Book 3 Chapter 198 | |
1 | mārkaṇḍeya uvāca |
1 | cintayitvā tad āścaryaṃ striyā proktam aśeṣataḥ
vinindan sa dvijo 'tmānam āgaskṛta ivābabhau |
2 | cintayānaḥ sa dharmasya sūkṣmāṃ gatim athābravīt
śraddadhānena bhāvyaṃ vai gacchāmi mithilām aham |
3 | kṛtātmā dharmavit tasyāṃ vyādho nivasate kila
taṃ gacchāmy aham adyaiva dharmaṃ praṣṭuṃ tapodhanam |
4 | iti saṃcintya manasā śraddadhānaḥ striyā vacaḥ
balākāpratyayenāsau dharmyaiś ca vacanaiḥ śubhaiḥ saṃpratasthe sa mithilāṃ kautūhalasamanvitaḥ |
5 | atikrāmann araṇyāni grāmāṃś ca nagarāṇi ca
tato jagāma mithilāṃ janakena surakṣitām |
6 | dharmasetusamākīrṇāṃ yajñotsavavatīṃ śubhām
gopurāṭṭālakavatīṃ gṛhaprākāraśobhitām |
7 | praviśya sa purīṃ ramyāṃ vimānair bahubhir vṛtām
paṇyaiś ca bahubhir yuktāṃ suvibhaktamahāpathām |
8 | aśvai rathais tathā nāgair yānaiś ca bahubhir vṛtām
hṛṣṭapuṣṭajanākīrṇāṃ nityotsavasamākulām |
9 | so 'paśyad bahuvṛttāntāṃ brāhmaṇaḥ samatikraman
dharmavyādham apṛcchac ca sa cāsya kathito dvijaiḥ |
10 | apaśyat tatra gatvā taṃ sūnāmadhye vyavasthitam
mārgamāhiṣamāṃsāni vikrīṇantaṃ tapasvinam ākulatvāt tu kretṝṇām ekānte saṃsthito dvijaḥ |
11 | sa tu jñātvā dvijaṃ prāptaṃ sahasā saṃbhramotthitaḥ
ājagāma yato vipraḥ sthita ekānta āsane |
12 | vyādha uvāca |
12 | abhivādaye tvā bhagavan svāgataṃ te dvijottama
ahaṃ vyādhas tu bhadraṃ te kiṃ karomi praśādhi mām |
13 | ekapatnyā yad ukto 'si gaccha tvaṃ mithilām iti
jānāmy etad ahaṃ sarvaṃ yadarthaṃ tvam ihāgataḥ |
14 | mārkaṇḍeya uvāca |
14 | śrutvā tu tasya tad vākyaṃ sa vipro bhṛśaharṣitaḥ
dvitīyam idam āścaryam ity acintayata dvijaḥ |
15 | adeśasthaṃ hi te sthānam iti vyādho 'bravīd dvijam
gṛhaṃ gacchāva bhagavan yadi rocayase 'nagha |
16 | bāḍham ity eva saṃhṛṣṭo vipro vacanam abravīt
agratas tu dvijaṃ kṛtvā sa jagāma gṛhān prati |
17 | praviśya ca gṛhaṃ ramyam āsanenābhipūjitaḥ
pādyam ācamanīyaṃ ca pratigṛhya dvijottamaḥ |
18 | tataḥ sukhopaviṣṭas taṃ vyādhaṃ vacanam abravīt
karmaitad vai na sadṛśaṃ bhavataḥ pratibhāti me anutapye bhṛśaṃ tāta tava ghoreṇa karmaṇā |
19 | vyādha uvāca |
19 | kulocitam idaṃ karma pitṛpaitāmahaṃ mama
vartamānasya me dharme sve manyuṃ mā kṛthā dvija |
20 | dhātrā tu vihitaṃ pūrvaṃ karma svaṃ pālayāmy aham
prayatnāc ca gurū vṛddhau śuśrūṣe 'haṃ dvijottama |
21 | satyaṃ vade nābhyasūye yathāśakti dadāmi ca
devatātithibhṛtyānām avaśiṣṭena vartaye |
22 | na kutsayāmy ahaṃ kiṃ cin na garhe balavattaram
kṛtam anveti kartāraṃ purā karma dvijottama |
23 | kṛṣigorakṣyavāṇijyam iha lokasya jīvanam
