Book 3 Chapter 2 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | prabhātāyāṃ tu śarvaryāṃ teṣām akliṣṭakarmaṇām
vanaṃ yiyāsatāṃ viprās tasthur bhikṣābhujo 'grataḥ tān uvāca tato rājā kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ |
2 | vayaṃ hi hṛtasarvasvā hṛtarājyā hṛtaśriyaḥ
phalamūlāmiṣāhārā vanaṃ yāsyāma duḥkhitāḥ |
3 | vanaṃ ca doṣabahulaṃ bahuvyālasarīsṛpam
parikleśaś ca vo manye dhruvaṃ tatra bhaviṣyati |
4 | brāhmaṇānāṃ parikleśo daivatāny api sādayet
kiṃ punar mām ito viprā nivartadhvaṃ yatheṣṭataḥ |
5 | brāhmaṇā ūcuḥ |
5 | gatir yā bhavatāṃ rājaṃs tāṃ vayaṃ gantum udyatāḥ
nārhathāsmān parityaktuṃ bhaktān saddharmadarśinaḥ |
6 | anukampāṃ hi bhakteṣu daivatāny api kurvate
viśeṣato brāhmaṇeṣu sadācārāvalambiṣu |
7 | yudhiṣṭhira uvāca |
7 | mamāpi paramā bhaktir brāhmaṇeṣu sadā dvijāḥ
sahāyaviparibhraṃśas tv ayaṃ sādayatīva mām |
8 | āhareyur hi me ye 'pi phalamūlamṛgāṃs tathā
ta ime śokajair duḥkhair bhrātaro me vimohitāḥ |
9 | draupadyā viprakarṣeṇa rājyāpaharaṇena ca
duḥkhānvitān imān kleśair nāhaṃ yoktum ihotsahe |
10 | brāhmaṇā ūcuḥ |
10 | asmatpoṣaṇajā cintā mā bhūt te hṛdi pārthiva
svayam āhṛtya vanyāni anuyāsyāmahe vayam |
11 | anudhyānena japyena vidhāsyāmaḥ śivaṃ tava
kathābhiś cānukūlābhiḥ saha raṃsyāmahe vane |
12 | yudhiṣṭhira uvāca |
12 | evam etan na saṃdeho rameyaṃ brāhmaṇaiḥ saha
nyūnabhāvāt tu paśyāmi pratyādeśam ivātmanaḥ |
13 | kathaṃ drakṣyāmi vaḥ sarvān svayam āhṛtabhojanān
madbhaktyā kliśyato 'narhān dhik pāpān dhṛtarāṣṭrajān |
14 | vaiśaṃpāyana uvāca |
14 | ity uktvā sa nṛpaḥ śocan niṣasāda mahītale
tam adhyātmaratir vidvāñ śaunako nāma vai dvijaḥ yoge sāṃkhye ca kuśalo rājānam idam abravīt |
15 | śokasthānasahasrāṇi bhayasthānaśatāni ca
divase divase mūḍham āviśanti na paṇḍitam |
16 | na hi jñānaviruddheṣu bahudoṣeṣu karmasu
śreyoghātiṣu sajjante buddhimanto bhavadvidhāḥ |
17 | aṣṭāṅgāṃ buddhim āhur yāṃ sarvāśreyovighātinīm
śrutismṛtisamāyuktāṃ sā rājaṃs tvayy avasthitā |
18 | arthakṛcchreṣu durgeṣu vyāpatsu svajanasya ca
śārīramānasair duḥkhair na sīdanti bhavadvidhāḥ |
19 | śrūyatāṃ cābhidhāsyāmi janakena yathā purā
ātmavyavasthānakarā gītāḥ ślokā mahātmanā |
20 | manodehasamutthābhyāṃ duḥkhābhyām arditaṃ jagat
tayor vyāsasamāsābhyāṃ śamopāyam imaṃ śṛṇu |
21 | vyādher aniṣṭasaṃsparśāc chramād iṣṭavivarjanāt
duḥkhaṃ caturbhiḥ śārīraṃ kāraṇaiḥ saṃpravartate |
22 | tad āśupratikārāc ca satataṃ cāvicintanāt
ādhivyādhipraśamanaṃ kriyāyogadvayena tu |
23 | matimanto hy ato vaidyāḥ śamaṃ prāg eva kurvate
mānasasya priyākhyānaiḥ saṃbhogopanayair nṛṇām |
24 | mānasena hi duḥkhena śarīram upatapyate
ayaḥpiṇḍena taptena kumbhasaṃstham ivodakam |
25 | mānasaṃ śamayet tasmāj jñānenāgnim ivāmbunā
praśānte mānase duḥkhe śārīram upaśāmyati |
26 | manaso duḥkhamūlaṃ tu sneha ity upalabhyate
