Book 3 Chapter 61
1	bṛhadaśva uvāca
1	sā nihatya mṛgavyādhaṃ pratasthe kamalekṣaṇā vanaṃ pratibhayaṃ śūnyaṃ jhillikāgaṇanāditam
2	siṃhavyāghravarāharkṣarurudvīpiniṣevitam nānāpakṣigaṇākīrṇaṃ mlecchataskarasevitam
3	śālaveṇudhavāśvatthatindukeṅgudakiṃśukaiḥ arjunāriṣṭasaṃchannaṃ candanaiś ca saśālmalaiḥ
4	jambvāmralodhrakhadiraśākavetrasamākulam kāśmaryāmalakaplakṣakadambodumbarāvṛtam
5	badarībilvasaṃchannaṃ nyagrodhaiś ca samākulam priyālatālakharjūraharītakabibhītakaiḥ
6	nānādhātuśatair naddhān vividhān api cācalān nikuñjān pakṣisaṃghuṣṭān darīś cādbhutadarśanāḥ nadīḥ sarāṃsi vāpīś ca vividhāṃś ca mṛgadvijān
7	sā bahūn bhīmarūpāṃś ca piśācoragarākṣasān palvalāni taḍāgāni girikūṭāni sarvaśaḥ saritaḥ sāgarāṃś caiva dadarśādbhutadarśanān
8	yūthaśo dadṛśe cātra vidarbhādhipanandinī mahiṣān varāhān gomāyūn ṛkṣavānarapannagān
9	tejasā yaśasā sthityā śriyā ca parayā yutā vaidarbhī vicaraty ekā nalam anveṣatī tadā
10	nābibhyat sā nṛpasutā bhaimī tatrātha kasya cit dāruṇām aṭavīṃ prāpya bhartṛvyasanakarśitā
11	vidarbhatanayā rājan vilalāpa suduḥkhitā bhartṛśokaparītāṅgī śilātalasamāśritā
12	damayanty uvāca
12	siṃhoraska mahābāho niṣadhānāṃ janādhipa kva nu rājan gato 'sīha tyaktvā māṃ nirjane vane
13	aśvamedhādibhir vīra kratubhiḥ svāptadakṣiṇaiḥ katham iṣṭvā naravyāghra mayi mithyā pravartase
14	yat tvayoktaṃ naravyāghra matsamakṣaṃ mahādyute kartum arhasi kalyāṇa tad ṛtaṃ pārthivarṣabha
15	yathoktaṃ vihagair haṃsaiḥ samīpe tava bhūmipa matsakāśe ca tair uktaṃ tad avekṣitum arhasi
16	catvāra ekato vedāḥ sāṅgopāṅgāḥ savistarāḥ svadhītā mānavaśreṣṭha satyam ekaṃ kilaikataḥ
17	tasmād arhasi śatrughna satyaṃ kartuṃ nareśvara uktavān asi yad vīra matsakāśe purā vacaḥ
18	hā vīra nanu nāmāham iṣṭā kila tavānagha asyām aṭavyāṃ ghorāyāṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase
19	bhartsayaty eṣa māṃ raudro vyāttāsyo dāruṇākṛtiḥ araṇyarāṭ kṣudhāviṣṭaḥ kiṃ māṃ na trātum arhasi
20	na me tvad anyā subhage priyā ity abravīs tadā tām ṛtāṃ kuru kalyāṇa puroktāṃ bhāratīṃ nṛpa
21	unmattāṃ vilapantīṃ māṃ bhāryām iṣṭāṃ narādhipa īpsitām īpsito nātha kiṃ māṃ na pratibhāṣase
22	kṛśāṃ dīnāṃ vivarṇāṃ ca malināṃ vasudhādhipa vastrārdhaprāvṛtām ekāṃ vilapantīm anāthavat
23	yūthabhraṣṭām ivaikāṃ māṃ hariṇīṃ pṛthulocana na mānayasi mānārha rudatīm arikarśana
24	mahārāja mahāraṇye mām ihaikākinīṃ satīm ābhāṣamāṇāṃ svāṃ patnīṃ kiṃ māṃ na pratibhāṣase
25	kulaśīlopasaṃpannaṃ cārusarvāṅgaśobhanam nādya tvām anupaśyāmi girāv asmin narottama vane cāsmin mahāghore siṃhavyāghraniṣevite
