% Aryabhatiya of Aryabhata with the Commentary of Bhaskara I and % Somesvara. Critically edited with Introduction and Appendices by Kripa % Shankar Shukla. New Delhi: Indian National Science Academy, 1976. % E-Text by Danielle Feller, 2001. % Comments, suggestions should be sent to . ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄ¿ ³ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! ³ ³ COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. ³ ³ ³ ³ Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for ³ ³ WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes ³ ³ BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): ³ ³ ³ ³ description character = ASCII ³ ³ ³ ³ long a à 195 ³ ³ long A ù 249 ³ ³ long i Å 197 ³ ³ long I ý 253 ³ ³ long u Æ 198 ³ ³ long U ô 244 ³ ³ vocalic r ­ 173 ³ ³ vocalic R ã 227 ³ ³ long vocalic r Ì 204 ³ ³ vocalic l Ê 202 ³ ³ long vocalic l Ë 203 ³ ³ velar n Ç 199 ³ ³ velar N § 167 ³ ³ palatal n ¤ 164 ³ ³ palatal N ¥ 165 ³ ³ retroflex t  194 ³ ³ retroflex T è 232 ³ ³ retroflex d ¬ 172 ³ ³ retroflex D Ö 214 ³ ³ retroflex n ï 239 ³ ³ retroflex N × 215 ³ ³ palatal s Ó 211 ³ ³ palatal S Á 193 ³ ³ retroflex s « 171 ³ ³ retroflex S å 229 ³ ³ anusvara æ 230 ³ ³ capital anusvara õ 245 ³ ³ visarga ÷ 247 ³ ³ capital visarga ê 234 ³ ÀÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÙ ùryabhaÂak­tam ùryabhaÂÅyam BhÃskara-viracita-bhëyopetam GÅtikÃpÃda÷ [ maÇgalÃcaraïam ] yasmÃt aÓe«ajagatÃm prabhavam sthitim ca saæhÃram api upadiÓanti samagradhÅkÃ÷ | bh­gvaÇgira÷prabh­taya÷ viditÃntarÃyÃ÷ tasmai nama÷ kamalajÃya caturmukhÃya | atha aÓe«ajagadanugrahÃya ÃcÃryÃryabhaÂamukhÃravindaviniss­ta-daÓagÅtikÃ-sÆtravyÃkhyÃnam Ãrabhyate | tasya eva aÓe«avighnanirÃkaraïÃya sarvavidyÃprabhavasya bhagavata÷ kamalayone÷ praïÃmaprakrÃntaÓÃstravastuparigrahÃya ÃryÃm Ãdau prayuktavÃn Ð praïipatya ekam anekam kam satyÃm devatÃm param brahma | ÃryabhaÂa÷ trÅïi gadati gaïitam kÃlakriyÃm golam || 1 || asyÃ÷ padavibhÃga÷: Ð praïipatya, ekam, anekam, kam, satyÃm, devatÃm, param, brahma, ÃryabhaÂa÷, trÅïi, gadati, gaïitam, kÃlakriyÃm, golam | atra praïipatya iti "pra"-Óabda÷ prakar«avÃcÅ, prakar«eïa nipatya praïipatya, praïÃmam k­tvà iti artha÷ | ktvÃpratyayena pÆrvakÃlakriyà abhidhÅyate, yathà snÃtvà bhuÇkte iti | snÃnakriyà anantaram bhojanakriyà | evam atra api praïipatanÃnantaram gaïitam, kÃlakriyÃm, golam ca gadati | ekam, abhedarÆpeïa vyavasthitam, nirvikÃram | anekam, na ekam anekam, bhedarÆpeïa vyavasthitam | kam, ka÷ iti prajÃpate÷ ÃkhyÃnam | kam praïipatya evaæguïaviÓi«Âam | atha yadi asau prajÃpati÷ eka÷ katham asau aneka÷? yadi asau aneka÷ katham eka÷? ekÃnekayo÷ parasparaviruddhayo÷ yugapat ekatra avasthÃnam na sambhavati, yathà atyantaviruddhayo÷ cchÃyà Ãtapayo÷ u«ïaÓÅtayo÷ và iti | atra ucyate Ð yathà v­k«a÷ ekavasturÆpeïa [ti«Âhati], asau eva yadà mÆla-skandha-ÓÃkhÃ-prarohÃdiprapa¤cena vikalpyate tadà aneka÷ | evam asau api paramÃtmà nirvikÃra÷ nira¤jana÷ eka÷ eva, asau eva [yadÃ] anekaprÃïiÓarÅre vyavasthita÷ vikalpyate [tadÃ] aneka÷ | Ãha ca Ð eka÷ eva hi bhÆtÃtmà bhÆte bhÆte vyavasthita÷ | ekadhà bahudhà ca eva d­Óyate jalacandravat || [am­tabindÆpani«at, Ólo¡ 12] iti | athavà asau eka÷ eva ÃsÅt, tata÷ svayam ardhena puru«a÷ abhavat ardhena nÃrÅ iti | tata÷ sarvÃn prÃïina÷ as­jat iti | athavà asau bhagavÃn prajÃpati÷ viÓvarÆpa÷ | tasmÃt tasya viÓvarÆpatvÃt ekÃnekatvam ekasmin yugapat sambhavati iti ayam ado«a÷ | satyÃm devatÃm | deva÷ eva devatÃ, satyà ca devatà ca | sa eva ka÷ satyatvena devatÃtvena ca viÓi«yate | kam satyÃm devatÃm praïipatya | na kevalam satyatvena devatÃtvena ca viÓe«ita÷ | kena ca tarhi iti Ãha Ð param brahma | param ca tat brahma param brahma | param ÓrÆyate pulastya-pulaha-kratvÃdikam | evam asau bhagavÃn ka÷, satyà devatÃ, param brahma ca | kam, satyÃm devatÃm, param brahma ca praïipatya | atha katham ka÷ Óabda÷ pulliÇga÷, satyà devatà strÅliÇga÷, param brahma napuæsakaliÇga÷? tai÷ bhinnaliÇgai÷ ekam vastu abhidhÅyate | nanu ca atra sarvai÷ eva Óabdai÷ ekaliÇgai÷ bhavitavyam? na iti Ãha | ete ÓabdÃ÷ Ãvi«ÂaliÇgÃ÷ | tai÷ Ãvi«ÂaliÇgai÷ Óabdai÷ ekam eva vastu abhibhÅyate | yathà Р"kÃraïam iyam brÃhmaïÅ, bhÆtam iyam brÃhmaïÅ, Ãvapanam iyam u«ÂrikÃ" iti [a«ÂÃdhyÃyÅ a¡ 4, pÃda÷ 1, sÆtram 3, pÃta¤jalamahÃbhëyam, Ãk«epavÃrtika÷ 5117] athavà brahmaïo÷ dvayo÷ apy ÃcÃryeïa praïipÃta÷ k­ta÷, Óabdabrahmaïa÷ parabrahmaïa÷ ca | tayo÷ upavarïanà iyam kriyate Ð praïipatya iti | nigadavyÃkhyÃnam evam Ð ekam, parij¤Ãnata÷ tu tattvasya abhedarÆpatvÃt, yasmÃt sarve«u eva j¤eye«u parij¤ÃnamÃtrasÃmÃnyam ekam; anekam ­gyaju÷sÃmÃtharvetihÃsapurÃïaÓik«ÃkalpavyÃkaraïaniruktachandovicitijyoti«am iti ÃdiÓabdarÆpeïa vyavasthitatvÃt anekam | ka÷ iti Óabdabrahmaïa÷ ÃkhyÃnam | kam ekam anekam praïipatya | satyÃm devatÃm iti etat dvayo÷ brahmaïo÷ Óe«a÷, satyà devatà Óabdabrahma | uktam ca Ð j¤ÃnÃntarabhÃvi yat ca hi phalam j¤Ãtvà kriyà ata÷ ca yat sarvasya avyabhicÃrikÃraïam iti j¤Ãnasthitau niÓcaya÷ | j¤eyam ca aparimÃïam alpavi«ayaÓrautÃdiÓÃstram punar divyam cak«u÷ atÅndriye api vi«aye vyÃhanyate na kvacit || param brahma | "param"-Óabda÷ prakar«avÃcÅ | prak­«Âam brahma param brahma, yat sarvai÷ api muktivÃdibhi÷ prÃrthyate, mok«ada÷ paramÃtmà iti artha÷ | evam ca dvayo÷ brahmaïo÷ praïÃma÷ k­ta÷ | anyatra api "brahma"-Óabdena Óabdabrahma-parabrahmaïo÷ eva grahaïam | tad yathà Рdve brahmaïÅ veditavye Óabdabrahma param ca yat | Óabdabrahmaïi ni«ïÃta÷ param brahma adhigacchati || [am­tabindÆpani«ad, Ólo¡ 7; vÃyupurÃïam, amÓa÷ 6, a¡ 5, Ólo¡ 64] iti | athavÃ, praïipatya kam hiraïyagarbham, ekÃnekasvarÆpam, sarvaprÃïinÃm mahat nÃma | tatra viÓe«a÷ ekam, tasya tasya yata÷ adhi«ÂhÃt­devatà hiraïyagarbha÷ eka÷ eva | yadà kÃraïÃnÃm adhi«ÂhÃt­devatÃviÓe«abhedena vivak«yate tadà anekam | tat yathà РtrayodaÓa kÃraïÃni, tvaca÷ vÃyu÷, cak«u«a÷ sÆrya÷, ÓrotrasyÃ÷ ÃkÃÓa÷, rasanasyÃ÷ Ãpa÷, ghrÃïasya p­thivÅ, evam pa¤cÃnÃm buddhÅndriyÃïÃm adhi«ÂhÃtrya÷ devatÃ÷, vÃca÷ agni÷, pÃïe÷ indra÷, pÃdasya vi«ïu÷, pÃyuna÷ mitra÷, upasthasya prajÃpati÷, evam karmendriyÃdhi«ÂhÃtrya÷ devatÃ÷, manasa÷ candra÷, buddhe÷ savitÃ, ahaÇkÃrasya rudra÷ iti | satyÃm devatÃm antaryÃmina÷ ÅÓvarasya bhagavata÷ paramÃtmana÷ kÃraïaÓaktyà adhi«ÂhitÃ÷ sarve eva padÃrthÃ÷ svÃrthe pravartante | ata÷ tÃm paramÃtmana÷ kÃraïaÓaktim satyÃm devatÃm | ata÷ eva strÅliÇgena nirdeÓa÷ k­ta÷ | param brahma yat tat adhikÃrÅ brahma paramÃtmà tam | evam brahmatrayam praïipatya | yadi evam, cakÃra÷ tarhi kartavyam | na kartavyam | antareïa api cakÃram ca artha÷ gamyate eva | tat yathà РbÃle v­ddhe k«ate k«Åïe k«Åram yuktyà prayojayet | iti | bÃle ca v­ddhe ca k«ate ca k«Åïe ca iti gamyate | evam atra api ca artha÷, kam ca satyÃm devatÃm ca param brahma ca iti | ÃryabhaÂa÷ ÃcÃryasya samÃkhyÃna÷ | trÅïi gadati | trÅïi vastÆni gadati iti | nanu atra evam yuktam vaktum Ð "ÃryabhaÂa÷ aham trÅïi gadÃmi" iti, anyathà anyasya kasyacit etat vÃkyam ÃbhÃti | yathà kiæcit kaÓcit p­cchati Ð "rÃjakule kena kim uktam iti Ãha Ð evam ukte rÃjani evam devadatto bravÅti | yaj¤adatta÷ api evam eva nigadati" iti | tasmÃt tatra api ÃryabhaÂa÷ trÅïi gadati iti, na tat ÃcÃryasya vacanam iti | atra ucyate | ayam ÃcÃrya÷ mahÃnubhÃva÷ svayam eva bruvan paratvam ÃpÃdya kathayati, yathà Ãha kauÂilya÷ Ð sukhagrahaïavij¤eyam tattvÃrthapadaniÓcitam | kauÂilyena k­tam ÓÃstram vimucya granthavistaram || [arthaÓÃstram, 1.1.19] iti | athavà ya÷ tejasvÅ puru«a÷ samare«u nik­«ÂÃsitejovitÃnacchuritabÃhu÷ ÓatrusaÇghÃtam prakÃÓam praviÓya praharan evam Ãha Ð "ayam asau udita÷ aditikulaprasÆta÷ samare«u anivÃritavÅrya÷ yaj¤adatta÷ praharati | yadi kasyacit Óakti÷ pratipraharatu" iti | evam asau api ÃcÃrya÷ gaïitakÃlakriyÃgolÃtiÓayaj¤ÃnodadhipÃraga÷ vitsabhÃm avagÃhya "ÃryabhaÂa÷ trÅïi gadati gaïitam kÃlakriyÃm golam" iti uktavÃn | gaïitam kÃlakriyÃm golam | gaïitam, k«etracchÃyÃÓre¬hÅsamakaraïakuÂÂÃkÃrÃdikam | kÃla÷, prÃïavinìÅnìyahorÃtrapak«amÃsasaævatsarayugÃdikam | tatparij¤ÃnÃrtham kriyà kÃlakriyà | anye puna÷ kriyà avyatiriktam kÃlam etena abhyupagacchanti | te«Ãm ayam vigraha÷ Ð kÃla÷ ca asau kriyà ca kÃlakriyà | evam etau dvau pak«au Ð kecit kÃlam kriyÃvyatiriktam manyante, anye kriyà eva kÃla÷ iti | ubhayathÃ÷ asmÃkam ado«a÷ iti, yena asmadÅye siddhÃnte sÆryodayÃt prabh­ti yÃvat apara÷ sÆryodaya÷ tÃvat ahorÃtram, ya÷ ca sÆryÃcandramaso÷ para÷ viprakar«a÷ sa÷ ardhamÃsa÷, ya÷ ca tayo÷ para÷ sannikar«a÷ sa mÃsa÷; evam dvÃdaÓamÃsÃ÷ saævatsara÷ iti ayam kÃla÷, kriyÃvyatirikta÷ và astu kriyà và iti | golam, grahabhramaïadharitrÅsaæsthÃnadarÓanopÃyam | gadati iti kart­vÃcaka÷ Óabda÷, vÃkyatvÃt | gaïitakÃlakriyÃgolÃnÃm dvitÅyaikavacane nirdeÓa÷ gaïitam kÃlakriyÃm golam iti gaïitaÓabda÷ napuæsakaliÇgam, kÃlakriyà strÅliÇgam, gola÷ pulliÇgam | ete«Ãm sÃmÃnyopakrameïa napuæsakaliÇgena eva ÃcÃryeïa abhidhÃnam [k­tam] "trÅïi gadati" iti | atra ayam gaïitaÓabda÷ aÓe«agaïitÃbhidhÃyÅ, tasmÃt aÓe«agaïitÃbhidhÃyitvÃt yathà k«etragaïitam bravÅti, evam grahagaïitam api; grahagaïitasya ca k«etrÃdyavyatiriktatvÃt kÃlakriyÃgolayo÷ ca gaïitÃvyatiriktatvÃt gaïitam nigadati iti etÃvat eva siddhe kÃlakriyÃgolagrahaïam kurvan ÃcÃrya÷ j¤Ãpayati Ð k«etracchÃyÃÓre¬hÅsamakaraïakuÂÂÃkÃrÃdikam sÃmÃnyagaïitam kiæcit vak«ye, viÓe«agaïite puna÷ kÃlakriyayà golena tÃtparyam iti | anyathà aÓe«agaïitÃbhidhÃyigaïitaÓabdena eva siddhatvÃt kÃlakriyÃgolayo÷ p­thaggrahaïam anÃvaÓyakam syÃt | tathà ca, ÃcÃryeïa gaïitapÃde gaïitavastu diÇmÃtram eva abhihitam, kÃlakriyÃgolayo÷ kÃlakriyÃgola [vastu] viÓe«eïa | avaÓyam ayam artha÷ abhyupagantavya÷ Ð kiæcit gaïitam iti / anyathà hi mahat gaïitavastu, a«Âau vyavahÃrÃ÷ miÓraka-Óre¬hÅ-k«etra-khÃta-citi-krÃkacika-rÃÓi-cchÃyÃbhidhÃyina÷ | miÓraka÷ iti sakalagaïitavastusaæmiÓraka÷ saæsparÓaka÷ iti artha÷ | Óre¬hÅ iti Ãdyuttarapracita÷ iti artha÷ | k«etram iti anekÃÓrik«etraphalÃni Ãnayati iti artha÷ | khÃta÷ iti khanyapramÃïam nirdiÓati iti artha÷ | citi÷ iti i«ÂakÃpramÃïena uparinicitavastupramÃïam Ãvedayati iti artha÷ | krÃkacikam iti, krakaca÷ nama dÃrucchedakam, tasmin krakace bhava÷ krÃkacika÷, tadvastupramÃïam avagamayati iti artha÷ | rÃÓi÷ iti dhÃnyÃdirÆpavastunicitam tadvastupramÃïam janayati iti artha÷ | chÃyà iti ÓaÇkvÃdicchÃyÃpramÃïena kÃlam kathayati iti artha÷ | iti vyavahÃragaïitasya a«ÂÃbhidhÃyina÷ catvÃri bÅjÃni prathamadvitÅyat­tÅyacaturthÃni yÃvat tÃvat vargÃvargaghanÃghanavi«amÃïi | etat ekaikasya granthalak«aïalak«yam maskari-pÆraïa-mudgala-prabh­tibhi÷ ÃcÃryai÷ nibaddham k­tam, sa katham anena ÃcÃryeïa alpena granthena Óakyate vaktum | tat su«Âhu uktam asmÃbhi÷ kiæcit gaïitam viÓe«ata÷ kÃlagolau iti | evam iyam Ãryà vyÃkhyÃtà || 1|| [ saækhyÃvinyÃse paribhëà ] yugabhagaïÃdisaÇkhyÃsaæk«epam vivak«u÷ ÃcÃrya÷ [pari]bhëÃsÆtrapradarÓanÃya gÅtikÃsÆtram Ãha Ð vargÃk«arÃïi varge avarge avargÃk«arÃïi kÃt Çmau ya÷ | khadvinavake svarÃ÷ nava varge avarge navÃnti avarge và || 2 || asya gÅtisÆtrasya padÃni Ð vargÃk«arÃïi, varge, avarge, avargÃk«arÃïi, kÃt, Çmau, ya÷, khadvinavake, svarÃ÷, nava, varge, avarge, nava, atyantavarge, và | vargÃk«arÃïi, vargÃk«arÃïi kakÃrÃdÅni makÃraparyantÃni | "te vargÃ÷ pa¤ca pa¤ca" iti [kÃtantram, 1.1.10 ] | vargÃk«aroccÃraïakrameïa yà saÇkhyà abhidhÅyate sà saÇkhyà vargaÓabdena ucyate, abhedopacÃrÃt | ata÷ vargÃk«arasaÇkhyà iti artha÷ | sà varge, varge iti gaïitaÓÃstre vi«amasthÃnasyÃ÷ ÃkhyÃ, tasmin vi«amasthÃne vargÃk«arasaÇkhyà upacÅyate | avarge, na varga÷ avarga÷ samasthÃna÷, tasmin avargasaæj¤ite samasthÃne | avargÃk«arÃïi, tÃni yakÃrÃdÅni hakÃraparyavasÃnÃni | kuta÷ etat? "na¤ iva yuktam anyasad­ÓÃdhikaraïe tathà hy arthagati÷" [a«ÂÃdhyÃyÅ, 3.1.12, pÃta¤jalabhëyam] iti | vargÃk«arÃïi kakÃrÃdÅni | yÃdÅnÃm [tu] yathà abrÃhmaïam Ãnaya iti ukte brÃhmaïÃk­titulyam eva k«atriyam Ãnayati nÃntyajÃdi, evam atra api kevalam vya¤janÃnÃm eva grahaïam | te«Ãm yakÃrÃdÅnÃm avargÃk«arÃïÃm yà saÇkhyà sà avargasthÃne upacÅyate | sà [vargÃk«arÃïÃm saÇkhyÃ] vargasthÃne upacÅyamÃnà avargasthÃnam api yadà prÃpnoti, tadà prÃpnuvÃnà yà te«Ãm svavargÃk«arÃïÃm upaciti÷ sà vargasthÃna÷ eva, tasyÃ÷ antyopacititvÃt | vargÃk«arasaÇkhyÃyÃ÷ vargasthÃne upacÅyamÃnÃt avakÃÓa÷ na asti cet saÇkhyÃyÃ÷ sarga÷ na vidyate iti vargÃvargayo÷ sthÃnayo÷ sthÃpyate | athavÃ, yà daÓÃdikà saÇkhyà sà dvisthÃnÃvagÃhinÅ, tasyÃ÷ dvisthÃnÃvagÃhanaÓÅlatvÃt dvayo÷ api sthÃnayo÷ sthÃpyate | anyathà daÓÃdisaÇkhyÃyÃ÷ abhÃva÷ eva syÃt | tad ekÃdinavÃntasaÇkhyayà eva vyavahÃra÷ syÃt | athavà "Çmau" iti atra makÃragrahaïam kurvan ÃcÃrya÷ j¤Ãpayati Ð yà daÓottaravargÃk«arasaÇkhyà sà varge và avarge ca bhavati | anyathà "go ya÷" iti evam brÆyÃt | evam avargÃk«arasaÇkhyà api vargashÃne yojyà | vargÃk«arÃïÃm saÇkhyà vargasthÃne kakÃrÃd upacÅyate | etat uktam bhavati Ð yÃni vargÃk«arÃïi ÓrÆyate tÃni kakÃrÃt prabh­ti paÂhitÃni bhavanti iti | anyathà hi "svam rÆpam Óabdasya aÓabdasaæj¤Ã" [a«ÂÃdhyÃyÅ, 1.2.68] iti | yat yat ak«aram uccÃritam tat tasya eva rÆpasya pratipÃdakam syÃt, na kÃdisaÇkhyÃyÃ÷ | ata÷ uktam "kÃt" iti | Çmau, Ça÷ ca ma÷ ca Çmau | anackau eva ÇakÃramakÃrau, tayo÷ dvi[vaca]nanirdeÓa÷ Çmau | ÇakÃramakÃrayo÷ yà saÇkhyà sà ekatra saæv­ttà yakÃrasaÇkhyà bhavati | ÇakÃra÷ pa¤ca, makÃra÷ pa¤caviæÓati÷, ete saÇkhye ekatra triæÓat, tena triæÓatsaækhyo yakÃra÷ | rephÃdÅnÃm avargÃk«aratvÃt yakÃrasaÇkhyà eva kevalam prÃpnoti, anirdeÓÃt anyatsaÇkhyÃyÃ÷ | na rephÃdÅnÃm yakÃrasaÇkhyà | kuta÷? yadi rephÃdÅnÃm api yakÃrasaÇkhyà eva syÃt tadà yakÃram eva sarvatra brÆyÃt, na rephÃdÅni | "navarëaha÷ gatvÃæÓakÃn prathamapÃtÃ÷" iti atra [rÃ]«ahe«u ekam eva avargÃk«aram brÆyÃt | tasmÃt na rephÃdÅnÃm yakÃrasaÇkhyà | kà tarhi? kecit Ãhu÷ Ð ekaikav­ddhyà rephÃdÅnÃm saÇkhyÃ, yakÃratriæÓat, rakÃra÷ ekatriæÓat, lakÃra÷ dvÃtriæÓat iti Ãdi | etat na | kuta÷? ekatriæÓadÃdisaÇkhyÃyÃ÷ anyena eva prakÃreïa siddhatvÃt | yakÃra÷ triæÓat, sa eva yadà yakÃra÷ kakÃrasaæyukta÷ tadà hi ekatriæÓat, khakÃrÃdibhi÷ dvÃtriæÓat, traya÷ triæÓat Ãdi÷ iti saÇkhyà | anye Ãhu÷ Ð rephÃdaya÷ daÓottarav­ddhyà vardhante iti, repha÷ catvÃriæÓat, lakÃra÷ pa¤cÃÓat | evam avargÃk«arÃbhÃvÃt na Óakyate pratipattum | yathà kÃt iti ÃcÃryeïa abhihitatvÃt ekÃdyekottarità saÇkhyà vargÃk«arÃïÃm pratipadyate, evam avargÃk«arÃïÃm api yÃt iti yadà ucyate tadà daÓottarità saÇkhyà pratipattum Óakyate | anyathà "yÃt" iti api ucyamÃne katham daÓottarità saÇkhyÃ, nanu ca ekottarità syÃt | na iti Ãha Ð yasmÃt kÃt iti [vargÃk«arÃïi] vargasthÃne upacÅyante tasmÃt te«Ãm ekottarità saÇkhyÃ, yÃni punar avargÃk«arÃïi yÃdÅni ekottaropacayÃni avargasthÃne tasmÃt daÓottarità eva v­ddhi÷ bhavati, avargasthÃnasya daÓakasaÇkhyÃdhÃratvÃt | evam tarhi yÃdgrahaïam kartavyam | na kartavyam | katham? akriyamÃïe ayam artha÷ avagamyate | ak­tam eva yadi k­tam eva, kim iti na paÂhyate? paÂhyate eva "Çmau ya÷" | atra ayam yakÃra÷ anacka÷ Çmau ya÷, apara÷ yakÃra÷ api anacka÷ evam pa¤camÅvibhaktyanta÷ Çmau ya÷ | atra eka÷ yakÃra÷ luptanirdi«Âa÷ pratipattavya÷ | yathà "kÇiti ca" [a«ÂÃdhyÃyÅ, 1.1.5] iti atra luptanirdi«Âa÷ gakÃra÷, kiti giti Çiti iti, evam atra api | athavà dviyakÃroccÃraïe api viÓe«a÷ na asti eva | evam yÃd iti asya ayam artha÷ siddha÷ | yadi ekottarÃïi avargashÃnasthitatvÃt daÓottarÃïi eva bhavanti tadà kim iti ÃcÃryeïa "Çmau ya÷" iti mahÃprayÃsa÷ k­ta÷ | katham tarhi vaktavya÷? "ga÷ ya÷" iti gakÃra÷ trisaÇkhya÷, avargasthÃnasthitatvÃt eva ayam triæÓatka÷ bhavi«yati | na, ÇakÃramakÃrasaÇkhyÃvat eva Óe«Ãïi api rephÃdÅni catvÃriæÓadÃdisaÇkhÃni bhavanti iti avargasthÃnÃÓrayÃt eva siddhe sati ÇmakÃragrahaïam kurvan ÃcÃrya÷ j¤Ãpayati iti uktam Ð yÃvanti vargasthÃnÃni te«u sarve«u eva sà saÇkhyà yugapat prÃptÃ, avargÃk«arÃïÃm ca yà saÇkhyà yÃvanti avargasthÃnÃni te«u sarve«u eva | ata÷ tatsaÇkhyÃnirÆpaïÃrtham Ãha Ð khadvinavake svarÃ÷ nava varge avarge | khÃni ÓanyÃni, khÃnam dvinavakam khadvinavakam, tasmin khadvinavake, a«ÂÃdaÓasu ÓÆnyopalak«ite«u [sthÃne«u] | svarÃ÷ nava varge avarge | varge vargasthÃne nava svarÃ÷ | a«ÂÃdaÓasu ca sthÃne«u nava vargasthÃnÃni, tatra navasu vargasthÃne«u nava svarÃ÷ | ke punar te nava svarÃ÷ grÃhyÃ÷? yadi hrasvÃ÷ eva kevalam parig­hyante tadà na pÆryante | atha dÅrghÃ÷ eva kevalam parig­hyante tadà api a«Âau svarÃ÷ bhavanti, nanu l­varïasya dÅrghÃbhÃvÃt | atha hrasvÃ÷ dÅrgha÷ ca parig­hyante tadà atiricyante, ani«Âam prÃpnoti | "jhà g¬a glà rdha d¬a" [gÅtiká, 10] iti atra ÃkÃrasya dvitÅye ca pratipÃditatvÃt dvitÅyavargasthÃne jhakÃrasaÇkhyà sthÃpyamÃnà navaÓatÃni syu÷, na nava | abhÅ«yate ca navasaÇkhyÃ, navasaÇkhyÃka÷ jhakÃra÷ | tatra hrasva÷ eva jhakÃra÷ paÂhyate iti cet "n­«i yojanam ¤ilà bhÆvyÃsa÷" [gÅtiká, 6] iti atra lakÃre pa¤casahasrÃïi syu÷, na pa¤cÃÓat | tatra ca avaÓyam dÅrgha÷ lakÃra÷ paÂhitavya÷, anyathà gÅti÷ eva bhidyeta | ata÷ na kevalam hrasvÃ÷ na kevalam dÅrghÃ÷, na api hrasvadÅrghÃ÷, na svarÃ÷ mÃt­kÃpaÂhitÃt parig­hyante | kasmÃt tarhi svarÃ÷ parig­hÅtavyÃ÷? ucyate Ð yatra nava eva kevalÃ÷ svarÃ÷ paÂhyante, tasmÃt parig­hÅtavyÃ÷ | kasmin nava eva kevalÃ÷ paÂhyante? Ãha Ð pÃïinÅye vyÃkaraïe pratyÃhÃre a i u ­ Ê e o ai au iti ete nava svarÃ÷ | tatra prathame vargasthÃne akÃra÷, dvitÅye ikÃra÷, t­tÅye ukÃra÷, iti Ãdi | evam svaropalak«ite«u vargasthÃne«u vargÃk«arasaÇkhyà | avargÃk«arasaÇkhyà ca svaropalak«itavargasthÃnottare avargasthÃne | athavà varge avarge iti ayam vÅpsÃ, varge avarge ca, vargasthÃne avargasthÃne ca te eva nava svarÃ÷ | tad yathà РakÃra÷ prathame vargasthÃne tadanantarÃvargasthÃne ca | tad yadi vargÃk«arasaæyukta÷ akÃra÷ prathamavargasthÃne "bh­gubudha" iti Ãdi«u, sa eva yadà avargÃk«arasaæyukta÷ tadà tatprathamavargasthÃnÃnantarÃvargasthÃne "navarëaha" iti Ãdi«u | evam ikÃrÃdi«u api sve«u vargÃvargasthÃne«u yojyam | atha dÅrghe«u akÃrÃdi«u katham karaïÅyam? ucyate Ð yathà te vyÃkaraïe akÃrÃdaya÷ svarÃ÷ a«ÂÃdaÓaprabhedÃ÷, dvÃdaÓa bhedÃ÷ ca l­varïasandhisvarÃ÷ parig­hyante, evam atra api | tena "¤ilà bhÆvyÃsa" iti Ãdi«u ÃkÃra÷ prathama÷ eva vargasthÃne«u | a«ÂÃdaÓasthÃne«u yÃni vargasthÃnÃni avargasthÃnÃni ca te«u vargÃk«arÃvargÃk«arasaÇkhyà nirÆpità | yadà punar a«ÂÃdaÓavyatirikte«u sthÃne«u saÇkhyà kasyacit vivak«ità bhavati tadà katham karaïÅyam iti? atra Ãha Ð navÃntyavarge và | navÃnÃm anta÷ navÃnta÷ | navÃnte bhavam navÃntyam | navÃntya÷ ca asau varga÷ ca navÃntyavarga÷ | tasmin navÃntyavarge và svarÃ÷ bhavanti, vikalpitÃ÷ svarÃ÷ bhavanti | vikalpa÷ ca kasmiæÓit katham upalak«yate? yathà "putracchedyavikalpà apatyacchedyaprakÃrÃ÷", evam atra api kenacit prakÃreïa vikalpitÃ÷ navÃtyavarge daÓame vargasthÃne svarÃ÷ bhavanti | yadi prathame vargasthÃne akÃra÷ Óuddha÷ vikalpita÷ sa eva tasmÃt vargasthÃnÃt daÓame vargasthÃne anusvÃrÃdinà vikalpyate, evam ikÃrÃdaya÷ svasmÃt vargasthÃnÃt daÓame vargasthÃne, punar api ca yÃvat abhÅ«Âam bhavati tÃvat tena api anubandhena svarÃn vikalpya saÇkhyopade«Âavyà | etat paribhëÃbÅjam ÃcÃryeïa saÇkhyÃvivak«ÆïÃm anugrahÃya upadi«Âam | svaÓÃstravyavahÃra÷ tu l­varïavargasthÃnÃt na atiricyate | vargÃk«arÃïÃm avargÃk«arÃïÃm ca [yÃ] saÇkhyà sà ak«arÃbhihitatvÃt yÃvanti vak«yamÃïÃni gÅtikÃsÆtre«u ak«arÃïi te«Ãm sarve«Ãm eva prÃpnoti tat ca ani«Âam prasajyeta, tena atra arthavanti yÃni ak«arÃïi te«Ãm saÇkhyà na bhavet iti etat vaktavyam | yathà Р"yugaravibhagaïÃ÷ khyugh­" [gÅtikà ¡, 3] iti atra khyugh­-Óabdasya saÇkhyà i«yate na yugaravibhagaïaÓabdasya | yadi prati«edha÷ na ucate tadà khyugh­-Óabdasya yathà saÇkhyà evam yugaravibhagaïaÓabdasya api prÃpnoti | sa tarhi prati«edha÷ avaÓyam vaktavya÷ | na vaktavya÷ | yadi sarve«Ãm eva ak«arÃïÃm gÅtikÃsÆtrapratibaddhÃnÃm saÇkhyà syÃt tadà sarvam eva etat ÓÃstram anarthakam syÃt | [ jyoti«aÓÃstraprÃdurbhÃve vyÃkhyÃkÃramatam ] atha katham asya atÅndriyÃïÃm sphuÂagrahagatyarthÃnÃm prÃdurbhÃva÷? brahmaïa÷ prasÃdena iti | evam anuÓrÆyate Ð anena ÃcÃryeïa mahadbhi÷ tapobhi÷ brahmà ÃrÃdhita÷ | ata÷ asya tatprasÃdena sphuÂagrahagatyarthÃnÃm prÃdurbhÃva÷ iti | Ãha ca Ð atÅndriyÃrthÃvagate÷ tapobhi÷ paropakÃrak«amakÃvyad­«Âe÷ | ya÷ alaÇk­te÷ avyayam anvayasya parÃÓarasya anuk­tim cakÃra || iti | brahmaïa÷ kuta÷? brahmà svayaæbhÆ÷ j¤ÃnarÃÓi÷ | tata÷ sarvÃsÃm vidyÃnÃm prÃdurbhÃva÷ | ata÷ anena lokÃnugrahÃya sphuÂagrahagatyarthavÃcakÃni daÓa gÅtikÃsÆtrÃïi gaïitakÃlakriyÃgolÃrthavÃcakam ÃryëÂaÓatam ca vinibaddham | sphuÂagrahagatyarthahetava÷ arthÃ÷, tasmÃt sarvadà eva nityÃ÷, te«Ãm Óabdebhya÷ avagati÷ iti ÓabdabaddhÃ÷, yathà suvarïikÃra÷ suvarïam ÃdÃya kaÂakakeyÆrakuï¬alÃdyalaÇkÃram ni«pÃdya ni«pannam api alaÇkÃram bhaÇktvà anyatvam ÃpÃdayati | atha ca suvarïasya tÃpacchedanika«ÃdiparÅk«aïena anyatvam manÃg api na bhavati iti arthÃnÃm api sÃdhuÓabdÃlaÇkÃranÃnÃv­ttabandhai÷ viracyamÃnÃnÃm ananyatvam iti | Órutau api Óatapathe b­hadÃraïyake paÂhyate; tad yathà Р"peÓaskÃrÅ peÓasa÷ mÃtrÃm apÃdayÃnyannavataram kalyÃïataram rÆpam tanute" [b­hadÃraïyakopani«at, 4.4.4] iti | evam ayam ÃgamÃrtha÷ brahmaïa÷ sakÃÓÃt ÃcÃryeïa adhigata÷ | atha anye manyante Ð "jyoti«Ãm udayamadhyÃstamayaprÃptÅn d­«Âvà pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃm paricchidya svadhÅviracitam" iti | etat ca na | jyotÅæ«i k«ititalam bhitvà pÆrvasyÃm diÓi udgatÃni krameïa ambaramadhyam atÅtya parasyÃm diÓi k«ititalam bhitvà eva praviÓanta÷ lak«yante | etÃvati udayÃstamayÃntare viyatyupalak«aïÃbhÃvÃt jyoti«Ãm gatipramÃïapariccheda÷ du÷sampÃdya÷, gate÷ ceyattÃparij¤ÃnÃbhÃvÃt "etÃvatà kÃlena iyatÅ gati÷ etÃvatà kÃlena kiyatÅ" iti gaïitakarma na pravartate | pramÃïaphalarÃÓyo÷ aparij¤ÃnÃt apravatte÷ ca gaïitakarmaïa÷ grahÃïÃm yugabhagaïÃparij¤Ãnam, yugabhagaïÃparij¤ÃnÃt grahagatiparij¤ÃnÃbhÃva÷ | yathà atra aÓvÃdÅnÃm gati÷ pratyak«eïa deÓakÃlÃbhyÃm saha upapadyate iti ata÷ gaïitakarma pravartate, atÅndriyatvÃt grahagate÷ viyatyupalak«aïÃbhÃvÃt na pratyak«eïa paricchidyate, katham tarhi ÃgamÃt upagatagrahayutigrahanak«trayogagrahaïÃdaya÷ pratyak«Åkriyante? anyat ca Ð grahÃdÅni jyotÅæ«i k«ititalam bhittvà eva pÆrvasyÃm diÓi udgatÃni krameïa ambaramadhyam atÅtya k«ititalam bhitvà eva astam gacchanta÷ lak«yante | jyotiÓcakrasya pravahÃk«epÃt jyotiÓcakrapratibaddhÃ÷ grahÃ÷ prÃÇmukhÃ÷ svagatyà bhramanta÷ api laghvyà jyotiÓcakragatyà aparÃm diÓam ÃsÃdayanta÷ lak«yante, kulÃlacakrÃrƬhakÅÂavat | tasmÃt anyà jyotiÓcakragati÷, anyà grahagati÷ prÃÇmukhÅ | kuta÷? yasmÃt graha÷ aÓvinyÃm d­«Âa÷ bharaïyÃdi«u parasparam prÃgvyavasthite«u nak«atre«u upalak«yate bhacakre, na revatyÃdi«u parasparÃparasthite«u | tasmÃt jyotiÓcakragrahagatyo÷ bhinnatvÃt udayÃstamayadeÓÃntaraprÃptyanumÃnam upapadyate | tasmÃt ayam Ãgama÷ brahmaïa÷ prasÃdÃt ÃcÃryeïa adhigata÷ iti | grahasya nak«atrÃïÃm ca nityasambandhÃt nak«atrÃïÃm niscalatvÃt grahagatyanumÃnam iti etat ca na | bahÆni nak«atrÃïi te«u grahasya pÃramparyeïa bhukte÷ anekarÆpatvÃt vik«epÃpakramacakravaÓÃt dak«iïottaramachyÃsannadÆracÃritvÃt grahasya ekasmin eva nak«atre gatiparyayeïa udayÃstamayavakrÃnuvakrasambhavÃt grahagativaicitryam, gaïitena ca ekarÆpà gati÷ anumÅyate | tasmÃt ayam Ãgama÷ brahmaïa÷ prasÃdÃt ÃcÃryeïa adhigata÷ iti | anyat ca Ð deÓÃntarÃk«aviÓe«Ãt grahagativaicitryam | tat yathà РlaÇkÃyÃm ak«ÃbhÃvÃt sarvadà eva tulye rÃtryahanÅ laÇkÃsamÅpavartinÃm rohaïasiæhalÃnÃm ca; tata÷ uttarata÷ divasasya v­ddhi÷ niÓÃyÃ÷ hÃni÷, dak«iïata÷ niÓÃyÃ÷ v­ddhi÷ divasasya hÃni÷ iti | sÆryagrahaïam api ak«adeÓÃntaravaÓÃt kvacit khaï¬am, kvacit sakalam, kvacit na eva | candragrahaïam ca iha ghaÂÅvyatÅtÃyÃm rÃtryÃm, ghaÂikÃdeÓÃntarÃparadeÓasthità grahÅtÃra÷ dinÃnte kathayanti, pÆrvata÷ ca yÃtà dÆrodgatasya candramasa÷ grahaïam kathayanti | tasmÃt udayamadhyÃstaprÃptinak«atrayogaparyayÃdibhi÷ vicitrà iyam grahagati÷ deÓÃntarÃk«aviÓe«ai÷ ca ativicitratvam ÃpadyamÃnà na Óakyate anekarÆpatvÃt gaïitanyÃyena Ãnetum | na ca kaÓcit evam prakÃrÃïÃm deÓakÃlaparyayeïa upapadyamÃnÃnÃm pratijÃgarità | ya÷ ca sarva÷ ciram jÅvati sa var«aÓatam jÅvati | tasya api yugapat anekadeÓÃntarÃk«aviÓe«at nak«atrayogaparyayÃdibhi÷ utpadyamÃnagrahagataya÷ yugapat na pratyak«Åbhavanti | tasmÃt ayam Ãgama÷ brahmaïa÷ prasÃdÃt ÃcÃryeïa adhigata÷ iti | vak«yati ca Ð sadasajj¤ÃnasamudrÃt samuddh­tam brahmaïa÷ prasÃdena | sajj¤Ãnottamaratnam mayà nimagnam svamatinÃvà || [golapÃda÷, 49] iti | [ vedÃÇge«u jyoti«aÓÃstraprÃdhÃnyam ] na kevalam jyoti«Ãm ayam Ãgama÷, vedÃÇgam ca | "tasmÃt brÃhmaïeïa ni«kÃraïam «a¬aÇga÷ veda÷ adhyeya÷" [pÃtäjalamahÃbhëyam, paspaÓÃhnikam] «a¬aÇge«u pradhÃnam jyoti«Ãm ayanam | kuta÷ asya prÃdhÃnyam? yasmÃt anadhÅtaÓik«Ãdaya÷ api prÃg gurÆpadeÓÃt vedÃn adhÅyate, na ca te«Ãm duradhÅtam bhavati | na anadhigatajyoti«Ãm ayanà vedoktÃn yaj¤akÃlÃn jÃnate | atha Óik«ayà varïÃnÃm sthÃnakaraïaprayatnÃni nirÆpyante Ð a«Âau sthÃnÃni varïÃnÃm ura÷ kaïÂha÷ Óira÷ tathà | jihvÃmÆlam ca dantÃ÷ ca nÃsiko«Âhau ca tÃlu ca || [pÃïinÅyaÓik«Ã, Ólo¡ 13] iti Ãdi | varïÃ÷ uccÃryamÃïÃ÷ svai÷ svai÷ sthÃnakaraïaprayatnai÷ svabhÃvata÷ eva ÃsyÃt ni«krÃmanti, na anyata÷ | "akuhavisarjanÅyÃ÷ kaïÂhyÃ÷, ­Âura«Ã÷ mÆrdhanyÃ÷ |" akuhavisarjanÅyÃ÷ uccÃryamÃïà kaïÂhapradeÓÃt eva ÃsyÃt ni«krÃmanti na mÆrdhna÷, ­Âura«Ã÷ uccÃryamÃïÃ÷ mÆrdhna÷ eva na anyasmÃt pradeÓÃntarÃt iti | yasmÃt te«Ãm sthÃnakaraïaprayatnÃ÷ svabhÃvata÷ eva siddhÃ÷ tasmÃt te«Ãm sthÃnakaraïaprayatna÷ nirarthaka÷ | tathà ca anadhÅtavyÃkaraïÃ÷ api brÃhmaïÃ÷ vedÃn adhÅyate | na ca te«Ãm duradhÅtam bhavati | na ca anadhÅtajyoti«Ãm ayanà vedoktÃn yaj¤akÃlÃn jÃnate | vyÃkaraïena kila vedÃnÃm rak«Ã kriyate | rak«Ã api prajÃnÃm pÃrthivai÷ du«Âanigraheïa Ói«ÂÃnugraheïa ca kriyate | evam vedÃnÃm ÓabdarÃÓitvÃt asÃdhÆnÃm uddhÃra÷ nigraha÷, sÃdhÆnÃm ÓabdÃnÃm samyak k­ta÷ anugraha÷ iti | etat ca na | nityÃ÷ vedÃ÷ | te«u ÓabdarÃÓiprak«epÃïÃm [svata÷ siddhi÷], d­«ÂÃnuvidhitvÃt chandasa÷ | ya÷ ya÷ Óabda÷ vede«u paÂhyate tasya tasya aprasiddhalak«aïasya api svayam lak«aïam sÃdhyam pratyayaprak­tilopÃgamavarïavikÃrÃdibhi÷ | na ca jyoti«Ãm ayanasya api | ye ye vede yaj¤akÃlÃ÷ d­«ÂÃ÷ te sarve eva jyoti«Ãm ayane gaïitalak«aïasiddhÃ÷ eva | anyat ca Ð "d­«ÂÃnuvidhitvÃt chandasa÷" iti yadi vede«u d­«Âa÷ eva anuvidhÅyate tadà nahi ki¤cit prayojanam vyÃkaraïena | atha ­gyaju÷sÃmnÃm sarve«Ãm eva pratipadÃnirukte÷ niruktasya ÃvyÃpità | atha chandovicitai÷ ­gyaju÷sÃmnÃm nitya÷ eva chanda÷ nibaddha÷ | na ca te«Ãm idÃnÅm kÃvyapadapÆrva÷ nibaddha÷ kriyate | na ca anyÆnÃdhikalak«aïÃnÃm ­gyaju÷sÃmnÃm idÃnÅm anyathÃkaraïam karaïam | evam ca bÃhv­ce Órutau ÓrÆyate, na hi ekena ak«areïa dvÃbhyÃm và ÆnÃni chandÃæsi kriyante iti | na hi evam vedoktÃnÃm yaj¤akÃlÃnÃm iti krama÷ ÓrÆyate | na hi ÃdhÃnÃdi«u saæskÃre«u kÃlaviÓe«Ã÷ jyoti«Ãm ayanÃt vinà avagamyante | tat yathà saæskÃre«u Ð evam gacchan striyam k«ÃmÃm maghÃm mÆlam ca varjayet | sustha÷ indau sulak«aïyÃm vidvÃæsam putram aÓnuyÃt || [yÃj¤avalkyasm­ti÷, ÃcÃrÃdhyÃya÷, vivÃhaprakaraïam, Ólo¡ 80] iti | tatra maghÃmÆlayo÷ pratipatticchedau indo÷ ca susthadu÷sthatÃm ca nÃnadhÅtajyoti«Ãm ayanà jÃnate | "sà yadi garbham na dadhÅta siæhyà Óvetapu«pyà upo«ya pu«yeïa mÆlam utthÃpya" iti [pÃraskarag­hyasÆtram, ká 1, kaï¬ikà 13, sÆ¡ 1] tatra pu«yasya pratipatticchedau nÃnadhÅtajyoti«Ãm ayanà jÃnate | tathà ca puæsavane Ð "yat aha÷ puæsà nak«atreïa candramÃ÷ [yujyeta] tat ahar upavÃsya" iti [pÃraskarag­hyasÆtram, 1. 14. 3] | tatra puænak«atrÃïi punar vasupu«yahastasvÃtiÓravaïÃ÷ | ete«Ãm nirupahatÃnÃm anukÆlahatÃnÃm ca pratipatticchedau nÃnadhÅtajyoti«Ãm ayanà jÃnate | anyat ca Ð nÃmadheyam daÓamyÃm tat dvÃdaÓyÃm và asya kÃrayet | puïye ahani muhÆrtte và nak«atre và guïÃnvite || [manusm­ti÷, 2.30] iti | atra puïyasya ahna÷, nak«atrasya guïÃnvitasya, muhÆrtasya và pratipatticchedau nÃnadhÅtajyoti«Ãm ayanà jÃnate | anyat ca Ð "udagayane ÃpÆryamÃïapak«e puïyÃhe kumÃryÃ÷ pÃïim g­hïÅyÃt", "tri«u tri«u uttarÃdi«u", "svÃtau m­gaÓirasi rohiïyÃm ca" [pÃraskarag­hyasÆtram, 1.4.5-7] iti atra udagayanÃdÅnÃm uttarÃdÅnÃm nak«trÃïÃm vadhÆvarayo÷ anukÆlÃnÃm ca pratipatticchedau nÃnadhÅtajyoti«Ãm ayanà jÃnate, evamÃdi pratiÓÃkham saæskÃrÃïÃm puïyÃhanak«atramuhÆrtacodanà jyoti«Ãm ayanÃÇgavi«ayÃ÷ tadvidbhya÷ eva avagantavyÃ÷, na gurÆpadeÓÃt sampradÃyÃvicchedÃt và avagantavyÃ÷ | iti adhyeyam jyoti«Ãm ayanam | anyat ca Ð chandasa÷ upÃkarmaïi "atha ata÷ adhyÃyopÃkarma | o«adhÅnÃm prÃdurbhÃve Óravaïena ÓrÃvaïyÃm paurïamÃsyÃm ÓrÃvaïasya pa¤camÅ hastena vÃ" [pÃraskarag­hyasÆtram, 2.10.1-2] iti atra ÓrÃvaïapaurïamÃsÅm Óravaïena yuktÃm, ÓrÃvaïasya pa¤camÅm hastena yuktÃm nÃnadhÅtajyoti«Ãm ayanà jÃnate | anyat ca Ð [chandasa÷ utsarge] "pau«asya rohiïyÃm madhyamÃyÃm vëÂakÃyÃm adhyÃyÃn uts­jeran" [pÃraskarag­hyasÆtram, 2.12.1] iti etat ca | atha nak«atrÃdhÃne«u "yà asau vaiÓÃkhasya ÃmÃvÃsyà tasyÃm ÃdadhÅta sà rohiïyà sampadyate" [ÃpastambaÓrautasÆtram, 4.3.20; baudhÃyanavyÃkhyÃ] iti atra prÃg eva rohiïyà vaiÓÃkhasya ÃmÃvÃsyÃyÃ÷ parij¤Ãnayogyasya ÃdhÃnadravyasya arjanam ­tvijÃm ca varaïam iti etat ca jyoti«Ãm ayanÃÇgavi«ayam, tadvidbhya÷ eva avagantavyam, na gurÆpadeÓÃt sampradÃyÃvicchedÃt và avagantavyam iti adhyeyam jyoti«Ãm ayanam | tathà ca "k­ttikÃsu agnim ÃdadhÅta" [taittirÅyabrÃhmaïam, 1.1.2.1] evamÃdi nak«atrÃdhÃnacodanÃ÷ ca "paÓvijyà saævatsare [saævatsare], prÃv­«i Ãv­ttimukhayo÷ vÃ" [kÃtyÃyanaÓrautasÆtram, paÓubaædha¡, 1-2] iti Ãv­ttimukhayo÷ pratipatticchedau vedinÃm anadhÅtajyoti«Ãm ayanà [na] jÃnate | anyat ca Ð "darÓapaurïamÃsÃbhyÃm yajeta" [ÓatapathabrÃhmaïam, 11.2.5.10] iti evamÃdi codanÃ÷ ca [Órauta]smÃrte«u ca karmasu "aparapak«e ÓrÃddham kurvÅta Ærdhvam và caturyyÃm" [pÃraskarag­hyasÆtrapariÓi«ÂakÃrabhëyam, ÓrÃddhasÆtram 1] | api na÷ sa kule jÃyÃt ya÷ na÷ dadyÃt trayodaÓÅm | pÃyasam madhusaæyuktam var«Ãsu ca maghÃsu ca || [manusm­ti÷, 3.264] iti | kim bahunÃ, ÓrautasmÃrtavi«ayÃïÃm tithinak«atravi«ayÃïÃm karmaïÃm nityÃnÃm kÃmyÃnÃm ca na jyoti«Ãm ayanÃt vinà samÃrambha÷, iti adhyeyam jyoti«Ãm ayanam | [ lokavyavahÃre jyoti«aÓÃstropÃdeyatà ] loka÷ ca tithinak«atramuhÆrtavi«ayÃïÃm [sambandhena eva] Óubhe«u kÃrye«u pravartate | tathà ca pu«paphalapÃïi÷ sarva÷ eva daivaj¤am upetya p­cchati Ð "kadà me kim bhavi«yati? kadà aham k­«yÃdikarmaïi pravarte? kadà aham daivaj¤akena upati«Âhe? kadà aham adhvÃnam prapadye? kadà rÃjÃnam paÓyÃmi? ihasthasya Óubham me bhavi«yati Ãhosvid anyasthÃnagatasya? kena karmaïà prav­ttasya me phalam bhavi«yati?" iti etat daivaj¤Ãt avagatÃrtha÷ sarva÷ eva Óubhe«u kÃrye«u pravartate | aÓubhe«u api Ð "kadà paradeÓam didhak«u÷ aham pravarte? kadà vairiïa÷ vinÃÓÃya prati«Âhe? kadà gajÃÓvaharaïam [vidadhe]? kadà puram grÃmam và ghÃtayÃmi?" etat ca daivaj¤Ãt avagatya sarva÷ pravartate | mlecchÃdaya÷ api ca ÓakunanimittasvapnabalÃt eva kÃrye«u pravartante | yasya ca yatki¤cit Óubham bhavati sa bravÅti "Óubhanak«atramuhÆrte«u aham Ãgata÷", yasya và yatki¤cit skhalitam bhavati sa bravÅti Ð "mama nak«atrapŬà vartate, na anukÆlÃ÷ grahÃ÷" iti | tathà ca hastiÓik«Ãvida÷ svaÓÃstroktatithinak«atre«u eva pÃribandhÃdihastikarmasu pravartante | pak«acchidre«u tithaya÷ ye yasya -rava÷ matÃ| te«u te«u pÃripraveÓabandham ca parivarjayanti | nak«atram hastinÃm prÃha svayam eva prajÃpati÷ | hastahastaviÓuddha÷ hi hastinÃm karma kÅrtyate || iti Ãdi | tathà ca aÓvaÓik«ÃyÃm Ð aÓvinyÃm revatau pu«ye punar vasyo÷ ca kÃrayet | vÃjinÃm sarvakarmÃïi svÃtau vÃruïahastayo÷ || iti | tathà ca vi«atantre Ð k­ttikÃsu viÓÃkhÃsu maghÃsu bharaïÅ«u ca | sÃrpe mÆle tathà ardrÃyÃm sarpada«Âa÷ na jÅvati || ÃviddhamlecchÃdaya÷ api ca na Óubhatithinak«atramuhÆrtÃn ullaÇghya pravartante | tathà k«utaruditÃkru«ÂapratyaskhalitaÓravaïam pariharanti | t­ïakëÂhabhÃralavaïÃsthimattonmattaklÅbÃhidarÓanam pariharanti | sitakusumasvÃduphalek«uvaæÓÃ[mbara]sa[ma]laÇk­tastrÅpÆrïakumbhÃdidarÓanam abhinandanti | iti adhyeyam jyoti«Ãm ayanam lokÃnugrahÃya | iti evam idam prathamam gÅtikÃsÆtram || 2 || [ grahÃïÃm yugabhagaïÃ÷ ] grahÃïÃm yugabhagaïapradarÓanÃya ÃryÃm Ãha Ð yugaravibhagaïÃ÷ khyugh­ ÓaÓi cayagiyiÇuÓuchl­ ku ÇiÓibuïl­«kh­ prÃk | Óani ¬huÇvighva guru khri- cyubha kuja bhadlijhnukh­ bh­gubudhasaurÃ÷ || 3 || asyÃ÷ padÃni Ð yugaravibhagaïÃ÷, khyugh­ avibhaktika÷ nirdeÓa÷, ÓaÓi avibhaktika÷ eva, cayagiyiÇuÓuchl­ avibhaktika÷, ku avibhaktika÷ eva, ÇiÓibuïl­«kh­ avibhaktika÷, prÃk, Óani, ¬huÇvighva, guru, khricyubha, kuja, bhadlijhnukh­, etÃni ÓanyÃdÅni api ca padÃni avibhaktikanirdi«ÂÃni eva | avibhaktikanirdeÓÃ÷ anyatra api d­Óyante "aiuï ­Êk", "sarvaviÓva" ityÃdi«u ca | bh­gubudhasaurÃ÷ | [yugaravibhagaïÃ÷] | yuge ravibhagaïÃ÷ yugaravibhagaïÃ÷, yugasya và ravibhagaïÃ÷ yugaravibhagaïÃ÷ | yugam kÃlakriyÃpÃde vak«yate | atha atra dvandvanirdeÓa÷ kasmÃt na bhavati? Ð yugam ca ravibhagaïÃ÷ ca yugaravibhagaïÃ÷, yugam khyugh­ ravibhagaïÃ÷ khyugh­ iti | evam ca sati dvandvanirdeÓe yat tat kÃlakriyÃpÃde vak«yate, tat eva na vaktavyam bhavati | satyam, kintu trairÃÓikam na siddhyati | saptamÃsamÃse «a«ÂhÅsamÃse và kriyamÃïe trairÃÓikam siddham | yadi divasasaÇkhye var«asaÇkhye và yuge yathÃnirdi«ÂÃ÷ grahabhagaïÃ÷ labhyante tadà asmin nirdi«Âe kiyanta÷ iti tatkÃlamadhyamagrahabhagaïÃdaya÷ labhyante | «a«ÂhÅsamÃse ca yad yasya divasasaÇkhyasya var«asaÇkhyasya yugasya yathÃnirdi«ÂÃ÷ grahabhagaïÃ÷ labhyante, asya i«Âasya kiyanta÷ iti madhyamagrahabhagaïÃdisiddhi÷ | dvandve punar na etat siddhyati | asau ca atra yugabhagaïaÓabda÷ sarvatra adhikÃrÃrthe prayujyate | adhikÃre ca yathà yugaravibhagaïÃ÷ evam yuge ÓaÓibhagaïÃ÷ ityÃdi | anyathà kasmin kÃle kasya và kÃlasya ete grahabhagaïÃ÷ iti etat ne nirdi«Âam bhavati | tasmÃt «a«ÂhÅsaptamÅsamÃsÃbhyÃm anyatareïa vyÃkhyeyam, arkeïa eva grahÃïÃm yugaprasiddhe÷ | uktam ca Ð viÓi«ÂadeÓakÃlÃrkabhÃdiparyÃyayogaja÷ | kÃla÷ grahÃt ca sadasadvarga÷ syÃt vyÃvahÃrikam || iti | uttaratra api adhikÃrÃrtham raviyugabhagaïaÓabda÷ sambandhanÅya÷, raviyuge ÓaÓibhagaïÃ÷ raviyugasya và iti | katham idam? [raviyugabhagaïÃ÷ iti] pÃÂhÃntare api dvandvanirdeÓÃt «a«ÂhÅsaptamyartha÷ durlabha÷ bhavet adhikÃra÷ ca | evam tarhi ekaÓe«anirdeÓa÷ atra pratipattavya÷, raviyugabhagaïÃ÷ ca raviyugabhagaïÃ÷ ca raviyugabhagaïÃ÷ iti | ekena raviyugabhagaïaÓabdena raviyugabhagaïÃ÷ ca raviyugabhagaïapramÃïasaæsiddhi÷ dvitÅyena «a«ÂhÅsaptamÅsamÃsÃbhyÃæ trairÃÓikasiddhi÷ iti | yadi evam yugaravibhagaïaÓabdena api ayam artha÷ Óakyate j¤Ãtum, na ki¤cit pÃÂhÃntare prayojanam | yugaravibhagaïÃ÷ kiyanta÷? ucyante Ð khyugh­ | ukÃravargasthÃne ayam khakÃra÷ yakÃra÷ ca, tena ukÃravargasthÃne dvÃtriæÓat | gh­ ­kÃravargasthÃne ghakÃra÷, tena tasmin sthÃne catvÃri | evam ekatra tricatvÃriæÓat lak«Ã viæÓatisahasrÃïi | aÇkai÷ api 4320000 | ÓaÓi cayagiyiÇuÓuchl­ | prak­tÃdhikÃrayugabhagaïasaæyogena ÓaÓiÓabda÷ vyÃkhyeya÷ Ð yugaÓaÓibhagaïÃ÷ | atra api tau eva samÃsau | yugaÓaÓibhagaïÃ÷ cayagiyiÇuÓuchl­ | pÆrvavat eva vargÃvargasthÃne«u saÇkhyà sthÃpanÅyà | rasÃgnirÃmadahane«vadriÓailaÓilÅmukhÃ÷ | aÇkai÷ api 57753336| ku ÇiÓibuïl­«kh­ | tathà eva yugakubhagaïÃ÷ tathà eva svasthÃne api viniveÓitÃ÷, khÃmbare«vadrirÃmÃÓviyamëÂatithaya÷, 1582237500 | bhacakrapratibaddhÃni nak«atrÃïi tasya bhacakrasya pravahÃk«epavaÓÃt aparÃm diÓam ÃsÃdayanti | nak«atrÃïi [bhuvam] grahavat svagatyà prÃÇmukhÅm bhramantÅm iva paÓyanti iti anayà yuktyà bhuva÷ bhagaïanirdeÓa÷ | prÃk | ye ete grahÃ÷ vivasvadÃdaya÷ prÃÇmukhÃ÷ bhramanti | yadi api bhapa¤jarapravahÃk«epÃt apagacchanti diÓam, tathà api ete svagatyà prÃÇmukham eva gacchanti | alpatvÃt gate÷ kÃlÃntareïa prÃcÅm diÓam ÃsÃdayanta÷ lak«yante, kulÃlacakrasthakÅÂavat | yadi ete prÃggataya÷ na syu÷, tadà aÓvinyÃm d­«Âa÷ [graha÷] bharaïyÃm na upalak«yeta | yadi ete aparÃbhimukhÃ÷ syu÷, tadà aÓvinyÃm d­«ÂÃ÷ revatyÃm upalak«yeran | tasmÃt ete prÃÇmukhÃ÷ eva bhramanti iti ata÷ "prÃk" iti | kim punar bhÆbhagaïopadeÓe prayojanam iti Ãha Ð "ravibhÆyogÃ÷ [bhÆdivasÃ÷]", [kÃlakriyá, 5] iti bhÆdivasÃnayanam | na etat asti, prakÃrÃntarani«pannatvÃt kudivasÃnÃm | yadi api ayam eva kudivasapratipatte÷ upÃya÷ syÃt tathà api upadeÓagauravÃt na yujyate | kà upadeÓagurutÃ? ucyate Ð "ku ÇiÓibuïl­«kh­" iti kubhagaïopadeÓa÷, "ravibhÆyogÃ÷ bhÆdivasÃ÷" iti bhÆdivasopadeÓa÷ | katham tarhi abhidhÅyate? ucyate Ð bhÆdivasapramÃïanirdeÓa÷ | evam laghutaraprakÃra÷ | tasmÃt na ekam prayojanam upadeÓasya etÃvata÷ kÃraïam bhavitum arhati | anyat api prayojanÃntaram asti iti Ãha | tat yathà РkaliyÃtabhÆbhagaïai÷ sarve eva grahÃ÷ mÅname«asandhyudayakÃlÃvadhaya÷ ÃnÅyante | kali[yÃta]ravimaï¬alÃhargaïasamÃsa÷ [eva] kaliyÃtabhÆbhagaïÃ÷ | tai÷ trairÃÓikam Ð yadi yugaprasiddhabhÆbhagaïai÷ i«ÂagrahabhagaïÃ÷ mÅname«asandhiprÃrabdhÃ÷ prÃpyante, tadà kaliyÃtabhÆbhagaïai÷ kiyanta÷ iti i«ÂagrahabhagaïÃdaya÷ | athavà sÆryodayakÃlÃvadhe÷ eva grahÃ÷ ÃnÅyante | katham? ravibhagaïÃ÷ yÃtÃhargaïe k«iptvà taddivasasÆryarÃÓyÃdÅn ca adha÷ vinyasya i«Âagrahabhagaïai÷ krameïa saæguïayya svacchedai÷ «a«ÂyÃdibhi÷ bhaktvà upari upari Ãropya tathà eva bhÆbhagaïai÷ vibhajeta, labdham i«Âagrahamaï¬alÃni | Óe«am dvÃdaÓÃdiguïitam k­tvà tad avaÓi«Âam [adha÷ adha÷] prak«ipya tathà eva ca apah­te rÃÓyÃdaya÷ | athavÃ, ravimaï¬alÃhargaïayogam dvÃdaÓabhi÷ saæguïayya raviyÃtarÃÓaya÷ prak«ipyante, triæÓatà bhÃgÃnityÃdi [arghÃt triæÓatà saæguïayya raviyÃtabhÃgÃn prak«ipet iti Ãdi] karma k­tvà khakha«a¬ghanacchedarÃÓim nidhÃya trairÃÓikam Ð yadi yugabhÆbhagaïai÷ abhÅ«ÂagrahabhagaïÃ÷ labhyante, tadà khakha«a¬ghanabhÃgahÃrabhÆbhagaïai÷ kiyanta÷? tena khakha«a¬ghanaguïitayugabhÆbhagaïai÷ bhÃge h­te bhagaïÃdilabdhi÷ | athavÃ, rÃÓyÃdiguïakÃrasaævarga- [12 x 30 x 60]-khakha«a¬ghana-[21600]yo÷ guïakÃrabhÃgahÃrayo÷ tulyatvÃt na«Âayo÷ abhÅ«ÂagrahabhagaïaguïitabhÆbhagaïaliptÃnÃm yugabhÆbhagaïÃ÷ eva bhÃgahÃra÷, phalam abhÅ«ÂagrahaliptÃ÷ | Óani ¬huÇivaghva | pÆrvavat ÓaniyugabhagaïÃ÷ ¬huÇvighva, k­tarase«u aÇgamanava÷, aÇkai÷ api 146564 | guru khricyubha | pÆrvavat eva, k­tÃÓviyamÃbdhirasÃgnaya÷, aÇkai÷ api 364224 | tathà eva kuja bhadlijhnukh­, vedÃÓvivasurasarandhrayamÃsvina÷, aÇkai÷ api 2296824 | bh­gubudhasaurÃ÷ | bh­gu÷ ca budha÷ ca bh­gubudhau, tayo÷ saurÃ÷ | sÆryasya ime saurÃ÷ | ke? bhagaïÃ÷ | bh­gubudhayo÷ saurÃ÷, bh­gubudhasaurÃ÷ | sÆryasya ye bhagaïÃ÷ te eva Óukrabudhayo÷ api khyugh­-saÇkhyà iti | ete«Ãm yugabhagaïÃnÃm utpattipratyÃkhyÃnam "k«itiraviyogÃdinak­d" [golapÃda÷, 48] iti asyÃm kÃrikÃyÃm vyÃkhyÃsyÃma÷ | evam dvitÅyà gÅti÷ || 3 || [ grahoccayugabhagaïÃ÷ ] grahoccayugabhagaïapratipÃdanÃya Ãha Ð candrocca rju«khidha budha suguÓith­na bh­gu ja«abikhuch­ Óe«ÃrkÃ÷ | candrocca, rju«khidha, budha, suguÓith­na, bh­gu, ja«abikhuch­, ete«Ãm avibhaktika÷ nirdeÓa÷, Óe«ÃrkÃ÷ | atra api adhik­tayugabhagaïasaæyogena eva vyÃkhyeyam | candroccasya yugabhagaïÃ÷ candroccayabhagaïÃ÷, rju«khidha navenduyamëÂavasvabdhaya÷, aÇkai÷ api 488219 | budha evam budhoccayugabhagaïÃ÷ suguÓith­na khÃÓvyambaramunirÃmarandhrÃdriÓaÓina÷, aÇkai÷ api 17937020 | bh­gu tathà eva bh­gÆccayugabhagaïÃ÷ ja«abikhuch­ vasva«ÂÃgniyamÃÓviÓÆnyÃdraya÷, aÇkai÷ api 7022388 | atra ayam bh­guÓabda÷, Ãhosvit bh­gujaÓabda÷? bh­gu÷ nÃma bhagavÃn mahar«i÷ tasya putra÷ Óukra÷ tasya ye bhagaïÃ÷ nirdiÓyante; tena bh­guja÷ iti, athavà bhÃrgava÷ iti nirdeÓya÷ | yadi ayam bh­gujaÓabda÷, tadà «abikhuch­ iti ete bhagaïÃ÷ prÃpnuvanti, ja«abikhuch­ iti ete ca i«yante | katham tarhi atra bh­guÓabda÷ eva vij¤eya÷, yat uta bh­gujaÓabda÷? bh­guÓabda÷ eva vij¤Ãyate | kuta÷? anyatra bh­gujaÓabdasya ÃÓravaïÃt | atra ÓÃstre bh­gujaÓabdena na kvacit Óukra÷ ÃcÃryeïa nirdi«Âa÷ | tena tarhi bh­guÓabdena bh­gugurubudhaÓani iti Ãdi yadi api ucyate, bhÃrgavaÓabdena nirdeÓa÷ kartavya÷, na bh­guÓabdena, bh­go÷ apatyam bhÃrgava÷ iti | na e«a÷ do«a÷, bh­go÷ apatyam bh­gu÷ iti api bhavati, "yathà babhru÷, maï¬u÷, lamaka÷" [a«ÂÃdhyÃyÅ, 3.1.2. pÃta¤jalabhëyam] iti | babhro÷ apatyam bÃbhravya÷ iti Ãdi vaktavye babhru÷ iti ucyate, evam mÃï¬avya÷ maï¬u÷ | tathà eva bhÃrgava÷ bh­gu÷ | Óe«ÃrkÃ÷ | nirdi«Âebhya÷ ye anye te Óe«Ã÷, te ca ÓanigurubhaumÃ÷ | te«Ãm Óe«ÃïÃm | arkasya ime ÃrkÃ÷ | ke? bhagaïÃ÷ | Óe«ÃïÃm ÃrkÃ÷, Óe«ÃrkÃ÷ | "khyugh­"tulyÃ÷ eva uccabhagaïÃ÷ ÓanigurubhaumÃnÃm | yata÷ sÆryÃdaya÷ vigrahavanta÷ paribhramanta÷ rÃÓi«u upalak«yante, tena te«Ãm bhagaïÃ÷ kÅrtyante | ete punar ÓaÓyuccÃdaya÷ na eva lak«yante; te«Ãm katham bhagaïÃ÷ bhavanti, alak«yamÃïatvÃt iti? atra ucyate Ð atra candrÃdÅnÃm eva [svoccasthitÃnÃm bhagaïÃ÷] | athavà sphuÂagrahagati÷ atra sÃdhyate | tasyÃ÷ sÃdhanopÃyÃ÷ madhyama÷, ÓÅghra÷, manda÷, paridhaya÷, jyà iti Ãdaya÷ | sà ca sphuÂà grahagati÷ etai÷ upÃyai÷ sÃdhayitum Óakyate, na anyathà | yathà prak­tipratyayalopÃgamavarïavikÃrÃdibhi÷ upÃyai÷ sÃdhuÓabda÷ sÃdhyate, evam atra api | tasmÃt upÃyÃ÷ upeyasÃdhakÃ÷ | te«Ãm na niyama÷ | uktam ca Ð upÃdÃyÃ÷ api ye heyÃ÷ tÃn upÃyÃn pracak«ate | upÃyÃnÃm ca niyama÷ na avaÓyam avati«Âhate || [vÃkyapadÅyam, 2.38] iti | tasmÃt upÃyamÃtratvÃt na do«a÷ | [ pÃtayugabhagaïÃ÷ ] atha pÃtabhagaïapradarÓanÃrtham Ãha Ð buphinaca pÃtavilomà adhik­tayugabhagaïasaæyogÃt yugapÃtavilomabhagaïÃ÷ | buphinaca rasÃÓviyamadasrÃgniyamÃ÷, aÇkai÷ api 232226; ete bhagaïÃ÷ | pÃtasya vilomà viparÅtagati÷ prasiddhÃ, tena atra anulomagatijij¤Ãsubhi÷ maï¬alÃt viÓodhyate, tasya pÃtasya anulomagati÷ bhavati | sà candrÃt viÓodhyate | tasmÃt pÃtaviÓuddhaÓe«Ãt candramasa÷ k«epa÷ sÃdhyate | yadi etÃvatà prayojanena pÃta÷ maï¬alÃt Óodhya anuloma÷ kriyate atra, tarhi mahÃprayÃsa÷ - pÃta÷ maï¬alÃt Óodhya÷, sa candrÃt iti | katham tarhi? ya÷ eva karaïÃgatapÃta÷ candramasi k«ipyate, vilomatvÃt apacaya÷ k«epa÷ iti | tasmÃt uttara÷ dak«iïa÷ và vik«epa÷ sÃdhyate | kim ayam candramasa÷ pÃta÷ ucyate, nanu ca sarve«Ãm eva ayam iti? nahi, pÃriÓe«yÃt candrasya eva ayam pÃta÷, grahÃïÃm pÃtÃ÷ vak«yante, "navarëaha" [gÅtiká, 8] iti | tasmÃt pariÓi«Âa÷ candrasya eva ayam | nanu sÆrya÷ api anya÷ asti? tasya vik«epÃbhÃvÃt pÃtÃbhÃva÷ | [ bhagaïÃrambhakÃlÃdinirdeÓa÷ ] ete grahoccapÃtabhagaïÃ÷ kasmin kÃle, kasmin deÓe, kasmÃt jyotiÓcakrapradeÓÃt prav­ttÃ÷ iti etat na j¤Ãyate | ata÷ tatpradarÓanÃrtham Ãha Ð budhÃhni ajÃrkodayÃt ca laÇkÃyÃm || 4 || budhÃhni, ajÃrkodayÃt, ca, laÇkÃyÃm | budhasya aha÷ budhÃha÷, tasmin budhÃhni | nanu ca "rÃjÃhassakhibhya«Âac" [a«ÂÃdhyÃyÅ, 5.4.19] iti samÃsÃnte k­te budhÃhe iti bhavitavyam | na e«a÷ do«a÷, samÃsÃntavidhe÷ anityatvÃt | anitya÷ samÃsÃntavidhi÷, kasmin cit bhavati kasmin cit na bhavati iti | tena budhÃhni iti api bhavati | budhadivase budhÃdivÃra÷ anantarak­tayugaprav­ttau | tena budhÃdivÃrÃt k­tayugÃdi ahar gaïa÷ gaïyate | ajÃrkodayÃt aja÷ me«a÷ | arkasya udaya÷ arkodaya÷ | aja÷ ca arkodaya÷ ca ajÃrkodaya÷ | "sarva÷ dvandva÷ vibhëÃyÃm ekavat bhavati" [a«ÂÃdhyÃyÅ 2.2.29, pÃta¤jalabhëyam] iti ekavat bhÃva÷ | tasmÃt ajÃrkodayÃt, me«Ãde÷ arkodayÃt ca | me«Ãde÷ bhagaïapradeÓÃt sÆryodayÃt ca laÇkÃyÃm ete grahÃ÷ svÃn svÃn bhagaïÃn bhoktum ÃrabdhÃ÷ | me«Ãde÷ yasmÃt ete prav­ttÃ÷ tasmÃt e«u grahe«u na k«epa÷ na apacaya÷ | yasmÃt sÆryodayÃt tasmÃt ardharÃtryÃdi«u kÃlaviÓe«e«u yathà i«Âam svabhogai÷ sa¤cÃlanam, yata÷ laÇkÃyÃm tata÷ anye«u deÓe«u deÓÃntararekhÃyÃ÷ pÆrvata÷ aparata÷ vyavasthite«u deÓÃntaraphalÃpacaya÷ k«epa÷ ca | cakÃra etÃn eva arthÃn samuccinoti | budhÃhni arkodayÃt laÇkÃyÃm iti | evam t­tÅyà gÅti÷ || 4 || [ alpamÃnam tadgatapramÃïam ca ] kalpayugamanvantarÃïÃm gatÃgatapratipÃdanÃya Ãha Ð kÃha÷ manava÷ ¬ha manuyu- gÃ÷ Ókha gatÃ÷ te ca manuyugÃ÷ chnà ca | kalpÃde÷ yugapÃdÃ÷ ga ca gurudivasÃt ca bhÃratÃt pÆrvam || 5 || kÃha÷, manava÷, ¬ha iti avibhaktika÷ nirdeÓa÷, manuyugÃ÷, Ókha ayam api avibhaktika÷ eva, gatÃ÷, te, ca avibhaktika÷, manuyugÃ÷, chnà [avibhaktika÷], ca, kalpÃde÷, yugapÃdÃ÷, ga avibhaktika÷ eva, ca, gurudivasÃt, ca, bhÃratÃt, pÆrvam | ka÷ iti prajÃpate÷ ÃkhyÃnam | kasya aha÷ kÃha÷, brahmadivasa÷ iti artha÷ | tasya kÃhasya kiyat pramÃïam iti Ãha Ð manava÷ ¬ha | caturdaÓa manava÷ kÃhasya pramÃïam | brahmaïa÷ divase caturdaÓa manava÷ parivartante | ekaikasya mana÷ kiyat kiyat antaram iti Ãha Ð manuyugÃ÷ Ókha | dvÃsaptatiyugÃni mana÷ mano÷ antaram | atra katham ucyate tad dvÃsaptatiyugÃni mano÷ antaram iti | anye punar anyathà manyante Ð tad ekasaptatiguïam manvantaram iha ucyate | iti | ekasaptati÷ caturyugÃni mano÷ antaram | atra katham? ucyate Ð ye evam manyante te«Ãm pÆrvÃparavirodha÷ | ekasaptati÷ caturyugÃni mano÷ antaram iti uktvà ta evam punar api Ãha Ð sahasrayugaparyantam ahar yat brahmaïa÷ vidu÷ | rÃtrim yugasahasrÃntÃm te ahorÃtravida÷ janÃ÷ || [ÓrÅmadbhagavadgÅtÃ, 8.17; manusm­ti÷, 1.73] iti | tatra ekasaptati÷ caturdaÓabhi÷ guïitÃni na eva yugasahasram bhavati | tasmÃt ucyate pÆrvÃparavirodha÷ | yadi ekasaptati÷ mano÷ antaram, katham caturdaÓamanvantarÃïi yugasahasram bhavati? asmÃkam tu dvÃsaptati÷ caturyugÃni mano÷ antaram | a«Âottaram sahasram brÃhma÷ divasa÷ iti etat upapannam | te«u manu«u caturdaÓasu kiyanta÷ manava÷ vyatikrÃntÃ÷ iti Ãha Ð gatÃ÷ te ca | gatÃ÷ ca-saÇkhyÃ, «a iti artha÷ | saptamasya mano÷ kiyanti yugÃni iti Ãha Ð manuyugÃ÷ chnà | mano÷ saptamasya vyatÅtÃni saptaviæÓati÷ yugÃni | a«ÂÃviæÓatitamasya yugasya pÃdÃ÷ vyatÅtÃ÷ ga trisaÇkhyÃ÷ k­tatretÃdvÃparasaæj¤itÃ÷ | ca pÃdapÆraïe | gurudivasÃt ca bhÃratÃt pÆrvam | guro÷ divasa÷ gurudivasa÷, tasmÃt gurudivasÃt, bhÃratÃt ca pÆrvam | gurudivasena upalak«itÃt bhÃratÃt pÆrvam iti sÃmÃnyena abhihitatvÃt kaliyugÃde÷ pÆrvam iti vyÃkhyeyam | anyathà pÆrvaÓabdÃt atiricyate | ete manava÷, etÃni ca yugÃni, ete ca yugapÃdÃ÷ vyatikrÃntÃ÷ | cakÃra etÃn eva arthÃn samuccinoti | atra etat pra«Âavyam Ð kim etÃni yugÃni yugapÃdÃ÷ ca tulyapramÃïÃ÷ Ãhosvit bhinnapramÃïÃ÷ iti? kecit Ãhu÷ bhinnapramÃïÃ÷ iti | tad yathà РcatvÃri Ãhu÷ sahasrÃïi [var«ÃïÃm yat k­tam yugam] | tasya tÃvat ÓatÅ sandhyà sandhyÃæÓa÷ ca tathÃvidha÷ || itare«u sasandhye«u sasandhyÃæÓe«u ca tri«u | ekÃpÃyena vartante sahasrÃïi ÓatÃni ca || [manusm­ti÷, 1.69-70] asmÃkam puna÷ tatra yugapÃdÃ÷ sarve eva tulyapramÃïÃ÷ | anyathà atÅtÃnÃgatagrahagatiparij¤Ãnam eva na ghaÂate | ayam ca yugÃdigatanirdeÓa÷ grahagatiparij¤ÃnÃya eva | tad yathà Р«aïmanava÷ vyatikrÃntÃ÷ iti | «aïïÃm ca manÆnÃm vyatÅtÃni yugÃni dvyagnyabdhaya÷, 432 | etÃni ca saptamasya mano÷ saptaviæÓati÷ yugÃni, tatsahitÃni nave«u abdhaya÷, 459 | etÃni vyatÅtayugÃni var«Ãïi kriyante | katham? khyugh­-saÇkhyÃni var«Ãïi yugapramÃïam | tena khyugh­-guïÃni var«Ãïi, vasva«ÂÃÓvivasturandhrarÆpÃïi ayutaguïÃni, 1982880000 | etÃni ca a«ÂÃviæÓatitamayugasya pÃdatrayasya var«Ãïi k­tÃÓvyagnaya÷ ayutaguïÃ÷ 3240000, etai÷ sahitÃni arkartuvasurandhrarÆpÃïi ayutaguïÃni 1986120000 etÃvÃn kÃla÷ kaliyugÃdau brahmadivasya atÅta÷ | yÃvanti var«Ãïi atÅtÃni kaliyugasya tÃvanti atra prak«pya ahargaïa÷ kriyate | asmin ahargaïe guro÷ prabh­ti dinavÃra÷, k­tayugÃdyahargaïe budhÃt, kaliyugÃde÷ ÓukrÃt | "budhÃhni ajÃrkodayÃt ca laÇkÃyÃm" iti k­tayugÃdau budhavÃsaropadeÓÃt kalpÃde÷ guru÷ abhyÆhita÷, kaliyugÃde÷ ca bh­gu÷ | evam kalpÃdyaharguïe, k­tayugÃdyahargaïe và kriyamÃïe na kasyadit k«epa÷ | yadà puna÷ kaliyugavyatÅtÃt eva ahargaïa÷ kriyate, tadà ÓaÓyuccasya rÃÓitrayam k«epa÷, pÃtasya «a¬rÃÓaya÷ | katham? [dvÃpa]rÃntÃhargaïam pÃtabhagaïai÷ ÓaÓyuccasya bhagaïai÷ ca p­thak p­thak saæguïayya bhÆdivasai÷ bhÃgalabdhÃni maï¬alÃni, Óe«e dvÃdaÓaguïite bhÆdivasai÷ apah­te «a¬rÃÓaya÷ pÃtasya, ÓaÓyuccasya ca traya÷ rÃÓaya÷ labhyante | athavà caturbhi÷ samai÷ yugapÃdai÷ pÃtabhagaïÃ÷ ÓaÓyuccabhagaïÃ÷ ca labhyante, tat etai÷ samai÷ tribhi÷ yugapÃdai÷ kiyanta÷ iti bhagaïÃ÷ labhyante | Óe«e dvÃdaÓaguïe [caturvibhakte rÃÓaya÷] iti | evam idam caturtham gÅtikÃsÆtram || 5 || [ grahÃïÃm kak«yÃpramÃïÃni ] ete grahÃ÷ bhramanta÷ kiyatpramÃïÃsu kak«yÃsu bhramanti iti etat na j¤Ãyate, tatj¤ÃnÃrtham Ãha Ð ÓaÓirÃÓaya÷ Âha cakram, te aæÓakalÃyojanÃni ya-va-¤a-guïÃ÷ | prÃïena eti kalÃm bham, khayugÃæÓe grahajava÷, bhavÃæÓe arka÷ || 6 || [ÓaÓirÃÓaya÷, Âha avibhaktika÷, cakram, te, aæÓakalÃyojanÃni, ya-va-¤a-guïÃ÷, prÃïena, eti, kalÃm, bham, khayugÃæÓe, grahajava÷, bhavÃæÓe, arka÷ |] ÓaÓigrahaïÃt abhihitÃ÷ ÓaÓibhagaïÃ÷ parig­hyante | te ÓaÓibhagaïÃ÷ rÃÓaya÷ kartavyÃ÷ | katham iti Ãha Ð Âha cakram, dvÃdaÓarÃÓaya÷ cakram bhavati iti | ÓaÓibhagaïÃ÷ cakrasaæj¤itÃ÷ dvÃdaÓabhi÷ guïyante, tata÷ te rÃÓaya÷ bhavanti | te rÃÓaya÷ aæÓakalÃyojanÃni kartavyÃ÷ | katham iti Ãha Ð te aæÓakalÃyojanÃni ya-va-¤a-guïÃ÷ | "ya"guïÃ÷ rÃÓaya÷ aæÓÃ÷, "va"guïÃ÷ kalÃ÷, "¤a"guïÃ÷ yojanÃni | evam imÃni ÃkÃÓakak«yÃyojanÃni bhavanti | vyomÃmbarakharasÃdrÅ«ukhayamÃdrisÃgarÃdivedaravaya÷, aÇkai÷ api 12474720576000, ÃkÃÓakak«yà | yÃvantam ÃkÃÓapradeÓam rave÷ mayÆkhÃ÷ samantÃt dyotayanti tÃvÃn pradeÓa÷ khagolasya paridhi÷, khakak«yà | anyathà hi aparimitatvÃt ÃkÃÓasya parimÃïÃkhyÃnam na upapadyate | candramasa÷ liptà daÓayojanÃni iti ata÷ aïutvÃt candrabhagaïai÷ eva upadi«Âà khakak«yà | anye«Ãm bhagaïai÷ api e«Ã Óakyate eva | nanu tad yathà Рrave÷ yugabhagaïÃ÷ liptÅk­tÃ÷ dvayekÃgnirÃmanavakÃ÷ daÓalak«ÃbhyastÃ÷, te ca aÇkai÷ api 93312000000 | rave÷ liptÃyojanÃni rÃmÃgnÅndava÷, yojanëÂÃdaÓasahastrabhÃgÃ÷ ca randhravasvagniravaya÷, aÇkai÷ api likhyante 133 12389 18000 | etai÷ yojanai÷ yojanabhÃgai÷ ca guïitÃ÷ yugaraviliptÃ÷ khakak«yÃyojanÃni bhavanti | Óanai÷ carasya api liptÃyojanÃni khavedarandhrÃgnaya÷, rÆpÃbdhirasÃÇgarÃmÃæÓÃ÷ khÃkÃÓëÂÃdrÅndava÷, aÇkai÷ api 3940 17800 36641 | etai÷ yugaÓanai÷ caraliptÃ÷ guïitÃ÷ tÃni eva khakak«yÃyojanÃni bhavanti | evam anyabhagaïebhya÷ api khakak«yÃyojanÃni bhavanti | prÃïena eti kalÃm bham | nanu ca atra kak«yÃ÷ prakrÃntÃ÷, tÃsu prakrÃntÃsu "prÃïena eti kalÃm bham" iti etat aprÃkaraïikam | na etat asti | etÃni sÆtrÃïi | sÆtre«u ca kecit arthÃ÷ prÃkaraïikÃ÷ kecit aprÃkaraïikÃ÷, vicitratvÃt sÆtrÃïÃm | prÃïena ucchvÃsena, eti gacchati, kalÃm liptÃm, bham jyotiÓcakram | pravaheïa-Ãk«ipyamÃïam jyotiÓcakram kalÃm eti ucchvÃsatulyena kÃlena | jyotiÓcakram liptÃnÃm khakha«a¬ghanam, tat ahorÃtreïa paryeti | ahorÃtrasya prÃïÃ÷ khakha«a¬ghanatulyÃ÷ | tena kalÃ÷ ca jyotiÓcakrasambandhÃ÷ prÃïÃ÷ ca tulyÃ÷ | tasmÃt chÃyÃkaraïÃdi«u prÃïe«u eva jyÃdikam karma pravartate | jyotiÓcakrÃhorÃtrayo÷ Ãdi÷ ravyudayÃt iti kÃlakriyÃpÃde vistareïa vyÃkhyÃsyÃma÷ | grahakak«yÃpradarÓanÃrtham Ãha Ð khayugÃæÓe grahajava÷ | kha iti anena pÆrvanirdi«Âà khakak«yà parig­hyate | yugagrahaïena yugasambandhina÷ grahÃïÃm bhagaïÃ÷ parig­hyante | yadi khayugÃæÓe grahajava÷ iti yugam parig­hyate, ekatvÃt yugasya ekà eva sarve«Ãm grahÃïÃm kak«yà syÃt | khasya yugÃæÓa÷ khayugÃæÓa÷ | khakak«yÃyÃ÷ svai÷ svai÷ yugabhagaïai÷ bhÃge h­te yat labdham tat yugÃæÓa÷ | tasmin yugÃæÓe | grahÃïÃm java÷ grahajava÷ | java÷ vega÷ gati÷ iti arthÃntaram | tÃvati paridhipradeÓe grahÃ÷ paribhramanti, svai÷ svai÷ gativiÓe«ai÷ | khakak«yÃyÃm svai÷ svai÷ yugabhagaïai÷ bhÃge h­te yathÃsvam grahakak«yÃ÷ bhavanti | [katham?] ucyate Ð trairÃÓikagaïitaviÓe«eïa | "«a«Âyà sÆryÃbdÃnÃm" [kÃlakriyá, 12] iti atra khyugh­-tulyai÷ arkavar«ai÷ khakak«yÃtulyÃni yojanÃni sarve eva grahÃ÷ pÆrayanti iti vak«yati | tena yadi etÃvadbhi÷ yugabhagaïai÷ i«Âagrahasya [= i«Âagrahasya yugabhagaïai÷] khakak«yà [labhyate], tata÷ ekena bhagaïena kà iti svakak«yà labhyate | bhavÃæÓe arka÷ | bhasya vÃæÓa÷ bhavÃæÓa÷, nak«atraparidhe÷ «a«ÂyaæÓa÷ sÆryakak«yà bhavati | katham ucyate nak«atrakak«yÃyÃ÷ «a«ÂibhÃga÷ sÆryakak«yà iti, nak«atrakak«yÃyÃ÷ asiddhatvÃt? na atra sÆryakak«yà abhidhÅyate | kim tarhi? nak«atrakak«yà | katham? yà atra sÆryakak«yà sà nak«atrakak«yÃyÃ÷ «a«ÂibhÃga÷ | sÆryakak«yà ca "khayugÃæÓe grahajava÷" iti anena siddhà yadi nak«atrakak«yÃyÃ÷ «a«ÂibhÃga÷ tadà sarvà nak«Ãtrakak«yà kiyatÅ bhavati iti «a«Âyà guïyate, tadà tasyÃ÷ nak«atrakak«yÃyÃ÷ pramÃïam bhavati | sà ca vasugaganÃmbaraÓÆnyarasÃÓvirÃmÃdriÓaÓina÷, aÇkai÷ api 173260008 | vicitratvÃt gaïitanirdeÓasya kvacit rÃÓi÷ sakala÷ abhidhÅyate, kvacit rÃÓe÷ ekadeÓa÷ | atra puna÷ rÃÓe÷ ekadeÓena «a«ÂyaæÓena sakala÷ rÃÓi÷ abhyÆhyate | i«Âagrahakak«yÃbhi÷ i«ÂagrahayojanakarïÃ÷ ÃnÅyante | yadi Ð caturadhikam Óatam a«Âaguïam dvëa«Âi÷ tathà sahasrÃïÃm | [gaïitapÃda÷, 10] iti etÃvatà paridhinà ayutapramÃïavi«kambhÃrdham labhyate, tadà i«Âakak«yÃparidhinà kim iti tatkak«yÃyojanavi«kambhÃrdham labhyate | tad eva yojanakarïa÷ svasphuÂajij¤Ãæsubhi÷ sphuÂÅkriyate | yadi vyÃsÃrdhaliptÃbhi÷ iyÃni«Âayojanakarïa÷ labhyate, tadà tena aviÓe«akarïena bhÆtÃrÃgrahavivareïa kiyÃn yojanakarïa÷ iti sphuÂayojanakarïa÷ labhyate | evam idam pa¤camam gÅtikÃsÆtram || 6 || [ bhÆ-ÓaÓi-grahÃïÃm vyÃsÃ÷ ] yojanÃni iti uktam | te«Ãm yojanÃnÃm pramÃïam na j¤Ãyate | tatparij¤ÃnÃrtham bhÆgrahÃïÃm vyÃsapramÃïapratipÃdanÃrtham ca Ãha Ð n­«i yojanam, ¤ilà bhÆ- vyÃsa÷ arkendvo÷ ghri¤Ã giïa, ka mero÷ | bh­gu-guru-budha-Óani-bhaumÃ÷ ÓaÓi-Ça-¤a-ïa-na-mÃæÓakÃ÷, samÃrkasamÃ÷ || 7 || n­«i avibhaktika÷, yojanam, ¤ilà avibhaktika÷, bhÆvyÃsa÷, arkendvo÷, ghbi¤Ã giïa ka iti ete avibhaktikÃ÷ nirdeÓÃ÷, mero÷, bh­gu-guru-budha-Óani-bhaumÃ÷, ÓaÓi-Ça-¤a-ïa-na-mÃæÓakÃ÷, samÃ÷, arkasamÃ÷ | n­ïÃm «i n­«i, a«Âau puru«asahasrÃïi | n­«i÷ eva yojanam n­«i yojanam | "puru«a÷ dhanurdaï¬a÷ nara÷" iti paryÃyÃ÷ | etat uktam bhavati Ð a«Âau dhanussahasrÃïi yojanam | anena yojanapramÃïena ¤ilà bhÆvyÃsa÷ | "¤ilÃ" iti pa¤cÃÓaduttaram sahasram | ¤ilà eva bhÆvyÃsa÷ ¤ilà bhÆvyÃsa÷, "vyÃsa÷ vi«kambha÷ vistara÷" iti paryÃyÃ÷ | anye punar anyathà manyante Ð jambÆdvÅpavi«kambha÷, tata÷ dviguïottarÃ÷ samudrÃ÷ dvÅpÃ÷ ca iti anayà prakriyayà dviguïaÓre¬hyÃ÷ caturdaÓagacchÃyÃ÷ yat sarvadhanam tÃvat pramÃïam tasya iti | etat api ca golapÃde vistÃreïa vicÃrya pratyÃkhyÃsyÃma÷ | anyat ca tatra eva ak«onnatyà bhÆparidhiyojanÃnayanam upadek«yÃma÷ | atha tu purÃïe gaÇgÃdvÃrakumÃryantarÃlam yojanasahasram ucyate | tat ca [na] pratyak«eïa upalabhyate | tat yathà РlaÇkojjayinyo÷ antarÃlam yojanÃnÃm Óatadvayam | laÇkÃta÷ dÆrat uttareïa kumÃrÅ | tathà ca kumÃryujjayinyo÷ antarÃlam na yojanaÓatadvayam api pÆryate | ujjayinyÃ÷ gaÇgÃdvÃram na yojanaÓatamÃtram api | evam gaÇgÃdvÃrakumÃryantarÃlam yojanaÓatatrayam api na pÆryate, kim ucyate yojanasahasram iti | atha anye manyante vi«ayÃntarabahutvÃt bhuva÷ mahattvam iti | yathà pÃraÓava-kulaparvata-[ku]ru- prabh­taya÷ deÓÃ÷ yojanaÓatasaÇkhyayà ÓrÆyante, tena bhuva÷ mahattvam iti | tat ca na, golÃkÃratvÃt bhuva÷ | tatp­«ÂhaparidhyuparicakravyavasthitÃ÷ ete deÓÃ÷ iti etat sarvam eva sambhavati | athavà tatra alpapramÃïÃni yojanÃni ÓrÆyante, yena ekena divasena viæÓatimÃtrÃïi yojanÃni gacchanti iti | tasmÃt etÃvÃn eva bhÆvyÃsa÷ | bhÆvyÃsa÷ gaïitena api Ãnetum Óakyate | tat yathà РsphuÂatithi÷ tÃvat sÆryagrahaïe pÆrvÃparayo÷ kapÃlayo÷ pare [= parame tithau] vij¤Ãyate eva | tatra parÃyÃm [=amÃyÃm] tithau udayÃstamayayo÷ catasra÷ nìikÃ÷ apacÅyante upacÅyante và | tatra kÃle d­gjyà vyasÃrdham, Ãdityasya [lambanam] madhyamagatyà tisra÷ liptÃ÷ «aÂpa¤cÃÓadviliptÃ÷ ca [3' 56''] | candramasa÷ api dvÃpa¤cÃÓalliptikÃ÷ sÃrdhÃ÷ [52' 30''] | ubhayo÷ api sÆryÃcandramaso÷ viparÅtakarmaïà svÃbhi÷ svÃbhi÷ lambanaliptÃbhi÷ svayojanakarïÃvabhyasya, d­ggatijyayà vyÃsÃrdhatulyayà vibhajya, sÆryÃcandramaso÷ bhÆvyÃsÃrdham p­thak p­thak labhyate | taddviguïam bhÆvyÃsa÷ | ata÷ su«Âhu uktam ÃcÃryeïa "¤ilà bhÆvyÃsa÷" iti | arka÷ ca indu÷ ca arkendÆ, tayo÷ arkendvo÷, vyÃsa÷ iti anuvartamÃnÃt, ghri¤Ã catuÓcatvÃriæÓacchatÃni daÓottarÃïi [4490] arkasya vyÃæsa÷ | indo÷ giïa Óatatrayam pa¤cadaÓottaram [315] | sÆryÃcandramaso÷ yojanavyÃsau etau | liptÃbhi÷ vyavahÃra÷ iti liptÃvyÃsa÷ kriyate Ð yadi svayojanakraïena vyÃsÃrdhaliptÃ÷ labhyante tadà yojanavyÃsai÷ kiyanta÷ iti liptÃvyÃsalabdhi÷, madhyamayojanakarïena madhyama÷, sphuÂena sphuÂa÷ | ka mero÷ | mero÷ ekayojanam vyÃsa÷ | etat api ca "meru÷ yojanamÃtra÷" [golapÃda÷, 11] iti asyÃm kÃrikÃyÃm vak«yÃma÷ | bh­gu-guru-budha-Óani-bhaumÃ÷ | bh­gu÷ ca guru÷ ca budha÷ ca Óani÷ ca bhauma÷ ca bh­gugurubudhaÓanibhaumÃ÷ | atra api «a«Âyà nirdeÓa÷ yukta÷, bh­gugurubudhaÓanibhaumÃnÃm vyÃsa÷ iti | na etat asti | yadà vyatireka÷ vivak«ita÷ tadà vyatirekalak«aïà «a«ÂhÅ bhavati | yadà punar vyatirekan eva na vivk«ita÷ tadà «a«ÂhÅ na utpadyate | tat yathà kaÓcit ka¤cana bravÅti "Ãdityasya bimbam paÓa" iti | tadÃbimbavyatirekeïa Ãditya÷, Ãdityavyatirekaïa và bimbam nirdi«Âam bhavati | yadà punar avyatirekavivak«Ã tadà yat eva bimbam sa eva Ãditya÷ | na Åk«eta udyantam Ãdityam na astam yÃntam kadÃcana [manus­ti÷, 4.37] iti Ãdi | atra api ayam eva | bimbÃvyatiriktÃ÷ grahÃ÷ nirdiÓyante | ÓaÓi-Ça-¤a-ïa-na-ma-aæÓakÃ÷ | ÓaÓivyÃæsasya anantaroktasya Ça-¤a-ïa-na-mÃæÓakÃ÷, ete bh­gu-guru-budha-Óani-bhaumÃ÷ | ÓaÓivyÃsasya ÇÃæÓa÷ bh­gu÷ pa¤cabhÃga÷, ¤ÃæÓa÷ guru÷ daÓabhÃga÷, ïÃæÓa÷ budha÷ pa¤cadaÓabhÃga÷, nÃæÓa÷ Óani÷ viæÓatibhÃga÷, mÃæÓa÷ bhauma÷ pa¤caviæÓatibhÃga÷ | etÃni candrakak«yÃpramÃïaparimÃïÃni grahÃïÃm vyÃsayojanÃni | atha kim iti svakak«yÃpramÃïasambhavÃni eva ca yojanÃni na ucyante? ayam ÃcÃryasya abhiprÃya÷ Ð yadi grahÃïÃm svakak«yÃni«pannÃni vyÃsayojanÃni abhidhÅyante tadà vyÃsaliptÃnayane svakak«yotpannÃ÷ sphuÂayojanakarïÃ÷ bhÃgahÃrÃ÷ syu÷, lambanad­kk«epaliptÃnayane ca | tathà