snehāt tu sajjate jantur duḥkhayogam upaiti ca |
27 | snehamūlāni duḥkhāni snehajāni bhayāni ca
śokaharṣau tathāyāsaḥ sarvaṃ snehāt pravartate |
28 | snehāt karaṇarāgaś ca prajajñe vaiṣayas tathā
aśreyaskāv ubhāv etau pūrvas tatra guruḥ smṛtaḥ |
29 | koṭarāgnir yathāśeṣaṃ samūlaṃ pādapaṃ dahet
dharmārthinaṃ tathālpo 'pi rāgadoṣo vināśayet |
30 | viprayoge na tu tyāgī doṣadarśī samāgamāt
virāgaṃ bhajate jantur nirvairo niṣparigrahaḥ |
31 | tasmāt snehaṃ svapakṣebhyo mitrebhyo dhanasaṃcayāt
svaśarīrasamutthaṃ tu jñānena vinivartayet |
32 | jñānānviteṣu mukhyeṣu śāstrajñeṣu kṛtātmasu
na teṣu sajjate snehaḥ padmapatreṣv ivodakam |
33 | rāgābhibhūtaḥ puruṣaḥ kāmena parikṛṣyate
icchā saṃjāyate tasya tatas tṛṣṇā pravartate |
34 | tṛṣṇā hi sarvapāpiṣṭhā nityodvegakarī nṛṇām
adharmabahulā caiva ghorā pāpānubandhinī |
35 | yā dustyajā durmatibhir yā na jīryati jīryataḥ
yo 'sau prāṇāntiko rogas tāṃ tṛṣṇāṃ tyajataḥ sukham |
36 | anādyantā tu sā tṛṣṇā antardehagatā nṛṇām
vināśayati saṃbhūtā ayonija ivānalaḥ |
37 | yathaidhaḥ svasamutthena vahninā nāśam ṛcchati
tathākṛtātmā lobhena sahajena vinaśyati |
38 | rājataḥ salilād agneś corataḥ svajanād api
bhayam arthavatāṃ nityaṃ mṛtyoḥ prāṇabhṛtām iva |
39 | yathā hy āmiṣam ākāśe pakṣibhiḥ śvāpadair bhuvi
bhakṣyate salile matsyais tathā sarveṇa vittavān |
40 | artha eva hi keṣāṃ cid anartho bhavitā nṛṇām
arthaśreyasi cāsakto na śreyo vindate naraḥ tasmād arthāgamāḥ sarve manomohavivardhanāḥ |
41 | kārpaṇyaṃ darpamānau ca bhayam udvega eva ca
arthajāni viduḥ prājñā duḥkhāny etāni dehinām |
42 | arthasyopārjane duḥkhaṃ pālane ca kṣaye tathā
nāśe duḥkhaṃ vyaye duḥkhaṃ ghnanti caivārthakāraṇāt |
43 | arthā duḥkhaṃ parityaktuṃ pālitāś cāpi te 'sukhāḥ
duḥkhena cādhigamyante teṣāṃ nāśaṃ na cintayet |
44 | asaṃtoṣaparā mūḍhāḥ saṃtoṣaṃ yānti paṇḍitāḥ
anto nāsti pipāsāyāḥ saṃtoṣaḥ paramaṃ sukham |
45 | tasmāt saṃtoṣam eveha dhanaṃ paśyanti paṇḍitāḥ
anityaṃ yauvanaṃ rūpaṃ jīvitaṃ dravyasaṃcayaḥ aiśvaryaṃ priyasaṃvāso gṛdhyed eṣu na paṇḍitaḥ |
46 | tyajeta saṃcayāṃs tasmāt tajjaṃ kleśaṃ saheta kaḥ
na hi saṃcayavān kaś cid dṛśyate nirupadravaḥ |
47 | ataś ca dharmibhiḥ pumbhir anīhārthaḥ praśasyate
prakṣālanād dhi paṅkasya dūrād asparśanaṃ varam |
48 | yudhiṣṭhiraivam artheṣu na spṛhāṃ kartum arhasi
dharmeṇa yadi te kāryaṃ vimukteccho bhavārthataḥ |
49 | yudhiṣṭhira uvāca |
49 | nārthopabhogalipsārtham iyam arthepsutā mama
bharaṇārthaṃ tu viprāṇāṃ brahman kāṅkṣe na lobhataḥ |
50 | kathaṃ hy asmadvidho brahman vartamāno gṛhāśrame
bharaṇaṃ pālanaṃ cāpi na kuryād anuyāyinām |
51 | saṃvibhāgo hi bhūtānāṃ sarveṣām eva śiṣyate
tathaivāpacamānebhyaḥ pradeyaṃ gṛhamedhinā |
52 | tṛṇāni bhūmir udakaṃ vāk caturthī ca sūnṛtā
satām etāni geheṣu nocchidyante kadā cana |
