Book 3 Chapter 186 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | tataḥ sa punar evātha mārkaṇḍeyaṃ yaśasvinam
papraccha vinayopeto dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ |
2 | naike yugasahasrāntās tvayā dṛṣṭā mahāmune
na cāpīha samaḥ kaś cid āyuṣā tava vidyate varjayitvā mahātmānaṃ brāhmaṇaṃ parameṣṭhinam |
3 | anantarikṣe loke 'smin devadānavavarjite
tvam eva pralaye vipra brahmāṇam upatiṣṭhasi |
4 | pralaye cāpi nirvṛtte prabuddhe ca pitāmahe
tvam eva sṛjyamānāni bhūtānīha prapaśyasi |
5 | caturvidhāni viprarṣe yathāvat parameṣṭhinā
vāyubhūtā diśaḥ kṛtvā vikṣipyāpas tatas tataḥ |
6 | tvayā lokaguruḥ sākṣāt sarvalokapitāmahaḥ
ārādhito dvijaśreṣṭha tatpareṇa samādhinā |
7 | tasmāt sarvāntako mṛtyur jarā vā dehanāśinī
na tvā viśati viprarṣe prasādāt parameṣṭhinaḥ |
8 | yadā naiva ravir nāgnir na vāyur na ca candramāḥ
naivāntarikṣaṃ naivorvī śeṣaṃ bhavati kiṃ cana |
9 | tasminn ekārṇave loke naṣṭe sthāvarajaṅgame
naṣṭe devāsuragaṇe samutsannamahorage |
10 | śayānam amitātmānaṃ padme padmaniketanam
tvam ekaḥ sarvabhūteśaṃ brahmāṇam upatiṣṭhasi |
11 | etat pratyakṣataḥ sarvaṃ pūrvavṛttaṃ dvijottama
tasmād icchāmahe śrotuṃ sarvahetvātmikāṃ kathām |
12 | anubhūtaṃ hi bahuśas tvayaikena dvijottama
na te 'sty aviditaṃ kiṃ cit sarvalokeṣu nityadā |
13 | mārkaṇḍeya uvāca |
13 | hanta te kathayiṣyāmi namaskṛtvā svayambhuve
puruṣāya purāṇāya śāśvatāyāvyayāya ca |
14 | ya eṣa pṛthudīrghākṣaḥ pītavāsā janārdanaḥ
eṣa kartā vikartā ca sarvabhāvanabhūtakṛt |
15 | acintyaṃ mahad āścaryaṃ pavitram api cottamam
anādinidhanaṃ bhūtaṃ viśvam akṣayam avyayam |
16 | eṣa kartā na kriyate kāraṇaṃ cāpi pauruṣe
yo hy enaṃ puruṣaṃ vetti devā api na taṃ viduḥ |
17 | sarvam āścaryam evaitan nirvṛttaṃ rājasattama
ādito manujavyāghra kṛtsnasya jagataḥ kṣaye |
18 | catvāry āhuḥ sahasrāṇi varṣāṇāṃ tat kṛtaṃ yugam
tasya tāvac chatī saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tataḥ param |
19 | trīṇi varṣasahasrāṇi tretāyugam ihocyate
tasya tāvac chatī saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tataḥ param |
20 | tathā varṣasahasre dve dvāparaṃ parimāṇataḥ
tasyāpi dviśatī saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tataḥ param |
21 | sahasram ekaṃ varṣāṇāṃ tataḥ kaliyugaṃ smṛtam
