This e-text was provided to GRETIL in good faith that no copyright rights have been infringed.
If anyone wishes to assert copyright over this file, please contact the GRETIL management at
The Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL) is a resource platform providing standardized machine-readable texts in Indian languages that have been contributed by various individuals and institutions.
Apparent errors have been silently corrected.
GRETIL normalizes all texts contributed consistently for each language. Sanskrit texts are normalized in accordance with the scheme of the International Alphabet of Sanskrit Transliteration (IAST) in order to facilitate word search across its corpus without additional transformations.
All characters that were fully equivalent to an IAST-conformant character in the text file contributed have been made to conform to the character list below.
Non-conformant characters with additional information including accents, capitalization, and whitespace have been preserved as
If indicated unambiguously in the text file contributed quotation marks have been replaced with the
Unnumbered
Interpretive markup which is visible only in analytic transformations of this file consists of:
A reference is given in the
Tattvasamāsasūtravṛttiḥ /
athātastattvasamāsākhyasāṅkhyasūtrāṇi vyākhyāsyāmaḥ | iha kaścidbrāhmaṇastrividhena duḥkhenābhibhūtaḥ sāṅkhyācāryaṃ kapilamaharṣiṃ śaraṇamupāgataḥ | svakulanāmagotrasvādhyāyaṃ nivedyāha | bhagavan kimiha paraṃ kiṃ yāthātathyaṃ kiṃ kṛtvā kṛtakṛtyaḥ syāmiti | kapila uvāca kathayiṣyāmi |
[aṣṭau prakṛtayaḥ || Tats_1 ||]
atha kā aṣṭau prakṛtaya ityatrocyate | avyaktaṃ buddhirahaṅkāraḥ pañca tanmātrāṇītyetā aṣṭau prakṛtayaḥ | tatrāvyaktaṃ tāvaducyate yathā loke vyajyante ghaṭapaṭakuḍyaśayanakādyā na tathā vyajata ityavyaktam | śrotrādibhirindriyairna gṛhyata ityarthaḥ | kasmāt anādimadhyāntatvānniravayavatvācca ||
sūkṣmamaliṅgamacetanamanādinidhanaṃ tathāprasavadharmi niravayavamekameva hi sādhāraṇametadavyaktam | avyaktasyāmī paryāyaśabdā bhavanti | avyaktaṃ pradhānaṃ brahma paraṃ dhruvaṃ bahudhānakamakṣaraṃ kṣetraṃ tamaḥprasūtamiti |
kā buddhiratrocyate |
adhyavasāyo buddhiḥ |
soyamadhyavasāyo gavādiṣu dravyeṣu yasmāt pratipattiḥ |
evametannānyathā |
gaurevāyaṃ nāśvaḥ |
sthāṇurevāyaṃ na puruṣaḥ |
ityeṣā buddhiḥ |
asyāstu buddheraṣṭau rūpāṇi bhavanti dharmo jñānaṃ vairāgyamaiśvaryamiti |
tatra dharmo nāmādharmaviparyayaḥ śrutismṛtivihitaḥ śiṣṭācārāviruddhaḥ śubhalakṣaṇaḥ |
