Book 1 Chapter 3 | |
1 | sūta uvāca |
1 | janamejayaḥ pārikṣitaḥ saha bhrātṛbhiḥ kurukṣetre dīrghasatram upāste
tasya bhrātaras trayaḥ śrutasena ugraseno bhīmasena iti |
2 | teṣu tat satram upāsīneṣu tatra śvābhyāgacchat sārameyaḥ
sa janamejayasya bhrātṛbhir abhihato rorūyamāṇo mātuḥ samīpam upāgacchat |
3 | taṃ mātā rorūyamāṇam uvāca
kiṃ rodiṣi kenāsy abhihata iti |
4 | sa evam ukto mātaraṃ pratyuvāca
janamejayasya bhrātṛbhir abhihato 'smīti |
5 | taṃ mātā pratyuvāca
vyaktaṃ tvayā tatrāparāddhaṃ yenāsy abhihata iti |
6 | sa tāṃ punar uvāca
nāparādhyāmi kiṃ cit nāvekṣe havīṃṣi nāvaliha iti |
7 | tac chrutvā tasya mātā saramā putraśokārtā tat satram upāgacchad yatra sa janamejayaḥ saha bhrātṛbhir dīrghasatram upe |
8 | sa tayā kruddhayā tatroktaḥ
ayaṃ me putro na kiṃ cid aparādhyati kimartham abhihata iti yasmāc cāyam abhihato 'napakārī tasmād adṛṣṭaṃ tvāṃ bhayam āgamiṣyatīti |
9 | sa janamejaya evam ukto devaśunyā saramayā dṛḍhaṃ saṃbhrānto viṣaṇṇaś cāsīt |
10 | sa tasmin satre samāpte hāstinapuraṃ pratyetya purohitam anurūpam anvicchamānaḥ paraṃ yatnam akarod yo me pāpakṛtyāṃ i |
11 | sa kadā cin mṛgayāṃ yātaḥ pārikṣito janamejayaḥ kasmiṃś cit svaviṣayoddeśe āśramam apaśyat |
12 | tatra kaś cid ṛṣir āsāṃ cakre śrutaśravā nāma
tasyābhimataḥ putra āste somaśravā nāma |
13 | tasya taṃ putram abhigamya janamejayaḥ pārikṣitaḥ paurohityāya vavre |
14 | sa namaskṛtya tam ṛṣim uvāca
bhagavann ayaṃ tava putro mama purohito 'stv iti |
15 | sa evam uktaḥ pratyuvāca
bho janamejaya putro 'yaṃ mama sarpyāṃ jātaḥ mahātapasvī svādhyāyasaṃpanno mattapovīryasaṃbhṛto macchukraṃ pītavatyās tasyāḥ kukṣau saṃvṛddhaḥ samartho 'yaṃ bhavataḥ sarvāḥ pāpakṛtyāḥ śamayitum antareṇa mahādevakṛtyām asya tv ekam upāṃśuvratam yad enaṃ kaś cid brāhmaṇaḥ kaṃ cid artham abhiyācet taṃ tasmai dadyād ayam yady etad utsahase tato nayasvainam iti |
16 | tenaivam utko janamejayas taṃ pratyuvāca
bhagavaṃs tathā bhaviṣyatīti |
17 | sa taṃ purohitam upādāyopāvṛtto bhrātṝn uvāca
mayāyaṃ vṛta upādhyāyaḥ yad ayaṃ brūyāt tat kāryam avicārayadbhir iti |
18 | tenaivam uktā bhrātaras tasya tathā cakruḥ
sa tathā bhrātṝn saṃdiśya takṣaśilāṃ pratyabhipratasthe taṃ ca deśaṃ vaśe sthāpayām āsa |
19 | etasminn antare kaś cid ṛṣir dhaumyo nāmāyodaḥ
tasya śiṣyās trayo babhūvur upamanyur āruṇir vedaś ceti |
20 | sa ekaṃ śiṣyam āruṇiṃ pāñcālyaṃ preṣayām āsa
gaccha kedārakhaṇḍaṃ badhāneti |
21 | sa upādhyāyena saṃdiṣṭa āruṇiḥ pāñcālyas tatra gatvā tat kedārakhaṇḍaṃ baddhuṃ nāśaknot |
22 | sa kliśyamāno 'paśyad upāyam
bhavatv evaṃ kariṣyāmīti |
23 | sa tatra saṃviveśa kedārakhaṇḍe
śayāne tasmiṃs tad udakaṃ tasthau |
24 | tataḥ kadā cid upādhyāya āyodo dhaumyaḥ śiṣyān apṛcchat
kva āruṇiḥ pāñcālyo gata iti |
25 | te pratyūcuḥ
bhagavataiva preṣito gaccha kedārakhaṇḍaṃ badhāneti |