tasya varṣaśataṃ saṃdhyā saṃdhyāṃśaś ca tataḥ param saṃdhyāsaṃdhyāṃśayos tulyaṃ pramāṇam upadhāraya |
22 | kṣīṇe kaliyuge caiva pravartati kṛtaṃ yugam
eṣā dvādaśasāhasrī yugākhyā parikīrtitā |
23 | etat sahasraparyantam aho brāhmam udāhṛtam
viśvaṃ hi brahmabhavane sarvaśaḥ parivartate lokānāṃ manujavyāghra pralayaṃ taṃ vidur budhāḥ |
24 | alpāvaśiṣṭe tu tadā yugānte bharatarṣabha
sahasrānte narāḥ sarve prāyaśo 'nṛtavādinaḥ |
25 | yajñapratinidhiḥ pārtha dānapratinidhis tathā
vratapratinidhiś caiva tasmin kāle pravartate |
26 | brāhmaṇāḥ śūdrakarmāṇas tathā śūdrā dhanārjakāḥ
kṣatradharmeṇa vāpy atra vartayanti gate yuge |
27 | nivṛttayajñasvādhyāyāḥ piṇḍodakavivarjitāḥ
brāhmaṇāḥ sarvabhakṣāś ca bhaviṣyanti kalau yuge |
28 | ajapā brāhmaṇās tāta śūdrā japaparāyaṇāḥ
viparīte tadā loke pūrvarūpaṃ kṣayasya tat |
29 | bahavo mleccharājānaḥ pṛthivyāṃ manujādhipa
mithyānuśāsinaḥ pāpā mṛṣāvādaparāyaṇāḥ |
30 | āndhrāḥ śakāḥ pulindāś ca yavanāś ca narādhipāḥ
kāmbojā aurṇikāḥ śūdrās tathābhīrā narottama |
31 | na tadā brāhmaṇaḥ kaś cit svadharmam upajīvati
kṣatriyā api vaiśyāś ca vikarmasthā narādhipa |
32 | alpāyuṣaḥ svalpabalā alpatejaḥparākramāḥ
alpadehālpasārāś ca tathā satyālpabhāṣiṇaḥ |
33 | bahuśūnyā janapadā mṛgavyālāvṛtā diśaḥ
yugānte samanuprāpte vṛthā ca brahmacāriṇaḥ bhovādinas tathā śūdrā brāhmaṇāś cāryavādinaḥ |
34 | yugānte manujavyāghra bhavanti bahujantavaḥ
na tathā ghrāṇayuktāś ca sarvagandhā viśāṃ pate rasāś ca manujavyāghra na tathā svāduyoginaḥ |
35 | bahuprajā hrasvadehāḥ śīlācāravivarjitāḥ
mukhebhagāḥ striyo rājan bhaviṣyanti yugakṣaye |
36 | aṭṭaśūlā janapadāḥ śivaśūlāś catuṣpathāḥ
keśaśūlāḥ striyo rājan bhaviṣyanti yugakṣaye |
37 | alpakṣīrās tathā gāvo bhaviṣyanti janādhipa
alpapuṣpaphalāś cāpi pādapā bahuvāyasāḥ |
38 | brahmavadhyāvaliptānāṃ tathā mithyābhiśaṃsinām
nṛpāṇāṃ pṛthivīpāla pratigṛhṇanti vai dvijāḥ |
39 | lobhamohaparītāś ca mithyādharmadhvajāvṛtāḥ
bhikṣārthaṃ pṛthivīpāla cañcūryante dvijair diśaḥ |
40 | karabhārabhayāt puṃso gṛhasthāḥ parimoṣakāḥ
municchadmākṛticchannā vāṇijyam upajīvate |
41 | mithyā ca nakharomāṇi dhārayanti narās tadā
arthalobhān naravyāghra vṛthā ca brahmacāriṇaḥ |
42 | āśrameṣu vṛthācārāḥ pānapā gurutalpagāḥ
