Book 2 Chapter 61 | |
1 | bhīma uvāca |
1 | bhavanti deśe bandhakyaḥ kitavānāṃ yudhiṣṭhira
na tābhir uta dīvyanti dayā caivāsti tāsv api |
2 | kāśyo yad balim āhārṣīd dravyaṃ yac cānyad uttamam
tathānye pṛthivīpālā yāni ratnāny upāharan |
3 | vāhanāni dhanaṃ caiva kavacāny āyudhāni ca
rājyam ātmā vayaṃ caiva kaitavena hṛtaṃ paraiḥ |
4 | na ca me tatra kopo 'bhūt sarvasyeśo hi no bhavān
idaṃ tv atikṛtaṃ manye draupadī yatra paṇyate |
5 | eṣā hy anarhatī bālā pāṇḍavān prāpya kauravaiḥ
tvatkṛte kliśyate kṣudrair nṛśaṃsair nikṛtipriyaiḥ |
6 | asyāḥ kṛte manyur ayaṃ tvayi rājan nipātyate
bāhū te saṃpradhakṣyāmi sahadevāgnim ānaya |
7 | arjuna uvāca |
7 | na purā bhīmasena tvam īdṛśīr vaditā giraḥ
parais te nāśitaṃ nūnaṃ nṛśaṃsair dharmagauravam |
8 | na sakāmāḥ pare kāryā dharmam evācarottamam
bhrātaraṃ dhārmikaṃ jyeṣṭhaṃ nātikramitum arhati |
9 | āhūto hi parai rājā kṣātradharmam anusmaran
dīvyate parakāmena tan naḥ kīrtikaraṃ mahat |
10 | bhīmasena uvāca |
10 | evam asmikṛtaṃ vidyāṃ yady asyāhaṃ dhanaṃjaya
dīpte 'gnau sahitau bāhū nirdaheyaṃ balād iva |
11 | vaiśaṃpāyana uvāca |
11 | tathā tān duḥkhitān dṛṣṭvā pāṇḍavān dhṛtarāṣṭrajaḥ
kliśyamānāṃ ca pāñcālīṃ vikarṇa idam abravīt |
12 | yājñasenyā yad uktaṃ tad vākyaṃ vibrūta pārthivāḥ
avivekena vākyasya narakaḥ sadya eva naḥ |
13 | bhīṣmaś ca dhṛtarāṣṭraś ca kuruvṛddhatamāv ubhau
sametya nāhatuḥ kiṃ cid viduraś ca mahāmatiḥ |
14 | bhāradvājo 'pi sarveṣām ācāryaḥ kṛpa eva ca
ata etāv api praśnaṃ nāhatur dvijasattamau |
15 | ye tv anye pṛthivīpālāḥ sametāḥ sarvato diśaḥ
kāmakrodhau samutsṛjya te bruvantu yathāmati |
16 | yad idaṃ draupadī vākyam uktavaty asakṛc chubhā
vimṛśya kasya kaḥ pakṣaḥ pārthivā vadatottaram |
17 | evaṃ sa bahuśaḥ sarvān uktavāṃs tān sabhāsadaḥ
na ca te pṛthivīpālās tam ūcuḥ sādhv asādhu vā |
18 | uktvā tathāsakṛt sarvān vikarṇaḥ pṛthivīpatīn
pāṇiṃ pāṇau viniṣpiṣya niḥśvasann idam abravīt |
19 | vibrūta pṛthivīpālā vākyaṃ mā vā kathaṃ cana
manye nyāyyaṃ yad atrāhaṃ tad dhi vakṣyāmi kauravāḥ |
20 | catvāry āhur naraśreṣṭhā vyasanāni mahīkṣitām
mṛgayāṃ pānam akṣāṃś ca grāmye caivātisaktatām |
21 | eteṣu hi naraḥ sakto dharmam utsṛjya vartate
tathāyuktena ca kṛtāṃ kriyāṃ loko na manyate |
22 | tad ayaṃ pāṇḍuputreṇa vyasane vartatā bhṛśam
samāhūtena kitavair āsthito draupadīpaṇaḥ |
23 | sādhāraṇī ca sarveṣāṃ pāṇḍavānām aninditā
jitena pūrvaṃ cānena pāṇḍavena kṛtaḥ paṇaḥ |
24 | iyaṃ ca kīrtitā kṛṣṇā saubalena paṇārthinā
etat sarvaṃ vicāryāhaṃ manye na vijitām imām |
25 | etac chrutvā mahān nādaḥ sabhyānām udatiṣṭhata
vikarṇaṃ śaṃsamānānāṃ saubalaṃ ca vinindatām |
26 | tasminn uparate śabde rādheyaḥ krodhamūrchitaḥ
pragṛhya ruciraṃ bāhum idaṃ vacanam abravīt |
27 | dṛśyante vai vikarṇe hi vaikṛtāni bahūny api
tajjas tasya vināśāya yathāgnir araṇiprajaḥ |
28 | ete na kiṃ cid apy āhuś codyamānāpi kṛṣṇayā
