Book 3 Chapter 13 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | bhojāḥ pravrajitāñ śrutvā vṛṣṇayaś cāndhakaiḥ saha
pāṇḍavān duḥkhasaṃtaptān samājagmur mahāvane |
2 | pāñcālasya ca dāyādā dhṛṣṭaketuś ca cedipaḥ
kekayāś ca mahāvīryā bhrātaro lokaviśrutāḥ |
3 | vane te 'bhiyayuḥ pārthān krodhāmarśasamanvitāḥ
garhayanto dhārtarāṣṭrān kiṃ kurma iti cābruvan |
4 | vāsudevaṃ puraskṛtya sarve te kṣatriyarṣabhāḥ
parivāryopaviviśur dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram |
5 | vāsudeva uvāca |
5 | duryodhanasya karṇasya śakuneś ca durātmanaḥ
duḥśāsanacaturthānāṃ bhūmiḥ pāsyati śoṇitam |
6 | tataḥ sarve 'bhiṣiñcāmo dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram
nikṛtyopacaran vadhya eṣa dharmaḥ sanātanaḥ |
7 | vaiśaṃpāyana uvāca |
7 | pārthānām abhiṣaṅgeṇa tathā kruddhaṃ janārdanam
arjunaḥ śamayām āsā didhakṣantam iva prajāḥ |
8 | saṃkruddhaṃ keśavaṃ dṛṣṭvā pūrvadeheṣu phalgunaḥ
kīrtayām āsa karmāṇi satyakīrter mahātmanaḥ |
9 | puruṣasyāprameyasya satyasyāmitatejasaḥ
prajāpatipater viṣṇor lokanāthasya dhīmataḥ |
10 | arjuna uvāca |
10 | daśa varṣasahasrāṇi yatrasāyaṃgṛho muniḥ
vyacaras tvaṃ purā kṛṣṇa parvate gandhamādane |
11 | daśa varṣasahasrāṇi daśa varṣaśatāni ca
puṣkareṣv avasaḥ kṛṣṇa tvam apo bhakṣayan purā |
12 | ūrdhvabāhur viśālāyāṃ badaryāṃ madhusūdana
atiṣṭha ekapādena vāyubhakṣaḥ śataṃ samāḥ |
13 | apakṛṣṭottarāsaṅgaḥ kṛśo dhamanisaṃtataḥ
āsīḥ kṛṣṇa sarasvatyāṃ satre dvādaśavārṣike |
14 | prabhāsaṃ cāpy athāsādya tīrthaṃ puṇyajanocitam
tathā kṛṣṇa mahātejā divyaṃ varṣasahasrakam ātiṣṭhas tapa ekena pādena niyame sthitaḥ |
15 | kṣetrajñaḥ sarvabhūtānām ādir antaś ca keśava
nidhānaṃ tapasāṃ kṛṣṇa yajñas tvaṃ ca sanātanaḥ |
16 | nihatya narakaṃ bhaumam āhṛtya maṇikuṇḍale
prathamotpāditaṃ kṛṣṇa medhyam aśvam avāsṛjaḥ |
17 | kṛtvā tat karma lokānām ṛṣabhaḥ sarvalokajit
avadhīs tvaṃ raṇe sarvān sametān daityadānavān |
18 | tataḥ sarveśvaratvaṃ ca saṃpradāya śacīpateḥ
mānuṣeṣu mahābāho prādurbhūto 'si keśava |
19 | sa tvaṃ nārāyaṇo bhūtvā harir āsīḥ paraṃtapa
brahmā somaś ca sūryaś ca dharmo dhātā yamo 'nalaḥ |
20 | vāyur vaiśravaṇo rudraḥ kālaḥ khaṃ pṛthivī diśaḥ
ajaś carācaraguruḥ sraṣṭā tvaṃ puruṣottama |
21 | turāyaṇādibhir deva kratubhir bhūridakṣiṇaiḥ
ayajo bhūritejā vai kṛṣṇa caitrarathe vane |
22 | śataṃ śatasahasrāṇi suvarṇasya janārdana
ekaikasmiṃs tadā yajñe paripūrṇāni bhāgaśaḥ |
23 | aditer api putratvam etya yādavanandana
tvaṃ viṣṇur iti vikhyāta indrād avarajo bhuvi |
