This e-text was provided to GRETIL in good faith that no copyright rights have been infringed.
If anyone wishes to assert copyright over this file, please contact the GRETIL management at
The Göttingen Register of Electronic Texts in Indian Languages (GRETIL) is a resource platform providing standardized machine-readable texts in Indian languages that have been contributed by various individuals and institutions.
Apparent errors have been silently corrected.
GRETIL normalizes all texts contributed consistently for each language. Sanskrit texts are normalized in accordance with the scheme of the International Alphabet of Sanskrit Transliteration (IAST) in order to facilitate word search across its corpus without additional transformations.
All characters that were fully equivalent to an IAST-conformant character in the text file contributed have been made to conform to the character list below.
Non-conformant characters with additional information including accents, capitalization, and whitespace have been preserved as
If indicated unambiguously in the text file contributed quotation marks have been replaced with the
Unnumbered
Interpretive markup which is visible only in analytic transformations of this file consists of:
A reference is given in the
mahāyānasūtrālaṃkāraḥ
|| oṃ ||
namaḥ sarvabuddhabodhisattvebhyaḥ
prathamo 'dhikāraḥ
arthajño 'rthavibhāvanāṃ prakurute.........[ityādi] koṣadeśamārabhya ko 'laṃkaroti | arthajñaḥ | kamalaṃkāramalaṃkaroti arthavibhāvanāṃ kurute | kena vācā padaiścāmalaiḥ | amalayā vācetiṣa........[pauryādinā] amalaiḥ padairiti yuktaiḥ sahitairiti vistaraḥ | na hi vinā vācā padavyañjanairartho vibhāvayituṃ śakyata iti | kasmai duḥkhasyottaraṇāya duḥkhitajane kāruṇyatastanmayaḥ | duḥkhitajane yatkāruṇyaṃ tasmātkāruṇyatastanmaya iti kāruṇyamayaḥ | kasyālaṃkāraṃ karoti | dharmasyottamayānadeśitavidheḥ | uttamayānasya deśito vidhiryasmindharme tasya dharmasya | kasminnalaṃkaroti | sattveṣu tadgāmiṣu | nimittasaptamyeṣā.........[mahāyāna]gāmisattvanimittamityarthaḥ | katividhamalaṃkāraṃ karoti | pañcavidham | śliṣṭāmarthagatiṃ niruttaragatāṃ pañcātmikāṃ darśayan | śliṣṭāmiti yuktām | niruttaragatāmityanuttarajñāna[yāna]gatām |
tāmidānīṃ pañcātmikāmarthagatiṃ dvitīyena ślokena darśayati |
ghaṭitamiva suvarṇaṃ vārijaṃ vā vibuddhaṃ
sukṛtamiva subhojyaṃ bhujyamānaṃ kṣudhārtaiḥ |
MSA_Bagchi 2
anena ślokena pañcabhirdṛṣṭāntaiḥ sa hi dharmaḥ pañcavidhamarthamadhikṛtya deśitaḥ sādhyaṃ vyutpādyaṃ cintyamacintyaṃ pariniṣpannaṃ cādhigamārthaṃ pratyātmavedanīyaṃ bodhipakṣasvabhāvam | so 'nena sūtrālaṃkāreṇa vivṛtaḥ prītimagryāṃ dadhāti | yathākramaṃ ghaṭitasuvarṇādivat |
yadā sa dharmaḥ prakṛtyaiva guṇayuktaḥ kathaṃ so 'laṃkriyata ityasya codyasya parihārārthaṃ tṛtīyaḥ ślokaḥ |
anena kiṃ darśayati | yathā bimbaṃ bhūṣayā prakṛtyaiva guṇavat ādarśagataṃ darśanavaśādviśiṣṭaṃ prāmodyaṃ janayatyevaṃ sa dharmaḥ subhāṣitaiḥ prakṛtyaiva guṇayukto 'pi satataṃ vibhaktārthastuṣṭiṃ viśiṣṭāṃ janayati | buddhimatāmatastuṣṭiviśeṣotpādanādalaṃkṛta iva bhavatīti |
ataḥ paraṃ tribhiḥ ślokaistasmindharme trividhamanuśaṃsaṃ darśayatyādarotpādanārtham |
trividho 'nuśaṃsaḥ | āvaraṇaprahāṇahetutvamauṣadhopamatvena | dvayavyavastha iti vyañjanārthavyavasthaḥ | vibhutvahetutvamabhijñādivaiśeṣikaguṇairśvaryadānādrājopamatvena | āryadha[ja]nopabhogahetutvaṃ ca anartha[rgha]jātyaratnopamatvena | parīkṣakajana āryajano veditavyaḥ |
naivedaṃ mahāyānaṃ buddhavacanaṃ kutastasyāyamanuśaṃso bhaviṣyatītyatra vipratipannāstasya buddhavacanatvaprasādhanārthaṃ kāraṇavibhājyamārabhya ślokaḥ |
ādāvavyākaraṇāt yadyetatsaddharmāntarāyipaścātkenāpyutpāditam | kasmādādau bhagavatā na vyākṛtamanāgatabhaya[bhaṃga]vat | samapravṛtteḥ samakālaṃ ca śrāvakayānena mahāyānasya pravṛttirupalabhyate na paścāditi kathamasyābuddhavacanatvaṃ vijñāyate | agocarānnāyamevamudāro gambhīraśca dharmastārkikāṇāṃ gocaraḥ | tīrthikaśāstreṣu tatprakārānupalambhāditi | nāyamanyairbhāṣito yujyate | ucyamāne 'pi tadanadhimukteḥ | siddherathānyenābhisaṃbudhya bhāṣitaḥ | siddhamasya buddhavacanatvam | sa eva buddho yo 'bhisaṃbudhya evaṃ bhāṣate | bhāvābhāve 'bhāvādyadi mahāyānaṃ kiṃcidasti tasya bhāva[ve] siddhamidaṃ buddhavacanamato 'nyasya mahāyānasyābhāvāt | atha nāsti tasyābhāve śrāvakayānasyāpyabhāvāt | śrāvakayānaṃ buddhavacanaṃ na mahāyānamiti na yujyate vinā buddhayānena buddhānāmanutpādāt | pratipakṣatvāt | bhāvyamānaṃ ca mahāyānaṃ sarvanirvikalpajñānāśrayatvena kleśānāṃ pratipakṣo bhavati tasmād buddhavacanam | rutānyatvāt | na cāsya yathārutamarthastasmānna yathārutārthānusāreṇedamabuddhavacanaṃ veditabyam |
yaduktamādāvavyākaraṇādityanābhogādetadanāgatāṃ bhagavatā na vyākṛtamiti kasyacit syādata upekṣāyā ayoge ślokaḥ |
anena kiṃ darśayati | tribhiḥ kāraṇairanāgatasya mahataḥ śāsanopadravasyopekṣā na yujyate | buddhānāmayatnato jñānapravṛtteḥ pratyakṣacakṣuṣkatayā śāsanarakṣāyāśca[yāṃ ca] yatnavatvāt | anāgatajñānasamarthyācca sarvakālāvyāhatajñānatayeti |
yaduktaṃ bhāvābhāve 'bhāvāditi | etadeva śrāvakayānaṃ mahāyānametenaiva mahābodhiprāptiriti kasyacitsyādataḥ śrāvakayānasya mahāyānatvāyoge ślokaḥ |
vaikalyātparārthopadeśasya | na hi śrāvakayāne kaścitparārtha upadiṣṭaḥ śrāvakāṇāmātmano nirvidvirāgavimuktimātropāyopadeśāt | na ca svārtha eva pareṣūpadiśyamānaḥ parārtho bhavitumarhati | virodhāt | svārthe hi paro niyujyamānaḥ svārtha eva prayujyate sa ātmana eva parinirvāṇārthaprayukto 'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyata iti viruddhametat | na ca śrāvakayānenaiva cirakālaṃ bodhau ghaṭamāno buddho bhavitumarhati | anupāyatvāt | anupāyo hi śrāvakayānaṃ buddhatvasya na cānupāyena ciramapi prayujyamānaḥ prārthitamarthaṃ prāpnoti | śrṛṅgādiva dugdhaṃ na bhasrayā[bhasrāyāḥ] | athānyathāpyatropadiṣṭaṃ yathā bodhisattvena prayoktavyam | tathāpyanupadeśānna śrāvakayānameva mahāyānaṃ bhaviturmahati | na hi sa tādṛśa upadeśa etasminnupalabhyate |
viruddhameva cānyonyaṃ śrāvakayānaṃ mahāyānaṃ cetyanyonyavirodhe ślokaḥ |
kathaṃ viruddham | pañcabhirvirodhaiḥ | āśayopadeśaprayogopastambhakālavirodhaiḥ | śrāvakayāne hyātmaparinirvāṇāyaivāśayastadarthamevopadeśastadarthameva prayogaḥ parīttaśca puṇyajñānasaṃbhārasaṃgṛhīta upastambhaḥ, kālena cālpena tadarthaprāptiryāvattribhirapi janmabhiḥ | mahāyāne tu sarvaṃ viparyayeṇa | tasmādanyonyavirodhād yad yānaṃ hīnaṃ hīnameva tat | na tanmahāyānaṃ bhavitumarhati |
buddhavacanasyedaṃ lakṣaṇaṃ yatsūtre 'vatarati vinaye saṃdṛśyate dharmatāṃ ca na vilomayati | na caivaṃ mahāyānam, sarvadharmaniḥsvabhāvatvopadeśāt | tasmānna buddhavacanamiti kasyacitsyādato lakṣaṇāvirodhe ślokaḥ |
anena ślokena kiṃ darśayati | avataratyevedaṃ svasmin mahāyānasūtre svasya ca kleśasya[kleśaḥ?] vinayaḥ[vinaye]saṃdṛśyate | yo mahāyāne bodhisattvānāṃ kleśaḥ uktaḥ | vikalpakleśā hi bodhisattvāḥ | audāryagāmbhīryalakṣaṇatvācca | na dharmatāṃ vilomayatyathaiva hi dharmatā mahābodhiprāptaye tasmānnāsti lakṣaṇavirodhaḥ |
agocarādityuktamatarstakagocaratvāyoge ślokaḥ |
adṛṣṭasatyāśrayo hi tarkaḥ kaścidāgamaniśrito bhavati | aniyataśca bhavati kālāntareṇānyathāpratyavagamāt | avyāpī ca na sarvajñeyaviṣayaḥ | saṃvṛtisatyaviṣayaśca na paramārthaviṣayaḥ | khedavāṃśca pratibhānaparyādānāt | mahāyānaṃ tu na niśritaṃ yāvadakhedavat | śatasāhasrikādyanekasūtropadeśāt | ato na tarkasya tadviṣayaḥ |
anupāyatvāt śrāvakayāne na buddhatvaṃ prāptamityuktam, atha mahāyānaṃ kathamupāyo yukta ityupāyatvayoge ślokaḥ |
anena ślokena kiṃ darśayati | prabhāvaudāryadeśanayā sattvānāṃ paripākaḥ prabhāvādhimuktito ghaṭanāt | gāmbhīryadeśanayā avikalpanā, ata etasya dvayasyāsmin mahāyāne deśanā | sa copāyo niruttare jñāne, tābhyāṃ yathākramaṃ sattvānāṃ paripācanādātmanaśca buddhadharmaparipākāditi |
ye punarasmāt trasanti tadarthamasthānatrāsādīnave kāraṇatvena ślokaḥ |
trāsāsthāne trāsastadasthānatrāsaḥ | dāhakaraṇo bhavatyapāyeṣu | kiṃ kāraṇam | mahataḥ apuṇyaskandhaprasavasya karaṇāt | kiyantaṃ kālamiti dīrghasamayam | evaṃ paścādādīnavaḥ | yena ca kāraṇena yāvantaṃ ca kālaṃ tat saṃdarśayati | kiṃ punaḥ kāraṇe tu satīti caturvidhaṃ trāsakāraṇaṃ darśayati | gotraṃ cāsya na bhavati sanmitraṃ vā avyutpannamatirvā bhavati mahāyānadharmatāyāṃ pūrvaṃ vānupacitaśubho bhavati | patati mahato 'rthāditi mahābodhisaṃbhārārthāt | aprāptaparihāṇito 'paramādīnavaṃ darśayati |
trāsakāraṇamuktamatrāsakāraṇaṃ vaktavyamityatrāsakāraṇatve ślokaḥ |
tadanyānyā[nyasyā?]bhāvāditi tato 'nyasya mahāyānasyābhāvāt | atha śrāvakayānameva mahāyānaṃ syādanyasya śrāvakasya pratyekabuddhasya vābhāvaḥ syāt | sarva eva hi buddhā bhaveyuḥ | paramagahanatvācca | sarvajñajñānamārgasyānugamācca tulyakālapravṛttyā | vicitrasyākhyānāt | vicitraścātra saṃbhā[sā?]ramārga ākhyāyate na kevalaṃ śūnyataiva | tasmāda[ā]bhiprāyikenānena bhavitavyamiti | dhruvakathanayogād, bahumukhādabhīkṣṇaṃ cātra śūnyatā kathyate bahumiśca paryāyaisteṣu teṣu sūtrānteṣu tasmādbhavitavyamatra mahatā prayojanena | anyathā hi satkṛtpratiṣedhamātrakṛtamabhabiṣyaditi | yathākhyānaṃ nārthāt na cāsya yathārutamartho 'smādapi trāso na yuktaḥ | bhagavati ca bhāvātigahanādatigahanaśca buddhānāṃ bhāvo durājñeyastasmānnāsmābhistadajñānāttrasitavyamiti | evaṃ yoniśaḥ pravicayādviduṣāṃ trāso na bhavati |
dūrānupraviṣṭajñānagocaratve ślokaḥ |
śrutaṃ niśrityādau manaskāraḥ prabhavati yo yoniśa ityarthaḥ | yoniśo manaskārāttattvārthaviṣayaṃ jñānaṃ prabhavati lokottarā samyagdṛṣṭiḥ, tatastatphalasya dharmasya prāptiḥ, tatastasmin prāpte matirvimuktijñānaṃ prādurbhavati | evaṃ yadā pratyātmaṃ sā matirbhavati, kathamasati tasminneṣā vyavasitirniścayo bhavati naivedaṃ buddhavacanamitie |
atrāsapadasthānatve ślokaḥ |
yadi tāvadahamasya na boddhetyuttrāsapadam, tanna yuktam | atha buddho 'pi gambhī[bhī?] rasya padārthasya na boddhā sa kiṃ gabhīraṃ deśayiṣyatītyuttrāsapadam, tadayuktam | atha gambhī[bhī]raṃ kasmādatarkagamyamityuttrāsapadam, tanna yuktam | atha kasmād gabhīrārthavidāmeva mokṣo na tārkikāṇāmityuttrāsapadam, tanna yuktam |
anadhimuktita eva tatsidvau ślokaḥ |
yasya hīnā cādhika[cādhi]muktiḥ, tataśca hīna eva dhātuḥ samudāgata ālayavijñānabhāvanā | hīnaireva sahāyaiḥ samānādhimuktidhātukairyaḥ parivāritastasyāsminnaudāryagāmbhīryasudeśite mahāyānadharme yadyadhimuktirnāsti, ata eva siddhamutkṛṣṭamidaṃ mahāyānamiti |
aśrutasūtrāntapratikṣepāyoge ślokaḥ |
kāmaṃ tāvadadhimuktirna syādaśrutānāṃ tu sūtrāntānāmaviśeṣeṇa pratikṣepo na yuktaḥ | śrutānusāreṇaiva hi buddhimattvaṃ labdhvā yaḥ śruta evāvajñāṃ karoti mūḍhaḥ sa satyevāvaśiṣṭe śrute vicitre cāprameye ca kutaḥ kāraṇānniścayameti na tadbuddhavacanamiti | na hi tasya śrutādanyabdalamasti tasmādaśrutvā pratikṣepo na yuktaḥ |
yadapi ca śrutaṃ tadyoniśo manasi kartavyaṃ nāyoniśa ityayoniśomanasikārādīnave ślokaḥ |
svapratyaya iti svayaṃdṛṣṭiparāmarśako, na vijñānāmantikādarthaparyeṣī | hānimupaiti buddheriti yathābhū[ru]tajñānādaprāptiparihānitaḥ | dharmasya ca svākhyātatāṃ pratikṣipati tannidānaṃ cāpuṇyaprabhāvāt kṣatiṃ prāpnoti | dharme ca pratighātamāvaraṇaṃ ca dharmavyasanasaṃvartanīyaṃ karmetyayamatrādīnavaḥ |
ayathāvataścā[ayathārutañcā]rthamavijānato 'pi pratighāto na yukta iti pratighātāyoge ślokaḥ |
prakṛtipraduṣṭa iti prakṛtisāvadyaḥ | tasmādupekṣaiva varam | kasmāt | sā hyadoṣā | pratighātastu sadoṣaḥ |
| mahāyānasūtrālaṃkāre mahāyānasiddhyadhikāraḥ prathamaḥ ||
dvitīyo 'dhikāraḥ
śaraṇagamanaviśeṣasaṃgrahaślokaḥ |
sa eva paramaḥ śaraṇaṃ gatānāmiti | kena kāraṇena | caturvidhasvabhāvārthaviśeṣaṇena | caturvidho 'rthaḥ sarvatragābhyupagamādhigamābhibhūtibhedato veditavyaḥ | sarvatragārthaḥ | abhyupagamārthaḥ | adhigamārthaḥ | abhibhavārthaḥ | te punaruttaratra nirdekṣyante |
tathāpyatra śaraṇapragatānāṃ bahuduṣkarakāryatvāt kecinnotsahante | ślokaḥ |
etena tasya śaraṇagamanavyavasāyasya praṇidhānapratipattiviśeṣābhyāṃ yaśohetutvaṃ darśayati | phalaprāptiviśeṣeṇa mahārthatvam |
pūrvādhikṛte sarvatragārthe ślokaḥ |
etena caturvidhaṃ sarvatragārthaṃ...........................
asāṃketikaṃ dharmatāaprātilambhikaṃ ceti prabhedalakṣaṇā pravṛttiraudārikasūkṣmaprabhedena |
śaraṇapratipattiviśeṣaṇe ślokaḥ |
atra śaraṇagamanasthāṃ mahārthatāṃ svaparārthapratipattibhyāṃ darśayati | svārthapratipattiḥ punarbahuprakārāprameyaguṇavṛddhyā | aprameyatvaṃ tarkasaṃkhyākālāprameyatayā veditavyam | na hi sā guṇavṛddhistarkeṇa prameyā na saṃkhyayā na kālenātyantikatvāt | parārthapratipattirāśayataśca karuṇāsphuraṇena prayogataśca mahāyānadharmaprathanena | mahāyānaṃ hi mahāryadṛśāṃ dharmaḥ |
|| mahāyānasūtrālaṃkāre śaraṇagamanādhikāro dvitīyaḥ ||
tṛtīyo 'dhikāraḥ
gotraprabhedasaṃgrahaślokaḥ
anena gotrasyāstitvamagratvaṃ svabhāvo liṅgaṃ bheda ādīnapravo 'nuśaṃso dvidhaupamyaṃ cetyeṣa prabhedaḥ saṃgṛhītaḥ | ete ca prabhedāḥ pratyekaṃ caturvidhāḥ |
anena gotrāstitvavibhāge ślokaḥ |
nānādhātukatvātsattvānāmaparimāṇo dhātuprabhedo yathoktamakṣarāśisūtre | tasmādevaṃjātīyako 'pi dhātubhedaḥ pratyetavyaḥ iti | asti yānatraye gotrabhedaḥ | adhimuktibhedo 'pi sattvānāmupalabhyate | prathamata eva kasyacit kvacideva yāne 'dhimuktirbhavati | so 'ntareṇa gotrabhedaṃ na syāt | utpāditāyāmapi ca pratyayavaśenādhimuktau pratipattibheda upalabhyate kaścinnirboḍhā bhavati kaścinneti so 'ntareṇa gotraprabhedaṃ na syāt | phalabhedaścopalabhyate hīnamadhyaviśiṣṭā bodhayaḥ | so 'ntareṇa gotrabhedaṃ na syāt bījānurūpatvāt phalasya |
agratvavibhāge ślokaḥ |
atra gotrasya caturvidhena nimittatvenāgratvaṃ darśayati | taddhi gotraṃ kuśalamūlānāmudagratve nimittaṃ, sarvatve, mahārthatve, akṣayatve ca | na hi śrāvakāṇāṃ tathodagrāṇi kuśalamūlāni, na ca sarvāṇi santi, balavaiśāradyādyabhāvāt | na ca mahārthānyaparārthatvāt | na cākṣayāṇyanupadhiśeṣanirvāṇāvasānatvāt |
lakṣaṇavibhāge ślokaḥ |
etena caturvidhaṃ gotraṃ darśayati | prakṛtisthaṃ samudānītamāśrayasvabhāvamāśritasvabhāvaṃ ca tadeva yathākramam | tatpunarhetubhāvena sat phalabhāvenāsat guṇottāraṇārthena gotraṃ veditavyaṃ guṇā uttarantyasmādudbhavantīti kṛtvā |
liṅgavibhāge ślokaḥ |
caturvidhaṃ liṅgaṃ bodhisattvagotre | ādiprayogata eva kāruṇyaṃ sattveṣu | adhimuktirmahāyānadharme | kṣāntirduṣkaracaryāyāṃ sahiṣṇutārthena | samācāraśca pāramitāmayasya kuśalasyeti |
prabhedavibhāge ślokaḥ |
samāsena caturvidhaṃ gotraṃ niyatāniyataṃ tadeva yathākramaṃ pratyayairahāryaṃ hāryaṃ ceti |
ādīnavavibhāge ślokaḥ |
bodhisattvagotre samāsena caturvidha ādīnavo yena gotrastho 'guṇeṣu pravartate | kleśabāhulyam, akalyāṇamitratā, upakaraṇavighātaḥ, pāratantryaṃ ca |
anuśaṃsavibhāge ślokaḥ |
caturvidho bodhisattvasya gotre 'nuśaṃsaḥ | cireṇāpāyān gacchati | kṣipraṃ ca tebhyo mucyate | mṛdukaṃ ca duḥkhaṃ teṣūpapannaḥ pratisaṃvedayate | saṃvignacetāstadupapannāṃśca sattvānkaruṇāyamānaḥ paripācayati |
mahāsuvarṇagotraupamye ślokaḥ |
mahāsuvarṇagotraṃ hi caturvidhasya suvarṇasyāśrayo bhavati | prabhūtasya, prabhāsvarasya, nirmalasya, karmaṇyasya ca | tatsādharmyeṇa bodhisattvagotramaprameyakuśalamūlāśrayaḥ | jñānāśrayaḥ | kleśanairmalyāprāptyāśrayaḥ | abhijñādiprabhāvāśrayaśca | tasmānmahāsuvarṇagotropamaṃ veditavyam |
mahāratnagotraupamye ślokaḥ |
mahāratnagotraṃ hi caturvidharatnāśrayo bhavati | jātyasya varṇasaṃpannasya saṃsthānasaṃpannasya pramāṇasaṃpannasya ca | tadupamaṃ bodhisattvagotraṃ veditavyam, mahābodhinimittatvāt, mahājñānanimittatvāt, āryasamādhinimittatvāt, cittasya hi saṃsthitiḥ samādhiḥ, mahāsattvaparipākanimittatvācca bahusattvaparipācanāt |
agotrasthavibhāge ślokaḥ |
aparinirvāṇadharmaka etasminnagotrastho 'bhipretaḥ | sa ca samāsato dvividhaḥ | tatkālāparinirvāṇadharmā atyantaṃ ca | tatkālāparinirvāṇadharmā caturvidhaḥ | duścaritaikāntikaḥ, samucchinnakuśalamūlaḥ, amokṣabhāgīyakuśalamūlaḥ, hīnakuśalamūlaścāparipūrṇasaṃbhāraḥ | atyantāparinirvāṇadharmā tu hetuhino yasya parinirvāṇagotrameva nāsti |
prakṛtiparipuṣṭagotramāhātmye ślokaḥ |
yadgābhī[mbhī]ryodāryavādini parahitakriyārthamukte vistīrṇe mahāyānadharme gāmbhīryaudāryārthamajñātvaivādhimuktirvipulā bhavati, pratipattau cotsāhaḥ [cākhedaḥ] saṃpattiścāvasāne mahābodhirdvayagatāyāḥ (MSA_Bagchi 14) saṃpatteḥ paramā, tatprakṛtyā guṇavataḥ paripuṣṭasya ca bodhisattvagotrasya māhātmyaṃ veditavyam | dvayagatā iti dvaye laukikāḥ śrāvakāśca | parameti viśiṣṭā |
phalato gotraviśeṣaṇe ślokaḥ |
svaparahitaphalasya bodhivṛkṣasya praśastamūlatvamanena bodhisattvagotraṃ saṃdarśitam |
|| mahāyānasūtrālaṃkāre gotrādhikārastṛtīyaḥ ||
caturtho 'dhikāraḥ
cittotpādalakṣaṇe ślokaḥ |
mahotsāhā saṃnāhavīryeṇa gambhīraduṣkaradīrghakālapratipakṣotsa[ttyu]tsahanāt | mahārambhā yathāsaṃnāhaprayogavīryeṇa | mahārthā ātmaparahitādhikārāt | mahodayā mahābodhisamudāgamatvāt | so 'yaṃ trividho guṇaḥ paridīpitaḥ, puruṣakāraguṇo dvābhyāṃ padābhyāmarthakriyāguṇaḥ phalaparigrahaguṇaśca dvābhyām | dvayārthā mahābodhisattvārthakriyālambanatvāt | iti triguṇā dvayālambanā ca catenā cittotpāda ityucyate |
cittotpādaprabhede ślokaḥ |
caturvidho bodhisattvānāṃ cittotpādaḥ | ādhimokṣiko 'dhimukticaryābhūmau | śuddhādhyāśayikaḥ saptasu bhūmiṣu | vaipākiko 'ṣṭamyādiṣu | anāvaraṇiko buddhabhūmau |
cittotpādaviniścaye cattvāraḥ ślokāḥ |
tathāyaṃ viniścayaḥ | kiṃmūla eṣa catuvirdho bodhisattvānāṃ cittotpādaḥ kimāśayaḥ kimadhimokṣaḥ kimālambanaḥ kiṃyānaḥ kiṃpratiṣṭhaḥ kimādīnavaḥ kimanuśaṃsaḥ kiṃniryāṇaḥ (MSA_Bagchi 16) kiṃparyavasāna iti | āha | karuṇāmūlaḥ | sadāsattvahitāśayaḥ | mahāyānadharmādhimokṣaḥ | tajjñānaparyeṣṭyākāreṇa tajjñānālambanāt [naḥ] | uttarottaracchandayānaḥ | bodhisattvaśīlasaṃvarapratiṣṭhaḥ | paripantha ādīnavaḥ | kaḥ punastatparipantho vipakṣasyānyayānacittasyotthāpanādhivāsanā vā | puṇyajñānamayakuśaladharmavṛddhyanuśaṃsaḥ | sadāpāramitābhyāsaniryāṇaḥ | bhūmiparyavasānaśca pratisvaṃ bhūmiprayogāt | yasyāṃ bhūmau yaḥ prayuktastasya tadbhūmiparyavasānaḥ |
samādānasāṃketikacittotpāde ślokaḥ |
yo hi parākhyānāccittotpādaḥ paravijñāpanātsa ucyate samādānasāṃketikaḥ | sa punarmitrabalādvā bhavati kalyāṇamitrānurodhāt | hetubalādvā gotrasāmarthyāt | kuśalamūladvātīta[tadgotra]puṣṭitaḥ | śrutabalādvā tatra tatra dharmaparyāye bhāṣyamāṇe bahūnāṃ bodhicittotpādāt | śubhābhyāsādvā dṛṣṭa iva dharme satataśravaṇodgrahaṇadhāraṇādibhiḥ | sa punarmitrabalādadṛḍhodayo veditavyaḥ | hetvādibalād dṛḍhodayaḥ |
pāramārthikacittotpāde sapta ślokāḥ |
prathamena ślokenopadeśapratipattyadhigamaviśeṣaiḥ pāramārthikatvaṃ cittotpādasya darśayati | sa ca pāramārthikaścittotpādaḥ pramuditāyāṃ bhūmāviti [pramuditābhūmiḥ] | prāmodyaviśiṣṭatāyāstatra kāraṇaṃ darśayati | tatra dharmeṣu samacittatā dharmanairātmyapratibodhāt | sattveṣu samacittatā ātmaparasamatopagamāt | sattvakṛtyeṣu samacittatā ātmana iva teṣāṃ duḥkhakṣayākāṅkṣaṇāt | buddhatve samacittatā taddharmadhātorātmanyabhedapratibodhāt | tasminneva ca pāramārthikacittotpāde ṣaḍarthā veditavyāḥ | janma audāryamutsāha āśayaśuddhiḥ pariśiṣṭakauśalyaṃ niryāṇaṃ ca | tatra janma bījamātṛgarbhadhātrīviśeṣādveditavyam | audāryaṃ daśamahāpraṇidhānābhinirhārāt | utsāho dīrghakālikaduṣkarākhedāt | āśayaśuddhirāsannabodhijñānāttadupāyajñānalābhācca | pariśiṣṭakauśalyamanyāsu bhūmiṣu kauśalyam | niryāṇaṃ yathāvyavasthānabhūmimanasikāreṇa | kathaṃ manasikāreṇa, tasya bhūmivyavasthānasya kalpanājñānātkalpanāmātrametaditi | tasyaiva ca kalpanājñānasyāvikalpanāt |
aupamyamāhātmye ṣaṭ ślokāḥ |
prathamacittotpādo bodhisattvānāṃ pṛthivīsamaḥ sarvabuddhadharmatatsaṃbhāraprasavarasya pratiṣṭhābhūtatvāt | āśayasahagataścittotpādaḥ kalyāṇasuvarṇasadṛśo hitasukhādhyāśayasya vikārābhajanāt | prayogasahagataḥ śuklapakṣanavacandropamaḥ kuśaladharmavṛddhigamanāt | adhyāśayasahagato bahnisadṛśa indhanākaraviśeṣeṇevāgnistasyottarottaraviśeṣādhigamanāt | viśeṣādhigamāśayo hyadhyāśayaḥ | dānapāramitāsahagato mahānidhanopama āmiṣasaṃbhogenāprameyasattvasaṃtarpaṇādakṣayatvācca | śīlapāramitāsahagato ratnākaropamaḥ sarvaguṇaratnānāṃ tataḥ prasavāt | kṣāntipāramitāsahagataḥ sāgaropamaḥ sarvāniṣṭoparipātairakṣobhyatvāt | vīryapāramitāsahagato vajropamo dṛḍhatvādabhedyatayā | dhyānapāramitāsahagataḥ parvatarājopamo niṣkampatvādavikṣepataḥ | prajñāpāramitāsahagato bhaiṣajyarājopamaḥ sarvakleśajñeyāvaraṇavyādhipraśamanāt | apramāṇasahagato mahāsuhṛtsaṃnibhaḥ sarvāvasthaṃ satvānupekṣakatvāt | abhijñāsahagataścintāmaṇisadṛśo yathādhimokṣaṃ tatphalasamṛddheḥ | saṃgrahavastusahagato dinakarasadṛśo vineyasasyaparipācanāt | pratisaṃvitsahagato gandharvamadhuraghoṣopamo vineyāvarjakadharmadeśakatvāt | pratiśaraṇasahagato mahārājopamo 'vipraṇāśahetutvāt | puṇyajñānasaṃbhārasahagataḥ koṣṭhāgāropamo bahupuṇyajñānasaṃbhārakoṣasthānatvāt | bodhipakṣasahagato mahārājapathopamaḥ sarvāryapudgalayātānuyatatvāt | śamathavipaśyanāsahagato yānopamaḥ sukhavahanāt | dhāraṇā-pratibhānasahagato gandharvopamaḥ udakadhāraṇākṣayodbhedasādharmyeṇa śrutāśrutadharmārthadhāraṇākṣayodbhedataḥ | dharmoddānasahagata ānandaśabdasadṛśo mokṣakāmānāṃ vineyānāṃ priyaśrāvaṇāt | ekāyanamārgasahagato nadīśro[sro]taḥ samaḥ svarasavāhitvāt | anutpattikadharmakṣāntilābhe ekāyanatvaṃ tadbhūmigatānāṃ bodhisattvānāmabhinnakāryakriyātvāt | upāyakauśalyasahagato meghopamaḥ sarvasattvārthakriyātadadhīnatvāttuṣitabhavanavāsādisaṃdarśanataḥ | yathā meghātsarvabhājanalokasaṃpattyaḥ | eṣa ca dvāviṃśatyupamaścittotpāda āryākṣayamatisūtre 'kṣagatānusāreṇānugantavyaḥ |
cittānutpādaparibhāṣāyāṃ ślokaḥ |
tena cittotpādena varjitāḥ sattvāścaturvidhaṃ sukhaṃ na labhante yadbodhisattvānāṃ parārthacintanātsukham | (MSA_Bagchi 19) yacca parārthopāyalābhāt | yacca mahābhisaṃdhyarthasaṃdarśanāt gambhīramahāyānasvato[sūtrā]bhiprāyikārthavibodhataḥ | yacca paramatattvasya dharmanairātmyasya saṃdarśanātsukham |
cittotpādapraśaṃsāyāṃ durgatiparikhedanirbhayatāmupādāya ślokaḥ |
tasya cittavarasya sahodayābdodhisattvasya susaṃvṛtaṃ cittaṃ bhavatyanantasattvādhiṣṭhānād duṣkṛtādato 'sya durgatito bhayaṃ na bhavati | sa ca dvayaṃ vardhayan śubhaṃ ca karma-kṛpāṃ ca nityaṃ ca śubhī bhavati kṛpāluśca tena sadā modate | sukhenāpi śubhitvāt | duḥkhenāpi parārthakriyānimittena kṛpālutvāt | ato 'sya bahukarttavyatāparikhedādapi bhayaṃ na bhavati |
akaraṇasaṃvaralābhe ślokaḥ |
asya piṇḍārtho yasya para eva priyataro nātmā parārthaṃ svaśarīrajīvite nirapekṣatvāt | sa kathamātmārthaṃ paropaghātena duṣkṛte karmaṇi pravartsyatīti |
cittāvyāvṛttau ślokau |
māyopamasarvadharmekṣaṇātsa bodhisattvaḥ saṃpattikāle kleśebhyo na vibheti | udyānayātropamopapattīkṣaṇāt vipattikāle duḥkhānna bibheti | tasya kuto bhayābdodhicittaṃ vyāvartiṣyate | api ca svaguṇā maṇḍanaṃ bodhisattvānām | parahitātprītirbhojanam | saṃcintyopapattirudyānabhūmiḥ | ṛddhivikurvitaṃ krīḍāratirbodhisattvānāmevāsti | nābodhisattvānām | teṣāṃ kathaṃ cittaṃ vyāvartiṣyate |
duḥkhatrāsapratiṣedhe ślokaḥ |
api ca yasya parārthamudyogavataḥ karuṇātmakatvādavīcirapi ramyaḥ sa kathaṃ parārthanimittairduḥkhotpādairbhave punastrāsamāpatsyate | yato 'sya duḥkhāttrāsaḥ syāccittasya vyāvṛttirbhavati |
sattvopekṣāpratiṣedhe ślokaḥ |
yasya mahākaruṇācāryeṇa nityoṣitaḥ ātmā paraduḥkhaiśca duḥkhitaṃ cetastasyotpanne parārthaṃ karaṇīye yadi paraiḥ kalyāṇamitraiḥ samādāpanā kartavyā bhavati atilajjanā |
kauśīdyaparibhāṣāyāṃ ślokaḥ |
śirasi mahāntaṃ sattvabhāraṃ vinidhāya bodhisattvaḥ śithilaṃ parākramamāṇo na śobhate | śataguṇaṃ hi sa vīryaṃ kartumarhati śrāvakavīryāt tathā hi svaparabandhanairvividhairatyarthaṃ baddhaḥ kleśakarmajanmasvabhāvaiḥ |
|| mahāyānasūtrālaṃkāre cittotpādādhikāraścaturthaḥ ||
pañcamo 'dhikāraḥ
pratipattilakṣaṇe ślokaḥ |
tatra mahāśrayā cittotpādāśrayatvāt | mahārambhā svaparārthārambhāt | mahāphalodayā mahābodhiphalatvāt | ata eva yathākramaṃ mahādānā sarvasattvopādānāt | mahādhivāsanā sarvaduḥkhādhivāsanāt | mahārthasaṃpādanakṛtyakārikā vipulasattvārthasaṃpādanāt |
svaparārthanirviśeṣatve ślokaḥ |
paratrātmasamānacittatāṃ labdhvādhimuktito vā sāṃketikacittotpādalābhe jñānato vā pāramārthikacittotpādalābhe | ātmato vā punaḥ paratra viśiṣṭatarāmiṣṭatāṃ labdhvā tenaiva ca kāraṇenātmanaḥ parārthe viśiṣṭasaṃjñino bodhisattvasya kaḥ svārthaḥ parārtho vā | nirviśeṣaṃ hi tasyobhayamityarthaḥ |
parārthaviśeṣaṇe ślokaḥ |
yathā svātmanaḥ parārtho viśiṣyate tatsādhayati parārthamātmano 'tyarthaṃ saṃtāpanāt |
parārthapratipattivibhāge dvau ślokau |
trividhe sattvanikāye hīnamadhyaviśiṣṭagotrastheḥ trayodaśavidho bodhisattvasya parārthaḥ | sudeśanānuśāsanyādeśanāpratihāryābhyām | āvarjanā ṛddhiprātihāyerṇa | avatāraṇā śāsanābhyupagamanāt | vinītirarthe 'vatīrṇānāṃ saṃśayacchedanam | paripācanā kuśale | avavādaścittasthitiḥ prajñāvimuktiḥ, abhijñādibhirviśeṣakairguṇaiḥ samudāgamaḥ | tathāgatakule janma, aṣṭabhyāṃ bhūmau vyākaraṇaṃ daśamyāmabhiṣekaśca | saha tathāgatajñānenetyeṣa triṣu gotrastheṣu yathāyogaṃ trayodaśavidhaḥ parārtho bodhisattvasya |
parārthapratipattisaṃpattau ślokaḥ |
yathāsau parārthapatipattiḥ saṃpannā bhavati tathā saṃdarśayati | kathaṃ cāsau saṃpannā bhavati | yadi gotrasthajanānurūpāviparītā ca deśanā bhavati | anunnatā cāvarjanā | amamā cāvatāraṇā | na ṛddhayā manyate na cāvatāritānsattvānmamāyati | vicakṣaṇā cārthe vinītipratipattirbhavati | kṣamā ca śubhe paripācanāpratipattiḥ | dāntā cāvavādādipratipattiḥ | na hyadānto 'vavādādiṣu pareṣāṃ samarthaḥ | sudūragā ca kulodayādipratipattiḥ | na hyadūragatayā pratipattyā kulodayādayaḥ pareṣāṃ kartuṃ śakyāḥ | sarvā caiṣā, parārthapratipattirbodhisattvānāmakṣayā bhavatyabhyupagatasattvākṣayatvādato 'pi saṃpannā veditavyā |
pratipattiviśeṣaṇe dvau ślokau |
tatra kāmānāṃ mahābhayatvaṃ bahukāyikacaitasikaduḥkhadurgatigamanahetutvāt | calaṃ viparyāsasukhaṃ rūpārūpyabhavapriyāṇāmanityatvātparamārthaduḥkhatvācca saṃskāraduḥkhatayā | ādhayaḥ kleśā veditavyā duḥkhādhānāt | vimūḍho janaḥ sadā svasukhārthaṃ pratipannaḥ sukhaṃ nāpnoti duḥkhamevāpnoti | bodhisattvastu parārthaṃ pratipannaḥ svaparārthaṃ saṃpādya nirvṛtisukhaṃ prāpnotyayamasyāparaḥ pratipattiviśeṣaḥ |
gocarapariṇāmane ślokaḥ |
yena yena prakāreṇa cakṣurādīndriyagocare vicitre bodhisattvaḥ pravartate | īryāpathavyāpāracāre vartamānastena tena prakāreṇa saṃbaddhasādṛśyavacanairhitārthaṃ sattveṣu tatsarvamabhisaṃskaroti | yathā gocarapariśuddhisūtre vistareṇa nirdiṣṭam |
sattveṣvakṣāntipratiṣedhe ślokaḥ |
sadā kleśairasvatantrīkṛtacetane jane na saṃdoṣamupaiti bodhisattvaḥ | kiṃ kāraṇam | akāmakāreṇaiṣāṃ vipratipattayo bhavantīti viditvā karuṇāvṛddhigamanāt |
pratipattimāhātmye ślokaḥ |
caturvidhaṃ māhātmyaṃ saṃdarśayati | abhibhavamāhātmyaṃ sakalaṃ bhavatrayaṃ gatiṃ ca pañcavidhāmabhibhūyagamanāt | yathoktaṃ prajñāpāramitāyāṃ, rūpaṃ cetsubhūta[te] bhāvo 'bhaviṣyannābhāvo nedaṃ mahāyānaṃ sadevamānuṣāsuralokamabhibhūya niryāsyatīti vistaraḥ | nirvṛtimāhātmyamapratiṣṭhanirvāṇānugatatvāt | guṇavṛddhimāhātmyaṃ sattvāparityāgamāhātmyaṃ ceti |
|| mahāyānasūtrālaṃkāre pratipattyadhikāraḥ pañcamaḥ ||
ṣaṣṭho 'dhikāraḥ
paramārthalakṣaṇavibhāge ślokaḥ |
advayārtho hi paramārthaḥ | tamadvayārthaṃ pañcabhirākāraiḥ saṃdarśayati | na satparikalpitaparatantralakṣaṇābhyāṃ, na cāsatpariniṣpannalakṣaṇena | na tathā parikalpitaparatantrābhyāṃ pariniṣpannasyaikatvābhāvāt | na cānyathā tābhyamevānyatvābhāvāt | na jāyate na ca vyetyanabhisaṃskṛtatvāddharmadhātoḥ | na hīyate na ca vardhate saṃkleśavyavadānapakṣayornirodhotpāde tad[thā]vasthatvāt | na viśudhyati prakṛtyasaṃkliṣṭatvāt na ca na viśudhyati āgantukopakleśavigamāt | ityetatpañcavibhamadvayalakṣaṇaṃ paramārthalakṣaṇaṃ veditavyam |