jñānaṃ nāmājñānaviparyayastattvabhāvabhūtānāṃ sambodhaḥ |
vairāgyaṃ nāmāvairāgyaviparyayaḥ śabdādiviṣayeṣvaprasaktiḥ |
aiśvaryaṃ nāmānaiśvaryaviparyayo 'ṇimādayo 'ṣṭaguṇāḥ |
etāni sāttvikāni catvāri |
adharmo 'jñānamavairāgyamanaiśvaryamiti adharmo nāma dharmaviparyayaḥ śrutismṛtiviruddhaḥ śiṣṭācāraviruddho 'śubhalakṣaṇaḥ |
ajñānaṃ nāma jñānaviparyayastattvabhāvabhūtānāmanavabodhaḥ |
avairāgyaṃ nāma vairāgyaviparyaḥ śabdādiviṣayeṣvabhiṣaṅgaḥ |
anaiśvaryaṃ nāmaiśvaryaviparyayo 'ṇimādirahitatvam |
etāni tāmasāni catvāri |
tatra dharmeṇa nimittenordhvagamanam |
jñānena nimittena mokṣaḥ |
vairāgyeṇa nimittena prakṛtilayaḥ |
aiśvaryanimittenā 'pratihatagatirbhavati |
atrāha ko 'haṅkāra ityucyate | abhimāno 'haṅkāraḥ |
atrāha kāni pañcatanmātrāṇītyucyate | ahaṅkārānvitāni pañcatanmātrāṇi śabdatanmātraṃ sparśatanmātraṃ rūpatanmātraṃ rasatanmātraṃ gandhatanmātraṃ ceti pañcatanmātrāṇi | tatra tāvacchabdatanmātrāṇi śabdeṣvevopalabhyante udāttānudāttasvaritakampitaṣaḍjarṣabhagāndhāramadhyamapañcamadhaivataniṣādādayaḥ śabdaviśeṣādupalabhyante | tasmācchabdatanmātre 'viśeṣaḥ | atha sparśatanmātrāṇi sparśeṣvevopalabhyante tatra mṛdukaṭhinakarkaśapicchilaśītoṣṇādayaḥ sparśaviśeṣā upalabhyante | tasmāt sparśatanmātre 'viśeṣaḥ | rūpatanmātrāṇi rūpeṣvevopalabhyante | tatra śuklaraktakṛṣṇaharitapītahāridramāñjiṣṭhādayo rūpaviśeṣā upalabhyante | tasmādrūpatanmātre 'viśeṣaḥ | tathā rasatanmātrāṇi raseṣvevopalabhyante | tatra kaṭutiktakaṣāyakṣāramadhurāmlalavaṇādayo rasaviśeṣā upalabhyante | tasmādrasatanmātre 'viśeṣaḥ | atha gandhatanmātrāṇi gandha evopalabhyante | tatra surabhirasurabhiśca gandhaviśeṣā upalabhyante | tasmād gandhatanmātre 'viśeṣaḥ | evametatpañcatanmātrāṇi sūcitāni | athaiṣāṃ paryāyaśabdāḥ | tanmātrāṇyaviśeṣāṇi mahābhūtaprakṛtayo bhogyānyaṇavaḥ śāntaghoramūḍhānīti | evametā avyaktabuddhyahaṃkāratanmātrasañjñitā aṣṭau prakṛtayo vyākhyātāḥ | atha kasmāt prakṛtayaḥ | prakurvantīti prakṛtayaḥ |
[ṣoḍaśa vikārāḥ || Tats_2 ||]
atha te ke ṣoḍaśavikārā ityatrocyate | ekādaśendriyāṇi pañcamahābhūtānyete ṣoḍaśavikārāḥ | tatrendriyāṇi tāvaducyante | śrotraṃ tvak cakṣuṣī jihvā ghrāṇamiti pañca buddhīndriyāṇi | śrotraṃ svaviṣayaṃ śabdaṃ gṛhṇāti tvaksparśaviṣayaṃ cakṣū rūpaviṣayaṃ rasanā rasaviṣayaṃ ghrāṇaṃ gandhaviṣayamiti | vākpāṇipādapāyūpasthākhyāni pañca karmendriyāṇi svaṃ svaṃ karma kurvanti | tatra vāgvacanamuccarati | hastau karma kurutaḥ | pādau viharaṇam | pāyurvisargam | upasthamānandam | ubhayātmakaṃ manaḥ | svasaṃkalpavikalpavṛttī kurute | evanekādaśendriyāṇi vyākhyātāni | athaiṣāṃ paryāyāḥ | indriyāṇi karaṇāni vaikārikāṇi khāni niyatāni padāni avadhṛtāni aṇūni akṣāṇīti |
