ hi nas tāta dharmārthakuśalaḥ śuciḥ |
2 | tvaṃ māṃ yathāvad vidura praśādhi; prajñāpūrvaṃ sarvam ajātaśatroḥ
yan manyase pathyam adīnasattva; śreyaskaraṃ brūhi tad vai kurūṇām |
3 | pāpāśaṅkī pāpam evānupaśyan; pṛcchāmi tvāṃ vyākulenātmanāham
kave tan me brūhi sarvaṃ yathāvan; manīṣitaṃ sarvam ajātaśatroḥ |
4 | vidura uvāca |
4 | śubhaṃ vā yadi vā pāpaṃ dveṣyaṃ vā yadi vā priyam
apṛṣṭas tasya tad brūyād yasya necchet parābhavam |
5 | tasmād vakṣyāmi te rājan bhavam icchan kurūn prati
vacaḥ śreyaskaraṃ dharmyaṃ bruvatas tan nibodha me |
6 | mithyopetāni karmāṇi sidhyeyur yāni bhārata
anupāyaprayuktāni mā sma teṣu manaḥ kṛthāḥ |
7 | tathaiva yogavihitaṃ na sidhyet karma yan nṛpa
upāyayuktaṃ medhāvī na tatra glapayen manaḥ |
8 | anubandhān avekṣeta sānubandheṣu karmasu
saṃpradhārya ca kurvīta na vegena samācaret |
9 | anubandhaṃ ca saṃprekṣya vipākāṃś caiva karmaṇām
utthānam ātmanaś caiva dhīraḥ kurvīta vā na vā |
10 | yaḥ pramāṇaṃ na jānāti sthāne vṛddhau tathā kṣaye
kośe janapade daṇḍe na sa rājye 'vatiṣṭhate |
11 | yas tv etāni pramāṇāni yathoktāny anupaśyati
yukto dharmārthayor jñāne sa rājyam adhigacchati |
12 | na rājyaṃ prāptam ity eva vartitavyam asāṃpratam
śriyaṃ hy avinayo hanti jarā rūpam ivottamam |
13 | bhakṣyottamapraticchannaṃ matsyo baḍiśam āyasam
rūpābhipātī grasate nānubandham avekṣate |
14 | yac chakyaṃ grasituṃ grasyaṃ grastaṃ pariṇamec ca yat
hitaṃ ca pariṇāme yat tad adyaṃ bhūtim icchatā |
15 | vanaspater apakvāni phalāni pracinoti yaḥ
sa nāpnoti rasaṃ tebhyo bījaṃ cāsya vinaśyati |
16 | yas tu pakvam upādatte kāle pariṇataṃ phalam
phalād rasaṃ sa labhate bījāc caiva phalaṃ punaḥ |
17 | yathā madhu samādatte rakṣan puṣpāṇi ṣaṭpadaḥ
tadvad arthān manuṣyebhya ādadyād avihiṃsayā |
18 | puṣpaṃ puṣpaṃ vicinvīta mūlacchedaṃ na kārayet
mālākāra ivārāme na yathāṅgārakārakaḥ |
19 | kiṃ nu me syād idaṃ kṛtvā kiṃ nu me syād akurvataḥ
iti karmāṇi saṃcintya kuryād vā puruṣo na vā |
20 | anārabhyā bhavanty arthāḥ ke cin nityaṃ tathāgatāḥ
kṛtaḥ puruṣakāro 'pi bhaved yeṣu nirarthakaḥ |
21 | kāṃś cid arthān naraḥ prājño laghumūlān mahāphalān
kṣipram ārabhate kartuṃ na vighnayati tādṛśān |
22 | ṛju paśyati yaḥ sarvaṃ cakṣuṣānupibann iva
āsīnam api tūṣṇīkam anurajyanti taṃ prajāḥ |
23 | cakṣuṣā manasā vācā karmaṇā ca caturvidham
prasādayati lokaṃ yaḥ taṃ loko 'nuprasīdati |
24 | yasmāt trasyanti bhūtāni mṛgavyādhān mṛgā iva
sāgarāntām api mahīṃ labdhvā sa parihīyate |
25 | pitṛpaitāmahaṃ rājyaṃ prāptavān svena tejasā
vāyur abhram ivāsādya bhraṃśayaty anaye sthitaḥ |
26 | dharmam ācarato rājñaḥ sadbhiś caritam āditaḥ
vasudhā vasusaṃpūrṇā vardhate bhūtivardhanī |
27 | atha saṃtyajato dharmam adharmaṃ cānutiṣṭhataḥ
pratisaṃveṣṭate bhūmir agnau carmāhitaṃ yathā |
28 | ya eva yatnaḥ kriyate pararāṣṭrāvamardane