grahÃïÃm manÃg api lambanad­kk«epaliptÃ÷ na syu÷ | d­Óyante ca te«Ãm lambananativiÓe«Ã÷ | tadartham atra bhÃgahÃrÃ÷ pradarÓyante | katham? ÓaÓi-Ça-¤a-ïa-na-ma-aæÓakÃ÷ iti | ÓaÓivyÃsasya yojanapramÃïasya liptÃnayane ÓaÓiyojanakarïa÷ bhÃgahÃra÷ | tena sa bhÃgahÃra÷ pa¤cÃdibhi÷ guïyate | sa tÃvat cheda÷ ÓaÓivyÃsa÷ ÓukrÃdivyÃsa÷ bhavati | Óukrasya 315 171885; guro÷ 315 343770; budhasya 315 515655; Óane÷ 315 687540; bhÆtanayasya 315 859425; uparimÃæÓa÷ vyÃsÃrdhena guïita÷ chedena vibhakta÷ liptÃgata÷ grahavyÃsa÷ bhavati madhyama÷ | sphuÂÃrtham punar yathà РsvabhÆtÃrÃgrahavivareïa chedÃn saæguïayya vyÃsÃrdhena vibhajet, sphuÂÃ÷ bhavanti | te eva grahayoge«u bhÆvyÃsÃrdhaguïitasya svad­ggate÷ svad­kk«epasya ca bhÃgahÃrÃ÷, phalam lambanÃvanatiliptÃ÷ iti | catvÃri mÃnÃni vak«yante saura-sÃvana-nÃk«atra-cÃndrÃïi | tatra na j¤Ãyate kena mÃnena ÓÃstre asmin vyavahÃra÷ kartavya÷ iti ata÷ Ãha Ð samÃrkasamÃ÷ | samÃ÷ var«am, samÃ÷ asmin ÓÃstre arkasamÃ÷ | arkeïa var«eïa vyavahartavyam asmin | asya eva niÓcayÃvagamanÃrtham vak«yati "«a«Âyà sÆryÃbdÃnÃm" [kÃlakriyÃpÃda÷, 12] iti Ãdi | evam idam «a«Âham gÅtikÃsÆtram || 7 || [ paramÃpakrama÷ grahavik«epÃ÷ ca ] ete grahÃ÷ svakak«yÃsu bhramanta÷ vi«uvate uttareïa dak«iïena ca vyÃvartamÃnÃ÷ lak«yante | tasmÃt tatparij¤ÃnÃrtham Ãha Ð bhÃpakrama÷ grahÃæÓÃ÷, ÓaÓivik«epa÷ apamaï¬alÃt jhÃrdham | Óani-guru-kuja kha-ka-ga-ardham, bh­gu-budha kha, scÃÇgula÷ ghahasta÷ nà || 8 || bhÃpakrama÷, grahÃæÓÃ÷, ÓaÓivik«epa÷, apamaï¬alÃt, jhÃrdham, Óani-guru-kuja, kha-ka-ga-ardham, bh­gu-budha, kha scÃÇgula÷, ghatasta÷, nà | bha caturviæÓati÷ | bha eva apakrama÷ bhÃpakrama÷ | prÃÇmukha[gamanena] yaddak«iïena uttareïa và samarekhÃta÷ apagamanam apakrama÷ | ke«Ãm ayam apakrama÷ kimÃtmaka÷ và caturviæÓati÷ iti Ãha Ð grahÃæÓÃ÷ | grahÃïÃm ÃdityÃdÅnÃm ete aæÓakÃ÷ rÃse÷ triæsadbhÃgÃ÷ | samarekhÃta÷ uttareïa caturviæÓatibhÃgÃn graha÷ apakrÃmati me«av­«amithune«u krameïa, tÃn eva apakramabhÃgÃn utkrameïa karkaÂakasiæhakanyÃsu nivartate; dak«iïena tulÃv­Ócikadhanu÷«u [krameïa] tÃn eva utkrameïa makarakumbhamÅne«u iti | atra grahagrahaïam kim artham kriyate? grahÃïÃm sarve«Ãm eva ete apakramÃæÓakÃ÷ yathà syu÷ iti, anyathà hi ke«Ãm eva syu÷ | na etat asti | atra grahÃ÷ prakrÃntÃ÷ te«Ãm prak­tatvÃt grahÃïÃm eva ete aæÓakÃ÷ na anye«Ãm | avaÓyam grahagrahaïam kartavyam | apakramamaï¬alÃt vik«epÃæÓÃ÷ ucyante | apakramamaï¬alÃt jhÃrdham candra÷ vik«ipati tathà Óanigurukujabh­gubudhÃ÷ svÃn bhÃgÃn vik«ipanti | yasmÃt candrÃdÅnÃm apakramamaï¬alÃt vik«epabhÃgÃ÷ abhidhÅyante ata÷ candrÃdÅnÃm eva kevalÃnÃm apakramabhÃgÃ÷ api syu÷ na Ãdityasya | grahagrahaïe puna÷ kriyamÃïe sarve«Ãm eva apakramabhÃgÃ÷ siddhyanti iti | ÓaÓivik«epa÷ apamaï¬alÃt jhÃrdham | ÓaÓina÷ vik«epa÷ ÓaÓivik«epa÷ | sa÷ apamaï¬alÃt | apa-maï¬alam apakramamaï¬alam, tasmÃt apakramamaï¬alÃt, uttareïa dak«iïena và candrasya vik«epa÷ | vi«uvan maï¬alÃt apakrama÷ uttareïa dak«iïena vÃ, apakramamaï¬alam [ca], tasmÃt vik«epa÷ uttareïa dak«iïena và | jhÃrdham, jhakÃreïa nava, jhasya ardham jhÃrdham, ardhonapa¤cabhÃgÃ÷ candramasa÷ vik«epa÷ | tathà eva apakramamaï¬alÃt eva Óe«ÃïÃm api grahÃïÃm vik«epÃ÷ | Óani-guru-kuja kha-ka-gÃrdham | ÓanigurukujÃnÃm yathÃsaÇkhyena, Óane÷ kha, dvau [bhÃgau] vik«epa÷; guro÷ ka, eka÷ bhÃga÷; kujasya gÃrdham, gakÃreïa traya÷ bhÃgÃ÷, gasya ardham gÃrdham, sÃrdha÷ aæÓa÷ | bh­gu-budha kha | bh­gubudhayo÷ kha-saÇkhyà vik«epa÷ dvau bhÃgau | atra "bh­gubudhaÓanÅnÃm kha" iti ucyamÃne khakÃragrahaïam ekam na kartavyam bhavati, tat kim iti ÃcÃryeïa p­thak pÃÂhena dvi÷ khakÃragrahaïam k­tam? ucyate Ð p­thak p­thak karmapradarÓanÃrtham; ÓanigurukujÃnÃm ekam vik«epakarma bh­gubudhayo÷ anyat, tasmÃt etat karmadvayam iti p­thak p­thak pÃÂhÃt eva siddhyati | "n­«i yojanam" iti atra puru«a÷ eva kevala÷ abhihita÷ | sa÷ puru«a÷ katyaÇgula÷, katihasta÷ và iti etat na upadi«Âam | tadartham Ãha Ð scÃÇgula÷ | sakÃreïa navati÷, cakÃreïa «aÂ, scÃÇgula÷ «aïïavatyaÇgula÷ | aÇgulasya pramÃïam gaïitaparibhëÃta÷ pratipattavyam Ð a«Âau yavamadhyÃnyaÇgulapramÃïam iti Ãdi | ghahasta÷ caturhasta÷ | nà puru«a÷ | nanu ca "n­«iyojanam" iti atra eva etat vaktum yuktam | evam manyante | yathà i«Âagrahayoge«u antaram vik«epaliptÃ÷ labhyante | aÇgulÃni hastÃn ca k­tvà grahayo÷ antaram avadhÃryam iti | evam api vij¤Ãyate eva kiyatÅbhi÷ liptÃbhi÷ aÇgulam bhavati iti | atra svadhiyà pratidinagrahacÃragaïitanipuïatayà abhyÆhyam | uddeÓata÷ tu svadhiyà upalak«itam ucyate Ð yoge pÃdÃÇgulam liptà yathà và lak«yate d­Óà | [mahÃbhÃskarÅyam, 6.55] iti | evam idam saptamam gÅtikÃsÆtram || 8 || [ grahoccapÃtasthÃnÃni ] candrapÃtÃt prav­ttasya candramaso÷ vik«epa÷ sÃdhyate | anirdi«ÂatvÃt pÃtasya, grahÃïÃm puna÷ kasmÃt prabh­ti vik«epÃ÷ sÃdhyante eva iti etat na j¤Ãyate | ata÷ teÓÃm pÃtabhÃgÃnÃm mandoccabhÃgÃnÃm ca pratipÃdanÃya Ãha Ð budha-bh­gu-kuja-guru-Óani na-va- rÃ-«a-ha gatvà aæÓakÃn prathamapÃtÃ÷ | savitu÷ amÅ«Ãm ca tathà dvÃ-¤akhi-sÃ-hdÃ-hlya-khicya mandoccam || 9 || budha-bh­gu-kuja-guru-Óani avibhaktika÷ nirdeÓa÷, na-va-rÃ-«a-ha ayam api avibhaktika÷, gatvÃ, aæÓakÃn, prathamapÃtÃ÷, savitu÷, amÅ«Ãm, ca, tathÃ, dvà ¤akhi sà hdà hlya khicya etÃni api dvÃdÅni avibhaktikÃni, mandoccam | budha-bh­gu-kuja-guru[-Óani] avibhaktikam etat grahaïakavÃkyam | sÆtrÃïÃm sopasaæskÃratvÃt saæskÃram apek«ate | ka÷ asya saæskÃra÷? prakrÃntadyotikayà vibhaktyà saæyoga÷, budha-bh­gu-kuja-guru-ÓanÅnÃm iti | ete«Ãm budhÃdÅnÃm "nÃ"daya÷ aæÓÃ÷ | yathÃsaÇkhyena budhasya na viæÓati÷, bh­go÷ va «a«Âi÷, kujasya rà catvÃriæÓat, guro÷ «a aÓÅti÷, Óane÷ ha Óatam | etÃn aæÓakÃn gatvÃ, ete«Ãm budha-bh­gu-kuja-guru-ÓanÅnÃm prathamapÃtÃ÷ vyavasthitÃ÷ iti | prathamapÃtagrahaïam dvitÅyapÃtanirÃkaraïÃrtham | yadi prathamapÃtagrahaïan na kriyate tadà sÃmÃnyena dvayo÷ api pÃtayo÷ grahaïam syÃt | tathà ca vik«epÃdigrahaïe niÓcaya÷ na syÃt, yasmÃt prathamapÃtÃt uttareïa grahÃïÃm vik«epa÷ bhavati, dvitÅyÃt pÃtÃt dak«iïena | uktam ca Ð prathamÃt pÃtÃt ÓaÓina÷ apamaï¬alasya uttareïa vik«epa÷ | vik«epa÷ dak«iïata÷ punar api pÃtÃt dvitÅyÃt ca || iti | ete eva pÃtÃ÷ «a¬rÃÓiyutÃ÷ dvitÅyapÃtÃ÷ bhavanti | atra "gatvà aæÓakÃn prathamapÃtÃ÷" iti ucyate | yadi grahapÃtÃ÷ calanti tadà evam yuktam vaktum Ð etÃn aæÓakÃn gatvà prathamapÃtÃ÷ vyavasthitÃ÷ iti | bìham calanti ete grahapÃtÃ÷, anyathà hi ayam nirdeÓa÷ eva na ghhaÂate "gatvà aæÓakÃn" iti | yadi ete«Ãm grahapÃtÃnÃm [gati÷ tarhi] candrapÃtavat yugabhagaïanirdeÓa÷ kim iti ÃcÃryeïa na kriyate ? anyat ca, yadi ete«Ãm gati÷ syÃt grahavik«epÃ÷ na sphuÂÃ÷ bhaveyu÷ | atyantasÆk«mà e«Ãm gati÷, mahatà kÃlena kiyatÅ upacÅyate, tata÷ stokatvÃt antarasya vik«epÃ÷ sphuÂÃ÷ eva lak«yante | ÃcÃryeïa gatimatvam pÃtÃnÃt nirdeÓatà te«Ãm gati÷ api nirdi«Âà eva "yasmÃt iÇgitena, ce«Âitena, nimi«itena, mahatà và sÆtraprabandhena ca, ÃcÃryÃïÃm abhiprÃya÷ gamyate" | tasmÃt anena eva sÆtrabandhena grahapÃtÃnÃm gatimatvam upadi«atà te«Ãm yugabhagaïÃn muktakÃt eva nirdi«ÂavÃn, anyathà hi te«Ãm gatimatvanirdeÓa÷ anarthaka÷ syÃt | sampradÃyÃvicchedÃt smaranti v­ddhÃ÷ tat yugabhagaïam | tat yathà РvasvabdhiyamÃÓvikhabÃïÃdrÅ«uhutÃÓana÷ yugÃbdagaïa÷ | pÃtÃnÃm Óataguïita÷ muktakakathitam kila Ãryeïa || ekatridvicaturi«Æn kramaÓa÷ bhagaïÃn prayÃnti sarve«Ãm | kalpÃde÷ gatakÃlÃt gaïanÅyam ata÷ gati÷ te«Ãm || tadÃnayanam idÃnÅm Ð kalpÃde÷ abdanirodhÃt ayam abdarÃÓi÷ iti Årita÷ khÃgnyadrirÃmÃrkarasavasurandhrendava÷ | te ca aÇkai÷ api 1986123730 | asmin budhÃdipÃtabhagaïaguïite svayugavibhakte bhagaïÃdaya÷ pÃtabhogÃ÷ labhyante | pÃtayugapramÃïam sarve«Ãm eva "khÃkÃÓëÂak­tadvidvivyome«vadrÅ«uvahnaya÷" aÇkai÷ api 35750224800 | etai÷ yugavar«ai÷ budhasya pÃta÷ bhagaïam ekam bhuÇkte, Óukrasya trÅïi, kujasya dvau, guro÷ catvÃra÷, ÓanipÃta÷ pa¤ca | ete«Ãm yathÃsvam labdhÃ÷ pÃtabhÃgÃ÷ yathÃpaÂhitÃ÷, etat eva guruÓanai÷ carayo÷ ekà tatparà [ca] labhyate | ayam apara÷ prakÃra÷ Ð budha-bh­gu-kuja-guru-Óani | prathamÃbahuvacanasaæsk­tam idam grahaïakavÃkyam vyÃkhyÃyate budha-bh­gu-kuja-guru-Óanaya÷ | na-va-rÃ-«a-ha iti etÃn aæÓakÃn me«ÃdiparamÃïo÷ prabh­ti gatvà prathamapÃte«u vyavasthitÃ÷ iti artha÷ | atra "tÃtsthyÃt tÃcchÃbdyam", yathà "ma¤cÃ÷ kroÓanti", ma¤casthe«u kroÓatsu ma¤cÃ÷ kroÓanti iti ucyate | evam atra api prathamapÃtavyavasthitÃn eva grahÃn prathamapÃta÷ iti uktavÃn | tadà tÃvanta÷ eva bhÃgÃ÷, na ete calanti | yadi api kaiÓcit e«Ãm gati÷ ucyate tathà api asmÃkam nÃdara÷, yena atimahatà api kÃlena manÃg api antaram na bhavati, yata÷ kaliyugÃnte Óanai÷ carapÃtasya tisra÷ liptÃ÷, na ki¤cit antaram | kaliyuge ca parisamÃpte sarvam eva jagat pralÅyate, pralÅne ca jagati punar anyà s­«Âi÷ jÃyate, tatra na jÃnÅma÷ kim bhavi«yati iti | atha ca antare ne ki¤cit antaram, na kaÓcit viÓe«a÷ | yat api uktam ÃcÃryeïa tat ÓÃstrabhÃvaprakriyÃsampradÃyÃvicchedapradarÓanÃrtham | anyathà hi anantatvÃt kÃlasya gati÷ e«Ãm alpà api upacÅyamÃnà mahatÅ sa¤jÃyate | sà ca anyathà na pratipattum Óakyate iti pÃtayugabhagaïanirdeÓa÷ | savitu÷ amÅ«Ãm ca | savitu÷ Ãdityasya, amÅ«Ãm ca grahÃïÃm budhabh­gukujaguruÓanÅnÃm mandoccabhÃgÃ÷, kena eva prakÃreïa savitu÷ dvà a«ÂasaptatibhÃgÃ÷, budhasya ¤akhi Óatadvayam daÓottaram, bh­go÷ sà navati÷, kujasya hdà Óatam a«ÂÃdaÓottaram, guro÷ hlya sÃÓÅtikam Óatam, Óane÷ khicya Óatadvayam «aÂtriæÓaduttaram mandoccam | ete bhÃgÃ÷ e«Ãm grahÃïÃm p­thak p­thak mandoccam | mandoccÃnÃm bahutvÃt mandoccÃni iti bhavitavyam | na etat asti | sÃmÃnyopakrama÷ atra k­ta÷, yathà Р"rak«ohÃgamalaghvasandehÃ÷ prayojanam" [a«ÂÃdhyÃyÅ, 1.1.1., pÃta¤jalabhëyam] iti, evam atra api "dvà ¤akhi sà hdà hlya khicya mandoccam" | atra ÓÅghroccam mandoccam iti | yasya ÓÅghrà gati÷ tat ÓÅghroccam, yasya punar gati÷ eva na asti tat mandoccam iti | katham? ucyate | loke Ð "ÓÅghra÷ devadatta÷" ya÷ hi k«iprataram gacchati sa ÓÅghra÷, "manda÷ yaj¤adatta÷" iti ya÷ hi mandataram gacchati sa manda÷ | evam atra api yasya atiÓÅghragati÷ grahagate÷ tat ÓÅghroccam | yasya punar grahagate÷ alpÅyasÅ gati÷ [tat mandoccam] | evam grahÃïÃm api yuktam eva etat | atha kim iti mandoccagati÷ na abhihitÃ? ucyate Ð sÆk«matvÃt ÃcÃryasya na atra Ãdara÷, mahatà api kÃlena na ki¤cit eva antaram bhavati | api ca muktakena eva ÃcÃryeïa abhihitam iti sampradÃyÃvicchedÃt avadhÃryate | athavà gatvà aæÓakÃn savitrÃdÅnÃm mandoccÃni vyavasthitÃni iti vyÃkhyÃyate | anyathà hi "tathÃ"-Óabda÷ sÃrthaka÷ na syÃt | yathà budhÃdÅnÃm prathamapÃtÃ÷ "nÃ"dÅn aæÓakÃn gatvà vyavasthitÃ÷, evam ete«Ãm savitrÃdÅnÃm mandoccÃni "dvÃ"dÅn aæÓakÃn gatvà vyavasthitÃni iti | te«Ãm ca mandoccÃnÃm atyantasÆk«matvÃt var«agaïena eva ÃcÃryeïa yat ÃkhyÃtam tat eva avyavacchinnasampradÃyapratipattyà abhidhÅyate | tat yathà Рa«Âik­tÃdrya«ÂinavÃjai÷ uccayugam tigmadÅdhite÷ uktam | daÓaghanaguïitai÷ abdai÷ viÓvÃn bhuÇkte kramÃt bhagaïÃn || dantëÂÃbdhyagniguïëÂarÃmayamalÃ÷ yugam bhavati abdhÃ÷ | ÓataguïitÃ÷ ÓaÓijasya prÃhu÷ bhagaïÃn ca sapta eva || vyomÃmbaravedak­tacchidrÃbdhik­tÃbdhinandaÓailÃbdÃ÷ | Óukrasya ardham sÆre÷ bhagaïa÷ bhoga÷ tayo÷ eka÷ || vyomÃmbaraÓÆnyak­tÃÓvirudraÓaraÓailavasumunÅndusamÃ÷ | asitoccayugam kaujam dviguïan bhaga[ïÃ]nave«avastu tayo÷ || kalpÃdikÃlagaïità mandoccÃnÃm bhavanti yà gataya÷ | "gatvÃ"ÓabdÃt etat vyÃkhyÃtà bhÃskareïa atra || tat yathà РmandoccÃnayanam pratyete«Ãm kalpÃde÷ abdanirodhÃt gatakÃla÷ khÃgnyadrirÃmÃrkarasavasurandhrendava÷, te ca 1986123730 | ete«u var«e«u yathÃsvam mandoccabhagaïaguïite«u svayugÃbdavibhakte«u ravyÃdÅnÃm mandoccÃnÃm rÃÓibhÃgÃdaya÷ labhyante | ete«Ãm api kaliyugÃnte api alpam antaram, yata÷ ca Óanai÷ carasya api saptamÃtrà liptà mandoccasya upacaya÷, na kaÓcit phalaviÓe«a÷ | yathà api tu ÓÃstrasampradÃyÃvicchittikathane grahapÃte«u uktam tat atra api avadhÃraïÅyam iti | evam idam a«Âamam gÅtikÃsÆtram || 6 || [ ojapadayo÷ mandaÓÅghraparidhaya÷ ] mandaÓÅghroccaparidhipramÃïapratipÃdanÃya Ãha Ð jhÃrdhÃni mandav­ttam ÓaÓina÷ cha, ga-cha-gha-¬ha-cha-jha yathà uktebhya÷ | jhÃ-g¬a-glÃ-rdha-d¬a tathà Óani-guru-kuja-bh­gu-budhoccaÓÅghrebhya÷ || 10 || jhÃrdhÃni, mandav­ttam, ÓaÓina÷, cha ga cha gha ¬ha cha jha ete chÃdaya÷ avibhaktikanirdeÓÃ÷, yathà uktebhya÷, jhÃ-g¬a-glÃ-rdha-d¬a avibhaktika÷ nirdeÓa÷, tathà Óani-guru-kuja-bh­gu-budhoccaÓÅghrebhya÷ | jhÃrdhÃni | jhasya ardhÃni jhÃrdhÃni | vak«yamÃïÃni mandaÓÅghroccav­ttÃni jhÃrdhapramÃïÃni pratipattavyÃni | mandav­ttam iti ekavacananirdeÓa÷ | "pratyekam vÃkyaparisamÃpti÷" [a«ÂÃdhyÃyÅ, 1.1.1, pÃta¤jalabhëyam] iti anena nyÃyena mandav­ttam ÓaÓina÷ cha, sapta jhÃrdhÃni, sÃrdhaikatriæÓat bhÃgÃ÷; yathà uktebhya÷ mandoccabhÃgavidhÃnakrameïa savit­-budha-bh­gu-kuja-guru-Óanaya÷ parig­hyante | savitu÷ ga, trÅïi jhÃrdhÃni, sÃrdhatrayodaÓabhÃgÃ÷ | budhasya cha, sapta jhÃrdhÃni, sÃrdhaikatriæÓadbhÃgÃ÷ | bh­go÷ gha, catvÃri jhÃrdhÃni, a«ÂÃdaÓabhÃgÃ÷ | kujasya ¬ha, caturdaÓa jhÃrdhÃni, tri«a«ÂibhÃgÃ÷ | guro÷ cha, sapta jhÃrdhÃni, sÃrdhaikatriæÓadbhÃgÃ÷ | Óane÷ jha, nava jhÃrdhÃni, sÃrdhacatvÃriæÓadbhÃgÃ÷ | yathà uktebhya÷ yathà uktam yathoktam, tebhya÷ yathà uktebhya÷ | savitrÃdÅnÃm ca mandoccebhya÷ | nanu ca atra sambandhalak«aïayà «a«Âhyà bhavitavyam, yathà uktÃnÃm iti | na etat asti | yathà uktebhya÷ iti anayà pa¤camyà mandoccaviÓuddhebhya÷ rÃÓibhya÷ mandoccÃt adhikebhya÷ rÃÓibhya÷ và rÃÓyÃdibhya÷ jyÃvibhÃgena ete paridhaya÷ guïakÃrÃ÷ | yathà uktebhya÷ iti anena eva vacanena mandoccam grahamadhyÃt pÃtyate, pariÓi«Âasya jyÃsaÇkalanÃya trairÃÓikam kriyate | paridhisaæskÃrakaraïam ca trairÃÓikaprasiddhyartham | yady asya «a«ÂiÓatatrayaparidhe÷ iyam jyà tata÷ abhÅ«Âagrahaparidhe÷ kà jyà labhyate | sà eva jyà bhujÃphalam koÂiphalam ca iti abhidhÅyate | tatra jhÃrdhena apavartya «a«ÂiÓatatrayaparidhim yathà uktÃ÷ ca grahaparidhaya÷ jhÃrdhÃpavartitÃ÷ | tena guïakÃrabhÃgahÃrayo÷ jhÃrdhÃpavartitayo÷ karmaïi kriyamÃïe i«ÂajyÃyÃ÷ aÓÅti÷ bhÃgahÃra÷ yathoktÃk«arasaÇkhyÃparidhaya÷ guïakÃrÃ÷ | ÓÅghroccaparidhaya÷ Ð jhÃ, nava jhÃrdhÃni, catvÃriæÓat sÃrdhÃ÷ bhÃgÃ÷ Óane÷ | g¬a, «o¬aÓa jhÃrdhÃni, dvÃsaptatibhÃgÃ÷ guro÷ | glÃ, tripa¤cÃÓat jhÃrdhÃni, Óatadvayam a«ÂatriæÓaduttaram sÃrdham bhÃgÃnÃm kujasya | rdha, ekona«a«Âi÷ jhÃrdhÃni, pa¤ca«a«tyadhikaÓatadvayam sÃrdham bhÃgÃnÃm bh­go÷ | d¬a ekatriæÓat jhÃrdhÃni, ekonacatvÃriæÓaduttaram Óatam sÃrdham bhÃgÃnÃm budhasya | Óani-guru-kuja-bh­gu-budhoccaÓÅghrebhya÷ | Óani-guru-kuja-bh­gu-budhÃnÃm uccaÓÅghrÃ÷ tebhya÷ Óani-guru-kuja-bh­gu-budhoccaÓÅghrebhya÷ | ÓÅghroccebhya÷ iti vaktavye uccaÓÅghrebhya÷ iti viparÅtanirdeÓam kurvan ÃcÃrya÷ j¤Ãpayati Ð ÓÅghroccÃt graha÷ Óodhyate iti | tasmÃt ÓuddhaÓe«Ãt jyà utpÃdyante | tÃbhi÷ trairÃÓikam pÆrvavat | pÆrvam ÃcÃryeïa mandakrameïa grahÃ÷ nirdi«ÂÃ÷ | ÓaÓÅ sarvebhya÷ ÓÅghra÷ lak«yate, tasmÃt manda÷ savitÃ, tata÷ manda÷ budha÷, tathà uttaram bh­gu-kuja-guru-Óanaya÷ | ayam punar ÓÅghrakrama÷, Óani-guru-kuja-bh­gu-budhÃ÷ iti | ete ÓanyÃdaya÷ yathà uttaram ÓÅghrÃ÷ | evam idam navamam gÅtikÃsÆtram || 10 || [ yugmapadayo÷ mandaÓÅghraparidhaya÷ ] etebhya÷ eva mandaÓÅghrebhya÷ dvitÅyacaturthapadaparidhipramÃïaparij¤ÃnÃya Ãha Ð mandÃt Ça-kha-da-ja-¬Ã vakriïÃm dvitÅye pade caturthe ca | jÃ-ïa-kla-chla-jhna uccÃt ÓÅghrÃt, giyiÇÓa kuvÃyukak«yà antyà || 11 || mandÃt, Ça kha da ja ¬Ã iti etÃni avibhaktikÃni, vakriïÃm, dvitÅye, pade, caturthe, ca, jà ïa kla chla jhna etÃni avibhaktikÃni, uccÃt, ÓÅghrÃt, giyiÇÓa avibhaktika÷, kuvÃyukak«yÃ, antyà | mandÃt | tathà eva mandoccaviÓuddhÃt rÃÓyÃdikÃt utpannÃyÃ÷ jyÃyÃ÷ ete paridhisaæj¤itÃ÷ guïakÃrÃ÷ | tathà eva jhÃrdhapramÃïaparimitÃ÷ Ð budhasya Ça, pa¤ca jhÃrdhÃni, dvÃviæÓatissÃrdhabhÃgÃ÷, bh­go÷ kha, dve jhÃrdhe, nava bhÃgÃ÷ | kujasya da, a«ÂÃdaÓa jhÃrdhÃni, ekÃÓÅtibhÃgÃ÷ | guro÷ ja, a«Âau jhÃrdhÃni, «aÂtriæÓadbhÃgÃ÷ | Óane÷ ¬Ã, trayodaÓa jhÃrdhÃni, a«Âapa¤cÃÓat sÃrdhabhÃgÃ÷ | vakriïÃm dvitÅye pade caturthe ca | vakram ye«Ãm te vakriïa÷ | vakriïa÷ iti anena ÓaÓisavitro÷ agrahaïam, yena tayo÷ vakrà gati÷ na asti | vakriïa÷ ca budha-bh­gu-kuja-guru-Óanaya÷ | te«Ãm ete paridhaya÷ | dvitÅye pade caturthe ca | ye pÆrvÃbhihitÃ÷ paridhaya÷ te utsargeïa catur«u pade«u prÃptÃ÷ | te«Ãm dvitÅyacaturthayo÷ padayo÷ ete paridhaya÷ apavÃdena abhidhÅyante | dvitÅyacaturthapÃdavyatirekeïa pÆrvoktaparidhÅnÃm vi«aya÷ | cakÃra÷ dvitÅye«u ca caturthe«u ca iti etat artham samuccinoti | athavà РvakriïÃm dvitÅye pade | ete budhÃdaya÷ grahÃ÷ dvitÅye pade vakriïa÷ bhavanti | vakrÃm gatim caranti iti artha÷ | nanu ca mandagrahaïÃnantaram dvitÅye pade vakriïa÷ iti ucyante, tena mandoccasya dvitÅyapade vakraparij¤Ãnam prÃpnoti, tat ca na i«yate | na etat asti | vakriïa÷ dvitÅye pade budhÃdaya÷ iti sÃmÃnyena ucyate | "sÃmÃnyacodanÃ÷ ca viÓe«e avati«Âhante " iti viÓe«e avasthÃpyate | ka÷ ca viÓe«a÷ ? ÓÅghroccadvitÅyapade ete«Ãm budhÃdÅnÃm vakraparij¤Ãnam iti ayam viÓe«a÷ | uktam ca Ð mandoccÃt anulomam pratilomam ca eva ÓÅghroccÃt | [gola¡, 17] iti | caturhe ca | ete paridhaya÷ dvitÅye caturthe ca pade guïakÃrÃ÷ | dvitÅye eva pade vakraparij¤Ãnam anyatra api Ð prathame d­ÓyavidhÃnam dvitÅyapadagÃ÷ tu vakragÃ÷ sarve | anuvakragÃ÷ t­tÅye pade caturthe astam upayÃnti || iti | jà ïa kla chla jhna | ÓÅghroccÃt dvitÅyacaturthayo÷ padayo÷ paridhaya÷ | Óane÷ jÃ, a«Âau jhÃrdhÃni, «aÂtriæÓadbhÃgÃ÷ | guro÷ ïa, pa¤cadaÓa jhÃrdhÃni, sapta«a«Âi÷ sÃrdhabhÃgÃ÷ | kujasya kla, ekapa¤cÃÓat jhÃrdhÃni, ardhonakam triæÓaduttaram Óatadvayam bhÃgÃnÃm | bh­go÷ chla, saptapa¤cÃÓajjhÃrdhÃni, sÃrdham «aÂpa¤cÃÓaduttaram Óatadvayam bhÃgÃnÃm | budhasya jhna, ekonaviæÓajjhÃrdhÃni triæÓaduttaram Óatam sÃrdham bhÃgÃnÃm | uccÃt ÓÅghrÃt | atra api ÓÅghroccÃt iti vaktavye uccÃt ÓÅghrÃt iti viparÅtagrahaïam kurvannÃccÃrya÷ j¤Ãpayati Ð ÓÅghroccÃt graha÷ Óodhyate iti | padacatu«ÂayagrahaïÃt ca karmacatu«Âayam Ð prathamam mandoccakarma, tadanantaram ÓÅghrakarma, punar mandakarma, tadanantaram ÓÅghrakarma | tata÷ grahasphuÂa÷ labhyate | ravicandrayo÷ ekaparidhinirdeÓÃt ekam eva karma | atha kaÓcit jyÃrahitam karma kartum icchati, tadartham Ãha Ð giyiÇÓa kuvÃyukak«yÃntyà | trayastriæÓacchatÃni pa¤casaptatyadhikÃni [3375] kuvÃyukak«yÃpramÃïam | ku÷ bhÆ÷, kuvÃyu÷ bhÆsambandhÅ vÃyu÷, tasya iyam antyà kak«yà | etÃvata÷ vÃyukak«yÃparicchinnÃkÃÓapradeÓÃt parata÷ niyata÷ vÃyu÷ yena niyatagatinà pravaheïa jyotiÓcakram idam bhrÃmyate | kuvÃyukak«yÃpramÃïaparicchinnÃt ÃkÃÓapradeÓÃt ÃrÃdaniyatÃ÷ vÃyava÷ ita÷ tata÷ paribhramanti | kuvÃyukak«yÃyÃ÷ grahakarma Ð ye abhÅ«ÂÃ÷ bhÃgÃ÷ tÃn cakrÃrdhabhÃgebhya÷ viÓodhya Óe«am tai÷ eva abhÅ«ÂabhÃgai÷ guïitam pratirÃÓya ekam kuvÃyukak«yÃyÃ÷ dvÃdaÓaguïitÃyÃ÷ Óodhyate, tata÷ Óe«asya ya÷ caturthoæÓa÷ sa bhÃgahÃra÷ | yat pratirÃÓitam tat antyaphalena guïitam bhÃgahÃreïa vibhajet | labdham abhÅ«Âaphalam | uktam ca asmÃbhi÷ karmanibandhe Ð makhyÃdirahitam karma kathyate tatsamÃsata÷ | cakrÃrdhÃæÓakasasÆhÃt viÓodhyÃ÷ ye bhujÃæÓakÃ÷ || taccheÓaguïitÃ÷ dvi«ÂhÃ÷ ÓodhyÃ÷ khakhe«ukhÃbdhita÷ | Óe«asya caturthÃæÓena dvi«Âham antyaphalÃhatam || bÃhukoÂyo÷ phalam k­tsnam kramotkramaguïasya và | [ mahÃbhÃskarÅyam, 7.17-19 ] iti daÓamam gÅtikÃsÆtram || 11 || [ caturviæÓatijyÃrdhÃni ] atra aÓe«agrahakarma, tat ca jyÃpratibandham iti ata÷ jyÃdarÓanÃrtham Ãha Ð makhi bhakhi phakhi dhakhi ïakhi ¤akhi Çakhi hasjha skaki ki«ga Óghaki kighva | ghlaki kigra hakya dhaki kica sga jhaÓa Çva kla pta pha cha kalÃrdhajyÃ÷ || 12 || "makhi"Ãdaya÷ nigadena eva vyÃkhyÃtÃ÷ | kalÃrdhajyÃ÷ | kalÃ÷ ca tÃ÷ ardhajyÃ÷ ca kalÃrdhajyÃ÷ | etÃ÷ jyÃ÷ liptÃpramÃïaparimitÃ÷ | ardhajyÃbhi÷ yata÷ ÓÃstravyavahÃra÷ tena ardhajyà eva uktà || 12 || [ daÓagÅtikÃsÆtraparij¤Ãnaphalam ] daÓagÅtikÃsÆtraparij¤ÃnaphalapradarÓanÃya Ãha Ð daÓagÅtikasÆtram idam bhÆgrahacaritam bhapa¤jare j¤Ãtvà | grahabhagaïaparibhramaïam sa yÃti bhittvà param brahma || 13 || atra paribhëÃgÅtikÃ÷ daÓagÅtikÃ÷ g­hyante | etat daÓagÅtikasÆtram bhÆgrahacaritam | bhuvi loke | grahÃïÃm caritanibandhanatvÃt etat eva daÓagÅtikasÆtram grahacaritam, grahacaritahetutvÃt và yathÃsukham k­tam iti | bhuvi grahacaritam bhÆgrahacaritam | na anyaloke grahacaritanibandhanam asti yata÷ daÓagÅtikasÆtram tena ucyate bhÆgrahacaritam | bhapa¤jare j¤Ãtvà | bhapa¤jara÷ gola÷, tasmin gole tat grahacaritam j¤ÃtvÃ, avagamya, grahÃïÃm sphuÂagate÷ pratipattihetu÷ yata÷ gola÷, etat grahÃïÃm bhÃnÃm ca paribhramaïamÃrgam bhittvà param brahma yÃti | ya÷ gole samagram daÓagÅtikasÆtrapratibaddham grahacaritam jÃnÃti sa param brahma yÃti iti || 13 || daÓagÅtikasÆtrarthà vyÃkhyÃtà bhÃskareïa mandadhiyÃm | pratipattaye prakÃmam sarva÷ hi samÃnabhÆtaye yatate || iti bhÃskarasya k­tau daÓagÅtikÃsÆtravyÃkhyà parisamÃptà || GaïitapÃda÷ [maÇgalÃcaraïam ] yannÃmasaæsmaraïamÃtrabhavÃbhavÃni Óreya÷ 'ÓubhÃni vibudhÃsuramÃnavÃnÃm | tasmai sak­«ïakamalodbhavamauligh­«Âa- pÃdÃravindayugalÃya nama÷ ÓivÃya || 1 || ÃcÃryÃryabhaÂa÷ tapobhi÷ amalai÷ ÃrÃdhya padmodbhavam yat lebhe grahacÃrasÃravi«ayam bÅjam mahÃrtham sphuÂam | tasya atÅndriyagocarÃrthanipuïaspa«Âorusadvastuna÷ vyÃkhyÃnam gurupÃdalabdham adhunà ki¤cit mayà likhyate || 2 || [ pratipÃdyavastunirdeÓa÷ ] atha ÃcÃryÃryabhaÂamukhÃravindaviniss­tam padÃrthatrayam Ð gaïitam, kÃlakriyÃ, gola÷ iti yat etat gaïitam tat dvividham catur«u sannivi«Âam | v­ddhi÷ hi apacaya÷ ca iti dvividham | v­ddhi÷ saæyoga÷, apacaya÷ hrÃsa÷ | etÃbhyÃm bhedÃbhyÃm aÓe«agaïitam vyÃptam | Ãha ca Ð saæyogabhedà guïanÃgatÃni Óuddhe÷ ca bhÃga÷ gatamÆlamuktam | vyÃptam samÅk«ya upacayak«ayÃbhyÃm vidyÃt idam dvyÃtmakam eva ÓÃstram || saæyogasya v­ddhe÷, bhedÃ÷ guïanÃgatÃni | tÃni ca Ð asad­«aya÷ rÃÓyo÷ abhyÃsa÷ guïanÃ, yathà caturïÃm pa¤cÃnÃm ca viæÓati÷ | gatam sad­ÓÃbhyÃsa÷ varga÷ ghana÷ ca | dvigatam varga÷, yathà caturïÃm caturïÃm ca «o¬aÓa | evam trigatam ghana÷, yathà caturïÃm caturïÃm caturïä ca catu««a«Âi÷ | "Óuddhe÷ ca" iti atra yogÃrtham cakÃra÷ paÂhyate | tena Óre¬hÅkuÂÂÃkÃrÃdi«u loke ca aniyatasvarÆpav­ddhi÷ sà ca parig­hÅtà bhavati | Óuddhe÷ ca bhÃga÷ gatamÆlamuktam | Óuddhe÷ apacayasya bheda÷ bhÃga÷, gatÃnÃm mÆlÃni ca | atra api Óre¬hÅkuÂÂÃkÃrÃdi[«u] loke ca aniyatasvarÆpa÷ apacaya÷ cakÃrÃt eva parig­hyate | evam ÓÃstre, loke ca na sa÷ asti gaïitaprakÃra÷ ya÷ ayam v­ddhyÃtmaka÷ apacayÃtmaka÷ và na bhavati | yadi evam atra katham prakriyà parikalpanÅyÃ? yatra caturbhÃga÷ pa¤cabhÃgena guïita÷ jÃta÷ viæÓatibhÃga÷ | iyam ca guïanà saæyogasya bheda÷ ucyate | sa ca ayam Óuddhe÷ bheda÷ Ãpatita÷ | yatra caturbhÃgena viæÓatibhÃgasya bhÃga÷, tatra d­«Âa÷ pa¤cabhÃga÷ | evam ayam Óuddhe÷ bheda÷ saæyogabheda÷ Ãpatita÷ | ubhayatra parigÃra÷ ucyate Ð [ ekÃyÃm avistÃre caturaÓrak«etre viæÓatyÃyÃtacaturaÓrak«etrÃïi | ] tatra ekasya ÃyÃma÷ pa¤cabhÃga÷, vistÃra÷ caturbhÃga÷ | tayo÷ abhyÃsa÷ phalam k«etrasya viæÓatibhÃga÷ | viæÓatibhÃgasya caturbhÃga÷ pa¤cabhÃga÷ iti na do«a÷ | evam k«etragaïite parihÃra÷ | rÃÓigaïite parihÃrÃrtham yatna÷ karaïÅya÷ | apara÷ Ãha Ð "gaïitam rÃÓik«etram dvidhÃ" | evam karaïÅparikarma Ð karïabhujayo÷ samatvam karoti yasmÃt tata÷ karaïÅ | gaïitam dviprakÃram Ð rÃÓigaïitam k«etragaïitam | anupÃtakuÂÂÃkÃrÃdaya÷ gaïitaviÓe«Ã÷ rÃÓigaïite abhihitÃ÷, Óre¬hÅcchÃyÃdaya÷ k«etragaïite | tat evam rÃÓyÃÓritam k«etrÃÓritam và aÓe«am gaïitam | yat etat karaïÅparikarma tat k«etragaïite eva | yadi api anyatre karaïÅparikarma, tathà api tasya na karïabujÃkoÂipratipÃdakatvam iti na do«a÷ | etat ca karaïÅparikarmatvam yatkarïÃdipratipÃdakatvam | catur«u sannivi«Âam, catvÃri bÅjÃni, te«u sannivi«ÂÃm | uktam gaïitam | kÃlakriyÃgolau tatra tatra eva upadek«yÃma÷ | atra ÃcÃryÃryabhaÂa÷ ÓÃstram ÃrabhamÃïa÷ cetasi i«ÂadevatÃpraïÃma÷ hi bhaktyà prayukta÷ Ð brahma-ku-ÓaÓi-budha-bh­gu-ravi- kuja-guru-koïa-bhagaïÃn namask­tya | ÃryabhaÂa÷ tu iha nigadati kusumapure abhyarcitam j¤Ãnam || 1 || brahmà asya i«Âadevatà | i«ÂadevatÃpraïÃma÷ hi bhaktyà prayukta÷ svÃbhi÷ lëate«ÂakÃryavighÃtina÷ vighnÃn vinihanti | athavà devÃsuramukuÂamaïimayÆkhamÃlÃlaÇk­tacaraïatvÃt sarvÃsÃm devatÃnÃm pradhÃnatama÷ brahmÃ, ata÷ tasya Ãdau namaskriyÃm k­tavÃn ÃcÃrya÷ | athavà ÃcÃryeïa svÃyaæbhuvasiddhÃntasaæk«epavasturacanà prastutÃ, svÃyaæbhuvasiddhÃntasya ca vidhÃtà bhagavÃn vedhÃ÷, tata÷ asya yujyate prathamam praïÃma÷ tam kartum | ak«adeÓÃntarÃyattà grahagati÷, tau ca ak«adeÓÃntaraviÓe«au bhÆvaÓÃt iti tat anantaram namask­tavÃn bhuvam | ÓaÓyÃdÅn upari upari avasthitÃn tadgatinibandhanatvÃt ÓÃstrasya iti namask­tavÃn | brahmà ca ku÷ ca ÓaÓÅ ca budha÷ ca bh­gu÷ ca ravi÷ ca kuja÷ ca guru÷ ca koïa÷ ca bhagaïÃ÷ ca brahma-ku-ÓaÓi-budha-bh­gu-ravi-kuja-guru-koïa-bhagaïÃ÷ | ata÷ tÃn brahma-ku-ÓaÓi-budha-bh­gu-ravi-kuja-guru-koïa-bhagaïÃn, namask­tya praïamya iti artha÷ | bhÃni jyotÅæ«i aÓvinyÃdÅni, te«Ãm gaïa÷ bhagaïa÷ | yat atra ÓaÓyÃdÅnÃm upari upari avasthÃne vaktavyam tat kÃlakriyÃpÃde vak«yÃma÷ | ÃryabhaÂa÷ iti svasaæj¤ÃbhidhÃnena anyÃ÷ svÃyaæbhuvasiddhÃntÃnusÃriïya÷ k­taya÷ santi iti etat pradarÓayati | tena bahutvÃt svÃyÃæbhuvasiddhÃntÃnusÃriïÅnÃm k­tÅnÃm kena iyam k­ti÷ k­tà iti na j¤Ãyate | ata÷ svasaæj¤ÃbhidhÃnam | yathà "kauÂilyena k­tam ÓÃstram" iti [arthaÓÃstram, 1.1.19] | "tu"-Óabda÷ pÃdapÆraïe | ["iha"-Óabda÷] asya puram pradarÓayati | nigadati bravÅti | kusumapure abhyarcitam j¤Ãnam | kusumapuram pÃÂaliputram, tatra abhyarcitam j¤Ãnam nigadati | evam anuÓrÆyate Ð ayam kila svÃyaæbhuvasiddhÃnta÷ kusumapuranivÃsibhi÷ k­tibhi÷ pÆjita÷, satsu api pauliÓa-romaka-vÃsi«Âha-saurye«u | tena Ãha Ð "kusumapure abhyarcitam j¤Ãnam" iti || 1 || [ saÇkhyÃsthÃnanirÆpaïam ] saÇkhyÃsthÃnanirÆpaïÃrtham Ãha Ð ekam ca daÓa ca Óatam ca sahasram tu ayutaniyute tathà prayutam | koÂyarbudam ca v­ndam sthÃnÃt sthÃnam daÓaguïam syÃt || 2 || laghvartham saÇkhyÃsthÃnÃni prakramyante | anyathà hi saÇkhyÃsthÃna nirÆpaïÃbhÃvÃt guru÷ gaïitavidhi÷ syÃt | katham? rÆpabahutvasthÃpanÃyÃm rÆpÃïi bahÆni sthÃpayitavyÃni bhavanti | satyÃm puna÷ sthÃnakalpanÃyÃm yat rÆpai÷ bahubhi÷ nirvartyam karma tat ekena eva nirvartayitum Óakyate | ekam ca daÓa ca Óatam ca sahasram | ete«Ãm ekadaÓaÓatasahasrÃïÃm prathamadvitÅyat­tÅyacaturthÃni sthÃnÃni | tu pÃdapÆraïe | ayutaniyute ayutam ca niyutam ca ayutaniyute | ayutasya pa¤camam sthÃnam | daÓasahasrÃïi ayutam | niyutasya «a«Âham sthÃnam | niyutam lak«a÷ | tathà tena eva prakÃreïa prayutasya saptamam sthÃnam | daÓalak«Ã÷ prayutam | koÂi÷, koÂyÃ÷ a«Âamam sthÃnam | lak«Ã÷ Óatam, koÂi÷ | arbudam, arbudasya navamam sthÃnam | daÓakoÂya÷ arbudam | v­ndam, v­ndasya daÓamam sthÃnam | koÂiÓatam v­ndam | sthÃnÃt sthÃnam daÓaguïam syÃt | sthÃnÃt sthÃnam anyat daÓaguïam svaparikalpitasthÃnÃt uttaram sthÃnam daÓaguïam bhavati iti yÃvat | kim artham idam ucyate | nanu ca etÃni sthÃnÃni anantarÃpek«ayà daÓaguïÃni eva | yadi ebhya÷ anyasthÃnaparigrahÃrtham vacanam tathà sati sthÃnÃbhidhÃnam anarthakam | kuta÷? sthÃnÃt sthÃnam daÓaguïam syÃt iti anena eva abhihitÃ, abhihitasthÃnaparigrahasya siddhatvÃt | na e«a÷ do«a÷ | sthÃnÃt sthÃnam daÓaguïam syÃt iti etat lak«aïam | ekÃdÅni sthÃnÃni asya lak«aïasya udÃh­tÃni | na etat asti | na hi sÆtrakÃrÃ÷ saæk«epavivak«ava÷ lak«aïam udÃharaïam brÆyu÷ | na evam vij¤Ãyate | yadà lak«aïam udÃharaïam ca nirarthakam tarhi ekÃdiv­ndÃnatÃyÃ÷ saÇkhyÃyÃ÷ saæj¤Ã÷ nirÆpyante | sthÃnÃt sthÃnam daÓaguïam iti ekÃdisaækhyÃyÃ÷ sthÃnanirÆpaïamÃtram eva upadiÓyate, upayogÃbhÃvÃt na saÇkhyÃsaæj¤Ã | atra etat pra«Âavyam Ð kà e«Ãm sthÃnÃnÃm Óakti÷, yat ekam rÆpam daÓa Óatam sahasram ca bhavati | satyÃm ca etasyÃm sthÃnaÓaktau krÃyakÃ÷ viÓe«e«ÂakrayyabhojanÃ÷ syu÷ | krayyam ca vivak«Ãta÷ alpam bahu ca syÃt | evam ca sati lokavyavahÃrÃn yathÃbhÃvaprasaÇga÷ | na e«a÷ do«a÷ | sthÃne vyavasthitÃni rtÆpÃïi daÓÃdÅni k­tÃni | kim tarhi tai÷? tÃni pratipÃdyante lekhÃgamanyÃyena | athavà laghvartham sthÃnÃni prakramyante iti uktam asmÃbhi÷ | nyÃsa÷ ca sthÃnÃnÃm Ð 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 || 2 || [ vargaparikarma ] vargaparikarmapradarÓanÃya ÃryÃpÆrvÃrdham Ãha Ð varga÷ samacaturaÓra÷ phalam ca sad­Óadvayasya saævarga÷ | varga÷ karaïÅ k­ti÷ vargaïÃ÷ yÃvakaraïam iti paryÃyÃ÷ | samÃÓcatasra÷ aÓraya÷ yasya sa÷ ayam [sama]caturaÓra÷ k«etraviÓe«a÷, sa varga÷ | samacaturaÓrak«etraviÓe«a÷ saæj¤Å, varga÷ saæj¤Ã | atra saæj¤isaæj¤ayo÷ abhedena upacÃreïa ucyate "varga÷ samacaturaÓra÷" iti | yathà "mÃæsapiï¬a÷ devadatta÷" iti | anyathà atra yÃvÃn samacaturaÓrak«etraviÓe«a÷ tasya sarvasya ani«Âasya api vargasaæj¤ÃprasaÇga÷ | kva anyatra ani«Âasya samacaturaÓrak«etraviÓe«asya vargasaæj¤ÃprasaÇga÷? ucyate Ð asamakarïasya parilekhau 1 & 2 samacaturaÓrak«etraviÓe«asya asya (parilekha÷ 1) | dvisamatryaÓrak«etrasya samunnatavadavasthitasya asya (parilekha÷ 2) | vargasaæj¤ÃprasaÇge ka÷ do«a÷? ucyate Ð "phalam ca sad­Óadvayasya saævarga÷" iti sad­Óadvayasya saævarga÷ phalam prÃpnoti, na ca i«yate evam | kva tarhi? karïagrahaïam kartavyam; varga÷ samakarïasamacaturaÓrak«etraviÓe«a÷ iti | athavà tulyasaÇkhyÃbhyÃm karïÃbhyÃm upalak«itasya eva samacaturaÓrak«etraviÓe«asya vargasaæj¤Ã jij¤Ãsyate | kuta÷? na ani«ÂÃrthatvÃt Óastraprav­tte÷ | athavà na eva loke evam ÃkÃraviÓi«Âasya samacaturaÓrak«etrasya samacaturaÓrasaæj¤Ã susiddhà | ÃyatacaturaÓrak«etrÃdi«u vargakarmaïa÷ astitvÃt te«Ãm asamacaturaÓrÃïÃm api vargasaæj¤ÃprasaÇga÷ | na e«a÷ do«a÷ | teÓu api ya÷ varga÷ sa samacaturaÓrak«etraphalam | tat yathà РsamacaturaÓrak«etram Ãlikhya a«Âadhà vibhajya trikacatu«kavistÃrÃyÃmÃni catvÃri ÃyatacaturaÓrak«etrÃïi pa¤cakarïÃni parikalpayet | tatra evam parikalpitacaturaÓrÃyatacaturaÓrak«etrakarïabÃhukam samacaturaÓram k«etram madhye avati«Âhate | ya÷ tatra ÃyatacaturaÓrak«etrakarïÃyatavarga÷, sa ca anta÷samacaturaÓrak«etre phalam | tribhuje api etat eva darÓanam, ardhÃyatacaturaÓratvÃt tribhujasya | durvidagdhapratyÃyanÃya ca k«etram Ãlikhyate Ð parilekha÷ 3 asmÃd ya÷ ya÷ varga÷ samacaturaÓrak«etraviÓe«a÷ | evam phalam ca sad­Óadvayasya saævarga÷ | saævarga÷ iti asya samacaturaÓrasya k«etraphalam nirucyate | sad­Óasya dvayam sad­Óadvayam | athavà sad­Óadvayam ca taddvayam ca samasad­Óadvayam | sad­Óadvayasya saævarga÷ | saævarga÷ ghÃta÷ guïanà hatiruddhartanà iti paryÃyÃ÷ | sad­Óadvayasaævarga÷ phalam tasya samacaturaÓrasya | sad­Óadvayasaævarga÷ iti atra i«ÂabÃhuvacanam kartavyam | anyathà hi yayo÷ kayoÓcit sad­Óayo÷ saævarga÷ phalam prÃpnoti | na etat asti | nahi phalÃrthÅ anyak«etram uddiÓya anyayo÷ abhyÃsam karoti | na hi odanÃrthÅ pÃæsÆn Ãdatte | uddeÓaka÷ Ð ekÃdinavÃntÃnÃm vargÃ÷ ye tÃn p­thak p­thak brÆhi | ÓatapÃdasya ca vargam Óatasya tena eva yuktasya || 1 || nyÃsa÷ Ð 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9; ÓatapÃda÷ 25, Óatam anena yuktam 125 | yathÃsaÇkhyena ekÃdinavÃntÃnÃm phalam ca "sad­Óadvayasya saævarga÷" iti labdhÃ÷ vargÃ÷, nyÃsa÷ Ð 1, 4, 9, 16, 25, 36, 49, 64, 81 | evam e«Ãm lak«aïÃni sÆtrÃïi Ð antyapadasya ca vargam k­tvà dviguïam tat eva ca antyapadam | Óe«apadai÷ ÃhanyÃt utsÃrya utsÃrya vargavidhau || iti, tai÷ ekÃdinavÃntÃnÃm rÆpÃïÃm vargasaÇkhyà vaktavyà | kuta÷? aj¤ÃtÃyÃm vargasaÇkhyÃyÃm yata÷ antyapadasya vargasaÇkhyà na Óakyate nyastum | asmÃkam puna÷ sarvam lak«aïena eva saæg­hÅtam | ÓatapÃdasya varga÷ 625; Óatasya tena eva yuktasya 15625 | bhinnavarga÷ api evam eva | kintu sad­ÓÅk­tayo÷ chedÃæÓarÃÓyo÷ p­thak p­thak vargam k­tvà chedarÃÓivargeïa aæÓarÃÓivargasya bhÃgalabdham bhinnavarga÷ | uddeÓaka÷ Ð «aïïÃm sacaturthÃnÃm rÆpasya ca pa¤cabhÃgasahitasya | rÆpadvitayasya ca me brÆhi k­tim navamahÅnasya || 2 || nyÃsa÷ Ð 6 1 2 1 1 1 4 5 9¡ karaïam Ð "chedaguïam sÃæÓam" iti 25 4 | etayo÷ chedÃæÓayo÷ rÃsyo÷ p­thak p­thak vargarÃÓÅ 16, 625. chedarÃÓivargeïa aæÓarÃÓivargam h­tvà labdham 39 1 16 | evam Óe«ayo÷ api yathÃsaÇkhyena 1 3 11 46 25 81 || 2 || [ ghanaparikarma ] ghanaparikarmapradarÓanÃya ÃryÃparÃrdham Ãha Ð sad­Óatrayasaævarga÷ ghana÷ tathà dvÃdaÓÃÓrita÷ syÃt || 3 || [ sad­Óatrayasya saævarga÷ ] sad­Óatrayasaævarga÷ | sad­Óatrayasaævarga÷ ghana÷ bhavati | ghana÷ v­ndam sad­ÓatrayÃbhyÃsa÷ iti paryÃyÃ÷ | sa ca dvÃdaÓÃÓrita÷ | dvÃdaÓa aÓraya÷ yasya sa ayam dvÃdaÓÃÓrita÷, syÃt bhavet | "tathÃ"Óabdena samacaturaÓratÃm ghanasya pratipÃdayati | na etat asti | antareïa api "tathÃ"Óabdam asya ghanasya samacaturaÓratà Óakyate eva pratipattum | kuta÷ ? sad­Óatrayasaævarga÷ iti anena samacaturaÓrak«etraphalasya tatk«etravÃhusa¬­Óam eva ucchrÃyam Ãca«Âe, yasmÃt k«etraphalam ucchrÃyaguïitam ghanaphalam | athavà "varga÷ samacaturaÓra÷" iti atra adhik­tam samacaturaÓragrahaïam anuvartate, aÓraya÷ yasya m­dà anyena và pradarÓayitavyÃ÷ | uddeÓaka÷ Ð ekÃdinavÃntÃnÃm rÆpÃïÃm me ghanam p­thak brÆhi | a«ÂëÂÃkavargaghanam ÓatapÃdak­te÷ k­te÷ ca api || 3 || nyÃsa÷ Ð 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9; a«ÂëÂakavarga÷ 4096; ÓatapÃdak­te÷ k­ti÷ 390625 | ekÃdinavÃntÃnÃm "sad­Óatrayasaævarga÷ ghana÷" iti yathÃsaÇkhyena labdhÃ÷ ghanÃ÷ 1, 8, 27, 64, 125, 216, 343, 512, 729 | atra api ye«Ãm "antyapadasya ghanam syÃt" ityÃdi lak«aïasÆtram, te«Ãm ekÃdÅnÃm ghanasaÇkhyà vaktavyà | kuta÷ ? anirj¤ÃtÃyÃm ghanasaÇkhyÃyÃm yata÷ hi antyapadasya ghanasaÇkhyà nyastum na Óakyate | a«ÂëÂakavargasya [ghana÷] 68719476736, ÓatapÃdasya k­te÷ k­te÷ api 59604644775390625 | bhinnaghana÷ api evam eva | uddeÓaka÷ Ð «aÂpa¤cadaÓëÂÃnÃm tÃvat bhÃgai÷ vihÅnagaïitÃnÃm | ghanasaÇkhyÃm vada viÓadam yadi ghanagaïite mativiÓadà || 4 || nyÃsa÷ Ð 5 4 9 7 5 4 9 7 6 5 10 8 labdhÃ÷ yathÃsaÇkhyena ghanÃ÷ Ð 198 110 970 488 107 74 299 191 216 125 1000 512 [ vargamÆlam ] vargamÆlÃnayanÃya Ãha Ð bhÃgam haret avargÃt nityam dviguïena vargamÆlena | vargÃt varge Óuddhe labdham sthÃnÃntare mÆlam || 4 || bhÃga÷ h­ti÷ bhajanam apavartanam iti paryÃyÃ÷ | tam bhÃgam, haret g­hïÅyÃt | kasmÃt sthÃnÃt prabh­ti iti Ãha Ð avargÃt, na varga÷ avarga÷, tasmÃt avargÃt | atra gaïite vi«amam sthÃnam varga÷ | tasya eva na¤Ã vi«amatve prati«iddhe avarga÷ iti samam sthÃnam, yata÷ hi vi«amam samam ca sthÃnam | kena bhÃgam haret iti Ãha Ð nityam dviguïena vargamÆlena | dvau guïa÷ yasya tat dviguïam | kim tat ? vargamÆlam | tena dviguïena vargamÆlena | katham punar tat vargamÆlam labhyate iti Ãha Ð vargÃt varge Óuddhe labdham sthÃnÃntare mÆlam | vargÃt vi«amasthÃnÃt, Óuddhe varge vargagaïite iti artha÷, yat atra labdham tat sthÃnÃntare mÆlasaæj¤am bhavati | sthÃnÃt anyasthÃnam sthÃnÃntaram, tasmin sthÃnÃntare tasya labdhasya mÆlasaæj¤Ã | yatra puna÷ sthÃnÃntaram eva na vidyate, tatra tasya tatra eva mÆlasaæj¤Ã | kuta÷ ? sthÃnÃntarasya asambhavÃt | etat eva sÆtram punar punar Ãvartaye yÃvat parisamÃptam gaïitakarma iti | uddeÓaka÷ Ð ekÃdÅnÃm mÆlam vargÃïÃm pÆrvad­«ÂasaÇkhyÃnÃm | icchÃmi sakhe j¤Ãtum ÓarayamarasavargarÃÓe÷ ca || 1 || nyÃsa÷ Ð 1, 4, 9, 16, 25, 36, 49, 64, 81, 625 | p­thak p­thak yathÃsaÇkhyena vargamÆlÃni labdhÃni Ð 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 25 | bhinnamÆlÃnayane uddeÓaka÷ Ð «aïïÃm sacaturthÃnÃm trayodaÓÃnÃm [sa]caturnavÃæÓÃnÃm | vigaïayya vargamÆle vada bhaÂasaÇkhyÃnusÃreïa || 2 || nyÃsa÷ Ð 6 13 1 4 4 9 karaïam Ð chedoparirÃÓyo÷ abhyÃsam k­tvà aæÓam prak«ipet | jÃtam 25 | 121 4 | 9 | etayo÷ aæÓacchedarÃÓyo÷ p­thak p­thak mÆle 5 | 11 2 | 3 | chedarÃÓimÆlena aæÓarÃÓimÆlasya bhÃgalabdham bhinnavargamÆlam 2 1 2 , trayodaÓÃnÃm sacaturnavÃæÓÃnÃm ca bhinnavargamÆlam 3 2 3 || 4 || [ ghanamÆlam ] ghanamÆlÃnayanÃya Ãha Ð aghanÃt bhajet dvitÅyÃt triguïena ghanasya mÆlavargeïa | varga÷ tripÆrvaguïita÷ Óodhya÷ prathamÃt ghana÷ ca ghanÃt || 5 || na ghana÷ aghana÷, tasmÃt aghanÃt | [bhajet] bhÃgam haret, bhÃgam g­hïÅyÃt iti artha÷ | aghanasthÃnasya anekatvÃt Ãha Ð dvitÅyÃt | atra gaïite ghana÷ eka÷, dvau aghanau | kuta÷ etat ghana÷ eka÷ dvau aghanau iti ucyate Ð "varga÷ tripÆrvaguïita÷ Óodhya÷ prathamÃt aghanÃt" iti prathamÃghanasiddhi÷, "aghanÃt bhajet dvitÅyÃt" iti dvitÅyÃghanasiddhi÷ | ghana÷ punar eka÷ eva, dvitÅyasya aÓravaïÃt | aghanÃt dvitÅyÃt prabh­ti kena bhÃgam haret iti Ãha Ð triguïena ghanasya mÆlavargeïa | traya÷ guïÃ÷ asya triguïa÷ | ka÷ ? ghanasya mÆlavarga÷ | tena triguïena ghanasya mÆlavargeïa | varga÷ tripÆrvaguïita÷ sodhya÷ prathamÃt | varga÷ tribhi÷ pÆrveïa ca rÃÓinà guïita÷ tripÆrvaguïita÷ | kasya varga÷ ? labdhasya iti vÃkyaÓe«a÷ | Óodhya÷ | Óodhayitavya÷ | prathamÃt aghanÃt iti sambandhanÅyam | ghana÷ ca ghanÃt | ghana÷ ca Óodhayitavya÷ | kuta÷ ? ghanÃt | ghanasthÃnÃt | tata÷ ghanamÆlam bhavati iti adhyÃhÃryam | atra idam eva ghanarÃÓim d­«Âvà ghana÷ eka÷ dvau aghanau iti vigaïayya yatra ghana÷ tasmÃt ghanamÆlam pÆrvam eva kuryÃt, ghana÷ ca ghanÃt Óodhya÷ iti anena | tata÷ sarvam idam ÃryÃsÆtram upasthitam bhavati, "aghanÃt bhajet dvitÅyÃt" ityÃdi | uddeÓaka÷ Ð ekÃdÅnÃm mÆlam ghanarÃÓÅnÃm p­thak tu me brÆhi | vasvaÓvimunÅndÆnÃm ghanamÆlam gaïyatÃm ÃÓu || 1 || nyÃsa÷ Ð 1, 8, 27, 64, 125, 216, 343, 512, 729, 9728. labdham ghanamÆlam yathÃsaÇkhyena 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 12. uddeÓaka÷ Ð k­tayamavasurandhrarasÃbdhirÆparandhrÃÓvinÃgasaÇkhyasya | mÆlam ghanasya samyak vada bhaÂaÓÃstrÃnusÃreïa || 2 || nyÃsa÷ Ð 8291469824 | labdham ghanamÆlam 2024 | evam eva bhinnaghanamÆlÃnayane api uddeÓaka÷ Ð mÆlam trayodaÓÃnÃm pa¤caghanÃæÓai÷ triÓÆnyarÆpÃkhyai÷ | adhikÃnÃm bhinnÃkhyam vigaïyatÃm saÇkhyayà samyak || 3 || nyÃsa÷ Ð 13 103 125 | labdham ghanamÆlam 2 2 5 || 5 || [tribhujak«etraphalam ] atha tribhujak«etraphalÃnayanÃrtham Ãha Ð tribhujasya phalaÓarÅram samadalakoÂÅbhujÃrdhasaævarga÷ | tisra÷ bhujÃ÷ yasya k«etrasya tat idam k«etram tribhujam | bhujà bÃhu÷ pÃrÓvam iti paryÃyÃ÷ | tatra trÅïi k«etrÃïi sama-dvisama-vi«amÃïi | "tribhujasya" iti tribhujak«etrajÃtimaÇgÅk­tya ekavacananirdeÓa÷ | tasya tribhujasya | phalaÓarÅram | phalasya ÓarÅram phalaÓarÅram, phalapramÃïam iti artha÷ | samadalakoÂÅbhujÃrdhasaævarga÷ | samadalakoÂÅ, avalambaka÷ | atra kecit Ð same dale yasyÃ÷ sà iyam samadalÃ, samadalà ca asau koÂÅ ca samadalakoÂÅ iti varïayanti | teÓÃm sama-dvisamatryaÓrak«etrayo÷ eva phalasiddhi÷, na vi«amatryaÓrak«etrasya | asmÃkam punar samadalakoÂÅ iti anena avalambakavyutpattyà bruvatÃm trayÃïÃm api phalÃnayanam siddham | athavà ye vyutpattim kurvanti te«Ãm api trayÃïÃm tryaÓrak«etrÃïÃm phalÃnayanam siddham eva | kuta÷ ? "rƬhe«u kriyà vyutpattikarmÃrthà na arthakriyÃ" iti | bhujÃyÃ÷ ardham bhujÃrdham | atha atra bhujÃÓabdena bhujà bÃhu÷ pÃrÓvam iti sÃmÃnyena trayÃïÃm pÃrÓvÃnÃm pratipattau prasaktÃyÃm viÓi«Âà eva bhujà parig­hyate, bhujÃsaæj¤ità | "sÃmÃnyacodanÃ÷ ca viÓe«e avati«Âhante" iti | atra gaïite bhujÃÓabda÷ auïÃdika÷ pratipattavya÷, anyathà hi "bhujÃnyubjau pÃïyupatÃpayo÷" [a«ÂÃdhyÃyÅ, 7.3.61 ] iti bhujÃÓabdasya pÃïÃvarthe nipÃtitattvÃt k«etrapÃrÓve na labhyate | tasyÃ÷ bhujÃyÃ÷ ardham bhujÃrdham | samadalakoÂyà bhujÃrdhasya ca saævarga÷ samadalakoÂÅbhujÃrdhasaævarga÷, tribhujasya phalaÓarÅram bhavati | uddeÓaka÷ Ð saptëÂanavabhujÃnÃm k«etrÃïÃm yat phalam samÃnÃm tu | pa¤caÓravaïasya sakhe «a¬bhÆsaÇkhyadvitulyasya || 1 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 4 etÃni trÅïi samÃni | dvisamasya api nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 5 karaïam Ð "samatryaÓrik«etre samà eva avalambakasthiti÷" iti bhÆmyardham ÃbÃdhà 3 1 2 | "ya÷ ca eva bhujÃvarga÷ koÂÅvarga÷ ca karïavarga÷ sa÷" [gaïita¡, 17 ] iti bhujÃkoÂyo÷ vargau karïavarga÷ | tena, bhujÃvarge karïavargÃt Óuddhe Óe«am samadalakoÂÅvarga÷ 36 3 4, samadalakoÂÅ karaïya÷ 36 3 4 iti | bhujÃrdham api karaïya÷ 12 1 4 | tena, karaïyo÷ saævarga÷ asti iti labdham k«etraphalam "samadalakoÂÅbhujÃrdhasaævarga÷" iti karaïya÷ 450 3 16 | Óe«ayo÷ api samayo÷ evam eva yathÃsaÇkhyena phalam [karaïya÷ 768 ], karaïya÷ 1230 3 16 | dvisamatryaÓrik«etrasya api "samà eva avalambakasthiti÷" iti ÃbÃdhà 3, samadalakoÂÅ pÆrvakaraïena eva 4, phalam api tena eva karaïena 12 | uddeÓaka÷ Ð karïau dvau daÓa nirdi«Âau dhÃtrÅ [ca] tasya «o¬aÓa proktà | dvisamasya tasya vÃcyam phalasaÇkhyÃnam prayatnena || 2 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 6 labdham pÆrvakaraïena phalam 48 | vi«amatribhujak«etre«u uddeÓaka÷ Ð karïa÷ trayodaÓa syÃt pa¤cadaÓÃnya÷ mahÅ dvisaptà eva | vi«amatribhujasya sakhe phalasaÇkhyà kà bhavet asya || 3 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 7 karaïam Ð bhujayo÷ vargaviÓe«a÷ tayo÷ và samÃsaviÓe«ÃbhyÃsa÷ tribhujak«etre ÃbÃdhÃntarasamÃsaviÓe«ÃbhyÃsa÷ bhavati | bhÆmyà ÃbÃdhÃntarasamÃsapramÃïayà vibhajya labdham bhÆmau eva saækramaïam | "antarayuktam hÅnam dalitam" iti [gaïita¡, 24 ] | anena krameïa ÃbÃdhÃntarapramÃïe labhyete | tÃbhyÃm ÃbÃdhÃntarapramÃïÃbhyÃm vi«amatribhujasya samadalakoÂyÃnayanam | tat yathà Рbhujayo÷ vargarÃÓÅ 169, 225 | etayo÷ viÓe«a÷ 56 | bhujayo÷ ekÅbhÃva÷ 28, tayo÷ viÓe«a÷ 2 | tayo÷ abhyÃsa÷ iti [bhujayo÷ vargaviÓe«a÷] ÃbÃdhÃntarasamÃsapramÃïayà bhÆmyà 14, anayà h­te labdham 4, anena bhuvà saha saækramaïam "antarayuktam hÅnam" iti 18, 10 | dalam iti yathÃkrameïa ÃbÃdhÃntare 1, 5 | etÃbhyÃm tribhujak«etrasya avalambakÃnayanam Ð pa¤cadaÓakena karïena navapramÃïena ca ÃbÃdhÃntareïa labdhà samadalakoÂÅ 12; trayodaÓapramÃïena karïena pa¤capramÃïena ca ÃbÃdhÃntareïa labdhà sà eva samadalakoÂÅ 12 | phalam "samadalakoÂÅbhujÃrdhasaævarga÷" iti bhujà bhÆmi÷, tasyÃ÷ ardham 7, samadalakoÂÅbhujÃrdhasaævarga÷ iti phalam Ãgatam 84 | uddeÓaka÷ Ð pa¤cÃÓat sà ekà bhÆ÷ triæÓat saptÃdhikà bhavet karïa÷ | viæÓati÷ anya÷ prokta÷ vi«amatribhujasya kim phalam vÃcyam || 4 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 8 labdham pÆrvakaraïena ca ÃbÃdhÃntare 16, 35, samadalakoÂÅ 12, phalam 206 | [Óa¬aÓrighanaphalam ] ghanaphalÃnayanÃrtham asya eva tribhujak«etrasya ÃryÃpaÓcÃrdham Ãha Ð ÆrdhvabhujÃtatsaævargÃrdham sa ghana÷ «a¬aÓri÷ iti || 6 || Ærdhvabhujà k«etramadhya÷ ucchrÃya÷, tat iti k«etraphalam, ÆrdhvabhujÃyÃ÷ tasya ca saævarga÷ ÆrdhvabhujÃtatsaævarga÷, tasya ardham ÆrdhvabhujÃtatsaævargÃrdham | sa ghana÷ ghanaphalam iti yÃvat, sa ca «a¬aÓri÷ | «a¬aÓraya÷ yasya sa÷ «a¬aÓri÷ ghana÷ | atha nirj¤Ãte ÆrdhvabhujÃpramÃïe ghanaphalam ÆrdhvabhujÃtatsaævargÃrdham iti Óakyate vaktum, na ca anirj¤Ãte | satyam eva etat | kintu atra nirj¤Ãtam eva ÆrdhvabhujÃpramÃïam | kuta÷ ? ÓÃstre tadÃnayanopÃyapradarÓanÃt | tat yathà РÆrdhvabhujà hi nÃma k«etramadhya÷ ucchrÃya÷ iti pratyak«am | sa ca tiryagavasthitasya Ó­ÇgÃÂakak«etrabÃho÷ karïavadavasthitasya koÂi÷, bhujÃkarïamÆlak«etrakendrÃntarÃlam | tadÃnayane trairÃÓikam Ð yadi tribhujak«etrÃvalambakena tribhujak«etrabÃhu÷ labhyate tadà tasya eva tribhujak«etrabÃhudalasaÇkhyakasya avalambakasya kiyÃn bÃhu÷ iti | etat karïabhujÃkoÂitrairÃÓikavidhÃnam pradeÓÃntaraprasiddham eva iti na atra abhihitam | sa ca pradeÓa÷ "ya÷ ca eva bhujÃvarga÷ kotÅvarga÷ ca karïavarga÷ sa÷" [gaïita¡, 17] iti, "trairÃÓikaphalarÃÓim tam atha icchÃrÃÓinà hatam" [gaïita¡, 26 ] iti ca | uddeÓaka÷ Ð Ó­ÇgÃÂakaghanagaïitam dvÃdaÓagaïitÃÓritasya yat ca asya | ÆrdhvabhujÃparimÃïam sphuÂataram ÃcÃk«va me ÓÅghram || 1 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 9 karaïam Ð yadi a«ÂottaraÓatakaraïikena [avalambakena] catuÓcatvÃriæÓaduttaraÓatakaraïika÷ karïa÷ labhyate, tadà «aÂtriæÓatkaraïikena avalambakena kiyÃn karïa÷ iti | trairÃÓikopapattipradarÓanÃrtham k«etranayÃsa÷ Ð parilekha÷ 10 trairÃÓikanyÃsa÷ ca 108, 144, 36 | [ etÃ÷ karaïya÷ ] labdha÷ anta÷karïa÷ [karaïya÷] 48 | ayam eva karïa÷ Ærdhvam avasthitatribhuja[k«etrasya bhujÃ] | karïak­te÷ bhujÃvargaviÓe«a÷ ÆrdhvabhujÃvarga÷ | sa ca 16 | tatra Ærdhvabhujà sÆtrakai÷ ÓalÃkÃdibhi÷ và pradarÓayitavyà | k«etraphalam [karaïya÷] 3888. etÃsÃm k«etraphalakaraïÅnÃm ÆrdhvabhujÃkaraïÅnÃm ca saævargÃrdham ghana÷ bhavati | ardham iti atra karaïitvÃt dvayo÷ karaïÅbhi÷ caturbhi÷ bhÃga÷ hriyate | labdham ghanaphalam karaïya÷ 93312 | uddeÓaka÷ Ð a«ÂÃdaÓa karïÃnÃm saÇkhyà ӭÇgÃÂakasya nirdi«Âà | ÆrdhvabhujÃgaïitÃgram jij¤Ãsu÷ aham sakhe tasya || 2 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 11 Ærdhvabhujà pÆrvakaraïena eva karaïya÷ 216 | phalam api pÆrvavat eva labdham karaïya÷ 1062882 || 6 || [ v­ttak«etraphalam ] atha v­ttak«etraphalÃnayanÃrtham Ãha Ð samapariïÃhasya ardham vi«kambhÃrdhahatam eva v­ttaphalam | pariïÃha÷ paridhi÷ | sama÷ ca asau pariïÃha÷ ca samapariïÃha÷, tasya ardham | anye punar anyathà vigraham kurvanti Ð sama÷ pariïÃha÷ yasya k«etrasya tat samapariïÃham, tasya ardham iti | te«Ãm k«etraphalÃrdhasya grahaïam prÃpnoti, anya-pÃdÃrthena samapariïÃhaÓabdena k«etrÃbhidhÃnÃt | vi«kambha÷ vyÃsa÷, tasya ardham vi«kambhÃrdham, tena hatam vi«kambhÃrdhahatam, vi«kambhÃrdhaguïitam iti yÃvat | evakÃrakaraïam ÃryÃpÆraïÃrtham pratipattavyam | athavà evakÃrakaraïena upÃyaniyama÷ kriyate | samapariïÃhasya ardham vi«kambhÃrdhahatam eva v­ttaphalam, na anyat upÃyÃntaram iti | na, etat asti, upÃyÃntaraÓravaïÃt anyatra "vyÃsÃrdhak­ti÷ trisaÇguïà gaïitam" iti | na etat upÃyÃntaram sÆk«mam, kintu vyÃvahÃrikam iti | tasmÃt ekam eva upÃyÃntaram, sÆk«magaïitÃnayanasya na anyat iti | uddeÓaka÷ Ð a«ÂadvÃdaÓa«aÂkÃ÷ vi«kambhÃ÷ tattvata÷ mayà d­«ÂÃ÷ | te«Ãm samav­ttÃnÃm paridhiphalam me p­thak brÆhi || 1 || nyÃsa÷ Ð 8, 12, 6 parilekha÷ 12 ete«Ãm trairÃÓikena vak«yamÃïavi«kambhaparidhipramÃïaphalÃbhyÃm [gaïita¡, 10] labdhÃ÷ paridhaya÷ yathÃkrameïa Ð 25 37 18 83 437 531 625 625 625 phalÃnayane karaïam Ð samapariïÃhasya ardham iti vi«kambhÃrdham jÃtam 4 | anena eva tatsamapariïÃhasya ardham 12 354 625 guïitam v­ttaphalam jÃtam 50 166 625 anena eva karaïena Óe«ayo÷ paridhyo÷ yathÃsaÇkhyena phale Ð 113 28 61 343 625 1250 [golaghanaphalam] ghanaphalapradarÓanÃrtham Ãha Ð tat nijamÆlena hatam ghanagolaphalam niravaÓe«am || 7 || tat iti anena pÆrvÃrdhagaïitani«pannam v­ttak«etrasya tatphalam parig­hyate | nijamÆlam Ãtmana÷ mÆlam | yat k«etraphalam tat svakÅyena mÆlena guïitam iti yÃvat | athavà tat k«etraphalam, nijam avitatham ÃmnÃyÃviruddham iti artha÷, mÆlena hatam, anyasya aÓrutatvÃt svena mÆlena tatk«etraphalam guïitam | nijamÆlena hatam nijamÆlahatam iti vigraha÷ | tat punar k«etraphalam mÆlakriyamÃïam karaïitvam pratipadyate, yasmÃt karaïÅnÃm mÆla[m apek«itam] | tata÷ punar api karaïÅnÃm akaraïÅbhi÷ saævarga÷ na asti iti k«etraphalam karaïyate | evam ayam artha÷ arthÃt avasÅyate k«etraphalavarga÷ k«etraphalena guïita÷ iti | ghana÷ ca asau gola÷ ca ghanagola÷, gola÷ v­ttam, ghanagolasya phalam ghanagolaphalam | niravaÓe«am | na ki¤cit anena karmaïà Ói«yate | yena anyena karmaïà ghanagolaphalam Ãnayanti na tena ghanagolaphalam niravaÓe«am bhavati, vyÃvahÃrikatvÃt tasya karmaïa÷ Ð vyÃsÃrdhaghanam bhitvà navaguïitam ayogu¬asya ghanagaïitam | iti | uddeÓaka÷ Ð dvau pa¤ca tathà paÇkti÷ vyÃsÃ÷ j¤eyÃ÷ krameïa v­ttÃnÃm | ghanagolaphalÃni e«Ãm jij¤Ãsu÷ aham samÃsena || 1 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 13 e«Ãm paridhaya÷ trairÃÓikena eva labdhÃ÷ yathÃsaÇkhyena Ð 6 15 31 177 177 52 625 250 125 karaïam Ð pÆrvÃbhihitagaïitakarmaïà [dvi]vi«kambhak«etrasya yat phalam ÃyÃtam 3 177 1250 tasya mÆlam etat eva karaïÅgatam aÓuddhak­titvÃt pratipattavyam | tat ca savarïitam jÃtam 3927 1250. etat k«etraphalavargeïa guïitam jÃtam ghanaphalam karaïya÷ 31, karaïÅbhÃgÃ÷ ca 12683983 1953125000 | evam Óe«ayo÷ api yathÃsaÇkhyena ghanaphalakaraïya÷ karaïÅbhÃgÃ÷ ca Ð 7569484476 7558983 58983 8000000 125000 [samalambacaturbhujaphalam] dvi[sama-vi«ama]caturaÓrÃdÅnÃm anta÷karïayo÷ ca atra sampÃtapramÃïaphalaparij¤ÃnÃya ÃryÃm Ãha Ð ÃyÃmaguïe pÃrÓve tadyogah­te svapÃtelekhe te | vistarayogÃrdhaguïe j¤eyam k«etraphalam ÃyÃme || 8 || ÃyÃma÷ vistÃra÷ dairghyam iti paryÃyÃ÷ | ÃyÃma÷ guïa÷ yayo÷ te ÃyÃmaguïe | ke te ? pÃrÓve | bhÆ÷ ekam pÃrÓvam mukham itaram | ÃyÃmaguïe bhÆvadane iti artha÷ | tayo÷ yoga÷ tadyoga÷ | kayo÷ ? pÃrÓvayo÷ | tadyogah­te | ke ? ÃyÃmaghne pÃrÓve | svasya pÃta÷ svapÃta÷, svapÃtayo÷ lekhe svapÃtalekhe | dve api p­thak p­thak labdhe iti vÃkyaÓe«a÷ | svapÃtalekhà nÃma anta÷karïayo÷ saæpÃtasya bhÆmukhamadhyasya ca antarÃlam | vistara÷ k«etrasya p­thutvam | yadi evam vistÃra÷ iti prÃpnoti "prathane vÃkyaÓabde" [a«ÂÃdhyÃyÅ, 3.3.33] iti gha¤i k­te | ne e«a÷ do«a÷ | ayam avastre staraÓabda÷, tena viÓabdena samÃsÃnta÷ asau "vividhastara÷ vistara÷" iti | vistarayo÷ yoga÷ vistarayoga÷, bhÆvadanayoga÷ iti artha÷ | vistarayogasya ardham vistarayogÃrdham, vistarayogÃrdham guïa÷ yasya sa vistarayogÃrdhaguïa÷ | ka÷ ? ÃyÃma÷ | tasmin vistarayogÃrdhaguïe ÃyÃme k«etraphalam j¤eyam | vistarayogÃrdhaguïa÷ ÃyÃma÷ k«etraphalam iti yÃvat | samyak anÃdi«Âena Ãlikhite k«etre svapÃtalekhÃpramÃïam trairÃÓikagaïitena pratipÃdayitavyam | tathà trairÃÓikena eva ubhayapÃrÓve karïÃvalambakasampÃtÃnayanam | pÆrvasÆtreïa atra dvisamavi«amatryaÓrak«etraphalam darÓayitavyam | vak«yamÃïasÆtreïa antarÃyatacaturaÓrak«etraphalÃnayanam anena và anye«u api k«etre«u yÃni te«Ãm antarvartÅni k«etrÃïi te«Ãm karïÃvalambakÃdisÃdhanam tat upadi«Âalak«aïena eva | na ca te«Ãm anyatra avasthÃnamÃtrÃt eva anyat karaïam syÃt | uddeÓaka÷ Ð bhÆmi÷ caturdaÓa syÃt vadanam catvÃri ca eva rÆpÃïi | karïau trayodaÓÃgrau saæpÃtÃgram phalam ca vada || 1 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 14 karaïam Ð mukhabhÆmiviÓe«Ãrdham bhujà [5] | tayà bhujayà p­thaguktagaïitena eva avalambakasiddhi÷, sa ca 12 | ayam eva avalambaka÷ ÃyÃma÷ | p­thak p­thak pÃrÓve anena guïite jÃte 48, 168. pÃrÓvayo÷ yoga÷ 18. anena bhÃgalabdhe svapÃtalekha 29 21 33 vistarayogÃrdha÷ 1. anena ÃyÃma÷ guïita÷ k«etraphalam 108 | uddeÓaka÷ Ð viæÓati÷ ekÃbhyadhikà paÇkti÷ nava ca eva kÅrtità saÇkhyà | dhÃtrÅkarïamukhÃnÃm gaïitam sampÃtalekham Ãcak«va || 2 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 15 svapÃtalekhe pÆrvakaraïena 2 5 2 3 5 5 | k«etraphalam 120 | uddeÓaka÷ Ð triæÓat tryadhikà bhÆmi÷ saptadaÓa anyÃni kÅrtitÃni atra | gaïitam tatra kiyat syÃt svapÃtalekhe ca ke syÃtÃm || 3 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 16 asya trisamacaturaÓrasya k«etrasya labdhe svapÃtalekhe 5 9 1 9 10 10 | k«etraphalam 375 | vi«amacaturaÓrak«etre«u phalamÃtram eva uddiÓyate, na sampÃtalekhe, durj¤ÃtatvÃt avalambakasya | anyat api ca Ð yat atra vi«amacaturaÓram k«etram na tat anyagaïitak«etrai÷ samÃnam | tat ca Ð pa¤cak­timukhena yutam «a«Âi÷ vasudhÃpramÃïam ÃkhyÃtam | karïau trayodaÓamitau catustribhi÷ tìitau kramaÓa÷ || 4 || asya yau avalambakau tau na sad­Óau | atra ca yat upadiÓyate tasya yau avalambakau tau tulyasaÇkhyau | tena gaïitaÓÃstrÃntaropadi«Âavi«amacaturaÓrak«etrasya asya ca asÃd­Óyam sati api ca vi«amatve | atha yat gaïitaÓÃstrÃntaropadi«Âavi«amacaturaÓrak«etram yat ca iha upadiÓyate tayo÷ dvayo÷ api phalanirdeÓa÷ api anena upadeÓena Óakyate [kartum] | durj¤ÃtÃvalambakasya kim ? ucyate Ð vi«amak«etre«u phalamÃtram eva uddiÓya[te], na sampÃtalekhe ca iti | atha cet parij¤Ãta÷ avalambaka÷ bhavati tadà phalam ca sampÃtalekhe ca Óakyate vij¤Ãtum | katham ? pÆrvopadi«Âagaïitakarmaïà eva | uddeÓaka÷ Ð ÃyÃma÷ dvÃdaÓa prokta÷ bhÆmi÷ ekonaviæÓati÷ | mukham pa¤ca samÃkhyÃtam karïau tasya atha kÅrtitau || daÓa pa¤ca-tribhi÷ ca eva samyuktÃni p­thak p­thak | phalam sampÃtalekhe ca j¤Ãtum icchÃmi tattvata÷ || 5 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 17 labdhe sampÃtalekhe 2 9 1 1 2 2 | k«etraphalam 144 | evam anye«u api evaævidhe«u k«etre«u phalÃnayanam sampÃtalekhÃnayanam ca || 8 || [k«etraphalam pratyayakaraïam ca ] sarvak«etrÃïÃm phalapratyayakaraïÃrtham Ãha Ð sarve«Ãm k«etrÃïÃm prasÃdhya pÃrÓve phalam tadabhyÃsa÷ | sarve«Ãm k«etrÃïÃm phalam nirde«Âavyam | katham ? prasÃdhya pÃrÓve | "pra"-Óabda÷ prak­«ÂavÃcÅ, prakar«eïa pÃrÓve sÃdhayitvà iti | ka÷ ca tayo÷ prasÃdhyamÃnayo÷ pÃrÓvayo÷ prakar«a÷ ? ucyate Ð pÃrÓvatà | ka÷ punar artha÷ pÃrÓvatÃÓabdasya iti | ucyate Ð yadi sarvak«etram prasÃdhyamÃnam, [tadà "pÃrÓvatÃ"-ÓabdÃsya artha÷] pÃrÓve eva bhavati, ÃyatacaturaÓram eva iti yÃvat | phalam tadabhyÃsa÷ | te«Ãm sarvak«etrÃïÃm pratyÃkalitapÃrÓvÃyatacaturaÓrÃïÃm phalam tayo÷ pÃrÓvayo÷ abhyÃsa÷, vistÃrÃyÃmÃbhyÃsa÷ iti yÃvat | "abhyÃsa÷ guïanà saævarga÷" iti paryÃyÃ÷ | atha sarvaÓabdasya niravaÓe«avÃcitvÃt niravaÓe«Ãïi eva k«etrÃïi Ãk«ipyante, tasmÃt sarvak«etrÃïÃm phalasya anena eva sÆtreïa siddhatvÃt pÆrvÃbhihitasÆtrÃbhidhÃnam anarthakam | na anarthakam | pratyayakaraïam phalam ca anena ucyate | abhihitÃnÃm k«etrÃïÃm phalasya pratyayakaraïam, yasmÃt gaïitavida÷ maskari-pÆraïa-pÆtanÃdaya÷ sarve«Ãm k«etrÃïÃm phalam ÃyatacaturaÓrak«etre pratyÃyayanti | uktam ca Ð karaïai÷ uktai÷ nityam phalam anugamya Ãyate tu vij¤eyam | pratyayakaraïam k«etre vyaktam phalam Ãyate yasmÃt || anabhihitÃnÃm k«etrÃïÃm phalÃn ayanam abhÅ«Âak«etrÃyatacaturaÓrÅkaraïena eva | atha katham ekena eva yatnena phalÃnayanam pratyayakaraïam ca prasÃdhyate ? atha idam pratyayakaraïÃrtham prak­tam, sa katham phalÃnayanÃya bhavati ? atha phalÃnayanÃrtham, katham pratyayakaraïÃya ? nea e«a÷ do«a÷ | anyÃrtham prak­tam anyÃrtham sÃdhakam d­«Âam | tat yathà Р"ÓÃlyartham kulyÃ÷ praïÅyante | tÃbhya÷ ca pÃnÅyam pÅyate, upasp­Óyate ca |" [ a«ÂÃdhyÃyÅ, 1.1.22, pÃta¤jalabhëyam ] evam iha api | tat yathà РÃyatacaturaÓrak«etraphalÃnayana uddeÓaka÷ Ð a«Âau pa¤ca ca paÇktivistÃra÷ dairghyam api amÅ«Ãm yat | a«Âi÷ dvÃdaÓa manava÷ gaïitam kiyat ÃyatÃnÃm tu || 1 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 18 a«Âau ekam pÃrÓvam ; «o¬aÓa anyat | tayo÷ pÃrÓvayo÷ abhyÃsa÷, phalam Ãgatam 128 | Óe«ayo÷ api evam eva 60, 140 | pÆrvasÆtrani«pannak«etraphalÃnÃm pratyayakaraïam pradarÓyate | tat yathà Рtricaturbhujav­ttÃnÃm d­«ÂÃni phalÃni yÃni gaïitena | te«Ãm pratyayakaraïam kathaya katham bhavati sarve«Ãm || 2 || asya samatryaÓrik«etrasya pÆrvad­«Âasya eva katham phalapratyayakaraïam [iti] nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 19 etat eva nyastam ÃyatacaturaÓrak«etram jÃtam Ð parilekha÷ 20 [ tribhujasya avalambaka÷ ÃyÃma÷ ] karaïya÷ 36 3 4 [bhÆmyardham vistÃra÷ karaïya÷ 12 1 4 ] phalam pÃrÓvayo÷ abhyÃsa÷ iti karaïya÷ 450 3 16 pÆrvalikhità [eva ] | evam eva [dvi]same«u, vi«ame«u ca | vi«amÃkhyasya nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 21 asya api avalambaka÷ ÃyÃma÷ 12, bhÆmyardham vistÃra÷ 7 | parilekha÷ 22 asya api pÆrvavat eva vistÃrÃyÃm ayo÷ saævarga÷ phalam 84 | athavà ÃyatacaturaÓrak«etrayo÷ ardhak«etraphalasaæyoga÷ asya phalam | tayo÷ dvayo÷ pa¤cavistÃrasya dvÃdaÓÃyÃm asya ekasya, dvitÅyasya api navavistÃrasya dvÃdaÓÃyÃm asya ardhak«etraphalasaæyoga÷ asya phalam | tayo÷ dvayo÷ pa¤cavistÃrasya dvÃdaÓÃyÃm asya ekasya dvitÅyasya api navavistÃrasya dvÃdaÓÃyÃm asya nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 23 dvÃdaÓapa¤cakasya phalam vistÃrÃyÃmÃbhyÃsakrameïa 60, asya ardham eva asmin vi«amatryaÓrik«etre iti 30, nava[vistÃra]dvÃdaÓÃyÃm asya phalam 108, asya api ardham eva asmin anupravi«Âam iti 54 ; etayo÷ ardhaphalayo÷ yoga÷ sà eva caturaÓÅti÷ 84 | evam dvisamatrisamavi«amacaturaÓre«u api phalam pratyÃyanÅyam | v­ttak«etre vi«kambhÃrdham vistÃra÷, paridhyardham ÃyÃma÷, tat eva ÃyatacaturaÓrak«etram | anayà diÓà prakÅrïak«etre phalam svadhiyà abhyÆhyam | tat yathà Рmukham ekÃdaÓa d­«Âam pratimukham api ucyate tathà ca nava | ÃyÃma÷ viæÓatika÷ phalam asya kiyat bhavet gaïaka || 3 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 24 karaïam Ð "prasÃdhya pÃrÓve phalam tadabhyÃsa÷" iti vi«amayo÷ pÃrÓvayo÷ yoga÷ 20, asya ardham 10. [ ÃyÃma÷ 20 ]. ete daÓakaviæÓatike pÃrÓve | etayo÷ abhyÃsa÷ k«etraphalam [ 200 ] | uddeÓaka÷ Ð a«ÂëÂau païavamukhe vyÃsa÷ dvau «o¬aÓa ucyate dairghyam | kiyat asya phalam vÃcyam païavÃk­tisaæsthitasya asya || 4 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 25 karaïam Ð mukhayo÷ samÃsa÷ 16, ardham 8. etat vistÃreïa 2 yuktam 10. asya ardham 5. evam "prasÃdhya pÃrÓve phalam tadabhyÃsa÷" iti Ãgatam phalam 80 | uddeÓaka÷ Ð vistÃra÷ pa¤ca ukta÷ navodaram p­«Âham asya pa¤cadaÓa | karidantak«etraphalam kiyatpramÃïam vinirdeÓyam || 5 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 26 karaïam Ð p­«ÂhodarasamÃsa÷ 24. ardham 12. etat vistÃrÃrdhaguïam phalam triæÓat 30 | evam sarvak«etre«u pÃrÓvadvayaparikalpanayà phalam nirde«Âavyam | [ vyÃsÃrdhatulyajyà ] samav­ttavi«kambhÃrdhatulyajyÃpradarÓanÃrtham Ãha Ð paridhe÷ «a¬bhÃgajyà vi«kambhÃrdhena sà tulyà || 9 || paridhi÷ pariïÃha÷ v­ttam iti paryÃyÃ÷ | tasya paridhe÷ «a¬bhÃgasya yà jyà sà vi«kambhÃrdhena tulyà | paridhe÷ «a¬bhÃga÷ rÃÓidvayam | rÃÓidvayak«etrÃvagÃhinÅ yà jyà sà paridhe÷ «a¬bhÃgasya jyà | tasyÃ÷ ardham rÃÓe÷ ekasya ardhajyà | etat ca sarvam chedyake pratipÃdanÅyam iti | asmin ca viracitamukhadeÓasitavartyaÇkurakarkaÂena Ãlikhite chedyake yat «a¬bhÃgajyÃyÃ÷ ardham tat rÃÓe÷ ardhajyà | tayà ardhajyayà nirj¤ÃtÃyÃ÷ ardhajyakotpattim vak«yati | etÃm eva «a¬bhÃgajyÃm pratipÃdayi«atà v­tak«etre «a samatryaÓrik«etrÃïi prasaÇgena pradarÓitÃni | atra vi«kambhÃrdhabÃhÆni | «a và dhanu÷k«etrÃïi vi«kambhÃrdhajyÃkÃni | evam ca «a¬aÓrik«etram | prayojanam ca asya «a¬bhÃgajyÃpradarÓanasya "samav­ttaparidhipÃdam chindyÃt" [ gaïita¡, 11 ] iti asyÃm kÃrikÃyÃm vak«yati || 9 || [ v­tte vyÃsaparidhisambandha÷ ] trairÃÓikena samav­ttÃnayanÃrtham Ãha Ð