26 | sa evam uktas tāñ śiṣyān pratyuvāca
tasmāt sarve tatra gacchāmo yatra sa iti |
27 | sa tatra gatvā tasyāhvānāya śabdaṃ cakāra
bho āruṇe pāñcālya kvāsi vatsaihīti |
28 |
sa tac chrutvā āruṇir upādhyāyavākyaṃ tasmāt kedārakhaṇḍāt sahasotthāya tam upādhyāyam upatasthe
provāca cainam ayam asmy atra kedārakhaṇḍe niḥsaramāṇam udakam avāraṇīyaṃ saṃroddhuṃ saṃviṣṭo bhagavacchabdaṃ śrutvaiva&nb& tad abhivādaye bhagavantam ājñāpayatu bhavān kiṃ karavāṇīti |
29 | tam upādhyāyo 'bravīt
yasmād bhavān kedārakhaṇḍam avadāryotthitas tasmād bhavān uddālaka eva nāmnā bhaviṣyatīti |
30 | sa upādhyāyenānugṛhītaḥ
yasmāt tvayā madvaco 'nuṣṭhitaṃ tasmāc chreyo 'vāpsyasīti sarve ca te vedāḥ pratibhāsyanti sarvāṇi ca dharmaśāstrāṇīti |
31 | sa evam ukta upādhyāyeneṣṭaṃ deśaṃ jagāma |
32 | athāparaḥ śiṣyas tasyaivāyodasya dhaumyasyopamanyur nāma |
33 | tam upādhyāyaḥ preṣayām āsa
vatsopamanyo gā rakṣasveti |
34 | sa upādhyāyavacanād arakṣad gāḥ
sa cāhani gā rakṣitvā divasakṣaye 'bhyāgamyopādhyāyasyāgrataḥ sthitvā namaścakre |
35 | tam upādhyāyaḥ pīvānam apaśyat
uvāca cainam vatsopamanyo kena vṛttiṃ kalpayasi pīvān asi dṛḍham iti |
36 | sa upādhyāyaṃ pratyuvāca
bhaikṣeṇa vṛttiṃ kalpayāmīti |
37 | tam upādhyāyaḥ pratyuvāca
mamānivedya bhaikṣaṃ nopayoktavyam iti |
38 | sa tathety uktvā punar arakṣad gāḥ
rakṣitvā cāgamya tathaivopādhyāyasyāgrataḥ sthitvā namaścakre |
39 | tam upādhyāyas tathāpi pīvānam eva dṛṣṭvovāca
vatsopamanyo sarvam aśeṣatas te bhaikṣaṃ gṛhṇāmi kenedānīṃ vṛttiṃ kalpayasīti |
40 | sa evam ukta upādhyāyena pratyuvāca
bhagavate nivedya pūrvam aparaṃ carāmi tena vṛttiṃ kalpayāmīti |
41 | tam upādhyāyaḥ pratyuvāca
naiṣā nyāyyā guruvṛttiḥ anyeṣām api vṛttyuparodhaṃ karoṣy evaṃ vartamānaḥ lubdho 'sīti |
42 | sa tathety uktvā gā arakṣat
rakṣitvā ca punar upādhyāyagṛham āgamyopādhyāyasyāgrataḥ sthitvā namaścakre |
43 | tam upādhyāyas tathāpi pīvānam eva dṛṣṭvā punar uvāca
ahaṃ te sarvaṃ bhaikṣaṃ gṛhṇāmi na cānyac carasi pīvān asi kena vṛttiṃ kalpayasīti |
44 | sa upādhyāyaṃ pratyuvāca
bho etāsāṃ gavāṃ payasā vṛttiṃ kalpayāmīti |
45 | tam upādhyāyaḥ pratyuvāca
naitan nyāyyaṃ paya upayoktuṃ bhavato mayānanujñātam iti |
46 | sa tatheti pratijñāya gā rakṣitvā punar upādhyāyagṛhān etya guror agrataḥ sthitvā namaścakre |
47 | tam upādhyāyaḥ pīvānam evāpaśyat
uvāca cainam bhaikṣaṃ nāśnāsi na cānyac carasi payo na pibasi pīvān asi kena vṛttiṃ kalpayasīti |
48 | sa evam ukta upādhyāyaṃ pratyuvāca
bhoḥ phenaṃ pibāmi yam ime vatsā mātṝṇāṃ stanaṃ pibanta udgirantīti |
49 | tam upādhyāyaḥ pratyuvāca
ete tvadanukampayā guṇavanto vatsāḥ prabhūtataraṃ phenam udgiranti tad evam api vatsānāṃ vṛttyuparodhaṃ karoṣy evaṃ vartamānaḥ phenam api bhavān na pātum arhatīti |
50 | sa tatheti pratijñāya nirāhāras tā gā arakṣat
