Book 1 Chapter 2 | |
1 | ṛṣaya ūcuḥ |
1 | samantapañcakam iti yad uktaṃ sūtanandana
etat sarvaṃ yathānyāyaṃ śrotum icchāmahe vayam |
2 | sūta uvāca |
2 | śuśrūṣā yadi vo viprā bruvataś ca kathāḥ śubhāḥ
samantapañcakākhyaṃ ca śrotum arhatha sattamāḥ |
3 | tretādvāparayoḥ saṃdhau rāmaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ
asakṛt pārthivaṃ kṣatraṃ jaghānāmarṣacoditaḥ |
4 | sa sarvaṃ kṣatram utsādya svavīryeṇānaladyutiḥ
samantapañcake pañca cakāra rudhirahradān |
5 | sa teṣu rudhirāmbhassu hradeṣu krodhamūrcchitaḥ
pitṝn saṃtarpayām āsa rudhireṇeti naḥ śrutam |
6 | atharcīkādayo 'bhyetya pitaro brāhmaṇarṣabham
taṃ kṣamasveti siṣidhus tataḥ sa virarāma ha |
7 | teṣāṃ samīpe yo deśo hradānāṃ rudhirāmbhasām
samantapañcakam iti puṇyaṃ tatparikīrtitam |
8 | yena liṅgena yo deśo yuktaḥ samupalakṣyate
tenaiva nāmnā taṃ deśaṃ vācyam āhur manīṣiṇaḥ |
9 | antare caiva saṃprāpte kalidvāparayor abhūt
samantapañcake yuddhaṃ kurupāṇḍavasenayoḥ |
10 | tasmin paramadharmiṣṭhe deśe bhūdoṣavarjite
aṣṭādaśa samājagmur akṣauhiṇyo yuyutsayā |
11 | evaṃ nāmābhinirvṛttaṃ tasya deśasya vai dvijāḥ
puṇyaś ca ramaṇīyaś ca sa deśo vaḥ prakīrtitaḥ |
12 | tad etat kathitaṃ sarvaṃ mayā vo munisattamāḥ
yathā deśaḥ sa vikhyātas triṣu lokeṣu viśrutaḥ |
13 | ṛṣaya ūcuḥ |
13 | akṣauhiṇya iti proktaṃ yat tvayā sūtanandana
etad icchāmahe śrotuṃ sarvam eva yathātatham |
14 | akṣauhiṇyāḥ parīmāṇaṃ rathāśvanaradantinām
yathāvac caiva no brūhi sarvaṃ hi viditaṃ tava |
15 | sūta uvāca |
15 | eko ratho gajaś caiko narāḥ pañca padātayaḥ
trayaś ca turagās tajjñaiḥ pattir ity abhidhīyate |
16 | pattiṃ tu triguṇām etām āhuḥ senāmukhaṃ budhāḥ
trīṇi senāmukhāny eko gulma ity abhidhīyate |
17 | trayo gulmā gaṇo nāma vāhinī tu gaṇās trayaḥ
smṛtās tisras tu vāhinyaḥ pṛtaneti vicakṣaṇaiḥ |
18 | camūs tu pṛtanās tisras tisraś camvas tv anīkinī
anīkinīṃ daśaguṇāṃ prāhur akṣauhiṇīṃ budhāḥ |
19 | akṣauhiṇyāḥ prasaṃkhyānaṃ rathānāṃ dvijasattamāḥ
saṃkhyāgaṇitatattvajñaiḥ sahasrāṇy ekaviṃśatiḥ |
20 | śatāny upari caivāṣṭau tathā bhūyaś ca saptatiḥ
gajānāṃ tu parīmāṇam etad evātra nirdiśet |
21 | jñeyaṃ śatasahasraṃ tu sahasrāṇi tathā nava
narāṇām api pañcāśac chatāni trīṇi cānaghāḥ |
22 | pañcaṣaṣṭisahasrāṇi tathāśvānāṃ śatāni ca
daśottarāṇi ṣaṭ prāhur yathāvad iha saṃkhyayā |
23 | etām akṣauhiṇīṃ prāhuḥ saṃkhyātattvavido janāḥ
yāṃ vaḥ kathitavān asmi vistareṇa dvijottamāḥ |
24 | etayā saṃkhyayā hy āsan kurupāṇḍavasenayoḥ
akṣauhiṇyo dvijaśreṣṭhāḥ piṇḍenāṣṭādaśaiva tāḥ |
25 | sametās tatra vai deśe tatraiva nidhanaṃ gatāḥ
kauravān kāraṇaṃ kṛtvā kālenādbhutakarmaṇā |
26 | ahāni yuyudhe bhīṣmo daśaiva paramāstravit
ahāni pañca droṇas tu rarakṣa kuruvāhinīm |
27 | ahanī yuyudhe dve tu karṇaḥ parabalārdanaḥ
śalyo 'rdhadivasaṃ tv āsīd gadāyuddham ataḥ param |
28 | tasyaiva tu dinasyānte hārdikyadrauṇigautamāḥ
prasuptaṃ niśi viśvastaṃ jaghnur yaudhiṣṭhiraṃ balam |
29 | yat tu śaunakasatre te bhāratākhyānavistaram
ākhyāsye tatra paulomam ākhyānaṃ cāditaḥ param |
30 | vicitrārthapadākhyānam anekasamayānvitam
abhipannaṃ naraiḥ prājñair vairāgyam iva mokṣibhiḥ |
31 | ātmeva veditavyeṣu priyeṣv iva ca jīvitam
itihāsaḥ pradhānārthaḥ śreṣṭhaḥ sarvāgameṣv ayam |
32 | itihāsottame hy asminn arpitā buddhir uttamā