24 | śiśur bhūtvā divaṃ khaṃ ca pṛthivīṃ ca paraṃtapa
tribhir vikramaṇaiḥ kṛṣṇa krāntavān asi tejasā |
25 | saṃprāpya divam ākāśam ādityasadane sthitaḥ
atyarocaś ca bhūtātman bhāskaraṃ svena tejasā |
26 | sāditā mauravāḥ pāśā nisundanarakau hatau
kṛtaḥ kṣemaḥ punaḥ panthāḥ puraṃ prāgjyotiṣaṃ prati |
27 | jārūthyām āhutiḥ krāthaḥ śiśupālo janaiḥ saha
bhīmasenaś ca śaibyaś ca śatadhanvā ca nirjitaḥ |
28 | tathā parjanyaghoṣeṇa rathenādityavarcasā
avākṣīr mahiṣīṃ bhojyāṃ raṇe nirjitya rukmiṇam |
29 | indradyumno hataḥ kopād yavanaś ca kaśerumān
hataḥ saubhapatiḥ śālvas tvayā saubhaṃ ca pātitam |
30 | irāvatyāṃ tathā bhojaḥ kārtavīryasamo yudhi
gopatis tālaketuś ca tvayā vinihatāv ubhau |
31 | tāṃ ca bhogavatīṃ puṇyām ṛṣikāntāṃ janārdana
dvārakām ātmasāt kṛtvā samudraṃ gamayiṣyasi |
32 | na krodho na ca mātsaryaṃ nānṛtaṃ madhusūdana
tvayi tiṣṭhati dāśārha na nṛśaṃsyaṃ kuto 'nṛju |
33 | āsīnaṃ cittamadhye tvāṃ dīpyamānaṃ svatejasā
āgamya ṛṣayaḥ sarve 'yācantābhayam acyuta |
34 | yugānte sarvabhūtāni saṃkṣipya madhusūdana
ātmany evātmasāt kṛtvā jagad āsse paraṃtapa |
35 | naivaṃ pūrve nāpare vā kariṣyanti kṛtāni te
karmāṇi yāni deva tvaṃ bāla eva mahādyute |
36 | kṛtavān puṇḍarīkākṣa baladevasahāyavān
vairājabhavane cāpi brahmaṇā nyavasaḥ saha |
37 | vaiśaṃpāyana uvāca |
37 | evam uktvā tadātmānam ātmā kṛṣṇasya pāṇḍavaḥ
tūṣṇīm āsīt tataḥ pārtham ity uvāca janārdanaḥ |
38 | mamaiva tvaṃ tavaivāhaṃ ye madīyās tavaiva te
yas tvāṃ dveṣṭi sa māṃ dveṣṭi yas tvām anu sa mām anu |
39 | naras tvam asi durdharṣa harir nārāyaṇo hy aham
lokāl lokam imaṃ prāptau naranārāyaṇāv ṛṣī |
40 | ananyaḥ pārtha mattas tvam ahaṃ tvattaś ca bhārata
nāvayor antaraṃ śakyaṃ vedituṃ bharatarṣabha |
41 | tasmin vīrasamāvāye saṃrabdheṣv atha rājasu
dhṛṣṭadyumnamukhair vīrair bhrātṛbhiḥ parivāritā |
42 | pāñcālī puṇḍarīkākṣam āsīnaṃ yādavaiḥ saha
abhigamyābravīt kṛṣṇā śaraṇyaṃ śaraṇaiṣiṇī |
43 | pūrve prajānisarge tvām āhur ekaṃ prajāpatim
sraṣṭāraṃ sarvabhūtānām asito devalo 'bravīt |
44 | viṣṇus tvam asi durdharṣa tvaṃ yajño madhusūdana
yaṣṭā tvam asi yaṣṭavyo jāmadagnyo yathābravīt |
45 | ṛṣayas tvāṃ kṣamām āhuḥ satyaṃ ca puruṣottama
satyād yajño 'si saṃbhūtaḥ kaśyapas tvāṃ yathābravīt |
46 | sādhyānām api devānāṃ vasūnām īśvareśvaraḥ
lokabhāvana lokeśa yathā tvāṃ nārado 'bravīt |
47 | divaṃ te śirasā vyāptaṃ padbhyāṃ ca pṛthivī vibho
jaṭharaṃ te ime lokāḥ puruṣo 'si sanātanaḥ |
48 | vidyātapo 'bhitaptānāṃ tapasā bhāvitātmanām