daṇḍanītis trayī vidyā tena lokā bhavanty uta |
24 | karma śūdre kṛṣir vaiśye saṃgrāmaḥ kṣatriye smṛtaḥ
brahmacaryaṃ tapo mantrāḥ satyaṃ ca brāhmaṇe sadā |
25 | rājā praśāsti dharmeṇa svakarmaniratāḥ prajāḥ
vikarmāṇaś ca ye ke cit tān yunakti svakarmasu |
26 | bhetavyaṃ hi sadā rājñāṃ prajānām adhipā hi te
mārayanti vikarmasthaṃ lubdhā mṛgam iveṣubhiḥ |
27 | janakasyeha viprarṣe vikarmastho na vidyate
svakarmaniratā varṇāś catvāro 'pi dvijottama |
28 | sa eṣa janako rājā durvṛttam api cet sutam
daṇḍyaṃ daṇḍe nikṣipati tathā na glāti dhārmikam |
29 | suyuktacāro nṛpatiḥ sarvaṃ dharmeṇa paśyati
śrīś ca rājyaṃ ca daṇḍaś ca kṣatriyāṇāṃ dvijottama |
30 | rājāno hi svadharmeṇa śriyam icchanti bhūyasīm
sarveṣām eva varṇānāṃ trātā rājā bhavaty uta |
31 | pareṇa hi hatān brahman varāhamahiṣān aham
na svayaṃ hanmi viprarṣe vikrīṇāmi sadā tv aham |
32 | na bhakṣayāmi māṃsāni ṛtugāmī tathā hy aham
sadopavāsī ca tathā naktabhojī tathā dvija |
33 | aśīlaś cāpi puruṣo bhūtvā bhavati śīlavān
prāṇihiṃsārataś cāpi bhavate dhārmikaḥ punaḥ |
34 | vyabhicārān narendrāṇāṃ dharmaḥ saṃkīryate mahān
adharmo vardhate cāpi saṃkīryante tathā prajāḥ |
35 | uruṇḍā vāmanāḥ kubjāḥ sthūlaśīrṣās tathaiva ca
klībāś cāndhāś ca jāyante badhirā lambacūcukāḥ pārthivānām adharmatvāt prajānām abhavaḥ sadā |
36 | sa eṣa rājā janakaḥ sarvaṃ dharmeṇa paśyati
anugṛhṇan prajāḥ sarvāḥ svadharmaniratāḥ sadā |
37 | ye caiva māṃ praśaṃsanti ye ca nindanti mānavāḥ
sarvān supariṇītena karmaṇā toṣayāmy aham |
38 | ye jīvanti svadharmeṇa saṃbhuñjante ca pārthivāḥ
na kiṃ cid upajīvanti dakṣā utthānaśīlinaḥ |
39 | śaktyānnadānaṃ satataṃ titikṣā dharmanityatā
yathārhaṃ pratipūjā ca sarvabhūteṣu vai dayā tyāgān nānyatra martyānāṃ guṇās tiṣṭhanti pūruṣe |
40 | mṛṣāvādaṃ pariharet kuryāt priyam ayācitaḥ
na ca kāmān na saṃrambhān na dveṣād dharmam utsṛjet |
41 | priye nātibhṛśaṃ hṛṣyed apriye na ca saṃjvaret
na muhyed arthakṛcchreṣu na ca dharmaṃ parityajet |
42 | karma cet kiṃ cid anyat syād itaran na samācaret
yat kalyāṇam abhidhyāyet tatrātmānaṃ niyojayet |
43 | na pāpaṃ prati pāpaḥ syāt sādhur eva sadā bhavet
ātmanaiva hataḥ pāpo yaḥ pāpaṃ kartum icchati |
44 | karma caitad asādhūnāṃ vṛjinānām asādhuvat
na dharmo 'stīti manvānāḥ śucīn avahasanti ye aśraddadhānā dharmasya te naśyanti na saṃśayaḥ |
45 | mahādṛtir ivādhmātaḥ pāpo bhavati nityadā
mūḍhānām avaliptānām asāraṃ bhāṣitaṃ bhavet darśayaty antarātmānaṃ divā rūpam ivāṃśumān |
46 | na loke rājate mūrkhaḥ kevalātmapraśaṃsayā
api ceha mṛjā hīnaḥ kṛtavidyaḥ prakāśate |