svaravyañjanayoḥ kṛtsnā lokavedāśrayeva vāk |
33 | asya prajñābhipannasya vicitrapadaparvaṇaḥ
bhāratasyetihāsasya śrūyatāṃ parvasaṃgrahaḥ |
34 | parvānukramaṇī pūrvaṃ dvitīyaṃ parvasaṃgrahaḥ
pauṣyaṃ paulomam āstīkam ādivaṃśāvatāraṇam |
35 | tataḥ saṃbhavaparvoktam adbhutaṃ devanirmitam
dāho jatugṛhasyātra haiḍimbaṃ parva cocyate |
36 | tato bakavadhaḥ parva parva caitrarathaṃ tataḥ
tataḥ svayaṃvaraṃ devyāḥ pāñcālyāḥ parva cocyate |
37 | kṣatradharmeṇa nirjitya tato vaivāhikaṃ smṛtam
vidurāgamanaṃ parva rājyalambhas tathaiva ca |
38 | arjunasya vane vāsaḥ subhadrāharaṇaṃ tataḥ
subhadrāharaṇād ūrdhvaṃ jñeyaṃ haraṇahārikam |
39 | tataḥ khāṇḍavadāhākhyaṃ tatraiva mayadarśanam
sabhāparva tataḥ proktaṃ mantraparva tataḥ param |
40 | jarāsaṃdhavadhaḥ parva parva digvijayas tathā
parva digvijayād ūrdhvaṃ rājasūyikam ucyate |
41 | tataś cārghābhiharaṇaṃ śiśupālavadhas tataḥ
dyūtaparva tataḥ proktam anudyūtam ataḥ param |
42 | tata āraṇyakaṃ parva kirmīravadha eva ca
īśvarārjunayor yuddhaṃ parva kairātasaṃjñitam |
43 | indralokābhigamanaṃ parva jñeyam ataḥ param
tīrthayātrā tataḥ parva kururājasya dhīmataḥ |
44 | jaṭāsuravadhaḥ parva yakṣayuddham ataḥ param
tathaivājagaraṃ parva vijñeyaṃ tadanantaram |
45 | mārkaṇḍeyasamasyā ca parvoktaṃ tadanantaram
saṃvādaś ca tataḥ parva draupadīsatyabhāmayoḥ |
46 | ghoṣayātrā tataḥ parva mṛgasvapnabhayaṃ tataḥ
vrīhidrauṇikam ākhyānaṃ tato 'nantaram ucyate |
47 | draupadīharaṇaṃ parva saindhavena vanāt tataḥ
kuṇḍalāharaṇaṃ parva tataḥ param ihocyate |
48 | āraṇeyaṃ tataḥ parva vairāṭaṃ tadanantaram
kīcakānāṃ vadhaḥ parva parva gograhaṇaṃ tataḥ |
49 | abhimanyunā ca vairāṭyāḥ parva vaivāhikaṃ smṛtam
udyogaparva vijñeyam ata ūrdhvaṃ mahādbhutam |
50 | tataḥ saṃjayayānākhyaṃ parva jñeyam ataḥ param
prajāgaraṃ tataḥ parva dhṛtarāṣṭrasya cintayā |
51 | parva sānatsujātaṃ ca guhyam adhyātmadarśanam
yānasaṃdhis tataḥ parva bhagavad yānam eva ca |
52 | jñeyaṃ vivādaparvātra karṇasyāpi mahātmanaḥ
niryāṇaṃ parva ca tataḥ kurupāṇḍavasenayoḥ |
53 | rathātirathasaṃkhyā ca parvoktaṃ tadanantaram
ulūkadūtāgamanaṃ parvāmarṣavivardhanam |
54 | ambopākhyānam api ca parva jñeyam ataḥ param
bhīṣmābhiṣecanaṃ parva jñeyam adbhutakāraṇam |
55 | jambūkhaṇḍavinirmāṇaṃ parvoktaṃ tadanantaram
bhūmiparva tato jñeyaṃ dvīpavistarakīrtanam |
56 | parvoktaṃ bhagavadgītā parva bhīṣmavadhas tataḥ
droṇābhiṣekaḥ parvoktaṃ saṃśaptakavadhas tataḥ |
57 | abhimanyuvadhaḥ parva pratijñāparva cocyate
jayadrathavadhaḥ parva ghaṭotkacavadhas tataḥ |
58 | tato droṇavadhaḥ parva vijñeyaṃ lomaharṣaṇam
mokṣo nārāyaṇāstrasya parvānantaram ucyate |
59 | karṇaparva tato jñeyaṃ śalyaparva tataḥ param
hradapraveśanaṃ parva gadāyuddham ataḥ param |
60 | sārasvataṃ tataḥ parva tīrthavaṃśaguṇānvitam
ata ūrdhvaṃ tu bībhatsaṃ parva sauptikam ucyate |
61 | aiṣīkaṃ parva nirdiṣṭam ata ūrdhvaṃ sudāruṇam
jalapradānikaṃ parva strīparva ca tataḥ param |
62 | śrāddhaparva tato jñeyaṃ kurūṇām aurdhvadehikam
ābhiṣecanikaṃ parva dharmarājasya dhīmataḥ |
63 | cārvākanigrahaḥ parva rakṣaso brahmarūpiṇaḥ
pravibhāgo gṛhāṇāṃ ca parvoktaṃ tadanantaram |
64 | śāntiparva tato yatra rājadharmānukīrtanam
āpaddharmaś ca parvoktaṃ mokṣadharmas tataḥ param |
65 | tataḥ parva parijñeyam ānuśāsanikaṃ param
