Maharupasiddhi

Input by the Sri Lanka Tripitaka Project

[CPD Classification 5.1.4]
[SL Vol MRūp- ] [\z Rūp /] [\w I /]
[SL Page 009] [\x 9/]

Mahārūpasiddhi.


THIS GRETIL TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.

Text converted to Unicode (UTF-8).
(This file is to be used with a UTF-8 font and your browser's VIEW configuration
set to UTF-8.)

description:multibyte sequence:
long a ā
long A Ā
long i ī
long I Ī
long u ū
long U Ū
vocalic r ṛ
vocalic R Ṛ
long vocalic r ṝ
vocalic l ḷ
vocalic L Ḷ
long vocalic l ḹ
velar n ṅ
velar N Ṅ
palatal n ñ
palatal N Ñ
retroflex t ṭ
retroflex T Ṭ
retroflex d ḍ
retroflex D Ḍ
retroflex n ṇ
retroflex N Ṇ
palatal s ś
palatal S Ś
retroflex s ṣ
retroflex S Ṣ
anusvara ṃ
visarga ḥ
long e ē
long o ō
l underbar ḻ
r underbar ṟ
n underbar ṉ
k underbar ḵ
t underbar ṯ

Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order
to facilitate word search.

For a comprehensive list of GRETIL encodings and formats see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf
and
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf

For further information see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm





Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa.

Visuddhasaddhammasahassadīdhitiṃ subuddhasambodhiyugaṇdharoditaṃ
Tibuddhakhettekadivākaraṃ jinaṃ sadhammasaṅghaṃ sirasābhivaṇdiya-
Kaccāyanañcāvariyaṃ namitvā nissāya kaccāyanavaṇṇatādiṃ
Bālappabodhatthamujuṃ karissaṃ vyattaṃ sukaṇḍaṃ padarūpasiddhiṃ.

Tattha jinasāsanādhigamassa jinaṃ akkharakosallamūlattā taṃ sampādetabbanti dassetuṃ
abhidheyyappayojanavākyamidamuccate.
Attho akkharasaññāto. 1-1

Yo koci lokiyalokuttarādibhedo vacanattho so sabbo akkhareheva saññāyate.

Sithiladhanitādiakkharavipattiyaṃ hi atthassa dunnayatā hoti tasmā akkharakosallaṃ
bahūpakāraṃ buddhavacanesu.

Ettha padānipi akkharasannipātarūpattā akkharesve va saṅgayhanti


Tasmā akkharakosallaṃ sampādeyya hitatthiko
Upaṭṭhahaṃ garuṃ* sammā uṭṭhānadīhi pañcahi.

Tatthādo tāva saddalakkhaṇe vohāraviññāpanatthaṃ saññāvidhānamārabhīyate.


Akkharapādayo ekacattāḷīsaṃ. 2-2.

Akkharā, api ādayo, ekacattāḷīsaṃ te ca kho jinavacanānurūpā akārādayo niggahītantā
ekacattāḷīsamattā vaṇṇā paccekaṃ akkharā nāma honti. Taṃ yathā:-

*Guruṃ' iccapi pāṭho.


[SL Page 010] [\x 10/]
A ā i ī u ū e o - ka kha ga gha ṅa ca cha ja jha ña - ṭa ṭha ḍa ḍha ṇa - ta tha da dha na -
pa pha ba bha ma - ya ra la va sa ha ḷa aṃ iti akkharā.

Nakkharantīti = akkharā a ādi yesaṃ te = ādayo.

Akārādīnamanukkamo panesa ṭhānadikkamasannissito.
Tathā hi ṭhānakaraṇappayatanehi vaṇṇā jāyante.
Tattha cha ṭhānāni kaṇṭha tālu muddha danta oṭṭha nāsikāvasena.

Tattha avaṇṇakavaggabhakārā kaṇṭhajā.
Ivaṇṇacavaggayakārā tālujā.
avaggarakāraḷakārā muddhajā.
Tavaggalakārasakārā dantajā.
Uvaṇṇapavaggā oṭṭhajā.
Ekāro kaṇṭhatālujo.
Okāro kaṇṭhoṭṭhajo
Vakāro dantoṭṭhajo.
Niggahītaṃ nāsikaṭṭhānajaṃ.
Ṅañaṇanamā sakaṭṭhānanāsikaṭṭhānajāti.

Hakāraṃ pañcameheva antaṭṭhāhi ca saṃyutaṃ,
Orasanti vadantettha kaṇṭhajaṃ tadasaṃyutaṃ.

Karaṇaṃ-jivhāmajjhaṃ tālujānaṃ. Jivhopaggaṃ muddhajānaṃ. Jivhaggaṃ dantajānaṃ. Sesā
sakaṭṭhānakaraṇā.

Payatanaṃ saṃvutādikaraṇaviseso. Saṃvutamakārassa vivaṭaṃ sarānaṃ sakārahakārānañca.
Phuṭṭhaṃ vaggānaṃ. Īsamphuṭṭhaṃ yaralavānanti.

Evaṃ ṭhānakaraṇappayatanasutikālabhinnesu akkharesu sarā nissayā, itare nissitā tattha:-

Nissayādo sarā vuttā byañjanā nissitā tato, vaggekajā bahuttādo tato ṭhānalahukkamā.

Vuttañca:-

"Pañcannaṃ pana ṭhānānaṃ paṭipāṭivasāpi ca,
Nissayādippabhedehi vutto tesamanukkamo"ti.

Ekenādhikā cattāḷīsaṃ = ekacattāḷīsaṃ.
Etena gaṇanaparicchedena-

Adhikakkharavantāni ekatāḷīsato ito,
Na buddhavacanānīti dīpetācariyāsabho.


[SL Page 011] [\x 11/]
Saññāvidhānaṃ
Apiggaṇaṃ heṭṭhā vuttānaṃ apekkhākaraṇatthaṃ.


Tatthodantā sarā aṭṭha. 3-3
Tattha tesu akkharesu akārādisu okārantā aṭṭha akkharā sarā sāma honti. Taṃ yathā:-

A ā i ī u ū e o iti sarā.

O anto yesante = odantā. Dakāro saṇdhijo. Saranti gacchantīti = sarā. Byañjane sārentītipi
= sarā.
Tattheti vattate.


Lahumattā tayo rassā. 4-4

Tattha aṭṭhasu sarase lahumattā tayo sarā rassā nāma honti. Taṃ yathā:-

A i u iti rassā. Lahukā mattā pamāṇaṃ yesaṃ te = lahumattā. Mattāsaddo cettha
accharāsaṅghātaakkhinimīlanasaṅkhātaṃ kālaṃ vadati. Tāya mattāya ekamattā rassā.
Dvimattā dīghā. Addhamattā vyañjanā.

Lahuggahaṇaṃ chaṇdasi diyaḍḍhamattassāpi gahaṇatthaṃ. Rassakālayogato
rassā-rassakālavanto vā.

Sara-rassaggahaṇāni ca vattante.


Aññe dīghā. 5-5.

Tattha aṭṭhasu saresu rassehi aññe dvimattā pañca sarā dīghānāma honti taṃ yathā:-

Ā ī ū e o iti dīghā.

Aññaggahaṇaṃ rassehi avasiṭṭhasare* saṅghaṇhanatthaṃ. Dīghakālayuttā tabbanto vā
dīghā.

Kvaci saṃyogapubbā ekārokārā rassā iva vuccante.
Yathā-ettha, seyyo, oṭṭho, sotthi.

Kvaciti kiṃ? Mañce tvaṃ nikhaṇaṃ vane, putto tyāhaṃ mahārāja.


Dumhi garu . 6-604.

Dvinnaṃ samūho = du tasmiṃ dumhi. Saṃyogabhūte akkhare pare yo pubbo rassakkharo so
garusañño hoti.

* 'Avasiṭṭhaniyaḍḍhamattikānampi' pā. "Guru" pā.

[SL Page 012] [\x 12/]

Yathā - datvā, hitvā, hutvā.
Garūti vattate.


Dīgho ca. 7-605.

Dīgho ca saro garusañño hoti.
Yathā - nāvā, nadī, vadhū, dve, tayo.
Garukato añño lahukoti veditabbo.


Sesā byañjanā. 8-6.

hapetvā aṭṭha sare sesā aḍḍhamattā akkharā kakārādayo niggahītantā tettiṃsa byañjanā
nāma honti.
Vuttehi aññe sesā.
Byañjiyati etehi atthoti = byañjanā. Taṃ yathā:-
Ka kha ga gha ṅa - ca cha ja jha ña - ṭa ṭha ḍa ḍha ṇa - ta tha da dha na - pa pha pa bha
ma - ya ra la va - sa ha ḷa aṃ iti byañjanāti.
Kakārādisvakāro uccāraṇattho.
Byañjanāti vattate.

Vaggā pañcapañcaso mantā. 9-7.

Tesaṃ kho byañjanānaṃ kakārādayo makārantā pañcavīsati byañjanā pañcapañcavibhāgena
vaggā nāma honti. Taṃ yathā:-

Ka kha ga gha ṅa - ca cha ja jha ña - ṭa ṭha ḍa ḍha ṇa - ta tha da dha na - pa pha ba bha
ma iti vaggā.

Te pana paṭhamakkharavasena kavaggacavaggādivohāraṃ gatā. Vaggoti samūho. Tattha
pañcapañcavibhāgenāti vā pañca pañca etesamatthīti vā = pañcapañcaso. Mo anto yesaṃ te
= mantā.


Aṃ iti niggahītaṃ. 10-8.

Akāro uccāraṇattho. Itisaddo anantaracuttanidassanattho. Aṃ iti yaṃ akārato paraṃ vuttaṃ
biṇdu taṃ niggahītaṃ nāma hoti.

Rassasaraṃ nissāya gayhati, karaṇaṃ niggahetvā gayhatīti vā = niggahītaṃ.

Karaṇaṃ niggahetvāna mukhenāvivaṭena yaṃ,
Vuccate niggahītanti vuttaṃ biṇdu sarānugaṃ.


[SL Page 013] [\x 13/]
Sarasaṇdhi
Idha avuttānaṃ parasamaññānampi payojane sati gahaṇatthaṃ paribhāsamāha.


Parasamaññā payoge. 11-9.

Yā ca pana parasmiṃ sakkatagatthe paresaṃ veyyākaraṇānaṃ vā samaññā
ghosāghosalopasavaṇṇasaṃyogaliṅgādikā* taṃ payoge sati etthipi payujjante.

Parasmiṃ paresaṃ vā samaññā = parasamaññā. Payuñjanaṃ = payogo viniyogo. Tattha
vaggānaṃ paṭhamadutiyakkharā sakāro ca aghosā. Vaggānaṃ tatiyacatutthapañcamā ya ra
la va ha ḷā cāti ekavīsati ghosā nāma.

Ettha ca vaggānaṃ dutiyacatutthā dhanitātipi vuccanti, itare sithilāti vuccanti.

Vināso lopo. Rassasarā sakadīghehi aññamaññaṃ savaṇṇā nāma, ye sarūpātipi vuccanti.
Sarānantaritāni byañjanāni saṃyogo.
Dhātuppaccayavibhattivajjitamatthavalliṅgaṃ.
Vibhattyantaṃ padaṃ - iccevamādi.

Iti saññāvidhānaṃ niṭṭhitaṃ.

Atha sarasaṇdhi vuccate.

Loka-aggapuggalo, paññā-iṇdriyaṃ, tīṇi-imāni, no hi-etaṃ, bhikkhunī-ovādo,
mātu-upaṭṭhānaṃ, sametu-āyasmā, abhibhū-āyatanaṃ, dhanamme-atthi, sabbe-eva, tayo-assu
dhammā, asanto-ettha na dissanti itīdha:-

Sarādisaññāyaṃ sabbattha saṇdhikaraṇaṭṭhāne byañjanaviyojanatthaṃ paribhāsamāha.


Pubbamadhoṭhitamassaraṃ sarena viyojaye. 12-10

Sarenāti nissakke karaṇavacanaṃ, saha yoge vā. Saṇdhitabbe sarasahitaṃ
pubbavyañjanamanatikkamanto adhoṭhita

* "Ghosāghosalopasavaṇṇāsavaṇṇasaṃyogaliṅgādikā"tipi pāṭho.


[SL Page 014] [\x 14/]

Massarañca katvā sarato viyojayeti sarato vyañjanaṃ viyojetabbaṃ.
Ettha assaraggahaṇasāmatthiyena byañjananti laṅaṃ.


Sarā sare lopaṃ. 13-12

Sarā kho sabbepi sare pare ṭhite lopaṃ papponti.

Lopoti adassanaṃ anuccāraṇaṃ. Ettha sarāti kāriyiniddeso. Bahuvacanaṃ panettha ekekasmiṃ
pare sabbalopañāpanatthaṃ. Sareti nimittaniddeso. Nimittasattamī cāyaṃ.
Nimittopādānasāmatthiyato vaṇṇakālavyavadhāne sati saṇdhi kāriyaṃ na bhavati. Lopanti
kāriyaniddeso. Idampana suttaṃ upari paralopavidhānato pubbalopavidhānanti daṭṭhabbaṃ.
Evaṃ sabbattha sattamīniddese pubbasseva vidhi parassāvidhāne satīti veditabbaṃ.

Assaraṃ adhoṭhitanti ca vattate.
Siliṭṭhakathane paribhāsamāha.


Naye paraṃ yutte. 14-11.

Sararahitaṃ kho byañjanamadhoṭhitaṃ parakkharaṃ naye yutte ṭhāneti, paranayanaṃ
kātabbaṃ. Ettha yuttaggahaṇaṃ niggahīta nisedhanatthaṃ. Tena akkocchi maṃ avadhi manti
ādisu paranayana saṇdeho na hoti.

Lokaggapuggalo, paññiṇdriyaṃ, tīṇimāni, nohetaṃ, bhikkhunovādo, mātupaṭṭhānaṃ,
sametāyasmā, abhibhāyatanaṃ, dhanammatthi, sabbeva, tayassu dhammā, asantettha na
dissanti.

Yassa-idāni, saññā-iti, chāyā-iva, iti-api, assamaṇī-asi, cakkhu-iṇdriyaṃ, akataññŚ-asi,
ākāse-iva, te-api, caṇde-ahaṃ, so-ahaṃ, cattāro-ime, vasalo-iti, moggallāno-āsi bījako,
kathā-eva kā, pāto-evātīdha pubbalope sampatte:-

Sare ti adhikāro. Idha pana "atthavasā vibhattivipariṇāmo"ti katvā saro-sarambhā-lopanti ca
vattamāne:-


Vā paro asarūpā. 15-13.

Asamānarūpamhā saramhā paro saro lopaṃ pappoti vā. Samānaṃ rūpaṃ assāti = sarūpo. Na
sarūpo = asarūpo. Asa


[SL Page 015] [\x 15/]

Vaṇṇo. Yasmā pana mariyādāyaṃ abhividhimhi ca vattamāno āupasaggo viya vāsaddo
dvidhā vattate, katthaci vikappe katthaci yathā vavatthitarūpapariggahe ca. Idha pana
pacchime tato niccamaniccamasantañca vidhimettha vāsaddo dīpeti.

Naye paraṃ yutteti paraṃ netabbaṃ.

Yassadāni, yassidāni, saññāti, saññāiti, chāyāva, chāyā iva, itipi, iccapi, assamaṇīsi,
assamaṇī asi.

Cakkhuṇdriyamiti niccaṃ.

AkataññŚsi, akataññŚ asi, ākāseva, ākāse iva, tepi, te api vaṇdehaṃ, vaṇde ahaṃ, sohaṃ, so
ahaṃ, cattārome, cattāro ime, vasaloti, vasalo iti, moggallānosi bījako, moggallāno āsi bījako,
kathāvakā, kathā eva kā, pātova, pāto eva.

Iṇa na bhavati-pañciṇdriyāni, saddhiṇdriyaṃ, sattuttamo, ekūnavīsati, yassete, sugatovādo,
diṭṭhāsavo, diṭṭhogho, cakkhāyatanaṃ, taṃ kutettha labbhā iccādi.

Bhavati ca vavatthitavibhāsayaṃ.

Avaṇṇato sarodānītīvevādiṃ vinā paro,
Na luppataññato dīgho āsyevādivivajjito.

Baṇdhussa-iva, upa-ikkhati, upa-ito, ava-acca, jina-īritaṃ, na-upeti, caṇda-udayo,
yathā-udake itīdha:-

Pubbāvaṇṇasarānaṃ lope kate-

Paro-asarūpeti ca vattate. Tathā ivaṇṇo yannavāti ito ivaṇṇaggahaṇañca
vamodudantānanti ito uggahaṇañca sīhagatiyā idhānuvattetabbaṃ.


Kvācāsavaṇṇaṃ lutte. 16-14.

Ivaṇṇabhūto ukārabhūto ca paro saro asarūpe pubbasare lutte kvaci asavaṇṇaṃ pappoti.

Natthi etesaṃ savaṇṇāti = asavaṇṇā, ekārokārā. Tattha ṭhānāsannavasena
ivaṇṇukārānamekārokārā honti.

Baṇdhusseva, upekkhati, upeto, avecca, jineritaṃ, nopeti, caṇdodayo, yathodake.

Kvacīti kiṃ? Tatirame, yassiṇdriyāni, mahiddhiko, sabbītiyo, tenupasaṅkami, lokuttamo.

[SL Page 016] [\x 16/]

Lutteti kiṃ? Dasa ime dhammā, yathā idaṃ, kusalassa upasampadā.

Asarūpeti kiṃ? Cattārimāni, mātupaṭṭhānaṃ. Ettha ca satipi heṭṭhā cāggahaṇe
kvaciggahaṇakaraṇato avaṇṇe eva lutte idha vuttavidhi hotīti daṭṭhabbaṃ.

Tato idha na bhavati diṭṭhupādānaṃ, pañcahupāli, mudiṇdriyaṃ, somissaroti.
Tatra-ayaṃ, buddha-anussati, sa-atthikā, saññavā-assa, tadā-ahaṃ, yāni idha bhūtāni,
gacchāmi iti, ati-ito, kikī-iva, bahu-upakāraṃ, madhu-udakaṃ, su-upadhāritaṃ, yo pi-ayaṃ,
idāni-ahaṃ, sace ayaṃ, appassuto-ayaṃ, itara-itarena, saddhā-idha cittaṃ, kamma upanissayo,
tathā-upamaṃ, ratti-uparato, dvi-upasamoccatra:-

Pubbasarānaṃ lope kate-
Kvacīti adhikāro. Paro-lutteti ca vattate.


Dīghaṃ 17-15.

Saro kho paro pubbasare lutte kvaci dīghabhāvaṃ pappotīti ṭhānāsannavasena rassasarānaṃ
savaṇṇadīgho.

Tatrāyaṃ, buddhānussati, sātthikā, saññāvāssa, tadāhaṃ, yānīdhabhūtāni, gacchāmīti, atīto,
kikīca, bahūpakāraṃ, madhūdakaṃ, sūpadhāritaṃ, yopāyaṃ, idānāhaṃ, sacāyaṃ,
appassutāyaṃ, itarītarena, saddhīdha vittaṃ, kammūpanissayo, tathūpamaṃ, rattūparato
vūpasamo.

Kvacīti kiṃ? Aciraṃ vatayaṃ kāyo, dasapi yadimassa tīṇimāni, pañcasupādānakkhaṇdhesu,
tassattho, pañcaṅgiko, muniṇdo, satindriyaṃ, lahuṭṭhānaṃ, gacchāmahaṃ, tatiradaṃ,
pañcahupāli, natthaññaṃ.

Lutteti kiṃ? Yathā ayaṃ, nimi iva rājā, kikī iva, su upadhāritaṃ.

Lokassa-iti, deva-iti, vi-atipatanti, vi-atināmenti, saṅghāṭi-api, jīvitahetu-api, vijju-iva,
kiṃsu-idha cittaṃ, sādhu-itītidha:-

Parasarānaṃ lope kate-
Lutte dīghanti ca vattate.


Pubbo ca. 18-16.

Pubbo ca saro parasare lutte kvaci dīghā pappoti.


[SL Page 017] [\x 17/]

Caggahaṇaṃ dīghaggahaṇānukaḍḍhanatthaṃ. Taṃ "cānukaḍḍhitamuttaratra nānuvattate"ti
ñāpanatthaṃ.

Lokassāti, devāti, vītipatanti, vītināmenti, saṃghāṭipi, jīvitahetūpi, vijjūva, kiṃsūdha cittaṃ,
sādhūti.

Kvacīti kiṃ? Yassadāni, itissa, idānipi, cakkhuṇdriyaṃ, kinnumāva.

Adhigato kho me-ayaṃ dhammo, putto te- ahaṃ, te-assa pahīnā, pabbate-ahaṃ, ye-assa
itīdha:-

Pubbalope sampatte
Yamedantassādeso. 19-17.

Ekārassa padantabhūtassa ṭhāne sare pare kvaci yakārā deso hoti.

Akāre temeyesaddādissevāyaṃ vidhi. Yanti yaṃ rūpaṃ. E eva anto = edanto. Ādesiṭṭhāne
ādissatīti = ādeso. Vyañjaneti adhikicca dīghanti dīgho.

Adhigato kho myāyaṃ dhammo, puttotyāhaṃ, tyāssa pahīnā, pabbatāyāhaṃ, yyāssa.

Kvacīti kiṃ? Tenāgataṃ, puttāmatthi.

Antaggahaṇaṃ kiṃ? Dhammacakkaṃ pavattento, damento cittaṃ.

Yāvatako-assa kāyo, tāvatako-assa vyāmo, ko-attho, atha kho-assa, ahaṃ kho-ajja, yo-ayaṃ,
so-assa, so eva, yato-adhikaraṇaṃ, anu-addhamāsaṃ, anu-eti, su-āgataṃ, su-ākāro, du-ākāro,
cakkhu-āpāthaṃ, bahu-ābādho, pātu-akāsi, na tu-evātīdha:-


Vamodudantānaṃ. 20-18.

Okārukārānamantabhūtānaṃ sare pare kvaci vakāradeso hoti.
Ka kha ya ta saddādi okārassedaṃ gahaṇaṃ.

Yāvatakvassa kāyo, tāvatakvassa vyāmo, kvattho, atha khavassa, ahaṃ khavajja, yavāyaṃ,
svassa, sveva, yatvādhikaraṇaṃ, aṇvaddhamāsaṃ, aṇveti, svāgataṃ, svākāro, dvākāro,
cakkhavāpāthaṃ, bavhābādho, pātvākāsi, na tveva.


[SL Page 018] [\x 18/]

Kvaciti kiṃ? Ko attho, atha kho aññatarā, yohaṃ, so yaṃ, cattārome, sāgataṃ, sādhāvuso,
hotūti.

Antaggahaṇaṃ kiṃ? Savanīyaṃ viravantiṃ.

Paṭisatthāravutti-assa, sabbavitti-anubhūyato, vi-añjanaṃ, vi-ākato itīdha:-

Idha maṇḍūkagatiyā asarūpeti vattate.


Ivaṇṇo yannavā. 21-21.

Ivaṇṇo asarūpe sare pare yakāraṃ pappoti navā. I eva vaṇṇo = ivaṇṇo. Navāsaddo
kvacisaddapariyāyo.
Paṭisaṇthāravuttyassa, sabbacittyanubhūyato, vyañjanaṃ, vyākato.

Navāti kiṃ? Pañcahaṅgehi, tāni attani, gacchāmahaṃ, muttacāgī, anuddhato.

Asarūpeti kiṃ? Iti hidaṃ, aggīva, atthīti.

Ati-antaṃ, ati-odāti, pati-ayo, pati-āharati, pati-eti, iti-assa, iti-etaṃ, iti-ādi itīdha:-

Ivaṇṇo yannavāti yakārādese sampatte-

Sabbo canti. 22-19.

Atipatiitīnaṃ tisaddassedaṃ gahaṇaṃ.

Sabbo ti icceso tisaddo sare pare kvaci vakāraṃ pappoti.

Tīti niddesato akatayakārassevāyaṃ vidhi. Itarathā kvaviggahaṇassa ca,atissa cantassā ti
suttassa ca nirattha katā siyā. Para dvehāvo ṭhāneti ñcittaṃ.
Accantaṃ, accodātā, paccayo, paccāharati, pacceti, iccassa, iccetaṃ iccādi.

Kvaciti kiṃ? Itissa, iti ākaṅkhamānena.

Te na vā ivaṇṇeti ito na ivaṇṇeti ca vattate.


Atissa cantassa. 23-47.

Ati iccetassa antabhūtassa tisaddassa ivaṇṇe pare sabbo cantīti vuttarūpaṃ na hoti. Atissāti
atiupasaggānukaraṇametaṃ. Tenevettha vibhattilopābhāvo.


[SL Page 019] [\x 19/]

Ettha ca antasaddo saddavidhinisedhappakaraṇato atisaddantabhūtaṃ tisaddameva vadati,
na ivaṇṇanti daṭṭhabbaṃ. Itarathā idaṃ suttameva niratthakaṃ siyā.

Ivaṇṇo yannavātidha asarūpādhikārato,
Ivaṇṇassa sarūpasmiṃ yādeso ca na sambhave.
Cakāronuttasamuccayattho. Tena itipatīnaṃ tisaddassa ca na hoti.

Ati-isigaṇo atisigaṇo. Evaṃ-atīto, atirītaṃ, itīti, itīdaṃ, patīto.
Abhi-akkhānaṃ, abhi-uggato, abhi-okāso itīdha:-
Yakāre sampatte-
Sareti vattate.


Abbho abhi. 24-44.

Abhi iccetassa sabbassa sare pare abbhādeso hoti.
Abhīti paṭhamantassa vuttiyaṃ chaṭṭhiyojanaṃ,
Ādesāpekkhato vuttaṃ ammoti ādike viya.

Pubbasaralopo.

Abbhakkhānaṃ, abbhuggato, abbhokāso.
Adhi-agamā, adhi-upagato, adhi-ogahetvātīdha:-


Ajjho adhi. 25-45.

Adhi iccetassa sabbassa sare pare ajjhādeso hoti. Ajjhagamā, ajjhupagato, ajjhogahetvā.
Abhi-ijjhitaṃ, adhi-īritaṃ itīdha:-
Abbho abhi-ajjho adhīti ca vattate.

Te na vā ivaṇṇe. 26-46.

Te ca kho abhi adhi iccate upasaggā ivaṇṇe pare abbho ajjho iti vuttarūpā na honti vā.
Saralopaparanayanāni. Abhijjhitaṃ, adhīritaṃ,

Vāti kiṃ? Abbhīritaṃ, ajjhiṇamutto, ajjhiṭṭho.
Ekamidha-ahantidha:-


Do dhassa ca. 27-20.

Dha iccetassa sare pare jhaci dakāro hoti. Ekasaddato parassa idhassa dhakārassevāyaṃ.
Saralopadīghā.

Ekamidāhaṃ.


[SL Page 020] [\x 20/]

Kvacīti kiṃ? Idheva.
Vasaddena kvaci sādhussa dhassa hakāro yathā:
Sādhu-dassanaṃ, sāhudassanaṃ.
Yathā-eva, tathā-evātīdha:-

Navāti vattate sarambhāti ca.


Evādissari pubbo ca rasso. 28-22.

Yathātathādvayaparassedaṃ gahaṇaṃ. Dīghasaramhā parassa evasaddādibhūtassa ekārassa
rikāro hoti, pubbo ca saro rasso hoti navā.

Yathariva, tathariva.
Navāti kiṃ? Yatheva, tatheva.

Ti antaṃ, ti-addhaṃ, aggi-agāre, sattamī-atthe, pañcamī-antaṃ, du-aṅgikaṃ, bhikkhu-āsane,
puthu-āsane, sayambhu-āsane itīdha:-

Yavādesesu sampattese-
Saññāti vattate.


Ivaṇṇuvaṇṇājjhalā. 29-58.

Ivaṇṇuvaṇṇā iccete yathākkamaṃ jhalasaññā honti. Vaṇṇaggahaṇaṃ
savaṇṇaggahaṇatthaṃ.

Jhalasaññā pasaññā ca liṅgantaṃ na nissitā,
Akhyāte liṅgamajjhe va dviliṅgante ca dassanā.


Jhālānamiyuvā sare vā. 30-70.

Jha la iccetesaṃ iya uva iccete ādesā honti vā sare pare. Saralopo.

Tiyantaṃ, tiyaddhaṃ. Dīgho. Aggiyāgāre, sattamiyatthe. Pañcamiyantanti. Ettha mahāvuttinā
yakāragame rassattaṃ.

Duvaṅgikaṃ, bhikkhuvāsane, puthūvāsane, sayambhūvāsane.
Vāti kiṃ? Aggyāgāre, bhikkhū āsane nisīdati.
Go-ajinaṃ, go-eḷakaṃ itīdha:-

Go avo samāseti ca vattate.

[SL Page 021] [\x 21/]

O sare ca. 31-78.

Go iccatassa okārassa sare pare avādeso hoti samāse. Vasaddaggahaṇena uvaṇṇassa
uvaavādesā ca.

Yathā-bhūvi, pasavo, gavājīnaṃ, gaveḷakaṃ.
Putha - evātīdha:-


Go sare puthassāgamo kvaci. 32-42.

Putha iccetassa nipātassa ante kvaci gakārāgamo hoti sare pare.

Āgacchatīti = āgamo. Asantuppatti āgamo. Ettha ca sareti nimittāsannavasena puthassanteti
labbhati.

Puthageva, puthaeva.
Pā evātīdha:-

Sare go āgamo kvacīti ca vattate.


Pāssa canto rasso. 33-43.

Pā iccetassa ante sare pare kvaci gakārāgamo hoti, pāssa anto ca saro rasso hoti.

Pageva vuttyassa, pāeva

Vā-sareti ca vattate.


Yavamadanataralā cāgamā. 34-35.

Sare pare yakārādayo aṭṭha āgamā honti vā.

Casaddena gakārāgamo ca. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo tattha yakārāgamo yathādito
ikārevādisu.

Yathā-idaṃ yathayidaṃ.

Vyañjaneti adhikicca rassanti rassattaṃ.

Yathā idaṃ vā, yathā eva, yathāyeva, yatheva, evaṃ māyidaṃ, mā yeva, taṃyidaṃ, taṃyeva,
nayidaṃ, nayimassa, nayidha, chayimāni, navayime dhammā, buddhānaṃyeva, saddhiṃyeva,
bodhiyāyeva, paṭhavīyeva dhātu, tesuyeva, teyeva, soyeva, pāṭiyekkaṃ.

Tathā sare vipariyādito ca.


[SL Page 022] [\x 22/]

Vi-añjanā, viyañjanā, vyañjanā vā. Evaṃ viyākāsi, vyākāsi, pari antaṃ, pariyantaṃ, evaṃ
variyādānaṃ, pariyuṭṭhānaṃ, pariyesati. Pariyosānamiti niccaṃ.

Ni-ayogo, niyāyogo idha na bhavati parikkhako.

Vakāro tisaddādito avaṇṇukāresu.

Ti-aṅgulaṃ, kivaṅgulaṃ. Evaṃ tivaṅgikaṃ, bhuvādayo, migībhantā vudikkhati, pavuccati,
pāguññavujutā.

Makāro lahuppabhūtito sare chaṇdānurakkhaṇādimhi.
Lahu essati, lahumessati evaṃ garumessati, idhamāhu.

Kena te idhamijjhati, bhadro kasāmiva, ākāsemabhipūjayi, ekamekassa, yenamidhekacce,
hāyatimeva, hotumeva.

Dakāro uupasaggā sakiṃ kiñci sammā yāva tāva puna yatetattasādīhi. Uupasaggato niccaṃ.

U aggo, udaggo. Evaṃ udayo, udapādi, udāhaṭaṃ, udito, udīritaṃ, udeti.

Nipātato: sakiṃ-eva sakideva. Evaṃ sakadāgāmi.

Mahāvuttisuttena ikārassa akāro.

Tathā kenacideva, kiñcideva, kismideva, kocideva. Sammā-attho, sammadattho. Rassattaṃ.

Evaṃ sammadakkhāto. Sammadaññā vimuttānaṃ, sammadeva, yāvadatthaṃ, yāvadicchitaṃ,
yāvadeva, tāvadeva, punadeva.

Nāmato: yadatthaṃ, yadanantaraṃ, tadanantaraṃ, tadaṅgavimutti, etadatthaṃ, attadatthaṃ,
sadatthapasuto siyā.

Yatetattasehi samāseyeva. Ādisaddena - aññadatthu, manasādaññā vimuttānaṃ, bahudeva
rattiṃ, ahudeva bhayaṃ.

Vāti kiṃ? Kenaci attakāmena, sammā aññāya, yāvāhaṃ, tāvāhaṃ, punāparaṃ, attatthaṃ.

Nakāro āyatādimhi. Ito-āyati, itonāyati, cirannāyati.

Takāro yasmātasmājjādito ihaggādimhi. Yasmā-iha, yasmātiha. Evaṃ tasmātiha, ajjatagge.


[SL Page 023] [\x 23/]
Pakatisaṇdhi
Rakāro ni du pātu puna dhi caturādito.

Ni-antaraṃ, nirantaraṃ. Evaṃ nirālayo, niriṇdhano, nirīhakaṃ, niruttaro, nirojaṃ,
nirupaddavaṃ.

Du-atikkamo, duratikkamo. Durāgataṃ, duruttaṃ, pāturahosi, pāturahesuṃ,
punarāgaccheyya, punaruttaṃ, punareva, punareti, dhiratthu, pātarāso.

Catusaddādito: caturaṅgikaṃ, caturārakkhā, caturiddhipādapaṭilābho,
caturoghanittharaṇatthaṃ, bhatturatthe, *vuttiresā, paṭhavīdhāturevesā.

Tathā sarato ivevesu chaṇdānurakkhaṇe

Nakkhattarājāriva tārakānaṃ, vijjurivabbhakūṭe, āraggeriva sāsapo, sāsaporiva āragge,
usabhoriva, sabbhīreva samāsetha. Vāti kiṃ? Dvādhiṭṭhitaṃ, pātvākāsi, punapi.

Lakāro cha sa saṅkhyāhi. Laḷānamaviseso.

Cha-abhiññā, chaḷabhiññā. Chaḷaṅgaṃ, chaḷāsīti, chaḷaṃsā, saḷāyatanaṃ. Vāti kiṃ? Cha
abhiññā.

Iti sarasaṇdhividhānaṃ niṭṭhitaṃ.

Atha sarānameva saṇdhikāriye sampatte pakatibhāvo vuccate. Sarā pakatīti ca vattate.


Sare kvaci. 35-24.

Sarā kho sabbepi sare pare kvaci chaṇdabhedāsukhuccāraṇaṭṭhāne saṇdhicchārahitaṭṭhāne
ca pakatirūpā honti-na lopādesa vikāramāpajjanteti attho.

Tattha pakatiṭṭhānaṃ nāma ālapanantānītismimacchaṇdānurakkhaṇe, asamāse
padantadīghā ca, ikārukārā ca nāmapadantātītakirayādimhīti evamādi.

* Kesuci potthakesu- "bhataturatthe" ti na dissati. "Cāturante" ti dissate.


[SL Page 024] [\x 24/]

Ālapanantesu tāva: katamā cānaṇda aniccasaññā, katamācānaṇda ādīnavasaññā, sāriputta
idhekacco, ehi sīvakauṭṭhehi, upāsakā idhekacco, bhoti ayye, bhikkhu arogaṃ tacasīlaṃ,
siñca bhikkhu imaṃ nāvaṃ, bhikkhave evaṃ vadāmi, pañcime gahapatayo ānisaṃsā
iccevamādisu pakatibhāvā pubbasaralopayavādesādayo na honti.

Kvaviggahaṇena itismiṃ chaṇdānurakkhaṇe ca saṇdhi hoti. Yathā:sakkā devīti, namo te
buddhavīratthu

Sareti kiṃ? Sādhu mahārājāti, evaṃ kira bhikkhūti.
Asamāse padantadīghesu-āyasmā ānaṇdo gāthā abhāsi, devā ābhassarā yathā, tevijjā
iddhippattā ca bhagavā uṭṭhāyāsanā, bhagavā etadavoca, abhivādetvā ekamantaṃ aṭṭhāsi,
gantvā olokento, bhutavādī atthavādī, yaṃ itthi arahaṃassa, sāmavatī āha, pāpakārī
ubhayattha tappati, nadī ottharati, ye te bhikkhū appicchā, bhikkhū āmantesi, bhikkhū
ujjhāyiṃsu, bhikkhū evamāhaṃsu, imasmiṃ gāme ārakkhakā, sabbe ime, katame ekādasa,
gambhīre odakantike, appamādo amatapadaṃ, saṅgho āgacchati, ko imaṃ paṭhaviṃ vicessati,
āloko udapādi, eko ekāya, cattāro oghā.

Nipātesu hi-are ahampi sace imassa kāyassa, no abhikkamo, aho acchariyo, atho antova,
atha kho āyasmā, atho oṭṭhavacittakā, tato āmantayī saṇthā.

Kvaviggahaṇena akāraitīvecetthādisu saṇdhīpi.

Yathā:-āgatattha, āgatamha, katamassa cattāro, appassutā yaṃ puriso, itthīti,camarīva,
sabbeva tassa, sve va, eseva nayo, parisuddhetthāyasmanto, nettha, taṃ kutettha labbhā,
samesa brāhmaṇa, tathūpamaṃ, yathāha.

Asamāsetī kiṃ? - Jivhāyatanaṃ, avijjogho, itthiṇdriyaṃ, abhibhāyatanaṃ, bhayatupaṭṭhānaṃ.

Acchāṇdānurakkhaṇeti kiṃ? Saddhīdha vittaṃ purisassa seṭṭhaṃ, somissaro.

Nāmapadantaikārukāresu:- gāthāhi ajjhabhāsi, pupphāni āhariṃsu, satthu adāsi.


[SL Page 025] [\x 25/]
Byañjanasaṇdhi
Kvati kicīṃ? Manasākāsi


Sarā pakati byañjane. 36-23

Sarā kho byañjane pare pakatirūpā hontīti yebhuyyena dīgharassalopehi vikārābhāvo yathā:
accayo, paccayo, bhāsati vā, karoti vā, vedanākkhaṇdho, bhāgyavā, bhadrokasāmiva, dīyati,
tuṇhībhūto, so dhammaṃ deseti.

Iti pakatisaṇdhividhānaṃ niṭṭhitaṃ
Atha byañjanasaṇdhi vuccate.

Byañjaneti adhikāro. Sarā kvacīti ca vattate.


Dīghaṃ. 37-25.

Sarā kho byañjane pare kvaci dīghaṃ pappontīti
suttasukhuccāraṇachaṇdānurakkhaṇaṭṭhānesu dīgho.

Tyassa pahīnā, tyāssa pahīnā, svassa, svāssa, madhuvamaññati bālo, madhuvā maññati
bālo. Tathā-evaṃ gāme municare, khantīparamaṃ tapo titikkhā, na maṅkū bhavissāmi,
svākkhāto, yvāyaṃ, svāhaṃ, kāmato jāyatī soko, kāmato jāyatī bhayaṃ, sakko ujū ca sūjū ca,
anupaghāto, dūrakkhaṃ, dūramaṃ, dūbharatā.

Kvacīti kiṃ? Tyajja, svassa, patilīyati.

Yiṭṭhaṃ vā-hutaṃ vā-loke, yadi vā sāvake, puggalā dhammadasā te, bhovādī nāma so hoti,
yathābhāvi guṇena so itīdha:-
Pubbasmiṃyevādhikāro.


Rassaṃ. 38-26.

Sarā kho byañjane pare kvaci rassaṃ pappontīti chaṇdānurakkhaṇe āgame saṃyoge ca
rassattaṃ.

Chaṇdānurakkhaṇe tāva yiṭṭhaṃva hutaṃva loke, yadiva sāvake, puggala dhammadasā te,
bhovādi nāma so hoti, yathābhāviguṇena so.


[SL Page 026] [\x 26/]

Āgame-yathayidaṃ, sammadakkhāto.
Saṃyogo-parā kamo, parakkamo, ā sādo, assādo, evaṃ taṇhakkhayo, jhānapaṭilābhimhi,
vasimhi, thullaccayo.

Kvacīti kiṃ? Māyidaṃ, manasādaññā vimuttānaṃ, yathākkamaṃ, ākhyātikaṃ, dīyyati,
sūyyati.

Eso-kho byantikāhiti, so-gacchaṃ na nivattati ityatra: tasmiṃyevādhikāro.


Lopañca tatrākāro. 39-27.

Sarā kho byañjane pare kvaci lopaṃ papponti, tatra lutte ṭhāne akārāgamo ca hoti.
Etatasaddantokārassevāyaṃ lopo.

Esa kho byantikāhiti, sa gacchaṃ na nivattatī. Evaṃ esadhammo, esa pattosi, sa muni, sa
sīlavā.

Kvacīti kiṃ? Eso dhammo, so muni, so sīlavā.

Casaddena etasaddantassa sare parepi kvaci yathā:- esa attho, esa ābhogo, esa idāni.

Vipariṇāmena saramhā byañjanassāti ca vattamāne-


Para dvehāvo ṭhāne. 40-28

Sarambhā parassa byañjanassa dvebhāvo hoti ṭhāne. Dvinnaṃ bhāvo = dvibhāvo, so eva =
dvehāvo. Ettha ca ṭhānaṃ nāma rassākārato paraṃ pa pati paṭi kamu kusa kudha kī gaha
juta ñā si su sambha sara sasādīnamādibyañjanaṃ dvibhāvaṃ. Tika taya tiṃsa vatādī namādi
ca-vatu vaṭu disādīnamantañca-u du ni upasagga ta catucha santasaddādesasādiparañca -
apadantānākāradighato yakārā di ca.

Yavataṃ talanādīnamādeso ca sayādinaṃ,
Saha dhātvantayādeso sīsakāro tapādito.

Chaṇdānurakkhaṇe ca-ghara jhe dhaṃsu bhamādinamādi ca. Rassākārato
vaggacatutthadutiyā iccevamādi.

Tattha pa-pati-paṭisu tāva:-
Idha-pamādo, idhappamādo. Evaṃ appamādo, vippayutto, suppasanno. Sammā-padhānaṃ,
sammappadhānaṃ, rassattaṃ appativattiyo, adhipatippaccayo, suppatiṭṭhito, appaṭipuggalo,
vippaṭisāro, suppaṭipatti.


[SL Page 027] [\x 27/]

Kamādidhātusu-pakkamo, paṭikkamo, hetukkamo ā-kamati akkamati.

Evaṃ parakkamati, yathākkamaṃ.

Pakkosati, paṭikkosati, anukkosati. Ā-kosati, akkosati.

Akkuddho, atikkodho.

Dhanakkīto, vikkayo, anukkayo.

Paggaho, viggaho, anuggaho, chaṇdaggāho, diṭṭhiggāho.
Pajjoto, vijjotati, ujjoto.

KataññŚ, viññŚ, paññāṇaṃ, viññāṇaṃ, anuññāsamā ñā, samaññā.

Avassayo, nissayo, samussayo.
Appassuto, vissuto, bahussuto. Ā savā assavā.
Passambhanto, vissambhati.

Aṭṭasaro, vissarati, anussarati, anussati.
Passasanto, vissasanto, muhussasanto. Āsāso assāso.

Avassajento, vissajjento, abhikkantataro, pariccajanto, upaddavo, upakkiliṭṭho, mittadduno,
āyabbayo, abyabbahi iccādi.

Sarambhāti kiṃ? Sampayutto, sampatijāto, sampaṭicchanaṃ, saṅkanto, saṅgaho.

hāneti kiṃ? Mā ca pamādo, patigaṇhāti, vacīpakopaṃ rakkheyya, ye pamattā yathā matā,
manopakopaṃ rakkheyya, idha modati pecca modati.

Tikādisu-kusalattikaṃ, pītittikaṃ, hetuttikaṃ, vedanattikaṃ.

Lokattayaṃ, bodhittayaṃ, vatthuttayaṃ.
Ekattiṃsa, dvattiṃsa, catuttiṃsa.

Sīlabbataṃ, subbato, sappītiko, samannāgato, punappunaṃ iccādi.

Vatu vaṭu disādīnamatte yathā:-vattati, vaṭṭati, dassanaṃ, phasso iccādi.


[SL Page 028] [\x 28/]

U du ni upasaggādiparesu:-u-kaṃso ukkaṃso, u-taṃso uttaṃso.
Du-karaṃ dukkaraṃ.

Ni-kaṃkho nikkaṃkho. Evaṃ uggataṃ, duccaritaṃ, nijjitaṃ, ucchaṅgaṃ, uṇṇamati, duttaro,
niddaro, uṇṇato, duppañño, dubbalo, nimmalo, uyyutto, dullabho, nibbatto, ussāho,
dussaho, nissāro.

Tathā-takkaro, tajjo, tanninno, tappabhavo, tammayo.

Catukkaṃ, catuddisaṃ, catuppādo, catubbidhaṃ, catussālaṃ.
Chakkaṃ, channavuti, chappadiko, chabbassāni.
Sakkāro, sagguṇo, saddiṭṭhi, sappuriso, mahabbalo.

hāneti kiṃ? Nikāyo, nidānaṃ, nivāso, tato, catuvīsati, chasaṭṭhi.

Yakārādimhi - nīyyati, suyyati. Abhibhuyyati, viceyya, vineyya, ceyyaṃ, neyyaṃ, seyyo,
jeyyo, veyyākaraṇo.

Ādisaddena-etto, ettāvatā.
Anākāraggahaṇaṃ kiṃ? Mālāya, dolāya, samādāya.
hāneti kiṃ upanīyati, sūyati, toyaṃ.
Yavatamādese-

Jāti aṇdho, vi pali-āso, ani-āyo, yadi-evaṃ, api ekacce, api-ekadā ityatra:

Ikārassa ivaṇṇo yannavāti yakāre kate sabbassa so dāmbhi vāti ito maṇḍūkagatiyā vāti
vattate.


Yavataṃ talanadakārānaṃ byañjanāni calañjakārattaṃ. 41-271.

Yakāravantānaṃ talanadakārānaṃ saṃyogabyañjanāni yathākkamaṃ calañjakārattamāpajjante
vā.

Kāraggahaṇaṃ yavataṃ sakāra ka ca ṭa pavaggānaṃ sakāra ka ca ṭa pavaggādesatthaṃ.
Yathā yavataṃ tha dha nakārānaṃ cha jha ñakārā desatthañca. Tato yavatamādesassa anena
dvibhāvo.

Chaccaṇdho, vipallāso, aññāyo, yajjevaṃ, appekacce, appekadā.


[SL Page 029] [\x 29/]
Vāti kiṃ? Paṭisaṇthāravuttyassa, balyaṃ, ālasyaṃ.
Sarambhāti kiṃ? Ñāyo, ākāsānañcāyatanaṃ.
Tapādito sīmhi - tapassī, yasassī.

Chaṇdānurakkhaṇe:-

Na pajjahe, vaṇṇabalaṃ purāṇaṃ, ujjugatesu seyyo, gacchanti suggatinti.

Vaggacatutthadutiyesu pana tasmiṃyevādhikāro.

Para dvebhāvo ṭhāneti ca vattate. Vaggacaturtthadutiyānaṃ sadisavasena vibhāve sampatte
niyamatthamāha:-


Vagge ghosāghosānaṃ tatiyapaṭhamā. 42-29

Sarambhā parabhūtānaṃ vagge ghosāghosānaṃ byañjanānaṃ yathākkamaṃ vagge
tatiyapaṭhamakkharā dvebhāvaṃ gacchanti ṭhāneti ṭhānāsannavasena tabbagge
tatiyapaṭhamāva honti.
Ettha ca sampatte niyamattā ghosāghosaggahaṇena catuttha dutiyāva adhippetā. Itarathā
aniṭṭhappasaṅgato.

Tena kataññŚ, tannayo, tammayoti ādisu pana vagga pañcamānaṃ satipi ghosatte
tatiyappasaṅgo na hoti ṭhānādhikārato vā.

Gharādisu pa u du ni ādi paracatutthesu tāva-pa gharati, paggharati. Evaṃ uggharati,
nigghoso, ugghāṭeti, eso vatajjhānaphalo, paṭhamajjhānaṃ, abhijjhāyati, viddhaṃseti,
uddhaṃsito, uddhāro, niddhāro, niddhano, niddhuto, vibbhanto, ubbhato, samubbhūto,
dubbhikkhaṃ, nibbhayaṃ, tabbhāvo, catuddhā, catubbhi, chaddhā, saddhammo, sabbhūto,
mahaddhano, mahabbhayaṃ.

Yavatamādesādisu bojjhaṅgā, sabbhaṃ, bujjhitabbaṃ, bujjhati.

hāneti kiṃ? Sīlavantassa jhāyino, ye jhānapasutā dhīrā, nidhānaṃ, mahādhanaṃ.
Rassākāraparavaggadutiyesu-pañca khaṇdhā pañcakkhaṇdhā evaṃ rūpakkhaṇdho,
akkhamo, abhikkhaṇaṃ, avikkhepo, jātikkhettaṃ, dhātukkhobho, āyukkhayo. Seta chattaṃ,
setacchattaṃ evaṃ sabbacchannaṃ, bodhicchāyā, jambucchāyā, samucchedo tatra ṭhito
tatraṭhito. Evaṃ thalaṭṭhā, jalaṭṭhaṃ, adhiṭṭhitaṃ, niṭṭhitaṃ, cattāriṭṭhānāni, garuṭṭhāniyo,
samuṭṭhito, sabbatthāmena, yasatthero,

[SL Page 030] [\x 30/]

Yattha, tattha, pattharati, vitthāro, abhitthuto, vitthambhito, anutthunaṃ, catuttho, kuttha,
papphoṭeti, mahapphalaṃ, nipphalaṃ, nitthāro, nipphāro, paripphuseyya, madhupphāṇitaṃ,

Ākārato = ā khāto akkhāto. Evaṃ taṇhakkhayo, āṇakkhettaṃ, saññākkhaṇdho. Ā chādeti
acchādeti.

Evaṃ acchiṇdati, nāvaṭṭhaṃ, attharati, apphoṭeti.

Sarambhāti kiṃ? Saṅkhārā, taṅkhaṇe, sañchannaṃ, taṇṭhānaṃ, sanathuto, tamphalaṃ.

hāneti kiṃ? Pūvakhajjakaṃ, tassa chaviādīni chiṇditvā, yathāṭhitaṃ, kathaṃ, kammaphalaṃ.

Ni kamati, ni patti, ni cayo, ni carati, ni taraṇaṃ iccatra:-

Do dhassa cāti ettha caggahaṇassa bahulatthattā tena caggahaṇena yathāpayogaṃ bahudhā
ādeso siyā.

Yathā:-niupasaggato kamu pada ci cara tarānaṃ paṭhamassa vagga dutiyo. Iminā dvittaṃ.

Nikkhamati, nipphatti, nicchayo, niccharati, nittharaṇaṃ.

Tathā bo vassa kubbādivādivajādīnaṃ dvirūpassāti vakāradvayassa bakāradvayaṃ yathā:-

Kubbato, kubbanto evaṃ kubbāno, kubbanti.

Sadhātthantayādesassa dvitte-

Dibbati, dibbanti. Evaṃ dibbanto, sibbati, sibbanto.
Pavavajati pabbajati. Pabbajanto, niccānaṃ nibbānaṃ, nibbuto, nibbiṇdati, udayabbayaṃ
iccādi.

Lo rassa paritaruṇādīnaṃ kvaci.

Paripanno palipanno. Evaṃ palibodho, pallaṅkaṃ. Taruṇo taluṇo. Mahāsālo, māluto,
sukhumālo.

o tassa katādīnaṃ kvaci.

Yathā dukkataṃ dukkaṭaṃ dukkataṃ vā. Evaṃ sukaṭaṃ, pahaṭo, patthaṭo, uddhaṭo, visaṭo
iccādi.

Ko tassa niyatādīnaṃ kvaci.

Niyato niyako.

Yo jassa. Nijādissa vā. Nijaṃ puttaṃ niyaṃ puttaṃ.

[SL Page 031] [\x 31/]

Ko gassa kulūpagādīnaṃ-kulūpago kulūpako.

Tathā ṇo nassa pa pari ādito.

Yathā:-panidhānaṃ paṇidhānaṃ. Evaṃ paṇipāto, paṇāmo, paṇītaṃ, pariṇato, pariṇāmo.
Ninnayo niṇṇayo. Evaṃ uṇṇato, oṇato iccādi.

Pati-aggi, pati-haññatītīdha:-


Kvaci paṭi patissa. 43-18.

Pati iccetassa upasaggassa sare vā byañjane vā parekvaci paṭi ādeso hoti. Saralopo paṭaggi,
paṭihaññati.

Kvacīti kiṃ?-Paccattaṃ, patilīyati.
Putha-jano, putha-bhūtaṃ itīdha-
Antoti vattate.


Puthassu byañjane. 44-49.

Putha iccetassa anto saro ukāro hoti byañjane pare.

Dvittaṃ. Puthujjano, pūthūbhūtaṃ.

Byañjaneti kiṃ? Pūthagayaṃ. Pūthassa a = putha iti samāseneva siddhe puna
antaggahaṇādhikārena kvaci aputhantassāpi uttaṃ sare.

Mano aññaṃ manuññaṃ evaṃ imaṃ evumaṃ. Paralopo.
Iti eva ittheva. Ukārassa vakāro.
Ava-kāso, ava-naddhā, ava-vadati, ava-sānamitīdha:-
Kvaci byañjaneti va vattate.

O avassa. 45-59.

Avaiccetassa upasaggassa okāro hoti kvaci byañjane pare.

Okāso, onaddhā, ovadati, osānaṃ.
Kvaciti ki? Avasānaṃ, avasussatu.
Byañjaneti kiṃ? Avayāgamanaṃ, avekkhati.
Ava-gate suriye, ava-gacchati, ava-gahetvā itīdha:-
Avassāti vattate oggahaṇañca.


[SL Page 032] [\x 32/]

Tabbiparītūpapade byañjane ca. 46-79.

Avasaddassa upapade tiṭṭhamānassa ṭhāne tassa okārassa *viparīto ukāro hoti byañjane
pare.

Tassa okārassa viparīto = tabbiparīto upoccāritaṃ padaṃ = upapadaṃ.

Okāraviparītoti ukārassetaṃ adhivacanaṃ. Casaddo katthaci nivattanattho dvittaṃ.

Uggate suriye, uggacchati, uggahetvā
Atippa-kho tāva, para-sataṃ, para-sahassaṃ itīdha:-
Āgamoti vattate.


Kvaci o byañjane. 47-36.

Byañjane pare kvaci okārāgamo hotīti
Atippaparasaddehi okārāgamo.

Yavamadaiccādi sutte casaddena atippato gakārāgamo ca.
Atippago kho tāva, parosataṃ, parosahassaṃ.
Ettha sarā sare lopanni pubbasaralopo.
Mana mayaṃ, aya-mayaṃ itīdha:-
Manogaṇādīnanti vattate.


Etesamo lope. 48-183.

Etesaṃ manogaṇādīnamatto ottamāpajjate vibhatti lope kate.

Manomayaṃ, ayomayaṃ, evaṃ manoseṭṭhā, ayopatto, tapodhano, tamonudo, siroruho,
saroruho. Tejokasiṇaṃ, rajojallaṃ, ahorattaṃ, rahogato.
Ādisaddena āpodhātu, vāyodhātu.

Sīhagatiyā vādhikārato idha na bhavati. Manamattena, manavacchaṭṭhānaṃ, ayakapallaṃ,
tamavinodano, manāyatanaṃ.

Iti byañjanasaṇdhividhānaṃ niṭṭhitaṃ.

* Tadokārassa-rūpasiddhisanna.

[SL Page 033] [\x 33/]
Niggahītasaṇdhi
Atha niggahītasaṇdhi vuccate.

Taṇhaṃ-karo, raṇaṃ-jaho, saṃ-ṭhito, jutiṃ-dharo, saṃ-mato itīdha:-

Niggahītanti adhikāro. Byañjaneti vattate


Vaggantaṃ vā vagge. 49-31.

Vaggabhūte byañjane pare niggahītaṃ kho vaggantaṃ vā pappotīti nimittānussārānaṃ
ṭhānāsannavasena tabbaggapañcamo hoti. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo.

Tena taṇhaṅkaro, raṇañjaho, saṇṭhito, jutiṇdharo. Sammatoti ādisu niccaṃ.

Taṅkaroti taṃ karoti, kaṅkhaṇaṃ taṃ khaṇaṃ, saṅgato saṃgato, taṅghataṃ taṃ ghataṃ,
dhammañcare dhammaṃ care, tañjannaṃ taṃ channaṃ, tañjātaṃ taṃ jātaṃ, tañjhānaṃ taṃ
jhānaṃ, taññāṇaṃ taṃ ñāṇaṃ, taṇṭhānaṃ taṃ ṭhānaṃ, taṇḍahati taṃ ḍahati, tantanoti taṃ
tanoti, taṇthiraṃ taṃ thiraṃ, taṇdānaṃ taṃ dānaṃ, taṇdhanaṃ taṃ dhanaṃ, tannibbutaṃ taṃ
nibbutaṃ, tampatto taṃ patto, tamphalaṃ taṃ phalaṃ, tesambodho tesaṃbodho, sambhūto saṃ
bhūto, tammittaṃ taṃ mittaṃ kiṅkato kiṃ kato, dātuṅgato dātuṃ gatoti evamādisu vikappena.

Idha na bhavati: na taṃ kammaṃ kataṃ sādhu, saraṇaṃ gacchāmi.

Sati copari vāggahaṇe vijjhantare vā idha vāggahaṇakaraṇamatthantaraviññāpanatthaṃ tena
niggahītassa upasaggapumantassa le lakāro.

Yathā: patisaṃ līno patisallīno. Evaṃ paṭisallāṇo, sallakkhanā, sallekho, sallāpo puṃliṅgaṃ
pulliṅgaṃ.

Paccattaṃ-evaṃ, taṃ-eva, taṃ-hi tassa. Evaṃ hi vo itīdha:vāti adhikāro.


Eheññaṃ 50-32.

Ekāre hakāre ca pare niggahītaṃ kho ñākārampappoti vā. Ekāre ñādesassa dvibhāvo.

Paccattaññeva paccattaṃyeva, taññeva taṃyeva, tañhitassa taṃ hi tassa, evañhi vo evaṃ hi vo.


[SL Page 034] [\x 34/]

Vavatthitavibhāsattā vāsaddassa evahinipātato aññattha na hoti. Yathā:- evametaṃ, evaṃ
hoti.

Saṃ-yogo, saṃ-yojanaṃ, saṃ-yato, saṃ-yācikāya, yaṃ yadeva, ānantarikaṃ-yamāhu itīdha:-

Ñamiti vattate.


Sa ye ca 51-33

Niggahītaṃ kho yakāre pare saha yakārena ñākāraṃ pappoti vā. Sayādesassa dvittaṃ.
Saññogo saṃyogo, saṃññojanaṃ saṃyojanaṃ, saññato saṃyato, saññācikāya saṃyācikāya,
yaññadeva yaṃ yadeva, ānantarikaññamāhu, ānantarikaṃ yamāhu.

Vāsaddassa vavatthitavibhāsattāva sampadantato ca sabbanāmayakāraparato ca niggahītā
aññattha na hoti. Yathā:etaṃ yojanaṃ, taṃ yānaṃ, saraṇaṃ yanti.

Ettha ca saha ye cāti vattabbe sa ye cāti cavanato suttantesu*
sukhuccāraṇatthamakkharalopopīti daṭṭhabbaṃ. Tena parisaṅkhāya yoniso paṭisaṅkhā
yoniso, sayaṃ abhiññāya sacchikatvā sayaṃ abhiññā sacchikatvā, pariyesanāya pariyesanāti
ādi sijjhati.

Taṃ-ahaṃ brūmi, yaṃ-āhu, dhanaṃ-eva, kiṃ-etaṃ, niṇdituṃ-arahati, yaṃ-aniccaṃ, taṃ anattā,
etaṃ-avoca, etaṃ-eva. Iccatra:-


Madā sare. 52-34.

Niggahītassa kho sare pare makāradakārādesā honti vā.

Ettha ca vāsaddādhikārassa vavatthitavibhāsattā dakāro yateta saddato parasseva.

Tamahaṃ brūmi, yamāhu, dhanameva, kimetaṃ, niṇditumarahati, yadaniccaṃ, tadanattā,
etadavoca, etadeva.

Vāti kiṃ? Taṃ ahaṃ, etaṃ eva, akkocchi maṃ avadhi maṃ. Ettha ca madā ti yogavibhāgena
byañjanepi vā makāro. Tena buddham saraṇam gacchāmīti ādi sijjhati.

Tāsaṃ-ahaṃ santike, vidūnaṃ-aggaṃ, tassa adāsiṃ-ahaṃ itīdha:-

Sareti vattate.

* Suttasukhuccāraṇa-mudrita rūpasiddhi

[SL Page 035] [\x 35/]

Kvaci lopaṃ. 53-38.

Niggahītaṃ kho sare pare lopaṃ pappoti kvaci chaṇdānurakkhaṇe sukhuccāraṇaṭṭhāne.
Pubbasaralopo. Parassāsaṃyogantassa dīgho.

Tāsāhaṃ santike, vidūnaggaṃ, tassa ādāsāhaṃ. Tathā kathāhaṃ, evāyaṃ, kyāhaṃ.

Kvaciti kiṃ? Evamayaṃ, kimahaṃ

Ariyasaccānaṃ-dassanaṃ, etaṃ buddhānaṃ sāsanaṃ, saṃ-ratto, saṃ-rāgo, saṃ-rambho,
avisaṃ-hāro, ciraṃ-pavāsiṃ, gantuṃ-kāmo, gantuṃ-mano itīdha:-

Kvaci lopaṃ iti vattate.


Byañjane ca. 54-39.

Niggahītaṃ kho byañjane ca pare lopaṃ pappoti kvaci chaṇdānurakkhaṇādimhi.

Rakārahakāre upasaggantassa dīgho.

Ariyasaccānadassanaṃ, etaṃ buddhānasāsanaṃ, sāratto, sārāgo, sārambho, avisāhāro,
cirappavāsiṃ. Dvittaṃ. Gantukāmo, gantumano.

Kvacīti kiṃ? Etammaṅlamuttamaṃ.

Kataṃ-iti, kiṃ-iti, abhinaṇduṃ-iti, uttattaṃ-eva, cakkaṃ-iva, kaliṃ-iva, halaṃ-idāni, kiṃ-idāni,
tvaṃ-asi, idaṃ-api, uttariṃ-api, dātuṃ-api, sadasaṃ-eva itīdha:-

Niggahītamhā-lopanti ca vattate.

Paro vā saro. 55-40.

Niggahītamhā paro saro lopaṃ pappoti vā. Niggahītassa vaggantattaṃ.

Katanti, kinti, abhinaṇdunti, uttattaṃva, cakkaṃva, kaliṃva, halaṇdāni, kiṇdāni, tvaṃsi,
idampi, uttarimpi, dātumpi, sadasaṃva.

Vāti kiṃ? Kataṃ iti, kimiti, dātumpi, kaṃ api, sadasaṃ eva.

Ayampi vāsaddassa vavatthitavibhāsattā itīvadānisipādito aññattha na hoti.


[SL Page 036] [\x 36/]

Yathā: ahamettha, etadahosi.

Evaṃ-assa te āsavā, pupphaṃ-assā uppajji itīdha-

Pare sare lutte-vipariṇāmena parasmiṃ sare lutteti ca vattate


Byañjano ca visaññogo. 56-11.

Niggahītamhā parasmiṃ sare lutte byañjano saññogo ve visaññogova hotīti
saṃyogekadesassa purimabyañjanassa lopo.

Dvinnaṃ byañjanānamekatraṭṭhiti saññogo idha pana saṃyujjīyatīti = saññogo. Purimo
vaṇṇo. Vigato saṃgoyo assāti = visaññogo. Paro.

Evaṃsate āsavā. Pupphaṃsā uppajji.

Lutteti kiṃ? Evamassa.

Casaddena tiṇṇaṃ byañjanānaṃ sarūpasaṃyogopi visaṃyogo hoti yathā:- agyāgāraṃ,
vutyassa.

Cakkhu udapādi, ava-siro, yāva-cidha bhikkhave, aṇu-thūlāni, ta-sampayuttā itīdha:-

Sare āgamo kvaci byañjaneti ca vattate.


Niggahītañca. 57-37.
Niggahītañca āgamo hoti sare vā byañjane vā kvaci sukhuccāraṇaṭṭhāne. Niggahītassa
rassānugatattā rassato yevāyaṃ.

Cakkhuṃudapādi, avaṃsiro, yāvañcidhabhikkhave, aṇunathūlāni, taṃsampayuttā. Evaṃ
taṃkhaṇe, taṃsabhāvo.

Kvacīti kiṃ? Na hi etehi, idha ceva.

Evaṃ-vutte, taṃ-sādhu, ekaṃ samayaṃ bhagavā, aggiṃva saṇdhamaṃ itīdha:-

Lopādesakāriye sampatte yebhuyyena tadapavādatthamhā:-


[SL Page 037] [\x 37/]

Aṃ byañjane niggahītaṃ. 58-30.

Niggahītaṃ kho byañjane pare aṃ iti hoti.

Akāro uccāraṇattho. Saralopoti ādinā pubbasaralopo vā.

Evaṃ vutte, taṃ sādhu, ekaṃ samayaṃ bhagavā, aggiṃva saṇdhamaṃ,
Idha avuttavisesānampi vuttanayātidesatthamatidesamāha:-


Anupadiṭṭhānaṃ vuttayogato. 59-51.

Ye idha amhehi visesato na upadiṭṭhā upasagganipātādayo tesaṃ vuttayogato vuttanayena
sarasaṇdhādisu vuttanayānusārena rūpasiddhi veditabbā

Tena do dhassa cāti sutte casaddena pariyādīnaṃ rahanādivaṇṇassa vipariyāso yavādīhi
yathā: pariyudāhāsi-payirudāhāsi, ariyassa-ayirassa, bahavābādho. Bavhābādho, na
abhineyya-anabhineyya.

Taṃ imināpi jānāthāti ettha paro vā saroti sare lutte tatrātāroti yogavibhāgena akāro
niggahītassa dakāro. Tadamināpi jānātha* iccādi.

Iti niggahītasaṇdhividhānaṃ niṭṭhitaṃ.

Saññāvidhānaṃ sarasaṇdhi saṇdhi-
Nisedhanaṃ byañjanasaṇdhi saṇdhi,
Yo niggahītassa ca saṇdhikappe
Sunicchayo so hi mayettha vutto.

Iti rūpasiddhiyaṃ saṇdhikaṇḍo

Paṭhamo paricchedo.

Atha nāmikavibhattyavatāro vuccate

Atthābhimukhaṃ namanato, attani vatthassa namanato = nāmaṃ. Dabbābhidhānaṃ.

Taṃ duvidhaṃ aṇvattharūḷhivasena. Tividhaṃ, pumitthinapuṃsakaliṅgavasena.
Yathā-rukkho, mālā, dhanaṃ.

* Tadamināpi vijānāthātipi pāṭho.


[SL Page 038] [\x 38/]
Catubbidhaṃ sāmaññaguṇakirayāyadicchāvasena.
Tathā:- rakkho, nīlo, pācako, sirivaḍḍhoti ādi

Aṭṭhavidhaṃ avaṇṇivaṇṇuvaṇṇokāraniggahītantapakatibhedena.

Tattha paṭhamaṃ akārantamhā pulliṅgā jātinimittā, purisaddā syādivibhattiyo parā yojiyante.


Jinavacanayuttaṃ hi. 60-52.

Adhikāroyaṃ.

Tattha pañcamāre jitavāti = jino, buddho. Jinassa vacanaṃ = jinavacanaṃ. Tassa jinavacanassa
yuttaṃ tepiṭakassa buddhavacanassa māgadhikāya sabhāvaniruttiyā yuttaṃ anurūpamevāti
idaṃ adhikāratthaṃ veditabbaṃ.

Sā māgadhī mūlabhāsā narā yāyādikappikā,
Brahmāno cassutālāpā sambuddhā cāpi bhāsare.

Adhikāro pana tividho sīhagatika-maṇḍūkagatika-yathānupubbikavasena. Ayampana
sīhagatiko pubbāparavilokanato. Yathānupubbikoyeva vā.

Sakkatavisadisaṃ katvā jinavacanānurūpato pakatīṭhapanatthaṃ paribhāsamāha:


Liṅgañca nipaccate. 61-53.

Liṅgaṃ pāṭipadikaṃ yathā yathā jinavacanayuttaṃ hi liṅgaṃ tathā tathā idha liṅgaṃ nipaccate
ṭhapīyate. Casaddena dhātavo cāti.

Jinavacanānurūpato purisa iti liṅge ṭhapite - tato tassa dhātuppaccayavibhattivajjitassa
atthavato saddassa parasamaññā payogeti paribhāsato liṅgasaññāyaṃ:-

Ito paraṃ vibhattippaccayādividhāne sabbattha liṅgaggahaṇamanuvattate.


Tato ca vibhattiyo. 62-54.

Tato jinavacanayuttehi liṅgehi parā vibhattiyo honti. Casaddaggahaṇena
tavetunādippaccayantanipātatopi. Kammādivasena ekattādivasena ca liṅgatthaṃ vibhajantīti
= vibhattiyo. Kā va pana tā vibhattiyo?


[SL Page 039] [\x 39/]
Pulliṅganāmikaṃ.
Vibhattiyoti adhikāro

Si yo a yo nā hi sa naṃ smā hi sa naṃ smiṃ su. 63-55.

Syādayo dvisatta vibhattiyo nāma honti.

Tattha si yo iti paṭhamā vibhatti. Aṃ yo iti dutiyā. Nā hi iti tatiyā. Sa naṃ iti catutthi. Smā
hi iti pañcamī. Sa naṃ iti chaṭṭhī. Smiṃ su iti sattamī.

Idampana saññādhikāraparibhāsāvidhisuttesu saññāsuttanti daṭṭhabbaṃ. Vuttaṃ hi
vuttiyaṃ:"vibhatti iccanena kvattho? Amhassa mamaṃ savibhattissa se" ti. Itarathā purimena
ekayogo kattabboti ettha ca paṭhamādivohāro ekavacanādivohāro ca aṇvatvavasena
parasamaññāvasena vā siddhoti veditabbo.

Ekassa vacanaṃ = ekavacanaṃ. Bahunnaṃ vacanaṃ = bahuvacanaṃ. Dvinnaṃ pūraṇi =
dutiyāti ādi. Itarathā purimasutte casaddena saññākaraṇe appakataniratthakavidhippasaṅgo
siyā.

Jinavacanayuttaṃ hi-liṅgañca nipaccateti ca vattate.

Idha padanipphādanampi jinavacanassāvirodhenāti ñāpetuṃ paribhāsantaramābha:-


Tadanūparodhena. 64-56.

Yathā yathā tesaṃ jinavacanānaṃ uparodho na hoti tathā tathā idha liṅgaṃ
casaddenākhyātañca nipaccate, nipphādīyatīti attho. Teneva idha ca ākhyāte ca
dvivacanāggahaṇaṃ sakkatavisadisato vibhattippaccayādividhānañca katanti daṭṭhabbaṃ.

Tattha avisesena sabbasyādivibhattippasaṅge vatticchānupubbikā saddappavattīti
vatticchāvasā-


Liṅgatthe paṭhamā. 65-286.

Liṅgatthābhidhānamatte paṭhamāvibhatti hotīti paṭhamā.

Tatthāpaniyamenekavacanabahuvacanappasaṅge ekamhi vattabbe ekavacananti paribhāsato
liṅgatthassekattavacanicchāyaṃ paṭhamekavacanaṃ si.


[SL Page 040] [\x 40/]

Ato nenāti ito atoti vattate liṅgaggahaṇañca


So. 66-104.

Si o iti dvipadamidaṃ.

Liṅgassa akārato parassa sivacanassa okāro hoti.

Suttesu hi paṭhamāniddiṭṭhassa kāriyino chaṭṭhivipariṇāmena vivaraṇaṃ ādesāpekkhanti
daṭṭhabbaṃ.

Ettha ca sīti vibhatti gayhate vibhattikāriyavidhippakaraṇato, tato ca vibhattiyoti ito
vibhattiggahaṇānuvattanato vā.

Evaṃ sabbattha syādīnaṃ kāriyavidhāne vibhattīnamevāti daṭṭhabbaṃ.

Vā paro asarūpāti paralope sampatte tadapavādena pubbalopamāha:


Saralopomādesappaccayādimhi saralope tu pakati. 67-83.

Pubbasarassa lopo hoti aṃvacane ādesappaccayādibhūte ca sare pare, saralope kate tu
parasarassa pakatibhāvo hoti.

Ettha ca saralopeti punaggahaṇaṃ imināva katasaralopanimitteyeva parasaravikāre sampatte
pakatibhāvatthaṃ.
Parasarassa pakatibhāvavidhānasāmatthiyato amādesappaccayādibhūte sare paretipi
siddhaṃ.

Tyādivibhattiyo cettha paccayattena gayhare,
Ādiggahaṇamākhyātakitakesvāgamatthidaṃ.
Paccayasāhacariyā cādeso pakatīparo,
Padantasaralopo na tenabbhāhādike pare.

Tuggahaṇaṃ bhikkhunī ādisu saralopanivattanatthaṃ.

Naye paraṃ yutteti paraṃ netabbaṃ.

Puriso tiṭṭhati. Puriso ca puriso cāti purisapurisa iti vattabbe:-


Sarūpānamekasesvasakiṃ. 68-390.

Sarūpānaṃ samānarūpānaṃ padabyañjanānaṃ majjhe ekovasissate aññe lopamāpajjante
asakinti ekaseso.

[SL Page 041] [\x 41/]

Ettha ca sarūpānanti vuttattāva siddhe asakippayoge punāsakiggahaṇaṃ
ekavibhattivisayānamevāsakippayoge evāyanti dassanatthaṃ.

Na ca vīcchāppayogetippasaṅgo, vaggā pañcapañcasomantāti ettha pañcapañcasoti
niddeseneva vīcchāppayogasiddhiyā ñāpitattā.

Atha vā sahavacanicchāyamayamekaseso. Yogavibhāgato cettha ekasesvasakiṃ iti
virūpekaseso hoti vā pitunnanti ādisu

Tatheva liṅgatthassa bahuttavacanicchāyaṃ bahumhi vattabbe bahuvacananti
paṭhamābahuvacanaṃ yo.

Purisa yo itīdha:-

Ato vāti ca vattate.


Sabbayonīnamāe. 69-107.
Akārantato liṅgamhā paresaṃ sabbesaṃ paṭhamāyonīnaṃ dutiyāyonīnañca yathākkamaṃ
ākārekārādesā honti vāti ākāro. Sabbaggahaṇaṃ sabbādesatthaṃ. Saralopādi
purimasadisameva.

Purisā tiṭṭhanti.

Vā icceva. Rūpā, rūpāni, aggayo, munayo.

Vāsaddoyaṃ vavatthitavibhāsattho tenecettha:-

Niccameva ca pulliṅge aniccañca napuṃsake,
Asantañjhe katatte tu vidhiṃ dīpeti vāssuti.

Tathevālapanavacanicchāyaṃ liṅgatthe paṭhamāti vattate.


Ālapane ca. 70-287.

Abhimukhaṃ katvā lapanaṃ = ālapanaṃ, sambodhanaṃ. Tasmiṃ ālapanatthādhike
liṅgatthābhidhānamatte va paṭhamāvibhatti hoti.

Pure viya ekavacanādi.
Purisa si iccatra:-


Ālapane si gasañño. 71-67.

[SL Page 042] [\x 42/]

Ālapanatthe vihito si gasañño hotīti gasaññāyaṃ-
Bho ge tūti ito geti vattate.


Akārapitādyantānamā. 72-246.

Liṅgassa sambaṇdhī akāro ca pitusatthuiccevamādīnamanto ca ākārattamāpajjate ge pare.

Ge rassamīti ca vattate.


Ākāro vā. 73-248.

Liṅgassa sambaṇdhi ākāro rassamāpajjate ge pare vikappena aduraṭṭhassālapanevāyaṃ.


Sesato lopaṃ ga sipi. 74-220.

So siṃ-syā ca-sakhāto gasse vā-ghate cāti evamādīhi niddiṭṭhehi aññe seso nāma. Tato
sesato liṅgamhā ga si iccete lopamāpajjante. Apiggahaṇaṃ dutiyatthasampiṇḍanatthaṃ.
Ettha ca satipi siggahaṇe ga iti vacanameva ñāpakamaññatthāpi siggahaṇe
ālapanāgahaṇassa. Keci ālapanābhivyattiyā bhavantasaddaṃ bhesaddaṃ vā payuñjante. Bho
purisa tiṭṭha, he purisā vā.

Bahuvacane na viseso bhavanto purisā tiṭṭhatha. Tatheva kammatthavacanicchāyaṃ:-

Vāti vattate.


Yaṃ karoti taṃ kammaṃ. 75-282.

Yaṃ vā karoti yaṃ vā vikaroti yaṃ vā pāpuṇāti taṃ kārakaṃ kiriyānimittaṃ kammasaññaṃ
hoti.


Kammatthe dutiyā. 76-299.

Kammatthe dutiyāvibhatti hoti.

Pure viya dutiyekavacanaṃ a saralopoti ādinā sare lutte dīghanti dīghe sampatte
pakatibhāvo ca. Purisaṃ passa.

Bahuvacane - sabbayonīnamāeti yovacanassekāro. Purise passa.

Tatheva kattuvacanicchāyaṃ:-


Yo karoti sa kattā. 77-283.


[SL Page 043] [\x 43/]

Yo attappadhāno kiriyaṃ karoti so kattusañño hoti.

Tatīyāti vattate


Kattari ca. 78-290.

Kattari ca kārake tatiyāvibhatti hoti. Tatiyeka vacanaṃ nā

Ato nena. 79-103.

Enāti avibhattikoyaṃ niddeso. Akārantato liṅgamhāparassa nāvacanassa enādeso hoti.
Saralopādi. Purisena kataṃ.

Bahuvacanaṃ hi


Suhisvakāro e. 80-104.

Su hi iccetesu vibhattirūpesu paresu liṅgassa sambaṇdhi akāro ettamāpajjate.


Smāhisminnaṃ mhābhimhī vā. 81-99.

Sabbato liṅgamhā smā hi smiṃ iccetesaṃ yathākkamaṃmhā bhi mhi iccete ādesā honti vā.

Purisehi purisehi kataṃ.

Yena vā kayirate taṃ karaṇa. 82-281.

Yena vā kayirate yena vā passati yena vā suṇāti taṃ kārakaṃ karaṇasaññaṃ hoti.


Karaṇe tatiyā. 83-288.

Karaṇakārake tatiyāvibhatti hoti.
Sesaṃ kattusmaṃ.

Āviṭṭhena purisena so puññaṃ karoti. Purisebhi, purisehi.

Tatheva sampadānavacanicchāyaṃ:-


Yassa dātukāmo rocate dhārayate vā taṃ sampadānaṃ 84-278.


[SL Page 044] [\x 44/]

Yassa vā dātukāmo yassa vā rocate yassa vā dhārayate taṃ kārakaṃ sampadānasaññaṃ hoti.


Sampadāne catutthī. 85-295

Sampadānakārake catutthivibhatti hoti. Catutthiyāekavacanaṃsa.


Sāgamo se. 86-61.

Sabbato liṅgamhā sakārāgamo hoti se vibhattīmhi pare. Purisassa dhanaṃ dadāti.
Bahuvacanaṃ naṃ. Dīghanti vattate.


Sunaṃhisu ca. 87-89.

Su naṃ hi iccetese paresu liṅgassa antabhūtā sabbe rassasarā dīghamāpajjante.
Caggahaṇamikārukārānaṃ kvaci nivattanatthaṃ. Purisānaṃ.

Tathevāpādānavacanicchāyaṃ:-


Yasmādapeti bhayamādatte vā tadapādānaṃ. 88-273.

Yasmā vā avadhito apeti yasmā vā bhayaṃ yasmā vā ādatte taṃ kārakaṃ apādānasaññā hoti.


Apādāne pañcamī. 89-297.

Apādānakārake pañcamīvibhatti hoti pañcamiyā eka vacanaṃ smā.

Ato sabbesaṃ āeti ca vattate.

Smāsminnaṃ vā. 90-108.

Akārantato liṅgamhā sabbesaṃ smā smiṃ iccetesaṃ yathākkamaṃ ākārekārādesā honti vā.
Aññattha mhā deso.

Purisā apehi, purisambhā purisamhā.

Bahuvacane sabbattha tatiyāsamaṃ bhissa bhiādeso. Purisehi purisehi apehi.

Tatheva sāmivacanicchāyaṃ:-


[SL Page 045] [\x 45/]
Yassa vā pariggaho taṃ sāmi. 91-285.

Yassa vā pariggaho taṃ sāmisaññaṃ hoti.


Sāmismiṃ jaṭṭhi. 92-303.

Sāmismiṃ chaṭṭhivibhatti hoti. hapetvā āyādesaṃ sabbattha catutthichaṭṭhīnaṃ samānaṃ
rūpaṃ.

Purisassa etaṃ dhanaṃ, purisānaṃ.
Tatheva okāsavacanicchāyaṃ:-


Yodhāro tamokāsaṃ. 93-280.

Yo kattukammānaṃ kiriyāya ādhāro taṃ okāsasaññaṃ hoti.


Okāse sattamī. 94-304.

Okāsakārake sattamīvibhatti hoti.

Sattamiyā ekavacanaṃ smiṃ. Tassa smāsminnaṃ vāti ekāro. Mhīādeso ca.

Purise patiṭṭhitaṃ, purisamhi, purisasmiṃ.
Bahuvacane-suhisvakāro eti ekāro. Purisesu.

Purise purisā, bho purisa he purisā vā bhavanto purisā, purisaṃ purise, purisena purisehi
purisehi, purisassa purisānaṃ, purisā purisamhā purisasmā purisebhi purisehi, purisassa
purisānaṃ, purise purisamhi purisasmiṃ purisesu.

Tathā sugato sugatā, bho sugata bho sugatā bhavanto sugatā, sugataṃ sugate, sugatena
sugatebhi sugatehi, sugatassa sugatānaṃ, sugatā sugatamhā sugatasmā sugatebhi sugatebhi,
sragatassa sugatānaṃ, sugate sugatamhi sugatasmiṃ sugatesu.
Evaṃ surāsuranaroraganāgayakkha-
Gaṇdhabbakinnaramanussapisācapetā,
Mātaṅgajaṅgamaturaṅgavarāhasīha-
Vyagghacchakacchapataracchamigassasoṇā.
Ālokalokanilayānilacāgayoga-
Vāyāmagāmanigamāgamadhammakāmā,
Saṅghoghaghosapaṭighāsavakodhalobha-
Sāramhathamhamadamānapamādamakkhā.


[SL Page 046] [\x 46/]

Punnāgapūgapanasāsanacampakamba-
Bhintālatālavakulajjunakiṃsukā ca,
Maṇdārakuṇdapucimaṇdakarañjarukkhā
Ñeyyā mayūrasakuṇaṇḍajakoñcahaṃsā

Iccādayopi.

Manogaṇādissa tu nāsasmāsmiṃsu viseso. Aññattha purisasamaṃ.

Mano manā, he mana he manā bhavanto manā, manaṃ mane.
Vāti vattate.


Manogaṇādito sminnānamiā. 95-181.

Mano pabhūti gaṇo = manogaṇo. Manogaṇādito smiṃ nā iccetesaṃ yathākkamaṃ
ikārakārādesā honti vā.

Ādiggahaṇena bilapadāditopi.

Manogaṇāditoti vattate.


Sa sare vāgamo. 96-184.

Eteheva manogaṇādīhi sare pare sāgamo hoti vā.

Manasā manena.

Vavatthitavihāsatthoyaṃ vāsaddo. Tena mano manā manaṃ mane manaāyatananti ādisu na
hoti. Mānasikaṃ cetasikanti ādisu niccaṃ. Manehi manehi.

Vāti ca vattate.


Sassa co. 97-182.

Manogaṇādito parassa sassa vibhattissa okāro hoti vā. Sāgamo.

Manaso manassa manānaṃ, manā manambhā manasmā manebhi manehi, manaso manassa
manānaṃ, manasi mane manambhi manasmiṃ manesu.

Evaṃ vavo vayo tejo tapo ceto tamo yaso,

Ayo payo siro saro uro raho ahopi ca.
Iccādi manogaṇo.


[SL Page 047] [\x 47/]
Guṇavantu si itīdha-
Savibhattissa ntussāti ca adhikāro


Ā simhi. 98-124.

Sabbasseva ntuppaccayassa savibhattissa ā hoti simhi vibhattimhi. Guṇavā.

Yomhi paṭhame sīhagatiyā vāti ca vattate.


Ntussa nto. 99-122.

Sabbasseva ntuppaccayassa savibhattissa ntoādesohoti vā yomhi paṭhame. Guṇavanto
tiṭṭhanti.

Sunaṃhisu attanti ca vattate.


Ntussanto yosu ca. 100-92.

Ntuppaccayassa anto ukāro attamāpajjate su naṃ hi yo iccetesu.

Caggahaṇena aññesu aṃnāsmāsmiṃsu ca. Guṇavantā.

Chaṭṭhiyā siddhepi antādese puna antaggahaṇakaraṇato yonaṃ ikāro ca kvaci. Guṇavanti.

Amiti vattate.


Avaṇṇā ca ge. 101-126.

Sabbasseva ntuppaccayassa savibhattissa aṃ a ā ādesā honti ge pare.

Bho guṇavaṃ bho guṇava bho guṇavā bhavanto guṇavanto guṇavantā guṇavantaṃ
guṇavante.

Vāti vattate.


Totitā sasmiṃnāsu. 102-127.

Sabbasseva ntuppaccayassa savibhattissa to ti tā ādesā honti vā sa smiṃ nā iccetesu
yathāsaṅkhyaṃ

Guṇavatā guṇavantena guṇavantehi guṇavantehi.


Ntassa se vā. 103-123.
Sabbasseva ntuppaccayassa savibhattissa ntassa iccaya mādeso hoti vā se vibhattimhi.

Guṇavantassa guṇavato.


[SL Page 048] [\x 48/]

Sabbasseva ntuppaccayassa savibhattissa taṃādeso hoti vā namhi vibhattimhi.

Guṇavataṃ guṇavantānaṃ.

Amhatumhantuiccādinā smāvacanassa nāvyapadeso. Guṇavatā guṇavantamhā
guṇavantasmā guṇavantebhi guṇavantehi, guṇavantassa guṇavato guṇavataṃ
guṇavantānaṃ, guṇavati guṇavante guṇavantamhi guṇavantasmiṃ guṇavantesu.

Evaṃ gaṇavā kulavā phalavā yasavā dhanavā sutavā bhagavā himavā balavā sīlavā
paññavā iccādayo.

Himavantusaddato simhi kate-

Attaṃ ntussantoti ca vattamāne-


Simhi vā. 105-91.
Ntuppaccayassa anto attaṃ hoti vā simhi vibhattimhīti attaṃ.

Himavanto himavaṃ sesaṃ samaṃ.

Puna vāggahaṇakaraṇaṃ himavantusaddato aññatra nisedhanatthaṃ. Tena guṇavantādisu
nātippasaṅgo.

Evaṃ satiyā dhitimā gatimā mutimā matimā jutimā sirimā hirimā thutimā ratimā yatimā
sucimā kalimā balimā kasimā rucimā buddhimā cakkhumā baṇdhumā hetumā setumā
ketumā rāhumā bhānumā khāṇumā vijjumā iccādayo.

Tattha satimantubaṇdhumantusaddānaṃ aṃsesu rūpabhedo.

Attaṃ ntussāti ca vattate.


Sabbassa vā aṃsesu. 106-93.

Sabbasseva ntuppaccayassa attaṃ hoti vā aṃ sa iccetesu idha vāsaddassa vavatthitavibhāsattā
nātippasaṅgo. Satimaṃ satimantaṃ, baṇdhumaṃ baṇdhumantaṃ, satimassa satimato
satimantassa, baṇdhumassa baṇdhumato baṇdhumantassa. Sesaṃ samaṃ.


[SL Page 049] [\x 49/]

Gacchantasaddassa bhedo.
Gacchanta si.
Vāti vattate.

Simhi gacchantādīnaṃ ntasaddo aṃ. 107-186.

Gacchantaiccevamādīnaṃ antappaccayantānaṃ ntasaddo aṃrūpaṃ āpajjate vā simhi
vibhattīmhi.

Saralopasilopā. So gacchaṃ, gacchanto vā gaṇhāti.
Gacchantādīnaṃ ntasaddoti ca vattamāne:-


Sesesu ntuva. 108-187.

Gacchantādīnaṃ ntasaddo ntuppaccayova daṭṭhabbo sesesu vibhattippaccayesu asimhi.
Kāriyātidesoyaṃ.

Sesaṃ guṇavantusamaṃ.

Te gacchanto gacchantā, bho gacchaṃ gaccha gacchā bhavanto gacchanto gacchantā,
gacchantaṃ gacchante, gacchatā gacchantena gacchantehi gacchintehi, gacchato gacchantassa
gacchataṃ gacchantānaṃ, gacchatā gacchantamhā gacchantasmā gacchantehi gacchantehi,
gacchato gacchantassa gacchataṃ gacchantānaṃ, gacchati gacchante gacchantamhi
gacchantasmiṃ gacchantesu

Evaṃ mahā caraṃ tiṭṭhaṃ dadaṃ bhuñjaṃ suṇaṃ pavaṃ,
Jayaṃ jīraṃ cavaṃ mīyaṃ saraṃ kubbaṃ japaṃ vajaṃ

Iccādayo

Bhavantasaddassa ga yo nā savacanesu viseso. So bhavaṃ.

Bhavatoti vattate.


Obhāvo kvaci yosu vakārassa. 109-244.

Bhavanta iccetassa vakārassa obhāvo hoti kvaci yo iccetesu.

Te bhonto bhavanto bhavantā.

Bhavatoti ca vattate.


Bho ṅge tu. 110-243.


[SL Page 050] [\x 50/]

Sabbasseva bhavantasaddassa hoti ge pare. Tusaddena bhantebhontādī ca.

Galopo. Bho bhante bhonta bhontā bhonto bhavanto bhavantā, bhavantaṃ bhonte bhavante.

Nāsesu obhāvo kvavīti yogavibhāgena obhāvo. Bhotā bhavatā bhavantena, bhoto bhavato
bhavantassa iccādi.

Bhadantassa bhaddantabhante. 111-245.

Sabbasseva bhadantasaddassa bhaddanta bhante iccete ādesā honti kvaci ge pare yosu ca.

Bho bhaddanta bhante bhadanta bhadantā vā iccādi. Purisa saddasamaṃ.


Santasaddassa so he bo ccante. 112-185.

Sabbassa santasaddassa sasaddādeso hoti bhakāre pare ante va bakārāgamo hoti.

Vasaddaggahaṇena abhakārepi samāse kvaci sādeso.

Sabbhī.

Heti kiṃ? Santehi.

Sesaṃ gacchantasaddasamaṃ.

Atthi rājabrahmattasakhasaddādīnaṃ bhedo.

Tatheva syāduppatti. Rāja si iti ṭhite-

Brahmattasakharājāditoti adhikāro.


Syā ca. 113-189.

Brahmattasakharāja iccevamādito sivacanassa ākāro hoti. Ādisaddena ātumādisaddato ca.
Saralopādi.

Rājā tiṭṭhati.


Yonamāno. 114-190.

Brahmattasakharājādito yonaṃ ānoādeso hoti.
Rājāno tiṭṭhanti. Bho rāja bho rājā bhavanto rājāno.

[SL Page 051] [\x 51/]

Vāti vattate


Brahmattasakharājādito amānaṃ. 115-188.

Brahmādīhi parassa aṃvacanassa ānaṃ hoti vā.
Rājānaṃ passa, rājaṃ vā, rājāno. Savibhattissa rājassāti ca vattate.


Nāmhi raññā vā. 116-137.

Sabbasseva rājasaddassa saha vibhattiyā raññā ādeso hoti vā nāmhi vibhattimhi.

Raññā kataṃ, rājena vā.


Rājassa rāju sunaṃhisu ca. 117-169.

Sabbassa rājasaddassa rāju ādeso hoti su naṃ hi iccetesu vacanesu.

Casaddo vikappattho sunaṃhisu cāti dīgho.

Rājūbhi rājūhi, rājebhi rājahi vā.

Savibhattatissāti adhikāro.


Rājassa raññorājino se. 118-135.

Sabbasseva rājasaddassa savibhattissa rañño rājino iccete ādesā honti se vibhattimhi. Rañño
rājino dehi.

Rājassāti vattate.


Raññaṃ namhi vā. 119-136.

Sabbasseva rājasaddassa savibhattissa raññaṃ ādeso hoti vā namhi vibhattimhi.

Raññaṃ rājūnaṃ rājānaṃ.

Pañcamiyaṃ:-


Amhatumhanturājabrahmattasakhasatthupitādīhi smā nāva. 120-272.

Amha tumha ntu rāja brahmatta sakha satthu pitu iccevamādīhi ca smāvacanaṃ nā iva
daṭṭhabbanti smāvacanassa nāvyapadesāti deso. Atideso pana chabbidho.


[SL Page 052] [\x 52/]

Vuttañca:

"Vyapadeso nimittañca taṃrūpaṃ taṃsabhāvatā,

Suttañceva nathā kāriyamatidesoti chabbidho"ti.

Tatrāyaṃ brahmattasakhādisu pāṭhasāmatthiyato rūpātideso. Sesaṃ tatiyāsamaṃ.

Raññā apehi, rājato vā. Rājūbhi rājūhi rājehi rājehi. Rañño rājino santakaṃ. Raññaṃ rājūnaṃ
rājānaṃ.

Rājassāti ca vattate.
Smimhi raññorājinī. 121-138.

Sabbasseva rājasaddassa savibhattissa raññe rājīni iccete ādesā honti smimhi vibhattimhi.

Raññe rājini patiṭṭhitaṃ, rājusu rājesu.

Brahmasaddassa ganāsasmiṃsu viseso.

Brahmā brahmāno.

Ālapane:-

Eti vattate.


Brahmāto gassa ca. 122-193.

Brahmasaddato gassa ca ekāro hoti.

Caggahaṇaṃ eggahaṇānugaḍḍhanatthaṃ.

Bho brāhme bhavanto brahmāno, brahmānaṃ brahmaṃ brahmāno.

Vipariṇāmena brahmassa antoti ca vattate


Uttaṃ sanāsu. 123-198.

Brahmasaddassa anto uttamāpajjate sa nā iccetese vacanesu.

Uttamiti bhāvaniddeso katthaci abhāvadassanattho

Brahmunā brahmehi brahmehi.

Yasmiṃ utte kate ivaṇṇuvaṇṇājjhālāti lasaññāyaṃ:


Jhalato sassa no vā. 127-114.

Jhalasaññehi ivaṇṇuvaṇṇehi parassa saiccetassa vacanassa no iccādeso hoti vā.


[SL Page 053] [\x 53/]

Brahmuno brahmassa brahmānaṃ brahmunaṃ vā.

Uttamiti yogavibhāgena uttaṃ.

Pañcamiyaṃ:- nābhāvātideso.

Brahmunā brahmebhi brahmehi, brahmuno brahmassa brahmānaṃ brahamunaṃ vā.


Brahmāto tu sminni. 125-197.

Brahmasaddato smiṃvacanassa ni hoti. Tusaddena kammavamma muddhādito ca kvaci.

Brahmani brahmesu

Attasaddassa tatiyādisveva viseso.

Attā attāno, bho atta bho attā bhavanto attāno, attānaṃ attaṃ attāno.

Nāmhi a kammantassa vāti ettha vasaddena attaantassa attaṃ vā.

Attanā attena vā.


Attanto hismimanattaṃ. 126-211.

Attassa anto anattamāpajjate hismiṃ pare.
Attanehi attanehi.
Attato tatoti ca vattate.


Sassa no. 127-213.

Tato attasaddato sassa vibhattissa no hoti.

Attano attānaṃ.


Smā nā. 128-214.

Tato attasaddato smāvacanassa nā hoti.

Attanā apehi.

Nābhāvātideseneva siddhepi uttarasuttena ekayogamakatvā bhinnayogakaraṇaṃ
atthantaraviññāpanatthaṃ. Tena attantatakārassa rakāro jakāre kvaci.

Atrajo, attajo vā. Attanehi attanehi. Attano attānaṃ.


[SL Page 054] [\x 54/]

Attatoti vattate.


Tato sminni. 129-212.

Tato attasaddato smiṃvacanassa ni hoti.

Attani attanesu.

Sakhasaddassa bhedo.
Sakhā sabāno.

Yonamiti vattate.


Sakhāto cāyono. 130-191.

Sakhasaddato yonaṃ āyono ādesā ca honti.
Sakhāyo.


Sakhantassi nonānaṃsesu. 131-194.

Sakhantassa ikārādayo hoti no nā naṃ sa iccetesu paresu.

Sakhino tiṭṭhanti.

Ālapane gasaññāyaṃ:-


Sakhāto gasse vā. 132-113.

Sakhāto gassa akāra ākāra īkāra ekārādesā honti. Vāsaddena aññasmāpi kvaci ekāro.

Yathā:- bhadante ise iti.

A ca ā ca i ca ī ca e cāti = e.Pubbasarānaṃ kamena lopo.

Bho sakha bho sakhā bho sakhi bho sakhī bho sakhe bhavanto sakhāno sakhāyo sakhino.

Sakhantassa āroti ca vattate.


Sunamaṃsu vā. 133-196.

Sakhantassa āro hoti vā su naṃ aṃ iccetesu paresu. Sakhāraṃ sakhānaṃ sakhāno sakhāyo
sakhino, sakhinā.

Sakhantassāti vattate.


Āro himhi vā. 134-195.


[SL Page 055] [\x 55/]

Sakhantassa āro hoti vā himhi vibhattimhi.

Sakhārehi sakhārehi sakhebhi sakhehi.

Ikārādese jhalato sassa no vāti no.

Sakhino sakhissa sakhārānaṃ sakhīnaṃ.
Smāvacanassa nābhāvo. Sakhinā sakhārehi sakhārehi sakhebhi sakhehi, sakhino sakhissa
sakhārānaṃ sakhīnaṃ.

Sakhātoti vattate.


Smime. 135-192.

Sakhāto smiṃvacanassa ekārohoti. Niccatthoyamārambho.

Sakhe sakhāresu sakhesu.

Ātumasaddassa paṭhamādutiyāsu attasaddasseva rūpanayo.

Ātumā ātumāno, bho ātuma bho ātumā bhavanto ātumāno, ātumānaṃ ātumaṃ ātumāno,
ātumena iccādi purisasamaṃ.

Pumasaddassa bhedo.

Puma si.

Savibhattissāti adhikāro.


Pumantassā simhi. 136-152.

Pumasaddantassa savibhattissa ākārādeso hoti simhi vibhattimhi.

Antaggahaṇena maghacayuvādīnamantassa ca. Pumā.

Pumantassāti ca adhikāro.

Yosvāno. 137-155.

Pumantassa savibhattissa ānoādeso hoti yosu vibhattisu. Pumāno.


Amālapanekavacane. 138-153.

Pumantassa savibhattissa aṃ hoti ālapanekavacane pare.

He pumaṃ he pumāno, pumaṃ pumāno.


[SL Page 056] [\x 56/]

Ā vāti ca vattate.


U nāmhi ca. 139-159.

Pumantassa ā u ādesā honti vā nāmhi vibhattimhi casaddena puma kamma thāmantassa
cukāro vā sasmāsu
Pumānā pumunā pumena vā.

Āneti vattate.


Hivibhattimhi ca. 140-157.

Pumantassa hivibhattimhi ca āneādeso hoti.

Vibhattiggahaṇaṃ savibhattiggahaṇanivattanatthaṃ

Pumānehi pumānehi

Casaddena yuvamaghavādīnamantassa vā ānādeso sabba vibhattisu.

U nāmhi cāti ettha casaddena pumantassukāro vā sasmāsu vibhattisu. Jhalato sassa no vāti
no.

Pumuno. Pumassa pumānaṃ

Smā nāti vattate.


Jhalato ca. 141-215.

Jhalaiccetehi ca smāvacanassa nā honi. Caggahaṇaṃ kvaci nivattanatthaṃ.

Pumānā* pumānebhi pumānehi, pumuno pumassa pumānaṃ.


Āne smimhi vā. 142-156.

Pumasaddantassa savibhattissa āneādeso hoti vā smimhi vibhattimhi.

Pumāne pume pumamhi pumasmiṃ.


Susmi mā vā. 143-158.

Pumantassa su iccetasmiṃ pare āādeso hoti vā.

Pumāsu pumesu.

Yuvādisu-yuva si itīdha:-

Pumantassā simhīti ettha antaggahaṇena ākāro, hi vibhattimhi cāti sutte casaddena ānādeso
ca.

* "Pumunā" iti kesuci.


[SL Page 057] [\x 57/]

Yuvā yuvāno yuvānā, he yuva he yuvā he yuvāna he yuvānā bhavanto yuvānā, yuvānaṃ
yuvaṃ yuvāne yuve.
A kammantassa cāti ettha casaddena yuvamaghavānamantassa ā hoti vā nā su iccetāsūti
āttaṃ.

Yuvānā. Yuvena yuvānena vā, yuvānebhi yuvānehi yuvebhi yuvehi, yuvānassa yuvassa
yuvānānaṃ yuvānaṃ, yuvānā yuvānamhā yuvānasmā yuvānebhi yuvānehi yuvebhi yuvehi,
yuvānassa yuvassa yuvānānaṃ yuvānaṃ, yuvāne yuvānamhi yuvānasmiṃ yuve yuvamhi
yuvasmiṃ yuvānesu yuvāsu yuvesu.

Evaṃ maghavā maghavāno maghavānā iccādi yuvasaddasamaṃ

Akārantaṃ.

Ākāranto pulliṅgo sāsaddo.
Sā. Si. Silopo. Sā. Sunakho.
Bahuvacane:


Agho rassa mekavacanayosvapi ca. 144-84.

Ghasaññakaākāravajjito liṅgassanto saro rassa māpajjate ekavacanesu yosu ca paresūti
rassattaṃ. Apiggahaṇaṃ simhi nivattanatthaṃ. Sesaṃ neyyaṃ.*

Sā tiṭṭhanti he sa he sā he sā, saṃ se, sena sābhi sāhi, sassa sāya sānaṃ, sā samhā sasmā
sābhi sāhi, sassa sānaṃ, se samhi sasmiṃ sāsu.

Evaṃ paccakkhadhammā gaṇḍīvadhatvā pabhutayo.

Akārantaṃ


Ikāranto pulliṅgo aggisaddo. Syāduppatti.

Aggi si.

Anto simhi vāti ca vattate.


Aggissini. 145-95.

Aggissanto ini hoti vā simhi vibhattimhi. Sesato lopaṃ ga sipīti silopo.

Aggani aggi.

* Ñeyyaṃ - sanna.


[SL Page 058] [\x 58/]

Bahuvacane ivaṇṇuvaṇṇājjhalāti jhasaññāyaṃ:-

Jhalato vāti ca vattate.


Ghapato ca yonaṃ lopo. 146-118.
Ghapasaññhaii itthivācakākārivaṇṇuvaṇṇehi jhalasaññehi va paresaṃ yovacanānaṃ lopo
hoti vā. Vavatthita vibhāsāyaṃ.


Yosu katanikāralopesu dīghaṃ. 147-88.

Liṅgassantabhūtā sabbe rassasarā yosu katanikāralopesu dīghamāpajjante. Katā nikāralopā
yesaṃ te = katanikāralopā. Aggī.

Pañcādīnamattanti ito attamiti vattate.


Yosvakatarasso jho. 148-96.

Yosu paresu akatarasso jho attamāpajjate.

Aggayo.

Jhoti kiṃ? Rattiyo.
Ālapanepevaṃ. He aggi he aggī he aggayo.

Dutiyekavacane-pubbasaralope sampatte:-


Ammo niggahītaṃ jhalapehi. 149-82.

Jhalapa iccetehi parassa aṃvacanassa makārassa ca niggahītaṃ ādeso hoti.

Aggiṃ. Aggī aggayo, agginā aggībhi aggīhi.

Sunaṃhisu cā ti ettha caggahaṇena katthaci dīghābhāvo.

Aggibhi aggihi.

Jhalato sassa no vāti no.

Aggino aggissa aggīnaṃ.

Smā nāti vattamāne jhalato cāti vikappena nā.

Agginā.Aggimbhā aggismā aggībhi aggīhi, aggino aggissa aggīnaṃ, aggimhi aggismiṃ
aggisu aggīsu.

Evamaññepi-

Joti pāṇi gaṇḍhi muḍhi-kucchi vatthi sāli vīhi,
Vyādhi odhi bodhi saṇdhi rāsi kesi sāti dīpi.


[SL Page 059] [\x 59/]

Isi muni maṇi dhani giri ravi kavi kapi
Asi masi nidhi vidhi ahi kimi pati hari,
Ari timi kali bali jalanidhi gahapati
Urudhiti varamati nirupadhi adhipati.

Añjali sārathi atithi samādhi udadhippabhūtayo.

Ikārantaṃ.

Īkāranto pulliṅgo daṇḍisaddo

Daṇḍī si itīdha:-

Agho rassamekavacanayosvapi cāti rassatte sampatte:etthevāpiggahaṇena sismiṃ tadabhāve
siddhe niyamatthamāha:

Rassanti vattate.


Na sismimanapuṃsakāni. 150-85.

Sismiṃ napuṃsakavajjitāneva liṅgāni na rassamāpajjanteti rassattābhāvo silopo daṇḍi
tiṭṭhati.

Anapuṃsakānīti kiṃ? Sukhakāri dānaṃ.

Ettha ca:-

Visadāvisadākāravohārobhayamuttakā,
Pumādijānena hetubhāvato liṅgamīritā.

Yolope-daṇḍi tiṭṭhanti.

Itaratra agho rassamiccādinā rassatte kate:

Jhato katarassāti ca vattate..


Yonanno. 151-225.

Sabbesaṃ yonaṃ sālapanānaṃ jhato katarassā paresaṃ no iccādeso hoti. Daṇḍito tiṭṭhanti.

Katarassāti kiṃ? Aggayo.

Adhikāraṃ vinā yonaṃ noti yogavibhāgato.

Kva ci akatarassāpi no sāramatino yathā.


[SL Page 060] [\x 60/]

Ālapane:-

Geti vattate.


Jhalapā rassaṃ. 152-247.

Jhalapa iccete rassamāpajjante ge pare.

Bho daṇḍi. Agho rassanti ādināva siddhepi rassatte punārambho niyamattho tena bho goti
ādisu na bhavati

Daṇḍi daṇḍino dutiyāyaṃ rassatte kate -

Amiti vattate, ghapato smiṃ yaṃ vāti ito maṇḍūkagatiyā vāti ca.


Naṃ jhato katarassā. 153-224.

Jhato katarassā parassa aṃvacanassa na hoti vā

Daṇḍinaṃ daṇḍiṃ daṇḍī daṇḍino, daṇḍinā daṇḍībhi daṇḍībhi, daṇḍino daṇḍissa
daṇḍīnaṃ

Jhalato cāti nā.

Daṇḍinā. Daṇḍimhā daṇḍismā daṇḍībhi daṇḍīhi, daṇḍino daṇḍissa daṇḍīnaṃ.

Jhato katarassāti ca vattate, pure viya vāti ca.


Sminni. 154-226.

Jhato katarassā parassa smiṃvacanassa ni iccādeso hoti vā.

Daṇḍinā. Daṇḍimhi daṇḍismiṃ daṇḍisu.
Evamaññānipi -

Dhammī saṅghī ñāṇī hatthī vakkī pakkhī dāṭhī raṭṭhī
Chattī mālī vammi yogī bhāgī bhogī kāmī sāmī.

Dhaji gaṇi sasī kuṭṭhi jaṭī yānī sukhī sikhī
Dantī mantī karī cāgī kusalī musalī balī,

Pāpakārī sattughāti mālyakārī dīghajīvī
Dhammavādī sīhanadī bhūmisāyī sīghayāyī.

Iccādīni īkārantanāmāni.

Gāmaṇisaddassa tu sattamiyaṃ bhedo. Gāmaṇī gāmaṇī gāmaṇino, bho gāmaṇi gāmaṇī
gāmaṇino, gāmaṇīnaṃ gāmaṇiṃ gāmaṇī gāmaṇino.

[SL Page 061] [\x 61/]

Sesaṃ daṇḍīsamaṃ niādesābhāvova viseso.
Evaṃ senānī sudhīppabhūtayo.

Īkārantaṃ.

Ukāranto pulliṅgo bhikkhusaddo.
Tatheva bhikkhusaddato si. Silopo. So bhikkhu.
Bahuvacane - ghapato ca yonaṃ lopoti yolopo.

Yosu kata iccādinā dīgho. Te bhikkhū.

Lopabhāve:-

Vā yonanti ca vattate.


Lato vokāro ca. 155-119.

Lasaññato paresaṃ yovacanānaṃ vokārādeso hoti vā kāraggahaṇena yonaṃ no ca hoti.
Casaddaggahaṇaṃ katthaci nivattanatthaṃ. Atha vā caggahaṇaṃ noggahaṇānuvattanatthaṃ.
Tena jantu sabbaññŚ ādito yonaṃ no ca hoti. Vāsaddo vavatthitavibhāsattho.

Tena:-

Bhikkhuppabhūtito niccaṃ vo yonaṃ hetuādito.
Vibhāsā na ca vo no ca amuppabhutito bhave.

Attaṃ akatarassoti ca vattate.


Vevosu lo ca. 156-97.

Ve vo iccetesu ca paresu akatarasso lo attamāpajjate.

Bhikkhavo bho bhikkhū bhavanto bhikkhū.


Akatarassā lato yvālapanassa vevo. 157-116.

Akatarassā lato parassa ālapane vihitassa yo iccetassa vevo ādesā honti. Attaṃ.

Bhavanto bhikkhave bhikkhavo.


[SL Page 062] [\x 62/]

Ammo niggahītaṃ jhalapehīti niggahītaṃ.

Bhikkhuṃ bhikkhū bhikkhavo, bhikkhunā bhikkhuhi bhikkhūhi bhikkhubhi bhikkhūbhi,
bhikkhuno bhikkhussa bhikkhūnaṃ, bhikkhunā bhikkhumhā bhikkhusmā bhikkhubhi
bhikkhūbhi bhikkhuhi bhikkhūhi, bhikkhuno bhikkhussa bhikkhūnaṃ, bhikkhūmhi,
bhikkhūsmiṃ bhikkhusu bhikkhūsu.
Evaṃ-
Setu ketu rāhu bhānu saṅku ucchu veḷu maccu,
Siṇdhu baṇdhu neru meru sattu kāru hetu jantu,
Ruru paṭu iccādayo.
Hetujantusaddānaṃ paṭhamādutiyāsu viseso.
Hetu hetu hetavo hetuyo, bho hetu hetū heteve hetavo, hetuṃ hetū hetavo hetuyo.
Sesaṃ bhikkhusmaṃ. Jantu jantū jantavo.
Kāraggahaṇena yonaṃ no ca hoti.

Janatuno jantuyo, ho jantu jantū jantave jantavo, jantuṃ jantū jantavo jantuno jantuyo iccādi.

Satthusaddassa bhedo.
Satthu si itīdha:-
Antoti vattate


Satthupitādīnamā sismiṃ silopo ca. 158-199.

Satthu pitu mātu bhātu dhītu kattu iccavamādīnamanto āttamāpajjate sismiṃ, silopo ca hoti.
Satthā.
Satthupitādīnanti adhikāro.


Aññesvārattaṃ. 159-200.

Satthupitādīnamanto sivacanato aññesu vacanesu ārattamāpajjate.
Ārattamiti bhāvaniddesena katthaci aniyamaṃ dasseti.
Āraggahaṇamanuvattate.


Tato yonamo tu. 160-205.

Tato ārādesato sabbesaṃ yonaṃ okārādeso hoti.
Tuggahaṇena aññehipi catuubhanadīgavādīhi yonamākāro hoti. Saralopādi. Satthāro.

Ālapane akārapitādyantanamāti āttaṃ. Ge rassanti ca adhikicca ākāro vāti vikappena
rassattaṃ. Galopo.


[SL Page 063] [\x 63/]

Bho sattha bho satthā bhavanto satthāro, satthāraṃ satthāre satthāro.

Tatoti ca vattate.


Nā ā. 161-207.

Tato ārādesato nāvacanassa ākārādeso hoti.
Satthārā.
Satthunāti ārattamiti bhāvaniddesena siddhaṃ.
Satthārebhi satthārehi.
Vā namhīti ito vāti vattate.


U sasmiṃ salopo ca. 162-293.

Satthū pitu iccevamādīnamantassa uttaṃ hoti vā yasmiṃ, salopo ca hoti. Ārādesāpavādoyaṃ.
Satthu.
Aññattha bhāvaniddesenārābhāvo.

Satthuno satthussa.

Ārattanti vattate.


Vā namhi. 163-201.

Satthu pitu ādīnamanto ārattamāpajjate vā namhi vibhattimhi.

Satthārānaṃ.

Ārābhāve:-

Vā namhīti vattate.


Satthunāttañca. 164-202.

Satthusaddantassa pitādīnamantassa ca attaṃ hoti vā namhi vibhattimhi.

Puna satthuggahaṇaṃ satthuno niccavidhānatthaṃ.
Satthānaṃ.

Amhatumhanturājabrahmattasabasatthupitādīhi smā nāvāti smāvacanassa nābhāvo.

Satthārā satthārebhi satthārehi, satthu satthuno satthussa satthārānaṃ satthānaṃ.


[SL Page 064] [\x 64/]

Āratoti vattate.


Tato smimi. 165-206.

Tato ārādesato smiṃvacanassa ikārādeso hoti puna tatoggahaṇena aññasmāpi smiṃvacanassa
ikāro.

Yathā-bhuvi divi.


Āro rassamikāre. 166-208.

Ārādeso rassamāpajjate ikāre pare

Satthari. Satthāresu.

Evaṃ kattā kattāro, bho katta bho kattā bhavanto kattāro, kattāraṃ kattāre kattāro, kattārā
kattārebhi kattārehi.

U sasmiṃ salopo cāti uttaṃ salopo ca.
Kattu. Kattuno kattussa kattārānaṃ kattānaṃ kattūnaṃ, kattārā kattārebhi kattārehi kattu
kattuno kattussa kattārānaṃ kattānaṃ kattūnaṃ, kattari kattāresu.

Ārābhāve - kattusu.

Evaṃ bhattu vattu netu sotu ñātu jetu chettu bhettu dātu dhātu nattu boddhu
viññāpetuādayopi.

U sasmiṃ salopo cāti vattate.


Sakamaṇdhātādīnañca. 167-204.

Sakamaṇdhātu iccevamādīnamanto ca uttamāpajjate sasmiṃ, salopo ca. Niccaṃ
punabbidhānā.

Sakamaṇdhātu viya assa rājino vibhavo sesaṃ samaṃ. Evaṃ mahāmaṇdhātuppabhūtayo.
Pitusaddassa bhedo.

Simhi āttasilopā. Pitā.

Yomhi:-

Āro rassanti va vattate.


Pitādīnamasimhi. 168-209.

Pitādīnamārādeso rassamāpajjate asimhi vibhattimhi. Sismiṃ ārādesābhāvepi asimhīti
adhikavacanamatthantaraviññāpanatthaṃ. Tena toādimhi pitādīnamikāro ca. Yathā-pitito
mātito bhātito dhītito pitipakkho mātipakkhoti.


[SL Page 065] [\x 65/]

Pitaro yesaṃ kattusamaṃ

Bho pita bho pitā bhavanto pītaro, pitaraṃ pitare, pitarā pitarehi pitarebhi.

Bhāvaniddesena ārādesābhāve-
Pitūhi pitūhi, pitu pituno pitussa pitarānaṃ pitānaṃ pitūnaṃ.
Dīghabhāve-pitunnaṃ vā. Pitarā pitarehi pitarebhi pitūhi. Pitūbhi, pitu pituno pitussa
pītarānaṃ pitānaṃ pītūnaṃ pitunnaṃ, pitari pitaresu pitusu.
Evaṃ bhātā bhātaro iccādi.

Ukārantaṃ.

Ūkāranto pulliṅgo abhibhūsaddo
Tatheva syāduppatti silopo so abhibhū
Yolope kate-abhibhū. Agho rassanti ādinā rassattaṃ. Vokāro. Katarassattā attābhāvo.
Abhibhuvo, bho abhibhu bho abhibhū abhibhuvo
Katarassattā voādeso na hoti. Sesaṃ bhikkhusaddasmaṃ. Rassattameva viseso.
Abhibhuṃ abhibhū abhibhuvo, abhibhunā abhibhūhi abhibhuhi, abhibhuno abhibhussa
abhibhūnaṃ iccādi
Evaṃ sayambhū vessabhū parābhibhu ādayo. Sahabhusaddassa yonaṃ noādesova viseso.

Sahabhū sahabhūvo sahabhūno iccādi.
Yathā sabbaññŚsaddassa yosveva viseso
So sabbaññŚ te sabbaññŚ.

Yolopābhāve rassattaṃ. Lato vokāro cāti ettha* kāraggahaṇena yonaṃ noādeso. Vādhikārassa
mavatthita vibhāsattā na ca vokāro.

Sabbaññèno. Bho sabbaññŚ sabbaññŚ sabbaññèno, sabbaññèṃ sabbaññŚ sabbaññèno iccādi.
Evaṃ maggaññŚ dhammaññŚ atthaññŚ kālaññŚ rattaññŚ mattaññŚ kataññŚ tathaññŚ viññŚ
vidū vedagū pāragū iccādayo.

Ūkārantaṃ.

* "Ettha ca" itipi pāṭho.


[SL Page 066] [\x 66/]

Ekāranto appasiṅo.

Okāranto pulliṅgo gosaddo.

Tato syādūppatti silopo.

Go gacchati.

Gāva setī ito goti adhikāro.

Āva iti ca vattate.


Yosu ca. 169-74.

Goiccetassa okārassa āvādeso hoti yosu paresu casaddena nā smā smiṃ su iccetesu ca. Tato
sonamotūti ettha tuggahaṇena yonamokāro. Saralopādi gāvo tiṭṭhanti.


Avamhi ca. 170-75.

Goiccetassa okārassa āva ava ādesā hontī amhi vibhattimhi. Casaddena yo nā sa smā smiṃ
su iccetesu ca āvādeso hoti.

Gavo gacchanti. He go he gāvo he gavo.

Dutiyāyaṃ:-

Amhīti ca* vattate.


Āvassu vā. 171-76.

Āvaiccetassa gavādesassa antassa sarassa ukārādeso hoti vā amhi vibhattimhi. Āvassa a =
āva. Tassa āvasaddantassa. Ammoti ādinā niggahītaṃ.

Gāvuṃ gāvaṃ gavaṃ gāvo gavo.

Goṇa namhi vāti vattate.


Suhināsu ca. 172-81.

Su hi nā iccetese sabbassa. Gosaddassa goṇādeso hoti vā. Casaddena sesesu ca.

Goṇo goṇā, he goṇa he goṇā, goṇaṃ goṇe, goṇena goṇehi goṇehi. Goṇassa.

* "Amhīti vattate." Pā.

[SL Page 067] [\x 67/]

Goṇa namhi vā. 173-80.

Sabbassa gosaddassa goṇādeso hoti vā namhi vibhattimhi.

Goṇānaṃ. Goṇā goṇamhā goṇasmā goṇehi goṇebhi, goṇassa goṇānaṃ, goṇe goṇamhi
goṇasmiṃ goṇesu.

Goṇādesābhāve-

Gāvena gavena gobhi gohi.


Gāva se. 174-73.

Go āva se iti tipadamidaṃ gossa o = go. Gosaddo kārassa āvādeso hoti se vibhattimhī.

Gāvassa gavassa.

Namhi-go āvāti va vattate.


Tato namampatimhālutte ca samāse 175-77.

Tato gosaddato parassa naṃvacanassa aṃādeso hoti gosaddokārassa āvādeso ca patimhi pare
alutte samāse. Vasaddena asamāsepiti aṃavādesā.

Gavampatissa therassa. Gavaṃ.

Suhināsu cāti ettha casaddena namhi guādeso ca. No ca dvādito namhīti sutte casaddena
nakāragamo.

Gunnaṃ gonaṃ vā. Gāvā gāvamhā gavā gavamhā gavasmā gobhi gohi, gāvassa gavassa
gavaṃ gunnaṃ gonaṃ, gāve gāvamhi gāvasmiṃ gave gavamhi gavasmiṃ gāvesu gavesu gosu.

Okārantaṃ.

Puriso guṇavā rājā sāggi daṇḍī ca bhikkhu ca,
Satthābhibhū ca sabbaññŚ goti pulliṅgasaṅgaho
Pulliṅgaṃ niṭṭhitaṃ.



[SL Page 068] [\x 68/]

Atha itthiliṅgāni vuccante.


Akāranto itthiliṅgasaddo appasiddho.
Ākāranto itthiliṅgo kaññāsaddo
Kañña iti ṭṭhite:-


Itthiyamato āppaccayo. 176-237

Itthiyaṃ vattamānā akārantato liṅgambhā paro āppaccayo yoti.

Pakatatthajotakā itthippaccayā syādayo viya,
Ṇādayo paccayatthassa sakatthassāpi vācakā.
Saralopoti ādinā pubbasare lutte paranayane ca kate
dhātuppaccayavibhattivajjitamatthavalliṅganti vuttattā* paccayantassāliṅgattā
vibhattuppattīyamasampattāyaṃ- taddhita samāsakitakā nāmaṃ vātavetūnādisu dvāti ettha
caggahaṇena itthippaccayantassāpi nāmavyapadeso. Pure viya syāduppatti. Sesato lopaṃ
gasipīti silopo. Sā kaññā.

Bahuvacane ālapane si gasaññoti ito sañño, te itthibyā poti ito itthibyāti ca vattate.


Ā gho. 177-60.

Liṅgassanto ākāro yadā itthikhyā tadā ghasañño hotīti ghasaññāyaṃ - ghapato ca yonaṃ
lopoti vikappena yolopo. Tā kaññā kaññāyo.

Ālapane:- sakhāto gassevāti ito gassāti vattate.


Ghate ca. 178-114

Ghato parassa gassa ekāro hoti. Saralopādi.
Bhoti kaññe bhotiyo kaññā kaññāyo

Ambhi saralopapakatibhāvā kaññaṃ kaññā kaññāyo. Tatiyādisu-āya catutthekavacanassa tūti
ito āyo ekavacanānti ca vattate.

* Vuttattāva-sanna.


[SL Page 069] [\x 69/]
Ghato nādīnaṃ. 179-111.

Ghasaññāto liṅgassākārā paresaṃ nādīnaṃ smiṃpariyantānaṃ ekavacanānaṃ vibhattigaṇānaṃ
āyādeso hoti.

Saralopaparanayanāni kaññāya kaññābhi kaññāhi, kaññāya kaññānaṃ, kaññāya kaññābhi
kaññāhi, kaññāya kaññānaṃ.
Smimbhi:-


Ghapato smiṃ ya vā. 180-216.

Ghapato parassa smiṃ vacanassa yaṃ hoti vā. Aññatthāyā deso.

Kaññāyaṃ kaññāya kaññāsu. Evamaññepi-
Saddhā medhā paññā vijjā cintā mantā taṇhā vīṇā
Icchā mucchā ejā māyā mettā mattā sikkhā bhikkhā

Jaṅghā gīvā jivhā vācā chāyā āsā gaṅgā nāvā
Gāthā senā lekhā sālā mālā velā pūjā khiḍḍā.

Pipāsā vedanā saññā cetanā tasiṇā pajā
Devatā vaṭṭakā godhā balākā parisā sabhā.

Ūkā sephālikā laṅkā salākā vālikā sikhā
Visākhā visikhā sākhā vacā vañjhā jaṭā ghaṭā.

Jeṭṭhā soṇḍā vitaṇḍā ca karuṇā vanitā latā
Kathā niddā sudhā rādhā vāsanā siṃsapā papā.

Pabhā sīmā khamā chāyā khattiyā sakkharā surā
Dolā tulā silā līlā lālelā mekhalā kalā.

Vaḷavālambusā mūsā mañjusā sulasā disā
Nāsā juṇhā guhā īhā lasikā vasudhādayo

Ammādīnaṃ ālapaneva rūpabhedo.
Ammā ammā ammāyo

Gassa ghato cāti ekāre sampatte-


Na ammādito. 181-115.

Ammā annā iccevamādito parassa gassa ālapanekavacanassa na ekārattaṃ hoti. Ākāro vāti
rassattaṃ. Hoti amma hoti ammā hotiyo ammā ammāyo. Evaṃ annā annā annāyo, bhoti anna
bhoti annā


[SL Page 070] [\x 70/]

Hotiyo annā annāyo. Ambā ambā ambāyo, bhoti ambabhoti ambā bhotiyo ambā ambāyo
iccādi.

Ākārantaṃ.


Ikāranto itthiliṅgo rattisaddo. Tatheva syāduppatti.
Silopo. Ratti.
Bahuvacane-saññā ivaṇṇuvaṇṇāti ca vattate.

Te itthibyā po. 182-59.

Itthiyā ākyā saññā = itthibyā. Liṅgassantā te ivaṇṇuvaṇṇā yadā itthibyā tadā pasaññā
hontīti pasaññāyaṃ-ghapato cāti ādinā yolopo. Yosu kata iccādinā digho.

Rattī rattiyo ratyo cā. He ratti he ratti he rattiyo. Ammoti ādinā niggahītaṃ. Rattiṃ rattī
rattiyo.

Tatiyādisu:
Ekavacanānaṃ nādīnanti ca vattate.


Pato yā. 189-68.

Pasaññato ivaṇṇuvaṇṇehi paresaṃ nādīnamekavacanānaṃ vibhattigaṇānaṃ yāādeso hoti.

Rattiyā rattīhi rattībhi, rattiyā rattīnaṃ.

Pañcamiyaṃ:

Amā pato smiṃsmānaṃ vā. 184-68.

Paiccetasmā paresaṃ smiṃ smā iccetesaṃ yathākkamaṃ aṃ ā ādesā honti vā.

Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo. Tena uvaṇṇantato na honti, ivaṇṇantatopi
yathāpayogaṃ.

Sare yakāroti ca vattate, sīhamaṇḍūkagatīhi yo vacanekavacanaggahaṇañca.


Pasaññassa ca. 185-72.

Pasaññassa ivaṇṇassa yovacanekavacanavibhattīnamādese sare pare yakāro hoti.

[SL Page 071] [\x 71/]

Ettha ca yakārassevādhikārāpasaññaggahaṇena ivaṇṇova gayhati. Caggahaṇaṃ rattoti ādisu
nivattanatthaṃ. Ratyā rattiyā rattībhi rattīhi, rattiyā rattīnaṃ.

Smiṃvacane:- amādesayakārādesā. Ratyaṃ.

Ghapato smiṃ yā vāti yaṃādeso. Rattiyaṃ.

Aññattha aṃ smiṃ vāti ca vattate.


Ādito o ca. 186-69.

Ādi iccetasmā smiṃvacanassa aṃ o ādesā honti vā. Casaddena aññasmāpi. Āamotī ā aṃ o
ādesā.

Ratyā rattiṃ ratto rattiyā rattisu rattīsu.

Evamaññānipi-

Patti yutti vutti kitti mutti titti khanti kanti
Santi tanti siddhi suddhi iddhi vuddhi buddhi bodhi.

Bhūmi jāti pīti suti naṇdi saṇdi sāṇi koṭi
Diṭṭhi vuṭṭhi tuṭṭhi yaṭṭhi pāḷi āḷi nāḷi keḷi.

Sati mati gati cuti dhiti yuvati vikati rati ruci
Rasmi asani vasani osadhi aṅguli dhūli duṇdubhi
Doṇi aṭavi chavi ādīni ikārantanāmāni.

Ikārantaṃ

Īkāranto itthiliṅgo itthisaddo.
Itthī itīdha:-
Itthiyaṃ paccayoti ca vattate.


Nadādito vā ī. 187-238.

Nadādito vā anadādito vā itthiyaṃ vattamānā liṅgamhā īppaccayo hoti.

Vāggahaṇamanadādisaṅgahaṇatthaṃ. Tena puthūgavādito ca ī.

Saralope-kvacāsavaṇṇaṃ lutte ti asavaṇṇe sampatte pakatibhāvo. Nāmavyapadeso
syāduppatti.

Itthi itthī.


[SL Page 072] [\x 72/]

Agho rasassanti ādinā rassattaṃ itthiyo

Sambodhane: jhalapā rassanti rassattaṃ. Bhoti itthi itthī itthiyo.

Dutiyekavacane:-

Ghapato smiṃ yaṃ vāti ito vāti vattate.


Aṃ yamīto pasaññāto. 188-223.

Pasaññāto īkārato parassa aṃvacanassa yaṃ hoti vā.
Itthiyaṃ itthiṃ itthī itthiyo, itthiyā itthībhi itthīhi, itthiyā itthīnaṃ, itthiyā itthībhi itthihi,
itthiyā itthīnaṃ, itthiyaṃ itthiyā itthisu.

Evaṃ nadī. Nadī.

Yolopābhāve tato yonamo tūti ettha tusaddena yonamokāro ca pasaññassa cāti īkārassa
yakāro yavataṃ talana iccādinā dyassa jakāro dvittaṃ.

Najjo saṇdanti. Nadiyo.

Ettha cevaṃ sijjhantānaṃ najjoti ādīnaṃ vuttiyaṃ ānattaggahaṇādinā nipphādanaṃ
atrajasugatādīnaṃ viya nipphādanūpāyantaradassanatthanti daṭṭhabbaṃ.

He nadi he nadī he najjo he nadiyo nadiyaṃ nadiṃ nadī najjo nadiyo.

Amādisutte ā patoti yogavibhāgena kvaci nāsānañcāttaṃ. Tena "na jaccā vasalo hoti,
pathavyā ekarajjenā" ti ādi ca sijjhati. Pure viya yakārajakārādesadvittāni.

Najjā kataṃ nadiyā nadībhi nadīhi, najjā nadiyā nadīnaṃ, najjā nadiyā nadībhi nadīhi, najjā
nadiyā nadīnaṃ, najjaṃ nadiyaṃ nadiyā nadīsu.

Evamaññepi-
Mahī vetaraṇī vāpī pāṭalī kadalī ghaṭī
Nārī kumārī taruṇī vāruṇī brahmaṇī sakhī.
Gaṇdhabbi kinnarī nāgī devī yakkhī ajī migī
Vānarī sūkarī sīhī haṃsī kākī ca kukkuṭī.

Iccādayo itthisaddasamā.

[SL Page 073] [\x 73/]

Tatheva mātulasaddato īppaccaye kate-


Mātulādīnamānattamīkāre 189-98.

Mātula ayyaka varuṇa iccevamādīnamanto ānattamāpajjate īkāro paccaye pare.
Antāpekkhāyaṃ chaddhī. Saralopādi. Mātulānī. Evaṃ ayyakānī varuṇānī sesaṃ
itthīsaddasamaṃ.

Anadādisu puthusaddato īppaccayo o sa re cāti ettha ca saddena ukārassa avādeso. Puthavī
puthaviyo.

Ya smā smiṃ su-puthavyā puthaviyā, puthavyā puthaviyā, puthavyaṃ puthaviyaṃ puthaviyā
iccādi.

Gosaddato nadādito vā īti īppaccayo. Mahāvuttinā vā gāva seti ettha gāva itī
yogavibhāgena vā okārassa āvādeso gāvī gāvī gāviyo iccādi itthīsaddasamaṃ.
Mānava itīdha:-

Itthiyaṃ vā īti ca vattate.


Ṇavaṇikaṇeyyaṇantūhi. 190-239.

Ṇava ṇika ṇeyya ṇa ntuppaccayantehi itthiyaṃ vattamānehi liṅgehi īppaccayo hoti.
Vādhikāro katthaci nivattanattho. Saralopādi. Mānavī. Evaṃ nāvikī venateyayi gotamī.

Guṇavantu ī itīdha:-

Vāti vattate.


Ntussa tamīkāre. 191-241.

Sabbasseva ntuppaccayassa ta kāro hoti cā īkārappaccaye pare.

Aññattha saralopādi guṇavatī guṇavatī guṇavatiyo. Guṇavanti guṇavantī guṇavantiyo
iccādi itthisaddasamaṃ.

Evaṃ kulavatī sīlavatī yasavatī rūpavatī satimatī gomatī.

Mahantasaddato nadādito vā īti īppaccayo. Ntuvyapadese vikappena takārādeso. Mahatī
mahantī.

* 'Mānavī' itipi pāṭho.

[SL Page 074] [\x 74/]

Bhavanti ī itīdha:-
Īkāreti ca vattate.


Bhavato bhoto. 192-242.

Sabbasseva bhavantasaddassa bhotādeso hoti īkāro itthikane pare.

Sā bhotī bhotī bhotiyo. Bhe bhoti bhoti bhotiyo iccādi.
Bhikkhu itīdha:-
Itthiyanti vattate vāti ca.


Patibhikkhurājīkārantehi inī. 193-240.

Pati bhikkhu rāja iccetehi īkārantehi ca itthiyā vattamānehi liṅgehi inīppaccayo hoti.

Saralopomādesa iccādi sutte tuggahaṇena kvaci pubbalopassa nisedhanato vā paro
asarūpātī paralopo. Bhikkhunī bhikkhuniyo iccādi.
Gahapatisaddato inī.
Attamiti vattate.


Patissinīmhi. 194-91.

Patisaddassa anto attamāpajjate inīppaccaye pare. Tatheva parasare lutte pubbo cāti dīgho.
Gahapatānī. Tatheva rājasaddato inī. Saralopapakatibhāvā rājinī.

Īkārantesu - daṇḍisaddato inī. Saralopādi. Daṇḍinī daṇḍinī daṇḍiniyo. Evaṃ hatthinī
medhāvinī tapassinī piyabhāṇinī iccādi.
Pokkharinī itīdha tesu vuddhīti ādinā ikāranakārānaṃ akāraṇakārādesā. Pokkharaṇī.
Pokkharaṇī. Tato yonamo tūti sutte tuggahaṇena yonamokāro ca. Īkārassa yakāro.
Yavatamiccādisutte kāraggahaṇena ṇyassa ñakāro. Dvittaṃ. Pokkharaññā pokkharaṇiyo vā
iccādi.

Vādhikāro anuttasamuccayattho. Tena vidūyakkhāditopi inī paracittacidūnī.
Paraloparassattāni paracittavīdunī paracittaviduniyo, yakkhinī yakkhiniyo, sīhinī sīhiniyo
iccādi.

Īkārantaṃ.



[SL Page 075] [\x 75/]

Ukāranto itthiliṅgo yāgusaddo tassa rattisaddasseva rūpanayo amādesādiabhāvova viseso.

Yāgu yāgū yāguyo, he yāgu he yāgū he yāguyo, yāguṃ yāgū yāguyo, yāguyā yāgūhi, yāguyā
yāgūnaṃ, yāguyā yāgūbhi yāgūhi, yāguyā yāgūnaṃ, yāguyaṃ yāguyā yāgusu yāgūsu.

Evaṃ dhātu dhenu kāsu daddu kaṇḍu kacchu rajju kaṇeru piyaṅgu sassuādīni.

Mātusaddassa bhedo. Tassa pitusaddasseva rūpanayo. Ārattamiti bhāvaniddesena
ārādesābhāce pato yāti yādesova viseso.

Mātā mātaro, bhoti māta bhoti mātā bhotiyo mātaro, mātaraṃ mātare mātaro, mātarā matyā.
Tesu vuddhīti ādinā ukāralopo rassattañca.

Mātarebhi mātarehi mātūbhi mātūhi, mātu mātuyā vā. Mātarānaṃ mātānaṃ mātūnaṃ, mātarā
mātarebhi mātarehi mātūbhi mātūhi, mātu mātuyā mātarānaṃ mātānaṃ mākūnaṃ, mātari
mātaresu mātusu.

Evaṃ dhītā dhītaro duhitā duhitaro iccādi.

Ukārantaṃ.

Ūkāranto itthiliṅgo jambūsaddo.
Jambū jambū jambuyo, he jambu he jambū jambuyo, jambuṃ jambū jambuyo iccādi.
Itthisaddasamaṃ.

Evaṃ vadhū ca sarabhū sarabū sutanū camū,
Cāmūrū nāganāsūrū samāni khalu jambuyā.

Ūkārantaṃ.

Okāranto itthiliṅgo gosaddo

Tassa pulliṅge gosaddasseva rūpanayo.
Kaññā ratti nadī itthī mātulānī ca bhikkhunī,
Daṇḍinī yāgu mātā ca jambū gotitthisaṅgaho.

Itthiliṅgaṃ niṭṭhitaṃ.

[SL Page 076] [\x 76/]

Atha napuṃsakaliṅgāni vuccante.

Akāranto napuṃsakaliṅgo cittasaddo

Pure viya syāduppatti.

Citta si itīdha:-

Napuṃsakehi ato niccanti ca vattate.


Siṃ 195-219.

Si aṃ iti dvipadamidaṃ. Akārantehi napuṃsakaliṅgehi parassa sivacanassa aṃ hoti niccaṃ

Saralopapakatibhāvādi cittaṃ.

Bahuvacane:

Yonanti napuṃsakehīti vattate.


Ato niccaṃ. 196-218.

Akārantebhi napuṃsakaliṅgebhi yonaṃ niccaṃ ni hoti. Sabbayonīnamā eti nissa vā ākāro
aññattha yosu kata iccādinā dīgho. Cittā cittāni.

Yonannibhāve cā ette siddhepi avisesato,
Ato niccanti ārambhā āettaṃ kvacidevidha

Ālapane galopo he citta he cittā he cittāni. Dutiyāyaṃ nissa vikappenekāro. Cittaṃ citte
cittāni. Sesaṃ purisasaddena samaṃ. Evamaññānipi-

Puññapāpaphalarūpasādhanaṃ sotaghāṇasukhadukkhakāraṇaṃ,
Dātasīladhanajhānalocanaṃ mūlakūlabalajālamaṅgalaṃ.

Nalinaliṅgamukhaṅgajalambujaṃ pulinadhaññahiraññapadāmataṃ,
Padumapaṇṇasusānavanāyudhaṃ hadayacīvaravatthakuliṇdriyaṃ.

Nayanavadanayānodānasopānapānaṃ
Bhavanabhuvanalohālātatuṇḍaṇḍapīṭhaṃ,
Karaṇamaraṇañāṇārammaṇāraññatāṇaṃ
Tagaranagaratīracchattachiddokāni

Iccādīnī.


