Book 3 Chapter 200 | |
1 | mārkaṇḍeya uvāca |
1 | dharmavyādhas tu nipuṇaṃ punar eva yudhiṣṭhira
viprarṣabham uvācedaṃ sarvadharmabhṛtāṃ varaḥ |
2 | śrutipramāṇo dharmo hi vṛddhānām iti bhāṣitam
sūkṣmā gatir hi dharmasya bahuśākhā hy anantikā |
3 | prāṇātyaye vivāhe ca vaktavyam anṛtaṃ bhavet
anṛtaṃ ca bhavet satyaṃ satyaṃ caivānṛtaṃ bhavet |
4 | yad bhūtahitam atyantaṃ tat satyam iti dhāraṇā
viparyayakṛto 'dharmaḥ paśya dharmasya sūkṣmatām |
5 | yat karoty aśubhaṃ karma śubhaṃ vā dvijasattama
avaśyaṃ tat samāpnoti puruṣo nātra saṃśayaḥ |
6 | viṣamāṃ ca daśāṃ prāpya devān garhati vai bhṛśam
ātmanaḥ karmadoṣāṇi na vijānāty apaṇḍitaḥ |
7 | mūḍho naikṛtikaś cāpi capalaś ca dvijottama
sukhaduḥkhaviparyāso yadā samupapadyate nainaṃ prajñā sunītaṃ vā trāyate naiva pauruṣam |
8 | yo yam icched yathā kāmaṃ taṃ taṃ kāmaṃ samaśnuyāt
yadi syād aparādhīnaṃ puruṣasya kriyāphalam |
9 | saṃyatāś cāpi dakṣāś ca matimantaś ca mānavāḥ
dṛśyante niṣphalāḥ santaḥ prahīṇāḥ sarvakarmabhiḥ |
10 | bhūtānām aparaḥ kaś cid dhiṃsāyāṃ satatotthitaḥ
vañcanāyāṃ ca lokasya sa sukheneha jīvati |
11 | aceṣṭamānam āsīnaṃ śrīḥ kaṃ cid upatiṣṭhati
kaś cit karmāṇi kurvan hi na prāpyam adhigacchati |
12 | devān iṣṭvā tapas taptvā kṛpaṇaiḥ putragṛddhibhiḥ
daśamāsadhṛtā garbhe jāyante kulapāṃsanāḥ |
13 | apare dhanadhānyaiś ca bhogaiś ca pitṛsaṃcitaiḥ
vipulair abhijāyante labdhās tair eva maṅgalaiḥ |
14 | karmajā hi manuṣyāṇāṃ rogā nāsty atra saṃśayaḥ
ādhibhiś caiva bādhyante vyādhaiḥ kṣudramṛgā iva |
15 | te cāpi kuśalair vaidyair nipuṇaiḥ saṃbhṛtauṣadhaiḥ
vyādhayo vinivāryante mṛgā vyādhair iva dvija |
16 | yeṣām asti ca bhoktavyaṃ grahaṇīdoṣapīḍitāḥ
na śaknuvanti te bhoktuṃ paśya dharmabhṛtāṃ vara |
17 | apare bāhubalinaḥ kliśyante bahavo janāḥ
duḥkhena cādhigacchanti bhojanaṃ dvijasattama |
18 | iti lokam anākrandaṃ mohaśokapariplutam
srotasāsakṛd ākṣiptaṃ hriyamāṇaṃ balīyasā |
19 | na mriyeyur na jīryeyuḥ sarve syuḥ sārvakāmikāḥ
nāpriyaṃ pratipaśyeyur vaśitvaṃ yadi vai bhavet |
20 | upary upari lokasya sarvo gantuṃ samīhate
yatate ca yathāśakti na ca tad vartate tathā |
21 | bahavaḥ saṃpradṛśyante tulyanakṣatramaṅgalāḥ
mahac ca phalavaiṣamyaṃ dṛśyate karmasaṃdhiṣu |
22 | na kaś cid īśate brahman svayaṃgrāhasya sattama
karmaṇāṃ prākṛtānāṃ vai iha siddhiḥ pradṛśyate |
23 | yathā śrutir iyaṃ brahmañ jīvaḥ kila sanātanaḥ
śarīram adhruvaṃ loke sarveṣāṃ prāṇinām iha |
24 | vadhyamāne śarīre tu dehanāśo bhavaty uta
jīvaḥ saṃkramate 'nyatra karmabandhanibandhanaḥ |
25 | brāhmaṇa uvāca |
25 | kathaṃ dharmabhṛtāṃ śreṣṭha jīvo bhavati śāśvataḥ
etad icchāmy ahaṃ jñātuṃ tattvena vadatāṃ vara |
26 | vyādha uvāca |
26 | na jīvanāśo 'sti hi dehabhede; mithyaitad āhur mriyateti mūḍhāḥ
jīvas tu dehāntaritaḥ prayāti; daśārdhataivāsya śarīrabhedaḥ |
27 | anyo hi nāśnāti kṛtaṃ hi karma; sa eva kartā sukhaduḥkhabhāgī
yat tena kiṃ cid dhi kṛtaṃ hi karma; tad aśnute nāsti kṛtasya nāśaḥ |
