Book 1 Chapter 94 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | sa evaṃ śaṃtanur dhīmān devarājarṣisatkṛtaḥ
dharmātmā sarvalokeṣu satyavāg iti viśrutaḥ |
2 | damo dānaṃ kṣamā buddhir hrīr dhṛtis teja uttamam
nityāny āsan mahāsattve śaṃtanau puruṣarṣabhe |
3 | evaṃ sa guṇasaṃpanno dharmārthakuśalo nṛpaḥ
āsīd bharatavaṃśasya goptā sādhujanasya ca |
4 | kambugrīvaḥ pṛthuvyaṃso mattavāraṇavikramaḥ
dharma eva paraḥ kāmād arthāc ceti vyavasthitaḥ |
5 | etāny āsan mahāsattve śaṃtanau bharatarṣabha
na cāsya sadṛśaḥ kaś cit kṣatriyo dharmato 'bhavat |
6 | vartamānaṃ hi dharme sve sarvadharmavidāṃ varam
taṃ mahīpā mahīpālaṃ rājarājye 'bhyaṣecayan |
7 | vītaśokabhayābādhāḥ sukhasvapnavibodhanāḥ
prati bhāratagoptāraṃ samapadyanta bhūmipāḥ |
8 | śaṃtanupramukhair gupte loke nṛpatibhis tadā
niyamāt sarvavarṇānāṃ brahmottaram avartata |
9 | brahma paryacarat kṣatraṃ viśaḥ kṣatram anuvratāḥ
brahmakṣatrānuraktāś ca śūdrāḥ paryacaran viśaḥ |
10 | sa hāstinapure ramye kurūṇāṃ puṭabhedane
vasan sāgaraparyantām anvaśād vai vasuṃdharām |
11 | sa devarājasadṛśo dharmajñaḥ satyavāg ṛjuḥ
dānadharmatapoyogāc chriyā paramayā yutaḥ |
12 | arāgadveṣasaṃyuktaḥ somavat priyadarśanaḥ
tejasā sūryasaṃkāśo vāyuvegasamo jave antakapratimaḥ kope kṣamayā pṛthivīsamaḥ |
13 | vadhaḥ paśuvarāhāṇāṃ tathaiva mṛgapakṣiṇām
śaṃtanau pṛthivīpāle nāvartata vṛthā nṛpa |
14 | dharmabrahmottare rājye śaṃtanur vinayātmavān
samaṃ śaśāsa bhūtāni kāmarāgavivarjitaḥ |
15 | devarṣipitṛyajñārtham ārabhyanta tadā kriyāḥ
na cādharmeṇa keṣāṃ cit prāṇinām abhavad vadhaḥ |
16 | asukhānām anāthānāṃ tiryagyoniṣu vartatām
sa eva rājā bhūtānāṃ sarveṣām abhavat pitā |
17 | tasmin kurupatiśreṣṭhe rājarājeśvare sati
śritā vāg abhavat satyaṃ dānadharmāśritaṃ manaḥ |
18 | sa samāḥ ṣoḍaśāṣṭau ca catasro 'ṣṭau tathāparāḥ
ratim aprāpnuvan strīṣu babhūva vanagocaraḥ |
19 | tathārūpas tathācāras tathāvṛttas tathāśrutaḥ
gāṅgeyas tasya putro 'bhūn nāmnā devavrato vasuḥ |
20 | sarvāstreṣu sa niṣṇātaḥ pārthiveṣv itareṣu ca
mahābalo mahāsattvo mahāvīryo mahārathaḥ |
21 | sa kadā cin mṛgaṃ viddhvā gaṅgām anusaran nadīm
bhāgīrathīm alpajalāṃ śaṃtanur dṛṣṭavān nṛpaḥ |
22 | tāṃ dṛṣṭvā cintayām āsa śaṃtanuḥ puruṣarṣabhaḥ
syandate kiṃ nv iyaṃ nādya saricchreṣṭhā yathā purā |
23 | tato nimittam anvicchan dadarśa sa mahāmanāḥ
kumāraṃ rūpasaṃpannaṃ bṛhantaṃ cārudarśanam |
24 | divyam astraṃ vikurvāṇaṃ yathā devaṃ puraṃdaram
kṛtsnāṃ gaṅgāṃ samāvṛtya śarais tīkṣṇair avasthitam |