[SL Page 077] [\x 77/]

Kammasaddassa tatiyekavacanādisu rūpabhedo.

Kammaṃ kammā kammāni, he kamma he kammā he kammāni, kammaṃ kamme kammāni.

Susmi mā vā, u nā mahīti ca vattate.


A kammantassa ca. 197-160.

Kammasaddantassa ukāraakārādesā honti vā nāmhi vibhattimhi.

Antaggahaṇena thāmaddhādīnamantassapi uttaṃ. Casaddaggahaṇena
yuvamaghavānamantassa ā hoti kvaci nāsuiccetāsu.

Kammunā kammanā kammena vā, kammebhi kammehi sasmāsu: u nāmhi cā ti ettha
casaddena pumakammathāmantassa cukāro vā sa smāsu cāti uttaṃ.

Kammuno kammassa kammānaṃ, kammunā kammā kammamhā kammasmā kammebhi
kammehi, kammuno kammassa kammānaṃ.

Smiṃvacane: brahmāto tu sminanīti ettha tusaddena kvaci ni hoti kammani. Kamme
kammamhi kammasmiṃ kammesu.

Evaṃ thāmunā thāmena thāmasā vā, thāmuno, thāmassa, thāmunā thāmā, addhunā addhuno
iccādi pumasamaṃ.*

Guṇavantu si

Savibhattissa ntussa simhīti ca vattate.


Aṃ napuṃsake. 198-125.

Napuṃsake vattamānassa liṅgassa sambaṇdhino ntuppaccayassa savibhattissa aṃ hoti simhi
vibhattimhi.

Guṇavaṃ cittaṃ yomhi ntussanto yosu cāti attaṃ ikāro ca. Guṇavanti guṇavantāni. Sesaṃ
ñeyyaṃ

Gacchanta si.

Simhi gacchantādīnaṃ ntasaddo amiti aṃ
Gacchaṃ gacchantaṃ gacchantā gacchantāni
Akārantaṃ.


* Purisasamaṃ - mu.

[SL Page 078] [\x 78/]

Ākāranto napuṃsakaliṅgo assaddhāsaddo.
Assaddhā iti ṭhite:-
Samāsassāti adhikicca saro rasso napuṃsaketi samāsantasarassa rassattaṃ. Samāsattā
nāmavyapadeso. Syāduppatti. Sesaṃ cittasamaṃ.
Assaddhaṃ kulaṃ. Assaddhā assaddhāni kulāni iccādi.

Tathā mukhanāsikāsaddo. Tassa dvaṇdekattā sabbatthekavacanameva mukhanāsikaṃ, he
mukhanāsika, mukhanāsikaṃ, mukhanāsikena iccādi.

Akārantaṃ.

Ikāranto napuṃsakaliṅgo aṭṭhisaddo.
Syāduppatti. Silopo. Aṭṭhi.
Vāti vattate.


Yonanni napuṃsakehi. 199-217.

Napuṃsakaliṅgehi paresaṃ sabbesaṃ yonaṃ ni hoti vā.
Aṭṭhini. Aññattha niccaṃ yolopadīghā ca. Aṭṭhī tathā-he aṭṭhi he aṭṭhi he aṭṭhini, aṭṭhiṃ
aṭṭhi aṭṭhini, aṭṭhinā iccādi. Aggi saddasamaṃ.

Evaṃ satthi dadhi vāri akkhi acchi acci iccādīni.

Ikārantaṃ.

Īkāranto napuṃsakaliṅgo sukhakārīsaddo.
Sukhakārī ti itīdha:-
Anapuṃsakattabhāvā sismimpi agho rassamiccādinā rassattaṃ. Silopo.
Sukhakāri dānaṃ, sukhakāri sukhakārīni he sukhakāri he sukhakārī he sukhakārīni,
sukhakārīnaṃ sukhakāriṃ sukhakārī sukhakārīni. Yesaṃ daṇḍīsaddasamaṃ evaṃ sīghayāyī
ādīni.

Īkārantaṃ.

Ukāranto napuṃsakaliṅgo āyusaddo.
Tassa aṭṭhisaddasseva rūpanayo.
Āyu āyū āyūni, he āyu he āyū he āyūni, āyuṃ āyū āyūni, āyunā. Āyusāti manogaṇādittā
siddhaṃ.


[SL Page 079] [\x 79/]

Āyūbhi āyūbhi, āyuno āyūssa āyūnamiccādi

Evaṃ cakkhu vasu dhanu dāru tipu madhu siṅgu hiṅgu vatthu matthu jatu ambu assūādīnī.

Ukārantaṃ.

Ūkāranto napuṃsakaliṅgo gotrabhūsaddo.

Gotrabhū si.

Napuṃsakattā rassattaṃ, silopo. Gotrabhu cittaṃ. Gotrabhū gotrabhūni, he gotrabhu he
gotrabhū he gotrabhūni, gotrabhuṃ gotrabhū gotrabhūni, gotrabhranā iccādi pulliṅge
abhibhūsaddasamaṃ.

Evaṃ abhibhū sayambhū dhammaññŚ ādīni.
Ūkārantaṃ.

Okāranto napuṃsakaliṅgo cittagosaddo.

Cittā gāvo assa kulassāti atthe bahubbihisamāse kate:
Saro rasso napuṃsaketi okārassa ṭhānappayatanāsannattā rassattamukāro. Syāduppatti.
Silopo.

Cittagu kulaṃ. Cittagū cittagūni iccādi āyusaddasamaṃ.

Okārantaṃ.

Cittaṃ kammañca assaddhamathaṭṭhi sukhakāri ca,
Āyu gotrabhū dhammaññè cittagūti napuṃsake.

Napuṃsakaliṅgaṃ niṭṭhitaṃ.

Atha sabbanāmāni vuccante.
Sabba katara katama ubhaya itara añña aññatara aññatama pubba para apara dakkhiṇa
uttara adhara ya ta eta ima amu kiṃ eka ubha dvi catu tumha amha iti sattavīsati
sabbanāmāni. Tāni sabbanāmattā tiliṅgāni. Tattha sabbasaddo niravasesattho. So yadā
pulliṅgavisiṭṭhatthābhidāyī tadā rūpanayo.


[SL Page 080] [\x 80/]

Pure viya syāduppatti. Soti sissa okāro. Saralopaparanayanāni sabbo jano tiṭṭhati.

Bahuvacane-
Sabba yo itīdha:-
Parasamaññā payogeti sabbādīnaṃ sabbanāmasaññā.
Yoti vattate.


Sabbanāmakārate paṭhamo. 200-164.

Sabbesaṃ itthipumanapuṃsakānaṃ nāmāni = sabbanāmāni. Tesaṃ sabbesaṃ
sabbanāmasaññānaṃ liṅgānaṃ akārato paro paṭhamo yo ettamāpajjate.

Sabbe purīsā.

Akāratoti kiṃ? Sabbā amū.

He sabba he sabbā he sabbe, sabbaṃ sabbe, sabbena sabbebhi sabbehi

Catutthekavacane āyādeso sampatte:
Ato, ā e, smāsminnaṃ, āya catutthekavacanassāti ca vattamāne-


Tayo neva ca sabbanāmehi. 201-110.

Akārantehi sabbanāmehi paresaṃ samāsmiṃiccetesaṃ catutthekavacanassa va ā e āya iccete
ādesā neva hontīti āyādesābhāvo caggahaṇaṃ katthaci paṭisedhanīcattanatthaṃ. Tena
pubbādīhi smāsminnaṃ ā e va honti.
Sabbassa.

Akāro eti ca vattate.


Sabbanāmānaṃ namhi ca. 202-102.

Sabbesaṃ sabbanāmānaṃ akāro ettamāpajjate namhi vibhattimhi.

Sabbanāmatoti vattate.


Sabbato naṃ saṃsānaṃ. 203-168.

Sabbato sabbanāmato parassa naṃvacanassa sā sānaṃ iccete ādesā honti.

[SL Page 081] [\x 81/]

Sabbesaṃ sabbesānaṃ, sabbamhā sabbasmā sabbebhi sabbehi, sabbassa sabbesaṃ sabbesānaṃ,
sabbamhi sabbasmiṃ sabbesu.

Itthiyaṃ-itthiyamato āppaccayoti āppaccayo.
Aññaṃ kaññāsaddasamaṃ aññatra sanaṃsmiṃvacanehi.

Sabbā (pajā) sabbā sabbāyo, he sabbe he sabbā he sabbāyo, sabbaṃ sabbā sbāyo, sabbāya
sabbābhi sabbāhi.

Catutthekavacane:-

Sabbanāmato, vā, sabbato koti ito sabbatoti ca vattate.


Ghapato smiṃsānaṃ saṃsā. 204-179.

Sabbato sabbanāmato ghapasaññāto smīṃ sa iccetesaṃ yathākkamaṃ saṃsādesā honti vā.

Saṃsāsvekavacanesu cāti vattate.


Gho rassaṃ. 205-66.

Ghasañño ākāro rassamāpajjate saṃsāsvekavacanesu vibhattādesesū paresu.

Sāgamoti vattate.


Saṃsāsvekavacanesu ca. 206-62.

Saṃ sā iccetesu ekavacanaṭṭhānasambhūtesu vibhattā desesu paresu liṅgambhā sakārāgamo
hoti.

Sabbassā sabbāya sabbāsaṃ sabbāsānaṃ, sabbāya sabbāhi sabbābhi, sabbassā sabbāya
sabbāsaṃ sabbāsānaṃ.
Smimhi-sabbanāmato, ghapatoti ca vattate.


Netāhi smimāyayā. 207-186.

Etehi sabbanāmehi ghapasaññehi parassa smīṃvacanassa neva āyayādesā hontīti āyābhāvo.
Vādhikārato kvaci hoti. Dakkhiṇāya uttarāyāti ādi. Saṃyamādesā. Sabbāsaṃ sabbāyaṃ
sabbāsu.

Napuṃsake-sabbaṃ (cittaṃ) sabbāni, he sabba he sabbāni, sabbaṃ sabbāni.

Sesaṃ pulliṅge viya ñeyyaṃ.


[SL Page 082] [\x 82/]

Evaṃ katarādīnaṃ aññatamasaddapariyantānaṃ tīsupi liṅgesu rūpanayo.
Tattha katarakatamasaddā pucchanatthā.
Ubhayasaddo dviavayavasamudāyavacano.
Itarasaddo adhikatāparavacano.
Aññasaddo adhikatāparavacano.
Aññataraaññatamasaddā aniyamatthā.
Yo, sabbanāmakārate paṭhamoti ca vattate.


Dvaṇdaṭṭhā vā. 208-165.

Dvaṇdasamāsaṭṭhā sabbanāmānamakārato paro paṭhamo yo ettamāpajjate vā.

Kataro ca katamo cāti katarakatame. Katarakatamā cā iccādi. Pubbādayo
dighādivavatthānavacanā.

Pubbo (kālo).

Bahuvacane:- dhātuliṅgehi parāppaccayāti ettha parāti niddesato pubbādīhi yovacanassa
vikappenekāro.

Pubbe pubbā, he pubba pubbe he pubbā, pubbaṃ pubbe, pubbena pubbebhi pubbehi,
pubbassa pubbesaṃ pubbesānaṃ.

Smāsminnaṃ vāti vikappenākārekārā.

Pubbā pubbamhā pubbasmā pubbebhi pubbehi, pubbassa pubbesaṃ pubbesānaṃ, pubbe
pubbamhi pubbasmiṃ pubbesu.

Itthiyaṃ:-pubbā(disā) pubbāyo iccādi. Sabbāsaddasamaṃ.

Napuṃsake:- pubbaṃ (ṭhānaṃ) pubbāni, he pubba he pubbāni, pubbaṃ pubbāni.

Sesaṃ pulliṅgasamaṃ

Evaṃ parāparadakkhiṇuttarādharasaddā.

Sabbanāmato dvaṇdaṭṭhāti ca vattate.

Nāññaṃ sabbanāmikaṃ. 209-166.

Dvaṇdaṭṭhā sabbanāmato parassa ṭhapetvā yovacanassa ettaṃ aññaṃ sabbanāmikaṃ kāriyaṃ
na hotīti saṃsānamādissābhāvo.

Pubbāparānaṃ pubbuttarānaṃ adharuttarānaṃ.

Nāññaṃ sabbanāmikanti vinādhikārena yogena tatiyāgamāsepi.


[SL Page 083] [\x 83/]

Māsapubbāya māsapubbānaṃ.

Nāññaṃ sabbanāmikanti vattate.


Bahubbīhimhi ca. 210-167.

Bahubbīhimhi ca samāse sabbanāmikavidhānaṃ nāññaṃ hoti.

Piyapubbāya piyapubbānaṃ piyapubbe.

Casaddaggahaṇena disatthasabbanāmānaṃ bahubbīhimhi sabbanāmikavidhānañca hoti.

Dakkhiṇassā ca pubbassā ca yadantarālanti atthe bahubbīhi.

Dakkhiṇapubbassaṃ dakkhiṇapubbassā. Evaṃ uttarapubbassaṃ uttarapubbassā iccādi.

Yatetasaddādīnamālapane rūpaṃ na sambhavati.

Yasaddo aniyamattho.

Yo (puriso) ye (purisā), yaṃ ye, yā (kaññā) yā yāyo, yaṃ yā yāyo, yaṃ (cittaṃ) yāni, yaṃ yāni.

Sesaṃ sabbattha sabbasaddasamaṃ.

Ta eta ima amu kiṃ iccete parammukhasamīpaaccantasamīpadūrapucchanatthavacanā

Tasaddassa bhedo

Ta si itīdha:-

Anapuṃsakassa simbhi, samiti ca vattate.


Etatesanto. 211-175.

Eta ta iccetesaṃ anapuṃsakānaṃ takāro sakāramāpajjate simhi vibhattimhi so (puriso.)

Sabbanāmaggahaṇañca ito taggahaṇañca vattate.

Tassa vā nattaṃ sabbattha. 212-174.

Ta iccetassa sabbanāmassa takārassa nattaṃ hoti vā sabbattha liṅgesu

Ne te, na taṃ ne te, nena tena nebhi tebhi nehi tehi.

[SL Page 084] [\x 84/]
Sabbassa, tassa vā sabbatthāti ca vattate.

Sasmāsamiṃsaṃsāsvattaṃ. 213-176.

Ta iccetassa sabbanāmassa sabbasseva attaṃ hoti vā sa smā smiṃ saṃ sā iccetesu vacanesu
sabbattha liṅgesu.

Assa nassa tassa nesaṃ tesaṃ.

Smāhisminnaṃ mhābhīmahī vāti ito smāsminnaṃ mbhāmahīti ca vattate.


Na timehi katākārehi. 214-100.

Ta ima iccetehi katākārehi paresaṃ smāsminnaṃ mbhāmhi iccete ādesā na honti.
Asmā nasmā tasmā namhā tamhā nehi tebhi nehi tehi, assa nassa tassa nesaṃ tesaṃ,asmiṃ
nasmiṃ tasmiṃ nambhi tamhi nesu tesu.

Itthiyaṃ:- tā si. Sādesasilopā.

Sā(kaññā).Nattaṃ. Nā tā tāyo, naṃ taṃ nā tā tāyo, nāya tāya nābhi nābhi nāhi tāhi.

Etimāsmiti ito itīmāggahaṇañca tassā vāti ito taggahaṇapañca pañcamiyantavasena vattate
vāti ca.


Tato sassa ssāya. 215-65.

Tato tāetāimāto parassa sassa vibhattissa ssāyā deso hoti vā.

Saṃsāsvekavacanesu, iti iti ca vattate.


Tassā vā. 216-64.

Tā iccetassa itthiyaṃ vattamānassa antassa ikāro hoti vā saṃsāsvekavacanesu vibhattādesesu.

Tissāya tassāya assāya nassāya assā nassā tissā tassā nāya tāya nāsaṃ tāsaṃ.

Pañcamīchaṭṭhīsu tatiyācatutthisamaṃ.

Sattamiyaṃ:-assaṃ nassaṃ tissaṃ tassaṃ nāyaṃ tāyaṃ nāsu tāsu.

Napuṃsake: simhi sādesābhāvā nattaṃ.

Naṃ taṃ nāni tāni, naṃ taṃ nāni tāni, nena tena iccādi pulliṅgasamaṃ.

[SL Page 085] [\x 85/]

Eta si. Etatesantoti sakārādeso.

Eso(puriso). Ete, etaṃ ete iccādi sabbasaddasamaṃ.

Itthiyaṃ:- etā sī.

Sādeso. Esā(kaññā). Etā etāyo, etaṃ etā etāyo. Etāya etābhi etāhi.

Sasmiṃsu pana:

Saṃsāsvekavacanesu cāti vattate.


Etimāsami. 217-63.

Antāpekkhāyaṃ chaṭṭhī. Etā imā iccetesamanto saro ikāro hoti saṃsāsvekavacanesu
vibhattādesesu. Sādesagatikattā ssāyādesepi casaddādhikārato aññekāsaddādīnamantassa ca.

Etissāya etissā etāya etāsaṃ, etāya etābhi etāhi, etissāya etissā etāya etāsaṃ, etissaṃ etāyaṃ
etāya etāsu.

Casaddato aññissā aññāya aññissaṃ aññāyaṃ, ekissā ekāya ekissaṃ ekāyaṃ, itarissā itarāya
itarissaṃ itarāyaṃ iccādi.

Napuṃsake: etaṃ etāni, etaṃ etāni. Sesaṃ ñeyyaṃ.

Imasaddassa bhedo.

Ima si.

Sabbassimassāti vattate.


Anapuṃsakassāyaṃ simhi. 218-172.

Imasaddassa sabbasseva anapuṃsakassa ayaṃ ādeso hoti simhi vibhattimhi

Silopo. Ayaṃ(puriso). Ime, imaṃ ime.


Aninamī nāmbhī ca. 219-171.

Imasaddassa sabbasseva ana imi ādesā honti nāmhi vibhattimhi. Anitthiliṅgassevetaṃ
gahaṇaṃ.

Anena iminā.


[SL Page 086] [\x 86/]

Sunaṃhisūti vattate.

Sabbassimasse vā. 220-170.

Sabbassa imasaddassa ekāro hoti vā su naṃ hi iccetesu vacanesu.

Āppaccayantāniddesā sabbatthāti avuttato,
Anitthiliṅgassavedaṃ gahaṇaṃ hi imassīti.
Ehi ehi imehi imehi.

Sabbassa vā, sabbattha, sasmāsmiṃsaṃsāsvattanti ca vattate


Imasaddassa ca. 221-177.

Imasaddassa ca sabbasseva attaṃ hoti vā sa smā smiṃ saṃ sā iccetesu vacanesu sabbattha
liṅgesu.

Assa imassa esaṃ esānaṃ imesaṃ imesānaṃ, asmā imambhā imasmā ehi ehi imebhi imehi,
assa imassa imassa esaṃ esā naṃ imesaṃ imesānaṃ, asmiṃ imambhi imasmiṃ esu imesu.

Itthiyaṃ:- imā si. Ayamādesasilopā.

Ayaṃ (kaññā). Imā imāyo, imaṃ imā imāyo, imāya imābhi imāhi.

Catutthiyaṃ:- attaṃ ikārassāyādesā ca.

Assāya imissāya assā imissā imāya imāsaṃ imāsānaṃ.

Sattamiyaṃ:- assaṃ imissaṃ imissā vā.

Tesu vuddhilopādinā smiṃvacanassa vā sādeso.

Imāya imāsu.

Sesaṃ ñeyyaṃ

Napuṃsake:- ima si.

Savibhattissa, vāti ca vattate.


Imassidamaṃsisu napuṃsake. 222-129.

Napuṃsake vattamānassa sabbasseva imasaddassa savibhattissa idaṃ hoti vā aṃsisu paresu.

Idaṃ (cittaṃ virocati). Imaṃ imāni, idaṃ(pupphaṃ passasi) imaṃ imāni, anena iminā ehi ehi
imebhi imehi iccādi pulliṅge viya ñeyyaṃ.

[SL Page 087] [\x 87/]

Amusaddassa bhedo. Amu si.

Vā, anapuṃsakassa simhīti ca vattate.

Amussa mo saṃ. 223-173.

Anapuṃsakassa amusaddassa makāro sakāramāpajjate vā simhi pare.

Asu (rājā)

Sabbanāmato, vāti ca vattate.


Sabbato ko. 224-178.

Sabbato sabbanāmato paro ka iccayamāgamo hoti vā. Puna sabbatoggahaṇena hīnāditopi
ko. Amussa mo santi vinādhikārena yogena kakārepi sādeso.

Asuko asukā, asukaṃ asuke.

Sādesābhāve-amuko amukā amukaṃ iccādi.

Bahuvacane:-lato vokāro cāti suttenuvattamānavāggahaṇena vokāro na hoti. Niccaṃ
yolopadīghā.

Amu(purisā), amuṃ amū, amunā amūbhi amūhi, amussa. Amussādunti vinādhikārena
yogena aduṃ ādeso. Adussa. Amūsaṃ amūsānaṃ, amumhā amusmā amūbhi amūhi, amussa
adussa amūsaṃ amūsānaṃ, amumhi amusmiṃ amūsu.
Itthiyaṃ:- simhi sādesādi

Asu (kaññā) asukā amukā vā.

Amū amuyo, amuṃ amū amūyo, amūyā amūbhi amūhi, amussā amuyā amūsaṃ amūsānaṃ,
amūyā amūbhi amūhi, amussā amūyā amūsaṃ amūsānaṃ, amussaṃ amūyaṃ amūsu.

Napuṃsake:- amu si

Savibhattissa imassidamiccādito aṃsisu napuṃsaketi ca vattate.


Amussāduṃ. 225-130.

Napuṃsake vattamānassa sabbasseva amusaddassa savibhattissa aduṃ hoti aṃsisu paresu.


[SL Page 088] [\x 88/]

Aduṃ (pupphaṃ) amū amūni, aduṃ amū amūni, amunā iccādi. Pulliṅgasamaṃ.

Kiṃsaddassa bhedo.

Kiṃ si itīdha:-

Kissa ka ve cāti ito kissa ka iti ca vattane.

Sesesu ca. 226-229.

Kimiccetassa kasaddo ādeso hoti vappaccayato sesesu vibhattibhedesu.

Ettha ca kissa ka ce cāti sutte casaddena vappaccayā vasiṭṭhathamādippaccayānaṃ gahitattā
sesaggahaṇena vibhattiyoca gayhante.

Caggahaṇaṃ katthaci nivattanatthaṃ. Tena kissa kisaminti ādi ca sijjhati. Soti sissa o.
Saralopādi.

Ko (eso) ke, kaṃ ke, kena kebhi kehi, kassa kissa. Niggahītalopādi.

Kesaṃ, kamhā kasmā kebhi kehi, kassa kissa kesaṃ, kamhi kimhi kasmiṃ kismiṃ kesu.

Itthiyaṃ:- kiṃ si itīdha:-

Sesesu cāti vibhattiyaṃ parāyaṃ kādese kate itthiyamato āppaccayoti majjhe āppaccayo.
Silopo.

Kā (esā kaññā) kā kāyo, kaṃ kā kāyo iccādi sabbāsaddasamaṃ.

Napuṃsake kiṃ si. Lopavidhissa balavatarattā paṭhamaṃ silope kate puna
vibhattiparattābhāvā tadanuparodhenāti saribhāsato vā kādesābhāvo.

Kiṃ (etaṃ) kāni.

Dutiyekavacane kvaci lopanti niggahītalope kate- ammo niggahītaṃ jhalapehīti niggahītaṃ.
Kiṃ kāni, kena iccādi pulliṅgasamaṃ.

Ekasaddo saṅkhyātulyāsahāyaññavacano yadā saṅkhyāvacano tadā sabbatthekavacanantova.
Aññattha bahuvacanantopi.


[SL Page 089] [\x 89/]

Eko ekā ekaṃ iccādi sabbattha sabbasaddasamaṃ. Saṃsāsveva viseso.

Ubhasaddo dvisaddapariyāyo. Sadā bahuvacanantova.

Ubha yo itīdha:-

Tato yonamo tūti ettha tuggahaṇena kvavi yonamokāro.

Ubho (purisā). Ubhe vā. Ubho (passa) ubhe.

Sahisu-tesu vuddhīti ādinā kvaci ekārassokāro.

Ubhohi ubhohi ubhehi ubhehi.


Ubhādito naminnaṃ. 227-86.

Ubha iccevamādito naṃvacanassa innaṃ hoti.

Ubhinnaṃ. Ubhobhi ubhohi ubhebhi ubhehi, ubhinnaṃ, ubhosu ubhesu.

Dvīādayo saṅkhyāsaṅkheyyavacanā bahuttāvācittā sadā bahu vacanantā ca.

Dvi yo itīdha:-

Savibhattissa itthipumanapuṃsakasaṅkhyanti ca adhikāro.


Yosu dvinnaṃ dve ca. 228-132.

Dvi iccetassa saṅkhyāsaddassa itthipumanapuṃsake vattamānassa savibhattissa dve iccādeso
hoti yosu paresu. Casaddena duve ca. Kvaci duvi ca namhi. Bahuvacanuccāraṇaṃ
dvisaddato bahuvacanameva hotīti ñāpanatthaṃ.

Dve dhammā, dve itthiyo, dve rūpāni, duve vā. Evaṃ dutiyā yampi. Dvīhi dvīhi.

Namhi dīghe sampatte-


No ca dvādito namhi. 229-67.

Dvi iccevamādito saṅkhyāto nakārāgamo hoti namhi vibhattimhi.

Casaddaggahaṇena itthiyaṃ ticatuto sasañcāgamo namhi vibhattimhi.

Dvinnaṃ duvinnaṃ vā, dvīhi dvīhi, dvinnaṃ duvinnaṃ, dvīsu.

[SL Page 090] [\x 90/]

Tisaddassa bhedo. Ti yo itīdha:-

Yolopo sampatte-

Yosūti vattate.


Ticatunnaṃ tissocatasso tayo cattāro tīṇicattāri. 230-133.

Ticatunnaṃ saṅkhyānaṃ itthipumanapuṃsake vattamānānaṃ savibhattīnaṃ yathākkamaṃ
tisso catasso tayo cattāro tīṇi cattāri iccete ādesā honti yosu paresu.

Tayo purisā. Tayo purise (passa). Tībhi tīhi.

Namiti vattate.


Iṇṇamiṇṇannaṃ tīhi saṅkhyāhi. 231-87.

Ta iccetasmā saṅkhyāsaddā parassa naṃvacanassa iṇṇaṃ iṇṇannaṃ iccete ādesā honti,
saralopādi.

Tiṇṇaṃ tiṇṇannaṃ, tībhi tīhi, tiṇṇaṃ tiṇṇannaṃ, tīsu.
Itthiyaṃ:- tisso (itthiyo), tisso, tībhi tīhi.

Namhi sasañcāgamo. Tissannaṃ.

Sasaṃvyavadhānato iṇṇābhāvo. Sesaṃ samaṃ.

Napuṃsake:-

Tīṇi, tīṇi sesaṃ pulliṅgasamaṃ

Tathā catusaddassapi yosu nicatunnanti yathāvūttādesā. Tato yonamo tūti ettha tusaddena
kvaci okāro ca.

Cattāro caturo vā. Cattāro, catūbhi catūhi catubbhi. Catunnaṃ. Nakārāgamo. Catūbhi catūhi
catubbhi, catunnaṃ, catūsu.

Itthiyaṃ:- catasso, catasso. Namhi ssamāgame tesu vuddhī ti ādinā caturukārassa akāro.
Catassannaṃ. Sesaṃ samaṃ.

Napuṃsake:-cattāri, cattāri.
Sesaṃ pulliṅgasamaṃ. Tathā-

Nīlādiguṇanāmañca bahubbīhi ca taddhitaṃ,
Sāmaññavuttyatītādi kitantaṃ vāccaliṅgikaṃ.

[SL Page 091] [\x 91/]

Etthedaṃ vuccate:
Eseso etamiti ca pasiddhiatthesu yesu lokassa,
Thipunnapuṃsakānīti vuccante tāni nāmāni.

Tiliṅgaṃ niṭṭhitaṃ.

Athāliṅgesu nāmesu

Tumhāmhasaddā vuccante.

Tesampanāliṅgattā tīsupi liṅgesu samānaṃ rūpaṃ.

Tumha amha iti ṭhite - syāduppatti.

Savibhattīnaṃ tumhāmhākanti ca adhikāro.


Tvamahaṃ simhi ca. 232-140.

Sabbesaṃ tumha amhasaddānaṃ savibhattīnaṃ yathākkamaṃ tvaṃ ahaṃ iccete ādesā honti
samhi vibhattimhi.

Casaddena tumhassa tuvañca hoti.

Tvaṃ(pumā) tvaṃ(itthi) tvaṃ(napuṃsakaṃ) tuvaṃ(satthā vā.), Ahaṃ(pumā) ahaṃ(itthi)
ahaṃ(napuṃsakaṃ).
Bahuvacane:- sabbanāmakārate paṭhamoti ekāro.

Tumhe tiṭṭhatha. Bhiyyo amhe mahemase.

Amhassāti vattate.


Mayaṃ yomhi paṭhame. 233-121.

Sabbasseva amhasaddassa savibhattissa mayā ādeso hoti yomhi paṭhame.

Mayaṃ gacchāma. Ettha ca ekasmimpi gāravabahumānena bahuttasamāropā bahuvacanaṃ
hoti.

Amhīti vattate.


Tavaṃmamañca navā. 234-144.

Sabbesaṃ tumha amhasaddānaṃ savibhattīnaṃ tavaṃ mamaṃ iccete ādesā honti navā
yathākkamaṃ amhi vibhattimhi.


Taṃmamamhi. 235-143.

Sabbesaṃ tumha amhasaddānaṃ savibhattīnaṃ taṃ maṃ iccete ādesā honti yathākkamaṃ
amhi vibhattimhi. Taṃ maṃ.

[SL Page 092] [\x 92/]

Tumhassa tuvaṃtvamamhi. 236-146.

Sabbassa tumhasaddassa savibhattissa tuvaṃ tvamiccete ādesā honti amhi vibhattimhi.

Tuvaṃ tvaṃ

Bahuvacane:- tumhāmhehi ākanti ca vattate.


Yā yvappaṭhamo. 237-162.

Tumhāmhehi paro appaṭhamo yo ākaṃ hoti vā

Tumhākaṃ passasi, tumhe passasi, amhākaṃ passasi, amhe passasi.

Nāmhi tayāmayā. 238-145.

Sabbesaṃ tumhāmhasaddānaṃ savibhattīnaṃ tayā mayā iccādesā honti yathākkamaṃ nāmhi
vibhattimhi.


Tayātayīnaṃ takāro tvattaṃ vā. 239-210.

Tayā tayi iccetesaṃ takāro tvattamāpajjate vā.

Tvayā tayā mayā tumhebhi amhebhi tumhehi amhehi.

Sasmiṃ-vāti vattate.


Sassaṃ. 240-163.

Tumhāmhehi sassa vibhattissa amādeso hoti vā.

Tumhaṃ amhaṃ dīyati.


Tavamama se. 241-141.

Sabbesaṃ tumhāmhasaddānaṃ savibhattīnaṃ yathākkamaṃ tava mama iccete ādesā honti se
vibhattīmhi vikappenāyaṃ vijjhantarassa vijjamānattā.

Seti vattate.


Tuyhaṃmayhañca. 242-142.

Sabbesaṃ tumhāmhasaddānaṃ savibhattīnaṃ tuyhaṃ mayhaṃ iccete ādesā ca honti
yathākkakamaṃ se vibhattimhi.

Tava mama tuyhaṃ mayhaṃ vā dīyate.


093

Amhassa mamaṃ savibhattissa se. 243-120.

Sabbasseva amhasaddassa savibhattissa mamaṃ ādeso va hoti se vibhattimhi.

Mamaṃ dīyate.

Sassanti ito sīhagatiyā amiti vattate.


Tumhāmhehi namākaṃ. 244-161.

Tumhāmhehi parassa naṃvacanassa ākaṃ iccādeso hoti aṃ ca.

Tesu vuddhīti ādinā amhassa kvaci asmādeso.
Tumhaṃ tumhākaṃ, amhaṃ amhākaṃ. Asmākaṃ vā.

Pañcamiyaṃ:- amhatumhanturāja iccādinā smāvacanassa nābhāvātideso.

Tayā mayā apehi. Tumhebhi amhebhi tumhehi amhehi. Tumhaṃ amhaṃ, tava mama tuyhaṃ
mayhaṃ mamaṃ pariggaho tumhaṃ tumhākaṃ amhaṃ amhākaṃ asmākaṃ dhammatā.

Smimhiti vattate.


Tumhāmhākaṃ tayimayī. 245-139.

Sabbesaṃ tumhāmhasaddānaṃ savibhattīnaṃ tayi mayi ādesā honti yathākkamaṃ smimhi
vibhattimhi.

Takārassa tvattaṃ. Tvayi tayi mayi tumhesu amhesu.

Tesaṃyeva tumhāmhasaddānaṃ padato paresaṃ kvaci ādesantaravidhāne rūpabhedo.

Navāti ca adhikāro.


Padato dutiyācatutthīchaṭṭhīsu vono. 246-142.

Sabbesaṃ tumhāmhasaddānaṃ savibhattīnaṃ padasmā paresaṃ vono ādesā honti
yathākkamaṃ dutiyācatutthichaṭṭhīsu bahuvacanesu navā.

Ettha ca eka vacaneti vakkhamānattā bahuvacanesūti laddhaṃ pahāya vo gamissāmi, mā no
ajja vikantiṃsu, dhammaṃ vo bhikkhave desissāmi, saṃvibhajetha no rajjena, tuṭṭhosmi vo
pakatiyā, satthā no bhagavā.

Navāti kiṃ? Bhayaṃ tumhākaṃ no siyā, eso amhākaṃ satthā.


[SL Page 094] [\x 94/]

Padato vatutthichaṭṭhīsūti ca vattate.


Temekavacane. 247-148.

Sabbesaṃ tumhāmhasaddānaṃ savibhattīnaṃ padasmā paresaṃ teme ādesā honti
yathākkamaṃ catutthichaṭṭhīsu ekavacanesu navā.

Dadāmi te gāmavarāni pañca, dadāhi me gāmavaraṃ, idaṃ te raṭṭhaṃ, ayaṃ me patto.

Navāti kiṃ?- Imaṃ cīvaraṃ tuyhaṃ vikappanatthāya dammi, suṇātha vacanaṃ mama.

Navādhikārato cettha vo no te meti ye ime,
Pādādo ca cavevādiyoge ca na ca honti te.

Yathā-na socāmi na rodāmi tava sutvāna māṇava, tuyhañcāpi mahārāja mayhañca
raṭṭhavaḍḍhana, evamidaṃ dīghamaddhānaṃ saṇdhāvitaṃ saṃsaritaṃ mamañceva
tumhākañcāti.

Padatoti kiṃ? - Taca ñāti mama ñāti.

Temeti vattate.


Nāmhi. 248-149.

Sabbesaṃ tumhāmhasaddānaṃ savibhattīnaṃ padasmā paresaṃ teme ādesā na honti amhi
vibhattimhi.

Passeyyaṃ taṃ vassasataṃ arogaṃ, so mamabravīti.
Temekavacaneti vattate.


Vā tatiye ca. 249-150.

Sabbesaṃ tumhāmhasaddānaṃ savibhattīnaṃ padasmā paresaṃ teme ādesā honti vā
yathākkamaṃ tatiyekavacane pare.

Kataṃ te pāpaṃ, kataṃ tayā pāpaṃ, kataṃ me puññaṃ, kataṃ mayā puññaṃ.

Vā tatiyeti ca vattate.


Bahuvacanesu vono. 250-151.

Sabbesaṃ tumhāmhasaddānaṃ savibhattīnaṃ padasmā paresaṃ vono ādesā honti vā
yathākkamaṃ tatiyābahuvacane pare.

Kataṃ vo kammaṃ, kataṃ no kammaṃ.


[SL Page 095] [\x 95/]

Bahuvacananiddesena jhaci yomhi paṭhame ca vono honti. Gāmaṃ vo gaccheyyātha, gāmaṃ
no gaccheyyāma.

Tathā pañcādīnamaṭṭhādasantānaṃ. Katisaddassa cāliṅgattā tiliṅgepi samānaṃ rūpaṃ.
Aliṅgattā eva pañcādito itthippaccayābhāvo.

Pañca yo itīdha:-

Yosu dvinnaṃ dve cāti ito yosūti vattate, itthi pumanapuṃsakasaṅkhyanti ca.


Pañcādīnamakāro. 251-134.

Antāpekkhāyaṃ chaṭṭhī. Pañcādīnamaṭṭhādasantānaṃ saṅkhyānaṃ itthipumanapuṃsake
vattamānānamantassa savibhattissa akāro hoti yosu paresu.

Āeādesāpavādoyaṃ. Pañcakkhaṇdhā. Pañca gatiyo, pañciṇdriyāni.

Evaṃ dutiyāyañca.

Sunaṃhisu cāti vattate.


Pañcādīnamattaṃ. 252-90.
Pañcādīnamaṭṭhādasastānaṃ saṅkhyānamanto saro attamāpajjate su naṃ hi iccetesu paresu.

Ettadīghāpavādoyaṃ.

Pañcabhi pañcahi, pañcannaṃ, pañcabhi pañcahi, pañcannaṃ. Pañcasu.

Evaṃ cha satta aṭṭha nava dasasaddā. Ekañca dasa cāti atthe dvaṇda samāse, ekenādhikā
dasāti atthe tappurise vā kate-

Saṅkhyāneti vattate.


Dvekaṭṭhānamākāro cā. 253-385.

Dvi eka aṭṭha iccetesamanto ākāro hoti vā saṅkhyāne uttarapade pare.

Dvādasa, ekādasa, aṭṭhādasa. Vavatthitavibhāsā vāyaṃ.

Saṅkhyāneti kimatthaṃ?-Ekadanto dvidanto aṭṭhatthambho.


[SL Page 096] [\x 96/]

Vāti vattate.


Ekādito dasa ra saṃkhyāne. 254-383.

Ekādito saṅkhyāto parassa dasassa ādissa dakārassa rakāro hoti vā saṅkhyāne. Sesaṃ samaṃ.

Ekārasa ekādasa.

Dve ca dasa ca dvīhi vā adhikā dasāti dvidasa itīdha:-

Vāti vattane.


Vīsatidasesu bā dvissa tu. 255-382.

Vīsati dasa iccetesu paresu dvisaddassa bā hoti vā tusaddena tiṃsāyapi.

Rakāro āttañca. Bārasa dvādasa.

Tayo ca dasa cāti terasa. Ettha tesu vuddhīti ādinā tisaddassa teādeso ānavutiyā.

Cattāro ca dasa cāti catuddasa iccatra:-

Gaṇane dasassāti ca vattate.


Catūpapadassa lopo tuttarapadādicassa cucopi navā. 256-392.

Gaṇane dasassāmhi ṭhitassa catu iccetassa upapadassa tusaddo lopo hoti
uttarapadādibhūtassa catūpapadavakārassa cuco ādesā ca honti navā.

Cuddasa, voddasa, catuddasa.

Apiggahaṇena anupapadassāpi gaṇane padādicakārassa lopo cūcopi honti navā.

Yathā-tāḷīsaṃ, cuttāḷīsaṃ, cottāḷīsaṃ. Cattāḷīsaṃ.

Pañca ca dasa cāti pañcadasa. Tesu vuddhīti ādinā pañca saddassa dasavīsatīsu kvaci
panna paṇṇu ādesā. Pannarasa.

Cha va dasa cāti chadasa itīdha:-
Chassāti vattate.


Dase so niccañca. 257-378.

Chaiccetassa saṅkhyāsaddassa niccaṃ so iccādeso hoti dase pare.


097

Saṅkhyānaṃ, vāti ca vattate.


La darānaṃ. 258-381.

Saṅkhyānaṃ dakārarakārānaṃ lakārādeso hoti vā

Laḷānamaviseso. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo. Tena soḷasa iti niccaṃ, teḷasa terasa
cattāḷīsaṃ cattārīsamiti vibhāsā, dasa pannarasādisu na ca hoti.

Satta ca dasa cāti sattarasa sattadasa. Aṭṭha ca dasa cāti aṭṭhadasa itīdha:-

Ātte kate-

Vā, dasa ra saṅkhyāneti ca vattate.


Aṭṭhādito ca. 259-384.
Aṭṭhādito ca dasasaddassa dassa rakāro hoti vā saṅkhyāne.

Aṭṭhārasa aṭṭhādasa.

Aṭṭhāditoti kiṃ? Catuddasa.

Katisaddo bihuvacananto. Kati yo itīdha:-

Niccaṃ yolopādirassattaṃ.

Kati (tiṭṭhanti), kati (passasi), katībhi katīhi, katīnaṃ, katihi katīhi, katīnaṃ, takisu.

Aliṅgasabbanāmaṃ.

Atha vibhattippaccayantā vuccante.

Tesaṃ panāliṅgattā nipātattā ca tiliṅgehi vacanadvaye ca samānaṃ rūpaṃ. Purisasmā purisehi
cāti atthe:


Kvaci to pañcamyatthe. 260-250.

Sabbasmā suddhanāmato sabbanāmato ca liṅgamhā kvaci toppaccayo hoti pañcamyatthe.


Tvādayo vibhattisaññāyo. 261-249.

To ādi yesaṃ dānipariyantānaṃ paccayānaṃ te honti paccayā tvādayo te paccayā
vibhattisaññā honti.

[SL Page 098] [\x 98/]

Tena tadantānampi vibhattyantattā padattaṃ siddhaṃ hoti.

Purisato. Evaṃ rājato vā corato vā aggito vā gahapatito vā, hatthito hetuto yuttito itthito
bhikkhūnito.

Ettha ca kvacādimajjhuttarānaṃ dīgharassāppaccayesu cāti toppaccaye rassattaṃ.

Yāguto jambuto cittato āyuto iccādi.
Sabbanāmato:-sabbasmā sabbehīti vā sabbato.

Evaṃ yato tato katarato katamato itarato aññato ekato ubhayato pubbato parato aparato
dakkhiṇato uttarato amuto.

Kissa, ku iti ca vattate.


Tratothesu ca. 262-230.

Kimiccetassa ku hoti tra to tha iccetesu ca paresu.

Kasmā kehīti vā kuto.

Tothesūti vattate.


Sabbassetassakāro vā. 263-231.

Sabbassa etasaddassa ākāro hoti vā to tha iccetesu.

Etasmā etāya vāti ato

Sabbassetassāti ca vattate.

E tothesu vā. 264-233.

Sabbassa etasaddassa ekāro hoti vā to tha iccetesu.
Dvittaṃ etto.

Sabbassāti vattate.


Imassitthaṃdānihatodhesu ca. 265-234.

Imasaddassa sabbasseva ikāro hoti thaṃ dāni ha todha iccetesu ca.

Imasmāti ito.

Kvavi toti yogavibhāgena ādippabhūtīhi to sattamiyatthe, aniccādīhi tatiyatthe ca.


[SL Page 099] [\x 99/]

Yathā:- ādisminti atthe ādito. Evaṃ majjhato ekato purato pacchato passato piṭṭhito pādato
sīsato aggato mūlato parato iccādayo.

Tatiyatthe aniccena aniccato sammasati. Evaṃ dukkhato rogato gaṇḍato iccādayo.

Atthe kvavīti ca vattate.


Tratha sattamiyā sabbanāmehi. 266-251.

Sabbanāmehi parā tra tha iccete paccayā honti kvaci sattamyatthe.

Sabbasmiṃ sabbesu vāti sabbatra sabbattha evaṃ yatra yattha tatra tattha itaratra itarattha
aññatra aññattha ubhayatra ubhayattha paratra parattha kutra kuttha.

Tratothesu cāti kuttaṃ. Kissa ka ve cāti sutte ca. Saddena kādeso. Kattha amutra amuttha.

Sabbassetassakāroti vattate.


Tre niccaṃ. 267-232.

Sabbassetasaddassa akāro hoti niccaṃ tre pare. Atra.

Sabbassetassakāro vāti attaṃ. E tothesu vāti ekāro. Attha, ettha.

Kvavi atthe, sattamiyāti ca adhikāro.

Sabbasminti atthe-


Sabbato dhi. 268-222

Sabba iccetasmā dhippaccayo hoti kvaci sattamyatthe.
Sabbadhi.


Kismā vo. 269-253.

Kimiccetasmā vappaccayo hoti kvaci sattamyatthe.


Kissa ka ve ca 270-227.

Kimiccetassa kasaddo ādeso hoti vappaccaye pare. Caggahaṇena
thahaṃdāthamādiavappaccayepi. Tesu vuddhi ādinā kakāre akārassa lopo vamhi. Kva gatosi
tvaṃ.


[SL Page 100] [\x 100/]

Kismāti vattate.


Hiṃhiṃhiñcanaṃ. 271-254.

Kimiccetasmā hiṃ haṃ hiñcanaṃ iccete paccayā honti kvaci sattamyatthe.

Kissāti vattate.


Ku hiṃhaṃsu ca. 272-228.

Kimiccetassa ku hoti hiṃ haṃ iccetesu caggahaṇena hiñcanaṃdācanamiccādisupi.

Kisminti kuhiṃ kuhaṃ kuhiñcanaṃ, kahaṃ. Kādeso.

Hiṃhanti vattate.

Tamhā ca. 273-255.

Ta iccetasmā ca sabbanāmato hiṃhaṃpaccayā honti kvaci sattamyatthe.

Tasminti tahiṃ tahaṃ.


Imasmā hadhā ca. 274-256.

Imasaddato hadhappaccayā honti kvaci sattamyatthe.

Imassitthanti ādinā ikāro. Imasmiṃ = iha idha.


Yato hiṃ. 275-257.

Ya iccetasmā sabbanāmato hiṃpaccayo hoti kvaci sattamyatthe.
Yasmiṃ = yahiṃ.
Kāleti adhikāroyaṃ. Kasmiṃ kāleti attho-


Kiṃsabbaññekayakūhi dā dācanaṃ. 276-259.

Kiṃ sabba añña eka ya iccetehi sabbanāmehi dāppaccayo hoti, ku iccetasmā dācanañca kāle
kvaci sattamyatthe.

Kissa ka ve cāti sutte casaddena kādeso. Kadā.


Sabbassa so dāmhi vā. 277-262.

Sabba iccetassa saddassa sasaddādeso hoti vā dāppaccaye pare.

Sabbasmiṃ kāle = sadā sabbadā. Evaṃ aññadā ekadā yadā.

[SL Page 101] [\x 101/]
Kasmiṃ kāleti kudācanaṃ. Ku hiṃhaṃsu cāti sutte ca saddena kuttaṃ. Kuhīti nipātanena vā

Dāti vattate.


Tamhā dāni ca. 278-260.

Ta iccetasmā sabbanāmato dānidāppaccayā honti kāle kvaci sattamyatthe.

Tasmiṃ kāle = tadāni tadā.


Imasmā rahidhunādāni ca. 279-261.

Imasaddato rahidhunādānippaccayā honti kāle kvaci sattamyatthe.
Sabbassa imassāti ca vattate.


Eta rahimhi. 280-236.

Sabbassa imasaddassa etādeso hoti rahimhi paccaye pare.

Imasmiṃ kāle = etarahi.


A dhunāmhi ca. 281-235.

Sabbasseva imassa akāro hoti dhunāppaccaye pare.

Adhunā. Imasaddassa ikāro. Imasmiṃ kāle = idāni.

Vibhattippaccayavidhānaṃ.

Athāliṅgasaṅkhyāvibhattibhedo upasagganipātā vuccante.

Pa parā ni nī u du saṃ vi ava anu pari adhi abhi pati su ā ati api apa upa iti vīsati
upasaggā.

Tattha pasaddo
pakārādikammapadhānantobhāvaviyogatapparabhusatthasambhavatittianāvipapa-
ṇthanādisu.

Paiti ayamupasaggo etesu pakārādisu aṇthesu vattati.

Yathā pakāre - paññā ādikamme - vippakataṃ. Padhāne - paṇītaṃ. Atha vā padhānaṃ
padhānattaṃ, issariyaṃ. Tasmiṃ - pabhu ayaṃ desassa. Antobhāve-pakkhittaṃ. Viyoge
pavāsī. Tappare - pācariyo. Bhusatthe - pavaddhakāyo*. Sambhave - himavatā gaṅgā
pabhavati. Tittiyaṃ - pahūtamantaṃ. Anāvile - pasannamudakaṃ. Patthane - paṇihitaṃ.

* Pavuddhakāyo-ṭīkā.


[SL Page 102] [\x /]

Parā iti parihāniparājayagativikkamāmasanādisu.

Yathā: parihāniyaṃ-parābhavo. Parājaye-parājito. Gatiyaṃ-parāyanaṃ. Vikkame-parakkamati.
Āmasane-aṅgassa parāmasanaṃ.

Ni iti nissesaniggatanīharaṇantopavesanābhāvanisedhanikkhantapātubhāvāvadhāra-
ṇavibhajana upamūpadhāraṇāvasānachekādisu.

Nissese - nirutti, niravasesaṃ deti. Niggate - nikkileso, niyyāti. Nīharaṇe-niddhāraṇaṃ.
Antopavesane-nikhāto. Abhāve-nimmakkhikaṃ. Nisedhe - nivāreti. Nikkhante - nibbano,
nibbāṇaṃ. Pātubhāve - nimmitaṃ. Avadhāraṇe - nicchayo. Vibhajane - niddeso. Upamāyaṃ
- nidassanaṃ. Upadhāraṇe-nisāmanaṃ. Avasāne-niṭṭhitaṃ. Cheke-nipuṇo

Nī iti nīharaṇādisu.

Nīharaṇe - nīharati. Āvaraṇe - nīvaraṇaṃ.

U iti uggatuddhakammapadhānaviyogasambhavaattalābhasattisa rūpakathanādisu.

Uggate - uggacchati. Uddhakamme - āsanā uṭṭhito, ukkhepo. Padhāne-uttamo, lokuttaro.
Viyoge-ubbāsito. Sambhave - ubbhūto. Attalābhe - uppannaṃ ñāṇaṃ. Sattiyaṃ - ussahati
gantuṃ. Sarūpakathane - uddīsati suttaṃ.

Du iti asobhanābhāvakucchitāsamiddhikicchavirūpatādisu.

Asobhane - duggaṇdho. Abhāve - dubbhīkkhaṃ. Kucchite - dukkataṃ. Asamiddhiyaṃ -
dussassaṃ kicche - dukkaraṃ. Virūpatāyaṃ - dubbaṇṇo, dummukho.

Saṃ iti
samodhānasammāsamasamantabhāvasaṅgatasaṅkhepabhusatthasahappatthapabhavābhimu
kha- bhāvasaṅgahapidhānapuna ppunakaraṇasamiddhādisu.
Samodhāne - saṇdhi. Sammāsamesu - samādhi, sampayutto. Samantabhāve-saṅkiṇṇaṃ.
Samullapanā. Saṅgate-saṅgamo. Saṅkhepe-samāso. Bhusatthe-sāratto. Sahatthe-saṃvāso.
Appatthe-samaggho. Pabhave-sambhavo. Abhimukhabhāve-sammukhaṃ.
Saṅgahe-saṅgaṇhāti. Pidhāne-saṃvutaṃ. Punappunakaraṇe-saṇdhāvati.
Samiddhiyaṃ-sampanno.

Vi iti visesavividhaviruddhavigataviyogavirūpatādisu.

Visese-vimutti, vissaṭṭho. Vividhe-vimati, vicitraṃ. Viruddhe-vivādo. Vigate-vimalaṃ.
Viyoge-vippayutto virūpatāyaṃ-virūpo.


[SL Page 103] [\x 103/]

Ava iti adhobhāvaviyogaparibhavajānanasuddhinicchayadesatheyyādisu.

Adhobhāve-avakkhittacakkhu viyoge-omukkaupāhano, avakokilaṃ vanaṃ.
Paribhave-avajānanaṃ, avamaññati. Jānena-avagacchati suddhiyaṃ - codānaṃ. Nicchaye -
avadhāraṇaṃ. Dese - avakāso. Theyya-avahāro.

Anu iti
anugatānupacchinnapacchatthabhusatthasādissahīnatatiyatthalakkhaṇitthambhūtakkhānab
ha- gavīcchādisu.

Anugate - anveti. Anupacchinne - anusayo. Pacchā saddatthe - anurathaṃ. Bhusatthe -
anuratto. Sādisse - anurūpaṃ. Hīne. Anusāriputtaṃ paññavanto-tatiyatthe-nadimaṇvavasitā
senā. Lakkhaṇe-rukkhamanuvijjotate vijju. Itthambhūtakkhāne-sādhu devadatto mātaraṃ
anu. Bhāge-yadettha maṃ anu siyātaṃ dīyatu. Vīcchāyaṃ-rukkhaṃ rukkhaṃ anuvijjotate
caṇdo.

Pari iti samantatobhāvaparicchedavajjanāliṅgananivāsanapūjābhojanavajānanado-
sakkhānalakkhaṇādisu.
Samantatobhāve - parivuto. Paricchedo-pariññeyyaṃ. Vajjane-pariharati. Āliṅgane-parissajati.
Nivāsane-vatthaṃ paridahessati. Pūjāyaṃ-paricariyā. Bhojane-bhikkhuṃ parivisati.
Avajānane-paribhavati. Dosakkhāne-bharibhāsati. Lakkhaṇādisu-rukkhaṃ parivijjotate vijju.

Adhi iti adhikissarūparibhāvādhibhavanajjhayanādhiṭṭhānanicchayapāpuṇanādisu.

Adhike-adhisīlaṃ. Issare-adhipati, adhi brahmadatte pañcālā. Uparibhāve-adhirohati,
paṭhaviṃ adhisessati-adhibhavena-adhibhavati. Ajjhayane- vyākaraṇamadhīte. Adhiṭṭhāne-
bhūmikampādiṃ adhiṭṭhāti. Nicchaye- adhimokkho. Pāpuṇane- bhogakkhaṇdhaṃ
adhigacchati.

Abhi iti
abhimukhabhāvavisiṭṭhādhikuddhakammakulasoruppavaṇdanalakkhaṇitthambhūtakkhā
navi- cchādisu.

Abhimukhabhāve-abhimukho, abhikkamati. Visiṭṭhe-abhidhammo. Adhike-abhivassati.
Uddhakammeabhiruhati. Kule- abhijāto. Soruppe- abhirūpo. Vaṇdane- abhivādeti.
Lakkhaṇādisu purimasamaṃ.


[SL Page 104] [\x 104/]

Pati iti patigatapaṭilomapatinidhipatidānanisedhanivattatasādissapatikaraṇādānapatibe-
dhapaṭiccalakkhaṇitthambhūtakkhāna bhāgavīcchādisu.

Patigate-paccakkhaṃ. Paṭilome-patisotaṃ. Patinidhimhi-ācariyato pati sisso. Patidāne-telatthi
ghataṃ pati dadāti. Nisedhepaṭisedhati. Nivattane- paṭikkamati sādissepatirūpakaṃ.
Patikaraṇe-patikāro. Ādāne-patigaṇhāti. Patibodhe-paṭivedho. Paṭicce-paccayo.
Lakkhaṇādisu purimasamaṃ.

Su iti sobhanasuṭṭhusammāsamiddhisukhatthādisu.

Sobhane-sugaṇdho. Suṭṭhusammādatthesu-suṭṭhu gato sugato, sammā gatotipi sugato.
Samiddhiyaṃ-subhikkhaṃ. Sukhatthe-sukaro.

Ā iti
abhimukhabhāvuddhakammamariyādābhividhipatticchāparissajanaādikammaggahaṇanivā-
sasamīpavhānādisu.

Abhimukhabhāve. Āgacchati- uddhakamme- ārohati. Mariyādāyaṃā pabbatā khettaṃ.
Abhicidhimhi- ā kumāraṃ yaso kaccāyanassa. Pattiyaṃ- āpattimāpanno. Icchāyaṃ-ākaṅkhā.
Parissajane-āliṅganaṃ. Ādikamme- ārambhā. Gahaṇe- ādiyati, ālambati. Nivāse- āvasatho,
āvāso. Samīpe- āsannaṃ. Avhāne- āmanteti.

Ati iti atikkamanātikkantātisayabhusatthādisu.

Atikkamane- atirocati amhe, atīto. Atikkante- accantaṃ. Atisaye- atikusalo. Bhusatthe-
atikodho, ativuṭṭhi.

Api iti sambhāvanāpekkhāsamuccayagarahapañhādisu.

Sambhāvanāyaṃ- api dibbesu kāmesu, merumpi vinicijjhitvā gaccheyya. Apekkhāyaṃ-ayampi
dhammo aniyato. Samuccaye-itipi arahaṃ, antampi antaguṇampi ādāya. Garahe-api
amhākaṃ paṇḍitaka. Pañhe-api bhante bhikkhaṃ labhittha.

Apa iti apagatagarahavajjanapūjāpadussanādisu.

Apagate-apamāno, apeto. Garahe-apagabbho. Vajjane-apa sālāya āyanti vāṇijā.
Pūjāyaṃ-vaddhāpavāyī padūssane-aparajjhati.

Upa iti upagamanasamīpupattisādissādhikūparibhāvānasanadosakkhānasaññāpubbakamma-
pūjāgayhākārabhusatthādisu.


[SL Page 105] [\x 105/]

Upagamane-nisinnaṃ vā upanisīdeyya. Samīpe-upanagaraṃ. Upapattiyaṃ-saggaṃ lokaṃ
upapajjati. Athavā upapatti yutti. Yathā upapattito ikkhatīti = upekkhā. Sādisse-upamānaṃ,
upamā. Adhike-upakhāriyaṃ doṇo uparibhāve-upasampanno. Anasaneupavāso.
Dosakkhāneparaṃ upavadatī. Saññāyaṃ-upadhā, upasaggo. Pubbakamme- upakkamo,
upakāro. Pūjāyaṃbuddhupaṭṭhāko, mātupaṭṭhānaṃ gayhākāresoceyyapaccupaṭṭhānaṃ.
Bhusatthe-upādānaṃ, upāyāso, upanissayoti.

Iti anekatthā hi upasaggā.

Vuttañca:

"Upasaggā nipātā ca paccayā ca ime tayo,
Neke nekatthavisayā iti neruttikābravu"nti.

Tattha upasaggānaṃ nāmākhyātavisesakattā liṅgasaññāyaṃ aniyamena syādimhi sampatte
tesaṃ saṅkhyākammādibhedābhāvātehi paṭhamekavacanameva bhavati.

Lopanti vattamāne-


Sabbāsamāvūsopasagganipātādīhi ca. 282-221.

Āvuso saddato upasagganipātehi ca parāsaṃ sabbāsaṃ vibhattīnaṃ lopo hoti, ādīsaddena
kvaci suttapadādīhi ca.

Ettha ca āvusotīmassa visuṃgahaṇaṃ sasaṅkhyattadīpanatthanti daṭṭhabbaṃ.

Upeccatthaṃ sajantīti upasaggā hi pādayo,
Cādi padādimajjhante nipātā nipatanti hi.

Paharaṇaṃ pahāro. Evaṃ parābhavo nicāso nihāro uddhāro duhāro sāhāro vihāro avahāro
anuhāro parihāro adhihāro abhihāro patihāro suhāro āhāro atihāro apihāro apahāro upahāro.
Paharati parābhavati nivasati nīharati uddharati iccādi yojetabbaṃ.

Dhātvatthaṃ bādhate koci koci taṃ anuvattate,
Tamevañño viseseti upasaggagatī tidhā.
Opasaggikapadaṃ.



[SL Page 106] [\x 106/]

Samuccayavikappanapatisedhapūraṇādiatthaṃ asatvavācikaṃ nepātikaṃ.

Tatra ca iti samuccayaṇvāvayetarītarayogasamāhārāvadhāraṇādisu.

Vā iti vikappanūpamānasamuccayavavatthitavibhāsāsu.
Na no mā a alaṃ halaṃ iccete paṭisedhanatthe.

Alaṃ pariyattabhūsanesu ca. Pūraṇatthaṃ duvidhaṃ atthapūraṇaṃ padapūraṇañca.

Tattha atha khalu vata atho assu yagghe hi carahi naṃ taṃ va tu va vo pana bhave kīva ha
tato yathā sudaṃ kho ve haṃ enaṃ seyyathidaṃ iccevamādīni padapūraṇāni.

Tattha atha iti pañhānantariyādhikārādisu ca.
Khalu iti paṭisedhāvadhāraṇāpasiddhisu ca.
Vata iti ekaṃsakhedānukampāsaṅkappesu ca.
Atho iti aṇvādese ca.
Hi iti hetuavadhāraṇesu ca.
Tu iti visesahetunivattanādisu ca.
Pana iti visesepi.
Bhave ce iccete ekaṃsatthepi.
Haṃ iti visādasambhamesupi.
Seyyathidanti taṃ katamanatti atthepi.
Atthapūraṇaṃ duvidhaṃ vibhattiyuttaṃ avibhattiyuttañca.
Atthi sakkā labbhā iccete paṭhamāyaṃ.

Āvuso ambho hamho are hare re je iccete āmantaṇe.

Divā bhiyyo namo iccete paṭhamāya dutiyāya ca.

Sayaṃ sāmaṃ samaṃ sammā kinni iccete tatiyatthe. Soto dhāppaccayantā ca yuttaso, padaso,
aniccato, dukkhato, ekadhā, dvidhā iccādi.

Tavetuṃpaccayantā catutthiyā. Kātave, dātave, kātuṃ, kāretuṃ, dātuṃ, dāpetumiccādi.

Sotoppaccayantā pañcamiyatthe. Dīghaso, oraso, rājato vā corato vā iccādi.


[SL Page 107] [\x 107/]

To sattamyatthepi trathādipaccayantā ca. Ekato purato pacchato passato piṭṭhito pādato
sīsato aggato mūlato yatra yattha yahi tatra tattha tahi tahaṃ iccādi.

Samantā sāmantā parito abhito samantato ekajjhaṃ ekamantaṃ heṭṭhā upari uddhaṃ adho
tiriyaṃ sammukhā parammukhā āvi raho tiro uccaṃ nīcaṃ anto antarā antaraṃ ajjhattaṃ
bahiddhā bāhirā bāhiraṃ bahi oraṃ pāraṃ ārā ārakā pacchā pure huraṃ pecca iccete
sattamiyā.

Sampati āyati ajja aparajju parajju suve sve uttarasuve hiyyo pare sajju sāyaṃ pāto kālaṃ
kallaṃ divā nattaṃ* niccaṃ satataṃ abhiṇhaṃ abhikkhaṇaṃ muhuṃ muhuttaṃ bhūtapubbaṃ
purā yadā tadā iccādayo kālasattamiyā.

Iti vibhattiyuttāni.


Avibhattiyuttesu appeva appevanāma nu iccete saṃsayatthe.

Addhā aññadatthu taggha jātu kāmaṃ sasakkaṃ iccete ekaṃ satthe.

Eva iti avadhāraṇe.

Kacci nu nanu kathaṃ kiṃsu kiṃ iccete pucchanatthe.

Evaṃ iti itthaṃ iccete nidassane.

Iti iti hetuvākyaparisamattisu ca.

Yāva tāva yāvatā tāvatā kittāvatā ettāvatā kīva iccete paricchedanatthe.

Evaṃ sāhu lahu opāyikaṃ patirūpaṃ āma sādhu iti sampaṭicchanatthe.

Yathā tathā yatheva tatheva evaṃ evameva evamevaṃ evampi yathāpi seyyathāpi
seyyathāpināma viya iva yathariva tathariva yathānāma yathāhi yathāva iccete
paṭibhāgatthe.

Yathā iti yoggatāvīcchāpadatthānativattīnidassanesu ca.

* "Rattaṃ" itipi pāṭho.


[SL Page 108] [\x 108/]
Evaṃ iti upadesapañhādisu ca.
Kiñcāpi iti anuggahaṇatthe.
Aho iti garahapasaṃsanapatthanesu.
Nāma iti garahapasaṃsanasaññāpañhesu.
Sādhu iti pasaṃsanayācanesu.
Iṅgha haṇda iccete codanatthe.
Sādhu suṭṭhu evametanti anumodane.
Kira iti anussavanaassaddheyyosu.
Nūna iti anumānaparivitakkanesu.
Kasmā iti kāraṇapucchane.
Yasmā tasmā tathāhi tena iccete kāraṇāva
Cchedanatthe.
Saha saddhiṃ amā iti samakirayāyaṃ.
Vinā rite vippayoge.
Nānā puthu bahuppakāre.
Puthuṃ visuṃ asaṅghāte ca.
Duṭṭhu ku kucchāyaṃ.
Puna appaṭhame.
Kathañci kicchatthe.
Dhā kkhattuṃ sakiñca saṅkhāvibhāge.
Īsakaṃ appamaṇdesu.
Saṇikaṃ maṇdatthe.
Khippaṃ araṃ lahu āsu tuṇṇaṃ aciraṃ sīghatthe.
Ciraṃ cirassaṃ dīghakāle.
Ce yadi saṅkāvaṭṭhāne
Dhuvaṃ thirāvadhāraṇesu.
Hā visāde.
Tuṇhi abhāsane.
Sacchi paccakkhe.
Musā micchā alikaṃ asacce.
Suvatthi āsiṭṭhe iccādi.

Tūnatvānatvāppaccayantā ussukkanatthe bhavanti.

Yathā:- passitūna passiya passitvā disvāna disvā dassetvā dātūna datvāna datvā upādāya
dāpetvā viññāya viceyya vineyya nihacca samecca upecca ārabbha āgamma iccādi.


[SL Page 109] [\x 109/]
Evaṃ nāmakhyātopasaggavinimmuttaṃ yadavyayalakkhaṇaṃ taṃ sabbaṃ nipātapadanti
veditabbaṃ.

Vuttañca:

"Muttaṃ padattayā tasmā nipatatyantarantarā,
Nepātikanti taṃ vuttaṃ yaṃ avyayasalakkhaṇa"nti.

Nepātikapadaṃ.


Pulliṅgaṃ itthiliṅgañca napuṃsakamathāparaṃ
Tiliṅgañca aliṅgañca nāmikaṃ pañcadhā ṭhitaṃ.

Iti rūpasiddhiyaṃ nāmakaṇḍo dutiyo.

Atha vibhattīnamatthabhedā vuccante.

Tattha ekampi atthaṃ kammādivasena ekattādivasena ca vibhajantīti = vibhattiyo, syādayo.
Tā pana paṭhamādibhedena sattavidhā.

Tattha kasmiṃ atthe paṭhamā?


Liṅgatthe paṭhamā.

Liṅgatthābhidhānamatte paṭhamāvibhatti hoti.

Liṅgassa attho = liṅgattho. Ettha ca līnaṃ aṅganti = liṅgaṃ, apākaṭo avayavo. Purisoti
ādīnaṃ hi pakatippaccayādivibhāgakappanāya nipphāditānaṃ saddapatirūpakānaṃ
nāmikapadānaṃ paṭhamaṃ ṭhapetabbaṃ pakatirūpaṃ apākaṭattā avayavattā ca liṅganti
vuccati. Athavā visadāvisadobhayarahitākāravohārasaṅkhātena tividhaliṅgena sahitatthassa
tabbinimmattassupasaggādinamatthassa ca līnassa gamanato liṅganato vā liṅganti
aṇvatthanāmavasena vā dhātuppaccayavibhattivajjitamatthavalliṅganti vacanato
parasamaññāvasena vā liṅganti idha
pāṭipadikāparanāmadheyyaṃsyādivibhatthyantapadapakatirūpameva vuttanti daṭṭhabbaṃ.

Liṅgassattho nāma pabaṇdhavisesākārena pavattamāne rūpādayo upādāya paññāpiyamāno
tadaññānaññābhāvena anibbavanīyo samūhasantānādibhedo upādāpaññattisaṅkhāto
ghaṭādivohārattho ca paṭhavi phassādīnaṃ sabhāvadhammānaṃ

[SL Page 110] [\x 110/]

Kāladesādibhedabhinnānaṃ vijātīyavinivatto sajātīyasādhāraṇo yathāsaṅketamāropasiddho
tajjāpaññattīsaṅkhāto kakkhaḷattādisāmaññākāro ca.

So pana kammādisaṃsaṭṭho suddho cāti duvidho tattha kammādisu dutiyādīnaṃ
vidhīyamānattākammādisaṃsaggarahito liṅgasaṅkhyāparimāṇayutto
tabbinimmuttupasaggādipadatthabhūto ca suddho saddattho idha liṅgattho nāma.

Yo pana ākhyātakitakataddhitasamāsehi vutto kammādisaṃ saṭṭho attho sopi dutiyādīnaṃ
puna attanā cattabbassa atthavisesassābhāvena avisayattā liṅgatthamattassa sabbhāvato1 ca
paṭhamāyeva visayo.

Hoti cettha:-
"Paṭhamāvupasaggatthe kesañcatthe nipātasaddānaṃ,
Liṅgādike ca suddhebhihite kammādiatthepi."

Saliṅge tāva-eso puriso ete purisā, esā kaññā etā kaññāyo, etaṃ cittaṃ etāni cittāni.

Sasaṅkhe - eko dve.

Saparimāṇo:- doṇo khāri āḷhakaṃ.

Liṅgādivinimmutte sattāmatte ca vā ha aha atthi sakkā labbhā iccādi.

Liṅgatthe paṭhamāti adhikicca ālapane cāti ālapanatthe ca paṭhamā. Abhimukhaṃ katvā
lapanaṃ = ālapanaṃ. Āmantaṇaṃ avhānanti attho.

Ettha ca āmantaṇaṃ nāma pageva laddhasarūpassa saddena abhimukhīkaraṇaṃ.
Katābhimukho pana gacchāti ādinā nayena kiriyāya yojīyati. Tasmā āmantaṇasamaye
kiriyāyogābhāvato idaṃ kārakavohāraṃ na labhati.

Vuttañca:

"Saddenābhimukhīkāro vijjamānassa vatthuno,
Āmantaṇaṃ vidhātabbe natthi rājā bhaveti ta"nti.

Bho purisa (ehi) bho purisā vā, bhavanto purisā (etha)

1. Liṅgatthassa sambhavato va-sanna.

[SL Page 111] [\x 111/]

Kasmiṃ atthe dutiyā?

Kammatthe dutiyā.
Kammatthe liṅgamhā dutiyāvibhatti hoti.
Anabhihite evāyaṃ. Kammaṇi dutiyāyaṃ ktoti vacanañcettha ñāpakaṃ.
Kiṃ kammaṃ?

Yena vā kayirate taṃ karaṇanti vāti vattate.


Yaṃ karoti taṃ kammaṃ.

Yaṃ vā karoti yaṃ vā vikaroti yaṃ vā pāpuṇāti taṃ kārakaṃ kammasaññaṃ hoti.

Idha liṅgakālavacanamatantaṃ. Karīyatīti = kammaṃ. Tattha kārakaṃ sādhakaṃ
kirayānipphattikāraṇamuccate. Taṃ pana kārakaṃ chabbidhaṃ, kammaṃ kattā karaṇaṃ
sampadānamapādānamokāso cāti. Tattha sabhāvato parikappato vā kammādimhi satiyeva
kirayābhāvato kammādīnaṃ channampi kārakavohāro siddhova hoti.

Tampana kammaṃ tividhaṃ, nibbattanīyaṃ vikaraṇīyaṃ pāpaṇīyañcāti. Yathā:

Mātā puttaṃ vijāyati, āhāro sukhaṃ janayati, kaṭaṃ karoti devadatto, kaṭṭhamaṅgāraṃ karoti,
suvaṇṇaṃ keyūraṃ kaṭakaṃ vā karoti, vīhayo lunāti, devadatto nivesanaṃ pavisati, ādiccaṃ
passati, dhammaṃ suṇoti, paṇḍite payirupāsati.

Vuttañca:
"Nibbattivikatippattibhedena tividhaṃ mataṃ,
Kattukirayābhigammaṃ taṃ sukhaṅgāranivesana"nti.

Ettha ca icchitānicchitakathitākathitādibhedamanapekkhitvā sabbasaṅgāhakavasena yaṃ
karoti taṃ kammantī vuttattā atthantaravikappanavādhikārato va sabbattha imināva
kammasaññā hoti.

Tattha anicchitakammaṃ yathā:- kaṇṭakaṃ maddati, visaṃ gilati, gāmaṃ gacchanto
rukkhamūlaṃ upagacchati.

Akathitakammaṃ yathā - yaññadattaṃ kambalaṃ yāvate brāhmaṇo. Ettha hi kambalamiti
kathitakammaṃdvikammikāya yācanakirayāya vattumicchitarattā. Yaññadattamiti
appadhānattā akathitakammaṃ. Tathā-samiddhaṃ dhanaṃ bhikkhate, ajaṃ gāmaṃ nayasi,
parābhavantaṃ purisaṃ mayaṃ pucchāma gotamaṃ, bhagavā bhikkhū etadavoca iccādi.


[SL Page 112] [\x 112/]

Abhihitakamme pana na hoti.

Yathā - kaṭo karīyate devadattena, sugatena desino dhammo, yaññadatto kambalaṃ
yāvīyate brāhmaṇena iccādi.

Dutiyāti adhikāro.

Gatibuddhibhujapaṭhaharakarasayādīnaṃ kārite vā. 283-302.

Gamu sappagatimhi, budha bodhane, budha avagamane vā, bhujapālanabhyavaharaṇesu,
paṭha vyattiyaṃ vācāyaṃ, hara haraṇe, kara karaṇe, si saye iccevamādīnaṃ dhātūnaṃ
payoge kārite satipayojjakattubhūte kammaṇi liṅgamhā dutiyāvibhatti hoti vā.

Niccaṃ sampatte vikappatthoyaṃ, tena pakkhe tatiyā hoti. Yo koci puriso gāmaṃ gacchati
tamañño payojayati puriso purisaṃ gāmaṃ gamayati, purisena vā gāmaṃ gamayati.

Evaṃ sissaṃ dhammaṃ bodheti ācariyo, mātā puttaṃ bhojanaṃ bhojayati, sissaṃ dhammaṃ
paṭheti ācariyo, puriso purisaṃ bhāraṃ bhārayati, puriso purisaṃ kammaṃ kārayati, purisena
vā kammaṃ kārāpayati, puriso purisaṃ sāyayati.

Evaṃ sabbattha kārite kattukammaṇi dutiyā.
Kāriteti kiṃ? Puriso gāmaṃ gacchati.

Abhihite na bhavati purisena puriso gāmaṃ gamayīyate sisso dhammaṃ bodhiyate iccādi.


Kāladdhānamaccantasaṃyoge. 284-309.

Accantaṃ nirantaraṃ saṃyogo = accantasaṃyogo. Kāladdhānaṃ dabbaguṇakirayāhi
accantasaṃyoge tehi kāladdhānavācihi liṅgehi dutiyāvibhatti hoti.

Kāle sattāhaṃ gavapānaṃ, māsaṃ maṃsodanaṃ,1 saradaṃ ramaṇīyā nadī, sabbakālaṃ
ramaṇīyaṃ naṇdanaṃ, māsaṃ sajjhāyati, tayo māse abhidhammaṃ desesi.

Addhani-yojanaṃ vanarāji, yojanaṃ dīgho pabbato, kosaṃ sajjhāyati.

Accantasaṃyogeti kiṃ? Māse māse bhuñjati, yojane yojane vihāraṃ patiṭṭhāpesi.

1. Maṃsodano-sanna


[SL Page 113] [\x 113/]

Kammappavacanīyayutte. 285-301.
Kammappavacanīyehi nipātopasaggehi yutte yoge satiliṅgamhā dutiyāvibhatti hoti.

Kammaṃ pavacanīyaṃ yesaṃ te = kammappavacanīyā parasamaññāvasena vā aṇvādayo
kammappavacanīyā tattha anusaddassa lakkhaṇe sahatthe hine ca
kammappavacanīyasaññā vuttā. Yathā: pabbajitamanu pabbajiṃsu, nadīmaṇvavasitā
bārāṇasī, nadiyā saha avabaddhāti attho. Anusāriputtaṃ paññavā.
Lakkhaṇādisu:- lakkhaṇitthambhutakkhānabhāgavīcchāsu pata pari anavoti patiparianūnaṃ
kammappavacanīyasaññā vuttā.

Upalakkhaṇe:- suriyassuggamanaṃ pati dibbā bhakkhā pātubhaveyyuṃ. Rukkhampati
vijjotate caṇdo, rukkhaṃ pari, rukkhaṃ anu.

Itthambhūtakkhāne:- sādhu devadatto mātarampati, mātarampari, mātaraṃ anu.

Bhāge:- yadettha mampati siyā, mampari, maṃ anu taṃ dīyatu.

Vīcchāyoge:- atthamatthampati saddo nivisati. Rukkhaṃ rukkhampati vijjotate caṇdo,
rukkhaṃ rukkhampari, rukkhaṃ rukkhaṃ anu.

Abhirabhāgeti abhissa bhāgavajjitesu lakkhaṇādisra kammappavacanīyasaññā vuttā. Taṃ
kho pana bhavantaṃ gotamaṃ evaṃ kalyāṇo kittisaddo abbhuggato. Sādhu devadatto
mātaraṃ abhi.

Nipāte:- dhi brāhmaṇassa hantāraṃ iccevamādi.


Kvaci dutiyā chaṭṭhinamatthe. 286-308.

Chaṭṭhinamatthe kvaci dutiyāvibhatti hoti. Antarāabhito paritopatipaṭibhādiyogevāyaṃ.
Antarā ca rājagahaṃ antarā ca nālaṇdaṃ addhānamaggapaṭipanno. Rājagahassa ca
nālaṇdāyaca vivarabhute majjheti aṇtho. Abhito gāmaṃ vasati, parito gāmaṃ vasati. Nadiṃ
nerañjaraṃ pati, nerañjarāya nadiyā samīpeti attho. Paṭibhantu taṃ cuṇda bojjhaṅgā. Upamā
maṃ paṭibhāti, upamā mayhaṃ upaṭṭhahatīti attho.

Kvaci dutiyā attheti ca vattate.


Tatiyāsattamīnañca. 287-309.

Tatiyāsattamīnamatthe ca kvaci liṅgamhā dutiyāvibhatti hoti.


[SL Page 114] [\x 114/]

Tatiyatthe:- sace maṃ nālapissati, tvañca maṃ nābhibhāsasi, vinā dhammaṃ kuto sukhaṃ,
upāyamantarena na atthasiddhi.

Sattamiyatthe:- kāle upāṇvajjhāvasassa payoge adhisiṭṭhāsānaṃ payoge tappānācāre ca
dutiyā.

Kāle tāva:- pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā, ekaṃ samayaṃ bhagavā, imaṃ rattiṃ cattāro
mahārājā.

Upādipubbassa vasadhātussa payoge:- gāmaṃ upavasati, gāmaṃ anuvasati, vihāraṃ
adhivasati, gāmaṃ āvasati, agāraṃ ajjhāvasati.

Tathā paṭhaviṃ adhisessati, gāmaṃ adhitiṭṭhati, gāmaṃ ajjhāvasati.

Tappānācāresu:- nadiṃ pibati, gāmaṃ carati iccādi.
Kasmiṃ atthe tatiyā?


Karaṇe tatiyā.

Karaṇakārake tatiyāvibhatti hoti. Kiṃ karaṇaṃ?


Yena vā kayirate taṃ karaṇaṃ

Yena vā kattā upakaraṇabhūtena vatthunā kiriyaṃ avyavadhānena karoti yena vā vikaroti
yena vā pāpuṇāti taṃ kārakaṃ karaṇasaññaṃ hoti.

Karīyate nenāti = karaṇaṃ. Ettha ca satipi sabbakārakānaṃ kiriyāsādhakatte yena vā
kayirateti visesetvā vacanaṃ kattupakaraṇabhūtesu sādhanesu sādhakatamasseva
gahaṇatthaṃ.

Vuttañca:"yassa sabbavisesena kirayāsaṃsiddhihetutā,
Sambhāvīyati taṃ vuttaṃ karaṇaṃ nāma kāraka"nti.

Taṃ pana duvidhaṃ ajjhattikabāhiravasena.

Yathā:- hatthena kammaṃ karoti, cakkhunā rūpaṃ passati, manasā dhammaṃ viññāya,
dāttena vīhayo lunāti, agginā kuṭiṃ jhāpeti.

Tatiyāti adhikāro.


Kattari ca.

Kattari ca kārake liṅgamhā tatiyāvibhatti hoti. Caggahaṇena itthambhūtalakkhaṇe
kiriyāpavagge pubbasadisasamonattha


[SL Page 115] [\x 115/]

Kalahanipuṇamissakasakhilatthādiyoge kāladdhānesu paccattakammatthapañcamiyatthādisu
ca tatiyā.

Ko ca kattā?


Yo karoti sa kattā.

Yo kiriyaṃ attappadhāno hutvā karoti so kattusañño hoti. So tivikho suddhakattā hetukattā
kammakattāti. Tattha yo sayameva kiriyaṃ karoti so ghuddhakattā.

Yo aññaṃ kātuṃ samatthaṃ akarontaṃ kammaṇi niyojeti so hetukattā. Yathā:-gantuṃ
samattho devadatto. Tamañño payojeti gamayati devadattanti.

Yampana tattha tattha gacchati devadatto. Tamañño payojayati gamayati devadattanti
hetvatthanidassanaṃ. Tampi sāmatthiyadassanavasena vuttanti gahetabbaṃ. Aññathā yadi
sayameva karoti kiṃ tattha payojakavyāpārena akarontaṃ balena kārayati, pāsāṇaṃ
vuṭṭhāpayatīti ādikañca na sijjheyya.

Ettha pana:

Kattāti vattate.


Yo kāreti sa hetu. 288-284.

Yo kattāraṃ kāreti so hetusañño hoti kattācāti hetukattusaññā. Yo pana parassa kiriyaṃ
paṭicca kammabhūtopi sukarattā sayameva sijjhanto viya hoti so kammakattā nāma.

Yathā:- sayaṃ karīyate kaṭo, sayameva paccate odanoti.

Vuttañca:
"Attappadhāno kiriyaṃ yo nibbatteti kārako,
Appayutto payutto vā sa kattāti pavuccati.
Hetukattāti kathito kattuno yo payojako,
Kammakattāti sukaro kammabhūto kathīyate"ti.

Nanu ca saṃyogo jāyateti ādisu kathaṃ pure asato jananakirayāya kattubhāvo siyāti. Vuccate.
Lokasaṅketasiṅohi saddappayogo. Avijjamānampi hi loko saddābhidheyyatāya vijjamānaṃ
viya gahetvā voharati. Vikappabumbigahitākāroyevahi saddenābhidhīyate, na tu
vatthusabhāvo. Aññathā sutamaya

* Gacchati.


[SL Page 116] [\x 116/]

Ñāṇenapi paccakkhena viya
vatthusabhāvasacchikaraṇappasaṅgomusāvādakudiṭṭhivādādīnamabhāvappasaṅge- ca siyā.
Tasmā buddhiparikappitapaññattivasena saddappavatti hotīti asato saṃyogādissapi hoteva
jananakirayāya kattukārakatāti.

Yathāha:-
"Vohāravisayo saddo nekantaparamatthiko,
Buddhisaṅkappito attho tassatthoti pavuccati.
Buddhiyā gahitattā hi saṃyogo jāyate iti,
Saṃyogo vijjamānova kattā bhavati jātiyā"ti.

Tatra tatiyā. Jinena desito dhammo, buddhena jito māro, ahinā daṭṭho naro, buddhena
bodhito loko, saṅehi kāritā vihārā.

Abhihite na bhavati. Kaṭaṃ karoti devadatto kārayati vā.

Itthambhūtassa lakkhaṇe:- sā bhinnena sisena paggharantena lohitena paṭivissakānaṃ
ujjhāpesi, ūnapañcabaṇdhanena pattena aññaṃ navaṃ pattaṃ cetāpeyya, tidaṇḍena
paribbājakamaddakkhi.

Apavagge: ekāheneva bārāṇasiṃ pāyāsi, navahi māsehi vihāraṃ niṭṭhāpesi. Kiriyāpavaggo
kiriyāya āsu pariniṭṭhāpanaṃ.

Pubbādiyoge:- māsena pubbo, pitarā sadiso, mātarāsamo, kahāpaṇena ūno, dhanena vikalo,
asinā kalaho, ācārena nipuṇo, vācāya nipuṇo, guḷena missakaṃ, tilena missakaṃ, vācāya
sakhilo, maṇinā attho, dhanena attho, pitarā tulyo.

Kāladdhānesu:- māsena bhuñjati, yojanena gacchati.
Paccatte:- attanāva attānaṃ sammannati.
Kammatthe:- tilehi khette vapati.
Pañcamiyatthe:- sumuttā mayaṃ tena mahāsamaṇena.


Sahādiyoge ca. 289-289.

Saha saddhiṃ samaṃ nānā vinā alaṃ kimiccevamādīhi yoge liṅgamhā tatiyāvibhatti hoti.
Casaddena sahatthepi.
Tattha sahasaddena yogo kiriyāguṇadabbasamavāye sambhavati.


[SL Page 117] [\x 117/]
Yathā:- vitakkena saha vattati, puttena saha thūlo, antevāsikasaddhivihārikehi saha
ācariyujjhāyānaṃ lābho, nisīdi bhagavā saddhiṃ bhikkhusaṅghena, sahassena samaṃ mitā,
sabbehi me piyehi manāpehi nānābhāvo vinābhāvo, saṅgho vināpi gaggena uposathaṃ
kareyya, alante idha vāsena, kimme ekena tiṇṇena purisena thāmadassinā, kinte chaṭāhi
dummedha, kinte ajinasāṭiyā.

Sahatthe: devadatto rājagahaṃ pāvisi kokālikena pacchāsamaṇena, dukkho bālehi saṃvāso.


Hetvatthe ca. 290-291.

Yogaggahaṇamidhānuvattate. Hetvatthe hetvatthappayoge ca liṅgamhā tatiyāvibhatti hoti.
Kismi ca phale diṭṭhasāmatthiyaṃ kāraṇaṃ hetu. Soyeva attho. Tasmiṃ - hevatthe. Annena
vasati, dhammena vasati, vijjāya vasati.

Na jaccā vasalo hoti na jaccā hoti brāhmaṇo,
Kammanā vasalo hoti kammanā hoti brāhmaṇo.

Dānena bhogavā, ācārena kulī.

Kena pāṇi kāmadado kena pāṇi madhussavo,
Kena te brahmacariyena puññaṃ pāṇimhi ijjhati.

Hetvatthappasoge:- kena nimittena, kena payojanena, kenatthena, kena hetunā vasati.

Sattamyatthe ca. 291-292.

Sattamyatthe ca liṅgamhā tatiyāvibhatti hoti.

Kāladdhānadisādesādisu cāyaṃ. Tena samayena, tena kālena, kālena dhammasavaṇaṃ, so vo
mamaccayena satthā, māsena bhuñjati, yojanena dhāvati, puratthimena dhataraṭṭho.
Dakkhiṇena virūḷhako, pacchimena virūpakkho, uttarena kapivanto janoghamaparena ca,
yena bhagavā tenupasaṅkami iccādi.


Yenaṅgavikāro. 292-293.

Yena vyādhimatā aṅgena aṅgino vikāro lakkhīyate tattha tatiyāvibhatti hoti. Ettha ca
aṅgamassa atthīti = aṅgaṃ, sarīraṃ. Akkhinā kāṇo, hatthena kuṇi, pādena bañjo, piṭṭhiyā
khujjo.


[SL Page 118] [\x 118/]

Visesane ca. 293-293.

Visesīyati visesitabbamanenāti = visesanaṃ, gottādi. Tasmiṃ
gottanāmajātisippavayoguṇasaṅkhāte visesanatthe tatiyāvibhatti hoti. Casaddena pakatiādīhi
ca.

Gottena gotamo nātho, sāriputtoti nāmena vissuto paññavā ca so, jātiyā khattiyo buddho
loke appaṭipuggalo, tadahu pabbajito santo jātiyā sattavassiko.

Sippena naḷakāro so, ekūnatiṃso vayasā, vijjāya sādhū, paññāya sādhu, tapasā uttamo,
vaṇṇena abhirūpo.

Pakatiādisu:- pakatiyā abhirūpo, yebhuyyena mattikā, samena dhāvati, visamena dhāvati,
dvidoṇena dhaññaṃ vikkiṇāti, sahassena assake vikkiṇāti iccādi.

Kasmiṃ atthe catutthi?


Sampadāne catutthi.

Sampadānakārake liṅgamhā catutthivibhatti hoti.

Kiñca sampadānaṃ?


Yassa dātukāmo rocate dhārayate vā taṃ sampadānaṃ.

Yassa vā yaṃ dātukāmo yassa vā rocate yassa vā dhārayate taṃ kārakaṃ sampadānasaññaṃ
hoti. Sammā padiyate assāti = sampadānaṃ, paṭiggāhako.

Tampana tividhaṃ dīyamānassānivāraṇajjhesanānumativasena.

Yathā-buddhassa pupphaṃ yajati, bodhīrukkhassa jalaṃ dadāti.

Ajjhesane:- yācakānaṃ dhanaṃ dadāti.

Anumatiyaṃ:- bhikkhūnaṃ dānaṃ deti.

Yathāha:
"Anirākaraṇārādhanabbhanuññavasena bhi,
Sampadānaṃ tidhā vuttaṃ rukkhayācakabhikkhavo"ti.

Dātukāmoti kiṃ? Rañño daṇḍaṃ dadāti.


[SL Page 119] [\x 119/]

Rocanādisu pana-samaṇassa rocate saccaṃ, mā āyasmantānampi saṅghabhedo ruccittha,
yassāyasmato khamati, devadattassa suvaṇṇacchattaṃ dhārayato yaññadatto.

Sampadānanti vāti ca vattate.


Silāghahanuṭhāsapadhārapihakudhaduhissosūya
Rādhikkhapaccāsuṇaanupatigiṇapubbakattā
Rocanatthatadatthatumatthālamatthamaññanā
Darappāṇini gatyatthakammaṇi saṃsaṭṭha
Sammutibhiyyasattamyatthesu ca. 294-279.

Catuppadamidaṃ. Silāgha katthane, hanu apanayane, ṭhā gati nivuttimhi, sapa akkose,
dhara dhāraṇe, piha icchāyaṃ iccetesaṃ dhātūnaṃ payoge - kudha kope, duha jigiṃsāyaṃ,
issa issāyaṃ, usūya dosāvikaraṇe iccetesaṃ tadatthavācīnañca cātūnaṃ payoge ca-rādha
hiṃsāsaṃrādhesu, ikkha dassanaṅkesūti imesaṃ payoge ca-pati āpubbassa su savaṇetimassa
ca, anu patipubbassa ṅgī saddetīmassa ca pubbakattā ca-ārocanattha yoge tadatthe tumatthe
alamatthappayoge ca-maññatippayoge anādare appāṇini ca-gatyatthānaṃ kammaṇi ca-āsiṃ
sanatthappayoge ca- sammuti bhiyyappayogesu ca-sattamyatthe cāti taṃ kammādikārakaṃ
sampadānasaññaṃ hoti.

Casaddaggahaṇena pahiṇāti kappati pahoti
upamañjalikaraṇaphāsuatthaseyyappabhutiyoge ca pure viya catutthi.

Silāghādiyoge tāva-buddhassa silāghate, upajjhāyassa silāghate. Thometīti attho.

Hanute mayhameva, hanute tuyhameva, apalapatiti attho. Upatiṭṭheyya satyaputtānaṃ
vaḍḍhakī. Ettha ca upaṭṭhānaṃ nāma upagamanaṃ. Bhikkhussa bhuñjamānassa pānīyena
vā vidhūpanena vā upatiṭṭheyya. Mayhaṃ sapate, tuyhaṃ sapate. Ettha ca sapanaṃ nāma
saccakaraṇaṃ.

Dhārayatippayoge-dhanikoyeva sampadānaṃ. Suvaṇṇaṃ te dhārayate, idha dhārayatīti
attho. Tassa rañño mayaṃ nāgaṃ dhārayāma. Pihappayoge icchitoyeva. Devāpi tassa
pihayanti tādino, devāpi tesaṃ pihayanti sambuddhānaṃ satīmataṃ patthentīti attho.


[SL Page 120] [\x 120/]

Kodhādiatthānaṃ payoge yampati kopo*. Tassa kujjha mahāvīra, yadihaṃ tassa
pakuppeyyaṃ, duhayati disānaṃ megho, yo mittānaṃ na dūbhati, titthiyā issayanti
samaṇānaṃ, dujjanā guṇavantānaṃ usūyanti, kā usūyā vijānataṃ.

Rādhikkhappayoge yassa vipucchanaṃ kammavikkhāpanatthaṃ. Vādhikārato dutiyā ca.
Ārādho me rañño. Rañño ārajjhati, rājānaṃ vā ārajjhati, kyāhaṃ ayyānaṃ aparajjhāmi, kyāhaṃ
ayye aparajjhāmi vā. Āyasmato upālittherassa upasampadāpekho upatisso, āyasmantaṃ vā.

Paccāsuṇaanupatigiṇānaṃ pubbakattā suṇotissa dhātussa paccāyoge giṇassa ca
anupatiyoge pubbassa kammuno yo kattā so sampadānasañño hoti.

Yathā: bhagavā bhikkhū etadavoca ettha bhikkhūti akathinakammaṃ. Etanti kathitakammaṃ.
Pubbassa vacanakammassa kattā bhagavā, bhikkhū bhagavato paccassosuṃ. Āsuṇanti
buddhassa bhikkhū. Tathā-bhikkhū janaṃ dhammaṃ sāveti, tassa bhikkhuno jano anugiṇāti,
tassa bhikkhuno patigiṇāti. Sādhukāradanādinā taṃ ussāhayatīti attho.

Yo vadeti sa kattāti vuttaṃ kammanti vuccati,
Yo paṭiggāhako tassa sampadānaṃ vijāniyāti.

Ārocanatthappayoge yassa āroceti taṃ sampadānaṃ.

Ārocayāmi vo bhikkhave, pativedayāmi vo bhikkhave. Āmantayāmi te mahārāja. Āmanta kho
taṃ gacchāmāti vā.

Ettha ca ārocanasaddassa kathanappakāratthattā desanatthādiyogepi catutthi. Dhammaṃ te
desessāmi, desetu bhante bhagavā dhammaṃ bhikkhūnaṃ, yathā no bhagavā vyākareyya,
niruttaṃ te pavakkhāmi iccādi.

Tadatthe:- sampadānasaññā catutthi ca.

Ato vāti ca vattate.


Āya catutthekavacanassa tu. 295-109

Akārantato liṅgamhā parassa catutthekavacanassa āyādeso hoti vā. Paralopādi.

* 'Sampati kopo' iccapi porāṇako pāṭho.

[SL Page 121] [\x 121/]

Buddhassatthāya dhammassatthāya saṅghassatthāya jīvitaṃ pariccajāmi, piṇḍapātaṃ
paṭisevāmi neva davāya na madāya na maṇḍanāya na vibhūsanāya, ūnassa pāripūriyā,
atthāya hitāya sukhāya saṃvattati.

Tumettha-lokānukampāya, lokamanukampitunti attho. Tathā-phāsuvihārāya.

Alaṃsaddassa atthā arahapaṭikkhepā. Arahatthe-alaṃ me rajjaṃ, alaṃ bhikkhu pattassa,
akkhadhutto purisapuggalo nālaṃdārabharaṇāya. Alaṃ mallo mallassa, arahati mallo
mallassa.

Paṭikkhepe-alante idha vāsena, alamme hirañña suvaṇṇena, kimme ekena tiṇṇena, kiṃ te
jaṭāhi dummedha, kiṃ tassa tuṭṭhassa.

Maññatippayoge anādare appāṇini kammaṇiyeva*-kaṭṭhassa tuvaṃ mañño, kaliṅgarassa
tuvaṃ maññe, jīvitaṃ tiṇāyapi na maññamāno.

Anādareti kiṃ? Suvaṇṇaṃ taṃ maññe.

Appāṇinīti kiṃ? Gadrabhaṃ tvaṃ maññe.

Gatyatthakammaṇi vādhikārato dutiyā ca. Appo saggāya gacchati, appo saggaṃ gacchati.
Nibbāṇāya vajantiyā, mūlāya paṭikasseyya mūlaṃ paṭikassesya.

Āsiṃsaṇthe āyubhaddakusalādiyogeyeva. Āyasmato dīghāyu hotu. Totitā sasminnāsūti ntussa
savibhattissa no ādeso.

Bhaddaṃ bhavato hotu, kusalaṃ bhavato hotu, anāmayaṃ bhavato hotu, sukhaṃ bhavato
hotu, atthaṃ bhavato hotu, hitaṃ bhavato hotu, svāgataṃ bhavato hotu, suvatthi hotu
sabbasattānaṃ.

Sammutippayoge sādhu sammuti me tassa bhagavato dassa nāya.

Bhiyyappayoge-bhiyyo so mattāya.

Sattamiyatthe- āvikaraṇapātubhavanādiyoge. Tuyhañcassa āvikaromi, tassa me sakko
pāturahosi. Caggahaṇena pahiṇādikirayāyoge phāsuādināmappayoge ca. Tassa pahiṇeyya,
bhikkhūnaṃ dūtaṃ pāhesi, kappati samaṇānaṃ āyogo,ekassa dinnaṃ dvinnaṃ tiṇṇaṃ pahoti,
upamante karissāmi, añjaliṃ

* "Appāṇikammaṇiyeva" iccapi pāṭho.

[SL Page 122] [\x 122/]

Te paggaṇhāmi, tathā tassa phāsu, iti lokassattho, maṇinā me attho, seyyo me attho iccādi.
Catutthiti vattate.


Namoyogādisvavi ca. 296-296.

Namasā yoge sotthisvāgatādīhipi ca yoge liṅgamhā catutthivibhatti hoti.

Namo te buddhavīratthu, namo karohi nāgassa, namatthu buddhānaṃ namatthu bodhiyā,
sotthi pajānaṃ, svāgatante mahārāja atho te adurāgataṃ
Kāle bhavissatīti ca vattane.


Bhāvāvācimhi catutthi. 297-655.

Bhāvāvācimhi catutthivibhatti hoti bhavissati kāle.

Bhavanaṃ = bhāvo. Pacissate pavanaṃ = pāko, pākāya vajati, pacituṃ gacchatīti attho. Evaṃ
bhogāya vajati iccādi.

Kasmiṃ atthe pañcamī? Apādāne pañcamī.
Kimapādānaṃ?


Yasmādapetī bhayamādatte vā tadapādānaṃ.

Yasmā vā avadhito apeti yasmā vā bhayahetuto bhayaṃ bhavati yasmā vā akkhātārā vijjaṃ
ādadāti taṃ kārakaṃ apādānasaññaṃ bhavati.

Apanetvā ito ādadātīti = apādānaṃ. Tampana tividhaṃ visayabhedena, niddiṭṭhavisayaṃ
upāttavisayaṃ anumeyyavisayañcāti.
Apādanasaññāvisayassa kirayāvisesassa niddiṭṭhattā niddiṭṭhavisayaṃ. Yathā:- gāmā apenti
munayo, nagarā niggato rājā. Ettha ca pāpā cittaṃ nivāraye, pāpā nivārentīti ādisu yadipi
kāyasaṃyogapubbakamapagamanaṃ natthi tathāpi cittasaṃyogapubbakassa apagamanassa
sambhavato imināva apādānasaññā.

Yattha apagamanakirayaṃ upāttaṃ ajjhāhaṭaṃ visayaṃ katvā pavattati, taṃ upāttavisayaṃ.
Yathā:valāhakā vijjotate vijju, kusūlato pavatīti. Ettha ca valāhakā nikkhamma kusūlato
apanetvāti ca pubbakiriyā ajjhāharīyati.

Anumeyyavisayaṃ yathā:- madhurā pāṭaliputtakehi abhirūpā ettha hi kenaci guṇena
ukkaṃsīyantīti anumeyyova kiriyā viseso. Idha pana durantikādisutte vibhattiggahaṇena
apādānasaññā.


[SL Page 123] [\x 123/]

Vuttañca:-
"Niddiṭṭhavisayaṃ kiñci upāttavisayaṃ tathā,
Anumeyyavisayañcāti apādānaṃ tidhā mata"nti.
Catema calācalavasena duvidhampi hotī.
Calaṃ yathā:-dhāvatā hatthimhā patito aṅkusadhārī.
Acalaṃ yathā:-pabbatā otaranti vanacarā.

Bhayahetumhi-corā bhayaṃ jāyati, taṇhāya jāyati bhayaṃ, pāpato uttasati, natthi soko kuto
bhayaṃ.

Akkhātari-upajjhāyamhā sikkhaṃ gaṇhāti, ācariyamhā adhīte, ācariyato suṇāti.
Apādānanti adhikāro.


Dhātunāmānamupasaggayogādisvapi ca. 298-274.

Dhātavo ca nāmāni = dhātunāmāni. Tesaṃ anabhihitalakkhaṇānaṃ* dhātunāmānaṃ payoge
upasaggayoge ca ādisaddena nipātayoge ca taṃ yuttaṃ kārakamapādānasaññaṃ hoti.

Dhātuppayoge tāva:- parijiyoge yo asayho, pabhuyoge pabhavo, janiyoge jāyamānassa
pakati ca.

Yathā:-buddhasmā parājenti aññatitthiyā, himavatā pabhavanti pañca mahānadiyo,
anavatattamhā mahāsarā pabhavanti, aciravatiyā pabhavanti kunnadiyo, kāmato jāyati soko,
yasmā so jāyate gini, urasmā jāto putto, kammato jātaṃ iṇdriyaṃ.

Nāmappayoge:- aññatthetarādīhi yutte. Nāññatra dukkhā sambhoti, nāññaṃ dukkhā
nirujjhati, tato aññena kammena, tato itaraṃ, ubhato sujāto putto iccādi.

Upasaggayuttesu apaparīhi vajjanatthehi yoge, mariyādābhividhiatthaāyoge, patinā
patinidhipatidānatthena yoge ca.

Yathā:- apa sālāya āyanti vāṇijā, sālaṃ vajjetvāti attho. Tathā-pari pabbatā devo vassati.
Pabbataṃ vajjetvāti attho. Mariyādāyaṃ-ā pabbatā khettaṃ. Abhividhimhi-ā brahmalokā
saddo abbhuggacchati, brahmalokamabhivyāpetvāti attho.

Patinidhimhi-buddhasmā pati sāriputto dhammadesanāya ālapati temāsaṃ.
Patidāne-ghatamassa telasmā pati dadāti, kanakamassa hiraññasmā pati dadāti.

* Avihitalakkhaṇānaṃ iti katthaci.


[SL Page 124] [\x 124/]

Nipātayuttesu- ritenānāvinādīhi yoge-rite saddhammākuto sukhaṃ, te bhikkhū nānā kulā,
visā saddhammā natthañño koci nātho, ariyehi puthagevāyaṃ jano, yāva brahmalokā saddo
abbhuggañchi. Apiggahaṇena kammāpādānakārakamajjhepi pañcamī.
Kāladdhānehi-pakkhasmā vijjhati migaṃ luddako, ito pakkhasmā migaṃ vijjhatīti vuttaṃ
hoti. Evaṃ māsasmā bhuñjati bhojanaṃ, kosā vijjhati kuñjaraṃ.

Vasaddaggahaṇena pabhutyādiatthe tadatthappayoge ca:

Yatohamhagini ariyāya jātiyā jāto, yato sarāmi attānaṃ, yato pattosmi viññètaṃ,
yatvādhikaraṇamenaṃ, yato pabhūti, yato paṭṭhāya, tato paṭṭhāya iccādi.


Rakkhaṇatthānamicchitaṃ. 299-275.

Rakkhaṇatthānaṃ dhātūnaṃ payoge yaṃ icchitaṃ taṃ kārakamapādānasaññaṃ hoti.

Vakārādhikārato anicchitañca. Rakkhaṇañcettha nivāraṇaṃ tāyanañca. Kāke rakkhanti
taṇḍulā, yavā paṭisedhenti gāvo.
Anicchitaṃ yathā:- pāpā cittaṃ nivāraye, pāpā nivārenti, rājato vā corato vā aggito vā
udakato vā nānābhayato vā nānārogato vā nānāupaddavato vā ārakkhaṃ gaṇhantu.

Icchitamiti vattate.


Yena vādassanaṃ. 300-276.

Yena adassanamicchitaṃ antaradhāyantena taṃ kārakaṃ apādānasaññaṃ hoti vā.

Antaradhānevāyaṃ. Upajjhāyā antaradhāyati sisso, nilīyatīti attho. Mātāpitūhi antarahito.

Vāti kiṃ? Jetavane antarahito.

Yenāti kiṃ? Yakkho tatthevantaradhāyatha.


Dūrantikaddha kālanimmāṇatvālopadisāyoga vibhattārappayogasuddhappamocanahetu
Vivittappamāṇapubbayogabaṇdhanaguṇavacana pañhakathanathokākattusu ca. 301-277.


[SL Page 125] [\x 125/]

Dūratthe antikatthe addhanimmāṇe kālanimmāṇe tvā lope disāyoge vibhatte āratippayoge
suddhappayoge pamocanatthappayoge hetvatthe vivittatthappayoge pamāṇatthe pubbayoge
baṇdhanatthayoge guṇavacane pañhe kathane thokatthe akattari ca yadavadhibhūtaṃ
hetukammādibhūtañca taṃ kārakaṃ apādānasaññaṃ hoti.

Casaddena yathāyogaṃ dutiyā tatiyā chaṭṭhī ca.

Ettha dūrantikañca dūrantikatthañcāti dūrantikanti sarūpekasesaṃ katvā vuttanti daṭṭhabbaṃ.
Tena dūrantikatthappayoge tadatthe ca apādānasaññā hoti.

Dūratthappayoge tāva-kīva dūro ito naḷakāragāmo, tato bhave dūrataraṃ vadanti, gāmato
nātidūre, ārakā te moghapurisā imasmā dhammavinayā, ārakā tehi bhagavā.

Dūratthe-dūratova namassanti, addasa dūratova āgacchantaṃ.

Antikaṇthappayoge-antikaṃ gāmā, āsannaṃ gāmā, samīpaṃ gāmā, gāmassa samīpanti attho.
Dutiyā tatiyā ca. Dūraṃ gāmaṃ āgato, dūrena gāmena āgato, dūrato gāmā āgatoti attho.
Dūraṃ gāmena vā. Antikaṃ gāmaṃ āgato, antikaṃ gāmena vā. Āsannaṃ gāmaṃ, āsannaṃ
gāmena vā iccādi.

Addhakālānaṃ nimmāṇaṃ nāma parimāṇaṃ. Tasmiṃ gamyamāne-ito madhurāya catusu
yojanesu saṅkassaṃ, rājagahato pañcacattāḷīsayojanamatthake sāvatthi.

Kālanimmāṇe-ito ekanavutikappamatthake vipassī bhagavā loke udapādi, ito
vassasahassassa accayena buddho loke uppajjissati.

Tvāppaccayantassa lopo nāma tadatthasambhavepi avijjamānatā. Tasmiṃ tvālope
kammādhikaraṇesu-pāsādā saṅkameyyapāsādamabhirūhitvā saṅkameyyāti attho.
Tathā-hatthikkhaṇdhā saṅkameyyā, abhidhammā pucchanti abhidhammaṃ sutvā vā.
Abhidhammā kathayanti, abhidhammaṃ paṭhitvā vā. Āsanā vuṭṭhaheyya āsane nisīditvā vā.

Disatthavācīhi yoge disatthe va -ito sā purimā disā, ito sā dakkhiṇā disā, ito sā pacchāmā
disā, ito sā uttarā disā, avīcito upari bhavaggaṃ, uddhaṃ pādatalā adho kesamatthakā iccādi.

[SL Page 126] [\x 126/]

Disatthe puratthimato dakkhiṇatoti ādi ettha pana sattamiyatthe toppaccayopi bhavissati.

Vibhattaṃ nāma sayaṃ vibhattasseva tadaññato guṇena vibhajanaṃ. Tasmiṃ vibhatte-yato
paṇītataro vā visiṭṭhataro vā natthi, attadanto tato varaṃ, kiñcāpi dānato sīlameva varaṃ,
tato mayā asukena vā bahutaraṃ sutaṃ, sīlameva sutā seyyo.

Chaṭṭhi ca. Channavutīnaṃ pāsaṇḍadhammānaṃ pavaraṃ yadidaṃ sugatavinayo.

Āratippayogo nāma viramaṇatthasaddappayogo. Tattha-ārati virati pāpā. Pāṇātīpātā
veramaṇī, adinnādānato paṭivirato, appaṭiviratā musāvādā.

Suddhappayoge-lobhanīyehi dhammehi suddho asaṃsaṭṭho, mātito ca pitito ca suddho
anupakkuṭṭho agarahito.

Pamocanatthappayoge-parimutto dukkhasmāti vadāmi. Mutto mārabaṇdhanā, na te
muccanti maccunā, muttohaṃ sabbapāsehi.

Hetvatthe sarūpekasesassa gahitattā hetvatthappayoge ca sabbanāmato-kasmā nu tumhe
daharā na mīyatha, kasmā idheva maraṇaṃ bhavissati, kasmā hetunā, yasmā ca kammāni
karonti, yasmātiha bhikkhave, tasmātiha bhikkhave evaṃ sikkhitabbaṃ, tasmā buddhosmi
brāhmaṇa, yasmā kāraṇā, tasmā kāraṇā, kiṃkāraṇā.
Dutiyā chaṭṭhi ca. Kiṃ kāraṇaṃ, taṃ kissa hetu, kissa tumhe kilamatha, kena hetunā, yena
kāraṇena yenamidhekacce sattā, tena nimittena tena vuttamiccādisu hetvatthe cāti tatiyā.

Vivittaṃ nāma vivecanaṃ-tadatthayoge. Vicito pāpakā dhammā, vivicceva kāmebhi, vivicca
Pamāṇatthe tatiyā ca. Āyāmato ca vitthārato ca yojanaṃ, gambhīrato ca puthulato ca
yojanaṃ, caṇdabhāgāya parimāṇaṃ, parikkhepato navayojanasataparimāṇo majjhimadeso,
dīghasonava vidatthiyo sugatavidatthiyā pamāṇikā kāretabbā.
Ratabbā.
Ettha ca smāsminnaṃ iccādito smā ca, so vāti ca vittate.


Dīghorehi. 302-106.

Dīgha ora iccetehi smāvacanassa so ādeso hoti vāci so ādeso, dīghaso, dīghato vā.

[SL Page 127] [\x 127/]

Tatiyā ca. Yojanaṃ āyāmena yojanaṃ vitthārena yojanaṃ ubbedhena sāsaparāsi.

Paṭhamatthavācakena pubbasaddena yogo pubbayogo. Ettha ca pubbaggahaṇaṃ
adisatthavuttino pubbādigahaṇassupalakkhaṇanti daṭṭhabbaṃ. Tena parādiyogepi.

Yathā-pubbeva me bhikkhave sambodhā, ito pubbe nāhosi, tato paraṃ paccantimā janapadā,
dhātuliṅgehi parāppaccayā, tato aparena samayena, tato uttarimpi iccādi.

Baṇdhanatthayoge baṇdhanahetumhi iṇe tatiyā ca. Satasmābaddho naro raññā. Satena vā
baddho naro.

Phalasādhanahetubhūtassa guṇassa vacanaṃ guṇavacanaṃ, tasmiṃ guṇavacane. Tatiyā ca.
Issariyā janaṃ rakkhati rājā, issariyena cā. Sīlato naṃ pasaṃsanti, sīlena vā. Paññāya
vimuttamano iccādi.

Pañhakathanesu-kuto sitvaṃ, kuto bhavaṃ, pāṭaliputtato. Ettha ca kathanaṃ nāma visajjanaṃ.

Thokatthe-asatta*vacane karaṇe. Tatiyā ca. Thokā muccati, thokena vā muccati.
Appamattakā muccati, appamattakena vā. Kicchā muccati, kicchena vā.

Akattari akārake ñāpakahetumhi - kammassa katattā upacitattā ussannattā vipulattā
uppannaṃ hoti cakkhuviññāṇaṃ na tāvidaṃ nāmarūpaṃ ahetukaṃ. Sabbattha sabbadā
sabbesañca ekasadisabhāvāpattito

Hutvā abhāvato niccā udayavyayapīḷanā.
Dukkhā avasavattittā anattāti tilakkhaṇaṃ.
Pañcamīti vattate.


Kāraṇatthe ca. 303-298.

Karoti attano phalanti kāraṇaṃ, kārakahetu tasmiṃ kāraṇatthe ca pañcamīvibhatti hoti.
Vikappenāyaṃ, hetvatthe tatiyāya ca vihitattā.

Ananubodhā appaṭivedhā catunnaṃ ariyasaccānaṃ yathābhūtaṃ adassanā evamidaṃ
dīghamaddhānaṃ saṇdhāvitaṃ saṃsaritaṃ, avijjāpaccayā saṅkhārā, saṅkhārapaccayā
viññāṇaṃ, avijjāyatveva asesavirāganirodhā saṅkhāranirodho, saṅkhāranirodhā
viññāṇanirodho iccādi.

Asatva.


[SL Page 128] [\x 128/]

Kasmiṃ atthe chaṭṭhi?


Sāmismiṃ chaṭṭhī.

Ko ca sāmi.


Yassa vā pariggaho taṃ sāmi.

Pari gayhatīti = pariggaho. Yo yassa pariggaho āyatto sambaṇdhī tampati so attho
sāmisañño hoti.

Vāggahaṇena sāmitabbarujādiyogepi. Ettha ca kirayābhi sambaṇdhābhāvā na kārakatā
sambhavati. Sāmibhāvo hi kirayākārakabhāvassa phalabhāvena gahito. Tathā hi: rañño
purisoti vutte yasmā rājā dadāti puriso ca patigaṇhāti tasmā rājapurisoti viññāyati. Evaṃ so
yassa āyatto sevakādibhāvena vā bhaṇḍabhāvena vā
samīpasamūhāvayavavikārakāriyaavatthājātiguṇakirayādivasena vā tassa sabbassapi so
sambaṇdhadhārabhūto visesanaṭṭhāniāgamivasena tividhopi attho sāmi nāmāti gahetabbo.

Vuttañca:
"Kirayākārakasañjāto assedambhāvahetuko,
Sambaṇdho nāma so attho tattha chaṭṭhī vidhīyate.
Pāratantyaṃ hi sambaṇdho tattha chaṭṭhī bhave tito.
Upādhiṭṭhānāgamito na visessādito tito"ti.

Visesanato tāva: rañño puriso. Ettha ca rājā purisaṃ aññasāmito viseseti nivattetīti
visesanaṃ. Puriso tena visesīyatīti visesitabbo. Evaṃ sabbattha visesitabbayoge visesanatova
chaṭṭhī.

Bhaṇḍena sambaṇdhe-pahūtaṃ me dhanaṃ sakka, ekassa paṭiviṃso, bhikkhussa
pattacīvaraṃ.

Samīpasambaṇdhe-ambavanassa avadūre, nibbāṇasseva santike.

Samūhasambaṇdhe-suvaṇṇassa rāsi, bhikkhūnaṃ samūho.

Avayavasambaṇdhe-manussasseva te sīsaṃ, rukkhassa sākhā.

Vikārasambaṇdhe-suvaṇṇassa vikati, bhaṭṭhadhaññānaṃ sattu.

Kāriyasambaṇdhe-yavassa aṅkuro, meghassa saddo, puttāpi tassa bahavo, kammānaṃ
phalaṃ vipāko.

Avatthāsambaṇdhe-khaṇdhānaṃ pātubhāvo, khaṇdhānaṃ jarā, khaṇdhā naṃ bhedo.


[SL Page 129] [\x 129/]

Jātisambaṇdhe-manussassa bhāvo, manussānaṃ jāti.

Guṇasambaṇdhe-suvaṇṇassa vaṇṇo, vaṇṇo na khīyetha tathāgatassa. Buddhassa
guṇaghoso, pupphānaṃ gaṇdho, phalānaṃ raso, cittassa phusanā, sippikānaṃ sataṃ natthi,
tilānaṃ muṭṭhi, tesaṃ samāyogo, saṇdhino vimokkho, tathāgatassa paññā pāramiṃ ārabbha
pubbacariyaṃ vā, sukhaṃ te, dukkhaṃ te, cetaso parivitakko udapādi, paññāya paṭubhāvo,
rūpassa lahutā, rūpassa mudutā, rūpassa upacayo.

Kirayāsambaṇdhe-pādassa ukkhepanaṃ, pādassa avakkhepanaṃ vā. Hatthassa sammiñjanaṃ,
pādānaṃ pasāraṇaṃ, dhātūnaṃ gamanaṃ, dhātūnaṃ yeva ṭhānaṃ nisajjā sayanaṃ vā,
tathāgatassa nāmagottādi, tassa kāraṇaṃ, tassa mātāpitaro, tassa purato pāturahosi, tassa
pacchato pacchato, nagarassa dakkhiṇato, vassānaṃ tatiye māse, na tassa upamā, kuverassa
bali iccādi.

hānito yamedantassādeso. O avassa

Āgamito puthassāgamo iccādi.

Sāmiyoge sakko devānamiṇdo, migānaṃ rājā.

Tabbarujādiyoge-mahāsenāpatīnaṃ ujjhāpetabbaṃ vikkaṇditabbaṃ viracitabbaṃ,
devadattassa rujati, tassa rogo uppajji, rajakassa vatthaṃ dadāti, musāvādassa ottappaṃ
iccādi.

Kvaci, tatiyāsattamīnanti ca vattate.


Chaṭṭhī ca. 304-310.

Tatiyāsattamīnamatthe kvaci chaṭṭhivibhatti hoti.

Yajassa karaṇe-pupphassa buddhaṃ yajati, pupphena vā ghatassa aggiṃ juhoti.

Suhitatthayoge- pattaṃ odanassa pūretvā, odanenāti attho. Imameva kāyaṃ pūraṃ
nānappakārassa asucino paccavekkhati, pūraṃ hiraññasuvaṇṇassa, pūrati bālo pāpassa.

Tulyatthakimalamādiyoge-pitussa tulyo, pitarā vā tulyo. Mātu sadiso, mātarā sadiso vā. Kiṃ
tassa tuṭṭhassa, kiṃ tena tuṭṭhenāti attho. Alaṃ tassa tuṭṭhassa.

Kattari katappaccayoge-sobhanā kaccāyanassa kati, kaccāyanena vā. Rañño sammato, raññā
vā. Evaṃ rañño


[SL Page 130] [\x 130/]

Pūjito, rañño sakkato, rañño apacito, rañño mānito, amataṃ tesaṃ bhikkhave aparibhuttaṃ
yesaṃ kāyagatāsati aparibhuttā iccādi.

Sattamiyatthe kusalādiyoge-kusalā naccagītassa sikkhitā caturitthiyo, kusalo tvaṃ rathassa
aṅgapaccaṅgānaṃ, kusalo maggassa, kusalo amaggassa, santi hi bhante uḷārā yakkhā
bhagavato pasannā. Divasassa tikkhattu divase tikkhattuṃ vā. Māsassa dvikkhattuṃ iccādi.

Kvaci, chaṭṭhīti ca vattate.

Dutiyāpañcamīnañca. 305-311.

Dutiyāpañcamīnamatthe ca kvaci chaṭṭhīvibhatti hoti.

Dutiyatthe kammaṇi kitakayoge-tassa bhavanti cattāro, sahasā kammassa kattāro, amatassa
dātā, bhinnānaṃ saṇdhātā sahitānaṃ anuppadātā, bodhetā pajāya, kammassa kārako natthi
vipākassa ca vedako, avisaṃvādako lokassa, pāpānaṃ akaraṇaṃ sukhaṃ, catunnaṃ
mahābhūtānaṃ upādāya pasādo, acchariyo arajakena vatthānaṃ rāgo, acchariyo agopālakena
gāvīnaṃ doho.

Tathā saricchādīnaṃ kammaṇi-mātu sarati, mātaraṃ sarati. Na tesaṃ koci sarati sattānaṃ
kammapaccayā, puttassa icchati, puttamicchati.

Karotissa patiyatane ca- patiyatanaṃ = abhisaṅkhāro. Udakassa patikurute. Udakaṃ
patikurute. Kaṇḍassa patikurute, kaṇḍaṃ patikurute.

Pañcamiyatthe-parihānibhayatthayoge-assavaṇatā dhammassa parihāyanti, kinnukho ahaṃ
tassa sukhassa bhāyāmi, sabbe tasanti daṇḍassa sabbe bhāyanti maccuno, bhīto catunnaṃ
āsivisānaṃ iccādi.

Kvavīti kiṃ? Gambhīrañca kathaṃ kattā, kālena dhammiṃ kathaṃ bhāsitā hoti, paresaṃ
puññāni anumoditā, bujjhitā saccāni, kaṭaṃ kārako, pasavo ghātuko.

Tathā na niṭṭhādisu ca-sukhakāmī vihāraṃ gato, rathaṃ katavanto, rathaṃ katāvī, kaṭaṃ
katvā, kaṭaṃ karonto, kaṭaṃ karāno, kaṭaṃ kurumāno iccādi.

[SL Page 131] [\x 131/]

Kasmiṃ atthe sattamī?


Okāse sattamī.

Ko ca okāso?


Yodhāro tamokāsaṃ.

Ādhārīyati asminti = ādhāro, adhikaraṇaṃ. Kattukammasamavetānaṃ
nisajjapacanādikirayānaṃ patiṭṭhānaṭṭhena yo ādhāro taṃ kārakaṃ okāsasaññaṃ hoti.

Kaṭe nisīdati devadatto. Thāliyaṃ odanaṃ pacati. Ettha hi devadattataṇḍulānaṃ
kattukammānaṃ dhāraṇato taṃ samavetaṃ āsanapacanasaṅkhātaṃ kiriyaṃ dhārenti nāma.

So panāyamokāso catubbidho vyāpiko opasilesiko sāmīpiko vesayikoti.

Tattha vyāpiko nāma yattha sakalopi ādhārabhūto attho ādheyyena patthaṭo hoti, yasmiñca
ādheyyabhūtaṃ kiñci vyāpitvā tiṭṭhati.

Taṃ yathā:

Tilesu telaṃ atthi, khīresu jalaṃ, dadhimhi sappīti.
Opasilesiko nāma paccekasiddhānaṃ bhāvānaṃ yattha upasilesena upagamo hoti, yasmiñca
ādheyyo upasilissati alalīyitvā tiṭṭhati.

Taṃ yathā:

Āsane nisinno saṅgho, thāliyaṃ odanaṃ pacati, ghaṭesu udakamatthi, dūre ṭhito, samīpe
ṭhitoti.

Sāmīpiko nāma yattha samīpe samīpivohāraṃ katvā tadāyattavuttitādīpanatthaṃ
ādhārabhāvo vikappīyati.

Yathā:- gaṅgāyaṃ ghoso vasati, gaṅgāya samīpe vajo vasatīti attho. Bhagavā sāvatthiyaṃ
viharati jetavane, sāvatthiyā samīpeti attho.

Vesayiko nāma yattha aññatthābhāvavasena desantarāvacchedavasena vā ādhāraparikappo.

Taṃ yathā:

Ākāse sakuṇā caranti, bhūmisu manussā, jalesu macchā, pādesu patito, pāpasmiṃ ramatī
mano, pasanno buddhasāsane, paññāya sādhu, vinaye nipuṇo, mātari sādhu, pitari nipuṇo
iccādi.


[SL Page 132] [\x 132/]

Sabbopi vāyamādhāro padhānavasena parikappitavasena vā kirayāya patiṭṭhā bhavatīti
okāsotveva vuttoti veditabbo.

Vuttampi cetaṃ:

"Kiriyā kattukammānaṃ yattha hoti patiṭṭhitā,
Okāsoti pavutto so catuddhā vyāpikādito.
Vyāpiko tilakhīrādi kaṭo opasilesiko,
Sāmīpikoti gaṅgādi ākāso visayo mato"ti.

Chaṭṭhi, sattamīti ca adhikāro.


Sāmissarādhipatidāyādasakkhipatibhūpasuta kusalehi ca. 306-305.

Sāmi issara adhipati dāyāda sakkhi patibhū pasuta kusala iccetehi yoge chaṭṭhīvibhatti hoti
sattamī ca.

Ubhayatthaṃ vacanaṃ. Gavaṃ sāmī, gosu sāmī. Gavaṃ issaro, gosu issaro. Gavaṃ adhipati,
gosu adhipati. Gavaṃ dāyādo, gosu dāyādo. Gavaṃ sakkhi, gosu sakkhi. Gavaṃ patibhū,
gosu patibhū. Gavaṃ pasuto, gosu pasuto. Gavaṃ kusalo, gosu kusalo.


Niddhāraṇe ca. 307-306.

Nīharitvā dhāraṇaṃ = niddhāraṇaṃ, jātiguṇakirayānāmehi samudāyato ekadesassa
puthakkaraṇaṃ. Tasmiṃ niddhāraṇatthe gamyamāne tato samudāyavāciliṅgamhā
chaṭṭhīvibhatti hoti sattamī ca.

Manussānaṃ khattiyo sūratamo, manussesu khattiyo sūratamo. Kaṇhā gāvīnaṃ
sampannakhīratamā, kaṇhā gāvīsu sampannakhīratamā. Addhikānaṃ dhāvanto sīghatamo,
addhikesu dhāvanto sīghatamo. Āyasmā ānaṇdo arahataṃ aññataro ahosi, arahantesu vā
iccādi.


Anādare ca. 308-207.

Anādare ca gamyamāne bhāvavatā liṅgamhā chaṭṭhivibhatti hoti sattamī ca.

Akāmakānaṃ mātāpitunnaṃ rudantānaṃ pabbaji, mātāpitusu rudantesu pabbaji.

Ākoṭayanto so neti sivirājassa pekkhato,

Maccu gacchati ādāya pekkhamāne mahājane.

* Sāmipiko tu-ekaccesu.


[SL Page 133] [\x 133/]

Kammakaraṇanimittatthesu sattamī. 309-312.

Kamma karaṇa nimitta iccetesvatthesu liṅgambhā sattamī vibhatti hoti.

Kammatthe-bhikkhūsu abhivādenti muddhani cumbitvā, purisassa bāhāsu gahetvā.

Karaṇatthe-naggā hatthesu piṇḍāya caranti, samaṇā pattesu piṇḍāya caranti, pathesu
gacchanti, sopi maṃ anusāseyya sampaṭicchāmi matthake.

Nimittatthe-dīpi cammesu haññate, kuñjaro dantesu haññate, aṇumattesu vajjesu
bhayadassāvī, sampajānamusāvāde pācittiyaṃ. Musāvādanimittaṃ musāvādappaccayāti
attho.

Sattamīti adhikāro.

Sampadāne ca. 310-313.

Sampadānatthe ca liṅgamhā sattamīvibhatti hoti.

Saṅghe dinnaṃ mahapphalaṃ saṅghe gotami dehi, saṅghe te dinne ahañceva pūjito
bhavissāmi.

Yā palālamayaṃ mālaṃ nārī datvāna cetiye,

Alattha kañcanamayaṃ mālaṃ bojjhaṅgikañca sā.


Pañcamyatthe ca. 311-314.

Pañcamyatthe liṅgamhā sattamīvibhatti hoti.

Kadalīsu gaje rakkhanti.

Kālabhāvesu ca. 312-315.
Kālo nāma nimesa khaṇa lava muhutta pubbaṇhādiko. Bhāvo nāma kiriyā sā cettha
kiriyantarūpalakkhaṇāva adhippetaṃ. Tasmiṃ kālatthe ca bhāvalakkhaṇe bhāvatthe ca
liṅgamhā sattamīvibhatti hoti.

Kāle-pubbaṇhasamaye gato, sāyaṇhasamaye āgato, akāle vassati tassa kāle tassa na vassati,
phussamāsamhā tīsu māsesu vesākhamāso, ito satasahassamhi kappe uppajji cakkhumā.

Bhāvena bhāvalakkhaṇe- bhikkhusaṅghesu bhojiyamānesu gato, bhuttesu āgato, gosu
duyhamānāsu gato, duddhāsu


[SL Page 134] [\x 134/]

Āgato, jāyamāno kho sāriputta bodhisatte ayaṃ dasasahassī lokadhātu saṅkampi
sampakampi sampavedhi.

Pāsāṇā sakkharā ceva kaṭhalā khāṇukaṇṭakā,

Sabbe maggā vivajjenti gacchante lokanāyake. Imasmiṃ sati idaṃ hoti iccādi.


Upādhyadhikissaravacane. 313-316.

Dvipadamidaṃ. Adhikatthe issaratthe ca vattamānehi upa adhi iccetehi yoge
adhikissaravacane gamyamāne liṅgamhā sattamīvibhatti hoti.

Adhikavacane-upa khāriyaṃ doṇo, khāriyā doṇo adhikoti attho. Tathā upa nikkhe
kahāpaṇaṃ, adhi devesu buddho, sammutiupapattivisuddhidevasaṅkhātehi tividhehipi
devehi sabbaññŚ buddhova adhikoti attho.

Issaravacane - adhi brahmadatte pañcālā, brahmadattissarā pañcālāti attho.


Maṇḍitussukkesu tatiyā ca. 314-316

Maṇḍita ussukka iccetesvatthesu gamyamānesu liṅgamhā tatiyāvibhatti hoti sattamī ca.

Maṇḍitasaddo panettha pasannatthavācako, ussukkasaddo saīhattho.

Ñāṇena pasanno, ñāṇasmiṃ pasanno. Ñāṇena ussukko, ñāṇasmiṃ ussukko sappuriso.

Kārakaṃ chabbidhaṃ saññāvasā chabbīsatīvidhaṃ,
Pabhedā sattadhā kammaṃ kattā pañcavidho bhave.

Karaṇaṃ duvidhaṃ hoti sampadānaṃ tidhā mataṃ,
Apādānaṃ pañcavidhaṃ ādhāro tu catubbidho.

Vibhattiyo pana paccattavacanādivasena aṭṭhavidhā bhavanti

Yathāha:
"Paccattamupayogañca karaṇaṃ sampadāniyaṃ,
Nissakkasāmivacanaṃ bhummamālapanaṭṭhama"nti.

Iti rūpasiṭṭhiyaṃ
Kārakakaṇḍo tatiyo.



[SL Page 135] [\x 135/]

Atha nāmānamevaññamaññasambaṇdhīnaṃ samāsoti nāmanissitattā sayañca nāmikattā
nāmānantaraṃ samāso vuccate.

So ca saññāvasena chabbidho. Abyayībhāvo, kammadhārayo, digu, tappuriso,
bahubbīhi,dvaṇdo cāti.

Tatra paṭhamaṃ abyayībhāvasamāso vuccate.
So ca niccasamāsoti assapadaviggaho.

Upanagaraṃ itīdha:-upasaddato paṭhamekavacanaṃ si. Tassa upasaggaparattā
sabbāsamāvusopasagganipātādīhi cāti lopo. Nagarasaddato chaṭṭhekavacanaṃ nagarassa
samīpanti aññapadena viggahe-

Nāmānaṃ samāso yuttatthoti samāsavidhāne sabbattha vattate.


Upasagganipātapubbako abyayībhāvo. 315-321.

Upasaggapubbako nipātapubbako ca nāmiko yuttatthe teheva attapubbagehi
upasagganipātehi saha niccaṃ samāsīyate so samāso abyayībhāvasañño ca hoti.

Idha abyayībhāvādisaññāvidhāyakasuttāneva vā saññāvidhānamukhena
samāsavidhāyakānīti daṭṭhabbā.
Tattha abyayamiti upasagganipātānaṃ saññā liṅgavacanabhedepi vyayarahitattā. Abyāyānaṃ
atthaṃ vibhāvayatīti = abyayībhāvo. Abyayatthapubbaṅgamattā. Anabyayaṃ abyayaṃ
bhavatīti vā = abyayībhāvo. Pubbapadatthappadhāno hi abyayībhāvo. Ettha ca
upasagganipātapubbakoti vuttattā upasagganipātānameva pubba nipāto.


Nāmānaṃ samāso yuttattho. 316-318.

Tesaṃ nāmānaṃ payujjamānapadatthānaṃ yo yuttattho so samāsasañño hoti. Tadaññaṃ
vākyamiti rūḷhaṃ. Nāmāni syādivibhattyantāni samassateti = samāso, saṅkhipīyatīti attho.

Vuttaṃ hi:-

"Samāso padasaṅkhepo padappaccayasaṃhitaṃ,

Taddhitaṃ nāma hotevaṃ viññeyyaṃ tesamantara"nti.


[SL Page 136] [\x 136/]

Duvidhañcassa samasanaṃ saddasamasanamatthasamasanañca. Tadubhayampi luttasamāse
paripuṇṇameva labbhati. Aluttasamāse pana attha samasanameva vibhattilopābhāvato
tatthāpi vā ekakapadattupagamanato duvidhampi labbhateva. Dve hi samāsassa payojanāni
ekapadattamekavibhattittañca. Dve hi samāsassa payojanāni ekapadattamekavibhattittañca.
Yutto saṅgato sambaṇdho vā attho yassa soyaṃ yuttattho. Etena saṅgatatthena yuttattha
vacanena bhinnatthānaṃ ekatthabhāvo samāsassa lakkhaṇanti vuttaṃ hoti.

Ettha ca nāmānanti vacanena devadatto pavatīti ādisu ākhyātena samāso na hotīti dasseti.
Sambaṇdhatthena yuttatthaggahaṇena pana bhaṭo rañño putto devadattassāti ādisu
aññamaññānapekkhesu devadattassa taṇhā dantāti ādisu ca aññamaññasāpekkhesu
ayuttatthatāya samāso na hotīti dīpeti.

Atthavasā vibhattivipariṇāmoti vipariṇāmena yuttatthānanti vattate.


Tesaṃ vibhattiyo lopā ca. 317-319.

Idha padantarena vā taddhitappaccayehi vā āyādippaccayehi vā ekatthibhūtā yuttatthā
nāma. Tena tesaṃ yuttatthānaṃ samāsānaṃ taddhitāyādippaccayānañca vibhattiyo lopanīyā
hontīti attho. Samāsaggahaṇādhikāre pana sati tesaṃ gahaṇena vā
taddhitāyādippaccayantavibhattilopo.

Caggahaṇaṃ pabhaṅkarādisu lopanivattanatthaṃ. Vipariṇāmena luttāsu vibhattīsūti vattate,
yuttatthaggahaṇañca.


Pakati cassa sarantassa. 318-230.

Luttāsu vibhattīsu sarantassa assa yuttatthabhūtassa tividhassapi liṅgassa pakatibhāvo hoti.

Casaddena kiṃ samudaya idappaccayatādisu niggahītantassāpi. Nimittābhāve
nemittikābhāvassa idha anicchitattā ayamati deso.

Sakatthavirahenidha samāsassa liṅgasabhāvābhāvā vibhattuppattiyamasampattāyaṃ
nāmavyapadesātidesamāha:


Taddhitasamāsakitakā nāmaṃvā tavetūnādisu ca. 319-603.

Taddhitantā kitakantā samāsā ca nāmamiva daṭṭhabbā tavetūnatvānatvādippaccayante
vajjetvā.


[SL Page 137] [\x 137/]

Caggahaṇaṃ kiccappaccayaitthippaccayantādissapi nāmavyapadesatthaṃ. Idha
samāsaggahaṇaṃ atthavataṃ samudāyānaṃ nāmavyapadeso samāsassevāti niyamatthanti
apare.

Abyayībhāvoti vattate.


So napuṃsakaliṅgo. 320-322.

So abyayībhāvasamāso napuṃsakaliṅgova daṭṭhabboti napuṃsakaliṅgattaṃ.

Ettha hi satipi liṅgassātidese adhipaññanti ādisu adhiñāṇanti ādirūpappasaṅgo na hoti
saddantarattā. Tipaññanti ādisu viya daṭṭhabbaṃ. Na cāyaṃ atideso. Sutte atidesa liṅgassa
ivasaddassādassanato. Pure viya syāduppatti.

Kvavīti vattate.


Aṃ vibhattīnamakārantabyayībhāvā. 321-343.

Tasmā akārantā abyayībhāvā parāsaṃ vibhattīnaṃ kvacī aṃ hoti.

Sesaṃ ñeyyaṃ.

Taṃ upanagaraṃ, nagarassa samīpaṃ tiṭṭhatītyattho. Tāni upanagaraṃ. Ālapanepevaṃ. Taṃ
upanagaraṃ passa. Tāni upanagaraṃ.

Na pañcamyāyamambhāvo kvacīti adhikārato,
Tatiyāsattamīchaṭṭhīnantu hoti vikappato.

Upanagaraṃ kataṃ upanagarena vā, tebhi upanagaraṃ, upanagaraṃ debhi, tesaṃ upanagaraṃ,
upanagarā ānaya upanagaramhā upanagarasmā, upanagarehi, upanagaraṃ santakaṃ
upanagarassa vā, tesaṃ upanagaraṃ, upanagaraṃ nidhehi upanagare upanagaramhi
upanagarasmiṃ, upanagaraṃ, upanagaresu vā. Evaṃ-upakumbhaṃ.

Abhāve:-darathānaṃ abhāvo = niddarathaṃ, nimmasakaṃ.
Pacchāatthe:-rathassa pacchā = anurathaṃ, anuvātaṃ.
Yoggatāyaṃ-yathāssarūpaṃ = anurūpaṃ, rūpayogganti attho.
Vīcchāyaṃ:-attānamattānaṃ pati paccattaṃ, addhamāsaṃ addhamāsaṃ anu =
aṇvaddhamāsaṃ.

Ānupubbiyaṃ:-jeṭṭhānaṃ anupubbo = anujeṭṭhaṃ.

[SL Page 138] [\x 138/]

Paṭilome:- sotassa paṭilomaṃ = paṭisotaṃ, paṭipathaṃ, paṭivātaṃ, attānaṃ adhikicca pavattaṃ
= ajjhattaṃ.

Mariyādābhividhisu:-ā pāṇakoṭiyā = āpāṇakoṭikaṃ.

Kvaci samāsantagatānamakārantoti kappaccayo. Ā kumārehi yaso = ākumāraṃ yaso,
kaccāyanassa.

Samiddhiyaṃ-bhikkhāya samiddhīti atthe samāse napuṃsakaliṅgatte va kate:

Samāsassa antoti ca vattamāne-


Saro rasso napuṃsake. 232-234.

Napuṃsake vattamānassa samāsassa anto saro rasso hoti. Ettha ca abyayībhāvaggahaṇaṃ
nānuvattetabbaṃ, tena dvigudvaṇdabahubbīhīsupi napuṃsake vattamānasamāsantasarassa
rassantaṃ siddhaṃ hoti.
Aṃvibhattīnamiccādinā amādeso subhikkhaṃ.

