Book 1 Chapter 123 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | arjunas tu paraṃ yatnam ātasthe gurupūjane
astre ca paramaṃ yogaṃ priyo droṇasya cābhavat |
2 | droṇena tu tadāhūya rahasy ukto 'nnasādhakaḥ
andhakāre 'rjunāyānnaṃ na deyaṃ te kathaṃ cana |
3 | tataḥ kadā cid bhuñjāne pravavau vāyur arjune
tena tatra pradīpaḥ sa dīpyamāno nivāpitaḥ |
4 | bhuṅkta evārjuno bhaktaṃ na cāsyāsyād vyamuhyata
hastas tejasvino nityam annagrahaṇakāraṇāt tad abhyāsakṛtaṃ matvā rātrāv abhyasta pāṇḍavaḥ |
5 | tasya jyātalanirghoṣaṃ droṇaḥ śuśrāva bhārata
upetya cainam utthāya pariṣvajyedam abravīt |
6 | prayatiṣye tathā kartuṃ yathā nānyo dhanurdharaḥ
tvatsamo bhavitā loke satyam etad bravīmi te |
7 | tato droṇo 'rjunaṃ bhūyo ratheṣu ca gajeṣu ca
aśveṣu bhūmāv api ca raṇaśikṣām aśikṣayat |
8 | gadāyuddhe 'sicaryāyāṃ tomaraprāsaśaktiṣu
droṇaḥ saṃkīrṇayuddheṣu śikṣayām āsa pāṇḍavam |
9 | tasya tat kauśalaṃ dṛṣṭvā dhanurvedajighṛkṣavaḥ
rājāno rājaputrāś ca samājagmuḥ sahasraśaḥ |
10 | tato niṣādarājasya hiraṇyadhanuṣaḥ sutaḥ
ekalavyo mahārāja droṇam abhyājagāma ha |
11 | na sa taṃ pratijagrāha naiṣādir iti cintayan
śiṣyaṃ dhanuṣi dharmajñas teṣām evānvavekṣayā |
12 | sa tu droṇasya śirasā pādau gṛhya paraṃtapaḥ
araṇyam anusaṃprāptaḥ kṛtvā droṇaṃ mahīmayam |
13 | tasminn ācāryavṛttiṃ ca paramām āsthitas tadā
iṣvastre yogam ātasthe paraṃ niyamam āsthitaḥ |
14 | parayā śraddhayā yukto yogena parameṇa ca
vimokṣādānasaṃdhāne laghutvaṃ param āpa saḥ |
15 | atha droṇābhyanujñātāḥ kadā cit kurupāṇḍavāḥ
rathair viniryayuḥ sarve mṛgayām arimardanāḥ |
16 | tatropakaraṇaṃ gṛhya naraḥ kaś cid yadṛcchayā
rājann anujagāmaikaḥ śvānam ādāya pāṇḍavān |
17 | teṣāṃ vicaratāṃ tatra tat tat karma cikīrṣatām
śvā caran sa vane mūḍho naiṣādiṃ prati jagmivān |
18 | sa kṛṣṇaṃ maladigdhāṅgaṃ kṛṣṇājinadharaṃ vane
naiṣādiṃ śvā samālakṣya bhaṣaṃs tasthau tadantike |
19 | tadā tasyātha bhaṣataḥ śunaḥ sapta śarān mukhe
lāghavaṃ darśayann astre mumoca yugapad yathā |
20 | sa tu śvā śarapūrṇāsyaḥ pāṇḍavān ājagāma ha
taṃ dṛṣṭvā pāṇḍavā vīrā vismayaṃ paramaṃ yayuḥ |
21 | lāghavaṃ śabdavedhitvaṃ dṛṣṭvā tat paramaṃ tadā
prekṣya taṃ vrīḍitāś cāsan praśaśaṃsuś ca sarvaśaḥ |
22 | taṃ tato 'nveṣamāṇās te vane vananivāsinam
dadṛśuḥ pāṇḍavā rājann asyantam aniśaṃ śarān |
23 | na cainam abhyajānaṃs te tadā vikṛtadarśanam
athainaṃ paripapracchuḥ ko bhavān kasya vety uta |
24 | ekalavya uvāca |
24 | niṣādādhipater vīrā hiraṇyadhanuṣaḥ sutam
droṇaśiṣyaṃ ca māṃ vitta dhanurvedakṛtaśramam |
25 | vaiśaṃpāyana uvāca |
25 | te tam ājñāya tattvena punar āgamya pāṇḍavāḥ
yathāvṛttaṃ ca te sarvaṃ droṇāyācakhyur adbhutam |
26 | kaunteyas tv arjuno rājann ekalavyam anusmaran
raho droṇaṃ samāgamya praṇayād idam abravīt |
