 | Book 4 Chapter 4
|
| 1 | yudhiṣṭhira uvāca
|
| 1 | karmāṇy uktāni yuṣmābhir yāni tāni kariṣyatha
mama cāpi yathābuddhi rucitāni viniścayāt
|
| 2 | purohito 'yam asmākam agnihotrāṇi rakṣatu
sūdapaurogavaiḥ sārdhaṃ drupadasya niveśane
|
| 3 | indrasenamukhāś ceme rathān ādāya kevalān
yāntu dvāravatīṃ śīghram iti me vartate matiḥ
|
| 4 | imāś ca nāryo draupadyāḥ sarvaśaḥ paricārikāḥ
pāñcālān eva gacchantu sūdapaurogavaiḥ saha
|
| 5 | sarvair api ca vaktavyaṃ na prajñāyanta pāṇḍavāḥ
gatā hy asmān apākīrya sarve dvaitavanād iti
|
| 6 | dhaumya uvāca
|
| 6 | vidite cāpi vaktavyaṃ suhṛdbhir anurāgataḥ
ato 'ham api vakṣyāmi hetumātraṃ nibodhata
|
| 7 | hantemāṃ rājavasatiṃ rājaputrā bravīmi vaḥ
yathā rājakulaṃ prāpya caran preṣyo na riṣyati
|
| 8 | durvasaṃ tv eva kauravyā jānatā rājaveśmani
amānitaiḥ sumānārhā ajñātaiḥ parivatsaram
|
| 9 | diṣṭadvāro labhed dvāraṃ na ca rājasu viśvaset
tad evāsanam anvicched yatra nābhiṣajet paraḥ
|
| 10 | nāsya yānaṃ na paryaṅkaṃ na pīṭhaṃ na gajaṃ ratham
ārohet saṃmato 'smīti sa rājavasatiṃ vaset
|
| 11 | atha yatrainam āsīnaṃ śaṅkeran duṣṭacāriṇaḥ
na tatropaviśej jātu sa rājavasatiṃ vaset
|
| 12 | na cānuśiṣyed rājānam apṛcchantaṃ kadā cana
tūṣṇīṃ tv enam upāsīta kāle samabhipūjayan
|
| 13 | asūyanti hi rājāno janān anṛtavādinaḥ
tathaiva cāvamanyante mantriṇaṃ vādinaṃ mṛṣā
|
| 14 | naiṣāṃ dāreṣu kurvīta maitrīṃ prājñaḥ kathaṃ cana
antaḥpuracarā ye ca dveṣṭi yānahitāś ca ye
|
| 15 | vidite cāsya kurvīta kāryāṇi sulaghūny api
evaṃ vicarato rājño na kṣatir jāyate kva cit
|
| 16 | yatnāc copacared enam agnivad devavac ca ha
anṛtenopacīrṇo hi hiṃsyād enam asaṃśayam
|
| 17 | yac ca bhartānuyuñjīta tad evābhyanuvartayet
pramādam avahelāṃ ca kopaṃ ca parivarjayet
|
| 18 | samarthanāsu sarvāsu hitaṃ ca priyam eva ca
saṃvarṇayet tad evāsya priyād api hitaṃ vadet
|
| 19 | anukūlo bhavec cāsya sarvārtheṣu kathāsu ca
apriyaṃ cāhitaṃ yat syāt tad asmai nānuvarṇayet
|
| 20 | nāham asya priyo 'smīti matvā seveta paṇḍitaḥ
apramattaś ca yattaś ca hitaṃ kuryāt priyaṃ ca yat
|
| 21 | nāsyāniṣṭāni seveta nāhitaiḥ saha saṃvaset
svasthānān na vikampeta sa rājavasatiṃ vaset
|
| 22 | dakṣiṇaṃ vātha vāmaṃ vā pārśvam āsīta paṇḍitaḥ
rakṣiṇāṃ hy āttaśastrāṇāṃ sthānaṃ paścād vidhīyate
nityaṃ vipratiṣiddhaṃ tu purastād āsanaṃ mahat
|
| 23 | na ca saṃdarśane kiṃ cit pravṛddham api saṃjapet
api hy etad daridrāṇāṃ vyalīkasthānam uttamam
|
| 24 | na mṛṣābhihitaṃ rājño manuṣyeṣu prakāśayet
yaṃ cāsūyanti rājānaḥ puruṣaṃ na vadec ca tam
|
| 25 | śūro 'smīti na dṛptaḥ syād buddhimān iti vā punaḥ