dharmeṇa vijitāṃ manye manyante drupadātmajām |
29 | tvaṃ tu kevalabālyena dhārtarāṣṭra vidīryase
yad bravīṣi sabhāmadhye bālaḥ sthavirabhāṣitam |
30 | na ca dharmaṃ yathātattvaṃ vetsi duryodhanāvara
yad bravīṣi jitāṃ kṛṣṇām ajiteti sumandadhīḥ |
31 | kathaṃ hy avijitāṃ kṛṣṇāṃ manyase dhṛtarāṣṭraja
yadā sabhāyāṃ sarvasvaṃ nyastavān pāṇḍavāgrajaḥ |
32 | abhyantarā ca sarvasve draupadī bharatarṣabha
evaṃ dharmajitāṃ kṛṣṇāṃ manyase na jitāṃ katham |
33 | kīrtitā draupadī vācā anujñātā ca pāṇḍavaiḥ
bhavaty avijitā kena hetunaiṣā matā tava |
34 | manyase vā sabhām etām ānītām ekavāsasam
adharmeṇeti tatrāpi śṛṇu me vākyam uttaram |
35 | eko bhartā striyā devair vihitaḥ kurunandana
iyaṃ tv anekavaśagā bandhakīti viniścitā |
36 | asyāḥ sabhām ānayanaṃ na citram iti me matiḥ
ekāmbaradharatvaṃ vāpy atha vāpi vivastratā |
37 | yac caiṣāṃ draviṇaṃ kiṃ cid yā caiṣā ye ca pāṇḍavāḥ
saubaleneha tat sarvaṃ dharmeṇa vijitaṃ vasu |
38 | duḥśāsana subālo 'yaṃ vikarṇaḥ prājñavādikaḥ
pāṇḍavānāṃ ca vāsāṃsi draupadyāś cāpy upāhara |
39 | tac chrutvā pāṇḍavāḥ sarve svāni vāsāṃsi bhārata
avakīryottarīyāṇi sabhāyāṃ samupāviśan |
40 | tato duḥśāsano rājan draupadyā vasanaṃ balāt
sabhāmadhye samākṣipya vyapakraṣṭuṃ pracakrame |
41 | ākṛṣyamāṇe vasane draupadyās tu viśāṃ pate
tadrūpam aparaṃ vastraṃ prādurāsīd anekaśaḥ |
42 | tato halahalāśabdas tatrāsīd ghoranisvanaḥ
tad adbhutatamaṃ loke vīkṣya sarvamahīkṣitām |
43 | śaśāpa tatra bhīmas tu rājamadhye mahāsvanaḥ
krodhād visphuramāṇoṣṭho viniṣpiṣya kare karam |
44 | idaṃ me vākyam ādaddhvaṃ kṣatriyā lokavāsinaḥ
noktapūrvaṃ narair anyair na cānyo yad vadiṣyati |
45 | yady etad evam uktvā tu na kuryāṃ pṛthivīśvarāḥ
pitāmahānāṃ sarveṣāṃ nāhaṃ gatim avāpnuyām |
46 | asya pāpasya durjāter bhāratāpasadasya ca
na pibeyaṃ balād vakṣo bhittvā ced rudhiraṃ yudhi |
47 | tasya te vacanaṃ śrutvā sarvalokapraharṣaṇam
pracakrur bahulāṃ pūjāṃ kutsanto dhṛtarāṣṭrajam |
48 | yadā tu vāsasāṃ rāśiḥ sabhāmadhye samācitaḥ
tato duḥśāsanaḥ śrānto vrīḍitaḥ samupāviśat |
49 | dhikśabdas tu tatas tatra samabhūl lomaharṣaṇaḥ
sabhyānāṃ naradevānāṃ dṛṣṭvā kuntīsutāṃs tadā |
50 | na vibruvanti kauravyāḥ praśnam etam iti sma ha
sa janaḥ krośati smātra dhṛtarāṣṭraṃ vigarhayan |
51 | tato bāhū samucchritya nivārya ca sabhāsadaḥ
viduraḥ sarvadharmajña idaṃ vacanam abravīt |
52 | vidura uvāca |
52 | draupadī praśnam uktvaivaṃ roravīti hy anāthavat
na ca vibrūta taṃ praśnaṃ sabhyā dharmo 'tra pīḍyate |
53 | sabhāṃ prapadyate hy ārtaḥ prajvalann iva havyavāṭ
taṃ vai satyena dharmeṇa sabhyāḥ praśamayanty uta |
54 | dharmapraśnam atho brūyād ārtaḥ sabhyeṣu mānavaḥ
vibrūyus tatra te praśnaṃ kāmakrodhavaśātigāḥ |
55 | vikarṇena yathāprajñam uktaḥ praśno narādhipāḥ
bhavanto 'pi hi taṃ praśnaṃ vibruvantu yathāmati |
56 | yo hi praśnaṃ na vibrūyād dharmadarśī sabhāṃ gataḥ
anṛte yā phalāvāptis tasyāḥ so 'rdhaṃ samaśnute |
