Book 2 Chapter 5 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | tathā tatropaviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu
mahatsu copaviṣṭeṣu gandharveṣu ca bhārata |
2 | lokān anucaran sarvān āgamat tāṃ sabhām ṛṣiḥ
nāradaḥ sumahātejā ṛṣibhiḥ sahitas tadā |
3 | pārijātena rājendra raivatena ca dhīmatā
sumukhena ca saumyena devarṣir amitadyutiḥ sabhāsthān pāṇḍavān draṣṭuṃ prīyamāṇo manojavaḥ |
4 | tam āgatam ṛṣiṃ dṛṣṭvā nāradaṃ sarvadharmavit
sahasā pāṇḍavaśreṣṭhaḥ pratyutthāyānujaiḥ saha abhyavādayata prītyā vinayāvanatas tadā |
5 | tadarham āsanaṃ tasmai saṃpradāya yathāvidhi
arcayām āsa ratnaiś ca sarvakāmaiś ca dharmavit |
6 | so 'rcitaḥ pāṇḍavaiḥ sarvair maharṣir vedapāragaḥ
dharmakāmārthasaṃyuktaṃ papracchedaṃ yudhiṣṭhiram |
7 | nārada uvāca |
7 | kaccid arthāś ca kalpante dharme ca ramate manaḥ
sukhāni cānubhūyante manaś ca na vihanyate |
8 | kaccid ācaritāṃ pūrvair naradeva pitāmahaiḥ
vartase vṛttim akṣīṇāṃ dharmārthasahitāṃ nṛṣu |
9 | kaccid arthena vā dharmaṃ dharmeṇārtham athāpi vā
ubhau vā prītisāreṇa na kāmena prabādhase |
10 | kaccid arthaṃ ca dharmaṃ ca kāmaṃ ca jayatāṃ vara
vibhajya kāle kālajña sadā varada sevase |
11 | kaccid rājaguṇaiḥ ṣaḍbhiḥ saptopāyāṃs tathānagha
balābalaṃ tathā samyak caturdaśa parīkṣase |
12 | kaccid ātmānam anvīkṣya parāṃś ca jayatāṃ vara
tathā saṃdhāya karmāṇi aṣṭau bhārata sevase |
13 | kaccit prakṛtayaḥ ṣaṭ te na luptā bharatarṣabha
āḍhyās tathāvyasaninaḥ svanuraktāś ca sarvaśaḥ |
14 | kaccin na tarkair dūtair vā ye cāpy apariśaṅkitāḥ
tvatto vā tava vāmātyair bhidyate jātu mantritam |
15 | kaccit saṃdhiṃ yathākālaṃ vigrahaṃ copasevase
kaccid vṛttim udāsīne madhyame cānuvartase |
16 | kaccid ātmasamā buddhyā śucayo jīvitakṣamāḥ
kulīnāś cānuraktāś ca kṛtās te vīra mantriṇaḥ |
17 | vijayo mantramūlo hi rājñāṃ bhavati bhārata
susaṃvṛto mantradhanair amātyaiḥ śāstrakovidaiḥ |
18 | kaccin nidrāvaśaṃ naiṣi kaccit kāle vibudhyase
kaccic cāpararātreṣu cintayasy artham arthavit |
19 | kaccin mantrayase naikaḥ kaccin na bahubhiḥ saha
kaccit te mantrito mantro na rāṣṭram anudhāvati |
20 | kaccid arthān viniścitya laghumūlān mahodayān
kṣipram ārabhase kartuṃ na vighnayasi tādṛśān |
21 | kaccin na sarve karmāntāḥ parokṣās te viśaṅkitāḥ
sarve vā punar utsṛṣṭāḥ saṃsṛṣṭaṃ hy atra kāraṇam |
22 | kaccid rājan kṛtāny eva kṛtaprāyāṇi vā punaḥ
vidus te vīra karmāṇi nānavāptāni kāni cit |
23 | kaccit kāraṇikāḥ sarve sarvaśāstreṣu kovidāḥ