47 | abruvan kasya cin nindām ātmapūjām avarṇayan
na kaś cid guṇasaṃpannaḥ prakāśo bhuvi dṛśyate |
48 | vikarmaṇā tapyamānaḥ pāpād viparimucyate
naitat kuryāṃ punar iti dvitīyāt parimucyate |
49 | karmaṇā yena teneha pāpād dvijavarottama
evaṃ śrutir iyaṃ brahman dharmeṣu paridṛśyate |
50 | pāpāny abuddhveha purā kṛtāni; prāg dharmaśīlo vinihanti paścāt
dharmo brahman nudate pūruṣāṇāṃ; yat kurvate pāpam iha pramādāt |
51 | pāpaṃ kṛtvā hi manyeta nāham asmīti pūruṣaḥ
cikīrṣed eva kalyāṇaṃ śraddadhāno 'nasūyakaḥ |
52 | vasanasyeva chidrāṇi sādhūnāṃ vivṛṇoti yaḥ
pāpaṃ cet puruṣaḥ kṛtvā kalyāṇam abhipadyate mucyate sarvapāpebhyo mahābhrair iva candramāḥ |
53 | yathādityaḥ samudyan vai tamaḥ sarvaṃ vyapohati
evaṃ kalyāṇam ātiṣṭhan sarvapāpaiḥ pramucyate |
54 | pāpānāṃ viddhy adhiṣṭhānaṃ lobham eva dvijottama
lubdhāḥ pāpaṃ vyavasyanti narā nātibahuśrutāḥ adharmā dharmarūpeṇa tṛṇaiḥ kūpā ivāvṛtāḥ |
55 | teṣāṃ damaḥ pavitrāṇi pralāpā dharmasaṃśritāḥ
sarvaṃ hi vidyate teṣu śiṣṭācāraḥ sudurlabhaḥ |
56 | mārkaṇḍeya uvāca |
56 | sa tu vipro mahāprājño dharmavyādham apṛcchata
śiṣṭācāraṃ katham ahaṃ vidyām iti narottama etan mahāmate vyādha prabravīhi yathātatham |
57 | vyādha uvāca |
57 | yajño dānaṃ tapo vedāḥ satyaṃ ca dvijasattama
pañcaitāni pavitrāṇi śiṣṭācāreṣu nityadā |
58 | kāmakrodhau vaśe kṛtvā dambhaṃ lobham anārjavam
dharma ity eva saṃtuṣṭās te śiṣṭāḥ śiṣṭasaṃmatāḥ |
59 | na teṣāṃ vidyate 'vṛttaṃ yajñasvādhyāyaśīlinām
ācārapālanaṃ caiva dvitīyaṃ śiṣṭalakṣaṇam |
60 | guruśuśrūṣaṇaṃ satyam akrodho dānam eva ca
etac catuṣṭayaṃ brahmañ śiṣṭācāreṣu nityadā |
61 | śiṣṭācāre manaḥ kṛtvā pratiṣṭhāpya ca sarvaśaḥ
yām ayaṃ labhate tuṣṭiṃ sā na śakyā hy ato 'nyathā |
62 | vedasyopaniṣat satyaṃ satyasyopaniṣad damaḥ
damasyopaniṣat tyāgaḥ śiṣṭācāreṣu nityadā |
63 | ye tu dharmam asūyante buddhimohānvitā narāḥ
apathā gacchatāṃ teṣām anuyātāpi pīḍyate |
64 | ye tu śiṣṭāḥ suniyatāḥ śrutityāgaparāyaṇāḥ
dharmyaṃ panthānam ārūḍhāḥ satyadharmaparāyaṇāḥ |
65 | niyacchanti parāṃ buddhiṃ śiṣṭācārānvitā narāḥ
upādhyāyamate yuktāḥ sthityā dharmārthadarśinaḥ |
66 | nāstikān bhinnamaryādān krūrān pāpamatau sthitān
tyaja tāñ jñānam āśritya dhārmikān upasevya ca |
67 | kāmalobhagrahākīrṇāṃ pañcendriyajalāṃ nadīm
nāvaṃ dhṛtimayīṃ kṛtvā janmadurgāṇi saṃtara |
68 | krameṇa saṃcito dharmo buddhiyogamayo mahān
śiṣṭācāre bhavet sādhū rāgaḥ śukleva vāsasi |
69 | ahiṃsā satyavacanaṃ sarvabhūtahitaṃ param
ahiṃsā paramo dharmaḥ sa ca satye pratiṣṭhitaḥ satye kṛtvā pratiṣṭhāṃ tu pravartante pravṛttayaḥ |