ātmadṛṣṭiviparyāsapratiṣedhe ślokaḥ |
na tāvadātmadṛṣṭirevātmalakṣaṇā | nāpi duḥsaṃsthitatā | tathā hi sā vilakṣaṇā ātmalakṣaṇātparikalpitāt | sā punaḥ pañcopādānaskandhāḥ kleśadauṣṭhulyaprabhāvitatvāt | nāpyato dvayādanyadātmalakṣaṇamupapadyate | tasmānnāstyātmā | bhrama eṣa tūtpanno yeyamātmadṛṣṭistasmādeva cātmābhāvonmokṣo 'pi bhramamātrasaṃkṣayo veditavyaḥ, na tu kaścinmuktaḥ |
viparyāsaparibhāṣāyāṃ dvau ślaukau |
kathaṃ nāmāyaṃ loko bhrāntimātramātmadarśanaṃ niḥśritya satatānubaddhaṃ duḥkhasvabhāvaṃ saṃskārāṇāṃ na paśyati | avedako jñānena tasyā duḥkhaprakṛteḥ | vedako 'nubhavena (MSA_Bagchi 25) duḥkhasyā[sya] duḥkhito duḥkhasyāprahīṇatvāt | na duḥkhiuto duḥkhayuktasyātmano 'satvāt | dharmamayo dharmamātratvāt pudgalanairātmyena | na ca dharmamayo dharmanairātmyena | yadā ca loko bhāvānāṃ pratītyasamutpādaṃ pratyakṣaṃ paśyati taṃ taṃ pratyayaṃ pratītya te te bhāvā bhavantīti | tatkathametāṃ dṛṣṭiṃ śrayate 'nyakāritaṃ darśanādikaṃ na pratītyasamutpannamiti | katamo 'yamīdṛśastamaḥ prakāro lokasya yadvidyamānaṃ pratītyasamutpādamavipaśyannavidyamānamātmānaṃ nirīkṣate | śakyaṃ hi nāma tamasā vidyamānamadraṣṭuṃ syānna tvavidyamānaṃ draṣṭhumiti |
asatyātmani śamajanmayoge ślokaḥ |
na cāsti saṃsāranirvāṇayoḥ kiṃcinnānākaraṇaṃ paramārthavṛttyā nairātmyasya samatayā | tathāpi janmakṣayānmokṣaprāptirbhavatyeva śubhakarmakāriṇāṃ ye mokṣamārgaṃ bhāvayanti | viparyāsaparibhāṣāṃ kṛtvā-
tatpratipakṣapāramārthikajñānapraveśe catvāraḥ ślokāḥ |
ekena saṃbhṛtasaṃbhāratvaṃ dharmacintāsuviniśri[ści]tatvaṃ samādhi[dhiṃ]niśrityabhāvanānmanojalpācca teṣāṃ dharmāṇāmarthaprakhyānāvagamāttatpraveśaṃ darśayati | asaṃkhyeyaprabhedakālaṃ pāramasya (MSA_Bagchi 26) paripūraṇamityanantapāram | dvitīyena manojalpamātrānarthānviditvā tadābhāse cittamātre 'vasthānamiyaṃ bodhisattvasya nirvedhabhāgīyāvasthā | tataḥ pareṇa dharmadhātoḥ pratyakṣato['va?] gamane dvayalakṣaṇena viyukto grāhyagrāhakalakṣaṇena | iyaṃ darśanamārgāvasthā | tṛtīyena yathāsau dharmadhātuḥ pratyakṣatāmeti tad darśayati | kathaṃ cāsau dharmadhātuḥ pratyakṣatāmeti | cittādanyadālambanaṃ grāhyaṃ nāstītyavagamya buddhyā tasyāpi cittamātrasya nāstitvāvagamanaṃ grāhya[ā]bhāve grāhakābhāvāt | dvaye cāsya [dvayasyāsya?] nāstitvaṃ viditvā dharmadhātāvavasthānamatadgatirgrāhyagrāhakalakṣaṇābhyāṃ rahitaṃ evaṃ dharmadhātuḥ pratyakṣatāmeti | caturthena bhāvanāmārgāvasthāyāmāśrayaparivartanāt pāramārthikajñānapraveśaṃ darśayati | sadā sarvatra samatānugatenāvikalpajñānabalena yatra tatsamatānugataṃ paratantre svabhāve tadāśrayasya dūrānupraviṣṭasya doṣasaṃcasya dauṣṭhulyalakṣaṇasya mahāgadeneva viṣasya nirasanāt |
paramārthajñānamāhātmye ślokaḥ |
buddhavihite sudharme suvyavasthāpite sa paramārthajñānapraviṣṭo bodhisattvaḥ saṃpiṇḍitadharmālambanasya mūlacittasya dharmadhātau matimupanividhāya yā smṛtirūpalabhyate tāṃ sarvāṃ smṛtipravṛttiṃ kalpanāmātrāmavagacchatyevaṃ guṇārṇavasya pāraṃbuddhatvamāśu vrajatītyetatparamārthajñānasya māhātmyam |
|| mahāyānasūtrālaṃkāre tattvādhikāraḥ ṣaṣṭhaḥ ||
saptamo 'dhikāraḥ
prabhāvalakṣaṇavibhāge ślokaḥ |
pareṣāmupapattau jñānaṃ cyutopapādābhijñā | vāci jñānaṃ divyaśrotrābhijñāyāṃ[yayā] vācaṃ tatra gatvopapannā bhāṣante | citte jñānaṃ cetaḥ paryāyābhijñā | pūrvaśubhāśubhādhāne jñānaṃ pūrvanivāsābhijñā | yatra vineyāstiṣṭhanti tatsthānagamanajñānaṃ ṛddhiviṣayābhijñā | niḥsaraṇe jñānamāsravakṣayābhijñā, yathā sattvā upapattito niḥsarantīti | eṣu ṣaṭsvartheṣu sarvatra laukadhātau saprabhedeṣu padāparokṣamavyāhataṃ jñānaṃ sa prabhāvo bodhisattvānāṃ ṣaḍabhijñāsaṃgṛhītaḥ | prabhāvalakṣaṇavibhāge svabhāvārthaṃ uktaḥ |
hetvarthamārabhya ślokaḥ |
yena niśrayeṇa yena jñānena yena manasikāreṇa tasya prabhāvasya samudāgamastatsaṃdarśayati |
phalārthamārabhya ślokaḥ |
trividhaṃ phalamasya prabhāvasya saṃdarśayati | ātmana āryādisukhavihāramatulyaṃ cotkṛṣṭaṃ ca lokadhātvantareṣu gatvā buddhānāṃ pūjanaṃ sattvānāṃ viśodhanaṃ ca |
karmārthaṃ ṣaḍvidhamārabhya catvāraḥ ślokāḥ |
darśanakarma saṃdarśanakarma cārabhya ślokaḥ |
svayaṃ ca sarvalokadhātūnāṃ sasattvānāṃ savivartasaṃvartānāṃ māyopamatvadarśanāt | pareṣāṃ yatheṣṭaṃ tatsaṃdarśanāt | anyaiśca vicitraiḥ kampanajvalanādiprakāraiḥ | daśavaśitālābhāt | yathā daśabhūmike 'ṣṭamyāṃ bhūmau nirdiṣṭāḥ |
raśmikarmārabhya ślokaḥ |
dvividhaṃ raśmikarma saṃdarśayati | apāyopapannānāṃ ca prasādaṃ janayitvā svargopapādanam | mārabhavanānāṃ ca samārakāṇāṃ kampanodvejanam |
vikrīḍanakarma cārabhya ślokaḥ |
aprameyasamādhivikrīḍitasaṃdarśanāt buddhaparṣanmaṇḍalamadhye trividhena nirmāṇena sadā sattvārthakaraṇācca | trividhaṃ nirmāṇaṃ śilpakarmasthānanirmāṇam | vineyavaśenayatheṣṭopapattinirmāṇam | uttamanirmāṇaṃ ca tuṣitabhavanavāsādikam |
kṣetrapariśuddhikarma ārabhya ślokaḥ |
dvividhapāpaviśodhanayā | bhājanapariśodhanayā jñānavaśitvādyatheṣṭaṃ sphaṭikavaidūryādimayabuddhakṣetrasaṃdarśanataḥ | sattvapariśodhanayā ca buddhanāmavirahiteṣu lokadhātuṣūpapannānāṃ sattvānāṃ buddhanāmasaṃśrāvaṇayā prasādaṃ grāhayitvā tadavirahiteṣu lokadhātuṣūpapādanāt |
yogārthamārabhya ślokaḥ |
trividhaṃ yogaṃ pradarśayati | sattvaparipācanaśaktiyogaṃ praśaṃsāyogamādeyavākyatāyogaṃ ca |
vṛttyarthamārabhya ślokaḥ |
ṣaḍbhiḥ prabhedairbodhisattvasya prabhāvo vartate | abhijñāvidyāvimokṣābhibhvāyatanakṛtsnāyatanāpramāṇasamādhiprabhedaiḥ |
evaṃ ṣaḍarthena vibhāgalakṣaṇena prabhāvaṃ darśayitvā tanmāhātmyodbhāvanārthaṃ ślokaḥ |
trividhaṃ māhātmyaṃ darśayati | vaśitāmāhātmyaṃ svayaṃ paramajñānavaśitvaprāptyā kleśāsvavaśasya jagataḥ svavaśe sthāpanāt | abhiratimāhātmyaṃ sadā parahitakriyaikārāmatvāt | bhavanirbhayatāmāhātmyaṃ ca |
|| prabhāvādhikāraḥ mahāyānasūtrālaṃkāre saptamaḥ ||
aṣṭamo 'dhikāraḥ
bodhisattvaparipāke saṃgrahaḥ ślokaḥ |
rūcirmahāyānadeśanādharme, prasādastaddeśike, praśamaḥ kleśānām, anukampā sattveṣu, kṣamā duṣkaracaryāyāṃ, medhā grahaṇadhāraṇaprativedheṣu, prabalatvamadhigame, ahāryatā māraparapravādibhiḥ, prāhāṇikāṅgaiḥ samanvāgatatvam | bhṛśamiti rūcyādīnāmadhimātratvaṃ darśayati | eṣa samāsena bodhisattvānāṃ navaprakāra ātmaparipāko veditavyaḥ |
rūciparipākamārabhya ślokaḥ |
sumitratāditrayaṃ satpuruṣasaṃsevā saddharmaśravaṇaṃ yoniśomanasikāraśca | ugravīryatā adhimātro vīryārambhaḥ | parārdhaniṣṭhā sarvācintyasthānanirvicikitsatā | uttamadharmasaṃgraho mahāyānadharmarakṣā, tatpratipannānāmupadravebhyo rakṣaṇāt |
bodhisattvasya mahāyānadharmaparigrahamadhikṛtyedaṃ rūciparipākalakṣaṇaṃ veditavyam | yena kāraṇena paripacyate sumitratāditrayeṇa | yaśca tasyāḥ paripāka ugravīryaparārdhaniṣṭhāyuktaḥ svabhāvaḥ | yatkarma cottamadharmasaṃgrahakaraṇāttadetena paridīṣitam |
prasādaparipākamārabhya ślokaḥ |
tatparipāko 'pi kāraṇataḥ svabhāvataḥ karmataśca paridīpitaḥ | guṇajñatā ityapi sa bhagavāṃstathāgata iti vistareṇa kāraṇam | avetyaprabhāva[sāda]lābhādabhedyacittatā svabhāvaḥ |
āśusamādhilābhastatphalasya cābhijñādikasya pratyanubhavanaṃ karma |
praśamaparipākamārabhya ślokaḥ |
kleśavinodanā bodhisattvasya praśamaḥ | tatparipāko 'pi kāraṇataḥ svabhāvataḥ karmataśca paridīpitaḥ | indriyāṇāṃ smṛtisaṃprajanyābhyāṃ susaṃvṛtiḥ kāraṇam | kliṣṭavitarkavarjanā svabhāvaḥ | pratipakṣabhāvanāyāṃ nirantarāyatvaṃ kuśalābhirāmatā ca karma |
kṛpāparipākalakṣaṇamadhikṛtya ślokaḥ |
svaprakṛtyā ca gotreṇa paraduḥkhadarśanena nihīnayānaparivarjanatayā ca paripacyata itikāraṇam | viśeṣagāmitvaṃ paripākavṛddhigamanāt svabhāvaḥ | sarvalokaśreṣṭhātmabhāvatā karma avinivartanīyabhūmau |
kṣāntiparipākalakṣaṇamārabhya ślokaḥ |
dhṛtiḥ sahanaṃ kṣāntiriti paryāyāḥ tatatparipāke gotraṃ pratisaṃkhyānaṃ bhāvanā ca kāraṇam | tīvrāṇāṃ śītādiduḥkhānāmadhivāsanāsvabhāvaḥ | kṣamasya viśeṣagāmitvaṃ kuśalābhirāmatā ca karma |
medhāparipākamārabhya ślokaḥ |
tatra medhānukūlā vipākaviśuddhiḥ kāraṇam | śrutacintitabhāvitacirakṛtacirabhāṣitānāmasaṃmoṣatā subhāṣitadurbhāṣitārthasupraviṣṭatā ca smṛtermedhāparipākasvabhāvaḥ | lokottaraprajñotpādanayogyatā karma |
balavatvapratilambhaparipākamārabhya ślokaḥ |
tatra puṇyajñānadvayena tasya puṇyajñānadvayasya bījapuṣṭatā tatparipāke kāraṇam | adhigamaṃ pratyāśrayayogyatā tatparipākasvabhāvaḥ | manorathasaṃpattirjagadagrabhūtatā ca karma |
ahāryatāparipākamārabhya ślokaḥ |
tatparipākasya saddharme yuktivicāraṇākṛta āśayaḥ kāraṇam | māranirantarāyatā svabhāvo yadā māro na punaḥ śankotyantarāyaṃ kartum | viśeṣādhigamaḥ parapakṣadūṣaṇaṃ ca karma |
prāhāṇikāṅgasamanvāgamaparipākamadhikṛtya ślokaḥ |
tatparipākasya kāraṇaṃ kuśalamūlopacayaḥ | āśrayasya vīryārambhakṣamatvaṃ svabhāvaḥ | vivekotkṛṣṭatā kuśalābhirāmatā ca karma |
navavidhātmaparipākamāhātmyamārabhya ślokaḥ |
dvividhaṃ tanmāhātmyam | paraparipāke pratiśaraṇatvam | satataṃ dharmakāyavṛddhiśca | tata eva jagato 'grabandhubhūtaḥ |
sattvaparipākavibhāge ekādaśa ślokāḥ |
anena paripākasvabhāvaṃ darśayati | yathā vraṇasya srāvaṇayogyatā paripākaḥ | bhojanasya ca bhogayogyatā | evaṃ sattvānāmāśraye vraṇabhojanasthānīye srāvaṇasthānīyaṃ vipakṣaśamanam | bhogasthānīyaśca pratipakṣopabhogaḥ | tadyogyatā āśrayasya paripāka iti | vipakṣapratipakṣāvatra pakṣadvayaṃ veditavyam |
dvitīyaślokaḥ |
anena paripākaprabhedaṃ darśayati | kleśavigamena pācananā [pācanā?] vipācanā | sarvato yānatrayeṇa pācanā paripācanā | bāhyaparipākaviśiṣṭatvāt prakṛṣṭā pācanā prapācanā | yathāvineyadharmadeśanāttadanurūpā pācanā anupācanā | satkṛtya pācanā supācanā | adhigamena pācanā adhipācanā aviparītārthena | nityā pācanā nipācanā aparihāṇīyārthena | krameṇottarottarapācanā utpācanā | ityayamaṣṭaprakāraḥ pariparipākaprabhedaḥ |
tṛtīyacaturthau ślokau |
ābhyāṃ kiṃ darśayati | yādṛśenāśayena bodhisattvaḥ sattvānparipācayati tamāśayaṃ darśayati | mātāpitṛbāndhavāśayaviśiṣṭaṃ lokātmavātsalyaviśiṣṭaṃ ca hitasukhasaṃyojanāt | ātmavatsalastu loka ātmānaṃ hite ca sukhe ca saṃniyojayati |
avaśiṣṭaiḥ ślokairyena prayogeṇa sattvānparipācayati taṃ pāramitā pratipattyā saṃdarśayati |
yādṛśena dānena yathā sattvānparipācayati tadārabhya ślokaḥ |
trividhena dānena pācayati | sarvasvaśarīrabhogadānena aviṣamadānena atṛptidānena ca | kathaṃ paripācayati dṛṣṭadharmasaṃparāyānugraheṇa | avighātenecchāparipūrṇāt [pūraṇāt] | anāgatena [tena] ca saṃgṛhya kuśalapratiṣṭhāpanāt |
yādṛśena śīlena yathā satvānparipācayati tadārabhya ślokaḥ |
pañcavidhena śīlena | dhruvaśīlena prakṛtiśīlena paripūrṇaśīlenādhyaviṃhiṃsakatvāt | paripūrṇo hyavihiṃsako 'dhyavihiṃsako daśakuśalakarmapathaparipūritaḥ | yathoktaṃ dvitīyāyāṃ bhūmau | adhigamaśīlena svayaṃratatayā nirantarāskhalitaśīlena cāpramattatayā | kathaṃ ca (MSA_Bagchi 35) paripācayati | śīle saṃniveśanāt | dvidhānugrahakriyayā dṛṣṭadharme saṃparāye ca | saṃparāyānugrahaṃ pareṣu vipākaniṣyandaguṇābhyāṃ paraṃparayā karoti | tadvipākaniṣyandayoranyonyānukūlyenāvyavacchedāt |
yādṛśyā kṣāntyā yathā sattvānparipācayati tadārabhya ślokaḥ |
apakāriṇi pare upakāribuddhyā pragāḍhāpakāramarṣaṇakṣāntyā paripācayati | upakāribuddhitvaṃ punaḥ kṣāntipāramitāparipūryānukūlyavṛttitā veditavyam | kathaṃ paripācayati | dṛṣṭadharmānugraheṇa cāpakāramarṣaṇāt | saṃparāyānugraheṇa copāyajñastairapakāramarṣaṇairāvarjyāpakāriṇāṃ kuśale samādāpanāt |
yādṛśena vīryeṇa yathā sattvānparipācayati tadārabhya ślokaḥ |
adhimātradīrghakālākhede vīryeṇa dīrghakālākheditvamanantasattvaparipācanāt | paraikacittasya kuśalasyārthe kalpasahasrakoṭibhirakhedāt | ata evoktaṃ bhavati yathā paripācayati | kuśalacittasaṃniyojanāt dṛṣṭadharmasaṃparāyānugraheṇeti |
yādṛśena dhyānena yathā sattvānparipācayati tadārabhya ślokaḥ |
prāptānuttaravaśitvena dhyānena nirāmiṣeṇa ca nihatasarvāvamānābhilāṣeṇa paripācayati | buddhaśāsane parasyāvarjanādāvarjitasya ca kuśaladharmasaṃvardhanāt paripācayati |
yādṛśyā prajñayā yathā sattvānparipācayati tadārabhya ślokaḥ |
sa bodhisattvastattvārthanaye cābhiprāyārthanaye ca suviniścitayā prajñayā paripācayati | kathaṃ paripācayati sattvānāṃ saṃśayavinayanāt | tataśca śāsanabahumānātteṣāmātmaparaguṇasaṃvardhakatvena |
niya[ga]mena ślokaḥ |
anena yatra ca vinayati, sugatigamane yānatraye vā | yacca vinayati, jagadakhilam | yena ca vinayati, kṛpayā | yaśca vinayati bodhisattvaḥ | yādṛśaiśca paripācanaprakārai tanuparamavimadhyamaprakāraiḥ | yāvantaṃ ca kālaṃ, tatparidīpanāt samāsena paripākamāhātmyaṃ darśayati | tatra tanuḥ prakāro 'dhimukticaryābhūmau bodhisattvasya paramo 'ṣṭāmyādiṣu vimadhyamaḥ saptasu veditavyaḥ | yāvallokasya bhāvastatsamānayā gatyā atyantamityarthaḥ |
|| mahāyānasūtrālaṃkāre paripākādhikāro 'ṣṭamaḥ ||
navamo 'dhikāraḥ
sarvākārajñatāyāṃ dvau ślokau | tṛtīyastayoreva nirdeśabhūtaḥ |
samudāgamataḥ svabhāvata aupamyataśca buddhatvamudbhāvitam | yāvadbhirduṣkaraśatairyāvadbhiḥ kuśalasaṃbhārairyāvatā kālena yāvataḥ kleśajñeyāvaraṇasya prahāṇātsamudāgacchati, ayaṃ samudāgamaḥ | sarvākārajñatāvāptiḥ sarvāvaraṇanirmalā svabhāvaḥ | vivṛtāratnapeṭā tadaupamyam |
tasyaiva buddhatvasyādvayalakṣaṇe sānubhāve dvau lokau |
sarvadharmāśca buddhatvaṃ, tathatāyā abhinnatvāttadviśuddhiprabhāvitatvācca | buddhatvasya na ca kaściddharmo 'sti | parikalpitena dharmasvabhāvena śukladharmamayaṃ ca buddhatvaṃ, pāramitādināṃ kuśalānāṃ tadbhāvena parivṛtteḥ | na ca taistannirdiśyate pāramitādīnāṃ pāramitādibhāvenāpariniṣpatteridamadvayalakṣaṇam | ratnākarameghopamatvamanubhāvaḥ, deśanādharmaratnānāṃ tatprabhavatvāt, kuśalasasyānāṃ ca vineyasaṃtānakṣetreṣu |
anena tṛtīyena ślokena tamevārthaṃ nirdiśati | sumahataḥ pratatasya dharmaratnasya prodbhūtenimittatvādratnākarābham, bhūtānāṃ mahataḥ śuklasasyaprasavahetutvānmeghabhūtam | mahataḥ suvihitasyākṣayasya dharmāmbuvarṣasya dānāt prajāsvityayamatra padavigraho veditavyaḥ |
tasyaiva buddhatvasya śaraṇatvānuttarye pañca ślokāḥ |
anena saṃkṣepataḥ kleśakarmajanmasaṃkleśaparitrāṇārthena śaraṇatvaṃ darśayati |
anena dvitiyenopadravādiparitrāṇādvistareṇa | tatra sarvopadravaparitrāṇatvaṃ yad buddhānubhāvena andhāścakṣūṃṣi pratilabhante, badhirāḥ śrotaṃ, vikṣiptacittāḥ svasthacittamītayaḥ śāmyantītyevamādi | apāyaparitrāṇatvaṃ buddhaprabhayā tadgatānāṃ mokṣaṇāt, tadagamane ca pratiṣṭhāpanāt | anupāyaparitrāṇatvaṃ tīrthikadṛṣṭivyutthāpanāt | satkāyaparitrāṇatvaṃ yānadvayena parinirvāpaṇāt |
hīnayānaparitrāṇatvamaniyatagotrāṇāṃ mahāyānaikāyanīkaraṇāt |
anena tṛtīyena tasyaiva śaraṇatvasyānupamaśreṣṭhasya cānuttaryaṃ tenaivārthena darśayati |
anena caturthena yaiḥ kāraṇaistattathānuttaraṃ śaraṇaṃ bhavati tatsaṃdarśayati | bauddhairdharmairbalavaiśāradyādibhiḥ susaṃpūrṇasvabhāvatvāt svārthaniṣṭhāmadhikṛtya saddharmasattvavinayopāyajñānāt karuṇāpāragamanācca parārthaniṣṭhāmadhikṛtya |
anena pañcamena ślokena yāvantaṃ kālaṃ yāvatāṃ sattvānāṃ yatrārthe śaraṇaṃ bhavati tatsamāsena darśayati | yatrārthe iti sarvavyasanavyāvṛttau saṃpattyabhyudaye ca |
āśrayaparāvṛttau ṣaṭ ślokāḥ |
anena vipakṣabījaviyogataḥ pratipakṣasaṃpattiyogataścāśrayaparivṛttiḥ paridīpitā | yathā ca tatprāptirdvividhamārgalābhāt | suviśuddhalokottarajñānamārgalābhāt | tatpṛṣṭhalabdhānantajñeyaviṣayajñānamārgalābhācca | utkṛṣṭakālamityanādikālaṃ |
suvipulaiḥ sarvahāniprakārairiti bhūmiprakāraiḥ |
anena dvitīyenānyāśrayaparāvṛttibhyastadviśeṣaṃ darśayati | tatstho hi mahācalendrastha iva dūrāntaranikṛṣṭaṃ lokaṃ paśyati |
dṛṣṭvā ca karūṇāyate śrāvakapratyekabuddhānapi prāgeva tadanyān |
anena tṛtīyena taddaśaprabhedaṃdarśayati | sā hi tathāgatānāṃ parivṛttiḥ parārthavṛttiriti pravṛttiḥ | sarvadharmaviśiṣṭatvāduṣkṛṣṭā vṛttirityudvṛttiḥ | saṃkleśahetāvavṛttiḥ | āśraya iti yo 'sau parivṛttyāśrayastaṃ darśayati | saṃkleśānnivṛttito nivṛttiḥ | ātyantikatvādāyatā vṛttirityāvṛttiḥ | abhisaṃbodhiparinirvāṇadarśanavṛttyā dvayā vṛttiḥ | saṃsāranirvāṇāpratiṣṭhitatvātsaṃskṛtāsaṃskṛtatvenādvayā vṛttiḥ | vimuktisāmānyena śrāvakapratyekabuddhasamā vṛttiḥ | balavaiśāradyādibhiḥ buddhadharmairasamatvādviśiṣṭā vṛttiḥ |
sarvayānopadeśagatatvātsarvagatāvṛttiḥ |
anena caturthena tatsvabhāvasya buddhatvasya sarvagatatvaṃ darśayati | ākāśasādharmyeṇauddeśanirdeśataḥ pūrvāparārdhābhyām | sattvagaṇeṣu sarvagatatvaṃ buddhatvasyātmatvena sarvasattvopagamane pariniṣpattito veditavyam |
anena pañcamena sarvagatatve 'pyabhājanabhūteṣu sattveṣu abuddhabimbadarśanaṃ dṛṣṭāntena sādhayati |
anena ṣaṣṭhena buddhavineyeṣu satsubuddhotpādāttaddarśanaṃ | vinīteṣu parinirvāṇāttadadarśanaṃ agnijvalanaśamanasādharmyeṇa sādhayati |
anābhogāpratiprasrabdhabuddhakāryatve catvāraḥ ślokāḥ |
ābhyāṃ ślokābhyāmanābhogena buddhakāryaṃ sādhayatyaghaṭitatūryaśabdamaṇiprabhāva[sa]sādharmyeṇa |
ābhyāmapyapratiprasrabdhabuddhakāryatvaṃ buddhakṛtyasyāvicchedāt | ākāśa iva lokakriyāṇāmavicchede 'pi cānyānyakriyodayavyayastathaiva |
anāsravadhātugāmbhīrye ṣoḍaśa ślokāḥ |
paurvāparyeṇa[ā]viśiṣṭatvānna śuddhā | paścātsarvāvaraṇanirmalatvānnāśuddhā malavigamāt |
tatra cānāsrave dhātau buddhānāṃ paramātmā nirdiśyate | kiṃ kāraṇam | agranairātmyātmakatvāt | agraṃ nairātmyaṃ viśuddhā tathatā sā ca buddhānāmātmā svabhāvārthena tasyāṃ viśuddhāyāmagraṃ nairātmyamātmānaṃ buddhā labhante śuddham | ataḥ śuddhātmalābhitvāt buddhā ātmamāhātmyaṃ prāptā ityanenābhisaṃdhinā buddhānāmanāsrave dhātau paramātmā vyavasthāpyate |
tenaiva kāraṇena buddhatvaṃ na bhāva ucyate | pudgaladharmābhāvalakṣaṇatvāttadātmakatvācca buddhatvasya | nābhāva ucyate tathatālakṣaṇabhāvāt | ato buddhasya bhāvābhāvapraśne, bhavati tathāgataḥ paraṃ maraṇānna bhavatītyevamādiravyākṛtanayomataḥ |
yathā ca lohe dāhaśāntirdarśane ca timirameta[?]sya śāntirna bhāvo dāhatimirayorabhāvalakṣaṇāt | nābhāvaḥ śāntilakṣaṇena bhāvāt | evaṃ buddhānāṃ cittajñāne ca dāhatimirasthānīyayo rāgāvidyayoḥ śāntirna bhāvaḥ śasyate tadabhāvaprabhāvitatvāccetaḥ prajñāvimuktyā nābhāvastena tena vimuktilakṣaṇena bhāvāt |
buddhānāmanāsravadhātau naikatvaṃ pūrvadehānusāreṇa | na bahutvaṃ dehābhāvādākāśavat |
etau ratnākarameghopamatve pūrṇacandramahādityopamatve ca ślokau gatārthau |
ekena vyāmiśraraśmyekakāryasyopamatayā sādhāraṇakarmatāṃ darśayati | raśmīnāmekakāryatvaṃ pācanaśoṣaṇasamānakāryatvādveditavyaṃ | dvitīyenānāsrave dhātau miśraikakāryatvaṃ nirmāṇādikṛtyeṣu |
ekakāle sarvaraśmiviniḥsṛtyā sa ca [saha?]buddhānāmekakāle jñānapravṛttiṃ darśayati |
mamatvābhāve jagajjñeyaprabhāsena[sane] ca yathākramaṃ ślokau gatārthau |
yathā raśmīnāṃ meghādyāvaraṇamaprabhāsena | tathā buddhajñānānāmāvaraṇaṃ sattvānāmā[ma]bhājanatvena duṣṭatā pañcakaṣāyātyutsadatayā |
yathā pāṃśuviśeṣeṇa vastre raṅgavicitratā kvacidavicitratā | tathaiva pūrvapraṇidhānacaryābalādhānaviśeṣād buddhānāṃ vimuktau jñānavicitratā bhavati |
śrāvakapratyekabuddhānāṃ vimuktāvavicitratā |
etadanāsravadhātau buddhānāṃ trividhaṃ gāmbhīryamevamuttam | lakṣaṇagāmbhīryaṃ caturbhiḥ ślokaiḥ | sthānagāmbhīryaṃpañcamenaikatvapṛthaktvābhyāmasthitatvāt | karmagāmbhīryaṃ daśabhiḥ | tatpunarlakṣaṇagāmbhīryaṃ viśuddhilakṣaṇaṃ paramātmalakṣaṇamavyākṛtalakṣaṇaṃ vimuktilakṣaṇaṃ cārabhyoktam | karmagāmbhīryaṃ bodhipakṣādiratnāśrayatvakarma sattvaparipācanakarma niṣṭhāgamanakarma dharmadeśanākarma nirmāṇādikṛtyakarma jñānapravṛttikarma avikalpanakarma citrākārajñānakarma jñānāpravṛttikarma vimuktisāmānyajñānaviśeṣakarma cārabhyoktam | seyamanāsrave dhātau niṣprapañcatvādākāśopame gāmbhīryaprabhedadeśanā yathā raṅgairākāśacitraṇī veditavyā |
sarveṣāṃ nirviśiṣṭā tathatā taddhiśuddhisvabhāvaśca tathāgataḥ | ataḥ sarve sattvāstathāgatagarbhā ityucyate |
ābhyāṃ tāvad dvābhyāṃ prabhāvotkarṣaviśeṣeṇa buddhānāṃ vibhutvaṃ darśayati |
anena tṛtīyena prakāraprabhedagāmbhīryaviśeṣābhyāṃ kathamaprameyaṃ kathaṃ vā cintyamityāha | yasya pudgalasyārthe tatpravarttate yatra lokadhātau yathā tādṛśaiḥ prakārairyāvadalpaṃ vā bahu vā yasminkāle |
avaśiṣṭaiḥ ślokaiḥ mano[parā]vṛttibhedena vibhutvabhedaṃ darśayati |
pañcendriyaparāvṛttau dvividhaṃ vibhutvaṃ paramaṃ labhyate | sarveṣāṃ pañcānāmindriyāṇāṃ sarvapañcārthavṛttau | tatra pratyekaṃ dvādaśaguṇaśatotpattau |
manasaḥ parāvṛttau vibhutvānucare nirvikalpe suviśuddhe jñāne paramaṃ vibhutvaṃ labhyate | yena sahitaṃ sarvaṃ vibhutvajñānaṃ pravartate |
arthaparāvṛttau udgrahaparāvṛttau ca kṣetraviśuddhivibhutvaṃ paramaṃ labhyate yena yathākāmaṃ bhogasaṃdarśanaṃ karoti |
vikalpaparāvṛttau sarveṣāṃ jñānānāṃ karmaṇāṃ ca sarvakālamavyāghāte paramaṃ vibhutvaṃ labhyate |
pratiṣṭhāparāvṛttāvapratiṣṭhitanirvāṇaṃ paramaṃ vibhutvaṃ labhyate | buddhānāmanāsravedhātau |
maithunasya parāvṛttau dvayorbuddhasukhavihāre ca dārāsaṃkleśadarśane ca |
ākāśasaṃjñāvyāvṛttau dvayoreva cintitārthasamṛddhau ca yena gaganagarbho bhavati | gatirūpavibhāvena ca yatheṣṭagamanādāśavaśī[kāśī]karaṇācca |
ityanena mukhenāprameyā parāvṛttiḥ |
tatra cāprameyaṃ vibhutvamacintyakarmānuṣṭhānaṃ buddhānāmanāsrave dhātau veditavyam |
tasyaiva buddhasya sattvaparipākanimittatve sapta ślokāḥ |
anena yādṛśasya paripākasya nimittaṃ bhavati taddarśayati | upacitakuśalamūlānāṃ ca vimuktau paramatāyāmanupacitakuśalamūlānāṃ ca kuśalamūlopacaye | apakvaḥ śubhavṛddhau paramatāṃ vrajana[n] pākaṃ vrajati pakvaḥ suviśuddhau paramatāṃ vrajati | evaṃ ca nityakālaṃ vrajati na ca niḥśeṣaṃ lokasyānantatvāt |
anena dvitīyena paripavkānāṃ bodhisattvānāṃ paripākasyāścaryaṃ nāścaryaṃ lakṣaṇam | sadā sarvasamayamiti nityaṃ nirantaraṃ ca tadanubhūya[rūpa]mārgacaraṇaṃ suvidhicaraṇam |
anena tṛtīyena yugapadbahumukhaparipācanopāyaprayoge nimittatvaṃ darśayati | yathā yatrasthaḥ sattvān vinayati | vicitrā janacarī jātakabhedena | na ca sthānāccalatītyanāsravāddhātoḥ |
anena caturthena tatparipākaprayoganimittatvamanabhisaṃskāreṇa darśayati |
trayamukhamiti yānatrayeṇa |
anena pañcamenānabhisaṃskāraparipācanadṛṣṭāntaṃ darśayati |
anena ṣaṣṭhena paraṃparayā paripācanam |
anena saptamena paripavkānāṃ vimuktipraveśe samudrodāharaṇena dharmadhātoratṛptiṃ cāvakāśadānādavṛddhiṃ dhyānā[cāna]dhikatvāt |
dharmadhātuviśuddhau catvāraḥ ślokāḥ |
eṣa svabhāvārthamārabhyaikaḥ ślokaḥ |
eṣa hetvarthaṃ phalārthaṃ cārabhya dvitīyaḥ ślokaḥ | sarvatastathatājñānabhāvanā dharmadhātuviśuddhihetuḥ | sarvata iti sarvadharmaparyāyamukhaiḥ | sarvasattvānāṃ sarvathā hitasukhadvayādhānākṣayatā phalam |
eṣa karmārthaṃ yogārthaṃ cārabhya tṛtīyaḥ ślokaḥ | trividhaṃ kāyādinirmāṇaṃ karma samādhidhāraṇīmukhābhyāṃ dvayena cāprameyeṇa puṇyajñānasaṃbhāreṇa samanvāgamo yogaḥ |
eṣa vṛttyarthamārabhya caturthaḥ ślokaḥ | svābhāvikasāṃbhogikanairmāṇikakāyavṛttyā bhinnavṛttikaḥ |
buddhakāyavibhāge saptaślokāḥ |
trividhaḥ kāyo buddhānām | svābhāviko dharmakāya āśrayaparāvṛttilakṣaṇaḥ | sāṃbhogiko yena parṣanmaṇḍaleṣu dharmasaṃbhogaṃ karoti | nairmāṇiko yena nirmāṇena sattvārthaṃ karoti |
tatra sāṃbhogikaḥ sarvalokadhātuṣu parṣanmaṇḍalabuddhakṣetranāmaśarīradharmasaṃbhogakriyābhirbhinnaḥ |
svābhāvikaḥ sarvabuddhānāṃ samo nirviśiṣṭatayā | sūkṣmo durjñānatayā | tena saṃbhogikena kāyena saṃbaddhaḥ saṃbhogavibhutve ca heturyatheṣṭaṃ bhogadarśanāya |
nairmāṇikastu kāyo buddhānāmaprameyaprabhedaṃ buddhanirmāṇaṃ sāṃbhogikaḥ svārthasaṃpattilakṣaṇaḥ | nairmāṇikaḥ parārthasaṃpattilakṣaṇaḥ | evaṃ dvayārthasaṃpattiryathākramaṃ dvayoḥ pratiṣṭhitā sāṃbhogike ca kāye nairmāṇike ca |
sa punarnirmāṇakāyaḥ sadā vineyārthaṃ śilpasya vīṇāvādanādibhiḥ | janmanaścābhisaṃbodheśca nirvāṇasya ca darśanairvimocane mahopāyatvātparārthasaṃpattilakṣaṇo veditavyaḥ |
tribhiśca kāyairbuddhānāṃ sarvakāyasaṃgraho veditavyaḥ | ebhistribhiḥ kāyaiḥ sāśrayaḥ svaparārtho nidarśitaḥ | dvayoḥ svaparārthaprabhāvitatvāt dvayośca tadāśritatvādyathā pūrvamuktam |
te ca trayaḥ kāyāḥ sarvabuddhānāṃ yathākramaṃ tribhirnirviśeṣāḥ, āśrayeṇa dharmadhātorabhinnatvāt, āśayena pṛthagbuddhāśayasyābhāvāt | karmaṇā ca sādhāraṇakarmakatvāt | teṣu ca triṣu kāyeṣu yathākramaṃ trividhā nityatā veditavyā yena nityakāyāstathāgatā ucyante | prakṛtyā nityatā svābhāvikasya svabhāvena nityatvāt | asraṃsanena sāṃbhogikasya dharmasaṃbhogāvicchedāt | prabandhena nairmāṇikasyāntarvyaye[rdhāya]punaḥ punarnirmāṇadarśanāt |
buddhajñānavibhāge daśa ślokāḥ |
caturvidhaṃ buddhānāṃ jñānamādarśajñānaṃ samatājñānaṃ pratyavekṣājñānaṃ kṛtyānuṣṭhānajñānaṃ ca | ādarśajñānamacalaṃ trīṇī jñānāni tadāśritāni calāni |
ādarśajñānamamaparicchinnaṃ deśataḥ sadānugaṃ kālataḥ | saervajñeyeṣvasaṃmūḍhaṃ sadāvaraṇavigamāt, na ca teṣvāmukhamanākāratvāt |
teṣāṃ ca samatādijñānānāṃ sarvaprakārāṇāṃ hetutvātsarvajñānānāmākaropam | saṃbhogabuddhatvatajjñānapratibimbodayācca tadādarśajñānāmityucyate |
yabdodhisattvenābhisamayakāleṣu [sattveṣu] samatājñānaṃ pratilabdhaṃ tadbhāvanāśuddhito bodhiprāptasyāpratiṣṭhitanirvāṇe niviṣṭaṃ samatājñānamiṣyate |
mahāmaitrīkaruṇābhyāṃ sarvakālānugaṃ yathādhimokṣaṃ ca sattvānāṃ buddhabimbanidarśakam | yataḥ kecitsattvāstathāgataṃ nīlavarṇaṃ paśyanti kecitpītavarṇamityevamādi |
pratyavekṣaṇakaṃ jñānaṃ yathāślokam |
kṛtyānuṣṭhānajñānaṃ sarvalokadhātuṣu nirmāṇairnānāprakārairaprameyairacintyaiśca sarvasattvārthakam |
tacca buddhanirmāṇaṃ sadā sarvathā cācintyaṃ veditavyaṃ | kṛtyakriyābhedataḥ saṃkhyāta [taḥ] kṣetrataśca |
tatra dhāraṇāt śrutānāṃ dharmāṇām | samacittatā sarvasattveṣvātmaparasamatayā | śeṣaṃ gatārtham |
buddhānekatvāpṛthaktveślokaḥ |
eka eva buddha ityetanneṣyate | kiṃ kāraṇam | gotrabhedāt | anantā hi buddhagotrāḥ sattvāḥ | tatraika evābhisaṃbuddho nānye 'bhisaṃmotsyanta iti kuta etat | puṇyajñānasaṃbhāravaiyarthyaṃ ca syādanyeṣāṃ bodhisattvānāmanabhisaṃbodhānna ca yuktaṃ vaiyarthyam | tasmādavaiyarthyādapi naika eva buddhaḥ sattvārthakriyāsākalyaṃ ca na syāt | buddhasya buddhatve kasyacidapratiṣṭhāpanādetacca na yuktam | na ca kaścidādibuddho 'sti vinā saṃbhāreṇa buddhatvāyogādvinā cānyena buddhena saṃsthānā [saṃbhārā]yogādityanāditvādapyeko buddhau na yuktaḥ | bahutvamapi neṣyate buddhānāṃ dharmakāyasyābhedādanāsrave dhātau |
buddhatvopāyapraveśe catvāraḥ ślokāḥ |
yā parikalpitena svabhāvenāvidyamānatā saiva paramā vidyamānatā pariniṣpannena svabhāvena | yaśca sarvathānupalambhaḥ parikalpitasya svabhāvasya sa eva parama upalambhaḥ pariniṣpanna svabhāvasya |
saiva paramā bhāvanā yo bhāvanāyā anupalambhaḥ | sa eva paramaḥ pratilambho yaḥ pratilambhānupalambhaḥ |
ye ca gurutvaṃ buddhatvaṃ paśyanti adbhutadharmayuktam | dīrghaṃ ca kālaṃ paśyanti tatsamudāgamāya | nimittaṃ ca paśyanti cittālambanam | ātmanaśca vīryaṃ vayamārabdhavīryā buddhatvaṃ prāpsyāma iti |
teṣāmevaṃmānināṃ bodhisattvānāmaupalambhikatvāt dūre bodhirnirūpyate |
kalyanāmātraṃ tvetatsarvamiti paśyatāṃ tasyāpi kalpanāmātrasyāvikalpanādakalpabodhisattvānāmanutpattikadharmakṣāntilābhāvasthāyāmarthataḥ prāptaiva bodhirityucyate |
buddhānāmanyonyanai[nyai]kakāryatve catvāraḥ ślokāḥ |
tatra bhinnāśrayā nadyaḥ svabhājanabhedāt | kṛtyapṛthaktvakāryāḥ pṛthaktvena kṛtyakaraṇāt | tanūpabhogyā ityalpānāmupabhogyāḥ | śeṣaṃ gatārtham |
buddhatvaprotsāhane ślokaḥ |
nirūpamasukladharmayogāt svārthasaṃpattitaḥ | hitasukhahetutvācca buddhatvasya parārthasaṃpattiḥ | anavadyotkṛṣṭākṣayasukhākaratvācca sukhavihāro viśeṣataḥ | buddhimānahīnabodhicittamādātuṃ tatpraṇidhānaparigrahāt |
|| mahāyānasūtrālaṃkāre bodhyadhikāro navamaḥ ||
daśamodhikāraḥ uddānam |
eṣa ca bodhyadhikāra ādimārabhya yāvat bodhipaṭalānusāreṇānugantavyaḥ | adhimuktiprabhedalakṣaṇavibhāge ślokau |
