Book 5 Chapter 29 | |
1 | vāsudeva uvāca |
1 |
avināśaṃ saṃjaya pāṇḍavānām; icchāmy ahaṃ bhūtim eṣāṃ priyaṃ ca
tathā rājño dhṛtarāṣṭrasya sūta; sadāśaṃse bahuputrasya vṛddhim |
2 | kāmo hi me saṃjaya nityam eva; nānyad brūyāṃ tān prati śāmyateti
rājñaś ca hi priyam etac chṛṇomi; manye caitat pāṇḍavānāṃ samartham |
3 | suduṣkaraś cātra śamo hi nūnaṃ; pradarśitaḥ saṃjaya pāṇḍavena
yasmin gṛddho dhṛtarāṣṭraḥ saputraḥ; kasmād eṣāṃ kalaho nātra mūrcchet |
4 | tattvaṃ dharmaṃ vicaran saṃjayeha; mattaś ca jānāsi yudhiṣṭhirāc ca
atho kasmāt saṃjaya pāṇḍavasya; utsāhinaḥ pūrayataḥ svakarma yathākhyātam āvasataḥ kuṭumbaṃ; purākalpāt sādhu vilopam āttha |
5 | asmin vidhau vartamāne yathāvad; uccāvacā matayo brāhmaṇānām
karmaṇāhuḥ siddhim eke paratra; hitvā karma vidyayā siddhim eke nābhuñjāno bhakṣyabhojyasya tṛpyed; vidvān apīha viditaṃ brāhmaṇānām |
6 | yā vai vidyāḥ sādhayantīha karma; tāsāṃ phalaṃ vidyate netarāsām
tatreha vai dṛṣṭaphalaṃ tu karma; pītvodakaṃ śāmyati tṛṣṇayārtaḥ |
7 | so 'yaṃ vidhir vihitaḥ karmaṇaiva; tad vartate saṃjaya tatra karma
tatra yo 'nyat karmaṇaḥ sādhu manyen; moghaṃ tasya lapitaṃ durbalasya |
8 | karmaṇāmī bhānti devāḥ paratra; karmaṇaiveha plavate mātariśvā
ahorātre vidadhat karmaṇaiva; atandrito nityam udeti sūryaḥ |
9 | māsārdhamāsān atha nakṣatrayogān; atandritaś candramā abhyupaiti
atandrito dahate jātavedāḥ; samidhyamānaḥ karma kurvan prajābhyaḥ |
10 | atandritā bhāram imaṃ mahāntaṃ; bibharti devī pṛthivī balena
atandritāḥ śīghram apo vahanti; saṃtarpayantyaḥ sarvabhūtāni nadyaḥ |
11 | atandrito varṣati bhūritejāḥ; saṃnādayann antarikṣaṃ divaṃ ca
atandrito brahmacaryaṃ cacāra; śreṣṭhatvam icchan balabhid devatānām |
12 | hitvā sukhaṃ manasaś ca priyāṇi; tena śakraḥ karmaṇā śraiṣṭhyam āpa
satyaṃ dharmaṃ pālayann apramatto; damaṃ titikṣāṃ samatāṃ priyaṃ ca etāni sarvāṇy upasevamāno; devarājyaṃ maghavān prāpa mukhyam |
13 | bṛhaspatir brahmacaryaṃ cacāra; samāhitaḥ saṃśitātmā yathāvat
hitvā sukhaṃ pratirudhyendriyāṇi; tena devānām agamad gauravaṃ saḥ |
14 | nakṣatrāṇi karmaṇāmutra bhānti; rudrādityā vasavo 'thāpi viśve
yamo rājā vaiśravaṇaḥ kubero; gandharvayakṣāpsarasaś ca śubhrāḥ brahmacaryaṃ vedavidyāḥ kriyāś ca; niṣevamāṇā munayo 'mutra bhānti |
15 | jānann imaṃ sarvalokasya dharmaṃ; brāhmaṇānāṃ kṣatriyāṇāṃ viśāṃ ca
sa kasmāt tvaṃ jānatāṃ jñānavān san; vyāyacchase saṃjaya kauravārthe |
16 | āmnāyeṣu nityasaṃyogam asya; tathāśvamedhe rājasūye ca viddhi
saṃyujyate dhanuṣā varmaṇā ca; hastatrāṇai rathaśastraiś ca bhūyaḥ |
