% Aryabhatiya of Aryabhata with the Commentary of Bhaskara I and % Someavara. Critically edited with Introduction and Appendices by Kripa % Shankar Shukla. New Delhi: Indian National Science Academy, 1976. % E-Text by Danielle Feller, 2001. % Comments, suggestions should be sent to . ÚÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄ¿ ³ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! ³ ³ COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. ³ ³ ³ ³ Text converted to Classical Sanskrit Extended ³ ³ (CSX) encoding: ³ ³ ³ ³ description character = ASCII ³ ³ ³ ³ long a à 224 ³ ³ long A â 226 ³ ³ long i ã 227 ³ ³ long I ä 228 ³ ³ long u å 229 ³ ³ long U æ 230 ³ ³ vocalic r ç 231 ³ ³ vocalic R è 232 ³ ³ long vocalic r é 233 ³ ³ vocalic l ë 235 ³ ³ long vocalic l í 237 ³ ³ velar n ï 239 ³ ³ velar N ð 240 ³ ³ palatal n ¤ 164 ³ ³ palatal N ¥ 165 ³ ³ retroflex t ñ 241 ³ ³ retroflex T ò 242 ³ ³ retroflex d ó 243 ³ ³ retroflex D ô 244 ³ ³ retroflex n õ 245 ³ ³ retroflex N ö 246 ³ ³ palatal s ÷ 247 ³ ³ palatal S ø 248 ³ ³ retroflex s ù 249 ³ ³ retroflex S ú 250 ³ ³ anusvara ü 252 ³ ³ anusvara (overdot) § 167 ³ ³ capital anusvara ý 253 ³ ³ visarga þ 254 ³ ³ (capital visarga 255) ³ ³ long e ¹ 185 ³ ³ long o º 186 ³ ³ ³ ³ Other characters of the CSX encoding table are ³ ³ not included. Accents have been dropped in order ³ ³ to facilitate word search. ³ ÀÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÄÙ âryabhañakçtam âryabhañãyam Bhàskara-viracita-bhàùyopetam Gãtikàpàdaþ [ maïgalàcaraõam ] yasmàt a÷eùajagatàm prabhavam sthitim ca saühàram api upadi÷anti samagradhãkàþ | bhçgvaïgiraþprabhçtayaþ viditàntaràyàþ tasmai namaþ kamalajàya caturmukhàya | atha a÷eùajagadanugrahàya àcàryàryabhañamukhàravindavinissçta-da÷agãtikà-såtravyàkhyànam àrabhyate | tasya eva a÷eùavighnaniràkaraõàya sarvavidyàprabhavasya bhagavataþ kamalayoneþ praõàmaprakrànta÷àstravastuparigrahàya àryàm àdau prayuktavàn Ð praõipatya ekam anekam kam satyàm devatàm param brahma | àryabhañaþ trãõi gadati gaõitam kàlakriyàm golam || 1 || asyàþ padavibhàgaþ: Ð praõipatya, ekam, anekam, kam, satyàm, devatàm, param, brahma, àryabhañaþ, trãõi, gadati, gaõitam, kàlakriyàm, golam | atra praõipatya iti "pra"-÷abdaþ prakarùavàcã, prakarùeõa nipatya praõipatya, praõàmam kçtvà iti arthaþ | ktvàpratyayena pårvakàlakriyà abhidhãyate, yathà snàtvà bhuïkte iti | snànakriyà anantaram bhojanakriyà | evam atra api praõipatanànantaram gaõitam, kàlakriyàm, golam ca gadati | ekam, abhedaråpeõa vyavasthitam, nirvikàram | anekam, na ekam anekam, bhedaråpeõa vyavasthitam | kam, kaþ iti prajàpateþ àkhyànam | kam praõipatya evaüguõavi÷iùñam | atha yadi asau prajàpatiþ ekaþ katham asau anekaþ? yadi asau anekaþ katham ekaþ? ekànekayoþ parasparaviruddhayoþ yugapat ekatra avasthànam na sambhavati, yathà atyantaviruddhayoþ cchàyà àtapayoþ uùõa÷ãtayoþ và iti | atra ucyate Ð yathà vçkùaþ ekavasturåpeõa [tiùñhati], asau eva yadà måla-skandha-÷àkhà-prarohàdiprapa¤cena vikalpyate tadà anekaþ | evam asau api paramàtmà nirvikàraþ nira¤janaþ ekaþ eva, asau eva [yadà] anekapràõi÷arãre vyavasthitaþ vikalpyate [tadà] anekaþ | àha ca Ð ekaþ eva hi bhåtàtmà bhåte bhåte vyavasthitaþ | ekadhà bahudhà ca eva dç÷yate jalacandravat || [amçtabindåpaniùat, ÷lo¡ 12] iti | athavà asau ekaþ eva àsãt, tataþ svayam ardhena puruùaþ abhavat ardhena nàrã iti | tataþ sarvàn pràõinaþ asçjat iti | athavà asau bhagavàn prajàpatiþ vi÷varåpaþ | tasmàt tasya vi÷varåpatvàt ekànekatvam ekasmin yugapat sambhavati iti ayam adoùaþ | satyàm devatàm | devaþ eva devatà, satyà ca devatà ca | sa eva kaþ satyatvena devatàtvena ca vi÷iùyate | kam satyàm devatàm praõipatya | na kevalam satyatvena devatàtvena ca vi÷eùitaþ | kena ca tarhi iti àha Ð param brahma | param ca tat brahma param brahma | param ÷råyate pulastya-pulaha-kratvàdikam | evam asau bhagavàn kaþ, satyà devatà, param brahma ca | kam, satyàm devatàm, param brahma ca praõipatya | atha katham kaþ ÷abdaþ pulliïgaþ, satyà devatà strãliïgaþ, param brahma napuüsakaliïgaþ? taiþ bhinnaliïgaiþ ekam vastu abhidhãyate | nanu ca atra sarvaiþ eva ÷abdaiþ ekaliïgaiþ bhavitavyam? na iti àha | ete ÷abdàþ àviùñaliïgàþ | taiþ àviùñaliïgaiþ ÷abdaiþ ekam eva vastu abhibhãyate | yathà Ð "kàraõam iyam bràhmaõã, bhåtam iyam bràhmaõã, àvapanam iyam uùñrikà" iti [aùñàdhyàyã a¡ 4, pàdaþ 1, såtram 3, pàta¤jalamahàbhàùyam, àkùepavàrtikaþ 5117] athavà brahmaõoþ dvayoþ apy àcàryeõa praõipàtaþ kçtaþ, ÷abdabrahmaõaþ parabrahmaõaþ ca | tayoþ upavarõanà iyam kriyate Ð praõipatya iti | nigadavyàkhyànam evam Ð ekam, parij¤ànataþ tu tattvasya abhedaråpatvàt, yasmàt sarveùu eva j¤eyeùu parij¤ànamàtrasàmànyam ekam; anekam çgyajuþsàmàtharvetihàsapuràõa÷ikùàkalpavyàkaraõaniruktachandovicitijyotiùam iti àdi÷abdaråpeõa vyavasthitatvàt anekam | kaþ iti ÷abdabrahmaõaþ àkhyànam | kam ekam anekam praõipatya | satyàm devatàm iti etat dvayoþ brahmaõoþ ÷eùaþ, satyà devatà ÷abdabrahma | uktam ca Ð j¤ànàntarabhàvi yat ca hi phalam j¤àtvà kriyà ataþ ca yat sarvasya avyabhicàrikàraõam iti j¤ànasthitau ni÷cayaþ | j¤eyam ca aparimàõam alpaviùaya÷rautàdi÷àstram punar divyam cakùuþ atãndriye api viùaye vyàhanyate na kvacit || param brahma | "param"-÷abdaþ prakarùavàcã | prakçùñam brahma param brahma, yat sarvaiþ api muktivàdibhiþ pràrthyate, mokùadaþ paramàtmà iti arthaþ | evam ca dvayoþ brahmaõoþ praõàmaþ kçtaþ | anyatra api "brahma"-÷abdena ÷abdabrahma-parabrahmaõoþ eva grahaõam | tad yathà Ð dve brahmaõã veditavye ÷abdabrahma param ca yat | ÷abdabrahmaõi niùõàtaþ param brahma adhigacchati || [amçtabindåpaniùad, ÷lo¡ 7; vàyupuràõam, am÷aþ 6, a¡ 5, ÷lo¡ 64] iti | athavà, praõipatya kam hiraõyagarbham, ekànekasvaråpam, sarvapràõinàm mahat nàma | tatra vi÷eùaþ ekam, tasya tasya yataþ adhiùñhàtçdevatà hiraõyagarbhaþ ekaþ eva | yadà kàraõànàm adhiùñhàtçdevatàvi÷eùabhedena vivakùyate tadà anekam | tat yathà Ð trayoda÷a kàraõàni, tvacaþ vàyuþ, cakùuùaþ såryaþ, ÷rotrasyàþ àkà÷aþ, rasanasyàþ àpaþ, ghràõasya pçthivã, evam pa¤cànàm buddhãndriyàõàm adhiùñhàtryaþ devatàþ, vàcaþ agniþ, pàõeþ indraþ, pàdasya viùõuþ, pàyunaþ mitraþ, upasthasya prajàpatiþ, evam karmendriyàdhiùñhàtryaþ devatàþ, manasaþ candraþ, buddheþ savità, ahaïkàrasya rudraþ iti | satyàm devatàm antaryàminaþ ã÷varasya bhagavataþ paramàtmanaþ kàraõa÷aktyà adhiùñhitàþ sarve eva padàrthàþ svàrthe pravartante | ataþ tàm paramàtmanaþ kàraõa÷aktim satyàm devatàm | ataþ eva strãliïgena nirde÷aþ kçtaþ | param brahma yat tat adhikàrã brahma paramàtmà tam | evam brahmatrayam praõipatya | yadi evam, cakàraþ tarhi kartavyam | na kartavyam | antareõa api cakàram ca arthaþ gamyate eva | tat yathà Ð bàle vçddhe kùate kùãõe kùãram yuktyà prayojayet | iti | bàle ca vçddhe ca kùate ca kùãõe ca iti gamyate | evam atra api ca arthaþ, kam ca satyàm devatàm ca param brahma ca iti | àryabhañaþ àcàryasya samàkhyànaþ | trãõi gadati | trãõi vaståni gadati iti | nanu atra evam yuktam vaktum Ð "àryabhañaþ aham trãõi gadàmi" iti, anyathà anyasya kasyacit etat vàkyam àbhàti | yathà kiücit ka÷cit pçcchati Ð "ràjakule kena kim uktam iti àha Ð evam ukte ràjani evam devadatto bravãti | yaj¤adattaþ api evam eva nigadati" iti | tasmàt tatra api àryabhañaþ trãõi gadati iti, na tat àcàryasya vacanam iti | atra ucyate | ayam àcàryaþ mahànubhàvaþ svayam eva bruvan paratvam àpàdya kathayati, yathà àha kauñilyaþ Ð sukhagrahaõavij¤eyam tattvàrthapadani÷citam | kauñilyena kçtam ÷àstram vimucya granthavistaram || [artha÷àstram, 1.1.19] iti | athavà yaþ tejasvã puruùaþ samareùu nikçùñàsitejovitànacchuritabàhuþ ÷atrusaïghàtam prakà÷am pravi÷ya praharan evam àha Ð "ayam asau uditaþ aditikulaprasåtaþ samareùu anivàritavãryaþ yaj¤adattaþ praharati | yadi kasyacit ÷aktiþ pratipraharatu" iti | evam asau api àcàryaþ gaõitakàlakriyàgolàti÷ayaj¤ànodadhipàragaþ vitsabhàm avagàhya "àryabhañaþ trãõi gadati gaõitam kàlakriyàm golam" iti uktavàn | gaõitam kàlakriyàm golam | gaõitam, kùetracchàyà÷reóhãsamakaraõakuññàkàràdikam | kàlaþ, pràõavinàóãnàóyahoràtrapakùamàsasaüvatsarayugàdikam | tatparij¤ànàrtham kriyà kàlakriyà | anye punaþ kriyà avyatiriktam kàlam etena abhyupagacchanti | teùàm ayam vigrahaþ Ð kàlaþ ca asau kriyà ca kàlakriyà | evam etau dvau pakùau Ð kecit kàlam kriyàvyatiriktam manyante, anye kriyà eva kàlaþ iti | ubhayathàþ asmàkam adoùaþ iti, yena asmadãye siddhànte såryodayàt prabhçti yàvat aparaþ såryodayaþ tàvat ahoràtram, yaþ ca såryàcandramasoþ paraþ viprakarùaþ saþ ardhamàsaþ, yaþ ca tayoþ paraþ sannikarùaþ sa màsaþ; evam dvàda÷amàsàþ saüvatsaraþ iti ayam kàlaþ, kriyàvyatiriktaþ và astu kriyà và iti | golam, grahabhramaõadharitrãsaüsthànadar÷anopàyam | gadati iti kartçvàcakaþ ÷abdaþ, vàkyatvàt | gaõitakàlakriyàgolànàm dvitãyaikavacane nirde÷aþ gaõitam kàlakriyàm golam iti gaõita÷abdaþ napuüsakaliïgam, kàlakriyà strãliïgam, golaþ pulliïgam | eteùàm sàmànyopakrameõa napuüsakaliïgena eva àcàryeõa abhidhànam [kçtam] "trãõi gadati" iti | atra ayam gaõita÷abdaþ a÷eùagaõitàbhidhàyã, tasmàt a÷eùagaõitàbhidhàyitvàt yathà kùetragaõitam bravãti, evam grahagaõitam api; grahagaõitasya ca kùetràdyavyatiriktatvàt kàlakriyàgolayoþ ca gaõitàvyatiriktatvàt gaõitam nigadati iti etàvat eva siddhe kàlakriyàgolagrahaõam kurvan àcàryaþ j¤àpayati Ð kùetracchàyà÷reóhãsamakaraõakuññàkàràdikam sàmànyagaõitam kiücit vakùye, vi÷eùagaõite punaþ kàlakriyayà golena tàtparyam iti | anyathà a÷eùagaõitàbhidhàyigaõita÷abdena eva siddhatvàt kàlakriyàgolayoþ pçthaggrahaõam anàva÷yakam syàt | tathà ca, àcàryeõa gaõitapàde gaõitavastu diïmàtram eva abhihitam, kàlakriyàgolayoþ kàlakriyàgola [vastu] vi÷eùeõa | ava÷yam ayam arthaþ abhyupagantavyaþ Ð kiücit gaõitam iti / anyathà hi mahat gaõitavastu, aùñau vyavahàràþ mi÷raka-÷reóhã-kùetra-khàta-citi-kràkacika-rà÷i-cchàyàbhidhàyinaþ | mi÷rakaþ iti sakalagaõitavastusaümi÷rakaþ saüspar÷akaþ iti arthaþ | ÷reóhã iti àdyuttarapracitaþ iti arthaþ | kùetram iti anekà÷rikùetraphalàni ànayati iti arthaþ | khàtaþ iti khanyapramàõam nirdi÷ati iti arthaþ | citiþ iti iùñakàpramàõena uparinicitavastupramàõam àvedayati iti arthaþ | kràkacikam iti, krakacaþ nama dàrucchedakam, tasmin krakace bhavaþ kràkacikaþ, tadvastupramàõam avagamayati iti arthaþ | rà÷iþ iti dhànyàdiråpavastunicitam tadvastupramàõam janayati iti arthaþ | chàyà iti ÷aïkvàdicchàyàpramàõena kàlam kathayati iti arthaþ | iti vyavahàragaõitasya aùñàbhidhàyinaþ catvàri bãjàni prathamadvitãyatçtãyacaturthàni yàvat tàvat vargàvargaghanàghanaviùamàõi | etat ekaikasya granthalakùaõalakùyam maskari-påraõa-mudgala-prabhçtibhiþ àcàryaiþ nibaddham kçtam, sa katham anena àcàryeõa alpena granthena ÷akyate vaktum | tat suùñhu uktam asmàbhiþ kiücit gaõitam vi÷eùataþ kàlagolau iti | evam iyam àryà vyàkhyàtà || 1|| [ saükhyàvinyàse paribhàùà ] yugabhagaõàdisaïkhyàsaükùepam vivakùuþ àcàryaþ [pari]bhàùàsåtrapradar÷anàya gãtikàsåtram àha Ð vargàkùaràõi varge avarge avargàkùaràõi kàt ïmau yaþ | khadvinavake svaràþ nava varge avarge navànti avarge và || 2 || asya gãtisåtrasya padàni Ð vargàkùaràõi, varge, avarge, avargàkùaràõi, kàt, ïmau, yaþ, khadvinavake, svaràþ, nava, varge, avarge, nava, atyantavarge, và | vargàkùaràõi, vargàkùaràõi kakàràdãni makàraparyantàni | "te vargàþ pa¤ca pa¤ca" iti [kàtantram, 1.1.10 ] | vargàkùaroccàraõakrameõa yà saïkhyà abhidhãyate sà saïkhyà varga÷abdena ucyate, abhedopacàràt | ataþ vargàkùarasaïkhyà iti arthaþ | sà varge, varge iti gaõita÷àstre viùamasthànasyàþ àkhyà, tasmin viùamasthàne vargàkùarasaïkhyà upacãyate | avarge, na vargaþ avargaþ samasthànaþ, tasmin avargasaüj¤ite samasthàne | avargàkùaràõi, tàni yakàràdãni hakàraparyavasànàni | kutaþ etat? "na¤ iva yuktam anyasadç÷àdhikaraõe tathà hy arthagatiþ" [aùñàdhyàyã, 3.1.12, pàta¤jalabhàùyam] iti | vargàkùaràõi kakàràdãni | yàdãnàm [tu] yathà abràhmaõam ànaya iti ukte bràhmaõàkçtitulyam eva kùatriyam ànayati nàntyajàdi, evam atra api kevalam vya¤janànàm eva grahaõam | teùàm yakàràdãnàm avargàkùaràõàm yà saïkhyà sà avargasthàne upacãyate | sà [vargàkùaràõàm saïkhyà] vargasthàne upacãyamànà avargasthànam api yadà pràpnoti, tadà pràpnuvànà yà teùàm svavargàkùaràõàm upacitiþ sà vargasthànaþ eva, tasyàþ antyopacititvàt | vargàkùarasaïkhyàyàþ vargasthàne upacãyamànàt avakà÷aþ na asti cet saïkhyàyàþ sargaþ na vidyate iti vargàvargayoþ sthànayoþ sthàpyate | athavà, yà da÷àdikà saïkhyà sà dvisthànàvagàhinã, tasyàþ dvisthànàvagàhana÷ãlatvàt dvayoþ api sthànayoþ sthàpyate | anyathà da÷àdisaïkhyàyàþ abhàvaþ eva syàt | tad ekàdinavàntasaïkhyayà eva vyavahàraþ syàt | athavà "ïmau" iti atra makàragrahaõam kurvan àcàryaþ j¤àpayati Ð yà da÷ottaravargàkùarasaïkhyà sà varge và avarge ca bhavati | anyathà "go yaþ" iti evam bråyàt | evam avargàkùarasaïkhyà api vargashàne yojyà | vargàkùaràõàm saïkhyà vargasthàne kakàràd upacãyate | etat uktam bhavati Ð yàni vargàkùaràõi ÷råyate tàni kakàràt prabhçti pañhitàni bhavanti iti | anyathà hi "svam råpam ÷abdasya a÷abdasaüj¤à" [aùñàdhyàyã, 1.2.68] iti | yat yat akùaram uccàritam tat tasya eva råpasya pratipàdakam syàt, na kàdisaïkhyàyàþ | ataþ uktam "kàt" iti | ïmau, ïaþ ca maþ ca ïmau | anackau eva ïakàramakàrau, tayoþ dvi[vaca]nanirde÷aþ ïmau | ïakàramakàrayoþ yà saïkhyà sà ekatra saüvçttà yakàrasaïkhyà bhavati | ïakàraþ pa¤ca, makàraþ pa¤caviü÷atiþ, ete saïkhye ekatra triü÷at, tena triü÷atsaükhyo yakàraþ | rephàdãnàm avargàkùaratvàt yakàrasaïkhyà eva kevalam pràpnoti, anirde÷àt anyatsaïkhyàyàþ | na rephàdãnàm yakàrasaïkhyà | kutaþ? yadi rephàdãnàm api yakàrasaïkhyà eva syàt tadà yakàram eva sarvatra bråyàt, na rephàdãni | "navaràùahaþ gatvàü÷akàn prathamapàtàþ" iti atra [rà]ùaheùu ekam eva avargàkùaram bråyàt | tasmàt na rephàdãnàm yakàrasaïkhyà | kà tarhi? kecit àhuþ Ð ekaikavçddhyà rephàdãnàm saïkhyà, yakàratriü÷at, rakàraþ ekatriü÷at, lakàraþ dvàtriü÷at iti àdi | etat na | kutaþ? ekatriü÷adàdisaïkhyàyàþ anyena eva prakàreõa siddhatvàt | yakàraþ triü÷at, sa eva yadà yakàraþ kakàrasaüyuktaþ tadà hi ekatriü÷at, khakàràdibhiþ dvàtriü÷at, trayaþ triü÷at àdiþ iti saïkhyà | anye àhuþ Ð rephàdayaþ da÷ottaravçddhyà vardhante iti, rephaþ catvàriü÷at, lakàraþ pa¤cà÷at | evam avargàkùaràbhàvàt na ÷akyate pratipattum | yathà kàt iti àcàryeõa abhihitatvàt ekàdyekottarità saïkhyà vargàkùaràõàm pratipadyate, evam avargàkùaràõàm api yàt iti yadà ucyate tadà da÷ottarità saïkhyà pratipattum ÷akyate | anyathà "yàt" iti api ucyamàne katham da÷ottarità saïkhyà, nanu ca ekottarità syàt | na iti àha Ð yasmàt kàt iti [vargàkùaràõi] vargasthàne upacãyante tasmàt teùàm ekottarità saïkhyà, yàni punar avargàkùaràõi yàdãni ekottaropacayàni avargasthàne tasmàt da÷ottarità eva vçddhiþ bhavati, avargasthànasya da÷akasaïkhyàdhàratvàt | evam tarhi yàdgrahaõam kartavyam | na kartavyam | katham? akriyamàõe ayam arthaþ avagamyate | akçtam eva yadi kçtam eva, kim iti na pañhyate? pañhyate eva "ïmau yaþ" | atra ayam yakàraþ anackaþ ïmau yaþ, aparaþ yakàraþ api anackaþ evam pa¤camãvibhaktyantaþ ïmau yaþ | atra ekaþ yakàraþ luptanirdiùñaþ pratipattavyaþ | yathà "kïiti ca" [aùñàdhyàyã, 1.1.5] iti atra luptanirdiùñaþ gakàraþ, kiti giti ïiti iti, evam atra api | athavà dviyakàroccàraõe api vi÷eùaþ na asti eva | evam yàd iti asya ayam arthaþ siddhaþ | yadi ekottaràõi avargashànasthitatvàt da÷ottaràõi eva bhavanti tadà kim iti àcàryeõa "ïmau yaþ" iti mahàprayàsaþ kçtaþ | katham tarhi vaktavyaþ? "gaþ yaþ" iti gakàraþ trisaïkhyaþ, avargasthànasthitatvàt eva ayam triü÷atkaþ bhaviùyati | na, ïakàramakàrasaïkhyàvat eva ÷eùàõi api rephàdãni catvàriü÷adàdisaïkhàni bhavanti iti avargasthànà÷rayàt eva siddhe sati ïmakàragrahaõam kurvan àcàryaþ j¤àpayati iti uktam Ð yàvanti vargasthànàni teùu sarveùu eva sà saïkhyà yugapat pràptà, avargàkùaràõàm ca yà saïkhyà yàvanti avargasthànàni teùu sarveùu eva | ataþ tatsaïkhyàniråpaõàrtham àha Ð khadvinavake svaràþ nava varge avarge | khàni ÷anyàni, khànam dvinavakam khadvinavakam, tasmin khadvinavake, aùñàda÷asu ÷ånyopalakùiteùu [sthàneùu] | svaràþ nava varge avarge | varge vargasthàne nava svaràþ | aùñàda÷asu ca sthàneùu nava vargasthànàni, tatra navasu vargasthàneùu nava svaràþ | ke punar te nava svaràþ gràhyàþ? yadi hrasvàþ eva kevalam parigçhyante tadà na påryante | atha dãrghàþ eva kevalam parigçhyante tadà api aùñau svaràþ bhavanti, nanu lçvarõasya dãrghàbhàvàt | atha hrasvàþ dãrghaþ ca parigçhyante tadà atiricyante, aniùñam pràpnoti | "jhà góa glà rdha dóa" [gãtikà¡, 10] iti atra àkàrasya dvitãye ca pratipàditatvàt dvitãyavargasthàne jhakàrasaïkhyà sthàpyamànà nava÷atàni syuþ, na nava | abhãùyate ca navasaïkhyà, navasaïkhyàkaþ jhakàraþ | tatra hrasvaþ eva jhakàraþ pañhyate iti cet "nçùi yojanam ¤ilà bhåvyàsaþ" [gãtikà¡, 6] iti atra lakàre pa¤casahasràõi syuþ, na pa¤cà÷at | tatra ca ava÷yam dãrghaþ lakàraþ pañhitavyaþ, anyathà gãtiþ eva bhidyeta | ataþ na kevalam hrasvàþ na kevalam dãrghàþ, na api hrasvadãrghàþ, na svaràþ màtçkàpañhitàt parigçhyante | kasmàt tarhi svaràþ parigçhãtavyàþ? ucyate Ð yatra nava eva kevalàþ svaràþ pañhyante, tasmàt parigçhãtavyàþ | kasmin nava eva kevalàþ pañhyante? àha Ð pàõinãye vyàkaraõe pratyàhàre a i u ç ë e o ai au iti ete nava svaràþ | tatra prathame vargasthàne akàraþ, dvitãye ikàraþ, tçtãye ukàraþ, iti àdi | evam svaropalakùiteùu vargasthàneùu vargàkùarasaïkhyà | avargàkùarasaïkhyà ca svaropalakùitavargasthànottare avargasthàne | athavà varge avarge iti ayam vãpsà, varge avarge ca, vargasthàne avargasthàne ca te eva nava svaràþ | tad yathà Ð akàraþ prathame vargasthàne tadanantaràvargasthàne ca | tad yadi vargàkùarasaüyuktaþ akàraþ prathamavargasthàne "bhçgubudha" iti àdiùu, sa eva yadà avargàkùarasaüyuktaþ tadà tatprathamavargasthànànantaràvargasthàne "navaràùaha" iti àdiùu | evam ikàràdiùu api sveùu vargàvargasthàneùu yojyam | atha dãrgheùu akàràdiùu katham karaõãyam? ucyate Ð yathà te vyàkaraõe akàràdayaþ svaràþ aùñàda÷aprabhedàþ, dvàda÷a bhedàþ ca lçvarõasandhisvaràþ parigçhyante, evam atra api | tena "¤ilà bhåvyàsa" iti àdiùu àkàraþ prathamaþ eva vargasthàneùu | aùñàda÷asthàneùu yàni vargasthànàni avargasthànàni ca teùu vargàkùaràvargàkùarasaïkhyà niråpità | yadà punar aùñàda÷avyatirikteùu sthàneùu saïkhyà kasyacit vivakùità bhavati tadà katham karaõãyam iti? atra àha Ð navàntyavarge và | navànàm antaþ navàntaþ | navànte bhavam navàntyam | navàntyaþ ca asau vargaþ ca navàntyavargaþ | tasmin navàntyavarge và svaràþ bhavanti, vikalpitàþ svaràþ bhavanti | vikalpaþ ca kasmiü÷it katham upalakùyate? yathà "putracchedyavikalpà apatyacchedyaprakàràþ", evam atra api kenacit prakàreõa vikalpitàþ navàtyavarge da÷ame vargasthàne svaràþ bhavanti | yadi prathame vargasthàne akàraþ ÷uddhaþ vikalpitaþ sa eva tasmàt vargasthànàt da÷ame vargasthàne anusvàràdinà vikalpyate, evam ikàràdayaþ svasmàt vargasthànàt da÷ame vargasthàne, punar api ca yàvat abhãùñam bhavati tàvat tena api anubandhena svaràn vikalpya saïkhyopadeùñavyà | etat paribhàùàbãjam àcàryeõa saïkhyàvivakùåõàm anugrahàya upadiùñam | sva÷àstravyavahàraþ tu lçvarõavargasthànàt na atiricyate | vargàkùaràõàm avargàkùaràõàm ca [yà] saïkhyà sà akùaràbhihitatvàt yàvanti vakùyamàõàni gãtikàsåtreùu akùaràõi teùàm sarveùàm eva pràpnoti tat ca aniùñam prasajyeta, tena atra arthavanti yàni akùaràõi teùàm saïkhyà na bhavet iti etat vaktavyam | yathà Ð "yugaravibhagaõàþ khyughç" [gãtikà ¡, 3] iti atra khyughç-÷abdasya saïkhyà iùyate na yugaravibhagaõa÷abdasya | yadi pratiùedhaþ na ucate tadà khyughç-÷abdasya yathà saïkhyà evam yugaravibhagaõa÷abdasya api pràpnoti | sa tarhi pratiùedhaþ ava÷yam vaktavyaþ | na vaktavyaþ | yadi sarveùàm eva akùaràõàm gãtikàsåtrapratibaddhànàm saïkhyà syàt tadà sarvam eva etat ÷àstram anarthakam syàt | [ jyotiùa÷àstrapràdurbhàve vyàkhyàkàramatam ] atha katham asya atãndriyàõàm sphuñagrahagatyarthànàm pràdurbhàvaþ? brahmaõaþ prasàdena iti | evam anu÷råyate Ð anena àcàryeõa mahadbhiþ tapobhiþ brahmà àràdhitaþ | ataþ asya tatprasàdena sphuñagrahagatyarthànàm pràdurbhàvaþ iti | àha ca Ð atãndriyàrthàvagateþ tapobhiþ paropakàrakùamakàvyadçùñeþ | yaþ alaïkçteþ avyayam anvayasya parà÷arasya anukçtim cakàra || iti | brahmaõaþ kutaþ? brahmà svayaübhåþ j¤ànarà÷iþ | tataþ sarvàsàm vidyànàm pràdurbhàvaþ | ataþ anena lokànugrahàya sphuñagrahagatyarthavàcakàni da÷a gãtikàsåtràõi gaõitakàlakriyàgolàrthavàcakam àryàùña÷atam ca vinibaddham | sphuñagrahagatyarthahetavaþ arthàþ, tasmàt sarvadà eva nityàþ, teùàm ÷abdebhyaþ avagatiþ iti ÷abdabaddhàþ, yathà suvarõikàraþ suvarõam àdàya kañakakeyårakuõóalàdyalaïkàram niùpàdya niùpannam api alaïkàram bhaïktvà anyatvam àpàdayati | atha ca suvarõasya tàpacchedanikaùàdiparãkùaõena anyatvam manàg api na bhavati iti arthànàm api sàdhu÷abdàlaïkàranànàvçttabandhaiþ viracyamànànàm ananyatvam iti | ÷rutau api ÷atapathe bçhadàraõyake pañhyate; tad yathà Ð "pe÷askàrã pe÷asaþ màtràm apàdayànyannavataram kalyàõataram råpam tanute" [bçhadàraõyakopaniùat, 4.4.4] iti | evam ayam àgamàrthaþ brahmaõaþ sakà÷àt àcàryeõa adhigataþ | atha anye manyante Ð "jyotiùàm udayamadhyàstamayapràptãn dçùñvà pratyakùànumànàbhyàm paricchidya svadhãviracitam" iti | etat ca na | jyotãüùi kùititalam bhitvà pårvasyàm di÷i udgatàni krameõa ambaramadhyam atãtya parasyàm di÷i kùititalam bhitvà eva pravi÷antaþ lakùyante | etàvati udayàstamayàntare viyatyupalakùaõàbhàvàt jyotiùàm gatipramàõaparicchedaþ duþsampàdyaþ, gateþ ceyattàparij¤ànàbhàvàt "etàvatà kàlena iyatã gatiþ etàvatà kàlena kiyatã" iti gaõitakarma na pravartate | pramàõaphalarà÷yoþ aparij¤ànàt apravatteþ ca gaõitakarmaõaþ grahàõàm yugabhagaõàparij¤ànam, yugabhagaõàparij¤ànàt grahagatiparij¤ànàbhàvaþ | yathà atra a÷vàdãnàm gatiþ pratyakùeõa de÷akàlàbhyàm saha upapadyate iti ataþ gaõitakarma pravartate, atãndriyatvàt grahagateþ viyatyupalakùaõàbhàvàt na pratyakùeõa paricchidyate, katham tarhi àgamàt upagatagrahayutigrahanakùtrayogagrahaõàdayaþ pratyakùãkriyante? anyat ca Ð grahàdãni jyotãüùi kùititalam bhittvà eva pårvasyàm di÷i udgatàni krameõa ambaramadhyam atãtya kùititalam bhitvà eva astam gacchantaþ lakùyante | jyoti÷cakrasya pravahàkùepàt jyoti÷cakrapratibaddhàþ grahàþ pràïmukhàþ svagatyà bhramantaþ api laghvyà jyoti÷cakragatyà aparàm di÷am àsàdayantaþ lakùyante, kulàlacakràråóhakãñavat | tasmàt anyà jyoti÷cakragatiþ, anyà grahagatiþ pràïmukhã | kutaþ? yasmàt grahaþ a÷vinyàm dçùñaþ bharaõyàdiùu parasparam pràgvyavasthiteùu nakùatreùu upalakùyate bhacakre, na revatyàdiùu parasparàparasthiteùu | tasmàt jyoti÷cakragrahagatyoþ bhinnatvàt udayàstamayade÷àntarapràptyanumànam upapadyate | tasmàt ayam àgamaþ brahmaõaþ prasàdàt àcàryeõa adhigataþ iti | grahasya nakùatràõàm ca nityasambandhàt nakùatràõàm niscalatvàt grahagatyanumànam iti etat ca na | bahåni nakùatràõi teùu grahasya pàramparyeõa bhukteþ anekaråpatvàt vikùepàpakramacakrava÷àt dakùiõottaramachyàsannadåracàritvàt grahasya ekasmin eva nakùatre gatiparyayeõa udayàstamayavakrànuvakrasambhavàt grahagativaicitryam, gaõitena ca ekaråpà gatiþ anumãyate | tasmàt ayam àgamaþ brahmaõaþ prasàdàt àcàryeõa adhigataþ iti | anyat ca Ð de÷àntaràkùavi÷eùàt grahagativaicitryam | tat yathà Ð laïkàyàm akùàbhàvàt sarvadà eva tulye ràtryahanã laïkàsamãpavartinàm rohaõasiühalànàm ca; tataþ uttarataþ divasasya vçddhiþ ni÷àyàþ hàniþ, dakùiõataþ ni÷àyàþ vçddhiþ divasasya hàniþ iti | såryagrahaõam api akùade÷àntarava÷àt kvacit khaõóam, kvacit sakalam, kvacit na eva | candragrahaõam ca iha ghañãvyatãtàyàm ràtryàm, ghañikàde÷àntaràparade÷asthità grahãtàraþ dinànte kathayanti, pårvataþ ca yàtà dårodgatasya candramasaþ grahaõam kathayanti | tasmàt udayamadhyàstapràptinakùatrayogaparyayàdibhiþ vicitrà iyam grahagatiþ de÷àntaràkùavi÷eùaiþ ca ativicitratvam àpadyamànà na ÷akyate anekaråpatvàt gaõitanyàyena ànetum | na ca ka÷cit evam prakàràõàm de÷akàlaparyayeõa upapadyamànànàm pratijàgarità | yaþ ca sarvaþ ciram jãvati sa varùa÷atam jãvati | tasya api yugapat anekade÷àntaràkùavi÷eùat nakùatrayogaparyayàdibhiþ utpadyamànagrahagatayaþ yugapat na pratyakùãbhavanti | tasmàt ayam àgamaþ brahmaõaþ prasàdàt àcàryeõa adhigataþ iti | vakùyati ca Ð sadasajj¤ànasamudràt samuddhçtam brahmaõaþ prasàdena | sajj¤ànottamaratnam mayà nimagnam svamatinàvà || [golapàdaþ, 49] iti | [ vedàïgeùu jyotiùa÷àstrapràdhànyam ] na kevalam jyotiùàm ayam àgamaþ, vedàïgam ca | "tasmàt bràhmaõeõa niùkàraõam ùaóaïgaþ vedaþ adhyeyaþ" [pàtà¤jalamahàbhàùyam, paspa÷àhnikam] ùaóaïgeùu pradhànam jyotiùàm ayanam | kutaþ asya pràdhànyam? yasmàt anadhãta÷ikùàdayaþ api pràg guråpade÷àt vedàn adhãyate, na ca teùàm duradhãtam bhavati | na anadhigatajyotiùàm ayanà vedoktàn yaj¤akàlàn jànate | atha ÷ikùayà varõànàm sthànakaraõaprayatnàni niråpyante Ð aùñau sthànàni varõànàm uraþ kaõñhaþ ÷iraþ tathà | jihvàmålam ca dantàþ ca nàsikoùñhau ca tàlu ca || [pàõinãya÷ikùà, ÷lo¡ 13] iti àdi | varõàþ uccàryamàõàþ svaiþ svaiþ sthànakaraõaprayatnaiþ svabhàvataþ eva àsyàt niùkràmanti, na anyataþ | "akuhavisarjanãyàþ kaõñhyàþ, çñuraùàþ mårdhanyàþ |" akuhavisarjanãyàþ uccàryamàõà kaõñhaprade÷àt eva àsyàt niùkràmanti na mårdhnaþ, çñuraùàþ uccàryamàõàþ mårdhnaþ eva na anyasmàt prade÷àntaràt iti | yasmàt teùàm sthànakaraõaprayatnàþ svabhàvataþ eva siddhàþ tasmàt teùàm sthànakaraõaprayatnaþ nirarthakaþ | tathà ca anadhãtavyàkaraõàþ api bràhmaõàþ vedàn adhãyate | na ca teùàm duradhãtam bhavati | na ca anadhãtajyotiùàm ayanà vedoktàn yaj¤akàlàn jànate | vyàkaraõena kila vedànàm rakùà kriyate | rakùà api prajànàm pàrthivaiþ duùñanigraheõa ÷iùñànugraheõa ca kriyate | evam vedànàm ÷abdarà÷itvàt asàdhånàm uddhàraþ nigrahaþ, sàdhånàm ÷abdànàm samyak kçtaþ anugrahaþ iti | etat ca na | nityàþ vedàþ | teùu ÷abdarà÷iprakùepàõàm [svataþ siddhiþ], dçùñànuvidhitvàt chandasaþ | yaþ yaþ ÷abdaþ vedeùu pañhyate tasya tasya aprasiddhalakùaõasya api svayam lakùaõam sàdhyam pratyayaprakçtilopàgamavarõavikàràdibhiþ | na ca jyotiùàm ayanasya api | ye ye vede yaj¤akàlàþ dçùñàþ te sarve eva jyotiùàm ayane gaõitalakùaõasiddhàþ eva | anyat ca Ð "dçùñànuvidhitvàt chandasaþ" iti yadi vedeùu dçùñaþ eva anuvidhãyate tadà nahi ki¤cit prayojanam vyàkaraõena | atha çgyajuþsàmnàm sarveùàm eva pratipadànirukteþ niruktasya àvyàpità | atha chandovicitaiþ çgyajuþsàmnàm nityaþ eva chandaþ nibaddhaþ | na ca teùàm idànãm kàvyapadapårvaþ nibaddhaþ kriyate | na ca anyånàdhikalakùaõànàm çgyajuþsàmnàm idànãm anyathàkaraõam karaõam | evam ca bàhvçce ÷rutau ÷råyate, na hi ekena akùareõa dvàbhyàm và ånàni chandàüsi kriyante iti | na hi evam vedoktànàm yaj¤akàlànàm iti kramaþ ÷råyate | na hi àdhànàdiùu saüskàreùu kàlavi÷eùàþ jyotiùàm ayanàt vinà avagamyante | tat yathà saüskàreùu Ð evam gacchan striyam kùàmàm maghàm målam ca varjayet | susthaþ indau sulakùaõyàm vidvàüsam putram a÷nuyàt || [yàj¤avalkyasmçtiþ, àcàràdhyàyaþ, vivàhaprakaraõam, ÷lo¡ 80] iti | tatra maghàmålayoþ pratipatticchedau indoþ ca susthaduþsthatàm ca nànadhãtajyotiùàm ayanà jànate | "sà yadi garbham na dadhãta siühyà ÷vetapuùpyà upoùya puùyeõa målam utthàpya" iti [pàraskaragçhyasåtram, kà¡ 1, kaõóikà 13, så¡ 1] tatra puùyasya pratipatticchedau nànadhãtajyotiùàm ayanà jànate | tathà ca puüsavane Ð "yat ahaþ puüsà nakùatreõa candramàþ [yujyeta] tat ahar upavàsya" iti [pàraskaragçhyasåtram, 1. 14. 3] | tatra puünakùatràõi punar vasupuùyahastasvàti÷ravaõàþ | eteùàm nirupahatànàm anukålahatànàm ca pratipatticchedau nànadhãtajyotiùàm ayanà jànate | anyat ca Ð nàmadheyam da÷amyàm tat dvàda÷yàm và asya kàrayet | puõye ahani muhårtte và nakùatre và guõànvite || [manusmçtiþ, 2.30] iti | atra puõyasya ahnaþ, nakùatrasya guõànvitasya, muhårtasya và pratipatticchedau nànadhãtajyotiùàm ayanà jànate | anyat ca Ð "udagayane àpåryamàõapakùe puõyàhe kumàryàþ pàõim gçhõãyàt", "triùu triùu uttaràdiùu", "svàtau mçga÷irasi rohiõyàm ca" [pàraskaragçhyasåtram, 1.4.5-7] iti atra udagayanàdãnàm uttaràdãnàm nakùtràõàm vadhåvarayoþ anukålànàm ca pratipatticchedau nànadhãtajyotiùàm ayanà jànate, evamàdi prati÷àkham saüskàràõàm puõyàhanakùatramuhårtacodanà jyotiùàm ayanàïgaviùayàþ tadvidbhyaþ eva avagantavyàþ, na guråpade÷àt sampradàyàvicchedàt và avagantavyàþ | iti adhyeyam jyotiùàm ayanam | anyat ca Ð chandasaþ upàkarmaõi "atha ataþ adhyàyopàkarma | oùadhãnàm pràdurbhàve ÷ravaõena ÷ràvaõyàm paurõamàsyàm ÷ràvaõasya pa¤camã hastena và" [pàraskaragçhyasåtram, 2.10.1-2] iti atra ÷ràvaõapaurõamàsãm ÷ravaõena yuktàm, ÷ràvaõasya pa¤camãm hastena yuktàm nànadhãtajyotiùàm ayanà jànate | anyat ca Ð [chandasaþ utsarge] "pauùasya rohiõyàm madhyamàyàm vàùñakàyàm adhyàyàn utsçjeran" [pàraskaragçhyasåtram, 2.12.1] iti etat ca | atha nakùatràdhàneùu "yà asau vai÷àkhasya àmàvàsyà tasyàm àdadhãta sà rohiõyà sampadyate" [àpastamba÷rautasåtram, 4.3.20; baudhàyanavyàkhyà] iti atra pràg eva rohiõyà vai÷àkhasya àmàvàsyàyàþ parij¤ànayogyasya àdhànadravyasya arjanam çtvijàm ca varaõam iti etat ca jyotiùàm ayanàïgaviùayam, tadvidbhyaþ eva avagantavyam, na guråpade÷àt sampradàyàvicchedàt và avagantavyam iti adhyeyam jyotiùàm ayanam | tathà ca "kçttikàsu agnim àdadhãta" [taittirãyabràhmaõam, 1.1.2.1] evamàdi nakùatràdhànacodanàþ ca "pa÷vijyà saüvatsare [saüvatsare], pràvçùi àvçttimukhayoþ và" [kàtyàyana÷rautasåtram, pa÷ubaüdha¡, 1-2] iti àvçttimukhayoþ pratipatticchedau vedinàm anadhãtajyotiùàm ayanà [na] jànate | anyat ca Ð "dar÷apaurõamàsàbhyàm yajeta" [÷atapathabràhmaõam, 11.2.5.10] iti evamàdi codanàþ ca [÷rauta]smàrteùu ca karmasu "aparapakùe ÷ràddham kurvãta årdhvam và caturyyàm" [pàraskaragçhyasåtrapari÷iùñakàrabhàùyam, ÷ràddhasåtram 1] | api naþ sa kule jàyàt yaþ naþ dadyàt trayoda÷ãm | pàyasam madhusaüyuktam varùàsu ca maghàsu ca || [manusmçtiþ, 3.264] iti | kim bahunà, ÷rautasmàrtaviùayàõàm tithinakùatraviùayàõàm karmaõàm nityànàm kàmyànàm ca na jyotiùàm ayanàt vinà samàrambhaþ, iti adhyeyam jyotiùàm ayanam | [ lokavyavahàre jyotiùa÷àstropàdeyatà ] lokaþ ca tithinakùatramuhårtaviùayàõàm [sambandhena eva] ÷ubheùu kàryeùu pravartate | tathà ca puùpaphalapàõiþ sarvaþ eva daivaj¤am upetya pçcchati Ð "kadà me kim bhaviùyati? kadà aham kçùyàdikarmaõi pravarte? kadà aham daivaj¤akena upatiùñhe? kadà aham adhvànam prapadye? kadà ràjànam pa÷yàmi? ihasthasya ÷ubham me bhaviùyati àhosvid anyasthànagatasya? kena karmaõà pravçttasya me phalam bhaviùyati?" iti etat daivaj¤àt avagatàrthaþ sarvaþ eva ÷ubheùu kàryeùu pravartate | a÷ubheùu api Ð "kadà parade÷am didhakùuþ aham pravarte? kadà vairiõaþ vinà÷àya pratiùñhe? kadà gajà÷vaharaõam [vidadhe]? kadà puram gràmam và ghàtayàmi?" etat ca daivaj¤àt avagatya sarvaþ pravartate | mlecchàdayaþ api ca ÷akunanimittasvapnabalàt eva kàryeùu pravartante | yasya ca yatki¤cit ÷ubham bhavati sa bravãti "÷ubhanakùatramuhårteùu aham àgataþ", yasya và yatki¤cit skhalitam bhavati sa bravãti Ð "mama nakùatrapãóà vartate, na anukålàþ grahàþ" iti | tathà ca hasti÷ikùàvidaþ sva÷àstroktatithinakùatreùu eva pàribandhàdihastikarmasu pravartante | pakùacchidreùu tithayaþ ye yasya -ravaþ matà| teùu teùu pàriprave÷abandham ca parivarjayanti | nakùatram hastinàm pràha svayam eva prajàpatiþ | hastahastavi÷uddhaþ hi hastinàm karma kãrtyate || iti àdi | tathà ca a÷va÷ikùàyàm Ð a÷vinyàm revatau puùye punar vasyoþ ca kàrayet | vàjinàm sarvakarmàõi svàtau vàruõahastayoþ || iti | tathà ca viùatantre Ð kçttikàsu vi÷àkhàsu maghàsu bharaõãùu ca | sàrpe måle tathà ardràyàm sarpadaùñaþ na jãvati || àviddhamlecchàdayaþ api ca na ÷ubhatithinakùatramuhårtàn ullaïghya pravartante | tathà kùutaruditàkruùñapratyaskhalita÷ravaõam pariharanti | tçõakàùñhabhàralavaõàsthimattonmattaklãbàhidar÷anam pariharanti | sitakusumasvàduphalekùuvaü÷à[mbara]sa[ma]laïkçtastrãpårõakumbhàdidar÷anam abhinandanti | iti adhyeyam jyotiùàm ayanam lokànugrahàya | iti evam idam prathamam gãtikàsåtram || 2 || [ grahàõàm yugabhagaõàþ ] grahàõàm yugabhagaõapradar÷anàya àryàm àha Ð yugaravibhagaõàþ khyughç ÷a÷i cayagiyiïu÷uchlç ku ïi÷ibuõlçùkhç pràk | ÷ani óhuïvighva guru khri- cyubha kuja bhadlijhnukhç bhçgubudhasauràþ || 3 || asyàþ padàni Ð yugaravibhagaõàþ, khyughç avibhaktikaþ nirde÷aþ, ÷a÷i avibhaktikaþ eva, cayagiyiïu÷uchlç avibhaktikaþ, ku avibhaktikaþ eva, ïi÷ibuõlçùkhç avibhaktikaþ, pràk, ÷ani, óhuïvighva, guru, khricyubha, kuja, bhadlijhnukhç, etàni ÷anyàdãni api ca padàni avibhaktikanirdiùñàni eva | avibhaktikanirde÷àþ anyatra api dç÷yante "aiuõ çëk", "sarvavi÷va" ityàdiùu ca | bhçgubudhasauràþ | [yugaravibhagaõàþ] | yuge ravibhagaõàþ yugaravibhagaõàþ, yugasya và ravibhagaõàþ yugaravibhagaõàþ | yugam kàlakriyàpàde vakùyate | atha atra dvandvanirde÷aþ kasmàt na bhavati? Ð yugam ca ravibhagaõàþ ca yugaravibhagaõàþ, yugam khyughç ravibhagaõàþ khyughç iti | evam ca sati dvandvanirde÷e yat tat kàlakriyàpàde vakùyate, tat eva na vaktavyam bhavati | satyam, kintu trairà÷ikam na siddhyati | saptamàsamàse ùaùñhãsamàse và kriyamàõe trairà÷ikam siddham | yadi divasasaïkhye varùasaïkhye và yuge yathànirdiùñàþ grahabhagaõàþ labhyante tadà asmin nirdiùñe kiyantaþ iti tatkàlamadhyamagrahabhagaõàdayaþ labhyante | ùaùñhãsamàse ca yad yasya divasasaïkhyasya varùasaïkhyasya yugasya yathànirdiùñàþ grahabhagaõàþ labhyante, asya iùñasya kiyantaþ iti madhyamagrahabhagaõàdisiddhiþ | dvandve punar na etat siddhyati | asau ca atra yugabhagaõa÷abdaþ sarvatra adhikàràrthe prayujyate | adhikàre ca yathà yugaravibhagaõàþ evam yuge ÷a÷ibhagaõàþ ityàdi | anyathà kasmin kàle kasya và kàlasya ete grahabhagaõàþ iti etat ne nirdiùñam bhavati | tasmàt ùaùñhãsaptamãsamàsàbhyàm anyatareõa vyàkhyeyam, arkeõa eva grahàõàm yugaprasiddheþ | uktam ca Ð vi÷iùñade÷akàlàrkabhàdiparyàyayogajaþ | kàlaþ grahàt ca sadasadvargaþ syàt vyàvahàrikam || iti | uttaratra api adhikàràrtham raviyugabhagaõa÷abdaþ sambandhanãyaþ, raviyuge ÷a÷ibhagaõàþ raviyugasya và iti | katham idam? [raviyugabhagaõàþ iti] pàñhàntare api dvandvanirde÷àt ùaùñhãsaptamyarthaþ durlabhaþ bhavet adhikàraþ ca | evam tarhi eka÷eùanirde÷aþ atra pratipattavyaþ, raviyugabhagaõàþ ca raviyugabhagaõàþ ca raviyugabhagaõàþ iti | ekena raviyugabhagaõa÷abdena raviyugabhagaõàþ ca raviyugabhagaõapramàõasaüsiddhiþ dvitãyena ùaùñhãsaptamãsamàsàbhyàü trairà÷ikasiddhiþ iti | yadi evam yugaravibhagaõa÷abdena api ayam arthaþ ÷akyate j¤àtum, na ki¤cit pàñhàntare prayojanam | yugaravibhagaõàþ kiyantaþ? ucyante Ð khyughç | ukàravargasthàne ayam khakàraþ yakàraþ ca, tena ukàravargasthàne dvàtriü÷at | ghç çkàravargasthàne ghakàraþ, tena tasmin sthàne catvàri | evam ekatra tricatvàriü÷at lakùà viü÷atisahasràõi | aïkaiþ api 4320000 | ÷a÷i cayagiyiïu÷uchlç | prakçtàdhikàrayugabhagaõasaüyogena ÷a÷i÷abdaþ vyàkhyeyaþ Ð yuga÷a÷ibhagaõàþ | atra api tau eva samàsau | yuga÷a÷ibhagaõàþ cayagiyiïu÷uchlç | pårvavat eva vargàvargasthàneùu saïkhyà sthàpanãyà | rasàgniràmadahaneùvadri÷aila÷ilãmukhàþ | aïkaiþ api 57753336| ku ïi÷ibuõlçùkhç | tathà eva yugakubhagaõàþ tathà eva svasthàne api vinive÷itàþ, khàmbareùvadriràmà÷viyamàùñatithayaþ, 1582237500 | bhacakrapratibaddhàni nakùatràõi tasya bhacakrasya pravahàkùepava÷àt aparàm di÷am àsàdayanti | nakùatràõi [bhuvam] grahavat svagatyà pràïmukhãm bhramantãm iva pa÷yanti iti anayà yuktyà bhuvaþ bhagaõanirde÷aþ | pràk | ye ete grahàþ vivasvadàdayaþ pràïmukhàþ bhramanti | yadi api bhapa¤jarapravahàkùepàt apagacchanti di÷am, tathà api ete svagatyà pràïmukham eva gacchanti | alpatvàt gateþ kàlàntareõa pràcãm di÷am àsàdayantaþ lakùyante, kulàlacakrasthakãñavat | yadi ete pràggatayaþ na syuþ, tadà a÷vinyàm dçùñaþ [grahaþ] bharaõyàm na upalakùyeta | yadi ete aparàbhimukhàþ syuþ, tadà a÷vinyàm dçùñàþ revatyàm upalakùyeran | tasmàt ete pràïmukhàþ eva bhramanti iti ataþ "pràk" iti | kim punar bhåbhagaõopade÷e prayojanam iti àha Ð "ravibhåyogàþ [bhådivasàþ]", [kàlakriyà¡, 5] iti bhådivasànayanam | na etat asti, prakàràntaraniùpannatvàt kudivasànàm | yadi api ayam eva kudivasapratipatteþ upàyaþ syàt tathà api upade÷agauravàt na yujyate | kà upade÷agurutà? ucyate Ð "ku ïi÷ibuõlçùkhç" iti kubhagaõopade÷aþ, "ravibhåyogàþ bhådivasàþ" iti bhådivasopade÷aþ | katham tarhi abhidhãyate? ucyate Ð bhådivasapramàõanirde÷aþ | evam laghutaraprakàraþ | tasmàt na ekam prayojanam upade÷asya etàvataþ kàraõam bhavitum arhati | anyat api prayojanàntaram asti iti àha | tat yathà Ð kaliyàtabhåbhagaõaiþ sarve eva grahàþ mãnameùasandhyudayakàlàvadhayaþ ànãyante | kali[yàta]ravimaõóalàhargaõasamàsaþ [eva] kaliyàtabhåbhagaõàþ | taiþ trairà÷ikam Ð yadi yugaprasiddhabhåbhagaõaiþ iùñagrahabhagaõàþ mãnameùasandhipràrabdhàþ pràpyante, tadà kaliyàtabhåbhagaõaiþ kiyantaþ iti iùñagrahabhagaõàdayaþ | athavà såryodayakàlàvadheþ eva grahàþ ànãyante | katham? ravibhagaõàþ yàtàhargaõe kùiptvà taddivasasåryarà÷yàdãn ca adhaþ vinyasya iùñagrahabhagaõaiþ krameõa saüguõayya svacchedaiþ ùaùñyàdibhiþ bhaktvà upari upari àropya tathà eva bhåbhagaõaiþ vibhajeta, labdham iùñagrahamaõóalàni | ÷eùam dvàda÷àdiguõitam kçtvà tad ava÷iùñam [adhaþ adhaþ] prakùipya tathà eva ca apahçte rà÷yàdayaþ | athavà, ravimaõóalàhargaõayogam dvàda÷abhiþ saüguõayya raviyàtarà÷ayaþ prakùipyante, triü÷atà bhàgànityàdi [arghàt triü÷atà saüguõayya raviyàtabhàgàn prakùipet iti àdi] karma kçtvà khakhaùaóghanacchedarà÷im nidhàya trairà÷ikam Ð yadi yugabhåbhagaõaiþ abhãùñagrahabhagaõàþ labhyante, tadà khakhaùaóghanabhàgahàrabhåbhagaõaiþ kiyantaþ? tena khakhaùaóghanaguõitayugabhåbhagaõaiþ bhàge hçte bhagaõàdilabdhiþ | athavà, rà÷yàdiguõakàrasaüvarga- [12 x 30 x 60]-khakhaùaóghana-[21600]yoþ guõakàrabhàgahàrayoþ tulyatvàt naùñayoþ abhãùñagrahabhagaõaguõitabhåbhagaõaliptànàm yugabhåbhagaõàþ eva bhàgahàraþ, phalam abhãùñagrahaliptàþ | ÷ani óhuïivaghva | pårvavat ÷aniyugabhagaõàþ óhuïvighva, kçtaraseùu aïgamanavaþ, aïkaiþ api 146564 | guru khricyubha | pårvavat eva, kçtà÷viyamàbdhirasàgnayaþ, aïkaiþ api 364224 | tathà eva kuja bhadlijhnukhç, vedà÷vivasurasarandhrayamàsvinaþ, aïkaiþ api 2296824 | bhçgubudhasauràþ | bhçguþ ca budhaþ ca bhçgubudhau, tayoþ sauràþ | såryasya ime sauràþ | ke? bhagaõàþ | bhçgubudhayoþ sauràþ, bhçgubudhasauràþ | såryasya ye bhagaõàþ te eva ÷ukrabudhayoþ api khyughç-saïkhyà iti | eteùàm yugabhagaõànàm utpattipratyàkhyànam "kùitiraviyogàdinakçd" [golapàdaþ, 48] iti asyàm kàrikàyàm vyàkhyàsyàmaþ | evam dvitãyà gãtiþ || 3 || [ grahoccayugabhagaõàþ ] grahoccayugabhagaõapratipàdanàya àha Ð candrocca rjuùkhidha budha sugu÷ithçna bhçgu jaùabikhuchç ÷eùàrkàþ | candrocca, rjuùkhidha, budha, sugu÷ithçna, bhçgu, jaùabikhuchç, eteùàm avibhaktikaþ nirde÷aþ, ÷eùàrkàþ | atra api adhikçtayugabhagaõasaüyogena eva vyàkhyeyam | candroccasya yugabhagaõàþ candroccayabhagaõàþ, rjuùkhidha navenduyamàùñavasvabdhayaþ, aïkaiþ api 488219 | budha evam budhoccayugabhagaõàþ sugu÷ithçna khà÷vyambaramuniràmarandhràdri÷a÷inaþ, aïkaiþ api 17937020 | bhçgu tathà eva bhçgåccayugabhagaõàþ jaùabikhuchç vasvaùñàgniyamà÷vi÷ånyàdrayaþ, aïkaiþ api 7022388 | atra ayam bhçgu÷abdaþ, àhosvit bhçguja÷abdaþ? bhçguþ nàma bhagavàn maharùiþ tasya putraþ ÷ukraþ tasya ye bhagaõàþ nirdi÷yante; tena bhçgujaþ iti, athavà bhàrgavaþ iti nirde÷yaþ | yadi ayam bhçguja÷abdaþ, tadà ùabikhuchç iti ete bhagaõàþ pràpnuvanti, jaùabikhuchç iti ete ca iùyante | katham tarhi atra bhçgu÷abdaþ eva vij¤eyaþ, yat uta bhçguja÷abdaþ? bhçgu÷abdaþ eva vij¤àyate | kutaþ? anyatra bhçguja÷abdasya à÷ravaõàt | atra ÷àstre bhçguja÷abdena na kvacit ÷ukraþ àcàryeõa nirdiùñaþ | tena tarhi bhçgu÷abdena bhçgugurubudha÷ani iti àdi yadi api ucyate, bhàrgava÷abdena nirde÷aþ kartavyaþ, na bhçgu÷abdena, bhçgoþ apatyam bhàrgavaþ iti | na eùaþ doùaþ, bhçgoþ apatyam bhçguþ iti api bhavati, "yathà babhruþ, maõóuþ, lamakaþ" [aùñàdhyàyã, 3.1.2. pàta¤jalabhàùyam] iti | babhroþ apatyam bàbhravyaþ iti àdi vaktavye babhruþ iti ucyate, evam màõóavyaþ maõóuþ | tathà eva bhàrgavaþ bhçguþ | ÷eùàrkàþ | nirdiùñebhyaþ ye anye te ÷eùàþ, te ca ÷anigurubhaumàþ | teùàm ÷eùàõàm | arkasya ime àrkàþ | ke? bhagaõàþ | ÷eùàõàm àrkàþ, ÷eùàrkàþ | "khyughç"tulyàþ eva uccabhagaõàþ ÷anigurubhaumànàm | yataþ såryàdayaþ vigrahavantaþ paribhramantaþ rà÷iùu upalakùyante, tena teùàm bhagaõàþ kãrtyante | ete punar ÷a÷yuccàdayaþ na eva lakùyante; teùàm katham bhagaõàþ bhavanti, alakùyamàõatvàt iti? atra ucyate Ð atra candràdãnàm eva [svoccasthitànàm bhagaõàþ] | athavà sphuñagrahagatiþ atra sàdhyate | tasyàþ sàdhanopàyàþ madhyamaþ, ÷ãghraþ, mandaþ, paridhayaþ, jyà iti àdayaþ | sà ca sphuñà grahagatiþ etaiþ upàyaiþ sàdhayitum ÷akyate, na anyathà | yathà prakçtipratyayalopàgamavarõavikàràdibhiþ upàyaiþ sàdhu÷abdaþ sàdhyate, evam atra api | tasmàt upàyàþ upeyasàdhakàþ | teùàm na niyamaþ | uktam ca Ð upàdàyàþ api ye heyàþ tàn upàyàn pracakùate | upàyànàm ca niyamaþ na ava÷yam avatiùñhate || [vàkyapadãyam, 2.38] iti | tasmàt upàyamàtratvàt na doùaþ | [ pàtayugabhagaõàþ ] atha pàtabhagaõapradar÷anàrtham àha Ð buphinaca pàtavilomà adhikçtayugabhagaõasaüyogàt yugapàtavilomabhagaõàþ | buphinaca rasà÷viyamadasràgniyamàþ, aïkaiþ api 232226; ete bhagaõàþ | pàtasya vilomà viparãtagatiþ prasiddhà, tena atra anulomagatijij¤àsubhiþ maõóalàt vi÷odhyate, tasya pàtasya anulomagatiþ bhavati | sà candràt vi÷odhyate | tasmàt pàtavi÷uddha÷eùàt candramasaþ kùepaþ sàdhyate | yadi etàvatà prayojanena pàtaþ maõóalàt ÷odhya anulomaþ kriyate atra, tarhi mahàprayàsaþ - pàtaþ maõóalàt ÷odhyaþ, sa candràt iti | katham tarhi? yaþ eva karaõàgatapàtaþ candramasi kùipyate, vilomatvàt apacayaþ kùepaþ iti | tasmàt uttaraþ dakùiõaþ và vikùepaþ sàdhyate | kim ayam candramasaþ pàtaþ ucyate, nanu ca sarveùàm eva ayam iti? nahi, pàri÷eùyàt candrasya eva ayam pàtaþ, grahàõàm pàtàþ vakùyante, "navaràùaha" [gãtikà¡, 8] iti | tasmàt pari÷iùñaþ candrasya eva ayam | nanu såryaþ api anyaþ asti? tasya vikùepàbhàvàt pàtàbhàvaþ | [ bhagaõàrambhakàlàdinirde÷aþ ] ete grahoccapàtabhagaõàþ kasmin kàle, kasmin de÷e, kasmàt jyoti÷cakraprade÷àt pravçttàþ iti etat na j¤àyate | ataþ tatpradar÷anàrtham àha Ð budhàhni ajàrkodayàt ca laïkàyàm || 4 || budhàhni, ajàrkodayàt, ca, laïkàyàm | budhasya ahaþ budhàhaþ, tasmin budhàhni | nanu ca "ràjàhassakhibhyaùñac" [aùñàdhyàyã, 5.4.19] iti samàsànte kçte budhàhe iti bhavitavyam | na eùaþ doùaþ, samàsàntavidheþ anityatvàt | anityaþ samàsàntavidhiþ, kasmin cit bhavati kasmin cit na bhavati iti | tena budhàhni iti api bhavati | budhadivase budhàdivàraþ anantarakçtayugapravçttau | tena budhàdivàràt kçtayugàdi ahar gaõaþ gaõyate | ajàrkodayàt ajaþ meùaþ | arkasya udayaþ arkodayaþ | ajaþ ca arkodayaþ ca ajàrkodayaþ | "sarvaþ dvandvaþ vibhàùàyàm ekavat bhavati" [aùñàdhyàyã 2.2.29, pàta¤jalabhàùyam] iti ekavat bhàvaþ | tasmàt ajàrkodayàt, meùàdeþ arkodayàt ca | meùàdeþ bhagaõaprade÷àt såryodayàt ca laïkàyàm ete grahàþ svàn svàn bhagaõàn bhoktum àrabdhàþ | meùàdeþ yasmàt ete pravçttàþ tasmàt eùu graheùu na kùepaþ na apacayaþ | yasmàt såryodayàt tasmàt ardharàtryàdiùu kàlavi÷eùeùu yathà iùñam svabhogaiþ sa¤càlanam, yataþ laïkàyàm tataþ anyeùu de÷eùu de÷àntararekhàyàþ pårvataþ aparataþ vyavasthiteùu de÷àntaraphalàpacayaþ kùepaþ ca | cakàra etàn eva arthàn samuccinoti | budhàhni arkodayàt laïkàyàm iti | evam tçtãyà gãtiþ || 4 || [ alpamànam tadgatapramàõam ca ] kalpayugamanvantaràõàm gatàgatapratipàdanàya àha Ð kàhaþ manavaþ óha manuyu- gàþ ÷kha gatàþ te ca manuyugàþ chnà ca | kalpàdeþ yugapàdàþ ga ca gurudivasàt ca bhàratàt pårvam || 5 || kàhaþ, manavaþ, óha iti avibhaktikaþ nirde÷aþ, manuyugàþ, ÷kha ayam api avibhaktikaþ eva, gatàþ, te, ca avibhaktikaþ, manuyugàþ, chnà [avibhaktikaþ], ca, kalpàdeþ, yugapàdàþ, ga avibhaktikaþ eva, ca, gurudivasàt, ca, bhàratàt, pårvam | kaþ iti prajàpateþ àkhyànam | kasya ahaþ kàhaþ, brahmadivasaþ iti arthaþ | tasya kàhasya kiyat pramàõam iti àha Ð manavaþ óha | caturda÷a manavaþ kàhasya pramàõam | brahmaõaþ divase caturda÷a manavaþ parivartante | ekaikasya manaþ kiyat kiyat antaram iti àha Ð manuyugàþ ÷kha | dvàsaptatiyugàni manaþ manoþ antaram | atra katham ucyate tad dvàsaptatiyugàni manoþ antaram iti | anye punar anyathà manyante Ð tad ekasaptatiguõam manvantaram iha ucyate | iti | ekasaptatiþ caturyugàni manoþ antaram | atra katham? ucyate Ð ye evam manyante teùàm pårvàparavirodhaþ | ekasaptatiþ caturyugàni manoþ antaram iti uktvà ta evam punar api àha Ð sahasrayugaparyantam ahar yat brahmaõaþ viduþ | ràtrim yugasahasràntàm te ahoràtravidaþ janàþ || [÷rãmadbhagavadgãtà, 8.17; manusmçtiþ, 1.73] iti | tatra ekasaptatiþ caturda÷abhiþ guõitàni na eva yugasahasram bhavati | tasmàt ucyate pårvàparavirodhaþ | yadi ekasaptatiþ manoþ antaram, katham caturda÷amanvantaràõi yugasahasram bhavati? asmàkam tu dvàsaptatiþ caturyugàni manoþ antaram | aùñottaram sahasram bràhmaþ divasaþ iti etat upapannam | teùu manuùu caturda÷asu kiyantaþ manavaþ vyatikràntàþ iti àha Ð gatàþ te ca | gatàþ ca-saïkhyà, ùañ iti arthaþ | saptamasya manoþ kiyanti yugàni iti àha Ð manuyugàþ chnà | manoþ saptamasya vyatãtàni saptaviü÷atiþ yugàni | aùñàviü÷atitamasya yugasya pàdàþ vyatãtàþ ga trisaïkhyàþ kçtatretàdvàparasaüj¤itàþ | ca pàdapåraõe | gurudivasàt ca bhàratàt pårvam | guroþ divasaþ gurudivasaþ, tasmàt gurudivasàt, bhàratàt ca pårvam | gurudivasena upalakùitàt bhàratàt pårvam iti sàmànyena abhihitatvàt kaliyugàdeþ pårvam iti vyàkhyeyam | anyathà pårva÷abdàt atiricyate | ete manavaþ, etàni ca yugàni, ete ca yugapàdàþ vyatikràntàþ | cakàra etàn eva arthàn samuccinoti | atra etat praùñavyam Ð kim etàni yugàni yugapàdàþ ca tulyapramàõàþ àhosvit bhinnapramàõàþ iti? kecit àhuþ bhinnapramàõàþ iti | tad yathà Ð catvàri àhuþ sahasràõi [varùàõàm yat kçtam yugam] | tasya tàvat ÷atã sandhyà sandhyàü÷aþ ca tathàvidhaþ || itareùu sasandhyeùu sasandhyàü÷eùu ca triùu | ekàpàyena vartante sahasràõi ÷atàni ca || [manusmçtiþ, 1.69-70] asmàkam punaþ tatra yugapàdàþ sarve eva tulyapramàõàþ | anyathà atãtànàgatagrahagatiparij¤ànam eva na ghañate | ayam ca yugàdigatanirde÷aþ grahagatiparij¤ànàya eva | tad yathà Ð ùaõmanavaþ vyatikràntàþ iti | ùaõõàm ca manånàm vyatãtàni yugàni dvyagnyabdhayaþ, 432 | etàni ca saptamasya manoþ saptaviü÷atiþ yugàni, tatsahitàni naveùu abdhayaþ, 459 | etàni vyatãtayugàni varùàõi kriyante | katham? khyughç-saïkhyàni varùàõi yugapramàõam | tena khyughç-guõàni varùàõi, vasvaùñà÷vivasturandhraråpàõi ayutaguõàni, 1982880000 | etàni ca aùñàviü÷atitamayugasya pàdatrayasya varùàõi kçtà÷vyagnayaþ ayutaguõàþ 3240000, etaiþ sahitàni arkartuvasurandhraråpàõi ayutaguõàni 1986120000 etàvàn kàlaþ kaliyugàdau brahmadivasya atãtaþ | yàvanti varùàõi atãtàni