atha kāni pañcamahābhūtānītyatrocyate | pṛthivyaptejovāyvākāśānīti mahābhūtāni | tatra pṛthivī dhāraṇabhāvena pravartamānā caturṇāmupakāraṃ karoti | āpo jalāni saṃgrahabhāvena pravarttamānāścaturṇāmupakāraṃ kurvanti | tejaḥ pācakabhāvena pravartamānaṃ caturṇāmupakāraṃ karoti | vāyurvāhanabhāvena pravartamānaścaturṇāmupakāraṃ karoti | ākāśamavakāśadānena pravartamānaṃ caturṇāmupakāraṃ karoti | śabdasparśarūparasagandhavatī pañcaguṇā pṛthivī | śabdasparśarūparasavatyaścaturguṇā āpaḥ | śabdasparśarūpavat triguṇaṃ tejaḥ | śabdasparśavān dviguṇo vāyuḥ | śabdavadekaguṇamākāśam | evamākhyātāni pañca mahābhūtāni | athaiṣāṃ paryāyāḥ | bhūtāni bhūtaviśeṣāḥ vikārāḥ ākṛtayaḥ tanavaḥ vigrahāḥ śāntāḥ ghorāḥ mūḍhāḥ ityete ṣoḍaśavikārā vyākhyātāḥ |
[puruṣaḥ || Tats_3 ||]
athāha kaḥ puruṣa ityucyate |
puruṣo 'nādiḥ sūkṣmaḥ sarvagataścetano 'guṇo nityo draṣṭā bhoktā 'karttā kṣetravidamalo 'prasavadharmī ceti |
athāha kasmāt puruṣaḥ purāṇāt puriśayanāt purohitavṛttitvācca puruṣaḥ |
atha kasmādanādiḥ |
nāsyādiranto madhyo vā vidyata ityanādiḥ |
kasmāt sūkṣmaḥ |
niravayavatvādatīndriyatvāt sūkṣmaḥ |
kasmāt sarvagataḥ |
sarvaṃ prāptamanena nāsya gaganamastīti sarvagataḥ |
kasmāccetanaḥ |
sukhaduḥkamohopalabdhimattvāt |
kasmādaguṇaḥ |
sattvarajastamāṃsyasminna santyato 'guṇaḥ |
kasmānnityaḥ akṛtakatvādanutpādakatvācca |
kasmād draṣṭā |
prakṛtivikārānupalambhena iti |
kasmādbhoktā |
cetanabhāvāt sukhaduḥkhaparijñānācca |
kasmādakartā |
udāsīnatvādaguṇatvācca |
kasmāt kṣetravid |
kṣetrebhyo guṇān vettīti kṣetravid |
atha kasmādamalaḥ |
śubhāśubhakarmāṇyasmin puruṣe na santītyamalaḥ |
kasmādaprasavadharmī |
nirbījatvāt |
na kiñcidutpādayatītyarthaḥ |
evameṣa sāṃkhyapuruṣo vyākhyātaḥ |
atrāha puruṣaḥ kiṃ kartā akarttā veti |
yadi karttā puruṣaḥ syāt tadā śubhāni kuryāt |
etadvṛttitrayaṃ dṛṣṭvā loke guṇānāṃ kartṛtvaṃ siddhamiti cākarttā puruṣaḥ siddho bhavati ||
tatrāha kimayamekaḥ puruṣo bahavo vetyucyate /
sukhaduḥkhamohasaṅkaraviśuddhakaraṇapāṭavajanmamaraṇakaraṇānāṃ nānātvāt puruṣabahutvaṃ siddhaṃ lokāśramavarṇabhedācca |
yadyekaḥ puruṣaḥ syādekasmin sukhini sarva eva sukhinaḥ syuḥ |
ekasmin duḥkhini sarva eva duḥkhinaḥ syuḥ |
ekasmin karaṇapāṭave sarveṣāmeva karaṇapāṭavaṃ syāt |
ekasmiñjāte sarva eva jāyeran |
ekasmin mṛte sarva eva mriyeranniti |
na caivam itaśca bahavaḥ puruṣāḥ siddhāḥ |
ākṛtigarbhāśayabhāvasaṅgatiśarīravibhāge liṅgabahutvāt |