70 | satyam eva garīyas tu śiṣṭācāraniṣevitam
ācāraś ca satāṃ dharmaḥ santaś cācāralakṣaṇāḥ |
71 | yo yathāprakṛtir jantuḥ svāṃ svāṃ prakṛtim aśnute
pāpātmā krodhakāmādīn doṣān āpnoty anātmavān |
72 | ārambho nyāyayukto yaḥ sa hi dharma iti smṛtaḥ
anācāras tv adharmeti etac chiṣṭānuśāsanam |
73 | akrudhyanto 'nasūyanto nirahaṃkāramatsarāḥ
ṛjavaḥ śamasaṃpannāḥ śiṣṭācārā bhavanti te |
74 | traividyavṛddhāḥ śucayo vṛttavanto manasvinaḥ
guruśuśrūṣavo dāntāḥ śiṣṭācārā bhavanty uta |
75 | teṣām adīnasattvānāṃ duṣkarācārakarmaṇām
svaiḥ karmabhiḥ satkṛtānāṃ ghoratvaṃ saṃpraṇaśyati |
76 | taṃ sadācāram āścaryaṃ purāṇaṃ śāśvataṃ dhruvam
dharmaṃ dharmeṇa paśyantaḥ svargaṃ yānti manīṣiṇaḥ |
77 | āstikā mānahīnāś ca dvijātijanapūjakāḥ
śrutavṛttopasaṃpannāḥ te santaḥ svargagāminaḥ |
78 | vedoktaḥ paramo dharmo dharmaśāstreṣu cāparaḥ
śiṣṭācīrṇaś ca śiṣṭānāṃ trividhaṃ dharmalakṣaṇam |
79 | pāraṇaṃ cāpi vidyānāṃ tīrthānām avagāhanam
kṣamā satyārjavaṃ śaucaṃ śiṣṭācāranidarśanam |
80 | sarvabhūtadayāvanto ahiṃsāniratāḥ sadā
paruṣaṃ na prabhāṣante sadā santo dvijapriyāḥ |
81 | śubhānām aśubhānāṃ ca karmaṇāṃ phalasaṃcaye
vipākam abhijānanti te śiṣṭāḥ śiṣṭasaṃmatāḥ |
82 | nyāyopetā guṇopetāḥ sarvalokahitaiṣiṇaḥ
santaḥ svargajitaḥ śuklāḥ saṃniviṣṭāś ca satpathe |
83 | dātāraḥ saṃvibhaktāro dīnānugrahakāriṇaḥ
sarvabhūtadayāvantas te śiṣṭāḥ śiṣṭasaṃmatāḥ |
84 | sarvapūjyāḥ śrutadhanās tathaiva ca tapasvinaḥ
dānanityāḥ sukhāṃl lokān āpnuvantīha ca śriyam |
85 | pīḍayā ca kalatrasya bhṛtyānāṃ ca samāhitāḥ
atiśaktyā prayacchanti santaḥ sadbhiḥ samāgatāḥ |
86 | lokayātrāṃ ca paśyanto dharmam ātmahitāni ca
evaṃ santo vartamānā edhante śāśvatīḥ samāḥ |
87 | ahiṃsā satyavacanam ānṛśaṃsyam athārjavam
adroho nātimānaś ca hrīs titikṣā damaḥ śamaḥ |
88 | dhīmanto dhṛtimantaś ca bhūtānām anukampakāḥ
akāmadveṣasaṃyuktās te santo lokasatkṛtāḥ |
89 | trīṇy eva tu padāny āhuḥ satāṃ vṛttam anuttamam
na druhyec caiva dadyāc ca satyaṃ caiva sadā vadet |
90 | sarvatra ca dayāvantaḥ santaḥ karuṇavedinaḥ
gacchantīha susaṃtuṣṭā dharmyaṃ panthānam uttamam śiṣṭācārā mahātmāno yeṣāṃ dharmaḥ suniścitaḥ |
91 | anasūyā kṣamā śāntiḥ saṃtoṣaḥ priyavāditā
kāmakrodhaparityāgaḥ śiṣṭācāraniṣevaṇam |
92 | karmaṇā śrutasaṃpannaṃ satāṃ mārgam anuttamam
śiṣṭācāraṃ niṣevante nityaṃ dharmeṣv atandritāḥ |
93 | prajñāprāsādam āruhya muhyato mahato janān
prekṣanto lokavṛttāni vividhāni dvijottama atipuṇyāni pāpāni tāni dvijavarottama |
94 | etat te sarvam ākhyātaṃ yathāprajñaṃ yathāśrutam
śiṣṭācāraguṇān brahman puraskṛtya dvijarṣabha |