tathā pratiṣiddho bhaikṣaṃ nāśnāti na cānyac carati payo na pibati phenaṃ nopayuṅkte |
51 | sa kadā cid araṇye kṣudhārto 'rkapatrāṇy abhakṣayat |
52 |
sa tair arkapatrair bhakṣitaiḥ kṣārakaṭūṣṇavipākibhiś cakṣuṣy upahato 'ndho 'bhavat
so 'ndho 'pi caṅkramyamāṇaḥ kūpe 'patat |
53 | atha tasminn anāgacchaty upādhyāyaḥ śiṣyān avocat
mayopamanyuḥ sarvataḥ pratiṣiddhaḥ sa niyataṃ kupitaḥ tato nāgacchati ciragataś ceti |
54 | sa evam uktvā gatvāraṇyam upamanyor āhvānaṃ cakre
bho upamanyo kvāsi vatsaihīti |
55 | sa tadāhvānam upādhyāyāc chrutvā pratyuvācoccaiḥ
ayam asmi bho upādhyāya kūpe patita iti |
56 | tam upādhyāyaḥ pratyuvāca
katham asi kūpe patita iti |
57 | sa taṃ pratyuvāca
arkapatrāṇi bhakṣayitvāndhībhūto 'smi ataḥ kūpe patita iti |
58 | tam upādhyāyaḥ pratyuvāca
aśvinau stuhi tau tvāṃ cakṣuṣmantaṃ kariṣyato devabhiṣajāv iti |
59 | sa evam ukta upādhyāyena stotuṃ pracakrame devāv aśvinau vāgbhir ṛgbhiḥ |
60 | pra pūrvagau pūrvajau citrabhānū; girā vā śaṃsāmi tapanāv anantau
divyau suparṇau virajau vimānāv; adhikṣiyantau bhuvanāni viśvā |
61 | hiraṇmayau śakunī sāṃparāyau; nāsatyadasrau sunasau vaijayantau
śukraṃ vayantau tarasā suvemāv; abhi vyayantāv asitaṃ vivasvat |
62 | grastāṃ suparṇasya balena vartikām; amuñcatām aśvinau saubhagāya
tāvat suvṛttāv anamanta māyayā; sattamā gā aruṇā udāvahan |
63 | ṣaṣṭiś ca gāvas triśatāś ca dhenava; ekaṃ vatsaṃ suvate taṃ duhanti
nānāgoṣṭhā vihitā ekadohanās; tāv aśvinau duhato gharmam ukthyam |
64 |
ekāṃ nābhiṃ saptaśatā arāḥ śritāḥ; pradhiṣv anyā viṃśatir arpitā arāḥ
anemi cakraṃ parivartate 'jaraṃ; māyāśvinau samanakti carṣaṇī |
65 |
ekaṃ cakraṃ vartate dvādaśāraṃ pradhi;ṣaṇṇābhim ekākṣam amṛtasya dhāraṇam
yasmin devā adhi viśve viṣaktās; tāv aśvinau muñcato mā viṣīdatam |
66 | aśvināv indram amṛtaṃ vṛttabhūyau; tirodhattām aśvinau dāsapatnī
bhittvā girim aśvinau gām udācarantau; tadvṛṣṭamahnā prathitā valasya |
67 | yuvāṃ diśo janayatho daśāgre; samānaṃ mūrdhni rathayā viyanti
tāsāṃ yātam ṛṣayo 'nuprayānti; devā manuṣyāḥ kṣitim ācaranti |
68 | yuvāṃ varṇān vikurutho viśvarūpāṃs; te 'dhikṣiyanti bhuvanāni viśvā
te bhānavo 'py anusṛtāś caranti; devā manuṣyāḥ kṣitim ācaranti |
69 | tau nāsatyāv aśvināv āmahe vāṃ; srajaṃ ca yāṃ bibhṛthaḥ puṣkarasya
tau nāsatyāv amṛtāvṛtāvṛdhāv; ṛte devās tat prapadena sūte |
70 | mukhena garbhaṃ labhatāṃ yuvānau; gatāsur etat prapadena sūte
sadyo jāto mātaram atti garbhas; tāv aśvinau muñcatho jīvase gāḥ |
71 | evaṃ tenābhiṣṭutāv aśvināv ājagmatuḥ
āhatuś cainam prītau svaḥ eṣa te 'pūpaḥ aśānainam iti |
72 | sa evam uktaḥ pratyuvāca
nānṛtam ūcatur bhavantau na tv aham etam apūpam upayoktum utsahe anivedya gurava iti |
73 | tatas tam aśvināv ūcatuḥ
āvābhyāṃ purastād bhavata upādhyāyenaivam evābhiṣṭutābhyām apūpaḥ prītābhyāṃ dattaḥ upayuktaś ca sa tenānivedya gurave tvam api tathaiva kuruṣva yathā kṛtam upādhyāyeneti |