27 | nanv ahaṃ parirabhyaikaḥ prītipūrvam idaṃ vacaḥ
bhavatokto na me śiṣyas tvadviśiṣṭo bhaviṣyati |
28 | atha kasmān madviśiṣṭo lokād api ca vīryavān
asty anyo bhavataḥ śiṣyo niṣādādhipateḥ sutaḥ |
29 | muhūrtam iva taṃ droṇaś cintayitvā viniścayam
savyasācinam ādāya naiṣādiṃ prati jagmivān |
30 | dadarśa maladigdhāṅgaṃ jaṭilaṃ cīravāsasam
ekalavyaṃ dhanuṣpāṇim asyantam aniśaṃ śarān |
31 | ekalavyas tu taṃ dṛṣṭvā droṇam āyāntam antikāt
abhigamyopasaṃgṛhya jagāma śirasā mahīm |
32 | pūjayitvā tato droṇaṃ vidhivat sa niṣādajaḥ
nivedya śiṣyam ātmānaṃ tasthau prāñjalir agrataḥ |
33 | tato droṇo 'bravīd rājann ekalavyam idaṃ vacaḥ
yadi śiṣyo 'si me tūrṇaṃ vetanaṃ saṃpradīyatām |
34 | ekalavyas tu tac chrutvā prīyamāṇo 'bravīd idam
kiṃ prayacchāmi bhagavann ājñāpayatu māṃ guruḥ |
35 | na hi kiṃ cid adeyaṃ me gurave brahmavittama
tam abravīt tvayāṅguṣṭho dakṣiṇo dīyatāṃ mama |
36 | ekalavyas tu tac chrutvā vaco droṇasya dāruṇam
pratijñām ātmano rakṣan satye ca nirataḥ sadā |
37 | tathaiva hṛṣṭavadanas tathaivādīnamānasaḥ
chittvāvicārya taṃ prādād droṇāyāṅguṣṭham ātmanaḥ |
38 | tataḥ paraṃ tu naiṣādir aṅgulībhir vyakarṣata
na tathā sa tu śīghro 'bhūd yathā pūrvaṃ narādhipa |
39 | tato 'rjunaḥ prītamanā babhūva vigatajvaraḥ
droṇaś ca satyavāg āsīn nānyo 'bhyabhavad arjunam |
40 | droṇasya tu tadā śiṣyau gadāyogyāṃ viśeṣataḥ
duryodhanaś ca bhīmaś ca kurūṇām abhyagacchatām |
41 | aśvatthāmā rahasyeṣu sarveṣv abhyadhiko 'bhavat
tathāti puruṣān anyān tsārukau yamajāv ubhau yudhiṣṭhiro rathaśreṣṭhaḥ sarvatra tu dhanaṃjayaḥ |
42 | prathitaḥ sāgarāntāyāṃ rathayūthapayūthapaḥ
buddhiyogabalotsāhaiḥ sarvāstreṣu ca pāṇḍavaḥ |
43 | astre gurvanurāge ca viśiṣṭo 'bhavad arjunaḥ
tulyeṣv astropadeśeṣu sauṣṭhavena ca vīryavān ekaḥ sarvakumārāṇāṃ babhūvātiratho 'rjunaḥ |
44 | prāṇādhikaṃ bhīmasenaṃ kṛtavidyaṃ dhanaṃjayam
dhārtarāṣṭrā durātmāno nāmṛṣyanta narādhipa |
45 | tāṃs tu sarvān samānīya sarvavidyāsu niṣṭhitān
droṇaḥ praharaṇajñāne jijñāsuḥ puruṣarṣabha |
46 | kṛtrimaṃ bhāsam āropya vṛkṣāgre śilpibhiḥ kṛtam
avijñātaṃ kumārāṇāṃ lakṣyabhūtam upādiśat |
47 | droṇa uvāca |
47 | śīghraṃ bhavantaḥ sarve vai dhanūṃṣy ādāya satvarāḥ
bhāsam etaṃ samuddiśya tiṣṭhantāṃ saṃhiteṣavaḥ |
48 | madvākyasamakālaṃ ca śiro 'sya vinipātyatām
ekaikaśo niyokṣyāmi tathā kuruta putrakāḥ |
49 | vaiśaṃpāyana uvāca |
49 | tato yudhiṣṭhiraṃ pūrvam uvācāṅgirasāṃ varaḥ
saṃdhatsva bāṇaṃ durdharṣa madvākyānte vimuñca ca |
50 | tato yudhiṣṭhiraḥ pūrvaṃ dhanur gṛhya mahāravam
tasthau bhāsaṃ samuddiśya guruvākyapracoditaḥ |
51 | tato vitatadhanvānaṃ droṇas taṃ kurunandanam
sa muhūrtād uvācedaṃ vacanaṃ bharatarṣabha |
52 | paśyasy enaṃ drumāgrasthaṃ bhāsaṃ naravarātmaja
paśyāmīty evam ācāryaṃ pratyuvāca yudhiṣṭhiraḥ |