ātmadarśanasiddhānām ṛṣīṇām ṛṣisattama |
49 | rājarṣīṇāṃ puṇyakṛtām āhaveṣv anivartinām
sarvadharmopapannānāṃ tvaṃ gatiḥ puruṣottama |
50 | tvaṃ prabhus tvaṃ vibhus tvaṃ bhūr ātmabhūs tvaṃ sanātanaḥ
lokapālāś ca lokāś ca nakṣatrāṇi diśo daśa nabhaś candraś ca sūryaś ca tvayi sarvaṃ pratiṣṭhitam |
51 | martyatā caiva bhūtānām amaratvaṃ divaukasām
tvayi sarvaṃ mahābāho lokakāryaṃ pratiṣṭhitam |
52 | sā te 'haṃ duḥkham ākhyāsye praṇayān madhusūdana
īśas tvaṃ sarvabhūtānāṃ ye divyā ye ca mānuṣāḥ |
53 | kathaṃ nu bhāryā pārthānāṃ tava kṛṣṇa sakhī vibho
dhṛṣṭadyumnasya bhaginī sabhāṃ kṛṣyeta mādṛśī |
54 | strīdharmiṇī vepamānā rudhireṇa samukṣitā
ekavastrā vikṛṣṭāsmi duḥkhitā kurusaṃsadi |
55 | rājamadhye sabhāyāṃ tu rajasābhisamīritām
dṛṣṭvā ca māṃ dhārtarāṣṭrāḥ prāhasan pāpacetasaḥ |
56 | dāsībhāvena bhoktuṃ mām īṣus te madhusūdana
jīvatsu pāṇḍuputreṣu pāñcāleṣv atha vṛṣṇiṣu |
57 | nanv ahaṃ kṛṣṇa bhīṣmasya dhṛtarāṣṭrasya cobhayoḥ
snuṣā bhavāmi dharmeṇa sāhaṃ dāsīkṛtā balāt |
58 | garhaye pāṇḍavāṃs tv eva yudhi śreṣṭhān mahābalān
ye kliśyamānāṃ prekṣante dharmapatnīṃ yaśasvinīm |
59 | dhig balaṃ bhīmasenasya dhik pārthasya dhanuṣmatām
yau māṃ viprakṛtāṃ kṣudrair marṣayetāṃ janārdana |
60 | śāśvato 'yaṃ dharmapathaḥ sadbhir ācaritaḥ sadā
yad bhāryāṃ parirakṣanti bhartāro 'lpabalā api |
61 | bhāryāyāṃ rakṣyamāṇāyāṃ prajā bhavati rakṣitā
prajāyāṃ rakṣyamāṇāyām ātmā bhavati rakṣitaḥ |
62 | ātmā hi jāyate tasyāṃ tasmāj jāyā bhavaty uta
bhartā ca bhāryayā rakṣyaḥ kathaṃ jāyān mamodare |
63 | nanv ime śaraṇaṃ prāptān na tyajanti kadā cana
te māṃ śaraṇam āpannāṃ nānvapadyanta pāṇḍavāḥ |
64 | pañceme pañcabhir jātāḥ kumārāś cāmitaujasaḥ
eteṣām apy avekṣārthaṃ trātavyāsmi janārdana |
65 | prativindhyo yudhiṣṭhirāt sutasomo vṛkodarāt
arjunāc chrutakīrtis tu śatānīkas tu nākuliḥ |
66 | kaniṣṭhāc chrutakarmā tu sarve satyaparākramāḥ
pradyumno yādṛśaḥ kṛṣṇa tādṛśās te mahārathāḥ |
67 | nanv ime dhanuṣi śreṣṭhā ajeyā yudhi śātravaiḥ
kimarthaṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ sahante durbalīyasām |
68 | adharmeṇa hṛtaṃ rājyaṃ sarve dāsāḥ kṛtās tathā
sabhāyāṃ parikṛṣṭāham ekavastrā rajasvalā |
69 | nādhijyam api yac chakyaṃ kartum anyena gāṇḍivam
anyatrārjunabhīmābhyāṃ tvayā vā madhusūdana |
70 | dhig bhīmasenasya balaṃ dhik pārthasya ca gāṇḍivam
yatra duryodhanaḥ kṛṣṇa muhūrtam api jīvati |
71 | ya etān ākṣipad rāṣṭrāt saha mātrāvihiṃsakān
adhīyānān purā bālān vratasthān madhusūdana |