74 | sa evam uktaḥ punar eva pratyuvācaitau
pratyanunaye bhavantāv aśvinau notsahe 'ham anivedyopādhyāyāyopayoktum iti |
75 | tam aśvināv āhatuḥ
prītau svas tavānayā guruvṛttyā upādhyāyasya te kārṣṇāyasā dantāḥ bhavato hiraṇmayā bhaviṣyanti cakṣuṣmāṃś ca bhaviṣyasi śreyaś cāvāpsyasīti |
76 |
sa evam ukto 'śvibhyāṃ labdhacakṣur upādhyāyasakāśam āgamyopādhyāyam abhivādyācacakṣe
sa cāsya prītimān abhūt |
77 | āha cainam
yathāśvināv āhatus tathā tvaṃ śreyo 'vāpsyasīti sarve ca te vedāḥ pratibhāsyantīti |
78 | eṣā tasyāpi parīkṣopamanyoḥ |
79 | athāparaḥ śiṣyas tasyaivāyodasya dhaumyasya vedo nāma |
80 | tam upādhyāyaḥ saṃdideśa
vatsa veda ihāsyatām bhavatā madgṛhe kaṃ cit kālaṃ śuśrūṣamāṇena bhavitavyam śreyas te bhaviṣyatīti |
81 | sa tathety uktvā gurukule dīrghakālaṃ guruśuśrūṣaṇaparo 'vasat
gaur iva nityaṃ guruṣu dhūrṣu niyujyamānaḥ śītoṣṇakṣuttṛṣṇāduḥkhasahaḥ sarvatrāpratikūlaḥ |
82 | tasya mahatā kālena guruḥ paritoṣaṃ jagāma
tatparitoṣāc ca śreyaḥ sarvajñatāṃ cāvāpa eṣā tasyāpi parīkṣā vedasya |
83 | sa upādhyāyenānujñātaḥ samāvṛttas tasmād gurukulavāsād gṛhāśramaṃ pratyapadyata
tasyāpi svagṛhe vasatas trayaḥ śiṣyā babhūvuḥ |
84 | sa śiṣyān na kiṃ cid uvāca
karma vā kriyatāṃ guruśuśrūṣā veti duḥkhābhijño hi gurukulavāsasya śiṣyān parikleśena yojayituṃ neyeṣa |
85 | atha kasya cit kālasya vedaṃ brāhmaṇaṃ janamejayaḥ pauṣyaś ca kṣatriyāv upetyopādhyāyaṃ varayāṃ cakratuḥ |
86 | sa kadā cid yājyakāryeṇābhiprasthita uttaṅkaṃ nāma śiṣyaṃ niyojayām āsa
bho uttaṅka yat kiṃ cid asmadgṛhe parihīyate tad icchāmy aham aparihīṇaṃ bhavatā kriyamāṇam iti |
87 | sa evaṃ pratisamādiśyottaṅkaṃ vedaḥ pravāsaṃ jagāma |
88 | athottaṅko guruśuśrūṣur guruniyogam anutiṣṭhamānas tatra gurukule vasati sma |
89 | sa vasaṃs tatropādhyāyastrībhiḥ sahitābhir āhūyoktaḥ
upādhyāyinī te ṛtumatī upādhyāyaś ca proṣitaḥ asyā yathāyam ṛtur vandhyo na bhavati tathā kriyatām etad viṣīdatīti |
90 | sa evam uktas tāḥ striyaḥ pratyuvāca
na mayā strīṇāṃ vacanād idam akāryaṃ kāryam na hy aham upādhyāyena saṃdiṣṭaḥ akāryam api tvayā kāryam iti |
91 | tasya punar upādhyāyaḥ kālāntareṇa gṛhān upajagāma tasmāt pravāsāt
sa tadvṛttaṃ tasyāśeṣam upalabhya prītimān abhūt |
92 | uvāca cainam
vatsottaṅka kiṃ te priyaṃ karavāṇīti dharmato hi śuśrūṣito 'smi bhavatā tena prītiḥ paraspareṇa nau saṃvṛddhā tad anujāne bhavantam sarvām eva siddhiṃ prāpsyasi gamyatām iti |
93 | sa evam uktaḥ pratyuvāca
kiṃ te priyaṃ karavāṇīti evaṃ hy āhuḥ |
94 | yaś cādharmeṇa vibrūyād yaś cādharmeṇa pṛcchati |
95 | tayor anyataraḥ praiti vidveṣaṃ cādhigacchati
so 'ham anujñāto bhavatā icchāmīṣṭaṃ te gurvartham upahartum iti |
96 | tenaivam ukta upādhyāyaḥ pratyuvāca
vatsottaṅka uṣyatāṃ tāvad iti |
97 | sa kadā cit tam upādhyāyam āhottaṅkaḥ