kārayanti kumārāṃś ca yodhamukhyāṃś ca sarvaśaḥ |
24 | kaccit sahasrair mūrkhāṇām ekaṃ krīṇāsi paṇḍitam
paṇḍito hy arthakṛcchreṣu kuryān niḥśreyasaṃ param |
25 | kaccid durgāṇi sarvāṇi dhanadhānyāyudhodakaiḥ
yantraiś ca paripūrṇāni tathā śilpidhanurdharaiḥ |
26 | eko 'py amātyo medhāvī śūro dānto vicakṣaṇaḥ
rājānaṃ rājaputraṃ vā prāpayen mahatīṃ śriyam |
27 | kaccid aṣṭādaśānyeṣu svapakṣe daśa pañca ca
tribhis tribhir avijñātair vetsi tīrthāni cārakaiḥ |
28 | kaccid dviṣām aviditaḥ pratiyattaś ca sarvadā
nityayukto ripūn sarvān vīkṣase ripusūdana |
29 | kaccid vinayasaṃpannaḥ kulaputro bahuśrutaḥ
anasūyur anupraṣṭā satkṛtas te purohitaḥ |
30 | kaccid agniṣu te yukto vidhijño matimān ṛjuḥ
hutaṃ ca hoṣyamāṇaṃ ca kāle vedayate sadā |
31 | kaccid aṅgeṣu niṣṇāto jyotiṣāṃ pratipādakaḥ
utpāteṣu ca sarveṣu daivajñaḥ kuśalas tava |
32 | kaccin mukhyā mahatsv eva madhyameṣu ca madhyamāḥ
jaghanyāś ca jaghanyeṣu bhṛtyāḥ karmasu yojitāḥ |
33 | amātyān upadhātītān pitṛpaitāmahāñ śucīn
śreṣṭhāñ śreṣṭheṣu kaccit tvaṃ niyojayasi karmasu |
34 | kaccin nogreṇa daṇḍena bhṛśam udvejitaprajāḥ
rāṣṭraṃ tavānuśāsanti mantriṇo bharatarṣabha |
35 | kaccit tvāṃ nāvajānanti yājakāḥ patitaṃ yathā
ugrapratigrahītāraṃ kāmayānam iva striyaḥ |
36 | kaccid dhṛṣṭaś ca śūraś ca matimān dhṛtimāñ śuciḥ
kulīnaś cānuraktaś ca dakṣaḥ senāpatis tava |
37 | kaccid balasya te mukhyāḥ sarve yuddhaviśāradāḥ
dṛṣṭāpadānā vikrāntās tvayā satkṛtya mānitāḥ |
38 | kaccid balasya bhaktaṃ ca vetanaṃ ca yathocitam
saṃprāptakālaṃ dātavyaṃ dadāsi na vikarṣasi |
39 | kālātikramaṇād dhy ete bhaktavetanayor bhṛtāḥ
bhartuḥ kupyanti daurgatyāt so 'narthaḥ sumahān smṛtaḥ |
40 | kaccit sarve 'nuraktās tvāṃ kulaputrāḥ pradhānataḥ
kaccit prāṇāṃs tavārtheṣu saṃtyajanti sadā yudhi |
41 | kaccin naiko bahūn arthān sarvaśaḥ sāṃparāyikān
anuśāssi yathākāmaṃ kāmātmā śāsanātigaḥ |
42 | kaccit puruṣakāreṇa puruṣaḥ karma śobhayan
labhate mānam adhikaṃ bhūyo vā bhaktavetanam |
43 | kaccid vidyāvinītāṃś ca narāñ jñānaviśāradān
yathārhaṃ guṇataś caiva dānenābhyavapadyase |
44 | kaccid dārān manuṣyāṇāṃ tavārthe mṛtyum eyuṣām
vyasanaṃ cābhyupetānāṃ bibharṣi bharatarṣabha |
45 | kaccid bhayād upanataṃ klībaṃ vā ripum āgatam
yuddhe vā vijitaṃ pārtha putravat parirakṣasi |
46 | kaccit tvam eva sarvasyāḥ pṛthivyāḥ pṛthivīpate
samaś ca nābhiśaṅkyaś ca yathā mātā yathā pitā |
47 | kaccid vyasaninaṃ śatruṃ niśamya bharatarṣabha