72 | bhojane bhīmasenasya pāpaḥ prākṣepayad viṣam
kālakūṭaṃ navaṃ tīkṣṇaṃ saṃbhṛtaṃ lomaharṣaṇam |
73 | taj jīrṇam avikāreṇa sahānnena janārdana
saśeṣatvān mahābāho bhīmasya puruṣottama |
74 | pramāṇakoṭyāṃ viśvastaṃ tathā suptaṃ vṛkodaram
baddhvainaṃ kṛṣṇa gaṅgāyāṃ prakṣipya punar āvrajat |
75 | yadā vibuddhaḥ kaunteyas tadā saṃchidya bandhanam
udatiṣṭhan mahābāhur bhīmaseno mahābalaḥ |
76 | āśīviṣaiḥ kṛṣṇasarpaiḥ suptaṃ cainam adaṃśayat
sarveṣv evāṅgadeśeṣu na mamāra ca śatruhā |
77 | pratibuddhas tu kaunteyaḥ sarvān sarpān apothayat
sārathiṃ cāsya dayitam apahastena jaghnivān |
78 | punaḥ suptān upādhākṣīd bālakān vāraṇāvate
śayānān āryayā sārdhaṃ ko nu tat kartum arhati |
79 | yatrāryā rudatī bhītā pāṇḍavān idam abravīt
mahad vyasanam āpannā śikhinā parivāritā |
80 | hā hatāsmi kuto nv adya bhavec chāntir ihānalāt
anāthā vinaśiṣyāmi bālakaiḥ putrakaiḥ saha |
81 | tatra bhīmo mahābāhur vāyuvegaparākramaḥ
āryām āśvāsayām āsa bhrātṝṃś cāpi vṛkodaraḥ |
82 | vainateyo yathā pakṣī garuḍaḥ patatāṃ varaḥ
tathaivābhipatiṣyāmi bhayaṃ vo neha vidyate |
83 | āryām aṅkena vāmena rājānaṃ dakṣiṇena ca
aṃsayoś ca yamau kṛtvā pṛṣṭhe bībhatsum eva ca |
84 | sahasotpatya vegena sarvān ādāya vīryavān
bhrātṝn āryāṃ ca balavān mokṣayām āsa pāvakāt |
85 | te rātrau prasthitāḥ sarve mātrā saha yaśasvinaḥ
abhyagacchan mahāraṇyaṃ hiḍimbavanam antikāt |
86 | śrāntāḥ prasuptās tatreme mātrā saha suduḥkhitāḥ
suptāṃś cainān abhyagacchad dhiḍimbā nāma rākṣasī |
87 | bhīmasya pādau kṛtvā tu sva utsaṅge tato balāt
paryamardata saṃhṛṣṭā kalyāṇī mṛdupāṇinā |
88 | tām abudhyad ameyātmā balavān satyavikramaḥ
paryapṛcchac ca tāṃ bhīmaḥ kim ihecchasy anindite |
89 | tayoḥ śrutvā tu kathitam āgacchad rākṣasādhamaḥ
bhīmarūpo mahānādān visṛjan bhīmadarśanaḥ |
90 | kena sārdhaṃ kathayasi ānayainaṃ mamāntikam
hiḍimbe bhakṣayiṣyāvo na ciraṃ kartum arhasi |
91 | sā kṛpāsaṃgṛhītena hṛdayena manasvinī
nainam aicchat tadākhyātum anukrośād aninditā |
92 | sa nādān vinadan ghorān rākṣasaḥ puruṣādakaḥ
abhyadravata vegena bhīmasenaṃ tadā kila |
93 | tam abhidrutya saṃkruddho vegena mahatā balī
agṛhṇāt pāṇinā pāṇiṃ bhīmasenasya rākṣasaḥ |
94 | indrāśanisamasparśaṃ vajrasaṃhananaṃ dṛḍham
saṃhatya bhīmasenāya vyākṣipat sahasā karam |
95 | gṛhītaṃ pāṇinā pāṇiṃ bhīmaseno 'tha rakṣasā
nāmṛṣyata mahābāhus tatrākrudhyad vṛkodaraḥ |
96 | tatrāsīt tumulaṃ yuddhaṃ bhīmasenahiḍimbayoḥ
sarvāstraviduṣor ghoraṃ vṛtravāsavayor iva |
97 | hatvā hiḍimbaṃ bhīmo 'tha prasthito bhrātṛbhiḥ saha