caturadhikam Óatam a«Âaguïam dvëa«Âi÷ tathà sahasrÃïÃm | ayutadvayavi«kambhasya Ãsanna÷ v­ttapariïÃha÷ || 10 || caturbhi÷ adhikam caturadhikam | kim tat ? Óatam | a«ÂÃbhi÷ guïitam a«Âaguïam | etat uktam bhavati Ð a«Âau ÓatÃni dvÃtriæÓaduttarÃïi iti | sahasrÃïi ca dvëa«Âi÷ | etat ubhayam ekatra 62832 | ayutadvayam ca vi«kambha÷ ca ayutadvayavi«kambha÷ | athavà ayutadvayasaÇkhya÷ vi«kambha÷ ayutadvayapramÃïa÷ và ayutadvayavi«kambha÷ | tasya ayutadvayavi«kambhasya | sa ca 20000 | Ãsanna÷ vikaÂa÷ | kasya Ãsanna÷ ? sÆk«masya pariïÃhasya | katham vij¤Ãyate sÆk«masya Ãsanna÷ iti, na punar vyÃvahÃrikasya Ãsanna÷ ; yÃvatà Órutaparikalpanà sÆk«mavyÃvahÃrikayÃyo÷ tulyà | na e«a÷ do«a÷, sandehamÃtram idam | sarvasandehe«u vedam avati«Âhate "vyÃkhyÃnata÷ viÓe«apratipatti÷ [ nahi sandehÃt alak«aïam ]" [ a«ÂÃdhyÃyÅ, ÓivasÆtram 6, pÃta¤jalabhëyam ] iti | tasmÃt sÆk«masya Ãsanna÷ iti vyÃkhyÃsyÃma÷ | athavà ÃsannaÓabdena tatsamÅpavartinà abhidhÅyate | tena ca tat eva ÃsannaÓabdena ucyate | tarhi ki¤cit bhinnam | yadi vyÃvahÃrikÃsanna÷ vyÃvahÃrikÃt api pÃpÅyÃn paridhi÷, na kaÓcit pÃpataram prayÃsam karoti, tena sÆk«mÃsanna÷ iti nyÃyasiddham | atha Ãsannaparidhi÷ kasmÃt ucyate, na punar sphuÂaparidhi÷ eva ucyate ? evam manyante Ð sa upÃya÷ eva na asti yena sÆk«maparidhi÷ ÃnÅyate | nanu ca ayam asti Ð vikkhaæbhavaggadasaguïakaraïÅ vaÂÂassa parirao hodi | [ vi«kambhavargadaÓaguïakaraïÅ v­ttasya pariïÃha÷ bhavati | ] iti | atra api kevala÷ eva Ãgama÷ na eva upapatti÷ | rÆpavi«kambhasya daÓakaraïya÷ paridhi÷ iti | atha manyate pratyak«eïa eva pramÅyamÃïa÷ rÆpavi«kambhak«etrasya paridhi÷ daÓakaraïya÷ iti | na etat, aparibhëitapramÃïatvÃt karaïÅnÃm | ekatrivistÃrÃyÃm ÃyatacaturaÓrak«etrakarïena daÓakaraïikena eva tadvi«kambhaparidhi÷ ve«ÂyamÃïa÷ sa tatpramÃïa÷ bhavati iti cet tat api sÃdhyam eva | anyat ca Ð v­ttak«etre catvÃri dhanu÷k«etrÃïi, ekam ÃyatacaturaÓrak«etram | te«Ãm phalasamÃsena v­ttak«etraphalena bhavitavyam | tÃni phalÃni saæyojyamÃnÃni na v­ttak«etraphalatulyÃni bhavanti | tatpratipÃdanÃrtham uddeÓaka÷ Ð daÓavi«kambhak«etre pÆrvÃparabhÃge ekarÆpam avagÃhya | jÅvà «a¬ dak«iïottarayo÷ api dve rÆpe avagÃhya a«Âau || tÃsÃm jÅvÃnÃm ÃnayanopÃyasÆtram gÃthà РogÃhÆïam vikkhambham egÃheïa saæguïam kuryÃt | cauguïiassa tu mÆÊam jÅvà savvakhattÃïam || [ avagÃhonam vi«kambham avagÃheïa saÇguïam kuryÃt | caturguïitasya tu mÆlam sà jÅvà sarvak«etrÃïÃm || ] dhanu÷k«etranyÃsa÷ ca Ð parilekha÷ 27 dhanu÷k«etraphalÃnayane sÆtram gÃthà РisupÃyaguïà jÅvà dasikaraïi bhavet vigaïiya padam | dhanupaÂÂa ammikhatte edam karaïam tu ïÃavvam || [ i«upÃdaguïà jÅvà daÓakaraïÅbhi÷ bhavet viguïya phalam | dhanu÷paÂÂe asmin k«etre etat karaïam tu j¤Ãtavyam || ] anayà gÃthayà pÆrvÃparadhanu÷k«etraphale ka¡ 90 4, ka¡ 90 4. ete k«etraphale karaïiprak«epavidhÃnena prak«eptavye | karaïÅprak«etrapasÆtram gÃthà РauvaÂÂi a dassakeïa i mÆlasamÃsassamotthavat | ovaÂÂaïÃyaguïiyam karaïisamÃsam tu ïÃavvam || [ apavartya ca daÓakena hi mÆlasamÃsa÷ samottham yat | apavartanÃÇkaguïitam karaïisamÃsam tu j¤Ãtavyam || ] tathÃk­tvà labdham ka¡ 90 | dak«iïottaradhanu«o÷ api tathà eva phale ka¡ 160, ka¡ 160 | [ samÃsa÷ ca ka¡ ] 640 | samastayo÷ punar samÃsa÷ ka¡ 1210 | madhyasthÃyatacaturaÓrak«etraphalam karaïya÷ 2304 | dhanu÷k«etraphalasamÃsarÃÓe÷ asya ca karaïÅsamÃsakriyayà samasyamÃne rÃÓyo÷ asaæk«epatà | p­«ÂhÃnayanam api ca daÓakaraïÅparidhiprakriyÃparikalpanayà sadà na [ bhavati | yata÷ ] p­«ÂhÃnayane sÆtram ÃryÃrdham Ð jyÃpÃdaÓarÃrdhayuti÷ svaguïà [ daÓasaÇguïà karaïyastÃ÷ ] [atra uddeÓaka÷ Ð dvipa¤cÃsat vi«kambhe dvi÷ avagÃhya | ] "ogÃhÆïam vikkhambham" iti anena jyà labdhà viæÓati÷ [20] | [ anayà jyayà ] p­«ÂhÃnayanam Ð jyÃpÃda÷ [20 4 = ] 5, ÓarÃrdha [1] yuti÷ 6, svaguïà 36, daÓasaÇguïÃ÷ 360, età karaïya÷ p­«Âham | sakalajyÃvarga÷ catvÃri ÓatÃni, p­«Âham karaïÅnÃm «a«ÂiÓatatrayam iti, katham etat saæghaÂate | jyÃyasà jyÃta÷ p­«Âhena bhavitavyam | tat etat vicÃryamÃïam atyantasÆk«mavÃdinÃm jyÃta÷ p­«Âham alpÅyamÃnam Ãpatitam ata÷ asyai avicÃritamanoharÃyai nama÷ astu daÓakaraïyai | atha apara÷ api uddeÓaka÷ Ð «a¬viæÓativi«kambhak«etre ekam avagÃhya | pÆrvakaraïena eva jyà daÓa 10 | pÆrvavat eva p­«Âham asyÃ÷ navati÷ karaïÅnÃm 90 | jyÃvarga÷ Óatam 100 | evam idam ÃlocyamÃnam atyantasthÆlatÃm Ãpannam iti | tasmÃt sa upÃya÷ eva na asti iti sÆktam | atha etau mahÃntau rÃÓÅ kasmÃt ucyete, na punar apavartitau eva ucyete; ÃcÃrya÷ ca lÃghavika÷, na tasya lÃghavikasya mahÃrÃÓyabhidhÃnam yujyate | idam ekam ÃcÃryasya m­ÓyatÃm | athavà ayutadvayavi«kambham iti alpai÷ ak«arai÷ ucyate | na tathà apavartitavi«kambhÃbhidhÃne alpÃk«aratà | athavà manyate Ð mahÃparidhivi«kambhÃbhidhÃne mahÃvi«kambhÃsu jyÃsu alpaparigrahÃpacaye«u na phalaviÓe«a÷ alpÃntaratvÃt iti, tathà ca "makhi" Ãdi«u kvacit asata÷ upÃdÃnam k­tam, kvacit ca sata÷ parityÃga÷ | pariïÃha÷ paridhi÷, v­ttam k«etram, v­ttasya pariïÃha÷ v­ttapariïÃha÷, v­ttaparidhi÷ iti artha÷ | anena vi«kambhe nirj¤Ãte paridhi÷ ÃnÅyate, paridhau ca nirj¤Ãte vi«kambhe iti | katham ? yadi asya vi«kambhasya ayam paridhi÷ icchÃvi«kambhasya kiyÃn, yadi asya paridhe÷ ayam vi«kambha÷ icchÃparidhe÷ kiyÃn iti | uddeÓaka÷ Ð dvicatu÷saptëÂÃnÃm vyÃsÃnÃm yÃni v­ttagaïitÃni | sÆk«mÃsannÃni sakhe vigaïaya gaïitÃnusÃreïa || 1 || k«etrasya nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 28 labhdÃni v­ttÃni yathÃkrameïa Ð 6 12 21 25 177 354 1239 83 625 625 1250 625 paridhau nirj¤Ãte vi«kambhÃnayane uddeÓaka÷ Ð navanavayamarÃmÃïÃm a«ÂÃbhi÷ ÓarayamÃæÓahÅnÃnÃm | khakharasav­ndasya ca me vyÃsau Ãcak«va vigaïayya || 2 || nyÃsa÷ Ð 3299 8 25 | 21600 labdhau yathÃkrameïa vyÃsau 1050 | 6875 625 1309 [chedyakavidhinà jyà Ãnayanam ] atha jyÃnayanÃrtham Ãha Ð samav­ttaparidhipÃdam chindyÃt tribhujÃt caturbhujÃt ca eva | samacÃpajyÃrdhÃni tu vi«kambhÃrdhe yathà i«ÂÃni || 11 || samav­ttam paridhi÷ yasya k«etrasya tatk«etram samav­ttaparidhi÷, tasya pÃda÷ samav­ttaparidhipÃda÷ | sati etasmin vyÃkhyÃne k«etraphalasya grahaïam prÃpnoti | ÃcÃryaprabhÃkareïa ayam eva vigraha÷ pradarÓita÷ | sa guru÷ iti k­tvà asmÃbhi÷ na upÃlabhyate | anyat ca Ð këÂhatulyajyÃbhidhÃnam yuktam iti aÓÃstraj¤a÷ api jÃnÃti iti tena eva këÂhatulyajyà pratyÃkhyÃtà | vayam tu brÆma÷ Ð asti këÂhatulyajyà iti | yadi këÂhatulyajyà na syÃt tadà samÃyÃmavanau vyavasthÃnam eva ayogu¬asya na syÃt | tena anumÅmahe kaÓcit pradeÓa÷ sa÷ asti iti yena asau ayogu¬a÷ samÃyÃmavanau avati«Âhate | sa ca pradeÓa÷ paridhe÷ «aïïavatyaæÓa÷ | këÂhatulyajyà anyai÷ api ÃcÃryai÷ abhyavagatà Рtatparidhe÷ ÓatabhÃgam sp­Óati dharÃm golakaÓarÅrÃt | iti | samav­tta÷ ayam paridhi÷ samav­ttaparidhi÷, samav­ttaparidhe÷ pÃda÷ samav­ttaparidhipÃda÷, tam samav­ttaparidhipÃdam chindyÃt | jyÃvibhÃgena iti vÃkyaÓe«a÷ | jyÃvibhÃgena samav­ttaparidhau khaï¬yamÃne tribhujÃt caturbhujÃt ca k«etrÃt samacÃpajyÃrdhÃni ni«padyante, na vi«amacÃpajyÃrdhÃni | tÃni viÓi«ÂÃni eva parig­hyante, dvicatura«Âa«o¬aÓadvÃtriæÓat iti ÃdÅni dviguïottarÃïi | "tu"-ÓabdÃt dvicatu««a¬a«ÂadaÓadvÃdaÓacaturdaÓÃdÅni ca | vi«kambhÃrdhe tribhujak«etram utpadyate | tasmÃt tribhujÃt caturbhujÃt ca k«etrajyÃrdhÃni ni«padyante | katham punar vi«kambhÃrdhe tribhujam ca caturbhujak«etram utpadyate iti ucyate Ð yasya vyÃsÃrdham bhujà karïa÷ và bhavati tadvyÃsÃrdhe ni«pannam | athavà vi«kambhÃrdhe eva jyÃrdhÃni ni«padyante | vi«kambhÃrdhÃvayavatvÃt na vi«kambhÃrdham atiricya vartante iti artha÷ | athavà vi«kambhÃrdhe sati jyÃrdhÃni ni«padyante | nirj¤Ãte hi vi«kambhÃrdhe Óakyate jyà kalpayitum, na anyathà | katham ? yasmÃt uktam "paridhe÷ «a¬bhÃgajyà vi«kambhÃrdhena sà tulyÃ" [ gaïita¡, 9 ] iti | yathà i«ÂÃni yathà ÅpsitÃni, samacÃpajyÃrdhÃni | asyÃm kÃrikÃyÃm jyotpattivistumÃtram eva pratipÃditam ÃcÃryeïa, [ karaïam ] tu na pratipÃditam; pradeÓÃntaraprasiddhatvÃt karaïasya | athavà jyotpattau yat karaïam tat sarvam chedyakavi«ayam, chedyakam ca vyÃkhyÃnagamyam iti [ na ] pratipÃditam | atha kim artham samav­ttaparidhipÃda÷ eva jyÃvibhÃgena chidyate, na punar samav­ttaparidhi÷ chedyate ? na e«a÷ do«a÷ | samav­ttaparidhipÃdapramÃïamÃtram traya÷ rÃÓaya÷ | evam catur«u caturbhÃge«u | yasmÃt paridhipÃdapramÃïasya tulyatvÃt sarve«Ãm paridhipÃdÃnÃm jyÃrdhÃni tulyÃni bhavanti iti paridhipÃdajyÃrdhe iti eva pratipÃditÃni vyavahÃraprasiddhyartham | uddeÓaka÷ Ð vasudahanak­tahutÃÓanasaÇkhye vi«kambhÃrdhe kiyatpramÃïÃni jyÃrdhÃni | rÃÓyardhakëÂhÃni ni«pÃdyante | vi«kambhÃrdham 3438 | karaïam Ð yÃvat tÃvat pramÃïaparicchinnavi«kambhÃrdhatulyena karkaÂakena maï¬alam Ãlikhya tat dvÃdaÓadhà vibhajet | te ca dvÃdaÓabhÃgÃ÷ rÃÓaya÷ iti parikalpyÃ÷ | atha dvÃdaÓadhà vibhakte maï¬ale pÆrveïa rÃÓidvayÃgrÃvagÃhinÅm dak«iïottarÃm jyÃkÃrÃm lekhÃm kuryÃt | evam paÓcimabhÃge api | evam eva dak«iïottarabhÃgayo÷ api ca pÆrvÃparÃyatÃm jyÃm kuryÃt | punar api ca pÆrvÃparadak«iïottaradik«u tathà eva ca rÃÓicatu«ÂayÃgrÃvagÃhinya÷ lekhÃ÷ kuryÃt | tathà tryaÓrÅ[ïi] kartavyÃni | tathà ca paridhini«pannam k«etram karkaÂakena viracitavartikÃmukhena likhyate | evam Ãlikhite k«etre sarvam pradarÓayitavyam | parilekha÷ 29 atra Ãlekhye vyÃsÃrdhatulyà caturïÃm këÂhÃnÃm [pÆrïa]jyà | tadardham dvikëÂhajyà | sà ca 1719 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷ iti, bhujÃkarïavargaviÓe«asya mÆlam avalambaka÷ | sà eva caturïÃm këÂhÃnÃm jyà | sà ca 2978 | etÃm vyÃsÃrdhÃt viÓodhya Óe«am dvikëÂhaÓara÷, ÓaradvikëÂhajyÃvargayogamÆlam karïa÷ | sà eva dvikëÂha[pÆrïa]jyà ca 1780 | ardham asyÃ÷ këÂhasya ekasya jyÃ, 890 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷ | bhujÃkarïavargaviÓe«asya mÆlam avalambaka÷ | sa ca pa¤cÃnÃm këÂhÃnÃm jyà | sà ca 3321, vi«amatvÃt ata÷ jyà na utpadyante | evam tribhujÃt pa¤ca jyÃrdhÃni vyÃkhyÃtÃni | anta÷samacaturaÓrak«etre vyÃsÃrdhatulyà bÃhava÷ | tasya karïa÷ vyÃsÃrdhayo÷ vargayogamÆlam | tat ca 4862 | asya ardham trayÃïÃm këÂhÃnÃm jyà | sà ca 2431 | evam ekà jyà caturbhujÃt ni«pannÃ, vi«amatvÃt utpatti÷ na asti | vi«kambhÃrdhe «a rÃÓyardhakëÂhajyÃrdhÃni pratipÃditÃni | tasmin eva vi«kambhÃrdhe rÃÓicaturbhÃgakëÂhajyà vyÃkhyÃsyÃma÷ | tat yathà РpÆrvavat Ãlikhite k«etre vyÃsÃrdham eva a«ÂÃnÃm këÂhÃnÃm [pÆrïa]jyà | tadardham caturïÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 1719 | iyam bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«amÆlam koÂi÷ | sà a«ÂÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 2978 | etÃm vyÃsÃrdhÃt viÓodhya Óe«am catu÷këÂhajyÃÓara÷ | Óaracatu«këÂhajyÃvargayogamÆlam karïa÷ | sà caturïÃm këÂhÃnÃm [pÆrïa]jyÃ, sà ca 1780 | taddalam dvikëÂhajyÃ, [sÃ] ca 890 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«amÆlam koÂi÷ | sà daÓÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 3321 | etÃm vyÃsÃrdhÃt viÓodhya Óe«am dvikëÂhaÓara÷ | ÓaradvikëÂhajyÃvargayogamÆlam karïa÷ | sà eva dvikëÂha[pÆrïa]jyÃ, sà ca 898 | ardham asyÃ÷ këÂhasya ekasya jyÃ, sà ca 449 | e«Ã bhujÃ, vyÃsídham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«asya mÆlam koÂi÷ | sà ekÃdaÓÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 3409 | vi«amatvÃt ata÷ jyà na utpadyate | atha dvikëÂhajyÃm vyÃsÃrdhÃt viÓodhya Óe«am daÓakëÂhaÓara÷ | ÓaradaÓakëÂhajyÃvargayogamÆlam karïa÷ | sa [eva] këÂhÃnÃm daÓÃnÃm [pÆrïa] jyÃ, sà ca 4186 | ardham asyÃ÷ pa¤cÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 2093 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«asya mÆlam koÂi÷ | sà saptÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 2728 | vi«amatvÃt ata÷ jyà na utpadyate | evam tribhujÃt nava jyÃrdhÃni | pÆrvavaduktasamacaturaÓrak«etrasya vyÃsÃrdhabÃhukasya vyÃsÃrdhayo÷ vargayogamÆlam karïa÷ | sa ca dvÃdaÓÃnÃm këÂhÃnÃm [pÆrïa]jyÃ, sà ca 4862 | ardham asyÃ÷ «aïïÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 2431 | etÃm vyÃsÃrdhÃt viÓodhya Óe«am «aÂkëÂhaÓara÷, Óara«aÂkëÂhajyÃvargayogamÆlam karïa÷ | sa eva «aïïÃm këÂhÃnÃm [pÆrïa]jyÃ, sà ca 2630 | ardham asyÃ÷ trayÃïÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 1315 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«asya mÆlam koÂi÷ | sà navÃnÃm këÂhÃnÃm jyà | sà ca 3177 | vi«amatvÃt ata÷ jyà na utpadyate | evam caturbhujÃt tisra÷ jyÃ÷ | vi«kambhÃrdhe dvÃdaÓa | dvÃdaÓa rÃÓicaturbhÃgakëÂhajyÃrdhÃni vyÃkhyÃtÃni | tasmin eva vi«kambhÃrdhe rÃÓya«ÂabhÃgajyà vak«yÃma÷ | tat yathà РpÆrvavadÃlikhite k«etre vyÃsÃrdham eva «o¬aÓÃnÃm këÂhÃnÃm [pÆrïa]jyà | tadardham a«ÂÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 1719 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«asya mÆlam koÂi÷ | sà «o¬aÓÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 2978 | etÃm vyÃsÃrdhÃt viÓodhayet | Óe«am a«ÂakëÂhaÓara÷ | ÓarëÂakëÂhajyÃvargayogamÆlam karïa÷ | sa eva a«ÂÃnÃm këÂhÃnÃm [pÆrïa]jyÃ, sà ca 1780 | ardham asyÃ÷ caturïÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 890 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«asya mÆlam koÂi÷ | sà eva viæÓate÷ këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 3321 | etÃm vyÃsÃrdhÃt viÓodhya Óe«am catu÷këÂhaÓara÷ | Óaracatu«këÂhajyÃvargayogamÆlam karïa÷ | sa eva caturïÃm këÂhÃnÃm [pÆrïa]jyÃ, sà ca 898 | ardham asyÃ÷ këÂhayo÷ jyÃ, sà ca 449 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«asya mÆlam koÂi÷ | sà eva dvÃviæÓate÷ këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 3409 | etÃm vyÃsÃrdhÃt viÓodhayet | Óe«am dvikëÂhaÓara÷ | ÓaradvikëÂhajyÃvargayogamÆlam karïa÷ | sa eva këÂhayo÷ [pÆrïa]jyÃ, sà ca 450 | ardham asyÃ÷ këÂhasya jyÃ, sà ca 225 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«asya mÆlam koÂi÷ | sà eva trayoviæÓate÷ këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 3431 | vi«amatvÃt ata÷ jyà na utpadyate | atha caturïÃm këÂhÃnÃm jyÃm vyÃsÃrdhÃt viÓodhayet | Óe«am viæÓate÷ këÂhÃnÃm Óara÷ | ÓaraviæÓatikëÂhajyÃvargayogamÆlam karïa÷ | sa viæÓate÷ këÂhÃnÃm [pÆrïa]jyÃ, sà ca 4186 | ardham asyÃ÷ daÓÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 2093 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«asya mÆlam koÂi÷, sà eva caturdaÓÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 2728 | etÃm vyÃsÃrdhÃt viÓodhayet | Óe«am daÓakëÂhÃnÃm Óara÷ | ÓaradaÓakëÂhajyÃvargayogamÆlam karïa÷ | sa eva daÓÃnÃm këÂhÃnÃm [pÆrïa]jyÃ, sà ca 2210 | ardham asyÃ÷ pa¤cÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 1105 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«amÆlam koÂi÷ | sà eva ekonaviæÓate÷ këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 3256 | vi«amatvÃt ata÷ jyà na utpadyate | atha dvikëÂhajyÃm vyÃsÃrdhÃt viÓodhayet | Óe«am dvÃviæÓate÷ këÂhÃnÃm Óara÷ | ÓaradvÃviæÓatikëÂhajyÃvargayogamÆlam karïa÷ | sa eva dvÃviæÓate÷ këÂhÃnÃm [pÆrïa]jyà | sà ca 4534 | ardham asyÃ÷ ekÃdaÓÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 2267 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«asya mÆlam koÂi÷ | sà eva trayodaÓÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 2585 | vi«amatvÃt ata÷ jyà na utpadyate | atha daÓÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃm vyÃsÃrdhÃt viÓodhayet | Óe«am caturdaÓÃnÃm këÂhÃnÃm Óara÷ | ÓaracaturdaÓakëÂhajyÃvargayogamÆlam karïa÷ | sa eva caturdaÓÃnÃm këÂhÃnÃm [pÆrïa] jyÃ, sà ca 3040 | ardham asyÃ÷ saptÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 1520 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«amÆlam koÂi÷ | sà eva saptadaÓÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 3084 | vi«amatvÃt ata÷ jyà na utpadyate | evam tribhujÃt rÃÓya«ÂabhÃgakëÂhajyÃ÷ vyÃkhyÃtÃ÷ | atha caturbhujÃt vyÃkhyÃsyÃma÷ | anta÷samacaturaÓrak«etrasya vyÃsÃrdhatulyÃ÷ bÃhava÷ | tayo÷ vargayogamÆlam karïa÷ | sa eva caturviæÓate÷ këÂhÃnÃm [pÆrïa]jyÃ, sà ca 4862 | ardham asyÃ÷ dvÃdaÓÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 2431 | etÃm vyÃsÃrdhÃt viÓodhayet | Óe«am dvÃdaÓÃnÃm këÂhÃnÃm Óara÷ | ÓaradvÃdaÓakëÂhajyÃvargayogamÆlam karïa÷ | sa eva dvÃdaÓÃnÃm këÂhÃnÃm [pÆrïa]jyÃ, sà ca 2630 | ardham asyÃ÷ «aïïÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 1315 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«asya mÆlam koÂi÷ | sà a«ÂÃdaÓÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 3177 | etÃm vyÃsÃrdhÃt viÓodhayet | Óe«am «aïïÃm këÂhÃnÃm Óara÷ | Óara«aÂkëÂhajyÃvargayogamÆlam karïa÷ | sa eva «aïïÃm këÂhÃnÃm [pÆrïa]jyÃ, sà ca 1342 | ardham asyÃ÷ trayÃïÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 671 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«asya mÆlam koÂi÷, sà eva ekaviæÓate÷ këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 3372 | vi«amatvÃt ata÷ jyà na utpadyate | atha «aïïÃm këÂhÃnÃm jyÃm vyÃsÃrdhÃt viÓodhayet | Óe«am a«ÂÃdaÓakëÂhÃnÃm Óara÷ | ÓarëÂÃdaÓakëÂhajyÃvargayogamÆlam karïa÷ | sa eva a«ÂÃdaÓÃnÃm këÂhÃnÃm [pÆrïa]jyÃ, sà ca 3820 | ardham asyÃ÷ navÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 1910 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«amÆlam koÂi÷ | sà eva pa¤cadaÓÃnÃm këÂhÃnÃm jyÃ, sà ca 2859 | vi«amatvÃt ata÷ jyà na utpadyate | evam rÃÓya«ÂabhÃgakëÂhajyÃ÷ caturvimÓati÷ | anena eva vidhÃnena vi«kambhÃrdhe yathe«ÂÃni jyÃrdhÃni ni«pÃdayitavyÃni iti || 11 || [ prakÃrÃntareïa khaï¬ajyà ] jyÃvibhÃgapradarÓanÃrtham Ãha Ð prathamÃt cÃpajyÃrdhÃt yai÷ Ænam khaï¬itam dvitÅyÃrdham | tatprathamajyÃrdhÃæÓai÷ tai÷ tai÷ ÆnÃni Óe«Ãïi || 12 || prathamÃt ÃdyÃt cÃpajyÃrdhÃt | yai÷ Ænam yÃvadbhi÷ aæÓai÷ Ænam aprÃptasad­Óam | kim tat ? khaï¬itam dvitÅyÃrdham, khaï¬itam pÆrvÃryÃbhihitacchedyakavidhinà chinnam dvitÅyacÃpajyÃrdham | tatprathamajyÃrdhÃæÓai÷ | tat iti yÃvadbhi÷ prathamacÃpajyÃrdhÃt dvitÅyacÃpajyÃrdham Ænam tÃvanta÷ tai÷ parig­hyante, jyÃyÃ÷ ardham jyÃrdham, prathamam ca tajjyÃrdham ca prathamajyÃrdham ; athavà prathamà ca asau jyà ca prathamajyÃ, prathamajyà ca asau ardham ca prathamajyÃrdham ; prathamajyÃrdhasya aæÓa÷ prathamajyÃrdhÃæÓa÷ ; prathamajyÃrdhÃæÓa÷ ca prathamajyÃrdhena bhÃgam h­tvà labdhà yathà pa¤cÃæÓa÷ «a¬aæÓa÷, te ca prathamajyÃrdhÃæÓÃ÷ ca tatprathamajyÃrdhÃæÓÃ÷ tai÷ tatprathamajyÃrdhÃæÓai÷ | tai÷ tai÷ aæÓai÷ iti vÅpsÃgrahaïam ca arthavat bhavati | ÆnÃni Óe«Ãïi | ÆnÃni rahitÃni, Óe«Ãïi t­tÅyÃdi jyÃrdhÃni bhavanti | tat yathà Рprathamam cÃpajyÃrdham idam chedyakena ni«pannam 225 | dvitÅyam cÃpajyÃrdhacchedam 224 | etat prathamacÃpajyÃrdhÃt ekena Ænam | dvitÅyacÃpajyÃrdhÃæÓam prathamacÃpajyÃrdham ca ekatra 449 | asya prathamacÃpajyÃrdhena bhÃge [h­te] labdham ardhÃdhikena dve rÆpe | tÃbhyÃm pÆrveïa ca [ekena Ænam] prathamacÃpajyÃrdham [t­tÅyajyÃrdham] bhavati | tat ca 222 | trayÃïÃm saæyoga÷ 671 | asya prathamacÃpajyÃrdhena bhÃgalabdham ardhÃdhikena trÅïi rÆpÃïi | tai÷ pÆrvalabdhai÷ ca tribhi÷ Ænam prathamacÃpajyÃrdham caturthajyÃrdham bhavati | tat ca 219 | caturïÃm jyÃrdhÃnÃm saæyoga÷ 890 | asya prathamajyÃrdhena bhÃgalabdham catvÃri rÆpÃïi ardhÃdhikena | tai÷ pÆrvai÷ ca «a¬bhi÷ Ænam prathamam cÃpajyÃrdham pa¤camajyÃrdham bhavati | tat ca 215 | etai÷ Óe«Ãïi vyÃkhyÃtÃni iti | idam ca vyÃkhyÃnam ÃcÃryaprabhÃkareïa vyÃkhyÃtam | tat ca ayuktam anarthakam apratyÃkhyÃya vyÃkhyÃnam kartum | katham anarthakam ? atra gaïitaÓÃstre laghÆpÃyapradarÓanÃrtham upÃyÃntarapradarÓanÃrtham và sÆtrÃntaram Ãrabhyate | atra anyataragandha÷ api na asti | katham ? pÆrvÃryÃbhihitachedyakavidhinà nirj¤ÃtÃbhyÃm prathamadvitÅyacÃpajyÃrdhÃbhyÃm idam karma kriyate | tasmin dvisÆtrÃyatatvÃt karmaïa÷ lÃghavam na asti | upÃyÃntaratà ca [na] pÆrvasÆtrÃÓrayatvÃta | etasmÃt na artha÷ anena sÆtreïa | katham punar imÃ÷ jyÃ÷ p­thak p­thak vij¤Ãyante ? atibÃliÓavÃkyam etat | tajjyotpatte÷ | këÂhadvikëÂhatrikëÂhÃdijyÃrdhÃni pratipÃditÃni | te«Ãm anyonyaviÓe«eïa p­thak p­thak jyÃ÷ bhavanti iti agaïitaj¤a÷ api ca jÃnÃti, kim punar sÃævatsara÷ | tathà ca mandabuddhipratipattyartham prastÅryate | tat yathà Р225, 449, 671, 890, 1105, 1315, 1520. 1719, 1910, 2093, 2267, 2431, 2585, 2728, 2859, 2978, 3084, 3177, 3256, 3321, 3372, 3409, 3431, 3438 | anantarÃnantararahitÃ÷ krameïa p­thak p­thak jyÃ÷ Ð 225, 224, 222, 219, 215, 210, 205, 199, 191, 183, 174, 164, 154, 143, 131, 119, 106, 93, 79, 65, 51, 37, 22, 7 | etÃ÷ eva utkrameïa antyÃt Ãrabhya utkramajyÃ÷ || 12 || [ v­ttÃdisiddhi÷ ] v­ttÃdisiddhim diÇmÃtrapradarÓanÃrtham Ãha Ð v­ttam bhrameïa sÃdhyam tribhujam ca caturbhujam ca karïÃbhyÃm | sÃdhyà jalena samabhÆ÷ adha÷ Ærdhvam lambakena eva || 13 || v­ttam k«etram bhrameïa sÃdhyate | bhramaÓabdena karkaÂaka÷ parig­hyate | tena karkaÂena samav­ttam k«etram parilekhapramÃïena parimÅyate | tribhujam ca caturbhujam ca karïÃbhyÃm | tribhujam k«etram caturbhujam ca k«etram karïÃbhyÃm prasÃdhyate | tribhuja tÃvat samÃyÃmavanau sÆtram prasÃrya rekhÃm kuryÃt | sà ca Ð ÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐ parilekha÷ 30 atra ubhayÃgravyavasthitena karkaÂakena matsyam utpÃdayet | etadvaktrapucchani«krÃntÃparasÆtram avalambaka÷ | parilekha÷ 31 asya agre sÆtrasya ekam agram nidhÃya dvitÅyÃgram bhÆmyagre niÓcalam nidhÃya rekhÃm kuryÃt | dvitÅyÃgre api tathà eva | evam te karïasÆtre | tÃbhyÃm karïasÆtrÃbhyÃm prasÃdhitam tribhujam Ð parilekha÷ 32 caturbhuje i«Âacaturbhuja[karïa]tulyam sÆtram tiryak prasÃrayet | tat ca sÆtram Ð parilekha÷ 33 dvitÅyam ca etat madhyajanitasvastikam tiryak eva prasÃryate | tathà ca karïasÆtre parikekha÷ 34 etayo÷ pÃrÓvÃni pÆritÃni, caturaÓrak«etram ni«pannam | parilekha÷ 35 sÃdhyà jalena samabhÆ÷ | samabhÆ÷ jalena sÃdhyate | tat yathà Рcak«u÷sÆtrasamÅk­tÃyÃmavanau trikëÂhopari nirvÃte jalakumbham nidhÃya adha÷ su«iram kuryÃt, yathà tat udakam ekarÆpayà dhÃrayà sravati | tat prasrutam ambha÷ samantÃt parivartulam yatra prayÃti sà bhÆ÷ samÃ, yatra tat ambha÷ v­ttam bhaÇktvà prati«Âhate tat nimnam, yatra na avagÃhate tat unnatam iti | adha÷ Ærdhvam lambakena eva | adha÷ upalak«itasya ya÷ ÆrdhvapradeÓa÷ sa÷ avalambakena eva sÃdhyate | ÆrdhvapradeÓasya và ya÷ adha÷pradeÓa÷ asau api avalambakena eva | avalambaka÷ ca gurudravyaikÃgrÃsaktam sÆtram iti || 13 || [ svav­ttavi«kambhÃrdham ] svav­ttavi«kambhÃrdhÃnayanÃrtham Ãha Ð ÓaÇko÷ pramÃïavargam chÃyÃvargeïa saæyutam k­tvà | yat tasya vargamÆlam vi«kambhÃrdham svav­ttasya || 14 || [ ÓaÇko÷ ÃkÃraprakÃravivecanam ] atra ÓaÇko÷ ÃkÃrapramÃïayo÷ vipravadante sÃævatsarÃ÷ | kecit tÃvat Ãhu÷ Ð dvÃdaÓÃÇgulaÓaÇku÷ mÆlatribhÃge caturaÓra÷, madhyatribhÃge tryaÓri÷, uparitribhÃge ÓÆlÃkÃra÷ iti | sÆk«matvÃt vigrahasya sÆk«mayà ekayà koÂyà chÃyÃgrasya sulak«yatvÃt Óe«ai÷ ca du÷sampÃdatvÃt iti tat ca na | ÓÆlÃgrasya avalambakasya vinyÃsÃbhÃvÃt ­jutà eva du÷sampÃdyà | tadabhÃvÃt sarvaguïÃbhÃva÷ | gopucchÃk­tiv­ttodara÷ tu bhra«ÂÃvalambakatvena eva pratyÃkhyÃtà | apare Ãhu÷ Ð caturaÓra÷ caturdiÓam avalambakasÃdhanasambhavÃt koÂidvayena chÃyÃgrahaïÃt abhÅ«ÂakoÂyÃm diggrahaïasiddhi÷ iti | etat api yujyate, kintu tÃd­Óasya samprati Óilpina÷ samacaturaÓrak«etrasampÃdina÷ durlabhatvÃt yadi api svabhyastavidya÷ kaÓcit kadÃcit sambhavet, tathà api pratik«aïam sÆryasya abhimukhasthÃpanÃt punar punar ÓaÇko÷ mukhacÃlanam kartavyam | tathà ca atisÆk«mad­Óa÷ tÃvatà abhÅ«ÂacchÃyÃtikrÃntà syÃt iti do«a÷, etasmÃt parityÃjya÷ ayam api ÓaÇku÷ | anena eva sarvatra ÓaÇkava÷ prayuktÃ÷ | ÃryabhaÂÅyÃ÷ svamatam abhinini«ÂhÃpayi«ava÷ vyÃvarïayanti | tat yathà РpraÓastadÃrumaya÷ hi asu«ira÷ rÃjigranthavraïavarjita÷ bhramasiddha÷ mÆlamadhyÃgrÃntarÃlatulyav­tta÷ na alpavyÃsa÷ na alpÃyÃma÷ ca praÓasta÷ | tribhi÷ caturbhi÷ và avalambakai÷ asya ­justhiti÷ sÃdhayitavyà | ÓaÇko÷ madhyasÆtrasya asiddhatvÃt avalambakasthiti÷ api du÷sampÃdya iti ata÷ ÓaÇkumadhyasÆtrasÃdhanam pradarÓyate | tat yathà РÓaÇkumucce pradeÓe niÓcalam nidhÃya avalambakena ÓaÇkumÆlamastakayo÷ madhye vij¤Ãya tadagrasaktam sÆtram prasÃrya ubhayapÃrÓve ca lekhe kuryÃt | etat ubhayapÃrÓvamadhyalekhe, tata÷ punar api karkaÂakena lohena mÆlÃgramadhyasÆtrÃbhyÃm matsyam utpÃdya Óe«amadhyalekhÃsÃdhanam | nanu ca atra api do«a÷ asti eva, sarvadik«u tanmastakasya chÃyÃgrasya vipulav­ttatvÃt chÃyÃmadhyam durlak«yam | tena ca vinà ÃdigrahaïÃbhÃva÷ iti | na e«a÷ do«a÷ | ÓaÇko÷ upari kendre vi«kambhÃrdhÃdhikÃnyà samav­ttà ÓalÃkà madhyaprasÃdhinÅ lohÅ dÃrvÅ và kriyate | tadà Ãdigrahaïamadhyaparij¤Ãnam ca bhavi«yati iti | athavà prÃj¤asya avalambakasÆtreïa pÆrvavinyastena eva ki¤cit utk«iptena madhyaparij¤Ãnam | atha aÇgulavibhÃgÃt tÅk«ïena Óastreïa manÃk Óakalitam k­tam | anyathà hi pramÃïagrahaïam anarthakam syÃt | tasmÃt yathe«ÂapramÃïa÷ ÓaÇku÷ dvÃdaÓÃÇgula÷ iti suprasiddham aÇgÅk­tya ucyate | uddeÓake«u etat pratipÃdayi«yÃma÷ | yÃvat yÃvat ayam p­thu÷ guru÷ ca bhavati tÃvat tÃvat vÃyunà na eva cÃlyate, yÃvat yÃvat ca dÅrgha÷ bhavati tÃvat tÃvat ca aÇgulÃvayavÃ÷ sÆk«mÃ÷ suparij¤ÃtÃ÷ bhavanti | tasmÃt p­thugurudÅrghe«u Ãdara÷ kÃrya÷ iti abhihita÷ ÓaÇko÷ ÃkÃra÷ | [ ÓaÇkupramÃïavivecanam ] idÃnÅm pramÃïam upadek«yÃma÷ | kecit Ãhu÷ Ð ardhahasta÷ dvÃdaÓadhà vibhaktaÓarÅra÷ iti | na e«a÷ niyama÷ | kintu abhÅ«ÂasaÇkhyÃpravibhaktaÓarÅra÷ abhÅ«ÂasaÇkhyÃpravibhakta÷ iti artha÷ | yatra pramÃïagrahaïam k­tam, tatra api samÃÇgulavibhÃge kendravibhÃge ca kauÓalam abhyasanÅyam | [ Óloka-vyakhyà ] ÓaÇko÷ pramÃïavargam, ÓaÇko÷ ittham prapa¤catapramÃïasya pramÃïagrahaïam aniyatapramÃïapratipÃdanÃrtham iti uktam | yadi ÓaÇko÷ niyatam eva pramÃïam syÃt tadà ÓaÇko÷ vargam iti iyatà api ucyamÃne tanniyatapramÃïa÷ eva pratipatti÷ | pramÃïasya varga÷ pramÃïavarga÷, tam pramÃïavargam | chÃyÃvargeïa, chÃyÃyÃ÷ varga÷ chÃyÃvarga÷, tena chÃyÃvargeïa | saæyutam k­tvÃ, ekÅk­tya iti artha÷ | yat tasya vargamÆlam, tasya saæyuktasya rÃÓe÷ vargamÆlam yat, tat svav­ttavi«kambhÃrdham bhavati | kim tat v­ttam yasya idam vi«kambhÃrdham iti ucyate ? tat mÆlatulyena karkaÂakena Ãlikhitasya v­ttasya tat vi«kambhÃrdham | yadi evam sarve eva saækhyÃviÓe«a÷ svav­ttavi«kambhÃrdham bhavati | na e«a÷ do«a÷ | yadi sarvasaÇkhyÃviÓe«a÷ svav­ttavi«kambhÃrdham bhavati eva, kim na÷ chinnam ? atra punar ÓaÇkupramÃïacchÃyÃvargayogamÆlam svavi«kambhÃrdham viÓi«Âam eva parig­hyate, tena anyasya svav­ttavi«kambhÃrdhasya grahaïam na eva atra prasajyate | prasakte ca do«aparihÃra÷ và vidhÅyate | atra ca svav­ttavi«kambhÃrdhagrahaïam trairÃÓikaprasiddhyartham Ð yadi asya svav­ttavi«kambhÃrdhasya ete ÓaÇkucchÃye tadà golavi«kambhÃrdhasya ke iti ÓaÇkucchÃye labhyete | tau eva vi«uvati avalambakÃk«ajye iti ucyate | uddeÓaka÷ Ð pa¤canavÃrdhacaturthà chÃyà d­«Âà k«itau samÃyÃm tu | vi«uvan madhye sÆtre ÓaÇko÷ dvÃdaÓavibhaktasya || 1 || nyÃsa÷ Ð ÓaÇku÷ 12, chÃyà 5; ÓaÇku÷ 12, chÃyà 9; ÓaÇku÷ 12, chÃyà 3 1 2 karaïam Ð ÓaÇkucchÃyayo÷ vargau 144, 25, ekatra 169 | asya mÆlam svav­ttavi«kambhÃrdham | tat ca idam 13 | etasya k«etrasya nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 36 svav­ttavi«kambhÃrdham nÃma chÃyÃgrÃt Ãrabhya ÓaÇkumastakaprÃpi sÆtram | tatsÆtrÃnusÃreïa bhÆmau d­«Âim nidhÃya ÓaÇkumastakÃsaktam vivasvantam paÓyati | ak«ajyà Ãnayane trairÃÓikasthÃpanà Р13 | 5 | 3438 | labdham ak«ajyà 1322 | e«Ã bhujÃ, vyÃsÃrdham karïa÷, bhujÃkarïavargaviÓe«amÆlam avalambaka÷ 3174 | trairÃÓikena api 13 | 12 | 2328 | labdham avalambaka÷ 3174 | apare api atra k«etraviÓe«Ã÷ | trairÃÓike vÃca÷ yukti÷ Ð yadi asya svav­ttavi«kambhÃrdhasya chÃyÃtulyà bhujà ÓaÇkutulya÷ avalambaka÷ tadà asya golavyÃsÃrdhasya kau bhujau alambau iti | chÃyayà ghaÂikÃnayane, madhyÃhne chÃyayà ca sÆryÃnayane svav­ttavi«kambhÃrdhasya ayam eva vidhi÷ | kintu chÃyayà ghaÂikÃnayane ÓaÇkunà kÃryam iti ÓaÇku÷ eva ÃnÅyate | samamaï¬alachÃyayà sÆryÃnayane sa eva | madhyÃhnacchÃyayà sÆryÃnayane natajyayà prayojanam iti chÃyà eva ÃnÅyate | Óe«ayo÷ api svav­ttavi«kambhÃrdhe 15 | 12 1 2 | trairÃÓikena eva ak«ajyÃvalambakau 2063, 2750; 963, 3300 | uddeÓaka÷ Ð pa¤cadaÓÃÇgulaÓaÇko÷ pÃdena yutà «a¬aÇgulà chÃyà | vi«uvat dinamadhyÃhne vÃcyà ak«ajyà avalambakau ca atra || 2 || nyÃsa÷ Ð ÓaÇku÷ 15, chÃyà 6 1 4 | Ãgatam svav­ttavi«kambhÃrdham 16 1 4 | anena svav­ttavi«kambhÃrdhena Ãgatau ak«ajyau alambakau 1322, 3174 | uddeÓaka÷ Ð triæÓat pramÃïaÓaÇko÷ «o¬aÓa d­«Âà yadà aÇgulacchÃyà | madhyÃt kiyat gata÷ arka÷ vitatamayÆkha÷ tata÷ vÃcya÷ || 3 || nyÃsa÷ Ð ÓaÇku÷ 30, chÃyà 16 | Ãgatam svav­ttavi«kambhÃrdham 34 | labdham tadak«ajyà 1618 || 14 || [ pradÅpacchÃyÃkarma ] pradÅpacchÃyÃkarma Ãha Ð ÓaÇkuguïam ÓaÇkubhujÃvivaram ÓaÇkubhujayo÷ viÓe«ah­tam | yat labdham tà chÃyà j¤eyà ÓaÇko÷ svamÆlÃt hi || 15 || ÓaÇku÷ guïa÷ yasya tat ÓaÇkuguïam | kim tat iti Ãha Ð ÓaÇkubhujÃvivaram | bhujÃÓabdena pradÅpocchrÃya÷ ucyate, pradÅpocchrÃyasya ÓaÇko÷ ca yat antarÃlam tat ÓaÇkubhujÃvivaram, tat ÓaÇkuguïam | ÓaÇkubhujayo÷ viÓe«ah­tam ÓaÇko÷ pradÅpocchrÃyasya ya÷ viÓe«a÷ sa ÓaÇkubhujayo÷ viÓe«a÷, tena h­tam bhaktam | yat labdham sà chÃyà ÓaÇko÷ tasya eva svamÆlÃt tasya eva ÓaÇko÷ mÆlÃt sà chÃyà labhyate | uddeÓaka÷ Ð ya«ÂipradÅpamÆlÃt dvÃsaptatyucchritÃt aÓÅtyÃm ca | triæÓatkÃdviæÓatyÃm sthitasya ÓaÇko÷ vada cchÃye || 1 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 37 ÓaÇkubhujÃvivaram 80, etat ÓaÇkuguïam 960; bhujà 72, ÓaÇku÷ 12, etayo÷ viÓe«a÷ 60, anena h­tam ÓaÇkuguïam ÓaÇkubhujÃvivaram, labdhà chÃyà 16 | dvitÅyoddeÓakanyÃsa÷ Ð parilekha÷ 38 pÆrvakaraïena eva labdhà chÃyà 13 5 3 | etat karma trairÃÓikam | katham ? ÓaÇkuta÷ adhikÃyÃ÷ uparibhujÃyÃ÷ yadi ÓaÇkubhujÃntarÃlapramÃïam chÃyà labhyate tadà ÓaÇkunà kà iti chÃyà labhyate | viparÅtakarmaïà uddeÓaka÷ Ð chÃyà «o¬aÓa d­«Âà dvÃsaptatyucchritasya dÅpasya | mÆlam kiyatà ÓaÇko÷ dvÃdaÓakasya tvayà vÃcyam || 2 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 39 karaïam Ð ÓaÇkubhujÃntareïa anena 60 chÃyà labdhÃ, tena "bhÃgaharÃ÷ te bhavanti guïakÃrÃ÷" [gaïita¡, 28 ] iti chÃyà 16, guïità jÃtà 960; etat eva "ÓaÇkuguïam ÓaÇkubhujÃvivaram" atra api ÓaÇku÷ guïakÃra÷ ÃsÅt iti "guïakÃrà bhÃgaharÃ" [ gaïita ¡, 28 ] iti ÓaÇkunà 12 h­tam ÓaÇkubhujÃvivaram labdham | tat ca 80 | uddeÓaka÷ Ð ya«ÂipradÅpamÆlÃt pa¤cÃÓadvivarasaæsthita÷ ÓaÇku÷ | tasya cchÃyà paÇkti÷ vÃcya÷ tasmin kiyÃn dÅpa÷ || 3 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 40 karaïam Ð "ÓaÇkuguïà koÂÅ sà chÃyÃbhaktà bhujà bhavati" [gaïita¡, 16 ] iti vak«yamÃïakaraïena ÓaÇkubhujÃvivarayuktacchÃyà koÂi÷ bhavati iti | ÓaÇkubhujÃvivaram 50, chÃyà 10, ekatra 60, etat ÓaÇkuguïam 720, chÃyÃbhaktam bhujÃpramÃïam 72 || 15 || [ ÓaÇkucchÃyÃdvayena dÅpocchrÃyÃpasÃraj¤Ãnam ] anirj¤ÃtadÅpocchrÃyÃvasÃnayo÷ ÓaÇkucchÃyÃdvayena Ãnayanam Ãha Ð chÃyÃguïitam chÃyÃgravivaram Ænena bhÃjitam koÂÅ | ÓaÇkuguïà koÂÅ sÃJchÃyÃbhaktà bhujà bhavati || 13 || chÃyÃguïitam chÃyayà guïitam | kim chÃyÃguïitam ? chÃyÃgravivaram, chÃyÃgrayo÷ vivaram chÃyÃgravivaram, chÃyÃgrÃntarÃlabhÆmi÷ iti artha÷ | tat yathà Рanirj¤ÃtocchrÃyaya«ÂipradÅpÃt kiyat api apas­tya ÓaÇku÷ sthÃpita÷ | tasya chÃyà j¤Ãyate eva | tacchÃyÃgrÃt parigaïite antare dvitÅyaÓaÇku÷, tacchÃyÃgrÃt pÆrvaÓaÇkucchÃyÃgram iti antaram chÃyÃgravivaram | tadi«Âayà prathamacchÃyayà dvitÅyacchÃyayà và guïitam | Ænena bhÃjitam, Ænam chÃyayo÷ viÓe«a÷, tena Ænena bhÃjitam | koÂÅ avasÃnabhÆmi÷ | tat yadi prathamacchÃyayà guïitam tadà prathamacchÃyÃgraya«ÂipradÅpÃntarÃlam bhavati, dvitÅyayà chÃyayà yadi tadagraya«ÂipradÅpÃntarÃlam | ÓaÇkuguïà koÂÅ, ÓaÇku÷ guïa÷ yasyÃ÷ sà iyam ÓaÇkuguïà koÂÅ | chÃyÃbhaktà bhujà bhavati, bhujà ya«ÂipradÅpocchrÃya÷ | chÃyÃdvayam api tatkoÂibhyÃm prasÃdhyate | uddeÓaka÷ Ð ÓaÇko÷ samayo÷ d­«Âe kramaÓa÷ daÓa«o¬aÓÃÇgule chÃye | agrÃntaram ca d­«Âam triæÓat koÂÅbhuje vÃcye || 1 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 41 karaïam Ð chÃyÃgravivaram 30, etat prathamacchÃyÃguïitam 300; chÃyayo÷ viÓe«a÷ 6, anena labdham koÂÅ 50; iyam eva koÂÅ ÓaÇkuguïà jÃtà 600, chÃyÃbhaktà bhujà 60 | dvitÅyacchÃyÃta÷ api koÂÅ 80, bhujà sà eva 60 | uddeÓaka÷ Ð pa¤ca sapta kramÃt chÃye narayo÷ tulyayo÷ sm­te | a«Âau agrÃntaram d­«Âam bhujakoÂÅ tadà ucyatÃm || 2 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 42 pÆrvavat labdhà koÂÅ 20, bhujà 48 | dvitÅyacchÃyÃta÷ api koÂÅ 28, bhujà sà eva 48 | vi«uvat ahani gaganatala[madhya]vartini savitari samadak«iïottaradeÓacchÃyÃgrÃntarÃlayojanai÷ chÃyÃviÓe«eïa ÓaÇkunà [ca] kecit vivasvadavanitalÃntarÃlayojanÃni Ãnayanti, tat ayuktam | atra pradÅpacchÃyÃdvayakarmÃlÃpÃvatÃra÷ api na upapadyate | kuta÷ ? yasmÃt Ãha "bhÆravivivaram vibhajet" [gola¡, 39 ] iti | bhÆ÷ ÓaÇku÷, raviyojanakarïa÷ ÓaÇkubhujÃvivaram, sakalajagadekapradÅpa÷ bhagavÃn bhÃskara÷ svayam eva pradÅpocchrÃya÷ iti ata÷ vivasvadavanitalÃntarÃlayojanÃnayanam na ghaÂate, "bhÆravivivaram" iti siddhÃnÃm eva yojanÃnÃm upadeÓÃt | atha savità eva pradÅpocchrÃya÷ iti savit­vi«kambhapramÃïam ÃnÅyate iti cet, tat ca na | yasmÃt svakak«yÃkarïabhÆvivarayojana÷ gaganatalamadhyÃsÅna÷ lokÃn dyotayan lak«yate, tasmÃt pradÅpocchrÃya÷ svayam savità [na] bhavitum arhati | atha vivasvÃn pradÅpocchrÃya÷, savit­dharitrÅmadhyÃntarÃlayojanÃni aÓe«Ãvanitalamaï¬alavyÃsapramÃïasya ÓaÇko÷ vivaram, tathà ca dvitÅyasya tÃvat ÓaÇko÷ avasthÃnÃbhÃvÃt ca na yujyate | tasmÃt su«Âhu uktam "pradÅpacchÃyÃ[dvaya]karmÃlÃpÃvatÃra÷ api na upapadyate " iti | iyam ca dharitrÅ golÃkÃrà paÂhyate | tena tatp­«ÂhavartinÃm asmÃkam vakratvÃt paridhe÷ ÓaÇkucchÃyà bhujakoÂikarmaparikalpanà atra [na] pravartate, yata÷ salilasamÅk­te pradeÓe ÓaÇkucchÃyayà bhujÃkoÂikarïak«etrasaæsthÃnam, na ca etÃvatyà bhuva÷ Óakyate samÅkaraïam kartum | atha abhyupagamya idam udÃhriyate Ð vi«uvatÅ ujjayinyÃm dinÃrdhavartinÅ u«ïadÅdhitau chÃyà pa¤cÃÇgulà | tayà ak«a÷ labdha÷ bhÃgÃ÷ dvÃviæÓati÷ liptÃ÷ saptatriæÓat | anena ak«eïa laÇkojjayinyantarÃlayojanÃni labdhÃni saptÃmbarayamasaÇkhyÃni 207 | tata÷ ujjayinyà uttareïa vi«uvatÅ eva madhyÃhnacchÃyà sthÃneÓvare saptÃÇgulà | tayà ca ak«a÷ labhda÷ bhÃgÃ÷ triæÓat sapÃdÃ÷ | anena ak«eïa laÇkÃsthÃneÓvarÃntarÃlayojanÃni labdhÃni ÓarÃdriyamasaÇkhyÃni 275 | atra ete«Ãm yojanÃnÃm viÓe«a÷ a«Âa«a«Âi÷ ÓaÇkudvayavivaram, chÃyayo÷ antareïa dvÃbhyÃm yuktà a«Âa«a«Âi÷, chÃyÃgravivaram saptati÷ | atra gaïitakarma "chÃyÃguïitam chÃyÃgravivaram" iti Ãdikarmaïà koÂiyojanÃni labhyante | tai÷ ca dvitÅyacchÃyayà nÅyamÃnai÷ laÇkÃsthÃneÓvarÃntarÃlayojanai÷ eva bhavitavyam , yasmÃt tasmin kÃle vivasvadadhovasthita÷ deÓa÷ laÇkà | yadi vivasvÃn bhujà yadi và vivasvata÷ ya÷ ucchrÃya÷, tasmÃt koÂe÷ laÇkÃsthÃneÓavarÃntarÃlayojanasaÇkhyÃnatvÃt gaïitakarma api atra na krÃmati | atra ca yayà koÂyà bhujà sÃdhyate sà ca tÃvat na siddhÃ, tayà asiddhayà siddhabhujà sÃdhyate iti etat ayuktam | anyat ca yat chÃyà dvÃdaÓÃÇgulasya ÓaÇko÷ pratyak«am asmÃbhi÷ upalabdhà tayà ÃÇgulapramÃïayà yojanai÷ karma kriyate iti etat ca na upapadyate | atha dvÃdaÓayojanapramÃïasya ÓaÇko÷ pa¤cayojanà saptayojanà ca chÃyà iti etat api tÃvata÷ ÓaÇko÷ lambakena ­justhiti÷ aÓakyà j¤Ãtum, na ca utk«epaïasthÃpane | chÃyà ca samÃyÃmavanau sÃdhyate tÃvatsu yojane«u nimnonnatasarit iti Ãdivi«amatà tena tadavagati÷ na Óakyate | tasmÃt yathà Ãgamasiddhau eva sahasramarÅce÷ ucchrÃyavi«kambhau | tata÷ na atra iyam gaïitaprakriyÃprakÃravÃgurà prasÃraïÅyà iti || 16 || [ bhujakoÂikarïÃnÃm sambandha÷ ] karïÃnayanÃrtham Ãha Ð ya÷ ca eva bhujÃvarga÷ koÂÅvarga÷ ca karïavarga÷ sa÷ | ya÷ ca bhujÃvarga÷ ya÷ ca koÂivarga÷ etau vargau ekatra karïavarga÷ bhavati | uddeÓaka÷ Ð tricatu«kabhujÃkoÂyo÷ «a¬a«ÂasaÇkhyÃnayo÷ tayo÷ ca api | dvÃdaÓakanavakayo÷ ca krameïa karïÃ÷ vinirdeÓyÃ÷ || 1 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 43 karaïam Ð ete bhujÃkoÂÅ 3, 4; etayo÷ vargau 9, 16; ekatra karïavarga÷ 25, asya mÆlam karïa÷ 5 | evam adhyardhÃÓrik«etre ÃyatacaturaÓrak«etre và karïa÷ yojya÷ | evam pariÓi«Âak«etrayo÷ karïau labdhau 10, 15 || [ v­tte ardhajyÃÓarayo÷ sambandha÷ ] v­ttak«etrÃvagÃhajyÃnayanaÃya ÃryÃpaÓcÃrdham Ãha Ð v­tte Óarasaævarga÷ ardhajyÃvarga÷ sa khalu dhanu«o÷ || 17 || v­tte k«etre, Óarayo÷ saævarga÷ Óarasaævarga÷, sa÷ ardhajyÃvarga÷ bhavati | sa khalu dhanu«o÷, tayo÷ eva dhanu«o÷ ardhajyÃvarga÷ bhavati | uddeÓaka÷ Ð k«etre daÓÃvi«kambhe dvikëÂasaÇkhyau Óarau mayà d­«Âau | tatra eva navaikamitau ardhajye tu kramÃt vÃcye || 1 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 44 karaïam Ð etau dvau Óarau 2, 8 | etayo÷ saævarga÷ ardhajyÃvarga÷ 16 | asya mÆlam 4, iyam ardhajyà | dvitÅyoddeÓake api labdhà ardhajyà 3 | atra eva ÓyenamÆ«ikoddeÓÃn vyÃvarïayanti | tat yathà Рardhajyà bhujÃ, ardhajyÃmaï¬alakendrÃntarÃlam koÂi÷, tadvargayogamÆlam karïa÷ maï¬alavyÃsÃrdham | tat tu pradarÓyate Ð nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 45 iyam ardhajyà ÓyenasthÃnocchrÃya÷, ardhajyÃparidhyantarÃlam mÆ«ikapracÃrabhÆmi÷, vi«kambhÃrdham karïa÷ ÓyenamÃrga÷ | maï¬alakendram mÆ«ikavadhapradeÓa÷ | tatra ÓyenasthÃnocchrÃya÷ ardhajyà iti tadvarga÷, mÆ«ikapracÃrabhÆmi÷ Óara÷ iti tena vibhajyate, labdham dvitÅya÷ Óara÷ | tena "antarayuktam hÅnam" [Ólo¡ 24 ] iti etam k­tvà labdham mÆ«ikÃvÃsaprÃpyabhÆmi÷ Óyena[gati]karïapramÃïam ca | ya÷ eva dvitÅya÷ mahÃÓara÷ sa eva vaæÓabhaÇgapade ardhatryaÓrik«etrÃkÃreïa vyavasthita÷ | tat ca pradarÓitam | evam gaïitam bÅjamÃtram upadi«Âam | [ uddeÓaka÷ ] Ð dvÃdaÓahastocchritasya prÃkÃrasya upari Óyena÷ vyavasthita÷ | tena prÃkÃramÆlÃt caturviæÓatihastani«krÃnta÷ mÆ«ika÷ [d­«Âa÷, tena] mÆ«ikena ca Óyena÷ | tatra mÆ«ika÷ tadbhayÃt prÃkÃrÃvasthitam ÃtmÅyÃlayam drutataram prasthita÷ antare Óyenena karïagatinà vyÃpÃdita÷ | tatra icchÃma÷ j¤Ãtum [ki]yat antaram Ãkhunà prÃptam, kiyat và Óyenena ÃyÃtam iti || 2 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 46 karaïam Ð ÓyenocchrÃyavarga÷ 144, etat anena mÆ«ikapracÃrabhÆmipramÃïena 24 vibhajya labdham 6, anena antareïa mÆ«ikapracÃrabhÆmi÷ yuktà 30, apacità 18 | etayo÷ ardham Óyenagati÷ mÆ«ikÃvÃsÃntarÃlam ca yathÃkrameïa 15, 9. uddeÓaka÷ Ð a«ÂÃdaÓakocchrÃye Óyena÷ stambhe sthita÷ hi Ãkhu÷ | ÃvÃsÃt ni«krÃnta÷ tu ekÃÓÅtyà bhayÃt ÓrayenÃt || gacchan Ãlayad­«Âi÷ krÆreïa nipÃtita÷ tata÷ mÃrge | kiyatà prÃpnoti bilam Óyenagati÷ và tadà vÃcyam || 3 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 47 labdham Ãkho÷ ÃgatabhÆmi÷ 8 1 2 , Óyenagati÷ 42 1 2 . anena eva prakÃreïa vaæÓabhaÇgoddeÓaka÷ Ð a«ÂÃdaÓakocchrÃya÷ vaæÓa÷ vÃtena pÃtita÷ mÆlÃt | «a¬gatvà asau patita÷ tribhujam k­tvà kva bhagna÷ syÃt || 4 || nyÃsa÷ Ð vaæÓa÷ 15, mÆlÃt ya÷ apasÃra÷ tatpramÃïam ardhajyà 6, tasya varga÷ 36, vaæÓapramÃïena anena 18 bhakta÷ labdham 2, pÆrvavat "antarayuktam hÅnam dalitam" [ gaïita¡ 24 ] iti vaæÓaÓakale 10, 8. parilekha÷ 48 uddeÓaka÷ Ð «o¬aÓahasta÷ vaæÓa÷ pavanena nipÃtita÷ svamÆlÃt tat | a«Âau gatvà patita÷ kasmin bhagna÷ marutvata÷ vÃcya÷ || 5 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 49 labdhe vaæÓaÓakale 10, 6. kamaloddeÓake«u d­ÓyakamalapramÃïam eka÷ Óara÷ | kamalanimajjanabhÆmi÷ ardhajyà | atra pÆrvavat ardhajyÃvarge Óarah­te mahÃÓara÷ labhyate tatra d­Óyakamalasaækramaïena jalapramÃïam kamalapramÃïam ca | uddeÓaka÷ Ð kamalam jalÃt prad­Óyam vikasitam a«ÂÃÇgulam nivÃtena | nÅtam majjati haste ÓÅghram kamalÃmbhasÅ vÃcye || 6 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 50 d­Óyakamalasya [pramÃïam] 8, nimajjanabhÆmi÷ 24 | karaïam Ð ardhajyÃyÃ÷ caturviæÓate÷ varga÷ 576, tat d­Óyakamalena a«ÂÃbhi÷ bhÃgalabdham 72 | etat d­Óyakamalayuktam 80, vihÅnam ca 64 | ete dalite kamalapramÃïam jalapramÃïam ca 40, 32 | uddeÓaka÷ Ð aÇgula«aÂkam kamalam majjati hastadvayam gatam mÆlÃt | icchÃmi tatra boddhum paÇkajam ambha÷pramÃïam ca || 7 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 51 d­Óyam 6, nimajjanabhÆmi÷ 48 | labdham pÆrvavat paÇkajapramÃïam 195, ambha÷ pramÃïam 189. matsyabakoddeÓake«u api evam eva ÃyatacaturaÓrak«etrasya eka÷ bÃhu÷ ardhajyÃ, bÃhudvayam mahÃÓara÷, Óe«am mÆ«ikoddeÓakavat karma | uddeÓaka÷ Ð «a¬dvÃdaÓikà vÃpÅ tasyÃm pÆrvottare sthita÷ matsya÷ | vÃyavye koïe syÃt baka÷ sthita÷ tadbhayÃt tÆrïam || bhitvà vÃpÅm matsya÷ karïena gata÷ diÓam tata÷ yÃmyÃm | pÃrÓvena Ãgatya hata÷ bakena vÃcyam tayo÷ yÃtam || 8 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 52 bakamatsyakaraïam Ð vÃpÅpÃrÓvam ardhajyà iti tasya varga÷ 36, pÃrÓvadvayam mahÃÓara÷ iti jÃtam 18 | anena bhÃgalabdham 2 | etena a«ÂÃdaÓabhi÷ saækramaïena labdham matsyabakagatipramÃïam vÃpÅpÃrÓvaÓe«a÷ ca 10, 8 | pÃrÓvaÓe«e pÃrÓvapatite Óe«a÷ dak«iïÃparakoïaprÃpti÷ matsyasya | uddeÓaka÷ Ð dvÃdaÓadaÓikà vÃpÅ hi Ãgneyastha÷ baka÷ atha matsya÷ api | aiÓÃnyÃm aparÃÓÃgata÷ hata÷ asau kiyat vÃcyam || 9 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 53 pÆrvavat labdham dak«iïÃparakoïÃt bakena gatam 3 3 11 | paÓcimabÃho÷ anupravi«Âamatsyagati÷ 8 8 11 | vilomabÅjakaraïena etat sarvam anu«Âhitam | pratyayakaraïam ca sarve«u eva k«etre«u "ya÷ ca eva bhujÃvarga÷ koÂÅvarga÷ ca karïavarga÷ sa÷" [gaïita¡, 17 ] iti anena eva iti || 17 || [ v­ttÃvagÃhaÓaraj¤Ãnam ] v­ttÃvagÃhaÓarÃnayanÃya Ãha Ð grÃsone dve v­tte grÃsaguïe bhÃjayet p­thaktvena | grÃsonayogalabdhau saæpÃtaÓarau parasparata÷ || 18 || grÃsena Æne grÃsone | ke ? dve v­tte, grÃhyagrÃhakamaï¬aladvayam | grÃsaguïe, grÃsa÷ guïa÷ yayo÷ te grÃsaguïe | bhÃjayet p­thaktvena, ekaikam | kena ? grÃsonayogalabdhau | grÃsonayo÷ yoga÷ grÃsonayoga÷, tayo÷ eva v­ttayo÷ grÃsavivarjitayo÷ samÃsa÷ ; tena grÃsonayogena labdhau grÃsonayogalabdhau | sampÃte Óarau sampÃtaÓarau, avagrÃhaÓarau iti yÃvat | parasparata÷, anyonyata÷ | yasmÃt mahÃvi«kambhasya alpa÷ Óara÷ mahatvÃt maï¬alasya, alpavyÃsasya mahÃn Óara÷ | yasmÃt alpasya maï¬alasya alpa÷ api avayava÷ ativakra÷ upalabhyate, na tathà mahata÷ | tasmÃt tau saæpÃtaÓarau parasparata÷ bhavata÷ | uddeÓaka÷ Ð aÓÅtivi«kambhatamomayena dvÃtriæÓat indo÷ sthagità yadà a«Âau | j¤Ãtum tat icchÃmi Óarau kiyantau rÃho÷ atha indo÷ paripÆrïamÆlai÷ || 1 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 54 karaïam Ð grÃsone dve v­tte 72, 24 | grÃsaguïe 576, 192 | grÃsonayoga÷ 96 | anena labdhau Óarau candramasa÷ 6, rÃho÷ 2, parasparata÷ iti || 18 || [ Óre¬hÅgaïitam ] atha idÃnÅm Óre¬hÅgaïitÃnayanÃya Ãha Ð i«Âam vyekam dalitam sapÆrvam uttaraguïam samukham madhyam | i«Âaguïitam i«tadhanam tu athavà Ãdyantam padÃrdhahatam || 19 || i«Âam, Åpsitam | vigatam ekena vyekam | dalitam, ardhitam | sapÆrvam, i«ÂÃt padÃt yÃni prÃgavasthitÃni [ padÃni ] tÃni pÆrvaÓabdena ucyante, saha pÆrveïa vartate iti sapÆrvam | uttara÷ guïa÷ yasya taduttaraguïam | samukham, mukhamÃdi÷, saha mukhena vartate iti samukham | madhyadhanam bhavati | i«Âaguïitam, i«Âena guïitam i«Âaguïitam | i«Âadhanam, i«Âasya gacchasya dhanam bhavati | atra bahÆni sÆtrÃïi muktakavyavasthitÃni, te«Ãm yathÃsaæyogam sambandha÷ | "i«Âam vyekam dalitam uttaraguïam samukham" iti madhyadhanÃnayanÃrtham sÆtram | "madhyam i«Âaguïitam i«Âadhanam" iti gacchadhanÃnayanÃrtham | "i«Âam vyekam sapÆrvam uttaraguïam samukham" iti antyopÃntyÃdidhanÃnayanÃrtham | "i«Âam vyekam dalitam sapÆrvam uttaraguïam samukham i«Âaguïitam i«Âadhanam" iti avÃntarayathe«ÂapadasaÇkhyÃnayanÃrtham | evam etÃni pÃdonayà Ãryayà pratibaddhÃni | tÃni yathÃkrameïa uddeÓake«u eva pratipÃdayi«yÃma÷ | uddeÓaka÷ Ð Ãdi÷ dvitayam d­«Âam Óre¬hyÃ÷ pravadanti ca uttaram trÅïi | gaccha÷ pa¤ca nirukta÷ madhyÃÓe«e dhane brÆhi || 1 || nyÃsa÷ Ð Ãdi÷ 2, uttaram 3, gaccha÷ 5 | karaïam Ð i«Âam gaccha÷ 5, vyekam 4, dalitam 2, uttaraguïam 6, samukham 8, etat madhyadhanam | etat eva i«Âagacchena guïitam sarvadhanam jÃtam 40 | uddeÓaka÷ Ð a«ÂÃvÃdi÷ yasyÃ÷ pa¤ca pravadanti ca uttaram Óre¬hyÃ÷ | gaccha÷ a«ÂÃdaÓa d­«Âa÷ madhyÃÓe«e dhane vÃcye || 2 || nyÃsa÷ Ð Ãdi÷ 8, uttaram 5, gaccha÷ 18 | pÆrvavat labdham madhyadhanam 50 1 2, sarvadhanam 909 | antyopÃntyÃdidhanÃnayane uddeÓaka÷ Ð ekÃdaÓottarÃyÃ÷ saptÃde÷ pa¤caviæÓati÷ gaccha÷ | tatra antyopÃntyadhane vada ÓÅghram viæÓate÷ ca kiyat || 3 || nyÃsa÷ Ð Ãdi÷ 7, uttaram 11, gaccha÷ 25 | karaïam Ð i«Âam pa¤caviæÓati÷ 25, pÆraïam padam ekam iti ekam rÆpam 1, etat eva vyekam ÓÆnyam 0, etat eva sapÆrvam iti ÓÆnyena k«iptà caturviæÓati÷ 24, uttaraguïam 264, samukham 271, etat antyadhanam | upÃntyadhanÃnayane atra pÆrvÃïi padÃni trayoviæÓati÷ 23 | etai÷ pÆrvakaraïena upÃntyadhanam labdham 260 | viæÓate÷ tu pÆrvapadÃni ekonaviæÓati÷ | etai÷ pÆrvavat viæÓatitamasya padasya dhanam 216 | avÃntare yathe«ÂapadasaÇkhyÃdhanÃnayane uddeÓaka÷ Ð dvyÃditryuttarasaÇkhyam dine dine kÃrtike kramÃt mÃse | pradadÃti mahÅpÃla÷ pa¤cadaÓÃhe gate vipra÷ || brahmi«Âha÷ samprÃpta÷ tasmai dattà daÓÃhadhanasaÇkhyà | pa¤cadinotthà anyasmai kathaya dhanam kim tayo÷ tatra || 4 || nyÃsa÷ Ð Ãdi÷ 2, uttaram 3, gaccha÷ 30| atra pa¤cadaÓÃhe gate brahmi«Âha÷ Ãgata÷ tasmai «o¬aÓÃhÃt prabh­ti yat upacitam daÓÃhadhanam tat dattam iti daÓa 10 i«Âam, vyekam iti jÃtam 9, dalitam iti 4 1 2, etat sapÆrvam iti 19 1 2 uttaraguïitam iti 58 1 2, samukham iti 60 1 2, i«Âaguïitam i«Âadhanam iti daÓaguïitam jÃtam 605 | dvitÅyasya api 415 | uddeÓaka÷ Ð pa¤cadaÓÃdi÷ yasmin uttaram a«ÂÃdaÓa ucyate gaccha÷ | triæÓat madhyadaÓÃnÃm dhanasaÇkhyÃm gaïyatÃm ÓÅghram || 5 || nyÃsa÷ Ð [ Ãdi÷ ] 15, uttaram 18, gaccha÷ 30, daÓasu vyatirikte«u ca Óe«e«u madhyasthitÃni padÃni 10 | labdham pÆrvakaraïena 2760 | sarvadhanÃnayane upÃyÃntaram punar api ÃryÃpÃdena Ãha Ð tu athavà Ãdyantam padÃrdhahatam | athavà ayam apara÷ prakÃra÷ | Ãdi÷ ca anta÷ ca Ãdyantam | ÃdiÓabdena Ãdidhanam parig­hyate, antaÓabdena antyadhanam | tat Ãdyantam | padam gaccha÷, tasya ardham padÃrdham, padÃrdhena hatam padÃrdhahatam | tat Ãdyantam padÃrdhaguïitam i«Âadhanam iti anuvartanÃt i«Âadhanam bhavati | uddeÓaka÷ Ð pa¤cabhi÷ Ãdya÷ ÓaÇkha÷ pa¤conaÓatena ya÷ bhavet antyam | ekÃdaÓaÓaÇkhÃnÃm yat tat mÆlyam tvam Ãcak«va || 6 || nyÃsa÷ Ð ÃdiÓaÇkhamÆlyam 5, antyasya 95, ÓaÇkhÃ÷ 11 | karaïam Ð Ãdyantadhane 100, padÃrdham 5 1 2 anena guïitam sarvaÓaÇkhamÆlyam 550 | uddeÓaka÷ Ð Ãdidhanam ekam uktam hi antyadhanam procyate Óatam sadbhi÷ | padam api tÃvat proktam sarvadhanam tat kiyat d­«Âam || 7 || nyÃsa÷ Ð Ãdidhanam 1, antyadhanam 100, gaccha÷ api etat eva 100 | sarvadhanam pÆrvavat 5050 || 19 || [ gacchaj¤Ãnam ] gacchÃnayanÃrtham Ãha Ð gaccha÷ a«ÂottaraguïitÃt dviguïÃdyuttaraviÓe«avargayutÃt | mÆlam dviguïÃdyÆnam svottarabhajitam sarÆpÃrdham || 20 || gaccha÷ iti anena [pa]dadhanam parig­hyate | a«ÂottaraguïitÃt a«ÂÃbhi÷ uttareïa ca guïitam a«Âottaraguïitam | tasmÃt a«ÂottaraguïitÃt | dviguïÃdyuttaraviÓe«avargayutÃt, dviguïa÷ ca asau Ãdi÷ ca dviguïÃdi÷, dviguïÃde÷ uttarasya ca viÓe«a÷ dviguïÃdyuttaraviÓe«a÷, dviguïÃdyuttaraviÓe«asya varga÷ dviguïÃdyuttaraviÓe«avarga÷, dviguïÃdyuttaraviÓe«avargeïa yutam dviguïÃdyuttaraviÓe«avargayutam, tasmÃt dviguïÃdyuttaraviÓe«avargayutÃt gacchadhanÃt [sarvadhanÃt] a«ÂottaraguïitÃt mÆlam, dviguïÃdyÆnam dviguïa÷ ca asau Ãdi÷ ca dviguïÃdi÷, tena dviguïÃdinà Ænam dviguïÃdyÆnam, svottareïa bhajitam svottarabhajitam, saha rÆpeïa vartate iti sarÆpam, ardham dalitam, gaccha÷ bhavati | uddeÓaka÷ Ð Ãdi÷ pa¤ca prokta÷ saptÃkhyam ca uttaram bhavet Óre¬hyà | pa¤conaÓatam dravyam gaccha÷ vÃcya÷ kiyÃn tasya || 1 || nyÃsa÷ Ð Ãdi÷ 5, uttaram 7, sarvadhanam 95 | karaïam Ð gacchadhanÃt a«ÂottaraguïitÃt iti gacchadhanam a«ÂÃbhi÷ uttareïa ca guïitam jÃtam 5320 | dviguïa÷ Ãdi÷ 10, etat uttaraviÓe«itam 3, etasya varga÷ 9, anena yuktam jÃtam 5329, etasmÃt mÆlam 73, dviguïÃdyÆnam 63, svottareïa anena 7 bhajitam 9, sarÆpam 10, ardham gaccha÷ 5 | uddeÓaka÷ Ð navakëÂau v­ddhimukhe yatra yat kÅrtyate dhanam kramaÓa÷ | rÃmëÂaÓaram d­«Âam padapramÃïam tvayà vÃcyam || 2 || nyÃsa÷ Ð Ãdi÷ 8, uttaram 9, gacchadhanam 583 | pÆrvavat labdham padapramÃïam 11 || 20 || [ citighanaj¤Ãnam ] saÇkalanÃsaÇkalanÃnayanÃya Ãha Ð ekottarÃdyupacite÷ gacchÃdyekottaratrisaævarga÷ | «a¬bhakta÷ sa citighana÷ saikapadaghana÷ vimÆla÷ và || 20 || uttaram ca Ãdi÷ ca uttarÃdÅ | ekam uttarÃdÅ yasyÃ÷ saikottarÃdi÷ | ekottarÃdi÷ ca asau upaciti÷ ca ekottarÃdyupaciti÷ | upaciti÷ Óre¬hÅ ekottarÃditvena viÓe«yate | sa eva ekottarÃdyupaciti÷ saÇkalanà iti ucyate | tasyÃ÷ ekottarÃdyupacite÷ saÇkalanÃsaæj¤itÃyÃ÷ gacchÃt prabh­ti ekottaratrisaævarga÷ ekottarÃïÃm trayÃïÃm gacchÃde÷ samvarga÷ | tat yathà Рgaccha÷, sa ekottaram, punar api ekottaram | trayÃïÃm gacchÃde÷ saævarga÷ | tat yathà Рgaccha÷, sa ekottaram, punar api ekottaram | etat uktam bhavati Ð gaccha÷, sa eva ekottara÷, sa eva gaccha÷ dvyuttara÷, te«Ãm trayÃïÃm saævarga÷, «a¬bhakta÷ «a¬bhi÷ vibhÃjita÷, sa citighana÷ cite÷ ghana÷ citighana÷ saÇkalanÃsaÇkalanà iti artha÷ | atha anya÷ karaïopÃya÷ Ð saikapadaghana÷, saikam ca tatpadam ca saikapadam, saikapadasya ghana÷ saikapadaghana÷, vigata÷ mÆlena vimÆla÷ «a¬bhakta÷ iti anuvartate | và saikasya padasya ghanagaïitam và svamÆlavirahitam «a¬bhi÷ bhaktam citighana÷ bhavati | uddeÓaka÷ Ð pa¤cÃnÃm a«ÂÃnÃm caturdaÓÃnÃm ca yÃ÷ kramÃt citaya÷ | gaccha÷ tarÃ÷ trikoïà [ rÆpavidhÃnam ca ] me vÃcyam || 1 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 55 yathÃkrameïa gacchÃ÷ 5, 8, 14 | karaïam Ð gaccha÷ pa¤ca 5 | ayam ekottara÷ 6 | punar ayam ekottara÷ 7 | ete«Ãm trayÃïÃm saævarga÷ 210 | ayam «a¬bhakta÷ saÇkalanÃsaÇkalanà bhavati 35 | dvitÅyopÃyakaraïam Ð saikapadam 6, asya ghana÷ 216, ayam vimÆla÷ iti «a¬bhi÷ eva rahita÷ 210, pÆrvavat «a¬bhakta÷ saÇkalanÃsaÇkalanà bhavati 35 | Óe«ayo÷ api labdham yathÃkrameïa 120, 560 || 21 || [ vargacitighana÷ ghanacitighana÷ ca ] vargaghanasaÇkalanÃnayanÃya Ãha Ð saikasagacchapadÃnÃm kramÃt trisamvargatasya «a«Âha÷ aæÓa÷ | vargacitighana÷ sa bhavet citavarga÷ ghanacitighana÷ ca || 22 || saha ekena vartate iti saika÷ | saha gacchena vartate iti sagaccha÷ | anantaraprak­ta÷ saikasagaccha÷ | padam gaccha÷ tatra saikam ca [saika] sagaccham ca padam ca saikasagacchapadÃni | te«Ãm saikasagacchapadÃnÃm kramÃt ÃnupÆrvyÃt | trayÃïÃm saævargitam trisaævargitam | ke«Ãm trayÃïÃm ? prak­tÃnÃm saikasagacchapadÃnam | «a«Âha÷ aæÓa÷ | tasya trisaævargitasya «a«Âha÷ aæÓa÷ «a«Âha÷ bhÃga÷ | vargacitighana÷ sa bhavet | vargasya citi÷ vargaciti÷ vargacite÷ ghana÷ vargacitighana÷ | vargasaÇkalanà iti artha÷ | citivarga÷ ghanacitighana÷ ca | cite÷ varga÷ saÇkalanÃvarga÷ iti yÃvat | sa eva citivarga÷ ghanacitighana÷ bhavati | uddeÓaka÷ Ð saptÃnÃm a«ÂÃnÃm saptadaÓÃnÃm caturbhujÃ÷ citaya÷ | ekavidhÃnam vÃcyam pada÷ tarÃ÷ tÃ÷ hi vargÃkhyÃ÷ || 1 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 56 karaïam Ð padam 7, saikam 8, etat eva sagaccham 15 | ete«Ãm trayÃïÃm saævarga÷ 840, «a¬bhakta÷ vargacitighanapramÃïam 140 | Óe«ayo÷ api yathÃkrameïa labdham 204, 1785 | ghanacitau uddeÓaka÷ Ð caturaÓraghanÃ÷ citaya÷ pa¤cacaturnavastarÃ÷ vinirdeÓyÃ÷ | ekÃvaghaÂitÃ÷ tÃ÷ samacaturaÓre«ÂakÃ÷ kramaÓa÷ || 2 || nyÃsa÷ Ð parilekha÷ 57 parilekha÷ 58 karaïam Ð citisaÇkalanà | sà ca "athavà Ãdyantam padÃrdhahatam" [ gaïita ¡, 29 ] iti anena ÃnÅyate | atra Ãdi÷ eka÷ 1, antyadhanam pa¤ca 5, ekatra «a 6, padÃrdhena pa¤cÃnÃm ardhena hatam saÇkalanÃciti÷ pa¤cÃnÃm jÃtà 15, asya varga÷ ghanacitighana÷ bhavati | sa ca 225 | Óe«ayo÷ api yathÃkrameïa labdham 100, 2025 || 22 || [ prakÃrÃntareïa rÃÓidvayasaævargaj¤Ãnam ] dvayo÷ rÃsyo÷ saævargÃnayana upÃyÃntaram Ãha Ð samparkasya hi vargÃt viÓodhayet eva vargasamparkam | yat tasya bhavati ardham vidyÃt guïakÃrasaævargam || 23 || samparka÷ samÃsa÷ | yena dvayo÷ rÃÓyo÷ samparka÷ bhavati iti dvayo÷ eva samparka÷ parig­hyate | tasya samparkasya | hi pÃdapÆraïe | vargÃt, k­te÷ | viÓodhayet eva, apanayet eva | kim iti Ãha Ð vargasamparkam | vargÅk­tayo÷ samparka÷ vargasamparka÷ vargasamÃsa÷, tam vargasamparkam samparkasya vargÃt viÓodhayet | yat tasya bhavati ardham, tasya ÓuddhaÓe«asya ardham dalam yat bhavati | vidyÃt, avabuddhyÃt | guïakÃrasaævargam, guïakÃrayo÷ saævarga÷ guïakÃrasamvarga÷, tam guïakÃrasaævargam vidyÃt | uddeÓaka÷ Ð pa¤cÃnÃm ca caturïÃm saptanavÃnÃm ca ka÷ bhavet ghÃta÷ | a«ÂÃnÃm ca daÓÃnÃm p­thak p­thak vÃcyatÃm ÓÅghram || 1 || nyÃsa÷ Ð 5 7 8 4 9 10 karaïam Ð pa¤cÃnÃm caturïÃm ca samparka÷ 9, asya varga÷ 81; pa¤cÃnÃm varga÷ 25, caturïÃm varga÷ 16, ekatra 41, samparkavargÃt imam pa¤cavargacaturvargasamparkam viÓodhayet | tatra Óe«a÷ 40 | asya ardham pa¤cÃnÃm caturïÃm ca saævarga÷ labdha÷ 20 | Óe«ayo÷ api yathÃkrameïa 63, 80 || 23 || [ guïya-guïakayo÷ Ãnayanam ] guïakÃrayo÷ ÃnayanÃya Ãha Ð dvik­tiguïÃt saævargÃt dvyantaravargeïa saæyutÃt mÆlam | antarayuktam hÅnam tat guïakÃradvayam dalitam || 24 || dvayo÷ k­ti÷ dvik­ti÷, dvik­ti÷ guïa÷ yasya sa dvik­tiguïa÷, tasmÃt dvik­tiguïÃt | kasmÃt iti Ãha Ð saævargÃt | dvyantaravargeïa samyutÃt | dvayo÷ api antaram dvyantaram, dvyantarasya varga÷ dvyantaravarga÷, tena dvyantaravargeïa saæyutÃt | dvik­tiguïÃt saævargÃt dvayo÷ api antaravargeïa miÓritÃt yat mÆlam | tat antarayuktam antareïa yuktam antarayuktam | hÅnam virahitam | tadguïakÃradvayam tasya saævargasya guïakÃradvayam | dalitam ardhitam | uddeÓaka÷ Ð saævarga÷ a«Âau d­«Âa÷ vyaktam tatra antaram bhavet dvitayam | a«ÂÃdaÓake munaya÷ guïakÃrau tau tayo÷ vÃcyau || 1 || nyÃsa÷ Ð saævarga÷ 8, antaram 2 | saævarga÷ 18, antaram 7 | karaïam Ð saævarga÷ 8, etat dvik­tiguïam 32; dvyantaram 2, asya varga÷ 4, anena saæyukta÷ 36 | asya mÆlam 6, etat tena antareïa yuktam 8, hÅnam 4 | yathÃkrameïa dalitau parasparaguïakÃrau 4, 2 | dvitÅyoddeÓake api guïakÃrau labdhau 9, 2 | atra guïyaguïakÃrayo÷ aviÓe«Ãt guïakÃradvayam iti ucyate || 24 || [ mÆlaphalaj¤Ãnam ] mÆlaphalÃnayanÃrtham Ãha Ð mÆlaphalam saphalam kÃlamÆlaguïam ardhamÆlak­tiyuktam | tanmÆlam mÆlÃrdhonam kÃlah­tam svamÆlaphalam || 25 || mÆlam ÓatÃdi, phalam v­ddhi÷, mÆlasya phalam mÆlaphalam | saha phalena vartate iti saphalam, ÃtmÅyayà v­ddhyà yuktam mÆlaphalam iti yÃvat | kÃlamÆlaguïam, kÃlam ca mÆlam ca kÃlamÆle, kÃlamÆle guïau yasya mÆlaphalasya tat kÃlamÆlaguïam mÆlaphalam | ardhamÆlak­tiyuktam, [ ardham mÆlasya ardhamÆlam mÆlÃrdham iti, ardhamÆlasya k­ti÷ ardhamÆlak­ti÷, mÆlak­te÷ caturtha÷ bhÃga÷ iti ], [ardha]k­titvÃt dvayo÷ vargeïa iti caturvibhÃga÷, tayà ardhamÆlak­tyà yuktam ardhamÆlak­tiyuktam | tanmÆlam, tasya eva ni«pÃditasya mÆlam tanmÆlam | mÆlÃrdhonam, mÆlasya ÓatÃde÷ ardhena Ænam mÆlÃrdhonam | kÃlah­tam, kÃlena h­tam kÃlah­tam | svamÆlaphalam, svasya mÆlasya phalam svamÆlaphalam | uddeÓaka÷ Ð jÃnÃmi Óatasya phalam na ca kintu Óatasya yatphalam saphalam | mÃsai÷ caturbhi÷ Ãptam «a¬ vada v­ddhim Óatasya mÃsotthÃm || 1 || nyÃsa÷ Ð 100 0 1 4 0 6 mÃsa÷ 4, phalam 6 | karaïam Ð mÆlaphalam saphalam 6, kÃlamÆlaguïam 2400 | ardhamÆlak­ti÷ 2500, anayà yuktam 4900 | etasya mÆlam 70, mÆlÃrdhonam 20, kÃlah­tam [sva]mÆlaphalam jÃtam 5 | pratyayakaraïam pa¤carÃÓikena Ð yadi Óatasya mÃsikÅ v­ddhi÷ pa¤ca tadà caturbhi÷ mÃsai÷ Óatav­ddhe÷ [pa¤cadhanasya] kà v­ddhi÷ iti | nyÃsa÷ Ð 1 4 100 5 5 0 labdham 1 | etatsahità Óatav­ddhi÷ «a¬ rÆpÃïi 6 | uddeÓaka÷ Ð pa¤caviæÓate÷ mÃsikÅ v­ddhi÷ na j¤Ãyate | yà pa¤caviæÓate÷ mÃsikÅ v­ddhi÷ sà tena eva ardheïa anyatra prayuktÃ, saha v­ddhyà pa¤cabhi÷ mÃsai÷ d­«Âà rÆpatrayam pa¤cabhÃgonam | tatra icchÃma÷ j¤Ãtum kà pa¤caviæÓate÷ mÃsikÅ v­ddhi÷, kà và pa¤caviæÓativa[­]ddhe÷ pa¤camÃsaprayuktÃyà v­ddhi÷ iti || 2 || nyÃsa÷ Ð 25 0 1 5 0 2 4 5 labdham pÆrvakaraïena pa¤caviæÓate÷ mÃsikÅ v­ddhi÷ 2, pa¤caviæÓativ­ddhe÷ ca pa¤cÃnÃm mÃsÃnÃm v­ddhi÷ 0 4 5 | uddeÓaka÷ Ð Óatasya mÃsikÅ v­ddhi÷ na j¤Ãyate | kintu Óatav­ddhi÷ anyatra prayuktà pa¤cabhi÷ mÃsai÷ saha v­ddhyà d­«Âà rÆpapa¤cadaÓakam | tatra icchÃma÷ j¤Ãtum kà ca Óatasya mÃsikÅ v­ddhi÷ kà và Óatasya v­ddhe÷ pa¤camÃsaprayuktÃyà v­ddhi÷ iti || 3 || nyÃsa÷ Ð 100 0 1 5 0 15 mÃsÃ÷ 5, saphalam 15 | labdham Ð pÆrvavat Óatav­ddhi÷ 10, Óatav­ddhe÷ pa¤camÃsaprayogÃt v­ddhi÷ 5 || 25 || [ trairÃÓikam ] trairÃÓikapratipÃdanÃrthamadhyardhÃryÃm Ãha Ð trairÃÓikaphalarÃÓim tam atha icchÃrÃÓinà hatam k­tvà | labdham pramÃïabhajitam tasmÃt icchÃphalam idam syÃt || 26 || chedÃ÷ parasparahatÃ÷ bhavanti guïakÃrabhÃgahÃrÃïÃm | traya÷ rÃÓaya÷ samÃh­tÃ÷ trirÃÓi÷ | trirÃÓi÷ prayojanam asya gaïitasya iti trairÃÓika÷ | trairÃÓike phalarÃÓi÷ trairÃÓikaphalarÃÓi÷ | tam trairÃÓikaphalarÃÓim | athaÓabda÷ parij¤Ãnavastuparigrahe uttaragranthapratipÃdane vartate | atra evaæprakÃra÷ artha÷ ka÷ atra pratipÃdita÷ ? ucyate Ð paribhëà | sà ca lokavyavahÃrÃt prativi«ayam bhinnà iti lokaprayogÃt eva pradarÓità | anyathà hi prativi«ayam bhinnÃ÷ paribhëÃ÷ vi«ayÃ÷ ca saækhyÃtÅtÃ÷ | tena upade«Âum aÓe«ata÷ sà na Óakyate | ata÷ athaÓabdena lokaprasiddhÃm paribhëÃm pratipÃdayati | icchÃrÃÓinà hatam k­tvÃ, ya÷ asau phalarÃÓi÷ sa icchÃrÃÓinà hata÷ kriyate, tam icchÃrÃÓinà hatam guïitam k­tvà | labdham, labdham Ãptam | katham iti Ãha Ð pramÃïabhajitam, pramÃïarÃÓinà bhajitam pramÃïabhajitam | tasmÃt evaævidhÃt rÃÓe÷ pramÃïabhajitÃt | icchÃphalam, icchÃyÃ÷ phalam, icchÃphalam, icchÃrÃÓiphalam iti artha÷ | idam iti labdham pratyak«Åk­tya uktam | atra trairÃÓikam eva kevalam abhihitam ÃcÃryÃryabhaÂena, pa¤carÃÓikÃdaya÷ anupÃtaviÓe«Ã÷ katham avagantavyÃ÷ ? ucyate Ð anupÃtabÅjamÃtram eva ÃcÃryeïa upadi«Âam ; tena anupÃtabÅjena sarvam eva pa¤carÃÓyÃdikam siddhyati | kuta÷ ? pa¤carÃÓikÃdÅnÃm trairÃÓikasaÇghÃtatvÃt | kasmÃt pa¤carÃÓyÃdaya÷ trairÃÓikasaæhatÃ÷ ? pa¤carÃÓike trairÃÓikadvayam