jātā atītapratyutpannā | ajātā anāgatā | grāhikā ādhyātmikā[kī] yayālambanamadhimucyate | grāhyabhūtā bāhyā yānā[mā] lambanatvenādhimucyate | mitrādāttā audārikī | svātmataḥ sūkṣmā | bhrāntikā hīnā viparītādhimokṣāt | abhrāntikā praśāntā [praṇītā] | āmukhā antike samavahitapratyayatvāt | anāmukhā dūre viparyayāt | ghoṣācārā śrutamayī | eṣikā cintāmayī | īkṣikā bhāvanāmayī pratyavekṣaṇāt |
hāryā mṛdvī | vyavakīrṇā madhyā | avyavakīrṇā vipakṣairadhimātrā | hinānyayāne | udārāmahāyāne | āvṛtā sāvaraṇā viśeṣagamanāya | anāvṛtā nirāvaraṇā | yuktā sātatyasatkṛtyaprayogāt | ayuktā tadvirahitā | saṃbhṛtādhigamayogyā | asaṃbhṛtā viparyayāt | gāḍhaṃ viṣṭā bhūmipraviṣṭā | dūragā pariśiṣṭāsu bhūmiṣu |
adhimuktiparipanthe trayaḥ ślokāḥ |
jātāyā amanasikārabāhulyaṃ paripanthaḥ | ajātāyāḥ kauśīdyam, grāhyagrāhakabhūtāyā yogavibhramaḥ, tathaivābhiniveśāt | mitrādāttāyāḥ kumitram, viparītagrāhaṇāt | svātmato 'dhimukteḥ kuśalamūladaurbalyam | abhrāntāyā ayoniśo amanasikāraḥ [manasikāraḥ] paripanthastadvirodhitvāt |
āmukhāyāḥ pramādaḥ, tasyā apramādakṛtatvāt | ghoṣācārāyā alpaśrutatvam, nītārthasūtrāntāśravaṇāt | eṣikāyāḥ śrutamātrasaṃtuṣṭatvamalpacintāsaṃtuṣṭatvaṃ ca | īkṣikāyāścintāmātrasaṃtuṣṭatvaṃ śamathamātrābhimānaśca | hāryāvyavakīrṇayoraparijayaḥ paripanthaḥ |
hīnāyā anudvegaḥ saṃsārāt | udārāyā udvegaḥ anāvṛtāyāścāvṛtiḥ | yuktāyā ayuktatā | saṃbhṛtāyā asaṃbhṛtiḥ paripanthaḥ |
adhimuktāvanuśaṃse pañca ślokāḥ |
jātāyāṃ pratyutpannāyāṃ puṇyaṃ mahat | atītāyāmakaukṛtyamavipratisārāt | grāhikāyāṃ grāhyabhūtāyāṃ ca mahatsaumanasyaṃ samādhiyogāt | kalyāṇamitrajanitāyāmavipraṇāśaḥ | svayamadhimuktau sthairyam | bhrā[abhrā]ntikāyāmāmukhāyāṃ śrutamayādikāyāṃ ca yāvat madhyāyāṃ viśeṣagamanam | adhimātrāyāṃ dharmābhisamayaḥ | hīnāyāṃ svārthaprāptiḥ | udārāyāṃ parārthaprāptiḥ paramā | anāvṛtayuktasaṃbhṛtādiṣu śuklapakṣāsu kṣiprābhijñatvamanuśaṃsaḥ |
yatha śvā duḥkhārtaḥ satatamavitṛptaḥ kṣudhitako yathā kūrmaścāsau jalavivarake saṃkucitakaḥ | yathā bhṛtyo nityamupacakitamūrtirvicarati | yathā rājā ājñāviṣaye vaśa[cakra?]vartī viharati |
api khalu kāmināmadhimuktiḥ śvasadṛśī laukikasamādhigatānāṃ kūrmaprakhyāsvārthavatāṃ bhṛtyopamā | rājaprakhyā parārthavatām | etamevārthaṃ pareṇopapādya mahāyānādhimuktau samādāpayati |
adhimuktilayapratiṣedhe ślokāḥ[kaḥ] |
tribhiḥ kāraṇairlayo na yuktaḥ | yato manuṣa[ṣya]bhūtā bodhiṃ prāpnuvanti | nityaṃ prāpnuvanti | aprameyāśca prāpnuvanti |
adhimuktipuṇyaviśeṣaṇe dvau ślokau |
yathā bhojanaṃ dadataḥ puṇyamutpadyate parārthādhikārāt | na tu svayaṃ bhuñjānasya svārthādhikārāt | evaṃ parārthāśrayadeśitāt mahāyānadharmātteṣu teṣu [mahāyāna] sūtreṣūktaḥ puṇyodayo mahāṃllabhyate | na tu svārthāśrayadeśitāt śrāvakayānadharmāt |
adhimuktiphalaparigrahe ślokaḥ |
yatra yādṛśyādhimuktyā yo yatphalaṃ parigṛhṇāti | vistīrṇe mahāyānadharme 'pari[hā]ṇī[parijananī?] yayodārādhimuktyā matimān trividhaṃ phalaṃ parigṛhṇāti | vipulapuṇyavṛddhiṃ tasyā evādhimuktervṛddhiṃ taddhetukāṃ cātulyaguṇamahātmatāṃ buddhatvam |
|| mahāyānasūtrālaṃkāre adhimuktyadhikāro daśamaḥ ||
ekādaśo 'dhikāraḥ
dharmaparyeṣṭyadhikāre ālambanaparyeṣṭau catvāraḥ ślokāḥ |
piṭakatrayaṃ sūtravinayābhidharmāḥ | tadeva trayaṃ hīnayānāgra[mahā?]yānabhedena dvayaṃ bhavati | śrāvapiṭakaṃbodhisattvapiṭakaṃ ca | tatpunastrayaṃ dvayaṃ vā [ca?]kenārthena piṭakamityāha | saṃgrahataḥ sarvajñeyārthasaṃgrahādveditavyam | kena kāraṇena trayam | navabhiḥ kāraṇaiḥ, vicikitsāpratipakṣeṇa sūtram, yo yatrārthe saṃśayitastasya tanniścayārthaṃ deśanāt | antadvayānuyogapratipakṣeṇa vinayaḥ sāvadyaparibhogapratiṣedhataḥ kāmasukhallikānuyogāntasya, anavadyaparibhogānujñānata ātmaklamathānuyogāntasya | svayaṃdṛṣṭiparāmarṣapratipakṣeṇābhidharmo 'viparītadharmalakṣaṇābhidyotanāt |
punaḥ śikṣātrayadeśanā sūtreṇa adhiśīlādhicittasaṃpādanatā vinayena śīlavato 'vipratisārādavipratisāreṇa[dikrameṇa] samādhilābhāt | adhiprajñāsaṃpādanābhidharmeṇāviparītārthapravicayāt | punardharmārthadeśanā sūtreṇa | dharmārthamippattirvinayena kleśavinayasaṃyuktasya tayoḥ prativedhāt | dharmārthasāṃkathyaviniścayakauśalyamabhidharmeṇeti |
ebhirnavabhiḥ kāraṇaiḥ piṭakatrayamiṣṭam | tacca saṃsārādvimocanārtham | kathaṃ punastadvimocayati | vāsanabodhanaśamanaprativedhaistadvimocayati | śrūtena cittavāsanataḥ | cintayā bodhanataḥ | bhāvanayā śamathena śamanataḥ | vipaśyanayā prativedhataḥ |
te ca sūtravinayabhidharmāḥ pratyekaṃ caturvidhārthāḥ samāsatasteṣāṃ jñānābdodhisattvaḥ sarvajñatāṃ prāpnoti | śrāvakastvekasyā api gāthāyā arthamājñāyāstravakṣayaṃprāpnoti |
kathaṃ pratyekaṃ caturvidhārthaḥ | āśrayalakṣaṇadharmārthasūcanātsūtram | tatrāśrayo yatra deśe deśitaṃ yena yasmai ca | lakṣaṇaṃ saṃvṛttisatyalakṣaṇaṃ paramārthasatyalakṣaṇaṃ ca | dharmāḥ skandhāyatanadhātvāhārapratītyasamutpādādayaḥ | artho 'nusaṃdhiḥ |
abhimukhatvādabhīkṣṇatvādabhibhavanādabhigamanāccābhidharmo veditavyaḥ | nirvāṇābhimukho dharmo 'bhidharmaḥ satyabodhipakṣavimokṣamu[su?]khādideśanāt | abhīkṣṇaṃ dharmo 'bhidharma ekaikasya dharmasya rūpyarūpisanidarśanādiprabhedena bahulanirdeśāt | abhibhavatītyabhidharmaḥ parapravādābhibhavanādvivādādhikaraṇādibhiḥ | abhigamyate sūtrārtha etenetyabhidharmaḥ |
āpattitaḥ samutthānato vyutthānato nisāraṇataśca veditavyaḥ | tatrāpattiḥ pañcāpattinikāyāḥ | samutthānamāpattīnāmajñānātpramādāt kleśaprācuryādanādarācca | vyutthānamāśayato na daṇḍakarmataḥ | niḥsaraṇaṃ saptavidham | pratideśanā, abhyupagamaḥ śikṣādattakādīnām, daṇḍakarmaṇaḥ[ṇām] | samavadyotaḥ [samavadhātaḥ], prajñapte śikṣāpade punaḥ paryāyeṇa a[ṇānu] jñānāt, prasrabdhiḥ samagreṇa saṃghena śikṣāpadasya pratiprasrambhaṇāt | āśrayaparivṛttirbhikṣubhikṣuṇyoḥ strīpuruṣavyañjanaparivartanādasādhāraṇā ve[ce]dāpattiḥ | bhūtapratyavekṣā dharmoddānāka[kā]raiḥ pratyavekṣāvaśeṣaḥ | dharmatāpratilambhaśca satyadarśanena kṣudrānukṣudrāpannā[ttya]bhāve dharma [tā]pratilambhāt | punaścaturvidhenārthena vinayo vaiditavyaḥ | pudgalato yamāgamya śikṣā prajñapyate | prajñaptito yadārocite pudgalāparādhe śāstā saṃnipātya saṃgha[saṃghaṃ?] śikṣāṃ prajñāpayati | pravibhāgato yaḥ prajñapte śikṣāpade taduddeśasya vibhāgaḥ | viniścayataśca tatrāpattiḥ kathaṃ bhavatyanāpattirveti nirdhāraṇāt |
ālambanalābhaparyeṣṭau trayaḥ ślokāḥ |
[dharmālambanaṃ yo deśitaḥ kāyādikañcādhyātmikaṃ] bāhyamādhyātmikabāhyañca | tatra grāhakabhūtaṃ kāyādikamādhyātmikaṃ grāhyabhūtaṃ bāhyaṃ tayoreva tathatā dvayam | tatra dvayorādhyātmikabāhyayorālambanayordvayārthena lābho yathākramam | yadi grāhyārthadgrāhakārthamabhinnaṃ paśyati grāhakārthācca grāhyārtham, dvayasya punaḥ samastasyādhyātmikabāhyālambanasya tathatāyā lābhastayorevadvayoranupalambhādveditavyaḥ |
dharmālambanalābhaḥ punastribhirjñānairbhavati śrutacintābhāvanāmayaiḥ | tatra samāhitena cetasā manojalpairyathoktārthaprasannasya tatpradhāraṇāt | śrutamayena jñānena tallābhaḥ, manojalpairiti saṃkalpaiḥ | prasannasyetyadhimuktasya niścitasya | pradhāraṇāditi pravicayāt | jalpādarthakhyānasya pradhāraṇāccintāmayena tallābhaḥ | yadi manojalpādevāyamarthaḥ khyātīti paśyati nānyanmanojalpādyathoktaṃ dvayālambanalābhe | cittasya nāmni sthānāt bhāvanāmayena jñānena tallābho veditavyo dvayānupalambhādyathoktaṃ dvayālambanalābhe | ata eva ca sa pūrvoktastrividhālambanalābho dharmālambanalābhasaṃniśrito veditavyaḥ |
manasikāraparyeṣṭau pañca ślokāḥ |
aṣṭādaśavidho manaskāraḥ | dhātuniyataḥ kṛtyakara āśrayavibhakto 'dhimuktiniveśakaścchandajanakaḥ samādhisaṃniśrito jñānasaṃprayuktaḥ saṃbhinnālambano vibhinnālambanaḥ parijñāniyato bhāvanākārapraviṣṭaḥ śamathavipaśyanāmārgasvabhāvo 'nuśaṃsamanaskāraḥ pratīcchakaḥ prāyogikamanaskāro vaśavartimanaskāraḥ parīttamanaskāro vipulamanaskāraśca | tatra dhātuniyato yaḥ śrāvakādigotraniyataḥ | kṛtyakaro yaḥ saṃbhṛtasaṃbhārasya | āśrayavibhakto yaḥ sasaṃvādhagṛhasthāśrayo 'saṃbādhapravrajitāśrayaśca | adhimuktiniveśako yo buddhānusmṛtisahagataḥ | (MSA_Bagchi 58) cchandajanako yastatsaṃpratyayasahagataḥ | samādhisaṃniśrito yaḥ samantakamaulasamādhisahagataḥ savitarkasavicāra [rāvitarkavicāra?] (nirvitarkasavicāra?) mātrāvitarkāvicārasahagataśca | jñānasaṃprayukto yo yogopaniṣadyogasahagataḥ, sa punaryathākramaṃ śrutacintāmayo bhāvanāmayaśca | saṃbhinnālambanaḥ pañcavidhaḥ sūtroddānagāthānipātayāvadudgrahītayāvaddeśitālambanaḥ | vibhinnālambanaḥ saptavidho nāmālambanaḥ padālambano vyañjanālambanaḥ pudgalanairātmyālambano dharma nairātmyālambano rūpidharmālambano 'rūpidharmālambanaśca | tatra rūpidharmālambano yaḥ kāyālambanaḥ | arūpidharmālambano yo vedanācittadharmālambanaḥ | parijñāniyato yaḥ parijñeye vastuni parijñeye 'rthe parijñāyāṃ parijñāphale tatpravedanāyāṃ ca | tatra parijñeyaṃ vastu duḥkhaṃ parijñeyo 'rthastasyaivānityaduḥkhaśūnyānātmatā | parijñā mārgaḥ | parijñāphalaṃ vimuktiḥ | tatpravedanā vimuktijñānadarśanam | bhāvanākārapraviṣṭaścaturākārabhāvanaḥ saptatriṃśadākārabhāvanaśca | tatracaturākārabhāvanaḥ pudgalanairātmyākārabhāvano dharmanairātmyākārabhāvano darśanākārabhāvano jñānākārabhāvanaśca | tatra saptatriṃśadākārabhāvanaḥ | aśubhākārabhāvano duḥkhākārabhāvano 'nityākārabhāvano 'nātmākārabhāvanaḥ smṛtyupasthāneṣu | pratilambhākārabhāvano nisevanākārabhāvano vinirdhāvanā [nirvirghāṭanā] kārabhāvanaḥ pratipakṣākārabhāvanaḥ samyakprahāṇeṣu | saṃtuṣṭiprātipakṣikamanaskārabhāvano yadā cchandaṃ janayati | vikṣepasaṃśayaprātipakṣikamanaskārabhāvano yadā vyāyacchate vīryamārabhate yathākramam | auddhatyaprātipakṣikasamādhyākārabhāvano yadā cittaṃ pradadhāti[pragṛhṇāti] | layaprātipakṣikasamādhyākārabhāvano yadā cittaṃ pragṛhṇāti [pradadhāti] | ete yathākramaṃ caturṣu ṛddhipādeṣu veditavyāḥ | sthitacittasya lokottarasaṃpattisaṃpratyayākārabhāvano yathā saṃpratyayākārabhāvana evaṃ vyavasāyākārabhāvano dharmāsaṃpramoṣākārabhāvanaścittasthityākārabhāvanaḥ pravicayākārabhāvana indriyeṣu | eta eva pañca nirlikhitavipakṣamanaskārā baleṣu | saṃbodhisaṃprakhyānākārabhāvanastatraiva vicayotsāhasaumanasyakarmaṇyatācittasthitisamatākārabhāvanāḥ saptasaṃbodhyaṅgeṣu | prāptiniścayākārabhāvanaḥ parikarmabhūmisaṃrakṣaṇākārabhāvanaḥ parasaṃprāptyākārabhāvana āryakāntaśīlapraviṣṭākārabhāvanaḥ saṃlikhitavṛttisamudācāra[rā]kārabhāvanaḥ pūrvaparibhāvitapratilabdhamārgābhyāsākārabhāvano dharmasthitinimittāsaṃpramoṣākārabhāvano 'nimittasthityāśrayaparivṛttyākārabhāvanaśca mārgāṅgeṣu | śamathavipaśyanābhāvanāmārgasvabhāvayorna kaścinnirdeśaḥ | anuśaṃsamanaskāro dvividho dauṣṭhulyāpakarṣaṇo dṛṣṭinimittāpakarṣaṇaśca | pratīcchako yo dharmastrotasi buddhabodhisattvānāmantikādavavādagrāhakaḥ | prāyogikamanaskāraḥ pañcavidhaḥ samādhigocare | saṃkhyopalakṣaṇaprāyogiko yena sūtrādiṣu nāmapadavyañjanasaṃkhyāmupalakṣayate | (MSA_Bagchi 59) vṛttyupalakṣaṇaprāyogiko yena dvividhāṃ vṛttimupalakṣayate parimāṇavṛttiṃ ca vyañjanānāmaparimāṇavṛttiṃ ca nāmapadayoḥ | parikalpopalakṣaṇaprāyogiko yena dvayamupādāya dvayaparikalpamupalakṣayate | nāmaparikalpamupādāyārthaparikalpamarthaparikalpamupādāya nāmaparikalpamaparikalpamakṣaram | kramopalakṣaṇaprāyogiko yena nāmagrahaṇapūrvikāmarthagrahaṇapravṛttimupalakṣayate | prativedhaprāyogikaśca | sa punarekādaśavidho veditavya, āgantukatvaprativedhataḥ, saṃprakhyānanimittaprativedhataḥ, arthānupalambhaprativedhataḥ, upalambhānupalambhaprativedhataḥ, dharmadhātuprativedhataḥ pudgalanairātmyaprativedhataḥ, dharma nairātmyaprativedhataḥ, hīnāśayaprativedhataḥ, udāramāhātmyāśayaprativedhataḥ yathādhigamadharmavyavasthānaprativedhataḥ, vyavasthāpitadharmaprativedhataśca | vaśavartimanaskārastrividhaḥ, kleśāvaraṇasuviśuddhaḥ kleśajñeyāvaraṇasuviśuddhaḥ, guṇābhinirhārasuviśuddhaśca |
dharmatattvaparyeṣṭau dvau ślokau |
satataṃ dvayena rahitaṃ tattvaṃ, parikalpitaḥ svabhāvo grāhyagrāhakalakṣaṇenātyantamasattvāt | bhrānteḥ saṃniśrayaḥ paratantrastena tatparikalpanāt | anabhilāpyamaprapañcātmakaṃ ca pariniṣpannaḥ svabhāvaḥ | tatra prathamaṃ tattvaṃ parijñeyaṃ dvitīyaṃ praheyaṃ tṛtīyaṃ viśodhyaṃ cāgantukamalādviśuddhaṃ ca prakṛtyā, yasya prakṛtyā viśuddhasyākāśasuvarṇavārisadṛśī kleśādviśuddhiḥ | na hyākāśādīni prakṛtyā aśuddhāni na cāgantukamalāpagamādeṣāṃ viśuddhirneṣyata iti |
na khalu tasmādevaṃlakṣaṇāddharmadhātoḥ kiṃcidanyalloke vidyate dharmatāyā dharmasyābhinnatvāt | śeṣaṃ gatārtham |
tattve māyopamaparyeṣṭau pañcadaśa ślokāḥ |
yathā māyā yantra [mantra]parigṛhītaṃ bhrāntinimittaṃ kāṣṭhaloṣṭādikam tathābhūtaparikalpaḥ paratantraḥ svabhāvo [svabhāvākāro] veditavyaḥ | yathā māyākṛtaṃ tasyāṃ māyāyāṃ hastyaśvasuvarṇādyākṛtistadbhāvena pratibhāsitā, tathā tasminnabhūtaparikalpe dvayabhrāntirgrāhyagrāhakatvenapratibhāsitā parikalpitasvabhāvākārā veditavyā |
yathā[']tasminna tadbhāvo māyākṛte hastitvādyabhāvastathā tasminparatantre paramārtha iṣyate parikalpitasya dvayalakṣaṇasyābhāvaḥ | yathā tasya māyākṛtasya hastyādibhāvenopalabdhiḥ, tathābhūtaparikalpasya saṃvṛtisatyatopalabdhiḥ |
yathā māyākṛtasyābhāve tasya nimittasya kāṣṭhādikasya vyaktirbhūtārthopalabhyate, tathāśrayaparāvṛttau dvayabhrāntyabhāvādabhūtaparikalpasya bhūto 'rtha upalabhyate |
yathā tannimitte kāṣṭhādāvabhrānto lokaḥ kāmataścarati svatantraḥ tathā'śrayaparāvṛttāvaparyasta āryaḥ kāmacāri bhavati svatantraḥ |
eṣa śloko gatārthaḥ |
na bhāvastatra cābhāvo yastadākṛtibhāvo nāsau na bhāvaḥ | nābhāvo bhāva eva ca yo hastitvādyabhāvo nāsau na [?]bhāvaḥ | tayośca bhāvābhāvayoraviśeṣo māyādiṣu vidhīyate | ya eva hi tatra tadākṛtibhāvaḥ, sa eva hastitvādyabhāvaḥ | ya eva hastitvādyabhāvaḥ sa eva tadākṛtibhāvaḥ |
tathātrābhūtaparikalpe dvayābhāsatāsti dvayabhāvaśca nāsti | tasmādastitvanāstitvaṃ rūpādiṣu vidhīyate 'bhūtaparikalpasvabhāveṣu |
na bhāvastatra cābhāvaḥ | yā dvayābhāsatā | nābhāvo bhāva eva ca | yā dvayatānāstitā | bhāvābhāvāviśeṣaśca rūpādiṣu vidhīyate | ya eva hi dvayābhāsatāyā bhāvaḥ sa eva dvayasyābhāva iti |
kimarthaṃ punarayaṃ bhāvābhāvayoraikāntikatvamaviśeṣaśceṣyate | yathākramam | samāropāpavādābha[ntaḥ?]pratiṣedhārthamiṣyate, hīnayānagamanapratiṣedhārthaṃ ca | abhāvasya hyabhāvatvaṃ viditvā samāropaṃ na karoti | bhāvasya bhāvatvaṃ viditvāpavādaṃ na karoti | tayoścāviśeṣaṃ viditvā na bhāvādudvijate tasmānna hinayānena niryāti |
rūpabhrānteryā nimittavijñaptiḥ sā rūpavijñaptiriṣyate rūpākhyā | sā tu rūpabhrāntirarūpiṇī vijñaptiḥ | abhāvādrūpavijñapteritarāpi na syādarūpiṇī vijñaptiḥ | kāeraṇābhāvāt |
māyāhastyākṛtigrāhya[ha]bhrantito dvayamudāhṛtam | grāhyaṃ grāhakaṃ ca, tatra yathā nāsti dvayaṃ caivopalabhyate | pratibimbaṃ[ba?] saṃkalikāṃ ca manasikurvataḥ tadgrāhabhrānterdvayamudāhṛtaṃ pūrvavat |
ye dharmā bhrāntilakṣaṇā vipakṣasvabhāvāste sadasanto māyopamāśca | kiṃ kāraṇam | santastathābhāvādabhūtaparikalpatvena | asantastathābhāvāt grāhyagrāhakatvena | tayośca bhāvābhāvayoraviśiṣṭatvāt santo 'pyasanto 'pi māyāpi caivaṃlakṣaṇā sta[ta?]smānmāyopamāḥ |
ye 'pi prātipakṣikā dharmā buddhenopadiṣṭāḥ smṛtyupasthānādayaste 'pyalakṣaṇā māyāśca nirdiṣṭāḥ | kiṃ kāraṇam | tathābhāvādyathā bālairgṛhyante | tathābhāvādyathā deśitāḥ | tathābhāvādyathā saṃdarśitā buddhena garbhāvakramaṇajanmābhiniṣkramaṇābhisaṃbodhyādayaḥ | evamalakṣaṇā avidyamānāśca khyānti tasmānmāyopamāḥ |
ye prātipakṣikā dharmāste māyārājasthānīyāḥ saṃkleśaprahāṇe vyavadānādhipattyāt | ye 'pi sāṃkleśikā dharmāste 'pi rājasthānīyāḥ saṃkleśanirvṛttāvādhipatyāt | atastaiḥ prātipakṣikaiḥ saṃkleśaparājayo māyā [?] rājñeva rājñaḥ parājayo draṣṭavyaḥ | tajjñānācca bodhisattvā nirmārā bhavanti ubhayapakṣe |
aupamyārthe ślokaḥ |
yattūktaṃ bhagavatā māyopamā dharmā yāvannirmāṇopamā iti | tatra māyopamā dharmāḥ ṣaḍādhyātmikānyāyatanāni | asatyātmajīvāditve tathā prakhyānāt | svapnopamāḥ ṣaṭ bāhyānyāyatanāni tadupabhogasyāvastukatvāt | marīcikopamau dvau dharmau cittaṃ caitasikāśca bhrāntikaratvāt | pratibimbopamāḥ punaḥ ṣaḍevādhyātmikānyāyatanāni pūrvakarmapratibimbatvāt | pratibhāsopamāḥ ṣaḍeva bāhyānyāyatanānyādhyātmikānāmāyatanānāṃ chāyābhūtatvāt tadādhipatyotpattitaḥ | (MSA_Bagchi 63) ṣaṭ dvayaṃ matāḥ ṣaṭ dvayamatāḥ | pratiśrutkopamā deśanādharmāḥ | udakacandrabimbopamāḥ samādhisaṃniśritā dharmāḥ samādherūdakasthānīyatvādacchatayā | nirmāṇopamāḥ saṃcintyabhavopapattiparigrahe 'saṃkliṣṭasarvakriyāprayogatvāt |
jñeyaparyeṣṭau ślokaḥ |
abhūtakalpo yo na lokottarajñānānukūlaḥ kalpaḥ, na bhūto nābhūto yastadanukūlo yāvannirvedhabhāgīyaḥ | akalpastathatā lokottaraṃ ca jñānam | na kalpo nāpi cākalpo lokottarapṛṣṭhalabdhaṃ laukikaṃ jñānam | etāvacca sarvaṃ jñeyam |
saṃkleśavyavadānaparyeṣṭau ślokadvayam |
svadhātuta iti bhāvāṅgā [svabījā?]dālayavijñānataḥ | dvayābhāsā iti grāhyagrāhakābhāsāḥ | sahāvidyayā kleśaiśca vṛttireṣāṃ ta ime sāvidyākleśavṛttayaḥ | dvayadravyavivarjitā iti grāhyadravyeṇa grāhakadravyeṇa ca | evaṃ kleśaḥ paryeṣitavyaḥ |
ālambanaviśeṣāptiriti yo dharmālambanalābhaḥ pūrvamuktaḥ | svadhātusthānayogata iti svadhāturvikalpānāṃ tathatā tatra sthānaṃ nāmni sthānāccetasaḥ | yogata ityabhyāsāt | bhāvanāmārgeṇa ta eva vikalpā advayābhāsā vartante parāvṛttāśrayasya | carmavat kāṇḍavacca | yathā hi svaratvāpagamāttadeva carma mṛdu bhavati | agnisaṃtāpanayā tadeva kāṇḍaṃ ṛju bhavati | evaṃ śamathavipaśyanābhāvanābhyāṃ cetaḥ prajñāvimuktilābhe parāvṛttāśrayasya ta eva vikalpā na punardvayābhāsāḥ pravartante | ityeva [vaṃ?] vyavadānaṃ paryeṣitavyam |
vijñaptimātratāparyeṣṭau dvau ślokau |
cittamātrameva dvayapratibhāsamiṣyate grāhyapratibhāsaṃ grāhakapratibhāsaṃ ca | tathā rāgādikleśābhāsaṃ tadeveṣyate | śraddhādikuśaladharmābhāsaṃ vā | na tu tadābhāsādanyaḥ kliṣṭo dharmo 'sti rāgādilakṣaṇaḥ kuśalo vā śraddhādilakṣaṇaḥ | yathā dvayapratibhāsādanyo na dvayalakṣaṇaḥ |
tatra cittameva vastutacci[ści]trābhāsaṃ pravartate | paryāyeṇa rāgābhāsaṃ vā dveṣābhāsaṃ vā | tadanyadharmābhāsaṃ vā | citrākāraṃ ca yugapat śraddhādyākāram | bhāso bhāvābhāvaḥ kliṣṭakuśalāvasthe cetasi | na tu dharmāṇāṃ [kliṣṭānāṃ?] kuśalānāṃ [vā?] tatpratibhāsavyatirekeṇa tallakṣaṇābhāvāt |
lakṣaṇaparyeṣṭau ślokā aṣṭau | ekanoddeśaḥ śeṣairnirdeśaḥ |
anenoddeśaḥ |
tatra cittaṃ vijñānaṃ rūpaṃ ca | dṛṣṭiścaitasikā dharmāḥ | tatrāvasthā cittaviprayuktā varmāḥ | avikāritā asaṃskṛtamākāśādikaṃ tadvijñapternityaṃ tathāpravṛtteḥ | ityetat samāsena pañcavidhaṃ lakṣyaṃ prabhedenāpramāṇam |
yathājalpārthasaṃjñāyā nimittaṃ tasya vāsanā | tasmādapyarthavikhyānaṃ parikalpitalakṣaṇaṃ || Msa_11. || 38 ||
lakṣaṇaṃ samāsena trividhaṃ parikalpitādilakṣaṇam | tatra parikalpitalakṣaṇaṃ trividhaṃ yathā jalpārthasaṃjñāyā nimittaṃ tasya jalpasya vāsanā tasmācca vāsanādyo 'rthaḥ khyāti avyavahārakuśalānāṃ vināpi yathājalpārthasaṃjñayā | tatra yathābhilāpamarthasaṃjñā caitasikī yathājalpārthasaṃjñā | tasyā yadālambanaṃ tannimittamevaṃ [va] yacca parikalpyate yataśca kāraṇādvāsana[nā]tastadubhayaṃ parikalpitalakṣaṇamatrābhipretam |
aparaparyāyo yathā nāma cārthaśca yathānāmārthamarthasya nāmnaśca prakhyānatā yathā nāmārthaprakhyānatā | yadi yathā nāmārthaḥ khyāti yathārthaṃ vā nāma ityetadabhūtaparikalpālambanaṃ parikalpitalakṣaṇaṃ etāvaddhi parikalpyate yaduta nāma vā artho veti |
trividhastrividhaścābhāso 'syeti trividhatrividhābhāsaḥ | tatra trividhābhāsaḥ padābhāso 'rthābhāso dehābhāsaśca | punastrividhābhāso manaudgrahavikalpābhāsaḥ | mano yat kliṣṭaṃ sarvadā | udgrahaḥ pañca vijñānakāyāḥ | vikalpo manovijñānam | tatra prathamatri[mastri-?] vidhābhāso grāhyalakṣaṇaḥ | dvitīyo grāhakalakṣaṇaḥ | ityayamabhūtaparikalpaḥ paratantrasya lakṣaṇam |
pariniṣpannalakṣaṇaṃ punastathatā sā hyabhāvatā ca, sarvadharmāṇāṃ parikalpitānā [nāṃ?] bhāvatā ca tadabhāvatvena bhāvāt | bhāvābhāvasamānatā ca tayorbhāvābhāvayorabhinnatvāt | aśāntā cāgantukairupakleśaiḥ, śāntā ca prakṛtipariśuddhatvāt | avikalpā ca vikalpāgocaratvāt niṣprapañcatayā | etena trividhaṃ lakṣaṇaṃ tathatāyāḥ paridīpitaṃ svalakṣaṇaṃ kle[saṃ]śavyavadānalakṣaṇamavikalpalakṣaṇaṃ ca uktaṃ trividhaṃ lakṣaṇam |
lakṣaṇā punaḥ pañcavidhā yogabhūmiḥ | ādhāra ādhānamādarśa āloka āśrayaśca | tatrādhāro niṣpa[ṣya]ndadharmo yo buddhenādhigamo deśitaḥ sa tasyādhigamasya niṣpa[ṣya]ndaḥ | ādhānaṃ yoniśo manaskāraḥ | ādarśaḥ cittasya dhātau sthānaṃ samādhiryadetatpūrvaṃ nāmni sthānamuktam | ālokaḥ sadasattvenārthadarśanaṃ lokottarā prajñā, tathā[tayā] sacca sato yathābhūtaṃ paśyatyasaccāsataḥ |
āśraya āśrayaparāvṛttiḥ |
samatāgamanamanāsravadhātau āryagotre tadanyairāryaiḥ | tacca nirmalamāryagotraṃ buddhānām | samaṃ vimuktisamatā śrāvakapratyekabuddhaiḥ | viśiṣṭaṃ pañcabhirviśeṣaiḥ | viśuddhiviśeṣeṇa savāsanakleśaviśuddhitaḥ | pariśuddhiviśeṣeṇa kṣetrapariśuddhitaḥ | kāyaviśeṣaṇa dharmakāyatayā | saṃbhogaviśeṣeṇa parṣanmaṇḍaleṣvavicchinnadharmasaṃbhogapravartanataḥ | karmaviśeṣeṇa ca tuṣitabhavanavāsādinirmāṇaiḥ sattvārthakriyānuṣṭhānataḥ | na ca tasyonatvaṃ saṃkleśapakṣanirodhe nādhikatvaṃ vyavadānapakṣotpāda ityeṣā pañcavidhā yogabhūmirlakṣaṇā | tayā hi tallakṣyaṃ lakṣaṇaṃ ca lakṣyate |
vimuktiparyeṣṭau ṣaṭślokāḥ |
bījaparāvṛtterityālayavijñānaparāvṛttitaḥ | padārthadehanirbhāsānāṃ vijñānānāṃ parāvṛttiranāsravo dhāturvimuktiḥ | sa ca sarvatragāśrayaḥ śrāvakapratyekabuddhagataḥ |
manasaścodgrahasya ca vikalpasya cāvṛtteḥ parāvṛtterityarthaḥ | caturdhā vaśitā bhavati yathākramamavikalpe kṣetre jñānakarmaṇośca |
sā ceyamacalādibhūmitraye caturdhā vaśitā veditavyā | ekasyāmacalāyāṃ bhūmau dvividhā | avikalpe na [?] cānabhisaṃskāranirvikalpatvāt | kṣetre ca buddhakṣetrapariśodhanāt | tadanyasyāṃ bhūmāvekai[vai]kā vaśitā sādhumatyāṃ jñānavaśitā pratisaṃvidviśeṣalābhāt | dharmameghāyāṃ karmaṇyabhijñākarmaṇāmavyāghātāt |
aparo vimuktiparyāyaḥ |
dvividhaṃ nairātmyaṃ viditvā bhavatrayagataṃ bodhisattvaḥ samaṃ tacca jñātvā dvividhanairātmyaṃ parikalpitapudgalābhāvāt parikalpitadharmābhāvāt, na tu sarva thaivābhāvataḥ | tattvaṃ praviśati vijñaptimātratāṃ grahaṇato grahaṇamātrametaditi | tatastatra tattvavijñaptimātrasthānānmanasastadapi tattvaṃ na khyāti vijñaptimātram | tadakhyānaṃ muktiḥ parama upalambhasya yo vigamaḥ pudgaladharmayoranupalambhāt |
apara[raḥ]paryāyaḥ ādhāra iti śrutau saṃbhārāditi saṃbhṛtasaṃbhārasya pūrvasaṃbhāralābhāt | ādhāne satīti yoniśomanaskāre nāmamātraṃ paśyannityabhilāpamātramartharahitaṃ | paśyati hi nāmamātramiti vijñaptimātraṃ nāma arūpiṇaścatvāraḥ skandhā iti kṛtvā tatpaśyaṃstadapi bhūyo naiva paśyatyarthābhāve tadvijñaptyadarśanādityayamanupalambho vimuktiḥ |
apara[raḥ] prakāraḥ cittametatsadauṣṭhulyaṃ pravartate janmasu | ātmadarśanapāśitamiti dauṣṭhulyakāraṇaṃ darśayati | dvividhenātmadarśanena pāśitam ataḥ sadauṣṭhulyamiti | nivṛttistu tadadhyātmasthiteriti tasya cittasya citta evāvasthānādālambanānupalambhataḥ |
niḥsvabhāvatāparyeṣṭau ślokadvayam |
svayamabhāvānniḥsvabhāvatvaṃ dharmāṇāṃ pratyayādhīnatvāt | svenātmanābhāvānniḥsvabhāvatvaṃ niruddhānāṃ punastenā [svenā?]tmanānutpatteḥ | svabhāva[ve] 'navasthitatvānniḥsvabhāvatvaṃ kṣaṇikatvādityetattrividhaṃ niḥsvabhāvatvam saṃskṛtalakṣaṇatrayānugaṃ veditavyam | grāhavattadabhāvācca niḥsvabhāvatvam | tadabhāvāditi svābhāvāt | yathā bālānāṃ svabhāvagrāho nityasukhaśucyātto[tmā] vānyena vā parikalpitalakṣaṇena tathāsau svabhāvo nāsti tasmādapi niḥsvabhāvatvaṃ dharmāṇāmiṣyate | ..........
[niḥsvabhāvatayā siddhā uttarottaraniśrayāḥ | anutpannā niroddhādiśāntaprakṛtinirvṛtāḥ || Msa_11.51 ||]
[siddhā] niḥsvabhāvatayānutpādādayaḥ | yo hi niḥsvabhāvaḥ so 'nutpannaḥ, yo 'nutpannaḥ so 'nirūddhaḥ, yo 'nirūddhaḥ sa ādiśāntaḥ ya ādiśāntaḥ sa prakṛtiparinirvṛta ityevamuttarottaraniśrayairebhirniḥsvabhāvatā[di]bhirniḥsvabhāvatayānutpādādayaḥ siddhā bhavanti |
anutpattidharmakṣāntiparyeṣṭāvāryā |
aṣṭāsvanutpattidharmeṣu kṣāntiranutpattikadharmakṣāntiḥ | ādau saṃsārasya, na hi tasyādyutpattirasti | tattve 'nyatve ca pūrvapaścimānāṃ, na hi saṃsāre teṣāmeva dharmāṇāmutpattiḥ, ye pūrvamutpannāstadbhāvenānutpatteḥ | na cānyeṣām, apūrvaprakārānutpatteḥ | svalakṣaṇe parikalpitasya svabhāvasya, na hi tasya kadācidutpattiḥ | svayamanutpattau paratantrasya | anyathābhāve pariniṣpannasya na hi tadanyathābhāvasyotpattirasti | saṃkleśe prahīṇe, na hi kṣayajñānalābhinaḥ saṃkleśasyotpattiṃ punaḥ paśyanti | viśeṣe buddhadharmakāyānām, na hi teṣāṃ viśeṣotpattirasti | ityeteṣvanutpattidharmeṣu kṣāntiranutpattidharmoktā |
ekayānatāparyeṣṭau sapta ślokāḥ |
dharmatulyatvādekayānatā, śrāvakādīnāṃ dharmadhātorabhinnatvāt yātavyaṃ yānamiti kṛtvā | nairātmyasya tulyatvādekayānatā, śrāvakādīnāmātmābhāvatāsāmānyādyātā yānamiti kṛtvā | vimuktitulyatvādekayānatā, yāti yānamiti kṛtvā | gotrabhedādekayānatā | aniyataśrāvakagotrāṇāṃ mahāyānena niryāṇāt yānti tena yānamiti kṛtvā | dvyāśayāpte rekayānatā | buddhānāṃ ca sarvasattveṣvātmāśayaprāpteḥ, śrāvakāṇāṃ ca tadgotraniyatānāṃ pūrvaṃ bodhisaṃbhāracaritādanā[nāmā]tmani buddhāśayaprāpterabhinnasaṃtānādhimokṣalābhato buddhānubhāvena tathāgatānugrahaviśeṣapradeśalābhāya ityekatvāśayalābhenaikatvād buddhatacchrāvakāṇāmekayānatā | nirmāṇādekayānatā, yathoktamanekaśatakṛtvo 'haṃ śrāvakayānena parinirvṛta iti vineyānāmarthe tathā nirmāṇasaṃdarśanāt | paryantādapyekayānatā yataḥ pareṇa yātavyaṃ nāsti tadyānamiti kṛtvā | buddhatvamekayānam, evaṃ tatratatra sūtre tena tanābhiprāyeṇaikayānatā veditavyā, na tu yānatrayaṃ nāsti |
kimarthaṃ punastena tenābhiprāyeṇaikayānatā buddhairdeśitā |
ākarṣaṇārthamekeṣāmiti ye śrāvakagotrā aniyatāḥ | anyeṣāṃ ca saṃdhāraṇāya, ye bodhisattvagotrā aniyatāḥ |
śrāvakaḥ punaraniyato dvividho veditavyaḥ | dṛṣṭārthayānaśca yo dṛṣṭasatyo mahāyānena niryāti, adṛṣṭārthayānaśca yo na dṛṣṭasatyo mahāyānena niryāti | dṛṣṭārthaḥ punarvītarāgaścāvītarāgaśca kāmebhyaḥ | asau ca mṛdurdhandhagatiko veditavyaḥ |
yo dṛṣṭārtho dvividha uktaḥ |
tau ca dṛṣṭārthau labdhasyāryamārgasya bhaveṣu pariṇāmanāt acintyapariṇāmikyā upapattyā samanvāgatau veditavyau | acintyo hi tasyāryamārgasya pariṇāma upapattau tasmādacintyapariṇāmikī |
tayoścaikaḥ praṇidhānavaśādupapattiṃ gṛhṇāti yatheṣṭaṃ yo na vītarāgaḥ | eko 'nāgāmitāyogabalena nirmāṇaiḥ |
tau ca nirvāṇābhiratatvādubhāvapi dhandhagatikau matau ciratareṇābhisaṃbodhataḥ | svasya śrāvakacittasya nirvitsahagatasyābhīkṣṇaṃ samudācārāt |
yaḥ punarasāvavītarāgo dṛṣṭasatyaḥ so 'kṛtārthaḥ śaikṣo bhavan buddharahite kāle jāto dhyānārthamudyato bhavati nirmāṇārthī | tacca nirmāṇamāśritya krameṇa parāṃ bodhiṃ prāpnoti | tamavasthātrayasthaṃ saṃdhāyoktaṃ bhagavatā śrīmālāsūtre | śrāvako bhūtvā pratyekabuddho bhavati punaśca buddha iti | agnidṛṣṭānte[na] ca yadā ca pūrvaṃ dṛṣṭasatyāvasthā[stho] yadā buddharahite kāle svayaṃ dhyānamutpādya janmakāyaṃ tyaktvā nirmāṇakāyaṃ gṛhṇāti yadā ca parāṃ bodhiṃ prāpnotīti |
vidyāsthānaparyeṣṭau ślokaḥ |
pañcavidhaṃ vidyāsthānam | adhyātmavidyā hetuvidyā śabdavidyā cikitsāvidyā śilpakarmasthānavidyā ca | tadyadarthaṃ bodhisattvena paryeṣitavyaṃ taddarśayati | sarvajñatvaprāptyarthamabhedena sarvam | bhedena punarhetuvidyāṃ śabdavidyāṃ ca paryeṣate nigrahārthamanyeṣāṃ tadanadhimuktānām | cikitsāvidyāṃ śilpakarmasthānavidyāṃ cānyeṣāmanugrahārthaṃ tadarthikānām | adhyātmavidyāṃ svayamājñārtham |
dhātupuṣṭiparyeṣṭau trayodaśa ślokāḥ | pāramitāparipūraṇārthaṃ ye pāramitāpratisaṃyuktā evaṃ manasikārā dhātupuṣṭaye bhavanti ta etābhirgāthābhirdeśitāḥ |