aihalaukikam īhante māṃsaśoṇitavardhanam |
43 | bahupāṣaṇḍasaṃkīrṇāḥ parānnaguṇavādinaḥ
āśramā manujavyāghra na bhavanti yugakṣaye |
44 | yathartuvarṣī bhagavān na tathā pākaśāsanaḥ
na tadā sarvabījāni samyag rohanti bhārata adharmaphalam atyarthaṃ tadā bhavati cānagha |
45 | tathā ca pṛthivīpāla yo bhaved dharmasaṃyutaḥ
alpāyuḥ sa hi mantavyo na hi dharmo 'sti kaś cana |
46 | bhūyiṣṭhaṃ kūṭamānaiś ca paṇyaṃ vikrīṇate janāḥ
vaṇijaś ca naravyāghra bahumāyā bhavanty uta |
47 | dharmiṣṭhāḥ parihīyante pāpīyān vardhate janaḥ
dharmasya balahāniḥ syād adharmaś ca balī tathā |
48 | alpāyuṣo daridrāś ca dharmiṣṭhā mānavās tadā
dīrghāyuṣaḥ samṛddhāś ca vidharmāṇo yugakṣaye |
49 | adharmiṣṭhair upāyaiś ca prajā vyavaharanty uta
saṃcayenāpi cālpena bhavanty āḍhyā madānvitāḥ |
50 | dhanaṃ viśvāsato nyastaṃ mitho bhūyiṣṭhaśo narāḥ
hartuṃ vyavasitā rājan māyācārasamanvitāḥ |
51 | puruṣādāni sattvāni pakṣiṇo 'tha mṛgās tathā
nagarāṇāṃ vihāreṣu caityeṣv api ca śerate |
52 | saptavarṣāṣṭavarṣāś ca striyo garbhadharā nṛpa
daśadvādaśavarṣāṇāṃ puṃsāṃ putraḥ prajāyate |
53 | bhavanti ṣoḍaśe varṣe narāḥ palitinas tathā
āyuḥkṣayo manuṣyāṇāṃ kṣipram eva prapadyate |
54 | kṣīṇe yuge mahārāja taruṇā vṛddhaśīlinaḥ
taruṇānāṃ ca yac chīlaṃ tad vṛddheṣu prajāyate |
55 | viparītās tadā nāryo vañcayitvā rahaḥ patīn
vyuccaranty api duḥśīlā dāsaiḥ paśubhir eva ca |
56 | tasmin yugasahasrānte saṃprāpte cāyuṣaḥ kṣaye
anāvṛṣṭir mahārāja jāyate bahuvārṣikī |
57 | tatas tāny alpasārāṇi sattvāni kṣudhitāni ca
pralayaṃ yānti bhūyiṣṭhaṃ pṛthivyāṃ pṛthivīpate |
58 | tato dinakarair dīptaiḥ saptabhir manujādhipa
pīyate salilaṃ sarvaṃ samudreṣu saritsu ca |
59 | yac ca kāṣṭhaṃ tṛṇaṃ cāpi śuṣkaṃ cārdraṃ ca bhārata
sarvaṃ tad bhasmasād bhūtaṃ dṛśyate bharatarṣabha |
60 | tataḥ saṃvartako vahnir vāyunā saha bhārata
lokam āviśate pūrvam ādityair upaśoṣitam |
61 | tataḥ sa pṛthivīṃ bhittvā samāviśya rasātalam
devadānavayakṣāṇāṃ bhayaṃ janayate mahat |
62 | nirdahan nāgalokaṃ ca yac ca kiṃ cit kṣitāv iha
adhastāt pṛthivīpāla sarvaṃ nāśayate kṣaṇāt |
63 | tato yojanaviṃśānāṃ sahasrāṇi śatāni ca
nirdahaty aśivo vāyuḥ sa ca saṃvartako 'nalaḥ |
64 | sadevāsuragandharvaṃ sayakṣoragarākṣasam
tato dahati dīptaḥ sa sarvam eva jagad vibhuḥ |