saæhatam, saptarÃÓike trairÃÓikatrayam, navarÃÓike trairÃÓikacatu«Âayam iti Ãdi uddeÓake«u eva upadek«yÃma÷ | yadà puna÷ rÃÓaya÷ sacchedÃ÷ syu÷ tadà katham kartavyam iti Ãha Ð chedÃ÷ parasparahatÃ÷ bhavanti guïakÃrabhÃgahÃrÃïÃm | chedÃ÷ parasparasya hatÃ÷ anyonyahatÃ÷ | ke«Ãm iti ata÷ Ãha Ð guïakÃrabhÃgahÃrÃïÃm | guïyaguïakÃrayo÷ parasparÃpek«ayà guïakÃratvam , yasmÃt guïya÷ guïakÃreïa guïyate, guïakÃra÷ api guïyena, na kaÓcit phalaviÓe«a÷ | tena uktam guïyaguïakÃrau guïakÃraÓabdena | guïakÃrau ca bhÃgahÃra÷ ca guïakÃrabhÃgahÃrÃ÷ | ata÷ te«Ãm guïakÃrabhÃgahÃrÃïÃm chekÃ÷ parasparahatÃ÷ ye guïakÃracchedÃ÷ bhÃgahÃrahatÃ÷ te bhÃgahÃrÃ÷ bhavanti, bhÃgahÃracchedÃ÷ ca guïakÃrahatÃ÷ guïakÃrÃ÷ bhavanti iti etat anuktam api avagamyate eva, yasmÃt taddharmÃya chedÃ÷ parasparam nÅyante | bhÃgahÃrÃïÃm saævarga÷ bhÃgahÃra÷ | guïakÃrÃïÃm saævarga÷ guïakÃra÷ iti arthÃt avagamyate | uddeÓaka÷ Ð candanapalÃni pa¤ca krÅtÃni mayà hi rÆpakai÷ navabhi÷ | candanam ekena tadà labhyam [ kim ] rÆpakeïa eva || 1 || tatra yathÃkrameïa sthÃpanà | uktam ca Ð Ãdyantayo÷ tu sad­Óau vij¤eyau sthÃpanÃsu rÃÓÅnÃm | asad­ÓarÃÓi÷ madhye trairÃÓikasÃdhanÃya buddhe÷ || iti | nyÃsa÷ Ð 9 5 1 karaïam Ð rÆpakai÷ navabhi÷ pa¤cacandanapalÃni iti nava pramÃïarÃÓi÷, pa¤ca phalarÃÓi÷ | ekena rÆpeïa kim iti ekam icchÃrÃÓi÷ | tena ekena icchÃrÃÓinà phalarÃÓi÷ guïita÷ 5, pramÃïarÃÓinà navakena vibhajyate 5 9 | tatra phale«u bhÃgam na prayacchati iti "catu«kar«am palam" iti caturbhi÷ guïitam 20 9 | labdham kar«advayam kar«abhÃgau ca [ navÃnÃm] | kar«ab 2 kar«abhÃga÷ 2 9 | uddeÓaka÷ Ð ÃrdrakabhÃra÷ daÓabhi÷ sapa¤cabhÃgai÷ yadà abhivikrÅta÷ | palaÓatamÆlyam ÓÅghram sÃrdhapalasya atra me vÃcyam || 2 || nyÃsa÷ Ð 2000 10 100 1 1 5 2 savarïite sthÃpanà Р2000 51 201 5 2 "chedÃ÷ parasparahatÃ÷" iti guïakÃrayo÷ chedÃ÷ bhÃgahÃram gatÃ÷ | 5, 2 etÃbhyÃm chedÃbhyÃm bhÃgahÃra÷ guïita÷ jÃta÷ 20000 | [ guïakÃrayo÷ 201, 51 anayo÷ ghÃta÷ ] 10251 | pÆrvavat labdham viæÓopakÃ÷ 10, viæÓopakabhÃgÃ÷ ca 251 1000 | uddeÓaka÷ Ð a«ÂÃbhi÷ satryaæÓai÷ m­ganÃbhyà labhyate palam sadalam | k­tavÅryeïa vigaïyam sapa¤cabhÃgena kim mayà labhyam || 3 || nyÃsa÷ Ð [ 8 1 1 1 1 1 3 2 5 ] savarïitena Ð [ 25 3 6 3 2 5 ] [pÆrvavat karaïena ] k­tavÅryalabdham m­ganÃbhyà mëakÃ÷ 13, gu¤jÃ÷ 4, gu¤jÃbhÃgÃ÷ 3 25 | uddeÓaka÷ Ð nÃga÷ viæÓatihasta÷ praviÓati ardhÃÇgulam muhÆrttena | pratyeti ca pa¤cÃæÓam katibhi÷ ahobhi÷ bilam prÃptam || 4 || nyÃsa÷ Ð sarpa÷ 480 aÇgulÃtmaka÷, praviÓati ardhÃÇgulam 1 2, pratiyeti [ca aÇgulapa¤cabhÃga÷ 1 5 ] | atra pa¤cabhÃgaviÓuddham ardhÃÇgulam sarpasya mauhÆrttikÅ gati÷ iti pa¤cabhÃgam ardhÃt viÓodhya sthÃpanà Р9 10, muhÆrta÷ 1, sarpapramÃïÃÇgulÃni 480 | labdham divasÃ÷ 53 1 3 miÓrarÃÓi«u api etat eva anupÃtabÅjam | tat yathà РuddeÓaka÷ Ð a«Âau dÃntÃ÷ traya÷ damyÃ÷ iti gÃva÷ prakÅrtitÃ÷ | ekÃgrasya sahasrasya kati dÃntÃ÷ kati itare || 5 || nyÃsa÷ Ð a«Âau dantÃ÷ 8, traya÷ damyÃ÷ 3, dantadamyÃnÃm ekottaram sahasram 1001 | atra ayam trairÃÓikanyÃsa÷ Ð dÃntadamyÃ÷ 11, dÃntÃ÷ 8, sarvasamudÃya÷ 1001 | atra iyam vÃca÷ yukti÷ Ð ekÃdaÓabhi÷ dÃntadamyai÷ a«Âau dÃntÃ÷ labhyante, tat ekÃgreïa sahasreïa kiyanta÷ dÃntÃ÷ iti labdhÃ÷ dÃntÃ÷ 728 tathà eva damyÃ÷ 273 | evam prak«epakaraïe«u api uddeÓaka÷ Ð samavÃyakÃ÷ tu vaïija÷ pa¤caikaikottarÃdimÆladhanÃ÷ | lÃbha÷ sahasrasaækhya÷ vada kasmai tatra kim deyam || 6 || nyÃsa÷ Ð dhanÃni 1, 2, 3, 4, 5 | lÃbha÷ sahasram 1000 | karaïam Ð prak«epakadhanena anena 15, ayam lÃbha÷ 1000 | yathÃkrameïa ekena dvÃbhyÃm iti Ãdi labdhÃ÷ lÃbhÃ÷ [ prathamasya ] 66 2 3, dvitÅyasya 133 1 3, t­tÅyasya 200, caturthasya 266 2 3, pa¤camasya 333 1 3 | bhinne api uddeÓaka÷ Ð ardhena t­tÅyena prak«epeïa a«Âamena ye vaïija÷ | saptati÷ ekena Ænà lÃbha÷ te«Ãm kiyÃn kasya || 7 || nyÃsa÷ Ð 1 1 1 | lÃbha÷ 69 | 2 3 8 atra bhinnagaïitanyÃyena "chedaguïa÷ sacchedam" iti savarïite jÃtÃ÷ 12 8 9 24 24 24 | chedai÷ prayojanam na asti iti aæÓÃ÷ kevalÃ÷ 12, 8, 3 | ete«Ãm pÆrvavat prak«epanyÃyena ekatra [ yoga÷ ] 23 | anena prak«epeïa asya lÃbhasya 69 bhÃga÷ svÃæÓai÷ p­thak p­thak guïitasya trairÃÓikavibhÃgena labdhÃ÷ bhÃgÃ÷ 36, 24, 9 | [ pa¤carÃÓikam ] pa¤carÃÓike uddeÓaka÷ Ð Óatav­ddhi÷ mÃse syÃt pa¤ca kiyÃn mÃsa«aÂprayuktÃyÃ÷ | v­ddhim vada viæÓatyà yadi bhaÂagaïitam tvayà buddham || 8 || nyÃsa÷ Ð 1001 20 1 6 5 karaïam Ð prathamatrairÃÓikam 100, 5, 20 | labdham rÆpaka÷ 1 | dvitÅyatrairÃÓikam Ð yadi mÃsena rÆpaka÷, «a¬bhi÷ kiyanta÷ iti labdham rÆpakÃ÷ «a | etat eva gaïitam yugapat kriyamÃïam pa¤carÃÓikam bhavati | tatra api Óatasya mÃse iti [ Óatam rÆpam ca ] pramÃïarÃÓidvayam, pa¤ca iti phalarÃÓi÷ viæÓatyà «a¬bhi÷ mÃsai÷ kim iti viæÓati÷ «a ca icchÃrÃÓi÷ | tatra pÆrvavat eva icchÃrÃÓi÷ phalarÃÓinà guïita÷ pramÃïarÃÓibhyÃm vibhajyate, phalam pÆrvavat eva | trairÃÓikam eva etat dvidhà vyavasthitam | chedÃ÷ api pÆrvavat guïakÃrabhÃgahÃrÃïÃm parasparam gacchanti | [ uddeÓaka÷ ] Ð [ Óatasya mÃsadvaya]prayuktasya v­ddhi÷ paynnca | pa¤caviæÓate÷ pa¤camÃsaprayuktÃyÃ÷ kà v­ddhi÷ iti || 9 || nyÃsa÷ Ð 100 25 labdham 3 2 5 1 5 8 uddeÓaka÷ Ð [Óatasya ardhacatu«ka]mÃsaprayuktasya v­ddhi÷ ardhapa¤cakÃ÷ rÆpakÃ÷ | tadà pa¤cÃÓata÷ daÓamÃsaprayuktasya kà v­ddhi÷ iti || 10 || nyÃsa÷ Ð 100 50 3 10 1 2 4 1 2 labdham rÆpakÃ÷ «a 6, saptabhÃgÃ÷ traya÷ ca 3 7 | uddeÓaka÷ Ð viæÓatyÃ÷ sÃrdhÃyÃ÷ satryaæÓa÷ rÆpaka÷ bhavet v­ddhi÷ | mÃse sapa¤cabhÃge pÃdonÃnÃm tu saptÃnÃm || mÃsai÷ «a¬bhi÷ vÃcyam daÓabhÃgayutai÷ tu kà bhavet v­ddhi÷ | j¤Ãtvà chedavikalpam samyak bhaÂatantrasÆtreïa || 11 || savarïite sthÃpanà Р41 27 2 4 6 61 5 10 4 0 3 labdham rÆpakadvayam [ 2, viæÓopakÃ÷ ] 4, viæÓopakabhÃgÃ÷ ca 26 41 | [ saptarÃÓikam ] saptarÃÓike uddeÓaka÷ Ð saptocchritasya kariïa÷ triæÓat paridhe÷ navÃyatasya yadà | nava ku¬uvÃ÷ labhyante nityam saæÓuddhaÓÃlip­thukÃnÃm || pa¤cocchritasya vÃcyam saptÃyÃm asya dantina÷ kim syÃt | a«ÂÃviæÓatiparidhe÷ vÃcyÃ÷ p­thukÃ÷ tadà labhyÃ÷ || 12 || sthÃpanà Р7 5 30 28 9 7 9 0 labdham p­thukaku¬uvÃ÷ 4, setike 2, setikabhÃgÃ÷ 2 3 uddeÓaka÷ Ð hastyuttamasya caturhastocchritasya «a¬Ãyatasya pa¤capariïÃhasya ardhat­tÅyÃ÷ ku¬uvÃ÷ labhyante mëÃnÃm yadà tadà tryucchritasya pa¤cÃyatasya ardhapa¤camapariïÃhasya kim labhyam || 13 || nyÃsa÷ Ð 4 3 6 5 5 9 2 5 0 2 labdham ku¬uva÷ 1, setikà 1, mÃnakau 2, ardhamÃnakam 1 2 | evam navarÃsyÃdi«u yojyÃ÷ | [ vyastatrairÃÓikam ] vyastatrairÃÓikam api etat eva | tatra guïakÃrabhÃgahÃraviparyÃse viÓe«a÷ | tat yathà Р[uddeÓaka÷ ] pa¤casauvarïike pale d­«ÂÃni «o¬aÓà palÃni suvarïasya yadà tadà catussauvarïike kiyanti iti || 14 || nyÃsa÷ Ð 5 16 4 atra pa¤casauvarïikena palena «o¬aÓa palÃni iti pa¤cabhi÷ «o¬aÓa guïitÃ÷ suvarïÃ÷ bhavanti | ete suvarïÃ÷ caturbhi÷ hrÂÃ÷ catussauvarïikapalÃni bhavanti | evam labdhÃni palÃni 20 | svasiddhÃnte ca yadi vyÃsÃrdhamaï¬ale bhujÃphalam idam labhyate tadà tatkÃlotpannakarïavi«kambhÃrdhamaï¬ale kim iti tatra mahati karïapramÃïe alpÅyasya÷ [ bhujÃphalakalà ] bhavanti, alpakarïe vahvya÷ iti vyÃsÃrdham guïakÃra÷ [ karïa÷ bhÃgahÃra÷ ] | uddeÓaka÷ Ð a«Âau piÂakÃ÷ d­«ÂÃ÷ caturdaÓapras­tikena mÃnena | a«Âapras­tikamÃne piÂakÃ÷ ke syu÷ tadà vÃcyÃ÷ || 15 || nyÃsa÷ Ð 8 14 8 labdham piÂakÃ÷ 14 || 26-27 || [ kalÃsavarïanam ] kalÃsavarïoddeÓapradarÓanÃrtham ÃryÃpaÓcÃrdham Ãha Ð chedaguïam sacchedam parasparam tat savarïatvam || 27 || saha chedena vartate iti sacchedam | kim tat ? rÃÓirÆpam | atra sacchedam rÃÓirÆpam vinyasya etat ucyate Ð "chedaguïam sacchedam parasparam" iti | cheda÷ guïa÷ yasya rÃÓirÆpasya tadrÃÓirÆpam chedaguïam | parasparam anyonyam, ekena rÃÓicchedena itara÷ rÃÓi÷ saccheda÷ guïyate, itareïa api itara÷ [ rÃÓi÷ tadvat vinyasta÷ ] | tat savarïatvam, tat eva nirvartitam karma savarïatvam | savarïakayo÷ yathà i«Âam saæyoga÷ viÓle«a÷ ca | uddeÓaka÷ Ð ardham «a«Âham dvÃdaÓabhÃgam caturthabhÃgasaæyuktam | ekatra kiyat dravyam nirdeÓyam tatkrameïa eva || 1 || nyÃsa÷ Ð 1 1 1 1 2 6 12 4 karaïam Ð dvayo÷ 1 1 2 6, etau parasparacchedena guïitau sacchedau rÃÓÅ 6 2 12 12 | ekatra 2 3 | punar t­tÅyarÃsinà sthÃpanà 2 1 3 12, prak«iptena [ 3 ] [ 4 ] | evam caturtharÃÓinà 3 1 4 4, labdham rÆpakam 1 | uddeÓaka÷ Ð ardham «a«Âham bhÃgam t­tÅyakena sahitam kiyat dravyam | ardham «a«Âha÷ dvÃdaÓaka÷ viæÓa÷ sapa¤cabhÃga÷ ca || 2 || nyÃsa÷ Ð 1 1 1 2 6 3 dvitÅyoddeÓake sthÃpanà Р1 1 1 1 1 2 6 12 20 5 labdham pÆrvakaraïena ubhayatraikarÃÓikam rÆpam 1, 1 | uddeÓaka÷ Ð ardham «a¬bhÃgonam pa¤cÃæÓam ca api saptabhÃgonam | tryaæÓam pÃdonam và gaïayate [ gaïakÃ÷ ] kiyat dravyam || 3 || nyÃsa÷ Ð 1 1¡ 1 1¡ 1 1¡ 2 6 5 7 3 4 labdham yathÃkrameïa Ð1 2 1 3 35 12 [viparÅtakarma ] pratilomakaraïapradarÓanÃrtham Ãha Ð guïakÃrÃ÷ bhÃgaharÃ÷ bhÃgaharÃ÷ te bhavanti guïakÃrÃ÷ | ya÷ k«epa÷ sa÷ apacaya÷ apacaya÷ k«epa÷ ca viparÅte || 28 || guïakÃrÃ÷ bhÃgaharÃ÷, ye guïakÃrÃ÷ Ãsan te pratilomakramaïi [bhÃgahÃrÃ÷ bhavanti] | bhÃgaharÃ÷ te bhavanti guïakÃrÃ÷, [ye] bhÃgahÃrÃ÷ te guïakÃrÃ÷ bhavanti | ya÷ k«epa÷ sa÷ apacaya÷, pÆrvam ya÷ k«epa÷ ÃsÅt sa vilomakarmaïi apacaya÷ bhavati | apacaya÷ k«epa÷ ca, ya÷ apacaya÷ sa k«epa÷ viparÅtakarmaïi bhavati | atra ye uddeÓakÃ÷ te prÃyaÓa÷ pradarÓitÃ÷ | svatantre api ca chÃyÃnÅtaÓaÇko÷ ghaÂikÃnayanam prati vyÃsÃrdham bhÃgahÃra÷ ÃsÅt iti guïakÃra÷, lambaka÷ guïakÃra÷ ÃsÅt iti bhÃgahÃra÷ | tatra uttaragole [k«itijyà k«ipe] dityapanÅyate, dak«iïagole apanayet iti prak«ipyate | tata÷ viparÅtatvÃt eva vyÃsÃrdham guïakÃra÷, svÃhorÃtrÃrdham bhÃgahÃra÷ | labdhajyà viparÅtakarmaïà eva këÂhÅkriyate | tasmin këÂhe uttaragole caraprÃïÃ÷ prak«pyante viÓodhitatvÃt, dak«iïagole viÓodhyante k«iptatvÃt iti Ãdi | evam sarvatra svatantre viparÅtakarma niyojyam | anyatra api uddeÓaka÷ Ð dviguïam rÆpasametam pa¤cavibhaktam tritìitam bhÆya÷ | dvyÆnam saptavibhaktam labdham rÆpam kiyat bhavet pÆrvam || 1 || nyÃsa÷ Ð 2 gu, 1 k«e, 5 hÃ, 3 gu, 2 Æ, 7 hÃ, saptabhi÷ bhÃgalabdham rÆpakam 1 | karaïam etat Ð labdham rÆpam 1, saptabhi÷ guïitam jÃtam 7, dvÃbhyÃm yuktam 9, tribhi÷ bhaktam 3, pa¤caguïam 15, ekonam 14, dalitam labdham 7 | uddeÓaka÷ Ð triguïam rÆpavihÅnam dalitam dvÃbhyÃm samanvitam bhÆya÷ | bhaktam tribhi÷ tu tasmÃt dvikahÅnam kim bhavet rÆpam || 2 || nyÃsa÷ Ð 3 gu, 1 Æ, 2 hÃ, 2 k«e, 3 hÃ, 2 Æ, labdham rÆpam 1 |pÆrvavat Ãgatam 5 || 25 || [ anekavarïasamÅkaraïaviÓe«a÷ ] rÃÓyÆnakramasaÇkalitÃnayanam Ãha Ð rÃÓyÆnam rÃÓyÆnam gacchadhanam piï¬itam p­thaktvena | vyekena padena h­tam sarvadhanam tat bhavati evam || 29 || rÃÓinà Ænam rÃÓyunam | [ rÃÓyÆnam ] rÃÓyÆnam iti anayà vÅpsayà anantyam gaïitakarma pradarÓayati | gaccha÷ padam paryavasÃnam iti paryÃyÃ÷ | gacchasya dhanam gacchadhanam, padadhanam | rÃÓyÆnanyÃyena yÃvat padam tat gacchadhanam ucyate | piï¬itam p­thaktvena | piï¬itam ekatra k­tam | p­thaktvena iti rÃÓyÆnakramalabdhapadÃnÃm avina«ÂasthÃpanÃm pradarÓayati | avina«ÂasthÃpanÃprayojanam ca sarvadhanam ca sarvadhanÃt avina«ÂasthÃpitapadadhane apanÅte p­thak p­thak padÃnÃm dhanÃni bhavanti | yadi kevalam sarvadhanaparij¤ÃnamÃtram eva syÃt tadà p­(tha)ktvena iti anarthakam syÃt, yasmÃt ap­thakkaraïe api sarvadhanasya siddhatvÃt | vigatam ekam vyekam, tena vyekena, tena padena ca | vyekai÷ padai÷ iti bahuvacanena atra bhavitavyam | na e«a÷ do«a÷ | padajÃtim aÇgÅk­tya "jÃtyÃkhyÃyÃm ekasmin bahuvacanam anyatarasyÃt" [a«ÂÃdhyÃyÅ, 1.2.58 ] iti ekavacanam k­tam | tena ya÷ artha÷ vyekai÷ padai÷ iti sa eva artha÷ vyekena padena iti avagamyate | h­tam bhaktam | sarvadhanam, sarve«Ãm padÃnÃm yathÃkrameïa dhanam ekatra tat sarvadhanam ucyate | tat bhavati evam, yat evam k­te karmaïi tat sarvadhanam bhavati | uddeÓaka÷ Ð mattÃmattakareïuvikkaracità yÆthà gajÃnÃm vane ekÃpÃyacayena [ ye atra ] gaïitÃ÷ triæÓat rasÃnÃm k­ti÷ | saptÃnÃm api sà eva ca ekasahità nÃgÃgram ÃgaïyatÃm yÆthÃnÃm ca p­thak p­thaktvagaïitam nirvarïyatÃm tattvata÷ || 1 || nyÃsa÷ Ð 30, 36, 49, 50 | karaïam Ð etÃni dhanÃni avina«ÂÃni ekatra 165 | vyekam padam 3 | anena labdham sarvadhanam 55 | etasmÃt prathamapadam apÃsya mattÃgram 25, dvitÅyam apÃsya amattasaÇkhyà 19, t­tÅyam apÃsya kareïusaÇkhyà 6, caturtham apÃsya vikkasaÇkhyà 5 | uddeÓaka÷ Ð nÃgÃ÷ vÃjakharo«ÂravesaragavÃm ekaikahÅnÃ÷ kramÃt a«ÂÃviæÓati÷ ekahÅnagaïità rÆponam antyam punar | te«Ãm sarvadhanam p­thak ca niyamÃt vÃcyam tvayà niÓcitam k­tsnam ca ÃryabhaÂapraïÅtagaïitam d­«Âam guro÷ antike || 2 || nyÃsa÷ Ð 28, 27, 26, 25, 24, 23, 21 | labdham sarvadhanam 29 | p­thak p­thak 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8 || 29 || [ ekavarïasamÅkaraïam ] samakaraïoddeÓakapradarÓanÃrtham Ãha Ð gulikÃntareïa vibhajet dvayo÷ puru«ayo÷ tu rÆpakaviÓe«am | labdham gulikÃmÆlyam yadi arthak­tam bhavati tulyam || 30 || gulikÃÓabdena avij¤ÃtamÆlyavastvabhidhÅyate | gulikÃnÃm antaram gulikÃntaram tena gulikÃntareïa, avij¤ÃtamÆlyavastÆnÃm antareïa iti artha÷ | vibhajet dvayo÷ puru«ayo÷ tu rÆpakaviÓe«am | dvayo÷ iti anena dvayo÷ eva idam karma na tryÃdÅnÃm iti etat pradarÓayati | rÆpakaviÓe«am iti anena ca nirj¤ÃtasaÇkhyam dhanam parig­hyate | rÆpakam dÅnÃrÃdikam | labdham gulikÃmÆlyam, yat atra labdham tat gulikÃmÆlyam | yadi arthak­tam bhavati tulyam, yena arthena k­tam tat tulyam sad­Óam bhavati | uddeÓaka÷ Ð aÓvÃ÷ lak«aïayuktÃ÷ vaïija÷ nityam balÃnvitÃ÷ sapta | prathamasya mayà d­«Âam dravyaÓatam ca eva hastagatam || nava turagÃ÷ nird­«ÂÃ÷ dravyÃÓÅti÷ dhanam dvitÅyasya | vÃcyam ghoÂakamÆlyam tulyÃrdheïa eva tulyadhanau || 1 || nyÃsa÷ Ð 7 100 9 80 karaïam Ð gulikÃntaram 2, rÆpakaviÓe«am 20, etat gulikÃntareïa vibhaktam ghoÂakasya ekasya mÆlyadravyam daÓa 10 | anena ardheïa prathamasya ghoÂakÃnÃm mÆlyam 70, dvitÅyasya 90, [sva]svahastagatena anena [ca] gatau tulyadhanau 170 ubhayo÷ api | uddeÓaka÷ Ð kuÇkumapalÃni ca a«Âau ekasya dhanasya rÆpakà navati÷ | dvÃdaÓa palÃni vidyÃt anyasya dhanasya rÆpakÃ÷ triæÓat || tulyÃrdheïa ca krÅtam kuÇkumam dvÃbhyÃm kiyat palÃrdheïa | icchÃmi tatra boddhum mÆlyam vittam ca tulyam eva tayo÷ || 2 || nyÃsa÷ Ð 8 90 12 30 labdham pÆrvavat kuÇkumapalasya ekasya mÆlyam 15 | tulyadhanam 210 ubhayo÷ | ete eva gulikÃ÷ aj¤ÃtapramÃïÃ÷ yÃvat tÃvanta÷ ucyante, rÆpakÃ÷ eva tatra api | yÃvat tÃvat saæj¤ayà api uddeÓakÃ÷ abhidhÅyante | tat yathà Р[uddeÓaka÷ ] sapta yÃvat tÃvat sapta ca rÆpakÃ÷ samÃ÷ dvayo÷ yÃvat tÃvato÷ dvÃdaÓÃnÃm [ca] rÆpakÃïÃm, kiyanta÷ yÃvat tÃvat pramÃïÃ÷ || 3 || nyÃsa÷ Ð 7 7 2 12 karaïam Ð pÆrvavat gulikÃnÃm yÃvat tÃvatÃm viÓe«a÷ upari Óuddhe 5 | adha÷ Óuddhe rÆpakaviÓe«a÷ 5 | yÃvat tÃvat viÓe«eïa rÆpakaviÓe«asya bhÃgalabdham yÃvat tÃvat pramÃïam 1 | etena yÃvat tÃvat pramÃïena yÃvat tÃvanta÷ gulikÃ÷ jÃtÃ÷ krameïa 7, 2; svÃn svÃn rÆpÃn prak«ipya samÃ÷ | prathamasya 14, dvitÅyasya tat eva 14 | uddeÓaka÷ Ð nava gulikÃ÷ sapta [ca] rÆpakÃ÷ samÃ÷ trayÃïÃm [tu] gulikÃnÃm | trayodaÓÃnÃm ca rÆpakÃïÃm tadà kim gulikÃmÆlyam || 4 || nyÃsa÷ Ð 9 7 3 13 labdham gulikÃmÆlyam 1 | yadà punar rÆpakÃ÷ ÓodhyÃ÷ bhavanti tadà РuddeÓaka÷ Ð nava gulikÃ÷ rÆpakÃ÷ caturviæÓati÷ ­ïam dve gulike [ca] | a«ÂÃdaÓa rÆpakÃ÷ samÃ÷ [kathaya] kim gulikÃmÆlyam || 5 || nyÃsa÷ Ð 9 24 2 18 atra gulikÃ÷ upari Óuddhyante, rÆpakÃ÷ adha÷ ÓodhyÃ÷ na Óuddhyanti | tata÷ Ð sojjham bhÆïÃradhaïam aïam aïado nayamado nayamado sojjham | viparÅte sÃdhaïae sojjham và kim va guhoÊam || atra gulikÃ÷ upari ÓodhyÃ÷ gulikÃbhya÷ Óuddhyante; adha÷ÓodhyÃ÷ rÆpakÃ÷ na, ÓodhyatvÃt ca viparÅtam prak«ipyante | prak«ipte sati jÃtÃ÷ 42 | gulikÃviÓe«ai÷ saptabhi÷ bhÃgalabdham «a 6 | [prathamasya yÃvat tÃ]vat pramÃïam 9, «a¬guïitam 54, ­ïagatarÆpakÃ÷ caturviæÓati÷ ÓuddhÃ÷ Óe«am triæÓat 30 | [dvitÅyasya] dve gulike «a¬bhi÷ guïite 12, a«ÂÃdaÓayukte 30 | evam samadhanÃ÷ | samakaraïe«u [evam] sarvatra yojyam || 30 || [ yogakÃlaj¤anam ] yogakÃlÃnayanÃrtham Ãha Ð bhakte vilomavivare gatiyogena anulomavivare dvau | gatyantareïa labdhau dviyogakÃlau atÅtai«yau || 31 || bhakte, h­te | vilomavivare, eka÷ gacchati apara÷ tatpratimukham pratyÃgacchati tat vilomavivaram, anulomagate÷ vilomagate÷ ca antaram iti | atra anulomaÓabda÷ luptanirdi«Âa÷ pratyetavya÷ | athavà vilomavivaram evaæprakÃram eva parig­hyate, yadi dvau api vilomagatÅ syÃtÃm, tadà anulomavivaram eva syÃt | tasmin vilomavivare bhakte | kena iti Ãha Ð gatiyogena | gatyo÷ yoga÷ gatiyoga÷, tena gatiyogena | anulomavivare, anulomagatyo÷ vivaram anulomavivaram | dvau iti dvayo÷ pratilomÃnulomayogakÃlayo÷ param aæÓam karoti | gatyantareïa, gatyo÷ antaram [gatyantaram] gativiÓe«a÷, tena gatyantareïa | labdhau dviyogakÃlau, dvayo÷ yoga÷ dviyoga÷, dviyogasya kÃlau dviyogakÃlau | atÅtai«yau atÅta÷ ca e«ya÷ ca atÅtai«yau | atÅta÷ atikrÃnta÷, e«ya÷ bhÃvi | tat yathà Рyadà eka÷ graha÷ purastÃt sthita÷ vakrÅ, [anya÷] paÓcÃt avasthita÷ cÃreïa gacchati, tayo÷ antarÃlaliptà vilomavivaram | tatra ekasya anulomacÃriïa÷, aparasya pratilomam Ãgacchata÷ alpena kÃlena yoga÷ bhavi«yati iti tayo÷ bhuktiyogena bhÃga÷ hriyate, yasmÃt tÃvÃn eva tayo÷ Ãhnika÷ bhoga÷ | tena trairÃÓikam kriyate Ð yadi anena Ãhnikena bhogena eka÷ divasa÷ labhyate, tadà anena vilomavivareïa kim iti | divasà ghaÂikà và labhyante | tÃvÃn kÃla÷ atikrÃnte yoge atÅta÷, bhÃvini yoge e«ya÷ | tatra samaliptÃvidhÃnam bhuktyà trairÃÓikam Ð yadi «a«Âyà ghaÂikÃbhi÷ grahasphuÂagati÷ labhyate, tadà vilomotpannaghaÂikÃbhi÷ kà bhukti÷ iti labdham anulomagatau grahe prak«ipyate vilomagate÷ apanÅyate | evam tau samaliptau grahÃvi«ÂakÃlasambhavau bhavata÷ | atha vakragati÷ paÓcÃt avati«Âhate, purastÃt anulomagati÷ tadà labdham phalam vakragatau prak«ipyate atikrÃntatvÃt, anulomagati÷ viÓodhyate atikrÃntatvÃt eva | yadà punar anulomagatÅ etau bhavata÷ tadà bhuktiviÓe«eïa anulomavivarasya bhÃga÷, yasmÃt bhuktiviÓe«atulyam Ãhnikam gatyantaram tayo÷ | tata÷ anena gatyantareïa bhuktiviÓe«eïa janitena «a«ti÷ nìya÷ upalabhyante tadà anulomavivareïa kim iti ghaÂikÃ÷ labhyante | tÃbhi÷ ca grahasphuÂabhuktyà saha trairÃÓikam Ð yadi «a«Âyà sphuÂabhukti÷ labhyate, Ãbhi÷ ghaÂikÃbhi÷ kim iti | labdham ÓÅghragatau paÓcÃt vyavasthite ubhayam ubhayatra svam svam prak«ipyate | ÓÅghragatau pura÷sthite tat ubhayam ubhayasmÃt apanÅyate | evam dviyogakÃlau atÅtai«yau bhavata÷ | yadà ca dvau api vakragatÅ bhavata÷ tadà api evam eva karma | idam eva karma asmÃbhi÷ karmanibandhe uktam Ð grahayo÷ antaram bhÃjyam pratilomÃnulomayo÷ | bhuktiyogena và anyatra bhogaviÓle«asaÇkhyayà || dinÃdi÷ labhyate kÃla÷ yoginÃm yogakÃraka÷ | bhukte÷ anekarÆpatvÃt sthÆla÷ kÃla÷ sa gamyate || samaliptÃvata÷ yuktyà kuryÃt tantrasya vedità | sopadeÓÃt guro÷ nityam abhyÃsÃt và avagamyate || [mahÃbhÃskarÅyam, 6.49-51] iti | sÆryÃcandramaso÷ api Ð gantavyayÃtatithiÓe«ahate ravÅndro÷ bhuktÅ krameïa dinabhuktiviÓe«abhakte | labdhena yuktarahitau ÓaÓitigmaraÓmÅ j¤eyau samau sakalalokavidhÃnahetÆ || [mahÃbhÃskarÅyam, 4.64] laukikagaïite api uddeÓaka÷ Ð sÃrdham yojanam eka÷ valabhÅta÷ yÃti asau dinena eva | Ãgacchati harukacchÃt pÃdayutam yojanam hi apara÷ || antaram anayo÷ d­«Âam tu a«ÂÃdaÓa yojanÃni pathikena | vÃcyam yoga÷ kiyatà kÃlena abhÆt tayo÷ gaïaka || 1 || nyÃsa÷ Ð valabhÅprasthitasya [gati÷] 3 2, harukacchÃt Ãgacchata÷ [gati÷] 5 4, tayo÷ vilomavivaram 18 | karaïam Ð anayo÷ gatiyoga÷ 11 4 | anena vilomavivarasya bhÃgalabdham divasÃ÷ 6, divasabhÃgÃ÷ ca 6 11 | anulomavivaroddeÓaka÷ Ð valabhÅta÷ yÃti nara÷ gaÇgÃm divasena yojanam sÃrdham | apara÷ tribhÃgahÅnam ÓivabhÃgapurÃt tadà yÃti | a«Âau triguïÃni tayo÷ antaram uktam ca yojanÃni budhai÷ | ekena pathà yÃtau kiyatà kÃlena saæyuktau || 2 || nyÃsa÷ Ð valabhÅprasthitasya gati÷ 3 2, ÓivabhÃgapuraprasthitasya gati÷ 2 3, anulomavivaram 24 | karaïam Ð etayo÷ gativiÓe«a÷ 5 6, anulomavivaram 24 | asya gativiÓe«eïa bhÃgalabdham divasÃ÷ 28, divasabhÃgÃ÷ ca 4 5 || 31 || [ kuÂÂÃkÃra÷ ] idÃnÅm kuÂÂÃkÃragaïitam abhidhÅyate | tatra ÃryÃsÆtradvayam Ð adhikÃgrabhÃgahÃram chindyÃt ÆnÃgrabhÃgahÃreïa | Óe«aparasparabhaktam matiguïam agrÃntare k«iptam || 32 || adhaupariguïitam antyayuk ÆnÃgracchedabhÃjite Óe«am | adhikÃgracchedaguïam dvicchedÃgram adhikÃgrayutam || 33 || adhikÃgrabhÃgahÃram chindyÃt | agram Óe«a÷ | adhikÃgram yasya sa÷ ayam adhikÃgra÷ | adhikÃgra÷ ca asau bhÃgahÃra÷ ca adhikÃgrabhÃgahÃra÷ | tam adhikÃgrabhÃgahÃram, chindyÃt vibhajet iti artha÷ | kena iti Ãha Ð ÆnÃgrabhÃgahÃreïa | Óe«aparasparabhaktam | labdhena na asti prayojanam, Óe«eïa saha karma kriyate | paraspareïa bhaktam parasparabhaktam, itaretarabhaktam iti artha÷ | Óe«eïa saha parasparabhaktam Óe«aparasparabhaktam | matiguïam, svabuddhiguïam iti artha÷ | katham punar svabuddhiguïa÷ kriyate ? ayam rÃÓi÷ kena guïitam idam agrÃntaram prak«ipya viÓodhya và asya rÃÓe÷ Óuddham bhÃgam dÃsyati iti | agrÃntare k«iptam | same«u k«iptam vi«ame«u Óodhyam iti sampradÃyÃvicchedÃt vyÃkhyÃyate | evam paraspareïa labdhÃni padÃni avasthÃpya, mati÷ ca adha÷, paÓcimalabdham ca matyà adha÷ | adhupariguïitam, adha÷sthitena rÃÓinà uparirÃsi÷ guïita÷ | antyayuk, antyena rÃÓinà paÓcimalabdhena sahita÷ | evam bhÆya÷ bhÆya÷ karma yÃvat karmaparisamÃptim iti | ÆnÃgracchedabhÃjite Óe«am, ÆnÃgrasya yat chedam tena bhÃjite Óe«am, tena ÆnÃgracchedena pÆrvagaïitakarmaïà ni«pannarÃÓe÷ vibhaktaÓe«am parig­hyate | adhikÃgracchedaguïam, adhikÃgracchedena abhyastam | dvicchedÃgram, dvayo÷ chedayo÷ agram, agram saÇkhyà | adhikÃgrayutam, adhikÃgreïa yutam adhikÃgrayutam | etat uktam bhavati Ð ÆnÃgracchedabhÃjite Óe«am adhikÃgracchedena abhyastam adhikÃgrasahitam tat dvayo÷ api chedayo÷ bhÃjyarÃÓi÷ bhavati iti | evam sÃgrakuÂÂÃkÃra÷ vyÃkhyÃta÷ | niragrakuÂÂÃkÃra÷ api uttaratra vak«yati | uddeÓaka÷ Ð pa¤cabhi÷ ekam rÆpam dve rÆpe ca eva saptabhÃgena | avaÓi«yate tu rÃÓi÷ vigaïyatÃm tatra kà saÇkhyà || 1 || nyÃsa÷ Ð 1 2 5 7 karaïam Ð adhikÃgracchedam sapta 7, ÆnÃgracchedena pa¤cakena 5, bhÃjite Óe«am upari dvau 2 adha÷ pa¤ca 5 | alpa÷ rÃÓi÷ iti atra eva mati÷ kalpyate | ayam [upari] rÃÓi÷ kena guïita÷ rÆpam agrÃntaram prak«ipya pa¤cabhi÷ Óuddham bhÃgam dÃsyati iti labdhà mati÷ dve rÆpe | bhÃgalabdham ekam 1, Óe«am 0 | asya sthÃpanà 2 1 | t­tÅyapadasya asambhavÃt etat eva sa¤jÃtam | ÆnÃgracchedabhÃjite Óe«am 2, adhikÃgracchedena saptakena guïitam jÃtam 14, adhikÃgra[2]sahitam 16 | etat eva dvicchedÃgram | ayam eva rÃÓi÷ pa¤cabhi÷ bhÃgam hriyamÃïa÷ ekÃgra÷, saptabhi÷ dvyagra÷ iti | uddeÓaka÷ Ð dvÃdaÓabhi÷ pa¤cÃgra÷ saptÃgra÷ sa ca punar mayà d­«Âa÷ | ekatriæÓadbhakta÷ ka÷ asau rÃÓi÷ bhavet eka÷ || 2 || nyÃsa÷ Ð 5 7 12 31 karaïam Ð "adhikÃgrabhÃgahÃram chinyÃt ÆnÃgrabhÃgahÃreïa" iti Óe«am upari sapta, adha÷ dvÃdaÓa | etayo÷ parasparabhakte labdham ekam, punar ekam eva, Óe«am upari dvau adha÷ pa¤ca | atra mati÷ | samÃni padÃni iti ayam rÃÓi÷ kena guïita÷ rÆpadvayam agrÃntaram prak«ipya pa¤cabhi÷ Óuddham bhÃgam dÃsyati iti labdham rÆpam catu«kam mati÷ | tÃm pÆrvalabdhasya adha÷ vyavasthÃpayet | bhÃgalabdham ca rÆpadvayam iti evam labdham adha÷ vyavasthÃpya÷ | "adhaupariguïitam antyayug" iti anena nyÃyena labdham 10 | etat eva "ÆnÃgracchedabhÃjite Óe«am adhikÃgracchedaguïam" jÃtam 310, "adhikÃgrayutam dvicchedÃgram" tat ca idam 317 | uddeÓaka÷ Ð a«ÂÃbhi÷ pa¤cÃgra÷ caturagra÷ kÅrtita÷ navabhi÷ eva | saptabhi÷ ekÃgra÷ asau vigaïyatÃm ka÷ bhavet rÃÓi÷ || 3 || nyÃsa÷ Ð 5 4 1 8 9 7 karaïam Ð 5 4 8 9. etayo÷ kuÂÂÃkÃreïa [labdham] rÆpam 1, rÃÓi÷ ca trayodaÓa | atra chedayo÷ abhyÃsa÷ bhÃgahÃra÷ iti sthÃpanà 13 1 72 7 | etayo÷ pÆrvavat labdha÷ rÃÓi÷ 85 | ayam rÃÓi÷ a«ÂÃbhi÷ bhÃgam hriyamÃïa÷ pa¤cÃgra÷, navabhi÷ caturagra÷, saptabhi÷ ekÃgra÷ iti | uddeÓaka÷ Ð dvyÃdyai÷ ÓaÂparyantai÷ ekÃgra÷ ya÷ avaÓi«yate rÃÓi÷ | saptabhi÷ eva sa Óuddha÷ vada ÓÅghram ka÷ bhavet gaïaka || 4 || nyÃsa÷ Ð 1 1 1 1 1 0 2 3 4 5 6 7 atra icchayà adhikÃgra÷ rÃÓi÷ parikalpanÅya÷ | labdham pÆrvavat rÃÓipramÃïam 301 | evam sÃgrakuÂÂÃkÃra÷ vyÃkhyÃta÷ | [ niragrakuÂÂÃkÃra÷ ] idÃnÅm tu eva sÆtre niragrakuÂÂakÃrtham vyÃkhyÃsyÃma÷ | adhikÃgrabhÃgahÃram chindyÃt apavartayet iti artha÷ | kena iti Ãha Ð ÆnÃgrabhÃgahÃreïa | agram saÇkhyÃ, Ænam ca tadagram ca ÆnÃgram, ÆnÃgram ca tat bhÃgahÃra÷ ca sa ÆnÃgrabhÃgahÃra÷, tena ÆnÃgrabhÃgahÃreïa, apavartayet iti artha÷ | yathà ekaviæÓati÷ saptabhi÷ apavartyate | yena bhÃgahÃra÷ apavartita÷ tena eva bhÃjya÷ api apavartanÅya÷ | katham idam avagamyate yena eva bhÃgahÃra÷ apavartita÷ tena eva bhÃjya÷ api apavartanÅya÷ iti ? sampradÃyÃvicchedÃt | athavà nyÃya÷ e«a÷, apavartitasya bhÃgahÃrasya apavartitena eva bhÃjyena bhavitavyam iti, yathà saptabhi÷ ekaviæÓati÷ bhÃgÃ÷ apavartitÃ÷ tribhÃgÃ÷ | athavà bhÃgahÃrasya apavartanam bruvatà ÃcÃryeïa bhÃjyasya api apavartanam abhihitam eva | kuta÷ ? bhÃgahÃrabhÃjyayo÷ sahacÃritvÃt | yathà sthalÃni parim­jyantÃm iti ukte sarakÃïi api parim­jyante | adhikÃgrabhÃgahÃram iti Ãdinà granthena etat pratipÃdayati Ð apavartitayo÷ bhÃgahÃrabhÃjyayo÷ kuÂÂÃkÃra÷ iti | Óe«aparasparabhaktam, bhÃgahÃrabhÃjyayo÷ parasparabhaktam iti | matiguïam iti etat pÆrveïa samÃnam | agrÃntare k«iptam, agram saÇkhyÃ, agrasya antaram agrÃntaram saÇkhyÃntaram iti artha÷ | tat ca icchÃparikalpitam idam saÇkhyÃntaram prak«ipya apanÅya và asya rÃÓe÷ Óuddham bhÃgam dÃsyati iti | adhaupariguïitam antyayuk iti etat sarvam pÆrveïa samÃnam | ÆnÃgracchedabhÃjite Óe«am, apavartitabhÃgahÃraÓe«am iti artha÷ | kuÂÂÃkÃra÷ bhavati iti vÃkyaÓe«a÷ | upari [rÃsi÷] bhÃgahÃreïa bhakta÷ [kÃrya÷] adhorÃÓi÷ bhÃjyarÃÓinà bhÃjya÷ | gaïite api uktam Ð upari ca bhÃgahÃreïa bhakte hi rÃÓi÷ bhavet và | iti evam Ãdinà granthena | Óe«e kuÂÂÃkÃrabhÃgalabdhe bhavata÷ iti | adhikÃgracchedaguïam iti Ãdi na niragrakuÂÂÃkÃre«u [upayujyate ] | tat yathà uddeÓaka÷ Ð a«Âau kena abhyastÃ÷ «a¬rÆpayutÃ÷ h­tÃ÷ trayodaÓabhi÷ | dadyu÷ Óuddham bhÃgam ka÷ guïakÃra÷ kim Ãptam ca || 5 || nyÃsa÷ Ð 8 6 13 bhÃjya÷ a«Âau, bhÃgahÃra÷ trayodaÓa, agrÃntaram «a | karaïam Ð bhÃjyabhÃgahÃrarÃÓÅ rÆpeïa apavartitau 8 13 "Óe«aparasparabhaktam" iti jÃtam 1 1 1 1 | parasparabhaktaÓe«am 1 2 | "matiguïam agrÃntare k«iptam" iti ayam eka÷ rÃÓi÷ kena guïita÷ «a¬rÆpÃïi prak«ipya dvÃbhyÃm Óuddham bhÃgam dÃsyati iti mati÷ dve 2, matyà guïitam jÃtam 2 2 | etat «a¬rÆpayutam 8 2 | labdham rÆpacatu«kam 4 | etat sarvam yathÃkrameïa 1 1 1 1 2 4 | "adhaupariguïitam antyayuk" iti jÃtam 22 14 | "ÆnÃgracchedabhÃjite Óe«am" iti ÆnÃgra[=apavartita]bhÃgahÃrabhÃjyabhaktaÓe«am sthÃpitam 9 6 | ayam kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca | uddeÓaka÷ Ð ekÃdaÓa kena hatÃ÷ trikarahitÃ÷ te h­tÃ÷ triviæÓatyà | dadyu÷ Óuddham atha aæÓam labdham guïakam ca me brÆhi || 6 || nyÃsa÷ Ð 11 23 [trika]rahitÃt labdham pÆrvakrameïa eva kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca 17 8 | [grahakuÂÂÃkÃra÷, maï¬alaÓe«avidhi÷] atha idÃnÅm grahagaïite kuÂÂÃkÃra÷ yojyate Ð ravibhÃgaïÃ÷ kena guïitÃ÷ maï¬alaÓe«am apanÅya bhÆdivasÃnÃm Óuddham bhÃgam dadyu÷ iti ravibhagaïÃ÷ bhÆdivasÃ÷ ca nyasyante 4320000 1577917500 | etau ÆnÃgracchedÃrtham paraspareïa bhÃjyau | Óe«am ÆnÃgraccheda÷ pa¤casaptatiÓatÃni 7500 | anena apavartitau 576 210389| etau ÆnÃgracchedabhÃjitau Óe«au | etayo÷ bhagavata÷ bhÃskarasya kuÂÂÃkÃra÷ sÃdhya÷ | uddeÓaka÷ Ð madhyam rave÷ m­gapatau dhanu÷ aæÓakÃrdhe d­«Âam mayà dinakarodayakÃlajÃtam | ÃgaïyatÃm dinagaïa÷ bhaÂaÓÃstrasiddha÷ yÃtÃ÷ ca tasya bhagaïÃ÷ kalikÃlasiddhÃ÷ || 7 || nyÃsa÷ Ð [madhyamaravi÷] 4 | 28 | 20 | "gaïakÃrÃ÷ bhÃgaharÃ÷" [gaïita¡, 28] iti maï¬alaÓe«Ãnayanam | tat yathà РsavitÃram liptÅk­tya jÃtam 8900 | etat anena 210389 guïitam khakha«a¬ghanena [21600] bhaktam, labdham maï¬alaÓe«am 86688 | idam eva maï¬alaÓe«am agrÃntaram parikalpya kuÂÂÃkÃra÷ kriyate | [nyÃsa÷] 576 agrÃntaram 86688 210389 labdham kuÂÂÃkÃranyÃyena Ð 8201068565 22452768 ÆnÃgrabhÃgahÃrabhÃjyabhaktaÓe«au Ð [105345 288 ] [288] etat kaliyÃtam, ahargaïa÷ ca Ð 105345 | athavà ekarÆpÃpacayena kuÂÂÃkÃram k­tvà ahargaïa÷ maï¬alÃni ca ÃnÅyante | tat yathà РekÃpacayena kuÂÂÃkÃrabhÃgalabdhau Ð 94602 259 anena maï¬alaÓe«eïa ca trairÃÓikam Ð yadi ekarÆpÃpacayena ayam kuÂÂÃkÃra÷ maï¬alaÓe«Ãpacayena kiyÃn iti nyÃsa÷ Ð 1, 94602, 86688 | atra labdham nirapavartitadivasai÷ vibhaktaÓe«am ahargaïa÷ pÆrvalikhita÷ eva | maï¬alÃnayane ekarÆpÃpacayena idam bhÃgalabdham, maï¬alaÓe«Ãpacayena kiyat iti nyÃsa÷ Ð 1, 259, 86688 | atra labdham nirapavartitamaï¬alai÷ vibhaktam Óe«am maï¬alÃni pÆrvalikhitÃni eva | [ maï¬alagantavyavidhi÷] athavà nirapavartitabhÃgahÃrabhÃjyarÃÓÅ [maï¬alagantavyam] [k«epa÷ ca] parikalpya kuÂÂÃkÃra÷ kriyate | tat yathà Рgantavyam raviïà a«Âam asya bhavanasya Ãhu÷ kalÃnÃm Óatam sa¤cintya ÃÓu vada aÓmakasya gaïitam j¤Ãtam tvayà cet yadi | yÃvanti adya kale÷ gatÃni matiman var«Ãïi sarvÃïi me tu ahnÃm ya÷ ca gaïa÷ sa ca eva viÓadam vÃcyam kale÷ ya÷ gatam || 8 || nyÃsa÷ Ð gantavyam raviïà Р7 1 40 anena maï¬alagantavyena "guïakÃrÃ÷ bhÃgaharÃ÷" iti maï¬alagantavyam 123701 | anena upacayÃgreïa pÆrvavat ahargaïa÷ kaliyÃtam ca 105345 288 | ekarÆpopacayena kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca 115787 317 | pÆrvavat anena api yadi ekarÆpopacayena ayam kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham và maï¬alagantavyopacayena [123701] ka÷ kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca iti labdham nirapavartitabhÃgahÃrabhÃjyabhaktaÓe«am ahargaïa÷ bhÃgalabdham ca | atra maï¬alagantavyaprak«epÃt ekam adhikam bhavati | ata÷ maï¬alam ekam apanÅyate | evam maï¬alakuÂÂÃkÃra÷ vyÃkhyÃta÷ | [ rÃÓikuÂÂÃkÃra÷ ] idÃnÅm tu rÃÓikuÂÂÃkÃra÷ ucyate | tat yathà РuddeÓaka÷ Ð vÃtyà h­tÃ÷ sabhagaïÃ÷ divasasya bharttu÷ ye rÃÓaya÷ divasarÃÓivaÓena labdhÃ÷ | Óe«am trisapta navapa¤ca ca bhÃgaliptÃ÷ vÃcyam divÃkaragatam dinarÃÓisÃkam || 9 || nyÃsa÷ Ð 0 0 21 59 karaïam Ð "guïakÃrÃ÷ bhÃgaharÃ÷" iti rÃÓiÓe«am labdham 154168 | apavartitaravibhagaïÃ÷ dvÃdaÓaguïÃ÷ rÃsaya÷ iti sthÃpanà 6912 210389 | rÃÓiÓe«am 154168 | labdham kuÂÂÃkÃrakrameïa ahargaïa÷ bhÃgalabdham ca Ð 176564 5800 bhÃgalabdham dvÃdaÓabhi÷ vibhajya labdham bhuktabhagaïÃ÷ | Óe«am rÃÓaya÷ | te ca 483, [4] | ahargaïÃ÷ [176564 | athavÃ] yÃvat abhirucitam p­cchakÃya | ekarÆpÃpacayena api kuÂÂÃkÃram k­tvà labdham Ð 113078 3715 etÃbhyÃm api trairÃÓikena ahargaïa÷ bhÃgalabdham ca 176564 5800 Óe«am samÃnam | [ prakÃrÃntareïa sÃdhanavidhi÷] anye punar dvÃdaÓÃnÃm bhÆdivasÃnÃm ca ekÃpanayena kuÂÂÃkÃram k­tvà trairÃÓikam kurvanti | yasmÃt maï¬alaÓe«asya dvÃdaÓa guïakÃra÷ | tatra gatÃ÷ rÃÓaya÷ maï¬alaÓe«am ca labhyante | tat yathà РnyÃsa÷ Ð 12 210389 atra labdham kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca Ð 122727 7 Óe«am uktatvÃt na uktam | [ bhÃgakuÂÂÃkÃra÷ ] bhÃgaÓe«a÷ uddeÓaka÷ Ð bhagaïabhavanabhÃgÃ÷ vÃtanÅtÃ÷ samastÃ÷ dinakaraparibhuktÃ÷ liptikÃ÷ pa¤ca d­«ÂÃ÷ | vada yadi dinarÃÓim vetsi cet ÃÓmakÅyam gatam api dinabhartu÷ maï¬alÃdyam k«aïena || 10 || nyÃsa÷ Ð 0 0 0 5 [labdham] bhÃgaÓe«am Ð 17532 pÆrvavat labdham ahargaïa÷ bhÃgalabdham ca Ð 62715 61812 yadà punar ekÃpanayena kuÂÂÃkÃram k­tvà trairÃÓikam kriyate tadà api sa eva ahargaïa÷, tat eva bhÃgalabdham | tat yathà РekÃpanayena api kuÂÂÃkÃrabhÃgalabdhe syÃtÃm | te ca Ð 59873 51011 anena trairÃÓikena pÆrvavat labdha÷ eva ahargaïa÷ bhÃgalabdham ca | bhÃgalabdhe «a«ÂiÓatatrayabhakte gatamaï¬alÃni rÃÓibhÃgÃ÷ ca jÃtÃ÷ 171, 8, [12] | anye punar triæÓata÷ nirapavartitabhÆdinÃnÃm ca kuÂÂÃkÃram k­tvà trairÃÓikena gatabhÃgÃn rÃÓiÓe«am ca Ãnayanti | tat yathà Р[nyÃsa÷] Ð 30 210389 [atra] kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca Ð 7013 1 anena trairÃÓikam k­tvà rÃÓiÓe«am gatabhÃgÃ÷ ca Ð 84740 12 anena rÃÓiÓe«eïa ahargaïÃnayanasya abhihitvÃt na uktam | [ liptÃkuÂÂÃkÃra÷ ] evam liptÃÓe«am d­«Âvà kuÂÂÃkÃra÷ kriyate | tat yathà РuddeÓaka÷ Ð maï¬alark«alavaliptikà h­tà mÃrutena [vikalà prad­Óyate] | kathyatÃm dinagaïa÷ vivasvata÷ bhuktamaï¬alag­hÃæÓaliptikÃ÷ || 11|| nyÃsa÷ Ð 0 0 0 0 1 pÆrvavat labdham liptikÃÓe«am Ð 3506 karaïam Ð khakha«a¬ghanena apavartitaravibhagaïÃn saæguïayya sthÃpanà Р12441600 210389 atra bhÃgahÃreïa bhÃjyam vibhajya labdham p­thagvina«Âam sthÃpayet | Óe«asya bhÆdivasÃnÃm ca kuÂÂÃkÃram k­tvà labdhasya uparirÃÓim kuÂÂÃkÃram avina«ÂasthÃpitena p­thak saæguïayya bhÃgalabdham prak«ipet | bhÃgalabdham bhavati | anena krameïa labdham ahargaïa÷ bhÃgalabdham ca | sthÃpanà Р125342 7412246 bhÃgalabdhe khakha«a¬ghanabhakte gatamaï¬alÃni rÃÓibhÃgaliptÃ÷ ca Ð 343 1 27 26 athavà ekÃpanayena kuÂÂÃkÃram k­tvà trairÃÓikam kriyate | tat yathà РekÃpanayena kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca Ð 81647 4828291 Óe«am uktatvÃt na uktam | athavà «a«Âyà bhÆdivasÃnÃm ca ekÃpanayena kuÂÂÃkÃram k­tvà bhÃgaÓe«am gataliptÃ÷ ca labhyante anupÃtena | tat yathà РekÃpanayena «a«Âyà bhÆdivasÃnÃm ca kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca Ð 108701 31 evam liptÃtatparÃÓe«ayo÷ api yojyam | atha kaÓcit sÆryam uddiÓya kiyatà kÃlena punar evaævidha÷ sÆrya÷ bhavi«yati iti p­cchati, sa evam vaktavya÷ Ð nirapavartitabhÆdinatulyai÷ iti, yasmÃt nirapavartitabhÆdinai÷ k«ipta÷ sÆrya÷ tÃd­k eva bhavati | [vÃrakuÂÂÃkÃra÷ ] atha kaÓcit sÆryadine sÆryam uddiÓya punar kiyatà kÃlena sÆryadine somadine anyasya và grahavÃradivase sÆrya÷ evam bhavi«yati iti p­cchati, tat yathà РnirapavartitabhÆdine«u saptah­tÃvaÓi«Âe«u kuÂÂÃkÃra÷ kriyate | grahavÃra÷ ya÷ nirdi«Âa÷ tasmÃt ya[t u]ttara÷ grahavÃra÷ tata÷ prabh­ti ekottarayà v­ddhyà apacayam parikalpya evam labdham kuÂÂÃkÃra÷ nirapavartitabhÆdinÃnÃm guïakÃra÷ tena guïite«u nirapavartitabhÆdine«u nirdi«ÂasÆryeïa ÃnÅtam ahargaïam prak«ipya jÃtadivasatulya÷ kÃla÷ Ãde«Âavya÷ | tat yathà РuddeÓaka÷ Ð dhanvinyaæÓÃ÷ Óarak­tisamÃ÷ «aÂk­ti÷ maurikÃïÃm madhyam bhÃno÷ daÓa ca vikalÃsaæyutam varïayanti | rÃtre÷ pÃtu÷ tanujadivase kena kÃlena tulya÷ bhÃvÅ sÆrya÷ kathaya viÓadam jÅvaÓukraj¤avÃre || 12 || budhadivase ayam sÆryamadhyama÷ Ð 8 25 36 10 anena sÆryeïa pÆrvakaraïena labdham ahargaïa÷ 1000 | asmin ahargaïe budhavÃra÷ | atha kuÂÂÃkÃrÃnayanam | nirapavartitabhÆdivase«u saptabhakte«u Óe«a÷ 4 | jÅvadinÃrtham kuÂÂÃkÃra÷ ekÃpanayena 2, anena nirapavartitabhÆdivasÃ÷ guïitÃ÷ jÃtÃ÷ 420778, asmin pÆrvalabdhÃ[hargaïayute jÃta÷] kÃla÷ 421778 | ÓukradinÃrtham kuÂÂÃkÃre dvau apanÅyate | labdham pÆrvavat kÃla÷ 842556 | budhadinÃrtham kuÂÂÃkÃra÷ 7 | kÃla÷ ca 1473723 | evam sarve«u eva divasavÃre«u yuktyà kÃla÷ kuÂÂÃkÃra÷ ca yojya÷ | [ grahakuÂÂÃkÃre viÓe«a÷ ] ya÷ upacayÃgra÷ kuÂÂÃkÃra÷ sa ca rÃÓibhÃgaliptÃÓe«e«u api yojya÷ | tat yathà РuddeÓaka÷ Ð ye bhuktÃ÷ pavanah­tÃ÷ sarÃÓibhÃgÃ÷ d­Óyante divasakareïa bhojyaliptÃ÷ | tanmÃtrÃ÷ vi«ayak­ti÷ Óivai÷ sametÃ÷ vÃcya÷ ahnÃm atha ca gaïa÷ dvÃkara÷ ca || 13 || nyÃsa÷ Ð 0 0 36 atra apavartitabhagaïÃn bhÃgÅk­tya upacayÃgreïa saha pÆrvavat kuÂÂÃkÃralabdha÷ ahargaïa÷ bhÃgalabdha÷ ca 66027 65077 | atra bhÃgalabdham ekena adhikam bhavati | ekam apanÅya Óe«e «a«ÂiÓatatrayabhakte rave÷ bhagaïÃ÷ rÃÓaya÷ bhÃgÃ÷ ca prativaktavyÃ÷ | ekarÆpopacayena api kuÂÂÃkÃram k­tvà gantavyÃgreïa anena 126233 trairÃÓikam | anena api labdham ahargaïa÷ bhÃgalabdham ca pÆrvalikhitam eva | evam anye«Ãm api grahÃïÃm kuÂÂÃkÃra÷ yojya÷ | [ vÃrakuÂÂÃkÃre viÓe«a÷ ] atha kaÓcit evam p­cchati Ð sÆryÃcandramasau sÆryadine somadine và iyatsaÇkhyau | etau punar kiyatà kÃlena etÃvatsaÇkhyau eva bhavi«yata÷ iti | atra kuÂÂakÃrakrama÷ Ð kaÓcit rÃÓi÷ sÆryasya nirapavartitabhÆdivasai÷ bhÃgam hriyamÃïa÷ ÓÆnyÃgra÷, candrasya api ÓÆnyÃgra÷ eva sa÷ | asmin uddeÓane dvayo÷ api sambandha÷ dvicchedÃgrasaævarga÷ hi nÃma sad­ÓÅkaraïam rÃÓe÷ | atra ca sÆryasya nirapavartitadivasÃ÷ anena 3449 apavartitÃ÷ labdham 61 | candrasya api tena eva apavartitena jÃtÃ÷ 625 | tata÷ sÆryasya niravartitadinÃnÃm apavartitacandradivasÃ÷ guïakÃra÷ | te ca atra likhitÃ÷ eva | guïite jÃtam 131493125 | candrasya api sÆryÃpavartitadivasai÷ guïite jÃtam 131493125 | anena rÃÓinà pÆrvavat grahakuÂÂÃkÃra÷ yojya÷ | tat yathà РuddeÓaka÷ Ð sÆryÃcandramasau tulÃdharanare d­«Âau mayà tattvata÷ bhÃgai÷ dvÃdaÓabhi÷ dvayena ca yutau sÆryasya vÃrodaye | liptÃbhi÷ ÓaÓisÆnyasÃgarayutau jÅvasya vÃre punar Óukrasya atha ÓanaiÓcarasya divase tulyau kiyadbhi÷ dinai÷ || viliptÃbhi÷ adhika÷ arka÷ vij¤eya÷ bhÆdharendubhi÷ | Óodhayet ca niÓÃnÃthÃt viliptÃ÷ dh­tisammitÃ÷ || 14 || nyÃsa÷ Ð [sÆ¡] [caæ¡] 6 6 12 2 1 39 17 42 labdham ÃbhyÃm ahargaïa÷ Ð 7500 | karaïam Ð sÆryÃcandramaso÷ nirapavartitadivasÃnÃm grahabhaktaÓe«am 1 7 | nirdi«ÂavÃrÃt uttarata÷ caturtha÷ jÅva÷, pa¤cama÷ Óukra÷, «a«Âha÷ ÓanaiÓcara÷ iti etai÷ evam tu ime grahabhaktaÓe«Ãt yathÃkrameïa labdhÃ÷ jÅvasya 4, Óukrasya 5, ÓanaiÓcarasya 6 | ete eva sÆryÃcandramaso÷ nirapa[va]rtitadivasÃnÃm guïakÃrÃ÷ | guïakÃraguïite«u ÃnÅtÃhargaïam prak«ipya krameïa Ð [ 525980000, 657473125, 788966250 divasÃ÷ ] [ grahayoyena kuÂÂÃkÃra÷ ] atha kaÓcit dvau grahau ekatra k­tvà ahargaïam p­cchati tasya ayam upÃya÷ Ð nirdi«ÂagrahabhagaïÃnÃm samÃsitÃnÃm bhÆdivasÃnÃm ca apavartanam k­tvà kuÂÂÃkÃra÷ karaïÅya÷ | tat yathà РuddeÓaka÷ Ð triæÓatpa¤caÓaÓÃÇkÃ÷ saæyuktau ÓaÓidivÃkarau d­«Âau | dinarÃÓim brÆhi gatam cakrÃïi ca yÃni bhktÃni || 15 || nyÃsa÷ Ð 1 5 30 karaïam Ð candrÃdityabhagaïÃ÷ 62073336 | [yugakudinapramÃïam ca] 1577917500 | etau dvÃdaÓabhÃgena apavartitau jÃtau Ð 5172778 131493125 maï¬alaÓe«am Ð 12966683 | atra labdham pÆrvavat ahargaïa÷ bhÃgalabdham ca Ð 87942886 3459565 ekÃpanayena api trairÃÓikam k­tvà sa eva ahargaïa÷ bhÃgalabdham ca labhyate | tat yathà РekarÆpÃpacayena api kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca Ð 57699692 2269835 [ atra api trairÃÓikena pÆrvokta÷ eva ahargaïa÷ bhÃgalabdham ca | ] evam anye«Ãm api samÃsapraÓne«u kuÂÂÃkÃra÷ kalpanÅya÷, rÃÓibhÃgaliptÃÓe«e«u api | evam eva tricatu÷samÃse«u api vistareïa vyÃkhyeyam | [ dvyagrakuÂÂÃkÃra÷ ] atha kaÓcit divasakaramaï¬alaÓe«aparisamÃptikÃle janitam divicaram uddiÓya divasakaram divicarabhagaïÃn p­cchati, tasya ayam upÃya÷ Ð nirdi«Âadivicaram ravibhagaïÃn ca apavartya kuÂÂÃkÃra÷ yojya÷ | tat yathà РuddeÓaka÷ Ð bhÃnumaï¬alasamÃptikÃlaja÷ medinÅh­dayaja÷ abhilak«ita÷ | dvitripa¤cavi«ayÃ÷ g­hÃdaya÷ brÆhi maï¬alagatam kujÃrkayo÷ || 16 || nyÃsa÷ Ð 2 15 5 karaïam Ð kujÃrkabhagaïÃ÷ Ð 2296824 4320000 etau caturviæÓatibhi÷ apavartitau Ð 95701 180000 maï¬alaÓe«am idam 37542 | labdham ravikujayo÷ yÃtabhagaïÃ÷ 68142, 36229 | ekÃpanayena api kuÂÂÃkÃram k­tvà trairÃÓikena te eva bhagaïÃ÷ | tat yathà РekÃpanayena kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca Ð 174301 92671 evam eva anye«Ãm api grahÃïÃm | athavà graham uddiÓya graham eva anyam [p­cchati tatra] api bhÃgahÃrabhÃjyaparikalpanayà kuÂÂÃkÃra÷ kalpanÅya÷ | atha maï¬alaparisamÃptikÃlÃt anyakÃlasambhÆtagrahabhagaïÃdÅn uddiÓyate tathà [graha]bhagaïÃt tatra ravibhagaïarÃÓibhÃgaliptÃn ca p­cchati, tasya api kuÂÂÃkÃrÃnayanasya ayam upÃya÷ Ð ravibhagaïÃn khakha«a¬ghanena saæguïayya nirdi«Âabhagaïai÷ saha apavartya kuÂÂÃkÃravidhi÷ iti | tat yathà РuddeÓaka÷ Ð svoccÃæÓakÃrdham adhirƬhamahendrasÆrÅ tejovitÃnavimalÅk­tadiÇmukhena | sÆryeïa yÃtam iha p­cchati ca ÃÓmakÅye vÃcyam kim ÃÓu vada tasya viÓÃlabuddhe || 17 || nyÃsa÷ Ð 0 3 4 30 karaïam Ð [gurubhagaïÃ÷] khakha«a¬ghanaguïitasÆryabhagaïai÷ saha apavartite dvinavatyuttaraÓatabhÃgena jÃtau 1897 486000000 Óe«am apacaya÷ 127575000 | labdham sÆryayÃta[liptÃ÷ guru]bhagaïÃ÷ ca 78975000, [308] | liptÃ÷ khakha«a¬ghanabhaktÃ÷ maï¬alÃni rÃÓaya÷ bhÃgÃ÷ liptÃ÷ ca sÆryasya 3656 3 0 0 ekÃpanayana api kuÂÂÃkÃram k­tvà trairÃÓikena etat eva labhyate | tat yathà РekÃpanayena api kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca Ð 135014233 527 evam rÃÓyÃdiÓe«e«u api yojyam | [velÃkuÂÂÃkÃra÷ ] atha velÃkuÂÂÃkÃra÷ | kaÓcit graham udayakÃlÃt anyakÃlajanitam pradarÓya divasagaïam p­cchati, tasya ayam ÃnayanopÃya÷ Ð i«ÂakÃlacchedaguïitÃn nirapavartitabhÆdivasÃn k­tvà pÆrvavat kuÂÂÃkÃram ni«pÃdya i«ÂakÃlacchedabhakta÷ ahargaïa÷ | tat yathà РuddeÓaka÷ Ð rÃtryardhakÃlajanita÷ divasasya bhartu÷ i«Âa÷ m­gÃrdhasahita÷ a«Âacatu«kalÃgra÷ | liptÃtribhÃgaÓakaladvitayena yukta÷ ÓÅghram dinÃdi bhagaïÃn ca vada ÃÓmakÅyam || 18 || nyÃsa÷ Ð 9 15 32 40 karaïam Ð ahargaïa÷ caturbhÃgena anena iti catvÃri nirapavartitadinÃnÃm guïakÃra÷ iti caturbhÃgena ravibhagaïÃn apavartya sthÃpanà 144 210389 | maï¬alaÓe«am 166876 | labdham pÆrvavat kuÂÂÃkÃra÷ [7003] | asya caturthÃæÓÃt ahargaïa÷ [1750] | evam Ãstamayika÷ uddeÓaka÷ Ð astÃdre÷ tuÇgaÓ­Çgavyavahitavapu«a÷ tigmaraÓme÷ gatÃnÃm cakrÃdyaÇkÃvalÅnÃm kramagaïitacaya÷ vism­ta÷ sarva÷ eva | d­«Âa÷ liptÃgraÓe«a÷ guïaviyadu¬upÃ÷ spa«Âa÷ eva aÇkarÃÓi÷ ÓÅghram vÃcya÷ gaïa÷ ahnÃm kaliyugagaïita÷ maï¬alÃdi÷ ca bhÃsvÃn || 19 || nyÃsa÷ Ð 288 [x 21600] Óe«am 103 210389 anena apacayena pÆrvavat ahargaïasthÃpanà Р99275 bhÃgalabdham rave÷ yÃtamaï¬alarÃÓibhÃgaliptÃ÷ Ð 271 9 16 13 ekÃpanayena kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca 163294 4828291 | anena api trairÃÓikena pÆrvÃnÅta÷ ahargaïa÷ bhÃgalabdham ca maï¬alÃdi [pÆrvoktam eva] | mÃdhyÃhnika÷ uddeÓaka÷ Ð [yat Óe«am maï¬alÃnÃm kha] navanagacaturbhÆtaÓÅtÃæÓutulyam madhyam yÃtasya bhÃno÷ paÂutaranikaradyotitÃÓÃmukhasya | d­«Âam vÃcya÷ gaïa÷ ahnÃm gatabhagaïa[caya÷ ya÷ api kÃlena] siddha÷ kuÂÂÃkÃropadeÓa÷ vidhivat adhigata÷ yena tena ÃÓmakÅya÷ || 20 || nyÃsa÷ Ð [ 144 210389] maï¬alaÓe«am 154790 | anena maï¬alaÓe«eïa pÆrvakaraïena labdham [kuÂÂÃkÃra÷] bhÃgalabdham ca 3997 2, kuÂÂÃkÃrasya caturtha÷ aæÓa÷ ahargaïa÷ 999 | ekÃpanayena kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca 168019 115 | anena trairÃÓikena pÆrvavat ahargaïÃnayanam | tathà ca yÃmamuhÆrtanìÅvinìikÃkÃle«u api yathÃyogam yuktyà kuÂÂÃkÃra÷ vikalpanÅya÷ | tat yathà РuddeÓaka÷ Ð nìÅbhi÷ kiyatÅbhi÷ api upacitÃt ahnÃm gaïÃt Ãgata÷ tigmÃæÓo÷ bhagaïÃdika÷ atra vilayam nÅta÷ adhunà vÃtyayà | d­«Âa÷ saptati÷ ekarÆpasahità Óe«a÷ kalÃnÃm mayà vaktavya÷ dyugaïa÷ gata÷ ca savitu÷ spa«ÂÃ÷ ca yÃ÷ nìikÃ÷ || 21 || liptÃÓe«a÷ 71 | karaïam Ð apavartitaravibhagaïÃn «a«Âyà saha apavartayet | «a«Âyà dvÃdaÓabhÃgena pa¤ca | apavartitaravibhagaïÃnÃm dvÃdaÓabhÃgena a«ÂacatvÃriæÓat | pa¤cabhi÷ bhÆdinÃni [Óe«am ca] saæguïayya sthÃpanà Р48 [x 21600] Óe«am 71 [x 5] 1051945 [e«u pa¤cabhi÷ apavartanam k­tvà sthÃpanà Р207360 Óe¡ 71] 210389 pÆrvavat kuÂÂÃkÃram k­tvà labdha÷ ahargaïa÷ Ð 720, nìya÷ 3 | raviyÃtabhagaïÃdaya÷ ca Ð 1 11 19 41 ekÃpanayanena api kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca Ð 59873 59011 pÆrvavat trairÃÓikena ahargaïa÷ bhÃgalabdham ca | [anapavartitaÓe«eïa kuÂÂÃkÃra÷ ] atha punar a[na]pavartitam eva Óe«am uddiÓya ahargaïam yÃtam ca p­cchati, tasya api ayam ÃnayanopÃya÷ | bhÃgahÃrabhÃjyÃgrÃïÃm ekena apavartanacchedena apavartanam k­tvà pÆrvavat kuÂÂÃkÃra÷ kriyate | atha punar etÃni bhÃgahÃrabhÃjyÃgrÃïi chedena ekena apavartanam na prayacchanti yathà tathà asau uddeÓaka÷, tÃd­Óa÷ ca eka÷ rÃÓi÷ eva na asti ata÷ na ÃnÅyate | uddeÓaka÷ Ð Óarayamavasava÷ ÓatÃbhinighnà dinakaramaï¬alaÓe«arÃÓisaÇkhyà | avik­tabhagaïak«amÃdinotthà kathaya tayà dinarÃÓimaï¬alÃni || 22 || nyÃsa÷ Ð 4320000 Óe«am Ð 82500 1577917500 ete rÃÓaya÷ ca khÃkÃÓaÓaramunibhi÷ apavartya kuÂÂÃkÃreïa ahargaïa÷ raviyÃtamaï¬alÃni ca Ð 199066 545 | [dvyagrakuÂÂÃkÃraviÓe«a÷ ] atha kaÓcit [dvi]cchedÃgranyÃyena ekam ahargaïam grahayo÷ bhinnÃgrabhagaïaÓe«ÃbhyÃm p­cchati, tasya api "adhikÃgrabhÃgahÃram chindya" Ãdityanena dvicchedÃgrÃnayanam | uddeÓaka÷ Ð arkÃÇgÃrakavÃsarai÷ apah­ta÷ kaÓcit dinÃnÃm gaïa÷ labdhau [tatra na vedmi] na eva ca tayo÷ Óe«au mayà lak«itau | yau tau maï¬alatìitau atha punar bhaktau dinai÷ svai÷ p­thak tatra Ãptam marutà apanÅta[m adhunà ca agre tayo÷ ti]«Âhata÷ || arkasya aÓvinagÃbdhinÃgaÓikhina÷ Óe«a÷ kujasya ucyate bhÆtÃÓvyaÇganabha÷ a«ÂaÓÅtakiraïak«oïÅ«arak«mÃbh­ta÷ | etÃbhyÃm p­thak [arkabhÆmisutayo÷ ahnÃm] gaïau tadgatau dvyagram ca api tayo÷ vigaïya gaïakÃ÷ vyÃvarïayadhvam kramÃt || 23 || nyÃsa÷ Ð arkasya 38472 bhaumasya 77180625 etÃbhyÃm maï¬alaÓe«ÃbhyÃm p­thak p­thak pÆrveïa krameïa kuÂÂÃkÃram k­tvà ahargaïau labdhau, arkasya 8833, bhaumasya 640000 | etÃbhyÃm agrÃbhyÃm "adhikÃgrabhÃgahÃram chindyÃt ÆnÃgrabhÃgahÃreïa" iti anena kuÂÂÃkÃra÷ kriyate | tathà ca nyÃsa÷ Ð [arkasya] 8833 [bhaumasya] 640000 210389 131493125 agrÃntaram Ð 631167 etayo÷ chedÃgrÃntarÃïÃm anena 210389 apavartanam k­tvà sthÃpanà Р1 3 625 atra ÆnÃgraccheda÷ eka÷ tena sarva÷ eva rÃÓi÷ Óuddhyate iti ata÷ rÃÓiviparyayÃt vyÃkhyÃyate | tathà ca nyÃsa÷ 1 | atra rÆpam vidyate | ayam eka÷ rÃÓi÷ kena guïita÷ agrÃntaram trÅïi apanÅya [Óarayamartubhi÷ bhÃge h­te] Óuddham bhÃgam prayacchati iti labdha÷ rÃÓi÷ trÅïi rÆpÃïi | asya viparyastarÃÓikrameïa eva Óarayamartubhi÷ bhÃge h­te Óe«a÷ kuÂÂÃkÃra÷ trika÷ tena adhikÃgracchedena guïita÷ jÃta÷ 1875 | anena adhikÃgraccheda÷ ayam 131493125 guïita÷ adhikÃgrayuta÷ dvicchedÃgram saæjÃtam ÓarÃdriguïanavÃbdhidviviyadbhÆtaÓararasÃbdhinetrÃïi, aÇkai÷ api nyÃsa÷ 246550249375 | ayam rÃÓi÷ dvicchedÃgra÷ | evam anyena chedÃgreïa saha kuÂÂÃkÃre kriyamÃïe dvicchedÃgrasaævarga÷ hÃratÃm pratipadyate | dvicchedÃgrarÃÓibhyÃm saha kuÂÂÃkÃreïa tricchedÃgrÃnayanam | evam caturagrÃïi api svadhiyà abhyÆhyÃni iti | [ kak«yÃvidhau dvyagrakuÂÂÃkÃra÷ ] atha kak«yÃhargaïe«u uddeÓaka÷ Ð kak«yÃprakramasaÇkhyayà gaïitayo÷ Óe«au ravÅndva÷ rave÷ dvya«Âe«u adbdhik­tÃbdhikhe«ubhuvanacchidrendava÷ kÅrtitÃ÷ | nandÃÇgÃÓviniÓÃkarÃ÷ k­tihatÃ÷ samyak sahasrasya te dvyagram vÃcyam ahargaïa÷ kalibhuja÷ yÃtÃ÷ ca tatparyayÃ÷ || 24 || nyÃsa÷ Ð 19350444582rave÷ 49797813966 1269000000 candrasya 3724920000 agrÃntaram 18081444582 | ete bhÃgahÃrÃgrarÃÓyo÷ apavartanam prayacchanti | vedanavartuÓÆnyayamai÷ [ 20694 ] apavartya sthÃpanà | 20694 etai÷ apavartità ravikak«yà 2406389 | candrasya api 180000 | agrÃntaram apavartitam 873753 | etai÷ apavartitabhÃgahÃrÃgrÃntararÃÓibhi÷ kuÂÂÃkÃranyÃyena labdha÷ rÃÓi÷ guïayamÃdripu«karartuÓarÃægÃdrÅnduyamÃ÷, aÇkai÷ api 2176563723 | "ÆnÃgracchedabhÃjite Óe«am" iti | ayam rÃÓi÷ ÆnÃgracchedena anena 180000 bhakta÷ Óe«am [3727] | [anena] Óe«eïa adhikÃgraccheda÷ [ayam 2406389] guïita÷ jÃta÷ saptodadhiyamÃÇgëÂanandëÂaÓaranandavasava÷, aÇkai÷ api 8958986247 | ayam rÃÓi÷ apavartanena anena [20694 guïita÷ jÃ]ta÷ vasvindÆdadhibhÆtarandhrÃgnÅndurasayamÃdrinandÃgniÓaradh­taya÷, aÇkai÷ api 185397261395418 | ayam eva adhikÃgreïa yuta÷ [viyadabhrakhakhÃ]bdhivasurudrarasÃÇgendÆdadhiÓaradh­taya÷, aÇkai÷ api 185416611840000 | ayam rÃÓi÷ dvicchedÃgra÷ | asya bhÆdinai÷ saha apavartita[khakak«yayà bhÃge k­te ] ahargaïa÷ labhyate | katham punar khakak«yÃyÃ÷ bhÆdinasya ca apavartanam ? ucyate Ð kak«yÃbhi÷ grahÃnayane khakak«yÃyÃ÷ ahargaïa÷ guïakÃra÷, svakak«yÃbhÆdinasaævarga÷ bhÃgahÃra÷ iti khakak«yÃyÃ÷ bhÆdinÃnÃm ca apavartanena viyadambaratithinandai÷ labdham khakak«yÃta÷ k­todadhinagaÓararÃmÃgnirasaguïendava÷, aÇkai÷ api 136335744 | bhÆdinebhya÷ api ÓarÃbdhiyamÃdrÅndava÷, aÇkai÷ api 17245 | anena bhÆdinalabdhena yathà svagrahakak«yà guïitÃ, ahargaïÃpavartitakhakak«yÃbhyÃsasya bhÃgahÃrÃ÷ bhavanti | pÆrvalikhitadvicchedÃgrarÃÓi÷ apavartitakhakak«yÃhargaïasaævarga÷ iti ata÷ svabhÃgahÃrÃbhyÃm vibhajya labdham sÆryÃcandramaso÷ yÃtabhagaïÃ÷ | rave÷ 3723, candrasya 49777 | yau atra Óe«au tayo÷ maï¬alaÓe«au yathÃkrameïa nirdi«Âau bhavata÷ | asmin eva dvicchedÃgre apavartitakhakak«yayà vibhakte labdham ahargaïa÷ rasaviÓvÃ÷ ÓatavargaguïitÃ÷, aÇkai÷ api 1360000 | uddeÓaka÷ Ð kak«yÃkhyÃtavidhikrameïa gaïitau Óe«au kalÃnÃm kramÃt dvyaÇge«u abdhiÓilÅmukhatrikanabhobhÆtendriyëÂya÷ rave÷ | candrasya ÃyutatìitÃ÷ k­tarasÃ÷ vasvagnaya÷ sÆk«makÃ÷ vÃcyÃ÷ tadbhagaïÃdaya÷ dinagaïa÷ dvyagram ca tÃbhyÃm tayo÷ || 25 || nyÃsa÷ Ð rave÷ 16550354562 49797813966 candrasya api 2438640000 3724920000 atra kuÂÂÃkÃrasya yugapat sampÃdayitum aÓakyatvÃt p­thak p­thak kuÂÂÃkÃreïa sÆryÃcandramaso÷ maï¬alaÓe«au apavartanÅyau svacchedÃbhyÃm "adhikÃgrabhÃgahÃram chindyÃt ÆnÃgrabhÃgahÃreïa" iti anena krameïa ahargaïÃnayanam | tat yathà Рrave÷ Óe«abhÃgahÃrau apavartitau «a¬bhi÷ Ð 2758392427 8299635661 etÃbhyÃm apavartitaÓe«abhÃgahÃrÃbhyÃm kuÂÂÃkÃra÷ cintyate | tatra bhÃgaÓe«am «a«Âyà saÇguïayya anena eva apavartitabhÃgahÃreïa bhÃgam h­tvà rave÷ liptÃ÷ labhyante, liptÃÓe«a÷ ca atiricyate | sa likhita÷ eva | tatra idam cintyate Ð sa«Âi÷ kena guïità liptÃÓe«am apanÅya apavartitabhÃgahÃrasya Óuddham bhÃgam dÃsyati iti | evam bhÃgaÓe«a÷ upalabhyate | sa ca 7377318041 | athavà «a«Âi÷ kena guïità ekam apanÅya «a¬bhi÷ apavartitabhÃgahÃreïa h­tà Óuddham bhÃgam dÃsyati iti ekÃpanayanakuÂÂÃkÃram api ÃnÅya tena bhÃgaÓe«Ãnayanam liptÃnayanam ca | ekarÆpÃpanayanena kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca Ð 8161308400 [59] anena kuÂÂÃkÃreïa pÆrvalikhita÷ bhÃgaÓe«a÷ labhyate | tata÷ punar api tena bhÃgaÓe«eïa triæÓatà ca kuÂÂÃkÃra÷ kriyate | triæÓat kena guïità bhÃgaÓe«am apa[nÅya] «a¬bhi÷ apavartitabhÃgahÃrasya Óuddham bhÃgam dÃsyati iti rÃÓiÓe«a÷ upalabhyate | sa ca 5502346520 | evam punar api anena kuÂÂÃkÃra÷ kriyate | dvÃdaÓa kena guïità rÃÓiÓe«am apanÅya tasya eva «a¬bhi÷ apavartitabhÃgahÃrasya Óuddham bhÃgam dÃsyati iti maï¬alaÓe«a÷ upalabhyate | sa ca 3225074097 | ayam apavartitabhÃgahÃrabhÃjyÃbhyÃm utpanna÷ iti «a¬bhi÷ guïita÷ prÃgupanyastoddeÓakamaï¬alaÓe«a÷ bhavati iti sa÷ pÆrvalikhita÷ eva | ekÃpanayanena [kuÂÂÃkÃra÷] bhÃgalabdham ca 7607999356 | bhÃgalabdhai÷ p­tahk p­thak rÃÓibhÃgaliptÃnayanam | [ 11] evam candrasya api Óe«abhÃgahÃrarÃÓÅ krameïa ÃyutaguïitëÂottaraÓatena apavartya sthÃpanà Ð2258 3449 ÃbhyÃm krameïa kuÂÂÃkÃra÷ pÆrvavat | «a«Âyà ca bhÃgaÓe«a÷ labhyate, sa ca 2222 | ekÃpanayanena api kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca 1782 31 | punar api bhÃgaÓe«Ãpanayanena triæÓatà ca kuÂÂÃkÃram k­tvà rÃÓiÓe«a÷ labhyate | sa ca 304 | ekÃpanayanena api kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca 115 1 | tata÷ punar api rÃÓiÓe«Ãpanayanena dvÃdaÓÃnÃm ca kuÂÂÃkÃram k­tvà maï¬alaÓe«a÷ labhyate, sa ca 1175 | ekÃpanayanena api kuÂÂÃkÃra÷ bhÃgalabdham ca 2012 7 | atra ca ÃnÅta÷ maï¬alaÓe«a÷ eva a«ÂottaraÓatena Ãyutaguïitena abhyasta÷ prÃgupanyastoddeÓakamaï¬alaÓe«a÷ bhavati "candrasya ÃyutatìitÃ÷ k­tarasÃ÷" iti Ãdi pÆrvalikhità eva | evam maï¬alaÓe«au sÆryÃcandramaso÷ avagamya "adhikÃgrabhÃgahÃram chindyÃt ÆnÃgrabhÃgahÃreïa" iti anena pÆrvakrameïa gatamaï¬alÃni ahargaïa÷ ca pÆrvalikhita÷ eva | athavà ya÷ asau pÆrvamaï¬alaÓe«arÃÓinà anena krameïa ÃnÅta÷ khakha«a¬ghanena guïita÷ svakak«yÃbhÃgahÃreïa apah­ta÷ yathÃvihitaliptÃÓe«arÃÓi÷ iti ata÷ idam vicintya[te Ð khakha]«a¬ghana÷ kena guïita÷ sÆryÃcandramaso÷ p­thak p­thak abhihitaliptÃÓe«am apanÅya svakak«yoktabhÃgahÃrÃbhyÃm apah­tam p­thak Óuddham bhÃgam prayacchati iti evam kuÂÂÃkÃre k­te sÆryÃcandramaso÷ p­thak p­thak gatamaï¬alÃni tayo÷ maï¬alaÓe«arÃÓÅ ca labhyete | tÃni maï¬alÃni maï¬alaÓe«arÃÓÅ ca pÆrvalikhita÷ eva | [ kak«yÃvidhau tryagrakuÂÂÃkÃra÷ ] evam tryagrakuÂÂÃkÃra÷ api vigaïyate | tat yathà РuddeÓaka÷ Ð tigmÃæÓo÷ gaganÃgnidasragaganam sÆryÃbdhirÃme«ava÷ rÃmÃÇgÃbdhiviyatk­ÓÃnudahanÃ÷ Óe«a÷ sm­ta÷ mÃï¬ala÷ | indo÷ ambaraÓÆnyavedagaganam rÃmÃbdhidasradvikam randhrÃdryambarasaptabhÆtayamalÃ÷ Óe«a÷ guro÷ ucyate || vyomÃbhrÃbdhiÓarÃrthasaptagiraya÷ vasvaÇka«a«aÂkakà bhÆtendvaÇkarasÃgnid­«Âanicaya÷ kak«yÃbhidhÃnÃt ayam | tryagrÃhargaïamaï¬alÃni vidhiva[t vÃcyÃni] tatsaÇkhyayà kuÂÂÃkÃravicitratà parigatà yadi aÓmakoktakramÃt || 26 || nyÃsa÷ Ð rave÷ 330463534120230 472332265467510 candrasya 25707922430400 35330866200000 guro÷ 3691566987755400 5602254071175000 atra etayo÷ [ravicandrÃ]grayo÷ antaram vyomÃgnivasunavëÂa«a¬rudrarasaÓarabhÆtÃdri-k­tÃmbarÃgnaya÷, aÇkai÷ api 304755611689830 | [bhÃgahÃrÃgrÃ]ïÃm sÆnyÃÇkaÓarayamavasudasrarasanavendubhi÷ apavartanam, aÇkai÷ api 196282590 | anena apavartite rave÷ navëÂÃgnirasÃmbarÃbdhiyamÃ÷, aÇkai÷ api 2406389; candrasya ÓÆnyÃmbarÃkÃÓaviyada«Âendava÷, aÇkai÷ api 180000; agrÃntaram apavartitam 1552637 | etÃbhyÃm apavartitabhÃgahÃrÃbhyÃm apavartitÃgrÃntareïa kuÂÂÃkÃra÷ labdha÷ svarÃÇgÃdrirÃmÃÇgarasÃdrirasavasulokÃ÷, aÇkai÷ api 3867663767 | ayam ÆnÃgracchedena apavartitena apah­ta÷ san aviÓi«Âa÷ svarÃÇgÃdridahanÃ÷ 3767 | ayam apavartitÃdhikÃgrabhÃgahÃreïa guïita÷ bhÆya÷ ca apavartitena ÓÆnyÃÇkaÓarayamavasudasrarasanavendubhi÷ [guïita÷] adhikÃgreïa yuta÷ jÃta÷ dvicchedÃgrarÃÓi÷ sÆnyÃmbarodadhiviyadagniyamÃkÃÓaÓaraÓarÃdriÓÆnyendurasÃmbarÃÇgÃÇkÃdri-svarendava÷, aÇkai÷ api 1779606107550230400 | asya dvicchedÃgrasya t­tÅyacchedÃgreïa saha kuÂÂÃkÃre kriyamÃïe niv­ttakarmacchedayo÷ abhyÃsa÷ cheda÷ bhavati yamarasendumuniÓarÃÓvirasÃdrijaladhiÓara-munirÆpadahanÃdriÓÆnyëÂÃmbaranavamunivasvaÇgëÂaya÷, aÇkai÷ api nyÃsa÷ Ð 16687908073175476257162000000 | atra upanyastat­tÅyacchedena adhikÃgracchedasya bhÃga÷ tatra ÓÆnyam avaÓi«yate | tat eva ÓÆnyam kuÂÂÃkÃra÷ iti pÆrvani«pannam dvicchedÃgram tryagram tat pÆrvalikhitam evam | tasya khakak«yotpannayojanÃnÃm eva aÇkarÃÓina÷ anena ÃkÃÓodadhivasurÆpaÓikhiÓarak­tam anulokÃÇkaravibhÃga÷ 1293144531840 | labdham ahargaïa÷ ÓaravasurÆpÃÇgÃdriviÓvÃ÷ 1376185 | evam ayam kuÂÂÃkÃravidhi÷ vicintyamÃna÷ mahodadhijalataraïavadaprameya÷ iti viramyate | [ ekÃpacayena kuÂÂÃkÃralabdhÅ ] ete grahakuÂÂÃkÃrÃ÷ Ólokai÷ api upanibadhyante | tat yathà РbhÃskarÃdiÓarÅrÃya bhÃskarÃyutatejase | jagadutpattisaæhÃrahetave Óambhave nama÷ || 1 || kuÂÂÃkÃra÷ ca lÃbha÷ ca dvandvata÷ bhagaïÃt ita÷ | nirdiÓyate kramÃt atra tadvidÃm prÅtaye mayà || 2 || [ sÆryasya ] tigmÃæÓo÷ [nayana]nabhorasÃbdhinandÃ÷ [94602 ] tat labdham bhagaïabhavam nave«udasrÃ÷ [259] | rÃÓÅnÃm vasunagakham guïÃ÷ ÓivÃ÷ ca [113078] lÃbha÷ syÃt ÓaraÓaÓina÷ adrirÃmasaÇkhyà [3715] || 3 || rÃmÃdrinÃganavabhÆta[59873]samÃæÓakasya labdha÷ [atra rudra]viyadaÇkaÓarÃ÷ [59011] pradi«ÂÃ÷ | lapta÷ adrivedarasarÆpamataÇgagaja÷ [81647] adha÷ rÆpÃÇkadasrabhujagadvikanÃgavedÃ÷ [4828291] || 4 || ekÃdrirandhrakharasÃ÷ tu [60971] vili[ptikÃnÃm sa¤jÃtam eva] guïakÃram ata÷ atra labdham | ÓÅtÃæÓurandhrak­tabÃïaguïÃgni«aÂka- candrÃÓvi[216335491]saÇkhyam anu tasya ca tatparÃïÃm || 5 || dasranÃga[munivedapayodhirÆpa 144782 m] atra guïakÃram uÓanti | rÆpanandajaladhÅndunagÃÇgadvidvinÃgaviyadagni[30822671491]m adha÷ ca || 6 || «a¬viæÓati÷ jaladhirandhra[9426]samÃnasaÇkhya÷ j¤eya÷ [pratatparabhava÷] guïakÃrarÃÓi÷ | ÓÅtÃæÓurandhramanunandaÓaÓÃÇkadasra- vyomÃbdhiÓÆnyaravaya÷ [120402191491] khalu tatra labdham || 7 || eka÷ eva sm­ta÷ cheda÷ cakrÃdÅnÃm vivasvata÷ | pratatparÃntamÃ[nÃnÃm] khÃmbare«umahÅbh­ta÷ [7500] || 8 || [ candrasya ] ÓÅtaraÓmi[bhagaïai÷] prakuÂÂite saptarÃmavasu«aÂsvarÃdraya÷ [776837] | labdharÃÓinicaya÷ vyavasthita÷ pu«karÃgnik­tanÃgabÃhava÷ [28433] || 9 || rÃÓita÷ api rasadasratÃpasà vyomavedagaganÃÓvina÷ [2040726] guïa÷ | tatra labdhanicaya÷ vikathyate rudravahnirasanandapannagÃ÷ [896311] || 10 || candrasÆryagaganÃbdhipÃvakÃ÷ [340121 ] bhÃgaÓe«aguïakÃrasaæj¤ita÷ | bhÆtabÃïaÓaracandraku¤jarÃ÷ sÃgarÃmbunivahÃ÷ ca [4481555] labdhaka÷ || 11 || nÃgabÃïaÓivadasra[21158]sammita÷ liptikÃsu vigaïayya kÅrtyate | nandarudragiraya÷ aÓvibhÆdharÃ÷ [a«Âaya÷ atra 16727119] gaïitena labhyate || 12 || vedaviÓvarasarÆpa [16134] sammitam ÓÅtaraÓmivikalÃsamudbhava÷ | bÃïarÆpaguïaÓakrapÃvakÃ÷ bhÆta«aÂkamunaya÷ [765314315] para÷ sm­ta÷ || 13 || tatpare«u dh­tibhÆta«aÂkakÃ÷ [6518] nirdiÓanti guïakÃrasaÇkhyayà | ­k«anandaÓaÓirÃmaku¤jara- vyomabÃïaÓaradhÃrtava÷ [18550831927] apara÷ || 14 || tatpare«u parata÷ ca kÅrtitÃ÷ rÃmanandayamadasrakÃ÷ [2293] kramÃt | rudrabÃïagiridasrasÃgarÃ÷ bhÆta«aÂkatithinandavikramÃ÷ [391565427511] || 15 || aæÓÃt Ãrabhya ÓÅtÃæÓo÷ pa¤ca [5] pa¤ca [5] guïa÷ para÷ | cheda÷ kalpya÷ kramÃt atra dantaÓaila[732]samanvita÷ || 16 || [ candroccasya ] nandar«inÃgÃgarasÃ÷ rasëÂa- prÃleyaraÓmyadri[718667879]samÃnasaÇkhya÷ | indÆcca[kasya guïaka÷ atra] bhacakrad­«Âa÷ candrÃÇgalokayamadasrayamÃ÷ ca [222361] labdha÷ || 17 || abdhÅÓu[dasrÃÓvinabha÷ yamendu-] «aÂka[61202254]pramÃïa÷ guïakÃrarÃÓi÷ | labdha÷ adrilokÃÓvinagÃÓvidasrÃ÷ [227237] rÃÓikramÃt atra vigaïyamÃïa÷ || 18 || vedëÂabÃïÃÇgarasÃ÷ navëÂa- prÃleyaraÓmi[18966584]kramasaÇkhyayà ukta÷ | aæÓakramÃt agniyamÃÇgasÆrya- ÓÅtÃæÓudasrÃ÷ [2112623] gaïitena labdha÷ || 19 || liptÃgata÷ dantanabhodrinÃga- vyome«ava÷ [5087032] asmin guïakÃrarÃÓi÷ | nak«atra«aÂparvatanandarandhra- lokÃgni[33997627]saÇkhya÷ kathita÷ atra labdha÷ || 20 || viliptikÃyÃ÷ ÓaÓisaptadanta- k«oïÅdharÃ÷ [73271] syu÷ guïakÃrasaÇkhyà | lokÃÇgadiÇnÃgak­ÓÃnunandÃ÷ dasrÃnvitÃ÷ [29381063] lÃbham uÓanti tajj¤Ã÷ || 21 || a«ÂÃÇgadhÃtrÅdhararÃmananda[93768]- saÇkhyÃsamÃna÷ atra hi tatparottham | tanmÃtranandÃgniÓaÓÃÇkarÆpa- vyomÃÇgabÃïÃÓviyamÃ÷ ca [2256011395] labdha÷ || 22 || pratatpa[rÃyÃ÷] kramaÓa÷ abdhiÓaila- vasvaÇka«aÂkendu[169874]samÃnasaÇkhya÷ | labdha÷ ca rudrëÂaÓaÓÃÇkaloka- ÓÆnye«udasrÃÓviÓarÃbdhidasrÃ÷ [245225031811] || 23 || rÃÓyÃdÅnÃm kramÃt [atra chedÃ÷ kalpyÃ÷ yathoktavat] | dvÃdaÓa÷ [12] ca tata÷ pa¤ca [5] [pa¤ca 5 yÃvat tu] tatparam || 24 || [ candrapÃtasya ] saptÃdricandrÃÇganabhoÇgabÃïa- dasrÃÇga[625606177]saÇkhyam guïakÃram Ãhu÷ | [lÃbha÷ ca pÃtasya] gaïe«u samyak dasrÃÓvaÓÆnyÃÓvinavapramÃïa÷ [92072] || 25 || ÓÅtÃæÓuÓÆnyÃbdhik­ÓÃnu«aÂka- pa¤ce«urudram [115563401] pravadanti tajj¤Ã÷ | tricchidraÓÆnyÃbdhinabha÷ yamÃ÷ ca [204093] lÃbha÷ [atra] rÃÓikramasamprabhÆta÷ || 26 || ÓÅtÃæÓusaptÃÇgak­ÓÃnuveda- «aÂlokadasrÃ÷ [23643671] guïakÃrabhÆtÃ÷ | himÃæÓunandÃÇgayame«usÆryÃ÷ [1252691] lÃbha÷ anu bhÃgakramasaÇkhyayoktam || 27 || a«Âe«uvasvindu«a¬ekavedÃ÷ [4161858] proktÃ÷ kalÃnÃm guïakÃrasaækhyÃ÷ | pa¤cÃgnidasrÃmbaralokadasra- viÓvai÷ [13230235] samÃnam pravadanti labdham || 28 || vedÃÇkabhÆbh­dyamasaptanÃgÃ÷ [872794] rÃÓiviliptÃguïakÃrayuktyà | labdha÷ krameïa atra nagÃmbarëÂa- dasrÃdrivedÃÇgarasendava÷ [166472807] syu÷ || 29 || ya÷ tatparebhya÷ guïakÃrarÃÓi÷ vasvaÇga«aÂsaptak­ÓÃnava÷ [37668] atra | labdha÷ api saptÃmbarabÃïa[sapta]- saptÃmbarendvagnik­ta[431077507]pramÃïa÷ || 30 || nandÃgninandavasu«aÂkaÓaÓÃÇka[168939]saÇkhyam pratatparÃïÃm pravadanti guïyam | ekÃdribÃïÃdrinave«ucandra- ÓÆnyÃmbarëÂÅ ÓaÓina÷ ca [116001597571] labdha÷ || 31 || bhagaïÃnÃm dvika[2]ccheda÷ rÃÓÅnÃm dvÃdaÓa [12] ucyate | aæÓÃdinicayÃnÃm tu pa¤caka÷ [5] kathyate budhai÷ || 32 || [bhaumasya] bhaumasya viÓvÃrkadiga«Âaya÷ [16101213] syu÷ bhaparyayÃïÃm guïakÃrajÃta÷ | labdha÷ atra saptÃgnisamudraloka- dasra[23437] pramÃïam kathitam krameïa || 33 || nandÃbdhiÓÆnye«uÓaÓÃÇkadasra- vedÃgnaya÷ [34215049] asmin guïakÃramÃnam | rÃÓikramÃt lokak­tÃÇgasapta- nande«ava÷ [597643] labdhicayam niruktam || 34 || bhÃgapramÃïam k­taÓÆnyaveda- nandenduviÓvam [1319404] pravadanti guïyam | labdhasya candrÃÇkak­ÓÃnucandra- cchidrÃÇga[691391]tulyà vihità atra saÇkhyà || 35 || [laipta÷ tu] dasrÃÇkaÓaÓÃÇkaloka- «aïïÃgarÆpÃïi [1863192] guïa÷ guïaj¤ai÷ | d­«Âà atra labdhi÷ tu ÓaÓÃÇkaloka- [saptÃmbarëÂe«u] gaje«u [58580731] tulyam || 36 || viliptikÃnÃm rasa«aÂkadasra- pa¤ce«urÆpÃïi [155266] guïa÷ pratÅta÷ | lÃbha÷ ÓarÃrthÃÇgak­ÓÃnuÓÆnya- randhrÃÓvinandadvika[292903655]tulyam Ãhu÷ || 37 || lokÃÇgadasrëÂadh­ti[188263]pramÃïam guïyam kramÃt tatparasaÇkhyayà asmin | bÃïÃgni«aÂsaptanagÃmbarÃÇka- bÃïÃgni«aÂsaptanagÃmbarÃÇka- ÓÆnyÃgniÓÅtÃæÓuyamÃ÷ ca [21309077635] labdha÷ || 38 || dasrÃÓvisaptëÂak­ta[48722]pramÃïam pratatparÃïÃm nicaya÷ guïasya | rÆpe«u«aÂkÃgninabhoÓviveda- vasva«ÂaÓÆnyÃgniguïÃ÷ ca [330884203651] labdha÷ || 39 || maï¬alÃnÃm g­hÃïÃm ca cheda÷ dvÃdaÓaka÷ [12] sm­ta÷ | pa¤ca [5] pa¤ca [5] pare«Ãm tu bhÃgÃdÅnÃm iti sthiti÷ || 40 || [budhaÓÅghroccasya ] aÇgÃdridasrak«iti[bh­dgaje«u- lokÃÓvi 23587276 saÇkhyam ÓaÓi]jasya guïya÷ | bhaparyayÃïÃm navasÆryanÃga- «a¬dasra[268129]saÇkhyam kramaÓa÷ ca labdha÷ || 41 || rÃÓikrame[ïa aÇka]ÓaÓÃÇkanÃga- «aïïandanÃge«usama÷ [5896819] guïa÷ syÃt | saptëÂalokÃbdhinabhassanÃga[804387]- nirdi«Âasaækhya÷ vidhivat ca labdha÷ || 42 || bhÃge«u vedÃÓvisamudrananda- bÃïëÂacandrÃn [1859424] guïakÃram Ãhu÷ | chidrÃgnilokÃÇkanabha÷ aÇgaÓaila[7609339]- saækhyÃpramÃïam khalu tatra labdham || 43 || siddham kalÃnÃm yamabÃïananda- vede«ucandrÃn [154952] guïakÃram Ãhu÷ | lÃbha÷ ÓarÃÇkÃÇgarasÃbdhiÓÆnya- vasvagni[38046695]saÇkhya÷ gaïakai÷ nirukta÷ || 44 || rÃÓi÷ viliptÃguïakÃrasaæj¤a÷ dasrÃdricandrÃgnitithi[153172]pramÃïam | nandÃdricandrëÂagirÅ«u«aÂka- bhÆtÃÓvidasrà [2256578179] vidhinà atra labdha÷ || 45 || ukta÷ guïa÷ tatparasaÇkhyayà atra pÆrïÃÇkasaæskÃradh­tim [184890] vadanti | candrÃÇkaÓÆnye«urasÃbdhicandra- lokÃbdhilokëÂi[163431465091]sama÷ ca lÃbha÷ || 46 || «aÂsaptadasrëÂanabha÷ sarÆpam [108276] pratatparÃïÃm guïanà atha labdham | candrÃÇkavasve«u«a¬ekadasra- «aÂpa¤cadasrÃbdhiÓiloccayà arthÃn [5742562165891] || 47 || viæÓati÷ [20] ca tathà «a«ti÷ [60] cheda÷ maï¬alarÃÓija÷ | bhÃgÃdÅnÃm kramÃt pa¤ca [5] pravadanti manÅ«iïa÷ || 48 || [ guro÷ ] a«Âau guïavyomak­ÓÃnubhÆta- ÓÆnyÃÇgaÓailà [76053038] guïaja÷ samÆha÷ | pa¤ce«ubhÆtÃdrisudhÃmayÆkhÃ÷ [17555] labdha÷ guro÷ syÃt bhagaïakrameïa || 49 || vedÃdridasrÃgniÓarÃÓvinÃga- dasrà [28253274] guïa÷ rÃÓividhÃnad­«Âa÷ | labdha÷ aÇkatattvëÂanaga[78259]pramÃïa÷ nirucyate asmin gaïitatprasiddhe÷ || 50 || nandÃdrivasva«Âanabha÷ adrivedà [4708879] rÃÓi÷ guïÃkhya÷ khalu bhÃgajÃta÷ | bhÆtÃÇkatigmÃæÓunavÃgni[391295]tulyam lÃbhapramÃïam pravadanti tajj¤Ã÷ || 51 || saptenduÓailÃmbaralokanÃgÃn [830717] liptÃkramÃt guïyam uÓanti tajj¤Ã÷ | nandendudh­tyabdhiÓaÓÃÇkavedà [4141819] lÃbha÷ kalÃnÃm kathita÷ vigaïya || 52 || viliptikÃnÃm ÓaÓi«aÂkanÃgà dasrëÂa«a¬bhi÷ [682861] guïakÃrajÃtam | rÆpÃÇkanandÃdrinagÃÓviveda- ÓÆnyÃÓvina÷ [204277991] asmin pravadanti labdham || 53 || dantÃÇganandÃdrisudhÃmayÆkha[179632]- saÇkhya÷ guïa÷ ca atra hi tatparÃïÃm | saptÃmbarÃdrya«ÂiyamÃbdhidasrÃn dantai÷ sametÃn [3224216707] kathayanti labdham || 54 || ekÃgnirÃme«udh­ti[185331]pramÃïam pratatparÃïÃm guïajà atra labdham | rÆpÃdriÓÅtÃæÓunagëÂaveda- vyomÃÇkatanmÃtranavÃÇkacandrÃ÷ [199590487171] || 55 || maï¬alÃnÃm ca rÃÓÅnÃm cheda÷ dvÃdaÓaka÷ [12] sm­ta÷ | bhÃgaliptÃdirÃÓÅnÃm cheda÷ pa¤ca eva [5] kathyate || 56 || [ ÓukraÓÅghroccasya ] nandÃbdhiÓÆnyÃÇgak­tÃbhraÓÆnya- Óailà [70046049] bh­gÆccasya guïa÷ gaïÃnÃm | lÃbha÷ abdhirÃmÃdriÓivÃgni[311734]tulya÷ saÇkhyÃvidhÃnakramasaÇkhyayà uktam || 57 || pak«e«uvedÃmbaracandraÓaila- nÃgÃgnaya÷ [38710452] rÃÓiguïa÷ pradi«Âa÷ | labdha÷ niÓÃnÃthahutÃÓÃnÃgni- ÓailÃÇgaÓÆnyÃÓvisama÷ [2067331] samÆha÷ || 58 || dasrÃpagÃnÃthaÓiloccayendu- [ÓarÃbdhi«a 6451742 saÇkhya]sama÷ aæÓaguïya÷ | tanmÃtrabhÆtÃÇgarasÃgniloka- vyomendava÷ [10336655] rÃÓi÷ atha atra labdha÷ || 59 || aÇgÃÇgapak«odadhicandraÓakrà [1414266] rÃÓi÷ kalÃnÃm guïakÃrajÃta÷ | [ÓaÓÃÇka]lokÃÇkaÓaÓÃÇkabÃïa- cchidre«ulokendu[135951931]sama÷ atra lÃbha÷ || 60 || a«ÂÃÓvinÃgÃgnik­tÃÇga[643828]tulyam prÃhu÷ guïÃkhyam vikalÃsu jÃtam | labdha÷ ca rÆpÃdrivivasvadagni- vedÃgniÓÅtÃæÓunagÃgnaya÷ [3713431271] syu÷ || 61 || saÇkhyÃkramÃt tatpararÃÓiguïya÷ pak«Ã«ÂabhÆbh­ddahanÃrka[123782]saÇkhya÷ | lokëÂapak«ÃÇkayame«u«aÂka- rÃmëÂapak«Ãbdhi[42836529283]sama÷ atra lÃbha÷ || 62 || pratatparÃïÃm guïakÃrarÃÓi÷ aÇgak«amÃbh­dgaganÃÇka[9076]saÇkhya÷ | rÆpe«uvasvaÇga«a¬adripak«a- pa¤cÃbdhinÃgÃn dh­tikam ca [188452766851] labdha÷ || 63 || maï¬alÃnÃm sarÃÓÅnÃm cheda÷ dvÃdaÓaka÷ [12] sm­ta÷ | ÓakrÃripÆjyabhÃgÃde÷ pa¤ca [5] pa¤ca eva [5] kathyate || 64 || [ Óane÷ ] rudrÃÓvi[bhÆtÃÇganabhognirudrà 113065211] gu[ïa÷ pradi]«Âa÷ bhagaïe«u tajj¤ai÷ ] tigmadyute÷ ÃtmajalabdharÃÓi÷ dasrÃbhrabÃïÃmbararÃtrinÃthÃ÷ [10502] || 65 || vedëÂabhÆtÃÇkak­ÓÃnurÆpa- candrartava÷ [61139584] asmin guïakÃrarÃÓi÷ | rÃÓikramÃt labdhasama÷ tu saÇkhya÷ saptÃbdhicandrëÂarasà [68147] niruktÃ÷ || 66 || chidrÃgnicandrÃÇgaÓarÃÇkanÃga- prÃleyaraÓmi[18956139]prabhava÷ guïÃkhya÷ | aæÓÃvadhe÷ agnirasëÂaloka- rÃmartava÷ [633863] lÃbhabhava÷ samÆha÷ || 67 || saptÃbdhiÓailodadhi«aÂkadasrÃn [264747] d­«Âa÷ samÆha÷ guïakÃrajanmà | liptÃkramÃt atra vigaïyamÃna÷ rÃmÃÇgarudrÃgniÓarÃ÷ [531163] ca lÃbha÷ || 68 || ÓÅÂÃæÓudasrÃmbararudranÃgà [811021] rÃÓi÷ viliptÃprabhava÷ guïasya | saptëÂanetrÃÇkayamÃÇgasapta- nanda[97629287]pramÃïà vihità atra labdhi÷ || 69 || nirdiÓyate tatpararÃÓiguïya÷ sÆryÃgniÓÆnyÃÇka[niÓÃdhinÃthÃ÷ 190312] | lÃbha÷ adriÓÆnye«u[ÓarÃÇga]bhÆta- vedÃdrirÃmÃm­tasanmayÆkhÃ÷ [1374565507] || 70 || pratatparÃïÃm navaÓÆnyabÃïa- bhÆtëÂacandrà [185509] guïanà atha lÃbha÷ | rudrÃÓvivedÃÇkasamudrapak«a- cchidrÃgniÓÆnyam phaïibh­tsametam [80392494211] || 71 || catu«ka÷ [4] bhagaïaccheda÷ rÃÓÅnÃm dvÃdaÓa eva [12] ca | cheda÷ krameïa pa¤ca [5] ukta÷ saurasya lavata÷ sphuÂa÷ || 72 || [ candrakendrasya ] agnÅ«unandÃgniÓaÓÃÇkasÆrya- vedÃgnaya÷ [341213953] syu÷ bhagaïotthaguïya÷ | ÓÅtÃæÓukendrasya guïÃÇkarÆpa- rÃmëÂalokÃrka[12383193]sama÷ ca labdha÷ || 73 || tadrÃÓita÷ rÃmanabha÷ adrisapta- dasrÃÓvivasvadri[78227703]sama÷ guïa÷ syÃt | labdha÷ aÓvinÃgÃmbarapannagÃÇga- ÓÆnyÃbdhirÃmà [34068082] gaïakai÷ nirukta÷ || 74 || rÃmÃÇgadasrÃdribhujaÇgacandra- «aÂkÃÓvi[26187263]saÇkhya÷ aæÓakaja÷ guïa÷ syÃt | rÆpÃÇgasapte«uguïendudasra- vedÃgni[342135761]saÇkhyam pravadanti labdham || 75 || liptÃgata÷ asmin guïakÃrarÃÓi÷ vedÃÓvinÃgÃgninagÃgnivedÃ÷ [4373824[ | pa¤cendurÃmÃÓviguïÃ[ÇganÃga- netrÃbdhi]lokÃ÷ [3428632315] khalu tatra labdha÷ || 76 || viliptikÃnÃm guïakÃrarÃÓi÷ saptÃgninÃgÃgniÓaÓÃÇka[13837]tulya÷ | nandÃdrinÃgasvaraÓÆnyanÃga- ÓÆnye«u«aÂ[650807879]tulyakam atra labdham || 77 || d­«Âa÷ guïa÷ tatpararÃÓilabdha÷ ÓÆnyëÂanÃgÃgniravi[123880]pramÃïam | rudrÃmbarÃdryaÇgak­tÃgnirandhra- bÃïÃÇkavedÃ÷ saguïÃ÷ ca [34959346011] labdha÷ || 78 || pratatparÃïÃm jinavahnidasra- Óakrà [142324] guïa÷ tatra [tu] labdharÃÓi÷ | rÆpe«udasrÃÇkavasusvarÃÓvi- nÃge«unÃgÃÇkanabha÷ jinÃ÷ ca [24098582789251] || 79 || cheda÷ apavartaka÷ j¤eya÷ rÃÓÅnÃm dvÃdaÓÃtmaka÷ [12] | bhÃgÃdÅnÃm kramÃt chedÃ÷ pa¤ca [5] d­«ÂÃ÷ kramÃt budhai÷ || 80 || [ adhidivasasya ] randhraÓÆnye«udasrÃdri«aÂka[672509]tulya÷ adhika÷ guïa÷ | labdharÃÓi÷ kramÃt vyom[saptÃÇa]ÃmbaradasrakÃ÷ [20670] || 81 || [ avamadivasasya ] candrÃgnyambarasaptÃbdhiyama«aÂka÷ [6247031] avama÷ guïa÷ | labdha÷ api navavedÃdriÓailarandhrÃïi [97749] kÅrtyate || 82 || [sÆryÃpakramasya ] apakramasya saptÃbdhipu«karÃïi [347] guïa÷ kramÃt | labdharÃÓi÷ kramÃt d­«Âa÷ [rÆpaveda]niÓÃkara÷ [141] || 83 || [ adhimÃsasya ] yugÃdhimÃsai÷ municandraloka- vyomÃmbarÃÇka÷ dh­taya÷ ca [18900317] d­«Âa÷ | guïya÷ atra labdha÷ api ÓarëÂaÓÆnya- navendava÷ [19085] asmin bhagaïe«u nityam || 84 || ÓÅtÃæÓurandhrÃgninabha÷ÓivÃÓvi- sÆryai÷ [122110391] samÃna÷ guïakÃrarÃÓi÷ | lokÃbdhi«aïïandamunÅndra[1479643]saÇkhya÷ labdha÷ atra rÃÓi÷ khalu rÃÓijÃta÷ || 85 || rasÃgnivasvabdhik­ÓÃnusapta- vedÃÓvina÷ [24734836] syu÷ guïakÃrarÃÓi÷ | rÆpe«ubhÆtaikanavÃÇkanÃgà [8991551] labdha÷ krameïa aæÓakakarmasiddha÷ || 86 || vasvadrivedendragajÃgni[3814478]saÇkhya÷ liptÃsu d­«Âa÷ guïakÃrarÃÓi÷ | nandendunÃgÃdrinavaikaloka- nÃga[83197819]pramÃïam pravadanti labdham || 87 || nandÃbdhipa¤cÃÓvimanu[142549]pramÃïam d­«Âa÷ viliptÃguïakÃrasiddhi÷ | rudrÃdrisaæskÃraÓarÃÇganÃga- prÃleyaraÓmim [186548711] pravadanti lÃbham || 88 || saÇkhyà [guïasya] api ca tatparÃïÃm rasà nabha÷ aÇgÃbdhik­ÓÃnucandrÃ÷ [134606] | lokëÂa«aïïandak­ÓÃnudasra- cchidrÃÇgabÃïÃ÷ sadiÓa÷ ca [10569239683] labdha÷ || 89 || pratatparebhya÷ arkak­tÃgninanda[93412]- rÃÓi÷ nirukta÷ guïakÃrajÃta÷ | ekÃgnibhÆtëÂa[tribhÆpa]nÃga- vyomÃbhravedÃbdhi[440081638531]sama÷ atra lÃbha÷ || 90 || bhagaïÃnÃm sarÃÓÅnÃm dvÃdaÓa [12] eva apavartaka÷ | pa¤ca [5] pa¤ca eva [5] Óe«ÃïÃm cheda÷ asmin apavartane || 91 || iti bhÃskarasya k­tau ÃryabhaÂatantrabhëye gaïitapÃda÷ samÃpta÷ || KÃlakriyÃpÃda÷ [ maÇgalÃcaraïam ] sÆryendukhÃgnimarudapk«itidÅk«itÃkhyam mÆrtya«Âakam sakalalokahitÃrthabhÃvam | ya÷ abhÆt svayam hi karuïÃtanu÷ aprameya÷ tasmai nama÷ tribhuvanasthitaye ÓivÃya || [ kÃlavibhÃga÷ k«etravibhÃga÷ ca ] atha gaïitÃnantaram kÃlakriyà prastÆyate | atha ka÷ kÃla÷, kà và kriyÃ? atra kecit vadanti Ð "kriyÃvyatirikta÷ kÃla÷" | apare Ð "kriyà kÃla÷" iti | kriyÃvyatirikta÷ astu kÃla÷ [kriyà vÃ], kim etena | asmÃkam tu sÆryÃcandramaso÷ ya÷ para÷ viprakar«a÷ sa÷ ardhamÃsa÷ | ya÷ ca tayo÷ sannikar«a÷ sa mÃsa÷ | evam dvÃdaÓa mÃsÃ÷ saævatsara÷ iti Ãdi kÃla÷ | kriyà vyÃpÃra÷ | kÃlasya kriyà kÃlakriyà | kÃlaparij¤ÃnÃrthà kriyà iti yÃvat | sà ca kriyà gati÷ | tayà kriyayà kÃla÷ j¤Ãyate iti etat pratipÃdayi«yati | tat yathà Рvar«am dvÃdaÓamÃsÃ÷ triæÓaddivasa÷ bhavet sa mÃsa÷ tu | «a«Âi÷ nìya÷ divasa÷ «a«Âi÷ ca vinìikà nìŠ|| 1 || var«am abda÷ samÃ÷ saævatsara÷ iti paryÃyÃ÷ | ayam var«aÓabda÷ napuæsakaliÇga÷ samÃyÃm vartate | tasya var«asya pramÃïam dvÃdaÓa mÃsÃ÷ | dvau ca daÓa ca dvÃdaÓa | mÃsÃ÷ saævatsarasya ÓÃkhÃ÷ | triæÓaddivasa÷ bhavet sa mÃsa÷ tu | triæÓat saÇkhyà | divasÃ÷ dinÃni ahÃni iti paryÃyÃ÷ | bhavet syÃt | sa ya÷ asau mÃsa÷ abhihita÷ sa÷ trimÓaddivasa÷ iti artha÷ | «a«Âi÷ nìya÷ divasa÷ | tasya divasasya ekasya pramÃïam «a«Âi÷ nìya÷ | nìya÷ ghaÂikÃ÷ | «a«Âi÷ ca vinìikà nìŠ| tasyÃ÷ nìyÃ÷ pramÃïam vinìya÷ «a«Âi÷ | vinìya÷ vighaÂikÃ÷ | atra ucyate Ð "var«am dvÃdaÓa mÃsÃ÷" iti Ãdi na Ãrabdhavyam, lokaprasiddhatvÃt | sarve«u eva ayam nyÃya÷ lokavedaprasiddhyà aÇgÅkaraïÅya÷ | "var«am dvÃdaÓamÃsÃ÷" iti Ãdi vinà api lak«aïena loka÷ jÃnÅte, tathà ca bh­takebhya÷ bhuktavetanam dadÃti | yadi lokaprasiddham api abhidhÅyate tadà atra bahu vaktavyam jÃyate | "n­«i yojanam", [gÅtiká, 7] "scÃÇgula÷ ghahasta÷ nÃ" [gÅtiká, 8] iti atra yava-sar«apa-yÆka-lik«Ã-vÃlÃgra-rathareïu-trasareïusthÆlasÆk«maparamÃïÆnÃm pramÃïam vaktavyam | trairÃÓike ca anekajanapadavyavahÃrÃtmikà paribhëà vaktavyà | atha yadi api lokaprasiddhi÷ aÇgÅkriyate tathà api tu "vargÃk«arÃïi varge" [gÅtiká, 2] iti atra vargÃvargÃk«arasvaranirÆpaïam vaktavyam eva | kuta÷? lokÃprasiddhe÷ | [yadi evam tadÃ] vyÃkaraïe vargÃvargÃk«ara[svaranirÆpaïam anartha]kam | na e«a do«a÷ | loka÷ pÆrvÃcÃryÃ÷ abÃhyaÓÃstrÃïÃm praïetÃra÷ iti uktam | "vargÃk«arÃïi varge" [gÅtiká, 2] iti atra vargÃvargÃk«arasvaranirÆpaïÃyÃm vyÃkaraïam abÃhyam ÓÃstram | "gurvak«arÃïi «a«Âi÷ vinìikÃ" [kÃlakriyá, 2] iti atra gurvak«arÃïÃm lak«aïam vaktavyam | yadi "var«am dvÃdaÓa mÃsÃ÷" iti Ãdi grantha÷ na Ãrabhyate tadà etat sarvam lokaprasiddhyà setsyati | tasmÃt apratyÃyanam eva astu | na e«a do«a÷ | anÃrabhyamÃïÃyÃm asyÃm paribhëÃyÃm sÃvanasya eva mÃnasya ete bhedÃ÷ syu÷ na sauracÃndranÃk«atrÃïÃm, yasmÃt sÃvanam eva ekam mÃnam lokaprasiddham, na sauracÃndranÃk«atrÃïi | tat sarve«u eva mÃne«u iyam eva paribhëà yathà syÃt iti [sÆtram Ãrabdhavyam] | anyathà hi "ravimÃsebhya÷ adhikÃ÷ tu ye cÃndrÃ÷" [kÃlakriyá, 6] iti atra ravibhagaïÃnÃm dvÃdaÓa guïakÃra÷ na labhyeta, "ÓaÓidivasÃ÷ vij¤eyÃ÷ bhÆdivasonÃ÷ tithipralayÃ÷" [kÃlakriyá, 6] iti atra ÓaÓidivasÃnÃm triæÓatka÷ guïakÃra÷ na labhyeta, "«a«Âi÷ nìya÷ divasa÷" iti atra api horÃÓÃstrÃvirodhena «a«Âi÷ nìya÷ parikalpitÃ÷ | anyathà hi icchayà vibhÃga÷ divasasya Óakyate parikalpayitum | icchayà vibhÃge parikalpyamÃne ka÷ punar horÃÓÃstravirodha÷? ucyate Ð ÃdyantarÃÓyorudayapramÃïam dvau dvau muhÆrtau niyatam pradi«Âau | iti atra dvinìika÷ muhÆrta÷ vyÃkhyÃyate | sà ca nìikà divasasya «a«ÂibhÃga÷ iti | anyathà parikalpyamÃne ayam artha÷ anyathà syÃt | katham punar divasasya «a«ÂibhÃga÷ sÃdhyate iti atra abhidhÅyate Ð atra kecit bruvate Ð "suvarïarajatatÃmrÃïÃm anyatamam pÃtram ardhav­ttÃkÃram «a«ÂipalapÃnÅyÃdhÃrakam pÆrakam nisrÃvakam và ghaÂike" iti | na e«a niyama÷ | yÃvat palÃni «a«Âi÷ pÃnÅyam prasravati ÃpÆryate vÃ, tÃvatà nìikÃkÃla÷ iti | prÃj¤Ã÷ tu na evam iti manyante | katham tarhi? ahorÃtraprasrutasya pÃnÅyasya «a«ÂibhÃga÷ ghaÂikÃpramÃïa÷ iti sthÆla÷ kalpa÷, sÆk«ma÷ tu samÃyÃmavanau nirdi«ÂÃkÃrasya ÓaÇko÷ ghaÂikÃcchÃyÃm aÇkayitvà ghaÂikà sÃdhyate, ghaÂikÃchidram ca chÃyÃkÃlavaÓÃt uktyà yojayitavyam || 1 || gurvak«arÃïi «a«Âi÷ vinìikà Ãrk«Å «a eva và prÃïÃ÷ | evam kÃlavibhÃga÷ k«etravibhÃga÷ tathà bhagaïÃt || 2 || gurvak«arÃïi «a«Âi÷ vinìikà Ãrk«Å | gurÆïi ca tÃni ak«arÃïi ca gurvak«arÃïi, «a«Âi÷ vinìikà Ãrk«Å | yÃvatà kÃlena «a«Âi÷ gurvak«arÃïi paÂhitÃni tÃvÃn kÃla÷ vinìÅsaæj¤ita÷ | "gurvak«arÃïi «a«Âi÷ vinìikÃ" iti anena sarve«Ãm eva saurasÃvananÃk«atracÃndrÃïÃm mÃnÃnÃm vinìikÃkÃlatulyatÃyÃm prasaktÃyÃm tadvi«ayanirÆpaïÃrtham Ãha Ð Ãrk«Å | katamà vinìikà gurvak«arÃïi «a«Âi÷? Ãrk«Å, na Óe«Ã÷ | ­k«Ãïi nak«atrÃïi | nak«atraÓabdena nÃk«atram mÃnam parig­hyate | ­k«ÃïÃm ayam kÃla÷ Ãrk«a÷ | ayam ca kÃla÷ vinìikÃbhidhÅyamÃna÷ strÅtvam pratipadyate iti strÅliÇganirdeÓena vinìikà iti uktam | «a eva và prÃïÃ÷, prÃïÃ÷ ucchvÃsÃ÷, Ãrk«yavinìikÃyÃ÷ pramÃïam | Ãrk«yam ca mÃnam bhacakrabhramaïakÃlam | yata÷ Ãha Ð "prÃïena eti kalÃm bham" [gÅtiká, 6] iti | ucchvÃsakÃlena bhacakram kalÃm paryeti, ­k«acakram iti artha÷ | atra Ãrk«Å vinìikà «a và prÃïÃ÷ [tulyÃ÷] | Ãrk«Åbhi÷ vinìikÃbhi÷ [daÓabhi÷] ekÃæÓaka÷ | ata÷ jyotiÓcakrasambandhina÷ prÃïÃ÷ liptÃsaÇkhyÃ÷ iti prÃïai÷ jyÃdikarma pravartate | anyathà hi "[pha cha] kalÃrdhajyÃ÷" [giÅtiká, 12] iti uktatvÃt prÃïai÷ jyÃgrahaïam na prÃpnoti | anyat ca Ð sÃmÃnyena eva "«a và prÃïÃ÷ vinìikÃ" it ucyamÃne sarvamÃnÃnÃm eva vinìikÃkÃlasya tulyatÃprasaÇga÷ | avaÓi«ÂÃnÃm mÃnÃnÃm vinìikÃyÃ÷ pramÃïam nìikÃyÃ÷ «a«ÂibhÃga÷ eva | na tasyÃ÷ vinìikÃyÃ÷ avayavapramÃïÃbhidhÃnam kriyate, prayojanÃbhÃvÃt | gurvak«are«u madhyamav­ttigrahaïam | "gurvak«arÃïi «a«Âi÷" iti atra madhyamÃyÃm v­ttau «a«Âi÷ gurvak«arÃïi vinìikÃkÃla÷ iti vaktavyam | anyathà hi tis­«u api v­tti«u aviÓe«eïa grahaïam prÃpnoti | tat yathà РdrutÃyÃm v­ttau «a«Âi÷ gurvak«arÃïi alpena kÃlena paÂhyante, bilambitÃyÃm mahatà kÃlena iti, madhyamÃyÃm punar na alpena, na mahatà kÃlena | tat tarhi madhyamav­ttigrahaïam kartavyam | katham anucyamÃnam avagamyate? lokaprasiddhe÷ | tat yathà Рloke anirdi«Âe«u kÃrye«u madhyamaprÃpti÷ | evam atra api Ð "mÃsÃnte pak«asya ante sa hi ÃkÃÓe deÓe svam miÓram vakram kÃntam v­ttam pÆrïam candram sattvÃt rÃtrau te k«utk«Ãma prÃdante Óveta÷ prÃjya÷ krÆra÷ tasmÃt và ante harmyasya anta÷ saæsuptasya ekÃnte kartavyÃ" | etÃni «a«Âi÷ gurvak«arÃïi vinìikÃkÃla÷ | «a eva và prÃïÃ÷ | prÃïÃ÷ ucchvÃsÃ÷ | te và «aÂ, tasyÃ÷ eva ark«yavinìikÃyÃ÷ kÃla÷ | atra api svasthasya aÓrÃntasya nÅrujasya yogina÷ prÃïÃ÷ parig­hyante | atra api svastha÷ na mahatà kÃlena ucchvasiti | evam [a]ÓrÃnta÷ api | yogÅ na punar vyÃnavaÓÃn mahatà kÃlena ucchvasiti | atra truÂi-truÂyavayavÃdaya÷ kÃlÃvayavÃ÷ kasmÃt na ucyante? evam manyante Ð tai÷ vyavahÃra÷ na asti iti | vyavahÃrÃrtham ca kÃlÃvayavagrahaïam iti | evam kÃlavibhÃga÷ | evam var«amÃsadivasaghaÂikÃprÃïÃ÷ kÃlavibhÃga÷ | kim artham idam abhidhÅyate Ð "evam kÃlavibhÃga÷" iti | nanu ca kÃlavibhÃga÷ nirdi«Âa÷ | evam tasya nirdi«Âasya grahaïam "evam kÃlavibhÃga÷" iti | asya anabhidhÃnÃt Óakyate j¤Ãtum yathà aprapa¤citapramÃïa÷ kÃlavibhÃga÷ iti | na e«a do«a÷ | "evam kÃlavibhÃga÷" evaæprakÃra÷ kÃlavibhÃga÷ iti artha÷ | prakÃrÃrthe tu vyÃkhyÃyamÃne anye api kÃlavibhÃgÃ÷ parig­hÅtÃ÷ bhavanti | tat yathà Рpa¤casaævatsarÃ÷ yugam, dvÃdaÓamÃsÃ÷ saævatsara÷, dvau mÃsau ­tu÷ te ca vasanta-grÅ«ma-var«Ã-Óarad-hemanta-ÓiÓirÃkhyÃ÷, ­tutrayam ayanam, mÃsÃrdham pak«a÷ Óukla÷ k­«ïa÷ ca, divasarÃtricaturbhÃga÷ yÃma÷, dvinìika÷ muhÆrta÷, iti evam Ãdi | k«etravibhÃga÷ tathà bhagaïÃt | k«etram bhagola÷ | tasya k«etrasya vibhÃga÷ | tathà tena eva prakÃreïa | yathà kÃlasya vibhÃga÷, k«etrasya api bhagaïÃt | kÃlasya var«Ãt prabh­ti vibhÃga÷ ukta÷, k«etrasya tu bhagaïÃt prabh­ti prav­tte÷ | tat yathà РdvÃdaÓarÃÓaya÷ bhagaïa÷, rÃÓi÷ triæÓat bhÃgÃ÷, «a«Âi÷ liptà bhÃga÷, «a«Âi÷ viliptà liptÃ, «a«Âi÷ tatparà viliptà iti Åd­Óa÷ | uddeÓaka÷ Ð bhagaïa÷ rÃÓi÷ bhÃga÷ kalà ca vikalà ca tatparà ca eva | k«etrasya etÃ÷ saæj¤Ã÷ kÃlavibhÃgena tulyÃ÷ syu÷ || [dviyogaparij¤Ãnam] dviyogaparij¤ÃnÃya ÃryÃpÆrvÃrdham Ãha Ð bhagaïÃ÷ dvayo÷ dvayo÷ ye viÓe«aÓe«Ã÷ yuge dviyogÃ÷ te | bhagaïÃ÷ nirdi«ÂÃ÷ eva grahÃïÃm gÅtikÃsu | dvayo÷ dvayo÷ iti vÅpsÃgrahaïam tryÃdiniv­ttyartham | ye viÓe«aÓe«Ã÷, dvayo÷ dvayo÷ grahayo÷ bhagaïÃnÃm ye viÓe«aÓe«Ã÷ bhagaïÃ÷ tÃvanta÷ tayo÷ yuge dviyogÃ÷ babhÆvu÷ bhavi«yanti và | atra dvayo÷ dvayo÷ bhagaïaviÓe«Ã÷ eva tayo÷ yogÃ÷ iti katham avasÅyate, na punar tayo÷ abhyÃsa÷ yoga÷ vÃ? ucyate | tat yathà Рdvau aÓvau ca parimaï¬alÃrohe parikalpitau | tatra ekasya kak«yà «a«Âi÷ dhanu«Ãm, aparasya triæÓat | tau pa¤cadaï¬agatÅ | mahati maï¬ale yÃvat maï¬alacaturbhÃgam gacchati tÃvat alpe maï¬ale ardham gacchati | yÃvat mahati maï¬ale ardham gacchati tÃvat sakalam alpamaïdalam gacchati | evam yÃvat mahati maï¬ale eka÷ parÃvarta÷ tÃvat alpe maï¬ale parÃvartadvayam, tÃvati ca tayo÷ eka÷ yoga÷ | evam grahe«u api yojyam | yujyate etat yadi grahÃ÷ samagataya÷ | samagataya÷ grahÃ÷ iti pratipÃdayi«yati | uddeÓaka÷ Ð guro÷ aÇgÃrakasya ca yuge kiyanta÷ yogÃ÷ iti | labdham yogÃ÷ gagana[jala]darasayamÃgnirandhraÓaÓÃÇkÃ÷ [1932600] | evam sarve«Ãm api | ka÷ punar atra dviyogÃnÃm viniyoga÷? ucyate | yadi caturyugÃhargaïena i«Âagrahayo÷ dviyogÃ÷ labhyante, [tarhi] kaliyÃtÃhargaïena kiyanta÷ iti labdham samatikrÃntÃ÷ dviyogÃ÷ | Óe«am gatagantavyam k­tvà yugadviyogai÷ vibhajet | labdham gatagantavyadivasà iti eka÷ viniyoga÷ | [Óe«am «a«Âyà saÇguïya yugadviyogai÷ vibhajet labdham ghaÂyÃdi |] yadi caturyugÃhargaïena i«Âagrahayo÷ dviyogÃ÷ labhyante [tarhi] kaliyÃtÃhargaïena kiyanta÷ iti labdham samatikrÃntÃ÷ dviyogÃ÷ | Óe«e dvÃdaÓÃdiguïite rÃsyÃdilabdhi÷ | tai÷ dviyogarÃÓyÃdibhi÷ mandagatigraha÷ yukta÷ ÓÅghragatigraha÷ bhavati | ÓÅghragati÷ ca dviyogarÃÓyÃdihÅna÷ mandagati÷ bhavati iti apara÷ viniyoga÷ | dviyogai÷ ca rÃÓyÃdÅn ÃnÅya tayo÷ api bhagaïasamÃsena api bhagaïasamÃsagatabhagaïarÃÓyÃdÅn vidhÃya "antarayuktam hÅnam" [gaïita¡, 24] iti anena ekatra k«ipet ekatra viÓodhayet, k«iptaviÓodhitayo÷ ardham tayo÷ gatabhagaïarÃÓibhÃgaliptÃ÷ iti anya÷ viniyoga÷ | kuÂÂÃkÃraviniyoga÷ tu pradarÓita÷ eva iti | [yuge vyatÅpÃtasaækhyÃ] vyatÅpÃtaj¤ÃnÃya ÃryÃpaÓcÃrdham Ãha Ð raviÓaÓinak«atragaïÃ÷ sammiÓrÃ÷ ca vyatÅpÃtÃ÷ || 3 || nak«atrÃïÃm gaïÃ÷ nak«atragaïÃ÷ | nak«atrÃïi aÓvinyÃdÅni | ravi÷ ca ÓaÓÅ ca raviÓaÓÅ | raviÓaÓina÷ nak«atragaïÃ÷ candrÃdityabhagaïÃ÷ iti yÃvat | te ca rasadahanaÓikhiguïaÓailÃkÃÓayamartava÷ [62073336] | ete vyatÅpÃtÃ÷ | sammiÓrÃ÷ ca vyatÅpÃtÃ÷ | sammiÓrÃ÷ ekÅk­tÃ÷ | kena saæmiÓrÃ÷? anyasya aÓrutatvÃt, raviÓaÓibhagaïÃ÷ nak«atragaïai÷ eva | te eva vyatÅpÃtÃ÷ dviguïitÃ÷ iti artha÷ | te ca dviÓailarasartumanuk­taravaya÷ [124146672] | atha etau vyatÅpÃtau abhihitau dvÃdaÓa«a¬rÃÓyÃtmakau | atra idam pra«Âavyam Ð [kim idam] vyatÅpÃtayo÷ udÃharaïam Ãhosvit lak«aïam iti? yadi idam udÃharaïam tadà sarvam i«Âam setsyati, tat astu udÃharaïam iti | tat yathà РcandrÃdityau sphuÂÅk­tau yadi ekatra dvÃdaÓarÃÓaya÷ tadà vyatÅpÃta÷ | nanu ca loke dvÃdaÓarÃÓika÷ vaidh­ta÷ iti prasiddham ? na e«a÷ do«a÷ | saæj¤Ãk­ta÷ bheda÷ na phalam prati, yasmÃt vyatÅpÃtasya vaidh­tasya ca tulyam phalam bhagavadbhi÷ gargÃdibhi÷ upadi«Âam | tau eva sÆryÃcandramasau sphuÂau ekatra yadi «a¬rÃÓaya÷ tadà api vyatÅpÃta÷ | atha vyatÅpÃtasya atÅtai«yaparij¤ÃnÃrtham trairÃÓikam Ð yadi sÆryÃcandramaso÷ sphuÂabhuktisamÃsena «a«ÂighaÂikÃ÷ labhyante, [tadÃ] anena atÅtai«yeïa kiyatya iti labhdam ghaÂikÃ÷ vighaÂikÃ÷ ca | athavà atÅtai«yavyatÅpÃtakÃlikau sÆryÃcandramasau j¤Ãtum icchati, tadà atÅtai«yeïa saha trairÃÓikam Ð yadi sÆryÃcandramaso÷ sphuÂabhuktisamÃsena sÆryabhukti÷ candrabhukti÷ và labhyate, [tadÃ] anena atÅtai«yasÆryÃcandramaso÷ bhuktisamÃsena kim iti bhukti÷ labhyate | tena rahitau sahitau sÆryÃcandramasau vyatÅpÃtakÃlikau | evam sthÆlà vyatÅpÃtabhukti÷ | yathà sÆk«mà bhavati tathà pradarÓyate | uktam ca Ð nÃnÃyane vyatÅpÃta÷ tulyÃpakramayo÷ tayo÷ | uddeÓa÷ tasya cakrÃrdham vik«epam ca adhikonakam || [mahÃbhÃskarÅyam, 4.36 ] iti | sÆryÃcandramasau nÃnÃyane tulyÃpakramau yadà bhavata÷ tadà vyatÅpÃta÷, candrasya vik«epasahita÷ rahita÷ và apakrama÷ | asmin kila vyatÅpÃtayoge k«ÅrataruÓÃkhÃvacchede vigatak«Åratà || 3 || [ yuge grahoccanÅcabhagaïÃ÷ ] uccanÅcaparivartaj¤ÃnÃrtham Ãha Ð svoccabhagaïÃ÷ svabhagaïai÷ viÓe«itÃ÷ svoccanÅcaparivartÃ÷ | svoccabhagaïÃ÷ svabhagaïai÷ viÓe«itÃ÷ | svakÅyam uccam svoccam, tasya svoccasya bhagaïÃ÷ svoccabhagaïÃ÷ | atra grahÃïÃm uccadvayam, mandoccam ÓÅghroccam ca | atra katarat uccam parig­hyate? ÓÅghroccam iti Ãha | mandoccasya yadi api gati÷ abhyupagatà tathà api yugabhagaïasya vyavahÃra÷ na asti iti ÓÅghroccabhagaïÃ÷ eva parig­hyante | svabhagaïai÷ viÓe«itÃ÷ svoccanÅcaparivartÃ÷ | uccabhagaïÃnÃm svabhagaïÃnÃm ca ya÷ viÓe«a÷ sa uccanÅcaparivarta÷ | yasmÃt nairaæÓyÃt yÃvat nairaæÓyam tÃvat udayÃstamayavakrÃnuvakrÃ÷ bhavanti iti uccaparivarta÷ parikalpita÷ | ye niraæÓadvayÃntare divasÃ÷ te parivartasya divasÃ÷ | parivartÃ÷ grahÃ÷ ca yugÃdau me«Ãdita÷ prav­ttÃ÷ | mÅnÃnte ÓÅghrabhagaïaparisamÃpti÷ | grahabhogÃdhika÷ ÓÅghrabhoga÷ parikalpita÷ | uccanÅcaparivartÃ÷ | uccaparivartÃ÷ nÅcaparivartÃ÷ ca tÃvanta÷ eva, yasmÃt ekasmin niraæÓadvayÃntare«u grahasya uccanÅcaprÃptÅ saæbhavata÷ | atha ka÷ punar ucca÷, ka÷ và nÅca÷ iti? yatra grahÃ÷ sÆk«mÃ÷ lak«yante karïasya mahattvÃt sa ÃkÃÓapradeÓa÷ uccasaæj¤ita÷ | yatra asau eva graha÷ mahÃbimba÷ lak«yate karïasya alpatvÃt sa ÃkÃÓapradeÓa÷ nÅcasaæj¤ita÷ iti | atha parivartai÷ api uccam kendram và ÃnÅyate | katham? yadi caturyugÃhargaïena ete uccanÅcaparivartÃ÷ labhyante, tadà kaliyÃtÃhargaïena kiyanta÷ iti labdham samatikrÃntÃ÷ parivartÃ÷, Óe«e dvÃdaÓÃ[diguïite] rÃÓyÃdika÷ parivartabhoga÷ | parivartabhogarahita÷ graha÷ grahasahita÷ và parivartabhoga÷ uccabhoga÷ | uccabhogasahita÷ parivartabhoga÷ [parivartabhogarahita÷ và uccabhoga÷ ] grahabhoga÷ | parivartabhoga÷ eva kendrabhoga÷ | anyat ca dviyogÃbhihitena samÃnam | atha "bhagaïÃ÷ dvayo÷ dvayo÷ ye viÓe«aÓe«Ã÷ yuge dviyogÃ÷ te" [kÃlakriyá, 3] iti asyÃm eva kÃrikÃyÃm nanu gata÷ ayam artha÷ kim atra abhidhÅyate? uccanÅcaparivartasaæj¤Ãrtham ayam Ãrambha÷ | tatra dviyogamÃtram eva pratipÃditam | atha ca tat dvayo÷ dvayo÷ grahayo÷ bhagaïaviÓe«a÷ iti abhihita÷ | na uccagrahabhagaïaviÓe«a÷ iti [ p­thak ukti÷ ] | [aÓvayujÃdyÃ÷ gurvabdÃ÷ ] guruvar«anirÆpaïÃya Ãha Ð gurubhagaïÃ÷ rÃÓiguïÃ÷ aÓvayujÃdyÃ÷ guro÷ abdÃ÷ || 4 || gurubhagaïÃ÷ rÃÓiguïÃ÷ | guro÷ bhagaïÃ÷ gurubhagaïÃ÷, b­haspatibhagaïÃ÷ iti yÃvat | rÃÓiguïÃ÷ dvÃdaÓaguïÃ÷ iti yÃvat | aÓvayujÃdyÃ÷ guro÷ abdÃ÷ | aÓvayuk abda÷, Ãdau bhavati [iti] Ãdya÷, aÓvayuk Ãdya÷ ye«Ãm te aÓvayujÃdyÃ÷ | guro÷ abdÃ÷ guro÷ saævatsarÃ÷ iti artha÷ | te ca aÓvayuk-kÃrtika-mÃrgaÓÅr«a-pau«a-mÃgha-phÃlguna-caitra-vaiÓÃkha-jye«Âha-ëìha-ÓrÃvaïa-prau«ÂhapadÃkhyÃ÷ | atra trairÃÓikam Ð yadi caturyugÃhargaïena ete guro÷ abdÃ÷ vasuvasurasÃkÃÓamunidahanak­tÃ÷ [4370688] [labhyante, tadÃ] kaliyÃtÃhargaïena kiyanta÷ iti | labdhÃ÷ samatikrÃntÃ÷ samÃ÷ | labdhÃsu samÃsu dvÃdaÓabhakte, Óe«Ã÷ aÓvayujÃdyÃ÷ samÃ÷ | katham idam vij¤Ãyate aÓvayujÃdyÃ÷ samÃ÷ iti ? ucyate Ð "aÓvayujÃdyÃ÷ guro÷ abdÃ÷" iti vacanÃt | nanu tat eva vacanam asmÃbhi÷ coditam parihÃra÷ api asmÃbhi÷ ucyate | yasmÃt yugÃdau aÓvinyÃm amarapatigururudayaÓikhariÓikharamadhirƬha÷ tasmÃt aÓvayujÃdyÃ÷ guro÷ samÃ÷ | uktam ca Ð yasmin udeti nak«atre pravÃsopagata÷ aÇgirÃ÷ | saævatsara÷ tad­k«Ãdi÷ bÃrhaspatya÷ pragaïyate || iti | atha vasuvasurasÃkÃÓamunidahanak­tasaÇkhyai÷ [4370688] trairÃÓikena b­haspati÷ api ÃnÅyate | katham? yadi caturyugÃhargaïena vasuvasvÃdaya÷ b­haspatirÃÓaya÷ labhyante, [tadÃ] kaliyÃtÃhargaïena kiyanta÷ iti labdhÃ÷ rÃÓaya÷ | Óe«e triæÓadÃdiguïite bhÃgaliptÃ[daya÷] | evam idam arthÃt Ãpannam bhavati | ye samatikrÃntÃ÷ guro÷ rÃÓaya÷ te samatikrÃntÃ÷ guro÷ aÓvayujÃdyÃ÷ saævatsarÃ÷, Óe«e ca vartamÃna÷ iti | atha vasuvasvÃdaya÷ guro÷ saævatsarÃ÷ iti abhidhÅyante | nanu ca tai÷ yugasaævatsarai÷ tulyai÷ bhavitavyam? na iti Ãha | ye yugasaævatsarÃ÷ te sauryeïa mÃnena d­«ÂÃ÷, am ca ye guro÷ abdÃ÷ te gurumÃnena | ttat eva yugam sauryeïa anumÅyamÃnam gaganajaladabindume[gha]yamahutÃÓak­ta [4320000] saÇkhyam | tat eva bÃrhaspatyena vasuvasvÃdi [4370688] saÇkhyam | bÃrhaspatyÃbdam b­haspate÷ rÃÓibhoga÷ iti na sauryabÃrhaspatyau tulyau iti || 4 || [ sauracÃndrasÃvananÃk«atramÃnÃni ] saura-cÃndra-sÃvana-nÃk«atramÃnapradarÓanÃrtham Ãha Ð ravibhagaïÃ÷ ravyabdÃ÷ raviÓaÓiyogÃ÷ bhavanti ÓaÓimÃsÃ÷ | ravibhÆyogÃ÷ divasÃ÷ bhÃvartÃ÷ ca api nÃk«atrÃ÷ || 5 || ravibhagaïÃ÷ ravyabdÃ÷ | rave÷ bhagaïÃ÷, ravibhagaïÃ÷, ravyabdÃ÷, ravivar«Ãïi iti yÃvat | ye eva ravibhagaïÃ÷ te eva ravyabdÃ÷ | tathà idam anuktam api gamyate ravirÃÓi-bhÃga-liptà ravimÃsa-divasa-nìya÷ iti | yasmÃt dvÃdaÓarÃÓaya÷ bhagaïa÷, triæÓadbhÃgà rÃÓi÷, bhÃga«a«Âyavayava÷ liptÃ, «a¬rÃÓaya÷ ayanam uttaram dak«iïam ca makarakulÅrÃdita÷ iti | katham idam avasÅyate makarakulÅrÃdita÷ iti na punar dhani«ÂhÃde÷ ÃÓle«ÃrdhÃt iti, yasmÃt uktam Ð ardhÃÓle«Ãt Óravi«ÂhÃde÷ prav­tte dak«iïottare | k«emasasyasubhik«Ãkhye tu ayane gharmatejasa÷ || iti | atra ucyate Ð Órutyo÷ bhinnavÃkyatà | Óakyate eva tat vaktum, ad­«ÂÃrthatvÃt | "ÓrutyarthÃnu«ÂhÃnaphalasya sarvaÓÃkhÃpratyayam ekam karma" iti | Órutism­tyo÷ punar bhede yà ca sm­ti÷ pratyak«Ãviruddhà sà parig­hyate | iyam asmÃkam sm­ti÷ pratyak«ÃvyabhicÃriïÅ, yata÷ pratyak«eïa eva uttaradak«iïaprav­tti÷ makarakarkaÂÃdita÷ eva upalak«yate | katham? yasmÃt dhanu«a÷ ante makarÃdisthite vidhvastÃÓe«adhvÃntasaæghÃte bhagavati bhÃskare dinamadhyaægate sarvamadhyÃhnacchÃyÃbhya÷ mahatÅ madhyÃhnacchÃyà lak«yate | sà ca krameïa apacÅyamÃnà makarÃdita÷ eva, na Óravi«ÂhÃde÷ | yat ca karkaÂÃdau sarvamadhyÃhnacchÃyÃbhya÷ svalpÅyasÅ madhyÃhnacchÃyÃ, sà ca krameïa upacÅyamÃnà karkaÂÃdita÷ eva, na aÓle«ÃrdhÃt iti ata÷ pratyak«asiddham ayanam | athavà ayam anyÃrthapara÷ eva grantha÷ | karkaÂÃde÷ dak«iïÃyanam makarÃde÷ ca uttarÃyaïam iti etasya abhyupagamÃt eva ucyate Ð yadà bhavagÃn bhÃskara÷ ardhÃÓle«Ãt dak«iïam mÃrgam pravartate punar vasvo÷ caturthÃæÓadim [arthÃt karkaÂÃdim] parityajyate tadà k«emasasyasubhik«Ã÷ bhavanti | yadà ca makarÃdim parityajya Óravi«ÂhÃde÷ uttaram [mÃrgam] pratipadyate tadà ca tatphalÃrthatvam iti | atha ayam vivasvÃn katham evam pravartate iti? ucyate Ð grahÃïÃm dvayÅ gati÷, saÇkhyÃnugatà autpÃtikÅ ca | yadà autpÃtikÅ gati÷ evam prakÃrà bhavati tadà k«emasasyasubhik«Ãkhye ayane [bhavata÷] | yadà punar karkaÂamakarÃdim aprÃptvà eva dak«iïottaraprav­ttiniv­ttÅ bhavata÷ tadà ak«emà asasyà asubhik«Ã iti etat pradarÓayati | api atra aviditaparamÃrthÃ÷ romakÃ÷ paÂhanti Ð vasudaivÃdisÃrpÃrdhÃt ayanam munaya÷ jagu÷ | m­gakarkyÃdita÷ d­«Âam katham tat hi gate÷ vinà || iti Ãdigranthena | k«udravidrÃvaïopanyÃsakrameïa yugabhagaïÃn Ãhu÷ Ð tasmÃt atra viyadrudrak­tanandadh­tÅ÷ (1894110) yugam | bhagaïÃn saptaviÓvÃkhyÃnÃdityÃntyotkramÃt kramÃt || iti | atra katham idam ghaÂate yadi utkrameïa kramÃt và punar vasvo÷ me«Ãde÷ api dak«iïÃyanam pravartate na karkaÂÃdau eva? tathà ca var«Ã­tu÷ me«Ãde÷ pravarteta [makarÃde÷] vasanta÷ | tathà ca kÃlaviparyÃsa÷ prasajyeta | evam ca Órutyartha÷ na anu«Âhita÷ bhavati | "vasante yajeta", caitravaiÓÃkhau vasanta÷, "madhu÷ ca mÃdhava÷ ca vÃsantikau ­tÆ" [taittirÅyasaæhitÃ, 4.4.11] | tathà ca "Óaradi vÃjapeyena yajet", aÓvayukkÃrtikau Óarat, "i«a÷ ca Ærja÷ ca ÓÃradau ­tÆ" [taittirÅyasaæhitÃ, 4.4.11] iti | idam ca jyoti«Ãm ayanam aÇgam vedasya | tasmÃt na ayanasya gati÷ | makarakarkaÂÃdita÷ ayanam iti | sarvasiddhÃntaguru÷ ÃcÃryalÃÂadeva÷ Ãha Ð makarÃdau udagayanam dak«iïam ayanam ca candrabhavanÃdau | iti | ­tuniÓcayÃya Ãha Ð ­tava÷ ÓiÓira-vasanta-grÅ«ma-ghanÃgama-Óarad-himÃgamanÃ÷ | makarÃt rÃÓidvayagatadinakarabhogasthitisamÃnÃ÷ || iti | anyat ca Ð apakramav­ddhi÷ dhanu÷ mithunÃnte eva iti | rÃtridivasayo÷ mahatÅ v­ddhi÷ makarakarkaÂÃdau eva, na anyata÷ eva iti | pratyak«asiddham idam iti | ata÷ ayanayugabhagaïaparikalpanà mudhà | atha idam pra«Âavyam Ð sphuÂagatyà parigahyante Ãhosvit madhyamagatyà iti | yadi madhyamagatyÃ, [tadÃ] yÃni sauryamÃnÃbhihitÃni prayojanÃni tÃni madhyamagatyà prÃpnuvanti, sphuÂagatyà ce«yante | kÃni punar tÃni prayojanÃni iti? ucyate Ð vÃyo÷ mÆrcchanam abhrÃïÃm utpatti÷ cak«u«o÷ balam | ÓÅto«ïavar«aprÃpti÷ ca prasÃda÷ salisasya ca || sattvÃnÃm madalÃbhÃ÷ syu÷ Ãrtava÷ ca api yo«itÃm | phalapu«podgamam ca eva patrÃÇkuravirohaïam || ayanÃnÃ[m ­tÆnÃm] ca muhÆrtÃnÃm ca darÓanam | parive«aparÅdhÃnam paridhÅnÃm tathà eva ca || gandharvanagarÃïÃm ca tathà indradhanu«Ãm api | ulkÃnÃm aÓanÅnÃm ca sandhyayo÷ vidyutÃm tathà || bhÆrathÃbhraninÃdÃnÃm dhi«ïyÃnÃm patanasya ca | jyoti«Ãm varïabhedasya grahÃïÃm ce«Âitasya ca || agne÷ au«ïyasya Óaktyo÷ ca vilayasya udbhavasya ca | sauram mÃnam vijÃnÅyÃt pravartakanivartakam || iti Ãdi prayojanÃni | yadi sphuÂagatyà tat etÃni prayojanÃni parig­hÅtÃni bhavanti, idam tu na siddhyati adhikÃvamÃnÃm grahaïam | yasmÃt adhikÃvamÃnÃm grahaïam madhyamena mÃnena | atha katham sphuÂÃrtham vacanam madhyamagatipratipattaye bhavi«yati | atha madhyamagatipratipattaye sphuÂÃrtham katham iti | na e«a÷ do«a÷ | "Óalyartham kulyÃ÷ praïÅyante, tÃbhya÷ ca pÃnÅyam pÅyate, tÃsu ca upasp­Óyate" [a«ÂÃdhyÃyÅ, 1.1.22 pÃta¤jalabhëyam] iti siddham | etat ubhayagrahaïÃt ubhayam atra parig­hyate iti madhyamagatyà sphuÂagatyà ca | madhyamagatyà adhikÃvamÃnÃm grahaïam siddham, sphuÂagatyà ca saæhitÃkÃrÃbhihitÃni prayojanÃni | raviÓaÓiyogÃ÷ bhavanti ÓaÓimÃsÃ÷ | rave÷ ÓaÓina÷ ca yogÃ÷ raviÓaÓiyogÃ÷ | bhavanti ÓaÓimÃsÃ÷ | ye yuge raviÓaÓiyogÃ÷ abhihitÃ÷ te ÓaÓimÃsÃ÷ | te ca prÃg yathà siddhyanti tathà vyÃkhyÃtam | ÓaÓimÃsai÷ ÓaÓidivasaghaÂikÃ÷ vyÃkhyÃtÃ÷ | ÓaÓimÃsena kÃni punar prayojanÃni? darÓam ca paurïamÃsam ca tathejyÃdyÃ÷ kriyà bhuvi | parvÃïÃm ca parij¤Ãnam tithÅnÃm pratyaya÷ tathà || prÃbalyam au«adhÅnÃm ca rasÃnÃm vyakti÷ eva ca | pÆraïam hÅnatà ca indo÷ tathà eva lavaïÃmbhasa÷ || garbhÃïÃm jÅvanam ca api tathà api ayanam eva ca | rÃho÷ ÃgamanaprÃpti÷ [ca] aindavam mÃnam ÃÓritÃ÷ || evam ÃdÅni prayojanÃni | ravibhÆyogÃ÷ divasÃ÷ | rave÷ bhuva÷ ca yogÃ÷ ravibhÆyogÃ÷ | ye yuge ravibhÆyogÃ÷ te yuge bhÆdivasÃ÷ | bhÆdivasa÷ nÃma rave÷ ardhodayÃt prabh­ti punar ardhodayam iti | sÃvana÷ divasa÷ bhÆdivasa÷ iti ucyate | romakai÷ sa eva bhÆdivasa÷ ravyudaya÷ iti saæj¤ita÷ | kÃni punar sÃvanamÃnasya prayojanÃni? yaj¤akÃlaparij¤anam yaj¤e«u savanÃni ca | vrata÷ dÅk«aïakÃla÷ ca cƬopanayanÃni ca || Ãyu«Ãm ca api nirlekhà prayogÃïÃm ca v­ddhaya÷ | grahacÃraparij¤Ãnam ÃdeÓagamanÃni ca | yÃni ca api evam ÃdÅni saÇkhyoddi«ÂÃni tÃni vai | sÃvanena eva mÃnena gaïyante iti niÓcaya÷ || etÃni prayojanÃni | bhÃvartÃ÷ ca api nÃk«atrÃ÷ | bhÃnÃm ÃvartÃ÷ bhÃvartÃ÷, bhacakrabhramaïÃni | tat ca bhacakram kim Ãdi÷ iti etat vicÃryam | yadi me«Ãdi÷ syÃt [tadÃ] me«Ãdisthe savitari savit­bhacakrÃdyo÷ yugapat udaya÷, dvitÅya÷ punar anudite eva savitari bhacakrÃdyudaya÷, na ca bhacakrÃdidvayodayÃntare «a«Âi÷ nìya÷ | tathà ca "prÃïena iti kalÃm bham" [gÅtiká, 6] iti cakraliptÃnÃm ahorÃtraghaÂikÃpramÃïaliptÃnÃm ca tulyatà na upapadyate, yasmÃt apÆrïe eva ahorÃtre bhacakrÃdi÷ udeti | yadà punar Ãdityodaya÷ bhacakrÃdi÷ parig­hyate tadà ahorÃtraprÃïÃ÷ svadeÓarÃÓyudayaprÃïatulyÃ÷ | te ca khakha«a¬ghanatulyÃ÷ | bhacakraliptÃ÷ ca tÃvatya÷ iti etat upapannam | anyat ca Ð udayalagnavidhi÷ sÆryÃt eva pravartate, audayikÃt ca rave÷ | sa ce«ÂakÃle svÃbhÅ«ÂakÃlÃditya[rÃÓe÷ vicÃrya]mÃïa÷ yÃvat punar udaya÷ iti tÃvat na antaram vidadhÃti | tasmÃt ravyudaya÷ eva bhacakrÃdi÷, vyavahÃraprasiddhyartham | yadi evam grahabhuktarÃÓaya÷ ravyÃkrÃntarÃÓipradeÓÃt eva prÃpnuvanti? na e«a÷ do«a÷, "budhÃhnyajÃrkodayÃt ca laÇkÃyÃm" [gÅtiká, 4] iti e«Ãm ajÃdinirÆpaïÃt | kubhagaïÃ÷ ca yugÃdyantayo÷ ajÃrkodayÃt eva pratiparisamÃptÃ÷ iti te«Ãm ca ajÃdità siddhà | te eva yugabhacakrÃvartÃ÷ nÃk«atradivasÃ÷ bhÆdivasÃ÷ iti, divasagrahaïÃnuvartanÃt | ke punar te bhÃvartÃ÷? ye kubhagaïÃ÷, "ku ÇiÓibuïl­«kh­" [1582237500] iti gÅtikÃsu [gÅtiká, 3] uktÃ÷ | katham ete kubhagaïÃ÷ bhÃvartÃ÷ iti uktÃ÷? bhacakraprativaddhÃni nak«atrÃïi | tasya pravahÃk«epÃt aparÃm diÓam ÃsÃdayanti | nak«atrÃïi bhuvam svagatyà prÃÇmukham bhramantÅm iva paÓyanti iti anayà gatyà bhuva÷ bhagaïÃnirdeÓÃ÷ | tena uktam Ð "bhÃvartÃ÷ ca api nÃk«atrÃ÷" iti | anye punar "kva ÃvartÃ÷ ca api nÃk«atrÃ÷" iti paÂhanti | te«Ã pÃÂhÃt eva hi sarvam upapannam | atha anye punar anyathà varïayanti Ð ddarÓÃt darÓa÷ cÃndra÷ triæÓat divasÃ÷ tu sÃvana÷ mÃsa÷ | saurya÷ arkarÃÓibhoga÷ nÃk«atra÷ ca indumaï¬alakam || [lÃÂadevasya k­tita÷] darÓÃt darÓa÷ cÃndra÷ iti sÆryÃcandramaso÷ ya÷ para÷ sannikar«a÷ sa darÓaÓabdena ucyate, sa ca tayo÷ yoga÷ | "raviÓaÓiyogÃ÷ bhavanti ÓaÓimÃsÃ÷" iti tulyam lak«aïam | triæÓat divasÃ÷ tu sÃvana÷ mÃsa÷ iti etat api "ravyudayÃ÷ triæÓat " iti tulyam | saurya÷ arkarÃÓibhoga÷ iti "ravibhagaïÃ÷ ravyabdÃ÷", "rave÷ rÃÓaya÷ api ravimÃsÃ÷" iti etat api tulyam lak«aïam | "nÃk«atram ca indumaï¬alakam" iti indo÷ maï¬alam nÃk«atra÷ mÃsa÷ iti | tatra pratyaham ya÷ candrabhoga÷ sa tanmÃsÃvayava÷ iti | nak«atrÃïi api vibhajyante | tat yathà Рya÷ candrabhagaïasya triæÓadbhÃga÷ sa nÃk«atra÷ divasa÷ | evam navanak«atradaÓabhÃga÷ nÃk«atra÷ divasa÷ iti etat abhinnam lak«aïam | asmÃkam ÃcÃryeïa svatantrÃntarÃviruddhaprakriyÃpratipÃdanÃrtham idam uktam "bhÃvartÃ÷ ca api nÃk«atrÃ÷" iti | kà ca svatantrÃntaraprakriyÃ? "prÃïena eti kalÃm bham" [gÅtiká, 6] iti, prÃïena kalÃm bham gacchati iti jyotiÓcakraliptÃnÃm bhÃvartaprÃïÃnÃm ca tulyatve jyÃdaya÷ vidhaya÷ siddhyante, na anyathà iti iyam prakriyà | ye«Ãm ca "nÃk«atram ca indumaï¬alakam" iti lak«aïam, tai÷ saæhitÃkÃrÃbhihitaprayojanasiddhyartham uktam | atra ekena lak«aïena prayojanasya aparigrahÃt lak«aïadvayam idam i«yate | katham? tatra Ãv­tti÷ ekaÓe«a÷ iti, bhÃvartaÓabdasya ekaÓe«avyÃkhyÃnÃt bhÃvartÃ÷ ca bhÃvartÃ÷ ca, bhÃvartÃ÷ | bhÃni jyotÅæ«i aÓvinyÃdÅni | te«Ãm ÃvartÃ÷ bhÃvartÃ÷, bhaparyayÃ÷ iti artha÷ | paryaya÷ ca nak«atrÃïÃm candravi«aya÷ eva parig­hyate, lokavyavahÃrÃt | loka÷ hi candrÃkrÃntanak«atrai÷ eva vyavaharati | athavà anyÃrtham prak­tam anyÃrtham api bhavati, "ÓÃlyartham kulyÃ÷ praïÅyante, tÃsu ca upasp­Óyate" [a«ÂÃdhyÃyÅ, 1.1.22, pÃta¤jalamahÃbhëyam] iti | athavà "bhÃvarta÷ ca nÃk«atra÷" iti ekavacanena siddhe "bhÃvartÃ÷ ca nÃk«atrÃ÷" iti bahuvacananirdeÓam kurvan ÃcÃrya÷ j¤Ãpayati nÃk«atrasya anekalak«aïam iti | athavà cakÃra÷ atra prayukta÷, na tena atra kaÓcit artha÷ sÃdhyate, atha ca prayuktena manyÃmahe nÃk«atrasya anekam lak«aïam iti | tat ca anekam lak«aïam yathà vyavasthitam tathà vyÃkhyÃtam iti ata÷ lak«aïadvayam api svasiddhÃntasiddham | atha nÃk«atrasya mÃnasya kÃni prayojanÃni? saævatsarÃïÃm mÃsÃnÃm ­tÆnÃm parvaïÃm tathà | ayanÃnÃm ca sarve«Ãm samÃptipratipattaya÷ || ÓubhÃÓubham ca lokÃnÃm mÃnam unmÃnam eva và | iti evamÃdÅni prayojanÃni | atha iyam ukti÷ vÃgvÃgurà k«udravidrÃvaïaparà nÃk«atramÃnapradarÓitaprayojanai÷ lak«yate "saævatsarÃïÃm mÃsÃnÃm ­tÆnÃm" iti | saævatsarÃïÃm tÃvat pratipacchedanimittam nÃk«atram [na] bhavati, yata÷ saævatsara÷ ÓÃstre caitraÓuklÃde÷ pravartate | sa ca caitraÓuklÃdi÷ cÃndreïa upalak«yate | saæhitÃkÃrÃïÃm ca b­haspaticÃre ya÷ saævatsara÷ b­haspate÷ nak«atrodayÃt pravartate Ð yasmin udeti nak«atre pravÃsopagata÷ aÇgirÃ÷ | iti | mÃsÃnÃm api na bhavati | yasmin k­ttikÃbhi÷ yuta÷ candramÃ÷, asmin mÃse ardhamÃse ca iti kÃrtika÷ mÃsa÷ | sa candranak«atrayogaviÓe«a÷ cÃndra÷ mÃnaviÓe«a÷ | ­tÆnÃm ayanÃnÃm [ca j¤Ãnam] sauryeïa mÃnena iti pradarsitam eva asmÃbhi÷ | tasmÃt etat na nÃk«atramÃnam | yai÷ "nÃk«atram ca indumaï¬alakam" iti asya anuvartanÃt "bhÃvartÃ÷ ca nÃk«atrÃ÷" iti asya ÓabdÃrthavyÃkhyÃne naikaÓe«abahuvacananirdeÓa÷ [k­ta÷] "ca"-ÓabdÃt iti budhai÷ eva viditaparamÃrthai÷ mukham ÃyÃsitam | tasmÃt asmÃkam ÃcÃryeïa atÅndriyÃrthadarÓinà abhihitam ÃcÃryÃryabhaÂena tat eva nÃk«atramÃnam | tasmÃt "iyam ukti÷ vagvÃgurà k«udravidrÃvaïaparà nÃk«atramÃnapradarÓitaprayojanai÷ lak«yate" iti su«Âhu uktam | atha etÃni saurya-sÃvana-cÃndra-nÃk«atrÃïi mÃnÃni madhyamagatyà pratipÃditÃni | tatprayojanÃrtham sphuÂagatyà pratipattavyÃni iti pradi«Âam | ÃcÃryalÃÂadevena tu sphuÂagatyà eva pratipÃditÃni Ð darÓÃt darÓa÷ cÃndra÷ triæÓat divasÃ÷ tu sÃvana÷ mÃsa÷ | iti Ãdigranthena iti | atra ca ayam praÓna÷ Ð "avamÃdhimÃsakai÷ vinà dyugaïam" iti | yÃtavar«Ãïi mÃsÅk­tya vartamÃnamÃsai÷ saæyojya trairÃÓikam Ð yadi yugaravimÃsai÷ yugacÃndramÃsÃ÷ labhyante, [tadÃ] etai÷ [ravi÷] mÃsai÷ kiyanta÷ cÃndramÃsÃ÷ iti, labdham cÃndramÃsÃ÷ | te triæÓadguïÃ÷ vartamÃnatithiyuktÃ÷ kÃryÃ÷ | tata÷ trairÃÓikam Ð yadi yugacÃndradivasai÷ yugÃhargaïa÷ labhyate [tadÃ] etai÷ cÃndradivasai÷ kim iti, ahargaïa÷ labhyate | tatra eka÷ prak«epa÷ | atha ka÷ ca asau eka÷ prak«epa÷? ucyate Ð ya÷ asau labhyate ahargaïa÷ sa atÅta÷ | Óe«a÷ vartamÃna÷ | vartamÃnena ahargaïa÷ bhavati iti eka÷ prak«epa÷ | "tena divÃkaro¬upau" iti etat uttaratra vak«yate | tÃbhyÃm sphuÂaparvadarÓanam iti | candrÃdityÃbhyÃm vinà sphuÂatithyÃnayanam | tat yathà Р"[yadi] yugÃhargaïena candravar«Ãïi vasumunigiriyamavi«ayak­taveda [4452778] tulyÃni labhyante, tadà anena i«ÂÃhargaïena kiyanti iti var«Ãïi labhyante | Óe«e dvÃdaÓÃ[di]guïite mÃsa-divasa-ghaÂikÃ-vighaÂikÃ÷ ca labhyante | evam madhyamà tithi÷ bhavati | atha ÓaÓyuccanÅcaparivartai÷ trairÃÓikam Ð yadi yugÃhargaïena ÓaÓyuccanÅcaparivartÃ÷ labhyante, [tadÃ] anena i«ÂÃhargaïena kiyanta÷ iti, atÅtÃ÷ parivartÃ÷ labhyante | Óe«e dvÃdaÓÃdiguïite rÃÓyÃdaya÷ labhyante | trirÃÓirahitam ÓaÓikendram | tata÷ phalam ÓaÓibhukti÷ ca ÃnÅyate | phalasya dvÃdaÓabhi÷ bhÃge nìya÷ vinìya÷ ca labhyante | tÃvat madhyamatithau yathÃnyÃyena ­ïam dhanam và kartavyam | sÆryÃnayanÃrtham trairÃÓikam Ð yadi yugÃhargaïena vasumunigiriyamadahanendu[132778]tulyÃni adhikavar«Ãïi labhyante, tadà kaliyÃtÃhargaïena kiyanta÷ iti, var«a-mÃsa-divasa-ghaÂikÃ÷ labhyante | pratirÃÓitamadhyamatithivar«Ãdibhya÷ te ÓodhyÃ÷ Óe«am ravivar«Ãdaya÷ | tebhya÷ mÃsadvayam [2] ca a«ÂÃdaÓa [18] ca divasÃn apanÅya ravikendram bhavati | tena phalÃnayanam bhaktyÃnayanam ca | phalasya dvÃdaÓabhi÷ bhÃge labdhÃ÷ nìya÷ vinìya÷ ca | tithau eva ­ïadhanavyatyÃsam kuryÃt | atha kim iti ­ïadhanavyatyÃsa÷ kriyate? ucyate Ð sÆryasya yat ­ïam tat tithe÷ upacaya÷, dhanam yat tat apacaya÷ iti | evam tithi÷ ni«pannà bhavati | tata÷ idam kriyate Ð yadi madhyamabhuktyantareïa «a«Âi÷ nìya÷ labhyante, [tadÃ] sphuÂagatyantareïa kiyatya iti, gatyantaranìya÷ upalabhyante | tÃbhi÷ trairÃÓikam Ð yadi etÃbhi÷ gatyantaranìikÃbhi÷ «a«Âi÷ nìya÷ labhyante, [tadÃ] anena tithiÓe«eïa kiyatya iti tithinìya÷ vinìya÷ ca labhyante | athavà trairÃÓikadvayam bhaÇktvà idam karma kriyate | madhyamabhuktyantareïa tithiÓe«am guïayitvà sphuÂabhuktyantareïa bhÃgasiddham ghaÂikÃvighaÂikÃ÷ ca | katham punar trairÃÓikadvayam bhinnam? ucyate Ð yadi madhyamabhuktyantareïa «a«Âi÷ nìya÷ labhyante [tadÃ] sphuÂabhuktyantareïa kiyatya iti ekam trairÃÓikam | punar Ð labdhena phalena yadi «a«Âi÷ nìya÷, [tadÃ] anena tithiÓe«eïa kiyatya iti | ya÷ pÆrvatrairÃÓike guïakÃra÷ sa iha arthÃt bhÃgahÃra÷ iti | atha deÓÃntaraviÓe«eïa ca ak«aviÓe«eïa ca yat phalam upajÃyate tat api yuktyà yojayitavyam iti || 5 || [ adhimÃsÃvamadinÃni] adhimÃsÃvamaparij¤ÃnÃya Ãha Ð adhimÃsakÃ÷ yuge te ravimÃsebhya÷ adhikÃ÷ tu ye cÃndrÃ÷ | ÓaÓidivasÃ÷ vij¤eyÃ÷ bhÆdivasonÃ÷ tithipralayÃ÷ || 6 || ye ravimÃsebhya÷ adhikÃ÷ cÃndramÃsÃ÷ te yuge yuge adhimÃsÃ÷ bhavanti, ye ca bhÆdivasonÃ÷ ÓaÓidivasÃ÷ te yuge tithipralayÃ÷ | pralaya÷ vinÃÓa÷ | tithÅnÃm pralayÃ÷ tithipralayÃ÷ | avamarÃtrÃïi iti artha÷ | evam bruvatà etat pradarÓitam bhavati Ð sauryacÃndrÃntaram adhimÃsabhoga÷, sÃvamam sÃvanam cÃndram mÃnam iti | adhikÃvamayo÷ madhyamagatyà upacaya÷ iti uktam | yadi sphuÂagatyà syÃt tadà dvitÅyÃyÃm prav­ttÃyÃm pratipat t­tÅyà [ni]v­ttiprav­ttÅ na sta÷ | adhimÃsÃvamai÷ kim nirvartyate? ahargaïa÷ iti Ãha | na etat asti, vinà api adhimÃsÃvamai÷ ahargaïasya nirvartitatvÃt | na e«a÷ do«a÷, upÃyÃntaratvÃt | adhimÃsÃvamai÷ vinà ahargaïasya sÃdhanam pradarÓitam | yena ca adhimÃsÃvamai÷ ahargaïa÷ labhyate sa upÃya÷ pradarÓayitavya÷ | na etat asti, ekopÃyatvÃt | sa ca ayam ca eka÷ upÃya÷ | katham ekopÃyatÃ? ye cÃndramÃsÃ÷ te sÃdhikÃ÷ te«Ãm sÃdhikatvÃt sÃdhika÷ eva mÃsarÃÓi÷ labhyate | punar api ca bhÆdivasÃnÃm rahitÃvamatvÃt trairÃÓikena rahitÃvama÷ ahargaïa÷ labhyate | atha kaÓcit laghÆkaraïÃrthÅ guïakÃrÃt bhÃgahÃram apanayet tasya Óe«aguïite labdham pratirÃÓitaguïye [k«ipet] | yadi bhÃgahÃrÃt avaÓi«yate tatra Óe«aguïite labdham guïyÃt pratirÃÓitÃt apanÅyam iti e«a÷ gaïitanyÃya÷ | atha atra guïakÃrÃdhikatvÃt mÃsÃ÷ k«ipyante bhÃgahÃrÃdhikatvÃt divasÃ÷ apacÅyante iti ekopÃyatà | tasmÃt na artha÷ anayà kÃrikayÃ, tathÃpi lokavyavahÃrÃrtham adhimÃsÃvamÃnÃm upadeÓa÷ kartavya÷ | loka÷ ca adhimÃsÃvamai÷ vyavaharati | uktam ca Ð "karaïÃdhi«Âhitam adhimÃsakam kuryÃt", "triÓatam sacatu«pa¤cÃÓa[tam a]horÃtrÃïÃm karma sÃævatsara÷" iti | adhimÃsÃrtham trairÃÓikam Ð yadi yugavar«ai÷ mÃsai÷ và yugÃdhimÃsakÃ÷ labhyante, tata÷ yÃtavar«Ãdibhi÷ kiyanta÷ iti adhimÃsakalabdhi÷ | evam eva avamÃnÃm cÃndradivasai÷ iti | atra ca ayam praÓna÷ Ð "tena divÃkaro¬upau" iti ahargaïena vinà candrÃdityÃnayanam | tat yathà РyÃtavar«e«u dvÃdaÓaguïite«u gatamÃsÃn k«ipet | tata÷ triæÓadguïite«u divasÃn prak«ipya trairÃÓikam Ð yadi pÆrïaviyadambarajaladharapayodharayamaÓaravi«aye«ucandrai÷ [1555200000] yugasauradivasai÷ yugÃdhimÃsakÃ÷ labhyante, tata÷ etai÷ divasai÷ kiyanta÷ iti, labhdam adhimÃsakÃ÷ | Óe«e k«epa÷ ucyate Ð yadi bhÆdivasatulyena avamaÓe«eïa yugÃdhimÃsatulya÷ upacaya÷ adhimÃsakaÓe«asya labhyate, tadà anena avamaÓe«eïa kiyÃn iti | yat labdham tat adhimÃsakaÓe«e prak«ipya yugacÃndramÃsai÷ rasarÃmÃgnigutÃÓanatrik­tatrivi«ayai÷ [5343336] bhÃgalabdham bhÃgÃ÷, «a«Âiguïite liptÃ÷ | triæÓaguïÃdhikayutam divasarÃÓim k­tvà trairÃÓikam Ð yadi yugacÃndradinai÷ yugÃvamadinÃni labhyante, tata÷ etai÷ kim iti labhdam avama÷ | Óe«am «a«Âyà saæguïya bhÆdivasai÷ pÆrïÃmbaraÓaranagaÓaÓirandhramunigirivi«ayarÆpai÷ [1577917500] vibhajet, labdham ghaÂikÃ÷ | atha kim artham adhikÃvamaÓe«ayo÷ ÓaÓimÃsabhÆdivasai÷ bhÃga÷ hriyate? ucyate Ð ya÷ asau adhimÃsaÓe«a÷ sa cÃndramÃsÃvayava÷ | ata÷ tena sacchedena trairÃÓikam Ð yadi yugaÓaÓimÃsai÷ sÆryabhagaïÃ÷ labhyante, tata÷ anena ÓaÓimÃsÃvayavena kiyanta÷ iti | tatra ÓaÓimÃsÃvayavacchedena saha ravibhagaïena apavartanam Ð ravibhagaïÃnÃm ravibhagaïabhÃgena eka÷ guïakÃra÷, chedasya tÃvat bhÃgena «a«ÂiÓatatrayam | tatra bhagaïe«u bhÃgam na prayacchati iti dvÃdaÓa triæÓat ca guïakÃra÷ | tatra «a«ÂiÓatatrayabhÃgena rÆpam, tÃvat bhÃgena eva chedasya api rÆpam eva | ÓaÓimÃsÃ÷ eva kevalÃ÷ bhÃgahÃrÃ÷ iti | avamaÓe«a÷ api bhÆdinÃvayava÷ iti trairÃÓikam Ð yadi bhÆdinai÷ cÃndradivasÃ÷ labhyante, tata÷ anena bhÆdivasÃvayavena cÃndradivasacchedena kim iti | tatra guïakÃrabhÃgahÃrayo÷ tulyatvÃt nÃÓa÷ | Óe«e «a«Âiguïe bhÆdivasabhakte ghaÂikÃ÷ iti | atha yÃtavar«Ãïi bhagaïÃ÷, mÃsÃ÷ rÃÓaya÷, dinÃni bhÃgÃ÷ iti parikalpya avamaÓe«alabdhaghaÂikÃ÷ ca liptÃ÷ | ebhya÷ adhikaÓe«alabdham viÓodhayet | Óe«am madhyamasÆrya÷ | tebhya÷ eva trayodaÓaguïitebhya÷ adhikaÓe«aphalam viÓodhayet | Óe«am madhyamacandra÷ | adhimÃsakai÷ api avamÃ÷ ÃnÅyante | tat yathà РabhÅ«Âavar«Ãïi dinÅk­tya trairÃÓikam Ð [yadi] yugasÆryadivasai÷ yugÃdhimÃsakÃ÷ labhyante, tata÷ etai÷ abhÅ«ÂasÆryadivasai÷ kiyanta÷ iti, adhimÃsakÃ÷ samatikrÃntÃ÷ labhyante, vartamÃnasya ca Óe«a÷ | tat etat trairÃÓikam Ð yadi yugÃdhimÃsai÷ yugÃvamarÃtrÃ[ïi] labhyante tata÷ etai÷ adhimÃsakai÷ abhÅ«Âai÷ kiyanta÷ iti gaïitanyÃyena savarïÅk­tya yugÃvamai÷ guïayet | athavà abhÅ«ÂÃdhimÃsarÃÓim aæÓarÃÓim ca p­thak p­thak yugÃvamai÷ saæguïayya aæÓarÃÓim yugasÆryadivasai÷ vibhajya labhdam upari k«iptvà yugÃdhimÃsakai÷ bhÃgalabdham abhÅ«ÂakÃlÃvamÃ÷ | athavà trairÃÓikadvayam bhaÇktvà api ÃnÅyante Ð yadi yugasÆryadivasai÷ adhimÃsakÃ÷ labhyante, tata÷ abhÅ«Âadivasai÷ kiyanta÷ iti ekam trairÃÓikam | tata÷ punar api Ð yadi yugÃdhimÃsakai÷ yugÃvamÃ÷ labhyante, tata÷ trairÃsikanyÃyaviracitarÃÓyutpannÃdhimÃsakai÷ kiyanta÷ iti | tatra pÆrvatrairÃÓike yugÃdhimÃsaka÷ guïakÃra÷ dvitÅyatrairÃÓike bhÃgahÃra÷ | ata÷ guïakÃrabhÃgahÃrayo÷ tulyatvÃt na«Âayo÷ abhÅ«ÂadivasÃnÃm yugÃvama÷ guïakÃra÷, yugasauryadivasa÷ bhÃgahÃra÷, labdham abhÅ«ÂÃvamÃ÷ | abhÅ«ÂÃvamai÷ api adhimÃsakÃ÷ ÃnÅyante | abhÅ«Âavar«amÃse«u tat utpannÃdhimÃsakÃn prak«ipya triæÓatà saæguïayya trairÃÓikadvayam kriyate Ð yadi yugaÓaÓidivasai÷ yugÃvamÃ÷ labhyante tata÷ abhÅ«ÂaÓaÓidivasai÷ kiyanta÷ iti avamÃ÷ | evam ekam trairÃsikam | punar Ð yadi yugÃvamai÷ yugÃdhimÃsakÃ÷ labhyante tata÷ abhÅ«ÂÃvamai÷ pÆrvatrairÃÓikaviracitai÷ kiyanta÷ iti, adhimÃsakÃ÷ labhyante | tatra pÆrvatrairÃÓike yugÃvamÃ÷ guïakÃra÷, iha bhÃgahÃra÷ | ata÷ guïakÃrabhÃgahÃrayo÷ tulyatvÃt na«Âayo÷ yugaÓaÓidivasa÷ bhÃgahÃra÷, yugÃdhimÃsaka÷ guïakÃra÷, phalam abhÅ«ÂÃdhimÃsakÃ÷ | pÆrvavat và p­thak p­thak trairÃÓikena api karaïÅyam | atha adhimÃsakai÷ abhÅ«ÂagrahÃ÷ api ÃnÅyante | tat yathà Рyadi yugÃdhimÃsakai÷ abhÅ«ÂagrahabhagaïÃ÷ labhyante, tadà i«ÂÃdhimÃsakai÷ kiyanta÷ iti | adhimÃsapatanakÃlÃvadhe÷ abhÅ«ÂagrahabhagaïÃdaya÷ labhyante | asau eva abhÅ«ÂakÃlika÷ kriyate | katham? adhimÃsaka[Óe«eïa] abhÅ«ÂagrahabhagaïÃn saæguïayya adhimÃsakai÷ guïitaÓaÓidivasai÷ vibhajet | tatra bhagaïÃdaya÷ labhyante, [te] pÆrvalabdhÃdhimÃsakagrahabhagaïe«u yojyante tadà avamarÃtrapatanakÃlÃvadhe÷ bhavati | tata÷ punar api avamarÃtraÓe«am «a«Âyà saæguïayya ÓaÓidivasai÷ eva vibhajet | labdham ghaÂikÃ÷ | tata÷ Ð yadi «a«ÂighaÂikÃbhi÷ abhÅ«Âagrahabhukti÷ labhyate, [tadÃ] Ãbhi÷ ghaÂikÃbhi÷ kim iti | labdham pÆrvasthÃpite grahe dadyÃt, abhÅ«Âadivasasya udayakÃlÃvadhe÷ [graha÷] bhavati | atha avamai÷ api Ð yadi yugÃ[vamai÷ abhÅ«ÂagrahabhagaïÃ÷] labhyante tata÷ yÃtÃvamai÷ kiyanta÷ iti | avamarÃtraparisamÃptikÃlÃvadhe÷ abhÅ«ÂagrahabhagaïÃdaya÷ labhyante, tata÷ i«Âadivasaudayika÷ kriyate | katham? avamarÃtraÓe«eïa abhÅ«ÂagrahabhagaïÃn saæguïayya yugÃvamabhÆdivasasaævargeïa vibhajet | labdham bhagaïÃdaya÷ | tÃn pÆrvalabdhabhagaïÃdi«u k«ipet | audayika÷ graha÷ bhavati | atra ayam praÓna÷ Ð avamai÷ ya÷ adhikamÃsÃn avamÃni ca ya÷ karoti adhikamÃsai÷J| tÃbhyÃm và graham i«Âam tasya aham Ói«yatÃm yÃmi || 1 || iti| adhimÃsÃvamaÓe«ÃbhyÃm sÆryÃcandramaso÷ Ãnayanam uktam | idÃnÅm avamaÓe«Ãt eva sarvagrahÃnayanam abhidhÃsyate | tat yathà РyugÃvamam «a«Âyà apavartya sthÃpanà Р418043 | atha ÃdityÃnayane tÃvat ete apavartitÃvamÃ÷ kena guïitÃ÷ apavartitÃdityabhagaïÃn apanÅya tat apavartitabhÆdinÃnÃm tu Óuddham bhÃgam dadyu÷ iti kuÂÂÃkÃra÷ kriyate | tatra labdham kuÂÂÃkÃra÷ saptendurasÃdrivasava÷, aÇkai÷ api 87617 | anena avamaÓe«am saæguïayya apavartitabhÆdinai÷ eva vibhajet | Óe«am tatra rave÷ maï¬alaÓe«a÷ | etena ÃdityÃnayanam vyÃkhyÃtam | uddeÓaka÷ Ð «aÂsaptabÃïenduÓarÃdriÓÆnyadasrapramÃïa÷ avamajÃtaÓe«a÷ | etena Óe«a÷ ravimaï¬alÃnÃm vÃcya÷ vivasvÃn ca kalÃntasaÇkhyam || 2 || avamaÓe«a÷ 20751576 | labdham rave÷ maï¬alaÓe«a÷ 49665, ravi÷ ca 2 | 24 | 58 | candrasya api kuÂÂÃkÃrÃnayanam pÆrvavat eva | apavartitÃvamÃ÷ kena guïitÃ÷ apavartitacandrabhagaïÃn apanÅyà apavartita[bhÆ]dinÃnÃm Óuddham bhÃgam prayacchati iti kuÂÂÃkÃranyÃyena labdham kuÂÂÃkÃra÷ 2119236 | uddi«ÂÃvamaÓe«eïa candrÃnayanam | athavà madhyamÃt sÆryÃt sahayÃtabhagaïai÷ liptÅk­tya trairÃÓikam Ð yadi yugaraviliptÃbhi÷ yugaÓaÓibhagaïÃ÷ labhyante, [tadÃ] etÃbhi÷ yÃtaraviliptÃbhi÷ kiyanta÷ iti | labdham bhagaïÃ÷, Óe«e dvÃdaÓÃdiguïite madhyama÷ candra÷ labhyate | athavà khakha«a¬ghanena yadà yugaraviliptÃ÷ apavartitÃ÷ bhavanti [tadÃ] ravibhagaïÃ÷ bhÃgahÃra÷, ÓaÓibhagaïÃ÷ yÃtaraviliptÃnÃm guïakÃra÷, phalam madhyamacandraliptÃ÷ | evam anena nyÃyana candrÃt abhÅ«ÂagrahÃt và i«Âagraha÷ ÃnÅyate | katham? nirj¤ÃtagrahayÃtaliptÃnÃm abhÅ«ÂagrahabhagaïÃ÷ guïakÃra÷ nirj¤ÃtagrahayugaliptÃ÷ bhagaïÃ÷ và bhÃgahÃra÷, phalam [bhagaïÃ÷] liptÃ÷ [vÃ] | atra ayam praÓna÷ Ð savitu÷ ÓaÓinam karoti ya÷ ÓaÓina÷ sthitita÷ tÃrakagrahÃn | asmatsiddhÃntavarjitÃt kÃlaj¤apravara÷ sa ucyate || 3 || iti || 6 || [ mÃnu«apit­devavar«apramÃïÃni ] mÃnu«apit­devÃnÃm var«apramÃïanirÆpaïÃya Ãha Ð ravivar«am mÃnu«yam tat api triæÓadguïam bhavati pitryam | pitryam dvÃdaÓaguïitam divyam var«am vinirdi«Âam || 7 || ravivar«am, rave÷ var«am ravivar«am | ravivar«asya ca pramÃïam abhihitam Ð "ravibhagaïÃ÷ ravyabdÃ÷" [kÃlakriyá, 5] iti | rave÷ bhagaïabhoga÷ mÃnu«ÃïÃm var«am | yat eva rave÷ var«am tat eva mÃnu«ÃïÃm var«am iti | tat api triæÓadguïam bhavati pitryam | tat mÃnu«yam var«am triæÓadguïitam pitryam var«am bhavati, yasmÃt mÃsa÷ te«Ãm ahorÃtram | uktam ca Ð "ÓaÓimÃsÃrdham pitara÷" [kÃlakriyá, 17] iti | pitryam dvÃdaÓaguïitam divyam var«am vinirdi«Âam | piÂrïÃm yat var«am tat dvÃdaÓaguïitam ekam var«am devÃnÃm, yasmÃt pitryam var«am mÃsa÷ devÃnÃm | yathÃkrameïa ekatriæÓat«a«ÂiÓatatraya[guïam] ca [ravivar«am] manujapit­devÃnÃm [var«Ãïi] || 7 || [yugamÃnam brahmadinapramÃïam ca] caturyugabrahmadinaj¤ÃpanÃrtham Ãha Ð divyam var«asahasram grahasÃmÃnyam yugam dvi«aÂkaguïam | a«Âottaram sahasram brÃhma÷ divasa÷ grahayugÃnÃm || 8 || yat etat divyam var«am tat dvÃdaÓabhi÷ sahasreïa guïitam grahasÃmÃnyam yugam | grahÃïÃm sÃmÃnyam grahasÃmÃnyam | kim tat? yugam | yasmÃt sarve grahÃ÷ sahaÓÅghroccai÷ yugapat mÅname«asandhau bhavanti, tasmÃt yugam grahasÃmÃnyam | tat ca viyadambarÃkÃÓaÓÆnyayamarÃmavedÃ÷ [4320000] | etat eva k­ta-tretÃ-dvÃpara-kalivar«ÃïÃm pramÃïam | asmÃkam tu yugapÃdÃ÷ sarve eva ca tulyakÃlÃ÷ | paurÃïikai÷ tu bhinnakÃlÃ÷ vyÃkhyÃtÃ÷ Ð catvÃri Ãhu÷ sahasrÃïi var«ÃïÃm yat k­tam yugam | tasya tÃvat ÓatÅ sandhyà sandhyÃæÓa÷ ca tathÃvidha÷ || itare«u sasandhye«u sasandhyÃæÓe«u ca tri«u | ekÃpÃyena vartante sahasrÃïi ÓatÃni ca || [manusm­ti÷, 1.69-70] iti | k­tapramÃïam viyadambarÃkÃÓavasuyamamunicandrÃ÷ [1728000] | tretÃpramÃïam viyadambarÃkÃÓarasanavÃrkÃ÷ [1296000] | dvÃparapramÃïam viyadambarÃkÃÓavedarasavasava÷ [864000] | kalipramÃïam viyadambarÃkÃÓayamarÃmavedÃ÷ [432000] | samÃsitÃni viyadambarÃkÃÓaÓÆnyayamarÃmavedÃ÷ [4320000]| kim punar atra yuktam Ð purÃïakÃrai÷ yathà bhinnapramÃïÃni k­tÃdÅni vyÃkhyÃtÃni tathà pratipattum, Ãhosvit yathà asmÃkam ÃcÃryeïa pratipÃditÃni samapramÃïÃni iti? yathà asmÃkam prasiddhÃni tathà iti Ãha | yadi purÃïaprakriyÃprasiddhÃni yugapÃdapramÃïÃni parig­hyantÃm, tadà kaliyugÃdau grahÃ÷ mÅname«asandhau yugapat madhyamagatyà na syu÷ | katham iti ucyate | yugapÃdÃnÃm trayÃïÃm ekatrapramÃïam viyadambarÃkÃÓëÂavasuvasurÃmÃ÷ [3888000] iti etai÷ ahargaïam utpÃdya yathÃvihitamadhyamagrahagaïitaprakriyÃyÃm yugapat mÅname«asandhau madhyamagrahÃ÷ na labhyante | anayà eva prakriyayà idÃnÅm api grahagatyÃm sÃdhyamÃnÃyÃm eva i«ÂagrahÃïÃm gati÷ na labhyate | yadi punar samam eva k­tÃdÅnÃm pramÃïam tat idam trayÃïÃm api yugapÃdÃnÃm pramÃïam viyadambarÃkÃÓaÓÆnyak­tayamÃgnaya÷ [3240000], anena yÃtena sarvam i«Âam upapadyate | tasmÃt "yathà asmÃkam prasiddhÃni " iti su«Âhu uktam | a«Âottaram sahasram brÃhma÷ divasa÷ grahayugÃnÃm | grahayugam iti yat etat grahasÃmÃnyam yugam tat parig­hyate | tat a«Âottareïa sahasreïa guïitam prajÃpate÷ ekadivasapramÃïam bhavati | nanu ca atra api paurÃïikai÷ saha virudhyate | katham? paurÃïikai÷ Ð sahasrayugaparyantam ahar yat brahmaïa÷ vidu÷ | rÃtrim yugasahasrÃntÃm te ahorÃtravida÷ janÃ÷ || [bhagavadgÅtÃ, 8.17] iti sahasrayugaparyantam brahmaïa÷ divasapramÃïam uktam | atra ca a«Âottaram sahasram caturyugÃnÃm iti | atra tÃvat vicÃryate | paurÃïikai÷ Ð "sahasrayugaparyantam ahar yat brahmaïa÷ vidu÷" iti abhidhÃya tai÷ eva ekasaptati÷ caturyugÃnÃm manvantaram caturdaÓa manava÷ brÃhma÷ divasa÷ iti [abhihitam] | atra ekasaptati÷ caturdaÓaguïità sahasrasaÇkhyÃm na prÃpnoti | ucyate ca Ð caturdaÓa manvantarÃïi brahmaïa÷ divasa÷, sahasram caturyugÃnÃm iti svavacanavirodha÷ | asmÃkam tu dvÃsaptati÷ caturyugÃnÃm manvantaram, a«Âottarasahasram brÃhma÷ divasa÷ iti yuktisiddham etam | katham punar idam j¤Ãyate dvÃsaptati÷ caturyugÃnÃm manvantaram iti? gÅtikÃsÆktatvÃt | kÃha÷ manava÷ ¬ha manuyugÃ÷ Ókha | iti | [gÅtiká, 5] || 8 || [utsarpiïyÃdiyugavibhÃga÷] utsarpiïyapasarpiïÅsu«amÃdu««mÃparij¤ÃnÃya Ãha ÐÐ utsarpiïÅ yugÃrdham paÓcÃt apasarpiïÅ yugÃrdham ca | madhye yugasya su«amà Ãdau ante du««amà indÆccÃt || 9 || utsarpiïÅ nÃma yasmin prÃïinÃm ÃyuryaÓovÅryasaukhyÃdÅni upacÅyante sa kÃla÷ utasrpiïÅsaæj¤aka÷ | tasya ca pramÃïam yugÃrdham | yugasya ardham yugÃrdham | yugam tu abhihitam eva | tasya ardhasaÇkhyÃpramÃïam utsarpiïÅ viyadambarÃkÃÓaÓÆnyarasenduyamÃ÷ [2160000] | paÓcÃt apasarpiïÅ yugÃrdham ca | paÓcÃt iti anena ustarpiïÅkÃlÃnantaram apasarpiïÅkÃlam darÓayati | yasmÃt pÆrvaprav­ttasya paÓcÃt iti vyapadeÓa÷ bhavati | yasmin prÃïinÃm ÃyuryaÓovÅryasaukhyÃdÅni apacÅyante sa apasarpiïÅsaæj¤aka÷ kÃla÷ | tasya ca pramÃïam yugasya paÓcÃrdham viyadambarÃkÃÓaÓÆnyarasenduyamÃ÷ [2160000] | evam ca Ð madhye yugasya su«amÃdau ante du««amenÆccÃt | tasya pÆrvÃrdhasya madhye su«amà du««amà ca | Ãdau ante ca | Ãdau su«amà ante du««amà | su«amÃdu««amÃpramÃïam yugacaturbhÃga÷ | katham? madhye iti vacanÃt | yugÃrdhasya ardham yugacaturbhÃga÷ iti | pratigraham yugabhedÃt Ãha Ð "indÆccÃt" | indÆccÃt ni«pannÃt yugÃt ete utsarpiïyapasarpiïÅsu«amÃdu««amÃkÃlÃ÷ avagantavyÃ÷ iti | atha kim ucyate indÆccÃt iti ? nanu ca grahasÃmÃnyam yugam iti abhihitam | satyam | evam etat | pratigraham apavartanaviÓe«Ãt yugabheda÷ | tat yathà Рrave÷ maï¬alÃni «aïmuniÓarÃ÷ [576], divasapramÃïena yugam api navavasurÃmaÓÆnyenduyamÃ÷ [210389] | candrasya divasapramÃïena yugam ÓarayamÃÇgavi«aye«urÆpadasrÃ÷ [2155625] | evam anye«Ãm api | atha yugasya kim lak«aïam? ucyate Ð caitraÓuklapratipadi ardhodite savitari laÇkÃyÃm mÅname«asandhau prav­tta÷ graha÷ punar mÅname«asandhau caitraÓuklapratipadi savitu÷ ardhodaye laÇkÃyÃm yÃvatà kÃlena prÃpnoti tÃvat kÃla÷ yugam iti | uktam ca Ð caitrasitÃdau sÆrye vi«uvati ardhodite prav­ttasya | me«Ãde÷ mÅnÃntam tathÃvidhasya eva saæprÃpti÷ || iti | bhinnÃgre«u yuge«u ekÃgrÅkaraïam kuÂÂÃkÃreïa abhihitam Ð "kaÓcit dvÃbhyÃm ekÃgra÷ tribhi÷ dvyagra÷" iti Ãdi | athavà indÆccÃt nimittÃt utsarpiïyapasarpiïÅsu«amÃdu««amÃïÃm gatagantavyam vij¤eyam iti | katham punar gatagantavyaparij¤Ãnasya indÆccanimittatvam pratipadyate iti ? ucyate Ð kuÂÂÃkÃragaïitena, yasmÃt indÆccayÃtÃgrasya indÆccabhagaïÃ÷ yugavar«Ãïi yugadivasÃ÷ [vÃ] bhÃjyabhÃgahÃratÃm pratipadyante | tat