Book 3 Chapter 297 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | sa dadarśa hatān bhrātṝṃl lokapālān iva cyutān
yugānte samanuprāpte śakrapratimagauravān |
2 | viprakīrṇadhanurbāṇaṃ dṛṣṭvā nihatam arjunam
bhīmasenaṃ yamau cobhau nirviceṣṭān gatāyuṣaḥ |
3 | sa dīrgham uṣṇaṃ niḥśvasya śokabāṣpapariplutaḥ
buddhyā vicintayām āsa vīrāḥ kena nipātitāḥ |
4 | naiṣāṃ śastraprahāro 'sti padaṃ nehāsti kasya cit
bhūtaṃ mahad idaṃ manye bhrātaro yena me hatāḥ ekāgraṃ cintayiṣyāmi pītvā vetsyāmi vā jalam |
5 | syāt tu duryodhanenedam upāṃśuvihitaṃ kṛtam
gāndhārarājaracitaṃ satataṃ jihmabuddhinā |
6 | yasya kāryam akāryaṃ vā samam eva bhavaty uta
kas tasya viśvased vīro durmater akṛtātmanaḥ |
7 | atha vā puruṣair gūḍhaiḥ prayogo 'yaṃ durātmanaḥ
bhaved iti mahābāhur bahudhā samacintayat |
8 | tasyāsīn na viṣeṇedam udakaṃ dūṣitaṃ yathā
mukhavarṇāḥ prasannā me bhrātṝṇām ity acintayat |
9 | ekaikaśaś caughabalān imān puruṣasattamān
ko 'nyaḥ pratisamāseta kālāntakayamād ṛte |
10 | etenādhyavasāyena tat toyam avagāḍhavān
gāhamānaś ca tat toyam antarikṣāt sa śuśruve |
11 | yakṣa uvāca |
11 | ahaṃ bakaḥ śaivalamatsyabhakṣo; mayā nītāḥ pretavaśaṃ tavānujāḥ
tvaṃ pañcamo bhavitā rājaputra; na cet praśnān pṛcchato vyākaroṣi |
12 | mā tāta sāhasaṃ kārṣīr mama pūrvaparigrahaḥ
praśnān uktvā tu kaunteya tataḥ piba harasva ca |
13 | yudhiṣṭhira uvāca |
13 | rudrāṇāṃ vā vasūnāṃ vā marutāṃ vā pradhānabhāk
pṛcchāmi ko bhavān devo naitac chakuninā kṛtam |
14 | himavān pāriyātraś ca vindhyo malaya eva ca
catvāraḥ parvatāḥ kena pātitā bhuvi tejasā |
15 | atīva te mahat karma kṛtaṃ balavatāṃ vara
yan na devā na gandharvā nāsurā na ca rākṣasāḥ viṣaheran mahāyuddhe kṛtaṃ te tan mahādbhutam |
16 | na te jānāmi yat kāryaṃ nābhijānāmi kāṅkṣitam
kautūhalaṃ mahaj jātaṃ sādhvasaṃ cāgataṃ mama |
17 | yenāsmy udvignahṛdayaḥ samutpannaśirojvaraḥ
pṛcchāmi bhagavaṃs tasmāt ko bhavān iha tiṣṭhati |
18 | yakṣa uvāca |
18 | yakṣo 'ham asmi bhadraṃ te nāsmi pakṣī jalecaraḥ
mayaite nihatāḥ sarve bhrātaras te mahaujasaḥ |
19 | vaiśaṃpāyana uvāca |
19 | tatas tām aśivāṃ śrutvā vācaṃ sa paruṣākṣarām
yakṣasya bruvato rājann upakramya tadā sthitaḥ |
20 | virūpākṣaṃ mahākāyaṃ yakṣaṃ tālasamucchrayam