65 | tato gajakulaprakhyās taḍinmālāvibhūṣitāḥ
uttiṣṭhanti mahāmeghā nabhasy adbhutadarśanāḥ |
66 | ke cin nīlotpalaśyāmāḥ ke cit kumudasaṃnibhāḥ
ke cit kiñjalkasaṃkāśāḥ ke cit pītāḥ payodharāḥ |
67 | ke cid dhāridrasaṃkāśāḥ kākāṇḍakanibhās tathā
ke cit kamalapatrābhāḥ ke cid dhiṅgulakaprabhāḥ |
68 | ke cit puravarākārāḥ ke cid gajakulopamāḥ
ke cid añjanasaṃkāśāḥ ke cin makarasaṃsthitāḥ vidyunmālāpinaddhāṅgāḥ samuttiṣṭhanti vai ghanāḥ |
69 | ghorarūpā mahārāja ghorasvananināditāḥ
tato jaladharāḥ sarve vyāpnuvanti nabhastalam |
70 | tair iyaṃ pṛthivī sarvā saparvatavanākarā
āpūryate mahārāja salilaughapariplutā |
71 | tatas te jaladā ghorā rāviṇaḥ puruṣarṣabha
sarvataḥ plāvayanty āśu coditāḥ parameṣṭhinā |
72 | varṣamāṇā mahat toyaṃ pūrayanto vasuṃdharām
sughoram aśivaṃ raudraṃ nāśayanti ca pāvakam |
73 | tato dvādaśa varṣāṇi payodās ta upaplave
dhārābhiḥ pūrayanto vai codyamānā mahātmanā |
74 | tataḥ samudraḥ svāṃ velām atikrāmati bhārata
parvatāś ca viśīryante mahī cāpi viśīryate |
75 | sarvataḥ sahasā bhrāntās te payodā nabhastalam
saṃveṣṭayitvā naśyanti vāyuvegaparāhatāḥ |
76 | tatas taṃ mārutaṃ ghoraṃ svayambhūr manujādhipa
ādipadmālayo devaḥ pītvā svapiti bhārata |
77 | tasminn ekārṇave ghore naṣṭe sthāvarajaṅgame
naṣṭe devāsuragaṇe yakṣarākṣasavarjite |
78 | nirmanuṣye mahīpāla niḥśvāpadamahīruhe
anantarikṣe loke 'smin bhramāmy eko 'ham ādṛtaḥ |
79 | ekārṇave jale ghore vicaran pārthivottama
apaśyan sarvabhūtāni vaiklavyam agamaṃ param |
80 | tataḥ sudīrghaṃ gatvā tu plavamāno narādhipa
śrāntaḥ kva cin na śaraṇaṃ labhāmy aham atandritaḥ |
81 | tataḥ kadā cit paśyāmi tasmin salilasaṃplave
nyagrodhaṃ sumahāntaṃ vai viśālaṃ pṛthivīpate |
82 | śākhāyāṃ tasya vṛkṣasya vistīrṇāyāṃ narādhipa
paryaṅke pṛthivīpāla divyāstaraṇasaṃstṛte |
83 | upaviṣṭaṃ mahārāja pūrṇendusadṛśānanam
phullapadmaviśālākṣaṃ bālaṃ paśyāmi bhārata |
84 | tato me pṛthivīpāla vismayaḥ sumahān abhūt
kathaṃ tv ayaṃ śiśuḥ śete loke nāśam upāgate |
85 | tapasā cintayaṃś cāpi taṃ śiśuṃ nopalakṣaye
bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca jānann api narādhipa |
86 | atasīpuṣpavarṇābhaḥ śrīvatsakṛtalakṣaṇaḥ
sākṣāl lakṣmyā ivāvāsaḥ sa tadā pratibhāti me |
87 | tato mām abravīd bālaḥ sa padmanibhalocanaḥ