53 | sa muhūrtād iva punar droṇas taṃ pratyabhāṣata
atha vṛkṣam imaṃ māṃ vā bhrātṝn vāpi prapaśyasi |
54 | tam uvāca sa kaunteyaḥ paśyāmy enaṃ vanaspatim
bhavantaṃ ca tathā bhrātṝn bhāsaṃ ceti punaḥ punaḥ |
55 | tam uvācāpasarpeti droṇo 'prītamanā iva
naitac chakyaṃ tvayā veddhuṃ lakṣyam ity eva kutsayan |
56 | tato duryodhanādīṃs tān dhārtarāṣṭrān mahāyaśāḥ
tenaiva kramayogena jijñāsuḥ paryapṛcchata |
57 | anyāṃś ca śiṣyān bhīmādīn rājñaś caivānyadeśajān
tathā ca sarve sarvaṃ tat paśyāma iti kutsitāḥ |
58 | tato dhanaṃjayaṃ droṇaḥ smayamāno 'bhyabhāṣata
tvayedānīṃ prahartavyam etal lakṣyaṃ niśamyatām |
59 | madvākyasamakālaṃ te moktavyo 'tra bhavec charaḥ
vitatya kārmukaṃ putra tiṣṭha tāvan muhūrtakam |
60 | evam uktaḥ savyasācī maṇḍalīkṛtakārmukaḥ
tasthau lakṣyaṃ samuddiśya guruvākyapracoditaḥ |
61 | muhūrtād iva taṃ droṇas tathaiva samabhāṣata
paśyasy enaṃ sthitaṃ bhāsaṃ drumaṃ mām api vety uta |
62 | paśyāmy enaṃ bhāsam iti droṇaṃ pārtho 'bhyabhāṣata
na tu vṛkṣaṃ bhavantaṃ vā paśyāmīti ca bhārata |
63 | tataḥ prītamanā droṇo muhūrtād iva taṃ punaḥ
pratyabhāṣata durdharṣaḥ pāṇḍavānāṃ ratharṣabham |
64 | bhāsaṃ paśyasi yady enaṃ tathā brūhi punar vacaḥ
śiraḥ paśyāmi bhāsasya na gātram iti so 'bravīt |
65 | arjunenaivam uktas tu droṇo hṛṣṭatanūruhaḥ
muñcasvety abravīt pārthaṃ sa mumocāvicārayan |
66 | tatas tasya nagasthasya kṣureṇa niśitena ha
śira utkṛtya tarasā pātayām āsa pāṇḍavaḥ |
67 | tasmin karmaṇi saṃsiddhe paryaśvajata phalgunam
mene ca drupadaṃ saṃkhye sānubandhaṃ parājitam |
68 | kasya cit tv atha kālasya saśiṣyo 'ṅgirasāṃ varaḥ
jagāma gaṅgām abhito majjituṃ bharatarṣabha |
69 | avagāḍham atho droṇaṃ salile salilecaraḥ
grāho jagrāha balavāñ jaṅghānte kālacoditaḥ |
70 | sa samartho 'pi mokṣāya śiṣyān sarvān acodayat
grāhaṃ hatvā mokṣayadhvaṃ mām iti tvarayann iva |
71 | tadvākyasamakālaṃ tu bībhatsur niśitaiḥ śaraiḥ
āvāpaiḥ pañcabhir grāhaṃ magnam ambhasy atāḍayat itare tu visaṃmūḍhās tatra tatra prapedire |
72 | taṃ ca dṛṣṭvā kriyopetaṃ droṇo 'manyata pāṇḍavam
viśiṣṭaṃ sarvaśiṣyebhyaḥ prītimāṃś cābhavat tadā |
73 | sa pārthabāṇair bahudhā khaṇḍaśaḥ parikalpitaḥ
grāhaḥ pañcatvam āpede jaṅghāṃ tyaktvā mahātmanaḥ |
74 | athābravīn mahātmānaṃ bhāradvājo mahāratham
gṛhāṇedaṃ mahābāho viśiṣṭam atidurdharam astraṃ brahmaśiro nāma saprayoganivartanam |
75 | na ca te mānuṣeṣv etat prayoktavyaṃ kathaṃ cana
jagad vinirdahed etad alpatejasi pātitam |
76 | asāmānyam idaṃ tāta lokeṣv astraṃ nigadyate
tad dhārayethāḥ prayataḥ śṛṇu cedaṃ vaco mama |
77 | bādhetāmānuṣaḥ śatrur yadā tvāṃ vīra kaś cana
tadvadhāya prayuñjīthās tadāstram idam āhave |
78 | tatheti tat pratiśrutya bībhatsuḥ sa kṛtāñjaliḥ
jagrāha paramāstraṃ tad āha cainaṃ punar guruḥ bhavitā tvatsamo nānyaḥ pumāṃl loke dhanurdharaḥ |