Book 1 Chapter 71 | |
1 | janamejaya uvāca |
1 | yayātiḥ pūrvako 'smākaṃ daśamo yaḥ prajāpateḥ
kathaṃ sa śukratanayāṃ lebhe paramadurlabhām |
2 | etad icchāmy ahaṃ śrotuṃ vistareṇa dvijottama
ānupūrvyā ca me śaṃsa pūror vaṃśakarān pṛthak |
3 | vaiśaṃpāyana uvāca |
3 | yayātir āsīd rājarṣir devarājasamadyutiḥ
taṃ śukravṛṣaparvāṇau vavrāte vai yathā purā |
4 | tat te 'haṃ saṃpravakṣyāmi pṛcchato janamejaya
devayānyāś ca saṃyogaṃ yayāter nāhuṣasya ca |
5 | surāṇām asurāṇāṃ ca samajāyata vai mithaḥ
aiśvaryaṃ prati saṃgharṣas trailokye sacarācare |
6 | jigīṣayā tato devā vavrire 'ṅgirasaṃ munim
paurohityena yājyārthe kāvyaṃ tūśanasaṃ pare brāhmaṇau tāv ubhau nityam anyonyaspardhinau bhṛśam |
7 | tatra devā nijaghnur yān dānavān yudhi saṃgatān
tān punar jīvayām āsa kāvyo vidyābalāśrayāt tatas te punar utthāya yodhayāṃ cakrire surān |
8 | asurās tu nijaghnur yān surān samaramūrdhani
na tān saṃjīvayām āsa bṛhaspatir udāradhīḥ |
9 | na hi veda sa tāṃ vidyāṃ yāṃ kāvyo veda vīryavān
saṃjīvanīṃ tato devā viṣādam agaman param |
10 | te tu devā bhayodvignāḥ kāvyād uśanasas tadā
ūcuḥ kacam upāgamya jyeṣṭhaṃ putraṃ bṛhaspateḥ |
11 | bhajamānān bhajasvāsmān kuru naḥ sāhyam uttamam
yāsau vidyā nivasati brāhmaṇe 'mitatejasi śukre tām āhara kṣipraṃ bhāgabhāṅ no bhaviṣyasi |
12 | vṛṣaparvasamīpe sa śakyo draṣṭuṃ tvayā dvijaḥ
rakṣate dānavāṃs tatra na sa rakṣaty adānavān |
13 | tam ārādhayituṃ śakto bhavān pūrvavayāḥ kavim
devayānīṃ ca dayitāṃ sutāṃ tasya mahātmanaḥ |
14 | tvam ārādhayituṃ śakto nānyaḥ kaś cana vidyate
śīladākṣiṇyamādhuryair ācāreṇa damena ca devayānyāṃ hi tuṣṭāyāṃ vidyāṃ tāṃ prāpsyasi dhruvam |
15 | tathety uktvā tataḥ prāyād bṛhaspatisutaḥ kacaḥ
tadābhipūjito devaiḥ samīpaṃ vṛṣaparvaṇaḥ |
16 | sa gatvā tvarito rājan devaiḥ saṃpreṣitaḥ kacaḥ
asurendrapure śukraṃ dṛṣṭvā vākyam uvāca ha |
17 | ṛṣer aṅgirasaḥ pautraṃ putraṃ sākṣād bṛhaspateḥ
nāmnā kaca iti khyātaṃ śiṣyaṃ gṛhṇātu māṃ bhavān |
18 | brahmacaryaṃ cariṣyāmi tvayy ahaṃ paramaṃ gurau
anumanyasva māṃ brahman sahasraṃ parivatsarān |
19 | śukra uvāca |
19 | kaca susvāgataṃ te 'stu pratigṛhṇāmi te vacaḥ
arcayiṣye 'ham arcyaṃ tvām arcito 'stu bṛhaspatiḥ |
20 | vaiśaṃpāyana uvāca |
20 | kacas tu taṃ tathety uktvā pratijagrāha tad vratam
ādiṣṭaṃ kaviputreṇa śukreṇośanasā svayam |
21 | vratasya vratakālaṃ sa yathoktaṃ pratyagṛhṇata
ārādhayann upādhyāyaṃ devayānīṃ ca bhārata |
22 | nityam ārādhayiṣyaṃs tāṃ yuvā yauvanago 'mukhe