hiḍimbām agrataḥ kṛtvā yasyāṃ jāto ghaṭotkacaḥ |
98 | tataś ca prādravan sarve saha mātrā yaśasvinaḥ
ekacakrām abhimukhāḥ saṃvṛtā brāhmaṇavrajaiḥ |
99 | prasthāne vyāsa eṣāṃ ca mantrī priyahito 'bhavat
tato 'gacchann ekacakrāṃ pāṇḍavāḥ saṃśitavratāḥ |
100 | tatrāpy āsādayām āsur bakaṃ nāma mahābalam
puruṣādaṃ pratibhayaṃ hiḍimbenaiva saṃmitam |
101 | taṃ cāpi vinihatyograṃ bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ
sahito bhrātṛbhiḥ sarvair drupadasya puraṃ yayau |
102 | labdhāham api tatraiva vasatā savyasācinā
yathā tvayā jitā kṛṣṇa rukmiṇī bhīṣmakātmajā |
103 | evaṃ suyuddhe pārthena jitāhaṃ madhusūdana
svayaṃvare mahat karma kṛtvā nasukaraṃ paraiḥ |
104 | evaṃ kleśaiḥ subahubhiḥ kliśyamānāḥ suduḥkhitāḥ
nivasāmāryayā hīnāḥ kṛṣṇa dhaumyapuraḥsarāḥ |
105 | ta ime siṃhavikrāntā vīryeṇābhyadhikāḥ paraiḥ
vihīnaiḥ parikliśyantīṃ samupekṣanta māṃ katham |
106 | etādṛśāni duḥkhāni sahante durbalīyasām
dīrghakālaṃ pradīptāni pāpānāṃ kṣudrakarmaṇām |
107 | kule mahati jātāsmi divyena vidhinā kila
pāṇḍavānāṃ priyā bhāryā snuṣā pāṇḍor mahātmanaḥ |
108 | kacagraham anuprāptā sāsmi kṛṣṇa varā satī
pañcānām indrakalpānāṃ prekṣatāṃ madhusūdana |
109 | ity uktvā prārudat kṛṣṇā mukhaṃ pracchādya pāṇinā
padmakośaprakāśena mṛdunā mṛdubhāṣiṇī |
110 | stanāv apatitau pīnau sujātau śubhalakṣaṇau
abhyavarṣata pāñcālī duḥkhajair aśrubindubhiḥ |
111 | cakṣuṣī parimārjantī niḥśvasantī punaḥ punaḥ
bāṣpapūrṇena kaṇṭhena kruddhā vacanam abravīt |
112 | naiva me patayaḥ santi na putrā madhusūdana
na bhrātaro na ca pitā naiva tvaṃ na ca bāndhavāḥ |
113 | ye māṃ viprakṛtāṃ kṣudrair upekṣadhvaṃ viśokavat
na hi me śāmyate duḥkhaṃ karṇo yat prāhasat tadā |
114 | athainām abravīt kṛṣṇas tasmin vīrasamāgame
rodiṣyanti striyo hy evaṃ yeṣāṃ kruddhāsi bhāmini |
115 | bībhatsuśarasaṃchannāñ śoṇitaughapariplutān
nihatāñ jīvitaṃ tyaktvā śayānān vasudhātale |
116 | yat samarthaṃ pāṇḍavānāṃ tat kariṣyāmi mā śucaḥ
satyaṃ te pratijānāmi rājñāṃ rājñī bhaviṣyasi |
117 | pated dyaur himavāñ śīryet pṛthivī śakalībhavet
śuṣyet toyanidhiḥ kṛṣṇe na me moghaṃ vaco bhavet |
118 | dhṛṣṭadyumna uvāca |
118 | ahaṃ droṇaṃ haniṣyāmi śikhaṇḍī tu pitāmaham
duryodhanaṃ bhīmasenaḥ karṇaṃ hantā dhanaṃjayaḥ |
119 | rāmakṛṣṇau vyapāśritya ajeyāḥ sma śucismite
api vṛtrahaṇā yuddhe kiṃ punar dhṛtarāṣṭrajaiḥ |
120 | vaiśaṃpāyana uvāca |
120 | ity ukte 'bhimukhā vīrā vāsudevam upasthitā
teṣāṃ madhye mahābāhuḥ keśavo vākyam abravīt |