yathà asmin vastubhi÷ và parikalpita÷ uddeÓaka÷ Ð niÓÅthinÅnÃm adhipasya tuÇgajam gatam tu rÃÓitritayam yadà bhavet | tadà kiyat yÃtam atha ÃÓu gaïyatÃm yugasya var«ÃgradinÃgratÃm ca me || 1 || labdham var«Ãgram viyadambarÃkÃÓaÓÆnyak­tayamÃgnaya÷ [3240000], dinÃgram ca ÓararavivasuvahnivedarÃmavasurudrÃ÷ [1183438125] | athavà ayam apara÷ prakÃra÷ Ð utsarpiïÅ yugÃrdham | utsarpati iti utsarpiïÅ, upacÅyate iti artha÷ | kà sà utsarpiïÅ? grahabhukti÷ iti adhyÃhÃryam | sà punar kiyantam kÃlam utsarpiïÅ iti Ãha Ð yugÃrdham | yujyante asmin grahÃ÷ iti yugam | tat ca nak«atracakram eva parig­hyate, yasmÃt ekasmin maï¬ale grahasya grahai÷ saha yoga÷ sambhavati | tasya yugasya ardham yugÃrdham, «a¬rÃÓaya÷ | paÓcÃt apasarpiïÅ yugÃrdham ca | paÓcÃt punar api apasarpiïÅ yugÃrdham eva | rÃÓi«aÂkam iti artha÷ | madhye yugasya su«amÃ, tasya yugasya madhye antare iti artha÷ | su«amà Ãdita÷ antata÷ ca gaïyamÃne su«amÃ, ekasya padasya Ãdita÷ aparasya antata÷ iti artha÷ | [Ãdau ante ca] du««amà d­«Âà | anyaprakÃreïa iti vÃkyaÓe«a÷ | katham etÃ÷ punar utsarpiïyapasarpiïÅsu«amÃdu««amÃgrahabhuktaya÷ vij¤Ãyante iti atra Ãha Ð indÆccÃt, candrakendrÃt iti artha÷ | tat yathà Рindo÷ kendrasya yadà rÃÓitrayam dvau bhÃgau a«ÂÃviæÓati÷ ca kalÃ÷, tadà prabh­ti madhyamabhukti÷ upacÅyate, yÃvat kendram rÃÓi«aÂkam saæjÃtam iti | tata÷ tasmÃt rÃÓi«aÂkÃt kendrÃt upacitÃnÃm bhuktÅnÃm utkrameïa apacaya÷, yÃvat kendrasya a«Âau rÃÓaya÷ saptaviæÓati÷ bhÃgÃ÷ dvÃtriæÓat liptÃ÷ ca saæjÃtÃ÷ | etÃ÷ eva utkrameïa dvitÅyapadÃntÃt pravigaïyamÃnÃ÷ tulyÃ÷ iti Ãdau ante ca su«amà | athavà Ãdau ante ca, dvitÅyapadanirdi«ÂakendrÃt prabh­ti krameïa yÃ÷ bhuktaya÷ yÃ÷ ca t­tÅyapadanirdi«ÂakendrÃt utkrameïa bhuktaya÷ tÃ÷ tulyÃ÷, evam caturthaprathamapadayo÷ api, iti Ãdau ante ca su«amà | anyathà du««amà | atra indukendram uddiÓya ÃcÃryeïa utsarpiïyapasarpiïÅsu«amÃdu««amÃ÷ pradarÓitÃ÷ | etat vidhÃnam anye«Ãm api grahÃïÃm pratipattavyam | tat yathà РsÆryasya yadà kendram rÃÓitrayam sacatu«pa¤cÃÓalliptam, tadà sÆryasya vyÃsÃrdhatulya÷ karïa÷, bhukti÷ ca madhyamà | yadà ca a«Âau rÃÓaya÷ ekonatriæÓadbhÃgÃ÷ liptÃ÷ ca «a gatÃ÷ [tadà api] vyÃsÃrdhatulya÷ [karïa÷] , madhyamà bhukti÷ ca | kujÃ[dÅnÃm api] vyÃsÃrdhatulyam bhÆtÃrÃgrahavivaram bhavati | tathà "[kak«yÃpratimaï¬alagÃ÷] [kÃlakriyá, 17] iti asyÃm kÃrikÃyÃm vak«yate || 9 || [ÃryabhaÂajanmakÃla÷ ] ÃcÃryÃryabhaÂa÷ svajanmakÃlaj¤ÃnÃrtham Ãha Ð «a«ÂyabdÃnÃm «a«Âi÷ yadà vyatÅtÃ÷ traya÷ ca yugapÃdÃ÷ | tryadhikà viæÓati÷ abdÃ÷ tadà iha mama janmana÷ atÅtÃ÷ || 10 || «a«ÂyabdÃnÃm «a«Âi÷ | «a«Âi÷ abdÃ÷ «a«ÂiguïÃ÷ iti artha÷ | yadà vyatÅtÃ÷ | yadà yasmin kÃle, vyatÅtÃ÷ vyatikrÃntÃ÷ | traya÷ ca yugapÃdÃ÷ | yugasya pÃdÃ÷ yugapÃdÃ÷, te ca yadà trisaÇkhyÃ÷ vyatÅtÃ÷ | tryadhikÃ÷ viæÓati÷ abdÃ÷ | tribhi÷ adhikÃ÷ tryadhikÃ÷ viæÓati÷ abdÃ÷ | tadà | tasmin kÃle | mama janmana÷ atÅtÃ÷ | etat eva ÃcÃryÃryabhaÂa÷ ÓÃstravyÃkhyÃnasamaye và pÃï¬uraÇgasvÃmi-lÃÂadeva-niÓaÇku-prabh­tibhya÷ provÃca | atha atra idam pra«Âavyam Ð asya vyÃkhyÃnam kim upakaroti iti? ucyate Ð anena atÅtena kÃlena parij¤Ãtena sukham ÃdityÃdÅnÃm kÃla÷ atÅta÷ anÃgata÷ và paÂhyate | atha ca sampradÃyÃvicchedÃt vyatÅta÷ kÃla÷ vij¤Ãyate | na etat asti | anabhidhÃne bahu atra smaraïÅyam | trayÃïÃm yugapÃdÃnÃm var«asaÇkhyà ÓÆnyÃmbarÃkÃÓaviyadvedayamÃgnaya÷ [3240000] | gatam ca kaliyugasya | ekasya abhidhÃne etÃvata÷ tÃvat sampradÃyÃvicchedÃt ara÷ na kartavya÷ | kintu ÃcÃryajanmakÃlÃvadhe÷ ya÷ uttara÷ kÃla÷ asya eva sampradÃyÃviccheda÷ adhigantavya÷ | anyat ca "«a«ÂyabdÃnÃm «a«Âi÷" iti asya abhidhÃne prayojanam abhidhÃsyate | ayam asya abhiprÃya÷ Ð k­tayugÃde÷ ahargaïa÷ sÃdhya÷ | anyathà k«epa÷ ÓaÓyuccapÃtayo÷ jÃyate iti | k­tayugÃde÷ punar ahargaïe kriyamÃïe ÓaÓyuccapÃtayo÷ na eva k«epa÷ | "budhÃhnyajÃrkodayÃt ca laÇkÃyÃm" [gÅtiká, 4] iti budhÃdi÷ ahargaïa÷ divasavÃra÷ | idÃnÅm tu laghugaïitavyavahÃrÃrtham kaliyugÃhargaïa÷ kriyate | ÓukrÃdidivasavÃra÷ | candroccasya rÃÓitrayam, rÃÓi«aÂkam ca rÃho÷ k«epa÷, tamasa÷ ca maï¬alÃt vilomatvÃt viÓodhyate | athavà karaïÃgatam eva tama÷ yathà i«ÂasphuÂacandramasi prak«ipya dak«iïottaradigvidhe÷ vik«epÃnayanam iti | atha ahargaïe d­«Âe grahagatyÃnayanam Ð yadi yugÃhargaïena grahÃïÃm gÅtikÃbhihitabhagaïÃ÷ labhyante anena ahargaïena kiyanta÷ iti, labdham samatikrÃntÃ÷ bhagaïÃ÷ | Óe«e dvÃdaÓÃdiguïite rÃÓyÃdimadhyamagrahasiddhi÷ | atha atra romakÃ÷ pratyabdaÓodhanena Ãdityam Ãnayanti | tena ca Ãdityena sarvÃn eva grahÃn iti | etat atra api pradarÓyam | tat yathà РpratyabdaÓodhanam hi nÃma caitraÓuklapratipadi ardhodayÃt Ãrabhya yÃvat Ãdityaudayikasya maï¬alagantavyasya bhogakÃla÷ | sa yugÃnte yugaravibhagaïai÷ pramÃïecchÃbhÆtai÷ divasasaÇkhyÃ÷ eva bhavanti | yathà i«Âaravibhagaïai÷ trairÃÓikam kriyate, tat yathà Р"yadi yugaravibhagaïai÷ bhÆdivasasaÇkhya÷ ahargaïa÷ labhyate i«Âaravibhagaïai÷ kiyÃn iti ahargaïa÷ labhyate, Óe«e «a«ÂyÃdiguïite ghaÂikÃdaya÷ iti ravibhagaïasamÃptikÃlÃvadhe÷ ahargaïa÷ labhyate | tasmÃt caitraÓuklÃvadhini«pannavar«Ãntika÷ ahargaïa÷ Óodhyate, caitraÓuklÃde÷ upari«ÂÃt ravibhagaïasamÃptikÃlÃvadhaya÷ bhavi«yanti | athavà var«Ãntikena ahargaïena trairÃÓikam Ð yadi caturyugÃhargaïena khugh­-tulyÃ÷ sÆryabhagaïÃ÷ labhyante, anena kaliyÃtÃhargaïena kiyanta÷ iti labdham bhagaïÃ÷ | Óe«Ãt gatagantavyam k­tvà gatagantavyarÃÓe÷ yugasÆryabhagaïai÷ bhÃgalabdham divasÃ÷ | Óe«e «a«ÂyÃdiguïite ghaÂikÃdaya÷ | caitraÓuklÃde÷ upari«ÂÃt adha÷ và ravibhagaïasamÃptikÃlÃvadhaya÷ divasÃdaya÷ bhavanti | etat eva pratyabdaÓodhanam asmÃbhi÷ karmanibandhe laghutaram pratipÃditam | tat yathà Рrudrai÷ sahasrahata«aÂchakalai÷ ca hatvà var«Ãïi randhravasuvahnisamÃnasaÇkhyai÷ | yuktvà sadà pravigaïayya kharÃmabhakte mÃsÃ÷ bhavanti divasÃ÷ ca h­te avaÓi«ÂÃ÷ || saæhatya randhrayamalai÷ sararÃmabhÃga÷ bhÆya÷ agnivedaguïite«u haret ca bhÃgam | khavyomakhadvimunibhi÷ pralayÃ÷ tithÅnÃm saæyojya bhÆtayamarudrah­te dinÃni || var«e«u randhrak­tacandrasamÃhate«u «aÂsaptapa¤cavih­te«u dinÃdilÃbha÷ | te yojitÃ÷ daÓahatÃsu samÃsu saæj¤Ãm samprÃpnuvanti ravijÃ÷ iti niÓcaya÷ me || ravijadivasayojyÃ÷ ca avamÃ÷ ye atra labdhÃ÷ satatam adhikamÃsÃn Óodhayet khÃgninighnÃn | bhavati yat avaÓi«Âam ÓodhanÅyam samÃyÃm yadi tat adhikaÓuddham k«epyam eva upadi«Âam || iti | [mahÃbhÃskarÅyam, 1.22-23, 27-28] evam pratyabdaÓodhanam ÃnÅya tata÷ arka÷ sÃdhyate | katham? etat api tatra uktam eva Ð madhusitadivasÃdya÷ hÅnahÅna÷ gaïa÷ ahnÃm divicarah­taÓi«Âa÷ vÃramÃhÃbdapÃdim | tata÷ idam api Óodhyam ÓodhanÅyam samÃyÃm patitasamatirikta÷ g­hyate na apara÷ atra || saptatyà divasÃdyÃ÷ ÓarabhÃgÃ÷ dviguïitÃ÷ vighaÂikÃ÷ ca | tadrahita÷ grahadeha÷ ravibudhabh­gava÷ ca nirdi«ÂÃ÷ || iti | [mahÃbhÃskarÅyam, 1.30-31] evam sÆrya÷ siddha÷ | [tasmÃt bhagaïe«u] dvÃdaÓaguïite«u sÆryabhuktarÃÓaya÷ prak«ipyante | tata÷ triæÓadguïite«u bhÃgÃ÷ iti | evam sÆryÃhargaïa÷ siddha÷ | sÆryÃhargaïa[tulya]m aæÓam Ãditya÷ bhuÇkte | atha sarve«Ãm grahÃïÃm sÆryadivasabhogÃnayanam | yugaravyabdÃ÷ «a«ÂiÓatatrayaguïitÃ÷ yugaravidivasÃ÷ | yadi etai÷ abhÅ«ÂagrahabhagaïÃ÷ labhyante, tadà ekena ravidivasena kiyanta÷ iti trairÃÓikanyÃyena [labdham bhagaïÃtmikà grahagati÷] | rÃÓibhÃgaliptÃnayane dvÃdaÓa-triæÓat-«a«Âi÷ ca guïakÃrÃ÷ | te«Ãm saævarga÷ khakha«a¬ghana÷ | ata÷ khakha«a¬ghanasya khakha«a¬ghanabhÃge ekam, yugaravidivasÃnÃm khakha«a¬ghanabhÃgena dvÃsaptati÷ sahasrÃïi, iti ata÷ dvÃsaptatisahasrai÷ pratisvasvagrahabhagaïÃnÃm bhÃga÷, labhyante grahÃïÃm sÆryadivasabhuktaya÷ ata÷ ca yathÃlabdhÃ÷ likhyante Ð candramasa÷ liptÃ÷ dvÃviæÓati÷ liptÃtrisahasrabhÃgÃ÷ navavasurÃmÃ÷, bhaumasya liptÃ÷ ekatriæÓat liptÃtrisahasrabhÃgÃ÷ rÆpakhamunipak«Ã÷, b­haspate÷ liptÃ÷ pa¤ca liptÃpa¤casaptatyuttaratriæÓatabhÃgÃ÷ dvÃviæÓati÷, Óanai÷ carasya liptÃdvayam liptëÂÃdaÓasahasrabhÃgÃ÷ ÓaÓik­tarasÃ÷, budhoccasya liptÃ÷ nava liptëaÂtriæÓacchatabhÃgÃ÷ ÓaÓÅ«uvedÃ÷, bh­go÷ liptÃ÷ saptatriæÓat liptëÃÂsahasrabhÃgÃ÷ navanavendurÃmÃ÷ | evam yathÃvilikhitasÆryadivasagrahabhuktibhi÷ sÆryÃhargaïam guïayet, sÆryabhuktaliptÃbhi÷ ca trairÃÓikena yat avÃptam phalam prak«ipya khakha«a¬ghanena vibhajet, Óe«am grahabhuktaliptÃ÷ | iyÃn tatra viÓe«a÷ candramasi trayodaÓaguïa÷ sÆrya÷ k«epa÷, budhocce caturguïa÷, Óukrocce rÆpaguïita÷ iti | etat api aÓe«agrahÃnayanam karma laghutaram eva karmanibandhe pradarÓitam tatra eva avagantavyam iti || 10 || [ yugÃdikÃlÃnantyanirdeÓa÷ ] kÃlaprav­tyÃnantyapratipÃdanÃya Ãha Ð yugavar«amÃsadivasÃ÷ samam prav­ttÃ÷ tu caitraÓuklÃde÷ | kÃla÷ ayam anÃdyanta÷ grahabhai÷ anumÅyate k«etre || 11 || yugam ca var«am ca mÃsa÷ ca divasa÷ ca yugavar«amÃsadivasÃ÷, ete samam prav­ttÃ÷ yugapat prav­ttÃ÷ iti artha÷ | kasmÃt iti Ãha Ð caitraÓuklÃde÷ | caitra÷ mÃsa÷, tasya [ya÷] Óukla÷ pak«a÷, tasya Óukla[pak«a]sya ya÷ Ãdi÷, [sa] ardhodaya÷ iti artha÷, tasmÃt caitraÓuklÃde÷ yugÃdaya÷ ye te yugapat prav­ttÃ÷ | nanu ca yuge caitraÓuklÃde÷ prav­tte sarve eva samam prav­ttÃ÷ syu÷ | tasmÃt yugam caitraÓuklÃde÷ prav­ttam iti etat eva astu | na iti Ãha Ð ÓÃstrÃntare var«ÃdÅnÃm anyasmÃt prav­tti÷ abhihità Рprathame vÃsavasya aæÓe dvitÅyÃæÓe tu ajasya tu | revatÅnÃm t­tÅyÃæÓe caturthÃæÓe yamasya ca || saumyasya prathamÃæÓe ca dvitÅyÃæÓe punar vaso÷ | sÃrpasya aæÓe t­tÅye tu caturthÃæÓe bhagasya ca || tvëÂrasya ÃdyÃæÓake ca eva dvitÅyÃæÓe viÓÃkhayo÷ | aindrasya aæÓe t­tÅye ca Ãpyasya aæÓe caturthake || yadà samÃnÃm adhipa÷ b­haspati÷ ata÷ utthita÷ | udayati aæÓakÃnte và prathama÷ paryaya÷ bhavet || iti| evam var«ÃïÃm prav­tti÷ atidÆrabhinnà | tasyÃm ca var«aprav­ttau bhinnÃyÃm mÃsadivasaprav­ttÅ api bhinne eva bhavata÷ | athavà evam syÃt Ð iyam var«ÃïÃm prav­tti÷ nÃnÃprakÃrà phalÃrthibhi÷ saæhitÃkÃrai÷ upadi«Âà | na e«Ã prasiddhà loke, na paratantre«u | tasmÃt yà paratantre«u loke ca prasiddhà prav­tti÷ tasyÃ÷ grahaïam bhavi«yati iti | etat api na | tat yathà РsurëÂrÃsu kÃrtikaÓuklapratipada÷ prav­tti÷ var«amÃsadivasÃnÃm, ÃÓvayuja÷ [k­«ïa]pa¤cadaÓyÃm niv­tti÷ | tathà ca magadhÃsu ëìhe k­«ïapratipada÷ samÃmÃsadivasÃnÃm prav­tti÷, ëìhasitapa¤cadaÓyÃm niv­tti÷ | tathà ca arthaÓÃstre api abhihitam Ð "triÓatam sacatu«pa¤cÃÓatam ahorÃtrÃïÃm karma sÃævatsara÷, tam ëìhÅparyavasÃnam Ænam pÆrïam và dadyÃt" iti | siæharÃjena sahasrÃk«are nibaddham Ð ravyudaye laÇkÃyÃm ëìhÅpaurïamÃsyÃm tu somadine | k­tak­tavar«ai÷ yÃtai÷ ÓakendrakÃlÃt yugasya Ãdi÷ || iti | yugÃdÅnÃm caitraÓuklÃde÷ prav­ttyabhidhÃnam siddham eva etat | idÃnÃm pra«Âavyam Ð siæharÃjena na ÓuklÃnta÷ mÃsa÷ svatantre pratipÃdita÷, tathà ca loke ÓuklÃnta÷ eva prasiddha÷, horÃyÃm api Ð candrayutÃt navabhÃgÃt mÃsa÷ ÓuklÃntanÃmasama÷ | iti | atra ucyate Ð yat tu siæharÃjena abhihitam tat svÃbhiprÃyeïa adhikamÃsakÃvamÃnÃm yugapat prav­ttatvÃt ëìhapaurïamÃsÅ [ta÷ Ãrabhya caturdaÓÅ] paryantÃvasÃnam saævatsara÷ iti parikalpita÷ | yadi api ucyate "ÓuklÃnta÷ mÃsa÷ loke prasiddha÷" iti, tat na | nanu sarve«u eva deÓe«u mÃsÃ÷ | santi ca deÓÃ÷ k­«ïÃntamÃsavyavahÃrÃ÷ surëÂraprabh­taya÷ | yat api ucyate Ð candrayutÃt navabhÃgÃt mÃsa÷ ÓuklÃntanÃmasama÷ | iti, asya api anya÷ eva artha÷ | candrayutÃt navabhÃgÃt pra«Âu÷ mÃsa÷ vÃcya÷ | [sa ÓuklÃntena] nÃmnà sad­Óa÷ | ÓuklÃnte [na] hi mÃsasya nÃmaparij¤Ãnam | k­ttikÃsu yukta÷ candramà asmin sati kÃrtika÷ mÃsa÷ iti Ãdi | anyat ca Ð ÓuklÃntena mÃsena na kadÃcit api mÅname«asandhau mÃsasya var«asya và ante grahÃ÷ syu÷ | atra Ãha yavaneÓvara÷ Ð mÃse tu Óuklapratipatprav­tte pÆrve ÓaÓÅ mandabala÷ daÓÃhe | iti ÓuklÃdi÷ mÃsa÷ | yadà punar ÓuklÃdi÷ mÃsa÷ tadà punar Órutyartha÷ anu«Âhita÷ bhavati | evam hi Órutau paÂhyate Ð e«Ã hi vai saævatsarasya prathamà rÃtri÷ yat phÃlgunÅ paurïamÃsÅ yà uttarà | iti | [yadi] k­«ïa[pratipad]Ãdi÷ mÃsa÷ syÃt, tadà katham iyam uttarà paurïamÃsÅ phÃlgunÅ bhavati, yat uta tat caitramÃsa÷ syÃt ? kuta÷? phÃlgunyÃm paurïamÃsyÃm phÃlguna÷ mÃsa÷ pÆrïa÷, tadà uttarà paurïamÃsÅ caitra[mÃsasya], pratipatk­«ïÃditvÃt mÃsasya | tata÷ manyÃmahe na adya api phÃlguna÷ mÃsa÷ samÃpyate iti | yasmÃt Ãha Ð phÃlgunÅ paurïamÃsÅ yà uttarà | iti | anyat ca Ð [ yà asau] vaiÓÃkhasya amÃvÃsyà tasyÃm agnim ÃdadhÅta, sà rohiïyà sampadyate | [Óatapatha-brÃhmaïam, 11.1.1.7] iti | yadi ÓuklÃnta÷ mÃsa÷ parikalpyate tadà na vaiÓÃkhasya amÃvÃsyÃyÃm rohiïyà candramasa÷ yoga÷ vidyate | yasmÃt caitrapaurïamÃsyÃm citrÃyÃm soma÷ yujyate, tasyÃm caitryÃm vyatÅtÃyÃm vaiÓÃkhapratipat | tata÷ ca svÃtyÃdi«u nak«atre«u pratipat [prabh­ti] gaïyamÃnà amÃvÃsyà bharaïyà yujyate, na rohiïyà | atha candragativiÓe«Ãt iti [cet, na] | nak«atrÃrdhasya sakalasya và hrÃsav­ddhÅ bhavata÷, na nak«atradvayasya | ÓuklÃdau punar mÃse vaiÓÃkhapaurïamÃsyÃm vyatÅtÃyÃm vaiÓÃkhasya eva amÃvÃsyà bhavi«yati | tata÷ k­«ïapak«apratipatprabh­tyanurÃdhÃdi«u gaïyamÃnÃsu rohiïyà amÃvÃsyÃyÃ÷ ca yoga÷ saæbhavati | anyat ca Ð sa÷ aparapak«e apa o«adhÅ÷ praviÓati | iti | Óatapatha [11.1.5.3] evam paÂhyate | tatra aparapak«a÷ k­«ïa÷, [na] Óukla÷ | anyat ca smÃrtavacanam Ð aparapak«e ÓrÃddham kurvÅta Ærdhvam và caturthyÃ÷ | iti atra k­«ïÃdi[mÃsatvÃt] pÆrvapak«a÷ k­«ïa÷, apara÷ Óukla÷ | aparatvÃt Óuklapak«asya Óuklapak«e eva ÓrÃddhavidhi÷ prÃpnoti na k­«ïe, i«yate ca Óukle [tare], tasmÃt ÓuklÃdi÷ mÃsa÷ iti | tata÷ "yugavar«amÃsadivasÃ÷ samam prav­ttÃ÷ tu caitraÓuklÃde÷" iti | atra utprek«itapÆrvapak«a÷ dra«Âavya÷ | yugÃdÅnÃm caitra[ÓuklÃdita÷ prav­tti]tvÃt kÃlasya ÃdimattÃprasaÇga÷ iti Ãha Ð kÃla÷ ayam anÃdyanta÷ | ayam kÃla÷ asmÃbhi÷ yugÃdi÷ abhihita÷, caitraÓuklÃde÷ prav­tta÷ iti | na asya anta÷ na asya Ãdi÷ | vyavahÃrÃrtham Ãdi÷ anta÷ ca parikalpita÷ | yadi kÃlasya Ãdi÷ syÃt tata÷ kim syÃt? Ãha Ð saæsÃrasya Ãdimattà prÃpnoti, i«yate ca anÃdi÷ saæsÃra÷ iti | tasmÃt yuktam "kÃla÷ ayam anÃdyanta÷" iti | katham punar asya Ãdi÷ vyavahÃrÃrtham parikalpita÷ iti Ãha Ð grahabhai÷ anumÅyate k«etre | grahÃ÷ ca bhÃni ca grahabhÃni | tai÷ grahabhai÷ anumÅyate Ãdi÷ anta÷ ca | "mÃÇ mÃne" [pÃïinÅyadhÃtupÃÂha÷ 1143] iti ayam dhÃtu÷ dhÆmÃt agnyanumÃnam iti atra mÃne vartate | atra punar grahabhai÷ anumÅyate iti mÃnÃrtha÷ eva | vrÅhyÃdirÃÓaya÷ prasthÃdibhi÷ anumÅyante, kuÇkumÃdaya÷ và palÃdibhi÷, evam grahabhai÷ iti | yadà sarve eva grahÃ÷ yugapat mÅname«asandhau k«itisaæyuktÃ÷ tadà yugasya Ãdi÷ iti | ka÷ bhuva÷ grahasya ca yoga÷, dvayo÷ atyantaviprak­«Âayo÷? na e«a÷ do«a÷ | mukhyasya yogasya asaæbhavÃt gauïa÷ yoga÷ parig­hyate | yatra bhÆlagna÷ iva graha÷ lak«yate sa bhÆgrahayo÷ yoga÷ | sa ca udayÃstamayayo÷ saæbhavati iti udayÃstamayayo÷ và parig­hyate | anye punar anyathà vyÃvarïayanti Ð grahabhai÷ anumÅyate iti | grahai÷ ca nak«atrai÷ ca kÃlasya Ãdi÷ anta÷ ca parikalpyate | tat yathà Рudeti yasmin nak«atre pravÃsopagata÷ aÇgirÃ÷ | tasmÃt saævatsara÷ mÃsÃt bÃrhaspatya÷ pragaïyatÃm || iti | b­haspaticÃravaÓÃt kÃlasya Ãdi÷ parikalpita÷ | loke ca evam vaktÃra÷ bhavanti Ð "svÃtau udite prasthÃsyÃmahe udaya÷ " iti, "Óukre astam gate prasthita÷" iti, "adya k­ttikÃsu madhyasthitÃsu dÃruka÷ [gata÷]" iti Ãdi | k«etre | k«etram bhagola÷, tasmin bhagole, nak«atragrahacÃravaÓÃt Ãdi÷ anta÷ ca parikalpita÷ || 11 || [ grahÃïÃm samagatitvam ] grahÃïÃm samagatipratipÃdanÃya Ãha Ð «a«Âyà sÆryÃbdÃnÃm prapÆrayanti grahÃ÷ bhapariïÃham | divyena nabha÷paridhim samam bhramanta÷ svakak«yÃsu || 12 || «a«Âyà sÆryÃbdÃnÃm Ãdityavar«ÃïÃm «a«Âyà grahÃ÷ nak«atrakak«yÃm prapÆrayanti, nak«atrakak«yÃtulyÃni yojanÃni svÃsu svÃsu kak«yÃsu gacchanti iti artha÷ | [kiyadyojanÃni] punar nak«atrakak«yÃyÃm grahÃ÷ sÆryÃbdÃnÃm «a«Âyà pÆrayanti? ucyate Ð vasuviyadambarÃkÃÓarasayamatriÓailacandrÃ÷ [173260008] | na etat asmÃbhi÷ nak«atrakak«yÃpramÃïam d­«Âam | kim tarhi? kà e«Ã pratipÃdità iti? ucyate Ð "bhavÃæÓe arka÷" [gÅtiká, 6] iti | atra katham punar etena eva nak«atrakak«yÃtulyÃni yojanÃni gacchanti iti ucyate? yadi khyugh­-tulyai÷ arkavar«ai÷ svÃn-svÃn bhagaïÃn grahÃ÷ bhu¤jante [tadÃ] «a«Âyà sÆryÃbdai÷ kiyanta÷ iti | «a«ÂibhÃgena api «a«Âyà eka÷, punar «a«ÂibhÃgena ete[«Ãm] khyugh­-tulyÃnÃm arkavar«ÃïÃm dvÃsaptatisahasrÃïi | evam yathÃbhÃgena avina«ÂarÃÓaya÷ sthÃpyÃ÷ | tata÷ punar api Ð yadi ekena bhagaïena pratisvakak«yà labhyate [tadÃ] «a«Âyabdabhogena kà iti sarvagrahebhya÷ nak«atrakak«yà labhyate | divyena nabha÷paridhim | divi bhavam divyam, yugam iti artha÷ | katham punar divyaÓabdena yugam abhidhÅyate? yasmÃt divi sa¤caratÃm grahÃïÃm ekatra yoga÷ bhavati, ata÷ [divyam yugam uktam tena] divyena nabha÷paridhim | nabhasa÷ paridhi÷ nabha÷paridhi÷, ÃkÃÓakak«yà iti artha÷ | katham idam ucyate? nanu ca viyat aparimitayojanapramÃïam iti ÓrÆyate | tasya parimitayojanapramÃïam katham kak«yà bhavet? ucyate Ð viyat asmÃkam yÃvat divasakaramarÅcinidhÃnam avabhÃsayati tÃvat viyat iti | ata÷ param ÃkÃÓam aprameyam iti | atra khakak«yÃbhidhÃnena etat pratipÃdayati, iyatpramÃïam viyadarkamarÅcaya÷ prÃpnuvanti iti | samam bhramanta÷ | tulyayà [gatyÃ] bhramanta÷ iti artha÷ | yÃvanti yojanÃni svakak«yÃyÃm ÓaÓÅ saæcarati tÃvanti eva yojanÃni Ãrki÷ api svakak«yÃyÃm sa¤carati | tat yathà Рyadi ekena bhagaïena svakak«yà labhyate [tadÃ] yugabhagaïai÷ kim iti khakak«yà labhyate | athavà Р«a«Âyabdabhogena nak«atrakak«yà labhyate svai÷ yugabhagaïai÷ kim iti khakak«yà labhyate | evam yojanagatena grahÃ÷ tulyagataya÷ | kak«yÃta÷ grahÃïÃm madhyamÃnayanam Ð yadi [yuga]bhÆdinai÷ sarve eva svÃsu kak«yÃsu samagatyà bhramanta÷ [kha]kak«yÃtulyÃni yojanÃni prayÃnti, ekena ahnà kiyanti iti sarvagrahÃïÃm yojanagatà dinabhukti÷ labhyate iti, khakak«yÃyÃm bhÆdinai÷ bhÃge h­te yojanagatà grahÃïÃm dinabhukti÷ labhyate | tayà trairÃÓikam bhaÇktvà madhyamagrahÃ÷ ÃnÅyante Ð yadi svakak«yÃyojanai÷ bhagaïa÷ labhyate tadà gatiyojanai÷ kim iti ÃhnikÅ bhukti÷ labhyate, tata÷ punar api Ð yadi ekena ahnà bhukti÷ labhyate ahargaïena kim iti | atra eka÷ pÆrvatrairÃÓike guïakÃra÷, [apare bhÃgahÃra÷ |] ata÷ guïakÃrabhÃgahÃrayo÷ tulyatvÃt na«Âayo÷ ahargaïasya dina[gati]yojanÃni guïakÃra÷ sthita÷, [svakak«yÃyojanÃni bhÃgahÃra÷, labdhi÷] bhagaïÃdaya÷ | [uktam ca] Ð ambarakak«yà bhÆdinah­tà phalam tatra yojanÃni te«u | gatÃhasaæguïite«u svagrahakak«yÃptabhagaïÃdyam || iti | a[thavà khakak«yÃ]hargaïasaævarge svakak«yÃbhÆdinasaævargah­te bhagaïÃdaya÷ bhavanti || 12 || [grahÃïÃm samagatitvena kak«yÃvyavasthà ] samagatyà prav­ttagrahakak«yÃvyavasthÃpradarÓanÃrtham Ãha Ð maï¬alam alpam adhastÃt kÃlena alpena pÆrayati candra÷ | upari«ÂÃt sarve«Ãm mahat ca mahatà Óanai÷ cÃrÅ || 13 || maï¬alam alpam adhastÃt | sarve«Ãm adha÷ vyavasthitam maï¬alam alpam alpe[na kÃlena pÆraya]ti candramÃ÷ | adhastÃt iti anena eva maï¬alasya alpatvasiddhi÷, alpam iti etat na vaktavyam | katham adhastÃt iti etÃvati ucyamÃne maï¬alasya alpatvam gamyate? ucyate Ð upari upari kak«yÃ÷ vyavasthitÃ÷ | tÃsÃm upari upari vyavasthitÃnÃm adha÷ yà vyavasthità sà sarvatanÅyasÅ | tasmÃt adhastÃt [indu÷] syÃt | na etat asti | "bhÃnÃm adha÷ Óanai÷ cara" [kÃlakriyá, 15] iti atra kak«yÃïÃm upari upari vyavasthitim vak«yati | nanu ca anye bruvate Ð sarve«Ãm upari candramasa÷ kak«yà iti | [tat ayuktam |] sarve«Ãm grahÃïÃm adha÷ candrakak«yà iti Ãha | yadi upari syÃt tadà candrasya grahanak«atrabhede sphuÂakalaÇkahariïe grahanak«atra[tÃrÃ÷ d­Óyeran] | sÆryavaÓÃt yadi upari candra÷ syÃt tadà sÆryeïa ÃrÃt vyavasthitena sadà candramaso÷ api svasya ÃrÃt bhÃgam akhaï¬am d­Óyeta, uparisthita÷ [na upalak«yate] | tasmÃt sarve«Ãm adha÷ candramÃ÷ | anye punar sugata[matÃ]valambina÷ sÆryÃcandramaso÷ ekÃm kak«yÃm Ãcak«ate Ð ardhena mero÷ candrÃrkau pa¤cÃÓatsaika[yojanau] | ardharÃtra÷ astagamanam madhyÃhna÷ udaya÷ sak­t || iti || na evam yujyate | yadi pa¤cÃÓat yojanÃni candra÷, ekapa¤cÃÓat [yojanÃni] sÆrya÷ tadà kim iti sÆrya÷ [na] mahÃn upalabhyate, tulyau etau [ardho]ditau ardhÃstamitau paurïamÃsyÃm lak«yete? atha vidÆratvÃt arka÷ na mahÃn upalak«yate iti cet na | tarhi mandarÃrdhe sÆryÃcandramaso÷ dÆrÅbhÆta÷ arka÷ | anyat ca tulyakak«yÃvyavasthitatvÃt sÆryÃcandramaso÷ sÆryagrahaïam na eva syÃt | na ca candramasam muktvà anya÷ rÃhu÷ asti yena savità chÃdyate | yadi api adha÷ candra÷ syÃt tathà api mahattvÃt sÆryabimbasya na eva arka÷ sakala÷ chÃdyate | na eva arka÷ candreïa chÃdyate iti cet tat api uttaratra vyÃkhyÃsyate | kÃlena alpena pÆrayati candra÷ | alpena stokena kÃlena pÆrayati | kim? tat alpam maï¬alam adha÷ vyavasthitam | upari«ÂÃt sarve«Ãm maï¬alÃnÃm mahat maï¬alam mahatà kÃlena Óanai÷ cara÷ pÆrayati | etau alpamahatkak«yÃmaï¬alaparimÃïau grahau uddi«Âau, anye«Ãm ca [maï¬alÃni svabuddhyà vij¤eyÃni] | tat yathà РcandramÃ÷ divasasaÇkhyayà saptaviæÓatyà sÃrdhaikayà maï¬alam gacchati, budhaÓukraravaya÷ ki¤cit Ænena var«eïa, bhauma÷ ki¤cit Ænena var«adva[yena, guru÷] tu var«ai÷ dvÃdaÓabhi÷ ki¤cit Ænai÷, ÓanaiÓcara÷ tu triæÓatà var«ai÷ ki¤cit Ænai÷ iti | evam ete bhinnakak«yÃsthÃ÷ yojanagatena tulyagataya÷ grahÃ÷ vyÃkhyÃtÃ÷ | atha yadi tulyakak«yÃsthÃ÷ yojanagatena tulyagataya÷ eva syu÷ tadà ete«Ãm yugÃde÷ saæprav­ttÃnÃm na kadÃcit viyoga÷ syÃt | atha [yadi] yojanagatena ete bhinnagataya÷ syu÷ tadà ete«Ãm bhuktiliptÃnayane yojanai÷ yathÃsvam prasiddhabhuktiliptÃ÷ na Ãgaccheyu÷ | tasmÃt bhinnakak«yÃsthÃ÷ api grahÃ÷ yojanagatena tulyagataya÷ eva iti || 13 || [ bhinnakak«yÃsu rÃÓyÃdÅnÃm alpamahattvam ] kak«yÃïÃm alpamahattvÃt rÃÓibhÃgaliptÃ÷ bahvya÷ alpÃ÷ iti sandeha÷ tanniv­ttyartham Ãha Ð alpe hi maï¬ale alpÃ÷ mahati mahÃnta÷ ca rÃÓaya÷ j¤eyÃ÷ | aæÓÃ÷ kalÃ÷ tathà evam vibhÃgatulyÃ÷ svakak«yÃsu || 14 || alpe maï¬ale alpÃ÷ rÃÓaya÷ mahati maï¬ale mahÃnta÷, evam aæÓÃ÷ kalÃ÷ ca, kevalam tu vibhÃgena sad­ÓÃ÷ | tat yathà Рalpe mahati ca maï¬ale maï¬aladvÃdaÓabhÃga÷ rÃÓi÷, «a«ÂiÓatatrayabhÃga÷ bhÃga÷, khakha«a¬ghanabhÃga÷ liptÃ÷ iti, svÃsu svÃsu kak«yÃsu jyotiÓcakrasya tulyatvÃt || 14 || [ grahakak«yÃvasthitikrama÷ ] kak«yÃïÃm upari adha÷ ava[sthiti]kramaparij¤ÃnÃya Ãha Ð bhÃnÃm adha÷ ÓanaiÓcarasuragurubhaumÃrkaÓukrabudhacandrÃ÷ | e«Ãm adha÷ ca bhÆmi÷ medhÅbhÆtà khamadhyasthà || 15 || bhÃni jyotÅæ«i, aÓvinyÃdÅni | te«Ãm adha÷ ÓanaiÓcara÷, tasya api adha÷ b­haspati÷, tata÷ aÇgÃraka÷ iti Ãdi | e«Ãm adha÷ ca bhÆmi÷ | e«Ãm nak«atrÃdÅnÃm bhÆ÷ adha÷ | medhÅbhÆtà | atra "bhÆta"-Óabda÷ bahu«u arthe«u vartamÃna÷ iva arthe pratipattavya÷ | medhÅ iva sthità | khamadhyasthà | kham ÃkÃÓam tasya madhyam khamadhyam, tasmin sthità khamadhyasthà | e«Ãm adha÷ ca bhÆmi÷ iti | atra ucyate Ð yadà d­Óye cakrÃrdhe grahanak«atrÃïi, tadà te«Ãm adha÷ bhÆmi÷ | yadà ata÷ anye«u grahanak«atrÃïi smararipusutahibukasahajadhane«u vartante tadà katham adha÷ bhÆ÷, yat uta upari syÃt | na evam vij¤Ãyate | yasmÃt sarve«Ãm asmadÃdÅnÃm bhÆ÷ adha÷, upari ca ÃkÃÓa÷, [tasmÃt] sarvadà grahÃ÷ upari, bhÆ÷ adha÷ | vak«yati ca Ð yadvat kadambapu«pagrantha÷ pracita÷ samantata÷ kusumai÷ | tadvat hi sarvasattvai÷ jalajai÷ sthalajai÷ ca bhÆgola÷ || iti | [gola¡, 7] [anye tu imÃm kalpanÃm] dÆravipratipannÃm, bhagaïaÓanai÷carab­haspatikujaravisitabudhaniÓÃkarÃn uparyuparivyavasthitÃn tulya[gatikÃn manyante | tat yathà РyÃ]vat alpamaï¬alam bhÃni bhramanti, tÃvat mahÃnti maï¬alÃni ÓanaiÓcarÃdaya÷ [na] Óaknuvanti pÆrayitum iti p­«Âhata÷ lak«yante, yathÃkak«yÃ[maï¬alakrameïa] iti | atra parihÃra÷ prÃk pradarÓita÷ Ð yadi upari syÃt tadà candrasya grahanak«atrabhede sphuÂakalaÇkahariïe grahanak«atratÃrÃ÷ k­Óyeran [p­¡ 212] iti Ãdinà granthena | anye manyante Ð tulyakak«yÃsthÃ÷ eva bhagaïaÓanaiÓcarab­haspatikujaravisitabudhaniÓÃkarÃ÷ | kintu yathÃkrameïa ÓÅghragataya÷ | ata÷ drutagatibhi÷ nak«atrai÷ Å«amandagati÷ Å«at jÅyate, atimandagati÷ tu dÆrÃt iti | Å«anmandagatitvÃt ÓanaiÓcara÷ i«at jÅyate, atimandagatitvÃt candramÃ÷ [dÆ]ram iti | atra api yadi prÃÇmukhÃ÷ grahÃdaya÷ tadà prÃÇmukhai÷ drutagatibhi÷ nak«atrai÷ jÅyamÃna÷ aÓvinyÃm d­«Âa÷ revatyÃm upalak«yeta, na bharaïyÃm | vakrakÃle api ca, pratilomagatitvÃt aÓvinyÃm d­«Âa÷ bharaïyÃm eva upalak«yeta | atha ete grahÃdaya÷ aparÃbhimukhÃ÷ kalpyante, tathà api vakrakÃle aÓvinyÃm d­«Âa÷ pratilomagatitvÃt bharaïyÃm upalak«yeta | tulyakak«yÃvyavasthitÃnÃm ca lambanaviÓe«a÷ na syÃt | anyat ca Ð anyonyabimbacchÃdanam na syÃt | grahoparÃga÷ api ca tulyakak«yÃvyavasthitatvÃt na yujyate | tasmÃt "bhÃnÃm adha÷ ÓanaiÓcara÷" iti Ãdi su«Âhu uktam || 15 || [ kÃlahorÃdinÃdhipatij¤Ãnam ] kÃlahorÃdinÃdhipatij¤ÃpanÃya Ãha Ð sapta ete horeÓÃ÷ ÓanaiÓcarÃdyÃ÷ yathÃkramam ÓÅghrÃ÷ | ÓÅghrakramÃt caturthÃ÷ bhavanti sÆryodayÃt dinapÃ÷ || 16 || ete grahÃ÷ ÓanaiÓcarÃdaya÷ tulyagataya÷ api santa÷ yathÃkrameïa ÓÅghrÃ÷ lak«yante, maï¬alÃnÃm yathÃkrameïa alpatvÃt | te eva horeÓÃ÷ yathÃkrameïa | tat yathà РÓanaiÓcarasya kÃlahorÃyÃm niv­ttÃyÃm b­haspate÷ kÃlahorÃ, tata÷ aÇgÃrakasya, tata÷ rave÷ iti Ãdi | evam sÆryodayÃt prabh­ti yÃvat sÆryasya ardhÃstamaya÷ iti dvÃdaÓa kÃlahorÃ÷ | tata÷ ca ardhÃstamayÃt ardhodaya÷ iti punar dvÃdaÓa | evam ahorÃtre caturviæÓatikÃlahorÃ÷ | kÃlahorà hi nÃma lagnarÃÓe÷ ardhodayasya kÃla÷ | sà ca divase divase divasÃdhipÃta÷ prabh­ti pratipattavyà | uktam ca sphujidhvajayavaneÓvareïa Ð ÃdityaÓukrendujacandrasaurajÅvÃvaneyÃ÷ syu÷ aharniÓÃsu | horeÓvarÃ÷ taddivasÃdhipÃdikrameïa tÃ÷ tatra caturguïÃ÷ «a || evam divasÃdhipÃt sÆryodayÃt gaïyamÃnÃt uttaradivasasya adhipÃt eva ardhodayÃt ÓÅghrakramÃt caturtha÷, ya÷ ÓÅghrakrama÷ abhihita÷ "bhÃnÃm adha÷ ÓanaiÓcara÷" iti Ãdi tasmÃt caturtha÷ divasÃdhipati÷ | tat yathà РÓanaiÓcarÃt caturtha÷ sÆrya÷ divasÃdhipati÷, sÆryÃt soma÷ caturtha÷, somÃt aÇgÃraka÷ iti Ãdi | evam anena krameïa mÃsÃdhipÃ÷ abdÃdhipÃ÷ ca avagantavyÃ÷ | katham? [mÃsasya var«asya ca ya÷] prathamadivase adhipa÷ sa mÃsÃdhipa÷ var«Ãdhipa÷ ca | sÆryodayÃt dinapÃ÷ | sÆryasya udaya÷ sÆryodaya÷ | yadi api Óe«eïa ukta÷ sÆryodayaÓe«eïa ardhodaya÷ pratipattavya÷ | kuta÷? idam bimbÃvayavÃbhidhÃne api tadavayavapramÃïasya mÃnakÃlÃvadhÃraïÃÓakyatvÃt ardhodayasya ca vyaktalak«aïatvÃt suparicchedanayà ardhodaya÷ ÃÓriyate | athavà anirdi«Âe«u vastu«u madhyamapratipatte÷ ardhodayÃt Ãrabhya punar ardhodaya÷ iti | atra kecit ardhÃstamayÃt vÃraprav­ttim manyante | tat ca ayuktam | yasmÃt uktam Ð ÃsÅt idam tamobhÆtam apraj¤Ãtam alak«aïam | apratarkyam avij¤eyam prasuptam iva sarvata÷ || [manusm­ti÷, 1.5] atra janapadajyotiÓcakrÃbhÃvÃt na vÃrÃdivyavahÃra÷ sa¤jÃta÷ | yadà protpanna÷ sahasrakiraïa÷ tadà prabh­ti vÃrÃdivyavahÃra÷ sa¤jÃta÷ iti | ata÷ su«Âhu uktam sÆryodayÃt dinapÃ÷ iti || 16 || [ pratimaï¬alavidhinà grahagatinirÆpaïam ] ete grahÃ÷ kasmin maï¬ale bhramanti iti [na j¤Ãyate] ata÷ tannirÆpaïÃya Ãha Ð kak«yÃpratimaï¬alagÃ÷ bhramanti sarve grahÃ÷ svacÃreïa | mandoccÃt anulomam pratilomam ca eva ÓÅghhroccÃt || 17 || kak«yÃyÃ÷ pratimaï¬alam kak«yÃpratimaï¬alam, tat gacchanti iti kak«yÃpratimaï¬alagÃ÷ | athavà kak«yà ca pratimaï¬alam ca kak«yÃpratimaï¬ale, te gacchanti iti kak«yÃpratimaï¬alagÃ÷ | atra kak«yÃgÃ÷ madhyamÃ÷ grahÃ÷, sphuÂÃ÷ [prati]maï¬alagÃ÷ | athavà kak«yÃpratimaï¬alayo÷ yatra sampÃta÷ sa kak«yÃpratimaï¬alaÓabdena ucyate | tam gacchanti iti kak«yÃpratimaï¬alagÃ÷ | atra anekatvÃt vigrahayogasya, katama÷ vigraha÷ parig­hyate iti sandehe ucyate Ð kak«yà ca pratimaï¬alam ca kak«yÃpratimaï¬ale | te gacchanti iti kak«yÃpratimaï¬alagÃ÷, iti ayam parig­hyate | katham? i«ÂatvÃt Óe«avigrahÃrthavÃcakatvÃt ca atra i«yate | kak«yÃgÃ÷ madhyamÃ÷ grahÃ÷ yasmÃt tulyabhuktaya÷, pratimaï¬alagÃ÷ sphuÂagrahÃ÷ yata÷ sasad­Óabhuktaya÷ | atha ke te madhyamÃ÷, ke và sphuÂÃ÷ grahÃ÷? nanu ca eka÷ eva sÆrya÷, eka÷ eva candramÃ÷, eka÷ eva aÇgÃraka÷ iti Ãdi | madhyamasphuÂatÃyÃm parig­hyamÃïÃyÃm grahadvayam prÃpnoti | na evam vij¤Ãyate madhyama÷ graha÷ sphuÂa÷ graha÷ iti | katham tarhi? madhyamagrahaÓabdena madhyamagrahasya grahagati÷ abhidhÅyate, sphuÂagrahaÓabdena ca sphuÂagrahagati÷ iti? tat yathà РkaÓcit sÃævatsaram p­cchati Ð "ka÷ savitÃ" iti, sa tasmà Ãha Ð rÃÓi÷ eka÷ pa¤cadaÓa bhÃgÃ÷ triæÓat liptÃ÷ iti | tatra ya÷ parip­cchati ya÷ ca Ãca«Âe tayo÷ ubhayo÷ abhi[prÃya]dvayaprasaÇga÷ | na e«a do«a÷ | yà madhyamà gati÷ sà sphuÂagatisÃdhanasya upÃya÷ | anyathà aniyatatvÃt sphuÂagati÷ aÓakyà syÃt vij¤Ãtum | evam eva ca [madhyamagraha÷] pratimaï¬alaparij¤ÃnÃrtham parikalpita÷ | yat asya grahasya vyÃsÃrdhatulyam bhÆtÃrÃgrahavivaram sa tasmÃt pradeÓÃt prabh­ti kak«yÃmaï¬alasya upari adha÷ và avati«Âhate | atha ka÷ asau ayam pradeÓa÷? ucyate Ð yadà t­tÅye karmaïi dvitÅye pade mandoccakendram rÃÓitrayam dvau bhÃgau pa¤cÃÓat liptÃ÷, tadà b­haspate÷ mandoccakarïa÷ vyÃsÃrdhatulya÷ | caturthe karmaïi yadà ÓÅghroccakendram rÃÓitrayam pa¤cabhÃgÃ÷ viæÓati÷ ca kalÃ, tadà vyÃsÃrdhatulya÷ ÓÅghroccakarïa÷ | atra vyÃsÃrdhatulyam bhÆtÃrÃgrahavivaram | asmÃt pradeÓÃt prabh­ti bhÆtÃrÃgrahavivaram pratidinam apacÅyate | anayà yuktyà Óe«ÃïÃm api grahÃïÃm vyÃsÃrdhatulyam bhÆtÃrÃgrahavivaram Æhyam | bhramanti sarve grahÃ÷ svacÃreïa iti etat nigadavyÃkhyÃnam eva | mandoccÃt anulomam | "mandoccÃt" iti hetau pa¤camÅ | tena mandoccÃt heto÷ anulomam iti vyÃkhyÃyate, yasmÃt na mandocce vakraparij¤Ãnam | pratilomam ca eva ÓÅghroccÃt | ÓÅghroccÃt heto÷ pratilomam, yasmÃt ÓÅghrocce vakraparij¤Ãnam | katham punar ÓÅghrocce vakraparij¤Ãnam? ucyate Ð yadà ÓÅghroccakendram dvitÅyapade tadà sarve grahÃ÷ vakriïa÷ bhavanti, yadà ca t­tÅyapade ÓÅghroccakendram tadà anuvakragataya÷ | uktam ca Ð grahonaÓÅghragrahe«u k­ta«a¬vasu«u kramÃt | bhavet vakrÃtivakrà ca tathà anukuÂilà gati÷ || iti | sÆk«matara÷ [ca ayam] vidhi÷ iti | ucyate Ð yadà adyatanÃt grahÃt Óvastana÷ graha÷ tulya÷ bhavati tadà vakraprÃrambha÷ | athavà hyastanÃt grahÃt adyatana÷ graha÷ tulya÷ tadà api vakraprÃrambha÷ | yadà adyatanÃt t­tÅyapade Óvastana÷ graha÷ adhika÷ tadà vakrasya niv­tti÷ | athavà hyastanÃt grahÃt adyatana÷ graha÷ adhika÷ t­tÅyapade tadà api vakrasya niv­tti÷ | yadà graha÷ bahvÅ÷ liptÃ÷ nivartate tadà ativakragati÷ | katham punar idam vidhÃnam ÓÅghroccÃt eva gaïaka÷ prajÃnate, na punar mandoccÃt iti? ucyate Ð yasmÃt sÆryavaÓÃt grahÃïÃm udayÃstamayavakrÃnuvakrÃ÷ gataya÷ | yadi evam atra katham budhaÓukrayo÷ anyat ÓÅghroccam, [madhya÷] sÆrya÷ | atra api sÆryavaÓÃt eva tayo÷ udayÃstamayaparij¤Ãnam | vakragati÷ tu ekatvÃt upÃyÃntareïa vij¤Ãyate | athavà uccanÅcamadhyamaparidhi÷ iti evamÃdisphuÂagatisÃdhanopÃya[bhÆtÃnÃm ca] upÃyÃnÃm na [eva niyamo]kti÷ và vidyate | kevalam tu upeyasÃdhakÃ÷ upÃyÃ÷ | tasmÃt iyam sarvà prakriyà asatyÃ, yayà grahÃïÃm sphuÂagati÷ sÃdhyate | [evam ca paramÃrthajij¤Ãsubhi÷ asatyopÃye]na satyam pratipadyate | tathà hi bhi«aja÷ hi utpalanÃlÃdi«u vadhÃdÅni abhyasyante | nÃpitÃ÷ piÂharÃdi«u muï¬anÃdÅni, yaj¤aÓÃstravida÷ Óu[«ke«ÂyÃ] yaj¤ÃdÅni, ÓÃbdikÃ÷ prak­tipratyayavikÃrÃgamavarïalopavyatyayÃdibhi÷ ÓabdÃn pratijÃnate | evam atra api madhyamamandoccaÓÅghroccatatparidhijyÃkëÂhabhujÃkoÂikarïÃdi-vyavahÃreïa sÃævatsarÃ÷ grahÃïÃm sphuÂagatim pratijÃnate | tasmÃt upÃye«u asatye«u satyapratipÃdanapare«u na codyam asti | atha kim artham ime grahÃ÷ pratidinam bhrÃmyanti | atha ca loke kaÓcit bhraman kÃraïena bhramati | anyat ca Ð na evaævidha÷ kaÓcit d­Óyate anavaratagati÷ yathà ime tÃrÃgrahÃ÷ bhramanti iti d­«ÂÃntatvena udÃharaïabhÆta÷ iti | ucyate Ð sarvÃdau kila bhagavÃn prajÃpati÷ grahÃn uktavÃn yat "bhavanta÷ me«Ãdigaïe«u prajÃnÃm ÓubhÃÓubhaphalÃya bhrÃmyata" iti | uktam ca sphujidhvajayavaneÓvareïa Ð prajÃ÷ sis­k«u÷ kila viÓvadhÃtà prajÃpati÷ prÃgvratam ÃcacÃra | sa dvÃdaÓÃÇgaprabhavam svadeham s­«Âvà Ãdita÷ vai bhagaïam sasarja || tebhya÷ sa me«ÃdigaïÃn prajaj¤e tebhya÷ ca tadbhedavikalpata÷ anyÃn | ata÷ bhavargasya vibhu÷ praïetà prajÃbhavÃbhÃvavidhÅÓvaratvam || iti Ãdi | athavà Óabdena arthÃnumÃnam kriyate | ÓrÆyante ca ÓabdÃ÷ ye ca apare atra gativÃcakÃ÷ | tat yathà Р"patha÷ «kan" [a«ÂÃdhyÃyÅ, 5.1.75] iti vartamÃne "pantha÷ ïa nityam" [a«ÂÃdhyÃyÅ, 5.1.76] iti anena nityam panthÃnam gacchati iti asmin arthe pÃntha÷ iti ayam Óabda÷ | atra loke na kaÓcit adhvÃnam anavaratam gacchan d­Óyate, tasmÃt amÅ eva grahÃ÷ pÃnthÃ÷ | na ca ayam Óabda÷ asatsvÃrthe«u ÓaÓavi«ÃïakÆrmaromavandhyÃputraÓabdavat prav­tta÷ | tasmÃt su«Âhu ucyate Óabdena arthÃnumÃnam pÃnthÃ÷ grahÃ÷ iti | athavà ayam apara÷ prakÃra÷ | mandoccÃt anulomam pratilomam ca eva ÓÅghroccÃt | mandoccÃt yata÷ mandoccakendrÃt pratimaï¬alavidhÃnena ÃnÅtam phalam pratyaham upacÅyate | kva? anyasya aÓrutatvÃt mandocce eva | tasmÃt mandoccÃt anulomam | pratilomam ca eva ÓÅghroccÃt | yasmÃt pratimaï¬alavidhÃnena ÃnÅtam phalam sarvadà apacÅyate | kuta÷? anyasya aÓ­utatvÃt ÓÅghroccÃt eva | tasmÃt "pratilomam ca eva ÓÅghroccÃt" iti || 17 || [ pratimaï¬alavidhÃnam ] sphuÂÃ÷ pratimaï¬ale bhramanti iti uktam, ata÷ tajj¤ÃpanÃya Ãha Ð kak«yÃmaï¬alatulyam svam svam pratimaï¬alam bhavati e«Ãm | pratimaï¬alasya madhyam ghanabhÆmadhyÃt atikrÃntam || 18 || kak«yÃmaï¬alatulyam | kak«yÃmaï¬alena tulyam kak«yÃmaï¬alatulyam | kak«yÃmaï¬alapramÃïam "ÓaÓirÃÓaya«Âha cakram" [gÅtiká, 6] iti etasmin sÆtre vyÃkhyÃtam | svam svam pratimaï¬alam ÃtmÅyam ÃtmÅyam pratimaï¬alam, bhavati | e«Ãm grahÃïÃm | pratimaï¬alasya madhyam | yat madhyam kendram tat ghanabhÆmadhyÃt atikrÃntam | ghanÃ÷ ca asau bhÆ÷ ca ghanabhÆ÷, tasyÃ÷ ghanabhuva÷ madhyam ghanabhÆmadhyam, tasmÃt ghanabhÆmadhyÃt, atikrÃntam nirgatam uparisthitam iti artha÷ | tat yathà РyÃvat pramÃïaparikalpitam «a«ÂiÓatatrayÃæÓÃvacchinnam kak«yÃmaï¬alam pÆrvÃparam Ærdhvam vinyasya, tÃd­Ó eva anyat maï¬alam upari adha÷ kak«yÃmaï¬alÃt vak«yamÃïena antareïa pÆrvÃparayo÷ diÓo÷ yatra sampÃta÷ tatra yat badhyate gole tatpratimaï¬alam nÃma | evam ete kak«yÃpratimaï¬ale vyÃkhyÃte || 18 || [ nÅcoccav­ttividhinà grahagatipratipÃdanam ] kak«yÃpratimaï¬alÃntarapratipÃdanÃrtham Ãha Ð pratimaï¬alabhÆvivaram vyÃsÃrdham svoccanÅcav­ttasya | v­ttaparidhau grahÃ÷ te madhyamacÃrÃt bhramanti evam || 19 || pratimaï¬alasya bhÆmaï¬alasya ca vivaram pratimaï¬alabhÆvivaram | vyÃsÃrdham svoccanÅcav­ttasya | uccav­ttam nÅcav­ttam ca uccanÅcav­ttam, svasya uccanÅcav­ttam svoccanÅcav­ttam, tasya svoccanÅcav­ttasya vyÃsÃrdham pratimaï¬alabhÆvivaram | tat yathà Р"jhÃrdhÃni mandav­ttam" iti adhik­tya "ÓaÓina÷ cha" [gÅtiká, 10] iti sapta ÓaÓina÷ jhÃrdhÃni uccanÅccav­ttam, sÃrdhaikatriæÓadbhÃgapramÃïam iti artha÷ | yasya yat vyÃsÃrdham tat trairÃÓikagaïitena siddham | yadi "caturadhikam Óatam a«Âaguïam" [gaïita¡, 10] iti evamÃde÷ paridhe÷ ayutatulyam vyÃsÃrdham labhyate tadà sÃrdhaikatriæÓadbhÃgapramÃïasya paridhe÷ kim iti labdham bhÃgÃ÷ pa¤ca, liptà ca ardhÃdhikena ekà | sÆryasya api trÅïi jhÃrdhÃni mandav­ttam, sÃrdhatrayodaÓabhÃgapramÃïam, tasya ca trairÃÓikena svav­ttavi«kambhÃrdham labdham bhÃgadvayam, ardhÃdhikena nava liptÃ÷ | athavà Рyadi «a«ÂiÓatatraya[bhÃgamita]paridhe÷ [vasutrik­tavahniliptÃmitam] vyÃsÃrdham labhyate tadà uccanÅcaparidhe÷ kim iti labdham candrasya uccanÅcavyÃsÃrdham liptÃtriÓatÅ sÃrdhÃdhikarÆpà | evam sÆryasya api Óatam ekonatriæÓaduttaram [sÃrdham] | tatra bhÃgapramÃïena liptÃpramÃïena và kak«yÃpratimaï¬alamadhyÃntaram parikalpyam | evam sÆryÃcandramaso÷ | anyathà anye«Ãm samavi«amav­ttamandoccaÓÅghroccabhedena anekapratimaï¬alaprasaÇgabhayÃt uttaratra vak«yati Ð "bhÆtÃrÃgrahavivaram" [kÃlakriyá, 25] iti | v­ttaparidhi÷ kak«yÃmaï¬alam, tasmin v­ttaparidhau madhyamacÃram grahÃ÷ bhramanti | pratimaï¬ale«u sphuÂacÃram bhramanti iti arthÃt avasÅyate || 19 || [ nÅcoccav­ttaparidhau grahagati÷ ] grahabhuktyÃnayanavakrÃnuvakraparij¤ÃnÃya Ãha Ð ya÷ ÓÅghragati÷ svoccÃt pratilomagati÷ svav­ttakak«yÃyÃm | anulomagati÷ v­tte mandagati÷ ya÷ graha÷ bhavati || 20 || ÓÅghrà gati÷ yasya tat ÓÅgrahgati÷, ÓÅghragati÷ ca tat svoccam ca ÓÅghragati÷ svoccam, ÓÅghratati÷svoccÃt ya÷ pratilomagati÷ ÓÅghragati÷ | svoccaÓabdena svaÓÅghroccabhukti÷ parig­hyate | sà yadi ÓÅghroccabhukti÷ svakendrÃntajyÃ[sÃdhitasphuÂamadhya]mabhukte÷ [na patati] tadà sà eva sphuÂamadhyamà bhukti÷ svakendrÃntajyÃsÃdhità svaÓÅghroccabhukte÷ pratilome[na] pÃtyate | tadà ÓÅghragati÷ svoccagati÷ iti ucyate | pratilomaÓabdena ca viparÅtapÃtitaÓe«aliptÃ÷ parig­hyante | evam ayam vigrahÃrtha÷ ni«panna÷ bhavati | pratilomà gati÷ yasya sa÷ pratilomagati÷ iti | Ãdita÷ eva etat bhuktyÃnayanam prati vak«yate | tat yathà РmandoccakendrÃntajyÃm krameïa utkrameïa và ni«pannÃm svamadhyamabhuktiliptÃbhi÷ guïayet | punar ca tat kÃlapratidhinà guïitasya a«ÂÃdaÓabhi÷ sahasrai÷ bhÃgalabdham kendrapadavaÓÃt ardhÅk­tya grahamadhyamabhuktiliptÃsu prak«ipya viÓodhya và svaÓÅghroccabhuktiliptÃbhi÷ Óodhayet | Óe«am svaÓÅghroccakendrÃntajyÃkramotkramajyÃguïam tat kÃlaÓÅghroccaparidhinà guïayet | bhÃga÷ a«ÂÃdaÓabhi÷ sahasrai÷ | labdham vyÃsÃrdhagatam svakarïena vibhajet | labhdasya ardham kendrapadavaÓÃt grahamadhyamabhuktiliptÃsu k«ipet, viÓodhayet và | tata÷ tam k«iptaviÓodhitaÓe«am g­hÅtvà t­tÅyakarma Ð mandoccakendrÃntajyÃkramotkramajyÃm tat kÃlaparidhiguïam a«ÂÃdaÓabhi÷ sahasrai÷ vibhajet | labdham samastam eva grahamadhyamabhuktiliptÃsu mandakendrapadavaÓÃt k«ipet, viÓodhayet và | k«iptam viÓodhitaÓi«Âam và sphuÂamadhyamabhuktiliptÃ÷ avina«ÂÃ÷ tÃ÷ svaÓÅghroccabhuktiliptÃbhya÷ viÓodhayet | Óe«am [g­hÅtvÃ] caturthakarma Ð ÓÅghroccakendrÃnta[jyÃkramotkrama]jyÃm tat kÃlaparidhiguïam a«ÂÃdaÓabhi÷ sahasrai÷ vibhajet | labdham vyÃsÃrdhaguïam karïena vibhajet | tatra yad avÃptam tat yadi k«epyam sphuÂamadhyamabhuktiliptÃsu k«ipet, ni«pannà grahasya sphuÂabhukti÷ | atha viÓodhyam sad yadi sphuÂamadhyamabhuktita÷ na patati tadà pratilomagati÷ graha÷ sphuÂamadhyamabhuktiliptÃ÷ eva viparÅtam ÓodhyÃ÷ | Óe«am vakrabhoga÷ | asmin arthe iyam kÃrikà Рya÷ ÓÅghragati÷ svoccÃt pratilomagati÷ svav­ttakak«yÃyÃm | pratilomagati÷ vakragati÷ iti artha÷ | anulomagati÷ v­tte | asau anulomagati÷ bhavati | yadà ÓÅghroccÃt ÓÅghroccakendrÃntajyÃni«pannà liptÃ÷ sphuÂamadhyamabhuktiliptÃbhya÷ viÓuddhÃ÷, tadà asau graha÷ anuvakrÅ | tatra ca viÓe«aliptÃ÷ anulomaÓabdavÃcyÃ÷ | tata÷ arthÃt ayam vigraha÷ avasita÷ Ð anulomà gati÷ yasya sa anulomagati÷ iti | sa ca alpam gaccahati iti mandagati÷ abhidhÅyate || 20 || [ nÅcoccav­ttabhramaïaprakÃrÃntaram ] grahÃïÃm sphuÂÅkaraïaprakÃrÃntaram Ãha Ð anulomagÃni mandÃt ÓÅghrÃt pratilomagÃni v­ttÃni | kak«yÃmaï¬alalagnasvav­ttamadhye graha÷ madhya÷ || 21 || anulomam gacchati iti anulomagati÷ | tat uktam Ð mandÃt, uktamandoccÃvadhe÷ madhyamÃt iti | tat atra api ÓÅghroccÃvadhe÷ madhyamÃt iti etat ekaprakrameïa bhavitavyam | na iti Ãha Ð ÓÅghrÃ[t pratilomaga]ti÷ pratilomÃvadhe÷ | ÓÅghroccasya pratilomagatÅni viparÅtagatÅni yÃni v­ttÃni paridhaya÷ | atra v­ttasya ekadeÓe v­ttaÓabdopa[cÃrÃt paridhaya÷ ca] iti, yathà mandaÓÅghrakendrayo÷ tajjyÃkëÂhe dhanÆæ«i | ata÷ tÃni dhanÆæ«i mandakendrÃt jÃtÃni krameïa upa[cÅyante, ÓÅghrakendrÃt] jÃtÃni utkrameïa upacÅyante | ata÷ "anulomagÃni mandÃt ÓÅghrÃt pratilomagÃni v­ttÃni" | katham punar v­ttÃni mandaÓÅghrakendrayo÷ tajjyÃdhanÆæ«i kramotkrama[gatÅni? gate]÷ avasthÃvÃcakatvÃt | yathà Рgati÷ asti iti bhÆtÃnÃm sukumÃrÃyate mana÷ | [anastvaniÓam eva Ƭham dhuram] vahati gau÷ iva || tathà РdÃnam bhoga÷ nÃÓa÷ tisra÷ gataya÷ bhavanti vittasya | ya÷ na dadÃti na bhuÇkte tasya t­tÅyà gati÷ bhavati || [bhart­hari÷, nÅtiÓatakam, 34] tasmÃt yÃni eva jyÃdhanÆæ«i tÃni eva pratilomÃnulomagatÅni | atha atra idam pra«Âavyam Ð mandoccajyÃdhanÆæ«i mandoccÃt upacÅyante, ÓÅghroccajyÃdhanÆæ«i ÓÅghroccÃt apacÅyante | kuta÷ etat? sampradÃyÃvicchedÃt | atha "vyÃkhyÃnata÷ viÓe«apratipatti÷, na hi sandehÃt alak«aïam" [a«ÂÃdhyÃyÅ, ÓivasÆtram 6, pÃta¤jalamahÃbhëyam] iti | athavà mandoccaÓÅghroccaÓravaïÃt mandoccaÓÅghroccayo÷ eva pratipatti÷, anyasya aÓrutatvÃt ca | [ pratimaï¬alavidhinà grahasphuÂÅkaraïaprakriyà ] ayam ÃryÃsÆtrÃrtha÷ yathà ghaÂate tathà karmaïà pratipÃdayi«yÃma÷ | i«ÂÃt grahÃt tat mandoccam viÓodhayet | Óe«am rÃÓyÃdikam mandoccÃt prav­ttam tat kak«yÃmaï¬alotpannam iti pratimaï¬ale kriyate, yasmÃt pratimaï¬ale sphuÂagraha÷ bhramati | tena tasmÃt mandoccÃt Ãrabhya yat këÂham tat mahati maï¬ale alpam bhavati | "mahati mahÃnta÷ ca rÃÓaya÷ j¤eyÃ÷ | aæÓÃ÷ kalÃ÷ tathà evam [kÃlakriyá, 14] iti | alpe pratimaï¬ale tat eva këÂham bahutaram bhavati, mÃnÃlpatvÃt | vrÅhyÃdaya÷ mahatà mÃnaviÓe«eïa pramÅyamÃnÃ÷ prasthÃdisaÇkhyayà alpÃ÷ bhavanti, [te] eva alpena mÃnaviÓe«eïa mÅyamÃnÃ÷ prasthÃdiÓaÇkhyayà bahava÷ bhavanti evam atra api | katham punar tat këÂham kak«yÃmaï¬alotpannam pratimaï¬ale pramÅyate? ucyate Ð tat këÂhasya padÃni vyatÅtÃni pratyÃkalayya vartamÃnapadasya bhujÃkoÂijyayà karma idam kriyate Ð "pratimaï¬alasya madhyam ghanabhÆmadhyÃt atikrÃntam" [kÃlakriyá, 18] iti pratimaï¬alabhÆvivaram koÂyÃm prathamacaturthayo÷ padayo÷ prak«ipyate, dvitÅyat­tÅyayo÷ apanÅyate | etat pratipÃdanÃrtham samÃyÃmavanau v­ttakendram nidhÃya yÃvat tÃvat pramÃïaparikalpitavyÃsÃrdhapramÃïena karkaÂakena v­ttam Ãlikhet | tasya v­ttasya pÆrvÃpara[dak«iïottara]lekhe k­tvà [tadv­ttakendrÃt antya]phala[jyÃ]pramÃïam [sÆtram mandoccÃbhimukham] dak«iïena nidhÃya tatra kak«yÃmaï¬alavyÃsÃrdhatulyakarkaÂakena v­ttam Ãlikhet | tat pratimaï¬alam iti ucyate | [tat prathamacaturthapadayo÷] kak«yÃmaï¬alÃt upari avati«Âhate, dvitÅyat­tÅyayo÷ adha÷ | tatra yà koÂijyà sà kak«yÃmaï¬alotpannà kak«yÃmaï¬alabhÆmyantarÃlapramÃïà | tena pratimaï¬alabhÆvivarÃntarÃlamÃtreïa pratimaï¬alam prathamacaturthayo÷ padayo÷ koÂi÷ na prÃpnoti iti prak«ipyate, dvitÅyat­tÅyapadayo÷ tÃvatà atÅtÃt pratimaï¬alÃt koÂi÷ iti apanÅyate | evam pratimaï¬alotpannà koÂi÷ bhavati | atha yadi koÂi[jyÃta÷] pratimaï¬alabhÆvivaram na Óudhyati, tadà pratimaï¬alabhÆvivarÃt koÂijyà Óodhyate | tÃvatÅ pratimaï¬alakoÂi÷ bhavati | tatra evam ni«pannÃyÃ÷ koÂe÷ bhujajyÃyÃ÷ ca vargasamÃsamÆlam karïa÷ | tat sÆk«mÃrthibhi÷ aviÓi«yate, pratimaï¬alakarïasya v­ddhihrÃsavaÓÃt d­«Âi÷ bhidyate iti | tat yadi vyÃsÃrdhatulyena pratimaï¬alakarïena yathà uktam pratimaï¬alabhÆvivaram labhyate tadà tena pratimaï¬alakarïena kim iti | labdham pÆrvakoÂijyÃyÃm prak«ipyate apanÅyate và | tata÷ tadbhujajyÃvarga[samÃsa]mÆlam karïa÷ | tena punar pratimaï¬alabhÆvivarÃnayanam iti yÃvat aviÓe«a÷ | tata÷ aviÓi«Âakarïena vyastatrairÃÓikam kriyate Ð yadi vyÃsÃrdhavi«kambhasya kak«yÃmaï¬alasya iyam bhujajyà labhyate, tadà tena karïena pratimaï¬alajena kà iti | vyastatrairÃÓikatvÃt vyÃsÃrdham guïakÃra÷, karïa÷ bhÃgahÃra÷, labdham pratimaï¬alabhujajyà | tat këÂham mandocce prak«ipya sphuÂa÷ graha÷ bhavati, yasya mandoccakendram prathamapade | dvitÅyapade «a¬bhya÷ rÃÓibhya÷ viÓodhya bhujà g­hÅtà iti «aÇbhya÷ apanÅyate, Óe«am mandocce prak«ipyate | t­tÅyapade cakrÃrdhÃdhikabhujà iti tat cÃpam cakrÃrdhasahitam mandocce prak«ipyate | caturthapade dvÃdaÓebhya÷ viÓuddhaÓe«am bhujà iti cakrÃt tat këÂham viÓodhya Óe«am mandocce prak«ipyate | evam sphuÂagraha÷ bhavati, yasya ÓÅghroccam na vidyate | ye«Ãm punar ÓÅghroccam vidyate te«Ãm karmaviÓe«a÷ ucyate | tat yathà РparidhicÃlanÃprayogeïa sphuÂÅk­taparidhinà vyÃsÃrdham samguïayya aÓÅtyà bhÃgalabdham pratimaï¬alabhÆvivaram mandaÓÅghroccayo÷ | tena anantarÃbhihitamandoccakarmaïà mandocca[phalam] sÃdhayet | [tat] sakalasaæsk­ta÷ graha÷ bhavati | tat evam ni«pannasya, madhyamasya grahasya [ca] yat antarÃrdham tat madhyamÃt mandoccasiddhe adhike madhyamagrahe dhanam, Æne ­ïam | evam mandoccasaæ[skaraïam] | etat eva karma "Óanigurukuje«u mande ardham ­ïadhanam bhavati pÆrvam" [kÃlakriyá, 22] iti anena granthena abhidhÅyate | katham? sanigurukuje«u, mandÃraguru«u madhyame«u madhyamakarmaïà siddhe«u mandÃraguru«u iti artha÷ | "ardham ­ïadhanam bhavati pÆrvam" [kÃlakriyá, 22] iti kasya ardham ­ïam dhanam và bhavati iti atra sampradÃyÃvicchedÃt mandasiddhamadhyamÃntaram parig­hyate | kim tasya ardham madhye grahe dhanam ­ïam và pÆrvasiddhe mandoccakarmaïi bhavati? idam ca karma mandoccaÓÅghroccayo÷ sÃmÃnyena prasiddham | kuta÷? viÓe«ÃnuvÃdanÃ[bhÃvÃ]t | tat yathà Рevam ardhena phalena saæsk­tam madhyamam graham ÓÅghroccÃt grahÃt viÓodhayet | tatra kendrapadavibhÃgena bhujÃkoÂijye g­hÅtvà sphuÂÅk­tasvaÓÅghroccaparidhinà vyÃsÃrdham saæguïayya aÓÅtyà bhÃgalabdhapratimaï¬alabhÆvivareïa pÆrvakarmaïà eva saæsk­tÃt karïam Ãnayet | atra aviÓe«ÃbhÃvÃt aviÓe«akarma na pravartate | tata÷ bhujajyayà vyÃsÃrdham saæguïayya karïena bhÃgalabdhasya këÂham ÓÅghroccakendre prathamapade ÓÅghroccÃt apanÅyate, dvitÅye pade «a¬bhya÷ viÓodhya Óe«am ÓÅghroccÃt apanÅyate | t­tÅye pade cakrÃrdhayuktam, caturthe pade dvÃdaÓabhya÷ viÓuddhaÓe«am, "ÓÅghrÃt pratilomagÃni v­ttÃni" iti vacanÃt | evam sÅghroccasakalaphalasaæsk­ta÷ graha÷ bhavati | tasya mandoccasiddhasya ca pÆrvavat eva antarÃrdham mandoccasiddhe pÆrvakalpanayà eva dhanam ­ïam và kuryÃt | tat mandaÓÅghra[siddha]m avina«Âam vidhÃya tasmÃt mandoccam viÓodhya pÆrvavat eva mandoccam sÃdhayet | tasya mandoccasiddhasya dvisaæsk­tasya avina«ÂasthÃpitasya ca ya÷ viÓe«a÷ tam sakalam eva dvisaæsk­tahÅnamadhyamÃt viÓodhayet, adhikamadhyame prak«ipet | [arthÃt dvisaæsk­tamandasiddhe Æne sati viÓodhayet anyathà prak«ipet] | tam evaæk­tam ÓÅghroccÃt viÓodhya ÓÅghroccaprasiddhakarmaïà saæsiddha÷ sphuÂa÷ graha÷ bhavi«yati iti | etat eva karma saæk«epeïa asmÃbhi÷ karmanibandhe uktam Ð pratimaï¬alakarma api yojyam atra vipaÓicità | mandocce pÆrvavat kuryÃt ÓÅghroccÃt tat viÓodhyate || tat eva kevalam Óodhyam [cakrÃrdhÃt Óodhya tat calÃt] | cakrÃrdhasaæyutam cÃpam cakrÃt Óuddham ca Óe«ayo÷ || sphuÂav­ttaguïÃm trijyÃm bhaktvà aÓÅtyà svakoÂita÷ | tyaktvà pade«u yuktvà và karïa÷ prÃgvat prasÃdhyate | mandoccasiddhatanmadhyaviÓle«Ãrdhasamanvita÷ | mandasiddhe adhike hÅne rahita÷ madhyama÷ graha÷ || sa ÓÅghroccÃt punar sÃdhya÷ siddhayo÷ antarÃlajam | ardhÅk­tya sak­t siddhe pÆrvavat parikalpayet || evaæk­tasya bhÆya÷ api mandasiddhim samÃcaret | mandasiddhasya tasya ayam viÓe«a÷ ya÷ abhidhÃsyate || dvisiddhamandasiddhasya dvisiddhasya yat antaram | prÃgvat tat madhyame k­tvà ÓÅghrasiddha÷ sphuÂa÷ graha÷ || [mahÃbhÃskarÅyam, 4.45-51] atra Óanigurukujagrahaïam ÓÅghroccavat grahapratipÃdanÃrtham | tena budhaÓukrayo÷ api idam karma kriyate | kak«yÃmaï¬alalagnasvav­ttamadhye | kak«yÃmaï¬ale lagnam kak«yÃmaï¬alalagnam | kim tat? svav­ttamadhyam, svav­ttamaï¬alamadhyam | kak«yÃmaï¬alalagnam ca tat svav­ttamadhyam ca kak«yÃmaï¬alalagnasvav­ttamadhyam | tasmin kak«yÃmaï¬alalagnasvav­ttamadhye | graha÷ madhya÷ | ya÷ asau madhya÷ graha÷ sa kak«yÃmaï¬alalagnasvav­ttamadhye bhavati | etat uktam bhavati Ð kak«yÃpratimaï¬alayo÷ yatra sampÃta÷ tatra ya÷ asau madhyamagraha÷, sa eva sphuÂa÷ iti | [ grahasphuÂÅkaraïe anye«Ãm matapradarÓanam ] atha anye anyathà vyÃkhyÃnam kurvanti | anulomam gacchanti iti anulomagÃni | kÃni? v­ttÃni, paridhaya÷ iti artha÷ | mandÃt | mandoccÃt prabh­ti yÃni mandoccav­ttÃni mandoccÃt Ãrabhya anulomam gacchanti, yasmÃt mandoccakendram ahar ahar upacÅyate | ÓÅghrÃt pratilomagÃni | ÓÅghrÃt ÓÅghroccÃt Ãrabhya yÃni ÓÅghroccav­ttÃni tÃni pratilomam gacchanti, yasmÃt ÓÅghroccakendram ahar ahar apacÅyate | atra idam pra«Âavyam Ð katham và mandoccakendram ahar ahar upacÅyate, katham và ÓÅghroccakendram ahar ahar apacÅyate iti? ucyate Ð grahÃt patite mandocce [mandakendra]bhuktaya÷ upacÅyante, grahÃt patite ÓÅghrocce ÓÅghrakendrabhuktaya÷ apacÅyante | yadi evam grahÃt ÓÅghroccam na patati mahattvÃt tarhi maï¬alam prak«ipya pÃtyate iti | tatra bhagaïÃ÷ bhagaïebhya÷ viÓodhyÃ÷, rÃÓaya÷ rÃÓibhya÷, bhÃgÃ÷ bhÃgebhya÷, liptÃ÷ liptÃbhya÷ iti e«a÷ krama÷ | tatra grahabhagaïebhya÷ ÓÅghroccabhagaïÃ÷ eva tÃvat na Óuddhyanti | kuta÷ asau bhagaïa÷ yam prak«ipya ÓÅghroccam viÓodhyate? tasmÃt gaïitayuktyà yÃni api ÓÅghrav­ttÃni tÃni api anulomagÃni eva | ÃcÃryeïa tu karaïalÃghavÃrtham "pratilomagÃni v­ttÃni" iti uktam | kim punar atra karaïalÃghavam? kÃmacÃra÷ | yadi graha÷ ÓÅghroccÃt patati tadà graha÷ ÓÅghroccÃt viÓodhyate | yadà ca ÓÅghroccam grahÃt patati tadà grahÃt ÓÅghroccam viÓodhyate iti | satyam eva etat, kintu jyÃparidhikalpanà vyabhicarati | yadà grahÃt ÓÅghroccam viÓodhitam bhavati tadà anyathà jyà anyathà paridhi÷, tadÃnÅm eva ÓÅghroccÃt viÓuddhe grahe anyathà jyà anyathà eva paridhi÷ | atha manyate ÓÅghroccaviÓuddhe grahe yat prathamapadam tat caturthapadam, yat dvitÅyapadam tat t­tÅyapadam, yat t­tÅyapadam tat dvitÅyapadam, yat caturthapadam tat prathamapadam iti | evam tarhi yat jyÃyasÅ kalpanÃ, tasmÃt mandoccam grahÃt viÓodhyam | graha÷ ca ÓÅghroccÃt | mandaÓÅghrav­ttÃni kramotkrameïa eva gacchanti | kak«yÃmaï¬alalagna÷ | kak«yÃyÃ÷ maï¬alam kak«yÃmaï¬alam | athavà kak«yà ca sà maï¬alam ca tat kak«yÃmaï¬alam | tena kak«yÃmaï¬alena lagna÷ kak«yÃmaï¬alalagna÷ | ka÷? graha÷ madhya÷ | svav­ttamadhye | svasya v­ttam svav­ttam | tat ca sÃmÃnyena mandav­ttam ÓÅghrav­ttam ca parig­hyate | tasya svamandav­ttasya [svaÓÅghra]v­ttasya ca madhyam svav­ttamadhyam | tatra grahasya madhya÷, sa ca kak«yÃmaï¬alÃsakta÷ | svav­ttasya kak«yÃmaï¬ale yathà madhyam bhavati tathà badhnÅyÃt | tasmin svav­tte yathà kak«yÃmaï¬ale yathà madhyam bhavati tathà badhnÅyÃt | tasmin svav­tte yathà kak«yÃmaï¬ale jyà aviti«Âhate tathà eva avati«ÂhamÃnà dra«Âavyà | katham? yathà kak«yÃmaï¬alasya «aïïavatyaæÓakà këÂhajyà | evam atra api «aïïavatyaæÓakà këÂhajyà parikalpanÅyà | tat yathà РuccÃt Ãrabhya bhujajyÃkoÂijyÃbhyÃm trairÃÓikam Ð yadi «a«ÂiÓatatrayaparidhau ime bhujajyÃkoÂijye, [tadÃ] uccanÅcaparidhau ke iti | athavà РvyÃsÃrdhena ime bhujajyÃkoÂijye, tata÷ antyaphalatulyena uccanÅcav­ttavyÃsÃrdhena ke iti | labdhe uccanÅcav­ttasya bhujajyÃkoÂijye | tatra prathamacaturthayo÷ padayo÷ vyÃsÃrdhÃt upari koÂisÃdhanam sthitam iti vyÃsÃrdhe prak«ipyate | dvitÅyat­tÅyayo÷ padayo÷ vyÃsÃrdhonam prav­ttam iti vyÃsÃrdhÃt apanÅyate | evam koÂikà ni«pannà bhavati, bhujÃkoÂivargasamÃsamÆlam karïa÷ | evam mandaÓÅghrayo÷ karïotpatti÷ || 21 || [ nÅcoccav­ttavidhinà ÓanigurukujasphuÂÅkaraïam ] grahÃïÃm ­ïadhanapratipÃdanÃya Ãha Ð k«ayadhanadhanak«ayÃ÷ syu÷ mandoccÃt vyatyayena ÓÅghroccÃt | Óanigurukuje«u mandÃt ardham ­ïam dhanam bhavati pÆrve || 22 || k«ayadhanadhanak«ayÃ÷ | k«aya÷ ca dhana÷ ca dhana÷ ca k«aya÷ ca k«ayadhanadhanak«ayÃ÷ | ete k«ayadhanadhanak«ayÃ÷ yathÃsaÇkhyena pade«u pratyetavyÃ÷ | tat yathà Рprathame pade k«aya÷, dvitÅye pade dhanam, t­tÅye pade dhanam eva, caturthe pade k«aya÷ iti | ayam k«ayÃdikrama÷ | padakrama÷ ca kasmÃt parig­hyate iti Ãha Ð mandoccÃt prav­ttÃt grahÃt | kuta÷? ucyate Ð "mandoccÃt" iyam pa¤camÅ maryÃdÃbhidhÃyinÅ | tata÷ mandoccÃt iti anena mandoccÃt prav­tta÷ graha÷ parig­hyate | sa katham mandoccÃt prav­tta÷ graha÷ j¤eya÷? ucyate Ð na atra ki¤cit api j¤eyam | yÃvadbhi÷ mandoccÃt adhika÷ graha÷ tavatà asau mandoccÃt prav­tta÷ graha÷ j¤eya÷ | tena tatparij¤ÃnÃrtham mandoccam grahÃt pÃtyate, tatra Óe«eïa rÃÓyÃdinà mandoccÃt prav­tta÷ asau graha÷ bhavati | tasmÃt prathamapade yà kramajyà tasyÃ÷ phalam trairÃÓikena ÃnÅyate | yadi «a«ÂiÓatatrayaparidhe÷ iyam jyÃ, tadà i«Âagrahaparidhe÷ kà iti phalam labhyate | etat eva trairÃÓikam | jhÃrdhÃpavartamÃna«a«ÂiÓatatrayaparidhe÷ aÓÅti÷, svaparidhibhÃgÃnÃm yathà uktÃk«arasaÇkhyà | tena paridhinà guïitajyÃyÃ÷ aÓÅti÷ bhÃgahÃra÷ | svaparidhyak«arasaÇkhyà guïakÃra÷ | labdham phalam ­ïam eva | dvitÅyapade utkrameïa jyà vyavasthità iti, utkramajyÃphalam dhanam | punar t­tÅyapade krameïa jyà vyavasthità iti kramajyÃphalam dhanam | caturthe pade utkrameïa jyà vyavasthità iti utkramajyÃphalam k«aya÷ | tatra prathamapade eva mandakendram, tat utpannam eva phalam grahamadhye k«aya÷ | yadà dvitÅyapade kendram tadà prathamapadavyÃsÃrdhajyotpannam aÓe«aphalam k«aya÷, dvitÅyapadotkramajyÃphalam dhanam | prathamadvitÅyapadÃbhyÃm t­tÅyacaturthapade vyÃkhyÃte | athavà karaïalÃghavÃrtham evam kriyate Ð prathamapade yat utpannam krameïa jyÃphalam k«aya÷ | dvitÅyapade yat utpannam punar yat gatam rÃÓyÃdikam atÅtam prathamapadasaæj¤itarÃÓitrayÃt k«ayÃtmakÃt dhanÃtmakam tat dvitÅyapadasya yat gatam tat viÓodhya Óe«am tatra k«aya÷ eva avati«Âhate, tena tat utpannam phalam madhyamagrahe k«aya÷ | evam dvitÅyapadÃnte k«ayadhanayo÷ tulyatvÃt na ki¤cit avati«Âhate | tasmÃt sÃmarthyata÷ ayam artha÷ saæjÃta÷ Ð prathamapade gatajyÃphalam k«aya÷, dvitÅyapade api ÃgatajyÃphalam k«aya÷ | etena mandakendraphalam me«Ãdike k«aya÷ | tat etat prathamapade gatam bhujÃsaæj¤itam dvitÅyapade anÃgatam | koÂisaæj¤itam [prathamapade anÃgatam] dvitÅyapade gatam | t­tÅyacaturthayo÷ ca | t­tÅyapade kramajyÃphalam dhanam | caturthapade t­tÅyapadarÃÓitrayÃt dhanÃt dhanasaæj¤itÃt caturthapadarÃÓyÃdigatak«ayasaæj¤itam viÓodhyate, Óe«am dhanam eva avati«Âhate | evam caturthapadÃnte dhanak«ayayo÷ tulyatvÃt na kiæcit avaÓi«yate | tasmÃt atra api sa eva artha÷ tulÃdikendre bhujÃphalam dhanam iti | su«Âhu khalu etat avagamyate | yadi pade«u sarve«u tulyÃ÷ paridhaya÷ tadà evam syÃt | na ca tulyÃ÷ paridhaya÷ paÂhyante | atulye«u ca paridhi«u pratimaï¬alasya ca api avasthà virudhyate | kuta÷? prathamapade Óukrasya catu«ka÷ paridhi÷ | tatra dvitÅyapadaprÃptau eva dvika÷ paridhi÷ | tatra ardhapahalam parihÅyate | graha÷ tu gacchan krameïa gacchati, na hariïaplutena | na e«a do«a÷ | tulyÃ÷ paridhaya÷ | nanu ca uktam Ð na ca tulyÃ÷ paridhaya÷ paÂhyante iti | na etat asti | evam vij¤Ãyate Ð ete paridhaya÷ upacayÃ[pacayÃ]tmakÃ÷, yata÷ tena tulyopacayÃpacayÃtmakatvÃt kramotkramavyavasthÃyÃ÷, yata÷ te eva bhavanti iti | tena tulyÃ÷ ucyante | tat yathà Рprathamapade kramajyÃm paridhyantareïa hatvà vyÃsÃrdhena labdham Æne vi«amapadaparidhau prak«ipyate, adhike apanÅyate | prathamadvitÅyapadÃbhyÃm t­tÅyacaturthapade vyÃkhyÃte | vyatyayena ÓÅghroccÃt | ÓÅghroccakendrÃt padavaÓÃt kramotkramajyÃphalam viparÅtam | prathamacaturthayo÷ padayo÷ dhanam, dvitÅyat­tÅyayo÷ k«aya÷ iti viparyaya÷ | athavà bhujÃphalam ÓÅghrakrameïa ÃnÅtam me«Ãdau dhanam, tulÃdÃv­ïam | paridhicÃlanÃdyaÓe«am pÆrvavat eva | atra ÓÅghraphalam vyÃsÃrdhena saæguïayya tat utpannakrarïena bhÃgalabdham phalam dhanam ­ïam và | etat ca karma trairÃÓikam Ð yadi vyÃsÃrdhamaï¬ale idam phalam labhyate, tadà ÓÅghroccakarïamaï¬ale kiyat iti vyastatrairÃÓikena vyÃsÃrdham guïakÃra÷, karïa÷ bhÃgahÃra÷ | atra kim iti vyastatrairÃÓikam? ucyate Ð "alpe hi maï¬ale alpÃ÷ mahati mahÃnta÷ ca rÃÓaya÷ j¤eyÃ÷" [kÃlakriyá, 14] iti anena | atha mandoccaphalam evam kasmÃt na kriyate? ucyate Ð kriyamÃïe api tÃvat eva tat phalam bhavati iti na kriyate | kuta÷? mandoccakarïa÷ aviÓi«yate | tatra ca aviÓe«itena phalena vyÃsÃrdham saæguïayya karïena bhÃge h­te pÆrvam ÃnÅtam eva phalam bhavati iti | atha kim iti ÓÅghroccakarïa÷ na aviÓi«yate? abhÃvÃt aviÓe«akarmaïa÷ | atha atra idam pra«Âavyam Ð kak«yÃmaï¬alasya yathà svayojanakarïa÷ vyÃsÃrdha÷, tat ca svaliptÃbhi÷ mÅyamÃna÷ vasvagnivedarÃmÃ÷ [3438], pratimaï¬alasya api etat eva vyÃsÃrdham iti etat | kak«yÃmaï¬alotpannajyÃphalaliptÃbhi÷ trairÃÓikÃbhÃva÷, kak«yÃpratimaï¬alayo÷ tulyavyÃsÃrdhatvÃt | atha manyate Ð tatkÃlotpannabhujÃkoÂini«pannakarïa÷ vyÃsÃrdham pratimaï¬alasya | tena trairÃÓikopapatti÷ | evam tarhi na kak«yÃmaï¬alatulyam pratimaï¬alam iti | atra ucyate Ð caturthapadÃdau kak«yÃpratimaï¬ale tulye | tena kak«yÃpratimaï¬alayo÷ tulyam vyÃsÃrdham | tata÷ prabh­ti pratimaï¬alavyÃsÃrdham [krameïa upacÅyate] | evam krameïa upacÅyamÃnam uccatulyagrahe svoccav­ttavi«kambhÃrdham upacitam bhavati | tat eva prathamapadÃdau prabh­ti utkrameïa apacÅyamÃnam prathamapadÃnte vyÃsÃrdham eva bhavati | evam krameïa apacÅyamÃnam dvitÅyapadÃnte uccav­ttavi«kambhÃrdham apacitam bhavati | t­tÅye [padÃnte] ca utkrameïa upacÅyamÃnam iti etat kak«yÃmaï¬alavyÃsÃrdham eva | grahasya uccanÅcagatikramÃt upacayÃpacayÃtmakam bhavati iti ata÷ pratimaï¬alasya upadeÓa÷ | ghanabhÆmadhyÃt eva grahasya uccanÅcaparij¤Ãnam iti ata÷ vyÃsÃrdham eva koÂiphalena upacÅyate apacÅyate và | atha yadi pratimaï¬alamadhyÃt vyÃsÃrdhasya v­ddhihrÃsau syÃtÃm | tadà t­tÅyam maï¬alam parikalpayitavyam syÃt | ghanabhÆmadhyÃt karïasya upacayÃpacayau, tena tatkarïena vyastatrairÃÓikopapatti÷ iti | etat gaïitanyÃyasiddham eva | Óanigurukuje«u | Óani÷ ca guru÷ ca kuja÷ ca ÓanigurukujÃ÷ | ata÷ te«u Óanigurukuje«u mandÃt mandoccÃt prabh­ti ya[t phalam upapadyate] tat ardham ­ïam dhanam và bhavati | pÆrve pÆrvakarmaïi, mandÃt prabh­ti iti | ÓÅghrÃt api ca yat phalam tat te«u ardham kriyate prathame ÓÅghrakarmaïi | anyatra dvitÅyakarmaïi mandaÓÅghrayo÷ sakalaphalam iti arthÃt avasÅyate | mandaÓÅghraphalÃni këÂhÃni ­ïam dhanam và parikalpyate | yata÷ këÂhena graha÷ bhramati | tat phalam kva ­ïam kva và dhanam iti Ð Óanigurukuje«u | atra ÓanigurukujÃ÷ madhyamÃ÷ eva parig­hyante | kuta÷? madhyamasya sphuÂÅkaraïopÃyatvÃt | tadà hi ete sphuÂÅbhavanti | yadi etat karma Óanigurukuje«u madhyame«u kriyate, mandoccaphalÃrdhena madhyame ­ïadhane k­te tasya ­ïadhanÅk­tasya madhyamatvam hÅyate | [ata÷] ÓÅghroccaphalacÃpÃrdhasya avik­tamadhyame dhanarïe prÃpnuta÷J| na etat asti | mandoccaphalacÃpÃrdhadhanarïÅk­ta÷ eva bhavi«yati | kuta÷? "ekadeÓavik­tam ananyavat bhavati" iti [a«ÂÃdhyÃyÅ, 4.1.83 pÃta¤jalamahÃbhëyam] ekadeÓavik­ta÷ api madhya÷ eva | yathà devakatta÷ svalaÇk­ta÷ api svam ÃkhyÃnam na jahÃti, na ca karïanÃsÃvacchedena api, evam atra api, dve karmaïÅ tatra tatra eva madhyame kriyete | athavà prathamamadhyamÃt