jvalanārkapratīkāśam adhṛṣyaṃ parvatopamam |
21 | setum āśritya tiṣṭhantaṃ dadarśa bharatarṣabhaḥ
meghagambhīrayā vācā tarjayantaṃ mahābalam |
22 | yakṣa uvāca |
22 | ime te bhrātaro rājan vāryamāṇā mayāsakṛt
balāt toyaṃ jihīrṣantas tato vai sūditā mayā |
23 | na peyam udakaṃ rājan prāṇān iha parīpsatā
pārtha mā sāhasaṃ kārṣīr mama pūrvaparigrahaḥ praśnān uktvā tu kaunteya tataḥ piba harasva ca |
24 | yudhiṣṭhira uvāca |
24 | naivāhaṃ kāmaye yakṣa tava pūrvaparigraham
kāmaṃ naitat praśaṃsanti santo hi puruṣāḥ sadā |
25 | yadātmanā svam ātmānaṃ praśaṃset puruṣaḥ prabho
yathāprajñaṃ tu te praśnān prativakṣyāmi pṛccha mām |
26 | yakṣa uvāca |
26 | kiṃ svid ādityam unnayati ke ca tasyābhitaś carāḥ
kaś cainam astaṃ nayati kasmiṃś ca pratitiṣṭhati |
27 | yudhiṣṭhira uvāca |
27 | brahmādityam unnayati devās tasyābhitaś carāḥ
dharmaś cāstaṃ nayati ca satye ca pratitiṣṭhati |
28 | yakṣa uvāca |
28 | kena svic chrotriyo bhavati kena svid vindate mahat
kena dvitīyavān bhavati rājan kena ca buddhimān |
29 | yudhiṣṭhira uvāca |
29 | śrutena śrotriyo bhavati tapasā vindate mahat
dhṛtyā dvitīyavān bhavati buddhimān vṛddhasevayā |
30 | yakṣa uvāca |
30 | kiṃ brāhmaṇānāṃ devatvaṃ kaś ca dharmaḥ satām iva
kaś caiṣāṃ mānuṣo bhāvaḥ kim eṣām asatām iva |
31 | yudhiṣṭhira uvāca |
31 | svādhyāya eṣāṃ devatvaṃ tapa eṣāṃ satām iva
maraṇaṃ mānuṣo bhāvaḥ parivādo 'satām iva |
32 | yakṣa uvāca |
32 | kiṃ kṣatriyāṇāṃ devatvaṃ kaś ca dharmaḥ satām iva
kaś caiṣāṃ mānuṣo bhāvaḥ kim eṣām asatām iva |
33 | yudhiṣṭhira uvāca |
33 | iṣvastram eṣāṃ devatvaṃ yajña eṣāṃ satām iva
bhayaṃ vai mānuṣo bhāvaḥ parityāgo 'satām iva |
34 | yakṣa uvāca |
34 | kim ekaṃ yajñiyaṃ sāma kim ekaṃ yajñiyaṃ yajuḥ
kā caikā vṛścate yajñaṃ kāṃ yajño nātivartate |
35 | yudhiṣṭhira uvāca |
35 | prāṇo vai yajñiyaṃ sāma mano vai yajñiyaṃ yajuḥ
vāg ekā vṛścate yajñaṃ tāṃ yajño nātivartate |
36 | yakṣa uvāca |
36 | kiṃ svid āpatatāṃ śreṣṭhaṃ kiṃ svin nipatatāṃ varam
kiṃ svit pratiṣṭhamānānāṃ kiṃ svit pravadatāṃ varam |
37 | yudhiṣṭhira uvāca |
37 | varṣam āpatatāṃ śreṣṭhaṃ bījaṃ nipatatāṃ varam
gāvaḥ pratiṣṭhamānānāṃ putraḥ pravadatāṃ varaḥ |
38 | yakṣa uvāca |
38 | indriyārthān anubhavan buddhimāṃl lokapūjitaḥ