ājñāpayatu bhavān kiṃ te priyam upaharāmi gurvartham iti |
98 | tam upādhyāyaḥ pratyuvāca
vatsottaṅka bahuśo māṃ codayasi gurvartham upahareyam iti tad gaccha enāṃ praviśyopādhyāyinīṃ pṛccha kim upaharāmīti eṣā yad bravīti tad upaharasveti |
99 | sa evam ukta upādhyāyenopādhyāyinīm apṛcchat
bhavaty upādhyāyenāsmy anujñāto gṛhaṃ gantum tad icchāmīṣṭaṃ te gurvartham upahṛtyānṛṇo gantum tad ājñāpayatu bhavatī kim upaharāmi gurvartham iti |
100 | saivam uktopādhyāyiny uttaṅkaṃ pratyuvāca
gaccha pauṣyaṃ rājānam bhikṣasva tasya kṣatriyayā pinaddhe kuṇḍale te ānayasva itaś caturthe 'hani puṇyakaṃ bhavitā tābhyām ābaddhābhyāṃ brāhmaṇān pariveṣṭum icchāmi śobhamānā yathā tābhyāṃ kuṇḍalābhyāṃ tasminn ahani saṃpādayasva śreyo hi te syāt kṣaṇaṃ kurvata iti |
101 | sa evam ukta upādhyāyinyā prātiṣṭhatottaṅkaḥ
sa pathi gacchann apaśyad ṛṣabham atipramāṇaṃ tam adhirūḍhaṃ ca puruṣam atipramāṇam eva |
102 | sa puruṣa uttaṅkam abhyabhāṣata
uttaṅkaitat purīṣam asya ṛṣabhasya bhakṣayasveti |
103 | sa evam ukto naicchat |
104 | tam āha puruṣo bhūyaḥ
bhakṣayasvottaṅka mā vicāraya upādhyāyenāpi te bhakṣitaṃ pūrvam iti |
105 | sa evam ukto bāḍham ity uktvā tadā tad ṛṣabhasya purīṣaṃ mūtraṃ ca bhakṣayitvottaṅkaḥ pratasthe yatra&nbs& |
106 | tam upetyāpaśyad uttaṅka āsīnam
sa tam upetyāśīrbhir abhinandyovāca arthī bhavantam upagato 'smīti |
107 | sa enam abhivādyovāca
bhagavan pauṣyaḥ khalv aham kiṃ karavāṇīti |
108 | tam uvācottaṅkaḥ
gurvarthe kuṇḍalābhyām arthy āgato 'smīti ye te kṣatriyayā pinaddhe kuṇḍale te bhavān dātum arhatīti |
109 | taṃ pauṣyaḥ pratyuvāca
praviśyāntaḥpuraṃ kṣatriyā yācyatām iti |
110 | sa tenaivam uktaḥ praviśyāntaḥpuraṃ kṣatriyāṃ nāpaśyat |
111 | sa pauṣyaṃ punar uvāca
na yuktaṃ bhavatā vayam anṛtenopacaritum na hi te kṣatriyāntaḥpure saṃnihitā naināṃ paśyāmīti |
112 | sa evam uktaḥ pauṣyas taṃ pratyuvāca
saṃprati bhavān ucchiṣṭaḥ smara tāvat na hi sā kṣatriyā ucchiṣṭenāśucinā vā śakyā draṣṭum pativratātvād eṣā nāśucer darśanam upaitīti |
113 | athaivam ukta uttaṅkaḥ smṛtvovāca
asti khalu mayocchiṣṭenopaspṛṣṭaṃ śīghraṃ gacchatā ceti |
114 | taṃ pauṣyaḥ pratyuvāca
etat tad evaṃ hi na gacchatopaspṛṣṭaṃ bhavati na sthiteneti |
115 | athottaṅkas tathety uktvā prāṅmukha upaviśya suprakṣālitapāṇipādavadano 'śabdābhir hṛdayaṃgamābhir adbhir upaspṛśya&nt |
116 | sā ca dṛṣṭvaivottaṅkam abhyutthāyābhivādyovāca
svāgataṃ te bhagavan ājñāpaya kiṃ karavāṇīti |
117 | sa tām uvāca
ete kuṇḍale gurvarthaṃ me bhikṣite dātum arhasīti |
118 | sā prītā tena tasya sadbhāvena pātram ayam anatikramaṇīyaś ceti matvā te kuṇḍale avamucyāsmai prāyacchat |
119 | āha cainam
ete kuṇḍale takṣako nāgarājaḥ prārthayati apramatto netum arhasīti |
120 | sa evam uktas tāṃ kṣatriyāṃ pratyuvāca
bhavati sunirvṛtā bhava na māṃ śaktas takṣako nāgarājo dharṣayitum iti |