svargārohaṇikaṃ parva tato bhīṣmasya dhīmataḥ |
66 | tato 'śvamedhikaṃ parva sarvapāpapraṇāśanam
anugītā tataḥ parva jñeyam adhyātmavācakam |
67 | parva cāśramavāsākhyaṃ putradarśanam eva ca
nāradāgamanaṃ parva tataḥ param ihocyate |
68 | mausalaṃ parva ca tato ghoraṃ samanuvarṇyate
mahāprasthānikaṃ parva svargārohaṇikaṃ tataḥ |
69 | harivaṃśas tataḥ parva purāṇaṃ khilasaṃjñitam
bhaviṣyatparva cāpy uktaṃ khileṣv evādbhutaṃ mahat |
70 | etat parvaśataṃ pūrṇaṃ vyāsenoktaṃ mahātmanā
yathāvat sūtaputreṇa lomaharṣaṇinā punaḥ |
71 | kathitaṃ naimiṣāraṇye parvāṇy aṣṭādaśaiva tu
samāso bhāratasyāyaṃ tatroktaḥ parvasaṃgrahaḥ |
72 | pauṣye parvaṇi māhātmyam uttaṅkasyopavarṇitam
paulome bhṛguvaṃśasya vistāraḥ parikīrtitaḥ |
73 | āstīke sarvanāgānāṃ garuḍasya ca saṃbhavaḥ
kṣīrodamathanaṃ caiva janmocchaiḥśravasas tathā |
74 | yajataḥ sarpasatreṇa rājñaḥ pārikṣitasya ca
katheyam abhinirvṛttā bhāratānāṃ mahātmanām |
75 | vividhāḥ saṃbhavā rājñām uktāḥ saṃbhavaparvaṇi
anyeṣāṃ caiva viprāṇām ṛṣer dvaipāyanasya ca |
76 | aṃśāvataraṇaṃ cātra devānāṃ parikīrtitam
daityānāṃ dānavānāṃ ca yakṣāṇāṃ ca mahaujasām |
77 | nāgānām atha sarpāṇāṃ gandharvāṇāṃ patatriṇām
anyeṣāṃ caiva bhūtānāṃ vividhānāṃ samudbhavaḥ |
78 | vasūnāṃ punar utpattir bhāgīrathyāṃ mahātmanām
śaṃtanor veśmani punas teṣāṃ cārohaṇaṃ divi |
79 | tejoṃśānāṃ ca saṃghātād bhīṣmasyāpy atra saṃbhavaḥ
rājyān nivartanaṃ caiva brahmacaryavrate sthitiḥ |
80 | pratijñāpālanaṃ caiva rakṣā citrāṅgadasya ca
hate citrāṅgade caiva rakṣā bhrātur yavīyasaḥ |
81 | vicitravīryasya tathā rājye saṃpratipādanam
dharmasya nṛṣu saṃbhūtir aṇīmāṇḍavyaśāpajā |
82 | kṛṣṇadvaipāyanāc caiva prasūtir varadānajā
dhṛtarāṣṭrasya pāṇḍoś ca pāṇḍavānāṃ ca saṃbhavaḥ |
83 | vāraṇāvatayātrā ca mantro duryodhanasya ca
vidurasya ca vākyena suruṅgopakramakriyā |
84 | pāṇḍavānāṃ vane ghore hiḍimbāyāś ca darśanam
ghaṭotkacasya cotpattir atraiva parikīrtitā |
85 | ajñātacaryā pāṇḍūnāṃ vāso brāhmaṇaveśmani
bakasya nidhanaṃ caiva nāgarāṇāṃ ca vismayaḥ |
86 | aṅgāraparṇaṃ nirjitya gaṅgākūle 'rjunas tadā
bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvaiḥ pāñcālān abhito yayau |
87 | tāpatyam atha vāsiṣṭham aurvaṃ cākhyānam uttamam
pañcendrāṇām upākhyānam atraivādbhutam ucyate |
88 | pañcānām ekapatnītve vimarśo drupadasya ca
draupadyā devavihito vivāhaś cāpy amānuṣaḥ |
89 | vidurasya ca saṃprāptir darśanaṃ keśavasya ca
khāṇḍavaprasthavāsaś ca tathā rājyārdhaśāsanam |
90 | nāradasyājñayā caiva draupadyāḥ samayakriyā
sundopasundayos tatra upākhyānaṃ prakīrtitam |
91 | pārthasya vanavāsaś ca ulūpyā pathi saṃgamaḥ
puṇyatīrthānusaṃyānaṃ babhruvāhanajanma ca |
92 | dvārakāyāṃ subhadrā ca kāmayānena kāminī
vāsudevasyānumate prāptā caiva kirīṭinā |
93 | haraṇaṃ gṛhya saṃprāpte kṛṣṇe devakinandane
saṃprāptiś cakradhanuṣoḥ khāṇḍavasya ca dāhanam |
94 | abhimanyoḥ subhadrāyāṃ janma cottamatejasaḥ
mayasya mokṣo jvalanād bhujaṃgasya ca mokṣaṇam maharṣer mandapālasya śārṅgyaṃ tanayasaṃbhavaḥ |
95 | ity etad ādhiparvoktaṃ prathamaṃ bahuvistaram
adhyāyānāṃ śate dve tu saṃkhyāte paramarṣiṇā aṣṭādaśaiva cādhyāyā vyāsenottamatejasā |
96 | sapta ślokasahasrāṇi tathā nava śatāni ca
ślokāś ca caturāśītir dṛṣṭo grantho mahātmanā |
97 | dvitīyaṃ tu sabhāparva bahuvṛttāntam ucyate