evaṃ tāvat sāṃkhyācāryāḥ kapilāsuripañcaśikhapatañjaliprabhṛtayo bahūn puruṣān varṇayanti |
tadeva satyamamṛtaṃ sa mokṣaḥ sā parā gatiḥ //
tadakṣaraṃ tat saviturvareṇyaṃ yasmātparaṃ nāparamasti kiñcit //
[traiguṇyam || Tats_4 ||]
atrāha kiṃ traiguṇyaṃ nāmocyate |
sattvarajastamāṃsīti triguṇā eva traiguṇyam |
sattvaṃ nāma prasādalāghavaprasannatābhiṣaṅgaprītituṣṭititikṣāsantoṣādilakṣaṇamanantabhedaṃ samāsataḥ sukhātmakam |
rajo nāma śokatāpasvedastambhodvegaroṣamānādilakṣaṇamanantabhedaṃ samāsato duḥkhātmakam |
[sañcaraḥ || Tats_5 ||]
[pratisañcaraḥ || Tats_6 ||]
atrāha kaḥ sañcaraḥ pratisañcaraśca | atrocyate | utpattiḥ sañcaraḥ pralayaḥ pratisañcaraḥ | tatrotpattirnāmāvyaktāt prāgupadiṣṭāt sarvataḥ puruṣeṇa pareṇādhiṣṭhitā buddhirutpadyate | aṣṭaguṇā buddhiḥ | buddhitattvādahaṅkāra utpadyate | sa cāhaṃkārastrividho vaikārikastaijaso bhūtādiriti | tatra vaikārikādahaṃkārādeva indriyāṇi cotpadyante | bhūtādestanmātrāṇi | taijasādubhayam | tanmātrebhyo bhūtānīti sañcaraḥ | pratisañcaro nāma bhūtāni tanmātreṣu līyante | tanmātrāṇīndriyāṇi cāhaṃkāre | ahaṃkāro buddhau | buddhiravyakte | tadavyaktaṃ kvacinna līyate | kasmādanutpadyamānatvāt prakṛtiṃ puruṣañcaiva viddhyanādi ityevaṃ pratisañcaro vyākhyātaḥ |
[adhyātmam adhibhūtam adhidaivataṃ ca || Tats_7 ||]
tatrāha kiṃ tadadhyātmamadhibhūtamadhidaivataṃ ceti | tatrocyate | buddhiradhyātmam boddhavyamadhibhūtaṃ brahmā tatrādhidaivatam | ahaṃkāro 'dhyātmaṃ mantavyamadhibhūtaṃ rudrastatrādhidaivatam | mano 'dhyātmaṃ saṃkalpitavyamadhibhūtaṃ candrastatrādhidaivatam | śrotramadhyātmaṃ śrotavyamadhibhūtamākāśastatrādhidaivatam | tvagadhyātmaṃ sparśayitavyamadhibhūtaṃ vāyustatrādhidaivatam | cakṣuradhyātmaṃ draṣṭavyamadhibhūtamādityastatrādhidaivatam | jihvādhyātmaṃ rasayitavyamadhibhūtaṃ varuṇastatrādhidaivatam | ghrāṇamadhyātmaṃ ghrātavyamadhibhūtaṃ pṛthvī tatrādhidaivatam | vāgadhyātmaṃ vaktavyamadhibhūtaṃ agnistatrādhidaivatam | pāṇī adhyātmaṃ grahītavyamadhibhūtamindrastatrādhidaivatam | pādāvādhyātmaṃ gantavyamadhibhūtaṃ viṣṇustatrādhidaivatam | pāyuradhyātmamutsraṣṭavyamadhibhūtaṃ mitrastatrādhidaivatam | upasthamadhyātmamānandayitavyamadhibhūtaṃ prajāpatistatrādhidaivatam | evametat trayodaśavidhasya karaṇasyādhyātmamadhibhūtamadhidaivataṃ vyākhyātam |
[pañcābhibuddhayaḥ || Tats_8 ||]