te punarhetūpalabdhituṣṭiumanasikārāt yāvadagratvātmāvadhāraṇamanasikāraḥ | tatra hetūpalabdhituṣṭimanasikāra ādita eva tāvat | gotrastho bodhisattvaḥ svātmani pāramitānāṃ gotraṃ paśyan hetūpalabdhituṣṭyā pāramitādhātupuṣṭiṃ karoti | gotrastho 'nuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau cittamutpādayatītyato 'nantaraṃ niśrayatadanusmṛtimanasikāraḥ | sa hi bodhisattvaḥ svātmani pāramitānāṃ saṃniśrayabhūtaṃ bodhicittaṃ samanupaśyannevaṃ manasikaroti niyatametāḥ pāramitāḥ paripūriṃ gamiṣyanti | tathā hyasmākaṃ bodhicittaṃ saṃvidyate iti | utpāditabodhicittasya pāramitābhiḥ svaparārthaprayoge sādharaṇaphalecchāmanasikāra, āsāṃ pāramitānāṃ parasādhāraṇaṃ vā phalaṃ bhavatvanyathā vā mā bhūdityabhisaṃskaraṇāt | svaparārthaṃ prayujyamāno 'saṃkleśopāyaṃ tattvārthaṃ pratividhyatītyato 'nantaraṃ yathābodhādhimucyanāmanasikāraḥ | evaṃ sarvatrānukamo veditavyaḥ | yathā buddhairbhagavadbhiḥ pāramitā abhisaṃbuddhā abhisaṃbhotsyante 'bhisaṃbudhyante ca tathāhamadhimucye ityabhisaṃskaraṇāt |
anubhāvaprīyaṇāmanasikāraścaturvidhānubhāvadarśanaprīyaṇā, caturvidhānubhāvo vipakṣaprahāṇaṃ, saṃbhāraparipākaḥ, svaparānugraha, āyatyāṃ vipākaphalaniḥṣyandaphaladānatā ca | sattvasvabuddhadharmaparipākamārabhyākhedaniścayamanasikāraḥ, sarvasattvavipratipattibhiḥ sarvaduḥkhāpattipātaiścākhedaniścayābhisaṃskaraṇāt paramabodhiprāptaye | vipakṣe pattipakṣe ca caturvidhapratipattimanasikāraḥ | dānādivipakṣāṇāṃ ca mātsaryādīnāṃ pratideśanā, pratipakṣāṇāṃ ca dānādīnāmanumodanā, tadadhipateyadharmadeśanārthaṃ ca buddhādhyeṣaṇā | tāsāṃ ca bodhau pariṇāmanā |
adhimuktibalādhānatāmārabhya pāramitādhipateyadharmārthe ca prasādamanasikāraḥ | dharmaparyeṣṭimārabhya saṃpratīcchanamanasikārastasyaiva dharmasyāprativahanayogena parigrahaṇatayā | da[de]śanāmārabhya dānacchandamanasikāro dharmasyārthasya ca prakāśanārthaṃ pareṣām | pratipattimārabhya saṃnāhamanasikāro dānādiparipūriye saṃnahanāt | praṇidhānamanasikārastatparipūriprāptaye[pratyaye] samavadhānārthaṃ | abhinandamanasikāro 'ho bata dānādipratipattyā samyak saṃpādayeyamityabhinandanāt | eta eva trayo manasikārā avavādānuśāsanyāṃ yojayitavyāḥ | upāyopasaṃhitakarmamanasikāraḥ saṃkalpaiḥ sarvaprakāradānādiprayogamanasikaraṇāt |
autsukyamanasikāraścaturvidhaḥ | śaktilābhe ca dānādau ṣaḍvidhe dānadāne yāvat prajñādāne | evaṃ śīlādiṣu ṣaḍvidheṣu | pāramitābhireva saṃgrahavastuprayogeṇa sattvaparipāke | pūjāyāṃ ca dānena lābhasatkārapūjayā | śeṣābhiśca pratipattipūjayā |
aviparītapāramitopadeśāpa[rtha]ñcakalyāṇamitrasevāyāmautsukyamanasikāro veditavyaḥ | anukampāmanasikāraścaturbhirapramāṇairdānādyupasaṃhāreṇa maitrāyataḥ | mātsaryādisamavadhānena sattveṣu karuṇāyataḥ | dānādisamanvāgateṣu muditāyataḥ | tadasaṃkleśādhimokṣataśca upekṣāyataḥ
hīdharmamārabhya lajjāmanaskāraḥ, akṛteṣu vā dānādiṣvaparipūrṇamithyākṛteṣu vā lajjā, lajjāyamānaśca pravṛttinivṛttyarthamanānuṣaṅgikaṃ kaukṛtyāyate | dhṛtimārabhya ratimanaskāro dānādyālambane 'vikṣepataścittasya dhāraṇāt | akhedamanaskāro dānādiprayogaparikhede śatrusaṃjñākaraṇāt | racanācchandamanaskāraḥ pāramitāpratisaṃyuktaśāsraracanābhisaṃskaraṇāt | lokajñatāmārabhya udbhāvanāmanaskārastasyaiva śāstrasya loke yathābhājanamudbhāvanābhisaṃskaraṇāt |
pratisaraṇamanaskāro bodhiprāptaye dānādīnāṃ pratisaraṇānneśvarādīnām, pratisaṃvinmanaskāro mātsaryadānādi vipakṣapratipakṣayordoṣaguṇapratisaṃvedanāt |
cayānusmaraṇaprītimanaskāro dānādyupacaye puṇyajñānasaṃbhāropacayasaṃdarśanāt | māhārthyasaṃdarśanamanaskāro dānādīnāṃ bodhipakṣe bhāvārthena mahābodhiprāptyarthasaṃdarśanāt | abhilāṣamanaskāraḥ sa punaścaturvidhaḥ | yogābhilāṣamanaskāraḥ śamathavipaśyanāyogabhāvanābhilāṣāt | avikalpābhilāṣamanaskāraḥ pāramitāparipūraṇārthamupāyakauśalyābhilāṣāt | dhṛtyabhilāṣamanaskāraḥ pāramitādhipateyadharmārthadhāraṇābhilāṣāt | pratyayābhigamābhilāṣamanaskāraḥ samyak praṇidhānābhisaṃskaraṇāt |
saptaprakārāsadgrāhavyutthānaśaktidarśanamanaskāraḥ | saptavidho 'sadgrāhaḥ | asati sadgrāhaḥ, doṣavati guṇavatvagrāhaḥ, guṇavatyaguṇavatvagrāhaḥ, sarvasaṃskāreṣu ca nityasukhāsadgrāhau, sarvadharmeṣu cātmāsadgrāhaḥ, nirvāṇe cāśāntāsadgrāhaḥ | yasya pratipakṣeṇa śūnyatā [di]samādhitrayaṃ dharmoddānacatuṣṭayaṃ ca deśyate | āścarye caturvidhasaṃjñāmanaskāraḥ | pāramitāsūdārasaṃjñā, āyatattvasaṃjñā, pratikāranirapekṣasaṃjñā, vipākanirapekṣasaṃjñā ca | anāścarye 'pi caturvidha[saṃjñā]manaskāraḥ | caturvidhamanāścaryamaudarya āyatatve ca sati pāramitānāṃ buddhatvaphalābhinirvartanāt | asminneva ca dvaye sati svaparasamacittāvasthāpanāt [vasthāpanā?]tadviśiṣṭebhyaśca (MSA_Bagchi 73) śaru[śakrā]dibhyaḥ pūjādilābhe sati pratikāranirapekṣatā ..... [sarvalokebhyo viśiṣṭaśarīrabhoga]lābhe satyapi vipākanirapekṣatā |
samatāmanaskāraḥ sarvasattveṣu dānādibhiḥ samatāpravṛttyabhisaṃskaraṇāt | mahātmadṛṣṭimanaskāraḥ sarvasattvopakāratayā pāramitāsaṃdarśanāt | pratyaya[pratyupa]kārāśaṃsanamanaskāro dānādiguṇapravṛttyā parebhyaḥ | āśāstimanaskāraḥ sattveṣu tristhānāśaṃsanāt pāramitānāṃ bodhisattvabhūminiṣṭhāyā buddhabhūminiṣṭhāyāḥ sattvāva[rthāca]raṇāśaṃsanācca | nirantaramanaskāro dānādibhirabadhya[ndhya]kālakaraṇābhisaṃskaraṇāt |
samyakprayogamanaskāro 'viparītānuṣṭhānādarvāgasthānamanasikaraṇāt | anāmodamanaskāro dānādibhirhīyamāneṣu | pramodamanaskāro dānādibhirvardhamāneṣu sattveṣu |
arūcimanaskāraḥ pāramitāprativarṇikābhāvanāyām | rūcimanaskāro bhūtāyām | anadhivāsanāmanaskāro mātsaryādivipakṣavinayanābhisaṃskāraṇāt | spṛhāmanaskāro dvividhaḥ pāramitāparipūrivyākaraṇalābhaspṛhāmanaskāraḥ pāramitāniyatabhūmyavasthālābhaspṛhāmanaskāraśca |
āyatyāṃ darśanādvṛttimanaskāro yātvā[yāṃ yāṃ] gatiṃ gatvā bodhisattvena satāvaśya karaṇīyatābhisaṃskāraṇāt | dānādīnāṃ samatekṣaṇāmanaskārastadanyairbodhisattvaiḥ sahātmanaḥ pāramitāsātatyakaraṇādhimokṣārtham | agratvātmāvadhāraṇamanaskāraḥ pāramitāgradharmapravṛttyā svātmanaḥ pradhānabhāvasaṃdarśanāt |
iti nigamanaśloko gatārthaḥ |
dharmaparyeṣṭibhede dvau ślokau |
trayodaśavidhā paryeṣṭiḥ | puṣṭitaḥ śrutādhimuktipuṣṭyā | adhyāśayato dharmamukhastrotasā | mahatī citta[vibhu]tvalābhinām | sabiprabāsā prathamā | avipravāsā dvitīyā | vaibhutvikī tṛtīyā | akāyā śrutacintāmayī dharmakāyarahitatvāt | sakāyā bhāvanāmayī adhimukticaryābhūmo | laghu[labdha]kāyā saptasu bhūmiṣu | paripūrṇakāyā śeṣāsu | bahumānādhimukticaryābhūmau | sūkṣmamānā saptasu | nirmāṇā śeṣāsu |
dharmahetutvaparyeṣṭau ślokaḥ |
rūpe lakṣaṇaheturdharmaḥ | arūpe ārogyahetuḥ kleśavyādhipraśamanāt | aiśvaryaheturabhijñābhistadakṣayatvahetuścānupadhiśeṣanirvāṇe 'pyanupacchedāt | ata evoktaṃ brahmaparipṛcchāsūtre | caturbhirdharmaiḥ samanvāgatā bodhisattvā dharmaṃ paryeṣante | ratnasaṃjñayā durlabhārthena bhaiṣajyasaṃjñayā kleśavyādhipraśamanārthena arthasaṃjñayā avipraṇāśārthena nirvāṇasaṃjñayā sarvaduḥkhapraśamanārthena | ratnabhūtāni hi lakṣaṇāni śobhākaratvādatastaddhetutvāddharmaratnasaṃjñā | ārogyahetutvādbhaiṣajyasaṃjñā | abhijñaiścaryahetutvādarthasaṃjñā | tadakṣayahetutvānnirvāṇasaṃjñākṣayanirbhayatārthena |
vikalpaparyeṣṭau ślokaḥ |
daśavidhavikalpo bodhisattvena parivarjanīyaḥ | abhāvavikalpo yasya pratipakṣeṇāha | prajñāpāramitāyāmiha bodhisattvo bodhisattva eva sanniti | bhāvavikalpo yasya pratipakṣeṇāha | (MSA_Bagchi 75) bodhisattvaṃ na samanupaśyatītyevamādi | adhyāropavikalpo yasya pratipakṣeṇāha | rūpaṃ śāriputra svabhāvena śūnyamiti | apavādavikalpo yasya pratipakṣeṇāha | na śūnyatayeti | ekatvavikalpo yasya pratipakṣeṇāha | yā rūpasya śūnyatā na tadrūpamiti | nānātvavikalpo yasya pratipakṣeṇāha | na cānyatra śūnyatāyā rūpaṃ rūpameva śūnyatā śūnyataiva rūpamiti | svalakṣaṇavikalpo yasya pratipakṣeṇāha | nāmamātramidaṃ yadidaṃ rūpamiti | viśeṣavikalpo yasya pratipakṣeṇāha | rūpasya hi notpādo na nirodho na saṃkleśo na vyavadānamiti | yathānāmārthābhiniveśavikalpo yasya pratipakṣeṇāha | kṛtrimaṃ nāmetyevamādi | yathārthanāmābhiniveśavikalpaśca yasya pratipakṣeṇāha | tāni bodhisattvaḥ sarvanāmāni na samanupaśyatyasamanupaśyannābhiniviśate yathārthatayetyabhiprāyaḥ |
anena nigamanaślokena paryeṣṭimāhātmyaṃ trividhaṃ darśayati | upāyamāhātmyamugravīryatayā saṃvṛttiparamārthasatyadharmatāparyeṣaṇataśca tattvaṃ satyamityarthaḥ | parārthamāhātmyaṃ pratiśaraṇībhāvāt prajānām | svārthamāhātmyaṃ ca guṇaiḥ samudravat prapūrṇatvāt |
|| mahāyānasūtrālaṃkāre dharmaparyeṣṭyadhikāra ekādaśaḥ ||
dvādaśo 'dhikāraḥ
dharmadeśanāyāṃ mātsaryapratiṣedhe ślokaḥ |
kṛcchralabdhānapyasārān kṣayitvā[t]prāṇān bhogāṃśca bodhisattvā duḥkhitebhyaḥ kāruṇyāt satatasamudārairvisargairutsṛjanti prāgeva dharmaṃ yo naiva kṛcchreṇa vā bhṛśamapi vāvasṛjatāṃ vṛddhiṃ gacchati na kṣayaṃ |
dharma nairarthakyasārthakye ślokadvayaṃ |
dharmo naiva ca deśito bhagavatā pratyātmavedyo yata
tatra buddhā ajagaropamāsteṣāṃ svaśānti[śānte?]rāsyapuṭaṃ dharmakāyaḥ | viśuddhivipulaṃ savāsanakleśajñeyāvaraṇaviśuddhitaḥ | sādhāraṇaṃ sarvabuddhaiḥ akṣayamātyantikatvāt |
tasmānna nirarthikā yogināṃ bhāvanā bhavati pratyātmavedyasya dharmasya tadvaśenābhigamāt | na nirarthikā deśanā bhavati yuktivihitairdharmaiḥ svadharmatāyāṃ janatākarṣaṇāt | yathā punarbhāvanā sārthikā bhaveddeśanā vā tat ślokārdhena darśayati | śeṣaṃ gatārtham |
deśanāvibhāge ślokaḥ |
tatra vibhutvato yā mahābhūmipraviṣṭānāṃ | sarvato rūpādyā vṛkṣavāditrādibhyo 'pi niścarati | śeṣaṃ gatārtham |
deśanāsaṃpatau ślokadvayaṃ |
ayaṃ catuṣkārthanirdeśena ślokaḥ | yaduktaṃ brahmaparipṛcchāyāṃ | catrubhirdharmaiḥ samanvāgatā bodhisattvā mahādharmadānaṃ vitaranti saddharmaparigrahaṇatayā ātmanaḥ prajñottāpanatayā satpurūṣakarmakaraṇatayā saṃkleśavyavadānasaṃdeśanatayā ca | ekena hi bāhuśrutyādviṣadā deśanā bhavati | dvitīyena mahāprājñatvāt | saṃśayajahā pareṣāṃ saṃśayacchedāt |
tṛtīyenānavadyakarmattvādādeyā | caturthena tattvadarśikā dvividhā saṃkleśalakṣaṇasya ca tattvasya vyavadānalakṣaṇasya ca dvābhyāṃ dvābhyāṃ satyābhyām |
asmindvitīye śloke madhurā pareṇākṣiptasyāparūṣavacanāt | madavyapetā stutau siddhau vā madānanugamanāt | akhinnā akilāsikatvāt | sphuṭā nirācāryamuṣṭitvāt kṛtsnadeśanataḥ | citrā apunaruktatvāt | yuktā pramāṇāviruddhatvāt | gamikāpratītapadavyañjanatvāt | nirāmiṣā prasannādhikārānadhi[rthi]katvāt | sarvatragā yānatrayagatatvāt |
vāksaṃpattau ślokaḥ |
adīnā paurī parṣatpūraṇāt | madhurā valguḥ | sūktā vispaṣṭā sunirūktākṣaratvāt | pratītā vijñeyā pratītābhidhānatvāt | yathārhā śravaṇīyā vineyānurūpatvāt | anāmiṣā aniḥśrita[tā]lābhasatkārāloke[raśloke] | pratatā[pramitā] apratikūlā parimitāyāmakhedāt | viṣadā aparyāttā |
vyañjanasaṃpattau ślokadvayaṃ |
yuktaiḥ padavyañjanairūddeśātpramāṇāvirodhena | sahitairnirdeśāduddeśāvirodhena | yānānulomanādānulomikairyānatrayāvirodhena | ślākṣṇyāda[dā]nucchavikairakaṣṭaśabdatayā | prātītyādaupayikaiḥ (MSA_Bagchi 78) pratītārthatayā cārthopagamanāt | yāthārhātpratirūpairvineyānurūpatayā | nairyāṇyātpradakṣiṇairnirvāṇādhikāratayā | ānukūlyānnipakasyāṅgasaṃbhāraiḥ śaikṣasyāryāṣṭāṅgamārgānukūlyāt |
ṣaṣṭyaṅgī sācintyā yā guhyakādhipatinirdeśe buddhasya ṣaṣṭyākārā vāg nirdiṣṭā | punaraparaṃ śāntamate tathāgatasya ṣaṣṭyākāropetā vāg niścarati snigdhā ca mṛdukā ca manojñā ca manoramā ca śuddhā ceti vistaraḥ | tatra snigdhā sattvādhātukuśalamūlopastambhikatvāt | mṛdukā dṛṣṭa eva dharme sukhasaṃsparśatvāt | manojñā svarthatvāt | manoramā suvyañjanatvāt | śuddhā nirūttaralokottarapṛṣṭhalabdhatvāt | vimalā sarvakleśānuśayavāsanāvisaṃyuktatvāt | prabhāsvarā pratītapadavyañjanatvāt | valguḥ sarvatīrthyakumatidṛṣṭividhātabalaguṇayuktatvāt | śravaṇīyā pratipattinairyāṇikatvāt | anantā[anelā] sarvaparapravādibhiranāchedyatvāt | kalā rañjikatvāt | vinītā rāgādipratipakṣatvāt | akarkaśā śikṣāprajñaptisukhopāyatvāt | aparūṣā tadvyatikramasaṃpanniḥsaraṇopadeśakatvāt | suvinītā yānatrayanayopadeśikatvāt | karṇasukhā vikṣepapratipakṣatvāt | kāyaprahṇādanakarī samādhyābāhakatvāt | cittaudvilyakarī vipaśyanāprāmodyāvāhaphalakatvāt | hṛdayasaṃtuṣṭikarī saṃśayacchedikatvāt | prītisukhasaṃjananī mithyāniścayāpakarṣikatvāt | niḥparidāhā pratipattāvavipratisāratvāt | ājñeyā saṃpannaśrutamayajñānāśrayatvāt | vijñeyā saṃpannacintāmayajñānāśrayatvāt | viṣpaṣṭā anācāryamuṣṭidharmavihitatvāt | premaṇīyānuprāptasvakārthānāṃ premakaratvāt | abhinandanīyānanuprāptasvakārthānāṃ spṛhaṇīyatvāt | ājñāpanīyā acintyadharmasamyagdarśikatvāt | vijñāpanīyā cintyadharmasamyagdeśikatvāt | yuktā pramāṇāvirūddhatvāt | sahitā yathārhavineyadeśikatvāt | punarūktadoṣajahā avandhyatvāt | siṃhasvaravegā sarvatīrthyasaṃtrāsakatvāt | nāgasvaraśabdā udāratvāt | meghasvaraghoṣā gambhīratvāt | nāgendrarutā ādeyatvāt | kinnarasaṃgītighoṣā madhuratvāt | kalaviṅkasvararūtaravitābhī[tī]kṣṇabhaṅguratvāt | brahmasvararutaravitā dūraṃgamatvāt | jīvaṃjīvakasvararutaravitā sarvasiddhipūrvaṃgamamaṅgalatvāt | devendramadhuranirghoṣā anatikramaṇīyatvāt | dundubhisvarā sarvamārapratyarthikavijayapūrvaṃgamatvāt | anunnatā stutyasaṃkliṣṭatvāt | anavanatā nindāsaṃkliṣṭatvāt | sarvaśabdānupraviṣṭā sarvavyākaraṇasarvākāralakṣaṇānupraviṣṭatvāt | apaśabdavigatā smṛtisaṃpramoṣe tadaniścaraṇatvāt | avikalā vineyakṛtyasarvakālapratyupasthitatvāt | alīnā lābhasatkārāniśritatvāt | adīnā sāvadyāpagatvāt | pramuditā akheditvāt | prasṛtā sarvavidyāsthānakauśalyānugatatvāt | akhilā[sakhilā] sattvānāṃ (MSA_Bagchi 79) tatsakalārthasaṃpādakatvāt | saritā prabandhānupacchinnatvāt | lalitā vicitrākārapratyupasthānatvāt | sarvasvarapūraṇī ekasvaranaikaśabdavijñaptipratyupasthāpanatvāt | sarvasattvendriyasaṃtoṣaṇī ekānekārthavijñaptipratyupasthānatvāt | aninditā yathāpratijñatvāt | acañcalā āgamitakālaprayuktatvāt | acapalā atvaramāṇavihitatvāt | sarvaparṣadanuravitā durāntikaparṣattulyaśravaṇatvāt | sarvākāravaropetā sarvalaukikārthadṛṣṭāntadharmapariṇāmikatvāt |
deśanāmāhātmye catvāraḥ ślokāḥ |
ākhyāti vācā | prajñāpayati padaiḥ suyuktaiḥ | prasthāpayati vibhājayati vivṛṇoti yathākramamuddeśavibhāgasaṃśayacchedaiḥ | uttānīkaroti uttānīkaraṇaṃ bahulīkārānugatā deśanā niścayabalādhānārthaṃ | deśayatyuddhaṭitajñeṣu | saṃprakāśayati vipañcitajñeṣu |
śuddhā trimaṇḍaleneti | yena ca deśayati vācā padaiśca | yathā coddeśādiprakāraiḥ | yeṣu coddhaṭitavipañcitajñeṣu | eṣaiva ca deśanā punaraṣṭadoṣavivarjitā veditavyā yathākramam |
te punaraṣṭau doṣāḥ | kauśīdyamanavasaṃbodhaḥ avakāśasyākaraṇaṃ anītārthatvaṃ saṃdehasyācchedanā tadvigamasyādṛḍhīkaraṇaṃ niścayaśyetyarthaḥ |
khedo yenābhīkṣṇaṃ na deśayet | matsaritvaṃ [matsaritvaṃ] cākṛtsnaprakāśanāt | arthasaṃpattau ślokadvayaṃ |
caturguṇabrahmacaryasaṃprakāśako dharmaḥ | ādimadhyaparyavasānakalyāṇo yathākramaṃ śrutacintābhāvanābhirbhaktituṣṭibuddhihetutvāt | tatra bhaktiradhimuktiḥ saṃpratyayaḥ tuṣṭiḥ prāmodyaṃ (MSA_Bagchi 80) yuktinidhyānācchakyaprāptitāṃ viditvā | buddhiḥ samāhitacittasya yathābhūtajñānaṃ | dvividhārtha ityataḥ svarthaḥ saṃvṛtiparamārthasatyayogāt | sugrāhya ityataḥ suvyañjanaḥ pratītapadavyañjanatvāt | caturguṇaṃ brahmacaryam | kevalaṃ paraisādhāraṇātvāt paripūrṇaṃ tridhātukleśaprahāṇaparipūraṇāt | pariśuddhaṃ svabhāvaviśuddhito 'nāsravatvāt | paryavadātaṃ malaviśuddhitaḥ saṃtānaviśuddhyā kṣīṇāsravāṇām |
abhisaṃdhivibhāge ślokadvayam |
caturvidho 'bhisaṃdhirdeśanāyāṃ buddhasya veditavyaḥ | avatāraṇābhisaṃdhirlakṣaṇābhisaṃdhiḥ pratipakṣābhisaṃdhiḥ pariṇāmanābhisaṃdhiśca | tatrāvatāraṇābhisaṃdhiḥ śrāvakeṣu draṣṭavyaḥ | śāsanāvatāraṇārthamanutrāsāya rūpādyastitvadeśanāt | lakṣaṇābhisaṃdhistriṣu parikalpitādisvabhāveṣu draṣṭavyo niḥsvabhāvānutpannādisarvadharmadeśanāt | pratipakṣābhisaṃdhirdoṣāṇāṃ vinaye draṣṭavyo yathāṣṭāvaraṇapratipakṣāgrayānasaṃbhāṣāsānuśaṃse[saṃ] gāthādvayaṃ vakṣyati | pariṇāmanābhisaṃdhirabhidhānagāmbhīrye draṣṭavyo yathāha |
asāre sāramatayo viparyāse ca susthitāḥ |
ayamatrābhisaṃdhiḥ | asāre sāramataya ityavikṣepe yeṣāṃ sārabuddhiḥ pradhānabuddhirvikṣepo hi visāraścetasaḥ | viparyāse ca susthitā iti nityasukhaśucyātmagrāhaviparyayeṇānityādike viparyāse susthitā aparihāṇitaḥ | kleśena ca sa saṃkliṣṭā iti dīrghaduṣkaravyāyāmaśrameṇātyarthaṃ parikliṣṭāḥ |
abhiprāyavibhāge ślokaḥ |
caturvidho 'bhiprāyaḥ | sata[ma]tābhiprāyo yadāha | ahameva sa tasminsamaye vipaśvī samyaksaṃbuddho 'bhūvamityaviśiṣṭadharmakāyatvāt | arthāntarābhiprāyo yadāha | niḥ svabhāvāḥ sarvadharmā anutpannāityevamādi ayathārūtārthatvāt | kālantarābhiprāyo yadāha | ye (MSA_Bagchi 81) sukhāvatyāṃ praṇidhānaṃ kariṣyanti te tatropapatsyanta iti kālāntareṇetyabhiprāyaḥ | pudgalāśayābhiprāyo yattadeva kuśalamūlaṃ kasyacitpraśaṃsate kasyacidvigarhate 'lpamātrasaṃtuṣṭasya vaipulyasaṃgrahāt mahāyānasūtrāntasānuśaṃsaṃ gāthādvayamupādāyāha |
buddhe dharme 'vajñeti pañca gāthāḥ | tatrāniyatabhedo bodhisattvānāmaniyatānāṃ mahāyānādbhedaḥ | agrayānasaṃbhāṣā yā mahāyānadeśanā | buddhe 'vajñāvaraṇasya pratipakṣasaṃbhāṣā | ahameva sa tena kālena vipaśvī samyaksaṃbuddho 'bhūvamiti | dharme 'vajñāvaraṇasya pratipakṣasaṃbhāṣā | iyato gaṃgānadīvālikāsamānabuddhānparyupāsya mahāyāne 'vabodha utpadyata iti | kauśīdyāvaraṇasya pratipakṣasaṃbhāṣā | ye sukhāvatyāṃ praṇidhānaṃ kariṣyanti te tatropapatsyanta iti | vimalacandraprabhasya ca tathāgatasya nāmadheyagrahaṇamātreṇa niyato bhavatyanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhāviti | alpamātrasaṃtuṣṭyāvaraṇasya pratipakṣasaṃbhāṣā | yatra bhagavān kvaciddānādi vivarṇayati anyatra varṇitavān | rāgacaritasya cāvaraṇasya pratipakṣasaṃbhāṣā | yatra bhagavān buddhakṣetravibhūtiṃ varṇayati | mānacaritasyāvaraṇasya pratipakṣasaṃbhāṣā | yatra bhagavān kasyacid buddhasyādhikāṃ saṃpattiṃ varṇayati | kaukṛtyāvaraṇasya pratipakṣasaṃbhāṣā | ye buddhabodhisattveṣva[ṣvapa]kāraṃ kariṣyanti te sarve svargopagā bhaviṣyantīti | aniyatabhedasyāvaraṇasya pratipakṣasaṃbhāṣā | mahāśrāvakāṇāṃ buddhatve vyākaraṇadeśanā ekayānadeśanā ca | kṛtsnadhātupuṣṭiḥ sarvamahāyānādhiṣṭhānāya dhātupuṣṭistadāvaraṇavigamāt sarvatra mahāyāne 'dhimuktilābhataḥ | dvayamukhatā samādhimukhatā dhāraṇīmukhatā ca | dṛṣṭe dharme dvividho 'nuśaṃsaḥ sāṃparāyike 'ṣṭavidhaḥ krameṇottarottaraviśeṣalābhādveditavyaḥ |
deśanānuśaṃseślokaḥ |
pañcabhiḥ kāraṇaiḥ sukathikatvaṃ | sūryavatpratapanaṃ cānuśaṃsaḥ | lokāvarjanato bahumatatvāt | pañca kāraṇāni sukathikatvasya yenāviparītaṃ darśayati abhīkṣṇaṃ nirāmiṣacitta ādeyavākyavineyānurūpaṃ ca |
|| mahāyānasūtrālaṃkāre deśanādhikāro dvādaśaḥ ||
trayodaśo 'dhikāraḥ
pratipattivibhāge ṣaṭ ślokāḥ |
yathārthamājñāya dharmamājñāya dharmānudharmapratipanno bhavati sāmīcīpratipanno 'nudharmacārī tatsaṃdarśayati | tatra dvidhā pudgaladharma nairātmyajñānaṃ grāhyagrāhakābhāvataḥ | dvayamithyātvasamyakttvaṃ vivarjyaṃ trayaṃ | abhāve ca śūnyatāsamādhiḥ parikalpitasya svabhāvasya | bhāve cāpraṇīhitānimittau paratantraniṣpannayoḥ svabhāvayoḥ | etatsamādhitrayaṃ laukikaṃ na mithyātvaṃ lokottarajñānāvāhanāt | na samyaktvamalokottaratvāt |
evamarthajñaḥ sarvadharmāṇāṃ sūtrādīnāṃ kolopamatāṃ jānāti | śrutamātrasaṃtuṣṭiprahāṇāya tena dharmajño bhavati |
etena dvividhena pārthagjanenārthadharmajñānena dvayaṃ nairātmyabhāvaṃ pratividhya yathākramaṃ [nairātmyaṃ tathā pratividhya yathoktaṃ] tasya jñānasya pariniṣpattyarthaṃ pratipadyate | evamanudharmaṃ pratipadyate |
tato jñānaṃ sa labhate lokottaramanuttaramiti | viśiṣṭatarayānābhāvāt | ādibhūmau pramuditāyāṃ bhūmau samaṃ sarvairbodhisattvaistadātmabhiriti tadbhūmikairevaṃ sāmīcīpratipanno bhavati tadbhūmikabodhisattvasamatayā |
śloko gatārthaḥ |
śeṣeṇānudharmacāritvaṃ darśayati | vyavasthānāvikalpeneti bhūmivyavasthānajñānenāvikalpena ca | sahacāriṇetyanusaṃbaddhacāriṇā anyonyanairantaryeṇa | etena ślokadvayenānudharmacāritvaṃ darśitaṃ |
pratipattāvapramādakriyāyāṃ catvāraḥ ślokāḥ |
caturbhiścakrairapramādakriyāṃ darśayati pratirūpadeśavāsādibhiḥ | tatrānena ślokena pratirūpadeśavāsaṃ darśayati | sulābhaścīvarapiṇḍapātādīnāṃ jīvitapariṣkārāṇāmakṛcchreṇa lābhāt | svadhiṣṭhāno durjanairdasyuprabhṛtibhiranadhiṣṭhitatvāt | subhūmirārogyabhūmitvāt | susahāyakaḥ sabhāgaśīladṛṣṭisahāyakatvāt | suyogo divālpākīrṇābhilāpakatvāt rātrau cālpaśabdādikatvāt |
anena dvitīyena satpurūṣaṃ darśayati | āgamādhigamavākkaraṇanirāmiṣacittākilāsitvaguṇayogāt |
anena tṛtīyena yoniśomanaskārasaṃgṛhītamātmanaḥ samyakpraṇīdhānatāṃ darśayati | saddharmālambanatayā susaṃbhṛtasaṃbhāratayā śamathādinimittānāṃ kālena kālaṃ bhāvanātayā alpamātrāsaṃtuṣṭitayā satyuttarakaraṇīye sātatyasatkṛtyaprayogatayā ca |
anena caturthena pūrvakṛtapuṇyatāṃ pañcavidhena hetutvena darśayati | ratihetutvena yataḥ pratirūpadeśavāse 'bhiramate | kṣaṇopapattihetutvena yataḥ satpurūṣāyāśrayaṃ labhate | (MSA_Bagchi 85) ārogyasamādhiprajñāhetutvena ca yata ātmanaḥ samyakpraṇidhānaṃ sampadyate |
kleśata eva kleśaniḥsaraṇe ślokāstrayaḥ |
yaduktaṃ bhagavatā | nāhamanyatra rāgādrāgasya niḥsaraṇaṃ vadāmyevaṃ dveṣānmohāditi | tatrābhisaṃdhiṃ darśayati | yasmāddharmadhātuvinirmukto dharmo nāsti dharmatāvyatirekeṇa dharmābhāvāt | tasmādrāgādidharmatāpi rāgādyākhyāṃ labhate sa ca niḥsaraṇaṃ rāgādīnāmityevaṃ tatrābhisaṃdhirveditavyaḥ |
yaduktaṃ | avidyā ca bodhiścaikamiti | tatrāpi sakleśanirdeśe sa evābhisaṃdhiḥ | avidyā bodhidharmatā syāttadupacārāt |
tāneva rāgādīnyoniśaḥ pratipadyamānastebhyo vimucyate tasmātparijñātāsta eva teṣāṃ niḥsaraṇaṃ bhavatītyayamatrābhisaṃdhiḥ |
śrāvakapratyekabuddhamanasikāraparivarjane ślokadvayaṃ |
anayoḥ ślokayorekasya dvitīyaḥ sādhakaḥ | ubhau gatārthau |
niḥsvabhāvatāprakṛtipariśuddhitrāsapratiṣedhe catvāraḥ ślokāḥ |
dharmābhāvaśca dharmopalabdhiśceti trāsasthānaṃ niḥsaṃkleśatā ca dharmadhātoḥ prakṛtyā viśuddhatā ca paścāditi trāsasthānaṃ bālānāṃ | tadyathākramaṃ māyādisādṛśyenākāśasādṛśyena ca prasādhayaṃstatastrāsaṃ pratiṣedhayati | tathā citre natonnatasādṛśyena luti[ṭi]taprasāditatoyasādṛśyena ca yathākramaṃ | caturthena ślokena toyasādharmyaṃ citte pratipādayati | yathā toyaṃ prakṛtyā prasannamāgantukena tu kāluṣyeṇa luti[ṭi]taṃ bhavatyevaṃ cittaṃ prakṛtyā prabhāsvaraṃ matamāgantukaistu dauṣairdūṣitamiti | na ca dharmatācittādṛte 'nyasya cetasaḥ paratantralakṣaṇasya prakṛtiprabhāsvaratvaṃ vidhīyate | tasmāccittatathataivātra cittaṃ veditavyaṃ |
rāgajāpattipratiṣedhe catvāraḥ ślokāḥ |
yatsattveṣu bodhisattvasya prema so 'tra rāgo 'bhipretastatkṛtāmāpattiṃ teṣāṃ pratiṣedhayati | sattvahitakriyāhetutvāt | kapotīmudāharati tabdahurāgatvāt apatyasnehādhimātratayā (MSA_Bagchi 87) sakṛpe bodhisattve dehiṣu sattveṣu pratigho virudhyate | bodhisattvānāṃ sattveṣu maitrī bhavati vyasanaśāntiḥ arthadānaṃ lhādaśca prītyutpādāt | yata ime maitryādayastata eva pratighacittaṃ viruddhaṃ | tatpūrvakāṇi ca vyasanacittādīni |
pratipattibhede pañca ślokāḥ |
yathā yasminpratipadyate tadabhidyotayati | yatheti subhaiṣajyādiṣvivāturādayaḥ | yatreti saṃsārādiṣu pratisaṃkhyāya saṃsāraniṣevaṇāt | kāruṇyena kleśāturasattvāparityāgāt | svapraṇihitatvacittakaraṇāt | dānādipāramitābhiśca yathākramaṃ bhogavṛddhinayanāt | kāyādikarmapariśodhanāt | sattvāpakārākopāt | kuśalabhāvanānirantarābhiyogāt | samādhyanāsvādanāt | jñeyāviparyāsācca |
pratipattitrimaṇḍalapariśuddhau ślokaḥ |
iti nirvikalpena dharma nairātmyajñānena pratipattuḥ pratipattavyasya pratipatteścāvikalpanā trimaṇḍalapariśuddhirveditavyā | dvayaparipācanaśodhaneṣu [su]yukta iti sattvānāmātmanaśca |
|| mahāyānasūtrālaṃkāre pratipattyadhikārastrayodaśaḥ ||
caturdaśo 'dhikāraḥ
avavādānuśāsanīvibhāge ślokā ekapañcāśat |
adhimuktiṃ vivardhayannityadhimātrāvasthānayanāt | śeṣaṃ gatārtham |
ādiśuddho bodhisattvasaṃvarapariśodhanānmahāyāne dṛṣṭiṛjju[ju]karaṇāccāviparītārthagrahaṇataḥ | suvijño bahuśrutatvāt | kalpa[lya]citto vinivaraṇatvāt |
śloko gatārthaḥ |
avadhṛtya ca tānarthāndharme saṃkalayetpunaḥ
sūtrageyādike dharme yatsūtrādināma daśabhūmikamityevamādi tatra cittaṃ prathamato badhnīyāt | ebhistribhiḥ ślokaiḥ ṣaṭ cittānyupadiṣṭāni | mūlacittamanucaracittaṃ vicāraṇācittamavadhāraṇācittaṃ saṃkalanacittamāśāsticittaṃ ca | tatra mūlacittaṃ yatsūtrādīnāṃ dharmāṇāṃ nāmālambanaṃ | avavādaṃ śrutvā svayaṃ vā kalpayitvā | tadyathānityaṃ duḥkhaṃ śūnyamanātmyaṃ ya yoniśo na cetyādi | anucaracittaṃ yena sūtrādīnāṃ nāmata ālambitānāṃ padaprabhedamanugacchati | vicāraṇācittaṃ yenārthaṃ vyañjanaṃ ca vicārayati | tatrārthaṃ caturbhirākārairvicārayati gaṇanayā tulanayā mīmāṃsayā pratyavekṣaṇayā ca | tatra gaṇanā saṃgrahaṇaṃ tadyathā rūpaṃ daśāyatanānyekasya ca pradeśo vedanā ṣaḍ vedanākāyā ityevamādi | tulanā saṃkhyāvato (MSA_Bagchi 89) dharmasya śamalakṣa[ṇa?]grahaṇamanādhyāropānapavādataḥ | mīmāṃsā pramāṇaparīkṣa | pratyavekṣaṇāgaṇitatulitamīmāṃsitasyārthasyāvalokanaṃ | vyañjanaṃ dvābhyāmākārābhyāṃ vicārayati | sārthatathā[yā] ca samastānāṃ vyañjanānāṃ nirarthatayā ca vyastānāṃ | avadhāraṇācittaṃ yena yathānucaritaṃ vicāritaṃ vā tannimittamavadhārayati | saṃkalanacittaṃ tadyathā vicāritamarthaṃ mūlacitte saṃkṣipyaparipiṇḍitākāraṃ vartate | āśāsticittaṃ yadarthaṃ prayukto bhavati samā[dhyarthaṃ vā?] tatparipūryarthaṃ vā śrāmaṇyaphalārthaṃ vā bhūmipraveśārthaṃ vā viśeṣagamanārthaṃ vā tacchandasahagataṃ vartate | cittameva hyālambanapratibhāsaṃ vartate na cittādanyadālambanamastīti jānato vā cittamātramajānato vā cittamevālambanaṃ nānyat | iti ṣaḍvidhaṃ cittamālambanaṃ vyavasthāpyate |
śa[sa]maprāptamupekṣeta tasminnālambane punaḥ
ebhiścaturbhiḥ ślokairekādaśa manaskārā upadiṣṭāḥ | savitarkaḥ savicāraḥ | avitarko vicāramātraḥ | avitarko 'vicāraḥ | śamathamanaskāraḥ | vipaśyanā manaskāraḥ | yuganaddhamanaskāraḥ | [pragrahanimittamanaskāraḥ] śamathanimittamanaskāraḥ | upekṣānimitta manaskāraḥ | sātatyamanaskāraḥ | satkṛtyamanaskāraśca |
ebhiścaturbhiḥ ślokairnavākārayā cittasthityā sthityupāya upadiṣṭaḥ | cittaṃ sthāpayati saṃsthāpayati avasthāpayati upasthāpayati damayati śamayati vyupaśamayatyekotīkaroti cittaṃ samādaghātīti navākārāḥ |
iti karmaṇyatāṃ parāṃ dhyāne iti saṃbandhanīyaṃ | kalpairameyagairityaprameyasaṃkhyāgataiḥ | śeṣameṣāṃ ślokānāṃ gatārthaṃ |
tataḥ śuddheḥ pūrvaṃgamānpañcānuśaṃsān labhate | śuddheriti śuddhyāśayabhūmeḥ | teṣāṃ ca lābhādviśuddhibhājanatvaṃ prāpnoti | nirūttaraṃ yānānantaryāt[nuttaryāt] | prapūrau ca viśuddhau ca dharmakāyasyeti daśamyāṃ bhūmau paripūrirbuddhabhūmau viśuddhiḥ | eteṣāṃ pañcānāmanuśaṃsānāṃ trayaḥ śamathapakṣā dvau vipaśyanāpakṣau veditavyau | ato yāvallaukikaḥ samudāgamaḥ |
ata ūrdhvaṃ nirvedhabhāgīyāni | tathābhūto bodhisattvaḥ samāhitacitto manojalpādvinirmuktān sarvadharmānna paśyati svalakṣaṇasāmānyalakṣaṇākhyānmanojalpamātrameva khyāti | sāsyoṣmagatāvasthā | ayaṃ sa āloko yamadhikṛtyoktaṃ kṣāranadyām | āloka iti dharmanidhyānakṣānteretadadhivacanamiti | sa tasyaiva dharmālokasya vivṛdhdyarthamāsthitakriyayā dṛḍhaṃ vīryamārabhate | sāsya mūrdhāvasthā | dharmālokavivṛdhdyā ca cittamātre 'vatiṣṭhate | cittametaditi prativedhāt | tataścitta eva sarvārthapratibhāsatvaṃ paśyati | na cittādanyamarthaṃ | tadā cāsya grāhyavikṣepaḥ prahīno bhavati | grāhakavikṣepaḥ kevalo 'vaśiṣyate | sāsya kṣāntyavasthā | tadā ca kṣipramānantaryasamādhiṃ spṛśati | sāsya laukikāgradharmāvasthā | kena kāraṇena sa ānantarya ucyate |
ityetānyuṣmagatādīni nirvedhabhāgīyāni |
ataḥ pareṇa darśanamārgāvasthā | dvayagrāhavisaṃyuktaṃ grāhyagrāhagrāhakagrāhavisaṃyogāt | anuttaraṃ yānānantaryeṇa[nuttaryeṇa] | nirvikalpaṃ grāhyagrāhakavikalpavisaṃyogāt | malāpetaṃ darśanajñe[he]yakleśaprahāṇāt | etena virajo vigatamalamityuktaṃ bhavati |
śloko gatārthaḥ |