Gaṅgāya samīpe vattatīti = upagaṅgaṃ, maṇikāya samīpaṃ = upamaṇikaṃ itthīsu
adhikiccāti atthe samāsanapuṃsakattarassattādisu katesu:

Abyayībhāvā vibhattīnanti ca vattate.


Aññasmā lopo ca. 323-345.

Akārantato aññasmā abyayībhāvasamāsā parāsaṃ vibhattīnaṃ lopo hoti.

Adhitthi. Itthīsu adhikicca kathā pavattatīti attho. Adhitthiyassa, adhitthi kataṃ iccādi.
Evaṃ-adhikumāri. Vadhuyā samīpaṃ-upavadhu. Gunnaṃ samīpaṃ = upagu okārassa
rassattamukāro. Evaṃ upasagga pubbako.

Nipātapubbako yathā:-buḍḍhānaṃ paṭipāṭi ye buḍḍhāti vā yathābuḍḍhaṃ.

Padatthānatikkame:- yathākkamaṃ, yathāsatti. Yathābalaṃ karoti, balamanatikkamitvā
karotīti attho. Jīvassa yattako paricchedo = yāvajīvaṃ. Yāvatāyukaṃ kappaccayo. Yattakena
attho-yāvadatthaṃ. Pabbatassa parabhāgo = tiropabbataṃ. Tiropākāraṃ, tirokuḍḍaṃ.
Pāsādassa anto = anto


[SL Page 139] [\x 139/]

Pāsādaṃ. Antonagaraṃ, antovassaṃ nagarato bahi = bahinagaraṃ. Pāsādassa upari =
uparipāsādaṃ. Uparimañcaṃ. Mañcassa heṭṭhā = heṭṭhāmañcaṃ. Heṭṭhāpāsādaṃ. Bhattassa
pure = purebhattaṃ evaṃ pacchābhattaṃ.

Sākallatthe:- saha makkhikāya samakkhikaṃ bhuñjati. Na kiñci parivajjetīti attho. Tesu
vuddhiti ādinā sahasaddassa so.

Gaṅgāya oraṃ-oragaṅgamiccādi.

Abyayībhāvasamāso niṭṭhito.


Atha kammadhārayasamāso vuccate.

So ca navavidho. Visesanapubbapado, visesanuttarapado, visesanobhayapado,
upamānuttarapado, sambhāvanāpubbapado, avadhāraṇapubbapado, nanipātapubbapado,
kupubbapado, pādipubbapado cāti.

Tattha visesanapubbapado tāva.

Mahanta purisa itīdha:-

Ubhayattha paṭhamekavacanaṃ si. Tulyādhikaraṇabhāvappasiddhatthaṃ
casaddatasaddappayogo. Mahanto ca so puriso cāti viggahe:

Ito paraṃ vibhāsā rukkhatiṇa iccādito vibhāsāti samāsavidhāne sabbattha vattate.

Dvipade tulyādhikaraṇe kammadhārayo. 324-326.

Dve padāni nāmikāni tulyādhikaraṇāni aññamaññena saha vibhāsā samasyante tasmiṃ
dvipade tulyādhikaraṇe sati so samāso kammadhārayasañño ca hoti.

Dve padāni = dvipadaṃ. Tulyaṃ samānaṃ adhikaraṇaṃ attho yassa padadvayassa taṃ =
tulyādhikaraṇaṃ tasmiṃ dvipade tulyādhikaraṇe bhinnappavattinimittānaṃ dvinnaṃ
padānaṃ visesanavisesitabbabhāvena ekasmiṃ atthe pavatti tulyādhikaraṇatā. Kammamiva
dvayaṃ dhārayatīti = kammadhārayo. Yathā kammaṃ kiriyaṃ payojanañca dvayaṃ dhārayati
kamme sati kiriyāya payojanassa ca sambhavato, tathā ayaṃ samāso ekassa atthassa dve
nāmāni dhārayati asmiṃ samāse sati ekatthajotakassa nāmadvayassa sambhavato. Pure viya
samāsaññā vibhattilopapakatibhāvā. Samāseneva tulyādhikaraṇabhāvassa vuttattā
vuttaṭṭhānamappayogoti casaddatasaddānamappayogo.

[SL Page 140] [\x 140/]

Mahataṃ mahā tulyādhikaraṇe pade. 325-332.

Mahantasaddassa mahā hoti tulyādhikaraṇe uttarapade pare. Mahatanti
bahuvacanaggahaṇena kvaci mahaādeso ca. Ettha ca visesanassa pubbanipāto
visesanabhūtassa pubbapadassa mahādesavidhānatova viññāyati.

Kammadhārayo digūti ca vattate.


Ubhe tappurisā. 326-328.

Ubhe kammadhārayadigusamāsā tappurisasaññā honti.

Tassa puriso = tappuriso. Tappurisasadisattā ayaṃ samāsopi aṇvatthasaññāya tappurisoti
vutto. Yathā hi tappurisasaddo guṇamativatto tathā ayaṃ samāsopi.

Uttarapadatthappadhāno hi tappuriso. Tato nāmavyapadese syāduppatti ayaṃ pana
tappuriso abhidheyyavacano paraliṅgo ca.

Mahāpuriso mahāpurisā iccādi. Purisasaddasamaṃ.

Evaṃ mahāvīro, mahāmuni. Mahantañca taṃ balañcāti = mahābalaṃ. Mahabbhayaṃ, maha
ādeso.

Santo ca so puriso cāti = sappuriso, santasaddassa so bhe bo canteti ettha casaddena
santasaddassa samāse abhakārepi sādeso. Tathā-pubbapuriso, aparapuriso, paṭhamapuriso,
majjhimapuriso, uttamapuriso, dantapuriso, paramapuriso, vīrapuriso, setahatthi,
kaṇhasappo, nīluppalaṃ, rattuppalaṃ, lohitacaṇdanaṃ.

Kvaci vihāsādhikārato na bhavati. Yathā: puṇṇo mantāṇi putto, citto gahapati, sakko
devarājāti.

Pumā ca so kokilo cāti atthe samāse kate:

Lopanti vattate.


Pumassa liṅgādisu samāsesu. 327-222.

Puma iccetassa anto akāro lopamāpajjate liṅgādisu parapadesu samāsesu.
[SL Page 141] [\x 141/]

Ammo niggahītaṃ jhalapehīti makārassa niggahītaṃ. Puṃkokilo. Evaṃ punnāgo. Khattiyā ca
sā kaññā cāti viggayha samāse kate:

Tulyādhikaraṇe pade itthiyambhāsitapumitthi pumāva ceti ca vattate.


Kammadhārayasaññe ca. 328-334.

Kammadhārayasaññe ca samāse itthiyaṃ vattamāne tulyādhikaraṇe uttarapade pare
pubbabhūto itthivācako saddo pubbeva bhāsitapumā ce so pumā iva daṭṭhabboti pubbapade
itthippaccayassa nivutti hoti.

Khattiyakaññā khattiyakaññāyo iccādi.

Evaṃ-rattalatā, dutiyabhikkhā. Brāhmaṇī ca sā dārikā cāti = brāhmaṇadārikā.
Nāgamāṇavikā. Pubbapadassevāyaṃ pumhāvāti deso. Tena khattiyakumārī, kumārasamaṇī,
taruṇabrāhmaṇīti ādisu uttarapade itthippaccayassa na nivutti hoti.

Itthiyamicceva kiṃ? Kumārīratanaṃ, samaṇīpadumaṃ.

Bhāsitapumāti kiṃ? Gaṅgānadi, taṇhānadi, paṭhavīdhātu, naṇdāpokkharaṇī, naṇdādevīti
ādisu pana saññāsaddattā na hoti.

Tathā puratthimo ca so kāyo cāti = puratthimakāyo. Ettha ca kāyekadese kāyasaddo.
Evaṃ-pacchimakāyo, uparimakāyo, heṭṭhimakāyo, sabbakāyo, purāṇavihāro, navāvāso,
kataranikāyo, katamanikāyo, hetuppaccayo.

Abahulaṃ bahulaṃ katatti = bahulīkataṃ, jīvitappadhānaṃ navakaṃ = jīvitanavakamiccādi.

Visesanuttarapade jinavacanānuparodhato therācariya-paṇḍitādivisesanaṃ parañca bhavati.
Yathā:

Sāriputto ca so thero cāti = sāriputtatthero. Evaṃ-mahāmoggallānatthero, mahākassapattherā,
buddhghosācaiariyo, dhammapālācariyo, ācariyaguttiloti vā mahosadho ca so paṇḍito cāti
= mahosadhapaṇḍito. Evaṃ-vidhura paṇḍito, vatthuviseso.

Visesanobhayapado yathā:-sītañca taṃ uṇhañcāti = sītuṇhaṃ. Siniddho ca so uṇho cāti =
siniddhuṇho, māso.

[SL Page 142] [\x 142/]

Khañjo ca so khujjo cāti khañjakhujjo. Evaṃ aṇdhabadhiro. Katākataṃ, chiddāvajiddaṃ,
uccāvacaṃ, chinnabhinnaṃ, sittasammaṭṭhaṃ, gatapaccāgataṃ.
Upamānuttarapade abhidhānānuparodhato upamānabhūtaṃ visesanaṃ parambhavati.
Yathā:sīho viya = sīho, muni ca so sīho cāti = munisīho. Evaṃ-munivasabho,
munipuṅgavo, buddhanāgo, buddhādicco. Raṃsi viya = raṃsi, saṅammo ca so raṃsi cāti =
saṅammaraṃsi. Evaṃ vinayasāgaro. Puṇḍarīkamiva = puṇḍarīko, samaṇo ca so
puṇḍarīkocāti = samaṇapuṇḍarīko. Samaṇapadumo. Caṇdo viya = caṇdo, mukhañca taṃ
caṇdo cāti = mukhacaṇdo. Evaṃ mukhapadumaṃ iccādi.

Sambhāvanāpubbapade yathā: dhammoti buddhi = dhammabuddhi. Evaṃ dhammasaññā.
Dhammasaṅkhāto, dhammasammato, pāṇasaññitā, asubhasaññā, aniccasaññā, anattasaññā,
dhātusaññā, dhītusaññā, attasaññā, attadiṭṭhi iccādi.

Avadhāraṇapubbapado yathā:- guṇo eva dhanaṃ = guṇadhanaṃ. Evaṃ saddhādhanaṃ,
sīladhanaṃ, paññāratanaṃ. Cakkhu eva iṇdriyaṃ = cakkhuṇdriyaṃ. Evaṃ-cakkhāyatanaṃ,
cakkhudhātu, cakkhudvāraṃ, rūpārammaṇamiccādi.

Nanipātapubbapado yathā:-na brāhmaṇoti atthe kammadhārayamāse vibhattilopādimhi ca
kate-

Ubhe tappurisāti tappurisasaññā.


Attannassa tappurise. 329-335.

Nassa nipātapadassa tappurise uttarapade sabbasseva attaṃ hoti.

Tappurisekadesattā tappuriso. Abrāhmaṇo.

Na nisedho sato yutto desādiniyamaṃ vinā,
Asato cāphalo tasmā kathamabrāhmaṇoti ce.

Nisedhatthānuvādena paṭisedhavidhi kvaci,
Parassa micchāñāṇattakhyāpanāyopapajjate.

Duvidho cassattho pasajjapaṭisedhapariyudāsavasena.

Tattha yo asuriyaṃpassā rājadārāti ādisu viya uttarapadatthassa sabbathā abhāvaṃ dīpeti so
pasajjappaṭisedhavācī nāma.


[SL Page 143] [\x 143/]

Yo pana abrāhmaṇamānayāti ādisu viya uttarapadatthaṃ pariyudāsitvā taṃsadise vatthumhi
kāriyaṃ paṭipādayati so pariyudāsavācī nāma.

Vuttañca:

"Pasajjappaṭisedhassa lakkhaṇaṃ vatthunatthitā,
Vatthutoññatra yā vutti pariyudāsassa lakkhaṇa"nti.

Natvevaṃ santepi abrāhmaṇoti ādisu kathamuttarapadatthappadhānatā siyāti ce? Vuccate.

Brāhmaṇādisaddānaṃ brāhmaṇādiatthasseva taṃsadisādiatthassāpi vācakattā.
Brāhmaṇādisaddā hi kevalā brāhmaṇādiatthasseva pākaṭā. Bhusaddo viya sattāyaṃ. Yadā
te panaññena sadisādivācakena na iti nipātena yujjanti tadā
taṃsadisatadaññatabbiruddhatadabhāvesupi vattanti. Bhusaddo viya aṇvabhiyādiyoge
anubhavanābhibhavanādisu. Tasmā uttarapadattha jotakoyevettha na iti nipātoti na doso.
Tena abrāhmaṇoti brāhmaṇasadisoti vuttaṃ hoti. Evaṃ amanusso, assamaṇo.

Aññatthe:- na vyākatā = avyākatā, sammā, asaṅkiliṭṭhā, apariyāpannā.

Viruddhatthe:- na kusalā = akusalā, kusalapaṭipakkhāti attho evaṃ alobho, amitto.

Pasajjappaṭisedhe:- na katvā = akatvā, akātūna puññaṃ, akaronto.

Nassa tappuriseti ca vattate.


Sare an. 330-336.

Na iccetassa padassa tappurise uttarapade an hoti sare pare.

Na asso = anasso, anassavā. Na ariyo = anariyo.

Evaṃ-anissaro, aniṭṭho, anāsavo. Na ādāya = anādāya, anoloketvā iccādi.
Kupubbapado yathā:- kucchitamannanti niccasamāsattā assapadena viggahe
kammadhārayasamāse kate:

[SL Page 144] [\x 144/]

Tappurise sareti ca vattate.
Kadaṃ kussa. 331-337.

Ku iccetassa nipātassa tappurise uttarapade kadaṃ hoti sare pare.

Saralope, kadannaṃ. Evaṃ-kadasanaṃ.

Sareti kiṃ? - Kudārā, kuputtā, kudāsā, kudiṭṭhi.

Kussāti vattate.


Kāppatthesu ca. 332-338.

Ku iccetassa appatthe vattamānassa kā hoti tappurise uttarapade pare.

Bahuvacanuccāraṇato kucchitatthe ca kvaci purise.

Appakaṃ lavaṇaṃ = kālavaṇaṃ. Evaṃ-kāpupphaṃ. Kucchito puriso = kāpuriso, kupuriso vā.

Pādipubbapado ca niccasamāsova padhānaṃ vacanaṃ = pāvacanaṃ. Bhusaṃ vaddhaṃ =
pavaddhaṃ, sarīraṃ. Samaṃ sammā vā ādhānaṃ = samādhānaṃ. Vividhā mati = vimati.
Vividho kappo = vikappo. Visiṭṭho vā kappo = vikappo. Adhiko devo atidevo.
Evaṃ-adhidevo, adhisīlaṃ suṇdaro gaṇdho = sugaṇdho. Kucchito gaṇdho = duggaṇdho.
Sobhanaṃ kataṃ = sukataṃ. Asobhanaṃ kataṃ = dukkataṃ iccādi.

Ye idha avihitalakkhaṇā nāmanipātopasaggā tesaṃ nāmānaṃ samāsoti yogavibhāgena
samāso daṭṭhabbo. Yathā apunageyyā gāthā, acaṇdamullokakāni mukhāni, assaddhabhojī,
alavaṇabhojiti ādisu ayuttatthattā nāññena samāso.

Tathā: diṭṭho pubbanti = diṭṭhapubbo, tathāgataṃ. Evaṃ-sutapubbo dhammaṃ. Gatapubbo
saggaṃ.

Kammaṇi:

Diṭṭhā pubbanti = diṭṭhapubbā devā. Tena evaṃ-sutapubbā. Gatapubbā, disā. Pahāro,
parābhavo, vihāro, āhāro, upahāro iccādi.

Kammadhārayasamāso.



[SL Page 145] [\x 145/]

Atha digusamāso vuccate.

Tayo lokā samāhaṭā cittena sampiṇḍitā, tiṇṇaṃ lokānaṃ samāhāroti vā atthe:

Nāmānaṃ samāso yuttatthoti vattamāne - dvipadeti ādinā kammadhārayasamāso. Tato
samāsasaññāyaṃ vibhatti lope pakatibhāve ca kate:

Kammadhārayoti vattate.


Saṅkhyāpubbo digu. 333-327.

Saṅkhyāpubbo kammadhārayo samāso digusañño hoti.

Dve gāvo = digu, digusadisattā ayaṃ samāso digūti vutto. Athavā
saṅkhyāpubbattanapuṃsakekattasaṅkhātehi dvīhi lakkhaṇehi gato avagatoti = digūti vuccati.
Dvīhi vā lakkhaṇehi gacchati pavattatītipi = digu.

Ettha ca saṅkhyāpubboti vuttattā saṅkhyāsaddasseva pubbanipāto. Ubhe tappurisāti
tappurisasaññā.

Napuṃsakaliṅgoti vattate.


Digussekattaṃ. 334-323.

Digussa samāsassa ekattaṃ hoti napuṃsakaliṅgattañca.

Samāhāradigussevedaṃ gahaṇaṃ. Tattha sabbatthekavacanameva hoti aññatra pana
bahuvacanampi. Nāmavyapadesasyāduppattiamādesādi

Tilokaṃ, he tiloka, tilokaṃ, tilokena, tilokassa tilokāya vā, tilokā tilokamhā tilokasmā,
tilokassa, tiloke tilokamhi tilokasmiṃ.

Evaṃ-tayo daṇḍā = tidaṇḍaṃ, tīṇi malāni samāhaṭāni tiṇṇaṃ malānaṃ samāhāroti vā
timalaṃ, tilakkhaṇaṃ, catusaccaṃ, catasso disā = catuddisaṃ. Saro rasso napuṃsaketi
rassattaṃ.

Pañcasikkhāpadaṃ, chaḷāyatanaṃ, sattāhaṃ, aṭṭhasīlaṃ, navalokuttaraṃ, dasasīlaṃ,
satayojanaṃ.
Tathā-dve rattiyo = dvirattaṃ, tisso rattiyo = tirattaṃ, dve aṅguliyo = dvaṅgulaṃ tivaṅgulaṃ.
Satta godācariyo. Tāsaṃ samāhāro vā = sattagodācaraṃ. Ettha ca
rattiaṅguligodācarīnamantassa-


[SL Page 146] [\x 146/]

Kvaci samāsantagatānamakāranto. 335-339.

Rājādigaṇassedaṃ gahaṇaṃ. Tena samāsantagatānaṃ rājādīnaṃ nāmānaṃ anto kvaci akāro
hotīti attaṃ.

Kāraggahaṇena bahubbīhādimhi samāsanto kvaci kappaccayo ca. Surabhisudupūtīhi
gaṇdhantassikāro ca.

Athavā-a ca ko ca-akā. Rakāro padasaṇdhikaro. Tena kvaci samāsantagatānaṃ anto hutvā a
ka iccete paccayā hontīti attho. Tena pañca gāvo samāhaṭāti atthe samāsādiṃ katvā
samāsante appaccaye, o sare cāti avādese ca kate pañcagavanti ādi ca sijjhati. Dvirattanti
ādisu pana appaccaye kate pubbasarassa saralopoti ādinā lopo.

Asamāhāradigu yathā:

Eko va so puggalo cāti = ekapuggalo. Evaṃ-ekadhammo, ekaputto. Tayo bhavā = tibhavā,
catasso disā = catuddisā, dasasahassacakkavāḷāni iccādi.

Digusamāso.


Atha tappurisasamāso vuccate.

So pana dutiyādisu chasu vibhattisu bhavato chabbidho. Tattha dutiyātappuriso
gatasitātītātikkantappattāpannādīhi bhavati. Saraṇaṃ gatoti viggahe-

Tappurisoti vattate.


Amādayo parapadehi. 336-329.

Amādivibhattyantāni yuttatthāni pubbapadāni nāmebhi parapadehi saha vibhāsā
samasyante, so samāso tappurisasañño ca hoti.

Ayañca tappuriso abhidheyyavacanaliṅgo.

Gatādisaddā kitantattā tiliṅgā. Vibhattilopādi sabbaṃ pubbasamaṃ. So saraṇagato, te
saraṇagatā. Sā saraṇagatā, tā saraṇagatāyo. Taṃ kulaṃ saraṇagataṃ, tāni kulāni
saraṇagatāni iccādi.

Evaṃ-araññagato, bhūmigato. Dhammaṃ nissito = dhammanissito. Atthanissito. Bhavaṃ atīto
= bhavātīto. Kālātīto. Pamāṇaṃ atikkantaṃ = pamāṇātikkantaṃ. Lokātikkantaṃ.


[SL Page 147] [\x 147/]

Sukhaṃ patto = sukhappatto. Dukkhappatto. Sotaṃ āpanno = sotāpanno.
Nirodhasamāpanno, maggapaṭipanno. Rathaṃ āruḷho = rathāruḷho, sabbarattiṃ sobhano =
sabbaratti-sobhano, muhuttasukhaṃ. Upapadasamāse pana vuttiyeva tassa niccattā yathā:-
kammaṃ karotīti = kammakāro kumbhakāro. Atthaṃ kāmetīti = atthakāmo. Dhammakāmo.
Dhammaṃ dhāretīti = dhammadharo. Vinayadharo. Saccaṃ vadituṃ sīlamassāti = saccavādī
iccādi.

Tavantumānantādikitantehi vākyameva vavatthitavibhāsādhikārato yathā:-odanaṃ bhuttavā,
dhammaṃ suṇamāno, dhammaṃ suṇanto, kaṭaṃ karāno anabhidhānato vā
abhidhānalakkhaṇāhi taddhitasamāsakitakāti.

Dutiyātappuriso.

Tatiyā kitakapubbasadisasamonatthakalahanipuṇamissakasakhilādīhi.

Buddhena bhāsito = buddhabhāsito, dhammo. Evaṃ jinadesito. Satthārā vaṇṇito =
satthuvaṇṇito, viññŚhi garahito = viññègarahito. Viññèppasattho, issarakataṃ, sayaṃkataṃ.
Sukehi āhaṭaṃ = sukāhaṭaṃ. Raññā hato = rājahato. Rogapīḷito, aggidaḍḍho, sappadaṭṭho.
Sallena viddho = sallaviddho. Iccāya apakato = icchāpakato. Sīlena sampanno =
sīlasampanno. Evaṃ sukhasahagataṃ, ñāṇasampayuttaṃ, mittasaṃsaggo, piyavippayogo,
jātitthaddho, guṇahīno, guṇavuddho, catuvaggakaraṇīyaṃ, catuvaggādi kattabbaṃ. Kākehi
peyyā = kākapeyyā, nadī.

Kvaci vuttiyeva. Urena gacchatīti = urago, pādena pibatīti = pādapo.

Kvaci vākyameva. Pharasunā chinnavā, kākehi pātabbā, dassanena pahātabbā.

Pubbādiyoge:- māsena pubbo = māsapubbo. Evaṃ-mātusadiso, pitusamo, ekūnavīsati,
sīlavikalo, asikalaho, vācāni puṇo, yāvakālikasammissaṃ, vācāsakhilo. Satthārā sadiso =
satthu sadiso. Satthukappo. Puññena atthiko = puññatthiko. Guṇādhiko guḷena saṃsaṭṭho
odano = guḷodano. Khīrodano. Assena yutto ratho = assaratho. Maggacittaṃ. Jambuyā
paññāto lakkhito dīpo = jambudīpo. Ekena adhikā dasa = ekādasa, jātiyā aṇdho =
jaccaṇdho, pakatiyā medhāvī = pakatimedhāvī iccādi.
Tatiyātappuriso.


[SL Page 148] [\x 148/]

Catutthi tadatthaatthahitadeyyādīhi.

Tadatthe-kaṭhinassa dussaṃ = kaṭhinadussaṃ kaṭhinacīvaratthāyāti attho
evaṃ-cīvaradussaṃ, cīvaramūlyaṃ. Yāguyā atthāya taṇḍulā = yāgutaṇḍulā. Bhattataṇḍulā.
Saṅghassatthāya bhattaṃ = saṅghabhattaṃ, āgantukānamatthāya bhattaṃ = āgantukabhattaṃ.
Evaṃ gamikabhattaṃ. Pāsādāya dabbaṃ = pāsādadabbaṃ.

Atthena niccasamāso sabbaliṅgatā ca. Bhikkhusaṅghassa atthāya vihāro = bhikkhusaṅghattho
vihāro, bhikkhusaṅghatthāya yāgu = bhikkhusaṅghatthā yāgu, bhikkhusaṅghatthāya cīvaraṃ
bhikkhusaṅghatthaṃ cīvaraṃ. Yassatthāya = yadattho yadatthā yadatthaṃ. Evaṃ tadattho
tadatthā tadatthaṃ etadattho vāyāmo, etadatthā kathā, etadatthaṃ sotāvadhānaṃ. Kimatthaṃ,
attatthaṃ, paratthaṃ, vinayo saṃvaratthāya, sukhaṃ samādhatthāya, nibbidā virāgatthāya,
virāgo vimuttatthāya. Tathā-lokassa hito = lokahito. Buddhassa deyyaṃ = buddhadeyyaṃ,
pupphaṃ. Saṅghadeyyaṃ, cīvaraṃ idha na bhavati. Saṅghassa dātabbamiccādi

Catutthitappuriso.


Pañcamī apagamanabhayaviratimocanatthādīhi.

Methunasmā apeto = methunāpeto. Evaṃ palāpāpagato, nagaraniggato,
piṇḍapātapaṭikkanto. Kāmato nikkhantaṃ = kāmanikkhantaṃ, rukkhaggā patito =
rukkhaggapatito. Sāsanaccuto, āpattivuṭṭhānaṃ, dharaṇitaluggato sabbabhavehi nissaṭo =
sabbabhavanissaṭo.

Bhayatthādiyoge:-rājato bhayaṃ = rājabhayaṃ, corehi bhayaṃ = corabhayaṃ.
Amanussabhayaṃ. Aggito bhayaṃ = aggibhayaṃ. Pāpabhīto, pāpabhīruko. Akattabbato
virati = akattabbavirati. Evaṃ kāyaduccaritavirati, vacīduccaritavirati. Baṇdhanā mutto =
baṇdhamutto. Vanamutto, baṇdhanamokkho. Kammato samuṭṭhitaṃ =
kammasamuṭṭhitaṃ. Ukkaṭṭhukkaṭṭhaṃ, omakomakaṃ.

Kvaci vuttiyeva. Kammato jātaṃ = kammajaṃ. Evaṃ-cittajaṃ, utujaṃ, āhārajaṃ. Idha na
bhavati: pāsādā patito.

Pañcamītappuriso.


[SL Page 149] [\x 149/]

Chaṭṭhī. Rañño putto = rājaputto. Evaṃ-rājapuriso, ācariyapūjako, buddhasāvako
buddharūpaṃ, jinavacanaṃ, samuddaghoso dhaññānaṃ rāsi = dhaññarāsi. Pupphagaṇdho,
phalaraso. Kāyassa lahutā = kāyalahuto. Maraṇasati. Rukkhamūlaṃ. Ayassa patto =
ayopatto. Evaṃ - suvaṇṇakaṭāhaṃ, pānīyathālakaṃ, sappikumho.

Devānaṃ rājāti atthe samāsādimhi kate-kvaci samāsantagatānamakārantoti akāro. Tato syā
ceti āttaṃ na bhavati. Devarājo devarājā, devarājaṃ devarāje iccādi purisasaddasamaṃ.

Attabhāve = devarājā, te devarājāno iccādi rājasaddasamaṃ.

Tathā devānaṃ sakhā devasakho devasakhā, te devasakhā te devasakhāno iccādi.

Pumassa liṅgaṃ = pulliṅgaṃ evaṃ pumbhāvo. Pumantalopādi.

Hatthipadaṃ, itthirūpaṃ, bhikkhunisaṅgho, jambusākhā. Ettha ca kvacādimajjhuttarānanti
ādinā majjhe īkārūkārānaṃ rassattaṃ.
Vihāsādhikārato kvaci vākyameva. Sahasā kammassa kattāro bhinnānaṃ saṇdhātā kappassa
tatiyo bhāgo, yāva pakkhassa aṭṭhamī. Manussānaṃ khattiyo sūrataro.

Yuttattho icceva bhaṭo raññā puriso devaidattassāti ettha bhaṭasambaṇdhe chaṭṭhīti
aññamaññānapekkhatāya ayuttatthabhāvato samāso na bhavati. Kosalassa rañño puttoti
ādisu pana sāpekkhatāya asamatthattā na bhavati.

Sambaṇdhisaddānampana niccasāpekkhattepi gamakattā samāso. Yathā devadattassa
gurukulaṃ, bhagavato sāvakasaṅghoti ādi

Chaṭhitappuriso.

Sattamī rūpe saññā = rūpasaññā. Evaṃ-rūpasañcetanā, saṃsāradukkhaṃ. Cakkhumhi
sannissitaṃ viññāṇaṃ = cakkhuviññāṇaṃ dhamme rato = dhammarato dhammābhirati,
dhammaruci, dhammagāravo dhammesu nirutti = dhammanirutti. Dānādhimutti,
bhavantarakataṃ.

[SL Page 150] [\x 150/]
Dassane assādo = dassanassādo, araññe vāso = araññavāso, vikāle bhojanaṃ =
vikālabhojanaṃ, kāle vassaṃ-kālavassaṃ, vane pupphaṃ = vanapupphaṃ. Evaṃ vanamahiso,
gāmasūkaro, samuddamacchā, āvāṭakacchapo, āvāṭamaṇḍuko, kūpamaṇḍūko, titthanāvā
itthisu dhutto = itthidhutto, akkhadhutto. Chāyāya sukkho = chāyāsukkho. Aṅgārapakkaṃ,
cārakabaddho.

Idha vuttiyeva. Yathā: vane caratīti = vanacarokucchimhi sayatīti = kucchisayo, thale
tiṭṭhatīti = thalaṭṭho. Jalaṭṭho, pabbataṭṭho, maggaṭṭho. Paṅge jātaṃ = paṅkajaṃ,
saroruhamiccādi.

Idha na bhavati bhojane mattaññètā, iṇdriyesu guttadvāratā, āsane nisinno, āsane
nisīditabbaṃ.

Sattamītappuriso.


Tadanuparodhenāti vuttattā yathābhidhānaṃ tappurise kvaci accantādisu
amādivibhattyantaṃ pubbapadaṃ paraṃ bhavati.

Yathā-antaṃ atikkantaṃ accantaṃ, accantāni. Velaṃ atikkanto = ativelo. Rassattaṃ.

Evaṃ-mālaṃ atīto = atimālo. Pattajīviko, āpannajīviko. Akkhaṃ patigataṃ nissitanti =
paccakkhaṃ, dassanaṃ. Paccakkho attabhāvo, paccakkhā buddhi. Atthaṃ anugataṃ =
aṇvatthaṃ. Kokilāya avakuṭṭhaṃ vanaṃ = avakokilaṃ vanaṃ pariccattanti attho.Avamayūraṃ
vanaṃ ajjhāyanāya parigilāno = pariyajjhono* kammassa alaṃ samatthoti = alaṃkammo,
vacanāya alanti = alaṃvacano, vānato nikkhantaṃ = nibbānaṃ, kilesehi nikkhanto = nikkilesā
niraṅgaṇo.Kosambiyā nikkhanto = nikkosambī vanato niyyāto nibbano, ācariyato paro =
pācariyo. Evaṃ payyako, parahiyyo.

Gaṅgāya upari = uparigaṅgaṃ. Evaṃ-heṭṭhānadī, antosamāpatti. Haṃsānaṃ rājā = rājahaṃso,
haṃsarājā vā māsassa addhaṃ = addhamāsaṃ, māsaddhaṃ vā āmalakassa addhaṃ =
addhāmalakaṃ, āmalakaddhaṃ vā. Kahāpaṇassa aḍḍhaṃ = aḍḍhakahāpaṇaṃ.
Aḍḍhamāsakaṃ rattiyā aḍḍhaṃ = aḍḍharattaṃ, rattiyā pubbaṃ = pubbarattaṃ, rattiyā
pacchā = apararattaṃ.

* "Pariyajjhāno" iti bahusu.


[SL Page 151] [\x 151/]

Ettha ca kvaci samāsantagatānamakārantoti rattisaddantassa attaṃ ahassa pubbaṃ =
pubbaṇhaṃ. Evaṃ sāyaṇhaṃ. Tesu vuddhilopāti ādinā ahassa aṇhādeso.

Amādiparatappuriso.

Kvaci tappurise pabhaṅkarādisu vibhattilopo na bhavati.

Yathā: pabhaṃ karotīti atthe amādayo parapadehīti samāso. Nāmānaṃ samāso yuttatthoti
samāsasaññā. Tato tesaṃ vibhattiyo lopā cāti vibhattilope sampatte tattheva caggahaṇena
pubbapade vibhattilopābhāvo. Sesaṃ samaṃ.

Pabhaṅkaro. Amataṃ dadātīti = amataṇdado. Raṇaṃ jahātiti = raṇañjaho. Jutiṃ dharatīti =
jutiṇdharo tathā = sahasākataṃ, parassa padaṃ. Attanopadaṃ. Bhayato upaṭṭhānaṃ =
bhayatupaṭṭhānaṃ. Parato ghoso gavampatitthero, manasikāro, pubbenivāso,
pubbenivāsānussati. Majjhekalyāṇaṃ, antevāsī, antevāsiko, janesuto, urasilomo, kaṇṭhekālo,
sarasijamiccādi.

Alopatappuriso.

Tappurisasamāso niṭṭhito.


Atha bahubbihisamāso vuccate.

So ca navavidho. Dvipado, bhinnādhikaraṇo, tipado, na nipātapubbapado, sahapubbapado,
upamānapubbapado, saṅkhyobhayapado, disantarālattho,vyātihāralakkhaṇo vāti.
Tattha dvipado tulyādhikaraṇo kammādisu chasu vibhattyatthesu bhavati.

Tattha dutiyatthe tāva: āgatā samaṇā imaṃ saṅghārāmanti viggahe-


Aññapadatthesu bahubbīhi. 337-330.

Samassamānapadato aññesaṃ sappaṭhamānaṃ dutiyādivibhattyantānaṃ padānamatthesu
yuttatthāni nāmāni saha vibhāsā samasyante, so samāso bahubbīhisañño ca hoti.


[SL Page 152] [\x 152/]

Bahavo vīhayo yassa so = bahubbīhi. Bahubbīhisadisattā ayaṃ samāsopi
aṇvatthasaññāvasena bahubbīhīti vutto.

Aññapadatthappadhāno hi bahubbīhi. Duvidho cāyaṃ bahubbīhi
tagguṇasaṃviññāṇātagguṇasaṃviññāṇavasena. Tesu yattha visesanabhūto attho
aññapadatthaggahaṇena gayhati so tagguṇasaṃviññāṇo. Yathā: lambakaṇṇamānayāti.

Yattha pana na gayhati so atagguṇasaṃviññāṇo. Yathā: bahudhanamānayāti.

Idha bahubbīhisadde viya visesanassa pubbanipāto. Sesaṃ pubbasamaṃ.

Āgatasamaṇo, saṅghārāmo ettha ca āgatasaddo ca samaṇasaddo ca attano atthe aṭhatvā
dutiyāvibhattyatthabhūte saṅghārāmasaṅkhāte aññapadatthe vattanti.
Tadatthajotanatthameva tadanantaraṃ saṅghārāmoti padantaraṃ payujjati. Tato samāse neva
kammatthassa abhihitattā puna dutiyā na hoti. Idaṃsaddassa ca appayogo. Evaṃ sabbattha.

Bahubbīhi cāyaṃ abhidheyyaliṅgavacano. Tathā āgatasamaṇā = sāvatthi, āgatasamaṇaṃ
jetavanaṃ. Paṭipannā addhikā yaṃ pathaṃ so paṭipannaddhiko patho, abhirūḷhā vāṇijā yaṃ
nāvaṃ sāyaṃ abhirūḷhavāṇijā nāvā.

Evaṃ kammatthe bahubbīhi.


Tatiyatthe bahubbīhi yathā:

Jitāni iṇdriyāni yena samaṇena soyaṃ jitiṇdriyo, samaṇo evaṃ-diṭṭhadhammo,
pattadhammo, katakicco. Vijitā mārā anenāti = vijitamāro, bhagavā.
Paṭividdhasabbadhammo.

Catutthiyatthe bahubbīhi yathā:

Dinno suṅko yassa rañño soyaṃ = dinnasuṅko, rājā. Upanītaṃ bhojanaṃ assa samaṇassāti =
upanītabhojano, samaṇo. Upahaṭo bali assāti = upahaṭabali, yakkho.


[SL Page 153] [\x 153/]

Pañcamiyatthe bahubbīhi yathā:

Niggatā janā yasmā gāmā soyaṃ = niggatajano, gāmo niggato ayo asmāti = nirayo, niggatā
kilesā etasmāti = nikkileso, apetaṃ viññāṇaṃ asmāti = apetaviññāṇo, matakāyo. Apagataṃ
bhayabheravaṃ asmāti = apagatabhayabheravo, arahā.


Chaṭṭhiyatthe bahubbīhi yathā:

Chinnā hatthā yassa purisassa soyaṃ = chinnahattho, puriso. Evaṃ paripuṇṇasaṅkappo,
khīṇāsavo vīto rāgo assāti = vītarāgo. Dve padāni assāti = dvipado, vihattho, paṭo tevijjo,
catuppado, pañca cakkhūni assāti = pañcacakkhu, bhagavā. Chaḷabhiñño rassattaṃ.

Navaṅgaṃ satthusāsanaṃ, dasabalo, anantañāṇo tīṇi dasaparimāṇametesanti = tidasā, devā.
Samāsantassa attaṃ.

Idha parimāṇasaddasannidhānato dasasaddo saṅkhyane vattate. Ayaṃ paccayo etesanti =
idappaccayā. Ko pabhavo assāti = kimpabhavo, ayaṃ kāyo vigataṃ malamassāti = vimalo,
suṇdaro gaṇdho assāti = sugaṇdhaṃ, caṇdanaṃ evaṃ susīlo, sumukho, dummukho
kucchito gaṇdho assāti = duggaṇdhaṃ, kuṇapaṃ. Duṭṭhaṃ mano assāti = dummano.
Evaṃ-dussīlo. Tapo eva dhanaṃ assāti = tapodhano, khantisaṅkhātaṃ balaṃ assāti =
khantibalo, iṇdoti nāmaṃ etassāti = iṇdanāmo.
Chaṇdajātādisu visesanavisesitabbānaṃ yathicchitattā ubhayaṃ pubbaṃ nipatati, yathā: jāto
chaṇdo assāti = jātacchaṇdo, chaṇdo jāto assāti = chaṇdajāto.

Evaṃ sañjātapītisomanasso, pītisomanassajāto, māsajāto, jātamāso, chinnahattho,
hatthacchinno. Dīghā jaṅghāyassāti viggayha samāsādimhi kate:

Tulyādhikaraṇe padeti ca vattate.


Itthiyaṃ bhāsitapumitthi pumāva ce. 338-333.

Itthiyaṃ vattamāne tulyādhikaraṇe pade pare pubbe bhāsitapumā itthivācako saddo atthi ce
so pumā iva daṭṭhabboti pubbapade itthippaccayābhāvo. Bahubbīhivisayoyaṃ upari
kammadhārayasaññe cāti cakkhamānattā.


[SL Page 154] [\x 154/]

Kvacādimajjhuttarānaṃ dīgharassā paccayesu ca. 339-405.

Kvaci taddhitasamāsanāmopasaggādisu padesu ādimajjhauttarabhūtānaṃ sarānaṃ
jinavacanānurodhena dīgharassā honti paccayesu paresu ca aparabhūtesu ca.

Tattha:dīghattaṃ pākaṭānūpaghātādo madhuvādisu,
Rassattaṃ ajjave itthirūpādo ca katādisūti.
Bahubbīhisamāse ca sati uttarapadantassa sarassa rassattaṃ.

Dīghajaṅgho puriso. Tathā- pahūtā jivhā assāti = pahūtajivho, bhagavā. Mahatī paññā assāti
= mahāpañño. Mahatammahātulyādhikaraṇe padeti mahādeso.
Itthiyamiti kiṃ? - Khamādhano.

Bhāsitapumāti kiṃ - saddhādhuro. Saddhāpakatiko, paññāpakatiko. Paññāvisuddhiko. Ettha
ca kvacisamāsantagatānamakārantoti kappaccayo.

Tulyādhikaraṇe icceva. Samaṇībhattiko, kumārībhattiko, kumārīgītiko.
Pubbapadassevāyaṃ pumhāvātideso tena idha na bhavati. Bahudāsiko, puriso
bahukumārikaṃ, kulaṃ.

Gaṇḍīvo dhanu assāti viggayha samāsādimhi kate


Dhanumhā ca. 340-342.

Tipadamidaṃ kvaci samāsantagatā dhanusaddā āppaccayo hoti casaddena dhammādito ca.
Vamodudantānanti vakāro. Gaṇḍīvadhanvā. Evaṃ-paccakkhā dhammā
assāti-paccakkhadhammā.

Kvacīti kiṃ? Sahassatthāmadhanu, paccakkhadhammo viditadhammo.

Nānādumapatitapupphavāsitasānu iccatra-nānāppakārā dumā = nānādumā, nānādumehi
patitāni = nānādumapatitāni, nānādumapatitāni ca tāni pupphāni
cāti-nānādumapatitapupphāni, tehi vāsitā = nānādumapatitapupphavāsitā,
nānādumapatitapupphavāsitā sānu yassa pabbatassa soyaṃ =
nānādumapatitapupphavāsitasānu, pabbato. Ayaṃ kammadhārayatappurisagabbho
tulyādhikaraṇabahubbīhi.


[SL Page 155] [\x 155/]

Tathā-byalambo ambudharo = byālambambudharo, tassa biṇdūni =
byālambambudharabiṇdūni, tehi cumbito = byālambambudharabiṇducumbito, tādiso kūṭo
yassa soyaṃ = byālambambudharabiṇducumbita kūṭo iccādi.


Sattamiyatthe bahubbīhi yathā

Sampannāni sassāni yasmiṃ janapade soyaṃ = sampannasasso, janapado. Sulabho piṇḍo
imasminti = sulabhapiṇḍo, deso. Ākiṇṇā manussā yassaṃ rājadhāniyaṃ sā ākiṇṇamanussā.
Rājadhāni. Bahavo tāpasā etasminti = bahutāpaso, assamo. Upacitaṃ maṃsalohitaṃ
asminti-upacitamaṃsalohitaṃ, sarīraṃ. Bahavo sāmino asminti bahusāmikaṃ, nagaraṃ.

Bahū nadiyo asminti atthe samāsādimhi kate-
Samāsantaggahaṇaṃ kappaccayo ca vattate.


Nadimhā ca. 341-340.

Samāsantagatā nadimhā kappaccayo hoti, casaddena tu antā ca. Niccatthaṃ vacanaṃ.

Nadīti cettha itthivācakānaṃ īkārūkārānaṃ parasamaññā. Tato kvacādimajjhuttarānanti ādinā
nadīsaññassa kappaccaye rassattaṃ bahunadiko, janapado evaṃ bahujambukaṃ, vanaṃ.
Bahunārikoti chaṭṭhībahubbīhinā siddhaṃ bahavo kattāro asmiṃ assāti vā = bahukattuko,
deso. Evaṃ bahubhattuko.

Bhinnādhikaraṇo yathā: ekarattiṃ vāso assāti ekaratti, vāso samānena janena saddhiṃ vāso
assāti = samānavāso, puriso. Ubhato byañjanamassa atthīti ubhatobyañjanako. Chattaṃ
pāṇimhi assāti chattapāṇi, puriso. Evaṃdaṇḍapāṇi, satthapāṇī, vajirapāṇī, khaggahattho,
pattahattho, dāne ajjhāsayo assāti = dānajjhāsayo, dānādhimuttiko, buddhabhattiko,
saṅammagāravo iccādi.

Tipado yathā: parakkamenādhigatā sampadā yehi te bhavanti parakkamādhigatasampadā,
mahāpurisā evaṃ-dhammādhigatabhogā. Onīto pattato pāṇi yena soyaṃ = onītappapāṇi,
sihassa pubbaddhaṃ viya kāyo assāti = sīhapubbaddhakāyo. Mattā bahavo mātaṅgā asmīnti
= mattabahumataṅgaṃ, vanaṃ iccādi.

[SL Page 156] [\x 156/]

Nanipātapubbapado yathā: natthi etassa samoti = asamo, bhagavā. Idha attantassa
tappuriseti sutte attannassāti yogavibhāgena nassa attaṃ evaṃ-appaṭipuggalo, aputtako,
ahetuko. Kvaci samāsanta iccādinā kappaccayo.

Natthi saṃvāso etenāti = asaṃvāso. Na vijjate vuṭṭhi etthāti avuṭṭhiko, janapado.
Abhikkhuko, vihāro. Natthi etassa uttaroti = anuttaro. Sare an iti an.
Tappurisaggahaṇamupalakkhaṇaṃ. Athavā tesu vuddhīti ādinā nassa an. Evaṃ-natthi anto
assāti = anantaṃ. Na vijjanti āsavā etesanti = anāsavā iccādi.

Paṭhamāyatthe sahapubbapado yathā: saha hetunā yo vattate so hoti sahetuko. Sahetu vā.
Tesu vuddhīti ādinā sahasaddassa sādeso kvaci samāsanta iccādinā kappaccayo ca. Saha
pītiyā ime vattantīti = sappītikā. Evaṃ-saha paccayehi vattantīti = sappaccayā. Sakkileso,
saupādāno, saparivāro, saha parivāro vā. Saha mūlena uddhaṭo = samūladdhaṭo, rukkho.

Upamānapubbapado paṭhamāyatthe tāva bhave upamānopameyyabhāvappasiddhatthaṃ
ivasaddappayogo. Kāyavyāmānaṃ samappamāṇatāya nigrodho iva parimaṇḍalo yo
rājakumāro soyaṃ = nigrodhaparimaṇḍalo, rājakumāro. Vuttaṭṭhānamappayogoti iva
saddassa appayogo. Saṅkho viya paṇḍaro ayanti saṅkha paṇḍaro, kāko viya sūro ayanti =
kākasūro. Cakkhu ivabhūto ayaṃ paramatthadassanatoti = cakkhubhūto, bhagavā.
Evaṃ-atthabhūto, dhammabhūto, brahmabhūto. Aṇdho iva bhuto ayanti = aṇdhabhūto, bālo
muñjababbajamiva bhūtā ayanti = muñjababbajabhūtā,kudiṭṭhi. Tantākulakamiva jātā ayanti
= tantākulakajātā.

Chaṭṭhiyatthe-suvaṇṇassa vaṇṇo viya vaṇṇo yassa soyaṃ = suvaṇṇavaṇṇo, bhagavā.
Uttarapadalopo. Nāgassa viya assagatīti = nāgagati evaṃ-sīhagati, nāgavikkamo,
sīhavikkamo, sīhahasu. Eṇissa viya assa jaṅghāti = eṇijaṅgho, sīhassa pubbaddhaṃ viya
assa kāyoti = sīhapubbaṅadhakāyo, brahmuno viya aṭṭhaṅgasamannāgato saro assāti =
brahmassaro.

Vāsaddatthe saṅkhyobhayapado yathā: dve vā tayo vā pattā = dvattipattā,
dvekaṭṭhānamākāro vāti dvisaddantassa āttaṃ. Rassattaṃ. Dvīhaṃ vā tīhaṃ vā =
dvīhatīhaṃ, cha vā pañca vā vācā = chappañca vācā. Evaṃ-sattaṭṭha māsā,
ekayojanadviyojanādi.


[SL Page 157] [\x 157/]

Disantarālatthe yathā: pubbassā ca dakkhiṇassā ca disāya yadantarālaṃ sāyaṃ =
pubbadakkhiṇā, vidisā. Ettha tulyādhikaraṇapadaparattabhāvā na pumbhāvātideso.
Kvacādimajjhuttarānanti ādinā disantarālattho pubbapadassa rassattaṃ. Evaṃ pubbuttarā,
aparadakkhiṇā, pacchimuttarā yadā pana dakkhiṇā ca sā pubbā cāti kammadhārayasamāso
hoti tadā pumhāvātideso. Uttarapadatthappadhānattā sabbanāmikavidhānampi niccaṃ
bhavatiyeva yathā: dakkhiṇapubbassā, dakkhiṇapubbassamiti.

Vyatihāralakkhaṇo yathā: kesesu kesesu gahetvā idaṃ yuddhaṃ pavattatīti = kesākesi
daṇḍehi daṇḍehi paharitvā idaṃ yuddhaṃ pavattatīti = daṇḍādaṇḍi
kvacādimajjhuttarānantiādinā majjhe dīgho tesu vuddhīti ādinā antassikāro.
Paṭhamāvibhattyatthabahubbīhi.
Bahubbīhisamāso niṭṭhito.


Atha caṇdasamāso vuccate.

So ca vividho itarītarayogasamāhāratthabhedena.

Tattha itarītarayoge tāva:

Sāriputtamoggallānā itīdha:- ubhayatthāpi paṭhamekavacanaṃ samuccayajotanatthaṃ
casaddappayogo ca. Sāriputto ca moggallāno cāti viggahe-


Nāmānaṃ samuccayo dvaṇdo. 342-332.

Nānānāmānameva ekavibhattikānaṃ yuttatthānaṃ yo samuccayo so vibhāsā samāso bhavati
dvaṇdasañño ca. Ettha ca samuccayo nāma sampiṇḍanaṃ so pana catthavasena
kevalasamuccayo aṇvācayo itarītarayogo samāhāro cāti catubbidho tattha kevalasamuccaye
aṇvācaye va samāso na bhavati kirayā sāpekkhatāya nāmānamaññamaññaṃ
ayuttatthabhāvato.

Yathā: cīvaraṃ piṇḍapātañca paccayaṃ sayanāsanaṃ adāsi, dānañca dehi sīlañca rakkhāhi.
Itarītarayoge ca samāhāre ca samāso bhavati.


[SL Page 158] [\x 158/]

Tattha nāmānaṃ aññamaññaṃ yuttatthabhāvato dve ca dve cāti = dvaṇdo. Dvaṇdaṭṭho vā
= dvaṇdo. Dvaṇdasadisattā ayaṃ samāsopi aṇvatthasaññāya dvaṇdoti vuccati.

Ubhayapadatthappadhāno hi dvaṇdo. Nanu ca ubhayapadatthappadhānatte sati dvaṇde
kathamekatthabhāvo siyāti? Vuccate.

Sadisādiatthepi saddappavattisambhavena padānamekakkhaṇe yeva atthadvayadīpakattā
na nirodho, tañca dvaṇdavisayameva tesamatthadvayadīpanā.

Yathāhi bhusaddo anubhavāhibhavādike atthe aṇvabhiādi upasaggasahitova dīpeti, na
kevalo.
Evaṃ gavāssakanti ādisu gavādīnaṃ assādisaddantarasahitānameva atthadvayadīpanaṃ na
kevalānanti dvaṇdavisayameva, na sabbatthāti daṭṭhabbaṃ. Athavā dvinnampi
yathāvuttasamuccayadīpakattā atthi dvaṇdepekatthatāti na koci virodho. Tato
samāsasaññāvibhattilopādi vuttanayameva samāseneva vatthassa vuttattā
vuttaṭṭhānamappayogoti casaddassa appayogo idha caṇdo accitataraṃ pubbaṃ nipatati
parasseva liṅgañca itarītarayogassa avayavappadhānattā sabbattha bahuvacanameva.

Sāriputtamoggallānā, sāriputtamoggallāne, sāriputtamoggallānehi iccādi samaṇā ca
brāhmaṇā cāti = samaṇabrāhmaṇā. Evaṃ-brāhmaṇagahapatikā, khattiyabrāhmaṇā,
devamanussā, caṇdimasuriyā. Mātā ca pitā ca = mātāpitaro. Tesu vuddhīti ādinā dvaṇdo
mātuādipubbapadukārassa ākāro evaṃ pitāputtā.
Jāyā ca pati cāti jāyāpati itīdha:

Kvacīti vattate.


Jāyāya tudaṃjānī patimhi. 343-341.

Jāyāsaddassa tudaṃ jāni iccete ādesā honti patisadde pare kvaci. Tudampati, jānipatī,
jayampatikā ettha niggahītā gamo kvacādiccādinā rassattañca. Kvaci appassaraṃ pubbaṃ
nipatati. Yathā caṇdo ca suriyo ca = caṇdasuriyā, nigamā ca janapadāca = nigamajanapadā,
surā ca asurā ca guruḷā ca manujā ca bhujagā ca gaṇdhabbā ca =
surāsuragaruḷamanujabhujagagaṇdhabbā.


[SL Page 159] [\x 159/]

Kvaci. Ivaṇṇuvaṇṇantānaṃ pubbanipāto yathā: aggi ca dhūmo ca = aggidhūmā. Evaṃ
gatibuddhibhujapaṭhaharakarasayā. Dhātavo ca liṅgāni ca = dhātuliṅgāni.

Kvaci sarādi akārantaṃ pubbaṃ nipatati. Yathā-attho ca dhammo ca = atthadhammā evaṃ
atthasaddā saddatthā vā.

Samāhāre pana: cakkhu ca sotañcāti atthe nāmānaṃ samuccayo dvaṇdoti dvaṇdasamāsaṃ
katvā vibhattilopādimhi kate:

Napuṃsakaliṅgaṃ ekattañcāti vattate.


Tathā dvaṇde pāṇituriyayoggasenaṅgakhuddajantukavividhaviruddhavisabhāgatthādīnañca
344-324.

Yathā digusamāse tathā samāhāradvaṇdasamāsepi pāṇituriyayoggasenaṅgatthānaṃ
khuddajantukavividhaviruddhavisabhāgattha iccevamādīnañca ekattaṃ hoti
napuṃsakaliṅgattañca.

Pāṇino ca turiyāni ca yoggāni ca senā cāti = pāṇituriyayoggasenā, tāsamaṅgāni =
pāṇituriyayoggasenaṅgāni. Dvaṇdato parattā aṅgasaddo paccekamahisambajjhate.

Khuddā ca te jantu cāti = khuddajantukā. Vividhenākārena viruddhā = vividhaviruddhā,
niccavirodhino samāno bhāgo yesaṃ te = sabhāgā. Tesu vuddhīti ādīnā samānassa sādeso.

Vividhā ca te lakkhaṇato sabhāgā ca kiccatoti visabhāgā. Pāṇituriyayoggasenaṅgāni ca
khuddajantukā ca vividhaviruddhā ca visabhāgā cāti dvaṇdo idha bahuttā pubbanipātassa
aniyamo. Te atthā yesaṃ te =
pāṇituriyayoggasenaṅgakhuddajantukavividhaviruddhavisabhāgatthā, te ādayo yesante =
tadādayo.

Ādiggahaṇena aññoññaliṅgavisesitasaṅkhyāparimāṇatthapavanacaṇḍālatthadisatthādīnañca
dvaṇde ekattaṃ napuṃsakaliṅgattañca iti pāṇyaṅgatthabhāvato cakkhusotasaddānaṃ iminā
ekattaṃ napuṃsakaliṅgattañca katvā samāsattā nāvamyapadesa kate syāduppatti amādesādi.


[SL Page 160] [\x 160/]
Cakkhusotaṃ he cakkhusota cakkhusotaṃ cakkhusotena. Evaṃ sabbatthekavacanameva.
Mukhañca nāsikā ca = mukhanāsikaṃ saro rasso napuṃsaketi antassa rassattaṃ. Hanu va
gīvā ca = hanugīvaṃ. Evaṃ-kaṇṇanāsaṃ, pāṇipādaṃ, chavimaṃsalohitaṃ,
hatthapādamaṃsalohitānīti ādīnaṃ pana itarītarayogena siddhaṃ. Evaṃ pāṇyaṅgatthe.

Turīyaṅgatthe: gītañca vāditañca = gītavāditaṃ. Sammañca tālañca = sammatāḷaṃ.
Sammanti kaṃsatāḷaṃ, tāḷanti hatthatāḷaṃ. Saṅkho ca paṇavo ca deṇḍimo ca, saṅkhā ca
paṇavā ca deṇḍimā cāti vā = saṅkhapaṇavadeṇḍimaṃ. Paṇavādayo dvepi bherivisesā.

Yoggaṅgatthe: phālo ca pācano ca = phālapācanaṃ, yugañca naṅgalañca = yuganaṅgalaṃ.

Senaṅgatthe:-hatthino ca assā ca = hatthassaṃ, rathā ca pattikā ca = rathapattikaṃ. Asi ca
cammañca = asicammaṃ. Cammanti saravāraṇaphalakaṃ. Dhanu ca kalāpo ca =
dhanukalāpaṃ. Kalāpo tuṇhīraṃ.

Khuddajantukatthe: ḍaṃsā ca makasā ca = ḍaṃsamakasaṃ. Evaṃ-kuṇthakipillikaṃ,
kīṭapaṭaṅgaṃ, kīṭasiriṃsapaṃ. Tattha kuṇthā sukhumakipillikā. Kīṭā kapālapiṭṭhikapāṇā.

Vividhaviruṭṭhatthe:-ahi ca nakulo ca ahī ca nakulā cāti vā = ahinakulaṃ.
Evaṃ-biḷāramūsikaṃ. Antassa rassattaṃ. Kākolūkaṃ, sappamaṇḍukaṃ, garuḷasappaṃ.

Visabhāgatthe:-sīlañca paññāṇañca = sīlapaññāṇaṃ samatho ca vipassanā ca =
samathavipassanaṃ. Evaṃ nāmarūpaṃ, hirottappaṃ, satisampajaññaṃ, lobhamohaṃ,
dosamohaṃ, ahirikānottappaṃ, thīnamiddhaṃ, uddhaccakukkuccamiccādi. Ammo
niggahītaṃ jhalapehīti ettha ammoti niddesadassanato katthaci napuṃsakaliṅgattaṃ na hotīti
daṭṭhabbaṃ tena-ādhipaccaparivāro, chaṇdapārisuddhi, paṭisaṇdhippavattiyanti ādi
sijjdhati.

Aññoññaliṅgavisesitānaṃ dvaṇde: dāsī ca dāso ca = dāsi dāsaṃ. Kvacādīti ādinā majjhe
rassattaṃ. Itthī ca pumā ca itthīmumaṃ. Evaṃ-pattacīvaraṃ, sākhāpalāsamiccādi.

Saṅkhyāparimāṇatthānaṃ dvaṇde:ekakañca dukañca = ekakadukaṃ.

Saṅkhyādvaṇde appasaṅkhyā pubbaṃ nipatati.

[SL Page 161] [\x 161/]

Evaṃ dukatikaṃ, tikacatukkaṃ, catukkapañcakaṃ, dīgho ca majjhimo ca = dīghamajjhimaṃ.

Pavanacaṇḍālatthānaṃ dvaṇdoorabbhikā ca sūkarikā ca = orabbhika sūkarikaṃ evaṃ
sākuṇikamāgavikaṃ. Sapāko ca caṇḍālo ca = sapākacaṇḍālaṃ. Pukkusachavaḍāhakaṃ,
veṇarathakāraṃ. Tattha veṇātacchakā, rathakārā cammakārā.

Disatthānaṃ dvaṇde: pubbā ca aparā cāti atthe caṇdasamāsaṃ katvā idhādiggahaṇena
ekatte napuṃsakaliṅgatte ca kate-saro rasso napuṃsaketi rassattaṃ. Pubbāparaṃ,
pubbāparena, pubbāparassa iccādi. Evaṃ-puratthimapacchimaṃ, dakkhiṇuttaraṃ,
adharuttaraṃ.

Napuṃsakaliṅgaṃ ekattaṃ dvaṇdeti ca vattate.


Vibhāsā rukkhatiṇapasudhanadhañña janapadādīnañca. 345-325.

Rukkhatiṇapasudhanadhaññajanapadādīnamekattaṃ napuṃsakaliṅgattañca vibhāsā hoti
dvaṇdasamāse.
Ekattābhāve bahuvacanaṃ parasseva liṅgañca

Tattha rukkhānaṃ dvaṇde: assatthā ca kapitthā cāti atthe samāhāre dvaṇdasamāsādimhi
kate iminā vikappenekattaṃ napuṃsakaliṅgattatañca assatthakapitthaṃ, assatthakapitthā vā.
Evaṃ ambapanasaṃ, ambapanasā. Khadirapalāsaṃ. Khadirapalāsā. Dhavāssakaṇṇakaṃ,
dhavāssakaṇṇakā.
Tiṇānaṃ dvaṇde: usīrāni ca bīraṇāni ca = usīrabīraṇaṃ, usīrabīraṇāni vā
evaṃ-muñjababbājāni. Kāsakusaṃ, kāsakusā.

Pasūnaṃ dvaṇde: ajā ca eḷakā ca = ajeḷakaṃ, ajeḷakā. Hatthī ca gāvo ca assā ca vaḷavā ca =
hatthigavāssavaḷavaṃ, hatthigavāssavaḷavā. Rassattaṃ. O sare cāti avādeso ca. Gomahisaṃ,
gomahisā. Phaṇeyyavarāhaṃ, phaṇeyyavarāhā. Sīhavyagghataracchaṃ,
sīhavyagghataracchā.

Dhanānaṃ dvaṇde: hiraññca suvaṇṇañca = hiraññasuvaṇṇaṃ. Hiraññasuvaṇṇāni.
Evaṃ-jātarūparajataṃ, jātarūparajatāni, maṇimuttasaṅkhaveḷuriyaṃ,
maṇimuttasaṅkhaveḷuriyā.


[SL Page 162] [\x 162/]

Dhaññānaṃ dvaṇde: sāli ca yavā ca = sāliyavaṃ, sāliyavā. Evaṃ-tilamuggamāsaṃ,
tilamuggamāsā

Janapadānaṃ dvaṇde:kāsī ca kosalā ca = kāsikosalaṃ, kāsikosalā vā. Vajji ca mallā ca =
vajjimallaṃ, vajjimallā vā. Aṅgā ca magadhā ca = aṅgamagadhaṃ, aṅgamagadhā
ādiggahaṇena aññoñña paṭipakkhānaṃ sakuṇatthānañca dvaṇde: vibhāsā ekattaṃ
napuṃsakaliṅgattañca. Kusalañca akusalañca = kusalākusalaṃ, kusalākusalāvā.
Evaṃ-sāvajjānavajjaṃ sāvajjānavajjā hīnappaṇītaṃ, hīnappaṇītā. Kaṇhasukkaṃ,
kaṇhasukkā. Sukhadukkhaṃ, sukhadukkhāni. Paṭighānunayaṃ, paṭighānunayā chāyātapaṃ,
chāyātapā. Ālokaṇdhakāraṃ, ālokaṇdhakārā ratti ca divā ca = rattiṇdivaṃ, rattiṇdivā.
Ahañca ratti ca = ahorattaṃ, ahorattā kvaci samāsanta iccādinā ākārikāranamattaṃ.

Sakuṇānaṃ dvaṇde: haṃsā ca bakā ca = haṃsabakaṃ, haṃsabakā vā. Evaṃ
kāraṇḍavacakkavākaṃ, kāraṇḍavacakkavākā. Mayūrakoñcaṃ, mayūrakoñcā sukasāḷikaṃ,
sukasāḷikā

Samāhāradvaṇde-yebhuyyena vettha:

Accitappassaraṃ pubbaṃ ivaṇṇuvaṇṇantakaṃ kvaci,
Dvaṇde sarādakārantaṃ bahusvaniyamo bhave.

Dvaṇdasamāso niṭṭhito.


Pubbūttarūbhayaññatthappadhānattā catubbidho,
Samāsoyaṃ digukammadhārayehi ca chabbidho.
Duvidho abyayībhāvo navadhā kammadhārayo,
Digu dvidhā tappuriso aṭṭhadhā navadhā bhave,
Bahubbīhi dvidhā dvaṇdo samāso caturaṭṭhadhāti.

Iti rūpasiddhiyaṃ samāsakaṇḍo catuttho.


Atha nāmato eva vibhattyantā apaccādiatthavisese taddhituppattīti nāmato paraṃ
taddhitavidhānaṃ padissate.
Tattha tasmā tividhaliṅgato paraṃ hutvā hitā sahitāti = taddhitā.
Ṇādippaccayānametamadhivacanaṃ. Tesaṃ vā nāmikānaṃ hitā upakārā = taddhitāti
atvatthabhūtaparasamaññāvasenāpi ṇādippaccava taddhitā nāma.


[SL Page 163] [\x 163/]

Vasiṭhassa apaccanti viggahe:

Liṅgañca nipaccateti ito liṅgaggahaṇamanuvattate.


Vā ṇappacce. 346-346.

Chaṭṭhiyantato liṅgamhā ṇappaccayo hoti vikappena tassāpaccamiccetasmiṃ atthe. So ca-


Dhātuliṅgehi parāppaccayā. 347-434.

Dhātūhi ca liṅgehi ca paccayā parāva hontīti paribhāsato apaccasambaṇdhimhā liṅgato
chaṭṭhiyantāyeva paro hoti. Paṭicca etasmā attho etīti = paccayo. Vuttaṭṭhānamappayogoti
apaccasaddassa appayogo. Tesaṃ vibhattiyo lopā cāti vibhattilopo.


Tesaṃ ṇo lopaṃ. 348-338

Tesaṃ taddhītappaccayānaṃ ṇānubaṇdhānaṃ ṇakāro lopamāpajjate.


Vuddhādisarassa vāsaṃyogantassa saṇe ca. 349-402

Ādisarassa vā ādibyañjanassa vā asaṃyogantassa vuddhi hoti saṇakārappaccaye pare.
Saṃyogo anto assāti = saṃyoganto. Tadañño asaṃyoganto. Athavā vavatthitavibhāsatthoyaṃ
vāsaddo. Tadā ca pakatibhūte liṅge sarānamādisarassa asaṃyogantassa vuddhi hoti vā
saṇakāre taddhitappaccaye pareti attho. Tena-

Vāsiṭṭhādīsu niccāyaṃ aniccoḷumpikādisu,
Na vuddhī nīlapītādo vavatthitavibhāsato.

Casaddaggahaṇamavadhāraṇatthaṃ. Tassā vuddhiyā aniyamappasaṅge niyamatthaṃ
paribhāsamāha.


Āyuvaṇṇānañcāyo vuddhi. 350-407.

Tesaṃ akāraivaṇṇuvaṇṇānameva yathākkamaṃ ā e o iccete vuddhiyo honti.
Casaddaggahaṇamavuddhisampiṇḍanatthaṃ avadhāraṇatthaṃ vā. I ca u ca = yū. Yū eva
vaṇṇā = yuvaṇṇā, a ca


[SL Page 164] [\x 164/]

Yuvaṇṇā ca = ayuvaṇṇā. Ā ca e ca o ca = āyo. Puna vuddhiggahaṇaṃ negamajānapadāti
ādisu uttaravuddhibhāvatthaṃ. Ettha ca ayuvaṇṇānanti ṭhānaniyamavacanaṃ āyonaṃ
vuddhippasaṅganivattanatthaṃ.

Yathā hi katavuddhīnaṃ puna vuddhi na hoti hi,
Tathā sabhāvavuddhīnaṃ ayonaṃ puna vuddhi na.

Tato akārassa ākāro vuddhi. Saralopomādesappaccayādimhi saralope tu pakatīti
saralopapakatibhāvā. Naye paraṃ yutteti paranayanaṃ katvā taddhitattā taddhitasamāsa
iccādinā nāmavyapadese kate pure viya syāduppatti. Vāsiṭṭho. Vasiṭṭhassa putto vā
vāsiṭṭhā iccādi. Purisasaddasamaṃ. Tassa nattupanattādayopi tadupavārato vāsiṭṭhāyeva
evaṃ sabbattha gottataddhite paṭhamappakatitoyeva paccayo hoti.

Itthiyaṃ:-ṇappaccayantato ṇavaṇikaṇeyyaṇantūhīti vāsiṭṭhasaddato īppaccayo.
Saralopādiṃ katvā itthippaccayantattā taddhitasamāsa iccādisutte caggahaṇena
nāmavyapadese kate syāduppatti vāsiṭṭhi, kaññā vāsiṭṭhi. Vāsiṭhiyo iccādi itthisaddasamaṃ.

Napuṃsakena: vāsiṭṭhaṃ, apaccaṃ vāsiṭṭhāni iccādi cittasaddasamaṃ. Evaṃ uparipi
taddhitantassa tiliṅgatā veditabbā. Bhāradvājassa putto = bhāradvājo, vessāmittassa putto =
vessāmitto, gotamassa putto = gotamo. Ettha ca ayuvaṇṇattābhāvā ākārādīnaṃ na vuddhi
hoti. Vasudevassa apaccaṃ = vāsudevo bāladevo cittakoti ādisu pana saṃyogantattā vuddhī
na bhavati.

Vacchassāpaccanti viggahe: ṇamhi sampatte-vā ṇappacceti ito vāti taddhitavidhāne
sabbattha vattate. Tena sabbattha vākyavuttiyo bhavanti.

Apacceti yāva saṃsaṭṭhaggahaṇā vattate.


Ṇāyanaṇāna vacchādito. 351-347.

Vaccha kacca iccevamādito chaṭṭhiyantā gottagaṇato ṇāyana ṇāna iccete paccayā honti vā
tassāpaccamicce tasmiṃ atthe. Sabbattha ṇakārānubaṇdho vuddhattho. Sesaṃ pubba

* Nattapatattādayopi iti ca pāṭṭho,


[SL Page 165] [\x 165/]

Samaṃ. Saṃyogantattā vuddhiabhāvova viseso. Vacchāyano, vacchāno, vacchassa putto vā.
Evaṃ kaccassa putto = kaccāyano, kaccāno. Moggallassa putto = moggallāyano, moggallāno.
Evaṃ aggivessāyano. Aggivessāno kaṇhāyano, kaṇhāno. Sākaṭāyano, sākaṭāno muñjāyano,
muñjāno. Kuñjāyano, kuñjāno iccādi. Ākati gaṇoyaṃ.

Kattikāya apaccanti viggahe-


Ṇeyyo kattikādīhi. 352-348.
Ādisaddoyaṃ pakāre vattate kattikā vinatā rohiṇī iccevamādīhi itthiyaṃ vattamānehi liṅgehi
ṇeyyappaccayo hoti vā tassa apaccamiccetasmiṃ atthe.

Vibhattilope pakati cassa sarantassāti pakatibhāvo. Kattikeyyo, kattikāya putto vā.
Evaṃ-vinatāya apaccaṃ-venateyyo. Ikārassekāro vuddhi. Rohiṇiyā putto = rohiṇeyyo.
Gaṅgāya apaccaṃ = gaṅgeyyo. Bhaginiyā putto = bhāgineyyo. Nadiyā putto = nādeyyo.
Evaṃ-anteyyo, āheyyo, kāpeyyo. Suciyā apaccaṃ = soceyyo ettha ukārassokāro vuddhi.
Bālāya apaccaṃ = bāleyyo iccādi.

Dakkhassāpaccanti viggahe: ṇamhi sampatte-


Ato ṇi vā. 353-349.

Akārantato liṅgamhā ṇippaccayo hoti vā tassāpaccamiccetasmiṃ atthe. Dakkhi dakkhī
dakkhayo. Doṇassa apaccaṃ = doṇi. Evaṃ-vāsavi, sakyaputti, nāthaputti, dāsaputti,
dāsarathi, vāruṇi, kaṇhi,bāladevi,pāvaki jinadattassa apaccaṃ = jenadatti, suddhodani.
Ānuruddhi iccādi.

Puna vāggahaṇena apaccatthe ṇikappaccayo. Aditi ādito ṇyappaccayo ca.
Yathā:sakyaputtassa putte-sekyaputtiko. Tesu vuddhi lopāti ādinā kakārassa yakāro.
Sakyaputtiyo. Evaṃ-nāthaputtiko, jenadattiko. Vimātuyā putto = vemātiko. Aditiyā puttoti
atthe ṇyappaccayo hoti. Vuddhi.

[SL Page 166] [\x 166/]

Avaṇṇo ye lopañca. 354-263.

Avaṇṇo taddhitabhūte yappaccaye pare lopamāpajjate, casaddena ivaṇṇopīti ikāralopo.
Yavataṃ talanadakārānaṃ byañjanāni calañjakārattanti tayakārasaṃyogassa cakāro. Para
dvebhāvo ṭhāneti cittaṃ. Ādicco. Evaṃ-ditiyā putto = decco

Kuṇḍaniyā puttoti atthe ṇyappaccaye kate-

Kvavādimajjhuttaresūti vattamāne-


Tesu vuddhilopāgamavikāraviparītā desā ca . 355-406.

Tesu ādimajjhuttaresu avihitalakkhaṇesu jinavacanānuparodhena kvaci
vuddhilopaāgamavikāraviparītaādesā hontīti saṃyogantattepi ādivuddhi. Īkāralope nyassa
ñādeso. Koṇḍañño. Kuruno putto = koravyo. Etthāpi teneva ukārassa avādeso bhātuno
putto = bhātavyo.

Upaguno appaccanti viggahe-


Ṇavopagvādīhi.* 356-363.

Upagu manu iccevamādīhi ukārantagottagaṇatoṇavappaccayo hoti vā
tassāpaccamiccetasmiṃ atthe. Ādisaddassa cettha pakāravācittā ukārantatoyevāyaṃ. Opagavī
opagavaṃ. Manuno apaccaṃ = mānavo. Mānusoti ṇappaccaye sāgame ca kate rūpaṃ.
Gagguno apaccaṃ = gaggavo. Paṇḍuno apaccaṃ paṇḍavo. Upaviṇdussa apaccaṃ =
opaviṇdavo.

Vidhavāya apaccanti atthe-


Ṇera vidhavādito. 357-351.

Vidhavādito ṇerappaccayo hoti vā apaccatthe. Vigatodhavo pati etissāti = vidhavā,
vedhavero. Vaṇdhakiyā abhisāriniyāputto = vaṇdhakero. Samaṇassa upajjhāyassa putto =
puttaṭṭhānīyattāti sāmaṇero. Nāḷikero iccādi.

Apaccataddhitaṃ


* "Ṇavopakvā dīhi"ti vā pāṭho
"Upaku" iccapi pāṭho.


[SL Page 167] [\x 167/]

Tilena saṃsaṭṭhanni viggahe-


Yena vā saṃsaṭṭhaṃ tarati carati vahati ṇiko. 358-352.

Yena vā saṃsaṭṭhaṃ yena vā tarati yena vā carati yena vā vahati tato tatiyantato liṅgamhā
tesu saṃsaṭṭhādisvatthesuṇikappaccayo hoti vā. Telikaṃ bhojanaṃ, tilenābhisaṅkhatanti
attho. Telikī yāgu. Guḷena saṃsaṭṭhaṃ = golikaṃ. Evaṃ ghātikaṃ, dādhikaṃ, māricikaṃ,
loṇikaṃ.

Nāvāya taratīti = nāviko, uḷumpena taratiti = oḷumpiko. Vuddhiabhāvapakkhe uḷumpiko.
Evaṃ = kulliko. Gopucchiko sakaṭena caratīti = sākaṭiko. Evaṃ- pādiko, daṇḍiko.
Dhammena carati pavattatīti = dhammiko. Sīsena vahatiti = sīsiko. Vāggahaṇe idha
vuddhi na hoti.

Evaṃ aṃsiko, khaṇdhiko, hatthito, aṅguliko puna vāggahaṇena aññatthesupi ṇikappaccayo.
Paradāraṃ gacchatīti = pāradāriko. Pathaṃ gacchatīti = pathiko.

Vinayamadhīte aveccādhiteti vā viggahe-
Ṇikoti vattate.


Tamadhīte tenakatādisannidhānaniyogasippabhaṇḍajīvikatthesu ca. 359-353.

Catuppamidaṃ. Tamadhīteti atthe tenakatādisvatthesu ca tamhi sannidhāno tattha niyutto
tamassa sippaṃ tamassa bhaṇḍaṃ tamassa jīvikā iccetesvatthesu ca dutiyādivibhattyantehi
liṅgehi ṇikappaccayo hoti vā. Venayiko evaṃ-suttantiko, ābhidhammiko, abhidhammiko vā.

Vyākaraṇamadhīteti atthe ṇikappaccayādimhi kate vuddhādisarassa vā saṃyogantassa saṇe
ca iti vattamāne-


Mā yūnamāgamo ṭhāne. 360 = 403.

I u iccetesaṃ ādibhūtānaṃ mā vuddhi hoti tatreva vuddhi āgamo hoti ca ṭhāneti
ekāravuddhāgamo.

hāneti vacanā cettha yūnamādesabhūtato,
Yavehi pubbeva e o vuddhiyo honti āgamā.


[SL Page 168] [\x 168/]
Yakārassa dvibhāvo.

Veyyākaraṇiko. Nyāyamadhīteti = neyyāyiko. Evaṃ-takkiko, nemittiko. Kāyena kato payogo
= kāyiko. Kāyena kataṃ kammaṃ = kāyikaṃ. Vacasaṃ kataṃ kammaṃ = vācasikaṃ. Evaṃ
mānasikaṃ ettha sa sare vāgamoti sutte anuvattitādi saddena paccayasarepi sāgamo. Therehi
katā saṅgīti therikā. Evaṃ pañcasatikā, sattasatikā, ettha ṇavaṇikādisutte
anuvattitacāggahaṇena īppaccayo na hoti.

Sannidhānatthe-sarīre sannidhānā vedanā = sārīrikā. Sārīrikaṃ dukkhaṃ. Evaṃ-mānasikaṃ.

Niyuttatthe-dvāre niyutto = dovāriko. Ettha mā yūnamāgamo ṭhāneti vakārato pubbe
okāragamo. Evaṃ-bhaṇḍāgāriko, nāgariko, navakammiko, vanakammiko, ādikammiko,
odariko, rathiko, pathiko. Upāye niyutto = opāyiko. Cetasi niyuttā = cetasikā.

Sippatthe vīṇāvādanaṃ vīṇā. Vīṇā assa sippanti = veṇiko. Evaṃ-pāṇaviko, modaṅgiko,
vaṃsiko.

Bhaṇḍatthe-gaṇdho assa bhaṇḍanti = gaṇdhiko. Evaṃ-teliko, goḷiko, pūviko, paṇṇiko,
tambūliko. Loṇiko.

Jīvikatthe-urabbhaṃ hantvā jīvatīti urabbho assa jīvikātivā = orabbhiko. Evaṃ-māgaviko.
Ettha vakārāgamo. Sūkariko. Sākuṇiko, macchiko iccādi. Tena katādīti ettha ādiggahaṇena
tena hataṃ tena baddhaṃ tena kītaṃ tena dibbati so assa āvudho so assa ābādho tattha
pasanno tassa santakaṃ tamassa parimāṇaṃ tassa rāsi taṃ arahati tamassa sīlaṃ tattha āgato
tato sambhīto tadassa payojananti evamādiatthe ca ṇikappaccayo hoti.

Yathā:- jālena hato hantīti vā = jāliko. Evaṃ-bāḷisiko, pārappiko. Suttena baddho = suttiko.
Varattāya baddho = vārattiko, nāgo.

Vatthena kītaṃ bhaṇḍaṃ = vatthikaṃ. Evaṃ = kumbhikaṃ, phālikaṃ. So vaṇṇikaṃ, sātikaṃ.
Akkhena dibbatīti = akkhiko. Evaṃ sālākiko, tiṇdukiko, ambaphaliko. Cāpo assa āvudhoti
= vāpiko. Evaṃ-tomariko, muggariko, mosaliko.


[SL Page 169] [\x 169/]

Vāto assa ābādho atthīti vā = vātiko. Evaṃ sembhiko, pittiko. Buddhe pasanno = buddhiko.
Evaṃ - dhammiko. Buddhassa santako = buddhiko. Evaṃ - dhammiko. Saṅghiko, vihāro
saṅghikā, bhūmi. Saṅghikaṃ, cīvaraṃ. Puggalikaṃ. Kumbho assa parimāṇanti = kumbhikaṃ.
Evaṃ - khārikā, doṇikā. Kumbhassa rāsi kumbhaṃ arahatīti = kumbhiko. Evaṃ doṇiko,
aḍḍhamāsiko, kahāpaṇiko āsītikā, gāthā. Nāvutikā, sātikaṃ, sāhassikaṃ.
Saṇdiṭṭhamarahatīti = saṇdiṭṭhiko, ehi passāti imaṃ vidhiṃ arahatīti = ehipassiko,
dhammo.

Sīlatthe:-paṃsukūladhāraṇaṃ = paṃsukūlaṃ,paṃsukūlaṃ sīlamassāti-paṃsukūliko evaṃ
tecīvariko. Ekāsane bhojanasīlo-ekāsaniko. Rukkhamūle vasanasīlo = rukkhamūliko.
Āraññiko, sosāniko.

Jātatthe: apāye jāto = āpāyiko. Evaṃ-nerayiko. Sāmuddiko, maccho. Vassāsu jāto = vassiko.
Vassikā. Vassikaṃ,pupphaṃ. Sāradiko, hemantiko, vassantiko, cātuddīpiko. Rājagahe jāto =
rājagahiko. Rājagahe vasatīti vā = rājagahiko,jano. Magadhesu jāto vasatīti vā = māgadhiko
māgadhikā, māgadhikaṃ. Sāvatthiyaṃ jāto vasatīti vā = sāvatthiko, kāpilavatthiko, vesāliko.
Loke vidito = lokiko. Lokāya saṃvattatītipi = lokiko. Tathā mātito āgataṃ mātikaṃ. Pītito
āgataṃ = pettikaṃ, nāmaṃ.
Sambhūtatthe:- mātito sambhūtaṃ = mattikaṃ. Evaṃ = pettikaṃ. Upadhippayojanaṃ
opadhikaṃ.

Sakatthepi:-asaṅkhāroyeva = asaṅkhārikaṃ. Evaṃ-sasaṅkhārikaṃ. Nāmameva = nāmikaṃ.
Evaṃ-abyātikaṃ, opasaggikaṃ, nepātikaṃ. Catumahārāje bhatti etesanti cātummahārājikā.
Evaṃ aññatthepi yojetabbaṃ.

Kasāvena rattanti viggahe-


Ṇa rāgā tena rattaṃ tassedamaññatthesu ca. 361-354.

Rāgatthavācakā liṅgamhā tena rattamiccetasmiṃ atthe tasseti chaṭṭhiyantato idamiccetasmiṃ
atthe ca aññatthesu ca ṇappaccayo hoti vā.

[SL Page 170] [\x 170/]

Kāsāvaṃ, vatthaṃ. Evaṃ-kāsāyaṃ. Kusumbhena rattaṃ = kosumbhaṃ, haliddiyā rattaṃ
hāliddaṃ. Pattaṅgaṃ, mañjeṭṭhaṃ, kuṅkumaṃ. Nīlena rattaṃ = nīlaṃ evaṃ pītaṃ.

Idamatthe:-mahisassa idaṃ = māhisaṃ, maṃsaṃ, dadhi sappi cammādikaṃ vā. Sūkarassa idaṃ
sūkaraṃ. Tathā-kaccāyanassa idaṃ = kaccāyanaṃ, vyākaraṇaṃ. Evaṃ sogataṃ, sāsanaṃ.
Sogato, dhammo. Sogato, saṅgho

Isissa idanti atthe ṇappaccayo kate vuddhimhi sampatte-saṇe yūnamāgamo ṭhāneti ca
vattate.


Āttañca. 362-404.

Iuiccetesaṃ ādisarānaṃ āttañca hoti saṇakārappaccaye pare, casaddena rikārāgamo ca ṭhāneti
ikārassa āttañca.

hānādhikārato āttaṃ isūsabhaujādinaṃ,
Isissa tu rikārāgamo vāttānantare bhave

Ārissaṃ. Evaṃ-usabhassa idaṃ = āsabhaṃ, ṭhānaṃ. Āsabhī, vācā. Aññatthaggahaṇena pana
adūrabhavo, tatra bhavo, tatra jāto, tato āgato so assa nivāso, tassa issaro, kattikādīhi yutto
māso, sāssa devatā, tamaveccādīte, tassa visayo deso, tadasmiṃ dese atthi, tena nibbattaṃ,
taṃ arahati, tassa vikāro, tamassa parimāṇanti iccaivamādisvatthesu ca ṇappaccayo hoti.
Yathā: vidisāya avidūre bhavo = vediso, gāmo udumbarassa avadūre bhavaṃ = odumbaraṃ,
vimānaṃ.

Bhavatthe - manasi bhavaṃ = mānasaṃ, sukhaṃ. Sāgamo. Sare bhavo = sāraso,sakuṇo,
sārasā,sakuṇī. Sārasaṃ,pupphaṃ. Urasi bhavo = oraso, putto, urasi saṃvaḍḍhitattā, mitte
bhavā = mettā, metti vā. Pure bhavā = porī, vācā.

Jātidisu:-pāvuse jāto = pāvuso, megho. Pāvusā, ratti. Pāvusaṃ, abbhaṃ. Sarade jāto = sārado,
rogo. Sāradā, ratti. Sāradaṃ, pupphaṃ evaṃ = sisiro, hemanto, vasanto, gimho. Madhurāyaṃ
jāto = mādhuro,jano. Mādhurā,gaṇikā mādhuraṃ,vatthaṃ. Madhurāya āgato = mādhuro.
Madhurā assa nivāsoti = mādhuro madhurāya issaro = mādhuro, rājā. Sabbato koti ettha
puna sabbatoggahaṇena taddhitatopi kvaci sassarakakāragamo. Mādhuro

[SL Page 171] [\x 171/]
Mādhurako rājagahe jāto rājagahā āgato vā rājagaho assa nivāsoti vā rājagahassa issaroti vā
= rājagaho, rājagahako vā. Evaṃ-sāgalo, pāṭaliputto. Vesāliyaṃ jātoti ādi atthe vesālo,
vesālako. Kosināro, kosinārako sāketo sāketato. Kosambo, kosambako. Iṇdapatto.
Iṇdapattako. Kampillo, kampillako. Bhārukaccho, bhārukacchako. Nagare jāto nagarā āgato
nagare vasatīti vā = nāgaro, nāgarako. Evaṃ, jānapado. Janapadanāmesu pana sabbattha
bahūvacanameva bhavati. Yathā: aṅgesu jāto aṅgehi āgato aṅgāassa nivāso aṅgānaṃ issaro vā
= aṅgo, aṅgako evaṃ-māgadho, māgadhako. Kosalo, kosaleko. Vedeho, vedehako. Kambojo,
kambojako. Gaṇdhāro, gaṇdhārako. Sovīro, sovīrako. Siṇdhavo, siṇdhavako. Assako,
kāliṅgo, pañcālo, sakko. Tathā: suraṭṭhe jāto-pe-suraṭṭhassa issaro vā = soraṭṭho,
soraṭṭhako. Evaṃ-mahāraṭṭho. Mahāraṭṭhako iccādi.

Nakkhattayoge:-kattikāya puṇṇacaṇdayuttāya yutto māso = kattiko. Magasirena
caṇdayuttena nakkhattena yutto māso = māgasiro. Evaṃ phussena yutto = phusso, maghāhi
yutto = māgho, phagguniyā yutto = phagguno, cittāya yutto = citto, visākhāya caṇdayuttāya
yutto = vesāko, jeṭṭhāya yutto māso = jeṭṭho, uttarāsāḷhāya yutto māso = āsāḷho, āsāḷhī vā,
savaṇena yutto = sāvaṇo, sāvaṇī, poṭṭhapādena yutto = poṭṭhapādo, assuyujena yutto
māso = assayujo, buddho assa devatāti = buddho. Evaṃ-sogato, māhiṇdo, yāmo vyākaraṇaṃ
aveccādhīteti = veyyākaraṇo evaṃ mohutto, nemitto, aṅgavijjo, vatthuvijjo. Vasātīnaṃ
visayo deso = vāsāto. Udumbarā asmiṃ padese santīti = odumbaro, deso. Sahassena nibbattā
= sāhassī, parikhā. Payasā nibbattaṃ = pāyāsaṃ. Sahassaṃ arahatīti = sāhassī, gāthā ayaso
vikāro = āyaso. Evaṃ sovaṇṇo. Puriso parimāṇamassāti = porisaṃ, udakaṃ. Sugato pasanno
= sogato. Caggahaṇena tattha jāto tattha vasati tassa hitaṃ taṃ arahatīti ādisu
ṇeyyappaccayo ca. Bārāṇasiyaṃ jāto vasatīti vā = bārāṇaseyyako. Pure viya kakārāgamo.
Evaṃ-campeyyako, sāleyyako. Mithileyyako, jano. Gaṅgayyo, maccho. Silāya jātaṃ =
seleyyakaṃ. Kule jāto = koleyyako, sunakho. Vane jātaṃ = vāneyyaṃ, pupphaṃ.
Evaṃ-pabbateyyo, manusso. Pabbateyyo,


[SL Page 172] [\x 172/]

Nadī. Pabbateyyaṃ, osadhaṃ. Pathassa hitaṃ = pātheyyaṃ. Sapatissa hitaṃ = sāpateyyaṃ,
dhanaṃ. Padīpeyyaṃ, telaṃ mātu hitaṃ = matteyyaṃ. Evaṃ-petteyyaṃ. Dakkhiṇaṃ arahatīti
= dakkhiṇeyyo iccādi.

Jātādīnamimiyā ca. 363-355.

Jātaiccevamādīnaṃ saddānamatthe ima iya iccete paccayā honti vā.

Pacchā jāto = pacchimo pacchimā, janatā. Pacchimaṃ, cittaṃ. Ante jāto = antimo. Antimā,
antimaṃ. Evaṃ-majjhimo. Puriso. Uparimo, heṭhimo, paccantimo. Gopphimo, gaṇthimo.

Tathā iyappaccaye: manussajātiyā jāto = manussajātiyo. Manussajātiyā, manussajātiyaṃ. Evaṃ
assajātiyo, hatthijātiyo, bodhisattajātiyo, dabbajātiyo, samānajātiyo, lokiyo iccādi.

Ādiggahaṇena tattha niyutto tadassa atthi tattha bhavoti ādisvapi imaiyappaccayā honti
casaddena ikappaccayo ca. Ante niyutto = antimo, antiyo, antiko. Putto assa atthi tasmiṃ vā
vijjatīti puttimo, puttiyo, puttiko. Kappo assa atthīti = kappiyo, jaṭā assa atthīti = jaṭiyo,
hānabhāgo assa atthīti = hānabhāgiyo. Evaṃ-ṭhitibhāgiyo. Bodhassa pakkhe bhavā =
bodhapakkhiyā. Pañcavagge bhavā = pañcavaggiyā. Evaṃ-chabbaggiyā. Udariyaṃ attano
idanti = attaniyaṃ nakārāgamo. Caggahaṇena kiyayaṇyappaccayā ca. Jātiyā niyutto =
jātikiyo. Evaṃ-aṇdhakiyo. Jaccaṇdhe niyutto = chaccaṇdhakiyo. Yassa ayanti = sakiyo evaṃ
parakiyo. Yappaccayo sādhuhitabhavajātādiatthesu yathā: kammaṇi sādhu = kammaññaṃ.
Sabhāyaṃ sādhu = sabbhaṃ. Yavataṃ talanāti ādinā ñakārādi. Evaṃ-medhāya hitaṃ mejjhaṃ,
ghataṃ pādānaṃ hitaṃ = pajjaṃ, telaṃ. Rathassa hitā = racchā, gāme bhavo = gammo, gave
bhavaṃ-gavyaṃ. Osare cāti sutte casaddena yappaccaye parepi avādeso. Kavimhi bhavaṃ =
kavyaṃ. Divi bhavā = dibbā, thanato jātaṃ = thaññaṃ, dhanāya saṃvattanikaṃ = dhaññaṃ.
Ṇyo. Parisāya sādhu = pārisajjo. Dakārāgamo. Samaṇānaṃ hitā = sāmaññā, janā.
Brāhmaṇānaṃ hitā = brahmaññā, arūpe bhavā = āruppā iccādi.


[SL Page 173] [\x 173/]

Rājaputtānaṃ samūhoti viggahe.

Chaṭṭhiyantato tesaṃ samūhoti atthe kaṇ ṇa iccete paccayo honti.
Rājaputtako, rājaputtakaṃ vā. Rājaputto. Evaṃ-mānussako, manusso. Mādhurako, mādhuro.
Porisako, poriso. Vuddhānaṃ samūho vuddhako. Evaṃ-māyūrako, māyūro kāpoto, kokilo,
māhisako, māhiso, oṭṭhako, orabbhako. Aṭṭhannaṃ samūho = aṭṭhako, rājūnaṃ samūho =
rājako, bhikkhānaṃ samūho = bhikkho, sikkhānaṃ samūho = sikkho, dvinnaṃ samūho =
dvayaṃ. Tesu vuddhīti ādinā ikārassa ayādeso. Evaṃ tiṇṇaṃ samūho = tayaṃ iccādi.

Samūhattheti vattate.


Gāmajanabaṇdhusahāyādīhi tā. 365-357.

Gāma jana baṇdhu sahāya iccevamādīhi tāppaccayo hoti samūhatthe.

Gāmānaṃ samūho = gāmatā. Evaṃ-janatā, baṇdhutā, sahāyatā, nāgaratā. Tāti yogavibhāgena
sakatthepi. Devoyeva = devatā. Tāppccayantassa niccamitthiliṅgatā.

Tadassaṭṭhānamīyo ca. 366-358

Tadassaṭṭhānamiccetasmiṃ atthe chaṭṭhiyantato īyappaccayo hoti. Madanassa
ṭhānaṃ-madanīyo, madanīyā, madanīyaṃ. Baṇdhanassa ṭhānaṃ = baṇdhanīyaṃ.
Evaṃ-muccanīyaṃ, rajanīyaṃ, khamanīyaṃ, dussanīyaṃ, upādānīyaṃ, pasādanīyaṃ.
Casaddena hitādiatthepi. Upādānānaṃ hitā = upādānīyā iccādi.


Upamatthāyitattaṃ. 367-359.

Upamatthe upamāvāciliṅgato āyitattappaccayo hoti vā.

Dhumo viya dissatīti dhūmāyitattaṃ evaṃ-timirāyitattaṃ

[SL Page 174] [\x 174/]

Tadassaṭṭhānanti vattate.


Tannissitatthe lo. 368-360.

Tannissitanti atthe tadassaṭṭhānanti atthe ca lappaccayo hoti vā. Duṭṭhu nissitaṃ
duṭṭhuṭṭhānaṃ vā duṭṭhullaṃ. Duṭṭhullā, vācā. Lassa vibhāvo evaṃ vedallaṃ.

Abhijjhā assa pakati abhijjhā bahuloti vā viggahe-

Ālu tabbahule. 369-361.

Paṭhamāvibhattyantato āluppaccayo hoti tadassa bahulamiccetasmiṃ atthe. Abhijjhālu
abhijjhālu abhijjhālavo evaṃ-sītālu, dhajālu, dayālu. Sabbato koti ettha puna
sabbatoggahaṇena kakārāgamo. Abhijjhālu eva = abhijjhāluko, abhijjhālukā, abhijjhālukaṃ.
Evaṃ-dayāluko, sītāluko. Tathā:hīnova = hinako. Evaṃ-potako, kumārako, māṇavako,
muduko, ujuko, appamattakaṃ, oramattakaṃ, sīlamattakaṃ iccādi.
Yadanupapannā nipātanā sijjhantīti iminā paṭibhāgakucchitasaññānukampādiatthesu
kappaccayo.
Paṭibhāgatthe:-hatthī iva = hatthiko. Evaṃ-assako.

Kucchitatthe:-kucchito samaṇo = samaṇako. Evaṃ-brāhmaṇako, muṇḍako, paṇḍitako,
veyyākaraṇako.

Saññāyaṃ:- katako bhatako.

Anukampāyaṃ: puttako. Tathā: kiṃyatetato parimāṇe ttakavantuppaccayā. Kiṃ
parimāṇamassāti = kittakaṃ evaṃ-yattakaṃ, tattakaṃ, ettakaṃ.

Vantumhi āttañca yaṃ parimāṇamassāti = yāvā yāvanto. Guṇavantusamaṃ. Evaṃ-tāvā
tāvanto, etāvā etāvanto iccādi.

Suvaṇṇassa vikāro suvaṇṇena pakatanti vā viggahe-


Tappakativacane mayo. 370-374.

Tappakativacanatthe mayappaccayo hoti. Sā pakati assāti = tappakati, vikāro. Tassa vacane.
Athavā-pakarīyatīti = pakati, tena pakati pakataṃ = tappakati, tappakatiyā vacanaṃ
kathanaṃ = tappakativacanaṃ. Suvaṇṇamayo ratho sovaṇṇamayo vā. Suvaṇṇamayaṃ,
bhājanavikati. Suvaṇṇamayaṃ, bhājanaṃ. Evaṃ-rūpiyamayaṃ,


[SL Page 175] [\x 175/]

Rajatamayaṃ, jatumayaṃ, dārumayaṃ, mattikāmayaṃ. Iddhiyā nibbattaṃ = iddhimayaṃ,
manato nipphannā = manomayā, ayasā pakataṃ = ayomayaṃ.

Ettha ca manogaṇādīnanti vattamāne-


Etesamo lope.

Etesaṃ manogaṇādīnamanto ottamājjate vibhatti lope kateti okāro.

Gavena pakataṃ karīsaṃ goto nibbattanti vā = gomayaṃ. Mayoti yogavibhāgena sakatthepi.
Dānameva-dānamayaṃ. Sīlamayaṃ iccādi.

Saṃsaṭṭhādianekatthataddhitaṃ.


Alasassa bhāvoti viggahe-
Ṇyattatā bhāve tu. 371-362.

Chaṭṭhiyantato ṇya tta tā iccete paccayā honti vā tassa bhāvo iccetasmiṃ atthe
tusaddaggahaṇena ttanaṇeyyādippaccayā ca. Bhavanti etasmā buddhisaddā iti = bhāvo.
Saddassa pavattinimittaṃ vuccati. Vuttañca: "yassa guṇassa hi bhāvā dabbe saddaniveso
tadabhidhāne ṇyattatādayo" ti.

Ṇyattattanantānaṃ niccaṃ napuṃsakattaṃ

Tāppaccayantassa sabhāvato niccamitthiliṅgatā ṇyappaccayoyaṃ guṇavacanabrāhmaṇādīhi.
Tattha avaṇṇo ye lopañcāti avaṇṇalopo. Ādivuddhi. Ālasyaṃ. Evaṃ ārogyaṃ, udaggassa
bhāvo = odagyaṃ, sakhino bhāvo = sakhyaṃ, anaṇassa bhāvo = ānaṇyaṃ, vidhavāya bhāvo
= vedhavyaṃ, dubbalassa bhāvo = dubbalyaṃ, bālassa bhāvo = balyaṃ. Cāpalyaṃ. Tathā:
vyattassa bhāvo = veyyattiyaṃ. Maccharassa bhāvo = macchariyaṃ. Evaṃ-issariyaṃ, ālasiyaṃ,
muṇḍiyaṃ ettha veyyattiyanti ādisu tesu vuddhīti ādinā yamhi ikārāgamo.

Paṇḍitassa bhāvo paṇḍityanti ādisu yavataṃ talanadakārānaṃ byañjanāni calañjakārattanti
tayakārasaṃyogādīnaṃ calañjakārādesā. Dvittaṃ. Paṇḍiccaṃ. Bahussutassa bhāvo = bāhu

[SL Page 176] [\x 176/]

Saccaṃ tesu vuddhīti ādinā ukārassa akāro. Evaṃ perohiccaṃ. Adhipatissa bhāvo ādhipaccaṃ,
muṭṭhasatissa bhāvo = muṭṭhasaccaṃ ivaṇṇalopo.

Kusalassa bhāvo = kosallaṃ. Evaṃ-vepullaṃ. Samānānaṃ bhāvo = sāmaññaṃ, gilānassa bhāvo
gelaññaṃ. Kvacādimajjhuttarādisuttena saṃyoge pare rassattaṃ.

Suhadassa bhāvo = sohajjaṃ. Evaṃ - vesārajjaṃ. Kusīdassa bhāvo = kosajjaṃ tesu
vuṭṭhilopādinā īkārassa akāro. Tathā-purisassa bhāvo = porissanti ādisu yavataṃ talanādi
sutte kāraggahaṇena yavataṃ sakārakacaṭapavaggānaṃ sakārakacaṭapavaggādesā.
Sumanassa bhāvo somanassaṃ. Evaṃ-domanassaṃ, sovacassaṃ, dovacassaṃ. Ettha
sakārāgamo. Tathā nipakassa bhāvo = nepakkaṃ dvittaṃ. Evaṃ-ādhikkaṃ. Dubhagassa
bhāvo-dobhaggaṃ, vāṇijassa bhāvo = vāṇijjaṃ.

Kvacādinā rassattaṃ. Rājassa bhāvo = rajjaṃ, sarūpassa bhāvo = sāruppaṃ evaṃ opammaṃ,
sokhummaṃ. Tathassa bhāvo tacchaṃ, dummedhassa bhāvo dummejjhaṃ. Samaṇassa bhāvo
= sāmaññaṃ, brāhmaṇassa bhāvo = brahmaññaṃ, nipuṇassa bhāvo nepuññaṃ. Tacchanti
ādisupi kāraggahaṇeneva yavataṃ thadhanakārānaṃ jajhañakārādesā.

Ttatāppaccayesu-paṃsukūlikassa bhāvo = paṃsukūlikattaṃ, paṃsukūlīkatā.
Evaṃ-tecīvarikattaṃ, tecīvarikatā. Odarikattaṃ, odarikatā. Amanussattaṃ, amanussatā.
Manussattaṃ, manussatā. Manussajāti. Nilattaṃ, nīlatā guṇo. Yācakattaṃ, yācakatā. Kiriyā.
Daṇḍittaṃ daṇḍitā, dabbaṃ. Saccāditā, pāramitā, kataññètā, sabbaññètā kvacādīti ādinā
tāppaccaye rassattaṃ. Appicchatā. Asaṃsaggatā, bhassārāmatā, niddārāmatā, lahutā iccādi.

Ttanappaccaye-puthujjanassa bhāvo = puthujjanattanaṃ. Vedanattanaṃ, jāyattanaṃ.

Ṇeyyo. Sucissa bhāvo = soceyyaṃ. Evaṃ ādhipateyyaṃ. Kapissa bhāvo = kāpeyyaṃ, thenassa
bhāvo = theyyaṃ. Mahāvuttinānakāralopo

Ṇyattatāti yogavibhāgena kammaṇi sakatthe ca ṇyādayo. Vīrānaṃ bhāvo kammaṃ vā
viriyaṃ paribhaṭassa kammaṃ = pāribhaṭyaṃ, tassa bhāvo = pāribhaṭyatā.


[SL Page 177] [\x 177/]

Evaṃ-sovacassatā bhisajassa kammaṃ = bhesajjaṃ, vyāvatassa kammaṃ = veyyāvaccaṃ,
saṭhassa bhāvo kammaṃ vā = sāṭheyyaṃ.

Sakatthe pana-yathābhūtameva = yathābhuccaṃ, karuṇāyeva = kāruññaṃ, pattakālameva =
pattakallaṃ, ākāsānantameva = ākāsānañcaṃ, kāyapāguññameva = kāyapāguññatā iccādi.

Visamassa bhāvoti viggahe:-

Tta tā bhāveti ca vattate.


Ṇa visamādīhi. 372-363.

Visama iccevamādīhi chaṭṭhiyantehi ṇappccayo hoti vā ttatā ca tassa bhāvo iccetasmiṃ
atthe. Ākatigaṇoyaṃ.

Vesamaṃ, visamattaṃ, visamatā. Sucissa bhāvo = sovaṃ, sucittaṃ, sucitā. Garuno bhāvo
gāravo. Ādivuddhi. O sare cāti sutte casaddaggahaṇena ukārassa avādese. Paṭuno bhāvo =
pāṭavaṃ paṭuttaṃ paṭutā. Ujuno bhāvo = ajjavaṃ. Muduno bhāvo = maddavaṃ iccatra
āttañcāti ṇamhi ikārukārānaṃ āttaṃ. Dvibhāvo. Saṃyoge ādirassattañca. Ujutā, mudutā.
Evaṃ-isisasa bhāvo = ārissaṃ. Āsabhaṃ kumārassa bhāvo = komāraṃ. Yuvassa bhāvo =
yobbanaṃ. Mahāvuttinā nakāragamo. Paramānaṃ bhāvo kammaṃ vā = pāramī,
dānādikirayā. Ṇavaṇikādisuttena īppaccayo. Samaggānaṃ bhāvo = sāmaggi.


Ramaṇīyādito kaṇ. 373-364.

Ramaṇīyaiccevamādito kaṇ paccayo hoti ttatā ca bhāvatthe.

Ramaṇīyassa bhāvo = rāmaṇīyakaṃ ramaṇīyattaṃ ramaṇiyatā. Evaṃ-mānuññakaṃ
manuññattaṃ manuññatā. Piyarūpakaṃ piyarūpattaṃ piyarūpatā. Kalyāṇakaṃ kalyāṇattaṃ
kalyāṇatā. Corakaṃ corikā vā. Corattaṃ, coratā. Aḍḍhakaṃ, aḍḍhattaṃ, aḍḍhatā iccādi.

Bhāvataddhitaṃ.



[SL Page 178] [\x 178/]

Sabbe ime pāpā, ayamimesaṃ visesena pāpoti viggahe-


Visese taratamissikiyiṭṭhā. 374-365.

Visesatthe tara tama issika iya iṭha iccete paccayā honti vā.

Pāpataro, pāpatarā, pāpataraṃ. Tatopi adhiko pāpatamo, pāpatamā, pāpatamaṃ. Pāpissiko,
pāpissikā, pāpissikaṃ. Pāpiyo, pāpiyā, pāpiyaṃ. Pāpiṭṭho. Pāpiṭṭhā. Pāpiṭṭhaṃ. Atisayena
pāpiṭṭho = pāpiṭṭhataro. Evaṃ paṭutaro, paṭutamo, paṭissiko, paṭiyo, paṭiṭṭho. Sabbesaṃ
atisayena varo = varataro, varatamo, varissiko, cariyo, cariṭṭho. Evaṃ- paṇītataro,
paṇītatamo.

Sabbe ime vuddhā, ayamimesaṃ visesena vuddhoti atthe iya iṭṭhappaccayā.


Vuddhassa jo iyiṭṭhesu 375-264.

Sabbasseva vuddhasaddassa jo hoti iya iṭṭha iccetesu paresu.

Jeyyo, jeṭṭho. Ettha ca saralopādisutte tusaddaggahaṇena lopamakatvā sarā sare lopanni
pubbasare lutte kvacāsavaṇṇaṃ lutteti ekāro.

Iyiṭṭhesūti adhikāro. Joti ca vattate.


Pasatthassa so ca. 376-265.

Sabbasseva pasatthasaddassa sasaddadeso hoti jo ca iyiṭṭhesu.

Ayañca pasattho ayañca pasattho sabbe ime pasatthā, ayamimesaṃ visesena pasatthoti
seyyo, seṭṭho, jeyyo, jeṭṭho.


Antikassa nedo. 377-266.

Sabbasseva antikasaddassa nedādeso hoti iyiṭṭhesu. Visesena antiko = nediyo, nediṭṭho.


Bāḷhassa sādho 378-267.

Sabbassa bāḷhasaddassa sādhādeso hoti iyiṭṭhesu.

Visesena bāḷho = sādhiyo, sādhiṭṭho.


[SL Page 179] [\x 179/]

Appassa kaṇ. 379-268.

Sabbassa appasaddassa kaṇ hoti iyiṭṭhesu.

Visesena appo = kaṇiyo, kaṇiṭṭho.

Visesena yuvāti atthe-

Kaṇ iti vattate.


Yūvānañca. 380-269.

Sabbassa yuvasaddassa kaṇ hoti iyiṭṭhesu.

Tesu vuddhīti ādinā ṇakārassa nakāro. Kaniyo, kaniṭṭho.


Vantumantuvīnañca lopo. 381-270.

Vantu mantu vī iccetesaṃ paccayānaṃ lopo hoti iyiṭṭhesu.

Sabbe ime guṇavantā, ayametesaṃ visesena guṇavāti = guṇiyo, guṇiṭṭho. Visesena satimā
= satiyo, satiṭṭho. Visesena medhāvī = medhiyo, medhiṭṭho iccādi.
Medhā assa atthi asmiṃ vijjatīti vā viggahe-


Tadassaṇthiti vī ca. 382-366.

Paṭhamāvibhattyantātadassa atthi asmiṃ vijjatīti vā iccetesvatthesu vīppaccayo hoti.
Medhāmāyāsaddehi vāyaṃ. Medhāvī, medhāvino.

Itthiyaṃ:- īkārantattā patibhikkhūrājīkārantehi inīti inī. Medhāvinī, medhāviniyo.
Napuṃsake:- medhāvi, kulaṃ. Evaṃ-māyāvī, māyāvinī. Māyāvi, dvittaṃ. Casaddaggahaṇena
so ila va ālādippaccayā ca. Yathā: sumedhā assa atthi tasmiṃ vā vijjatīti = sumedhaso.
Rassattaṃ. Evaṃ-lomaso. Picchaṃ assa atthi tasmiṃ vā vijjatīti picchilo. Evaṃ-theṇilo,
tuṇḍilo, jaṭilo. Kesā assa santīti = kesavo vācālo iccādi.

Tapo assa atthi tasmiṃ vā vijjatīti viggahe-

Tadassatthīti adhikāro.


Tapādito sī. 383-367.

Tapa iccevamādito sīppaccayo hoti vā tadassa atthi iccetasmiṃ atthe.


[SL Page 180] [\x 180/]

Yassa dvibhāvo. Tapassī, tapassino, tapassinī, tapassī, evaṃ-tejassī, yasassī, manassī,
payassī.

Daṇḍo assa atthi tasmiṃ vā vijjatīti viggahe:


Daṇḍādito ikaī. 384-368.

Ādisaddoyaṃ pakāre.

Daṇḍa iccevamādito avaṇṇantā ika ī iccete paccayā honti tadassa atthīti atthe.

Daṇḍiko, daṇḍī, daṇḍino, daṇḍinī. Evaṃ māliko, mālī, mālinī. Chattiko, chattī. Rūpiko,
rupī. Sisīko, sisī. Kesī, saṅghī, ñāṇī, hatthī iccādi.


Madhvādito ro. 385-369.

Madhu ādito rappaccayo hoti vā tassa atthīti atthe.

Madhu assa atthi asmiṃ vā vijjatīti = madhūro, guḷo, madhurā, sakkharā, madhuraṃ,
khīraṃ. Kuñjā hanū etassa santīti = kuñjaro. Sabbasmiṃ vattabbe mukhamassa atthīti =
mukharo. Susi assa atthīti = susiro. Evaṃ-ruciyo, nagaro.*

Guṇo assa atthi tasmiṃ vā vijjatīti viggahe-


Guṇādito vantu. 386-370.

Guṇa iccevamādito vantuppaccayo hoti vā tadassa atthīti atthe.

Vibhattilope nāmavyapadese ca kate syuppatti. Guṇavantu si.

Savibhattissa ntussāti ca adhikicca ā simhiti āttaṃ.
Guṇavā, puriso. Sesaṃ ñeyyaṃ. Evaṃ = gaṇavā, kulavā iccādayo.
* Pāliyaṃ pana nagaraṃ nagarīti ca napuṃsakatā ceva itthiliṅgatā ca dissati.

[SL Page 181] [\x 181/]

Itthiyaṃ-ṇavaṇikaṇeyyaṇantūhīti īppaccayo.

Vāti vattamāne - ntussa tamīkāroti takāro. Guṇavatī, guṇavantī iccādi.

Napuṃsake-aṃ napuṃsaketi savibhattissa ntussa amādeso. Guṇavaṃ, cittamiccādi.

Sati assa atthi tasmiṃ vā vijjateti viggahe-

Sadassatthiti vattate.


Satyādīhi mantu. 387-371.

Sati iccevamādīhi avaṇṇantarahitehi paṭhamāvibhattyantehi liṅgehi mantuppaccayo hoti vā
tadassatthīti atthe. Sesaṃ guṇavantusamaṃ. Satimā, satimatī satimantī, satimā iccādi.
Evaṃ-dhitimā gatimā iccādayo.

Tathā: āyu assa atthīti āyumantu iccatra-


Āyussukārasmantumhi. 388-373.

Āyussa ukāro as hoti mantumhīti asādeso.

Āyasmā sesaṃ samaṃ gāvo assa santīti = gomā gomanto, gomatī gomantī. Gomaṃ kulaṃ
iccādi.

Saddhā assa atthiti viggahe-


Saddhidito ṇa. 389-372.

Saddhā paññā iccevamādito ṇappaccayo vā hoti tadassa tthīti etasmiṃ atthe.

Saddho: puriso saddhā, kaññā. Saddhaṃ, kulaṃ. Evaṃ-pañño, amaccharo. Tathā buddhaṃ
buddhi assa atthīti = buddho iccādi.

Atthyatthataddhitaṃ.



[SL Page 182] [\x 182/]

Pañcannaṃ pūraṇoti viggahe-


Saṅkhyāpūraṇe mo. 390-375.

Pūrīyati saṅkhyā anenāti = pūraṇo, saṅkhyāya pūraṇo = saṅkhyāpūraṇo. Tasmiṃ
saṅkhyāpūraṇatthe chaṭṭhiyantato mappaccayo hoti vā.

Pañcamo, vaggo pañcannaṃ pūraṇī = pañcamī. Nadādito vā īti īppaccayo itthiyamato
āppaccayoti āppaccayo. Pañcamā, viriyapāramī. Pañcamaṃ, jhānaṃ. Evaṃ sattamo, sattamī
sattamā, sattamaṃ. Aṭṭhamo, aṭṭhamī aṭhamā, aṭṭhamaṃ. Navamo, navamī navamā,
navamaṃ dasamo, dasamī dasamā, dasamaṃ iccādi.

Saṅkhyāpūraṇeti adhikāro.


Catucchehi thaṭhā. 391-386.

Catu cha iccetehi tha ṭha iccete paccayā honti vā saṅkhyāpūraṇatthe. Catunnaṃ pūraṇo =
catuttho. Dvittaṃ. Catutthi catutthā, catutthaṃ. Channaṃ pūraṇo = chaṭṭho, chaṭṭhī chaṭṭhā,
chaṭṭhaṃ. Chaṭṭho eva = chaṭṭhamo.

Chāhaṃ chaḷāyatanaṃ iccatra =


Sa chassa vā. 392-376.

Chassa sakāradeso hoti vā saṅkhyāne. Chāhamassa jīvitaṃ. Sāhaṃ, chāhaṃ vā. Saḷāyatanaṃ.

Dvinnaṃ pūraṇoti viggahe-


Dvitīhi tiyo. 393-387.

Dvi ti iccetehi tiyappaccayo hoti vā saṅkhyāpūraṇatthe.
Vipariṇāmena dvitiṇṇanti vattamāne-


Tiye dutāpi ca. 394-381.

Dvī ti iccetesaṃ du ta iccādesā honti tiyappaccaye pare.

Dutiyo, puriso. Dutiyā, vibhatti. Dutiyaṃ. Evaṃ-tiṇṇaṃ pūraṇo = tatiyo. Tatiyā, tatiyaṃ.
Apiggahaṇena aññatthāpi dvisaddassa duādeso. Casaddena di ca. Dve rattiyo = durattaṃ.
Duvidhaṃ, duvaṅgaṃ, dirattaṃ. Diguṇaṃ, digu.


[SL Page 183] [\x 183/]

Tesamaḍḍhuppadenaḍḍhuḍḍhadivaḍḍha-diyaḍḍhāḍḍhatiyā. 395-389

Tesaṃ catutthadutiyatatiyānaṃ aḍḍhūpapadānaṃ aḍḍhūpapadena saha aḍḍhuḍḍha
divaḍḍha diyaḍḍha aḍḍhatiyādesā honti. Ettha ca-

Aḍḍhupapadupādānasāmatthā aḍḍhapubbakā,
Tesaṃsaddena gayhante catutthadutiyādayo.

Aḍḍhena catuttho aḍḍhuḍḍho aḍḍhena dutiyo = divaḍḍhe, diyaḍḍho. Aḍḍhena tatiyo
= aḍḍhatiyo.

Ekañca dasa cāti atthe dvaṇdasamāse, ekenādhikā dasāti atthe tappurisasamāse vā kate-

Saṅkhyāneti vattamāne dvekaṭṭhānamākāro vāti āttaṃ vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo.
Tena cettha-

Dvekaṭṭhānaṃ dase niccaṃ dvissānavutiyā navā,
Itaresamasantañca āttaṃ dīpeti vāssuti.

Ekādito dasa ra saṅkhyāneti rattaṃ.

Rādeso vaṇṇamattattā vaṇṇamattappasaṅgipi,
Siyā dasassa dasseva nimittāsannabhāvato.

Tato bahuvacanaṃ yo. Pañcādīnamakāroti savibhattissa antassa attaṃ. Ekārasa, ekādasa.
Liṅgattayepi samānaṃ.

Vāti vattate.


Ekādito dasassī. 396-377.

Ekādito parassa dasassa ante īppaccayo hoti vā pūraṇatthe.

Dasassa paccayogāgā laddhamanteti atthato,
Tadantassa sabhāvena itthiyaṃyeva sambhavo.

Ekādasannaṃ pūraṇī = ekādasī, itthī. Aññattha ekādasamo, ekādasamaṃ. Dve ca dasa ca,
dvīhi vā adhikā dasāti = dvi dasa iccatra-

Vāti vattate.

Vīsatidasesu bā dvassa tūti bādese dassa rakāro. Bārasa. Aññatra āttaṃ. Dvādasa.
Dvādasannaṃ pūraṇo bārasamo. Dvā dasamo, dvādasī. Tayo ca dasa cāti = terasa. Tesu
vuddhilopā


[SL Page 184] [\x 184/]

Dinā tissa dasādisu teādeso ā navutiyā. Retasamo, terasī,

Cattāro ca dasa ca, catūhi adhikā dasāti vā = catuddasa iccatra-

Gaṇane dasassāti ca vattamāne catūpapadassa lopotuttarapadādivassa cuvopi navāti tulopo
cuvo ca. Cuddasa, coddasa, catuddasa, cuddasamo, catuddasamo, catuddasī, cātuddasī vā.

Pañca ca dasa ca, pañcahi adhikā dasāti vā = pañcadasa. Tesu vuddhi lopādinā
pañcasaddassa dasavīsesu panna pannu ādesāpi. Aṭṭhādito cāti rattaṃ. Pannarasa,
pañcadasa, pannarasamo, pañcadasamo, pannarasī, pañcadasī.

Cha ca dasa cāti samāse kate chassāti vattamāne-dase so niccañcāti sosaddādeso.
Saṅkhāyānaṃ cāti ca vattate. Ladarānanti lattaṃ. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo.

Āo niccaṃ soḷase vāssa cattārīse ca terase,
Aññattha na ca hotāyaṃ vavatthitavibhāsato.

Laḷānamaviseso kvaci. Soḷasa, teḷasa, cattālīsaṃ, cattārīsaṃ, soḷasamo, soḷasī. Vā dasa ra
saṅkhyāneti adhikicca aṭṭhādito cāti rattaṃ. Aṭṭhārasa, aṭṭhādasa. Āttaṃ. Aṭṭhārasannaṃ
pūraṇo = aṭṭhārasamo, aṭṭhādasamo. Evaṃ-sattarasa, sattadasa, sattarasamo, sattadasamo.

Aṭṭhāditoti kimatthaṃ? Catuddasa.

Ekena ūnā vīsatīti tappuriso. Ekūnavīsati ekūnavīsatādayo ā navutiyā ekavacanantā
itthiliṅgā ca daṭṭhabbā. Te ca saṅkhyāne saṅkheyye ca vattante. Yadā saṅkhyāne vattante
tadā bhikkhūnamekūnavīsati tiṭṭhati, bhoti bhikkhūnamekūnavīsati tiṭṭha,
bhikkhūnamekūnavīsatiṃ passa, bhikkhūnamekūnavīsatiyā kataṃ iccādi.

Saṅkheyyo pana ekūnavīsati bhikkhavo tiṭṭhanti, bhonto ekūnavīsati bhikkhavo, tiṭṭhatha,
ekūnavīsatiṃ bhikkhū passa, ekūnavīsatiyā bhikkhūhi kataṃ iccādi. Evaṃ-vīsatādisupi
yojetabbaṃ.

Ekūnavīsatiyā pūraṇo = ekūnavīsatimo. Dasa ca dasa cāti atthe dvaṇdasamāsaṃ katvā
dasadasāti vattabbe-sarūpānamekasesvasakinti ekasese kate dasasaddato
paṭhamābahuvacanaṃ yo.

Dasa yotīdha:

[SL Page 185] [\x 185/]

Gaṇane dasassa dviticatupañcachasattaṭṭhanavakānaṃ viticattārapaññāchasattāsanavā yosu
yonañcīsamāsaṃṭhiritītuti. 397-391.

Gaṇane dasassa sambaṇdhīnaṃ dvika tika catukka pañcaka chakka sattaka aṭṭhaka
navakānaṃ katekasesānaṃ yathākkamaṃ vī ti cattāra paññā cha satta asa nava iccādesā honti
yosu paresu, yonañca īsaṃ āsaṃ ṭhi ri ti īti uti iccete ādesā hontīti dvidasatthavācakassa
dasassa dviādeso, yovacanassa īsañca. Saralopādi.

Saṅkhyānaṃ vā anteti ca vattate.


Ti ca. 398-380.

Taṃsaṃ saṅkhyānamante tikārāgamo hoti vā. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo. Tena-

Vibhāsā vīsatiṃsānamante hoti tiāgamo,
Aññattha na ca hoteva vavatthitavibhāsato

Byañjane vāti niggahītalopo. Puna taddhitattā nāma vyapadese syāduppatti bhikkhūnaṃ
vīsati vīsaṃ vā. Vīsati bhikkhū vīsaṃ vā iccādi. Vīsatimo. Tathā-ekavīsati kusalacittāni
ekavīsaṃ vā ekavīsatimo, bāvīsati, bāvīsaṃ, bāvīsatimo, ātte dvāvīsati, dvāvīsaṃ,
dvāvīsatimo. Tevīsati, tevīsaṃ, tevīsatimo, catuvīsati, catuvīsaṃ, catuvīsatimo,
paṇṇuvīsati, paṇṇuvīsaṃ, paṇṇuvīsatimo, pañcavīsati, pañcavīsaṃ, pañcavīsatimo,
chabbīsati, chabbīsaṃ, chabbīsatimo, sattavīsati, sattavīsaṃ, sattavīsatimo, aṭṭhavīsati,
aṭṭhavīsaṃ, aṭṭhavīsatimo, ekūnatiṃsati, ekūnatiṃsaṃ, ekūnatiṃsatimo.

Dasa ca dasa ca dasa cāti dasadasadasāti vattabbe ekasesekate gaṇane dasassāti ādinā
tiīsamādesā. Kvacādinā rassattaṃ. Ante niggahītañcāti saṅkhyāṭhāne sambhūtassa tisaddassa
ante niggahītāgamo ca. Sesaṃ vīsatisamaṃ. Tiṃsati, tiṃsaṃ, tiṃsa vassāni. Niggahītalopo.
Tiṃsaṃ, tiṃsāya iccādi. Ekatiṃsaṃ, ekattiṃsaṃvaṃ. Battiṃsaṃ, dvattiṃsa. Tettiṃsa iccādi.

Catudasatthāvācakassa katekasesassa dasassa cattāra, yovacanassa ca īsaṃ, cattālīsaṃ. La
darānanti rassa lattaṃ. Tālīsaṃ vā. Cattālīsatimo, ekacattālīsaṃ, dvācattālīsaṃ. Dvicattālīsaṃ,
tevattālīsaṃ, tivattālīsaṃ iccādi.


[SL Page 186] [\x 186/]

Pañcadasatthavācakassa dasassa paññā, yovacanassa āsañca. Paññāsaṃ. Tesu vuddhilopādinā
paṇṇādeso. Paṇṇāsaṃ vā. Dvepaṇṇāsaṃ, dvipaṇṇāsaṃ.

Chadasatthavācakassa dasassa cha, yovacanassa ṭhiādeso. Sa chassa vāti sakarādeso. Saṭṭhi,
dvāsaṭṭhi, dvesaṭṭhi, dvisaṭṭhi, tesaṭṭhi, tisaṭṭhi.

Sattadasatthavācakassa dasassa satta, yovacanassa ri ti ca. Sattari, sattati, dvisattati,
dvisattari, tesattati, tisattati iccādi.

Aṭṭhadasatthavācakassa dasassa asa, yovacanassa īti ādeso ca. Asīti, ekāsīti, dveasīti,
teasīti, caturāsīti kvacādinā dīgho.

Navadasatthavācakassa dasassa nava, yovacanassa uti ca. Navuti, dvānavuti, dvenavuti,
dvinavuti, tenavuti, tinavuti, catunavuti, channavutiyā, channavutīnaṃ vā pāsaṇḍānaṃ.

Gaṇane dasassāti ca vattate.


Dasadasakaṃ sataṃ dasakānaṃ sataṃ sahassañca yomhi. 399-395.

Gaṇane pariyāpannassa dasadasakatthavācakassa dasasaddassa sataṃ hoti,
satadasakatthavācakassa dasassa sahassaṃ hoti yomhi.

Iminā nipātanena yolopo. Taddhitattā puna nāmavyapadese syāduppatti. Niggahītassa lopo.
Sinti amādesādi. Yojanānaṃ sataṃ. Sataṃ napuṃsakamekavacananti ca. Tathā: sahassaṃ.
Vaggabhede sabbattha bahuvacanampi bhavati. Dve vīsatiyo. Evaṃ tiṃsādisupi. Dve satāni,
bahūni satāni, dve sahassāni, bahūni sahassāni.

Satassa dvikanti atthe chaṭṭhitappurisaṃ katvā satadvikanti vattabbe-dvikādīnaṃ
taduttarapadānañca nipaccanteti vutti vacanato imināva nipātanena uttarapadassa
pubbanipāto kakāralopo ca hoti dvisataṃ. Evaṃ-satassa tikaṃ = tisataṃ. Tathā: catusataṃ,
pañcasataṃ, chasataṃ, sattasataṃ, aṭṭhasataṃ, navasataṃ, dasasataṃ, sahassaṃ hoti. Atha vā
dve satāni = dvisatanti digusamāso. Evaṃ tisataṃ catusatamiccādi.


[SL Page 187] [\x 187/]

Yāva taduttariṃ dasaguṇitañca. 400-396.

Yāvatā saṅkhyānamuttariṃ tāva dasaguṇitañca kātabbaṃ. Ettha dakāro saṇdhijo.

Tathā dasassa gaṇassa dasaguṇitaṃ sataṃ hoti, satassa dasaguṇitaṃ sahassaṃ hoti.
Sahassassa dasaguṇitaṃ dasasahassaṃ. Idaṃ navutantipi vuccati dasasahasasassa
dasaguṇitaṃ satasahassaṃ. Taṃ lakkhantipi vuccati, satasahassassa dasaguṇitaṃ
dasasatasahassaṃ.

Yadanupapannā nipātanā sijjhantīti vattate.


Sakanāmehi. 401-397.

Yāsaṃ pana saṅkhyānamaniddiṭṭhanāmadheyyānaṃ yāni rūpāti tāni sakehi sakehi nāmehi
nipaccante.

Satasahassānaṃ sataṃ koṭi. Itthiliṅgā ekavacanantā ca. Vaggabhede bahuvacanañca bhavatī.
Koṭisatasahassānaṃ sataṃ pakoṭi. Pakoṭisatasahassānaṃ sataṃ koṭippakoṭi. Evaṃ-nahutaṃ,
ninnahutaṃ, akkhohiṇī, biṇdu, abbudaṃ, nirabbudaṃ, ahahaṃ, ababaṃ, aṭaṭaṃ,
sogaṇdhikaṃ, uppalaṃ, kumudaṃ, puṇḍarīkaṃ, padumaṃ, kathānaṃ, mahākathānaṃ,
asaṅkheyyanti.

Iccevaṃ ṭhānato ṭhānaṃ satalakkhaguṇaṃ mataṃ,
Koṭippabhūtinaṃ visasaṅkhyānañca yathākkamaṃ.

Dve parimāṇāni etassāti viggahe-


Dvādito konekatthe ca. 402-224.

Dvi iccevamādito gaṇanāto kappaccayo hoti anekatthe.

Dviko, rāsi. Dvikaṃ. Evaṃ-tikaṃ, catukkaṃ, pañcakaṃ, chakkaṃ, sattakaṃ, aṭṭhakaṃ, navakaṃ
dasakaṃ, paṇṇāsakaṃ, satakaṃ, sahassakaṃ iccādi.

Saṅkhyātaddhitaṃ.



[SL Page 188] [\x 188/]
Ekasmiṃ vāre bhuñjati dve vāre bhuñjatīti ca viggahe-

Ekādito sakissa kkhattuṃ. 403-648.

Eka dvi ti iccevamādito gaṇanāto sakissaṭṭhāne vāratthe kkhattuṃ paccayo hoti.
Ekakkhattuṃ, dvikkhattuṃ bhuñjati. Sabbāsamāvusoti ādinā silopo. Evaṃ-tikkhattuṃ,
catukkhattuṃ, pañcakkhattuṃ, dasakkhattuṃ, satakkhattuṃ, sahassakkhattuṃ, bahukkhattuṃ,
katikkhattuṃ.
Ekena vibhāgenāti viggahe-

Maṇḍūkagatiyā saṅkhyāggahaṇamanuvattate.


Vibhāge dhā ca. 404-399.

Vibhāgatthe ekādisaṅkhyāto dhāppaccayo hoti. Casaddena ekadvito jjhañca, suttādito so ca.
Ekadhā. Dvīhi vibhāgehi = dvidhā, dudhā vā. Tīhi vibhigehi = tidhā. Tedhā vā. Tesu
vuddhīti ādinā ikārassekāro. Evaṃ - catuṭṭhā, pañcadhā, chadhā, dasadhā, satadhā,
sahassadhā, katidhā, bahudhā.

Jjhappaccaye-ekadhā karotīti ekajjhaṃ. Evaṃ vejjhaṃ.

Soppaccaye suttena vibhāgena suttaso. Evaṃ-vyañjanaso, padaso, atthaso, bahuso.
Sabbākārena sabbaso. Upāyaso, hetuso, ṭhānaso, yoniso.


Sabbanāmehi pakāravacane tu thā. 405-400.

Sabbanāmehi pakāravacanatthe thāppaccayo hoti, tusaddena thattāppaccayo ca.

Sāmaññassa bhedako viseso pakāro tassābhidhāneti attho. So pakāro = tathā, taṃ pakāraṃ =
tathā, tena pakārena = tathā, yena pakārena = yathā. Evaṃ-sabbathā, aññathā, itarathā,
ubhayathā.

Thattāppaccaye tena pakārena = tathattā evaṃ yathattā, aññathattā.

Ko pakāroti atthe

Kimimehi thaṃ. 406-401.

Kiṃ ima iccetehi taṃpaccayo hoti pakāravacanatthe.


[SL Page 189] [\x 189/]
Kissa ka ve vāti ettha casaddena kissa kādeso. Kathaṃ. Kaṃ pakāraṃ = kathaṃ, kena
pakārena = kathaṃ, ayaṃ pakāroti = itthaṃ, imaṃ pakāranti = itthaṃ. Anena pakārenāti =
itthaṃ. Imassitthaṃ dānihatodhesu cāti imasaddassa ikāro. Dvittaṃ. Ettha hi
kkhattumādithaṃpariyosānappaccayantānaṃ avyayataddhitattā nāma vyapadesaṃ katvā
vibhattimhi kate sabbāsamāvusoti ādinā vibhattilopo. Kvavi toppañcamyattheti ādinā
Vuttatoādippaccayantā ca idheva avyayataddhite saṅgayhanti.


Yadanupapannā nipātanā nijjhanti. 407-393.

Ye saddā lakkhaṇena anupapannā aniddiṭṭhalajjhaṇā akkharādito nāmopasagganipātato vā
samāsataddhitato vā te nipātanā sijjhanti.

Taddhitato tāva:-
Imasmā jja siyā kāle samānā parato jju ca,
Imasaddassakāro ca samānassa ca so siyā.

Imasmiṃ kāle asmiṃ divaseti vā = ajja. Samāne kāle = sajju. Aparasmiṃ divase = aparajju.

Nipātehi-bhavatthe tanappaccayo ca. Ajja bhavaṃ = ajjatanaṃ, ajjatanī. Suve bhavaṃ =
svātanaṃ. Evaṃ-purātanaṃ. Hīyo bhavaṃ = hīyattanaṃ hiyattanī iccādi.

Avyayatambitaṃ.

Sāmaññavuttibhāvatthāvyayato taddhitaṃ tidhā,
Tatrādi catudhāpaccānekatthatthyatthasaṅkhato.

Iti rūpasiddhiyaṃ taddhitakaṇḍo pañcamo.


Atha akhyātavibhattiyo kirayāvācīhi dhātūhi parā vuccante

Tattha kirayaṃ ācikkhatīti = ākhyātaṃ, kirayāpadaṃ. Vuttaṃ hi:-

"Kālakārakapurisaparidīpakaṃ kirayālakkhaṇamākhyātika"nti. Tattha kāloti atītādayo
kārakamiti kammakattubhāvā. Purisāti paṭhamamajjhimuttamā. Kirayāti gamanapacanādiko
dhātvattho kirayālakkhaṇaṃ saññāṇaṃ etassāti = kirayālakkhaṇaṃ. Aliṅgañca.


[SL Page 190] [\x 190/]

Vuttampi cetaṃ:-

"Yaṃ tikālaṃ tipurisaṃ kirayāvāci tikārakaṃ,
Attiliṅgaṃ dvivacanaṃ tadākhyātantī vuccati"

Kālādivasena dhātvatthaṃ vibhajantīti = vibhattiyo, tyādayo. Tā pana vattamānā pañcamī
sattamī parokkhā hīyattanī ajjatanī bhavissanti kālātippatti vāti aṭṭhavidhā bhavanti.

Kirayaṃ dhārentiti = dhātavo, bhuvādayo. Khādidhātuppaccayantā ca. Te pana atthavasā
dvidhā bhavanti sakammakā akammakā cāti. Tatra sakammakā ye dhātavo kammāpekkhaṃ
kirayaṃ vadanti. Yathā: kaṃ karoti, gāmaṃ gacchati, odanaṃ pacatīti ādayo. Akammakā ye
kammanirapekkhaṃ kirayaṃ vadanti. Yathā: acchati, seti, tiṭṭhatīti ādayo.

Te puna sattavidhā bhavanti vikaraṇappaccayabhedena kathaṃ? Avikaraṇā bhuvādayo,
niggahītapuppakaavikaraṇā rudhādayo, yavikaraṇā divādayo, ṇuṇāuṇāvikaraṇā svādayo,
nāppaṇhā vikaraṇā kirayādayo, ovikaraṇā tanādayo, sakatthe ṇeṇayantā curādayoti.
Tattha paṭhamaṃ avikaraṇesu bhuvādisu dhātusu paṭhamabhūtā akammakā bhū iccetasmā
dhātuto tyādayo parā yojiyante.

Bhū sattāyaṃ-bhuiccayaṃ dhātu sattāyamatthe vattate. Kirayā sāmaññabhute bhavane
vattatīti attho.

Bhū iti ṭhite-


Bhuvādayo dhātavo. 408-159.
Bhu iccevamādayo ye kirayāvācino saddagaṇā te dhātusaññā honti.

Bhū ādi yesaṃ te = bhuvādayo. Athavā bhuvā ādī pakārā yesaṃ te = bhuvādayo.

Bhuvādisu vakāroyaṃ ñeyyo āgamasaṇdhijo,
Bhuvāppakārā vā dhātu sakammākammakatthato.

Kvavi dhātūti ādito kvavīti vattate.


Dhātussanto loponekasarassa. 409-523.

Anekasarassa dhātussa anto kvaci lopo hoti.

[SL Page 191] [\x 191/]

Kvaciggahaṇaṃ mahīyati samathoti ādisu nivattanatthaṃ. Iti anekasarattābhāvā idha
dhātvantalopo na hoti. Tato dhātvadhikāravihitānekappaccayappasaṅge vatticchānupubbikā
saddappavattīti katvā vattamānavacanicchāyaṃ:-

Vattamānā ti anti si tha mī ma te ante se vhe e mhe. 410-425.

Tyādayo dvādasa vattamānāsaññā hontīti tyādīnaṃ vattamānatthavisayattā vattamānāsaññā.


Kāle. 411-415.

Kāleti ayamadhikāro ito paraṃ tyādivibhattividhāne sabbattha vattate.


Vattamānā paccuppanne. 412-416.

Paccuppanne kāle gamyamāne vattamānāvibhatti hoti. Kāloti cettha kiriyā. Karaṇaṃ = kāro,
rakārassa lakāro. Kālo. Tasmā-

Kirayāyaṃ gamyamānāyaṃ vibhattīnaṃ vidhānato,
Dhātūheva bhavantīti siddhaṃ tyādivibhattiyo.

Idha pana kālassa atītānāgatapaccuppannāṇattiparikappakālātipattivasena chadhā bhinnattā
paccuppanneti viseseti. Taṃ taṃ kāraṇaṃ paṭicca uppanno = paccuppanno.
Paṭiladdhasabhāvo na tāva atītoti attho.

Paccuppannasamīpepi tabbohārūpavārato,
Vattamānā atītepi taṃ kālavacanicchayaṃ.

Tasmiṃ paccuppanne vattamānāvibhattiṃ katvā tassa ṭhānāniyame dhātuliṅgehi
parāppaccayāti paribhāsato dhātuto paraṃ vattamānāppaccaye katvā tesamaniyamappasaṅge
sati vattīcchānupubbikā saddappavattīti parassapadavacanicchāyaṃ-


Atha pubbāni vibhattīnaṃ cha parassa padāni. 413-418.

Atha taddhitānantaraṃ vuccamānānaṃ sabbāsaṃ vattamānādīnaṃ aṭṭhavidhānaṃ
vibhattīnaṃ yāni yāni pubbakāni cha padāni tāni tāni


[SL Page 192] [\x 192/]

Atthato aṭṭhacattālīsamattāni parassapadasaññāni hontīti ādimhi channaṃ
parassapadasaññā parassatthāni padāni = parassapadāni. Tabbāhullato tabbohāro.

Dhātūhi ṇeṇaya iccādito dhātūhīti vattamāne-


Kattari parassapadaṃ. 414-438.

Kattari kārake abhidheyye sabbadhātūhi parassapadaṃ hotīti parassapadaṃ katvā
tassāpaniyamappasaṅge vatticchāvasaṃ vipariṇāmena parassapadānamattanopadānanti
vattate.

Dve dve paṭhamamajjhimuttamapurisā. 415-410.

