Book 3 Chapter 202 | |
1 | mārkaṇḍeya uvāca |
1 | evam uktaḥ sa vipras tu dharmavyādhena bhārata
kathām akathayad bhūyo manasaḥ prītivardhanīm |
2 | brāhmaṇa |
2 | mahābhūtāni yāny āhuḥ pañca dharmavidāṃ vara
ekaikasya guṇān samyak pañcānām api me vada |
3 | vyādha uvāca |
3 | bhūmir āpas tathā jyotir vāyur ākāśam eva ca
guṇottarāṇi sarvāṇi teṣāṃ vakṣyāmi te guṇān |
4 | bhūmiḥ pañcaguṇā brahmann udakaṃ ca caturguṇam
guṇās trayas tejasi ca trayaś cākāśavātayoḥ |
5 | śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca raso gandhaś ca pañcamaḥ
ete guṇāḥ pañca bhūmeḥ sarvebhyo guṇavattarāḥ |
6 | śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca rasaś cāpi dvijottama
apām ete guṇā brahman kīrtitās tava suvrata |
7 | śabdaḥ sparśaś ca rūpaṃ ca tejaso 'tha guṇās trayaḥ
śabdaḥ sparśaś ca vāyau tu śabda ākāśa eva ca |
8 | ete pañcadaśa brahman guṇā bhūteṣu pañcasu
vartante sarvabhūteṣu yeṣu lokāḥ pratiṣṭhitāḥ anyonyaṃ nātivartante saṃpac ca bhavati dvija |
9 | yadā tu viṣamībhāvam ācaranti carācarāḥ
tadā dehī deham anyaṃ vyatirohati kālataḥ |
10 | ānupūrvyā vinaśyanti jāyante cānupūrvaśaḥ
tatra tatra hi dṛśyante dhātavaḥ pāñcabhautikāḥ yair āvṛtam idaṃ sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam |
11 | indriyaiḥ sṛjyate yad yat tat tad vyaktam iti smṛtam
avyaktam iti vijñeyaṃ liṅgagrāhyam atīndriyam |
12 | yathāsvaṃ grāhakāny eṣāṃ śabdādīnām imāni tu
indriyāṇi yadā dehī dhārayann iha tapyate |
13 | loke vitatam ātmānaṃ lokaṃ cātmani paśyati
parāvarajñaḥ saktaḥ san sarvabhūtāni paśyati |
14 | paśyataḥ sarvabhūtāni sarvāvasthāsu sarvadā
brahmabhūtasya saṃyogo nāśubhenopapadyate |
15 | jñānamūlātmakaṃ kleśam ativṛttasya mohajam
loko buddhiprakāśena jñeyamārgeṇa dṛśyate |
16 | anādinidhanaṃ jantum ātmayoniṃ sadāvyayam
anaupamyam amūrtaṃ ca bhagavān āha buddhimān tapomūlam idaṃ sarvaṃ yan māṃ viprānupṛcchasi |
17 | indriyāṇy eva tat sarvaṃ yat svarganarakāv ubhau
nigṛhītavisṛṣṭāni svargāya narakāya ca |
18 | eṣa yogavidhiḥ kṛtsno yāvad indriyadhāraṇam
etan mūlaṃ hi tapasaḥ kṛtsnasya narakasya ca |
19 | indriyāṇāṃ prasaṅgena doṣam ṛcchaty asaṃśayam
saṃniyamya tu tāny eva tataḥ siddhim avāpnute |
20 | ṣaṇṇām ātmani nityānām aiśvaryaṃ yo 'dhigacchati
na sa pāpaiḥ kuto 'narthair yujyate vijitendriyaḥ |
21 | rathaḥ śarīraṃ puruṣasya dṛṣṭam; ātmā niyantendriyāṇy āhur aśvān
tair apramattaḥ kuśalī sadaśvair; dāntaiḥ sukhaṃ yāti rathīva dhīraḥ |
22 | ṣaṇṇām ātmani nityānām indriyāṇāṃ pramāthinām
yo dhīro dhārayed raśmīn sa syāt paramasārathiḥ |
23 | indriyāṇāṃ prasṛṣṭānāṃ hayānām iva vartmasu
dhṛtiṃ kurvīta sārathye dhṛtyā tāni jayed dhruvam |
24 | indriyāṇāṃ hi caratāṃ yan mano 'nuvidhīyate
tad asya harate buddhiṃ nāvaṃ vāyur ivāmbhasi |
25 | yeṣu vipratipadyante ṣaṭsu mohāt phalāgame
teṣv adhyavasitādhyāyī vindate dhyānajaṃ phalam |