atha kāstāḥ pañcābhibuddhaya ucyate | vyavasāyo 'bhimānecchā kartavyatā kriyeti | abhimukhī buddhiridaṃ karaṇīyaṃ mayeti vyavasāyo buddhikriyā | ātmaparātmasvarūpapratyayābhimukho 'bhimāno 'haṃkāro buddheḥ kriyā | icchā vāñchā saṅkalpo manaso buddhikriyā | śabdādiviṣayālocanaśravaṇādilakṣaṇakartavyatā buddhīndriyāṇāṃ buddhikriyā | vacanādilakṣaṇabuddhikriyā karmendriyāṇāṃ sā kriyeti | evametāḥ pañcābhibuddhayo vyākhyātāḥ |
[pañcakarmayonayaḥ || Tats_9 ||]
atha kāstāḥ pañcakarmayonaya ucyante | dhṛtiḥ śraddhā sukhā 'vividiṣā vividiṣā ca pañcakarmayonayaḥ |
viṣayamadhumiśritāntaḥkāraṇatvamavividiṣā /
kāryakāraṇakṣayakarī vividiṣā prākṛtikī vṛttiḥ /
dhṛtiḥ śraddhā sukhā 'vividiṣā catasro bandhāya vidiṣaikā mokṣāya | evametā pañca karmayonayo vyākhyātāḥ |
[pañcavāyavaḥ || Tats_10 ||]
atrāha ke pañcavāyava ucyante |
prāṇopānaḥ samānaśca udāno vyāna eva ca |
ityete vāyavaḥ pañca śarīreṣu śarīriṇām |
tatra prāṇo nāma vāyurmukhanāsikādhiṣṭhātā praṇayanātprakramaṇācca prāṇa ityabhidhīyate | apāno nāma vāyurnābhyadhiṣṭhitāpanayanādadhogamanāccāpāna ityabhidhīyate | samāno nāma vāyurhṛdadhiṣṭhātā samanayanāt saṅgamanācca samāna ityabhidhīyate | udāno nāma vāyuḥ kaṇṭhādhiṣṭhātā ūrdhvagamanādutkramaṇāccodāna ityabhidhīyate | vyāno nāma vāyuḥ sandhyadhiṣṭhātā vikṣepaṇādvijṛmbhaṇācca vyāna ityabhidhīyate | iti pañcavāyavo vyākhyātāḥ |
[pañcakarmātmānaḥ || Tats_11 ||]
atrāha ke te pañcakarmātmāna ityucyate | vaikārikastaijaso bhūtādiḥ sānumāno niranumānaśca | tatra vaikārikaḥ śubhakarmakartā | taijaso 'śubhakarmakartā | bhūtādirmūḍhakarmakartā | sānumānaḥ śubhamūḍhakarmakartā | niranumāno 'śubhamūḍhakarmakartā caivaṃ pañcakarmātmāno vyākhyātāḥ |
[pañcaparvāvidyā || Tats_12 ||]
atrāha kā sā pañcaparvāvidyetyucyate | tamo moho mahāmohastāmiśro 'ndhatamisraśceti | tatra tamomohāvubhāvaṣṭātmakau | mahāmoho daśātmakaḥ | tāmisrondhatāmisraścāṣṭādaśātmakau | tamo nāmāṣṭasu prakṛtiṣvavyaktabuddhyahaṃkārapañcatanmātrasaṃjñitāsvanātmasvātmābhimānastama ityabhidhīyate | moho nāmāṇimādyaṣṭaiśvaryaprāptaye yo 'bhimāna utpadyate sa moha ityabhidhīyate | mahāmoho nāma dṛṣṭānuśravikeṣu śabdādiviṣayeṣu daśasu vṛttiṣu muktohamiti manyate sa mahāmoha ityabhidhīyate | tāmisro nāmāṣṭaguṇaiśvarye 'ṇimādye daśavidhe ca viṣaye yo dveṣo 'pratihatastatra yad duḥkhamutpadyate 'sau tāmisra ityabhidhīyate | andhatāmisro nāmāṣṭaguṇaiśvarye 'ṇimādye daśavidhe ca viṣaye siddhe maraṇakāle yo viṣāda utpadyate so 'ndhatāmisra ityabhidhīyate | evameṣā pañcaparvā 'vidyā dviṣaṣṭibhedā vyākhyātāḥ |
[aṣṭāviṃśatidhāśaktiḥ || Tats_13 ||]