Tāsaṃ vibhattīnaṃ parassapadānamattanopadānañca dve dve vacanānī yathākkamaṃ
paṭhamamajjhimuttamapurisasaññāti honti.

Taṃ yathā:-ti anti iti paṭhamapurisā. Si tha iti majjhimapurisā. Mi ma iti uttamapurisā.
Attanopadesupi te ante iti paṭhamapurisā. Se vhe iti majjhimapurisā. E mhe iti
uttamapurisā. Evaṃ sesāsu sattasu vibhattisupi yojetabbanti evaṃ aṭṭhavibhattivasena
channavutividhe akhyātapade dvattiṃsa dvattiṃsa paṭhamamajjhimuttamapurisā hontīti
vattamānā parassapadādimhi dvinnaṃ paṭhamapurisasaññā.


Nāmamhi payujjamānepi tulyādhikaraṇe paṭhamo. 416-112.

Tumhāmhasaddavajjite tulyādhikaraṇabhūte sādhakavācake nāmamhi payujjamānepi
appayujjamānepi dhātūhi paṭhamapuriso hotīti paṭhamapurisaṃ katvā
tassāpaniyamappasaṅge kiriyādhakassa katturekatte cattumicchite-ekamhi vattabbe
ekavacananti vattamānāparassapadapaṭhamapurisekavacanaṃ ti.

Paro paccayoti ca adhikāro. Yathā kattarī cāti ito kattarīti vikaraṇappaccayavidhāne
sabbattha vattate.


Bhuvādito a. 417-447.

Bhu iccevamādito dhātugaṇato paro appaccayo hoti kattari vihiteyu vibhattippaccayesu
paresu.


[SL Page 193] [\x 193/]

Sabbadhātukamhiyevāyamissate asaṃyogantassa vuddhiti ca vattate.


Aññesu ca. 418-487.

Kāritato aññesu paccayesu ca asaṃyogantānaṃ dhātūnaṃ vuddhi hoti. Caggahaṇena
ṇuppaccayassāpi vuddhi hoti.

Ettha ca ghaṭādīnaṃ vāti ito vāsaddo anuvattetabbo. So ca vavatthitavibhāsattho.

Tena

Ivaṇṇuvaṇṇantānañca lahūpantānadhātūnaṃ,
Ivaṇṇuvaṇṇānameva vuddhi hoti parassa na.
Yuvaṇṇānampi yaṇuṇānāniṭṭhādisu vuddhi na,
Tudādissāvikaraṇena chetvādisu vā siyā.

Tassāpaniyamappasaṅge-ayuvaṇṇānañcāyo vuddhīti paribhāsato ūkārassokāro vuddhi.

Vipariṇāmena dhātūnanti vattamāne-


O ava sare. 419-515.

Okārassa dhātvantassa sare pare avādeso hoti. Saralopamādesa iccādinā saralopādimhi kate
naye paraṃ yutteti paranayanaṃ kātabbaṃ.

So puriso sādhu bhavati, sā kaññā sādhu bhavati, taṃ cittaṃ sādhu bhavati. Ettha hi-

Kattunobhihitattāva ākhyātena na kattari, tatiyā paṭhamā hoti liṅgatthampana pekkhiya.

Satipi kiriyāyekatte kattūnaṃ bahuttā bahumhi vattabbe bahuvacananti
vattamānāparassapadapaṭhamapurisabahuvacanā anti pure viya appaccayavuddhiavādesā.
Saralopādi. Te purisā bhavanti. Appayujjamānepi bhavati, bhavanti.

Payujjamānepi tulyādhikaraṇeti ca vattateta.


Tumhe majjhimo. 420-413.

Tulyādhikaraṇabhūte tumhasadde payujjamānepi appayujjamānepi dhātuhi majjhimapuriso
hotīti vattamānāparassapada majjhimapurisekavacanaṃ si. Sesaṃ purimasamaṃ.


[SL Page 194] [\x 194/]

Tvaṃ bhavasi, tumhe bhavatha. Appayujjamānepi-bhavasi, bhavatha.
Tulyādhikaraṇeti kimatthaṃ? Tayā paccate odano.

Tasmiṃ yevādhikāre-


Amhe uttamo. 421-414

Tulyādhikaraṇabhūte amhasadde payujjamānepi appayujjamānepi dhātūhi uttamapuriso
hotīti vattamānāparassapaduttamapurisekavacanaṃ mi.

Appaccayavuddhiavādesā.

Akāro dīghaṃ himimesu. 422-480.

Akāro dīghamāpajjate hi mi ma iccetāsu vibhattisū. Ahaṃ bhavāmi, mayaṃ bhavāma.
Bhavāmi, bhavāma.

Vibhattīnaṃ chāti ca vattate.


Parānyattanopadāni. 423-409.

Sabbāsaṃ vattamānādīnaṃ aṭṭhavidhānaṃ vibhattīnaṃ yāni yāni parāni cha padāni tāni tāni
attanopadāni hontīti teādīnaṃ atatanopadasaññā.

Dhātūhi attanopadānīti ca vattate.


Kattari ca. 424-456.

Kattari ca kārake abhidheyye dhātūhi attanopadāni honti caggahaṇaṃ katthaci
nivattanatthaṃ. Sesaṃ parassapade vuttanayena veditabbaṃ.

Bhavate, bhavante, bhavase, bhavavhe, bhave, bhavāmhe.

Paca pāke.

Dhātusaññāyaṃ dhātvantalopo. Vuttanayena tyāduppatti. Ivaṇṇuvaṇṇānamabhāvā
vuddhiabhāvovettha viseso.

So devadatto odanaṃ pacati. Pacanti, pacasi, pavatha, pacāmi, pacāma.


[SL Page 195] [\x 195/]

So odanaṃ pacate, te pacante, tvaṃ pacase,tumhe pacavhe, ahaṃ pace,mayaṃ pacāmhe.
Paṭhamapurisādīnamekajjhappavattippasaṅge paribhāsamāha:


Sabbesamekābhidhāne paro puriso. 425-411.

Sabbesaṃ paṭhamamajjhimānaṃ paṭhamuttamānaṃ majjhimuttamānaṃ tiṇṇaṃ vā purisānaṃ
ekatobhidhāne kattabbe paro puriso yojetabbo. Ekakālānamevābhidhāne cāyaṃ.

So ca pacati, tvañca pacasīti pariyāyappasaṅge tumhe pacathāti bhavati. Evaṃ so ca pacati
ahañca pacāmīti mayaṃ pacāma. Tathā: kvañca pacasi ahañca pacāmi mayaṃ pacāma. So ca
pacati tvañca pacasi ahañca pacāmi mayaṃ pacāma evaṃ sabbattha yojetabbaṃ.

Ekābhidhāneti kimatthaṃ? So pacati tvaṃ pacissasi ahaṃ paciṃ. Ettha bhinnakālattā mayaṃ
pacimhāti na bhavati.

Gamusappa gatimhi.

Pure viya dhātusaññāyaṃ dhātvantalopo kattari tyāduppatti ca.

Gamissanto ccho vā sabbāsu. 426-478.

Gamu iccetassa dhātussa anto makāro ccho hoti vā sabbāsu vibhattisu. Sabbaggahaṇena
mānantakāritappaccayesu ca. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo. Tenāyaṃ-

Vidhiṃ niccañca vāsaddo mānantesu hi kattari,
Dīpetaniccamaññattha parokkhāyamasantakaṃ.

Appaccayaparanayanāni.

So puriso gāmaṃ gacchati, te gacchanti. Kvaci dhātūti ādinā garupubbarassato parassa
paṭhamapurisabahuvacanassa re vā hoti.

Gacchare, tvaṃ gacchasi, tumhe gacchatha, ahaṃ gacchāmi, mayaṃ gacchāma.

Cchādesābhāve: lopañcettamakāroti appaccayassa ekāro. Gameti, gamenti. Saralopo. Gamesi,
gametha, gamemi, gamema.


[SL Page 196] [\x 196/]

Attanopadepi:

So gāmaṃ gacchate, te gacchante-gacchare, gacchase, gacchavhe, gacche, gacchāmbhe. "Kuto
nu tvaṃ āgacchasi, rājagahago āgacchāmī"ti ādisu pana paccuppannasamīpe
vattamānāvacanaṃ.

Vāti vattate.


Gamissa ghammaṃ, 427-503.

Imu iccetassa dhātussa sabbassa ghammādeso hoti vā ghammati, ghammanti iccādi.

Bhāvakammesu pana:-


Attanopadāni bhāve ca kammaṇi. 428-455.

Bhāve ca kammaṇi ca kārake abhidheyye attanopadāni honti. Casaddena kammakattaripi.

Bhavanaṃ = bhāvo, so ca kārakattarena asaṃsaṭṭho kevalo bhavanalavanādiko dhātvattho.
Karīyatiti = kammaṃ. Akammakāpi dhātavo sopasaggā sakammakāpi bhavanti. Tasmā
kammaṇi anupubbā bhūdhātuto vattamānattanopadapaṭhamapurisekavacanaṃ te.

Dhātūhi ṇeṇaya iccādito dhātūhiti vattamāne-


Bhāvakammesu yo. 429-442.

Sabbadhātūhi paro bhāvakammavisayesu yappaccayo hoti. Attanopadavisayevāyamissate.
Aññesu cāti sutte anuvattitavāggahaṇena yappaccaye vuddhi na bhavati.

Anubhūyate sukhaṃ devadattena.

Ākhyātena avuttattā tatiyā hoti kattari,
Kammassābhihitattā na dutiyā paṭhamāvidha.

Anubhūyante sampattiyo tayā, anubhūyase tvaṃ devadattena, anubhuyavhe tumhe, ahaṃ
anubhūye tayā, mayaṃ anubhūyāmhe.


[SL Page 197] [\x 197/]
Kvaci dhātu iccādito kvacīti vattamāne-

Attanopadāni parassapadattaṃ. 430-520.

Attanopadāni kvacī parassapadattamāpajjante. Akattariyevedaṃ. Yakārassa cittaṃ.
Anubhuyyate mayā sukhaṃ, anubhuyyati vā. Anubhuyyanta, anubhuyyasi, anubhuyyatha,
anubhuyyāmi, anubhuyyāma. Dvittābhāve-anubhūyati, anubhūyanti.

Kvavīti kiṃ? Anubhūyate.

Bhāve-addabbavuttino bhāvassekattā ekavacanameva. Tañca paṭhamapurisasseva. Bhūyate
devadattena, devadattena sampati bhavananti attho.

Pavadhātuto kammaṇi attanopade yappaccaye ca kate vipariṇāmena yassāti vattamāne-


Tassa cavaggayakāravakārattaṃ sadhātvantassa 431-443.

Tassa bhāvakammavisayassa yappaccayassa cavaggayakāravakārattaṃ hoti dhātvantena saha
yathāsambhavaṃ.

Ettha ca ivaṇṇāgamo vāti ito sīhagatiyā vāsaddo nuvattetabbo so ca vavatthitavibhāsattho.
Tena-

Cavaggo catavaggānaṃ dhātvantānaṃ yavattanaṃ,
Ravānañca sayappaccayānaṃ hoti yathākkamanti.

Dhātvantassa cavaggādittā cakāre kate-pare dvebhāvo ṭhāneti cakārassa dvittaṃ.

Paccate odano devadattena. Kvaci dhātūti ādinā garu pubbarassato parassa
paṭhamapurisabahuvacanassa kvaci re hoti.

Paccare, paccante, paccase, paccavhe, pacce, paccāmhe.

Parassapadādese-paccati, paccanti, paccasi, paccatha, paccāmi, paccāma.

Tathā kammakattari. Paccate odano sayameva. Paccante, paccati paccanti vā iccādi.


[SL Page 198] [\x 198/]

Gamito kammaṇi attanopade yappaccaye ca kate-
Dhātūhi tamhi yeti ca vattate.

Ivaṇṇāgamo vā. 432-444.

Sabbehi dhātūhi tasmiṃ bhāvakammavisaye yappaccaye pare ivaṇṇāgamo hoti vāti
īkārāgamo. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo. Cchādeso. Gacchiyate gāmo devadattena.
Gacchiyante, gacchīyase, gacchiyavhe, gacchiye, gacchīyāmhe.

Cchādesābhāve-
Dhātūhi yo vāti ca vattate.


Pubbarūpañca. 433-445.

Heṭṭhā anuttehi parassevedaṃ. Tena kavaṭapavaggayakāralasanteheva dhātūhi paro yo
yappaccayo pubbarūpamāpajjate vāti makārā parassa makāro.

Gammate-gamīyate, gammante-gamīyante, gammase-gamīyase, gammavhe gamīyavhe,
gamme-gamīye, gammāmhe-gamīyāmhe.

Parassapadatte-gacchiyyati, gacchiyyanti, gacchīyati, gacchīyanti vā. Gammati, gammanti,
gamīyati, gamīyanti.

Īkārāgame-gamīyati gamīyanti. Tathā: ghammīyati ghammīyanti iccādi.

Vattamānāvibhatti.


Pañcamī tu antu hi tha mi ma taṃ antaṃ ssu vho e āmase. 434-426.

Tvādayo dvādasa pañcamīsaññā honti.


Āṇattyāsiṭṭhenuttakāle pañcamī. 435-417.

Āṇattyatthe ca āsiṭṭhatthe ca anuttakāle pañcamī vibhatti hoti. Satipi kālādhikāre puna
kālaggahaṇena vidhinimantaṇajjhesanānumatipatthanapattakālādisu ca pañcamī.
Āṇāpanamāṇatti, āsiṃsanamāsiṭṭho. So ca iṭṭhassa asampattassa atthassa


[SL Page 199] [\x 199/]

Patthanamāsiṭṭho, tasmiṃ āsiṭṭhe. Anu samīpe uttakālo = anuttakālo, paccuppannakāloti
attho. Na uttakāloti vā = anuttakālo. Tasmiṃ anuttakāle. Kālamanāmasitvāpi hotīti attho.
Tattha āsiṃsanatthe bhūdhātuto pañcamīpaṭhamapurisekavacanaṃ tu.
Appaccayavuddhiavādesā
So sukhī bhavatu, te sukhitā bhavantu.
Vipariṇāmena akāratoti vattate.


Hi lopaṃ vā. 436-481.

Akārato paro hivibhatti lopamāpajjate vā

Tvaṃ sukhī bhava, bhavāhi vā himhi dīgho. Tumhe sukhitā bhavatha. Ahaṃ sukhito
bhavāmi, mayaṃ sukhitā bhavāma.

Attanopade-so sukhī bhavataṃ, te sukhitā bhavantaṃ, tvaṃ sukhī bhavassu, tumhe sukhitā
bhavavho, ahaṃ sukhī bhave, mayaṃ sukhitā bhavāmase.

Kammaṇi-anubhūyataṃ tayā, anubhūyantaṃ, anubhūyassu, anubhūyavhe, anubhūye,
anubhūyāmase.

Parassapadatte-anubhuyyatu, anubhuyyantu, anubhuyatu, anubhuyantu vā. Anubhuyyāhi
iccādi. Bhāve bhuyataṃ.

Āṇattiyaṃ kattari-devadattodāni odanaṃ pacatu. Pacantu, paca pacāhi, pacatha, pacāmi,
pacāma. Pacataṃ, pacantaṃ, pacassu, pacavho, pace, pacāmase.

Kammaṇi yappaccayacavaggādi. Paccataṃ odano devadattena. Paccantaṃ, paccassu,
paccavho, pacce, paccāmase.

Parassapadatte-paccatu, paccantu, pacca paccāhi, paccatha, paccāmi, paccāma. Tathā: so
gāmaṃ gacchatu. Gacchantu, gaccha gacchāhi, gacchatha, gacchāmi, gacchāma gametu,
gamentu, gama gamāhi, gametha, gamemi, gamema. Gacchataṃ, gacchantaṃ, gacchassu,
gacchavho, gacche, gacchāmase.

Ghammādese-ghammatu ghammantu iccādi.

Kammaṇi-gacchiyataṃ. Gacchiyatu, gamīyataṃ, gamīyatu, gammataṃ, gammatu iccādi.

Vidhimhi-idha pabbato hotu, ayaṃ pāsādo suvaṇṇamayo hotūti ādi.


[SL Page 200] [\x 200/]

Nimantaṇe adhivāsetu me bhante bhagavā bhojanaṃ, idha nisīdatu bhavaṃ.

Ajjhesane desetu bhante bhagavā dhammaṃ.

Anumatiyaṃ = puccha vāsava maṃ pañhaṃ, pavisatu bhavaṃ, evaṃ nisīdatu.

Patthanā-yācanā. Dadāhi me gāmavarāni pañca, ekaṃ me nayanaṃ dehi.

Pattakāle sampatto te kālo kaṭakaraṇe kaṭaṃ karotu bhavaṃ iccādi.

Pañcamīvibhatti.



Sattamī eyya eyyuṃ eyyāsi eyyātha eyyāmi eyyāma etha eraṃ etho eyyavho eyyaṃ eyyāmhe.
437-427.

Eyyādayo dvādasa sattamīsaññā honti.
Anuttakāleti vattate.


Anumatiparikappatthesu* sattamī. 438-418.

Anumatyatthe ca parikappatthe ca anuttakāle sattamīvibhatti hoti.

Atthaggahaṇena vidhinimantaṇādisu ca sattamī. Kattumicchato parassa anujānanaṃ
anumati. Parikappanaṃ parikappo. Yadi nāma bhaveyyāti sallakkhanaṃ nirūpanaṃ.
Hetukiriyāya sambhave phalakiriyāya sambhavaparikappo ca. Tattha parikappe
sattamīparassa pada-paṭhamapurisekavacanaṃ eyya. Appaccayavuddhādi purimasamaṃ.

Kvaci dhātu vibhattīti ādinā eyya eyyāsi eyyāmicce tesaṃ vikappena ekārādeso. Sodāni
kinnukho bhave, ya di so paṭhamavaye pabbajeyya arahā bhaveyya, sace saṅkhārā niccā
bhaveyyuṃ na nirujjheyyuṃ yadi tvaṃ bhaveyyāsi. Tumhe bhaveyyātha, kathamahaṃ devo
bhaveyyāmi, kinnukho mayaṃ bhaveyyāma. Tathā: bhavetha, bhaveraṃ, bhavetho,
bhaveyyavho.

Patthane tu-ahaṃ sukhī bhave, buddho bhaveyyaṃ, bhaveyyāmho.

Kammaṇi-sukhaṃ tayaṃ anubhūyetha, anubhūyeraṃ, anubhūyetho, anubhūyeyyavho,
anubhūye anubhūyeyyaṃ, anubhūyeyyāmhe.

* "Anumatiparikappatthe" itipi pāṭṭho.

[SL Page 201] [\x 201/]

Parassapadatte-anubhūyeyya, anubhūyeyyuṃ, anubhūyeyyāsi iccādi. Bhāve bhūyetha.

Vidhimhi-so odanaṃ pace paceyya, paceyyuṃ, tvaṃ pace paceyyāsi, tumhe paceyyātha, ahaṃ
paceyyāmi, mayaṃ paceyyāma. Pacetha, paceraṃ, pacetho, paceyyavho, pace paceyyaṃ,
paceyyāmhe.

Kammaṇi-paccetha, pacceraṃ, paccetho, pacceyyavho, pacce pacceyyaṃ, pacceyyāmhe.

Parassapadatte-pacce pacceyya, pacceyyuṃ, pacceyyāsi iccādi.

Anumatiyaṃ-so gāmaṃ gacche gaccheyya. Kvaci dhātūti ādinā eyyussa uñca. Gacchuṃ
gaccheyyuṃ, tvaṃ gacche gaccheyyāsi, gaccheyyātha, gaccheyyāmi, gaccheyyāma. Game
gameyya, gamuṃ gameyyuṃ, game gameyyāsi, gameyyātha, gameyyāmi, gameyyāma.
Gacchetha, gaccheraṃ, gacchetho, gaccheyyavho, gacche gaccheyyaṃ. Gaccheyyāmhe.
Gametha, gameraṃ iccādi.

Kammaṇi gacchīyetha gamīyetha, gacchīyeraṃ gamīyeraṃ iccādi.

Parassapadatte-gacchīyeyya gamīyeyya gammeyya iccādi. Tathā ghamme ghammeyya,
gammeyyuṃ iccādi.

Sattamīvibhatti.

Saccuppannāṇantiparikappakālikavibhattinayo.



Hīyattanī ā ū o ttha a mhā ttha tthuṃ se vhaṃ iṃ mhase. 439-429.

Āādayo dvādasa hīyattanīsaññā honti.
Apaccakkhe atīteti ca vattate.


Hīyoppabhuti paccakkhe hīyattanī. 440-420.

Hīyoppabhūti atīte kāle paccakkhe vā apaccakkhe vā hiyattanīvibhatti hotīti
hīyattanīparassapadapaṭhamapurisekavacanaṃ ā.


[SL Page 202] [\x 202/]

Kvaci dhātu iccādito kvaci dhātūnanti ca vattate.


Akārāgamo hīyattanajjatanīkālāti pattisu. 441-521.

Kvaci dhātūnamādimhi akārāgamo hoti hīyattani ajjatanī kālātipatti iccetāsu tīsu vibhattīsu.

Kathamayamakārāgamo dhātvādimhīti ce?

Satissarepi dhātvante punākārāgamassidha,
Niratthattā payogānurodhā dhātvādito ayaṃ.

Appaccayavuddhiavādesasaralopādi vuttanayameva.

Abhavā, abhavū, abhavo, abhavattha kvaci dhātūti ādinā akārassa amādeso vā abhavaṃ
abhava, abhavamhā, abhavattha, abhavatthuṃ, abhavase, abhavavhaṃ, abhaviṃ,
abhavāmhase.

Kammaṇi yappccayo. Tayā sukhamaṇvabhūyattha. Akārāgamābhāve. Anubhūyattha. Kvaci
dhātūti ādinā tthassa thādeso. Anubhūyatha. Aṇvabhūyatthuṃ anubhūyatthuṃ, aṇvabhūyase,
anubhūyase, aṇvabhuyavhaṃ anubhuyavhaṃ, aṇvabhūyiṃ anubhūyiṃ, aṇvabhūyamhase
anubhūyamhase.

Parassapadatte-aṇvabhuyā anubhuyā iccādi.

Bhāve anubhūyattha. Tathā: so odanaṃ apacā, apacū, apaco, apacattha, apacaṃ apaca,
apacamhā apacattha, apacatthuṃ, apacase, apacavhaṃ, apaciṃ, apacamhase.
Kammaṇi-apaccattha apaccatha, apaccatthuṃ, apaccase, apaccavhaṃ, apacciṃ, apaccamhase,
apaccā apaccu iccādi. Tathā: agacchā, agacchuṃ, agaccho, agacchattha, agacchaṃ agaccha,
agacchamhā. Agacchattha, agacchatthuṃ, agacchase, agacchavhaṃ, agacchiṃ, agacchamhase
agamā, agamū, agamo, agamattha, agamaṃ agama, agamamhā, agamattha, agamatthuṃ,
agamase, agamavhaṃ, agamiṃ, agamamhase.

Kammaṇi-agacchīyattha gacchiyattha agamīyattha gamīyattha agammattha gammattha,
agacchīyatthuṃ gacchīyatthuṃ iccādi. Tathā: aghammā, aghammū iccādi.

Hīyattanīvibhatti.



[SL Page 203] [\x 203/]
Hīyattanīsattamīpañcamīvattamānā sabbadhātukaṃ. 442-433.

Hīyattanādayo catasso vibhattiyo sabbadhātukasaññā hontīti hīyattanādīnaṃ
sabbadhātukasaññattā ikārāgamo asabbadhātukamhīti vutto ikārāgamo na bhavati.

Sabbadhātukaṃ.



Parokkho a u e ttha a mha ttha re ttho vho i mhe. 443-428.

A ādayo dvādasa parokkhāsaññā honti. Akkhānaṃ iṇdriyānaṃ paraṃ = parokkhaṃ.
Taddīpakattā ayaṃ vibhatti parokkhāti vuccati.


Appaccakkhe parokkhātīte. 444-419.

Apaccakkhe vattuno iṇdriyāvisayabhūte atīte kāle parokkhāvibhatti hoti. Atikkamma itoti
= atīto, hutvā atikkantoti attho. Heṭṭhā vuttanayena parokkhāparassapada
paṭhamapurisekavacanaṃ a.

Bhū a itīdha:-
Vipariṇāmena dhātūnanti vattate.


Kvacādivaṇṇānamekassarānaṃ dvebhāvo. 445-460.

Dhātūnamādibhūtānaṃ vaṇṇānamekassarānaṃ kvaci dvebhāvo hoti.
Vavatthitavibhāsatthoyaṃ kvacisaddo. Tena-

Khachasesu parokkhāyaṃ dvebhāvo sabbadhātunaṃ,

Appaccaye juhotyādissapi kiccādike kvaci.

Bhū bhū a itīdha:-


Pubbobbhāso. 446-461.

Dvebhūtassa dhātussa yo pubbo avayavo so abbhāsasañño hotīti abbhāsasaññā.


[SL Page 204] [\x 204/]

Abbhāsaggahaṇamanuvattate.


Antassivaṇṇākāro vā. 447-467.

Abbhāsassa antassa ivaṇṇo hoti akāro ca vā. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo.

Tena-

Khachasesu avaṇṇassa ikāro sagupussa ī,
Vāssa gussa parokkhāyaṃ akāro nāparassimeti.
Ūkārassa akāro.


Dutiyacatutthānaṃ paṭhamatatiyā. 448-463.

Abbhāsagatānaṃ dutiyacatutthānaṃ vaggabyañjanānaṃ yathākkamaṃ paṭhamatatiyā hontīti
bhakārassa bakāro.


Brūbhūnamāhabhūvā parokkhāyaṃ. 449-477.

Brū bhū iccetesaṃ dhātūnaṃ āha bhūva iccete ādesā honti parokkhāvibhattiyanti bhūsaddassa
bhūvādeso.

Saralopomādesappaccayādimhīti ādinā saralopādi so kira rājā babhūva, te kira babhūvu tvaṃ
kira babhūve.

Dhātūhīti vattate, sīhagatiyā kvaciggahaṇañca.


Ikārāgamo asabbadhātukamhi. 450-518.

Sabbasmiṃ asabbadhātukamhi pare kvaci dhātūhi paro ikārāgamo hoti.

Asabbadhātuke byañjanādimhevāyamāgamo,
Kvacādhikārato byañjanādopi kvaci no siyā.

Ettha ca na sabbadhātukaṃ = asabbadhātukamiti katvā hīyattanīsattamīpañcamīvattamānā
sabbadhātukanti hīyattanīādīnaṃ sabbadhātukasaññāya vuttattā tadaññā catasso vibhattiyo
asabbadhātukanti vuccati.

Tumhe kira babhūvittha, ahaṃ kira babhūva, mayaṃ kira babhūvimha. Attanopade-so
babhūvittha, babhūvire, babhūvittho, vibhūvivho, babhūvi, babhūvimhe.

Kammaṇi attanopade īkārāgamayappaccayikārāgamā anubabhūvīyittha. Yappaccayassa
asabbadhātukamhi kvaci dhātūti ādinā lope kate ivaṇṇāgamo na bhavati.

[SL Page 205] [\x 205/]

Tayā kira anubabhūvittha, anubabhūvīre iccādi.

Bhāve-babhūvīyittha, babhūvittha vā.

Tathā-papaca, papacu, papace, papacittha, papaca, papacimha, papacittha, papacire,
papacittho, papacivho, papaci, papacimhe.

Kammaṇi-papaccittha, papaccire, papacca, papaccu vā iccādi.

Gamimhi kvacādivaṇṇānanti ādinā dvebhāvo. Pubbobbhāsoti abbhāsasaññā.

Abbhāseti vattate.

Kavaggassa cavaggo. 451-464.

Abbhāse vattamānassa kavaggassa cavaggo hotīti gakārassa jakāro. Kvavi dhātūti ādinā
anabbhāsassa paṭhamapurisekavacanamhi dīgho. So gāmaṃ jagāma kira, jagama vā.
Jagamu, jagame, jagamittha, jagama, jagamimha, jagamittha, jagamire, jagamittho,
jagamivho, jagami, jagamimhe.

Kammaṇi-jagamīyittha, jagamittha iccādi.

Parokkhāvibhatti.



Ajjatanī ī uṃ o ttha iṃ mhā ā ū se vhaṃ a mhe. 452-430.

Ī ādayo dvādasa ajjatanīsaññā honti. Ajja bhavo = ajjatano. Taddīpakattā ayaṃ vibhatti
ajjatanīti vuccati.

Atīte apaccakkheti ca vattate.


Samīpejjatanī. 453-421.

Samīpe samīpato paṭṭhāya ajjappabhuti atīte kāle paccakkhe ca apaccakkhe ca
ajjatanīvibhatti hotīti ajjatanīparassa padapaṭhamapurisekavacanaṃ ī.

Pure viya akārāgamo, vuddhādi ca. Kvaci dhātuvibhattīti ādinā īmhādivibhattīnaṃ kvaci
rassattaṃ. O ā a vacanānaṃ ittha amādesā ca. Saralopādi. So abhavi, abhavī vā.
Akārāgamābhāve-bhavi.


[SL Page 206] [\x 206/]

Maṇḍūkagatiyā vāti vattate.


Sabbato uṃ iṃsu. 454-506.

Sabbehi dhātūhi uṃvibhattissa iṃsvādeso hoti vā.

Te abhaviṃsu bhaviṃsu abhavuṃ bhavuṃ vā. Tvaṃ abhavi bhavi abhavo bhavo. Tumhe
abhavittha bhavittha. Ikārāgamo. Ahaṃ abhaviṃ bhaviṃ. Mayaṃ abhavimha bhavimha
abhavimhā bhavimhā vā. So abhavittha bhavittha, abhavā bhavā abhavu, abhavise
abhavivhaṃ, abhavaṃ abhava abhavimhe.

Kammaṇi-yappaccayalope vuddhiavādesādi. Sukhaṃ tayaṃ anubhavittha aṇvabhūyittha vā
iccādi.

Parassapadatte-tayā aṇvabhūyi, anubhūyī, aṇvabhūyiṃsu anubhūyiṃsu aṇvabhūyuṃ
anubhūyuṃ. Tvaṃ aṇvabhūyi anubhūyi, tumhe aṇvabhūyittha anubhūyittha. Ahaṃ
aṇvabhūyiṃ anubhūyiṃ, mayaṃ aṇvabhūyimha anubhūyimha.

Bhāve-abhavittha abhūyittha tayā. So apaci paci apacī pacī, te apaciṃsu paciṃsu apacuṃ
pacuṃ. Tvaṃ apaci paci apaco paco vā. Tumhe apacittha pacittha, ahaṃ apaciṃ paciṃ mayaṃ
apacimha pacimha apacimhā pacimhā. So apacittha pacittha apacā pacā vā. Apacū, apacise,
apacivhaṃ, apacaṃ apaca apacimhe.

Kammaṇi-apaccittha paccittha iccādi.

Parassapadatte-apacci pacci apacciṃsu pacciṃsu apaccuṃ paccuṃ, apacci pacci apacco pacco
apaccittha paccittha, apacciṃ pacciṃ apaccimhā paccimhā. So gāmaṃ agacchi gacchi agacchi
gacchi, te agacchiṃsu gacchiṃsu agacchuṃ gacchuṃ. Tvaṃ agacchi gacchi agaccho gaccho,
tumhe agacchittha gacchittha. Ahaṃ agacchiṃ gacchiṃ, mayaṃ agacchimha gacchimha
agacchimhā gacchimhā. Kvaci dhātūti ādinā ajjatanimhi gamito cchassa kvaci ñchādeso. So
agañchī gañchī agañchī gañchī, te agañchiṃsu gañchiṃsu agañjuṃ gañchuṃ. Tvaṃ agañchi
gañchi agañcho gañcho, tumhe agañchittha gañchittha. Ahaṃ agañchiṃ gañchiṃ, mayaṃ
agañchimha gañchimha agañchimhā gañchimhā. Chādesābhāve-so agami gami agamī gamī.
Karassa kāsattamajjatanimhīti ettha bhāvaniddesena sattamajjatanimhīti yogavibhāgena vā
sāgame kvaci dhātūti ādinā byañjanato akārāgamo. Agamāsi. Uṃvacanassa kvaci aṃsvādeso.
*


[SL Page 207] [\x 207/]

U cāgamo tvamhesu kvaci. Agamiṃsu gamiṃsu agamaṃsu gamaṃsu agamuṃ gamuṃ, tvaṃ
agami gami agamo gamo, agamittha gamittha agamuttha gamuttha, ahaṃ agamiṃ gamiṃ,
agamimha gamimha agamumha gamumha agamimhā gamimhā. Kvaci dhātūti ādinā
gamissa ajjatanimhi gāādeso ca. So ajjhagā. Paralopo. Te ajjhaguṃ, tvaṃ ajjhagā, tumhe
ajjhaguttha, ahaṃ ajjhagaṃ, mayaṃ ajjhagumha.

Attanopade-so agacchittha gacchittha agañchittha gañchittha iccādi.

Cchādesābhāve-so agamittha gamittha agamā gamā, te agamū gamū, ajjhagū agū. Tvaṃ
agamise agamivhaṃ. Ahaṃ agamaṃ gamaṃ ajjhagā agamimhe.

Kamme-gāmo agacchiṅittha tena, gacchīyittha agañchīyittha gañchīyittha agamīyittha
gamīyittha agamittha gamittha iccādi.

Parassapadatte-agacchīyi gacchīyi agamīyi gamīyi, agacchīyuṃ gacchīyuṃ agamīyuṃ.
Gamīyuṃ. Tathā: aghammi, aghammiṃsu iccādi.

Hīyattanī ajjatanīti ca vattate.


Māyoge sabbakāle ca. 455-422.

Yadā māyogo tadā hīyattanajjatanīvibhattiyo sabbakālepi honti. Casaddena pañcamī ca.

Mā bhavati mā bhavā mā bhavissatīti vā atthe hīyattanajjatanī pañcamīvibhattiyo yesaṃ
neyyaṃ. So mā bhavā, mā bhavī,mā te bhavatu antarāyo. Mā pacī, mā pacatu, mā gacchā,
mā gacchī, mā gacchatu, mā kañci pāpamāgamā, mā agamī mā agamā, mā gamī, mā
gametu. Tvaṃ mā gaccho, mā gacchi, mā gacchāhi iccādi.

Atītakālikavibhatti.



Bhavissanti ssati ssanti ssasi ssatha ssāmi ssāma ssate ssante ssase ssavhe ssaṃ ssāmhe.
456-431

Ssatyādīnaṃ dvādasannaṃ vacanānaṃ bhavissantisaññā hoti. Bhavissakāladīpakattā ayaṃ
vibhatti bhavissantīti vuccati.


[SL Page 208] [\x 208/]

Anāgate bhavissanti. 457-423.

Anāgate kāle bhavissanti vibhatti hoti.

Atītepi bhavissanti taṅkālavacanicchayaṃ,
Anekajātisaṃsāraṃ saṇdhāvissanti ādisu.

Na āgato = anāgato. Paccayāsāmaggiyaṃ sati āyati uppajjanārahoti attho. Ikārāgamo.
Vuddhiavādesā. Saralopā di ca bhavissati bhavissanti, bhavissasi bhavissatha, bhavissāmi
bhavissāma, bhavissate bhavissante, bhavissase bhavissavhe, bhavissaṃ bhavissāmhe.

Kamme yappaccayalopo. Sukhaṃ tayā anubhavissate anubhavissante, anubhavissase
anubhavissavhe, anubhavissaṃ anubhavissāmhe.

Parassapadatte-anubhavissati devadattena, anubhavissanti iccādi.

Bhāve-bhavissate tena. Yappaccayalopābhāve-anubhūyissate, anubhūyissante iccādi.
Bhāve-bhūyissate. Tathā pacissati pacissanti, pacissasi pacissatha, pacissāmi pacissāma,
pacissate pacissante, pacissase pacissavhe, pacissaṃ pacissāmhe.

Kamme-paccissate odano devadattena. Paccissante, paccissase, paccissavho vā iccādi.

Parassapadatte-paccissati paccissanti, paccissasi paccissatha, paccissāmi paccissāma.
Gacchissati gacchissanti, gacchissasi gacchissatha, gacchissāmi gacchissāma, gacchissate
gacchissante, gacchissase gacchissavhe, gacchissaṃ gacchissāmhe. So saggaṃ gamissati
gamissanti, gamissasi gamissatha, gamissāmi gamissāma iccādi.
Kamme-gacchiyissate, gacchiyissante, gacchīyissati, gacchiyissanti vā. Gamīyissate
gamīyissante, gamīyissati gamīyissantī iccādi.


[SL Page 209] [\x 209/]

Yappaccayalope: gamissate, gamissante, gamissati, gamissanti vā. Tathā: ghammissanti
iccādi.

Bhavissantivibhatti.



Kālātipatti ssā ssaṃsu sse ssatha ssaṃ ssamhā ssatha ssiṃsu ssase ssavhe ssaṃ ssāmhase.
458-432.

Ssādīnaṃ dvādasannaṃ kālātipattisaññā hoti. Kālassa atipatanaṃ = kālātipatti. Sā pana
viruddhappaccayupanipātanākāraṇavekallato vā kirayāya anabhinibbatti. Taddipakattā ayaṃ
vibhatti kālātipattīti vuccati.

Kirayātipannetīte kālātipatti. 459-432.

Kirayātipannamatte atīte kāle kālātipattivibhatti hoti. Kirayāya atipatanaṃ = kirayātipannaṃ.
Tampana sādhakasattivirahena kiriyāya accantānuppatti. Ettha ca kiñcāpi na kiriyā
atītasaddena voharitabbā. Tathāpi takkiriyuppattippanibaṇdhakarakiriyāya kālabhedena
atītavohāro labbhatevāti daṭṭhabbaṃ.

Kālātipattiparassapadapaṭhamapurisekavacanaṃ ssā. Akārikārāgamā vuddhiavādesā ca.
Kvavi dhātūti ādinā ssā ssamhā vibhattīnaṃ kvaci rassattaṃ. Ssevacanassa ca attaṃ.

Sace se paṭhamavaye pabbajjaṃ alabhissa arahā abhavissa bhavissa abhavissā bhavissā vā.
Te ce taṃ alabhissaṃsu arahanto abhavissaṃsu bhavissaṃsu. Evaṃ-tvaṃ abhavissa abhavisse
vā. Tumhe abhavissatha, ahaṃ abhavissaṃ, mayaṃ abhavissamha abhavissamhā bhavissamhā
vā. So abhavissatha, abhavissiṃsu, abhavissase, abhavissavhe, abhavissaṃ, abhavissāmhase.
Kamme-aṇvabhavissatha aṇvabhavissiṃsu, aṇvabhūyissatha vā iccādi.

Parassapadatte-aṇvabhavissa, aṇvabhavissaṃsu, aṇvabhūyissa vā iccādi.


[SL Page 210] [\x 210/]

Bhāve-abhavissatha devadattena abhūyissatha. Tathā: so ce taṃ sādhanaṃ alabhissa odanaṃ
apacissa pacissa apacissā pacissā vā, apacissaṃsu. Pacissaṃsu. Apacissa pacissa apacisse
pacisse, apacissatha pacissatha, apacissaṃ pacissaṃ, apacissamha pacissamha apacissamhā
pacissamhā. Apacissatha, apacissiṃsu, apavissase, apacissavhe, apacissaṃ, apacissāmhase.
Kamme-apacissatha odano devadattena apacissiṃsu. Yappaccayalopābhāve-apaccissatha
paccissatha iccādi.

Parassapadatte-apaccissa tena pacissa vā, apaccissaṃsu paccissaṃsu iccādi. So agacchissa
gacchissa agacchissā gacchissā agacchissaṃsu gacchissaṃsu, tvaṃ agacchissa gacchissa
agacchisse gacchisse, agacchissatha gacchissatha, agacchissaṃ gacchissaṃ, agacchissamhā
gacchissamhā. Agamissa gamissa, agamissaṃsu, gamissaṃsu, agamissa gamissa agamisse,
agamissatha, agamissaṃ, agamissamhā, agacchissatha agamissatha iccādi.

Kamme-agacchīyissatha agamīyissatha agacchīyīssa agamīyissa iccādi. Tathā:aghammissa,
aghammissaṃsu iccādi.

Kālātipattivibhatti.

Pañcamī sattamī vattamānā sampatināgate,
Bhavissanti parokkhādī catassotītakālikā.

Chakālikavibhattividhānaṃ


Isu icchākantisu-pure viya dhātvantalopo tyāduppatti appaccayo ca.

Dhātūnanti vattamāne-


Isuyamānamanto ccho vā. 460-524.

Isu yama iccetesaṃ dhātūnaṃ anto ccho hoti vā. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo. Antoccho
vāti yogavibhāgena āsassapi. So saggagatiṃ icchati. Icchanti, icchasi, icchatha, icchāmi,
icchāma. Cchādesābhāve asaṃyogantattā aññesu cāti vuddhi. Esati esanti iccādi.

[SL Page 211] [\x 211/]

Kamme-attanopadassa yebhuyyena parassapadattameva payojīyati. Tena attanopade rūpāni
saṅkhipissāma. So icchīyati esīyati, issati issate. Yakārassa pubbarūpattaṃ. Tathā: icchatu
esatu, iccheyya eseyya. Parokkhāhīyattanīsu pana rūpāni sabbattha payogamanugamma
payojetabbāni. Icchi. Esi, icchissati esissati, icchissa isissa iccādi.

Yama uparame-nipubbo, cchādeso ca. Niyacchati niyacchanti, niyamati niyamanti saṃ pubbo
- saye cāti ñattaṃ dvittañca. Saññamati, saññamanti. Kamme-niyacchīyati niyamīyati
niyammati saññamīyati vā. Tathā:niyacchati, saññamatu, niyaccheyya saññameyya, niyacchi,
saññamī, niyacchissati, saññamissati, niyacchissā, saññamissā iccādi.

Āsa upavesane-yogavibhāgena cchādeso. Rassattaṃ. Acchati, acchanti, acchasi, acchatha,
acchāmi, acchāma. Aññatra upapubbe - upāsati upāsanti, acchīyati upāsīyati, acchatu
upāsatu, accheyya upāseyya, acchi upāsī, acchissati upāsissati, acchissa upāsissa iccādi.

Labha lābhe-labhati, labhanti, labhasi, labhatha, labhāmi, labhāma. Labhate, labhante,
labhase, labhavhe, labhe, labhāmhe. Kamme yakārassa pubbarūpatte kate kvaci dhātūti ādinā
purimabhakārassa bakāro. Labbhate, labbhante, labbhati, labbhanti, labbhataṃ, labbhatu,
labbhe labbhetha, labbheyya.

Ajjatanimhi vā antalopoti ca vattamāne:-


Labhasmā īinnaṃ tthaṃtthaṃ. 461-499.

Labha iccetasmā dhātuto paresaṃ īinnaṃ vibhattīnaṃ tthatthaṃ iccete ādesā honti vā,
dhātvantassa lopo ca. Alattha alabhi labhi, alabhiṃsu labhiṃsu, alabhittha labhittha, alatthaṃ
alabhiṃ labhiṃ, alabhimha labhimha iccādi.

Bhavissantimhi-karassa sappaccayassa kāhoti ettha sappaccayaggaṇena vacamucabhujādito
ssassa khādeso vasacchidalabhādito chādeso ca vā hotīti ssassa chādeso. Byañjanantassa co
chappaccayesu cāti dhātvantassa cakāro. Lacchati,

[SL Page 212] [\x 212/]
Lacchanti, lacchasi, lacchatha, lacchāmi, lacchāma. Chādesābhāve-labhissati, labhissanti,
labhissasi, labhissatha, labhissāmi, labhissāma iccādi. Alabhissa, alabhissaṃsu iccādi.

Vaca viyattiyaṃ vācāyaṃ-vacati, vacanti, vacasi, vacatha, vacāmi, vacāma. Kamme
attanopade yappaccaye ca kate:-


Vacavasavahādīnamukāro vassa ye. 462-489.

Vaca vasa vaha iccevamādīnaṃ dhātūnaṃ vakārassa ukāro hoti yappaccaye pare. Ādisaddena
vaḍḍhassa ca. Vassa a = va iti samāsena dutiyañcettha caggahaṇaṃ icchitabbaṃ. Tena
akārassapi ukāro hoti purimapakkhe paralopo. Tassa cavagga iccādinā sadhātvantassa
yakārassa cakāro. Dvittaṃ.

Uccate, uccante, vuccate, vuccante, vuccati, vuccanti vā iccādi tathā: vacatu, vuccatu,
vaceyya, vucceyya, avacā avaca, avacū avacu, avaca avaco, avacuttha, avaca avacaṃ,
avacamhā, avacuttha.


Vacassajjatanimhimakāro o. 461-479.

Vaca iccetassa dhātussa akāro ottamāpajjate ajjatanimhi vibhattimhi.

Avoci, avocuṃ, avoco, avocuttha, avociṃ, avocumhā. Uttaṃ. Avoca. Rassattaṃ. Avocu iccādi.
Avacittha.

Bhavissantimhi sappaccayaggahaṇena ssassa khādeso. Byañjanantassāti vattamāne ko khe
cāti dhātvantassa kādeso. Vakkhati, vakkhanti, vakkhasi, vakkhatha, vakkhāmi, vakkhāma
iccādi.

Vasa nivāse-vasati, vasanti. Kamme uttaṃ pubbarūpattañca. Vussati, vussanti iccādi. Vasatu,
vaseyya, avasi vasi.

Bhavissantiyaṃ ssassa chādeso dhātvantassa cakāro ca. Vacchati, vacchanti, vacchasi,
vacchatha, vacchāmi, vacchāma. Vasissati, vasissanti vā. Avasissa avasissā, avasissaṃsu.

Tathā: rudi assuvimocane-rodati, rucchati rodissati iccādi.


[SL Page 213] [\x 213/]

Kusa akkose-ā pubbo. Dvittarassattāni appaccayavuddhiyo ca. Akkosati, akkosatu,
akkoseyya.

Antalopoti vattate, maṇḍūkagatiyā vāti ca.


Kusasmādīcchi. 464-500.

Kusa iccetasmā dhātuto īvibhattissa cchiādeso hoti dhātvantassa lopo ca.

Akkocchi maṃ, akkosi vā. Akkosissati, akkosissa iccādi.

Vaha pāpane-vahati, vahanti. Kamme attanopade yappaccaye kate:-

Yeti vattate.


Havipariyayo lo vā. 465-490.

Hakārassa vipariyayo hoti yappaccaye pare yappaccayassa ca lakāro hoti vā.
Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo. Tena gayhatīti ādisu lattaṃ na hoti.
Nimittabhūtayakārassevetaṃ lattaṃ. Vacavasa iccādinā uttaṃ. Vuḷhati vuyhati, vuyhanti,
vahatu vuyhatu, vaheyya vuyheyya, avahi vuyhittha, avahittha, vahissati vuyhissati,
avahissa avuyhissa iccādi.
Jara vayohānimhi-


Jaramarānaṃ jīrajiyyamiyyā vā. 466-507.

Jara mara iccatesaṃ dhātūnaṃ jīrajiyyamiyyādesā honti vā. Saralopādi.

Jīrati, jīranti, jiyyati, jiyyanti. Kvacādisuttena ekayakārassa kvaci lopo. Jīyati jīyanti.
Kamme-jīrīyati, jīrīyanti, jiyyati, jīratu, jiyyatu, jīreyya jīyeyya, ajīri jīri, jiyya, jīyissati
jīrīyissati, ajīrissa jīyissa.

Mara pāṇacāge-miyyādeso. Miyyati, miyyanti, mīyati, mīyanti vā. Marati, maranti iccādi.

[SL Page 214] [\x 214/]

Disa pekkhane-


Disassa passadissadakkhā vā. 467-473.

Disa iccetassa dhātussa passa dissa dakkha iccete ādesā honti vā. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ
vāsaddo. Tena dissādeso kammaṇi sabbadhātuke eva.

Passati passanti dakkhati dakkhanti.

Kammaṇi-yakāralopo. Dissate dissante, dissati dissanti, vipassīyati, dakkhīyati, passatu,
dakkhatu, dissatu, passeyya, dakkheyya, disseyya hīyattaniyaṃ kvaci dhātūti ādinā dhātu
ikārassa attaṃ addasā adissā. Tathā: apassi passi, apassiṃsu passiṃsu, apassi passi, apassittha,
apassiṃ passiṃ, apassimha passimha, addasāsi, addasaṃsu addasuṃ, addasaṃ vā. Apassittha
passittha. Addakkhi, addakkhiṃsu, passissati passissanti.

Bhavissantimhi ssassa cāti yogavibhāgena ssassa lopo ikārāgamo ca. Dakkhiti dakkhinti.
Lopābhāve dakkhissati dakkhissanti, apassissa adakkhissa iccādi.

Sada visaraṇagatyavasādanesu-

Sabbatthāti vattate, maṇḍūkagatiyā kvacīti ca.


Sadassa sīdattaṃ. 468-611.

Sada iccetassa dhātussa sīdādeso hoti sabbattha vibhattippaccayesu kvaci sesaṃ neyyaṃ.

Nisīdati, nisīdanti bhāve nisajjate. Idha kvacādhikārena sidādeso na bhavati. Nisīdatu,
nisīde, nisīdi, nisīdissati, nisīdissa iccādi.

Yaja devapūjāsaṅgatikaraṇadānesu-yajati, yajanti.

Kamme-yamhīti vattate.


Yajassādissi. 469-505.

Yaja iccetassa dhātussa ādissa yakārassa ikārādeso hoti yappaccaye pare. Saralopo. Ijjate
mayā buddho. Tathā: yajatu, ijjatu, ijjataṃ, yaje, ijjetha, yajī, ijjittha, yajissati, ijjissati, yajissa,
ijjissa iccādi.


[SL Page 215] [\x 215/]

Vada viyattiyaṃ vācāyaṃ-tyāduppatti appaccayo ca.

Vāti vattate.


Vadassa vajjaṃ. 470-502.

Vada iccetassa dhātussa sabbassa vajjādeso hoti vā sabbāsu vibhattisu. Vibhattyadhikārattā
vettha sabbāsūti atthato siddhaṃ.

Vāti vattate.


Lopañcettamakāro. 471-512.

Bhūvādito paro appaccayo ettamāpajjate lopañca vā. Vikaraṇakāriyavidhippakaraṇato cettha
akāroti appaccayoti gayhati.

Hūvādito juhotyādito ca appaccayo paro,

Lopamāpajjate nāñño vavatthitavibhāsatoti.

Appaccayassa ekāro. Saralopādi. Vajjati vadeti vadati.
Antimhi:-


Kvaci dhātuvibhattippaccayānaṃ dīgha viparītādesalopāgamā ca. 472-519.

Idha dhātvadhikāre ākhyāte kitake ca avihitalakkhaṇesu payogesu kvaci dhātūnaṃ
tyādivibhattīnaṃ dhātuvihitappaccayānañca dīghatabbiparītaādesalopāgama iccetāni
kāriyāni jinavacanānurūpato bhavanti.

Tattha:-

Nāmhi rasso kiyādīnaṃ saṃyoge caññadhātūnaṃ,
Āyūnaṃ vā vibhattīnaṃ mhāssāntassa ca rassatā.

Gamito cchassa ñcho vāssa gamissajjatanimhi gā,
Uāgamo vā tthamhesu dhātūnaṃ yamhi dīghatā.

Eyyeyyāseyyāmettañca vā ssessattañca pāpuṇe,
Okāro attamittañca ātthā papponti vā tthathe,
Tathā brūto tiantīnaṃ au vāha ca dhātuyā.

Saṃyoganto akārettha vibhattippaccayādi tu,
Lopamāpajjate niccamekārokārato paroti.

[SL Page 216] [\x 216/]

Ekārato parassa antiakārassa lopo. Vajjenti vadenti vadanti, vajjesi vadesi vadasi, vajjetha
vadetha vadatha, vajjemi vajjāmi vademi vadāmi, vajjema vajjāma vadema vadāma.
Kammaṇī-vajjīyati, vajjīyanti, vajjati, vajjanti, vadīyati vā. Vajjetu vadetu vadatu, vajje
vajjeyya vade vadeyya, vajjeyyuṃ vadeyyuṃ, vajjeyyāsi vajjesi vadeyyāsi. Avadi vadi,
vadiṃsu, vadissati, vadissanti, avadissa iccādi.

Kamu padavikkhepe-appaccaye kvacādivaṇṇānamekassarānaṃ dvehāvoti dvittaṃ.
Kavaggassa cavaggo.

Abbhāsaggahaṇamantaggahaṇaṃ vāggahaṇañca vattate.


Niggahītañca. 473-468.

Abbhāsante niggahītañcāgamo hoti vā.

Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo. Tena kamādīnamevetaṃ. Vaṅkamati, vaṅkamanti,
kamati, kamanti iccādi.

Cala kampane-cañcalati, calati.

Dala dalane-daddallati.

Jhe cintāyaṃ-appaccaye o sare eti ca adhikicca te āvāyāti yogavibhāgena akāritepi ekārassa
āyādeso.

Jhāyati, jhāyanti, iccādi. Visesavidhānaṃ.

Savuddhikabhuvādinayo.



Tuda vyathane-tyāduppatti appaccayo. Aññesu cāti etthānuvattitacāggahaṇena tudādīnaṃ
vuddhiabhāvoca viseso.

Tudati, tudanti, tudasi, tudatha, tudāmi, tudāma.

Kamme-tassa cavagga iccādinā sadakārassa yappaccayassa jakāro. Dvittaṃ.

Tujjate, tujjante, tujjati, tujjanti tujjare vā. Tathā: tudatu, tudantu, tude, tudeyya, tudeyyuṃ,
atudi, atudiṃsu, atudi, atudittha, atudiṃ, atudimha, atujjittha, atujji, tudissati, atudissa iccādi.


[SL Page 217] [\x 217/]

Visappavesane-papubbo. So gāmaṃ pavisati, pavisanti, pavisasi, pavisatha, pavisāmi,
pavisāma.
Kamme-pavisiyate, pavisīyante, pavisīyati, pavisīyanti, pavissate vā. Tathā: pavisatu,
pavisantu, pavise, paviseyya, pāvisi pavisi, pāvekkhi paṭhaviṃ. Kvaci dhātūti ādinā
ajjatanimhi visassa vekkhādeso ca. Pāvisiṃsu pavisiṃsu.

Kamme-pavisīyittha pāvisīyittha, pāvisīyi, pavisissati, pavisissanti, pavisīyissate
pavisissate, pāvisissa pavisissa, pāvisīyissa iccādi.

Nudakkhepe-nudati, nudanti.
Disa atisajjane-uddisati, uddisanti.

Likha lekhane-likhati, likhanti.

Phusa samphasso = phusati, phusanti iccādi.

Tudādayo.


Hū bhū sattāyaṃ-tyāduppatti. Bhūvādito a iti appaccayo. Vāti adhikicca lopañcettamakāroti
hūvādito parassa appaccayassa lopo. Aññesu cāti vuddhi.

So hoti, te honti kvaci dhātūti, ādinā parasarassa lopo. Hosi, hotha, homi, homa.

Bhāve-hūyate. Tathā: hotu, hontu, hohi. Anakāraparattā gilopo na bhavati. Hotha, homi,
homa. Bhāve-hūyataṃ.

Sattamiyaṃ saralopādi. Heyya,heyyuṃ,heyyāsi, heyyātha, heyyāmi heyyāma. Heyyaṃ vā.
Bhāve-hūyetha.

Hīyattaniyaṃ appaccayalopo. Kvaci dhātūti ādinā hūdhātu ūkārassa uvādeso. Ahuvā ahuvu
ahuvū, ahuvo, ahuvattha, ahuvaṃ, ahuvamha, ahuvattha, ahuvatthuṃ, ahuvase, ahuvavhaṃ,
ahuviṃ, ahuvamhase. Bhāve-ahūyattha.


[SL Page 218] [\x 218/]

Ajjatanimhi kvaci dhātūti ādinā hūto īvibhattissa lopo. So ahū. Lopābhāve karassa
kāsattamajjatanimhīti ettha sattamajjatanimhīti yogavibhāgena sāgamo. Vuddhi. Ahosi,
ahesuṃ. Kvacī dhātūti ādinā okārassekāro.

Ahavu vā. Ahosi, ahosittha, ahosiṃ, ahuṃ. Parasaralopo rassattañca. Ahosimha. Rassattaṃ.

Bhāve-abhavittha.

Hi lopaṃ vāti ito lopo vāti ca vattate.


Hotissare hohe bhavissantimhi ssassa ca. 474-482.

Hotissaro hūiccetassa dhātussa saro eha oha ettamāpajjate bhavissantimhi vibhattimhi, ssassa
ca lopo hoti vā.

Ikārāgamo saralopādi hehitī, hehinti, hehisi, hehitha, hehāmi, hehāma. Lopābhāve-hehissati,
hehissanti, hehissasi, hehissatha hehissāmi, hehissāma. Ohādese-hohiti, hohinti, hohisi,
hohitha, hohāmi, hohāma. Tathā: hohissati, hohissanti, hohissasi, hohissatha, hohissāmi,
hohissāma ekārādese-heti, henti, hesi, hetha, hemi, hema hessati, hessanti, hessasi, hessatha,
hessāmi, hessāma. Bhāve-hūyissate.

Kālātipattiyaṃ-abhavissa, abhavissaṃsu, ahūyissatha iccādi.

Hū bhū sattāyaṃ-bhū itīdha: anupubbo. Tyāduppatti. Appaccayalopavuddhiyo. Anubhoti,
anubhonti, anubhosi, anubhotha, anubhomi, anubhoma.
Kamme-anubhūyati, anubhūyanti tathā: anubhotu, anubhontu, anubhohi, anubhotha,
anubhomi, anubhoma.

Anubhūyatu, anubhūyantu, anubhave anubhaveyya, anubhūyeyya, anubhosi anubhavi,
anubhossati, anubhossanti, anubhossasi, anubhossatha, anubhossāmi, anubhossāma,
anubhavissati vā. Anubhossa anubhavissa vā iccādi.

Sī saye-appaccayalopo vuddhi ca. Seti, senti, sesi, setha, semi, sema, sete, sente iccādi.


[SL Page 219] [\x 219/]

Appaccayalopābhāve-
Sareti vattate dhātuggahaṇañca.


E aya. 475-516.

Ekārassa dhātvantassa sare pare ayādeso hoti. Saralopādi.

Sayati, sayanti, sayasi sayatha, sayāmi, sayāma.

Kamme-atipubbo. Kvaci dhātvādinā yamhi rassassa dhātvantassa dīgho. Atisīyate,
atisīyante, atisīyati, atisīyanti. Bhāve sīyate.

Tathā: setu, sentu, sehi, setha, semi, sema, sayatu, sayantu, saya sayāhi, sayatha, sayāmi,
sayāma, sayataṃ, sayantaṃ, sayassu, sayavho, saye sayāmase, atisīyataṃ, atisīyantaṃ,
atisīyatu, atisīyantu, bhāve-sīyataṃ. Saye sayeyya, sayeyyuṃ, atisīyetha, atisīyeyya.
Bhāve-sīyetha, asayi sayi, asayiṃsu sayiṃsu asayuṃ. Sāgamo: atisesi, atisesuṃ.

Kamme-accasīyittha, accasīyi, atisīyi. Bhāve-sīyittha, sayissati sayissanti,
ikārāgamābhāve-sessati, sessanti.

Kamme-atisessate, atīsīyissate, atisīyissati. Bhave-sīyissate, asayīssa asayissaṃsu.
Kamme-accasayīssatha iccādi.

Ni pāpuṇane-dvikammakoyaṃ. Ajaṃ gāmaṃ neti, nenti, nesi, netha, nemi, nema. Lopābhāve:
nayati, nayanti iccādi.

Kamme nīyate gāmamajā devadattena, kīyante, nīyati, nīyanti tathā: netu nayatu, nīyataṃ,
nīyatu, naye nayeyya, nīyetha, nīyeyya, anayi nayi, anayiṃsu, nayiṃsu, vinesi, vinesuṃ,
anayittha anīyittha, nayissati, nessati, nayissate niyissate, nīyissati, anayissa, anīyissa iccādi.

hā gatinivuttimhi-

Vāti vattate.


hā tiṭṭho. 476-470.

hā iccetassa dhātussa tiṭṭhādeso hoti vā. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo.
Appaccayalopo.


[SL Page 220] [\x 220/]

Tiṭṭhati, tiṭṭhanti, ṭhāti, ṭhanti. Lopābhāve kvaci dhātūti ādinā ṭhāto hakārāgamo ca.
Rassattaṃ. Saṃpubbo.

Saṇṭhahati, saṇṭhahanti. Ette-adhiṭṭheti, adhiṭṭhenti.

Kamme:-


Yamhi dādhāmāṭhāhāpāmahamathādīnamī. 477-504.

Bhāvakammavisaye yamhi paccaye pare dā dhā mā ṭhā hā pā. Maha matha iccevamādīnaṃ
dhātūnaṃ anto īkāramāpajjate. Niccatthoyamārambho.

Upaṭṭhiyati upaṭṭhīyanti. Hakārāgame rassattaṃ īkārāgamo ca. Patiṭṭhahīyati,
patiṭṭhahīyanti. Bhāve-ṭhīyate.

Tathā:- tiṭṭhatu, tiṭṭhantu, ṭhātu, ṭhantu, saṇṭhahatu, saṇṭhahantu, tiṭṭhe tiṭṭheyya,
saṇṭhe saṇṭheyya, saṇṭheyyuṃ. Saṇṭhahe, saṇṭhaheyya, aṭṭhāsi, aṭṭhaṃsu, saṇṭhahi,
saṇṭhahiṃsu, patiṭṭhissati, patiṭṭhissanti, ṭhassati, ṭhassanti, patiṭṭhahissati,
patiṭṭhahissanti, patiṭṭhissa, patiṭṭhissaṃsu, patiṭṭhahissa, patiṭṭhahissaṃsu iccādi.

Pā pane-

Vāti vattate.


Pā pibo. 478-471.

Pā iccetassa dhātussa pibādeso hoti vā. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo. Pibati, pibatu,
pibeyya.

Kvaci dhātvādinā bakārassa cakāro. Pivati pavanti, pāti, panti vā. Pīyate pīyante, pīyati,
pīyanti, pivatu, piveyya, apāyi pivi, pivissati, apivissa iccādi.

Asa bhūvi-vibhattuppatti appaccayalopo. Asatīdha:-

Ayasmā antalopoti ca vattate.


Tissa tthittaṃ. 479-496.

Asa iccetasmā dhātumhā parassa tissa vibhattissa tthittaṃ hoti dhātvantassa lopo ca. Atthi.

[SL Page 221] [\x 221/]

Vāti vattate.


Sabbatthāsassādilopo ca. 480-508

Sabbattha vibhattippaccayesu ca asa iccetāya dhātuyā ādissa lopo hoti vā.
Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo. Santi.

Asasmā antalopoti ca adhikāro.


Simhi ca. 481-498.

Asassa dhātussa antalopo hoti sivibhattimhi ca. Tvaṃ asi.


Thassa tthattaṃ. 482-495.

Asa iccetāya dhātuyā parassa thassa vibhattissa tthattaṃ hoti dhātvantassa lopo ca. Tumhe
attha.

Vāti vattate.


Asasmā mimānaṃ mahimhāntalopo ca. 483-494.

Asa iccetāya dhātuyā parāsaṃ mi ma iccetāsaṃ vibhattīnaṃ mhi mha iccādesā honti
dhātvantassa lopo ca.

Amhi, amha, asmi, asma.


Tussa tthuttaṃ. 484-497.

Asa iccetāya dhātuyā parassa tussa vibhattissa tthuttaṃ hoti dhātvantassa lopo ca. Atthu.

Asassādilopo ca.

Santu. Āhi, attha, asmi, asma.

Sattamiyaṃ-asassādilopo. Kvaci dhātūti ādinā asatoḷuyyaeyūṃvibhattīnaṃ iyā yuñca honti,
siyā siyuṃ lopā bhāve kvaci dhātvādinā asato eyyādīnaṃ sadhātvantānaṃ ssa ssu ssa ssatha
ssaṃ ssāma ādesā honti.

Evamassa vacanīyo. Assu assa, assatha, assaṃ, assāma.


[SL Page 222] [\x 222/]

Ajjataniyaṃ-akārāgamo dīgho ca. Āsi, āsiṃsu āsuṃ āsi, āsittha, āsiṃ, āsimha.

Vā asassāti ca vattate.


Asabbadhātuke bhū. 485-509.

Asasseva dhātussa bhuvādeso hoti vā asabbadhātuke

Bhavissati, bhavissanti, abhavissa, abhavissaṃsu.
Vāti kimatthaṃ? Āsuṃ.

Brū viyattiyaṃ vācāyaṃ-

Tyāduppatti appaccayalopo ca.

Kvavīti vattate.


Brūto ī timhi. 486-522.

Brū iccetāya dhātuyā paro īkārāgamo hoti timhi vibhattimhi kvaci. Vuddhiavādesā
saralopādi.

Bravīti, brūti. Aññesu cāti suttānuvattitavāggahaṇena brūdhātussa byañjane vuddhi na hoti.
Bahuvacane jhalānamiyuvā sare vāci ūkārassa sare uvādeso. Brūvanti.

Kvavi dhātvādinā brūto ti antīnaṃ vā a u ādesā brūssa āhādeso ca āha, āhu, brūsi, brūtha,
brūmi, brūma, brūte, bruvante, brūse, bruvavhe, bruve, brūmhe, brūtu, bravantu, brūhi,
brūtha, brūmi, bruma, brutaṃ, bruvantaṃ, bruve, braveyya, bruveyyuṃ, braveyyāsi,
bruveyyātha, bruveyyāmi, bruveyyāma, bruvetha, abruvā, abruvū.

Parokkhāyaṃ-brūbhūnamāhabhuvā parokkhāyanti brūdhatussa āhaādeso. Saralopādi. Supine
kira āha, tenāhu porāṇā, āhaṃsu vā iccādi.
Ajjataniyaṃ-abruvi abravī, abravuṃ, bruvissati, abruvissa iccādi.

Hana hiṃsāgatisu = timhi kvaci appaccayalopo. Hanti hanati, hananti, hanasi, hanatha,
hanāmi, hanāma. Kamme-tassa cavagga yakāra iccādinā ñattaṃ dvittañca. Haññate, haññante
haññare, haññati, haññanti, hantu, haneyya.


[SL Page 223] [\x 223/]
Hanassāti vattate.


Vadho vā sabbattha. 487-594.

Hana iccetassa dhātussa vadhādeso hoti vā sabbattha vibhattippaccayesu.
Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo.

Vadheti, vadhīyati, vadhetu, vadhīyatu, vadheyya, avadhi, avadhiṃsu, ahani, ahaniṃsu,
vadhissati, hanissati.

Khādese = paṭihaṅkhāmi paṭihaṅkhāmi paṭihanissāmi, avadhissa, ahanissa iccādi.

Hūvādayo.


Hu dānādānahavyapadānesu - tyāduppatti appaccayo ca. Kvacādivaṇṇānamekassarānaṃ
dvebhāvoti dvittaṃ. Pubbobbhāso ti abbhāsasaññā.
Abbhāseti vattate.

Hassa jo. 488-466.

Hakārassa abbhāse vattamānassa jo hoti. Lopañcettamakāroti appaccayalopo. Vuddhi. Juhoti.

Lopābhāve-

Jhalānaṃ sareti ca vattamāne-


Yavakārā ca. 489-71.

Jhalasaññānaṃ ivaṇṇuvaṇṇānaṃ yakāravakārādesā honti sare pareti apadantassa ukārassa
vakāro.

Juhvati juhoti, juhvanti, juhonti, juhosi juhvasi, juhotha juhvatha, juhvāmi, juhoma juhvāma.

Kamme = kvaci dhātūti ādinā dīgho. Hūyate, hūyante, hūyati, hūyanti. Tathā:ju hotu,
juhontu juhvantu vā. Juhe juheyya, juheyyuṃ, ajuhavī ajuhavuṃ, ajuhosi ajuhosuṃ,
ahūyittha, aggiṃ juhissati, juhissanti, juhossati, juhossanti vā, ajūhissa ajuhissaṃsu iccādi.


[SL Page 224] [\x 224/]

Hā cāge-pure viya dvebhāvajādesā, appaccayalopo.

Abbhāseti vattate.


Rasso. 490-462.

Abbhāse vattamānassa sarassa rasso hoti.

Jahāti, jahanti, jahāsi, jahātha, jahāmi, jahāma.

Kamme-yamhi dādhāmāṭhāhāpāmahamathādīnamiti dhātvantassa īkāro. Hīyate, hīyare
hīyante, hīyati hīyanti. Tathā:jahātu, jahantu, jahe jaheyya, jaheyyuṃ, hīyetha, hīyeyya,
ajahāsi, ajahiṃsu, ajahāsuṃ, pajahi, pajahiṃsu, pajahuṃ. Kamme pahīyittha, pahīyi, jahissati,
jahissanti, hīyissate, hīyissanti, pajahissa, pajahissaṃsu iccādi.

Dā dāne-tyāduppatti. Dvebhāvarassattāni. Appaccalopo. Dadāti, dadanti, dadāsi, dadātha,
dadāmi, dadāma.

Dvittābhave:-


Dādhātussa dajjaṃ. 491-501.

Dā iccetassa dhātussa sabbassa dajjādeso hoti vā. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo.
Appaccayalopo.

Dajjati, dajjanti, dajjasi, dajjatha, dajjāmi, dajjāma.

Dajjādesābhāve - lopañcettamakāroti appaccayassa ekāro.

Dānaṃ deti, denti, desi, detha.

Vāti vattate.


Dāntassaṃ mimesu. 492-484.

Dā iccetassa dhātussa antassa aṃ hoti vā mi ma iccetesu paresu. Niggahītassa vaggantattaṃ.

Dammi, damma, demi, dema.

Kamme-yamhi dādhā iccādinā īkāro. Dīyato, dīyante, dīyati, dīyanti, diyyati diyyanti vā
iccādi.

Dadātu dadantu, dadāhi, dadātha, dadāmi, dadāma, dadantaṃ, dadassu, dadavho, dade,
dadāmase, dajjatu, dajjantu iccādi.


[SL Page 225] [\x 225/]

Detu, dentu, dehi, detha, demi, dema. Kamme-dīyataṃ, dīyantaṃ, dīyatu, dīyantu.

Sattamiyaṃ: dade dadeyya, dadeyyuṃ, dadeyyāsi, dadeyyātha, dade dadeyyāmi, dadeyyaṃ,
dadeyyāmhe. Dajje dajjeyya. Kvaci dhātūti ādinā eyyassāttañca. Dajjā dajjuṃ dajjeyyuṃ,
dajjeyyāsi, dajjeyyātha, dajjaṃ. Eyyāmissa amādeso ca. Dajjeyyāmi, dajjeyyāma. Dvittābhāve
deyya, deyyuṃ, deyyāsi, dīyetha, dīyeyya.

Hīyattaniyaṃ: adadā, adadū, adado, adadattha, adada, adadamhā. Adadattha, adadamhase.
Kamme adīyittha.

Ajjatanimhiva: adadi, adadiṃsu adaduṃ, adajji, adajjiṃsu, adāsi, adaṃsu, adāsi, ado, adittha,
adāsiṃ, adāsimha adumha, adā dānaṃ. Kamme-adīyittha, adīyi. Bhavissantiyaṃ ikārāgame
saralopādi. Dadissati, dadissanti, dajjissati, dajjīssanti. Rassattaṃ. Dassati, dassanti, dassasi,
dassatha, dassāmi, dassāma, dassate, dīyissate, dīyissati.

Tālātipattiyaṃ: adadissa, adajjissa, adassa, adassā, adassaṃsu, adīyissatha, adīyissa iccādi.

Dhā dhāraṇe - pure viya vibhattuppattidvittarassattāni appaccayalopo ca. Dutiyacatutthānaṃ
paṭhamatatiyāti dhakārassa dakāro. Dadhāti, dadhanti.

Api pubbo. Tassa tesu vuddhīti ādinā akāralopo. Kvaci dhātūti ādinā upasaggaparassa
dadhātissa dhakārassa hakāro rassattañca dvāraṃ pidahati, pidahanti.
Dvebhāvābhāve-nidhiṃ nidheti, nidhenti. Kamme-dhīyate, dhīyati, pidhīyati, pidhīyanti.
Tathā: dadhātu, pidahatu, nidhetu, nidhentu, dadhe dadheyya, pidahe pidaheyya, nidhe
nidheyya, adhāsi, pidahi, dhassati, pidahissati, paridahessati, adhassa, pidahissa iccādi.

Juhotyādayo.

Avuṅikā tudādī ca bhūvādī ca tathā paro, juhotyādi catuddhevaṃ ñeyyā bhūvādayo idha.
Bhūvādinayo samatto.


[SL Page 226] [\x 226/]
Rudhi āvaraṇe-pure viya dhātusaññādimhi kate vibhattuppatti.

A iti vattate.


Rudhādito niggahīta pubbañca 493-448.

Catuppadamīdaṃ rudhi iccevamādito dhātugaṇato appaccayo hoti kattari
vibhattippaccayesu, niggahītañca tato pubbaṃ hutvā āgamo hoti.

Tañca niggahītaṃ pakatiyā sarānugatattā dhātussarato paraṃ hoti. Casaddena
iīeoppaccayāca. Niggahītassa caggantattaṃ. Idha saṃyogantattā na vuddhi hoti.
Tadāgamassa taggahaṇena gahaṇato. So maggaṃ ruṇdhati. Ruṇdhanti, ruṇdhasi,
ruṇdhatha, ruṇdhāmi, ruṇdhāma, ruṇdhate ruṇdhante iccādi.

Ikārādippaccayesu pana-ruṇdhiti, ruṇdhīti, ruṇdheti. Ruṇdho tītipi hoti.

Kamme-nipubbo yappaccayassa tassa cavagga iccādinā sadhātvantassa jhakāre kate vagge
ghosāghosāti ādinā dvittaṃ. Maggo nirujjhate tena nirujjhante.

Parassapadatte: nirujjhati, nirujjhanti, nirujjhasi, nirujjhatha, nirujjhāmi, nirujjhāma.
Ruṇdhatu, ruṇdhantu, ruṇdha ruṇdhāhi, ruṇdhatha, ruṇdhāmi, ruṇdhāma, ruṇdhataṃ,
ruṇdhantaṃ, ruṇdhassu, ruṇdhavho, ruṇdhe, ruṇdhāmase, nirujjhataṃ, nirujjhatu,
nirujjhantu, ruṇdhe ruṇdheyya, ruṇdheyyuṃ, ruṇdhetha, ruṇdheraṃ, nirujjhetha,
nirujjheyya iccādi ruṇdhi, ruṇdhiṃsu, aruṇdhittha, nirujjhittha, nirujjhi, nirujjhiṃsu
ruṇdhissati, ruṇdhissanti, ruṇdhissate, nirujjhissate, nirujjhissati, nirujjhissanti, aruṇdhissa,
aruṇdhissaṃsu, nirujjhissatha, nirujjhissa iccādi.

Chidi dvedhākaraṇe-chiṇdati, chiṇdanti. Kamme-chijjate, chijjante, chijjati, chijjanti, tathā:
chiṇdatu, chiṇdantu, chijjatu, chiṇde chiṇdeyya, chijjeyya, acchiṇdi, chiṇdi, chiṇdiṃsu,
achijjittha, chijji, chiṇdissati, chiṇdissanti, ssassa chādese-checchati, checchanti, checchiti vā.
Kamme-chijjissate, chijjissante, jijjissati, chijjissanti, achiṇdissa, achijjissa iccādi.

Bhida vidāraṇe-bhiṇdati, bhiṇdanti iccādi.


[SL Page 227] [\x 227/]

Yuja yoge-yuñjati, yuñjanti, yujjate, yujjante, yujjati, yujjanti. Yuñjatu, yuñjataṃ, yuñje,
yuñjetha, ayuñji, ayuñjiṃsu, ayuñjittha, ayujjittha, ayujji, yuñjissati, yuñjissate, yujjissati,
ayuñjissa, ayuñjissatha, ayujjissa iccādi.

Bhuja pālanabhyavaharaṇesu. Bhuñjati, bhuñjanti iccādi.

Bhavissantiyaṃva-karassa sappaccayassa kāhoti sutte sappaccayaggahaṇena bhujato ssassa
khādeso. Ko khe cāti dhātvantassa kakāro. Vuddhī. Bhokkhati, bhokkhanti, bhokkhasi,
bhokkhatha, bhokkhāmi, bhokkhāma. Khādesābhāve-bhuñjissati, bhuñjissanti iccādi.

Muca mocane. Muñcati, muñcanti, muccati, muccanti, muñcatu, muñcataṃ, muñce,
muñcetha, amuñcittha, amuccittha, amucci, mucciṃsu, mokkhati, mokkhanti, muñcissati,
muñcissate, muccissate, muccissati, amuñcissa amuccissa iccādi.

Rudhādinayo.



Divu kīḷāvijigiṃsāvyavahārajjutithutigatisu-pure viya dhātvantalopavibhattuppattiyo.


Divādito yo. 494-449.

Divādito dhātugaṇato yappaccayo hoti kattari dvīhi tesu vibhattippaccayesu.

Yaggahaṇaṃ cavaggayakāravakārattaṃ sadhātvantassa pubbarūpanti ca vattate.


Yathā kattari ca. 495-446.

Yathā bhāvakammesu yappaccayassādeso hoti tathā kattaripiyappaccayassa sadhātvantassa
cavaggayakāravakārādesa pebbarūpañca kātabbāni. Dhātvantassa vakārattā saha tena
yakārassa vakāre kate dvibhāvo. Do dhassa cāti ettha caggahaṇena bovasasāti vuttattā
vakāradvayassa bakāradvayaṃ. Dibbati, dibbanti, dibbasi, dibbatha, dibbāmi. Dibbāma
kamme: dibbate, dibbante, dibbati, dibbanti, dibbatu, dibbataṃ, dibbe, dibbetha, adibbi,
adibbittha, dibbissati, dibbissate, dibbissanti, adibbissa iccādi.

[SL Page 228] [\x 228/]

Sivu tantusantāne-sibbati, sibbanti. Kvaci dhātvādinā yakārākārassa ettañca. Sibbeti, sibbenti,
sibbatu, sibbetu, sibbeyya, asibbi, sibbi, sibbesi, asibbittha, sibbittha, sibbissati, asibbissa
iccādi.

Pada gatimhi-upubbo. Dvittaṃ. Yathā kattari cāti sadhātvantassa yakārassa jakāro. Dvittañca.
Uppajjati, uppajjanti, uppajjate, uppajjante uppajjare. Kamme: paṭipajjate paṭipajjante,
paṭipajjati paṭipajjanti. Bhāve: uppajjate tayā. Tathā: uppajjatu, uppajjeyya. Udapajjā,
udapajjatha, udapādi, uppajji, uppajjittha, uppajjissati, udapajjissa uppajjissa iccādi.

Budha avagamane-yappaccayaparattā na vuddhi. Jhakārādesova viseso. Dhammaṃ bujjhati,
bujjhanti, bujjhate, bujjhante bujjhare vā. Kamme: bujjhate mayā dhammo. Bujjhante,
bujjhati, bujjhanti, bujjhatu, bujjheyya, abujjhī, abujjhittha, abujjhissati, abujjhissa.

Yudha sampahāre-yujjhati, yujjhanti.
Kudha kope-kujjhati, kujjhanti.
Vidha tāḷane-vijjhati, vijjhanti iccādi.

Naha baṇdhane-bhavipariyayoti yogavibhāgena vipariyayo. Sannayhati, sannayhanti iccādi.

Mana ñāṇe-ñādesova viseso. Maññati, maññanti iccādi.

Da dāne-samāpubbo. Kvaci dhātūti ādinā yamhi dhātvantassa ikāro. Sīlaṃ samādiyati,
samādiyanti iccādi.

Tusa pītimhi-yappaccayassa pubbarūpattaṃ. Tussati, tussanti iccādi.

Tathā: sama upasame-sammati, sammanti.
Kupa kope-kuppati, kuppanti.

Jana janane-janādīnamā timhi cāti ettha janādīnamāti yogavibhāgena yamhi ca
dhātvantassākāro. Jāyati, jāyanti, jāyate, jāyante. Kamme:janīyati, janīyanti, jāyatu, jāyeyya,
jāyi ajani, jāyissati janissati, ajāyissa ajanissa iccādi.

Divādinayo.



[SL Page 229] [\x 229/]

Su savaṇe-pure viya vibhattuppatti.


Svādito ṇuṇāuṇā ca. 496-450.

Su iccevamādito dhātugaṇato ṇu ṇā uṇā iccete paccayā honti kattari vihitesu
vibhattippaccayesu. Aññsu vāaiti ettha caggahaṇena ṇuppaccayassa vuddhi.
Tatthevānuvattitavāggahaṇena svādīnaṃ ṇuṇādisu na vuddhi.

Dhammaṃ suṇoti. Saralopādi. Suṇanti. Suṇosi, suṇotha, suṇonami, suṇoma. Ṇappaccayo:
suṇāti, suṇanti, suṇāsi. Kvaci dhātūti ādinā rassattaṃ. Suṇasi, suṇatha, suṇāmi, suṇāma.
Kamme: yappaccaye kvaci dhātūti ādinā dīgho. Sūyate, sūyante, sūyati, sūyanti.

Dvitte rassattaṃ suyyati, suyyanti. Sūyyati, sūyyanti vā. Suṇoti, suṇantu, suṇohi, suṇotha,
suṇomi, suṇoma. Suṇātu, suṇantu, suṇa suṇāhi, suṇātha, suṇāmi, suṇāma. Suṇataṃ,
suṇantaṃ, suṇassū. Suṇavhe, suṇe, suṇāmase. Kamme: sūyataṃ, sūyantaṃ, sūyatu, sūyantu.
Suṇe suṇeyya, suṇeyyuṃ, suṇeyyāsi, suṇeyyātha, suṇeyyāmi, suṇeyyāma. Suṇetha,
suṇeraṃ, suṇetho, suṇeyyavho, suṇeyyaṃ, suṇeyyāmhe. Sūyetha, sūyeyya, asuṇi suṇi,
asuṇiṃsu suṇiṃsu, asuṇiṃ suṇiṃ, asuṇimha suṇimha, asuṇittha suṇittha.

Ṇāppaccayalope: vuddhi. Sassa vibhāvo. Sāgamo. Assosi, assosiṃsu, paccassosuṃ. Assosi,
assosittha, assosiṃ, assosimha, assumha vā. Assosittha, asūyittha, asūyi.

Saralopādi. Suṇissati, suṇissanti, suṇissasi, suṇissatha, suṇissāmi, suṇissāma, suṇissate,
suṇissante, suṇissase, suṇissavhe, suṇissaṃ, suṇissāmhe.

Ṇāppaccayalope: vuddhi. Sossati, sossanti, sossasi, sossatha, sossāmi, sossāma, sossate,
sūyissate, sūyissati, asuṇissa, asūyissa iccādi.

Hi gatimhi-papubbo. Ṇāppaccayo. Pahiṇāti, pahiṇati vā. Pahiṇanti. Pahiṇātu, pahiṇeyya,
pahiṇi, dūtaṃ pāhesi, pahiṇissati, pahiṇissa iccādi.

Vu saṃvaraṇe-āvuṇāti, āvuṇanti iccādi.


[SL Page 230] [\x 230/]

Mi pekkhane-kvaci dhātūti ādinā ṇassa nattaṃ. Minoti, minanni iccādi.

Apa pāpuṇane-papubbo. Saralope dīghanti dīgho. Uṇāppaccayo. Sampattiṃ pāpuṇāti,
pāpuṇanti, pāpuṇāsi, pāpuṇātha, pāpuṇāmi, pāpuṇāma. Kamme: pāpīyati, pāpīyanti.
Tathā: pāpuṇātu, pāpīyatu, pāpuṇe pāpuṇeyya, pāpīyeyya, pāpuṇi, pāpuṇiṃsu,
pāpuṇittha, pāpīyittha, pāpīyi, pāpuṇissati pāpīyissati, pāpuṇissa pāpīyissa iccādi.
Saka sattimhi-dvibhāve. Sakkuṇāti, sakkuṇanti. Bhāve: pubbarūpañcāti pubbarūpattaṃ.
Sakkate tayā, sakkati vā. Sakkuṇātu, sakkuṇeyya. Kvaci dhātūti ādinā sakantassa khādeso
ajjatanādimhi. Asakkhi sakkhi, sakkhiṃsu, sakkhissati, sakkhissanti, asakkhissa, asakkhissaṃ,
sakkhissaṃsu iccādi.

Svādinayo


Kī dabbavinimaye-vipubbo. Dvittaṃ pure viya vibhattuppatti.


Kiyādito nā 497-451

Kī iccevamādito dhātugaṇato nāppaccayo hoti kattari nāparattā na vuddhi. Kvaci dhātūti
ādinā kīyādīnaṃ nāmhi rassattaṃ. Kīto nāppaccayanakārassa ṇattañca. Bhaṇḍaṃ vikkiṇāti,
vikkīṇanti, vikkīyati, vikkīyanti vā. Vikkiṇātu, vikkiṇantu, vikkīyatu, vikkīyantu, vikkīṇe
vikkīṇeyya, vikkīyeyya, vikkiyeyyuṃ, avikkīṇi vikkīṇi, vikkīyittha, vikkīyi, vikkiṇissati,
vikkessati, vikkīyissati vikkīyissanti, avikkīṇissa vikkīṇissa iccādi.

Ji jaye-kilesa jināti, jinanti, jīyati, jīyanti, jinātu, jineyya, ajini jini, ajiniṃsu jiniṃsu, ajesi,
ajesuṃ, ajinittha, ajiyittha ajiyi, jinissati, jinissanti, vijessati, vijessanti, jīyissati, jīyissanti,
ajinissa, ajīyissa iccādi.

Tathā: ci caye-cināti, cinanti iccādi.

[SL Page 231] [\x 231/]

Ñā avabodhane-nāppaccayo.
Vāti vattate.

Ñāssa jājannā. 498-472.

Ñā iccetassa dhātussa jā jaṃ nā iccete ādesā honti vā.

Jādeso nāmahhi jaññāmhi nābhāvo timhi evidha,
Vavatthitavibhāsatthavāsaddassānuvattanā.
Dhammaṃ vijānāti, vināyati, vijānanti kamme,viññāyati, viññāyanti. Ivaṇṇāgame
pubbalopo, kvaci dhātūti ādinā ekāro. Dvittaṃ. Ñeyyati, ñeyyanti, vijānātu, vijānantu,
rassattaṃ. Vijāna vijānāhi, vijānātha, vijānāmi, vijānāma. Vijānataṃ, vijānantaṃ, vijānassu,
viññāyatu, viññāyantu.


Eyyassa ñāto iyāñā vā. 499-510.

Eyyassa vibhattissa ñā iccetāya dhātuyā parassa iyā ñā iccete ādesā honti vā. Saralopādi
vijāniyā. Ñādeseñāssa jaṃ ādeso.

Ñāto vāti ca vattate.


Nāssa lopo yakārattaṃ. 500-511.

Ñā iccetāya dhātuyā parassa nāppaccayassa lopo hoti vā yakārattañca.
Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo.
Tena-

Ñāmhi nīccañca nālopo vibhāsajjatanādisu,
Aññattha na ca hotāyaṃ nāto timhi yakāratā.
Niggahītassa vaggantattaṃ.

Vijaññā, vijāneyya, vijāneyyuṃ, vijāneyyāsi, vijāneyyātha, vijāneyyāmi, vijāneyyāma,
vijānemu vā. Vijānetha, viññāyeyya, viññāyeyyuṃ, samajānī, sañjāni, sañjāniṃsu.

Nālope-aññāsi, aññāsu, vijānittha, viññāyittha, paññāyi, paññāyiṃsu, vijānissati, vijānissanti,
ñassati, ñassanti, viññāyissate, viññāyissati, viññāyissanti.

Kvaci dhātūti ādinā ssassa hi ca. Paññāyihiti, paññāyihinti, ajānissa, ajānissatha,
aññāyissatha, aññāyissa iccādi

Mā māne-kvaci dhātūti ādinā māntassa ikāro mināti, minanti, mīyati, mīyanti iccādi.

[SL Page 232] [\x 232/]
Lū chedane-nāmhi rassattaṃ. Lunāti, lunanti, lūyati, lūyanti iccādi.

Dhū kampane-dhunāti, dhūnanti, dhūyati, dhūyanti iccādi.
Gaha upādāne-nāmhi sampatte:


Gahādito pappaṇhā. 501-452.

Gaha iccevamādito dhātuto papa ṇhā iccete paccayā honti kattari. Ādisaddoyaṃ pakāre.

Gahassāti vattate.


Halopo ṇhāmhi. 502-492.

Gaha iccetassa dhātussa hakārassa lopo hoti ṇhāmhi paccaye pare. Sīlaṃ gaṇhāti. Rassatte
gaṇhati vā gaṇhanti, gaṇhāsi, gaṇhātha, gaṇhāmi, gaṇhāma.

Kamme:yeti vattamāne havipariyayo lo vāti hakārassa yakārena vipariyayo hoti. Gayhati,
gayhanti, gaṇhātu, gaṇhantu, gaṇha gaṇhāhi, gaṇhātha, gaṇhāmi, gaṇhāma, gaṇhataṃ,
gaṇhantaṃ, gaṇhassu, gayhataṃ, gayhatu, gayhantu, gaṇhe gaṇheyya, gayheyya,
gayheyyuṃ, agaṇhi gaṇhi, agaṇhiṃsu. Gaṇhiṃsu.

Yadā tvaci dhātūti ādinā asabbadhātuke vikaraṇappaccayassa lopo teneva ikārāgamassa
ekāro ca tadā sāgamo ca.

Aggahesi, aggahesuṃ, aggahi, aggahiṃsu, aggahuṃ, aggayahittha, gaṇhissati, gaṇhissanti,
gahessati, gahessanti, gahīyissate, gayhissati, gayhissanti, agaṇhissa, aggahissa,
agaṇhissatha iccādi.

Ppappaccaye:-


Gahassa ghe ppe. 503-491.
Gaha iccetassa dhātussa sabbassa ghe ādaso hoti ppappaccaye pare. Gheppati, gheppanti
iccādi.

Kiyādinayo.



[SL Page 233] [\x 233/]

Nanu vitthāre-pure viya dhātvantalopavibhattuppattiyo.


Tatādito oyirā. 504-452.

Tanu iccevamādito dhātugaṇato oyira iccete paccayā honti kattari. Karatovāyaṃ
yirappaccayo.

Dhammaṃ tanoti, tanonti, tanosi, tanotha, tanomi, tanoma.

Vāti vattate.


Uttamokāro. 505-513.

Tanādito okārappaccayo uttamāpajjate vā. Vavatthita vibhāsatthoyaṃ vāsaddo. Ettha ca
vikaraṇakāriyavidhippakaraṇato okāroti ovikaraṇaṃ gayhati. Tanute.

Bahuvacane:

Yavakārā cāti vattaṃ. Taṇvante. Tanuse, tanuvhe, taṇve, tanumhe.

Kamme: kvaci dhātūti ādinā tanudhātvantassa yamhi ākāro. Patāyate, patāyante, patāyati,
patāyanti.

Ākārābhāve-pataññati, pataññanti, tanotu, tanontu, tane, taneyyuṃ, atani, ataniṃsu, atāyittha,
patāyittha, tanissati, tanissanti, patāyissati, patāyissanti, atanissa, patāyissa iccādi.

Kara karaṇe-puññaṃ karoti.

Bahuvacane cāti vattamāne uttamokāroti utte kate-

Vā uttanti vā vattate.


Karassakāro ca. 506-514.

Kara iccetassa dhātussa akāro ca uttamāpajjate vā. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo.
Yavakārā cāti apadantassa para ukārassa vakāro. Kvaci dhātūti ādinā dhāturakārassa
vakārasmiṃ lopo. Vakārassa dvitte tassa bo vassāti bakāradvayaṃ. Kubbanti karonti, karosi,
karotha, karomi, karoma. Tathā: kurute, kubbante, kuruse, kuruvhe, kubbe, kurumhe.
Yirappaccaye rakāralopo. Kayirati, kayiranti iccādi.


[SL Page 234] [\x 234/]
Kamme yappaccayo. Ivaṇṇāgamo vāti īkārāgamo yakārassa dvittaṃ. Kariyyate kaṭo tena.
Kariyyati, kariyyanti karīyati, karīyanti vā. Īkārābhāve tassa cavagga iccādinā
sadhātvantassa yakārattaṃ dvittañca. Kayyati, kayyanti.

Ikārāgamo. Kvaci dhātu iccādisutte caggahaṇena rayakārānaṃ vipariyayo. Kayirati kaṭo
tena. Kayiranti iccādi. Tathā: kusalaṃ karotu, kurutu vā. Kubbantu karontu, karohi, karotha,
karomi, karoma. Kurutaṃ, kubbantaṃ, kurussu. Karassu vā. Kuruvho, kubbe, kubbāmase.
Kamme: karīyatu, karīyantu, kayyataṃ, kayirataṃ, kayiratu.

Sattamiyaṃ-kare kareyya, kareyyuṃ, kareyyāsi, kareyyātha, kareyyāmi, kareyyāma.

Utte-kubbe, kubbeyya.

Yirappaccaye-

Yirato āttameyyassa cethādisseyyumādisu,
Eyyasaddassa lopo ca kvaci dhātūti ādinā.

Saralopādi. Kayirā, kayiruṃ, kayirāsi, kayirātha, kayirāmi, kayirāma.

Attanopade-kayirātha dhīro. Kubbetha, krabbetha vā. Kvaci dhātūti ādinā kussa kra ca.
Kubberaṃ, kubbetho, kubbeyyavho, kubbe kare, kareyyuṃ, kubbeyyāmhe kareyyāmhe.
Kamme-karīyeyya, karīyeyyuṃ.

Hīyattaniyaṃ-karassa kāti yogavibhāgena kā hoti. Saralopādi. Akā akarā, akarū, akaro,
akattha akarottha, akaṃ akaraṃ, akamha akaramhā, akarattha, akariṃ, akaramhase.
Cāti vattate.


Karassa kāsattamajjatanmhi. 507-493.

Kara iccetassa dhātussa sabbasseva kāsattaṃ hoti ajjatanimhi vibhattimhi pare vā. Kāsattamiti
bhāvaniddesena aññasmāpi dhātuto sāgamo. Athavā yadā karassa kā hoti sattañcāgamo
ajjatanimhi vāti attho, tadā sattamajjatanimhīti yogavibhāgena aññasmāpi dhātuto sāgamo
sijjhati yogavibhāgato

[SL Page 235] [\x 235/]

Iṭṭhappasiddhīti yebhuyyena dīghatova hoti. Karassa kāti yogavibhāgena kābhāvo ca
hīyattaniyaṃ siddho hoti.

Akāsi. Akāsuṃ, akāsi, akāsittha, akāsiṃ, akāsimha, akāsittha.

Kāsattābhāve, akari kari, akariṃsu kariṃsu akaṃsu akaruṃ, akari, akarittha, akariṃ kariṃ,
akarimha karimha, akarittha akarīyittha akarīyi.

Vā lopo bhavissantimhi ssassa cāti ca vattate.


Karassa sappaccayassa kāho. 508-483.

Kara iccetassa dhātussa sappaccayassa kāhādeso hoti vā bhavissantimhi, ssassa ca lopo hoti.
Adhikabhūtasappaccayaggahaṇena ca vacamuvabhujādito ssassa khādeso
vasacchidalabhādito chādeso ca hoti.

Kāhati, kāhanti, kāhasi, kāhatha, kāhāmi, kāhāma, ikārāgame-kāhiti, kāhinti iccādi.

Kāhābhāve: karissati, karissanti, karissasi, karissatha, karissāmi, karissāma, karissate,
karissante, karissase, karissavhe, karissaṃ, karissāmhe, karīyissati, karīyissanti, karīyissate,
akarissa akarīyissa iccādi.

Yadā saṃpubbo tadā purasamupaparīhi karotissa khakharā vāti yogavibhāgena
tyādivibhattisupi saṃpubbakarotissa kharādeso.

Abhisaṅkharoti, abhisaṅkharonti, abhisaṅkharīyati, abhisaṅkharīyanti, abhisaṅkharotu,
abhisaṅkhareyya. Khādese abhisaṅkhāsi vā. Abhisaṅkhari, abhisaṅkharissati, abhisaṅkharissa
iccādi.

Saka sattimhi-oppaccayo. Sakkoti, sakkonti, sakkosi, sakkotha, sakkomi, sakkoma iccādi.

Apa pāpuṇane-papubbo. Pappoti, papponti, papposi, pappotha, pappomi, pappoma,
pappotu, pappontu iccādi.

Tanādinayo.



[SL Page 236] [\x 236/]

Cura theyye-pure viya dhātvantalopavibhattuppattiyo.

Yathā kattari cāti ito kattarīti ca sīhāvalokanena bhāvakammaggahaṇāni ca vattante,
maṇḍūkagatiyā kāritaggahaṇañca.


Curādito ṇeṇayā. 509-454.

Cura iccevamādito dhātugaṇato ṇe ṇaya iccete paccayo honti kattari bhāve ca kammaṇi
vibhattippaccayesu. Kāritaṃ viya ṇānubaṇdhoti ṇeṇayānaṃ kāritavyapadeso.


Kāritānaṃ ṇo lopaṃ. 510-525.

Kāritappaccayānaṃ ṇakāro lopamāpajjate.


Asaṃyogantassa vuddhi kārite. 511-485.

Asaṃyogantassa dhātussa kārite pare vuddhi hotīti ukārassokāro. Vuddhi. Dhanaṃ coreti,
corenti, coresi, coretha, coremi, corema.

Ṇayappaccaye-corayati, corayanti, corayasi, corayatha, corayāmi, corayāma, corayate,
corayante, corayase, corayavhe, coraye, corayāmhe.

Kamme: yappaccaye īkārāgamo saralopādi ca. Corīyate devadattena corīyati, corīyanti
iccādi.
Coretu, corentu, corehi, corayatu, corayantu, coraya corayāhi, coreyya, coreyyuṃ, coraye
corayeyya, corayeyyuṃ, acoresi coresi, acoresuṃ coresuṃ, acorayi corayi, acorayiṃsu
corayiṃsu acorayuṃ corayuṃ, acoresi, acorayittha. Tvaṃ acorayi, acorayittha, acoresiṃ,
acoresimha, acorayiṃ, acorayimha, acorayittha, acorīyittha, acorīyi, coressati corayissati,
corayissate, corayissante, corīyissati, coriyissanti, acorissa, acorayissa acorīyissa iccādi.

Tathā: cinta cintāyaṃ-saṃyogantattā vuddhiabhāvova visoso. Cinteti, cintenti, cintayati,
cintayanti, cintīyati, cintīyanti, cintetu cintayatu, cinteyya cintayeyya, acintesi cintesi
acintayi cintayi, cintessati cintayissati, acintissa acintayissa iccādi.


[SL Page 237] [\x 237/]

Manta guttabhāsane-manteti mantayati iccādi. Purimasamaṃ.

Pāla rakkhaṇe-dhammaṃ pāleti pālayati, pālīyati, pālīyanti, pāletu pālayatu iccādi.

Ghaṭa ghaṭṭane-ghāṭeti ghāṭayati ghaṭeti ghaṭayati. Ghaṭādittā vikappena vuddhi.

Vida ñāṇe-vedeti vedayati.

Gaṇa saṅkhāne-ghaṭādīnaṃ vāti na vuddhi. Gaṇeti gaṇayati iccādi sabbattha subodhaṃ.

Curādinayo.

Bhuvādī ca rudhādī ca divādisvādayo gaṇā,
Kiyādi ca tanādī ca curādi vidha sattadhā.

Vikaraṇavidhānaṃ samattaṃ.


Atha dhātuppaccayantā vuccante.

Tattha dhātvatthe niddiṭṭhā khādikāritantā paccayā dhātuppaccayā nāma.

Nija nisāmanabaṇdhanakhamanesu-dhātusaññādi.

Dhātuliṅgehi parāppaccayāti ito dhātuggahaṇamanuvattate. Parāppaccayāti ca adhikāro.


Tijagupakitamānehi khachasā vā. 512-435.

Tija gupa kita māna iccetehi dhātūhi kha cha sa iccete paccayā parā honti vā.

Tijato khantiyaṃ khova niṇdāyaṃ gupato tu cho,
Kitā cho sova mānamhā vavatthitavibhāsato.

Kvacādivaṇṇānamekassarānaṃ dvebhāvoti dhātvādissa dvibhāvo.

Byañjanantassāti vattate.


Ko khe ca. 513-475.
Dhātvantassa byañjanassa kakārādeso hoti khappaccaye pare.

[SL Page 238] [\x 238/]

Titikkha iti ṭhite:-
Dhātuvihitānaṃ tyādivibhattīnaṃ adhātuto appattiyamāha:

Dhātuppaccayehi vibhattiyo. 514-457.

Dhātvatthe niddiṭṭhehi khādikāritantehi paccayehi tyādayo vibhattiyo hontīti pure viya
vattamānādayo yojetabbā.

Ativākyaṃ titikkhati, titikkhanti. Kamme-titikkhīyati. Tathā titikkhatu, titikkhantu, titikkhe,
titikkhetha, atitikkhi, atitikkhittha, titikkhissati, atitikkhissa iccādi.

Khappaccayābhāve appaccayassa ekāro. Tejeti tejati vā. Tejanti iccādi.

Gupa gopane-chappaccayo. Dvibhāvo. Pubbobbhāsoti abbhāsasaññā. Abbhāsassāti
vattamāne antassivaṇṇākāro vātī abbhāsantassikāro. Kavaggassa cavaggoti
abbhāsagakārassa jakāro ca.


Byañjanantassa co chappaccayesu ca. 515-474.

Dhātvantassa byañjanassa vakārādeso hoti chappaccayesu paresu. Tato vibhattiyo.

Kāyaṃ jigucchati, jigucchanti. Sesaṃ purimasamaṃ. Chābhāve: gopeti, gopenti iccādi.

Kīta rogāpanayane-chappaccaye dvittañca.

Abbhāsaggahaṇamanuvattate.


Mānakitānaṃ vatattaṃ vā. 516-465.

Abbhāsagatānaṃ mānakitānaṃ iccetesaṃ dhātūnaṃ vakāratakārattaṃ hoti vā yathākkamanti
takāro.

Dhātvantassa cakāro sesaṃ samaṃ rogaṃ tikicchati, tikicchanti iccādi.

Takārābhāve kavaggassa cavaggoti vakāro. Vicikicchati vicikicchanti iccādi.

Māna vīmaṃsapūjāsu-sappaccaye dvibhāvaṃ. Īkāravakārā.


Tato pāmānānaṃ* vāmaṃ sesu. 517-469.

Tato abbhāsato parānaṃ pāmānānaṃ dhātūnaṃ vā maṃ iccete ādesā honti yathākkamaṃ
seppaccaye pare. Sesūti bahuvacananiddeso payogepi vacanavipallāsañāpanatthaṃ. Atthaṃ
vīmaṃsati, vīmaṃsanti iccādi.

* "Pāmānaṃ" iti potthakesu.


[SL Page 239] [\x 239/]

Aññattha lopañcettamakāroti appaccayassekāro. Māneti, mānenti.

Bhuja pālanabhyavaharaṇesu-bhottumicchatīti atthe:-

Khachasā vāti vattatte.


Bhujaghasaharasupādīhi tumicchatthesu ca. 518-436.

Bhuja ghasa hara su pā iccevamādīhi dhātūhi tumicchatthesu ca kha cha sa iccete paccayā
hontivā.

Tuṃyuttaicchānaṃ tumantayuttaicchāya vā atthā = tumicchatthā, tena tumantarahitesu
bhojanamicchatīti ādisu na honti. Vuttaṭṭhānamappayogoti vākyassa appayogo.
Dhātvādissa dvibhāve kate dutiyacatutthānaṃ paṭhamatatiyāti abbhāsabhakārassa bakāro.
Dhātvantassa ko khe cāti kakāro. Bubhukkhati, bubhukkhanti iccādi.

Vāti kimatthaṃ? Bhottumicchati.

Icchatthesūti kimatthaṃ?-Bhottuṃ gacchati.

Ghasa adane - ghasitumicchatīti atthe chappaccaye dvittaṃ. Tatiyacavaggaikāracakārādesā.
Jighacchati, jighacchanti.

Hara haraṇe-haritumicchatīti atthe sappaccayo.


Harassa giṃ se. 519-476.

Hara iccatassa dhātussa sabbassa giṃ hoti seppaccaye pare. Giṃ seti yogavibhāgena jissapi.

hānopacārenādesassāpi dhātuvohārattā dvittaṃ. Bhikkhaṃ jigiṃsati, jigiṃsanti.

Su savaṇe - sotumicchati = sussūsati, sussūsanti, kvaci dhātūti ādinā dīgho.

Pā pāne-pātumicchatīti atthe sappaccaye dvittarassatta ikārādesā. Tato pāmānānaṃ vāmaṃ
sesūti vādeso. Pivāsati, pivāsanti iccādi.

Ji jaye-vijetumicchati = vijigiṃsati iccādi.

[SL Page 240] [\x 240/]

Saṅgho pabbatamiva attānamācarati pabbato iva āvaratīti vā atthe:-


Āya nāmato kattūpamānādācāre. 520-437

Ācaraṇakirayāya kattuno upamānabhūtamhā nāmato āyappaccayo hoti ācāratthe. Upamīyati
etenāti = upamānaṃ, tato upamānā. Vuttaṭṭhānamappayogoti ivasadsanivutti.
Āyappaccayantattā tesaṃ vibhattiyo lopā cāti sutte tesaṃgahaṇena vibhattilopo, pakati cassa
sarantassāti pakatibhāvo. Saralopādi. Dhātuppaccayehi vibhattiyoti vibhattuppatti.
Pabbatāyati, saṅgho. Evaṃ-samuddamiva attānamācarati = samuddāyati. Cicciṭamiva
attānamācarati = cicciṭāyati, saddo. Evaṃ-dhūmāyati.
Nāmato ācāreti ca vattate.


Īyūpamānā ca. 521-438.

Upamānabhūtā nāmato īyappaccayo hoti ācāratthe.

Puna upamānaggahaṇaṃ kattuggahaṇanivattanatthaṃ. Tena kammatoti sijjhati. Sesaṃ samaṃ
achattaṃ chattamivācarati = chattīyati. Aputtaṃ puttamivācarati = puttīyati sissamācariyo.
Upamānāti kiṃ? Dhammamācarati.

Ācāreti kiṃ? Achattaṃ chattaṃva dakkhati.

Īyoti vattate.


Nāmamhātticchatthe. 522-439.

Nāmamhā attano icchatthe īyappaccayo hoti. Attano pattamicchati = pattīyati,
evaṃ-vatthīyati, parikkhārīyati, cīvarīyati, paṭīyati, dhanīyati, puttīyati ca.

Atticchattheti kimatthaṃ? Aññassa pattamicchati.

Daḷahaṃ karoti vinayanti atthe kāritaggahaṇamanuvattate.


Dhāturūpe nāmasmā ṇayo ca. 523-141.

Dhātuyā rūpe nipphādetabbe taṃ karoti tena atikkamati iccādike nāmayogini dhātuppayoge
sati tato nāmasmāṇayappaccayo hoti, kāritasaññā ca. Casaddena ṇe ca.

[SL Page 241] [\x 241/]
Ṇalopavibhattilopasaralopādisu katesu vibhattuppatti. Daḷhayati vinayaṃ. Evaṃ pamāṇayati,
amissayati, citrayati. Tathā: hatthinā atikkamati = atihatthayati, vīṇāya upagāyati =
upavīṇayati, visuddhāhoti ratti = visuddhayati, kusalaṃ pucchati = kusalayati iccādi.


Dhātūhi ṇeṇayaṇāpeṇāpayā kāritāni hetvatthe. 524-440.

Sabbehi dhātūhi hetvatthe abhidheyye ṇe ṇaya ṇāpeṇāpaya iccete paccayā parā honti, te
kāritasaññā ca honti. Hetuyeva attho = hetvattho, so ca yo kāreti sa hetūti laddhahetusañño
suddhakattuno payojako hetukattā. Atthato pesanajjhosanādiko payojakavyāpāro idha hetu
nāma.

Ettha ca-

Ṇeṇayāca uvaṇṇantā āto dve pacchimā siyuṃ,
Sesato caturo dve vā vāsaddassānuvattito.

Akammā dhātuyo honti kārite tu sakammakā,
Sakammakā dvikammāssu dvikammā tu tikammakā.

Tasmā kattari kamme ca kāritābyātasambhavo,
Na bhāva suddhakattā ca kārite kammasaññito.
Nīyādīnaṃ padhānañca appadhānā duhādinaṃ,
Kārite suddhakattā ca kammamākhyātagocaraṃ.

Tattha yo koci bhavati tamañño bhavāhi bhavāhi iccevaṃ bravīti, atha vā bhavantaṃ
bhavituṃ samatthaṃ payojayati bhavituṃ payojetīti vā atthe iminā ṇeṇayappaccayā
kāritasaññā ca. Vuttaṭṭhānamappayogoti vākyassa appayogo.


Kāritānaṃ ṇo lopaṃ.

Kārita iccetesaṃ paccayānaṃ ṇo lopamāpajjateti ṇalopo.

Asaṃyogantassa vuddhi kārite.

Asaṃyogantassa dhātussa vuddhi hoti kārite paccaye pareti ūkārassokāro vuddhi.


[SL Page 242] [\x 242/]

Oeti ca vattate dhātuggahaṇañca.


Te āvāyā kārite. 525-517.

Te dhātvantabhūtā okārekārā āvaāyādese pāpuṇanti kārite pare.

Te āvāyāti yogavibhāgena jheādīnaṃ akāritepi hontīti okārassa āvādeso.

Saralopādi. Dhātuppaccayehi vibhattiyoti tyādayo. So samādhiṃ bhāveti bhāvayati, bhāventi
bhāvayanti, bhāvesi bhāvayasi, bhāvetha bhāvayatha, bhāvemi bhāvayāmi, bhāvema
bhāvayāma. Bhāvayate, bhāvayante.

Kamme-attanopadayappaccayaīkārāgamā saralopādi ca. Tena bhāvīyate samādhi.
Bhāvīyante, bhāvīyati, bhāvīyanti.

Tathā: bhāvetu bhāvayatu, bhāventu bhāvayantu, bhāvehi bhāvaya bhāvayāhi, bhāvetha
bhāvayatha, bhāvemi bhāvayāmi, bhāvema bhāvayāma. Bhāvayataṃ, bhāvayantaṃ.
Kamme-bhāvīyatu, bhāvīyantu.

Bhāveyya bhāvaye bhāvayeyya, bhāveyyuṃ bhāvayeyyuṃ, bhāveyyāsi bhāvayeyyāsi,
bhāveyyātha, bhāvayeyyātha, bhāveyyāmi bhāvaye bhāvayeyyāmi, bhāveyyāma
bhāvayeyyāma. Bhāvetha, bhāvayetha, bhāveraṃ bhāvayeraṃ, bhāveyyaṃ bhāvayeyyaṃ
kamme-bhāvīyeyya, bhāvīyeyyuṃ.

Ajjataniyaṃ:- sattamajjatanmhīti yogavibhāgena kāritantāpi dīghato sakārāgamo. Abhāvesi
bhāvesi abhāvayi bhāvayi, abhāvesuṃ bhāvesuṃ abhāvayiṃsu bhāvayiṃsu abhāvayuṃ
bhāvayuṃ, abhāvesi abhāvayasi, abhāvittha abhāvayittha, abhāvesiṃ bhāvesiṃ abhāvayiṃ
bhāvayiṃ, abhāvayimha bhāvayimha, abhāvayittha. Kamme-abhāvīyittha abhāvīyi.

Bhāvessati bhāvayissati, bhāvessanti bhāvayissanti, bhāvessasi bhāvayissasi, bhāvessatha
bhāvayissatha, bhāvessāmi bhāvayissāmi, bhāvessāma bhāvayissāma. Kamme bhāvīyissate,
bhāvīyīssante, bhāvīyissati, bhāvīyissanti.

Abhāvissa abhāvayissa, abhāvissaṃsu abhāvayissaṃsu. Kamme-abhāvissatha abhāvīyissatha,
abhāvīyissa iccādi

Tathā yo koci pacati tamañño pacāhi pacāhi iccevaṃ bravīti, atha vā pavantaṃ payojeti
pacituṃ vā payojetīti atthe vuttanayena ṇeṇayādayo. Akārassākāro vuddhi. Sesaṃ neyyaṃ.


[SL Page 243] [\x 243/]

So devadattaṃ odanaṃ pāceti. Pācenti, pācesi, pācetha, pācemi, pācema. Pācayati, pācayanti,
pācayasi, pācayatha, pācayāmi, pācayāma.

Ṇāpeṇāpayesu pana-so puriso taṃ purisaṃ odanaṃ pācāpeti, pācāpayati. Pācāpenti,
pācāpayanti.

Kamme-so odano pācīyati tena, pācāpayīyati. Pācāpīyanti pācāpayīyanti. Tathā: pācetu
pācayatu pācāpetu pācāpayatu, pācīyataṃ, pācīyatu pācayīyatu pācāpīyatu pācāpayīyatu,
pācāpīyantu, pācāpayīyantu. Pāceyya, pācetha, pācaye, pācayetha, pācāpeyya, pācāpetha,
pācāpaye, pācāpayetha, pācīyeyya, pācīyeyyuṃ. Apācesi apācayi apācāpesi apācāpayi,
pācessati pācayīssati pācāpessati pācāpayissati, apācissa(apācayissa) apācāpissa apācāpayissa
iccādi.

Gacchantaṃ vā gantuṃ vā payojayatīti atthe ṇeṇayādayo. Vuddhiyaṃ sampattāyaṃ-

Asaṃyogantassa vuddhi kāriteti vattate.


Ghaṭādīnaṃ vā. 526-486.

Ghaṭādīnaṃ dhātūnaṃ asaṃyogantānaṃ vuddhi hoti vā kāriteti ettha cāggahaṇena vuddhi
na hoti.

Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo.

So taṃ purisaṃ gāmaṃ gameti gamayati gacchāpeti gacchāpayati.

So gāmaṃ gamīyati tena, gamayīyati gacchāpīyati gacchāpayīyati iccādi sabbattha
yojetabbaṃ evaṃ uparipi.

Ghaṭa īhāyaṃ-ghaṭantaṃ payojayati ghaṭeti. Ghaṭādīnaṃ vāti na vuddhi. Ghaṭayati,
ghaṭāpeti, ghaṭāpayati.

Kāriteti vattate.


Guhadusānaṃ dīghaṃ. 527-488.

Guha dusa iccetesaṃ dhātūnaṃ saro dīghamāpajjate kārite pare. Vuddhāpavādoyaṃ.

Guha saṃvaraṇe- guhituṃ payojeti gūhayati, gūhayanti.

Dūsa appītimhi - dussantaṃ payojayati dūsayati, dūsayanti iccādi.

[SL Page 244] [\x 244/]

Tathā: icchantaṃ payojayati icchāpeti, icchāpayati. Eseti, esayati.

Niyacchantaṃ payojayati niyāmeti, niyāmayati.

Āsantaṃ payojayati āseti āsayati, acchāpeti acchāpayati.

Labhantaṃ payojayati lābheti, lābhayati.

Vacantaṃ payojayati vāceti vācayati, vācāpeti vācāpayati. Evaṃ-vāseti vāsayati vāsāpeti
vāsāpayati, vāheti vāhayati vāhāpeti vāhāpayati, jīreti jīrayati jīrāpeti jīrāpayati, māreti
mārayati mārāpeti mārāpayati, dasseti dassayati iccādi.

Tathā: tudantaṃ payojayati todeti todayati todāpeti todāpayati.

Pavisantaṃ payojayati pavisituṃ vāti paveseti pavesayati pavesāpeti pavesāpayati.

Uddisantaṃ payojayati uddisāpeti uddisāpayati.
Pahontaṃ payojayati pahāveti pahāvayati.

Sayantaṃ payojayati uddisāpeti uddisāpayati.
Pahontaṃ payojayati pahāveti pahāvayati.

Sayantaṃ payojayati sāyeti sāyayati. Ettha ekārassa āyādeso. Sayāpeti sayāpayati. Kvaci
dhātūti ādinā ṇāpeṇāpayesu āyādesassa rassattaṃ.

Nayantaṃ payojayati nāyayati nayāpeti nayāpayati ānāpeti vā.

Patiṭṭhantaṃ payojayati patiṭṭhāpeti patiṭṭhāpayati paṭṭhāpeti vā.

Hanantaṃ payojayatīti atthe ṇeṇayādayo.
Ṇamhīti vattate.


Hanasna ghāto. 528-593.

Hana iccetassa dhātussa ghātādeso hoti ṇakāravatippaccaye pare.

Ghāteti ghātayati ghātāpeti ghātāpayati. Vadho vā sabbatthāti vadhādesā. Vadheti vadhāpeti.


[SL Page 245] [\x 245/]

Juhantaṃ payojayati juhāpeti juhāpayati, juhāvetīti vā.

Jahantaṃ payojayati jahāpeti jahāpayati hāpeti hāpayati.

Dadantaṃ payojayati dāpeti dāpayati.

Pidahantaṃ payojayati pidhāpeti pidhāpayati pidahāpeti pidahāpayati.
Ruṇdhantaṃ payojayati rodheti rodhayati rodhāpeti rodhāpayati.

Chiṇdantaṃ payojayati chedeti chedayati chedāpeti chedāpayati.

Yuñjantaṃ payojayati yojeti yojayati yojāpeti yojāpayati.

Bhuñjantaṃ payojayati bhojeti bhojayati bhojāpeti bhojāpayati.

Muñcantaṃ payojayati moceti mocayati mocāpeti mocāpayati.

Dibbantaṃ payojayati deveti devayati.

Uppajjantaṃ payojeti uppādeti uppādayati.

Bujjhantaṃ payojayati bodheti bodhayati. Dadhantato yo kvacīti yakārāgamo. Bujjhāpeti
bujjhāpayati.

Tussantaṃ payojayati toseti tosayati tosāpeti tosāpayati.

Sammantaṃ payojayati sameti samayati. Ghaṭādittā na vuddhi.

Kuppantaṃ payojayati kopeti kopayati.

Jāyantaṃ payojayati janeti janayati ghaṭādittā na vuddhi.

Suṇantaṃ payojayati dhammaṃ sāveti sāvayati.

Pāpuṇantaṃ payojayati pāpeti pāpayati.

Vikkiṇantaṃ payojayati vikkāpeti vikkāpayati.

Jinattaṃ payojayati jayāpeti jayāpayati.

Jānantaṃ payojayati ñāpeti ñāpayati.

[SL Page 246] [\x 246/]

Gaṇhantaṃ payojayati gāheti gāhayati gāhāpeti gāhāpayati gaṇhāpeti gaṇhāpayati.

Vitanantaṃ payojayati vitāneti vitānayati.

Yo koci karoti tamañño karohi karohi iccevaṃ bravīti, karontaṃ payojayati kātuṃ vā kāreti
kārayati kārāpeti kārāpayati iccādi.

Corentaṃ payojayati corāpeti corāpayati.

Cintentaṃ payojayati cintāpeti cintāpayati.

Pūjentaṃ payojayati pūjāpeti pūjāpayati iccādi.

Sabbattha subodhaṃ.

Dhātuppaccayato cāpi kāritappaccayā siyuṃ,
Sakāritehi yuṇvūnaṃ dassanañcettha ñāpakaṃ.

Tena-titikkhantaṃ payojayati titikkheti titikkhāpeti.

Tikicchantaṃ payojayati tikiccheti tikicchayati tikicchāpeti tikicchāpayati. Evaṃ bubhukkheti
bubhukkhāpeti.

Pabbatāyantaṃ payojayati pabbatāyayati. Puttīyayati iccādipi siddhaṃ bhavati.

Dhātuppaccayantanayo.

Iti rūpasiddhiyaṃ ākhyātakaṇḍo chaṭṭho.
0

Atha dhātūhiyeva bhāvakammakattukaraṇādisādhanasahitaṃ kibbidhānamārabhīyate.

Tattha kiccakitakavasena duvidhā hi paccayā. Tesu kicca-saññāya paṭhamaṃ vuttattā
kiccānamappakattā ca kiccappaccayā tāva vuccante.

Bhū sattāyaṃ - bhūyate abhavittha bhavissate vā devadatte nāti viggahe: dhātuyā
kammādimhi ṇoti ito dhātuyāti sabbattha paccayādividhāne vattate. Parāppaccayāti ca
adhikāro.


[SL Page 247] [\x 247/]

Bhāvakammesu tabbānīyā. 529-542.

Bhāva kamma iccetesvatthesu sabbadhātūhi tabba anīya iccete tapaccayā parā honti.
Yogavibhāgā aññatthāpi.

Tattha:-

Akammakehi dhātūhi bhāve kiccā bhavanti te,
Sakammakehi kammatthe arahasakkatthadīpakā.

Te ca:-


Ṇādayo tekālikā. 530-552.

Tikāle yuttā = tekālikā. Ye idha tatiye dhātvadhikāre vihitā aniddiṭṭhakālāṇādayo paccayā
te tekālikā hontīti paribhāsato kālattayepi honti.

Sīhagatiyā kvacīti vattate.


Yathāgamamikāro. 531-607.

Yathāgamaṃ yathāpayogaṃ jinavacanānurodhena dhātūhi paro ikārāgamo hoti kvaci
byañjanādikemu kiccakitakappaccayesu. Aññesu cāti vuddhi. O ava sareti avādeso. Naye
paraṃ yutteti paraṃ netabbaṃ.


Te kiccā. 532-547.

Ye idha vuttā tabbānīyaṇyarippaccayā te kicca saññā hontīti veditabbā. Tato aññe kititi
vacanato kiccappaccayānamakitakattā. Nāmavyapadese asampatte-taddhitasamāsakikatā
nāmaṃvātavetūnādisu cāti ettha caggahaṇena nāmavyapadeso. Tato syāduppatti.

Bhāve-bhāvassekattā ekavacanameva. Sinti amādeso. Bhavitabbaṃ bhavatā paññena,
bhavanīyaṃ. Idha byañjanādittābhāvā anuvattitakvaciggahaṇena ikārāgamābhāvo. Bhāve
kiccappaccayantā napuṃsakā kamme tiliṅgā.

Kammaṇi abhipubbo. Abhibhūyate abhibhūyittha abhibhūyissateti = abhibhavitabbo, kodho
paṇḍitena. Abhibhavitabbā, taṇhā. Abhibhavitabbaṃ, dukkhaṃ. Evaṃ-abhibhavanīyo
abhibhavanīyā abhibhavanīyaṃ. Purisakaññācittasaddanayena netabbā. Evaṃ sabbattha.


[SL Page 248] [\x 248/]

Ettha hi:-

Tabbādīheva kammassa vuttattā ca putattanā. Vattabbassa abhāvā na dutiyā paṭhamā tato.
Āsa upavesane-āsīyittha āsīyate āsīyissateti = āsitabbaṃ tayā, āsanīyaṃ. Kamme-upāsitabbo,
guru.Upāsanīyo.

Sīsaye-āsīyittha sīyate sayissateti = sayitabbaṃ bhavatā, sayanīyaṃ e ayāti ayādeso.
Atisayitabbo, paro atisayanīyo.

Pada gatimhi-uppajjittha uppajjate uppajjissateti = uppajjitabbaṃ tena. Uppajjanīyaṃ. Ettha
ca kattarīti adhikāraṃ vinā divādito yoti vinādhikārayogavibhāgena yappaccayo. Tassa
cavaggayakāra iccādinā cavaggo. Para dvehāvo ṭhāneti dvibhāvo. Paṭipajjitabbo, maggo.
Paṭipajjanīyo.

Budha avagamane. Abujjhittha bujjhate bujjhissateti = bujjhitabbo, dhammo. Bujjhanīyo.

Su savane asūyittha sūyate sūyissateti sotabbo. Dhammo. Idha yathāgamaggahaṇena
ikārāgamābhāvo. Suṇitabbo svādito ṇuṇāuṇā cāti vinādhikārayogavibhāgena ṇāppaccayo.
Savanīyo.

Kara kareṇa-karīyittha karīyati karīyissatīti atthe tabbānīyā.

Antassa karassa ca tattanti ca vattate.


Tuntūnatabbesu vā. 533-622.

Kara iccetassa dhātussa antabhūtassa rakārassa takārattaṃ hoti cā tuṃ tūna tabba iccetesu
paccayesu paresu. Kattabbo bhavatā dhammo kattabbā, pūjā. Kattabbaṃ, kusalaṃ. Tattābhāve
Karotissāti vattamāne-tavetūnādisu kāti etthādi saddena tabbepi kādeso. Kātabbaṃ hitaṃ.


Rahādito no ṇa.* 534-551.

Rakārahakārādiantehi dhātūhi parassa anānīyādinakārassa ṇakāro hoti. Ādisaddena
ramuapañātāditopi.

* Nyāsamate "rahādito ṇa" iti dvipadamidaṃ.


[SL Page 249] [\x 249/]
Rahādito parassettha nakārassa asambhavā,
Anānīyādinasseva sāmatthyāyaṃ ṇakāratā.

Karaṇīyo dhammo, karaṇārahoti attho. Karaṇīyā, karaṇīyaṃ.

Bhara bharaṇe-bharīyatīti = bharitabbo, bharaṇīyo.

Gaha upādāne-agayhittha gayhati gayhissatīti = gahetabbo tesu vuddhīti ādinā
ikārassekāro. Saṅgaṇhitabbo. Gahāditoppaṇhāti vinādhikārayogavibhāgena ṇhāppaccaso.
Halopasaralopādi. Saṅgaṇhanīyo, gahaṇīyo

Ādiggahaṇena:-

Ramu kīḷāyaṃ - ramattha ramīyati ramissatīti = ramitabbo, ramaṇīyo, vihāro.

Apa pāpuṇane-uṇāppaccayo. Pāpīyatīti = pāpuṇitabbo. Gupādīnañcāti dhātvantalopo
dvittañca. Pattabbo, patteyyo, pāpuṇanīyo, pāpaṇīyo.

Vāti vattate


Gamakhanahanādīnaṃ tuntabbādisu na. 535-598.

Gama khana hana iccevamādīnaṃ makāranakārantānaṃ dhātūnamantassa nakāro hoti vā tuṃ
tabba tace tūna tvāna tvā iccevamādisu katārādippaccayesu paresu. Agacchittha gacchīyati
gacchīyissatīti = gantabbo, maggo. Gamitabbaṃ, gamanīyaṃ.

Khanu avadāraṇe-akhanittha khaññati khaññissatīti = khantabbaṃ āvāṭaṃ, khanitabbaṃ.
Kvaci dhātūti ādinā khanantassa ṇattañca. Nikhaṇitabbaṃ, khaṇanīyaṃ, khananīyaṃ vā.

Hana hiṃsāgatisu-ahanittha haññate haññissateti = hantabbaṃ, hanitabbaṃ, hananīyaṃ.

Mana ñāṇe-amaññittha maññate maññissateti mantabbo, manitabbo. Yappaccaye cavaggādi.
Maññitabbaṃ maññanīyaṃ.

Pūjaṃ pūjāyaṃ - apūjīyittha pūjīyati pūjiyissatīti atthe tabbānīyā. Curādito ṇeṇayāti
akattaripi ṇeṇayā. Ikārāgamāniyesu saralopoti ādinā kāritasarassa lopo pūjetabbo,
pūjayītabbo, pūjanīyo, bhagavā tabbānīyāti yogavibhāgena kattukaraṇesupi.


[SL Page 250] [\x 250/]

Yā pāpuṇane-niyyātīti = niyyāniyo, ariyamaggo. Gacchantīti = gamanīyā, bhogā.

Nhā soce-nhāyati etenāti = nhāniyaṃ, cuṇṇaṃ

Bhāvakammesūti adhikāro.

Ṇyo ca. 536-543.

Bhāvakammesu sabbadhātūhi ṇyappaccayo hoti. Caggahaṇena ñātayyanti ādisu
tayyappaccayo ca.


Kāritaṃ viya ṇānubaṇdho. 537-623.

Anubaṇdho appayogī ṇakārānubaṇdho paccayo kāritaṃ viya daṭṭhabboti kāritavyapadeso.
Kāritānaṃ ṇo lopanti ṇalopo. Asaṃyogantassa vuddhi kāriteti vuddhi. Ikārāgamo. Kattabbaṃ
kāriyaṃ.

Hara haraṇe-aharīyittha harīyati harīyissatīti vā = haraṇīyaṃ, hāriyaṃ.

Bhara bharaṇe-bharītabbaṃ = bhāriyaṃ.

Labha lābhe-labhitabbaṃ = labbhaṃ. Yavataṃ talana iccādi sutte kāraggahaṇena yavato
bhakārassa bhakāro. Dvittaṃ.

Sāsu anusiṭṭhimhi-sāsitabbo = sisso. Kvaci dhātūti ādinā sāsākārassikāro.

Vaca viyattiyaṃ vācāya-ṇyappaccayādimhi kate:-

Attānaṃ ṇānubaṇdheti ca vattamāne:-


Kagā cajānaṃ. 538-625.

Ca ja iccetesaṃ dhātvantānaṃ kakāragakārādesā honti ṇakārānubaṇdhe paccaye pareti
catārassa kakāro. Vacanīyaṃ = vākyaṃ.

Bhaja sevāyaṃ-bhajanīyaṃ = bhāgyaṃ. Jakārassa gakāro.
Vi ye-acīyittha cīyati cīyissatiti = ceyyaṃ, cetabbaṃ. Ikārassekāro vuddhi yakārassa dvittaṃ.
Vi ni pubbo. Do dhassa cāti

[SL Page 251] [\x 251/]

Sutte caggahaṇena cakārassa chakāro. Viniccheyyaṃ, vinicchitabbaṃ. Kiyādito nāti
vinādhikārayogavibhāgena tabbānīyatuntūnādisu ca nāppaccayo. Vinicchetabbaṃ
vinicchayanīyaṃ.
Nī pāpuṇane-anīyittha nīyati nīyissatīti = neyyo, neyyā, neyyaṃ, netabbaṃ.

Ṇyaggahaṇaṃ chaṭṭhiyantavasenānuvattate, maṇḍūkagatiyā antaggahaṇañca
tatiyantavasena.


Bhūtobba. 539-545.

Bhū iccetasmā parassa ṇyappaccayassa saha dhātvantena abbādeso hoti. Bhavitabbo =
bhabbo. Bhabbā, bhabbaṃ.

Ṇyassa antenāti ca vattate.

Vadamadagamayujagarahākārādīhi jjammaggayheyyā gāro vā. 540-546.

Vada mada gama yuja garaha iccevamādīhi dhātūhi ākārantehi ca parassa ṇyappaccayassa
dhātvantena saha yathākkamaṃ jja mma gga yha eyya iccete ādesā honti vā, garahassa ca
gārādeso hoti. Garahassevāyaṃ gāro. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo.

Vada viyattiyaṃ vācāyaṃ-avajjittha vajjati vajjissatīti = vajjaṃ, vadanīyaṃ. Rassattaṃ. Avajjaṃ
doso.

Mada ummāde-amajjittha majjate majjissati etenāti = majjaṃ, madanīyaṃ. Madaggahaṇena
karaṇepi ṇyappaccayo. Gantabbaṃ = gammaṃ.

Yuja yoge = ayujjittha yujjati yujjissatīti = yoggaṃ, niyojjo vā.

Garaha niṇdāyaṃ-agarayahittha garahīyati garahīyissatīti atthe ṇyappaccayo. Tassiminā
dhātvantena saha yhādeso garahassa gārādeso ca. Gārayho, gārayhā, gārayhaṃ,
garahaṇīyaṃ. Ādi saddena aññepi damajahantā gayhante.

Gada viyattiyaṃ vācāyaṃ-gajjate gadanīyaṃ vā gajjaṃ.

Pada gatimhi-pajjanīyaṃ = pajjaṃ, gāthā.

[SL Page 252] [\x 252/]

Khāda bhakkhane-khajjateti = khajjaṃ, khādanīyaṃ.

Dama damane-adamittha dammate damīyissatīti = dammo. Damanīyo.

Bhuja pālanabhyavaharaṇesu-abhujjittha bhujjati bhujjissatīti = bhoggaṃ, bhojjaṃ vā.
Kāraggahaṇena yassa jakāro. Gahetabbaṃ gayhamiccādi.

Ākārantato pana:-

Dā dāne-adīyittha dīyati dīyissatiti atthe ṇyappaccayo. Tassiminā dhātvantena akārena
saha eyyādeso. Deyyaṃ dātabbaṃ. Anīye saralopoti ādinā pubbasarassa lope sampatte
tattheva tuggahaṇena nisedhetvā sarā sare lopanti ākāre lutte parasarassa dīgho. Dānīyaṃ.

Pā pāne-apīyittha pīyati pīyissatīti = peyyaṃ, pātabbaṃ, pānīyaṃ.

Hā vāge-ahīyittha hīyati hīyissatīti = heyyaṃ, hātabbaṃ, hānīyaṃ.

Mā māne-amīyittha mīyati mīyissatīti = meyyaṃ, mātabbaṃ, minitabbaṃ, metabbaṃ vā.

Ñā avabodhane-aññāyittha ñāyati ñāyissatīti = ñeyyaṃ, ñātabbaṃ, ñātayyaṃ ñāssa jājannāti
jādese kiyādito nāti vinādhikārayogavibhāgena nāppaccayo ikārāgamo ca. Jānitabbaṃ
vijānīyaṃ.

Khā pakathane-saṅkhātabbaṃ saṅkheyyaṃ iccādi.


Karamhā ricca. 541-544.

Karadhātuto riccappaccayo hoti bhāvakammesu.

Ramhiranto rādi no. 542-541.

Rakārānubaṇdhe paccaye pare sabbo dhātvanto rādippaccayarakāramariyādo no hoti.
Lopamāpajjateti attho. Rantoti ettha rakāro saṇdhijo. Kattabba = kiccaṃ.

Riccāti yogavibhāgena bharāditopi riccappaccayo yathā: bharīyatīti = bhacco. Saralopo.

I gatimhi-paṭi etabboti = paṭicco.

[SL Page 253] [\x 253/]
Pesātisaggapattakālesu kiccā. 513-637

Pesa atisagga pattakāla iccetesvatthesu kiccappaccayā honti. Pesanaṃ nāma kattabbamidaṃ
bhavatāti āṇāpanaṃ ajjhesanañca. Atisaggo nāma kīmidaṃ mayā kattabbanti puṭṭhassa vā
pāṇo na hantabboti ādinā paṭipattidassanamukhena vā kattabbassa anuññā. Pattakālo
sampattasamayo. Yo attano kiccakaraṇasamayamanupaparikkhitvā na karoti tassa
samayārocanaṃ na tattha ajjhesanamatthīti. Te ca bhāvakammesu kiccaktakkhatthāti vuttattā
bhāvakammesveva bhavanti. Pesane tāva-karīyatu bhavatā kammanti atthe iminā tabbānīyā.
Sesaṃ vuttanayameva. Kattabbaṃ kammaṃ bhavatā, karaṇīyaṃ kiccaṃ bhavatā.
Atisagge-bhujjatu bhavatāti atthe tabbādi. Aññesu cāti vuddhi.

Tassāti vattate.


Bhujādīnamanto no dvi ca. 544-580.

Bhuja iccevamādīnaṃ jakārādiantānaṃ dhātūnamanto no hoti parassa
kiccakitakappaccayatakārassa ca dvibhāvo hoti. Bhottabbaṃ bhojanaṃ bhavatā, bhojanīyaṃ
bhojjaṃ bhavatā. Ikārāgamayuttatakāre pana namakarānamantānaṃ niyutta tamhīti ettha
antānaṃ niyuttatamhīti yogavibhāgena dhātvantalopādinisedho. Rudhādito
niggahītapubbanti vinādhikārena katayogavibhāgena niggahītañcāti vā niggahītāgamo.
Bhuñjitabbaṃ tayā, yuñjitabbaṃ.

Samayārocane pana:-

I ajjhayane adhipubbo. Adhīyataṃ bhavatāti atthe tabbānīyādi. Ikārāgamavuddhiayādesajjhā
ca. Ṇyappaccaye tu vuddhi yakārassa dvittañca. Ajjhayitabbaṃ ajjheyyaṃ bhavatā,
ajjhayanīyaṃ bhavatā. Avassaṃ kattabbanti vākye pana kiccāti adhikicca avassakādhamiṇesu
ṇī cāti avassakādhamiṇatthe ca tabbādayo. Kattabbaṃ me bhavatā gehaṃ, karaṇīyaṃ,
kāriyaṃ. Evaṃ-dātabbaṃ me bhavatā sataṃ, dānīyaṃ, deyyaṃ.

Dhara dhāraṇe vurādittā ṇeṇayā vuddhi ikārāgamo ca. Dhāretabbaṃ dhārayitabbamiccādi.
Nudādīhi yuṇacūnamanānanākānanakā sakāritehi cāti sakāritehipi yuṇacūnamādesa


[SL Page 254] [\x 254/]

Vidhānatoyeva dhātuppaccayantatopi kiccakitakappaccayā bhavantīti daṭṭhabbā.
Tena-titikkhāpīyatīti = titikkhāpetabbo. Evaṃ-tikicchāpetabbo tikicchāpanīyo. Abhāvīyittha
bhāvīyati bhāvīyissatīti = bhāvetabbo, maggo. Bhāvayitabbo bhāvanīyo, bhāvanīyā,
bhāvanīyaṃ. Akārīyittha kārīyati kārīyissatīti = kāretabbaṃ, kārayitabbaṃ, kārāpetabbaṃ,
kārāpayitabbaṃ, kārāpanīyamiccādi ca siddhaṃ bhavati.
Kattabbaṃ karaṇīyañca kāriyaṃ kiccamiccapi,
Kāretabbaṃ tathā kārāpetabbaṃ kiccasaṅgaho.

Kiccappaccayantanayo.
:0:
Idāki kitakappaccayā vuccante.

Kara karaṇe-pure viya dhātusaññādi. Kumha iccupapadaṃ tato dutiyā.

Kumbhaṃ karoti akāsi karissati vāti viggahe:-

Paro paccayoti ca vattate.


Dhātuyā kammādimhi ṇo. 545-526.

Kammasmiṃ ādimhi sati dhātuyā paro ṇappaccayo hoti.

So ca:-


Aññe kit. 546-548.

Tatiye dhātvadhikāre vihitā kiccehi aññe paccayā kiticceva saññā hontīti kitsaññā katā.


Kattari kit. 547-626.