sa eva yatnaḥ kartavyaḥ svarāṣṭraparipālane |
29 | dharmeṇa rājyaṃ vindeta dharmeṇa paripālayet
dharmamūlāṃ śriyaṃ prāpya na jahāti na hīyate |
30 | apy unmattāt pralapato bālāc ca parisarpataḥ
sarvataḥ sāram ādadyād aśmabhya iva kāñcanam |
31 | suvyāhṛtāni sudhiyāṃ sukṛtāni tatas tataḥ
saṃcinvan dhīra āsīta śilāhārī śilaṃ yathā |
32 | gandhena gāvaḥ paśyanti vedaiḥ paśyanti brāhmaṇāḥ
cāraiḥ paśyanti rājānaś cakṣurbhyām itare janāḥ |
33 | bhūyāṃsaṃ labhate kleśaṃ yā gaur bhavati durduhā
atha yā suduhā rājan naiva tāṃ vinayanty api |
34 | yad ataptaṃ praṇamati na tat saṃtāpayanty api
yac ca svayaṃ nataṃ dāru na tat saṃnāmayanty api |
35 | etayopamayā dhīraḥ saṃnameta balīyase
indrāya sa praṇamate namate yo balīyase |
36 | parjanyanāthāḥ paśavo rājāno mitrabāndhavāḥ
patayo bāndhavāḥ strīṇāṃ brāhmaṇā vedabāndhavāḥ |
37 | satyena rakṣyate dharmo vidyā yogena rakṣyate
mṛjayā rakṣyate rūpaṃ kulaṃ vṛttena rakṣyate |
38 | mānena rakṣyate dhānyam aśvān rakṣaty anukramaḥ
abhīkṣṇadarśanād gāvaḥ striyo rakṣyāḥ kucelataḥ |
39 | na kulaṃ vṛttahīnasya pramāṇam iti me matiḥ
antyeṣv api hi jātānāṃ vṛttam eva viśiṣyate |
40 | ya īrṣyuḥ paravitteṣu rūpe vīrye kulānvaye
sukhe saubhāgyasatkāre tasya vyādhir anantakaḥ |
41 | akāryakaraṇād bhītaḥ kāryāṇāṃ ca vivarjanāt
akāle mantrabhedāc ca yena mādyen na tat pibet |
42 | vidyāmado dhanamadas tṛtīyo 'bhijano madaḥ
ete madāvaliptānām eta eva satāṃ damāḥ |
43 | asanto 'bhyarthitāḥ sadbhiḥ kiṃ cit kāryaṃ kadā cana
manyante santam ātmānam asantam api viśrutam |
44 | gatir ātmavatāṃ santaḥ santa eva satāṃ gatiḥ
asatāṃ ca gatiḥ santo na tv asantaḥ satāṃ gatiḥ |
45 | jitā sabhā vastravatā samāśā gomatā jitā
adhvā jito yānavatā sarvaṃ śīlavatā jitam |
46 | śīlaṃ pradhānaṃ puruṣe tad yasyeha praṇaśyati
na tasya jīvitenārtho na dhanena na bandhubhiḥ |
47 | āḍhyānāṃ māṃsaparamaṃ madhyānāṃ gorasottaram
lavaṇottaraṃ daridrāṇāṃ bhojanaṃ bharatarṣabha |
48 | saṃpannataram evānnaṃ daridrā bhuñjate sadā
kṣut svādutāṃ janayati sā cāḍhyeṣu sudurlabhā |
49 | prāyeṇa śrīmatāṃ loke bhoktuṃ śaktir na vidyate
daridrāṇāṃ tu rājendra api kāṣṭhaṃ hi jīryate |
50 | avṛttir bhayam antyānāṃ madhyānāṃ maraṇād bhayam
uttamānāṃ tu martyānām avamānāt paraṃ bhayam |
51 | aiśvaryamadapāpiṣṭhā madāḥ pānamadādayaḥ
aiśvaryamadamatto hi nāpatitvā vibudhyate |
52 | indriyair indriyārtheṣu vartamānair anigrahaiḥ
tair ayaṃ tāpyate loko nakṣatrāṇi grahair iva |
53 | yo jitaḥ pañcavargeṇa sahajenātmakarśinā
āpadas tasya vardhante śuklapakṣa ivoḍurāṭ |
54 | avijitya ya ātmānam amātyān vijigīṣate
amitrān vājitāmātyaḥ so 'vaśaḥ parihīyate |
55 | ātmānam eva prathamaṃ deśarūpeṇa yo jayet
tato 'mātyān amitrāṃś ca na moghaṃ vijigīṣate |
56 | vaśyendriyaṃ jitāmātyaṃ dhṛtadaṇḍaṃ vikāriṣu
parīkṣyakāriṇaṃ dhīram atyantaṃ śrīr niṣevate |
