Book 1 Chapter 68 | |
1 | vaiśaṃpāyana uvāca |
1 | pratijñāya tu duḥṣante pratiyāte śakuntalā
garbhaṃ suṣāva vāmoruḥ kumāram amitaujasam |
2 | triṣu varṣeṣu pūrṇeṣu diptānalasamadyutim
rūpaudāryaguṇopetaṃ dauḥṣantiṃ janamejaya |
3 | jātakarmādisaṃskāraṃ kaṇvaḥ puṇyakṛtāṃ varaḥ
tasyātha kārayām āsa vardhamānasya dhīmataḥ |
4 | dantaiḥ śuklaiḥ śikharibhiḥ siṃhasaṃhanano yuvā
cakrāṅkitakaraḥ śrīmān mahāmūrdhā mahābalaḥ kumāro devagarbhābhaḥ sa tatrāśu vyavardhata |
5 | ṣaḍvarṣa eva bālaḥ sa kaṇvāśramapadaṃ prati
vyāghrān siṃhān varāhāṃś ca gajāṃś ca mahiṣāṃs tathā |
6 | baddhvā vṛkṣeṣu balavān āśramasya samantataḥ
ārohan damayaṃś caiva krīḍaṃś ca paridhāvati |
7 | tato 'sya nāma cakrus te kaṇvāśramanivāsinaḥ
astv ayaṃ sarvadamanaḥ sarvaṃ hi damayaty ayam |
8 | sa sarvadamano nāma kumāraḥ samapadyata
vikrameṇaujasā caiva balena ca samanvitaḥ |
9 | taṃ kumāram ṛṣir dṛṣṭvā karma cāsyātimānuṣam
samayo yauvarājyāyety abravīc ca śakuntalām |
10 | tasya tad balam ājñāya kaṇvaḥ śiṣyān uvāca ha
śakuntalām imāṃ śīghraṃ sahaputrām ito 'śramāt bhartre prāpayatādyaiva sarvalakṣaṇapūjitām |
11 | nārīṇāṃ ciravāso hi bāndhaveṣu na rocate
kīrticāritradharmaghnas tasmān nayata māciram |
12 | tathety uktvā tu te sarve prātiṣṭhantāmitaujasaḥ
śakuntalāṃ puraskṛtya saputrāṃ gajasāhvayam |
13 | gṛhītvāmaragarbhābhaṃ putraṃ kamalalocanam
ājagāma tataḥ śubhrā duḥṣantaviditād vanāt |
14 | abhisṛtya ca rājānaṃ viditā sā praveśitā
saha tenaiva putreṇa taruṇādityavarcasā |
15 | pūjayitvā yathānyāyam abravīt taṃ śakuntalā
ayaṃ putras tvayā rājan yauvarājye 'bhiṣicyatām |
16 | tvayā hy ayaṃ suto rājan mayy utpannaḥ suropamaḥ
yathāsamayam etasmin vartasva puruṣottama |
17 | yathā samāgame pūrvaṃ kṛtaḥ sa samayas tvayā
taṃ smarasva mahābhāga kaṇvāśramapadaṃ prati |
18 | so 'tha śrutvaiva tad vākyaṃ tasyā rājā smarann api
abravīn na smarāmīti kasya tvaṃ duṣṭatāpasi |
19 | dharmakāmārthasaṃbandhaṃ na smarāmi tvayā saha
gaccha vā tiṣṭha vā kāmaṃ yad vāpīcchasi tat kuru |
20 | saivam uktā varārohā vrīḍiteva manasvinī
visaṃjñeva ca duḥkhena tasthau sthāṇur ivācalā |
21 | saṃrambhāmarṣatāmrākṣī sphuramāṇoṣṭhasaṃpuṭā
kaṭākṣair nirdahantīva tiryag rājānam aikṣata |
22 | ākāraṃ gūhamānā ca manyunābhisamīritā
tapasā saṃbhṛtaṃ tejo dhārayām āsa vai tadā |
23 | sā muhūrtam iva dhyātvā duḥkhāmarṣasamanvitā
bhartāram abhisaṃprekṣya kruddhā vacanam abravīt |
24 | jānann api mahārāja kasmād evaṃ prabhāṣase
na jānāmīti niḥsaṅgaṃ yathānyaḥ prākṛtas tathā |
25 | atra te hṛdayaṃ veda satyasyaivānṛtasya ca
kalyāṇa bata sākṣī tvaṃ mātmānam avamanyathāḥ |
26 | yo 'nyathā santam ātmānam anyathā pratipadyate
kiṃ tena na kṛtaṃ pāpaṃ coreṇātmāpahāriṇā |
27 | eko 'ham asmīti ca manyase tvaṃ; na hṛcchayaṃ vetsi muniṃ purāṇam