gāyan nṛtyan vādayaṃś ca devayānīm atoṣayat |
23 | saṃśīlayan devayānīṃ kanyāṃ saṃprāptayauvanām
puṣpaiḥ phalaiḥ preṣaṇaiś ca toṣayām āsa bhārata |
24 | devayāny api taṃ vipraṃ niyamavratacāriṇam
anugāyamānā lalanā rahaḥ paryacarat tadā |
25 | pañca varṣaśatāny evaṃ kacasya carato vratam
tatrātīyur atho buddhvā dānavās taṃ tataḥ kacam |
26 | gā rakṣantaṃ vane dṛṣṭvā rahasy ekam amarṣitāḥ
jaghnur bṛhaspater dveṣād vidyārakṣārtham eva ca hatvā śālāvṛkebhyaś ca prāyacchaṃs tilaśaḥ kṛtam |
27 | tato gāvo nivṛttās tā agopāḥ svaṃ niveśanam
tā dṛṣṭvā rahitā gās tu kacenābhyāgatā vanāt uvāca vacanaṃ kāle devayāny atha bhārata |
28 | ahutaṃ cāgnihotraṃ te sūryaś cāstaṃ gataḥ prabho
agopāś cāgatā gāvaḥ kacas tāta na dṛśyate |
29 | vyaktaṃ hato mṛto vāpi kacas tāta bhaviṣyati
taṃ vinā na ca jīveyaṃ kacaṃ satyaṃ bravīmi te |
30 | śukra uvāca |
30 | ayam ehīti śabdena mṛtaṃ saṃjīvayāmy aham |
31 | vaiśaṃpāyana uvāca |
31 | tataḥ saṃjīvanīṃ vidyāṃ prayujya kacam āhvayat
āhūtaḥ prādurabhavat kaco 'riṣṭo 'tha vidyayā hato 'ham iti cācakhyau pṛṣṭo brāhmaṇakanyayā |
32 | sa punar devayānyoktaḥ puṣpāhāro yadṛcchayā
vanaṃ yayau tato vipro dadṛśur dānavāś ca tam |
33 | tato dvitīyaṃ hatvā taṃ dagdhvā kṛtvā ca cūrṇaśaḥ
prāyacchan brāhmaṇāyaiva surāyām asurās tadā |
34 | devayāny atha bhūyo 'pi vākyaṃ pitaram abravīt
puṣpāhāraḥ preṣaṇakṛt kacas tāta na dṛśyate |
35 | śukra uvāca |
35 | bṛhaspateḥ sutaḥ putri kacaḥ pretagatiṃ gataḥ
vidyayā jīvito 'py evaṃ hanyate karavāṇi kim |
36 | maivaṃ śuco mā ruda devayāni; na tvādṛśī martyam anupraśocet
surāś ca viśve ca jagac ca sarvam; upasthitāṃ vaikṛtim ānamanti |
37 | devayāny uvāca |
37 | yasyāṅgirā vṛddhatamaḥ pitāmaho; bṛhaspatiś cāpi pitā tapodhanaḥ
ṛṣeḥ putraṃ tam atho vāpi pautraṃ; kathaṃ na śoceyam ahaṃ na rudyām |
38 | sa brahmacārī ca tapodhanaś ca; sadotthitaḥ karmasu caiva dakṣaḥ
kacasya mārgaṃ pratipatsye na bhokṣye; priyo hi me tāta kaco 'bhirūpaḥ |
39 | śukra uvāca |
39 | asaṃśayaṃ mām asurā dviṣanti; ye me śiṣyaṃ nāgasaṃ sūdayanti
abrāhmaṇaṃ kartum icchanti raudrās; te māṃ yathā prastutaṃ dānavair hi apy asya pāpasya bhaved ihāntaḥ; kaṃ brahmahatyā na dahed apīndram |
40 | vaiśaṃpāyana uvāca |
40 | saṃcodito devayānyā maharṣiḥ punar āhvayat
saṃrambheṇaiva kāvyo hi bṛhaspatisutaṃ kacam |
41 | guror bhīto vidyayā copahūtaḥ; śanair vācaṃ jaṭhare vyājahāra
tam abravīt kena pathopanīto; mamodare tiṣṭhasi brūhi vipra |