57 | yaḥ punar vitathaṃ brūyād dharmadarśī sabhāṃ gataḥ
anṛtasya phalaṃ kṛtsnaṃ saṃprāpnotīti niścayaḥ |
58 | atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam
prahlādasya ca saṃvādaṃ muner āṅgirasasya ca |
59 | prahlādo nāma daityendras tasya putro virocanaḥ
kanyāhetor āṅgirasaṃ sudhanvānam upādravat |
60 | ahaṃ jyāyān ahaṃ jyāyān iti kanyepsayā tadā
tayor devanam atrāsīt prāṇayor iti naḥ śrutam |
61 | tayoḥ praśnavivādo 'bhūt prahlādaṃ tāv apṛcchatām
jyāyān ka āvayor ekaḥ praśnaṃ prabrūhi mā mṛṣā |
62 | sa vai vivadanād bhītaḥ sudhanvānaṃ vyalokayat
taṃ sudhanvābravīt kruddho brahmadaṇḍa iva jvalan |
63 | yadi vai vakṣyasi mṛṣā prahlādātha na vakṣyasi
śatadhā te śiro vajrī vajreṇa prahariṣyati |
64 | sudhanvanā tathoktaḥ san vyathito 'śvatthaparṇavat
jagāma kaśyapaṃ daityaḥ paripraṣṭuṃ mahaujasam |
65 | prahlāda uvāca |
65 | tvaṃ vai dharmasya vijñātā daivasyehāsurasya ca
brāhmaṇasya mahāprājña dharmakṛcchram idaṃ śṛṇu |
66 | yo vai praśnaṃ na vibrūyād vitathaṃ vāpi nirdiśet
ke vai tasya pare lokās tan mamācakṣva pṛcchataḥ |
67 | kaśyapa uvāca |
67 | jānan na vibruvan praśnaṃ kāmāt krodhāt tathā bhayāt
sahasraṃ vāruṇān pāśān ātmani pratimuñcati |
68 | tasya saṃvatsare pūrṇe pāśa ekaḥ pramucyate
tasmāt satyaṃ tu vaktavyaṃ jānatā satyam añjasā |
69 | viddho dharmo hy adharmeṇa sabhāṃ yatra prapadyate
na cāsya śalyaṃ kṛntanti viddhās tatra sabhāsadaḥ |
70 | ardhaṃ harati vai śreṣṭhaḥ pādo bhavati kartṛṣu
pādaś caiva sabhāsatsu ye na nindanti ninditam |
71 | anenā bhavati śreṣṭho mucyante ca sabhāsadaḥ
eno gacchati kartāraṃ nindārho yatra nindyate |
72 | vitathaṃ tu vadeyur ye dharmaṃ prahlāda pṛcchate
iṣṭāpūrtaṃ ca te ghnanti sapta caiva parāvarān |
73 | hṛtasvasya hi yad duḥkhaṃ hataputrasya cāpi yat
ṛṇinaṃ prati yac caiva rājñā grastasya cāpi yat |
74 | striyāḥ patyā vihīnāyāḥ sārthād bhraṣṭasya caiva yat
adhyūḍhāyāś ca yad duḥkhaṃ sākṣibhir vihatasya ca |
75 | etāni vai samāny āhur duḥkhāni tridaśeśvarāḥ
tāni sarvāṇi duḥkhāni prāpnoti vitathaṃ bruvan |
76 | samakṣadarśanāt sākṣyaṃ śravaṇāc ceti dhāraṇāt
tasmāt satyaṃ bruvan sākṣī dharmārthābhyāṃ na hīyate |
77 | vidura uvāca |
77 | kaśyapasya vacaḥ śrutvā prahlādaḥ putram abravīt
śreyān sudhanvā tvatto vai mattaḥ śreyāṃs tathāṅgirāḥ |
78 | mātā sudhanvanaś cāpi śreyasī mātṛtas tava
virocana sudhanvāyaṃ prāṇānām īśvaras tava |
79 | sudhanvovāca |
79 | putrasnehaṃ parityajya yas tvaṃ dharme pratiṣṭhitaḥ
anujānāmi te putraṃ jīvatv eṣa śataṃ samāḥ |
80 | vidura uvāca |
80 | evaṃ vai paramaṃ dharmaṃ śrutvā sarve sabhāsadaḥ
yathāpraśnaṃ tu kṛṣṇāyā manyadhvaṃ tatra kiṃ param |
81 | vaiśaṃpāyana uvāca |
81 | vidurasya vacaḥ śrutvā nocuḥ kiṃ cana pārthivāḥ
karṇo duḥśāsanaṃ tv āha kṛṣṇāṃ dāsīṃ gṛhān naya |
82 | tāṃ vepamānāṃ savrīḍāṃ pralapantīṃ sma pāṇḍavān
duḥśāsanaḥ sabhāmadhye vicakarṣa tapasvinīm |