sabhākriyā pāṇḍavānāṃ kiṃkarāṇāṃ ca darśanam |
98 | lokapālasabhākhyānaṃ nāradād devadarśanāt
rājasūyasya cārambho jarāsaṃdhavadhas tathā |
99 | girivraje niruddhānāṃ rājñāṃ kṛṣṇena mokṣaṇam
rājasūye 'rghasaṃvāde śiśupālavadhas tathā |
100 | yajñe vibhūtiṃ tāṃ dṛṣṭvā duḥkhāmarṣānvitasya ca
duryodhanasyāvahāso bhīmena ca sabhātale |
101 | yatrāsya manyur udbhūto yena dyūtam akārayat
yatra dharmasutaṃ dyūte śakuniḥ kitavo 'jayat |
102 | yatra dyūtārṇave magnān draupadī naur ivārṇavāt
tārayām āsa tāṃs tīrṇāñ jñātvā duryodhano nṛpaḥ punar eva tato dyūte samāhvayata pāṇḍavān |
103 | etat sarvaṃ sabhāparva samākhyātaṃ mahātmanā
adhyāyāḥ saptatir jñeyās tathā dvau cātra saṃkhyayā |
104 | ślokānāṃ dve sahasre tu pañca ślokaśatāni ca
ślokāś caikādaśa jñeyāḥ parvaṇy asmin prakīrtitāḥ |
105 | ataḥ paraṃ tṛtīyaṃ tu jñeyam āraṇyakaṃ mahat
paurānugamanaṃ caiva dharmaputrasya dhīmataḥ |
106 | vṛṣṇīnām āgamo yatra pāñcālānāṃ ca sarvaśaḥ
yatra saubhavadhākhyānaṃ kirmīravadha eva ca astrahetor vivāsaś ca pārthasyāmitatejasaḥ |
107 | mahādevena yuddhaṃ ca kirātavapuṣā saha
darśanaṃ lokapālānāṃ svargārohaṇam eva ca |
108 | darśanaṃ bṛhadaśvasya maharṣer bhāvitātmanaḥ
yudhiṣṭhirasya cārtasya vyasane paridevanam |
109 | nalopākhyānam atraiva dharmiṣṭhaṃ karuṇodayam
damayantyāḥ sthitir yatra nalasya vyasanāgame |
110 | vanavāsagatānāṃ ca pāṇḍavānāṃ mahātmanām
svarge pravṛttir ākhyātā lomaśenārjunasya vai |
111 | tīrthayātrā tathaivātra pāṇḍavānāṃ mahātmanām
jaṭāsurasya tatraiva vadhaḥ samupavarṇyate |
112 | niyukto bhīmasenaś ca draupadyā gandhamādane
yatra mandārapuṣpārthaṃ nalinīṃ tām adharṣayat |
113 | yatrāsya sumahad yuddham abhavat saha rākṣasaiḥ
yakṣaiś cāpi mahāvīryair maṇimatpramukhais tathā |
114 | āgastyam api cākhyānaṃ yatra vātāpibhakṣaṇam
lopāmudrābhigamanam apatyārtham ṛṣer api |
115 | tataḥ śyenakapotīyam upākhyānam anantaram
indro 'gnir yatra dharmaś ca ajijñāsañ śibiṃ nṛpam |
116 | ṛśyaśṛṅgasya caritaṃ kaumārabrahmacāriṇaḥ
jāmadagnyasya rāmasya caritaṃ bhūritejasaḥ |
117 | kārtavīryavadho yatra haihayānāṃ ca varṇyate
saukanyam api cākhyānaṃ cyavano yatra bhārgavaḥ |
118 | śaryātiyajñe nāsatyau kṛtavān somapīthinau
tābhyāṃ ca yatra sa munir yauvanaṃ pratipāditaḥ |
119 | jantūpākhyānam atraiva yatra putreṇa somakaḥ
putrārtham ayajad rājā lebhe putraśataṃ ca saḥ |
120 | aṣṭāvakrīyam atraiva vivāde yatra bandinam
vijitya sāgaraṃ prāptaṃ pitaraṃ labdhavān ṛṣiḥ |
121 | avāpya divyāny astrāṇi gurvarthe savyasācinā
nivātakavacair yuddhaṃ hiraṇyapuravāsibhiḥ |
122 | samāgamaś ca pārthasya bhrātṛbhir gandhamādane
ghoṣayātrā ca gandharvair yatra yuddhaṃ kirīṭinaḥ |
123 | punarāgamanaṃ caiva teṣāṃ dvaitavanaṃ saraḥ
jayadrathenāpahāro draupadyāś cāśramāntarāt |
124 | yatrainam anvayād bhīmo vāyuvegasamo jave
mārkaṇḍeyasamasyāyām upākhyānāni bhāgaśaḥ |
125 | saṃdarśanaṃ ca kṛṣṇasya saṃvādaś caiva satyayā
vrīhidrauṇikam ākhyānam aindradyumnaṃ tathaiva ca |
126 | sāvitryauddālakīyaṃ ca vainyopākhyānam eva ca
rāmāyaṇam upākhyānam atraiva bahuvistaram |
127 | karṇasya parimoṣo 'tra kuṇḍalābhyāṃ puraṃdarāt
āraṇeyam upākhyānaṃ yatra dharmo 'nvaśāt sutam jagmur labdhavarā yatra pāṇḍavāḥ paścimāṃ diśam |
128 | etad āraṇyakaṃ parva tṛtīyaṃ parikīrtitam