atrāha kā sāṣṭāviṃśatidhāśaktiratrocyate | ekādaśendriyavadhāḥ saptadaśa tuṣṭisiddhi(buddhi)vadhāḥ | eṣāṣṭāviṃśatidhāśaktiriti | tatrendriyavadhāstāvaducyante | śrotre bādhiryaṃ jihvāyāṃ jaḍatvaṃ tvaci kuṣṭhitvaṃ cakṣuṣyarūpatvaṃ nāsikāyāmaghrāṇatvaṃ vāci mūkatvaṃ hastayoḥ kuṇitvaṃ pādayoḥ paṅgutvaṃ vāgindriya udāvarta upasthendriye klaibyaṃ manasyunmāda ityekādaśendriyavadhāḥ |
[navadhā tuṣṭiḥ || Tats_14 ||]
[aṣṭadhā siddhiḥ || Tats_15 ||]
saptadaśatuṣṭisiddhivadhā nāma viparyayāstuṣṭisiddhīnām | tuṣṭiviparyayāstāvaducyante | tatra nāsti pradhānamiti yā pratipattiranantā | evamahamityātmajñāne tāmasalīnā tathāhaṃkārasyādarśanamavidyā | naiva santi tanmātrāṇi bhūtakāraṇānītyavṛṣṭiḥ | viṣayāṇāmarjane pravṛttirasutārā | rakṣaṇe tu pravṛttirasupārā ca | kṣayadoṣamadṛṣṭvā 'rthe pravṛttirasunetrā | bhogā śaktirasumarīcikā | hiṃsādoṣamapaśyato bhogārambho 'nuttamāmbhasikā | iti tuṣṭiviparyayā navadhā 'tuṣṭayo vyākhyātāḥ |
atha siddhiviparyayā asiddhayo 'ṣṭau cābhidhīyante | nānātvaṃ bhūtamātrasyaikātvamāvirbhūtamatāramucyate | śabdamātraśravaṇādviparītagrahaṇamāsutāraṃ yathā nānātvajño mukta iti śrutvā viparītaṃ pratipanno nānātvajño hyamukta iti | adhyayanaśravaṇābhiniviṣṭasyāpi jaḍatvādasacchāstropahatabuddhitvādvā pañcaviṃśatitattvajñānasiddhirna bhavati tadā 'tāratāraṃ tadajñānam | kasyacidādhyātmikena duḥkhenābhibhūtasyāpi saṃsāre 'nudvegādajijñāsorna jñānaṃ tatpramādam | evamapramuditāpramodamānayoścānyonyayordvayamaparaṃ draṣṭavyam | suhṛdupadiṣṭe 'pyaniścayabuddherajñānam parasparamasampā | asampāvacanādathavā parāṅmukhe gurau durbhāgyasya jñānāsiddhistadajñānamasatpramuditamiti | evamete siddhiviparyayā asiddhayo 'ṣṭau vyākhyātāḥ | evameṣā 'ṣṭaviṃśatidhā 'śaktirvyākhyātā |
atrāha kā sā navadhā tuṣṭiratrocyate | prakṛtiṃ paramārthatvena parikalpya parituṣṭe mādhyasthaṃ labhate tasya tuṣṭyā sā tāntrikī saṃjñā 'mbha iti | aparo buddhiṃ paramārthavena pratipadya parituṣṭastasyāstuṣṭeḥ śalilā iti saṃjñā | anyo 'haṃkāraṃ paramārthatvenābhyupagamya parituṣṭastasyātuṣṭeḥ rodha iti saṃjñā | itarastanmātrāṇi bhogyāni paramārthatvena viniścitya parituṣṭastasya tuṣṭervṛṣṭiriti saṃjñā | evamādhyātmikyaścatasrastuṣṭayo bhavanti | catasṛṣvapi tuṣṭiṣu nāsti mokṣastattvajñānasyāsambhavāt | vāhyārthārjanarakṣaṇakṣayasaṅgahiṃsādidoṣadarśanādviṣayoparame pañcatuṣṭayo bhavanti | arthānāmarjane doṣadarśanāt tuṣṭaḥ pravrajitasyāpi nāsti mokṣastattvajñānābhāvāt | sā pañcamī tuṣṭiḥ sutāretyabhidhīyate | anyorthānāṃ rakṣaṇe doṣadarśanāt tuṣṭaḥ pravrajitasyāpi nāsti mokṣastattvajñānābhāvāt sā ṣaṣṭhī tuṣṭiḥ supāretyuṣyate | anyorthānāṃ kṣayadoṣadarśanāt tuṣṭaḥ pravrajitasyāpi nāsti