Book 3 Chapter 34 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | yājñasenyā vacaḥ śrutvā bhīmaseno 'tyamarṣaṇaḥ
niḥśvasann upasaṃgamya kruddho rājānam abravīt |
2 | rājyasya padavīṃ dharmyāṃ vraja satpuruṣocitām
dharmakāmārthahīnānāṃ kiṃ no vastuṃ tapovane |
3 | naiva dharmeṇa tad rājyaṃ nārjavena na caujasā
akṣakūṭam adhiṣṭhāya hṛtaṃ duryodhanena naḥ |
4 | gomāyuneva siṃhānāṃ durbalena balīyasām
āmiṣaṃ vighasāśena tadvad rājyaṃ hi no hṛtam |
5 | dharmaleśapraticchannaḥ prabhavaṃ dharmakāmayoḥ
artham utsṛjya kiṃ rājan durgeṣu paritapyase |
6 | bhavato 'nuvidhānena rājyaṃ naḥ paśyatāṃ hṛtam
ahāryam api śakreṇa guptaṃ gāṇḍīvadhanvanā |
7 | kuṇīnām iva bilvāni paṅgūnām iva dhenavaḥ
hṛtam aiśvaryam asmākaṃ jīvatāṃ bhavataḥ kṛte |
8 | bhavataḥ priyam ity evaṃ mahad vyasanam īdṛśam
dharmakāme pratītasya pratipannāḥ sma bhārata |
9 | karśayāmaḥ svamitrāṇi nandayāmaś ca śātravān
ātmānaṃ bhavataḥ śāstre niyamya bharatarṣabha |
10 | yad vayaṃ na tadaivaitān dhārtarāṣṭrān nihanmahi
bhavataḥ śāstram ādāya tan nas tapati duṣkṛtam |
11 | athainām anvavekṣasva mṛgacaryām ivātmanaḥ
avīrācaritāṃ rājan na balasthair niṣevitām |
12 | yāṃ na kṛṣṇo na bībhatsur nābhimanyur na sṛñjayaḥ
na cāham abhinandāmi na ca mādrīsutāv ubhau |
13 | bhavān dharmo dharma iti satataṃ vratakarśitaḥ
kaccid rājan na nirvedād āpannaḥ klībajīvikām |
14 | durmanuṣyā hi nirvedam aphalaṃ sarvaghātinam
aśaktāḥ śriyam āhartum ātmanaḥ kurvate priyam |
15 | sa bhavān dṛṣṭimāñ śaktaḥ paśyann ātmani pauruṣam
ānṛśaṃsyaparo rājan nānartham avabudhyase |
16 | asmān amī dhārtarāṣṭrāḥ kṣamamāṇān alaṃ sataḥ
aśaktān eva manyante tadduḥkhaṃ nāhave vadhaḥ |
17 | tatra ced yudhyamānānām ajihmam anivartinām
sarvaśo hi vadhaḥ śreyān pretya lokāṃl labhemahi |
18 | atha vā vayam evaitān nihatya bharatarṣabha
ādadīmahi gāṃ sarvāṃ tathāpi śreya eva naḥ |
19 | sarvathā kāryam etan naḥ svadharmam anutiṣṭhatām
kāṅkṣatāṃ vipulāṃ kīrtiṃ vairaṃ praticikīrṣatām |
20 | ātmārthaṃ yudhyamānānāṃ vidite kṛtyalakṣaṇe
anyair apahṛte rājye praśaṃsaiva na garhaṇā |
21 | karśanārtho hi yo dharmo mitrāṇām ātmanas tathā
vyasanaṃ nāma tad rājan na sa dharmaḥ kudharma tat |
22 | sarvathā dharmanityaṃ tu puruṣaṃ dharmadurbalam
jahatas tāta dharmārthau pretaṃ duḥkhasukhe yathā |
23 | yasya dharmo hi dharmārthaṃ kleśabhāṅ na sa paṇḍitaḥ
na sa dharmasya vedārthaṃ sūryasyāndhaḥ prabhām iva |
24 | yasya cārthārtham evārthaḥ sa ca nārthasya kovidaḥ
rakṣate bhṛtako 'raṇyaṃ yathā syāt tādṛg eva saḥ |
25 | ativelaṃ hi yo 'rthārthī netarāv anutiṣṭhati
sa vadhyaḥ sarvabhūtānāṃ brahmaheva jugupsitaḥ |
26 | satataṃ yaś ca kāmārthī netarāv anutiṣṭhati
mitrāṇi tasya naśyanti dharmārthābhyāṃ ca hīyate |
27 | tasya dharmārthahīnasya kāmānte nidhanaṃ dhruvam
kāmato ramamāṇasya mīnasyevāmbhasaḥ kṣaye |
28 | tasmād dharmārthayor nityaṃ na pramādyanti paṇḍitāḥ
prakṛtiḥ sā hi kāmasya pāvakasyāraṇir yathā |
29 | sarvathā dharmamūlo 'rtho dharmaś cārthaparigrahaḥ