atrādhyāyaśate dve tu saṃkhyāte paramarṣiṇā ekonasaptatiś caiva tathādhyāyāḥ prakīrtitāḥ |
129 | ekādaśa sahasrāṇi ślokānāṃ ṣaṭśatāni ca
catuḥṣaṣṭis tathā ślokāḥ parvaitat parikīrtitam |
130 | ataḥ paraṃ nibodhedaṃ vairāṭaṃ parvavistaram
virāṭanagaraṃ gatvā śmaśāne vipulāṃ śamīm dṛṣṭvā saṃnidadhus tatra pāṇḍavā āyudhāny uta |
131 | yatra praviśya nagaraṃ chadmabhir nyavasanta te
durātmano vadho yatra kīcakasya vṛkodarāt |
132 | gograhe yatra pārthena nirjitāḥ kuravo yudhi
godhanaṃ ca virāṭasya mokṣitaṃ yatra pāṇḍavaiḥ |
133 | virāṭenottarā dattā snuṣā yatra kirīṭinaḥ
abhimanyuṃ samuddiśya saubhadram arighātinam |
134 | caturtham etad vipulaṃ vairāṭaṃ parva varṇitam
atrāpi parisaṃkhyātam adhyāyānāṃ mahātmanā |
135 | saptaṣaṣṭir atho pūrṇā ślokāgram api me śṛṇu
ślokānāṃ dve sahasre tu ślokāḥ pañcāśad eva tu parvaṇy asmin samākhyātāḥ saṃkhyayā paramarṣiṇā |
136 | udyogaparva vijñeyaṃ pañcamaṃ śṛṇv ataḥ param
upaplavye niviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu jigīṣayā duryodhano 'rjunaś caiva vāsudevam upasthitau |
137 | sāhāyyam asmin samare bhavān nau kartum arhati
ity ukte vacane kṛṣṇo yatrovāca mahāmatiḥ |
138 | ayudhyamānam ātmānaṃ mantriṇaṃ puruṣarṣabhau
akṣauhiṇīṃ vā sainyasya kasya vā kiṃ dadāmy aham |
139 | vavre duryodhanaḥ sainyaṃ mandātmā yatra durmatiḥ
ayudhyamānaṃ sacivaṃ vavre kṛṣṇaṃ dhanaṃjayaḥ |
140 | saṃjayaṃ preṣayām āsa śamārthaṃ pāṇḍavān prati
yatra dūtaṃ mahārājo dhṛtarāṣṭraḥ pratāpavān |
141 | śrutvā ca pāṇḍavān yatra vāsudevapurogamān
prajāgaraḥ saṃprajajñe dhṛtarāṣṭrasya cintayā |
142 | viduro yatra vākyāni vicitrāṇi hitāni ca
śrāvayām āsa rājānaṃ dhṛtarāṣṭraṃ manīṣiṇam |
143 | tathā sanatsujātena yatrādhyātmam anuttamam
manastāpānvito rājā śrāvitaḥ śokalālasaḥ |
144 | prabhāte rājasamitau saṃjayo yatra cābhibhoḥ
aikātmyaṃ vāsudevasya proktavān arjunasya ca |
145 | yatra kṛṣṇo dayāpannaḥ saṃdhim icchan mahāyaśāḥ
svayam āgāc chamaṃ kartuṃ nagaraṃ nāgasāhvayam |
146 | pratyākhyānaṃ ca kṛṣṇasya rājñā duryodhanena vai
śamārthaṃ yācamānasya pakṣayor ubhayor hitam |
147 | karṇaduryodhanādīnāṃ duṣṭaṃ vijñāya mantritam
yogeśvaratvaṃ kṛṣṇena yatra rājasu darśitam |
148 | ratham āropya kṛṣṇena yatra karṇo 'numantritaḥ
upāyapūrvaṃ śauṇḍīryāt pratyākhyātaś ca tena saḥ |
149 | tataś cāpy abhiniryātrā rathāśvanaradantinām
nagarād dhāstinapurād balasaṃkhyānam eva ca |
150 | yatra rājñā ulūkasya preṣaṇaṃ pāṇḍavān prati
śvobhāvini mahāyuddhe dūtyena krūravādinā rathātirathasaṃkhyānam ambopākhyānam eva ca |
151 | etat subahuvṛttāntaṃ pañcamaṃ parva bhārate
udyogaparva nirdiṣṭaṃ saṃdhivigrahasaṃśritam |
152 | adhyāyāḥ saṃkhyayā tv atra ṣaḍaśītiśataṃ smṛtam
ślokānāṃ ṣaṭ sahasrāṇi tāvanty eva śatāni ca |
153 | ślokāś ca navatiḥ proktās tathaivāṣṭau mahātmanā
vyāsenodāramatinā parvaṇy asmiṃs tapodhanāḥ |
154 | ata ūrdhvaṃ vicitrārthaṃ bhīṣmaparva pracakṣate
jambūkhaṇḍavinirmāṇaṃ yatroktaṃ saṃjayena ha |
155 | yatra yuddham abhūd ghoraṃ daśāhāny atidāruṇam
yatra yaudhiṣṭhiraṃ sainyaṃ viṣādam agamat param |
156 | kaśmalaṃ yatra pārthasya vāsudevo mahāmatiḥ
mohajaṃ nāśayām āsa hetubhir mokṣadarśanaiḥ |
157 | śikhaṇḍinaṃ puraskṛtya yatra pārtho mahādhanuḥ
vinighnan niśitair bāṇai rathād bhīṣmam apātayat |
158 | ṣaṣṭham etan mahāparva bhārate parikīrtitam
adhyāyānāṃ śataṃ proktaṃ saptadaśa tathāpare |