26	śayānam upaviṣṭaṃ vā sthitaṃ vā niṣadhādhipa prasthitaṃ vā naraśreṣṭha mama śokavivardhana
27	kaṃ nu pṛcchāmi duḥkhārtā tvadarthe śokakarśitā kaccid dṛṣṭas tvayāraṇye saṃgatyeha nalo nṛpaḥ
28	ko nu me kathayed adya vane 'smin viṣṭhitaṃ nalam abhirūpaṃ mahātmānaṃ paravyūhavināśanam
29	yam anveṣasi rājānaṃ nalaṃ padmanibhekṣaṇam ayaṃ sa iti kasyādya śroṣyāmi madhurāṃ giram
30	araṇyarāḍ ayaṃ śrīmāṃś caturdaṃṣṭro mahāhanuḥ śārdūlo 'bhimukhaḥ praiti pṛcchāmy enam aśaṅkitā
31	bhavān mṛgāṇām adhipas tvam asmin kānane prabhuḥ vidarbharājatanayāṃ damayantīti viddhi mām
32	niṣadhādhipater bhāryāṃ nalasyāmitraghātinaḥ patim anveṣatīm ekāṃ kṛpaṇāṃ śokakarśitām āśvāsaya mṛgendreha yadi dṛṣṭas tvayā nalaḥ
33	atha vāraṇyanṛpate nalaṃ yadi na śaṃsasi mām adasva mṛgaśreṣṭha viśokāṃ kuru duḥkhitām
34	śrutvāraṇye vilapitaṃ mamaiṣa mṛgarāṭ svayam yāty etāṃ mṛṣṭasalilām āpagāṃ sāgaraṃgamām
35	imaṃ śiloccayaṃ puṇyaṃ śṛṅgair bahubhir ucchritaiḥ virājadbhir divaspṛgbhir naikavarṇair manoramaiḥ
36	nānādhātusamākīrṇaṃ vividhopalabhūṣitam asyāraṇyasya mahataḥ ketubhūtam ivocchritam
37	siṃhaśārdūlamātaṅgavarāharkṣamṛgāyutam patatribhir bahuvidhaiḥ samantād anunāditam
38	kiṃśukāśokabakulapuṃnāgair upaśobhitam saridbhiḥ savihaṃgābhiḥ śikharaiś copaśobhitam girirājam imaṃ tāvat pṛcchāmi nṛpatiṃ prati
39	bhagavann acalaśreṣṭha divyadarśana viśruta śaraṇya bahukalyāṇa namas te 'stu mahīdhara
40	praṇame tvābhigamyāhaṃ rājaputrīṃ nibodha mām rājñaḥ snuṣāṃ rājabhāryāṃ damayantīti viśrutām
41	rājā vidarbhādhipatiḥ pitā mama mahārathaḥ bhīmo nāma kṣitipatiś cāturvarṇyasya rakṣitā
42	rājasūyāśvamedhānāṃ kratūnāṃ dakṣiṇāvatām āhartā pārthivaśreṣṭhaḥ pṛthucārvañcitekṣaṇaḥ
43	brahmaṇyaḥ sādhuvṛttaś ca satyavāg anasūyakaḥ śīlavān susamācāraḥ pṛthuśrīr dharmavic chuciḥ
44	samyag goptā vidarbhāṇāṃ nirjitārigaṇaḥ prabhuḥ tasya māṃ viddhi tanayāṃ bhagavaṃs tvām upasthitām
45	niṣadheṣu mahāśaila śvaśuro me nṛpottamaḥ sugṛhītanāmā vikhyāto vīrasena iti sma ha
46	tasya rājñaḥ suto vīraḥ śrīmān satyaparākramaḥ kramaprāptaṃ pituḥ svaṃ yo rājyaṃ samanuśāsti ha
47	nalo nāmāridamanaḥ puṇyaśloka iti śrutaḥ brahmaṇyo vedavid vāgmī puṇyakṛt somapo 'gnicit
48	yaṣṭā dātā ca yoddhā ca samyak caiva praśāsitā tasya mām acalaśreṣṭha viddhi bhāryām ihāgatām
49	tyaktaśriyaṃ bhartṛhīnām anāthāṃ vyasanānvitām anveṣamāṇāṃ bhartāraṃ taṃ vai naravarottamam