Kattari kārake kit paccayo hotīti niyamato kattari bhavati. So ca ṇādayo tekālikāti vuttattā
kālattaye ca hoti. Pure viya kāritavyapadesaṇalopavuddhiyo. Paccayantassāliṅgattā
taddhitaghamāsakitakā nāmaṃvātavetūnādisu cāti kitakantattā nāmamiva kate syāduppatti.
Tato kumbhaṃ karotīti atthe amādayo parapadehīti dutiyātappurisa


[SL Page 255] [\x 255/]

Samāso. Nāmānanti ādinā samāsasaññā. Tesaṃ vibhattiyo lopā cāti vibhattilopo. Pakati cassa
sarantassāti pakati bhāvo. Puna tato samāsattā nāmamiva kate syāduppatti. So kumbhakāro,
te kumbhakārā iccādi.

Itthiyaṃ kumbhakārī, kumbhakāriyo iccādi. Tathā: kammaṃ karotīti = kammakāro.
Evaṃ-mālakāro, kaṭṭhakāro, rathakāro, suvaṇṇakāro, suttakāro, vuttikāro, ṭīkākāro.

Gaha upādāne-pattaṃ agaṇhi gaṇhāti gaṇhissatīti = pattagāho. Evaṃ-rasmiggāho,
rajjuggāho

Ve tantusantāne-tantaṃ avāyi vāyati vāyissatīti = tantavāyo. Te āvāyā kāriteti āyādeso.
Vākye panettha te āvāyāti yogavibhāgena āyādeso. Evaṃ-tunnavāyo.

Mā parimāṇe-dhaññaṃ amini mināti minissatīti atthe ṇappaccaye kate-

Ṇamhīti vattate.


Ākārantānamāyo. 548-595.

Ākārantānaṃ dhātūnamantassa āyādeso hoti ṇakārānubaṇdhappaccaye pare. Saralopādi.
Dhaññamāyo evaṃ-dānaṃ dadātīti = dānadāyo

Kamu kantimhi-dhammaṃ akāmayi kāmayati kāmayissatīti = dhammakāmo, puriso.
Dhammakāmā, kaññā. Dhammakāmaṃ, cittaṃ. Evaṃ atthakāmo, hitakāmo, sukhakāmo.
Dhammaṃ pāletīti = dhammapālo iccādi.

Dama damane-arī adami dameti damessatīti viggahe-dhātuyāti adhikāro.

Kammādimhīti ca vattate.


Saññāyama nu. 549-527.

Kammupapade ādimhi sati saññāyaṃ gammamānāyaṃ dhātuyā appaccayo hoti upapadante
nurāgamo ca. Ettha ca nu niggahītaṃ padanteti sutte padanteti vacanato upapadanteyeva
nurāgamo hotīti daṭṭhabbaṃ. Tesu vuddhīti ādinā ukāralopo. Ayaṃ pana ṇvāgamo
samāsaṃ katvā upapadavibhatti lope kateyeva hotīti veditabbaṃ.


[SL Page 256] [\x 256/]

Nu niggahītaṃ padante. 550-539.

Upapadabhūtanāmapadante vattamāno nurāgamo niggahītamāpajjate. Niggahītassa
vaggantattaṃ. Sesaṃ samaṃ. Vuddhābhāvo viseso. Ariṇdamo, rājā.

Tathā: tara taraṇe-vessaṃ taratīti = vessantaro. Taṇhaṃkarotīti = taṇhaṅkaro, bhagavā
evaṃ-medhaṅkaro, saraṇaṅkaro, dīpaṅkaro.

Ādimhi a iti ca vattate.


Purā dadā ca iṃ. 551-528.

Purasadde ādimhi sati dada dāne iccetāya dhātuyā appaccayo hoti purasadde akārassa iñca
hoti. Ettha ca tadanuparodhenāti paribhāsato purasaddantasseva iṃ hotīti daṭṭhabbaṃ.
Ṇādīnaṃ tekālikattepi upapadatthavisesena atīteyevāyamappaccayo hotīti daṭṭhabbaṃ. Pure
dānaṃ adadīti = puriṇdado, sakko. Idhāpi vibhattilope kateyeva iṃādeso.

Kammādimhi a iti ca vattate.


Sabbato ṇvutvāvī vā. 552-529.

Sabbato dhātuto kammādimhi vā akammādimhi vā sati a ṇvu tu āvī iccete cattāro paccyā
honti. Vāggahaṇaṃ kammādimhi vāti upapadavikappanatthaṃ. Appaccaye tāva-

Dhara dhāraṇe-dhammaṃ adhari dharati dharissatīti = dhammadharo. Evaṃ-vinayadharo.
Tathā: taṃ karotīti = takkaro. Dvittaṃ, evaṃ-hitakaro, divasakaro, dinakaro, divākaro,
nisākaro. Dhanuṃ gaṇhātīti = dhanuggaho. Evaṃ-kaṭaggaho. Sabbakāmaṃ dadātīti =
sabbakāmadado. Sabbadado. Āto pana:annaṃ adāsi dadāti dadissatīti = annado.
Evaṃ-dhanado. Saccaṃ saṇdahatīti = saccasaṇdho.

Pā pāne-majjaṃ pivatiti = majjapo.

Tā pālane-gavaṃ saddaṃ tāyatīti = gottaṃ. Evaṃ kattari akammādimhi panāyasmādapetīti
sutte bhayaggahaṇena sesa sādhanepi.

[SL Page 257] [\x 257/]

Ni pāpuṇane-vipubbo. Vinesi vineti vinessati etena etthāti vā-vinayo. Aññesu cāti vuddhi
ayādeso ca. Nayanaṃ nayo.

Si sevāyaṃ-nipubbo. Nissīyittha nissīyati nissīyissati tanti = nissayo.

Si saye-anusayi anuseti anusessatīti = anusayo.

I gatimhi - patipubbo. Paṭicca etasmā phalametīti = paccayo, samudayo.

Ci caye-vinicchiyatenena vinicchayanaṃ vā = vinicchayo. Uccayanaṃ = uccayo. Sañcayo.
Dhammaṃ vicinātīti = dhammavicayo.

Khī khaye - khayanaṃ = khayo.

Ji jaye-vijayanaṃ = vijayo. Jayo.

Kī dabbavinimaye-vikkayanaṃ-vikkayo.Kayo.

Lī silesane-alliyanti etthāti = ālayo. Layo. Evaṃ ivaṇṇantato. Ā suṇantīti = assavā. Avādeso.
Paṭissavanaṃ = paṭissavo.

Su gatimhi-ā bhavaggā savantīti = āsavā.

Ru sadde-ravatīti = ravo, bhavatīti = bhavo, pabhavati etasmāti = pabhavo.

Lucchedane-lavanaṃ = lavo evaṃ uvaṇṇantato. Niggaṇhāti niggahaṇaṃ vā = niggaho.
Paggaho. Saṅgaṇhāti etena saṅgahaṇaṃ vā = saṅgaho.

Vara vareṇa-saṃvaraṇaṃ = saṃvaro.

Dara ādare-ādaraṇaṃ = ādaro, āgacchati āgamananti vā = āgamo, āgamīyanti ettha etena vā
atthāti = āgamo, pariyatti. Sappatīti = sappo, dibbatīti = devo.

Kamu padavikkhepe pakkamanaṃ pakkamatīti vā = pakkamo. Evaṃ-vikkamo

Cara caraṇe-vane caratīti = vanacaro, kāmo avacarati etthāti = kāmāvacaro, loko.
Kāmāvacarā, paññā. Kāmāvacaraṃ, cittaṃ, chaṭṭhitappuriso.

[SL Page 258] [\x 258/]

Gāvo caranti etthāti = gocaro, pādena pibatīti = pādapo. Evaṃ-kacchapo. Tatiyātappuriso.

Ruha janane sirasmiṃ ruhatīti = siroruho. Guhāyaṃ sayatītī = guhāsayaṃ, cittaṃ.
Evaṃ-kucchisayā, vātā.

hā gatinivuttimhi-pabbate aṭṭhāsi tiṭṭhati ṭhassatīti = pabbataṭṭho, puriso, pabbataṭṭhā,
nadī. Pabbataṭṭhaṃ, osadhaṃ. Evaṃ-thalaṭṭhaṃ, jalaṭṭhaṃ. Sattamītappuriso.

Gahassupadhasse vā. 553-631.

Gaha iccetassa dhātussa upadhassa ettaṃ hoti vā upadhāti antakkharato pubbakkharassa
parasamaññā. Gayhatīti = gehaṃ, gahaṃ. Ṇvuppaccayo. Rathaṃ karotīti atthe ṇavuppaccayo.
So ca aññe kitīti kitsaññattā nantari kititi kattari yeva bhavati tato kāritavyapadese
ṇalopavuddhiyo.


Anakā yuṇvūnaṃ. 554-624.

Yuṇvu iccetesaṃ paccayānaṃ ana aka iccete ādesā hontīti akādeso.

Sesaṃ kumbhakārasaddasamaṃ. Rathakārako. Tathā: annaṃ dadātīti = annadāyako.
Ākārantānamāyoti āyādeso. Itthiyamato āppaccayoti āppaccayo. Tesu vuddhīti ādinā
akārassikāro. Annadāyikā, kaññā. Annadāyakaṃ, kulaṃ. Lokaṃ netīti = lokanāyako. Vineti
satteti = vināyako, te āvāyā kāriteti āyādeso.

Akammūpapade-karotīti = kārako, kārikā, kārakaṃ, dadātīti = dāyako, dāyikā, dāyakaṃ.
Netīti = nāyako, nāyikā, nāyakaṃ. Bhagavato ovādānusāsaniṃ asuṇi suṇāti suṇissatīti =
sāvako, sāvikā āvādeso lunātīti = locako.

Pu pavane-punātīti = pāvako, bhavatīti = bhāvako, upāsatīti = upāsako upāsikā, gaṇhātīti
= gāhako, pacatīti = pācako, ayajī yajati yajissatīti = yājako.


[SL Page 259] [\x 259/]

Ettha hi kagā cajānantī cajānaṃ kagatte sampatte:-


Na kagattaṃ cajā ṇavusmiṃ. 555-620.

Dhātvantabhūtā catārajakārā kakāragakārattaṃ nāpajjante ṇvuppaccaye pareti paṭisiddhattā
na bhavati.

Jana janane-janetīti = janato, janikā. Ghaṭādīnaṃ vāti ettha vāggahaṇena vuddhi na hoti.
Evaṃ-khanatīti = khanato, sametīti = samako, dametīti = damako, gametīti = gamako,
ahani hanati hanissatīti-vadhako. Vadho vā sabbatthāti hanassa vadhādeso. Hantīti =
ghātako. Hanassa ghātoti ṇvumhi ghātādeso. Gāvo hantīti = goghātako. Ruṇdhatīti =
ruṇdhako. Niggahītāgamo. Saṃyogantattā vuddhi na hoti. Evaṃ-bhuñjatīti = bhuñjako,
kiṇātīti = kāyako, pāletīti = pālako, pūjetīti = pūjako.


Nudādīhi yuṇvūnamanānanākānanakā sakāritehi ca. 556-643.

Nudādīhi dhātūhi sakāritehi ca dhātūhi paresaṃ yuṇvūppaccayānaṃ yathākkamaṃ ana ānana
aka ānanaka iccete ādesā honti.

Ettha hi:-

Sakāritehi vunvūnaṃ kāriyassa vidhānato,
Kiccakitsambhavo dhātuppaccayehipi vediyo

Nudakkhepe-papubbo. Panudi panudati panudissatīti atthe ṇvuppaccayo. Tassiminā
akādeso. Kvaci dhātūti ādinā nudassa dīgho. Panūdako.

Sūdakkharaṇe-sūdatīti = sūdako.

Ñā avabodhane-aññāsi jānāti jānissatīti atthe ṇvuppaccayo. Tassānena ānanakādeso. Ñāssa
jājantāti jādeso. Saralopādi jānanako.

Sakāritehi pana:-

Āṇa pesane-āṇāpesi āṇāpeti āṇāpessatīti atthe sabbato ṇvutvāvī vāti ṇvuppaccayo.
Tassiminā akādeso. Saralopādi. Āṇāpako. Saññāpetīti = saññāpako sañjānanako. Ettha
ānanakādeso. Kvaci dhātūti ādinā


[SL Page 260] [\x 260/]

Kāritalopo. Tathā: dāpetīti = dāpako. Anakā yunaṇvūnti akādeso. Patiṭṭhāpetīti =
patiṭṭhāpako, nibbānaṃ sampāpetīti = nibbānasampāpako, kārāpetīti = kārāpako, kārāpikā
iccādi. Tuppaccaye akāsi karoti karissatīti atthe sabbato ṇvutvāvī vāti tuppaccayo so ca
kitsaññattā ṇvuppaccayo viya sabbattha kattariyeva bhavati.

Antassāti vattate.


Karassa ca tattaṃ tusmiṃ. 557-621.

Kara iccetassa dhātussa antassa rakārassa takārattaṃ hoti tuppaccaye pare, casaddena
bharādīnañca.

Tato nāmamiva kate syāduppatti satthupitādinamā sismiṃ silopo cāti āttasilopā. Tassa kattā
= takkattā chaṭṭhisamāso.

Bhara bharaṇe bharatīti = bhattā, hara haraṇe-haratiti = hattā, bhiṇdatīti = bhettā, bheditā
vā. Chiṇdatīti = chettā. Dadātīti = dātā. Bhojanassa dātā = bhojanadātā, saṇdahatīti =
saṇdhātā, avaci cavati vakkhatīti = vattā. Bhujādīnamanto no dvi cāti dhātvantalopo
dvittañca. Bhuñjatīti bhottā. Abujjhi bujjhati bujjhissatīti = bujjhitā. Yakārikārāgamā. Jānātīti
= ñātā, jinātīti = jetā, suṇātīti = sotā, gaṇhātīti = gahetā, bhavatīti = bhavitā, saratīti =
saritā, gacchatīti = gantā. Gamakhanahanādīnaṃtuntabbādisū na iti dhātvantassa nattaṃ.
Evaṃ-khanatīti = khantā, hantīti = hantā, maññatīti = mantā, pāletīti = pāletā pālayitā
kārite bhāvayatīti = bhāvetā bhāvayitā. Evaṃ-sāretā sārayitā, dāpetā dāpayitā, hāpetā
hāpayitā, nirodhetā nirodhayitā, bodhetā bodhayitā, ñāpetā ñāpayitā, sāvetā sāvayitā, gāhetā
gāhayitā, kāretā kārayitā, kārāpetā kārāpayitā iccādi.

Ācīppaccaye-

Disa pekkhane-bhayaṃ apassi passati passissatīti atthe āvīppaccayo. Kvaci dhātūti ādinā
disassa dassādeso. Bhaya dassāvī, bhayadassāvino iccādi. Daṇḍīva neyyaṃ.

Itthiyaṃ-bhayadassāvinī. Napuṃsake-bhayadassāvi, cittaṃ.


[SL Page 261] [\x 261/]

Sāsu anusiṭṭhimhi-sadevakaṃ lokaṃ diṭṭhadhammikādivasena sāsatīti atthe:-


Sāsādīhi ratthu. 558-568.

Sāsu iccevamādīhi dhātūhi ratthuppaccayo hoti.

Ramhiranto rādi noti rādilopo saralopādi. Nāmavyapadese syāduppatti āttasilopā. Satthā,
satthāro.

Pā rakkhane-puttaṃ pātīti atthe:-


Pādito ritu. 559-569.

Pā iccevamādito dhātugaṇato rituppaccayo hoti. Rādilopo saralopādi. Pitā.

Dhara dhāraṇe-mātāpitūhi dharīyatīti-dhītā. Kvaci dhātūti ādinā ikārassa dīgho.

Māna pūjāyaṃ-dhammena puttaṃ mānetiti attho:-


Mānādīhi rātu. 560-570.

Māna bhāsa iccevamādīhi dhātūhi rātuppaccayo hoti. Rādilopo. Mātā.

Bhāsa viyattiyaṃ vācāyaṃ-pubbe bhāsatīti = bhātā iccādi.

Visappavesane-papubbo. Pāvisi pavisati pavisissatīti atthe:-


Visarujapadādito ṇa. 561-530.

Visa ruja pada iccevamādīhi dhātūhi paro ṇappaccayo hotīti ṇappaccayo.

So ca kitsaññattā kattari bhavati. Kāritavyapadeseṇalopavuddhiyo paveso.

Tathā: ruja roge-aruji rujati rujissatīti = rogo kagā cajānanti jakārassa gakāro. Uppajjatīti =
uppādo.

Phusa phusane = phusi phusati phusissatīti phusanti vā tena taṃsampayuttāti = phasso.
Saṃyogantattā na vuddhi. Kvaci dhātūti ādinā phusassa phasso bhavatīti = bhāvo.

[SL Page 262] [\x 262/]

Uca samavāye-ucatīti = oko cakārassa kakāro.

Aya gatimhi-ayi ayati ayissati ayati vā itoti = āyo. Budha avagamane-sammā bujjhatīti =
sambodho, āharatīti = āhāro. Upahantīti = upaghāto. Hanassa ghātoti ghātādeso.

Ranja rāge-rañjatīti atthe ṇappaccayo.


Niggahītaṃ saṃyogādi no. 562-609.

Saṃyogasmiṃ ādibhūto nakāro niggahītamāpajjate tassa vaggantattaṃ jakārassa gattaṃ. Raṅgo


Ṇamhi ranjassa jo bhāvakaraṇesu. 563-592.

Ranja iccetassa dhātussa antabhūtassa jassa gakārādeso hoti bhāvakaraṇa iccetesvatthesu
vihite ṇakāravatippaccaye pare.

Ettha hi:-

Ṇamhi ranjassa karaṇe chādesassa vidhānato,
Akattaripi viññeyyo kārake ṇassa sambhavo.

Rañjanti anenāti = rāgo, rañjīyati anenāti vā = rāgo, sayaṃ rañjatītipi rāgo. Ṇamhi ranjassa
joti yogavibhāgena jakāro. Pajjate anenāti = pādo, patujjate anenāti = patodo, jarīyati anenāti
= jāro, evaṃ-dāro. Tathā kammādisu. Bhujjatīti = bhogo, evaṃ-bhāgo, bhāro. Labbhatīti =
lābho, voharīyatīti = vohāro, dīyatīti = dāyo, vihaññati etasmāti = vighāto, viharanti etthāti
= vihāro, ā ramanti etasminti = ārāmo. Evaṃ-papāto iccādi.
Ṇa iti vattate


Bhāve ca. 564-531.

Bhāvatthe cāhidheyyo dhātūhi ṇappaccayo hoti.
Bhūyate bhavanaṃ vā = bhāvo, paccate pacanaṃ vā = pāko kagā cajānanti kādeso.

Sivakkharaṇe-sevanaṃ = seko.

Suca soke-socanaṃ = soko.

Caja hānimhi-avajittha cajjate cajiyissate cajanaṃ vā = cāgo.

[SL Page 263] [\x 263/]

Yaja devapūjāsaṅgatikaraṇadānesu-ijjittha ijjate ijjissate yajanaṃ vā = yāgo, yuñjanaṃ = yogo.

Bhaja sevajayaṃ-abhajjittha bhajjate bhajjissate bhajanaṃ vā = bhāgo arajjittha rajjate rajjissate
rajanaṃ vā = rāgo jassa gakāro.

Daha bhasmikaraṇe-pariḍayhittha pariḍayhati pariḍayhissati paridahanaṃ vāti atthe
ṇappaccayo.

Ṇamhi vāti ca vattate.


Dahassa do laṃ. 565-616.

Daha iccetassa dhātussa dakāro lattamāpajjate ṇappaccaye pare vā.

Pariḷāho. Paridāho.

Bhanja avamaddane-bhañjanaṃ = bhaṅgo

Sanja saṅge-sañjanaṃ = saṅgo. Nassa niggahītaṃ. Paccayehi saṅgamma karīyati saṅkharīyati
tena vāti atthe visarujapadādīnā saṅkharaṇanti atthe bhāve cāti vā ṇappaccayo.

Ṇamhīti vattate.


Purasamupaparīhi karotissa khakharā vā tappaccayesu ca. 566-596.

Pure saṃ upa pari iccetehi parassa karotissa dhātussa kha khara iccete ādesā honti vā
tappaccaye ṇappaccaye ca pare.

Tappaccayesūti bahuvacananiddesena tuntvādisupi. Dhātvādesassapi ṭhānopacārena
dhātuvohārato asaṃyogantassa vuddhi kāriteti vuddhi. Saṅkhāro. Evaṃ-parakkhāro,
purekkhāro.

Vāti kiṃ?-Upakāro.

Lubha giddhimhi-lubbhanti tena sayaṃ vā lubbhati lubbhanamattameva vā tanni lobho.

Dusa appītimhi-dussanti tena sayaṃ vā dussati dussanamattameva vā tanti doso.

Muha vicitte-muyhanti tena sayaṃ vā muyhati muyhanamattameva vā tanti moho. Iccādi
kattukaraṇabhāvesu yathārahaṃ yojetebbaṃ.


[SL Page 264] [\x 264/]

Gaha upādāne-gayhatīti atthe visarujapadādinā kammaṇi ṇappaccayo.


Gahassa ghara ṇe vā. 567-615.

Gaha iccetassa dhātussa gharādeso hoti vā ṇappaccaye pare.

Saralopādi. Gharaṃ, gharāni.

Vāti kiṃ? Gaṇhāti gahaṇaṃ vā = gāho

Sambhavati atthe:-


Kvi ca. 568-532.

Sabbadhātūhi kvippaccayo hoti. So ca kitsaññattā kattari bhavati.

Kvilopo ca. 569-641.
Kvino sabbassa lopo hoti.

Kitantattā nāmamiva kate syāduppatti. Silopo sambhū-evaṃ-vibhavatiti-vibhū. Abhibhū,
sayambhū.

Tathā: dhu kampane-saṇdhunātīti = saṇdhu.

Bhā dittimhi-vibhātīti = vibhā, pabhātīti = pabhā, saha saṅgamma vā bhanti bhāsanti vā
etthāti = sabhā sahassa sādeso niggahīta lopo vā. Bhujena gacchatīti atthe kvippaccayo.


Dhātvantassa lopo kvimhi. 570-617.

Dhātvantassa byañjanassa lopo hoti kvippaccaye pare.

Kvilopo bhujago evaṃ-urasā gacchatīti = urago turaṃ sīghaṃ turitaturito gacchatīti = turago,
khena gacchatīti = khago, vihāyasā gacchatīti = vihago. Vihādeso na gacchatīti = ago, nago.

Khanu avadāraṇe-saṃ pubbo. Saṅkhani saṅkhanani saṅkhanissatīti = saṅkho.

Ramu kīḷāyaṃ-kuñje ramatīti = kuñjaro

Jana janane-kammato jātoti atthe kvippaccayo. Dhātvantalopādi purimasamaṃ.
Pañcamītappurisova viseso. Kammajo,


[SL Page 265] [\x 265/]
Vipāko. Kammajā, paṭisaṇdhi. Kammajaṃ, rūpaṃ. Evaṃ-cittajaṃ āhārajaṃ attajo, putto.
Vārimhi jāto = vārijo. Evaṃ-thalajo. Paṅkajaṃ, jalajaṃ, aṇḍajaṃ sarasijaṃ. Sattamīsamāso.

Dvikkhattuṃ jāto = dvijo, pacchā jāto = anujo iccādi.

Vida ñāṇe-lokaṃ avedīti atthe kvippaccayo.

Kvimhīti vattate.


Vidante ū. 571-618.

Vidadhātuto ante ūkārāgamo hoti kvimhi. Kvilopo. Lokavidū.

Disa pekkhane-imamiva naṃ apassi passati passissati ayamivaso dissatīti vā atthe-kvi cāti
kvippaccayo. Dhātvantassa lopo. Kvimhiti dhātvantassa lopo sampatte:-


Iyatamakiphasānamantassaro dīghaṃ kvaci disassa guṇaṃ doraṃ sakkhī ca. 572-644.

Ima ya ta amha kiṃ eta samāna iccatesaṃ sabbanāmānaṃ upamānūpapadabhāvena disassa
dhātussa guṇabhūtānaṃ ante saro dīghamāpajjate, disa iccetassa dhātussa antassa sa kkha
ī iccete ādesā ca honti, disassa dakāro rakāramāpajjatehi kvimhi dhātvantassa sasaddādosaṃ
katvā kvilopādimhi ca kate i iti nipātanena imasaddassikāre tassiminā dīghe ca kate
syāduppatti.

Īdiso, puriso, īdisā, kaññā īdisī vā. Īdisaṃ cittaṃ. Tathā: yamiva naṃ passati yo viya dissatīti
vā yādiso. Yādisā yādisī, yādisaṃ tamiva naṃ passati so viya dissatīti vā tādiso. Tādisā
tādisī, tādisaṃ. Mamiva naṃ passati ahaṃ viya so dissatīti vā mādiso mādisā mādisī,
mādisaṃ. Ma iti nipātanena amhasaddassa masaddādeso.

Kamiva naṃ passati ko viya dissatīti vā kīdiso. Kīdisā kīdisī kīdisaṃ. Etamiva naṃ passati
eso viya dissatīti vā ediso, etā diso vā. Edisā edisī, edisaṃ. E iti nipātanena etasaddasse

* Dusassāti suttavuttyādisu āgatopi pāṭho idha disassāti niddiṭṭho ācariyassa matabhedenāti
ñāyate.


[SL Page 266] [\x 266/]

Kāro samānaṃ katvā naṃ passati samāno viya so dissatīti vā sādiso, sadiso vā. Sa iti
nipātanena samānassa so. Tadantassa vā dīgho sādisā sadisī sadisā sadisī, sādisaṃ sadisaṃ.
Dakārassa rakārādese pana īriso, yāriso, tāriso, māriso, kiriso, eriso, sāriso, sariso, kkhādese:
īdikkho, yādikkho, tādikkho, mādikkho, kīdikkho, edikkho, sādikkho, sadikkho. Rakāre:
sārikkho sarikkho. Īkārādese: īdī, yādī, tādī, mādī, kīdi, edī, sādī. Casaddena
tumhādiupapadepi tumhe viya dissatīti tumhādiso, tumhādīsī. Khaṇdhā viya dissantīti
khaṇdhādisā iccādi.

Dhara dhāraṇe-apāyesvapatamāne adhigatamaggādike satte dhāreti dharanti tenāti vā
salakkhaṇaṃ dhāreti paccayehi dharīyatīti vā atthe:-


Dharādīhi rammo. 573-533.

Dhara iccevamādīhi dhātūhi rammappaccayo hoti

So ca:-

Kammaggahaṇato bhāvakammesūtettha vediyo,
Akattaripi hotīti kārake rammapaccayo.

Rādilopo. Dhammo. Evaṃ-karīyatīti = kammaṃ.
Vara varaṇe-vammaṃ.

Saṃsa pasaṃsane-pasubbo. Piya iccupapadaṃ. Piyaṃ pasaṃsituṃ sīlamassāti vā
piyapasaṃsananīlo, piyapasaṃsanadhammo, piyapasaṃsane sādhukārīti vā atthe:-


Tassīlādisu ṇītvāvī ca. 574-534.

Sīlaṃ pakati. Tassilataṇdhammatassādhukārisvatthesu gammamānesu sabbadhātūhi ṇī tu
ācī iccete paccayā hontīti kattari ṇīppaccayo.
Saṃyogantattā na vuddhi. Sesaṃ neyyaṃ.

Piyapasaṃsī, rājā. Athavā, piyaṃ pasaṃsī pasaṃsati pasaṃsissati sīlena dhammena vā sādhu
vāti piyapasaṃsī, piyapasaṃsinī, piyapasaṃsi, kulaṃ. Brahmaṃ carituṃ sīlaṃ yassāti vā
brahmaṃ carati sīlena dhammena vā sādhu vāti brahmacārī, brahmacārinī, brahmacāri,
evaṃ-saccavādī,

[SL Page 267] [\x 267/]
Dhammavādī, sīghayāyī, pāpakārī, mālakārī iccādi. Casaddena attamānepi ṇī. Paṇḍitaṃ
attānaṃ maññatīti = paṇḍitamānī, bālo bahussutamānī iccādi.

Vatu vattane-papubbo pasayha pavattituṃ sīlaṃ yassāti atthe iminā tuppaccayo
pasayhapavattā.

Athavā: vaca viyattiyaṃ vācāyaṃ-pasayha pavattituṃ silamassāti = pasayhapavattā,
pasayhapavattāro. Bhujādittā dhātvantalopadvittāni. Sesaṃ kattusamaṃ. Bhayaṃ passituṃ
sīlaṃ yassāti vā bhaya dassanasīlo bhayadassanadhammo bhayadassane. Sādhukārīti vā
bhaya dassāvī, bhayadassāvinī. Bhayadassāvi, cittaṃ. Evaṃ-ādīnavadassāvī.

Tassilādisūti adhikāro.


Saddakudhacalamaṇḍattharucādīhi yu. 575-535.

Saddakudhacalamaṇḍatthehi dhātūhi rucādīhi ca yuppaccayo hoti tassīlādisvatthesu.

Ghusa sadde ghosayituṃ sīlamassāti vā ghosanasīloti vā aghosayi ghosayati ghosayissati
sīlena dhammena vā sādhu vāti atthe iminā yuppaccayo. Tassa anakā yuṇvūnanti anādeso.
Aññesu vāti vuddhi. So ghosano, sā ghosanā.

Bhāsa viyattiyaṃ vācāyaṃ-bhāsituṃ sīlamassāti vā bhāsanasīlo bhāsanadhammo bhāsane
sādhukārīti vā bhāsano.

Kudha kope-kujjhituṃ sīlaṃ yassāti vā kujjhanasīloti vā kodhano. Kodhanaṃ.

Rusa rose-rosituṃ sīlaṃ yassāti vā rosanasīloti vā rosano.

Cala kampane-calituṃ sīlaṃ yassāti vā calati sīlenāti vā calano.

Kapi calane-kampituṃ sīlaṃ yassāti vā akampi kampati kampissati sīlenāti vā kampano.
Ikārānubaṇdhidhātussarato kvaci dhātūti ādinā vā niggahītañcāti vā niggahītāgamo.

Edi kiñcicalane-phaṇdituṃ sīlaṃ yassāti vā phaṇdati sīlenāti vā phaṇdano.


[SL Page 268] [\x 268/]

Maḍi bhusāyaṃ maṇḍayituṃ sīlaṃ yassāti vā maṇḍayati sīlenāti vā maṇḍano.

Bhusa alaṅkāre-bhusanasīloti vā abhusayi bhusayati bhusayissati sīlenāti vā bhūsano,
bhūsanaṃ.

Ruva dittimhi-arucci ruccati ruccissati sīlenāti rocano.

Juta dittimhi-ajoti jotati jotissati sīlenāti vā jotano.

Vaḍḍha vaḍḍhane-vaḍḍītuṃ sīlamassāti vaḍḍhano iccādi.


Pārādigamimhā rū. 576-536.
Pārādīhi upapadehi parasmā gami iccetasmā dhātumhā paro. Ruppaccayo hoti
tassīlādisvatthesu. Kattariyevāyaṃ. Pāro ādi yesaṃ te = pārādayo, pārādīhi gami =
pārādigami rādilopo. Bhavapāraṃ gantuṃ sīlaṃ yassāti vā bhavapāragamanasīlo
bhavapāragamanadhammo bhavapāragamane sādhukārīti vā bhavapāragū. Bhavapāraguno.
Antaṃ gamanasīlo = annaṅgū evaṃ-vedagū, aṅagū.

Rūti vattate.


Bhikkhādito ca. 577-537.

Bhikkha iccevamādīhi ca dhātūhi rūppaccayo hoti tassīlā disvatthesu.

Bhikkha yācane-bhikkhituṃ sīlaṃ yassāti vā abhikkhi bhikkhati bhikkhissati sīlenāti vā
bhikkhanadhammoti vā bhikkhane sādhukārīti vā bhikkhu. Kvavi dhātūti ādinā rassattaṃ.

Ikkha dassanaṅkesu saṃsāre bhayaṃ ikkhatītipi bhikkhu. Vijānituṃ sīlaṃ yassa vijānanasīloti
vā viññŚ. Sabbaṃ jānātīti = sabbaññŚ. Evaṃ-mattaññŚ, dhammaññŚ, atthaññŚ. KālaññŚ,
kataññŚ iccādayo.


Hantyādīnaṃ ṇuko. 578-538.

Hantyādīnaṃ dhātūnamante ṇukappaccayo hoti tassīlādisvatthesu kattari.


[SL Page 269] [\x 269/]

Antāpekkhāyaṃ chaṭṭhī. Ṇakāro vuddhattho. Āhananasīlo = āghātuko. Ghātādeso.
Saralopādi. Karaṇasīlo = kāruṇiko, sippī.

Bhī bhaye-bhāyanasīloti bhīruko. Rakārāgamo.
Ava rakkhane-āvuko, pitā.


Saṃhanaññāya vā ro gho. 579-540.

Saṃpubbāya hana iccetāya dhātuyā aññāya ca dhātuyā paro rappaccayo hoti hanassa gho ca.

Vāggahaṇaṃ sampiṇḍanatthaṃ vikappanatthaṃ vā. Tena saṅghātoti pi siddhaṃ hoti.

Hanassevāyaṃ gho hoti abhidhānānurūpato,
Asaṃpubbo ca ro tena paṭighotipi sijjhati.
Hana hiṃsāgatisu-saṃpubbo. Saṃhanti samaggaṃ kammaṃ samupagacchati sammadeva
kilesadarathe hantīti vā = saṅgho. Rādilopo. Samantato nagarassa bāhire khaññatīti =
parikhā. Itthiyaṃ āppaccayo. Antaṃ karotīti = antako, maccu.

Bhāvakammesūti vattate.


Naṇdādīhi yu. 580-549.

Naṇda iccevamādīhi dhātūhi paro yuppaccayo hoti bhāvakammesu aṇakā yuṇcūnanti
yuppaccayassa anādeso.

Taṇda samiddhimhi, naṇda naṇdane vā-bhāve: naṇdīyateti = naṇdanaṃ. Kamme
anaṇdīyittha naṇdīyati naṇdīyissati naṇditabbanti vā naṇdanaṃ, vanaṃ gayhati
gahaṇīyaṃ vā gahaṇaṃ, gaṇhanaṃ vā. Caritabbaṃ = caraṇaṃ, bhūyate = bhavanaṃ, hūyate
= bhavanaṃ, ruṇditabbaṃ = ruṇdhanaṃ rodhanaṃ vā, bhuñjitabbaṃ = bhuñjanaṃ bhojanaṃ
vā, bujjhitabbaṃ = bujjhanaṃ bodhanaṃ vā, sūyati suti vā savaṇaṃ, pāpīyatīti pāpuṇanaṃ vā
pāpanaṃ, pālīyatīti = pālanaṃ iccādi.

Yūti vattate


Kattukaraṇappadesesu ca. 581-550.

Kattukaraṇappadesa iccetesvatthesu ca sabbadhātūhi yuppaccayo hoti. Ettha padesoti
adhikaraṇakārakaṃ vuccati. Kattari tā va rajaṃ haratīti = rajoharaṇaṃ, toyaṃ. Ārammaṇaṃ
vijānātīti = viññāṇaṃ vijānanaṃ vā. Ānanajādesā.


[SL Page 270] [\x 270/]

Ghā gaṇdhopādāne-ghāyatiti = ghāṇaṃ.

Jhe cintāyaṃ-jhāyatīti = jhānaṃ. Kvaci dhātūti ādinā āttaṃ.

Kara karaṇe-karoti tenāti = karaṇaṃ, yathāsarūpaṃ saddā vyākarīyanti etenāti =
vyākaraṇaṃ, pūrīyati tenāti = pūraṇaṃ, dīyati anenāti = dānaṃ, pamīyati anenāti =
pamāṇaṃ, vuccati anenāti = vacanaṃ, panudati panujjate anenāti vā panūdano.

Sudakkharaṇe-sūdati sujjate anenāti vā sūdano, suṇāti sūyati etenāti vā savaṇaṃ.

Lūcchedane-lunāti lūyati anenāti vā lavanaṃ lonaṃ vā, nayati niyyati etenāti vā nayanaṃ.

Pu pavane-punāti pūyate anenāti vā pavano, sameti samīyati pāpaṃ anenāti vā samaṇo,
samaṇaṃ vā. Tathā:bhāveti bhāvīyati etāyati vā bhāvanā. Evaṃ-pācanaṃ, pācāpanaṃ iccādi.

Adhikaraṇe:-

hā gatinivuttimhi-tiṭṭhati tasmiṃ iti = ṭhānaṃ. Evaṃ-sayanaṃ, senaṃ vā āsanaṃ.
Adhikarīyati etthāti-adhikaraṇaṃ. Casaddena sampadānāpādānesupi. Sammā pakārena
dadāti assāti = sampadānaṃ, apecca etasmā ādadātīti = apādānaṃ.


Saññāyaṃ dādhāto i. 582-553.

Saññāyaṃ gammamānāyaṃ i dhā iccetehi dhātūhi ippaccayo hoti. Bhāvakammādi
adhikārevāyaṃ. Saralopādi.

Dā dāne-āpubbo. Ādiyatīti = ādi. Evaṃ-upādi.

Dhā dhāraṇe-udakaṃ dadhātīti = udadhi tesu vuddhilopādinā saññāyaṃ udakassa udādeso.
Jalaṃ dhīyate asminti = jaladhi, cālāni dadhāti tasminti = vāladhi, saṇdhīyati saṇdadhātīti
vā saṇdhi, nidhīyatīti = nidhi. Evaṃ-vidhīyati vidadhāti vidhānaṃ vā vidhi, sammā samaṃ
vā cittaṃ ādadhātīti samādhi.


Itthiyamatiyavo vā. 583-555.

Itthiyaṃ abhidheyyāyaṃ sabbadhātūhi akāra ti yu iccete paccayā honti vā bhāvakammādisu.
[Page 271]

[W marusi27]
[SL Page 271] [\x 271/]

Appaccaye tāva:-

Jara vayohānimhi-jīrati jīraṇanti vā jarā. Itthiyamato āppaccayoti āppaccayo.
Paṭisambhijjatīti = paṭisambhidā. Paṭipajjati etāyāti = paṭipadā. Evaṃ sampadā, āpadā.
Upādiyatīti = upādā. Sañjānātīti = saññā, pajānātīti = paññā. Upekkhatīti = upekkhā,
cintanaṃ = cintā, patiṭṭhānaṃ = patiṭṭhā.

Sikkha vijjopādāne-sikkhanaṃ sikkhīyatiti vā = sikkhā. Evaṃ-bhikkhā.

Jhe cintāyaṃ-parasampattiṃ abhimukhaṃ jhāyatīti = abhijjhā. Hitesitaṃ upaṭṭhapetvā
jhāyatiti = upajjhā, upajjhāyo. Sammā jhāyati etthāti = sajjhā.

Isu icchāyaṃ-esananti atthe appaccayo. Isuyamānamanto ccho vāti cchādeso. Icchā.
Puccha pucchane-pucchanaṃ = pucchā, tikicchanaṃ = tikicchā, ghasitu micchā = jighacchā
titikkhā. Bubhukkhā. Pātumicchā = pipāsā. Maṇḍūkagatiyā vādhikārato cādesābhāvo.
Vyāpitumicchā = vīcchā iccādi. Tippaccaye-sambhavani = sambhūti. Vādhikārato
tippaccayamhi na vuddhi. Savaṇaṃ = suti, nayanaṃ niyati etāyāti vā nīti.

Mana ñāṇe-maññatīti = mati.

Te no timhīti ca vattate.


Gamakhanahanaramādīnamanto. 584-588.

Gama khana hana rama iccevamādīnaṃ makāranakārantānaṃ dhātūnaṃ anto byañjano no
hoti tappaccaye timhi cāti dhātvantalopo. Gamanaṃ gantabbāti vā gati, upahananaṃ =
upahati, ramanti tāya ramaṇaṃ vā rati.

Tanu vitthāre-tananaṃ = tati.

Yama uparame-niyamanaṃ = niyati. Ramato ramatīti ādisu pana akāravyavahitattā na
dhātvantalopo. Bhuñjanaṃ = bhutti, yuñjanaṃ = yutti. Bhujādīnamatto no dvi cāti
dhātvantalāpo cittañca. Samāpajjanaṃ samāpajjateti vā samāpatti. Sampatti. Gupādīnañcāti
dhātvantalopadvittāni. Kvaci dhātūti ādinā hādito tissa ni hoti. Hāni jāni iccādi.


[SL Page 272] [\x 272/]

Cita sañcetane-cetayatīti atthe yuppaccayo. Anādesavuddhiāppaccayo. Cetanā.

Vida ñāṇe-vedayatiti = vedanā.
Disa uccāraṇe-desīyatīti = desanā, bhāvīyatīti = bhāvanā iccādi.

Itthiyaṃ vāti ca vattate.


Karato ririya. 585-556.

Karadhātuto itthiyamanitthiyaṃ vā abhidheyyāyaṃ ririyappaccayo hoti. Rādilopo. Kattabbā
= kiriyā, karaṇīyaṃ = kiriyaṃ.

Kattarīti vattate.


Jito ina sabbattha. 586-560.

Ji iccetāya dhātuyā paro inappaccayo hoti sabbakāle kattari.

Ji jaye-pāpake akusale dhamme ajini jināti jinissatīti = jino.

Ināti vattate.


Supato ca. 587-561.

Supa iccetāya dhātuyā ca paro inappaccayo hoti.

Supa saye-supati supananti cā supino, supinaṃ.
Si saye-īsa iti upapadaṃ. Īsaṃ sīyati bhavatāti atthe:-


Īsadusasūhi kha. 588-562.

Īsa du su iccetehi upapadehi parehi dhātūhi khappaccayo hoti.

So ca-


Bhāvakammesu kiccaktakkhatthā. 589-627.

Bhāvakamma iccetesvatthesu kiccaktakkhattha iccete paccayā hontīti niyamato
bhāvakammesveva hoti kvaci dhātūti ādinā khakārānubaṇdhassa lopo.
Vuddhiāyādesadvittāni. Īsassayo bhavatā, dukkhena sīyatīti = dussayo, sukhena sīyatīti =
sussayo. Kamme-īsaṃ karīyatīti = īsakkaraṃ kammaṃ bhavatā. Evaṃ-dukkhena karīyatiti
= dukkaraṃ hitaṃ bhavatā, sukaraṃ pāpaṃ

[SL Page 273] [\x 273/]

Bālena, dukkhena bharīyatīti = dubbharo, mahiccho. Sukhena bharīyatīti = subharo.
Appiccho. Dukkhena rakkhitabbanti = dūrakkhaṃ, cittaṃ. Dukkhena passitabboti = duddaso,
dhammo. Sukhena passitabbanti = sudassaṃ, paracajjaṃ. Dukkhena anubujjhitabboti =
duranubodho, dhammo. Sukhena bujjhitabbanti = subodhamiccādi.

Budha avagamane-sabbe saṅkhatāsaṅkhatasammutibhede dhamme anubujjhi bujjhati
bujjhissatīti atthe:-

Ta iti vattamāne-


Budhagamāditthe kattari. 590-559.

Budha gama iccevamādīhi dhātūhi tadatthe gamyamāne kattari tappaccayo hoti sabbakāle.

Tassāti vattate.


Dhaḍhabhahehi daḍhā ca. 591-578.

Dhaḍhantabhahantehi dhātūhi parassa paccayatakārassa yathākkamaṃ dhakāraḍhakārādesā
hontīti dhabhato takārassa dhakāro. Bhavatutthānanti ettha hakāraggahaṇato hakāratopi
kvaci dhattaṃ. Avyavadhāne cāyaṃ tena-ruṇdhati, ārādhito, vaḍḍhito, labhitvā gahitoti
ādisu paccayāgamavyavahitattā na bhavati.


Bhavatutthānamantānaṃ do dhe. 592-613.

Hakārassa vaggacatutthānañca dhātvantabhūtānaṃ dakārādeso hoti dhakāre pare buddho
bhagavā. Saraṇaṃ agacchi gacchati gacchissatīti = saraṇaṃgato: upāsako.
Gamakhanahanaramādīnamantoti dhātvantalopo. Evaṃ-jānātīti = ñāto.

I gatimhi upetīti = upeto.

Cinta cintāyaṃ-cintetīti = cittaṃ. Gupādīnañcāti dhātvantalopadvittāni.

Sañja saṅge-rūpādisu asajji sajjati sajjissatīti = satto. Bhujādīnamanto no dvi cāti
dhātvantalopo dvittañca.


[SL Page 274] [\x 274/]

Saññāyamiti vattate.


Ti kiccāsiṭṭhe. 593-554.

Saññāyamabhidheyyāyaṃ āsiṭṭhe gamyamāne dhātūhi tippaccayo hoti kitpaccayo ca. Jino
etaṃ bujjhatūti = jinabuddhi. Dhakāradakārādesā. Dhanamassa bhavatūti = dhanabhūti.
Kitpaccaye-bhavatūti = bhūto, dhammo etaṃ dadātūti = dhammadinno. Bhidādito
innānnaīnā vāti tappaccayassa innādeso. Vaḍḍhatūti = vaḍḍhamāno. Bhūvādito a iti
mānantesu appaccayo. Naṇdatuti = naṇdako, jīvatūti = jīvako iccādi.


Āgamā tuko. 594-571.

Āpubbagamito tukappaccayo hoti kitakattā kattari. Āgacchatīti = āgantuko.

Gamāti vattate.

Bhabbe ika. 595-572.

Gamito ikappaccayo hoti bhabbatthe. Gantuṃ bhabboti = gamiko, bhikkhu.

Tekālikappaccayantanayo.



Atīte tatavantutāvī. 596-557.

Atīte kāle sabbadhātūhi ta tavantu tāvī iccete paccayā honti. Ete eva parasamaññāya
niṭṭhāsaññakāpi. Te ca kit saññattā kattari bhavanti. Abhavīti = bhūto, bhūtā, bhūtaṃ.
Aññesu cāti etthānuvattitacāggahaṇena tatavantutāvīsu vuddhi na hoti. Hu
dānādānabhavyadānesu-abhāvīti = huto aggiṃ. Tavantuppaccaye ā simhīti ākāro. Aggiṃ
hutavā, hutavanto iccādi. Guṇavantusmaṃ. Tāvīmhi-aggiṃ hutāvī, hutāvino iccādi.
Daṇḍisamaṃ. Itthiyaṃ:-inīppaccaye-hutāvinī. Napuṃsake:rassattaṃ. Hutāvi.

Vasa nivāse-vassaṃ avasīti atthe tappaccayo. Sakārantattā sādisanta iccādinā ṭṭhādese
sampatte:-

Tassāti adhikāro sādīti ca.


Vasato uttha. 597-576.

Vasa iccetasmā dhātumhā parassa takārassa sahādibyañjanena utthādeso hoti.


[SL Page 275] [\x 275/]

Saralopādi. Vassaṃ vuttho, vutthā sā. Saralopoti ādi sutte tuggahaṇato pubbalopābhāve
adhivatthā devatā, vatthabbanti ādisu saralopo.

Vasassāti vipariṇāmena vattate.


Vasasa vā vu. 598-577.

Vasa iccetassa dhātussa vakārassa takāre pare ukāro hoti tattha vakārāgamo ca vā hoti.

Niṭṭhātakāre evāyaṃ. Athavā vāvu iti ettha vakāro saṇdhijo. Tantañāyena dutiyañcettha
vaggahaṇamicchitabbaṃ. Tena akārassāpi ukāro siddho bhavati. Usito brahmacariyaṃ, vusito
vusitavā, vusitāvī. Ikārāgamena pana vyavahitattā utthādeso bhavati.

Bhuja pālanabhyavaharaṇesu-odanaṃ bhuñjīti atthe tatavantutāvī. Bhujādīnamanto no dvi
cāti dhātvantalopo. Tatārassa dvittañca odanaṃ bhutto, odanaṃ bhuttavā, odanaṃ bhuttāvī.

Tathā: ranja rāge-arañjīti = ratto, rattā, rattaṃ.

Yuja yoge-ayuñjīti = yutto,yuttā,yuttaṃ.

Vica vivecane-vipubbo. Viviccīti = vicitto, vicittā, vicintaṃ.

Muca mocane-amuccīti baṇdhanā mutto. Tathā tippaccayepi iminā dhātvantalopadvittāni.
Āsañjanaṃ = āsatti, vimuñcanaṃ vimuccati vā etāyāti = vimutti.

Kudha kope-akujjhiti atthe tappaccayo tassa dhaṭhabhahehi dhaṭhā cāti dhattaṃ.
Bhavatutthānamantānaṃ do dheti dhakārassa dakāro. Kuddho.

Yudha sampahāre-ayujjhīti = yuddho, yuddhā.

Sidha saṃsiddhimhi-asijjhīti = siṅo.

Rabha rābhasse-ārabhīti = āraddho gantuṃ.

Naha baṇdhane-saṃpubbo. Sannayhīti = sannaddho. Dhaṭhabhagehi dhaṭhā cāti nahādito
takārassa dhakāro.

Vaḍḍha vaḍḍhane-avaḍḍhīti atthe tappaccayo. Tassa ḍhattaṃ. Kvaci dhātūti ādinā
dhātvakārassuttaṃ ḍalopo ca.


[SL Page 276] [\x 276/]

Bhavatutthānamantānanti vattate..


Ḍo ḍhakāre. 599-614.

Bhavatutthānaṃ dhātvantānaṃ ḍakārādeso hoti ḍhakāre pare.

Vuḍḍho, vuḍḍhā. Bo vassāti batte buḍḍho. Tippaccaye-bujjhanaṃ bujjhati vā etāyāti =
buddhi. Evaṃ-siddhi, vaḍḍhi. Tabbappaccayo boddhabbamiccādi.

Anto noti adhikāro.


Tarādīhi iṇṇo. 600-583.

Tara iccevamādīhi dhātūhi parassa tappaccayassa iṇṇādeso hoti, dhātvanto ca no hoti.
Saralopādi.

Tara taraṇe-saṃsāraṇṇavaṃ atarīti tiṇṇohaṃ tāreyyaṃ. Evaṃ-uttiṇṇo, tiṇṇaṃ vā.

Pūra pūraṇe-sampūrīti = sampuṇṇo. Saralopoti ādi sutte tuggahaṇato pubbalopābhāve
uvaṇṇato parassa vā paro asarūpāti lopo saṃyoge rassattaṃ.

Tuda vyathane-atudīti = tuṇṇo.

Jara vayohānimhi-parijīrīti = parijiṇṇo.

Kira vikiraṇe-ākirīti = ākiṇṇo iccādi.


Susapacasakāto kkhakkā ca. 601-585.

Susa paca saka iccetehi dhātūhi parassa tappaccayassa kkhakkādesā honti anto ca byañjano
no hoti casaddena muvādito kkādeso.

Susa sosane-asussīti = sukkho, rukkho. Apaccīti = pakkaṃ, phalaṃ.

Saka sāmatthe-asakkīti = sakko assa. Omuccīti = omukkā, upāhanā. Pacitaṃ pacitabbanti
ādisu pana na bhavati ikārena vyavahitattā. Evaṃ sababattha vyavadhāne na bhavati.


[SL Page 277] [\x 277/]

Sīhagatiyā tiggahaṇamanuvattate.


Pakkamādīhi nto ca. 602Va-586.

Pakkama iccevamādīhi makārantehi dhātūhi parassa tappaccayassa ntādesā hoti dhātvanto
ca no hoti. Casaddena tippaccayassa nti ca hoti.

Kamu padavikkhepe-pakkamīti = pakkanto. Evaṃ-saṅkanto, nikkhanto. Do dhassa cāti sutte
caggahaṇena kassa khattaṃ.

Bhamu anavaṭṭhāne-vibbhamīti = vibbhanto, bhanto.

Khamu sahane-akkhamīti = khanto.

Sama upasameva-asamīti = santo.

Dama damane adamīti = danto, himhi-saṅkamanaṃ = saṅkanti. Evaṃ okkanti, vibbhanti,
khanti, santi, danti iccādi.


Janādīnamā timhi ca. 603-587.

Jana iccevamādīnaṃ dhātūnamantassa byañjanassa āttaṃ hoti tappaccaye timhi ca.
Yogavibhāgenaññatthāpi.

Jana janane-ajanīti = jāto vijāyīti puttaṃ vijātā. Janana = jāti tappaccaye satipi takāre puna
tiggahaṇakaraṇaṃ paccayantaratakāre āttanivattanatthaṃ. Yathā: jantu, janitvā, janitunti
ādisu pana ikārena vyavahitattā ca na bhavati.

Ākārassa timhīti ca vattate.


hāpānamiī ca. 604-590.

hā pā iccetesaṃ dhātūnaṃ antassa ākārassa yathākkamaṃ ikārīkārādesā honti tappaccaye
timhi ca. Casaddena aññatrāpi kvaci.

hā gatinivuttimhi aṭṭhāsīti = ṭhito, upaṭṭhito guruṃ ṭhitavā, adhiṭhitvā. hānaṃ = ṭhiti.

Pā pāne-apāyiti = pīto yāguṃ. Pītavā. Pānaṃ = pīti. Pītvā.

Hantehi ho hassa lo vā adahanahānaṃ. 605-591.

Hakārantehi dhātūhi parassa tappaccayassa tissa ca hakārādeso hoti hassa dhātvantassa
lakāro hoti vā dahanate vajjetvā ḍhattāpavādoyaṃ.


[SL Page 278] [\x 278/]

Ruha janane-āruhīti = āruḷho, rukkhaṃ. Laḷānamaviseso. Āruḷhavā. Ruhanaṃ = ruḷhi.

Gāhu viloḷane-agāhīti = gāḷho, ajjhogāḷho mahaṇṇavaṃ.

Baha vuddhimhi-abāhīti = bāḷho. Kvaci dhātūti ādinā dīgho.

Muha vecitte-amuyhīti = mūḷho.

Guha saṃvaraṇe-agūhīti gūḷhaṃ.

Vaha pāpuṇane-upavahīti = upabbuḷho. Vacavasavahādīnamukāro vassāti yogavibhāgena
uttaṃ.

Adahanahānanti kimatthaṃ? Daḍḍho, sannaddho.
Vāti kiṃ? Duddho, siniddho.

Gahitaṃ mahitanti ādisu pana ikārāgamena vyavahitattā na bhavati. Dhātuppaccayantatopi
atīte tatavantutāvīti tappaccayo. Abubhukkhiti = bubhukkhito. Evaṃ-jighacchito, pipāsito
iccādi. Evaṃ kattari niṭṭhānayo.

Atīteti vattate.


Bhāvakammesu ta. 606-558.

Atīte kāle gamyamāne sabbadhātūhi tappaccayo hoti bhāva kamma iccetesvatthesu.

Bhāve tāva: ke ge sadde-gāyanaṃ agāyitthāti vā atthe tappaccayo.


Sabbattha ge gī. 607-610.

Ge iccetassa dhātussa gī ādeso hoti sabbattha tappaccayatippaccayesvāyaṃ. Tassa gītaṃ
gāyanaṃ gāyitabbāti vā gīti. Bhāve tappaccayantā napuṃsakā. Kammaṇi tiliṅgā.

Nata gattavināme-naccanaṃ anaccitthāti vā atthe tappaccayo.

Paccayādaniṭṭhā nipātanā sijjhanti. 608-573.

Ye idha sappaccayā saddā paccayehi na niṭṭhaṃ gatā te nipātanato sijjhantīti dhātvantena
saha tappaccayassa ccaṭṭādesā. Naccaṃ, naṭṭaṃ.


[SL Page 279] [\x 279/]

Hasa hasane-hasanaṃ = hasitaṃ. Ikārāgamo. Gamanaṃ = gataṃ. Evaṃ-ṭhitaṃ, sayitaṃ.
Vādhikārassa vavatthitavibhāsattā vuddhi.

Rudi assuvimocane-arujjitthāti = roditaṃ, ruṇṇaṃ vā iccādi. Kammaṇi-abhibhūyitthāti
abhibhūto kodho bhavatā, abhibhūtā, abhibhūtaṃ.

Bhāsa viyattiyaṃ vācāyaṃ-abhāsittha tenāti bhāsito, dhammo, bhāsitā, gāthā, bhāsitaṃ, suttaṃ.

Disa uccāraṇe-curādittā ṇe. Adesīyitthāti = desito, dhammo bhagavatā. Ikārāgame
kāritasaralopo.Va

Ji jaye-ajīyitthāti = jito, māro.

Nī pāpuṇane-anīyitthāti = nītā gāmamajā, suto tayā dhammo, ñāto.

Sāsu anusiṭṭhimhi-anusāsīyitthāti atthe tappaccayo.


Sāsadisato tassa riṭṭho ca. 609-574.

Sāsa disa iccetehi dhātūhi parassa tappaccayassa riṭṭhā deso hoti casaddena tissa riṭṭhi ca.
Disato kiccatakāratuṃ tvādīnañca raṭṭharaṭṭhuṃraṭṭhuādesā ca honti. Rādilopo anusiṭṭho
so mayā, anusiṭṭhā sā, anusiṭṭhaṃ.

Disa pekkhane-adissitthāti diṭṭhamme rūpaṃ. Timhi-anusāsanamanusiṭṭhi, dassanaṃ =
diṭṭhi. Kiccādisu-dassanīyaṃ = daṭṭhabbaṃ. Daṭṭhayyaṃ. Passitunti = daṭṭhuṃ gacchati
passitvā nekkhammaṃ daṭṭhu daṭṭhā. Ikārāgamena antaritassa na bhavati. Yathā:anusāsitaṃ,
anusāsitabbaṃ, anusāsituṃ, anusāsitvā, dassitaṃ iccādi.

Tusa pītimhi-atussīti atthe kattari tappaccayo.

Tassāti adhikāro.


Sādisantapucchabhanjahansādīhi ṭṭho. 610-575.

Ādinā saha vattatīti = sādi. Sakārantehi puccha bhanaja hanasa iccevamādīhi ca dhātūhi
parassa anantaritassa takārassa sahādibyañjanena dhātvantena ṭṭhādeso hoti. Hansassa
satipi santatte puna gahaṇaṃ kvaci ṭṭhādesassa aniccatādīpanatthaṃ. Tena viddhasto
utrastoti ādisu na hoti. Tuṭṭho santusito.


[SL Page 280] [\x 280/]

Bhasa bhassane-abhassīti = bhaṭṭho, bhassito.

Nasa adassane-nassīti = naṭṭho.

Daṃsa daṃsane-adaṃsitthāti = daṭṭho sappena, ḍasito vā. Kvaci dhātūti ādinā dassa ḍattaṃ.

Phusa phassane-aphusīyitthāti = phuṭṭho rogena, phussito.

Isi icchāyaṃ-esīyitthāti = iṭṭho, icchito, esito.
Masa āmasane-āmasīyitthāti = āmaṭṭho.

Vasa secane-avassiti = vaṭṭho devo, pavisitthāti = paviṭṭho, uddīsīyitthāti = uddiṭṭho.

Puccha pucchane apucchiyitthāti = puṭṭho pañhaṃ, pucchito

Bhajja pāke, bhanja avamaddane vā-abhajjitthāti = bhaṭṭhaṃ, dhaññaṃ.

Hansa pītimhi-abhaṃsīti = haṭṭho, pahaṭṭho, pahaṃsito.

Ādisaddena-

Yaja devapūjāsaṅgatikaraṇadānesu ijjitthāti atthe tappaccayo. Tassa ṭṭhādeso.


Yajassa sarassī ṭṭhe. 611-612.

Yaja iccetassa dhātussa sarassa ikārādeso hoti ṭṭhe pare.

Yiṭṭho mayā jino.

Saja vissagge-saṃpubbo. Saṃsajjitthāti = saṃsaṭṭho tena, vissaṭṭho.

Maja suddhimhi-amajjiti = maṭṭho iccādi. Kiccatakārādisu-tussitabbaṃ = toṭṭhabbaṃ,
phusitabbaṃ = phoṭṭhabbaṃ, pucchituṃ = puṭṭhuṃ, yajituṃ = yaṭṭhuṃ, abhiharituṃ =
abhihaṭṭhuṃ, tosanaṃ = tuṭṭhi, phusanaṃ = phūṭṭhi, esanaṃ = eṭṭhi, vassanaṃ = vuṭṭhi,
vissajjanaṃ = vissaṭṭhi iccādi.

Tassa sādīti ca vattate.


Bhanjato ggo ca. 612-579

Bhanjato dhātumhā tappaccayassa sahādibyañjanena ggo ādeso ca hoti.

Bhaggo rāgo tena.

[SL Page 281] [\x 281/]

Vasa nivāse-parivasīyitthāti = parivuttho, parivāso vusitaṃ, brahmacariyaṃ. Uttautthādesā.

Vasa acchādane-nivasīyitthāti = nivatthaṃ, vatthaṃ. Kvaci dhātūti ādinā satakārasaṃyogassa
tthattaṃ. Evaṃ nivatthabbaṃ.

Saṃsa pasaṃsane-pasaṃsīyitthāti = sattho, pasaṃsito. Pasaṃsanaṃ = pasatthi.

Badha baṇdhane abajjhitthāti = baddho, raññā, alabhīyitthāti = laddhaṃ, me dhanaṃ
dhattadattāni.

Rabha rābhasse ārabhīyitthāti = āraddhaṃ, viriyaṃ.

Daha bhasmīkaraṇe-adayhitthāti = daḍḍhaṃ, vanaṃ. Abhujjitthāti = bhutto: odano.
Bhujādittā dhātvantalopo dvittañca.
Caja hānimhi-pariccajīyitthāti = pariccattaṃ, dhanaṃ. Amuccitthāti = mutto. Saro.

Vaca viyattiyaṃ vācāyaṃ-avacitthāti atthe tappaccayo.

Anto no dvi cāti adhikāro.


Vaca vā vu. 613-581.

Catuppadamidaṃ. Vaca iccetassa dhātussa vakārassa ukārādeso hoti dhātvanto ca cakāro no
hoti tappaccayassa ca dvibhāvo hoti. Vāggahaṇamavadhāraṇatthaṃ dhātvādimhi
vakārāgamo vuttamidaṃ gabhavatā, uttaṃ vā.


Gupādīnañca. 614-582.

Gupa iccevamādīnaṃ dhātūnaṃ anto ca byañjano no hoti parassa takārassa ca dvibhāvo hoti.

Gupa gopane-sugopayitthāti = sugutto, sugopito. Ikārena vyavahitattā na dhātvantalopo.
Aññesu cāti sutte vādhikārassa vavatthitavibhāsattā niṭṭhātakārepi kvaci vuddhi. Gopanaṃ
= gutti.

Lipa limpane-alimpīyitthāti = litto, sugaṇdhena.

Tapa santāpe-santappīyitthāti = santatto, tejena.

[SL Page 282] [\x 282/]
Dīpa dittimhi-ādipiyitthāti = āditto, agginā rassattaṃ. Dīpanaṃ = ditti.

Apa pāpaṇe*-pāpīyitthāti = patto, gāmo. Pāpuṇīti patto, sukhaṃ pāpuṇanaṃ = patti
pattabbaṃ.

Mada ummāde-pamajjīti = pamatto.

Supa sayane asupīti = sutto iccādi.

Cara caraṇe-acarīyitthāti ciṇṇo, dhammo. Iṇṇādeso. Carito vā. Evaṃva-puṇṇo, pūrito.

Nudakkhepe = panujjitthāti = panuṇṇo, panudito.

Dā dāne-ādīyitthāti ādiṇṇo, atto vā. Kvaci dhātūti ādinā dāsasaddassa takāro. Rassattañca.


Bhidādito innānnaīṇā vā. 615-584.

Bhida iccevamādīhi dhātūhi parassa tappaccayassa inna annaīṇādesā honti vā anto ca no
hoti. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo. Saralopādi.

Bhida vidāraṇe-abhijjitthāti = bhinno, ghaṭo bhavatā. Bhijjati vā = bhinno, devadatto.

Chidi dvedhākaraṇe-abhijjitthāti = chinno,rukkho.Acchinnaṃ, cīvaraṃ. Ucchijjiti = ucchinno.
Adīyitthātī = dinno, suṅko.

Sada visaraṇagatyavasādanesu-nisīdīti = nisinno.
Khida uttāsane, khida dīnabhāve vā-akhijjiti = khinno. Annādeso.

Chada apacāraṇe-acchādīyitthāti = channo. Paṭicchannaṃ gehaṃ. Pasīdīti = pasanno.

Pada gatimhi upapajjīti = upapanno, jhānaṃ samāpanno.
Rudi assuvimocane-runno paralopo.

Khī khaye = īṇādeso. Akkhīyīti = khīṇo, doso. Khīṇā, jāti. Khīṇaṃ, dhanaṃ.

Hā cāge kvavi dhātūti ādinā hādito īṇe ṇakāssa nattaṃ. Pahīyitthāti = pahīno, kileso,
parihāyīti = parihīno.

*Pāpuṇe-potthakesu.


[SL Page 283] [\x 283/]

Āsa upavesane-acchīti = āsīno.

Lī silesane-līyiti = līno, nilīno. Jīyiti = jino citta manusocati, jito cā. Vava

Dī khaye-dīno.

Pi tappane-pīno.

Lu chedane-lūyitthāti = luno iccādi.

Vamu uggiraṇe-vamīyitthāti = vantaṃ, vamitaṃ, pakkamādīhintoti ntādeso. Agacchīyitthāti
= gato, gāmo tayā, gāmaṃ gato vā. Gamakhanahanaramādīnamantoti dhātvantalopo.
Akhaññitthāti = khato, kūpo. Upahaññitthāti = upahataṃ, cittaṃ. Aramīti = rato, abhirato.
Amaññitthāti = mato, sammato.

Tanu vitthāre-atanitthāti = tataṃ,vitataṃ.

Yama uparame-niyacchīti = niyato.

No tamhi timhīti ca vattate.


Rakāro ca. 616-589.

Rakāro ca dhātūnamantabhūto no hoti tappaccaye tippaccaye ca pare. Pakarīyitthāti =
pakato, kaṭo bhavatā. Katā me rakkhā, katamme puññaṃ. Do dhassa cāti ettha casaddena ṭo
tassa. Yathā: sukaṭaṃ, dukkaṭaṃ, pure akarīyitthāti = purakkhato. Purasamupaparīhi
karotissa khakarā cā tappaccayesu cāti khakāro. Paccayehi saṅgamma karīyitthāti =
saṅkhato, abhisaṅkhaṭo. Upakarīyitthāti = upakkhato, upakkhaṭo. Parikarīyitthāti =
parikkhato. Tippaccaye-pakaraṇaṃ = pakati.

Sara gaticintāyaṃ-asarīti = sato, visarīti = visaṭo, saraṇaṃ sarati vā etāyāti = sati,
nīhariyitthāti nīhaṭo.
Dhara dhāraṇe-uddharīyitthāti = uddhaṭo, abharīyitthāti = bhato, bharaṇaṃ bharati etāyāti
cā = bhati. Ikārāgamayuttesu gamitoti ādisu dhātvantalope sampatte:
[SL Page 284] [\x /]

Lopoti vattate.


Namakarānamantānaṃ niyuttatamhi. 617-619.

Nakāramakārakakārarakārānaṃ dhātvantānaṃ lopo na hoti ikārāgamayutte takāre pareti
lopābhāvo.

Agacchi gamayitthāti vā = gamito, ramitthāti = ramito. Evaṃ-vamito, namito, sarito, bharito.

Saki saṅkāyaṃ-saṅkito. Tathā: gamitabbaṃ, banitabbaṃ, hanitabbaṃ, ramitabbamiccādi.
Nidhīyitthāti = nihito. Kvaci dhātūti ādinā dhāssa hi tappaccaye. Evaṃ vihito. Kārite
abhāvīyitthāti atthe bhāvakammesu ta iti tappaccayo. Yathāgamamikāroti ikārāgamo
saralopādi. Bhāvito maggo tena, bhāvayito. Apācīyitthāti = pācito, odano devadattena.
Pācayito, pācāyito, pācāpayito. Kammaṃ kārīyitthāti = kammaṃ kārito, kārayito, kārāpito
iccādi. Bhāvakammesu ta iti ettha ta iti yogavibhāgena acalanagatibhojanatthādihi
adhikaraṇepi tappaccayo yathā:
Āsa upavesane adhikaraṇe:acchiṃsu ettha teti idaṃ tesaṃ āsinaṃ ṭhānaṃ. Bhāve-idha tehi
āsitaṃ. Kammaṇi-ayaṃ tehi ajjhāsito gāmo. Kattari-idha te āsitā. Tathā:aṭṭhaṃsu etthāti idaṃ
tesaṃ ṭhitaṃ ṭhānaṃ, idha tehi ṭṭhitaṃ ayaṃ tehi adhiṭṭhito okāso, idha te ṭhitā. Nisīdiṃsu
etthāti idaṃ tesaṃ nisinnaṃ ṭhānaṃ, ayaṃ tesaṃ nisinnakālo, idha te nisinnā, nipajjiṃsu ettha
teti idaṃ tesaṃ nipannaṃ ṭhānaṃ, idha te nipannā.

Yā gatipāpaṇe-āyāsuṃ te etthāti ayaṃ tesaṃ yāto: maggo. Idha tehi yātaṃ, ayaṃ tehi yāto,
maggo. Idha te yātā. Tathā: idaṃ tesaṃ gataṭṭhānaṃ, ayaṃ tesaṃ gatakālo, idha tehi gataṃ,
ayaṃ tehi gato gāmo, idha te gatā. Bhuñjiṃsu etasminti idaṃ tesaṃ bhuttaṭṭhānaṃ, ayaṃ tesaṃ
bhuttakālo, idha tehi bhūttaṃ, idha tehi bhutto odano, idha te odanaṃ bhuttā piviṃsu te
etthāti idaṃ tesaṃ pītaṭṭhānaṃ,idha tehi pītaṃ, idha tehi pītā yāgu, idha te pītā. Dissanti
etthāti idaṃ tesaṃ diṭṭhaṃ ṭhānamiccādi.

Kattari kititi ito maṇḍūkagatiyā kattarīti vattate.


Kammaṇi dutiyāyaṃ kto. 618-628.

Kammatthe dutiyāyaṃ vibhattiyaṃ vijjamānāyaṃ dhātūhi kattariktappaccayo hoti. Idameva
cettha vacanaṃ ñāpakaṃ abhihite


[SL Page 285] [\x 285/]

Kammādimhi dutiyādīnamabhāvassa. Dānaṃ adāsīti atthe ktappaccayo. Kvaci dhātūti ādinā
paccayakakārassa lopo. Tassa innā deso. Dānaṃ dinno devadatto.

Rakkha pālane-sīlaṃ arakkhīti = sīlaṃ rakkhito, bhattaṃ abhuñjiti = bhattaṃ bhutto,
guruṃupāsīti = gurumupāsito iccādi.


Bhyādīhi matibuddhipūjādīhi ca kto. 619-645.

Bhī iccevamādīhi dhātūhi vatibuddhipūjādīhi ca ktappaccayo hoti so ca bhāvakammesu
kicciktakkhatthāti vuttattā bhāvakammesveva bhavati.
Bhī bhaye-abhāyitthāti = bhītaṃ bhavatā.

Supa saye-asupīyitthāti = suttaṃ bhavatā. Evaṃ-sayitaṃ bhavatā.

Asa bhojane-asitaṃ bhavatā, pacito odano bhavatā, idha matyādayo icchatthā, buddhiādayo
ñāṇatthā.

Mana ñāṇe-saṃ pubbo. Budhagamāditthe kattarīti kattaritappaccaye sampatte iminā
kammaṇi ktappaccayo. Gamakhanāti ādinā dhātvantalopo. Raññā sammato.

Kappa takkane-saṅkappito.

Dhara dhāraṇe-curādittā ṇevuddhiikārāgamā. Saralopādi. Avadhārito.

Budha avagamane-abujjhitthāti = buddho, bhagavā mahesakkhehi devamanussehi.

I ajjhayane-adhīyitthāti = adhīto. Va

I gatimhi-abhisamito.

Vida ñāṇe-avedīyitthāti = vidito. Va

Ñā avabodhane-aññāyitthāti = ñāto.

Vidha vedhane-paṭivijjhitthāti = paṭividdho, dhammo.

Takka vitakke-takkito.

Pūjanatthesu:-pūja pūjāyaṃ-apūjīyitthāti = pūjito, bhagavā.

Vāya santānapūjanesu = apapubbo. Apacāyito.

Māna pujāyaṃ-mānito.

[SL Page 286] [\x 286/]

Ci caye-apacito.

Vaṇda abhivaṇdane-vaṇdito.

Kara karaṇe-sakkato.

Sakkāra pūjāyaṃ-sakkārito iccādi.

Huto hutāvi hutavā vuttho vusita jiṇṇako,
Pakkaṃ pakkantako jāto ṭhito ruḷho bubhukkhito.

Gītaṃ naccaṃ jito diṭṭho phuṭṭho yiṭṭho ca bhaggavā.
Vuttañca gutto acchinno pahīno gamito gato.

Katobhisaṅkhaṭo bhuttaṃ ṭhānaṃ gurāmupāsito,
Bhītañca sammato buddho pūjitotītakālikaṃ.

Atītakālikappaccayantanayo.
0

Puññāni kātumicchi icchati icchissatīti vā viggaho:-


Icchatthesu samānakattukesu tavetuṃ vā. 620-563.

Icchā attho yesaṃ te = icchatthā. Tesu icchatthesu dhātusu samānakattukesu santesu
sabbadhātūhi tave tuṃ iccete paccayo honti vā.

Tavetuṃ vāti yogavibhāgena tadatthakiriyāya ca. Te ca kita kattā kattari honti.

Karotissa vāti ca vattate.


Tavetūnādisu kā. 621-597.

Tace tuna iccevamādisu paccayesu paresu karotissa dhātussa kādeso hoti vā. Ādisaddena tuṃ
tūna tvā tabbesu ca.

Taddhitasamāsakitakā nāmaṃcātavetūnādisu cāti ettha atavetūnādisu iti nāmavyapadesassa
nisedhato tadantānaṃ nipātattaṃ siddhambhavati. Tato nipātattā tavetūnamantato


[SL Page 287] [\x 287/]

Sabbāsamāvusoti ādinā vibhattilopo. So puññāni kātave icchati, kātumicchati.

Kādesābhāve-tuṃtūnatabbesu vāti rakārassa tattaṃ. Kattuṃ kāmetīti = kattukāmo.
Abhisaṅkharitumākaṅkhati. Tathā: saṅammaṃ sotave, sotuṃ, suṇituṃ vā pattheti.

Evaṃ-anubhavituṃ, pacituṃ, gantuṃ, gamituṃ, khantuṃ, khaṇituṃ, khamituṃ, hantuṃ,
hanituṃ, mantuṃ, manituṃ, harituṃ, anussaritumicchati. Ettha ikārayuttatamhi
namakarānamiccādinā paṭisiddhattā na dhātvantalopo. Tathā: tudituṃ, pavisituṃ, uddisituṃ,
hotuṃ, sayituṃ, netuṃ, juhotuṃ, pajahituṃ, pahātuṃ, dātuṃ, roddhuṃ, ruṇdhituṃ.
Tuṃtunādisupi yogavibhāgena kattari vikaraṇappaccayā, saralopādi ca bhottuṃ, bhuñjituṃ,
chettuṃ, chiṇdituṃ, sibbituṃ. Boddhuṃ, bujjhituṃ, jāyituṃ, janituṃ, jetuṃ, jinituṃ, pattuṃ,
pāpuṇituṃ, ketuṃ, kiṇituṃ, vinicchetuṃ, vinicchituṃ, ñātuṃ, jānituṃ, gahetuṃ, gaṇhituṃ,
coretuṃ, corayituṃ, pāletuṃ, pālayituṃ. Kārite bhāvetuṃ, bhāvayituṃ, kāretuṃ, kārayituṃ,
kārāpetuṃ, kārāpayituṃ icchati iccādi.

Tavetuṃ vāti yogavibhāgena kiriyatthakiriyāyañca gammamānāyaṃ tumpaccayo. Yathā:
suboddhuṃ vakkāmi, bhottuṃ vajati. Bhojanāya vajatīti attho. Evaṃ-daṭṭhuṃ gacchati,
gantumārabhati, gantuṃ payojayati, dassetumāha iccādi.

Tumiti vattate


Arahasakkādisu ca. 622-564.

Arahasakkabhabbānucchavikānurūpa iccevamādisvatthesu payujjamānesu sabbadhātūhi
tuṃpaccayo hoti, casaddena kālasamayavelāsupi.

Niṇda garahāyaṃ-ko taṃ niṇditumarahati, rājā arahasi bhavituṃ, araho bhavaṃ vattuṃ,
sakkā jetuṃ dhanena vā, sakkā laddhuṃ, kātuṃ sakkhissati, bhabbo niyāmaṃ okkamituṃ,
abhabbo kātuṃ, anucchaviko bhavaṃ dānaṃ paṭiggahetuṃ, idaṃ kātuṃ anurūpaṃ, dānaṃ
dātuṃ yuttaṃ. Dātuṃ vattuñca labhati, evaṃ vaṭṭati bhāsituṃ, chiṇdituṃ na ca kappati iccādi.
Tathā: kālo bhuñjiṃtu, samayo bhuñjituṃ, velā bhuñjituṃ.


[SL Page 288] [\x 288/]

Tumiti vattate.


Pattavacane alamatthesu ca. 623-565.

Alamatthesu pattavacane satipi sabbadhātūhi tuṃpaccayo hoti.

Alaṃ saddassa atthā = alamatthā, bhūsanapariyattinivāraṇā. Tesu alamatthesu. Pattassa
vacanaṃ = pattavacanaṃ, sampattavacanaṃ. Alameva dānāni dātuṃ, alameva puññāni kātuṃ.
Sampattameva pariyattamevāti attho.

Katvā kammaṃ agacchi gacchati gacchissatīti vā atthe:-


Pubbakālekakattukānaṃ tūnatvānatvā vā. 621-566.

Pubbakāloti pubbakiriyā. Eko kattā yesaṃ te = eka kattukā. Tesaṃ ekakattukānaṃ
samānakattukānaṃ dhātūnamantare pubbakāle vattamānā dhātumhā tūna tvāna tvā iccete
paccayā honti vā.

Vāsaddassa vavatthitavibhāsattā tūnappaccayo katthaciyeva bhavati. Te ca kitsaññattā
ekakattukānanti vuttattā ca kattariyeva bhavanti.

Tūne-tavetūnādisu kāti kādeso. Nipātattā silopo. So kākūna kammaṃ gacchati. Akātūna
puññaṃ kilamissanti sattā. Tvānatvāsu-rakāro cāti dhātvantalopo. Kammaṃ katvā na
bhadrakaṃ, dānādīni puññāni katvā saggaṃ gacchanti abhisaṅkharitvā, karitvā.
Tathā.Sibbitvā, jāyitvā, jānitvā, dhammaṃ sutvā, sutvāna dhammaṃ modati, suṇitvā, patvā,
pāpuṇītvā, kiṇitvā, chetvā, chinitvā, chitvā, coretvā, corayitvā, pūjetvā, pūjayitvā, tathā:
mettaṃ bhāvetvā, bhāvayitvā, vihāraṃ kāretvā, kārayitvā, kārāpetvā, kāripayitvā saggaṃ
gamissanti iccādi.

Pubbakāleti kimatthaṃ?-Paṭhati, pacati.

Ekakattukānanti ki?-Bhutte devadatte yaññadatto vajati.

Apatvāna nadiṃ pabbato, atikkamma pabbataṃ nadīti ādisu pana sabbattha bhavatīti
sambaṇdhato ekakattukatā pubbakālatā ca gamyate.


[SL Page 289] [\x 289/]

Vāti vattate.


Sabbehi tūnādīnaṃ yo. 625-599.
Sabbehi sopasaggānupasaggehi dhātūhi paresaṃ tūnādīnaṃ paccayānaṃ yasaddādeso hoti vā.

Vaṇda abhivaṇdane-abhi pubbo. Tvāppaccayassa yo. Ikārāgamo ca. Abhivaṇdiya bhāsissaṃ,
abhivaṇditvā, vaṇdiya, vaṇditvā tathā: abhibhuyya. Vittarassattāni. Abhibhavitvā,
abhibhotvā.
Si sevāyaṃ-kvaci dhātūti ādinā ikārassa āttaṃ. Nissāya, nissitvā.

Bhaja sevāyaṃ-yathā kattari cāti pubbarūpattaṃ. Vibhajja, vibhajiya, vibhajitvā.

Disa atisajjane-uddissa, uddisiya, uddisitvā, pavissa, pavisiya, pavisitvā.

Ni pāpaṇe*-upanīya, upanetvā, atiseyya, atisayitvā, ohāya, ohitvā, jahitvā, hitvā, ādāya,
ādiyitvā. Divādito yoti yappaccayo. Kvaci dhātūti ādinā dhātvantassikāro ca. Datvā, datvāna,
pidhāya, pidahitvā, bhuñjiya, bhuñchitvā, bhotvā, viceyya, vicinitvā, viññāya, vijānitvā,
ñatvā.
Yathāgamaṃ tūnādisūti ca vattate.


Dadhantato yo kvaci. 626-608

Dakāradhakārantehi dhātūhi yathāgamaṃ yakārāgamo hoti. Kvaci tunādisu paccayesu paresu
yavato dakārassa jakāro. Samāpajjitvā, uppajjitvā, bhijjitvā, chijjitvā gato.

Budha avagamaneva-yathā kattari cāti sadhātvantassa yakārassa cavaggo. Bujjhiya, bujjhitvā,
virajjhiya, virajjhitvā, ruṇdhiya, ruṇdhitvā.

Tūnādīnanti adhikāro vāti ca.


Canantehi racca. 627-600.

Cakāranakārantehi dhātūhi paresaṃ tūnādīnaṃ paccayānaṃ raccādeso hoti vā.

* Pāpuṇe - sabbesu raccaṃ - bahusu.

[SL Page 290] [\x 290/]

Raccāti yogavibhāgenāññasmāpi. Vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddo. Rādilopo.

Vica vivecane-vipubbo. Vivicca, viviccitvā. Yo kvavīti yogavibhāgena yakārāgamo.

Paca pāke-vipacca, vipacciya, vipaccitvā, vimucca, vimuccitvā, vimuñciya, vimuñcitvā,
mutvā.

Hana hiṃsāgatisu-āhacca, upahacca, āhantvā, upahantvā.

Vāti kiṃ? Avamañña, avamaññitvā, mantvā nyassañakāro.

I gatimhi-yogavibhāgena raccādeso. Paṭicca, avecca, upecca, upetvā.

Kara karaṇe-sakkacca, adhikicca. Ikārāgamo. Kariya.
Disa pekkhane-


Disā svānasvāntalopo ca. 628-601
Disa iccetāya dhātuyā paresaṃ tūnādīnaṃ paccayānaṃ svānasvā iccādesā honti vā
dhātvantassa lopo ca.

Disvānassa etadahosi, cakkhunā rūpaṃ disvā.

Vāti kiṃ? Nekkhammaṃ daṭṭhu, daṭṭhā, passiya, passitūna, passitvā.

Antaggahaṇamantalopaggahaṇañcānuvattate.


Mahadabhehi mmayhajjabbhaddhā ca. 629-602.

Mahadaha iccevamantehi dhātūhi paresaṃ tūnādīnaṃ paccayānaṃ yathākkamaṃ mama yha
jja bbha ddhā iccete ādesā honti vā dhātvantalopo ca.

Makārantehi tāva-āgamma, āgantvā.

Kamu padavīkkhepe = okkamma, okkamitvā, nikkhamma, nikkhamitvā, abhiramma,
abhiramitvā.

Hakārantehi:-paggayha, paggaṇhitvā, paggahetvā.

Muha vecitte-sammuyha, sammuyhitvā. Yakārāgamo.Āruyha, āruyhitvā, ogayha, ogahetvā.

Dantehi:- uppajja, uppajjitvā, pamajja, pamajjitvā.

[SL Page 291] [\x 291/]

Chidi dvedhākaraṇe-acchijja, chijja, chijjitvā, chiṇdiya, chiṇditvā, chetvā.
Bhakārantehi:-

Rabha rābhasse-ārabbha kathesi, āraddhā, ārabhitvā.

Labha lābhe-upalabbha, upaladdhā, laddhā, saddhaṃ paṭilabhitvā, puññāni karonti iccādi.

Tūnādippaccayantanayo.



Vattamāne mānantā. 630-567.

Āraddho aparisamatto attho vattamāno. Tasmiṃ vattamāne kāle gammamāne sabbadhātūhi
māna anta iccete paccayā honti. Te ca kitsaññattā kattari kititi kattari bhavanti.

Antamānappaccayānañcettha parasamaññā payogeti parasamaññāvasena
parassapadattanopadasaññattā tyādisu viya mānantesu ca vikaraṇappaccayā bhavanti.

Teneva mānappaccayo attanopadāni bhāve ca kammaṇī ti bhāvakammesupi hoti. Tassa ca
attanopadāni parassa padattanti kvaci antappaccayādeso ca.

Gamu sabba gatimhiva-gacchatīti atthe antappaccayo. Bhūvādito a iti appaccayo.
Gamissantoccho vā sabbāsūti dhātvantassa cchādeso. Saralopādi nāmavyapadese
syāduppatti.

Gacchanta si itīdha:- vāti vattamāne simhi gacchantādīnaṃntasaddo aṃ iti ntassa amādeso.
Vāsaddassa vavatthitavibhāsattā ekārokāraparassa na bhavati. Saralopādi. So puriso gacchaṃ
gacchanto gaṇhāti. Sesaṃ guṇavantusamaṃ.

Itthiyaṃ-nadādito vā īti īppaccayo. Sesesu ntuvāti ntuvyapadese vāti adhikicci ntussa
tamīkāreti takāre saralopasilopā. Sā kaññā gacchatī gacchantī iccādi itthisaddasamaṃ.

Napuṃsake-pure viya ntassa amādeso. Taṃ cittaṃ gacchaṃ gacchantaṃ, gacchantāni iccādi
pulliṅgasamaṃ.

[SL Page 292] [\x 292/]

Tathā gacchatīti atthe mānappaccayo appaccayo cchādesādi ca. So gacchamāno gaṇhāti, te
gacchamānā iccādi purisasaddasamaṃ.

Sā gacchamānā, tā gacchamānā gacchamānāyo iccādi kaññāsaddasamaṃ.

Gacchamānaṃ, gacchamānāni iccādi cittasaddasamaṃ.

Gammatīti atthe attanopadāni bhāve ca kammaṇīti kammaṇi mānappaccayo
bhāvakammesu yoti yappaccayo ivaṇṇāgamo vāti ikārāgamo cchādeso ca.

So tena gacchiyamāno, sā gacchiyamānā, taṃ gacchiyamānaṃ. Cchādesābhāve -
pubbarūpañcāti yakārassa makāro. Dhammo adhigammamāno hitāya bhavati,
adhigammamānā. Adhigammamānaṃ.
Tathā: maha pūjāyaṃ-mahatiti = mahaṃ mahanto, mahatī mahantī, mahaṃ mahantaṃ,
mahamāno, mahamānā, mahamānaṃ.

Kammaṇi-yamhi dādhāmāṭhāhāpāmahamathādīnamī iti dhātvantassa akārassa īkāro
mahīyamāno, mahīyamānā, mahīyamānaṃ. Evaṃ caratīti = caraṃ, carantī, carantaṃ,
caramāno, carīyamāno. Pavatīti = pacaṃ, pacantī, pacantaṃ, pacamāno, paccamāno. Tassa
cavagga iccādinā cavaggattaṃ dvittañca.

Bhū sattāyaṃ-bhavatīti atthe antappaccayo. Appaccayavuddhi avādesādi so bhavaṃ
bhavanto. Itthiyaṃ īppaccayo bhavato bhototi bhotādeso. Bhotī, bhotī bhotiyo. Napuṃsake
bhavaṃ bhavantaṃ, bhavantāni. Abhibhavamāno. Bhāve, bhūyamānaṃ. Kammaṇi,
abhibhūyamāno.

Jara vayohānimhi jaramarānanti ādinā jarajiyādesā. Jīratīti = jīraṃ, jīrantī, jīrantaṃ,
jīramāno, jīriyamāno, jīyaṃ, jīyanti, jīyantaṃ, jīyamāno - jīyyamāno vā.

Mara pāṇacāge-kvavi dhātūti ādinā ekassa yakārassa lopo maratīti = mīyaṃ, mīyantī,
mīyantaṃ, mīyamāno, miyyamāno, mara, marantī, marantaṃ, maramāno, mariyamāno,
labhaṃ, labhantī, labhantaṃ, labhamāno, labbhamāno, vahaṃ. Vahantī, vahantaṃ, vahamāno,
vuyhamāno. Isūyamānamanto ccho vāti cchādeso. Icchatīti = icchaṃ, icchantī, icchantaṃ,
icchamāno, icchiyamāno,


[SL Page 293] [\x 293/]

Issamāno. Disassa passadissadakkhā vāti passādiādeso passatīti = passaṃ, passantī,
passantaṃ, passamāno, passīyamāno, dissamāno, dissanto. Mānassa antādeso,
dissaṃ,dissantī, dissantaṃ, dakkhaṃ, dakkhantī, dakkhantaṃ, dakkhamāno dakkhiyamāno
iccādi.
Tuda vyathane-tudatīti = tudaṃ, tudantī, tudantaṃ, tudamāno, tujjamāno. Pavisatīti =
pavisaṃ, pavisantī, pavisantaṃ, pavisamāno, pavisiyamāno iccādi.

Hū bhū sattāyaṃ = appaccayalopo pahotīti = pahonto, pahonti, pahontaṃ, pahūyamānaṃ tena
setiti = sento. Sentī, sentaṃ, semāno, sayaṃ, sayantī, sayantaṃ. Sayamāno, sayāno vā.
Mānassa ānādeso. Atisīyamāno.

Asa sabbhāve-sabbatthāsassādilopo cāti akāralopo. Atthiti = saṃ, santo, satī, santī, santaṃ,
samāno, samānā, samānaṃ.

hā gatinivuttimhi-vāti vattamāne:-ṭhā tiṭṭhoti tiṭṭhā deso tiṭṭhaṃ, tiṭṭhantī, tiṭṭhantaṃ,
tiṭṭhamāno tiṭṭhābhāve-kvaci dhātūti ādinā ṭhāto hakārāgamo rassattañca upaṭṭhahaṃ,
upaṭṭhahantī, upaṭṭhahantaṃ, upaṭṭhahamāno, ṭhīyamānaṃ, tena upaṭṭhiyamāno,
upaṭṭhihiyamāno.

Pā pāne-pā piboti pibādeso. Pibatiti = pibaṃ, pibantī, pibantaṃ, pibamāno kvaci dhātūti
ādinā bakārassa vattaṃ. Pivaṃ pivantī, pivantaṃ, pivamāno, pīyamāno, pīyamānā,
pīyamānaṃ, iccādi.

Hu dānādānahavyapadānesu-appaccaye pure viya dvibhāvādi juhotīti = juhaṃ, juhantī,
juhantaṃ, juhamāno, hūyamāno evaṃ-jahaṃ, jahantī, jahantaṃ, jahamāno, jahīyamāno,
dakātīti dadaṃ, dadantī, dadantaṃ, dadamāno. Dvittābhāve-dānaṃ dento, dentī, dentaṃ,
dīyamāno.

Rudhi āvaraṇe-rudhādito niggahīta pubbañcāti appaccayaniggahītāgamā ruṇdhatīti =
ruṇdhaṃ, ruṇdhatīti, ruṇdhantaṃ, ruṇdhamāno, rujjhamāno bhuñjatīti = bhuñjaṃ,
bhuñjantī, bhuñjantaṃ, bhuñjamāno, bhujjamāno iccādi.


[SL Page 294] [\x 294/]

Divu kīḷāyaṃ-divādito yoti yappaccayo. Yathā kattaricāti pubbarūpattaṃ battañca. Dibbatīti
= dibbaṃ, dibbantī, dibbantaṃ, dibbamāno evaṃ - bujjhatīti = bujjhaṃ, bujjhanto,
bujjhamāno. Cavaggādeso.

Janī pātubhāve - chanādīnamāti yogavibhāgena āttaṃ jāyatīti = jāyaṃ, jāyamāno, jaññamāno.

Su savaṇe - svāditoti ādinā ṇu ṇā uṇā ca. Suṇātīti = suṇaṃ, suṇamāno, sūyamāno,
suyyamāno vā. Pāpuṇātīti = pāpuṇaṃ, pāpuṇamāno, pāpiyamāno, kīyamāno, vinicchinātīti
= vinicchinaṃ, vinicchinamāno, vinicchiyamāno. Vanaṃ, cīyamāno. Jānātiti = jānaṃ,
jānamāno, jādeso. Ñāyamāno. Gaṇhātīti = gaṇhaṃ, gaṇhamāno, gayhamāno.

Kara karaṇe - karotīti atthe vattamāne mānantāti antappaccayo. Tanādito oyirāti o. Tassa
vāti adhikicca uttamokāroti uttaṃ. Karassa kāro cāti akārassukāro yavakārā cāti ukārassa sare
vattaṃ dvitte bo vassāti bakāradvayaṃ kvaci dhātūti ādinā rakāralopo. So kubbaṃ, kubbanto,
kubbatī, kubbantī, kubbantaṃ. Uttābhāve-kammaṃ karonto, karontī, karontaṃ. Māne
uttadvayaṃ. Kurumāno, kurumānā, kurumānaṃ, kubbāno vā. Kammaṇi-kayiramāno,
karīyamāno vā iccādi.

Cura theyye - curādito ṇeṇayā. Coretiti = corento, corentī, corentaṃ, corayaṃ, corayatī,
corayantaṃ, corayamāno, coriyamāno. Pāletīti = pālento, pālentī, pālentaṃ, pālayaṃ,
pālayantaṃ, pālayamāno, pāliyamāno iccādi.

Kārite - bhāvetīti = bhāvento, bhāventī, bhāventaṃ, bhāvayaṃ, bhāvayantī, bhāvayantaṃ,
bhāvayamāno, bhāviyamāno. Kāretiti = kārento, kārentī, kārentaṃ, kārayaṃ kārayantī,
kārayantaṃ, kārayamāno, kāriyamāno, kārāpento, kārāpentī, kārāpentaṃ, kārāpayaṃ,
kārāpayantī, kārāpayantaṃ, kārāpayamāno, kārāpiyamāno iccādi.

Vattamānakālika mānantappaccayantanayo.



[SL Page 295] [\x 295/]

Kāleti adhikāro.


Bhavissati gamādīhi ṇīghiṇ. 631-653.

Bhavissati kāle gammamāne gamādihi dhātuhi ṇīghiṇ iccete paccayo honti.

Ṇakārā vuddhatthā. Āyati gamanaṃ sīlamassāti atthe ṇī. Vūddhiṇalopā. Gāmī, gāmīno,
āgāmī kālo. Ghiṇpaccaye - kvaci dhātūti ādīnā ghalopo. Gāmaṃ gāmī, gāmī gāmayo.

Bhaja sevāyaṃ - āyati bhajituṃ sīlamassāti = bhājī, bhājī. Na kagattaṃ cajāti yogavibhāgena
nisedhato sacajānaṃ kagāṇānubaṇdheti gattaṃ na bhavati.

Su gatimhi-kārite vuddhi āvādeso ca. Āyati passavituṃ sīlamassāti = passāvī, passāvi. Āyati
paṭṭhānaṃ gamanaṃ sīlamassāti = paṭṭhāyī, paṭṭhāyi. Ākārantānamāyoti āyādeso.

Bhavissatīti adhikāro.


Kiriyāyaṃ ṇavutavo. 632-654.
Kiriyāyaṃ kiriyatthāyaṃ gammamānāyaṃ dhātūhi ṇvu tu iccete paccayā honti bhavissati
kāle.

Ṇvumhi ṇalopavuddhiakādesā. Karissaṃ vajatīti = kārako vajati. Tumhi karassa ca tattaṃ
tusminti takāro sesaṃ kattusamaṃ. Kattā vajati, kattuṃ vajatīti attho evaṃ-pacissaṃ vajatīti
= pācako vajati, pacitā vajati. Bhuñjissaṃ vajatīti = bhuñjako vajati, bhottā vajati iccādi.


Kammaṇi ṇo. 633-656.

Kammasmiṃ upapade dhātūhi ṇappaccayo hoti bhavissati kāle ṇalopavuddhi. Nagaraṃ
karissatīti = nagarakāro vajati.

Lū chedane - sāliṃ lavissatīti = sālilāvo vajati.

Vapa bījasantāne-dhaññaṃ vapissatiti = dhaññavāpo vajati, bhogaṃ dadissatīti = bhogadāyo
vajati, siṇdhuṃ pivissatiti = siṇdhupāyo vajati iccādi.


[SL Page 296] [\x 296/]

Kammaṇīti vattate.


Sese ssantumānānā. 634-657.
Kammasmiṃ upapade sese aparisamattatthe dhātuhi ssaṃ ntumāna āna iccete paccayā honti
bhavissati kāle gammamāne. Te ca kitakattā kattari bhavanti.

Kammaṃ karissatīti atthe ssaṃpaccayo. Ikārāgamo. Silopo. Kammaṃ karissaṃ vajati.
Sāpekkhattā na samāso. Ntuppaccayo. Tanādito oyirāti o. Simhi vāti ntvantassa attaṃ.
Kammaṃ karissatīti = kammaṃ karontā vajati, kammaṃ karontā vajanti iccādi
guṇavantusamaṃ. Athavā bhavissati gamādīhi ṇighiṇiti ettha bhavissatīti vacanato ssantu
iti ekova paccayo daṭṭhabbo. Tato simhi vāti attaṃ. Ntasaddo amiti yogavibhāgena amādeso
silopo. Karissaṃ karissanto, karissantā, karissantaṃ, karissante, karissatā karissantena,
karissantehi, karissato karissantassa, karissataṃ karissantānaṃ, karissati karissante,
karissantesūti ādi guṇavantu sadisaṃ neyyaṃ.

Mānamhi okārākārānamuttaṃ. Kammaṃ karissatīti = kammaṃ kurumāno kammaṃ karāno
vajati. Evaṃ-bhojanaṃ bhuñjissatīti = bhojanaṃ bhuñjissaṃ vajati, bhojanaṃ bhuñjanto
bhuñjamāno bhuñjāno vajati. Sabbattha kattari ntumānesu sakasakavikaraṇappaccayo
kātabbo. Khādanaṃ khādissatīti = khādanaṃ khādissaṃ vajati, khādanaṃ khādanto,
khādanaṃ khādamāno, khādanaṃ khādāno vajati. Maggaṃ carissatiti = maggaṃ carissaṃ,
maggaṃ caranto, maggaṃ caramāno, maggaṃ carāno vajati.

Bhikkha āyācane - bhikkhaṃ bhikkhissatīti = bhikkhaṃ bhikkhissaṃ carati, bhikkhaṃ
bhikkhanto, bhikkhaṃ bhikkhamāno, bhikkhaṃ bhikkhāno carati iccādi.

Anāgatakālikappaccayantanayo.

Atha uṇādayo vuccante

Dhātuyāti adhikāro.


Kāle vattamānātīte ṇvādayo. 635-652.

Atīte kāle vattamāne ca gammamāne dhātūhi ṇuppaccayo hoti ādisaddena yu kta mī
iccādayo ca honti.


[SL Page 297] [\x 297/]

Kara karaṇe akāsi karotīti vā atthe ṇuppaccayo. Ṇalopo vuddhi kāru, sippī kārū kāravo.

Cā gatigaṇdhanesu* - avāyi vāyatīti vā = vāyu. Āyādeso.
Sada assādane - assādīyatīti = sādu.
Rādha sādha saṃsiddhimhi - sādhīyati anena bhitanti = sādhu.
Baṇdha baṇdhane - attani paraṃ baṇdhatiti = baṇdhu.
Cakkha viyattiyaṃ vācāyaṃ - cakkhatiti = cakkhu.

I gatimhi - enti gacchanti pavattanti sattā etenāti = āyu.

Dara vidāraṇe - darīyatīti = dāru, kaṭṭhaṃ.
Sanu dāne - sanetīti = sānu, pabbatekadese. Janīyatīti = jāṇu, jaṅghāsaṇdhi carīyatīti =
cāru, dassanīyo.

Raha cāge - rahīyatīti = rāhu. Asuriṇdo.

Tara taraṇe - tālu. Lo rassa. Marādīnaṃ panettha ṇumhi ghaṭādīnaṃ vāti ettha vāsaddena
na vuddhi. Maru taru tanu dhanu hanu manu asu casu isu paṭu garu iccādi.

Vadi hilādane - yuppaccayo. Nudādīhi yuṇvūnamanānanākānanakā sakāritehi cāti anādeso
niggahītāgamo ca. Caṇdanaṃ. Bhavanti etthāti = bhuvanaṃ. Jhalānamiyuvā sare vāti
uvādeso.

Kira vikkhepe - kiraṇo, vicakkhaṇo. Kampanaṃ karotīti = karuṇā. Akārassuttaṃ.
Ktappaccaye kalopo. Abhavi bhavatīti vā = bhūtaṃ, yakkhādi bhūtāni vāyatīti = vāto,
tāyatīti = tāto mimhi - bhavanti etthāti = bhūmi, netīti = nemi iccādi.


Byadīhi man ma ca to vā. 636-629.

Khī bhī su ru hu vā dhu hi lū pī ada iccevamādīhi dhātūhi man paccayo hoti massa ca to
hoti vā.

Adadhātuparasseva makārassa takāratā,
Tadaññato na hotāyaṃ vavatthitavibhāsato.

Khī khaye - khīyanti ettha upaddavūpasaggādayoti atthe man paccayo. Kvaci dhātūti ādinā
nalopo aññesu cāti vuddhi. Khemo.

* Baṇdhanesu - pā

[SL Page 298] [\x 298/]

Tathā: bhī bhaye - bhāyanti etasmāti = bhīmo. Vādhikārato na vuddhi.

Su abhisavo - savatīti = somo.
Ru gatimhi - romo.
Hū dānādānabhavyapadānesu - hūyatiti = homo.
Vā gatigaṇdhanesu - vāmo.
Dhū kampane - dhunātīti = dhūmo.
Hi gatimhi - hinotiti = hemo.
Lū chedane - lūyatīti = lomo.
Pī tappane - pīnanaṃ = pemo.

Ada bhakkhaṇe - adatīti atthe man. Massa ca vā takāro. To dassāti takāro. Attā, ātumā.
Kvaci dhātūti ādinā adassa dīgho ukārāgamo ca.

Yā pāpaṇe - yāmo.

Vāti vattamāne:-


Samādīhi thamā. 637-630

Sama dama dara raha sapa vasa yu du hi si dā sā ṭhā bhasa baha usu iccevamādīhi dhātūhi
tha ma iccete paccayo honti vā.

Sama upasame - kvaciggahaṇādhikārā na dhātvantalopo. Kilese samessatiti = samatho,
samādhi. Evaṃ - damanaṃ = damatho.

Dara dāhe - daraṇaṃ = daratho, paridāho.
Raha upādāne - rahīyatiti = ratho. Kvacī dhātūti ādinā halopo.

Sapa akkose - sapanaṃ = sapatho.
Vasa nivāse - āvasanti etasminti = āvasatho.
Yu missane - yūtho. Dīgho.
Du gativuddhimhi - davati vaḍḍhatīti = dumo.
Hinotiti = himo, ussāvo.
Si baṇdhane - dīgho. Sīyatiti = sīmo, sīmā.
Dā acakhaṇḍane - dāmo.
Sā sāmatthe - sāmo.
hā gatinivuttimhi - thāmo. hassa thattaṃ.


[SL Page 299] [\x 299/]

Bhasa bhasmīkaraṇe - bhasmā. Brahmādittā syā cāti āttaṃ.

Baha vuddhimhi - brahmā. Brahmattādisutte nipātanato bro bassa.

Usu dāhe - usmā iccādi.


Masussa sussa ccharaccherā. 638-632.

Masu iccetassa dhātussa sussa ccharacchera iccete ādesā honti.

Masu macchere - kvippaccayo. Ccharaccherādesā. Maccharo, macchero.

Ccharaccherāti vattate.


Āpubbacarassa ca. 639-633.

Āpubbassa cara iccetassa dhātussa ccharaccherādesā honti. Casaddena cchariyādeso ca.
Bhuso caritanti atthe kvippaccayo. Cchariyādiādesā. Rassattaṃ acchariyaṃ, accheraṃ, accharā.
Accharaṃ paharituṃ yuttantipi acchariyaṃ.


Alakalasalehi layā. 640-634.

Ala kala sala iccetehi dhātūhi la ya iccete paccayā honti.

Ala parisamattimhi - allaṃ, alyaṃ.

Kala saṅkhyāne - kallaṃ, kalyaṃ.

Sala hula pada gatimhi - sallaṃ, salyaṃ.

Kalasalehīti vattate.


Yāṇalāṇā. 641-635.

Tehi kala sala iccetehi dhātūhi yāṇalāṇappaccayā honti. Kalyāṇaṃ, paṭisalyāṇaṃ, kallāṇo,
paṭisallāṇo.

Yadā pana lī silesaneti dhātu tadā paṭisaṃlayaṇaṃ paṭisallāṇanti yuppaccayena siddhaṃ.
Upasaggantassa niggahītassa lattaṃ. Rahādito parattā nassa ṇattaṃ. Ekārassa kvaci dhātūti
ādinā āttañca.


[SL Page 300] [\x 300/]

Mathissa thassa lo ca. 642-636.

Matha iccetassa dhātussa thassa lādeso hoti. Casaddena lappaccayo
Matha viloṭane - mallo. So eva mallako. Yathā: hīnako.
Kiccāti vattate.


Avassakādhamiṇesu ṇī ca. 643-638.

Avassaka adhamiṇa iccetesvatthesu ṇīpaccayo hoti kiccā cāti ṇīppaccayo.
Ṇalopavuddhisilopā. Avassaṃ me kammaṃ kātuṃ yuttosīti kārīsi me kammaṃ avassaṃ.
Kārino me kammaṃ avassaṃ. Hārīsi me bhāraṃ avassaṃ. Adhamiṇe - sataṃ me iṇaṃ dātuṃ
yuttosīti dāyīsi me sataṃ iṇaṃ. Dhārīsi me sahassaṃ iṇaṃ iccādi kiccappaccayā pana heṭṭhā
dassitā.


Vajādīhi pabbajjādayo nipaccante 644-640.

Ākatigaṇoyaṃ. Vaja iccevamādīhi dhātūhi paccāyādesalopāgamanisedhaliṅgādividhinā
yathābhidhānaṃ pabbajjādayo saddā nipaccante.

Vaja gatimhi - papubbo. Paṭhamameva vajitabbanti atthe bhāva kammesūti adhikicca ṇyo
cāti ṇyappaccayo. Ṇalopāci. Pavvajyanti rūpe sampatte iminā jyassa jjādeso. Vakāradvayassa
bakāradvayaṃ. Vuddhinisedho. Itthiliṅgattañca nipaccate. Pabbajjā.
Tathā: iñja kampane - iñjanaṃ = ijjā.
Yaja devapūjāyaṃ - yajanaṃ vā = iccā. Yachassādissīti ittaṃ.
Anaju vyattigatisu - saṃpubbo. Samañjanaṃ samajjā. Jyassa jjādeso.
Sada visaraṇagatyavasādanesu - nisīdanaṃ = nisajjā.
Vida ñāṇe - vijānanaṃ = visajjā.*
Sada visagge - visajjanaṃ = visajjā.*
Pada gatimhi - nipajjanaṃ = nipajjā.
Hana hiṃsāgatisu - hantabbanti atthe ṇyamhi kate vadho vā sabbatthāti hanassa vadhādeso.
Dhyassa iminā jjhādeso ca. So vajjho, sā vajjhā.
Sī saye - sayanaṃ sayanti etthāti vā = seyyā. Vuddhi yakārassa dvittañca.

* Vissajjanaṃ vissajjā - pā.

[SL Page 301] [\x 301/]
Dhā dhāraṇe - saṃ pubbo. Sammā cittaṃ nidheti etāya sayaṃ vā saddahatīti atthe
itthiyamatiyavo cāti appaccayo. Saṇdhāti rūpe sampatte iminā nakārassa dakāro. Saddhā.

Cara caraṇe - caraṇanti atthe ṇyappaccaye ikārāgame ca kate iminā vuddhinisedho. Cariyā.

Ruja roge-rujananti atthe iminā chappaccayo byañjanantassa co chappaccayesu cāti
dhātvantassa cakāro. Rucchā. Rujāti appaccayena siddhaṃ.

Tathā: kuca saṅkocane - chappaccayo. Kocanaṃ = kucchā.

Labha lābhe - chamhi cādeso. Lacchā.

Rada vilekhane - racchā.

Muha vecitte - muyhanaṃ = mucchā. Mucchanaṃ vā = mucchā.

Vasa nivāse - vacchā, kaca dittimhi - kacchā. Katha kathane - saṃ pubbo. Saddhiṃ kathananti
atthe ṇyappaccayo. Iminā thyassa cchādeso. Saṃsaddassa sādeso ca. Sākacchā tuda byathane
- tucchā pada gatimhi - byāpajjananti atthe ṇyamhi kate byāpadyāti rūpappasaṅge iminā
nipātanena dyassa jjhādeso rassatañca. Byāpajjhā.

Mara pāṇacāge - marati maraṇanti catthe tyatyuppaccayā. Dhātvantalopo. Tato
yavatamiccādinā cakāro. Macco, miccu.

Sata sātacce-iminā yappaccayo. Tyassa cakāro. Saccaṃ.

Nata gattavināme - naccaṃ, niti nicce - niccaṃ.

Mā māne - māyā. Jana janane - jāyā. Kani dittikantisu - nyassa ñattaṃ dvittañca. Kaññā.
Dhana dhaññe - dhaññaṃ, punā nīti = puññaṃ. Nakārāgamo iccādi.


Vepusidavavamukudābhūhvādīhi thuttimaṇimā nibbatte. 645-646.

Vepu si dava vamu iccevamādīhi dhātūhi ku dā bhū ādito hvādito ca yathākkamaṃ thu
ttima ṇima iccete paccayā honti nibbattatthe.

Vepu kampane - thuppaccayo. Kvaciti ādinā akārāgamo. Athavā athūti vattabbe saralopaṃ
katvā thūti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Vepena nibbatto = vepathu.


[SL Page 302] [\x 302/]

Si saye - sayanena nibbatto = sayathu. Dava davane - davena nibbatto = davathu. Vamu
uggiraṇe - vamena nibbatto = vamathu. Kati karaṇaṃ, tena nibbattaṃ = kuttimaṃ. Ku iti
nipātanato karassa kuttaṃ.

Dā dāne - dāti dānaṃ. Tena nibbattaṃ = dattimaṃ. Rassattaṃ. Bhūti bhavanaṃ, tena nibbattaṃ
= bhottīmaṃ. Avahuti avahavanaṃ, tena nibbattaṃ = ohāvimaṃ. Ṇalopavuddhiāvādesā.


Akkose namhāni. 646-647.

Akkose gamyamāne namhi nipāte upapadesati dhātuto ānippaccayo hoti.

Na gamitabbo te jamma desoti atthe ānippaccayo. Kitakattā nāmamiva katvā simhi kate na
gamānīni atthe kammadhārayasamāso. Nassa attaṃ. Puna samāsattā nāmamiva kate
syāduppatti. Agamāni te jamma deso. Na kattabbante jamma kammanti akarāni te jamma
kammaṃ.
Namhīti kiṃ? Vipatti te. Akkoseti kiṃ? Agati te.


Sunassunassoṇavānuvānununa khuṇānā. 647-649.

Suna iccetassa pāṭipadikassa sambaṇdhito unasaddassa oṇavāna uvāna una unakha uṇa ā
āna iccete ādesā honti. Sunassunassa oṇādi ādese paranayane ca kate syāduppatti. Soṇo,
soṇā, svāno, svānā, suvāno, suvānā, suno, sunā, sunakho, sunakhā, suṇo, suṇā, sā, sā, sāno,
sānā iccādi.


Taruṇassa susu ca. 648-650.

Taruṇa iccetassa saddassa susu iccādeso hoti. Casaddo aniyamattho. Susu, taruṇo vā.


Yuvassuvassuvuvānunūnā. 649-651.

Yuva iccetassa pāṭipadikassa uvasaddassa uva uvāna una ūna iccete ādesā honti vā.

Yuvā tiṭṭhati, yuvāno tiṭṭhati, yuno tiṭṭhati, yūno tiṭṭhati.


[SL Page 303] [\x 303/]

Chadādīhi tatraṇ. 650-658.

Chada apavāraṇe - kvaci dhātūti ādinā dhātvantassa takāro ātapaṃ chādetīti = chattaṃ,
chatraṃ. Byañjanattaye sarūpānamekassa lopo.

Cinta cintāyaṃ - cintetiti = cittaṃ. Nakārassa saṃyogādittā niggahītaṃ. Tassa byañjane cāti
lopo citraṃ. Ghaṭādi naṃ vāti na vuddhi.

Su ahisave - para dvehāvo ṭhāneti tassa dvittaṃ. Atthe abhisavatīti = suttaṃ, sūtraṃ.

Suca kkharaṇe - atthe sūcetītipi = suttaṃ. Rassattaṃ. Bhujādittā calopo dvittañca.

Su savaṇe - suṇātīti = sotaṃ, sotraṃ. Vuddhi. Nī pāpaṇe-netīti = nettaṃ, netraṃ. Vida
maṅgalle - to dassa. Pavittaṃ, pavitraṃ.

Pū pavane - punātītipi = pavittaṃ. Pavitraṃ. Ikārāgamo. Vuddhi avādeso ca.

Pata gatimhi - patatīti = pattaṃ, pātraṃ. Patato tāyatītipi = patto.

Tanu vitthāre - taññatīti = tantaṃ, tantraṃ. Yata yatane-yattaṃ, yatraṃ. Yā pāpaṇe - yāpanā
= yātrā. Yama uparame-yantaṃ. Yantraṃ. Ada bhakkhaṇe - adatīti = attaṃ, atraṃ. Yuja yoge
- yujjatīti = yottaṃ, yotraṃ. Bhujādittā dhātvantalopadvittāni.

Vatu vattane - vattaṃ, vatraṃ. Mida sinehane - mejjatīti = mittaṃ, mitraṃ mā parimāṇe
-mattā, parimāṇaṃ. Dvittarassattāni. Evaṃ - puṇātiti = putto, putro. Kala saṅkhāne -
kalattaṃ, kalatraṃ, bhariyā.

Vara saṃvaraṇe - varattaṃ, varatraṃ, cammamayayottaṃ. Vepu kampane - vepatīti = vettaṃ,
vetraṃ.
Gupa saṃvaraṇe - gottaṃ, gotraṃ. Gupādīnañcāti dhātvantalopādi. Gattaṃ vā. Kvacīti ādinā
ukārassa akāro. Dā ava khaṇḍane - dāttaṃ, dātraṃ. Hu bhavane - aggihuttaṃ. Vaha pāpaṇe
- vahittaṃ, vahitraṃ. Cara caraṇe - carittaṃ. Caritraṃ. Muva mocane - muttaṃ, passāvo. Bhāsa
dittimhi - bhastrā iccādi.

[SL Page 304] [\x 304/]

Vadādīhi ṇitto gaṇe. 651-659.

Vada cara vara iccevamādīhi dhātūhi ṇittappaccayo hoti gaṇe gamyamāne.

Vada viyattiyaṃ vācāyaṃ - vaditānaṃ gaṇo = cādittaṃ.

Cara caraṇe - caritānaṃ gaṇo = cārittaṃ.

Vara varaṇe - varitānaṃ gaṇo = vārittaṃ. Athavā caranti tasmiṃ tasmiṃ paripūrakāritāyāti =
cārittaṃ, vāritaṃ tāyanti ettha etenāti = vārittaṃ.


Midādīhi ttitayo. 652-660.

Mida pada ranja tanu dhā iccevamādīhi yathābhidhānaṃ ttiti iccete paccayo honti. Mejjati
sinihatīti = metti. Dhātvantalopo pajjatīti = patti. Ranja rāge - rajjanti etthāti = ratti, tanīyati
vitthāriyatīti = tanti, dhāretīti = dhāti, pā rakkhaṇe - pāti, vasa nivāse - vasati.


Usuranjadaṃsānaṃ daṃsassa daḍḍho ḍhaṭhā ca. 653-661.

Usu ranja daṃsa iccetesaṃ dhātūnaṃ antare daṃsassa daḍḍhā deso hoti, sesehi dhātūhi ḍha
ṭha iccete paccayā honti.

Usu dāhe - ranja rāge - ḍha ṭha ppaccayā. Kvacīti ādinā dhātvantalopo. Dvittaṃ. Uḍhṭho,
raṭṭhaṃ.

Daṃsa daṃsane - kvilopo. Daṃsassa daḍḍhādeso. Dāṭhādeso vā. Daḍḍhaṃ, dāṭhā vā.


Sūvasānamūvasānamato tho ca. 654-662.

Sū vu asa iccetesaṃ dhātūnaṃ ū u asānaṃ ataiccādeso hoti. Ante thappaccayo ca hoti.

Sū hiṃsāyaṃ - satthaṃ, vu saṃvaraṇe - vatthaṃ, asa bhūvi - attho. Yadā pana sasu hiṃsāya
vasa acchādane ata gatimhīti ca dhātu tadā samādīhi thamāti thappaccayo kvacīti ādinā
dhātvantalopo = vagge ghosāti ādinā dvittaṃ. Sasatīti = satthaṃ, vasīyatīti = vatthaṃ,
arīyatīti = attho.

[SL Page 305] [\x 305/]

Ranjudādīhi dhadiddakirā kvaci jadalopo ca. 655-663.

Ranja udi iccevamādīhi dhātūhi dha da iddaka ira iccete paccayā honti kvaci dhātvantānaṃ
jadānaṃ lopo ca hoti.

Ranja rāge - dhappaccayo jalopo ca raṇdhaṃ.

Udi pasavanakiledanesu - saṃ pubbo. Dappaccayo. Samudesdā, uddo.

Khuda pipāsāyaṃ - khuddo. Chidi dvedhākaraṇe - chiddo. Rudi hiṃsāyaṃ - ruddo, luddo.
Lo rassa. Bhadi kalyāṇe - bhaddo. Nidi kucchāyaṃ - niddā. Muda hāse - muddā. Dala
duggatimhi-idappaccayo. Daliddo.

Susa sosane, suca soke vā - kappaccayo. Dhātvantassakakāro. Sukkaṃ.

Vaca viyattiyaṃ vācāyaṃ, vaka ādāne vā - vakkaṃ.

Saka sattimhi - sakko. Usu dāhe-ukkā. Vaja gatimhi-irappaccayo. Appaṭihataṃ vajatīti =
vajiraṃ. Mada ummāde - madirā. Evaṃ - maṇdiraṃ, rudhiraṃ, ruhiraṃ, ruciraṃ.

Badha baṇdhane - badhiro, timiraṃ, siro. Sara hiṃsāsaṃ - sarīraṃ. Kalīlaṃ salilanti ādisu lo
rassa. Kuṭilo, kokilo iccādayo.


Paṭito hissa heraṇhīraṇ. 656-664.

Paṭito parassa hi iccetassa dhātussa heraṇ hīraṇ iccete ādesā honti.

Hi gatimhi - patipubbo. Paṭipakkhe madditvā gacchatīti atthe kvi cāti kvippaccayo.
Kvilopo. Iminā heraṇhīraṇ ādesā ṇalopo. Tesu vuddhīti ādinā paṭisaddādissa vuddhi.
Pāṭiheraṃ, pāṭihīraṃ. Yadā pana hara haraṇehi dhātu tadā paṭipakkhe haratīti
pāṭihāriyamīti ṇyena siddhaṃ.


Kaḍyādīhi ko. 657-665.

Kaḍi iccevamādīhi dhātūhi kappaccayo hoti.

[SL Page 306] [\x 306/]

Kaḍi bhedane - kappaccaye kate kvaci dhātūti ādinā niggahītañcāti vā ikārānubaṇdhassa
dhātussa niggahītāgamo, kalopo ca. Niggahītassa vaggantatta. Kaṇḍo, usuparimāṇañca.
Evaṃ ghaṭi ghaṭṭane - ghaṇṭo, ghaṇṭā vā.

Vaṭi āvattane, vaṭi dhāraṇabaṇdhanasaṅghāṭesu vā - vaṇṭo.

Karaḍi bhājanatthe - karaṇḍo. Maḍi maṇḍatthe - maṇḍo.

Saḍi gumbatthe - saṇḍo. Bhaḍi bhaṇḍatthe - bhaṇḍaṃ. Paḍi liṅgavekallatthe - paṇḍo. So
eva paṇḍako.

Daḍi āṇāyaṃ - daṇḍo. Raḍi hiṃsāyaṃ - raṇḍo.

Taḍi calanatthe - vitaṇḍo. Vaḍi caṇḍatthe - caṇḍo. Gaḍi santicaye-gaṇḍo. Aḍi aṇḍatthe
- aṇḍo. Laḍi jigucchāyaṃ - laṇḍo.

Meḍi kuṭilatthe - meṇḍo, meṇḍako vā. Eraḍi hiṃsāyaṃ-eraṇḍo. Khaḍī chedanatthe -
khaṇḍo.

Madi hāse - maṇdo. Idi paramissariye - iṇdo. Vadi icchākantisu-caṇdo.

Khuracchedane - khuro iccādi.

Koti vattate.


Khādāmagamānaṃ khaṇdhaṇdhagaṇdhā. 658-666.

Khāda ama gama iccetesaṃ dhātūnaṃ khaṇdha aṇdha gaṇdha iccete ādesā honti,
kappaccayo ca hoti.

Khāda bhakkhaṇe - jātijarāmaraṇādīhi saṃsāradukkhehi khajjatīti khaṇdho.

Ama roge - aṇdho. Gamu sappa gatimhi - gaṇdho. Kviciggahaṇena kalopābhāve
khaṇdhako, aṇdhako, gaṇdhako. Athavā rāsaṭṭhena khaṇdho.

Gaṇdha sūcane - attano nissayassa gaṇdhanato sūcanato gaṇdho.*

* "Gaṇthato sūcanato gaṇtho" iti bahusu.


[SL Page 307] [\x 307/]

Paṭādīhyalaṃ. 659-667.

Paṭa iccevamādīhi dhātūhi pāṭipadikehi ca alappaccayo hoti.

Aṭa paṭa gatimhi - paṭe alaṃ samatthanti atthe iminā alappaccaye sinti amādeso. Paṭalaṃ,
paṭalāni. Tathā: ala kala kalile - allaṃ, kallaṃ.

Kusacchedanabhūtadānasañcayesu-kusalaṃ. Yadā pana sala lū lā iti dhātu tadā kucchitānaṃ
salanato kusānaṃ lavanato kuso viya lavanato vā kusena lātabbattā vā kusalanti
appaccayena kappaccayena vā rūpasiddhi veditabbā.

Kada made - kadalaṃ. Bhagaṇda sevane - bhagaṇdalaṃ. Mekha kaṭi vicitte - mekhalaṃ,
mekhalā vā.

Vakka rukkhattave - vakkalaṃ. Takka rukkhasilese - takkalaṃ.

Palla ninnaṭṭhāne - pallalaṃ. Saddu harite - saddulaṃ. Paralopo.

Mūla patiṭṭhāyaṃ - mulālaṃ. Rassattaṃ. Bila nissaye - bilālaṃ. Vida sattāyaṃ - vidālaṃ. Vaḍi
caṇḍikke - caṇḍālo. Dīghattaṃ. Vā gatigaṇdhanesu* - vālaṃ.

Vasa acchādane-vasalo paci vitthāre-pacalo, pañcālo. Pañcannaṃ rājūnaṃ alantipi pañcālo.

Mava roce - mavalo. Musa theyye - musalo.

Gotthu vaṃse - gotthulo. Puthu vitthāre - puthulo. Bahu saṅkhyāne-bahulaṃ. Paralopo. Yadā
lā ādāne iti dhātu tadā gotthuṃ lātīti = gotthulo. Evaṃ - puthulo, bahulaṃ. Magi maṅgalye
- maṅgalaṃ. Baha vuddhimhi - bahalaṃ. Kabi saṃvaraṇe - kambalaṃ. Sabi maṇḍale -
sambalaṃ. Niggahītāgamo. Sabalo vā. Agga gati koṭille - aggalaṃ. Maḍi bhūsāyaṃ -
maṇḍalaṃ. Kuḍi dāhe = kuṇḍalaṃ iccādi.


Puthussa puthrapathāmo vā. 660-668.

Putha iccetassa dhātussa puthu patha iccete ādesā hontī, amappaccayo ca vā hoti.

Kvacatthoyaṃ vāsaddo. Putha vitthāre - patthaṭāti atthe kvippaccayo. Iminā puthassa
puthupathādesā. Kvilopo.

* "Vā gatibaṇdhane" itipi.


[SL Page 308] [\x 308/]

Itthiyaṃ-ippaccayo. O sare vāti sutte casaddena avādeso. Puthavī, paṭhavī. Thassa ṭhattaṃ.
Amappaccaye pathādeso. Paṭhamo.


Sasādīhi tudavo. 661-669.

Sasu iccevamādīhi dhātūhi tu du iccete paccayā honti.

Sasu hiṃsāyaṃ-tuppaccayo. Kvacīti ādinā dhātvantassa takāro. Sattu.

Jana janane - jattu. Dada dāne - daddu, kuṭṭhaviseso.
Ada bhakkhaṇe - addu, mada ummāde-maddā iccādi.


Cyādīhi īvaro. 662-670.

Ci pā dhā iccevamādīhi dhātūhi īvarappaccayo hoti.

Ci caye - cīyatīti = cīvaraṃ. Pā pāne - pātīti = pīvaro, pīno. Dhā dhāraṇe - dhīvaro,
kevaṭṭo.


Munādīhi ci. 663-671.

Munādīhi dhātūhi ippaccayo hoti, casaddena pāṭipadikehi ca.

Muna ñāṇe - munātīti = muni. Vādhikārā na vuddhi. Yata yata ne - yatatīti = yati.

Agga gatikoṭille-aggi. Pata gatimhi-pati. Suca soce-kammaṇi: suci. Ruva dittimhi - ruci. Isa
pariyesane - sīlādi guṇe esatiti = isi. Ku sadde - kavi. Vuddhi. Avādeso. Ru sadde - ravi.
Bhavi, kuṭi.

Asukkhepe - asi. Rāja dittimhi - rāji. Gamu sappa gatimhi - sappi. Acca pūjāyaṃ - acci. Juta
dittimhi - joti, naṇdi, dīpi, kimi. Akārassa ittaṃ tamu kaṅkhāyaṃ - timi.

Budha bodhane - bujjhatīti bodhi. Kasa vilekhane - kasi. Kapi calane - kapi. Kali bali masi
dhani hari ari giri iccādayo. Pāṭipadikato pana mahāli, bhaddāli, maṇi, araṇi, taraṇi,
dharaṇi, dhamani, avani, asani, vasani iccādi.

Vidādīhyuro. 661-672.

Vida iccevamādīhi dhātūhi ūrappaccayo hoti.


[SL Page 309] [\x 309/]

Vida lābhe - viṇdituṃ alaṃ anāsannattāti atthe ūrappaccayo. Vidūro, viḷuro. Vidūre jāto =
vedūro, maṇi, vala calla dhāraṇabaṇdhanesu - vallūro. Masa āmasane - masūro. Sida siṅgāre
- siṇduro. Niggahītāgamo. Du gatimhi - dūro. Ku sadde - kūro. Kapu hiṃsātakkalagaṇdhesu
- kappūro, dvittaṃ. Maya gatimhi - mayūro. Mahiyaṃ ravatīti vā = mayūroti.

"Vaṇṇāgamo vaṇṇavipariyayo ca
Dve cāpare vaṇṇavikāranāsā,
Dhātussa atthātisayena yogo
Taduccate pañcavidhaṃ nirutta"nti-

Vuttaniruttilakkhaṇānusārena tesu vuddhīti ādinā kvacīti ādinā ca rūpasiddhi veditabbā.

Udi pasavanakiledanesu - uṇditumalaṃ samatthoti = uṇdūro.

Khajja bhakkhaṇe-khāditumalanti = khajjūro. Kura akkose-akkositumalanti = kurūro. Su
hiṃsāyaṃ - sūro.

Hanādīhi ṇunutavo. 665-673.

Hana iccevamādīhi dhātūhi ṇu nu tu iccete paccayā honti.

Ṇuppaccaye:- hana hiṃsāgatisu - dhātvantalopadighā. Hanatiti = haṇu. Jana janane - jāyatīti
jāṇu.

Bhā dittimhi - bhātīti - bhāṇu. Ri santāne - rayati gacchatīti = reṇu, rajo.

Khanu avadāraṇe-khanti khaññatīti vā khāṇu. Ama gatyādisu-amatīti = aṇu.
Dhātvantalopo.

Nuppaccaye:* - ve tantusantāne - vayatiti = venu' veṇu vā. Dhe pāne - dhāyati vacchaṃ
pāyetiti = dhenu. Bhātiti = bhānu.

Tuppaccaye :- dhā dhāraṇe - kirayaṃ lakkhaṇaṃ vā dhāretiti = dhātu.

Si baṇdhane - sīyati baṇdhiyatīti = setu.

Kī dhanaviyoge - uddhaṃ gacchatīti = ketu.

Hi gatimhi - hinotīti = hetu. Jana janane - jāyatīti = jantu.

* Idamūnaṃ potthakesu.


[SL Page 310] [\x 310/]

Tanu vitthāre - tanotīti = tantu. Vasa nivāse - vasati ettha phalaṃ tadāyattavuttitāyāti vatthu.
Kvacādinā satakārasaṃyogassa tthādeso.

Kuṭādīhi ṭho. 666-674.

Kuṭādīhi dhātūhi ṭhappaccayo hoti.
Kuṭacchedane - kuṭati chiṇdatīti = kuṭṭho, byādhi.
Kusacchedanapūraṇagaṇdhesu - kusatīti = koṭṭho, udaraṃ. Dhātvantalopacittāni.

Kaṭa maddane -kaṭati maddatiti = kaṭṭhaṃ. Kaṇa nimīlane - kaṇṭho.


Manupūrasuṇādīhi ussanusisā. 667-675.

Manu pūra suṇa iccevamādīhi dhātūhi pāṭipadikehi ca ussanusa isa iccete paccayā honti.

Manu bodhane - ussanusā. Manute jānātīti = manusso, mānuso. Dhātvantassa āttaṃ. Pūra
dānapūraṇesu - pūratīti = puriso. Rassattaṃ. Poso rakārikārānaṃ lopo vuddhi ca. Pure ucce
ṭhāne setītipi = puriso.

Suṇa hiṃsākulasaṇdhānesu - suṇati kulaṃ saṇdahatīti = suṇisā.

Ku kucchite - garahīyatīti = karīsaṃ, malaṃ. Kussa karattaṃ dīgho ca. Su hiṃsāyaṃ -
aṇdhakāravidhamanena sattānaṃ bhayaṃ hiṃsatīti = suriyo. Rakārāgamo. Sakārassa
yattañca. Maha pūjāyaṃ - mahatiti = mahiso. Mahiyaṃ setītipi = mahiso. Si baṇdhane -
sīyati baṇdhiyatīti = sīsaṃ iccādi.


Akkharehi kāraṃ. 668-606.

Akkharehi akkharavācakehi vaṇṇehi kārappaccayo hoti.

Taddhitādisutte caggahaṇena nāmavyapadese syāduppatti. Akāro, akāraṃ, akārena iccādi.
Ākāro, okāro, kakāro, yakāro, hakāro, ḷakāro. Evakārādisu pana karīyati uccārīyatīti = kāro,
saddo. Eva ca so kāro cāti = eva kāro. Evaṃ - dhikāro, huṅkāro, sādhukāro.

Ikāro dhātuniddese vikaraṇaṇvitoti ca,
Bhavantettha gamissādī hantyādīhi ca ñāpakā.

Uṇādippaccayantanayo.


[SL Page 311] [\x 311/]
Tabbādi ṇādayo niṭṭhā tavetūnādayo tathā,
Mānantādī uṇādīti chaddhā kitakasaṅgaho.

Saṇdhi nāmaṃ kārakañca samāso taddhitaṃ tathā,
Ākhyātaṃ kitakaṃ kaṇḍā sattime rūpasiddhiyaṃ.

Tedhā saṇdhiṃ catuddhā padamapi catudhā pañcadhā nāmikañca
Byāsā chakkārakaṃ chassamanamapi chabbhedato taddhitañca,
Ākhyātaṃ aṭṭhadhā chabbidhamapi kitakaṃ paccayānaṃ pabhedā
Dīpentī rūpasiddhī ciramidha janatṛbuddhivuddhiṃ karotu.

Vikhyātānaṇdatheravhayavaragurunaṃ tambapaṇṇiddhajānaṃ
Sisso dīpaṅkarākhyaddamiḷavasumatīdīpaladdhappakāso
Bālādiccādivāsadvitayamadhivasaṃ sāsanaṃ jotayī yo
Soyaṃ buddhappiyavho yaki imumujukaṃ rūpasiddhiṃ akāsi.

Iti rūpasiddhiyaṃ kibbidhānakaṇḍo sattamo.
Rūpasiddhippakaraṇaṃ samattaṃ.


Sātirekasattarasabhāṇavārehi gaṇthato,
Niṭṭhitā rūpasiddhīti padasaṃsiddhisādhanī.

Sadā saddhāsīlī satidhitimatī cāgapaṭumā
KataññŚ lokaññŚ parahitarato jhānanirato,
Akampī sambhāre durabhibhavasaṃsāragahane
Bhaveyyāhaṃ sambodhisamadhigamaṃ yāva bhavati.



Mahārūpasiddhi ṭīkā.

Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa.

Pakaraṇārambhe ratanattayapaṇāmapubbakā saññādipubbapañcakaṃ dassetuṃ
visuddhasaddhammaiccādinā gātādvayaṃ āraddhaṃ. Tāsu ādigāthā vaṃsaṭṭhaṃ nāma
vuttaṃ. Itarā iṇdavajirā nāma vuttaṃ. Tattha sadhammasaṃghaṃ jinaṃ sirasā abhivaṇdiya
padarūpasiddhiṃ ujuṃ karissanti sambaṇdho.

Sataṃ dhammo, santo vā pasattho, saṃvijjamāno vā dhammo = saddhammo,
pariyattidhammo. Saddhammo eva nānānayavicittatāya avijjaṇdhakāravidhamanato ca
sahassadīdhiti anekasahassaraṃsīti = saddhammasahassadīdhiti, visuddhā
nirupakkilesatāya accantaparisuddhā saddhammasaṃkhātasahassadīdhitiyo assāti =
visuddhasaddhammasahassa-dīdhiti, buddhādicco, taṃ. Suṭṭhu sammā cattāri saccāni bujjhi
yathāsakapariññābhisamayādivasena paṭivijjhīti = subuddhā, sāyeva pāramīparibhāvitatāya
sayaṃ saccābhisambodhato sambodhīti = subuddhasambodhi, sabbassapi guṇassa dāyakaṃ
buddhasantānasambhūtaṃ arahattamaggañāṇaṃ, athavā bhagavatā subuddhā suppaṭividdhā
anuttaravimokkhādhigamena paṭiladdhā sāyeva sabbākārena sabbadhammā-bhisambodhato
sambodhi cāti = subuddhasambodhi, ākaṅkhā paṭibaddhavutti anāvaraṇañāṇasaṅkhātaṃ
sabbaññutañāṇaṃ, sāyeva sāvakādibodhito tadaññabuddhañāṇato vā visiṭṭhatāya
accuggataṭṭhena udayādhārabhāvena ca yugaṇdharagirisadisattā yugaṇdharo viyāti =
yugaṇdharo. Athavā sammāsambodhiyeva sāvakānaṃ saccābhisamayahetuttā
attaparasantānasaṃkhātaṃ yugaṃ yugalaṃ dhāretīti = yugaṇdharo,
tasmiṃ-yugaṇdharevisayādhārabhūte udito kilesaṇdhakāravidhamanādikiccacatukkaṃ
sādhento maggapaṭipāṭiyā gantvā arahattamaggasaṅkhātaudayagiripattito
sabbaññutañāṇamaṇḍalopasobhito hutvā uggato sabbaññutañāṇodayagirivaṭṭito vā
sabbaññubuddhabhāvena sadevake loke anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho
sayaññātabhāvena vā udito pākaṭabhāvaṃ gatoti = subuddhasambodhiyugaṇdharodito, taṃ.
Tibuddhakhettekadivākaraṃ. Tatoyeva ca

[SL Page 314] [\x 314/]

Divasakarassa vīya sakimeva tīsu dīpesu ekasseva sabbaññubuddhassa
jātiāṇāñāṇānubhāvānaṃ pavattiṭṭhānatāya jātikhetta-āṇākhetta-viyasakhettasaṅkhātesu tīsu
buddhakkhettesu desanāñāṇālokakaraṇena ekadivākaraṃ asādhāraṇādiccabhūtaṃ, tatra
tadaññassa tādisassa sabbaññubuddhassa sahuppattiyā * niratthakāditāya anavakāsattā.
Jinanti devaputtakilesābhisaṅkhāramaccakhaṇdhamārasaṅkhāte pañcavidhamāre
balavidhamanasamucchedappahāṇanidānūpacchedavisayātikkamādivasena jitavāti = jino,
khīṇāsavāditāya buddhassevetaṃ nāmaṃ. Taṃ - jinaṃ. Vijitapañcamāraṃ
navalokuttarasaṅkhātena paṭivedhadhammena ca aṭṭhaariyapuggalasamūhasaṅkhātena
sāvakasaṅghena ca samaṃ sahitaṃ katvā vā tena paṭividdhabhūtadhammarūpakāyavisesattā
sadhammasaṅghaṃ jinaṃ buddhādiccaṃ, sirasā uttamaṅgena, abhivaṇdiya abhivaṇditvā, tīhi
dvārehi sakkaccaṃ namassitvāti attho.

Tattha jinanni iminā satthu pubbacariyaparakkamavijayapahāṇapūjārahatādisampadā
dassitā, yā* atthuddhārotipi vuccati. Visuddhasaddhammasahassadidhitinti iminā
desanādilakkhaṇaparahitapaṭipattisampadā dassitā, yā lokuddhārotipi vuccati.
Subuddhasambodhiyugaṇdharoditanti vacanena anāvaraṇañāṇādhigamasampadā dassitā
dasabalādiguṇānubhāvapaṭilābhasampadā ca dassitā, yā dhammañāṇuddhārotipi vuccati.
Tibuddhakhettekadivākaranti iminā jātiāṇāñāṇaiddhidesanādiānubhāvasampadā asadisatā
ca dassitā. Sadhammasaṅghanti iminā dhammarūpakāyaparivārasampadā dassitā.
Sirasābhivaṇdiyāti iminā yathāvuttaguṇavisiṭṭhe pūjārahe satthari kāyavācācittehi
satthuguṇaninnatālakkhaṇādhippetatthasādhako paṇāmo dassitoti daṭṭhabbaṃ.

