Book 3 Chapter 149 | |
1 | bhīma uvāca |
1 | pūrvarūpam adṛṣṭvā te na yāsyāmi kathaṃ cana
yadi te 'ham anugrāhyo darśayātmānam ātmanā |
2 | vaiśaṃpāyana uvāca |
2 | evam uktas tu bhīmena smitaṃ kṛtvā plavaṃgamaḥ
tad rūpaṃ darśayām āsa yad vai sāgaralaṅghane |
3 | bhrātuḥ priyam abhīpsan vai cakāra sumahad vapuḥ
dehas tasya tato 'tīva vardhaty āyāmavistaraiḥ |
4 | tad rūpaṃ kadalīṣaṇḍaṃ chādayann amitadyutiḥ
gireś cocchrayam āgamya tasthau tatra sa vānaraḥ |
5 | samucchritamahākāyo dvitīya iva parvataḥ
tāmrekṣaṇas tīkṣṇadaṃṣṭro bhṛkuṭīkṛtalocanaḥ dīrghalāṅgūlam āvidhya diśo vyāpya sthitaḥ kapiḥ |
6 | tad rūpaṃ mahad ālakṣya bhrātuḥ kauravanandanaḥ
visismiye tadā bhīmo jahṛṣe ca punaḥ punaḥ |
7 | tam arkam iva tejobhiḥ sauvarṇam iva parvatam
pradīptam iva cākāśaṃ dṛṣṭvā bhīmo nyamīlayat |
8 | ābabhāṣe ca hanumān bhīmasenaṃ smayann iva
etāvad iha śaktas tvaṃ rūpaṃ draṣṭuṃ mamānagha |
9 | vardhe 'haṃ cāpy ato bhūyo yāvan me manasepsitam
bhīma śatruṣu cātyarthaṃ vardhate mūrtir ojasā |
10 | tad adbhutaṃ mahāraudraṃ vindhyamandarasaṃnibham
dṛṣṭvā hanūmato varṣma saṃbhrāntaḥ pavanātmajaḥ |
11 | pratyuvāca tato bhīmaḥ saṃprahṛṣṭatanūruhaḥ
kṛtāñjalir adīnātmā hanūmantam avasthitam |
12 | dṛṣṭaṃ pramāṇaṃ vipulaṃ śarīrasyāsya te vibho
saṃharasva mahāvīrya svayam ātmānam ātmanā |
13 | na hi śaknomi tvāṃ draṣṭuṃ divākaram ivoditam
aprameyam anādhṛṣyaṃ mainākam iva parvatam |
14 | vismayaś caiva me vīra sumahān manaso 'dya vai
yad rāmas tvayi pārśvasthe svayaṃ rāvaṇam abhyagāt |
15 | tvam eva śaktas tāṃ laṅkāṃ sayodhāṃ sahavāhanām
svabāhubalam āśritya vināśayitum ojasā |
16 | na hi te kiṃ cid aprāpyaṃ mārutātmaja vidyate
tava naikasya paryāpto rāvaṇaḥ sagaṇo yudhi |
17 | evam uktas tu bhīmena hanūmān plavagarṣabhaḥ
pratyuvāca tato vākyaṃ snigdhagambhīrayā girā |
18 | evam etan mahābāho yathā vadasi bhārata
bhīmasena na paryāpto mamāsau rākṣasādhamaḥ |
19 | mayā tu tasmin nihate rāvaṇe lokakaṇṭake
kīrtir naśyed rāghavasya tata etad upekṣitam |
20 | tena vīreṇa hatvā tu sagaṇaṃ rākṣasādhipam
ānītā svapuraṃ sītā loke kīrtiś ca sthāpitā |
21 | tad gaccha vipulaprajña bhrātuḥ priyahite rataḥ
ariṣṭaṃ kṣemam adhvānaṃ vāyunā parirakṣitaḥ |
22 | eṣa panthāḥ kuruśreṣṭha saugandhikavanāya te
drakṣyase dhanadodyānaṃ rakṣitaṃ yakṣarākṣasaiḥ |
23 | na ca te tarasā kāryaḥ kusumāvacayaḥ svayam
daivatāni hi mānyāni puruṣeṇa viśeṣataḥ |
24 | balihomanamaskārair mantraiś ca bharatarṣabha
daivatāni prasādaṃ hi bhaktyā kurvanti bhārata |
25 | mā tāta sāhasaṃ kārṣīḥ svadharmam anupālaya
svadharmasthaḥ paraṃ dharmaṃ budhyasvāgamayasva ca |
26 | na hi dharmam avijñāya vṛddhān anupasevya ca
dharmo vai vedituṃ śakyo bṛhaspatisamair api |