50	kham ullikhadbhir etair hi tvayā śṛṅgaśatair nṛpaḥ kaccid dṛṣṭo 'calaśreṣṭha vane 'smin dāruṇe nalaḥ
51	gajendravikramo dhīmān dīrghabāhur amarṣaṇaḥ vikrāntaḥ satyavāg dhīro bhartā mama mahāyaśāḥ niṣadhānām adhipatiḥ kaccid dṛṣṭas tvayā nalaḥ
52	kiṃ māṃ vilapatīm ekāṃ parvataśreṣṭha duḥkhitām girā nāśvāsayasy adya svāṃ sutām iva duḥkhitām
53	vīra vikrānta dharmajña satyasaṃdha mahīpate yady asy asmin vane rājan darśayātmānam ātmanā
54	kadā nu snigdhagambhīrāṃ jīmūtasvanasaṃnibhām śroṣyāmi naiṣadhasyāhaṃ vācaṃ tām amṛtopamām
55	vaidarbhīty eva kathitāṃ śubhāṃ rājño mahātmanaḥ āmnāyasāriṇīm ṛddhāṃ mama śokanibarhiṇīm
56	iti sā taṃ giriśreṣṭham uktvā pārthivanandinī damayantī tato bhūyo jagāma diśam uttarām
57	sā gatvā trīn ahorātrān dadarśa paramāṅganā tāpasāraṇyam atulaṃ divyakānanadarśanam
58	vasiṣṭhabhṛgvatrisamais tāpasair upaśobhitam niyataiḥ saṃyatāhārair damaśaucasamanvitaiḥ
59	abbhakṣair vāyubhakṣaiś ca patrāhārais tathaiva ca jitendriyair mahābhāgaiḥ svargamārgadidṛkṣubhiḥ
60	valkalājinasaṃvītair munibhiḥ saṃyatendriyaiḥ tāpasādhyuṣitaṃ ramyaṃ dadarśāśramamaṇḍalam
61	sā dṛṣṭvaivāśramapadaṃ nānāmṛganiṣevitam śākhāmṛgagaṇaiś caiva tāpasaiś ca samanvitam
62	subhrūḥ sukeśī suśroṇī sukucā sudvijānanā varcasvinī supratiṣṭhā svañcitodyatagāminī
63	sā viveśāśramapadaṃ vīrasenasutapriyā yoṣidratnaṃ mahābhāgā damayantī manasvinī
64	sābhivādya tapovṛddhān vinayāvanatā sthitā svāgataṃ ta iti proktā taiḥ sarvais tāpasaiś ca sā
65	pūjāṃ cāsyā yathānyāyaṃ kṛtvā tatra tapodhanāḥ āsyatām ity athocus te brūhi kiṃ karavāmahe
66	tān uvāca varārohā kaccid bhagavatām iha tapasy agniṣu dharmeṣu mṛgapakṣiṣu cānaghāḥ kuśalaṃ vo mahābhāgāḥ svadharmacaraṇeṣu ca
67	tair uktā kuśalaṃ bhadre sarvatreti yaśasvinī brūhi sarvānavadyāṅgi kā tvaṃ kiṃ ca cikīrṣasi
68	dṛṣṭvaiva te paraṃ rūpaṃ dyutiṃ ca paramām iha vismayo naḥ samutpannaḥ samāśvasihi mā śucaḥ
69	asyāraṇyasya mahatī devatā vā mahībhṛtaḥ asyā nu nadyāḥ kalyāṇi vada satyam anindite
70	sābravīt tān ṛṣīn nāham araṇyasyāsya devatā na cāpy asya girer viprā na nadyā devatāpy aham
71	mānuṣīṃ māṃ vijānīta yūyaṃ sarve tapodhanāḥ vistareṇābhidhāsyāmi tan me śṛṇuta sarvaśaḥ
72	vidarbheṣu mahīpālo bhīmo nāma mahādyutiḥ tasya māṃ tanayāṃ sarve jānīta dvijasattamāḥ
73	niṣadhādhipatir dhīmān nalo nāma mahāyaśāḥ vīraḥ saṃgrāmajid vidvān mama bhartā viśāṃ patiḥ
74	devatābhyarcanaparo dvijātijanavatsalaḥ goptā niṣadhavaṃśasya mahābhāgo mahādyutiḥ
75	satyavāg dharmavit prājñaḥ satyasaṃdho 'rimardanaḥ brahmaṇyo daivataparaḥ śrīmān parapuraṃjayaḥ