abhiyāsi javenaiva samīkṣya trividhaṃ balam |
48 | pārṣṇimūlaṃ ca vijñāya vyavasāyaṃ parājayam
balasya ca mahārāja dattvā vetanam agrataḥ |
49 | kaccic ca balamukhyebhyaḥ pararāṣṭre paraṃtapa
upacchannāni ratnāni prayacchasi yathārhataḥ |
50 | kaccid ātmānam evāgre vijitya vijitendriyaḥ
parāñ jigīṣase pārtha pramattān ajitendriyān |
51 | kaccit te yāsyataḥ śatrūn pūrvaṃ yānti svanuṣṭhitāḥ
sāma dānaṃ ca bhedaś ca daṇḍaś ca vidhivad guṇāḥ |
52 | kaccin mūlaṃ dṛḍhaṃ kṛtvā yātrāṃ yāsi viśāṃ pate
tāṃś ca vikramase jetuṃ jitvā ca parirakṣasi |
53 | kaccid aṣṭāṅgasaṃyuktā caturvidhabalā camūḥ
balamukhyaiḥ sunītā te dviṣatāṃ pratibādhanī |
54 | kaccil lavaṃ ca muṣṭiṃ ca pararāṣṭre paraṃtapa
avihāya mahārāja vihaṃsi samare ripūn |
55 | kaccit svapararāṣṭreṣu bahavo 'dhikṛtās tava
arthān samanutiṣṭhanti rakṣanti ca parasparam |
56 | kaccid abhyavahāryāṇi gātrasaṃsparśakāni ca
ghreyāṇi ca mahārāja rakṣanty anumatās tava |
57 | kaccit kośaṃ ca koṣṭhaṃ ca vāhanaṃ dvāram āyudham
āyaś ca kṛtakalyāṇais tava bhaktair anuṣṭhitaḥ |
58 | kaccid ābhyantarebhyaś ca bāhyebhyaś ca viśāṃ pate
rakṣasy ātmānam evāgre tāṃś ca svebhyo mithaś ca tān |
59 | kaccin na pāne dyūte vā krīḍāsu pramadāsu ca
pratijānanti pūrvāhṇe vyayaṃ vyasanajaṃ tava |
60 | kaccid āyasya cārdhena caturbhāgena vā punaḥ
pādabhāgais tribhir vāpi vyayaḥ saṃśodhyate tava |
61 | kaccij jñātīn gurūn vṛddhān vaṇijaḥ śilpinaḥ śritān
abhīkṣṇam anugṛhṇāsi dhanadhānyena durgatān |
62 | kaccid āyavyaye yuktāḥ sarve gaṇakalekhakāḥ
anutiṣṭhanti pūrvāhṇe nityam āyavyayaṃ tava |
63 | kaccid artheṣu saṃprauḍhān hitakāmān anupriyān
nāpakarṣasi karmabhyaḥ pūrvam aprāpya kilbiṣam |
64 | kaccid viditvā puruṣān uttamādhamamadhyamān
tvaṃ karmasv anurūpeṣu niyojayasi bhārata |
65 | kaccin na lubdhāś caurā vā vairiṇo vā viśāṃ pate
aprāptavyavahārā vā tava karmasv anuṣṭhitāḥ |
66 | kaccin na lubdhaiś caurair vā kumāraiḥ strībalena vā
tvayā vā pīḍyate rāṣṭraṃ kaccit puṣṭāḥ kṛṣīvalāḥ |
67 | kaccid rāṣṭre taḍāgāni pūrṇāni ca mahānti ca
bhāgaśo viniviṣṭāni na kṛṣir devamātṛkā |
68 | kaccid bījaṃ ca bhaktaṃ ca karṣakāyāvasīdate
pratikaṃ ca śataṃ vṛddhyā dadāsy ṛṇam anugraham |
69 | kaccit svanuṣṭhitā tāta vārttā te sādhubhir janaiḥ
vārttāyāṃ saṃśritas tāta loko 'yaṃ sukham edhate |
70 | kaccic chucikṛtaḥ prājñāḥ pañca pañca svanuṣṭhitāḥ
kṣemaṃ kurvanti saṃhatya rājañ janapade tava |
71 | kaccin nagaraguptyarthaṃ grāmā nagaravat kṛtāḥ