27 | adharmo yatra dharmākhyo dharmaś cādharmasaṃjñitaḥ
vijñātavyo vibhāgena yatra muhyanty abuddhayaḥ |
28 | ācārasaṃbhavo dharmo dharmād vedāḥ samutthitāḥ
vedair yajñāḥ samutpannā yajñair devāḥ pratiṣṭhitāḥ |
29 | vedācāravidhānoktair yajñair dhāryanti devatāḥ
bṛhaspatyuśanoktaiś ca nayair dhāryanti mānavāḥ |
30 | paṇyākaravaṇijyābhiḥ kṛṣyātho yonipoṣaṇaiḥ
vārtayā dhāryate sarvaṃ dharmair etair dvijātibhiḥ |
31 | trayī vārtā daṇḍanītis tisro vidyā vijānatām
tābhiḥ samyakprayuktābhir lokayātrā vidhīyate |
32 | sā ced dharmakriyā na syāt trayīdharmam ṛte bhuvi
daṇḍanītim ṛte cāpi nirmaryādam idaṃ bhavet |
33 | vārtādharme hy avartantyo vinaśyeyur imāḥ prajāḥ
supravṛttais tribhir hy etair dharmaiḥ sūyanti vai prajāḥ |
34 | dvijānām amṛtaṃ dharmo hy ekaś caivaikavarṇikaḥ
yajñādhyayanadānāni trayaḥ sādhāraṇāḥ smṛtāḥ |
35 | yājanādhyāpane cobhe brāhmaṇānāṃ pratigrahaḥ
pālanaṃ kṣatriyāṇāṃ vai vaiśyadharmaś ca poṣaṇam |
36 | śuśrūṣā tu dvijātīnāṃ śūdrāṇāṃ dharma ucyate
bhaikṣahomavratair hīnās tathaiva guruvāsinām |
37 | kṣatradharmo 'tra kaunteya tava dharmābhirakṣaṇam
svadharmaṃ pratipadyasva vinīto niyatendriyaḥ |
38 | vṛddhaiḥ saṃmantrya sadbhiś ca buddhimadbhiḥ śrutānvitaiḥ
susthitaḥ śāsti daṇḍena vyasanī paribhūyate |
39 | nigrahānugrahaiḥ samyag yadā rājā pravartate
tadā bhavati lokasya maryādā suvyavasthitā |
40 | tasmād deśe ca durge ca śatrumitrabaleṣu ca
nityaṃ cāreṇa boddhavyaṃ sthānaṃ vṛddhiḥ kṣayas tathā |
41 | rājñām upāyāś catvāro buddhimantraḥ parākramaḥ
nigrahānugrahau caiva dākṣyaṃ tatkāryasādhanam |
42 | sāmnā dānena bhedena daṇḍenopekṣaṇena ca
sādhanīyāni kāryāṇi samāsavyāsayogataḥ |
43 | mantramūlā nayāḥ sarve cārāś ca bharatarṣabha
sumantritair nayaiḥ siddhis tadvidaiḥ saha mantrayet |
44 | striyā mūḍhena lubdhena bālena laghunā tathā
na mantrayeta guhyāni yeṣu conmādalakṣaṇam |
45 | mantrayet saha vidvadbhiḥ śaktaiḥ karmāṇi kārayet
snigdhaiś ca nītivinyāsān mūrkhān sarvatra varjayet |
46 | dhārmikān dharmakāryeṣu arthakāryeṣu paṇḍitān
strīṣu klībān niyuñjīta krūrān krūreṣu karmasu |
47 | svebhyaś caiva parebhyaś ca kāryākāryasamudbhavā
buddhiḥ karmasu vijñeyā ripūṇāṃ ca balābalam |
48 | buddhyā supratipanneṣu kuryāt sādhuparigraham
nigrahaṃ cāpy aśiṣṭeṣu nirmaryādeṣu kārayet |
49 | nigrahe pragrahe samyag yadā rājā pravartate
tadā bhavati lokasya maryādā suvyavasthitā |
50 | eṣa te vihitaḥ pārtha ghoro dharmo duranvayaḥ
taṃ svadharmavibhāgena vinayastho 'nupālaya |
51 | tapodharmadamejyābhir viprā yānti yathā divam
dānātithyakriyādharmair yānti vaiśyāś ca sadgatim |
52 | kṣatraṃ yāti tathā svargaṃ bhuvi nigrahapālanaiḥ
samyak praṇīya daṇḍaṃ hi kāmadveṣavivarjitāḥ alubdhā vigatakrodhāḥ satāṃ yānti salokatām |