mokṣastattvajñānābhāvāt sā saptamī tuṣṭiḥ sunetretyabhidhīyate | anyorthānāṃ saṅgadoṣadarśanāt tuṣṭaḥ pravrajitasyāpi nāsti mokṣastattvajñānābhāvāt sāṣṭamī tuṣṭiḥ sumarīciketyabhidhīyate | anyo bhūtānāmarthanimittaṃ hiṃsādidoṣadarśanānnivṛttastuṣṭaḥ pravrajitasyāpi nāsti mokṣastattvajñānābhāvāt sā navamī tuṣṭiruttamāmbhasiketyabhidhīyate | ityetā navatuṣṭayo vyākhyātāḥ |
atrāha kāṣṭau siddhaya ityatrocyate | yadūhane jñānamutpadyate tattvabhāvabhūteṣu sā prathamā siddhistāreyabhidhīyate | yacchabdamātreṇa jñānamutpadyate tattvabhāvabhūteṣu sā siddhiḥ sutāretyabhidhīyate | yadadhyayanena jñānamutpadyate tattvabhāvabhūteṣu sā tṛtīyā siddhistārayantītyabhidhīyate | yadādhyātmikasya duḥkhasyāpanodanaṃ kṛtvā jñānamutpadyate tattvabhāvabhūteṣu sā caturthī siddhiḥ pramuditetyabhidhīyate | yadādhibhautikasya duḥkhasyāpanodanaṃ kṛtvā jñānam utpadyate tattvabhāvabhūteṣu sā pañcamī siddhiḥ pramuditetyabhidhīyate | yadādhidaivikasya duḥkhasyāpanodanaṃ kṛtvā jñānamutpadyate tattvabhāvabhūteṣu sā ṣaṣṭhī siddhiḥ pramodamānetyabhidhīyate | yattu snigdhasaṃsargāvyapayājjñānamutpadyate tattvabhāvabhūteṣu sā sapramī siddhiḥ ramyaketyabhidhīyate | yat paricaryādānena jñānamutpadyate tattvabhāvabhūteṣu paritoṣite gurau siddhiḥ satpramuditetyabhidhīyate | ityetā aṣṭasiddhayo vyākhyātāḥ |
[daśadhā mūlikārthāḥ || Tats_16 ||]
ityete daśamūlikārthāḥ |
saṅghātaparārthatvāditi puruṣāstitvaṃ siddham | bhedānāṃ parimāṇāt kāraṇamastyavyaktamiti paryāyadvayena pradhānasyāstitvaṃ siddham | hetumadanityamityekatvaṃ siddham | prītyaprītiviṣādātmakā ityarthavattvaṃ siddham | nānāvidhairupāyairiti parārthatvaṃ siddham | triguṇamaviveki viṣaya ityanyatvaṃ siddham | tasmācca viparyāsādityakartṛtvaṃ siddham | puruṣasya darśanārthaṃ kaivalyārthaṃ tathā pradhānasyāpīti yogasiddhiḥ | prāpte śarīrabhede caritārthatvāditi viyogasiddhiḥ | janmamaraṇakaraṇānāmiti puruṣabahutvaṃ siddham | cakrabhramivaditi śeṣavṛttiḥ siddhā | ete daśamūlikārthā vyākhyātāḥ | eteṣāṃ daśānāṃ prāgupadiṣṭānāṃ ca pañcāśatpratyayāḥ | ete ca ṣaṣṭipadārthāḥ ṣaṣṭitantramityucyate |
[anugrahasargaḥ || Tats_17 ||]
atrāha ko 'nugrahasargaḥ atrocyate | bāhyān pañcatanmātrebhyaścotpādyānugrahasargadhyānotpannenādhāravarjitān putrān dṛṣṭvā tebhyastanmātrebhyo 'nugrahasargamasṛjadbrahmā |
[caturdaśavidho bhūtasargaḥ || Tats_18 ||]
atrāha kaścaturdaśavidho bhūtasarga ityatrocyate |
aṣṭavikalpo daivaḥ paiśāco rākṣaso yākṣo gāndharva aindraḥ prājāpatyo brāhma ityaṣṭau devayonayaḥ |
pañcadhā tiryagyonaśca paśupakṣimṛgasarīsṛpasthāvarā iti |