17 | te ced ime kauravāṇām upāyam; adhigaccheyur avadhenaiva pārthāḥ
dharmatrāṇaṃ puṇyam eṣāṃ kṛtaṃ syād; ārye vṛtte bhīmasenaṃ nigṛhya |
18 | te cet pitrye karmaṇi vartamānā; āpadyeran diṣṭavaśena mṛtyum
yathāśaktyā pūrayantaḥ svakarma; tad apy eṣāṃ nidhanaṃ syāt praśastam |
19 | utāho tvaṃ manyase sarvam eva; rājñāṃ yuddhe vartate dharmatantram
ayuddhe vā vartate dharmatantraṃ; tathaiva te vācam imāṃ śṛṇomi |
20 | cāturvarṇyasya prathamaṃ vibhāgam; avekṣya tvaṃ saṃjaya svaṃ ca karma
niśamyātho pāṇḍavānāṃ svakarma; praśaṃsa vā ninda vā yā matis te |
21 | adhīyīta brāhmaṇo 'tho yajeta; dadyād iyāt tīrthamukhyāni caiva
adhyāpayed yājayec cāpi yājyān; pratigrahān vā viditān pratīcchet |
22 | tathā rājanyo rakṣaṇaṃ vai prajānāṃ; kṛtvā dharmeṇāpramatto 'tha dattvā
yajñair iṣṭvā sarvavedān adhītya; dārān kṛtvā puṇyakṛd āvased gṛhān |
23 | vaiśyo 'dhītya kṛṣigorakṣapaṇyair; vittaṃ cinvan pālayann apramattaḥ
priyaṃ kurvan brāhmaṇakṣatriyāṇāṃ; dharmaśīlaḥ puṇyakṛd āvased gṛhān |
24 | paricaryā vandanaṃ brāhmaṇānāṃ; nādhīyīta pratiṣiddho 'sya yajñaḥ
nityotthito bhūtaye 'tandritaḥ syād; eṣa smṛtaḥ śūdradharmaḥ purāṇaḥ |
25 | etān rājā pālayann apramatto; niyojayan sarvavarṇān svadharme
akāmātmā samavṛttiḥ prajāsu; nādhārmikān anurudhyeta kāmān |
26 | śreyāṃs tasmād yadi vidyeta kaś cid; abhijñātaḥ sarvadharmopapannaḥ
sa taṃ duṣṭam anuśiṣyāt prajānan; na ced gṛdhyed iti tasmin na sādhu |
27 | yadā gṛdhyet parabhūmiṃ nṛśaṃso; vidhiprakopād balam ādadānaḥ
tato rājñāṃ bhavitā yuddham etat; tatra jātaṃ varma śastraṃ dhanuś ca indreṇedaṃ dasyuvadhāya karma; utpāditaṃ varma śastraṃ dhanuś ca |
28 | steno hared yatra dhanaṃ hy adṛṣṭaḥ; prasahya vā yatra hareta dṛṣṭaḥ
ubhau garhyau bhavataḥ saṃjayaitau; kiṃ vai pṛthak tvaṃ dhṛtarāṣṭrasya putre yo 'yaṃ lobhān manyate dharmam etaṃ; yam icchate manyuvaśānugāmī |
29 |
bhāgaḥ punaḥ pāṇḍavānāṃ niviṣṭas; taṃ no 'kasmād ādadīran pare vai
asmin pade yudhyatāṃ no vadho 'pi; ślāghyaḥ pitryaḥ pararājyād viśiṣṭaḥ etān dharmān kauravāṇāṃ purāṇān; ācakṣīthāḥ saṃjaya rājyamadhye |
30 | ye te mandā mṛtyuvaśābhipannāḥ; samānītā dhārtarāṣṭreṇa mūḍhāḥ
idaṃ punaḥ karma pāpīya eva; sabhāmadhye paśya vṛttaṃ kurūṇām |
31 |
priyāṃ bhāryāṃ draupadīṃ pāṇḍavānāṃ; yaśasvinīṃ śīlavṛttopapannām
yad upekṣanta kuravo bhīṣmamukhyāḥ; kāmānugenoparuddhāṃ rudantīm |
32 | taṃ cet tadā te sakumāravṛddhā; avārayiṣyan kuravaḥ sametāḥ
mama priyaṃ dhṛtarāṣṭro 'kariṣyat; putrāṇāṃ ca kṛtam asyābhaviṣyat |
33 | duḥśāsanaḥ prātilomyān nināya; sabhāmadhye śvaśurāṇāṃ ca kṛṣṇām
sā tatra nītā karuṇāny avocan; nānyaṃ kṣattur nātham adṛṣṭa kaṃ cit |