priyam evācaran rājñaḥ priyo bhavati bhogavān
|
| 26 | aiśvaryaṃ prāpya duṣprāpaṃ priyaṃ prāpya ca rājataḥ
apramatto bhaved rājñaḥ priyeṣu ca hiteṣu ca
|
| 27 | yasya kopo mahābādhaḥ prasādaś ca mahāphalaḥ
kas tasya manasāpīcched anarthaṃ prājñasaṃmataḥ
|
| 28 | na coṣṭhau nirbhujej jātu na ca vākyaṃ samākṣipet
sadā kṣutaṃ ca vātaṃ ca ṣṭhīvanaṃ cācarec chanaiḥ
|
| 29 | hāsyavastuṣu cāpy asya vartamāneṣu keṣu cit
nātigāḍhaṃ prahṛṣyeta na cāpy unmattavad dhaset
|
| 30 | na cātidhairyeṇa cared gurutāṃ hi vrajet tathā
smitaṃ tu mṛdupūrveṇa darśayeta prasādajam
|
| 31 | lābhe na harṣayed yas tu na vyathed yo 'vamānitaḥ
asaṃmūḍhaś ca yo nityaṃ sa rājavasatiṃ vaset
|
| 32 | rājānaṃ rājaputraṃ vā saṃvartayati yaḥ sadā
amātyaḥ paṇḍito bhūtvā sa ciraṃ tiṣṭhati śriyam
|
| 33 | pragṛhītaś ca yo 'mātyo nigṛhītaś ca kāraṇaiḥ
na nirbadhnāti rājānaṃ labhate pragrahaṃ punaḥ
|
| 34 | pratyakṣaṃ ca parokṣaṃ ca guṇavādī vicakṣaṇaḥ
upajīvī bhaved rājño viṣaye cāpi yo vaset
|
| 35 | amātyo hi balād bhoktuṃ rājānaṃ prārthayet tu yaḥ
na sa tiṣṭhec ciraṃ sthānaṃ gacchec ca prāṇasaṃśayam
|
| 36 | śreyaḥ sadātmano dṛṣṭvā paraṃ rājñā na saṃvadet
viśeṣayen na rājānaṃ yogyābhūmiṣu sarvadā
|
| 37 | amlāno balavāñ śūraś chāyevānapagaḥ sadā
satyavādī mṛdur dāntaḥ sa rājavasatiṃ vaset
|
| 38 | anyasmin preṣyamāṇe tu purastād yaḥ samutpatet
ahaṃ kiṃ karavāṇīti sa rājavasatiṃ vaset
|
| 39 | uṣṇe vā yadi vā śīte rātrau vā yadi vā divā
ādiṣṭo na vikalpeta sa rājavasatiṃ vaset
|
| 40 | yo vai gṛhebhyaḥ pravasan priyāṇāṃ nānusaṃsmaret
duḥkhena sukham anvicchet sa rājavasatiṃ vaset
|
| 41 | samaveṣaṃ na kurvīta nātyuccaiḥ saṃnidhau haset
mantraṃ na bahudhā kuryād evaṃ rājñaḥ priyo bhavet
|
| 42 | na karmaṇi niyuktaḥ san dhanaṃ kiṃ cid upaspṛśet
prāpnoti hi haran dravyaṃ bandhanaṃ yadi vā vadham
|
| 43 | yānaṃ vastram alaṃkāraṃ yac cānyat saṃprayacchati
tad eva dhārayen nityam evaṃ priyataro bhavet
|
| 44 | saṃvatsaram imaṃ tāta tathāśīlā bubhūṣavaḥ
atha svaviṣayaṃ prāpya yathākāmaṃ cariṣyatha
|
| 45 | yudhiṣṭhira uvāca
|
| 45 | anuśiṣṭāḥ sma bhadraṃ te naitad vaktāsti kaś cana
kuntīm ṛte mātaraṃ no viduraṃ ca mahāmatim
|
| 46 | yad evānantaraṃ kāryaṃ tad bhavān kartum arhati
tāraṇāyāsya duḥkhasya prasthānāya jayāya ca
|
| 47 | vaiśaṃpāyana uvāca
|
| 47 | evam uktas tato rājñā dhaumyo 'tha dvijasattamaḥ
akarod vidhivat sarvaṃ prasthāne yad vidhīyate
|
| 48 | teṣāṃ samidhya tān agnīn mantravac ca juhāva saḥ
samṛddhivṛddhilābhāya pṛthivīvijayāya ca
|
| 49 | agniṃ pradakṣiṇaṃ kṛtvā brāhmaṇāṃś ca tapodhanān
yājñasenīṃ puraskṛtya ṣaḍ evātha pravavrajuḥ
|