42 | kaca uvāca |
42 | bhavatprasādān na jahāti māṃ smṛtiḥ; smare ca sarvaṃ yac ca yathā ca vṛttam
na tv evaṃ syāt tapaso vyayo me; tataḥ kleśaṃ ghoram imaṃ sahāmi |
43 | asuraiḥ surāyāṃ bhavato 'smi datto; hatvā dagdhvā cūrṇayitvā ca kāvya
brāhmīṃ māyām āsurī caiva māyā; tvayi sthite katham evātivartet |
44 | śukra uvāca |
44 | kiṃ te priyaṃ karavāṇy adya vatse; vadhena me jīvitaṃ syāt kacasya
nānyatra kukṣer mama bhedanena; dṛśyet kaco madgato devayāni |
45 | devayāny uvāca |
45 | dvau māṃ śokāv agnikalpau dahetāṃ; kacasya nāśas tava caivopaghātaḥ
kacasya nāśe mama nāsti śarma; tavopaghāte jīvituṃ nāsmi śaktā |
46 | śukra uvāca |
46 | saṃsiddharūpo 'si bṛhaspateḥ suta; yat tvāṃ bhaktaṃ bhajate devayānī
vidyām imāṃ prāpnuhi jīvanīṃ tvaṃ; na ced indraḥ kacarūpī tvam adya |
47 | na nivartet punar jīvan kaś cid anyo mamodarāt
brāhmaṇaṃ varjayitvaikaṃ tasmād vidyām avāpnuhi |
48 | putro bhūtvā bhāvaya bhāvito mām; asmād dehād upaniṣkramya tāta
samīkṣethā dharmavatīm avekṣāṃ; guroḥ sakāśāt prāpya vidyāṃ savidyaḥ |
49 | vaiśaṃpāyana uvāca |
49 | guroḥ sakāśāt samavāpya vidyāṃ; bhittvā kukṣiṃ nirvicakrāma vipraḥ
kaco 'bhirūpo dakṣiṇaṃ brāhmaṇasya; śuklātyaye paurṇamāsyām ivenduḥ |
50 | dṛṣṭvā ca taṃ patitaṃ brahmarāśim; utthāpayām āsa mṛtaṃ kaco 'pi
vidyāṃ siddhāṃ tām avāpyābhivādya; tataḥ kacas taṃ gurum ity uvāca |
51 | ṛtasya dātāram anuttamasya; nidhiṃ nidhīnāṃ caturanvayānām
ye nādriyante gurum arcanīyaṃ; pāpāṃl lokāṃs te vrajanty apratiṣṭhān |
52 | vaiśaṃpāyana uvāca |
52 | surāpānād vañcanāṃ prāpayitvā; saṃjñānāśaṃ caiva tathātighoram
dṛṣṭvā kacaṃ cāpi tathābhirūpaṃ; pītaṃ tadā surayā mohitena |
53 | samanyur utthāya mahānubhāvas; tadośanā viprahitaṃ cikīrṣuḥ
kāvyaḥ svayaṃ vākyam idaṃ jagāda; surāpānaṃ prati vai jātaśaṅkaḥ |
54 | yo brāhmaṇo 'dya prabhṛtīha kaś cin; mohāt surāṃ pāsyati mandabuddhiḥ
apetadharmo brahmahā caiva sa syād; asmiṃl loke garhitaḥ syāt pare ca |
55 | mayā cemāṃ vipradharmoktisīmāṃ; maryādāṃ vai sthāpitāṃ sarvaloke
santo viprāḥ śuśruvāṃso gurūṇāṃ; devā lokāś copaśṛṇvantu sarve |
56 | itīdam uktvā sa mahānubhāvas; taponidhīnāṃ nidhir aprameyaḥ
tān dānavān daivavimūḍhabuddhīn; idaṃ samāhūya vaco 'bhyuvāca |
57 | ācakṣe vo dānavā bāliśāḥ stha; siddhaḥ kaco vatsyati matsakāśe
saṃjīvanīṃ prāpya vidyāṃ mahārthāṃ; tulyaprabhāvo brahmaṇā brahmabhūtaḥ |
58 | guror uṣya sakāśe tu daśa varṣaśatāni saḥ
anujñātaḥ kaco gantum iyeṣa tridaśālayam |