gavādimūṣakāntāḥ paśavaḥ |
garuḍādimaśakāntāḥ pakṣiṇaḥ |
siṃhādiśṛgālāntāḥ mṛgāḥ |
śeṣādikīṭāntāḥ sarīsṛpāḥ |
[trividho dhātusargaḥ || Tats_19 ||]
samāsato ye tridhāḥ sargāḥ tatrāha kastrividho dhātusargaḥ atrocyate sūkṣmāḥ mātāpitṛjāḥ prabhūtā iti |
jñānendriyapañcaprāṇabuddhimanasāṃ gaṇaḥ sūkṣmaḥ |
[trividho bandhaḥ || Tats_20 ||]
atrāha kastrividho bandya ityatrocyate | prakṛtibandho vaikārikabandho dakṣiṇābandhaśceti | tatra prakṛtibandho nāmāṣṭau prakṛtayastāḥ paratenābhimanyamānasya prakṛtilayaḥ prakṛtibandha ityucyate | tatra vaikārikabandho nāma pravrajitānāṃ laukikānāṃ vaikārikairindriyairvaśīkṛtānāṃ śabdādiviṣaye praśaktānāmajitendriyāṇāmajñānināṃ kāmamohitānāṃ vaikārikabandha ityucyate | dakṣiṇābandho nāma brahmacārigṛhasthabhikṣuvaikhānasānāṃ kāmamohopahatacetasāmabhimānapūrvikāṃ dakṣiṇāṃ prayacchatāṃ dakṣiṇābandha ityucyate | iti trividho bandho vyākhyātaḥ | uktaṃ ca |
[trividho mokṣaḥ || Tats_21 ||]
atrāha kastrividho mokṣa ityatrocyate |
jñānodrekādindriyarāgopaśamāt kṛtsnakṣayācceti |
[trividhaṃ pramāṇam || Tats_22 ||]
kiṃ trividhaṃ pramāṇamityatrocyate |
dṛṣṭamanumānamāptavacanaṃ ceti etat trividhaṃ pramāṇam |
dṛṣṭaṃ tāvadvyākhyāyate yāvadindriyāṇāṃ pañcendriyārthāḥ pratyakṣā eva dṛṣṭam |
anumānam pramāṇaṃ liṅgadarśane jāyamānaṃ jñānam |
yathā meghodayena vṛṣṭiḥ sādhyate bakapaṅktibhiḥ salilam dhūmenāgniḥ tadanumānam |
pratyakṣeṇānumānena vā yortho na sādhyate sa āptavacanāt sādhyate |
evametat trividhaṃ pramāṇamabhihitam | atrāha tena trividhena pramāṇena kiṃ sādhyate atrocyate | yathā loke mānena prasthādinā dhānyāni mīyante | tulayā candanādīni dravyāṇi | evamanena tattvabhāvabhūtāni pramīyante | trividhena duḥkhenābhibhūto brāhmaṇaḥ kapilamaharṣiśaraṇamupāgataḥ atrāha |
[trividhaṃ duḥkham || Tats_23 ||]
kiṃ trividhaṃ duḥkhamityatrocyate |
ādhyātmikamādhibhautikamādhidaivikamiti |
tatrādhyātmikaṃ dvividhaṃ śārīraṃ mānasaṃ ceti |
śarīre bhavaṃ śārīram manasi bhavaṃ mānasaṃ ceti |
tatra śārīraṃ nāma vātapittaśleṣmaṇāṃ vaiṣamyādyadduḥkhamutpadyate jvarātisāravisūcikāmūrchādikaṃ tacchārīramucyate |
kāmakrodhalobhamohamaderṣyādikaṃ priyaviyogādikaṃ tanmānasamityucyate |
adhibhūtebhyo bhavamādhibhautikam |
mānuṣapaśumṛgasarīsṛpasthāvarebhyo yadduḥkhamutpadyate tadādhibhautikam |
adhidevebhyo jātamādhidaivikam |
śītoṣṇavātavarṣāsannipātādinimittaṃ yadduḥkhamutpadyate tadādhidaivikam |
anena trividhena duḥkhenābhibhūtasya brāhmaṇasya jijñāsotpanā |
iti śrītattvasamāsākhyā sūtravṛttiḥ samāptā ||