28 | apuṇyaśīlāś ca bhavanti puṇyā; narottamāḥ pāpakṛto bhavanti
naro 'nuyātas tv iha karmabhiḥ svais; tataḥ samutpadyati bhāvitas taiḥ |
29 | brāhmaṇa uvāca |
29 | kathaṃ saṃbhavate yonau kathaṃ vā puṇyapāpayoḥ
jātīḥ puṇyā hy apuṇyāś ca kathaṃ gacchati sattama |
30 | vyādha uvāca |
30 | garbhādhānasamāyuktaṃ karmedaṃ saṃpradṛśyate
samāsena tu te kṣipraṃ pravakṣyāmi dvijottama |
31 | yathā saṃbhṛtasaṃbhāraḥ punar eva prajāyate
śubhakṛc chubhayonīṣu pāpakṛt pāpayoniṣu |
32 | śubhaiḥ prayogair devatvaṃ vyāmiśrair mānuṣo bhavet
mohanīyair viyonīṣu tv adhogāmī ca kilbiṣaiḥ |
33 | jātimṛtyujarāduḥkhaiḥ satataṃ samabhidrutaḥ
saṃsāre pacyamānaś ca doṣair ātmakṛtair naraḥ |
34 | tiryagyonisahasrāṇi gatvā narakam eva ca
jīvāḥ saṃparivartante karmabandhanibandhanāḥ |
35 | jantus tu karmabhis tais taiḥ svakṛtaiḥ pretya duḥkhitaḥ
tadduḥkhapratighātārtham apuṇyāṃ yonim aśnute |
36 | tataḥ karma samādatte punar anyan navaṃ bahu
pacyate tu punas tena bhuktvāpathyam ivāturaḥ |
37 | ajasram eva duḥkhārto 'duḥkhitaḥ sukhasaṃjñitaḥ
tato 'nivṛttabandhatvāt karmaṇām udayād api parikrāmati saṃsāre cakravad bahuvedanaḥ |
38 | sa cen nivṛttabandhas tu viśuddhaś cāpi karmabhiḥ
prāpnoti sukṛtāṃl lokān yatra gatvā na śocati |
39 | pāpaṃ kurvan pāpavṛttaḥ pāpasyāntaṃ na gacchati
tasmāt puṇyaṃ yatet kartuṃ varjayeta ca pātakam |
40 | anasūyuḥ kṛtajñaś ca kalyāṇāny eva sevate
sukhāni dharmam arthaṃ ca svargaṃ ca labhate naraḥ |
41 | saṃskṛtasya hi dāntasya niyatasya yatātmanaḥ
prājñasyānantarā vṛttir iha loke paratra ca |
42 | satāṃ dharmeṇa varteta kriyāṃ śiṣṭavad ācaret
asaṃkleśena lokasya vṛttiṃ lipseta vai dvija |
43 | santi hy āgatavijñānāḥ śiṣṭāḥ śāstravicakṣaṇāḥ
svadharmeṇa kriyā loke karmaṇaḥ so 'py asaṃkaraḥ |
44 | prājño dharmeṇa ramate dharmaṃ caivopajīvati
tasya dharmād avāpteṣu dhaneṣu dvijasattama tasyaiva siñcate mūlaṃ guṇān paśyati yatra vai |
45 | dharmātmā bhavati hy evaṃ cittaṃ cāsya prasīdati
sa maitrajanasaṃtuṣṭa iha pretya ca nandati |
46 | śabdaṃ sparśaṃ tathā rūpaṃ gandhān iṣṭāṃś ca sattama
prabhutvaṃ labhate cāpi dharmasyaitat phalaṃ viduḥ |
47 | dharmasya ca phalaṃ labdhvā na tṛpyati mahādvija
atṛpyamāṇo nirvedam ādatte jñānacakṣuṣā |
48 | prajñācakṣur nara iha doṣaṃ naivānurudhyate
virajyati yathākāmaṃ na ca dharmaṃ vimuñcati |
49 | sarvatyāge ca yatate dṛṣṭvā lokaṃ kṣayātmakam
tato mokṣe prayatate nānupāyād upāyataḥ |
50 | evaṃ nirvedam ādatte pāpaṃ karma jahāti ca
dhārmikaś cāpi bhavati mokṣaṃ ca labhate param |
51 | tapo niḥśreyasaṃ jantos tasya mūlaṃ śamo damaḥ
tena sarvān avāpnoti kāmān yān manasecchati |
52 | indriyāṇāṃ nirodhena satyena ca damena ca
brahmaṇaḥ padam āpnoti yat paraṃ dvijasattama |
53 | brāhmaṇa uvāca |
53 | indriyāṇi tu yāny āhuḥ kāni tāni yatavrata
nigrahaś ca kathaṃ kāryo nigrahasya ca kiṃ phalam |
54 | kathaṃ ca phalam āpnoti teṣāṃ dharmabhṛtāṃ vara
etad icchāmi tattvena dharmaṃ jñātuṃ sudhārmika |