mandoccÃyÃtam phalÃrdham madhyamotpannatvÃt madhyame kriyate | yat punar ÓÅghroccÃyÃtam sak­tsaæsk­tÃt phalÃrdham tat sak­tsaæsk­tÃyÃtam eva iti k­tvà sak­tsaæsk­ta÷ eva kriyate | tasmÃt dvikarmasaæsiddhÃt mandoccaphalam tat sakalam eva madhyame grahe kriyate | sa sphuÂamadhyama÷ bhavati | atha idam pra«Âavyam Ð yat etat dvikarmasiddhamandoccÃyÃtam tat dvikarmasaæsiddhe eva kasmÃt na kriyate | ucyate Ð " mandoccÃt sphuÂamadhyÃ÷" [kÃlakriyá, 23] iti madhyame kriyate | nanu ca dvikarmasiddha÷ api madhyama÷ eva | kuta÷? "ekadeÓavik­tam ananyavat bhavati" iti vacanÃt | evam tarhi siddhe, punar sphuÂamadhyamagrahaïam kurvan ÃcÃrya÷ j¤Ãpayati avik­tamadhya÷ iti | anyathà hi sphuÂamadhyamagrahaïam atiricyate | tasmÃt dvitÅyaphalam mandoccÃyÃtam tat sakalam eva madhyame grahe kriyate | ÓÅghroccÃt ca sphuÂÃ÷ j¤eyÃ÷ iti | sa evaæk­te sphuÂamadhyama÷ ÓÅghroccakarmaïà sphuÂa÷ bhavati iti sphuÂamadhyame ÓÅghroccaphaladhanu÷ sakalam kriyate, sphuÂa÷ bhavati | ­ïadhanayuktipradarÓanÃrtham vyÃsÃrdhatulyena karkaÂakena samÃyÃmavanau samav­ttamaï¬alam Ãlikhya mÃt­pit­rekhÃm kuryÃt | tat kak«yÃmaï¬alam rÃÓijyÃrekhÃviracitam | tanmaï¬alakendrÃt yÃvatya÷ abhÅ«ÂagrahÃntyaphalaliptÃ÷ tÃvati antare ca dak«iïena kendram k­tvà vyÃsÃrdhatulyena eva karkaÂakena tathà eva samav­ttamaï¬alam Ãlikhet | tat pratimaï¬alam | [kak«yÃ]maï¬alÃt yÃvadbhi÷ pratimaï¬alam ni«krÃntam tÃvatà vyÃsÃrdhena kak«yÃmaï¬aladak«iïottararekhÃsaæpÃte kendram k­tvà ubhayatra v­ttadvayam Ãlikhya[te | te nÅcocca]v­tte | tayo÷ yathà kak«yÃmaï¬ale rÃÓijyÃvikalpa÷ tathà karaïÅyam | prathamacaturthayo÷ padayo÷ kak«yÃmaï¬alÃt uparisthitatvÃt pratimaï¬alasya vyÃsÃrdhe koÂisÃdhanam prak«ipya karïa÷ k­ta÷, tÃvat pramÃïam sÆtram [pratimaï¬alaparidhim] yatra sp­Óati tatra sthÃne sphuÂa÷ graha÷ | kak«yÃmaï¬alajyà ca tasmÃt purata÷ iti artha÷ | prathamacaturthayo÷ padayo÷ tat utpannam phalam madhyamagrahÃt apacÅyate | dvitÅyat­tÅyayo÷ padayo÷ kak«yÃmaï¬alÃt adhovyavasthitatvÃt pratimaï¬alasya, vyÃsÃrdhÃt koÂisÃdhanam apanÅya k­ta÷ karïa÷, tÃvatpramÃïam sÆtram kak«yÃmaï¬alamadhyÃt pratimaï¬alaparidhim yatra sp­Óati tatra sphuÂa÷ graha÷ | sa ca kak«yÃmaï¬alajyÃpradeÓÃt purata÷ avati«Âhate | tena tat utpannam phalam dvitÅyat­tÅyayo÷ padayo÷ madhyamagrahÃt upacÅyate | ÓÅghrocce punar ye«Ãm k«ayadhanadhanak«ayÃ÷ syu÷ mandoccÃt evam eva ÓÅghroccÃt iti ayam pÃÂha÷ te«Ãm iyam ­ïadhanopapatti÷ | ye«Ãm punar vyatyayena ÓÅghroccÃt iti ayam pÃÂha÷ te«Ãm iyam eva upapatti÷ viparÅtà | katham? pratimaï¬ale sphuÂa÷ ca graha÷, madhyama÷ ca ÓÅghroccaparikalpanÃya kak«yÃmaï¬ale | punar kendrajyà tena prathamacaturthayo÷ padayo÷ p­«Âhata÷ sthitatvÃt madhyamasya kendrajyÃgrahasya ÃnÅyamÃnasya kendrajyotpannam phalam dhanam bhavati pura÷sthitatvÃt kendrajyÃgrahasya, dvitÅyat­tÅyayo÷ padayo÷ p­«Âhata÷ sthitatvÃt kendrajyÃgrahasya tat phalam apanÅyate | ata÷ evam mandaÓÅghrayo÷ parasparaviruddhatvÃt upapatte÷, ÃcÃryeïa paramÃrthasphuÂagrahapradeÓa÷ bhÆtÃrÃgrahavivarapramÃïapradeÓa÷ darÓita÷ | tena yÃvat bhÆtÃrÃgrahavivarapramÃïam sÆtram kak«yÃmaï¬alamadhyÃt pratimaï¬alaparidhim padavibhÃgena prasÃritam yatra sp­Óati, tatra sphuÂa÷ graha÷ | anye punar anyathà paÂhanti Ð Óanigurukuje«u mande ardham ­ïam dhanam bhavati pÆrvam iti | mande mandocce ardham phalasya ­ïam dhanam, yadi tat grahe ­ïam dhanam tadà tat mandocce dhanam ­ïam iti arthÃt avasÅyate | tatra kiyat tat phalam mandocce ­ïam sat dhanam bhavati, dhanam sat ­ïam bhavati iti ucyate Ð ÓÅghroccaphalam yasmÃt mandoccaphalam ca phaladvayam etat | tayo÷ mandoccam ÃdhÃra÷ | phaladvayam Ãdheya÷ | ata÷ ÓÅghroccaphalam kriyate | karmacatu«ÂayagrahaïÃt tat utpannam ca phalam tatra eva | tat yathà РprÃg eva ÓÅghraphalam ÃnÅya tat ardham ­ïam dhanam và mandocce k­tvà tat mandÃyÃtam ca tena phaladvayasaæsk­tena mandoccena saæsk­ta÷ sa sphuÂamadhya÷ graha÷ bhavati | sa ÓÅghrakarmaïà sphuÂa÷ iti prakriyÃntaram etat || 22 || [ prakÃrÃntareïa ÓanigurukujasphuÂÅkaraïam ] grahÃïÃm sphuÂÅkaraïaprakÃrÃntaram Ãha Ð mandoccÃt ÓÅghroccÃt ardham ­ïam dhanam grahe«u mande«u | mandoccÃt sphuÂamadhyÃ÷ ÓÅghroccÃt ca sphuÂÃ÷ j¤eyÃ÷ || 23 || mandoccÃt yat phalam ÃyÃtam tasya cÃpÃrdham ­ïam dhanam và grahe«u ­ïam dhanam [mande«u và kartavyam] | evam tarhi cakÃra÷ kartavya÷ | cakÃreïa vinà grahe«u mande«u ca iti cÃrtha÷ na labhyate | na cakÃra÷ kartavya÷ | antareïa api cakÃram cÃrtha÷ avagamyate | [katham?] evam Ð bÃle v­ddhe k«ate k«Åïe k«Åram yuktyà prayojayet | iti atra cakÃreïa vinà cÃrthasya avagamanÃt | evam ayam api | "sva"mande«u api vaktavyam, yena sve«u madhyame«u sve«u ca mande«u kriyate | "sva"Óabda÷ api na kartavya÷ | svasya grahasya ya÷ madhyama÷ svasya ca yat mandam tatra eva karmasiddhe÷ | yathà "mÃtari vaktavyam pitari ÓuÓrÆ«itavyam" iti | na ca tatra ucyate Ð "svasyÃm mÃtari svasmin và pitari" iti | evam atra api iti | atha yat etat mandoccÃyÃtam phalÃrdham tat k«ayadhanakrameïa madhye grahe dhanam ­ïam và kriyate | mande punar katham kriyate, mandasya ­ïadhanakramasya anabhidhÃnÃt? ucyate Ð mandoccam sarvadà eva grahasya ­ïabhÆtam | tatra yat grahasya ­ïam tat mandocce prak«ipyate, ­ïabhÆtatvÃt | yat grahe dhanabhÆtam tat mandoccÃt apanÅyate, mandoccasya ­ïabhÆtatvÃt eva | ayam ca gaïitanyÃya÷ Ð ­ïa[­ïayo÷ dhana]dhanayo÷ saæk«epa÷ ­ïadhanayo÷ ca viÓe«a÷ | iti | tasmÃt anena krameïa mandocce phalÃrdhasya upacayÃpacayau bhavata÷ | ÓÅghroccÃt ca yat phalÃrdham tat api evam eva grahavaiparÅtyena mande dhanam ­ïam và kriyate | grahe«u punar prayojanÃbhÃvÃt na kriyate | mandoccÃt | mandoccaÓÅghroccaphalÃrdhena saæsk­tam mandoccam parig­hyate | kuta÷? karmadvayav­ttau mandanirdeÓÃt | tena tÃd­gvidhena mandena madhyamÃt viÓodhitena yat phalam ÃyÃtam tat sakalam madhye«u ­ïam dhanam và kriyate | sphuÂamadhyÃ÷ | [madhyamasya] sphuÂasya antarvartitvÃt [sphuÂÃ÷ ye na, na avik­te«u] madhyame«u phalasya karaïÃt madhyamÃ÷J| athavà sphuÂasya madhyamÃ÷ sphuÂamadhyamÃ÷ | ekena karmaïà ni«pannà yena dvitÅyam karmÃntaram apek«ante | ÓÅghroccÃt ca sphuÂÃ÷ j¤eyÃ÷ | ÓÅghroccÃt ÃyÃtam phalam tena saæsk­tÃ÷ sphuÂÃ÷ | cakÃra÷ phalayo÷ samuccayam abhidhatte | j¤eyÃ÷ avagantavyÃ÷ boddhavyÃ÷ iti yÃvat || 23 || [ bh­gubudhayo÷ sphuÂÅkaraïam ] bh­gubudhayo÷ karma Ãha Ð ÓÅghroccÃt ardhonam kartavyam ­ïam dhanam svamandocce | sphuÂamadhyau tu bh­gubudhau siddhÃt mandÃt sphuÂau bhavata÷ || 24 || ÓÅghroccÃt iti prÃk ÓÅghroccani«pannam phalam g­hyate | tat eva ÓÅghroccaphalam agre | tatra tat ardhonam ardham iti artha÷ | ­ïadhanam kartavyam | yadi grahe ­ïam tadà dhanam kartavyam | dhanasya ­ïam kartavyam iti arthÃt avasÅyate | kva iti Ãha Ð svamandocce | svakÅyam mandoccam svamandoccam, tasmin svamandocce | sphuÂamadhyau bh­gubudhau bhavata÷ | katham? siddhÃt mandÃt | yat eva ÓÅghroccaphalÃrdhena saæsk­tam mandoccam tat siddham iti abhidhÅyate | tasmÃt siddhÃt mandÃt sphuÂamadhyau bhavata÷ | etat uktam bhavati Ð yat eta[t siddhamandam tat madhyama]grahÃt viÓodhya Óe«aphalasya ca ­ïadhanena tayo÷ bh­gubudhayo÷ madhyau sphuÂamadhyau bhavata÷ | "tu"-ÓabdÃt "ÓÅghroccÃt ca sphuÂÃ÷ j¤eyÃ÷" [kÃlakriyá, 23] iti etat kriyate || 24 || [ bhÆtÃrÃgrahÃntarÃlam ] [bhÆtÃrÃgrahÃ]ntarÃlapramÃïÃnayanÃya Ãha Ð bhÆtÃrÃgrahavivaram vyÃsÃrdhah­ta÷ svakarïasaævarga÷ | kak«yÃyÃm grahavega÷ ya÷ bhavati sa mandanÅcocce || 25 || tÃrÃgrahÃïÃm bhuva÷ ca yat antaram tasya ÃnayanopÃya÷ ucyate | bhÆtÃrÃgrahavivaram bhuva÷ tÃrÃgrahasya ca yat antaram tat bhÆtÃrÃgrahavivaram bhavati iti vak«yati | vyÃsÃrdhah­ta÷ svakarïasaævarga÷ | vyÃsÃrdham trijyà | trijyayà h­ta÷ vyÃsÃrdhah­ta÷ | svakarïayo÷ saævarga÷ svakarïasaævarga÷ | etat uktam bhavati Ð mandoccakarïasya ÓÅghroccakarïasya ca ya÷ ghÃta÷ sa÷ svakarïasaævarga÷ vyÃsÃrdhah­ta÷ | kak«yÃyÃm grahavega÷ | tÃvat ucchritÃyÃm [kak«yÃyÃm] grahasya ya÷ mandaÓÅghroccaphalajanita÷ vega÷ sa tasya bhÆtÃrÃgrahavivarasya agre bhavati iti | ata÷ eva bhÆtÃrÃgrahavivaram vik«epÃnayane bhÃgahÃra÷ | apare Ãhu÷ Ð na bhÆtÃrÃgrahavivaram bhÃgahÃra÷ | ka÷ tarhi? vyÃsÃrdham | yasmÃt etat atra trairÃÓikam Ð yadi trijyayà svagrahÃbhihitavik«epa÷ labhyate, anayà abhÅ«ÂagrahasvapÃtavivarÃntarÃlÃæÓajyayà bhujajyayà kim iti | na etat samyak avasÅyate | yadi idam eva trairÃÓikam syÃt, tadà nak«atratÃrÃgrahaÓaÓiyogÃ÷ sarvadà tasyÃm eva diÓi tulyavik«epavivarÃ÷ syu÷, nak«atratÃrÃïÃm uccanÅcagatyasambhavÃt | d­Óyante ca amÅ grahanak«atrÃïÃm dÆrÃsanna[vaÓÃt] bhedÃæÓumardanasavyÃpasavyayogagata[ya÷ | yadi vyÃsÃrdha]m eva bhÃgahÃra÷ syÃt tadà sarve eva tulyagataya÷ syu÷ | bhÆtÃrÃgrahavivaram | bhÆtÃrÃgrahavivaravaÓÃt vik«epa÷ alpa÷ mahÃn ca nak«atratÃrÃgrahayoge«u labhyate | [alpe vÃ] mahadvik«epe dak«iïottaradigvaÓÃt niyatavik«epÃntaradiÓa÷ yogÃ÷ upapadyante | tasmÃt bhÆtÃrÃgrahavivaram eva bhÃgahÃra÷ | etat api karma trairÃÓikadvayam | katham? yadi vyÃsÃrdhatulyayà pÃtÃntarabhujajyayà yathÃsvam vik«epa÷ alpa÷ mahÃn ca labhyate, tadà ana[yà bhuja]jyayà pÃtÃntarotpannayà ka÷ iti vik«epa÷ labhyate | [ata÷] punar api vyastatrairÃÓikam Ð yadi ayam vik«epa÷ kak«yÃmaï¬ale vyÃsÃrdhavi«kambhe labhyate, tadà paramÃrthapratimaï¬ale bhÆtÃrÃgrahavivaravi«kambhÃrdhe kiyÃn iti | pÆrvatrairÃÓike vyÃsÃrdham bhÃgahÃra÷ ÃsÅt, tat eva dvitÅyatrairÃÓike vyastatvÃt guïakÃra÷ | ata÷ guïakÃrabhÃgahÃrayo÷ na«Âayo÷, pÃtÃntarabhujajyÃyÃ÷ vik«epa÷ guïakÃra÷, bhÆtÃrÃgrahavivaram bhÃgahÃra÷, phalam i«Âagrahasya vik«epa÷ | evam i«Âagrahayo÷ vik«epÃvabhinnadikkau viÓi«yate, yasmÃt apakramamaï¬alÃt tau prav­ttau | tata÷ tadviÓe«atulyam tayo÷ antaram bhavati, tatra api tayo÷ ÆnÃdhikavik«epavaÓÃt parasparÃpek«ayà [tayo÷ yÃmyottaradiktvam] | bhinnadikkau vik«epau yojyate | yasmÃt eka÷ apakramamaï¬alÃt dak«iïena apara÷ uttareïa, tasmÃt tadantaram [vik«epayoga]pramÃïam bhavati | vik«epaliptÃntaracaturbhÃga÷ aÇgulapramÃïam vÃcyam | yadà punar antaraliptÃ÷ na syu÷, alpÃ÷ và [syu÷] tadà tayo÷ anyonyÃÓe«Ãt chÃdanam ekadeÓÃt chÃdanam và [bhavati] | tatra grahaïavat i«ÂagrahasaæparkÃrdhatadvik«epa[viÓle«eïa yogena vÃ] sthityardhanìikÃnayanam | [ tÃrÃgrahÃïÃm sphuÂayojanakarïÃnayanam ] atha nak«atratÃrÃgrahayoge«u natilambanaparij¤ÃnÃrtham idam karma kriyate | "ÓaÓiÇa¤aïanamÃæÓakÃ÷" [gÅtiká, 7] iti atra ÓaÓiyojanakarïa÷ ÇÃdibhi÷ guïita÷ ÓukrÃdÅnÃm bhÃgahÃrÃ÷ bhavanti iti vyÃkhyÃtam | tena ÓaÓiyojanakarïa÷ pa¤cabhi÷ guïita÷ Óukrasya yojanakarïa÷ bhavati daÓabhi÷ guro÷, pa¤cadaÓabhi÷ budhasya, viæÓatyà Óane÷, pa¤caviæÓatyà aÇgÃrakasya | yadi evam tarhi grahÃïÃm kak«yÃbhidhÃnam virudhyate | na e«a÷ do«a÷ | tÃvat kak«yÃsthÃ÷ eva grahÃ÷, atra punar ÇÃdiguïakÃrai÷ d­«Âiparikarma kriyate iti | ayam yojanakarïa÷ bhÆtÃrÃgrahavivaraguïita÷ vyÃsÃrdhah­ta÷ sphuÂa÷ bhavati | etat api trairÃÓikam Ð yadi vyÃsÃrdhaliptÃbhi÷ etÃvanti yojanÃni labhyante bhÆtÃrÃgrahavivaraliptÃbhi÷ kiyanti iti, athavà trairÃÓikadvayaikÅkaraïena abhÅ«ÂagrahasphuÂayojanakarïa÷ ÃnÅyate | katham? bhÆtÃrÃgrahavivarÃnayane vyÃsÃrdham bhÃgahÃra÷ ÃsÅt, iha ca bhÆtÃrÃgrahavivarasvamadhyamayojanakarïÃbhyÃsasya vyÃsÃrdham eva bhÃgahÃra÷ | ata÷ bhÃgahÃrayo÷ saævarga÷ mandoccaÓÅghroccakarïasvamadhyamayojanakarïÃbhyÃsasya bhÃgahÃra÷ | phalam sphuÂayojanakarïa÷ | tayo÷ ayam artha÷ sa¤jÃta÷ Ð mandaÓÅghra[karïa]guïita÷ madhyamayojanakarïa÷ vyÃsÃrdhak­tivibhakta÷ sphuÂayojanakarïa÷ bhavati | mandanÅcocce mandasya mandoccasya ucce nÅce ca ÃnÅta÷ mandakarïa÷ eva anena vidhinà sphuÂÅk­ta÷ iti | [ grahasphuÂÅkaraïe viÓe«a÷ ] atha vivasvaddhanarïodayÃstamayavaÓÃt sÃmÃnyasarvagrahÃïÃm sphuÂagaïitavidhiviÓe«a÷ abhidhÃsyate | tat yathà Рsavitu÷ bhujÃphalena ravyÃdibhuktaya÷ guïitÃ÷ khakha«a¬ghanena vibhajya Ãptakalà grahe«u bhujÃphaladhanarïavaÓÃt kriyate | tat vicÃryate Ð idam karma anupadi«Âam katham avagamyate? na e«a÷ do«a÷ | upadi«Âam eva etat Ð "budhÃhnyajÃrkodayÃt ca laÇkÃyÃm" [gÅtiká, 4] iti | arkodayÃvadhe÷ gate÷ ete«Ãm pratipacchedau iti upadeÓÃt arka÷ hi sphuÂagaïitÃvagatagate÷ eva udayaÓikharamadhyÃste iti sphuÂasya arkasya udaya÷ parig­hyate | sphuÂagati÷ ca madhyamà eva svabhujÃphalÃdiliptÃbhi÷ upacitÃpacità và iti ata÷ bhujÃphalaliptÃbhi÷ prÃïatulyÃbhi÷ trairÃÓikam kriyate Ð yadi ahorÃtraprÃïai÷ khakha«a¬ghanatulyai÷ vivasvadÃdisphuÂabhuktaya÷ labhyante, bhujÃphalaliptÃbhi÷ prÃïatulyÃbhi÷ kim iti | ÃsÃm bhujÃphalaliptÃnÃm prÃïatulyatvam iti | atra ucyate Ð ravyudayÃt eva jyotiÓcakrÃde÷ api udayÃdi÷ iti vyÃkhyÃtam | tena pravahÃk«epÃt madhyama÷ sarvadà svabhujÃphalena adhika÷ Æna÷ và bhavati | yadà adhika÷ tadà jyotiÓcakram bhujÃphalaliptÃtulyam ravigatyà jÅyate, [Æna÷ cet bhujÃphalaliptÃtulyam ravigatyà apacÅyate] iti | anayà parikalpanayà jyotiÓcakrasambandhinya÷ tadà bhujÃphalaliptÃ÷ bhavanti, jyotiÓcakraliptÃ÷ prÃïÃ÷ ca tulyÃ÷ iti | ata÷ tÃsÃm prÃ[ïatulyabhujÃphalaliptÃnÃm abhÃva÷, ahargaïÃt Ãga]ta÷ [sakala÷ sÆrya÷] yadà svoccatulya÷ tadà eva udaye bhavati iti | anyathà tatra api bhujÃntaraphalam kriyate eva | arka÷ hi sphuÂagaïi[tÃvagate÷ eva udaya]ÓikharamadhyÃste iti | evam ete«Ãm vivasvadÃdÅnÃm grahÃïÃm sphuÂagataya÷ sÆryodayÃvadhe÷ bhavanti iti ata÷ ravi[vaÓÃt eva upacayÃpaca]yÃtmakam phalam kriyate | deÓÃntaracaradalakarmaïÅ ca anayà eva upapattyà | ardharÃtrÃstamayadinamadhyasaæsthitasÆryÃ[t trairÃÓikam] Ð yadi «a«Âyà nìÅbhi÷ yathÃsvam madhyamà bhukti÷ labhyate tadà pa¤cadaÓabhi÷ ghaÂikÃbhi÷ triæÓatà pa¤cacatvÃriæÓadbhi÷ ca kim iti [phalali]ptÃ÷ audayikebhya÷ grahebhya÷ viÓodhyante, tata÷ tena ravyÃdaya÷ tÃtkÃlikÃ÷ bhavanti | te«Ãm ca sphuÂaprakriyà pÆrvÃbhihità eva | [dinamadhyÃrdharÃtrayo÷ cara]dalakarma na pravartate | k«itijamaï¬alaprÃptyatikrÃntÅ ravyudayÃstamayayo÷ eva iti | evam Ãdityagatyavadhaya÷ grahÃ÷ | yadà punar para[sya grahasya rave÷ iva] kalpyante tadà candroda[yaj¤Ã]nena udayakÃlam eva avagatya tadudayakÃlÃvadhaya÷ kriyante | [tithipratipacchedaparij¤Ãnam ] evam yathopadi«Âagaïitaprakriya[yà tithi]pratipacchedaparij¤ÃnÃya ucyate | tat yathà РsphuÂaÓaÓina÷ sphuÂa÷ ravi÷ apanÅyate, yasmÃt tithi÷ ÓaÓimÃsavaÓÃt bhavati tena "raviÓaÓiyogÃ÷ bhavanti [ÓaÓimÃsÃ÷" [kÃlakriyá, 5] iti sphuÂavidho]rina÷ apanÅyate | yathÃsambhavam atra bhagaïa÷ na sambhavati iti rÃÓyÃdaya÷ eva rÃÓyÃdibhya÷ apanÅyante | athavà ka[lpÃdita÷ ye ravighagaïÃ÷] bhuktÃ÷ te ÓaÓibhagaïebhya÷ viÓodhyante, rÃÓyÃdibhya÷ rÃÓyÃdaya÷ iti | tatra avaÓi«ÂÃ÷ ÓaÓimÃsÃdaya÷ bhavanti | [mÃsÃnÃm prayojanÃbhÃva÷ i]ti mÃsÃ÷ tyajyante | tatra ye avaÓi«ÂÃ÷ rÃÓyÃdaya÷ vartamÃnaÓaÓimÃsasya avayavabhÆtÃ÷ tai÷ liptÅk­tai÷ trairÃÓi[kam Ð yadi khakha«a¬ghana]tulyena sÆryÃcandramaso÷ viÓe«eïa ÓaÓimÃsa÷ labhyate tadà Ãbhi÷ candrÃdityaviÓe«aliptÃbhi÷ kiyacchaÓimÃs[Ã÷ iti sampÆrïa]mÃsam na prayacchati iti divasÃ÷ kriyante | "triæÓaddivasa÷ bhavet sa mÃsa÷" [kÃlakriyá, 1] iti triæÓatka÷ guïakÃra÷ | tatra guïakÃrabhÃgahÃrayo÷ apavartane [triæÓata÷ triæÓadbhÃgena ekam] khakha«a¬ghanasya tÃvadbhÃgena saptaÓatÃni viæÓatyadhikÃni | saptaÓatyà viæÓatyuttarayà ravicandravivaraliptÃ÷ vibhajyante | [phalam gatatithaya÷ va]rtamÃnaÓaÓimÃsasya Óuklapratipatprav­ttÃ÷, tatra Óe«aliptÃ÷ vartamÃnatithe÷ bhuktÃ÷, tadviÓuddhÃ÷ bhÃgahÃraliptÃ÷ bhojyÃ÷ iti | ata÷ tÃbhi÷ bhuktabhojyaliptÃbhi÷ trairÃÓikam Ð yadi tat aha÷ sÆryÃcandramaso÷ sphuÂabhuktyantaraliptÃbhi÷ eka÷ ÓaÓidivasa÷ labhyate tata÷ Ãbhi÷ bhuktabhojyaliptÃbhi÷ kiyÃn ÓaÓidivasasya labhyate iti, tatra divase«u bhÃgam na prayacchanti iti nìya÷ kriyante | "«a«Âi÷ nìya÷ divasa÷" [kÃlakriyá, 1] iti «a«Âyà saÇguïayya sphuÂabhuktyantaraliptÃbhi÷ bhÃgalabdhÃ÷ bhuktabhojyÃ÷ tithe÷ nìya÷ sÆryodayÃvadhe÷ gatÃ÷ gantavyÃ÷ và bhavanti iti | [ sÆryÃcandramaso÷ samaliptÅkaraïam ] i«ÂakÃlÃvadhe÷ và parvaïi samaliptÃvidhÃnam | gatagantavyatÃm parvaïa÷ vidhÃya gatagantavyaliptÃbhi÷ trairÃÓikam | tat yathà Рyadi sÆryÃcandramaso÷ taddinasphuÂabhuktyantaraliptÃbhi÷ sÆryÃcandramaso÷ sphuÂabhukti÷ yathÃsvam labhyate tata÷ Ãbhi÷ gatagantavyatithiliptÃbhi÷ kiyatya÷ sphuÂabhuktiliptÃ÷ iti labdhÃ÷ liptÃ÷ ravau gantavyaparvaïi prak«ipyante, ÓaÓini ca | atha gataparvaïi tayo÷ eva yathÃsvam trairÃÓikÃyÃtaliptÃ÷ viÓodhyante | evam gantavyagataparvaïa÷ paryavasÃnakÃlikau samaliptau bhavata÷ iti gaïitapÃde api asmÃbhi÷ "bhukte÷ vilomavivare" [gaïita¡, 31] iti asyÃm ÃryÃyÃm saæk«epata÷ abhihitam iti k­tvà iha tu vistareïa pradarÓitam | [ candranak«atrapratipacchedaparij¤Ãnam ] candrayuktena nak«atreïa vyavahÃra÷ iti pratyaham candrayuktanak«atrapratipaccheda [parij¤Ãnam] kriyate | tat yathà РÓaÓiliptÃbhi÷ trairÃÓikam Ð yadi maï¬alaliptÃbhi÷ khakha«a¬ghanatulyÃbhi÷ saptaviæÓati÷ nak«atrÃïi labhyante tata÷ [Ãbhi÷ candragataliptÃbhi÷ kim iti | atra guïakÃrabhÃgahÃrayo÷ apa]vartanam kriyate | saptaviæÓate÷ saptaviæÓatibhÃgena ekam khakha«a¬ghanasya api tÃvatbhÃgena a«Âau [ÓatÃni, ata÷ ÓaÓiliptÃ]nÃm a«ÂÃbhi÷ Óatai÷ bhÃge nak«atrÃïÃm aÓvinyÃdÅnÃm [yÃni gatÃni te«Ãm saækhyÃ] labhyate | Óe«e gatagantavyam k­tvà vartamÃnasya nak«atrasya gatagantavyÃ÷ nìya÷ sÃdhyante | katham? yadi sphuÂabhuktyà «a«Âi÷ nìya÷ labhyante, Ãbhi÷ gatagantavyaliptÃbhi÷ kiyatya÷ iti gatagantavyanìya÷ labhyante | ÓaÓibhukte÷ ahorÃtrakÃlÃvadhini«pannatvÃt, ahorÃtrasya ca pramÃïam «a«Âi÷ nìya÷ iti «a«Âyà trairÃÓikam kriyate || 25 || iti bhÃskarasya k­tau ÃryabhaÂatantrabhëye kÃlakriyÃpÃda÷ samÃpta÷ || GolapÃda÷ [maÇgalÃcaraïam ] nama÷ sanmaÇgalaj¤ÃnapÆrïakumbhÃya rÃjate | surÃsuraÓirogh­«ÂapÃdapÅÂhÃya vedhase || [ golabandha÷ ] kÃlakriyÃnantaram golam, "trÅïi gadati gaïitam kÃlakriyÃm golam" iti uktatvÃt | gamyate j¤Ãyate asmÃt iti golam | kim punar asmÃt gamyate? grahabhramaïadharitrÅsaæsthÃnÃdÅni sarvam | evam paramÃrthajij¤Ãsava÷ hi asatyapÆrvakam satyam pratipadyante | tat yathà bhi«aja÷ hi utpalanÃlÃdi«u sirÃvedhanÃdÅni pratipadyante, yaj¤aÓastravida÷ Óu«ke«Âyà yaj¤ÃdÅni [pratipadyante], vaiyÃkaraïÃ÷ prak­tipratyayalopÃgamavarïavikÃrÃdibhi÷ sÃdhuÓabdam pratipadyante, evam atra api sÃævatsarÃ÷ v­ttaÓalÃkÃsÆtrÃvalambakÃdibhi÷ k«etragaïitaviÓe«ai÷ pÃramÃrthikam golam pratipadyante | tasmÃt diÇmÃtrapradarÓanam eva etat Ãrabhyate, aÓakyatvÃt aÓe«apradarÓanasya | ka÷ hi citrayan nime«onme«Ãdi api citrayati | tasmÃt ÓrÅparïiva¤culakëÂhayo÷ anyatamam ardhav­ttacakrasvarÆpam krÃkacikai÷ v­ttam ekam ni«pÃdayet | tata÷ sughaÂitÃrdhav­ttadvayena tribhi÷ và sughaÂitav­ttaÓakalai÷ v­ttam ekam nirmÃpayet | tatra v­ttaÓakalasandhicchedÃ÷ traya÷ ÓurapuÇkhapÃrÓvacchedÃvayavÃrdhaccheda÷ iti | tatra ete«Ãm anyatamena v­ttaÓakalÃni anyonyam ghaÂayet | tÃmrakÅlakai÷ tatra evam ni«pannam ekam v­ttam pÆrvÃparam nidhÃya dvitÅyam dak«iïottaram upari adha÷ ca janitasvastikam svastikasampÃte ca maï¬aladvayam ardhaccedena chitvà tathà saæyojyam yathà ekam eva v­ttam lak«yate | tau vihitÃrdhacchedena svastikacatu«Âayam praveÓya niÓcalam nidadhya tÃmrakÅlakai÷ niÓcalÅkriyate | tata÷ tayo÷ maï¬alayo÷ bahi÷ parikaravat dikcatu«Âayajanitasvastikam anyam tathà eva ardhacchedena svastikacatu«Âayam praveÓya niÓcalam nidadhyÃt | pÆrvÃparamaï¬alam «a«ÂyaÇkÃÇkitam kÃrayet, yathà ekaikasmin caturbhÃge pa¤cadaÓa pa¤cadaÓÃÇkÃ÷ syu÷ | te ca ahorÃtraghaÂikÃ÷ | evam pariÓe«am maï¬aladvayam api, ekaikam «a«ÂiÓatatrayÃÇkitam [kÃrayet] | tÃni vi«uvat [yÃmya uttarak«itija]maï¬alÃni | tat tulyam eva aparam maï¬alam «a«ÂiÓatatrayÃÇkitam pÆrvasvastike aparasvastike ca tiryak tribhÃgacchedam k­tvà dvau tribhÃgau maï¬alapradeÓasya svastikam ghaÂayet | yathà và maï¬alatrayasampÃtam ekam eva lak«yate tathà avacheda÷ kalpanÅya÷ | pÆrvÃparadak«iïottaramaï¬alayo÷ ya÷ adha÷ svastika÷ tasmÃt uttareïa uttaraÓalÃkÃyÃm caturviæÓatibhÃge tathà eva ardhacchedena svastikam kÃrayet | upari api tathà eva uparisvastikÃt dak«iïena [dak«iïa]ÓalÃkÃyÃm caturviæÓatitame bhÃge svastikam kÃrayet | sarvatra niÓcalÅkaraïam tÃmrakÅlakai÷ | evam tiryak rÃÓipada÷ vyavasthita÷ | sa eva apamaï¬alam iti ucyate | tÃvatpramÃïam eva anyat maï¬alam sa¤cÃri yatra candramasa÷ sampÃta÷ vartate tasmin badhvà tata÷ uttareïa parata÷ nivatitame bhÃge yathà ca ardhapa¤camabhÃgÃ÷ tasya ca apakramamaï¬alasya ca antare bhavanti tathà vidhÃya pÃtabhÃge cakrÃrdhÃntare badhÅyÃt | evam tata÷ dak«iïena navatitame bhÃge ardhapa¤camà bhÃgÃ÷ tasya apakramamaï¬alasya ca yathà antare bhavanti tathà nidadhyÃt | evam tat vimaï¬alam, tat eva vik«epamaï¬alam iti ucyate | evam anye«Ãm api svebhya÷ svebhya÷ pÃtabhÃgebhya÷ api maï¬alÃni | budhaÓukrayo÷ ÓÅghroccÃbhyÃm | svÃhorÃtramaï¬alÃni api sa¤cÃrÅïi Ð vi«uvata÷ uttareïa me«ÃpakramakëÂhatulyÃntare pÆrvÃparÃyatam maï¬alam me«asya ahorÃtramaï¬alam, v­«ÃntÃpakramatulyakëÂhÃntare v­«asya, mithunÃntÃpakramatulyakëÂhÃntare mithunasya, tÃni eva utkrameïa karkaÂakasiæhakanyÃnÃm; evam [vi«uvata÷] dak«iïena tulÃv­Ócikadhanu«Ãm svÃhorÃtramaï¬alÃni, tÃni eva utkrameïa makarakumbhamÅnÃnÃm | svÃhorÃtramaï¬ale«u dak«iïottarÃyatÃni sÆtrÃïi badhnÅyÃt | te«Ãm ardhÃni apakramajyÃ÷ | me«asya ahorÃtramaï¬alena unmaï¬alasya yatra sampÃta÷ tatra sÆtrasya ekam agram badhvà mÅnasya ahorÃtronmaï¬alasampÃte dvitÅyam agram badhnÅyÃt | bhÆmadhyÃvabhedisÆtram vi«uvatà saha badhnÅyÃt, tasya prathamasÆtrasya ca yatra sampÃta÷ tatra prathamasÆtrÃrdham bhavati | evam anye«Ãm sÆtrÃïÃm ardhÃni | tÃni sarvÃïi ahorÃtrÃpakramajyÃ÷ santi | aÓakyatvÃt kvacit tu pradarÓyante | yÃni vik«epÃpakramasvÃhorÃtramaï¬alÃni vyÃkhyÃtÃni [tÃni na] pradarÓyante | anyathà kÃlasama÷ gola÷ bhramayitum na Óakyate, maï¬alabahutvÃt | atha suÓlak«ïÃm ­jvÅm aya÷ÓalÃkÃm gopucchÃyatav­ttÃm dak«iïottarasvastikÃvabhedinÅm nirgatobhayÃgrÃm pa¤jarabhÃrasahÃm nidadhyÃt | tanmadhye bhuvam samav­ttÃm m­dà anyena và racayet | evam ayam eka÷ eva pa¤jara÷ sarve«Ãm grahÃïÃm | yasmÃt bhinnakak«yÃsthÃ÷ api grahÃ÷ ekakak«yÃgatÃ÷ eva upalak«yante, tasmÃt ayam eva eka÷ pa¤jara÷ | athavà sarve«Ãm eva p­thak p­thak pa¤jarÃ÷ yÃvat tÃvat paricchinnasvakak«yÃpramÃïÃ÷ eva pradarÓayitavyÃ÷ | athavà pa¤jarasya bahi÷ [dak«iïottara]svastikayo÷ aya÷ÓalÃkÃyÃm tryaÇgulÃm caturaÇgulÃm và Ólak«ïÃm Óaradaï¬ikÃm niÓcalÃm nidadhyÃt | tata÷ yÃvattÃvatpramÃïaparicchinnakhakak«yÃparikalpitam ubhayata÷ cakrÃrdhÃntarak­tavedham [maï¬alam] dak«iïottarÃvagÃhi nidhÃya tasya madhye pa¤jaram praveÓya tÃm aya÷ÓalÃkÃm ubhayatra pÃrÓvavedhau praveÓayet, yathà sà Óaradaï¬ikà pa¤jaradvayasÅmÃvagÃhinÅ bhavati | tÃvatpramÃïam eva anyadv­ttam pÆrvÃparÃvagÃhi upari adha÷ ca janitasvastikam pÆrvavat nidadhyÃt | tat samamaï¬alam | punar api tÃvat eva anyat maï¬alam parikaravat dikcatu«Âayajanitasvastikam dak«iïottarasvastikasampÃtak­tavedham ubhayatra lohaÓalÃkÃm praveÓya niÓcalam nidadhyÃt | tat k«itijamaï¬alam | evam ayam gola÷ vi«uvati sama÷ eva avati«Âhate | vi«uvata÷ uttareïa yÃvÃn ak«a÷ tÃvatsu bhÃge«u khagolottarasvastikÃt upari vedham kÃrayet, dak«iïata÷ ca tÃvati eva antare [adha÷] vedha÷ | pÆrvavedhÃbhyÃm aya÷ÓalÃkÃm ni«kÃsya svadeÓÃk«abhÃgapramÃïaparikalpitavedhayo÷ praveÓayet | evam svavi«ayÃk«apramÃïena avasthita÷ gola÷, tatra sarvam eva pradarÓayet | atha khagolapramÃïam eva anyadv­ttam ubhayata÷ cakrÃrdhÃntarak­tavedham uttara÷ nirgatÃya÷ÓalÃkÃgram praveÓayet | dvitÅyavedham dak«iïata÷ nirgatÃya÷ÓalÃkÃgram praveÓayet | tatra tat niÓcalam nidhÃya, tasya pÆrvÃparasvastikasampÃte pÆrvavat tiryagbhedena pÆrvÃparasvastikayo÷ niÓcalam tat maï¬alam nidadhyÃt | tat unmaï¬alam iti Ãcak«ate | sarvÃïi eva v­ttÃni «a«ÂiÓatatrayabhÃgÃÇkitÃni kÃrayet | anye punar samÃyÃmavanau khagolÃrdhapramÃïam avaÂam khÃtvà tatra yathà k«itijamaï¬alam upari bhavati tathà ardhanimagnam khagolam nidhÃya darÓayanti | evam ayam këÂhamaya÷ gola÷ kriyate | këÂhÃsambhave paripakvÃlpasu«iraÓlak«ïavaæÓaÓalÃkÃv­ttai÷ và gola÷ kriyate | evam golam badhvà sarvam eva avaÓe«am ÓÃstre vyÃkhyÃyate | [ bhagole apakramamaï¬alam ] atra Ãdita÷ eva tÃvat apakramamaï¬alam Ãha Ð me«Ãde÷ kanyÃntam samam udak apamaï¬alÃrdham apayÃtam | taulyÃde÷ mÅnÃntam Óe«Ãrdham dak«iïena eva || 1 || me«Ãde÷ me«asya Ãdi÷ me«Ãdi÷, tasmÃt me«Ãde÷, kanyÃntam antam paryavasÃnam, kanyÃyÃ÷ antam kanyÃntam; me«Ãde÷ Ãrabhya yÃvat kanyÃntam | samam tulyam | udak uttareïa | apamaï¬alÃrdham | apamaï¬alasya apakramamaï¬alasya ardham, apakramamaï¬alÃrdham | apayÃtam tiryak vyavasthitam | taulyÃde÷ taulina÷ Ãdi÷ taulyÃdi÷, tasmÃt taulyÃde÷, mÅnasya antam mÅnÃntam; taulyÃde÷ Ãrabhya yÃvat mÅnÃntam | Óe«Ãrdham Óe«am ca tadardham ca Óe«Ãrdham, athavà Óe«asya jyotiÓcakrasya apamaï¬alasaæj¤itasya ardham Óe«Ãrdham | tat dak«iïena, dak«iïadigbhÃgena tadardham | "eva"Óabda÷ ÃryÃpÆraïÃrtahm pratipÃdita÷ | athavà evam ardhamÃtram api paÓcÃrdhe pradarÓayati, yathà uttareïa samam apakramamaï¬alam tiryak vyavasthitam, evam atra api dak«iïena tasya eva apakramamaï¬alasya ardham tiryak eva avati«Âhate iti | atra vinà api "sama"Óabdena «a¬rÃÓipramÃïÃbhidhÃnÃt udagdak«iïÃpakramamaï¬alÃrdhasamatvam gamyate, samagrahaïam atiricyate | na atiricyate Ð pratideÓam ak«aviÓe«Ãt rÃÓÅnÃm udayakÃlÃ÷ vi«amÃ÷ upalak«yante, tena samaÓabdÃt ­te vi«amapramÃïÃnÃm rÃÓÅnÃm grahaïam syÃt, tata÷ ca ak«aviÓe«Ãt me«ÃdÅnÃm apakramajyÃ÷ pratideÓam bhinnapramÃïÃ÷ syu÷ | "sama"Óabde punar kriyamÃïe tulyapramÃïarÃÓigrahaïam siddham, yasmÃt sarva÷ eva rÃÓi÷ jyotiÓcakradvÃdaÓabhÃga÷, sa ca triæÓattriæÓadbhÃgapramÃïa÷ iti |evam apakramamaï¬alam vi«uvata÷ uttareïa me«Ãde÷ kanyÃntam tiryak avati«Âhate | tat eva tulyÃde÷ mÅnÃntam dak«iïena vi«uvata÷ tathà eva avati«Âhate | katham idam anuktam gamyate vi«uvata÷ iti | na e«a÷ do«a÷ | udagdak«iïena iti b(r)uvan ÃcÃrya÷ siddham eva vi«uvanmaï¬alam pradarÓayati | anyathà hi udagdak«iïena iti, etat anarthakam syÃt | udagdak«iïaÓabdau ca digvÃcinau, dik vyavasthà apek«ayà bhavati | ata÷ pÆrvam vi«uvanmaï¬alam badhvà tata÷ apakramamaï¬alam badhyate | sarvÃïi eva maï¬alÃni «a«ÂiÓatatrayÃÇkitÃni kriyante, yasmÃt «a«ÂiÓatatrayÃæÓam jyotiÓcakram || 1 || [ apakramamaï¬alacÃriïa÷ ] tasmin ca apakramamaï¬ale ke bhramanti iti Ãha Ð tÃrÃgrahendupÃtÃ÷ bhramanti ajasram apamaï¬ale arka÷ ca | arkÃt ca maï¬alÃrdhe bhramati hi tasmin k«iticchÃyà || 2 || tÃrÃgrahÃ÷ bhaumabudhab­haspatiÓukraÓanaiÓcarÃ÷, tÃrÃgrahendupÃtÃ÷ bhramanti ajasram avyavacchedena, apamaï¬ale apakramamaï¬ale, arka÷ ca na kevalam ete tÃrÃgrahendupÃtÃ÷ apamaï¬ale bhramanti, arka÷ ca | tatra apamaï¬ale ajasram arka÷ ca bhramati | arkÃt ca maï¬alÃrdhe arkÃt punar maï¬alÃrdhe «a¬rÃÓyantare, bhramati hi tasmin tatra maï¬alÃrdhe, bhÆcchÃyà | yathà stambhÃdÅnÃm pradÅpavaÓÃt chÃyà bhramati, evam bhuva÷ api arkavaÓÃt, na kevalam tÃrÃgrahendupÃtÃ÷ iti | pÃtÃnÃm apakramamaï¬ale gati÷ uktà | tat kim idÃnÅm arkÃt maï¬alÃrdhe bhÆcchÃyà bhramati iti ucyate | na ca bhÆcchÃyÃvyatirikta÷ pÃta÷ asti candramasa÷ | na e«a÷ do«a÷ | sarve«Ãm eva tÃrÃgrahÃïÃm ye pÃtÃ÷ te apakramamaï¬ale bhramanti | candramasa÷ punar pÃta÷ arkÃt maï¬alÃrdhe apakramamaï¬ale bhramati iti etat eva artham | "arkÃt ca maï¬alÃrdhe bhramati hi tasmin k«iticchÃyÃ" iti kathayati | nanu ca budhÃdÅnÃm ye pÃtÃ÷ te niÓcalÃ÷ te«Ãm niÓcalÃnÃm katham apakramamaï¬alagati÷ ucyate ? na te niÓcalÃ÷, "navarëaha gatvà aæÓakÃn prathamapÃtÃ÷" [gÅtiká, 9] iti atra "gatvÃ"-Óabdena te«Ãm gatyupadeÓÃt | "tÃrÃgrahendupÃtÃ÷" iti iyam Ãryà kim artham Ãrabhyate? tÃrÃgrahÃdÅnÃm gati÷ apakramamaï¬ale vij¤Ãyate | uktam ca "bhÃpakrama÷ grahÃæÓÃ÷" [gÅtiká, 8] iti sarve[«Ãm gatimatÃ]m ete apakramabhÃgÃ÷ iti | yadi ca gÅtikoktam api atra punar ucyate, tadà tarhi bahu atra abhidheyam iti | athavà rave÷ cakrÃrdhe bhÆcchÃyà bhramati iti etat pradarÓayitavyam syÃt, tat ca na pradeÓÃntarapradarÓitatvÃt | "bhÆravivivaram vibhajet" [gola¡, 39] iti atra pradÅpacchÃyopapatyà bhÆcchÃyÃnayanam upadiÓet | rave÷ cakrÃrdhe bhÆcchÃyà bhramati iti etat pradarÓayati, yata÷ hi ÓaÇka÷ ­justhitasya pradÅpasya tat ­juprav­ttacchÃyà | tasmÃt iyam Ãryà Ãrabdhavyà iti || 2 || [ vik«epamaï¬alacÃriïa÷ ] grahÃïÃm vik«epamaï¬alapradarÓanÃya Ãha Ð apamaï¬alasya candra÷ pÃtÃt yÃti uttareïa dak«iïata÷ | kujagurukoïÃ÷ ca evam ÓÅghroccena api budhaÓukrau || 3 || apamaï¬alasya | apamaï¬alam apakramamaï¬alam | apakramamaï¬alasya candra÷ | apamaï¬alasaæbandhÅ candra÷ "apamaï¬alasya candra÷" iti ucyate | apamaï¬alasaæsthita÷ và candra÷ apamaï¬alasya candra÷, yathà РkusÆlasya vrÅhaya÷ | athavà adhikaraïÃrthà iyam «a«ÂhÅ, yata÷ hi ekaÓatam «a«ÂhyarthÃ÷, apamaï¬ale candra÷ iti etasmin arthe | sa apamaï¬alavyavasthita÷ candra÷ pÃtÃt yÃti gacchati | pÃtaÓabdena candramasa÷ vik«epÃpakramamaï¬alayo÷ saæyoga÷ abhidhÅyate | tasya ca saæyogasya pratik«aïam gatimattvÃt, sà gati÷ pÃtaÓabdena abhidhÅyate, upacÃrÃt | ata÷ sa gatisaæj¤ita÷ pÃta÷ yasmin rÃÓau yÃvatithe bhÃge vartate tasmin rÃÓau tÃvatithe bhÃge apakramamaï¬alapramÃïam eva anyat maï¬alam tasmin badhvà dvitÅyam ardham cakrÃrdhÃntare tathà eva badhnÅyÃt yathà tat apakramamaï¬alÃt uttareïa avati«Âhate tasya [prathamam ardham], yathà dvitÅyam ardham và dak«iïena upalak«yate | evam ca prathamapÃtÃt apakramamaï¬alasya uttareïa vik«epamaï¬alam, dvitÅyapÃtÃt ca dak«iïena, ubhayatra cakracaturbhÃgÃntare yathà ardhapa¤camÃ÷ bhÃgÃ÷ tasya ca apakramamaï¬alasya antare bhavanti tathà badhnÅyÃt vik«epamaï¬alam | tasmin candramÃ÷ bhramati | vi«uvata÷ uttareïa dak«iïena và tat apakramamaï¬alam | tasmÃt apakramamaï¬alÃt uttareïa dak«iïena và vik«epamaï¬alam pradarÓayet | candrasya ca vik«epamaï¬alavyavasthitasya vi«uvata÷ ca antarÃnayane iyam yukti÷ Ð sphuÂacandramasa÷ bhujajyayà trairÃÓikam Ð yadi vyÃsÃrdhatulyayà bhujajyayà caturviæÓatyapakramabhÃgajyà labhyate tata÷ candrabhujajyayà kà iti, apakramabhÃgajyà labhyate | tata÷ pÃtÃt apakramamaï¬alavyavasthita÷ candra÷ dak«iïena uttareïa và yÃti iti uktavÃn | pÃtÃvadhi parij¤ÃnÃya sphuÂacandramasa÷ pÃta÷ viÓodhyate, tatra viÓe«asya yà jyà tayà trairÃÓikam Ð yadi vyÃsÃrdhajyayà candravik«epabhÃgajyà labhyate anayà i«Âajyayà kà iti, i«Âavik«epajyà labhyate | tayo÷ vik«epÃpakramajyayo÷ këÂhÅk­tayo÷ tulyadikkayo÷ yoga÷, yasmÃt apakramamaï¬alÃt parata÷ candra÷ vartate | bhinnadikkayo÷ viÓe«a÷, yasmÃt ÃrÃt apakramamaï¬alÃ[t vik«epamaï¬alam] candra÷ ca | gole yathÃrtham pradarÓayet | yogaviÓle«abhÃgÃnÃm yà jyà tÃvat antaram vi«uvata÷ candramasa÷ ca | jyÃpramÃïena këÂhapramÃïam uktam | kujagurukoïÃ÷ ca evam bhaumab­haspatiÓanaiÓcarÃ÷ ca | yathà candra÷ svasmÃt pÃtÃt uttareïa dak«iïena và apakramamaï¬alasthita÷ yÃti, evam eva kujagurukoïÃ÷ | ete«Ãm vik«epamaï¬alÃni vik«epÃpakramayogaviÓe«ayuktaya÷ candravat pratipattavyÃ÷ | cakÃra÷ etat eva artham samuccinoti | ÓÅghroccena api budhaÓukrau | ÓÅghrodbhÆtena budhaÓukrau pÃtÃt vik«epamaï¬alayo÷ bhramata÷ | etayo÷ ÓÅghroccau apakramamaï¬ale pÃtabhÃgapramÃïagatÅ bhavata÷ | pÃtabhÃ[gÃt tattatpradeÓe] vik«epamaï¬ale badhnÅyÃt | [evam tarhi] etayo÷ apakramaparij¤Ãnam api ÓÅghroccÃt eva | kuta÷? apakramamaï¬alÃt pÃtÃt vik«epam bruvatà taduccayo÷ apakramamaï¬alasthiti÷ pradarÓità bhavati, yata÷ apakramamaï¬alasthita÷ vik«epamaï¬ale pravartate | [te]na samyak idam avagamyate Ð etayo÷ apakramam api ÓÅghroccÃt iti | kuta÷ vik«epasya eva kevalasya? "ÓÅghroccena api budhaÓukrau" iti ÓÅghroccÃt pÃtaprav­ttÃt etayo÷ vik«epaparij¤Ãnam ucyate, nÃpamaparij¤Ãnam | ata÷ svata÷ e[va e]tayo÷ apakramÃnayanam ÓÅghroccÃt | evam api apakramamaï¬alasthitau etau vik«epamaï¬ale pratartate iti eta[t upapa]nnam eva | etat kuta÷ vik«epaparij¤ÃnamÃtram eva etayo÷? upÃyÃntareïa vik«iptam punar svata÷ eva apamaï¬alÃt pratiyak«eïa upadi«Âam, candravik«epapradarÓitam eva arthaviÓe«am sambhÃvayati | sarve«Ãm eva vik«epa÷ apakramamaï¬alÃt uttareïa dak«iïena ca | [pÃtÃt] cakracaturbhÃgÃntare yathà uktÃ÷ [vik«e]pabhÃgÃ÷ vik«epÃpakramamaï¬alayo÷ antare yathà avati«Âhante tathà pradarÓyante | "apamaï¬alasya candra÷ pÃtÃt yÃti" iti etat api gÅtikÃsu upapadi«Âa[pÃtÃnusÃreïa ava]dheyam | ÓaÓÅ vik«epamaï¬alasthitapÃtÃt prabh­ti vik«epamaï¬ale pravartate, iti etat anuktam na gamyate | "ÓÅghroccena api budhaÓukrau" iti e[tat api] vaktavyam | ata÷ avaÓyam etat ÃryÃsÆtram vaktavyam || 3 || [ grahÃïÃm kÃlÃæÓÃ÷ ] grahÃïÃm udayÃstamayaparij¤ÃnÃya ÃdityagrahÃntarabhÃgÃn Ãha Ð candra÷ aæÓai÷ dvÃdaÓabhi÷ avik«ipta÷ arkÃntarasthita÷ d­Óya÷ | navabhi÷ bh­gu÷ bh­go÷ tai÷ dvyadhikai÷ dvyadhikai÷ yathà Ólak«ïÃ÷ ||4|| candra÷ aæÓai÷ dvÃdaÓabhi÷ | ayam aæÓaÓabda÷ sÃmÃnyena vibhÃgamÃtravÃcÅ | tena "sÃmÃnyacodanÃ÷ ca viÓe«e avati«Âhante" iti aæÓaviÓe«e«u avasthÃpyante | viÓe«a÷ ca kÃlÃæÓatà | ete kÃlavibhÃgÃ÷ | te kÃlabhÃgÃ÷ ucyante | "prÃïena eti kalÃm bham" [gÅtiká, 6] iti uktam | tena ucchvÃsaprÃïasya liptÃsaæj¤Ãtvam | tata÷ prÃïÃnÃm saptaÓatasya viæÓatyadhikasya [720] dvÃdaÓa bhÃgÃ÷, ghaÂikÃdvayam iti artha÷ | yata÷ ghaÂikÃdvayasya prÃïÃ÷ saptaÓatÃni viæÓatyadhikÃni [720] | athavà sÆryÃt paÓcÃt prÃk và kÃlena antarita÷ graha÷ yasmÃt [d­Óya÷ tasmÃt] kÃlÃæÓatvam | evam kÃlabhÃgai÷ dvÃdaÓabhi÷ antarita÷ candra÷ | avik«ipta÷, na vik«ipta÷ avik«ipta÷ | arkÃntarasthita÷ | arkÃt antaram arkÃntaram, tasmin arkÃætare dvÃdaÓakÃlÃæÓa-pramÃïena avik«ipta÷ vyavasthita÷, nabhasi vyapetÃbhratamasi lak«yate | yadà punar asau vik«ipta÷ ghaÂikÃdvayÃt ÆnÃdhike kÃle d­Óyate, yasmÃt arkÃt uttareïa vik«ipta÷ candra÷ golasya uttaronnatatvÃt Æne api ghaÂikÃdvaye kÃle d­Óyate, dak«iïavik«ipta÷ ca unnatatvÃt golasya dak«iïena ghaÂikÃdvayÃdhikakÃle d­Óyate | tasmÃt uktam avik«ipta÷ iti | tasmÃt vik«epakarmak­tvà etat antaram Ãlocyate | navabhi÷ bh­gu÷ | tathà eva kÃlabhÃgai÷ navabhi÷ arkÃntarasthita÷ avik«ipta÷ bh­gu÷ d­Óyate | navabhi÷ kÃlabhÃgai÷ vik«iptasya vik«epakarma candravat eva | bh­go÷ tai÷ | bh­go÷ Óukrasya ye bhÃgÃ÷ | navabhi÷ bh­gu÷ tai÷ dvyadhikai÷ dvyadhikai÷ iti etÃvatà siddhe punar bh­gugrahaïam kurvan ÃcÃrya÷ j¤Ãpayati Ð bh­go÷ iyam këÂhabhÃgÃ÷ nava iti, tebhya÷ eva navabhya÷ gurvÃdyantarabhÃgapratipatti÷ | anyathà hi ayam bh­gu÷ ata÷ nyÆne«u api tri«u catur«u và antarita÷ vakrakÃle udayÃstamayau kurvan lak«yate iti etat punar bh­gugrahaïam | tai÷ dvyadhikai÷ dvyadhikai÷ iti vÅpsÃgrahaïam ca bhÃgadvayÃntaragrahaïÃrtham | anyathà hi sarve«Ãm eva nava eva bhÃgÃ÷ syu÷ | yathà Ólak«ïÃ÷ | ete grahÃ÷ Ólak«ïÃ÷ parihÅyamÃnaÓarÅrÃ÷ pratipÃditÃ÷ tathà dvyadhikai÷ dvyadhikai÷ arkÃntarasthitÃ÷ avik«iptÃ÷ santa÷ d­Óyante | ukta÷ ca e«Ãm yathÃÓlak«ïakrama÷ Ð bh­gugurubudhaÓanibhaumÃ÷ ÓaÓi-Ça-¤a-ïa-na-mÃæÓÃkÃ÷ | [gÅtiká, 7] iti | bh­go÷ bhÃgai÷ dvyadhikai÷ b­haspati÷ d­Óyate «a¬bhÃgonaghaÂikÃdvayena, tai÷ dvyadhikai÷ b­haspate÷ trayodaÓabhi÷ «a¬bhÃgottaraghaÂikÃdvayena budha÷, budhabhÃgai÷ dvyadhikai÷ ÓanaiÓcara÷ sÃrdhena ghÃtikÃdvayena, ÓanaiÓcarabhÃgai÷ dvyadhikai÷ bhauma÷ «a¬bhÃgonaghaÂikÃtrayeïa, etÃvadbhi÷ kÃlabhÃgai÷ antaritÃ÷ d­Óyante iti uktam | adarÓanam punar e«Ãm katham avagamyate? kecit tÃvat Ãhu÷ Ð etÃvadbhi÷ eva bhÃgai÷ | kuta÷? tulyatà saæhitÃyÃm | arkÃntarasthita÷ d­Óya÷ ad­Óya÷ ca | katham etÃvadbhi÷ eva bÃgai÷ d­Óya÷ ad­Óya÷ ca? yadà arkÃt ni«krÃmati graha÷ tadà tÃvadbhi÷ eva d­Óyate, yadà sa eva arkam praviÓati tadà [tÃvadbhi]÷ eva antarita÷ na d­Óyate | etat ca [na] Ð yÃvatà ni«krÃmata÷ praviÓata÷ và grahasya tulyam idam antaram, tena d­Óyena và graheïa bhavitavyam ad­Óyena và | sa tÃvat i«ÂakÃlÃæÓakai÷ d­Óya÷ eva upalabhyate | tasmÃt tulyasaæhitÃvyÃkhyÃnam asat iti | katham tarhi? ucyate Ð etÃvadbhi÷ eva bhÃgai÷ arkÃntarasthita÷ ni«krÃmat praviÓat và d­Óyate | Ænai÷ ata÷ d­Óyate iti arthÃt avagamyate, adhikai÷ punar nitarÃm d­Óyate iti etat aÓÃstraj¤a÷ api jÃnÃti | kÃlÃnayanam punar atra deÓÃntarÃk«aviÓe«arÃÓyudayapramÃïai÷ parikalpyate | tat yathà Рyadi triæÓatà svadeÓarÃÓyudayakÃla÷ labhyate tadà idÃnÅm ni«pannÃrkagrahÃntarabhÃgai÷ ka÷ iti, kÃla÷ labhyate | sa yadi abhÅ«ÂagrahÃntarakÃlena tulya÷ tadà asau graha÷ d­Óyate, Æne astam gata÷, adhike nitarÃm d­Óyate | athavà svadeÓarÃÓyudayena triæÓatà ca trairÃÓikam k­tvà sarvarÃÓi«u antarabhÃgÃnayanam Ð yadi rÃÓyudayakÃlena triæÓadbhÃgÃ÷ labhyante tadà i«ÂagrahÃntarÃbhihitakÃlena kiyanta÷ iti sarvarÃÓi«u antarabhÃgÃ÷ labhyante | tai÷ và sak­tsiddhai÷ eva antarabhÃgai÷ i«ÂadeÓe grahasya darÓanam vaktavyam | grahÃïÃm pÆrvodayÃstamayayo÷ idam karma | aparodayÃstamayayo÷ tatsaptamarÃÓyudayakÃlena etat parikalpanam, yasmÃt udayarÃÓivaÓÃt eva astam rÃÓaya÷ gacchanti || 4 || [ bhÆgrahÃdÅnÃm prakÃÓahetu÷ ] dharitrÅgrahanak«atratÃrÃïÃm prakÃÓahetupradarÓanÃya Ãha Ð bhÆgrahabhÃnÃm golÃrdhÃni svacchÃyayà vivarïÃni | ardhÃni yathÃsÃram sÆryÃbhimukhÃni dÅpyante || 5 || bhÆ÷ p­thivÅ | grahÃ÷ sÆryÃdaya÷ | bhÃni jyotÅæ«i nak«atrÃïi | bhÆ÷ ca grahÃ÷ ca bhÃni ca bhÆgrahabhÃni, te«Ãm bhÆgrahabhÃnÃm | golÃrdhÃni | dharitryÃdÅnÃm ÓarÅrÃïi golaÓabdena ucyante | ata÷ te«Ãm golÃnÃm ardhÃni golÃkÃraÓarÅrÃrdhÃni iti yÃvat | katham ete grahÃdaya÷ golÃkÃraÓarÅrÃïi pratipadyante? bhuvam tÃvat anye ÓakaÂÃkÃrÃm darpaïav­ttÃkÃrÃm ca manyante | na etat evam | yathà golÃkÃrà bhÆ÷ pratipadyate tathà uttarata÷ vak«yÃmi | katham punar atra amÅ grahÃ÷ golÃkÃrÃ÷ pratipadyante? atha ca darpaïav­ttÃkÃrau sÆryÃcandramasau lak«yete, evam anye api | anyat ca Ð sthityardhÃdiparilekhanaprakriyà ca golÃkÃraÓarÅre«u na ghaÂate | na etat asti | ete grahÃdaya÷ golaÓarÅrÃ÷ api santa÷ dÆradeÓavartitvÃt darpaïav­ttÃkÃrÃ÷ upalak«yante | yà sthityardhÃdiparilekhanaprakriyà sà d­gvi«ayÃ, tasyÃ÷ d­gvi«ayatvÃt yathÃdarÓanagatÃni eva bimbasaæsthÃnÃni aÇgÅk­tya ÃcÃryeïa uktam | athavà golÃkÃre«u api sthityardhÃdyupapatti÷ Óakyate vaktum | yasmÃt vik«epÃdaya÷ bimbamadhyÃt prav­ttÃ÷ tÃvat j¤Ãtvà golakÃnÃm bimbÃrdham darpaïav­ttÃkÃra÷ iva yathà bhraman ni«pÃdita÷ samudgata÷ tasyÃ÷ udaram darpaïav­ttÃkÃram eva upalak«yate, tasmÃt golÃkÃrÃt api sthityardhÃdyupapattisiddhi÷ ca | ata÷ paramÃrthata÷ eva golÃkÃrÃ÷, anyathà hi candramasa÷ sitak«ayav­ddhÅ darpaïav­ttÃkÃre bimbe na saævadete | tasmÃt golÃkÃraÓarÅrÃ÷ ete | uktam ca Ð sÆrya÷ agnimaya÷ gola÷ candra÷ ambumaya÷ svabhÃvata÷ svaccha÷ | iti | svacchÃyayà vivarïÃni | svà cchÃyà svacchÃyÃ, tayà svacchÃyayà ardhÃni e«Ãm [vivarïÃni aprakÃÓÃtmakÃni k­«ïÃni iti artha÷, na tata÷ anyatkÃrÃïa]m asti vaivarïyasya | yathà ghaÂasya Ãtapasthasya ekam pÃrÓvam svacchÃyayà eva vivarïam, evam atra api | yÃ[ni ardhÃni] prakÃÓante tÃni sÆryÃbhimukhÃni | ardhÃni | te«Ãm golÃnÃm ardhÃni, yÃvanti avaÓi«ÂÃni svacchÃyÃvaivarïyÃni vyatiriktÃni | yathÃsÃram | alpÃnÃm alpÃni, mahatÃm mahÃnti | sÆryÃbhimukhÃni, ÃdityÃbhimukhÃni | dÅpyante cakÃsanti | [ candrasya sitabhÃga÷ ] yadi ardhÃni grahÃïÃm sÆryÃbhimukhÃni cakÃsanti tadà kim iti candramasa÷ ardhabimbam sarvadà na cakÃsti? cakÃsti eva | kim iti na upalabhyate? ucyate Ð amÃvÃsyÃyÃm candramasa÷ upari Ãditya÷ tadà tasya candramasa÷ upari yat bimbÃrdham tat aÓe«am avabhÃsayati | candrasya amÃvÃsyopalak«itoparibimbakendrÃt yathà yathà paÓcÃt Ãditya÷ avalambate tathà tathà bimbakendram api aparata÷ avalambate | tat kendravaÓÃt candramasa÷ bimbÃrdham yÃvat eva amÃvÃsyopalak«itam bimbaparidhyardhÃvadhe÷ avalambate tÃvat candramasa÷ bimbam asmÃbhi÷ upalak«yate | Óe«am uparisthitatvÃt na upalak«yate | sÆryÃbhimukham api savit­karÃ[t chÃditam api na d­Óyate] | tasmÃt yÃvat yÃvat candramasa÷ bimbam savit­bimbÃt Ólak«ïam avalambate tÃvÃn svaccha÷ candramasa÷ Óukla÷ upalak«yate | tena ca amÅ jyotsnÃvitÃnÃvabhÃsina÷ candrakarÃ÷ | tena tarhi savit­marÅcaya÷ tu sa[lila]maye svabhÃvÃt eva [svaccha]candrabimbe sammÆrcchitÃ÷ naiÓam dhvÃntam avadhvÃæsayanti, yathà darpaïe jale và divasakarÃ÷ sammÆrcchitÃ÷ santa÷ g­hÃntargatam tama÷ k«apayanti | [ candraÓ­Çgonnati÷ ] anyat ca Ð ya÷ ya÷ candrabimbapradeÓÃ÷ savit­mÃrge ­jutvena vyavasthita÷ sa eva Ó­Çgonnatau upalabhyate, na itara÷ | tathà ca tat jij¤Ãsava÷ karma kurvanti | tat yathà РÓuklapratipadÃdi«u sÆryÃrdhÃstamayakÃlikau sÆryÃcandramasau k­tvà sÆryonacandrotkramajyà g­hyate | sà yasmÃt pratidivasam upacÅyamÃnÃ, candramasa÷ Óuklam upacÅyate | utkramajyà ca upacÅyamÃnapramÃïà | tena tayà utkramajyayà trairÃÓikam Ð yadi vyÃsÃrdhatulyayà utkramajyayà sphuÂacandrabimbÃrdham upalabhyate, tadà anayà utkramajyayà kiyat iti, tat kÃlasitamÃnam labhyate | ÓuklëÂamyÃ÷ parata÷ yà sitav­ddhi÷ sà kramajyÃvaÓÃt upacÅyamÃnà lak«yate iti kramajyà g­hyate | tÃ÷ kramajyÃ÷ pÆrvopacitavyÃsÃrdhajyÃsu prak«ipya trairÃÓikam kriyate | athavà РtÃbhi÷ eva kramajyÃbhi÷ candrabimbÃrdhena trairÃÓikam k­tvà yat labdham candrabimbÃrdhe prak«iptam sitamÃnam bhavati | ÓuklapratipadÃdi«u yathà candramasa÷ sitamÃnam vardhate tathà k­«ïapratipatprabh­tibhya÷ sitamÃnam utkrameïa apacÅyate | tena sÆryÃcandramaso÷ viÓe«Ãt rÃÓi«aÂkam apanÅya tathà eva karma kriyate | [ candrasya darÓanakÃla÷ ] darÓanakÃla÷ hi yÃvantam kÃlam candra÷ d­Óyate | yavatà kÃlena udeti tat ÃnayanopÃya÷ Ð Óuklapak«e tÃvat udayarÃÓivaÓÃt eva jyotiÓcakragati÷ iti ata÷ yÃvanta÷ sÆryÃt candrarÃÓibhÃgÃ÷ tÃvanta÷ eva udayÃvadhe÷ svadeÓarÃÓyudayaprÃïÃ÷ parig­hyante | tat yathà РÃstamayike savitari «a¬rÃÓaya÷ parik«ipyante sa sÆryÃt saptama÷ rÃÓi÷ bhavati | tathà ca candramasi «a¬rÃÓaya÷ parik«ipya sÆryagatarÃÓibhÃgÃn triæÓatà viÓodhayet Óe«am sÆryasya ÃgatarÃÓibhÃga÷ | tat «a¬rÃÓiyutasÆryavartamÃnarÃÓyudayena saÇguïayya triæÓatà vibhajet, labdham prÃïÃ÷ | tÃn ekata÷ vinyaset | sÆryÃgatarÃÓibhÃgÃn ca «a¬rÃÓiyutasÆrye prak«ipya tÃvat svadeÓarÃÓyudayaprÃïÃ÷ saækalanÅyÃ÷ yÃvat «a¬rÃÓiyutacandragatÃ÷ bhÃgÃ÷ | tata÷ «a¬rÃÓiyutacandragatÃ÷ bhÃgÃ÷ tat rÃÓyudayaprÃïai÷ saÇguïya triæÓatà vibhajet, labdham prÃïÃ÷ | tÃn pÆrvasaÇkalitaprÃïÃn ca sarvÃn ekatra nyastaprÃïe«u prak«ipya «a¬bhi÷ bhÃga÷, labdham vighaÂikÃ÷, «a«Âyà ghaÂikÃ÷ | evam ghaÂikÃdilak«aïa÷ darÓanakÃla÷ | tÃvatà kÃlena sÆryÃcandramaso÷ gativiÓe«a÷ asti iti aviÓe«akarma pravartate | tat yathà Рyadi «a«Âyà ghaÂikÃbhi÷ sÆryabhukti÷ candrabhukti÷ và labhyate tata÷ anena darÓanakÃlena te kiyatyau tayo÷ bhuktÅ iti | sÆryabhuktilabdham «a¬rÃÓiyuktasÆrye prak«ipet, candrabhuktilabdham api «a¬rÃÓiyutacandramasi prak«ipya tÃvat idam kuryÃt yÃvat aviÓe«a÷ | tatra ya÷ aviÓi«Âa÷ kÃla÷ sa darÓanakÃla÷ | tÃvantam kÃlam ÓarvaryÃm ÓaÓÅ d­Óyate | ya÷ ca «a¬rÃÓiyukta÷ candra÷ aviÓi«Âa÷ tasmÃt cakrÃrdham apanayet tÃvÃn candra÷ darÓanakÃlaparisamÃptau astam eti | atha kaÓcit yadi kiyatà kÃlena a[na]stamite savitari candrodaya÷ bhavi«yati iti etat jij¤Ãsu÷, idam karma kuryÃt | tat yathà Рavik­tÃstamayakÃlÃdityabhÃgebhya÷ prabh­ti tÃvat prÃïÃ÷ saækalanÅyÃ÷ yÃvat avik­taÓÅtÃæÓo÷ gatabhÃgaprÃïÃ÷ | tÃn pÆrvavat ghaÂikÃ÷ k­tvà [dina]pramÃïaghaÂikÃbhya÷ viÓodhayet | tatra ya÷ Óe«a÷ sa divasaÓe«a÷ | tÃvatà divasaÓe«eïa tadà candrodaya÷ bhavi«yati | atra api sÆryÃcandramaso÷ aviÓe«akarma pravartate | tat yathà РÃsÃm nìÅnÃm ya÷ ya÷ bhoga÷ tena adhikau sÆryÃcandramasau iti ata÷ tÃbhyÃm apanÅya apanÅya aviÓe«a÷ kriyate | aviÓe«ita÷ darÓanakÃla÷ tÃvatà kÃlena divasaÓe«a÷ eva candrodaya÷ | ya÷ asau aviÓi«Âa÷ candra÷ tÃvÃn tatra divasaÓe«odayakÃle candra÷ | athavà prathamÃnÅtadivasaÓe«acandrodayakÃlena candramasa÷ bhuktim saÇguïayya «a«Âyà vibhajet | labdham candrÃt viÓodhayet | sa tÃvat divasaÓe«akÃlika÷ candra÷ bhavati | tata÷ prathamÃnÅtadivasakÃlena udayalagnam kuryÃt | tat udayalagnam tena divasaÓe«oditacandreïa tulyam yadÃ, tadà divasaÓe«am candrodayakÃla÷ | atha yadi tasmÃt lagnÃt Æna÷ candra÷ tadà prathamataram udita÷ iti | tayo÷ lagnacandrayo÷ antarÃlaprÃïÃn prathamÃnÅtadivasaÓe«akÃlÃt viÓodhayet | te«Ãm ca prÃïÃnÃm yÃvatÅ candrabhukti÷ trairÃÓikena labhyate tÃvatÅ prathamadivasaÓe«oditakÃlacandrÃt viÓodhyate tÃvÃn candra÷ divasaÓe«odita÷, tÃvÃn ca divasaÓe«akÃla÷ | candra÷ ca yadà adhika÷ tadà pÆrvavat tadantaraprÃïÃn divasaÓe«akÃle prak«ipet tÃvatÃm prÃïÃnÃm candrabhogam candramasi prak«ipet, tÃvat karma yÃvat aviÓe«a÷ | athavà prathamÃstamayikacandrÃt eva antarotpannadivasaÓe«akÃlabhoga÷ candramasa÷ viÓodhya tat kÃlalagnakrameïa aviÓe«akarma kriyate | atha yadi udayalagnÃt candra÷ adhika÷ tadà [kiyan]nìyà abhyudeti candra÷ iti tadantaraprÃïÃn prathamÃnÅtadivasaÓe«e prak«ipet | tat bhuktim candramasi prak«ipet tÃvat yÃvat aviÓe«a÷ | evam udayalagnam candra÷ ca k­ta÷ bhavati, divasaÓe«acandrodayakÃla÷ ca | evam yÃvat paurïamÃsÅ tÃvat darÓanakÃlÃnayanam | paurïamÃsyÃm punar tÃvat eva antaraghaÂikÃ÷ yadi dinapramÃïaghaÂikÃbhya÷ ÆnÃ÷ bhaveyu÷ tadà anastamite Ãditye candrodaya÷, yadi atiriktÃ÷ tadà astaægate | ubhayatra api antarakÃlapramÃïena aviÓe«akarma anantarakarmavat eva | k­«ïapak«apratipadÃdi«u ca candrÃdityÃntaraghaÂikÃbhya÷ dinapramÃïaghaÂikÃ÷ viÓodhya Óe«a[ghaÂikÃ]bhi÷ bhuki÷ trairÃÓikena sÆryÃcandramasau sa¤cÃrya punar tayo÷ antaraghaÂikÃbhya÷ dinapramÃïaghaÂikÃ÷ viÓodhayet | Óe«aghaÂikÃbhi÷ candrÃdityau tadantarÃlaghaÂikÃ÷ iti ÃdyaviÓe«Ãntam karma kriyate, tatra aviÓi«Âena kÃlena [sÆryÃstamayÃt paÓcÃt candrodaya÷ | evam eva aviÓi«Âena kÃlena] sÆryodayÃt prÃk candrodaya÷ | atha anastamite savitari kiyatà kÃlena candra÷ astam yÃsyati iti etat jij¤Ãsu÷ idam karma kuryÃt | tat yathà РsÆryodayakÃlotpannam candramasam k­tvà tatra rÃÓi«aÂkam prak«ipet | [tata÷] prÃk candrodaya÷ [j¤Ãtavya÷] | atha audayikÃt ÃdityÃt «a¬rÃÓiyuktaniÓÃkarÃvadhe÷ svadeÓarÃÓyudayavidhÃnena yÃvatya÷ ghaÂikÃ÷ tÃ÷ aviÓe«yante | katham? tÃsÃm trairÃÓikena yÃvat candramasa÷ bhukti÷ tÃm candramasi prak«ipet iti ata÷ punar api tasmÃt ÃdityÃt «a¬rÃÓiyuktacandrÃvadhe÷ pÆrvavat ghaÂikÃ÷ tÃvat yÃvat aviÓe«a÷ | tatra yÃ÷ aviÓe«itÃ÷ ghaÂikÃ÷ tÃvatÅbhi÷ divase vyatÅtÃbhi÷ candra÷ astam eti | divasapramÃïÃt viÓodhya Óe«am dinaÓe«aghaÂikÃ÷ ca | atra ya÷ aviÓi«Âa÷ candra÷ sa tasmin kÃle tÃvÃn, ya÷ ca «a¬rÃÓiyukta÷ candra÷ sa tasmin kÃle udayalagnam iti | [ candrasya yÃmyottarapradeÓa÷ ] atha kaÓcit kiyatà kÃlena ÓuklëÂamyà parata÷ candra÷ gaganamadhyam avagÃhate, kiyÃn và tatra candra÷ iti jij¤Ãsu÷, idam karma kuryÃt | atha tatkÃlÃt parata÷ svadhiyà Ãsannau madhyalagnaniÓÃkarau abhyÆhya, tatra yadi madhyalagnaniÓÃkarau tulyau syÃtÃm tadà tÃvÃn candra÷ tÃvatà eva kÃlena gaganamadhyam Ãrok«yati | atha yadi adhika÷ candra÷ tadà na adya api prÃpnoti gaganamadhyam | tatra madhyalagnacandrÃntarakÃlam svadhiyà abhyÆhitakÃle prak«ipya madhyalagnacandrau kuryÃt yÃvat tulyau iti | atha madhyalagnÃt Æna÷ candra÷ tadà tadantarÃlakÃlam svadhiyà abhyÆhita[kÃlÃt viÓodhya] madhyalagnacandrau tÃvat kuryÃt yÃvat madhyalagnacandrau tulyau syÃtÃm | evam prasÃdhitagaganamadhyÃdhirƬhÃm­tadÅdhite÷ apakramavik«epÃk«ai÷ madhyacchÃyà prasÃdhyate | [ candraÓ­Çgonnatiparilekhanavidhi÷J] atha candrÃgrÃcandraÓaÇkvagrayo÷ tulyadikkayo÷ yoga÷, bhinnadikkayo÷ viÓe«a÷, tat yogaviÓe«atulyam i«ÂakÃle [bÃhu]÷ candramasa÷ | sa ca antarÃlata÷ sÆryÃgrayà saha ekadikkam viÓe«yate, yata÷ arkÃt eva uttareïa dak«iïena và candra÷ sÃdhyate, na vi«uvata÷ | vidikkayo÷ yojyate yasmÃt yoga÷ arkacandrÃntaram | etat chedyake gole và pradarÓyam | evam parini«ÂhitapramÃïam bhujà sÆryÃt yÃmya uttarÃyatà prasÃryate | candraÓaÇku÷ koÂi÷ | sa yadi sÆryÃt uttareïa candra÷ tadà bhujottarÃgrata÷ pÆrvÃparÃyatà prasÃryate | yadà dak«iïena candra÷ sÆryÃt tadà tasyÃ÷ bhujÃyÃ÷ dak«iïÃgrata÷ pÆrvÃparÃyatà | evam bhujakoÂÅ yathÃgatapramÃïena vinyasya bhujÃkoÂimastakÃvagÃhÅ karïa÷ dÆranirgatÃgra÷ prasÃrya koÂyagrakarïasampÃte kendram viracya candrabimbam Ãlikhet | tasya candrabimbaparidhe÷ aparata÷ karïÃnusÃreïa sitamÃnam nÅtvà bindum kuryÃt | candrabimbakendrapÆrvÃpare karïa÷, tat matsyavidhÃnÃt dak«iïottare sÃdhye | dak«iïottararekhÃcandraparidhisampÃte bindÆ kriyete | tata÷ tÃbhyÃm pÆrvavihitabindunà ca tathà chedyakavidhÃnena tat bindutrayaÓira÷sp­gv­ttam Ãlikhet | tasya v­ttasya candrabimbaparidhe÷ ca yat antaram tat candramasa÷ Óukla÷ | atha eva ÓrÇgonnati÷ nabhasi upalak«yate | ÓuklëÂamyÃ÷ parata÷ astakÃlodayalagnÃgrajyayà arkÃgrÃvat karma [kriyate] | candrodayalagnÃntaraprÃïotpanna÷ ÓaÇku÷, koÂi÷ aparÃbhimukhÅ tathà eva prasÃryate | tatra yathÃgatam sitamÃnam candrabimbapramÃïÃt viÓodhyam Óe«am asitam bhavati | tatkarïÃnusÃreïa candraparidhipÆrvabhÃgÃt bimbÃntare asitamÃnam nÅtvà bindum kuryÃt | tena dak«iïottarabindubhyÃm ca pÆrvavat bindutrayaÓira÷sp­gv­ttam Ãlikhet | tasya candrabimbaparidhe÷ ca yat antaram tat asitam | k­«ïapratipadÃdi«u ca aparÃbhimukhaprasÃritakoÂikarïÃgralikhitacandraparidhyaparabhÃgÃt karïÃnusÃreïa asitam anta÷ pÆrvavat v­ttam Ãlikhet | i«ÂakÃle tu yathà pratyÃsannÃstodayalagnajyÃm arkÃgrÃm parikalpya tatkÃlacandraÓaÇkvagram ÃpÃdya i«ÂalagnacandrÃntaraprÃïotpannaÓaÇkukoÂyà candra÷ parilekhanÅya÷ | evam sarvatra k«itijÃt upari vyavasthitasya candrasya parilekhanaprakriyà | [ g­hapaÂalam vidÃrya Ó­ÇgonnatidarÓanam ] atha ÓaÇkubhujÃkoÂikarïapramÃïaparikalpitayantrÃgre g­hapaÂalabimbÃntare ÓiÓiradÅdhitigaïitasitapramÃïaÓ­Çgonnati÷ prad­Óyate | tat yathà Рsamyak prasiddhag­hodare pÆrvÃpararekhÃta÷ uttareïa dak«iïena và parikalpitÃÇgulapramÃïam arkÃgrÃsÆtram pÆrvavat prasÃrya bindum kuryÃt | sa÷ arkabindu÷ | pÆrvÃpararekhÃyÃ÷ eva dak«iïottarata÷ candrÃgrata÷ ÓaÇkvagrayo÷ yogaviÓe«ajyÃÇgulatulyam sÆtram yathà ÃgatadiÓam prasÃrya bindum kuryÃt | sa ÓaÓibindu÷ | arkendubindvo÷ antarÃÇgulatulyà bhujà | tatkÃla[candra]ÓaÇkutulyà koÂi÷ avalambaka÷ | tadanusÃreïa avalambakasthityà candrabimbÃnusÃriïyà g­hapaÂalam vidÃrayet | tatra ÓaÇkvagrÃyatadaï¬aÓirasi yathÃlikhitam tat chedyakasitaÓ­Çgonnatim arkabindunyastad­«Âi÷ karïÃnusÃreïa utk«iptÃvalambakÃÇgulapramÃïamastakÃsaktam ÓaÓalak«mÃïam paÓyati | evam eva grahÃ÷ api g­hodaravyavasthitai÷ darÓanÅyÃ÷ iti | [ ardhodite candre Ó­Çgonnatikalpanà ] k«itijamaï¬alÃkrÃntÃrdhabimbasya candramasa÷ koÂe÷ abhÃvÃt na parilikhyate | tatra udayÃstajyÃcandrÃgre Ó­Çgasya unnati÷ parikalpyate | tat yathà Рyadi candrÃgrà dak«iïena udayajyà uttareïa tadà candramasa÷ uttaraÓ­Çgam prÃk prad­Óyate, yata÷ bhav­ttacandra÷ dak«iïena vyavasthita÷ | bhav­ttacandrÃnusÃreïa ca sÆryamarÅcaya÷ candrabimbam karïagatyà avagÃhante | yadà punar candrÃgrà uttareïa udayajyà dak«iïena tadà candramasa÷ dak«iïaÓ­Çgam prÃk prad­Óyate | yasmÃt candramasa÷ dak«iïena bhav­tta÷ sthita÷ | bhav­ttÃnusÃreïa ca sÆryamarÅcaya÷ candrabimbam avagÃhante | dak«iïena tulyadikkayo÷ viÓe«a÷, candrÃgrà yadà atiricyate tadà candramasa÷ uttaraÓ­Çgam prÃk prad­Óyate, anyathà dak«iïam | uttareïa yadà candrÃgrà atiricyate tadà dak«iïaÓ­Çgam prÃk prad­Óyate, anyathà uttaram | yadà punar viÓe«eïa na ki¤cit antaram tadà yugapat ubhayaÓ­ÇgadarÓanam | yadà ca udayajyà candrÃgre na bhavata÷ tadà ca astamaye candramasa÷ astalagnajyayà candrÃgrayà ca Ó­Çgasya prÃk paÓcÃt và astamayam parikalpanÅyam | [ candrasya sitÃsitahetu÷ ] evam candramasa÷ sitÃsitaÓ­ÇgonnatidarÓanakÃlÃdaya÷ savit­vaÓÃt eva | evam ca nirukte paÂhyate Ð tasya ekau raÓmi÷ candramasam prati dÅpyate | na hi tena upek«itavyam | Ãdityata÷ asya dÅpti÷ bhavati | su«umïa÷ sÆryaraÓmicandramÃ÷ gandharva÷ | [vÃjasaneyasaæhitÃ, a¡ 18, maæ¡ 40; taittirÅyasaæhitÃ, 3.4.7.1 ] iti api ca nigama÷ bhavati iti | tasmÃt etena eva liÇgena candramÃrgÃt upari sÆryamÃrga÷ iti, anyathà anupapatyà | pariÓi«ÂÃ÷ ca tÃrÃgrahÃ÷ sÆryamÃrgÃt upari dÆreïa vyavasthitÃ÷ | tena te«Ãm ÃrÃtsthitÃni golÃrdhÃni sarvadà sakalÃni eva cakÃsate | ÆrdhvamukhÃ÷ sÆryamarÅcaya÷ sadà ÃrÃdbhÃgam prakÃÓayanti iti | budhaÓukrayo÷ ca pratyÃsannavartitvÃt sarvata÷ bimbam avagÃhante arkamarÅcaya÷ pradÅpapratyÃsannagolavat tena tayo÷ api asakalabimbatÃbhÃva÷ | yadi evam astamite savitari katham ete grahÃdaya÷ cakÃsate savit­karÃbhÃvÃt ? na e«a÷ do«a÷ | bhÆme÷ dÆreïa sÆryamÃrga÷ | tena uparimukhÃnÃm sÆryamarÅcÅnÃm na vyavadhÃnÃya bhÆ÷ vartate | yathà ghaÂasya upari adha÷ dÆreïa avasthitasya pradÅpasya ghaÂa÷ na vyavadhÃnakÃraïam | k­«ïapak«apratipadÃdi«u candramasa÷ bimbapÆrvabhÃga÷ pratyÃsanna÷ savitu÷ iti tena tat Óuklam upalabhyate | ratnÃnÃm ca ÃdityakarÃ÷ eva dÅptikÃraïatvam prapadyate | tena tÃni api rÃtrau na prakÃÓÃtmakÃni | uktam ca ratnaparÅk«ÃyÃm Ð bhÃno÷ ca bhÃsÃm anuvedhayogam ÃsÃdya raÓmiprakareïa dÆram | pÃrÓvÃïi sarvÃïi anura¤jayanti guïai÷ upetÃ÷ sphaÂik[Ãdaya÷ hi] || [yat] upÃkhyÃnÃdi«u ratnÃni eva dhvÃntam dhvaæsayanti iti ÓrÆyate tat upÃkhyÃna[m arthavÃdamÃtra]m eva | anye punar anyathà manyante Ð svacchÃyayà arkasÃmÅpyÃt vikalendusamÅk«aïam | iti | svacchÃyayà candra÷ Óukla÷ upalabhyate, tasya Óuklasya candramasa÷ savit­sannikar«Ãt vaivarïyam bhavati iti | kuta÷ etat? yadi svabhÃvata÷ Óuklasya candramasa÷ sÆryasannikar«Ãt vaivarïyam syÃt tadà ÓuklapratipadÃdi«u candrasya aparabhÃga÷ vivarïa÷ syÃt sÆryasannikar«Ãt, na pÆrvabhÃga÷ | tathà ca avÃÇmukham candrabimbam upalak«yate | tasmÃt mithyÃj¤Ãnam eva etat yat saugatai÷ ucyate || 5 || [ bhÆgolasaæsthÃnam ] bhÃdikak«yÃbhÆsaæsthÃnapradarÓanÃya Ãha Ð v­ttabhapa¤jaramadhye kak«yÃparive«Âita÷ khamadhyagata÷ | m­jjalaÓikhivÃyumaya÷ bhÆgola÷ sarvata÷ v­tta÷ || 5 || bhÃni jyotÅæ«i nak«atrÃïi | te«Ãm bhÃnÃm pa¤jara÷ bhapa¤jara÷ | yasmÃt [bhÃni] samantata÷ viyati pa¤jarasthÃni iva lak«yante tata÷ anena darÓanena etat uktam | v­tta÷ ca asau bhapa¤jara÷ ca v­ttabhapa¤jara÷ | v­ttabhapa¤jaramadhyam, madhyam anta÷, tasya v­ttabhapa¤jarasya | tatra v­ttabhapa¤jaramadhye | kak«yÃparive«Âita÷ kak«yÃbhi÷ grahÃïÃm parive«Âita÷ kak«yÃparive«Âita÷ | khamadhyagata÷, kham ÃkÃÓam, tasya madhyam khamadhyam, khamadhyaægata÷ khamadhyagata÷, ÃkÃÓamadhyastha÷ iti yÃvat | katham ÃkÃÓamadhye nirÃlambanà bhÆ÷ avati«Âhate? [ucyate Ð svabhÃva]prÃdhÃnyÃt; yathà salilÃgnivÃyava÷ kledadahanapreraïÃtmakÃ÷, na te«Ãm anya÷ asti kaÓcit kledadahanapreraïaprayojaka÷, evam iyam api bhÆ÷ dhÃraïÃtmikÃ, na ca dhÃryamÃïÃtmikà | athavà patantÅ bhÆ÷, "patatu adha÷" iti Ãha | atha kim idam adha÷ nÃma | yathà asmadÅyÃnÃm p­thivÅ adha÷, evam p­thivyÃ÷ kim adha÷? "adha÷"-Óabda÷ ca digvÃcÅ, diÓa÷ ca vyavasthÃpek«ayà bhavanti | yathà yatra vivasvÃn udeti sà prÃcÅ, yatra astam eti sà parÃ, yasyÃm ad­Óya÷ gacchati sà uttarÃ, Óe«Ã dak«iïà | ÃsÃm antarÃle«u eva vidiÓa÷ | evam upari adha÷ ca p­thivÅ apek«ayà bhavata÷ | tena tasyÃ÷ p­thivyÃ÷ na ki¤cit upari, na adha÷, tasmÃt patanÃbhÃva÷ bhuva÷ | evam ca p­thivyÃ÷ ardham parive«Âyà avasthita÷ samudra÷ na patiti | patantyÃm ca bhuvi lo«ÂaÓilÅmukhÃdaya÷ viyati k«iptà na bhuvam ÃsÃdayeyu÷ | bhÆ÷ mandam patati iti cet, sÃdhyate ca etat mÃyÃvidbhi÷ ca, viyati khÃtakÅlaka÷ anÃÓraya÷ bhavet | atha anye manyante Ð Óe«eïa anyena [vÃ] bhÆ÷ dhriyate iti | tat uktam | Óe«ÃdÅnÃm api avaÓyam ÃdhÃraviÓe«a÷ kaÓcit kalpanÅya÷, [taya anya÷ Ã]dhÃra÷ syÃ[t tasya api anya÷] iti anavasthà | atha te svaÓaktyà eva avati«Âhante iti cet, bhuva÷ eva kasmÃt sà Óakti÷ na parikalpyate | tasmÃt jagata÷ dharmÃdharmÃpek«ayà sarvabhÆtadhÃtrÅ bhÆ÷ niÓcalà ÃkÃÓe ti«Âhati | m­jjalaÓikhivÃyumaya÷ bhÆgola÷, pratyak«am yata÷ upalabhyate | sarvata÷ v­tta÷ | m­dÃdinà këÂhÃdinà và aya÷ÓalÃkÃyÃm madhye samav­ttavat avagantavya÷ | asya bahi÷ candrÃdÅnÃm kak«yÃ÷ darÓayitavyÃ÷ || 6 || [ bhÆgolap­«Âhe prÃïinÃm sthiti÷ ] bhÆgolapradarÓanÃya Ãha Ð yadvat kadambapu«pagranthi÷ pracita÷ samantata÷ kusumai÷ | tadvat hi sarvasattvai÷ jalajai÷ sthalajai÷ ca bhÆgola÷ || 7 || yadvat kadambapu«pagranthi÷ [samantÃt kesarai÷] pracita÷, vyÃpta÷ iti artha÷, tathà ayam bhÆgola÷ samantÃt jalajai÷ sthalajai÷ ca prÃïibhi÷ Ãv­tta÷ | atha ye bhuvi vyavasthitÃ÷ prÃïina÷ parvatÃdaya÷ te«Ãm katham avasthÃnam tat ucyate Ð yatra yatra prÃïina÷ gacchanti tatra tatra te«Ãm bhÆ÷ eva adha÷, viyat upari pratibhÃti yathà asmÃkam || 7 || [ bhuva÷ v­ddhyapacayau ] bhÆv­ddhyapacayaj¤ÃnÃya Ãha Ð brahmadivasena bhÆmerupari«ÂÃt yojanam bhavati v­ddhi÷ | dinatulyayà ekarÃtryà m­dupacitÃyÃ÷ bhavati hÃni÷ || 8 || t­ïakëÂhabhasmÃdirÆpeïa vidyamÃnÃyÃ÷ [bhuva÷] yojanav­ddhi÷ bhavati | ata÷ eva g­hapÃdapata¬ÃgÃdikhÃte«u ghaÂapiÂakÃdi upari upari avayavÃ÷ labhyante | dinatulyayà ekarÃtryà brahmadivasatulyayà rÃtryà | m­dupacitÃyÃ÷ bhavati hÃni÷ | m­dà upacità m­dupacitÃ, tasyÃ÷ m­dupacitÃyÃ÷ hÃni÷ bhavati | kena punar kÃraïena yat upacitam buva÷ tat parik«Åyate? brahmadivasÃvasÃne kila saævartakÃbhidhÃnai÷ jaladharai÷ vicchinnadhÃrÃbhimuktena payasà yat upacitam bhuva÷ tat parik«Åyate || 8 || [ bhÆpramÃïam ] bhÆbhramaïavÃcakapÆrvottarapak«apratipÃdanÃya Ãha Ð anulomagati÷ naustha÷ paÓyati acalam vilomagam yadvat | acalÃni bhÃni tadvat samapaÓcimagÃni laÇkÃyÃm || 9 || anulomagati÷ naustha÷, kaÓcit anulomagati÷ naustha÷, paÓyati acalam, na calam vastugatyà api sthiram, vilomagam yathà paÓyati saritsÃgarobhayataÂasthitam v­k«adikam, [tathà eva] ca bhÆmau prÃÇmukham bhramatyÃm upari[sthitÃ÷ janÃ÷] nabhasthitÃni acalÃni bhÃni pratilomagÃni aparagÃni paÓyanti | tathà hi laÇkÃsthÃ÷ bhÃni samapaÓcimagÃni paÓyanti | laÇkà upalak«aïamÃtram | evam anye api paÓyanti | tasmÃt iyam bhÆ÷ eva prÃÇmukham bhramati | niÓcalam jyotiÓcakram | bhÆgatyà taduparisthita÷ ya÷ bhacakrapradeÓa÷ purastÃt sa udayan iva ca lak«yate, ya÷ tu madhye sa gaganamadhyasthita÷ iva, ya÷ hi dÆreïa sa÷ astam gacchan iva lak«yate | anyathà hi niÓcalasya bhacakrasya udayÃstÃsambhava÷ syÃt | idam asya ÃdarÓanam | bhÆmaï¬ale bhramati [sati] jagat jaladhinà ÃplÃvet, bhÆgolavegajanitaprabha¤janena Ãk«iptÃ÷ taruÓikharaprÃsÃdÃdaya÷ viÓÅryeran | pak«iïa÷ api viyati utpatan na svanŬam ÃsÃdayeyu÷ | tasmÃt dharitrÅbhramaïe na ki¤cit liÇgam asti | tasmÃt anyathà vyÃkhyeyam sÆtram | yathà