dharmanairātmyena ca dharmasamatāṃ pratividhya sarvasattveṣu sadā ātmasamacittatāṃ prattilabhate | pañcavidhayā samatayā | nairātmyasamatayā duḥkhasamatayā svaparasaṃtāneṣu nairātmyaduḥkhatayoraviśeṣāt | kṛtyasamatayā svaparaduḥkhaprahāṇakāmatāsāmānyāt | niṣpratikārasamatayā | ātmana iva parataḥ pratikārānabhinandanāt | tadanyabodhisattvasamatayā ca yathā tairabhisamitaṃ tathābhisamayāt |
sa traidhātukātmasaṃskārānabhūtaparikalpanāmātrānpaśyati | suviśuddhena jñānena lokottaratvāt | advayārthenetyagrāhyagrāhakārthena |
tasya grāhyagrāhakābhāvasya bhāvaṃ dharmadhātūndarśanaprahātavyaiḥ kleśairvimuktaṃ paśyati |
sa ca bodhisattvaḥ śūnyajña ityucyate | trividhaśūnyatājñānāt | abhāvaśūnyatā parikalpitaḥ svabhāvaḥ svena lakṣaṇenābhāvāt | tathābhāvasya śūnyatā paratantrasya sa hi na tathābhāvo yathā kalpyate svena lakṣaṇena bhāvaḥ | prakṛtiśūnyatā pariniṣpannaḥ svabhāvaḥ śūnyatāsvabhāvatvāt |
animittapadaṃ jñeyaṃ vikalpānāṃ ca saṃkṣayaḥ | abhūtaparikalpastadapraṇidhānasya padamālambanamityarthaḥ |
tena darśanamārgeṇa saha bodhisattvasya sarveṣāṃ bodhipakṣāṇāṃ dharmāṇāṃ lābho veditavyaḥ smṛtyupasthānādīnāṃ |
ebhiḥ pañcabhiḥ ślokairdarśanamārgalābhino bodhisattvasya māhātmyodbhāvanam | anarthamayātmadṛṣṭiryā kliṣṭā satkāyadṛṣṭiḥ | mahātmadṛṣṭiriti mahārthā yā sarvasattveṣvātmasamacittalābhātmadṛṣṭiḥ | sā hi sarvasattvārthakriṃyāhetutvāt mahārthā | vinātmadṛṣṭyā anarthamayyātmadṛṣṭirmahārthā yā vināpi duḥkhena svasaṃtānajena suduḥkhitā sarvasattvasaṃtānajena | yo vimuktacitto darśanaprahātavyebhyaḥ parayā vimuktyānuttareṇa yānena | baddhaśca gāḍhāyatabandhanena sarvasattvasāṃntānikena duḥkhasya paryantaṃ na paśyati sva[sattva]dhātoranantatvādākāśavat prayujyate ca duḥkhasyāntakriyāyai sattvānāṃ karoti caiva tāma[arthaṃ] prameyāṇāṃ sattvānāṃ | viparyayāttasya tu bodhisattvaḥ sa hi saṃpiṇḍitasarvasattvaduḥkhaṃ yāvallokagatamudvoḍhuṃ samarthaḥ | yā sattveṣu bodhisattvasya priyatā yā ca hitasukhaiṣitā yaśca tadarthaṃ prayogo yaścitta[yaścatat]prayuktasyākheda etatsarvamāścaryaṃ paramaṃ lokeṣu | na caivāścaryaṃ sattvānāmātmasamānatvāt |
ebhirbhāvanāmārgaḥ paridīpitaḥ dvividhaṃ jñānaṃ | nirvikalpaṃ ca yenātmano buddhadharmān viśodhayati | yathāvyavasthānaṃ ca lokottarapṛṣṭhalabdhaṃ laukikaṃ yena sattvānparipācayati | asaṃkhyeyadvayasya samāptau paścimāṃ bhāvanāmāgamyāvasānagatāmabhiṣikto vajropamaṃ samādhiṃ labhate | vikalpānuśayābhedyārthena vajropamaḥ | tato niṣṭhāgatāmāśrayaparāvṛttiṃ labhate sarvakleśajñeyāvaraṇanirmalāṃ | sarvākārajñatāṃ cānuttarapadaṃ yatrastho yāvatsaṃsāramabhisaṃbodhinirvāṇasaṃdarśanādibhiḥ sattvānāṃ hitāya pratipadyate |
ebhistribhiḥ ślokairavavādamāhātmyaṃ darśayati | yo hi dharmamukhaśrotasyavavādaṃ labhate tasya nityaṃ buddhadarśanaṃ bhavati | tataścāsamaṃ dharmaśravaṇaṃ | yato 'syātyarthaṃ prasādaḥ prasādavegairāpyāyitacetasastannityadarśanaṃ buddhānāṃ mahārthaṃ bhavati | śeṣaṃ gatārtham |
caturvidhāmanuśāsanīmetena ślokena darśayati | adhiśīlamadhikṛtya samyaksvārthaprayukte bodhisattve praśaṃsāvidhānataḥ | adhicittamadhiprajñaṃ cādhikṛtya sthitivicayapare tadantarāyāṇāṃ (MSA_Bagchi 95) tadanukūlānāṃ ca sarvaprakārāṇāṃ dharmāṇāṃ deśanataḥ | yānvarjyāsevyetyantarāyānanukūlāṃśca yathākramaṃ | yoga iti śamathavipaśyanābhāvanāyāṃ |
nigamanaśloko gatārthaḥ |
|| mahāyānasūtrālaṃkāre avavādānuśāsanyadhikāraścaturdaśaḥ ||
pañcadaśo 'dhikāraḥ
uddānam
adhimukterbahulatā dharmaparyeṣṭideśane
upāyasahitakarmavibhāge catvāraḥ ślokāḥ |
anena ślokena samutthānopāyaṃ darśayati | sarvaprakārasya dānādiśubhasya pāramitābodhipakṣādikasya karmatrayasamutthitatvāt | budheṣviti bodhisattveṣu | vanādigrahaṇamupabhojyā sthirasthiravastunidarśanārtham |
ābhyāṃ ślokābhyāṃ vyutthānopāyaṃ darśayati | mahāyānakhedānyayānapātavyutthānādyathākramaṃ | saṃnatiḥ kheda ityarthaḥ | viṣādisādharmyaṃ hīnayānapratisaṃyuktasya karmaṇo hīnayānacittapariṇāmanāt mahāyāne kuśalamūlasamucchedanāt anutpannakuśalamūlānutpādāya | utpanna kuśalamūla[sa?]sya dhvaṃsanāt | buddhatvasaṃpatprāptivibandhanācca |
anena ślokena caturthena viśuddhyupāyaṃ karmaṇo darśayati | maṇḍalapariśuddhitaḥ kartṛkarmakriyāṇāmanupalambhāt | anantamityakṣayam |
|| mahāyānasūtrālaṃkāra upāyasahitakarmādhikāraḥ pañcadaśaḥ ||
ṣoḍaśo 'dhikāraḥ
pāramitāprabhedasaṃgrahe uddānaślokaḥ |
saṃkhyāvibhāge ṣaṭ ślokāḥ |
iti prathamaḥ | tatra catasṛbhiḥ pāramitābhiścaturvidho 'bhyudayaḥ | dānena bhogasaṃpat | śīlenātmabhāvasaṃpat | kṣāntyā paricārasaṃpat | tathā hi tadāsevanādāyatyād[tyāṃ] bahujanasupriyo bhavati | vīryeṇārambhasaṃpat sarvakarmāntasaṃpattitaḥ | pañcamyā kleśāvaśagatvaṃ dhyānena kleśaviṣkambhanāt | ṣaṣṭhyā kṛtyeṣvaviparyāsaḥ sarvakāryayathābhūtaparijñānāt | ityabhyudayaḥ tatra cāsaṃkleśamaviparītakṛtyārambhaṃ cādhikṛtya ṣaṭ pāramitā vyavasthitāḥ |
iti dvitīyaḥ | sattvārtheṣu samyakprayukto bodhisattvastisṛbhirdānaśīlakṣāntipāramitābhiryathākramaṃ tyāgenānupaghātenopaghātamarṣaṇena ca sattvārthaṃ kurute | tisṛbhiḥ sanidānatayā [sanidānayā] cittasthityā vimuktyā ca sarvaprakāramātmārthaṃ carati | vīryaṃ niśritya yathākramaṃ dhyānaprajñābhyāsa[ma]samāhitasya cittasya samavadhānāt samāhitasya mocanāt | iti parārthamātmārthaṃ cārabhya ṣaṭ pāramitāḥ |
iti tṛtīyaḥ | dānādibhirbodhisattvasya sakalaḥ parārtho bhavati | yathākramaṃ pareṣāmupakaraṇāvidhātaiḥ | aviheṭhaiḥ viheṭhanāmarṣaṇaiḥ | sāhāyya kriyāsvakhedaiḥ ṛddhyādiprabhāvāvarjanaiḥ subhāṣitasulapitaiśca saṃśayacchedanāt | etasmātparārthāt bodhisattvasyātmārtho bhavati | parākāryasvakāryatvānmahābodhiprāptitaśca | iti sakalaparārthādhikārāt ṣaṭ pāramitāḥ |
MSA_Bagchi 98
iti caturthaḥ | dānena bodhisattvasya bhogeṣvabhi[ṣvanabhi]ratirnirapekṣatvāt | śīlasamādānena bodhisattvaśikṣāsu tīvrā gurutā | kṣāntyā vīryeṇa cākhedo dvaye yathākramaṃ duḥkhe ca sattvāsattvakṛte kuśalaprayoge ca | dhyānaprajñāyāṃ[bhyāṃ] nirvikalpo yogaḥ śamathavipaśyanāsaṃgṛhītaḥ | etāvacca samasta [mahāyānam iti?] mahāyānasaṃgrahādhikārāt ṣaṭ pāramitāḥ |
iti pañcamaḥ | tatra dānaṃ viṣayeṣvasaktimārgastyāgābhyāsena tatsaktivigamāt | śīlaṃ tadāptivikṣepasaṃyameṣu bhikṣusaṃvarasthasya viṣayaprāptaye sarvakarmāntavikṣepāṇāmapravṛtteḥ | kṣāntiḥ sattvānutsarge sarvo[vā]pakāraduḥkhānudvegāt | vīryaṃ kuśalavivardhana ārabdhavīryasya tadbuddhigamanāt | dhyānaṃ prajñā cāvaraṇaviśodhaneṣu mārgastābhyāṃ kleśajñeyāvaraṇaviśodhanāt | mārga ityupāyaḥ | evaṃ sarvākāramārgādhikārāt ṣaṭ pāramitāḥ |
iti ṣaṣṭhaḥ | tatrādyā adhiśīlaṃ śikṣā tisraḥ pāramitāḥ sasaṃbhārasaparivāragrahaṇāt | dānena hi bhoganirapekṣaḥ śīlaṃ samādatte samāttaṃ ca kṣāntyā rakṣatyākruṣṭāpratyākrośanādibhiḥ | dvidhetyadhicittamadhiprajñaṃ ca śikṣā sā antena dvayena saṃgṛhītā yathākramaṃ dhyānena prajñayā ca | tisṛṣvapi śikṣāsvekā vīryapāramitā veditavyā | sarvāsāṃ vīryasahāyatvāt | lakṣaṇavibhāge ślokāḥ ṣaṭ |
bodhisattvānāṃ dānaṃ caturvidhalakṣaṇaṃ | vipakṣahīnaṃ tā[mā]tsaryasya prahīṇatvāt | nirvikalpajñānasahagataṃ dharma nairātmyaprativedhayogāt sarvecchāparipūrakaṃ yo yadicchati tasmai tasya dānāt | sattvaparipācakaṃ tredhā dānena sattvān saṃgṛhya triṣu yāneṣu yathābhavyaniyojanāt |
yathā dānalakṣaṇaṃ caturvidhamevaṃ śīlādīnāṃ veditavyam | eṣāṃ tu vipakṣā dauḥśīlyaṃ krodhaḥ kauśīdyaṃ vikṣepo dauṣprajñyaṃ yathākramaṃ | sarvecchāparipūrakatvaṃ śīlādibhiḥ pareṣāṃ sarvakāyavāksaṃyamāparādhamarṣaṇasāhāyyamanorathasaṃśayacchedanecchāparipūraṇāt | sattvaparipācakatvaṃ śīlādibhirāvarjya triṣu yāneṣu paripācanāt |
anukramavibhāge ślokaḥ |
tribhiḥ kāraṇaisteṣāṃ dānādīnāṃ krameṇa nirdeśaḥ | pūrvasaṃniśrayeṇottarasyotpatteḥ | bhoganirapekṣo hi śīlaṃ samātte śīlavān kṣamo bhavati kṣamāvān vīryamārabhate ārabdhavīryaḥ samādhimutpādayati samāhitacitto yathābhūtaṃ prajānāti | pūrvasya ca hīnatvāt uttarasyotkarṣasthānatvāt | hīnaṃ hi dānamutkṛṣṭaṃ śīlamevaṃ yāvaddhīnaṃ dhyānamutkṛṣṭā prajñeti | pūrvasya caudārikatvāduttarasyasūkṣmatvāt | audārikaṃ hi dānaṃ supraveśatvāt sukaratvācca | sūkṣmaṃ jñīlaṃ tato duṣpraveśatvād duṣkaratvācca | evaṃ yāvadaudārikaṃ dhyānaṃ sūkṣmā prajñeti |
nirvacanavibhāge ślokaḥ |
dāridyamapanayatīti dānaṃ | śaityaṃ lambhayatīti śīlaṃ tadvato viṣayanimittakleśaparidāhābhāvāt | kṣayaḥ kruddheriti kṣāntistayā krodhakṣayāt | vareṇa yojayatīti vīryaṃ kuśaladharmayojanāt | dhārayatyadhyātmaṃ mana iti dhyānaṃ | paramārtha[rthaṃ] jānātyanayeti prajñā |
bhāvanāvibhāge ślokaḥ |
pañcavidhā pāramitābhāvanā | upadhisaṃniśritā | tatropadhisaṃniśritā caturākārā hetusaṃniśritā yo gotrabalena pāramitāsu pratipattyabhyāsaḥ | vipākasaṃniśritā ca ātmabhāvasaṃpattibalena | praṇidhānasaṃniśritā yaḥ pūrvapraṇidhānabalena | pratisaṃkhyānasaṃniśratā yaḥ prajñābalena pāramitāsu pratipattyabhyāsaḥ | manasikārasaṃniśritā pāramitābhāvanā caturākārā | adhimuktimanaskāreṇa sarvapāramitāpratisaṃyuktaṃ sūtrāntamadhimucyamānasya | āsvādanāmanaskāreṇa labdhāḥ pāramitā āsvādayato guṇasaṃdarśayogena | anumodanāmanaskāreṇa sarvalokadhātuṣu sarvasattvānāṃ dānādikamanumodamānasya | abhinandanāmanaskāreṇātmanaḥ sattvānāṃ cānāgataṃ pāramitāviśeṣamabhinandamānasya | āśayasaṃniśritā pāramitābhāvanā ṣaḍākārā | atṛptāśayena vipulāśayena muditāśayena upakārāśayena nirlepāśayena kalyāṇāśayena ca | tatra bodhisattvasya dāne 'tṛptāśayo yadbodhisattva ekasattvasyaikakṣaṇe gaṃgānadībālukāsamān lokadhātūn saptaratnaparipūrṇān kṛtvā pratipādayet | gaṃgānadībālikāsamāṃścātmabhāvān | evaṃ ca pratikṣaṇaṃ gaṃgānadīvālikāsamānkalpānpratipādayet | yathā caikasya sattvasyaivaṃ yāvān sattvadhāturanuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau paripācayitavyastamanena paryāyeṇa pratipādayet | atṛpta eva bodhisattvasya dānāśaya iti | ya evaṃrūpa āśayo 'yaṃ bodhisattvasya dāne 'tṛptāśayaḥ | na ca bodhisattva evaṃrūpāṃ dānaparaṃparāṃ kṣaṇamātramapi hāpayati | na vicchinattyā bodhimaṇḍaniṣadanāditi | ya evaṃrūpa āśayo 'yaṃ bodhisattvasya dāne vipulāśaya iti | muditataraśca bodhisattvo bhavati tānsattvāndānena tathānugṛhṇan | na tveva te satvāstena dānenānugṛhyamāṇā iti | ya evaṃrūpa āśayo 'yaṃ bodhisattvasya dāne muditāśayaḥ | upakārakatarāṃśca sa bodhisattvastānsattvānātmanaḥ samanupaśyati | yeṣāṃ tathā dānenopakaroti nātmānaṃ | teṣāmanuttarasamyaksaṃbodhyupastambhatāmupādāya iti | ya evaṃrūpa āśayo 'yaṃ bodhisattvasya dāne upakārāśayaḥ | na ca bodhisattvaḥ sattveṣu tathā vipulamapi dānamayaṃ puṇyamabhisaṃskṛtya pratikāreṇa vā artho[rthī] bhavati vipākena vā iti | ya evaṃrūpa āśayo 'yaṃ bodhisattvasya dānapāramitābhāvanāyāṃ nirlepāśayaḥ | yadbodhisattvastathā vipulasyāpi dānaskandhasya vipākaṃ satveṣvabhinandati nātmanaḥ | sarvasattvasādhāraṇaṃ ca kṛtvānuttarāyāṃ samyaksaṃbodhau pariṇāmayati iti | ya evaṃrūpa āśayo 'yaṃ bodhisattvasya dānapāramitābhāvanāyāṃ kalyāṇāśayaḥ | tatra bodhisattvasya (MSA_Bagchi 101) śīlapāramitābhāvanāyāṃ yāvatprajñāpāramitābhāvanāyāmatṛptāśayaḥ | yadvodhisattvo gaṃgānadībālikāsameṣvātmabhāveṣu gaṃgānadībālikāsamakalpāyuṣpramāṇeṣu sarvopakaraṇanirantaravighātī trisāhasramahāsāhasralokadhātāvagnipratipūrṇe caturvidhamīryāpathaṃ kalpayannekaṃ śīlapāramitākṣaṇaṃ yāvatprajñāpāramitākṣaṇaṃ bhāvayedetena paryāyeṇa yāvāṃśchīlaskandho yāvān ca prajñāskandho yenānuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyate śīlaskandhaṃ yāvatprajñāskandhaṃ bhāvayedatṛpta eva bodhisattvasya śīlapāramitābhāvanāyāmāśayo yāvatprajñāpāramitābhāvanāyāmāśaya iti | ya evaṃrūpa āśayo 'yaṃ bodhisattvasya śīlapāramitābhāvanāyāmatṛptāśayo yāvatprajñāpāramitābhāvanāyāmatṛptāśayaḥ | yadbodhisattvastāṃ śīlapāramitābhāvanāparaṃparāṃ yāvatprajñāpāramitābhāvanāparaṃparāmābodhimaṇḍaniṣadanānna sraṃsayati na vicchinatti iti | ya evaṃrūpa āśayo 'yaṃ bodhisattvasya śīlapāramitābhāvanāyāṃ yāvatprajñāpāramitābhāvanāyāṃ vipulāśayaḥ | muditataraśca bodhisattvo bhavati tayā śīlapāramitābhāvanayā yāvatprajñāpāramitābhāvanayā sattvānanugṛhṇan | na tveva[vaṃ] te sattvā anugṛhyamāṇā iti | ya evaṃrūpa āśayo 'yaṃ bodhisattvasya śīlapāramitābhāvanāyāṃ yāvatprajñāpāramitābhāvanāyāṃ muditāśayaḥ | upakārakatarāṃśca bodhisattvastān sattvānātmanaḥ samanupaśyati | yeṣāṃ tathā śīlapāramitābhāvanayā yāvatprajñāpāramitābhāvanayā upakaroti nātmānaṃ | teṣāmanuttarasamyaksaṃbodhyupastambhatāmupādāya iti | ya evaṃrūpa āśayo 'yaṃ bodhisattvasya śīlapāramitābhāvanāyāṃ yāvatprajñāpāramitābhāvanāyāmupakārāśayaḥ | na ca bodhisattvastathā vipulamapi śīlapāramitābhāvanāmayaṃ yāvatprajñāpāramitābhāvanāmayaṃ puṇyamabhisaṃskṛtya pratikāreṇa vārthī bhavati vipāke na vā iti | ya evaṃrūpa āśayo 'yaṃ bodhisattvasya śīlāpāramitābhāvanāyāṃ yāvatprajñāpāramitābhāvanāyāṃ nirlepāśayaḥ | tatra yadbodhisattva evaṃ śīlapāramitābhāvanāmayasya yāvatprajñāpāramitābhāvanāmayapuṇyaskandhasya vipākaṃ sattveṣvevābhinandati nātmanaḥ | sarvasattvasādhāraṇaṃ ca kṛtvānuttarāyāṃ samyaksambodhau pariṇāmayatīti | ya evaṃrūpa āśayo 'yaṃ bodhisattvasya śīlapāramitābhāvanāyāṃ yāvatprajñāpāramitābhāvanāyāṃ kalyāṇāśayaḥ | upāyasaṃniśritā bhāvanā tryākārā | nirvikalpena jñānena trimaṇḍalapariśuddhipratyavekṣaṇatāmupādāya | tathā hi sa upāyaḥ sarvamanasikārāṇāmabhiniṣpattaye | vibhutvasaṃniśritā pāramitābhāvanā tryākārā | kāyavibhutvataḥ | caryāvibhutvataḥ | deśanāvibhutvataśca | tatra kāyavibhutvaṃ tathāgate dvau kāyau draṣṭavyau svābhāvikaḥ sāṃbhogikaśca | tatra caryāvibhutvaṃ nairmāṇikaḥ kāyo draṣṭavyaḥ | yena sarvākārāṃ sarvasattvānāṃ sahadhārmikacaryāṃ darśayati | deśanāvibhutvaṃ
ṣaṭpāramitāsarvākāradeśanāyāmavyāghātaḥ | prabhedasaṃgrahe dvādaśaślokāḥ | dānādīnāṃ pratyekaṃ ṣaḍarthaprabhedataḥ | (MSA_Bagchi 102) ṣaḍarthāḥ svabhāvahetuphalakarmayogavṛttyarthāḥ |
tatra dānaprabhede dvau ślokau |
arthapratipādanaṃ pratigrāhakeṣu dānasya svabhāvaḥ | alobhādisahajā cetanā hetuḥ | bhogasaṃpattirātmabhāvasaṃpattiścāyurādisaṃgṛhītā phalaṃ pañcasthānasūtravat | svaparānugraho mahābodhisaṃbhāraparipūriśca karma | amātsaryayogo amatsariṣu vartate | dṛṣṭadharmāmiṣābhayapradānaprabhedena ceti vṛttiḥ |
śīlaprabhede dvau ślokau |
ṣaḍaṅgamiti svabhāvaḥ | ṣaḍaṅgīti śīlavān viharati yāvatsamādāya śikṣate śikṣāpadeṣviti | śamabhāvāntamiti hetuḥ | nirvāṇābhiprāyeṇa samādānāt | sugatisthitidāyakamiti phalaṃ | śīlena sugatigamanāt | avipratisārādikrameṇa cittasthitilābhācca | pratiṣṭhāśāntanirbhītamiti karma | śīlaṃ hi sarvaguṇānāṃ pratiṣṭhā bhavati | kleśaparidāhaśāntyā ca śāntaṃ | prāṇātipātādipratyayānāṃ ca bhayāvadyavairāṇāmaprasavānnirbhītaṃ | puṇyasaṃbhārasaṃyutamiti yogaḥ sarvakālaṃ kāyavāṅmanaskarmasamāva[ca]raṇāt | saṃketadharmatālabdhaṃ saṃvarastheṣu vidyata iti vṛttistatra saṃketalabdhaṃ prātimokṣasaṃvarasaṃgṛhītaṃ | dharmatāpratilabdhaṃ dhyānānāsravasaṃvarasaṃgṛhītameṣāsya prabhedavṛttiḥ trividhena prabhedena vartanāt | saṃvarastheṣu vidyata ityācā[dhā]ravṛttiḥ |
kṣāntiprabhede dvau ślokau |
marṣādhivāsajñānamiti trividhāyāḥ kṣānteḥ svabhāvaḥ | apakāramarṣaṇakṣāntermarṣaṇaṃ marṣa iti kṛtvā | duḥkhādhivāsakṣānterdharmanidhyānakṣānteśca yathākramaṃ | kārūṇyāddharmasaṃśrayāditi hetuḥ | dharmasaṃśrayaḥ punaḥ | śīlasamādānaṃ śrutaparyavāptiśca | pañcānuśaṃsamākhyātamiti phalaṃ | yathoktaṃ sūtre | pañcānuśaṃsāḥ kṣāntau | na vairabahulo bhavati | na bhedabahulo bhavati | sukhasaumanasyabahulo bhavati | avipratisārī kālaṃ karoti | kāyasya ca bhedāt sugatau svargaloke deveṣūpapadyate iti | dvayorarthakaraṃ ca taditi marṣādhivāsanamityadhikṛtaṃ idaṃ karma | yathoktam |
tapaḥ prābalyasaṃyuktamiti yogaḥ | yathoktaṃ | kṣāntiḥ paramaṃ tapa iti | teṣu tadityādhāravṛttiḥ kṣamiṣu tadvṛtteḥ | trividhaṃ matamiti prabhedavṛttistrividhakṣāntiprabhedena yathoktaṃ prāk |
vīryaprabhede dvau ślokau |
utsāhaḥ kuśale samyagiti svabhāvaḥ | kuśala iti tadanyakṛtyotsāhavyudāsātha[rthaṃ] samyagityanyatīrthikamokṣārthotsāhavyudāsārthaṃ | śraddhācchandapratiṣṭhita iti hetuḥ śraddadhāno hyatīva[hyarthiko] vīryamārabhati | smṛtyādiguṇavṛddhāviti phalam | ārabdhavīryasya smṛtisamādhyādiguṇodbhavāt | saṃkleśaprātipakṣika iti karma | yathoktam | ārabdhavīryastu sukhaṃ viharatyavyavakīrṇaḥ pāpakairakuśalairdharmairiti | alobhādiguṇopeta iti yogaḥ | teṣvityārabdhavīryeṣu iyamādhāravṛttiḥ | saptavidha iti prabhedavṛttiḥ | sa punaradhiśīlādi śikṣātraye kāyikaṃ cetasikaṃ ca sātatyena satkṛtya ca yadvīryam |
dhyānaprabhede dvau ślokau |
sthitiścetasa adhyātmamiti svabhāvaḥ | smṛtivīryapratiṣṭhitamiti hetuḥ | ālambanāsaṃpramoṣe sati vīryaṃ niśritya samāpattyabhinirhārāt | sukhopapattaye iti phalaṃ dhyānasyāvyābādhopapattiphalatvāt | abhijñāvihāravaśavartakamiti karma | dhyānenābhijñāvaśavartanāt | āryadivyabrāhmavihāravaśavartanācca | dharmāṇāṃ pramukhamiti prāmukhyena yogaḥ | yathoktaṃ | samādhipramukhāḥ sarvadharmā iti | teṣu vidyata iti dhyāyiṣviyamādhāravṛttiḥ | triviśca sa iti savitarkaḥ savicāraḥ avitarko vicāramātraḥ | avitarko avicāraḥ | punaḥ prītisahagataḥ | sātasahagataḥ | upekṣāsahagataśca | iyaṃ prabhedavṛttiḥ |
prajñāprabhede dvau ślokau |
samyak pravicayo jñeya iti svabhāvaḥ | samyagiti na mithyā jñeya iti laukikakṛtyasamyakpravicayavyudāsārthaṃ | samādhānapratiṣṭhita iti hetuḥ | samāhitacitto yathābhūtaṃ prajānāti | yasmātsuvimokṣāya saṃkleśāditi phalaṃ | tena hi saṃkleśātsu vimokṣo bhavati | laukikahīnalokottaramahālokottareṇa pravicayena | prajñājīvasudeśana iti prajñājīvaḥ sudeśanā cāsya karma | tena hyanuttara[raḥ] prajñājīvakānāṃ jīvati | samyag dharmaṃ deśayatīti | dharmāṇāmuttara ityuttaratvena yogaḥ | yathoktaṃ | prajñottarāḥ sarvadharmā iti | teṣu vidyate trividhaśca sa iti vṛttiḥ | prājñeṣu vartanāt trividhena ca prabhedena | laukiko hīnalokottaro mahālokottaraśca | uktaḥ pratyekaṃ dīnādīnāṃ ṣaḍarthaprabhedena prabhedaḥ |
saṃgrahavibhāge ślokaḥ |
sarve śuklā dharmā dānādidharmāḥ | tatra vikṣiptā dvābhyāṃ pāramitābhyāṃ saṃgṛhītāḥ prathamābhyāṃ dānasamādānaśīlayorasamāhitatvāt | samāhitā dvābhyāṃ paścimābhyāṃ dhyānayathābhūtaprajñayoḥ (MSA_Bagchi 105) samāhitatvāt | ubhaye dvābhyāṃ kṣāntivīryābhyāṃ | tayoḥ samāhitāsamāhitatvāt |
vipakṣavibhāge ślokāḥ ṣaṭ |
saptavidhā saktirdānasya vipakṣaḥ | bhogasaktiḥ vilambanasaktiḥ tanmātrasaṃtuṣṭisaktiḥ pakṣapātasaktiḥ[?] pratikārasaktiḥ vipākasaktiḥ | vipakṣasaktistu tadvipakṣalābhānuśayāsamuddhātāt | vikṣepasaktiśca | sa punarvikṣepo dvividhaḥ | manasikāravikṣepaśca hīnayānaspṛhaṇāt | vikalpavikṣepaśca dāyakapratigrāhakadānavikalpanāt | ataḥ saptavidhasaktimuktatvāt saptakṛtvo dānasyāsaktatvamuktam |
yathā dānāsaktirūktā evaṃ śīle yāvatprajñāyāṃ veditavyā | atra tu viśeṣabhogasaktiparivartena dauḥśīlyādyāsāktirveditavyā vipakṣasaktistadvipakṣānuśayā samuddhātanāt | vikalpavikṣepaśca yathāyogaṃ trimaṇḍalaparikalpanāt | guṇavibhāge trayoviṃśatiḥ ślokāḥ |
iti subodhaḥ padārthaḥ |
āttaṃ buddhasutairyamodyamamayaṃ śīlatrayaṃ sarvadā
svargo nābhimataḥ sametya ca punaḥ saktirna tatrāhitā |
MSA_Bagchi 106
trividhaṃ śīlaṃ | saṃgharaśīlaṃ | kuśaladharmasaṃgrāhakaśīlaṃ | sattvārthakriyāśīlaṃ ca | ekātmakam[eṣāmekaṃ] yamasvabhāvaṃ | dve udyamasvabhāve |
iti | jñāntyānuttarayā ceti duḥkhādhivāsanakṣāntyā ca parāpakāramarṣaṇakṣāntyā ca yathākramam |
iti | saṃnāhavīryaṃ prayogavīryaṃ ca |
iti | samādhibahulamiti anantabodhisattvasamādhisaṃgṛhītam |
iti | satattvaṃ parmārthasaṃgṛhītaṃ sāmānyalakṣaṇaṃ pudgaladharma nairātmyaṃ | jñeyaṃ ca yatsarvathetyanantasvasaṃketādilakṣaṇabhedabhinnaṃ yadajñe[yajjñe] (yadaparaṃjñeyaṃ) | dānādīnāṃ nirvikalpajñānaparigraheṇākṣayatvaṃ nirupadhiśeṣanirvāṇe 'pi tadakṣayāt | jñānasya punaḥ sattvaparigraheṇa karuṇayā sattvānāmaparityāgāt | eṣāṃ punaḥ ṣaṇāṃ ślokānāṃ piṇḍārthaḥ saptamena ślokena nirdiṣṭaḥ |
iti | tatradānādīnāṃ prathamena pādenodāratā paridīpitā | dvitīyena nirāmipatā | tṛtīyena mahārthatā mahataḥ sattvārthasya saṃpādanāt | caturthenākṣayatā ityeṣāṃ guṇacatuṣṭayamebhiḥ ślokairveditavyam |
yācanake hi jane dāyakadarśanāttataśca yathepsitaṃ labdhvā manorathaparipūraṇādyā tuṣṭirūtpadyate | atuṣṭiścādarśanādaparipūraṇācca | āśāstiśca yā taddarśane manorathaparipūraṇe ca | sā bodhisattvasyādhikotpadyate sarvakālaṃ yācanakadarśanāttanmanorathaparipūraṇācca | adarśanādaparipūraṇāccātuṣṭiḥ | ato dātā kṛpālustāṃ sarvamabhibhavatyādhikyayogāt |
tebhyo viratiṃ tadviratiṃ parakīyebhyaḥ prāṇabhogadārebhyaḥ | etena trividhātkāyaduścaritādviratiśīlaguṇaṃ darśayati |
etena mṛṣāvādādviratiguṇaṃ darśayati | ātmahetormṛṣāvāda ucyeta kāyajīvitāpekṣayā | parahetorvā priyajanapremnā | bhayena vā rājādibhayāt | āmiṣakiṃcitkahetorvā lābhārthaṃ | bodhisattvaśca svakāyajīvitanirapekṣaḥ | samacittaśca sarvasattveṣvātmasamacittatayā | nirbhayaśca pañcabhayasamatikrāntatvāt | sarvapradaścārthibhyaḥ sarvasattvaparityāgāt | sa kena hetunā mṛṣāvādaṃ brūyāt |
bodhisattvaḥ sarvasattveṣu samaṃ hitakāmaḥ sa kathaṃ pareṣāṃ mitrabhedārthaṃ paiśunyaṃ kariṣyatīti | sukṛpaśca paraduḥkhāpanayābhiprāyāt | paraduḥkhotpādane cātyarthaṃ bhīrūḥ sa (MSA_Bagchi 108) kathaṃ pareṣāṃ duḥkhotpādanārthaṃ parūṣaṃ vakṣyati | sattvānāṃ vinaye samyakprayuktaḥ sa kathaṃ saṃbhinnapralāpaṃ kariṣyati tasmādasau sūvidūre trividhavāgdoṣāt paiśunyātpārūṣyātsaṃbhinnapralāpācca |
abhidhyā vyāpādo mithyādṛṣṭirvā yathākramaṃ | eṣa dauḥśīlyapratipakṣadharmaviśeṣayogācchīlaviśuddhigū[gu?]ṇo bodhisattvānāṃ veditavyaḥ |
[apakāriṇi hi kṣamitavyaṃ bhavati | tatra ca bodhisattva apakārisajñāṃ labhate kṣāntisaṃbhāranimittatvāt duḥkhañca kṣamitavyaṃ bhavati | tatra ca parahitahetubhūte duḥkhe bodhisattvaḥ sadā modaṃ labhate tasya kutaḥ kiṃ kṣamitavyaṃ] | yasya nāpakārisaṃjñā pravartate na duḥkhasaṃjñā |
sakṛpo bodhisattvaḥ | tatra sakṛpe yatparārthaṃ duṣkaracaraṇādvīryaṃ tadduṣkaraṃ ca suduṣkaraṃ ca kathamaduṣkaraṃ | paratra parasaṃjñāpagamāt | svato 'dhikatarācca sarvadā pareṣu snehāt | kathaṃ suduṣkaraṃ | yadevaṃ parasaṃjñāpagataṃ ca svatodhikatarasnehaṃ ca tadvīryam |
alpasukhaṃ dhyānaṃ laukikānāmātmasukhaṃ śrāvakapratyekabuddhānāṃ | līnaṃ laukikānāṃ satkāye śrāvakapratyekabuddhānāṃ ca nirvāṇe | parihāṇikaṃ laukikānāṃ kṣayi śrāvakapratyekabuddhānāṃ nirūpadhiśeṣanirvāṇe tatkṣayāt | samohaṃ sarveṣāṃ yathāyogakliṣṭākliṣṭena mohena | bodhisattvānāṃ punardhyāna bahusukhamātmaparasukhamalīnamaparihāṇikamakṣayyasamohaṃ ca |
yathā hastāmoṣaistamasi jñānaṃ parīttaviṣayamapratyakṣamavyaktaṃ ca tathā pṛthagjanānāṃ | yathāvacarake[gahavarake] dīpairjñānaṃ prādeśikaṃ pratyakṣaṃ nātinirmalaṃ tathā śrāvakāṇāṃ pratyekabuddhānāṃ ca | yathā dinakarakiraṇairjñānaṃ samantātpratyakṣaṃ sunirmalaṃ ca tathā bodhisattvānāṃ | ata eva tadatulyam |
tatrāśrayo bodhisattvaḥ | vastu āmiṣadānasyādhyātmikaṃ vastu paramam | abhayadānasthāpāyasaṃsārabhītebhyastu tadabhayaṃ | dharmadānasya mahāyānaṃ | nimittaṃ karuṇā | pariṇāmanā tena mahābodhiphalaprārthanā | hetuḥ pūrvadānapāramitābhyāsavāsanā | jñānaṃ nirvikalpaṃ yena trimaṇḍalapariśuddhaṃ dānaṃ dadāti dātṛdeyapratigrāhakrāvikalpanāt | kṣetraṃ pañcavidham | arthī duḥkhito niḥpratisaraṇo duścaritacārī guṇavāṃśca | caturṇāmuttaraṃ kṣetraṃ paraṃ | tadabhāve pañcamaṃ | niśrayastrividho yaṃ niśritya dadāti | adhimuktirmanasikāraḥ samādhiśca | adhimuktiryathā bhāvanāvibhāge 'dhimuktimanaskāra uktaḥ | manaskāro yathā tatraivāsvādanābhinandana[naumodanābhi] manaskāra uktaḥ | samādhirgaganagañjādiryathā tatraiva vibhutvamuktaṃ | evamāśrayādiparasamayo dānaṃ paramaṃ | so 'yaṃ cāpadeśo veditavyaḥ | yaśca dadāti yacca yena ca yasmai ca yataśca yasya ca parigraheṇa yatra ca yāvatprakāraṃ taddānam |
śīlasya paramaṃ vastu bodhisattvasaṃvaraḥ | kṣānteḥ prāṇāpahāriṇau hīnadurbalau | vīryasya pāramitābhāvanā tadvipakṣaprahāṇaṃ ca | dhyānasya bodhisattvasamādhayaḥ | prajñāyāstathatā | sarveṣāṃ śīlādīnāṃ kṣetraṃ mahāyānaṃ | śeṣaṃ pūrvabaddheditavyam |
yadi bodhisattvānāṃ dānamekasyaiva sattvasya sukhadaṃ syādātmanaśca bahukalpavighātakṛta | tathāpi tatteṣāṃ priyaṃ syātkaruṇāviśeṣātkiṃ punaryadanekasattvasukhaṃ ca bhavatyātmanaśca bahukalpānugrahakṛt |
atra pūrvārdhamuttarārdhe vyākhyātam |
atra śarīramevotsṛjato yadā mano na duḥkhyate tadasya lokottaramiti saṃdarśitaṃ | eti yanmudaṃ sa tena duḥkhena tattasya taduttaramiti tasmāllokottarāduttaram |
iṣṭanikāmalabdhairityabhipretaparyāptalabdhaiḥ | sarvāstidāneneti yāvatsvajīvitadānena |
karuṇāviśeṣād | gatārthau ślokau |
pravisṛtiratibhogaścāsyeti pravisṛtiratibhogī sa ca nānyo bodhisattvādveditavyaḥ | śeṣaṃ gatārtham |
ṣaḍvidhena prabhedena vīryaṃ parijñeyaṃ | prādhānyabhedena | tatkāraṇabhedena | [karmabhedena] prakārabhedena | āśrayabhedena | caturvibandhapratipakṣabhedena ca | asyoddeśasyottaraiḥ | ślokairnirdeśaḥ |
vīryaṃ paraṃ śuklagaṇasya madhye iti sarvakuśaladharmaprādhānyaṃ vīryasya nirdiṣṭaṃ | tanniśritastasya yato 'nulābha iti prādhānyakāraṇaṃ nirdiṣṭaṃ | yasmādvīryāśritaḥ sarvakuśaladharmalābhaḥ | vīryeṇa sadyaḥ susukho vihāro lokottarā lokagatā ca siddhiriti karma nirdiṣṭaṃ vīryeṇa hi dṛṣṭadharme paramaḥ sukhavihāraḥ | sarvā ca lokottarā siddhirlaukikī ca kriyate |
iti | paryāyadvāreṇa [paryāyāntareṇa] vīryasya karma nirdiṣṭaṃ | laukikalokottarasiddhibhedāt | tatra prabalā laukikī siddhiranātyantikatvāt |
ityeṣa prakārabhedaḥ | tatra hānivivṛddhivīryaṃ samyakprahāṇeṣu [dvayorakuśaladharmahānayeapi?] ca dvayoḥ kuśaladharmābhivṛddhaye | mokṣādhipaṃ vīryamindriyeṣu | mokṣādhipattyārthena yasmādindriyāṇi | pakṣavipakṣaṃ baleṣu vipakṣānavamṛdyārthena yasmādbalāni | tattve praviṣṭaṃ bodhyaṅgeṣu darśanamārge tadvya1sthāpanāt | parivarttakaṃ mārgāṅgeṣu bhāvanāmārge 'ntasyā[tasyā]śrayaparivṛttihetutvāt | (MSA_Bagchi 112) mahārthaṃ vīryaṃ pāramitāsvabhāvaṃ svaparārthādhikārāt | saṃnāhavīryaṃ prayogāya saṃnahyataḥ | prayogavīryaṃ tathā prayogataḥ | alīnavīryamudāre 'pyadhigantavye layābhāvataḥ | akṣobhyavīryaṃ śītaloṣṇādibhirduḥkhairavikopanataḥ | asaṃtuṣṭivīryamalpenādhigamenāsaṃtuṣṭitaḥ | ebhireva saṃnāhavīryādibhiḥ sūtre | sthāmavān vīryavānutsāhī dṛḍhaparākramo anikṣiptadhuraḥ kuśaleṣu dharmeṣvityucyate yathākramam |
atrāśrayaprabhedena vīryabhedo nirdiṣṭaḥ | yānatraye prayukto yo janastadāśrayeṇa yathākramaṃ nikṛṣṭamadhyottamaṃ vīryaṃ veditavyaṃ | kiṃ kāraṇaṃ | līnātyudārāśayabuddhiyogāt | līno hi buddhyāśayo yānadvaye prayuktānāṃ kevalātmārthādhikārāt | atyudāro mahāyāne prayuktānāṃ parārthādhikārāt | ata eva yathākramaṃ vīryaṃ tadalpārthaṃ mahārthamiva[ṣṭam] svārthādhikārācca [svaparārthādhikaraṇatvācca |]
ityayaṃ caturvibandhapratipakṣabhedaḥ | caturvidho dānādīnāṃ vibandho yena dānādiṣu na pravartate | bhogasaktistadāgrahataḥ | kleśasaktistatparibhogādhyavasānataḥ | khedo dānādiṣu prayogābhiyogaparikhedataḥ | prāptiralpamātradānādisaṃtuṣṭitaḥ | tatpratipakṣabhede naitaccaturvidhaṃ vīryamuktam |
anyonyaviniścayavibhāge ślokaḥ |
anyonyasaṃgrahato viniścayaḥ | abhayapradānena śīlakṣāntisaṃgraho yasmāttābhyāmabhayaṃ dadāti | dharmadānena dhyānaprajñayoryasmāttābhyāṃ dharmaṃ dadāti | ubhābhyāṃ vīryasya yasmāttenobhayaṃ dadāti | kuśaladharmasaṃgrāhakeṇa śīlena sarveṣāṃ dānādīnāṃ saṃgrahaḥ | evaṃ kṣāntyādibhiranyonyasaṃgraho yathāyogaṃ yojyaḥ | prabhedato viniścayaḥ | dānaṃ ṣaḍvidhaṃ dānadānaṃ śīladānaṃ yāvatprajñādānaṃ | parasaṃtāneṣu śīlādiniveśanāt | dharmato viniścayaḥ | (MSA_Bagchi 113) ye sūtrādayo yeṣu dānādiṣvartheṣu saṃdṛśyante | ye ca dānādayo yeṣu sūtrādiṣu dharmeṣu saṃdṛśyante | teṣāṃ parasparaṃ saṃgraho veditavyaḥ | nimittato viniścayaḥ | dānaṃ śīlādīnāṃ nimittaṃ bhavati | bhoganirapekṣasya śīlādiṣu pravṛtteḥ | śīlamapi dānādīnāṃ | bhikṣusaṃvarasamādānaṃ sarvasvaparigrahatyāgācchīlapratiṣṭhitasya ca kṣāntyādiyogāt | kuśaladharmasaṃgrāhakaśīlasamādānaṃ ca sarveṣāṃ dānādīnāṃ nimittaṃ | evaṃ kṣāntyādīnāmanyonyanimittabhāvo yathā yojyaḥ [yogaṃ] saṃgrahavastuvibhāge sapta ślokāḥ | catvāri saṃgrahavastūni | dānaṃ priyavāditā arthacaryā samānārthatā | tatra |