yo veditā karmaṇaḥ pāpakasya; tasyāntike tvaṃ vṛjinaṃ karoṣi |
28 | manyate pāpakaṃ kṛtvā na kaś cid vetti mām iti
vidanti cainaṃ devāś ca svaś caivāntarapūruṣaḥ |
29 | ādityacandrāv anilānalau ca; dyaur bhūmir āpo hṛdayaṃ yamaś ca
ahaś ca rātriś ca ubhe ca saṃdhye; dharmaś ca jānāti narasya vṛttam |
30 | yamo vaivasvatas tasya niryātayati duṣkṛtam
hṛdi sthitaḥ karmasākṣī kṣetrajño yasya tuṣyati |
31 | na tu tuṣyati yasyaiṣa puruṣasya durātmanaḥ
taṃ yamaḥ pāpakarmāṇaṃ niryātayati duṣkṛtam |
32 | avamanyātmanātmānam anyathā pratipadyate
devā na tasya śreyāṃso yasyātmāpi na kāraṇam |
33 | svayaṃ prāpteti mām evaṃ māvamaṃsthāḥ pativratām
arghyārhāṃ nārcayasi māṃ svayaṃ bhāryām upasthitām |
34 | kimarthaṃ māṃ prākṛtavad upaprekṣasi saṃsadi
na khalv aham idaṃ śūnye raumi kiṃ na śṛṇoṣi me |
35 | yadi me yācamānāyā vacanaṃ na kariṣyasi
duḥṣanta śatadhā mūrdhā tatas te 'dya phaliṣyati |
36 | bhāryāṃ patiḥ saṃpraviśya sa yasmāj jāyate punaḥ
jāyāyā iti jāyātvaṃ purāṇāḥ kavayo viduḥ |
37 | yad āgamavataḥ puṃsas tad apatyaṃ prajāyate
tat tārayati saṃtatyā pūrvapretān pitāmahān |
38 | pun nāmno narakād yasmāt pitaraṃ trāyate sutaḥ
tasmāt putra iti proktaḥ svayam eva svayambhuvā |
39 | sā bhāryā yā gṛhe dakṣā sā bhāryā yā prajāvatī
sā bhāryā yā patiprāṇā sā bhāryā yā pativratā |
40 | ardhaṃ bhāryā manuṣyasya bhāryā śreṣṭhatamaḥ sakhā
bhāryā mūlaṃ trivargasya bhāryā mitraṃ mariṣyataḥ |
41 | bhāryāvantaḥ kriyāvantaḥ sabhāryā gṛhamedhinaḥ
bhāryāvantaḥ pramodante bhāryāvantaḥ śriyānvitāḥ |
42 | sakhāyaḥ pravivikteṣu bhavanty etāḥ priyaṃvadāḥ
pitaro dharmakāryeṣu bhavanty ārtasya mātaraḥ |
43 | kāntāreṣv api viśrāmo narasyādhvanikasya vai
yaḥ sadāraḥ sa viśvāsyas tasmād dārāḥ parā gatiḥ |
44 | saṃsarantam api pretaṃ viṣameṣv ekapātinam
bhāryaivānveti bhartāraṃ satataṃ yā pativratā |
45 | prathamaṃ saṃsthitā bhāryā patiṃ pretya pratīkṣate
pūrvaṃ mṛtaṃ ca bhartāraṃ paścāt sādhvy anugacchati |
46 | etasmāt kāraṇād rājan pāṇigrahaṇam iṣyate
yad āpnoti patir bhāryām iha loke paratra ca |
47 | ātmātmanaiva janitaḥ putra ity ucyate budhaiḥ
tasmād bhāryāṃ naraḥ paśyen mātṛvat putramātaram |
48 | bhāryāyāṃ janitaṃ putram ādarśe svam ivānanam
hlādate janitā preṣkya svargaṃ prāpyeva puṇyakṛt |
49 | dahyamānā manoduḥkhair vyādhibhiś cāturā narāḥ
hlādante sveṣu dāreṣu gharmārtāḥ salileṣv iva |
50 | susaṃrabdho 'pi rāmāṇāṃ na brūyād apriyaṃ budhaḥ
ratiṃ prītiṃ ca dharmaṃ ca tāsv āyattam avekṣya ca |
51 | ātmano janmanaḥ kṣetraṃ puṇyaṃ rāmāḥ sanātanam
ṛṣīṇām api kā śaktiḥ sraṣṭuṃ rāmām ṛte prajāḥ |
52 | paripatya yadā sūnur dharaṇīreṇuguṇṭhitaḥ
pitur āśliṣyate 'ṅgāni kim ivāsty adhikaṃ tataḥ |
53 | sa tvaṃ svayam anuprāptaṃ sābhilāṣam imaṃ sutam