saṃmataḥ sarvabhūtānām ucchvasan ko na jīvati |
39 | yudhiṣṭhira uvāca |
39 | devatātithibhṛtyānāṃ pitṝṇām ātmanaś ca yaḥ
na nirvapati pañcānām ucchvasan na sa jīvati |
40 | yakṣa uvāca |
40 | kiṃ svid gurutaraṃ bhūmeḥ kiṃ svid uccataraṃ ca khāt
kiṃ svic chīghrataraṃ vāyoḥ kiṃ svid bahutaraṃ nṛṇām |
41 | yudhiṣṭhira uvāca |
41 | mātā gurutarā bhūmeḥ pitā uccataraś ca khāt
manaḥ śīghrataraṃ vāyoś cintā bahutarī nṛṇām |
42 | yakṣa uvāca |
42 | kiṃ svit suptaṃ na nimiṣati kiṃ svij jātaṃ na copati
kasya svid dhṛdayaṃ nāsti kiṃ svid vegena vardhate |
43 | yudhiṣṭhira uvāca |
43 | matsyaḥ supto na nimiṣaty aṇḍaṃ jātaṃ na copati
aśmano hṛdayaṃ nāsti nadī vegena vardhate |
44 | yakṣa uvāca |
44 | kiṃ svit pravasato mitraṃ kiṃ svin mitraṃ gṛhe sataḥ
āturasya ca kiṃ mitraṃ kiṃ svin mitraṃ mariṣyataḥ |
45 | yudhiṣṭhira uvāca |
45 | sārthaḥ pravasato mitraṃ bhāryā mitraṃ gṛhe sataḥ
āturasya bhiṣaṅ mitraṃ dānaṃ mitraṃ mariṣyataḥ |
46 | yakṣa uvāca |
46 | kiṃ svid eko vicarati jātaḥ ko jāyate punaḥ
kiṃ svid dhimasya bhaiṣajyaṃ kiṃ svid āvapanaṃ mahat |
47 | yudhiṣṭhira uvāca |
47 | sūrya eko vicarati candramā jāyate punaḥ
agnir himasya bhaiṣajyaṃ bhūmir āvapanaṃ mahat |
48 | yakṣa uvāca |
48 | kiṃ svid ekapadaṃ dharmyaṃ kiṃ svid ekapadaṃ yaśaḥ
kiṃ svid ekapadaṃ svargyaṃ kiṃ svid ekapadaṃ sukham |
49 | yudhiṣṭhira uvāca |
49 | dākṣyam ekapadaṃ dharmyaṃ dānam ekapadaṃ yaśaḥ
satyam ekapadaṃ svargyaṃ śīlam ekapadaṃ sukham |
50 | yakṣa uvāca |
50 | kiṃ svid ātmā manuṣyasya kiṃ svid daivakṛtaḥ sakhā
upajīvanaṃ kiṃ svid asya kiṃ svid asya parāyaṇam |
51 | yudhiṣṭhira uvāca |
51 | putra ātmā manuṣyasya bhāryā daivakṛtaḥ sakhā
upajīvanaṃ ca parjanyo dānam asya parāyaṇam |
52 | yakṣa uvāca |
52 | dhanyānām uttamaṃ kiṃ svid dhanānāṃ kiṃ svid uttamam
lābhānām uttamaṃ kiṃ svit kiṃ sukhānāṃ tathottamam |
53 | yudhiṣṭhira uvāca |
53 | dhanyānām uttamaṃ dākṣyaṃ dhanānām uttamaṃ śrutam
lābhānāṃ śreṣṭham ārogyaṃ sukhānāṃ tuṣṭir uttamā |
54 | yakṣa uvāca |
54 | kaś ca dharmaḥ paro loke kaś ca dharmaḥ sadāphalaḥ
kiṃ niyamya na śocanti kaiś ca saṃdhir na jīryate |
55 | yudhiṣṭhira uvāca |
55 | ānṛśaṃsyaṃ paro dharmas trayīdharmaḥ sadāphalaḥ
mano yamya na śocanti sadbhiḥ saṃdhir na jīryate |
56 | yakṣa uvāca |