Evaṃ pakaraṇārambhe maṅgalādyatthaṃ thutippaṇāmehi ratanattayabhūtassa pūjanīyassa
satthussa sādaraṃ pūjaṃ vidhāya idāni āraddhumicchantassa pakaraṇassa
nissayagaṇthakattuno paṇāmakaraṇaṃ nissāya payojanābhidhānābhidheyyakaraṇappakāre
ca dassetuṃ kaccāyanañcāti ādi vuttaṃ.

Tattha kaccāyanañcāti bhagavatā saṃkhittena bhāsitassa vitthārena atthaṃ vibhajantānaṃ
sāvakānaṃ etadagge ṭhapitaṃ mahāsāvakaṃ niruttilakkhaṇācariyabhūtaṃ
mahākaccāyanatherañca, namitvā namassitvā kaccāyanavaṇṇanādiṃ
kaccāyanabyākaraṇañca

* Niratthakatāya. Atthadhārotipi.

[SL Page 315] [\x 315/]

Tabbaṇṇanābhūtaṃ ñāsañca ādisaddena saṇdhiniruttippakaraṇādikañca, nissāya nissayaṃ
katvā, bālappabodhatthaṃ bālānaṃ saddalakkhaṇānabhiññānaṃ tadavabodhanatthaṃ, byattaṃ
lakkhaṇavisayavavatthānassa lakkhiyābhinipphattiyā ca paribyattito abhibyattaṃ supākaṭaṃ
saṇdhiliṅgādisu kalāpatāya sukaṇḍaṃ suparicchedaṃ ujuṃ lakkhaṇānukkamaṃ vihāya
lakkhiya padarūpasiddhianukkamagatikatāya* ujukaṃ, padarūpasiddhiṃ
nāmākkhyātopasagganipātasaṃkhātānaṃ catubbidhānaṃ padānaṃ
vibhattyantarūpanipphattisādhanatāya padarūpasiddhisaññitaṃ pakaraṇaṃ karissaṃ
karissāmīti attho.

Idāni saddalakkhaṇārambhe taṃ savaṇānisaṃsadassanatthaṃ ācariyena attho
akkharasaññātoti vākyamidamāraddhanti dassetuṃ tattha jinasāsanādhigamassāti ādi vuttaṃ.
Tatthāti tassa padarūpasiddhiyaṃ, abhidheyyappayojanavākyamidamuccateti sambaṇdho.
Jinassa sāsanaṃ = jinasāsanaṃ. Taṃ pana tividhaṃ pariyattipaṭipattipaṭivedhasāsanavasena.
Tassa tividhassa jinasāsanassa adhigamo avabodho = jinasāsanādhigamo. Tassa
akkharakosallamūlattā akkharesu sarabyañjanādibhedesu akkharasamudāyarūpesu
nāmikādipadesu ca yaṃ kosallaṃ kusalatā paṇḍiccaṃ taṃmūlakattā. Tathā hi akkharakosallo
sati tipiṭakasaṃkhātassa sāṭhakathassa pariyattidhammassa atthādhigamo hoti. Tasmiṃ sati
sikkhāttayasaṃkhātassa paṭipattidhammassādhigamo hoti. Tasmiṃ ca sati
navalokuttaradhammasaṃkhātassa paṭivedhadhammassādhigamo hoti na vinā
tenānukkamena. Tasmā taṃ akkharakosallaṃ sampādetabbanti dassetuṃ dassanatthaṃ
abhidheyyappayojanavākyaṃ abhidheyyassa akkharasaṃkhātassa
saddānusāsanābhidheyyassa byākaraṇassa yaṃ payojanaṃ vacanatthāvabodhanalakkhaṇaṃ
phalaṃ tassa paridīpakaṃ vākyaṃ aññamaññasambaṇdhaṃ ekattha
paṭipādakapadasamudāyarūpaṃ "attho akkharasaññāto"ti idamādivākyamidha vuccateti
attho. Abhidheyyappayojane kathañcettha pakaraṇassārambhanīyatādassanatthaṃ, satipi
sakatthapaṭipādakalakkhaṇe pakaraṇappayojane abhidheyyapayojanabhāve vitaṇḍasatthaṃ
viya anārambhanīyatāti.

Tattha arīyati ñāyatīti = attho. Akkharehi sammā ñāyatīti akkharasaññāto. Atthoti
avīsesena vuttattā vuttiyañca sabbavacanānamatthoti vacanatthavasena vuttattā "yo
* Anukakamakathitāya. Mūlakattā.

[SL Page 316] [\x 316/]

Koci vacanattho"ti sabbasaṅgāhakavasena vuttaṃ. Evaṃ anavasesavacanatthānuvādena
appasiddhassa akkharasaññāpanatthassa vidhānaṃ vuttaṃ, na tu iṇdriyatthādikassa. Loke
vidito = lokiyo, so pana tebhūmakavaṭṭapariyāpanno kusalādikhaṇdhāyatanabhedabhinno
sāsavadhammo. Lokuttaro nāma maggaphalanibbāṇasaṅkhāto navavidho anāsavadhammo.
Ādisaddesa samūhasantānādibhedabhinno vohārattho gayhati.

Sithiladhanitādīsu sithilaṃ nāma vaggesu paṭhamatatiyā, dhanitaṃ nāma dutiyacatutthā.
Ādisaddena dīgharassagarukalahukādi gayhati. Akkharavipatti nāma sithilādīnaṃ
dhanitādibhāve aññathattāgamanaṃ. Yathā: akkharavipattiyaṃ hīti vattabbe
akkharavipattimhīti vacanaṃ. Evaṃ hi sati vacanatthassa dunnayatā duṭṭhunīyamānabhāvo
viparītena gayhamānatā hoti. Tasmā akkharānaṃ sarūpādijānanaṃ icchitabbaṃ. Tena vuttaṃ
akkhareheva saññāyateti sāvadhāraṇaṃ. Akkharāni hi ñāpakahetuttā
viññātasarūpasambaṇdhāni eva vacanatthaṃ sammā ñāpenti yathā dhūmādikaṃ liṅgaṃ
agyādikamanumeyyatthamiti.

Etthāti ādivākye

Tasmā kāraṇā, hitatthiko sāsanādhigamalakkhaṇena hitena atthiko taṃ hitaṃ patthayamāno
puggalo, uṭṭhānādīhi uṭṭhāna - upaṭṭhāna - sussūsā - pāricariyā -
sakkaccasippuggahaṇasaṅkhātehi pañcahī kāraṇehi, garuṃ ācariyaṃ, sammā upaṭṭhahaṃ
sakkaccaṃ upaṭṭhahanto, akkharakosallaṃ akkharesu paṭutarañāṇasaṅkhātakosallaṃ,
sampādeyya nipphādeyyāti attho.

Tattha tasmiṃ pakaraṇe, ādo ādimhi saṇdhipadese, tave paṭhamaṃ
saññāvidhānamārabhīyateti sambaṇdho. Kimatthanti ce? Ye saddalakkhaṇe
kaccāyanabyākaraṇasutte sarabyañjanaghosādikā akkharavohārā dissanti tesaṃ
viññātasaññassa vohārasijjhanatoti.

Sambaṇdho ca padañceva padattho padaviggaho,
Codanā parihāro ca chabbidhā suttavaṇṇanāti.

Ñāpakato suttaṃ vaṇṇetukāmena suttassa sambaṇdhādikaṃ vattabbaṃ. Tattha sutte
pubbāparapadānaṃ eka vākyatāya yojanā sambaṇdho. Idha saddalakkhaṇe suttassa
sātthakatā

Aññathā. Aññatthā.

[SL Page 317] [\x 317/]

Dassanena vā sambaṇdhadassanaṃ veditabbaṃ, sutte padacchedavasena padaṃ veditabbaṃ,
suttatthavasena padattho veditabbo. Sutte vijjamānasamāsataddhitakitakapadānaṃ
samāsādiviggahavākyadassanaṃ viggaho. Sutte padānaṃ payojanādipucchanaṃ codanā. Sutte
padānaṃ sātthakatādidassanavasena pariharaṇaṃ parihāro.
Tattha akkharāpādayo ekacattāḷīsanti akkharasaññāvidhāyakamidaṃ suttaṃ. Iti vutte
suttasambaṇdho. Padasambaṇdho ca dassitova hoti. Akkharasaññāya
saddalakkhaṇopayogato akkharādipadānaṃ aññamaññasambaṇdhavasena
tadekattābhidhānavākyena dasadāḷimādīnaṃ viya asambaṇdhavākyabhāvanivattito ca.
Tattha akkharāti saññāniddeso. Apīti samuccayaniddeso, ādayoti saññiniddeso,
ekacattāḷīsanti saññīvisesanaṃ, paccekaṃ akkharā nāma hontīti iminā avayave
vākyaparisamattīti dassitaṃ hoti, na samudāye. Yathā gaggassa kulassa sataṃ daṇḍoti. Taṃ
yathāti te katameti sāmaññena vuttānaṃ sarūpapucchā iti. Akkharāti evaṃ iminānukkamena
vuttā akārādayo ekacattāḷīsamattā idha akkharā nāmāti attho.

Nakkharantīti iminā samāsakitakaviggahavasena padaviggaho dassito. Tattha kharanti
vinassantīti = kharā, nakkharantīti paṭikkhepena akkharā, akārādi nāmapaññatti dassitā. Sā
hi paramatthato anipphannattā na nassati. Vuttaṃ hi: "nāmagottaṃ na jīratiti."
Akkharādigarusaññākaraṇampi aṇvatthasaññāvasena akārādināmapaññattiyā
akkharabhāvadassanatthameva. A ādi yesaṃ te = ādayoti iminā
tagguṇasaṃviññāṇabahubbīhi dassito. Ādisaddo panettha mariyādattho.

Akārādīnaṃ pana esa yathāvutto anukkamo na uppattikkamasiddho nāpi akārasseva
padhānattā. Api tu kaṇṭhādiṭhānapaṭipāṭiṃ nissayādikkamañca nissāyāti dassetuṃ
akārādīnamanukkamoti ādi vuttaṃ. hānādikkamasannissītoti ettha ādisaddena
nissayādikāraṇaṃ gayhati.

Sāmaññeka vuttamatthaṃ visesena dassetuṃ tathā hīti ādi vuttaṃ. Tiṭṭhanti ettha vaṇṇā
tadāyattavuttitāyāti = ṭhānaṃ, kaṇṭhādi. Karīyante uccārīyante etenāti = karaṇaṃ,
jivhāmajjhādi. Payatanaṃ pana yathārahaṃ ṭhākaraṇānaṃ saṃvutādiguṇo.

[SL Page 318] [\x 318/]

Tattha ṭhānādīsu avaṇṇo ca kavaggo ca hakāro cāti aṭṭhime vaṇṇā kaṇṭhe jāyantīti =
kaṇṭhajā yadi nāma cittajo vacīghoso tathāpi kaṇṭhādisu tassa abhibyatti hotīti.
Tālujā nāma jivhāmajjhena yasmiṃ ṭhāne ghaṭṭite ivaṇṇādayo jāyanti, taṃ ṭhānaṃ.

Ṅañaṇanamā pana anunāsikattā sakaṭṭhāne ca nāsikaṭṭhāne ca jāyanti.

Hakāraṃ panettha brahmacariyanti ādisu viya caggapañcamehi ca pañcavaggānamante
ṭhitattā antaṭṭhā nāma. Tehi ca saṃyutaṃ saha yuttaṃ hakāraṃ orasaṃ urasi bhavaṃti
vadanti. Tadasaṃyutanti tehi asaṃyutaṃ kaṇṭhajanti vadantīti attho.

Aggassa upa samīpaṃ = upaggaṃ, jivhāya upaggaṃ = jivhopaggaṃ, yena jivhāpadesena iti
vuccati. Dantesu jāyantīti = dantajā. Sesāti kavaggapavaggādayo: tathā hi.

Jivhāghaṭṭanaṃ vinā sakaṭṭhānaphusaneneva pakati iti evamādinā vuccati. Saṃvutanti
avivaṭattaṃ kaṇṭhajasaresupi ekārokāratopi akārassa vivaṭattaṃ payatanaṃ, sutibhedo
ghosādi, kālabhedo ekamattādi.

Byañjanehi nissīyantitī = nissayā, sarā. Ādo ādimhiyeva padhānabhāvena vuttā. Tathā hi
nissayanissitesu nissayāva paṭhamaṃ vattabbāti sarāva paṭhamaṃ vuttā, tato pacchā pana
nissitā byañjanā vuttā. Vaggā ca ekajā ca bahukattā ādo vuttā. Tattha saresu ye ekaṭṭhānajā
te bahukā dvijā appakāti, appakabahukesu bahukāva paṭhamaṃ vattabbāti bahukattā ekajā
avaṇṇādayo paṭhamaṃ vuttā, puna kaṇṭhatāluoṭṭhaṭṭhānānukkamena vuttā. Tato
appakattā dvijā ekārokārā pacchā ṭhānānukkamena vuttā. Ekajesupi garukalahukesu
lahukāva paṭhamaṃ vattabbāti paribhāsato lahukāva paṭhamaṃ vuttā. Byañjanesupi
vaggāvaggesu vakgānaṃ bahukattā vaggāva paṭhamaṃ kaṇṭhādiṭṭhānapaṭipāṭiyā vuttā,
tatthāpi appakattā dvijā pacchā vuttā. Lahukatarattā vaggesu aghosāva paṭhamaṃ vuttā, tato
garukāniti. Avaggesupi bahukattā ghosabhūtā yaralavā ṭhānānukkamena paṭhamaṃ vuttā,
sakāro aghosattā appakattā ca tato pacchā vutto. Bhakāro pana kaṇṭhajattā ghosattā ca
paṭhamaṃ vattabbopi uppaṭipāṭiyāpi

[SL Page 319] [\x 319/]

Akkharuppattisambhavadassanatthaṃ pacchā vutto. Āakāraṃ pana keci ḍakāraṭṭhāne
paṭhanti. Idha na ḍakāraṭṭhāneti dassanatthaṃ so pacchā vutto. Niggahītaṃ pana assarattā
avaggattā ghosāghosavinimmuttattā ca sabbapacchā vuttanti daṭṭhabbaṃ.

Ayaṃ panānukkamo ñāse vuttoti dassanatthaṃ pañcannaṃ pana ṭhānānanti ādinā
saṅgahagāthā dassitā.

Ekacattāḷīsantī paṭhamekavacanantapadaṃ.

Ācariyāsabho jeṭṭhausabhasadiso ācariyo āgamādhigamasampanno mahākaccāyanatthero,
ekacattāḷīsanti iminā suttantopakārānamakkharānaṃ gaṇanaparicchedavacanena ito
yathāvutto eka cattāḷīsamattato adhikakkharavantāni sakkatagaṇthe samupalabbhamānehi
adhikakkharehi vihitāni yāni yāni vacanāni tāni tāni na buddhavacanānīti ñāpetīti attho.

Heṭṭhā vuttānanti attho akkharasaññātoti ettha vuttānamakkharānanti attho.

Tatthāti niddhāraṇatthe sattamī. Tvādayo vibhattisaññāyoti vibhattisaññāya ca vuttattā.
Dakāro saṇdhijoti siliṭṭhaniddesatthaṃ saṇdhivasena vutto. Aṭṭhāti gaṇanaparicchedo.
Bahiddhā adhikāpi santīti ñāpanatthaṃ.

Accharāsaṅghāto nāma aṅgulipoṭho.

Chaṇdasīti gāthāvisaye garulahuvicāre. Byañjanasahitatāya diyaḍḍhamattotipi rasso
lahukoti gayhati. Tassāpi gahaṇatthaṃ ekamattāti avatvā lahumattāti 'ñāse' vuttaṃ.
Sithiladhanitādidasavidhabyañjanavicāre saṃyogapubbo rassopi garukoti gayhati. Idha pana
kālaniyamassa avuttatāya dīghakālapaṭikkhepena lahukālayogaṃ upādāya aṇvatthavasena
lahumattāti vuttanti daṭṭhabbaṃ rassakālavanto vāti rassasaṅkhāto kālo etthāti = rasso.
Saddhādito ṇāti ṇappaccayo.

Aññeti vuttatoññe dvimattā pañcāti atthato siddhaṃ.

Saṃyogapubbāti saṃyogato pubbā. Etthāti kevalassa ekārassa udāharaṇaṃ, itaraṃ
sabyañjanassa. Tathā sesadvayaṃ.

[SL Page 320] [\x 320/]

Dumhīti dvisaddato "samūhatthe kaṇṇā"ti ṇappaccayādikaṃ katvā iminā nipātanena
dvisaddassa duādeso kate rūpaṃ. Ayaṃ garusaññāpi sarādhikārattā idheva vuttā dassitā.

Sesā byañjanāti vuttattā idha kakārādayo byañjanā nāma. Aññatra sarāpi padānipi
byañjanāneva. Tenāha: dasadhā byañjanabuddhiyāppabhedoti. Pañca ca pañca ca
pañcapañca, tato vibhāgatthe vibhāge dhā veti tadassatthe tadassatthiti vi cāti soppaccayo.

Nissāya gayhatīti = nigtahītaṃ. Idhāpi garusaññākaraṇaṃ
aṇvatthasaññāviññāpanatthameva.

Evaṃ pana sakasādhāraṇaparasādhāraṇavisesaṃ byañjanasādhāraṇavisesaṃ cāti
sañjātavasena sakasaññaṃ vidhāya payojane sati parasamaññā cānujānanto
parasamaññā-payogeti paribhāsamāha. Pari samantato bhāsīyatīti = paribhāsā, payuñjanaṃ
= payogo, aññamaññanti akāro ākārena, ākāro akārena vāti evaṃ aññamaññaṃ saññāti attho.
Samānaṃ rūpaṃ sabhāvo etesanti = sarūpā, savaṇṇā. Evaṃ sarehi anantarikāni
ābaddhaṭṭhitāni byañjanāni saṃyogoti vuccati. Etthāti sithiladhanitādidasavidhabyañjane
vikayakammavisaye āgate, vavatthitanti asaṃkarato ṭhitaṃ, niggahītanti sānunāsikaṃ.
Vimuttanti nānunāsikaṃ, dhātuppaccayavibhattivajjitanti ettha vibhattiggahaṇaṃ idha
paccayattena vibhattīnaṃ kvaci agahaṇatoti vuttaṃ.

Sa ññā vi dhā naṃ.


Sarānaṃ saresu vā saṇdhi = sarasaṇdhi. Sarādisaññāyanti ettha loka aggapuggaloti ādisu
purimapade akārādīnaṃ taṃnissaya kakārādīnaṃ ca tatthodantā sarā aṭṭhāti sarasaññāya
sesā byañjanāti byañjanasaññāya ca katāyaṃ satīti attho.

Nissakketi yasmā nissarati taṃ = nissakkanti vacanato apagamanassa avadhibhūtaṃ vatthu,
karaṇavacananti tatiyāvibhatti. Kattari cāti sutte casaddena pañcamyatthepi tatiyāvibhattiyā
sijjhanato. "Sumuttā mayaṃ tena mahāsamaṇenā"ti ādisu viya. "Sarena viyojaye"ti idhāpi
nissakke idaṃ tatiyāvacananti daṭṭhabbaṃ. Yaṃ pana ñāse vuttaṃ pañcamyatthassāpi
evarūpaṃ rūpaṃ bhavissatīti taṃ na gahetabbaṃ. Ntappaccayantassa

[SL Page 321] [\x 321/]

Satthupitādyantayogato sarasaddato smāvacanassa nābhāvātidesāsambhavato niratthakova.
Kiñcāpi piyehi saha viyogo viya sarena saha byañjanaviyojanassa yujjanato saha yoge ca taṃ
karaṇaṃvacanaṃ siddhanti daṭṭhabbaṃ. Saṇdhikappeti saṇdhikappaṭṭhāne.
Anatikkamantoti paṭipāṭiṃ anatikkamanto assaraggahaṇasāmatthiyenāti assaravacanassa
aññathā anuppattisāmatthiyā, tena sarassa assarattānuppattito byañjananti labbhamānantā
sutte byañjanaggahaṇamakatanti adhippāyo.

Lutti = lopo. Pacacchede vijjamānassa sarassa saṇdhivasena kathanakāle anupaladdhi lutti,
na hi uccāriyamānassa vaṇṇassa tasmiṃ khaṇe suttena vināsanā yujjati, pacchāpi na yujjati.
Jātassa khaṇabhaṅgavasena tassa nirodhato tassa vināsahetussa anuppannattā ca
anuccāraṇaṭṭhānañāpanameva suttena kiccaṃ. Kāriyino ṭhānino niddeso = kāriyīniddeso.
Bahuvacanaṃ panāti ettha saroti avatvā 'sarā'ti bahuvacanaggahaṇaṃ ekekasmiṃ sare parepi
antasarānaṃ akārādīnaṃ sabbesampi lopo hotīti tesaṃ bahubhāvañāpanatthaṃ. Yaṃ pana
"ñase" vuttaṃ ekasmiṃ sare pare dvituvatunnampi lopo hotīti ñāpanatthanti, taṃ na
gahetabbaṃ. Tādisassa payogassa jinavacane adassanato sakhāto gasse vāti suttepi ekāre pare
akārādīsaṃ catunnampi ekekasaralopasambhavena ekato saralopassa niratthakattā
tathābhāvassāpi nipātanena sijjhanato. Nimittasattamī cāyanti sareti ayaṃ sattamī
nimittatthe vihitā, na vādhāre. Nimittopādānasāmatthiyatoti yadi vaṇṇena kālena
byavadhānepi saṇdhi, tadā sareti nimittopādānaṃ niratthakaṃ bhaveyya, na ca niratthakaṃ,
tasmā na bhavatīti siddhaṃ. Pubbalopavidhānanti saññādhikāravidhiparibhāsāsuttesu
pubbasaralopavidhisuttanti daṭṭhabbaṃ. Evaṃ sabbatthāti yattha yattha nimittasattamī
niddeso tattha tattha sabbatthāpi pubbasseva vidhi hoti. Āhaccapadassāpi vidhāne satīti
atthato ayaṃ paribhāsā vihitā hotīti adhippayo.
Parakkharaṃ nayeti upari ṭhitaṃ vaṇṇaṃ pāpeyyāti attho. Niggahītanisedhanatthanti
niggahītassa paranayananisedhanatthaṃ, tassapi assarattā atthabyañjanena saññāpaṭilābhena
ca byañjanattā ca makārādi ādesantarābhāvepi "naye paraṃ"ti vutte paranayanaṃ kattabbanti
saṇdeho bhaveyya, tato

[SL Page 322] [\x 322/]

Tannivattanatthaṃ yuttaggahaṇaṃ katanti daṭṭhabbaṃ tena cūlasaṇdhiyaṃ niggahītassa
byañjanasaññāya avihitattā "assaraṃ byañjanaṃ parakkharaṃ naye"ti sutte
yuttaggahaṇamakatanti veditabbaṃ. Idha pana niggahītassapi jinavacanopākārattā
byañjanasaññā vihitā yasmā āupasaggo viya vāsaddo dvidhā vattate, kvaci vikappe: yathā
vā ṇappacceti ādisu, katthaci yathāvavatthitānaṃ udāharaṇarūpānaṃ pariggaho. Yathā
vaggantaṃ vā vaggeti ādisu imasmiṃ sutte paranayena yathāvavatthitarūpapariggahe vattati,
tato niccaṃ ca aniccaṃ ca asantaṃ ca vidhimatra vāsaddo dīpetīti yojanā.

Saññā itīti ādisu vikapparūpe, "kvacīti"pubbasarassa pakatibhāvo bhavati. Saṃgahagāthāya
vavatthitavibhāsāya hetunā asarūpabhūtā avaṇṇato pare ivaṇṇuvaṇṇādike sare ṭhapetvā
"idāni iti iti iva" iccevamādikaṃ na luppatīti sambaṇdho. Etthādisaddena evaṃ kira meti ādi
saṃgayhati aññasmā asarūpabhūtā ivaṇṇādito paro dīgho sare 'āsi eva' iccādivivajjito na
luppati. Iti idāni asi icādi rasso pana luppati. Sīhagatiyāti sīhavilokanena.
Tattha ivaṇṇuvaṇṇākāresu kataro kataraṃ asavaṇṇattamāpajjatīti saṇdehe jāte yo
asavaṇṇo tassa vasena tālujassa ivaṇṇassa kaṇṭhatālujattā ekāro hoti, oṭṭhajassa ukārassa*
kaṇṭhoṭṭhajattā okāro hotīti dassetuṃ ṭhānāsannavasenāti ādi vuttaṃ. Teneva.
"Ayuvaṇṇānaṃ cāyo vuddhīti parihāsā vuttaṃ. Cūlasaṇdhiyampi pubbalope paro ikāro
ekāraṃ ukāro okāranti ca vuttaṃ. Ñāse pana na savaṇṇo = asavaṇṇoti tappurisopi dassito
so na sārato paccetabbo. Vuttiyaṃ avaṇṇalope ikārukārānaṃ ekārokārakaraṇaṃ
tadakaraṇavasena mūlodāharaṇapaccudāharaṇānaṃ nidassitattā. Itarathā aniṭṭhappasaṃgato
na cāniṭṭhatthoti suttārambho.

Kvacāsavaṇṇaṃ lutteti ito yāca ivaṇṇo yaṃ navāti suttaṃ tāva kvacīti ayaṃ adhikāro
vattatīti adhippāyo. Yopāyanti ādisu asarūpaparassa dīghattinidannanaṃ, paṃcaṅgikoti ādisu
saṃyogantassa sabhāveneva garukattāyeva na dīghattaṃ, "vuddhādisarassa
vāsaṃyogantasse"ti ettha saṃyogantassa vuddhi nisedhatopi viññāyati.

* Kaṇṭha ṭhitattā. (Katthaci.)


[SL Page 323] [\x 323/]

Tadanuparodhenāti upari paribhāsato.

Edantassāti avisesena vuttepi akārasmiṃ te me ye iccādīnaṃ ekārassevāyaṃ vidhīti
pariggahaṇaṃ dassetuṃ akāreti ādi vuttaṃ.


Odudantānanti ettha okārassa aniyatattepi, jinavacanānuparodhato pariggahaṇaṃ dassetuṃ
*kakhayatāti ādi vuttaṃ. Kvatthoti ādīsu "sarā sare lopa"nti pubbalope sampatte "sare kvaci"
pakatibhāvoti akatayakārassevāyanti.
Sabbo cantīti ettha tyoti avatvā tiggahaṇatova viññāyati akatayakārassa tisaddassevāyaṃ
cakāroti, nyāse pana sabbaggahaṇaṃ takārapaṭibaddhassa yakārassāpi āpajjanatthaṃ.
Tenāha: tisaddo byañjanoti ca yaṃ vuttaṃ taṃ pana yuttameva, yadi hi tyassa ca
cakāravidhānaṃ idhādhippetaṃ siyā, tadā 'sabbo ca tyo'ti vadeyya, kvacīti kiṃ itissa
muhuttampi paccudāharaṇampi na vadeyya.

Atīritanti ādīnamatthāya "atissa cantassā"ti suttampi ācariyo na vadeyya,
niratthakabhāvāpajjanato. Yasmā cetaṃ vuttaṃ ca taṃ tena viññāyati. Akatayakārassevāyaṃ
vidhīti sabbaggahaṇampi sasarassevādesatthanti tisaddo byañjanoti ettha
byañjanaggahaṇampi tisaddassa sararahitassābhāveneva byañjanantassa sādhakaṃ.
Byañjanesu niruttisaddassa byañjanavuddhiyāti ādisu ca viya. Sarassāpi
akkharasamudāyassa atthabyañjanatthena byañjanabhāvāpattito, tasmā tisaddabhūto
byañjanakkharasamudāyo cakāraṃ pappotiti ayaṃ hettha atthoti. Na kiñci anupapannaṃ
accantaṃ accodātāti akārokārabhūtaādiantassaravasena udāharaṇadassanaṃ. Yathārahaṃ
sesapadesupi yojanatthaṃ. Ettha evaṃ sabbattha iccādīni idaṃ pana "ñāse" ityādīti payogassa
ayuttatādassanatthaṃ vuttarūpanti heṭṭhā "sabbo cantīti saddassa yaṃ vuttaṃ cakārattaṃ sare
taṃ atissa ivaṇṇe pare na hotīti atthato siddhameva vuttaṃ:
"saddavidhinisedhappakaraṇatoti.

Tena vā ivaṇṇeti abhiadhisaddānaṃ ivaṇṇe pare abbhaajjhādesavidhī nisedhetvā yato
atissa ca ntassāti suttamāraddhaṃ, itarathā tato saddavidhinisedhappa-

* Kakhayasatāti. Atissāti itarathā.

[SL Page 324] [\x 324/]

Karaṇe imassa vuttattā saddavidhimeva imināpi nisedhetīti viññāyati, na ivaṇṇavidhi
tenāha vuttiyaṃ: "atiiccetassa antabhūtassa tisaddassa "sabbo cantī"ti vuttarūpaṃ na hotīti.
Etena saddavidhinisedhanena yadetaṃ atissantassa ivaṇṇattā ivaṇṇo yantavāti
vuttavidhipaṭisedhanatthanti sakkā viññātunti nyāse vuttaṃ. Taṃ paṭikkhittaṃ hoti. Yaṃ ca
aniṭṭhappasaṅganivāraṇatthaṃ atissāti atīti saddantaropādānaṃ nyāse vuttaṃ dassitaṃ tampi
niratthakameva.

Yādeso ivaṇṇassa cāti "ivaṇṇo yannavā"ti sutte sarūpavaṇṇassa sarūpabhūte ivaṇṇe
yakārādeso eva na sambhavati. Tato tantivattanatthaṃ avijjamānati saddantarapakkhepanaṃ
vijjamānassa antaggahaṇassa chaḍḍanañca niratthakamevāti daṭṭhabbaṃ.
Anuttasamuccayānaṃ attho payojanaṃ assāti = anuttasamuccayattho.

Go sareti ito sareti vattanato ādesāpekkhatoti abbho abhīti evaṃ sutte
paṭhamāvibhatyantavasena vuttassāpi yadetaṃ abhiiccetassa abbhādeso hotīti evaṃ vuttiyaṃ
chaṭṭhiyaṃ yojanaṃ vuttaṃ, taṃ ādeso hotīti vuttamādesamapekkhitvā ādesassāpi
bhāvasambaṇdhavasena vuttaṃ. Yathā: ammo niggahītaṃjhilapehīti ettha ammoti
paṭhamāvibhatyantavasena vuttānampi ādesāpekkhato aṃvacanassa makārassa ca
niggahītaṃ hotīti evaṃ chaṭṭhiyantavasena yojanā katā, tathā etthāpi daṭṭhabbaṃ. Yampana
ādesassa paṭhamāya niddiṭṭhattā abhissāti vattabbe abhisaddā chaṭṭhiṃ katvā tassa "sesato
lopaṃ gasīpī"ti adhikicca "sabbāsamāsāvūsopasagganipātādīhi cā"ti lopaṃ katvāabhīti
niddiṭṭhattāti nyāse vuttaṃ, na vuttiyaṃ chaṭṭhiyojanaṃ katvā karaṇaṃ disvā suttepi
apasaggaparattā chaṭṭhiyā lopaṃ katvā evaṃ vuttanti maññamānena vuttaṃ. Na cettha
abhītidaṃ upasaggavacanaṃ api tu upasaggānukaraṇavacanametaṃ, itarathā kvaci paṭi
patissa, o avassāti ādisupi upasaggaparattā chaṭṭhiyā lopappasaṃgo siyā nāpi ādesassa
paṭhamāniddiṭṭhattepi avassaṃ ṭhānito chaṭṭhiyantayojanaṃ dissati. Yathā "aṃ byañjane
niggahītaṃ" ti ādi vāti kinti? Tena ivaṇṇeti ettakameva avatvā cāggahaṇaṃ kimatthaṃ
katanti codanā. Abbhīritanti ādisu kvaci ivaṇṇe parepi abbhādesādiāpajjanatthanti parihāro.
Sarambhā pareti anuvattamāne idha

[SL Page 325] [\x 325/]

Vibhattivipariṇāmena pañcamyantavasena anuvattatīti adhippāyo. Dīghasarambhāti idaṃ
pana pubbo ca rassoti vacanena siddhaṃ. Evassa ādi = evādi, ekāro,

Saññāti vattateti ālapane si gasaññoti ito saññāgahaṇaṃ anuvattate.

Na liṅgantaṃva nissitāti yathā pa iti saññā te itthibyāpoti vuttattā itthiliṅgantasannissitāva
hoti, evaṃ jha iti imā saññā na liṅgantameva nissitā. Kasmā? Ākhyāte jhalasaññānimittassa
ādesassa dassanato. Yathā kubbantīti. Liṅgamajjhepi yathā: kubbanto pulliṅganti ādi
pumanapuṃsakavasena dviliṅgantepi yathā: jhalato yassa no vāti ādi.

Iyo ca uvo ca = iyuvā. Bhikkhuvāsane nisīdatīti sambaṇdho.

Samāseti ca vattanato gāva seti ito goti ca, avamhi cāti ito avoti ca, tato namampatimhālutte
ca samāseti ito samāseti ca vattate. Bhuvīti uvādesassa udāharaṇaṃ, pasavo gāravo
maddavanti ādi avādesassa.

Sarādhikāro lopasaṇdhiṃ ādesasaṇdhiṃ ca dassetvā idāni āgamasaṇdhiṃ dassetuṃ go sareti
ādi āraddhaṃ.

Sareti nimittāsannavasenāti sare pare puthassa ādimhi ante vāti niyamābhāve sati sareti
nimittassāsannattā puthassa ante gakārāgamo hotiti ayamattho labbhatīti adhippāyo.

Asantassa pubbe avijjamānassa vaṇṇassa uppatti āgamo nāma. Anto cāti aniyamena vuttepi
pāssāti sutte tathā tassa antoti labbhati.

Vā sareti ca vattate. Vaggantaṃ vā vaggeti itā cāti ca madā sareti ito sareti ca vattate. Yo ca
vo ca mo ca do ca no ca to ca ro ca lo ca = yavamadanataralā, yathāditoti ākatigaṇoyaṃ.
Vipariādito upasaggato ca yakārāgamoti sambaṇdho. Niccanti parito sare niccaṃ
yakārāgamo, parikkhato upaparikkhatīti ādisu na ca hoti. Vādhikārassa vavatthitavibhāsattā
yenamidhekacceti ādi suttasukhuccāraṇaṭṭhānodāharaṇaṃ.

Sarasaṇdhinayo.


[SL Page 326] [\x 326/]

Chaṇdabhedāsukhuccāraṇaṭṭhāneti yathā sarasaṇdhāne sati pakatigāthāsu chaṇdassa
bhedo hāni hoti, suttesu ca sukhuccāraṇassa hāni hoti, tasmiṃ chaṇdabhedaṭṭhāne
asukhuccāraṇaṭṭhāne ca yattha ca padacchedapadaviggahādidassanakāmatāya saṇdhicchā
saṇdhikaraṇe icchā na hoti, tasmiṃ saṇdhicchārahitaṭṭhāne ca sarā pakatirūpā honti
pakatiyā ṭhitavaseneva tiṭṭhanti. Lopādesāgamasaṅkhātesu tīsu saṇdhīsu
lopāgamasaṅkhyātaṃ ādesasaṅkhyātañca vikāraṃ aññathattaṃ nāpajjatīti attho. Idañca tīsu
ṭhānesu pakatirūpāpajjanaṃ kvadiggahaṇakaraṇasāmatthiyato siddhanti daṭṭhabbaṃ. Yaṃ
pana nyāse, sarā sare lopanti ādīni vatvā sare kvacīti vuttatti kvaciggahaṇena vināpi
imassāniyatabhāve viññāyamānepi puna kvaciggahaṇakaraṇe payojanampana katthaci hoti,
katthaci na hotīti idameva ñāpanatthaṃ, atha kho ekekassa rūpadvayuppādanatthanti
vuttaṃ, ta na yujjati. Anitayabhāve siddhe puna aniyatabhāvāya kvaciggahaṇassa
niratthakattā. Yañca tattheva purimasuttavaṇṇanāyaṃ sare kvacīti ettha kvacisaddo vātthoti
ca vuttaṃ, taṃ ca na gahetabbaṃ. Evaṃ hi sati vā paro asarūpāti ettha vāggahaṇamakatvā
sarā sare lopanti ettheva vāggahaṇaṃ kareyya, na ca kataṃ. Imaṃ ca suttaṃ ācariyo
nārabheyya, āraddhaṃ ca tena viññāyati na vāyaṃ kvacisaddo vātthoti.

Pakatiṭṭhānaṃ nāmāti
chaṇdabhedaṭṭhānaasukhuccāraṇaṭṭhānasaṇdhicchārahitaṭṭhānasaṅkhātaṃ pakatiṭṭhānaṃ
dassetuṃ ālapanantānīti ādi vuttaṃ. Ālapanasaṅkhātaṃ vibhattivacanaṃ anto etesanti =
ālapanantā. Ālapanassa vā antā sarā = ālapanantā. Anitismiṃ itisaddavajjite ālapanantassāpi
chaṇdānurakkhaṇatthaṃ saṇdhipi hotīti dassanatthaṃ, acchaṇdānurakkhaṇeti
visayanidadsanaṃ. Katamā cānaṇda aniccasaññāti ādi akārādīnaṃ kamena udāharaṇaṃ.
Yebhuyyenāti na dīghaṃ, na rassaṃ. Idāni lopaṃ ca tatrākāroti sutte
kvadiggahaṇānu-vattamānepi puna pakatibhāvārambhato byañjane pare sarā yebhuyyena
pakatibhāvā hontīti adhippāyo. Accayoti ādisu dīghābhāvo. Vedanākkhaṇdhoti ādisu
rassattabhāvo, so dhammanti ettha lopābhāvo.

Pakatisaṇdhi.


[SL Page 327] [\x 327/] bya ja na sa ṇdhi

Sarā pakati byañjaneti ito sarā byañjaneti ca sare kvacīti ito kvacīti ca vattate. Sutte
sukhuccāraṇaṭṭhāne siliṭṭhakathane gāthāsu pana chaṇdassa vuttiniyamassa
anurakkhaṇaṭṭhāne ca parakkamo assādoti kavaggādito yāva sakārasaṃyogāparā
āupasaggānamudāharaṇaṃ. Lābhī amhi lābhīmhi, vasī amhi vasīmhi, thullo accayo
thullaccayo.

Etasaddassa anto ca tasaddassa anto ca yo okāro tasseva ayaṃ lopo. Sasīlavāti ādinā
vuttiyaṃ tesaṃ eva udāharaṇadassanato tadanuparodhenāti suttavacanato siddhanti
daṭṭhabbaṃ.

Vipariṇāmeṇāti parasaddayogato saraggahaṇaṃ pañcamiyantavasena byañjanaggahaṇaṃ
ṭhānikattā chaṭṭhiyantavasenānuvattati. Parassa dvebhāvoti vattabbe iminā nipātena
vibhattilopaṃ katvā paradvebhāvo ṭhāneti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Parassa byañjanassa
dvebhāvo hotīti vuttattā ca parasaddassa byañjanavisesanatthena dvebhāvasaddena
ayuttatthatāya samāsānupavattito dvebhāvassa ṭhānaniyamaṃ dassetuṃ rassākāratoti ādi
āraddhaṃ. Rassasarato ca akārato ca parabhūtānaṃ pa pati upasaggānaṃ paṭiādesassa ca
kamādidhātūnaṃ ādibyañjanānañca dvibhāvaṃ āpajjatīti sambaṇdho.

Tattha kamādayo nāma: kamu padavikkhepe, kusa akkose, kudha kope, kī dabbavinimaye,
gaha upādāne, juta dittimhi, ñā ababodhane, si sevāyaṃ, su savaṇe, su gatimhi, sambha
vissambhe, sara gati cintāyaṃ, sasu pāṇane, ādisaddena saja vissagge, caja hānimhi, kilisa
vibādhāyanti iccādayo. Ye saññogakkharavasena bāhiradhātupāṭhepi paṭhiyantītati,
kādīnamādibyañjanānañca vibhāvamiccevaṃ sambaṇdho.


Evaṃ uparipi vatu vattane, vaṭṭa vaṭṭane, disa pekkhaṇeti evamādīnaṃ dhātūnaṃ dvittaṃ.
Uduni upasaggato catu-casaddato santasaddassādesabhūtasaddato cāti evamādito parañca
byañjanaṃ dvittaṃ āpajjati. Apadanto ca so anākārabhūto dīgho ca tato paraṃ, ettha
apadantaggahaṇaṃ jambu yassānubhāvenāti ādisu dvibhāvanivattanatthaṃ.
Anākāraggahaṇaṃ* mālāya dolāya samādāyāti ādisu dvittanivattanatthaṃ.

* Chāyā māyāvī (sabbattha.)


[SL Page 328] [\x 328/]

Yavataṃ yakārayuttānaṃ talanadakārādīnaṃ ādeso. Saye cāti ādinā vuttānaṃ sayakārādīnaṃ
ādeso. Tassa cavaggayakāravakārattaṃ sadhātvantassāti evaṃ saha dhātvantassa yakārassa
cādeso ca, tapādito sīti vihitasīppaccayassa sakāro ca dvibhāvaṃ āpajjatīti gāthāya yojanāya
gāthāsu chaṇdānurakkhanaṭṭhāne, ghara sevane, jhe cintāyaṃ,* su gatimhi, bhamu
anavaṭṭhāneti evamādīnaṃ ādibyañjanānaṃ ca pakkamoti ādirassaparassa kamussa
dvittadassanaṃ akkamati parakkamati ādi ākāraparassa udāharaṇaṃ. Evaṃ sesesupi
daṭṭhabbaṃ.

Sarambhāti adhikāraggahaṇaphaladassanaṃ. Sampayuttoti ādi yathā paṭiggahetvā
paggaṇhantoti ādisu dvittaṃ bhavati, na evaṃ paṭigaṇhāti anugaṇhāti vavīpakopaṃ
rakkheyyāti ādisu aṭṭhānattā dvittaṃ bhavatīti. Uduni upasaggato parabhūtānaṃ pubbe
vuttakamādidhātūnaṃ ca aññesaṃ ca nāmākhyātānaṃ dvibhāvasambhavato aññesaṃyeva
vasena kavaggato paṭṭhāya attani katavasena dassetuṃ ukkaṃsoti ādi vuttaṃ. Tena ugghoso
nigghosoti ādi upari suttavisayattā idha na dassitā. Takkaroti ādi catusaddādiparassa
udāharaṇaṃ. Nikāyoti ādīsu niupasaggoyaṃ appaṭisedhāvāci.

Talanadakārānanti ettha yavataṃ yakāravantānaṃ, tyalya ṇya iccetesaṃ byañjanānaṃ vatta
latta ñatta jattamāpajjatīti attho. Yavataṃ sakārakacaṭapavaggānanti yakārayuttasakārassa ca
kavaggassa ca cavaggassa ca ṭavaggassa ca pavaggassa ca yathākkamaṃ
sakārakavaggacavaggaṭavaggapavaggādesatthaṃ, tathā yavataṃ thakāradhakāranakārānaṃ
chakārajhakārañakārādesatthaṃ ca idha kāraraggahaṇaṃ katanti adhippāyo.
Ghoso ca aghoso cāti = ghosāghosā. Sampatte niyamattāti kiñcāpi vagge ghosā nāma
tatiyacatutthapañcamā. Aghosā paṭhamadutiyā. Evaṃ santepi para dvebhāvo ṭhāneti
sadisavasena dvitte ca sampatte vagge catutthadutiyānaṃ tatiyapaṭhamā ca dvebhāvaṃ
gacchantīti kiyamatthamidamāraddhaṃ. Tena vagge paṭhamatatiyānānaṃ viya
pañcamānampi sadisavasena dvibhāvo purimasutteneva sijjhati. Athavā pañcamānampi
satipi ghosatte idha ṭhānādhikāratopi vaggatatiyavasena dvebhāvappasaṅgo na hotīti
daṭṭhabbaṃ.

* Dhaṃsu (katthaci.) Yakārayuttānaṃ.


[SL Page 329] [\x 329/]

Yaṃ pana mahāsaṇdhippakaraṇe vagge ghosāghosānaṃ tatiyapaṭhamāti vagge pañcamānaṃ
tatiyadvebhāvappasaṅgato nivattanatthaṃ tusaddapakkhepanaṃ kataṃ. Taṃ niratthakameva.
hānādhikārato ca tannivattiyā siddhattāti. Jambucchāyāti ettha samāse rassatte ca kate
dvittaṃ. Papphoṭetīti vidhunātīti attho. Apphoṭetīti bhuje āharatīti attho. Imināti vagge
ghosāghosānanti ādinā dvittaṃ. Gupaiccayassa divādidhātūnaṃ vajādīnaṃ ca dvirūpassa
vassa bakāro bhavatīti. Batte dvittaṃ. Dibbati dibbanti. Evaṃ sesesu. Paṇidhānanti ādīsu
upasaggassa, paṇāmo paṇītanti ādisu dhātūnaṃ nakārassa ca ṇattaṃ.

Avisesena vuttattā sare vā byañjane cāti vuttaṃ.

Atissa cantassāti ito anuvattanaantaggahaṇādhikārena aputhantassa puthantasaddato
aññassa manoppabhūti saddantassāpi vuttaṃ.

Avamhi cāti ito avassāti vattate, o sare cāti ito oggahaṇaṃ ca. "Tabbiparīto"ti ettha
tasaddena adhikato okāro parāmasīyati. Tassa viparīto nāma ukāro. Avassukāroti avatvā
evaṃ vacanaṃ ukārassa okāraviparītasaññāviññāpanatthanti daṭṭhabbaṃ. Tena ca cittagūti
ādīsu okārassukāro ca viparītabhāvena hoti ukārassa okāro ca. Vuddhiyampana 'nyāse'
avasaddaparāmasanatthaṃ tabbiparītoti dutiyantasaddaggahaṇaṃ luttaniddiṭṭhaṃ katvā
vuttaṃ, taṃ niratthakamevāti veditabbaṃ. Upoccāritaṃ nāmākhyātānaṃ visesanabhāvena
samīpuccāraṇaṃ vuttaṃ. Avasaddabhūtaṃ padaṃ idha upapadaṃ nāma upapadagahaṇaṃ
vettha adhigataavasaddassa upasaggabhāvaviññāpanatthanti daṭṭhabbaṃ.

Etesanti antopekkhāyaṃ chaṭṭhī nimittāsannattā etesamanto o hotīti vattabbe ottamāpajjatīti
vacanaṃ ādesapākaṭakaraṇatthaṃ. Lopeti taddhitasamāsanto ca vibhattilope satīti
adhippāyo. Manasā nibbattaṃ = manomayaṃ, rūpaṃ. Ayasaṃ nibbattaṃ bhājanaṃ =
ayomayaṃ, sīhagatiyāti sasare vāgamoti ito vā.

Byañjanasaṇdhi.
Gamoti ito vā.

Byañjanasaṇdhi.


[SL Page 330] [\x 330/]
Aṃ byañjane niggahītanti ito niggahītanti adhikāro. Byañjaneti ca vaggassa anto
vaggapaṃcamo, na saha vaggekadesassānantaro. Itarathā antaggahaṇassa
niratthakabhāvāpattito. Nimittānussarānaṃ ṭhānāsantattāti vaggeti vuttakavaggādinimittassa
kāriyino anusvāranāmadheyyassa niggahitassa ca kaṇṭhādiṭhānena nāsikaṭṭhānena ca
vaggapaṃcamesupi tabbaggapaṃcamassa āsannattā kavaggādimhi paro yathākkamaṃ
ṅañaṇanamā ca niggahītassa ādesattamāpajjantīti siddhaṃ. Tena yaṃ pana nyāse ekassa
caggahaṇassa atirekatthaparikappanena tabbaggapañcamattaṃ tuyhaṃ mayhaṃ cāti ādīsu
payogadassanato ñāpakabalena tabbaggapañcamattañca hotīti vuttaṃ, taṃ niratthakamevāti
daṭṭhabbaṃ. Sammatoti ādisu niccanti taṇhaṅkaroti ādippakārasaññāsaddādike ca
saṃgāhakasaṃṭhānādikikatūnādiparesu ca niggahītassa niccavaggantattaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ.

Kiṅkato dātuṅgatoti idaṃ dvayaṃ ikārukāratopi parassa niggahītassa
vaggantāpattidassanatthaṃ vuttaṃ. Saticoparivāggahaṇe* vijjhantare vāti ettha upari paro vā
saroti sutte sati ca vāggahaṇe heṭṭhā aṃ byañjane niggahītanti vijjhantarassa vaggantato
aññassa vidhāne va sati vaggantakaraṇassa aniyatatthe siddhepi vaggantaṃ vāti idha
vāggahaṇakaraṇaṃ atthantaraviññāpanatthaṃ. Tena niggahītassa saṃ iti upasaggantassa
pumasaddantassa ca lakāre pare lakāro hotīti dassītā hoti.

E va ho va = ehaṃ, tasmiṃ-ehe.

Saha ye vāti vattabbe halopena saye cātī vuttaṃ. Sayeti vuttanimittato aññassa assutattā saha
yakārenāti atthato siddhaṃ.

Sabbanāmayakāraparatoti sabbanāmabhūto yakāro paro yasmā niggahītaṃ
sabbanāmayakāraparaṃ, tato sabbanāmayakāraparato ca sampadantato ca niggahītambhā,
aññatra niggahītassañattaṃ na hotīti adhippayo.

Mo ca do ca = madāti yogavibhāgena ca taṃ dhitanti ettha ca niggahītassa dakāro.
Taddhitaṃ.

Ariyasaccānadassananti ādidvaye pañcamaṃ laghu sabbatthāti chaṇdasi icchitattā
niggahītalopo.

* Vijjantarevā. Niggahītatthesiddhepi. Sabbanāmabhūto dassitaṃ.

[SL Page 331] [\x 331/]

Niggahītasaṇdhi
Niggahītaṃ cāti anuvattamānaṃ paro vā saroti ettha parasaddayogato vipariṇāmena
niggahītamhāti anuvattate. Ayampiti ca paro vā saroti vuttalopopi iti iva idāni asi api
iccādīnaṃ parato aññattha vāsaddassa vavatthita vibhāsattā na hotiti attho.

Byañjano ma visaññogoti idaṃ visaññogavidhāna sāmatthiyato siddhaṃ. Visaññogagahaṇena
cettha saṃyogānaṃ ādilopamāha. Sarūpānaṃ samānarūpānaṃ saṃyogo = sarūpasaṃyego.

Madā sareti ito sareti ca yavamadādi suttato āgamoti ca kvaci o byañjaneti ito kvaci
byañjaneti cānuvattate. Tassa apavādatthaṃ paṭisedhatthaṃ. Niggahītassa aṃvidhānaṃ nāma
yebhuyyena tassa pakatibhāvatthanti daṭṭhabbaṃ. Tassa hi sare vagge hayavaralesu va
ādesalopā ca vuttā. Tena vakārasakārādibyañjane ca yebhuyyena pakatibhāvattha midaṃ
suttamadhītanti veditabbaṃ.

Idhāti saṇdhikappe avutto anupadiṭṭho viseso visesavidhi yesaṃ nipātopasaggādīnaṃ tesaṃ
avuttavisesānaṃ vuttanayātidesatthaṃ sarasaṇdhibyañjanasaṇdhiādisu vuttanayassa
vuttavidhissa atidesatthaṃ vuttanayānusārena veditabbanti dassanatthanti attho. Vipariyayo
nāma heṭṭhupapariyatā. Tena lopaāgamavikāravipariyayavasena idha catubbidhakāriyā
dassitā honti.

Mayettha vutto saṇdhikappe saññāvidhānena saha yo ācariyena pañcavidho saṇdhi vutto,
so sabbopi sunicchayo sobhanavinicchayayutto va ettheva rūpasiddhiyaṃ mayā vuttoti
yojanā.

Iti rūpasiddhiṭīkāyaṃ saṇdhinayo paṭhamo.

Idāni:-

Padaṃ catubbidhaṃ vuttaṃ nāmākhyātopasaggajaṃ,
Nipātajañcāti viññŚhi asso balavabhidhāvatīti.

Evaṃ vuttesu nāmikādīsu catusu padesu kiriyāya dabbanissitattā tadabhidhānassa
nāmapadasseva paṭhamaṃ rūpasiddhiṃ dassetuṃ ācariyena vuttaṃ
nāmavibhattikappānusārena nāmikavibhattiṃ

[SL Page 332] [\x 332/]

Dassetuṃ atha nāmikavibhattyavatāro vuccateti ādi āraddhaṃ. Tattha nāmehi niyuttā =
nāmikā, ekameva purisādiatthaṃ saṃkhyākammādibhedena vibhajantīti vibhattiyo, syādayo.
Tāsaṃ nāmikānaṃ vibhattīnaṃ tiliṅgādināmanissayaṃ avataraṇaṃ vuccate kathiyateti attho.

Atha nāmameva vacanatthato sarūpato pabhedato ca dassetuṃ atthābhimukhaṃ namanatoti
ādi vuttaṃ. Tattha yasmā purisādisaddo attanā vattabbassa purisādiatthassa abhimukhaṃ
namati pavattati, taṃ ca atthaṃ attani nāmeti dasseti tasmā taṃ nāmanti vuccatīti
vacanatthadassanaṃ. Dabbābhidhānanti sarūpanidassanaṃ. Purisādidabbasaṅkhātassa
vacanīyatthassa abhidhānaṃ vācakaṃ purisādiakkharasannivesarūpanāmapaññattīti attho.

Taṃ pana duvidhanti ādi pabhedadassanaṃ tattha vacanattha manugataṃ guṇanāmādikaṃ
nāmaṃ aṇvatthaṃ. Vacanatthanirapekkhaṃ kittimādināmaṃ yadicchanāmaṃ rūḷhināmaṃ,
pulliṅgaitthiliṅganapuṃsakaliṅgavasena tividhaṃ, eso rukkho, esā mālā, etaṃ dhananti evaṃ
purisādivācakena sabbanāmena samānādhikaraṇato rukkhamālādhanasaddāpi
pumitthinapuṃsakajotakatthena lokena sammatāti veditabbā.

Sāmaññanāmaṃ guṇanāmaṃ kirayānāmaṃ yadicchanāmanti evaṃ sāmaññādiatthe
jotakavasena nāmaṃ catubbidhaṃ. Yathāti avisesena vuttassa atthassa visesanidassane
nipāto. Rukkhāti hi vijātiyā vinivattaṃ sajātiyā sādhāraṇaṃ
baṇdhasākhāpalāsādisamudāyasaṅkhātaṃ rukkhatthaṃ sāmaññākāraṃ nimittaṃ katvā
taṃsabhāvānativatte dabbe vattanato sāmaññanāmaṃ nīloti nīlavaṇṇayogato guṇanāmena
paṭādidabbaṃ vuccati. Sīlavā medhāvīti ādi viya, pācakoti odanādipacanakirayaṃ nimittaṃ
katvā dabbe pavattanato kirayānāmaṃ nāma. Sirivaḍḍhoti sāmaññaguṇakirayāsu ekaṃ
nimittamanapekkhitvā yadicchāvasena nāmaṃ karontehi ṭhapitakittīmanāmattā
yadicchānāmaṃ nāma.

Aṭṭhavidhanti avaṇṇanta-ivaṇṇanta-uvaṇṇanta-okāranta-niggahītantānaṃ pakatīnaṃ
pabhedena nānattena nāmaṃ aṭṭhavidhaṃ hotīti yojanā. Tattha avaṇṇantā
purisaparisā-iccādikā. Ivaṇṇantā aggidaṇḍīti ādikā. Uvaṇṇantā bhikkhu abhibhūti ādikā.
Okārantā go sutanoti ādikā.

[SL Page 333] [\x 333/]
Pulliṅganāmikaṃ.
Niggahītantā kiṃ idaṃti ādikā. Evaṃ akārādisaraniggahītantapakatibhedena aṭṭhavidhaṃ.
Pakatiggahaṇaṃ cettha niruttiyaṃ vuttavibhattyantabhedanivattanatthaṃ.

Tattha tese akārādipakatiantesu akāro anto pariyanto assāti = akāranto. Tato akārantasmā
pulliṅgādipurisavācakato jātiguṇakirayāyadicchāsaddesu
jātinimittapurisanimittādivisiṭṭhavisadākāravohāralakkhaṇā purisattasāmaññākārasaṅkhātā
jātiyeva nimittaṃ pavattikāraṇaṃ yassa saddassa tato jātinimittato purisasaddā
purisaiccetasmā vacanato parā hutvā yojiyanti. Yathāvidhi padassīyantīti attho.

Adhikarīyatīti = adhikāro. Uparī suttesu tadupakāratāya ācariyehi niyojīyatīti attho.
Suttābhidhammavinayapiṭakasaṅkhātassa tepiṭakassa buddhavacanassa yuttanti
sambaṇdho. Tassa pana buddhavacanassa sakkatadesābhāsāvisadisarūpattā
aparivattanasabhāvatāyāti dassetuṃ māgadhākāya sabhāvaniruttiyāti vuttaṃ.

Ādikappe niyuttā = ādikappikā, narā ca brahmāno ca assutaṃ ālāpaṃ yehi te = assutālāpā
nāma. Manussavacanālābhattā desabhāsādirahitāya attano dhammatāya bhāsamānāsā bhāsā.
Sambuddhā cāti sabbaññŚ buddhā dhammaṃ desentāyāya aviparipattanasabhāvāya
sāvakānaṃ niruttipaṭisambhidopakārāya bhāsanti, sā māgadhī nāma mūlabhāsā
sabbabhāsānampi sattānaṃ ekabhāsāyeva atthāvabodhanato. Sakkatadesabhāsādīhi buddhā
dhammaṃ na desenti niratthakabhāvato atippasaṅgato cāti veditabbaṃ.

Anupubbaṃ anupaṭipāṭiṃ anatikkamitvā pavattamānaṃ = yathānupubbaṃ. Tattha niyutto =
yathānupubbiko.
Liṅgaṃ pāṭipadikanti nāmasseva pariyāyo yathā yathā yena yena pakārena vuttaṃ liṅgaṃ,
jinavacanena yuttaṃ jinavacanāviruddhaṃ nāmaṃ bhavati, tathā tathā tena tena pakāreneva
purisa rukkha satthu bhikkhu rāja brahma atta sabba ya ta eta amha tumha iti evamādinā
nayena jinavacanassa ananurūpaakkharaantavivajjitākāreneva idha kaccāyanalakkhaṇe
liṅganāmapadaṃ pakatirūpaṃ nipaccateta. Siddhaṃ katvā ṭhapīyati.

[SL Page 334] [\x 334/]

Vasaddena kiriyāpadapakatibhūtā dhātavopi jinavacanānurūpena nipaccanteti attho.
Dhātuliṅgehī parāppaccayāti paribhāsato vibhattiyo parā hontīti vuttaṃ.

Paccayantassa liṅgabhāvābhāvato taddhitādisutte tavetuṃ tūna tvāna tvāppaccayantānaṃ
atavetūnādisu cāti liṅgabhāvapariyāyabhūtassa nāmabyapadesassāpi paṭisiddhattā tato cāti
ettha caggahaṇena aliṅgato tavetūnādipaccayantā nipātatopi vibhatti hotīti dassetuṃ
casaddaggahaṇenāti ādi vuttaṃ.

Si yo iti evaṃ paṭṭhitā cepi paṭhamā vibhatti nāma paṭhamaṃ vuttatti. Evaṃ sesāsupi.
Vibhatti iti anena nāmena kvakatarasutte attho payojananti codanā. Amhassa mamaṃ
savibhattissa seti ettha savibhattissāti vohāro. Phalanti parihāro. Itarathādi yadi
saññāvidhānaṃ na bhaveyya tadā purimena tato ca vibhattiyo, siyo aṃyo nāhi sanaṃ smāhi
sanaṃ smiṃsūti ekayogo ekasuttameva kātabbanti attho. Casaddena naññākaraṇeti tato va
vibhattiyo ti ettha caggahaṇena nyāse viya ekavacanabahuvacanādisaññānakaraṇaṃ yadi
siyā, tadā vibhattividhāne saññāvidhāne saññāvidhānassa appakate appakaraṇe
vihitattamāpajjeyya. Ekavacanādivohārassa aṇvatthaparasamaññāvasenāpi sambhavato puna
vidhānassa niratthakabhāvappasaṅgopi siyāti attho. Paribhāsantaraṃ aññaṃ paribhāsaṃ.

Na uparodho = anuparodho, avirodho. Tesaṃ jinavacanānaṃ anuparodho tena tattha
vibhattividhāne tato ca vibhattiyoti vuttattā aniyamena ekato sabbāsaṃ syādivibhattīnaṃ
pasaṅge sati vatticchānupubbikāti yovacanassa vattā payogaṃ vattukāmo, tassa vattussa
icchā anupubbikā yassā saddappavattiyā sā vatticchānupubbikā, sabbassāpi vacanassa
purisānamicchāya pavattitattā.

Liṅgatthābhidhānamatte liṅgassa rukkhādināmassa attho abhidheyyo = liṅgattho, so pana
kammādikārakasaṃsaṭṭho kevalo cāti duvidho. Tattha kammādisaṃsaṭṭho dutiyādīnaṃ
vakkamānattho kammādisaṃsaggarahito vibhattivacanabhedepi saṅkhyākammādi viya
anuvattitvā dissamāno avayavasamūhādibhedo saliṅgādiko rukkhādiattho
paṭhavidhātuādīnaṃ kakkhalattādisāmaññākāro ca idha liṅgattho nāma. Tattha liṅgassa


[SL Page 335] [\x 335/]

Vacanatthassa abhidhāne avayavasamūhādibhedā kathanamatte kevale abhidhāne kathane
jotane kattabbeti attho ekavacanassa bahuvacanassa aniyamappasaṅge sati temekavacanesūti
bahuvacanesu vonoti ca ñāpakato ekatthābhidhāne ekavacanaṃ, anekatthābhidhāne
bahuvacananni niyamaṃ dassetuṃ ekamhi vattabbeti ādi vuttaṃ. Ekattavacanicchāyanti ettha
ekassa bhāvo = ekattaṃ. Rukkhādibhede asahāye atthe ekatthe ekasaddappavattiyā
nimittabhūtā tā asahāyatthagatānaṃ tassa ekatthassa vacane kathane abhidhāne icchāyaṃ
ekatthassa abhidhātukāmatāyanti attho.

Liṅgassa akāratoti tato ca vibhattiyoti vibhattīnaṃ liṅgato paraṃ vihitattā akārassa
liṅgāvayavattā liṅgassa antabhūtaakārato parassāti atthato siddhametaṃ. Tena akārantato
liṅgamhāti ca uparivacanaṃ na dissati. Chaṭṭhivipariṇāmenāti sīti paṭhamāya vuttiyaṃ
sivacanassāti chaṭṭhivacanaṃ vipariṇāmena vivaraṇaṃ vibhajanaṃ. Okāro hotīti
ādesāpekkhanti veditabbaṃ. Yaṃ pana nyāse sissa oti samāsaṃ katvā vuttaṃ.
Taṃsambaṇdhito okārassa abhāvato karīyamānaokārassa ca sāpekkhatāya
samāsānupavattito ayuttamevāti daṭṭhabbaṃ. Vibhattikāriyavidhippakaraṇatoti ettha ato
nenāti nāvibhattiyā kāriyaṃ vidhīyati, taṃ vibhattikāriyavidhisuttaṃ pakaraṇaṃ kataṃ assāti
= vibhattikāriyavidhippakaraṇaṃ. Soti ettha vuttaṃ sivacanaṃ, tato tadapavādenāti tassa
apavādena.

Sarassa lope = saralopo. Aṃ ca ādeso ca paccayo ca ādi yassāti = amādesappaccayādi,
tasmiṃ. Imināva katasaralopanimitteyevāti yadi saralopoti ādinā pubbasaralope kate
taṃnimittaparassa sarassa sarānaṃ dadanti dhammikāti ādisu viya dighādivikārappasaṅgo
hoti, tadā tattha pakatibhāvatthanti daṭṭhabbaṃ. Tena sare lopaṃti pubbasare lutte seyyo
seṭṭhoti ādisu parasarassa vikāro hotiyevāti dassitaṃ hoti.

Tyādivibhattiyo cetthāti ettha imasmiṃ sutte na kevalaṃ taddhitādippaccayabhāvena
gayhanti, kintu ākkhyāta vibhattibhūtā tyādivibhattiyo pi paccayagahaṇenettha gayhantīti
attho. Dhātuliṅgehi parāppaccayāti ettha paccayagahaṇena vibhattīnampi gahitatthameva
cettha ñāpakaṃ. Āgamatthidanti


[SL Page 336] [\x 336/]

Ettha ādiggahaṇaṃ ākhyāte kitake ca ikārāgamo asabbadhātukamhi, yathāgamamikāroti
iccādinā vihitassa āgamassa saṃgahaṇatthanti attho.

Paccayasāhacariyā ti sahacarassa bhāvo = sāhacariyaṃ, paccayena sāhacariyaṃ =
paccayasāhacariyaṃ, paccayena saha patitattā, tato. Ādesappaccayādimhīti ettha ādesassāpi
paccayena sāhacariyadassanato ādeso ca paccayo viya pakatisaro eva vibhattippaccayānaṃ
ādesabhūtova gayhati, na parapadādibhūtoti. Tena abbha āha iccādike ādesasare pare
kittisaddo abbhuggato, satthā āhāti evamādisu pubbapadantassa sarassa iminā suttena lopo
na hotīti veditabbaṃ.

Samānaṃ rūpaṃ yesanti = sarūpā, eko ca so seso cāti = ekaseso. Asakinti anekavāro.
Asakiṃgahaṇasāmatthiyato ekavibhattivisayānanni siddhaṃ. Purisā apayanti ādisu
nānāvibhattivisayattā na ekasesoti siddhaṃ. Asesakhyāpanicchā = vīcchā,
sahavacanīcchāyanti saha ekato anekatthānaṃ vacane icchā = sahavacanicchā, na ca ye ye
vuḍḍhā ti ādīsu vīcchāpayogesu sahavacanīcchā sambhavati. Ekavibhattivisayānanti ettha
ekā eva vibhatti visayo pavattiṭṭhānametesanti = ekavibhattivisayāti attho gahetabbo.
Yogavibhāgatoti ekasesvasakiṃ iti yogassa suttassa vibhāgato dvidhākaraṇato pitūnanti
ādisu udāharaṇesupi rūpānampi ekaseso. Vāti vikappena hotīti veditabbaṃ. Tena
mātāpitūnanni vattabbe asarūpassa mātusaddassa lopaṃ katvā pītusaddovasissati, tena
pitūnaṃ mātāpitūnanti rūpadvayaṃ sijjhati.

Ato tenāti ito atoti ca, so vāti ito vā ti ca vattate.

Yo ca ni ca = yonī, sabbe ca te yonī cāti = sabbayoni, tesaṃ. Ā va e vāti = āe, yathākkamanti
parā paccayāti ettha paṭhamāya aṇthadassanato paṭhamāya vibhattiyā paṭhamaṃ vuttattā
dutiyāya kamā vuttattā dutiyāya kammana tivattitvāva pāṭhānukkamena ākāraekārā hontiti
attho. Sabbādesatthanti ā eti saddamattattā yo ni iccetesaṃ antādesappasaṅge sabbasseva
ādesatthanti daṭṭhabbaṃ. Vā iccevāti vādhikāraphalaṃ dassetuṃ vuttaṃ.

[SL Page 337] [\x 337/]

Jhe katatteti jhasaññake ivaṇṇe katatte kataakāratte sati asantañca vidhiṃ etthānuvattitaṃ
vāssūti vāsaddo dīpetīti yojanā.

Ālapanassa sambodhanassa vacane abhidhāne icchāyaṃ sati: ga iti saññā assāti = gasañño.

Pitā ādi yesaṃ tuppaccayantānaṃ te = pitādayo. Tesaṃ pituādīnamanto = pitādyanto, akāro
ca pitādyanto ca = akārapitādyantā, liṅgantabhūtassa akārassa pituādisaddānamantabhūtassa
ca ukārassa ā hoti, āttaṃ hotīti attho. Ge pareti ālapane sivacane pareti attho.

Jhalapā rassanti ito ge rassamiti ca vattate. Adūraṭṭhassālapanevāyanti adūre ṭhitassa
ālapane yevāyaṃ rassabhāvo.

Gasī apīti padacchedo. Evamādīhi suttehi niddiṭṭhehi liṅgehi añño saddo seso nāma.
Dūtiyatthassa silopassa sampiṇḍanaṃ samuccayanaṃ attho yassa taṃ yathā vuttaṃ
ālapanassa abhibyattiyā pākaṭakaraṇatthaṃ keci cattāro bho purisa bho rukkhāti evaṃ
vadantīti attho.

Yena vā kayirate taṃ karaṇanti ito vāti vattate. Yaṃ karotīti yaṃ ghaṭādikaṃ asantaṃ
nibbatteti santaṃ vā vikaroti chedanādinā vikāramāpādiyati, yaṃ santaṃ vā parikappitaṃ vā
gamanadassanādinā vā pāpuṇāti taṃ kārakaṃ vikaraṇapāpuṇanakirayāya taṃ nimittabhūtaṃ
ghaṭādikaṃ kattukiriyāya pāpuṇitabbaṃ vatthu kammādisaññaṃ hoti.

Karīyatīti = kammaṃ, kammameva attho = kammattho, tasmiṃ kammatthe.
Abhidheyyakammasaṃsaṭṭhassa atthassa jotane karoti kiriyaṃ nibbattetīti = kattā.
Attappadhānoti aññamanapekkhitvā. Sayameva pacanādikaṃ kammaṭṭhaṃ vā gamanādikaṃ
kattuṭṭhaṃ vā kirayaṃ nibbatteti, so kattusañño hotiti attho.

Karaṇe tatiyāti ito tatīyāti vattate.

Ato nā ena iti tipadamidaṃ suttaṃ.

* Kammatthaṃ vā. Kattusametaṃ vā.

[SL Page 338] [\x 338/]

Smā ca hi ca smiṃ ca = smāhismino, tesaṃ. Mhā ca va bhi ca mhi ca mhābhimhiyo.

Sādhakatamena hatthādinā puriso kammaṃ kayirate āvikaroti pāpuṇāti vā taṃ
hatthakhagganayanādibhedaṃ vatthu karaṇasaññaṃ hotīti attho. Āviṭṭhena purisenāti yo
amanusso yaṃ purisaṃ āvisati, tena āviṭṭhena purisena karaṇabhūtena so manusso
abhivādanādīni karonto puññaṃ karoti, vibodhana kāle *dusimāro viya tena pāpaṃ karoti
nāma.

Yassa sacetanassa vā acetanassa vā kiñci dātukāmo dadāti vā tañca paṭiggāhakabhāvena
icchitaṃ kārakaṃ sampadānasaññaṃ hoti. Yassa saccaṃ vā khādanīyaṃ vā rocati yassa vā
kiñci iṇaṃ chattaṃ dhārayate, so yācako rocako iṇassa sāmiko dhārayamāno ca
sampadānasañño hoti. Yathā: yācakassa dātumicchati. Samaṇassa saccaṃ rocasi,
devadattassa suvaṇṇachattaṃ dhārayathe, dhanikassa suvaṇṇaṃ dhārayato daḷiddo
Sammā padīyati etassāti = sampadānaṃ, tasmiṃ.

Yosu katanikāralopesu dīghanti ito dīghanti vattate.

Su ca naṃ ca hi ca = sunaṃhi, tesu. Niyamābhāvā sabbe rassasarāti siddhaṃ.

Apeto ito ādadātīti = apādānaṃ, taṃ kārakanti apagamanadānakirayānaṃ avadhibhūtaṃ
bhayahetubhūtaṃ ca kārakaṃ apādānasaññaṃ bhavati.

Sabbaggahaṇādhikārato smāsminnanti āhacca visesetvā vacanasāmatthiyato ca sabbasseva
āttamettañca hotīti siddhaṃ. Evaṃ upari veditabbaṃ. Purisā purisato apeti apagacchati.

Parigayhatīti = pariggaho, yassa yo pariggaho āyatto sāmi ādibhūto vā.

Sāmismiṃ chaṭṭhīti yo pariggahassa sāmi āyattākāralakkhaṇo sambaṇdho, tassa jotane
visesanādibhūte sāmiatthe chaṭṭhivibhatti hotīti attho.

Ādhārīyati etthāti = ādhāro, kattukammānaṃ kiriyāyāti kattusamavetāya
ṭhānagamanādikirayāya kammasamavetāya pacana-

Vimocana * dūssi

[SL Page 339] [\x 339/]

Chedanādikiriyāya ca tannissayānaṃ sādhāraṇo yo ādhāro taṃ vatthu okāsasaññaṃ
paṭilabhatīti attho.

Evaṃ surāsurādayo akārantā pulliṅgasaddā sattasu vibhattisu purisasaddanayena ñeyyāti
sambaṇdho.

Tattha surāsurāti ādikā vasantatilakā nāma vuttaṃ. Surā, devā, asurā, dānavā, narā, manussā,
uragā, sappā, nāgā, ahī, rājakulino sappavisesā yakkhā, vessavaṇaparivārā. Gaṇdhabbā,
dhataraṭṭhaparivārā, kinnarā, tiracchānavisesā, manussā, mānavā. Evaṃ pisācā petā ca
pettivisayūpapannā sattā, mātaṅgā, gajā, jaṅgamā, sattā, turaṅgā, assā, varāhā, sūkarā, sīhā,
migādhipā, vyagghā, saddūlā, acchā, kālasīhā, kacchapā, kummā, taracchā, kabaraṅgena
migādanā camarajāti, mīgā, magāpi, assā, turaṅgā eva, soṇā, sunakhā

Āloko, suriyādiālokenā, loko, kāmalokādiko, nilayo, ālayo, anilo, māḷuto, cāgo, pariccāgo,
yogo, anuyogo, vāyāmo, ussāho, gāmo, khuddako manussāvāsadeso, nigamo, so panesa
mahāgāmo, āgamo, pariyattidhammo, dhammo, sucaritadhammo, adhigamo ca kāmo,
vatthukāmakilesakāmādiko, saṃgho, bhikkhusamūho ca, ogho, kilesogho, udakappavāho ca.
Ghoso, saddo, paṭigho, byāpādo, āsavo, avijjādiko kileso, kodho, manopadoso, lobho, rāgo,
sārambho, karaṇuttarakaraṇalakkhaṇo, thambho, cittassa thaddhatā, gharathambho vā.
Mado, yobbanamadādiko, māno ahaṅkāro, pamādo, satippamoso, makkho,
paraguṇādividdhaṃso
Punnāgo, punnāgarukkho, pūgo, kamuko, panaso, kaṇṭakīphalo, asano, piyako, campako,
campeyyo, ambo, cūto, hintālo, rukkhaviseso, tālo, tālarukkho, vakulo, vakulagaccho, ajjuno,
kakudho, kiṃsūko, palāso, pāḷibhaddo ca. Maṇdāro, devataru, kuṇdo, byākoṇdo*,
pucimaṇdo, nimbo, karañjo, karañjagaccho, rukkho, pādapo, mayūro, sikhī, sakuṇo,
vihaṅgo, aṇḍajo, pakkhī, koñco, kuntanī, haṃso, haṃsoyeva.

Tassa vā nattaṃ sabbatthāti ito vāti vattate.

Manassa gaṇo = manogaṇo, so ādi yassa so = manogaṇādi, tato. I ca ā ca = iā, vāti
manogaṇādito tathānuvattitavāggahaṇañcānuvattate.

* ? Mukuṇdo

[SL Page 340] [\x 340/]

Amhassa mamaṃ savibhattissa seti ito savibhattissa, ntussantoti ito ntussāti va
paramādhikāro. Paccayekadesattā ntuppaccayassāti vuttaṃ.

Mayaṃ yomhi paṭhameti ito yomhi paṭhameti ca, ntassa se vāti ito sīhagatiyā vāti ca
vattate.

Pañcādīnamattanti ito attanti ca vattate.

Aṃ napuṃsaketi ito amiti vattate.

Ntassa se vāti ito maṇḍūkagatiyā cāti vattate.

To ca ti ca tā ca = totitā,yathāsaṃkhyaṃ, saṃkhyānukkamena.

Pañcādīnamattanti ito attaṃ, ntussanto yosu cāti ito maṇḍūkagatiyā cāti vattate.
Puna vāggahaṇakaraṇanti purimasutte satipi vāsadde puna simhi vāti etthāyaṃ vāsaddo
himavantasaddato aññatra atthanisedhanatthameva kato. Tena vuttaṃ guṇavantādisu
nātippasaṅgoti ettha ca vantuppaccayantānaṃ ukārassa appayogatāya akārantesu gahaṇaṃ
veditabbaṃ. Nātippasaṅgoti mantusaddato aññatra tadanuparodhenāti paribhāsato ca
sabbādesassa aniṭṭhattā vuttaṃ.

Sa sare vāgamoti ito vāti vattate. So ca vavatthitavibhāsattho. Tena karonto kārāpentoti
ādisu antassa amādeso na hoti.

Antappaccayantānanni vattamāne mānantāti vihita antappaccayantānaṃ etaṃ gahaṇaṃ.

Sesesūti sivibhattito aññesu vibhattivacanesu ca paccayesu ca. Tenāha: "vibhattippaccayesū"ti.
Asimhi kāriyātidesoyanti ntuvāti ayaṃ atideso ntassa kāriyaṃ vihitaṃ. Tameva ntasaddasseti
atidisati niddisati antabyapadese taṃrūpatādi.

Bhavato bhototi ito bhavatoti vattate

Obhāvo kvacīti yogavibhāgato iṭṭhappasiddhīti ñāyena bhavato vakārasseva anavasesesupi
okāro hotīti veditabbaṃ. Sesantubyapadesatova sijjhatīti veditabbaṃ.

Anteti santasaddante.

Ahakārepīti ñāyena sappurisoti ādisu. Rājabrahmattasakhasaddādīnamakārantatte satipi
atthi rūpabhedoti adhippāyo.

[SL Page 341] [\x 341/]

Syādīnaṃ vibhattīnamuppatti yathā: jinavacanayuttato purisādisaddato
vibhattianiyamappasaṅge vatticchāvasā syāduppatti vuttā. Tatheva rājasaddatopīti
adhippāyo.

Sa sare vāgamoti ito vāti vattate. Brahmā ca attā ca sakhā ca rājā ca ādi yassa, tato
brahmattasakharājādito, akārantasaddato parassa aṃvacanassa ānaṃ iti hotīti attho.

Ambhassa mamaṃ savibhattissa seti ito savibhattissāti, rājassa raññorājino seti ito rājassāti ca
vattate.

Rañño ca rājino ca = raññorājino, salopo.

Amho ca tumho ca ntu ca rājā ca brahmā ca attā ca sakhā ca satthu ca pitādi cāti dvaṇdo.
Etthādisaddena tuppaccayanto gayhati.

Chabbidhoti ati dissatīti = atideso. So pana byapadesātideso, nimittātideso. Taṃrūpātideso,
taṃsabhāvātideso, suttātideso, kāriyātidesoti loke chabbidho hoti. Tatra tesu atidesesu
brahmattasakhādisu brahmunā attanā sakhināti evaṃ pañcamyatthavasena nipphāditabbe
tabyapadesā tidesassa niratthakattā brahmattādito parassāpi smāvacanassa smā nāvāti
paṭhitattā, tatra ca smāvacanassāyaṃ nāmarūpassa atideso tena vuttaṃ rūpātidesoti.

Smimeti ito eti vattate. Brahmatte akārantaniddeso sukhuccāraṇattho.

Sakhantassāti ito antaggahaṇañca brahmāto tu sminanīti ito brahmaggahaṇañcānuvattate.
Brahmasaddantassa uttaṃ hoti sanāsūti attho.

Jho ca lo ca = jhalā, tato-jhalato. Smiṃ ni iti padacchedo. Adhikavacanamaññamatthaṃ
bodhetīti āha tusaddenāti ādi. Akārantasseva attakaraṇañca pakatibhāvatthaṃ.

Attanto hisminattanti ito antaggahaṇaṃ tato smintīti ito tatoggahaṇañcānuvattate.
Ekayogamakatvāti jhalato smā nāti abhinnayogamakatvāti attho.

[SL Page 342] [\x 342/]
Yonamānoti ito yonamiti anuvattate. Āyo ca no ca = āyono.

Āro himbhi vāti ito āroti ca vattate.

Sunamaṃsu vāti ettha puna vāggahaṇakaraṇaṃ samuccayatthaṃ.

Sakhāto cāyo noti ito sakhātoti vattate. Smāsminnaṃ vāti ekāre siddhepi smimeti
ayamārambho ayaṃ vidhi niccattho, tena sakhasmiṃ sakhamhīti na sijjhantīti adhippāyo.

Ambhassa mamaṃ savibhattissa seti ito savibhattissāti adhikāro pumassa anto = pumanto,
tassa. Ālapanassa ekavacanaṃ = ālapanekavacanaṃ.

Susmimā vāti ito ā vāti ca, u nāmhi cāti ettha casaddena pumakammathāmantassa ca ukāro
hoti sa smā iccetesu ekavacanesūti veditabbaṃ.

Āne smimhi vāti ito āne iti anuvattitabbaṃ. Evaṃ hi sati yuvamaghavānaṃ caggahaṇena
vuttaānādesassa uppatti dassitā hoti vibhattiyeva vibhajatīti = vibhatti, savibhattissa,
rājādigaṇo.

Akārantaṃ.


Na gho = agho ekavacanaṃ ca yo cāti dvaṇdo. Sā yo iti ṭhite aghassa ākārassa rassatte
yovacanassa āttaṃ katvā rūpasiddhi veditabbā. Sesaṃ avasesarūpaṃ neyyaṃ vuttanayena
netuṃ sakkuṇeyyanti attho. Paccakkho dhammo assāti ca gāṇḍīvo dhanu assāti ca
bahubbīhimhi kate, dhanumhā cāti āppaccaye, pacchime yavakārā cāti ukārassa cakārādese
kate, paccakkhadhammā gāṇḍivadhatvā iti ākārantapakati hoti.

Ākārantaṃ.


Aggisaddo dassīyatīti sambaṇdho. Ntussanto yosu cāti ito anto simhi vāti ca vattate, jhalato
sassa no vāti ito jhalato vāti anuvattate.

Gho ca po ca = ghapā, tato ghapato.


[SL Page 343] [\x 343/]

Nikāro ca lopo ca = nikāralopā, yovacanesu kata nikāresu katalopesu ca santesu
dīghamāpajjanteti vuttattā, rassasarāti atthatopi siddhaṃ.

Kato rasso assāti = katarasso, na katarasso = akatarasso.

Aṃ ca mo ca = ammo, sāpekkhalakkhaṇattā dvaṇdo. Jho ca lo ca po ca = jhalapā. Tehi
jhalapasaññehi ivaṇṇuvaṇṇehi paraṃ aṃvacanaṃ makāro ca niggahitaṃ ca hotīti attho.
Tattha pulliṅganti evamādisu ukārato parattā makārassa niggahītaṃ hotīti. Evamaññepi
jotipāṇiādikā ca udadhi ādikā ca ikārantapulliṅgasaddā veditabbā. Tattha paṭhamagāthā
samānikā nāma, itarā sabbalaghuppattamo.

Jotīti pācako, pāṇīti hattho, gaṇṭhīti anuttānattho saddo, muṭṭhīti hatthamuṭṭhi, kucchīti
udaraṃ, vatthiti muttāsayo, sāliti rattasālī, vihīti avasesavīhi, byādhīti rogo, odhīti avadhi,
bodhīti bodhirukkho, saṇdhīti sarasaṇdhi ādi, paṭisaṇdhi pana itthiliṅgameva. Rāsīti
samūho, kesīti eko assasārathī, sātīti ekassa purisassa nāmaṃ, dīpiti khuddakasaddulo, isīti
tāpaso, munīti mahesī, maṇīti nīlādimaṇi, dhanīti saddo, girīti pabbato, ravīti ādicco,
kavīti kāvyakāro, kapīti makkaṭo, asīti khaggo, masīti kajjalo, aṅgārikā masī ca, nidhīti
ratananidhī, vidhīti vidhānaṃ, abhi, sappo, kimi, pulavako, pati, sāmī, hari, sīho, ari,
amitto, timi, mahāmaccho, kali, aparajjhanaṃ, bali, yakkhādibali. Jalanidhi, jalanidhi eva,
gahapati, gahaṭṭho, urudhiti, mahāvīro, varamati, mahāpañño, nirupadhi, khaṇdho
padhivirahito, adhipati, sāmī, añjali, paṇāmaañjali, sārathi, rathasārathi, atithīti tadahu
āgato āgantuko, samādhīti cittekaggatā, udadhi, ambudhi.

Ikārantaṃ.


Apiggahaṇena apisaddena tadabhāve tassa rassantassa abhāvo sismiṃ siddhe puna
paṭisedhanaṃ niyamāya hotīti dassetuṃ vuttaṃ niyamatthanti ādi. Agho rassanti ādito
rassanti vattate. Sukhakāridānanti ettha dānasaddassa anuppayogato sukhakārisaddassa
napuṃsakaliṅgatataṃ daṭṭhabbaṃ. Etthāti na sismimanapuṃsakānīti sutte.

[SL Page 344] [\x 344/]

Purisādīnaṃ gamanādīsu visadākārabhūto avisadākārabhūto ca vohāro ubhayākāramuttako
ca vohāro pumādijānane pumitthinapuṃsakakānaṃ jānane avagamane hetubhāvato hetuttā
liṅganti īritaṃ kathitanti attho.

Naṃ jhato katarassāti ito jhato katarassāti ca vattate.

Bho ge tūti ito geti vattate jho ca lo ca po ca = jhalapā, puna rassantassa ārambho =
punārambho.

Aṃ yamito pasaññātoti ito amiti vattate. Kato rasso assāti = katarasso, tato katarassā,
aññānipi īkārantanāmāni evaṃ veditabbānīti yojanā.

Dhammī, dhammo assatthīti = dhammī, dhammaṃ vā, evaṃ saṃghī. Ñāṇī, ñāṇaṃvā,
ñāṇaṃ vā, hattho assa atthīti = hatthi, cakkaṃ assa atthīti = cakkī, pakkho assa atthīti =
pakkhī, sakuṇo, dāṭhā assa atthiti = dāṭhī, vālamigo, raṭṭhaṃ assa atthīti = raṭṭhi, rājā,
chattaṃ assa atthīti = chattī, chattadharo, mālā assa atthīti = mālī, vammaṃ assa atthīti
vammī, kavacadharo, yogo assa atthīti = yogī, bhāgo assa atthīti = bhāgī, bhuñjanasīlo
bhogī, kāmo assa atthīti kāmī, saṃ dhanaṃ etassa atthīti = sāmī, dhajo assa atthīti = dhajī,
gaṇo assa atthīti = gaṇī, gaṇaṃ vā, saso assa atthīti = sasī, sasadharo, kuṭṭhaṃ assa atthīti
= kuṭṭhī, jaṭā assa atthīti = jaṭī, jaṭādharo, yānaṃ assa atthīti = yānī, sukhaṃ assa atthīti
= sukhī, sikhā assa atthīti = sikhī, mayūro, danto assa atthīti = dantī, gajo, mantanasīlo
mantī, karo assa atthīti = karī, cāgo assa atthīti = cāgī, (vacanasīlo vācī, vivādo) kusalaṃ
assa atthīti = kusalī, puññavā, musalo assa atthīti = musalī, musaladharo, balaṃ assa
atthīti = balī, balavā, pāpakaraṇasīlo pāpakārī, bālo, sattuṃ ghātetīti = sattaghātī,
ripumaddano, mālyaṃ karoti, karaṇasīlo vāti = mālyakārī, mālākāro, dīghaṃ jīvatīti =
dīghajivī, ciraṃ jīvī, dhammaṃ carituṃ sīlamassāti = dhammacārī, ñāyacārī, sīho viya
abhīto hutvā nadatīti = sīhanādī, bhūmiyaṃ sayanasīlo = bhūmisāyi, sīghaṃ yātīti =
sīghayāyī, evaṃti tathā.

Gāmaṃ netīti = gāmanīsaddo tathā senaṃ netiti = senānī, sobhanā dhī assāti = sudhī.
Pabhūtisaddena dhammo eva siri assāti = dhammasirī, iccādayopi netabbā. Aṃvacanassa
namādesābhāvo vettha viseso.

Īkārantaṃ.


[SL Page 345] [\x 345/]

Jhalato sassa no vāti ito vāti ca, ghapato ca yonaṃ lopoti ito yonaṃti ca vattate.

Bhikkhuppabhutito paresaṃ yonaṃ vo niccaṃ hoti, hetuādito yonaṃ vibhāsā hoti,
amuppabhūtito paresaṃ yonaṃ vono ca na bhavatiti yojanā.

Pañcādīnamattaṃti ito attaṃ, yosvakatarassojhoti ito akatarassoti vattate.

Ve ca vo ca = veco, tesu, casaddaggahaṇaṃ antaggahaṇānukaḍḍhanatthaṃ.

Ālapane vihitattā ālapano, yo eva ālapano = yvālapano, tassa.

Setūti jaladuggamanaṭṭhānesu baddhasetu, ketu, dhajo, pabhu, rasmi ca rāhu, eko asuriṇdo,
bhānu, divākaro, tassa rasmi ca. Saṃku, saṃkulo, ucchu, ucchu eva, veḷu, veṇu, maccu.
Māro, siṇdhu, samuddo, baṇdhu, baṇdhūjano, neru, eko suvaṇṇapabbato, meru,
sinerupabbatarājā, sattu, ripu, kāru, sippiko, hetu, kāraṇaṃ, jantuṃ, satto, rūru, migo, paṭūti
cheko.

Sakhantassī nonānaṃsesūti ito antaggahaṇamanuvattate.

Satthā ca pitā ca = satthupitā, te ādī yesaṃ tuppaccayantānaṃ te = satthupitādayo, tesaṃ,
satthusaddassa ratthuppaccayantattā visuṃ gahaṇaṃ. Luppanaṃ = lopo, sissa lopo = silopo,
atha vā luppatīti = lopo, so si lopo lopanīyo hotīti attho.

Bhāvaniddesena bhāvatthappaccayassa niddesato.

Āro eva ādeso = ārādeso, tato yonamotūti ito tatoti vattate.

Na āti ca ubhayaṃ paṭhamekavacanantameva.

Sassa lopova = salopo. Sa iti ayaṃ lopaniyo vā,

Apavādanaṃ = apavādo, paṭisedho, ārādesassa apavādo = ārādesāpavādo.

Aññesvārattanti ito ārattanti vattate.

Bhūsaddato smiṃvacanassa iminā ikārādese o sare cāti ettha casaddena uvādese saralope ca
kate, bhūvī iti rūpaṃ hotī.


[SL Page 346] [\x 346/]

Bharatiti = bhattā, vavatiti = vattā, netīti = netā, suṇātīti = sotaṃ, jānātīti = ñātā, jinātīti =
jetā, chiṇdatiti = chettā, bhiṇdatiti bhettā, dadātiti = dātā, ddhātīti = dhātā, puttassa putto
nattā, bujjhatīti = boddhā, viññāpetiti = viññāpetā.

Sakko ca maṇdhātā ca sakkamaṇdhātā.*

Pitu ādi yesaṃ mātubhātuādīnaṃ te = pitādayo yathāti avisesena vuttassa
udāharaṇanidassanatthe nipāto. Pituno pakkho = pitipakkho.

Ukārantaṃ.


Abhibhavatiti = abhibhū, sayameva bhavatiti = sayambhū, vessabhū nāma
sammāsambuddho. Paraṃ abhibhavatīti = parābhibhū, saha bhavatīti = sahabhū. Sabbaṃ
jānātīti = sabbaññū,

Rattaṃ jānātīti = rattaññu, dīghāyuko, kataṃ upakāraṃ jānātīti = kataññū, tathaṃ avitathaṃ
jānātīti = tathaññu, atthaṃ jānātīti = atthaññu, vijānātiti = viññū, vedetīti = vidū, vedaṃ
ñāṇaṃ avagacchatīti atthe vidite katvā gacchatiti vā = vedagū, pāraṃ gacchatiti = pāragū.

Ūkārantaṃ.


Avamhi cāti iminā avādeso amhiyeva. Aññatra purimasutteneva hoti.

Goṇasaddassa gopariyāyabhāvadassanatthaṃ gosaddassa goṇādesavidhānaṃ.

Goti paṭhamāekavacananto. Tena gosaddassa okāro āva iti hotiti attho. Gāvasenati ito go,
avamhi cāti ito acāti ca vattate.
Okārantaṃ.

Pulliṅganāmaṃ. Niṭṭhitaṃ.


Itthisaṅkhātaṃ liṅgaṃ etesanti = itthiliṅgāni, itthivācakāni nāmāni,

Ā eva paccayo = āppaccayo

* Sakamaṇdhātā. Va

[SL Page 347] [\x 347/]

Pakatyatthajotakāti pakatiyā liṅgassa attho sabbaliṅgādi. Idha pana itthiliṅgassa
pakatyatthassa jotakā, syādayo viyāti yathā syādivibhattiyo dabbādibhedassa vacanatthassa
liṅgatthe paṭhamāti ādivacanato jotakā, evaṃ āīti ādikā itthippaccayāpi itthiyamato
āppaccayoti vacanato pakatyatthabhūtassa itthiliṅgassa jotakā, eva na tu vācakā.
Khattiyakaññā brahmaṇadārikāti ādisu pubbapadesu itthippaccayanivattayampi
khattiyādisaddato eva tadatthopalaṭṭhito, taddhitappaccayabhūtā ṇādayo pana
apaccasaṃsaṭṭhādibhedassa paccayatthassa vācakā paccayābhāve tadatthānupalabbhanato.
Vā ṇappacceti ādivacanato ca. Katthaci saṃkhārikaṃ dānamayanti ādisu pana sakatthassāpi
vācakāti attho.

No ādi yesaṃ te = nādayo, tesaṃ nādīnaṃ.

Gho ca po ca ghapā = tato ghapato.

Evamaññepi saddhādayo ākārantā itthiliṅgā kaññānayena veditabbā. Tattha saddhāti
ādigāthādvayamanuṭṭhubhavijjummālāvuttameva.

Saddhā, cttappasādo, medhā, pakatipaññā, sutamayādikā. Paññā vijjā, abhiññādiviññāṇaṃ,
cintā, cintanapaññāpi, mantā. Paññā, taṇhā, kāmataṇhādikā, vīṇā, vīṇā eva, icchā, āsā,
mucchā, muyhā, ejā, taṇhā, māyā, paṭicchādanamāyā, mettā, metti, mattā, pamāṇaṃ, sikkhā,
sikkhitabbā, bhikkhā, bhikkhitabbāhāro,

Jaṅghā, jānuto heṭṭhā pādo, gīvā, kaṇṭho, jivhā, rasanā, vācā, vacanaṃ, chāyā,
sarīrādipaṭibimbachāyā, āsā, taṇhā, gaṅgā, nadīviseso, nāvā, samuddayānapattā, gāthā,
catuppadikaṃ vacanaṃ, senā, caturaṅgasenā, lekhā, rāji, sālā, vānijasālādisālā, mālā,
gaṇdhikapupphādi, velā, paricchinnakālaviseso, samuddatīrañca, pūjā, accanā, khiḍḍā,
kīḷā,

Pipāsā, pātukamyatā, vedanā, iṭṭhādiārammaṇarasānubhavo, saññā, nimittagahaṇaṃ,
cetanā, manaso samīpā, tasiṇā, taṇhā, pajā, sattanikāyo, devatā, uppattidevo, vaṭṭakā,
pakkhiviseso, godhā, godhā eva, balākā, balākajāti, parisā, parivāro, sabhā, bahunnaṃ
sannipātaṭṭhānaviseso,

[SL Page 348] [\x 348/]

Ūkā, yūkā, sephālikā, sephālikā, eva, laṅkā, laṅkābhūmi, salākā, añjanasalākādi, vālukā eva,
sikhā, morasikhā, visākhā, nakkhattaviseso, visikhā, vīthi, sākhā, rukkhasākhā, vacā,
uggagaṇdhā, vañjhā, aputtikā, jaṭā, kesajaṭā, ghaṭā, samūho,

Jeṭṭhā, nakkhattaviseso,vuddhā ca. Soṇḍā, gajahattho, vitaṇḍā, vitaṇḍavādīkathā, karuṇā,
dayā, vanitā, itthī, latā, vallī, kathā, anupubbakathādi, niddā, supinaṃ, sudhā, devānaṃ
bhojanaṃ, cuṇṇaviseso ca. Rādhā, nakkhattaviseso, vāsanā, kilesavāsanādi, siṃsapā, kapilā,
papā, kūpādimaṇḍapo,
Pabhā, ābhā, sīmā, mariyādā, khamā, khanti, jāyā, bhariyā, khattiyā, khattiyajātikā, sakkharā,
maruppādi, sūrā, madirā surā, dolā, doṇaviseso, tulā, tulādaṇḍo, silā, pāsāṇasakkharā, līlā,
līlā eva, lālā, khelā, eḷā, eḷā eva, mekhalā, methunapadesaṃ, kalā, aṃso, valavā, bhayā,
alambūsā, ekā accharā, mūsā,* suvaṇṇavilīnabhaṇḍako, mañjūsā, bhājanakaraṇḍakaṃ,
sulasā, tulā, disā, disā eva, nāsā, nāsikā, juṇhā, caṇdikā pabhā, guhā, pabbakaguhā, īhā,
vitakko, lasīkā, sānusiṇhā, vasudhā, vasuṇdharā.

Ammā ādi assāti = ammādi, tato.

Ālapane si gasaññoti ito saññāti ivaṇṇuvaṇṇājjhalāti ito ivaṇṇāti ca vattate.

Ghato nādīnaṃti ito nādīnanti ca vattate.
Aṃ va ā va = amā.

Jhalānamiyuvā sare vāti ito sare, yavakārā cāti ito yakāro ca vattate. Yosu cāti ito sīhagatiyā
yovacanaṃ, saṃsāsvekavacanesu cāti ito maṇḍūkagatiyā ekavacanaggahaṇañca, pasaññassa
cāti idhānuvattetabbaṃ. Tena yovacanassa ekavacanassa cādesabhūte sare pareti attho siṅo
hoti.

Amā pato smiṃsmānaṃ vāti ito aṃ smiṃ vāti vattate.

Pattīti bhūmīti ādi gāthādvayamanuṭṭhubhasamānikā nāma vutti.

* "Kobhacāyī."


[SL Page 349] [\x 349/]

Patti, catutthasenaṅgā, yuttī, ñāyo, vutti, suttavivaraṇaṃ, jīvikāpavattanañca, kitti,
guṇaghoso, mutti, vimutti, titti, tappanaṃ, khanti, khamā, kanti, ditti, santi, upasamo, tanti,
suttanto, siddhi, nipphatti, suddhi, visuddhi, iddhi, samiddhi, vuddhi, vuḍḍhi, buddhi,
paññā, bodhi, abhisambodhi,

Bhūmi, dharaṇī, jāti, abhinibbatti, pīti, pīṇanaṃ, sūti, pasūti, naṇdi, rāgo,* saṇdhi,
paṭisaṇdhi, sāni, javanikā, koṭi, gaṇanaviseso, pariyanto ca. Diṭṭhi, micchādiṭṭhi, vuṭṭhi,
vassaṃ, tuṭṭhi, santuṭṭhi, yaṭṭhi, daṇḍo, pāḷi, pāṭho, āli, kūlaṃ, nāli, pabbaṃ, keḷi, kīḷā,

Sati, saraṇaṃ, mati, buddhi, gati, gamanaṃ, duggatiādikā ca. Cuti, maraṇaṃ, dhiti, viriyaṃ,
yuvati, taruṇī, vikati, vikāro, rati, nikanti, ruci, abhiruci, rasmi, raṃsi, asani, asani eva,
vasani. Vatthaṃ, osadhi, tārakāviseso, osadhiyo ca. Aṅguli, hatthādiaṅguli, dhūli, rajo,
duṇdubhi. Bheriviseso, doṇi, dārudoṇi, aṭavi, vanaṃ, chavi, tacacchavi.


Itthiyamato āppaccayoti ito itthiyaṃ paccayoti vattate.

Nada ādi yassa itthivacakasaddagaṇassa soyaṃ = nadādi. Ādisaddoyaṃ pakārattho. Tato
vāsaddo pakativikappanattho. Tenāha vuttiyaṃ: nadādito vā anadādito vāti. Evaṃ
sijjhantānaṃ najjoti ādīnaṃ nadīsaddato paresaṃ yonaṃ nāsānañca.

Tato yonamo tūti ettha tuggahaṇena okāraṃ, ā patoti yogavibhāgena āttañca katvā
pasaññassa cāti yakāraṃ ca yavataṃ talanādinā dyassa jakāraṃ ca dvittañca katvā najjo
nadiyoti evaṃ suttānusāreneva sijjhantā nampi imesaṃ mātulādīnamānattamīkāreti sutte
ānattamiti bhāvaniddesena yaṃ vuttiyaṃ nipphādanaṃ visesetvā vuttaṃ, taṃ "tro tassa, to
dassā"ti ādinā atrajo sugatoti ādīnaṃ suttavibhāgavasena nipphādanaṃ viya
samānanipphādanūpā yantaradassanatthanti gahetabbanti attho.

Mahī, medini, vetaraṇi, ussadaniraye lohanadī, vāpī, taḷāko, pāṭalī, pāṭalirukkho, kadalī,
kadalī eva, ghaṭī, ghaṭo eva, nārī, mānusī, kumārī-taruṇī, yuvatī, vāruṇī, varuṇassa
itthi, brāhmaṇī, brāhmaṇajātikā, sakhī, sahāyikā,

Anvyatirekalakkhaṇo ñāyo paveṇi vā * santuṭṭhī ca

[SL Page 350] [\x 350/]

Gaṇdhabbī, gaṇdhabbajātikā, kinnarī, kinnarajātikā itthī, nāgī, nāgitthī, devī, devaccharā,
yakkhī, yakkhiṇi, ajī, ajajātikitthī, migī, migajātikā, vānarī, kapijātikā, sūkarī, varāhī, sīhi,
sīhajātikā, haṃsī, haṃsajātikā, kākī, kākajātikā, kukkuṭī, kukkuṭitthi.

Mātulā ādi yesaṃ te = mātulādayo, tesaṃ-mātulādīnaṃ, ettha ca ntussanto yosu cāti ito
maṇḍūkagatiyā antaggahaṇamanuvattetabbaṃ. Antāpekkhāyaṃ chaṭṭhī. Mātulānī
mātulassa itthī, ayyakānī ayyakassa itthī.

Nadādito vā īti ito īti vattate.

Ṇavo ca ṇiko ca ṇeyyo ca ṇo ca ntu cāti dvaṇdo,

Nadādito vā īti ito vāti vattate.

Ntussa tamīkāreti ito īkāreti ca vattate.

Pañcādīnamattanti ito attamiti vattate

Salakkhaṇaṃ dhāretīti = dhātu, dhenu, navapasutā gāvi, kāsu, āvāṭo, dddu, kuṭṭhaviseso,
kaṇḍu, kaṇḍuti, kacchu, puggalakacchu, rajju, yottaṃ, kaṇeru, hatthinī, piyaṅgu, piyaṅgu
eva, sassu, jayampatijātikā.

Vadhū, pajāpatikulagatā kaññā, sarabhū, mahānadīviseso, sarabū, gharagolikā, sutanū,
suṇdarasarīrā, camū, senā, cāmūrū, suṇdaraūrukā, nāganāsūrū, nāgassa hatthino nāsā viya
ūru assāti = nāganāsūru.

Itthiliṅganāmaṃ niṭṭhitaṃ.


Napuṃsakaṃ liṅgaṃ etesanti = napuṃsakaliṅgāni, nāmāni, akāro anto assa
saddasamudāyassāti = akāranto, abhinna visesanatāya tagguṇasaṃviññāṇoyaṃ bahubbīhi.

Yonanti napuṃsakehīti ito napuṃsakehīti vattate.

Avisesatoti yonanti napuṃsakehiti imināva avisesavidhitāya yonannibhāve siddhe sati ato
niccanti punārambhā akārantato katassa nissa sabbayonīnamāeti vidhīyamānaṃ āttaṃ ettaṃ
ca. Kvaci tena na sabbattha vikappena hotīti siddhaṃ hoti. Tena sabbaṃ sabbāni, imaṃ
imāni. Etaṃ etāni, taṃ tāni, yaṃ yānīni ādisu sabbanāmesu nissa āettaṃ na hotīti veditabbaṃ
puññapāpāti ādikā pana rathoddhataṃ nāma vuttaṃ.

[SL Page 351] [\x 351/]

Puññaṃ, kusalaṃ, pāpaṃ, akusalaṃ, phalaṃ, vipākacittaṃ, pakkañca. Rūpaṃ, rūpāyatanādi,
sādhanaṃ, karaṇaṃ, sotaṃ, sotāyatanaṃ, ghāṇaṃ, ghāṇiṇdriyaṃ, sukhaṃ sātaṃ, dukkhaṃ,
vyasanaṃ, kāraṇaṃ, nimittaṃ, dānaṃ, pariccāgo, sīlaṃ, sabhāvo, saraṇasīlādi ca dhanaṃ,
hiraññādidhanaṃ, jhānaṃ, paṭhamajjhānādijjhānaṃ, locanaṃ, nayanaṃ, mūlaṃ, buṇdo, kūlaṃ,
tīraṃ, balaṃ, viriyaṃ, kāyabalaṃ vā. Jālaṃ, jālameva, maṅgalaṃ, abhivuddhikāraṇaṃ.

Nalināti ādi gāthā jagatiyaṃ dutavilambitaṃ nāma vuttaṃ.

Nalinaṃ, padumaṃ, liṅgaṃ, nimittaṃ, mukhaṃ, vadanaṃ, aṅgaṃ, avayavo, jalaṃ, salilaṃ,
ambujaṃ, jalajaṃ, pulinaṃ, vālikā, dhaññaṃ, sāliādipubbannaṃ, hiraññaṃ, kahāpaṇe, padaṃ,
nāmapadādi, amataṃ, nibbāṇaṃ, padūmaṃ, paṅkajaṃ, paṇṇaṃ, rukkhādipattaṃ, susānaṃ,
āmakaṃ, vanaṃ, kānanaṃ, āyudhaṃ, āvudhaṃ, hadayaṃ, hadayavatthu, cittaṃ ca. Cīvaraṃ,
bhikkhūnaṃ nivāsanādi, vatthaṃ, dussaṃ, kulaṃ, khattiyakulādi, iṇdriyaṃ, cakkhuppasādādi.

Nayanavadanādikā mālinī nāma vuttaṃ.

Nayanaṃ, nettaṃ, vadanaṃ, mukhaṃ, yānaṃ, vāhanaṃ, udānaṃ, santosavacanaṃ, sopāṇaṃ,
nisseṇi, pānaṃ, pānakaṃ, bhavanaṃ, rājabhavanādi, bhuvanaṃ, loko, lohaṃ, tambalehādi,
alātaṃ, ukkā, tuṇḍaṃ, pakkhīnaṃ mukhaṃ, aṇḍaṃ, bījaṃ, pīṭhaṃ, dārupīṭhādā: karaṇaṃ,
sādhanaṃ, maraṇaṃ, kālakiriyā, ñāṇaṃ, sutamayādiñāṇaṃ, ārammaṇaṃ, ālambanaṃ,
araññaṃ, vanaṃ, tāṇaṃ, rakkhaṇaṃ, tagaraṃ, tagarameva, nagaraṃ, puraṃ, tīraṃ,
orimāditīraṃ, chattaṃ, ātapādiāvaraṇaṃ, chiddaṃ, vivaraṃ, udakaṃ, jalaṃ evamādīni nāmāni
cittasaddasadisāneva.

Kammassa anto = kammanto, *thāmaddhādīnanni thāmaaddha-iccevamādīnamantassa. U
nāmhi cāti ettha casaddena smāvacane kate kammassantassa utte kate smā nāti adhikicca
jhalato cāti smāvacanassa nābhāve kathe kammunā thāmunāti rūpasiddhi veditabbā.
Addhasaddato si. Pumantassā simhīti ettha antaggahaṇena suvibhattissa āttaṃ. Addhā.
Evaṃ maghavayuvādikā. Yivibhattimhi cāti ettha casaddena ānādeso ca. Addhāno.
Akammantassa cāti sutte antaggahaṇena nādimhi uttaṃ. Addhunā. U nāmhi cāti sutte

* Dhāma. Dhāmunāti.

[SL Page 352] [\x 352/]

Casaddaggahaṇena sasmāsu ca uttaṃ. Addhuno addhunā, brahmāto tu sminanīti ettha
tuggahaṇena smiṃvacanassa ni. Addhani. Sūsmimā vāti ātte, addhāsu. Iti pulliṅganayena
ñeyyaṃ.

Savibhattissāti, amhassa mamaṃ savibhattissa seti ito savibhattissa, ntussantoti ito ntussa, ā
simhīti ito simhi iti ca vattate.

Ikāro cāti ntussanto yosu cāti ettha antaggahaṇena yovacanassa ikāro ca kvaci. Assaddhāti
ettha na vijjati.

Saddhā etassa kulassāti atthe bahubbihimhi kate aññapadatthassa kulassa
napuṃsakaliṅgatāya assaddhāsaddopi napuṃsakaliṅgo jāto. Kvaci
samāsantagatānamakārantoti ito samāsassa antoti ca vattamāne mukhanāsikāti ettha mukhaṃ
ca nāsikaṃ cāti atthe nāmānaṃ samuccayo dvaṇdoti dvaṇda samāse vibhattilopādimhi kate
mukhanāsikāsaddassa pāṇiaṅgadvaṇdatāya tathā dvaṇde pāṇituriyayoggasenaṅgādinā
ekatto napuṃsakaliṅgatte ca kate saro rasso napuṃsaketi rassattaṃ dvaṇdekattaṃ. Tasmā*
dvaṇdekattā sabbattha vibhattīsu ekavacanameva bhavati.

Vāti, ghapato smiṃ yaṃ vāti ito vāti vattate. Satthi, ūru, hanukaṭṭhipi keci. Dadhi,
khīravisesaṃ, vāri, jalaṃ: akkhi, nayanaṃ, acchi, tathā, acci, dīpajālādi.

Sukhakāri sukhaṃ kātuṃ silamassāti atthe tassīlādisu ṇitvā vī cāti ṇīppaccaye vuddhādimhi
ca kate sukhanti kārakopapadassa kitantena kārisaddena ca saha vibhattuppattito
puretarameva amādayo parapadehīti samāse purimapade vibhattilope ca kate dānasaddassa
anuyujjamānatāya sukhakārī saddassa napuṃsakaliṅgatte sati samāsattā nāmabyapadese ca
kate syāduppatti. Anapuṃsakattābhāvāti imassa napuṃsakattā na sismimanapuṃsakānīti
paṭisedho kato. Simhi rassattaṃ sijjhati. Yolope kate na rassattaṃ. Evaṃ sīghaṃ yātuṃ
sīlamassāti = sīghayāyi, cittaṃ.

Cakkhu, nettaṃ, vasu, dhanaṃ, dhanu, cāpo, dāru, kaṭṭhaṃ, tipu, sīsaṃ, madhu,
makkhikāmadhu, hiṅgu, hiṅgu eva, siggu, siggu meva,
[SL Page 353] [\x 353/]

Vatthu, vasanti ettha kāriyānīti = vatthu, puññakiriyavatthu, ādi matthu nāma dadhimatthu,
jatu, lākhā, ambu, jalaṃ, assu, (netta) kaṇṭhālaṃ. (?)

Gotrabhūti purimaṃ gottaṃ abhibhavatīti attho kvippaccayādimhi kate gotrabhūsaddoyaṃ
cittassa anupayujjamānatāya napuṃsakaliṅgo jāto. Napuṃsakattā agho rassamiccādinā
rassattā sayaṃ bhavatīti = sayambhu, ñāṇaṃ, dhammaṃ jānātīti = dhammaññè, cittāti
vicitrā.

Napuṃsakaliṅganāmaṃ niṭṭhitaṃ.


Sabbesaṃ itthipumanapuṃsakānaṃ nāmāni = sabbanāmāni, so sabbasaddo yadā pulliṅgena
visiṭṭhaṃ purisarukkhādibhedaṃ atthaṃ abhidhāyi, tadā sabbo puriso sabbe rukkhāti ādinā
pulliṅgo hoti. Yadā itthinapuṃsakehi visiṭṭhatthābhidhāyī, tadā sabbā itthi, sabbaṃ dhananti
ādinā itthiliṅgo napuṃsakaliṅgo ca hotīti adhippāyo. Rūpanayoti sattavibhattyantarūpānaṃ
nayo vidhi dassīyatiti attho.

Vā yavappaṭhamoti ito yoti vattate.

Sabbanāmānaṃ akāro = sabbanāmakāro. Tato. Sabbanāmakārato eti padacchedo,

Ato nenāti ito ato, sabbayonīnamāeti ito āe, smāsminnaṃ vāti ito smāsminnaṃti ca vattate.

Subhisvakāro eti ito akāro eti ca vattamāne sabbanāmakārate paṭhamoti ito maṇḍūkagatiyā
sabbanāmaggahaṇaṃ, tassa vā nattaṃ sabbatthāti ito vāggahaṇaṃ cānuvattate.

Gho ca po ca = ghapā, smiṃ ca sa ca = smiṃsā, tesaṃ, saṃ ca sā ca = saṃsā.

Ekavacanesūti ekavacanaṭṭhāne samabhūtatāya vuttaṃ. Sādesābhāvā ghato nādīnanti
āyādeso.

Etāhīti ākārantaniddesato itthiliṅgabhutaghapasaññāmeva gahaṇatthaṃ. Smiṃti ekaṃ, āyayāti
ekaṃ. Saṃyamādesāti ghapato smiṃsānaṃ saṃsāti iminā saṃ ādeso ca ghapato smiṃ yaṃ vāti
iminā yamādeso ca.


[SL Page 354] [\x 354/]

Vā yavappaṭhamoti ito yoti vattate. Dvaṇde tiṭṭhatīti = dvaṇdaṭṭho, tato dvaṇdaṭṭhā
disāditi disāya ca kālassa ca desassa ca vavatthānavacanā asaṃkarato pakāsakāti attho.

Sabbanāmesu niyuttaṃ vihītaṃ kāriyaṃ = sabbanāmikaṃ yovacinassa vidhīyamānaṃ ettaṃ
ṭhapetvāti yojanā. Pubbā ca aparā cāti = pubbāparā, tāsaṃ-pubbāparānaṃ. Ettha ca sabbato
naṃ saṃsānanti naṃvacanassa saṃsānaṃ ca na hoti, tathā pubbuttarānanti ādisu
vinādhikārenāti dvaṇdaṭṭhāti adhikāraṃ vinābhāvena nāññaṃ sabbanāmikanti katena
yogavibhāgena suttabhedena māsena pubbā = māsapubbāti tatiyāsamāsepi ghapato
smiṃsānaṃ saṃsāti sāādeso ca naṃvacanassa saṃsānaṃ ca na hoti tato ghato nādīnanti sassa
āyādeso.

Piyā pubbā etissāti atthe bahubbībhisamāse kate itthiyaṃ bhāsitapumitthi pumāva ceti
purimapadassa pumhāvātidesaṃ katvā piyapubbasaddato parassa sassa netāhi smimāyayāti
ghapato smiṃsānaṃ saṃsāti ādese sampatte tassiminā paṭisedhaṃ katvā ghato nādīnanti
āyādese kate piyapubbāyāti rūpaṃ. Pīyapubbānanti ettha saṃsānamabhāvoca viseso
piyapubbeti ettha piyā pubbā etassāti ca atthe bahubbīhisamāse purimasaddassa
pumhāvātidese idha aññapadatthassa pulliṅgatāya uttarapadassa ca kvacādisuttena rassatte
kate tato smiṃvacanassa tayo neva ca sabbanāmehīti paṭisedhamakatvā smāsminnaṃ vāti
ekārādese kate piyapubbeti rūpaṃ veditabbaṃ. Sabbatthāti tīsu liṅgesu yena yebhi yehi
kataṃ, yassa yesaṃ dinnaṃ, yasmā yamhā yehi yehi apagato, yassa yesaṃ santakaṃ, yasmiṃ
yamhi yesu patiṭṭhitaṃ, itthiyaṃ yāya yāhi yābhi kataṃ, yassā yāsaṃ dinnaṃ, yāya yāhi yābhi
apagato, yassā yāya yāsaṃ santakaṃ, yassaṃ yāyaṃ yāsu nihitaṃ iti sabbattha sabbasaddena
samaṃ yojetabbanti attho.
Anapuṃsakassāyaṃ simhīti ito anapuṃsakassa simhiti ca amussa mo santi ito samiti ca
vattate.

Itoti etatesantoti ito.


[SL Page 355] [\x 355/]

Sabbatthāti sabbattha vibhattisu.

Sabbassāti sabbassimasse vāti ito maṇḍūkagatiyā sabbaggahaṇaṃ, tassa vā nattaṃ
sabbatthāti ito tassa vā sabbatthāti vattamāne sa ca smā ca smiṃ ca saṃca sā cāti dvaṇdo.

To ca imo ca = timā, tehi. Kato akāro etesanti katākārā, tehi.

Etimāsamiti ito ikāraggahaṇamanuvattate etā ca imā ca = etimā, tāsaṃ

Saṃsāsvekavacanesu cāti casaddassa etimāsamiti ettha adhikārato:

Sabbassimasse vāti ito sabbassimassāti ca vattate. Anapuṃsakassāti napuṃsakavajjitassa.

Ana ca imi ca = animī,

Rājassa rāju sunaṃhisu cāti ito sunaṃhisūti vattate. Etimāsamiti ādisu viya āppaccayantena
aniddesato tassa vā nattaṃ sabbatthāti ādisu viya sabbatthāti avuttattā ca imassiti
anitthiliṅgasseva itthiliṅgavirahitassecettha katanti veditabbaṃ.

Sabbassimasse vāti ito sabbassa vāti, tassa vā nattaṃ sabbatthāti ito sabbatthāti ca vattate.

Ima iti saddo = imasaddo. Saddaggahaṇamasaṇdehatthaṃ.

Savibhattissāti, amhassa mamaṃ savibhattissa seti ito savibhattiggahaṇaṃ namhi taṃ vāti ito
vāti ca vattate.

Sabbassīmasse vāti ito cāggahaṇaṃ anapuṃsakassāyaṃ simhīti anapuṃsakassa simhīti ca
vattate.
Tassa vā nattaṃ sabbatthāti ito vāti vattate.

Ka iccayanti ka iti evaṃ vuccamāno kasaddo āgamo hoti. Na tu kakāramattaṃ.
Byañjanamattassa kathane go sareti viya vattabbaṃ siyāti. Tena viññāyati sabbanāmato
kakāro vā āgamo hotīti. Sabbato naṃ saṃsānanni ettha sabbatoggahaṇena vijjamānepi puna
sabbatoti vacanamadhikaṃ jātaṃ. Tato adhikavacanamaññatthaṃ sūcetīti dassento puna
sabbatoggahaṇenāti ādi vuttaṃ.

Kiṃsaddassa bhedoti kiṃsaddassa viseso. Atthīti attho. Taṃ kissa hetu? Kismiṃ vatthusmiṃ
kimhi nu khoti ettha

[SL Page 356] [\x 356/]

Byañjane cāti niggahītalope āgame ca kate rūpasiddhi daṭṭhabbā. Kissa demi, kassatthāya
desito,

Saṃkhyā ca atulyo ca asahāyo ca añño vāti tesaṃ vacanoti saṃkhyātulyāsahāyaññavacano,
tattha ariyavinayeti vā sappurisavinayeti vā eko ekaṭṭho same samabhāge tajjāteti ādisu
ekasaddo saṃkhyattho, ekomhi sammāsambuddheti ādisu atulyattho ekasaddo, ekova
araññaṃ pavisitvāti ādisu asahāyattho, eke āvariyāti ādisu aññattho. Saṃkhyāya vacano =
saṃkhyāvacano, tadā ekavacananto. Eko, ekaṃ ekena, ekassa, ekamhā, ekasmā, ekassa,
ekamhi iccādi.

Dvīsaddassa pariyāyo rukkho tarūti ādi viya. Saṃkhyā saṃkheyyavacanāti saṃkhyāvacanā ca
saṃkheyyavacanā ca. Yathā: tīṇi bhikkhusatāni, tīṇi kusalamūlāni, cattāri vassasahassāni,
cattāri saccānīti ādi.

Itthī ca pumā ca sapuṃsakañcāti = itthipumanapuṃsakaṃ ca taṃ saṃkhyādīpanato saṃkhyā
cāti kammadhāraye kate iminā nipātanena idha saṃkhyāsaddassa napuṃsakattaṃ
khayakārasaṃyogasiddhīti daṭṭhabbaṃ. Tato saro rasso napuṃsaketi rassattaṃ.
Itthipumanapuṃsakasaṃkhyanti adhikāratthamevidamāraddhaṃ. Yosu dvinnaṃ dve cāti ito
yosu cāti vattate.

Ti ca catu cāti ticatu = tesaṃ. Ubhādito naminnanti ito namiti vattate. Iṇṇañca iṇṇannañcāti
= iṇṇamiṇṇannaṃ, "saṃkhyāhī"ti iminā nipātanena saṃkhyāsaddassa bayakārasaṃyogattaṃ
sijjhatīti daṭṭhabbaṃ.

Nīlādīti nīlapītalohitaodātamañjeṭṭhādi ca garulahuthaddha muduvaṭṭacaturassādi ca
guṇanāmaṃ, vāccassa abhidheyyassa viya liṅgañcassāti vācyaliṅgaṃ, yathā: nīlo paṭo. Nīlā
sāṭikā, nīlaṃ vatthamiccādi, tathā bahubbīhisamāso ca, gottādi sāmaññavuttitaddhitañca,
atītādibhedaṃ niyataliṅgarahitaṃ kitantañca vāccaliṅgikaṃ. Yathā: sugaṇdho campako,
sugaṇdhā mālā, sugaṇdhaṃ caṇdanaṃ, vāsiṭṭho puriso, vāsiṭṭhi kaññā, vāsiṭṭhaṃ apaccaṃ,
atīto kālo, atītā ratti, atītaṃ cittaṃ iccādi.

Etthedanti imasmiṃ ṭhāne itthipumanapuṃsakalakkhaṇadīpakaṃ.
Esesoti ādikaṃ idaṃ saṃgahavacanaṃ vuccati. Tattha: sā paññā, esā mālā, esā buddhi, eso
puriso, eso rukkho, eso bodho, etaṃ napuṃsakaliṅgaṃ, etaṃ dhanaṃ, etaṃ ñāṇanti

[SL Page 357] [\x 357/]

Evaṃ esā eso etamīti yesu atthesu abhidheyyosu samānādhikaraṇavasena lokassa
puthujjanassa pasiddhi hoti vohāro supākaṭo hoti tesu atthesu taṃ samānādhikaraṇavasena
pavattati, kaññāpurisanapuṃsakamālārukkhadhanabuddhibodhañāṇādīni
thipumanapuṃsakātīti, itthipumanapuṃsakaliṅgānīti lokena vuccante kathīyantīti attho.
Tiliṅganāmaṃ niṭṭhitaṃ


Aliṅgesu itthipumanapuṃsakaliṅgarahitesu:

Tesaṃ tumhāmhasaddānamaliṅgattā, tvaṃ puriso tvaṃ kaññā tvaṃ napuṃsakaṃ ahaṃ puriso
ahaṃ kaññā ahaṃ napuṃsakamiti tīsupi liṅgesu samānaṃ rūpaṃ hoti.

Amhassa mamaṃ savibhattissa seti ito savibhattiggahaṇaṃ tumhāmhānaṃ tayīmayīti ito
tumhāmhānaṃ iti ca adhikāro. Tatra sutte adhikāro ca adhikarīyatīti.

Tvaṃ ca ahaṃ ca = tvamahaṃ.

Amhassāti idaṃ pana mayaṃ yomhi paṭhameti ettha antassevāti ito sīhāvalokanena
vādhikārasambhavato vikappena siddhanti daṭṭhabbaṃ.

Ekasmimpīti attani garūsu.

Amhīti, taṃ mamamhīti ito vattate.

Tavaṃ ca mamaṃ ca tavaṃmamaṃ.

Tumhāmhehi namākanti ito tumhāmhehi ākaṃti ca vattate.

Tayā ca mayā ca = tayāmayā. Tayā ca tayī ca = tayātayī, tesaṃ.

Vāti vā vayappaṭhamoti ito vattate.

Smimhīti smimhī raññorājinīti ito vattate. Tumho ca amho ca = tumhāmhā, tesaṃ.

Tavaṃ mamaṃ ca navāti ito navāti vattate.

Dutiyā ca catutthi ca chaṭṭhī ca dutiyācatutthichaṭṭhi, tāsu. Vo ca no ca = vono.

[SL Page 358] [\x 358/]

Pahāyāti tumhasaddassa padato parattadassanatthaṃ vuttaṃ. Vo tumhe pahāya gamissāmiti
attho. Dhammaṃ vo tumhākaṃ desissāmi, saṃvibhajetha no amhākaṃ rajjena, tattha
desissāmi, saṃvibhajethāti ca vonosaddānaṃ catutthyatthabhāvaviññāpanatthaṃ.

Te ca me ca = teme, idha dutiyāti adhikāro, ācariyena na icchito. Kasmā? Upari na amhīti
paṭisedhato.

Ettha ca navāti adhikārato eva vono temeti ye ime ādesā te sabbe pādassa ādimhi ca va vā
evādinipātayoge ca na hontīti veditabbā.

Bahuvacanassa niddeso = bahuvacananiddeso. Tathāti yathā tumhāmhasaddānaṃ aliṅgattā
tīsupi liṅgesu samānaṃ rūpaṃ. Tathā, evaṃ.

Ettadīghāpavādoyamiti subhisvakāro eti kattabbassa ekārassa ca sunaṃhisu cāti namhi
kattabbassa dīghassa ca atthavidhiapavādo paṭikkhepo.

Ekādito dasa ra saṃkhyāneti ito saṃkhyāneti vattamāne:
Dvi ca eka ca aṭṭha cāti = dvekaṭṭhā, tesaṃ. Vavatthitavibhāsā cāyanti yasmā dvekaṭṭhānaṃ
dasasaṃkhyāne pare niccaṃ ākāro, dvisaddassa ānavutiyā vikappena hoti, ekaṭṭhānañca na
hoti, tasmā ayaṃ vibhāsā vavatthitarūpapariggahavasena asaṃkiṇṇāti attho.

Ekādasādisu yomhi pañcādīnamakāroti savībhattissa attaṃ, sunaṃhisu pañcādinamattaṃti
akāro. Eko danto assāti = ekadanto, dve dantā assāti = dvidanto, aṭṭha thamhā assāti.
Aṭṭhatthambho, pāsādo = etesu pana saṃkhyāpadaparattā bhāvā āttaṃ na hoti.

Sa chassa vāti ito maṇḍūkagatiyā vāti vattate.

Ekādito dasassa ra saṃkhyāneti vattabbe chaṭṭhekavacanalopena vuttanti daṭṭhabbaṃ.
Ādesassa rakārassa vaṇṇamattattā dasasaddāvayavassa ekāditoti vuttanimittāsannassa
vasena dasseva rakāro hotīti. Saṃkhyāneti kimatthaṃ? Ekādasa kāmabhūmiyo, ettha pana
saṃkheyyā bhūmi. Sa chassa cāti ito vāti vattate. Vīsati ca dasa ca = vīsatidasā.

[SL Page 359] [\x 359/]

Catuyeva upapadaṃ = catupapadaṃ,tassa-catūpapadassa avayavabhūto tusaddo, lopo,
lopanīyo hoti. Uttarapadassa ādi = uttarapadādi, uttarapadassa mariyādābhūto catusaddassa
cakāro, tassa-uttarapadādicassa vu ca co ca = cuco.

Gaṇaneti kiṃ? Na tu nipātamassāti.

Sa chassa vāti ito chassāti vattate.

Saṃkhyāpūraṇe moti ito saṃkhyāgahaṇamanuvattate. Sa chassa vāti ito vāti vattate.
Loti vattabbe vibhattilopena la iti vuttaṃ. Do ca ro ca = darā, tesaṃ. Dassa ḷatte soḷasa, rassa
ḷatte cattāḷīsaṃ. Dasapaṇṇarasādīsūti dasaekadasāti dvīsu dassapaṇṇarasasattarasādisu
rassa ca neva ḷattaṃ hoti.

Vāti sa chassa vāti ito vattate. Niccaṃ yolopoti ghapato ca yonaṃ lopoti
etthānuvattitavāsaddassa vavatthitavibhāsatāya, amū tiṭṭhantīti ādisu viya kati tiṭṭhanti kati
passantīti ettha niccaṃ yolopo hotiti veditabbo. Rassattanti kvacādimajjhuttarādinā
katisaddantassa rassattaṃ. Sunaṃhisu cāti ettha caggahaṇena suhisu dīghābhāvo.

Aliṅganāmaṃ niṭṭhitaṃ.


Vibhatti cettha vihitattā vibhattisaññattā ca vibhattibhutā paccayā antā etesanti =
vibhattippaccayantā. Pañcamiyā attho = pañcamyattho, tasmiṃ.

Vibhattisaññā etesanti = vibhattisaññā, tena to ādayo pañcamyatthādisu vihitattā
pañcamīsattamīvibhattisaññāyo honti. Vibhattisaññāyoti ettha ca "kvacādi" sutte
kvaciggahaṇena uttarapade rassattābhāvā, iminā nipātanena tadantānaṃti
toādipaccayantānampi vibhattyantapadamiti katvā padavohāro siddho hoti.

Kissāti kissa ka ve cāti ito kissa iti ca ku hiṃhaṃsu cāti ito kuggahaṇaṃ cānuvattate.

Tro ca to ca tho ca tratothā, tesu,

Sabbaggahaṇaṃ sabbādesatthaṃ.

[SL Page 360] [\x 360/]

Thaṃ ca dāni ca ho ca to ca dho ceti = thaṃdānihatodhā, tesu paccayesu. Caggahaṇaṃ
sabbaggahaṇānukaḍḍhanatthaṃ. Paratoti uparīti attho aniccatoti aniccākārenāti attho.

Kvaci toppañcamyattheti ito kvacīti ca vattate.

Tro ca tho ca = trathāti vattabbe tratha iti vibhattilopena niddeso. Avibhattilopaniddeso vā,
sabbatthāti ettha vagge ghosāghosānaṃ tatiyapaṭhamāti thappaccaye dvittaṃ. Evaṃ uparipi.

Kismāti niggahītalopaṃ katvā vuttaṃ.

Teneva vuttaṃ vuttiyaṃ kimiccetasmāti ādi,

Hiṃ ca haṃ ca hiñcanaṃ cāti viggaho

Kissa ka ve cāti ito kissāti vattate.

Ho ca dho ca = hadhā,

Adhikāroyanti kāleti ayaṃ yogo, idaṃ adhikārasuttameva, na vidhiparibhāsāti.

Kiñca sabbo ca añño ca eko ca yo ca ku cāti viggaho. Kinti vatvā puna ku iti vacanaṃ kūti
nipātadassanatthaṃ. Dācanaṃ ca ku iccetasmā eva bhavatīti dassanatthaṃ. Dā ca dāvanaṃ ca
= dādācanaṃ.

Dāti kiṃsabbaññekāditonuvattate tena tambhā dāni cāti ettha caggahaṇaṃ
dāppaccayānukaḍḍhanatthaṃ.

Rahi ca dhunā ca = rahidhunā, casaddo dānippaccayasampiṇḍanattho.

Sabbassimasse vāti ito sabbassa imassāti cānu vattate.

A dhunāmhi cāti ettha caggahaṇaṃ pubbe vuttaikārādesā pekkhanti vuttaṃ.

Vibhattippaccayavidhānaṃ niṭṭhitaṃ.


Liṅgaṃ ca saṅkhyā ca vibhatti ca = liṅgasaṅkhyāvibhattiyo, tāsaṃ bhedoti
liṅgasaṅkhyāvibhattibhedo, so na vijjati etesanti = aliṅgasaṅkhyāvibhattibhedā
itthipumādiliṅgabheda - ekavacanādi saṅkhyābheda-paṭhamādivibhattibhedarahitā upasaggā
ca nipātā ca idāni vuccanteti attho. Tattha nāmikamākhyātikañca padaṃ
upavisesakabhāvamupagantvā attano atthaṃ sajantīti = upasaggā, pādayo,
samuccayatavasena saddānamādimajjhantesu nipatantīti = nipātā, cādayo bhavanti.

[SL Page 361] [\x 361/]

Pakāro ca ādikammaṃ ca padhānaṃ ca issariyaṃ ca antobhāvo ca viyogo ca tapparo ca
bhusattho ca sambhavo ca titti ca anāvilañca patthanañca ādi yesaṃ te =
pakārādikamma-pe-patthanādayo. Pakārehi jānātīti = paññā, vippakataṃ āraddhaṃ, paṇītaṃ,
uttamaṃ, pabhu sāmi, pakkhittaṃ, anto pavesitaṃ, pavāsī, viyogagato, vippavāsīti attho.
Tato paro = tapparo, samīpakato ācariyato paro = pācariyo bhusaṃti atisayena, pavuṭṭho
kāyo assāti = pavuddhakāyo,* nāgo, himavatā himavantamhā, gaṅgā pabhavati paṭhamaṃ
jāyati. Titti, paripuṇṇatā, pahūtaṃ, paripuṇṇaṃ, anāvilaṃ, apagatakālatā, pasannaṃ,
paṇihitaṃ paṇidhānakataṃ. Ādisaddena pakāsanekadesādisupi dissati, yathā: pakāsati,
padeso.

Parihāni parihāyanaṃ. Parābhavo, gatiyanti patiṭṭhāyaṃ. Parā ayanaṃ gati = parāyaṇaṃ,
parāmasanaṃ gahaṇaṃ.

Nissesena utti kathanaṃ = nirutti, niggatā vigatā kilesā etasmāti = nikkīleso, vītarāgo,
nīyyātīti niggaccati, jātiādisamudāyato ekadesassa nīharitvā dhāraṇaṃ = niddhāraṇaṃ,
nikhātoti paṭhaviyaṃ nikhaṇitaṃ, nimmakkhikaṃ makkhikānaṃ abhāvo, vāṇato nikkhanto
nibbāṇo, ādisaddena nidhānopasamābhibhavavaṇdanabhavanādisupi yathā: nikkhepo
nibbuto niggaho nipāto nilayo.

Nīharaṇe apanayane.

Suriyo nabhamuggacchati, attalābheti sarūpalābhe, ussahati gantunti gantuṃ sakkotiti attho
sarūpena kathanaṃ = sarūpakathanaṃ, ādisaddena ubbharaṇauddhāropakkantādisupi. Yathā:
antarubbhāro, uddhaṭo gajo, maggā upakkamma

Asobhano gaṇdho = duggaṇdho, bhikkhānaṃ abhāvo = dubbhikkhaṃ, sassānaṃ asamiddhi
= dussassaṃ, kicchaṃ dukkhaṃ. Dukkhena kātabbaṃ = dukkara, virūpo vaṇṇo assāti =
dubbaṇṇo.

Akkharapadādīnaṃ samodhānaṃ = saṇdhi, ekārammaṇe citta cetasikānaṃ sammā
avikkhepena samaṃ vā adhisayanato ādhānato vasanato samādhi, samaṃ pakārehi yutto =
sampayutto, samannato kiṇṇavikiṇṇo = saṅkiṇṇo, saṃratto sāratto, sambhavati etasmāti =
sambhavo. Ādisaddena

* Pabuddhakāyo

[SL Page 362] [\x 362/]

Gahaṇasamūhaākatiaṅgavohāraaṅkagahaṇavimatiādīsupi. Yathā: suddhasaṅkhyā
missakasaṅkhyā samuho saṇṭhānaṃ bodhisambhārā sammuti saññāṇaṃ saṃgaho saṃsayo.

Vividhā mati = vimati, saṃsayo. Viruddho vādo = vivādo, vigataṃ malaṃ etasmāti =
vimalaṃ. Ādisaddena nivatti nivāsa vissambharā dānavikārādīsupi. Yathā: vihāro vissāso
vivāho byāpādo.

Omukkā* avamukkā apanītā upāhanā etenāti = omukka upāhano puriso. Avakuṭṭhaṃ
pariccattaṃ kokilāyāti = avako kilaṃ, avajānanaṃ = avaññā. Vodānaṃ = visuddhi,
avaharaṇaṃ thenetvā haraṇaṃ = avahāro. Ādisaddena parājayaṭṭhiti
vippavesaovādapariyantādīsupi yathā: avajīyati, avaṭṭhiyati, gabbhokkanti, sāmaṇeraṃ
ovadati.

Aṇveti. Anugacchati, na upacchinnaṃ = anupacchinnaṃ, tasmiṃ. Anu santāne setīti =
anusayo, rathassa pacchā = anurathaṃ, sadissassa bhāvo = sādissaṃ, tasmiṃ.
Nadimaṇvavasitāti nadiyā saha avabaddhāti attho. Rukkhaṃ anu taṃ pati itthambhūtassa
ākkhyāne kathane, yadettha maṃ anu maṃ pati maṃ uddissa ṭhapitaṃ taṃ dīyatu.
Byāpanicchā = vīcchā.

Salakkhaṇādīhi paricchijja neyyaṃ ñātabbaṃ = pariññeyyaṃ, pariharati parivajjeti,
parivisatīti = bhojeti.
Adhikabhūtaṃ sīlaṃ = adhisīlaṃ, adhibrahmadatteti brahmadattissarāti attho paṭhaviṃ
adhisessati paṭhaviyā upari sayissatīti attho. Adhibhavīyatīti = adhibhavanaṃ, adhimokkho
nicchayanaṃ, pāpuṇane paṭilābhe.
Abhikkamatīti = purato gacchati. Sarūpassa bhāvo = sāruppaṃ.

Akkhaṃ cakkhuṇdriyaṃ ghaṭitaṃ nissitanti paccakkhaṃ, ñāṇaṃ, ācariyato patīti ācariyassa
patinidhi.
Suṭṭhu samucchinnakilesānaṃ apunāgamanena gatoti, sammā antadvayamaṇvāgamma
majjhimāya paṭipadāya gatoti = sugato.

Abhividhimhīti abhibyāpane.