25 | tāṃ śarair āvṛtāṃ dṛṣṭvā nadīṃ gaṅgāṃ tadantike
abhavad vismito rājā karma dṛṣṭvātimānuṣam |
26 | jātamātraṃ purā dṛṣṭaṃ taṃ putraṃ śaṃtanus tadā
nopalebhe smṛtiṃ dhīmān abhijñātuṃ tam ātmajam |
27 | sa tu taṃ pitaraṃ dṛṣṭvā mohayām āsa māyayā
saṃmohya tu tataḥ kṣipraṃ tatraivāntaradhīyata |
28 | tad adbhutaṃ tadā dṛṣṭvā tatra rājā sa śaṃtanuḥ
śaṅkamānaḥ sutaṃ gaṅgām abravīd darśayeti ha |
29 | darśayām āsa taṃ gaṅgā bibhratī rūpam uttamam
gṛhītvā dakṣiṇe pāṇau taṃ kumāram alaṃkṛtam |
30 | alaṃkṛtām ābharaṇair arajombaradhāriṇīm
dṛṣṭapūrvām api satīṃ nābhyajānāt sa śaṃtanuḥ |
31 | gaṅgovāca |
31 | yaṃ putram aṣṭamaṃ rājaṃs tvaṃ purā mayy ajāyithāḥ
sa te 'yaṃ puruṣavyāghra nayasvainaṃ gṛhāntikam |
32 | vedān adhijage sāṅgān vasiṣṭhād eva vīryavān
kṛtāstraḥ parameṣvāso devarājasamo yudhi |
33 | surāṇāṃ saṃmato nityam asurāṇāṃ ca bhārata
uśanā veda yac chāstram ayaṃ tad veda sarvaśaḥ |
34 | tathaivāṅgirasaḥ putraḥ surāsuranamaskṛtaḥ
yad veda śāstraṃ tac cāpi kṛtsnam asmin pratiṣṭhitam tava putre mahābāhau sāṅgopāṅgaṃ mahātmani |
35 | ṛṣiḥ parair anādhṛṣyo jāmadagnyaḥ pratāpavān
yad astraṃ veda rāmaś ca tad apy asmin pratiṣṭhitam |
36 | maheṣvāsam imaṃ rājan rājadharmārthakovidam
mayā dattaṃ nijaṃ putraṃ vīraṃ vīra gṛhān naya |
37 | vaiśaṃpāyana uvāca |
37 | tayaivaṃ samanujñātaḥ putram ādāya śaṃtanuḥ
bhrājamānaṃ yathādityam āyayau svapuraṃ prati |
38 | pauravaḥ svapuraṃ gatvā puraṃdarapuropamam
sarvakāmasamṛddhārthaṃ mene ātmānam ātmanā pauraveṣu tataḥ putraṃ yauvarājye 'bhyaṣecayat |
39 | pauravāñ śaṃtanoḥ putraḥ pitaraṃ ca mahāyaśāḥ
rāṣṭraṃ ca rañjayām āsa vṛttena bharatarṣabha |
40 | sa tathā saha putreṇa ramamāṇo mahīpatiḥ
vartayām āsa varṣāṇi catvāry amitavikramaḥ |
41 | sa kadā cid vanaṃ yāto yamunām abhito nadīm
mahīpatir anirdeśyam ājighrad gandham uttamam |
42 | tasya prabhavam anvicchan vicacāra samantataḥ
sa dadarśa tadā kanyāṃ dāśānāṃ devarūpiṇīm |
43 | tām apṛcchat sa dṛṣṭvaiva kanyām asitalocanām
kasya tvam asi kā cāsi kiṃ ca bhīru cikīrṣasi |
44 | sābravīd dāśakanyāsmi dharmārthaṃ vāhaye tarīm
pitur niyogād bhadraṃ te dāśarājño mahātmanaḥ |
45 | rūpamādhuryagandhais tāṃ saṃyuktāṃ devarūpiṇīm
samīkṣya rājā dāśeyīṃ kāmayām āsa śaṃtanuḥ |
46 | sa gatvā pitaraṃ tasyā varayām āsa tāṃ tadā
paryapṛcchat tatas tasyāḥ pitaraṃ cātmakāraṇāt |
47 | sa ca taṃ pratyuvācedaṃ dāśarājo mahīpatim
jātamātraiva me deyā varāya varavarṇinī hṛdi kāmas tu me kaś cit taṃ nibodha janeśvara |