34 | kārpaṇyād eva sahitās tatra rājño; nāśaknuvan prativaktuṃ sabhāyām
ekaḥ kṣattā dharmyam arthaṃ bruvāṇo; dharmaṃ buddhvā pratyuvācālpabuddhim |
35 | anuktvā tvaṃ dharmam evaṃ sabhāyām; athecchase pāṇḍavasyopadeṣṭum
kṛṣṇā tv etat karma cakāra śuddhaṃ; suduṣkaraṃ tad dhi sabhāṃ sametya yena kṛcchrāt pāṇḍavān ujjahāra; tathātmānaṃ naur iva sāgaraughāt |
36 |
yatrābravīt sūtaputraḥ sabhāyāṃ; kṛṣṇāṃ sthitāṃ śvaśurāṇāṃ samīpe
na te gatir vidyate yājñaseni; prapadyedānīṃ dhārtarāṣṭrasya veśma parājitās te patayo na santi; patiṃ cānyaṃ bhāmini tvaṃ vṛṇīṣva |
37 | yo bībhatsor hṛdaye prauḍha āsīd; asthipracchinmarmaghātī sughoraḥ
karṇāc charo vāṅmayas tigmatejāḥ; pratiṣṭhito hṛdaye phalgunasya |
38 | kṛṣṇājināni paridhit samānān; duḥśāsanaḥ kaṭukāny abhyabhāṣat
ete sarve ṣaṇḍhatilā vinaṣṭāḥ; kṣayaṃ gatā narakaṃ dīrghakālam |
39 | gāndhārarājaḥ śakunir nikṛtyā; yad abravīd dyūtakāle sa pārthān
parājito nakulaḥ kiṃ tavāsti; kṛṣṇayā tvaṃ dīvya vai yājñasenyā |
40 | jānāsi tvaṃ saṃjaya sarvam etad; dyūte 'vācyaṃ vākyam evaṃ yathoktam
svayaṃ tv ahaṃ prārthaye tatra gantuṃ; samādhātuṃ kāryam etad vipannam |
41 | ahāpayitvā yadi pāṇḍavārthaṃ; śamaṃ kurūṇām atha cec careyam
puṇyaṃ ca me syāc caritaṃ mahodayaṃ; mucyeraṃś ca kuravo mṛtyupāśāt |
42 | api vācaṃ bhāṣamāṇasya kāvyāṃ; dharmārāmām arthavatīm ahiṃsrām
avekṣeran dhārtarāṣṭrāḥ samakṣaṃ; māṃ ca prāptaṃ kuravaḥ pūjayeyuḥ |
43 | ato 'nyathā rathinā phalgunena; bhīmena caivāhavadaṃśitena
parāsiktān dhārtarāṣṭrāṃs tu viddhi; pradahyamānān karmaṇā svena mandān |
44 | parājitān pāṇḍaveyāṃs tu vāco; raudrarūpā bhāṣate dhārtarāṣṭraḥ
gadāhasto bhīmaseno 'pramatto; duryodhanaṃ smārayitvā hi kāle |
45 | suyodhano manyumayo mahādrumaḥ; skandhaḥ karṇaḥ śakunis tasya śākhāḥ
duḥśāsanaḥ puṣpaphale samṛddhe; mūlaṃ rājā dhṛtarāṣṭro 'manīṣī |
46 | yudhiṣṭhiro dharmamayo mahādrumaḥ; skandho 'rjuno bhīmaseno 'sya śākhāḥ
mādrīputrau puṣpaphale samṛddhe; mūlaṃ tv ahaṃ brahma ca brāhmaṇāś ca |
47 | vanaṃ rājā dhṛtarāṣṭraḥ saputro; vyāghrā vane saṃjaya pāṇḍaveyāḥ
mā vanaṃ chindhi savyāghraṃ mā vyāghrān nīnaśo vanāt |
48 | nirvano vadhyate vyāghro nirvyāghraṃ chidyate vanam
tasmād vyāghro vanaṃ rakṣed vanaṃ vyāghraṃ ca pālayet |
49 | latādharmā dhārtarāṣṭrāḥ śālāḥ saṃjaya pāṇḍavāḥ
na latā vardhate jātu anāśritya mahādrumam |
50 | sthitāḥ śuśrūṣituṃ pārthāḥ sthitā yoddhum ariṃdamāḥ
yatkṛtyaṃ dhṛtarāṣṭrasya tat karotu narādhipaḥ |
51 | sthitāḥ śame mahātmānaḥ pāṇḍavā dharmacāriṇaḥ
yodhāḥ samṛddhās tad vidvan nācakṣīthā yathātatham |