159 | pañca ślokasahasrāṇi saṃkhyayāṣṭau śatāni ca
ślokāś ca caturāśītiḥ parvaṇy asmin prakīrtitāḥ vyāsena vedaviduṣā saṃkhyātā bhīṣmaparvaṇi |
160 | droṇaparva tataś citraṃ bahuvṛttāntam ucyate
yatra saṃśaptakāḥ pārtham apaninyū raṇājirāt |
161 | bhagadatto mahārājo yatra śakrasamo yudhi
supratīkena nāgena saha śastaḥ kirīṭinā |
162 | yatrābhimanyuṃ bahavo jaghnur lokamahārathāḥ
jayadrathamukhā bālaṃ śūram aprāptayauvanam |
163 | hate 'bhimanyau kruddhena yatra pārthena saṃyuge
akṣauhiṇīḥ sapta hatvā hato rājā jayadrathaḥ saṃśaptakāvaśeṣaṃ ca kṛtaṃ niḥśeṣam āhave |
164 | alambusaḥ śrutāyuś ca jalasaṃdhaś ca vīryavān
saumadattir virāṭaś ca drupadaś ca mahārathaḥ ghaṭotkacādayaś cānye nihatā droṇaparvaṇi |
165 | aśvatthāmāpi cātraiva droṇe yudhi nipātite
astraṃ prāduścakārograṃ nārāyaṇam amarṣitaḥ |
166 | saptamaṃ bhārate parva mahad etad udāhṛtam
atra te pṛthivīpālāḥ prāyaśo nidhanaṃ gatāḥ droṇaparvaṇi ye śūrā nirdiṣṭāḥ puruṣarṣabhāḥ |
167 | adhyāyānāṃ śataṃ proktam adhyāyāḥ saptatis tathā
aṣṭau ślokasahasrāṇi tathā nava śatāni ca |
168 | ślokā nava tathaivātra saṃkhyātās tattvadarśinā
pārāśaryeṇa muninā saṃcintya droṇaparvaṇi |
169 | ataḥ paraṃ karṇaparva procyate paramādbhutam
sārathye viniyogaś ca madrarājasya dhīmataḥ ākhyātaṃ yatra paurāṇaṃ tripurasya nipātanam |
170 | prayāṇe paruṣaś cātra saṃvādaḥ karṇaśalyayoḥ
haṃsakākīyam ākhyānam atraivākṣepasaṃhitam |
171 | anyonyaṃ prati ca krodho yudhiṣṭhirakirīṭinoḥ
dvairathe yatra pārthena hataḥ karṇo mahārathaḥ |
172 | aṣṭamaṃ parva nirdiṣṭam etad bhāratacintakaiḥ
ekonasaptatiḥ proktā adhyāyāḥ karṇaparvaṇi catvāry eva sahasrāṇi nava ślokaśatāni ca |
173 | ataḥ paraṃ vicitrārthaṃ śalyaparva prakīrtitam
hatapravīre sainye tu netā madreśvaro 'bhavat |
174 | vṛttāni rathayuddhāni kīrtyante yatra bhāgaśaḥ
vināśaḥ kurumukhyānāṃ śalyaparvaṇi kīrtyate |
175 | śalyasya nidhanaṃ cātra dharmarājān mahārathāt
gadāyuddhaṃ tu tumulam atraiva parikīrtitam sarasvatyāś ca tīrthānāṃ puṇyatā parikīrtitā |
176 | navamaṃ parva nirdiṣṭam etad adbhutam arthavat
ekonaṣaṣṭir adhyāyās tatra saṃkhyāviśāradaiḥ |
177 | saṃkhyātā bahuvṛttāntāḥ ślokāgraṃ cātra śasyate
trīṇi ślokasahasrāṇi dve śate viṃśatis tathā muninā saṃpraṇītāni kauravāṇāṃ yaśobhṛtām |
178 | ataḥ paraṃ pravakṣyāmi sauptikaṃ parva dāruṇam
bhagnoruṃ yatra rājānaṃ duryodhanam amarṣaṇam |
179 | vyapayāteṣu pārtheṣu trayas te 'bhyāyayū rathāḥ
kṛtavarmā kṛpo drauṇiḥ sāyāhne rudhirokṣitāḥ |
180 | pratijajñe dṛḍhakrodho drauṇir yatra mahārathaḥ
ahatvā sarvapāñcālān dhṛṣṭadyumnapurogamān pāṇḍavāṃś ca sahāmātyān na vimokṣyāmi daṃśanam |
181 | prasuptān niśi viśvastān yatra te puruṣarṣabhāḥ
pāñcālān saparīvārāñ jaghnur drauṇipurogamāḥ |
182 | yatrāmucyanta pārthās te pañca kṛṣṇabalāśrayāt
sātyakiś ca maheṣvāsaḥ śeṣāś ca nidhanaṃ gatāḥ |
183 | draupadī putraśokārtā pitṛbhrātṛvadhārditā
kṛtānaśanasaṃkalpā yatra bhartṝn upāviśat |
184 | draupadīvacanād yatra bhīmo bhīmaparākramaḥ
anvadhāvata saṃkruddho bhāradvājaṃ guroḥ sutam |
185 | bhīmasenabhayād yatra daivenābhipracoditaḥ
apāṇḍavāyeti ruṣā drauṇir astram avāsṛjat |
186 | maivam ity abravīt kṛṣṇaḥ śamayaṃs tasya tad vacaḥ
yatrāstram astreṇa ca tac chamayām āsa phālgunaḥ |
187 | drauṇidvaipāyanādīnāṃ śāpāś cānyonyakāritāḥ