53 | deyam ārtasya śayanaṃ sthitaśrāntasya cāsanam
tṛṣitasya ca pānīyaṃ kṣudhitasya ca bhojanam |
54 | cakṣur dadyān mano dadyād vācaṃ dadyāc ca sūnṛtām
pratyudgamyābhigamanaṃ kuryān nyāyena cārcanam |
55 | aghihotram anaḍvāṃś ca jñātayo 'tithibāndhavāḥ
putradārabhṛtāś caiva nirdaheyur apūjitāḥ |
56 | nātmārthaṃ pācayed annaṃ na vṛthā ghātayet paśūn
na ca tat svayam aśnīyād vidhivad yan na nirvapet |
57 | śvabhyaś ca śvapacebhyaś ca vayobhyaś cāvaped bhuvi
vaiśvadevaṃ hi nāmaitat sāyaṃprātar vidhīyate |
58 | vighasāśī bhavet tasmān nityaṃ cāmṛtabhojanaḥ
vighasaṃ bhṛtyaśeṣaṃ tu yajñaśeṣaṃ tathāmṛtam |
59 | etāṃ yo vartate vṛttiṃ vartamāno gṛhāśrame
tasya dharmaṃ paraṃ prāhuḥ kathaṃ vā vipra manyase |
60 | śaunaka uvāca |
60 | aho bata mahat kaṣṭaṃ viparītam idaṃ jagat
yenāpatrapate sādhur asādhus tena tuṣyati |
61 | śiśnodarakṛte 'prājñaḥ karoti vighasaṃ bahu
moharāgasamākrānta indriyārthavaśānugaḥ |
62 | hriyate budhyamāno 'pi naro hāribhir indriyaiḥ
vimūḍhasaṃjño duṣṭāśvair udbhrāntair iva sārathiḥ |
63 | ṣaḍindriyāṇi viṣayaṃ samāgacchanti vai yadā
tadā prādurbhavaty eṣāṃ pūrvasaṃkalpajaṃ manaḥ |
64 | mano yasyendriyagrāmaviṣayaṃ prati coditam
tasyautsukyaṃ saṃbhavati pravṛttiś copajāyate |
65 | tataḥ saṃkalpavīryeṇa kāmena viṣayeṣubhiḥ
viddhaḥ patati lobhāgnau jyotir lobhāt pataṃgavat |
66 | tato vihārair āhārair mohitaś ca viśāṃ pate
mahāmohamukhe magno nātmānam avabudhyate |
67 | evaṃ patati saṃsāre tāsu tāsv iha yoniṣu
avidyākarmatṛṣṇābhir bhrāmyamāṇo 'tha cakravat |
68 | brahmādiṣu tṛṇānteṣu hūteṣu parivartate
jale bhuvi tathākāśe jāyamānaḥ punaḥ punaḥ |
69 | abudhānāṃ gatis tv eṣā budhānām api me śṛṇu
ye dharme śreyasi ratā vimokṣaratayo janāḥ |
70 | yad idaṃ vedavacanaṃ kuru karma tyajeti ca
tasmād dharmān imān sarvān nābhimānāt samācaret |
71 | ijyādhyayanadānāni tapaḥ satyaṃ kṣamā damaḥ
alobha iti mārgo 'yaṃ dharmasyāṣṭavidhaḥ smṛtaḥ |
72 | tatra pūrvaś caturvargaḥ pitṛyānapathe sthitaḥ
kartavyam iti yat kāryaṃ nābhimānāt samācaret |
73 | uttaro devayānas tu sadbhir ācaritaḥ sadā
aṣṭāṅgenaiva mārgeṇa viśuddhātmā samācaret |
74 | samyak saṃkalpasaṃbandhāt samyak cendriyanigrahāt
samyag vrataviśeṣāc ca samyak ca gurusevanāt |
75 | samyag āhārayogāc ca samyak cādhyayanāgamāt
samyak karmopasaṃnyāsāt samyak cittanirodhanāt evaṃ karmāṇi kurvanti saṃsāravijigīṣavaḥ |
76 | rāgadveṣavinirmuktā aiśvaryaṃ devatā gatāḥ
rudrāḥ sādhyās tathādityā vasavo 'thāśvināv api yogaiśvaryeṇa saṃyuktā dhārayanti prajā imāḥ |
77 | tathā tvam api kaunteya śamam āsthāya puṣkalam
tapasā siddhim anviccha yogasiddhiṃ ca bhārata |
78 | pitṛmātṛmayī siddhiḥ prāptā karmamayī ca te
tapasā siddhim anviccha dvijānāṃ bharaṇāya vai |
79 | siddhā hi yad yad icchanti kurvate tad anugrahāt
tasmāt tapaḥ samāsthāya kuruṣvātmamanoratham |