56 | kiṃ nu hitvā priyo bhavati kiṃ nu hitvā na śocati
kiṃ nu hitvārthavān bhavati kiṃ nu hitvā sukhī bhavet |
57 | yudhiṣṭhira uvāca |
57 | mānaṃ hitvā priyo bhavati krodhaṃ hitvā na śocati
kāmaṃ hitvārthavān bhavati lobhaṃ hitvā sukhī bhavet |
58 | yakṣa uvāca |
58 | mṛtaḥ kathaṃ syāt puruṣaḥ kathaṃ rāṣṭraṃ mṛtaṃ bhavet
śrāddhaṃ mṛtaṃ kathaṃ ca syāt kathaṃ yajño mṛto bhavet |
59 | yudhiṣṭhira uvāca |
59 | mṛto daridraḥ puruṣo mṛtaṃ rāṣṭram arājakam
mṛtam aśrotriyaṃ śrāddhaṃ mṛto yajñas tv adakṣiṇaḥ |
60 | yakṣa uvāca |
60 | kā dik kim udakaṃ proktaṃ kim annaṃ pārtha kiṃ viṣam
śrāddhasya kālam ākhyāhi tataḥ piba harasva ca |
61 | yudhiṣṭhira uvāca |
61 | santo dig jalam ākāśaṃ gaur annaṃ prārthanā viṣam
śrāddhasya brāhmaṇaḥ kālaḥ kathaṃ vā yakṣa manyase |
62 | yakṣa uvāca |
62 | vyākhyātā me tvayā praśnā yāthātathyaṃ paraṃtapa
puruṣaṃ tv idānīm ākhyāhi yaś ca sarvadhanī naraḥ |
63 | yudhiṣṭhira uvāca |
63 | divaṃ spṛśati bhūmiṃ ca śabdaḥ puṇyasya karmaṇaḥ
yāvat sa śabdo bhavati tāvat puruṣa ucyate |
64 | tulye priyāpriye yasya sukhaduḥkhe tathaiva ca
atītānāgate cobhe sa vai sarvadhanī naraḥ |
65 | yakṣa uvāca |
65 | vyākhyātaḥ puruṣo rājan yaś ca sarvadhanī naraḥ
tasmāt tavaiko bhrātṝṇāṃ yam icchasi sa jīvatu |
66 | yudhiṣṭhira uvāca |
66 | śyāmo ya eṣa raktākṣo bṛhacchāla ivodgataḥ
vyūḍhorasko mahābāhur nakulo yakṣa jīvatu |
67 | yakṣa uvāca |
67 | priyas te bhīmaseno 'yam arjuno vaḥ parāyaṇam
sa kasmān nakulaṃ rājan sāpatnaṃ jīvam icchasi |
68 | yasya nāgasahasreṇa daśasaṃkhyena vai balam
tulyaṃ taṃ bhīmam utsṛjya nakulaṃ jīvam icchasi |
69 | tathainaṃ manujāḥ prāhur bhīmasenaṃ priyaṃ tava
atha kenānubhāvena sāpatnaṃ jīvam icchasi |
70 | yasya bāhubalaṃ sarve pāṇḍavāḥ samupāśritāḥ
arjunaṃ tam apāhāya nakulaṃ jīvam icchasi |
71 | yudhiṣṭhira uvāca |
71 | ānṛśaṃsyaṃ paro dharmaḥ paramārthāc ca me matam
ānṛśaṃsyaṃ cikīrṣāmi nakulo yakṣa jīvatu |
72 | dharmaśīlaḥ sadā rājā iti māṃ mānavā viduḥ
svadharmān na caliṣyāmi nakulo yakṣa jīvatu |
73 | yathā kuntī tathā mādrī viśeṣo nāsti me tayoḥ
mātṛbhyāṃ samam icchāmi nakulo yakṣa jīvatu |
74 | yakṣa uvāca |
74 | yasya te 'rthāc ca kāmāc ca ānṛśaṃsyaṃ paraṃ matam
tasmāt te bhrātaraḥ sarve jīvantu bharatarṣabha |