toyakarmaṇi sarveṣāṃ rājñām udakadānike |
188 | gūḍhotpannasya cākhyānaṃ karṇasya pṛthayātmanaḥ
sutasyaitad iha proktaṃ daśamaṃ parva sauptikam |
189 | aṣṭādaśāsminn adhyāyāḥ parvaṇy uktā mahātmanā
ślokāgram atra kathitaṃ śatāny aṣṭau tathaiva ca |
190 | ślokāś ca saptatiḥ proktā yathāvad abhisaṃkhyayā
sauptikaiṣīkasaṃbandhe parvaṇy amitabuddhinā |
191 | ata ūrdhvam idaṃ prāhuḥ strīparva karuṇodayam
vilāpo vīrapatnīnāṃ yatrātikaruṇaḥ smṛtaḥ krodhāveśaḥ prasādaś ca gāndhārīdhṛtarāṣṭrayoḥ |
192 | yatra tān kṣatriyāñ śūrān diṣṭāntān anivartinaḥ
putrān bhrātṝn pitṝṃś caiva dadṛśur nihatān raṇe |
193 | yatra rājā mahāprājñaḥ sarvadharmabhṛtāṃ varaḥ
rājñāṃ tāni śarīrāṇi dāhayām āsa śāstrataḥ |
194 | etad ekādaśaṃ proktaṃ parvātikaruṇaṃ mahat
saptaviṃśatir adhyāyāḥ parvaṇy asminn udāhṛtāḥ |
195 | ślokāḥ saptaśataṃ cātra pañcasaptatir ucyate
saṃkhyayā bhāratākhyānaṃ kartrā hy atra mahātmanā praṇītaṃ sajjanamanovaiklavyāśrupravartakam |
196 | ataḥ paraṃ śāntiparva dvādaśaṃ buddhivardhanam
yatra nirvedam āpanno dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ ghātayitvā pitṝn bhrātṝn putrān saṃbandhibāndhavān |
197 | śāntiparvaṇi dharmāś ca vyākhyātāḥ śaratalpikāḥ
rājabhir veditavyā ye samyaṅ nayabubhutsubhiḥ |
198 | āpaddharmāś ca tatraiva kālahetupradarśakāḥ
yān buddhvā puruṣaḥ samyak sarvajñatvam avāpnuyāt mokṣadharmāś ca kathitā vicitrā bahuvistarāḥ |
199 | dvādaśaṃ parva nirdiṣṭam etat prājñajanapriyam
parvaṇy atra parijñeyam adhyāyānāṃ śatatrayam triṃśac caiva tathādhyāyā nava caiva tapodhanāḥ |
200 | ślokānāṃ tu sahasrāṇi kīrtitāni caturdaśa
pañca caiva śatāny āhuḥ pañcaviṃśatisaṃkhyayā |
201 | ata ūrdhvaṃ tu vijñeyam ānuśāsanam uttamam
yatra prakṛtim āpannaḥ śrutvā dharmaviniścayam bhīṣmād bhāgīrathīputrāt kururājo yudhiṣṭhiraḥ |
202 | vyavahāro 'tra kārtsnyena dharmārthīyo nidarśitaḥ
vividhānāṃ ca dānānāṃ phalayogāḥ pṛthagvidhāḥ |
203 | tathā pātraviśeṣāś ca dānānāṃ ca paro vidhiḥ
ācāravidhiyogaś ca satyasya ca parā gatiḥ |
204 | etat subahuvṛttāntam uttamaṃ cānuśāsanam
bhīṣmasyātraiva saṃprāptiḥ svargasya parikīrtitā |
205 | etat trayodaśaṃ parva dharmaniścayakārakam
adhyāyānāṃ śataṃ cātra ṣaṭcatvāriṃśad eva ca ślokānāṃ tu sahasrāṇi ṣaṭ saptaiva śatāni ca |
206 | tato 'śvamedhikaṃ nāma parva proktaṃ caturdaśam
tat saṃvartamaruttīyaṃ yatrākhyānam anuttamam |
207 | suvarṇakośasaṃprāptir janma coktaṃ parikṣitaḥ
dagdhasyāstrāgninā pūrvaṃ kṛṣṇāt saṃjīvanaṃ punaḥ |
208 | caryāyāṃ hayam utsṛṣṭaṃ pāṇḍavasyānugacchataḥ
tatra tatra ca yuddhāni rājaputrair amarṣaṇaiḥ |
209 | citrāṅgadāyāḥ putreṇa putrikāyā dhanaṃjayaḥ
saṃgrāme babhruvāhena saṃśayaṃ cātra darśitaḥ aśvamedhe mahāyajñe nakulākhyānam eva ca |
210 | ity āśvamedhikaṃ parva proktam etan mahādbhutam
atrādhyāyaśataṃ triṃśat trayo 'dhyāyāś ca śabditāḥ |
211 | trīṇi ślokasahasrāṇi tāvanty eva śatāni ca
viṃśatiś ca tathā ślokāḥ saṃkhyātās tattvadarśinā |
212 | tata āśramavāsākyaṃ parva pañcadaśaṃ smṛtam
yatra rājyaṃ parityajya gāndhārīsahito nṛpaḥ dhṛtarāṣṭrāśramapadaṃ viduraś ca jagāma ha |
213 | yaṃ dṛṣṭvā prasthitaṃ sādhvī pṛthāpy anuyayau tadā
putrarājyaṃ parityajya guruśuśrūṣaṇe ratā |
214 | yatra rājā hatān putrān pautrān anyāṃś ca pārthivān
lokāntaragatān vīrān apaśyat punarāgatān |
