Book 3 Chapter 203 | |
1 | mārkaṇḍeya uvāca |
1 | evaṃ tu sūkṣme kathite dharmavyādhena bhārata
brāhmaṇaḥ sa punaḥ sūkṣmaṃ papraccha susamāhitaḥ |
2 | brāhmaṇa uvāca |
2 | sattvasya rajasaś caiva tamasaś ca yathātatham
guṇāṃs tattvena me brūhi yathāvad iha pṛcchataḥ |
3 | vyādha uvāca |
3 | hanta te kathayiṣyāmi yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi
eṣāṃ guṇān pṛthaktvena nibodha gadato mama |
4 | mohātmakaṃ tamas teṣāṃ raja eṣāṃ pravartakam
prakāśabahulatvāc ca sattvaṃ jyāya ihocyate |
5 | avidyābahulo mūḍhaḥ svapnaśīlo vicetanaḥ
durdṛśīkas tamodhvastaḥ sakrodhas tāmaso 'lasaḥ |
6 | pravṛttavākyo mantrī ca yo 'nurāgy abhyasūyakaḥ
vivitsamāno viprarṣe stabdho mānī sa rājasaḥ |
7 | prakāśabahulo dhīro nirvivitso 'nasūyakaḥ
akrodhano naro dhīmān dāntaś caiva sa sāttvikaḥ |
8 | sāttvikas tv atha saṃbuddho lokavṛttena kliśyate
yadā budhyati boddhavyaṃ lokavṛttaṃ jugupsate |
9 | vairāgyasya hi rūpaṃ tu pūrvam eva pravartate
mṛdur bhavaty ahaṃkāraḥ prasīdaty ārjavaṃ ca yat |
10 | tato 'sya sarvadvaṃdvāni praśāmyanti parasparam
na cāsya saṃyamo nāma kva cid bhavati kaś cana |
11 | śūdrayonau hi jātasya sadguṇān upatiṣṭhataḥ
vaiśyatvaṃ bhavati brahman kṣatriyatvaṃ tathaiva ca |
12 | ārjave vartamānasya brāhmaṇyam abhijāyate
guṇās te kīrtitāḥ sarve kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi |
13 | brāhmaṇa uvāca |
13 | pārthivaṃ dhātum āsādya śārīro 'gniḥ kathaṃ bhavet
avakāśaviśeṣeṇa kathaṃ vartayate 'nilaḥ |
14 | mārkaṇḍeya uvāca |
14 | praśnam etaṃ samuddiṣṭaṃ brāhmaṇena yudhiṣṭhira
vyādhaḥ sa kathayām āsa brāhmaṇāya mahātmane |
15 | vyādha uvāca |
15 | mūrdhānam āśrito vahniḥ śarīraṃ paripālayan
prāṇo mūrdhani cāgnau ca vartamāno viceṣṭate bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca sarvaṃ prāṇe pratiṣṭhitam |
16 | śreṣṭhaṃ tad eva bhūtānāṃ brahmajyotir upāsmahe
sa jantuḥ sarvabhūtātmā puruṣaḥ sa sanātanaḥ mano buddhir ahaṃkāro bhūtānāṃ viṣayaś ca saḥ |
17 | evaṃ tv iha sa sarvatra prāṇena paripālyate
pṛṣṭhatas tu samānena svāṃ svāṃ gatim upāśritaḥ |
18 | bastimūle gude caiva pāvakaḥ samupāśritaḥ
vahan mūtraṃ purīṣaṃ cāpy apānaḥ parivartate |
19 | prayatne karmaṇi bale ya ekas triṣu vartate
udāna iti taṃ prāhur adhyātmaviduṣo janāḥ |
20 | saṃdhau saṃdhau saṃniviṣṭaḥ sarveṣv api tathānilaḥ
śarīreṣu manuṣyāṇāṃ vyāna ity upadiṣyate |
21 | dhātuṣv agnis tu vitataḥ sa tu vāyusamīritaḥ
rasān dhātūṃś ca doṣāṃś ca vartayan paridhāvati |
22 | prāṇānāṃ saṃnipātāt tu saṃnipātaḥ prajāyate
ūṣmā cāgnir iti jñeyo yo 'nnaṃ pacati dehinām |
23 | apānodānayor madhye prāṇavyānau samāhitau
samanvitas tv adhiṣṭhānaṃ samyak pacati pāvakaḥ |
24 | tasyāpi pāyuparyantas tathā syād gudasaṃjñitaḥ
srotāṃsi tasmāj jāyante sarvaprāṇeṣu dehinām |
25 | agnivegavahaḥ prāṇo gudānte pratihanyate