prekṣamāṇaṃ ca kākṣeṇa kimartham avamanyase |
54 | aṇḍāni bibhrati svāni na bhindanti pipīlikāḥ
na bharethāḥ kathaṃ nu tvaṃ dharmajñaḥ san svam ātmajam |
55 | na vāsasāṃ na rāmāṇāṃ nāpāṃ sparśas tathā sukhaḥ
śiśor āliṅgyamānasya sparśaḥ sūnor yathā sukhaḥ |
56 | brāhmaṇo dvipadāṃ śreṣṭho gaur variṣṭhā catuṣpadām
gurur garīyasāṃ śreṣṭhaḥ putraḥ sparśavatāṃ varaḥ |
57 | spṛśatu tvāṃ samāśliṣya putro 'yaṃ priyadarśanaḥ
putrasparśāt sukhataraḥ sparśo loke na vidyate |
58 | triṣu varṣeṣu pūrṇeṣu prajātāham ariṃdama
imaṃ kumāraṃ rājendra tava śokapraṇāśanam |
59 | āhartā vājimedhasya śatasaṃkhyasya paurava
iti vāg antarikṣe māṃ sūtake 'bhyavadat purā |
60 | nanu nāmāṅkam āropya snehād grāmāntaraṃ gatāḥ
mūrdhni putrān upāghrāya pratinandanti mānavāḥ |
61 | vedeṣv api vadantīmaṃ mantravādaṃ dvijātayaḥ
jātakarmaṇi putrāṇāṃ tavāpi viditaṃ tathā |
62 | aṅgād aṅgāt saṃbhavasi hṛdayād abhijāyase
ātmā vai putranāmāsi sa jīva śaradaḥ śatam |
63 | poṣo hi tvadadhīno me saṃtānam api cākṣayam
tasmāt tvaṃ jīva me vatsa susukhī śaradāṃ śatam |
64 | tvadaṅgebhyaḥ prasūto 'yaṃ puruṣāt puruṣo 'paraḥ
sarasīvāmale 'tmānaṃ dvitīyaṃ paśya me sutam |
65 | yathā hy āhavanīyo 'gnir gārhapatyāt praṇīyate
tathā tvattaḥ prasūto 'yaṃ tvam ekaḥ san dvidhā kṛtaḥ |
66 | mṛgāpakṛṣṭena hi te mṛgayāṃ paridhāvatā
aham āsāditā rājan kumārī pitur āśrame |
67 | urvaśī pūrvacittiś ca sahajanyā ca menakā
viśvācī ca ghṛtācī ca ṣaḍ evāpsarasāṃ varāḥ |
68 | tāsāṃ māṃ menakā nāma brahmayonir varāpsarāḥ
divaḥ saṃprāpya jagatīṃ viśvāmitrād ajījanat |
69 | sā māṃ himavataḥ pṛṣṭhe suṣuve menakāpsarāḥ
avakīrya ca māṃ yātā parātmajam ivāsatī |
70 | kiṃ nu karmāśubhaṃ pūrvaṃ kṛtavaty asmi janmani
yad ahaṃ bāndhavais tyaktā bālye saṃprati ca tvayā |
71 | kāmaṃ tvayā parityaktā gamiṣyāmy aham āśramam
imaṃ tu bālaṃ saṃtyaktuṃ nārhasy ātmajam ātmanā |
72 | duḥṣanta uvāca |
72 | na putram abhijānāmi tvayi jātaṃ śakuntale
asatyavacanā nāryaḥ kas te śraddhāsyate vacaḥ |
73 | menakā niranukrośā bandhakī jananī tava
yayā himavataḥ pṛṣṭhe nirmālyeva praveritā |
74 | sa cāpi niranukrośaḥ kṣatrayoniḥ pitā tava
viśvāmitro brāhmaṇatve lubdhaḥ kāmaparāyaṇaḥ |
75 | menakāpsarasāṃ śreṣṭhā maharṣīṇāṃ ca te pitā
tayor apatyaṃ kasmāt tvaṃ puṃścalīvābhidhāsyasi |
76 | aśraddheyam idaṃ vākyaṃ kathayantī na lajjase
viśeṣato matsakāśe duṣṭatāpasi gamyatām |
77 | kva maharṣiḥ sadaivograḥ sāpsarā kva ca menakā
kva ca tvam evaṃ kṛpaṇā tāpasīveṣadhāriṇī |
78 | atikāyaś ca putras te bālo 'pi balavān ayam
katham alpena kālena śālaskandha ivodgataḥ |
79 | sunikṛṣṭā ca yonis te puṃścalī pratibhāsi me
yadṛcchayā kāmarāgāj jātā menakayā hy asi |
80 | sarvam etat parokṣaṃ me yat tvaṃ vadasi tāpasi
nāhaṃ tvām abhijānāmi yatheṣṭaṃ gamyatāṃ tvayā |