kaliyugasya tàvanti atra prakùpya ahargaõaþ kriyate | asmin ahargaõe guroþ prabhçti dinavàraþ, kçtayugàdyahargaõe budhàt, kaliyugàdeþ ÷ukràt | "budhàhni ajàrkodayàt ca laïkàyàm" iti kçtayugàdau budhavàsaropade÷àt kalpàdeþ guruþ abhyåhitaþ, kaliyugàdeþ ca bhçguþ | evam kalpàdyaharguõe, kçtayugàdyahargaõe và kriyamàõe na kasyadit kùepaþ | yadà punaþ kaliyugavyatãtàt eva ahargaõaþ kriyate, tadà ÷a÷yuccasya rà÷itrayam kùepaþ, pàtasya ùaórà÷ayaþ | katham? [dvàpa]ràntàhargaõam pàtabhagaõaiþ ÷a÷yuccasya bhagaõaiþ ca pçthak pçthak saüguõayya bhådivasaiþ bhàgalabdhàni maõóalàni, ÷eùe dvàda÷aguõite bhådivasaiþ apahçte ùaórà÷ayaþ pàtasya, ÷a÷yuccasya ca trayaþ rà÷ayaþ labhyante | athavà caturbhiþ samaiþ yugapàdaiþ pàtabhagaõàþ ÷a÷yuccabhagaõàþ ca labhyante, tat etaiþ samaiþ tribhiþ yugapàdaiþ kiyantaþ iti bhagaõàþ labhyante | ÷eùe dvàda÷aguõe [caturvibhakte rà÷ayaþ] iti | evam idam caturtham gãtikàsåtram || 5 || [ grahàõàm kakùyàpramàõàni ] ete grahàþ bhramantaþ kiyatpramàõàsu kakùyàsu bhramanti iti etat na j¤àyate, tatj¤ànàrtham àha Ð ÷a÷irà÷ayaþ ñha cakram, te aü÷akalàyojanàni ya-va-¤a-guõàþ | pràõena eti kalàm bham, khayugàü÷e grahajavaþ, bhavàü÷e arkaþ || 6 || [÷a÷irà÷ayaþ, ñha avibhaktikaþ, cakram, te, aü÷akalàyojanàni, ya-va-¤a-guõàþ, pràõena, eti, kalàm, bham, khayugàü÷e, grahajavaþ, bhavàü÷e, arkaþ |] ÷a÷igrahaõàt abhihitàþ ÷a÷ibhagaõàþ parigçhyante | te ÷a÷ibhagaõàþ rà÷ayaþ kartavyàþ | katham iti àha Ð ñha cakram, dvàda÷arà÷ayaþ cakram bhavati iti | ÷a÷ibhagaõàþ cakrasaüj¤itàþ dvàda÷abhiþ guõyante, tataþ te rà÷ayaþ bhavanti | te rà÷ayaþ aü÷akalàyojanàni kartavyàþ | katham iti àha Ð te aü÷akalàyojanàni ya-va-¤a-guõàþ | "ya"guõàþ rà÷ayaþ aü÷àþ, "va"guõàþ kalàþ, "¤a"guõàþ yojanàni | evam imàni àkà÷akakùyàyojanàni bhavanti | vyomàmbarakharasàdrãùukhayamàdrisàgaràdivedaravayaþ, aïkaiþ api 12474720576000, àkà÷akakùyà | yàvantam àkà÷aprade÷am raveþ mayåkhàþ samantàt dyotayanti tàvàn prade÷aþ khagolasya paridhiþ, khakakùyà | anyathà hi aparimitatvàt àkà÷asya parimàõàkhyànam na upapadyate | candramasaþ liptà da÷ayojanàni iti ataþ aõutvàt candrabhagaõaiþ eva upadiùñà khakakùyà | anyeùàm bhagaõaiþ api eùà ÷akyate eva | nanu tad yathà Ð raveþ yugabhagaõàþ liptãkçtàþ dvayekàgniràmanavakàþ da÷alakùàbhyastàþ, te ca aïkaiþ api 93312000000 | raveþ liptàyojanàni ràmàgnãndavaþ, yojanàùñàda÷asahastrabhàgàþ ca randhravasvagniravayaþ, aïkaiþ api likhyante 133 12389 18000 | etaiþ yojanaiþ yojanabhàgaiþ ca guõitàþ yugaraviliptàþ khakakùyàyojanàni bhavanti | ÷anaiþ carasya api liptàyojanàni khavedarandhràgnayaþ, råpàbdhirasàïgaràmàü÷àþ khàkà÷àùñàdrãndavaþ, aïkaiþ api 3940 17800 36641 | etaiþ yuga÷anaiþ caraliptàþ guõitàþ tàni eva khakakùyàyojanàni bhavanti | evam anyabhagaõebhyaþ api khakakùyàyojanàni bhavanti | pràõena eti kalàm bham | nanu ca atra kakùyàþ prakràntàþ, tàsu prakràntàsu "pràõena eti kalàm bham" iti etat apràkaraõikam | na etat asti | etàni såtràõi | såtreùu ca kecit arthàþ pràkaraõikàþ kecit apràkaraõikàþ, vicitratvàt såtràõàm | pràõena ucchvàsena, eti gacchati, kalàm liptàm, bham jyoti÷cakram | pravaheõa-àkùipyamàõam jyoti÷cakram kalàm eti ucchvàsatulyena kàlena | jyoti÷cakram liptànàm khakhaùaóghanam, tat ahoràtreõa paryeti | ahoràtrasya pràõàþ khakhaùaóghanatulyàþ | tena kalàþ ca jyoti÷cakrasambandhàþ pràõàþ ca tulyàþ | tasmàt chàyàkaraõàdiùu pràõeùu eva jyàdikam karma pravartate | jyoti÷cakràhoràtrayoþ àdiþ ravyudayàt iti kàlakriyàpàde vistareõa vyàkhyàsyàmaþ | grahakakùyàpradar÷anàrtham àha Ð khayugàü÷e grahajavaþ | kha iti anena pårvanirdiùñà khakakùyà parigçhyate | yugagrahaõena yugasambandhinaþ grahàõàm bhagaõàþ parigçhyante | yadi khayugàü÷e grahajavaþ iti yugam parigçhyate, ekatvàt yugasya ekà eva sarveùàm grahàõàm kakùyà syàt | khasya yugàü÷aþ khayugàü÷aþ | khakakùyàyàþ svaiþ svaiþ yugabhagaõaiþ bhàge hçte yat labdham tat yugàü÷aþ | tasmin yugàü÷e | grahàõàm javaþ grahajavaþ | javaþ vegaþ gatiþ iti arthàntaram | tàvati paridhiprade÷e grahàþ paribhramanti, svaiþ svaiþ gativi÷eùaiþ | khakakùyàyàm svaiþ svaiþ yugabhagaõaiþ bhàge hçte yathàsvam grahakakùyàþ bhavanti | [katham?] ucyate Ð trairà÷ikagaõitavi÷eùeõa | "ùaùñyà såryàbdànàm" [kàlakriyà¡, 12] iti atra khyughç-tulyaiþ arkavarùaiþ khakakùyàtulyàni yojanàni sarve eva grahàþ pårayanti iti vakùyati | tena yadi etàvadbhiþ yugabhagaõaiþ iùñagrahasya [= iùñagrahasya yugabhagaõaiþ] khakakùyà [labhyate], tataþ ekena bhagaõena kà iti svakakùyà labhyate | bhavàü÷e arkaþ | bhasya vàü÷aþ bhavàü÷aþ, nakùatraparidheþ ùaùñyaü÷aþ såryakakùyà bhavati | katham ucyate nakùatrakakùyàyàþ ùaùñibhàgaþ såryakakùyà iti, nakùatrakakùyàyàþ asiddhatvàt? na atra såryakakùyà abhidhãyate | kim tarhi? nakùatrakakùyà | katham? yà atra såryakakùyà sà nakùatrakakùyàyàþ ùaùñibhàgaþ | såryakakùyà ca "khayugàü÷e grahajavaþ" iti anena siddhà yadi nakùatrakakùyàyàþ ùaùñibhàgaþ tadà sarvà nakùàtrakakùyà kiyatã bhavati iti ùaùñyà guõyate, tadà tasyàþ nakùatrakakùyàyàþ pramàõam bhavati | sà ca vasugaganàmbara÷ånyarasà÷viràmàdri÷a÷inaþ, aïkaiþ api 173260008 | vicitratvàt gaõitanirde÷asya kvacit rà÷iþ sakalaþ abhidhãyate, kvacit rà÷eþ ekade÷aþ | atra punaþ rà÷eþ ekade÷ena ùaùñyaü÷ena sakalaþ rà÷iþ abhyåhyate | iùñagrahakakùyàbhiþ iùñagrahayojanakarõàþ ànãyante | yadi Ð caturadhikam ÷atam aùñaguõam dvàùaùñiþ tathà sahasràõàm | [gaõitapàdaþ, 10] iti etàvatà paridhinà ayutapramàõaviùkambhàrdham labhyate, tadà iùñakakùyàparidhinà kim iti tatkakùyàyojanaviùkambhàrdham labhyate | tad eva yojanakarõaþ svasphuñajij¤àüsubhiþ sphuñãkriyate | yadi vyàsàrdhaliptàbhiþ iyàniùñayojanakarõaþ labhyate, tadà tena avi÷eùakarõena bhåtàràgrahavivareõa kiyàn yojanakarõaþ iti sphuñayojanakarõaþ labhyate | evam idam pa¤camam gãtikàsåtram || 6 || [ bhå-÷a÷i-grahàõàm vyàsàþ ] yojanàni iti uktam | teùàm yojanànàm pramàõam na j¤àyate | tatparij¤ànàrtham bhågrahàõàm vyàsapramàõapratipàdanàrtham ca àha Ð nçùi yojanam, ¤ilà bhå- vyàsaþ arkendvoþ ghri¤à giõa, ka meroþ | bhçgu-guru-budha-÷ani-bhaumàþ ÷a÷i-ïa-¤a-õa-na-màü÷akàþ, samàrkasamàþ || 7 || nçùi avibhaktikaþ, yojanam, ¤ilà avibhaktikaþ, bhåvyàsaþ, arkendvoþ, ghbi¤à giõa ka iti ete avibhaktikàþ nirde÷àþ, meroþ, bhçgu-guru-budha-÷ani-bhaumàþ, ÷a÷i-ïa-¤a-õa-na-màü÷akàþ, samàþ, arkasamàþ | nçõàm ùi nçùi, aùñau puruùasahasràõi | nçùiþ eva yojanam nçùi yojanam | "puruùaþ dhanurdaõóaþ naraþ" iti paryàyàþ | etat uktam bhavati Ð aùñau dhanussahasràõi yojanam | anena yojanapramàõena ¤ilà bhåvyàsaþ | "¤ilà" iti pa¤cà÷aduttaram sahasram | ¤ilà eva bhåvyàsaþ ¤ilà bhåvyàsaþ, "vyàsaþ viùkambhaþ vistaraþ" iti paryàyàþ | anye punar anyathà manyante Ð jambådvãpaviùkambhaþ, tataþ dviguõottaràþ samudràþ dvãpàþ ca iti anayà prakriyayà dviguõa÷reóhyàþ caturda÷agacchàyàþ yat sarvadhanam tàvat pramàõam tasya iti | etat api ca golapàde vistàreõa vicàrya pratyàkhyàsyàmaþ | anyat ca tatra eva akùonnatyà bhåparidhiyojanànayanam upadekùyàmaþ | atha tu puràõe gaïgàdvàrakumàryantaràlam yojanasahasram ucyate | tat ca [na] pratyakùeõa upalabhyate | tat yathà Ð laïkojjayinyoþ antaràlam yojanànàm ÷atadvayam | laïkàtaþ dårat uttareõa kumàrã | tathà ca kumàryujjayinyoþ antaràlam na yojana÷atadvayam api påryate | ujjayinyàþ gaïgàdvàram na yojana÷atamàtram api | evam gaïgàdvàrakumàryantaràlam yojana÷atatrayam api na påryate, kim ucyate yojanasahasram iti | atha anye manyante viùayàntarabahutvàt bhuvaþ mahattvam iti | yathà pàra÷ava-kulaparvata-[ku]ru- prabhçtayaþ de÷àþ yojana÷atasaïkhyayà ÷råyante, tena bhuvaþ mahattvam iti | tat ca na, golàkàratvàt bhuvaþ | tatpçùñhaparidhyuparicakravyavasthitàþ ete de÷àþ iti etat sarvam eva sambhavati | athavà tatra alpapramàõàni yojanàni ÷råyante, yena ekena divasena viü÷atimàtràõi yojanàni gacchanti iti | tasmàt etàvàn eva bhåvyàsaþ | bhåvyàsaþ gaõitena api ànetum ÷akyate | tat yathà Ð sphuñatithiþ tàvat såryagrahaõe pårvàparayoþ kapàlayoþ pare [= parame tithau] vij¤àyate eva | tatra paràyàm [=amàyàm] tithau udayàstamayayoþ catasraþ nàóikàþ apacãyante upacãyante và | tatra kàle dçgjyà vyasàrdham, àdityasya [lambanam] madhyamagatyà tisraþ liptàþ ùañpa¤cà÷adviliptàþ ca [3' 56''] | candramasaþ api dvàpa¤cà÷alliptikàþ sàrdhàþ [52' 30''] | ubhayoþ api såryàcandramasoþ viparãtakarmaõà svàbhiþ svàbhiþ lambanaliptàbhiþ svayojanakarõàvabhyasya, dçggatijyayà vyàsàrdhatulyayà vibhajya, såryàcandramasoþ bhåvyàsàrdham pçthak pçthak labhyate | taddviguõam bhåvyàsaþ | ataþ suùñhu uktam àcàryeõa "¤ilà bhåvyàsaþ" iti | arkaþ ca induþ ca arkendå, tayoþ arkendvoþ, vyàsaþ iti anuvartamànàt, ghri¤à catu÷catvàriü÷acchatàni da÷ottaràõi [4490] arkasya vyàüsaþ | indoþ giõa ÷atatrayam pa¤cada÷ottaram [315] | såryàcandramasoþ yojanavyàsau etau | liptàbhiþ vyavahàraþ iti liptàvyàsaþ kriyate Ð yadi svayojanakraõena vyàsàrdhaliptàþ labhyante tadà yojanavyàsaiþ kiyantaþ iti liptàvyàsalabdhiþ, madhyamayojanakarõena madhyamaþ, sphuñena sphuñaþ | ka meroþ | meroþ ekayojanam vyàsaþ | etat api ca "meruþ yojanamàtraþ" [golapàdaþ, 11] iti asyàm kàrikàyàm vakùyàmaþ | bhçgu-guru-budha-÷ani-bhaumàþ | bhçguþ ca guruþ ca budhaþ ca ÷aniþ ca bhaumaþ ca bhçgugurubudha÷anibhaumàþ | atra api ùaùñyà nirde÷aþ yuktaþ, bhçgugurubudha÷anibhaumànàm vyàsaþ iti | na etat asti | yadà vyatirekaþ vivakùitaþ tadà vyatirekalakùaõà ùaùñhã bhavati | yadà punar vyatirekan eva na vivkùitaþ tadà ùaùñhã na utpadyate | tat yathà ka÷cit ka¤cana bravãti "àdityasya bimbam pa÷a" iti | tadàbimbavyatirekeõa àdityaþ, àdityavyatirekaõa và bimbam nirdiùñam bhavati | yadà punar avyatirekavivakùà tadà yat eva bimbam sa eva àdityaþ | na ãkùeta udyantam àdityam na astam yàntam kadàcana [manusçtiþ, 4.37] iti àdi | atra api ayam eva | bimbàvyatiriktàþ grahàþ nirdi÷yante | ÷a÷i-ïa-¤a-õa-na-ma-aü÷akàþ | ÷a÷ivyàüsasya anantaroktasya ïa-¤a-õa-na-màü÷akàþ, ete bhçgu-guru-budha-÷ani-bhaumàþ | ÷a÷ivyàsasya ïàü÷aþ bhçguþ pa¤cabhàgaþ, ¤àü÷aþ guruþ da÷abhàgaþ, õàü÷aþ budhaþ pa¤cada÷abhàgaþ, nàü÷aþ ÷aniþ viü÷atibhàgaþ, màü÷aþ bhaumaþ pa¤caviü÷atibhàgaþ | etàni candrakakùyàpramàõaparimàõàni grahàõàm vyàsayojanàni | atha kim iti svakakùyàpramàõasambhavàni eva ca yojanàni na ucyante? ayam àcàryasya abhipràyaþ Ð yadi grahàõàm svakakùyàniùpannàni vyàsayojanàni abhidhãyante tadà vyàsaliptànayane svakakùyotpannàþ sphuñayojanakarõàþ bhàgahàràþ syuþ, lambanadçkkùepaliptànayane ca | tathà grahàõàm manàg api lambanadçkkùepaliptàþ na syuþ | dç÷yante ca teùàm lambananativi÷eùàþ | tadartham atra bhàgahàràþ pradar÷yante | katham? ÷a÷i-ïa-¤a-õa-na-ma-aü÷akàþ iti | ÷a÷ivyàsasya yojanapramàõasya liptànayane ÷a÷iyojanakarõaþ bhàgahàraþ | tena sa bhàgahàraþ pa¤càdibhiþ guõyate | sa tàvat chedaþ ÷a÷ivyàsaþ ÷ukràdivyàsaþ bhavati | ÷ukrasya 315 171885; guroþ 315 343770; budhasya 315 515655; ÷aneþ 315 687540; bhåtanayasya 315 859425; uparimàü÷aþ vyàsàrdhena guõitaþ chedena vibhaktaþ liptàgataþ grahavyàsaþ bhavati madhyamaþ | sphuñàrtham punar yathà Ð svabhåtàràgrahavivareõa chedàn saüguõayya vyàsàrdhena vibhajet, sphuñàþ bhavanti | te eva grahayogeùu bhåvyàsàrdhaguõitasya svadçggateþ svadçkkùepasya ca bhàgahàràþ, phalam lambanàvanatiliptàþ iti | catvàri mànàni vakùyante saura-sàvana-nàkùatra-càndràõi | tatra na j¤àyate kena mànena ÷àstre asmin vyavahàraþ kartavyaþ iti ataþ àha Ð samàrkasamàþ | samàþ varùam, samàþ asmin ÷àstre arkasamàþ | arkeõa varùeõa vyavahartavyam asmin | asya eva ni÷cayàvagamanàrtham vakùyati "ùaùñyà såryàbdànàm" [kàlakriyàpàdaþ, 12] iti àdi | evam idam ùaùñham gãtikàsåtram || 7 || [ paramàpakramaþ grahavikùepàþ ca ] ete grahàþ svakakùyàsu bhramantaþ viùuvate uttareõa dakùiõena ca vyàvartamànàþ lakùyante | tasmàt tatparij¤ànàrtham àha Ð bhàpakramaþ grahàü÷àþ, ÷a÷ivikùepaþ apamaõóalàt jhàrdham | ÷ani-guru-kuja kha-ka-ga-ardham, bhçgu-budha kha, scàïgulaþ ghahastaþ nà || 8 || bhàpakramaþ, grahàü÷àþ, ÷a÷ivikùepaþ, apamaõóalàt, jhàrdham, ÷ani-guru-kuja, kha-ka-ga-ardham, bhçgu-budha, kha scàïgulaþ, ghatastaþ, nà | bha caturviü÷atiþ | bha eva apakramaþ bhàpakramaþ | pràïmukha[gamanena] yaddakùiõena uttareõa và samarekhàtaþ apagamanam apakramaþ | keùàm ayam apakramaþ kimàtmakaþ và caturviü÷atiþ iti àha Ð grahàü÷àþ | grahàõàm àdityàdãnàm ete aü÷akàþ ràseþ triüsadbhàgàþ | samarekhàtaþ uttareõa caturviü÷atibhàgàn grahaþ apakràmati meùavçùamithuneùu krameõa, tàn eva apakramabhàgàn utkrameõa karkañakasiühakanyàsu nivartate; dakùiõena tulàvç÷cikadhanuþùu [krameõa] tàn eva utkrameõa makarakumbhamãneùu iti | atra grahagrahaõam kim artham kriyate? grahàõàm sarveùàm eva ete apakramàü÷akàþ yathà syuþ iti, anyathà hi keùàm eva syuþ | na etat asti | atra grahàþ prakràntàþ teùàm prakçtatvàt grahàõàm eva ete aü÷akàþ na anyeùàm | ava÷yam grahagrahaõam kartavyam | apakramamaõóalàt vikùepàü÷àþ ucyante | apakramamaõóalàt jhàrdham candraþ vikùipati tathà ÷anigurukujabhçgubudhàþ svàn bhàgàn vikùipanti | yasmàt candràdãnàm apakramamaõóalàt vikùepabhàgàþ abhidhãyante ataþ candràdãnàm eva kevalànàm apakramabhàgàþ api syuþ na àdityasya | grahagrahaõe punaþ kriyamàõe sarveùàm eva apakramabhàgàþ siddhyanti iti | ÷a÷ivikùepaþ apamaõóalàt jhàrdham | ÷a÷inaþ vikùepaþ ÷a÷ivikùepaþ | saþ apamaõóalàt | apa-maõóalam apakramamaõóalam, tasmàt apakramamaõóalàt, uttareõa dakùiõena và candrasya vikùepaþ | viùuvan maõóalàt apakramaþ uttareõa dakùiõena và, apakramamaõóalam [ca], tasmàt vikùepaþ uttareõa dakùiõena và | jhàrdham, jhakàreõa nava, jhasya ardham jhàrdham, ardhonapa¤cabhàgàþ candramasaþ vikùepaþ | tathà eva apakramamaõóalàt eva ÷eùàõàm api grahàõàm vikùepàþ | ÷ani-guru-kuja kha-ka-gàrdham | ÷anigurukujànàm yathàsaïkhyena, ÷aneþ kha, dvau [bhàgau] vikùepaþ; guroþ ka, ekaþ bhàgaþ; kujasya gàrdham, gakàreõa trayaþ bhàgàþ, gasya ardham gàrdham, sàrdhaþ aü÷aþ | bhçgu-budha kha | bhçgubudhayoþ kha-saïkhyà vikùepaþ dvau bhàgau | atra "bhçgubudha÷anãnàm kha" iti ucyamàne khakàragrahaõam ekam na kartavyam bhavati, tat kim iti àcàryeõa pçthak pàñhena dviþ khakàragrahaõam kçtam? ucyate Ð pçthak pçthak karmapradar÷anàrtham; ÷anigurukujànàm ekam vikùepakarma bhçgubudhayoþ anyat, tasmàt etat karmadvayam iti pçthak pçthak pàñhàt eva siddhyati | "nçùi yojanam" iti atra puruùaþ eva kevalaþ abhihitaþ | saþ puruùaþ katyaïgulaþ, katihastaþ và iti etat na upadiùñam | tadartham àha Ð scàïgulaþ | sakàreõa navatiþ, cakàreõa ùañ, scàïgulaþ ùaõõavatyaïgulaþ | aïgulasya pramàõam gaõitaparibhàùàtaþ pratipattavyam Ð aùñau yavamadhyànyaïgulapramàõam iti àdi | ghahastaþ caturhastaþ | nà puruùaþ | nanu ca "nçùiyojanam" iti atra eva etat vaktum yuktam | evam manyante | yathà iùñagrahayogeùu antaram vikùepaliptàþ labhyante | aïgulàni hastàn ca kçtvà grahayoþ antaram avadhàryam iti | evam api vij¤àyate eva kiyatãbhiþ liptàbhiþ aïgulam bhavati iti | atra svadhiyà pratidinagrahacàragaõitanipuõatayà abhyåhyam | udde÷ataþ tu svadhiyà upalakùitam ucyate Ð yoge pàdàïgulam liptà yathà và lakùyate dç÷à | [mahàbhàskarãyam, 6.55] iti | evam idam saptamam gãtikàsåtram || 8 || [ grahoccapàtasthànàni ] candrapàtàt pravçttasya candramasoþ vikùepaþ sàdhyate | anirdiùñatvàt pàtasya, grahàõàm punaþ kasmàt prabhçti vikùepàþ sàdhyante eva iti etat na j¤àyate | ataþ te÷àm pàtabhàgànàm mandoccabhàgànàm ca pratipàdanàya àha Ð budha-bhçgu-kuja-guru-÷ani na-va- rà-ùa-ha gatvà aü÷akàn prathamapàtàþ | savituþ amãùàm ca tathà dvà-¤akhi-sà-hdà-hlya-khicya mandoccam || 9 || budha-bhçgu-kuja-guru-÷ani avibhaktikaþ nirde÷aþ, na-va-rà-ùa-ha ayam api avibhaktikaþ, gatvà, aü÷akàn, prathamapàtàþ, savituþ, amãùàm, ca, tathà, dvà ¤akhi sà hdà hlya khicya etàni api dvàdãni avibhaktikàni, mandoccam | budha-bhçgu-kuja-guru[-÷ani] avibhaktikam etat grahaõakavàkyam | såtràõàm sopasaüskàratvàt saüskàram apekùate | kaþ asya saüskàraþ? prakràntadyotikayà vibhaktyà saüyogaþ, budha-bhçgu-kuja-guru-÷anãnàm iti | eteùàm budhàdãnàm "nà"dayaþ aü÷àþ | yathàsaïkhyena budhasya na viü÷atiþ, bhçgoþ va ùaùñiþ, kujasya rà catvàriü÷at, guroþ ùa a÷ãtiþ, ÷aneþ ha ÷atam | etàn aü÷akàn gatvà, eteùàm budha-bhçgu-kuja-guru-÷anãnàm prathamapàtàþ vyavasthitàþ iti | prathamapàtagrahaõam dvitãyapàtaniràkaraõàrtham | yadi prathamapàtagrahaõan na kriyate tadà sàmànyena dvayoþ api pàtayoþ grahaõam syàt | tathà ca vikùepàdigrahaõe ni÷cayaþ na syàt, yasmàt prathamapàtàt uttareõa grahàõàm vikùepaþ bhavati, dvitãyàt pàtàt dakùiõena | uktam ca Ð prathamàt pàtàt ÷a÷inaþ apamaõóalasya uttareõa vikùepaþ | vikùepaþ dakùiõataþ punar api pàtàt dvitãyàt ca || iti | ete eva pàtàþ ùaórà÷iyutàþ dvitãyapàtàþ bhavanti | atra "gatvà aü÷akàn prathamapàtàþ" iti ucyate | yadi grahapàtàþ calanti tadà evam yuktam vaktum Ð etàn aü÷akàn gatvà prathamapàtàþ vyavasthitàþ iti | bàóham calanti ete grahapàtàþ, anyathà hi ayam nirde÷aþ eva na ghhañate "gatvà aü÷akàn" iti | yadi eteùàm grahapàtànàm [gatiþ tarhi] candrapàtavat yugabhagaõanirde÷aþ kim iti àcàryeõa na kriyate ? anyat ca, yadi eteùàm gatiþ syàt grahavikùepàþ na sphuñàþ bhaveyuþ | atyantasåkùmà eùàm gatiþ, mahatà kàlena kiyatã upacãyate, tataþ stokatvàt antarasya vikùepàþ sphuñàþ eva lakùyante | àcàryeõa gatimatvam pàtànàt nirde÷atà teùàm gatiþ api nirdiùñà eva "yasmàt iïgitena, ceùñitena, nimiùitena, mahatà và såtraprabandhena ca, àcàryàõàm abhipràyaþ gamyate" | tasmàt anena eva såtrabandhena grahapàtànàm gatimatvam upadiùatà teùàm yugabhagaõàn muktakàt eva nirdiùñavàn, anyathà hi teùàm gatimatvanirde÷aþ anarthakaþ syàt | sampradàyàvicchedàt smaranti vçddhàþ tat yugabhagaõam | tat yathà Ð vasvabdhiyamà÷vikhabàõàdrãùuhutà÷anaþ yugàbdagaõaþ | pàtànàm ÷ataguõitaþ muktakakathitam kila àryeõa || ekatridvicaturiùån krama÷aþ bhagaõàn prayànti sarveùàm | kalpàdeþ gatakàlàt gaõanãyam ataþ gatiþ teùàm || tadànayanam idànãm Ð kalpàdeþ abdanirodhàt ayam abdarà÷iþ iti ãritaþ khàgnyadriràmàrkarasavasurandhrendavaþ | te ca aïkaiþ api 1986123730 | asmin budhàdipàtabhagaõaguõite svayugavibhakte bhagaõàdayaþ pàtabhogàþ labhyante | pàtayugapramàõam sarveùàm eva "khàkà÷àùñakçtadvidvivyomeùvadrãùuvahnayaþ" aïkaiþ api 35750224800 | etaiþ yugavarùaiþ budhasya pàtaþ bhagaõam ekam bhuïkte, ÷ukrasya trãõi, kujasya dvau, guroþ catvàraþ, ÷anipàtaþ pa¤ca | eteùàm yathàsvam labdhàþ pàtabhàgàþ yathàpañhitàþ, etat eva guru÷anaiþ carayoþ ekà tatparà [ca] labhyate | ayam aparaþ prakàraþ Ð budha-bhçgu-kuja-guru-÷ani | prathamàbahuvacanasaüskçtam idam grahaõakavàkyam vyàkhyàyate budha-bhçgu-kuja-guru-÷anayaþ | na-va-rà-ùa-ha iti etàn aü÷akàn meùàdiparamàõoþ prabhçti gatvà prathamapàteùu vyavasthitàþ iti arthaþ | atra "tàtsthyàt tàcchàbdyam", yathà "ma¤càþ kro÷anti", ma¤castheùu kro÷atsu ma¤càþ kro÷anti iti ucyate | evam atra api prathamapàtavyavasthitàn eva grahàn prathamapàtaþ iti uktavàn | tadà tàvantaþ eva bhàgàþ, na ete calanti | yadi api kai÷cit eùàm gatiþ ucyate tathà api asmàkam nàdaraþ, yena atimahatà api kàlena manàg api antaram na bhavati, yataþ kaliyugànte ÷anaiþ carapàtasya tisraþ liptàþ, na ki¤cit antaram | kaliyuge ca parisamàpte sarvam eva jagat pralãyate, pralãne ca jagati punar anyà sçùñiþ jàyate, tatra na jànãmaþ kim bhaviùyati iti | atha ca antare ne ki¤cit antaram, na ka÷cit vi÷eùaþ | yat api uktam àcàryeõa tat ÷àstrabhàvaprakriyàsampradàyàvicchedapradar÷anàrtham | anyathà hi anantatvàt kàlasya gatiþ eùàm alpà api upacãyamànà mahatã sa¤jàyate | sà ca anyathà na pratipattum ÷akyate iti pàtayugabhagaõanirde÷aþ | savituþ amãùàm ca | savituþ àdityasya, amãùàm ca grahàõàm budhabhçgukujaguru÷anãnàm mandoccabhàgàþ, kena eva prakàreõa savituþ dvà aùñasaptatibhàgàþ, budhasya ¤akhi ÷atadvayam da÷ottaram, bhçgoþ sà navatiþ, kujasya hdà ÷atam aùñàda÷ottaram, guroþ hlya sà÷ãtikam ÷atam, ÷aneþ khicya ÷atadvayam ùañtriü÷aduttaram mandoccam | ete bhàgàþ eùàm grahàõàm pçthak pçthak mandoccam | mandoccànàm bahutvàt mandoccàni iti bhavitavyam | na etat asti | sàmànyopakramaþ atra kçtaþ, yathà Ð "rakùohàgamalaghvasandehàþ prayojanam" [aùñàdhyàyã, 1.1.1., pàta¤jalabhàùyam] iti, evam atra api "dvà ¤akhi sà hdà hlya khicya mandoccam" | atra ÷ãghroccam mandoccam iti | yasya ÷ãghrà gatiþ tat ÷ãghroccam, yasya punar gatiþ eva na asti tat mandoccam iti | katham? ucyate | loke Ð "÷ãghraþ devadattaþ" yaþ hi kùiprataram gacchati sa ÷ãghraþ, "mandaþ yaj¤adattaþ" iti yaþ hi mandataram gacchati sa mandaþ | evam atra api yasya ati÷ãghragatiþ grahagateþ tat ÷ãghroccam | yasya punar grahagateþ alpãyasã gatiþ [tat mandoccam] | evam grahàõàm api yuktam eva etat | atha kim iti mandoccagatiþ na abhihità? ucyate Ð såkùmatvàt àcàryasya na atra àdaraþ, mahatà api kàlena na ki¤cit eva antaram bhavati | api ca muktakena eva àcàryeõa abhihitam iti sampradàyàvicchedàt avadhàryate | athavà gatvà aü÷akàn savitràdãnàm mandoccàni vyavasthitàni iti vyàkhyàyate | anyathà hi "tathà"-÷abdaþ sàrthakaþ na syàt | yathà budhàdãnàm prathamapàtàþ "nà"dãn aü÷akàn gatvà vyavasthitàþ, evam eteùàm savitràdãnàm mandoccàni "dvà"dãn aü÷akàn gatvà vyavasthitàni iti | teùàm ca mandoccànàm atyantasåkùmatvàt varùagaõena eva àcàryeõa yat àkhyàtam tat eva avyavacchinnasampradàyapratipattyà abhidhãyate | tat yathà Ð aùñikçtàdryaùñinavàjaiþ uccayugam tigmadãdhiteþ uktam | da÷aghanaguõitaiþ abdaiþ vi÷vàn bhuïkte kramàt bhagaõàn || dantàùñàbdhyagniguõàùñaràmayamalàþ yugam bhavati abdhàþ | ÷ataguõitàþ ÷a÷ijasya pràhuþ bhagaõàn ca sapta eva || vyomàmbaravedakçtacchidràbdhikçtàbdhinanda÷ailàbdàþ | ÷ukrasya ardham såreþ bhagaõaþ bhogaþ tayoþ ekaþ || vyomàmbara÷ånyakçtà÷virudra÷ara÷ailavasumunãndusamàþ | asitoccayugam kaujam dviguõan bhaga[õà]naveùavastu tayoþ || kalpàdikàlagaõità mandoccànàm bhavanti yà gatayaþ | "gatvà"÷abdàt etat vyàkhyàtà bhàskareõa atra || tat yathà Ð mandoccànayanam pratyeteùàm kalpàdeþ abdanirodhàt gatakàlaþ khàgnyadriràmàrkarasavasurandhrendavaþ, te ca 1986123730 | eteùu varùeùu yathàsvam mandoccabhagaõaguõiteùu svayugàbdavibhakteùu ravyàdãnàm mandoccànàm rà÷ibhàgàdayaþ labhyante | eteùàm api kaliyugànte api alpam antaram, yataþ ca ÷anaiþ carasya api saptamàtrà liptà mandoccasya upacayaþ, na ka÷cit phalavi÷eùaþ | yathà api tu ÷àstrasampradàyàvicchittikathane grahapàteùu uktam tat atra api avadhàraõãyam iti | evam idam aùñamam gãtikàsåtram || 6 || [ ojapadayoþ manda÷ãghraparidhayaþ ] manda÷ãghroccaparidhipramàõapratipàdanàya àha Ð jhàrdhàni mandavçttam ÷a÷inaþ cha, ga-cha-gha-óha-cha-jha yathà uktebhyaþ | jhà-góa-glà-rdha-dóa tathà ÷ani-guru-kuja-bhçgu-budhocca÷ãghrebhyaþ || 10 || jhàrdhàni, mandavçttam, ÷a÷inaþ, cha ga cha gha óha cha jha ete chàdayaþ avibhaktikanirde÷àþ, yathà uktebhyaþ, jhà-góa-glà-rdha-dóa avibhaktikaþ nirde÷aþ, tathà ÷ani-guru-kuja-bhçgu-budhocca÷ãghrebhyaþ | jhàrdhàni | jhasya ardhàni jhàrdhàni | vakùyamàõàni manda÷ãghroccavçttàni jhàrdhapramàõàni pratipattavyàni | mandavçttam iti ekavacananirde÷aþ | "pratyekam vàkyaparisamàptiþ" [aùñàdhyàyã, 1.1.1, pàta¤jalabhàùyam] iti anena nyàyena mandavçttam ÷a÷inaþ cha, sapta jhàrdhàni, sàrdhaikatriü÷at bhàgàþ; yathà uktebhyaþ mandoccabhàgavidhànakrameõa savitç-budha-bhçgu-kuja-guru-÷anayaþ parigçhyante | savituþ ga, trãõi jhàrdhàni, sàrdhatrayoda÷abhàgàþ | budhasya cha, sapta jhàrdhàni, sàrdhaikatriü÷adbhàgàþ | bhçgoþ gha, catvàri jhàrdhàni, aùñàda÷abhàgàþ | kujasya óha, caturda÷a jhàrdhàni, triùaùñibhàgàþ | guroþ cha, sapta jhàrdhàni, sàrdhaikatriü÷adbhàgàþ | ÷aneþ jha, nava jhàrdhàni, sàrdhacatvàriü÷adbhàgàþ | yathà uktebhyaþ yathà uktam yathoktam, tebhyaþ yathà uktebhyaþ | savitràdãnàm ca mandoccebhyaþ | nanu ca atra sambandhalakùaõayà ùaùñhyà bhavitavyam, yathà uktànàm iti | na etat asti | yathà uktebhyaþ iti anayà pa¤camyà mandoccavi÷uddhebhyaþ rà÷ibhyaþ mandoccàt adhikebhyaþ rà÷ibhyaþ và rà÷yàdibhyaþ jyàvibhàgena ete paridhayaþ guõakàràþ | yathà uktebhyaþ iti anena eva vacanena mandoccam grahamadhyàt pàtyate, pari÷iùñasya jyàsaïkalanàya trairà÷ikam kriyate | paridhisaüskàrakaraõam ca trairà÷ikaprasiddhyartham | yady asya ùaùñi÷atatrayaparidheþ iyam jyà tataþ abhãùñagrahaparidheþ kà jyà labhyate | sà eva jyà bhujàphalam koñiphalam ca iti abhidhãyate | tatra jhàrdhena apavartya ùaùñi÷atatrayaparidhim yathà uktàþ ca grahaparidhayaþ jhàrdhàpavartitàþ | tena guõakàrabhàgahàrayoþ jhàrdhàpavartitayoþ karmaõi kriyamàõe iùñajyàyàþ a÷ãtiþ bhàgahàraþ yathoktàkùarasaïkhyàparidhayaþ guõakàràþ | ÷ãghroccaparidhayaþ Ð jhà, nava jhàrdhàni, catvàriü÷at sàrdhàþ bhàgàþ ÷aneþ | góa, ùoóa÷a jhàrdhàni, dvàsaptatibhàgàþ guroþ | glà, tripa¤cà÷at jhàrdhàni, ÷atadvayam aùñatriü÷aduttaram sàrdham bhàgànàm kujasya | rdha, ekonaùaùñiþ jhàrdhàni, pa¤caùaùtyadhika÷atadvayam sàrdham bhàgànàm bhçgoþ | dóa ekatriü÷at jhàrdhàni, ekonacatvàriü÷aduttaram ÷atam sàrdham bhàgànàm budhasya | ÷ani-guru-kuja-bhçgu-budhocca÷ãghrebhyaþ | ÷ani-guru-kuja-bhçgu-budhànàm ucca÷ãghràþ tebhyaþ ÷ani-guru-kuja-bhçgu-budhocca÷ãghrebhyaþ | ÷ãghroccebhyaþ iti vaktavye ucca÷ãghrebhyaþ iti viparãtanirde÷am kurvan àcàryaþ j¤àpayati Ð ÷ãghroccàt grahaþ ÷odhyate iti | tasmàt ÷uddha÷eùàt jyà utpàdyante | tàbhiþ trairà÷ikam pårvavat | pårvam àcàryeõa mandakrameõa grahàþ nirdiùñàþ | ÷a÷ã sarvebhyaþ ÷ãghraþ lakùyate, tasmàt mandaþ savità, tataþ mandaþ budhaþ, tathà uttaram bhçgu-kuja-guru-÷anayaþ | ayam punar ÷ãghrakramaþ, ÷ani-guru-kuja-bhçgu-budhàþ iti | ete ÷anyàdayaþ yathà uttaram ÷ãghràþ | evam idam navamam gãtikàsåtram || 10 || [ yugmapadayoþ manda÷ãghraparidhayaþ ] etebhyaþ eva manda÷ãghrebhyaþ dvitãyacaturthapadaparidhipramàõaparij¤ànàya àha Ð mandàt ïa-kha-da-ja-óà vakriõàm dvitãye pade caturthe ca | jà-õa-kla-chla-jhna uccàt ÷ãghràt, giyiï÷a kuvàyukakùyà antyà || 11 || mandàt, ïa kha da ja óà iti etàni avibhaktikàni, vakriõàm, dvitãye, pade, caturthe, ca, jà õa kla chla jhna etàni avibhaktikàni, uccàt, ÷ãghràt, giyiï÷a avibhaktikaþ, kuvàyukakùyà, antyà | mandàt | tathà eva mandoccavi÷uddhàt rà÷yàdikàt utpannàyàþ jyàyàþ ete paridhisaüj¤itàþ guõakàràþ | tathà eva jhàrdhapramàõaparimitàþ Ð budhasya ïa, pa¤ca jhàrdhàni, dvàviü÷atissàrdhabhàgàþ, bhçgoþ kha, dve jhàrdhe, nava bhàgàþ | kujasya da, aùñàda÷a jhàrdhàni, ekà÷ãtibhàgàþ | guroþ ja, aùñau jhàrdhàni, ùañtriü÷adbhàgàþ | ÷aneþ óà, trayoda÷a jhàrdhàni, aùñapa¤cà÷at sàrdhabhàgàþ | vakriõàm dvitãye pade caturthe ca | vakram yeùàm te vakriõaþ | vakriõaþ iti anena ÷a÷isavitroþ agrahaõam, yena tayoþ vakrà gatiþ na asti | vakriõaþ ca budha-bhçgu-kuja-guru-÷anayaþ | teùàm ete paridhayaþ | dvitãye pade caturthe ca | ye pårvàbhihitàþ paridhayaþ te utsargeõa caturùu padeùu pràptàþ | teùàm dvitãyacaturthayoþ padayoþ ete paridhayaþ apavàdena abhidhãyante | dvitãyacaturthapàdavyatirekeõa pårvoktaparidhãnàm viùayaþ | cakàraþ dvitãyeùu ca caturtheùu ca iti etat artham samuccinoti | athavà Ð vakriõàm dvitãye pade | ete budhàdayaþ grahàþ dvitãye pade vakriõaþ bhavanti | vakràm gatim caranti iti arthaþ | nanu ca mandagrahaõànantaram dvitãye pade vakriõaþ iti ucyante, tena mandoccasya dvitãyapade vakraparij¤ànam pràpnoti, tat ca na iùyate | na etat asti | vakriõaþ dvitãye pade budhàdayaþ iti sàmànyena ucyate | "sàmànyacodanàþ ca vi÷eùe avatiùñhante " iti vi÷eùe avasthàpyate | kaþ ca vi÷eùaþ ? ÷ãghroccadvitãyapade eteùàm budhàdãnàm vakraparij¤ànam iti ayam vi÷eùaþ | uktam ca Ð mandoccàt anulomam pratilomam ca eva ÷ãghroccàt | [gola¡, 17] iti | caturhe ca | ete paridhayaþ dvitãye caturthe ca pade guõakàràþ | dvitãye eva pade vakraparij¤ànam anyatra api Ð prathame dç÷yavidhànam dvitãyapadagàþ tu vakragàþ sarve | anuvakragàþ tçtãye pade caturthe astam upayànti || iti | jà õa kla chla jhna | ÷ãghroccàt dvitãyacaturthayoþ padayoþ paridhayaþ | ÷aneþ jà, aùñau jhàrdhàni, ùañtriü÷adbhàgàþ | guroþ õa, pa¤cada÷a jhàrdhàni, saptaùaùñiþ sàrdhabhàgàþ | kujasya kla, ekapa¤cà÷at jhàrdhàni, ardhonakam triü÷aduttaram ÷atadvayam bhàgànàm | bhçgoþ chla, saptapa¤cà÷ajjhàrdhàni, sàrdham ùañpa¤cà÷aduttaram ÷atadvayam bhàgànàm | budhasya jhna, ekonaviü÷ajjhàrdhàni triü÷aduttaram ÷atam sàrdham bhàgànàm | uccàt ÷ãghràt | atra api ÷ãghroccàt iti vaktavye uccàt ÷ãghràt iti viparãtagrahaõam kurvannàccàryaþ j¤àpayati Ð ÷ãghroccàt grahaþ ÷odhyate iti | padacatuùñayagrahaõàt ca karmacatuùñayam Ð prathamam mandoccakarma, tadanantaram ÷ãghrakarma, punar mandakarma, tadanantaram ÷ãghrakarma | tataþ grahasphuñaþ labhyate | ravicandrayoþ ekaparidhinirde÷àt ekam eva karma | atha ka÷cit jyàrahitam karma kartum icchati, tadartham àha Ð giyiï÷a kuvàyukakùyàntyà | trayastriü÷acchatàni pa¤casaptatyadhikàni [3375] kuvàyukakùyàpramàõam | kuþ bhåþ, kuvàyuþ bhåsambandhã vàyuþ, tasya iyam antyà kakùyà | etàvataþ vàyukakùyàparicchinnàkà÷aprade÷àt parataþ niyataþ vàyuþ yena niyatagatinà pravaheõa jyoti÷cakram idam bhràmyate | kuvàyukakùyàpramàõaparicchinnàt àkà÷aprade÷àt àràdaniyatàþ vàyavaþ itaþ tataþ paribhramanti | kuvàyukakùyàyàþ grahakarma Ð ye abhãùñàþ bhàgàþ tàn cakràrdhabhàgebhyaþ vi÷odhya ÷eùam taiþ eva abhãùñabhàgaiþ guõitam pratirà÷ya ekam kuvàyukakùyàyàþ dvàda÷aguõitàyàþ ÷odhyate, tataþ ÷eùasya yaþ caturthoü÷aþ sa bhàgahàraþ | yat pratirà÷itam tat antyaphalena guõitam bhàgahàreõa vibhajet | labdham abhãùñaphalam | uktam ca asmàbhiþ karmanibandhe Ð makhyàdirahitam karma kathyate tatsamàsataþ | cakràrdhàü÷akasasåhàt vi÷odhyàþ ye bhujàü÷akàþ || tacche÷aguõitàþ dviùñhàþ ÷odhyàþ khakheùukhàbdhitaþ | ÷eùasya caturthàü÷ena dviùñham antyaphalàhatam || bàhukoñyoþ phalam kçtsnam kramotkramaguõasya và | [ mahàbhàskarãyam, 7.17-19 ] iti da÷amam gãtikàsåtram || 11 || [ caturviü÷atijyàrdhàni ] atra a÷eùagrahakarma, tat ca jyàpratibandham iti ataþ jyàdar÷anàrtham àha Ð makhi bhakhi phakhi dhakhi õakhi ¤akhi ïakhi hasjha skaki kiùga ÷ghaki kighva | ghlaki kigra hakya dhaki kica sga jha÷a ïva kla pta pha cha kalàrdhajyàþ || 12 || "makhi"àdayaþ nigadena eva vyàkhyàtàþ | kalàrdhajyàþ | kalàþ ca tàþ ardhajyàþ ca kalàrdhajyàþ | etàþ jyàþ liptàpramàõaparimitàþ | ardhajyàbhiþ yataþ ÷àstravyavahàraþ tena ardhajyà eva uktà || 12 || [ da÷agãtikàsåtraparij¤ànaphalam ] da÷agãtikàsåtraparij¤ànaphalapradar÷anàya àha Ð da÷agãtikasåtram idam bhågrahacaritam bhapa¤jare j¤àtvà | grahabhagaõaparibhramaõam sa yàti bhittvà param brahma || 13 || atra paribhàùàgãtikàþ da÷agãtikàþ gçhyante | etat da÷agãtikasåtram bhågrahacaritam | bhuvi loke | grahàõàm caritanibandhanatvàt etat eva da÷agãtikasåtram grahacaritam, grahacaritahetutvàt và yathàsukham kçtam iti | bhuvi grahacaritam bhågrahacaritam | na anyaloke grahacaritanibandhanam asti yataþ da÷agãtikasåtram tena ucyate bhågrahacaritam | bhapa¤jare j¤àtvà | bhapa¤jaraþ golaþ, tasmin gole tat grahacaritam j¤àtvà, avagamya, grahàõàm sphuñagateþ pratipattihetuþ yataþ golaþ, etat grahàõàm bhànàm ca paribhramaõamàrgam bhittvà param brahma yàti | yaþ gole samagram da÷agãtikasåtrapratibaddham grahacaritam jànàti sa param brahma yàti iti || 13 || da÷agãtikasåtrarthà vyàkhyàtà bhàskareõa mandadhiyàm | pratipattaye prakàmam sarvaþ hi samànabhåtaye yatate || iti bhàskarasya kçtau da÷agãtikàsåtravyàkhyà parisamàptà || Gaõitapàdaþ [maïgalàcaraõam ] yannàmasaüsmaraõamàtrabhavàbhavàni ÷reyaþ '÷ubhàni vibudhàsuramànavànàm | tasmai sakçùõakamalodbhavamaulighçùña- pàdàravindayugalàya namaþ ÷ivàya || 1 || àcàryàryabhañaþ tapobhiþ amalaiþ àràdhya padmodbhavam yat lebhe grahacàrasàraviùayam bãjam mahàrtham sphuñam | tasya atãndriyagocaràrthanipuõaspaùñorusadvastunaþ vyàkhyànam gurupàdalabdham adhunà ki¤cit mayà likhyate || 2 || [ pratipàdyavastunirde÷aþ ] atha àcàryàryabhañamukhàravindavinissçtam padàrthatrayam Ð gaõitam, kàlakriyà, golaþ iti yat etat gaõitam tat dvividham caturùu sanniviùñam | vçddhiþ hi apacayaþ ca iti dvividham | vçddhiþ saüyogaþ, apacayaþ hràsaþ | etàbhyàm bhedàbhyàm a÷eùagaõitam vyàptam | àha ca Ð saüyogabhedà guõanàgatàni ÷uddheþ ca bhàgaþ gatamålamuktam | vyàptam samãkùya upacayakùayàbhyàm vidyàt idam dvyàtmakam eva ÷àstram || saüyogasya vçddheþ, bhedàþ guõanàgatàni | tàni ca Ð asadçùayaþ rà÷yoþ abhyàsaþ guõanà, yathà caturõàm pa¤cànàm ca viü÷atiþ | gatam sadç÷àbhyàsaþ vargaþ ghanaþ ca | dvigatam vargaþ, yathà caturõàm caturõàm ca ùoóa÷a | evam trigatam ghanaþ, yathà caturõàm caturõàm caturõठca catuùùaùñiþ | "÷uddheþ ca" iti atra yogàrtham cakàraþ pañhyate | tena ÷reóhãkuññàkàràdiùu loke ca aniyatasvaråpavçddhiþ sà ca parigçhãtà bhavati | ÷uddheþ ca bhàgaþ gatamålamuktam | ÷uddheþ apacayasya bhedaþ bhàgaþ, gatànàm målàni ca | atra api ÷reóhãkuññàkàràdi[ùu] loke ca aniyatasvaråpaþ apacayaþ cakàràt eva parigçhyate | evam ÷àstre, loke ca na saþ asti gaõitaprakàraþ yaþ ayam vçddhyàtmakaþ apacayàtmakaþ và na bhavati | yadi evam atra katham prakriyà parikalpanãyà? yatra caturbhàgaþ pa¤cabhàgena guõitaþ jàtaþ viü÷atibhàgaþ | iyam ca guõanà saüyogasya bhedaþ ucyate | sa ca ayam ÷uddheþ bhedaþ àpatitaþ | yatra caturbhàgena viü÷atibhàgasya bhàgaþ, tatra dçùñaþ pa¤cabhàgaþ | evam ayam ÷uddheþ bhedaþ saüyogabhedaþ àpatitaþ | ubhayatra parigàraþ ucyate Ð [ ekàyàm avistàre catura÷rakùetre viü÷atyàyàtacatura÷rakùetràõi | ] tatra ekasya àyàmaþ pa¤cabhàgaþ, vistàraþ caturbhàgaþ | tayoþ abhyàsaþ phalam kùetrasya viü÷atibhàgaþ | viü÷atibhàgasya caturbhàgaþ pa¤cabhàgaþ iti na doùaþ | evam kùetragaõite parihàraþ | rà÷igaõite parihàràrtham yatnaþ karaõãyaþ | aparaþ àha Ð "gaõitam rà÷ikùetram dvidhà" | evam karaõãparikarma Ð karõabhujayoþ samatvam karoti yasmàt tataþ karaõã | gaõitam dviprakàram Ð rà÷igaõitam kùetragaõitam | anupàtakuññàkàràdayaþ gaõitavi÷eùàþ rà÷igaõite abhihitàþ, ÷reóhãcchàyàdayaþ kùetragaõite | tat evam rà÷yà÷ritam kùetrà÷ritam và a÷eùam gaõitam | yat etat karaõãparikarma tat kùetragaõite eva | yadi api anyatre karaõãparikarma, tathà api tasya na karõabujàkoñipratipàdakatvam iti na doùaþ | etat ca karaõãparikarmatvam yatkarõàdipratipàdakatvam | caturùu sanniviùñam, catvàri bãjàni, teùu sanniviùñàm | uktam gaõitam | kàlakriyàgolau tatra tatra eva upadekùyàmaþ | atra àcàryàryabhañaþ ÷àstram àrabhamàõaþ cetasi iùñadevatàpraõàmaþ hi bhaktyà prayuktaþ Ð brahma-ku-÷a÷i-budha-bhçgu-ravi- kuja-guru-koõa-bhagaõàn namaskçtya | àryabhañaþ tu iha nigadati kusumapure abhyarcitam j¤ànam || 1 || brahmà asya iùñadevatà | iùñadevatàpraõàmaþ hi bhaktyà prayuktaþ svàbhiþ làùateùñakàryavighàtinaþ vighnàn vinihanti | athavà devàsuramukuñamaõimayåkhamàlàlaïkçtacaraõatvàt sarvàsàm devatànàm pradhànatamaþ brahmà, ataþ tasya àdau namaskriyàm kçtavàn àcàryaþ | athavà àcàryeõa svàyaübhuvasiddhàntasaükùepavasturacanà prastutà, svàyaübhuvasiddhàntasya ca vidhàtà bhagavàn vedhàþ, tataþ asya yujyate prathamam praõàmaþ tam kartum | akùade÷àntaràyattà grahagatiþ, tau ca akùade÷àntaravi÷eùau bhåva÷àt iti tat anantaram namaskçtavàn bhuvam | ÷a÷yàdãn upari upari avasthitàn tadgatinibandhanatvàt ÷àstrasya iti namaskçtavàn | brahmà ca kuþ ca ÷a÷ã ca budhaþ ca bhçguþ ca raviþ ca kujaþ ca guruþ ca koõaþ ca bhagaõàþ ca brahma-ku-÷a÷i-budha-bhçgu-ravi-kuja-guru-koõa-bhagaõàþ | ataþ tàn brahma-ku-÷a÷i-budha-bhçgu-ravi-kuja-guru-koõa-bhagaõàn, namaskçtya praõamya iti arthaþ | bhàni jyotãüùi a÷vinyàdãni, teùàm gaõaþ bhagaõaþ | yat atra ÷a÷yàdãnàm upari upari avasthàne vaktavyam tat kàlakriyàpàde vakùyàmaþ | àryabhañaþ iti svasaüj¤àbhidhànena anyàþ svàyaübhuvasiddhàntànusàriõyaþ kçtayaþ santi iti etat pradar÷ayati | tena bahutvàt svàyàübhuvasiddhàntànusàriõãnàm kçtãnàm kena iyam kçtiþ kçtà iti na j¤àyate | ataþ svasaüj¤àbhidhànam | yathà "kauñilyena kçtam ÷àstram" iti [artha÷àstram, 1.1.19] | "tu"-÷abdaþ pàdapåraõe | ["iha"-÷abdaþ] asya puram pradar÷ayati | nigadati bravãti | kusumapure abhyarcitam j¤ànam | kusumapuram pàñaliputram, tatra abhyarcitam j¤ànam nigadati | evam anu÷råyate Ð ayam kila svàyaübhuvasiddhàntaþ kusumapuranivàsibhiþ kçtibhiþ påjitaþ, satsu api pauli÷a-romaka-vàsiùñha-sauryeùu | tena àha Ð "kusumapure abhyarcitam j¤ànam" iti || 1 || [ saïkhyàsthànaniråpaõam ] saïkhyàsthànaniråpaõàrtham àha Ð ekam ca da÷a ca ÷atam ca sahasram tu ayutaniyute tathà prayutam | koñyarbudam ca vçndam sthànàt sthànam da÷aguõam syàt || 2 || laghvartham saïkhyàsthànàni prakramyante | anyathà hi saïkhyàsthàna niråpaõàbhàvàt guruþ gaõitavidhiþ syàt | katham? råpabahutvasthàpanàyàm råpàõi bahåni sthàpayitavyàni bhavanti | satyàm punaþ sthànakalpanàyàm yat råpaiþ bahubhiþ nirvartyam karma tat ekena eva nirvartayitum ÷akyate | ekam ca da÷a ca ÷atam ca sahasram | eteùàm ekada÷a÷atasahasràõàm prathamadvitãyatçtãyacaturthàni sthànàni | tu pàdapåraõe | ayutaniyute ayutam ca niyutam ca ayutaniyute | ayutasya pa¤camam sthànam | da÷asahasràõi ayutam | niyutasya ùaùñham sthànam | niyutam lakùaþ | tathà tena eva prakàreõa prayutasya saptamam sthànam | da÷alakùàþ prayutam | koñiþ, koñyàþ aùñamam sthànam | lakùàþ ÷atam, koñiþ | arbudam, arbudasya navamam sthànam | da÷akoñyaþ arbudam | vçndam, vçndasya da÷amam sthànam | koñi÷atam vçndam | sthànàt sthànam da÷aguõam syàt | sthànàt sthànam anyat da÷aguõam svaparikalpitasthànàt uttaram sthànam da÷aguõam bhavati iti yàvat | kim artham idam ucyate | nanu ca etàni sthànàni anantaràpekùayà da÷aguõàni eva | yadi ebhyaþ anyasthànaparigrahàrtham vacanam tathà sati sthànàbhidhànam anarthakam | kutaþ? sthànàt sthànam da÷aguõam syàt iti anena eva abhihità, abhihitasthànaparigrahasya siddhatvàt | na eùaþ doùaþ | sthànàt sthànam da÷aguõam syàt iti etat lakùaõam | ekàdãni sthànàni asya lakùaõasya udàhçtàni | na etat asti | na hi såtrakàràþ saükùepavivakùavaþ lakùaõam udàharaõam bråyuþ | na evam vij¤àyate | yadà lakùaõam udàharaõam ca nirarthakam tarhi ekàdivçndànatàyàþ saïkhyàyàþ saüj¤àþ niråpyante | sthànàt sthànam da÷aguõam iti ekàdisaükhyàyàþ sthànaniråpaõamàtram eva upadi÷yate, upayogàbhàvàt na saïkhyàsaüj¤à | atra etat praùñavyam Ð kà eùàm sthànànàm ÷aktiþ, yat ekam råpam da÷a ÷atam sahasram ca bhavati | satyàm ca etasyàm sthàna÷aktau kràyakàþ vi÷eùeùñakrayyabhojanàþ syuþ | krayyam ca vivakùàtaþ alpam bahu ca syàt | evam ca sati lokavyavahàràn yathàbhàvaprasaïgaþ | na eùaþ doùaþ | sthàne vyavasthitàni rtåpàõi da÷àdãni kçtàni | kim tarhi taiþ? tàni pratipàdyante lekhàgamanyàyena | athavà laghvartham sthànàni prakramyante iti uktam asmàbhiþ | nyàsaþ ca sthànànàm Ð 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 || 2 || [ vargaparikarma ] vargaparikarmapradar÷anàya àryàpårvàrdham àha Ð vargaþ samacatura÷raþ phalam ca sadç÷advayasya saüvargaþ | vargaþ karaõã kçtiþ vargaõàþ yàvakaraõam iti paryàyàþ | samà÷catasraþ a÷rayaþ yasya saþ ayam [sama]catura÷raþ kùetravi÷eùaþ, sa vargaþ | samacatura÷rakùetravi÷eùaþ saüj¤ã, vargaþ saüj¤à | atra saüj¤isaüj¤ayoþ abhedena upacàreõa ucyate "vargaþ samacatura÷raþ" iti | yathà "màüsapiõóaþ devadattaþ" iti | anyathà atra yàvàn samacatura÷rakùetravi÷eùaþ tasya sarvasya aniùñasya api vargasaüj¤àprasaïgaþ | kva anyatra aniùñasya samacatura÷rakùetravi÷eùasya vargasaüj¤àprasaïgaþ? ucyate Ð asamakarõasya parilekhau 1 & 2 samacatura÷rakùetravi÷eùasya asya (parilekhaþ 1) | dvisamatrya÷rakùetrasya samunnatavadavasthitasya asya (parilekhaþ 2) | vargasaüj¤àprasaïge kaþ doùaþ? ucyate Ð "phalam ca sadç÷advayasya saüvargaþ" iti sadç÷advayasya saüvargaþ phalam pràpnoti, na ca iùyate evam | kva tarhi? karõagrahaõam kartavyam; vargaþ samakarõasamacatura÷rakùetravi÷eùaþ iti | athavà tulyasaïkhyàbhyàm karõàbhyàm upalakùitasya eva samacatura÷rakùetravi÷eùasya vargasaüj¤à jij¤àsyate | kutaþ? na aniùñàrthatvàt ÷astrapravçtteþ | athavà na eva loke evam àkàravi÷iùñasya samacatura÷rakùetrasya samacatura÷rasaüj¤à susiddhà | àyatacatura÷rakùetràdiùu vargakarmaõaþ astitvàt teùàm asamacatura÷ràõàm api vargasaüj¤àprasaïgaþ | na eùaþ doùaþ | te÷u api yaþ vargaþ sa samacatura÷rakùetraphalam | tat yathà Ð samacatura÷rakùetram àlikhya aùñadhà vibhajya trikacatuùkavistàràyàmàni catvàri àyatacatura÷rakùetràõi pa¤cakarõàni parikalpayet | tatra evam parikalpitacatura÷ràyatacatura÷rakùetrakarõabàhukam samacatura÷ram kùetram madhye avatiùñhate | yaþ tatra àyatacatura÷rakùetrakarõàyatavargaþ, sa ca antaþsamacatura÷rakùetre phalam | tribhuje api etat eva dar÷anam, ardhàyatacatura÷ratvàt tribhujasya | durvidagdhapratyàyanàya ca kùetram àlikhyate Ð parilekhaþ 3 asmàd yaþ yaþ vargaþ samacatura÷rakùetravi÷eùaþ | evam phalam ca sadç÷advayasya saüvargaþ | saüvargaþ iti asya samacatura÷rasya kùetraphalam nirucyate | sadç÷asya dvayam sadç÷advayam | athavà sadç÷advayam ca taddvayam ca samasadç÷advayam | sadç÷advayasya saüvargaþ | saüvargaþ ghàtaþ guõanà hatiruddhartanà iti paryàyàþ | sadç÷advayasaüvargaþ phalam tasya samacatura÷rasya | sadç÷advayasaüvargaþ iti atra iùñabàhuvacanam kartavyam | anyathà hi yayoþ kayo÷cit sadç÷ayoþ saüvargaþ phalam pràpnoti | na etat asti | nahi phalàrthã anyakùetram uddi÷ya anyayoþ abhyàsam karoti | na hi odanàrthã pàüsån àdatte | udde÷akaþ Ð ekàdinavàntànàm vargàþ ye tàn pçthak pçthak bråhi | ÷atapàdasya ca vargam ÷atasya tena eva yuktasya || 1 || nyàsaþ Ð 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9; ÷atapàdaþ 25, ÷atam anena yuktam 125 | yathàsaïkhyena ekàdinavàntànàm phalam ca "sadç÷advayasya saüvargaþ" iti labdhàþ vargàþ, nyàsaþ Ð 1, 4, 9, 16, 25, 36, 49, 64, 81 | evam eùàm lakùaõàni såtràõi Ð antyapadasya ca vargam kçtvà dviguõam tat eva ca antyapadam | ÷eùapadaiþ àhanyàt utsàrya utsàrya vargavidhau || iti, taiþ ekàdinavàntànàm råpàõàm vargasaïkhyà vaktavyà | kutaþ? aj¤àtàyàm vargasaïkhyàyàm yataþ antyapadasya vargasaïkhyà na ÷akyate nyastum | asmàkam punaþ sarvam lakùaõena eva saügçhãtam | ÷atapàdasya vargaþ 625; ÷atasya tena eva yuktasya 15625 | bhinnavargaþ api evam eva | kintu sadç÷ãkçtayoþ chedàü÷arà÷yoþ pçthak pçthak vargam kçtvà chedarà÷ivargeõa aü÷arà÷ivargasya bhàgalabdham bhinnavargaþ | udde÷akaþ Ð ùaõõàm sacaturthànàm råpasya ca pa¤cabhàgasahitasya | råpadvitayasya ca me bråhi kçtim navamahãnasya || 2 || nyàsaþ Ð 6 1 2 1 1 1 4 5 9¡ karaõam Ð "chedaguõam sàü÷am" iti 25 4 | etayoþ chedàü÷ayoþ ràsyoþ pçthak pçthak vargarà÷ã 16, 625. chedarà÷ivargeõa aü÷arà÷ivargam hçtvà labdham 39 1 16 | evam ÷eùayoþ api yathàsaïkhyena 1 3 11 46 25 81 || 2 || [ ghanaparikarma ] ghanaparikarmapradar÷anàya àryàparàrdham àha Ð sadç÷atrayasaüvargaþ ghanaþ tathà dvàda÷à÷ritaþ syàt || 3 || [ sadç÷atrayasya saüvargaþ ] sadç÷atrayasaüvargaþ | sadç÷atrayasaüvargaþ ghanaþ bhavati | ghanaþ vçndam sadç÷atrayàbhyàsaþ iti paryàyàþ | sa ca dvàda÷à÷ritaþ | dvàda÷a a÷rayaþ yasya sa ayam dvàda÷à÷ritaþ, syàt bhavet | "tathà"÷abdena samacatura÷ratàm ghanasya pratipàdayati | na etat asti | antareõa api "tathà"÷abdam asya ghanasya samacatura÷ratà ÷akyate eva pratipattum | kutaþ ? sadç÷atrayasaüvargaþ iti anena samacatura÷rakùetraphalasya tatkùetravàhusaóç÷am eva ucchràyam àcaùñe, yasmàt kùetraphalam ucchràyaguõitam ghanaphalam | athavà "vargaþ samacatura÷raþ" iti atra adhikçtam samacatura÷ragrahaõam anuvartate, a÷rayaþ yasya mçdà anyena và pradar÷ayitavyàþ | udde÷akaþ Ð ekàdinavàntànàm råpàõàm me ghanam pçthak bråhi | aùñàùñàkavargaghanam ÷atapàdakçteþ kçteþ ca api || 3 || nyàsaþ Ð 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9; aùñàùñakavargaþ 4096; ÷atapàdakçteþ kçtiþ 390625 | ekàdinavàntànàm "sadç÷atrayasaüvargaþ ghanaþ" iti yathàsaïkhyena labdhàþ ghanàþ 1, 8, 27, 64, 125, 216, 343, 512, 729 | atra api yeùàm "antyapadasya ghanam syàt" ityàdi lakùaõasåtram, teùàm ekàdãnàm ghanasaïkhyà vaktavyà | kutaþ ? anirj¤àtàyàm ghanasaïkhyàyàm yataþ hi antyapadasya ghanasaïkhyà nyastum na ÷akyate | aùñàùñakavargasya [ghanaþ] 68719476736, ÷atapàdasya kçteþ kçteþ api 59604644775390625 | bhinnaghanaþ api evam eva | udde÷akaþ Ð ùañpa¤cada÷àùñànàm tàvat bhàgaiþ vihãnagaõitànàm | ghanasaïkhyàm vada vi÷adam yadi ghanagaõite mativi÷adà || 4 || nyàsaþ Ð 5 4 9 7 5 4 9 7 6 5 10 8 labdhàþ yathàsaïkhyena ghanàþ Ð 198 110 970 488 107 74 299 191 216 125 1000 512 [ vargamålam ] vargamålànayanàya àha Ð bhàgam haret avargàt nityam dviguõena vargamålena | vargàt varge ÷uddhe labdham sthànàntare målam || 4 || bhàgaþ hçtiþ bhajanam apavartanam iti paryàyàþ | tam bhàgam, haret gçhõãyàt | kasmàt sthànàt prabhçti iti àha Ð avargàt, na vargaþ avargaþ, tasmàt avargàt | atra gaõite viùamam sthànam vargaþ | tasya eva na¤à viùamatve pratiùiddhe avargaþ iti samam sthànam, yataþ hi viùamam samam ca sthànam | kena bhàgam haret iti àha Ð nityam dviguõena vargamålena | dvau guõaþ yasya tat dviguõam | kim tat ? vargamålam | tena dviguõena vargamålena | katham punar tat vargamålam labhyate iti àha Ð vargàt varge ÷uddhe labdham sthànàntare målam | vargàt viùamasthànàt, ÷uddhe varge vargagaõite iti arthaþ, yat atra labdham tat sthànàntare målasaüj¤am bhavati | sthànàt anyasthànam sthànàntaram, tasmin sthànàntare tasya labdhasya målasaüj¤à | yatra punaþ sthànàntaram eva na vidyate, tatra tasya tatra eva målasaüj¤à | kutaþ ? sthànàntarasya asambhavàt | etat eva såtram punar punar àvartaye yàvat parisamàptam gaõitakarma iti | udde÷akaþ Ð ekàdãnàm målam vargàõàm pårvadçùñasaïkhyànàm | icchàmi sakhe j¤àtum ÷arayamarasavargarà÷eþ ca || 1 || nyàsaþ Ð 1, 4, 9, 16, 25, 36, 49, 64, 81, 625 | pçthak pçthak yathàsaïkhyena vargamålàni labdhàni Ð 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 25 | bhinnamålànayane udde÷akaþ Ð ùaõõàm sacaturthànàm trayoda÷ànàm [sa]caturnavàü÷ànàm | vigaõayya vargamåle vada bhañasaïkhyànusàreõa || 2 || nyàsaþ Ð 6 13 1 4 4 9 karaõam Ð chedoparirà÷yoþ abhyàsam kçtvà aü÷am prakùipet | jàtam 25 | 121 4 | 9 | etayoþ aü÷acchedarà÷yoþ pçthak pçthak måle 5 | 11 2 | 3 | chedarà÷imålena aü÷arà÷imålasya bhàgalabdham bhinnavargamålam 2 1 2 , trayoda÷ànàm sacaturnavàü÷ànàm ca bhinnavargamålam 3 2 3 || 4 || [ ghanamålam ] ghanamålànayanàya àha Ð aghanàt bhajet dvitãyàt triguõena ghanasya målavargeõa | vargaþ tripårvaguõitaþ ÷odhyaþ prathamàt ghanaþ ca ghanàt || 5 || na ghanaþ aghanaþ, tasmàt aghanàt | [bhajet] bhàgam haret, bhàgam gçhõãyàt iti arthaþ | aghanasthànasya anekatvàt àha Ð dvitãyàt | atra gaõite ghanaþ ekaþ, dvau aghanau | kutaþ etat ghanaþ ekaþ dvau aghanau iti ucyate Ð "vargaþ tripårvaguõitaþ ÷odhyaþ prathamàt aghanàt" iti prathamàghanasiddhiþ, "aghanàt bhajet dvitãyàt" iti dvitãyàghanasiddhiþ | ghanaþ punar ekaþ eva, dvitãyasya a÷ravaõàt | aghanàt dvitãyàt prabhçti kena bhàgam haret iti àha Ð triguõena ghanasya målavargeõa | trayaþ guõàþ asya triguõaþ | kaþ ? ghanasya målavargaþ | tena triguõena ghanasya målavargeõa | vargaþ tripårvaguõitaþ sodhyaþ prathamàt | vargaþ tribhiþ pårveõa ca rà÷inà guõitaþ tripårvaguõitaþ | kasya vargaþ ? labdhasya iti vàkya÷eùaþ | ÷odhyaþ | ÷odhayitavyaþ | prathamàt aghanàt iti sambandhanãyam | ghanaþ ca ghanàt | ghanaþ ca ÷odhayitavyaþ | kutaþ ? ghanàt | ghanasthànàt | tataþ ghanamålam