śrīvatsadhārī dyutimān vākyaṃ śrutisukhāvaham |
88 | jānāmi tvā pariśrāntaṃ tāta viśrāmakāṅkṣiṇam
mārkaṇḍeya ihāssva tvaṃ yāvad icchasi bhārgava |
89 | abhyantaraṃ śarīraṃ me praviśya munisattama
āssva bho vihito vāsaḥ prasādas te kṛto mayā |
90 | tato bālena tenaivam uktasyāsīt tadā mama
nirvedo jīvite dīrghe manuṣyatve ca bhārata |
91 | tato bālena tenāsyaṃ sahasā vivṛtaṃ kṛtam
tasyāham avaśo vaktraṃ daivayogāt praveśitaḥ |
92 | tataḥ praviṣṭas tatkukṣiṃ sahasā manujādhipa
sarāṣṭranagarākīrṇāṃ kṛtsnāṃ paśyāmi medinīm |
93 | gaṅgāṃ śatadruṃ sītāṃ ca yamunām atha kauśikīm
carmaṇvatīṃ vetravatīṃ candrabhāgāṃ sarasvatīm |
94 | sindhuṃ caiva vipāśāṃ ca nadīṃ godāvarīm api
vasvokasārāṃ nalinīṃ narmadāṃ caiva bhārata |
95 | nadīṃ tāmrāṃ ca veṇṇāṃ ca puṇyatoyāṃ śubhāvahām
suveṇāṃ kṛṣṇaveṇāṃ ca irāmāṃ ca mahānadīm śoṇaṃ ca puruṣavyāghra viśalyāṃ kampunām api |
96 | etāś cānyāś ca nadyo 'haṃ pṛthivyāṃ yā narottama
parikrāman prapaśyāmi tasya kukṣau mahātmanaḥ |
97 | tataḥ samudraṃ paśyāmi yādogaṇaniṣevitam
ratnākaram amitraghna nidhānaṃ payaso mahat |
98 | tataḥ paśyāmi gaganaṃ candrasūryavirājitam
jājvalyamānaṃ tejobhiḥ pāvakārkasamaprabhaiḥ paśyāmi ca mahīṃ rājan kānanair upaśobhitām |
99 | yajante hi tadā rājan brāhmaṇā bahubhiḥ savaiḥ
kṣatriyāś ca pravartante sarvavarṇānurañjane |
100 | vaiśyāḥ kṛṣiṃ yathānyāyaṃ kārayanti narādhipa
śuśrūṣāyāṃ ca niratā dvijānāṃ vṛṣalās tathā |
101 | tataḥ paripatan rājaṃs tasya kukṣau mahātmanaḥ
himavantaṃ ca paśyāmi hemakūṭaṃ ca parvatam |
102 | niṣadhaṃ cāpi paśyāmi śvetaṃ ca rajatācitam
paśyāmi ca mahīpāla parvataṃ gandhamādanam |
103 | mandaraṃ manujavyāghra nīlaṃ cāpi mahāgirim
paśyāmi ca mahārāja meruṃ kanakaparvatam |
104 | mahendraṃ caiva paśyāmi vindhyaṃ ca girim uttamam
malayaṃ cāpi paśyāmi pāriyātraṃ ca parvatam |
105 | ete cānye ca bahavo yāvantaḥ pṛthivīdharāḥ
tasyodare mayā dṛṣṭāḥ sarvaratnavibhūṣitāḥ |
106 | siṃhān vyāghrān varāhāṃś ca nāgāṃś ca manujādhipa
pṛthivyāṃ yāni cānyāni sattvāni jagatīpate tāni sarvāṇy ahaṃ tatra paśyan paryacaraṃ tadā |
107 | kukṣau tasya naravyāghra praviṣṭaḥ saṃcaran diśaḥ
śakrādīṃś cāpi paśyāmi kṛtsnān devagaṇāṃs tathā |
108 | gandharvāpsaraso yakṣān ṛṣīṃś caiva mahīpate
daityadānavasaṃghāṃś ca kāleyāṃś ca narādhipa siṃhikātanayāṃś cāpi ye cānye suraśatravaḥ |