57 | rathaḥ śarīraṃ puruṣasya rājan; nātmā niyantendriyāṇy asya cāśvāḥ
tair apramattaḥ kuśalaḥ sadaśvair; dāntaiḥ sukhaṃ yāti rathīva dhīraḥ |
58 | etāny anigṛhītāni vyāpādayitum apy alam
avidheyā ivādāntā hayāḥ pathi kusārathim |
59 | anartham arthataḥ paśyann arthaṃ caivāpy anarthataḥ
indriyaiḥ prasṛto bālaḥ suduḥkhaṃ manyate sukham |
60 | dharmārthau yaḥ parityajya syād indriyavaśānugaḥ
śrīprāṇadhanadārebhya kṣipraṃ sa parihīyate |
61 | arthānām īśvaro yaḥ syād indriyāṇām anīśvaraḥ
indriyāṇām anaiśvaryād aiśvaryād bhraśyate hi saḥ |
62 | ātmanātmānam anvicchen manobuddhīndriyair yataiḥ
ātmaiva hy ātmano bandhur ātmaiva ripur ātmanaḥ |
63 | kṣudrākṣeṇeva jālena jhaṣāv apihitāv ubhau
kāmaś ca rājan krodhaś ca tau prajñānaṃ vilumpataḥ |
64 | samavekṣyeha dharmārthau saṃbhārān yo 'dhigacchati
sa vai saṃbhṛtasaṃbhāraḥ satataṃ sukham edhate |
65 | yaḥ pañcābhyantarāñ śatrūn avijitya matikṣayān
jigīṣati ripūn anyān ripavo 'bhibhavanti tam |
66 | dṛśyante hi durātmāno vadhyamānāḥ svakarmabhiḥ
indriyāṇām anīśatvād rājāno rājyavibhramaiḥ |
67 | asaṃtyāgāt pāpakṛtām apāpāṃs; tulyo daṇḍaḥ spṛśate miśrabhāvāt
śuṣkeṇārdraṃ dahyate miśrabhāvāt; tasmāt pāpaiḥ saha saṃdhiṃ na kuryāt |
68 | nijān utpatataḥ śatrūn pañca pañcaprayojanān
yo mohān na nigṛhṇāti tam āpad grasate naram |
69 | anasūyārjavaṃ śaucaṃ saṃtoṣaḥ priyavāditā
damaḥ satyam anāyāso na bhavanti durātmanām |
70 | ātmajñānam anāyāsas titikṣā dharmanityatā
vāk caiva guptā dānaṃ ca naitāny antyeṣu bhārata |
71 | ākrośaparivādābhyāṃ vihiṃsanty abudhā budhān
vaktā pāpam upādatte kṣamamāṇo vimucyate |
72 | hiṃsā balam asādhūnāṃ rājñāṃ daṇḍavidhir balam
śuśrūṣā tu balaṃ strīṇāṃ kṣamā guṇavatāṃ balam |
73 | vāksaṃyamo hi nṛpate suduṣkaratamo mataḥ
arthavac ca vicitraṃ ca na śakyaṃ bahu bhāṣitum |
74 | abhyāvahati kalyāṇaṃ vividhā vāk subhāṣitā
saiva durbhāṣitā rājann anarthāyopapadyate |
75 | saṃrohati śarair viddhaṃ vanaṃ paraśunā hatam
vācā duruktaṃ bībhatsaṃ na saṃrohati vākkṣatam |
76 | karṇinālīkanārācā nirharanti śarīrataḥ
vākśalyas tu na nirhartuṃ śakyo hṛdiśayo hi saḥ |
77 | vāksāyakā vadanān niṣpatanti; yair āhataḥ śocati rātryahāni
parasya nāmarmasu te patanti; tān paṇḍito nāvasṛjet pareṣu |
78 | yasmai devāḥ prayacchanti puruṣāya parābhavam
buddhiṃ tasyāpakarṣanti so 'pācīnāni paśyati |
79 | buddhau kaluṣabhūtāyāṃ vināśe pratyupasthite
anayo nayasaṃkāśo hṛdayān nāpasarpati |
80 | seyaṃ buddhiḥ parītā te putrāṇāṃ tava bhārata
pāṇḍavānāṃ virodhena na cainām avabudhyase |
81 | rājā lakṣaṇasaṃpannas trailokyasyāpi yo bhavet
śiṣyas te śāsitā so 'stu dhṛtarāṣṭra yudhiṣṭhiraḥ |
82 | atīva sarvān putrāṃs te bhāgadheyapuraskṛtaḥ
tejasā prajñayā caiva yukto dharmārthatattvavit |
83 | ānṛśaṃsyād anukrośād yo 'sau dharmabhṛtāṃ varaḥ
gauravāt tava rājendra bahūn kleśāṃs titikṣati |