bhavati iti adhyàhàryam | atra idam eva ghanarà÷im dçùñvà ghanaþ ekaþ dvau aghanau iti vigaõayya yatra ghanaþ tasmàt ghanamålam pårvam eva kuryàt, ghanaþ ca ghanàt ÷odhyaþ iti anena | tataþ sarvam idam àryàsåtram upasthitam bhavati, "aghanàt bhajet dvitãyàt" ityàdi | udde÷akaþ Ð ekàdãnàm målam ghanarà÷ãnàm pçthak tu me bråhi | vasva÷vimunãndånàm ghanamålam gaõyatàm à÷u || 1 || nyàsaþ Ð 1, 8, 27, 64, 125, 216, 343, 512, 729, 9728. labdham ghanamålam yathàsaïkhyena 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 12. udde÷akaþ Ð kçtayamavasurandhrarasàbdhiråparandhrà÷vinàgasaïkhyasya | målam ghanasya samyak vada bhaña÷àstrànusàreõa || 2 || nyàsaþ Ð 8291469824 | labdham ghanamålam 2024 | evam eva bhinnaghanamålànayane api udde÷akaþ Ð målam trayoda÷ànàm pa¤caghanàü÷aiþ tri÷ånyaråpàkhyaiþ | adhikànàm bhinnàkhyam vigaõyatàm saïkhyayà samyak || 3 || nyàsaþ Ð 13 103 125 | labdham ghanamålam 2 2 5 || 5 || [tribhujakùetraphalam ] atha tribhujakùetraphalànayanàrtham àha Ð tribhujasya phala÷arãram samadalakoñãbhujàrdhasaüvargaþ | tisraþ bhujàþ yasya kùetrasya tat idam kùetram tribhujam | bhujà bàhuþ pàr÷vam iti paryàyàþ | tatra trãõi kùetràõi sama-dvisama-viùamàõi | "tribhujasya" iti tribhujakùetrajàtimaïgãkçtya ekavacananirde÷aþ | tasya tribhujasya | phala÷arãram | phalasya ÷arãram phala÷arãram, phalapramàõam iti arthaþ | samadalakoñãbhujàrdhasaüvargaþ | samadalakoñã, avalambakaþ | atra kecit Ð same dale yasyàþ sà iyam samadalà, samadalà ca asau koñã ca samadalakoñã iti varõayanti | te÷àm sama-dvisamatrya÷rakùetrayoþ eva phalasiddhiþ, na viùamatrya÷rakùetrasya | asmàkam punar samadalakoñã iti anena avalambakavyutpattyà bruvatàm trayàõàm api phalànayanam siddham | athavà ye vyutpattim kurvanti teùàm api trayàõàm trya÷rakùetràõàm phalànayanam siddham eva | kutaþ ? "råóheùu kriyà vyutpattikarmàrthà na arthakriyà" iti | bhujàyàþ ardham bhujàrdham | atha atra bhujà÷abdena bhujà bàhuþ pàr÷vam iti sàmànyena trayàõàm pàr÷vànàm pratipattau prasaktàyàm vi÷iùñà eva bhujà parigçhyate, bhujàsaüj¤ità | "sàmànyacodanàþ ca vi÷eùe avatiùñhante" iti | atra gaõite bhujà÷abdaþ auõàdikaþ pratipattavyaþ, anyathà hi "bhujànyubjau pàõyupatàpayoþ" [aùñàdhyàyã, 7.3.61 ] iti bhujà÷abdasya pàõàvarthe nipàtitattvàt kùetrapàr÷ve na labhyate | tasyàþ bhujàyàþ ardham bhujàrdham | samadalakoñyà bhujàrdhasya ca saüvargaþ samadalakoñãbhujàrdhasaüvargaþ, tribhujasya phala÷arãram bhavati | udde÷akaþ Ð saptàùñanavabhujànàm kùetràõàm yat phalam samànàm tu | pa¤ca÷ravaõasya sakhe ùaóbhåsaïkhyadvitulyasya || 1 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 4 etàni trãõi samàni | dvisamasya api nyàsaþ Ð parilekhaþ 5 karaõam Ð "samatrya÷rikùetre samà eva avalambakasthitiþ" iti bhåmyardham àbàdhà 3 1 2 | "yaþ ca eva bhujàvargaþ koñãvargaþ ca karõavargaþ saþ" [gaõita¡, 17 ] iti bhujàkoñyoþ vargau karõavargaþ | tena, bhujàvarge karõavargàt ÷uddhe ÷eùam samadalakoñãvargaþ 36 3 4, samadalakoñã karaõyaþ 36 3 4 iti | bhujàrdham api karaõyaþ 12 1 4 | tena, karaõyoþ saüvargaþ asti iti labdham kùetraphalam "samadalakoñãbhujàrdhasaüvargaþ" iti karaõyaþ 450 3 16 | ÷eùayoþ api samayoþ evam eva yathàsaïkhyena phalam [karaõyaþ 768 ], karaõyaþ 1230 3 16 | dvisamatrya÷rikùetrasya api "samà eva avalambakasthitiþ" iti àbàdhà 3, samadalakoñã pårvakaraõena eva 4, phalam api tena eva karaõena 12 | udde÷akaþ Ð karõau dvau da÷a nirdiùñau dhàtrã [ca] tasya ùoóa÷a proktà | dvisamasya tasya vàcyam phalasaïkhyànam prayatnena || 2 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 6 labdham pårvakaraõena phalam 48 | viùamatribhujakùetreùu udde÷akaþ Ð karõaþ trayoda÷a syàt pa¤cada÷ànyaþ mahã dvisaptà eva | viùamatribhujasya sakhe phalasaïkhyà kà bhavet asya || 3 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 7 karaõam Ð bhujayoþ vargavi÷eùaþ tayoþ và samàsavi÷eùàbhyàsaþ tribhujakùetre àbàdhàntarasamàsavi÷eùàbhyàsaþ bhavati | bhåmyà àbàdhàntarasamàsapramàõayà vibhajya labdham bhåmau eva saükramaõam | "antarayuktam hãnam dalitam" iti [gaõita¡, 24 ] | anena krameõa àbàdhàntarapramàõe labhyete | tàbhyàm àbàdhàntarapramàõàbhyàm viùamatribhujasya samadalakoñyànayanam | tat yathà Ð bhujayoþ vargarà÷ã 169, 225 | etayoþ vi÷eùaþ 56 | bhujayoþ ekãbhàvaþ 28, tayoþ vi÷eùaþ 2 | tayoþ abhyàsaþ iti [bhujayoþ vargavi÷eùaþ] àbàdhàntarasamàsapramàõayà bhåmyà 14, anayà hçte labdham 4, anena bhuvà saha saükramaõam "antarayuktam hãnam" iti 18, 10 | dalam iti yathàkrameõa àbàdhàntare 1, 5 | etàbhyàm tribhujakùetrasya avalambakànayanam Ð pa¤cada÷akena karõena navapramàõena ca àbàdhàntareõa labdhà samadalakoñã 12; trayoda÷apramàõena karõena pa¤capramàõena ca àbàdhàntareõa labdhà sà eva samadalakoñã 12 | phalam "samadalakoñãbhujàrdhasaüvargaþ" iti bhujà bhåmiþ, tasyàþ ardham 7, samadalakoñãbhujàrdhasaüvargaþ iti phalam àgatam 84 | udde÷akaþ Ð pa¤cà÷at sà ekà bhåþ triü÷at saptàdhikà bhavet karõaþ | viü÷atiþ anyaþ proktaþ viùamatribhujasya kim phalam vàcyam || 4 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 8 labdham pårvakaraõena ca àbàdhàntare 16, 35, samadalakoñã 12, phalam 206 | [÷aóa÷righanaphalam ] ghanaphalànayanàrtham asya eva tribhujakùetrasya àryàpa÷càrdham àha Ð årdhvabhujàtatsaüvargàrdham sa ghanaþ ùaóa÷riþ iti || 6 || årdhvabhujà kùetramadhyaþ ucchràyaþ, tat iti kùetraphalam, årdhvabhujàyàþ tasya ca saüvargaþ årdhvabhujàtatsaüvargaþ, tasya ardham årdhvabhujàtatsaüvargàrdham | sa ghanaþ ghanaphalam iti yàvat, sa ca ùaóa÷riþ | ùaóa÷rayaþ yasya saþ ùaóa÷riþ ghanaþ | atha nirj¤àte årdhvabhujàpramàõe ghanaphalam årdhvabhujàtatsaüvargàrdham iti ÷akyate vaktum, na ca anirj¤àte | satyam eva etat | kintu atra nirj¤àtam eva årdhvabhujàpramàõam | kutaþ ? ÷àstre tadànayanopàyapradar÷anàt | tat yathà Ð årdhvabhujà hi nàma kùetramadhyaþ ucchràyaþ iti pratyakùam | sa ca tiryagavasthitasya ÷çïgàñakakùetrabàhoþ karõavadavasthitasya koñiþ, bhujàkarõamålakùetrakendràntaràlam | tadànayane trairà÷ikam Ð yadi tribhujakùetràvalambakena tribhujakùetrabàhuþ labhyate tadà tasya eva tribhujakùetrabàhudalasaïkhyakasya avalambakasya kiyàn bàhuþ iti | etat karõabhujàkoñitrairà÷ikavidhànam prade÷àntaraprasiddham eva iti na atra abhihitam | sa ca prade÷aþ "yaþ ca eva bhujàvargaþ kotãvargaþ ca karõavargaþ saþ" [gaõita¡, 17] iti, "trairà÷ikaphalarà÷im tam atha icchàrà÷inà hatam" [gaõita¡, 26 ] iti ca | udde÷akaþ Ð ÷çïgàñakaghanagaõitam dvàda÷agaõità÷ritasya yat ca asya | årdhvabhujàparimàõam sphuñataram àcàkùva me ÷ãghram || 1 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 9 karaõam Ð yadi aùñottara÷atakaraõikena [avalambakena] catu÷catvàriü÷aduttara÷atakaraõikaþ karõaþ labhyate, tadà ùañtriü÷atkaraõikena avalambakena kiyàn karõaþ iti | trairà÷ikopapattipradar÷anàrtham kùetranayàsaþ Ð parilekhaþ 10 trairà÷ikanyàsaþ ca 108, 144, 36 | [ etàþ karaõyaþ ] labdhaþ antaþkarõaþ [karaõyaþ] 48 | ayam eva karõaþ årdhvam avasthitatribhuja[kùetrasya bhujà] | karõakçteþ bhujàvargavi÷eùaþ årdhvabhujàvargaþ | sa ca 16 | tatra årdhvabhujà såtrakaiþ ÷alàkàdibhiþ và pradar÷ayitavyà | kùetraphalam [karaõyaþ] 3888. etàsàm kùetraphalakaraõãnàm årdhvabhujàkaraõãnàm ca saüvargàrdham ghanaþ bhavati | ardham iti atra karaõitvàt dvayoþ karaõãbhiþ caturbhiþ bhàgaþ hriyate | labdham ghanaphalam karaõyaþ 93312 | udde÷akaþ Ð aùñàda÷a karõànàm saïkhyà ÷çïgàñakasya nirdiùñà | årdhvabhujàgaõitàgram jij¤àsuþ aham sakhe tasya || 2 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 11 årdhvabhujà pårvakaraõena eva karaõyaþ 216 | phalam api pårvavat eva labdham karaõyaþ 1062882 || 6 || [ vçttakùetraphalam ] atha vçttakùetraphalànayanàrtham àha Ð samapariõàhasya ardham viùkambhàrdhahatam eva vçttaphalam | pariõàhaþ paridhiþ | samaþ ca asau pariõàhaþ ca samapariõàhaþ, tasya ardham | anye punar anyathà vigraham kurvanti Ð samaþ pariõàhaþ yasya kùetrasya tat samapariõàham, tasya ardham iti | teùàm kùetraphalàrdhasya grahaõam pràpnoti, anya-pàdàrthena samapariõàha÷abdena kùetràbhidhànàt | viùkambhaþ vyàsaþ, tasya ardham viùkambhàrdham, tena hatam viùkambhàrdhahatam, viùkambhàrdhaguõitam iti yàvat | evakàrakaraõam àryàpåraõàrtham pratipattavyam | athavà evakàrakaraõena upàyaniyamaþ kriyate | samapariõàhasya ardham viùkambhàrdhahatam eva vçttaphalam, na anyat upàyàntaram iti | na, etat asti, upàyàntara÷ravaõàt anyatra "vyàsàrdhakçtiþ trisaïguõà gaõitam" iti | na etat upàyàntaram såkùmam, kintu vyàvahàrikam iti | tasmàt ekam eva upàyàntaram, såkùmagaõitànayanasya na anyat iti | udde÷akaþ Ð aùñadvàda÷aùañkàþ viùkambhàþ tattvataþ mayà dçùñàþ | teùàm samavçttànàm paridhiphalam me pçthak bråhi || 1 || nyàsaþ Ð 8, 12, 6 parilekhaþ 12 eteùàm trairà÷ikena vakùyamàõaviùkambhaparidhipramàõaphalàbhyàm [gaõita¡, 10] labdhàþ paridhayaþ yathàkrameõa Ð 25 37 18 83 437 531 625 625 625 phalànayane karaõam Ð samapariõàhasya ardham iti viùkambhàrdham jàtam 4 | anena eva tatsamapariõàhasya ardham 12 354 625 guõitam vçttaphalam jàtam 50 166 625 anena eva karaõena ÷eùayoþ paridhyoþ yathàsaïkhyena phale Ð 113 28 61 343 625 1250 [golaghanaphalam] ghanaphalapradar÷anàrtham àha Ð tat nijamålena hatam ghanagolaphalam nirava÷eùam || 7 || tat iti anena pårvàrdhagaõitaniùpannam vçttakùetrasya tatphalam parigçhyate | nijamålam àtmanaþ målam | yat kùetraphalam tat svakãyena målena guõitam iti yàvat | athavà tat kùetraphalam, nijam avitatham àmnàyàviruddham iti arthaþ, målena hatam, anyasya a÷rutatvàt svena målena tatkùetraphalam guõitam | nijamålena hatam nijamålahatam iti vigrahaþ | tat punar kùetraphalam målakriyamàõam karaõitvam pratipadyate, yasmàt karaõãnàm måla[m apekùitam] | tataþ punar api karaõãnàm akaraõãbhiþ saüvargaþ na asti iti kùetraphalam karaõyate | evam ayam arthaþ arthàt avasãyate kùetraphalavargaþ kùetraphalena guõitaþ iti | ghanaþ ca asau golaþ ca ghanagolaþ, golaþ vçttam, ghanagolasya phalam ghanagolaphalam | nirava÷eùam | na ki¤cit anena karmaõà ÷iùyate | yena anyena karmaõà ghanagolaphalam ànayanti na tena ghanagolaphalam nirava÷eùam bhavati, vyàvahàrikatvàt tasya karmaõaþ Ð vyàsàrdhaghanam bhitvà navaguõitam ayoguóasya ghanagaõitam | iti | udde÷akaþ Ð dvau pa¤ca tathà païktiþ vyàsàþ j¤eyàþ krameõa vçttànàm | ghanagolaphalàni eùàm jij¤àsuþ aham samàsena || 1 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 13 eùàm paridhayaþ trairà÷ikena eva labdhàþ yathàsaïkhyena Ð 6 15 31 177 177 52 625 250 125 karaõam Ð pårvàbhihitagaõitakarmaõà [dvi]viùkambhakùetrasya yat phalam àyàtam 3 177 1250 tasya målam etat eva karaõãgatam a÷uddhakçtitvàt pratipattavyam | tat ca savarõitam jàtam 3927 1250. etat kùetraphalavargeõa guõitam jàtam ghanaphalam karaõyaþ 31, karaõãbhàgàþ ca 12683983 1953125000 | evam ÷eùayoþ api yathàsaïkhyena ghanaphalakaraõyaþ karaõãbhàgàþ ca Ð 7569484476 7558983 58983 8000000 125000 [samalambacaturbhujaphalam] dvi[sama-viùama]catura÷ràdãnàm antaþkarõayoþ ca atra sampàtapramàõaphalaparij¤ànàya àryàm àha Ð àyàmaguõe pàr÷ve tadyogahçte svapàtelekhe te | vistarayogàrdhaguõe j¤eyam kùetraphalam àyàme || 8 || àyàmaþ vistàraþ dairghyam iti paryàyàþ | àyàmaþ guõaþ yayoþ te àyàmaguõe | ke te ? pàr÷ve | bhåþ ekam pàr÷vam mukham itaram | àyàmaguõe bhåvadane iti arthaþ | tayoþ yogaþ tadyogaþ | kayoþ ? pàr÷vayoþ | tadyogahçte | ke ? àyàmaghne pàr÷ve | svasya pàtaþ svapàtaþ, svapàtayoþ lekhe svapàtalekhe | dve api pçthak pçthak labdhe iti vàkya÷eùaþ | svapàtalekhà nàma antaþkarõayoþ saüpàtasya bhåmukhamadhyasya ca antaràlam | vistaraþ kùetrasya pçthutvam | yadi evam vistàraþ iti pràpnoti "prathane vàkya÷abde" [aùñàdhyàyã, 3.3.33] iti gha¤i kçte | ne eùaþ doùaþ | ayam avastre stara÷abdaþ, tena vi÷abdena samàsàntaþ asau "vividhastaraþ vistaraþ" iti | vistarayoþ yogaþ vistarayogaþ, bhåvadanayogaþ iti arthaþ | vistarayogasya ardham vistarayogàrdham, vistarayogàrdham guõaþ yasya sa vistarayogàrdhaguõaþ | kaþ ? àyàmaþ | tasmin vistarayogàrdhaguõe àyàme kùetraphalam j¤eyam | vistarayogàrdhaguõaþ àyàmaþ kùetraphalam iti yàvat | samyak anàdiùñena àlikhite kùetre svapàtalekhàpramàõam trairà÷ikagaõitena pratipàdayitavyam | tathà trairà÷ikena eva ubhayapàr÷ve karõàvalambakasampàtànayanam | pårvasåtreõa atra dvisamaviùamatrya÷rakùetraphalam dar÷ayitavyam | vakùyamàõasåtreõa antaràyatacatura÷rakùetraphalànayanam anena và anyeùu api kùetreùu yàni teùàm antarvartãni kùetràõi teùàm karõàvalambakàdisàdhanam tat upadiùñalakùaõena eva | na ca teùàm anyatra avasthànamàtràt eva anyat karaõam syàt | udde÷akaþ Ð bhåmiþ caturda÷a syàt vadanam catvàri ca eva råpàõi | karõau trayoda÷àgrau saüpàtàgram phalam ca vada || 1 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 14 karaõam Ð mukhabhåmivi÷eùàrdham bhujà [5] | tayà bhujayà pçthaguktagaõitena eva avalambakasiddhiþ, sa ca 12 | ayam eva avalambakaþ àyàmaþ | pçthak pçthak pàr÷ve anena guõite jàte 48, 168. pàr÷vayoþ yogaþ 18. anena bhàgalabdhe svapàtalekha 29 21 33 vistarayogàrdhaþ 1. anena àyàmaþ guõitaþ kùetraphalam 108 | udde÷akaþ Ð viü÷atiþ ekàbhyadhikà païktiþ nava ca eva kãrtità saïkhyà | dhàtrãkarõamukhànàm gaõitam sampàtalekham àcakùva || 2 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 15 svapàtalekhe pårvakaraõena 2 5 2 3 5 5 | kùetraphalam 120 | udde÷akaþ Ð triü÷at tryadhikà bhåmiþ saptada÷a anyàni kãrtitàni atra | gaõitam tatra kiyat syàt svapàtalekhe ca ke syàtàm || 3 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 16 asya trisamacatura÷rasya kùetrasya labdhe svapàtalekhe 5 9 1 9 10 10 | kùetraphalam 375 | viùamacatura÷rakùetreùu phalamàtram eva uddi÷yate, na sampàtalekhe, durj¤àtatvàt avalambakasya | anyat api ca Ð yat atra viùamacatura÷ram kùetram na tat anyagaõitakùetraiþ samànam | tat ca Ð pa¤cakçtimukhena yutam ùaùñiþ vasudhàpramàõam àkhyàtam | karõau trayoda÷amitau catustribhiþ tàóitau krama÷aþ || 4 || asya yau avalambakau tau na sadç÷au | atra ca yat upadi÷yate tasya yau avalambakau tau tulyasaïkhyau | tena gaõita÷àstràntaropadiùñaviùamacatura÷rakùetrasya asya ca asàdç÷yam sati api ca viùamatve | atha yat gaõita÷àstràntaropadiùñaviùamacatura÷rakùetram yat ca iha upadi÷yate tayoþ dvayoþ api phalanirde÷aþ api anena upade÷ena ÷akyate [kartum] | durj¤àtàvalambakasya kim ? ucyate Ð viùamakùetreùu phalamàtram eva uddi÷ya[te], na sampàtalekhe ca iti | atha cet parij¤àtaþ avalambakaþ bhavati tadà phalam ca sampàtalekhe ca ÷akyate vij¤àtum | katham ? pårvopadiùñagaõitakarmaõà eva | udde÷akaþ Ð àyàmaþ dvàda÷a proktaþ bhåmiþ ekonaviü÷atiþ | mukham pa¤ca samàkhyàtam karõau tasya atha kãrtitau || da÷a pa¤ca-tribhiþ ca eva samyuktàni pçthak pçthak | phalam sampàtalekhe ca j¤àtum icchàmi tattvataþ || 5 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 17 labdhe sampàtalekhe 2 9 1 1 2 2 | kùetraphalam 144 | evam anyeùu api evaüvidheùu kùetreùu phalànayanam sampàtalekhànayanam ca || 8 || [kùetraphalam pratyayakaraõam ca ] sarvakùetràõàm phalapratyayakaraõàrtham àha Ð sarveùàm kùetràõàm prasàdhya pàr÷ve phalam tadabhyàsaþ | sarveùàm kùetràõàm phalam nirdeùñavyam | katham ? prasàdhya pàr÷ve | "pra"-÷abdaþ prakçùñavàcã, prakarùeõa pàr÷ve sàdhayitvà iti | kaþ ca tayoþ prasàdhyamànayoþ pàr÷vayoþ prakarùaþ ? ucyate Ð pàr÷vatà | kaþ punar arthaþ pàr÷vatà÷abdasya iti | ucyate Ð yadi sarvakùetram prasàdhyamànam, [tadà "pàr÷vatà"-÷abdàsya arthaþ] pàr÷ve eva bhavati, àyatacatura÷ram eva iti yàvat | phalam tadabhyàsaþ | teùàm sarvakùetràõàm pratyàkalitapàr÷vàyatacatura÷ràõàm phalam tayoþ pàr÷vayoþ abhyàsaþ, vistàràyàmàbhyàsaþ iti yàvat | "abhyàsaþ guõanà saüvargaþ" iti paryàyàþ | atha sarva÷abdasya nirava÷eùavàcitvàt nirava÷eùàõi eva kùetràõi àkùipyante, tasmàt sarvakùetràõàm phalasya anena eva såtreõa siddhatvàt pårvàbhihitasåtràbhidhànam anarthakam | na anarthakam | pratyayakaraõam phalam ca anena ucyate | abhihitànàm kùetràõàm phalasya pratyayakaraõam, yasmàt gaõitavidaþ maskari-påraõa-påtanàdayaþ sarveùàm kùetràõàm phalam àyatacatura÷rakùetre pratyàyayanti | uktam ca Ð karaõaiþ uktaiþ nityam phalam anugamya àyate tu vij¤eyam | pratyayakaraõam kùetre vyaktam phalam àyate yasmàt || anabhihitànàm kùetràõàm phalàn ayanam abhãùñakùetràyatacatura÷rãkaraõena eva | atha katham ekena eva yatnena phalànayanam pratyayakaraõam ca prasàdhyate ? atha idam pratyayakaraõàrtham prakçtam, sa katham phalànayanàya bhavati ? atha phalànayanàrtham, katham pratyayakaraõàya ? nea eùaþ doùaþ | anyàrtham prakçtam anyàrtham sàdhakam dçùñam | tat yathà Ð "÷àlyartham kulyàþ praõãyante | tàbhyaþ ca pànãyam pãyate, upaspç÷yate ca |" [ aùñàdhyàyã, 1.1.22, pàta¤jalabhàùyam ] evam iha api | tat yathà Ð àyatacatura÷rakùetraphalànayana udde÷akaþ Ð aùñau pa¤ca ca païktivistàraþ dairghyam api amãùàm yat | aùñiþ dvàda÷a manavaþ gaõitam kiyat àyatànàm tu || 1 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 18 aùñau ekam pàr÷vam ; ùoóa÷a anyat | tayoþ pàr÷vayoþ abhyàsaþ, phalam àgatam 128 | ÷eùayoþ api evam eva 60, 140 | pårvasåtraniùpannakùetraphalànàm pratyayakaraõam pradar÷yate | tat yathà Ð tricaturbhujavçttànàm dçùñàni phalàni yàni gaõitena | teùàm pratyayakaraõam kathaya katham bhavati sarveùàm || 2 || asya samatrya÷rikùetrasya pårvadçùñasya eva katham phalapratyayakaraõam [iti] nyàsaþ Ð parilekhaþ 19 etat eva nyastam àyatacatura÷rakùetram jàtam Ð parilekhaþ 20 [ tribhujasya avalambakaþ àyàmaþ ] karaõyaþ 36 3 4 [bhåmyardham vistàraþ karaõyaþ 12 1 4 ] phalam pàr÷vayoþ abhyàsaþ iti karaõyaþ 450 3 16 pårvalikhità [eva ] | evam eva [dvi]sameùu, viùameùu ca | viùamàkhyasya nyàsaþ Ð parilekhaþ 21 asya api avalambakaþ àyàmaþ 12, bhåmyardham vistàraþ 7 | parilekhaþ 22 asya api pårvavat eva vistàràyàm ayoþ saüvargaþ phalam 84 | athavà àyatacatura÷rakùetrayoþ ardhakùetraphalasaüyogaþ asya phalam | tayoþ dvayoþ pa¤cavistàrasya dvàda÷àyàm asya ekasya, dvitãyasya api navavistàrasya dvàda÷àyàm asya ardhakùetraphalasaüyogaþ asya phalam | tayoþ dvayoþ pa¤cavistàrasya dvàda÷àyàm asya ekasya dvitãyasya api navavistàrasya dvàda÷àyàm asya nyàsaþ Ð parilekhaþ 23 dvàda÷apa¤cakasya phalam vistàràyàmàbhyàsakrameõa 60, asya ardham eva asmin viùamatrya÷rikùetre iti 30, nava[vistàra]dvàda÷àyàm asya phalam 108, asya api ardham eva asmin anupraviùñam iti 54 ; etayoþ ardhaphalayoþ yogaþ sà eva catura÷ãtiþ 84 | evam dvisamatrisamaviùamacatura÷reùu api phalam pratyàyanãyam | vçttakùetre viùkambhàrdham vistàraþ, paridhyardham àyàmaþ, tat eva àyatacatura÷rakùetram | anayà di÷à prakãrõakùetre phalam svadhiyà abhyåhyam | tat yathà Ð mukham ekàda÷a dçùñam pratimukham api ucyate tathà ca nava | àyàmaþ viü÷atikaþ phalam asya kiyat bhavet gaõaka || 3 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 24 karaõam Ð "prasàdhya pàr÷ve phalam tadabhyàsaþ" iti viùamayoþ pàr÷vayoþ yogaþ 20, asya ardham 10. [ àyàmaþ 20 ]. ete da÷akaviü÷atike pàr÷ve | etayoþ abhyàsaþ kùetraphalam [ 200 ] | udde÷akaþ Ð aùñàùñau paõavamukhe vyàsaþ dvau ùoóa÷a ucyate dairghyam | kiyat asya phalam vàcyam paõavàkçtisaüsthitasya asya || 4 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 25 karaõam Ð mukhayoþ samàsaþ 16, ardham 8. etat vistàreõa 2 yuktam 10. asya ardham 5. evam "prasàdhya pàr÷ve phalam tadabhyàsaþ" iti àgatam phalam 80 | udde÷akaþ Ð vistàraþ pa¤ca uktaþ navodaram pçùñham asya pa¤cada÷a | karidantakùetraphalam kiyatpramàõam vinirde÷yam || 5 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 26 karaõam Ð pçùñhodarasamàsaþ 24. ardham 12. etat vistàràrdhaguõam phalam triü÷at 30 | evam sarvakùetreùu pàr÷vadvayaparikalpanayà phalam nirdeùñavyam | [ vyàsàrdhatulyajyà ] samavçttaviùkambhàrdhatulyajyàpradar÷anàrtham àha Ð paridheþ ùaóbhàgajyà viùkambhàrdhena sà tulyà || 9 || paridhiþ pariõàhaþ vçttam iti paryàyàþ | tasya paridheþ ùaóbhàgasya yà jyà sà viùkambhàrdhena tulyà | paridheþ ùaóbhàgaþ rà÷idvayam | rà÷idvayakùetràvagàhinã yà jyà sà paridheþ ùaóbhàgasya jyà | tasyàþ ardham rà÷eþ ekasya ardhajyà | etat ca sarvam chedyake pratipàdanãyam iti | asmin ca viracitamukhade÷asitavartyaïkurakarkañena àlikhite chedyake yat ùaóbhàgajyàyàþ ardham tat rà÷eþ ardhajyà | tayà ardhajyayà nirj¤àtàyàþ ardhajyakotpattim vakùyati | etàm eva ùaóbhàgajyàm pratipàdayiùatà vçtakùetre ùañ samatrya÷rikùetràõi prasaïgena pradar÷itàni | atra viùkambhàrdhabàhåni | ùañ và dhanuþkùetràõi viùkambhàrdhajyàkàni | evam ca ùaóa÷rikùetram | prayojanam ca asya ùaóbhàgajyàpradar÷anasya "samavçttaparidhipàdam chindyàt" [ gaõita¡, 11 ] iti asyàm kàrikàyàm vakùyati || 9 || [ vçtte vyàsaparidhisambandhaþ ] trairà÷ikena samavçttànayanàrtham àha Ð caturadhikam ÷atam aùñaguõam dvàùaùñiþ tathà sahasràõàm | ayutadvayaviùkambhasya àsannaþ vçttapariõàhaþ || 10 || caturbhiþ adhikam caturadhikam | kim tat ? ÷atam | aùñàbhiþ guõitam aùñaguõam | etat uktam bhavati Ð aùñau ÷atàni dvàtriü÷aduttaràõi iti | sahasràõi ca dvàùaùñiþ | etat ubhayam ekatra 62832 | ayutadvayam ca viùkambhaþ ca ayutadvayaviùkambhaþ | athavà ayutadvayasaïkhyaþ viùkambhaþ ayutadvayapramàõaþ và ayutadvayaviùkambhaþ | tasya ayutadvayaviùkambhasya | sa ca 20000 | àsannaþ vikañaþ | kasya àsannaþ ? såkùmasya pariõàhasya | katham vij¤àyate såkùmasya àsannaþ iti, na punar vyàvahàrikasya àsannaþ ; yàvatà ÷rutaparikalpanà såkùmavyàvahàrikayàyoþ tulyà | na eùaþ doùaþ, sandehamàtram idam | sarvasandeheùu vedam avatiùñhate "vyàkhyànataþ vi÷eùapratipattiþ [ nahi sandehàt alakùaõam ]" [ aùñàdhyàyã, ÷ivasåtram 6, pàta¤jalabhàùyam ] iti | tasmàt såkùmasya àsannaþ iti vyàkhyàsyàmaþ | athavà àsanna÷abdena tatsamãpavartinà abhidhãyate | tena ca tat eva àsanna÷abdena ucyate | tarhi ki¤cit bhinnam | yadi vyàvahàrikàsannaþ vyàvahàrikàt api pàpãyàn paridhiþ, na ka÷cit pàpataram prayàsam karoti, tena såkùmàsannaþ iti nyàyasiddham | atha àsannaparidhiþ kasmàt ucyate, na punar sphuñaparidhiþ eva ucyate ? evam manyante Ð sa upàyaþ eva na asti yena såkùmaparidhiþ ànãyate | nanu ca ayam asti Ð vikkhaübhavaggadasaguõakaraõã vaññassa parirao hodi | [ viùkambhavargada÷aguõakaraõã vçttasya pariõàhaþ bhavati | ] iti | atra api kevalaþ eva àgamaþ na eva upapattiþ | råpaviùkambhasya da÷akaraõyaþ paridhiþ iti | atha manyate pratyakùeõa eva pramãyamàõaþ råpaviùkambhakùetrasya paridhiþ da÷akaraõyaþ iti | na etat, aparibhàùitapramàõatvàt karaõãnàm | ekatrivistàràyàm àyatacatura÷rakùetrakarõena da÷akaraõikena eva tadviùkambhaparidhiþ veùñyamàõaþ sa tatpramàõaþ bhavati iti cet tat api sàdhyam eva | anyat ca Ð vçttakùetre catvàri dhanuþkùetràõi, ekam àyatacatura÷rakùetram | teùàm phalasamàsena vçttakùetraphalena bhavitavyam | tàni phalàni saüyojyamànàni na vçttakùetraphalatulyàni bhavanti | tatpratipàdanàrtham udde÷akaþ Ð da÷aviùkambhakùetre pårvàparabhàge ekaråpam avagàhya | jãvà ùaó dakùiõottarayoþ api dve råpe avagàhya aùñau || tàsàm jãvànàm ànayanopàyasåtram gàthà Ð ogàhåõam vikkhambham egàheõa saüguõam kuryàt | cauguõiassa tu måëam jãvà savvakhattàõam || [ avagàhonam viùkambham avagàheõa saïguõam kuryàt | caturguõitasya tu målam sà jãvà sarvakùetràõàm || ] dhanuþkùetranyàsaþ ca Ð parilekhaþ 27 dhanuþkùetraphalànayane såtram gàthà Ð isupàyaguõà jãvà dasikaraõi bhavet vigaõiya padam | dhanupañña ammikhatte edam karaõam tu õàavvam || [ iùupàdaguõà jãvà da÷akaraõãbhiþ bhavet viguõya phalam | dhanuþpaññe asmin kùetre etat karaõam tu j¤àtavyam || ] anayà gàthayà pårvàparadhanuþkùetraphale ka¡ 90 4, ka¡ 90 4. ete kùetraphale karaõiprakùepavidhànena prakùeptavye | karaõãprakùetrapasåtram gàthà Ð auvaññi a dassakeõa i målasamàsassamotthavat | ovaññaõàyaguõiyam karaõisamàsam tu õàavvam || [ apavartya ca da÷akena hi målasamàsaþ samottham yat | apavartanàïkaguõitam karaõisamàsam tu j¤àtavyam || ] tathàkçtvà labdham ka¡ 90 | dakùiõottaradhanuùoþ api tathà eva phale ka¡ 160, ka¡ 160 | [ samàsaþ ca ka¡ ] 640 | samastayoþ punar samàsaþ ka¡ 1210 | madhyasthàyatacatura÷rakùetraphalam karaõyaþ 2304 | dhanuþkùetraphalasamàsarà÷eþ asya ca karaõãsamàsakriyayà samasyamàne rà÷yoþ asaükùepatà | pçùñhànayanam api ca da÷akaraõãparidhiprakriyàparikalpanayà sadà na [ bhavati | yataþ ] pçùñhànayane såtram àryàrdham Ð jyàpàda÷aràrdhayutiþ svaguõà [ da÷asaïguõà karaõyastàþ ] [atra udde÷akaþ Ð dvipa¤càsat viùkambhe dviþ avagàhya | ] "ogàhåõam vikkhambham" iti anena jyà labdhà viü÷atiþ [20] | [ anayà jyayà ] pçùñhànayanam Ð jyàpàdaþ [20 4 = ] 5, ÷aràrdha [1] yutiþ 6, svaguõà 36, da÷asaïguõàþ 360, età karaõyaþ pçùñham | sakalajyàvargaþ catvàri ÷atàni, pçùñham karaõãnàm ùaùñi÷atatrayam iti, katham etat saüghañate | jyàyasà jyàtaþ pçùñhena bhavitavyam | tat etat vicàryamàõam atyantasåkùmavàdinàm jyàtaþ pçùñham alpãyamànam àpatitam ataþ asyai avicàritamanoharàyai namaþ astu da÷akaraõyai | atha aparaþ api udde÷akaþ Ð ùaóviü÷ativiùkambhakùetre ekam avagàhya | pårvakaraõena eva jyà da÷a 10 | pårvavat eva pçùñham asyàþ navatiþ karaõãnàm 90 | jyàvargaþ ÷atam 100 | evam idam àlocyamànam atyantasthålatàm àpannam iti | tasmàt sa upàyaþ eva na asti iti såktam | atha etau mahàntau rà÷ã kasmàt ucyete, na punar apavartitau eva ucyete; àcàryaþ ca làghavikaþ, na tasya làghavikasya mahàrà÷yabhidhànam yujyate | idam ekam àcàryasya mç÷yatàm | athavà ayutadvayaviùkambham iti alpaiþ akùaraiþ ucyate | na tathà apavartitaviùkambhàbhidhàne alpàkùaratà | athavà manyate Ð mahàparidhiviùkambhàbhidhàne mahàviùkambhàsu jyàsu alpaparigrahàpacayeùu na phalavi÷eùaþ alpàntaratvàt iti, tathà ca "makhi" àdiùu kvacit asataþ upàdànam kçtam, kvacit ca sataþ parityàgaþ | pariõàhaþ paridhiþ, vçttam kùetram, vçttasya pariõàhaþ vçttapariõàhaþ, vçttaparidhiþ iti arthaþ | anena viùkambhe nirj¤àte paridhiþ ànãyate, paridhau ca nirj¤àte viùkambhe iti | katham ? yadi asya viùkambhasya ayam paridhiþ icchàviùkambhasya kiyàn, yadi asya paridheþ ayam viùkambhaþ icchàparidheþ kiyàn iti | udde÷akaþ Ð dvicatuþsaptàùñànàm vyàsànàm yàni vçttagaõitàni | såkùmàsannàni sakhe vigaõaya gaõitànusàreõa || 1 || kùetrasya nyàsaþ Ð parilekhaþ 28 labhdàni vçttàni yathàkrameõa Ð 6 12 21 25 177 354 1239 83 625 625 1250 625 paridhau nirj¤àte viùkambhànayane udde÷akaþ Ð navanavayamaràmàõàm aùñàbhiþ ÷arayamàü÷ahãnànàm | khakharasavçndasya ca me vyàsau àcakùva vigaõayya || 2 || nyàsaþ Ð 3299 8 25 | 21600 labdhau yathàkrameõa vyàsau 1050 | 6875 625 1309 [chedyakavidhinà jyà ànayanam ] atha jyànayanàrtham àha Ð samavçttaparidhipàdam chindyàt tribhujàt caturbhujàt ca eva | samacàpajyàrdhàni tu viùkambhàrdhe yathà iùñàni || 11 || samavçttam paridhiþ yasya kùetrasya tatkùetram samavçttaparidhiþ, tasya pàdaþ samavçttaparidhipàdaþ | sati etasmin vyàkhyàne kùetraphalasya grahaõam pràpnoti | àcàryaprabhàkareõa ayam eva vigrahaþ pradar÷itaþ | sa guruþ iti kçtvà asmàbhiþ na upàlabhyate | anyat ca Ð kàùñhatulyajyàbhidhànam yuktam iti a÷àstraj¤aþ api jànàti iti tena eva kàùñhatulyajyà pratyàkhyàtà | vayam tu bråmaþ Ð asti kàùñhatulyajyà iti | yadi kàùñhatulyajyà na syàt tadà samàyàmavanau vyavasthànam eva ayoguóasya na syàt | tena anumãmahe ka÷cit prade÷aþ saþ asti iti yena asau ayoguóaþ samàyàmavanau avatiùñhate | sa ca prade÷aþ paridheþ ùaõõavatyaü÷aþ | kàùñhatulyajyà anyaiþ api àcàryaiþ abhyavagatà Ð tatparidheþ ÷atabhàgam spç÷ati dharàm golaka÷arãràt | iti | samavçttaþ ayam paridhiþ samavçttaparidhiþ, samavçttaparidheþ pàdaþ samavçttaparidhipàdaþ, tam samavçttaparidhipàdam chindyàt | jyàvibhàgena iti vàkya÷eùaþ | jyàvibhàgena samavçttaparidhau khaõóyamàne tribhujàt caturbhujàt ca kùetràt samacàpajyàrdhàni niùpadyante, na viùamacàpajyàrdhàni | tàni vi÷iùñàni eva parigçhyante, dvicaturaùñaùoóa÷advàtriü÷at iti àdãni dviguõottaràõi | "tu"-÷abdàt dvicatuùùaóaùñada÷advàda÷acaturda÷àdãni ca | viùkambhàrdhe tribhujakùetram utpadyate | tasmàt tribhujàt caturbhujàt ca kùetrajyàrdhàni niùpadyante | katham punar viùkambhàrdhe tribhujam ca caturbhujakùetram utpadyate iti ucyate Ð yasya vyàsàrdham bhujà karõaþ và bhavati tadvyàsàrdhe niùpannam | athavà viùkambhàrdhe eva jyàrdhàni niùpadyante | viùkambhàrdhàvayavatvàt na viùkambhàrdham atiricya vartante iti arthaþ | athavà viùkambhàrdhe sati jyàrdhàni niùpadyante | nirj¤àte hi viùkambhàrdhe ÷akyate jyà kalpayitum, na anyathà | katham ? yasmàt uktam "paridheþ ùaóbhàgajyà viùkambhàrdhena sà tulyà" [ gaõita¡, 9 ] iti | yathà iùñàni yathà ãpsitàni, samacàpajyàrdhàni | asyàm kàrikàyàm jyotpattivistumàtram eva pratipàditam àcàryeõa, [ karaõam ] tu na pratipàditam; prade÷àntaraprasiddhatvàt karaõasya | athavà jyotpattau yat karaõam tat sarvam chedyakaviùayam, chedyakam ca vyàkhyànagamyam iti [ na ] pratipàditam | atha kim artham samavçttaparidhipàdaþ eva jyàvibhàgena chidyate, na punar samavçttaparidhiþ chedyate ? na eùaþ doùaþ | samavçttaparidhipàdapramàõamàtram trayaþ rà÷ayaþ | evam caturùu caturbhàgeùu | yasmàt paridhipàdapramàõasya tulyatvàt sarveùàm paridhipàdànàm jyàrdhàni tulyàni bhavanti iti paridhipàdajyàrdhe iti eva pratipàditàni vyavahàraprasiddhyartham | udde÷akaþ Ð vasudahanakçtahutà÷anasaïkhye viùkambhàrdhe kiyatpramàõàni jyàrdhàni | rà÷yardhakàùñhàni niùpàdyante | viùkambhàrdham 3438 | karaõam Ð yàvat tàvat pramàõaparicchinnaviùkambhàrdhatulyena karkañakena maõóalam àlikhya tat dvàda÷adhà vibhajet | te ca dvàda÷abhàgàþ rà÷ayaþ iti parikalpyàþ | atha dvàda÷adhà vibhakte maõóale pårveõa rà÷idvayàgràvagàhinãm dakùiõottaràm jyàkàràm lekhàm kuryàt | evam pa÷cimabhàge api | evam eva dakùiõottarabhàgayoþ api ca pårvàparàyatàm jyàm kuryàt | punar api ca pårvàparadakùiõottaradikùu tathà eva ca rà÷icatuùñayàgràvagàhinyaþ lekhàþ kuryàt | tathà trya÷rã[õi] kartavyàni | tathà ca paridhiniùpannam kùetram karkañakena viracitavartikàmukhena likhyate | evam àlikhite kùetre sarvam pradar÷ayitavyam | parilekhaþ 29 atra àlekhye vyàsàrdhatulyà caturõàm kàùñhànàm [pårõa]jyà | tadardham dvikàùñhajyà | sà ca 1719 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ iti, bhujàkarõavargavi÷eùasya målam avalambakaþ | sà eva caturõàm kàùñhànàm jyà | sà ca 2978 | etàm vyàsàrdhàt vi÷odhya ÷eùam dvikàùñha÷araþ, ÷aradvikàùñhajyàvargayogamålam karõaþ | sà eva dvikàùñha[pårõa]jyà ca 1780 | ardham asyàþ kàùñhasya ekasya jyà, 890 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ | bhujàkarõavargavi÷eùasya målam avalambakaþ | sa ca pa¤cànàm kàùñhànàm jyà | sà ca 3321, viùamatvàt ataþ jyà na utpadyante | evam tribhujàt pa¤ca jyàrdhàni vyàkhyàtàni | antaþsamacatura÷rakùetre vyàsàrdhatulyà bàhavaþ | tasya karõaþ vyàsàrdhayoþ vargayogamålam | tat ca 4862 | asya ardham trayàõàm kàùñhànàm jyà | sà ca 2431 | evam ekà jyà caturbhujàt niùpannà, viùamatvàt utpattiþ na asti | viùkambhàrdhe ùañ rà÷yardhakàùñhajyàrdhàni pratipàditàni | tasmin eva viùkambhàrdhe rà÷icaturbhàgakàùñhajyà vyàkhyàsyàmaþ | tat yathà Ð pårvavat àlikhite kùetre vyàsàrdham eva aùñànàm kàùñhànàm [pårõa]jyà | tadardham caturõàm kàùñhànàm jyà, sà ca 1719 | iyam bhujà, vyàsàrdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùamålam koñiþ | sà aùñànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 2978 | etàm vyàsàrdhàt vi÷odhya ÷eùam catuþkàùñhajyà÷araþ | ÷aracatuùkàùñhajyàvargayogamålam karõaþ | sà caturõàm kàùñhànàm [pårõa]jyà, sà ca 1780 | taddalam dvikàùñhajyà, [sà] ca 890 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùamålam koñiþ | sà da÷ànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 3321 | etàm vyàsàrdhàt vi÷odhya ÷eùam dvikàùñha÷araþ | ÷aradvikàùñhajyàvargayogamålam karõaþ | sà eva dvikàùñha[pårõa]jyà, sà ca 898 | ardham asyàþ kàùñhasya ekasya jyà, sà ca 449 | eùà bhujà, vyàsàçdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùasya målam koñiþ | sà ekàda÷ànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 3409 | viùamatvàt ataþ jyà na utpadyate | atha dvikàùñhajyàm vyàsàrdhàt vi÷odhya ÷eùam da÷akàùñha÷araþ | ÷arada÷akàùñhajyàvargayogamålam karõaþ | sa [eva] kàùñhànàm da÷ànàm [pårõa] jyà, sà ca 4186 | ardham asyàþ pa¤cànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 2093 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùasya målam koñiþ | sà saptànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 2728 | viùamatvàt ataþ jyà na utpadyate | evam tribhujàt nava jyàrdhàni | pårvavaduktasamacatura÷rakùetrasya vyàsàrdhabàhukasya vyàsàrdhayoþ vargayogamålam karõaþ | sa ca dvàda÷ànàm kàùñhànàm [pårõa]jyà, sà ca 4862 | ardham asyàþ ùaõõàm kàùñhànàm jyà, sà ca 2431 | etàm vyàsàrdhàt vi÷odhya ÷eùam ùañkàùñha÷araþ, ÷araùañkàùñhajyàvargayogamålam karõaþ | sa eva ùaõõàm kàùñhànàm [pårõa]jyà, sà ca 2630 | ardham asyàþ trayàõàm kàùñhànàm jyà, sà ca 1315 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùasya målam koñiþ | sà navànàm kàùñhànàm jyà | sà ca 3177 | viùamatvàt ataþ jyà na utpadyate | evam caturbhujàt tisraþ jyàþ | viùkambhàrdhe dvàda÷a | dvàda÷a rà÷icaturbhàgakàùñhajyàrdhàni vyàkhyàtàni | tasmin eva viùkambhàrdhe rà÷yaùñabhàgajyà vakùyàmaþ | tat yathà Ð pårvavadàlikhite kùetre vyàsàrdham eva ùoóa÷ànàm kàùñhànàm [pårõa]jyà | tadardham aùñànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 1719 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùasya målam koñiþ | sà ùoóa÷ànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 2978 | etàm vyàsàrdhàt vi÷odhayet | ÷eùam aùñakàùñha÷araþ | ÷aràùñakàùñhajyàvargayogamålam karõaþ | sa eva aùñànàm kàùñhànàm [pårõa]jyà, sà ca 1780 | ardham asyàþ caturõàm kàùñhànàm jyà, sà ca 890 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùasya målam koñiþ | sà eva viü÷ateþ kàùñhànàm jyà, sà ca 3321 | etàm vyàsàrdhàt vi÷odhya ÷eùam catuþkàùñha÷araþ | ÷aracatuùkàùñhajyàvargayogamålam karõaþ | sa eva caturõàm kàùñhànàm [pårõa]jyà, sà ca 898 | ardham asyàþ kàùñhayoþ jyà, sà ca 449 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùasya målam koñiþ | sà eva dvàviü÷ateþ kàùñhànàm jyà, sà ca 3409 | etàm vyàsàrdhàt vi÷odhayet | ÷eùam dvikàùñha÷araþ | ÷aradvikàùñhajyàvargayogamålam karõaþ | sa eva kàùñhayoþ [pårõa]jyà, sà ca 450 | ardham asyàþ kàùñhasya jyà, sà ca 225 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùasya målam koñiþ | sà eva trayoviü÷ateþ kàùñhànàm jyà, sà ca 3431 | viùamatvàt ataþ jyà na utpadyate | atha caturõàm kàùñhànàm jyàm vyàsàrdhàt vi÷odhayet | ÷eùam viü÷ateþ kàùñhànàm ÷araþ | ÷araviü÷atikàùñhajyàvargayogamålam karõaþ | sa viü÷ateþ kàùñhànàm [pårõa]jyà, sà ca 4186 | ardham asyàþ da÷ànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 2093 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùasya målam koñiþ, sà eva caturda÷ànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 2728 | etàm vyàsàrdhàt vi÷odhayet | ÷eùam da÷akàùñhànàm ÷araþ | ÷arada÷akàùñhajyàvargayogamålam karõaþ | sa eva da÷ànàm kàùñhànàm [pårõa]jyà, sà ca 2210 | ardham asyàþ pa¤cànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 1105 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùamålam koñiþ | sà eva ekonaviü÷ateþ kàùñhànàm jyà, sà ca 3256 | viùamatvàt ataþ jyà na utpadyate | atha dvikàùñhajyàm vyàsàrdhàt vi÷odhayet | ÷eùam dvàviü÷ateþ kàùñhànàm ÷araþ | ÷aradvàviü÷atikàùñhajyàvargayogamålam karõaþ | sa eva dvàviü÷ateþ kàùñhànàm [pårõa]jyà | sà ca 4534 | ardham asyàþ ekàda÷ànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 2267 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùasya målam koñiþ | sà eva trayoda÷ànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 2585 | viùamatvàt ataþ jyà na utpadyate | atha da÷ànàm kàùñhànàm jyàm vyàsàrdhàt vi÷odhayet | ÷eùam caturda÷ànàm kàùñhànàm ÷araþ | ÷aracaturda÷akàùñhajyàvargayogamålam karõaþ | sa eva caturda÷ànàm kàùñhànàm [pårõa] jyà, sà ca 3040 | ardham asyàþ saptànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 1520 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùamålam koñiþ | sà eva saptada÷ànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 3084 | viùamatvàt ataþ jyà na utpadyate | evam tribhujàt rà÷yaùñabhàgakàùñhajyàþ vyàkhyàtàþ | atha caturbhujàt vyàkhyàsyàmaþ | antaþsamacatura÷rakùetrasya vyàsàrdhatulyàþ bàhavaþ | tayoþ vargayogamålam karõaþ | sa eva caturviü÷ateþ kàùñhànàm [pårõa]jyà, sà ca 4862 | ardham asyàþ dvàda÷ànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 2431 | etàm vyàsàrdhàt vi÷odhayet | ÷eùam dvàda÷ànàm kàùñhànàm ÷araþ | ÷aradvàda÷akàùñhajyàvargayogamålam karõaþ | sa eva dvàda÷ànàm kàùñhànàm [pårõa]jyà, sà ca 2630 | ardham asyàþ ùaõõàm kàùñhànàm jyà, sà ca 1315 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùasya målam koñiþ | sà aùñàda÷ànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 3177 | etàm vyàsàrdhàt vi÷odhayet | ÷eùam ùaõõàm kàùñhànàm ÷araþ | ÷araùañkàùñhajyàvargayogamålam karõaþ | sa eva ùaõõàm kàùñhànàm [pårõa]jyà, sà ca 1342 | ardham asyàþ trayàõàm kàùñhànàm jyà, sà ca 671 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùasya målam koñiþ, sà eva ekaviü÷ateþ kàùñhànàm jyà, sà ca 3372 | viùamatvàt ataþ jyà na utpadyate | atha ùaõõàm kàùñhànàm jyàm vyàsàrdhàt vi÷odhayet | ÷eùam aùñàda÷akàùñhànàm ÷araþ | ÷aràùñàda÷akàùñhajyàvargayogamålam karõaþ | sa eva aùñàda÷ànàm kàùñhànàm [pårõa]jyà, sà ca 3820 | ardham asyàþ navànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 1910 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùamålam koñiþ | sà eva pa¤cada÷ànàm kàùñhànàm jyà, sà ca 2859 | viùamatvàt ataþ jyà na utpadyate | evam rà÷yaùñabhàgakàùñhajyàþ caturvim÷atiþ | anena eva vidhànena viùkambhàrdhe yatheùñàni jyàrdhàni niùpàdayitavyàni iti || 11 || [ prakàràntareõa khaõóajyà ] jyàvibhàgapradar÷anàrtham àha Ð prathamàt càpajyàrdhàt yaiþ ånam khaõóitam dvitãyàrdham | tatprathamajyàrdhàü÷aiþ taiþ taiþ ånàni ÷eùàõi || 12 || prathamàt àdyàt càpajyàrdhàt | yaiþ ånam yàvadbhiþ aü÷aiþ ånam apràptasadç÷am | kim tat ? khaõóitam dvitãyàrdham, khaõóitam pårvàryàbhihitacchedyakavidhinà chinnam dvitãyacàpajyàrdham | tatprathamajyàrdhàü÷aiþ | tat iti yàvadbhiþ prathamacàpajyàrdhàt dvitãyacàpajyàrdham ånam tàvantaþ taiþ parigçhyante, jyàyàþ ardham jyàrdham, prathamam ca tajjyàrdham ca prathamajyàrdham ; athavà prathamà ca asau jyà ca prathamajyà, prathamajyà ca asau ardham ca prathamajyàrdham ; prathamajyàrdhasya aü÷aþ prathamajyàrdhàü÷aþ ; prathamajyàrdhàü÷aþ ca prathamajyàrdhena bhàgam hçtvà labdhà yathà pa¤càü÷aþ ùaóaü÷aþ, te ca prathamajyàrdhàü÷àþ ca tatprathamajyàrdhàü÷àþ taiþ tatprathamajyàrdhàü÷aiþ | taiþ taiþ aü÷aiþ iti vãpsàgrahaõam ca arthavat bhavati | ånàni ÷eùàõi | ånàni rahitàni, ÷eùàõi tçtãyàdi jyàrdhàni bhavanti | tat yathà Ð prathamam càpajyàrdham idam chedyakena niùpannam 225 | dvitãyam càpajyàrdhacchedam 224 | etat prathamacàpajyàrdhàt ekena ånam | dvitãyacàpajyàrdhàü÷am prathamacàpajyàrdham ca ekatra 449 | asya prathamacàpajyàrdhena bhàge [hçte] labdham ardhàdhikena dve råpe | tàbhyàm pårveõa ca [ekena ånam] prathamacàpajyàrdham [tçtãyajyàrdham] bhavati | tat ca 222 | trayàõàm saüyogaþ 671 | asya prathamacàpajyàrdhena bhàgalabdham ardhàdhikena trãõi råpàõi | taiþ pårvalabdhaiþ ca tribhiþ ånam prathamacàpajyàrdham caturthajyàrdham bhavati | tat ca 219 | caturõàm jyàrdhànàm saüyogaþ 890 | asya prathamajyàrdhena bhàgalabdham catvàri råpàõi ardhàdhikena | taiþ pårvaiþ ca ùaóbhiþ ånam prathamam càpajyàrdham pa¤camajyàrdham bhavati | tat ca 215 | etaiþ ÷eùàõi vyàkhyàtàni iti | idam ca vyàkhyànam àcàryaprabhàkareõa vyàkhyàtam | tat ca ayuktam anarthakam apratyàkhyàya vyàkhyànam kartum | katham anarthakam ? atra gaõita÷àstre laghåpàyapradar÷anàrtham upàyàntarapradar÷anàrtham và såtràntaram àrabhyate | atra anyataragandhaþ api na asti | katham ? pårvàryàbhihitachedyakavidhinà nirj¤àtàbhyàm prathamadvitãyacàpajyàrdhàbhyàm idam karma kriyate | tasmin dvisåtràyatatvàt karmaõaþ làghavam na asti | upàyàntaratà ca [na] pårvasåtrà÷rayatvàta | etasmàt na arthaþ anena såtreõa | katham punar imàþ jyàþ pçthak pçthak vij¤àyante ? atibàli÷avàkyam etat | tajjyotpatteþ | kàùñhadvikàùñhatrikàùñhàdijyàrdhàni pratipàditàni | teùàm anyonyavi÷eùeõa pçthak pçthak jyàþ bhavanti iti agaõitaj¤aþ api ca jànàti, kim punar sàüvatsaraþ | tathà ca mandabuddhipratipattyartham prastãryate | tat yathà Ð 225, 449, 671, 890, 1105, 1315, 1520. 