dānaṃ samamiṣyate yathā pāramitāsu priyākhyānaṃ taddeśanā | arthacaryā tatsamādāpanā tacchabdena pāramitānāṃ grahaṇātpāramitādeśanā pāramitāsamādāpanetyarthaḥ | samānārthatā yatra paraṃ samādāpayati tatra svayamanuvṛttiḥ | kimarthaṃ punaretāni catvāri saṃgrahavastūnīṣyante | eṣa hi pareṣāṃ |
dānamanugrāhaka upāyaḥ | āmiṣadānena kāyikānugrahotpādanāt priyavāditā grāhakaḥ | avyutpannasaṃdigdhārthagrāhaṇāt | arthacaryā pravartakaḥ | kuśale pravartanāt | samānārthatānuvartakaḥ | yathāvāditathākāriṇaṃ hi samādāpakaṃ viditvā yatra kuśale tena pravartitāḥ pare bhavanti tadanuvartante |
āmiṣadānena bhājanībhavati dharmasya vidheyatāpatteḥ | priyavāditayā taṃ dharmamadhimucyate tadarthavyutpādanasaṃśayacchedanataḥ | arthacaryayā pratipadyate yathādharmaṃ | samānārthatayā tāṃ pratipattiṃ viśodhayati dīrghakālānuṣṭhānād | idaṃ saṃgrahavastūnāṃ karma |
yadapyanyatsaṃgrahavastudvayamuktaṃ bhagavatā āmiṣasaṃgraho dharmasaṃgrahaśca | tābhyāmetānyeva catvāri saṃgrahavastūni saṃgṛhītāni |
āmiṣasaṃgraheṇa prathame | dharmasaṃgraheṇāvaśiṣṭāni | tāni punastrividhena dharmeṇa | ālambanadharmeṇa pratipattidharmeṇa tadviśuddhidharmeṇa ca yathākramam |
eṣa saṃgrahasya prakārabhedaḥ | tatra hīnamadhyottamaḥ saṃgraho bodhisattvānāṃ yānatrayaprayukteṣu veditavyo yathākramaṃ | prāyeṇa vandhyo 'dhimukticaryābhūmau | prāyeṇābandhyo bhūmipraviṣṭānām | avandhyaḥ sarvathā aṣṭāmyādiṣu bhūmiṣu sattvārthasyāvaśyaṃ saṃpādanāt |
ye kecitparṣatkarṣaṇe prayuktāḥ sarvaistairayamevopāyaḥ samāśrito yaduta catvāri saṃgrahavastūni | tathā hi sarvārthasiddhaye sarveṣāṃ sukhaścaiṣa upāyaḥ praśasyate buddhaiḥ |
etena lokatraye 'pi sarvasattvānāṃ paripācane caturṇāṃ saṃgrahavastūnāmekāyanamārgatvaṃ darśayati | anyamārgābhāvāt |
etena yathoktāsu ṣaṭsu pāramitāsu sthitasya bodhisattvasya saṃgrahavastuprayogaṃ darśayati svaparārthasaṃpādanāt pāramitābhiḥ saṃgrahavastubhiśca yathākramam |
|| mahāyānasūtrālaṃkāre pāramitādhikāraḥ [ṣoḍaśaḥ] samāptaḥ ||
saptadaśo 'dhikāraḥ |
buddhapūjāvibhāge sapta ślokāḥ |
ityebhiścaturbhiḥ ślokaiḥ |
veditavyā | tatrāśrayaḥ samakṣaparokṣā buddhāḥ | vastu cīvarādayaḥ | nimittaṃ pragāḍhaprasādasahagataṃ cittaṃ | pariṇāmanā puṇyajñānasaṃbhāraparipūraye | heturabandhyo me buddhotpādaḥ syāditi pūrvapraṇidhānaṃ | jñānaṃ nirvikalpaṃ pūjakapūjyapūjānupalambhataḥ | kṣetramaprameyāḥ sattvāḥ | tatparipācanāya taistatprayojatā[nā]t teṣu tadropaṇataḥ | niśraya upadhiścittaṃ ca | tatropadhiṃ niśritya pūjācīvarādibhiścittaṃ niśrityāsvādanānumodanābhinandanamanaskāraiḥ | ta [ya]thoktaiścādhimuktyādibhiryaduta mahāyānadharmādhimuktitaḥ bodhicittotpādataḥ | praṇidhānameva hi nidhānamatroktaṃ ślokavattvā[bandhā]nurodhāt | sattvānukampanataḥ | duṣkaracaryā duḥkhakṣamaṇataḥ pāramitāsamudācārataḥ | yoniśo dharmamanasikārataḥ | sa hyaviparyayastattvādvastvābhogaḥ | samyagdṛṣṭito darśanamārge | sa hi yathābhūtāvabodhādvastvavabodhaḥ |
vimuktitaḥ kleśavimokṣācchrāvakāṇāṃ | tathātvato mahābodhiprāpterityayaṃ pūjāyāḥ prakārabhedaḥ |
ityayamarthā[dhvā]dibhedenāparaḥ prakārabhedaḥ | tatrātītā hetuḥ pratyutpannā phalaṃ pratyutpannā heturanāgatā phalamityevaṃ hetuphalato 'tītānāgatapratyutpannā veditavyā | ātmanetyādhyātmikī parairiti bāhyā | lābhasatkārato audārikī | pratipattitaḥ sūkṣmā | parīttā hīnā mahatī praṇītā | punaḥ samānā hīnā nirmānā praṇītā trimaṇḍalāvikalpanāt | kālāntaraprayojyā dūre | tatkālaprayojyāntike | punarvichinnāyāṃ gatau dūre | samanantarāyāmantike | punaryāṃ pūjāmāyatyāṃ prayojayituṃ praṇidadhāti sā dūre yāṃ praṇihitaḥ kartuṃ sāntike | katamā punarbuddhapūjā paramā veditavyetyāha |
ityebhiḥ pañcabhirākāraiḥ svacittapūjā buddheṣu paramā veditavyā | yaduta pūjopasaṃhitamahāyānadharmādhimuktitaḥ | āśayato navabhirāśayaiḥ | āsvādanānumodanābhinandanāśayaiḥ | atṛptavipulamuditopakaranirlepakalyāṇāśayaiśca ye pāramitābhāvanāyāṃ nirdiṣṭāḥ | vibhutvato gaganagañjādisamādhibhiḥ | nirvikalpajñānopāyaparigrahataḥ | sarvamahābodhisattvaikakāryatvapraveśataśca miśropamiśrakāryatvāt |
kalyāṇamitrasevāvibhāge sapta ślokāḥ | tatrārdhapañcamaiḥ ślokaiḥ |
ityevaṃguṇamitraṃ sevāyā āśrayaḥ | dāntaṃ śīlayogādindriyadamena | śāntaṃ samādhiyogādadhyātmaṃ cetaḥ śamathena | upaśāntaṃ prayogā[prajñāyogā] (prajñātvā)dupasthitakleśopaśamanataḥ | guṇairadhikaṃ na samaṃ vā nyūnaṃ vā | sodyamaṃ nodasīnaṃ parārthe | āgamāḍhyaṃ nālpaśrutaṃ | prabuddhatatvaṃ tatvādhigamāt | vacasābhyupetaṃ vākkaraṇenopetaṃ | kṛpātmakaṃ nirāmiṣacittatvāt | khedavivarjitaṃ sātatyasatkṛtyadharmadeśanāt |
satkāralābhaiḥ paricaryayā ca seveta mitraṃ pratipattitaśca |
iti | sevāyā[va]stu |
iti trividhaṃ nimittaṃ | ājñātukāmatā | kālajñatā | nirmānatā ca |
satkāralābheṣu gataspṛho 'sau prapattaye taṃ pariṇāmayecca |
iti pariṇāmanā pratipattyarthaṃ sevanānna lābhasatkārārthaṃ |
iti | yathānuśiṣṭapratipattiḥ sevāhetuḥ | tayā taccittārādhanāt |
yānatraye kauśalametya buddhyā svasyaiva yānasya yateta siddhau |
iti yānatrayakauśalāt jñānaṃ |
iti dvividhaṃ kṣetraṃ tatsevāyāḥ | aprameyāśca sattvāḥ pariśuddhaṃ ca buddhakṣetraṃ | dharmaṃ śrutvā yeṣu pratiṣṭhāpanāt | yatra ca sthitena |
dharmeṣu dāyādaguṇena yukto naivāmiṣeṇa pravasetsa mitram |
iti niśrayaḥ sevāyāḥ | dharmadāyādatāṃ niśritya kalyāṇamitraṃ seveta | nāmiṣadāyādatāṃ | ata ūrdhvamadhyardhena ślokena prakārabhedaḥ sevāyā veditavyaḥ |
śrutaśravāccetasi yogataśca samānanirmānamano 'nuyogāt |
hetoḥ phalādityatītādibhedataḥ pūrvavat dharmamukhānuyānātseveta mitraṃ bahitaśca dhīmānityādhyātmikabāhyabhedaḥ | dharmamukhastroto hi dharmamukhānuyānaṃ bahirdhā bahitaḥ śrutaśravāccetasi yogataścetyaudārikasūkṣmabhedaḥ | śravaṇaṃ hyaudārikaṃ cintanabhāvanaṃ sūkṣmaṃṃ | tadeva cetasi yogaḥ | samānanirmānamano 'nuyogāditi hīnapraṇītabhedaḥ |
iti dūrāntikabhedaḥ pūrvavadyojayitavyaḥ | katamā punaḥ paramā seveti saptamaḥ ślokaḥ |
iti pūrvavat |
apramāṇavibhāge dvādaśaślokāḥ |
brāhmyā vihārāścatvāryapramāṇāni | maitrī karuṇā muditopekṣā ca | te punarbodhisattve caturlakṣaṇā veditavyāḥ | vipakṣahānitaḥ | pratipakṣaviśeṣayogataḥ | vṛttiviśeṣatastrividhālambanavṛttitvāt | tathā hi te sattvālambanā dharmālambanāśca[dharmālambanā anālambanāśca] | karmaviśeṣataśca | sattvaparipācakatvāt | sattvadharmālambanāt | punaḥ katamasmin sattvanikāye dharme vā pravartante | anālambanāśca katamasminnālambane |
sattvālambanāḥ sukhārthini yāvat kliṣṭe sattvanikāye pravartante | tathā hi maitrī sattveṣu sukhasaṃyogākārā | karuṇā duḥkhaviyogākārā | muditā sukhaviyogākārā | upekṣāsu vedanāsu teṣāṃ sattvānāṃ niḥkleśatopasaṃhārākārā | dharmālambanāstaddeśite dharme | yatra te vihārā deśitāḥ | anālambanāstattathatāyāṃ | te hyavikalpatvādanālambanā ivetyanālambanāḥ | api khalu |
ebhiścaturbhiḥ kāraṇairanālambanā maitrī veditavyā | tathatālambanatvāt | anutpattikadharmakṣāntilābhenāṣṭamyāṃ bhūmau | dhātupuṣṭyā tadviśuddhitaḥ | karmadvayataśca | yā maitrī niṣpandena kāyakarmaṇā [vākkarmaṇā?] ca? saṃgṛhītā kleśakṣayataśca | tathā hi kleśa ālambanamuktaṃ | manomayānāṃ granthānāṃ prahāṇāducchidyate ālambanamiti vacanāt |
te niścalāśca calāśca kṛpaṇairāsvāditā na ca jñeyāḥ |
te ca brāhmyā vihārāścaturvidhā veditavyāḥ | tatra calā hānabhāgīyāḥ parihāṇīyatvāt | acalāḥ sthitiviśeṣabhāgīyā aparihāṇīyatvāt | āsvāditāḥ kliṣṭāḥ anāsvāditā akliṣṭāḥ | kṛpaṇairiti sukhalolairanudāracittaiḥ | eṣa brāhmyavihārāṇāṃ hānabhāgīyādiprakārabhedaḥ | teṣu punaḥ |
na caleṣu nāpyāsvāditeṣu |
eṣa mṛdvadhimātratābhedaḥ | tatra ṣaḍvidhā mṛdukā asamāhitasvabhāvāḥ | sarve samāhitā api | ye mṛdumadhyāḥ | hīnabhūmikā ye 'pi uttarāṃ bodhisattvabhūmimapekṣya | hīnāśayā api | śrāvakādīnāṃ samānā api | ye 'nutpattikadharmakṣāntirahitā hīnāste mṛdukā ityarthaḥ | anyathā tvadhikā iti yathoktaviparyayeṇādhimātratā veditavyā |
hetuphalaliṅgabhedaḥ | tatra brāhmyairvihṛto vihārairiti hetuḥ | kāmiṣu sattveṣu saṃjāyata iti vipākaphalaṃ | saṃbhārānpūrayatyadhipatiphalaṃ | sattvānparipācayatīti puruṣakāraphalaṃ | sarvatra cāvirahito brāhmyairvihārairjāyata iti niṣpandaphalaṃ | rahitaśca tadvipakṣeṇeti visaṃyogaphalaṃ | bhṛśairapi tatpratyayairavikṛtigamanaṃ liṅgaṃ | pramatto 'pītyasaṃmukhībhūte 'pi pratipakṣe | anyeścaturbhiḥ ślokairguṇadoṣabhedaḥ |
iti doṣaḥ | brāhmyavihārābhāve tadvipakṣayogāt | tatra vyāpādādayo maitryādīnāṃ yathākramaṃ vipakṣāḥ | vyāpādakāmarāgāvupekṣāyāḥ | kathaṃ bahuvidhādīnavaṃ spṛśatītyāha |
tatra prathamaistribhiḥ padairātmavyābādhāya cetayate paravyābādhāyobhayavyābādhāyetyetamādīnavaṃ darśayati | savilekhādibhiḥ ṣaḍbhiḥ padairdṛṣṭadhārmikamavadyaṃ prasavatīti darśayati | kathaṃ ca prasavati | ātmāsyāpavadate | pare 'pi devatā api | śāstāpyanye 'pi vijñāḥ (MSA_Bagchi 120) sabrahmacāriṇo dharmatayā vigarhante | digvidikṣu cāsya pāpako 'varṇaśabdaśloko niścaratītyevaṃ savilekho yāvadayaśasvītyeanena yathākramaṃ darśayati | śeṣaistribhiḥ padairyathākramaṃ sāṃparāyikaṃ dṛṣṭadharmasāṃparāyikamavadyaṃ prasavati | tajjaṃ caitasikaṃ duḥkha[khaṃ] daurmanasya prati saṃvedayata ityetadādīnavaṃ darśayati |
iti | brāhmavihārayoge tri[dvi]vidhaṃ guṇaṃ darśayati | yathoktadoṣābhāvam akliṣṭasya sattvahetoḥ saṃsārāparityāgaṃ |
ityete[na?] ca bodhisattvamaitrādīnāṃ tīvratāṃ darśayati |
karūṇāvibhāge tadālambanaprabhedamārabhya dvau ślokau |
tatra pradīptāḥ kāmarāgeṇa kāmasugvabhaktāḥ | śatruvaśagā mārakṛtāntarāyāḥ kuśale 'prayuktāḥ duḥkhākrāntāḥ duḥkhā[bhi?]bhūtā narakādiṣu | tamovṛtā aurabhrikādayo duścaritaikāntikāḥ | karmavipākasaṃmūḍhatvāt | durgamārgasamārūḍhā aparinirvāṇadharmāṇaḥ saṃsāravartmātyantānupacchedāt | mahābandhanasaṃyutā anyatīrthyāḥ[rthya]mokṣasaṃprasthitā nānākudṛṣṭigāḍhabandhanabaddhatvāt | mahāśanaviṣākrāntalolāḥ samāpattisukhasaktāḥ | teṣāṃ hi tat kliṣṭaṃ samāpattisukhaṃ | yathā mṛṣṭamaśanaṃ viṣākrāntaṃ | tataḥ pracyāvanāt | mārgapraṇaṣṭakā abhimānikā mokṣamārgabhrāntatvāt | utpathaprasthitā hīnayānaprayuktā aniyatāḥ | durbalā aparipūrṇasaṃbhārā bodhisattvāḥ | ityete daśavidhāḥ satvā bodhisattvakaruṇāyā ālambanam |
pañcaphalasaṃdarśane karuṇāyāḥ ślokaḥ |
tataḥ heṭhāpahatvena tadvipakṣavihiṃsāprahāṇādvisaṃyogaphalaṃ darśayati | uttamabodhibījatvenādhipatiphalaṃ | parātmanoryathākramaṃ sukhāvahatāya[pa]katvena puruṣakāraphalaṃ | iṣṭahetutvena vipākaphalaṃ | svabhāvadatvena niṣpandaphalamāyatyāṃ viśiṣṭakaruṇāphaladānāt | evaṃ pañcavidhāṃ karuṇāmāśritya buddhatvamadūre veditavyaṃ |
apratiṣṭhitasaṃsāranirvāṇatve ślokaḥ |
sarvaṃ saṃsāraṃ yathābhūtaṃ parijñāya bodhisattvo nodvegamāyāti kāruṇikatvāt | na doṣairbādhyate 'grabuddhitvāt | evaṃ nirvāṇe pratiṣṭhito bhavati na saṃsāre yathākramaṃ | saṃsāraparijñāne ślokaḥ |
duḥkhāyata iti karuṇāyate | vetti ca tadyathāvaditi duḥkhaṃ yathābhūtaṃ tasya ca duḥkhasya parivarjane 'bhyupāyaṃ | vetti yenāsya duḥkhaṃ nirudhyate | etena jānannapi saṃsāraduḥkhaṃ yathābhūtaṃ tatparityāgopāyaṃ ca na khedamāpadyate bodhisattvaḥ karuṇāviśeṣāditi pradarśayati |
karūṇāprabhede dvau ślokau |
seyaṃ yathākramaṃ gotraviśeṣataḥ guṇadoṣaparīkṣaṇataḥ | janmāntaraparibhāvanataḥ | vairāgyalābhataśca veditavyāḥ | tadvipakṣavihiṃsāprahāṇe sati viśuddhilābhata iti vairāgyalābhataḥ |
tatra samā sukhitādiṣu yatkiṃcidveditamidamatra duḥkhasyeti viditvā | sadā nirūpadhiśeṣanirvāṇe tadakṣayāt | adhyāśayādbhūmipraviṣṭānāmātmaparasamatāśayalābhāt | (MSA_Bagchi 122) pratipattito duḥkhaparitrāṇakriyayā | vairāgyatastadvipakṣavihiṃsāprahāṇāt | anupalambhato 'nutpattikadharmakṣāntilābhāt |
karuṇāvṛkṣapratibimbake pañca ślokāḥ |
ityeṣa mūlaskandhaśākhāpatrapuṣpaphalāvasthaḥ karuṇāvṛkṣo veditavyaḥ | etasya karuṇā mūlaṃ | kṣāntiḥ skandhaḥ | sattvārthacintā śākhā | praṇidhānaṃ śobhaneṣu janmasu patrāṇi | śobhanaṃ janma puṣpaṃ | sattvaparipākaḥ phalaṃ |
ābhyāṃ ślokābhyāṃ pūrvottaraprasavasādharmyātkaruṇādīnāṃ mūlādibhāvaṃ sādhayati |
etābhyāṃ ślokābhyāṃ vṛkṣamūlasekādisādharmyaṃ karuṇāvṛkṣasya darśayati | karuṇā hi mūlavṛkṣā[mūlamityuktā] | tasyāḥ seko maitrī tayā tadāpyāyanāt | maitracitto hi paraduḥkhena duḥkhāyate | tataśca karuṇodbhava[karuṇāto yad]duḥkhamutpadyate bodhisattvasyasvā[sattvā]rthaprayuktasya tatra saukhyotpādādvipulapuṣṭiḥ kṣāntipuṣṭirityarthaḥ | sā hi skandha ityuktā | skandhaśca vipulaḥ | yoniśomanaskārād bahuvidhā mahāyāne śākhāvṛddhiḥ | cintā hi śākhetyuktā | pūrvāparanirodhotpādakrameṇa praṇidhānasaṃtānasyānucchedāt | parṇatyāgādānasādharmyaṃ praṇīdhānānāṃ veditavyam | ādhyātmikapratyayasiddhitaḥ svasaṃtānaparipākātpuṣpamiva janmābandhyaṃ veditavyam | bāhyapratyayasiddhitaḥ parasaṃtānaparipākāt phalabhūtaḥ sattvaparipāko ['bandhyo?] veditavyaḥ |
karuṇānuśaṃse ślokaḥ |
atra mahākaruṇāguṇa uttarārdhena saṃdarśitaḥ | śeṣo gatārthaḥ | karuṇāniḥsaṅgatāyāṃ ślokaḥ |
sarvasya hi lokasya laukike saukhye svajīvite ca snehaḥ | tatrāpi ca niḥsnehānāṃ śrāvakapratyekabuddhānāṃ sarvaduḥkhopaśame nirvāṇe pratiṣṭhitaṃ manaḥ | bodhisattvānāṃ tu karuṇāviṣṭatvānnirvāṇe 'pi mano na pratiṣṭhitaṃ | kuta eva tayoḥ sneho bhaviṣyati | karuṇāsnehavaiśeṣye trayaḥ ślokāḥ |
mātāpitṛprabhṛtīnāṃ hi tṛṣṇāmayaḥ snehaḥ sāvadyaḥ | laukikakarūṇāvihāriṇāṃ niravadyo 'pi laukikaḥ | bodhisattvānāṃ tu karūṇāmayaḥ | sneho niravadyaśca laukikātikrāntaśca | kathaṃ ca punarniravadya ityāha |
duḥkhamahaugha ajñānamahāndhakāre ceti yojyaṃ | śeṣaṃ gatārthaṃ | kathaṃ lokātikrānta ityāha |
pratyekāṃ bodhiṃ buddhāḥ | śeṣaṃ gatārtham |
trāsābhinandananimittatve ślokaḥ |
duḥkhābhāve iti duḥkhābhāvo nimittaṃ sattveṣu karuṇayā bodhisattvānāṃ yad duḥkhamutpadyate tadādau saṃtrāsayati adhimukticaryābhūmau | ātmaparasamatayā duḥkhasya yathābhūtamaspṛṣṭatvāt | spṛṣṭaṃ tu śuddhādhyāśayabhūmāvabhinandayatyevetyarthaḥ |
karuṇāduḥkhena sukhābhibhave ślokaḥ |
nāsyata āścaryataraṃ yad duḥkhameva karuṇājanitaṃ bodhisattvānāṃ tathā sukhaṃ bhavati | yatsarvaṃ laukikaṃ sukhamabhibhavati | yena sukhena vimuktā arhanto 'pi kṛtārthāḥ prāgevānye |
kṛpākṛtadānānuśaṃse ślokaḥ |
yacca traidhātukaṃ sukhamupabhogai kṛtaṃ na tatsukhaṃ tasya sukhasya kalāṃ spṛśatītyayamuttarārdhasyārthaḥ | śeṣaṃ gatārtham |
kṛpayā duḥkhābhyupagame ślokaḥ |
sarvaṃ hi duḥkhaṃ saṃsāraduḥkhe 'ntarbhūtaṃ | tasyābhyupagamāt sarvaṃ duḥkhamabhyupagataṃ bhavati |
tatra tatphalavṛddhau ślokaḥ |
trayaṃ bodhisattvānāṃ sarvajanmasu vardhate karūṇāyogāt | karūṇā tadabhyāsāt | dānaṃ karuṇāvaśāt | bhogāśca dānavaśāt | tasmācca trayātphalaṃ trividhaṃ sukhaṃ bhavati | snehajanitaṃ karuṇātaḥ | sattvānugrahajanitaṃ dānāt | tadanugrahakriyāśaktikṛtaṃ bhogebhyaḥ |
dānaprotsāhanāyāṃ ślokaḥ |
dāne sannāniti saṃbandhanīyaṃ | ṣaḍbhirguṇairdānai 'vasannān bodhisattvānkaruṇā protsahayatīva | svabhāvavṛddhyā | bhogaistadvardhanayā | dānena sattvaparipācanayā | dātuśca sukhotpādanāt | mahābodhisaṃbhārasyānyasyā[saṃbhārasyā]karṣaṇāt | mahābodhisamīpanayanācca |
parasaukhyena sukhā[nu?]bhave ślokaḥ |
karuṇayā bodhisattvaḥ paraduḥkhairduḥkhitaḥ sattveṣvanādhāya sukhaṃ kathaṃ sukhitaḥ syāt | tasmātpareṣu sukhamādhāya bodhisatva ātmānameva sukhayatīti veditavyam |
kṛpayā dānasamanuśāstau ṣaṭ ślokāḥ |
na hi kāruṇikasya vinā parasukhenāsti sukhaṃ | tasyāyutasaukhyatvādvaudhisattvastena vinā[tma?]no dānasya phalaṃ sukhaṃ necchati |
dānaṃ dadatā dānaṃ ca dānaphalaṃ ca tanmayā sattveṣu dattaṃ | tatsukhameva me sukhaṃ yasmāt | atasteṣveva yāvatphalitavyaṃ tāvatphaleti loṭ | bodhisattvaḥ karūṇayā dānamanuśāsti |
bhogavimukhasya dāturbhogā bahutarāścopatiṣṭhante | śobhanatarāśca | dharma taiveyaṃ cittasyodārataratvāt | na hi tatsukhaṃ mataṃ me yad bhogāstathopatiṣṭhante | yasmādahaṃ dāne pāraṃparastatprabandhakāmatvānnasukhe |
yo 'haṃ dānaphalaṃ sarvameva karuṇayā nityaṃ parityajāmi nanvata eva veditavyaṃ nāsti me dānaphalenārthitvamiti bodhisattvo dānaṃ samanuśāsti |
dānābhirato na syāṃ prāptaṃ cettatphalaṃ na visṛjeyaṃ |
tathā hi |
iti gatārthaḥ ślokaḥ |
akṛtaṃ na phalasi yasmātpratikārāpekṣayā na me tulyaṃ |
yastvā karoti tasya tvaṃ phalasi | tasmāttvaṃ pratikārapekṣayā na mattulyam |
tathā hyahaṃ |
gatārthametat |
tatra niravadyaṃ paramanupahṛtya dānāt | śuddhapadaṃ kalpikavasu[vastu]dānāt | viṣaśasramadyādivivarjanataḥ | hitāvahaṃ dānena saṃgṛhya kuśale niyojanāt | sānurakṣaṃ parijanasyāvighātaṃ kṛtvā anyasmai dānāt | nirmṛgyamayācamāne 'pyarthitvaṃ vighātaṃ vāvagamya svayameva dānāt dakṣiṇīyāparimārgaṇācca | nirlepaṃ pratikāravipākaniḥspṛhatvāt | aparaḥ prakāraḥ |
tatra sakalamādhyātmikabāhyavastudānāt | vipulaṃ prabhūtavastudānāt | śreṣṭhaṃ praṇītavastudānāt | satatamabhīkṣṇadānāt | mudītamapratisaṃkhyāya prahṛṣṭadānāt | nirāmiṣaṃ yathā nirlepaṃ | śuddhaṃ yathā śuddhapadaṃ | bodhinataṃ mahābodhipariṇāmanāt | kuśalanataṃ yathā hitāvahaṃ |
upabhoagaviśeṣe ślokaḥ |
tatra sukhatrayaṃ dānaprītiḥ parānugrahaprītiḥ bodhisaṃbhārasaṃbharaṇaprītiśca | śeṣaṃ gatārthaṃ |
pāramitābhinirhārakaruṇāyāṃ ślokaḥ |
tatra kṛpaṇā matsariṇaḥ | raudrā duḥśīlāḥ paropatāpinaḥ | saṃkṣubdhāḥ krodhanāḥ | pramattāḥ kuśīdāḥ | viṣayaparatantrā kāmeṣu vikṣiptacittāḥ | mithyābhiniviṣṭāḥ duḥprajñāḥ tīrthikādayaḥ | eṣu pāramitāvipakṣadharmāvasthiteṣu yā karuṇā sā kṛpaṇādikaruṇā | sā ca tadvipakṣavidūṣaṇātpāramitābhinirhārāya saṃpadyate | tasmātpāramitābhinirhārakaruṇetyucyate |
karuṇāpratyayasaṃdarśane ślokaḥ |
tatra pūrvārdhenālambanapratyayaṃ karuṇāyāḥ saṃdarśayati | trividhāṃ vedanāmālambya tisṛbhirduḥkhatābhiḥ karuṇāyanāt | aduḥkhāsukhā hi vedanā sukhaduḥkhayoranvayaḥ punastadāvāhanāt | (MSA_Bagchi 127) uttarārdhena yathākramaṃ hetumitrasvabhāvaiḥ karuṇāyā hetvadhipatisamanantarapratyayānsaṃdarśayati |
mahākaruṇatve ślokaḥ |
tatra samā trividhavedanāvastheṣu yatkiṃcidveditamidamatra duḥkhasyeti viditvā | sā punarāśayato 'pi cittena karuṇāyanāt | pratipattito 'pi tatparitrāṇāt | virāgato 'pi tadvipakṣavihiṃsāprahāṇāt | anupalambhato 'pyātmaparakaruṇānupalambhāt | viśuddhito 'pyaṣṭabhyāṃ bhūmāvanutpattikadharmakṣāntilābhāt |
iti | pūrvanirdeśānusāreṇārtho 'nugantavyaḥ |
etena yathoktānāṃ pūjāsevāpramāṇānāmanukramaṃ guṇaṃ ca samāsena saṃdarśayati | mahopadhibhirdhruvaṃ satkriyā[yayā] cātyarthaṃ pūjanānmahadupadhidhruvasatkriyābhipūjī veditavyaḥ | satkriyā punaḥ samyakpratipattirveditavyā | evaṃ [lābha?]satkārapratipattipūjī bhavati | bahuguṇaṃ mitraṃ tadanyairguṇaiḥ | hitamanukampakatvena veditavyaṃ | eti sarvasiddhimiti svaparārthasiddhiṃ prāpnotīti |
|| mahāyānasūtrālaṃkāre pūjāsevāpramāṇādhikāraḥ [saptadaśaḥ] samāptaḥ ||
aṣṭādaśo 'dhikāraḥ
lajjāvibhāge ṣoḍaśaḥ ślokāḥ |
etena svabhāvasahāyālambanakarmasaṃpadā caturvidhaṃ lakṣaṇaṃ bodhisattvalajjāyāḥ saṃdarśitaṃ | hīnānavadyaviṣayā | śrāvakapratyekabuddhānāṃ [yānaṃ?] tadvi[ddhi]hīnaṃ ca mahāyānādanavadyaṃ ca | tena ca bodhisattvo lajjate | kathaṃ sattvānāṃ pācikā | tasyāmeva lajjā[yāṃ] paraprasthāpanāt |
ṣaṇṇāṃ pāramitānāṃ vipakṣe vṛddhyā bodhisattvānāṃ | pratipakṣe hānitaścāpyatīva saṃpadyate lajjā |
iyaṃ bodhisattvānāṃ bṛddhyā parihānitaśca lajjā [?] pāramitāviṣakṣavṛddhyā tatpratipakṣaparihāṇyā cātyarthaṃ lajjotpādanāt |
iyamaprayoga[prayoga?]lajjā pāramitābhāvanāyāmaprayogena | kleśānukūleṣu dharmeṣvindriyāguptadvāratvādiṣu ca prayogena lajjotpādanāt |
iyaṃ mṛdvadhimātrā lajjā | pūrvanirdeśānusāreṇāsya ślokasyārtho 'nugantavyaḥ | ataḥ paraṃ caturbhistribhiśca ślokairyathākramaṃ lajjāvipakṣe lajjāyāṃ ca doṣaguṇabhedaṃ darśayati |
ityatra ātmavyābādhāya cetayate paravyābādhāyobhayavyābādhāya ceti saṃdarśitam | ayoniśata ityayoniśo manaskāreṇa | kathamupekṣayā sattvānupahanti | sattvārthapramādataḥ |
sahadhārmi kairjinasutairvinindyate lokato 'yaśo labhate | dṛṣṭe dharme
ityanena dṛṣṭadhārmikamavadyaṃ prasavatīti darśitaṃ | yathākramamātmaparadevatāśāstṛbhirapavadanāt | vijñaiḥ sabrahmacāribhirdharmatayā vigarhaṇāt | digvidikṣu ca pāpakāvarṇaniścaraṇāt |
ityanena sāṃparāyikamavadyaṃ prasavatīti saṃdarśitamakṣaṇeṣūpapatteḥ |
prāptāprāptavihāniṃ śuklairdharmaiḥ samāpnute tena |
ityanena dṛṣṭadharmasāṃparāyikamavadyaṃ prasavatīti saṃdarśitaṃ | prāptakuśaladharmaparihāṇitaḥ | aprāptaparihāṇitaśca yathākramam |
ityanena tajjaṃ caitasikaṃ duḥkhaṃ daurmanasyaṃ pratisaṃvedayata iti saṃdarśitam |
ete sarve doṣā hīmatsu bhavanti no jinasuteṣu |
ityata upādāya lajjāguṇo veditavyaḥ | yadete ca doṣā na bhavanti |
ityetadasya vipākaphalaṃ bhavati |
saṃbhārāṃśca sa bodheḥ kṣipraṃ pūrayati lajjayā dhīmān |
ityetadadhipatiphalaṃ |
ityetatpuruṣakāraphalam |
sa vipakṣapratipakṣai rahito 'rahitaśca jāyate satataṃ |
ityete visaṃyoganiṣpandaphale | yaduta vipakṣarahitatvaṃ pratipakṣārahitatvaṃ ca |
iti yathoktadoṣābhāvaṃ guṇayogaṃ ca prāpnotīti saṃdarśitam |
etena vasraviśeṣaṇaṃ hriyaḥ | tadanyavasraprāvṛtasyāpi hrīrahitasya doṣamalinatvāt | nagnasyāpi na hrīmato nirmalatvāt | ākāśamiva na lipto hrīyukto jinasuto bhavati dharmaiḥ | dharmairiti lokadharmaiḥ |
etena ślokena hriya ākāśabhūṣaṇasamatāṃ darśayati |
māturiva vatsalatvaṃ hriyo vineyeṣu bodhisatvānāṃ |
trātavyasattvopekṣāyā lajjanāt |
hastyaśvakāyādibhūtatvāt | ebhirvastrādidṛṣṭāntairvihāre kleśapratipakṣatāṃ cāre lokadharmapratipakṣatāṃ | sahadhārmikasaṃvāsānukūlatāṃ | sattvāparipākānukūlatām | akliṣṭasaṃsārānukūlatāṃ ca hriyo darśayati |
etena caturvidhaṃ hrīkṛtaṃ liṅgaṃ hīmato darśayati | yaduta sarvadoṣeṣvanadhivāsanā cāpravṛttiśca | sarvaguṇeṣvadhivāsanā ca pravṛttiśca |
ityasya nirdeśo yathāpūrvaṃ |
dhṛtivibhāge sapta ślokāḥ |
etena dhṛtilakṣaṇaṃ saparyāyaṃ sasādhanaṃ coktaṃ | vīryādikaṃ lakṣaṇaṃ sattvādikaṃ paryāyaḥ | śeṣaṃ sādhanaṃ | katamasmāttrayānnirbhītaḥ pravartata ityāha |
sarvakāryeṣu hi līnacittatayā vā bhayamutpadyate tadanutsāhataḥ | calacittatayā vā cittānavasthānataḥ | saṃmohato vā tadupāyajñānataḥ | tatpratipakṣāśca yathākramaṃ vīryādayaḥ | tasmānnijavīryāditraye dhṛtisaṃjñā veditavyā nija ityapratisaṃkhyānakaraṇīye |
ebhistribhiḥ ślaukairdhṛtiprabhedaḥ darśayati | yathākramaṃ gotrataḥ | cittotpādataḥ | svārthataḥ | satvārthataḥ [parārthataḥ | tatvārthataḥ |] prabhāvataḥ | satvaparipācanataḥ | paramabodhitaśca | tatra nirapekṣatvaṃ svārthaprayuktasya kāyajīvitanirapekṣatvādveditavyaṃ | punarduṣkaracaryātaḥ | saṃcintyabhavopapattitaḥ | tadasaṃkleśato 'pi prabhedaḥ |
etena bodhisattvadhṛterdṛḍhatvaṃ darśayati | upamātrayaṃ trayeṇākampane[naṃ] yathākramaṃ veditavyam |
akhedavibhāge dvau ślaukau |
ābhyāṃ vastuto niśrayataḥ svabhāvataḥ prabhedataścākhedo nirdiṣṭaḥ | triṣu vastuṣu | śrutātṛptau | dīrghakālavīryārambhe | saṃsāraduḥkhe ca | hriyaṃ dhṛtiṃ ca niśritya | tābhyāṃ hi khedotpattito lajjayate na cotpādayati | tīvracchando mahābodhāviti svabhāvaḥ | chande hi vyāvṛtte khinno bhavati | aniṣpanno 'dhimukticaryābhūmau | niṣpannaḥ saptabhūmiṣu | suniṣpannaḥ pareṇa ityeṣa prabhedaḥ |
śāstrajñatāyāṃ dvau ślokau |
tatra śāstrajñatāyāḥ pañca vidyāsthānāni vastu | adhyātmavidyā hetuvidyā śabdavidyā cikitsāvidyā śilpakarmasthānavidyā ca | svaparārthakriyā adhikāraḥ | karma prathamavastuni (MSA_Bagchi 132) svayaṃ pratipattiḥ parebhyaśca tatsamākhyānaṃ | dvitīye taddoṣaparijñānaṃ paravādinigrahaśca | tṛtīye svayaṃ sunirūktābhidhānaṃ parasaṃpratyayaśca | caturthe pareṣāṃ vyādhiśamanaṃ | pañcame parebhyastatsaṃvibhāgaḥ | lakṣaṇaṃ śāstrajñatāyā etānyeva pañca vastūni śrutāni bhavanti | dhṛtāni | vacasā parijitāni | manasā anvīkṣitāni | dṛṣṭyā supratividdhāni | śrutvā yathākramaṃ tadudgrahaṇātaḥ | svādhyāyataḥ | prasannena manasārthacittanato yathāyogaṃ taddoṣaguṇāvagamāt svākhyātadurākhyātāvadhāraṇataśca | akṣayatvaṃ nirupadhiśeṣanirvāṇe 'pyakṣayāt | phalasamudāgamaḥ sarvadharmasarvākārajñatā | sā punareṣā śāsrajñatā bodhisattvānāṃ samādhimukhairdhāraṇīmukhaiśca saṃgṛhītā | sattvaparipākāya ca bhavati | samādhimukhaistatkṛtyānuṣṭhānāt | saddharmapāraṇāya ca dhāraṇībhistaddhāraṇāt |
lokajñatāyāṃ catvāraḥ ślokāḥ |
kathaṃ kāyenetyāha | kṛtasmitamukhā nityaṃ | kathaṃ vācetyāha | dhīrāḥ pūrvābhibhāṣiṇaḥ |
sā punaḥ kimarthamityāha | sattvānāṃ bhājanatvāya | kasminnarthe bhājanatvāya | saddharmapratipattaye || Msa_18.28 ||
kathaṃ satyajñānenetyāha |
dvābhyāṃ satyābhyāṃ lokasyodayaḥ punaḥ punaḥ saṃsāro yaścodayo yena ceti kṛtvā | dvābhyāmastaṃgamo nirodhamārgasatyābhyāṃ | yaścāstaṃgamo yena ceti kṛtvā | tasmāttajjño lokajña ucyate | lokasyodayāstaṃgāminyā prajñayā samanvāgatatvāt |
anena lokajñatāyāḥ karma nirdiṣṭaṃ | tatra śamāya duḥkhasamudayasatyayoḥ prāptaye nirodhamārgasatyayoḥ |
pratisaraṇavibhāge trayaḥ ślokāḥ
idaṃ pratisaraṇānāṃ lakṣaṇaṃ | tatra prāmāṇiko 'rtho yaḥ pramāṇabhūtena nīto vibhaktaḥ śāstrā vā tatpramāṇīkṛtena vā | nirjalpā prāptiradhigamajñānaṃ lokottaraṃ | tasyānabhilāpyatvāt | śeṣaṃ gatārtham |
prathame pratisaraṇe ārṣadharmapratikṣeptuḥ pudnalasya pratiṣedho deśitaḥ | dvitīye yathārutārthasya vyañjanasya nābhiprāyikārthena | tṛtīye mithyā cintitārthasya viparītaṃ nīyamānasya | caturthe sābhilāṣa[pa]sya jñānasya[ā]pratyātmavedanīyasya |
ayaṃ pratisaraṇānuśaṃsaḥ | prathamena pratisaraṇenārṣadharmādhimuktito na praṇaśyati | dvitīyena svayamābhiprāyikārthavicāraṇāt | tṛtīyena paratastadaviparītārthanayaśravāt | caturthena lokottarajñānāt |
pratisaṃvidvibhāge catvāraḥ ślokāḥ |
prathamā paryāye jñānamekaikasyārthasya yāvanto nāmaparyāyāḥ | dvitīyā lakṣaṇe yasyārthasya tannāma | tṛtīyā vākye pratyekaṃ janapadeṣu yā bhāṣāḥ | caturthā jñāne svayaṃ yatpratibhānam | idaṃ pratisaṃvidāṃlakṣaṇam |
iti catuṣṭve kāraṇaṃ | deśanāyāṃ hi prayuktasya yasya ca deśanā yena ca | tatra jñānena prayojanaṃ | kasya punardeśanā | dharmasyārthasya | kena deśanā vacanena jñānena ca | tatra dharmārthayordeśanā | dharmasyoddeśanirdeśāt | vākyena deśanā tayoreva dvayoḥ sarvathā prāpaṇāt |
jñānena deśanā codyānāṃ pariharaṇāt | ato yacca yena ca deśyate tajjñānāt catasraḥ pratisaṃvido vyavasthāpitāḥ |
etena pratisaṃvidāṃ nirvacanaṃ karma ca darśitaṃ | pratyātmaṃ lokottareṇa jñānena sarvadharmasamatāṃ tathatāmavetya uttarakālaṃ tatpṛṣṭhalabdhena jñānena pravedanā paryāyādīnāṃ pratisaṃviditi nirvacanaṃ | sarvasaṃśayanāśāya pareṣāmiti karma |
saṃbhāravibhāge catvāraḥ ślokāḥ |
yaśca saṃbhāro yadarthaṃ ca tatsaṃdarśitam | dvividhaḥ saṃbhāraḥ | tatra puṇyasaṃbhāraḥ saṃsāre 'bhyudayāya saṃvartate | jñānasaṃbhāro 'saṃkliṣṭasaṃsaraṇāya |
etena pāramitābhistadubhayasaṃbhārasaṃgrahaṃ darśayati | kṣāntivīryadhyānabalena hyubhayaṃ kriyate | tasmāddvayasaṃbhārasrayaṃ bhavati | punaḥ prajñāyāṃ pariṇāmanātsarvāḥ pañca pāramitā jñānasaṃbhāro veditavyaḥ |
etatsaṃbhāranirvacanaṃ karma ca | samiti saṃtatyā | bhā iti bhāvanāmāgamya | ra iti bhūyo bhūya āhāraḥ | sarvārthasādhaka iti karma | svaparārthayoḥ sādhanāt |
ayaṃ saṃbhāraprabhedaḥ | tatrādhimukticaryābhūmau saṃbhāro bhūmipraveśāya | ṣaṭsu bhūmiṣvanimittāya saptamībhūmisaṃgṛhītāya | tasyāṃ nimitta-[ā] samudācārāt | saptamyāṃ bhūmāvanābhogāya tadanyabhūmidvayasaṃgṛhītāyā | tayoḥ saṃbhārā[ro ']bhiṣekāya daśamībhūmisaṃgṛhītāya | tasyāṃ saṃbhāro niṣṭhāgamanāya buddhabhūmisaṃgṛhītāya |
smṛtyupasthānavibhāge trayaḥ ślokāḥ |
katamaiścaturdaśabhiḥ |
ityebhiścaturdaśabhirākārairbodhisatvānāṃ smṛtyupasthānabhāvanā viśiṣyate | kathamāśrayato mahāyāne śrutacintābhāvanāmayīṃ prajñāmāśritya | kathaṃ pratipakṣataḥ caturviparyāsapratipakṣāṇāmapyaśuciduḥkhānityānātmasaṃjñānāṃ pratipakṣatvātkāyādidharma nairātmyapraveśataḥ | kathamavatārataḥ | caturbhiḥ smṛtyupasthānairyathākramaṃ duḥkhasamudayanirodhamārgasatyāvatārātsvayaṃ pareṣāṃ cāvatāraṇāt | yathoktaṃ madhyāntavibhāge | kathamālambanataḥ sarvasattvakāyādyālambanāt | kathaṃ manaskārataḥ kāyādyanupalambhāt | kathaṃ prāptitaḥ kāyādīnāṃ na visaṃyogāya nāvisaṃyogāya | kathamānukūlyataḥ pāramitānukūlyena tadvipakṣapratipakṣatvāt | kathamanuvṛttitaḥ laukikānāṃ śrāvakapratyekabuddhānāṃ cānuvṛttyā tadupasaṃhitasmṛtyupasthānabhāvanāttebhyastadupadeśārthaṃ | kathaṃ parijñātaḥ kāyasya māyopamatvaparijñayā tathaivābhūtarūpasaṃprakhyānāt | vedanāyāḥ svapnopamatvaparijñayā tathaiva mithyānubhavāt | cittasya prakṛtiprabhāsvaratvaparijñayā ākāśavat | dharmāṇāmāgantukatvaparijñayā ākāśāganturajodhūmābhranīhāropakleśavat | kathamutpattitaḥ saṃcityabhavopapattau cakravartyādibhūtasya viśiṣṭakāyavedanādisaṃpattau tadasaṃkleśataḥ | kathaṃ mātrātaḥ mṛdvā api smṛtyupasthānabhāvanāyāstadanyebhyo 'dhimātratvāt | prakṛtitīkṣṇendriyatayā | kathaṃ paramatvena pariniṣpannānāmanābhogamiśropamiśrabhāvanāt | kathaṃ bhāvanātaḥ (MSA_Bagchi 136) atyantaṃ tadbhāvanāt nirupadhiśeṣanirvāṇe 'pi tadakṣayāt | kathaṃ samudāgamataḥ | daśasu bhūmiṣu buddhatve ca samudāgamāt |
samyakprahāṇavibhāge pañca ślokāḥ |
yāvatyaḥ smṛtyupasthānabhāvanā uktāḥ tadvipakṣāṇāṃ doṣāṇāṃ pratipakṣeṇa samyakprahāṇabhāvaneti samastaṃ samyakprahāṇalakṣaṇam | prabhedena punaḥ |
ayaṃ samyakprahāṇabhāvanāprabhedaḥ | saṃsārasyāsaṃkliṣṭaparibhoge saṃpattiṣu | pañcanivāraṇatyāge | śrāvakapratyekabuddhamanaskāratyāge | bhūmipraveśe | animittavihāre saptamyāṃ bhūmau | vyākaraṇalābhe aṣṭamyāṃ | sattvānāṃ paripācane | navamyāṃ | abhiṣeke ca daśamyāṃ | kṣetraviśuddhyarthaṃ traye 'pi | niṣṭhāgamane ca buddhabhūmau | ye ca vipakṣāsteṣāṃ pratipakṣeṇa samyakprahāṇabhāvanā veditavyā | ayamasyāḥ prabhedaḥ |
etena chandaṃ janayati | vyāyacchate vīryamārabhate | cittaṃ pragṛṇhāti | samyak pradadhātīti | eṣāṃ padānāmarthanirdeśaḥ | chandaṃ hi niśritya śamathavipaśyanākhyaṃ yogaṃ bhāvayatīti vyāyacchate | sā ca bhāvanā śamathapragrahopekṣānimittaiḥ saha bhāvyate | tasmātsā sanimittikā | kathaṃ ca punarbhāvyate | yacchamathapragrahopakleśayorlayauddhatyayoḥ pratipakṣeṇa vīryamārabhate | kathamārabhate | cittaṃ pragṛṇhāti pradadhāti ca | [tatra pragṛṇhātītiprajñayā | pradadhātīti?] śamathe [na?] samaprāpte co[ptaśco]pekṣāyāṃ pradadhāti | eṣā yogabhāvanā yathoktaprabhedeṣu sarvasamyakprahāṇeṣu pratipakṣa ucyate |
ṛddhipādavibhāge pañca ślokāḥ |
sarvārthasiddhirlaukikī lokottarā ca veditavyā | śeṣaṃ gatārtham |
asyoddeśasya śeṣo nirdeśaḥ |
dhyānapāramitāniśrayaḥ prabhedaścaturvidhaśchandavīryacittamīmāṃsāsamādhibhedāt | upāyaścaturvidha eva | abhinirhāraḥ ṣaḍvidhaḥ | caturvidha upāyaḥ katamaḥ |
aṣṭānāṃ prahāṇasaṃskārāṇāṃ chando vyāyāmaḥ śraddhā vyāvasāyikaḥ upāyaḥ | śraddadhānasyārthino vyāyāmāt | praśrabdhiranugrāhakaḥ | smṛtiḥ saṃprajanyaṃ caupanibandhakaḥ | ekena cittasyālambanāvisārāt | dvitīyena visāraprajñānāt | cetanā copekṣā ca prātipakṣika upāyaḥ | layauddhatyopakleśayoḥ kleśānāṃ ca pratipakṣatvāt | ṣaḍvidho 'bhinirhāraḥ katamaḥ |
tatra darśanaṃ cakṣuḥ pañcavidhaṃ māṃsacakṣuḥ dīvyaṃ cakṣuḥ āryaṃ prajñācakṣuḥ dharmacakṣuḥ buddhacakṣuśca | avavādaḥ ṣaḍabhijñā yathākramaṃ | tābhirupasaṃkramya bhāṣāṃ cittaṃ cāgatiṃ ca gatiṃ ca viditvā niḥsaraṇāyāvavadanāt | sthitivikriḍitaṃ yasmāt bodhisattvānāṃ bahuvidhaṃ nirmāṇādibhiḥ samādhivikrīḍitaṃ | praṇidhiryena praṇidhijñānena praṇidhānabalikā bodhisattvāḥ praṇidhānavaiśeṣikatayā vikrīḍanti | yeṣāṃ na sukaraṃ saṃkhyā kartuṃ kāyasya vā prabhāyā vā svarasya veti vistareṇa yathā daśabhūmike sūtre | vaśitā yathā tatraiva daśa vaśitā nirdiṣṭāḥ | dharmaprāptirbalavaiśāradyāveṇikabuddhadharmāṇāṃ prāptiḥ | ityeṣa darśanādīnāmabhinirhāraḥ ṣaḍvidhaḥ |
indriyavibhāge ślokaḥ |
śraddhendriyasya bodhiḥ padamālambanamityarthaḥ | vīryendriyasya bodhisattvacaryā | smṛtīndriyasya mahāyānasaṃgṛhītaṃ śrutaṃ | samādhīndriyasya śamathaḥ | prajñendriyasya vipaśyanā padaṃ | tadarthādhikāreṇaiva caitāni śraddhādīni ādhipatyārthenendriyāṇyucyante |
balavibhāge ślokaḥ |
gatārthaḥ ślokaḥ |
bodhyaṅgavibhāge sapta ślokāḥ |
etena yasyāmavasthāyāṃ yasyāvabodhāt bodhyaṅgāni vyavasthāpyante tadupadiṣṭaṃ | bhūmipraviṣṭāvasthāyāṃ sarvadharmāṇāṃ sarvasattvānāṃ ca samatāvabodhādyathākramaṃ dharmanairātmyenātmaparasamatayā ca | ataḥ paraṃ cakrādisaptaratnasādharmyaṃ bodhyaṅgānāṃ darśayati |
smṛtiścarati sarvatra jñeyājitavinirjaye |
ajitajñeyavinirjayāya | yathā cakravartinaścakraratnamajitadeśavinirjayāya |
yathā hastiratnaṃ pratyarthikabhaṅgāya |
āśu cāśeṣabodhāya vīryamasya pravartate |
kṣiprābhijñatotpādanāt | yathāśvaratnamāśu samudraparyantamahāpṛthivīgamanāya |
ārabdhavīryasya bodhisattvasya dharmālokā vivardhante | tataḥ prītiḥ sarvaṃ kāryaṃ[yaṃ] sadā prīṇayati | yathā maṇiratnamālokaviśeṣeṇa cakravartinaṃ prīṇayati |
sarvāvaraṇanirmokṣāt praśrabdhyā sukhameti ca |
sarvadauṣṭhulyasamutpāda[ṭa]nāt | yathā strīratnena cakravartī sukhamanubhavati |
yathā cakravartino gṛhapatiratnāt |
upekṣocyate nirvikalpaṃ jñānaṃ tayā bodhisattvaḥ sarvatra yathākāmaṃ viharati | tatpṛṣṭhalabdhena ca vihāreṇānyasyopagamāt | anyasyāpagamāt | nirvikalpena vihāreṇa tatra nirvyāpāratayā vāsakalpanāt | yathā cakravartinaḥ pariṇāyakaratnaṃ caturaṅgabalakāyamupanetavyaṃ copapraṇayati[gamayati] | apanetavyaṃ cāpanayati | tatra ca gatvā vāsaṃ kalpayati yatrākhinnaḥ caturaṅgo bālakāyaḥ paraiti |
iti saptaratnopamatvaṃ bodhyaṅgānāṃ nigamayati |
etena yabdodhyaṅgaṃ yathāṅgaṃ tadabhidyotitaṃ | smṛtirniśrayāṅgaṃ sarveṣāṃ tanniśrayeṇa pravṛtteḥ | dharmapravicayaḥ svabhāvāṅgaṃ bodhestatsvabhāvatvāt | vīryaṃ niryāṇāṅgaṃ tenāprāpyaniṣṭhā yāmadhiṣṭhānāt [vicchedāt] | prītiranuśaṃsāṅgaṃ cittasukhatvāt | praśrabdhisamādhyupekṣā asaṃkleśāṅgaṃ | yena yanniśritya yo 'saṃkleśa iti trividhamasaṃkleśāṅgaṃ veditavyam |
mārgāṅgavibhāge dvau ślokau |
bodhyaṅgakālādūrdhvaṃ yathābhūtāvabodhānuvṛttiḥ samyagdṛṣṭiḥ | tasyaivāvabodhasya vyavasthānaṃ paricchedaḥ samyaksaṃkalpaḥ | tadvyavasthāne ca sūtrādike bhagavatā kṛte sa eva praveśastena tadarthāvabodhāt | karmatrayaviśuddhiḥ samyagvākkarmāntājīvāḥ | vākkāyobhayakarmasaṃgrahāt | pratipakṣasya bhāvanā samyagvyāyāmādayo yathākramaṃ jñeyāvaraṇasya mārgāvaraṇasya ca vaiśeṣikaguṇāvaraṇasya ca samyagvyāyāmena dīrghaṃ hi kālam akhidyamāno jñeyāvaraṇasya pratipakṣaṃ bhāvayati | (MSA_Bagchi 140) samyaksmṛtyā śamathapragrahopekṣānimitteṣu layoddhatyābhāvānmārgasaṃmukhībhāvāyāvaraṇasya pratipakṣaṃ bhāvayati | samyaksamādhinā vaiśeṣikaguṇābhinirhārāyāvaraṇasya pratipakṣaṃ bhāvayatyevamaṣṭau mārgāṅgāni vyavasthāpyante |
śamathavipaśyanāvibhāge trayaḥ ślokāḥ |
samyaksamādhiṃ niśritya citte cittasyāvasthānāt | dharmāṇāṃ ca pravicayādyathākramaṃ śamatho vipaśyanā ca veditavyā | na tu vinā samyaksamādhinetyetacchamathavipaśyanālakṣaṇabhū |
sarvatragā ca saikāṃśā naikāṃśopaniṣanmatā |
sā ca śamathavipaśyanā sarvatragā yaṃ yaṃ guṇamākāṅkṣati tatra tatra tadbhāvanāt | yathoktaṃ sūtre | ākāṅkṣedbhikṣuraho vatāhaṃ viviktaṃ kāmairiti vistareṇa yāvat tena bhikṣuṇā imāveva dvau dharmau bhāvayitavyau | yaduta śamathaśca vipaśyanā cetyevamādi | ekāṃśā śamathavipaśyanā yadā śamathaṃ bhāvayati | vipaśyanāṃ vā | ubhayāṃśā yadā yugapadubhayaṃ bhāvayati | upaniṣatsaṃmatā śamathavipaśyanā bodhisattvānāmadhimukticaryābhūmau |
ityupaniṣanmatetyevamādinā śamathavipaśyanāyāḥ prabhedaḥ karma ca nirdiṣṭaṃ | yoga upāyo veditavyaḥ | tatra prativedhaḥ prathamabhūmipraveśaḥ | niryāṇaṃ yāvat ṣaṣṭhī bhūmiḥ | tābhiḥ sanimittaprayoganiryāṇāt | animittaṃ saptamī bhūmiḥ | asaṃskṛtamanyadbhūmitrayamanabhisaṃskāravāhitvāt | saṃskāro hi saṃskṛtaṃ tadatra nāstītyasaṃskṛtaṃ | tadeva ca bhūmitrayaṃ niśritya buddhakṣetraṃ ca pariśodhayitavyaṃ | buddhatvaṃ ca prāptavyaṃ | tadetadyathākramaṃ pariśuddhirviśuddhiśca |
upāyakauśalyavibhāge dvau ślokau |
anenopāyakauśalyasya prabhedaḥ karma ca darśitaṃ | tatra buddhadharmaparipūraye nirvikalpaṃ jñānamupāyaḥ | sattvaparipācane catvāri saṃgrahavastūni | kṣiprābhisaṃbodhe sarvaṃ pāpaṃ pratideśayāmi yāvad bhavatu me jñānaṃ saṃbodhāyeti pratideśanānumodanādhyeṣaṇā pariṇāmanā | kriyāśuddhau samādhidhāraṇīmukhāni | taiḥ sarvārthakriyāsādhanāt | vartmānupacchede apratiṣṭhitanirvāṇe | asmin pañcavidha upāye sarvabhūmiṣu bodhisattvānāmasamaṃ tadanyaiḥ kauśalamityayaṃ prabhedaḥ | sarvasvaparārthasādhanaṃ karma |
dhāraṇīvibhāge trayaḥ ślokāḥ |
atrāpi prabhedaḥ karma ca dhāraṇyāḥ saṃdarśitaṃ | tatra trividhā dhāraṇī | pūrvakarmavipākena | śrutābhyāsena | dṛṣṭadharmabāhuśrutyena grahaṇadhāraṇasāmarthyaviśeṣaṇāt | samādhisaṃniśrayeṇa ca | sā punarvipākaśrutābhyāsābhyāṃ parīttā veditavyā | samādhinā mahatī | sāpi mahatī punastrividhā | abhūmipraviṣṭānāṃ mṛdvī bhūmipraviṣṭānām aśuddhabhūmikānāṃ madhyā saptasu bhūmiṣu | pariśuddhabhūmikā tvadhimātrā śeṣāsu bhūmiṣu ityayaṃ prabhedo dhāraṇyāḥ | saddharmasya prakāśanaṃ dhāraṇaṃ ca karma |
praṇidhānavibhāge trayaḥ ślokāḥ |
atra praṇidhānaṃ svabhāvato nidānato bhūmitaḥ prabhedataḥ karmataśca paridīpitaṃ | cetanā chandasaṃprayuktā svabhāvaḥ | jñānaṃ nidānaṃ | sarvabhūmiṣviti bhūmiḥ | tacca praṇidhānaṃ hetubhūtaṃ (MSA_Bagchi 142) cittādeva sadyaḥ phalatvāt | āyatyāṃ vā[cā]bhipretārthasiddhyarthaṃ cittātpunaḥ sadyaḥphalaṃ cittamātrāt yathābhipretārthasamṛddhitā[to] | veditavyā[vyaṃ] | yena praṇidhānena balikā bodhisattvā vikrīḍanti | yasya na sukarā saṃkhyā kartuṃ kāyasya veti vistaraḥ | citramadhimukticaryābhūmāvevaṃ caivaṃ ca syāmiti | mahadbhumipraviṣṭasya daśa mahāpraṇidhānāni | viśuddhamuttarottarāsu bhūmiṣu viśuddhiviśeṣādābodherityeṣa prabhedataḥ | svaparārthaprasādhanaṃ karma |
samādhitrayavibhāge trayaḥ ślokāḥ |
trayāṇāṃ samādhīnāṃ trividho gocaro jñeyaḥ | pudgaladharmanairātmyaṃ śūnyatāsamādheḥ | tadubhayātmagrāhasyāśrayaḥ pañcopādānaskandhā apraṇihitasamādheḥ | tasyāśrayasyātyantopaśama ānimittasamādhiḥ | sa eva |
samādhistrividho jñeyo grāhyagrāhakabhāvataḥ |
trividhaśca grāhyasya gocarasya grāhakā ye samādhayaḥ | te śūnyatādisamādhayaḥ iti grāhyagrāhakabhāvena trayaḥ samādhayo jñātavyāḥ | te punaryathākramaṃ |
śūnyatāsamādhirnirvikalpaḥ | pudgaladharmātmanoravikalpanāt | apraṇihito vimukhastasmādātmagrāhāśrayāt | ānimitto ratisaṃprayuktaḥ sarvakālaṃ tasmiṃstadāśrayopaśame |
pudgaladharma naierātmyayoḥ parijñārthaṃ śūnyatā | tadātmagrāhāśrayasya prahāṇārthamapraṇihitaḥ | tadupaśamasya sākṣātkriyārthamānimittaḥ samādhiḥ |
dharmoddānavibhāge ślokau |
tatra sarvasaṃskārā anityāḥ sarvasaṃskārā duḥkhāḥ ityapraṇihitasya samādherūpaniṣadbhāvena deśitaṃ | sarvadharmā anātmāna iti śūnyatāyāḥ | śāntaṃ nirvāṇamiti ānimittasya samādheḥ | kaḥ punaranityārtho yāvacchāntārthaḥ ityāha |
bodhisattvānāmasadartho 'nityārthaḥ | yannityaṃ nāsti tadanityaṃ teṣāṃ yatparikalpitalakṣaṇam | abhūtavikalpārtho duḥkhārtho yatparatantralakṣaṇaṃ | parikalpamātrārtho 'nātmārthaḥ | evaśabdenāvadhāraṇaṃ parikalpita ātmā nāsti parikalpamātraṃ tvastīti parikalpitalakṣaṇasyābhāvārtho 'nātmārtha ityuktaṃ bhavati | vikalpopaśamārthaḥ śāntārthaḥ pariniṣpannalakṣaṇaṃ nirvāṇaṃ | kṣaṇabhaṅgārtho 'pyanityārtho veditavyaḥ paratantralakṣaṇasya | atastatprasādhanārthaṃ kṣaṇikatvavibhāge daśa ślokāḥ |
tatra kṣaṇikaṃ sarvaṃ saṃskṛtamiti paścādvacanadiyaṃ pratijñā veditavyā | tatpunaḥ kathaṃ sidhyati | kṣaṇikatvamantareṇa saṃskārāṇāṃ pravṛtterayogāt | prabandhena hi vṛttiḥ pravṛttiḥ | sā cāntareṇa pratikṣaṇamutpādanirodhau na yujyate | atha kālāntaraṃ sthitvā pūrvottaranirodhotpādataḥ prabandheneṣyate vṛttiḥ | tadanantaraṃ pravṛttirna syāt prabandhābhāvāt | naiva cotpannasya vinā prabandhena kālāntaraṃ bhāvo yujyate | kiṃ kāraṇaṃ hetuta utpattiḥ | hetuto hi sarvaṃ saṃskṛtamutpadyate bhavatītyarthaḥ | tadyadi bhūtvā punaruttarakālaṃ bhavati tasyāvaśyaṃ hetunā bhavitavyaṃ | vinā hetunā ādita ivā[evā]bhāvāt | na ca tattenaiva hetunā bhavitumarhati tasyopayu[bhu]ktahetukatvāt | na cānyo heturupalambhate | tasmātpratikṣaṇamavaśyaṃ pūrvahetukamanyadbhavatīti veditavyaṃ | evaṃ vinā prabandhenotpannasya kālāntaraṃ bhāvo na yujyate |
athāpyevamiṣyeta notpannaṃ punarutpadyate yadarthaṃ hetunā bhavitavyaṃ syādutpannaṃ tu kālāntareṇa paścānnirudhyate notpannamātrameveti | tatpaścātkena nirudhyate | yadyutpādahetunaiva tadayuktaṃ | kiṃ kāraṇam | utpādanirodhayorvirodhāt | na hi virodhayostulyo heturupalabhyate | tadyathā chāyātapayoḥ śītoṣṇayośca | kālāntaranirodhasyaiva ca virodhāt | kena virodhāt | āgamena ca | yaduktaṃ bhagavatā | māyopamāste bhikṣo saṃskārā āpāyikāstāvatkālikā itvarapratyupasthāyina iti | manaskāreṇa ca yogināṃ | te hi saṃskārāṇāmudayavyayau manasikurvantaḥ pratikṣaṇaṃ teṣāṃ nirodhaṃ paśyanti | anyathā hi teṣāmapi nirvidvirāgavimuktayo na syuryathānyeṣāṃ maraṇakālādiṣu nirodhaṃ paśyatāṃ | yadi cotpannaḥ saṃskāraḥ kālāntaraṃ tiṣṭhet sa svayameva vā tiṣṭhetsvayameva sthātuṃ samarthaḥ | sthitikāraṇena (MSA_Bagchi 144) vā kenacit | svayaṃ tāvadavasthānamayuktaṃ | kiṃ kāraṇaṃ | paścātsvayamasthiteḥ | kena vā so 'nte punaḥ sthātuṃ na samarthaḥ | sthitikāraṇenāpi na yuktaṃ tasyābhāvāt | na hi tatkiṃcidupalabhyate | athāpi syādvināpi sthitikāraṇena vināśakāraṇābhāvāt avatiṣṭhate | labdhe tu vināśakāraṇe paścādvinaśyati agnimeva śyāmateti | tadayuktaṃ, tasyābhāvāt | na hi vināśakāraṇaṃ paścādapi kiṃcidasti | agnināpi śyāmatā vinasyatīti suprasiddhaṃ [na prasiddhaṃ,] | visadṛśotpattau tu tasya sāmarthyaṃ prasiddhaṃ | tathā hi tatsaṃbandhāt śyāmatāyāḥ saṃtatirvisadṛśī gṛhyate na tu sarvathaivāpravṛttiḥ | apāmapi kvāthyamānānāmagnisambandhādalpataratamotpattito 'timāndyādante punaranutpattirgṛhyate | na tu sakṛdevāgnisaṃbandhāttadabhāvaḥ | naiva cotpannasya kasyacid[ta] sthānaṃ yujyate | lakṣaṇaikāntyāt | aikāntikaṃ hyetatsaṃskṛtalakṣaṇamuktaṃ bhagavatā yaduta saṃskṛtasyānityatā | tadyadi notpannamātraṃ vinaśyet | kaṃcitkālamasyānityatā na syāditi anaikāntikamanityatālakṣaṇaṃ prasahya[jya]te | athāpi syātpratikṣaṇamapūrvotpattau tadevedamiti pratyabhijñānaṃ na syāditi | tadbhavatyeva sādṛśyasya anuvṛttermāyākāra pa[pha]lakavat | sādṛśyāttadbuddhirna tadbhāvāditi | kathaṃ gamyate | nirodhataḥ | na hi tathaivāvasthitasyānte nirodhaḥ syādādikṣaṇanirviśiṣṭatvāt | tasmānna tattadevetyavadhāryate ante pariṇāmopalabdheśca | pariṇāmo hi nāmānyathātvaṃ | tadyadi nādita evārabdhaṃ bhavedādhyātmikabāhyānāṃ bhāvānāmante pariṇāmo nopalabhyeta | tasmādādita evānyathātvamārabdhaṃ yatkrameṇābhivardhamānamante vyaktimāpadyate kṣīrasyeva dadyavasthāyāṃ | yāvattu tadanyathātvaṃ sūkṣmatvānna paricchidyate | tāvatsādṛśyānuvṛttestadevedamimi [ti]jñāyata iti siddhaṃ | tataśca pratikṣaṇamanyathātvāt | kṣaṇikatvaṃ prasiddhaṃ | kutaśca prasiddhaṃ | taddhetutvaphalatvataḥ | kṣaṇikahetutvāt | kṣaṇikaphalatvāccetyarthaḥ |
kṣaṇikaṃ hi cittaṃ prasiddhaṃ tasya cānye saṃskārāścakṣurūpādayo hetutaḥ | tasmātte 'pi kṣaṇikā iti siddhaṃ | na tvakṣaṇikāt kṣaṇikaṃ bhavitumarhati yathā nityādanityamiti | cittasya khalvapi sarve saṃskārāḥ phalaṃ | kathamidaṃ gamyate | upāttatvādādhipatyācchuddhasattvānuvṛttitaśca | cittena hi sarve saṃskārāścakṣurādayaḥ sādhiṣṭhānā upāttāḥ sahasaṃmurchanāḥ tadanugrahānuvṛttitaḥ | tasmātte cittasya phalaṃ | cittasya cādhipatyaṃ saṃskāreṣu | yathoktaṃ bhagavatā | cittenāyaṃ loko nīyate cittena parikṛṣyate cittasyotpannasyotpannasya vaśe vartate iti | tathā vijñānapratyayaṃ nāma rūpamityuktaṃ | tasmāccittasya phalaṃ | śuddhacittānuvṛttitaśca | śuddhaṃ hi yogināṃ cittaṃ saṃskārā anuvartante | yathoktaṃ | dhyāyī bhikṣuḥ ṛddhimāṃścittavaśe prāpta imaṃ dāruskandhaṃ sacet suvarṇamadhimucyate tadapyasya tathaiva (MSA_Bagchi 145) syāditi | tasmādapi cittaphalaṃ saṃskārāḥ | sattvānuvṛttitaśca | tathā hi pāpakāriṣu sattveṣu bāhyā bhāvā hīnā bhavanti | puṇyakāriṣu ca praṇītāḥ | atastaccittānuvartanāt cittaphalatvaṃ saṃskārāṇāṃ siddhaṃ | tataśca teṣāṃ kṣaṇikatvaṃ | na hi kṣaṇikasyākṣaṇikaṃ phalaṃ yujyate tadanuvidhāyitvāt | evaṃ tāvadaviśeṣeṇa saṃskārāṇāṃ kṣaṇikatvaṃ dvābhyāṃ ślokābhyāṃ sādhitam |
ādhyātmikānāṃ punaḥ sādhanārthaṃ pañca ślokā veditavyāḥ |
ādyastaratamenāpi yāvatkṣaṇikaṃ sarvasaṃskṛtamiti | kathameṣāmebhiḥ kṣaṇikatvaṃ sidhyati | ādhyātmikānāṃ hi saṃskārāṇāṃ caturdaśavidha utpādaḥ | ādya utpādo yāvatprathamata ātmabhāvābhinirvṛttiḥ | taratamena yaḥ prathamajanmakṣaṇādūrdhvaṃ | cayena ya āhārasvapnabrahmacaryāsamāpattyupacayena | āśrayabhāvataḥ yaścakṣurvijñānādīnāṃ cakṣurādībhirāśrayaiḥ | vikāreṇa yo rāgādibhirvarṇādivipariṇāmataḥ | paripākena yo garbhabālakumārayuvamadhyamavṛddhāvasthāsu | hīnatvena viśiṣṭatvena ca yo durgatau [sugatau?] cotpadyamānānāṃ yathākramaṃ | bhāsvaratvena yo nirmitakāmeṣu paranirmitakāmeṣu rūpārūpyeṣu copapannānāṃ cittamātrādhīnatvāt | abhāsvaratvena yastadanyatropapannānāṃ | deśāntaragamanena yo 'nyadeśotpādanirodhe 'nyadeśotpādaḥ | sabījatvena yo 'hartaścaramān skandhānvarjayitvā | abījatvena yasteṣāmevārhataścarameṣāṃ | pratibimbatvena yo aṣṭavimokṣadhyāyināṃ samādhivaśena pratibimbānāṃ[khyānāṃ] saṃskārāṇāmutpādaḥ | etasyāṃ caturdaśavidhāyāmutpattāvādhyātmikānāṃ saṃskārāṇāṃ kṣaṇikatvaṃ hetumānaviśeṣādibhiḥ kāraṇairveditavyam | ādyotpāde tāvat hetutvaviśeṣāt | yadi hi tasya hetutvena viśeṣo na syāt taduttarāyāḥ saṃskārapravṛtteruttarottaraviśeṣo (MSA_Bagchi 146) nopalabhyeta hetvaviśeṣāt | viśeṣe ca sati taduttarebhyastasyānyatvāt kṣaṇikatvasiddhiḥ | taratamotpāde mānaviśeṣāt | mānaṃ pramāṇamityarthaḥ | na hi pratikṣaṇaṃ vinānyatvena parimāṇaviśeṣo bhavet | upacayotpāde cayāpārthyāt | upastambho hi cayaḥ | tasyāpārthyaṃ syādantareṇa kṣaṇikatvaṃ tathaivāvasthitatvāt | ayogāccopacayasyaiva | na hi pratikṣaṇaṃ vinā puṣṭatarotpattyā yujyetopacayaḥ | āśrayabhāvenotpattāvāśritatvāsaṃbhavāt | na hi tiṣṭhatyāśraye ca tadāśritasyānavasthānaṃ yujyate | yāne tiṣṭhati tadārūḍhānavasthānavadanyathā hyāśrayatvaṃ na saṃbhavet | vikārotpattau paripākotpattau ca sthitasyāsaṃbhavāt | ādyanāśāvikārataḥ | na hi tathāsthitasyaiva rāgādibhirvikāraḥ saṃbhavati | na cāvasthāntareṣu paripāka ādāvavināśe satyante vikārābhāvāt | tathā hīnaviśiṣṭotpattau kṣaṇikatvaṃ veditavyaṃ yathā vikāraparipākotpattau | na hi tathāsthiteṣveva saṃskāreṣu karmavāsanā vṛttiṃ labhate yato durgatau vā syādutpattiḥ sugatau vā | krameṇa hi saṃtatipariṇāmaviśeṣāt vṛttilābho yujyate | bhāsvarābhāsvare 'pi cotpāde tathaiva kṣaṇikatvaṃ yujyate | bhāsvare tāvat tathāsthitasyāsaṃbhavāt cittādhīnavṛttitāyāḥ | abhāsvare 'pi cādau vināśamantareṇānte vikārāyogāt |
deśāntaragamanenotpattau gatyabhāvāt | na hi saṃskārāṇāṃ deśāntarasaṃkrāntilakṣaṇā gatirnāma kācit kriyā yujyate | sā hyutpannā vā saṃskāraṃ deśāntaraṃ gamayedanutpannā vā | yadyutpannā tena gatikāle na kaṃcidgata iti sthitasyaiva gamanaṃ nopapadyate | athānutpannā tenāsatyāṃ gatau gata iti na yujyate | sā ca kriyā yadi taddeśastha eva saṃskāre kāritraṃ karoti na yujyate | sthitasyānyadeśāprāpteḥ | athānyadeśasthe na yujyate | vinā kriyayānyadeśāprāpteḥ | na ca kriyā tatra vā anyatra vā deśe sthitā saṃskārādanyopalabhyate | tasmānnāsti saṃskārāṇāṃ deśāntarasaṃtatyutpādādanyā gatiḥ | tadabhāvācca siddhaṃ kṣaṇikatvaṃ | deśāntaranirantarotpattilakṣaṇā gatirvibhavadbhiḥ kāraṇairveditavyā | asti cittavaśena yathā caṅkramaṇādyavasthāsu | asti pūrvakarmāvedhena yathāntarābhavaḥ | astyabhidhāta[astyākṣipta]vaśena yathā kṣiptasyeṣoḥ | asti saṃbandhavaśena yathā yānanadīplavārūḍhānāṃ | asti nodanavaśena yathā vāyupreritānāṃ tṛṇādīnām | asti svabhāvavaśena yathā vāyostiryaggamanamagnerūrdhvaṃ jvalanamapāṃ nimne syandanaṃ | astyanubhāvena yathā mantrauṣadhānubhāvena | keṣāṃcidayaskāntānubhāvenāyasāṃ | ṛddhyanubhāvena ṛddhimatāṃ | sabījābījabhāvenotpattau kṣaṇikatvaṃ veditavyaṃ sthitāyogāccaramāsaṃbhavācca | na hi pratikṣaṇaṃ hetubhāvamantareṇa tathāsthitasyānyasminkāle punarbījabhāvo yujyate | nirbījatvaṃ vā carame kṣaṇe | na ca śakyaṃ (MSA_Bagchi 147) pūrvaṃ sabījatvaṃ carame kṣaṇe nirbījatvamabhyupagantuṃ | tadabhāve caramatvāsaṃbhavāt | tathā hi caramatvameva na saṃbhavati | pratibimbotpattau kṣaṇikatvaṃ cittānuvṛttito veditavyaṃ | pratikṣaṇaṃ cittavaśena tadutpādāt | ekāntāt[evaṃ tāvat]sādhitamādhyātmikaṃ sarvasaṃskṛtaṃ kṣaṇikamiti |
bāhyasyedānīṃ kṣaṇikatvaṃ tribhiḥ ślokaiḥ sādhayati |
kiṃ punastadbāhyaṃ | catvāri mahābhūtāni | ṣaḍivadhaścārthaḥ | varṇagandharasasparśaśabdā dharmāyatanikaṃ ca rūpam | ato bhūtānāṃ ṣaḍivadhārthasya ca kṣaṇikatvaṃ vidhīyate | kathaṃ vidhīyate | apāṃ tāvacchoṣavṛddheḥ | utsasarastaṭāgādiṣvapāṃ krameṇa vṛddhiḥ śoṣaścopalabhyate | taccobhayamantareṇa pratikṣaṇaṃ pariṇāmaṃ na syātpaścādviśeṣakāraṇābhāvāt | vāyoḥ prakṛtyā calatvād vṛddhihānitaśca | na hyavasthitasya calatvaṃ syāttatsvābhāvāditi[gatyabhāvāditi] prasādhitametat | na ca vṛddhihāsau tathaivāvasthitatvāt | pṛthivyāstatsaṃbhavāt pariṇāmacatuṣṭayācca | tacchabdenāpaśca gṛhyante vāyuśca | adbhyo hi vāyusahitābhyaḥ pṛthivī saṃbhūtā vivartakāle | tasmāttatphalatvāt sāpi kṣaṇikā veditavyā | caturvidhaśca pariṇāmaḥ pṛthivyā upalabhyate | karmakṛtaḥ sattvānāṃ karmaviśeṣāt | upakramakṛtaḥ prahādibhiḥ | bhūtakṛto 'gnyādibhiḥ | kālakṛtaḥ kālāntarapariṇāmataḥ[vāsataḥ] | sa cāntareṇa pratikṣaṇamanyotpattiṃ na yujyate vināśakāraṇābhāvāt | varṇagandharasasparśānāṃ pṛthivyādibhistulyakāraṇatvāt tathaiva kṣaṇikatvaṃ veditavyaṃ | tejasaḥ punaḥ kṣaṇikatvamindhanādhīnavṛttitvāt |
na hi tejasyutpanne tejaḥ sahotpannamindhanaṃ tathaivāvatiṣṭhate | na ca dagdhendhanaṃ tejaḥ sthātuṃ samarthaṃ | mā bhūdante 'pyanindhanasyāvasthānamiti | ślokabandhānurodhādvarṇādīnāṃ pūrvamabhidhānaṃ paścāttejasaḥ | śabdaḥ punaryo 'pi kālāntaramupalabhyate ghaṇṭādīnāṃ tasyāpi kṣaṇikatvaṃ veditavyaṃ tāratamyopalabdheḥ | na hyasati kṣaṇikatve pratikṣaṇamandataratamopalabdhiḥ syāt | dharmāyatanikasyāpi rūpasya kṣaṇikatvaṃ prasiddhameva cittānuvṛtteryathā pūrvamuktaṃ | tasmādvāhyamapi kṣaṇikaṃ prasiddhaṃ | pṛcchrayate khalvapi sarvasaṃskārāṇāṃ kṣaṇikatvaṃ sidhyati (MSA_Bagchi 148) kathaṃ kṛtvā | idaṃ tāvadayamakṣaṇikavādī praṣṭavyaḥ | kasmādbhavānanityatvamicchati na [?] saṃskārāṇāṃ kṣaṇikatvaṃ necchatīti | yadyevaṃ vadet pratikṣaṇamanya[nitya]tvasyāgrahaṇāditi sa idaṃ syādvacanīyaḥ | prasiddhakṣaṇikabhāveṣvapi pradīpādiṣu niścalāvasthāyāṃ tadagrahaṇādakṣaṇikatvaṃ kasmānneṣyate | yadyevaṃ vadet pūrvavatpaścādagrahaṇāditi | sa idaṃ syādvacanīyaḥ | saṃskārāṇāmapi kasmādevaṃ neṣyate | yadyevaṃ vadet vilakṣaṇatvāt pradīpāditadanyasaṃskārāṇāmiti | sa idaṃ syādvacanīyaḥ | dvividhaṃ hi vailakṣaṇyaṃ svabhāvavailakṣaṇyaṃ vṛttivailakṣaṇyaṃ ca | tadyadi tāvat svabhāvavailakṣaṇyamabhipretamata eva dṛṣṭāntatvaṃ yujyate | na hi tatsvabhāva eva tasya dṛṣṭānto bhavati yathā pradīpaḥ pradīpasya gaurvā goriti | atha vṛttivailakṣaṇyamata eva dṛṣṭāntatvaṃ pradīpādīnāṃ prasiddhatvāt | kṣaṇikatvānuvṛtteḥ punaḥ sa idaṃ praṣṭavyaḥ | kaccidicchasi yāne tiṣṭhati yānārūḍho gacchediti | yadi no hīti vadet | sa idaṃ syādvacanīyaḥ | cakṣurādiṣu tiṣṭhatsu tadāśritaṃ vijñānaṃ prabandhena gacchatīti na yujyate | yadyevaṃ vadet nanu ca dṛṣṭaṃ vartisaṃniśrite pradīpe prabandhena gacchati vartyā avasthānamiti | sa idaṃ syādvacanīyaḥ | na dṛṣṭaṃ tatprabandhena vartyāḥ pratikṣaṇaṃ vikārotpatteriti | yadyevaṃ vadet sati kṣaṇikattve saṃskārāṇāṃ kasmātpradīpādiva kṣaṇiakatvaṃ na siddhamiti | sa idaṃ syādvacanīyaḥ viparyāsavastutvāt | sadṛśasaṃtatiprabandhavṛttyā hi kṣaṇikatvameṣāṃ na prajñāyate | yataḥ satyapyaparāparatve tadevedamiti viparyāso jāyate | itarathā hi anityanityaviparyāso na syāttadabhāve saṃkleśo na syāt kutaḥ punarvyavadānamityevaṃ paryanuyogato 'pi kṣaṇikatvaṃ sarvasaṃskārāṇāṃ prasiddhaṃ |
pudgalanairātmyaprasādhanārthaṃ nairātmyavibhāge dvādaśa ślokāḥ |
pudgala kimastīti vaktavyo nāstīti vaktavyaḥ | āha |
prajñaptyastitayā vācyaḥ pudgalo dravyato na tu |
yataśca prajñaptito 'stīti vaktavyo dravyato nāstīti vaktavyaḥ | evamanekāṃśavādaparigrahe naivāstitve doṣāvakāśo na nāstitve | sa punardravyato nāstīti kathaṃ veditavyaḥ | nopalambhāt | na hi sa dravyata upalabhyate rūpādivat | upalabdhirhi nāma buddhyā pratipattiḥ | na ca pudgalaṃ buddhyā na pratipadyante pudgalavādinaḥ | uktaṃ ca bhagavatā | dṛṣṭa eva dharme ātmānamupalabhate prajñāpayatīti kathaṃ nopalabdho bhavati | na sa evamupalabhyamāno dravyata upalabdho bhavati | kiṃ kāraṇaṃ | viparyāsāt tathā hyanātmanyātmeti viparyāsa ukto bhagavatā | tasmādya evaṃ pudgalagrāho viparyāsaḥ saḥ | kathamidaṃ gamyate | saṃkleśāt | satkāyadṛṣṭikleśalakṣaṇo hyeṣa saṃkleśo yaduta ahaṃ mameti | na ca [cā] viparyāsaḥ saṃkleśo bhavitumarhati | na[sa] caiṣa saṃkleśa iti kathaṃ veditavyaṃ | kliṣṭahetutaḥ | tathāhi taddhetukāḥ kliṣṭā rāgādaya utpadyante | yatra punarvastuni rūpādisaṃjñakeprajñaptiḥ pudgala iti tasmātkimekatvena pudgalo vaktavya āhosvidanyetvena | āha |
ekatvānyatvato 'vācyastasmādasau |
kiṃ kāraṇaṃ | doṣadvayāt | katamasmāddoṣadvayāt |
skandhātmatvaprasaṅgācca taddravyatvaprasaṅgataḥ |
ekatve hi skandhānāmātmatvaṃ prasajyate pudgalasya ca dravyasattvaṃ | athānyatve pudgalasya dravyasattvaṃ | evaṃ hi pudgalasya prajñaptito 'stitvādavaktavyatvaṃ yuktaṃ | tenāvyākṛtavastusiddhiḥ | ye punaḥ śāstuḥ śāsanamatikramya pudgalasya dravyato 'stitvamicchanti ta idaṃ syurvacanīyāḥ |
dravyasanyadyavācyaśca vacanīyaṃ prayojanaṃ |
kiṃ kāraṇaṃ |
ekatvānyatvato 'vācyo na yukto niṣprayojanaḥ |
atha dṛṣṭāntamātrāt pudgalasyāvaktavyatvamiccheyuḥ | yathāgnirindhanānnānyo nānanyo vaktavya iti | ta idaṃ syurvacanīyāḥ |
lakṣaṇāllokadṛṣṭācca śāstrato 'pi na yujyate |
indhanāgnyoravācyatvamupalabdherdvayena hi |
ekatvenānyatvena ca agnirhi nāma tejodhāturindhanaṃ śeṣāṇi bhūtāni | teṣāṃ ca bhinnaṃ lakṣaṇamityanya evāgnirindhanāt | loke ca vināpyagninā dṛṣṭamindhanaṃ kāṣṭhādi vināpi cendhanenāgniriti siddhamanyatvaṃ | śāstre ca bhagavatā na kvacidagnīndhanayoravācyatvamuktamityayuktametat | vina punarindhanenāgnirastīti kathamidaṃ vijñāyate | upalabdhestathā hi vāyunā vikṣiptaṃ dūramapi jvalatparaiti | athāpi syādvānustatrendhanamiti ata evāgnīndhanayoranyatvamiti siddhiḥ | kutaḥ | dvayena hi upalabdheriti prakṛtaṃ | dvayaṃ hi tatropalabhyate arcirvāyuścendhanatvena | astyeva pudgalo ya eṣa draṣṭā yāvadvijñātā kartā bhoktā jñātā moktā ca | na sa draṣṭā yujyate | nāpi yāvanmoktā | sa hi darśānādisaṃjñakānāṃ vijñānānāṃ pratyayabhāvena vā kartā bhavet svāmitvena vā | tatra tāvat |
dvayaṃ pratītya vijñānasaṃbhavātpratyayo na saḥ |
kiṃ kāraṇaṃ | nairarthakyāt | na hi tasya tatra kiṃcitsāmarthyaṃ dṛṣṭaṃ |
svāmitve sati vānityamaniṣṭaṃ na pravartayet ||
sa hi vijñānapravṛttau svāmībhavannani[bhavanni]ṣṭaṃ vijñānamanityaṃ na pravartayet | aniṣṭaṃ ca | naiva tasmādubhayathāpyasaṃbhavāt | asau draṣṭā yāvanmoktā na yujyate | api khalu yadi dravyataḥ pudgalo 'sti |
tatkarmalakṣaṇaṃ sādhyaṃ
MSA_Bagchi 151
gambhīrābhisaṃbodhaḥ | asādhāraṇābhisaṃbodhaḥ | lokottarābhisaṃbodhaśca | na hi pudgalābhisaṃbodhe kiṃcidgambhīramabhisaṃbuddhaṃ bhavati | na tīrthyāsādhāraṇaṃ | na lokānucittaṃ | tathā hyeṣa grāhaḥ sarvalokagamyaḥ | tīrthyābhiniviṣṭaḥ | dirghasaṃsārocittaśca | api khalu pudgalo draṣṭā bhavan yāvadvijñātā darśanādiṣu saprayatno vā bhavenniṣprayatno vā | saprayatnasya vā punarasau prayatnaḥ svayaṃbhūrvā bhavedākasmikaḥ | tatpratyayo [vā?]
darśanādau ca tadyatnaḥ svayaṃbhūrna trayādapi |
tasmādeva ca doṣatrayādvakṣyamāṇāt
tadyatnapratyayatvaṃ ca
neti vartate | niṣprayatnasya vā punaḥ sataḥ siddhaṃ bhavati |
niryatnaṃ darśanādikam |
ityasati vyāpāre pudgalasya darśanādau kathamasau draṣṭā bhavati | yāvadvijñātā | doṣatrayādityuktaṃ katamasmāddoṣatrayāt |
yadi darśanādiṣu prayatna ākasmiko yato darśanādīni | na tarhi teṣāṃ pudgalaḥ karteti kathamasau draṣṭā bhavati yāvadvijñātā sati vākasmikatve nirapekṣatvāt na kadācitprayatno na syādanityo na syāt | nitye ca prayatne darśanādīnāṃ yugapacca nityaṃ ca pravṛttiḥ syāditi doṣaḥ | tasmānna yujyate darśanādiṣu prayatnasya svayaṃbhūtvaṃ |
atha pudgalapratyayaḥ prayatnaḥ syāt | tasya tathā sthitasya pratyayatvaṃ na yujyate | prāgabhāvāt | sati hi tatpratyayatve na kadācitpudgalo nāstīti | kimarthaṃ prāk prayatno na syādyadā notpannaḥ | vinaṣṭasyāpi pratyayatvaṃ na yujyate pudgalasyānityatvaprasaṅgāt | (MSA_Bagchi 152) tṛtīyaśca kaścitpakṣo nāsti yanna sthito na vinaṣṭaḥ syāditi | tatpratyayo 'pi prayatno na yujyate | evaṃ tāvadyuktimāśritya dravyataḥ pudgalo nopalabhyate |
dharmoddāneṣu hi bhagavatā sarve dharmā anātmāna iti deśitaṃ paramārthaśūnyatāyāmasti karmāsti vipākaḥ kārakastu nopalabhyate ya imāṃśca skandhānnikṣipati anyāṃśca skandhānpratisaṃdadhāti | anyatra dharmasaṃketāditi deśitaṃ | pañcakeṣu pañcādīnavā ātmopalambha iti deśitā | ātmadṛṣṭirbhavati jīvadṛṣṭiḥ nirviśeṣo bhavati tīrthikaiḥ | unmārgapratipanno bhavati | śūnyatāyāmasya cittaṃ na praskandati na prasīdati na saṃtiṣṭhate nādhimucyate | āryadharmā asya na vyavadāyante | evamāgamato 'pi na yujyate | pudgalo 'pi hi bhagavatā tatra tatra deśitaḥ | parijñātāvī bhārahāraḥ śraddhānusāryādipudgalavyavasthānata ityasati dravyato 'stitve kasmāddeśitaḥ |
avasthābhinne hi saṃkleśavyavadāne chedabhinne ca | pudgalaprajñaptimantareṇa tadvṛttibhedaḥ saṃtānabhedaśca deśayituṃ na śakyaḥ | tatra parijñāsūtre parijñeyā dharmāḥ saṃkleśaḥ parijñā vyavadānaṃ | bhārahārasūtre | bhāro bhārādānaṃ ca saṃkleśaḥ | bhāranikṣepaṇaṃ vyavadānaṃ | tayorvṛttibhedaḥ saṃtānabhedaścāntareṇa parijñātāvibhārahārapudgalaprajñaptiṃ na śakyeta deśayituṃ | bodhipakṣāśca dharmā bahudhāvasthāḥ prayogadarśanabhāvanāniṣṭhāmārga viśeṣabhedataḥ | teṣāṃ vṛttibhedaḥ saṃtānabhedaścāntareṇa śraddhānusāryādipudgalaprajñaptiṃ na śakyeta deśayituṃ | yenāsati dravyato 'stitve pudgalo deśita ityayamatra nayo veditavyaḥ | itarathā hi pudgaladeśanā niṣprayojanā prāpnoti | na hi tāvadasāvātmadṛṣṭyutpādanārthaṃ yujyate yasmāt
ātmadṛṣṭiranūtpādyā
pūrvamevotpannatvāt | nāpi tadabhyāsārthaṃ yasmādātmadṛṣṭer
abhyāso 'nādikālikaḥ |
yadi cātmadarśanena mokṣa ityasau deśyeta | evaṃ sati syāt
ayatnamokṣaḥ sarveṣāṃ
tathā hi sarveṣāṃ na dṛṣṭasatyānāmātmadarśanaṃ vidyate | naiva vā mokṣo 'stīti prāpnoti | na hi pūrvamātmānamanātmato gṛhītvā satyābhisamayakāle kaścidātmato gṛhṇāti | (MSA_Bagchi 153) yathā duḥkhaṃ duḥkhataḥ pūrvamagṛhītvā paścādgṛhṇātīti yathāpūrvaṃ tathā paścādapi mokṣo na syāt | sati cātmanyavaśyamahaṃkāramamakārābhyāmātmatṛṣṇayā cānyaiśca tannidānaiḥ kleśairbhavitavyamiti ato 'pi mokṣo na syāt | na vā pudgalo 'stīti abhyupagantavyaṃ | tasminhi sati niyatamete doṣāḥ prasajyante |
hīdhṛtiprabhṛtīnāṃ guṇānāṃ samāsena karma nirdiṣṭam |
|| mahāyānasūtrālaṃkāre bodhipakṣādhikāraḥ [aṣṭādaśaḥ] samāptaḥ ||
ekonaviṃśatyadhikāraḥ
āścaryavibhāge trayaḥ ślokāḥ |
atra dvābhyāṃ ślokābhyāṃ pratipattyāścaryamuktaṃ ṣaṭpāramitā ārabhya | dānena hi svadehaparityāga āścaryaṃ śīlasaṃvaranimittamudārasaṃpattityāgaḥ | śeṣaṃ gatārthaṃ | tṛtīyena ślokena phalāścaryamuktaṃ catvāri bodhisattvaphalānyārabhya prathamāyāmaṣṭamyāṃ daśamyāṃ trīṇi śaikṣāṇi phalāni | buddhabhūmau caturthamaśaikṣamatra phalaṃ |
anāścaryavibhāge ślokaḥ |
tāsviti pāramitāsu | vairāgyamāgamya dāne prayogo nāścaryaṃ | karuṇāmāgamya śīle kṣāntau ca | paramāṃ bhāvanāmāgamyāṣṭamyāṃ bhūmau nirabhisaṃskāranirvikalpo vīryādiprayogo nāścaryam | ātmaparasamacittatāmāgamya sarvāsveva pāramitāsu prayogo nāścaryamātmārtha iva parārthe khedābhāvāt |
samacittatāyāṃ trayaḥ ślokāḥ |
ekaḥ ślokaḥ sattveṣu samacittatāyāṃ | dvau pāramitāsu | na hi sattvānāmātmādiṣu snehaḥ samatayā anugato na cātyantaṃ | tathā hyātmānamapi kadācinmārayanti | bodhisattvānāṃ tu sarvasattveṣu samatayātyantaṃ ca pāramitāsu punardāne samacittatvamarthiṣvapakṣapātāt | śīle 'ṇumātrasyāpi nityamakhaṇḍanā | kṣāntiḥ sarvatreti deśakāle satveṣvabhedanā | vīrye sattvārthaṃ[sarvārthaṃ]vīryārambhātsvaparārthaṃ samaṃ prayogātsarvakuśalārthaṃ ca | śeṣaṃ gatārtham |
upakāritvavibhāge ṣoḍaśa ślokāḥ |
ābhyāṃ ślokābhyāṃ ṣaḍbhiḥ pāramitābhiryathopakāritvaṃ bodhisattvānāṃ tatparidīpitaṃ | dānena hi sattvānāṃ bhājanatve sthāpayanti kuśalakriyāyāḥ | dhyānenāvarjayanti prabhāvaviśeṣayogāt | śeṣaṃ gatārthaṃ | śeṣaiḥ ślokaiḥ mātrādisādharmyeṇopakāritvaṃ darśitam |
sattvānāṃ mātṛbhūtāḥ sattvamātṛkalpā | mātā hi putrasya pañcavidhamupakāraṃ karoti | garbheṇa dhārayati | janayati | āpāyayati poṣayati saṃvardhayati | apāyādrakṣate | abhilāpaṃ ca śikṣayati | tatsādharmyeṇaitāni pañcabodhisattvakarmāṇi veditavyāni | āryabhūmirāryadharmā veditavyāḥ |
pitā hi putrāṇāṃ pañcavidhamupakāraṃ karoti | bījaṃ teṣāmavaropayati | śilpaṃ śikṣayati | pratirūpairdārairniyojayati | sanmitreṣupanikṣipati | anṛṇaṃ karoti yathā na (MSA_Bagchi 156) paitṛkamṛṇaṃ dāpyate | tatsādharmyeṇa bodhisattvānāmetāni pañca karmāṇi veditavyāni | śraddhā hi sattvānāmāryātmabhāvapratilambhasya bījaṃ | śaikṣāḥ śilpaṃ | vimuktirbhāryā vimuktiprītisukhasaṃvedanā[t?]buddhāḥ kalyāṇamitrāṇi | avaraṇamṛṇasthānam |
bandhavo hi bandhūnāṃ pañcavidhamupakāraṃ kurvanti | guhyaṃ gūhayanti | kuceṣṭitaṃ vigarhanti | suceṣṭitaṃ praśaṃsanti | karaṇīyeṣu sāhāyyaṃ gacchanti | vyasanasthānebhyaśca nivārayanti | tatsādharmyeṇaitāni bodhisattvānāṃ pañca karmāṇi veditavyāni | anarhebhyo gambhīradharmedeśanāvinigūhanāt śikṣāvipattisaṃpattyoryathākramaṃ nindanātpraśaṃsanācca | adhigamāyāvavādāt mārakarmavedanācca |
taddhi mitraṃ yanmitrasya hite ca sukhe cāviparyastaṃ | sukhaṃ copasaṃharati hitaṃ cābhedyaṃ ca bhavati | hitasukhaiṣi ca nityaṃ | tathā bodhisattvāḥ sattvānāṃ pañcabhiḥ karmabhirmitrakalpā beditavyāḥ | laukikī hi saṃpat sukhaṃ | tayā sukhānubhavāt | lokottarā hitaṃ | kleśavyādhipratipakṣatvāt |
dāso hi pañcabhiḥ karmabhiḥ samyag vartate | utthānasaṃpanno bhavati | kṛtyeṣu avisaṃvādako bhavati | kṣamo bhavati paribhāṣaṇatāḍanādīnāṃ | nipuṇo bhavati sarvakāryakaraṇāt | (MSA_Bagchi 157) vicakṣaṇaśca bhavati upāyajñaḥ | tatsādharmyeṇaitāni pañca karmāṇi bodhisattvānāṃ veditavyāni | dvayasaṃpattirlaukikī lokottarā ca veditavyā |
pañcavidhena karmaṇā[cāryaḥ?]śiṣyāṇāmupakārī bhavati | svayaṃ suśikṣito bhavati | sarvaṃ śikṣayati | kṣipraṃ śikṣayati | sumukho bhavati suratajātīyaḥ | nirāmiṣacittaśca bhavati | tatsādharmyeṇaitāni bodhisattvānāṃ pañca karmāṇi veditavyāni |
upādhyāyaḥ pañcavidhena karmaṇā sārdhaṃ vihāriṇāmupakārī bhavati | pravrājayati upasaṃpādayati | anuśāsti doṣaparivarjane | āmiṣeṇa saṃgṛhṇāti dharmeṇa ca | tatsādharmyeṇaitāni bodhisattvānāṃ pañca karmāṇi veditavyāni |
pratikāravibhāge dvau ślokau |
tatheti yathā teṣāṃ bodhisattvā upakāriṇaḥ | tatra bhogeṣvanāsaktyā dāne vartante | śīlasyākhaṇḍanena śīle | kṛtajñatānuyogāt kṣāntau | upakāribodhisattvasya kṛtajñatayā te hi kṣāntipriyā iti | pratipattiyogato vīryadhyānaprajñāsu yena ca pratipadyante yatra ceti kṛtvā |
āśāstivibhāge ślokaḥ |
pañca sthānāni bodhisattvāḥ sadaivāśaṃsante | pāramitāvṛddhiṃ | tadvipakṣahāniṃ | sattvaparipācanaṃ | bhūmiviśeṣagamanaṃ | anuttarāṃ ca samyaksaṃbodhim |
abandhyaprayogavibhāge ślokaḥ |
caturvidhe sattvārthe bodhisattvānāmabandhyaḥ prayogo veditavyaḥ | gambhirodāradharmatrāsa[ā?]yoge | bodhicittasamutpāde | utpāditabodhicittānāṃ saṃśayopacchedane | pāramitāpratipattyavavāde ca |
samyakprayogavibhāge dvau ślokau |
yathoktaṃ ratnakūṭe | vipāko 'pratikāṅikṣaṇo dāneneti vistaraḥ |
parihāṇiviśeṣabhāgīyadharmavibhāge dvau ślokau |
ṣaṇāṃ pāramitānāṃ vipakṣā hānabhāgīyāḥ | tatpratipakṣā viśeṣabhāgīyā veditavyāḥ |
pratirūpakabhūtaguṇavibhāge dvau ślokau | ekaḥ paṭpādaḥ |
ṣaṇāṃpāramitānāṃ pratirūpakāḥ ṣaḍ bodhisattvaguṇāḥ pravā[tā]raṇādayo veditavyāḥ | śeṣaṃ gatārtham |
vinayavibhāge ślokaḥ |
ṣaṭprakāro vipakṣaḥ | ṣaṇāṃ pāramitānāṃ mātsaryadauḥśīlyakrodhakausīdyavikṣepadauṣprajñyāni yathāṃkramaṃ | śeṣaṃ gatārtham |
vyākaraṇavibhāge trayaḥ ślokāḥ |
tatra pudgalabhedena vyākaraṇaṃ gotrasthotpāditacittasaṃmukhāsamakṣapudgalavyākaraṇāt | kālabhedena parimitāparimitakālavyākaraṇāt | punarbodhau vyākaraṇaṃ bhavati | vyākaraṇe vā evaṃnāmā tathāgata evamamuṣminkāle vyākariṣyatīti | anyatpunarmahāvyākaraṇaṃ yadaṣṭamyāṃ bhūmāvanutpattikadharmakṣāntilābhataḥ | ahaṃ buddho bhaviṣyāmīti mānaprahāṇataḥ | sarvanimitta[ā?]bhogaprahāṇataḥ | sarvabuddhabodhisatvai[tva]śca sārdhamekībhāvopagamanataḥ | tadātmasaṃtānabhedādarśanāt | punaḥ kṣetrādibhirvyākaraṇamīdṛśe buddhakṣetre evaṃnāmā iyatā kālena buddho bhaviṣyati | evaṃnāmake kalpe īdṛśaścāsya parivāro bhaviṣyati | etāvadantaraṃ kālamasya saddharmānuvṛttirbhaviṣyatīti |
niyatipātavibhāge ślokaḥ ṣaṭpādaḥ |
ṣaṭpāramitādhikāreṇa ṣaḍvidho niyatipāta eṣa nirdiṣṭaḥ | saṃpattiniyatipāto nityamudārabhogasaṃpattilābhāt | upapattiniyatipāto nityaṃ yatheṣṭopapattiparigrahāt | akhedaniyatipāto n(MSA_Bagchi 160) ityaṃ saṃsāraduḥkhairakhedāt | bhāvanāsātatyaniyatipāto nityaṃ bhāvanāsātatyāt | samādhānācyutau kṛtyasiddhau ca niyatipāto nityaṃ samādhyaparihāṇitaḥ sattvakṛtyasādhanataśca | anābhogānutpattikadharmakṣāntilābhe niyatipātaśca nityamanābhoganirvikalpajñānavihārāt |
avaśyakaraṇīyavibhāge ślokaḥ ṣaṭpādaḥ |
ṣaṭpāramitā adhikṛtyeyaṃ ṣaḍvidhāvaśyakaraṇīyatā gatārthaḥ ślokaḥ |
sātatyakaraṇīyavibhāge dvau ślokau |
ṣaṭpāramitāpariniṣpādanārthaṃ ṣaṭ sātatyakaraṇīyāni | gatārthau ślokau | pradhānavastuvibhāge ślokaḥ ṣaṭpādaḥ |
ṣaṭsu pāramitāsvetat ṣaḍvidhaṃ pradhānaṃ | tatra śīlaviśuddhirāryakāntaṃ śīlam | antyā sakaruṇā sthitiścaturthaṃ dhyānaṃ karuṇāpramāṇayuktaṃ | śeṣaṃ gatārtham |
prajñaptivyavasthānavibhāge catvāraḥ ślokāḥ |
caturvidhaṃ prajñaptivyavasthānaṃ | dharmasatyayuktiyānaprajñaptivyavasthānabhedāt | tatra pañcavidyāsthānavyavasthānaṃ dharmavyavasthānaṃ veditavyaṃ sūtrageyādibhirākārabhedaiḥ | tadantarbhūtānyeva hi tadanyāni vidyāsthānāni mahāyāne bodhisattvebhyo deśyante | satyavyavasthānaṃ tu saptavidhāṃ tathatāmāśritya pravṛttitathatāṃ lakṣaṇatathatāṃ vijñaptitathatāṃ saṃniveśatathatāṃ mithyāpratipattitathatāṃ [viśuddhitathatāṃ?]samyakpratipattitathatāṃ ca | yuktiprajñaptivyavasthānaṃ caturvidham | apekṣāyuktiḥ | kāryakāraṇayuktiḥ | upapattisādhanayuktiḥ | dharmatāyuktiśca | yānaprajñaptivyavasthānaṃ trividhaṃ | śrāvakayānaṃ | pratyekabuddhayānaṃ | mahāyānaṃ ca | tatrāpekṣāyuktistriṣvapi yāneṣu yoniśomanaskāraḥ | tamapekṣya tena pratyayena lokottarāyāḥ samyagdṛṣṭerutpādāt | kāryakāraṇayuktiḥ samyagdṛṣṭiḥ saphalā | upapattisādhanayuktiḥ pratyakṣādibhiḥ pramāṇaiḥ parīkṣā | dharmatāyuktiracintyaṃ sthānaṃ | siddhā hi dharmatā na punaścintyā | kasmād- yoniśomanaskārāt samyagdṛṣṭirbhavati | tato vā kleśaprahāṇaṃ phalamityevamādi | yānatrayavyavasthānaṃ pañcabhirākā rairveditavyaṃ | āśayato deśanātaḥ prayogataḥ saṃbhārataḥ samudāgamataśca | tatra hīnāmāśayadeśanāprayogasaṃbhārasamudāgamāḥ śrāvakayānaṃ madhyāḥ pratyekabuddhayānamuttamā mahāyānaṃ | yathāśayaṃ hi yathābhiprāyaṃ dharmadeśanābhibhavati | yathā deśanaṃ tathā prayogaḥ | yathāprayogaṃ saṃbhāraḥ | yathāsaṃbhāraṃ ca bodhisamudāgama iti |
caturvidhā paryeṣaṇā dharmāṇāṃ | nāmaparyeṣaṇā vastuparyeṣaṇā | svabhāvaprajñaptiparyeṣaṇā | viśeṣaprajñaptiparyeṣaṇā ca | tatra nāmno vastunyāgantukatvaparyeṣaṇā nāmaparyeṣaṇā veditavyā | vastūno nāmnyāgantukatvaparyeṣaṇā vastuparyeṣaṇā veditavyā | tadubhayābhisaṃbandhe svabhāvaviśeṣaprajñaptyoḥ prajñaptimātratvaparyeṣaṇā svabhāvaviśeṣaprajñaptiparyeṣaṇā veditavyā |
yathābhūtaparihāra[jñāna]vibhāge daśa ślokāḥ |
caturvidhaṃ yathābhūtaparijñānaṃ dharmāṇāṃ nāmaparyeṣaṇāgataṃ | vastuparyeṣaṇāgataṃ | svabhāvaprajñaptiparyeṣaṇāgataṃ | viśeṣaprajñaptiparyeṣaṇāgataṃ ca | tacca sarvasyāsya nāmādikasyānupalambhādveditavyaṃ | uttarārdhena yathābhūtaparijñānasya karmaṇāṃ mahātmyaṃ darśayati |
tatra pratiṣṭhānimittaṃ bhājanalokaḥ | bhoganimittaṃ pañca rūpādayo viṣayāḥ | bījanimittaṃ yatteṣāṃ bījamālayavijñānaṃ | yatra[atra]trividhe nimitte sāśrayāścittacaittā vadhyante | yacca teṣāṃ bījamālayavijñānam | āśrayāḥ punaścakṣurādayo veditavyāḥ |
tatra purataḥ sthāpitaṃ nimittaṃ yacchrutacintābhāvanāprayogenālambanīkṛtaṃ parikalpitaṃ | sthitaṃ svayameva yatprakṛtyālambanībhūtamayatnaparikalpitaṃ | tasya vibhāvanādhi[vi]gamo 'nālambanībhāvaḥ | akalpanā tadupāyo nimittapratipakṣaḥ | taccobhayaṃ kramādbhavati | pūrvaṃ hi sthāpitasya paścāt svayaṃsthitasya | tatra caturviparyāsānugataṃ pudgalanimittaṃ vibhāvayanyogī śrāvakabodhiṃ pratyekabodhiṃ vā labhate | sarvadharmanimittaṃ vibhāvayan mahābodhim | etena yathā tattvaṃ parijñāya mokṣāya saṃvartate yathābhūtaṃ parijñānaṃ | tatparidīpitam |
etena yathāsvabhāvatrayaparijñānāt paratantrasvabhāvakṣayāya saṃvartate | tatparidīpitaṃ | tathatālambanatvena pariniṣpannaṃ svabhāvaṃ parijñāya | dvayagrāhavivarjitatvena kalpitaṃ | dauṣṭhulyakāyapratyakṣatvena paratantraṃ | tasyaiva kṣayāya saṃvartate dauṣṭhulyakāyasyālayavijñānasya tatkṣayārthaṃ tatkṣaye |
anānākārabhāvitaṃ nimittatathatayoranānātvadarśanāt | etena śrāvakānimittādvodhisattvānimittasya viśeṣaḥ paridīpitaḥ | te hi nimittānimittayornānātvaṃ paśyantu | (MSA_Bagchi 163) sarvanimittānāmamanasikārādanimittasya ca dhātormanasikārādanimittaṃ samāpadyante | bodhisattvāstu tathatāvyatirekeṇa nimittapaśyanto nimittamevānimittaṃ paśyantyatasteṣāṃ tajjñānamanānākārabhāvitaṃ | sattārthe ca tathatāyāmasattārthe ca nimitte pratyakṣaṃ vikalpavibhu cocyate | vikalpavibhutvalābhādyathāvikalpaṃ sarvārthasamṛddhitaḥ |
etena yathā bālānāṃ svarasenātattvameva khyāti nimittaṃ na tattvaṃ tathatā | evaṃ bodhisattvānāṃ svarasena tattvameva khyāti nātatvamityupadarśitam |
asadarthasya nimittasyākhyānatā sadarthasya tathatāyāḥ khyānatā āśrayaparāvṛttirveditavyā | tayā hi tadakhyānaṃ khyānaṃ ca | saiva ca mokṣo veditavyaḥ | kiṃ kāraṇaṃ | kāmacārataḥ | tadā hi svatantro bhavati svacittavaśavartī prakṛtyaiva nimittāsamudācārāt |
idaṃ kṣetrapariśodhano[nau]pāye[ya]yathābhūtaparijñānaṃ | bhājanalokā[ko ']rtho mahānanyonyo vartamānastulyajātīyaḥ khyāti sa evāyamiti | sa caivaṃ khyānādantarāyakaro bhavati buddhakṣetrapariśuddhaye | tasmādantarāyakaraṃ parijñāyainamutsṛjedevaṃ khyātaṃ |
aprameyavibhāge ślokaḥ |
pañcavidhaṃ hi vastu bodhisattvānāmaprameyaṃ | paripācyaṃ vastu sattvadhāturaviśeṣeṇa viśodhyaṃ lokadhāturbhājanalokasaṃgṛhītaḥ | prāpyaṃ dharmadhātuḥ | paripācanayogyaṃ vineyadhātuḥ | samyagdeśanāvastu vinayopāyadhātuḥ |
deśanāphalavibhāge dvau ślokau |
deśanāyāṃ prayuktasya bodhisattvasyāṣṭavidhaṃ deśanāyāḥ phalaṃ veditavyaṃ | śrotṛṣu kecidbodhicittamutpādayanti | kecidanutpattikadharmakṣāntiṃ pratilabhante | kecidvirajo vigatamalaṃ dharmeṣu dharmacakṣurutpādayanti hīnayānasaṃgṛhītaṃ | keccidāśravakṣayaṃ prāpnuvanti | saddharmaśca cirasthitiko bhavati paraṃparādhāraṇatayā | avyutpannānāmarthavyutpattirbhavati | saṃśayitānāṃ saṃśayacchedo bhavati | viniścitānāṃ saddharmasaṃbhogo bhavati anavadyo prītirasaḥ |
mahāyānamahattvavibhāge dvau ślokau |
saptavidhamahattvayogānmahāyānamityucyate | ālambanamahattvenāpramāṇavistīrṇasūtrādidharmayogāt | pratipattimahattvena dvayoḥ pratipatteḥ svārthe parārthe ca | jñānamahattvato dvayorjñānātpudgalanairātmyasya dharmanairātmyasya ca prativedhakāle | vīryārambhamahattvena trīṇi kalpāsaṃkhyeyāni sātatyasatkṛtyaprayogāt | upāyakauśalyamahattvena saṃsārāparityāgāsaṃkleśataḥ | samudāgamamahattvena balavaiśāradyāveṇikabuddhadharmasamudāgamāt | buddhakarmamahattvena ca punaḥ punarabhisaṃbodhimahāparinirvāṇasaṃdarśanataḥ |
mahāyānasaṃgrahavibhāge dvau ślokau |
etena daśavidhena vastuna kṛtsnaṃ mahāyānaṃ saṃgṛhītaṃ | tatra satvānāṃ paripācanaṃ bhūmipratiṣṭha[praviṣṭa]sya yāvatsaptamyāṃ bhūmau veditavyaṃ | kṣetrapariśodhanamapratiṣṭhitanirvāṇaṃ cāvinivartanīyāyāṃ bhūmau trividhāyāṃ | śreṣṭhā bodhirbuddhabhūmau | tatraiva cābhisaṃbodhimahāparinirvāṇasaṃdarśanā veditavyā | śeṣaṃ gatārtham |
bodhisattvavibhāge daśa ślokāḥ |
tatra nimittacārī dvitīyāṃ bhūmimupādāya yāvat ṣaṣṭhayāṃ | animittacārī saptamyām | anabhisaṃskāracārī pareṇa | śeṣaṃ gatārtham |
etena ṣaṭpāramitāpratipattito mahābodhipraṇidhānataśca bodhisattvalakṣaṇaṃ paridīpitam |
tatra dhīra ārabdhavīryo duḥkhairaviṣādāt | apramatto dhyānasukheṣvasaktaḥ | śeṣaṃ gatārtham |
tatra bhogeṣvasakto yastānvihāya pravrajati | nimittakuśalaḥ śamathādinimittatrayakauśalyāt | adhyātmasaṃstho mahāyānāvikampanāt | mahāyānaṃ hi bodhisattvānāmadhyātmaṃ | śeṣaṃ gatārtham |
tatra smṛtipradhāno dhyānavān smṛtibalena cittasamādhānāt | susamāhitātmā nirvikalpajñānaḥ | śeṣaṃ gatārtham |
tatra duḥkhādvimukto dhyānavān kāmadhātuvairāgyād duḥkhaduḥkhatāmokṣataḥ | duḥkhābhyupetaḥ saṃsārābhyupagamāt | śeṣaṃ gatārtham |
atra dharme jugupsī akṣāntijugupsanāt | dharme vaśī samāpattau | dharmapradhāno mahābodhiparamaḥ | dharma evātra dharama ukto vṛttānuvṛttyā | śeṣaṃ gatārtham |
ratra rakṣāpramattaḥ kṣāntimān svaparacittānurakṣaṇāt | dharmāpramatto yathābhūtadharmaprajñānāt | śeṣaṃ gatārtham |
tatra vimānalajjo yo 'rthino na vimānayati | tanudoṣalajjo 'ṇumātreṣvavadyeṣu bhayadarśī tanudṛṣṭilajjo dharma nairātmyaprativedhī | śeṣaṃ gatārthaṃ | sarvairebhiḥ ślokaiḥ paryāyāntareṇa ṣaṭpāramitāpratipattito mahābodhipraṇidhānataśca bodhisattvalakṣaṇaṃ paridīpitam |
ihaiva sattvānāmanugrahe vartate dānena | amutra śīlenopapattiviśeṣaṃ prāpya | saṃskārayogeneti vīryayogena | mahāphaleneti buddhatvena | śeṣaṃ gatārtham | etena ṣaḍbhiḥ pāramitābhirmahābodhipraṇidhānena ca yathā sattvānugrahe bodhisattvo vartate tatparidīpitam |
bodhisattvasāmānyanāmavibhāge aṣṭau ślokāḥ |
etāni ṣoḍaśa sarvabodhisattvānāmanvarthanāmāni sāmānyena |
pañcavidhena bodhaviśeṣeṇa bodhisattva ityucyate | pudgaladharma nairātmyabodhena | sarvākārasarvārthabodhena akṣayāvabodhena parinirvāṇasaṃdarśane 'pi | yathā vineyaṃ ca vinayopāyabodhena |
atra punaścaturvidhabodhaviśeṣaṃ darśayati cittamanovijñānabodhataḥ | teṣāṃ cābhūtaparikalpatvāvabodhataḥ | tatra cittamālayavijñānaṃ | manastadālambanamātmadṛṣṭyādisaṃprayuktaṃ | vijñānaṃ ṣaḍvijñānakāyāḥ |
atra punaḥ pañcavidhaṃ bodhaviśeṣaṃ darśayati | avidyābodhāt | vidyābodhāt | parikalpitādisvabhāvatrayabodhācca | tatrābodhatvena bodhapratibodhāt pariniṣpannasvabhāvabodho veditavyaḥ |
atra pañcavidhaṃ bodhaviśeṣaṃ darśayati | paratantralakṣaṇabodhāt | pariniṣpannalakṣaṇabodhāt | [parikalpitalakṣaṇabodhāt?] sarvajñeyasarvākārabodhāt | bodhyabodhakabodhi[dha]trimaṇḍalapariśuddhibodhācca |
tatra niṣpannabodho buddhatvaṃ | padabodho yena tuṣitabhavane vasati | garbhānubodho yena mātuḥ kukṣimavakrāmati | kramadarśane bodho yena garbhānniṣkramaṇaṃ kāmaparibhogaṃ pravrajyāṃ duṣkaracaryāmabhisaṃbodhiṃ ca darśayati | bhṛśaṃ saṃśayahānibodho yena sarvasaṃśayacchedāya sattvānāṃ dharmacakraṃ pravartayati |
atraikādaśavidhenātītādinā bodhena bodhisattvaḥ paridīpitaḥ | tatra lābhī alābhī dhīsaṃsthitaścātītānāgatapratyutpannairbodhairyathākramaṃ | boddhā svayaṃbodhāt | anuboddhā parato bodhādetenādhyātmikabāhyaṃ bodhaṃ darśayati | pratideśako nirjalpabuddhirityaudārikasūkṣmaṃ | mānī hatamānīti hīnapraṇītam | apakvasaṃpakvamatiśceti dūrāntikaṃ bodhaṃ darśayati |
|| mahāyānasūtrālaṃkāre guṇādhikāraḥ [ekonaviṃśatitamaḥ?] samāptaḥ ||
viṃśatitamaekaviṃśatitamaścādhikāraḥ
liṅgavibhāge dvau ślokau |
tatraprathamena ślokena pañca bodhisattvaliṅgāni darśayati | dvitīyena teṣāṃ karma samāsa saṃgrahaṃ ca | tatrānukampā bodhicittena sattvaparigrahārthaṃ priyākhyānaṃ sattvānāṃ buddhaśāsanādhimuktilābhārthaṃ dhīratā duṣkaracaryādibhirakhedārthaṃ muktahastatā gambhīrasaṃdhinirmokṣaṇaṃ ca dvayena saṃgrahārthamāmiṣeṇa dharmeṇa ca yathākramam | eṣāṃ pañcānāṃ liṅgānām anukampā āśayato veditavyā | śeṣāṇi prayogataḥ |
gṛhipravrajitapakṣavibhāge trayaḥ ślokāḥ |
ekena ślokena yādṛśe gṛhipakṣe sthito bodhisattvaḥ sattvārthaṃ karoti tatparidīpitaṃ | dvitīyena yādṛśe pravrajitapakṣe | tatra trividhā pravrajyā veditavyā | samādānalabdhā | dharmatālabdhā | nidarśikā ca nirmāṇaiḥ | tṛtīyena gṛhipakṣāt pravrajitapakṣasya viśeṣaḥ paridīpitaḥ |
adhyāśayavibhāge ślokaḥ ṣaṭpādaḥ |
etena samāsataḥ pañcavidho 'dhyāśayaḥ paridīpitaḥ | sukhādhyāśayaḥ | paratreṣṭaphalecchāhitādhyāśayaḥ ihaiva kuśalapravṛttīcchā nirvāṇecchā tadubhayādhyāśaya eveti nānyo veditavyaḥ | aśuddhādikāstrayo 'dhyāśayā apraviṣṭānāṃ | bhūmipraviṣṭānāṃ | avinivartanīyabhūmiprāptānāṃ ca yathākramaṃ veditavyāḥ |
parigrahavibhāge ślokaḥ |
caturvidhaḥ sattvaparigraho bodhisattvānāṃ praṇidhānaparigraho veditavyo bodhicittena sarvasattvaparigrahaṇāt | samacittatāparigraha ātmaparasamatālābhādabhisamayakāle | ādhipatyaparigrahaḥ svāmibhūtasya yeṣāmasau svāmī | gaṇaparikarṣaṇaparigrahaśca śiṣyagaṇopādanāt |
upapattivibhāge ślokaḥ |
caturvidhā bodhisattvānāmupapattiḥ karmādhipatyena yādhimukticaryābhūmisthitānāṃ karmavaśenābhipretasthānopapattiḥ praṇidhānavaśena yā bhūmipraviṣṭānāṃ sarvasattvaparipācanārthaṃ tiryagādihīnasthānopapattiḥ | samādhyādhipatyena yā dhyānāni vyāvartya kāmadhātāvupapattiḥ | vibhutvādhipatyena yā nirmāṇaistuṣitabhavanādyupapattisaṃdarśanāt |
vihārabhūmivibhāge triṃśat [udāna] ślokāḥ |
lakṣaṇavibhāgamārabhya pañca ślokāḥ |
ekādaśa vihārā ekādaśa bhūmayaḥ | tepāṃ lakṣaṇaṃ | prathamāyāṃ bhūmau paramaśūnyatābhisamayo lakṣaṇaṃ pudgaladharma nairātmyābhisamayāt | dvitīyāyāṃ karmaṇāmavipraṇāśavyavasthānaṃ kuśalākuśalakarmapathatatphalavaicitryajñānāt | tṛtīyāyāṃ sātiśayasukhairbodhisattvadhyānairvihṛtyāparihīnasyaiva tebhyaḥ kāmadhātāvupapattiḥ | caturthyā bodhipakṣabahulavihāriṇo 'pi bodhipakṣāṇāṃ saṃsāre pariṇāmanā | pañcabhyāṃ caturāryasatyabahulavihāritayāvinātmanaścittasaṃkleśena sattvānāṃ paripācanāyāṃ nānāśāstraśilpapraṇayanāt | ṣaṣṭhyāṃ pratītyasamutpādabahulavihāritayā saṃcityabhavopapattau tatra saṃkleśasyānurakṣaṇā | saptamyāṃ miśropamiśratvenaikāyanapathasyāṣṭamasya vihārasya śliṣṭa ānimittikaikāntiko mārgaḥ | aṣṭabhyāmanimitte 'pyanābhogo nirabhisaṃskārānimittavihāritvād buddhakṣetrapariśodhanā ca | navamyāṃ pratisaṃvidvaśitayā sattvaparipākaniṣpattiḥ sarvākāraparipācanasāmarthyāt | daśamyāṃ samādhimukhānāṃ dhāraṇīmukhānāṃ ca viśuddhatā | ekādaśyāṃ buddhabhūmau bodhiviśuddhatā lakṣaṇāṃ [ṇaṃ]sarvajñeyāvaraṇaprahāṇāt |
bhūmiṣṭhe ca [ṣvevaṃ] pudgalavibhāgamārabhya dvau ślokau |
daśasu bhūmiṣu daśa bodhisattvā vyavasthāpyante | prathamāyāṃ viśuddhadṛṣṭiḥ pudgaladharmadṛṣṭipratipakṣajñānalābhāt | dvitīyāyāṃ suviśuddhaśīlaḥ sūkṣmāpattiskhalitasamudācārasyāpyabhāvāt | tṛtīyāyāṃ samāhito bhavatyacyutadhyānasamādhilābhāt | caturthyāṃ dharmavibhūtamānaḥ sūtrādidharmanānātvamānasya vibhūtatvāt | pañcamyāṃ saṃtānabhede nirmāṇo daśabhiścittāśayaviśuddhisamatābhiḥ sarvasaṃtānasamatāpraveśāt | ṣaṣṭhyāṃ saṃkleśavyavadānabhede nirmāṇaḥ pratītyasamutpādatathatābahulavihāritayā kṛṣṇaśuklapakṣābhyāṃ tathatāyāḥ saṃkleśavyavadānādarśanāt | prakṛtiviśuddhitāmupādāya | saptamyāmekacittakṣalabdhabuddhirnirnimittavihārasāmarthyāt pratikṣaṇaṃ saptatriṃśadbodhipakṣabhāvanātaḥ | aṣṭamyāmupekṣakaḥ kṣetraviśodhakaścānābhoganirnimittavihāritvād miśropamiśraprayogataścāvinivartanīyabhūmipraviṣṭairbodhisattvaiḥ | navamyāṃ sattvaparipākakuśalaḥ (MSA_Bagchi 171) pūrvavat | daśamyāṃ bodhisattvabhūmau bodhisattvo maharddhikaśca vyavasthāpyate mahābhijñālābhāt | saṃpūrṇadharmakāyaścāpramāṇasamādhidhāraṇīmukhasphuraṇādāśrayasya nidarśane ca śakto vyavasthāpyate tuṣitabhavanavāsādinirmāṇanidarśanāt | abhiṣiktaśca buddhatve sarvabuddhebhyastatrābhiṣekalābhāt |
śikṣāvyavasthānamārabhya pañca ślokāḥ |
prathamāyāṃ bhūmau dharmatāṃ pratividhya dvitiyāyāmadhiśīlaṃ śikṣate | tṛtīyāyāmadhicittaṃ | caturthīpañcamīṣaṣṭhīṣvadhiprajñaṃ | bodhipakṣasaṃgṛhītā hi prajñā caturthyāṃ bhūmau | sā punardvayagocarā bhūmidvaye | dvayaṃ punardharmatattvaṃ ca duḥkhādisatyaṃ | tadajñānajñānādikā ca vṛttiranulomaḥ [pratilomaḥ?] pratītyasamutpādaḥ | tadajñānādikā hi vṛttiravidyādikā | tajjñānādikā ca vṛttirvidyādikā | tasmādbhūmidvaye 'pyadhiprajñavyavasthānaṃ | ataḥ paraṃ caturvidhaṃ śikṣāphalaṃ caturbhūmisamāśritaṃ veditavyaṃ yathākramaṃ | tatra[prathamaṃ phalam animittovihāraḥ sasaṃskāraḥ?] dvitīyaṃ phalaṃ sa evānimitto vihāro 'nabhisaṃskāraḥ kṣetrapariśuddhiśca veditavyaṃ | śeṣaṃ gatārtham |
skandhavyavasthānamārabhya dvau ślokau |
tadanyāsviti saptamyāṃ yāvad buddhabhūmāvubhayorvimuktivimuktijñānayorviśodhanā | sā punarvimuktiścaturvidhaphalāvaraṇācca veditavyā | pratighātāvaraṇācca buddhabhūmau | yenānyeṣāṃ jñeye jñānaṃ pratihanyate | buddhānāṃ tu tadvimokṣāt sarvatrāpratihataṃ jñānaṃ | śeṣaṃ gatārtham |
niṣpattivyavasthānamārabhya trayaḥ ślokāḥ |
tatrādhimukticaryābhūmiraniṣpannā | śeṣā niṣpannā ityetāḥ sarvabhūmayaḥ | niṣpannā api punaḥ saptāniṣpannāḥ | śeṣā niṣpannā nirabhisaṃskāravāhitvāt | yatpunaḥ pramuditādibhūmirniṣpannā pūrvamuktā tatra niṣpattiryathāvyavasthāpitabhūmimanasikāreṇa | tasya bhūmivyavasthānasya kalpanāmātrajñānāt tadavikalpanā[nayā] ca veditavyā | yadā tadbhūmivyavasthānaṃ kalpanāmātraṃ jānīte | tadapi ca kalpanāmātraṃ na vikalpayatyevaṃ grāhyagrāhakāvikalpajñānalābhādbhūmipariniṣpattiruktā bhavati | api khalu bhūmīnāṃ bhāvanā ca niṣpattiścobhayamacintyaṃ sarvabhūmiṣu | tathā hi tadbodhisattvānāṃ pratyātmavedanīyaṃ buddhānāṃ ca viṣayo nānyeṣām |
bhūmipratiṣṭha[viṣṭa]sya liṅgavibhāgamārabhya dvau ślokau |
etadbhūmipraviṣṭasya bodhisattvasya daśavidhaṃ liṅgaṃ sarvāsu bhūmiṣu veditavyaṃ | yāṃ bhūmiṃ praviṣṭastatra sāloko yāṃ na praviṣṭastatrādhimuktirityetadekaṃ liṅgam | alīnatvaṃ paramodāragambhīreṣu dharmeṣu | adīnatvaṃ duṣkaracaryāsu | aparapratyayatvaṃ svasyāṃ bhūmau | sarvabhūmiprativedhaśca tadabhinirhārakauśalyataḥ sarvasattveṣvātmasamacittatā | aneyā varṇāvarṇaśabdābhyāṃ | ananunayaścakravartītyādisaṃpattiṣu | upāyakauśalyamanupalambhastasya[lambhasya] buddhatvopāyajñānāt | buddhaparṣanmaṇḍaleṣu cotpattiḥ sarvakālamityetāni aparāṇi liṅgāni bodhisattvasya |
bhūmiṣu pāramitālābhaliṅgavibhāge dvau ślokau |
daśapāramitālābhino bodhisattvasya ṣoḍaśavidhaṃ liṅgaṃ darśayati | ṣoḍaśavidhaṃ liṅgaṃ | sadā pāramitāpratipatticchandenāvirahitatvaṃ | ṣaṭpāramitāvipakṣaiśca rahitatvaṃ pratyekam | anyayānamanasikāreṇāvikṣiptatā | saṃpattisukheṣvasaktatā | vipattiduṣkaracaryāduḥkhaiḥ prayogānirvartitā | kalyāṇamitrāśrayaḥ | śrutaparatvaṃ | śāstṛpūjāparatvaṃ | samyakpariṇāmanā upāyakauśalyapāramitayā | svāyatanopapattiḥ praṇidhānapāramitayā buddhabodhisattvāvirahitasthānopapatteḥ | sadāśubhakaratve[tvaṃ]balapāramitayā tadvipakṣadharmāvyavakiraṇāt | abhijñāguṇavikrīḍanaṃ ca jñānapāramitayā | tatra maitrī vyāpādapratipakṣaḥ sukhopasaṃhārāśayaḥ | karuṇā vihiṃsāpratipakṣo duḥkhāpagamāśayaḥ | svabhāvakalpanaṃ kalpaḥ | viśeṣakalpanaṃ vikalpo veditavyaḥ |
tatraivānuśaṃsavibhāge ślokaḥ |
tatraiva pāramitālābhe sarvabhūmiṣu bodhisattvānāṃ sarvaprakāro 'nuśaṃsaḥ pañcavidho veditavyaḥ | pratikṣaṇaṃ sarvadauṣṭhulyāśrayaṃ drāvayati | nānātvasaṃjñāvigatiṃ ca dharmārāmaratiḥ pratilabhate | aparicchinnākāraṃ ca sarvato 'pramāṇaṃ dharmāvabhāsaṃ saṃjānīte | avikalpitāni cāsya viśuddhibhāgīyāni nimittāni samudācaranti | dharmakāyaparipūripariniṣpattaye ca uttarāduttarataraṃ hetusaṃparigrahaṃ karoti | tatra prathamadvitīyau śamathapakṣe veditavyau | tṛtīyacaturthau vipaśyanāpakṣe | śeṣamubhayapakṣe |
bhūminiruktivibhāge nava ślokāḥ |
atra na kiṃcidvyākhyeyaṃ |
dauḥ śīlyābhogavaimalyādvimalā bhūmirucyate |
dauḥ śīlyamalasyānyayānamanasikāramalasya cātikramādvimaletyucyate | tasmāttarhyasmābhistulyābhinirhāre sarvākārapariśodhanābhinirhāra eva yogaḥ karaṇīya iti vacanāt |
tathā hi tasyāṃ samādhibalenāpramāṇadharmaparyeṣaṇadhāraṇāt mahāntaṃ dharmāvabhāsaṃ pareṣāṃ karoti |
sā hi bodhipakṣātmikā prajñā dvayadahanapratyupasthānā tasyāṃ bāhulyena | dvyaṃ punaḥ kleśāvaraṇaṃ jñeyāvaraṇaṃ cātra veditavyam |
tatra sattvaparipākābhiyukto 'pi na saṃkliśyate | sattvavipratipattyā taccobhayaṃ duṣkaratvād durjayam |
sā hi prajñāpāramitāśrayeṇa nirvāṇasaṃsārayorapratiṣṭhānāt saṃsāranirvāṇayorabhimukhī |
ekāyanapathaśleṣādbhūmirdūraṃgamā matā |
ekāyanapathaḥ pūrvaṃ nirdiṣṭastadupaśliṣṭatvāt dūraṃ gatā bhavati prayogaparyantagamanāt |
dvābhyāṃ saṃjñābhyāṃ avicalanāt | nimittasaṃjñayā[nimittābhogasaṃjñayā]animittābhogasaṃjñayā ca |
pratisaṃvinmatisādhutvādbhūmiḥ sādhumatī matā |
pratisaṃvinmateḥ sādhutvāditi pradhānatvāt |
dvayavyāpteriti samādhimukhadhāraṇīmukhavyāpanānmeghenevākāśasthalīyasyāśrayasaṃniviṣṭasya śrutadharmasya dharmameghetyucyate |
vividhakuśalābhinirhāranimittaṃ sadā sarvatra ratyā viharaṇādvodhisattvānāṃ bhūmayo vihārā ityucyante |
bhūyo bhūyo 'mitāsvāsūrdhvaṃgamanayogādbhūtāmitābhayārthāya ta eva vihārāḥ punarbhūmaya ucyante | amitāsviti daśasu bhūmiṣu ekaikasyāpramāṇatvāt | ūrdhvaṃgamanayogāditi uparibhūmigamanayogāt | bhūtāmitābhayārthamityamitānāṃ bhūtānāṃ bhayaprahāṇārtham |
prāptivihāre[vibhāge]ślokaḥ |
caturvidho bhūmīnāṃ lābhaḥ | adhimuktilābho yathoktādhimuktito 'dhimukticaryābhūmau | caritalābho daśasu dharmacariteṣu vartanāttasyāmeva | paramārtha [prativedha] lābhaḥ paramārthaprativedhato bhūmipraveśe | niṣpatilābhaścāvinivartanīyabhūmipraveśe |
caryāvibhāge ślokaḥ ṣaṭpādaḥ |
tatra pāramitācaryā mahāyānādhimuktānāmarthe deśitā | bodhipakṣacaryā śrāvakapratyekabuddhayānādhimuktānām | abhijñācaryā dvayorapi mahāyānahīnayānādhimuktayoḥ prabhāveṇāvarjanārthaṃ | sattvaparipākacaryā dvayoreva paripācanārthaṃ | paripācanaṃ hyatra vinayanam |
buddhaguṇavibhāge bahavaḥ ślokāḥ | apramāṇavibhāge tad buddhastotramārabhyaikaḥ |
[atra] anukampakatvaṃ sattveṣu hitasukhāśayatvena saṃdarśitaṃ | sukhāśayatvaṃ punaḥ sukhasaṃyogāśayatvena maitryā | duḥkhaviyogāśayatvena ca karuṇayā | sukhāviyogāśayatvena ca muditayā | hitāśayatvamupekṣayā | sā punarniḥ saṃkleśatāśayalakṣaṇā veditavyā |
vimokṣābhibhvāyatanakṛtsnāyatanavibhāge ślokāḥ |
atra vimokṣaviśeṣaṃ bhagavataḥ sarvakleśajñeyāvaraṇanirmuktatayā darśayati | abhibhvāyatanaviśeṣaṃ sarvalokābhibhutvena svacittavaśavartanādyatheṣṭālambananirmāṇapariṇāmanatādhiṣṭhānataḥ | kṛtsnāyatanaviśeṣaṃ sarvajñeyajñānāvyāghātataḥ [jñānavyāptaḥ] | ata eva vimokṣādiguṇavipakṣamuktatvāt muktacittaḥ |
araṇāvibhāge ślokaḥ |
atrāraṇāviśeṣaṃ bhagavataḥ sarvasattvakleśavinayanādutpāditakleśeṣvapi ca tatkleśapratipakṣavidhānāt kliṣṭajanānukampayā saṃdarśayati | anye hyaraṇāvihāriṇaḥ sattvānāṃ kasyacideva tadālambanasya kleśasyotpattipratyayamātraṃ pratiharanti | na tu kleśasaṃtānādapanayanti |
praṇidhijñānaviśeṣe[vibhāge]ślokaḥ |
atra pañcabhirākāraiḥ praṇidhijñānaviśeṣaṃ bhagavataḥ saṃdarśayati | anābhogasaṃmukhībhāvataḥ | asaktisaṃmukhībhāvataḥ | sarvajñeyāvyāghātataḥ | sadā samāhitatvataḥ | sarvasaṃśayacchedanataśca sattvānāṃ | anye hi praṇidhijñānalābhino nānābhogān [bhogenā] praṇidhāya praṇidhījñānaṃ saṃmukhīkurvanti | na cāsaktaṃ samāpattipraveśāpekṣatvāt | na cāvyāhataṃ pradeśajñānāt | na ca sadā samāhitā bhavanti na ca sarvasaṃśayāṃśchindanti |
pratisaṃvidvibhāge ślokaḥ |
atra samāsato yacca deśyate yena ca deśyate tatra nityamavyāhatamatitvena bhagavataścatasraḥ pratisaṃvido deśitāḥ | tatra dvayaṃ deśyate āśrayaśca dharmaḥ | tadāśritaścārthaḥ | dvayena deśyate vācā jñānena ca | sudeśikatvena tāsāṃ karma saṃdarśitam |
abhijñāvibhāge ślokaḥ |
atra ṣaḍbhirabhijñābhiḥ samyagavavādatvaṃ bhagavato darśitam | upetya vineyasakāśamṛdhdyabhijñayā | teṣāṃ bhāṣayā divyaśrotrābhijñayā cittacaritraṃ jñātvā cetaḥparyāyābhijñayā yathā pūrvāntādihagatiryathā cāparānte gatiryathā ca saṃsārānniḥ saraṇaṃ | tatrāvavādaṃ dadātyavaśiṣṭābhistisṛbhirabhijñābhiryathākramam |
lakṣaṇānuvyañjanavibhāge ślokaḥ |
atra lakṣaṇānuvyañjanānāṃ bhagavati mahāpuruṣatvasaṃpratyayena darśanamātrātpareṣāṃ prasādajanakatvaṃ karma saṃdarśitam |
pariśuddhivibhāge ślokaḥ |
atra bhagavataścaturvidhayā vaśitayā sarvākāraścatasraḥ pariśuddhayaḥ paridīpitāḥ | āśrayapariśuddhirātmabhāvasyādānasthānatyāgavaśitayā | ālambanapariśuddhirnirmāṇapariṇāmanavaśitayā | cittapariśuddhiḥ sarvākārasamādhivaśitayā | prajñāpariśuddhiḥ sarvākārajñānavaśitayā |
balavibhāge ślokaḥ |
atra caturṣvartheṣu sattvānāṃ vipravādanāya māro yastadbhañjakatvena bhagavato daśānāṃ balānāṃ karma saṃdarśitaṃ | yaduta sugatidurgatigamanādyupāyavipravādane | aśaraṇe devādiṣu śaraṇavipravādane | sāśravaśuddhimātreṇa śuddhivipravādane | mahāyānaniryāṇavipravādane ca | (MSA_Bagchi 178) sthānāsthānajñānabalena hi bhagavānprathame 'rthe mārabhañjako veditavyaḥ | karmavipākajñānabalena dvitīye | dhyānavimokṣasamādhisamāpattijñānabalena tṛtīye | indriyaparāparatvādijñānabalena caturthe | hīnānīndriyādīni varjayitvā śreṣṭhasaṃniyojanāt |
vaiśāradyavibhāge ślokaḥ |
atra jñānaprahāṇakārakatvena svārthe | niryāṇavighnadeśikatvena ca parārthe | nirādhṛṣyatvādanyatīrthyairbhagavato yathākramaṃ caturvidhaṃ vaiśāradyamudbhāvitam |
ārakṣasmṛtyupasthānavibhāge ślokaḥ |
anena trīṇyarakṣāṇi trīṇi ca smṛtyupasthānāni bhagavataḥ paridīpitāni teṣāṃ ca karma gaṇaparipakarṣakatvaṃ | tairhi yathākramaṃ vi[ni]gṛhyavaktā ca bhavati parṣatsu nirārakṣatvāt | dvyasaṃkleśavarjitaścānunayapratighābhāvādasaṃmoṣatayā sadābhūya sthitasmṛtitvāt |
vāsanāsamuddhātavibhāge ślokaḥ |
anena cāre vihāre vā sarvatra sarvadā vāsarvajñaceṣṭitasyābhāvāt bhagavataḥ sarvakleśavāsanāsasuddhātaḥ paridīpitaḥ | asarvajño hi kṣīṇakleśo 'pyasamuddhātitatvād vāsanāyā ekadā bhrāntena hastinā sārdhaṃ samāgacchati bhrāntena rathenetyevamādikamasarvajñaceṣṭitaṃ karoti | yathoktaṃ māṇḍavyasūtre | tacca bhagavato bhūtārthasarvajñatvaṃ[jñatvena]nāsti |
asaṃmoṣatāvibhāge ślokaḥ |
anena yasya sattvasya yo 'rthaḥ karaṇīyo yasminkāle tatkālānativartanāt abandhyaṃ kṛtyaṃ sadā bhagavata ityasaṃmoṣadharmatvaṃ svabhāvataḥ karmataśca saṃdarśitam |
mahākaruṇāvibhāge ślokaḥ |
atra mahākaruṇā bhagavataḥ karmataḥ svabhāvataśca paridīpitā | mahākaruṇayā hi bhagavān ṣaṭkṛtvo rātrindivena lokaṃ pratyavekṣate ko hīyate ko vardhate ityevamādi | tadyogācca bhagavān sarvasattveṣu nityaṃ hitāśayaḥ |
āveṇikaguṇavibhāge ślokaḥ |
atra cārasaṃgṛhītaiḥ ṣaḍbhirāveṇikairbuddhadharmaiḥ | adhigamasaṃgṛhītaiḥ ṣaḍbhiḥ | jñānasaṃgṛhītaistribhiḥ | karmasaṃgṛhītaiśca tribhiḥ | tadanyasattvottamānāmapi śrāvakapratyekabuddhānāmantikāduttamatvena sarvasattvottamatvaṃ bhagavataḥ paridīpitaṃ | tatra nāsti tathāgatasya skhalitaṃ | nāsti ravitaṃ | nāsti muṣitā smṛtiḥ | nāstyasamāhitaṃ cittaṃ | nāsti nānātvasaṃjñā | nāstyapratisaṃkhyāyopekṣeti cārasaṃgṛhītāḥ ṣaḍāveṇikā buddhadharmā ye buddhasyaiva saṃvidyante nānyeṣāṃ | nāsti chandaparihāṇirnāsti vīryasmṛtisamādhiprajñāvimuktiparihāṇirityadhigamasaṃgṛhītāḥ ṣaṭ | atīte 'dhvani tathāgatasyāsaṅgamapratihataṃ jñānam | anāgate pratyutpanne 'dhvani tathāgatasyāsaṅgamapratihataṃ jñānamiti jñānasaṃgṛhītāstrayaḥ | sarvaṃ tathāgatasya kāyakarma jñānapūrvaṃgamaṃ jñānānuparivarti | sarvaṃ vākkarma sarvaṃ manaskarmeti karmasaṃgahītāstrayaḥ |
sarvākārajñatāvibhāge ślokaḥ |
anena tribhiśca kāyaiḥ sarvākārabodhyupagamatvāt sarvajñeyasarvākārajñānācca sarvākārajñatā bhagavataḥ paridīpitā | trayaḥ kāyāḥ svābhāvikaḥ sāṃbhogiko nairmāṇikaśca | sarvajñeyasarvākārajñānaṃ punaratra sarvasattvānāṃ devamanuṣyādīnāṃ sarvasaṃśayacchedena karmaṇā nirdiṣṭam |
pāramitāparipurivibhāge ślokaḥ |
anena sakalaṣaṭpāramitāvipakṣanirmuktatayā ṣaṭpāramitāparipūrirbhagavata udbhāvitā | tatrānavagrahatvaṃ bhoganirāgrahatvādveditavyaṃ | nirdoṣatvaṃ nirmalakāyādikarmatvāt | niṣkāluṣyatvaṃ lokadharmaduḥkhābhyāṃ cittākaluṣīkaraṇāt | anavasthitatvamalpāvaraṇa[vara]mātrādhigamānavasthānāt | āniṅkṣyatvamavikṣepāt | niṣprapañcatvaṃ sarvavikalpaprapañcāsamudācārāt |
buddhalakṣaṇavibhāge dvau ślokau |
atra ṣaḍbhiḥ svabhāvahetuphalakarmayogavṛttyarthairbuddhalakṣaṇaṃ paridīpitaṃ | tatra viśuddhā tathatā niṣpannaḥ paramārthaḥ | sa ca buddhānāṃ svabhāvaḥ | sarvabodhisattvabhūminiryātatvaṃ hetuḥ | sarvasattvāgratāṃ prāptatvaṃ phalaṃ | sarvasattvavimocakatvaṃ karma | akṣayāsamaguṇayuktatvaṃ yogaḥ |
nānālokadhātuṣu dṛśyamānatā nirmāṇakāyena parṣanmaṇḍaleṣvapi dṛśyamānatā sāṃbhogikena kāyena | sarvathā | cādṛśyamānatā dharmakāyeneti trividhā prabhedavṛttiriti |
|| mahāyānasūtrālaṃkāreṣu vyavadātasamayamahābodhisattvabhāṣite caryāpratiṣṭhādhikāro nāmaikaviṃśatitamo 'dhikāraḥ ||
|| samāptaśca mahāyānasūtrālaṃkāra iti ||