Atirocatīti atikkamitvā virocatīti attho atikkamitvā ito gatoti = atīto, antaṃ atikkantaṃ =
accantaṃ. Ādisaddena atirekādīsupi: yathā. Atirittaṃ. Visiṭṭhe atidevo.

* Omuttā


[SL Page 363] [\x 363/]
Apasālāyāti sālaṃ vajjetvāti attho. Vuddhe there apacāyituṃ pūjetuṃ sīlaṃ assāti =
vuddhāpacāyī. Ādisaddena byāpārādesāvādādīsupi.

Upatiṭṭheyya upagantvā tiṭṭheyya, upakhāriyanti doṇaṭṭhaṃ cayaṃ. Cayaparimāṇāya
khāriyā adhiko doṇo upakhāriyaṃ doṇoti vuccati. Sāmaṇerabhūmito uparibhāvaṃ
sampattattā upasampanno. Pubbakamme pubbakiriyāyaṃ, upakkamoti pāṇātipātādīhi
viramaṇacitto payogo. Soceyyaṃ sucibhāvo, taṃ paccupaṭṭhānaṃ assāti =
soceyyapaccupaṭṭhānaṃ, sīlaṃ, upādānaṃti duṭṭhugāho. Bhuso āyāso = upāyāso,
balavakāraṇaṃ = upanissayo, ādisaddena upanissayayūpakaraṇa upādānādīsupi.

Upasaggā nipātā ca taddhitakitakādipaccayā cāti ime tayo anekā ca anekatthavisayā cāti
neruttikā niruttiācariyā abravunti attho.

Nāmākhyātavisesakattā nāmāākhyātapadānaṃ visesakabhāvato idaṃ upasaggānaṃ
atthavantatāya liṅgasaññābhāvadassanatthaṃ vuttaṃ.

Sesato lopaṃ gasīpiti ito lopaṃti vattamāne:

Āvuso ca upasaggā ca nipātā ca ādī yesanti viggaho. Sasaṅkhyattanti tvaṃ āvuso tumhe
āvusoti evaṃ ekattabahuttasaṅkhyāsahitattadassanatthaṃ.

Nāmikamābyātakitakapadamupecca visesakabhāvena upagantvā attano atthaṃ sajantīti
pādayo vīsati upasaggāti vuttā padānaṃ ādimhi ca majjhe ca antarā ca ante ca nipatattīti =
nipātāti cādayo vuccanti.

Ādipubbesu pahāroti ādisu paharaṇanti ādinā viggahe kammadhārayasamāso kātabbo.
Parābhavanaṃ = parābhavo, nivasanaṃ nivasanti etthāti vā = nivāso viharaṇaṃ vibharanti
ettha etenāti vā = vihāro. Suṭṭhu bharaṇaṃ sobhano vā bhāro puttadārānanti subhāro,
atikkamitvāharaṇaṃ = atihāro upahāro, sakkāsakaraṇaṃ evaṃ yathānurūpaṃ nāmavisesake
dassetvā idāni akhyātavisesakepi dassetuṃ paharatīti ādi vuttaṃ. Tattha yasmādapeti
bhayamādatte vā tadapādānantī ādisu apeti ādatte apādānanti ādiñāpakadassanato
upasaggā dhātunāmehi pubbeyeva yojetabbāti. Pasiddhaṃ bhavatiti ādisu upasaggato
silopova na samāso.

[SL Page 364] [\x 364/]
Koci upasaggo pasiddhaṃ dhātvatthaṃ bādhayati. Yathā:pādānaṃ apanataṃ aparajjhatīti ādi.
Koci dhātvatthaṃ anuvattati, yathā:patiṭṭhito ārādheti. Tameva dhātvatthaṃ añño aparo
upasaggo viseseti, yathā: pahato anurādheti ādi. Iti upasaggānaṃ gati atthesu pavattanī
tidhā tippakārāti attho.

Upasaggavivaraṇaṃ.


Evaṃ upasaggānaṃ sarūpabhedamatthavibhāgaṃ ca dassetthā idāni nipātānaṃ
samuccayādiatthavibhāgaṃ sarūpavibhāgaṃ ca dassetuṃ samuccayapatisedhavikappanāti ādi
āraddhaṃ. Tattha samuccayanaṃ sampiṇḍanaṃ = samuccayo. Vividhakappanaṃ =
vikappanaṃ, pūraṇaṃ nāma atthapūraṇaṃ padapūraṇaṃ cāti evamādi attho assāti =
samuccayavikappanaṭisedhapūraṇādiatthaṃ. Asatvassa adabbassa samuccayādissa vacanaṃ
kathanaṃ assa atthīti = asatvavācikaṃ. Nipāto eva = nepātikaṃ. Padanti nāmābyātopasaggato
visiṭṭhaṃ nepātikapadaṃ, nipātaṃ padalakkhaṇanni attho. Tattha asatvavācikanti iminā
nāmikapadato nivattanaṃ sesapadattayato nivattanaṃ katanti daṭṭhabbaṃ.

Tatra tesu, ca iti ayaṃ nipāto samuccaye aṇvācaye itirītarayoge samāhāre avadhāraṇe cāti
evamādisu vattateti yojanā. Samuccaye annañca pānañca vatthasenāsanāni cāti udāharaṇaṃ.
Yatra kiñci vidhāya aññena vākyena puna aññaṃ upadissati so aṇvācayo. Yathā: dānañca
dehi sīlañca rakkhāhīti. Itarena ca itarena ca yogo = itarītarayogo. Yathā: caṇdo ca suriyo
ca. Dvinnaṃ vā bahunnaṃ vā padānaṃ saṅgati padhāno = samāhāro. Yathā: mukhaṃ ca
nāsikā ca sīhā ca vyagghā ca acchā ca, avadhāraṇe. Byañjanantassa vo chappaccayesu ca
chappaccaye cāti atthe vā iti nipāto vikappanādisu, vikappane: devo vā māro vāti ādi.
Upamāne: madhuvā maññatīti, samuccaye: rājato vā corato vāti ādi. Vavatthita vibhāsāyaṃ
"vā paro asarūpā."

Na iccādayo paṭisedhattho. Yathā: nābhatanti, no hetambhante, mā bhāyi, alaṃ te idha
vāsena, halaṃdāni pakāsituṃ pariyatti nāma idha sāmatthiyaṃ. Alaṃ mallo mallassa, bhūsane
alaṃkato.

Atha iti pañhe anantariye adhikāre cāti evamādisu vattati. Aṇvācako atho atho
oṭṭhavacittakā, atho te adurāgatanti.


[SL Page 365] [\x 365/]

Hi iti ayaṃ hetuavadhāraṇatthesu vattati. Yathā:maraṇantaṃ hi jīvitaṃ, jinavacanayuttaṃ hi.

Pana iti viseseva. Yathā: kiṃ pana kāraṇaṃ, idampana vighāsādassa ekaputtakaṃ.

Atthi sakkā labbhā iti ete tayo nipātā paṭhamāya vibhattiyā atthena yujjantīti attho. Atthi
cittaṃ, atthi imasmiṃ kāye kesā, santīti attho. Sakkā jetuṃ, taṃ kutettha labbhā.

Āvuso ādayo āmantaṇe ālapane vattantīti attho. Tattha āvusoti samaṇassa samaṇānaṃ vā
ālapane, ambhoti mahāpurisānaṃ, re are hareti hīnassa ālapane, jeti dāsiālapane.
Divādayo paṭhamāya ca dutiyāya ca atthe vattanti.

Samādayo tatiyatthe yathā: sayaṃ sāmaṃ diṭṭhaṃ attanāti attho. Sammāsambuddho, tattha
sammāti aviparīte.

Kinti kena nu kho kāraṇena.

Suttasoti suttena aniccatoti aniccākārena. Ekadhāti ekena pakārena.

Tavetuṃpaccayantā nipātā catutthiyā atthe vattanti. Yathā: kātave kātuṃ vajati.
Samantāti ādayo sattamiyatthe. Samantāti sabbadhi. Sāmantāti samantato, parito samantato,
abhito purato, samantato, samīpe, ekajjhanti ekatra, ekamantanti ekasmiṃ anurūpaṭṭhāne.
Heṭṭhāti adho, uparīti uddhaṃ, tiriyanti samantato, sammukheti abhimukhe, āvi pakāse,
raho rahasi, tiroti paṭicchanne, antoti abbhantare, antarāti vemajjhe, antaranti anto, oranti
imasmiṃ passe, pāranti parasmiṃ passe, ārā ārakā iccete dūre. Pacchāti apure, pure pubbe,
huranti paratthe, pecca paraloke.

Sampati idāni, āyati anāgato kāle, ajja asmiṃ dine, parajja paradine, hīyo atitadine, pare
atīte, sajju taṃkhaṇe, sāyaṃ atthaṃgatasamaye, pāto pabhāte, kālaṃ kālaṃyeva, kallaṃ
patirūpaṃ, divā dinaṃ, rattaṃ ratti. Niccaṃ nāma satataṃ, bhūtapubbaṃ bhūtapubbe.

Iti vibhattiyuttāni nipātapadāni.



[SL Page 366] [\x 366/]

Appeva appevanāma, sambhaveyyāti parisaṃkatthe, nu saṃsayatthe, yathā: ahosiṃ nu kho
ahanti ādi.

Addhā ekaṃsena, aññadatthu ekaṃsena.

Eva tīsu avadhāraṇesu yoga - aññayoga - atiyoga - vasena yathā: eseva maggo natthañño
maggo, esamaggo visuddhiyā, etesu kaccādayo pucchatthe vattanti yathā: kacci kataṃ taṃ.
Devatā nu si tvaṃ, kinnu santaramānova nanu iti codetukāmatāya, parassa
abhimukhīkaraṇe-idaṃ bhante kathaṃ, kiṃsūdha cittaṃ purisassa seṭṭhaṃ, kiṃkāraṇaṃ.

Evaṃ iti itthanti imāni nidassane.

Iti tasmā hetumhā. Abhinaṇdīti ādisu vākyaparisamattiyaṃ. Yāvāti ādayo
kālādiparicchedanatthe. Yāvāhaṃ āgacchāmi, tāva kiṃ tvamākaṃkhasi.

Evanti ādayo sampaṭicchanatthe. Yathā: evaṃ bhante, sāhu sādhu. Lahuṃ opāyikaṃ
paṭirūpaṃ imāni tīṇi nāmikānipi honti. Āma bhante.

Yathādayo sabhāgatthe sadisatthe, yathāsaddo yoggatādisupi. Yathā sarūpaṃ, yathā hi.
Jinavacanayuttaṃ liṅgaṃ, yathāsatti karoti, sāmaññena vuttatthassa sarūpanidassanetaṃ.
Yathā, a-ā-i-ī-pe-aṃ iti: upadese, evaṃ nisīditabbaṃ evaṃ abhikkamitabbanti ādi.

Kiñcāpi so kammaṃ karoti pāpakaṃ, yadi nāmāti attho gahetabbo.

Garahāyaṃ: aho apaṇḍitā, pasaṃsane: aho acchariyo jino, patthane: aho vatāyaṃ pabbajjeyya.

Nāma iti nipāto garahādisvatthesu. Yathā: atthi nāma tumhe, sāvakāpi nāma evaṃ
mahiddhikā, idaṃ nāma, kiṃ nāmetaṃ.

Sādhūti pasaṃsane, yathā: sādhu sādhu sāriputta, sādhu me bhante bhagavā dhammaṃ
desetu.

Iṃgha metaṃ pānīyaṃ āhara, haṇda piṇḍaṃ paṭiggaha. Idha codanaṃ nāma katvatthe
ussāhanaṃ. Sādhu suṭṭhu evametanti anumodane. Yathā: parehi pattiyā dinnāya sādhu
suṭṭhūti anumodati, evametaṃ mahārājāti.

[SL Page 367] [\x 367/]
Kirāti anussavaṇe, assaddheyyo ca. Yathā: saccaṃ kireva māhaṃsu. Assaddheyyo:paṭhamaṃ
tīni patantā cittassārammaṇe.

Kira nūna anumānādisu, anumāne: naha nūna so dhammavinayo orako, anusaraṇe: sā nūna
sākapatitā, parivitakkaṇe: sohaṃ nūna ito gantvā.

Sahādayo samakiriyāyaṃ. Yathā: puttena saha āgato, puttena saddhiṃ avippavāsaṃ.

Vinā rite vippayoge. Vināpi gaggena, rite saddhammena.

Nānā te kulā,puthu visesā kilesā janetiti = puthujjano.

Visuṃ kammaṃ kariṃsu.

Duṭṭhu kataṃ, kūkataṃ.

Puna ca paraṃ, saṃkhyāvibhāge-ekadhā, dvikkhattuṃ, sakiṃ muggo nimuggo.

Appatthe: īsakaṃ gacchati, sanikaṃ karoti

Sīghe: khippaṃ karotīti ādi dīghakāle: ciraṃ gantvā, cirassaṃ vata.

Saṃkāyaṃ avaṭṭhāne: evaṃ ce sattā jāneyyuṃ, yadi hantassa pakuppeyyaṃ.

Thire: yassa natthi dhuvaṃ ṭhiti, avadhāraṇe: dhuvaṃ buddho bhavissasi, visāde santāpe:
yathā hā bho puṇṇo mato.

Abhāsane: tuṇhībhūto.

Paccakkhe: sacchikatvā.

Asacce: musā me bhaṇamānāya, idaṃ kho micchā viparītepi: micchādassanaṃ, alikaṃ
bhāsati, yaṃ vuttaṃ.

Āsiṭṭhamāsiṃsanaṃ, tasmiṃ: suvatthi hotu.

Tūnādippaccayantā ussukkane uttarakirayāpekkhane. Yathā: ko disvā nappasīdeyya

Padattayāti nāmākhyātopasaggasaṅkhātapadattayato, muttaṃ vimuttaṃ hutvā padānamantare
nipatati taṃ nepātikaṃ padanti vuttaṃ. Yaṃ akhyayasalakkhaṇanti yaṃ vibhatti vacanādi
bhedepi na byayati na vibhijjatī ti = abyayaṃ. Tadeva aññā sādhāraṇaṃ lakkhaṇamassāti =
abyayasalakkhaṇaṃ, taṃ nepāti kanti daṭṭhabbaṃ.

[SL Page 368] [\x 368/]

Pañcadhā ṭhitanti ettha ca visadākāravohārasaṅkhāto pumā eva liṅgaṃ
saddatthavisesagamanaṃ etassāti = pulliṅgaṃ, purisādināmaṃ. Avisadākāravohārasaṅkhātaṃ
itthīliṅgamassāti = itthiliṅgaṃ, kaññādi nāmaṃ ubhayākāravimuttivohārasaṅkhātaṃ
napuṃsakaṃ liṅgamassāti = napuṃsakaliṅgaṃ, cittādināmaṃ. Tāneva tīṇi liṅgāni assāti
sabbanāmikapadaṃ, natthi pumādi saṅkhātaṃ liṅgamassāti = aliṅgaṃ, tumhaṃ amhaṃ iccādi.
Iccevaṃ saliṅgāliṅgavibhāgena nāmikapadaṃ pañcadhā ṭhitaṃ vavatthitanti attho.

Nāmikavivaraṇaṃ niṭṭhitaṃ.


Iti rūpasiddhiṭīkāyaṃ nāmikanayo dutiyo.


Ettāvatā saliṅgāliṅganāmesu nāmikavibhattyavatāraṃ dassetvā idāni tāsaṃyeva vibhattīnaṃ
atthavibhāge dassetuṃ atha vibhattīnamatthabhedāti ādi āraddhaṃ. Atthabhedāti
atthavibhāgā. Idha adhippetavibhattiyo sarūpato vacanatthato pabhedato ca dassetuṃ
ekampi atthanti ādi vuttaṃ. Ekampi purisādiatthaṃ, puriso purisāti
ekattabahuttasaṅkhyāvasena ca purisaṃ purisenāti kammādikārakayogabhedavasena ca
vibhajanti vibhattiṃ katvā jotentīti = vibhattiyoti vacanatthadassanaṃ. Syādayoti
sarūpanidassanaṃ, sattavidhāti pabhedadassanaṃ ettha ca vibhattibhedavacanabhede ca
samupalabbhamānaṃ purisakaññācittādisaṅkhātaṃ dabbaliṅgādittikaṃ saddattho. Yaṃ pana
vibhattivacanabhede saṅkhyākammādidvikaṃ na aṇveti, na vibhajjati, so vibhattyatthoti
kesañci hoti. Pavatyaṇveti rukkhādivibhatti vacanantare saddattho so vibhattyattho.
Saṅkhyākammādibhede, ekacittādi yā saṅkhyā ekādisaṅkhyāsaddānamevatthoti kitakādihi
abhihitakammādikañca kitantādi saddānamevatthoti dabbaliṅgaparimāṇattikañca
saṅkhyākammādikañcāti ayaṃ pañcavidhoti attho. Pakati saddattho eva.
Vibhatti pana jotikā tā liṅgatthe paṭhamāti vacanato bhavati ca
jātiguṇādippavattinimittamādāya atthesu saṅkhyādikañca saddo vadati. Yadicchāvasenāpi
līnassa rukkhādivacanassa abhidhānamatte kathanamatteyeva jotetabbe paṭhamā vibhatti
hotīti attho. Līnanti tilīnaṃ, purisoti ādinanti


[SL Page 369] [\x 369/]

Puriso aggayo satthāro venateyyo nāvikoti evamādīnaṃ yā purisa aggi satthu vinatā nāvāti
ādikā eyaṃ liṅgapakatiākāro, eyya ikaiccevamādikā paccayāti evaṃ pakatipaccayādīnaṃ
vibhāgassa bhedassa parikappanāya saddalakkhaṇena nipphāditānaṃ saddassa
cittasamuṭṭhānavacighosassa uccāraṇānantaraṃ viddhaṃsanatāya tāya puna
nipphādetumasakkuṇeyyassa sutānupubbiyā manasā sampiṇḍetvā alātacakkaṃ viya
samuditākārena gahitattā sutasaññassa saddapaṭirūpakānaṃ taṃsadisapaṭibhāgānaṃ
avabodhanatthaṃ paṭhamaṃ ṭhapetabbaṃ purisa aggi satthu vinatā nāvāti ādi pakatirūpaṃ
līnaṃ aṅgaṃ liṅganti vuccati. Idāni līnassa apākaṭassa saddatthassa gamanato bodhanato
atthassa liṅganatotipi liṅgaṃ pāṭipadikanti dassetuṃ atha vāti ādi vuttaṃ. Visadoca avisado
ca ubhayarahito ca yo purisādinaṃ gamanādibhedo ākāro, so eva vacanatthatāya vohāro
pumādibhedajānane hetuttā pumitthinapuṃsakaliṅganti dassetuṃ visadāvisadāti ādi vuttaṃ.
Līnassa gamanatoti purisādisaddassa appayogo līnassa apākaṭassa purisādiatthassa
gamanato bodhanato liṅgaṃ tasseva vacanatthassa liṅganato ñāpanato liṅganti. Evaṃ hi
liṅgadhātubhedaatthānugatanāmavasena vā pāṭipadikanti "pāṇinīye" āgataṃ aparaṃ
nāmadheyyaṃ assāti pāṭipadikāparanāmadheyyaṃ. Syādivibhattyantapadassa pakatirūpaṃ
yaṃ liṅgarūpaṃ liṅgañca nipaccateti iminā nipphāditaṃ, yaṃ ca taddhitasamāsādisuttena
laddhanāmabyapadesaṃ tadubhayaṃ cettha liṅganti vuttaṃ. Liṅgassa attho nāma
upādipaññattisaṃkhāto ghaṭapaṭādivohārattho ca, paṭhavidhātu
phassādisabhāvadhammānaṃ kakkhaḷattaphusanādisāmaññakāro vāti sambaṇdho.

Pabaṇdhavisesākārenāti pāṇisantānesu
kammasamuṭṭhānādirūpakalāpasantatipabaṇdhavisesākārena aniṇdriyabaddhasantānesu
bhumipabbatādīsu utujakalāpasantatippabaṇdhavisesākārena ca pavattamāne rūpādayo
bahiddhā suddhaṭṭhakabhūte vaṇṇādayo ca ajjhattike rūpakkhaṇdhādayo vatthudhamme
ca, upādāya nissāya, paññāpiyamāno tena tena devamanussatiracchānādinā ca
bhūmipabbatakesalomageharathaghaṭapaṭādinā ca pakārena ñāpiyamāno,
tadaññānaññabhāvena tehi
[SL Page 370] [\x 370/]

Rūpādihi dhammehi aññatthena anaññatthena ca anibbacaniyo. Yadi hi rūpādiatthassa
ghaṭādino vā aññattho siyā. Tadā visuṃ upalabbhaniyatātippasaṅgo. Anaññāta rūpādīnaṃ
viya anekatātippasaṅgo siyāti padānamatthodissate tasmā tadubhayākārena avacanīyo
rupādiṃ nissāya sambhavato sasavisāṇādisu viya na ca accantābhāvato, rūpādīnaṃ
samuhasantānaavatthādibhedo. Sāsane upādāya paññattisaṃkhāto ghaṭādivohārattho ca
liṅgassa attho nāma. Sā atthapaññattiti pi vuccati imassa pana vohāratthassa dīpakaṃ liṅgaṃ
nāma. Paramatthato vijjamānassa samuhasantānādiatthasamaññāpanato ca pakāsanato
avijjamānassa samuhasantānādiatthasamaññāpanato ca pakāsanato avijjamānapaññattitipi
vuccati idāni vijjamānapaññattiyā atthabhūto paramatthatopi liṅgasseva atthoti dassetuṃ
paṭhavidhātuphassādīnanni ādi vuttaṃ. Tattha paṭhavīdhātuādīnaṃ rūpadhammānaṃ
phassādīnañca sabhāvadhammānaṃ attano attano sabhāvena
kakkhaḷattaphusanādilakkhaṇena upalabbhamānānaṃ paramatthadhammānaṃ
atītādikāḷabhedena apāyabhūmiādisaddena ca ajjhattikabāhirasantānādibhedena ca
bhinnānaṃ vijātiyavinivatto. Apaṭhavidhātu aphassādivisadisajātiyehi dhammehi vinivatto
sajātiyasādhāraṇo
samānajātiyānaṃpaṭhavidhātuphassādīnampikakkhaḷattaphusanādisabhāvānaṃ nivattanena
sādhāraṇabhūto yathā saṅkhetamāropasiṅo khalattā paṭhavidhātu. Ārammaṇaṃ phusatīti
phassoti evamādināpavattapubbasaṃketānurūpaṃpubbagahitanāmadheyyānurūpaṃ buddhiyā
gahitāvayavabhedassa tadaññasambhave kakkhaḷattaphusanādilakkhaṇamatte katassa
ajjhāropanena apekkhaṇena siddho vijjamānapaññattibhūtotajjātipaññattiyā atthoti. Saṅkhāto
kakkhaḷattaphusanādisāmaññākāro ca hoti. Taṃ vijjamānāvijjamanapaññattivasato dvidhā
liṅgaṃ. Tadattho sammutiparamatthavasā dvidhāti so pata yathāvutto sammuti
paramatthabhedo liṅgattho vidhāti sambaṇdho.

Tehi liṅgasaṅkhyādīhi vinimmutto tabbinimmutto upasaggādīnaṃ ādisaddena kesañci
nipātānañca padānamattho cāti. Ayaṃ dvidhopi kammādisaṃsaggarahito suddho kevalo
suddhattho nāma. Yo pana paccati odano gantabbo maggoti ādinā ākhyātena kitakena
taddhitena ca samāsena ca vutto, kammādikārakehi sāmiādīhi ca saṃsaṭṭho sahito attho
puna dutiyādīnaṃ avisesattā sopi paṭhamāyeva visayo,
[H marusi36]
[SL Page 371] [\x 371/]

Yathā dhammo eso desīyati, bhagavā dhammaṃ deseti kitakābhihito: svākkhāto bhagavatā
dhammo, saggaṃ gato puriso. Taddhitābhihito: ābhidhammiko, vāsiṭṭho. Samāsābhihito:
āgatasamaṇo vihāro, jitiṇdriyo samaṇo. Upasaggānamatthe kesañci
kammādisaṃsaggarahitānaṃ nipātasaddānamatthe ca suddhe liṅgasaṅkhyādiatthe ca
ākhyātādīhi abhihite kathane kammādiatthe ca paṭhamāvibhattiyeva hotīti attho.

Saliṅgeti pumādiliṅge sahite kirayāya sabbantarahite suddhadabbe. Tāva udāharaṇaṃ
dassīyati.

Evaṃ sasaṅkhāparimāṇāsu. Eso puriso tiṭṭhati. Ettha hi kirayāya sambaṇdhe
abhihitakattusaṃsaṭṭho attho siyā, tasmā kirayārahito ca dassito ca nāmamālā viya. Evaṃ
ekādisaṅkhyāparimāṇesupi ettha hi purisādisaddā yathākkamaṃ
pumitthinapuṃsakasahitatthavācakā tattha ekatthābhidhāne sati ekavacanaṃ,
bahutthābhidhāne bahuvacanaṃ evaṃ uparipi ekādisaddānaṃ pakatiyā ekādigaṇanatthāya
saṅkhyāpi saddatthato.

Evaṃ doṇoti soḷasanāḷi. Khārīti doṇaṭṭhakadvayaṃ āḷhakamiti catunāḷiatthamatte
adabbabhūte samuccayānādi sambhāvamatte.

Ālapane cāti ālapanatthādhike ca liṅgatthe paṭhamāvibhatti hotīti attho. Tattha ālapananti
kathanaṃ, āmantaṇanti abhimukhaṃ katvā mantaṇaṃ, sambodhananti attho.
Laddhasarūpassāti* nipphannasarūpassa vatthuno. Kiriyāyoga sambaṇdhassa abhāvato
āmantaṇatthassa kirayānimittato sambhavati idanti ālapanaṃ. Vuttañcāti mañjūsāya:

Vijjamānassa pageva siddhatthassa purisāti saddena vacanena abhimukhīkaraṇaṃ
āmantaṇaṃ nāma vidhātabbeti bho purisa tvaṃ rājā bhava iti evaṃ vidhātabbe taṃ
āmantaṇaṃ nāma natthi. Siddhassa anuvādo āmantaṇaṃ, asiddhassa idha rājabhāvassa
vidhānaṃ vidhi, tasmā bho rāja rājā bhavāti vattuṃ na vijjatīti adhippāyo.
Karīyatīti = kammaṃ, kammameva attho = kammattho, tasmiṃ-kammatthe abhidhātabbe
abhidheyyo ca. Tato ca vibhattiyoti avisesena vuttattā kammasaṃsaṭṭhavācakaliṅgato
dutiyāyeva hotīti, ayaṃ pana dutiyā ākhyātādinā anabhibhiteyeva kammatthe

* Saddasarūpassa.

[SL Page 372] [\x 372/]

Bhavati. Imassa pana kammatthassa kammani dutiyāyatthoti sutte ca kammaniyatthoti
avatvā dutiyaggahaṇameva ñāpakaṃ, abhihite kammani dutiyāya asambhavato, kammani
dutiyāyaṃ sati idha visesanaṃ katanti daṭṭhabbaṃ. Avisiṭṭhassa byaticārasambhave sati
visesena sātthakambhavati yathā nīluppalanti ādisu viya. Vacanatthato sarūpato pabhedato
ca kammaṃ dassetuṃ kiṃ kammanti pucchā. Yaṃ vā atthaṃ karoti nibbatteti vikaroti
vikāramāpādiyati yaṃ vā kirayāya pāpuṇāti taṃ kārakaṃ nibbattanādikirayānimittaṃ idha
kārakavisaye paṭhamaṃ puriso karotīti liṅgavacanaṃ ca kālavisese vacanaṃ ca ekavacanaṃ
ca āmantaṇaṃ appadhānaṃ. Tasmā yaṃ akāsi kāriyatīti yo karoti ye karonti ādināpi na
virujjhati. Karotīti = kārakaṃ, sādhetiti = sādhakaṃ kattukammasamacetāya gamana
pacanādikirayāya nipphatti kārakaṃ, tasmā kammādibhāveyeva bhāvato. Okāsoti
adhikaraṇaṃ. Kattukammānaṃ ādhāroti attho.
Tatthāti kārakaṃ chabbidhanti vuttakārakādhikāre. Sabhāvato parikappato cāti rūpaṃ passati,
saddaṃ suṇātīti ādisu viya attano sabhāvena vā vijjamānena vā asantaṃ ghaṭaṃ karoti,
abhāvaṃ visayaṃ karotīti ādisu parikappato vā kammādimhi sati
nibbattanaapanayanavidhānādikirayānaṃ sambhavato ca sambhavitāya kammādīnaṃ
channampi kirayāsiddhinimittabhāvato kārakanti ayaṃ vohāro siddho eva hoti, na
viruddhoti attho. Nibbattanīyanti sarūpena nipphādanīyaṃ vikaraṇiyanti
vikāramāpādanīyaṃ. Pāpanīyanti kāyādīhi pāpuṇitabbanti attho. Mātāputtanti ādi
udāharaṇaṃ. Mātāti vijāyanakirayāya vijjamānakattukārakaṃ. Puttanti
vijjamānakammakārakaṃ. Vijāyatīti kattusamavetāya kammanimittāya kirayāya nidassanaṃ.
Putte asati kiṃ sā vijāyeyya. Tasmā putto vijāyanakirayāya nimittatāya kārakameva bhutto
ojāsaṃkhāto āhāro pubbe asato sukhassa kammuno kammasaṃnissitajananakirayāya ca
hetukattukārakaṃ devadatto manasā parikappito sakatakammuno kattukārakaṃ nāma
aṅgāranti vikaraṇīyaṃ. Sato aññathattāpādānalakkhaṇaṃ kammaṃ. Kaṭṭhanti
aṅgāreṃpādānabhūtaṃ visesanaṃ. Suvaṇṇassa keyūrādikaraṇaṃ, vihīnaṃ lavaṇaṃ ca
vikaraṇameva. Keyūraṃ nāma bāhuvalayaṃ. Vihayo lunātīti bahuvacanaudāharaṇaṃ.
Nivesananti kāyikādi pavesanakirayāya pāpuṇitabbaṃ vijjamānakammaṃ. Ādiccanti ādi

[SL Page 373] [\x 373/]

Dassanādimānasakirayāya pāpuṇitabbaṃ kammaṃ. Payirupāsanīti paṇḍitehi vuttaṃ
vacanaṃ sakkaccaṃ sotuṃ upagantvā nisīdatīti attho.

Kattukirayāhikammantanti yaṃ kattunibbattanādikirayāhi kammaṃ pāpuṇitabbaṃ vatthu
nibbattanīyaṃ = nibbatti.* Kammani tippaccayo, gatīti ādisu viya. Evaṃ vikaraṇīyā = vikati,
pāpuṇiyā = patti. Tesaṃ nibbattanīyādīnaṃ bhedena taṃ kammaṃ tividhammataṃ.
Tatthodāharaṇaṃ: sukhaṅgāranivesanti sukhaṃ janayati, aṅgāraṃ karoti, nivesanaṃ pavisatīti.

Sakkatagatthe pana "kattunicchitatamaṃ kammanti kammasaññāya vuttattā anicchitaṃ ca
icchitañca icchitānicchitañca kathitākathitaṃ cāti anicchitādīnaṃ visuṃ kammasaññā vuttā.
Idha pana kaccāyane icchitādibhedamanapekkhitvā icchitādīnaṃ sabbesaṃ saṅgāhakavasena
vādhikārena yaṃ karoti taṃ kammantī vuttattā iminā sabbattha kammasaññā hotīti dassetuṃ
ettha cāti ādi āraddhaṃ. Tathāti yathā yācanakirayāya vattuṃ anicchitatarattā yaññadattanti
appadhānaṃ, kattunicchitamaṃ kammanti iminā akathitakammaṃ. Idha pana tadubhayampi
yācanakirayāya pattabbato kammasaññaṃ labhati. Evaṃ dvikammikāya bhikkhanakirayāya
anicchitatarattā samiddhanti akathitakammaṃ. Nayati kirayāya ca gāmanti appadhānaṃ,
pucchanakirayāya ca bhavantanti appadhānaṃ, vacanakirayāya bhikkhūti appadhānanti
yojetabbaṃ. Kaṭo karīyateti ettha karīyateti iminā ākhyātena karīyamānakaṭakammassa
vuttattā puna dutiyā na hoti. Evaṃ uparipi. Desitoti iminā kitakena dhammoti
abhihitakammaṃ dvikammake. Yācīyateti iminā appadhāno yaññadatto abhihitakammaṃ.
Idha pana kammatthe dutiyāti suttato dutiyā icceva ito paramadhikāroti daṭṭhabbo. Gati ca
buddhi ca bhujo ca paṭho ca haro ca karo ca sayo ca te ādayo yesanti viggaho. Ettha ca
gatīti paccayantavasena gamudhātu vuttā, buddhīti ippaccayavasena budhadhātu vuttā.
Payojakakattubhūte kammanīti, gamayatiti ādisu kāritappaccayogesu hetukattārā
gamanādisu payojetabboti payojjo. Soyeva payojjo ca gamanādikirayāya sayaṃ kattubhāvato
kattā cāti = payojjakattā, tasmiṃ payojjakattusaṅkhāte

* Nipaphatti

[SL Page 374] [\x 374/]

Kamme taddīpakato liṅgamhā iminā vikappena dutiyā. Dutiyapakkheti iminā dutiyāya
abhāvapakkhe tamañño payojitaṃ gāmaṃ gacchantaṃ purisaṃ gantuṃ samatthaṃ añño puriso
gacchāti payojeti pesetīti attho. Purisaṃ gamayatīti siddhaṃ gāmanti purimasuttena siddhaṃ.
Sabbatthāti purisaṃ lekhaṃ lekhayati, purisena vā lekhaṃ lekhayatīti. Evaṃ sabbattha
anabhihite kattari pakkhe tatiyāpi yojetabbā. Kāriteti visesanaṃ. Kimatthanti imassa phalaṃ
dassetuṃ vuttakāriteti kitti ādi gamīyateti iminā ākhyātena kattukammassa abhihitatti iminā
dutiyā na bhavatiti dassetuṃ abhihiteti ādi vuttaṃ purisenāti payojakena.

Kālo ca addhā ca = kāladdhā, tesaṃ-kāladdhānaṃ. Aññassa asutattā kāladdhānavācīhīti
atthato siddhaṃ. Gavapānanti sappinavanītādigorasapānaṃ. Anena gavapānadabbena
sattāhassa accantaṃ saṃyogesati sattāhanti dutiyā. Kirayāyogābhāvato kammatthe dutiyā na
bhavati. Saradantī assayujādi māsadvayasaṃkhāto utuviseso. Naṇdananti iṇdassa uyyānaṃ.
Tassa ramaṇīyataṃ guṇo.

Dhanupañcasataṃ koso, catukosañca gāvutaṃ, gāvutāni ca cattāri yojananti pavuccati

Kammappavacanīyehīti kammatthajotakehi dhī vinādi nipātehi pati pari anu abhi ādi
upasaggehi ca. Yuñjanaṃ = yuttaṃ. Tasmiṃ yutte. Yogeti attho. Aṇvādayo upasaggā. Tatthāti
sakkatagatthe pāṇīnīye kammappavacanīyasaññā vuttāti sambaṇdho. Lakkhīyati
sallakkhīyati upalakkhīyati etenāti lakkhaṇaṃ, upalakkhaṇaṃ saññānaṃ.

Pabbajitamanūti pabbajitaṃ pati pabbajitaṃ pari pabbajitaṃ anu pabbajitaṃ lakkhaṇaṃ katvāti
tasmiṃ pabbajite apare pabbajiṃsūti attho nadīmanūti ettha sahatthe. Anu avasitāti
avabaddhā. Si baṇdhaneti dhātu. Anusāriputtanti ettha anusaddo hīne sāriputtattherassa
pacchā ayaṃ paññavāti attho.

Lakkhaṇādisu atthesu lakkhaṇaṃ ca itthambhūtassa akkhāṇaṃ ca bhāgo ca vīcchā vāti
suttassa viggaho. Rukkhaṃ anūti etthāpi rukkhaṃ lakkhaṇaṃ katvā vijjotate caṇdoti attho.

Anena pakārenāti = itthaṃ. Imaṃ pakāraṃ bhūto āpanno ti itthambhūto. Tassa akkhāṇe.
Sādhu devadatto mātaraṃ patiti mātari sādhu sammā paṭipanno.

[SL Page 375] [\x 375/]

Maṃ patīti maṃ uddissa yo ṭhapito bhāgo, taṃ dīyatūti attho niravasesabyāpanicchā vīcchā.
Atthamatthampati yo yo vacanattho tantamatthaṃ pati vācakabhūto saddo tattha tattha
nivisatīti attho. Itthambhūtatthe abhinā yoge taṃ kho pana bhagavantaṃ gotamanti ettha
chaṭṭhatthe iminā dutiyā ayaṃ panettha attho. Tassa bhoto gotamassa evaṃ kalyāṇo
kittisaddo. So bhagavā arahaṃ sammāsambuddhoti ādivasena so imaṃ lokanti ādinā vuttanti
lokaṃ sacchikatvā pavedanavasena so dhammaṃ desetiti ādinā ādikalyāṇādivisiṭṭhaṃ
sakalasāsanabrahmacariyapakāsanavasena ca attahitaparahitasampattidipako suṇdarataro
kittisaddo guṇaghoso uggato. Sakalalokaṃ byāpitvā abbhuggacchīti. Brāhmaṇassa
bāhitapāpassa khīṇāsavassa hantāraṃ dhi garahāmī. Ettha dhīti nipātayoge dutiyā.
Vināyogepi vināhāraṃ, sampasseti vedanādittayaṃ bhavati ādi.
Idha kvaciggahaṇato antarā ahito parito imehi nipātehi patiti upasaggena, paṭihātīti
paṭipubbabhādhātūnaṃ payoge sati ayaṃ chaṭṭhīnamattheti vuttadutiyā hotīti attho.
Tatthāyaṃ antarāsaddo cīvaradesabhūtaṃ majjhaṃ vadatīti dassetuṃ antarā ca rājagahanti
ādi udāharaṇaṃ, abhito gāmanti ettha abhito anto gāmassāti attho. Parito gāmassa
samantato senā vasati. Paṭibhantu taṃti taṃ tava upaṭṭhahantūti attho.

Kvaci dutiyā attheti ca vattate. Tatiyā ca sattamī ca = tatiyāsattamī, tāsaṃ. Sace maṃ
nālapissatīti mayā saddhiṃ yadi na bhāsatiti attho. Tvaṃ ca manti tvaṃ ca mayā. Vinā
saddhammanti saddhammena vinā. Upāyamattarenāti upāyena vinā.
Kvaciggahaṇānuvattanato kāle ca upa anu adhi ā pubbassa vasanivāse iccetassa yoge, adhi
pubbānaṃ si saye ṭhā gati. Nivuttimhi āsa upavesane iccetesaṃ dhātūnaṃ payoge ca, pānaṃ
ca ācāro ca = panācāraṃ, tasmiṃ pivanasaṃkhāte pāne ca tasmiṃ ācāre ca = pānāvāraṃ,
tasmiṃ pivanasaṃkhāte pāne ca tasmiṃ ācāre vāti evaṃ vuttasattamyatthe dutiyā.
Pubbaṇhasamayanti pubbaṇhasamaye. Ekaṃ samayanti ekasmiṃ samaye. Bhagavā
sāvatthiyaṃ viharatīti sambaṇdho. Accantasaṃyoge vā. Etaṃ imaṃ rattinti imissā rattiyā.
Gāmaṃ upavasatīti gāme vasati, evaṃ uparipi. Agāraṃ ajjhāvasatīti agāre vasati. Paṭhavi
adhisessatīti paṭhaviyā upari sayissati gāmaṃ adhitiṭṭhatīti gāme tiṭṭhati. Gāmaṃ
ajjhāvasatīti gāme āvasati nisīdatīti attho. Nadinti nadiyaṃ gāmaṃ caratīti gāme carati.

[SL Page 376] [\x 376/]

Karoti nenāti karaṇaṃ. Kiṃ karaṇanti sarūpapucchā.

Kiriyanti nibbattanādilakkhaṇaṃ. Anenāti sādhanena. Yena kattārā kammaṃ karīyate, taṃ
sādhanaṃ-karaṇaṃ sādhakatamanti bahūnaṃ kammādiupakaraṇabhūtānaṃ
sādhanānamantare atisayena sādhakaṃ sādhakakamaṃ. Vuttaṃ vāti mañjūsāyaṃ:
sabbavisesenāti kammādisabbakārakato visesena nibbattanādikirayāya sayaṃ siddhihetutā
nibbattikaraṇatā yassa hatthadāttanettādito sambhāvīyati. Taṃ karaṇaṃ nāma kārakantī
vuttanti yojanā. Ajjhatte sakasantāne bhavaṃ = ajjhattikaṃ. Tato bahiddhā bhavaṃ = bāhiraṃ.
Hatthenāti sakahatthena ādi kammaṃ puriso karoti, cakkhunāti asati cakkhumhi
rūpadassanakirayāya purisassa asijjhanato padhānatamaṃ cakkhu. Dhammanti
dhammārammaṇaṃ.

Karotīti = kattā, tasmiṃ-kattari. Itthambhūtassa lakkhaṇe ca kirayāya apavagge
parisamattiyaṃ ca pubbo ca, sadisoca samo ca ūnattho ca kalaho ca nipuṇo ca missato ca
sakhilo ca attho ca tadādi cāti evaṃ pubbādisaddayoge ca, kāladdhānesu ca, paccattaṃ ca
kammattho ca pañcamiyattho ca tadādi vāti evaṃ paṭhamādiatthe ca caggahaṇena tatiyā
vibhatti hotīti attho. Suddho kevalo visesanarahito kattā = suddhakattā, hetu ca so
payojakabyāpārassa kattā cāti = hetukattā. Kammabhūto kattā = kammakattā. Payojayatīti
gaccha gacchāti niyojeti, tattha tattha kāritavidhāne avabodhanatthaṃ hetvatthanidassanaṃ
vīttaṃ. "Gacchatī"ti sāmatthiyassa gantuṃ samatthabhāvassa visuṃ suddhakattuno taṃ
dassanavasena vuttaṃ. Kattāraṃ suddhakattāraṃ. Kammabhūtopīti
nibbattanīyādikammabhūtopi. Sukarattāti sukhena karattā sosādhanīyattā.*

Yo kārakā kirayāsādhano attappadhāno karaṇaṃ viya na paratantiko parena appayuttovā
payutto vā parena kammani pesito vā nibbattanādibhedaṃ kirayaṃ nibbatteti sādheti. So
kevalaṃ kattāti pavuccatīti yojanā.

Yo kevalassa kattuno payojako kammani niyojako, so pesanajjhesanakirayāya nibbattakattā
hetukattāti kathito.

* "Sosadhanīyattho"ti sabbattha
"Karaṇaṃ vinayaparatantato"ti sabbattha.

[SL Page 377] [\x 377/]

Parena kirayāmānattā kammabhūtopi sādhanasampattiyā sūkaro hoti, so odanādiko attho
kammakattāti kathiyatīti yojanā.

Nanu cāti nipātasamudāyo. Parassa codetukāmatāya abhimukhikaraṇe vattati pureti attano
uppattito pubbe. Asato avijjamānassa attano jananakirayāya kathaṃ kattubhāvo siyāti?
Attani kirayānuppatti coditā. Lokasaṃketasiddhoti lokasaṃketena vohārena siddho hi
saddappayogo na tu vatthusabhāveneva. Avijjamānampi hīti na kevalaṃ vijjamānameva
dhammānaṃ kakkhaḷattaphusanādilakkhaṇaṃ. Kintu paramatthato avijjamānampi
samūhasantānaavatthābhāvadisākālādikampi saddābhidheyyatāya saddavacaniyatāya
nāmacintākārāya vikappabuddhiyā gahito sammuti paramatthānamākāro eva.
Sutamayañāṇenapiti "atīte mahāsammato nāma mahārājā ahosi, anāgate bhavissati saṅkho
nāma cakkavatti, dasayojanasahassaparimāṇo jambudīpo, tathā tāvatiṃsabhavanaṃ. Atitaṃ
kammaṃ kammajarūpassa samuṭṭhāpakanti ādikaṃ saddaṃ sutvā tena nibbattañānenapi,
iṇdriyaviññāṇādikena ca vatthusabhāvappasiddhapaccakkhañāṇena viya
kāladesādibhedabhinnassa atthassa tadākāravisiṭṭhabhāvena sacchikaraṇappasaṅgo ca
musāvādassa ca natthivādakudiṭṭhivādādīnaṃ, vañjhāputtasasavisāṇādivohārassa ca
abhāvappasaṅgo siyā. Tasmā buddhiparikappitāya paññattiyā samūhādisammutivasenapi
atthesu saddappavatti hoti na paramatthavasenevāti daṭṭhabbaṃ. Saṃyogādissapīti pubbe
asatopi bhāvino saṃyogādikassa kattubhāvena buddhiyā gahitassa taṃ nibbattanīyabhāvena
gahitajātiyā hoteva kattukārakatāti veditabbaṃ.
Yathāhāti cūlaniruttivaṇṇanāyaṃ mañjūsāyaṃ.

Vohāravisayoti īdise ṭhāne taṃ tamupādāya voharitabbato vohāroti vuccamāno sammuti
attho visayo pavattiṭṭhānamassāti = vohāravisayo na phusanādivisayo. Phassādisaddo viya
ekantaparamatthako va. Tassa vohāravisayassa saṃyogādisaddassa buddhiyā saṃkappito
sammuti attho abhidheyyoti pavuccati.

Tasmā buddhiyā saṃyogo jāyatīti gahitattā asantopi saṃyogo vijjamāno viya attano
jananakirayāya kattā bhavati. Kattubhāvena voharīyatīti attho.


[SL Page 378] [\x 378/]

Tatrāti suddhakattari. Bodhitoti diṭṭhādiṭṭhahitaṃ ca catusaccañca bodhito,* sadevamanusso
loko, saddhehīti kammaphalaṃ saddahantehi. Abhihiteti ākkhyātādīhi abhihite kathite
kattari. Karotīti kattusādhanena ākhyātapadena kaṭanibbattakassa kattubhutassa
devadattassa kathitattā, devadattoti idha tatiyā na bhavati. Bhinnena sīsena paggharantena
lohitena lakkhaṇena ca sā kālī tāya paṭivissakānaṃ samipagharavāsīnaṃ ujjhāpesi, ujjhānaṃ
avajānitvā olokanaṃ kārāpesiti attho. Ūnāni aparipuṇṇāni pañca baṇdhanāni etassāti =
ūnapañcaoṇdhano, tena pattena vijjamānena lakkhito, cetāpeyya aññaṃ navaṃ pattaṃ
viññāpeyyāti attho. Tayo daṇḍā samāhaṭāti = tidaṇḍaṃ, tena saññānena lakkhaṇena.
Paribbājakamaddakkhīti ettha paribbājakadassanassa puriso kattā, cakkhukaraṇaṃ,
tidaṇḍakaṃ pana paribbājakabhāvassa lakkhaṇamattameva, na tu dassanakirayāya
sādhanaṃ ato kārakaṃ na sambhavati.

Pāyāsīti ekābhamatteneva bārāṇasiṃ agamāsīti attho. Āsūti sīghaṃ. Pitarā sadisoti ettha
sadisasaddassa yoge pitusaddato kattari cāti sutte anuttasamuccayatthena casaddena tatiyā.
Na cettha māsādīnaṃ kārakatā tehi kattabbakirayāya idha adassitattā. Sakhīloti muduko
atthoti payojanaṃ pitarā samāno guṇena hīno guṇena adhikoti. Sakhilatthādīhīti
etthādisaddena tulyasamānahīnādhikādiyoge ca tatiyā. Attānampati = paccattaṃ, tasmiṃ
paccatte paṭhamatthabhūte attani. Attanāvāti sayameva attānaṃ sammannati saṅghamajjhe
kattabbaṃ āpucchanādikirayāya sammataṃ karotīti attho. Tilehīti ettha "tile capatī"ti
kammatthasambhave tatiyā. Sumuttāti ettha mocatatthayoge tato mahāsamaṇāti
pañcamyatthasambhave tatiyā.

Saha ādi yesante sahādayo, tehi sahādīhi saddehi yoge appadhāne tatiyā. Karaṇe tatiyāti
anuvattanato liṅgamhā sahādihi yuttanāmato, sahasaddassa atthena yogo =
sahasaddatthayogo, tasmimpi kirayāya guṇena dabbena ca samavāye yoge sambaṇdhe sati
sahasaddena yogo taṃyuttassāti attho. Vitakkena saha vattatīti ettha cintādikassa

* "Atthe vito"ti katthaci
"Attanāva attānamiti"-maramma.

[SL Page 379] [\x 379/]

Kirayādisambaṇdho. Vitakkādikassa pana atthato patīyamānoti appadhāne tatiyā. Puttena
saha thūlo pitāti sambaṇdho. Thūloti guṇayogo. Ācariyassa sissā antevāsikā upajjhāyassa
sissā saddhivāhārikā, tehi saha ācariyupajjhāyānaṃ lābhoti dabbayogadassanaṃ. Mitātā
paricchinnā. Sabbehi meti mama sabbehi piyehi manāpehi ca kāyena nānābhāvo maraṇena
vinābhāvoti satataṃ paccavekkhitabbaṃ. Ettha ca nānā vinā yoge tatiyā. Gaggena bhikkhunā
idhāti imasmiṃ āvāse, te vāsena tava vāsena alaṃti paṭikkhepo. Ekenāti ekākinā hutvā
tiṇṇena saṃsārasāgarassa pāraṃgatena kimme phalaṃ. Tokālikena nāma pacchāsamaṇena
sahāti attho. Saṃvāsoti sahavāso. Bālehi kāyaduccaritādīhi samannāgatehi
Hetuyeva attho = hetvattho. Tasmiṃ: diṭṭhasāmatthiyanti aṇvayabyatirekato
adhigatasattikaṃ sāmatthiyaṃ phalanipphādanasamatthatā annenāti annena hetunā vasati.
Na annena vinā.

Jaccāti jātiyā, hīnakule jananamattena hetunā vasalo na hoti, yathā brāhmaṇakule jananena
brāhmaṇo na hoti. Api tu kammunā kāyaduccaritādinā hīnakammena vasalo hoti,
kāyasucaritādinā kammunā eva brāhmaṇo hoti. Bāhitapāpo hi brāhmaṇo. Kāmaṃ
kāmitavatthuṃ dadātīti = kāmadado, madhuṃ madhurasaṃ savatīti = madhussavo. Kena
pāṇīti kena kāraṇena madhussavo jātoti yojanā, kena brahmacariyena seṭṭhacariyena tava
pāṇimhi puññaṃ puññaphalaṃ ijjhati samijjhatīti hetu attho yesaṃ
nimittakāraṇahetuādisaddānaṃ tesaṃ payogepi.

Sattamiyā attho = sattamyattho, tasmiṃ, kālo ca addhā ca disā ca deso cāti evamādisvayaṃ
tatiyā tadanuparodhenāti paribhāsato veditabbā. Tena samayena verañjāyaṃ viharati tasmiṃ
samayeti attho. So dhammo ca vinayo ca mamaccayena vo tumhākaṃ satthā anusāsako.
Yojanenāti yojane addhani dhāvati. Puratthimena pubbadisābhāge dhataraṭṭho
gaṇdhabbarājā, dakkhiṇena dakkhiṇadisābhāge virūḷhako kumbhaṇḍānaṃ ādhipati,
pacchimena pacchimadisābhāge virūpakkho nāma nāgarājā. Yena bhagavāti yatra bhagavā
viharati, tenupasaṅkamīti tasmiṃ ṭhāne upasaṅkamīti attho.
[SL Page 380] [\x 380/]

Aṅgassa sarīrassa vikāro = aṅgavikāro, aṅgamassa atthīti atthe saddhādito ṇa iti ṇamhi
kate aṅgamiti rūpaṃ, aṅgīti attho kāṇoti aṇdho. Kuṇīti hatthādivaṅko. Sababattha
tatiyāvidhāne karaṇe tatiyāti tatiyāggahaṇamanuvattate.

Visesiyati anenāti = visesanaṃ. Tasmiṃ, appaṭipuggalo appaṭibhāgapuggalo, asadisoti attho.
Tadahu tasmiṃ divase, pabbajito samānoti attho. Sippena hatthakammena, vijjāyāti ādīni
guṇavisesanadassanāni. Pakatisaddo ādi yesaṃ te pakatiādayo, ādisaddena
yebhuyyasamavisamaparimāṇādayo saṅgayhanti.

Sampadānakāraketi sammā padīyamānassa paṭiggāhake kārake dānakirayānimitte
abhidheyyo.

Yassa vā yaṃ vatthu rocate ruccati, yassa vā chattaṃ dhārayate, sammā padiyateti ettha
sammāti vasesanaṃ. Rajakassa vatthaṃ dadāti devadattassa iṇaṃ dadātīti ādisu
catutthinivattanatthaṃ sacetano acetano vā paṭiggāhakabhāvena icchito. Dīyamānassa
vatthuno anirākaraṇaṃ anisedhanaṃ ajjhesanaṃ ārādhanaṃ, anumati anujānananti etesaṃ
vasena tīvidhaṃ. Yajati dadāti dīyamānassa anirākaraṇavasena ca ārādhanavasena ca
abbhanuññavasena vāti evaṃ sampadānakārakaṃ tidhā vuttaṃ. Tatrodāharaṇaṃ: rukkho ca
yācako ca bhikkhu ca.

Khamatīti ruccati. "Yassa dātukāmo"ti ādito sampadānanti vāti ca vattate.

Silāgho ca hanu ca ṭhā ca sapo ca dhāro ca piho ca, tathā kudho ca dūho ca isso ca usūyo ca,
rādho ca ikkho ca, paccāsuṇa aṇupatigiṇānaṃ pubbakattā ca, ārocanattho ca tadattho ca
tumattho ca alamattho cāti dvaṇdo. Jighiṃsā bhantu micchā. Anuttasamuccayatthena
casaddaggahaṇena papubbassa hiṇātidhātuppayoge kappatippayoge papubbassa hoti
dhātuppayoge upamākaraṇayoge añjalikaraṇayoge phāsusaddaatthasaddaseyyaiccādiyoge
sampadānasaññā.

Upajjhāyassa sīlāghateti kulādigottaguṇādinā mayhaṃ upajjhāyena ko sadisoti vikatthati.

Hanuteti apahanute. Apalapatiti vañceti.

Sapateti sapathaṃ karoti.

Dhanikoti iṇassāmiko.

[SL Page 381] [\x 381/]

Kudhaduhaissausūyatthadhātuppayoge yaṃ pati kodho tassa sampadānasaññā hotīti attho.
Issantīti na sahanti, usuyanti dosamāvikaronti. Vijānatanti vijānantānaṃ.
Ārādho meti mama ārādhanā rañño, kyāhaṃ kiṃ ahaṃ, upasampadāpekhoti upasampadattaṃ
apekkhatīti attho. Āyasmantanti ettha kammatthe dutiyāti dutiyā.
Paccāyogeti pati ā yoge. Vacanakammassāti etaṃ avocāti ettha vuccamānassa savaṇato
pubbassa nibbattanīyakammabhūtassa vacanassa kattā nibbattako. Paccassosunti
patisuṇiṃsu. Iti patisuṇātiyoge bhagavantasaddassa sampadānasaññāyaṃ sampadāne
catutthiti catutthi. Āsuṇantīti āsutavacanakarā hontīti attho. Tassāti yo dhammaṃ sācetīti
ettha dhammanti vuttapubbakammuno sādhakattā iminā sampadānasaññāyaṃ catutthi.
Anugiṇāti anusaddaṃ karoti.

Etadavocāti ādisu yo dhammaṃ deseti so tassa kammassa kattāti vuccati. Tena vuttavacanaṃ
pubbakammanti vuccati. Tassa vacanassa bhikkhusaṅgho jano vā yo paṭiggāhako taṃ
sampadānanti vijāniyā vijāneyyāti ayaṃ vuttiyaṃ vuttagāthāya attho.
Ārocanatthehi dhātūhi yoge. Tassatthāyāti tadatthaṃ, tasmiṃ-tadatthe.

Ato nenāti ito atoti ca, so vāti ito vāti cānuvattate. Catutthiyā ekavacanaṃ =
catutthekavacanaṃ. Piṇḍapātaṃ paṭisevāmi neva davāya bāladārakā viya neva davatthaṃ,
muṭṭhikamallādayo viya na madāya na madanatthaṃ, antepurikā vesiyādayo viya na
maṇḍanāya na maṇḍanatthaṃ, na vibhūyanāya naṭanaccakādayo viya na
chamirāgakaraṇatthaṃ pāripūriyā paripūraṇatthaṃ.

Tuṃpaccayassa attho = tumattho, tasmiṃ, phāsuvihārāyāti etthāpī tumatthasambhave
sampadānasaññā catutthi ca, phāsu viharituṃ piṇḍapātaṃ paṭisevatīti attho.

Alaṃ meti mama rajjaṃ alaṃ arahatiti attho akkhesu dhutto byasanīpurisapuggalo dāraṃ
bharituṃ nālaṃ na samattho, mallo mallassa alaṃ samattho.

Hiraññasuvaṇṇena alaṃ me na attho ki meti mayhaṃ ko attho.


[SL Page 382] [\x 382/]
Maññatippayogeti mana ñāṇe iccetassa dhātussa payoge, anādare gamyamāne
kammaniyevāti appāṇibhūte maññatissa kammattheyeva iminā sampadānasaññā, "maññāmi
ahaṃ tvaṃ kaliṅgaraṃ" dārukhaṇḍaṃ katvā maññāmi.

Suvaṇṇaṃ tanti ettha anādarābhāvā kammatthe dutiyāca.

Gadrabhanti ettha gadrabhasaddassa maññati kammabhāve anādare ca satipi
appāṇikattābhāvā na catutthi.

Saggāyati saggasaddassa gamanatthassa gacchatiti imassa pāpaniyakammattā
silāghādisuttena sampadānasaññā catutthiyā āyādeso. Nibbāṇāya vajantiyā gacchantiyā kiṃ
vakkhāmiti sambaṇdho. Mūlāya paṭikasseyyāti mūlāpattimeva paṭikasseyyāti attho.

Iṭṭhassa sampatthitassa atthassa patthanamāsiṃsanaṃ. Tasmiṃ-āsiṃsanatthe. Kusalanti
ārogyaṃ. Atthanti hitaṃ, payojanaṃ vā.

Sammuti sammannitvā gahaṇaṃ. Pāturahosi pātubhavi. Pahiṇeyya peseyya.

Namassa yogo = namoyogo, so ādi yesante namoyogādayo, tesuṃ, ettha apisaddo
sampiṇḍano vaggahaṇaṃ, catutthiggahaṇānukaḍḍhanatthaṃ. Buddhavīra namo te atthūti
yojanā. Nāgassāti khīṇāsavassa

Kāle vattamānātīte ṇvādayoti ito kāletī ca bhavissati gamādihi nighiṇiti ito bhavissatīti ca
vattamāne: bhavanaṃ = bhāvo, tambhāvaṃ * vuccati sīlenāti bhāvavāci,
tasmiṃ-bhāvavācīmhi, bhavissati kāle gamyamāne. Pacissateti āyati pacanaṃ, pākasaddoyaṃ
bhāvasādhano, tato catutthiti. Bhuñjanaṃ = bhogo, bhogāya vachatīti bhuñjituṃ gacchati.

Catutthinayo.


Apecca ito ādadātiti = apādānaṃ. Tasmiṃ -apādānakārake. Vāsaddoyaṃ apetiādi
atthavikappane, apetīti apagacchati, itoti vutte avadhi apādānaṃ.

Niddiṭṭho apagamanādikirayābhūto visayo yattha taṃ = niddiṭṭhavisayaṃ, yattha upātto
ajjhābhaṭo apagamanādikirayālakkhaṇo visayo taṃ = upāttavisayaṃ, anumeyyaṃ visayaṃ
etthāti = anumeyyavisayaṃ.

Gammamāne-maramma "namaso" tipikatthaci * "vadana"

[SL Page 383] [\x 383/]

Gāmā apettīti ettha apagamanakirayāya gāmo avadhikārakaṃ, munayo kattukārakaṃ.
Pavattatīti apādānasaññā bhavati kusūlato apanetvā nīharitvā, madhurāyaṃ jāyanti
nivasantīti vā = mādhurā. Kenaci āhārādinā, idha pana kaccāyanabyākaraṇe.

Vuttaṃ cā ti mañjūsāyaṃ.

Kiñci apādanaṃ niddiṭṭhavisayaṃ kathitāpagamanakirayāvisayaṃ kiñci upāttavisayaṃ
ajjhāhaṭakirayāvisayaṃ, tathā kiñci anumeyyakirayāvisayaṃ cāti apādānantidhā matanti
yojanā.
Tadeva avadhibhūtaṃ apādānaṃ calañca acalañcāti imesaṃ vasena duvidhaṃ hoti.

Avihita*lakkhaṇānanti yathā yasmādapeti ādatteti dhātuppayoge ca
dūrantikādināmādippayoge apādānasaññā vihitā. Tato aññatra avihitalakkhaṇānaṃ
dhātunāmādīnaṃ payogeyeva iminā apādānasaññā. Taṃyuttanti tehi yuttaṃ.

Parājiyogeti parāpubbassa jī jaye iccetassa dhātussa payoge ye asaho sahituṃ abhibhavituṃ
asakkuṇeyyo, so apādānasañño hoti pabhūyogeti papubbassa bhū iccetassa dhātussa yoge,
yo pabhavo pabhavati phalamiti katvā so apādānasañño hoti. Jana janane ictessa dhātussa
payoge jāyamānassa vatthuno yā pakati kāraṇaṃ sā ca apādānasaññā hotīti yojanā.

Parājenti parājitā bhavanti. Himavatāti himavanta pabbatato pabhavanti
paṭhamamupalabbhanti, pañcamahānadiyo gaṅgā yamunā sarabhū aciravatī mahīti imā
pañca mahānadiyo nāma, anavatatto nāma himavati eko mahāsaro, yato
kaṇṇamuṇḍadahādisesamahāsārā ca catusu disāsu catasso mahā nadiyo ca pabhavanti.
Āyūgantaṃ avicchinnā pavattanti, kunnadiyoti khuddakanadiyo, ubhatoti ādisu jāyamāna
puttādikassa kārakattā iminā apādānasaññā.

Ubhatoti mātito ca pitito ca. Yasmā kaṭṭhato aggi jāyate so tameva ḍahatiti yojanā. Aññā
atthā yesante aññatthā, aññatthā ca itaro ca ādi yesanteti yoge

* "Anabhihita" "asayho"

[SL Page 384] [\x 384/]

Nāññatrāti saṅkhāradukkhādidukkhato aññatra añño attādiko puggalo vā na sambhavati,
nāpi khaṇdhapañcaka saṅkhātadukkhato aññaṃ sattādikaṃ nirujjhati.

Vajjanatthehīti vajjanaṃ parivajjanaṃ attho yesantehi, apa pariiccetehi yoge apādānasaññā.
Mariyādā ca abhividhi ca attho yassa tena āupasaggena yoge apādanasaññā. Patinidhi ca
patidānaṃ ca attho yassa tena patiupasaggena yoge ca apādānasaññā. Devoti megho.
Mariyādā nāma avadhi, abhividhi abhibyāpanaṃ, paṭinidhi nāma paṭibhāgatthe sadisatthe,
ālapatiti temāsaṃ dhammadesanatthaṃ buddhassa paṭinidhi hutvā dhammasenāpati
sāriputto mahājanaṃ avhetīti attho.

Rite ca nānā ca vinā ca ādi yesaṃ puthuiccādīnaṃ nipātānaṃ tehi yoge apādānasaññā rite
saddhammā saddhammaṃ vināti attho. Vinā saddhammāti saddhammena vinā, kammaṃ ca
apādānaṃ ca tāniyeva kārakāni tesaṃ kammakārakaṃ apādānakārakānaṃ majjhepi
kāladdhānavācīsaddehi pañcamiti visayīniddesaapādānasaññā vuttāti daṭṭhabbaṃ. Ito
divasatoti apādānadassanametaṃ. Miganti kammakārakadassanaṃ. Pakkhasmāti tesaṃ majjhe
addhamāsasaṅkhātakālavācīsaddato pañcamīnidassanaṃ, tasmā ajja vijjhitvā ito addhamāse
migaṃ vijjhatiti attho. Evaṃ "ajja bhuñjitvā ito māse bhuñjati, ito kosamatto vijjhati."
Pabhūtiādīnaṃ saddānamatthe ca, tadatthappayogeti so pabhūtyādisaddānaṃ attho yesaṃ
tesaṃ saddānaṃ payoge ca pañcamī hoti. Pabhūtyatthe yatoti yato pabhuti ariyāya jātiyā jāto,
yatoppabhūti ahaṃ attānaṃ sarāmi, yato paṭṭhāya viññètaṃ pattosmi, yatvādhikaraṇanti yato
adhikiraṇaṃ yato nidānaṃ yaṃ nimittanti attho.

Rakkhaṇaṃ attho yesaṃ rakkha pālaniti ādīnaṃ te dhātavo rakkhaṇatthā, tesaṃ payoge,
cakārādhikāratoti dhātu nāmānanti ādito cakārānuvattanato, anicchitañca apādānasaññaṃ
hoti. Tānaṃ nāma pālanaṃ, taṇḍūlāti taṇḍūlato kāke rakkhanti nivārentiti attho. Yavāti
yavasassato: evaṃ "kāke vāraya macchambhā"ti. Jetavaneti jetacinaṭṭhe jane.

Dūrañca antikañca = dūrantikaṃ, addhā ca kālo ca = addhakālā, tesaṃ nimmāṇaṃ paricchedo
= addhakālanimmāṇaṃ, tvāppaccasassa

[SL Page 385] [\x 385/]

Lopo = tvālopo, disāhi yogo = disāyogo. Vibhajanaṃ vibhattaṃ āratissa payogo =
ārappayogo, ettha tisaddo luttaniddiṭṭhoti daṭṭhabbo. Dūrantikañca addhakālanimmāṇañca
tvālopo ca disāyogo ca vihattaṃ ca ārappayogo ca suddhaṃ ca pamocanaṃ ca hetu ca
vivittañca pamāṇaṃ ca pubbayogo ca baṇdhanañca guṇavacanaṃ ca pañhañca kathanañca
thokañca akattā cā ti dvaṇdo dūrantikānaṃ attho yesaṃ dūrādīnaṃ saddānaṃ tesaṃ payoge
ca. Kīvāti kittakaṃ dūrayoge imasaddassa apādānasaññāyaṃ "kvaci to pañcamyatthe"ti
toppaccaye kate ikāre ca itoti rūpaṃ. Te moghapurisā niratthakapurisā, imasmā
dhammavinayā dhammo ca vinayo cā ti vuttasāsanā, ārakā dūreti attho, dūrato vāti dūre
evāti attho. Dūraṅgamanti ādisu pana idha sutte casaddena dutiyā tatiyā ca.

Ito kappato ekanavutiyā kappamatthake. Ito saṃvaccharato vassasahassassa accayena
atikkamenāti attho.

Tadatthasambhavepīti tvāppaccayassa atthasambhavepi. Tassa avijjamānatā tvālopo. Tasmiṃ
tvālope kamme adhikaraṇe ca pañcamī. Tathā hatthikkhaṇdhātī
hatthikkhaṇdhamahiruhitvā, abhidhammāti abhidhammaṃ sutvā pucchantīti attho. Āsane
nisiditvā vuṭṭhaheyyā ti sambaṇdho.

Disāsaṅkhātamatthaṃ vadantī ye, tehi saddehi yoge pañcamī. Itoti avadhīkatadesato
purīmadisāyoge pañcamī. Sāti yato disato suriyo uggacchati sā purimā disā, puratthimato
dakkhiṇato yato assosuṃ iti sambaṇdho. Disāyogeti ettha sarūpekasesanayena
disāsaddadvayopādānato disatthato ca pañcamīti dassetuṃ disatthe cāti vuttaṃ.

Sayaṃ vibhattassevāti sayameva visuṃ vibhattassa, vibhajanaṃ puthakkaraṇaṃ. Attadantoti
attano danto, tato ājānīyādito caranti sambaṇdho seyyoti varataraṃ.

Yadidanti yo ayaṃ.

Āratīti āramaṇaṃ, viratīti pāpato viramaṇaṃ.

Asaddhammāti methunā dhammā. Pamocanatthappayoge. Yadavadhibhūtaṃ
tadapādānasaññaṃ bhavati.

Sabbanāmato pañcamīti yojanā. Kasmā nu kāraṇā.

[SL Page 386] [\x 386/]
Dīgho ca oro ca, tehi dīghorehi, āyāmena vitthārenāti ādisu ettha casaddena tatiyā.
Paṭhamatthavācakenāti purimatālavācinā. Pubbasaddassa gahaṇamupādānaṃ =
pubbagahaṇaṃ. Adisatthavuttitoti disatthavajjīte desakālādimhi vutti(vattanaṃ)
yassa(pubbaparādigaṇassa), tato paranti desattha vācinā parasaddena yoge pañcami.

Baṇdhanatthena saddena yoge sambaṇdhe sati baṇdhanahetu bhūtaiṇavācīsaddato
pañcamī.

Issariyā issariyabhāvato.

Pañhakathanesu pañhe kathane ca. Kutosi tvanti ettake pucchite iminā pañhe pañcami. Atha
"āgacchasī"ti kiriyāyoge. Yasmādapetīti imināva sijjhati. Pāṭaliputtatoti pañhavissajjanaṃ.

Thokaṃ appamattakaṃ attho. Yassa tasmiṃ* asattassa adabbassa vacane karaṇabhūte
apādānasaññā.

Kārakahetu nāma yo karoti sakattāti vuttattā idha pana akattarīti tassa paṭisiddhattā
akārake kārakahetuto aññasmiṃ ñāpakahetumhi pañcamī. Kammassāti dānādibhedassa
kusalassa kammassa. Katattā uppajjati kusalavipākaṃ cakkhuviññāṇaṃ na tu tassa
kammassa yāva phaluppādā(anirujjhitvā) ṭhitattāti adhippāyo. Vedanādibhedaṃ nāmañca
bhutopādāyabhedaṃ rūpañcāti yathārūpaṃ paccakkhānumānasiddhaṃ idaṃ nāmarūpanti
nisedhetabbassa dhammassa nissayaniddeso. Na tāya ahetukanti paṭisedhanīyassa*
ahetukatādhammassa niddeso subhā subhakammādivisesahetuvirahitato
issarādiekahetukatte vā sati sabbattha apāyakāmasugatibhūmiādisu sabbadā paṭisaṇdhito
pubbe cutito uddhañca sabbesañca aṇdhabadhirādīnaṃ cātummahārājikādinañca rūpārūpehi
ekasadisabhāvassa ekasadisattassa āpajajanaṃ siyā, na ca tathā dissati. Nato eva
desakālasantānādibhedābhāvappasaṅgato nāhetukamidaṃ nāmarūpanti yojanā. Hutvā
abhāvatoti sabbe saṅkhārā aniccā, na nibbānaṃ, kasmā? Uppajjitvā nirujjhanato. Nibbānaṃ
niccaṃ, kasmā? Uppādanirodhābhāvato tathā khaṇdhapañcakabhūtā saṅkhārā dukkhā attano
udayalakkhaṇena bhaṅgasaṅkhātena vayena ca abhikkhaṇaṃ pīḷanā bādhanato, na hi
bādhakaṃ sukhaṃ bhavati

* "Asatvassā"ti bahusu. * "Na ahetukatā"-maramma.

[SL Page 387] [\x 387/]

Kārakavedakasaṅkhātena vasavattakena attanājīvena vā virahitattā sayañca atathābhūtattā
anattā. Saṅkhārānaṃ nāmarūpadhammānaṃ uppādajarābhaṅgesu "mā evaṃ uppajjeyyuṃ, mā
evaṃ jīreyyuṃ, mā evaṃ bhijjeyyunti evaṃ kassaci avasavattībhāvatoti. Idaṃ hutvā
abhāvākāra udayabbayapiḷanākāraavasavattanākārasaṅkhātaṃ
saṅkhārānamaniccādisāmaññalakkhaṇattaṃyaṃ nāmāti yojanā.

Apādāne pañcamīti ito pañcamīti vattate. Karotīti atthe kattukaraṇappadesesu cāti kattari
yuppaccaye nassa rahādito no ṇa iti ṇatte kate kāraṇatthe cāti nipātanato dīghe ca kate
"kāraṇa"nti rūpasiddhi daṭṭhabbā. Dukkhādīnaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ ananubodhā
anussavādivasena ananubujjhanato appaṭivedhā ariyamaggañāṇena appaṭivijjhanato ca
kāraṇā evamidaṃ dīghamaddhānaṃ saṇdhāvitaṃ bhavādisu cutipaṭisaṇdhivasena
anamagge saṃsāre saṇdhāvitaṃ. Saṃsaritanti attho. Avijjāpaccayāti catusu saccesu
ajānanakāraṇato kusalākusalappabhedā tebhūmaka saṅkhārā sambhavanti.
Saṃkhārapaccayāti upacitakusalākusalakammapaccayato tīsu bhavesu*
paṭisaṇdhiviññāṇādīnaṃ vipākaviññāṇaṃ sambhavatīti yojanā. Avijjāya tu eva asesato
virāgena nirodhā nirujjhanato (appavattikāraṇena) tebhumakasaṅkhārānaṃ nirodho
appavatti hoti. Tesaṃ saṅkhārānaṃ nirodhato tīsu bhavesu āyatipaṭisaṇdhiviññāṇassa
nirodho appavatti hotīti attho.

Pañcaminayo.


Āyattoti paṭibaddho tadadhinavuttiko. So nissayādi bhedo attho sāmi nāma. Sāmī ca
tabbappaccayo ca rujarogeti dhātu ca ādi yesaṃ, tehi yogepi. Ettha ca sāmismiṃ nibbattanādi
kiriyābhisambaṇdhābhāvā kiriyābhiyogassa asambhavato na kārakabhāvo sambhavati.
Kiriyā ca kārakañca tesaṃ bhāvo = kiriyākārakabhāvo, tassa phalabhāvena gahito.
Sāmibhāvoti saṅkhepena vuttamattha vivaritvā dassetuṃ tathā hīti ādi āraddhaṃ. Dadātiti
bhattaṃ ca vetanaṃ ca sevakassa

"Kusalākusalādibhedā"ti maññāma.
* "Paṭisaṇdhiviññāṇādikaṃ" iti yuttataranti maññāma.

[SL Page 388] [\x 388/]

Dadāti. Tasmāti raññā dinnadhanassa paṭiggāhakattā, rājapurisoti viññāyati, tena
dānapaṭiggāhakasaṅkhātānaṃ kiriyākārakānaṃ purimasiddhānaṃ bhalabhāvena gahito
sāmibhāvo. Tabbhāvabhāvībhāvato bhaṇḍabhāvena vāti
khettavatthuhiraññasuvaṇṇadhaññavatthacchādanādivasena vā samipañca samuho ca,
avayavo ca, vikāro ca, "bījādibhāvabhāvīaṅkurādikaṃ bheriādisannissito saddopi
pituādijanito puttavacchādiko kulālādikatabhājanādiko, kammādijātaphalādikanti
evamādikaṃ taṃ taṃkāraṇabhāvabhāvīkāriyañca,
uppattiādibhedābhāvadabbasambaṇdhinīavatthā ca, jāyanasāmaññākārabhedā jāti ca,
"iṇdriyabaddha aniṇdriyabaddhasantānasannissito rūpasaddādiko, sattānaṃ
sucaritadhammānaṃ lakkhaṇādiākāro, dabbānaṃ
saṅkhāsadisayogavibhāgabuddhisukhadukkhādikoti evamādibhedo tantissito guṇoca,
ukkhepanādikā ṭhānanisajjādibhedā kiriyā ca, ādisaddena nāmagottādi taṃtaṃvohāro tassa
tassa kāraṇādiko ca, puratoti ādiyogo ca, pūraṇatthappaccayayogo cāti evamādi gayhati
visesanaṃ ca ādesassa ṭhānī ca āgamassa sambaṇdhī āgamī ca tesaṃ vasena tividhopi.

Kirayākārakehi sañjāto nibbatto assedambhāvassa vatthuno idaṃ sambaṇdhīti evaṃ
pavattaabhidhānānaṃ visesana visesitabbabhāvassa yo hetu nimittaṃ so attho sambaṇdho
nāma. Tattha tasmiṃ sambaṇdhe abhidheyye sāmisaññito saddato chaṭṭhī vidhiyateti
yojanā. Paratantassa bhāvo = pāratantyaṃ, parāyattatā, tattha tasmiṃ pāratantyabhūte
sambaṇdhe abhidheyye, visesanasaṅkhātaupādhito,* ādesaṭṭhānito,
āgamaṭṭhānībhūtaāgamito cāti evaṃ upādhiādīhi tīhi eva chaṭṭhī bhave. Na visessāditoti
visesitabbato ādesato āgamatoti imehi tihi chaṭṭhī na hotevāti attho.

Visesīyatīti aññasāmito nivattīyatīti attho. Visesanatova chaṭhīti ettha sambaṇdhe
vacanīyeti adhippāyo. Yena kenaci pariggahitena vatthunā sāmino sambaṇdho.

Paṭiviṃsoti bhāgo, etthāpyayaṃ sāmibhāvasambaṇdhe.
"Iṇdriyabaddhaaniṇdriyabaddhasannissito" - bahusu-
* "Upādhī"ti visesanassetaṃ adhivacanaṃ.
"Etthāpi sā"-maramma.

[SL Page 389] [\x 389/]

Samīpasambaṇdheti "nagarassa samīpa"nti ādisu viya ambavanassa avadūreti ādisu
samīpasamīpībhāvasambaṇdhe chaṭṭhī.

Suvaṇṇassa rāsīti ettha samūhasamūhikabhāvasambaṇdhe.

Avayavena avayavino sambaṇdhe te sīsanti udāharaṇaṃ.

Vikāravikārībhāvasambaṇdhe suvaṇṇassa vikatīti. Vikārito chaṭṭhī

Kāriyena phalena kāraṇassa sambaṇdhe vacanīye yavassāti kāraṇato chaṭṭhī.
Aviññāṇakassa saddassa utujabhāve satīpi meghassāti nissayato visesanaṃ. Tassāti
dhataraṭṭhādimahārājassa

Hetuphalabhāvasambaṇdhe dassetabbe kammānanti hetuto chaṭṭhi.

Sambaṇdhavasena avatthitānaṃ sabhāvānaṃ uppādajarābhaṅgakkhaṇasaṅkhātena
phalabhāvādinā ca avatthāvisesena sambaṇdhe dassetabbe khaṇdhānanti nissayato chaṭṭhī.

Manussassa bhāvoti ettha "bhāvo"ti manussasaddappavattinimittabhūto vijātīyavinivatto
sāmañāñākāro.

Dabbasannissitena vaṇṇādinā sattasannissitena sucaritādinā guṇena ca guṇino sambaṇdhe
mahābhūtasaṅkhāta viseso suvaṇṇaṃ, tannissito pitavaṇṇo, tena visesayati suvaṇṇassa
vaṇṇoti. Tathāgatassa vaṇṇo nāma silādiguṇo dānādiguṇo ca. Sataṃ, muṭhiti ādisaṅkhyā
ca parimāṇañca loke guṇabhāvena voharīyati. Tesaṃ samāyogoti saṃyogasambaṇdhe.
Saṇdhino vimokkho vibhāgo saṇdhisilesoti attho. Tathāgatassa paññāpāramīnti
buddhisambaṇdhe, sukhaṃ te ahosīti ādiguṇasambaṇdhe, lahutādayo ākāravisesā.

Ukkhepana avakkhepana āviñjanapasāraṇagamanādibhedāya kiriyāya sambaṇdhe, tassa
mātipitaroti vohārassa puttabhāvato mātādīnaṃ janakajanitabbasambaṇdhato ca
mātāpitūnaṃ visesitabbabhāve icchite tassāti visesanato chaṭṭhi. Tassa puratoti ādi
disatthanipātādiyoge chaṭṭhī. Tiṇṇaṃ puraṇo tatiyo tena pūraṇatthappaccayayoge.
Vassānanti vassa saddato chaṭṭhī. Na tassa upamāti upamāya upametabbāyattattā

[SL Page 390] [\x 390/]

Upamāyoge chaṭṭhi. Kuverassa balīti ettha pupphādi upahāro pūjā aññattha bhūmito rañño
dātabbabhāgo. Yaṃ rūpa mādesoti ādesasambaṇdhe edantassāti ṭhānito chaṭṭhi. Āgamo
etassa atthīti = āgamī, na hettha puthasaddo āgamassa visesanaṃ, kintu puthassa samīpe
āgamo bhavatiti āgamāgamībhāvasambaṇdhe chaṭhī.

Devānamiṇdoti ettha iṇdassa devānaṃ apariggahattā cāggahaṇena
iṇdaparivārabhūtadevasaddato chaṭṭhī.

Ujjhāpetabbanti "ayaṃ yakkho gaṇhātī"ti ādinā katāparādhaṃ vatvā avajānāpetabbanti attho.
Rajakassa vatthaṃ dadātīti ettha dhovanatthāya dadātīti sampadānābhāvato na catutthi.
Ottappanti ottappanto uttasantoti attho.

Kvaci dutiyā chaṭṭhīnamattheti ito kvacīti ca tatiyā sattamīnañcāti ito tatiyā sattamīnanti
cānuvattate.

Yajassa dhātussa payoge karaṇe chaṭṭhi pupphassāti pupphena, ghatassāti etthāpi karaṇe.
Suhitatthā tittiatthā, tesaṃ yoge-pūraṇatthayogeti attho. Odanassāti idhāpi karaṇe eva
chaṭṭhī. Nānāppakārassa asucinoti nānappakārena asucināti attho. Pāpassāti pāpena puratīti
attho. Tulyatthakimalamādiyogeti tulyatthakiṃalaṃiccevamādiyoge chaṭṭhi. Pitarā tulyoti
ettha kattari cāti sutte casaddena tatiyā mātu sadisoti ettha u sasmiṃ salopo cāti uttaṃ salopo
ca.

Kattari kitappaccayayoge* chaṭṭhi. Katīti karaṇaṃ, katisaddena kitantena yoge kattari
chaṭṭhi. Sammatapūjitasakkatamānitaiccādisu yoge kattari chaṭṭhi. Tesanti tehi
aparibhūttanti attho.

Naccagītassāti naccagīte, kusalā chekā. Aṅgapaccaṅgānanti aṅgapaccaṅgesu, bhagavatoti
bhagavati, pasannā uḷārā mahantā yakkhā santīti attho. Māsassāti ekasmiṃ māse
dvikkhattuṃ dve vāre bhuñjati.
"Upahāro balī"ti yuttataranti maññāma
* Mudditarūpasiddhipāḷiyampi "ttappaccayayoge"ti dissatitathāpi sabbāsupi ṭīkāsu
"kitappaccayasoge" icceva diṭṭhamamhehi udāharaṇesupi "kaccāyanassa katī"ti "ti"
paccayantassāpi niddiṭṭhattā "kitappaccaya yoge" icceva suddhapāṭhoti maññāma.

[SL Page 391] [\x 391/]

Kvaci dutiyāti kvaci ādito kvaci chaṭhīti ca vattate dutiyā ca pañcamī ca, tāsamatthe.
Sahasāti anupadhāretvā, kattāroti imassa tuppaccayantakitakassa yoge, imassa
nibbattanīyakammāpekkhattā kammasaddato chaṭṭhi.
Yonisomanasikārādikusaluppattikāraṇasamavāye kusalakammaṃ uppajjati,
ayonisomanasikārādiakusaluppattipaccayasamavāye akusalaṃ uppajjati, tasmā
taṃtaṃpaccayabyatiritto kammassa kārako kattā paramatthato natthi.
Sukhadukkhalakkhaṇassa kusalākusalavipākassa gatikālādippaccayassa samavāye
vatthārammaṇādippaccaye paṭicca uppajjamānassa vedako anubhavitā paramatthato natthi.
Ettha ṇvuppaccayantakārakādikitakayoge chaṭṭhi. Akaraṇantī yuppaccayantakitakayoge
catunnaṃ mahābhūtānanti cattāri mahābhūtānīti attho. Rāgoti kasāya rajanaṃ.

Sara gaticintāyaṃ-isu icchāyanti evamādīnaṃ dhātūnampi kiriyāya pāpuṇitabbe kammatthe
chaṭṭhī hoti. Mātaraṃ saratīti kvaciggahaṇādhīkārattā kammatthe dutiyā.

Karotissa dhātussa payoge patiyatane abhisaṃkharaṇe chaṭṭhi. Udakassa patikuruteti
udakamabhisaṃkharoti. Kaṇḍo nāma usu. Patikuruteti kaṇḍaṃ ujuṃ karotiti attho.
Parihāyasaddatthayoge chaṭhi. Dhammassa parihāyantīti. Assavanatāya dhammato
parihāyanti. Sukhassāti sukhato. Daṇḍassa tasantīti sīhausabhādiājānīye vajjetvā sabbe
puthujjanā daṇḍato uttasanti. Maccunoti maraṇato bhāyantīti attho.

Kammani kitakayogeti vuttattā atippasaṅganivāraṇatthaṃ na niṭṭhādīsuti paṭisedho. Gatoti
niṭṭhappaccayanto tatavantutāvīnaṃ niṭṭhasaññittā. "Niṭṭhādīsū"ti etthādisaddena
tunādippaccayantā mānantādayo va gayhanti *

Chaṭṭhinayo.


Yodhāroti nipātanenaka ettha parasaralopoti daṭṭhabbo. Ādhārīyatiti saṅkhatarūpaṃ
adhogatinivāraṇattena dhārīyati, guṇakiriyāditannissayassa tabbisayavuttivasena dhārīyati
etthāti = ādhāro, patiṭṭhānissayavisayādiko attho. Kattari ca kamme ca

"Parihānī"ti maññāma.
* "Ktaktavatu niṣṭhā"ti - (pāṇinīye-1-1-26 suttaṃ)

[SL Page 392] [\x 392/]

Samacetānaṃ tannissitānaṃ ṭhānanisajjādīnaṃ pacanadahanādīnañca kiriyānaṃ
patiṭhānaṭhena kiriyānissayakattukammānaṃ dhāraṇanissayānaṃ pavattivisayādikāya
kiriyāyapi pavattiṭṭhānatāya attho ādhārabhāvena icchito. Taṃ kiriyānimittaṃ vatthu
okāsasaññaṃ bhavatiti attho.

Nisīdatīti vuttakattusādhanena tannissitāya nisīdanakirayāya patiṭṭhānaṭṭhena kiriyāya
nimittatāya 'kaṭo' opasilesiko ādhāro. Dhārentīti kaṭathāliyo dhārenti nāma.

Ādheyyabyapanīyaupasilesanīyavisayīkaraṇādinā ādhāroyaṃ catuppakāroti dassetuṃ so
panāti ādi vuttaṃ. Ādhārabyāpakaṃ ādheyyavatthu etassa atthīti = byāpiko. Visuṃ siddhena
ādheyyena upasilesanaṃ allīyanaṃ upasileso. Taṃ arahatīti = opasilesiko. Samīpe niyutto =
sāmīpiko. Ādheyyassa uppattiṭṭhānatāya visayabhūto = vesayiko. Ādheyyena dhāretabbena
kiñci byāpitvā ekadesaṃ pattharitvā tiṭṭhati. Tilesu telanti ettha telasaṅkhātaṃ ādheyyaṃ
sakalaṃ tiladabbaṃ byāpitvā tannissaye vattati. Evaṃ dadhimhi samavetaṃ sappi. Khīresu
pana pakkhitaṃ jalaṃ saṃyogavasena ekadesameva pattharitvā tiṭṭhati.

Visuṃ siddhabhāvena attanīssayattā paccekasiddhānaṃ visuṃ yeva nipphannānaṃ vatthūnaṃ
upasilesena aññamaññasaṃyogavasena yasmiñca ādhāre allīyitvā yuttaṃ hutvā vattati, so
opasilesiko nāmāti sambaṇdho. Taṃ yathāti udāharaṇa nidassane nipāto. Āsane pīṭhādike
saṅgho upasilesavasena nisīdati dūre deseti attho.

Yattha samīpino gaṅgādivatthuno vohāraṃ tantirādidesasamīpe katvā āropetvā
tadāyattacuttitādīpanatthaṃ tasmiṃ gaṅgādike paṭibaddhapavattibhāvadīpanatthaṃ
ādhārabhāvo vikappīyati parikappīyati, so gaṅgādiko sāmipiko nāmāti sambaṇdho. Vajoti
goyūthanilayo, so gaṅgātīre vasanto gunnaṃ gaṅgāyattavuttitāya gaṅgāyaṃ ghosoti vutto.
Sāvatthinissitavihārattā sāvatthiyanti vuttaṃ.

Yattha yasmiṃ visaye aññatthābhāvavasena adhippetadesakālādito aññattha
abhavanavasena, sattānaṃ dabbaguṇakiriyādīnañca pavattiyā asambhavavasena
desantarassa avacchedavasena vā ādhāro parikappīyati, so visayādhāro

[SL Page 393] [\x 393/]

Nāma, anaññatthabhāvo hi visayattho. Ākāseti sakuṇānaṃ caraṇassa pakkhapasāraṇavasena
gamanassa anaññatthabhāvasaṃkhāto visayo dassito. Bhūmīsūti jambudīpatalādīsu
bhumisveva manussā jāyantīti sambaṇdho. Pādesūti patanasaṅkhātassa paṇāmassa
desantarāvacchedanavasena visayadhāro dassito. Tathā pāpasmiṃ mano ramani kusalehi
manassa abhiramāsambhavato. Buddhasāsaneti buddhasāsaneyeva pasanno. Paññāya
sādhūti ādīsupi sādhu bhavati. Vinayapiṭake nipuṇo bhavatiti kiriyāya sambaṇdho. Pitari
nipuṇoti pitupaṭijaggane cheko bhavatīti attho. Yattha hi kiriyāpadaṃ na sūyati tattha "atthi
bhavatī"ti sambaṇdho.

Sabbopīti catubbidhopi. Parikappavasenāti samīpādhāraākāsakamalaudumbarakusumādīsu
parikappavasena.

Kattukammasannissitattā kattukammasambaṇdhinisajjapacanādikakiriyā
tadāyattaāsanathāliādimhi patiṭṭhitā hoti. So byāpikādibhedena catuppakārabhūto
ādhārattho yodhāro tamokāsanti evaṃ okāsoti ācariyena vutto kathitoti attho.

Tattha byāpiko ādheyyena patthaṭo ādhāro nāma tilakhīrādi vatthu opasilesiko visuṃ
siddhasaṅkhātaādheyyassa upasilesanakiriyāya ādhāro nāma kaṭathāliādiko. Gaṅgādi
nivasanakiriyādhāraṇasamatthassa vatthuno sāmīpiko samīpabhāvena parikappitādhāro
nāma gaṅgānadīrukkhavihārādi. Sakuṇamacchādicaraṇādikiriyāya pavattiṭṭhānatāya
ākāsajalādi ca visayo visayadhāroti mato sammatoti yojanā.

Sāmismiṃ chaṭṭhi, okāse sattamīcānuvattate. Sāmī ca issaro ca adhipati ca dāyāde ca sakkhi
ca patibhū ca pasuto ca kusalo ca, tehi yoge sambaṇdhe sati.

Ubhayatthanti idaṃ sāmissarādisuttavacanaṃ ubhayassa chaṭṭhisattamīsaṅkhātassa
vibhattidvayassa vidhānatthaṃ. Itarathā gavaṃ sāmīti evaṃ sambaṇdhe chaṭṭhiyeva siyā.
Dāyaṃ ādadātīti = dāyādo. Patibhū nāma pāṭibhogo puriso.

Dhāraṇantī upadhāraṇaṃ. Jātiyā ca guṇena ca kiriyāya ca nāmena ca dabbasamudāyato
ekadesassa dabbassa puthakkaraṇaṃ visuṃ karaṇaṃ.

[SL Page 394] [\x 394/]

Manussānanti samudāyavacanaṃ. Ekadesabhūto bhūmipati khattiyajātiyā niddhārīyati,
manussānaṃ antare khattiyo sūratamoti. Gāvīnamantare kaṇhaguṇayuttagāvī
sampannakhīratamā, makhurakhīratamāti kaṇhaguṇena niddhāraṇaṃ. Addhikānaṃ
pathikānaṃ antare dhāvanto dhāvanakiriyāya yutto puriso sīghatamoti kiriyāya
niddhāraṇaṃ.

Ādaranaṃ = ādaro, na ādaro = anādaro. Kimetenāti avamaññanā anādaro, tasmiṃ anādare
kiriyāya visese gamyamāne, bhāvavatāti ettha bhāvoti anādarakiriyāyantaropalakkhaṇabhūtā
kiriyā. Tādiso bhāvo etassa atthīti(kiriyāya) = bhāvavā, tato-bhāvavatā.

Ākoṭayanto paharanto sivirājassa pekkhato passantasseva so tasmiṃ ādaramakatvā puttake
neti. Kammañca karaṇañca nimittañca, tāni yeva atthā, dvaṇdaparattā aṇthasaddo
paccekaṃ yojanīyo. Tadanuparodhenāti paribhāsato na sabbattha kammakaraṇesu.

Cammesūti cammanimittaṃ haññati. Sampajānassa musāvādabhaṇane.

Kammakaraṇanimittatthesūti ito paraṃ "sattamī" tveva adhikāro veditabbo. Sammā padīyati
etassāti = sampadānaṃ, tasmiṃ sampadānatthe kvaci sattamī.

Dadāti yoge evāyaṃ tadanuparodhenāti vacanato.

Alattha kañcanamayanti yā nārī palālamayaṃ palālena nibbattaṃ mālaṃ cetiye datvāna
sādhukaṃ tassa pūjanavasena datvā puna bhavantare kañcanamayaṃ suvaṇṇamayaṃ
uracchadamālaṃ sahajātiyā alattha paṭilabhi. Sā pana bojjhaṅgīkaṃ ca sattabojjhaṅgamālañca
teneva puññena alatthāti attho.

Pañcamiyā attho = pañcamyattho, tasmiṃ rakkhaṇatthānaṃ payoge cāyaṃ.

Kālo ca bhāvo ca = kālabhāvā. Tesu. Kālo nāma nimesādiko tattha nimeso nāma
akkhinimīlanaṃ, khaṇalavamuhuttādayo tato adhikakālavisesā.
Pubbaṇhaaparaṇharattiṇdivaaddhamāsasaṃvacchārādayo ca. Bhavanaṃ bhāvoti katvā idha
bhāvo nāma kiriyā, sā ca kiriyantarassa upalakkhaṇāva. Upalakkhīyati etāyāti =
upalakkhaṇā, saññāṇamidha adhippetaṃ.

[SL Page 395] [\x 395/]

Bhāvalakkhaṇe kiriyantarūpalakkhaṇe bhāvatthe ca pavattamānaliṅgambhā bhavatīti attho.
Tassāti adhammikassa rañño dese, phussamāsamhā paresu tīsu māsesu gatesu ito kappato,
bhojiyamānesūti ettha bhojanakiriyā devadattassa gamanakiriyāyopalakkhaṇaṃ.

Upo ca adhi ca = upādhi, tehi yoge. Ettha ca hisaddo luttaniddiṭṭhoti veditabbo. Adhiko ca
issaro ca tesaṃ vacane = adhikatthaissaratthābhidhāne sattamīvibhatti hotīti attho.
Upakhāriyanti ettha adhikatthe upasaddo. Tena doṇaṭṭhakadvayaparimāṇāya khāriyā
adhiko kosoti apekkhāyaṃ doṇotī anupayogo upanikkheti
pañcadasakalañjaparimāṇasuvaṇṇato adhikaṃ. Kiṃ tanti apekkhāyaṃ kahāpaṇanti
anupayogo. Adhidevesūti devehi adhiko. Ko so? Sabbaññū buddho.

Maṇḍito ca ussukkañca tesu: ussukassa bhāvo = ussukkaṃ, sabyāpāratā. Saīhatthoti
saussāhattho.
Chabbidhanti kammakattukaraṇasampadānāpādānaokāsaññānaṃ vasā kārakanti
kiriyānipphattisādhakaṃ sabbaṃ chappakāraṃ hoti. Parikappato ekatte
chakārakabhāvamāpajjateva. Pabhedā attano pakārabhedato chabbīsatividhaṃ.

Kathaṃ? Nibbattanīyaṃ vikaraṇīyaṃ pāpanīyanti tividhampi kathitaṃ akathitaṃ abhihitaṃ
anabhihitanti aparena catubbidhena vohārabhedena siddhatti evaṃ kammakārakaṃ
sattavidhaṃ bhave. Pañcavidhoti suddhakattā hetukattā kammakattā abhihitakattā
anabhihitakattā cā ti pañcavidho bhave.

Ajjhattikabāhiravasena karaṇaṃ karaṇakārakaṃ, duvidhaṃ.
Anivāraṇaajjhesanaanumativasena sampadānakārakaṃ tidhā mataṃ.
Niddiṭṭhavisayaupāttavisayaanumeyyavisayavasena calācalabhedato apādānakārakaṃ
pañcavidhaṃ. Ādhāro pana byāpikaopasilesikasāmīpikavesayikabhedena catubbidho hotīti
evaṃ pabhedato chabbīsavidhaṃ kārakaṃ hotīti sambaṇdho.

Saliṅgāliṅgādibhedānamatthānaṃ paccattasabhāvamattaparidīpakavacanaṃ paccattavacanaṃ
nāma. Yathāha: mahāniruttiyaṃ: "paccatta"nti ādinā vibhattīnaṃ saṃgahagāthā vuttā.

"Calādibhedato" - maramma:

[SL Page 396] [\x 396/]

Tattha paccattanti paccattavacanaṃ, paṭhamā. Nibbattanīyādi kammena upayujjamānattā
upayogavacanaṃ dutiyā tathā karaṇanti karaṇavacanaṃ tatiyāvibhattiyā etaṃ adhivacanaṃ.
Sampadānīyaṃ catutthivacanaṃ. Yasmā nissarati apeti taṃ nissaraṇassa avadhibhūtaṃ vatthu
nissakkannāma. Tattha nissakkaparidīpakaṃ vacanaṃ = nissakkavacanaṃ-pañcamī. Saṃ
etassa atthīti = sāmi, pariggahādivasena paricchinnassa vatthuno pariggāhakādivasena
nissayabhūtaṃ vatthu sāmi nāma. Pariggāhakādinissayavatthuno paridipakaṃ vacanaṃ
sāmivacanaṃ, chaṭṭhi. Bhūmiyaṃ bhavaṃ bhummanti kattukammānaṃ okāsaparidīpakaṃ
vacanaṃ = bhummavacanaṃ sattamī. Ālapananti āmantaṇavacanaṃ. Taṃ aṭṭhamaṃ aṭṭhamī
vibhattīti attho

Naro naraṃ yācati kiñci vatthuṃ
Narena dūto pahito narāya,
Narā tamādāya narassa etaṃ
Nare nidhetī nara! Taṃ nibodhāti.

Tāsaṃ vibhattīnaṃ udāharaṇasaṅgahagāthā.

Iti rūpasiddhiṭīkāyaṃ kārakanayo tatiyo.


Idāni nāmikavibhattinaṃ atthabhedaṃ dassetvā tadanantaraṃ nāmānaṃ samāso yuttatthoti
vuttasuttānusārena samāsārambhaṃ dassetuṃ atha nāmānamevāti ādi āraddhaṃ. Nāmaṃ
nāma dabbajātiguṇaparimāṇasaṅkhyādivācakaṃ saliṅgāliṅganāmavasena ca
suddhanāmanipātopasaggasamāsanāmavasena ca taddhita
kīkatakiccadhātuppaccayantaitthippaccayantāti paccayantanāmavasena bahuvidhaṃ
syādivibhattyantapadaṃ, aññamaññasambaṇdhītanti rañño purisoti ādinā
visesanādiatthadīpanato atthadvārena aññoññasambaṇdhitaṃ.

So ca samāso pubbuttarādiatthavasena catubbidhopi pubbapadavibhattiādibhedena
anekavidhopi abyayibhāvādisaññāvasena chappakāroca hotiti dassetuṃ saññāvasenāti ādi
vuttaṃ. Pakārabhedakathanaṃ cettha samāsabhedaparicchedaniyamavidhidassanatthaṃ,
tattha* tesu. Pubbapadatthappadhānattā

"Paṭiggāhakādivasena"
* "Tatrā"ti mudditarūpasiddhipāliyaṃ dissati.

[SL Page 397] [\x 397/]

Sutte paṭhamaṃ āgatattā ca paṭhamaṃ abyayībhāvasamāso vuccati.
Samassamānaupasaggādisakapadato aññaṃ samīpādipadaṃ assapadaṃ. Tena viggaho
visesena gahaṇaṃ assāti = assapadaviggaho. Aniccasamāsassa hi rañño puttoti ādisu viya
sakapadena viggahavākyasambhavato. Idha ca tadasambhavā assapadaviggahoti vuttaṃ so
ca kho yebhuyyavaseneva nipātapubbakesu antovassādīsū pana sakapadenāpi kvaci
viggahavākyasambhavato. Viggaheti visesena atthaggahaṇe sati.

Upasaggo ca nipāto ca pubbo pubbako vā assāti = upasagganipātapubbako. Tena "sugaṇdho
susīlo asamo"ti ādīsu nātippasaṅgo. Abyayībhāvoti garusaññākaraṇato vā idha aññassa
padassa asutattā upasagganipātānaṃ sutattā ca teheva yuttattho nāmikasaddo samasyateti
dassetuṃ tehevāti ādi vuttaṃ. Yehi pana ekavākyatāya yojetuṃ yuttatthaggahaṇādhikāro
anicchito, tesaṃ matena tassa tassa samāsassa abyayībhāvatappurisādisaññānaṃ mukyato
vihitattā aññathānuppavattivasena taṃtaṃsaññāvidhāyakasuttāneva atthato
samāsavidhāyakānīti ñāse vuttapariyāyaṃ dassetuṃ idha
abyayībhāvādisaññāvidhāyakasuttānevāti ādi vuttaṃ. Tathā hi vuttiyaṃ vuttaṃ:
"upasagganipātapubbako abyayībhāvasañño hotī"ti ādi. Idha pana upasagganipātapubbako
yuttattho samasyate, so abyayībhāvasañño ca hotīti vuttaṃ abyayatthapubbaṅgamattāti
abyayatthabhūtapadatthappadhānattā assa samāsassa abyayatthaṃ vibhāvayatīti vuttaṃ.
"Upanagara"nti ādīsu anabyayauttarapadaṃ purimapadassa visesanato appadhānaṃ jātanti
dassetuṃ anabyayanti ādi vuttaṃ. Abyayībhāvoti ettha abhūtatabbhāve karabhūdhātu yoge
sampajjamāne kattari paccayādaniṭṭhā nipātanāsijjhantīti īppaccayaṃ katvā rūpasiddhi
veditabbā. Tena "bahulīkataṃ bahulīkarontī"ti ādi ca siddhaṃ hoti.

Payujjamānapadatthānanti visesanādippakāravasena aññamaññaṃ
sampayujjamānapadatthānaṃ tesaṃ syādivibhattyantānaṃ rañño purisoti ādivākye
bhinnatthānaṃ nāmānaṃ yo yuttatthabhūto "rājapuriso"ti ādiko padasamudāyo so samāso
nāmāti attho. Upasagganipātānampi tato ca vibhattiyoti sutte liṅgabhāvena gahitatāya
nāmikavibhattiyogato upasagganipātapubbakoti sutte sutattā ca

[SL Page 398] [\x 398/]

Idha nāmabhāvena gahaṇaṃ adhippetanti dassetuṃ nāmāni syādivibhatyantāniti vuttaṃ.
Samassateti asu saṃkhepesaṃ pubbo. Tato kammani attano pade yappaccaye kate rūpaṃ.
Samāsīyatīti yaṃ pana ñāse āgataṃ tampi samasanaṃ samāso taṃ karīyatīti atthe dhāturūpe
nāmasmā ṇayo cāti sutte caggahaṇena ṇappaccaye kate kammani rupaṃ.

Tesamantaranti tesaṃ samāsataddhitānaṃ antaraṃ nānattaṃ ubhinnaṃ vibhāgo padānaṃ
saṃkhepo ekapadattaṃ samāso. Padappaccayānaṃ saṃhitaṃ taddhitanti evaṃ ñātabbanti attho
yuttatthaggahaṇassa saṅgatatthapakkhe phalaṃ dassetuṃ bhinnatthānaṃ ekatthabhāvoti ādi
vuttaṃ. Tattha bhinnatthānanti rañño purisoti ādimhi vākye nānāvibhatti yuttānaṃ
sakatthavācakavasena bhinnatthānaṃ dvinnaṃ pubbuttarānaṃ padānaṃ
visesanavisesitabbādivasena saṅgatatthasaṅkhāto ekatthabhāvo ekatthatā
padasaṅghātattādivasena ekasmiṃ atthe vutti. Rājapurisoti ādikassa samāsassa
padasaṅkhepassa lakkhaṇaṃ yadā pana yutto sambaṇdho attho assāti = yuttatthoti
aññamaññasambaṇdhavasena apekkhalakkhaṇo samāso icchito, tadā
yuttatthaggahaṇaphalaṃ dassetuṃ sambaṇdhatthena yuttatthaggahaṇenāti ādi vuttaṃ.
Aññamaññānapekkhesūti rājasaddassa bhaṭasaddeneva sambaṇdhato puttasaddassa
devadattasaddena sambaṇdhato aññamaññānapekkhattā "bhaṭo rājaputto devadattassā"ti
samāso na hotīti attho. Devadattassa kaṇhā dantāti ettha kaṇhasaddassa sāpekkhatāya
devadattadantā"ti samāso na hoti.

Vipariṇāmenāti nāmānaṃ samāso yuttatthoti ito yuttatthaggahaṇaṃ atthavasā
vibhattivipariṇāmoti paribhāsato vibhattiyā vipariṇāmena aññathattena tesaṃ gahaṇaṃ
apekkhitvā yuttatthānanti chaṭṭhiyantavasena idhānuvattatīti attho.

Lopetabbāti = lopyā lūpacchedane, kammani ṇyappaccayo. Vuddhādimhi ca kate yavataṃ
talanādisutte kāraggahaṇena pyassa pakāre kate rūpaṃ.

Idhāti imasmiṃ sutte. Anuvattiyuttatthaggahaṇena samāsataddhitaāyādipaccayantavasena
tividhāpi yuttatthā gahitāti dassetuṃ padantarena vāti ādi vuttaṃ. Tena ye idha

[SL Page 399] [\x 399/]

Yuttatthā tesaṃ sabbesaṃ ekatthibhūtānaṃ samāsānaṃ taddhitappaccayantānaṃ
āyādippaccayantānaṃ ca avayavabhūtā vibhattiyo lopetabbāti yojetabbaṃ.
Samāsaggahaṇādhikāreti ettha yadā samāsaggahaṇānuvattanampi icchitaṃ, tadā
yuttatthānaṃ samāsānaṃ vibhattiyo lopetabbā hontīti atthasambhave tesaṃgahaṇassa
adhikattā tesaṃ gahaṇena taddhitāyādipaccayantavibhattiādīnampi lopo hotiti vuttiyaṃ
vuttanti veditabbaṃ.

Pabhaṅkarādīsūti ettha ādisaddena "dīpaṅkaro jutiṇdharo raṇañjaho"ti ādi alopasamāso
gayhati. Tesaṃ vibhattiyo lopā cāti ito lopaggahaṇaṃ ca vipariṇāmena luttāsu vibhattīsūti
vattate. Nāmānaṃ samāso yuttatthoti ito yuttatthaggahaṇaṃ ca.

Saro anto assāti = saranto, tassa sarantassa tividhassāti
samāsataddhitaāyādipaccayantavasena tippakārassa. Ko samudayo assāti = kiṃsamudayo.
Imesaṃ paccayā = idaṃ-paccayā, idaṃpaccayā eva = idappaccayatā. Na tu"imappaccayatā"ti
pāṭho dissati. "Idamatthikatā"di cettha nidassanaṃ. Imassidamaṃsisūti ādisu idaṃsaddassa
akārantavasena vacanaṃ sukhuccāraṇatthanti daṭṭhabbaṃ. Yaṃti saddarūpaṃ padantameva
samāse dissati. Taṃ tassa liṅgassa pakatirūpaṃ nāma. Kiṃsaddo ca samāse niggahītantova
dissati. Yathā "kiṃsamudayo-kiṃnidāno-kiṃpabhavo ayaṃkāyo kimimehi thanti evamādi ca.
Kissa ka ve cāti ettha pana byañjanasmiṃ niggahītaṃ luttanti daṭṭhabbaṃ. Teneva
niruttiyampi "kiṃ idanti" pakatiantavasena patiṭṭhitanti daṭṭhabbaṃ. Yañcetaṃ
imassidamaṃsisu napuṃsaketi 'idaṃ' saddassa 'imaṃ' rūpaṃ nipātetvā tassa "imassidamaṃsisu
napuṃsake"ti "idaṃrūpaṃ vihitaṃ. Idaṃrūpassa appavisayatāyāti daṭṭhabbaṃ. Itarathā
idaṃpaccayatāti pāṭhavirodho siyā. Yaṃ pana ñāse vuttaṃ-māgadhikavacane
byañjanantasaddānaṃ abhāvassa pakati vassa sarantassāti ettha sarantaggahaṇameva
ñāpakanti. Taṃ na yujjati. Caggahaṇena byañjanantassa samuccayassa sambhavato.
Niggahītantānampi, kiṃ idaṃti ādi nāmānaṃ ca, tikkhattumādipaccayantānaṃ evaṃ muhuṃ
alaṃ halaṃ ciraṃ haṃ visunti ādīnaṃ ca nipātānaṃ māgadhikavacanepi samupalabbhanato
byañjanantassāpi

"Atthasambhavena" sabbattha.

[SL Page 400] [\x 400/]

Caggahaṇena pakatibhāvo siddhoti veditabbaṃ. Nanu ca vibhattinimitto hutvā
liṅgantapakatirūpassa yo ādesādi vikāro āpanno so vibhattilope sati ātapābhāve chāyā viya
sayameva nivattati, nimittassa ābhāve nemittikassāpi abhāvato. Tasmā ayaṃ
pakatibhāvavidhi niratthakoti ce? Na. Anekantikattā "nimittābhāve nemittikābhāvoti massa
ñāyassa," tathā hi suriyāpagame tannimittassa āyati uppajjanārahassa chāyātapādisseva
nivatti hoti. Na pana tannimittābhāve uppannassa suriyakannaggino paṭhaviādīnaṃ
sukkhabhāvādissa cāti dassetuṃ nimittābhāveti ādi vuttaṃ. Sakapphavirahenāti ettha
"rājapuriso"ti ayaṃ saddo yasmā na rājānaṃ dīpeti nāpi purisamattaṃ, api tu rājasambaṇdhi*
purisavisesaṃ dīpeti. Tato pubbuttarānaṃ dvinnampi padānaṃ sakatthamattassa dīpanato
paccekaṃ niratthakattā liṅgasaññāya asambhavato vibhattuppatti na siyāti tassa padassa
saṅgatassa nāmabyapadesassātidesatthaṃ idaṃ vuttanti adhippāyo. Atha vā
avayavaniratthatāya liṅgatthe paṭhamāti ādinā vibhattuppatti na siyā.

Liṅgaṃ ca nipaccateti iminā ca 'rāja' itī 'purisa' iti ca kevalaṃ nāmasseva nipātitattā
"dhātuliṅgehi parāppaccayāti vacanato ca dhātuliṅgehi parappaccayantānaṃ
kārakavāsiṭṭhādīnaṃ ca liṅgavohāradassanato kittaddhitantānaṃ samāsassa ca
pakatināmasseva liṅgasamānanāmabyapadesatthamidaṃ taddhitasamāsakitakāti ādi suttaṃ
āraddhanti daṭṭhabbaṃ. Taddhitaṃ ca samāso ca kitako ca = taddhitasamāsakitakā. Tave ca
tūna ca ādi yesaṃ te yathā vuttā. Tappaṭikkhepena ātavetūnādayo. Tesu
tavetuṃtūnatvāppaccayesu aparabhūtesu kitakā nāmamiva daṭṭhabbā. Etena tesaṃ
tavetūnappaccayantānaṃ nipātamattaṃ dassitaṃ hoti. Tabbānīyādikiccappaccayantassa
itthiyaṃ vihitaāīādiitthipaccayantassa ca ādisaddena saṅgahitassa khādidhātupaccayantādissa
ca nāmabyapadeso attho payojanaṃ assāti = nāmabyapadesatthaṃ. Apareti
bāhiraveyyākaraṇā. Te pana atthavantānaṃ padasamudāyānaṃ nāmabyapadeso siyā. Tadā
so samāsasseva bhajati na vākyassāti niyamatthaṃ idha samāsaggahaṇanti vadanti, tampi
yuttameva.

* "Rājassa sambaṇdhi" bahusu.

[SL Page 401] [\x 401/]

Upasagganipātapubbakoti ādito abyayībhāvoti idhānuvattate napuṃsakaliṅgova daṭṭhabboti
napuṃsakaliṅgaṃ etassāti napuṃsakaliṅgo eva veditabbo. Na cāyaṃ kāriyātideso.
Abyayībhāvassa hi pubbapadatthappadhānattā aliṅgatte sampatte so napuṃsakaliṅgoti
napuṃsakaliṅgattaṃ vidhīyate. Sesesu ntuvāti ādisu viya ettha ivasaddassa adassanatoti
daṭṭabbaṃ. Dvaṇdatappurisānaṃ viya tiliṅgatte sampatte napuṃsakattamanena vidhīyateti
veditabbaṃ. Tipaññanti ādisu viyāti yathā tisso paññā samāhaṭāti atthe digusamāsaṃ katvā
digussekattanti ekatte napuṃsakaliṅgatte ca kate tipaññanteva rūpaṃ hoti na tiñāṇanti. Evaṃ
adhipaññanti ādisu napuṃsakaliṅgatte katepi adhiñāṇanti ñāse
vuttasaddantarābhāvappasaṃgo na hotiti daṭṭhabbaṃ.
Kvacīti kvaci samāsanta iccādito anuvattate katthaci amādesanivattanatthaṃ. Akārantā
abyayībhāvāti chedo.

Kvaciti adhikārato ambhāvo pañcamyā vibhattiyā na hoti, tatiyāsattamijaṭhīnaṃ ambhāvo
pana vikappena hotīti yojanā.

Tesaṃ upanagaranti tesaṃ naragassa samīpānaṃ. Dehīti attho.

Niupasaggo abhāvatthe vattate. Tena abhāve vattamānena saha samāsaṃ dassetuṃ abhāveti
ādi vuttaṃ. Daratho kilesapariḷāho.

Yathā sarūpaṃ attano rūpānukūlaṃ. Rūpassa yogganti anurūpaṃ.

Asese byapanicchā = vīcchā. Attānamattānaṃ patīti gamakattā sakapadena viggaho.
Aṇvaddhamāsanti addhamāse addhamāse devo vassati.

Anupubbīyanti anupaṭipāṭiyaṃ.

Sotassa udakappavāhassa attānamadhikiccāti ettha attāti cittaṃ vuccati. Ajjhattanti cakkhādi.

Mariyādāti avadhi. Abhividhi abhibyāpanaṃ. Āpanakoṭiyāti jīvitapariyosānaṃ.
"Dvaṇdatappurisādina"nti no mati.

[SL Page 402] [\x 402/]

Ākumārehi yasoti anupasampannehi abhibyāpī mahākaccāyanassa kittisaddo vattate.

Kvaci samāsanta iccādito samāsassa antoti ca vattamāse ayaṃ vidhi vuccati. Idha vuttiyaṃ
abyayībhāvaggahaṇanānuvattanaṃ samāsopalakkhaṇaṃ. Tena "catuddisaṃ mukhanāsikaṃ
asaddha"nti ādisu dvigudvaṇdabahubbihīsupi napuṃsake vattamānassa sarassa rassattaṃ
siddhaṃ hoti. Maṇikāti udakacāṭi.

Aṃ vibhattīnanti ādito vibhattīnaṃ, abyayībhāvāti cānuvattate.

Lratti = lopo. Tabbiparītatthena ca ukārasseva gahitattā ṭhānāsannatāya ca okārassa
bhavanaṃ rassattaṃ ukāro eva bhavati. Ye yeti vīcchāyaṃ yathāsaddassa atthadassanaṃ.
Padatthānatikkameti sattiādikassa padatthassa anatikkame yathāsaddassa samāso dassīyati.
Yathākkamanti kamaṃ anatikkamitvā karoti.

Yāva iccayaṃ nipāto avadhāraṇe vattate. Tadatthadassatthanaṃ yattakoparicchedoti vuttaṃ.
Yācatā yattako āyuparicchedo = yāvatāyukaṃ, vassānaṃ anto = antovassaṃ, vassakālassa
antoti attho. Heṭṭhāpāsādaṃ pāsādassa heṭṭhā yaṃ heṭṭhimatalaṃ. Purebhattaṃ bhattakālato
pubbeti attho. Abyayībhāvasamāso.


Visesanaṃ pubbapadamassāti = visesanapubbapado. Esanayo sesesupi. Upamīyati etenāti =
upamānaṃ. Taṃ uttarapadaṃ etassāti = upamānuttarapado. Sambhāvanādīpakaṃ
itisaddasahitaṃ pubbapadamassāti = sambhāvanāpubbapado. Avadhāriyamānatthadīpakaṃ
evasaddasahitaṃ pubbapadamassāti = avadhāraṇapubbapado. Na iti nipāto = nanipāto, so
pubbapadamassāti = nanipātapubbapado. Ku iti nipato pubbapadamassāti = kupubbapado.
Pādayo upasaggā pubbapadamassāti = pādipubbapado, upasaggapubbapado.

Tattha tesu: visesanapubbapado kammadhārayasamāso tāva paṭhamaṃ dassīyati.
Tulyādhikaraṇabhāvo samānādhikaraṇatā, tassa tulyādhikaraṇabhāvassa pākaṭatthaṃ
casaddatasaddānaṃ payujjanaṃ hoti. Ito paranti abyayībhāvasamāsato uddhaṃ.

"Bhavanta"nti maññāma

[SL Page 403] [\x 403/]

Atthanāmaggahaṇaṃ samāsaggahaṇañcānuvattate. Dvipade tulyādhikaraṇeti
bhūmmavacanaṃ, na upayogavacananti dassetuṃ dvipade tulyādhikaraṇe satīti vuttaṃ.
Visesanavisesitabbabhāvenāti ettha yena jātiguṇakirayādinā vatthu visesīyati
vatthantarasādhāraṇabhāvato nivattīyatīti tassa visesanaṃ. Yathā "khattiyakaññā
nīluppalaṃ yācakajano." Ādisaddena dabbanāmagottādi saṅgayhati. Yathā
"chaddantanāgarājā, bhūridantanāgarājā,* gotamabuddho"ti ādi. Avisiṭṭhassa ca vatthuno
vyābhivārasiddhiyaṃ visesanaṃ sātthakaṃ bhavatīti mahantaguṇena puriso visesīyati.
Kamme satīti ettha kaṭaṃ karotīti ādisu yasmā nibbattanīyādibhedakaṭarūpādike kamme
sati tannibbattānādikirayāya pahāṇā dānalakkhaṇassa ahitaparivajjanahitagahaṇassa tena
kaṭādinā sādhetabbassa vā payojanassa ca sambhavo hoti, tasmā kammamiva dvayaṃ
dhāretīti vuttaṃ. Samāsena vāti visesanavisesanīyabhāvena ekatthajotakena "mahāpurisa" iti
vuttapadasaṅkhepeneva vutto attho etesanni = vuttatthā, tesaṃ.

Ettha cāti kammadhārayasamāse. Mahataṃ mahā tulyādhikaraṇe pade, saṅkhyāpubboti
vacanato visesanassa pubbanipāto siddho hoti.

Dvipadeti ādito kammadhārayo saṅkhyāpubboti ādito digūti cānuvattate.

Atvatthasaññāyāti atthamanugatāya saññāya. Guṇamativattoti visesanabhāvena guṇabhūtaṃ
pubbapadatthaṃ ativatto atikkanto. Visesitabbe uttarapadatthe vattanti. Abhidheyyassa viya
vacanaṃ assāti = abhidheyyavacano. Abhidheyyassekattabahuttānurūpaṃ ekavacanaṃ
bahuvacanaṃ ca hotīti attho. Parassa uttarapadassa liṅgaṃ viya liṅgamassāti = paraliṅgo.
Samudāyassa sādeso. Sasaddādeso. Puṇṇo mantāniputtoti ādisu anabhidhānato samāso na
hoti. Kevalaṃ anuppayogena pubbapadatthaniyamo hoti.

Lopantī vattateti sesato lopaṃ gasīpīti ito lopanti anuvattate.

* "Bhūridattanāgarājāti-bahusu
"Samudāyo"ti bahusu. "Samudāye"ti vā pāṭho.

[SL Page 404] [\x 404/]

Pumassa a = puma iti katvā pumasaddantassa akārassa lopo. Antāpekkhāyaṃ chaṭṭhi.
Liṅgādisūti visesanaṃ. "Itthipumanapuṃsaka"nti ādisu atippasaṅganivattanatthaṃ samāsesūti
bahuvacanaṃ. "Pumbhāvo"ti ādi samāsabahuttadassanatthaṃ.

Mahataṃ mahā iccādito tulyādhikaraṇe padeti vattate.

Kammadhārayo iti saññā etassāti = kammadhārayasañño. Tasmiṃ = kammadhārayasañño.
Ettha saññāgahaṇaṃ subodhatthaṃ. Bhāsito pubbe pumā etenāti = bhāsitapumā, dutiyā ca
sā bhikkhācāti = dutiyabhikkhā. Evaṃ dutiyāvibhatti. Ettha pubbapadassa saññāsaddatā
pumbhāvātideso na hoti. Nāgī ca sā māṇavikā cāti = nāgamāṇavikā. Pubbapadesvāyanti
yadi hi ñāse vuttanayena uttarapadassāpi pumbhāvātideso siyā, tadā khattiyakumārīti ādisu
"khattiyakumāro, kumārasamaṇo, taruṇabrāhmaṇo"ti evaṃ aniṭṭharūsappasaṅgo siyā.
Tasmā pubbapadassevāyaṃ pumhāvātidesoti veditabbaṃ. Itthiyamicceva anuvattate. Taṃ
kimatthanti adhippāyo. Kumārī eva ratananti ādisu samānādhikaraṇassa pubbapadassa
bhāsitapumatte satipi pumbhāvātideso na hoti. Uttarapadassa itthivācakattābhāvato gaṃgā,
nadīti ādīsu pana pubbapadassa niccamitthiliṅgavācakattā pumbhāvātideso na hoti. Taṇhā
eva nadī = taṇhānadī, paṭhavi eva dhātu = paṭhavīdhātu. Saññāsaddattāti
jātiguṇakirayāvacatthādisaddā hi vatthūnaṃ visesanabhāvena parivattanti. Na tu naṇdā
caṇdāti ādikā saññāsaddāti niyamaliṅgattā tesaṃ pumbhāvātideso na hoti. Tathā "paṭhamā
vibhatti vattamānāvibhattī" ādisupi.

Puratthaṃ bhavo = puratthimo. Puratthimakāyo pubbakāyo, pacchā jāto = pacchimo.
Nābhito uddhaṃ uparimakāyo, navo ca so āvāso cāti = navāvāso, kataro ca so nikāyo cāti =
kataranikāyo, nikāyoti rāsi. Hetu ca so paccayo cāti hetupaccayo. Evaṃ
"ārammaṇapaccayā"disupi.

Bahulīkatanti ettha abhūtatabbhāve sampajjamāne kattari karadhātuyoge īppaccayo. Nava
parimāṇaṃ etassāti = navakaṃ, jīvitappadhānaṃ navakaṃ = jīvitanacakanti ettha
"sānasāṭikā" disu viya majjhapadalopo.

Tadanuparodhenāti vacanato jinavacanānuparodhenāti vuttaṃ. Vatthu ca taṃ viseso cāti =
vatthuviseso. Evaṃ dhammaviseso.

[SL Page 405] [\x 405/]

Vipariyāsavasena siniddhuṇho. Māso muggasadiso aparantaviseno kataṃ ca taṃ
appāvasiṭṭhatāya akataṃ cāti = katākataṃ, cittakammādi. Chiddaṃ ca taṃ acchiddaṃ cāti =
chiddā-vachiddaṃ. Uccaṃ ca taṃ nīcaṭṭhena avacaṃ cāti = uccāvacaṃ-kiccaṃ. Sittaṃ ca taṃ
udakena sammaṭṭhaṃ cāti = sittasammaṭṭhaṃ ṭhānaṃ. Gataṃ va taṃ paccāgataṃ cāti =
gatapaccāgataṃ.

Abhidhānānurodhatoti payogānukūlato, usabhasaṅkhātavasabhasadisattā vasabho, pumā ca
so gavo cāti = puṅgavo. Mahāmohatamonaddhe loke saddhammapajjotakaraṇena
ādiccasadisato buddho ca so ādicco cāti = buddhādicco. Vitthataṭṭhena gambhīraṭṭhena ca
duruttaraṇato sāgarasadisattā vinayo ca so sāgaro cāti = vinayasāgaro. Puṇḍarīkaṃ
setapadumaṃ. Padumamiva mukhaṃ = mukhapadumaṃ.

Khuddakavaggulīnaṃ viya dhammoti uppannā saññā = dhammasaññā dhammoti saṅkhāto
kathito = dhammasaṅkhāto, pāṇoti saññā = pāṇasaññā, sā assa atthīti = pāṇasaññī, tassa
bhāvo = pāṇasaññitā. Dhammabuddhiti ādisu vuttaṭṭhānamappayogoti itisaddassa nivatti.
Asubhanti saññā = asubhasaññā. Khaṇdhesu aniccanti saññā = aniccasaññā. Evaṃ
anattasaññā sarīre catudhātuvavatthānavasena dhātūti uppannā saññā = dhātusaññā,
dhātumattāsu itthīsu dhītāti uppannā saññā = dhītusaññā. Anattani khaṇdhapañcake attāti
vipallāsavasena uppannā saññā = attasaññā.

Kammaphalasaddahamānalakkhaṇā aveccappasādasaṅkhātā ca saddhāyeva dhanaṃ =
saddhādhanaṃ, pasādacakkhu eva attano maṇdatikkhavasena dassanaviññāṇassa
maṇdatikkhabhāvakaraṇena ādhipaccaṭṭhena iṇdriyaṃ cāti = cakkhuṇdriyaṃ. Na tu
attajīvādi. Evaṃ sotiṇdriyādīsupi. Pasādacakkhu eva attabhāvābhāvato arūpadhammānaṃ
jātidesaṭṭhena ākarattā āyatananti = cakkhāyatanaṃ. Na tu attajīvādi. Evaṃ
sotāyatanādīsupi. Pasādacakkhu eva salakkhaṇadhāraṇato nijijīvanissattaṭṭhena dhātūti
cakkhudhātu, evaṃ sotādhātādayo. Cakkhuviññāṇavīthiyā pavattimukhattā cakkhudvāraṃ.
Evaṃ sotadvārādīnipi nīlādivaṇṇasaṅkhātarūpameva dassanakirayāya viññāṇassa
ārammaṇaṃ, tannissiyabhūtaṇṭhānanni = rūpārammaṇaṃ.

Sabbassevāti tassa samudāyasseva attaṃ hoti, na tu tadekadesassa. Yadanupapannāti ettha
akārassa dassanato

[SL Page 406] [\x 406/]

Itarathā suttārambhassa niratthakabhāvāpattito. Samudāye pavatto saddo avayavepi dissati.
Yathā samuddo diṭṭhoti ādisu viyāti dassetuṃ tappurisekadesattāti vuttaṃ.

Nanu ca 'na' iti nipātena kathaṃ samāso yujjeyya?

Yasmā yato, vijjamānassa vatthuno, desādiniyamaṃ, desakālaākāraniyamaṃ, vinā, taṃ
ṭhapetvā, nisedho na yuttova. Tathāpi idha coro natthi idāni coro natthi nāyaṃ coroti vā
evaṃ desakālākāraniyameneva sato paṭisedho yujjeyya, nāpi asato avijjamānassa
nanavisāṇādīnaṃ nisedho yutto, aphalattā. Tasmā desakālādibhedānavacchīnnaṭṭhena
brāhmaṇasaddena saha brāhmaṇatthe avattamānena vā tena saha abrāhmaṇoti kathaṃ
samāso siyāti codanaṃ dassetuṃ na nisedhoti ādi vuttaṃ. Nisedhatthānuvādenāti
desādiniyameneva nisedhassa nisedhatabbassa atthassa anuvādena. Sadisatopi osāritatthassa
anubhāsanena, khaṇdhasantānavinimmuttassa parābhimatakattuno viya katthaci jīvasarīre
paṭisedhavidhānaṃ idha satiṇdriyaṃ viññāṇabyatiritto kattā upalabbhatīti paṭisedhanaṃ
micchāgāhaṃ gahetvā ṭhitassa paravādino micchāgāhabhāvassa ñāpanatthaṃ yujjateva yathā
cīvarādidhāraṇena bhikkhusadisākārena carantaṃ dussīlapuggalaṃ ajānitvā ayaṃ bhikkhūti
micchāgāhaṃ gaṇhantamuddissa nāyaṃ bhikkhūti nisedhetabbassa pacchānubhāsanena
paṭidhenaṃ parassa vipariyāsaggāhanivattanatthaṃ yujjati. Evaṃ brāhmaṇasadisaṃ
brāhmaṇanti vadati sati nāyaṃ brāhmaṇoti nisedo yujjatevāti parihāro.

Nisedhatabbameva cāpasajjāpetvā sadisattānapekkhaṇena paṭisedo = pasajjapaṭisedho.
Yatha: asaddhabhojī paritulikamatthamuggayha uttarapadatthassa * asanaṃ khepo
nivattanaṃ pariyādāso. Asūriyampassāti suriyaṃ na passatīti asuriyampassāti ettha hi
dassanakirayāpaṭisedhasseva padhānattā pasajjapaṭisedhova attho pariyādāsitvāti
brāhmaṇatthaṃ nivattetvā, uttarapadatthanivattanena hi taṃsadisādiatthassa vidhānaṃ
pariyudāso nāma.

Vatthunatthitāti vatthuno abhāvo. Asaddhabhojīti ādīsu viya kirayāpaṭisedho. Aññatra
vuttati nivattetabbavatthuto

"Saññāosāritatthassā"ti katthaci.
* "Dassanaṃ asana"nti katthaci.


[SL Page 407] [\x 407/]

Aññatra taṃsadise vatthumhi vidhānassa padassa. Vutti pavattanaṃ, atthantaravidhānaṃ.
Pariyudāsassa lakkhaṇaṃ nāma. Tasmā pariyudāsapakkhe "abrāhmaṇo"ti samāso sijjhatīti
na koci doso.

Nanu iti codetukāmatāya parassa abhimukhīkaraṇe nipāto. Evaṃ santepīti
pubbapadabhūtassa tassa uttarapadatthaṃ pariyudāsitvā taṃsadisādivācakattena
atthantaravidhāne sati "abrāhmaṇo"ti evamādissa tappurisattā tassa
uttarapadatthappadhānatā kathaṃ sambhaveyyāti codanā. Nāyaṃ doso. Kevalāti na iti
nipātana asahitā. Brāhmaṇagahapatimanussādisaddā, brāhmaṇādiatthānaṃ eva vācakattena
pākaṭā pasiddhiṃ gatā, kevalo bhūsaddo viya bhavanatthe. Na iti nipātayoge pana sati te
brāhmaṇādayo saddā sadisādiatthassāpi vācakā honti. Anu abhi ādi upasaggayoge bhūdhātu
viya anubhavanādiatthantareti dassetuṃ yadā te panādi vuttaṃ.

Uttarapadatthajotakoyevāti iminā tulyādhikaraṇatā cettha dassitāti daṭṭhabbaṃ. Amanussoti
manussasaṇṭhāno yakkhādi. Tathā assamaṇo na byākatāti ettha byākatā nāma
kusalākusalabhāvena kathitā. Tato paraṃ ca na byākatāti katvā vipākādayo.
Dvādasaakusalacittuppādā saṅkiliṭṭhā akusalā. Tato apare asaṅkiliṭṭhā nāma. Sabbe lokiyā
dhammā pariyāpannā paricchinnā loke antogadhā tato aññe apariyapannā.

Alobhoti lobhapaṭipakkho dhammo. Akatvāti kirayā nisedhamattako
pasajjapaṭisedhasaṅkhāto abhāvo vutto.

Attannassa tappuriseti ito nassa tappuriseti ca vattate. Na asso gadrabho anassābhidheyyo.
Niccasamāsattāti pādipubbapadasseva kupubbapadassāpi tappurisassa niccasamāsattā
aññapadena viggaho.

Attannassa tappuriseti ca sare aniti ito sareti ca vattamāne kucchitaṃ asanaṃ = kadasanaṃ,
kucchitā dārā = kūdārā, kucchitā diṭṭhi = kudiṭṭhi.

Pāvacananti ettha kvacādimajjhuttarādinā dīgho. Padhānannī ukkaṭṭhaṃ, munivacanaṃ.
Ayuttatthattāti ettha na

"Tulyādhikaraṇatānacetthā"ti sabbattha dissati.

[SL Page 408] [\x 408/]

Punageyyāti apunageyyā. Na saddhaṃ bhuñjatīti assaddhabhojīti ādisu nassa byavahitena
aññasāpekkhena kirayāpadena sambaṇdhato puna saddhādiuttarapadehi
sambaṇdhabhāvena ayuttatthabhāvato aññamaññasambaṇdhattābhāvato yogavibhāgaṃ vinā
aññena suttena samāso na sijjhatiti adhippāyo. "Yogavibhāgato iṭṭhappasiddhī"ti na
cātisappaṅgo. Diṭṭho pubbaṃ puriso tathāgatanti kattari diṭṭho, diṭṭhapubboti ādisupi
kammadhārayādilakkhaṇabhāvā yogavibhāgena samāso. Diṭṭhapubbā devāti ādi kammani,
gatā pubbaṃ tenāti gatapubbā, disā. Paharaṇaṃ.Pahāro.

Kammadhārayasamāso.


Saṅkhyā pubbe assāti = saṅkhyāpubbo. Digusadisattāti yathā ayaṃ digusaddo saṅkhyāpubbo
kammadhārayo ekatthayogī ca tathā ayaṃ samāso taṃsadisatāya digūti vutto. Dvīhi
avagacchīyitvā vā = digu. Digūti ettha saro rasso napuṃsaketi gosaddassokārassa
rassattamukāro itarapakkhe pārādigamimhā rūti gamito rūppaccaye iminā nipātanena
rassatte ca kate rūpaṃ.

So napuṃsakaliṅgoti ito napuṃsakaliṅgoti ca vattate. Samāhāradigussāti ettha
samudāyappadhāno samāhāradigu nāma. Avayavappadhāno asamāhāro digu.
Yathā"catuddisā." Aññatra panā ti asamāhāradigumhi, cattāri saccāni = catusaccaṃ, satta
aṅgānīti sattaṅgaṃ

Samāsassa ante ṭhitā samāsantagatā, tesaṃ. Rājādigaṇassa ākatigaṇattā dvirattādīsupi
appaccayo. Tena appaccayavidhānena pañcagavanti ādi ca sijjhati. Kadimhā cāti ettha
kappaccayānuvattanañca ujukameva sijjhatīti adhippāyo. Gaṇdhantassittaṃ mahāvuttināva
sijjhati.

Digusamāso.


Bhavatoti dutiyādisamāsassa sambhavato so chabbidho paṭhamātappuriso kammadhārayoca,
tulyādhikaraṇattā. Tatthāti tasmiṃ chabbidhe, dutiyāya sambaṇdhi tappuriso samāso =
dutiyā tappuriso. Dutiyantaṃ pana gatādisakammakakītakantehi parapadehi saha
samassateti dassetuṃ gatāti ādi vuttaṃ.

[SL Page 409] [\x 409/]

Tappurisoti ubhe tappurisāti ito tappurisoti vattamāne:

Aṃ ādi yesaṃ te = amādayoti avisesena vuttepi nāmānaṃ samāsoti adhikārato nāmehītipi
siddhaṃ. Uttarapadatthasaṅkhātassa abhidheyyassa vacanaṃ liṅgaṃ ca assāti
abhidheyyavacanaliṅgo.

Sabbarattisobhanoti ādīsu accantasaṃyoge dutiyā. Paccayavidhāne upoccāritaṃ
padamupadaṃ. Upadassa sambaṇdhisamāso = upapadasamāso. Kumbhaṃ karotīti ādisu
vuttiyeca vākyaṃ natthi. Tena karotīti ādi kirayāpadeneva viggaho. Teneva kammakāroti
ādīsu vibhattuppattito puretarameva kārādisaddena amādayoti ādinā samāso.
"Pubbāparānaṃ atthupaladdhiyaṃ padanti parasamaññāya kārādisaddassa padavohāro.
Itarathā kammaṃ karotītipi vākyappayogappasaṃṅgo sīyā, tato asamāsattā nāmabyapadese
syāduppatti. Dhammadharoti appaccayantattā na vuddhi. Tavantu ca mānaantappaccayā ca
te ādayo yesaṃ tācītvātvānatuṃtūnaādīnaṃ te tathā vuttā, te kitsaññā paccayā antā etesanti
tavantumānantādikitantā. Tehi saha vākyameva, na samāso. Anabhīdhānatoti odanaṃ
bhuttavāti abhidhānassa *gamakappayogassābhāvato. Dhammaṃ suṇamānoti ādīsu
nisīdatīti ādinā ca, kaṭaṃ karāno kātuṃ vā gamissāmīti ādinā, sāpekkhatāya ca na bhavati.
Tadanuparodhenāti paribhāsato abhidhānalakkhaṇā hi taddhitasamāsakitakāti siddhaṃ.

Dutiyātappuriso.


Tatiyantaṃ pana kitantena pubbasadisādinā ca kiccappaccayantādīhi samasyateti dassetuṃ
tatiyāti ādi vuttaṃ. Buddhena bhāsitoti ādīsu kammani tappaccayayogato kattari tatiyā
issarena raṭṭhasāminā kataṃ = issarakataṃ. Sayaṃ attanā katanti = sayaṃ kataṃ. Icchāya
pakato* upadduto kāyavacīsaṃvarādilakkhaṇena sīlena guṇena sampanno samannāgato
paripuṇṇo = sīlasampanno, sahattheyaṃ tatiyā. "Sukhena sahagata"nti ādī sahayoge tatiyā.
Piyehi vippayogo = piyavippayogo. Jātiyā aṇdhoti ādīsu visesane ca tatiyā.