1719, 1910, 2093, 2267, 2431, 2585, 2728, 2859, 2978, 3084, 3177, 3256, 3321, 3372, 3409, 3431, 3438 | anantarànantararahitàþ krameõa pçthak pçthak jyàþ Ð 225, 224, 222, 219, 215, 210, 205, 199, 191, 183, 174, 164, 154, 143, 131, 119, 106, 93, 79, 65, 51, 37, 22, 7 | etàþ eva utkrameõa antyàt àrabhya utkramajyàþ || 12 || [ vçttàdisiddhiþ ] vçttàdisiddhim diïmàtrapradar÷anàrtham àha Ð vçttam bhrameõa sàdhyam tribhujam ca caturbhujam ca karõàbhyàm | sàdhyà jalena samabhåþ adhaþ årdhvam lambakena eva || 13 || vçttam kùetram bhrameõa sàdhyate | bhrama÷abdena karkañakaþ parigçhyate | tena karkañena samavçttam kùetram parilekhapramàõena parimãyate | tribhujam ca caturbhujam ca karõàbhyàm | tribhujam kùetram caturbhujam ca kùetram karõàbhyàm prasàdhyate | tribhuja tàvat samàyàmavanau såtram prasàrya rekhàm kuryàt | sà ca Ð ÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐÐ parilekhaþ 30 atra ubhayàgravyavasthitena karkañakena matsyam utpàdayet | etadvaktrapucchaniùkràntàparasåtram avalambakaþ | parilekhaþ 31 asya agre såtrasya ekam agram nidhàya dvitãyàgram bhåmyagre ni÷calam nidhàya rekhàm kuryàt | dvitãyàgre api tathà eva | evam te karõasåtre | tàbhyàm karõasåtràbhyàm prasàdhitam tribhujam Ð parilekhaþ 32 caturbhuje iùñacaturbhuja[karõa]tulyam såtram tiryak prasàrayet | tat ca såtram Ð parilekhaþ 33 dvitãyam ca etat madhyajanitasvastikam tiryak eva prasàryate | tathà ca karõasåtre parikekhaþ 34 etayoþ pàr÷vàni påritàni, catura÷rakùetram niùpannam | parilekhaþ 35 sàdhyà jalena samabhåþ | samabhåþ jalena sàdhyate | tat yathà Ð cakùuþsåtrasamãkçtàyàmavanau trikàùñhopari nirvàte jalakumbham nidhàya adhaþ suùiram kuryàt, yathà tat udakam ekaråpayà dhàrayà sravati | tat prasrutam ambhaþ samantàt parivartulam yatra prayàti sà bhåþ samà, yatra tat ambhaþ vçttam bhaïktvà pratiùñhate tat nimnam, yatra na avagàhate tat unnatam iti | adhaþ årdhvam lambakena eva | adhaþ upalakùitasya yaþ årdhvaprade÷aþ saþ avalambakena eva sàdhyate | årdhvaprade÷asya và yaþ adhaþprade÷aþ asau api avalambakena eva | avalambakaþ ca gurudravyaikàgràsaktam såtram iti || 13 || [ svavçttaviùkambhàrdham ] svavçttaviùkambhàrdhànayanàrtham àha Ð ÷aïkoþ pramàõavargam chàyàvargeõa saüyutam kçtvà | yat tasya vargamålam viùkambhàrdham svavçttasya || 14 || [ ÷aïkoþ àkàraprakàravivecanam ] atra ÷aïkoþ àkàrapramàõayoþ vipravadante sàüvatsaràþ | kecit tàvat àhuþ Ð dvàda÷àïgula÷aïkuþ målatribhàge catura÷raþ, madhyatribhàge trya÷riþ, uparitribhàge ÷ålàkàraþ iti | såkùmatvàt vigrahasya såkùmayà ekayà koñyà chàyàgrasya sulakùyatvàt ÷eùaiþ ca duþsampàdatvàt iti tat ca na | ÷ålàgrasya avalambakasya vinyàsàbhàvàt çjutà eva duþsampàdyà | tadabhàvàt sarvaguõàbhàvaþ | gopucchàkçtivçttodaraþ tu bhraùñàvalambakatvena eva pratyàkhyàtà | apare àhuþ Ð catura÷raþ caturdi÷am avalambakasàdhanasambhavàt koñidvayena chàyàgrahaõàt abhãùñakoñyàm diggrahaõasiddhiþ iti | etat api yujyate, kintu tàdç÷asya samprati ÷ilpinaþ samacatura÷rakùetrasampàdinaþ durlabhatvàt yadi api svabhyastavidyaþ ka÷cit kadàcit sambhavet, tathà api pratikùaõam såryasya abhimukhasthàpanàt punar punar ÷aïkoþ mukhacàlanam kartavyam | tathà ca atisåkùmadç÷aþ tàvatà abhãùñacchàyàtikràntà syàt iti doùaþ, etasmàt parityàjyaþ ayam api ÷aïkuþ | anena eva sarvatra ÷aïkavaþ prayuktàþ | àryabhañãyàþ svamatam abhininiùñhàpayiùavaþ vyàvarõayanti | tat yathà Ð pra÷astadàrumayaþ hi asuùiraþ ràjigranthavraõavarjitaþ bhramasiddhaþ målamadhyàgràntaràlatulyavçttaþ na alpavyàsaþ na alpàyàmaþ ca pra÷astaþ | tribhiþ caturbhiþ và avalambakaiþ asya çjusthitiþ sàdhayitavyà | ÷aïkoþ madhyasåtrasya asiddhatvàt avalambakasthitiþ api duþsampàdya iti ataþ ÷aïkumadhyasåtrasàdhanam pradar÷yate | tat yathà Ð ÷aïkumucce prade÷e ni÷calam nidhàya avalambakena ÷aïkumålamastakayoþ madhye vij¤àya tadagrasaktam såtram prasàrya ubhayapàr÷ve ca lekhe kuryàt | etat ubhayapàr÷vamadhyalekhe, tataþ punar api karkañakena lohena målàgramadhyasåtràbhyàm matsyam utpàdya ÷eùamadhyalekhàsàdhanam | nanu ca atra api doùaþ asti eva, sarvadikùu tanmastakasya chàyàgrasya vipulavçttatvàt chàyàmadhyam durlakùyam | tena ca vinà àdigrahaõàbhàvaþ iti | na eùaþ doùaþ | ÷aïkoþ upari kendre viùkambhàrdhàdhikànyà samavçttà ÷alàkà madhyaprasàdhinã lohã dàrvã và kriyate | tadà àdigrahaõamadhyaparij¤ànam ca bhaviùyati iti | athavà pràj¤asya avalambakasåtreõa pårvavinyastena eva ki¤cit utkùiptena madhyaparij¤ànam | atha aïgulavibhàgàt tãkùõena ÷astreõa manàk ÷akalitam kçtam | anyathà hi pramàõagrahaõam anarthakam syàt | tasmàt yatheùñapramàõaþ ÷aïkuþ dvàda÷àïgulaþ iti suprasiddham aïgãkçtya ucyate | udde÷akeùu etat pratipàdayiùyàmaþ | yàvat yàvat ayam pçthuþ guruþ ca bhavati tàvat tàvat vàyunà na eva càlyate, yàvat yàvat ca dãrghaþ bhavati tàvat tàvat ca aïgulàvayavàþ såkùmàþ suparij¤àtàþ bhavanti | tasmàt pçthugurudãrgheùu àdaraþ kàryaþ iti abhihitaþ ÷aïkoþ àkàraþ | [ ÷aïkupramàõavivecanam ] idànãm pramàõam upadekùyàmaþ | kecit àhuþ Ð ardhahastaþ dvàda÷adhà vibhakta÷arãraþ iti | na eùaþ niyamaþ | kintu abhãùñasaïkhyàpravibhakta÷arãraþ abhãùñasaïkhyàpravibhaktaþ iti arthaþ | yatra pramàõagrahaõam kçtam, tatra api samàïgulavibhàge kendravibhàge ca kau÷alam abhyasanãyam | [ ÷loka-vyakhyà ] ÷aïkoþ pramàõavargam, ÷aïkoþ ittham prapa¤catapramàõasya pramàõagrahaõam aniyatapramàõapratipàdanàrtham iti uktam | yadi ÷aïkoþ niyatam eva pramàõam syàt tadà ÷aïkoþ vargam iti iyatà api ucyamàne tanniyatapramàõaþ eva pratipattiþ | pramàõasya vargaþ pramàõavargaþ, tam pramàõavargam | chàyàvargeõa, chàyàyàþ vargaþ chàyàvargaþ, tena chàyàvargeõa | saüyutam kçtvà, ekãkçtya iti arthaþ | yat tasya vargamålam, tasya saüyuktasya rà÷eþ vargamålam yat, tat svavçttaviùkambhàrdham bhavati | kim tat vçttam yasya idam viùkambhàrdham iti ucyate ? tat målatulyena karkañakena àlikhitasya vçttasya tat viùkambhàrdham | yadi evam sarve eva saükhyàvi÷eùaþ svavçttaviùkambhàrdham bhavati | na eùaþ doùaþ | yadi sarvasaïkhyàvi÷eùaþ svavçttaviùkambhàrdham bhavati eva, kim naþ chinnam ? atra punar ÷aïkupramàõacchàyàvargayogamålam svaviùkambhàrdham vi÷iùñam eva parigçhyate, tena anyasya svavçttaviùkambhàrdhasya grahaõam na eva atra prasajyate | prasakte ca doùaparihàraþ và vidhãyate | atra ca svavçttaviùkambhàrdhagrahaõam trairà÷ikaprasiddhyartham Ð yadi asya svavçttaviùkambhàrdhasya ete ÷aïkucchàye tadà golaviùkambhàrdhasya ke iti ÷aïkucchàye labhyete | tau eva viùuvati avalambakàkùajye iti ucyate | udde÷akaþ Ð pa¤canavàrdhacaturthà chàyà dçùñà kùitau samàyàm tu | viùuvan madhye såtre ÷aïkoþ dvàda÷avibhaktasya || 1 || nyàsaþ Ð ÷aïkuþ 12, chàyà 5; ÷aïkuþ 12, chàyà 9; ÷aïkuþ 12, chàyà 3 1 2 karaõam Ð ÷aïkucchàyayoþ vargau 144, 25, ekatra 169 | asya målam svavçttaviùkambhàrdham | tat ca idam 13 | etasya kùetrasya nyàsaþ Ð parilekhaþ 36 svavçttaviùkambhàrdham nàma chàyàgràt àrabhya ÷aïkumastakapràpi såtram | tatsåtrànusàreõa bhåmau dçùñim nidhàya ÷aïkumastakàsaktam vivasvantam pa÷yati | akùajyà ànayane trairà÷ikasthàpanà Ð 13 | 5 | 3438 | labdham akùajyà 1322 | eùà bhujà, vyàsàrdham karõaþ, bhujàkarõavargavi÷eùamålam avalambakaþ 3174 | trairà÷ikena api 13 | 12 | 2328 | labdham avalambakaþ 3174 | apare api atra kùetravi÷eùàþ | trairà÷ike vàcaþ yuktiþ Ð yadi asya svavçttaviùkambhàrdhasya chàyàtulyà bhujà ÷aïkutulyaþ avalambakaþ tadà asya golavyàsàrdhasya kau bhujau alambau iti | chàyayà ghañikànayane, madhyàhne chàyayà ca såryànayane svavçttaviùkambhàrdhasya ayam eva vidhiþ | kintu chàyayà ghañikànayane ÷aïkunà kàryam iti ÷aïkuþ eva ànãyate | samamaõóalachàyayà såryànayane sa eva | madhyàhnacchàyayà såryànayane natajyayà prayojanam iti chàyà eva ànãyate | ÷eùayoþ api svavçttaviùkambhàrdhe 15 | 12 1 2 | trairà÷ikena eva akùajyàvalambakau 2063, 2750; 963, 3300 | udde÷akaþ Ð pa¤cada÷àïgula÷aïkoþ pàdena yutà ùaóaïgulà chàyà | viùuvat dinamadhyàhne vàcyà akùajyà avalambakau ca atra || 2 || nyàsaþ Ð ÷aïkuþ 15, chàyà 6 1 4 | àgatam svavçttaviùkambhàrdham 16 1 4 | anena svavçttaviùkambhàrdhena àgatau akùajyau alambakau 1322, 3174 | udde÷akaþ Ð triü÷at pramàõa÷aïkoþ ùoóa÷a dçùñà yadà aïgulacchàyà | madhyàt kiyat gataþ arkaþ vitatamayåkhaþ tataþ vàcyaþ || 3 || nyàsaþ Ð ÷aïkuþ 30, chàyà 16 | àgatam svavçttaviùkambhàrdham 34 | labdham tadakùajyà 1618 || 14 || [ pradãpacchàyàkarma ] pradãpacchàyàkarma àha Ð ÷aïkuguõam ÷aïkubhujàvivaram ÷aïkubhujayoþ vi÷eùahçtam | yat labdham tà chàyà j¤eyà ÷aïkoþ svamålàt hi || 15 || ÷aïkuþ guõaþ yasya tat ÷aïkuguõam | kim tat iti àha Ð ÷aïkubhujàvivaram | bhujà÷abdena pradãpocchràyaþ ucyate, pradãpocchràyasya ÷aïkoþ ca yat antaràlam tat ÷aïkubhujàvivaram, tat ÷aïkuguõam | ÷aïkubhujayoþ vi÷eùahçtam ÷aïkoþ pradãpocchràyasya yaþ vi÷eùaþ sa ÷aïkubhujayoþ vi÷eùaþ, tena hçtam bhaktam | yat labdham sà chàyà ÷aïkoþ tasya eva svamålàt tasya eva ÷aïkoþ målàt sà chàyà labhyate | udde÷akaþ Ð yaùñipradãpamålàt dvàsaptatyucchritàt a÷ãtyàm ca | triü÷atkàdviü÷atyàm sthitasya ÷aïkoþ vada cchàye || 1 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 37 ÷aïkubhujàvivaram 80, etat ÷aïkuguõam 960; bhujà 72, ÷aïkuþ 12, etayoþ vi÷eùaþ 60, anena hçtam ÷aïkuguõam ÷aïkubhujàvivaram, labdhà chàyà 16 | dvitãyodde÷akanyàsaþ Ð parilekhaþ 38 pårvakaraõena eva labdhà chàyà 13 5 3 | etat karma trairà÷ikam | katham ? ÷aïkutaþ adhikàyàþ uparibhujàyàþ yadi ÷aïkubhujàntaràlapramàõam chàyà labhyate tadà ÷aïkunà kà iti chàyà labhyate | viparãtakarmaõà udde÷akaþ Ð chàyà ùoóa÷a dçùñà dvàsaptatyucchritasya dãpasya | målam kiyatà ÷aïkoþ dvàda÷akasya tvayà vàcyam || 2 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 39 karaõam Ð ÷aïkubhujàntareõa anena 60 chàyà labdhà, tena "bhàgaharàþ te bhavanti guõakàràþ" [gaõita¡, 28 ] iti chàyà 16, guõità jàtà 960; etat eva "÷aïkuguõam ÷aïkubhujàvivaram" atra api ÷aïkuþ guõakàraþ àsãt iti "guõakàrà bhàgaharà" [ gaõita ¡, 28 ] iti ÷aïkunà 12 hçtam ÷aïkubhujàvivaram labdham | tat ca 80 | udde÷akaþ Ð yaùñipradãpamålàt pa¤cà÷advivarasaüsthitaþ ÷aïkuþ | tasya cchàyà païktiþ vàcyaþ tasmin kiyàn dãpaþ || 3 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 40 karaõam Ð "÷aïkuguõà koñã sà chàyàbhaktà bhujà bhavati" [gaõita¡, 16 ] iti vakùyamàõakaraõena ÷aïkubhujàvivarayuktacchàyà koñiþ bhavati iti | ÷aïkubhujàvivaram 50, chàyà 10, ekatra 60, etat ÷aïkuguõam 720, chàyàbhaktam bhujàpramàõam 72 || 15 || [ ÷aïkucchàyàdvayena dãpocchràyàpasàraj¤ànam ] anirj¤àtadãpocchràyàvasànayoþ ÷aïkucchàyàdvayena ànayanam àha Ð chàyàguõitam chàyàgravivaram ånena bhàjitam koñã | ÷aïkuguõà koñã sàJchàyàbhaktà bhujà bhavati || 13 || chàyàguõitam chàyayà guõitam | kim chàyàguõitam ? chàyàgravivaram, chàyàgrayoþ vivaram chàyàgravivaram, chàyàgràntaràlabhåmiþ iti arthaþ | tat yathà Ð anirj¤àtocchràyayaùñipradãpàt kiyat api apasçtya ÷aïkuþ sthàpitaþ | tasya chàyà j¤àyate eva | tacchàyàgràt parigaõite antare dvitãya÷aïkuþ, tacchàyàgràt pårva÷aïkucchàyàgram iti antaram chàyàgravivaram | tadiùñayà prathamacchàyayà dvitãyacchàyayà và guõitam | ånena bhàjitam, ånam chàyayoþ vi÷eùaþ, tena ånena bhàjitam | koñã avasànabhåmiþ | tat yadi prathamacchàyayà guõitam tadà prathamacchàyàgrayaùñipradãpàntaràlam bhavati, dvitãyayà chàyayà yadi tadagrayaùñipradãpàntaràlam | ÷aïkuguõà koñã, ÷aïkuþ guõaþ yasyàþ sà iyam ÷aïkuguõà koñã | chàyàbhaktà bhujà bhavati, bhujà yaùñipradãpocchràyaþ | chàyàdvayam api tatkoñibhyàm prasàdhyate | udde÷akaþ Ð ÷aïkoþ samayoþ dçùñe krama÷aþ da÷aùoóa÷àïgule chàye | agràntaram ca dçùñam triü÷at koñãbhuje vàcye || 1 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 41 karaõam Ð chàyàgravivaram 30, etat prathamacchàyàguõitam 300; chàyayoþ vi÷eùaþ 6, anena labdham koñã 50; iyam eva koñã ÷aïkuguõà jàtà 600, chàyàbhaktà bhujà 60 | dvitãyacchàyàtaþ api koñã 80, bhujà sà eva 60 | udde÷akaþ Ð pa¤ca sapta kramàt chàye narayoþ tulyayoþ smçte | aùñau agràntaram dçùñam bhujakoñã tadà ucyatàm || 2 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 42 pårvavat labdhà koñã 20, bhujà 48 | dvitãyacchàyàtaþ api koñã 28, bhujà sà eva 48 | viùuvat ahani gaganatala[madhya]vartini savitari samadakùiõottarade÷acchàyàgràntaràlayojanaiþ chàyàvi÷eùeõa ÷aïkunà [ca] kecit vivasvadavanitalàntaràlayojanàni ànayanti, tat ayuktam | atra pradãpacchàyàdvayakarmàlàpàvatàraþ api na upapadyate | kutaþ ? yasmàt àha "bhåravivivaram vibhajet" [gola¡, 39 ] iti | bhåþ ÷aïkuþ, raviyojanakarõaþ ÷aïkubhujàvivaram, sakalajagadekapradãpaþ bhagavàn bhàskaraþ svayam eva pradãpocchràyaþ iti ataþ vivasvadavanitalàntaràlayojanànayanam na ghañate, "bhåravivivaram" iti siddhànàm eva yojanànàm upade÷àt | atha savità eva pradãpocchràyaþ iti savitçviùkambhapramàõam ànãyate iti cet, tat ca na | yasmàt svakakùyàkarõabhåvivarayojanaþ gaganatalamadhyàsãnaþ lokàn dyotayan lakùyate, tasmàt pradãpocchràyaþ svayam savità [na] bhavitum arhati | atha vivasvàn pradãpocchràyaþ, savitçdharitrãmadhyàntaràlayojanàni a÷eùàvanitalamaõóalavyàsapramàõasya ÷aïkoþ vivaram, tathà ca dvitãyasya tàvat ÷aïkoþ avasthànàbhàvàt ca na yujyate | tasmàt suùñhu uktam "pradãpacchàyà[dvaya]karmàlàpàvatàraþ api na upapadyate " iti | iyam ca dharitrã golàkàrà pañhyate | tena tatpçùñhavartinàm asmàkam vakratvàt paridheþ ÷aïkucchàyà bhujakoñikarmaparikalpanà atra [na] pravartate, yataþ salilasamãkçte prade÷e ÷aïkucchàyayà bhujàkoñikarõakùetrasaüsthànam, na ca etàvatyà bhuvaþ ÷akyate samãkaraõam kartum | atha abhyupagamya idam udàhriyate Ð viùuvatã ujjayinyàm dinàrdhavartinã uùõadãdhitau chàyà pa¤càïgulà | tayà akùaþ labdhaþ bhàgàþ dvàviü÷atiþ liptàþ saptatriü÷at | anena akùeõa laïkojjayinyantaràlayojanàni labdhàni saptàmbarayamasaïkhyàni 207 | tataþ ujjayinyà uttareõa viùuvatã eva madhyàhnacchàyà sthàne÷vare saptàïgulà | tayà ca akùaþ labhdaþ bhàgàþ triü÷at sapàdàþ | anena akùeõa laïkàsthàne÷varàntaràlayojanàni labdhàni ÷aràdriyamasaïkhyàni 275 | atra eteùàm yojanànàm vi÷eùaþ aùñaùaùñiþ ÷aïkudvayavivaram, chàyayoþ antareõa dvàbhyàm yuktà aùñaùaùñiþ, chàyàgravivaram saptatiþ | atra gaõitakarma "chàyàguõitam chàyàgravivaram" iti àdikarmaõà koñiyojanàni labhyante | taiþ ca dvitãyacchàyayà nãyamànaiþ laïkàsthàne÷varàntaràlayojanaiþ eva bhavitavyam , yasmàt tasmin kàle vivasvadadhovasthitaþ de÷aþ laïkà | yadi vivasvàn bhujà yadi và vivasvataþ yaþ ucchràyaþ, tasmàt koñeþ laïkàsthàne÷avaràntaràlayojanasaïkhyànatvàt gaõitakarma api atra na kràmati | atra ca yayà koñyà bhujà sàdhyate sà ca tàvat na siddhà, tayà asiddhayà siddhabhujà sàdhyate iti etat ayuktam | anyat ca yat chàyà dvàda÷àïgulasya ÷aïkoþ pratyakùam asmàbhiþ upalabdhà tayà àïgulapramàõayà yojanaiþ karma kriyate iti etat ca na upapadyate | atha dvàda÷ayojanapramàõasya ÷aïkoþ pa¤cayojanà saptayojanà ca chàyà iti etat api tàvataþ ÷aïkoþ lambakena çjusthitiþ a÷akyà j¤àtum, na ca utkùepaõasthàpane | chàyà ca samàyàmavanau sàdhyate tàvatsu yojaneùu nimnonnatasarit iti àdiviùamatà tena tadavagatiþ na ÷akyate | tasmàt yathà àgamasiddhau eva sahasramarãceþ ucchràyaviùkambhau | tataþ na atra iyam gaõitaprakriyàprakàravàgurà prasàraõãyà iti || 16 || [ bhujakoñikarõànàm sambandhaþ ] karõànayanàrtham àha Ð yaþ ca eva bhujàvargaþ koñãvargaþ ca karõavargaþ saþ | yaþ ca bhujàvargaþ yaþ ca koñivargaþ etau vargau ekatra karõavargaþ bhavati | udde÷akaþ Ð tricatuùkabhujàkoñyoþ ùaóaùñasaïkhyànayoþ tayoþ ca api | dvàda÷akanavakayoþ ca krameõa karõàþ vinirde÷yàþ || 1 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 43 karaõam Ð ete bhujàkoñã 3, 4; etayoþ vargau 9, 16; ekatra karõavargaþ 25, asya målam karõaþ 5 | evam adhyardhà÷rikùetre àyatacatura÷rakùetre và karõaþ yojyaþ | evam pari÷iùñakùetrayoþ karõau labdhau 10, 15 || [ vçtte ardhajyà÷arayoþ sambandhaþ ] vçttakùetràvagàhajyànayanaàya àryàpa÷càrdham àha Ð vçtte ÷arasaüvargaþ ardhajyàvargaþ sa khalu dhanuùoþ || 17 || vçtte kùetre, ÷arayoþ saüvargaþ ÷arasaüvargaþ, saþ ardhajyàvargaþ bhavati | sa khalu dhanuùoþ, tayoþ eva dhanuùoþ ardhajyàvargaþ bhavati | udde÷akaþ Ð kùetre da÷àviùkambhe dvikàùñasaïkhyau ÷arau mayà dçùñau | tatra eva navaikamitau ardhajye tu kramàt vàcye || 1 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 44 karaõam Ð etau dvau ÷arau 2, 8 | etayoþ saüvargaþ ardhajyàvargaþ 16 | asya målam 4, iyam ardhajyà | dvitãyodde÷ake api labdhà ardhajyà 3 | atra eva ÷yenamåùikodde÷àn vyàvarõayanti | tat yathà Ð ardhajyà bhujà, ardhajyàmaõóalakendràntaràlam koñiþ, tadvargayogamålam karõaþ maõóalavyàsàrdham | tat tu pradar÷yate Ð nyàsaþ Ð parilekhaþ 45 iyam ardhajyà ÷yenasthànocchràyaþ, ardhajyàparidhyantaràlam måùikapracàrabhåmiþ, viùkambhàrdham karõaþ ÷yenamàrgaþ | maõóalakendram måùikavadhaprade÷aþ | tatra ÷yenasthànocchràyaþ ardhajyà iti tadvargaþ, måùikapracàrabhåmiþ ÷araþ iti tena vibhajyate, labdham dvitãyaþ ÷araþ | tena "antarayuktam hãnam" [÷lo¡ 24 ] iti etam kçtvà labdham måùikàvàsapràpyabhåmiþ ÷yena[gati]karõapramàõam ca | yaþ eva dvitãyaþ mahà÷araþ sa eva vaü÷abhaïgapade ardhatrya÷rikùetràkàreõa vyavasthitaþ | tat ca pradar÷itam | evam gaõitam bãjamàtram upadiùñam | [ udde÷akaþ ] Ð dvàda÷ahastocchritasya pràkàrasya upari ÷yenaþ vyavasthitaþ | tena pràkàramålàt caturviü÷atihastaniùkràntaþ måùikaþ [dçùñaþ, tena] måùikena ca ÷yenaþ | tatra måùikaþ tadbhayàt pràkàràvasthitam àtmãyàlayam drutataram prasthitaþ antare ÷yenena karõagatinà vyàpàditaþ | tatra icchàmaþ j¤àtum [ki]yat antaram àkhunà pràptam, kiyat và ÷yenena àyàtam iti || 2 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 46 karaõam Ð ÷yenocchràyavargaþ 144, etat anena måùikapracàrabhåmipramàõena 24 vibhajya labdham 6, anena antareõa måùikapracàrabhåmiþ yuktà 30, apacità 18 | etayoþ ardham ÷yenagatiþ måùikàvàsàntaràlam ca yathàkrameõa 15, 9. udde÷akaþ Ð aùñàda÷akocchràye ÷yenaþ stambhe sthitaþ hi àkhuþ | àvàsàt niùkràntaþ tu ekà÷ãtyà bhayàt ÷rayenàt || gacchan àlayadçùñiþ kråreõa nipàtitaþ tataþ màrge | kiyatà pràpnoti bilam ÷yenagatiþ và tadà vàcyam || 3 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 47 labdham àkhoþ àgatabhåmiþ 8 1 2 , ÷yenagatiþ 42 1 2 . anena eva prakàreõa vaü÷abhaïgodde÷akaþ Ð aùñàda÷akocchràyaþ vaü÷aþ vàtena pàtitaþ målàt | ùaógatvà asau patitaþ tribhujam kçtvà kva bhagnaþ syàt || 4 || nyàsaþ Ð vaü÷aþ 15, målàt yaþ apasàraþ tatpramàõam ardhajyà 6, tasya vargaþ 36, vaü÷apramàõena anena 18 bhaktaþ labdham 2, pårvavat "antarayuktam hãnam dalitam" [ gaõita¡ 24 ] iti vaü÷a÷akale 10, 8. parilekhaþ 48 udde÷akaþ Ð ùoóa÷ahastaþ vaü÷aþ pavanena nipàtitaþ svamålàt tat | aùñau gatvà patitaþ kasmin bhagnaþ marutvataþ vàcyaþ || 5 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 49 labdhe vaü÷a÷akale 10, 6. kamalodde÷akeùu dç÷yakamalapramàõam ekaþ ÷araþ | kamalanimajjanabhåmiþ ardhajyà | atra pårvavat ardhajyàvarge ÷arahçte mahà÷araþ labhyate tatra dç÷yakamalasaükramaõena jalapramàõam kamalapramàõam ca | udde÷akaþ Ð kamalam jalàt pradç÷yam vikasitam aùñàïgulam nivàtena | nãtam majjati haste ÷ãghram kamalàmbhasã vàcye || 6 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 50 dç÷yakamalasya [pramàõam] 8, nimajjanabhåmiþ 24 | karaõam Ð ardhajyàyàþ caturviü÷ateþ vargaþ 576, tat dç÷yakamalena aùñàbhiþ bhàgalabdham 72 | etat dç÷yakamalayuktam 80, vihãnam ca 64 | ete dalite kamalapramàõam jalapramàõam ca 40, 32 | udde÷akaþ Ð aïgulaùañkam kamalam majjati hastadvayam gatam målàt | icchàmi tatra boddhum païkajam ambhaþpramàõam ca || 7 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 51 dç÷yam 6, nimajjanabhåmiþ 48 | labdham pårvavat païkajapramàõam 195, ambhaþ pramàõam 189. matsyabakodde÷akeùu api evam eva àyatacatura÷rakùetrasya ekaþ bàhuþ ardhajyà, bàhudvayam mahà÷araþ, ÷eùam måùikodde÷akavat karma | udde÷akaþ Ð ùaódvàda÷ikà vàpã tasyàm pårvottare sthitaþ matsyaþ | vàyavye koõe syàt bakaþ sthitaþ tadbhayàt tårõam || bhitvà vàpãm matsyaþ karõena gataþ di÷am tataþ yàmyàm | pàr÷vena àgatya hataþ bakena vàcyam tayoþ yàtam || 8 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 52 bakamatsyakaraõam Ð vàpãpàr÷vam ardhajyà iti tasya vargaþ 36, pàr÷vadvayam mahà÷araþ iti jàtam 18 | anena bhàgalabdham 2 | etena aùñàda÷abhiþ saükramaõena labdham matsyabakagatipramàõam vàpãpàr÷va÷eùaþ ca 10, 8 | pàr÷va÷eùe pàr÷vapatite ÷eùaþ dakùiõàparakoõapràptiþ matsyasya | udde÷akaþ Ð dvàda÷ada÷ikà vàpã hi àgneyasthaþ bakaþ atha matsyaþ api | ai÷ànyàm aparà÷àgataþ hataþ asau kiyat vàcyam || 9 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 53 pårvavat labdham dakùiõàparakoõàt bakena gatam 3 3 11 | pa÷cimabàhoþ anupraviùñamatsyagatiþ 8 8 11 | vilomabãjakaraõena etat sarvam anuùñhitam | pratyayakaraõam ca sarveùu eva kùetreùu "yaþ ca eva bhujàvargaþ koñãvargaþ ca karõavargaþ saþ" [gaõita¡, 17 ] iti anena eva iti || 17 || [ vçttàvagàha÷araj¤ànam ] vçttàvagàha÷arànayanàya àha Ð gràsone dve vçtte gràsaguõe bhàjayet pçthaktvena | gràsonayogalabdhau saüpàta÷arau parasparataþ || 18 || gràsena åne gràsone | ke ? dve vçtte, gràhyagràhakamaõóaladvayam | gràsaguõe, gràsaþ guõaþ yayoþ te gràsaguõe | bhàjayet pçthaktvena, ekaikam | kena ? gràsonayogalabdhau | gràsonayoþ yogaþ gràsonayogaþ, tayoþ eva vçttayoþ gràsavivarjitayoþ samàsaþ ; tena gràsonayogena labdhau gràsonayogalabdhau | sampàte ÷arau sampàta÷arau, avagràha÷arau iti yàvat | parasparataþ, anyonyataþ | yasmàt mahàviùkambhasya alpaþ ÷araþ mahatvàt maõóalasya, alpavyàsasya mahàn ÷araþ | yasmàt alpasya maõóalasya alpaþ api avayavaþ ativakraþ upalabhyate, na tathà mahataþ | tasmàt tau saüpàta÷arau parasparataþ bhavataþ | udde÷akaþ Ð a÷ãtiviùkambhatamomayena dvàtriü÷at indoþ sthagità yadà aùñau | j¤àtum tat icchàmi ÷arau kiyantau ràhoþ atha indoþ paripårõamålaiþ || 1 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 54 karaõam Ð gràsone dve vçtte 72, 24 | gràsaguõe 576, 192 | gràsonayogaþ 96 | anena labdhau ÷arau candramasaþ 6, ràhoþ 2, parasparataþ iti || 18 || [ ÷reóhãgaõitam ] atha idànãm ÷reóhãgaõitànayanàya àha Ð iùñam vyekam dalitam sapårvam uttaraguõam samukham madhyam | iùñaguõitam iùtadhanam tu athavà àdyantam padàrdhahatam || 19 || iùñam, ãpsitam | vigatam ekena vyekam | dalitam, ardhitam | sapårvam, iùñàt padàt yàni pràgavasthitàni [ padàni ] tàni pårva÷abdena ucyante, saha pårveõa vartate iti sapårvam | uttaraþ guõaþ yasya taduttaraguõam | samukham, mukhamàdiþ, saha mukhena vartate iti samukham | madhyadhanam bhavati | iùñaguõitam, iùñena guõitam iùñaguõitam | iùñadhanam, iùñasya gacchasya dhanam bhavati | atra bahåni såtràõi muktakavyavasthitàni, teùàm yathàsaüyogam sambandhaþ | "iùñam vyekam dalitam uttaraguõam samukham" iti madhyadhanànayanàrtham såtram | "madhyam iùñaguõitam iùñadhanam" iti gacchadhanànayanàrtham | "iùñam vyekam sapårvam uttaraguõam samukham" iti antyopàntyàdidhanànayanàrtham | "iùñam vyekam dalitam sapårvam uttaraguõam samukham iùñaguõitam iùñadhanam" iti avàntarayatheùñapadasaïkhyànayanàrtham | evam etàni pàdonayà àryayà pratibaddhàni | tàni yathàkrameõa udde÷akeùu eva pratipàdayiùyàmaþ | udde÷akaþ Ð àdiþ dvitayam dçùñam ÷reóhyàþ pravadanti ca uttaram trãõi | gacchaþ pa¤ca niruktaþ madhyà÷eùe dhane bråhi || 1 || nyàsaþ Ð àdiþ 2, uttaram 3, gacchaþ 5 | karaõam Ð iùñam gacchaþ 5, vyekam 4, dalitam 2, uttaraguõam 6, samukham 8, etat madhyadhanam | etat eva iùñagacchena guõitam sarvadhanam jàtam 40 | udde÷akaþ Ð aùñàvàdiþ yasyàþ pa¤ca pravadanti ca uttaram ÷reóhyàþ | gacchaþ aùñàda÷a dçùñaþ madhyà÷eùe dhane vàcye || 2 || nyàsaþ Ð àdiþ 8, uttaram 5, gacchaþ 18 | pårvavat labdham madhyadhanam 50 1 2, sarvadhanam 909 | antyopàntyàdidhanànayane udde÷akaþ Ð ekàda÷ottaràyàþ saptàdeþ pa¤caviü÷atiþ gacchaþ | tatra antyopàntyadhane vada ÷ãghram viü÷ateþ ca kiyat || 3 || nyàsaþ Ð àdiþ 7, uttaram 11, gacchaþ 25 | karaõam Ð iùñam pa¤caviü÷atiþ 25, påraõam padam ekam iti ekam råpam 1, etat eva vyekam ÷ånyam 0, etat eva sapårvam iti ÷ånyena kùiptà caturviü÷atiþ 24, uttaraguõam 264, samukham 271, etat antyadhanam | upàntyadhanànayane atra pårvàõi padàni trayoviü÷atiþ 23 | etaiþ pårvakaraõena upàntyadhanam labdham 260 | viü÷ateþ tu pårvapadàni ekonaviü÷atiþ | etaiþ pårvavat viü÷atitamasya padasya dhanam 216 | avàntare yatheùñapadasaïkhyàdhanànayane udde÷akaþ Ð dvyàditryuttarasaïkhyam dine dine kàrtike kramàt màse | pradadàti mahãpàlaþ pa¤cada÷àhe gate vipraþ || brahmiùñhaþ sampràptaþ tasmai dattà da÷àhadhanasaïkhyà | pa¤cadinotthà anyasmai kathaya dhanam kim tayoþ tatra || 4 || nyàsaþ Ð àdiþ 2, uttaram 3, gacchaþ 30| atra pa¤cada÷àhe gate brahmiùñhaþ àgataþ tasmai ùoóa÷àhàt prabhçti yat upacitam da÷àhadhanam tat dattam iti da÷a 10 iùñam, vyekam iti jàtam 9, dalitam iti 4 1 2, etat sapårvam iti 19 1 2 uttaraguõitam iti 58 1 2, samukham iti 60 1 2, iùñaguõitam iùñadhanam iti da÷aguõitam jàtam 605 | dvitãyasya api 415 | udde÷akaþ Ð pa¤cada÷àdiþ yasmin uttaram aùñàda÷a ucyate gacchaþ | triü÷at madhyada÷ànàm dhanasaïkhyàm gaõyatàm ÷ãghram || 5 || nyàsaþ Ð [ àdiþ ] 15, uttaram 18, gacchaþ 30, da÷asu vyatirikteùu ca ÷eùeùu madhyasthitàni padàni 10 | labdham pårvakaraõena 2760 | sarvadhanànayane upàyàntaram punar api àryàpàdena àha Ð tu athavà àdyantam padàrdhahatam | athavà ayam aparaþ prakàraþ | àdiþ ca antaþ ca àdyantam | àdi÷abdena àdidhanam parigçhyate, anta÷abdena antyadhanam | tat àdyantam | padam gacchaþ, tasya ardham padàrdham, padàrdhena hatam padàrdhahatam | tat àdyantam padàrdhaguõitam iùñadhanam iti anuvartanàt iùñadhanam bhavati | udde÷akaþ Ð pa¤cabhiþ àdyaþ ÷aïkhaþ pa¤cona÷atena yaþ bhavet antyam | ekàda÷a÷aïkhànàm yat tat målyam tvam àcakùva || 6 || nyàsaþ Ð àdi÷aïkhamålyam 5, antyasya 95, ÷aïkhàþ 11 | karaõam Ð àdyantadhane 100, padàrdham 5 1 2 anena guõitam sarva÷aïkhamålyam 550 | udde÷akaþ Ð àdidhanam ekam uktam hi antyadhanam procyate ÷atam sadbhiþ | padam api tàvat proktam sarvadhanam tat kiyat dçùñam || 7 || nyàsaþ Ð àdidhanam 1, antyadhanam 100, gacchaþ api etat eva 100 | sarvadhanam pårvavat 5050 || 19 || [ gacchaj¤ànam ] gacchànayanàrtham àha Ð gacchaþ aùñottaraguõitàt dviguõàdyuttaravi÷eùavargayutàt | målam dviguõàdyånam svottarabhajitam saråpàrdham || 20 || gacchaþ iti anena [pa]dadhanam parigçhyate | aùñottaraguõitàt aùñàbhiþ uttareõa ca guõitam aùñottaraguõitam | tasmàt aùñottaraguõitàt | dviguõàdyuttaravi÷eùavargayutàt, dviguõaþ ca asau àdiþ ca dviguõàdiþ, dviguõàdeþ uttarasya ca vi÷eùaþ dviguõàdyuttaravi÷eùaþ, dviguõàdyuttaravi÷eùasya vargaþ dviguõàdyuttaravi÷eùavargaþ, dviguõàdyuttaravi÷eùavargeõa yutam dviguõàdyuttaravi÷eùavargayutam, tasmàt dviguõàdyuttaravi÷eùavargayutàt gacchadhanàt [sarvadhanàt] aùñottaraguõitàt målam, dviguõàdyånam dviguõaþ ca asau àdiþ ca dviguõàdiþ, tena dviguõàdinà ånam dviguõàdyånam, svottareõa bhajitam svottarabhajitam, saha råpeõa vartate iti saråpam, ardham dalitam, gacchaþ bhavati | udde÷akaþ Ð àdiþ pa¤ca proktaþ saptàkhyam ca uttaram bhavet ÷reóhyà | pa¤cona÷atam dravyam gacchaþ vàcyaþ kiyàn tasya || 1 || nyàsaþ Ð àdiþ 5, uttaram 7, sarvadhanam 95 | karaõam Ð gacchadhanàt aùñottaraguõitàt iti gacchadhanam aùñàbhiþ uttareõa ca guõitam jàtam 5320 | dviguõaþ àdiþ 10, etat uttaravi÷eùitam 3, etasya vargaþ 9, anena yuktam jàtam 5329, etasmàt målam 73, dviguõàdyånam 63, svottareõa anena 7 bhajitam 9, saråpam 10, ardham gacchaþ 5 | udde÷akaþ Ð navakàùñau vçddhimukhe yatra yat kãrtyate dhanam krama÷aþ | ràmàùña÷aram dçùñam padapramàõam tvayà vàcyam || 2 || nyàsaþ Ð àdiþ 8, uttaram 9, gacchadhanam 583 | pårvavat labdham padapramàõam 11 || 20 || [ citighanaj¤ànam ] saïkalanàsaïkalanànayanàya àha Ð ekottaràdyupaciteþ gacchàdyekottaratrisaüvargaþ | ùaóbhaktaþ sa citighanaþ saikapadaghanaþ vimålaþ và || 20 || uttaram ca àdiþ ca uttaràdã | ekam uttaràdã yasyàþ saikottaràdiþ | ekottaràdiþ ca asau upacitiþ ca ekottaràdyupacitiþ | upacitiþ ÷reóhã ekottaràditvena vi÷eùyate | sa eva ekottaràdyupacitiþ saïkalanà iti ucyate | tasyàþ ekottaràdyupaciteþ saïkalanàsaüj¤itàyàþ gacchàt prabhçti ekottaratrisaüvargaþ ekottaràõàm trayàõàm gacchàdeþ samvargaþ | tat yathà Ð gacchaþ, sa ekottaram, punar api ekottaram | trayàõàm gacchàdeþ saüvargaþ | tat yathà Ð gacchaþ, sa ekottaram, punar api ekottaram | etat uktam bhavati Ð gacchaþ, sa eva ekottaraþ, sa eva gacchaþ dvyuttaraþ, teùàm trayàõàm saüvargaþ, ùaóbhaktaþ ùaóbhiþ vibhàjitaþ, sa citighanaþ citeþ ghanaþ citighanaþ saïkalanàsaïkalanà iti arthaþ | atha anyaþ karaõopàyaþ Ð saikapadaghanaþ, saikam ca tatpadam ca saikapadam, saikapadasya ghanaþ saikapadaghanaþ, vigataþ målena vimålaþ ùaóbhaktaþ iti anuvartate | và saikasya padasya ghanagaõitam và svamålavirahitam ùaóbhiþ bhaktam citighanaþ bhavati | udde÷akaþ Ð pa¤cànàm aùñànàm caturda÷ànàm ca yàþ kramàt citayaþ | gacchaþ taràþ trikoõà [ råpavidhànam ca ] me vàcyam || 1 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 55 yathàkrameõa gacchàþ 5, 8, 14 | karaõam Ð gacchaþ pa¤ca 5 | ayam ekottaraþ 6 | punar ayam ekottaraþ 7 | eteùàm trayàõàm saüvargaþ 210 | ayam ùaóbhaktaþ saïkalanàsaïkalanà bhavati 35 | dvitãyopàyakaraõam Ð saikapadam 6, asya ghanaþ 216, ayam vimålaþ iti ùaóbhiþ eva rahitaþ 210, pårvavat ùaóbhaktaþ saïkalanàsaïkalanà bhavati 35 | ÷eùayoþ api labdham yathàkrameõa 120, 560 || 21 || [ vargacitighanaþ ghanacitighanaþ ca ] vargaghanasaïkalanànayanàya àha Ð saikasagacchapadànàm kramàt trisamvargatasya ùaùñhaþ aü÷aþ | vargacitighanaþ sa bhavet citavargaþ ghanacitighanaþ ca || 22 || saha ekena vartate iti saikaþ | saha gacchena vartate iti sagacchaþ | anantaraprakçtaþ saikasagacchaþ | padam gacchaþ tatra saikam ca [saika] sagaccham ca padam ca saikasagacchapadàni | teùàm saikasagacchapadànàm kramàt ànupårvyàt | trayàõàm saüvargitam trisaüvargitam | keùàm trayàõàm ? prakçtànàm saikasagacchapadànam | ùaùñhaþ aü÷aþ | tasya trisaüvargitasya ùaùñhaþ aü÷aþ ùaùñhaþ bhàgaþ | vargacitighanaþ sa bhavet | vargasya citiþ vargacitiþ vargaciteþ ghanaþ vargacitighanaþ | vargasaïkalanà iti arthaþ | citivargaþ ghanacitighanaþ ca | citeþ vargaþ saïkalanàvargaþ iti yàvat | sa eva citivargaþ ghanacitighanaþ bhavati | udde÷akaþ Ð saptànàm aùñànàm saptada÷ànàm caturbhujàþ citayaþ | ekavidhànam vàcyam padaþ taràþ tàþ hi vargàkhyàþ || 1 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 56 karaõam Ð padam 7, saikam 8, etat eva sagaccham 15 | eteùàm trayàõàm saüvargaþ 840, ùaóbhaktaþ vargacitighanapramàõam 140 | ÷eùayoþ api yathàkrameõa labdham 204, 1785 | ghanacitau udde÷akaþ Ð catura÷raghanàþ citayaþ pa¤cacaturnavastaràþ vinirde÷yàþ | ekàvaghañitàþ tàþ samacatura÷reùñakàþ krama÷aþ || 2 || nyàsaþ Ð parilekhaþ 57 parilekhaþ 58 karaõam Ð citisaïkalanà | sà ca "athavà àdyantam padàrdhahatam" [ gaõita ¡, 29 ] iti anena ànãyate | atra àdiþ ekaþ 1, antyadhanam pa¤ca 5, ekatra ùañ 6, padàrdhena pa¤cànàm ardhena hatam saïkalanàcitiþ pa¤cànàm jàtà 15, asya vargaþ ghanacitighanaþ bhavati | sa ca 225 | ÷eùayoþ api yathàkrameõa labdham 100, 2025 || 22 || [ prakàràntareõa rà÷idvayasaüvargaj¤ànam ] dvayoþ ràsyoþ saüvargànayana upàyàntaram àha Ð samparkasya hi vargàt vi÷odhayet eva vargasamparkam | yat tasya bhavati ardham vidyàt guõakàrasaüvargam || 23 || samparkaþ samàsaþ | yena dvayoþ rà÷yoþ samparkaþ bhavati iti dvayoþ eva samparkaþ parigçhyate | tasya samparkasya | hi pàdapåraõe | vargàt, kçteþ | vi÷odhayet eva, apanayet eva | kim iti àha Ð vargasamparkam | vargãkçtayoþ samparkaþ vargasamparkaþ vargasamàsaþ, tam vargasamparkam samparkasya vargàt vi÷odhayet | yat tasya bhavati ardham, tasya ÷uddha÷eùasya ardham dalam yat bhavati | vidyàt, avabuddhyàt | guõakàrasaüvargam, guõakàrayoþ saüvargaþ guõakàrasamvargaþ, tam guõakàrasaüvargam vidyàt | udde÷akaþ Ð pa¤cànàm ca caturõàm saptanavànàm ca kaþ bhavet ghàtaþ | aùñànàm ca da÷ànàm pçthak pçthak vàcyatàm ÷ãghram || 1 || nyàsaþ Ð 5 7 8 4 9 10 karaõam Ð pa¤cànàm caturõàm ca samparkaþ 9, asya vargaþ 81; pa¤cànàm vargaþ 25, caturõàm vargaþ 16, ekatra 41, samparkavargàt imam pa¤cavargacaturvargasamparkam vi÷odhayet | tatra ÷eùaþ 40 | asya ardham pa¤cànàm caturõàm ca saüvargaþ labdhaþ 20 | ÷eùayoþ api yathàkrameõa 63, 80 || 23 || [ guõya-guõakayoþ ànayanam ] guõakàrayoþ ànayanàya àha Ð dvikçtiguõàt saüvargàt dvyantaravargeõa saüyutàt målam | antarayuktam hãnam tat guõakàradvayam dalitam || 24 || dvayoþ kçtiþ dvikçtiþ, dvikçtiþ guõaþ yasya sa dvikçtiguõaþ, tasmàt dvikçtiguõàt | kasmàt iti àha Ð saüvargàt | dvyantaravargeõa samyutàt | dvayoþ api antaram dvyantaram, dvyantarasya vargaþ dvyantaravargaþ, tena dvyantaravargeõa saüyutàt | dvikçtiguõàt saüvargàt dvayoþ api antaravargeõa mi÷ritàt yat målam | tat antarayuktam antareõa yuktam antarayuktam | hãnam virahitam | tadguõakàradvayam tasya saüvargasya guõakàradvayam | dalitam ardhitam | udde÷akaþ Ð saüvargaþ aùñau dçùñaþ vyaktam tatra antaram bhavet dvitayam | aùñàda÷ake munayaþ guõakàrau tau tayoþ vàcyau || 1 || nyàsaþ Ð saüvargaþ 8, antaram 2 | saüvargaþ 18, antaram 7 | karaõam Ð saüvargaþ 8, etat dvikçtiguõam 32; dvyantaram 2, asya vargaþ 4, anena saüyuktaþ 36 | asya målam 6, etat tena antareõa yuktam 8, hãnam 4 | yathàkrameõa dalitau parasparaguõakàrau 4, 2 | dvitãyodde÷ake api guõakàrau labdhau 9, 2 | atra guõyaguõakàrayoþ avi÷eùàt guõakàradvayam iti ucyate || 24 || [ målaphalaj¤ànam ] målaphalànayanàrtham àha Ð målaphalam saphalam kàlamålaguõam ardhamålakçtiyuktam | tanmålam målàrdhonam kàlahçtam svamålaphalam || 25 || målam ÷atàdi, phalam vçddhiþ, målasya phalam målaphalam | saha phalena vartate iti saphalam, àtmãyayà vçddhyà yuktam målaphalam iti yàvat | kàlamålaguõam, kàlam ca målam ca kàlamåle, kàlamåle guõau yasya målaphalasya tat kàlamålaguõam målaphalam | ardhamålakçtiyuktam, [ ardham målasya ardhamålam målàrdham iti, ardhamålasya kçtiþ ardhamålakçtiþ, målakçteþ caturthaþ bhàgaþ iti ], [ardha]kçtitvàt dvayoþ vargeõa iti caturvibhàgaþ, tayà ardhamålakçtyà yuktam ardhamålakçtiyuktam | tanmålam, tasya eva niùpàditasya målam tanmålam | målàrdhonam, målasya ÷atàdeþ ardhena ånam målàrdhonam | kàlahçtam, kàlena hçtam kàlahçtam | svamålaphalam, svasya målasya phalam svamålaphalam | udde÷akaþ Ð jànàmi ÷atasya phalam na ca kintu ÷atasya yatphalam saphalam | màsaiþ caturbhiþ àptam ùaó vada vçddhim ÷atasya màsotthàm || 1 || nyàsaþ Ð 100 0 1 4 0 6 màsaþ 4, phalam 6 | karaõam Ð målaphalam saphalam 6, kàlamålaguõam 2400 | ardhamålakçtiþ 2500, anayà yuktam 4900 | etasya målam 70, målàrdhonam 20, kàlahçtam [sva]målaphalam jàtam 5 | pratyayakaraõam pa¤carà÷ikena Ð yadi ÷atasya màsikã vçddhiþ pa¤ca tadà caturbhiþ màsaiþ ÷atavçddheþ [pa¤cadhanasya] kà vçddhiþ iti | nyàsaþ Ð 1 4 100 5 5 0 labdham 1 | etatsahità ÷atavçddhiþ ùaó råpàõi 6 | udde÷akaþ Ð pa¤caviü÷ateþ màsikã vçddhiþ na j¤àyate | yà pa¤caviü÷ateþ màsikã vçddhiþ sà tena eva ardheõa anyatra prayuktà, saha vçddhyà pa¤cabhiþ màsaiþ dçùñà råpatrayam pa¤cabhàgonam | tatra icchàmaþ j¤àtum kà pa¤caviü÷ateþ màsikã vçddhiþ, kà và pa¤caviü÷ativa[ç]ddheþ pa¤camàsaprayuktàyà vçddhiþ iti || 2 || nyàsaþ Ð 25 0 1 5 0 2 4 5 labdham pårvakaraõena pa¤caviü÷ateþ màsikã vçddhiþ 2, pa¤caviü÷ativçddheþ ca pa¤cànàm màsànàm vçddhiþ 0 4 5 | udde÷akaþ Ð ÷atasya màsikã vçddhiþ na j¤àyate | kintu ÷atavçddhiþ anyatra prayuktà pa¤cabhiþ màsaiþ saha vçddhyà dçùñà råpapa¤cada÷akam | tatra icchàmaþ j¤àtum kà ca ÷atasya màsikã vçddhiþ kà và ÷atasya vçddheþ pa¤camàsaprayuktàyà vçddhiþ iti || 3 || nyàsaþ Ð 100 0 1 5 0 15 màsàþ 5, saphalam 15 | labdham Ð pårvavat ÷atavçddhiþ 10, ÷atavçddheþ pa¤camàsaprayogàt vçddhiþ 5 || 25 || [ trairà÷ikam ] trairà÷ikapratipàdanàrthamadhyardhàryàm àha Ð trairà÷ikaphalarà÷im tam atha icchàrà÷inà hatam kçtvà | labdham pramàõabhajitam tasmàt icchàphalam idam syàt || 26 || chedàþ parasparahatàþ bhavanti guõakàrabhàgahàràõàm | trayaþ rà÷ayaþ samàhçtàþ trirà÷iþ | trirà÷iþ prayojanam asya gaõitasya iti trairà÷ikaþ | trairà÷ike phalarà÷iþ trairà÷ikaphalarà÷iþ | tam trairà÷ikaphalarà÷im | atha÷abdaþ parij¤ànavastuparigrahe uttaragranthapratipàdane vartate | atra evaüprakàraþ arthaþ kaþ atra pratipàditaþ ? ucyate Ð paribhàùà | sà ca lokavyavahàràt prativiùayam bhinnà iti lokaprayogàt eva pradar÷ità | anyathà hi prativiùayam bhinnàþ paribhàùàþ viùayàþ ca saükhyàtãtàþ | tena upadeùñum a÷eùataþ sà na ÷akyate | ataþ atha÷abdena lokaprasiddhàm paribhàùàm pratipàdayati | icchàrà÷inà hatam kçtvà, yaþ asau phalarà÷iþ sa icchàrà÷inà hataþ kriyate, tam icchàrà÷inà hatam guõitam kçtvà | labdham, labdham àptam | katham iti àha Ð pramàõabhajitam, pramàõarà÷inà bhajitam pramàõabhajitam | tasmàt evaüvidhàt rà÷eþ pramàõabhajitàt | icchàphalam, icchàyàþ phalam, icchàphalam, icchàrà÷iphalam iti arthaþ | idam iti labdham pratyakùãkçtya uktam | atra trairà÷ikam eva kevalam abhihitam àcàryàryabhañena, pa¤carà÷ikàdayaþ anupàtavi÷eùàþ katham avagantavyàþ ? ucyate Ð anupàtabãjamàtram eva àcàryeõa upadiùñam ; tena anupàtabãjena sarvam eva pa¤carà÷yàdikam siddhyati | kutaþ ? pa¤carà÷ikàdãnàm trairà÷ikasaïghàtatvàt | kasmàt pa¤carà÷yàdayaþ trairà÷ikasaühatàþ ? pa¤carà÷ike trairà÷ikadvayam saühatam, saptarà÷ike trairà÷ikatrayam, navarà÷ike trairà÷ikacatuùñayam iti àdi udde÷akeùu eva upadekùyàmaþ | yadà punaþ rà÷ayaþ sacchedàþ syuþ tadà katham kartavyam iti àha Ð chedàþ parasparahatàþ bhavanti guõakàrabhàgahàràõàm | chedàþ parasparasya hatàþ anyonyahatàþ | keùàm iti ataþ àha Ð guõakàrabhàgahàràõàm | guõyaguõakàrayoþ parasparàpekùayà guõakàratvam , yasmàt guõyaþ guõakàreõa guõyate, guõakàraþ api guõyena, na ka÷cit phalavi÷eùaþ | tena uktam guõyaguõakàrau guõakàra÷abdena | guõakàrau ca bhàgahàraþ ca guõakàrabhàgahàràþ | ataþ teùàm guõakàrabhàgahàràõàm chekàþ parasparahatàþ ye guõakàracchedàþ bhàgahàrahatàþ te bhàgahàràþ bhavanti, bhàgahàracchedàþ ca guõakàrahatàþ guõakàràþ bhavanti iti etat anuktam api avagamyate eva, yasmàt taddharmàya chedàþ parasparam nãyante | bhàgahàràõàm saüvargaþ bhàgahàraþ | guõakàràõàm saüvargaþ guõakàraþ iti arthàt avagamyate | udde÷akaþ Ð candanapalàni pa¤ca krãtàni mayà hi råpakaiþ navabhiþ | candanam ekena tadà labhyam [ kim ] råpakeõa eva || 1 || tatra yathàkrameõa sthàpanà | uktam ca Ð àdyantayoþ tu sadç÷au vij¤eyau sthàpanàsu rà÷ãnàm | asadç÷arà÷iþ madhye trairà÷ikasàdhanàya buddheþ || iti | nyàsaþ Ð 9 5 1 karaõam Ð råpakaiþ navabhiþ pa¤cacandanapalàni iti nava pramàõarà÷iþ, pa¤ca phalarà÷iþ | ekena råpeõa kim iti ekam icchàrà÷iþ | tena ekena icchàrà÷inà phalarà÷iþ guõitaþ 5, pramàõarà÷inà navakena vibhajyate 5 9 | tatra phaleùu bhàgam na prayacchati iti "catuùkarùam palam" iti caturbhiþ guõitam 20 9 | labdham karùadvayam karùabhàgau ca [ navànàm] | karùab 2 karùabhàgaþ 2 9 | udde÷akaþ Ð àrdrakabhàraþ da÷abhiþ sapa¤cabhàgaiþ yadà abhivikrãtaþ | pala÷atamålyam ÷ãghram sàrdhapalasya atra me vàcyam || 2 || nyàsaþ Ð 2000 10 100 1 1 5 2 savarõite sthàpanà Ð 2000 51 201 5 2 "chedàþ parasparahatàþ" iti guõakàrayoþ chedàþ bhàgahàram gatàþ | 5, 2 etàbhyàm chedàbhyàm bhàgahàraþ guõitaþ jàtaþ 20000 | [ guõakàrayoþ 201, 51 anayoþ ghàtaþ ] 10251 | pårvavat labdham viü÷opakàþ 10, viü÷opakabhàgàþ ca 251 1000 | udde÷akaþ Ð aùñàbhiþ satryaü÷aiþ mçganàbhyà labhyate palam sadalam | kçtavãryeõa vigaõyam sapa¤cabhàgena kim mayà labhyam || 3 || nyàsaþ Ð [ 8 1 1 1 1 1 3 2 5 ] savarõitena Ð [ 25 3 6 3 2 5 ] [pårvavat karaõena ] kçtavãryalabdham mçganàbhyà màùakàþ 13, gu¤jàþ 4, gu¤jàbhàgàþ 3 25 | udde÷akaþ Ð nàgaþ viü÷atihastaþ pravi÷ati ardhàïgulam muhårttena | pratyeti ca pa¤càü÷am katibhiþ ahobhiþ bilam pràptam || 4 || nyàsaþ Ð sarpaþ 480 aïgulàtmakaþ, pravi÷ati ardhàïgulam 1 2, pratiyeti [ca aïgulapa¤cabhàgaþ 1 5 ] | atra pa¤cabhàgavi÷uddham ardhàïgulam sarpasya mauhårttikã gatiþ iti pa¤cabhàgam ardhàt vi÷odhya sthàpanà Ð 9 10, muhårtaþ 1, sarpapramàõàïgulàni 480 | labdham divasàþ 53 1 3 mi÷rarà÷iùu api etat eva anupàtabãjam | tat yathà Ð udde÷akaþ Ð aùñau dàntàþ trayaþ damyàþ iti gàvaþ prakãrtitàþ | ekàgrasya sahasrasya kati dàntàþ kati itare || 5 || nyàsaþ Ð aùñau dantàþ 8, trayaþ damyàþ 3, dantadamyànàm ekottaram sahasram 1001 | atra ayam trairà÷ikanyàsaþ Ð dàntadamyàþ 11, dàntàþ 8, sarvasamudàyaþ 1001 | atra iyam vàcaþ yuktiþ Ð ekàda÷abhiþ dàntadamyaiþ aùñau dàntàþ labhyante, tat ekàgreõa sahasreõa kiyantaþ dàntàþ iti labdhàþ dàntàþ 728 tathà eva damyàþ 273 | evam prakùepakaraõeùu api udde÷akaþ Ð samavàyakàþ tu vaõijaþ pa¤caikaikottaràdimåladhanàþ | làbhaþ sahasrasaükhyaþ vada kasmai tatra kim deyam || 6 || nyàsaþ Ð dhanàni 1, 2, 3, 4, 5 | làbhaþ sahasram 1000 | karaõam Ð prakùepakadhanena anena 15, ayam làbhaþ 1000 | yathàkrameõa ekena dvàbhyàm iti àdi labdhàþ làbhàþ [ prathamasya ] 66 2 3, dvitãyasya 133 1 3, tçtãyasya 200, caturthasya 266 2 3, pa¤camasya 333 1 3 | bhinne api udde÷akaþ Ð ardhena tçtãyena prakùepeõa aùñamena ye vaõijaþ | saptatiþ ekena ånà làbhaþ teùàm kiyàn kasya || 7 || nyàsaþ Ð 1 1 1 | làbhaþ 69 | 2 3 8 atra bhinnagaõitanyàyena "chedaguõaþ sacchedam" iti savarõite jàtàþ 12 8 9 24 24 24 | chedaiþ prayojanam na asti iti aü÷àþ kevalàþ 12, 8, 3 | eteùàm pårvavat prakùepanyàyena ekatra [ yogaþ ] 23 | anena prakùepeõa asya làbhasya 69 bhàgaþ svàü÷aiþ pçthak pçthak guõitasya trairà÷ikavibhàgena labdhàþ bhàgàþ 36, 24, 9 | [ pa¤carà÷ikam ] pa¤carà÷ike udde÷akaþ Ð ÷atavçddhiþ màse syàt pa¤ca kiyàn màsaùañprayuktàyàþ | vçddhim vada viü÷atyà yadi bhañagaõitam tvayà buddham || 8 || nyàsaþ Ð 1001 20 1 6 5 karaõam Ð prathamatrairà÷ikam 100, 5, 20 | labdham råpakaþ 1 | dvitãyatrairà÷ikam Ð yadi màsena råpakaþ, ùaóbhiþ kiyantaþ iti labdham råpakàþ ùañ | etat eva gaõitam yugapat kriyamàõam pa¤carà÷ikam bhavati | tatra api ÷atasya màse iti [ ÷atam råpam ca ] pramàõarà÷idvayam, pa¤ca iti phalarà÷iþ viü÷atyà ùaóbhiþ màsaiþ kim iti viü÷atiþ ùañ ca icchàrà÷iþ | tatra pårvavat eva icchàrà÷iþ phalarà÷inà guõitaþ pramàõarà÷ibhyàm vibhajyate, phalam pårvavat eva | trairà÷ikam eva etat dvidhà vyavasthitam | chedàþ api pårvavat guõakàrabhàgahàràõàm parasparam gacchanti | [ udde÷akaþ ] Ð [ ÷atasya màsadvaya]prayuktasya vçddhiþ paynnca | pa¤caviü÷ateþ pa¤camàsaprayuktàyàþ kà vçddhiþ iti || 9 || nyàsaþ Ð 100 25 labdham 3 2 5 1 5 8 udde÷akaþ Ð [÷atasya ardhacatuùka]màsaprayuktasya vçddhiþ ardhapa¤cakàþ råpakàþ | tadà pa¤cà÷ataþ da÷amàsaprayuktasya kà vçddhiþ iti || 10 || nyàsaþ Ð 100 50 3 10 1 2 4 1 2 labdham råpakàþ ùañ 6, saptabhàgàþ trayaþ ca 3 7 | udde÷akaþ Ð viü÷atyàþ sàrdhàyàþ satryaü÷aþ råpakaþ bhavet vçddhiþ | màse sapa¤cabhàge pàdonànàm tu saptànàm || màsaiþ ùaóbhiþ vàcyam da÷abhàgayutaiþ tu kà bhavet vçddhiþ | j¤àtvà chedavikalpam samyak bhañatantrasåtreõa || 11 || savarõite sthàpanà Ð 41 27 2 4 6 61 5 10 4 0 3 labdham råpakadvayam [ 2, viü÷opakàþ ] 4, viü÷opakabhàgàþ ca 26 41 | [ saptarà÷ikam ] saptarà÷ike udde÷akaþ Ð saptocchritasya kariõaþ triü÷at paridheþ navàyatasya yadà | nava kuóuvàþ labhyante nityam saü÷uddha÷àlipçthukànàm || pa¤cocchritasya vàcyam saptàyàm asya dantinaþ kim syàt | aùñàviü÷atiparidheþ vàcyàþ pçthukàþ tadà labhyàþ || 12 || sthàpanà Ð 7 5 30 28 9 7 9 0 labdham pçthukakuóuvàþ 4, setike 2, setikabhàgàþ 2 3 udde÷akaþ Ð hastyuttamasya caturhastocchritasya ùaóàyatasya pa¤capariõàhasya ardhatçtãyàþ kuóuvàþ labhyante màùànàm yadà tadà tryucchritasya pa¤càyatasya ardhapa¤camapariõàhasya kim labhyam || 13 || nyàsaþ Ð 4 3 6 5 5 9 2 5 0 2 labdham kuóuvaþ 1, setikà 1, mànakau 2, ardhamànakam 1 2 | evam navaràsyàdiùu yojyàþ | [ vyastatrairà÷ikam ] vyastatrairà÷ikam api etat eva | tatra guõakàrabhàgahàraviparyàse vi÷eùaþ | tat yathà Ð [udde÷akaþ ] pa¤casauvarõike pale dçùñàni ùoóa÷à palàni suvarõasya yadà tadà catussauvarõike kiyanti iti || 14 || nyàsaþ Ð 5 16 4 atra pa¤casauvarõikena palena ùoóa÷a palàni iti pa¤cabhiþ ùoóa÷a guõitàþ suvarõàþ bhavanti | ete suvarõàþ caturbhiþ hrñàþ catussauvarõikapalàni bhavanti | evam labdhàni palàni 20 | svasiddhànte ca yadi vyàsàrdhamaõóale bhujàphalam idam labhyate tadà tatkàlotpannakarõaviùkambhàrdhamaõóale kim iti tatra mahati karõapramàõe alpãyasyaþ [ bhujàphalakalà ] bhavanti, alpakarõe vahvyaþ iti vyàsàrdham guõakàraþ [ karõaþ bhàgahàraþ ] | udde÷akaþ Ð aùñau piñakàþ dçùñàþ caturda÷aprasçtikena mànena | aùñaprasçtikamàne piñakàþ ke syuþ tadà vàcyàþ || 15 || nyàsaþ Ð 8 14 8 labdham piñakàþ 14 || 26-27 || [ kalàsavarõanam ] kalàsavarõodde÷apradar÷anàrtham àryàpa÷càrdham àha Ð chedaguõam sacchedam parasparam tat savarõatvam || 27 || saha chedena vartate iti sacchedam | kim tat ? rà÷iråpam | atra sacchedam rà÷iråpam vinyasya etat ucyate Ð "chedaguõam sacchedam parasparam" iti | chedaþ guõaþ yasya rà÷iråpasya tadrà÷iråpam chedaguõam | parasparam anyonyam, ekena rà÷icchedena itaraþ rà÷iþ sacchedaþ guõyate, itareõa api itaraþ [ rà÷iþ tadvat vinyastaþ ] | tat savarõatvam, tat eva nirvartitam karma savarõatvam | savarõakayoþ yathà iùñam saüyogaþ vi÷leùaþ ca | udde÷akaþ Ð ardham ùaùñham dvàda÷abhàgam caturthabhàgasaüyuktam | ekatra kiyat dravyam nirde÷yam tatkrameõa eva || 1 || nyàsaþ Ð 1 1 1 1 2 6 12 4 karaõam Ð dvayoþ 1 1 2 6, etau parasparacchedena guõitau sacchedau rà÷ã 6 2 12 12 | ekatra 2 3 | punar tçtãyaràsinà sthàpanà 2 1 3 12, prakùiptena [ 3 ] [ 4 ] | evam caturtharà÷inà 3 1 4 4, labdham råpakam 1 | udde÷akaþ Ð ardham ùaùñham bhàgam tçtãyakena sahitam kiyat dravyam | ardham ùaùñhaþ dvàda÷akaþ viü÷aþ sapa¤cabhàgaþ ca || 2 || nyàsaþ Ð 1 1 1 2 6 3 dvitãyodde÷ake sthàpanà Ð 1 1 1 1 1 2 6 12 20 5 labdham pårvakaraõena ubhayatraikarà÷ikam råpam 1, 1 | udde÷akaþ Ð ardham ùaóbhàgonam pa¤càü÷am ca api saptabhàgonam | tryaü÷am pàdonam và gaõayate [ gaõakàþ ] kiyat dravyam || 3 || nyàsaþ Ð 1 1¡ 1 1¡ 11¡ 2 6 5 734 labdham yathàkrameõa Ð1 2 1 3 3512 [viparãtakarma ] pratilomakaraõapradar÷anàrtham àha Ð guõakàràþ bhàgaharàþ bhàgaharàþ te bhavanti guõakàràþ | yaþ kùepaþ saþ apacayaþ apacayaþ kùepaþ ca viparãte || 28 || guõakàràþ bhàgaharàþ, ye guõakàràþ àsan te pratilomakramaõi [bhàgahàràþ bhavanti] | bhàgaharàþ te bhavanti guõakàràþ, [ye] bhàgahàràþ te guõakàràþ bhavanti | yaþ kùepaþ saþ apacayaþ, pårvam yaþ kùepaþ àsãt sa vilomakarmaõi apacayaþ bhavati | apacayaþ kùepaþ ca, yaþ apacayaþ sa kùepaþ viparãtakarmaõi bhavati | atra ye udde÷akàþ te pràya÷aþ pradar÷itàþ | svatantre api ca chàyànãta÷aïkoþ ghañikànayanam prati vyàsàrdham bhàgahàraþ àsãt iti guõakàraþ, lambakaþ guõakàraþ àsãt iti bhàgahàraþ | tatra uttaragole [kùitijyà kùipe] dityapanãyate, dakùiõagole apanayet iti prakùipyate | tataþ viparãtatvàt eva vyàsàrdham guõakàraþ, svàhoràtràrdham bhàgahàraþ | labdhajyà viparãtakarmaõà eva kàùñhãkriyate | tasmin kàùñhe uttaragole carapràõàþ prakùpyante vi÷odhitatvàt, dakùiõagole vi÷odhyante kùiptatvàt iti àdi | evam sarvatra svatantre viparãtakarma niyojyam | anyatra api udde÷akaþ Ð dviguõam råpasametam pa¤cavibhaktam tritàóitam bhåyaþ | dvyånam saptavibhaktam labdham råpam kiyat bhavet pårvam || 1 || nyàsaþ Ð 2 gu, 1 kùe, 5 hà, 3 gu, 2 å, 7 hà, saptabhiþ bhàgalabdham råpakam 1 | karaõam etat Ð labdham råpam 1, saptabhiþ guõitam jàtam 7, dvàbhyàm yuktam 9, tribhiþ bhaktam 3, pa¤caguõam 15, ekonam 14, dalitam labdham 7 | udde÷akaþ Ð triguõam råpavihãnam dalitam dvàbhyàm samanvitam bhåyaþ | bhaktam tribhiþ tu tasmàt dvikahãnam kim bhavet råpam || 2 || nyàsaþ Ð 3 gu, 1 å, 2 hà, 2 kùe, 3 hà, 2 å, labdham råpam 1 |pårvavat àgatam 5 || 25 || [ anekavarõasamãkaraõavi÷eùaþ ] rà÷yånakramasaïkalitànayanam àha Ð rà÷yånam rà÷yånam gacchadhanam piõóitam pçthaktvena | vyekena padena hçtam sarvadhanam tat bhavati evam || 29 || rà÷inà ånam rà÷yunam | [ rà÷yånam ] rà÷yånam iti anayà vãpsayà anantyam gaõitakarma pradar÷ayati | gacchaþ padam paryavasànam iti paryàyàþ | gacchasya dhanam gacchadhanam, padadhanam | rà÷yånanyàyena yàvat padam tat gacchadhanam ucyate | piõóitam pçthaktvena | piõóitam ekatra kçtam | pçthaktvena iti rà÷yånakramalabdhapadànàm avinaùñasthàpanàm pradar÷ayati | avinaùñasthàpanàprayojanam ca sarvadhanam ca sarvadhanàt avinaùñasthàpitapadadhane apanãte pçthak pçthak padànàm dhanàni bhavanti | yadi kevalam sarvadhanaparij¤ànamàtram eva syàt tadà pç(tha)ktvena iti anarthakam syàt, yasmàt apçthakkaraõe api sarvadhanasya siddhatvàt | vigatam ekam vyekam, tena vyekena, tena padena ca | vyekaiþ padaiþ iti bahuvacanena atra bhavitavyam | na eùaþ doùaþ | padajàtim aïgãkçtya "jàtyàkhyàyàm ekasmin bahuvacanam anyatarasyàt" [aùñàdhyàyã, 1.2.58 ] iti ekavacanam kçtam | tena yaþ arthaþ vyekaiþ padaiþ iti sa eva arthaþ vyekena padena iti avagamyate | hçtam bhaktam | sarvadhanam, sarveùàm padànàm yathàkrameõa dhanam ekatra tat sarvadhanam ucyate | tat bhavati evam, yat evam kçte karmaõi tat sarvadhanam bhavati | udde÷akaþ Ð mattàmattakareõuvikkaracità yåthà gajànàm vane ekàpàyacayena [ ye atra ] gaõitàþ triü÷at rasànàm kçtiþ | saptànàm api sà eva ca ekasahità nàgàgram àgaõyatàm yåthànàm ca pçthak pçthaktvagaõitam nirvarõyatàm tattvataþ || 1 || nyàsaþ Ð 30, 36, 49, 50 | karaõam Ð etàni dhanàni avinaùñàni ekatra 165 | vyekam padam 3 | anena labdham sarvadhanam 55 | etasmàt prathamapadam apàsya mattàgram 25, dvitãyam apàsya amattasaïkhyà 19, tçtãyam apàsya kareõusaïkhyà 6, caturtham apàsya vikkasaïkhyà 5 | udde÷akaþ Ð nàgàþ vàjakharoùñravesaragavàm ekaikahãnàþ kramàt aùñàviü÷atiþ ekahãnagaõità råponam antyam punar | teùàm sarvadhanam pçthak ca niyamàt vàcyam tvayà ni÷citam kçtsnam ca àryabhañapraõãtagaõitam dçùñam guroþ antike || 2 || nyàsaþ Ð 28, 27, 26, 25, 24, 23, 21 | labdham sarvadhanam 29 | pçthak pçthak 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8 || 29 || [ ekavarõasamãkaraõam ] samakaraõodde÷akapradar÷anàrtham àha Ð gulikàntareõa vibhajet dvayoþ puruùayoþ tu råpakavi÷eùam | labdham gulikàmålyam yadi arthakçtam bhavati tulyam || 30 || gulikà÷abdena avij¤àtamålyavastvabhidhãyate | gulikànàm antaram gulikàntaram tena gulikàntareõa, avij¤àtamålyavastånàm antareõa iti arthaþ | vibhajet dvayoþ puruùayoþ tu råpakavi÷eùam | dvayoþ iti anena dvayoþ eva idam karma na tryàdãnàm iti etat pradar÷ayati | råpakavi÷eùam iti anena ca nirj¤àtasaïkhyam dhanam parigçhyate | råpakam dãnàràdikam | labdham gulikàmålyam, yat atra labdham tat gulikàmålyam | yadi arthakçtam bhavati tulyam, yena arthena kçtam tat tulyam sadç÷am bhavati | udde÷akaþ Ð a÷vàþ lakùaõayuktàþ vaõijaþ nityam balànvitàþ sapta | prathamasya mayà dçùñam dravya÷atam ca eva hastagatam || nava turagàþ nirdçùñàþ dravyà÷ãtiþ dhanam dvitãyasya | vàcyam ghoñakamålyam tulyàrdheõa eva tulyadhanau || 1 || nyàsaþ Ð 7 100 9 80 karaõam Ð gulikàntaram 2, råpakavi÷eùam 20, etat gulikàntareõa vibhaktam ghoñakasya ekasya målyadravyam da÷a 10 | anena ardheõa prathamasya ghoñakànàm målyam 70, dvitãyasya 90, [sva]svahastagatena anena [ca] gatau tulyadhanau 170 ubhayoþ api | udde÷akaþ Ð kuïkumapalàni ca aùñau ekasya dhanasya råpakà navatiþ | dvàda÷a palàni vidyàt anyasya dhanasya råpakàþ triü÷at || tulyàrdheõa ca krãtam kuïkumam dvàbhyàm kiyat palàrdheõa | icchàmi tatra boddhum målyam vittam ca tulyam eva tayoþ || 2 || nyàsaþ Ð 8 90 12 30 labdham pårvavat kuïkumapalasya ekasya målyam 15 | tulyadhanam 210 ubhayoþ | ete eva gulikàþ aj¤àtapramàõàþ yàvat tàvantaþ ucyante, råpakàþ eva tatra api | yàvat tàvat saüj¤ayà api udde÷akàþ abhidhãyante | tat yathà Ð [udde÷akaþ ] sapta yàvat tàvat sapta ca råpakàþ samàþ dvayoþ yàvat tàvatoþ dvàda÷ànàm [ca] råpakàõàm, kiyantaþ yàvat tàvat pramàõàþ || 3 || nyàsaþ Ð 7 7 2 12 karaõam Ð pårvavat gulikànàm yàvat tàvatàm vi÷eùaþ upari ÷uddhe 5 | adhaþ ÷uddhe råpakavi÷eùaþ 5 | yàvat tàvat vi÷eùeõa råpakavi÷eùasya bhàgalabdham yàvat tàvat pramàõam 1 | etena yàvat tàvat pramàõena yàvat tàvantaþ gulikàþ jàtàþ krameõa 7, 2; svàn svàn råpàn prakùipya samàþ | prathamasya 14, dvitãyasya tat eva 14 | udde÷akaþ Ð nava gulikàþ sapta [ca] råpakàþ samàþ trayàõàm [tu] gulikànàm | trayoda÷ànàm ca råpakàõàm tadà kim gulikàmålyam || 4 || nyàsaþ Ð 9 7 3 13 labdham gulikàmålyam 1 | yadà punar råpakàþ ÷odhyàþ bhavanti tadà Ð udde÷akaþ Ð nava gulikàþ råpakàþ caturviü÷atiþ çõam dve gulike [ca] | aùñàda÷a råpakàþ samàþ [kathaya] kim gulikàmålyam || 5 || nyàsaþ Ð 9 24 2 18 atra gulikàþ upari ÷uddhyante, råpakàþ adhaþ ÷odhyàþ na ÷uddhyanti | tataþ Ð sojjham bhåõàradhaõam aõam aõado nayamado nayamado sojjham | viparãte sàdhaõae sojjham và kim va guhoëam || atra gulikàþ upari ÷odhyàþ gulikàbhyaþ ÷uddhyante; adhaþ÷odhyàþ råpakàþ na, ÷odhyatvàt ca viparãtam prakùipyante | prakùipte sati jàtàþ 42 | gulikàvi÷eùaiþ saptabhiþ bhàgalabdham ùañ 6 | [prathamasya yàvat tà]vat pramàõam 9, ùaóguõitam 54, çõagataråpakàþ caturviü÷atiþ ÷uddhàþ ÷eùam triü÷at 30 | [dvitãyasya] dve gulike ùaóbhiþ guõite 12, aùñàda÷ayukte 30 | evam samadhanàþ | samakaraõeùu [evam] sarvatra yojyam || 30 || [ yogakàlaj¤anam ] yogakàlànayanàrtham àha Ð bhakte vilomavivare gatiyogena anulomavivare dvau | gatyantareõa labdhau dviyogakàlau atãtaiùyau || 31 || bhakte, hçte | vilomavivare, ekaþ gacchati aparaþ tatpratimukham pratyàgacchati tat vilomavivaram, anulomagateþ vilomagateþ ca antaram iti | atra anuloma÷abdaþ luptanirdiùñaþ pratyetavyaþ | athavà vilomavivaram evaüprakàram eva parigçhyate, yadi dvau api vilomagatã syàtàm, tadà anulomavivaram eva syàt | tasmin vilomavivare bhakte | kena iti àha Ð gatiyogena | gatyoþ yogaþ gatiyogaþ, tena gatiyogena | anulomavivare, anulomagatyoþ vivaram anulomavivaram | dvau iti dvayoþ pratilomànulomayogakàlayoþ param aü÷am karoti | gatyantareõa, gatyoþ antaram [gatyantaram] gativi÷eùaþ, tena gatyantareõa | labdhau dviyogakàlau, dvayoþ yogaþ dviyogaþ, dviyogasya kàlau dviyogakàlau | atãtaiùyau atãtaþ ca eùyaþ ca atãtaiùyau | atãtaþ atikràntaþ, eùyaþ bhàvi | tat yathà Ð yadà ekaþ grahaþ purastàt sthitaþ vakrã, [anyaþ] pa÷càt avasthitaþ càreõa gacchati, tayoþ antaràlaliptà vilomavivaram | tatra ekasya anulomacàriõaþ, aparasya pratilomam àgacchataþ alpena kàlena yogaþ bhaviùyati iti tayoþ bhuktiyogena bhàgaþ hriyate, yasmàt tàvàn eva tayoþ àhnikaþ bhogaþ | tena trairà÷ikam kriyate Ð yadi anena àhnikena bhogena ekaþ divasaþ labhyate, tadà anena vilomavivareõa kim iti | divasà ghañikà và labhyante | tàvàn kàlaþ atikrànte yoge atãtaþ, bhàvini yoge eùyaþ | tatra samaliptàvidhànam bhuktyà trairà÷ikam Ð yadi ùaùñyà ghañikàbhiþ grahasphuñagatiþ labhyate, tadà vilomotpannaghañikàbhiþ kà bhuktiþ iti labdham anulomagatau grahe prakùipyate vilomagateþ apanãyate | evam tau samaliptau grahàviùñakàlasambhavau bhavataþ | atha vakragatiþ pa÷càt avatiùñhate, purastàt anulomagatiþ tadà labdham phalam vakragatau prakùipyate atikràntatvàt, anulomagatiþ vi÷odhyate atikràntatvàt eva | yadà punar anulomagatã etau bhavataþ tadà bhuktivi÷eùeõa anulomavivarasya bhàgaþ, yasmàt bhuktivi÷eùatulyam àhnikam gatyantaram tayoþ | tataþ anena gatyantareõa bhuktivi÷eùeõa janitena ùaùtiþ nàóyaþ upalabhyante tadà anulomavivareõa kim iti ghañikàþ labhyante | tàbhiþ ca grahasphuñabhuktyà saha trairà÷ikam Ð yadi ùaùñyà sphuñabhuktiþ labhyate, àbhiþ ghañikàbhiþ kim iti | labdham ÷ãghragatau pa÷càt vyavasthite ubhayam ubhayatra svam svam prakùipyate | ÷ãghragatau puraþsthite tat ubhayam ubhayasmàt apanãyate | evam dviyogakàlau atãtaiùyau bhavataþ | yadà ca dvau api vakragatã bhavataþ tadà api evam eva karma | idam eva karma asmàbhiþ karmanibandhe uktam Ð grahayoþ antaram bhàjyam pratilomànulomayoþ | bhuktiyogena và anyatra bhogavi÷leùasaïkhyayà || dinàdiþ labhyate kàlaþ yoginàm yogakàrakaþ | bhukteþ anekaråpatvàt sthålaþ kàlaþ sa gamyate || samaliptàvataþ yuktyà kuryàt tantrasya vedità | sopade÷àt guroþ nityam abhyàsàt và avagamyate || [mahàbhàskarãyam, 6.49-51] iti | såryàcandramasoþ api Ð gantavyayàtatithi÷eùahate ravãndroþ bhuktã krameõa dinabhuktivi÷eùabhakte | labdhena yuktarahitau ÷a÷itigmara÷mã j¤eyau samau sakalalokavidhànahetå || [mahàbhàskarãyam, 4.64] laukikagaõite api udde÷akaþ Ð sàrdham yojanam ekaþ valabhãtaþ yàti asau dinena eva | àgacchati harukacchàt pàdayutam yojanam hi aparaþ || antaram anayoþ dçùñam tu aùñàda÷a yojanàni pathikena | vàcyam yogaþ kiyatà kàlena abhåt tayoþ gaõaka || 1 || nyàsaþ Ð valabhãprasthitasya [gatiþ] 3 2, harukacchàt àgacchataþ [gatiþ] 5 4, tayoþ vilomavivaram 18 | karaõam Ð anayoþ gatiyogaþ 11 4 | anena vilomavivarasya bhàgalabdham divasàþ 6, divasabhàgàþ ca 6 11 | anulomavivarodde÷akaþ Ð valabhãtaþ yàti naraþ gaïgàm divasena yojanam sàrdham | aparaþ tribhàgahãnam ÷ivabhàgapuràt tadà yàti | aùñau triguõàni tayoþ antaram uktam ca yojanàni budhaiþ | ekena pathà yàtau kiyatà kàlena saüyuktau || 2 || nyàsaþ Ð valabhãprasthitasya gatiþ 3 2, ÷ivabhàgapuraprasthitasya gatiþ 2 3, anulomavivaram 24 | karaõam Ð etayoþ gativi÷eùaþ 5 6, anulomavivaram 24 | asya gativi÷eùeõa bhàgalabdham divasàþ 28, divasabhàgàþ ca 4 5 || 31 || [ kuññàkàraþ ] idànãm kuññàkàragaõitam abhidhãyate | tatra àryàsåtradvayam Ð adhikàgrabhàgahàram chindyàt ånàgrabhàgahàreõa | ÷eùaparasparabhaktam matiguõam agràntare kùiptam || 32 || adhaupariguõitam antyayuk ånàgracchedabhàjite ÷eùam | adhikàgracchedaguõam dvicchedàgram adhikàgrayutam || 33 || adhikàgrabhàgahàram chindyàt | agram ÷eùaþ | adhikàgram yasya saþ ayam adhikàgraþ | adhikàgraþ ca asau bhàgahàraþ ca adhikàgrabhàgahàraþ | tam adhikàgrabhàgahàram, chindyàt vibhajet iti arthaþ | kena iti àha Ð ånàgrabhàgahàreõa | ÷eùaparasparabhaktam | labdhena na asti prayojanam, ÷eùeõa saha karma kriyate | paraspareõa bhaktam parasparabhaktam, itaretarabhaktam iti arthaþ | ÷eùeõa saha parasparabhaktam ÷eùaparasparabhaktam | matiguõam, svabuddhiguõam iti arthaþ | katham punar svabuddhiguõaþ kriyate ? ayam rà÷iþ kena guõitam idam agràntaram prakùipya vi÷odhya và asya rà÷eþ ÷uddham bhàgam dàsyati iti | agràntare kùiptam | sameùu kùiptam viùameùu ÷odhyam iti sampradàyàvicchedàt vyàkhyàyate | evam paraspareõa labdhàni padàni avasthàpya, matiþ ca adhaþ, pa÷cimalabdham ca matyà adhaþ | adhupariguõitam, adhaþsthitena rà÷inà upariràsiþ guõitaþ | antyayuk, antyena rà÷inà pa÷cimalabdhena sahitaþ | evam bhåyaþ bhåyaþ karma yàvat karmaparisamàptim iti | ånàgracchedabhàjite ÷eùam, ånàgrasya yat chedam tena bhàjite ÷eùam, tena ånàgracchedena pårvagaõitakarmaõà niùpannarà÷eþ vibhakta÷eùam parigçhyate | adhikàgracchedaguõam, adhikàgracchedena abhyastam | dvicchedàgram, dvayoþ chedayoþ agram, agram saïkhyà | adhikàgrayutam, adhikàgreõa yutam adhikàgrayutam | etat uktam bhavati Ð ånàgracchedabhàjite ÷eùam adhikàgracchedena abhyastam adhikàgrasahitam tat dvayoþ api chedayoþ bhàjyarà÷iþ bhavati iti | evam sàgrakuññàkàraþ vyàkhyàtaþ | niragrakuññàkàraþ api uttaratra vakùyati | udde÷akaþ Ð pa¤cabhiþ ekam råpam dve råpe ca eva saptabhàgena | ava÷iùyate tu rà÷iþ vigaõyatàm tatra kà saïkhyà || 1 || nyàsaþ Ð 1 2 5 7 karaõam Ð adhikàgracchedam sapta 7, ånàgracchedena pa¤cakena 5, bhàjite ÷eùam upari dvau 2 adhaþ pa¤ca 5 | alpaþ rà÷iþ iti atra eva matiþ kalpyate | ayam [upari] rà÷iþ kena guõitaþ råpam agràntaram prakùipya pa¤cabhiþ ÷uddham bhàgam dàsyati iti labdhà matiþ dve råpe | bhàgalabdham ekam 1, ÷eùam 0 | asya sthàpanà 2 1 | tçtãyapadasya asambhavàt etat eva sa¤jàtam | ånàgracchedabhàjite ÷eùam 2, adhikàgracchedena saptakena guõitam jàtam 14, adhikàgra[2]sahitam 16 | etat eva dvicchedàgram | ayam eva rà÷iþ pa¤cabhiþ bhàgam hriyamàõaþ ekàgraþ, saptabhiþ dvyagraþ iti | udde÷akaþ Ð dvàda÷abhiþ pa¤càgraþ saptàgraþ sa ca punar mayà dçùñaþ | ekatriü÷adbhaktaþ kaþ asau rà÷iþ bhavet ekaþ || 2 || nyàsaþ Ð 5 7 12 31 karaõam Ð "adhikàgrabhàgahàram chinyàt ånàgrabhàgahàreõa" iti ÷eùam upari sapta, adhaþ dvàda÷a | etayoþ parasparabhakte labdham ekam, punar ekam eva, ÷eùam upari dvau adhaþ pa¤ca | atra matiþ | samàni padàni iti ayam rà÷iþ kena guõitaþ råpadvayam agràntaram prakùipya pa¤cabhiþ ÷uddham bhàgam dàsyati iti labdham råpam catuùkam matiþ | tàm pårvalabdhasya adhaþ vyavasthàpayet | bhàgalabdham ca råpadvayam iti evam labdham adhaþ vyavasthàpyaþ | "adhaupariguõitam antyayug" iti anena nyàyena labdham 10 | etat eva "ånàgracchedabhàjite ÷eùam adhikàgracchedaguõam" jàtam 310, "adhikàgrayutam dvicchedàgram" tat ca idam 317 | udde÷akaþ Ð aùñàbhiþ pa¤càgraþ caturagraþ kãrtitaþ navabhiþ eva | saptabhiþ ekàgraþ asau vigaõyatàm kaþ bhavet rà÷iþ || 3 || nyàsaþ Ð 5 4 1 8 9 7 karaõam Ð 5 4 8 9. etayoþ kuññàkàreõa [labdham] råpam 1, rà÷iþ ca trayoda÷a | atra chedayoþ abhyàsaþ bhàgahàraþ iti sthàpanà 13 1 72 7 | etayoþ pårvavat labdhaþ rà÷iþ 85 | ayam rà÷iþ aùñàbhiþ bhàgam hriyamàõaþ pa¤càgraþ, navabhiþ caturagraþ, saptabhiþ ekàgraþ iti | udde÷akaþ Ð dvyàdyaiþ ÷añparyantaiþ ekàgraþ yaþ ava÷iùyate rà÷iþ | saptabhiþ eva sa ÷uddhaþ vada ÷ãghram kaþ bhavet gaõaka || 4 || nyàsaþ Ð 1 1 1 1 1 0 2 3 4 5 67 atra icchayà adhikàgraþ rà÷iþ parikalpanãyaþ | labdham pårvavat rà÷ipramàõam 301 | evam sàgrakuññàkàraþ vyàkhyàtaþ | [ niragrakuññàkàraþ ] idànãm tu eva såtre niragrakuññakàrtham vyàkhyàsyàmaþ | adhikàgrabhàgahàram chindyàt apavartayet iti arthaþ | kena iti àha Ð ånàgrabhàgahàreõa | agram saïkhyà, ånam ca tadagram ca ånàgram, ånàgram ca tat bhàgahàraþ ca sa ånàgrabhàgahàraþ, tena ånàgrabhàgahàreõa, apavartayet iti arthaþ | yathà ekaviü÷atiþ saptabhiþ apavartyate | yena bhàgahàraþ apavartitaþ tena eva bhàjyaþ api apavartanãyaþ | katham idam avagamyate yena eva bhàgahàraþ apavartitaþ tena eva bhàjyaþ api apavartanãyaþ iti ? sampradàyàvicchedàt | athavà nyàyaþ eùaþ, apavartitasya bhàgahàrasya apavartitena eva bhàjyena bhavitavyam iti, yathà saptabhiþ ekaviü÷atiþ bhàgàþ apavartitàþ tribhàgàþ | athavà bhàgahàrasya apavartanam bruvatà àcàryeõa bhàjyasya api apavartanam abhihitam eva | kutaþ ? bhàgahàrabhàjyayoþ sahacàritvàt | yathà sthalàni parimçjyantàm iti ukte sarakàõi api parimçjyante | adhikàgrabhàgahàram iti àdinà granthena etat pratipàdayati Ð apavartitayoþ bhàgahàrabhàjyayoþ kuññàkàraþ iti | ÷eùaparasparabhaktam, bhàgahàrabhàjyayoþ parasparabhaktam iti | matiguõam iti etat pårveõa samànam | agràntare kùiptam, agram saïkhyà, agrasya antaram agràntaram saïkhyàntaram iti arthaþ | tat ca icchàparikalpitam idam saïkhyàntaram prakùipya apanãya và asya rà÷eþ ÷uddham bhàgam dàsyati iti | adhaupariguõitam antyayuk iti etat sarvam pårveõa samànam | ånàgracchedabhàjite ÷eùam, apavartitabhàgahàra÷eùam iti arthaþ | kuññàkàraþ bhavati iti vàkya÷eùaþ | upari [ràsiþ] bhàgahàreõa bhaktaþ [kàryaþ] adhorà÷iþ bhàjyarà÷inà bhàjyaþ | gaõite api uktam Ð upari ca bhàgahàreõa bhakte hi rà÷iþ bhavet và | iti evam àdinà granthena | ÷eùe kuññàkàrabhàgalabdhe bhavataþ iti | adhikàgracchedaguõam iti àdi na niragrakuññàkàreùu [upayujyate ] | tat yathà udde÷akaþ Ð aùñau kena abhyastàþ ùaóråpayutàþ hçtàþ trayoda÷abhiþ | dadyuþ ÷uddham bhàgam kaþ guõakàraþ kim àptam ca || 5 || nyàsaþ Ð 8 6 13 bhàjyaþ aùñau, bhàgahàraþ trayoda÷a, agràntaram ùañ | karaõam Ð bhàjyabhàgahàrarà÷ã råpeõa apavartitau 8 13 "÷eùaparasparabhaktam" iti jàtam 1 1 1 1 | parasparabhakta÷eùam 1 2 | "matiguõam agràntare kùiptam" iti ayam ekaþ rà÷iþ kena guõitaþ ùaóråpàõi prakùipya dvàbhyàm ÷uddham bhàgam dàsyati iti matiþ dve 2, matyà guõitam jàtam 2 2 | etat ùaóråpayutam 8 2 | labdham råpacatuùkam 4 | etat sarvam yathàkrameõa 1 1 1 1 2 4 | "adhaupariguõitam antyayuk" iti jàtam 22 14 | "ånàgracchedabhàjite ÷eùam" iti ånàgra[=apavartita]bhàgahàrabhàjyabhakta÷eùam sthàpitam 9 6 | ayam kuññàkàraþ bhàgalabdham ca | udde÷akaþ Ð ekàda÷a kena hatàþ trikarahitàþ te hçtàþ triviü÷atyà | dadyuþ ÷uddham atha aü÷am labdham guõakam ca me bråhi || 6 || nyàsaþ Ð 11 23 [trika]rahitàt labdham pårvakrameõa eva kuññàkàraþ bhàgalabdham ca 17 8 | [grahakuññàkàraþ, maõóala÷eùavidhiþ] atha idànãm grahagaõite kuññàkàraþ yojyate Ð ravibhàgaõàþ kena guõitàþ maõóala÷eùam apanãya bhådivasànàm ÷uddham bhàgam dadyuþ iti ravibhagaõàþ bhådivasàþ ca nyasyante 4320000 1577917500 | etau ånàgracchedàrtham paraspareõa bhàjyau | ÷eùam ånàgracchedaþ pa¤casaptati÷atàni 7500 | anena apavartitau 576 210389| etau ånàgracchedabhàjitau ÷eùau | etayoþ bhagavataþ bhàskarasya kuññàkàraþ sàdhyaþ | udde÷akaþ Ð madhyam raveþ mçgapatau dhanuþ aü÷akàrdhe dçùñam mayà dinakarodayakàlajàtam | àgaõyatàm dinagaõaþ bhaña÷àstrasiddhaþ yàtàþ ca tasya bhagaõàþ kalikàlasiddhàþ || 7 || nyàsaþ Ð [madhyamaraviþ] 4 | 28 | 20 | "gaõakàràþ bhàgaharàþ" [gaõita¡, 28] iti maõóala÷eùànayanam | tat yathà Ð savitàram liptãkçtya jàtam 8900 | etat anena 210389 guõitam khakhaùaóghanena [21600] bhaktam, labdham maõóala÷eùam 86688 | idam eva maõóala÷eùam agràntaram parikalpya kuññàkàraþ kriyate | [nyàsaþ] 576 agràntaram 86688 210389 labdham kuññàkàranyàyena Ð 8201068565 22452768 ånàgrabhàgahàrabhàjyabhakta÷eùau Ð [105345 288 ] [288] etat kaliyàtam, ahargaõaþ ca Ð 105345 | athavà ekaråpàpacayena kuññàkàram kçtvà ahargaõaþ maõóalàni ca ànãyante | tat yathà Ð ekàpacayena kuññàkàrabhàgalabdhau Ð 94602 259 anena maõóala÷eùeõa ca trairà÷ikam Ð yadi ekaråpàpacayena ayam kuññàkàraþ maõóala÷eùàpacayena kiyàn iti nyàsaþ Ð 1, 94602, 86688 | atra labdham nirapavartitadivasaiþ vibhakta÷eùam ahargaõaþ pårvalikhitaþ eva | maõóalànayane ekaråpàpacayena idam bhàgalabdham, maõóala÷eùàpacayena kiyat iti nyàsaþ Ð 1, 259, 86688 | atra labdham nirapavartitamaõóalaiþ vibhaktam ÷eùam maõóalàni pårvalikhitàni eva | [ maõóalagantavyavidhiþ] athavà nirapavartitabhàgahàrabhàjyarà÷ã [maõóalagantavyam] [kùepaþ ca] parikalpya kuññàkàraþ kriyate | tat yathà Ð gantavyam raviõà aùñam asya bhavanasya àhuþ kalànàm ÷atam sa¤cintya à÷u vada a÷makasya gaõitam j¤àtam tvayà cet yadi | yàvanti adya kaleþ gatàni matiman varùàõi sarvàõi me tu ahnàm yaþ ca gaõaþ sa ca eva vi÷adam vàcyam kaleþ yaþ gatam || 8 || nyàsaþ Ð gantavyam raviõà Ð 7 1 40 anena maõóalagantavyena "guõakàràþ bhàgaharàþ" iti maõóalagantavyam 123701 | anena upacayàgreõa pårvavat ahargaõaþ kaliyàtam ca 105345 288 | ekaråpopacayena kuññàkàraþ bhàgalabdham ca 115787 317 | pårvavat anena api yadi ekaråpopacayena ayam kuññàkàraþ bhàgalabdham và maõóalagantavyopacayena [123701] kaþ kuññàkàraþ bhàgalabdham ca iti labdham nirapavartitabhàgahàrabhàjyabhakta÷eùam ahargaõaþ bhàgalabdham ca | atra maõóalagantavyaprakùepàt ekam adhikam bhavati | ataþ maõóalam ekam apanãyate | evam maõóalakuññàkàraþ vyàkhyàtaþ | [ rà÷ikuññàkàraþ ] idànãm tu rà÷ikuññàkàraþ ucyate | tat yathà Ð udde÷akaþ Ð vàtyà hçtàþ sabhagaõàþ divasasya bharttuþ ye rà÷ayaþ divasarà÷iva÷ena labdhàþ | ÷eùam trisapta navapa¤ca ca bhàgaliptàþ vàcyam divàkaragatam dinarà÷isàkam || 9 || nyàsaþ Ð 0 0 21 59 karaõam Ð "guõakàràþ bhàgaharàþ" iti rà÷i÷eùam labdham 154168 | apavartitaravibhagaõàþ dvàda÷aguõàþ ràsayaþ iti sthàpanà 6912 210389 | rà÷i÷eùam 154168 | labdham kuññàkàrakrameõa ahargaõaþ bhàgalabdham ca Ð 176564 5800 bhàgalabdham dvàda÷abhiþ vibhajya labdham bhuktabhagaõàþ | ÷eùam rà÷ayaþ | te ca 483, [4] | ahargaõàþ [176564 | athavà] yàvat abhirucitam pçcchakàya | ekaråpàpacayena api kuññàkàram kçtvà labdham Ð 113078 3715 etàbhyàm api trairà÷ikena ahargaõaþ bhàgalabdham ca 176564 5800 ÷eùam samànam | [ prakàràntareõa sàdhanavidhiþ] anye punar dvàda÷ànàm bhådivasànàm ca ekàpanayena kuññàkàram kçtvà trairà÷ikam kurvanti | yasmàt maõóala÷eùasya dvàda÷a guõakàraþ | tatra gatàþ rà÷ayaþ maõóala÷eùam ca labhyante | tat yathà Ð nyàsaþ Ð 12 210389 atra labdham kuññàkàraþ bhàgalabdham ca Ð 122727 7 ÷eùam uktatvàt na uktam | [ bhàgakuññàkàraþ ] bhàga÷eùaþ udde÷akaþ Ð bhagaõabhavanabhàgàþ vàtanãtàþ samastàþ dinakaraparibhuktàþ liptikàþ pa¤ca dçùñàþ | vada yadi dinarà÷im vetsi cet à÷makãyam gatam api dinabhartuþ maõóalàdyam kùaõena || 10 || nyàsaþ Ð 0 0 0 5 [labdham] bhàga÷eùam Ð 17532 pårvavat labdham ahargaõaþ bhàgalabdham ca Ð 62715 61812 yadà punar ekàpanayena kuññàkàram kçtvà trairà÷ikam kriyate tadà api sa eva ahargaõaþ, tat eva bhàgalabdham | tat yathà Ð ekàpanayena api kuññàkàrabhàgalabdhe syàtàm | te ca Ð 59873 51011 anena trairà÷ikena pårvavat labdhaþ eva ahargaõaþ bhàgalabdham ca | bhàgalabdhe ùaùñi÷atatrayabhakte gatamaõóalàni rà÷ibhàgàþ ca jàtàþ 171, 8, [12] | anye punar triü÷ataþ nirapavartitabhådinànàm ca kuññàkàram kçtvà trairà÷ikena gatabhàgàn rà÷i÷eùam ca ànayanti | tat yathà Ð [nyàsaþ] Ð 30 210389 [atra] kuññàkàraþ bhàgalabdham ca Ð 7013 1 anena trairà÷ikam kçtvà rà÷i÷eùam gatabhàgàþ ca Ð 84740 12 anena rà÷i÷eùeõa ahargaõànayanasya abhihitvàt na uktam | [ liptàkuññàkàraþ ] evam liptà÷eùam dçùñvà kuññàkàraþ kriyate | tat yathà Ð udde÷akaþ Ð maõóalarkùalavaliptikà hçtà màrutena [vikalà pradç÷yate] | kathyatàm dinagaõaþ vivasvataþ bhuktamaõóalagçhàü÷aliptikàþ || 11|| nyàsaþ Ð 0 0 0 0 1 pårvavat labdham liptikà÷eùam Ð 3506 karaõam Ð khakhaùaóghanena apavartitaravibhagaõàn saüguõayya sthàpanà Ð 12441600 210389 atra bhàgahàreõa bhàjyam vibhajya labdham pçthagvinaùñam sthàpayet | ÷eùasya bhådivasànàm ca kuññàkàram kçtvà labdhasya uparirà÷im kuññàkàram avinaùñasthàpitena pçthak saüguõayya bhàgalabdham prakùipet | bhàgalabdham bhavati | anena krameõa labdham ahargaõaþ bhàgalabdham ca | sthàpanà Ð 125342 7412246 bhàgalabdhe khakhaùaóghanabhakte gatamaõóalàni rà÷ibhàgaliptàþ ca Ð 343 1 27 26 athavà ekàpanayena kuññàkàram kçtvà trairà÷ikam kriyate | tat yathà Ð ekàpanayena kuññàkàraþ bhàgalabdham ca Ð 81647 4828291 ÷eùam uktatvàt na uktam | athavà ùaùñyà bhådivasànàm ca ekàpanayena kuññàkàram kçtvà bhàga÷eùam gataliptàþ ca labhyante anupàtena | tat yathà Ð ekàpanayena ùaùñyà bhådivasànàm ca kuññàkàraþ bhàgalabdham ca Ð 108701 31 evam liptàtatparà÷eùayoþ api yojyam | atha ka÷cit såryam uddi÷ya kiyatà kàlena punar evaüvidhaþ såryaþ bhaviùyati iti pçcchati, sa evam vaktavyaþ Ð nirapavartitabhådinatulyaiþ iti, yasmàt nirapavartitabhådinaiþ kùiptaþ såryaþ tàdçk eva bhavati | [vàrakuññàkàraþ ] atha ka÷cit såryadine såryam uddi÷ya punar kiyatà kàlena såryadine somadine anyasya và grahavàradivase såryaþ evam bhaviùyati iti pçcchati, tat yathà Ð nirapavartitabhådineùu saptahçtàva÷iùñeùu kuññàkàraþ kriyate | grahavàraþ yaþ nirdiùñaþ tasmàt ya[t u]ttaraþ grahavàraþ tataþ prabhçti ekottarayà vçddhyà apacayam parikalpya evam labdham kuññàkàraþ nirapavartitabhådinànàm guõakàraþ tena guõiteùu nirapavartitabhådineùu nirdiùñasåryeõa ànãtam ahargaõam prakùipya jàtadivasatulyaþ kàlaþ àdeùñavyaþ | tat yathà Ð udde÷akaþ Ð dhanvinyaü÷àþ ÷arakçtisamàþ ùañkçtiþ maurikàõàm madhyam bhànoþ da÷a ca vikalàsaüyutam varõayanti | ràtreþ pàtuþ tanujadivase kena kàlena tulyaþ bhàvã såryaþ kathaya vi÷adam jãva÷ukraj¤avàre || 12 || budhadivase ayam såryamadhyamaþ Ð 8 25 36 10 anena såryeõa pårvakaraõena labdham ahargaõaþ 1000 | asmin ahargaõe budhavàraþ | atha kuññàkàrànayanam | nirapavartitabhådivaseùu saptabhakteùu ÷eùaþ 4 | jãvadinàrtham kuññàkàraþ ekàpanayena 2, anena nirapavartitabhådivasàþ guõitàþ jàtàþ 420778, asmin pårvalabdhà[hargaõayute jàtaþ] kàlaþ 421778 | ÷ukradinàrtham kuññàkàre dvau apanãyate | labdham pårvavat kàlaþ 842556 | budhadinàrtham kuññàkàraþ 7 | kàlaþ ca 1473723 | evam sarveùu eva divasavàreùu yuktyà kàlaþ kuññàkàraþ ca yojyaþ | [ grahakuññàkàre vi÷eùaþ ] yaþ upacayàgraþ kuññàkàraþ sa ca rà÷ibhàgaliptà÷eùeùu api yojyaþ | tat yathà Ð udde÷akaþ Ð ye bhuktàþ pavanahçtàþ sarà÷ibhàgàþ dç÷yante divasakareõa bhojyaliptàþ | tanmàtràþ viùayakçtiþ ÷ivaiþ sametàþ vàcyaþ ahnàm atha ca gaõaþ dvàkaraþ ca || 13 || nyàsaþ Ð 0 0 36 atra apavartitabhagaõàn bhàgãkçtya upacayàgreõa saha pårvavat kuññàkàralabdhaþ ahargaõaþ bhàgalabdhaþ ca 66027 65077 | atra bhàgalabdham ekena adhikam bhavati | ekam apanãya ÷eùe ùaùñi÷atatrayabhakte raveþ bhagaõàþ rà÷ayaþ bhàgàþ ca prativaktavyàþ | ekaråpopacayena api kuññàkàram kçtvà gantavyàgreõa anena 126233 trairà÷ikam | anena api labdham ahargaõaþ bhàgalabdham ca pårvalikhitam eva | evam anyeùàm api grahàõàm kuññàkàraþ yojyaþ | [ vàrakuññàkàre vi÷eùaþ ] atha ka÷cit evam pçcchati Ð såryàcandramasau såryadine somadine và iyatsaïkhyau | etau punar kiyatà kàlena etàvatsaïkhyau eva bhaviùyataþ iti | atra kuññakàrakramaþ Ð ka÷cit rà÷iþ såryasya nirapavartitabhådivasaiþ bhàgam hriyamàõaþ ÷ånyàgraþ, candrasya api ÷ånyàgraþ eva saþ | asmin udde÷ane dvayoþ api sambandhaþ dvicchedàgrasaüvargaþ hi nàma sadç÷ãkaraõam rà÷eþ | atra ca såryasya nirapavartitadivasàþ anena 3449 apavartitàþ labdham 61 | candrasya api tena eva apavartitena jàtàþ 625 | tataþ såryasya niravartitadinànàm apavartitacandradivasàþ guõakàraþ | te ca atra likhitàþ eva | guõite jàtam 131493125 | candrasya api såryàpavartitadivasaiþ guõite jàtam 131493125 | anena rà÷inà pårvavat grahakuññàkàraþ yojyaþ | tat yathà Ð udde÷akaþ Ð såryàcandramasau tulàdharanare dçùñau mayà tattvataþ bhàgaiþ dvàda÷abhiþ dvayena ca yutau såryasya vàrodaye | liptàbhiþ ÷a÷isånyasàgarayutau jãvasya vàre punar ÷ukrasya atha ÷anai÷carasya divase tulyau kiyadbhiþ dinaiþ || viliptàbhiþ adhikaþ arkaþ vij¤eyaþ bhådharendubhiþ | ÷odhayet ca ni÷ànàthàt viliptàþ dhçtisammitàþ || 14 || nyàsaþ Ð [så¡] [caü¡] 6 6 12 2 1 39 17 42 labdham àbhyàm ahargaõaþ Ð 7500 | karaõam Ð såryàcandramasoþ nirapavartitadivasànàm grahabhakta÷eùam 1 7 | nirdiùñavàràt uttarataþ caturthaþ jãvaþ, pa¤camaþ ÷ukraþ, ùaùñhaþ ÷anai÷caraþ iti etaiþ evam tu ime grahabhakta÷eùàt yathàkrameõa labdhàþ jãvasya 4, ÷ukrasya 5, ÷anai÷carasya 6 | ete eva såryàcandramasoþ nirapa[va]rtitadivasànàm guõakàràþ | guõakàraguõiteùu ànãtàhargaõam prakùipya krameõa Ð [ 525980000, 657473125, 788966250 divasàþ ] [ grahayoyena kuññàkàraþ ] atha ka÷cit dvau grahau ekatra kçtvà ahargaõam pçcchati tasya ayam upàyaþ Ð nirdiùñagrahabhagaõànàm samàsitànàm bhådivasànàm ca apavartanam kçtvà kuññàkàraþ karaõãyaþ | tat yathà Ð udde÷akaþ Ð triü÷atpa¤ca÷a÷àïkàþ saüyuktau ÷a÷idivàkarau dçùñau | dinarà÷im bråhi gatam cakràõi ca yàni bhktàni || 15 || nyàsaþ Ð 1 5 30 karaõam Ð candràdityabhagaõàþ 62073336 | [yugakudinapramàõam ca] 1577917500 | etau dvàda÷abhàgena apavartitau jàtau Ð 5172778 131493125 maõóala÷eùam Ð 12966683 | atra labdham pårvavat ahargaõaþ bhàgalabdham ca Ð 87942886 3459565 ekàpanayena api trairà÷ikam kçtvà sa eva ahargaõaþ bhàgalabdham ca labhyate | tat yathà Ð ekaråpàpacayena api kuññàkàraþ bhàgalabdham ca Ð 57699692 2269835 [ atra api trairà÷ikena pårvoktaþ eva ahargaõaþ bhàgalabdham ca | ] evam anyeùàm api samàsapra÷neùu kuññàkàraþ kalpanãyaþ, rà÷ibhàgaliptà÷eùeùu api | evam eva tricatuþsamàseùu api vistareõa vyàkhyeyam | [ dvyagrakuññàkàraþ ] atha ka÷cit divasakaramaõóala÷eùaparisamàptikàle janitam divicaram uddi÷ya divasakaram divicarabhagaõàn pçcchati, tasya ayam upàyaþ Ð nirdiùñadivicaram ravibhagaõàn ca apavartya kuññàkàraþ yojyaþ | tat yathà Ð udde÷akaþ Ð bhànumaõóalasamàptikàlajaþ medinãhçdayajaþ abhilakùitaþ | dvitripa¤caviùayàþ gçhàdayaþ bråhi maõóalagatam kujàrkayoþ || 16 || nyàsaþ Ð 2 15 5 karaõam Ð kujàrkabhagaõàþ Ð 2296824 4320000 etau caturviü÷atibhiþ apavartitau Ð 95701 180000 maõóala÷eùam idam 37542 | labdham ravikujayoþ yàtabhagaõàþ 68142, 36229 | ekàpanayena api kuññàkàram kçtvà trairà÷ikena te eva bhagaõàþ | tat yathà Ð ekàpanayena kuññàkàraþ bhàgalabdham ca Ð 174301 92671 evam eva anyeùàm api grahàõàm | athavà graham uddi÷ya graham eva anyam [pçcchati tatra] api bhàgahàrabhàjyaparikalpanayà kuññàkàraþ kalpanãyaþ | atha maõóalaparisamàptikàlàt anyakàlasambhåtagrahabhagaõàdãn uddi÷yate tathà [graha]bhagaõàt tatra ravibhagaõarà÷ibhàgaliptàn ca pçcchati, tasya api kuññàkàrànayanasya ayam upàyaþ Ð ravibhagaõàn khakhaùaóghanena saüguõayya nirdiùñabhagaõaiþ saha apavartya kuññàkàravidhiþ iti | tat yathà Ð udde÷akaþ Ð svoccàü÷akàrdham adhiråóhamahendrasårã tejovitànavimalãkçtadiïmukhena | såryeõa yàtam iha pçcchati ca à÷makãye vàcyam kim à÷u vada tasya vi÷àlabuddhe || 17 || nyàsaþ Ð 0 3 4 30 karaõam Ð [gurubhagaõàþ] khakhaùaóghanaguõitasåryabhagaõaiþ saha apavartite dvinavatyuttara÷atabhàgena jàtau 1897 486000000 ÷eùam apacayaþ 127575000 | labdham såryayàta[liptàþ guru]bhagaõàþ ca 78975000, [308] | liptàþ khakhaùaóghanabhaktàþ maõóalàni rà÷ayaþ bhàgàþ liptàþ ca såryasya 3656 3 0 0 ekàpanayana api kuññàkàram kçtvà trairà÷ikena etat eva labhyate | tat yathà Ð ekàpanayena api kuññàkàraþ bhàgalabdham ca Ð 135014233 527 evam rà÷yàdi÷eùeùu api yojyam | [velàkuññàkàraþ ] atha velàkuññàkàraþ | ka÷cit graham udayakàlàt anyakàlajanitam pradar÷ya divasagaõam pçcchati, tasya ayam ànayanopàyaþ Ð iùñakàlacchedaguõitàn nirapavartitabhådivasàn kçtvà pårvavat kuññàkàram niùpàdya iùñakàlacchedabhaktaþ ahargaõaþ | tat yathà Ð udde÷akaþ Ð ràtryardhakàlajanitaþ divasasya bhartuþ iùñaþ mçgàrdhasahitaþ aùñacatuùkalàgraþ | liptàtribhàga÷akaladvitayena yuktaþ ÷ãghram dinàdi bhagaõàn ca vada à÷makãyam || 18 || nyàsaþ Ð 9 15 32 40 karaõam Ð ahargaõaþ caturbhàgena anena iti catvàri nirapavartitadinànàm guõakàraþ iti caturbhàgena ravibhagaõàn apavartya sthàpanà 144 210389 | maõóala÷eùam 166876 | labdham pårvavat kuññàkàraþ [7003] | asya caturthàü÷àt ahargaõaþ [1750] | evam àstamayikaþ udde÷akaþ Ð astàdreþ tuïga÷çïgavyavahitavapuùaþ tigmara÷meþ gatànàm cakràdyaïkàvalãnàm kramagaõitacayaþ vismçtaþ sarvaþ eva | dçùñaþ liptàgra÷eùaþ guõaviyaduóupàþ spaùñaþ eva aïkarà÷iþ ÷ãghram vàcyaþ gaõaþ ahnàm kaliyugagaõitaþ maõóalàdiþ ca bhàsvàn || 19 || nyàsaþ Ð 288 [x 21600] ÷eùam 103 210389 anena apacayena pårvavat ahargaõasthàpanà Ð 99275 bhàgalabdham raveþ yàtamaõóalarà÷ibhàgaliptàþ Ð 271 9 16 13 ekàpanayena kuññàkàraþ bhàgalabdham ca 163294 4828291 | anena api trairà÷ikena pårvànãtaþ ahargaõaþ bhàgalabdham ca maõóalàdi [pårvoktam eva] | màdhyàhnikaþ udde÷akaþ Ð [yat ÷eùam maõóalànàm kha] navanagacaturbhåta÷ãtàü÷utulyam madhyam yàtasya bhànoþ pañutaranikaradyotità÷àmukhasya | dçùñam vàcyaþ gaõaþ ahnàm gatabhagaõa[cayaþ yaþ api kàlena] siddhaþ kuññàkàropade÷aþ vidhivat adhigataþ yena tena à÷makãyaþ || 20 || nyàsaþ Ð [ 144 210389] maõóala÷eùam 154790 | anena maõóala÷eùeõa pårvakaraõena labdham [kuññàkàraþ] bhàgalabdham ca 3997 2, kuññàkàrasya caturthaþ aü÷aþ ahargaõaþ 999 | ekàpanayena kuññàkàraþ bhàgalabdham ca 168019 115 | anena trairà÷ikena pårvavat ahargaõànayanam | tathà ca yàmamuhårtanàóãvinàóikàkàleùu api yathàyogam yuktyà kuññàkàraþ vikalpanãyaþ | tat yathà Ð udde÷akaþ Ð nàóãbhiþ kiyatãbhiþ api upacitàt ahnàm gaõàt àgataþ tigmàü÷oþ bhagaõàdikaþ atra vilayam nãtaþ adhunà vàtyayà | dçùñaþ saptatiþ ekaråpasahità ÷eùaþ kalànàm mayà vaktavyaþ dyugaõaþ gataþ ca savituþ spaùñàþ ca yàþ nàóikàþ || 21 || liptà÷eùaþ 71 | karaõam Ð apavartitaravibhagaõàn ùaùñyà saha apavartayet | ùaùñyà dvàda÷abhàgena pa¤ca | apavartitaravibhagaõànàm dvàda÷abhàgena aùñacatvàriü÷at | pa¤cabhiþ bhådinàni [÷eùam ca] saüguõayya sthàpanà Ð 48 [x 21600] ÷eùam 71 [x 5] 1051945 [eùu pa¤cabhiþ apavartanam kçtvà sthàpanà Ð 207360 ÷e¡ 71] 210389 pårvavat kuññàkàram kçtvà labdhaþ ahargaõaþ Ð 720, nàóyaþ 3 | raviyàtabhagaõàdayaþ ca Ð 1 11 19 41 ekàpanayanena api kuññàkàraþ bhàgalabdham ca Ð 59873 59011 pårvavat trairà÷ikena ahargaõaþ bhàgalabdham ca | [anapavartita÷eùeõa kuññàkàraþ ] atha punar a[na]pavartitam eva ÷eùam uddi÷ya ahargaõam yàtam ca pçcchati, tasya api ayam ànayanopàyaþ | bhàgahàrabhàjyàgràõàm ekena apavartanacchedena apavartanam kçtvà pårvavat kuññàkàraþ kriyate | atha punar etàni bhàgahàrabhàjyàgràõi chedena ekena apavartanam na prayacchanti yathà tathà asau udde÷akaþ, tàdç÷aþ ca ekaþ rà÷iþ eva na asti ataþ na ànãyate | udde÷akaþ Ð ÷arayamavasavaþ ÷atàbhinighnà dinakaramaõóala÷eùarà÷isaïkhyà | avikçtabhagaõakùamàdinotthà kathaya tayà dinarà÷imaõóalàni || 22 || nyàsaþ Ð 4320000 ÷eùam Ð 82500 1577917500 ete rà÷ayaþ ca khàkà÷a÷aramunibhiþ apavartya kuññàkàreõa ahargaõaþ raviyàtamaõóalàni ca Ð 199066 545 | [dvyagrakuññàkàravi÷eùaþ ] atha ka÷cit [dvi]cchedàgranyàyena ekam ahargaõam grahayoþ bhinnàgrabhagaõa÷eùàbhyàm pçcchati, tasya api "adhikàgrabhàgahàram chindya" àdityanena dvicchedàgrànayanam | udde÷akaþ Ð arkàïgàrakavàsaraiþ apahçtaþ ka÷cit dinànàm gaõaþ labdhau [tatra na vedmi] na eva ca tayoþ ÷eùau mayà lakùitau | yau tau maõóalatàóitau atha punar bhaktau dinaiþ svaiþ pçthak tatra àptam marutà apanãta[m adhunà ca agre tayoþ ti]ùñhataþ || arkasya a÷vinagàbdhinàga÷ikhinaþ ÷eùaþ kujasya ucyate bhåtà÷vyaïganabhaþ aùña÷ãtakiraõakùoõãùarakùmàbhçtaþ | etàbhyàm pçthak [arkabhåmisutayoþ ahnàm] gaõau tadgatau dvyagram ca api tayoþ vigaõya gaõakàþ vyàvarõayadhvam kramàt || 23 || nyàsaþ Ð arkasya 38472 bhaumasya 77180625 etàbhyàm maõóala÷eùàbhyàm pçthak pçthak pårveõa krameõa kuññàkàram kçtvà ahargaõau labdhau, arkasya 8833, bhaumasya 640000 | etàbhyàm agràbhyàm "adhikàgrabhàgahàram chindyàt ånàgrabhàgahàreõa" iti anena kuññàkàraþ kriyate | tathà ca nyàsaþ Ð [arkasya] 8833 [bhaumasya] 640000 210389 131493125 agràntaram Ð 631167 etayoþ chedàgràntaràõàm anena 210389 apavartanam kçtvà sthàpanà Ð 1 3 625 atra ånàgracchedaþ ekaþ tena sarvaþ eva rà÷iþ ÷uddhyate iti ataþ rà÷iviparyayàt vyàkhyàyate | tathà ca nyàsaþ 1 | atra råpam vidyate | ayam ekaþ rà÷iþ kena guõitaþ agràntaram trãõi apanãya [÷arayamartubhiþ bhàge hçte] ÷uddham bhàgam prayacchati iti labdhaþ rà÷iþ trãõi råpàõi | asya viparyastarà÷ikrameõa eva ÷arayamartubhiþ bhàge hçte ÷eùaþ kuññàkàraþ trikaþ tena adhikàgracchedena guõitaþ jàtaþ 1875 | anena adhikàgracchedaþ ayam 131493125 guõitaþ adhikàgrayutaþ dvicchedàgram saüjàtam ÷aràdriguõanavàbdhidviviyadbhåta÷ararasàbdhinetràõi, aïkaiþ api nyàsaþ 246550249375 | ayam rà÷iþ dvicchedàgraþ | evam anyena chedàgreõa saha kuññàkàre kriyamàõe dvicchedàgrasaüvargaþ hàratàm pratipadyate | dvicchedàgrarà÷ibhyàm saha kuññàkàreõa tricchedàgrànayanam | evam caturagràõi api svadhiyà abhyåhyàni iti | [ kakùyàvidhau dvyagrakuññàkàraþ ] atha kakùyàhargaõeùu udde÷akaþ Ð kakùyàprakramasaïkhyayà gaõitayoþ ÷eùau ravãndvaþ raveþ dvyaùñeùu adbdhikçtàbdhikheùubhuvanacchidrendavaþ kãrtitàþ | nandàïgà÷vini÷àkaràþ kçtihatàþ samyak sahasrasya te dvyagram vàcyam ahargaõaþ kalibhujaþ yàtàþ ca tatparyayàþ || 24 || nyàsaþ Ð 19350444582raveþ 49797813966 1269000000 candrasya 3724920000 agràntaram 18081444582 | ete bhàgahàràgrarà÷yoþ apavartanam prayacchanti | vedanavartu÷ånyayamaiþ [ 20694 ] apavartya sthàpanà | 20694 etaiþ apavartità ravikakùyà 2406389 | candrasya api 180000 | agràntaram apavartitam 873753 | etaiþ apavartitabhàgahàràgràntararà÷ibhiþ kuññàkàranyàyena labdhaþ rà÷iþ guõayamàdripuùkarartu÷aràügàdrãnduyamàþ, aïkaiþ api 2176563723 | "ånàgracchedabhàjite ÷eùam" iti | ayam rà÷iþ ånàgracchedena anena 180000 bhaktaþ ÷eùam [3727] | [anena] ÷eùeõa adhikàgracchedaþ [ayam 2406389] guõitaþ jàtaþ saptodadhiyamàïgàùñanandàùña÷aranandavasavaþ, aïkaiþ api 8958986247 | ayam rà÷iþ apavartanena anena [20694 guõitaþ jà]taþ vasvindådadhibhåtarandhràgnãndurasayamàdrinandàgni÷aradhçtayaþ, aïkaiþ api 185397261395418 | ayam eva adhikàgreõa yutaþ [viyadabhrakhakhà]bdhivasurudrarasàïgendådadhi÷aradhçtayaþ, aïkaiþ api 185416611840000 | ayam rà÷iþ dvicchedàgraþ | asya bhådinaiþ saha apavartita[khakakùyayà bhàge kçte ] ahargaõaþ labhyate | katham punar khakakùyàyàþ bhådinasya ca apavartanam ? ucyate Ð kakùyàbhiþ grahànayane khakakùyàyàþ ahargaõaþ guõakàraþ, svakakùyàbhådinasaüvargaþ bhàgahàraþ iti khakakùyàyàþ bhådinànàm ca apavartanena viyadambaratithinandaiþ labdham khakakùyàtaþ kçtodadhinaga÷araràmàgnirasaguõendavaþ, aïkaiþ api 136335744 | bhådinebhyaþ api ÷aràbdhiyamàdrãndavaþ, aïkaiþ api 17245 | anena bhådinalabdhena yathà svagrahakakùyà guõità, ahargaõàpavartitakhakakùyàbhyàsasya bhàgahàràþ bhavanti | pårvalikhitadvicchedàgrarà÷iþ apavartitakhakakùyàhargaõasaüvargaþ iti ataþ svabhàgahàràbhyàm vibhajya labdham såryàcandramasoþ yàtabhagaõàþ | raveþ 3723, candrasya 49777 | yau atra ÷eùau tayoþ maõóala÷eùau yathàkrameõa nirdiùñau bhavataþ | asmin eva dvicchedàgre apavartitakhakakùyayà vibhakte labdham ahargaõaþ rasavi÷vàþ ÷atavargaguõitàþ, aïkaiþ api 1360000 | udde÷akaþ Ð kakùyàkhyàtavidhikrameõa gaõitau ÷eùau kalànàm kramàt dvyaïgeùu abdhi÷ilãmukhatrikanabhobhåtendriyàùñyaþ raveþ | candrasya àyutatàóitàþ kçtarasàþ vasvagnayaþ såkùmakàþ vàcyàþ tadbhagaõàdayaþ dinagaõaþ dvyagram ca tàbhyàm tayoþ || 25 || nyàsaþ Ð raveþ 16550354562 49797813966 candrasya api 2438640000 3724920000 atra kuññàkàrasya yugapat sampàdayitum a÷akyatvàt pçthak pçthak kuññàkàreõa såryàcandramasoþ maõóala÷eùau apavartanãyau svacchedàbhyàm "adhikàgrabhàgahàram chindyàt ånàgrabhàgahàreõa" iti anena krameõa ahargaõànayanam | tat yathà Ð raveþ ÷eùabhàgahàrau apavartitau ùaóbhiþ Ð 2758392427 8299635661 etàbhyàm apavartita÷eùabhàgahàràbhyàm kuññàkàraþ cintyate | tatra bhàga÷eùam ùaùñyà saïguõayya anena eva apavartitabhàgahàreõa bhàgam hçtvà raveþ liptàþ labhyante, liptà÷eùaþ ca atiricyate | sa likhitaþ eva | tatra idam cintyate Ð saùñiþ kena guõità liptà÷eùam apanãya apavartitabhàgahàrasya ÷uddham bhàgam dàsyati iti | evam bhàga÷eùaþ upalabhyate | sa ca 7377318041 | athavà ùaùñiþ kena guõità ekam apanãya ùaóbhiþ apavartitabhàgahàreõa hçtà ÷uddham bhàgam dàsyati iti ekàpanayanakuññàkàram api ànãya tena bhàga÷eùànayanam liptànayanam ca | ekaråpàpanayanena kuññàkàraþ bhàgalabdham ca Ð 8161308400 [59] anena kuññàkàreõa pårvalikhitaþ bhàga÷eùaþ labhyate | tataþ punar api tena bhàga÷eùeõa triü÷atà ca kuññàkàraþ kriyate | triü÷at kena guõità bhàga÷eùam apa[nãya] ùaóbhiþ apavartitabhàgahàrasya ÷uddham bhàgam dàsyati iti rà÷i÷eùaþ upalabhyate | sa ca 5502346520 | evam punar api anena kuññàkàraþ kriyate | dvàda÷a kena guõità rà÷i÷eùam apanãya tasya eva ùaóbhiþ apavartitabhàgahàrasya ÷uddham bhàgam dàsyati iti maõóala÷eùaþ upalabhyate | sa ca 3225074097 | ayam apavartitabhàgahàrabhàjyàbhyàm utpannaþ iti ùaóbhiþ guõitaþ pràgupanyastodde÷akamaõóala÷eùaþ bhavati iti saþ pårvalikhitaþ eva | ekàpanayanena [kuññàkàraþ] bhàgalabdham ca 7607999356 | bhàgalabdhaiþ pçtahk pçthak rà÷ibhàgaliptànayanam | [ 11] evam candrasya api ÷eùabhàgahàrarà÷ã krameõa àyutaguõitàùñottara÷atena apavartya sthàpanà Ð2258 3449 àbhyàm krameõa kuññàkàraþ pårvavat | ùaùñyà ca bhàga÷eùaþ labhyate, sa ca 2222 | ekàpanayanena api kuññàkàraþ bhàgalabdham ca 1782 31 | punar api bhàga÷eùàpanayanena triü÷atà ca kuññàkàram kçtvà rà÷i÷eùaþ labhyate | sa ca 304 | ekàpanayanena api kuññàkàraþ bhàgalabdham ca 115 1 | tataþ punar api rà÷i÷eùàpanayanena dvàda÷ànàm ca kuññàkàram kçtvà maõóala÷eùaþ labhyate, sa ca 1175 | ekàpanayanena api kuññàkàraþ bhàgalabdham ca 2012 7 | atra ca ànãtaþ maõóala÷eùaþ eva aùñottara÷atena àyutaguõitena abhyastaþ pràgupanyastodde÷akamaõóala÷eùaþ bhavati "candrasya àyutatàóitàþ kçtarasàþ" iti àdi pårvalikhità eva | evam maõóala÷eùau såryàcandramasoþ avagamya "adhikàgrabhàgahàram chindyàt ånàgrabhàgahàreõa" iti anena pårvakrameõa gatamaõóalàni ahargaõaþ ca pårvalikhitaþ eva | athavà yaþ asau pårvamaõóala÷eùarà÷inà anena krameõa ànãtaþ khakhaùaóghanena guõitaþ svakakùyàbhàgahàreõa apahçtaþ yathàvihitaliptà÷eùarà÷iþ iti ataþ idam vicintya[te Ð khakha]ùaóghanaþ kena guõitaþ såryàcandramasoþ pçthak pçthak abhihitaliptà÷eùam apanãya svakakùyoktabhàgahàràbhyàm apahçtam pçthak ÷uddham bhàgam prayacchati iti evam kuññàkàre kçte såryàcandramasoþ pçthak pçthak gatamaõóalàni tayoþ maõóala÷eùarà÷ã ca labhyete | tàni maõóalàni maõóala÷eùarà÷ã ca pårvalikhitaþ eva | [ kakùyàvidhau tryagrakuññàkàraþ ] evam tryagrakuññàkàraþ api vigaõyate | tat yathà Ð udde÷akaþ Ð tigmàü÷oþ gaganàgnidasragaganam såryàbdhiràmeùavaþ ràmàïgàbdhiviyatkç÷ànudahanàþ ÷eùaþ smçtaþ màõóalaþ | indoþ ambara÷ånyavedagaganam ràmàbdhidasradvikam randhràdryambarasaptabhåtayamalàþ ÷eùaþ guroþ ucyate || vyomàbhràbdhi÷aràrthasaptagirayaþ vasvaïkaùañùañkakà bhåtendvaïkarasàgnidçùñanicayaþ kakùyàbhidhànàt ayam | tryagràhargaõamaõóalàni vidhiva[t vàcyàni] tatsaïkhyayà kuññàkàravicitratà parigatà yadi a÷makoktakramàt || 26 || nyàsaþ Ð raveþ 330463534120230 472332265467510 candrasya 25707922430400 35330866200000 guroþ 3691566987755400 5602254071175000 atra etayoþ [ravicandrà]grayoþ antaram vyomàgnivasunavàùñaùaórudrarasa÷arabhåtàdri-kçtàmbaràgnayaþ, aïkaiþ api 304755611689830 | [bhàgahàràgrà]õàm sånyàïka÷arayamavasudasrarasanavendubhiþ apavartanam, aïkaiþ api 196282590 | anena apavartite raveþ navàùñàgnirasàmbaràbdhiyamàþ, aïkaiþ api 2406389; candrasya ÷ånyàmbaràkà÷aviyadaùñendavaþ, aïkaiþ api 180000; agràntaram apavartitam 1552637 | etàbhyàm apavartitabhàgahàràbhyàm apavartitàgràntareõa kuññàkàraþ labdhaþ svaràïgàdriràmàïgarasàdrirasavasulokàþ, aïkaiþ api 3867663767 | ayam ånàgracchedena apavartitena apahçtaþ san avi÷iùñaþ svaràïgàdridahanàþ 3767 | ayam apavartitàdhikàgrabhàgahàreõa guõitaþ bhåyaþ ca apavartitena ÷ånyàïka÷arayamavasudasrarasanavendubhiþ [guõitaþ] adhikàgreõa yutaþ jàtaþ dvicchedàgrarà÷iþ sånyàmbarodadhiviyadagniyamàkà÷a÷ara÷aràdri÷ånyendurasàmbaràïgàïkàdri-svarendavaþ, aïkaiþ api 1779606107550230400 | asya dvicchedàgrasya tçtãyacchedàgreõa saha kuññàkàre kriyamàõe nivçttakarmacchedayoþ abhyàsaþ chedaþ bhavati yamarasendumuni÷arà÷virasàdrijaladhi÷ara-muniråpadahanàdri÷ånyàùñàmbaranavamunivasvaïgàùñayaþ, aïkaiþ api nyàsaþ Ð 16687908073175476257162000000 | atra upanyastatçtãyacchedena adhikàgracchedasya bhàgaþ tatra ÷ånyam ava÷iùyate | tat eva ÷ånyam kuññàkàraþ iti pårvaniùpannam dvicchedàgram tryagram tat pårvalikhitam evam | tasya khakakùyotpannayojanànàm eva aïkarà÷inaþ anena àkà÷odadhivasuråpa÷ikhi÷arakçtam anulokàïkaravibhàgaþ 1293144531840 | labdham ahargaõaþ ÷aravasuråpàïgàdrivi÷vàþ 1376185 | evam ayam kuññàkàravidhiþ vicintyamànaþ mahodadhijalataraõavadaprameyaþ iti viramyate | [ ekàpacayena kuññàkàralabdhã ] ete grahakuññàkàràþ ÷lokaiþ api upanibadhyante | tat yathà Ð bhàskaràdi÷arãràya bhàskaràyutatejase | jagadutpattisaühàrahetave ÷ambhave namaþ || 1 || kuññàkàraþ ca làbhaþ ca dvandvataþ bhagaõàt itaþ | nirdi÷yate kramàt atra tadvidàm prãtaye mayà || 2 || [ såryasya ] tigmàü÷oþ [nayana]nabhorasàbdhinandàþ [94602 ] tat labdham bhagaõabhavam naveùudasràþ [259] | rà÷ãnàm vasunagakham guõàþ ÷ivàþ ca [113078] làbhaþ syàt ÷ara÷a÷inaþ adriràmasaïkhyà [3715] || 3 || ràmàdrinàganavabhåta[59873]samàü÷akasya labdhaþ [atra rudra]viyadaïka÷aràþ [59011] pradiùñàþ | laptaþ adrivedarasaråpamataïgagajaþ [81647] adhaþ råpàïkadasrabhujagadvikanàgavedàþ [4828291] || 4 || ekàdrirandhrakharasàþ tu [60971] vili[ptikànàm sa¤jàtam eva] guõakàram ataþ atra labdham | ÷ãtàü÷urandhrakçtabàõaguõàgniùañka- candrà÷vi[216335491]saïkhyam anu tasya ca tatparàõàm || 5 || dasranàga[munivedapayodhiråpa 144782 m] atra guõakàram u÷anti | råpanandajaladhãndunagàïgadvidvinàgaviyadagni[30822671491]m adhaþ ca || 6 || ùaóviü÷atiþ jaladhirandhra[9426]samànasaïkhyaþ j¤eyaþ [pratatparabhavaþ] guõakàrarà÷iþ | ÷ãtàü÷urandhramanunanda÷a÷àïkadasra- vyomàbdhi÷ånyaravayaþ [120402191491] khalu tatra labdham || 7 || ekaþ eva smçtaþ chedaþ cakràdãnàm vivasvataþ | pratatparàntamà[nànàm] khàmbareùumahãbhçtaþ [7500] || 8 || [ candrasya ] ÷ãtara÷mi[bhagaõaiþ] prakuññite saptaràmavasuùañsvaràdrayaþ [776837] | labdharà÷inicayaþ vyavasthitaþ puùkaràgnikçtanàgabàhavaþ [28433] || 9 || rà÷itaþ api rasadasratàpasà vyomavedagaganà÷vinaþ [2040726] guõaþ | tatra labdhanicayaþ vikathyate rudravahnirasanandapannagàþ [896311] || 10 || candrasåryagaganàbdhipàvakàþ [340121 ] bhàga÷eùaguõakàrasaüj¤itaþ | bhåtabàõa÷aracandraku¤jaràþ sàgaràmbunivahàþ ca [4481555] labdhakaþ || 11 || nàgabàõa÷ivadasra[21158]sammitaþ liptikàsu vigaõayya kãrtyate | nandarudragirayaþ a÷vibhådharàþ [aùñayaþ atra 16727119] gaõitena labhyate || 12 || vedavi÷varasaråpa [16134] sammitam ÷ãtara÷mivikalàsamudbhavaþ | bàõaråpaguõa÷akrapàvakàþ bhåtaùañkamunayaþ [765314315] paraþ smçtaþ || 13 || tatpareùu dhçtibhåtaùañkakàþ [6518] nirdi÷anti guõakàrasaïkhyayà | çkùananda÷a÷iràmaku¤jara- vyomabàõa÷aradhàrtavaþ [18550831927] aparaþ || 14 || tatpareùu parataþ ca kãrtitàþ ràmanandayamadasrakàþ [2293] kramàt | rudrabàõagiridasrasàgaràþ bhåtaùañkatithinandavikramàþ [391565427511] || 15 || aü÷àt àrabhya ÷ãtàü÷oþ pa¤ca [5] pa¤ca [5] guõaþ paraþ | chedaþ kalpyaþ kramàt atra danta÷aila[732]samanvitaþ || 16 || [ candroccasya ] nandarùinàgàgarasàþ rasàùña- pràleyara÷myadri[718667879]samànasaïkhyaþ | indåcca[kasya guõakaþ atra] bhacakradçùñaþ candràïgalokayamadasrayamàþ ca [222361] labdhaþ || 17 || abdhã÷u[dasrà÷vinabhaþ yamendu-] ùañka[61202254]pramàõaþ guõakàrarà÷iþ | labdhaþ adrilokà÷vinagà÷vidasràþ [227237] rà÷ikramàt atra vigaõyamàõaþ || 18 || vedàùñabàõàïgarasàþ navàùña- pràleyara÷mi[18966584]kramasaïkhyayà uktaþ | aü÷akramàt agniyamàïgasårya- ÷ãtàü÷udasràþ [2112623] gaõitena labdhaþ || 19 || liptàgataþ dantanabhodrinàga- vyomeùavaþ [5087032] asmin guõakàrarà÷iþ | nakùatraùañparvatanandarandhra- lokàgni[33997627]saïkhyaþ kathitaþ atra labdhaþ || 20 || viliptikàyàþ ÷a÷isaptadanta- kùoõãdharàþ [73271] syuþ guõakàrasaïkhyà | lokàïgadiïnàgakç÷ànunandàþ dasrànvitàþ [29381063] làbham u÷anti tajj¤àþ || 21 || aùñàïgadhàtrãdhararàmananda[93768]- saïkhyàsamànaþ atra hi tatparottham | tanmàtranandàgni÷a÷àïkaråpa- vyomàïgabàõà÷viyamàþ ca [2256011395] labdhaþ || 22 || pratatpa[ràyàþ] krama÷aþ abdhi÷aila- vasvaïkaùañkendu[169874]samànasaïkhyaþ | labdhaþ ca rudràùña÷a÷àïkaloka- ÷ånyeùudasrà÷vi÷aràbdhidasràþ [245225031811] || 23 || rà÷yàdãnàm kramàt [atra chedàþ kalpyàþ yathoktavat] | dvàda÷aþ [12] ca tataþ pa¤ca [5] [pa¤ca 5 yàvat tu] tatparam || 24 || [ candrapàtasya ] saptàdricandràïganabhoïgabàõa- dasràïga[625606177]saïkhyam guõakàram àhuþ | [làbhaþ ca pàtasya] gaõeùu samyak dasrà÷va÷ånyà÷vinavapramàõaþ [92072] || 25 || ÷ãtàü÷u÷ånyàbdhikç÷ànuùañka- pa¤ceùurudram [115563401] pravadanti tajj¤àþ | tricchidra÷ånyàbdhinabhaþ yamàþ ca [204093] làbhaþ [atra] rà÷ikramasamprabhåtaþ || 26 || ÷ãtàü÷usaptàïgakç÷ànuveda- ùañlokadasràþ [23643671] guõakàrabhåtàþ | himàü÷unandàïgayameùusåryàþ [1252691] làbhaþ anu bhàgakramasaïkhyayoktam || 27 || aùñeùuvasvinduùaóekavedàþ [4161858] proktàþ kalànàm guõakàrasaükhyàþ | pa¤càgnidasràmbaralokadasra- vi÷vaiþ [13230235] samànam pravadanti labdham || 28 || vedàïkabhåbhçdyamasaptanàgàþ [872794] rà÷iviliptàguõakàrayuktyà | labdhaþ krameõa atra nagàmbaràùña- dasràdrivedàïgarasendavaþ [166472807] syuþ || 29 || yaþ tatparebhyaþ guõakàrarà÷iþ vasvaïgaùañsaptakç÷ànavaþ [37668] atra | labdhaþ api saptàmbarabàõa[sapta]- saptàmbarendvagnikçta[431077507]pramàõaþ || 30 || nandàgninandavasuùañka÷a÷àïka[168939]saïkhyam pratatparàõàm pravadanti guõyam | ekàdribàõàdrinaveùucandra- ÷ånyàmbaràùñã ÷a÷inaþ ca [116001597571] labdhaþ || 31 || bhagaõànàm dvika[2]cchedaþ rà÷ãnàm dvàda÷a [12] ucyate | aü÷àdinicayànàm tu pa¤cakaþ [5] kathyate budhaiþ || 32 || [bhaumasya] bhaumasya vi÷vàrkadigaùñayaþ [16101213] syuþ bhaparyayàõàm guõakàrajàtaþ | labdhaþ atra saptàgnisamudraloka- dasra[23437] pramàõam kathitam krameõa || 33 || nandàbdhi÷ånyeùu÷a÷àïkadasra- vedàgnayaþ [34215049] asmin guõakàramànam | rà÷ikramàt lokakçtàïgasapta- nandeùavaþ [597643] labdhicayam niruktam || 34 || bhàgapramàõam kçta÷ånyaveda- nandenduvi÷vam [1319404] pravadanti guõyam | labdhasya candràïkakç÷ànucandra- cchidràïga[691391]tulyà vihità atra saïkhyà || 35 || [laiptaþ tu] dasràïka÷a÷àïkaloka- ùaõõàgaråpàõi [1863192] guõaþ guõaj¤aiþ | dçùñà atra labdhiþ tu ÷a÷àïkaloka- [saptàmbaràùñeùu] gajeùu [58580731] tulyam || 36 || viliptikànàm rasaùañkadasra- pa¤ceùuråpàõi [155266] guõaþ pratãtaþ | làbhaþ ÷aràrthàïgakç÷ànu÷ånya- randhrà÷vinandadvika[292903655]tulyam àhuþ || 37 || lokàïgadasràùñadhçti[188263]pramàõam guõyam kramàt tatparasaïkhyayà asmin | bàõàgniùañsaptanagàmbaràïka- bàõàgniùañsaptanagàmbaràïka- ÷ånyàgni÷ãtàü÷uyamàþ ca [21309077635] labdhaþ || 38 || dasrà÷visaptàùñakçta[48722]pramàõam pratatparàõàm nicayaþ guõasya | råpeùuùañkàgninabho÷viveda- vasvaùña÷ånyàgniguõàþ ca [330884203651] labdhaþ || 39 || maõóalànàm gçhàõàm ca chedaþ dvàda÷akaþ [12] smçtaþ | pa¤ca [5] pa¤ca [5] pareùàm tu bhàgàdãnàm iti sthitiþ || 40 || [budha÷ãghroccasya ] aïgàdridasrakùiti[bhçdgajeùu- lokà÷vi 23587276 saïkhyam ÷a÷i]jasya guõyaþ | bhaparyayàõàm navasåryanàga- ùaódasra[268129]saïkhyam krama÷aþ ca labdhaþ || 41 || rà÷ikrame[õa aïka]÷a÷àïkanàga- ùaõõandanàgeùusamaþ [5896819] guõaþ syàt | saptàùñalokàbdhinabhassanàga[804387]- nirdiùñasaükhyaþ vidhivat ca labdhaþ || 42 || bhàgeùu vedà÷visamudrananda- bàõàùñacandràn [1859424] guõakàram àhuþ | chidràgnilokàïkanabhaþ aïga÷aila[7609339]- saükhyàpramàõam khalu tatra labdham || 43 || siddham kalànàm yamabàõananda- vedeùucandràn [154952] guõakàram àhuþ | làbhaþ ÷aràïkàïgarasàbdhi÷ånya- vasvagni[38046695]saïkhyaþ gaõakaiþ niruktaþ || 44 || rà÷iþ viliptàguõakàrasaüj¤aþ dasràdricandràgnitithi[153172]pramàõam | nandàdricandràùñagirãùuùañka- bhåtà÷vidasrà [2256578179] vidhinà atra labdhaþ || 45 || uktaþ guõaþ tatparasaïkhyayà atra pårõàïkasaüskàradhçtim [184890] vadanti | candràïka÷ånyeùurasàbdhicandra- lokàbdhilokàùñi[163431465091]samaþ ca làbhaþ || 46 || ùañsaptadasràùñanabhaþ saråpam [108276] pratatparàõàm guõanà atha labdham | candràïkavasveùuùaóekadasra- ùañpa¤cadasràbdhi÷iloccayà arthàn [5742562165891] || 47 || viü÷atiþ [20] ca tathà ùaùtiþ [60] chedaþ maõóalarà÷ijaþ | bhàgàdãnàm kramàt pa¤ca [5] pravadanti manãùiõaþ || 48 || [ guroþ ] aùñau guõavyomakç÷ànubhåta- ÷ånyàïga÷ailà [76053038] guõajaþ samåhaþ | pa¤ceùubhåtàdrisudhàmayåkhàþ [17555] labdhaþ guroþ syàt bhagaõakrameõa || 49 || vedàdridasràgni÷arà÷vinàga- dasrà [28253274] guõaþ rà÷ividhànadçùñaþ | labdhaþ aïkatattvàùñanaga[78259]pramàõaþ nirucyate asmin gaõitatprasiddheþ || 50 || nandàdrivasvaùñanabhaþ adrivedà [4708879] rà÷iþ guõàkhyaþ khalu bhàgajàtaþ | bhåtàïkatigmàü÷unavàgni[391295]tulyam làbhapramàõam pravadanti tajj¤àþ || 51 || saptendu÷ailàmbaralokanàgàn [830717] liptàkramàt guõyam u÷anti tajj¤àþ | nandendudhçtyabdhi÷a÷àïkavedà [4141819] làbhaþ kalànàm kathitaþ vigaõya || 52 || viliptikànàm ÷a÷iùañkanàgà dasràùñaùaóbhiþ [682861] guõakàrajàtam | råpàïkanandàdrinagà÷viveda- ÷ånyà÷vinaþ [204277991] asmin pravadanti labdham || 53 || dantàïganandàdrisudhàmayåkha[179632]- saïkhyaþ guõaþ ca atra hi tatparàõàm | saptàmbaràdryaùñiyamàbdhidasràn dantaiþ sametàn [3224216707] kathayanti labdham || 54 || ekàgniràmeùudhçti[185331]pramàõam pratatparàõàm guõajà atra labdham | råpàdri÷ãtàü÷unagàùñaveda- vyomàïkatanmàtranavàïkacandràþ [199590487171] || 55 || maõóalànàm ca rà÷ãnàm chedaþ dvàda÷akaþ [12] smçtaþ | bhàgaliptàdirà÷ãnàm chedaþ pa¤ca eva [5] kathyate || 56 || [ ÷ukra÷ãghroccasya ] nandàbdhi÷ånyàïgakçtàbhra÷ånya- ÷ailà [70046049] bhçgåccasya guõaþ gaõànàm | làbhaþ abdhiràmàdri÷ivàgni[311734]tulyaþ saïkhyàvidhànakramasaïkhyayà uktam || 57 || pakùeùuvedàmbaracandra÷aila- nàgàgnayaþ [38710452] rà÷iguõaþ pradiùñaþ | labdhaþ ni÷ànàthahutà÷ànàgni- ÷ailàïga÷ånyà÷visamaþ [2067331] samåhaþ || 58 || dasràpagànàtha÷iloccayendu- [÷aràbdhiùañ 6451742 saïkhya]samaþ aü÷aguõyaþ | tanmàtrabhåtàïgarasàgniloka- vyomendavaþ [10336655] rà÷iþ atha atra labdhaþ || 59 || aïgàïgapakùodadhicandra÷akrà [1414266] rà÷iþ kalànàm guõakàrajàtaþ | [÷a÷àïka]lokàïka÷a÷àïkabàõa- cchidreùulokendu[135951931]samaþ atra làbhaþ || 60 || aùñà÷vinàgàgnikçtàïga[643828]tulyam pràhuþ guõàkhyam vikalàsu jàtam | labdhaþ ca råpàdrivivasvadagni- vedàgni÷ãtàü÷unagàgnayaþ [3713431271] syuþ || 61 || saïkhyàkramàt tatpararà÷iguõyaþ pakùàùñabhåbhçddahanàrka[123782]saïkhyaþ | lokàùñapakùàïkayameùuùañka- ràmàùñapakùàbdhi[42836529283]samaþ atra làbhaþ || 62 || pratatparàõàm guõakàrarà÷iþ aïgakùamàbhçdgaganàïka[9076]saïkhyaþ | råpeùuvasvaïgaùaóadripakùa- pa¤càbdhinàgàn dhçtikam ca [188452766851] labdhaþ || 63 || maõóalànàm sarà÷ãnàm chedaþ dvàda÷akaþ [12] smçtaþ | ÷akràripåjyabhàgàdeþ pa¤ca [5] pa¤ca eva [5] kathyate || 64 || [ ÷aneþ ] rudrà÷vi[bhåtàïganabhognirudrà 113065211] gu[õaþ pradi]ùñaþ bhagaõeùu tajj¤aiþ ] tigmadyuteþ àtmajalabdharà÷iþ dasràbhrabàõàmbararàtrinàthàþ [10502] || 65 || vedàùñabhåtàïkakç÷ànuråpa- candrartavaþ [61139584] asmin guõakàrarà÷iþ | rà÷ikramàt labdhasamaþ tu saïkhyaþ saptàbdhicandràùñarasà [68147] niruktàþ || 66 || chidràgnicandràïga÷aràïkanàga- pràleyara÷mi[18956139]prabhavaþ guõàkhyaþ | aü÷àvadheþ agnirasàùñaloka- ràmartavaþ [633863] làbhabhavaþ samåhaþ || 67 || saptàbdhi÷ailodadhiùañkadasràn [264747] dçùñaþ samåhaþ guõakàrajanmà | liptàkramàt atra vigaõyamànaþ ràmàïgarudràgni÷aràþ [531163] ca làbhaþ || 68 || ÷ãñàü÷udasràmbararudranàgà [811021] rà÷iþ viliptàprabhavaþ guõasya | saptàùñanetràïkayamàïgasapta- nanda[97629287]pramàõà vihità atra labdhiþ || 69 || nirdi÷yate tatpararà÷iguõyaþ såryàgni÷ånyàïka[ni÷àdhinàthàþ 190312] | làbhaþ adri÷ånyeùu[÷aràïga]bhåta- vedàdriràmàmçtasanmayåkhàþ [1374565507] || 70 || pratatparàõàm nava÷ånyabàõa- bhåtàùñacandrà [185509] guõanà atha làbhaþ | rudrà÷vivedàïkasamudrapakùa- cchidràgni÷ånyam phaõibhçtsametam [80392494211] || 71 || catuùkaþ [4] bhagaõacchedaþ rà÷ãnàm dvàda÷a eva [12] ca | chedaþ krameõa pa¤ca [5] uktaþ saurasya lavataþ sphuñaþ || 72 || [ candrakendrasya ] agnãùunandàgni÷a÷àïkasårya- vedàgnayaþ [341213953] syuþ bhagaõotthaguõyaþ | ÷ãtàü÷ukendrasya guõàïkaråpa- ràmàùñalokàrka[12383193]samaþ ca labdhaþ || 73 || tadrà÷itaþ ràmanabhaþ adrisapta- dasrà÷vivasvadri[78227703]samaþ guõaþ syàt | labdhaþ a÷vinàgàmbarapannagàïga- ÷ånyàbdhiràmà [34068082] gaõakaiþ niruktaþ || 74 || ràmàïgadasràdribhujaïgacandra- ùañkà÷vi[26187263]saïkhyaþ aü÷akajaþ guõaþ syàt | råpàïgasapteùuguõendudasra- vedàgni[342135761]saïkhyam pravadanti labdham || 75 || liptàgataþ asmin guõakàrarà÷iþ vedà÷vinàgàgninagàgnivedàþ [4373824[ | pa¤cenduràmà÷viguõà[ïganàga- netràbdhi]lokàþ [3428632315] khalu tatra labdhaþ || 76 || viliptikànàm guõakàrarà÷iþ saptàgninàgàgni÷a÷àïka[13837]tulyaþ | nandàdrinàgasvara÷ånyanàga- ÷ånyeùuùañ[650807879]tulyakam atra labdham || 77 || dçùñaþ guõaþ tatpararà÷ilabdhaþ ÷ånyàùñanàgàgniravi[123880]pramàõam | rudràmbaràdryaïgakçtàgnirandhra- bàõàïkavedàþ saguõàþ ca [34959346011] labdhaþ || 78 || pratatparàõàm jinavahnidasra- ÷akrà [142324] guõaþ tatra [tu] labdharà÷iþ | råpeùudasràïkavasusvarà÷vi- nàgeùunàgàïkanabhaþ jinàþ ca [24098582789251] || 79 || chedaþ apavartakaþ j¤eyaþ rà÷ãnàm dvàda÷àtmakaþ [12] | bhàgàdãnàm kramàt chedàþ pa¤ca [5] dçùñàþ kramàt budhaiþ || 80 || [ adhidivasasya ] randhra÷ånyeùudasràdriùañka[672509]tulyaþ adhikaþ guõaþ | labdharà÷iþ kramàt vyom[saptàïa]àmbaradasrakàþ [20670] || 81 || [ avamadivasasya ] candràgnyambarasaptàbdhiyamaùañkaþ [6247031] avamaþ guõaþ | labdhaþ api navavedàdri÷ailarandhràõi [97749] kãrtyate || 82 || [såryàpakramasya ] apakramasya saptàbdhipuùkaràõi [347] guõaþ kramàt | labdharà÷iþ kramàt dçùñaþ [råpaveda]ni÷àkaraþ [141] || 83 || [ adhimàsasya ] yugàdhimàsaiþ municandraloka- vyomàmbaràïkaþ dhçtayaþ ca [18900317] dçùñaþ | guõyaþ atra labdhaþ api ÷aràùña÷ånya- navendavaþ [19085] asmin bhagaõeùu nityam || 84 || ÷ãtàü÷urandhràgninabhaþ÷ivà÷vi- såryaiþ [122110391] samànaþ guõakàrarà÷iþ | lokàbdhiùaõõandamunãndra[1479643]saïkhyaþ labdhaþ atra rà÷iþ khalu rà÷ijàtaþ || 85 || rasàgnivasvabdhikç÷ànusapta- vedà÷vinaþ [24734836] syuþ guõakàrarà÷iþ | råpeùubhåtaikanavàïkanàgà [8991551] labdhaþ krameõa aü÷akakarmasiddhaþ || 86 || vasvadrivedendragajàgni[3814478]saïkhyaþ liptàsu dçùñaþ guõakàrarà÷iþ | nandendunàgàdrinavaikaloka- nàga[83197819]pramàõam pravadanti labdham || 87 || nandàbdhipa¤cà÷vimanu[142549]pramàõam dçùñaþ viliptàguõakàrasiddhiþ | rudràdrisaüskàra÷aràïganàga- pràleyara÷mim [186548711] pravadanti làbham || 88 || saïkhyà [guõasya] api ca tatparàõàm rasà nabhaþ aïgàbdhikç÷ànucandràþ [134606] | lokàùñaùaõõandakç÷ànudasra- cchidràïgabàõàþ sadi÷aþ ca [10569239683] labdhaþ || 89 || pratatparebhyaþ arkakçtàgninanda[93412]- rà÷iþ niruktaþ guõakàrajàtaþ | ekàgnibhåtàùña[tribhåpa]nàga- vyomàbhravedàbdhi[440081638531]samaþ atra làbhaþ || 90 || bhagaõànàm sarà÷ãnàm dvàda÷a [12] eva apavartakaþ | pa¤ca [5] pa¤ca eva [5] ÷eùàõàm chedaþ asmin apavartane || 91 || iti bhàskarasya kçtau àryabhañatantrabhàùye gaõitapàdaþ samàptaþ || Kàlakriyàpàdaþ [ maïgalàcaraõam ] såryendukhàgnimarudapkùitidãkùitàkhyam mårtyaùñakam sakalalokahitàrthabhàvam | yaþ abhåt svayam hi karuõàtanuþ aprameyaþ tasmai namaþ tribhuvanasthitaye ÷ivàya || [ kàlavibhàgaþ kùetravibhàgaþ ca ] atha gaõitànantaram kàlakriyà praståyate | atha kaþ kàlaþ, kà và kriyà? atra kecit vadanti Ð "kriyàvyatiriktaþ kàlaþ" | apare Ð "kriyà kàlaþ" iti | kriyàvyatiriktaþ astu kàlaþ [kriyà và], kim etena | asmàkam tu såryàcandramasoþ yaþ paraþ viprakarùaþ saþ ardhamàsaþ | yaþ ca tayoþ sannikarùaþ sa màsaþ | evam dvàda÷a màsàþ saüvatsaraþ iti àdi kàlaþ | kriyà vyàpàraþ | kàlasya kriyà kàlakriyà | kàlaparij¤ànàrthà kriyà iti yàvat | sà ca kriyà gatiþ | tayà kriyayà kàlaþ j¤àyate iti etat pratipàdayiùyati | tat yathà Ð varùam dvàda÷amàsàþ triü÷addivasaþ bhavet sa màsaþ tu | ùaùñiþ nàóyaþ divasaþ ùaùñiþ ca vinàóikà nàóã || 1 || varùam abdaþ samàþ saüvatsaraþ iti paryàyàþ | ayam varùa÷abdaþ napuüsakaliïgaþ samàyàm vartate | tasya varùasya pramàõam dvàda÷a màsàþ | dvau ca da÷a ca dvàda÷a | màsàþ saüvatsarasya ÷àkhàþ | triü÷addivasaþ bhavet sa màsaþ tu | triü÷at saïkhyà | divasàþ dinàni ahàni iti paryàyàþ | bhavet syàt | sa yaþ asau màsaþ abhihitaþ saþ trim÷addivasaþ iti arthaþ | ùaùñiþ nàóyaþ divasaþ | tasya divasasya ekasya pramàõam ùaùñiþ nàóyaþ | nàóyaþ ghañikàþ | ùaùñiþ ca vinàóikà nàóã | tasyàþ nàóyàþ pramàõam vinàóyaþ ùaùñiþ | vinàóyaþ vighañikàþ | atra ucyate Ð "varùam dvàda÷a màsàþ" iti àdi na àrabdhavyam, lokaprasiddhatvàt | sarveùu eva ayam nyàyaþ lokavedaprasiddhyà aïgãkaraõãyaþ | "varùam dvàda÷amàsàþ" iti àdi vinà api lakùaõena lokaþ jànãte, tathà ca bhçtakebhyaþ bhuktavetanam dadàti | yadi lokaprasiddham api abhidhãyate tadà atra bahu vaktavyam jàyate | "nçùi yojanam", [gãtikà¡, 7] "scàïgulaþ ghahastaþ nà" [gãtikà¡, 8] iti atra yava-sarùapa-yåka-likùà-vàlàgra-rathareõu-trasareõusthålasåkùmaparamàõånàm pramàõam vaktavyam | trairà÷ike ca anekajanapadavyavahàràtmikà paribhàùà vaktavyà | atha yadi api lokaprasiddhiþ aïgãkriyate tathà api tu "vargàkùaràõi varge" [gãtikà¡, 2] iti atra vargàvargàkùarasvaraniråpaõam vaktavyam eva | kutaþ? lokàprasiddheþ | [yadi evam tadà] vyàkaraõe vargàvargàkùara[svaraniråpaõam anartha]kam | na eùa doùaþ | lokaþ pårvàcàryàþ abàhya÷àstràõàm praõetàraþ iti uktam | "vargàkùaràõi varge" [gãtikà¡, 2] iti atra vargàvargàkùarasvaraniråpaõàyàm vyàkaraõam abàhyam ÷àstram | "gurvakùaràõi ùaùñiþ vinàóikà" [kàlakriyà¡, 2] iti atra gurvakùaràõàm lakùaõam vaktavyam | yadi "varùam dvàda÷a màsàþ" iti àdi granthaþ na àrabhyate tadà etat sarvam lokaprasiddhyà setsyati | tasmàt apratyàyanam eva astu | na eùa doùaþ | anàrabhyamàõàyàm asyàm paribhàùàyàm sàvanasya eva mànasya ete bhedàþ syuþ na sauracàndranàkùatràõàm, yasmàt sàvanam eva ekam mànam lokaprasiddham, na sauracàndranàkùatràõi | tat sarveùu eva màneùu iyam eva paribhàùà yathà syàt iti [såtram àrabdhavyam] | anyathà hi "ravimàsebhyaþ adhikàþ tu ye càndràþ" [kàlakriyà¡, 6] iti atra ravibhagaõànàm dvàda÷a guõakàraþ na labhyeta, "÷a÷idivasàþ vij¤eyàþ bhådivasonàþ tithipralayàþ" [kàlakriyà¡, 6] iti atra ÷a÷idivasànàm triü÷atkaþ guõakàraþ na labhyeta, "ùaùñiþ nàóyaþ divasaþ" iti atra api horà÷àstràvirodhena ùaùñiþ nàóyaþ parikalpitàþ | anyathà hi icchayà vibhàgaþ divasasya ÷akyate parikalpayitum | icchayà vibhàge parikalpyamàne kaþ punar horà÷àstravirodhaþ? ucyate Ð àdyantarà÷yorudayapramàõam dvau dvau muhårtau niyatam pradiùñau | iti atra dvinàóikaþ muhårtaþ vyàkhyàyate | sà ca nàóikà divasasya ùaùñibhàgaþ iti | anyathà parikalpyamàne ayam arthaþ anyathà syàt | katham punar divasasya ùaùñibhàgaþ sàdhyate iti atra abhidhãyate Ð atra kecit bruvate Ð "suvarõarajatatàmràõàm anyatamam pàtram ardhavçttàkàram ùaùñipalapànãyàdhàrakam pårakam nisràvakam và ghañike" iti | na eùa niyamaþ | yàvat palàni ùaùñiþ pànãyam prasravati àpåryate và, tàvatà nàóikàkàlaþ iti | pràj¤àþ tu na evam iti manyante | katham tarhi? ahoràtraprasrutasya pànãyasya ùaùñibhàgaþ ghañikàpramàõaþ iti sthålaþ kalpaþ, såkùmaþ tu samàyàmavanau nirdiùñàkàrasya ÷aïkoþ ghañikàcchàyàm aïkayitvà ghañikà sàdhyate, ghañikàchidram ca chàyàkàlava÷àt uktyà yojayitavyam || 1 || gurvakùaràõi ùaùñiþ vinàóikà àrkùã ùañ eva và pràõàþ | evam kàlavibhàgaþ kùetravibhàgaþ tathà bhagaõàt || 2 || gurvakùaràõi ùaùñiþ vinàóikà àrkùã | guråõi ca tàni akùaràõi ca gurvakùaràõi, ùaùñiþ vinàóikà àrkùã | yàvatà kàlena ùaùñiþ gurvakùaràõi pañhitàni tàvàn kàlaþ vinàóãsaüj¤itaþ | "gurvakùaràõi ùaùñiþ vinàóikà" iti anena sarveùàm eva saurasàvananàkùatracàndràõàm mànànàm vinàóikàkàlatulyatàyàm prasaktàyàm tadviùayaniråpaõàrtham àha Ð àrkùã | katamà vinàóikà gurvakùaràõi ùaùñiþ? àrkùã, na ÷eùàþ | çkùàõi nakùatràõi | nakùatra÷abdena nàkùatram mànam parigçhyate | çkùàõàm ayam kàlaþ àrkùaþ | ayam ca kàlaþ vinàóikàbhidhãyamànaþ strãtvam pratipadyate iti strãliïganirde÷ena vinàóikà iti uktam | ùañ eva và pràõàþ, pràõàþ ucchvàsàþ, àrkùyavinàóikàyàþ pramàõam | àrkùyam ca mànam bhacakrabhramaõakàlam | yataþ àha Ð "pràõena eti kalàm bham" [gãtikà¡, 6] iti | ucchvàsakàlena bhacakram kalàm paryeti, çkùacakram iti arthaþ | atra àrkùã vinàóikà ùañ và pràõàþ [tulyàþ] | àrkùãbhiþ vinàóikàbhiþ [da÷abhiþ] ekàü÷akaþ | ataþ jyoti÷cakrasambandhinaþ pràõàþ liptàsaïkhyàþ iti pràõaiþ jyàdikarma pravartate | anyathà hi "[pha cha] kalàrdhajyàþ" [giãtikà¡, 12] iti uktatvàt pràõaiþ jyàgrahaõam na pràpnoti | anyat ca Ð sàmànyena eva "ùañ và pràõàþ vinàóikà" it ucyamàne sarvamànànàm eva vinàóikàkàlasya tulyatàprasaïgaþ | ava÷iùñànàm mànànàm vinàóikàyàþ pramàõam nàóikàyàþ ùaùñibhàgaþ eva | na tasyàþ vinàóikàyàþ avayavapramàõàbhidhànam kriyate, prayojanàbhàvàt | gurvakùareùu madhyamavçttigrahaõam | "gurvakùaràõi ùaùñiþ" iti atra madhyamàyàm vçttau ùaùñiþ gurvakùaràõi vinàóikàkàlaþ iti vaktavyam | anyathà hi tisçùu api vçttiùu avi÷eùeõa grahaõam pràpnoti | tat yathà Ð drutàyàm vçttau ùaùñiþ gurvakùaràõi alpena kàlena pañhyante, bilambitàyàm mahatà kàlena iti, madhyamàyàm punar na alpena, na mahatà kàlena | tat tarhi madhyamavçttigrahaõam kartavyam | katham anucyamànam avagamyate? lokaprasiddheþ | tat yathà Ð loke anirdiùñeùu kàryeùu madhyamapràptiþ | evam atra api Ð "màsànte pakùasya ante sa hi àkà÷e de÷e svam mi÷ram vakram kàntam vçttam pårõam candram sattvàt ràtrau te kùutkùàma pràdante ÷vetaþ pràjyaþ kråraþ tasmàt và ante harmyasya antaþ saüsuptasya ekànte kartavyà" | etàni ùaùñiþ gurvakùaràõi vinàóikàkàlaþ | ùañ eva và pràõàþ | pràõàþ ucchvàsàþ | te và ùañ, tasyàþ eva arkùyavinàóikàyàþ kàlaþ | atra api svasthasya a÷ràntasya nãrujasya yoginaþ pràõàþ parigçhyante | atra api svasthaþ na mahatà kàlena ucchvasiti | evam [a]÷ràntaþ api | yogã na punar vyànava÷àn mahatà kàlena ucchvasiti | atra truñi-truñyavayavàdayaþ kàlàvayavàþ kasmàt na ucyante? evam manyante Ð taiþ vyavahàraþ na asti iti | vyavahàràrtham ca kàlàvayavagrahaõam iti | evam kàlavibhàgaþ | evam varùamàsadivasaghañikàpràõàþ kàlavibhàgaþ | kim artham idam abhidhãyate Ð "evam kàlavibhàgaþ" iti | nanu ca kàlavibhàgaþ nirdiùñaþ | evam tasya nirdiùñasya grahaõam "evam kàlavibhàgaþ" iti | asya anabhidhànàt ÷akyate j¤àtum yathà aprapa¤citapramàõaþ kàlavibhàgaþ iti | na eùa doùaþ | "evam kàlavibhàgaþ" evaüprakàraþ kàlavibhàgaþ iti arthaþ | prakàràrthe tu vyàkhyàyamàne anye api kàlavibhàgàþ parigçhãtàþ bhavanti | tat yathà Ð pa¤casaüvatsaràþ yugam, dvàda÷amàsàþ saüvatsaraþ, dvau màsau çtuþ te ca vasanta-grãùma-varùà-÷arad-hemanta-÷i÷iràkhyàþ, çtutrayam ayanam, màsàrdham pakùaþ ÷uklaþ kçùõaþ ca, divasaràtricaturbhàgaþ yàmaþ, dvinàóikaþ muhårtaþ, iti evam àdi | kùetravibhàgaþ tathà bhagaõàt | kùetram bhagolaþ | tasya kùetrasya vibhàgaþ | tathà tena eva prakàreõa | yathà kàlasya vibhàgaþ, kùetrasya api bhagaõàt | kàlasya varùàt prabhçti vibhàgaþ uktaþ, kùetrasya tu bhagaõàt prabhçti pravçtteþ | tat yathà Ð dvàda÷arà÷ayaþ bhagaõaþ, rà÷iþ triü÷at bhàgàþ, ùaùñiþ liptà bhàgaþ, ùaùñiþ viliptà liptà, ùaùñiþ tatparà viliptà iti ãdç÷aþ | udde÷akaþ Ð bhagaõaþ rà÷iþ bhàgaþ kalà ca vikalà ca tatparà ca eva | kùetrasya etàþ saüj¤àþ kàlavibhàgena tulyàþ syuþ || [dviyogaparij¤ànam] dviyogaparij¤ànàya àryàpårvàrdham àha Ð bhagaõàþ dvayoþ dvayoþ ye vi÷eùa÷eùàþ yuge dviyogàþ te | bhagaõàþ nirdiùñàþ eva grahàõàm gãtikàsu | dvayoþ dvayoþ iti vãpsàgrahaõam tryàdinivçttyartham | ye vi÷eùa÷eùàþ, dvayoþ dvayoþ grahayoþ bhagaõànàm ye vi÷eùa÷eùàþ bhagaõàþ tàvantaþ tayoþ yuge dviyogàþ babhåvuþ bhaviùyanti và | atra dvayoþ dvayoþ bhagaõavi÷eùàþ eva tayoþ yogàþ iti katham avasãyate, na punar tayoþ abhyàsaþ yogaþ và? ucyate | tat yathà Ð dvau a÷vau ca parimaõóalàrohe parikalpitau | tatra ekasya kakùyà ùaùñiþ dhanuùàm, aparasya triü÷at | tau pa¤cadaõóagatã | mahati maõóale yàvat maõóalacaturbhàgam gacchati tàvat alpe maõóale ardham gacchati | yàvat mahati maõóale ardham gacchati tàvat sakalam alpamaõdalam gacchati | evam yàvat mahati maõóale ekaþ paràvartaþ tàvat alpe maõóale paràvartadvayam, tàvati ca tayoþ ekaþ yogaþ | evam graheùu api yojyam | yujyate etat yadi grahàþ samagatayaþ | samagatayaþ grahàþ iti pratipàdayiùyati | udde÷akaþ Ð guroþ aïgàrakasya ca yuge kiyantaþ yogàþ iti | labdham yogàþ gagana[jala]darasayamàgnirandhra÷a÷àïkàþ [1932600] | evam sarveùàm api | kaþ punar atra dviyogànàm viniyogaþ? ucyate | yadi caturyugàhargaõena iùñagrahayoþ dviyogàþ labhyante, [tarhi] kaliyàtàhargaõena kiyantaþ iti labdham samatikràntàþ dviyogàþ | ÷eùam gatagantavyam kçtvà yugadviyogaiþ vibhajet | labdham gatagantavyadivasà iti ekaþ viniyogaþ | [÷eùam ùaùñyà saïguõya yugadviyogaiþ vibhajet labdham ghañyàdi |] yadi caturyugàhargaõena iùñagrahayoþ dviyogàþ labhyante [tarhi] kaliyàtàhargaõena kiyantaþ iti labdham samatikràntàþ dviyogàþ | ÷eùe dvàda÷àdiguõite ràsyàdilabdhiþ | taiþ dviyogarà÷yàdibhiþ mandagatigrahaþ yuktaþ ÷ãghragatigrahaþ bhavati | ÷ãghragatiþ ca dviyogarà÷yàdihãnaþ mandagatiþ bhavati iti aparaþ viniyogaþ | dviyogaiþ ca rà÷yàdãn ànãya tayoþ api bhagaõasamàsena api bhagaõasamàsagatabhagaõarà÷yàdãn vidhàya "antarayuktam hãnam" [gaõita¡, 24] iti anena ekatra kùipet ekatra vi÷odhayet, kùiptavi÷odhitayoþ ardham tayoþ gatabhagaõarà÷ibhàgaliptàþ iti anyaþ viniyogaþ | kuññàkàraviniyogaþ tu pradar÷itaþ eva iti | [yuge vyatãpàtasaükhyà] vyatãpàtaj¤ànàya àryàpa÷càrdham àha Ð ravi÷a÷inakùatragaõàþ sammi÷ràþ ca vyatãpàtàþ || 3 || nakùatràõàm gaõàþ nakùatragaõàþ | nakùatràõi a÷vinyàdãni | raviþ ca ÷a÷ã ca ravi÷a÷ã | ravi÷a÷inaþ nakùatragaõàþ candràdityabhagaõàþ iti yàvat | te ca rasadahana÷ikhiguõa÷ailàkà÷ayamartavaþ [62073336] | ete vyatãpàtàþ | sammi÷ràþ ca vyatãpàtàþ | sammi÷ràþ ekãkçtàþ | kena saümi÷ràþ? anyasya a÷rutatvàt, ravi÷a÷ibhagaõàþ nakùatragaõaiþ eva | te eva vyatãpàtàþ dviguõitàþ iti arthaþ | te ca dvi÷ailarasartumanukçtaravayaþ [124146672] | atha etau vyatãpàtau abhihitau dvàda÷aùaórà÷yàtmakau | atra idam praùñavyam Ð [kim idam] vyatãpàtayoþ udàharaõam àhosvit lakùaõam iti? yadi idam udàharaõam tadà sarvam iùñam setsyati, tat astu udàharaõam iti | tat yathà Ð candràdityau sphuñãkçtau yadi ekatra dvàda÷arà÷ayaþ tadà vyatãpàtaþ | nanu ca loke dvàda÷arà÷ikaþ vaidhçtaþ iti prasiddham ? na eùaþ doùaþ | saüj¤àkçtaþ bhedaþ na phalam prati, yasmàt vyatãpàtasya vaidhçtasya ca tulyam phalam bhagavadbhiþ gargàdibhiþ upadiùñam | tau eva såryàcandramasau sphuñau ekatra yadi ùaórà÷ayaþ tadà api vyatãpàtaþ | atha vyatãpàtasya atãtaiùyaparij¤ànàrtham trairà÷ikam Ð yadi såryàcandramasoþ sphuñabhuktisamàsena ùaùñighañikàþ labhyante, [tadà] anena atãtaiùyeõa kiyatya iti labhdam ghañikàþ vighañikàþ ca | athavà atãtaiùyavyatãpàtakàlikau såryàcandramasau j¤àtum icchati, tadà atãtaiùyeõa saha trairà÷ikam Ð yadi såryàcandramasoþ sphuñabhuktisamàsena såryabhuktiþ candrabhuktiþ và labhyate, [tadà] anena atãtaiùyasåryàcandramasoþ bhuktisamàsena kim iti bhuktiþ labhyate | tena rahitau sahitau såryàcandramasau vyatãpàtakàlikau | evam sthålà vyatãpàtabhuktiþ | yathà såkùmà bhavati tathà pradar÷yate | uktam ca Ð nànàyane vyatãpàtaþ tulyàpakramayoþ tayoþ | udde÷aþ tasya cakràrdham vikùepam ca adhikonakam || [mahàbhàskarãyam, 4.36 ] iti | såryàcandramasau nànàyane tulyàpakramau yadà bhavataþ tadà vyatãpàtaþ, candrasya vikùepasahitaþ rahitaþ và apakramaþ | asmin kila vyatãpàtayoge kùãrataru÷àkhàvacchede vigatakùãratà || 3 || [ yuge grahoccanãcabhagaõàþ ] uccanãcaparivartaj¤ànàrtham àha Ð svoccabhagaõàþ svabhagaõaiþ vi÷eùitàþ svoccanãcaparivartàþ | svoccabhagaõàþ svabhagaõaiþ vi÷eùitàþ | svakãyam uccam svoccam, tasya svoccasya bhagaõàþ svoccabhagaõàþ | atra grahàõàm uccadvayam, mandoccam ÷ãghroccam ca | atra katarat uccam parigçhyate? ÷ãghroccam iti àha | mandoccasya yadi api gatiþ abhyupagatà tathà api yugabhagaõasya vyavahàraþ na asti iti ÷ãghroccabhagaõàþ eva parigçhyante | svabhagaõaiþ vi÷eùitàþ svoccanãcaparivartàþ | uccabhagaõànàm svabhagaõànàm ca yaþ vi÷eùaþ sa uccanãcaparivartaþ | yasmàt nairaü÷yàt yàvat nairaü÷yam tàvat udayàstamayavakrànuvakràþ bhavanti iti uccaparivartaþ parikalpitaþ | ye niraü÷advayàntare divasàþ te parivartasya divasàþ | parivartàþ grahàþ ca yugàdau meùàditaþ pravçttàþ | mãnànte ÷ãghrabhagaõaparisamàptiþ | grahabhogàdhikaþ ÷ãghrabhogaþ parikalpitaþ | uccanãcaparivartàþ | uccaparivartàþ nãcaparivartàþ ca tàvantaþ eva, yasmàt ekasmin niraü÷advayàntareùu grahasya uccanãcapràptã saübhavataþ | atha kaþ punar uccaþ, kaþ và nãcaþ iti? yatra grahàþ såkùmàþ lakùyante karõasya mahattvàt sa àkà÷aprade÷aþ uccasaüj¤itaþ | yatra asau eva grahaþ mahàbimbaþ lakùyate karõasya alpatvàt sa àkà÷aprade÷aþ nãcasaüj¤itaþ iti | atha parivartaiþ api uccam kendram và ànãyate | katham? yadi caturyugàhargaõena ete uccanãcaparivartàþ labhyante, tadà kaliyàtàhargaõena kiyantaþ iti labdham samatikràntàþ parivartàþ, ÷eùe dvàda÷à[diguõite] rà÷yàdikaþ parivartabhogaþ | parivartabhogarahitaþ grahaþ grahasahitaþ và parivartabhogaþ uccabhogaþ | uccabhogasahitaþ parivartabhogaþ [parivartabhogarahitaþ và uccabhogaþ ] grahabhogaþ | parivartabhogaþ eva kendrabhogaþ | anyat ca dviyogàbhihitena samànam | atha "bhagaõàþ dvayoþ dvayoþ ye vi÷eùa÷eùàþ yuge dviyogàþ te" [kàlakriyà¡, 3] iti asyàm eva kàrikàyàm nanu gataþ ayam arthaþ kim atra abhidhãyate? uccanãcaparivartasaüj¤àrtham ayam àrambhaþ | tatra dviyogamàtram eva pratipàditam | atha ca tat dvayoþ dvayoþ grahayoþ bhagaõavi÷eùaþ iti abhihitaþ | na uccagrahabhagaõavi÷eùaþ iti [ pçthak uktiþ ] | [a÷vayujàdyàþ gurvabdàþ ] guruvarùaniråpaõàya àha Ð gurubhagaõàþ rà÷iguõàþ a÷vayujàdyàþ guroþ abdàþ || 4 || gurubhagaõàþ rà÷iguõàþ | guroþ bhagaõàþ gurubhagaõàþ, bçhaspatibhagaõàþ iti yàvat | rà÷iguõàþ dvàda÷aguõàþ iti yàvat | a÷vayujàdyàþ guroþ abdàþ | a÷vayuk abdaþ, àdau bhavati [iti] àdyaþ, a÷vayuk àdyaþ yeùàm te a÷vayujàdyàþ | guroþ abdàþ guroþ saüvatsaràþ iti arthaþ | te ca a÷vayuk-kàrtika-màrga÷ãrùa-pauùa-màgha-phàlguna-caitra-vai÷àkha-jyeùñha-àùàóha-÷ràvaõa-prauùñhapadàkhyàþ | atra trairà÷ikam Ð yadi caturyugàhargaõena ete guroþ abdàþ vasuvasurasàkà÷amunidahanakçtàþ [4370688] [labhyante, tadà] kaliyàtàhargaõena kiyantaþ iti | labdhàþ samatikràntàþ samàþ | labdhàsu samàsu dvàda÷abhakte, ÷eùàþ a÷vayujàdyàþ samàþ | katham idam vij¤àyate a÷vayujàdyàþ samàþ iti ? ucyate Ð "a÷vayujàdyàþ guroþ abdàþ" iti vacanàt | nanu tat eva vacanam asmàbhiþ coditam parihàraþ api asmàbhiþ ucyate | yasmàt yugàdau a÷vinyàm amarapatigururudaya÷ikhari÷ikharamadhiråóhaþ tasmàt a÷vayujàdyàþ guroþ samàþ | uktam ca Ð yasmin udeti nakùatre pravàsopagataþ aïgiràþ | saüvatsaraþ tadçkùàdiþ bàrhaspatyaþ pragaõyate || iti | atha vasuvasurasàkà÷amunidahanakçtasaïkhyaiþ [4370688] trairà÷ikena bçhaspatiþ api ànãyate | katham? yadi caturyugàhargaõena vasuvasvàdayaþ bçhaspatirà÷ayaþ labhyante, [tadà] kaliyàtàhargaõena kiyantaþ iti labdhàþ rà÷ayaþ | ÷eùe triü÷adàdiguõite bhàgaliptà[dayaþ] | evam idam arthàt àpannam bhavati | ye samatikràntàþ guroþ rà÷ayaþ te samatikràntàþ guroþ a÷vayujàdyàþ saüvatsaràþ, ÷eùe ca vartamànaþ iti | atha vasuvasvàdayaþ guroþ saüvatsaràþ iti abhidhãyante | nanu ca taiþ yugasaüvatsaraiþ tulyaiþ bhavitavyam? na iti àha | ye yugasaüvatsaràþ te sauryeõa mànena dçùñàþ, am ca ye guroþ abdàþ te gurumànena | ttat eva yugam sauryeõa anumãyamànam gaganajaladabindume[gha]yamahutà÷akçta [4320000] saïkhyam | tat eva bàrhaspatyena vasuvasvàdi [4370688] saïkhyam | bàrhaspatyàbdam bçhaspateþ rà÷ibhogaþ iti na sauryabàrhaspatyau tulyau iti || 4 || [ sauracàndrasàvananàkùatramànàni ] saura-càndra-sàvana-nàkùatramànapradar÷anàrtham àha Ð ravibhagaõàþ ravyabdàþ ravi÷a÷iyogàþ bhavanti ÷a÷imàsàþ | ravibhåyogàþ divasàþ bhàvartàþ ca api nàkùatràþ || 5 || ravibhagaõàþ ravyabdàþ | raveþ bhagaõàþ, ravibhagaõàþ, ravyabdàþ, ravivarùàõi iti yàvat | ye eva ravibhagaõàþ te eva ravyabdàþ | tathà idam anuktam api gamyate ravirà÷i-bhàga-liptà ravimàsa-divasa-nàóyaþ iti | yasmàt dvàda÷arà÷ayaþ bhagaõaþ, triü÷adbhàgà rà÷iþ, bhàgaùaùñyavayavaþ liptà, ùaórà÷ayaþ ayanam uttaram dakùiõam ca makarakulãràditaþ iti | katham idam avasãyate makarakulãràditaþ iti na punar dhaniùñhàdeþ à÷leùàrdhàt iti, yasmàt uktam Ð ardhà÷leùàt ÷raviùñhàdeþ pravçtte dakùiõottare | kùemasasyasubhikùàkhye tu ayane gharmatejasaþ || iti | atra ucyate Ð ÷rutyoþ bhinnavàkyatà | ÷akyate eva tat vaktum, adçùñàrthatvàt | "÷rutyarthànuùñhànaphalasya sarva÷àkhàpratyayam ekam karma" iti | ÷rutismçtyoþ punar bhede yà ca smçtiþ pratyakùàviruddhà sà parigçhyate | iyam asmàkam smçtiþ pratyakùàvyabhicàriõã, yataþ pratyakùeõa eva uttaradakùiõapravçttiþ makarakarkañàditaþ eva upalakùyate | katham? yasmàt dhanuùaþ ante makaràdisthite vidhvastà÷eùadhvàntasaüghàte bhagavati bhàskare dinamadhyaügate sarvamadhyàhnacchàyàbhyaþ mahatã madhyàhnacchàyà lakùyate | sà ca krameõa apacãyamànà makaràditaþ eva, na ÷raviùñhàdeþ | yat ca karkañàdau sarvamadhyàhnacchàyàbhyaþ svalpãyasã madhyàhnacchàyà, sà ca krameõa upacãyamànà karkañàditaþ eva, na a÷leùàrdhàt iti ataþ pratyakùasiddham ayanam | athavà ayam anyàrthaparaþ eva granthaþ | karkañàdeþ dakùiõàyanam makaràdeþ ca uttaràyaõam iti etasya abhyupagamàt eva ucyate Ð yadà bhavagàn bhàskaraþ ardhà÷leùàt dakùiõam màrgam pravartate punar vasvoþ caturthàü÷adim [arthàt karkañàdim] parityajyate tadà kùemasasyasubhikùàþ bhavanti | yadà ca makaràdim parityajya ÷raviùñhàdeþ uttaram [màrgam] pratipadyate tadà ca tatphalàrthatvam iti | atha ayam vivasvàn katham evam pravartate iti? ucyate Ð grahàõàm dvayã gatiþ, saïkhyànugatà autpàtikã ca | yadà autpàtikã gatiþ evam prakàrà bhavati tadà kùemasasyasubhikùàkhye ayane [bhavataþ] | yadà punar karkañamakaràdim apràptvà eva dakùiõottarapravçttinivçttã bhavataþ tadà akùemà asasyà asubhikùà iti etat pradar÷ayati | api atra aviditaparamàrthàþ romakàþ pañhanti Ð vasudaivàdisàrpàrdhàt ayanam munayaþ jaguþ | mçgakarkyàditaþ dçùñam katham tat hi gateþ vinà || iti àdigranthena | kùudravidràvaõopanyàsakrameõa yugabhagaõàn àhuþ Ð tasmàt atra viyadrudrakçtanandadhçtãþ (1894110) yugam | bhagaõàn saptavi÷vàkhyànàdityàntyotkramàt kramàt || iti | atra katham idam ghañate yadi utkrameõa kramàt và punar vasvoþ meùàdeþ api dakùiõàyanam pravartate na karkañàdau eva? tathà ca varùàçtuþ meùàdeþ pravarteta [makaràdeþ] vasantaþ | tathà ca kàlaviparyàsaþ prasajyeta | evam ca ÷rutyarthaþ na anuùñhitaþ bhavati | "vasante yajeta", caitravai÷àkhau vasantaþ, "madhuþ ca màdhavaþ ca vàsantikau çtå" [taittirãyasaühità, 4.4.11] | tathà ca "÷aradi vàjapeyena yajet", a÷vayukkàrtikau ÷arat, "iùaþ ca årjaþ ca ÷àradau çtå" [taittirãyasaühità, 4.4.11] iti | idam ca jyotiùàm ayanam aïgam vedasya | tasmàt na ayanasya gatiþ | makarakarkañàditaþ ayanam iti | sarvasiddhàntaguruþ àcàryalàñadevaþ àha Ð makaràdau udagayanam dakùiõam ayanam ca candrabhavanàdau | iti | çtuni÷cayàya àha Ð çtavaþ ÷i÷ira-vasanta-grãùma-ghanàgama-÷arad-himàgamanàþ | makaràt rà÷idvayagatadinakarabhogasthitisamànàþ || iti | anyat ca Ð apakramavçddhiþ dhanuþ mithunànte eva iti | ràtridivasayoþ mahatã vçddhiþ makarakarkañàdau eva, na anyataþ eva iti | pratyakùasiddham idam iti | ataþ ayanayugabhagaõaparikalpanà mudhà | atha idam praùñavyam Ð sphuñagatyà parigahyante àhosvit madhyamagatyà iti | yadi madhyamagatyà, [tadà] yàni sauryamànàbhihitàni prayojanàni tàni madhyamagatyà pràpnuvanti, sphuñagatyà ceùyante | kàni punar tàni prayojanàni iti? ucyate Ð vàyoþ mårcchanam abhràõàm utpattiþ cakùuùoþ balam | ÷ãtoùõavarùapràptiþ ca prasàdaþ salisasya ca || sattvànàm madalàbhàþ syuþ àrtavaþ ca api yoùitàm | phalapuùpodgamam ca eva patràïkuravirohaõam || ayanànà[m çtånàm] ca muhårtànàm ca dar÷anam | pariveùaparãdhànam paridhãnàm tathà eva ca || gandharvanagaràõàm ca tathà indradhanuùàm api | ulkànàm a÷anãnàm ca sandhyayoþ vidyutàm tathà || bhårathàbhraninàdànàm dhiùõyànàm patanasya ca | jyotiùàm varõabhedasya grahàõàm ceùñitasya ca || agneþ auùõyasya ÷aktyoþ ca vilayasya udbhavasya ca | sauram mànam vijànãyàt pravartakanivartakam || iti àdi prayojanàni | yadi sphuñagatyà tat etàni prayojanàni parigçhãtàni bhavanti, idam tu na siddhyati adhikàvamànàm grahaõam | yasmàt adhikàvamànàm grahaõam madhyamena mànena | atha katham sphuñàrtham vacanam madhyamagatipratipattaye bhaviùyati | atha madhyamagatipratipattaye sphuñàrtham katham iti | na eùaþ doùaþ | "÷alyartham kulyàþ praõãyante, tàbhyaþ ca pànãyam pãyate, tàsu ca upaspç÷yate" [aùñàdhyàyã, 1.1.22 pàta¤jalabhàùyam] iti siddham | etat ubhayagrahaõàt ubhayam atra parigçhyate iti madhyamagatyà sphuñagatyà ca | madhyamagatyà adhikàvamànàm grahaõam siddham, sphuñagatyà ca saühitàkàràbhihitàni prayojanàni | ravi÷a÷iyogàþ bhavanti ÷a÷imàsàþ | raveþ ÷a÷inaþ ca yogàþ ravi÷a÷iyogàþ | bhavanti ÷a÷imàsàþ | ye yuge ravi÷a÷iyogàþ abhihitàþ te ÷a÷imàsàþ | te ca pràg yathà siddhyanti tathà vyàkhyàtam | ÷a÷imàsaiþ ÷a÷idivasaghañikàþ vyàkhyàtàþ | ÷a÷imàsena kàni punar prayojanàni? dar÷am ca paurõamàsam ca tathejyàdyàþ kriyà bhuvi | parvàõàm ca parij¤ànam tithãnàm pratyayaþ tathà || pràbalyam auùadhãnàm ca rasànàm vyaktiþ eva ca | påraõam hãnatà ca indoþ tathà eva lavaõàmbhasaþ || garbhàõàm jãvanam ca api tathà api ayanam eva ca | ràhoþ àgamanapràptiþ [ca] aindavam mànam à÷ritàþ || evam àdãni prayojanàni | ravibhåyogàþ divasàþ | raveþ bhuvaþ ca yogàþ ravibhåyogàþ | ye yuge ravibhåyogàþ te yuge bhådivasàþ | bhådivasaþ nàma raveþ ardhodayàt prabhçti punar ardhodayam iti | sàvanaþ divasaþ bhådivasaþ iti ucyate | romakaiþ sa eva bhådivasaþ ravyudayaþ iti saüj¤itaþ | kàni punar sàvanamànasya prayojanàni? yaj¤akàlaparij¤anam yaj¤eùu savanàni ca | vrataþ dãkùaõakàlaþ ca cåóopanayanàni ca || àyuùàm ca api nirlekhà prayogàõàm ca vçddhayaþ | grahacàraparij¤ànam àde÷agamanàni ca | yàni ca api evam àdãni saïkhyoddiùñàni tàni vai | sàvanena eva mànena gaõyante iti ni÷cayaþ || etàni prayojanàni | bhàvartàþ ca api nàkùatràþ | bhànàm àvartàþ bhàvartàþ, bhacakrabhramaõàni | tat ca bhacakram kim àdiþ iti etat vicàryam | yadi meùàdiþ syàt [tadà] meùàdisthe savitari savitçbhacakràdyoþ yugapat udayaþ, dvitãyaþ punar anudite eva savitari bhacakràdyudayaþ, na ca bhacakràdidvayodayàntare ùaùñiþ nàóyaþ | tathà ca "pràõena iti kalàm bham" [gãtikà¡, 6] iti cakraliptànàm ahoràtraghañikàpramàõaliptànàm ca tulyatà na upapadyate, yasmàt apårõe eva ahoràtre bhacakràdiþ udeti | yadà punar àdityodayaþ bhacakràdiþ parigçhyate tadà ahoràtrapràõàþ svade÷arà÷yudayapràõatulyàþ | te ca khakhaùaóghanatulyàþ | bhacakraliptàþ ca tàvatyaþ iti etat upapannam | anyat ca Ð udayalagnavidhiþ såryàt eva pravartate, audayikàt ca raveþ | sa ceùñakàle svàbhãùñakàlàditya[rà÷eþ vicàrya]màõaþ yàvat punar udayaþ iti tàvat na antaram vidadhàti | tasmàt ravyudayaþ eva bhacakràdiþ, vyavahàraprasiddhyartham | yadi evam grahabhuktarà÷ayaþ ravyàkràntarà÷iprade÷àt eva pràpnuvanti? na eùaþ doùaþ, "budhàhnyajàrkodayàt ca laïkàyàm" [gãtikà¡, 4] iti eùàm ajàdiniråpaõàt | kubhagaõàþ ca yugàdyantayoþ ajàrkodayàt eva pratiparisamàptàþ iti teùàm ca ajàdità siddhà | te eva yugabhacakràvartàþ nàkùatradivasàþ bhådivasàþ iti, divasagrahaõànuvartanàt | ke punar te bhàvartàþ? ye kubhagaõàþ, "ku ïi÷ibuõlçùkhç" [1582237500] iti gãtikàsu [gãtikà¡, 3] uktàþ | katham ete kubhagaõàþ bhàvartàþ iti uktàþ? bhacakraprativaddhàni nakùatràõi | tasya pravahàkùepàt aparàm di÷am àsàdayanti | nakùatràõi bhuvam svagatyà pràïmukham bhramantãm iva pa÷yanti iti anayà gatyà bhuvaþ bhagaõànirde÷àþ | tena uktam Ð "bhàvartàþ ca api nàkùatràþ" iti | anye punar "kva àvartàþ ca api nàkùatràþ" iti pañhanti | teùà pàñhàt eva hi sarvam upapannam | atha anye punar anyathà varõayanti Ð ddar÷àt dar÷aþ càndraþ triü÷at divasàþ tu sàvanaþ màsaþ | sauryaþ arkarà÷ibhogaþ nàkùatraþ ca indumaõóalakam || [làñadevasya kçtitaþ] dar÷àt dar÷aþ càndraþ iti såryàcandramasoþ yaþ paraþ sannikarùaþ sa dar÷a÷abdena ucyate, sa ca tayoþ yogaþ | "ravi÷a÷iyogàþ bhavanti ÷a÷imàsàþ" iti tulyam lakùaõam | triü÷at divasàþ tu sàvanaþ màsaþ iti etat api "ravyudayàþ triü÷at " iti tulyam | sauryaþ arkarà÷ibhogaþ iti "ravibhagaõàþ ravyabdàþ", "raveþ rà÷ayaþ api ravimàsàþ" iti etat api tulyam lakùaõam | "nàkùatram ca indumaõóalakam" iti indoþ maõóalam nàkùatraþ màsaþ iti | tatra pratyaham yaþ candrabhogaþ sa tanmàsàvayavaþ iti | nakùatràõi api vibhajyante | tat yathà Ð yaþ candrabhagaõasya triü÷adbhàgaþ sa nàkùatraþ divasaþ | evam navanakùatrada÷abhàgaþ nàkùatraþ divasaþ iti etat abhinnam lakùaõam | asmàkam àcàryeõa svatantràntaràviruddhaprakriyàpratipàdanàrtham idam uktam "bhàvartàþ ca api nàkùatràþ" iti | kà ca svatantràntaraprakriyà? "pràõena eti kalàm bham" [gãtikà¡, 6] iti, pràõena kalàm bham gacchati iti jyoti÷cakraliptànàm bhàvartapràõànàm ca tulyatve jyàdayaþ vidhayaþ siddhyante, na anyathà iti iyam prakriyà | yeùàm ca "nàkùatram ca indumaõóalakam" iti lakùaõam, taiþ saühitàkàràbhihitaprayojanasiddhyartham uktam | atra ekena lakùaõena prayojanasya aparigrahàt lakùaõadvayam idam iùyate | katham? tatra àvçttiþ eka÷eùaþ iti, bhàvarta÷abdasya eka÷eùavyàkhyànàt bhàvartàþ ca bhàvartàþ ca, bhàvartàþ | bhàni jyotãüùi a÷vinyàdãni | teùàm àvartàþ bhàvartàþ, bhaparyayàþ iti arthaþ | paryayaþ ca nakùatràõàm candraviùayaþ eva parigçhyate, lokavyavahàràt | lokaþ hi candràkràntanakùatraiþ eva vyavaharati | athavà anyàrtham prakçtam anyàrtham api bhavati, "÷àlyartham kulyàþ praõãyante, tàsu ca upaspç÷yate" [aùñàdhyàyã, 1.1.22, pàta¤jalamahàbhàùyam] iti | athavà "bhàvartaþ ca nàkùatraþ" iti ekavacanena siddhe "bhàvartàþ ca nàkùatràþ" iti bahuvacananirde÷am kurvan àcàryaþ j¤àpayati nàkùatrasya anekalakùaõam iti | athavà cakàraþ atra prayuktaþ, na tena atra ka÷cit arthaþ sàdhyate, atha ca prayuktena manyàmahe nàkùatrasya anekam lakùaõam iti | tat ca anekam lakùaõam yathà vyavasthitam tathà vyàkhyàtam iti ataþ lakùaõadvayam api svasiddhàntasiddham | atha nàkùatrasya mànasya kàni prayojanàni? saüvatsaràõàm màsànàm çtånàm parvaõàm tathà | ayanànàm ca sarveùàm samàptipratipattayaþ || ÷ubhà÷ubham ca lokànàm mànam unmànam eva và | iti evamàdãni prayojanàni | atha iyam uktiþ vàgvàgurà kùudravidràvaõaparà nàkùatramànapradar÷itaprayojanaiþ lakùyate "saüvatsaràõàm màsànàm çtånàm" iti | saüvatsaràõàm tàvat pratipacchedanimittam nàkùatram [na] bhavati, yataþ saüvatsaraþ ÷àstre caitra÷uklàdeþ pravartate | sa ca caitra÷uklàdiþ càndreõa upalakùyate | saühitàkàràõàm ca bçhaspaticàre yaþ saüvatsaraþ bçhaspateþ nakùatrodayàt pravartate Ð yasmin udeti nakùatre pravàsopagataþ aïgiràþ | iti | màsànàm api na bhavati | yasmin kçttikàbhiþ yutaþ candramàþ, asmin màse ardhamàse ca iti kàrtikaþ màsaþ | sa candranakùatrayogavi÷eùaþ càndraþ mànavi÷eùaþ | çtånàm ayanànàm [ca j¤ànam] sauryeõa mànena iti pradarsitam eva asmàbhiþ | tasmàt etat na nàkùatramànam | yaiþ "nàkùatram ca indumaõóalakam" iti asya anuvartanàt "bhàvartàþ ca nàkùatràþ" iti asya ÷abdàrthavyàkhyàne naika÷eùabahuvacananirde÷aþ [kçtaþ] "ca"-÷abdàt iti budhaiþ eva viditaparamàrthaiþ mukham àyàsitam | tasmàt asmàkam àcàryeõa atãndriyàrthadar÷inà abhihitam àcàryàryabhañena tat eva nàkùatramànam | tasmàt "iyam uktiþ vagvàgurà kùudravidràvaõaparà nàkùatramànapradar÷itaprayojanaiþ lakùyate" iti suùñhu uktam | atha etàni saurya-sàvana-càndra-nàkùatràõi mànàni madhyamagatyà pratipàditàni | tatprayojanàrtham sphuñagatyà pratipattavyàni iti pradiùñam | àcàryalàñadevena tu sphuñagatyà eva pratipàditàni Ð dar÷àt dar÷aþ càndraþ triü÷at divasàþ tu sàvanaþ màsaþ | iti àdigranthena iti | atra ca ayam pra÷naþ Ð "avamàdhimàsakaiþ vinà dyugaõam" iti | yàtavarùàõi màsãkçtya vartamànamàsaiþ saüyojya trairà÷ikam Ð yadi yugaravimàsaiþ yugacàndramàsàþ labhyante, [tadà] etaiþ [raviþ] màsaiþ kiyantaþ càndramàsàþ iti, labdham càndramàsàþ | te triü÷adguõàþ vartamànatithiyuktàþ kàryàþ | tataþ trairà÷ikam Ð yadi yugacàndradivasaiþ yugàhargaõaþ labhyate [tadà] etaiþ càndradivasaiþ kim iti, ahargaõaþ labhyate | tatra ekaþ prakùepaþ | atha kaþ ca asau ekaþ prakùepaþ? ucyate Ð yaþ asau labhyate ahargaõaþ sa atãtaþ | ÷eùaþ vartamànaþ | vartamànena ahargaõaþ bhavati iti ekaþ prakùepaþ | "tena divàkaroóupau" iti etat uttaratra vakùyate | tàbhyàm sphuñaparvadar÷anam iti | candràdityàbhyàm vinà sphuñatithyànayanam | tat yathà Ð "[yadi] yugàhargaõena candravarùàõi vasumunigiriyamaviùayakçtaveda [4452778] tulyàni labhyante, tadà anena iùñàhargaõena kiyanti iti varùàõi labhyante | ÷eùe dvàda÷à[di]guõite màsa-divasa-ghañikà-vighañikàþ ca labhyante | evam madhyamà tithiþ bhavati | atha ÷a÷yuccanãcaparivartaiþ trairà÷ikam Ð yadi yugàhargaõena ÷a÷yuccanãcaparivartàþ labhyante, [tadà] anena iùñàhargaõena kiyantaþ iti, atãtàþ parivartàþ labhyante | ÷eùe dvàda÷àdiguõite rà÷yàdayaþ labhyante | trirà÷irahitam ÷a÷ikendram | tataþ phalam ÷a÷ibhuktiþ ca ànãyate | phalasya dvàda÷abhiþ bhàge nàóyaþ vinàóyaþ ca labhyante | tàvat madhyamatithau yathànyàyena çõam dhanam và kartavyam | såryànayanàrtham trairà÷ikam Ð yadi yugàhargaõena vasumunigiriyamadahanendu[132778]tulyàni adhikavarùàõi labhyante, tadà kaliyàtàhargaõena kiyantaþ iti, varùa-màsa-divasa-ghañikàþ labhyante | pratirà÷itamadhyamatithivarùàdibhyaþ te ÷odhyàþ ÷eùam ravivarùàdayaþ | tebhyaþ màsadvayam [2] ca aùñàda÷a [18] ca divasàn apanãya ravikendram bhavati | tena phalànayanam bhaktyànayanam ca | phalasya dvàda÷abhiþ bhàge labdhàþ nàóyaþ vinàóyaþ ca | tithau eva çõadhanavyatyàsam kuryàt | atha kim iti çõadhanavyatyàsaþ kriyate? ucyate Ð såryasya yat çõam tat titheþ upacayaþ, dhanam yat tat apacayaþ iti | evam tithiþ niùpannà bhavati | tataþ idam kriyate Ð yadi madhyamabhuktyantareõa ùaùñiþ nàóyaþ labhyante, [tadà] sphuñagatyantareõa kiyatya iti, gatyantaranàóyaþ upalabhyante | tàbhiþ trairà÷ikam Ð yadi etàbhiþ gatyantaranàóikàbhiþ ùaùñiþ nàóyaþ labhyante, [tadà] anena tithi÷eùeõa kiyatya iti tithinàóyaþ vinàóyaþ ca labhyante | athavà trairà÷ikadvayam bhaïktvà idam karma kriyate | madhyamabhuktyantareõa tithi÷eùam guõayitvà sphuñabhuktyantareõa bhàgasiddham ghañikàvighañikàþ ca | katham punar trairà÷ikadvayam bhinnam? ucyate Ð yadi madhyamabhuktyantareõa ùaùñiþ nàóyaþ labhyante [tadà] sphuñabhuktyantareõa kiyatya iti ekam trairà÷ikam | punar Ð labdhena phalena yadi ùaùñiþ nàóyaþ, [tadà] anena tithi÷eùeõa kiyatya iti | yaþ pårvatrairà÷ike guõakàraþ sa iha arthàt bhàgahàraþ iti | atha de÷àntaravi÷eùeõa ca akùavi÷eùeõa ca yat phalam upajàyate tat api yuktyà yojayitavyam iti || 5 || [ adhimàsàvamadinàni] adhimàsàvamaparij¤ànàya àha Ð adhimàsakàþ yuge te ravimàsebhyaþ adhikàþ tu ye càndràþ | ÷a÷idivasàþ vij¤eyàþ bhådivasonàþ tithipralayàþ || 6 || ye ravimàsebhyaþ adhikàþ càndramàsàþ te yuge yuge adhimàsàþ bhavanti, ye ca bhådivasonàþ ÷a÷idivasàþ te yuge tithipralayàþ | pralayaþ vinà÷aþ | tithãnàm pralayàþ tithipralayàþ | avamaràtràõi iti arthaþ | evam bruvatà etat pradar÷itam bhavati Ð sauryacàndràntaram adhimàsabhogaþ, sàvamam sàvanam càndram mànam iti | adhikàvamayoþ madhyamagatyà upacayaþ iti uktam | yadi sphuñagatyà syàt tadà dvitãyàyàm pravçttàyàm pratipat tçtãyà [ni]vçttipravçttã na staþ | adhimàsàvamaiþ kim nirvartyate? ahargaõaþ iti àha | na etat asti, vinà api adhimàsàvamaiþ ahargaõasya nirvartitatvàt | na eùaþ doùaþ, upàyàntaratvàt | adhimàsàvamaiþ vinà ahargaõasya sàdhanam pradar÷itam | yena ca adhimàsàvamaiþ ahargaõaþ labhyate sa upàyaþ pradar÷ayitavyaþ | na etat asti, ekopàyatvàt | sa ca ayam ca ekaþ upàyaþ | katham ekopàyatà? ye càndramàsàþ te sàdhikàþ teùàm sàdhikatvàt sàdhikaþ eva màsarà÷iþ labhyate | punar api ca bhådivasànàm rahitàvamatvàt trairà÷ikena rahitàvamaþ ahargaõaþ labhyate | atha ka÷cit laghåkaraõàrthã guõakàràt bhàgahàram apanayet tasya ÷eùaguõite labdham pratirà÷itaguõye [kùipet] | yadi bhàgahàràt ava÷iùyate tatra ÷eùaguõite labdham guõyàt pratirà÷itàt apanãyam iti eùaþ gaõitanyàyaþ | atha atra guõakàràdhikatvàt màsàþ kùipyante bhàgahàràdhikatvàt divasàþ apacãyante iti ekopàyatà | tasmàt na arthaþ anayà kàrikayà, tathàpi lokavyavahàràrtham adhimàsàvamànàm upade÷aþ kartavyaþ | lokaþ ca adhimàsàvamaiþ vyavaharati | uktam ca Ð "karaõàdhiùñhitam adhimàsakam kuryàt", "tri÷atam sacatuùpa¤cà÷a[tam a]horàtràõàm karma sàüvatsaraþ" iti | adhimàsàrtham trairà÷ikam Ð yadi yugavarùaiþ màsaiþ và yugàdhimàsakàþ labhyante, tataþ yàtavarùàdibhiþ kiyantaþ iti adhimàsakalabdhiþ | evam eva avamànàm càndradivasaiþ iti | atra ca ayam pra÷naþ Ð "tena divàkaroóupau" iti ahargaõena vinà candràdityànayanam | tat yathà Ð yàtavarùeùu dvàda÷aguõiteùu gatamàsàn kùipet | tataþ triü÷adguõiteùu divasàn prakùipya trairà÷ikam Ð yadi pårõaviyadambarajaladharapayodharayama÷araviùayeùucandraiþ [1555200000] yugasauradivasaiþ yugàdhimàsakàþ labhyante, tataþ etaiþ divasaiþ kiyantaþ iti, labhdam adhimàsakàþ | ÷eùe kùepaþ ucyate Ð yadi bhådivasatulyena avama÷eùeõa yugàdhimàsatulyaþ upacayaþ adhimàsaka÷eùasya labhyate, tadà anena avama÷eùeõa kiyàn iti | yat labdham tat adhimàsaka÷eùe prakùipya yugacàndramàsaiþ rasaràmàgnigutà÷anatrikçtatriviùayaiþ [5343336] bhàgalabdham bhàgàþ, ùaùñiguõite liptàþ | triü÷aguõàdhikayutam divasarà÷im kçtvà trairà÷ikam Ð yadi yugacàndradinaiþ yugàvamadinàni labhyante, tataþ etaiþ kim iti labhdam avamaþ | ÷eùam ùaùñyà saüguõya bhådivasaiþ pårõàmbara÷aranaga÷a÷irandhramunigiriviùayaråpaiþ [1577917500] vibhajet, labdham ghañikàþ | atha kim artham adhikàvama÷eùayoþ ÷a÷imàsabhådivasaiþ bhàgaþ hriyate? ucyate Ð yaþ asau adhimàsa÷eùaþ sa càndramàsàvayavaþ | ataþ tena sacchedena trairà÷ikam Ð yadi yuga÷a÷imàsaiþ såryabhagaõàþ labhyante, tataþ anena ÷a÷imàsàvayavena kiyantaþ iti | tatra ÷a÷imàsàvayavacchedena saha ravibhagaõena apavartanam Ð ravibhagaõànàm ravibhagaõabhàgena ekaþ guõakàraþ, chedasya tàvat bhàgena ùaùñi÷atatrayam | tatra bhagaõeùu bhàgam na prayacchati iti dvàda÷a triü÷at ca guõakàraþ | tatra ùaùñi÷atatrayabhàgena råpam, tàvat bhàgena eva chedasya api råpam eva | ÷a÷imàsàþ eva kevalàþ bhàgahàràþ iti | avama÷eùaþ api bhådinàvayavaþ iti trairà÷ikam Ð yadi bhådinaiþ càndradivasàþ labhyante, tataþ anena bhådivasàvayavena càndradivasacchedena kim iti | tatra guõakàrabhàgahàrayoþ tulyatvàt nà÷aþ | ÷eùe ùaùñiguõe bhådivasabhakte ghañikàþ iti | atha yàtavarùàõi bhagaõàþ, màsàþ rà÷ayaþ, dinàni bhàgàþ iti parikalpya avama÷eùalabdhaghañikàþ ca liptàþ | ebhyaþ adhika÷eùalabdham vi÷odhayet | ÷eùam madhyamasåryaþ | tebhyaþ eva trayoda÷aguõitebhyaþ adhika÷eùaphalam vi÷odhayet | ÷eùam madhyamacandraþ | adhimàsakaiþ api avamàþ ànãyante | tat yathà Ð abhãùñavarùàõi dinãkçtya trairà÷ikam Ð [yadi] yugasåryadivasaiþ yugàdhimàsakàþ labhyante, tataþ etaiþ abhãùñasåryadivasaiþ kiyantaþ iti, adhimàsakàþ samatikràntàþ labhyante, vartamànasya ca ÷eùaþ | tat etat trairà÷ikam Ð yadi yugàdhimàsaiþ yugàvamaràtrà[õi] labhyante tataþ etaiþ adhimàsakaiþ abhãùñaiþ kiyantaþ iti gaõitanyàyena savarõãkçtya yugàvamaiþ guõayet | athavà abhãùñàdhimàsarà÷im aü÷arà÷im ca pçthak pçthak yugàvamaiþ saüguõayya aü÷arà÷im yugasåryadivasaiþ vibhajya labhdam upari kùiptvà yugàdhimàsakaiþ bhàgalabdham abhãùñakàlàvamàþ | athavà trairà÷ikadvayam bhaïktvà api ànãyante Ð yadi yugasåryadivasaiþ adhimàsakàþ labhyante, tataþ abhãùñadivasaiþ kiyantaþ iti ekam trairà÷ikam | tataþ punar api Ð yadi yugàdhimàsakaiþ yugàvamàþ labhyante, tataþ trairàsikanyàyaviracitarà÷yutpannàdhimàsakaiþ kiyantaþ iti | tatra pårvatrairà÷ike yugàdhimàsakaþ guõakàraþ dvitãyatrairà÷ike bhàgahàraþ | ataþ guõakàrabhàgahàrayoþ tulyatvàt naùñayoþ abhãùñadivasànàm yugàvamaþ guõakàraþ, yugasauryadivasaþ bhàgahàraþ, labdham abhãùñàvamàþ | abhãùñàvamaiþ api adhimàsakàþ ànãyante | abhãùñavarùamàseùu tat utpannàdhimàsakàn prakùipya triü÷atà saüguõayya trairà÷ikadvayam kriyate Ð yadi yuga÷a÷idivasaiþ yugàvamàþ labhyante tataþ abhãùña÷a÷idivasaiþ kiyantaþ iti avamàþ | evam ekam trairàsikam | punar Ð yadi yugàvamaiþ yugàdhimàsakàþ labhyante tataþ abhãùñàvamaiþ pårvatrairà÷ikaviracitaiþ kiyantaþ iti, adhimàsakàþ labhyante | tatra pårvatrairà÷ike yugàvamàþ guõakàraþ, iha bhàgahàraþ | ataþ guõakàrabhàgahàrayoþ tulyatvàt naùñayoþ yuga÷a÷idivasaþ bhàgahàraþ, yugàdhimàsakaþ guõakàraþ, phalam abhãùñàdhimàsakàþ | pårvavat và pçthak pçthak trairà÷ikena api karaõãyam | atha adhimàsakaiþ abhãùñagrahàþ api ànãyante | tat yathà Ð yadi yugàdhimàsakaiþ abhãùñagrahabhagaõàþ labhyante, tadà iùñàdhimàsakaiþ kiyantaþ iti | adhimàsapatanakàlàvadheþ abhãùñagrahabhagaõàdayaþ labhyante | asau eva abhãùñakàlikaþ kriyate | katham? adhimàsaka[÷eùeõa] abhãùñagrahabhagaõàn saüguõayya adhimàsakaiþ guõita÷a÷idivasaiþ vibhajet | tatra bhagaõàdayaþ labhyante, [te] pårvalabdhàdhimàsakagrahabhagaõeùu yojyante tadà avamaràtrapatanakàlàvadheþ bhavati | tataþ punar api avamaràtra÷eùam ùaùñyà saüguõayya ÷a÷idivasaiþ eva vibhajet | labdham ghañikàþ | tataþ Ð yadi ùaùñighañikàbhiþ abhãùñagrahabhuktiþ labhyate, [tadà] àbhiþ ghañikàbhiþ kim iti | labdham pårvasthàpite grahe dadyàt, abhãùñadivasasya udayakàlàvadheþ [grahaþ] bhavati | atha avamaiþ api Ð yadi yugà[vamaiþ abhãùñagrahabhagaõàþ] labhyante tataþ yàtàvamaiþ kiyantaþ iti | avamaràtraparisamàptikàlàvadheþ abhãùñagrahabhagaõàdayaþ labhyante, tataþ iùñadivasaudayikaþ kriyate | katham? avamaràtra÷eùeõa abhãùñagrahabhagaõàn saüguõayya yugàvamabhådivasasaüvargeõa vibhajet | labdham bhagaõàdayaþ | tàn pårvalabdhabhagaõàdiùu kùipet | audayikaþ grahaþ bhavati | atra ayam pra÷naþ Ð avamaiþ yaþ adhikamàsàn avamàni ca yaþ karoti adhikamàsaiþJ| tàbhyàm và graham iùñam tasya aham ÷iùyatàm yàmi || 1 || iti| adhimàsàvama÷eùàbhyàm såryàcandramasoþ ànayanam uktam | idànãm avama÷eùàt eva sarvagrahànayanam abhidhàsyate | tat yathà Ð yugàvamam ùaùñyà apavartya sthàpanà Ð 418043 | atha àdityànayane tàvat ete apavartitàvamàþ kena guõitàþ apavartitàdityabhagaõàn apanãya tat apavartitabhådinànàm tu ÷uddham bhàgam dadyuþ iti kuññàkàraþ kriyate | tatra labdham kuññàkàraþ saptendurasàdrivasavaþ, aïkaiþ api 87617 | anena avama÷eùam saüguõayya apavartitabhådinaiþ eva vibhajet | ÷eùam tatra raveþ maõóala÷eùaþ | etena àdityànayanam vyàkhyàtam | udde÷akaþ Ð ùañsaptabàõendu÷aràdri÷ånyadasrapramàõaþ avamajàta÷eùaþ | etena ÷eùaþ ravimaõóalànàm vàcyaþ vivasvàn ca kalàntasaïkhyam || 2 || avama÷eùaþ 20751576 | labdham raveþ maõóala÷eùaþ 49665, raviþ ca 2 | 24 | 58 | candrasya api kuññàkàrànayanam pårvavat eva | apavartitàvamàþ kena guõitàþ apavartitacandrabhagaõàn apanãyà apavartita[bhå]dinànàm ÷uddham bhàgam prayacchati iti kuññàkàranyàyena labdham kuññàkàraþ 2119236 | uddiùñàvama÷eùeõa candrànayanam | athavà madhyamàt såryàt sahayàtabhagaõaiþ liptãkçtya trairà÷ikam Ð yadi yugaraviliptàbhiþ yuga÷a÷ibhagaõàþ labhyante, [tadà] etàbhiþ yàtaraviliptàbhiþ kiyantaþ iti | labdham bhagaõàþ, ÷eùe dvàda÷àdiguõite madhyamaþ candraþ labhyate | athavà khakhaùaóghanena yadà yugaraviliptàþ apavartitàþ bhavanti [tadà] ravibhagaõàþ bhàgahàraþ, ÷a÷ibhagaõàþ yàtaraviliptànàm guõakàraþ, phalam madhyamacandraliptàþ | evam anena nyàyana candràt abhãùñagrahàt và iùñagrahaþ ànãyate | katham? nirj¤àtagrahayàtaliptànàm abhãùñagrahabhagaõàþ guõakàraþ nirj¤àtagrahayugaliptàþ bhagaõàþ và bhàgahàraþ, phalam [bhagaõàþ] liptàþ [và] | atra ayam pra÷naþ Ð savituþ ÷a÷inam karoti yaþ ÷a÷inaþ sthititaþ tàrakagrahàn | asmatsiddhàntavarjitàt kàlaj¤apravaraþ sa ucyate || 3 || iti || 6 || [ mànuùapitçdevavarùapramàõàni ] mànuùapitçdevànàm varùapramàõaniråpaõàya àha Ð ravivarùam mànuùyam tat api triü÷adguõam bhavati pitryam | pitryam dvàda÷aguõitam divyam varùam vinirdiùñam || 7 || ravivarùam, raveþ varùam ravivarùam | ravivarùasya ca pramàõam abhihitam Ð "ravibhagaõàþ ravyabdàþ" [kàlakriyà¡, 5] iti | raveþ bhagaõabhogaþ mànuùàõàm varùam | yat eva raveþ varùam tat eva mànuùàõàm varùam iti | tat api triü÷adguõam bhavati pitryam | tat mànuùyam varùam triü÷adguõitam pitryam varùam bhavati, yasmàt màsaþ teùàm ahoràtram | uktam ca Ð "÷a÷imàsàrdham pitaraþ" [kàlakriyà¡, 17] iti | pitryam dvàda÷aguõitam divyam varùam vinirdiùñam | piñrõàm yat varùam tat dvàda÷aguõitam ekam varùam devànàm, yasmàt pitryam varùam màsaþ devànàm | yathàkrameõa ekatriü÷atùaùñi÷atatraya[guõam] ca [ravivarùam] manujapitçdevànàm [varùàõi] || 7 || [yugamànam brahmadinapramàõam ca] caturyugabrahmadinaj¤àpanàrtham àha Ð divyam varùasahasram grahasàmànyam yugam dviùañkaguõam | aùñottaram sahasram bràhmaþ divasaþ grahayugànàm || 8 || yat etat divyam varùam tat dvàda÷abhiþ sahasreõa guõitam grahasàmànyam yugam | grahàõàm sàmànyam grahasàmànyam | kim tat? yugam | yasmàt sarve grahàþ saha÷ãghroccaiþ yugapat mãnameùasandhau bhavanti, tasmàt yugam grahasàmànyam | tat ca viyadambaràkà÷a÷ånyayamaràmavedàþ [4320000] | etat eva kçta-tretà-dvàpara-kalivarùàõàm pramàõam | asmàkam tu yugapàdàþ sarve eva ca tulyakàlàþ | pauràõikaiþ tu bhinnakàlàþ vyàkhyàtàþ Ð catvàri àhuþ sahasràõi varùàõàm yat kçtam yugam | tasya tàvat ÷atã sandhyà sandhyàü÷aþ ca tathàvidhaþ || itareùu sasandhyeùu sasandhyàü÷eùu ca triùu | ekàpàyena vartante sahasràõi ÷atàni ca || [manusmçtiþ, 1.69-70] iti | kçtapramàõam viyadambaràkà÷avasuyamamunicandràþ [1728000] | tretàpramàõam viyadambaràkà÷arasanavàrkàþ [1296000] | dvàparapramàõam viyadambaràkà÷avedarasavasavaþ [864000] | kalipramàõam viyadambaràkà÷ayamaràmavedàþ [432000] | samàsitàni viyadambaràkà÷a÷ånyayamaràmavedàþ [4320000]| kim punar atra yuktam Ð puràõakàraiþ yathà bhinnapramàõàni kçtàdãni vyàkhyàtàni tathà pratipattum, àhosvit yathà asmàkam àcàryeõa pratipàditàni samapramàõàni iti? yathà asmàkam prasiddhàni tathà iti àha | yadi puràõaprakriyàprasiddhàni yugapàdapramàõàni parigçhyantàm, tadà kaliyugàdau grahàþ mãnameùasandhau yugapat madhyamagatyà na syuþ | katham iti