48 | yadīmāṃ dharmapatnīṃ tvaṃ mattaḥ prārthayase 'nagha
satyavāg asi satyena samayaṃ kuru me tataḥ |
49 | samayena pradadyāṃ te kanyām aham imāṃ nṛpa
na hi me tvatsamaḥ kaś cid varo jātu bhaviṣyati |
50 | śaṃtanur uvāca |
50 | śrutvā tava varaṃ dāśa vyavasyeyam ahaṃ na vā
dātavyaṃ cet pradāsyāmi na tv adeyaṃ kathaṃ cana |
51 | dāśa uvāca |
51 | asyāṃ jāyeta yaḥ putraḥ sa rājā pṛthivīpatiḥ
tvad ūrdhvam abhiṣektavyo nānyaḥ kaś cana pārthiva |
52 | vaiśaṃpāyana uvāca |
52 | nākāmayata taṃ dātuṃ varaṃ dāśāya śaṃtanuḥ
śarīrajena tīvreṇa dahyamāno 'pi bhārata |
53 | sa cintayann eva tadā dāśakanyāṃ mahīpatiḥ
pratyayād dhāstinapuraṃ śokopahatacetanaḥ |
54 | tataḥ kadā cic chocantaṃ śaṃtanuṃ dhyānam āsthitam
putro devavrato 'bhyetya pitaraṃ vākyam abravīt |
55 | sarvato bhavataḥ kṣemaṃ vidheyāḥ sarvapārthivāḥ
tat kimartham ihābhīkṣṇaṃ pariśocasi duḥkhitaḥ dhyāyann iva ca kiṃ rājan nābhibhāṣasi kiṃ cana |
56 | evam uktaḥ sa putreṇa śaṃtanuḥ pratyabhāṣata
asaṃśayaṃ dhyānaparaṃ yathā māttha tathāsmy uta |
57 | apatyaṃ nas tvam evaikaḥ kule mahati bhārata
anityatā ca martyānām ataḥ śocāmi putraka |
58 | kathaṃ cit tava gāṅgeya vipattau nāsti naḥ kulam
asaṃśayaṃ tvam evaikaḥ śatād api varaḥ sutaḥ |
59 | na cāpy ahaṃ vṛthā bhūyo dārān kartum ihotsahe
saṃtānasyāvināśāya kāmaye bhadram astu te anapatyataikaputratvam ity āhur dharmavādinaḥ |
60 | agnihotraṃ trayo vedā yajñāś ca sahadakṣiṇāḥ
sarvāṇy etāny apatyasya kalāṃ nārhanti ṣoḍaśīm |
61 | evam eva manuṣyeṣu syāc ca sarvaprajāsv api
yad apatyaṃ mahāprājña tatra me nāsti saṃśayaḥ eṣā trayī purāṇānām uttamānāṃ ca śāśvatī |
62 | tvaṃ ca śūraḥ sadāmarṣī śastranityaś ca bhārata
nānyatra śastrāt tasmāt te nidhanaṃ vidyate 'nagha |
63 | so 'smi saṃśayam āpannas tvayi śānte kathaṃ bhavet
iti te kāraṇaṃ tāta duḥkhasyoktam aśeṣataḥ |
64 | tatas tat kāraṇaṃ jñātvā kṛtsnaṃ caivam aśeṣataḥ
devavrato mahābuddhiḥ prayayāv anucintayan |
65 | abhyagacchat tadaivāśu vṛddhāmātyaṃ pitur hitam
tam apṛcchat tadābhyetya pitus tac chokakāraṇam |
66 | tasmai sa kurumukhyāya yathāvat paripṛcchate
varaṃ śaśaṃsa kanyāṃ tām uddiśya bharatarṣabha |
67 | tato devavrato vṛddhaiḥ kṣatriyaiḥ sahitas tadā
abhigamya dāśarājānaṃ kanyāṃ vavre pituḥ svayam |
68 | taṃ dāśaḥ pratijagrāha vidhivat pratipūjya ca
abravīc cainam āsīnaṃ rājasaṃsadi bhārata |
69 | tvam eva nāthaḥ paryāptaḥ śaṃtanoḥ puruṣarṣabha
putraḥ putravatāṃ śreṣṭhaḥ kiṃ nu vakṣyāmi te vacaḥ |
70 | ko hi saṃbandhakaṃ ślāghyam īpsitaṃ yaunam īdṛśam