"Gamakappaccayayogassā bhāvato"ti-bahusu.
* "Apakato"tipi katthaci.

[SL Page 410] [\x 410/]

Catuvaggena bhikkhusaṃghena karaṇīyaṃ kātabbaṃ kammaṃ = catuvaggakaraṇīyaṃ,
anīyādikiccappaccayantehi yogepi kattari tatiyā kvaci tavantutabbappaccayehi yogo
anabhidhānato vākyameva na vuttīti adhippāyo. Mātarā sadiso = mātusadiso. Ekena ūnā
vīsati sīlena vikaloti ūnatthayogadassanaṃ. Vācāya sakhilo, mudukoti attho, satthārā sadiso,
satthu kappoti ettha sadisatthāvācako kappasaddo. Guḷodanoti ādīsu samāseneva
saṃsaṭṭhādibhāvassa vuttattā vuttaṭṭhānamappayogoti saṃsaṭṭhādisaddassa nivatti.

Tatiyātappuriso.


Catutthīti catutthantaṃ pubbapadaṃ, tadatthena atthasaddena hitena deyyasaddādinā ca
samassateti attho. Tassa idaṃ = tadatthaṃ, tasmiṃ-tadatthe. Dussaṃ vatthaṃ, mūlyanti mūlaṃ,
attanā icchitaṃ disaṃ gacchatīti = gamiko, pāsādadabbanti pāsādatthaṃ dabbaṃ atthasaddena
nīccasamāsattā atthāyāti aññapadaviggaho, sabbaliṅgatā ca. Saṃvaratthāyāti
kāyavacīdvāravidahanatthāyāti attho. Samādhissa atthāya = samādhatthāya, nibbidāti balava
vipassanāñāṇaṃ, virāgo maggañāṇaṃ, vimuttī arahattaphalaṃ, vimuttiyā atthāyāti =
vimuttatthāya, "saṅghassa dātabbaṃ, saṅghassa dātuṃ, saṅghassa datvā, saṅghassa dadanto"ti
ādīsu anabhidhānato sāpekkhatāya ca samāso na hoti.

Catutthitappuriso.


Pañcamīti pañcamyantaṃ, apagamanattha-bhayattha-viratiattha-mocanatthādīhi
uttarapadehi samasyateti attho. Palāpehi apagato = palāpāpagato, piṇḍapātato paṭikkanto
= piṇḍapātapaṭikkanto, āpattīto vuṭṭhānaṃ = āpatti-vuṭṭhānaṃ, ukkaṭṭhato ukkaṭṭhaṃ =
ukkaṭṭhukkaṭṭhaṃ, omakato hīnato omakaṃ = omakomakaṃ.

Pañcamītappuriso.


Tuppaccayantehi pūraṇappaccayantehi ca yoge niddhāraṇādiyoge ca chaṭṭhisamāso na
hotīti dassetuṃ kvacivākyamevāti ādi vuttaṃ. Asambaṇdhe "bhaṭo rājapuriso
devadattassā"ti samoso na bhavati, sāpekkhatāya "kosala

"Pāsādadabbanti pāsādadabbatthaṃ dānaṃ" iti sabbapotthakesu.

[SL Page 411] [\x 411/]
Rājaputto"ti na bhavati. Sambaṇdhisaddānaṃ sāpekkhatte satipi samāso vākyatthassa
gamakattā bodhakattā, yathā: devadattassa garuno kulaṃ = garukulaṃ. Evaṃ devadattassa
"bhaginī putto." Tassa "pādamūlesū"ti ādi.

Chaṭhitappuriso.


Rūpe rūpārammaṇe visaye uppannā saññā = rūpasaññā, evaṃ sesesūpi. Kūpe maṇḍuko =
kūpamaṇḍūko. Manacaroti ādīnaṃ upapadasamāsattā aññapadeneva viggahoti katvā idha
vuttiyevāti vuttaṃ. Sirasmiṃ ruhatīti = siroruhaṃ.

Sattamītappuriso.


Jīvikaṃ patto = pattajīviko. Amādayo parapadehīti samāse kate pubbapadaparanipāto.
Kvacādisuttena rassattaṃca viseso. Evaṃ atiādayo atikkantādiatthe dutiyāya. Akkhanti
iṇdriyaṃ. Patiupasaggo idha patigatatthe vattatīti dassetuṃ patigatanti ādi vuttaṃ.
Paccakkhavisayattā paccakkhoti attabhāvo sarīraṃ vuccati. Amādayo avakuṭṭhādiatthe
tatiyāya, pariyādayo gilānādiatthe catutthiyā, nirādayo nikkhantādiatthe pañcamiyā. Ayyako
vuccati pitāmaho, tassa pitā payyako. Upariheṭṭhādayo chaṭṭhiyā.

Amādiparatappuriso.


Pabhaṃkarādīsu sabbato ṇvutvāvī vāti appaccaye kate samāso sahasā katanni ettha
manogaṇādito sminnānamiā iti nāvacanassa ākārādeso. Sa sare vāgamoti sāgamo.
Gavampatittheroti ettha tato namampatimbhālutte ca samāseti naṃvacanassa amādese
avādese aluttasamāse sabbattha pubbapadavibhattiyā alopo hotīti idameva suttaṃ ñāpakanti
daṭṭhabbaṃ. Tadanuparodhenāti paribhāsatovā. Manasikāroti manasmiṃ kirayā.
Pubbenivāsoti purimajātiyaṃ nivutthakkhaṇdhā. Antevāsīti ācariyassa samīpe vasanasīlo
sisso. Janesutoti jane pākaṭo, urasilomoti urasmiṃ uṭṭhito lomo, evaṃ kaṇḍhekālo iccādi.

Alopatappuriso.

Tappurisasamāso.


[SL Page 412] [\x 412/]

Dve padāni assāti = dvipado. So duvidho samānādhikaraṇo bhannādhikaraṇo cāti tīni
padāni assāti = tipado. Na iti nipāto pubbapadamassāti = nanipātapubbapado. Sahasaddopi
nipātoyeva, upamānaṃ pubbapadamassāti = upamānapubbapado. Saṅkhyāubhayaṃ
padamassāti = saṃkhyobhayapado, vāsaddattho saṃkhyāpubbapadopi hoti. Dvinnaṃ disānaṃ
antarālaṃ koṇaṃ disantarālaṃ, taṃ attho assāti = disantarālattho.
Aññamaññapaccanīkakirayāya karaṇaṃ vyatīhāro, so lakkhaṇaṃ nimittaṃ assāti =
vyatīhāralambhaṇo, yuddhakirayā.

Aññāni ca tāni padāni cāti = aññāpadāni, tesaṃ yaṃ yena, yassa, yasmā, yassa, yasminti
dutiyādivibhattyantānaṃ atthā = aññapadatthā, tesu bahubbīhisadisattāti
saññākaraṇaphaladassanaṃ, yathā bahubbīhisaddo pubbuttarūbhayapadatthaṃ vajjetvā
tadubhayavisesitaṃ aññapadatthaṃ dīpeti, tathā ayaṃ samāsopi taṃsadisattā tabbohārena
vuttoti adhippāyo.

Tassa aññapadatthassa guṇena avayavabhūtena tadabhinnavisesanena saddhiṃ viññāpako
tagguṇasaṃviññāṇo. Yathā lambā kaṇṇā etassāti = lambakaṇṇo, sobhanaṃ sīlaṃ etassāti =
susīlo, bahūni dhanāni assāti = bahudhano, puriso. Ettha pana bhinnavisesanattā
tagguṇassa dhanassa ānayanaṃ na hoti. Ettha dhanaṃ ṭhapetvā purisamattasseva ānayanaṃ
hoti, samāsena ca dutiyatthassa vuttattā saṅghārāmasaddā dutiyā na hotīti ayaṃ
saṅghārāmoti paṭhamāyeva visayo. Abhidheyyasseva liṅgavacanaṃ etassāti =
abhidheyyaliṅgavacano. Addhikā, paṇḍikā.

Diṭṭho sacchikato catusaccasaṅkhāto dhammo anenāti = diṭṭhadhammo, ariyapuggalo.

Dvihatthaṃ parimāṇamassāti = dvihatthā, paṭo, pubbenivāsānussati-dibbacakkhu =
āsavakkhaya-ñāṇasaṅkhātā tisso vijjā etassāti = tevijjo, ettha ca kvacādimajjhuttarādinā
uttarapadassa rassattaṃ. Cattāri padāni etassāti = catuppado, migo.
Maṃsadibbapaññācakkhubuddhacakkhusamantacakkhuvasena pañca cakkhūni assa
bhagavatoti = pañcacakkhu. Suttageyyādivasena nava aṅgāni assāti = navaṅgaṃ.
hānāṭhānakammavipākañāṇādivasena dasabalāni assāti = dasabalo. Māso jāto asasāti
māsajāto. Pubbe bhāsito pumā etenāti bhāsitapumā. Ādi ca majjhañca uttarañca =
ādimajjhuttarāni, tesaṃ. Dīgho ca rasso ca = dīgharassā.

[SL Page 413] [\x 413/]

Dīghattanti "pākaṭaṃ, anūpaghātaṃ, madhuvā maññatī bālo"ti ādisu ādimajjhuttarānaṃ
dīghattaṃ, "ajjavaṃ, itthirūpaṃ, bahunadikaṃ, saccavācatā"ti ādisu majjhuttarānaṃ rassattaṃ
kappaccayatappaccayādīsu paresu cāti attho.

Khamā evā dhanaṃ assāti = khamādhano. Ettha uttarapadassa anitthivācakattā
pubbapadassa samānādhikaraṇato bhāsitapumbhāvātideso na hoti. Saddhādhurā
(pubbaṅgamā) etassāti = saddhādhuroti evamādisu satipi uttarapade itthivācake
saddhāpaññādīnaṃ pubbe bhāsitapumattabhāvā pumbhāvātideso na hoti. Samaṇīsu bhatti
assāti = samaṇībhattiko. Ayanti itthiyaṃbhāsitapumāti ādinā vuccamāno pumbhāvātideso.
Pubbapadasseva hoti, na uttarapadassāti samaṇībhattikoti ādisu tulyādhikaraṇassa
uttarapadassābhāvā pubbapadassa pumbhāvātideso na hoti. Bahū dāsiyo etassāti =
bahudāsikoti kappaccaye rassattaṃ. Yadi hi uttarapadassāpi pumbhāvātideso vihito siyā.
Tadā "bahudāsako, bahukumārakaṃ, bahukadalakaṃ, bahukukkuṭaka"nti evamādirūpaṃ
bhaveyya, na "bahudāsiko, bahukumārikaṃ, bahukadalikaṃ, bahukukkuṭika"nti ādi sijjheyya.
Tathā ca na siyāti payogā sijjhanato aniṭṭhappasaṅgato ca, uttarapadassa pumbhāvātidese
suttopadesassa niratthakatā ca siyāti pubbassevāyaṃ pumbhāvātidesoti niṭṭhamettha
gantabbaṃ.

"Dhanumhā-ā-ca" iti padacchedo. Kvaci samāsantagatāti etthānuvattate. Sahassatthāmaṃ
dhanu assāti = sahassathāmadhanu, puriso.

Niccatthanti kvaci samāsantagatā iccādinā siddhepi kappaccaye nadimhā cāti punavacanaṃ
niccaṃ kappaccayavidhānatthanti adhippāyo. Nadī ca parasamaññā "*yūtthyakhyā nadī" ti
īkārūkārānaṃ itthivācakānaṃ nadī parasamaññā, bahunadikoti ettha nadīsaddassa itthiyaṃ
niyatattā pubbe bhāsitapumattābhāvato atītatappaccayantena bhāsitasaddena bhāsito pūmā
etenāti = bhāsitapumāti samāsāvayavapadasseva vuttattā ca idānipi aññapadatthavuttino
bahubbīhissa abyayībhāvatappurisāni viya padasamudāyatthassāpi avācakattā kutocipitassa
nadījaṅghādibhedassa uttarapadassa bhāsitapumattāsambhavato pumbhāvātidesābhāvā
kappaccaye pare kvacādimajjhuttarādinā rassattamevettha hotiti niṭṭhamettha gantabbaṃ.
Etena

* "Yūstryākhy nauadī" (pāṇinīye-1, 4, 3)

[SL Page 414] [\x 414/]

Ñāse yaṃ vuttaṃ uttarapadassa pumbhāvātidesakaraṇaṃ, taṃ paṭikkhittanti veditabbaṃ.
Bahū nāriyo etassāti bahunāriko. Bahukattukoti ādisu kitakatuppaccayantattā. Nadimbhā cāti
ettha casaddena niccaṃ kappaccayo.

Ubhato kammato samuṭṭhitaṃ byañjanaṃ liṅgaṃ assāti = ubhatobyañjanako. Adhimuttīti
ninnatā.

Dhammena ñāyena adhigatā bhogā yehi honti te = dhammādhigatabhogā.

Upamānabahubbībhimhi upamānatthassa samāseneva vuttattā upamāsaddassa uppayogo.
Tappurisaggahaṇamupalakkhaṇanti samāsopalakkhaṇaṃ. Tena nassa sare an hoti samāseti
attho. Yogavibhāgenāti yogassa suttassa vibhāgena, vidhākaraṇena. "Yogavibhāgena
iṭṭhappasiddhi"ti ñāyena bahubbīhimhi cetaṃ nassa attaṃ bhavatiti daṭṭhabbaṃ. Saṃvāsoti
sabhavāso.

Paṭhamāvibhattyatthabahubbihibhedaṃ dassetuṃ paṭhamāyattheti ādi vuttaṃ. Saha kilesehi
yo vattati so = sakileso. Ettha yoti vutto paṭhamāvibhattyattho nāma.

Upamīyati upanetvā paricchijjīyati etenāti = upamānaṃ, samānākāraṃ vatthu. Yathā: go viya
gavayoti. Kāyo ca byāmo ca kāyabyāmā. Ettha byāmoti hatthadvayāyāmo,
paṇṇāsahatthayojanādivasena yo ubbedhavitthārato khaṇdhena sākhāhi ca samappamāṇo
nigrodho so ima mahāpurisalakkhaṇassa upamānabhāvena vutto. Ayaṃ paṭhamatthe
upamānapubbapado. Mahāniruttiyaṃ aññapadatthavasena dassitattā idhāpi
aññapadattheyeva vutto. Bhūtoti jāto.
Vissaṭṭhaviññeyyamañjusavaṇīyabiṇduavisārīgambhīraninnāditāti aṭṭhaṅgasamannāgato.

Tulyādhikaraṇattābhāvāti pubbadakkhiṇasaddatthānaṃ bhinnatthattāti attho. Kesākesīti
ettha idanti vuttaṃ yuddhaṃ aññapadattho nāma.

Bahubbīhisamāso.


Dvaṇdo ca so samāso cāti = dvaṇdasamāso. Itarena itarena yogo = itaretarayogo,
avayavappadhāno,

[SL Page 415] [\x 415/]

Samudāyappadhāno samāhāro, itaretarayogo ca samāhāro ca atthā yesaṃ te =
itaretarayogasamāhāratthā. Tesaṃ bhedena.

Samuccayo samāsoti attho vutto. Tathāpi atthe asambhavā tadatthasaddeyeva bhavati. Yathā
"aggissinī"ti. Tasmā nāmānameva samuccayo samāso hoti so ca dvaṇdasañño hotīti attho
veditabbo. Nāmānaṃ samāsoti adhikārepi puna "nāmānaṃ samuccayo"ti
nāmaggahaṇakaraṇaṃ bahūnampi samāsasambhavadassanatthaṃ.
Nānānāmānamevāti avadhāraṇaṃ kirayānivattanatthaṃ. Samuccayanamattaṃ
kevalasamuccayo, tattha "cīvaraṃ piṇḍapāta"nti ādīnampi dutiyantānaṃ "adāsī"ti
kirayāpekkhato samāso na hoti. Aṇvācayo nāma yatra kiñci kammaṃ ekena vākyena
vidhāya punapi vākyantarena kiñci vidhīyate, so aṇvācayo. Yathā-"dānañca dehi silañca
rakkhāhīti evamādi.
Dvaṇdaṭṭhoti dvaṇdanāmabhūtaatthasamannāgato, yathā nīlaguṇayogato "nīlo" paṭo,
evaṃ dvaṇdaṭṭhayogato dvaṇdoti veditabbo. Dve ca dve cāti dvaṇdasamāsantassa atthe
iminā nipātanena ādissa akāre "niggahītañcā"ti niggahīte ca kate dvaṇdoti rūpasiddhi.
Dvaṇdasadisattāti yathā dvaṇda iti ayaṃ saddo nāma dvasaddena samucciyamāna
atthadvayaṃ vadati. Tathā ayaṃ samāsopi samucciyamānaatthadvayaṃ vadatīti dvaṇdoti
vuccati. Bāhiraveyyākaraṇamatena gavāssakanti ādisu assādisaddayuttānaṃ gavādisaddānaṃ
atthadvayadīpanasambhavadassanena ubhayapadatthappadhāne dvaṇdepi
ekatthabhāvasambhavaṃ dassetvā idāni nāmānaṃ samuccayo dvaṇdoti suttena
vuttaitaretarayogasamāhārasamuccayatthavasena ekatthasambhavaṃ dassetuṃ atha vā
dvinnampiti ādi vuttaṃ.

Khattiyā ca brāhmaṇā ca khattiyabrāhmaṇāti etthāpi khattiyavaṇṇasseva jātiyā ca
nariṇdabhāvena ca bhūmssaratāya ca seṭṭhattā acchariyatarattā khattiyasaddassa
pubbanipāto. Caṇdiyā samannāgatattā caṇdimā ca suriyo cāti caṇdimasuriyā ettha
caṇdassa anumāsaṃ navakatā pūjanīyatā. Kvaci samāsanna iccādito kvavīti vattate.

Daṃ ca jāni ca = daṃjānī. Dampatīti ādisu jāyāya tudañjānipatimbhīti sutte patisadde pare
jāyāsaddassa ādesavidhānato

[SL Page 416] [\x 416/]

Jāyāsaddasseva pubbanipāto. Ivaṇṇuvaṇṇantānaṃ pubbanipātassa gatibuddhiādivacanaṃ
"dhātuliṅgānī"ti vacanañca ñāpakaṃ. So napuṃsakaliṅgoti ito napuṃsakaliṅgaṃ,
digussekattanti ito ekattanti ca vattamāne:

Tathāggahaṇaṃ samābhāradvaṇdagahaṇatthaṃ. Dvaṇdaparattāti dvaṇdato paraṃ yaṃ
sūyamānaṃ taṃ paccetamahīsambajjhateti paribhāsato vuttaṃ.

Cakkhusotanti ettha cakkhusaddassa uvaṇṇantattā pubbanipāto. Kaṇṇā ca nāsā ca =
kaṇṇanāsaṃ. Etthāpi rassattaṃ.

Sīlaṃ ca paññāṇaṃ ca lakkhaṇato dvividhaṃ paṭipakkhakilesapahāṇakiccena sabhāgaṃ.

Nāmarūpanti saḷāyatanapaccayaṭṭhena sabhāgaṃ. Lobhamohaṃ pana akusalamūlaṭṭhena
sabhāgaṃ, aññoññaliṅgena visesitā = añññeliṅgavisesitā, bhinnaliṅgavisesitā. Saṅkhyā ca
parimāṇaṃ ca saṅkhyāparimāṇaṃ. Taṃ attho etesanti = saṅkhyā parimāṇatthā.

Pacanā ca caṇḍālā ca = pacanacaṇḍālā, tadatthā pacanacaṇḍālatthā. Dīghamajjhimanti
parimāṇatthe. Urabbhaṃ meṇḍakaṃ hantvā jīvatīti = orabbhiko. Sapākā
suṇakhamaṃsakhādakacaṇḍālā. Sākuṇikādayo lraddā. Pukkusā pupphachaḍḍakā.

Rukkhā ca tiṇāni ca pasū ca dhanāni ca dhaññāni ca janapadā ca te ādayo yesaṃ te =
tadādayo, etesaṃ dvaṇde vibhāsā ekattaṃ napuṃsakaliṅgattañca bhavati. Assatthakapitthaṃ
assatthakapitthā vā, ughīrakhīraṇaṃ ughīrakhīraṇāni vā, kāsakusaṃ kāsakusā sā, pasūti
catuppadā. Hiraññā, kahāpaṇā. Kāsi vāti evamādisu janapadanāmesu bahuvacanameva.
Padhānabhāvaṃ nītā = paṇītā. Uttamā kaṇhaṃ, pāpaṃ. Sukkaṃ, puññaṃ. Paṭigho ca
anunayo ca = paṭighānunayā. Tattha anunayo pakkhapāto.

Pubbuttarūbhayaññatthappadhānattāti ayaṃ samāso pubbapadattha uttarapadattha
ubhayapadattha aññapadatthappadhānabhāvato catubbidho. Tappurisekadesabhūtehi
digukammadhārayasaññehi pasa saddhiṃ chabbidhova samāso hoti.

"Sānapākā" tipi pāṭho.

[SL Page 417] [\x 417/]

Upasaggapubbakanipātapubbakabhedena abyayībhāvasamāso dūvidho.
Visesanapubbuttarūbhayūpamānuttarasambhāvanāvadhāraṇananipātakunipātapubba- vasena
kammadhārayasamāso navavidho hoti samāhāraasamāhārabhedena digusamāso duvidho.
"Dutiyādipubbo chaddhā, ekova ca amādiko,
Alutto ca samāso ca ñeyyo tappurisoṭṭhadhā"ti.

Tappurisasamāso evaṃ aṭṭhadhā ñeyyo.
Tulyātulyatthatipadananipātapubbasahopamapubbapadasaṅkhyobhayapadadisatthā ca
byatihārena vāti bahubbīhisamāso navadhā eko ca paṭhamādiko bhave
itaretarayogasamāhāratthavasena dvaṇdasamāso dvidhāti evaṃ samāso caturaṭṭhadhā
battiṃsavidhoti attho.

Iti rūpasiddhiṭīkāyaṃ samāsanayo catuttho.


Idāni pakatipaccayatthabhedadassananayena taddhitārambhaṃ dassetuṃ atha nāmato evāti
ādi āraddhaṃ. Tattha suddha samāsataddhitapaccayantanāmavasena tividhaṃ nāmaṃ.
Taddhitavidhānanti ettha vacanatthato sarūpato ca taddhitaṃ dassetuṃ tattha tasmāti ādi
vuttaṃ. Tattha, tasmiṃ ādivākye, tīvidhaliṅgatoti yebhuyyavasena vuttaṃ. Taddhituppatti
pana aliṅgābyātehipi "ehipassiko"ti ādisupi hotiyeva tasmā paraṃ hutvā hitā sahitā tesaṃ vā
hitā = taddhitāti vacanatthadassanametaṃ. Tattha hisaddassa dhi ādeso.
Taddhitasamāsakitakā nāmaṃvāti sutte "taddhitā"ti nipātanattā siddhā. Ṇādippaccayāti
taddhitappaccayassa sarūpadassanaṃ. Adhivacananni samaññā.

Vā ṇappacceti ettha ṇāti pubbasaralopato vutto avibhattikaniddeso vā,
paccayasarūpāsaṇdehattho. Apaccatthasambaṇdhivasena "tassāpacca"nti laddhattā
chaṭṭhiyantatoti atthato siddhaṃ. Tena vuttaṃ vuttiyaṃ: tassāpaccamicce tasmiṃ attheti ettha
ca itthippaccayantānaṃ kattikādisaddānampi nāmabyapadesasiddhito liṅgattaṃ siddhanti
veditabbaṃ. So ca ṇappaccayo apaccatthasambaṇdhibhūtāvasiṭṭhādiliṅgato parova hoti.
Tena "vasiṭṭhassa apaccaṃ gotamassā"ti ādisu apaccasambaṇdharahitattā na hoti.

[SL Page 418] [\x 418/]

Dhātūhi vāti ettha bhūvādayo khādidhātuppaccayantā cāti duvidhāpi dhātupakatiyo gahitā.
Liṅgaggahaṇena dhātuppaccayavibhattivajjītanāmopasagganipātabhūtā.
Samāsa-taddhita-kitaka-kicca-itthippaccaya-dhātuppaccayantabhūtā ca sabbāpi sāmapakatiyo
gahitā. Parippaccayāti ettha syādityādivibhattibhūtā taddhita
kita-kicca-itthippaccaya-dhātupaccayakārādipaccayabhedā ca sabbepi paccayā gahitāti
veditabbā. Paṭiccāti nissāya, etasmāṇappaccayādito. Apaccādiviseso attho eti āgacchatīti =
paccayo, patīyanti ñāyanti anena atthāti vā paccayo. Pakatito paraṃ etīti vā paccayo.

Pakatiyā ādibhūtattā ādi ca so saro cāti = ādisaro, tassa. Ādibyañjanassa ayanti = ādibyañjano
tassa ādibyañjanassa. Pakativikappaṃ vihāya vuddhivikappanameva vāsaddassa atthaṃ
dassetuṃ atha vā vavatthitāti ādi vuttaṃ.

Vāsiṭṭhādīsu ayaṃ vuddhi niccā hoti, oḷumpikādisu "oḷumpiko uḷumpiko"ti aniccā,
"nīlapīta"nti ādisu na ca hoti, ettha hi nīlena rattaṃ vatthaṃ nīlaṃ. Tathāpi taṃ vuttaṃ hi:
"na vuddhi nīlapītādo paccaye saṇakārake"ti.

Vāsaddassa pakativikappapakkhe casaddaggahaṇamavadhāraṇatthaṃ katthaci
nivattanatthanti attho.

Ayuvaṇṇānanti ettha vaṇṇaggahaṇena īkārukārānaṃ gahitattā veṇiko, netīti nāyako.*
Bhavatīti bhāvoti ādisu dhātusarānañca vuddhi hoteva. Avadhāraṇatthaṃ vāti yato evakāro
tato aññatra nivāraṇamavadhāraṇaṃ. Idaṃ vuddhādisarassa vāti ettha vāsaddassa
dutiyavyākhyānaṃ saṇdhāya vuttaṃ. Purimabyākhyāne vuddhiyo na hontīti vuddhiyā
abhāvasampiṇḍanatthaṃ. Punavuddhiggahaṇanti "vuddhādisarassa vāti ettha satipi
vuddhiggahaṇe "idha vuddhiti" imassa karaṇaṃ adhikavacanaṃ. Nigamā ca janapadā ca =
nigamajanapadā, tatra jātā tatra nivāsinoti vā negamajānapadā. Ādisaddena "aṅgamāgadhikā,
porimajānapadādayo" gayhanti.

Tadupacāratoti vāsiṭṭhopacārato. Puttānampi pitugottopacāro loke siddho. Puttopi hi
pitūnaṃ gottassa upacārena samāropena pitugottena voharīyati. Yathā: "damiḷo-aṇdhako"ti
pitugottena voharīyati.

* "Nāvikā"ti bahūsū.


[SL Page 419] [\x 419/]
Evaṃ vasiṭṭhaputtādayopi vasiṭṭhassa puttā "vasiṭṭhā" icceva vuccanti, tato vāsiṭṭhassa
puttāti atthepi vāsiṭṭhasaddato ca ṇappaccayova hotīti daṭṭhabbaṃ.
Baladevassa putto = bāladevo. Cittakassa putto cittako.

Vākyañca vutti ca = vākyavuttiyo. Samāse viya honti vādhikārassa vikappatthabhāvato.
Yāva saṃsaṭṭhaggahaṇāti yena vā saṃsaṭṭhanti yāvedaṃ saṃsaṭṭhaggahaṇaṃ tāvāti attho.

Ṇāyanaṇānāti avibhattiko nāyaṃ niddeso asaṇdehatthaṃ. Ṇakārassa anubaṇdho anuppayogo,
vuddhi attho payojanaṃ etassāti = vuddhattho. Kaccoti kira tasmiṃ gotte ādipuriso.
Moggallassāti moggallagottassa brāhmaṇassa.

Gomahisādayo viya ākatiyā gahetabbā gaṇo = ākatigaṇo. Bhūvādiko pana
purimaṭṭhitagaṇo. Venateyyo garuḷo, ahiyā putto = āheyyo, ahī kapī cāti nadādito cā īti
īppaccayena siddhā.

Satipi mādhikāre ato ṇi cāti puna vāggahaṇassa adhikattā taṃ phalaṃ dassetuṃ puna
vāggahaṇenāti vuttaṃ. Tattha akārantāva ṇikappaccayo. Aditi ca devo, diti ca asuro,
etthādisaddena kuṇḍanī kuruādī saṃgayhanti. Kvacādimajjhuttaresūti "kvacādi" suttato
anuvattate.

Vuddhi ca lopo ca āgamo ca vikāro ca viparīto ca ādeso cāti dvaṇdo. Ādimajjhuttaresūti
padānaṃ ādimajjhapariyosānesu, ayuvaṇṇānaṃ āyobhāvena vaḍḍhanaṃ = vuddhi. Lopo
vijjamānassa vināso. Āgamo avijjamānassūppatti. Vijjamānasseva aññathattaṃ vikāro
saṃyogavisaṃyogakāraṇāni ca, viparīto okārassukārattaṃ. Viyariyayo ca, ādeso pākaṭoyeva.
Tattha padānamādimajjhuttaresu avihitalakkhaṇesu vuddhiyaṃ tāva, koṇḍañño.
Aṅgamāgadhiko. Lope: thinaṃ bhāvo durājāno, kattukāmatā. Bhantukāmo.
Viññāṇañcāyatanaṃ, dvaṭṭhipaṭipadā matyā paṭisaṃkhāyoniso. Āgamo: vuttamidaṃ,
issariyaṃ, ālassiyaṃ, purimā jāti, cakkhuṃ anattā. Vikāre: anaṇo, sakadāgāmī, na pajja
sovaṇṇaphalaṃ. Viparīte: uggate suriye, digu, dvādasa, terasa, paṇṇuvīsati. Korabyoti
kururājassa putto, upagu ādi

[SL Page 420] [\x 420/]

Yesante upagavādayo, tehi, manunoti ettha "manū"ti ādi kappe rājā, so hi manussānaṃ
posakapitā. Puttaṭṭhānamarahatiti = puttaṭṭhānīyo, puttasadiso.

Vidhavaṃ īreti gacchatitipi = vedhavero, samaṇehi īretabbo pavattetabboti = sāmaraṇero,
anupasampanno, nālikāya putto = nālikero.

Apaccataddhitaṃ.


Tato tatiyantato "yenā"ti sutte vattabbavācakato nānādāruvinibaṇdhena kullena taratiti =
kulliko. Gopucchena taratīti = gopucchiko, dhammenāti ñāyena. Aveccāti anugantvā,
ñāṇena pavisitvāti attho. Yena vā saṃsaṭṭha tatiyāsattamīchaṭṭhīvibhattyantehi vuttiyaṃ
āgatapaṭhamantādīhi ca* ṇikappaccayo.

Yūnamādesabhūtatoti ikārukārānamādesabhūtehi, yakāravakārehi pubbeva hutvā
yathākkamaṃ embati dvepi vuddhiyo āgamā honti.

Ettha ṭhāneti vuttatti ivaṇṇo yannavā, vamodudantānanti vā vihite visaye va ayaṃ
vuddhinisedhopīti daṭṭhabbaṃ. Tena veṇayiko oḷumpikoti ādīsu yūnaṃ saraparattābhāvā
yavādesappasaṅgo natthi.

Kāyena kāyadvārena, pañcasatehi katā = pañcasatikā, saṅgīti. Sabhāgatthānaṃ vasena
saṅgahetvā gāyanaṃ = saṅgīti.

Sannidhānāti saṅgahībhūtā. Sannihitāti attho.

Dvāre niyuttoti dvāre-dvārapālane sāminā, niyutto adhikato*ti attho. Udarabharaṇaparo
odariko. Cetasicitte, tadadhīnavuttitāya cetasikā, vedanādayo.

Sippaṃ nāma hatthakammādi. Paṇavoti bheriviseso.

Telikoti telavāṇijo.

Jīvikāti jīvitavuttiyā sādhanā, urabbhaṃ hanatvāti meṇḍakaṃ māretvā, maṃsaṃ vikkiṇanto
jīvati, māgavikoti luddo, macchiko kevaṭṭo. Balisena hantīti = bālisiko.

* "Dutiyā tatiyā sattamī paṭhamāvibhatyantehī"-tibahusu.
"Adhigato"ti maramma.

[SL Page 421] [\x 421/]

Varattāti cammayottaṃ,
Kumbhikanti dasammaṇasaññitena kumbhena kītaṃ. Phālena kītaṃ = phālikaṃ. Salākāya
dibbati kīḷatīti = sālākiko, tiṇdukena kīḷatīti = tiṇdukiko.

Pittaṃ ābādho assāti = pittiko, khārīkanti khāridoṇaṭṭhakadvayaṃ. Asītiṃ arahatīti =
āsītikā. Ehi passāti iti saddena saha vākyaṃ katvā ākkhyātatopi ṇikappaccayo.

Paṃsukūladhāraṇaṃ paṃsukūlanti upacārato vuttaṃ. Ticīvaradhāraṇaṃ sīlamassāti =
tecīvariko,

Saradakāle jāto = sāradiko. Saradoti assayujakattikamāsadvayasaññāto utuviseso,
cittavesākhamāsasaṅkhāto utuviseso vasanto, kapilavatthumhi nagare jāto vasatīti vā =
kāpilavatthiko, uppattibhavasaṅkhāto upadhi assa payojananti = opadhikaṃ, kammaṃ. Tatra
bhattīti atthepi buddhe bhatti assāti = buddhiko.

Rāgatthavācakaṃ liṅgamhāti atthādhigataliṅgena saha idha vuttaṃ. Rāgadabbassa
samānādhikaraṇabhāvānuppattito "rāgatthavācakā"ti atthato siddhaṃ. Kaccāyanena
vaṇṇitattā kaccāyanaṃ, sugatena vaṇṇitattā sogatanti pariyatti ādisāsanaṃ vuttaṃ.

Āttaṃ ākārabhāvamāpajjateti attho.

Isūsabhaujādīnanti isu usabha uju mudu iccevamādīnamevādi sarassa vuddhāpavādena
āttaṃ hoti, na aññesaṃ ṭhānādhikārasāmatthiyato isissa tu āttānantare rikārāgamo ca.

Ārissanti vedavākyaṃ aṭṭhakādīhi* isīhi katattā.

Pāvuso vassakālo. Saradeti assayujakattikamāsasaṅkhāte utumhi, sisira hemante vasanta
gimha vassa saradavasena cha utū. Tatra jāto tato āgato so assa nivāso tassa issaroti catusu
atthesu. Madhurādisaddena siddhiṃ dassetuṃ madhurāya jātoti ādi āraddhaṃ. Sagalāyaṃ
nagare jātoti ādinā sāgalo: kusinārāyaṃ jātoti ādinā kosināro. Sākete jātoti ādinā sāketo.
Kosambiyaṃ udenassa

* "Aṭṭakādīhi"tipi pāṭho

[SL Page 422] [\x 422/]

Nagare jātoti = kosambo. Iṇdapatte jātoti = iṇdapatto. Kapile pañcālanagare jātoti = kāpilo.
Bhārukacche jātoti = bhārukaccho.

Magadhesu jātoti ādinā māgadho. Ettha ca magadhā rājakumārā, tesaṃ janapadāpi =
magadhā. Evaṃ upari janapadanāmesu. Sovīresu jātoti ādinā sovīro. Siṇdhusu jātoti ādinā
siṇdhavo manusso asso vā. Ettha mahāvuttinā avādeso. Assakesu jātoti ādinā assako.
Kaliṅgesu jātoti ādinā kāliṅgo. Sakkesu janapadesu jātoti ādinā sakko etthāpi sakyā
rājakumārā tesaṃ nagaraṃ kapilavatthu. Tesaṃ janapadāpi sakkā, tesamissarā sakkarājāno.

Nakkhattena yogo yutti nakkhattayogo. Kattikamagasira-phussa-maghādinā
puṇṇacaṇdayogo, tena nakkhattena yogoti attho. Anaññatra bhāvo visayo. Iccevamādīhīti
etthādisaddena taṃ ahahati tassa vikāro tassa parimāṇanti ādi saṅgayhati.

Campāyaṃ nagare jāto vasatiti vā = campeyyako. Sālāyaṃ jātoti ādinā sāleyyako. Mithilāyaṃ
jātoti ādinā mithileyyako. Tela taṇḍula sattu modakādi sassa dhanassa pati sāmi sapati.
Mātu hitaṃ = matteyyaṃ, mitte jāto, mittānaṃ hito, mettaṃ arahatīti vā = metteyyo. Hānassa
bhajanaṃ sevanaṃ = hānabhāgo-so assa atthīti = hānabhāgiyo. Vipakkhasevino guṇo udare
bhavaṃ = udariyaṃ, udaragatamannapānaṃ.

Sassa attano ayanti = sakiyo. Sabhāyaṃ janasamūhe voharituṃ sādhu yuttaṃ = sabbhaṃ,
itaramasabbhaṃ. Racchā vīthi. Gabyaṃ pañcagorasānaṃ aññataraṃ. Thaññaṃ khīraṃ. Ettha
avaṇṇo ye lopañcāti avaṇṇalopo. Nyassa ñādeso.

Jātādīnanti ettha ādisaddena niyuttoti evamādīnamatthe sattamyādito ete paccayā hottīti
veditabbā.

Manussānaṃ samūho = mānussako, mānusso. Madhurānaṃ samūho = mādhurako, mādhuro.
Purisānaṃ samūho = porisako. Porisaṃ, mayūrānaṃ samūho = māyūrako, māyūro, sahāyassa
bhāvo = sahāyatāti bhāvappaccayavayena sijjhati.

"Kamapille pañcālanagare jātobhi kamapilloti maññāma.
"Gavya"ntipi pāṭho.


[SL Page 423] [\x 423/]

Chaṭṭhiyantatoti taṃ assa ṭhānanni evaṃ vuttachaṭṭhiyantato madanassa ṭhānaṃ kāraṇanti
= madanīyā surā, madanīyaṃ majjaṃ, saṅgasaṅkhātassa baṇdhassa ṭhānaṃ = baṇdhaniyaṃ,
purisānaṃ itthirūpādi rajanīyaṃ iṭṭhārammaṇaṃ, dussanīyaṃ aniṭṭhārammaṇaṃ, upamīyati
paricchijjati atthantarametenāti-upamānaṃ, pasiddhaṃ sadisaṃ. Yathā: "gosadiso gavayo"ti.
Upamānameva = upamā, sā eva attho = upamattho. Tasmiṃ-upamatthe. Dhūmāyitattanti
dhūmo viya dissatīti attho. Timiraṃ aṇdhakāro,

Vedaṃ tuṭṭhiṃ nissitaṃ = vedallaṃ. Tadeva bahulaṃ = tabbahulaṃ.

Parasampattiyā abhimukhaṃ jhāyati "aho idaṃ santakaṃ mama bhaveyyā"ti pavatto
visamalobho abhijjhā, dhajo bahulamassāti = dhajālū, appamattamevāti = appamattakaṃ,
Yadanuppannāti yena lakkhaṇena anipphannā. Paṭibhāgattheti sadisatthe, assā viyāti =
assakā, katako katamallakaṃ, bhatiyā jīvanto = bhatako, tathāti yathā paṭibhāgādiatthesu
nipātanena kappaccayo. Tathā yadanuppannāti ādinā nipātaneneva ttakavantuppaccayāpi
hontiti yojanā. Kittakanti ettha kiṃsaddato parassa niggahītassa lopo. Yamparimāṇamassāti
yattakaṃ, etaṃ parimāṇamassāti ettakaṃ. Imināva nipātanena etasaddassa ekāro. Ettakaṃ
dhanaṃ, ettakā bhūmi, ettako bhāgo. Evaṃ kittakanti ādisupi. Guṇavantusamanti
guṇavantusaddasamaṃ, yathā tattha ā simhīti ātte ca ntussantoti ādinā ntoādese ca kate
"guṇavā, guṇavantā"ti ādi rūpasiddhi. Evamidhāpīti daṭṭhabbaṃ.

Tena suvaṇṇādinā pakatikaraṇaṃ assāti = tappakati. Tassa vacane abhidhāne
mayappaccayo. Tena suvaṇṇādinā vā pakatīyati *nibbattīyatīti = tappakati, suvaṇṇādikāro

Rūpiyena nibbattaṃ = rūpiyamayaṃ, manato nipphannāti manasā nibbattā kusalādidhammā
manomayā.

"Sacchaṇdato vacanappavattī"ti ñāyena etesamanto o hotīti avatvā ottamāpajjateti vuttaṃ.
Atthavirodhābhāvato. Dīyati etenāti = dānaṃ, pariccāgacetanā. Ṇikappaccayādīnaṃ anekatthe
vihitattā anekatthataddhitanti vuttaṃ.

* "Nipphattīyatīti-katthaci"

[SL Page 424] [\x 424/]

Ṇyo ca ttaṃ ca tā cāti = ṇyattatā. Bhāveti vuttattā chaṭṭhiyantatoti vuttaṃ. Buddhisaddāti
alasoti ādibuddhi ca saddo ca yaṃ guṇaṃ nissāya purisādike vatthumhi pavattanti so
ālasyādiguṇo bhāvo nāma. Saddassa atthesu pavatti, atthābhidhānañca, tassa nimittaṃ
kāraṇaṃ bhāvoti vuccati.

Vuttañcāti pāṇinīyaṃ bhassakārena patañjalinā*:-

Yassa guṇassāti, jātyādibhedassa visesanassa, bhāvā, sambhavato, dabbe,
visesitabbavatthumhi, khattiyādi saddassa niveso, paveso hoti, tassa
jātiguṇakirayādivisesanassa abhidhāne kattabbe ṇyattatādayo bhāvappaccayā hontīti attho.
Guṇavacaṇepi brāhmaṇādīhi ayaṃ ṇyappaccayo bhavati. Guṇavacena ālasyaṃ, arogassa
bhāvo = ārogyaṃ, odagyamiti. Natthi iṇaṃ assāti = anaṇo, tesu vuddhīti ādinā
nakārikārānaṃ ṇattamattaṃ.
Purohitassa bhāvo = porohiccaṃ, suṇdarahadayo = suhado, visāradassa bhāvo = vesārajjaṃ,
sukhaṃ vaco etasminti = suvaco, suvacassa bhāvo = sovacassaṃ, ettha hi somanassādisu tesu
vuddhiti ādinā ṇyappaccaye sakārāgāmo.

Kadāci visayabhutāya yāya yācanādikirayāya yogato puriso "yācako, pācako"ti vuccati, sā
yācakattaṃ, pācakattaṃ. Pāramitāti ettha paramassa bhāvo = pāramitā, dānādi kirayā,
appiccho niriccho bhasse bahusāsane yo āramati bhasse vā ārāmo yassāti = bhassārāmo,
tassa bhāvo = bhassārāmatā, vedanāya bhāvo = vedanattanaṃ. Jāyāya bhāvo = jāyattanaṃ.
Veyyāvaccanti ettha mā yūnamāgamo ṭhāneti vuddhiāgamo.

Corassa bhāvo = corakaṃ, corikā, majjhe ikārāgamo.
Taro ca tamo ca issiko ca iyo ca iṭṭho cāti viggaho.

Iyo ca iṭṭho ca = iyiṭṭhā. Tesu-iyiṭṭhesu. Joti jasaddo* hotīti attho.
* Vuttañca mahābhasse "yasya guṇasya bhāvāddravye śabdaniveśastadabhidhānetvatalo"
iti(5-1-119)
"Jātibhedassā"ti bahusu.
"Guṇavante"ti bahusu.
"Niddiccho"ti katthaci.
* "Joti ca saddo"ti bahusu.


[SL Page 425] [\x 425/]

Vantu ca mantu ca vī cāti viggaho

Lomā assa santīti = lomaso puriso. Tuṇḍaṃ assa atthīti = tuṇḍilo, jaṭā assa asthīti = jaṭilo.

Tapāditoti manogaṇassa gahaṇaṃ. Tapo assa atthīti = tapassi, yaso assa atthiti = yasassi.

Daṇḍa iccevamādito avaṇṇantāti ettha "avaṇṇantā"ti idaṃ satyādīhi mantu,
āyussūkārasmantumhī"ti vacanato siddhaṃ.

Mālā assa atthiti = māliko, hattho assa atthiti = hatthi.

Ku paṭhaviṃ jarayati kuñje ramatītipi = kuñjaro, mukharo vācālo, nagā tasmiṃ vijjatīti =
nagaro. Amhassa mamaṃ savibhattissa seti ito savibhattissa ntussa nto yosu cāti ito stussāti
vattateti attho. Vāti vattamāneti nadādito vā īti ito vāti vattateti attho.
Maccharaṃ assa atthīti = maccharo, na maccharo = amaccharo.

Atthyaṇthataddhitaṃ.

Pūrayati anenāti = pūraṇo, saṅkhyāya pūraṇo = saṅkhyāpūraṇo,

Chaṭṭhamoti ettha "mo"ti yogavibhāgena mappaccayo. Chaṭṭhamā, khantipāramī.

Sa chassa vāti saṅkhyāpakaraṇe vuttattā saṃkhyāneti atthato siddhaṃ.

Dve aṅgāni = duvaṅgaṃ, dve guṇāni = diguṇaṃ, dve rattāni = dirattaṃ,

Aḍḍhaṃ ca taṃ upapadaṃ cāti = aḍḍūpapadaṃ, tena aḍḍhuḍḍho ca divaḍḍho ca
aḍḍhatiyo cāti viggaho.

Aḍḍhupapadupādānasāmatthāti tesamaḍḍhupapadenāti evaṃ
aḍḍhupapadagahaṇasāmatthiyato, aḍḍhasaddapubbakāyeva catutthadutiyatatiyasaddā
tesaṃsaddena gayhanti, na tu kevalāti siddhaṃ. Tena "aḍḍhacatuttho aḍḍhadutiyo"ti ādinā
vattabbe aḍḍhuḍḍho diyaḍḍhoti ādi rūpi sijjhati.

[SL Page 426] [\x 426/]

Ekaṃ ca dasa cāti sāmaññavasena napuṃsakaliṅgavuttito ekādayo pariggahetvā viggaho
katoti daṭṭhabbo. Ekenādhikā dasa = ekādasāti majjhepadalopavasena amādayo
parapadehīti samāso daṭṭhabbo.
Niccanti dvi eka aṭṭha saddānaṃ dasasadde pare niccaṃ āttaṃ hoti. Dvisaddassa yāva
navutiyā vikappena āttañca, itaresamekaaṭṭhasaddānaṃ vīsatiti ādisu asantamāttañca ayaṃ
vāsaddo dīpetīti attho.

Nimittāsannabhāvatoti ettha ca ekādito parassa dasassa vidhīyamāno rādeso vaṇṇamattattā
byañjanamattattā samudāye ca pasaṅgābhāvena dasasaddāvayavassa dakārassa vā sakārassa
vā vaṇṇamattassa ādesabhāve na pasaṅgī siyāpi ekāditoti vuttanimittassāsannattā
dahasaddassa ādibhūtassa dakārasseva bhavatīti attho.

Atthatoti ekādito dasassīti ettha vuttassa dasasaddassa īppaccayena sambaṇdho na
sambhavati chaṭṭhiyantassa hi ādesena vā āgamena vā lopena vā sambaṇdho sambhaveyya
na tu paccayena tato paccayenāsambaṇdhā dasassa anteīppaccayo hotīti idaṃ sāmatthiyato
siddhaṃ. Antāpekkhāyaṃ chaṭṭhīti ca siddhaṃ. Tadantassa yathāvuttaīppaccayantassa
saddasattisabhāvena itthiyaṃyeva sambhavo na aññatthāti daṭṭhabbaṃ.

Ekādasannaṃ pūraṇo = ekādaso, catudasannaṃ pūraṇo = cātuddaso, paṇṇaraso*
(uposatho)ti ādi pana yadanupapannā nipātanā sijjhatīti iminā appaccayena siddhaṃ.
Cuddasādisu yovacane pañcādīnamakāroti savibhattissa attaṃ.

Soḷase udāharaṇe ḷo ayaṃ dassa niccaṃ hoti, terase cattāḷise ca ḷo ayaṃ vikappena siyā.
Aññattha cuddasasattarasādīsu vāsaddassa vavatthitavibhāsattā na ceva hotīti attho.

Aṭṭhiditoti kimatthanti ettha ādisaddo upari dasasaddābhāvā heṭṭhā dasasaddameva
saṅgaṇhāti. Ekādito dasa ra saṃkhyāneti imināva siddhe imassārambho niyamattho. Tena
cuddasāti ettha satipi ekādito dasasmiṃ rattaṃ na bhavati. Ūnā vīsati = ūnavīsati, ekena
ūnavīsati = ekūnavīsatīti tatiyātappuriso. Bhikkhūnaṃ ekūnavīsatīti gaṇanāmattaṃ.

* "Pannaraso"-


[SL Page 427] [\x 427/]

Saṃkheyye gaṇitabbe vatthumhi:

Īsaṃ ca āsañca ṭhi ca ri ca ti ca īti ca uti cāti dvaṇdo. Dasassa dvikādīnaṃ katekasesānaṃ cī
ti ādi ādesā honti, tatekasesassa dasadvikassa dasasaddassa dviādeso. Tathā dasatikassa
tidasatthavācakassa dasasaddassa tiādesoti ādinā yojetabbaṃ.

Saṅkhyānaṃ vā anteti saṅkhyāpūraṇe moti ito saṅkhyāgahaṇaṃ sa chassa vāti ito vāti ca ante
niggahītaṃ cāti ito anteti ca vattamāneti attho.

Tikāroti tisaddo.

Visatiṃsānaṃ saṅkhyānaṃ ante ti icceso āgamo vihāsā hoti, aññatthāti vīsatiṃsānamantato
aññāsaṃ saṅkhyānamante na vāyaṃ tisaddāgamo hoti. Adhikatavāsaddassa
vavatthitavibhāsattā, tadanuparodhenāti paribhāsato ca.

Vīsatiyā pūraṇo = vīsatimo paricchedo. Aṭṭha ca vīsati ca aṭṭhahi adhikā vīsatīti vā =
aṭṭhavīsati.

Tiṃsāyāti itthiyamato āppaccaye ghato nādīnanni āyādese ca kate rūpaṃ. Dasadasakanti
dasaparimāṇāni assāti = dasakaṃ, dasadasakaṃ sataṃ hotīti vattabbe ādesā pekkhato
dasadasakassa sabhaṃ hotīti vuttiyaṃ vuttaṃ. Dasassa tassiminā satādesaṃ yovacanalopañca
katvā "sataṃ" iti rūpaṃ nipaccate. Tathā dasakānaṃ sataṃ nāma satadasakaṃ sahassamiti
rūpaṃ nipaccate. Satādīnaṃ vīsatiādīnaṃ vaggabhede rāsinānatte sati. Dvevīsatiyo
dveasītiyo dvesatānī dvesahassāni iccādinā sabbattha bahuvacanattañca bhavati.

Taduttarapadānañcāti satagaṇanato uttarapadānaṃ satassa dvikādīnaṃ ca rūpāni. Dvisatanti
ādinā nipaccanteti attho. Na cettha dasagahaṇaṃ anuvattetabbaṃ sutteyeva "dasadasaka"nti
vuttattā. Tenevāha vuttiyaṃ: "gaṇane pariyāpannassa dasadasakassa sataṃ hotī"ti ādi.

Yāvatā saṃkhyānamuttarinti tato sahassato uttariṃ tāsaṃ saṃṅkhyānaṃ yāva
koṭipariyantagaṇanamatthi tāvatā dasaguṇitameva kattabbaṃ. Yojetabbaṃ, nipphāditabbanti
attho. Yathā satassa dasaguṇitaṃ sahassaṃ, tathā sahassassa dasaguṇitaṃ


[SL Page 428] [\x 428/]

Dasasahassanti yojanamevettha kātabbaṃ digutappurisoyeva viseso daseva sahassāni,
dasannaṃ vā sahassānaṃ samāhāro = dasasahassaṃ. Evaṃ uparipi.

Sakehi sakehi nāmehīti koṭinahutādīhi.

Satasahassānaṃ sataṃ nāma dasasatasahassassa dasaguṇitaṃ koṭiṭṭhānaṃ.

Taṃ hi ekādisaṅkhyākoṭibhūtattā koṭīti vuccati. Ninnahutasatasahassānaṃ sataṃ akkhohinī
nāma. Koṭito chaṭṭhaṃ ṭhānaṃ. Abbudādi padumāvasānaṃ sītanarakanāmadheyyaṭṭhānaṃ.
Asaṃkheyyanti, koṭito upari vīsatimaṃ gaṇanaṭṭhānaṃ na kappāsaṅkheyyaṃ, tassa
gaṇanato asaṅkheyyavamena vuttattā. Vuttaṃ hi: "etesamantarā kappā gaṇanāto
asaṃkhiyā"ti.

Iccevaṃ vuttanayena, koṭippabhūtīnaṃ asaṅkheyyapariyantānaṃ visatiyā saṅkhyānaṃ
yathākkamaṃ ṭhānato ṭhānaṃ satalakkhaguṇaṃ mataṃ satalakkhena mitanti attho.

Anekattheti sakatthaparimāṇatthādivasena anekasmiṃ atthe.

Saṅkhyātaddhitaṃ.


Sakissa ṭhāneti imassa attho vāratthetiminā dassito. Vārattho nāma punappunaṃ āvattanaṃ,
bahuvāre kataṃ bahukkhattuṃ.

Maṇḍūkagatiyāti, sakanāmehīti etthādhikataṃ saṅkhyāgahaṇaṃ maṇḍūkassa gatiyā
anantarasuttamakikkamitvā idhānuvattatīti attho.

Katīhi vibhāgehīti = katidhā.

Dvidhā karotīti = dvejjhaṃ, tabbipariyayena "advejjhavacanā buddhā."

Suttasoti mātikāto.

Sāmaññassāti avisiṭṭhassa atthassa, sabbathāti sabbena pakārena,

Anuppannāti anuppannarūpā, aniddiṭṭhalakkhaṇāti ye saddā akkharanāmasamāsādivasena
āhacca avihitalakkhaṇā, te iminā nipātanena sijjhanti.


[SL Page 429] [\x 429/]

Kālatthe imasaddato jjappaccayo. Samānasaddato aparasaddato ca jjuppaccayo ca siyāti
sabbasseva.

Imasaddassa attaṃ ca samānasaddassa sādeso ca siyāti attho.

Evaṃ nāmato yojetabbaṃ. Tathā hi: paṭibhāgakucchitasaññānukampādiatthesu kappaccayo
ca kiṃsaddato etato parimāṇatthe tāvantuppaccayo ca heṭṭhā dassito. Tathā
jinavacanānuparodhena aññepi yojetabbā.

Taddhitaṃ tidhāti apaccādisāmaññatthavuttito, bhāvatthato avyayato cāti taddhitaṃ tidhā
bhavati. Tatrādīti sāmaññavuttitaddhitaṃ, taṃ pana apaccatthato
saṃsaṭṭhādīnamanekatthato atthiatthato saṅkhyāto cāti catudhā bhavati. Idaṃ hi
itthipumanapuṃsakasādhāraṇampi apaccādiatthato tiliṅgaṃ bhavati. Abyayataddhitaṃ
aliṅgaṃ. Evaṃ saṅkhepena taddhitaṃ chabbidhaṃ bhavati.

Iti rūpasiddhiṭīkāyaṃ taddhitanayo niṭṭhito.


Idāni pakatippaccayavisesavasena ākhyātarūpasiddhiṃ dassetuṃ atha ākhyātavibhattiyoti ādi
āraddhaṃ. Athāti taddhitānantaraṃ. Ākkhyātavibhantiyoti paccayavisesadassanaṃ. Dhātūhiti
pakativisesadassanaṃ. Kirayāvācīhīti tabbisesanaṃ. Tampana bhūtā sabhā patiṭṭhā
ādikitantanivattanatthaṃ. Dhātuggahaṇaṃ bhavati pacati ādikirayāpadanivattanatthaṃ. Tato
vacanatthato sarūpako lakkhaṇato ca ākkhyātaṃ dassetuṃ tatthāti ādi vuttaṃ. Tattha tasmiṃ
ādivākye, kirayaṃ bhavanādidhātvatthaṃ, ācikkhati kathetīti kattusādhanena
vacanatthadassanaṃ. Kirayāya vācakaṃ padaṃ = kirayāpadantī sarūpadassanaṃ vuttaṃ hīti
cūlaniruttiyaṃ. Kālo ca kārakañca puriso ca tesaṃ paridīpakaṃ.
Kālakārakapurisaparidīpakaṃ, taṃ pana kirayālakkhaṇanti ākhyātassa lakkhaṇadassanaṃ.
Lakkhīyati ñāyati etenāti = lakkhaṇaṃ. Satipi kālādibhedassa paccayatthassāpi paridīpakatte
dhātvatthabhūtā bhavanādikirayāyeva lakkhaṇamassāti kirayālakkhaṇaṃ. Idha lakkhaṇanti
saññāṇaṃ adhippetaṃ. Na tu sabhāvo. Na hi saddassa attho sabhāvo. Ākhyātameva =
ākhyātikaṃ.

Natthi itthipumanapuṃsakabhedaṃ tiliṅgamassāti = attiliṅgaṃ.


[SL Page 430] [\x 430/]

Idāni vacanatthato sarūpato pabhedato ca vibhattiyo dassetuṃ kālādivasenāti ādi vuttaṃ.
Tattha dhātvatthaṃ kirayaṃ, vibhajanti kālādivasena vibhattaṃ karontīti vacanatthadassanaṃ.
Tyādayoti sarūpadassanaṃ. Aṭṭhavidhāti pabhedadassanaṃ. Vattamānāti ādi pana tāsaṃ
pabhedahetubhūtasaññādassanaṃ tattha tyantyādayo vattamānavibhatti nāma, tvantvādayo
pañcamī nāma, eyyeyyumādayo sattamī, auādayo parokkhā, āūādayo hīyattanī, īuṃādayo
ajjatanī, ssatissantyādayo bhavissanti, ssāssaṃsvādayo kālātipattivibhatti nāma.

Tathā kirayaṃ dhārentīti dhātūnaṃ vacanatthadassanaṃ kirayāvācakabhāvato. Bhuvādayo
khādidhātuppaccayantā cāti sarūpabhāvadassanaṃ. Tattha khādippaccayantā nāma
kitikkhajighacchapivāsādayo.

Dvidhā sattavidhā cāti bhuvādidhātūnaṃ pabhedadassanaṃ. Nibbattanīyādinā kammena
saha vattantīti = sakammakā. Ye kammāpekkhaṃ kirayaṃ vadanti te sakammakā nāmāti
yojanā. Tattha kaṭanti nibbattanīyakammaṃ karotīti kāla-kāraka-purisaparidīpakaṃ
pakatippaccayasamudāyarūpaṃ kirayāpadaṃ, na dhātumattaṃ. Taṃ kathaṃ sakammakadhātu
udāharaṇattena dassitanti? Vuccate:- ettha ca pakatibhūto "kara" iti dhātuyeva
nibbattanīyakammāpekkhakirayaṃ vadati, na tu tippaccayo. Tassa
kālakārakapurisavisesadipakattāti daṭṭhabbaṃ. Tena kara avayavo dhātupāṭhe patiṭṭhito na
samudāyo. Tasmā "karā"ti avayavo kammāpekkhakirayaṃ vadatiti dassitoti veditabbo
acchatīti "āsa-upavesane"ti imassa rūpaṃ, nisīdatīti attho. Vikarīyanti dhātavo etehīti =
vikaraṇā, appaccayādayo tesaṃ vikaraṇappaccayānaṃ bhedena. Tathā hi:

Gacchaṃ bhuñjañca pucchanto suṇanto vicinaṃ tathā,
Karonto pālayanto ca bhinnā te tehi dhātavo.

Sakattheti dhātvatthe, idaṃ aññatra hetvatthe ṇeṇayādīnaṃ vihitattā idha
tabbhāvadassanatthaṃ vuttaṃ "sakatthe"ti.

Kirayāsāmaññabhūteti. Gamanapacanādīnaṃ sabbāsaṃ kirayānaṃ sādhāraṇaṃ rūpaṃ
bhavanaṃ nāma. Tenāha: attanopadāni bhāve ca kammani, bhāvakammesu tabbānīyāti ādi.
Kirayāya dhāraṇato dhātavoti mahatisaññākaraṇaṃ kirayāvācīnameva gahaṇatthaṃ.

[SL Page 431] [\x 431/]

Bhū iti evaṃ cuttasaddo ādi yesante = bhū iccevamādayo, dhātūti saññā yesante =
dhātusaññā. Bhu ca vā ca bhūvā, vāti "vā-gatibaṇdhesū"ti imassa gahaṇaṃ.
*Sakammakaakammakakirayatthavasena bhuvā pakārā ādayo vā saddā dutiyanaye te
dhātavo nāmāti adhippāyo. Antoti antabhūto saro, lopoti lopetabbo.

Nivattanatthanti "mahīyati patīyatī"ti ādisu yappaccaye "samatho damatho"ti ādisu
thamādiuṇādippaccaye ca dhātvantalopassa nisedhanatthanti attho.

Adhikarīyati tattha tattha niyojīyatīti = adhikāro. Dhātūnaṃ adhikāro = dhātvadhikāro.
Dhātuliṅgehi, dhātūhi ṇeṇayā, dhātuyā kammādimhi ṇoti evamāgate tividhe tasmiṃ
dhātvadhikāre vihitānaṃ khādikāritappaccayānaṃ vasena anekānaṃ paccayānaṃ pasaṅge sati
vattuno icchā vattukāmatā, sā anupubbakamo etissāti vatticchānupubbikā, saddassa paṭipatti
ca pavattitā pakatipaccayādivasena avagatā vacanuccāraṇaṃvā, yathicchitavasena paccayo
kātabboti adhippāyo. Vattamānāya vibhattiyā vacane kathane icchā = vattamānavacanicchā
tassa vattamānakirayatthajotanato vattamānā itityādīnaṃ aṇvatthasaññā.

Adhikarīyati uttarasutte ācariyena yojīyatīti adhikāro,

Kirayāyaṃ gammamānāyanti ito pubbe dhātvadhikārabhāvepi vattamānā paccuppanne kāleti
ādinā dhātvatthabhūtāya paccuppannādibhedāyaṃ kirayāyaṃ gammamānāyaṃ
vattamānādivibhattīnaṃ vidhānasāmatthiyato vattamānādiākhyātavibhattiyo dhātūheva
bhavantīti sāmatthiyato siddhanti attho. Āṇāpanaṃ = āṇatti. "Yadi bhaveyyā"ti ādinā
parikappanaṃ = parikappo, kālassa kirayāya sādhanavekallādinā atipatti anabhinipphatti =
kālātipatti.

Paccuppannasamīpeti vattamānakālassa āsanne atītakālepi anāgatakālepi vattamānā
vibhattī hoti tatrāpi tabbohārassa paccuppannavohārassa upacārato upacārasambhavato
samāropato.

"Akammaka sakammaka"

[SL Page 432] [\x 432/]

Tathā hi: āgantvā nisinnaṃ purisaṃ pucchati "kuto bhavaṃ āgacchatī"ti so "pāṭaliputtato
āgacchāmī"ti ādikaṃ vadati. Nisinnoyeva vadati: "āgacchāmī"ti "yāva pure"ti nipātayogepi
"yāvāhaṃ āgacchāmī" "pure adhammavādino dippanti" atītepīti atītakālepi.
Vattamānāvibhattiyo taṃkālavacanicchayā vattamānakālattaṃ vattumicchāya tasmiṃ kāle
vattamānabhāvaṃ saṇdhāya yathā "sāvatthiyaṃ viharatīti ādi.

Vibhattipaccayeti vibhattisaṅkhāte paccaye, parassatthāni padānīti ettha kiñcāpi attano
atthāni uttarapurisavacanāni atthi tathāpi tesaṃ appakattā itarapurisavacanānaṃ bahukattā
tabbuhullato tesaṃ bāhullena "khadiravana"nti ādisu viya tabbohāro.

Vipariṇāmenāti atha pubbāni vibhattīnaṃ cha parassapadānīti ito, parānyattanopadānīti ito
ca, parassapadaggahaṇañca attanopadaggahaṇañca chaṭṭhivipariṇāmena vattateti attho.

Paṭhamo ca majjhimo ca uttamo ca = paṭhamamajjhimuttamā, teyeva
paṭhamādikārakadīpakattā purisā. Tattha parassapade ca attanopade ca ādimhi paṭhitāni
dve dve vacanāni paṭhamapurisā nāma, tathā majjhe ante ca paṭhitāni majjhimuttama
purisā nāma. Attano atthāni padāni = attanopadānīti parassatthānaṃ bahukattepi
porāṇavohāravasena vutto. Loke pana kirayāphalassa kattusakatthatāya yebhuyyena
attanopadāniyeva payujjanti.

Kirayāpadena saha tulya samānaṃ adhikaraṇaṃ attho etassāti = tulyādhikaraṇaṃ,
sādhanavācīnāmaṃ, tasmiṃ tulyādhikaraṇe nāmamhīti yojanā.

Tumhāmhavajjite kāraka abhidheyyeti attho. Yathā "devadatto pacati, paccate odano"ti vā
paccamānattā kattari viya = idha na bhavati. "Paccaye devadattena" ettha paccaseti kammani
tumhasaddayoge attanopadassa vihitattā kattuvācakaṃ. "Devadattenā"ti idaṃ tena
atulyādhikaraṇanti paṭhamapuriso na hotīti daṭṭhabbaṃ. Adhātuliṅgehi parāppaccayāti ito
paro paccayoti, dhātūhi ṇeṇaya iccādito dhātūhi ca adhikāro.

"Uttamapurisavacanāni"
"Paccamānakattari viya" - sabbattha


[SL Page 433] [\x 433/]

Vibhattippaccayesūti ettha vibhattiyo nāma tyādayo. Paccayā nāma kattari vihitā
mānantādayo.

Sabbadhātukamhiyevāti avadhāraṇaṃ. Hīyattanīsattamīpañcamīvattamānā
sabbadhākukanti vuttasabbadhātukavibhattito aññasmiṃ parokkhādibhede
asabbadhātukavibhattippaccayavisaye appaccayanivattanatthaṃ.

Kāritoti ettha hetukattari vihitā ṇeṇayādayo kāritā nāma. Aññesu cāti ettha caggahaṇassa
anuttasamuccayatthato tapphalaṃ dassetuṃ "caggahaṇenā"ti ādi vuttaṃ.

Lahūpantānanti lahu lahubhūto saro upa ante antasamīpe pavatti etesanti lahūpantā. Etena
jīvati pūratiti ādīsu dīghupantāsu vuddhi nivāritā hoti. Tasmā ivaṇṇuvaṇṇantānañca
lahūpannānañca dhātūnaṃ ye antabhūtā upantabhūtā ca ivaṇṇuvaṇṇā tesaṃyeva vuddhi
hotīti attho. Parassāti aññassa akārassa vuddhi na hoti. Etena ayuvaṇṇānañcāyo vuddhīti
paribhāsato akārassāpi vuddhi siyāti saṅkā nivattitā hoti.

I ca u cāti yū, yū eva vaṇṇā yuvaṇṇā, tesaṃ yuvaṇṇānampi yaṇuṇānāppaccayesu
tatavantutāvīādīsū kitakappaccayesu ca paresu vuddhi na hoti. Tudādissa dhātugaṇassāpi
akārabhūte vikaraṇappaccaye vuddhi na hoti. "Chetvā" iti ādīsu tūnādippaccayantesu pana
chetvā, chiṇditvā, hetvā, bhiṇditvāti ādisu vikappena vuddhi hotīti attho.

Tassāpi vuddhiyā aniyamappasaṅge aniyamena avisesena pasaṅge sati.

Vipariṇāmenāti dhātūhi ṇeṇayādisuttato chaṭṭhi-vipariṇāmena dhātūnanti vattate.

Bhavatīti iminā ākhyātena kirayāpadena bhavatikirayāya kattuno abhihitattā kattari "so
sādhū bhavatī"ti vutto. Tasmiṃ bhavanakattari na tatiyā hoti. Liṅgatthamattaṃ pana
apekkhiya paṭhamāva hoti "so puriso bhavatī"ti. Paṭhamapurisatthadīpakena paccateti
iminā tumhasaddassa asamānādhikaraṇattā idha majjhimapurisavacanaṃ na hoti.

[SL Page 434] [\x 434/]

Hi ca mi ca mo ca himimā, tesu atha pubbāni iccādito vibhattīnaṃ jāti ca vattate.

Parātīti ettha iminā nipātanena nassa ṇattaṃ. Dhātūhi ṇeṇayaiccādito dhātūhīti ca
attanopadāni bhāve ca kammanī"ti ito attanopadānīti ca vattate.

Katthaci "asa bhuvī"ti ādisu attanopadanivattanatthaṃ.

Ekakālānamevāti bhinnakālānamekābhidhānassa asambhavato tadanuparodhenāti
parabhāsato vāyaṃ niyamo siddhoti veditabbo. Ekato ekajjhaṃ abhidhānaṃekābhidhānaṃ,
tasmiṃ ekābhidhāne. Gamusappaiccete gatimhi-gamane vattante.

Aññatthāti mānaantappaccayato aññatra paccaye kattari vihitāsu vattamānādivibhattīsu ca
aniccañca vidhiṃ, parokkhāyaṃ parokkhāvibhattiyaṃ. Asantañca dīpeti. "Vibhattīsū"ti avatvā
sabbāsūti ettha sabbaggahaṇato mānantayakāritappaccayesū ca ccho hoti. Dādhātussa dajjaṃ
vāti ito cāti vattate. Sakammakāpīti ettha apisaddo sopasaggattepi sakammakabhāvassa
aniyatabhāvadīpanattho. Yathā "pabhavati sambhavati patiṭṭhātī"ti ādi. Bhāvo ca
kammañca bhāvakammāni, tesu ayaṃ yappaccayo attanopadavisayeyeva issate. Tena
bhāvakammesu tabbānīyāti ādisu na hoti. Kattari parassapadanti kattari parassapadassa
siddhattā akattariyevedaṃ attanopadānaṃ parassapadatta vidhānanti viññāyati. Yakārassa
paradvebhāvo ṭhāneti dvittaṃ.

Vipariṇāmenāti bhāvakammesu yoti ito yaggahaṇaṃ chaṭṭhivipariṇāmenānuvattate.

Cavaggo ca yakāravakārattañca cavaggayakāravakārattaṃ. Ettha ca tadanuparodhenāti
paribhāsato cavaggatavaggānameva dhātvantabhūtānaṃ saha yappaccayena cavaggādeso.
Yakāravakārattaṃ pana dhātvantabhūtāna ravānameva sayappaccayānaṃ bhavatiti
daṭṭhabbaṃ.

Kammakattarīti yadā kammameva parena karīyamānasāmaggibalena sukaraṃ hoti tadā
kammakattāti voharīyati. Yathā sayameva odano paccateti.

[SL Page 435] [\x 435/]

Vipariṇāmena tassāti ca vuttavacanaṃ tamhi yetī ca vattate.

Tu ca antu ca hi ca tho ca mi ca mo ca taṃ ca antaṃ ca ssu ca vho ca e ca āmase cāti
samāhāradvaṇdo. Evaṃ sabbattha vibhattīsu. Pañcamīti tvādīnaṃ sakkatavohāro.

Vidhi ca nimantanañca ajjhesanañca anumati ca patthanā ca pattakālo ca. Tattha paresaṃ
aññātakassa kattabbādino atthassa ñāpanaṃ vidhi, "evaṃ me rūpaṃ hotū"ti ādinā
adhiṭṭhānādi ca. Nimantanaṃ deyyadhammapaṭiggahaṇādiatthaniyogakaraṇaṃ. Ajjhesanaṃ
dhammadesanādiatthāya sakkārapubbakāyācanaṃ. Anumati kattabbassa anujānanaṃ.

Vipariṇāmenāti akāro dīghaṃ himīmesūti ito pañcamiyantavasena
akāraggahaṇamanuvattate. Adhivāsetūti adhipubbassa vasa nivāse iccetassa dhātūhi
ṇeṇayāti ādinā ṇeppaccaye asaṃyogantassa vuddhi kāriteti vuddhimhi ca kate tato
dhātuppaccayehi vibhattiyoti vidhāya iminā nimantanatthe tuppaccaye ca kate rūpaṃ.
Nisīdatūti sadavisaraṇagatyavasādanesūti imassa nipubbassa tuppaccaye ca kate sadassa
sīdattanti sīdādese ca kate rūpaṃ. Idaṃ āsanena nimantanaṃ nāma. Desetūti disa
atisajjanādisūti imassa curādito ṇeṇayāti ṇe, vuddhimhi ca kate rūpaṃ. Pucchāti puccha
pucchaneti imassa rūpaṃ. Pavisatūti visappavesaneti imassa rūpaṃ. Dadāhi dehīti dadāneti
imassa rūpāni. Karotūti kara karaṇeti imassa rūpaṃ.

Parikappavacane paṭhamapurisādiekavacanantānaṃ "bhave vaṇde"ti ādīnaṃ
sattamiyantapaṭirūpakatādassanato eyyādīnaṃ sattamīsaññā vuttāti daṭṭhabbaṃ.
Āṇatyāsiṭṭhenuttakāleti ito anuttakāleti vattate.

Anumati ca parikappo ca = anumatiparikappā, so eva attho. Tasmiṃ. Anuttakāleti
atītādivasena akathitakāle. Ettha ca "anumatiparikappe sattamī"ti vattabbepi
atthaggahaṇassa adhikattā taṃ phalaṃ dassetuṃ atthaggahaṇena vidhinimantanādisu cāti
vuttaṃ. Ādisaddena ajjhesanapatthanā gayhanti. Hetukirayāya sambhaveti yadi so paṭhama

[SL Page 436] [\x 436/]
Vaye pabbajeyyāti ādisu pabbajjādihetukirayāya sambhave sati, arahā bhaveyyāti ādinā
arahantabhavanādiphalakirayāsambhavaparikappanassa idaṃ udāharaṇā. Tathāti
parassapade vuttanayassa atideso.

Apaccakkhe parokkhātīteti apaccakkhe, atīteti ca vattate.

Hīyoti anantarātītadivaso vuccati. Pabhūtisaddo ādi attho. Hīyo paṭṭhāyāti attho.
Paccakkhe vāti vatthupaccakkhabhūte vā hīyo paṭṭhāya atīte kāle gamyamāne hīyattanī
saññitā vibhatti hotīti attho.
Akāroca āgamo = akārāgamo. Hīyattanī ca ajjatanī ca kālātipatti cāti itaretarayogadvaṇdo.

Satissareti, bhuvādirudhādidhātūnamante appaccayabhūte sare sati, ajjatanīkālātipattīsu ca
dhātvante vibhattisare ikārāgame ca sati. Puna idha akārāgamavidhānassa niratthakattā
tadanuparodhenāti paribhāsato ca payogānurodhā payogassa anurūpato, dhātūnamādimhi
yevāyaṃ akārāgamo hotīti sāmatthiyato paribhāsato ca siddhanti adhippāyo.

Hīyattanī ca sattamī ca pañcamī ca vattamānā cāti dvaṇdo.

Patigatamakkhanti = paccakkhaṃ. Iṇdriyasannissitañāṇaṃ, iṇdriyagocaraṃ vatthu ca. Na
pacacakkhanti = appaccakkhaṃ, tasmiṃ.

Vipariṇāmenāti dhātūhi ṇeṇayāti ito dhātuggahaṇaṃ chaṭṭhivipariṇāmena vattatīti attho.

Ādibhūtā vaṇṇā = ādivaṇṇā, tesaṃ. Idaṃ bhuvādīsu bhūsaddādikaṃ saṇdhāya vuttaṃ. Eko
saro etesanti = ekasarā.

Khajasesūti khajasappaccayesu paresu ca parokkhā vibhattiyañca sabbesaṃ dhātūnaṃ niccaṃ
dvebhāvo hoti. Juhotyādi dhātugaṇassapi appaccaye pare niccaṃ dvebhāvo hoti. Kiccādiketi
"juhitabbaṃ hotabbaṃ pajahitabbaṃ pahātabbaṃ vidhātabbaṃ"nti ādisu kiccappaccayesu ca,
"jahitvā jahituṃ hotuṃ vidahitvā vidhāyā"ti ādisu kitakappaccayesu kvaci vikappena
juhotyādisseva hoti. Apisaddena aññattha "caṃkamati caṃkamanti" ādīsupi hoti. "Dātabbaṃ
datvā hutaṃ hitaṃ dinna"nti ādīsu kvaci na bhavati.

[SL Page 437] [\x 437/]
Tena vuttaṃ: vavatthitavibhāsatthoyaṃ vāsaddoti

Sagupussāti gupassa gupu. Tena gupukāreṇa sahitassa khachasappaccayesu avaṇṇassa
gussa ukārassava ikāro hoti. Abbhāsagatassa vāssa antassa īkāro hoti. Akāro pana
parokkhāya bhussa antasseva ime ivaṇṇo akāro ca yathā nipātā. Brū ca bhū ca brūbhū,
tesaṃ. Āha ca bhūvo ca = āha-bhūvā. Sīhagatiyā "kvaci dhātū"ti ādito sīhāvalokanena ikārova
āgamo.

Sa sabbadhātūkaṃva = asabbadhātukanti vibhattibhāvena sabbadhātukasadisā parokkhā
ajjatanī bhavissantikālātipattiyo ca vuccanti. Na iti nipātassa "amanusso"ti ādisu viya
sadisatthavuttito daṭṭhabbaṃ. Byañjanādimbhevāti tthambhassati ssantievaṃ ādike
byañjanapubbake eva asabbadhātukavibhattimhi pare ayaṃ ikārāgamo bhavati. Na pana
sarādike a i evamādike vibhattike vacane pare. Ayaṃ pana viseso. Kvacīti adhikārato
siddhoti veditabbo. Tadanuparodhenāti paribhāsato ca byañjanādopi byañjanapubbakepi
asabbadhātuke pare "dassati"*ti ādisu kvaci ikārāgamo no siyā na siyāti attho.

Kassa vaṇṇassa sambaṇdhī vaggo kavaggo.

Appaccakkhe parokkhātīteti ito apaccakkhe atīte ti ca hīyoppabhūti paccakkhe hīyattanīti
ito paccakkheti ca vattate.

Samīpe samīpabhūte atīte kāle na hīyoppabhūti. Tenāha vuttiyaṃ ajjappabhūti atīte kāleti
maṇḍūkagatiyā dādhātussa dajjaṃ vāti ito.

Māti paṭisedhavācakena nipātena yogo sambaṇdho māyogo. Sabbakālaggahaṇaṃ
paccuppannaanāgatakālepi hīyattanādīnaṃ vidhānatthaṃ. Tato santānaruppanaṃ
bhavantassa sahicaye bhāvino ca mā bhavā mā bhavi mā bhavatūti paṭisedho vutto hoti.

* "Dassadattā"ti-katthaci. "Dassadiṭṭhāti" bahusu.
"Bhavipariyayo lo vā"ti. Itoti sīhaḷavāyākhyāne.

[SL Page 438] [\x 438/]

Mahatiyā saññāya payojanaṃ dassetuṃ bhavissati kālayogatoti ādi vuttaṃ. Na āgato
asampattoti = anāgato.

Taṃkālavacanicchayāti anāgatakālaṃ katvā vattumicchāya atītepi kāle bhavissantīvibhatti
hoti yathā: anekajātisaṃsāraṃ saṇdhāvissanti. Ādisaddena "yā pubbe bodhisattānaṃ
pallaṃkavaramābhuje, nimittāti padissanti ādī saṃgayhanti. Bhavissate tenāti tena purisena
anāgate bhavananti attho.

Kālassa kirayāya atipatanaṃ, atikkamo, viruddhapaccayūpanipātato,
virodhippaccayasannidhānato, kāraṇavekallato pacanādi kirayāyuppattihetūnaṃ
kaṭṭhādīnaṃ vikalattā vā, sādhakassa kirayānibbattakassa virodhi sannidhānato,
sahakārīkāraṇavekallato, sattiviraho viyogoti. Tena. Accantānuppattīti hetukirayāya
asambhavena phalakirayāya accantaṃ asambhavo. Paṭhamavaye pabbajjaṃ alabhissāti
hetukirayāya pabbajito bhaveyyāti attho.

Sapmatīti vattamānakāle, pañcamī sattamī vattamānā vibhatti hoti. Bhavissanti ekā ca
anāgate kāle bhavati. Parokkhā hīyattanī ajjatanī kālātipatti saṅkhātā catasso vibhattiyo
atītakālikā atītakāleyeva bhavantīti attho.

Chakālikavibhattinayo.

Chakālikavibhattinayaṃ dassetvā bhuvādīnameva yesaṃ visesavidhānaṃ atthi dassetuṃ isū
icchākantisūti ādi āraddhaṃ. Dhātūnanti dhātussanto loponekasarassāti ito dhātuggahaṇaṃ
vacanavipariṇāmena anuvattate. Isu ca yamo cāti isūyamā. Tesaṃ. Icchatīti ettha
saṃyogantattā upantassa ikārassa vuddhi na hoti. Viāpubbatte sati vāyamati havipariyayo lo
cāti ito vāggahaṇaṃ asasmā mimānaṃ mbhimhāntalopo cāti ito antalopaggahaṇaṃ
cānuvattate.

[SL Page 439] [\x 439/]
Ī ca iṃ ca = īiṃ. Tesaṃ īinnaṃ. Ajjatanivibhattivacanānaṃ tthā ca tthaṃ ca = tthatthaṃ.

Ssassa cāti anuvattamāne puna sappaccayaggahaṇassa adhikattā tapphalaṃ dassetuṃ
sappaccayaggahaṇenāti ādi vuttaṃ. Dutiyañcetthāti vo ca vo cāti vaca iti vattabbe
ekasesasayena vā tanninayena vā dutiyañcettha vaggahaṇaṃ icchitabbaṃ.

Avocumhāti ettha kvaci dhātūti ādinā uttaṃ.

Asasmā mimānaṃ mhimbhāntalopo cāti ito antalopo ti ca havipariyayo lo vāti ito
maṇḍūkagatiyā vāci ca vattate.

Yeti vacavasavahādīnamukāro vassa yeti ito yeti vattamāne hassa yakārena vipariyayo
heṭṭhupariyatā havipariyayo.

Nimittabhūtayakārassāti "ye"ti yakārasseva adhikārato sutattā vuttaṃ.

Jaro ca maro ca = jaramarā. Tesaṃ. Jīro ca jiyyo ca mīyyo cāti jīrajiyyamiyyā.

Passo ca disso ca dakkho ca = passadīssadakkhā. Ettha ca dissaggahaṇaṃ kammani
padissatiti passābhāvapasaṅganivattanatthaṃ.

Addasāti ajjatanīattanopadapaṭhamapurisekavacanepirūpaṃ.

Sabbattha ge gīti ito sabbatthāti vattate. Dadhāntato to yo kvacīti ito "kvaci"ti ca.

Sīdassa bhāvo = sīdattaṃ. Yamhi dadhā iccādito yamhīti vattate.

Dadhātussa dajjaṃ vāti ito vāti vattate.

Eyyassa ñāto iyāñā vāti ito vāti vattate.*

* "Eyyassa ñāto iyāñā"ti mukhamatta dīpaniyaṃ.

[SL Page 440] [\x 440/]

Nāñño savuddhikabhuvādito tudādito ca paro appaccayo na lopamāpajjatīti attho.
Huvādijuhotyādīparaṃ ṭhapetvā tadanuparodhenātipi vacanato savuddhikehipi kvacideva
appaccayassa ekāro.

Dhātavo ca vibhattiyo ca paccayā ca = dhātuvibhattippaccayā, tesaṃ. Dīgho ca tassa viparito
ca ādeso ca lopo ca āgamo cāti viggaho. Kvaci dhātūti ettha dhātuggahaṇasāhacariyato
vibhattippaccayāpi dhātuvihitāyeva gahitāni tantabbihitānameva iminā
dīgharassādikāriyavidhānaṃ hoti.

Na taddhitasamāsādīsu adhikesūti dassetuṃ idha dhātvadhikāreti ādiniyamanaṃ vuttaṃ.
Tabbiparitaggahaṇena rassattaṃ gahitaṃ.

Kiyādīnanni kī su lu iccevamādīnaṃ dhātūnaṃ nāppaccaye pare rassattaṃ hoti.
Aññadhātūnañca dādhāṭhāiccevamādīnañca bhavissantiādisaṃyoge pare rassattaṃ. Āīūnaṃ
vibhattīnaṃ mbhāssāantassa ca vikappena rassattaṃ.

Ajjatanimhi pare hamito cchassa ñchādeso. Assa gamidhātussa ajjataniyaṃ vikappena
gāādeso ca uvāgamo vā tthambhesūti tthamhesū vā ukārāgamo ca hotīti attho. Yamhi
paccaye pare sūyati jīyatiti ādisu dhātūnamantassa dīgho ca.

Eyyaeyyāsieyyāmietesaṃ ca vā ettañca hoti ssessa vibhattissa ekāro attañca pāpuṇeyya.
Hīyattanīajjatanīsu okāravibhattiyo attamittañcāti akārattaṃ ikārattañca vā papponti. Yathā
"māvoca pharusaṃ kañci mā tvaṃ bhāyi mahārāja." Ajjatanīhīyattanīsu attanopade "ā-ttha"
iccete yathākkamaṃ "ttha-ta" iccādese vā papponti.

Tathā brūto tiattīnaṃ au vāha va dhātuyāti kvaci dhātūti ādinā brūto, brūdhātuto parāsaṃ
taantīnaṃ vibhattīnaṃ vā vikappena, au ādesā honti, brūdhātuyā āhaādeso ca.

"Tadantabbi hitānamevā"ti maññe.
"Vihitesu"

[SL Page 441] [\x 441/]

Evaṃ kate "āha āhu" iti rūpaṃ veditabbaṃ. Ekāro-kāratoti "pālenti, karonti, pālento, karonto"
evamādisu ekārokārato paro ettha vibhattippaccayānamādibhūto saṃyoganto akāro niccaṃ
lopamāpajjati. Na tvekārokārāti attho. Vajjāsīti ettha eyyassa lopo.

Pubbobbhāsoti ito abbhāsaggahaṇaṃ antassivaṇṇākāro vāti ito antaggahaṇaṃ
vāggahaṇañcānuvattate.

O ava sareti ito o sare, eayāti ito eti ca vattamāne:

Hotissa dhātussa saro = hotissaro. Eha ca oha ca e ca = ehohe.

O ava sareti ito sareti ca dhātūhi ṇeṇaya iccādito dhātuggahaṇañcānuvattate.

Ajaṃ gāmaṃ netīti ettha ajanti padhānakammaṃ na itaraṃ padhānaṃ, tena vuttaṃ nīyate
gāmamajoti. Antassivaṇṇākāro vāti ito vāti vattamāne:

Dā ca dhā ca mā ca ṭhā ca hā ca pā ca mahamathādayo cāti viggaho. "Antassa īkāro"ti
vattabbe "sacchaṇdato hi vacanānampavattī"ti ñāyena anto īkāramāpajjateti vuttaṃ.
Niccatthoyamīti ivaṇṇāgamo vāti ikārāgamepi siddhe punārambho niccattho hoti.
Antassivaṇṇākāro vāti ito vāti ettha vattamāne:

Pā piboti ettha vavatthitavibhāsatthavādhikārato "pānīyaṃ pātabba"nti ādisu na hoti.

Bhūvīti bhavane sattāyanti attho.

Asasmāti asasmā mimānaṃ mhimhāntalopo cāti ito asasmā antalopoti ca vattamāne.

Jaramarānaṃ jīrajiyyamīyyā vāti ito vāti vattamāne:

Ādissa ādisarassa lopo = ādilopo.
[SL Page 442] [\x 442/]

Atthi atthūti ādisu antalopavidhānasāmatthiyato ādilopo na hoti.

Asasmā antalopo cāti ca anuvattate atthāti bhavatha. Bhavipariyayo lo vāti ito vāti vattate.
Mi ca mo ca mimā, tesaṃ. Mhi ca mhā ca = mhimhā. Antassa lopo-antalopo.

Tthussa bhāvo = tthuttaṃ.

Asatoti asadhātuto. Āsīti ettha sarā saro lopanti pubbasare lutte dīghanti parasarassa dīgho.

Jaramarānaṃ jirajiyyamiyyā vāti ito vāti ca sabbatthāsassādilopo cāti ito asassāti ca vattate.

Asabbadhātuketi asabbadhātukavibhattimhi pare.

Kvaci dhātu iccādito kvacīti vattate.

Āhaṃsūti ettha parokkhāyaṃ uvacanassa kvaci dhātūti ādinā "aṃsu" ādeso.

Hanassa ghātoti ito hanassāti vattate.

Vibhattippaccayesūti ettha vattamānādivibhattīsu kiccakitakappaccayesu ca. Khādeseti
vacimucabhujāditoti* ettha ādisaddena hanatopi parassa ssa ssa kha ādese kate kvaci dhātūti
ādinā hanantassa nassa niggahītaṃ.

Huvādinayo.


Hu dānādanabhavyapadānesūti hū iccayaṃ dhātu dāne ca. Adanannāma bhakkhaṇaṃ.
Tasmiṃ-adane ca. Bhavyassa aggimhi juhitabbassa iṇdhanasappiādikassa dāne ca pavattatīti
attho.

Pubbobbhāsoti ito abbhāsoti vattate.

* Netaṃ suttaṃ api ca kho "labhasmā ī innaṃ tthattha"nti ettha vutti vacanamattaṃ.
Ayamattha vikappo sīhalavyābyādīhi na sameti-"ādānaṃ nāma gahaṇanti" vattabbanti
maññe.


[SL Page 443] [\x 443/]

Jhalānamiyuvā sare vāti ito jhalānaṃ sareti vattamāne:

Yakāro ca vakāro ca = yavakārā. Ettha kāraggahaṇamasaṇdehatthaṃ. Apadantassāti idaṃ
visesanaṃ padantassa vamodudantānanti iminā sijjhanato vuttaṃ.

Hilopaṃ vāti ito vāti vattate.

Dāssa dhātussa anto = dānto, tassa-dāntassa. Mi ca mo ca = mimā, tesu. Adadā dānanti idaṃ
attanopadavasena vuttaṃ.

Rassattanti kvaci dhātūti ādinā.

Dādhādayo panettha avuddhikā bhuvādayo. Luttaavikaraṇā juhotyādayo dvebhāvarūpā.
Juhotyādinayo.


Bhūvādito a iti ito aiti vattamāne.

Rudhi ādi yesante rudhādayo, tato rudhādito niggahītapubbañca iti catuppamidaṃ. Kattari
vibhattippaccayesūti kattari vīhitāsu vibhattīsu mānantādippaccayesu ca paresūti attho. Tato
pubbanti appaccayato pubbaṃ hutvā niggahītaṃ dhātusarato parañca hutvā hoti.

Tadanuparodhenāti paribhāsato. Ssassa chādeseti vasachidalabhāditoti heṭṭhā niyamattā
chidatopi ssa ssa chādese kate byañjanantassa vo chappaccayesu cāti dakārassa cakāre ca
kate checchatīti rūpaṃ. Checchati yabhākkhatīti ādisu paṭhamaṃ aññesu cāti vuddhiṃ katvā
pacchā chakārakhakārādesā kātabbā.
Rudhādinayo.


Yaggahaṇanti bhāvakammesu yoti ito chaṭṭhivipariṇāmena yaggahaṇañca, tassa
cavaggayakāravakārattaṃ sadhātvantassāti ca pubbarūpaṃ cāti ca vattamāne:

[SL Page 444] [\x 444/]

Kātabbāti iminā bhāvakammavihitayappaccayassa vutta ādese kattaripi atidisanto yathā
kattari cāti vuttanti dasseti.

Bo vassāti paṭhamaṃ vakārassa bakāre kate sati paradvebhāvo ṭhāneti dvittaṃ kātabbaṃ.
Ñāse pana: paṭhamaṃ dvittaṃ katvā pacchā dvayassa vuttattā idhāpi vuttaṃ.

Udapajjāti ādisu yavamadanādisuttena dakārāgamo.

Khujjhatīti ādisu vagge ghosādisuttena dvittaṃ.

Ñādesoti tavaggapañcamassa sayakārassa nassa sathā kattari cāti cavaggapañcamo.

Divādīnayo.


Hilopaṃ vāti hilope, kvaci dhātvādinā rassatte ca suṇa iti rūpaṃ.

Ṇappaccayalopeti kvaci dhātvādinā sattamajjatanimhīti yogavibhāgena sāgamo.

Asakkhīti ādisu sakassa khādese vagge ghosādinā dvittaṃ.

Svādinayo.


Kī iccayaṃ dhātu ādi dhātūnaṃ te = kiyādayo. Ettha jhalānamiyuvā sare vāti kīsaddantassa
īkārassa iyādeso. Kattariti kattari vihitesu paccayesūti daṭṭhabbaṃ. Nāppaccayo paro yasmā
sa = nāparo, tassa bhāvo = nāparattaṃ. Tasmā. Etena "yaṇuṇānāniṭṭhādisu vuṭṭhi na"iti
gahito nāppaccayo ayanti dassito hoti.

Antassivaṇṇākāro vāti ito vāti vattate.

Jā ca jañca nā cāti jājantā.
Idhāti ākhyātavisaye, chādeso nāmhi pare eva nañādisu paresu, idhevāyaṃ niyamo. Tena
"jānanajānanakā"disu

[SL Page 445] [\x 445/]

Kitakesu jādeso anivāritova. Jaṃ ādeso ñāmhi paro. Ayañca niyamo vavatthitavibhāsattha
vāsaddassānuvattanato labhati tadanuparodhenāti parihāsato ca.
Ekāroti ikārassa saralopādisuttena pubbalope kate ekaro hoti. Dvittanti para dvehāvo ṭhāneti
yakārassa dvittaṃ. Iyā ca ñā ca = iyāñā.

Eyyassa ñāto iyāñā vāti ito ñātoti vāti ca vattamāne:

Yakārattañca ñāse vuttattā.

Ñāmhīti ñādese pare niccaṃ nālopo. Ajjatanādisu ajjatanībhavissantikālātipattisu vihāsā
nālopo. Aññattha vattamānādivibhattisu na cāyaṃ lopo hoti. Timbhiti "nāyati"ti ādisu nāto
timhi pare nāppaccayassa yakārattaṃ hoti.

Vijānemūti ettha kvaci dhātvādinā eyyāmassa emu ādeso.

Gaha ādi pakāro yassa soyaṃ = gahādi. Tato. Ppo ca ṇhā ca = ppaṇhā.

Kīyādito nāti iminā nāppaccaye siddhepi ṇhāppaccayassa visuṃ ārambho havipariyayattho.

Gahassa gheppeti ito gahassāti vattate.

Hassa lopo = halopo vacavasavahādīnamukāro. Vassayeti ito yeti vattate. Vipariyayayo
heḍipariyatā. Tadā sāgamoti ikārāgamassa karaṇato paṭhamatarameva sakārāgamo hoti.

Kiyādinayo.


Tanu ādi yesante = tanādayo. Tato. O ca yiro ca = oyirā.

Eyyassa ñāto iyāñā vāti ito vāti vattate. Nāssa lopo yakārattaṃ, lopañcettamakāroti evaṃ nā-


[SL Page 446] [\x 446/]

Ādīnaṃ vikaraṇānaṃ kāriyavidhippakaraṇattā uttamokāroti ettha okāroti
ovikaraṇappaccayo ca gahitoti daṭṭhabbo. Rakāra lopo kvaci dhātvādinā.

Ethādissāti karato parassa eyyassa ethasaddādibhūtassa ekārassa ca kvaci dhātūti ādinā āttaṃ
hoti. Eyyumādisūti eyyuṃ eyyāsīti ādisu eyyasaddassa lopo ca hoti.

Akatthāti ettha kvaci dhātūti ādinā rassa oppaccayassa ca lopo. Havipariyayo lo vāti ito vāti
vattate.

Hilopaṃvāti ito lopoti ca hotissarogobhe bhavissantiṇī ti ādito bhavissantiṇi ssa ssa cāti
vattate. "Ssassa cā"ti adhikāre sati puna sappaccayaggahaṇassa adhikattā tapphalaṃ
dassetuṃ adhikabhūtasappaccayaggahaṇenāti ādi vuttaṃ.
Tanādinayo.

Sīhāvalokanenāti attanopadāni bhāve ca kammanī-ti ito sīhavilokanena bhāve ca
kammanīti ca vattate

Curatheyyā ti ayaṃ dhātu ādi yesante-curādayo. Tato curādito. Ṇe ca ṇayo ca = ṇṇeyā.
Saṃyogo ante etassāti = saṃyoganto. Na saṃyoganto-asaṃyoganto. Tassāti attho.

Curānadiyo.


Idha ghattadhāti bhuvādito a iccādinā vikaraṇappaccayabhedena idha kaccāyanena* dassitā
dhātugaṇā evaṃ sattadhā sattapakārā bhavantīti attho.

Vikaraṇavidhānanti vikaraṇappaccayānaṃ vidhi samattaṃ niṭṭhitanti attho.


"Yirato"ti maññe
"Etha saṇe"ti sattamiyaṃ ethappaccayo.
* "Kaccāyane" ti vā pāṭho.

[SL Page 447] [\x 447/]

Dhātvatthe vihitā paccayā = dhātupaccayā. Te antā yesante = dhātuppaccayantā. Kha iti
paccayo ādi yesaṃ chasaāyaīyādīnaṃ te = khādayo hetvatthe vihitā ṇeṇayādayo kāritā te
antā yesante = kāritattā. Khādayo ca kāritantā cāti khādikāritantā. Dhātuggahaṇanti ettha
anantarasutte dhātuggahaṇaṃ liṅgaggahaṇena yadi nāma byavahitaṃ tathāpi tijagupādīnaṃ
dhātuttā tadanupayogattā sāmatthiyato dhātuggahaṇameva idhānuvattīyatīti daṭṭhabbaṃ.
Tenāha vuttiyaṃ tijagupakitamānaiccetehi dhātūhīti.

Puraggahaṇaṃ paccayaggahaṇañca yāva idha ākhyāte kibbidhāne ca
paccayavidhānasāmatthiyato tattha sabbattha anuvattatīti dassetuṃ parā paccayāti ca
adhikāroti vuttaṃ.

Tijo ca gupo ca kito ca māno ca = tijagupakitamānā. Tehi kho va cho va so va = khajasā.

Vavatthitavibhāsatoti idha vāsaddassa vavatthitavibhāsattā tija dhātuto khantiyaṃ
abhidheyyāyaṃ khappaccayova hoti. Nāññattha. Niṇdāyamettha gupato tu chappaccayo ca
kita-dhātuto saṃsayarogāpanayanesu chappaccayo ca. Mānato upadhāraṇatthe sappaccayo
ca nāññattheti ayaṃ niyamo veditabbo tato aññatthe tyādayo kiccakitakāca anivāritāca.

Byañjanantassa co chappaccayesu cāti ito byañjanantasseti vattamāne:

Dhātuppaccayehīti khantiācārādibhede payojakabyāpārabhūte dhātvatthe vihitā paccayā =
dhātuppaccayā. Ke te? Khādikāritantehī etena dhātuppaccayāti savisesena vacanena dhātuto
vihitesu tyādivibhattisu kiccakitake cāti pasaṅgaṃ nivatteti.

Atikkamma pavattaṃ vākyaṃ = ativākyaṃ, pharusavacanaṃ. Titikkhatīti sahatīti attho.

Chappaccayesūti ettha bahuvacanena "gacchatī"ti ādisu paccayekadesabhūtassāpi gahaṇaṃ
veditabbaṃ. Jigucchatīti garahati. Gopetīti ettha lopañcettamakāroti ekāro. Pubbobbhāsoti ito
abbhāsaggahaṇamanuvattate.

[SL Page 448] [\x 448/]

Māno ca kito ca = mānakitā, tesaṃ. Vo ca to ca = vatā. Tesaṃ bhāvo = vatattaṃ. Vakārattaṃ
takārattaṃ cāti attho. Vicikicchatīti saṃsayamāpajjati.

Pā ca mā ca = pāmā. Tesaṃ. Dhātvekadesattā dhātuvohārena vuttaṃ. Pāmānaṃ dhātūnanti
antassivaṇṇākāro vāti ito vāggahahaṇānuvattanato tadanuparodhenāti paribhāsato vā pāssa
vikappena vādeso tena "pivāsatī"ti sijjhati. Vīmaṃsatīti vicāreti. Bhottunti bhujato
icchatthesu samānakattukesu tavetuṃ vāti tuṃpaccaye kate vuddhiṃ katvā bhujādīnamanto
no dvi cāti dhātvantalope tassa ca dvitte kate rūpaṃ.

Tijagupa iccādito khachasā vāti ca vattate.

Bhujo ca ghaso ca haro ca su ca po ca te ādi yesanto bhujaghasaharasupādayo. Tehi. Tuṃ ca
icchā ca tumicchā. Samānakattubhāve yuttānaṃ tumicchānaṃ atthā = tumicchatthā, tesu,
tumantayuttaicchā eva vā atthā = tumicchatthā, tesu. Tena bhojanamicchati bhottuṃ vajatīti
ādisu tumantarahite icchatthe icchārahite tumatthe va khādayo na honti. "Bhottumicchā =
bubhukkhā"ti ādi pana kitantavasena sijjhati.

hānupacārenāti giṃādesassa ṭhānino harassa dhātuttā tadupacārena "dhātū"ti
vohārasambhavato kvacāti vaṇṇāna miccādinā dvittaṃ.

Āya nāmato kattu upamānā ācāre iti pañcapadamidaṃ. Dakāro saṇdhijo. Pabbatāyatīti ettha
dhātuppaccayantānaṃ bhujādittā bhuvādito a iti appaccayo na hoti. "Titikkhatī"ti ādisupi
eseva nayo samuddamivāti sīlavelānatikkamādikāraṇena saṅgho attānaṃ
samuddamivācaratīti ādinā dhātuppaccaye sabbattha vādhikārato vākyampi siddhaṃ
bhavati.

Āya nāmatoti ādito nāmato ācāreti ca vattate.

Īyo upamānā cāti tipadamidaṃ. Kattuggahaṇanivattanatthanti purimasuttato
upamānaggahaṇe anuvattamāne tanniyāmakaṃ kattuggahaṇampi anuvatteyya. Tato
tannivattanatthanti attho.

[SL Page 449] [\x 449/]

Attano atthāya icchā-atticchā, sāyeva attho = atticchattho, tasmiṃ.

Dhātūhi ṇe ṇaya iccādito kāritaggahaṇamanuvattate.

Dhāturūpe dhātupaccayayoge

Taṃ karotiti ādike payujjamāne nāmayogini sati tato nāmato ṇayappaccayo.

Casaddena ṇe va. Vibhattuppattīti dhātuppaccayehi vibhattiyotiminā. Pamāṇayatīti
pamāṇaṃ karoti amissayatīti amissaṃ karoti.

Evaṃ nāmato dhātvatthe āyādippaccaye vidhāya idāni dhātuto ca hetvatthe ṇe ṇayādike
vidhātuṃ dhātūhīti āraddhaṃ. Ṇe ca ṇayo ca ṇāpe ca ṇāpayo cāti dvaṇdo. Kāritānīti
puthusaññākaraṇañca payojakabyāpāraviññāpanatthameva.

"Dhātūhī"ti avisesena vuttattā sabbehīti laddhaṃ atthato sāmatthiyato. Payojakabyāpāro
nāma āṇāpanaṃ.

Vāsaddassānuvattitoti tijagupakitamānehi khachasāvāti ito
yathānupubbakavādhikārānuvattanato. Uvaṇṇantā dhātuto ṇe ṇayāva honti. Yathā:
bhāveti, bhāvayati, sāveti, sāvayati. Akārantadhātuto ca ṇāpe, ṇāpayāti ime pacchimabhūtā
dve paccayā siyuṃ. Yathā: dāpeti, dāpayati, patiṭṭhāpeti, patiṭṭhāpayati. Yesato
byañjanantato cattāropi dvepi honti, yathā: kāreti, kāyati, kārāpeti, kārāpayati, dameti,
damayati. Ivaṇṇantato ekārantato paradve. Yathā: sayāpeti, sayāpayati, āṇāpeti, āṇāpayati,
cintāpeti, cintāpayati. Akammakāti ye kammanirapekkhakirayāvācakā "tiṭṭhati setī"ti ādikā
dhātavo te kāritavisaye sakammakā honti. Yathā, ñattiṃ ṭhapeti, bhikkhuṃ sayāpeti. Ye
"gacchati, pacatī"ti ādikā sakammakā dhātavo te kārite dvikammakā assu bhaveyyuṃ. Yathā:
purisaṃ gāmaṃ gamayati, devadattaṃ odanaṃ pāceti. Sabhāvena dvikammakā pana
nikammakā honti. Yathā: yaññadattaṃ kambalaṃ yācāpeti brāhmaṇaṃ, brāhmaṇena vā
devadatto.

Upaparikkhitabba'midaṃ ṭhānaṃ.

[SL Page 450] [\x 450/]

Tasmāti yasmā akammakāpi kāritavisaye sakammakā honti, tasmā kāraṇā. Kārite kattari ca
kamme eva ca ākhyātavibhattiyā sambhavo hoti na bhāve. Suddhakattāti yo karoti sa kattāti
vutto suddhakattāpi kāritavisaye hetukattārā payujjamānattā kammasaññāto hoti.
Yathā:devadattaṃ kammaṃ kāreti yaññadatto.

Nīyādīnanti nī pāpuṇane ti ādīnaṃ dvikammakānaṃ nayanakirayāya etena sabhāvato
parikappato vā siddhena ajādīnaṃ kammānaṃ vattumicchatantarattā yaṃ ajādikaṃ padhānaṃ
kammaṃ, yañca "duhayācabhikkhapucchā"ti ādisaṅkhātaduhādīnaṃ dvikammakadhātūnaṃ
yaññadattādi appadhānaṃ kammaṃ, kāritavisaye yañcasuddhakattasaññitaṃ kammaṃ,
tadetaṃ tividhampi kammaṃ ākhyātagocaraṃ kammani vihitāya ākhyātavibhattiyā gocaraṃ
abhidheyyaṃ bhavati, na aññaṃ. Yathā: "devadattena nīyati gāmamajo, sakena
pāpakammena nirayaṃ nīyati. Dukammanti, "yaññadatto kambalaṃ yācīyati brāhmaṇena,
puriso kammaṃ kārīyati devadattena.

Yo koci bhavatīti suddhakattuno dassanaṃ. Tamañño bhavāhīti* ādi hetukattuno
niyogadassanaṃ. Kitantavasenāpi vākyaṃ dassetuṃ athavā bhavantanti ādi vuttaṃ. Tañca
sāmatthiyadassanavasena vuttanti dassetuṃ samatthanti ādi vuttaṃ. Liṅgakālasaṅkhyābhedaṃ
anāmasitvā sāmaññato vākyaṃ dassetuṃ bhavituṃ payojetīti vāti vuttaṃ.

Kāriteti nimittopādānasāmatthiyato asaṃyogantassa dhātussāti siddhaṃ. O ava sareti ito oti,
e ayāti ito eti ca vattate. Dhātūhi ṇe ṇaya iccādito dhātuggahaṇañca vattate.

Āvo ca āyo ca = āvāyā. "Oe" iti imesaṃ dhātvantabhāvo "kārite"ti nimittopādānasāmatthiyato
siddhoti daṭṭhabbo. Bhāvetīti uppādeti, vaḍḍhayati vāti attho. Payojeti payuñjatīti attho.

Ghaṭādīnaṃ vāti ettha vāsaddassa vavatthitavibhāsattā "ghaṭeti, ugghāṭeti, atikkanto"ti
ādisu vikappena vuddhi. "Kamento, damento, samentoti ādisu na hoti.

* "Bhavabhavā"ti mudditarūpasiddhipāliyaṃ.
[V Page 451 marusi44]
[SL Page 451] [\x 451/]
Kibbidhānaṃ.
Asaṃyogantassa vudhi kāriteti ito kāriteti vattate.

Ṇamhi rañjassa jo bhāvakaraṇesūti ito ṇamhīti vattate.

Ghātetīti pahārāpeti gaṇhāpetīti ettha gahādito ppaṇhāti vinādhikārena yogavibhāgena
kāritepi ṇhāppaccayo.

Sakāritehīti nudādīhi yuṇvūnamanānanākānanakā sakāritehīti yadetaṃ kāritantehi dhātūhi
paresaṃ yuṇvūnaṃ
Anānanakādi ādesavidhānadassanaṃ. Idameva "dhātuppaccayantato kāritappaccayā hontī"ti
etassa atthassa ñāpakanti veditabbaṃ.

Sāsanatthantī pariyattisāsanopakāratthaṃ. Samuddiṭṭhanti mayā samāsato saṅkhepena
sammā uddiṭṭhaṃ. Ākhyātaṃ ākhyātalakkhaṇaṃ, vicakkhaṇā nipuṇamatayo.
Sakabuddhivisesena ācariyamatānugatena attano bāhusaccabalena, cintayantu vitthārato
aviparītaṃ paṭivijjhantūti attho.

Chakālikanaye sesa bhuvādi catudhā vidha,
Rudhādi pañcadhā dhātuppaccayantā ca dassitā.

Iti rūpasiddhiṭīkāyaṃ ākhyātanayo chaṭṭho.


Idāni kibbidhānakappamārabhanto bhadantamahākaccāyanatthero attanā vakkhamānassa
kibbidhānassa ānisaṃsavisesaṃ sakalassa jinavacanatthassa saṃrakkhaṇe
kammakattukaraṇādisādhanakosallamūlakattā kibbidhānassa jinavacanasāsane
bahūpakārattaṃ ca dassetuṃ.

"Mārāpeti" vā.
"Sāsanatthaṃ samuddiṭṭhaṃmayākhyātaṃ samāsato sakabuddhivisesena cintayantu
vicakkhaṇā"ti.
Ayaṃ gāthā mudditarūpasiddhipāliyaṃ na dissate, kaccāyanavuttiyamāgatā cāyaṃ.
* "Kitabbidhānakappanti" katthaci.

[SL Page 452] [\x 452/]

Buddhaṃ ñāṇasamuddanti ādinā gāthācatukkamāha tattha buddhanti sayaṃ
paṭividdhacatusaccadhammaṃ. Sabbassāpi ñeyyamaṇḍalassa sabbākārena jānanato
sabbaññèṃ dasabalacatuvesārajjachaasādhāraṇādibhedena gambhīrāppameyyappabhāvato
samuddabhūtena samanānāgatattā ñāṇasamuddaṃ paṇidhānatoppabhuti
kappalakkhādhikacaturasaṅkheyyakālaṃ sakalassapi sattalokassa. Hetu nimittaṃ.
Caturoghanittharaṇatthaṃ khinnāya khedaṃ gatāya mahākaruṇāpubbaṅgamāya
paññāpāramīsaṃkhātāya matiyā buddhiyā samannāgatattā. Lokahetubinnamatiṃ.
Evaṃvidhiṃ sakala lokassa jeṭṭhaseṭṭhaṃ aggaṃ sammāsambuddhaṃ pubbaṃ paṭhamaṃ,
abhivaṇditvā payogānurūpabhāvakammakattukaraṇādisādhanasahitatāya sasādhanaṃ
tekālika atītakālika vattamānakālika bhavissantikālikādibhedānaṃ dhātuvihitānaṃ
ṇādippaccayānaṃ kitasaññītānaṃ kappānaṃ vidhānametthāti kitakappasaññitaṃ
saddalakkhaṇaṃ pakaraṇaṃ ahaṃ vakkhāmīti sissānaṃ hitāya kathayissāmīti attho.

Idāni kitakappassa avassārambhanīyataṃ sādhanānisaṃsadassanamukhena dassento,
sādhanamūlaṃ hi payogamāhūti ādi māha tattha sādhīyati nipphādīyati
nibbattanīyādibhedā kirayā tena sabhāvato parikappato vā siddhena kammādinā kārakenāti
sādhanaṃ, kammakattubhāvakaraṇādhikaraṇasampadānāpādānā. Bhāvo cettha
sādhyasiddhisarūpattā sādhanaṃ. Tena bhāvasādhano'yaṃ saddoti vutto. Bhāvābhidheyyoti
vuttaṃ hoti. Taṃ sādhanaṃ mūlamassāti = sādhanamūlaṃ. Payoganti rūpasiddhi
dānasīlādisaddābhidhānaṃ. Payogamūlaṃ atthañca vacanatthāvagamanañca āhu paṇḍitā
kathāyanti, vacanatthabhūtesu atthesu visāradamatayo asaṃhīrabuddhikā jinassa
tathāgatassa sāsanadharā pariyattisāsanadharāti matā sammatāti attho.

Idāni aṇvayato vuttamevatthaṃ byatirekato daḷhīkaronto aṇdhoti ādimāha. Tattha
desakavikaloti maggadesakena cakkhumatā vikalo rahito aṇdho upahatacakkhudvayo
puriso kantāraṃ paṭipanno* sappaṭibhayaṭṭhānaṃ parivajjetu chāyūdakasampannaṃ
khemaṭṭhānagāmimaggaṃ ceva

Idañcāpi gāthācatukkaṃ mudditarūpasiddhipāliyamanudāhaṭaṃ.
"Susādhana"nti mudditakaccāyanavuttiyaṃ.
* "Appaṭissayaṭṭhānanti" katthaci.

[SL Page 453] [\x 453/]

Hagetuṃ asakkonto antarāmagge naṭṭho sunaṭṭho'ca* hoti. Yathā ca ghatamadhutelāni
bhesajjāni acchiddābhinnaveḷumattikādibhājanena vinā naṭṭhāni paṃsuādiṃ pavisitvā
sussitvā vinaṭṭhānīti agayahūpagāni honti. Tathā evaṃ payogavikalo attho dhātuto
kammakattubhāvakaraṇādivācakaṃ paccayaṃ katvā nipphāditena payogena abhidhānena
phassādisabhāvaniruttisaddena vinā attho jinavacanattho
phassavedanādisabhāvaniruttisaddānamattho naṭṭho. Akkharavipajjanena
dunanīyamānatāya dunnayo ca hoti.

Idāni vuttamatthamupasaṃharitvā kitakappārambhassa mahatthitādassanena sissānaṃ
taṃsavasena ādaraṃ janento ācariyo tasmā iccādinā avasānagāthamāha. Yasmā
nibbavanasuddhiyā vinā payogavipajjane sati jinavacanatthopi vipajjati, tasmā
mūnivacanatthassa tepiṭakasaṅkhātena jinavacanena vuttatthassa
aviparītaphalasampannassa sikkhāttayasaṅgahitassa paṭipattipaṭivedhasaṅkhātassa atthassa
aññatra buddhuppādā alabbhanīyatāya kāṇakacchapopamasutte vuttanayena atidullabhassa
saṃrakkhaṇatthaṃ sammā yāva sāsanantaradhanā rakkhanatthaṃ saddhammassa
ciraṭṭhitatthaṃ sissakānaṃ, saddhāpabbajitānaṃ kulaputtānaṃ. Hitaṃ
sammāpaṭipattihetubhūtaṃ,
kammakattubhāvakaraṇādhikaraṇasampadānāpādānasaṅkhātena sādhanena sahitaṃ
kitakappaṃ kitakasaññitānaṃ tekālikādippaccayānaṃ vidhāyakaṃ kibbidhānaṃ nāma
pakaraṇaṃ ahaṃ vakkhāmi vitthārena kathayissāmīti attho.

"Tasmā saṃrakkhaṇatthaṃ munivacanatthassa dullabhassāhaṃ vakkāmi sissakahitaṃ
kitakappaṃ sādhanena yuta"nti vacanānurūpaṃ kitakārambhaṃ dassetuṃ atha dhātūhīti
vuttaṃ. Atha ākhyātānantaraṃ
bhāvakammakattukaraṇādhikaraṇasampadānāpādānakārakasaṅkhātābhidheyyayut- taṃ
kibbidhānaṃ kitakappassa vidhānaṃ kitakappanti attho. Ettha kiccānampi
kitakavohāralābhato saṅgaho daṭṭhabbo.

Tatthāti tasmiṃ kibbidhāne tesu kiccappaccayā tāva vuccanteti sambaṇdho. Paṭhamaṃ
vuttattāti aññe kitīti kitsaññāvidhānato puretarameva te kiccāti kiccasaññāya ṭhapitattā.
* "Sunaṭṭhe vā"ti katthaci.


[SL Page 454] [\x 454/]

Kiccappaccayānaṃ tekālikattā tikālaviggahaṃ dassetuṃ bhūyateti ādi vuttaṃ bhūyateti
devadattena sampati bhavanaṃ, abhavitthāti atīte bhavanaṃ, bhavissateti anāgato
bhavananti attho.

Dhātuliṅgehi parāppaccayāti ito parāppaccayāti adhikāro veditabbo.

Bhavanaṃ = bhāvo. Karīyatīti = kammaṃ, bhāvo ca kammañca = bhāvakammāni. Tesu
abhidheyyesūti attho. Tabbo ca anīyo ca = tabbānīyā. Yogavibhāgenāti "tabbānīyā"ti
suttavibhāgato. Aññatra kattukaraṇādisu.

Arahasakkatthadīpakā arahatthassa sakkatthassa ca dīpakā "karaṇīyaṃ kusalaṃ pacanīyaṃ
bhatta"nti evaṃ yathākkamaṃ kattuṃ arahatthassa yuttatthassa kattuṃ sakkuṇeyyatthassa ca
dīpakā hutvā te kiccappaccayā bhāvatthe ca kammatthe ca bhavantīti sambaṇdho.

Ṇo ādi yesante = ṇādayo, te ca kālattayepi hontīti sambaṇdho tatiye dhātvadhikāreti
dhātuyā kammādimhi ṇoti idheva vutte. Etena "dhātuliṅgehī"ti dhātūhi ṇeṇayāti ettha
vuttadhātvadhikārā nivattitā honti.

Kvacīti dadhāntato yo kvacīti ito sīhāvalokanenānuvattate.

Yathā yathā āgamo jinavacanaṃ avirujjhāti = yathāgamaṃ. Jinavacanānuparodhenāti attho
byañjanādikesūti na sarādikesu kiccāti saññākaraṇaṃ kiccappaccayantānaṃ karaṇīyatthatā
viññāpanatthaṃ.

Paññenāti paññavatā.

Idāni abhibhūyate, atīte abhibhūyittha, anāgate abhibhūyissate kodhoti kammani
tikālaviggaho. Ettha hi abhibhavitabbo kodho paṇḍitenāti ādisu "kodho"ti kammassa
kiccappaccayena abhihitattā puna dutiyāya avisayattā paṭhamāvibhatti hotīti veditabbaṃ.
Namakarānamantānaṃ niyuttatamhīti ito vacanavipariṇāmena antassāti karassa ca tattaṃ
tusminti ito

[SL Page 455] [\x 455/]

Karassa ca tattanti ca vattate. Tuṃ ca tūnaṃ ca tabbo ca = tuṃtūnatabbā, tesu.

Karotissāti purisamupaparīhi karotissāti ādito nuvattate

Ro ca ho ca rahā, te ādi yesante = rahādayo.

Ādisaddenāti "rahādito"ti ettha ādisaddena "ramu kīḷāyaṃ apa pāpuṇane ñā avabodhane tā
pālaneti" evamādi dhātvettha saṅgayhati. Sāmatthā'ti rahādito no ṇāti vacanassa
aññathānuppattito sarabyavahitassāpi nakārassa ṇattaṃ siddhanti attho.

Purasamupa iccādito vāti vattate.

Gamo ca khano ca hano ca te ādi yesaṃ tesaṃ gamakhanahanādīnaṃ antāpekkhāyaṃ chaṭṭhī
tuñca tabbo ca te ādi yesaṃ tesu tuṃtabbādisu.

Nīyyātīti vaggato niggacchatīti attho. Nahānīyanti ettha kvaciggahaṇena
dhātvantalopābhāve saralopoti ādisutte tuggahaṇena pubbalopena siddhe sarā sare lopanti
pubbasare lutte hakārato parassa anīyassākārassa dīghanti dīgho.

Bhāvakammesu tabbānīyāti ito bhāvakammesūti ito paramadhikāro.

Ṇo anubaṇdho etassāti = ṇānubaṇdho. Nappayogīti = appayogī. Anubaṇdho nāma
ṇādippaccayesu dissati. Na tassa suttantesu payogo atthiti = appayogī. Yathā: kumhakāro.
Sissoti ettha yavatantalanādisutte kāraggahaṇena syassa sakāre kate dvittaṃ.

Namakarānamantānaṃ niyuttatamhīti ito antānanti ca, kāritaṃ viya ṇānubaṇdhoti ito
ṇānubaṇdhaggahaṇañca vattate, dhātuyā kammādimhi ṇoti ito dhātuggahaṇañca.

"Karo" ssāti iccādito"ti bahusu.

[SL Page 456] [\x 456/]

Ko ca go ca kagā. Co ca jo ca cajā tesaṃ. Paradvebhāvo ṭhāneti sakārassa dvittaṃ.
Ṇāppaccayavisayepī vipariyayena tabbānīyāpi bhavantīti dassetuṃ vinicchitabbaṃ
vinicchatīyanti ādi vuttaṃ.

Ṇyattadīpanatthañca ṇyaggahaṇanti. Ramhi ranto rādinoti ito antaggahaṇañca vattate.

Ṇyo cāti ito ṇyaggahaṇañca chaṭṭhivipariṇāmena.

Vado ca mado ca gamo ca yujo ca garaho ca ākāro ca te ādi yesante =
vadamadagamayujagarahākārā. Tehi vadamadādidakārāntehi yujādijakārantehi garahādi
hakārantehi dhātūhi ca parassa ṇyassa yathākkamaṃjjādiādesā. Jjo ca mmo ca ggo ca yho ca
eyyo cāti dvaṇdo. Rassattanti ṇyappaccaya-parattā dhātusarassa vuddhimhi kate jjoti ādese
kate puna saṃyoge pare rassanti byañjane pare rassattaṃ.

Madaggahaṇenāti karaṇasādhanassa majjasaddassa sijjhanatthaṃ idha madadhātuggahaṇato
karaṇepi ṇyappaccayo hotīti attho. Majjaṃ nāma acetanaṃ dabbaṃ. Tato sayaṃ na majjati
puggalo ca tena majjatīti daṭṭhabbo.

Vāsaddassa vavatthitavibhāsattā bhojananti ettha ādeso na hoti. "Vajja" miccādisu niccaṃ
hoti.

Minitabbanti ettha kvaci dhātvādinā dhātvantassa ikāro. Kiyādito nāti nāppaccayo.
Metabbanti ettha ikārāgame sarā sare lopanti pubbalope ca kate kvacāsavaṇṇaṃ lutteti
ikārassekāro.

Karambhā riccoti ettha ṇyo cāti ito caggahaṇamanuvattate. Tena "kattabbaṃ karaṇīya"nti
rūpāni avirodhitāni honti. Tena vuttaṃ "karamhā riccappaccayo'ca hoti"ti.
Ramhīti ettha ro assa atthīti atthe saddhādito ṇa iti ṇappaccayo tena ramhi rakāravati
paccayeti attho. Rannoti ettha rakāro saṇdhijo. Ro ādi mariyādā avadhi

"Vinicchetabbaṃ-vinicchayanīyaṃ"
"Mariyado"ti bahūsu.


[SL Page 457] [\x 457/]

Assāti = rādi. Noti lopamāha. Saralopoti kvaci dhātvādinā.

Peso ca atisaggo ca pattakālo cāti = pesātisaggapattakālā. Tesu. Te cāti kiccauṇādisu
pesādiatthesu vihitā kiccappaccayā.

Sāsadisato tassa rīṭṭho cāti tassāti vattate.

Bhuja iti dhātu yesante = bhujādayo. Tesaṃ dvi cāti ettha dviggahaṇena dvibhāvo vutto.
Dhātvantalopādīti ettha ādisaddena dvittaṃ. Avassakañca adhamiṇo ca = avassakādhamiṇā,
tesu adhamo iṇo = adhamiṇo, iṇgāhīti attho. Pesādisu "kattabbaṃ bhacatā kammaṃ,
bhuñjitabbaṃ tayā, ajjheyyaṃ te ayaṃ kālo, dātabbaṃ me sataṃ iṇaṃ tayā"ti.

Tabbādinayo.


Kammañca taṃ ādi cāti, kammādi tasmiṃ upapadavasena dhātuyā ādimhi ṭhite satiti attho.
Kumbhaṃ karotīti attheti upapadasamāsassa niccattā ākhyātabhūtena asapadena
viggahadasasana metaṃ. Yadi hi samāsato puretarameva kārasaddassa kitantattā tato
syāduppatti bhaveyya, tadā "kumbhaṃ kāro"ti sakapadena vākyaṃ bhaveyya. "Bhūmigato"ti
ādisu gatasaddasseva "kāro"ti imassa visuṃ payogopi āpajjeyya, na ca taṃ yuttaṃ. Dhātuyā
kammādimhīti evaṃ sutte kammūpapade satiyeva ṇappaccayavidhānato evañca sati "kāro"
iti ayaṃ saddo avibhatyanto ca kumbhasaddena samāsīyatīti siddhaṃ. Evaṃ sabbattha
kārakopapade samāse veditabbaṃ.

Kumbhakārīti ettha ṇavaṇikaṇeyyaṇantūhīti īppaccayo.

Ṇamhi rañjassa jo bhāvakaraṇesūti ito ṇamhīti vattate.
Ākāro anto yesante = ākārantā tesaṃ ākārātanti avatvā antaggahaṇakaraṇaṃ dhātvantasseva
āyādesatthaṃ. Kāmayatīti ettha curādito ṇeṇayāti vuddhi ca.

"Assapadena"

[SL Page 458] [\x 458/]

Dhātuyā kammādimhi ṇoti ito dhātuyāti ito paramadhikāro. Tato yeva kammādimhīti ca
vattate.

Saññāyamanūti saññāyaṃ a nu iti tipadamidaṃ. Padassa anto = padanto, tasmiṃ.

Saññāyamanūti ito a iti vattate ṇavu ca tu ca āvīcāti = ṇavutvāvī.

Bhayanaṃ = bhayanti bhāvasādhanassa bhayassa sutte dassanato akattaripi appaccayo siṅoti
dassetuṃ bhayaggahaṇenāti vuttaṃ. Bhayaggahaṇena ñāpakenāti adhippāyo.
Sesasādhanepīti karaṇādhikaraṇabhāvakammaapādānādisādhanepi appaccayo hotīti
veditabbo āsuṇanti vuttavacanaṃ gaṇhantīti = assavā vacanakarā. Kāmassa avacaro
kāmāvacaroti chaṭṭhi tappuriso.

Ano ca ako ca = anakā, yu ca ṇvu cāti = yuṇvū tesaṃ.

Ko ca go ca kagā. Tesaṃ bhāvo kagattaṃ co ca jo ca = cajā.

Nudo ādi yesanto = nudādayo, tehi. Yu ca ṇvu ca yuṇvu, tesaṃ ano ca anato ca ako ca
ananako ca = anānanākānanakā. Saha kāritappaccayehi pavattantīti = sakārite tehi.
Nudādīhiti ettha anakādesagahaṇaṃ iminā visesavidhinā pubbe
vuttasāmaññavidhinisedhappasaṅganivattanatthaṃ.

Sakāritehīti evaṃ kāritappaccayantehi paresaṃ yuṇvūnaṃ kāriyassa anānanādiādesassa
vidhānatoyeva dhātuppaccayehi dhātvatthe vihitappaccayantehi paraṃ hutvā. Kevalaṃ
dhātvadhikāre hitānaṃ kiccakitappaccayānaṃ sambhavo veditabboti attho.

Kāritalopoti "saṃjānāpe ānanaka" iccatra "āpe"ti kāritassa saha vikaraṇena lopo sañjānanako.
Namakārānamantānaṃ niyuttatamhīti ito vipariṇāmena antassāti vattate. Yakārikārāgamāti
ettha "ya"nti dadhantato yo kvacīti yakārāgamo. Yavatantalanādisutte kāraggahaṇena
dhyassa jhakāro, dvittañca.

Itthiyaṃ patibhikkhūrājīkārantehi inīti inīppaccayo.

[SL Page 459] [\x 459/]

Kumbhakāro tantavāyo ariṇdamo puriṇdado,
Dhammadharo dinakaro nissayo vinayo nayo.

Āsavo assavo lavo bhavo saṃvaraviggaho.
Pādapo gocaro veca pabbataṭṭho ca kārako.

Āṇāpako sañjānanako janako pūjako tathā,
Kattā jetā ca kāretā bhayadassāvī ca kattari.
Diṭṭhadhammoti paccakkho attabhāvo, tassa hitaṃ diṭṭhadhammikaṃ. Ādisaddena
samparāyikaparamatthavasenāpi sāsati anusāsatiti = satthā sāsa ādi yesante = sāsādayo.
Tehi.

Pā ādi yassa so = pādi tato.

Māno ādi yesante = mānādayo-tehi. Viso ca rujo ca pado cāti = visirujapadā. Te ādi yesante
= tadādayo, tehi. * Saṃyogo ādi yesa'nte = saṃyogādi. Saṃyogasminti kiñcāpi avisesena
vuttaṃ tathā pi dhātuyāti adhākārato dhātusambaṇdhani saṃyogeti gahetabbaṃ.

Bhāvo ca karaṇañca = bhāvakaraṇāni, tesu

Akattaripiti ṇamhi ranchassa jo bhāvakaraṇesūti evaṃ karaṇatthe paṭhīte ṇamhi pare
ranjassa jādesavidhānasāmatthiyato akattaripi kammakaraṇādhikaraṇāpādānabhedepi
kārake ca ṇappaccayassa sambhavo hotīti veditabbo.

Visarujapadādito ṇa iti ito ṇa iti vattate. "Gahassa ghare ṇe vāti ito ṇe vā ti ca vattate.

Parilāhoti laḷānamavisesattā vuttaṃ.

Ṇamhi rañjassa jo bhāvakaraṇesūti ito ṇamhīti vattate. Puro ca saṃ ca upo ca pari cāti
purasamupaparī, tehi. Kho ca kharo ca = khakharā. Te ca so paccayo cā ti tappaccayo.

Casaddo ṇappaccayasampiṇḍanattho,

Kvino lopo = kvilopo.

* "Saṃyoga ādi saṃyogādi "no" timassa visesananti maññāma.

[SL Page 460] [\x 460/]

Vihādesoti tesu vuddhiti ādinā kuñjeti pabbatakuñje, attato jāto = attajo.

I ca yo ca to ca mo ca kiñca e ca so cāti = iyatamakiesā, tesaṃ anto ca so saro cāti =
antassaro. So ca kkho ca ī cāti sakkhi. Disassa sakkhi cā"ti sambaṇdho. Do ranti etthāpi
aññassa asutattā disassa dakāro rakāraṃ sakkhiti* āpajjatīti yojanīyaṃ. Disassa dhātussāti
etthāpi "disa" iti patiṭṭhitassa dhātussa upamānabhāvena visesanattā guṇabhūtānanti
chaṭṭhivipariṇāmavasena iyatamakiesānaṃ visesanabhāvena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Tena
imasaddādīnaṃ disassa guṇabhūtānameva ayaṃ dīgho, na kevalānanti siddhaṃ. Tathā
yamīva naṃ passatīti ettha "tathā"ti iminā ya-tā disesa-upamānehi disassa kvippaccayena
vākyaviseso upapadasamāso. Sādiādesā ca atidisīyanti. Etādisoti casaddena siddhaṃ.

Rammapaccayo yaṃ kitsaññittā kattari kititī niyamato kattariyeva bhavatīti saṅkaṃ apane
tuṃ "bhāvakammesū"ti ettha rammappaccayantaṃ kammaggahaṇaṃ nidassataṃ. Tena vuttaṃ
akattaripi kārake hotevāti.
Taṃ sīlaṃ pakati etassāti = tassīlo. Ādisaddena taddhammaṃ taṃsādhukārī gayhanti. Ṇī ca
tu ca āvī ca = ṇītvāvi. Tu āvī punarupādānaṃ tassilādiatthe visesadassanatthaṃ.

Saddo ca kudho ca calo ca maṇḍo ca attho yesante = saddakudhavalamaṇḍatthā. Tehi
rucādīhi ca.

Bhikkhūti ettha patibhikkhurājikārantehi inīti nipātanato vā rassattaṃ. Rakārāgamo
yavamadanataralā cāti suttena. Saṅghātoti bhāve ṇappaccayena siddhaṃ.
Abhidhānānurodhatoti* tadanuparodhenāti paribhāsato vuttaṃ. Asaṃpubbāti saṃpubbato
aññasmāpi hantito. Tena paṭihananaṃ paṭighotipi siddhaṃ hoti.

Bhāvakammesu tabbānīyāti ito bhāvakammesūti vattate.

* "Dakāroraṃ sakāro sakkhīcā"ti maññāma.
"Kitasaññattā" bahusu. "Kikti"vā pāṭho.
* "Abhidhānānurūpato"ti ddita rūpasiddhi pāḷi.

[SL Page 461] [\x 461/]

Rodhanādisu niggahītāgamābhāve vuddhi.

Naṇdādīhi yūti ito yūti vattate.

Kattā ca karaṇañca padeso ca kattukaraṇappadesā. Tesu. Naṇdananti ettha naṇdādīhi yūti
bhāve yuppaccayo.

Āttanti ettha dhātvantassa ekārassa āttaṃ.

Saddāti nāmākhyātādibhedā. Pamīyatiti rūpādivisaye paricchijjatīti attho.

Tathāti dhatūhipi dhātuppaccayantehipi yuppaccayassa atideso.

Dā ca dhā ca = dādhā, tato dadhāto. Ādadhātīti ekārammaṇe ṭhapetīti attho.

A ca ti ca yu cāti = atiyavo.

Paṭisambhijjatīti pabhedaṃ gacchatīti attho.

Vīcchāti ettha visaddo byāpanattho.

Sāsadisato tassa riṭṭho cāti ito taggahaṇaṃ vipariṇāmena. Bhujādīnamanto no dvi cāti ito
noti ca janādīnamātimhi cāti ito timhiti ca vattate.

Gamo ca khano ca hano ca ramo ca = gamakhanahanaramā. Te ādi yesante = tadādayo,
tesaṃ. Akārabyavahitattāti vikaraṇappaccayabhūtena akārena byavahitatti tathā vuttaṃ.

Itthiyamatiyavo vāti ito itthiyaṃ cāti ca vattate.

Budhagamāditthe kattarīti ito kattarīti vattate.

Īsañca du ca su ca = īsadussū, tehi.

Kiccā ca tto ca kkho cāti = kiccattakkhā, tesaṃ vā attho. Tathā vutti. Tattha kiccatthā nāma
ṭhapetvā kiccaggahaṇaṃ pesātisaggapattakālādayo. Ttatthā nāma matibuddhibhujādayo.
Kkhatthā nāma īsādiatthā. Sukhenāti akicchenāti attho.

Bhāvakammesu ta iti ito ta iti vattate.

"Ādhāretīti" bahusu.

[SL Page 462] [\x 462/]
Budho ca gamo ca = budhagamā. Te ādi yesante = tadādayo. Tesaṃ atthe bujjhanādibhede
gamyamāne sāmatthiyato tadatthehi budhagamādīhi yeva tappaccayo. Tena vuttaṃ
budhagama- iccevamādihi dhātūhīti.

Yāsadisato tassa riṭṭho cāti ito tassāti vattate.

Dho ca ḍho bho ca ho cāti dhaḍhabhahā, tehi. Dho ca ḍho ca = dhaḍhā.
Paccayāgamabyavahitattāti appaccayaikārāgamehi byavahitattā dhattādikaṃ na bhavatīti
attho.

Ho ca catuttho ca = bhavatutthā, tesaṃ.

Saññāyaṃ dādhāto i iti ito saññāyanti vattate

Tikicchāti ettha "kitā"ti katārassa iminā nipātanena cakāro. Jinabuddhīti āsiṃsanatthe ca
kvaci saññā.

Tikate tekālikappaccayanayo.


To ca tavantu ca tāvī cāti = tatavantutāvī.

Atīte kāle gamyamāne kattari kārake abhidheyye tatavantutāvī hontīti attho bhūtoti jāto.

Sāsadisato tassa riṭṭho cāti ito tassāti paramadhikāro sādisantaiccādito sādīti ca.
Dutiyañcettha caggahaṇanti cassa ava iti tappurisavasena dutiyo cakāro, paṭhamo kevalo.
Ḍhattāpavādoyaṃ ḷakāravidhi jito parājito. Vittaṃ dhanaṃ. Paṭiccāti ettha "catkhuñca paṭicca
rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa"nti ādisu pubbakālavacanicchāvasena pubbakālatā
daṭṭhabbā

Dhātuniddese kattabbe. Ikāro ippaccayo vikaraṇatthito vikaraṇappaccayānugato tippaccayo
ca bhavati gamissānto ccho vā, hantyādīnaṃ ṇukoti ādisu ñāpakato.

*Uṇādīti parasamaññāvasena iṇu ādi paccayānamevādhivacanaṃ.

* "Uṇādayo bahulam (pāṇinīye - 3 - 3 - 1)
"Iṇu" ādīti sabbattha. Upaparikkhitabbametaṃ ṭhānaṃ.

[SL Page 463] [\x 463/]

Tedhā saṇdhinti sarabyañjananiggahītasaṇdhivasena lopādesāgamavasena "saṇdhiṃ
dīpentī"ti sambaṇdho. Nāmākhyātopasagganipātavasena catudhā padamapi.
Dabbajātiguṇakirayāyadicchānāmavasena ca * itthi puma napuṃsakaliṅga aniyataliṅga
aliṅgavasena ca pañcadhā nāmikañca. Byāsato vitthārato ekūnatiṃsavidhena
kattukammakaraṇasampadānāpādānaadhikaraṇabhedaṃ chakārakañca, tathā
abyayībhāvādichappakārañca samāsaṃ byāsato battiṃsavidhena "sāmaññavutti" ādivasena
chappabhedena taddhitañca, tathā sattavidhavikaraṇadhātuppaccayānaṃ vasena
aṭṭhavidhena ākhyātañca, tabbādipaccayānaṃ pabhedena chabbidhaṃ kitakampi dīpenti.
Rūpasiddhi idha loke janatāya buddhiyā cira mabhivuddhiṃ karotu iti sambaṇdho.

Iti rūpasiddhiṭīkāyaṃ kibbidhānanayo sattamo.

Bhadantabuddhappiyācariyena katā

Padarūpasiddhiṭīkā parisamattā.


* "Vasenacatudhāva" sabbattha "civamativuddhiṃ" maramma.