ucyate | yugapàdànàm trayàõàm ekatrapramàõam viyadambaràkà÷àùñavasuvasuràmàþ [3888000] iti etaiþ ahargaõam utpàdya yathàvihitamadhyamagrahagaõitaprakriyàyàm yugapat mãnameùasandhau madhyamagrahàþ na labhyante | anayà eva prakriyayà idànãm api grahagatyàm sàdhyamànàyàm eva iùñagrahàõàm gatiþ na labhyate | yadi punar samam eva kçtàdãnàm pramàõam tat idam trayàõàm api yugapàdànàm pramàõam viyadambaràkà÷a÷ånyakçtayamàgnayaþ [3240000], anena yàtena sarvam iùñam upapadyate | tasmàt "yathà asmàkam prasiddhàni " iti suùñhu uktam | aùñottaram sahasram bràhmaþ divasaþ grahayugànàm | grahayugam iti yat etat grahasàmànyam yugam tat parigçhyate | tat aùñottareõa sahasreõa guõitam prajàpateþ ekadivasapramàõam bhavati | nanu ca atra api pauràõikaiþ saha virudhyate | katham? pauràõikaiþ Ð sahasrayugaparyantam ahar yat brahmaõaþ viduþ | ràtrim yugasahasràntàm te ahoràtravidaþ janàþ || [bhagavadgãtà, 8.17] iti sahasrayugaparyantam brahmaõaþ divasapramàõam uktam | atra ca aùñottaram sahasram caturyugànàm iti | atra tàvat vicàryate | pauràõikaiþ Ð "sahasrayugaparyantam ahar yat brahmaõaþ viduþ" iti abhidhàya taiþ eva ekasaptatiþ caturyugànàm manvantaram caturda÷a manavaþ bràhmaþ divasaþ iti [abhihitam] | atra ekasaptatiþ caturda÷aguõità sahasrasaïkhyàm na pràpnoti | ucyate ca Ð caturda÷a manvantaràõi brahmaõaþ divasaþ, sahasram caturyugànàm iti svavacanavirodhaþ | asmàkam tu dvàsaptatiþ caturyugànàm manvantaram, aùñottarasahasram bràhmaþ divasaþ iti yuktisiddham etam | katham punar idam j¤àyate dvàsaptatiþ caturyugànàm manvantaram iti? gãtikàsåktatvàt | kàhaþ manavaþ óha manuyugàþ ÷kha | iti | [gãtikà¡, 5] || 8 || [utsarpiõyàdiyugavibhàgaþ] utsarpiõyapasarpiõãsuùamàduùùmàparij¤ànàya àha ÐÐ utsarpiõã yugàrdham pa÷càt apasarpiõã yugàrdham ca | madhye yugasya suùamà àdau ante duùùamà indåccàt || 9 || utsarpiõã nàma yasmin pràõinàm àyurya÷ovãryasaukhyàdãni upacãyante sa kàlaþ utasrpiõãsaüj¤akaþ | tasya ca pramàõam yugàrdham | yugasya ardham yugàrdham | yugam tu abhihitam eva | tasya ardhasaïkhyàpramàõam utsarpiõã viyadambaràkà÷a÷ånyarasenduyamàþ [2160000] | pa÷càt apasarpiõã yugàrdham ca | pa÷càt iti anena ustarpiõãkàlànantaram apasarpiõãkàlam dar÷ayati | yasmàt pårvapravçttasya pa÷càt iti vyapade÷aþ bhavati | yasmin pràõinàm àyurya÷ovãryasaukhyàdãni apacãyante sa apasarpiõãsaüj¤akaþ kàlaþ | tasya ca pramàõam yugasya pa÷càrdham viyadambaràkà÷a÷ånyarasenduyamàþ [2160000] | evam ca Ð madhye yugasya suùamàdau ante duùùamenåccàt | tasya pårvàrdhasya madhye suùamà duùùamà ca | àdau ante ca | àdau suùamà ante duùùamà | suùamàduùùamàpramàõam yugacaturbhàgaþ | katham? madhye iti vacanàt | yugàrdhasya ardham yugacaturbhàgaþ iti | pratigraham yugabhedàt àha Ð "indåccàt" | indåccàt niùpannàt yugàt ete utsarpiõyapasarpiõãsuùamàduùùamàkàlàþ avagantavyàþ iti | atha kim ucyate indåccàt iti ? nanu ca grahasàmànyam yugam iti abhihitam | satyam | evam etat | pratigraham apavartanavi÷eùàt yugabhedaþ | tat yathà Ð raveþ maõóalàni ùaõmuni÷aràþ [576], divasapramàõena yugam api navavasuràma÷ånyenduyamàþ [210389] | candrasya divasapramàõena yugam ÷arayamàïgaviùayeùuråpadasràþ [2155625] | evam anyeùàm api | atha yugasya kim lakùaõam? ucyate Ð caitra÷uklapratipadi ardhodite savitari laïkàyàm mãnameùasandhau pravçttaþ grahaþ punar mãnameùasandhau caitra÷uklapratipadi savituþ ardhodaye laïkàyàm yàvatà kàlena pràpnoti tàvat kàlaþ yugam iti | uktam ca Ð caitrasitàdau sårye viùuvati ardhodite pravçttasya | meùàdeþ mãnàntam tathàvidhasya eva saüpràptiþ || iti | bhinnàgreùu yugeùu ekàgrãkaraõam kuññàkàreõa abhihitam Ð "ka÷cit dvàbhyàm ekàgraþ tribhiþ dvyagraþ" iti àdi | athavà indåccàt nimittàt utsarpiõyapasarpiõãsuùamàduùùamàõàm gatagantavyam vij¤eyam iti | katham punar gatagantavyaparij¤ànasya indåccanimittatvam pratipadyate iti ? ucyate Ð kuññàkàragaõitena, yasmàt indåccayàtàgrasya indåccabhagaõàþ yugavarùàõi yugadivasàþ [và] bhàjyabhàgahàratàm pratipadyante | tat yathà asmin vastubhiþ và parikalpitaþ udde÷akaþ Ð ni÷ãthinãnàm adhipasya tuïgajam gatam tu rà÷itritayam yadà bhavet | tadà kiyat yàtam atha à÷u gaõyatàm yugasya varùàgradinàgratàm ca me || 1 || labdham varùàgram viyadambaràkà÷a÷ånyakçtayamàgnayaþ [3240000], dinàgram ca ÷araravivasuvahnivedaràmavasurudràþ [1183438125] | athavà ayam aparaþ prakàraþ Ð utsarpiõã yugàrdham | utsarpati iti utsarpiõã, upacãyate iti arthaþ | kà sà utsarpiõã? grahabhuktiþ iti adhyàhàryam | sà punar kiyantam kàlam utsarpiõã iti àha Ð yugàrdham | yujyante asmin grahàþ iti yugam | tat ca nakùatracakram eva parigçhyate, yasmàt ekasmin maõóale grahasya grahaiþ saha yogaþ sambhavati | tasya yugasya ardham yugàrdham, ùaórà÷ayaþ | pa÷càt apasarpiõã yugàrdham ca | pa÷càt punar api apasarpiõã yugàrdham eva | rà÷iùañkam iti arthaþ | madhye yugasya suùamà, tasya yugasya madhye antare iti arthaþ | suùamà àditaþ antataþ ca gaõyamàne suùamà, ekasya padasya àditaþ aparasya antataþ iti arthaþ | [àdau ante ca] duùùamà dçùñà | anyaprakàreõa iti vàkya÷eùaþ | katham etàþ punar utsarpiõyapasarpiõãsuùamàduùùamàgrahabhuktayaþ vij¤àyante iti atra àha Ð indåccàt, candrakendràt iti arthaþ | tat yathà Ð indoþ kendrasya yadà rà÷itrayam dvau bhàgau aùñàviü÷atiþ ca kalàþ, tadà prabhçti madhyamabhuktiþ upacãyate, yàvat kendram rà÷iùañkam saüjàtam iti | tataþ tasmàt rà÷iùañkàt kendràt upacitànàm bhuktãnàm utkrameõa apacayaþ, yàvat kendrasya aùñau rà÷ayaþ saptaviü÷atiþ bhàgàþ dvàtriü÷at liptàþ ca saüjàtàþ | etàþ eva utkrameõa dvitãyapadàntàt pravigaõyamànàþ tulyàþ iti àdau ante ca suùamà | athavà àdau ante ca, dvitãyapadanirdiùñakendràt prabhçti krameõa yàþ bhuktayaþ yàþ ca tçtãyapadanirdiùñakendràt utkrameõa bhuktayaþ tàþ tulyàþ, evam caturthaprathamapadayoþ api, iti àdau ante ca suùamà | anyathà duùùamà | atra indukendram uddi÷ya àcàryeõa utsarpiõyapasarpiõãsuùamàduùùamàþ pradar÷itàþ | etat vidhànam anyeùàm api grahàõàm pratipattavyam | tat yathà Ð såryasya yadà kendram rà÷itrayam sacatuùpa¤cà÷alliptam, tadà såryasya vyàsàrdhatulyaþ karõaþ, bhuktiþ ca madhyamà | yadà ca aùñau rà÷ayaþ ekonatriü÷adbhàgàþ liptàþ ca ùañ gatàþ [tadà api] vyàsàrdhatulyaþ [karõaþ] , madhyamà bhuktiþ ca | kujà[dãnàm api] vyàsàrdhatulyam bhåtàràgrahavivaram bhavati | tathà "[kakùyàpratimaõóalagàþ] [kàlakriyà¡, 17] iti asyàm kàrikàyàm vakùyate || 9 || [àryabhañajanmakàlaþ ] àcàryàryabhañaþ svajanmakàlaj¤ànàrtham àha Ð ùaùñyabdànàm ùaùñiþ yadà vyatãtàþ trayaþ ca yugapàdàþ | tryadhikà viü÷atiþ abdàþ tadà iha mama janmanaþ atãtàþ || 10 || ùaùñyabdànàm ùaùñiþ | ùaùñiþ abdàþ ùaùñiguõàþ iti arthaþ | yadà vyatãtàþ | yadà yasmin kàle, vyatãtàþ vyatikràntàþ | trayaþ ca yugapàdàþ | yugasya pàdàþ yugapàdàþ, te ca yadà trisaïkhyàþ vyatãtàþ | tryadhikàþ viü÷atiþ abdàþ | tribhiþ adhikàþ tryadhikàþ viü÷atiþ abdàþ | tadà | tasmin kàle | mama janmanaþ atãtàþ | etat eva àcàryàryabhañaþ ÷àstravyàkhyànasamaye và pàõóuraïgasvàmi-làñadeva-ni÷aïku-prabhçtibhyaþ provàca | atha atra idam praùñavyam Ð asya vyàkhyànam kim upakaroti iti? ucyate Ð anena atãtena kàlena parij¤àtena sukham àdityàdãnàm kàlaþ atãtaþ anàgataþ và pañhyate | atha ca sampradàyàvicchedàt vyatãtaþ kàlaþ vij¤àyate | na etat asti | anabhidhàne bahu atra smaraõãyam | trayàõàm yugapàdànàm varùasaïkhyà ÷ånyàmbaràkà÷aviyadvedayamàgnayaþ [3240000] | gatam ca kaliyugasya | ekasya abhidhàne etàvataþ tàvat sampradàyàvicchedàt araþ na kartavyaþ | kintu àcàryajanmakàlàvadheþ yaþ uttaraþ kàlaþ asya eva sampradàyàvicchedaþ adhigantavyaþ | anyat ca "ùaùñyabdànàm ùaùñiþ" iti asya abhidhàne prayojanam abhidhàsyate | ayam asya abhipràyaþ Ð kçtayugàdeþ ahargaõaþ sàdhyaþ | anyathà kùepaþ ÷a÷yuccapàtayoþ jàyate iti | kçtayugàdeþ punar ahargaõe kriyamàõe ÷a÷yuccapàtayoþ na eva kùepaþ | "budhàhnyajàrkodayàt ca laïkàyàm" [gãtikà¡, 4] iti budhàdiþ ahargaõaþ divasavàraþ | idànãm tu laghugaõitavyavahàràrtham kaliyugàhargaõaþ kriyate | ÷ukràdidivasavàraþ | candroccasya rà÷itrayam, rà÷iùañkam ca ràhoþ kùepaþ, tamasaþ ca maõóalàt vilomatvàt vi÷odhyate | athavà karaõàgatam eva tamaþ yathà iùñasphuñacandramasi prakùipya dakùiõottaradigvidheþ vikùepànayanam iti | atha ahargaõe dçùñe grahagatyànayanam Ð yadi yugàhargaõena grahàõàm gãtikàbhihitabhagaõàþ labhyante anena ahargaõena kiyantaþ iti, labdham samatikràntàþ bhagaõàþ | ÷eùe dvàda÷àdiguõite rà÷yàdimadhyamagrahasiddhiþ | atha atra romakàþ pratyabda÷odhanena àdityam ànayanti | tena ca àdityena sarvàn eva grahàn iti | etat atra api pradar÷yam | tat yathà Ð pratyabda÷odhanam hi nàma caitra÷uklapratipadi ardhodayàt àrabhya yàvat àdityaudayikasya maõóalagantavyasya bhogakàlaþ | sa yugànte yugaravibhagaõaiþ pramàõecchàbhåtaiþ divasasaïkhyàþ eva bhavanti | yathà iùñaravibhagaõaiþ trairà÷ikam kriyate, tat yathà Ð "yadi yugaravibhagaõaiþ bhådivasasaïkhyaþ ahargaõaþ labhyate iùñaravibhagaõaiþ kiyàn iti ahargaõaþ labhyate, ÷eùe ùaùñyàdiguõite ghañikàdayaþ iti ravibhagaõasamàptikàlàvadheþ ahargaõaþ labhyate | tasmàt caitra÷uklàvadhiniùpannavarùàntikaþ ahargaõaþ ÷odhyate, caitra÷uklàdeþ upariùñàt ravibhagaõasamàptikàlàvadhayaþ bhaviùyanti | athavà varùàntikena ahargaõena trairà÷ikam Ð yadi caturyugàhargaõena khughç-tulyàþ såryabhagaõàþ labhyante, anena kaliyàtàhargaõena kiyantaþ iti labdham bhagaõàþ | ÷eùàt gatagantavyam kçtvà gatagantavyarà÷eþ yugasåryabhagaõaiþ bhàgalabdham divasàþ | ÷eùe ùaùñyàdiguõite ghañikàdayaþ | caitra÷uklàdeþ upariùñàt adhaþ và ravibhagaõasamàptikàlàvadhayaþ divasàdayaþ bhavanti | etat eva pratyabda÷odhanam asmàbhiþ karmanibandhe laghutaram pratipàditam | tat yathà Ð rudraiþ sahasrahataùañchakalaiþ ca hatvà varùàõi randhravasuvahnisamànasaïkhyaiþ | yuktvà sadà pravigaõayya kharàmabhakte màsàþ bhavanti divasàþ ca hçte ava÷iùñàþ || saühatya randhrayamalaiþ sararàmabhàgaþ bhåyaþ agnivedaguõiteùu haret ca bhàgam | khavyomakhadvimunibhiþ pralayàþ tithãnàm saüyojya bhåtayamarudrahçte dinàni || varùeùu randhrakçtacandrasamàhateùu ùañsaptapa¤cavihçteùu dinàdilàbhaþ | te yojitàþ da÷ahatàsu samàsu saüj¤àm sampràpnuvanti ravijàþ iti ni÷cayaþ me || ravijadivasayojyàþ ca avamàþ ye atra labdhàþ satatam adhikamàsàn ÷odhayet khàgninighnàn | bhavati yat ava÷iùñam ÷odhanãyam samàyàm yadi tat adhika÷uddham kùepyam eva upadiùñam || iti | [mahàbhàskarãyam, 1.22-23, 27-28] evam pratyabda÷odhanam ànãya tataþ arkaþ sàdhyate | katham? etat api tatra uktam eva Ð madhusitadivasàdyaþ hãnahãnaþ gaõaþ ahnàm divicarahçta÷iùñaþ vàramàhàbdapàdim | tataþ idam api ÷odhyam ÷odhanãyam samàyàm patitasamatiriktaþ gçhyate na aparaþ atra || saptatyà divasàdyàþ ÷arabhàgàþ dviguõitàþ vighañikàþ ca | tadrahitaþ grahadehaþ ravibudhabhçgavaþ ca nirdiùñàþ || iti | [mahàbhàskarãyam, 1.30-31] evam såryaþ siddhaþ | [tasmàt bhagaõeùu] dvàda÷aguõiteùu såryabhuktarà÷ayaþ prakùipyante | tataþ triü÷adguõiteùu bhàgàþ iti | evam såryàhargaõaþ siddhaþ | såryàhargaõa[tulya]m aü÷am àdityaþ bhuïkte | atha sarveùàm grahàõàm såryadivasabhogànayanam | yugaravyabdàþ ùaùñi÷atatrayaguõitàþ yugaravidivasàþ | yadi etaiþ abhãùñagrahabhagaõàþ labhyante, tadà ekena ravidivasena kiyantaþ iti trairà÷ikanyàyena [labdham bhagaõàtmikà grahagatiþ] | rà÷ibhàgaliptànayane dvàda÷a-triü÷at-ùaùñiþ ca guõakàràþ | teùàm saüvargaþ khakhaùaóghanaþ | ataþ khakhaùaóghanasya khakhaùaóghanabhàge ekam, yugaravidivasànàm khakhaùaóghanabhàgena dvàsaptatiþ sahasràõi, iti ataþ dvàsaptatisahasraiþ pratisvasvagrahabhagaõànàm bhàgaþ, labhyante grahàõàm såryadivasabhuktayaþ ataþ ca yathàlabdhàþ likhyante Ð candramasaþ liptàþ dvàviü÷atiþ liptàtrisahasrabhàgàþ navavasuràmàþ, bhaumasya liptàþ ekatriü÷at liptàtrisahasrabhàgàþ råpakhamunipakùàþ, bçhaspateþ liptàþ pa¤ca liptàpa¤casaptatyuttaratriü÷atabhàgàþ dvàviü÷atiþ, ÷anaiþ carasya liptàdvayam liptàùñàda÷asahasrabhàgàþ ÷a÷ikçtarasàþ, budhoccasya liptàþ nava liptàùañtriü÷acchatabhàgàþ ÷a÷ãùuvedàþ, bhçgoþ liptàþ saptatriü÷at liptàùàñsahasrabhàgàþ navanavenduràmàþ | evam yathàvilikhitasåryadivasagrahabhuktibhiþ såryàhargaõam guõayet, såryabhuktaliptàbhiþ ca trairà÷ikena yat avàptam phalam prakùipya khakhaùaóghanena vibhajet, ÷eùam grahabhuktaliptàþ | iyàn tatra vi÷eùaþ candramasi trayoda÷aguõaþ såryaþ kùepaþ, budhocce caturguõaþ, ÷ukrocce råpaguõitaþ iti | etat api a÷eùagrahànayanam karma laghutaram eva karmanibandhe pradar÷itam tatra eva avagantavyam iti || 10 || [ yugàdikàlànantyanirde÷aþ ] kàlapravçtyànantyapratipàdanàya àha Ð yugavarùamàsadivasàþ samam pravçttàþ tu caitra÷uklàdeþ | kàlaþ ayam anàdyantaþ grahabhaiþ anumãyate kùetre || 11 || yugam ca varùam ca màsaþ ca divasaþ ca yugavarùamàsadivasàþ, ete samam pravçttàþ yugapat pravçttàþ iti arthaþ | kasmàt iti àha Ð caitra÷uklàdeþ | caitraþ màsaþ, tasya [yaþ] ÷uklaþ pakùaþ, tasya ÷ukla[pakùa]sya yaþ àdiþ, [sa] ardhodayaþ iti arthaþ, tasmàt caitra÷uklàdeþ yugàdayaþ ye te yugapat pravçttàþ | nanu ca yuge caitra÷uklàdeþ pravçtte sarve eva samam pravçttàþ syuþ | tasmàt yugam caitra÷uklàdeþ pravçttam iti etat eva astu | na iti àha Ð ÷àstràntare varùàdãnàm anyasmàt pravçttiþ abhihità Ð prathame vàsavasya aü÷e dvitãyàü÷e tu ajasya tu | revatãnàm tçtãyàü÷e caturthàü÷e yamasya ca || saumyasya prathamàü÷e ca dvitãyàü÷e punar vasoþ | sàrpasya aü÷e tçtãye tu caturthàü÷e bhagasya ca || tvàùñrasya àdyàü÷ake ca eva dvitãyàü÷e vi÷àkhayoþ | aindrasya aü÷e tçtãye ca àpyasya aü÷e caturthake || yadà samànàm adhipaþ bçhaspatiþ ataþ utthitaþ | udayati aü÷akànte và prathamaþ paryayaþ bhavet || iti| evam varùàõàm pravçttiþ atidårabhinnà | tasyàm ca varùapravçttau bhinnàyàm màsadivasapravçttã api bhinne eva bhavataþ | athavà evam syàt Ð iyam varùàõàm pravçttiþ nànàprakàrà phalàrthibhiþ saühitàkàraiþ upadiùñà | na eùà prasiddhà loke, na paratantreùu | tasmàt yà paratantreùu loke ca prasiddhà pravçttiþ tasyàþ grahaõam bhaviùyati iti | etat api na | tat yathà Ð suràùñràsu kàrtika÷uklapratipadaþ pravçttiþ varùamàsadivasànàm, à÷vayujaþ [kçùõa]pa¤cada÷yàm nivçttiþ | tathà ca magadhàsu àùàóhe kçùõapratipadaþ samàmàsadivasànàm pravçttiþ, àùàóhasitapa¤cada÷yàm nivçttiþ | tathà ca artha÷àstre api abhihitam Ð "tri÷atam sacatuùpa¤cà÷atam ahoràtràõàm karma sàüvatsaraþ, tam àùàóhãparyavasànam ånam pårõam và dadyàt" iti | siüharàjena sahasràkùare nibaddham Ð ravyudaye laïkàyàm àùàóhãpaurõamàsyàm tu somadine | kçtakçtavarùaiþ yàtaiþ ÷akendrakàlàt yugasya àdiþ || iti | yugàdãnàm caitra÷uklàdeþ pravçttyabhidhànam siddham eva etat | idànàm praùñavyam Ð siüharàjena na ÷uklàntaþ màsaþ svatantre pratipàditaþ, tathà ca loke ÷uklàntaþ eva prasiddhaþ, horàyàm api Ð candrayutàt navabhàgàt màsaþ ÷uklàntanàmasamaþ | iti | atra ucyate Ð yat tu siüharàjena abhihitam tat svàbhipràyeõa adhikamàsakàvamànàm yugapat pravçttatvàt àùàóhapaurõamàsã [taþ àrabhya caturda÷ã] paryantàvasànam saüvatsaraþ iti parikalpitaþ | yadi api ucyate "÷uklàntaþ màsaþ loke prasiddhaþ" iti, tat na | nanu sarveùu eva de÷eùu màsàþ | santi ca de÷àþ kçùõàntamàsavyavahàràþ suràùñraprabhçtayaþ | yat api ucyate Ð candrayutàt navabhàgàt màsaþ ÷uklàntanàmasamaþ | iti, asya api anyaþ eva arthaþ | candrayutàt navabhàgàt praùñuþ màsaþ vàcyaþ | [sa ÷uklàntena] nàmnà sadç÷aþ | ÷uklànte [na] hi màsasya nàmaparij¤ànam | kçttikàsu yuktaþ candramà asmin sati kàrtikaþ màsaþ iti àdi | anyat ca Ð ÷uklàntena màsena na kadàcit api mãnameùasandhau màsasya varùasya và ante grahàþ syuþ | atra àha yavane÷varaþ Ð màse tu ÷uklapratipatpravçtte pårve ÷a÷ã mandabalaþ da÷àhe | iti ÷uklàdiþ màsaþ | yadà punar ÷uklàdiþ màsaþ tadà punar ÷rutyarthaþ anuùñhitaþ bhavati | evam hi ÷rutau pañhyate Ð eùà hi vai saüvatsarasya prathamà ràtriþ yat phàlgunã paurõamàsã yà uttarà | iti | [yadi] kçùõa[pratipad]àdiþ màsaþ syàt, tadà katham iyam uttarà paurõamàsã phàlgunã bhavati, yat uta tat caitramàsaþ syàt ? kutaþ? phàlgunyàm paurõamàsyàm phàlgunaþ màsaþ pårõaþ, tadà uttarà paurõamàsã caitra[màsasya], pratipatkçùõàditvàt màsasya | tataþ manyàmahe na adya api phàlgunaþ màsaþ samàpyate iti | yasmàt àha Ð phàlgunã paurõamàsã yà uttarà | iti | anyat ca Ð [ yà asau] vai÷àkhasya amàvàsyà tasyàm agnim àdadhãta, sà rohiõyà sampadyate | [÷atapatha-bràhmaõam, 11.1.1.7] iti | yadi ÷uklàntaþ màsaþ parikalpyate tadà na vai÷àkhasya amàvàsyàyàm rohiõyà candramasaþ yogaþ vidyate | yasmàt caitrapaurõamàsyàm citràyàm somaþ yujyate, tasyàm caitryàm vyatãtàyàm vai÷àkhapratipat | tataþ ca svàtyàdiùu nakùatreùu pratipat [prabhçti] gaõyamànà amàvàsyà bharaõyà yujyate, na rohiõyà | atha candragativi÷eùàt iti [cet, na] | nakùatràrdhasya sakalasya và hràsavçddhã bhavataþ, na nakùatradvayasya | ÷uklàdau punar màse vai÷àkhapaurõamàsyàm vyatãtàyàm vai÷àkhasya eva amàvàsyà bhaviùyati | tataþ kçùõapakùapratipatprabhçtyanuràdhàdiùu gaõyamànàsu rohiõyà amàvàsyàyàþ ca yogaþ saübhavati | anyat ca Ð saþ aparapakùe apa oùadhãþ pravi÷ati | iti | ÷atapatha [11.1.5.3] evam pañhyate | tatra aparapakùaþ kçùõaþ, [na] ÷uklaþ | anyat ca smàrtavacanam Ð aparapakùe ÷ràddham kurvãta årdhvam và caturthyàþ | iti atra kçùõàdi[màsatvàt] pårvapakùaþ kçùõaþ, aparaþ ÷uklaþ | aparatvàt ÷uklapakùasya ÷uklapakùe eva ÷ràddhavidhiþ pràpnoti na kçùõe, iùyate ca ÷ukle [tare], tasmàt ÷uklàdiþ màsaþ iti | tataþ "yugavarùamàsadivasàþ samam pravçttàþ tu caitra÷uklàdeþ" iti | atra utprekùitapårvapakùaþ draùñavyaþ | yugàdãnàm caitra[÷uklàditaþ pravçtti]tvàt kàlasya àdimattàprasaïgaþ iti àha Ð kàlaþ ayam anàdyantaþ | ayam kàlaþ asmàbhiþ yugàdiþ abhihitaþ, caitra÷uklàdeþ pravçttaþ iti | na asya antaþ na asya àdiþ | vyavahàràrtham àdiþ antaþ ca parikalpitaþ | yadi kàlasya àdiþ syàt tataþ kim syàt? àha Ð saüsàrasya àdimattà pràpnoti, iùyate ca anàdiþ saüsàraþ iti | tasmàt yuktam "kàlaþ ayam anàdyantaþ" iti | katham punar asya àdiþ vyavahàràrtham parikalpitaþ iti àha Ð grahabhaiþ anumãyate kùetre | grahàþ ca bhàni ca grahabhàni | taiþ grahabhaiþ anumãyate àdiþ antaþ ca | "màï màne" [pàõinãyadhàtupàñhaþ 1143] iti ayam dhàtuþ dhåmàt agnyanumànam iti atra màne vartate | atra punar grahabhaiþ anumãyate iti mànàrthaþ eva | vrãhyàdirà÷ayaþ prasthàdibhiþ anumãyante, kuïkumàdayaþ và palàdibhiþ, evam grahabhaiþ iti | yadà sarve eva grahàþ yugapat mãnameùasandhau kùitisaüyuktàþ tadà yugasya àdiþ iti | kaþ bhuvaþ grahasya ca yogaþ, dvayoþ atyantaviprakçùñayoþ? na eùaþ doùaþ | mukhyasya yogasya asaübhavàt gauõaþ yogaþ parigçhyate | yatra bhålagnaþ iva grahaþ lakùyate sa bhågrahayoþ yogaþ | sa ca udayàstamayayoþ saübhavati iti udayàstamayayoþ và parigçhyate | anye punar anyathà vyàvarõayanti Ð grahabhaiþ anumãyate iti | grahaiþ ca nakùatraiþ ca kàlasya àdiþ antaþ ca parikalpyate | tat yathà Ð udeti yasmin nakùatre pravàsopagataþ aïgiràþ | tasmàt saüvatsaraþ màsàt bàrhaspatyaþ pragaõyatàm || iti | bçhaspaticàrava÷àt kàlasya àdiþ parikalpitaþ | loke ca evam vaktàraþ bhavanti Ð "svàtau udite prasthàsyàmahe udayaþ " iti, "÷ukre astam gate prasthitaþ" iti, "adya kçttikàsu madhyasthitàsu dàrukaþ [gataþ]" iti àdi | kùetre | kùetram bhagolaþ, tasmin bhagole, nakùatragrahacàrava÷àt àdiþ antaþ ca parikalpitaþ || 11 || [ grahàõàm samagatitvam ] grahàõàm samagatipratipàdanàya àha Ð ùaùñyà såryàbdànàm prapårayanti grahàþ bhapariõàham | divyena nabhaþparidhim samam bhramantaþ svakakùyàsu || 12 || ùaùñyà såryàbdànàm àdityavarùàõàm ùaùñyà grahàþ nakùatrakakùyàm prapårayanti, nakùatrakakùyàtulyàni yojanàni svàsu svàsu kakùyàsu gacchanti iti arthaþ | [kiyadyojanàni] punar nakùatrakakùyàyàm grahàþ såryàbdànàm ùaùñyà pårayanti? ucyate Ð vasuviyadambaràkà÷arasayamatri÷ailacandràþ [173260008] | na etat asmàbhiþ nakùatrakakùyàpramàõam dçùñam | kim tarhi? kà eùà pratipàdità iti? ucyate Ð "bhavàü÷e arkaþ" [gãtikà¡, 6] iti | atra katham punar etena eva nakùatrakakùyàtulyàni yojanàni gacchanti iti ucyate? yadi khyughç-tulyaiþ arkavarùaiþ svàn-svàn bhagaõàn grahàþ bhu¤jante [tadà] ùaùñyà såryàbdaiþ kiyantaþ iti | ùaùñibhàgena api ùaùñyà ekaþ, punar ùaùñibhàgena ete[ùàm] khyughç-tulyànàm arkavarùàõàm dvàsaptatisahasràõi | evam yathàbhàgena avinaùñarà÷ayaþ sthàpyàþ | tataþ punar api Ð yadi ekena bhagaõena pratisvakakùyà labhyate [tadà] ùaùñyabdabhogena kà iti sarvagrahebhyaþ nakùatrakakùyà labhyate | divyena nabhaþparidhim | divi bhavam divyam, yugam iti arthaþ | katham punar divya÷abdena yugam abhidhãyate? yasmàt divi sa¤caratàm grahàõàm ekatra yogaþ bhavati, ataþ [divyam yugam uktam tena] divyena nabhaþparidhim | nabhasaþ paridhiþ nabhaþparidhiþ, àkà÷akakùyà iti arthaþ | katham idam ucyate? nanu ca viyat aparimitayojanapramàõam iti ÷råyate | tasya parimitayojanapramàõam katham kakùyà bhavet? ucyate Ð viyat asmàkam yàvat divasakaramarãcinidhànam avabhàsayati tàvat viyat iti | ataþ param àkà÷am aprameyam iti | atra khakakùyàbhidhànena etat pratipàdayati, iyatpramàõam viyadarkamarãcayaþ pràpnuvanti iti | samam bhramantaþ | tulyayà [gatyà] bhramantaþ iti arthaþ | yàvanti yojanàni svakakùyàyàm ÷a÷ã saücarati tàvanti eva yojanàni àrkiþ api svakakùyàyàm sa¤carati | tat yathà Ð yadi ekena bhagaõena svakakùyà labhyate [tadà] yugabhagaõaiþ kim iti khakakùyà labhyate | athavà Ð ùaùñyabdabhogena nakùatrakakùyà labhyate svaiþ yugabhagaõaiþ kim iti khakakùyà labhyate | evam yojanagatena grahàþ tulyagatayaþ | kakùyàtaþ grahàõàm madhyamànayanam Ð yadi [yuga]bhådinaiþ sarve eva svàsu kakùyàsu samagatyà bhramantaþ [kha]kakùyàtulyàni yojanàni prayànti, ekena ahnà kiyanti iti sarvagrahàõàm yojanagatà dinabhuktiþ labhyate iti, khakakùyàyàm bhådinaiþ bhàge hçte yojanagatà grahàõàm dinabhuktiþ labhyate | tayà trairà÷ikam bhaïktvà madhyamagrahàþ ànãyante Ð yadi svakakùyàyojanaiþ bhagaõaþ labhyate tadà gatiyojanaiþ kim iti àhnikã bhuktiþ labhyate, tataþ punar api Ð yadi ekena ahnà bhuktiþ labhyate ahargaõena kim iti | atra ekaþ pårvatrairà÷ike guõakàraþ, [apare bhàgahàraþ |] ataþ guõakàrabhàgahàrayoþ tulyatvàt naùñayoþ ahargaõasya dina[gati]yojanàni guõakàraþ sthitaþ, [svakakùyàyojanàni bhàgahàraþ, labdhiþ] bhagaõàdayaþ | [uktam ca] Ð ambarakakùyà bhådinahçtà phalam tatra yojanàni teùu | gatàhasaüguõiteùu svagrahakakùyàptabhagaõàdyam || iti | a[thavà khakakùyà]hargaõasaüvarge svakakùyàbhådinasaüvargahçte bhagaõàdayaþ bhavanti || 12 || [grahàõàm samagatitvena kakùyàvyavasthà ] samagatyà pravçttagrahakakùyàvyavasthàpradar÷anàrtham àha Ð maõóalam alpam adhastàt kàlena alpena pårayati candraþ | upariùñàt sarveùàm mahat ca mahatà ÷anaiþ càrã || 13 || maõóalam alpam adhastàt | sarveùàm adhaþ vyavasthitam maõóalam alpam alpe[na kàlena påraya]ti candramàþ | adhastàt iti anena eva maõóalasya alpatvasiddhiþ, alpam iti etat na vaktavyam | katham adhastàt iti etàvati ucyamàne maõóalasya alpatvam gamyate? ucyate Ð upari upari kakùyàþ vyavasthitàþ | tàsàm upari upari vyavasthitànàm adhaþ yà vyavasthità sà sarvatanãyasã | tasmàt adhastàt [induþ] syàt | na etat asti | "bhànàm adhaþ ÷anaiþ cara" [kàlakriyà¡, 15] iti atra kakùyàõàm upari upari vyavasthitim vakùyati | nanu ca anye bruvate Ð sarveùàm upari candramasaþ kakùyà iti | [tat ayuktam |] sarveùàm grahàõàm adhaþ candrakakùyà iti àha | yadi upari syàt tadà candrasya grahanakùatrabhede sphuñakalaïkahariõe grahanakùatra[tàràþ dç÷yeran] | såryava÷àt yadi upari candraþ syàt tadà såryeõa àràt vyavasthitena sadà candramasoþ api svasya àràt bhàgam akhaõóam dç÷yeta, uparisthitaþ [na upalakùyate] | tasmàt sarveùàm adhaþ candramàþ | anye punar sugata[matà]valambinaþ såryàcandramasoþ ekàm kakùyàm àcakùate Ð ardhena meroþ candràrkau pa¤cà÷atsaika[yojanau] | ardharàtraþ astagamanam madhyàhnaþ udayaþ sakçt || iti || na evam yujyate | yadi pa¤cà÷at yojanàni candraþ, ekapa¤cà÷at [yojanàni] såryaþ tadà kim iti såryaþ [na] mahàn upalabhyate, tulyau etau [ardho]ditau ardhàstamitau paurõamàsyàm lakùyete? atha vidåratvàt arkaþ na mahàn upalakùyate iti cet na | tarhi mandaràrdhe såryàcandramasoþ dårãbhåtaþ arkaþ | anyat ca tulyakakùyàvyavasthitatvàt såryàcandramasoþ såryagrahaõam na eva syàt | na ca candramasam muktvà anyaþ ràhuþ asti yena savità chàdyate | yadi api adhaþ candraþ syàt tathà api mahattvàt såryabimbasya na eva arkaþ sakalaþ chàdyate | na eva arkaþ candreõa chàdyate iti cet tat api uttaratra vyàkhyàsyate | kàlena alpena pårayati candraþ | alpena stokena kàlena pårayati | kim? tat alpam maõóalam adhaþ vyavasthitam | upariùñàt sarveùàm maõóalànàm mahat maõóalam mahatà kàlena ÷anaiþ caraþ pårayati | etau alpamahatkakùyàmaõóalaparimàõau grahau uddiùñau, anyeùàm ca [maõóalàni svabuddhyà vij¤eyàni] | tat yathà Ð candramàþ divasasaïkhyayà saptaviü÷atyà sàrdhaikayà maõóalam gacchati, budha÷ukraravayaþ ki¤cit ånena varùeõa, bhaumaþ ki¤cit ånena varùadva[yena, guruþ] tu varùaiþ dvàda÷abhiþ ki¤cit ånaiþ, ÷anai÷caraþ tu triü÷atà varùaiþ ki¤cit ånaiþ iti | evam ete bhinnakakùyàsthàþ yojanagatena tulyagatayaþ grahàþ vyàkhyàtàþ | atha yadi tulyakakùyàsthàþ yojanagatena tulyagatayaþ eva syuþ tadà eteùàm yugàdeþ saüpravçttànàm na kadàcit viyogaþ syàt | atha [yadi] yojanagatena ete bhinnagatayaþ syuþ tadà eteùàm bhuktiliptànayane yojanaiþ yathàsvam prasiddhabhuktiliptàþ na àgaccheyuþ | tasmàt bhinnakakùyàsthàþ api grahàþ yojanagatena tulyagatayaþ eva iti || 13 || [ bhinnakakùyàsu rà÷yàdãnàm alpamahattvam ] kakùyàõàm alpamahattvàt rà÷ibhàgaliptàþ bahvyaþ alpàþ iti sandehaþ tannivçttyartham àha Ð alpe hi maõóale alpàþ mahati mahàntaþ ca rà÷ayaþ j¤eyàþ | aü÷àþ kalàþ tathà evam vibhàgatulyàþ svakakùyàsu || 14 || alpe maõóale alpàþ rà÷ayaþ mahati maõóale mahàntaþ, evam aü÷àþ kalàþ ca, kevalam tu vibhàgena sadç÷àþ | tat yathà Ð alpe mahati ca maõóale maõóaladvàda÷abhàgaþ rà÷iþ, ùaùñi÷atatrayabhàgaþ bhàgaþ, khakhaùaóghanabhàgaþ liptàþ iti, svàsu svàsu kakùyàsu jyoti÷cakrasya tulyatvàt || 14 || [ grahakakùyàvasthitikramaþ ] kakùyàõàm upari adhaþ ava[sthiti]kramaparij¤ànàya àha Ð bhànàm adhaþ ÷anai÷carasuragurubhaumàrka÷ukrabudhacandràþ | eùàm adhaþ ca bhåmiþ medhãbhåtà khamadhyasthà || 15 || bhàni jyotãüùi, a÷vinyàdãni | teùàm adhaþ ÷anai÷caraþ, tasya api adhaþ bçhaspatiþ, tataþ aïgàrakaþ iti àdi | eùàm adhaþ ca bhåmiþ | eùàm nakùatràdãnàm bhåþ adhaþ | medhãbhåtà | atra "bhåta"-÷abdaþ bahuùu artheùu vartamànaþ iva arthe pratipattavyaþ | medhã iva sthità | khamadhyasthà | kham àkà÷am tasya madhyam khamadhyam, tasmin sthità khamadhyasthà | eùàm adhaþ ca bhåmiþ iti | atra ucyate Ð yadà dç÷ye cakràrdhe grahanakùatràõi, tadà teùàm adhaþ bhåmiþ | yadà ataþ anyeùu grahanakùatràõi smararipusutahibukasahajadhaneùu vartante tadà katham adhaþ bhåþ, yat uta upari syàt | na evam vij¤àyate | yasmàt sarveùàm asmadàdãnàm bhåþ adhaþ, upari ca àkà÷aþ, [tasmàt] sarvadà grahàþ upari, bhåþ adhaþ | vakùyati ca Ð yadvat kadambapuùpagranthaþ pracitaþ samantataþ kusumaiþ | tadvat hi sarvasattvaiþ jalajaiþ sthalajaiþ ca bhågolaþ || iti | [gola¡, 7] [anye tu imàm kalpanàm] dåravipratipannàm, bhagaõa÷anaiþcarabçhaspatikujaravisitabudhani÷àkaràn uparyuparivyavasthitàn tulya[gatikàn manyante | tat yathà Ð yà]vat alpamaõóalam bhàni bhramanti, tàvat mahànti maõóalàni ÷anai÷caràdayaþ [na] ÷aknuvanti pårayitum iti pçùñhataþ lakùyante, yathàkakùyà[maõóalakrameõa] iti | atra parihàraþ pràk pradar÷itaþ Ð yadi upari syàt tadà candrasya grahanakùatrabhede sphuñakalaïkahariõe grahanakùatratàràþ kç÷yeran [pç¡ 212] iti àdinà granthena | anye manyante Ð tulyakakùyàsthàþ eva bhagaõa÷anai÷carabçhaspatikujaravisitabudhani÷àkaràþ | kintu yathàkrameõa ÷ãghragatayaþ | ataþ drutagatibhiþ nakùatraiþ ãùamandagatiþ ãùat jãyate, atimandagatiþ tu dåràt iti | ãùanmandagatitvàt ÷anai÷caraþ iùat jãyate, atimandagatitvàt candramàþ [då]ram iti | atra api yadi pràïmukhàþ grahàdayaþ tadà pràïmukhaiþ drutagatibhiþ nakùatraiþ jãyamànaþ a÷vinyàm dçùñaþ revatyàm upalakùyeta, na bharaõyàm | vakrakàle api ca, pratilomagatitvàt a÷vinyàm dçùñaþ bharaõyàm eva upalakùyeta | atha ete grahàdayaþ aparàbhimukhàþ kalpyante, tathà api vakrakàle a÷vinyàm dçùñaþ pratilomagatitvàt bharaõyàm upalakùyeta | tulyakakùyàvyavasthitànàm ca lambanavi÷eùaþ na syàt | anyat ca Ð anyonyabimbacchàdanam na syàt | grahoparàgaþ api ca tulyakakùyàvyavasthitatvàt na yujyate | tasmàt "bhànàm adhaþ ÷anai÷caraþ" iti àdi suùñhu uktam || 15 || [ kàlahoràdinàdhipatij¤ànam ] kàlahoràdinàdhipatij¤àpanàya àha Ð sapta ete hore÷àþ ÷anai÷caràdyàþ yathàkramam ÷ãghràþ | ÷ãghrakramàt caturthàþ bhavanti såryodayàt dinapàþ || 16 || ete grahàþ ÷anai÷caràdayaþ tulyagatayaþ api santaþ yathàkrameõa ÷ãghràþ lakùyante, maõóalànàm yathàkrameõa alpatvàt | te eva hore÷àþ yathàkrameõa | tat yathà Ð ÷anai÷carasya kàlahoràyàm nivçttàyàm bçhaspateþ kàlahorà, tataþ aïgàrakasya, tataþ raveþ iti àdi | evam såryodayàt prabhçti yàvat såryasya ardhàstamayaþ iti dvàda÷a kàlahoràþ | tataþ ca ardhàstamayàt ardhodayaþ iti punar dvàda÷a | evam ahoràtre caturviü÷atikàlahoràþ | kàlahorà hi nàma lagnarà÷eþ ardhodayasya kàlaþ | sà ca divase divase divasàdhipàtaþ prabhçti pratipattavyà | uktam ca sphujidhvajayavane÷vareõa Ð àditya÷ukrendujacandrasaurajãvàvaneyàþ syuþ aharni÷àsu | hore÷varàþ taddivasàdhipàdikrameõa tàþ tatra caturguõàþ ùañ || evam divasàdhipàt såryodayàt gaõyamànàt uttaradivasasya adhipàt eva ardhodayàt ÷ãghrakramàt caturthaþ, yaþ ÷ãghrakramaþ abhihitaþ "bhànàm adhaþ ÷anai÷caraþ" iti àdi tasmàt caturthaþ divasàdhipatiþ | tat yathà Ð ÷anai÷caràt caturthaþ såryaþ divasàdhipatiþ, såryàt somaþ caturthaþ, somàt aïgàrakaþ iti àdi | evam anena krameõa màsàdhipàþ abdàdhipàþ ca avagantavyàþ | katham? [màsasya varùasya ca yaþ] prathamadivase adhipaþ sa màsàdhipaþ varùàdhipaþ ca | såryodayàt dinapàþ | såryasya udayaþ såryodayaþ | yadi api ÷eùeõa uktaþ såryodaya÷eùeõa ardhodayaþ pratipattavyaþ | kutaþ? idam bimbàvayavàbhidhàne api tadavayavapramàõasya mànakàlàvadhàraõà÷akyatvàt ardhodayasya ca vyaktalakùaõatvàt suparicchedanayà ardhodayaþ à÷riyate | athavà anirdiùñeùu vastuùu madhyamapratipatteþ ardhodayàt àrabhya punar ardhodayaþ iti | atra kecit ardhàstamayàt vàrapravçttim manyante | tat ca ayuktam | yasmàt uktam Ð àsãt idam tamobhåtam apraj¤àtam alakùaõam | apratarkyam avij¤eyam prasuptam iva sarvataþ || [manusmçtiþ, 1.5] atra janapadajyoti÷cakràbhàvàt na vàràdivyavahàraþ sa¤jàtaþ | yadà protpannaþ sahasrakiraõaþ tadà prabhçti vàràdivyavahàraþ sa¤jàtaþ iti | ataþ suùñhu uktam såryodayàt dinapàþ iti || 16 || [ pratimaõóalavidhinà grahagatiniråpaõam ] ete grahàþ kasmin maõóale bhramanti iti [na j¤àyate] ataþ tanniråpaõàya àha Ð kakùyàpratimaõóalagàþ bhramanti sarve grahàþ svacàreõa | mandoccàt anulomam pratilomam ca eva ÷ãghhroccàt || 17 || kakùyàyàþ pratimaõóalam kakùyàpratimaõóalam, tat gacchanti iti kakùyàpratimaõóalagàþ | athavà kakùyà ca pratimaõóalam ca kakùyàpratimaõóale, te gacchanti iti kakùyàpratimaõóalagàþ | atra kakùyàgàþ madhyamàþ grahàþ, sphuñàþ [prati]maõóalagàþ | athavà kakùyàpratimaõóalayoþ yatra sampàtaþ sa kakùyàpratimaõóala÷abdena ucyate | tam gacchanti iti kakùyàpratimaõóalagàþ | atra anekatvàt vigrahayogasya, katamaþ vigrahaþ parigçhyate iti sandehe ucyate Ð kakùyà ca pratimaõóalam ca kakùyàpratimaõóale | te gacchanti iti kakùyàpratimaõóalagàþ, iti ayam parigçhyate | katham? iùñatvàt ÷eùavigrahàrthavàcakatvàt ca atra iùyate | kakùyàgàþ madhyamàþ grahàþ yasmàt tulyabhuktayaþ, pratimaõóalagàþ sphuñagrahàþ yataþ sasadç÷abhuktayaþ | atha ke te madhyamàþ, ke và sphuñàþ grahàþ? nanu ca ekaþ eva såryaþ, ekaþ eva candramàþ, ekaþ eva aïgàrakaþ iti àdi | madhyamasphuñatàyàm parigçhyamàõàyàm grahadvayam pràpnoti | na evam vij¤àyate madhyamaþ grahaþ sphuñaþ grahaþ iti | katham tarhi? madhyamagraha÷abdena madhyamagrahasya grahagatiþ abhidhãyate, sphuñagraha÷abdena ca sphuñagrahagatiþ iti? tat yathà Ð ka÷cit sàüvatsaram pçcchati Ð "kaþ savità" iti, sa tasmà àha Ð rà÷iþ ekaþ pa¤cada÷a bhàgàþ triü÷at liptàþ iti | tatra yaþ paripçcchati yaþ ca àcaùñe tayoþ ubhayoþ abhi[pràya]dvayaprasaïgaþ | na eùa doùaþ | yà madhyamà gatiþ sà sphuñagatisàdhanasya upàyaþ | anyathà aniyatatvàt sphuñagatiþ a÷akyà syàt vij¤àtum | evam eva ca [madhyamagrahaþ] pratimaõóalaparij¤ànàrtham parikalpitaþ | yat asya grahasya vyàsàrdhatulyam bhåtàràgrahavivaram sa tasmàt prade÷àt prabhçti kakùyàmaõóalasya upari adhaþ và avatiùñhate | atha kaþ asau ayam prade÷aþ? ucyate Ð yadà tçtãye karmaõi dvitãye pade mandoccakendram rà÷itrayam dvau bhàgau pa¤cà÷at liptàþ, tadà bçhaspateþ mandoccakarõaþ vyàsàrdhatulyaþ | caturthe karmaõi yadà ÷ãghroccakendram rà÷itrayam pa¤cabhàgàþ viü÷atiþ ca kalà, tadà vyàsàrdhatulyaþ ÷ãghroccakarõaþ | atra vyàsàrdhatulyam bhåtàràgrahavivaram | asmàt prade÷àt prabhçti bhåtàràgrahavivaram pratidinam apacãyate | anayà yuktyà ÷eùàõàm api grahàõàm vyàsàrdhatulyam bhåtàràgrahavivaram åhyam | bhramanti sarve grahàþ svacàreõa iti etat nigadavyàkhyànam eva | mandoccàt anulomam | "mandoccàt" iti hetau pa¤camã | tena mandoccàt hetoþ anulomam iti vyàkhyàyate, yasmàt na mandocce vakraparij¤ànam | pratilomam ca eva ÷ãghroccàt | ÷ãghroccàt hetoþ pratilomam, yasmàt ÷ãghrocce vakraparij¤ànam | katham punar ÷ãghrocce vakraparij¤ànam? ucyate Ð yadà ÷ãghroccakendram dvitãyapade tadà sarve grahàþ vakriõaþ bhavanti, yadà ca tçtãyapade ÷ãghroccakendram tadà anuvakragatayaþ | uktam ca Ð grahona÷ãghragraheùu kçtaùaóvasuùu kramàt | bhavet vakràtivakrà ca tathà anukuñilà gatiþ || iti | såkùmataraþ [ca ayam] vidhiþ iti | ucyate Ð yadà adyatanàt grahàt ÷vastanaþ grahaþ tulyaþ bhavati tadà vakrapràrambhaþ | athavà hyastanàt grahàt adyatanaþ grahaþ tulyaþ tadà api vakrapràrambhaþ | yadà adyatanàt tçtãyapade ÷vastanaþ grahaþ adhikaþ tadà vakrasya nivçttiþ | athavà hyastanàt grahàt adyatanaþ grahaþ adhikaþ tçtãyapade tadà api vakrasya nivçttiþ | yadà grahaþ bahvãþ liptàþ nivartate tadà ativakragatiþ | katham punar idam vidhànam ÷ãghroccàt eva gaõakaþ prajànate, na punar mandoccàt iti? ucyate Ð yasmàt såryava÷àt grahàõàm udayàstamayavakrànuvakràþ gatayaþ | yadi evam atra katham budha÷ukrayoþ anyat ÷ãghroccam, [madhyaþ] såryaþ | atra api såryava÷àt eva tayoþ udayàstamayaparij¤ànam | vakragatiþ tu ekatvàt upàyàntareõa vij¤àyate | athavà uccanãcamadhyamaparidhiþ iti evamàdisphuñagatisàdhanopàya[bhåtànàm ca] upàyànàm na [eva niyamo]ktiþ và vidyate | kevalam tu upeyasàdhakàþ upàyàþ | tasmàt iyam sarvà prakriyà asatyà, yayà grahàõàm sphuñagatiþ sàdhyate | [evam ca paramàrthajij¤àsubhiþ asatyopàye]na satyam pratipadyate | tathà hi bhiùajaþ hi utpalanàlàdiùu vadhàdãni abhyasyante | nàpitàþ piñharàdiùu muõóanàdãni, yaj¤a÷àstravidaþ ÷u[ùkeùñyà] yaj¤àdãni, ÷àbdikàþ prakçtipratyayavikàràgamavarõalopavyatyayàdibhiþ ÷abdàn pratijànate | evam atra api madhyamamandocca÷ãghroccatatparidhijyàkàùñhabhujàkoñikarõàdi-vyavahàreõa sàüvatsaràþ grahàõàm sphuñagatim pratijànate | tasmàt upàyeùu asatyeùu satyapratipàdanapareùu na codyam asti | atha kim artham ime grahàþ pratidinam bhràmyanti | atha ca loke ka÷cit bhraman kàraõena bhramati | anyat ca Ð na evaüvidhaþ ka÷cit dç÷yate anavaratagatiþ yathà ime tàràgrahàþ bhramanti iti dçùñàntatvena udàharaõabhåtaþ iti | ucyate Ð sarvàdau kila bhagavàn prajàpatiþ grahàn uktavàn yat "bhavantaþ meùàdigaõeùu prajànàm ÷ubhà÷ubhaphalàya bhràmyata" iti | uktam ca sphujidhvajayavane÷vareõa Ð prajàþ sisçkùuþ kila vi÷vadhàtà prajàpatiþ pràgvratam àcacàra | sa dvàda÷àïgaprabhavam svadeham sçùñvà àditaþ vai bhagaõam sasarja || tebhyaþ sa meùàdigaõàn prajaj¤e tebhyaþ ca tadbhedavikalpataþ anyàn | ataþ bhavargasya vibhuþ praõetà prajàbhavàbhàvavidhã÷varatvam || iti àdi | athavà ÷abdena arthànumànam kriyate | ÷råyante ca ÷abdàþ ye ca apare atra gativàcakàþ | tat yathà Ð "pathaþ ùkan" [aùñàdhyàyã, 5.1.75] iti vartamàne "panthaþ õa nityam" [aùñàdhyàyã, 5.1.76] iti anena nityam panthànam gacchati iti asmin arthe pànthaþ iti ayam ÷abdaþ | atra loke na ka÷cit adhvànam anavaratam gacchan dç÷yate, tasmàt amã eva grahàþ pànthàþ | na ca ayam ÷abdaþ asatsvàrtheùu ÷a÷aviùàõakårmaromavandhyàputra÷abdavat pravçttaþ | tasmàt suùñhu ucyate ÷abdena arthànumànam pànthàþ grahàþ iti | athavà ayam aparaþ prakàraþ | mandoccàt anulomam pratilomam ca eva ÷ãghroccàt | mandoccàt yataþ mandoccakendràt pratimaõóalavidhànena ànãtam phalam pratyaham upacãyate | kva? anyasya a÷rutatvàt mandocce eva | tasmàt mandoccàt anulomam | pratilomam ca eva ÷ãghroccàt | yasmàt pratimaõóalavidhànena ànãtam phalam sarvadà apacãyate | kutaþ? anyasya a÷çutatvàt ÷ãghroccàt eva | tasmàt "pratilomam ca eva ÷ãghroccàt" iti || 17 || [ pratimaõóalavidhànam ] sphuñàþ pratimaõóale bhramanti iti uktam, ataþ tajj¤àpanàya àha Ð kakùyàmaõóalatulyam svam svam pratimaõóalam bhavati eùàm | pratimaõóalasya madhyam ghanabhåmadhyàt atikràntam || 18 || kakùyàmaõóalatulyam | kakùyàmaõóalena tulyam kakùyàmaõóalatulyam | kakùyàmaõóalapramàõam "÷a÷irà÷ayaùñha cakram" [gãtikà¡, 6] iti etasmin såtre vyàkhyàtam | svam svam pratimaõóalam àtmãyam àtmãyam pratimaõóalam, bhavati | eùàm grahàõàm | pratimaõóalasya madhyam | yat madhyam kendram tat ghanabhåmadhyàt atikràntam | ghanàþ ca asau bhåþ ca ghanabhåþ, tasyàþ ghanabhuvaþ madhyam ghanabhåmadhyam, tasmàt ghanabhåmadhyàt, atikràntam nirgatam uparisthitam iti arthaþ | tat yathà Ð yàvat pramàõaparikalpitam ùaùñi÷atatrayàü÷àvacchinnam kakùyàmaõóalam pårvàparam årdhvam vinyasya, tàdç÷ eva anyat maõóalam upari adhaþ kakùyàmaõóalàt vakùyamàõena antareõa pårvàparayoþ di÷oþ yatra sampàtaþ tatra yat badhyate gole tatpratimaõóalam nàma | evam ete kakùyàpratimaõóale vyàkhyàte || 18 || [ nãcoccavçttividhinà grahagatipratipàdanam ] kakùyàpratimaõóalàntarapratipàdanàrtham àha Ð pratimaõóalabhåvivaram vyàsàrdham svoccanãcavçttasya | vçttaparidhau grahàþ te madhyamacàràt bhramanti evam || 19 || pratimaõóalasya bhåmaõóalasya ca vivaram pratimaõóalabhåvivaram | vyàsàrdham svoccanãcavçttasya | uccavçttam nãcavçttam ca uccanãcavçttam, svasya uccanãcavçttam svoccanãcavçttam, tasya svoccanãcavçttasya vyàsàrdham pratimaõóalabhåvivaram | tat yathà Ð "jhàrdhàni mandavçttam" iti adhikçtya "÷a÷inaþ cha" [gãtikà¡, 10] iti sapta ÷a÷inaþ jhàrdhàni uccanãccavçttam, sàrdhaikatriü÷adbhàgapramàõam iti arthaþ | yasya yat vyàsàrdham tat trairà÷ikagaõitena siddham | yadi "caturadhikam ÷atam aùñaguõam" [gaõita¡, 10] iti evamàdeþ paridheþ ayutatulyam vyàsàrdham labhyate tadà sàrdhaikatriü÷adbhàgapramàõasya paridheþ kim iti labdham bhàgàþ pa¤ca, liptà ca ardhàdhikena ekà | såryasya api trãõi jhàrdhàni mandavçttam, sàrdhatrayoda÷abhàgapramàõam, tasya ca trairà÷ikena svavçttaviùkambhàrdham labdham bhàgadvayam, ardhàdhikena nava liptàþ | athavà Ð yadi ùaùñi÷atatraya[bhàgamita]paridheþ [vasutrikçtavahniliptàmitam] vyàsàrdham labhyate tadà uccanãcaparidheþ kim iti labdham candrasya uccanãcavyàsàrdham liptàtri÷atã sàrdhàdhikaråpà | evam såryasya api ÷atam ekonatriü÷aduttaram [sàrdham] | tatra bhàgapramàõena liptàpramàõena và kakùyàpratimaõóalamadhyàntaram parikalpyam | evam såryàcandramasoþ | anyathà anyeùàm samaviùamavçttamandocca÷ãghroccabhedena anekapratimaõóalaprasaïgabhayàt uttaratra vakùyati Ð "bhåtàràgrahavivaram" [kàlakriyà¡, 25] iti | vçttaparidhiþ kakùyàmaõóalam, tasmin vçttaparidhau madhyamacàram grahàþ bhramanti | pratimaõóaleùu sphuñacàram bhramanti iti arthàt avasãyate || 19 || [ nãcoccavçttaparidhau grahagatiþ ] grahabhuktyànayanavakrànuvakraparij¤ànàya àha Ð yaþ ÷ãghragatiþ svoccàt pratilomagatiþ svavçttakakùyàyàm | anulomagatiþ vçtte mandagatiþ yaþ grahaþ bhavati || 20 || ÷ãghrà gatiþ yasya tat ÷ãgrahgatiþ, ÷ãghragatiþ ca tat svoccam ca ÷ãghragatiþ svoccam, ÷ãghratatiþsvoccàt yaþ pratilomagatiþ ÷ãghragatiþ | svocca÷abdena sva÷ãghroccabhuktiþ parigçhyate | sà yadi ÷ãghroccabhuktiþ svakendràntajyà[sàdhitasphuñamadhya]mabhukteþ [na patati] tadà sà eva sphuñamadhyamà bhuktiþ svakendràntajyàsàdhità sva÷ãghroccabhukteþ pratilome[na] pàtyate | tadà ÷ãghragatiþ svoccagatiþ iti ucyate | pratiloma÷abdena ca viparãtapàtita÷eùaliptàþ parigçhyante | evam ayam vigrahàrthaþ niùpannaþ bhavati | pratilomà gatiþ yasya saþ pratilomagatiþ iti | àditaþ eva etat bhuktyànayanam prati vakùyate | tat yathà Ð mandoccakendràntajyàm krameõa utkrameõa và niùpannàm svamadhyamabhuktiliptàbhiþ guõayet | punar ca tat kàlapratidhinà guõitasya aùñàda÷abhiþ sahasraiþ bhàgalabdham kendrapadava÷àt ardhãkçtya grahamadhyamabhuktiliptàsu prakùipya vi÷odhya và sva÷ãghroccabhuktiliptàbhiþ ÷odhayet | ÷eùam sva÷ãghroccakendràntajyàkramotkramajyàguõam tat kàla÷ãghroccaparidhinà guõayet | bhàgaþ aùñàda÷abhiþ sahasraiþ | labdham vyàsàrdhagatam svakarõena vibhajet | labhdasya ardham kendrapadava÷àt grahamadhyamabhuktiliptàsu kùipet, vi÷odhayet và | tataþ tam kùiptavi÷odhita÷eùam gçhãtvà tçtãyakarma Ð mandoccakendràntajyàkramotkramajyàm tat kàlaparidhiguõam aùñàda÷abhiþ sahasraiþ vibhajet | labdham samastam eva grahamadhyamabhuktiliptàsu mandakendrapadava÷àt kùipet, vi÷odhayet và | kùiptam vi÷odhita÷iùñam và sphuñamadhyamabhuktiliptàþ avinaùñàþ tàþ sva÷ãghroccabhuktiliptàbhyaþ vi÷odhayet | ÷eùam [gçhãtvà] caturthakarma Ð ÷ãghroccakendrànta[jyàkramotkrama]jyàm tat kàlaparidhiguõam aùñàda÷abhiþ sahasraiþ vibhajet | labdham vyàsàrdhaguõam karõena vibhajet | tatra yad avàptam tat yadi kùepyam sphuñamadhyamabhuktiliptàsu kùipet, niùpannà grahasya sphuñabhuktiþ | atha vi÷odhyam sad yadi sphuñamadhyamabhuktitaþ na patati tadà pratilomagatiþ grahaþ sphuñamadhyamabhuktiliptàþ eva viparãtam ÷odhyàþ | ÷eùam vakrabhogaþ | asmin arthe iyam kàrikà Ð yaþ ÷ãghragatiþ svoccàt pratilomagatiþ svavçttakakùyàyàm | pratilomagatiþ vakragatiþ iti arthaþ | anulomagatiþ vçtte | asau anulomagatiþ bhavati | yadà ÷ãghroccàt ÷ãghroccakendràntajyàniùpannà liptàþ sphuñamadhyamabhuktiliptàbhyaþ vi÷uddhàþ, tadà asau grahaþ anuvakrã | tatra ca vi÷eùaliptàþ anuloma÷abdavàcyàþ | tataþ arthàt ayam vigrahaþ avasitaþ Ð anulomà gatiþ yasya sa anulomagatiþ iti | sa ca alpam gaccahati iti mandagatiþ abhidhãyate || 20 || [ nãcoccavçttabhramaõaprakàràntaram ] grahàõàm sphuñãkaraõaprakàràntaram àha Ð anulomagàni mandàt ÷ãghràt pratilomagàni vçttàni | kakùyàmaõóalalagnasvavçttamadhye grahaþ madhyaþ || 21 || anulomam gacchati iti anulomagatiþ | tat uktam Ð mandàt, uktamandoccàvadheþ madhyamàt iti | tat atra api ÷ãghroccàvadheþ madhyamàt iti etat ekaprakrameõa bhavitavyam | na iti àha Ð ÷ãghrà[t pratilomaga]tiþ pratilomàvadheþ | ÷ãghroccasya pratilomagatãni viparãtagatãni yàni vçttàni paridhayaþ | atra vçttasya ekade÷e vçtta÷abdopa[càràt paridhayaþ ca] iti, yathà manda÷ãghrakendrayoþ tajjyàkàùñhe dhanåüùi | ataþ tàni dhanåüùi mandakendràt jàtàni krameõa upa[cãyante, ÷ãghrakendràt] jàtàni utkrameõa upacãyante | ataþ "anulomagàni mandàt ÷ãghràt pratilomagàni vçttàni" | katham punar vçttàni manda÷ãghrakendrayoþ tajjyàdhanåüùi kramotkrama[gatãni? gate]þ avasthàvàcakatvàt | yathà Ð gatiþ asti iti bhåtànàm sukumàràyate manaþ | [anastvani÷am eva åóham dhuram] vahati gauþ iva || tathà Ð dànam bhogaþ nà÷aþ tisraþ gatayaþ bhavanti vittasya | yaþ na dadàti na bhuïkte tasya tçtãyà gatiþ bhavati || [bhartçhariþ, nãti÷atakam, 34] tasmàt yàni eva jyàdhanåüùi tàni eva pratilomànulomagatãni | atha atra idam praùñavyam Ð mandoccajyàdhanåüùi mandoccàt upacãyante, ÷ãghroccajyàdhanåüùi ÷ãghroccàt apacãyante | kutaþ etat? sampradàyàvicchedàt | atha "vyàkhyànataþ vi÷eùapratipattiþ, na hi sandehàt alakùaõam" [aùñàdhyàyã, ÷ivasåtram 6, pàta¤jalamahàbhàùyam] iti | athavà mandocca÷ãghrocca÷ravaõàt mandocca÷ãghroccayoþ eva pratipattiþ, anyasya a÷rutatvàt ca | [ pratimaõóalavidhinà grahasphuñãkaraõaprakriyà ] ayam àryàsåtràrthaþ yathà ghañate tathà karmaõà pratipàdayiùyàmaþ | iùñàt grahàt tat mandoccam vi÷odhayet | ÷eùam rà÷yàdikam mandoccàt pravçttam tat kakùyàmaõóalotpannam iti pratimaõóale kriyate, yasmàt pratimaõóale sphuñagrahaþ bhramati | tena tasmàt mandoccàt àrabhya yat kàùñham tat mahati maõóale alpam bhavati | "mahati mahàntaþ ca rà÷ayaþ j¤eyàþ | aü÷àþ kalàþ tathà evam [kàlakriyà¡, 14] iti | alpe pratimaõóale tat eva kàùñham bahutaram bhavati, mànàlpatvàt | vrãhyàdayaþ mahatà mànavi÷eùeõa pramãyamànàþ prasthàdisaïkhyayà alpàþ bhavanti, [te] eva alpena mànavi÷eùeõa mãyamànàþ prasthàdi÷aïkhyayà bahavaþ bhavanti evam atra api | katham punar tat kàùñham kakùyàmaõóalotpannam pratimaõóale pramãyate? ucyate Ð tat kàùñhasya padàni vyatãtàni pratyàkalayya vartamànapadasya bhujàkoñijyayà karma idam kriyate Ð "pratimaõóalasya madhyam ghanabhåmadhyàt atikràntam" [kàlakriyà¡, 18] iti pratimaõóalabhåvivaram koñyàm prathamacaturthayoþ padayoþ prakùipyate, dvitãyatçtãyayoþ apanãyate | etat pratipàdanàrtham samàyàmavanau vçttakendram nidhàya yàvat tàvat pramàõaparikalpitavyàsàrdhapramàõena karkañakena vçttam àlikhet | tasya vçttasya pårvàpara[dakùiõottara]lekhe kçtvà [tadvçttakendràt antya]phala[jyà]pramàõam [såtram mandoccàbhimukham] dakùiõena nidhàya tatra kakùyàmaõóalavyàsàrdhatulyakarkañakena vçttam àlikhet | tat pratimaõóalam iti ucyate | [tat prathamacaturthapadayoþ] kakùyàmaõóalàt upari avatiùñhate, dvitãyatçtãyayoþ adhaþ | tatra yà koñijyà sà kakùyàmaõóalotpannà kakùyàmaõóalabhåmyantaràlapramàõà | tena pratimaõóalabhåvivaràntaràlamàtreõa pratimaõóalam prathamacaturthayoþ padayoþ koñiþ na pràpnoti iti prakùipyate, dvitãyatçtãyapadayoþ tàvatà atãtàt pratimaõóalàt koñiþ iti apanãyate | evam pratimaõóalotpannà koñiþ bhavati | atha yadi koñi[jyàtaþ] pratimaõóalabhåvivaram na ÷udhyati, tadà pratimaõóalabhåvivaràt koñijyà ÷odhyate | tàvatã pratimaõóalakoñiþ bhavati | tatra evam niùpannàyàþ koñeþ bhujajyàyàþ ca vargasamàsamålam karõaþ | tat såkùmàrthibhiþ avi÷iùyate, pratimaõóalakarõasya vçddhihràsava÷àt dçùñiþ bhidyate iti | tat yadi vyàsàrdhatulyena pratimaõóalakarõena yathà uktam pratimaõóalabhåvivaram labhyate tadà tena pratimaõóalakarõena kim iti | labdham pårvakoñijyàyàm prakùipyate apanãyate và | tataþ tadbhujajyàvarga[samàsa]målam karõaþ | tena punar pratimaõóalabhåvivarànayanam iti yàvat avi÷eùaþ | tataþ avi÷iùñakarõena vyastatrairà÷ikam kriyate Ð yadi vyàsàrdhaviùkambhasya kakùyàmaõóalasya iyam bhujajyà labhyate, tadà tena karõena pratimaõóalajena kà iti | vyastatrairà÷ikatvàt vyàsàrdham guõakàraþ, karõaþ bhàgahàraþ, labdham pratimaõóalabhujajyà | tat kàùñham mandocce prakùipya sphuñaþ grahaþ bhavati, yasya mandoccakendram prathamapade | dvitãyapade ùaóbhyaþ rà÷ibhyaþ vi÷odhya bhujà gçhãtà iti ùaïbhyaþ apanãyate, ÷eùam mandocce prakùipyate | tçtãyapade cakràrdhàdhikabhujà iti tat càpam cakràrdhasahitam mandocce prakùipyate | caturthapade dvàda÷ebhyaþ vi÷uddha÷eùam bhujà iti cakràt tat kàùñham vi÷odhya ÷eùam mandocce prakùipyate | evam sphuñagrahaþ bhavati, yasya ÷ãghroccam na vidyate | yeùàm punar ÷ãghroccam vidyate teùàm karmavi÷eùaþ ucyate | tat