atikrāman na tapyeta sākṣād api śatakratuḥ |
71 | apatyaṃ caitad āryasya yo yuṣmākaṃ samo guṇaiḥ
yasya śukrāt satyavatī prādurbhūtā yaśasvinī |
72 | tena me bahuśas tāta pitā te parikīrtitaḥ
arhaḥ satyavatīṃ voḍhuṃ sarvarājasu bhārata |
73 | asito hy api devarṣiḥ pratyākhyātaḥ purā mayā
satyavatyā bhṛśaṃ hy arthī sa āsīd ṛṣisattamaḥ |
74 | kanyāpitṛtvāt kiṃ cit tu vakṣyāmi bharatarṣabha
balavat sapatnatām atra doṣaṃ paśyāmi kevalam |
75 | yasya hi tvaṃ sapatnaḥ syā gandharvasyāsurasya vā
na sa jātu sukhaṃ jīvet tvayi kruddhe paraṃtapa |
76 | etāvān atra doṣo hi nānyaḥ kaś cana pārthiva
etaj jānīhi bhadraṃ te dānādāne paraṃtapa |
77 | evam uktas tu gāṅgeyas tadyuktaṃ pratyabhāṣata
śṛṇvatāṃ bhūmipālānāṃ pitur arthāya bhārata |
78 | idaṃ me matam ādatsva satyaṃ satyavatāṃ vara
naiva jāto na vājāta īdṛśaṃ vaktum utsahet |
79 | evam etat kariṣyāmi yathā tvam anubhāṣase
yo 'syāṃ janiṣyate putraḥ sa no rājā bhaviṣyati |
80 | ity uktaḥ punar evātha taṃ dāśaḥ pratyabhāṣata
cikīrṣur duṣkaraṃ karma rājyārthe bharatarṣabha |
81 | tvam eva nāthaḥ paryāptaḥ śaṃtanor amitadyuteḥ
kanyāyāś caiva dharmātman prabhur dānāya ceśvaraḥ |
82 | idaṃ tu vacanaṃ saumya kāryaṃ caiva nibodha me
kaumārikāṇāṃ śīlena vakṣyāmy aham ariṃdama |
83 | yat tvayā satyavatyarthe satyadharmaparāyaṇa
rājamadhye pratijñātam anurūpaṃ tavaiva tat |
84 | nānyathā tan mahābāho saṃśayo 'tra na kaś cana
tavāpatyaṃ bhaved yat tu tatra naḥ saṃśayo mahān |
85 | tasya tan matam ājñāya satyadharmaparāyaṇaḥ
pratyajānāt tadā rājan pituḥ priyacikīrṣayā |
86 | devavrata uvāca |
86 | dāśarāja nibodhedaṃ vacanaṃ me nṛpottama
śṛṇvatāṃ bhūmipālānāṃ yad bravīmi pituḥ kṛte |
87 | rājyaṃ tāvat pūrvam eva mayā tyaktaṃ narādhipa
apatyahetor api ca karomy eṣa viniścayam |
88 | adya prabhṛti me dāśa brahmacaryaṃ bhaviṣyati
aputrasyāpi me lokā bhaviṣyanty akṣayā divi |
89 | vaiśaṃpāyana uvāca |
89 | tasya tad vacanaṃ śrutvā saṃprahṛṣṭatanūruhaḥ
dadānīty eva taṃ dāśo dharmātmā pratyabhāṣata |
90 | tato 'ntarikṣe 'psaraso devāḥ sarṣigaṇās tathā
abhyavarṣanta kusumair bhīṣmo 'yam iti cābruvan |
91 | tataḥ sa pitur arthāya tām uvāca yaśasvinīm
adhiroha rathaṃ mātar gacchāvaḥ svagṛhān iti |
92 | evam uktvā tu bhīṣmas tāṃ ratham āropya bhāminīm
āgamya hāstinapuraṃ śaṃtanoḥ saṃnyavedayat |
93 | tasya tad duṣkaraṃ karma praśaśaṃsur narādhipāḥ
sametāś ca pṛthak caiva bhīṣmo 'yam iti cābruvan |
94 | tad dṛṣṭvā duṣkaraṃ karma kṛtaṃ bhīṣmeṇa śaṃtanuḥ
svacchandamaraṇaṃ tasmai dadau tuṣṭaḥ pitā svayam |