121 | sa evam uktvā tāṃ kṣatriyām āmantrya pauṣyasakāśam āgacchat |
122 | sa taṃ dṛṣṭvovāca
bhoḥ pauṣya prīto 'smīti |
123 | taṃ pauṣyaḥ pratyuvāca
bhagavaṃś cirasya pātram āsādyate bhavāṃś ca guṇavān atithiḥ tat kariṣye śrāddham kṣaṇaḥ kriyatām iti |
124 | tam uttaṅkaḥ pratyuvāca
kṛtakṣaṇa evāsmi śīghram icchāmi yathopapannam annam upahṛtaṃ bhavateti |
125 | sa tathety uktvā yathopapannenānnenainaṃ bhojayām āsa |
126 |
athottaṅkaḥ śītam annaṃ sakeśaṃ dṛṣṭvā aśucy etad iti matvā pauṣyam uvāca
yasmān me aśucy annaṃ dadāsi tasmad andho bhaviṣyasīti |
127 | taṃ pauṣyaḥ pratyuvāca
yasmāt tvam apy aduṣṭam annaṃ dūṣayasi tasmād anapatyo bhaviṣyasīti |
128 | so 'tha pauṣyas tasyāśucibhāvam annasyāgamayām āsa |
129 | atha tadannaṃ muktakeśyā striyopahṛtaṃ sakeśam aśuci matvottaṅkaṃ prasādayām āsa
bhagavann ajñānād etad annaṃ sakeśam upahṛtaṃ śītaṃ ca tat kṣāmaye bhavantam na bhaveyam andha iti |
130 | tam uttaṅkaḥ pratyuvāca
na mṛṣā bravīmi bhūtvā tvam andho nacirād anandho bhaviṣyasīti mamāpi śāpo na bhaved bhavatā datta iti |
131 | taṃ pauṣyaḥ pratyuvāca
nāhaṃ śaktaḥ śāpaṃ pratyādātum na hi me manyur adyāpy upaśamaṃ gacchati kiṃ caitad bhavatā na jñāyate yathā |
132 | nāvanītaṃ hṛdayaṃ brāhmaṇasya; vāci kṣuro nihitas tīkṣṇadhāraḥ
viparītam etad ubhayaṃ kṣatriyasya; vāṅ nāvanītī hṛdayaṃ tīkṣṇadhāram |
133 | iti
tad evaṃ gate na śakto 'haṃ tīkṣṇahṛdayatvāt taṃ śāpam anyathā kartum gamyatām iti |
134 | tam uttaṅkaḥ pratyuvāca
bhavatāham annasyāśucibhāvam āgamayya pratyanunītaḥ prāk ca te 'bhihitam yasmād aduṣṭam annaṃ dūṣayasi tasmād anapatyo bhaviṣyasīti duṣṭe cānne naiṣa mama śāpo bhaviṣyatīti |
135 | sādhayāmas tāvad ity uktvā prātiṣṭhatottaṅkas te kuṇḍale gṛhītvā |
136 |
so 'paśyat pathi nagnaṃ śramaṇam āgacchantaṃ muhur muhur dṛśyamānam adṛśyamānaṃ ca
athottaṅkas te kuṇḍale bhūmau nikṣipyodakārthaṃ pracakrame |
137 | etasminn antare sa śramaṇas tvaramāṇa upasṛtya te kuṇḍale gṛhītvā prādravat
tam uttaṅko 'bhisṛtya jagrāha sa tad rūpaṃ vihāya takṣakarūpaṃ kṛtvā sahasā dharaṇyāṃ vivṛtaṃ mahābilaṃ viveśa |
138 | praviśya ca nāgalokaṃ svabhavanam agacchat
tam uttaṅko 'nvāviveśa tenaiva bilena praviśya ca nāgān astuvad ebhiḥ ślokaiḥ |
139 | ya airāvatarājānaḥ sarpāḥ samitiśobhanāḥ
varṣanta iva jīmūtāḥ savidyutpavaneritāḥ |
140 | surūpāś ca virūpāś ca tathā kalmāṣakuṇḍalāḥ
ādityavan nākapṛṣṭhe rejur airāvatodbhavāḥ |
141 | bahūni nāgavartmāni gaṅgāyās tīra uttare
icchet ko 'rkāṃśusenāyāṃ cartum airāvataṃ vinā |
142 | śatāny aśītir aṣṭau ca sahasrāṇi ca viṃśatiḥ
sarpāṇāṃ pragrahā yānti dhṛtarāṣṭro yad ejati |
143 | ye cainam upasarpanti ye ca dūraṃ paraṃ gatāḥ
aham airāvatajyeṣṭhabhrātṛbhyo 'karavaṃ namaḥ |
144 | yasya vāsaḥ kurukṣetre khāṇḍave cābhavat sadā
taṃ kādraveyam astauṣaṃ kuṇḍalārthāya takṣakam |
145 | takṣakaś cāśvasenaś ca nityaṃ sahacarāv ubhau