215 | ṛṣeḥ prasādāt kṛṣṇasya dṛṣṭvāścaryam anuttamam
tyaktvā śokaṃ sadāraś ca siddhiṃ paramikāṃ gataḥ |
216 | yatra dharmaṃ samāśritya viduraḥ sugatiṃ gataḥ
saṃjayaś ca mahāmātro vidvān gāvalgaṇir vaśī |
217 | dadarśa nāradaṃ yatra dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ
nāradāc caiva śuśrāva vṛṣṇīnāṃ kadanaṃ mahat |
218 | etad āśramavāsākhyaṃ pūrvoktaṃ sumahādbhutam
dvicatvāriṃśad adhyāyāḥ parvaitad abhisaṃkhyayā |
219 | sahasram ekaṃ ślokānāṃ pañca ślokaśatāni ca
ṣaḍ eva ca tathā ślokāḥ saṃkhyātās tattvadarśinā |
220 | ataḥ paraṃ nibodhedaṃ mausalaṃ parva dāruṇam
yatra te puruṣavyāghrāḥ śastrasparśasahā yudhi brahmadaṇḍaviniṣpiṣṭāḥ samīpe lavaṇāmbhasaḥ |
221 | āpāne pānagalitā daivenābhipracoditāḥ
erakārūpibhir vajrair nijaghnur itaretaram |
222 | yatra sarvakṣayaṃ kṛtvā tāv ubhau rāmakeśavau
nāticakramatuḥ kālaṃ prāptaṃ sarvaharaṃ samam |
223 | yatrārjuno dvāravatīm etya vṛṣṇivinākṛtām
dṛṣṭvā viṣādam agamat parāṃ cārtiṃ nararṣabhaḥ |
224 | sa satkṛtya yaduśreṣṭhaṃ mātulaṃ śaurim ātmanaḥ
dadarśa yaduvīrāṇām āpāne vaiśasaṃ mahat |
225 | śarīraṃ vāsudevasya rāmasya ca mahātmanaḥ
saṃskāraṃ lambhayām āsa vṛṣṇīnāṃ ca pradhānataḥ |
226 | sa vṛddhabālam ādāya dvāravatyās tato janam
dadarśāpadi kaṣṭāyāṃ gāṇḍīvasya parābhavam |
227 | sarveṣāṃ caiva divyānām astrāṇām aprasannatām
nāśaṃ vṛṣṇikalatrāṇāṃ prabhāvānām anityatām |
228 | dṛṣṭvā nirvedam āpanno vyāsavākyapracoditaḥ
dharmarājaṃ samāsādya saṃnyāsaṃ samarocayet |
229 | ity etan mausalaṃ parva ṣoḍaśaṃ parikīrtitam
adhyāyāṣṭau samākhyātāḥ ślokānāṃ ca śatatrayam |
230 | mahāprasthānikaṃ tasmād ūrdhvaṃ saptadaśaṃ smṛtam
yatra rājyaṃ parityajya pāṇḍavāḥ puruṣarṣabhāḥ draupadyā sahitā devyā siddhiṃ paramikāṃ gatāḥ |
231 | atrādhyāyās trayaḥ proktāḥ ślokānāṃ ca śataṃ tathā
viṃśatiś ca tathā ślokāḥ saṃkhyātās tattvadarśinā |
232 | svargaparva tato jñeyaṃ divyaṃ yat tad amānuṣam
adhyāyāḥ pañca saṃkhyātāḥ parvaitad abhisaṃkhyayā ślokānāṃ dve śate caiva prasaṃkhyāte tapodhanāḥ |
233 | aṣṭādaśaivam etāni parvāṇy uktāny aśeṣataḥ
khileṣu harivaṃśaś ca bhaviṣyac ca prakīrtitam |
234 | etad akhilam ākhyātaṃ bhārataṃ parvasaṃgrahāt
aṣṭādaśa samājagmur akṣauhiṇyo yuyutsayā tan mahad dāruṇaṃ yuddham ahāny aṣṭādaśābhavat |
235 | yo vidyāc caturo vedān sāṅgopaniṣadān dvijaḥ
na cākhyānam idaṃ vidyān naiva sa syād vicakṣaṇaḥ |
236 | śrutvā tv idam upākhyānaṃ śrāvyam anyan na rocate
puṃskokilarutaṃ śrutvā rūkṣā dhvāṅkṣasya vāg iva |
237 | itihāsottamād asmāj jāyante kavibuddhayaḥ
pañcabhya iva bhūtebhyo lokasaṃvidhayas trayaḥ |
238 | asyākhyānasya viṣaye purāṇaṃ vartate dvijāḥ
antarikṣasya viṣaye prajā iva caturvidhāḥ |
239 | kriyāguṇānāṃ sarveṣām idam ākhyānam āśrayaḥ
indriyāṇāṃ samastānāṃ citrā iva manaḥkriyāḥ |
240 | anāśrityaitad ākhyānaṃ kathā bhuvi na vidyate
āhāram anapāśritya śarīrasyeva dhāraṇam |
241 | idaṃ sarvaiḥ kavivarair ākhyānam upajīvyate
udayaprepsubhir bhṛtyair abhijāta iveśvaraḥ |
242 | dvaipāyanauṣṭhapuṭaniḥsṛtam aprameyaṃ; puṇyaṃ pavitram atha pāpaharaṃ śivaṃ ca
yo bhārataṃ samadhigacchati vācyamānaṃ; kiṃ tasya puṣkarajalair abhiṣecanena |
243 | ākhyānaṃ tad idam anuttamaṃ mahārthaṃ; vinyastaṃ mahad iha parvasaṃgraheṇa
śrutvādau bhavati nṛṇāṃ sukhāvagāhaṃ; vistīrṇaṃ lavaṇajalaṃ yathā plavena |