109 | yac ca kiṃ cin mayā loke dṛṣṭaṃ sthāvarajaṅgamam
tad apaśyam ahaṃ sarvaṃ tasya kukṣau mahātmanaḥ phalāhāraḥ pravicaran kṛtsnaṃ jagad idaṃ tadā |
110 | antaḥ śarīre tasyāhaṃ varṣāṇām adhikaṃ śatam
na ca paśyāmi tasyāham antaṃ dehasya kutra cit |
111 | satataṃ dhāvamānaś ca cintayāno viśāṃ pate
āsādayāmi naivāntaṃ tasya rājan mahātmanaḥ |
112 | tatas tam eva śaraṇaṃ gato 'smi vidhivat tadā
vareṇyaṃ varadaṃ devaṃ manasā karmaṇaiva ca |
113 | tato 'haṃ sahasā rājan vāyuvegena niḥsṛtaḥ
mahātmano mukhāt tasya vivṛtāt puruṣottama |
114 | tatas tasyaiva śākhāyāṃ nyagrodhasya viśāṃ pate
āste manujaśārdūla kṛtsnam ādāya vai jagat |
115 | tenaiva bālaveṣeṇa śrīvatsakṛtalakṣaṇam
āsīnaṃ taṃ naravyāghra paśyāmy amitatejasam |
116 | tato mām abravīd vīra sa bālaḥ prahasann iva
śrīvatsadhārī dyutimān pītavāsā mahādyutiḥ |
117 | apīdānīṃ śarīre 'smin māmake munisattama
uṣitas tvaṃ suviśrānto mārkaṇḍeya bravīhi me |
118 | muhūrtād atha me dṛṣṭiḥ prādurbhūtā punar navā
yayā nirmuktam ātmānam apaśyaṃ labdhacetasam |
119 | tasya tāmratalau tāta caraṇau supratiṣṭhitau
sujātau mṛduraktābhir aṅgulībhir alaṃkṛtau |
120 | prayatena mayā mūrdhnā gṛhītvā hy abhivanditau
dṛṣṭvāparimitaṃ tasya prabhāvam amitaujasaḥ |
121 | vinayenāñjaliṃ kṛtvā prayatnenopagamya ca
dṛṣṭo mayā sa bhūtātmā devaḥ kamalalocanaḥ |
122 | tam ahaṃ prāñjalir bhūtvā namaskṛtyedam abruvam
jñātum icchāmi deva tvāṃ māyāṃ cemāṃ tavottamām |
123 | āsyenānupraviṣṭo 'haṃ śarīraṃ bhagavaṃs tava
dṛṣṭavān akhilāṃl lokān samastāñ jaṭhare tava |
124 | tava deva śarīrasthā devadānavarākṣasāḥ
yakṣagandharvanāgāś ca jagat sthāvarajaṅgamam |
125 | tvatprasādāc ca me deva smṛtir na parihīyate
drutam antaḥ śarīre te satataṃ paridhāvataḥ |
126 | icchāmi puṇḍarīkākṣa jñātuṃ tvāham anindita
iha bhūtvā śiśuḥ sākṣāt kiṃ bhavān avatiṣṭhate pītvā jagad idaṃ viśvam etad ākhyātum arhasi |
127 | kimarthaṃ ca jagat sarvaṃ śarīrasthaṃ tavānagha
kiyantaṃ ca tvayā kālam iha stheyam ariṃdama |
128 | etad icchāmi deveśa śrotuṃ brāhmaṇakāmyayā
tvattaḥ kamalapatrākṣa vistareṇa yathātatham mahad dhy etad acintyaṃ ca yad ahaṃ dṛṣṭavān prabho |
129 | ity uktaḥ sa mayā śrīmān devadevo mahādyutiḥ
sāntvayan mām idaṃ vākyam uvāca vadatāṃ varaḥ |