anulomagati÷ naustha÷ puru«a÷ calavastÆni vilomagam paÓyati, evam bhÃni calÃni pravahÃnilÃk«iptÃni vegavaÓÃt laÇkÃyÃm yÃni vastÆni tÃni pratilomagÃni paÓyanti; adhovyavasthitÃm bhuvam niÓcalÃm bhramantÅm iva paÓyanti | pratyak«e api nak«atrÃïi prÃguditÃni aparÃm diÓam ÃsÃdayanti || 9 || [ bhÆbhramaïakÃraïam ] bhramaïakÃraïam Ãha Ð udayÃstamayanimittam nityam pravaheïa vÃyunà k«ipta÷ | laÇkÃsamapaÓcimaga÷ bhapa¤jara÷ sagraha÷ bhramati || 10 || udaya÷ ca astamaya÷ ca [udayÃstamayau | tayo÷ ] udayÃstamayayo÷ nimittam nityam pravaheïa pravahasaæj¤itena vÃyunà k«ipta÷ bhapa¤jara÷, bhapa¤jara÷ api nityagati÷ eva, laÇkÃyÃm samapaÓcima÷ ya÷ dikpradeÓa÷ sa laÇkÃsamapaÓcima÷, tam gacchati iti laÇkÃsamapaÓcimaga÷, saha grahai÷ vartate iti sagraha÷, bhramati k«aïam api na avati«Âhate | yadi api grahÃ÷ prÃÇmukham vrajanti tathà api bhapa¤jarÃpek«ayà aparadiksaÇkramaïam kurvanti, mahatà bhapa¤jaragatyà nÅyamÃnÃ÷ lak«yante, kulÃlacakrasthÃ÷ kÅÂÃ÷ iva || 10 || [ meruvarïanam ] merupramÃïam Ãha Ð meru÷ yojanamÃtra÷ prabhÃkara÷ himavatà parik«ipta÷ | nandanavanasya madhye ratnamaya÷ sarvata÷ v­tta÷ || 11 || yojanam mÃtrà yasya sa yojanamÃtra÷, pramÃïe mÃtranpratyaya÷ | prabhÃkara÷, prabhÃm karoti iti prabhÃkara÷ | [himavatà parik«ipta÷], himavatà parvatena samantÃt ve«Âita÷ | [nandanavanasya madhye], nandanam vanam [devÃnÃm apsarogaïapariv­tÃnÃm] krŬÃsthÃnam, tasya madhye | ratnamaya÷ | ratnÃni [suvarïarajata]muktÃpravÃlapadmarÃgamarakataprabh­tÅni, tai÷ nirmita÷ ratnamaya÷ | [sarvata÷] samantÃt | v­tta÷ golakÃkÃra÷ iti artha÷ | atha paurÃïikai÷ lak«ayojanapramÃïa÷ meru÷ paÂhyate tat yuktirahitam | [laÇkÃta÷ yÃvat merumadhyam tÃvat yojanasahasram api na asti, kuta÷ tat ekadeÓe bhavi«yati | atha bhÆ÷ eva mahÃpramÃïà parikalpyate, tat ayuktam |] yat sapa¤cÃÓatsahasram yojanÃnÃm bhÆvyÃsÃmanam ak«onnatiprasÃdhitam tat sopapattikam | grahodayÃstamayamadhyÃhnicchÃyÃvanatilambanÃdibhi÷ siddham uts­jya kim anyat upalabhyate | kim ca purÃïe«u pu«karadvÅpasya uparigata÷ vivasvÃn madhyÃhnam karoti iti paÂhyate | lak«ayojanÃnÃm kila jambÆdvÅpa÷, [tata÷ dviguïottarÃ÷] samudrÃ÷ [dvÅpÃ÷ ca] sapta, saptama÷ ca pu«karadvÅpa÷ | tat anekai÷ yojanasahasrai÷ antarai÷ vyavasthitam | tatra yadi madhyÃhna÷ vivasvata÷ syÃt asmÃkam uttaragolabhÆtatvÃt ÓaÇko÷ chÃyÃnÃÓa÷ [na] syÃt | d­Óyate tacchÃyÃnÃÓa÷ | tasmÃt vi«uvati laÇkÃmadhye savità gacchati iti siddham | [vi«uvati laÇkÃmadhye na savità gacchati iti tai÷ eva uktam | tat ca atidÆratvÃt na ghaÂate | yadi pataÇgavat utplutya gacchati tata÷ yujyate | tat ca aÓakyam parikalpayitum, pratyak«aviruddhatvÃt |] tasmÃt dhruvonnatyà [ÃnÅtam eva] bhuva÷ pramÃïam siddham | tatra mahÃpramÃïasya mero÷ avasthÃnam eva na asti | [yadi katha¤cit mahÃpramÃïa÷ eva meru÷ avati«Âhate tadà sa kim asmÃbhi÷ na d­Óyate | ] dÆratvÃt meru÷ asmÃbhi÷ na d­Óyate, athavà ni«prabhatvÃt tat na d­Óyate, na tarhi ratnamaya÷ | kim ca yadi mahÃpramÃïa÷ meru÷ syÃt meruÓikharÃntaritatvÃt bhÃvÃt uttareïa tÃrakÃ÷ na d­Óyeran | tasmÃt tasya kanakagire÷ upariÓikharapradeÓe eva sarvaratnamaya÷ meruÓabdena ucyate || 11 || [ meruba¬avÃmukhayo÷ sthitÅ ] kva bhÆpradeÓe meru÷, kva và ba¬avÃmukham iti Ãha Ð sva÷ merÆ sthalamadhye naraka÷ ba¬avÃmukham ca jalamadhye | amaramarÃ÷ manyante parasparam adha÷sthitÃ÷ niyatam || 12 || sva÷ svargopalak«ita÷, meru÷ ca, sthalamadhye | naraka÷ ba¬avÃmukham ca jalamadhye | amaramarÃ÷ amarÃ÷ devÃ÷, marÃ÷ narakasthÃ÷, te parasparam adha÷sthÃ÷ manyante | yata÷ sarve«Ãm bhÆ÷ adha÷, ata÷ anyonyam adha÷sthitÃ÷ manyante | yatra uttareïa aya÷ÓalÃkà bhuvam bhitvà nirgatà tatra pradeÓe svarga÷ meru÷, yatra dak«iïena nirgatà tatra naraka÷ ba¬avÃmukham ca || 12 || [ udayÃdivyavasthà ] prak­«ÂadeÓÃntaravyavasthitÃn deÓÃn Ãha Ð udaya÷ ya÷ laÇkÃyÃm sa÷ astamaya÷ savitu÷ eva siddhapure | madhyÃhna÷ yamakoÂyÃm romakavi«aye ardharÃtra÷ syÃt || 13 || laÇkÃnivÃsinÃm ya÷ udaya÷ sa eva siddhapuranivÃsinÃm astamaya÷, [yata÷ laÇkÃpradeÓÃt adha÷ vyavasthitam siddhapuram] | madhyÃhna÷ yamakoÂyÃm, ya÷ eva laÇkÃpuranivÃsinÃm udaya÷ sa eva yamakoÂinivÃsinÃm madhyÃhna÷, yata÷ laÇkÃpradeÓÃt pÆrvasyÃm bhÆparidhicaturbhÃge yamakoÂi÷ | ya÷ laÇkÃnivÃsinÃm udaya÷ sa romakanivÃsinÃm ardharÃtra÷, yata÷ laÇkÃta÷ aparabhÃge bhÆparidhicaturbhÃge romakam | evam ete bhÆcaturthabhÃg[ÃntarÃla]vyavasthitÃ÷ sthalajalasandhivartina÷ deÓÃ÷ parasparam ahorÃtracaturbhÃgakÃladeÓÃntarapramÃïÃ÷ pradarÓayitavyÃ÷ || 13 || [ samarekhÃsthanagaryau ] deÓÃntarapradarÓanÃrtham Ãha Ð sthalajalamadhyÃt laÇkà bhÆkak«yÃyÃ÷ bhavet caturbhÃge | ujjayinÅ laÇkÃyÃ÷ taccaturaæÓe samottarata÷ || 14 || sthalamadhyÃt mero÷ Ãrabhya jalamadhyÃt ca ba¬avÃmukhÃt laÇkà bhÆkak«yÃyÃ÷ caturthabhÃge vyavasthità | bhÆparidhi÷ 3298 17 25, caturbhÃga÷ 824 67 100 | etÃvati antare vyavasthità | ujjayinÅ sthalajalasandhivartilaÇkÃyÃ÷ samottare digbhÃge vyavasthità | taccaturaæÓe, tasya bhÆcaturthabhÃgasya caturthabhÃge | bhÆparidhe÷ «o¬aÓabhÃga÷ 206 67 400 | etÃvati antare laÇkÃta÷ ujjayinÅ | laÇkojjayinÅsamadak«iïottararekhÃyÃm vÃtsyagulmacakorapuraprabh­tÅni sthÃnÃni vyavasthitÃni | ujjayinyÃ÷ uttareïa daÓapuramÃlavanagaracaÂÂaÓivasthÃneÓvaraprabh­tÅni yÃvat meru÷ iti | sarve grahÃ÷ karaïÃgatÃ÷ bhÆmadhyasamadak«iïottararekhÃyÃm bhavanti | pÆrvabhÃgavyavasthitÃ÷ prathamataram eva ravim paÓyanti, ata÷ deÓÃntaraphalam apanÅyate | paÓcimabhÃge [vyavasthitÃ÷] cireïa paÓyanti, ata÷ tatra deÓÃntaraphalam k«ipyate | svadeÓÃk«asamarekhÃk«avivarabhÃgai÷ trairÃÓikam Ð yadi cakrÃæÓakai÷ bhÆparidhiyojanÃni labhyante 3298 17 25, tadà ak«ÃæÓÃvivarabhÃgai÷ kim iti, samadak«iïottararekhÃntarÃlayojanÃni bhavanti koÂyÃtmakÃni | svadeÓasthÃnata÷ tiryagvyavasthitojjayinyÃdisthÃnam | tasya antarÃlayojanÃni lokÃt avagatÃni karïa÷ | karïakoÂivargaviÓe«amÆlam bhujayojanÃni | tata÷ yadi vyÃsÃrdhatulyÃvalaæbake[na bhÆparidhi÷ tadà i«ÂÃvalaæbakena kà iti, spa«ÂabhÆparidhi÷ | punar yadi] spa«ÂabhÆparidhinà grahabhukti÷ labhyate deÓÃntarayojanai÷ kà bhukti÷ iti deÓÃntarphalam labhyate | pÆrvavat dhanam ­ïam iti || 14 || [ bhagolasya d­ÓyÃd­ÓyabhÃgau ] bhagolad­ÓyÃd­Óyaj¤ÃpanÃya Ãha Ð bhÆvyÃsÃrdhena Ænam d­Óyam deÓÃt samÃt bhagolÃrdham | ardham bhÆmicchannam bhÆvyÃsÃrdhÃdhikam ca eva || 15 || bhuva÷ vyÃsa÷ bhÆvyÃsa÷ tasya ardham bhÆvyÃsÃrdham, 525 | tena Ænam bhagolÃrdham d­Óyam upalabhyate | kasmÃt? samÃt deÓÃt | anantarita÷ sama÷, mahÃdridrumÃdyunnatapadÃrtharahita÷ deÓa÷ sama÷ iti | ardham bhÆmicchannam na d­Óyate bhÆvyÃsÃrdhena adhikam ad­Óyam | etat jij¤Ãsu÷ bhÆgolap­«ÂhÃvagÃhi sÆtram prasÃrya pÆrvak«itije aparak«itije [ca] badhnÅyÃt | bhÆp­«Âhasthitasya dra«Âu÷ prasÃritasÆtrÃnusÃriïÅ d­«Âi÷ yÃti | tatra [pÆrva]pradeÓe jyotÅæ«i ardhoditÃni paÓyati, paÓcÃt ardhÃstamitÃni [paÓcati] | evam bhÆvyÃsÃrdhena Ænam [golÃrdham] golasÆtrÃntarÃlasthitam d­Óyam | yat etat ad­Óyam golÃrdham golasÆtrÃntarÃlam tat bhÆvyÃsÃrdhÃdhikam | etat samÃyÃm bhuvi | ya÷ punar dra«Âà tuægaÓailamastake bhavati tat ÓailapramÃïÃdhikam tasya ad­Óyam bhavati | vidyÃdharÃdaya÷ viyati dÆre sthitÃ÷ prabhÆtam jyotiÓcakram paÓyanti, [yasmÃt] upari dÆrasthitasya nirvirodhaprasÃraïà d­«Âi÷ bhavati | atidÆre sthita÷ brahmà sarvadà vivasvantam paÓyati | [bhÆp­«ÂhavyavasthitÃnÃm bhÆvyÃsÃrdhonabhapa¤jarÃrdhadarÓinÃm svÃt pramÃïÃt satatam divasa÷ hÅyate, niÓà vardhate | tadartham] trairÃÓikam Ð yadi ravikak«yÃyÃm «a«Âi÷ nìya÷ labhyante tadà bhÆvyÃsÃrdhayojanai÷ 525 kiyatya÷ | labdhena dviguïena sarvadà hÅna÷ divasa÷ adhikà rÃtri÷ || 15 || [ meruva¬avÃmukhasthÃnÃm bhagolabhramaïadarÓanam ] meruba¬avÃmukhanivÃsinÃm darÓanÃrtham Ãha Ð devÃ÷ paÓyanti bhagolÃrdham udaÇ merusaæsthitÃ÷ savyam | ardham tu apasavyagatam dak«iïaba¬avÃmukhe pretÃ÷ || 16 || [ udaÇ merusthitÃ÷ devÃ÷ bhagolasya uttaram] ardham savyam pradak«iïagatim paÓyanti | dvitÅyam ardham dak«iïam jyotiÓcakrasya apasavyam apradak«iïagatim ba¬avÃmukha[sthitÃ÷] pretÃ÷ paÓyanti | [sthalajalasandhau sthitvà etat ÃcÃrya÷ pratipÃdayati | tat apek«ayà hi meruba¬avÃmukhayo÷ uttaradak«iïatvam | na meruba¬avÃmukhasthÃnÃm diÇniyama÷ asti |] sÆryagatyapek«ayà prÃcyÃdivyavahÃra÷ | yatra vivasvÃn udeti sà prÃcÅ, [yatra astameti sà pratÅcÅ] | [na tathà meruba¬avÃmukhasthÃnÃm api, parita÷ sarvatra rave÷ udayÃstamayasambhavÃt |] deÓÃntaravyavadhÃnÃt anyathà bhacakrÃrdhadarÓanam bhavati | kaÓcit puru«a÷ uttareïa gata÷ deÓÃntaram eti tathÃtve dhruvam upari Ãrohitam paÓyati, krameïa merum prÃptasya upari dhruva÷ bhavati | mero÷ uttareïa dak«iïena dhruva÷ avalambate | etat uttarÃya÷ÓalÃkÃgrasvastikam upari nidhÃya dak«iïÃya÷ÓalÃkÃgrasvastikam ca adhomukham nidhÃya darÓayet | tathà laÇkÃsthasya ya÷ vi«uvat mÃrgapradeÓa÷ pÆrvÃpara÷ pratibhÃsate sa merusthÃnÃm k«itijÃsakta÷ | evam ba¬avÃmukhasthÃnÃm api cakravat bhÃskara÷ pratibhÃsate || 16 || [ devÃsurapit­narÃïÃm dinapramÃïam ] meruba¬avÃmukhasthÃ÷ kiyantam kÃlam ravim paÓyanti iti Ãha Ð ravivar«Ãrdham devÃ÷ paÓyanti uditam ravim tathà pretÃ÷ | ÓaÓimÃsÃrdham pitara÷ ÓaÓigÃ÷, kudinÃrdham iha manujÃ÷ || 17 || devÃ÷ merunivÃsina÷ me«Ãdi«u «aÂsu rÃÓi«u samudgatam sÆryam ravivar«Ãrdham paÓyanti «aïmÃsÃn yÃvat iti artha÷, pradak«iïam cakravat bhramantam k«itijÃsaktam krameïa caturviæÓatikrÃntibhÃgÃn yÃvat parityaktak«itijam paÓyanti | evam pretÃ÷ api ravivar«Ãrdham eva sak­t udgatam sÆryam paÓyanti dak«iïagole «aÂsu rÃÓi«u | ÓaÓimÃsÃrdham pitara÷ ÓaÓigÃ÷, ÓaÓinam gacchanti iti ÓaÓigÃ÷, candralokanivÃsina÷ pitara÷ ÓaÓina÷ mÃsÃrdham pa¤cadaÓatithaya÷ etÃvantam kÃlam paÓyanti | pitÌïÃm amÃvÃsyÃyÃm upari savità bhavati | [tat] te«Ãm aharmadhyam | tata÷ yathà yathà savità pratipadÃdi«u parata÷ avalambate tathà tathà pitÌïÃm madhyÃhnottarabhÃga÷, rÃÓitrayÃntarita÷ astam eti, astamita÷ pak«eïa rÃÓi«a¬antarita÷ prÃcyÃm udeti | ata÷ te«Ãm pak«a÷ aha÷, pak«a÷ rÃtri÷ iti | kudinÃrdham iha manujÃ÷ | kudinam bhÆdinam ravyudayÃt ravyudayam yÃvat, tadardham iha manujÃ÷ paÓyanti | sarvam yathÃvat sthitam gole pradarÓayet iti || 17 || [ khagole k«itijamaï¬alam ] khagole k«itijamaï¬alapradarÓanÃya Ãha Ð pÆrvÃparam adhaÆrdhvam maï¬alam atha dak«iïottaram ca eva | k«itijam samapÃrÓvastham bhÃnÃm yatra udayÃstamayau || 18 || pÆrvÃparamaï¬alam tat iha khagolapramÃïam | sa eva Ærdhvam uparyadhovagÃhi sarvabhapa¤jarÃïÃm | tathà dak«iïottaram anyat maï¬alam tÃvatpramÃïam, dak«iïottarÃvagÃhi yÃmya uttaramaï¬alam upari adha÷ ca janitasvastikam | k«itijam samapÃrÓvastham tathà anyat maï¬alam tÃvat eva | samapÃrÓvÃvagÃhi parikaravat dikcatu«Âayajanitasvastikam k«itija iti ucyate | bhÃnÃm yatra udayÃstamayau | yatra maï¬ale bhÃnÃm udayÃstamayau lak«yete | harijam iti kaiÓcit ucyate | ayam khagola÷ sarvabhapa¤jarÃïÃm bahi÷ avati«Âhate || 18 || [ unmaï¬alam ] unmaï¬alapradarÓanÃya Ãha Ð pÆrvÃparadiglagnam k«itijÃt ak«Ãgrayo÷ ca lagnam yat | unmaï¬alam bhavet tat k«ayav­ddhÅ yatra divasaniÓo÷ || 19 || dak«iïottarak«itijasvastikÃt yÃmya uttaramaï¬ale svadeÓÃk«abhÃgatulye antare vedhe k­tvà lohaÓalÃkÃgre praveÓya golam nidadhyÃt | tata÷ unmaï¬alam darÓayet | pÆrvÃparadiglagnam pÆrvÃparayo÷ diÓo÷ lagnam | k«itijÃt ak«Ãgrayo÷ ca lagnam yat | dak«iïottarak«itijasvastikayo÷ upari adha÷ svadeÓÃk«abhÃgatulye antare lagnam kÃrayet | tat unmaï¬alam | udayamaï¬alam unmaï¬alam | yatra maï¬ale divasasya rÃtre÷ ca k«ayav­ddhÅ lak«yete | vi«uvati unmaï¬alak«itijayo÷ ekatvÃt divasaniÓo÷ k«ayav­ddhÅ na sta÷ | vi«uvata÷ uttareïa unmaï¬alam upari k«itijam adha÷ avati«Âhate | tasmÃt uttaragole aprÃpte eva unmaï¬alam [savitÃ] caradalaghaÂikÃpramÃïena udeti | paÓcÃt unmaï¬alam atikrÃnta÷ astam eti | ata÷ divasa÷ uttaragole vardhate | dak«iïagole unmaï¬alam atikrÃnta÷ k«itijÃt udeti | aprÃpta÷ eva astameti | ata÷ dak«iïagole rÃtri÷ upacÅyate | ata÷ tattulyà divasaniÓo÷ k«ayav­ddhÅ | tadartham trairÃÓikam Ð yadi «a«Âyà grahabhukti÷ labhyate, tadà caradalaghaÂikÃbhi÷ kiyatÅ iti | labdham uttaragole ravau udaye viÓodhayet | yÃmye viparÅtam | evam uttaradiÓi vyavasthitÃnÃm krameïa divasaniÓo÷ mahatyau k«ayav­ddhÅ bhavata÷ | yatra deÓe ravi÷ mithunÃntastha÷ na astam eti, «a«Âi÷ nìya÷ divasa÷, tatra triæÓadghaÂikÃ÷ caram, pa¤cadaÓaghaÂikÃ÷ carÃrdham | tasya këÂhasya jyà carajyà | tayà viparÅtakarmaïà k«itijyà ÃnÅyate Ð yadi vyÃsÃrdhasya iyam [vyÃsÃrdhatulyÃ] carajyà tadà mithunÃntasvÃhorÃtrÃrdhasya kà iti mithunÃntasvÃhorÃtrÃrdhatulyà k«itijyà labhyate | tasyÃ÷ k«itijyÃyÃ÷ mithunÃntÃpakramajyÃyÃ÷ ca vargayute÷ mÆlam arkÃgrà trijyÃtulyà | tena tatra deÓe yÃmya uttare k«itijÃt upari krameïa [sama]maï¬alam avagÃhya khamadhyÃt dak«iïena dvicatvÃriæÓadbhÃge [yÃmya uttaram atikramya] tata÷ prathamodaye punar k«itijam Ãpnoti ca eva | tatra «a«ti÷ nìya÷ divasa÷ upalak«yate | svÃrkÃgrata÷ [k«itijyà | tadartham trairÃÓikam] Ð arkÃgrayà i«Âatulyayà k«itijyà labhyate vyÃsÃrdhena kim iti | guïakabhÃjakayo÷ tulyatvÃt na«Âayo÷ k«itijyÃpramÃïà ak«ajyà bhavati | tat katham? ak«a÷ «a«a«ÂibhÃgÃ÷ | tatra deÓe vyabhicÃrÃt grahagati÷ | uttareïa tasmÃt iyam vyavasthà na asti iti || 19 || [ khagolÃpek«ayà dra«Âu÷ sthiti÷ ] prÃcyÃdivyavasthÃpratipÃdanÃya Ãha Ð pÆrvÃparadigrekhà adha÷ ca Ærdhvà dak«iïottarasthà ca | etÃsÃm sampÃta÷ dra«Âà yasmin bhavet deÓe || 20 || pÆrvÃpararekhÃ, adha÷ ca Ærdhvà ca yà rekhÃ, dak«iïottarasthà ca | ca[kÃra÷] samuccaye | etÃsÃm rekhÃïÃm sampÃta÷ ekatra yoga÷, yasmin deÓe dra«Âà tatra tatra tÃsÃm sampÃta÷ | tasmÃt dra«Â­vaÓÃt digvyavasthà | yatra dra«Âà ravim udgacchan paÓyati sà prÃcÅ, yatra [ravi÷] madhyÃhnam karoti sà dak«iïÃ, yatra astam eti sà parÃ, yatra ardharÃtram karoti sà uttarà | sarve«Ãm uttara÷ meru÷ | laÇkÃnivÃsinÃm yadà madhyÃhne ravi÷ bhavati romakanivÃsinÃm udeti | tatra laÇkÃpradeÓe te«Ãm prÃcÅ | tadapek«ayà svasthÃnÃt uttara÷ meru÷ pratibhÃsate | yadà romake madhyÃhna÷ tadà siddhapuranivÃsinÃm udaya÷ [tatra romakapradeÓe te«Ãm prÃcÅ] | tadapek«ayà te«Ãm svasthÃnÃt uttara÷ meru÷ | evam yamakoÂyÃm api | bhÆmau yÃvattÃvatpramÃïam v­ttam Ãlikhya pÆrvÃhïe [aparÃhïe ca] chÃyÃm lak«ayet | yatra pradeÓe ÓaÇkucchÃyà v­ttam praviÓati sà paÓcimà | yatra niryÃti sà prÃcÅ | tadagrayo÷ matsyam utpÃdya tanmukhapucchasp­ksÆtram prasÃrayet | sà dak«iïottarà dig bhavati | athavà tricchÃyÃgramatsyadvayamukhapucchasp­ksÆtradvayasampÃta÷ uttarà dak«iïà ca | [athavà dik] prasÃdhanÅyà citrÃsvÃtyo÷ || 20 || [ d­Çmaï¬alam d­kk«epamaï¬alam ca ] [ d­Çmaï¬alad­kk«epamaï¬alasvarÆpam Ãha Ð] Ærdhvam adhastÃt dra«Âu÷ j¤eyam d­Çmaï¬alam grahÃbhimukham | d­kk«epamaï¬alam api prÃglagnam syÃt trirÃÓyÆnam || 21 || d­Çmaï¬alam [dra«Âu÷ Ærdhvam adhastÃt] grahÃbhimukham [bhavati] | yatra dra«Âà bhavati tatra asya madhyam, yatra graha÷ tatra asya paridhi÷, yÃvÃn d­ggrahayo÷ antaram tÃvatà vi«kambhÃrdhena d­Çmaï¬alam prad­Óyam | tat eva madhyÃhnasthite grahe d­kk«epamaï¬alam bhavati | d­kk«epamaï¬alam api | samamaï¬alamadhyÃt dak«iïena uttareïa và yatra grahÃbhimukham d­«Âe÷ k«epa÷ tatra ya÷ mahÃpramÃïakak«ya÷ graha÷ sa stokataram k«ipyate, alpapramÃïakak«ya÷ bahutaram k«ipyate iti | etat madhyÃhne d­gjyÃpramÃïavyÃsÃrdhena samamaï¬alamadhyÃt badhnÅyÃt | asya ÃnayanopÃya÷ Ð prÃglagnam syÃt trirÃÓyÆnam | parvakÃlaghaÂikÃ÷ pÆrvÃhïe dinÃrdhÃt Óodhayet | Óe«aprÃïÃn trairÃÓikÃnÅtaravibhuktalaÇkodayaprÃïai÷ ÆnÅkuryÃt | Óe«ebhya÷ yÃvat laÇkodayaprÃïÃ÷ Óudhyanti tÃvat ÓodhyÃ÷ | tÃnvanta÷ eva rÃÓaya÷ viÓodhyante | Óe«aprÃïÃn triæÓatà guïayet, aÓuddhalaÇkodayena vibhajet, labdham bhÃgÃdi pÆrvaviÓodhitai÷ eva Óodhayet | pÆrvÃhïe madhyalagnam bhavati | aparÃhïe adhikatvÃt rave÷ yÃvanta÷ laÇkodayÃ÷ viÓudhyanti tÃvanta÷ prak«ipya lagnam kriyate | ÃcÃryeïa sthÆlaprak­tyà i«ÂaghaÂikÃbhi÷ pÆrvalagnam lagnavidhinà k­tvà trirÃÓyÆnam kriyate, madhyalagnam bhavati iti | rÃÓaya÷ laÇkodayai÷ madhyam avagÃhante iti laÇkodayai÷ yat madhyalagnam tat sÆk«mam iti | tasya apakramakëÂham svadeÓÃk«abhÃgayutam samadiÓo÷ bhinnadiÓo÷ viÓuddham khamadhyaravikak«yÃntarÃlam bhavati | tasya jÅvà madhyajyà iti ucyate | candrasya apakramakëÂham vik«epayutam viyutam kriyate | yata÷ vimaï¬ale candra÷ tata÷ ak«abhÃgayutaviyutasya jyà candramadhyajyà bhavati | anayà atra madhyajyà vyÃkhyÃtà || 21 || [ svayaævahagolayantram ] svayaævahagolayantrapratipÃdanÃya Ãha Ð këÂhamayam samav­ttam samantata÷ samagurum laghum golam | pÃratatailajalai÷ tam bhramayet svadhiyà ca kÃlasamam || 22 || këÂhai÷ nirmitam këÂhamayam ÓrÅparïyÃdibhi÷ pÆrvavat | samav­ttam | sarve«u pradeÓe«u [samam], na hÅnÃdhikam iti | samagurum | samantata÷ samà gurutà kÃryà | yadi atimÃtraguru÷ bhavati pëÃïavat niÓcala÷ syÃt, [mahatà kÃlena bhramati iti ata÷] samav­ttam samagurum | laghum atra api samaÓabda÷ prayoktavya÷ | etat guïaviÓi«Âam golam katham bhramayet? pÃratatailajalai÷ iti | svadhiyà ca svakÅyapraj¤ayà ca tam bhramayet | kÃlasamam kÃlena samam kÃlasamam | kÃlasamam ahorÃtrasamam yathà bhramati tathà bhramayet | tat yathà Р«a«ÂighaÂikÃÇkitasvÃhorÃtramaï¬ale kanyÃtulÃsandhipradeÓe kÅlakam Å«at unnatam ekam kÃrayet | siddhapÆrvÃparadak«iïottarasthÃne jalapÃtram ekam sthÃpayet | pÃtram ca samam vattam dÅrgham [tala]madhyanihitasÆk«macchidram ghaÂikëa«Âyà jalapÆrïam yathà riktam bhavati tathà svadhiyà prasÃdhya tata÷ karma kriyate | yÃvat pÃtrÃt udakam sravati tÃvat gurutvÃt alÃbu÷ jalavaÓÃt adhogacchan golam Ãkar«ati | evam sak­t yukta÷ gola÷ paramÃrthabhagolavat ahorÃtre bhramati | prathamam tÃmrakÅlake pÃÓakasÆtrasya ekam agram badhvà golayantram adhastÃt prabh­ti parive«Âya tatra eva pradeÓe sÆtram prÃpayet iti krama÷ || 22 || [ ak«ak«etram ] vi«uvat jyÃpradeÓapratipÃdanÃya Ãha Ð d­ggolÃrdhakapÃle jyÃrdhena vikalpayet bhagolÃrdham | vi«ujjÅvÃk«abhujà tasyÃ÷ tu avalambaka÷ koÂi÷ || 23 || d­ggolÃrdham ghaÂakapÃlavat avasthitatvÃt d­ggolÃrdhakapÃlam | bhagolÃrdham eva kevalam d­Óyate | yena vyavahÃra÷ d­Óya÷ | bhagolÃrdham jÃtau ekavacanam | jyÃrdhena vikalpayet | bhÆmau v­ttam Ãlikhya pÆrvÃparadak«iïottaradikcihnitam k­tvà ekaikasmin caturthabhÃge rÃÓitrayam aÇkayet | punar ekaika÷ rÃÓi÷ a«Âadhà vibhajet | tatra sÆtrÃïi prasÃrayitavyÃni | tÃni jyÃsÆtrÃïi | tadardhÃni jyÃrdhÃni | athavà anya÷ vikalpakrama÷ | vi«uvajjÅvÃk«abhujà | samamaï¬alasya vi«uvata÷ uttareïa ak«atulyÃntare avasthitatvÃt ak«a÷ iti ucyate | tasya ak«akëÂhasya bhujÃ, ak«ajyà vi«uvajjyà iti paryÃyÃ÷ | vyÃsÃrdham karïa÷ | bhujÃkarïak­tiviÓe«amÆlam avalambaka÷ | sà koÂi÷ iti | etat gole pradarÓayet | samamaï¬alamadhyÃt dak«iïena Ãk«ajyÃtulye antare sÆtrasya ekam agram badhvà graham prÃpayet | sa÷ avalambaka÷ | bhujÃkoÂivargayogasya mÆlam karïa÷ vyÃsÃrdham iti | evam anyatra api d­ggolÃrdhe kalpitajyÃrdhe«u bhujÃkoÂikarïavyavasthà kalpanÅyà || 23 || [ svÃhorÃtrÃrdhavi«kambha÷ ] apakramÃdibhi÷ bhujÃdikalpanÃm Ãha Ð i«ÂÃpakramavargam vyÃsÃrdhak­te÷ viÓodhya yat mÆlam | vi«uvadudagdak«iïata÷ tat ahorÃtrÃrdhavi«kambha÷ || 24 || sÆryasya i«ÂÃpakramajyÃyÃ÷ candrasya i«ÂÃpakramajyÃyÃ÷ ca ya÷ varga÷ sa i«ÂÃpakramavarga÷ | tam vyÃsÃrdhak­te÷ viÓodhya [Óe«asya] yat mÆlam tat vi«uvata÷ uttareïa dak«iïena và ahorÃtrasya vi«kambha÷ bhavati | krÃntijyà bhujà | vyÃsÃrdham karïa÷ | tayo÷ yat vargaviÓe«amÆlam tat svÃhorÃtrÃrdhavi«kambha÷ | pÆrvavidhinà tat uttaragole uttareïa, dak«iïagole dak«iïena pradarÓayet || 24 || [ me«ÃdÅnÃm laÇkodayÃ÷ ] laÇkodayaprÃïÃnayanam Ãha Ð i«ÂajyÃguïitam ahorÃtravyÃsÃrdham eva këÂhÃntyam | svÃhorÃtrÃrdhah­tam phalam ajÃt laÇkodayaprÃgjyÃ÷ || 25 || i«Âajyà iti me«av­«amithunÃntajyÃ÷ g­hyante | etÃbhi÷ guïitam ahorÃtravyÃsÃrdham svÃhorÃtrÃrdhavi«kambha÷ iti artha÷ | këÂhasya anta÷ këÂhÃnta÷, tatra bhavam këÂhÃntyam | navati÷ bhÃgÃ÷ yasmin [këÂhe tasya ante bhavam] yat svahorÃtrÃrdham tat eva [i«Âa]jyÃbhi÷ guïitam svahorÃtrÃrdhah­tam svakÅyasvakÅyÃhorÃtrÃrdhah­tam phalam i«ÂalaÇkodayaprÃgjyÃ÷ | ajÃt me«Ãt prabh­ti këÂham bhavati iti këÂhÅkriyate | [mithunÃnta]prÃgjyÃkëÂhÃt v­«ÃntaprÃgjyÃkëÂham viÓodhayet | Óe«am mithunasya laÇkodayaprÃïÃ÷ | [evam] v­«ÃntaprÃgjyÃkëÂhÃt [me«ÃntaprÃgjyÃkëÂham viÓodhayet | Óe«am v­«abhasya laÇkodayaprÃïÃ÷] | svarÆpata÷ eva me«a[laÇko]dayaprÃïÃ÷ bhavanti || 25 || [ k«itijyà ] dinaniÓo÷ k«ayav­ddhipratipÃdanÃya Ãha Ð i«ÂÃpakramaguïitÃm ak«ajyÃm lambakena h­tvà yà | svÃhorÃtre k«itijà k«ayav­ddhijyà dinaniÓo÷ sà || 26 || i«ÂÃpakrameïa guïitÃm i«ÂÃpakramaguïitÃm | [i«ÂÃpakramaguïitÃm] ak«ajyÃm lambakena h­tvà phalam svÃhorÃtramaï¬ale k«itijyà bhavati | tatra i«ÂÃpakramajyà koÂi÷, k«itijyà bhujÃ, tadvargayutimÆlam karïa÷ arkÃgrà bhavati iti | pÆrvÃparasvastikayo÷ arkÃgrayo÷ sÆtram badhvà bhujakoÂivÃsanà pradarÓyà | k«itijonmaï¬alayo÷ antaram k«itijà iti | tayà dinaniÓo÷ k«ayav­ddhÅ | pÆrvak«itijÃt uparyadhovyavasthitonmaï¬ala[k«itijayo÷ madhye jyÃ]vat sà pradarÓyate || 26 || [ svadeÓodayÃ÷ ] rÃÓyudayakÃlapratipÃdanÃya Ãha Ð udayati hi cakrapÃda÷ caradalahÅnena divasapÃdena | prathama÷ antya÷ ca atha anyau tatsahitena kramotkramaÓa÷ || 27 || udayati darÓanam yÃti, ardham upari cakrapÃda÷, traya÷ rÃÓaya÷ | caradalahÅnena divasapÃdena iti anena laÇkodayÃ÷ traya÷ parig­hyante | yata÷ tribhi÷ me«ÃdilaÇkodayai÷ pa¤cadaÓaghaÂikÃ÷ tÃ÷ svÃhorÃtracaturtha÷ aæÓa÷, tata÷ krameïa vyavasthitalaÇkodayaprÃïebhya÷ me«ÃdicaradalaprÃïÃn svadeÓÃk«otpannÃn svakÅyÃn viÓodhayet | me«ÃdÅnÃm svadeÓodayÃ÷ bhavanti | antya÷ cakrapÃda÷ mÅnakumbhamakarÃ÷ | ete api caradalahÅnena cakrapÃdena udayanti | caradalasahitena divasapÃdena | atra api divasapÃdagrahaïena karkaÂasiæhakanyÃyÃ÷ utkrameïa laÇkodayÃ÷ g­hyante | tena karkaÂasiæhakanyÃyÃ÷ caraprÃïai÷ utkrameïa sahitÃ÷ udayanti | kramotkramaÓa÷ iti | kramotkramagatyà krameïa caradalahÅnÃ÷ me«av­«amithunÃ÷, utkrameïa sahitÃ÷ karkaÂasiæhakanyÃ÷ | ete eva utkrameïa tulÃv­ÓcikadhanÆæ«i | tata÷ makarakumbhamÅnÃ÷ utkrameïa caradalahÅnÃ÷ | me«av­«amithunÃ÷ krameïa apamaï¬ale tiryagvyavasthitÃ÷, tena me«a÷ ÓÅghram udeti ata÷ caradalÃsubhi÷ apacÅyate | evam v­«a÷ mithuna÷ ca | etai÷ makarÃdaya÷ vyÃkhyÃtÃ÷ | karkaÂasiæhakanyÃ÷ [tadbhinna]saæsthÃnatvÃt cireïa udgacchanti | ata÷ caradalaprÃïai÷ upacÅyante | etai÷ tulÃdaya÷ vyÃkhyÃtÃ÷ | k«itijyà vyÃsÃrdhaguïà svÃhorÃtrÃrdhah­tà carajyÃ, tatkëÂham caradalaprÃïÃ÷ | p­thak me«ÃdÅnÃm laÇkodayavat utpÃdyÃ÷ | svadeÓarÃÓyudayai÷ i«ÂakÃlalagnÃrtham sÆryodayÃt prabh­ti ghaÂikÃ÷ prÃïÅk­tya sÆryabhogyarÃÓyudayaprÃïÃ÷ tebhya÷ viÓodhayet | sÆrye bhogyÃæÓam k«epyam | punar yÃvanta÷ rÃÓyudayÃ÷ Óuddhyanti tÃvanta÷ viÓodhya sÆrye rÃÓaya÷ k«ipyante | Óe«am triæÓatà guïitam asuddhodayabhaktam bhÃgÃdi vardhitaravau k«ipet | lagnam bhavati | evam rÃtrau api rÃtrigataghaÂikÃ÷ dinamÃnaghaÂikÃsu prak«ipya lagnam anena vidhinà kartavyam | rÃtriÓe«aghaÂikÃbhi÷ viparÅtakarmaïà rave÷ gatabhÃgÃdinà tadutkrameïa yÃvanta÷ udayaprÃïÃ÷ viÓuddheyu÷ tÃvanta÷ ÓodhanÅyÃ÷ ] Óe«am triæÓatà guïitam vartamÃnodayabhaktam bhÃgÃdi Óodhitam udayalagnam | atha rave÷ lagnasya ca antarakÃlasÃdhanam | rave÷ abhuktabhÃgai÷ abhyudayam saæguïya triæÓatà bhajet | labdham rave÷ abhuktaprÃïÃ÷ | evam lagnabhuktabhÃgai÷ tadudayam saæguïya triæÓatà vibhajet | labdham lagnabhuktaprÃïÃ÷ | antaraprÃïayuktÃ÷ «a¬bhi÷ bhaktÃ÷ vighaÂikÃ÷, «a«Âyà ghaÂikÃ÷, sÆryodayÃt Ãrabhya bhavanti || 27 || [ i«ÂakÃlaÓaÇku÷ ] [ i«ÂakÃlaÓaÇkvÃnayanÃrtham Ãha Ð ] svÃhorÃtre«Âajyà k«itijÃt avalambakÃhatÃm k­tvà | vi«kambhÃrdhavibhakte dinasya gataÓe«ayo÷ ÓaÇku÷ || 28 || [svÃhorÃtre]«ÂajyÃnayanam dinagataÓe«aghaÂikÃbhya÷ | uttaragole k«itija[m unmaï¬alÃ]t adha÷ vyavasthitam ata÷ caradalaghaÂikÃ÷ [dinagataÓe«aghaÂikÃbhya÷ ] viÓodhya ni«pannÃ÷ unmaï¬alÃvadhe÷ bhavanti | tÃ÷ prÃïÅk­tya jÅvà grÃhyà | caradalajyayà saumyetaragolayo÷ yutaviyutà k«itijÃvadhe÷ bhavati | [ata÷ trairÃÓikam] Ð yadi vyÃsÃrdhamaï¬ale iyam jyà bhavati svÃhorÃtrÃrdhamaï¬ale kiyatÅ iti k«itijamaï¬alÃvadhe÷ svÃhorÃtre«Âajyà abhidhÅyate | tÃm i«ÂajyÃm avalambakÃh­tÃm k­tvà vi«kambhÃrdhena vyÃsÃrdhena vibhajet | divasasya pÆrvÃhïe gatasya, aparÃhïe Óe«asya ÓaÇku÷ bhavati | candraÓaÇkvÃnayanam | rÃtrau candracchÃyà upalak«ayet | tatra pÆrvakapÃle candramasa÷ i«ÂakÃlaghaÂikÃ÷, aparakapÃle tu candrÃstalagnÃntarÃlaghaÂikÃ÷ candramasa÷ Óe«aghaÂikÃ÷ ÃnÅya i«Âakarma | candrasvÃhorÃtrÃrdham k«itijyÃm caradalajyÃm ca ÃnÅya caradalaviparyayani«pannaprÃïai÷ sÆryavat karma kartavyam | atha svÃhorÃtre«Âajyà dvÃdaÓaguïà vi«uvatkarïena bhaktà i«ÂaÓaÇku÷ bhavati | athavà caradalena adhikonaghaÂikÃjyÃm caradalajyÃviparyayani«pannÃm, lambakaguïitÃm svÃhorÃtreïa saæguïya trijyÃvargeïa [vibhajya] ÓaÇkulabdhi÷ | athavà tÃm dvÃdaÓaguïasvÃhorÃtreïa saæguïya vi«uvatkarïaguïavyÃsÃrdhena bhajet | phalam ÓaÇku÷ | divasagataghaÂikÃnayane ca ÓaÇkunà guïitam vyÃsÃrdham ÓaÇkucchÃyÃvargayutimÆlena bhaktam b­hacchaÇku÷ bhavati | trijyÃguïita÷ lambakabhakta÷ svÃhorÃtre«Âajyà labhyate | tena uttaragole k«itijyà Óodhyate, dak«iïe k«ipyate | tata÷ vyÃsÃrdhena hatvà svÃhorÃtrÃrdhena bhajet | labdhasya këÂham uttaragole caradalayutam dak«iïe hÅnam dinagataÓe«aprÃïÃ÷ [ bhavanti | tai÷ ] prÃgvat ghaÂikÃ÷ || 28 || [ ÓaÇkvagram ] ÓaÇkvagrapradarÓanÃya Ãha Ð vi«uvajjÅvÃguïita÷ sve«Âa÷ ÓaÇku÷ svalambakena h­ta÷ | astamayodayasÆtrÃt dak«iïata÷ sÆryaÓaÇkvagram || 29 || sve«ÂaÓaÇku÷ i«ÂakÃlotpannaÓaÇku÷, vi«uvajjyayà ak«ajÅvayà guïita÷ lambakena bhakta÷ astodayasÆtrÃt dak«iïata÷ sÆryaÓaÇkvagram bhavati | ÓaÇko÷ agram antarÃlam ÓaÇkumÆlÃt samottarÃvagÃhisÆtram yÃvat astamayodaya[sÆtra]m iti | k«itijamaï¬ale prÃksvastikÃt dak«iïam uttaram và arkÃgrÃkëÂhatulyÃntare sÆtrasya ekam agram badhvÃ, dvitÅyam agram tÃvat [arkÃgrÃkëÂhatulyÃntare] eva aparabhÃge badhnÅyÃt | tat pÆrvÃparÃyatam udayÃstasÆtram | tasya sÆtrasya ÓaÇkutalasya antare ÓaÇkvagram | ÓaÇkumÆlÃt bhÆmadhyam yÃvat sÆtram d­gjyà | bhÆmadhyÃt upari ÓaÇkumastakaprÃpi yat sÆtram karïa÷ vyÃsÃrdham iti || 29 || [ arkÃgrà ] arkÃgrÃnayanÃya Ãha Ð paramÃpakramajÅvÃm i«ÂajyÃrdhÃhatÃm tata÷ vibhajet | jyà lambakena labdhÃrkÃgrà pÆrvÃpare k«itije || 30 || paramÃpakramajyà caturviæÓatibhÃgajyà 1397 | tÃm i«Âasya rave÷ bhujajyayà guïitÃm [k­tvÃ] lambakena vibhajet , [labdhà jyÃ] arkÃgrà bhavati | iyati adhvani vi«uvata÷ uttareïa dak«iïena và ravi÷ udeti, pÆrvÃpare ca k«itijamaï¬alapradeÓe || 30 || [ samaÓaÇku÷ ] samamaï¬alaÓaÇkvÃnayanÃya Ãha Ð sà vi«uvajjyonà cet vi«uvadudaglambakena saÇguïità | vi«uvajjyayà vibhaktà labdha÷ pÆrvÃpare ÓaÇku÷ || 31 || sà iti anena apakramajyà g­hyate | uttaragole vi«uvajjyÃtulyà krÃntijyà [yadÃ] bhavati, tadà madhyÃhne eva savità samamaï¬alam viÓati | vi«uvajjyà [yadÃ] krÃntikëÂhajyayà Ænà [tadÃ] samamaï¬alÃt uttareïa yÃti | [krÃntikëÂhajyà yadÃ] vi«uvajjyayà Ænà tadà samamaï¬alam viÓati | [krÃntikëÂhajyÃ] yadà Ænà vi«uvajjyayÃ, tadà [pÆrvÃnÅtà arkÃgrÃ] lambakena guïità vi«uvajjyayà bhaktà samamaï¬alaÓaÇku÷ bhavati | pÆrvasamamaï¬alena aparasamamaï¬alena [ca] k«itije arkÃgrÃntare astamayodayasÆtram badhvà arkÃkrÃntarÃÓibhÃgapradeÓa÷ samapÆrvÃparamaï¬ale yatra lagnam prÃgbinduta÷ tat samamaï¬alacÃpam tathà gole bhramayet yathà k«itijÃdhobhÃge samamaï¬ale tÃvati antare lagnam bhavet | tayo÷ samamaï¬alabindvo÷ antare sÆtram badhvà tadardham ÓaÇku÷ pÆrvavat eva pÆrvÃpararekhÃsp­k bhavati | ÓaÇko÷ uttareïa astamayodayasÆtram yÃvat antaram ÓaÇkvagram arkÃgrÃtulyam | samamaï¬alaÓaÇku÷ ak«ajyayà guïita÷ paramakrÃntijyÃbhakta÷ sÆryabhujajyà bhavati | [sÆrye me«Ãdige] tatkëÂham Ãditya÷, karkaÂakÃdige «a¬rÃÓiviÓuddham, tulÃdige «a¬rÃÓiyutam, makarÃdige cakraviÓuddham ravi÷ bhavati | chedyake api Ð samÃyÃm bhÆmau v­ttam Ãlikhya dikcihnitam k­tvà sÆryabimbodaye aste ca pÆrvÃparayo÷ bindÆ k­tvà pÆrvÃpararekhÃyÃ÷ dak«iïe [madhyÃhnanatajyÃtulye antare] t­tÅyam bindum prakalpya bindutrayÃvagÃhi matsyadvayena v­ttam Ãlikhet | tat arkabhramav­ttam | arkÃgrÃgre savità udita÷ tadv­ttÃnusÃreïa samamaï¬alam avagÃhya dak«iïena natajyÃtulye antare madhyÃhnam k­tvà krameïa aparabhÃge samamaï¬alÃt ni«krÃnta÷ aparÃgrÃgre astam eti | arkabhramav­ttasya prÃgapararekhÃyÃ÷ yatra sampÃta÷ tatra samamaï¬ale praveÓa÷ | samamaï¬ale tu madhyam yÃvat antaram samamaï¬alaÓaÇkucchÃyà bhavati | dak«iïagole samamaï¬alÃt dak«iïena yÃti | [tadÃ] samamaï¬alasya praveÓÃbhÃva÷ || 31 || [ madhyÃhnaÓaÇku÷ ] madhyÃhnaÓaÇkucchÃyayo÷ ÃnayanÃya Ãha Ð k«itijÃt unnatabhÃgÃnÃm yà jyà sà para÷ bhavet ÓaÇku÷ | madhyÃt natabhÃgajyà chÃyà ÓaÇko÷ tu tasya eva || 32 || k«itijÃt iti samadak«iïottarasvastikapradeÓÃt ye unnatabhÃgÃ÷ golamadhyasthite ravau lak«itÃ÷ te«Ãm yà jyà sà parama÷ ÓaÇku÷ bhavati | yà madhyÃt natabhÃgajyà sà paramaÓaÇko÷ chÃyà syÃt | i«ÂamadhyÃhne rave÷ apakramabhÃgÃ÷ ak«abhÃge«u dak«iïagole prayojayet | uttare gole viyojayet | te natabhÃgÃ÷ bhavanti | candrasya vik«epayutaviyutÃ÷ natabhÃgÃ÷ bhavanti, yata÷ vimaï¬ale candra÷ | ete navate÷ viÓodhyante | Óe«am unnatabhÃgÃ÷ | te«Ãm [jyÃ] unnatabhÃgajyà | athavà taddinasvÃhorÃtrÃrdham k«itijyayà svayà udagyÃmye viyutayutaæ[vyÃsÃrdhaguïam svÃhorÃtrÃrdhabhaktam] dvÃdaÓaguïam vi«uvatkarïah­tam mahÃÓaÇku÷ tadunnatajyà bhavati || 32 || [ d­kk«epajyà ] d­kk«epapratipÃdanÃya Ãha Ð madhyajyodayajÅvÃsaævarge vyÃsadalah­te yat syÃt | tat madhyajyÃk­tyo÷ viÓe«amÆlam svad­kk«epa÷ || 33 || madhyajyà ca udayajÅvà ca madhyodayajÅve | tayo÷ saævarga÷ parasparaguïanam vyÃsadalah­tam yat bhavati tasya madhyajyÃyÃ÷ ca k­tyo÷ viÓe«amÆlam svakÅya÷ d­kk«epa÷ | svagrahaïena tu ravicandrakak«yayo÷ bhinna÷ d­kk«epa÷ || 33 || [ d­ggatijyà ] d­ggatijyÃnayanÃya Ãha Ð d­gd­kk«epak­tiviÓe«itasya mÆlam svad­ggati÷ kuvaÓÃt | k«itije svà d­kchÃyà bhÆvyÃsÃrdham nabhomadhyÃt || 34 || d­gjyÃd­kk«epak­tyo÷ vivarasya mÆlam svakÅyà d­ggati÷ bhavati | kuvaÓÃt bhÆvaÓÃt iyam bhavati | madhyajyodayajÅvayo÷ saævarge vyÃsadalah­te yat tat madhyajyÃk­tyo÷ viÓe«Ãt mÆlam d­kk«epa÷ hi bhavati | evam bhÆvaÓÃt utpannatrijyÃÓaÇkuvargaviÓe«Ãt mÆlam d­gjyà bhavati | ata÷ bhÆvaÓÃt utpanna[d­gjyÃ]d­kk«epani«pannatvÃt kuvaÓÃt iti ucyate | "k«itije svà d­kchÃyÃ" iti atra tu "svÃ" iti anena svakÅyad­kk«epad­ggatÅ abhidhÅyete | bhÆvyÃsÃrdham 525 | k«itijamaï¬ale svà d­kchÃyà kasmÃt utpannÃ? nabhomadhyÃt | vyÃsÃrdha[tulya]m etat bhavati | tat yata÷ kud­«ÂivaÓÃt samamaï¬alamadhyÃt pÆrvÃparayo÷ diÓo÷ d­ggati÷ [lambanam] ­ïam dhanam và iti, tathà eva bhagolamadhyÃt dak«iïottaradiÓo÷ d­kk«epasya grahaïena nati÷ và syÃt | jyÃnÃm viÓe«otpattim darÓayati | [bhÆme÷ golÃkÃratvÃt] bhÆvyÃsÃrdha[tulya]m antaram k«itije sÆryakak«yÃyÃm candrakak«ÃyÃm ca [bhavati] | sÆryakak«yotpannamadhyajyÃm sÆryakak«yodayajyayà saæguïya trijyayà bhÃgalabdhasya vargam madhyajyÃvargÃt viÓodhya mÆlam ravikak«yÃyÃm d­kk«epa÷, tathà candrakak«yotpannamadhyajyÃm svodayajyayà saæguïya trijyayà bhÃgalabdhasya vargam svamadhyajyÃvargÃt viÓodhya mÆlam candrakak«yÃyÃm d­kk«epa÷ | sÆryasvÃhorÃtrÃdibhi÷ sÃdhitad­gjyÃvargÃt sÆryad­kk«epavargam viÓodhya mÆlam sÆryakak«yÃyÃm d­ggatijyà | candrasvÃhorÃtrÃdibhi÷ sÃdhitad­gjyÃvargÃt candrad­kk«epavargam viÓodhya mÆlam candrakak«yÃyÃm d­ggatijyà bhavati | evam anye«Ãm api grahÃïÃm samamaï¬alamadhyÃt d­ggate÷ bhÃva÷ | udaye [sÆrya]grahaïe candrasya tÃvadadha÷sthitatvÃt candrakak«yÃyÃm sÆryabimbakendrasÆtrÃt pÆrveïa candrabimbam natam lak«yate | astamaye tu tathà eva aparata÷ | samabhÆpradeÓe sthitasya dra«Âu÷ vyÃsÃrdhatulyayà d­ggatijyayà bhÆvyÃsÃrdhatulyam d­ggatyantaram [= lambanam] | evam eva dak«iïottarakapÃlayo÷ d­kk«epÃntaram [= nati÷] | [tatra idam trairÃÓikam] Ð yadi vyÃsÃrdhatulyayà d­ggatijyayà bhÆvyÃsÃrdhayojanatulyam d­ggatyantaram [=lambanam] tadà i«ÂakÃlotpannad­ggatijyayà kiyat iti | [punar ca trairÃÓikam Ð yadi] sphuÂayojanakarïena trijyÃtulyÃ÷ kalÃ÷ labhyante, tadà d­ggati[= lambana]yojanai÷ kiyatya÷ iti | atra prathame trairÃÓike trijyà bhÃgahÃra÷ dvitÅye guïakÃra÷ tulyatvÃt [nÃÓe k­te] ravicandrayo÷ d­ggate÷ bhÆvyÃsÃrdham guïakÃra÷ sphuÂayojanakarïa÷ bhÃgahÃra÷, phalam liptÃ÷ | sÆryaliptÃ÷ candraliptÃbhya÷ viÓodhya trairÃÓikam Ð yadi [dinasphuÂa]bhuktyantareïa «a«Âi÷ nìya÷ [labhyante, tadÃ] Ãbhi÷ liptÃbhi÷ kiyatya÷ iti | labdham nìya÷ bhavanti, tÃ÷ d­ggati[=lambana]ghaÂikÃ÷ | pÆrvakapÃle pÆrvata÷ graha÷ kak«yÃyÃm nata÷ | tasmÃt prÃgyoga÷ ata÷ grahe apanÅyante | aparakapÃle parata÷ natatvÃt lambanaghaÂikÃtulyakÃlena yoga÷ bhavi«yati iti ata÷ prak«ipyante | evam etat karma tÃvat kriyate yÃvat aviÓe«a÷ | evam [ravicandrayo÷] d­kk«epaliptÃ÷ prÃgvat trairÃÓikena j¤ÃtÃ÷ | yadi ravicandrayo÷ madhya[jye] samadiksthe bhavata÷ tadà [ravicandrayo÷] natiliptÃnÃm viÓe«a÷ anyathà yoga÷ | tata÷ avanati÷ bhavati | tata÷ madhyagrahaïacandrÃt pÃtam viÓodhya Óe«asya dak«iïottarabhujajyà ardhapa¤camena guïità trijyÃbhaktà vik«epa÷ | avanativik«epayo÷ samadiÓi yoga÷, bhinnadiÓi viyoga÷ [sphuÂavik«epa÷] | sphuÂavik«epa÷ avanati÷ iti paryÃya÷ | tayà ca avanatyà sthityardham ÃnÅya madhyatithe÷ viÓodhya Óe«a÷ sparÓakÃla÷ | tena prÃgvat lambanavidhi÷ | sparÓamadhyalambanaghaÂikÃntareïa sthityardham upacÅyate | tat punar madhyakÃlÃt viÓodhya asak­t sthityardham utpÃdayet yÃvat sthiram bhavati | mok«e punar prathamÃnÅtasthityardham madhyatithau prak«ipet | pÆrvavat mok«alambanamadhyalambanaghaÂikÃntareïa sthityardham upacÅyate | tat punar madhyatithau prak«ipya pÆrvavat lambanaghaÂikÃ÷ utpÃdya tanmadhyalambanÃntareïa sthityardham upacitam k­tvà tat eva karma punar kriyate yÃvat sthiram bhavati | evam sthirÅk­tasthityardhasambandhinam sÆryendugatikalÃbhogam madhyagrahaïasÆryendo÷ sparÓe viÓodhayet mok«e k«ipet | sparÓamok«akÃlikau bhavata÷ | atha prÃgaparakapÃladvaye api lambanayo÷ tayo÷ yogena yutam sthityardham sphuÂam bhavati | samÃyÃmavanau [vyÃsÃrdhapramÃïena sÆtreïa] v­ttam Ãlikhya dikcihnitam k­tvà maï¬alapÆrvabhÃge prÃgapararekhÃyÃ÷ uttareïa dak«iïena và udayajyÃkëÂhatulye antare bindÆ k­tvà bindudvayaÓirasp­ksÆtram prasÃrya rekhà kuryÃt udayajyà bhavati | [punar] madhyam maï¬alakendram k­tvà madhyajyÃtulyasÆtreïa v­ttam bhrÃmayet | tat madhyajyÃmaï¬alam | trijyÃmaï¬alaparidhibindudvayÃt sÆtradvayam madhyakendram ÃnÅya rekhÃdvayam kuryÃt | tat antarajyÃrdham madhyajyÃmaï¬ale tathà eva pÆrvÃparata÷ uttareïa dak«iïena và vyavasthÃpyate | tat madhyajyÃvargaviÓe«amÆlam d­kk«epajyÃkoÂi÷ madhyajyÃmaï¬ale bhavati | [trijyÃmaï¬ale pÆrvÃparayo÷ udayajyÃkëÂhatulye antare] bindÆ k­tvà [v­ttakendrÃt madhyÃhna]natajyÃtulye antare d­kk«epabindu÷ dak«iïena [prakalpya] bindutrayeïa matsyam utpÃdya tanmukhapucchasp­ksÆtrasampÃtÃt bindutrayasp­gv­ttam bhramayet | tat arkabhramav­ttam | tatra k«itijÃt Ærdhvam yatra pradeÓe ravi÷ tanmadhyakendrÃntarÃlasÆtram d­gjyà karïa÷, sthÃnÅyà d­kk«epajyà koÂi÷, tadagrÃt Ãrabhya d­gjyÃgram yÃvat ravicihnopalak«itam tadantarÃlam d­ggatijyà sà pÆrvÃparà | evam viÓi«Âam tryaÓram k«etram ni«pÃdyate || 34 || [ ak«ad­kkarma ] udayÃstamayayo÷ vik«epavaÓÃt ­ïadhanatvapratipÃdanÃya Ãha Ð vik«epaguïà ak«ajyà lambakabhaktà bhavet ­ïam udaksthe | udaye dhanam astamaye dak«iïage dhanam ­ïam candre || 35 || ak«ajyà vik«epaguïà lambakabhaktà phalam liptÃ÷ | uttaravik«epe udayasthitacandre ­ïam, astamaye dhanam | yÃmye vik«epe udayasthe candre dhanam, astamaye ­ïam iti | ­ïadhanayuktÅ ravicaradalaphalopapattitulyà || 35 || [ ayanad­kkarma ] ayanavaÓÃt ­ïadhanatvapratipÃdanÃya Ãha Ð vik«epÃpakramaguïam utkramaïam vistarÃrdhak­tibhaktam | udag­ïadhanam udagayane dak«iïage dhanam ­ïam yÃmye || 36 || vik«epa÷ ca apakrama÷ ca vik«epÃpakramau | [vik«epÃpakramau guïau yasya tat vik«epÃpakramaguïam | vik«epa÷ tÃtkÃlika÷ g­hyate, apakrama÷ ca paramÃpakrama÷ | utkramaïam utkramajyÃm |] vik«epeïa paramÃpakrameïa guïitÃm rÃÓitrayayutacandrasya utkramajÅvÃm iti artha÷ | katham rÃÓitrayayutacandrasya tat utkramaïam? utkramaïagrahaïÃt rÃÓitrayak«epa÷ avagamyate | [rÃÓitrayayutacandrasya] utkramajyÃm guïayet | vyÃsÃrdhak­tyà bhajet | phalam liptÃ÷ udagvik«ipte uttarÃyaïe ­ïam dak«iïe dhanam | tat eva phalam dak«iïe ayane uttaravik«ipte dhanam, ­ïam yÃmye, vik«epe dak«iïe ­ïam bhavet iti | ­ïe dhane yukti÷ api | yasmÃt tulyadigvik«epÃyanayo÷ graha÷ tÃvat adhika÷ prÃpyate, udayÃstamayak«itijayo÷ viÓodhyate; bhinnÃyanavik«epayo÷ tÃvat hÅna÷ iti k«ipyate | sarvagrahÃïÃm svodayÃstamayayo÷ idam karma pravartate | na madhyÃhnÃrdharÃtrayo÷ || 36 || [ candrÃdisvarÆpam grahaïakÃraïam ca ] candrÃdisvarÆpavyÃvarïanÃya Ãha Ð candra÷ jalam arka÷ agni÷ m­dbhÆccÃyà api yà tama÷ tat hi | chÃdayati ÓaÓÅ sÆryam, ÓaÓinam mahatÅ ca bhÆcchÃyà || 37 || yat etat candramaï¬alam tat pratyak«eïa jalam, vivasvÃn u«ïasvabhÃvÃt agni÷, bhÆ÷ p­thivÅ m­ïmayÅ, bhÆcchÃyà tama÷ svabhÃvÃt iti | ÓaÓÅ candra÷ sÆryam chÃdayati | uparisthita÷ sÆrya÷ adha÷sthitena candramasà chÃdyate | mahatÅ ca bhÆcchÃyà ÓaÓinam chÃdayati | grÃhakabheda÷ ca anayo÷ asti, yata÷ kucchÃyà viÓÃlà nyÆna÷ ÓaÓÅ, ÓaÓÅ nyÆna÷ viÓÃla÷ dinak­t || 37 || [ grahaïamadhyakÃla÷ ] kadà grahaïe bhavata÷, tatpratipÃdanÃya Ãha Ð sphuÂaÓaÓimÃsÃnte arkam pÃtÃsanna÷ yadà praviÓati indu÷ | bhÆcchÃyÃm pak«Ãnte tadà adhikonam grahaïamadhyam || 38 || sphuÂa÷ ÓaÓimÃsa÷ sphuÂaÓaÓimÃsa÷, tasya ante parisamÃptau amÃvÃsyÃyÃm arkam Ãdityam, pÃtÃsanna÷ vik«epamÃrgagatyà pÃtÃsanna÷, yadà praviÓati indu÷ yadà arkagrahaïam bhavati | [pak«Ãnte paurïamÃsyante pÃtÃsanna÷ indu÷ yadÃ] bhÆcchÃyÃm praviÓati | tadà adhikam Ænam và grahaïamadhyam bhavati | yata÷ pÆrvakapÃle grahaïamadhyam adhikam bhavati sphuÂatithicchedajanitam tena tatra lambanaghaÂikÃ÷ viÓodhyÃ÷ tÃvatà kÃlena atÅtatvÃt grahaïamadhyasya | aparakapÃle grahaïamadhyam Ænam bhavati sphuÂatithicchedajanitam tena tatra lambanaghaÂikÃ÷ k«ipyante, bhÃvitvÃt grahaïamadhyasya || 38 || [ bhÆcchÃyÃdairghyam ] bhÆcchÃyÃpramÃïam Ãha Ð bhÆravivivaram vibhajet bhÆguïitam tu ravibhÆviÓe«eïa | bhÆcchÃyÃdÅrghatvam labdham bhÆgolavi«kambhÃt || 39 || bhuva÷ rave÷ ca antaram bhÆravivivaram, raviyojanakarïa÷ 459585, bhÆguïitam bhÆvyÃsena 1050 guïitam, ravibhuvo÷ viÓe«eïa ravibhuvo÷ vyÃsayo÷ 4410, 1050, antareïa 3360 vibhajet | tat bhÆgolacchÃyÃdÅrghatvam bhavati 143620 bhÆgolavi«kambhÃt prabh­ti | atra idam pradÅpacchÃyÃkarma | ravivyÃsa÷ pradÅpa÷ bhujÃ, bhÆvyÃsa÷ ÓaÇku÷, ravibhÆvyÃsayo÷ antaram ravibhÆvyÃsaviÓe«a÷, raviyojanakarïa÷ ÓaÇkupradÅpacchÃyayo÷ antaram iti pradÅpacchÃyÃkarmasÆtranibandhanam | upapatti÷ pradÅpacchÃyÃkarmaïà eva | ravibhÆgolav­ttapÃrÓvayo÷ sÆtradvayam tathà sÆryabhÆvyÃsasÆtradvayam ekatra badhnÅyÃt | bhÆcchÃyà krameïa apacÅyamÃnà bhÆvi«kambhÃt lak«yate || 39 || [ tamasa÷ vi«kambham ] candrakak«yÃyÃm bhÆcchÃyÃnayanÃya Ãha Ð chÃyÃgracandravivaram bhÆvi«kambheïa tat samabhyastam | bhÆcchÃyayà vibhaktam vidyÃt tamasa÷ svavi«kambham || 40 || bhÆchÃyÃgrÃt Ãrabhya candram yÃvat antaram chÃyÃgracandravivaram | bhÆcchÃyÃdairghyam 143620 candrakarïena 34377 anena hÅnam 109243 chÃyÃgracandravivaram jÃtam, bhÆvi«kambheïa 1050 guïitam bhÆcchÃyÃdairghyeïa 143620 vibhaktam labdham tamasa÷ vi«kambha÷ 689 svagrahaïe candrakak«yÃyÃm bhÆcchÃyÃvi«kambha÷ bhavati | yadi candrayojanakarïena vyÃsÃrdham 3439 labhyate tadà tamovi«kambhÃrdhena kiyat iti labdham [tamovi«kambhÃrdha]liptÃpramÃïam 800 | 19 || evam svakÅyasphuÂayojanakarïÃbhyÃm ravicandrayo÷ vyÃsaliptÃnayanam | ravivyÃsa÷ 4410 vyÃsÃrdha 3438 guïita÷ raviyojanakarïa 457585 bhakta÷ ravibimbakalÃ÷ 33 | 00 || candravyÃsa÷ 315 vyÃsÃrdha 3438 guïita÷ candrayojanakarïa 34377 h­ta÷ candrabimbakalÃ÷ 31 | 10 || 40 || [ sthityardhÃnayanam ] sthityardhapratipÃdanÃya Ãha Ð tacchaÓisamparkÃrdhak­te÷ ÓaÓivik«epavargitam Óodhyam | sthityardham asya mÆlam j¤eyam candrÃrkadinabhogÃt || 41 || chÃdyachÃdakayo÷ samparkÃrdham mÃnaikyÃrdham iti artha÷ | tasya k­ti÷ tacchaÓisamparkÃrdhak­ti÷ | tasyÃ÷ ÓaÓina÷ vik«epavargitam Óodhyam | grahaïadvaye api candrÃt vik«epa÷ iti | ravigrahaïe avanatiyutaviyuta÷ sphuÂavik«epa÷ g­hyate | tasya mÆlam sthityardham bhavati | katham? candrÃrkadinabhogÃt | candrÃrkadinabhogaÓabdena candrÃrkadinabhukti÷ g­hyate | tayo÷ anulomagatikayo÷ dinagatyantareïa trairÃÓikam karma Ð yadi raviÓaÓigativiÓe«eïa «a«Âi÷ nìya÷ labhyante, [tadÃ] sthityardhaliptÃbhi÷ kiyatya÷ iti sthityardhaghaÂikÃ÷ labhyante || 41 || [ vimardÃrdhÃnayanam ] evam vimardÃrdham Ãneyam | katham? candravyÃsÃrdhonasya vargitam yat tamomayÃrdhasya | vik«epak­tivihÅnam tasmÃt mÆlam vimardÃrdham || 42 || iti etasmÃt | [sthityardham] tithe÷ sparÓe Óodhyam mok«e deyam, ravicandrapÃtÃ÷ api sparÓamok«akÃlikÃ÷ sthityardhaghaÂikÃbhi÷ k­tvà punar sparÓamok«ayo÷ vik«epau, tÃbhyÃm sthityardhe ubhe yÃvat aviÓe«am | gaïitakarmaïà upapatti÷ d­Óyate | grÃhyabimbamÃnÃrdhena v­ttam Ãlikhet | tat grÃhyabimbam | tata÷ mÃnaikyÃrdhatulyena karkaÂakena tena eva kendreïa aparam v­ttam Ãlikhet | tat grÃhyagrÃhakasamparkÃrdhamaï¬alam | tata÷ dak«iïottararekhÃyÃm yathÃdiÓam kendrÃt uttareïa dak«iïena và vik«epatulyam sÆtram prasÃrya bindum kuryÃt | tanmatsyavidhinà pÆrvÃ[parÃm rekhÃm kuryÃt | tatsamparkÃrdhamaï¬alasampÃtÃt kendraprÃpiïÅm rekhÃm nayet | evam ardhÃyatacaturasram k«etram utpadyate | tatra samparkÃrdham karïa÷, vik«epa÷ ca bhujà | tadvargaviÓle«amÆlam koÂi÷ sthityardham iti | yadà grÃhyabimbÃrdhonagrÃhakabimbÃrdhatulyam grÃhyagrÃhakayo÷ kendrÃntarÃlam, tadà grÃhyagrÃhakabimbÃrdhaviÓle«a÷ karïa÷, vik«epa÷ eva bhujà | tadvargaviÓe«amÆlam koÂi÷ vimardÃrdham iti || 42 || [ candrasya agrastamÃnam ] grastaÓe«apramÃïÃnayanÃya Ãha Ð tamasa÷ vi«kambhÃrdham ÓaÓivi«kambhÃrdhavarjitam apohya | vik«epÃt yat Óe«am na g­hyate tat ÓaÓÃÇkasya || 43 || ÓaÓivi«kambhÃrdhavarjitam tamasa÷ vi«kambhÃrdham candravik«epÃt apohya | yat Óe«am tat candrasya na chÃdyate | grahaïamadhye uttareïa dak«iïena và yÃvat eva vik«epa÷, tadà tÃvat eva tayo÷ kendrÃntarÃlam bhavati | yadà punar vik«epa÷, tasmÃt ÓaÓitamasa÷ vi«kambhÃrdhaviÓe«Ãt adhika÷ bhavati, tadà tÃvatpramÃïam eva bimbakendrÃntarÃlasya dvitÅya pÃrÓvata÷ candrabimbam tamomadhyÃt ni«krÃntam lak«yate | yÃvÃn bhÃga÷ candrasya na g­hyate tam candrabimbÃt viÓodhya Óe«am grÃsapramÃïam syÃt | candravat arke api || 43 || [ i«ÂakÃlikagrÃsa÷ ] i«ÂakÃlagrÃsapratipÃdanÃya Ãha Ð vik«epavargasahitÃt sthitimadhyÃt i«ÂavarjitÃt mÆlam | samparkÃrdhÃt Óodhyam Óe«a÷ tÃtkÃlika÷ grÃsa÷ || 44 || vik«epavarga÷ tena sahitÃt, sthiti÷ sparÓÃt Ãrabhya yÃvanmok«a÷, tasya madhyam sthityardham, i«ÂakÃlavarjitam i«Âavarjitam, tasmÃt | yat mÆlam [tat] samparkÃrdhÃt Óodhyam mÃnaikyÃrdhÃt viÓodhyam | Óe«a÷ tÃtkÃlika÷ grÃsa÷ bhavati | sthityardham i«ÂakÃlahÅnam bhuktyantaraguïam «a«Âih­tam liptÃ÷ | varga÷ tÃvata÷ vik«epasya liptÃtmakasya varge yuktvà mÆlÅkriyate, mÆlam karïa÷ | [tÃvatkarïam mÃnaikyÃrdhÃt viÓodhya Óe«a÷ tÃtkÃlika÷ grÃsa÷ bhavati |] tÃvatà karïena pravi«Âa÷ grÃhaka÷ || 44 || [ ak«avalanam ayanavalanam ca ] valanajyÃpratipÃdanÃya Ãha Ð madhyÃhnotkramaguïita÷ ak«a÷ dak«iïata÷ ardhavistarah­ta÷ dik | sthityardhÃt ca arkendvo÷ trirÃÓisahitÃyanÃt sparÓe || 45 || madhyÃhnÃt prabh­ti utkrama÷ madhyÃhnotkrama÷ | madhyÃhnatithyantarÃlaghaÂikà madhyÃhnaÓabdena ucyate | tatra prÃkkapÃle tithighaÂikà dinÃrdhÃt viÓodhyÃ, aparakapÃle tebhya÷ dinÃrdham | madhyÃhne iti upalak«aïam | tathà ca indugrahaïe madhyarÃtritihyantarÃlaghaÂikÃ÷ g­hyante | tÃ÷ «a¬guïÃ÷ bhÃgÃ÷ te«Ãm utkramajyÃ, tayà ak«ajyà dak«iïata÷ vyavasthità guïanÅyÃ, ardhavistareïa vyÃsÃrdhena bhaktà dik bhavati | dak«iïata÷ iti aparakapÃlam adhik­tya utktam ÃcÃryeïa, yata÷ aparakapÃle pÆrvabhÃga÷ dak«iïena valati, aparabhÃga÷ uttareïa; prÃkkapÃle punar pÆrvabhÃga÷ uttareïa, aparabhÃga÷ dak«iïena valati | evam bimbasya pÆrvÃparabhÃga÷ uttareïa dak«iïena valati, yata÷ dikÓabdena valanam ucyate | yatra candra÷ bhÆcchÃyÃyÃm praviÓati tatra candrabimbe khaï¬yamÃne tadvalanam prÃkkapÃle candrabimbapÆrvabhÃge uttareïa avati«Âhate, aparabhÃge dak«iïena | aparakapÃle viparÅtam | vik«epa÷ ravigrahaïe yathÃdiÓam eva bhavati | yadà punar bhÆcchÃyà grÃhakatvena kalpità tadà vik«epasya digviparyaya÷ | sthite÷ ardham sthityardham, vik«epa÷ | yata÷ sthite÷ ardham vik«epavaÓÃt bhavati, tena sthityardhaÓabdena vik«epa÷ ucyate | tasmÃt vik«epavaÓÃt dvitÅyavalanÃnayanam Ð arkendvo÷ iti | arka÷ ca indu÷ ca arkendÆ, tayo÷ arkendvo÷ trirÃÓisahitayo÷ yat ayanam | ayanaÓabdena krÃnti÷, trirÃÓiÓabdena jyà utkrameïa grÃhyà | trirÃÓisahitau yadà ravicandrau cakrÃrdhÃt Ænau bhavata÷ tadà [pÆrvakapÃle] uttaram digvalanam | cankrÃrdhÃt adhikau tadà [pÆrvakapÃle] dak«iïam digvalanam | utkramajyà parakrÃntiguïà trijyÃh­tà krÃntivalanajyà | tadbimbapÆrvabhÃge uttareïa uttaram, dak«iïena dak«iïam | aparakapÃle tu [vyatyayena] diksÃdhanam kartavyam | samamaï¬alamadhyÃt dak«iïena ak«atulye antare pÆrvÃparÃyatamaï¬alasya [nìÅmaï¬alasya] yat antaram tat ak«avalanam | tat madhyÃt utkrameïa upacÅyate | etat Ãnayanam Ð samamaï¬alamadhyÃt natasya utkramajyayà kartavyam | pÆrvakapÃle karïagatyà bimbapÆrvabhÃga÷ uttareïa pratibhÃsate, aparabhÃga÷ dak«iïena | parakapÃle bimbapÆrvabhÃga÷ dak«iïena aparabhÃga÷ uttareïa | iti gole pradarÓayet | ayanavalanam tu uttaradak«iïÃyanÃdau bhinnatvena pratibhÃsate, me«Ãdau uttaram, tulÃdau dak«iïam | evam ak«avalanatrayeïa parilekha÷ kriyate | prathamam samabhÆmau grÃhyamaï¬alam likhet | tat kendrÃt eva samparkÃrdhamaï¬alam [vyÃsÃrdhamaï¬alam ca likhet] | vyÃsÃrdham i«Âacchedena chinnam kartavyam | [vyÃsÃrdhamaï¬alam] pÆrvÃparadak«iïottaradigaÇkitam [kÃryam] | ak«Ãyanavalane këÂÅk­tya tulyadigyoga÷ bhinnadigviÓle«a÷ [ca kÃrya÷] | vyÃsÃrdhamaï¬ale dak«iïena uttareïa và apamaï¬alagatyà [paÓcimabhÃge] valanam vidhÃya bindum kuryÃt | tata÷ kendraprÃpi sÆtram nayet | tasya sÆtrasya mÃnaikyÃrdhaparidhe÷ yatra sampÃta÷ tasmÃt uttareïa dak«iïena vik«epam ca apagatyà paridhyanusÃreïa nÅtvà agre bindum kuryÃt | tasmÃt bindo÷ kendraprÃpi sÆtram nayet | yatra grÃhyabimbam sp­Óati tatra rave÷ aparabhÃge sparÓa÷, candrasya bimbe pÆrvabhÃge sparÓa÷ | [grÃhakabimbakendra÷ tu] samparkÃrdhamaï¬ale bhavati | ravigrahaïe sparÓavalanam digvaÓena mÃnaikyÃrdhaparidhau pÆrvavat | tadagrÃt vik«epam yathÃdiÓam, candragrahaïe viparÅtam prasÃrayet | tadagrÃt kendraprÃpi sÆtram nayet | yatra grÃhyaparidhim sp­Óati tatra sparÓa÷ | mok«avalanam ravigrahaïe pÆrvabhÃge, candragrahaïe aparabhÃge vyastam prasÃryate | tata÷ mok«avik«epam yathÃdiÓam savitu÷, candrasya viparÅtam prasÃrya bindum kuryÃt | tadagrÃt kendraprÃpisÆtram nayet | yatra grÃhyaparidhim sp­Óati tatra mok«a÷ | madhyagrahaïe madhyagrahaïavalanam vik«epavaÓÃt | samparkÃrdhamaï¬ale dak«iïavik«epe uttaram valanam pÆrveïa, dak«iïam pareïa; uttare vik«epe, uttaram valanam pareïa, dak«iïam pÆrveïa praÓÃrayet | [ravigrahaïe viparÅtam kÃryam |] tadagrÃt yÃmya uttararekhà kÃryà | tanmÃnaikyÃrdhav­ttasampÃtÃt kendraprÃpi sÆtram nÅtvà rekhÃm kuryÃt | rekhÃnusÃreïa kendramadhyÃt savitu÷ yathÃdiÓam, candrasya viparÅtam, vik«epam prasÃrya tadagre bindum kuryÃt | tasmÃt grÃhakabimbavyÃsÃrdhena [grÃhyabimbam] khaï¬ayet | grÃhyabimbam tÃvat grastam d­Óyate | i«Âaparilekhe, pragrahaïamadhyamok«avik«epabindutrayeïa matsyadvayam utpÃdya tanmukhapucchanirgatasÆtrasampÃtÃt bindutrayasp­ksÆtreïa v­ttam bhrÃmayet | [sa] grÃhyabimbakendramÃrga÷ | tatra i«ÂagrÃsakarïapramÃïam [sÆtram] kendrÃt yathÃdiÓam grÃhakamÃrgÃbhimukham prasÃrya yatra grÃhakamÃrgam sp­Óati tasmÃt grÃhakÃrdhena parilekhÃt tatkÃlakhaï¬agrahaïam d­Óyate | nimÅlanonmÅlanayo÷ vimardÃrdhaliptÃbhi÷ i«ÂagrÃsavat karïam ÃnÅya i«ÂagrÃsavidhinà nimÅlanonmÅlane darÓayitavye || 45 || [ grÃhyabimbasya varïa÷ ] [grÃhyabimba]varïapratipÃdanÃya Ãha Ð pragrahaïÃnte dhÆmra÷ khaï¬agrahaïe ÓaÓÅ bhavati k­«ïa÷ | sarvagrÃse kapila÷ sak­«ïatÃmra÷ tamomadhye || 46 || pragrahaïe sparÓe, ante mok«e, ÓaÓÅ dhÆmra÷ bhavati | khaï¬agrahaïe k­«ïa÷ bhavati | khaï¬agrahaïam pragrahaïÃt ardhÃsannam sarvai÷ g­hyate | sarvagrÃse kapila÷ sak­«ïatÃmra÷ tamomadhye | yadà sakalam bimbam channam bhavati tadà sarvagrÃsa÷, tatra kapilavarïa÷ | tasmÃt parata÷ vimardakÃlÃt madhyam yÃvat sak­«ïatÃmra÷ bhavati | sÆryagrahaïe punar sarvadà k­«ïavarïa÷ || 46 || [ anÃdeÓyam ravigrahaïam ] grahaïopalabdhipradarÓanÃya Ãha Ð sÆryenduparidhiyoge arkëÂamabhÃga÷ bhavati anÃdeÓya÷ | bhÃno÷ bhÃsvarabhÃvÃt svacchatanutvÃt ca ÓaÓiparidhe÷ || 47 || sÆryenduparidhiyoga÷ sÆryagrahaïam | atra arkabimbasya a«ÂamabhÃga÷ channa÷ api anÃdeÓya÷ | bhÃno÷ bhÃsvarabhÃvÃt | tÅk«ïÃæÓo÷ bhÃsvarasvarÆpatvÃt iti | candrasya api svacchatanutvÃt a«ÂamabhÃga÷ bimbasya channa÷ api anÃdeÓya÷ iti | grÃhyabimbasya a«ÂamabhÃga÷ mÃnaikyÃrdhÃt viÓodhya Óe«a÷ i«ÂagrÃsakarïa÷ | tadvargÃt sphuÂavik«epavargonÃt mÆlam i«ÂonasthitidalaliptÃ÷ bhvanti | tÃ÷ «a«ÂiguïÃ÷ gatyantarah­tÃ÷ ghaÂikÃ÷ | tÃ÷ sparÓe tithyante viÓodhayet | mok«e api tithyante yojayet | tau sparÓamok«akÃlau bhavata÷ || 47 || [ grahasÃdhanopÃya÷ ] grahasÃdhanopÃyapradarÓanÃrtham Ãha Ð k«iti÷ aviyogÃt dinak­t ravÅnduyogÃt prasÃdhayet ca indum | ÓaÓitÃrÃgrahayogÃt tathà eva tÃrÃgrahÃ÷ sarve || 48 || k«iti÷ ca ravi÷ ca, tayo÷ yoga÷ k«itiraviyoga÷ | tasmÃt ravim sÃdhayet | ravÅnduyogÃt indum sÃdhayet | ÓaÓitÃrÃgrahayogÃt ca sarve tÃrÃgrahÃ÷ ca sÃdhanÅyÃ÷ | d­gucchritam salilasamÅk­tabhÆpradeÓamaï¬alakam cakrabhÃgÃÇkitav­ttaparidhim dikcatu«Âayacihnitam kÃrayet | tasya aparabhÃge sthita÷ sÃævatsara÷ prÃkparidhau Ãsaktam udgacchantam sÆryam lak«ayet | tata÷ tatpradeÓe cihnam k­tvà ti«Âhet yÃvat anyodayam | tatra api yatra paridhipradeÓe sÆrya÷ udita÷ lak«yate tatra cihnam nidadhyÃt | evam udayatrayeïa catu«keïa và antaraghaÂikÃ÷ yantrÃdinà lak«ayitavyÃ÷ | tÃ÷ ravibhuktaya÷ ravyudayÃntarÃle bhavanti | tÃ÷ eva sphuÂaravibhuktiliptÃ÷ | madhyadinacchÃyayo÷ vedhena tajjyÃdividhinà [ravidvayam Ãnayet |] tayo÷ antaram [vÃ] sphuÂaravibhukti÷ | atha me«Ãdau prav­tte savitari sÆryodayÃ÷ gaïyante yÃvat me«Ãdim praviÓati, te ravibhÆyogÃ÷ jÃyante | evam samyak upalak«yamÃïÃ÷ ravibhagaïabhoge Óatatrayam pa¤ca«a«Âyà adhikam dinam bhavati 365 | ghaÂikÃ÷ pa¤cadaÓa 15 | vighaÂikÃ÷ ekatriæÓat 31 | prÃïÃ÷ sÃrdhaikÃ÷ 3 2| tÃ÷ krameïa savarïitÃ÷ upari bhÃgÃ÷ 210389, cheda÷ 576 | evam etai÷ aæÓai÷ «a«Âasaptapa¤cacchedai÷ eka÷ arkabhagaïa÷ | etai÷ yagÃdimÃnam kriyate | ravÅnduyogaprasÃdhanÃya sÆryÃdhikrÃntacandram upalak«ayet | punar dvitÅyam evam var«am prati jÃgareïa dvÃdaÓa ravÅnduyogÃ÷ 12, catvÃra÷ rÃÓaya÷ 4, dvÃdaÓa bhÃgÃ÷ 12, «aÂcatvÃriæÓat liptÃ÷ 46, catvÃriæÓat viliptÃ÷ 40, a«ÂacatvÃriæÓat tatparÃ÷ 48 | ekena ravibhagaïena yutÃ÷ ete savarïitÃ÷ 1039560048 77760000 yugagatacandrabhagaïÃ÷ trairÃÓikena Ð yadi ekena ravibhagaïabhogena etÃvanta÷ 1039560048 77760000 candrabhagaïÃ÷ labhyante, tadà yuga[ravibhagaïa]bhogena anena 4320000 kiyanta÷ iti, labdham yuge candrabhagaïÃ÷ 57753336 | athavà candrasya i«ÂaÓuklapratipat Ãrabhya pratidinam candrodayam upalak«ya bindu÷ kÃrya÷ yÃvat ravibhagaïam | evam ravibhagaïabhoge candrodayasaækhyÃ÷ jÃtÃ÷ 352 53 23 28 12 savarïitÃ÷ 352 | 11532492 216000 etai÷ trairÃÓikam Ð yadi ekasmin [ravi]bhagaïabhoge etÃvanta÷ [candrodayÃ÷] bhavanti, [tadà yuga]ravibhagaïabhoge kiyanta÷ | prÃgvat yuge candrodayÃ÷ jÃtÃ÷ 1524484164 | k«itibhagaïebhya÷ 1582237500 ÓuddhÃ÷ yugacandrabhagaïÃ÷ 57753336 | ÓaÓitÃrÃgrahayogÃn ÓaÓibhagaïebhya÷ viÓodhya Óe«am i«Âagrahasya bhagaïÃ÷ | var«am prati jÃgareïa candrab­haspatiyogÃ÷ bhagaïÃ÷ 13, rÃÓaya÷ 3, bhÃgÃ÷ 12, liptÃ÷ 25, viliptÃ÷ 33, tatparÃ÷ 36 | ete krameïa savarïitÃ÷ jÃtÃ÷ 1033004016 77760000 yadi ekasmin ravibhagaïe etÃvanta÷ 1033004016 77760000 guruÓaÓiyogÃ÷ labhyante, tadà yugaravibhagaïe 4320000 kiyanta÷Jiti, labdhÃ÷ yugÃbde guruÓaÓiyogÃ÷ 57389112 candrabhagaïebhya÷ 57753336 viÓodhya Óe«am gurubhagaïÃ÷ yuge jÃtÃ÷ 364224 | evam bhaumÃdÅnÃm api ravibhagaïabhogam yÃvat candreïa saha yogÃn prasÃdhya grahabhagaïasÃdhanam kartavyam | mÃrgadarÓanam eva etat asmadÃdÅnÃm avi«aya÷ | budhaÓukrayo÷ ÓÅghrasÃdhanam | prÃcyÃm astamita÷ paÓcÃt yÃvadbhi÷ dinai÷ udita÷ tÃvatÃm dinÃnÃm ardham udayadinebhya÷ pÃtayet astamitadine«u k«ipet | punar prÃcyÃm yadà astamaya÷ pratÅcyÃm udaya÷ tadà anena eva vidhinà niraæÓadinasiddhi÷ kÃryà | tayo÷ ÃdyantaniraæÓayo÷ madhye ÓÅghrakendrabhagaïa÷ bhavati | budhasya ÓÅghrakendrabhagaïadinÃni ÃsannÃni 116, Óukrasya 584 | etai÷ bhÆdinebhya÷ 1577917500 bhÃgam datvà labdham budhaÓukraÓÅghrakendrabhagaïÃ÷ bhavanti | ravyucca[paridhi]sÃdhanam | madhyÃhnacchÃyayà ravim prasÃdhya taddinamadhyamaraviïà viÓe«ya madhyame adhike ­ïam, dhanamÆle | evam pratidinam upalabhya yÃvat vardhamÃnam raviphalam sthirÅbhavati, tatphalam paramaphalam | tata÷ param hrÃsam e«yati | paramaphaladine madhyame arke ­ïaphalopalak«ite rÃÓitrayam Óodhayet, Óe«am ravimandoccam | dhanaphalopalak«ite rÃÓitrayam k«ipet, mandoccam bhavati | paramaphalajyà cakrÃæÓahatà trijyÃh­tà rave÷ paridhi÷ bhavati | candroccaparidhisÃdhanam | sÆryÃstamayÃt k­«ïe pak«e yÃvatÅbhi÷ ghaÂikÃbhi÷ candrodaya÷ bhavati ghaÂikÃyantrasÃdhitÃbhi÷ tÃbhi÷ «a¬rÃÓiyutÃt arkÃt lagnam svodayai÷ tripraÓnoktavidhinà kartavyam | sa sphuÂacandra÷ | tat tÃtkÃlikamadhyamacandraviÓle«aÓe«am mÃndaphalam dhanum ­ïam và | evam pratyaham upalak«ayet pÆrvavat yÃvat vardhamÃnaphalam sthirÅbhavati | tata÷ ravivat uccaparidhisÃdhanam | evam pratidinam kuryÃt yÃvat madhyamasphuÂayo÷ na ki¤cit antaram syÃt | sa eva candra÷ taduccam bhavati | taddinaparamaphalapÃtadinoccayo÷ antaram k­tvà taddinaparamaphalÃrkayo÷ antaram kÃryam | tata[÷ trairÃÓikam] Ð yadi anena gatyantareïa etat uccÃntaram, tadà sÆryabhagaïai÷ kim iti androccabhagaïasiddhi÷ | candrasya pÃtabhagaïasÃdhanam | candragrahaïe [sparÓakÃlÃt] madhyagrahaïam yÃvat sthityardhaghaÂikÃ÷ candragrahaïakÃlotpannÃ÷ tÃ÷ sphuÂasÆryaÓaÓibhuktyantareïa guïayet, «a«Âyà vibhajet, sthityardhaliptÃ÷ syu÷ | tadvargam samparkÃrdhavargÃt viÓodhya Óe«asya mÆlam candravik«epa÷ | sa trijyÃhata÷ khÃgÃk«ibhakta÷ [270] këÂhita÷ bhujacÃpam | evam mok«am api [sthityardham] madhyagrahaïÃt jÃnÅyÃt | yadi prathamasthityardham mahat ojapade graha÷ bhavati, anyathà yugmapade syÃt | yadi uttaravik«epa÷ vi«amapade bhujacÃpam sphuÂam, yugmapade cakrÃrdhÃt viÓodhya bhavati | dak«iïavik«epe vi«amapade cakrÃrdham k«ipet, yugmapade cakrÃt viÓodhayet | sa bÃhu÷ syÃt | evam svadhiyà Óe«am ca | evam anyat grahaïakÃlikam bÃhum utpÃdayet | ubhayo÷ antaram sÃdhayet | grahaïadvayakÃlÃntarajà tatpÃtabhukti÷ | tata÷ candrapÃtabhagaïasiddhi÷ | athavà candrasya dinÃrdhacchÃyayà krÃntim uktavat prasÃdhayet | tasyÃ÷ taddinacandrakrÃntyantaram vik«epa÷ | Óe«am prÃgvat iti | budhasitayo÷ yÃvatà rÃtrigatakÃlena astamaya÷ jÃyate tÃvatà lagnam «a¬rÃÓiyutam sphuÂa÷ budha÷ Óukra÷ ca | Óe«ÃïÃm candravat Ãnayanam rÃtrigate kÃle | madhyasphuÂayo÷ antaram mandaphalayutaviyutam ÓÅghraphalam | punar pa¤cabhi÷ ahobhi÷ phalasÃdhanam kartavyam | prÃkphalena saha viÓle«ayet | evam tÃvat parÅk«ayet yÃvat vardhamÃnam ÓÅghraphalam sthirÅbhavati | evam svadhiyà abhyÆhya ÓÅghrocca[paridhi]sÃdhanam | tÃrÃgrahayogÃntarÃt grahavik«epasÃdhanam kartavyam | udayÃstamayavakrÃnuvakrai÷ ÓÅghrabhagaïasÃdhanam vidheyam | athavà graham ya«ÂyÃdiyantreïa viditvà dvitÅye api dine tÃvati eva kÃle viddhyÃt, tadantaram sphuÂabhukti÷ | sà madhyamabhukte÷ yadà Ænà syÃt tadà kak«yÃmaï¬alÃt upari graha÷, adhikà cet tadà adha÷ vartate | tadbhÆmadhyÃntaram karïa÷ | tadvaÓÃt paramÃlpatÃm paramÃdhikatÃm ca bhukte÷ lak«ayet iti bhagaïabhogam yÃvat | bhagaïabhoga÷ madhyamagatyà eva bhavati | evam mandaphalasya paramÃdhikatÃm lak«ayitvà paramamandakarïavyÃsÃrdhÃntaram paramaphalam mÃndam bhavati || 48 || [ sampradÃyasaæsmaraïam ] bhagaïÃdÅnÃm pramÃïÃni katham j¤ÃtÃni ÃcÃryeïa tatpratipÃdanÃya Ãha Ð sadasajj¤ÃnasamudrÃt samuddh­tam brahmaïa÷ prasÃdena | sajj¤Ãnottamaratnam mayà nimagnam svamatinÃvà || 49 || sadasat sat asat | sat Óubham, asat aÓubham | j¤Ãnam j¤Ãyate anena iti | sajj¤Ãnottamaratnam sat j¤Ãnam tat eva uttamaratnam, utk­«Âam ratnam, jyoti÷ÓÃstram | nimagnam nilÅnam | svamatinÃvà svakÅyà mati÷ (svamati÷), svamati÷ eva nau÷ tayà svamatinÃvà sadasajj¤ÃnasamudrÃt samuddh­tam iti || 49 || [ pratika¤cukakÃriïe daï¬avidhÃnam ] ÓapathapratipÃdanÃya Ãha Ð ÃryabhaÂÅyam nÃmnà pÆrvam svÃyambhuvam sadà nityam | suk­tÃyu«o÷ praïÃÓam kurute pratika¤cukam ya÷ asya || 50 || ÃryabhaÂasya idam ÃryabhaÂÅyam | kim tat? yadà eva atyantavipralÅnasampradÃyam brahmaïa÷ prasÃdena và svanÃmadheyam | ya÷ pÆrvam svÃyambhuvam ÃsÅt idÃnÅm ÃryabhaÂena prakÃÓitatvÃt ÃryabhaÂÅyam | svÃyambhuvam tat sarvadà nityam | svayaæbhuvà praïÅtam artham g­hÅtvà ÃcÃryÃ÷ ÓÃstrÃïi racayanti | sampradÃyÃvicchedÃt tu sa÷ artha÷ j¤Ãta÷ eva | anyathà atÅndriyÃrthÃnÃm katham mÃnu«amÃtrai÷ iyam yukti÷ kartum Óakyate | asya pratika¤cukam pratibimbam ya÷ karoti tasya suk­tasya Ãyu«a÷ ca praïÃÓam bhavati || 50 || [ someÓvarabhëyasya upasaæhÃraÓloka÷ ] spa«ÂÃrthapratipÃdakam m­dudhiyÃm sÆktam prabodhapradam tarkavyÃkaraïÃdiÓuddhamatinà someÓvareïa adhunà | ÃcÃryÃryabhaÂoktasÆtraviv­ti÷ yà bhÃskarotpÃdità tasyÃ÷ sÃrataram vik­«ya racitam bhëyam prak­«Âam laghu || iti someÓvaraviracitam ÃryabhaÂÅyam bhëyam samÃptam | [ bhÃskarabhëyasya upasaæhÃraÓloka÷ ] atÅndriyÃrthapratipÃdakÃni sÆtrÃïi amÆni ÃryabhaÂoditÃni | te«Ãm aÓakya÷ arthaÓatÃæÓaka÷ api vaktum kuta÷ asmatsad­Óai÷ aÓe«am || iti bhÃskarasya k­tau ÃryabhaÂatantrabhëye golapÃda÷ samÃpta÷ |