76	nalo nāma nṛpaśreṣṭho devarājasamadyutiḥ mama bhartā viśālākṣaḥ pūrṇenduvadano 'rihā
77	āhartā kratumukhyānāṃ vedavedāṅgapāragaḥ sapatnānāṃ mṛdhe hantā ravisomasamaprabhaḥ
78	sa kaiś cin nikṛtiprajñair akalyāṇair narādhamaiḥ āhūya pṛthivīpālaḥ satyadharmaparāyaṇaḥ devane kuśalair jihmair jito rājyaṃ vasūni ca
79	tasya mām avagacchadhvaṃ bhāryāṃ rājarṣabhasya vai damayantīti vikhyātāṃ bhartṛdarśanalālasām
80	sā vanāni girīṃś caiva sarāṃsi saritas tathā palvalāni ca ramyāṇi tathāraṇyāni sarvaśaḥ
81	anveṣamāṇā bhartāraṃ nalaṃ raṇaviśāradam mahātmānaṃ kṛtāstraṃ ca vicarāmīha duḥkhitā
82	kaccid bhagavatāṃ puṇyaṃ tapovanam idaṃ nṛpaḥ bhavet prāpto nalo nāma niṣadhānāṃ janādhipaḥ
83	yatkṛte 'ham idaṃ viprāḥ prapannā bhṛśadāruṇam vanaṃ pratibhayaṃ ghoraṃ śārdūlamṛgasevitam
84	yadi kaiś cid ahorātrair na drakṣyāmi nalaṃ nṛpam ātmānaṃ śreyasā yokṣye dehasyāsya vimocanāt
85	ko nu me jīvitenārthas tam ṛte puruṣarṣabham kathaṃ bhaviṣyāmy adyāhaṃ bhartṛśokābhipīḍitā
86	evaṃ vilapatīm ekām araṇye bhīmanandinīm damayantīm athocus te tāpasāḥ satyavādinaḥ
87	udarkas tava kalyāṇi kalyāṇo bhavitā śubhe vayaṃ paśyāma tapasā kṣipraṃ drakṣyasi naiṣadham
88	niṣadhānām adhipatiṃ nalaṃ ripunighātinam bhaimi dharmabhṛtāṃ śreṣṭhaṃ drakṣyase vigatajvaram
89	vimuktaṃ sarvapāpebhyaḥ sarvaratnasamanvitam tad eva nagaraśreṣṭhaṃ praśāsantam ariṃdamam
90	dviṣatāṃ bhayakartāraṃ suhṛdāṃ śokanāśanam patiṃ drakṣyasi kalyāṇi kalyāṇābhijanaṃ nṛpam
91	evam uktvā nalasyeṣṭāṃ mahiṣīṃ pārthivātmajām antarhitās tāpasās te sāgnihotrāśramās tadā
92	sā dṛṣṭvā mahad āścaryaṃ vismitā abhavat tadā damayanty anavadyāṅgī vīrasenanṛpasnuṣā
93	kiṃ nu svapno mayā dṛṣṭaḥ ko 'yaṃ vidhir ihābhavat kva nu te tāpasāḥ sarve kva tad āśramamaṇḍalam
94	kva sā puṇyajalā ramyā nānādvijaniṣevitā nadī te ca nagā hṛdyāḥ phalapuṣpopaśobhitāḥ
95	dhyātvā ciraṃ bhīmasutā damayantī śucismitā bhartṛśokaparā dīnā vivarṇavadanābhavat
96	sā gatvāthāparāṃ bhūmiṃ bāṣpasaṃdigdhayā girā vilalāpāśrupūrṇākṣī dṛṣṭvāśokataruṃ tataḥ
97	upagamya taruśreṣṭham aśokaṃ puṣpitaṃ tadā pallavāpīḍitaṃ hṛdyaṃ vihaṃgair anunāditam
98	aho batāyam agamaḥ śrīmān asmin vanāntare āpīḍair bahubhir bhāti śrīmān dramiḍarāḍ iva
99	viśokāṃ kuru māṃ kṣipram aśoka priyadarśana vītaśokabhayābādhaṃ kaccit tvaṃ dṛṣṭavān nṛpam
100	nalaṃ nāmāridamanaṃ damayantyāḥ priyaṃ patim niṣadhānām adhipatiṃ dṛṣṭavān asi me priyam
101	ekavastrārdhasaṃvītaṃ sukumāratanutvacam vyasanenārditaṃ vīram araṇyam idam āgatam