grāmavac ca kṛtā rakṣā te ca sarve tadarpaṇāḥ |
72 | kaccid balenānugatāḥ samāni viṣamāṇi ca
purāṇacaurāḥ sādhyakṣāś caranti viṣaye tava |
73 | kaccit striyaḥ sāntvayasi kaccit tāś ca surakṣitāḥ
kaccin na śraddadhāsy āsāṃ kaccid guhyaṃ na bhāṣase |
74 | kaccic cārān niśi śrutvā tat kāryam anucintya ca
priyāṇy anubhavañ śeṣe viditvābhyantaraṃ janam |
75 | kaccid dvau prathamau yāmau rātryāṃ suptvā viśāṃ pate
saṃcintayasi dharmārthau yāma utthāya paścime |
76 | kaccid darśayase nityaṃ manuṣyān samalaṃkṛtān
utthāya kāle kālajñaḥ saha pāṇḍava mantribhiḥ |
77 | kaccid raktāmbaradharāḥ khaḍgahastāḥ svalaṃkṛtāḥ
abhitas tvām upāsante rakṣaṇārtham ariṃdama |
78 | kaccid daṇḍyeṣu yamavat pūjyeṣu ca viśāṃ pate
parīkṣya vartase samyag apriyeṣu priyeṣu ca |
79 | kaccic chārīram ābādham auṣadhair niyamena vā
mānasaṃ vṛddhasevābhiḥ sadā pārthāpakarṣasi |
80 | kaccid vaidyāś cikitsāyām aṣṭāṅgāyāṃ viśāradāḥ
suhṛdaś cānuraktāś ca śarīre te hitāḥ sadā |
81 | kaccin na mānān mohād vā kāmād vāpi viśāṃ pate
arthipratyarthinaḥ prāptān apāsyasi kathaṃ cana |
82 | kaccin na lobhān mohād vā viśrambhāt praṇayena vā
āśritānāṃ manuṣyāṇāṃ vṛttiṃ tvaṃ saṃruṇatsi ca |
83 | kaccit paurā na sahitā ye ca te rāṣṭravāsinaḥ
tvayā saha virudhyante paraiḥ krītāḥ kathaṃ cana |
84 | kaccit te durbalaḥ śatrur balenopanipīḍitaḥ
mantreṇa balavān kaś cid ubhābhyāṃ vā yudhiṣṭhira |
85 | kaccit sarve 'nuraktās tvāṃ bhūmipālāḥ pradhānataḥ
kaccit prāṇāṃs tvadartheṣu saṃtyajanti tvayā hṛtāḥ |
86 | kaccit te sarvavidyāsu guṇato 'rcā pravartate
brāhmaṇānāṃ ca sādhūnāṃ tava niḥśreyase śubhā |
87 | kaccid dharme trayīmūle pūrvair ācarite janaiḥ
vartamānas tathā kartuṃ tasmin karmaṇi vartase |
88 | kaccit tava gṛhe 'nnāni svādūny aśnanti vai dvijāḥ
guṇavanti guṇopetās tavādhyakṣaṃ sadakṣiṇam |
89 | kaccit kratūn ekacitto vājapeyāṃś ca sarvaśaḥ
puṇḍarīkāṃś ca kārtsnyena yatase kartum ātmavān |
90 | kaccij jñātīn gurūn vṛddhān daivatāṃs tāpasān api
caityāṃś ca vṛkṣān kalyāṇān brāhmaṇāṃś ca namasyasi |
91 | kaccid eṣā ca te buddhir vṛttir eṣā ca te 'nagha
āyuṣyā ca yaśasyā ca dharmakāmārthadarśinī |
92 | etayā vartamānasya buddhyā rāṣṭraṃ na sīdati
vijitya ca mahīṃ rājā so 'tyantaṃ sukham edhate |
93 | kaccid āryo viśuddhātmā kṣāritaś caurakarmaṇi
adṛṣṭaśāstrakuśalair na lobhād vadhyate śuciḥ |
94 | pṛṣṭo gṛhītas tatkārī tajjñair dṛṣṭaḥ sakāraṇaḥ
kaccin na mucyate steno dravyalobhān nararṣabha |