itaretarayonī tau viddhi meghodadhī yathā |
30 | dravyārthasparśasaṃyoge yā prītir upajāyate
sa kāmaś cittasaṃkalpaḥ śarīraṃ nāsya vidyate |
31 | arthārthī puruṣo rājan bṛhantaṃ dharmam ṛcchati
artham ṛcchati kāmārthī na kāmād anyam ṛcchatī |
32 | na hi kāmena kāmo 'nyaḥ sādhyate phalam eva tat
upayogāt phalasyeva kāṣṭhād bhasmeva paṇḍitaḥ |
33 | imāñ śakunikān rājan hanti vaitaṃsiko yathā
etad rūpam adharmasya bhūteṣu ca vihiṃsatām |
34 | kāmāl lobhāc ca dharmasya pravṛttiṃ yo na paśyati
sa vadhyaḥ sarvabhūtānāṃ pretya ceha ca durmatiḥ |
35 | vyaktaṃ te vidito rājann artho dravyaparigrahaḥ
prakṛtiṃ cāpi vetthāsya vikṛtiṃ cāpi bhūyasīm |
36 | tasya nāśaṃ vināśaṃ vā jarayā maraṇena vā
anartham iti manyante so 'yam asmāsu vartate |
37 | indriyāṇāṃ ca pañcānāṃ manaso hṛdayasya ca
viṣaye vartamānānāṃ yā prītir upajāyate sa kāma iti me buddhiḥ karmaṇāṃ phalam uttamam |
38 | evam eva pṛthag dṛṣṭvā dharmārthau kāmam eva ca
na dharmapara eva syān na cārthaparamo naraḥ na kāmaparamo vā syāt sarvān seveta sarvadā |
39 | dharmaṃ pūrvaṃ dhanaṃ madhye jaghanye kāmam ācaret
ahany anucared evam eṣa śāstrakṛto vidhiḥ |
40 | kāmaṃ pūrvaṃ dhanaṃ madhye jaghanye dharmam ācaret
vayasy anucared evam eṣa śāstrakṛto vidhiḥ |
41 | dharmaṃ cārthaṃ ca kāmaṃ ca yathāvad vadatāṃ vara
vibhajya kāle kālajñaḥ sarvān seveta paṇḍitaḥ |
42 | mokṣo vā paramaṃ śreya eṣa rājan sukhārthinām
prāptir vā buddhim āsthāya sopāyaṃ kurunandana |
43 | tad vāśu kriyatāṃ rājan prāptir vāpy adhigamyatām
jīvitaṃ hy āturasyeva duḥkham antaravartinaḥ |
44 | viditaś caiva te dharmaḥ satataṃ caritaś ca te
jānate tvayi śaṃsanti suhṛdaḥ karmacodanām |
45 | dānaṃ yajñaḥ satāṃ pūjā vedadhāraṇam ārjavam
eṣa dharmaḥ paro rājan phalavān pretya ceha ca |
46 | eṣa nārthavihīnena śakyo rājan niṣevitum
akhilāḥ puruṣavyāghra guṇāḥ syur yady apītare |
47 | dharmamūlaṃ jagad rājan nānyad dharmād viśiṣyate
dharmaś cārthena mahatā śakyo rājan niṣevitum |
48 | na cārtho bhaikṣacaryeṇa nāpi klaibyena karhi cit
vettuṃ śakyaḥ sadā rājan kevalaṃ dharmabuddhinā |
49 | pratiṣiddhā hi te yācñā yayā sidhyati vai dvijaḥ
tejasaivārthalipsāyāṃ yatasva puruṣarṣabha |
50 | bhaikṣacaryā na vihitā na ca viṭśūdrajīvikā
kṣatriyasya viśeṣeṇa dharmas tu balam aurasam |
51 | udāram eva vidvāṃso dharmaṃ prāhur manīṣiṇaḥ
udāraṃ pratipadyasva nāvare sthātum arhasi |
52 | anubudhyasva rājendra vettha dharmān sanātanān
krūrakarmābhijāto 'si yasmād udvijate janaḥ |
53 | prajāpālanasaṃbhūtaṃ phalaṃ tava na garhitam
eṣa te vihito rājan dhātrā dharmaḥ sanātanaḥ |
54 | tasmād vicalitaḥ pārtha loke hāsyaṃ gamiṣyasi
svadharmād dhi manuṣyāṇāṃ calanaṃ na praśasyate |
55 | sa kṣātraṃ hṛdayaṃ kṛtvā tyaktvedaṃ śithilaṃ manaḥ
vīryam āsthāya kaunteya dhuram udvaha dhuryavat |
56 | na hi kevaladharmātmā pṛthivīṃ jātu kaś cana
pārthivo vyajayad rājan na bhūtiṃ na punaḥ śriyam |
57 | jihvāṃ dattvā bahūnāṃ hi kṣudrāṇāṃ lubdhacetasām