102	yathā viśokā gaccheyam aśokanaga tat kuru satyanāmā bhavāśoka mama śokavināśanāt
103	evaṃ sāśokavṛkṣaṃ tam ārtā triḥ parigamya ha jagāma dāruṇataraṃ deśaṃ bhaimī varāṅganā
104	sā dadarśa nagān naikān naikāś ca saritas tathā naikāṃś ca parvatān ramyān naikāṃś ca mṛgapakṣiṇaḥ
105	kandarāṃś ca nitambāṃś ca nadāṃś cādbhutadarśanān dadarśa sā bhīmasutā patim anveṣatī tadā
106	gatvā prakṛṣṭam adhvānaṃ damayantī śucismitā dadarśātha mahāsārthaṃ hastyaśvarathasaṃkulam
107	uttarantaṃ nadīṃ ramyāṃ prasannasalilāṃ śubhām suśītatoyāṃ vistīrṇāṃ hradinīṃ vetasair vṛtām
108	prodghuṣṭāṃ krauñcakuraraiś cakravākopakūjitām kūrmagrāhajhaṣākīrṇāṃ pulinadvīpaśobhitām
109	sā dṛṣṭvaiva mahāsārthaṃ nalapatnī yaśasvinī upasarpya varārohā janamadhyaṃ viveśa ha
110	unmattarūpā śokārtā tathā vastrārdhasaṃvṛtā kṛśā vivarṇā malinā pāṃsudhvastaśiroruhā
111	tāṃ dṛṣṭvā tatra manujāḥ ke cid bhītāḥ pradudruvuḥ ke cic cintāparās tasthuḥ ke cit tatra vicukruśuḥ
112	prahasanti sma tāṃ ke cid abhyasūyanta cāpare cakrus tasyāṃ dayāṃ ke cit papracchuś cāpi bhārata
113	kāsi kasyāsi kalyāṇi kiṃ vā mṛgayase vane tvāṃ dṛṣṭvā vyathitāḥ smeha kaccit tvam asi mānuṣī
114	vada satyaṃ vanasyāsya parvatasyātha vā diśaḥ devatā tvaṃ hi kalyāṇi tvāṃ vayaṃ śaraṇaṃ gatāḥ
115	yakṣī vā rākṣasī vā tvam utāho 'si varāṅganā sarvathā kuru naḥ svasti rakṣasvāsmān anindite
116	yathāyaṃ sarvathā sārthaḥ kṣemī śīghram ito vrajet tathā vidhatsva kalyāṇi tvāṃ vayaṃ śaraṇaṃ gatāḥ
117	tathoktā tena sārthena damayantī nṛpātmajā pratyuvāca tataḥ sādhvī bhartṛvyasanaduḥkhitā sārthavāhaṃ ca sārthaṃ ca janā ye cātra ke cana
118	yūnaḥ sthavirabālāś ca sārthasya ca purogamāḥ mānuṣīṃ māṃ vijānīta manujādhipateḥ sutām nṛpasnuṣāṃ rājabhāryāṃ bhartṛdarśanalālasām
119	vidarbharāṇ mama pitā bhartā rājā ca naiṣadhaḥ nalo nāma mahābhāgas taṃ mārgāmy aparājitam
120	yadi jānīta nṛpatiṃ kṣipraṃ śaṃsata me priyam nalaṃ pārthivaśārdūlam amitragaṇasūdanam
121	tām uvācānavadyāṅgīṃ sārthasya mahataḥ prabhuḥ sārthavāhaḥ śucir nāma śṛṇu kalyāṇi madvacaḥ
122	ahaṃ sārthasya netā vai sārthavāhaḥ śucismite manuṣyaṃ nalanāmānaṃ na paśyāmi yaśasvini
123	kuñjaradvīpimahiṣaśārdūlarkṣamṛgān api paśyāmy asmin vane kaṣṭe amanuṣyaniṣevite tathā no yakṣarāḍ adya maṇibhadraḥ prasīdatu
124	sābravīd vaṇijaḥ sarvān sārthavāhaṃ ca taṃ tataḥ kva nu yāsyasi sārtho 'yam etad ākhyātum arhatha
125	sārthavāha uvāca
125	sārtho 'yaṃ cedirājasya subāhoḥ satyavādinaḥ kṣipraṃ janapadaṃ gantā lābhāya manujātmaje