sa ūrdhvam āgamya punaḥ samutkṣipati pāvakam |
26 | pakvāśayas tv adho nābhyā ūrdhvam āmāśayaḥ sthitaḥ
nābhimadhye śarīrasya prāṇāḥ sarve pratiṣṭhitāḥ |
27 | pravṛttā hṛdayāt sarvās tiryag ūrdhvam adhas tathā
vahanty annarasān nāḍyo daśa prāṇapracoditāḥ |
28 | yoginām eṣa mārgas tu yena gacchanti tatparam
jitaklamāsanā dhīrā mūrdhany ātmānam ādadhuḥ evaṃ sarveṣu vitatau prāṇāpānau hi dehiṣu |
29 | ekādaśavikārātmā kalāsaṃbhārasaṃbhṛtaḥ
mūrtimantaṃ hi taṃ viddhi nityaṃ karmajitātmakam |
30 | tasmin yaḥ saṃsthito hy agnir nityaṃ sthālyām ivāhitaḥ
ātmānaṃ taṃ vijānīhi nityaṃ yogajitātmakam |
31 | devo yaḥ saṃsthitas tasminn abbindur iva puṣkare
kṣetrajñaṃ taṃ vijānīhi nityaṃ tyāgajitātmakam |
32 | jīvātmakāni jānīhi rajaḥ sattvaṃ tamas tathā
jīvam ātmaguṇaṃ viddhi tathātmānaṃ parātmakam |
33 | sacetanaṃ jīvaguṇaṃ vadanti; sa ceṣṭate ceṣṭayate ca sarvam
tataḥ paraṃ kṣetravido vadanti; prākalpayad yo bhuvanāni sapta |
34 | evaṃ sarveṣu bhūteṣu bhūtātmā na prakāśate
dṛśyate tv agryayā buddhyā sūkṣmayā jñānavedibhiḥ |
35 | cittasya hi prasādena hanti karma śubhāśubham
prasannātmātmani sthitvā sukham ānantyam aśnute |
36 | lakṣaṇaṃ tu prasādasya yathā tṛptaḥ sukhaṃ svapet
nivāte vā yathā dīpo dīpyet kuśaladīpitaḥ |
37 | pūrvarātre pare caiva yuñjānaḥ satataṃ manaḥ
laghvāhāro viśuddhātmā paśyann ātmānam ātmani |
38 | pradīpteneva dīpena manodīpena paśyati
dṛṣṭvātmānaṃ nirātmānaṃ tadā sa tu vimucyate |
39 | sarvopāyais tu lobhasya krodhasya ca vinigrahaḥ
etat pavitraṃ yajñānāṃ tapo vai saṃkramo mataḥ |
40 | nityaṃ krodhāt tapo rakṣec chriyaṃ rakṣeta matsarāt
vidyāṃ mānāpamānābhyām ātmānaṃ tu pramādataḥ |
41 | ānṛśaṃsyaṃ paro dharmaḥ kṣamā ca paramaṃ balam
ātmajñānaṃ paraṃ jñānaṃ paraṃ satyavrataṃ vratam |
42 | satyasya vacanaṃ śreyaḥ satyaṃ jñānaṃ hitaṃ bhavet
yad bhūtahitam atyantaṃ tad vai satyaṃ paraṃ matam |
43 | yasya sarve samārambhāḥ nirāśīrbandhanāḥ sadā
tyāge yasya hutaṃ sarvaṃ sa tyāgī sa ca buddhimān |
44 | yato na gurur apy enaṃ cyāvayed upapādayan
taṃ vidyād brahmaṇo yogaṃ viyogaṃ yogasaṃjñitam |
45 | na hiṃsyāt sarvabhūtāni maitrāyaṇagataś caret
nedaṃ jīvitam āsādya vairaṃ kurvīta kena cit |
46 | ākiṃcanyaṃ susaṃtoṣo nirāśitvam acāpalam
etad eva paraṃ jñānaṃ sadātmajñānam uttamam |
47 | parigrahaṃ parityajya bhava buddhyā yatavrataḥ
aśokaṃ sthānam ātiṣṭhen niścalaṃ pretya ceha ca |
48 | taponityena dāntena muninā saṃyatātmanā
ajitaṃ jetukāmena bhāvyaṃ saṅgeṣv asaṅginā |
49 | guṇāguṇam anāsaṅgam ekakāryam anantaram
etad brāhmaṇa te vṛttam āhur ekapadaṃ sukham |
50 | parityajati yo duḥkhaṃ sukhaṃ cāpy ubhayaṃ naraḥ
brahma prāpnoti so 'tyantam asaṅgena ca gacchati |
51 | yathāśrutam idaṃ sarvaṃ samāsena dvijottama
etat te sarvam ākhyātaṃ kiṃ bhūyaḥ śrotum icchasi |