nikṛtyā labhate rājyam āhāram iva śalyakaḥ |
58 | bhrātaraḥ pūrvajātāś ca susamṛddhāś ca sarvaśaḥ
nikṛtyā nirjitā devair asurāḥ pāṇḍavarṣabha |
59 | evaṃ balavataḥ sarvam iti buddhvā mahīpate
jahi śatrūn mahābāho parāṃ nikṛtim āsthitaḥ |
60 | na hy arjunasamaḥ kaś cid yudhi yoddhā dhanurdharaḥ
bhavitā vā pumān kaś cin matsamo vā gadādharaḥ |
61 | sattvena kurute yuddhaṃ rājan subalavān api
na pramāṇena notsāhāt sattvastho bhava pāṇḍava |
62 | sattvaṃ hi mūlam arthasya vitathaṃ yad ato 'nyathā
na tu prasaktaṃ bhavati vṛkṣacchāyeva haimanī |
63 | arthatyāgo hi kāryaḥ syād arthaṃ śreyāṃsam icchatā
bījaupamyena kaunteya mā te bhūd atra saṃśayaḥ |
64 | arthena tu samo 'nartho yatra labhyeta nodayaḥ
na tatra vipaṇaḥ kāryaḥ kharakaṇḍūyitaṃ hi tat |
65 | evam eva manuṣyendra dharmaṃ tyaktvālpakaṃ naraḥ
bṛhantaṃ dharmam āpnoti sa buddha iti niścitaḥ |
66 | amitraṃ mitrasaṃpannaṃ mitrair bhindanti paṇḍitāḥ
bhinnair mitraiḥ parityaktaṃ durbalaṃ kurute vaśe |
67 | sattvena kurute yuddhaṃ rājan subalavān api
nodyamena na hotrābhiḥ sarvāḥ svīkurute prajāḥ |
68 | sarvathā saṃhatair eva durbalair balavān api
amitraḥ śakyate hantuṃ madhuhā bhramarair iva |
69 | yathā rājan prajāḥ sarvāḥ sūryaḥ pāti gabhastibhiḥ
atti caiva tathaiva tvaṃ savituḥ sadṛśo bhava |
70 | etad dhy api tapo rājan purāṇam iti naḥ śrutam
vidhinā pālanaṃ bhūmer yat kṛtaṃ naḥ pitāmahaiḥ |
71 | apeyāt kila bhāḥ sūryāl lakṣmīś candramasas tathā
iti loko vyavasito dṛṣṭvemāṃ bhavato vyathām |
72 | bhavataś ca praśaṃsābhir nindābhir itarasya ca
kathāyuktāḥ pariṣadaḥ pṛthag rājan samāgatāḥ |
73 | idam abhyadhikaṃ rājan brāhmaṇā guravaś ca te
sametāḥ kathayantīha muditāḥ satyasaṃdhatām |
74 | yan na mohān na kārpaṇyān na lobhān na bhayād api
anṛtaṃ kiṃ cid uktaṃ te na kāmān nārthakāraṇāt |
75 | yad enaḥ kurute kiṃ cid rājā bhūmim avāpnuvan
sarvaṃ tan nudate paścād yajñair vipuladakṣiṇaiḥ |
76 | brāhmaṇebhyo dadad grāmān gāś ca rājan sahasraśaḥ
mucyate sarvapāpebhyas tamobhya iva candramāḥ |
77 | paurajānapadāḥ sarve prāyaśaḥ kurunandana
savṛddhabālāḥ sahitāḥ śaṃsanti tvāṃ yudhiṣṭhira |
78 | śvadṛtau kṣīram āsaktaṃ brahma vā vṛṣale yathā
satyaṃ stene balaṃ nāryāṃ rājyaṃ duryodhane tathā |
79 | iti nirvacanaṃ loke ciraṃ carati bhārata
api caitat striyo bālāḥ svādhyāyam iva kurvate |
80 | sa bhavān ratham āsthāya sarvopakaraṇānvitam
tvaramāṇo 'bhiniryātu ciram arthopapādakam |
81 | vācayitvā dvijaśreṣṭhān adyaiva gajasāhvayam
astravidbhiḥ parivṛto bhrātṛbhir dṛḍhadhanvibhiḥ āśīviṣasamair vīrair marudbhir iva vṛtrahā |
82 | amitrāṃs tejasā mṛdnann asurebhya ivārihā
śriyam ādatsva kaunteya dhārtarāṣṭrān mahābala |
83 | na hi gāṇḍīvamuktānāṃ śarāṇāṃ gārdhravāsasām
sparśam āśīviṣābhānāṃ martyaḥ kaś cana saṃsahet |
84 | na sa vīro na mātaṅgo na sadaśvo 'sti bhārata
yaḥ saheta gadāvegaṃ mama kruddhasya saṃyuge |
85 | sṛñjayaiḥ saha kaikeyair vṛṣṇīnām ṛṣabheṇa ca
kathaṃ svid yudhi kaunteya rājyaṃ na prāpnuyāmahe |