95 | vyutpanne kaccid āḍhyasya daridrasya ca bhārata
arthān na mithyā paśyanti tavāmātyā hṛtā dhanaiḥ |
96 | nāstikyam anṛtaṃ krodhaṃ pramādaṃ dīrghasūtratām
adarśanaṃ jñānavatām ālasyaṃ kṣiptacittatām |
97 | ekacintanam arthānām anarthajñaiś ca cintanam
niścitānām anārambhaṃ mantrasyāparirakṣaṇam |
98 | maṅgalyasyāprayogaṃ ca prasaṅgaṃ viṣayeṣu ca
kaccit tvaṃ varjayasy etān rājadoṣāṃś caturdaśa |
99 | kaccit te saphalā vedāḥ kaccit te saphalaṃ dhanam
kaccit te saphalā dārāḥ kaccit te saphalaṃ śrutam |
100 | yudhiṣṭhira uvāca |
100 | kathaṃ vai saphalā vedāḥ kathaṃ vai saphalaṃ dhanam
kathaṃ vai saphalā dārāḥ kathaṃ vai saphalaṃ śrutam |
101 | nārada uvāca |
101 | agnihotraphalā vedā dattabhuktaphalaṃ dhanam
ratiputraphalā dārāḥ śīlavṛttaphalaṃ śrutam |
102 | vaiśaṃpāyana uvāca |
102 | etad ākhyāya sa munir nāradaḥ sumahātapāḥ
papracchānantaram idaṃ dharmātmānaṃ yudhiṣṭhiram |
103 | nārada uvāca |
103 | kaccid abhyāgatā dūrād vaṇijo lābhakāraṇāt
yathoktam avahāryante śulkaṃ śulkopajīvibhiḥ |
104 | kaccit te puruṣā rājan pure rāṣṭre ca mānitāḥ
upānayanti paṇyāni upadhābhir avañcitāḥ |
105 | kaccic chṛṇoṣi vṛddhānāṃ dharmārthasahitā giraḥ
nityam arthavidāṃ tāta tathā dharmānudarśinām |
106 | kaccit te kṛṣitantreṣu goṣu puṣpaphaleṣu ca
dharmārthaṃ ca dvijātibhyo dīyate madhusarpiṣī |
107 | dravyopakaraṇaṃ kaccit sarvadā sarvaśilpinām
cāturmāsyāvaraṃ samyaṅ niyataṃ saṃprayacchasi |
108 | kaccit kṛtaṃ vijānīṣe kartāraṃ ca praśaṃsasi
satāṃ madhye mahārāja satkaroṣi ca pūjayan |
109 | kaccit sūtrāṇi sarvāṇi gṛhṇāsi bharatarṣabha
hastisūtrāśvasūtrāṇi rathasūtrāṇi cābhibho |
110 | kaccid abhyasyate śaśvad gṛhe te bharatarṣabha
dhanurvedasya sūtraṃ ca yantrasūtraṃ ca nāgaram |
111 | kaccid astrāṇi sarvāṇi brahmadaṇḍaś ca te 'nagha
viṣayogāś ca te sarve viditāḥ śatrunāśanāḥ |
112 | kaccid agnibhayāc caiva sarpavyālabhayāt tathā
rogarakṣobhayāc caiva rāṣṭraṃ svaṃ parirakṣasi |
113 | kaccid andhāṃś ca mūkāṃś ca paṅgūn vyaṅgān abāndhavān
piteva pāsi dharmajña tathā pravrajitān api |
114 | vaiśaṃpāyana uvāca |
114 | etāḥ kurūṇām ṛṣabho mahātmā; śrutvā giro brāhmaṇasattamasya
praṇamya pādāv abhivādya hṛṣṭo; rājābravīn nāradaṃ devarūpam |
115 | evaṃ kariṣyāmi yathā tvayoktaṃ; prajñā hi me bhūya evābhivṛddhā
uktvā tathā caiva cakāra rājā; lebhe mahīṃ sāgaramekhalāṃ ca |
116 | nārada uvāca |
116 | evaṃ yo vartate rājā cāturvarṇyasya rakṣaṇe
sa vihṛtyeha susukhī śakrasyaiti salokatām |