kurukṣetre nivasatāṃ nadīm ikṣumatīm anu |
146 | jaghanyajas takṣakasya śrutaseneti yaḥ śrutaḥ
avasadyo mahad dyumni prārthayan nāgamukhyatām karavāṇi sadā cāhaṃ namas tasmai mahātmane |
147 | evaṃ stuvann api nāgān yadā te kuṇḍale nālabhad athāpaśyat striyau tantre adhiropya paṭaṃ vayantyau |
148 | tasmiṃś ca tantre kṛṣṇāḥ sitāś ca tantavaḥ
cakraṃ cāpaśyat ṣaḍbhiḥ kumāraiḥ parivartyamānam puruṣaṃ cāpaśyad darśanīyam |
149 | sa tān sarvāṃs tuṣṭāva ebhir mantravādaślokaiḥ |
150 | trīṇy arpitāny atra śatāni madhye; ṣaṣṭiś ca nityaṃ carati dhruve 'smin
cakre caturviṃśatiparvayoge; ṣaḍ yat kumārāḥ parivartayanti |
151 | tantraṃ cedaṃ viśvarūpaṃ yuvatyau; vayatas tantūn satataṃ vartayantyau
kṛṣṇān sitāṃś caiva vivartayantyau; bhūtāny ajasraṃ bhuvanāni caiva |
152 | vajrasya bhartā bhuvanasya goptā; vṛtrasya hantā namucer nihantā
kṛṣṇe vasāno vasane mahātmā; satyānṛte yo vivinakti loke |
153 | yo vājinaṃ garbham apāṃ purāṇaṃ; vaiśvānaraṃ vāhanam abhyupetaḥ
namaḥ sadāsmai jagadīśvarāya; lokatrayeśāya puraṃdarāya |
154 | tataḥ sa enaṃ puruṣaḥ prāha
prīto 'smi te 'ham anena stotreṇa kiṃ te priyaṃ karavāṇīti |
155 | sa tam uvāca
nāgā me vaśam īyur iti |
156 | sa enaṃ puruṣaḥ punar uvāca
etam aśvam apāne dhamasveti |
157 | sa tam aśvam apāne 'dhamat
athāśvād dhamyamānāt sarvasrotobhyaḥ sadhūmā arciṣo 'gner niṣpetuḥ |
158 | tābhir nāgaloko dhūpitaḥ |
159 |
atha sasaṃbhramas takṣako 'gnitejobhayaviṣaṇṇas te kuṇḍale gṛhītvā sahasā svabhavanān niṣkramyottaṅkam uvāca
ete kuṇḍale pratigṛhṇātu bhavān iti |
160 | sa te pratijagrāhottaṅkaḥ
kuṇḍale pratigṛhyācintayat adya tat puṇyakam upādhyāyinyāḥ dūraṃ cāham abhyāgataḥ kathaṃ nu khalu saṃbhāvayeyam iti |
161 | tata enaṃ cintayānam eva sa puruṣa uvāca
uttaṅka enam aśvam adhiroha eṣa tvāṃ kṣaṇād evopādhyāyakulaṃ prāpayiṣyatīti |
162 | sa tathety uktvā tam aśvam adhiruhya pratyājagāmopādhyāyakulam
upādhyāyinī ca snātā keśān āvapayanty upaviṣṭottaṅko nāgacchatīti śāpāyāsya mano dadhe |
163 | athottaṅkaḥ praviśya upādhyāyinīm abhyavādayat
te cāsyai kuṇḍale prāyacchat |
164 | sā cainaṃ pratyuvāca
uttaṅka deśe kāle 'bhyāgataḥ svāgataṃ te vatsa manāg asi mayā na śaptaḥ śreyas tavopasthitam siddhim āpnuhīti |
165 | athottaṅka upādhyāyam abhyavādayat
tam upādhyāyaḥ pratyuvāca vatsottaṅka svāgataṃ te kiṃ ciraṃ kṛtam iti |
166 | tam uttaṅka upādhyāyaṃ pratyuvāca
bhos takṣakeṇa nāgarājena vighnaḥ kṛto 'smin karmaṇi tenāsmi nāgalokaṃ nītaḥ |
167 | tatra ca mayā dṛṣṭe striyau tantre 'dhiropya paṭaṃ vayantyau
tasmiṃś ca tantre kṛṣṇāḥ sitāś ca tantavaḥ kiṃ tat |
168 | tatra ca mayā cakraṃ dṛṣṭaṃ dvādaśāram
ṣaṭ cainaṃ kumārāḥ parivartayanti tad api kim |
169 | puruṣaś cāpi mayā dṛṣṭaḥ
sa punaḥ kaḥ |
170 | aśvaś cātipramāṇayuktaḥ
sa cāpi kaḥ |
171 | pathi gacchatā mayā ṛṣabho dṛṣṭaḥ
taṃ ca puruṣo 'dhirūḍhaḥ tenāsmi sopacāram uktaḥ uttaṅkāsya ṛṣabhasya purīṣaṃ bhakṣaya upādhyāyenāpi te bhakṣitam iti tatas tadvacanān mayā tadṛṣabhasya purīṣam upayuktam tad icchāmi bhavatopadiṣṭaṃ kiṃ tad iti |
172 | tenaivam ukta upādhyāyaḥ pratyuvāca
ye te striyau dhātā vidhātā ca ye ca te kṛṣṇāḥ sitāś ca tantavas te rātryahanī |
173 |
yad api tac cakraṃ dvādaśāraṃ ṣaṭ kumārāḥ parivartayanti te ṛtavaḥ ṣaṭ saṃvatsaraś cakram
yaḥ puruṣaḥ sa parjanyaḥ yo 'śvaḥ so 'gniḥ |
174 | ya ṛṣabhas tvayā pathi gacchatā dṛṣṭaḥ sa airāvato nāgarājaḥ
yaś cainam adhirūḍhaḥ sa indraḥ yad api te purīṣaṃ bhakṣitaṃ tasya ṛṣabhasya tad amṛtam |
175 | tena khalv asi na vyāpannas tasmin nāgabhavane
sa cāpi mama sakhā indraḥ |
176 | tadanugrahāt kuṇḍale gṛhītvā punar abhyāgato 'si
tat saumya gamyatām anujāne bhavantam śreyo 'vāpsyasīti |
177 | sa upādhyāyenānujñāta uttaṅkaḥ kruddhas takṣakasya praticikīrṣamāṇo hāstinapuraṃ pratasthe |
178 | sa hāstinapuraṃ prāpya nacirād dvijasattamaḥ
samāgacchata rājānam uttaṅko janamejayam |
179 | purā takṣaśilātas taṃ nivṛttam aparājitam
samyag vijayinaṃ dṛṣṭvā samantān mantribhir vṛtam |
180 | tasmai jayāśiṣaḥ pūrvaṃ yathānyāyaṃ prayujya saḥ
uvācainaṃ vacaḥ kāle śabdasaṃpannayā girā |
181 | anyasmin karaṇīye tvaṃ kārye pārthivasattama
bālyād ivānyad eva tvaṃ kuruṣe nṛpasattama |
182 | evam uktas tu vipreṇa sa rājā pratyuvāca ha
janamejayaḥ prasannātmā samyak saṃpūjya taṃ munim |
183 | āsāṃ prajānāṃ paripālanena; svaṃ kṣatradharmaṃ paripālayāmi
prabrūhi vā kiṃ kriyatāṃ dvijendra; śuśrūṣur asmy adya vacas tvadīyam |
184 | sa evam uktas tu nṛpottamena; dvijottamaḥ puṇyakṛtāṃ variṣṭhaḥ
uvāca rājānam adīnasattvaṃ; svam eva kāryaṃ nṛpateś ca yat tat |
185 | takṣakeṇa narendrendra yena te hiṃsitaḥ pitā
tasmai pratikuruṣva tvaṃ pannagāya durātmane |
186 | kāryakālaṃ ca manye 'haṃ vidhidṛṣṭasya karmaṇaḥ
tad gacchāpacitiṃ rājan pitus tasya mahātmanaḥ |
187 | tena hy anaparādhī sa daṣṭo duṣṭāntarātmanā
pañcatvam agamad rājā vajrāhata iva drumaḥ |
188 | baladarpasamutsiktas takṣakaḥ pannagādhamaḥ
akāryaṃ kṛtavān pāpo yo 'daśat pitaraṃ tava |
189 | rājarṣivaṃśagoptāram amarapratimaṃ nṛpam
jaghāna kāśyapaṃ caiva nyavartayata pāpakṛt |
190 | dagdhum arhasi taṃ pāpaṃ jvalite havyavāhane
sarpasatre mahārāja tvayi tad dhi vidhīyate |
191 | evaṃ pituś cāpacitiṃ gatavāṃs tvaṃ bhaviṣyasi
mama priyaṃ ca sumahat kṛtaṃ rājan bhaviṣyati |
192 | karmaṇaḥ pṛthivīpāla mama yena durātmanā
vighnaḥ kṛto mahārāja gurvarthaṃ carato 'nagha |
193 | etac chrutvā tu nṛpatis takṣakasya cukopa ha
uttaṅkavākyahaviṣā dīpto 'gnir haviṣā yathā |
194 | apṛcchac ca tadā rājā mantriṇaḥ svān suduḥkhitaḥ
uttaṅkasyaiva sāṃnidhye pituḥ svargagatiṃ prati |
195 | tadaiva hi sa rājendro duḥkhaśokāpluto 'bhavat
yadaiva pitaraṃ vṛttam uttaṅkād aśṛṇot tadā |