yathà Ð paridhicàlanàprayogeõa sphuñãkçtaparidhinà vyàsàrdham samguõayya a÷ãtyà bhàgalabdham pratimaõóalabhåvivaram manda÷ãghroccayoþ | tena anantaràbhihitamandoccakarmaõà mandocca[phalam] sàdhayet | [tat] sakalasaüskçtaþ grahaþ bhavati | tat evam niùpannasya, madhyamasya grahasya [ca] yat antaràrdham tat madhyamàt mandoccasiddhe adhike madhyamagrahe dhanam, åne çõam | evam mandoccasaü[skaraõam] | etat eva karma "÷anigurukujeùu mande ardham çõadhanam bhavati pårvam" [kàlakriyà¡, 22] iti anena granthena abhidhãyate | katham? sanigurukujeùu, mandàraguruùu madhyameùu madhyamakarmaõà siddheùu mandàraguruùu iti arthaþ | "ardham çõadhanam bhavati pårvam" [kàlakriyà¡, 22] iti kasya ardham çõam dhanam và bhavati iti atra sampradàyàvicchedàt mandasiddhamadhyamàntaram parigçhyate | kim tasya ardham madhye grahe dhanam çõam và pårvasiddhe mandoccakarmaõi bhavati? idam ca karma mandocca÷ãghroccayoþ sàmànyena prasiddham | kutaþ? vi÷eùànuvàdanà[bhàvà]t | tat yathà Ð evam ardhena phalena saüskçtam madhyamam graham ÷ãghroccàt grahàt vi÷odhayet | tatra kendrapadavibhàgena bhujàkoñijye gçhãtvà sphuñãkçtasva÷ãghroccaparidhinà vyàsàrdham saüguõayya a÷ãtyà bhàgalabdhapratimaõóalabhåvivareõa pårvakarmaõà eva saüskçtàt karõam ànayet | atra avi÷eùàbhàvàt avi÷eùakarma na pravartate | tataþ bhujajyayà vyàsàrdham saüguõayya karõena bhàgalabdhasya kàùñham ÷ãghroccakendre prathamapade ÷ãghroccàt apanãyate, dvitãye pade ùaóbhyaþ vi÷odhya ÷eùam ÷ãghroccàt apanãyate | tçtãye pade cakràrdhayuktam, caturthe pade dvàda÷abhyaþ vi÷uddha÷eùam, "÷ãghràt pratilomagàni vçttàni" iti vacanàt | evam sãghroccasakalaphalasaüskçtaþ grahaþ bhavati | tasya mandoccasiddhasya ca pårvavat eva antaràrdham mandoccasiddhe pårvakalpanayà eva dhanam çõam và kuryàt | tat manda÷ãghra[siddha]m avinaùñam vidhàya tasmàt mandoccam vi÷odhya pårvavat eva mandoccam sàdhayet | tasya mandoccasiddhasya dvisaüskçtasya avinaùñasthàpitasya ca yaþ vi÷eùaþ tam sakalam eva dvisaüskçtahãnamadhyamàt vi÷odhayet, adhikamadhyame prakùipet | [arthàt dvisaüskçtamandasiddhe åne sati vi÷odhayet anyathà prakùipet] | tam evaükçtam ÷ãghroccàt vi÷odhya ÷ãghroccaprasiddhakarmaõà saüsiddhaþ sphuñaþ grahaþ bhaviùyati iti | etat eva karma saükùepeõa asmàbhiþ karmanibandhe uktam Ð pratimaõóalakarma api yojyam atra vipa÷icità | mandocce pårvavat kuryàt ÷ãghroccàt tat vi÷odhyate || tat eva kevalam ÷odhyam [cakràrdhàt ÷odhya tat calàt] | cakràrdhasaüyutam càpam cakràt ÷uddham ca ÷eùayoþ || sphuñavçttaguõàm trijyàm bhaktvà a÷ãtyà svakoñitaþ | tyaktvà padeùu yuktvà và karõaþ pràgvat prasàdhyate | mandoccasiddhatanmadhyavi÷leùàrdhasamanvitaþ | mandasiddhe adhike hãne rahitaþ madhyamaþ grahaþ || sa ÷ãghroccàt punar sàdhyaþ siddhayoþ antaràlajam | ardhãkçtya sakçt siddhe pårvavat parikalpayet || evaükçtasya bhåyaþ api mandasiddhim samàcaret | mandasiddhasya tasya ayam vi÷eùaþ yaþ abhidhàsyate || dvisiddhamandasiddhasya dvisiddhasya yat antaram | pràgvat tat madhyame kçtvà ÷ãghrasiddhaþ sphuñaþ grahaþ || [mahàbhàskarãyam, 4.45-51] atra ÷anigurukujagrahaõam ÷ãghroccavat grahapratipàdanàrtham | tena budha÷ukrayoþ api idam karma kriyate | kakùyàmaõóalalagnasvavçttamadhye | kakùyàmaõóale lagnam kakùyàmaõóalalagnam | kim tat? svavçttamadhyam, svavçttamaõóalamadhyam | kakùyàmaõóalalagnam ca tat svavçttamadhyam ca kakùyàmaõóalalagnasvavçttamadhyam | tasmin kakùyàmaõóalalagnasvavçttamadhye | grahaþ madhyaþ | yaþ asau madhyaþ grahaþ sa kakùyàmaõóalalagnasvavçttamadhye bhavati | etat uktam bhavati Ð kakùyàpratimaõóalayoþ yatra sampàtaþ tatra yaþ asau madhyamagrahaþ, sa eva sphuñaþ iti | [ grahasphuñãkaraõe anyeùàm matapradar÷anam ] atha anye anyathà vyàkhyànam kurvanti | anulomam gacchanti iti anulomagàni | kàni? vçttàni, paridhayaþ iti arthaþ | mandàt | mandoccàt prabhçti yàni mandoccavçttàni mandoccàt àrabhya anulomam gacchanti, yasmàt mandoccakendram ahar ahar upacãyate | ÷ãghràt pratilomagàni | ÷ãghràt ÷ãghroccàt àrabhya yàni ÷ãghroccavçttàni tàni pratilomam gacchanti, yasmàt ÷ãghroccakendram ahar ahar apacãyate | atra idam praùñavyam Ð katham và mandoccakendram ahar ahar upacãyate, katham và ÷ãghroccakendram ahar ahar apacãyate iti? ucyate Ð grahàt patite mandocce [mandakendra]bhuktayaþ upacãyante, grahàt patite ÷ãghrocce ÷ãghrakendrabhuktayaþ apacãyante | yadi evam grahàt ÷ãghroccam na patati mahattvàt tarhi maõóalam prakùipya pàtyate iti | tatra bhagaõàþ bhagaõebhyaþ vi÷odhyàþ, rà÷ayaþ rà÷ibhyaþ, bhàgàþ bhàgebhyaþ, liptàþ liptàbhyaþ iti eùaþ kramaþ | tatra grahabhagaõebhyaþ ÷ãghroccabhagaõàþ eva tàvat na ÷uddhyanti | kutaþ asau bhagaõaþ yam prakùipya ÷ãghroccam vi÷odhyate? tasmàt gaõitayuktyà yàni api ÷ãghravçttàni tàni api anulomagàni eva | àcàryeõa tu karaõalàghavàrtham "pratilomagàni vçttàni" iti uktam | kim punar atra karaõalàghavam? kàmacàraþ | yadi grahaþ ÷ãghroccàt patati tadà grahaþ ÷ãghroccàt vi÷odhyate | yadà ca ÷ãghroccam grahàt patati tadà grahàt ÷ãghroccam vi÷odhyate iti | satyam eva etat, kintu jyàparidhikalpanà vyabhicarati | yadà grahàt ÷ãghroccam vi÷odhitam bhavati tadà anyathà jyà anyathà paridhiþ, tadànãm eva ÷ãghroccàt vi÷uddhe grahe anyathà jyà anyathà eva paridhiþ | atha manyate ÷ãghroccavi÷uddhe grahe yat prathamapadam tat caturthapadam, yat dvitãyapadam tat tçtãyapadam, yat tçtãyapadam tat dvitãyapadam, yat caturthapadam tat prathamapadam iti | evam tarhi yat jyàyasã kalpanà, tasmàt mandoccam grahàt vi÷odhyam | grahaþ ca ÷ãghroccàt | manda÷ãghravçttàni kramotkrameõa eva gacchanti | kakùyàmaõóalalagnaþ | kakùyàyàþ maõóalam kakùyàmaõóalam | athavà kakùyà ca sà maõóalam ca tat kakùyàmaõóalam | tena kakùyàmaõóalena lagnaþ kakùyàmaõóalalagnaþ | kaþ? grahaþ madhyaþ | svavçttamadhye | svasya vçttam svavçttam | tat ca sàmànyena mandavçttam ÷ãghravçttam ca parigçhyate | tasya svamandavçttasya [sva÷ãghra]vçttasya ca madhyam svavçttamadhyam | tatra grahasya madhyaþ, sa ca kakùyàmaõóalàsaktaþ | svavçttasya kakùyàmaõóale yathà madhyam bhavati tathà badhnãyàt | tasmin svavçtte yathà kakùyàmaõóale yathà madhyam bhavati tathà badhnãyàt | tasmin svavçtte yathà kakùyàmaõóale jyà avitiùñhate tathà eva avatiùñhamànà draùñavyà | katham? yathà kakùyàmaõóalasya ùaõõavatyaü÷akà kàùñhajyà | evam atra api ùaõõavatyaü÷akà kàùñhajyà parikalpanãyà | tat yathà Ð uccàt àrabhya bhujajyàkoñijyàbhyàm trairà÷ikam Ð yadi ùaùñi÷atatrayaparidhau ime bhujajyàkoñijye, [tadà] uccanãcaparidhau ke iti | athavà Ð vyàsàrdhena ime bhujajyàkoñijye, tataþ antyaphalatulyena uccanãcavçttavyàsàrdhena ke iti | labdhe uccanãcavçttasya bhujajyàkoñijye | tatra prathamacaturthayoþ padayoþ vyàsàrdhàt upari koñisàdhanam sthitam iti vyàsàrdhe prakùipyate | dvitãyatçtãyayoþ padayoþ vyàsàrdhonam pravçttam iti vyàsàrdhàt apanãyate | evam koñikà niùpannà bhavati, bhujàkoñivargasamàsamålam karõaþ | evam manda÷ãghrayoþ karõotpattiþ || 21 || [ nãcoccavçttavidhinà ÷anigurukujasphuñãkaraõam ] grahàõàm çõadhanapratipàdanàya àha Ð kùayadhanadhanakùayàþ syuþ mandoccàt vyatyayena ÷ãghroccàt | ÷anigurukujeùu mandàt ardham çõam dhanam bhavati pårve || 22 || kùayadhanadhanakùayàþ | kùayaþ ca dhanaþ ca dhanaþ ca kùayaþ ca kùayadhanadhanakùayàþ | ete kùayadhanadhanakùayàþ yathàsaïkhyena padeùu pratyetavyàþ | tat yathà Ð prathame pade kùayaþ, dvitãye pade dhanam, tçtãye pade dhanam eva, caturthe pade kùayaþ iti | ayam kùayàdikramaþ | padakramaþ ca kasmàt parigçhyate iti àha Ð mandoccàt pravçttàt grahàt | kutaþ? ucyate Ð "mandoccàt" iyam pa¤camã maryàdàbhidhàyinã | tataþ mandoccàt iti anena mandoccàt pravçttaþ grahaþ parigçhyate | sa katham mandoccàt pravçttaþ grahaþ j¤eyaþ? ucyate Ð na atra ki¤cit api j¤eyam | yàvadbhiþ mandoccàt adhikaþ grahaþ tavatà asau mandoccàt pravçttaþ grahaþ j¤eyaþ | tena tatparij¤ànàrtham mandoccam grahàt pàtyate, tatra ÷eùeõa rà÷yàdinà mandoccàt pravçttaþ asau grahaþ bhavati | tasmàt prathamapade yà kramajyà tasyàþ phalam trairà÷ikena ànãyate | yadi ùaùñi÷atatrayaparidheþ iyam jyà, tadà iùñagrahaparidheþ kà iti phalam labhyate | etat eva trairà÷ikam | jhàrdhàpavartamànaùaùñi÷atatrayaparidheþ a÷ãtiþ, svaparidhibhàgànàm yathà uktàkùarasaïkhyà | tena paridhinà guõitajyàyàþ a÷ãtiþ bhàgahàraþ | svaparidhyakùarasaïkhyà guõakàraþ | labdham phalam çõam eva | dvitãyapade utkrameõa jyà vyavasthità iti, utkramajyàphalam dhanam | punar tçtãyapade krameõa jyà vyavasthità iti kramajyàphalam dhanam | caturthe pade utkrameõa jyà vyavasthità iti utkramajyàphalam kùayaþ | tatra prathamapade eva mandakendram, tat utpannam eva phalam grahamadhye kùayaþ | yadà dvitãyapade kendram tadà prathamapadavyàsàrdhajyotpannam a÷eùaphalam kùayaþ, dvitãyapadotkramajyàphalam dhanam | prathamadvitãyapadàbhyàm tçtãyacaturthapade vyàkhyàte | athavà karaõalàghavàrtham evam kriyate Ð prathamapade yat utpannam krameõa jyàphalam kùayaþ | dvitãyapade yat utpannam punar yat gatam rà÷yàdikam atãtam prathamapadasaüj¤itarà÷itrayàt kùayàtmakàt dhanàtmakam tat dvitãyapadasya yat gatam tat vi÷odhya ÷eùam tatra kùayaþ eva avatiùñhate, tena tat utpannam phalam madhyamagrahe kùayaþ | evam dvitãyapadànte kùayadhanayoþ tulyatvàt na ki¤cit avatiùñhate | tasmàt sàmarthyataþ ayam arthaþ saüjàtaþ Ð prathamapade gatajyàphalam kùayaþ, dvitãyapade api àgatajyàphalam kùayaþ | etena mandakendraphalam meùàdike kùayaþ | tat etat prathamapade gatam bhujàsaüj¤itam dvitãyapade anàgatam | koñisaüj¤itam [prathamapade anàgatam] dvitãyapade gatam | tçtãyacaturthayoþ ca | tçtãyapade kramajyàphalam dhanam | caturthapade tçtãyapadarà÷itrayàt dhanàt dhanasaüj¤itàt caturthapadarà÷yàdigatakùayasaüj¤itam vi÷odhyate, ÷eùam dhanam eva avatiùñhate | evam caturthapadànte dhanakùayayoþ tulyatvàt na kiücit ava÷iùyate | tasmàt atra api sa eva arthaþ tulàdikendre bhujàphalam dhanam iti | suùñhu khalu etat avagamyate | yadi padeùu sarveùu tulyàþ paridhayaþ tadà evam syàt | na ca tulyàþ paridhayaþ pañhyante | atulyeùu ca paridhiùu pratimaõóalasya ca api avasthà virudhyate | kutaþ? prathamapade ÷ukrasya catuùkaþ paridhiþ | tatra dvitãyapadapràptau eva dvikaþ paridhiþ | tatra ardhapahalam parihãyate | grahaþ tu gacchan krameõa gacchati, na hariõaplutena | na eùa doùaþ | tulyàþ paridhayaþ | nanu ca uktam Ð na ca tulyàþ paridhayaþ pañhyante iti | na etat asti | evam vij¤àyate Ð ete paridhayaþ upacayà[pacayà]tmakàþ, yataþ tena tulyopacayàpacayàtmakatvàt kramotkramavyavasthàyàþ, yataþ te eva bhavanti iti | tena tulyàþ ucyante | tat yathà Ð prathamapade kramajyàm paridhyantareõa hatvà vyàsàrdhena labdham åne viùamapadaparidhau prakùipyate, adhike apanãyate | prathamadvitãyapadàbhyàm tçtãyacaturthapade vyàkhyàte | vyatyayena ÷ãghroccàt | ÷ãghroccakendràt padava÷àt kramotkramajyàphalam viparãtam | prathamacaturthayoþ padayoþ dhanam, dvitãyatçtãyayoþ kùayaþ iti viparyayaþ | athavà bhujàphalam ÷ãghrakrameõa ànãtam meùàdau dhanam, tulàdàvçõam | paridhicàlanàdya÷eùam pårvavat eva | atra ÷ãghraphalam vyàsàrdhena saüguõayya tat utpannakrarõena bhàgalabdham phalam dhanam çõam và | etat ca karma trairà÷ikam Ð yadi vyàsàrdhamaõóale idam phalam labhyate, tadà ÷ãghroccakarõamaõóale kiyat iti vyastatrairà÷ikena vyàsàrdham guõakàraþ, karõaþ bhàgahàraþ | atra kim iti vyastatrairà÷ikam? ucyate Ð "alpe hi maõóale alpàþ mahati mahàntaþ ca rà÷ayaþ j¤eyàþ" [kàlakriyà¡, 14] iti anena | atha mandoccaphalam evam kasmàt na kriyate? ucyate Ð kriyamàõe api tàvat eva tat phalam bhavati iti na kriyate | kutaþ? mandoccakarõaþ avi÷iùyate | tatra ca avi÷eùitena phalena vyàsàrdham saüguõayya karõena bhàge hçte pårvam ànãtam eva phalam bhavati iti | atha kim iti ÷ãghroccakarõaþ na avi÷iùyate? abhàvàt avi÷eùakarmaõaþ | atha atra idam praùñavyam Ð kakùyàmaõóalasya yathà svayojanakarõaþ vyàsàrdhaþ, tat ca svaliptàbhiþ mãyamànaþ vasvagnivedaràmàþ [3438], pratimaõóalasya api etat eva vyàsàrdham iti etat | kakùyàmaõóalotpannajyàphalaliptàbhiþ trairà÷ikàbhàvaþ, kakùyàpratimaõóalayoþ tulyavyàsàrdhatvàt | atha manyate Ð tatkàlotpannabhujàkoñiniùpannakarõaþ vyàsàrdham pratimaõóalasya | tena trairà÷ikopapattiþ | evam tarhi na kakùyàmaõóalatulyam pratimaõóalam iti | atra ucyate Ð caturthapadàdau kakùyàpratimaõóale tulye | tena kakùyàpratimaõóalayoþ tulyam vyàsàrdham | tataþ prabhçti pratimaõóalavyàsàrdham [krameõa upacãyate] | evam krameõa upacãyamànam uccatulyagrahe svoccavçttaviùkambhàrdham upacitam bhavati | tat eva prathamapadàdau prabhçti utkrameõa apacãyamànam prathamapadànte vyàsàrdham eva bhavati | evam krameõa apacãyamànam dvitãyapadànte uccavçttaviùkambhàrdham apacitam bhavati | tçtãye [padànte] ca utkrameõa upacãyamànam iti etat kakùyàmaõóalavyàsàrdham eva | grahasya uccanãcagatikramàt upacayàpacayàtmakam bhavati iti ataþ pratimaõóalasya upade÷aþ | ghanabhåmadhyàt eva grahasya uccanãcaparij¤ànam iti ataþ vyàsàrdham eva koñiphalena upacãyate apacãyate và | atha yadi pratimaõóalamadhyàt vyàsàrdhasya vçddhihràsau syàtàm | tadà tçtãyam maõóalam parikalpayitavyam syàt | ghanabhåmadhyàt karõasya upacayàpacayau, tena tatkarõena vyastatrairà÷ikopapattiþ iti | etat gaõitanyàyasiddham eva | ÷anigurukujeùu | ÷aniþ ca guruþ ca kujaþ ca ÷anigurukujàþ | ataþ teùu ÷anigurukujeùu mandàt mandoccàt prabhçti ya[t phalam upapadyate] tat ardham çõam dhanam và bhavati | pårve pårvakarmaõi, mandàt prabhçti iti | ÷ãghràt api ca yat phalam tat teùu ardham kriyate prathame ÷ãghrakarmaõi | anyatra dvitãyakarmaõi manda÷ãghrayoþ sakalaphalam iti arthàt avasãyate | manda÷ãghraphalàni kàùñhàni çõam dhanam và parikalpyate | yataþ kàùñhena grahaþ bhramati | tat phalam kva çõam kva và dhanam iti Ð ÷anigurukujeùu | atra ÷anigurukujàþ madhyamàþ eva parigçhyante | kutaþ? madhyamasya sphuñãkaraõopàyatvàt | tadà hi ete sphuñãbhavanti | yadi etat karma ÷anigurukujeùu madhyameùu kriyate, mandoccaphalàrdhena madhyame çõadhane kçte tasya çõadhanãkçtasya madhyamatvam hãyate | [ataþ] ÷ãghroccaphalacàpàrdhasya avikçtamadhyame dhanarõe pràpnutaþJ| na etat asti | mandoccaphalacàpàrdhadhanarõãkçtaþ eva bhaviùyati | kutaþ? "ekade÷avikçtam ananyavat bhavati" iti [aùñàdhyàyã, 4.1.83 pàta¤jalamahàbhàùyam] ekade÷avikçtaþ api madhyaþ eva | yathà devakattaþ svalaïkçtaþ api svam àkhyànam na jahàti, na ca karõanàsàvacchedena api, evam atra api, dve karmaõã tatra tatra eva madhyame kriyete | athavà prathamamadhyamàt mandoccàyàtam phalàrdham madhyamotpannatvàt madhyame kriyate | yat punar ÷ãghroccàyàtam sakçtsaüskçtàt phalàrdham tat sakçtsaüskçtàyàtam eva iti kçtvà sakçtsaüskçtaþ eva kriyate | tasmàt dvikarmasaüsiddhàt mandoccaphalam tat sakalam eva madhyame grahe kriyate | sa sphuñamadhyamaþ bhavati | atha idam praùñavyam Ð yat etat dvikarmasiddhamandoccàyàtam tat dvikarmasaüsiddhe eva kasmàt na kriyate | ucyate Ð " mandoccàt sphuñamadhyàþ" [kàlakriyà¡, 23] iti madhyame kriyate | nanu ca dvikarmasiddhaþ api madhyamaþ eva | kutaþ? "ekade÷avikçtam ananyavat bhavati" iti vacanàt | evam tarhi siddhe, punar sphuñamadhyamagrahaõam kurvan àcàryaþ j¤àpayati avikçtamadhyaþ iti | anyathà hi sphuñamadhyamagrahaõam atiricyate | tasmàt dvitãyaphalam mandoccàyàtam tat sakalam eva madhyame grahe kriyate | ÷ãghroccàt ca sphuñàþ j¤eyàþ iti | sa evaükçte sphuñamadhyamaþ ÷ãghroccakarmaõà sphuñaþ bhavati iti sphuñamadhyame ÷ãghroccaphaladhanuþ sakalam kriyate, sphuñaþ bhavati | çõadhanayuktipradar÷anàrtham vyàsàrdhatulyena karkañakena samàyàmavanau samavçttamaõóalam àlikhya màtçpitçrekhàm kuryàt | tat kakùyàmaõóalam rà÷ijyàrekhàviracitam | tanmaõóalakendràt yàvatyaþ abhãùñagrahàntyaphalaliptàþ tàvati antare ca dakùiõena kendram kçtvà vyàsàrdhatulyena eva karkañakena tathà eva samavçttamaõóalam àlikhet | tat pratimaõóalam | [kakùyà]maõóalàt yàvadbhiþ pratimaõóalam niùkràntam tàvatà vyàsàrdhena kakùyàmaõóaladakùiõottararekhàsaüpàte kendram kçtvà ubhayatra vçttadvayam àlikhya[te | te nãcocca]vçtte | tayoþ yathà kakùyàmaõóale rà÷ijyàvikalpaþ tathà karaõãyam | prathamacaturthayoþ padayoþ kakùyàmaõóalàt uparisthitatvàt pratimaõóalasya vyàsàrdhe koñisàdhanam prakùipya karõaþ kçtaþ, tàvat pramàõam såtram [pratimaõóalaparidhim] yatra spç÷ati tatra sthàne sphuñaþ grahaþ | kakùyàmaõóalajyà ca tasmàt purataþ iti arthaþ | prathamacaturthayoþ padayoþ tat utpannam phalam madhyamagrahàt apacãyate | dvitãyatçtãyayoþ padayoþ kakùyàmaõóalàt adhovyavasthitatvàt pratimaõóalasya, vyàsàrdhàt koñisàdhanam apanãya kçtaþ karõaþ, tàvatpramàõam såtram kakùyàmaõóalamadhyàt pratimaõóalaparidhim yatra spç÷ati tatra sphuñaþ grahaþ | sa ca kakùyàmaõóalajyàprade÷àt purataþ avatiùñhate | tena tat utpannam phalam dvitãyatçtãyayoþ padayoþ madhyamagrahàt upacãyate | ÷ãghrocce punar yeùàm kùayadhanadhanakùayàþ syuþ mandoccàt evam eva ÷ãghroccàt iti ayam pàñhaþ teùàm iyam çõadhanopapattiþ | yeùàm punar vyatyayena ÷ãghroccàt iti ayam pàñhaþ teùàm iyam eva upapattiþ viparãtà | katham? pratimaõóale sphuñaþ ca grahaþ, madhyamaþ ca ÷ãghroccaparikalpanàya kakùyàmaõóale | punar kendrajyà tena prathamacaturthayoþ padayoþ pçùñhataþ sthitatvàt madhyamasya kendrajyàgrahasya ànãyamànasya kendrajyotpannam phalam dhanam bhavati puraþsthitatvàt kendrajyàgrahasya, dvitãyatçtãyayoþ padayoþ pçùñhataþ sthitatvàt kendrajyàgrahasya tat phalam apanãyate | ataþ evam manda÷ãghrayoþ parasparaviruddhatvàt upapatteþ, àcàryeõa paramàrthasphuñagrahaprade÷aþ bhåtàràgrahavivarapramàõaprade÷aþ dar÷itaþ | tena yàvat bhåtàràgrahavivarapramàõam såtram kakùyàmaõóalamadhyàt pratimaõóalaparidhim padavibhàgena prasàritam yatra spç÷ati, tatra sphuñaþ grahaþ | anye punar anyathà pañhanti Ð ÷anigurukujeùu mande ardham çõam dhanam bhavati pårvam iti | mande mandocce ardham phalasya çõam dhanam, yadi tat grahe çõam dhanam tadà tat mandocce dhanam çõam iti arthàt avasãyate | tatra kiyat tat phalam mandocce çõam sat dhanam bhavati, dhanam sat çõam bhavati iti ucyate Ð ÷ãghroccaphalam yasmàt mandoccaphalam ca phaladvayam etat | tayoþ mandoccam àdhàraþ | phaladvayam àdheyaþ | ataþ ÷ãghroccaphalam kriyate | karmacatuùñayagrahaõàt tat utpannam ca phalam tatra eva | tat yathà Ð pràg eva ÷ãghraphalam ànãya tat ardham çõam dhanam và mandocce kçtvà tat mandàyàtam ca tena phaladvayasaüskçtena mandoccena saüskçtaþ sa sphuñamadhyaþ grahaþ bhavati | sa ÷ãghrakarmaõà sphuñaþ iti prakriyàntaram etat || 22 || [ prakàràntareõa ÷anigurukujasphuñãkaraõam ] grahàõàm sphuñãkaraõaprakàràntaram àha Ð mandoccàt ÷ãghroccàt ardham çõam dhanam graheùu mandeùu | mandoccàt sphuñamadhyàþ ÷ãghroccàt ca sphuñàþ j¤eyàþ || 23 || mandoccàt yat phalam àyàtam tasya càpàrdham çõam dhanam và graheùu çõam dhanam [mandeùu và kartavyam] | evam tarhi cakàraþ kartavyaþ | cakàreõa vinà graheùu mandeùu ca iti càrthaþ na labhyate | na cakàraþ kartavyaþ | antareõa api cakàram càrthaþ avagamyate | [katham?] evam Ð bàle vçddhe kùate kùãõe kùãram yuktyà prayojayet | iti atra cakàreõa vinà càrthasya avagamanàt | evam ayam api | "sva"mandeùu api vaktavyam, yena sveùu madhyameùu sveùu ca mandeùu kriyate | "sva"÷abdaþ api na kartavyaþ | svasya grahasya yaþ madhyamaþ svasya ca yat mandam tatra eva karmasiddheþ | yathà "màtari vaktavyam pitari ÷u÷råùitavyam" iti | na ca tatra ucyate Ð "svasyàm màtari svasmin và pitari" iti | evam atra api iti | atha yat etat mandoccàyàtam phalàrdham tat kùayadhanakrameõa madhye grahe dhanam çõam và kriyate | mande punar katham kriyate, mandasya çõadhanakramasya anabhidhànàt? ucyate Ð mandoccam sarvadà eva grahasya çõabhåtam | tatra yat grahasya çõam tat mandocce prakùipyate, çõabhåtatvàt | yat grahe dhanabhåtam tat mandoccàt apanãyate, mandoccasya çõabhåtatvàt eva | ayam ca gaõitanyàyaþ Ð çõa[çõayoþ dhana]dhanayoþ saükùepaþ çõadhanayoþ ca vi÷eùaþ | iti | tasmàt anena krameõa mandocce phalàrdhasya upacayàpacayau bhavataþ | ÷ãghroccàt ca yat phalàrdham tat api evam eva grahavaiparãtyena mande dhanam çõam và kriyate | graheùu punar prayojanàbhàvàt na kriyate | mandoccàt | mandocca÷ãghroccaphalàrdhena saüskçtam mandoccam parigçhyate | kutaþ? karmadvayavçttau mandanirde÷àt | tena tàdçgvidhena mandena madhyamàt vi÷odhitena yat phalam àyàtam tat sakalam madhyeùu çõam dhanam và kriyate | sphuñamadhyàþ | [madhyamasya] sphuñasya antarvartitvàt [sphuñàþ ye na, na avikçteùu] madhyameùu phalasya karaõàt madhyamàþJ| athavà sphuñasya madhyamàþ sphuñamadhyamàþ | ekena karmaõà niùpannà yena dvitãyam karmàntaram apekùante | ÷ãghroccàt ca sphuñàþ j¤eyàþ | ÷ãghroccàt àyàtam phalam tena saüskçtàþ sphuñàþ | cakàraþ phalayoþ samuccayam abhidhatte | j¤eyàþ avagantavyàþ boddhavyàþ iti yàvat || 23 || [ bhçgubudhayoþ sphuñãkaraõam ] bhçgubudhayoþ karma àha Ð ÷ãghroccàt ardhonam kartavyam çõam dhanam svamandocce | sphuñamadhyau tu bhçgubudhau siddhàt mandàt sphuñau bhavataþ || 24 || ÷ãghroccàt iti pràk ÷ãghroccaniùpannam phalam gçhyate | tat eva ÷ãghroccaphalam agre | tatra tat ardhonam ardham iti arthaþ | çõadhanam kartavyam | yadi grahe çõam tadà dhanam kartavyam | dhanasya çõam kartavyam iti arthàt avasãyate | kva iti àha Ð svamandocce | svakãyam mandoccam svamandoccam, tasmin svamandocce | sphuñamadhyau bhçgubudhau bhavataþ | katham? siddhàt mandàt | yat eva ÷ãghroccaphalàrdhena saüskçtam mandoccam tat siddham iti abhidhãyate | tasmàt siddhàt mandàt sphuñamadhyau bhavataþ | etat uktam bhavati Ð yat eta[t siddhamandam tat madhyama]grahàt vi÷odhya ÷eùaphalasya ca çõadhanena tayoþ bhçgubudhayoþ madhyau sphuñamadhyau bhavataþ | "tu"-÷abdàt "÷ãghroccàt ca sphuñàþ j¤eyàþ" [kàlakriyà¡, 23] iti etat kriyate || 24 || [ bhåtàràgrahàntaràlam ] [bhåtàràgrahà]ntaràlapramàõànayanàya àha Ð bhåtàràgrahavivaram vyàsàrdhahçtaþ svakarõasaüvargaþ | kakùyàyàm grahavegaþ yaþ bhavati sa mandanãcocce || 25 || tàràgrahàõàm bhuvaþ ca yat antaram tasya ànayanopàyaþ ucyate | bhåtàràgrahavivaram bhuvaþ tàràgrahasya ca yat antaram tat bhåtàràgrahavivaram bhavati iti vakùyati | vyàsàrdhahçtaþ svakarõasaüvargaþ | vyàsàrdham trijyà | trijyayà hçtaþ vyàsàrdhahçtaþ | svakarõayoþ saüvargaþ svakarõasaüvargaþ | etat uktam bhavati Ð mandoccakarõasya ÷ãghroccakarõasya ca yaþ ghàtaþ saþ svakarõasaüvargaþ vyàsàrdhahçtaþ | kakùyàyàm grahavegaþ | tàvat ucchritàyàm [kakùyàyàm] grahasya yaþ manda÷ãghroccaphalajanitaþ vegaþ sa tasya bhåtàràgrahavivarasya agre bhavati iti | ataþ eva bhåtàràgrahavivaram vikùepànayane bhàgahàraþ | apare àhuþ Ð na bhåtàràgrahavivaram bhàgahàraþ | kaþ tarhi? vyàsàrdham | yasmàt etat atra trairà÷ikam Ð yadi trijyayà svagrahàbhihitavikùepaþ labhyate, anayà abhãùñagrahasvapàtavivaràntaràlàü÷ajyayà bhujajyayà kim iti | na etat samyak avasãyate | yadi idam eva trairà÷ikam syàt, tadà nakùatratàràgraha÷a÷iyogàþ sarvadà tasyàm eva di÷i tulyavikùepavivaràþ syuþ, nakùatratàràõàm uccanãcagatyasambhavàt | dç÷yante ca amã grahanakùatràõàm dåràsanna[va÷àt] bhedàü÷umardanasavyàpasavyayogagata[yaþ | yadi vyàsàrdha]m eva bhàgahàraþ syàt tadà sarve eva tulyagatayaþ syuþ | bhåtàràgrahavivaram | bhåtàràgrahavivarava÷àt vikùepaþ alpaþ mahàn ca nakùatratàràgrahayogeùu labhyate | [alpe và] mahadvikùepe dakùiõottaradigva÷àt niyatavikùepàntaradi÷aþ yogàþ upapadyante | tasmàt bhåtàràgrahavivaram eva bhàgahàraþ | etat api karma trairà÷ikadvayam | katham? yadi vyàsàrdhatulyayà pàtàntarabhujajyayà yathàsvam vikùepaþ alpaþ mahàn ca labhyate, tadà ana[yà bhuja]jyayà pàtàntarotpannayà kaþ iti vikùepaþ labhyate | [ataþ] punar api vyastatrairà÷ikam Ð yadi ayam vikùepaþ kakùyàmaõóale vyàsàrdhaviùkambhe labhyate, tadà paramàrthapratimaõóale bhåtàràgrahavivaraviùkambhàrdhe kiyàn iti | pårvatrairà÷ike vyàsàrdham bhàgahàraþ àsãt, tat eva dvitãyatrairà÷ike vyastatvàt guõakàraþ | ataþ guõakàrabhàgahàrayoþ naùñayoþ, pàtàntarabhujajyàyàþ vikùepaþ guõakàraþ, bhåtàràgrahavivaram bhàgahàraþ, phalam iùñagrahasya vikùepaþ | evam iùñagrahayoþ vikùepàvabhinnadikkau vi÷iùyate, yasmàt apakramamaõóalàt tau pravçttau | tataþ tadvi÷eùatulyam tayoþ antaram bhavati, tatra api tayoþ ånàdhikavikùepava÷àt parasparàpekùayà [tayoþ yàmyottaradiktvam] | bhinnadikkau vikùepau yojyate | yasmàt ekaþ apakramamaõóalàt dakùiõena aparaþ uttareõa, tasmàt tadantaram [vikùepayoga]pramàõam bhavati | vikùepaliptàntaracaturbhàgaþ aïgulapramàõam vàcyam | yadà punar antaraliptàþ na syuþ, alpàþ và [syuþ] tadà tayoþ anyonyà÷eùàt chàdanam ekade÷àt chàdanam và [bhavati] | tatra grahaõavat iùñagrahasaüparkàrdhatadvikùepa[vi÷leùeõa yogena và] sthityardhanàóikànayanam | [ tàràgrahàõàm sphuñayojanakarõànayanam ] atha nakùatratàràgrahayogeùu natilambanaparij¤ànàrtham idam karma kriyate | "÷a÷iïa¤aõanamàü÷akàþ" [gãtikà¡, 7] iti atra ÷a÷iyojanakarõaþ ïàdibhiþ guõitaþ ÷ukràdãnàm bhàgahàràþ bhavanti iti vyàkhyàtam | tena ÷a÷iyojanakarõaþ pa¤cabhiþ guõitaþ ÷ukrasya yojanakarõaþ bhavati da÷abhiþ guroþ, pa¤cada÷abhiþ budhasya, viü÷atyà ÷aneþ, pa¤caviü÷atyà aïgàrakasya | yadi evam tarhi grahàõàm kakùyàbhidhànam virudhyate | na eùaþ doùaþ | tàvat kakùyàsthàþ eva grahàþ, atra punar ïàdiguõakàraiþ dçùñiparikarma kriyate iti | ayam yojanakarõaþ bhåtàràgrahavivaraguõitaþ vyàsàrdhahçtaþ sphuñaþ bhavati | etat api trairà÷ikam Ð yadi vyàsàrdhaliptàbhiþ etàvanti yojanàni labhyante bhåtàràgrahavivaraliptàbhiþ kiyanti iti, athavà trairà÷ikadvayaikãkaraõena abhãùñagrahasphuñayojanakarõaþ ànãyate | katham? bhåtàràgrahavivarànayane vyàsàrdham bhàgahàraþ àsãt, iha ca bhåtàràgrahavivarasvamadhyamayojanakarõàbhyàsasya vyàsàrdham eva bhàgahàraþ | ataþ bhàgahàrayoþ saüvargaþ mandocca÷ãghroccakarõasvamadhyamayojanakarõàbhyàsasya bhàgahàraþ | phalam sphuñayojanakarõaþ | tayoþ ayam arthaþ sa¤jàtaþ Ð manda÷ãghra[karõa]guõitaþ madhyamayojanakarõaþ vyàsàrdhakçtivibhaktaþ sphuñayojanakarõaþ bhavati | mandanãcocce mandasya mandoccasya ucce nãce ca ànãtaþ mandakarõaþ eva anena vidhinà sphuñãkçtaþ iti | [ grahasphuñãkaraõe vi÷eùaþ ] atha vivasvaddhanarõodayàstamayava÷àt sàmànyasarvagrahàõàm sphuñagaõitavidhivi÷eùaþ abhidhàsyate | tat yathà Ð savituþ bhujàphalena ravyàdibhuktayaþ guõitàþ khakhaùaóghanena vibhajya àptakalà graheùu bhujàphaladhanarõava÷àt kriyate | tat vicàryate Ð idam karma anupadiùñam katham avagamyate? na eùaþ doùaþ | upadiùñam eva etat Ð "budhàhnyajàrkodayàt ca laïkàyàm" [gãtikà¡, 4] iti | arkodayàvadheþ gateþ eteùàm pratipacchedau iti upade÷àt arkaþ hi sphuñagaõitàvagatagateþ eva udaya÷ikharamadhyàste iti sphuñasya arkasya udayaþ parigçhyate | sphuñagatiþ ca madhyamà eva svabhujàphalàdiliptàbhiþ upacitàpacità và iti ataþ bhujàphalaliptàbhiþ pràõatulyàbhiþ trairà÷ikam kriyate Ð yadi ahoràtrapràõaiþ khakhaùaóghanatulyaiþ vivasvadàdisphuñabhuktayaþ labhyante, bhujàphalaliptàbhiþ pràõatulyàbhiþ kim iti | àsàm bhujàphalaliptànàm pràõatulyatvam iti | atra ucyate Ð ravyudayàt eva jyoti÷cakràdeþ api udayàdiþ iti vyàkhyàtam | tena pravahàkùepàt madhyamaþ sarvadà svabhujàphalena adhikaþ ånaþ và bhavati | yadà adhikaþ tadà jyoti÷cakram bhujàphalaliptàtulyam ravigatyà jãyate, [ånaþ cet bhujàphalaliptàtulyam ravigatyà apacãyate] iti | anayà parikalpanayà jyoti÷cakrasambandhinyaþ tadà bhujàphalaliptàþ bhavanti, jyoti÷cakraliptàþ pràõàþ ca tulyàþ iti | ataþ tàsàm prà[õatulyabhujàphalaliptànàm abhàvaþ, ahargaõàt àga]taþ [sakalaþ såryaþ] yadà svoccatulyaþ tadà eva udaye bhavati iti | anyathà tatra api bhujàntaraphalam kriyate eva | arkaþ hi sphuñagaõi[tàvagateþ eva udaya]÷ikharamadhyàste iti | evam eteùàm vivasvadàdãnàm grahàõàm sphuñagatayaþ såryodayàvadheþ bhavanti iti ataþ ravi[va÷àt eva upacayàpaca]yàtmakam phalam kriyate | de÷àntaracaradalakarmaõã ca anayà eva upapattyà | ardharàtràstamayadinamadhyasaüsthitasåryà[t trairà÷ikam] Ð yadi ùaùñyà nàóãbhiþ yathàsvam madhyamà bhuktiþ labhyate tadà pa¤cada÷abhiþ ghañikàbhiþ triü÷atà pa¤cacatvàriü÷adbhiþ ca kim iti [phalali]ptàþ audayikebhyaþ grahebhyaþ vi÷odhyante, tataþ tena ravyàdayaþ tàtkàlikàþ bhavanti | teùàm ca sphuñaprakriyà pårvàbhihità eva | [dinamadhyàrdharàtrayoþ cara]dalakarma na pravartate | kùitijamaõóalapràptyatikràntã ravyudayàstamayayoþ eva iti | evam àdityagatyavadhayaþ grahàþ | yadà punar para[sya grahasya raveþ iva] kalpyante tadà candroda[yaj¤à]nena udayakàlam eva avagatya tadudayakàlàvadhayaþ kriyante | [tithipratipacchedaparij¤ànam ] evam yathopadiùñagaõitaprakriya[yà tithi]pratipacchedaparij¤ànàya ucyate | tat yathà Ð sphuña÷a÷inaþ sphuñaþ raviþ apanãyate, yasmàt tithiþ ÷a÷imàsava÷àt bhavati tena "ravi÷a÷iyogàþ bhavanti [÷a÷imàsàþ" [kàlakriyà¡, 5] iti sphuñavidho]rinaþ apanãyate | yathàsambhavam atra bhagaõaþ na sambhavati iti rà÷yàdayaþ eva rà÷yàdibhyaþ apanãyante | athavà ka[lpàditaþ ye ravighagaõàþ] bhuktàþ te ÷a÷ibhagaõebhyaþ vi÷odhyante, rà÷yàdibhyaþ rà÷yàdayaþ iti | tatra ava÷iùñàþ ÷a÷imàsàdayaþ bhavanti | [màsànàm prayojanàbhàvaþ i]ti màsàþ tyajyante | tatra ye ava÷iùñàþ rà÷yàdayaþ vartamàna÷a÷imàsasya avayavabhåtàþ taiþ liptãkçtaiþ trairà÷i[kam Ð yadi khakhaùaóghana]tulyena såryàcandramasoþ vi÷eùeõa ÷a÷imàsaþ labhyate tadà àbhiþ candràdityavi÷eùaliptàbhiþ kiyaccha÷imàs[àþ iti sampårõa]màsam na prayacchati iti divasàþ kriyante | "triü÷addivasaþ bhavet sa màsaþ" [kàlakriyà¡, 1] iti triü÷atkaþ guõakàraþ | tatra guõakàrabhàgahàrayoþ apavartane [triü÷ataþ triü÷adbhàgena ekam] khakhaùaóghanasya tàvadbhàgena sapta÷atàni viü÷atyadhikàni | sapta÷atyà viü÷atyuttarayà ravicandravivaraliptàþ vibhajyante | [phalam gatatithayaþ va]rtamàna÷a÷imàsasya ÷uklapratipatpravçttàþ, tatra ÷eùaliptàþ vartamànatitheþ bhuktàþ, tadvi÷uddhàþ bhàgahàraliptàþ bhojyàþ iti | ataþ tàbhiþ bhuktabhojyaliptàbhiþ trairà÷ikam Ð yadi tat ahaþ såryàcandramasoþ sphuñabhuktyantaraliptàbhiþ ekaþ ÷a÷idivasaþ labhyate tataþ àbhiþ bhuktabhojyaliptàbhiþ kiyàn ÷a÷idivasasya labhyate iti, tatra divaseùu bhàgam na prayacchanti iti nàóyaþ kriyante | "ùaùñiþ nàóyaþ divasaþ" [kàlakriyà¡, 1] iti ùaùñyà saïguõayya sphuñabhuktyantaraliptàbhiþ bhàgalabdhàþ bhuktabhojyàþ titheþ nàóyaþ såryodayàvadheþ gatàþ gantavyàþ và bhavanti iti | [ såryàcandramasoþ samaliptãkaraõam ] iùñakàlàvadheþ và parvaõi samaliptàvidhànam | gatagantavyatàm parvaõaþ vidhàya gatagantavyaliptàbhiþ trairà÷ikam | tat yathà Ð yadi såryàcandramasoþ taddinasphuñabhuktyantaraliptàbhiþ såryàcandramasoþ sphuñabhuktiþ yathàsvam labhyate tataþ àbhiþ gatagantavyatithiliptàbhiþ kiyatyaþ sphuñabhuktiliptàþ iti labdhàþ liptàþ ravau gantavyaparvaõi prakùipyante, ÷a÷ini ca | atha gataparvaõi tayoþ eva yathàsvam trairà÷ikàyàtaliptàþ vi÷odhyante | evam gantavyagataparvaõaþ paryavasànakàlikau samaliptau bhavataþ iti gaõitapàde api asmàbhiþ "bhukteþ vilomavivare" [gaõita¡, 31] iti asyàm àryàyàm saükùepataþ abhihitam iti kçtvà iha tu vistareõa pradar÷itam | [ candranakùatrapratipacchedaparij¤ànam ] candrayuktena nakùatreõa vyavahàraþ iti pratyaham candrayuktanakùatrapratipaccheda [parij¤ànam] kriyate | tat yathà Ð ÷a÷iliptàbhiþ trairà÷ikam Ð yadi maõóalaliptàbhiþ khakhaùaóghanatulyàbhiþ saptaviü÷atiþ nakùatràõi labhyante tataþ [àbhiþ candragataliptàbhiþ kim iti | atra guõakàrabhàgahàrayoþ apa]vartanam kriyate | saptaviü÷ateþ saptaviü÷atibhàgena ekam khakhaùaóghanasya api tàvatbhàgena aùñau [÷atàni, ataþ ÷a÷iliptà]nàm aùñàbhiþ ÷ataiþ bhàge nakùatràõàm a÷vinyàdãnàm [yàni gatàni teùàm saükhyà] labhyate | ÷eùe gatagantavyam kçtvà vartamànasya nakùatrasya gatagantavyàþ nàóyaþ sàdhyante | katham? yadi sphuñabhuktyà ùaùñiþ nàóyaþ labhyante, àbhiþ gatagantavyaliptàbhiþ kiyatyaþ iti gatagantavyanàóyaþ labhyante | ÷a÷ibhukteþ ahoràtrakàlàvadhiniùpannatvàt, ahoràtrasya ca pramàõam ùaùñiþ nàóyaþ iti ùaùñyà trairà÷ikam kriyate || 25 || iti bhàskarasya kçtau àryabhañatantrabhàùye kàlakriyàpàdaþ samàptaþ || Golapàdaþ [maïgalàcaraõam ] namaþ sanmaïgalaj¤ànapårõakumbhàya ràjate | suràsura÷iroghçùñapàdapãñhàya vedhase || [ golabandhaþ ] kàlakriyànantaram golam, "trãõi gadati gaõitam kàlakriyàm golam" iti uktatvàt | gamyate j¤àyate asmàt iti golam | kim punar asmàt gamyate? grahabhramaõadharitrãsaüsthànàdãni sarvam | evam paramàrthajij¤àsavaþ hi asatyapårvakam satyam pratipadyante | tat yathà bhiùajaþ hi utpalanàlàdiùu siràvedhanàdãni pratipadyante, yaj¤a÷astravidaþ ÷uùkeùñyà yaj¤àdãni [pratipadyante], vaiyàkaraõàþ prakçtipratyayalopàgamavarõavikàràdibhiþ sàdhu÷abdam pratipadyante, evam atra api sàüvatsaràþ vçtta÷alàkàsåtràvalambakàdibhiþ kùetragaõitavi÷eùaiþ pàramàrthikam golam pratipadyante | tasmàt diïmàtrapradar÷anam eva etat àrabhyate, a÷akyatvàt a÷eùapradar÷anasya | kaþ hi citrayan nimeùonmeùàdi api citrayati | tasmàt ÷rãparõiva¤culakàùñhayoþ anyatamam ardhavçttacakrasvaråpam kràkacikaiþ vçttam ekam niùpàdayet | tataþ sughañitàrdhavçttadvayena tribhiþ và sughañitavçtta÷akalaiþ vçttam ekam nirmàpayet | tatra vçtta÷akalasandhicchedàþ trayaþ ÷urapuïkhapàr÷vacchedàvayavàrdhacchedaþ iti | tatra eteùàm anyatamena vçtta÷akalàni anyonyam ghañayet | tàmrakãlakaiþ tatra evam niùpannam ekam vçttam pårvàparam nidhàya dvitãyam dakùiõottaram upari adhaþ ca janitasvastikam svastikasampàte ca maõóaladvayam ardhaccedena chitvà tathà saüyojyam yathà ekam eva vçttam lakùyate | tau vihitàrdhacchedena svastikacatuùñayam prave÷ya ni÷calam nidadhya tàmrakãlakaiþ ni÷calãkriyate | tataþ tayoþ maõóalayoþ bahiþ parikaravat dikcatuùñayajanitasvastikam anyam tathà eva ardhacchedena svastikacatuùñayam prave÷ya ni÷calam nidadhyàt | pårvàparamaõóalam ùaùñyaïkàïkitam kàrayet, yathà ekaikasmin caturbhàge pa¤cada÷a pa¤cada÷àïkàþ syuþ | te ca ahoràtraghañikàþ | evam pari÷eùam maõóaladvayam api, ekaikam ùaùñi÷atatrayàïkitam [kàrayet] | tàni viùuvat [yàmya uttarakùitija]maõóalàni | tat tulyam eva aparam maõóalam ùaùñi÷atatrayàïkitam pårvasvastike aparasvastike ca tiryak tribhàgacchedam kçtvà dvau tribhàgau maõóalaprade÷asya svastikam ghañayet | yathà và maõóalatrayasampàtam ekam eva lakùyate tathà avachedaþ kalpanãyaþ | pårvàparadakùiõottaramaõóalayoþ yaþ adhaþ svastikaþ tasmàt uttareõa uttara÷alàkàyàm caturviü÷atibhàge tathà eva ardhacchedena svastikam kàrayet | upari api tathà eva uparisvastikàt dakùiõena [dakùiõa]÷alàkàyàm caturviü÷atitame bhàge svastikam kàrayet | sarvatra ni÷calãkaraõam tàmrakãlakaiþ | evam tiryak rà÷ipadaþ vyavasthitaþ | sa eva apamaõóalam iti ucyate | tàvatpramàõam eva anyat maõóalam sa¤càri yatra candramasaþ sampàtaþ vartate tasmin badhvà tataþ uttareõa parataþ nivatitame bhàge yathà ca ardhapa¤camabhàgàþ tasya ca apakramamaõóalasya ca antare bhavanti tathà vidhàya pàtabhàge cakràrdhàntare badhãyàt | evam tataþ dakùiõena navatitame bhàge ardhapa¤camà bhàgàþ tasya apakramamaõóalasya ca yathà antare bhavanti tathà nidadhyàt | evam tat vimaõóalam, tat eva vikùepamaõóalam iti ucyate | evam anyeùàm api svebhyaþ svebhyaþ pàtabhàgebhyaþ api maõóalàni | budha÷ukrayoþ ÷ãghroccàbhyàm | svàhoràtramaõóalàni api sa¤càrãõi Ð viùuvataþ uttareõa meùàpakramakàùñhatulyàntare pårvàparàyatam maõóalam meùasya ahoràtramaõóalam, vçùàntàpakramatulyakàùñhàntare vçùasya, mithunàntàpakramatulyakàùñhàntare mithunasya, tàni eva utkrameõa karkañakasiühakanyànàm; evam [viùuvataþ] dakùiõena tulàvç÷cikadhanuùàm svàhoràtramaõóalàni, tàni eva utkrameõa makarakumbhamãnànàm | svàhoràtramaõóaleùu dakùiõottaràyatàni såtràõi badhnãyàt | teùàm ardhàni apakramajyàþ | meùasya ahoràtramaõóalena unmaõóalasya yatra sampàtaþ tatra såtrasya ekam agram badhvà mãnasya ahoràtronmaõóalasampàte dvitãyam agram badhnãyàt | bhåmadhyàvabhedisåtram viùuvatà saha badhnãyàt, tasya prathamasåtrasya ca yatra sampàtaþ tatra prathamasåtràrdham bhavati | evam anyeùàm såtràõàm ardhàni | tàni sarvàõi ahoràtràpakramajyàþ santi | a÷akyatvàt kvacit tu pradar÷yante | yàni vikùepàpakramasvàhoràtramaõóalàni vyàkhyàtàni [tàni na] pradar÷yante | anyathà kàlasamaþ golaþ bhramayitum na ÷akyate, maõóalabahutvàt | atha su÷lakùõàm çjvãm ayaþ÷alàkàm gopucchàyatavçttàm dakùiõottarasvastikàvabhedinãm nirgatobhayàgràm pa¤jarabhàrasahàm nidadhyàt | tanmadhye bhuvam samavçttàm mçdà anyena và racayet | evam ayam ekaþ eva pa¤jaraþ sarveùàm grahàõàm | yasmàt bhinnakakùyàsthàþ api grahàþ ekakakùyàgatàþ eva upalakùyante, tasmàt ayam eva ekaþ pa¤jaraþ | athavà sarveùàm eva pçthak pçthak pa¤jaràþ yàvat tàvat paricchinnasvakakùyàpramàõàþ eva pradar÷ayitavyàþ | athavà pa¤jarasya bahiþ [dakùiõottara]svastikayoþ ayaþ÷alàkàyàm tryaïgulàm caturaïgulàm và ÷lakùõàm ÷aradaõóikàm ni÷calàm nidadhyàt | tataþ yàvattàvatpramàõaparicchinnakhakakùyàparikalpitam ubhayataþ cakràrdhàntarakçtavedham [maõóalam] dakùiõottaràvagàhi nidhàya tasya madhye pa¤jaram prave÷ya tàm ayaþ÷alàkàm ubhayatra pàr÷vavedhau prave÷ayet, yathà sà ÷aradaõóikà pa¤jaradvayasãmàvagàhinã bhavati | tàvatpramàõam eva anyadvçttam pårvàparàvagàhi upari adhaþ ca janitasvastikam pårvavat nidadhyàt | tat samamaõóalam | punar api tàvat eva anyat maõóalam parikaravat dikcatuùñayajanitasvastikam dakùiõottarasvastikasampàtakçtavedham ubhayatra loha÷alàkàm prave÷ya ni÷calam nidadhyàt | tat kùitijamaõóalam | evam ayam golaþ viùuvati samaþ eva avatiùñhate | viùuvataþ uttareõa yàvàn akùaþ tàvatsu bhàgeùu khagolottarasvastikàt upari vedham kàrayet, dakùiõataþ ca tàvati eva antare [adhaþ] vedhaþ | pårvavedhàbhyàm ayaþ÷alàkàm niùkàsya svade÷àkùabhàgapramàõaparikalpitavedhayoþ prave÷ayet | evam svaviùayàkùapramàõena avasthitaþ golaþ, tatra sarvam eva pradar÷ayet | atha khagolapramàõam eva anyadvçttam ubhayataþ cakràrdhàntarakçtavedham uttaraþ nirgatàyaþ÷alàkàgram prave÷ayet | dvitãyavedham dakùiõataþ nirgatàyaþ÷alàkàgram prave÷ayet | tatra tat ni÷calam nidhàya, tasya pårvàparasvastikasampàte pårvavat tiryagbhedena pårvàparasvastikayoþ ni÷calam tat maõóalam nidadhyàt | tat unmaõóalam iti àcakùate | sarvàõi eva vçttàni ùaùñi÷atatrayabhàgàïkitàni kàrayet | anye punar samàyàmavanau khagolàrdhapramàõam avañam khàtvà tatra yathà kùitijamaõóalam upari bhavati tathà ardhanimagnam khagolam nidhàya dar÷ayanti | evam ayam kàùñhamayaþ golaþ kriyate | kàùñhàsambhave paripakvàlpasuùira÷lakùõavaü÷a÷alàkàvçttaiþ và golaþ kriyate | evam golam badhvà sarvam eva ava÷eùam ÷àstre vyàkhyàyate | [ bhagole apakramamaõóalam ] atra àditaþ eva tàvat apakramamaõóalam àha Ð meùàdeþ kanyàntam samam udak apamaõóalàrdham apayàtam | taulyàdeþ mãnàntam ÷eùàrdham dakùiõena eva || 1 || meùàdeþ meùasya àdiþ meùàdiþ, tasmàt meùàdeþ, kanyàntam antam paryavasànam, kanyàyàþ antam kanyàntam; meùàdeþ àrabhya yàvat kanyàntam | samam tulyam | udak uttareõa | apamaõóalàrdham | apamaõóalasya apakramamaõóalasya ardham, apakramamaõóalàrdham | apayàtam tiryak vyavasthitam | taulyàdeþ taulinaþ àdiþ taulyàdiþ, tasmàt taulyàdeþ, mãnasya antam mãnàntam; taulyàdeþ àrabhya yàvat mãnàntam | ÷eùàrdham ÷eùam ca tadardham ca ÷eùàrdham, athavà ÷eùasya jyoti÷cakrasya apamaõóalasaüj¤itasya ardham ÷eùàrdham | tat dakùiõena, dakùiõadigbhàgena tadardham | "eva"÷abdaþ àryàpåraõàrtahm pratipàditaþ | athavà evam ardhamàtram api pa÷càrdhe pradar÷ayati, yathà uttareõa samam apakramamaõóalam tiryak vyavasthitam, evam atra api dakùiõena tasya eva apakramamaõóalasya ardham tiryak eva avatiùñhate iti | atra vinà api "sama"÷abdena ùaórà÷ipramàõàbhidhànàt udagdakùiõàpakramamaõóalàrdhasamatvam gamyate, samagrahaõam atiricyate | na atiricyate Ð pratide÷am akùavi÷eùàt rà÷ãnàm udayakàlàþ viùamàþ upalakùyante, tena sama÷abdàt çte viùamapramàõànàm rà÷ãnàm grahaõam syàt, tataþ ca akùavi÷eùàt meùàdãnàm apakramajyàþ pratide÷am bhinnapramàõàþ syuþ | "sama"÷abde punar kriyamàõe tulyapramàõarà÷igrahaõam siddham, yasmàt sarvaþ eva rà÷iþ jyoti÷cakradvàda÷abhàgaþ, sa ca triü÷attriü÷adbhàgapramàõaþ iti |evam apakramamaõóalam viùuvataþ uttareõa meùàdeþ kanyàntam tiryak avatiùñhate | tat eva tulyàdeþ mãnàntam dakùiõena viùuvataþ tathà eva avatiùñhate | katham idam anuktam gamyate viùuvataþ iti | na eùaþ doùaþ | udagdakùiõena iti b(r)uvan àcàryaþ siddham eva viùuvanmaõóalam pradar÷ayati | anyathà hi udagdakùiõena iti, etat anarthakam syàt | udagdakùiõa÷abdau ca digvàcinau, dik vyavasthà apekùayà bhavati | ataþ pårvam viùuvanmaõóalam badhvà tataþ apakramamaõóalam badhyate | sarvàõi eva maõóalàni ùaùñi÷atatrayàïkitàni kriyante, yasmàt ùaùñi÷atatrayàü÷am jyoti÷cakram || 1 || [ apakramamaõóalacàriõaþ ] tasmin ca apakramamaõóale ke bhramanti iti àha Ð tàràgrahendupàtàþ bhramanti ajasram apamaõóale arkaþ ca | arkàt ca maõóalàrdhe bhramati hi tasmin kùiticchàyà || 2 || tàràgrahàþ bhaumabudhabçhaspati÷ukra÷anai÷caràþ, tàràgrahendupàtàþ bhramanti ajasram avyavacchedena, apamaõóale apakramamaõóale, arkaþ ca na kevalam ete tàràgrahendupàtàþ apamaõóale bhramanti, arkaþ ca | tatra apamaõóale ajasram arkaþ ca bhramati | arkàt ca maõóalàrdhe arkàt punar maõóalàrdhe ùaórà÷yantare, bhramati hi tasmin tatra maõóalàrdhe, bhåcchàyà | yathà stambhàdãnàm pradãpava÷àt chàyà bhramati, evam bhuvaþ api arkava÷àt, na kevalam tàràgrahendupàtàþ iti | pàtànàm apakramamaõóale gatiþ uktà | tat kim idànãm arkàt maõóalàrdhe bhåcchàyà bhramati iti ucyate | na ca bhåcchàyàvyatiriktaþ pàtaþ asti candramasaþ | na eùaþ doùaþ | sarveùàm eva tàràgrahàõàm ye pàtàþ te apakramamaõóale bhramanti | candramasaþ punar pàtaþ arkàt maõóalàrdhe apakramamaõóale bhramati iti etat eva artham | "arkàt ca maõóalàrdhe bhramati hi tasmin kùiticchàyà" iti kathayati | nanu ca budhàdãnàm ye pàtàþ te ni÷calàþ teùàm ni÷calànàm katham apakramamaõóalagatiþ ucyate ? na te ni÷calàþ, "navaràùaha gatvà aü÷akàn prathamapàtàþ" [gãtikà¡, 9] iti atra "gatvà"-÷abdena teùàm gatyupade÷àt | "tàràgrahendupàtàþ" iti iyam àryà kim artham àrabhyate? tàràgrahàdãnàm gatiþ apakramamaõóale vij¤àyate | uktam ca "bhàpakramaþ grahàü÷àþ" [gãtikà¡, 8] iti sarve[ùàm gatimatà]m ete apakramabhàgàþ iti | yadi ca gãtikoktam api atra punar ucyate, tadà tarhi bahu atra abhidheyam iti | athavà raveþ cakràrdhe bhåcchàyà bhramati iti etat pradar÷ayitavyam syàt, tat ca na prade÷àntarapradar÷itatvàt | "bhåravivivaram vibhajet" [gola¡, 39] iti atra pradãpacchàyopapatyà bhåcchàyànayanam upadi÷et | raveþ cakràrdhe bhåcchàyà bhramati iti etat pradar÷ayati, yataþ hi ÷aïkaþ çjusthitasya pradãpasya tat çjupravçttacchàyà | tasmàt iyam àryà àrabdhavyà iti || 2 || [ vikùepamaõóalacàriõaþ ] grahàõàm vikùepamaõóalapradar÷anàya àha Ð apamaõóalasya candraþ pàtàt yàti uttareõa dakùiõataþ | kujagurukoõàþ ca evam ÷ãghroccena api budha÷ukrau || 3 || apamaõóalasya | apamaõóalam apakramamaõóalam | apakramamaõóalasya candraþ | apamaõóalasaübandhã candraþ "apamaõóalasya candraþ" iti ucyate | apamaõóalasaüsthitaþ và candraþ apamaõóalasya candraþ, yathà Ð kusålasya vrãhayaþ | athavà adhikaraõàrthà iyam ùaùñhã, yataþ hi eka÷atam ùaùñhyarthàþ, apamaõóale candraþ iti etasmin arthe | sa apamaõóalavyavasthitaþ candraþ pàtàt yàti gacchati | pàta÷abdena candramasaþ vikùepàpakramamaõóalayoþ saüyogaþ abhidhãyate | tasya ca saüyogasya pratikùaõam gatimattvàt, sà gatiþ pàta÷abdena abhidhãyate, upacàràt | ataþ sa gatisaüj¤itaþ pàtaþ yasmin rà÷au yàvatithe bhàge vartate tasmin rà÷au tàvatithe bhàge apakramamaõóalapramàõam eva anyat maõóalam tasmin badhvà dvitãyam ardham cakràrdhàntare tathà eva badhnãyàt yathà tat apakramamaõóalàt uttareõa avatiùñhate tasya [prathamam ardham], yathà dvitãyam ardham và dakùiõena upalakùyate | evam ca prathamapàtàt apakramamaõóalasya uttareõa vikùepamaõóalam, dvitãyapàtàt ca dakùiõena, ubhayatra cakracaturbhàgàntare yathà ardhapa¤camàþ bhàgàþ tasya ca apakramamaõóalasya antare bhavanti tathà badhnãyàt vikùepamaõóalam | tasmin candramàþ bhramati | viùuvataþ uttareõa dakùiõena và tat apakramamaõóalam | tasmàt apakramamaõóalàt uttareõa dakùiõena và vikùepamaõóalam pradar÷ayet | candrasya ca vikùepamaõóalavyavasthitasya viùuvataþ ca antarànayane iyam yuktiþ Ð sphuñacandramasaþ bhujajyayà trairà÷ikam Ð yadi vyàsàrdhatulyayà bhujajyayà caturviü÷atyapakramabhàgajyà labhyate tataþ candrabhujajyayà kà iti, apakramabhàgajyà labhyate | tataþ pàtàt apakramamaõóalavyavasthitaþ candraþ dakùiõena uttareõa và yàti iti uktavàn | pàtàvadhi parij¤ànàya sphuñacandramasaþ pàtaþ vi÷odhyate, tatra vi÷eùasya yà jyà tayà trairà÷ikam Ð yadi vyàsàrdhajyayà candravikùepabhàgajyà labhyate anayà iùñajyayà kà iti, iùñavikùepajyà labhyate | tayoþ vikùepàpakramajyayoþ kàùñhãkçtayoþ tulyadikkayoþ yogaþ, yasmàt apakramamaõóalàt parataþ candraþ vartate | bhinnadikkayoþ vi÷eùaþ, yasmàt àràt apakramamaõóalà[t vikùepamaõóalam] candraþ ca | gole yathàrtham pradar÷ayet | yogavi÷leùabhàgànàm yà jyà tàvat antaram viùuvataþ candramasaþ ca | jyàpramàõena kàùñhapramàõam uktam | kujagurukoõàþ ca evam bhaumabçhaspati÷anai÷caràþ ca | yathà candraþ svasmàt pàtàt uttareõa dakùiõena và apakramamaõóalasthitaþ yàti, evam eva kujagurukoõàþ | eteùàm vikùepamaõóalàni vikùepàpakramayogavi÷eùayuktayaþ candravat pratipattavyàþ | cakàraþ etat eva artham samuccinoti | ÷ãghroccena api budha÷ukrau | ÷ãghrodbhåtena budha÷ukrau pàtàt vikùepamaõóalayoþ bhramataþ | etayoþ ÷ãghroccau apakramamaõóale pàtabhàgapramàõagatã bhavataþ | pàtabhà[gàt tattatprade÷e] vikùepamaõóale badhnãyàt | [evam tarhi] etayoþ apakramaparij¤ànam api ÷ãghroccàt eva | kutaþ? apakramamaõóalàt pàtàt vikùepam bruvatà taduccayoþ apakramamaõóalasthitiþ pradar÷ità bhavati, yataþ apakramamaõóalasthitaþ vikùepamaõóale pravartate | [te]na samyak idam avagamyate Ð etayoþ apakramam api ÷ãghroccàt iti | kutaþ vikùepasya eva kevalasya? "÷ãghroccena api budha÷ukrau" iti ÷ãghroccàt pàtapravçttàt etayoþ vikùepaparij¤ànam ucyate, nàpamaparij¤ànam | ataþ svataþ e[va e]tayoþ apakramànayanam ÷ãghroccàt | evam api apakramamaõóalasthitau etau vikùepamaõóale pratartate iti eta[t upapa]nnam eva | etat kutaþ vikùepaparij¤ànamàtram eva etayoþ? upàyàntareõa vikùiptam punar svataþ eva apamaõóalàt pratiyakùeõa upadiùñam, candravikùepapradar÷itam eva arthavi÷eùam sambhàvayati | sarveùàm eva vikùepaþ apakramamaõóalàt uttareõa dakùiõena ca | [pàtàt] cakracaturbhàgàntare yathà uktàþ [vikùe]pabhàgàþ vikùepàpakramamaõóalayoþ antare yathà avatiùñhante tathà pradar÷yante | "apamaõóalasya candraþ pàtàt yàti" iti etat api gãtikàsu upapadiùña[pàtànusàreõa ava]dheyam | ÷a÷ã vikùepamaõóalasthitapàtàt prabhçti vikùepamaõóale pravartate, iti etat anuktam na gamyate | "÷ãghroccena api budha÷ukrau" iti e[tat api] vaktavyam | ataþ ava÷yam etat àryàsåtram vaktavyam || 3 || [ grahàõàm kàlàü÷àþ ] grahàõàm udayàstamayaparij¤ànàya àdityagrahàntarabhàgàn àha Ð candraþ aü÷aiþ dvàda÷abhiþ avikùiptaþ arkàntarasthitaþ dç÷yaþ | navabhiþ bhçguþ bhçgoþ taiþ dvyadhikaiþ dvyadhikaiþ yathà ÷lakùõàþ ||4|| candraþ aü÷aiþ dvàda÷abhiþ | ayam aü÷a÷abdaþ sàmànyena vibhàgamàtravàcã | tena "sàmànyacodanàþ ca vi÷eùe avatiùñhante" iti aü÷avi÷eùeùu avasthàpyante | vi÷eùaþ ca kàlàü÷atà | ete kàlavibhàgàþ | te kàlabhàgàþ ucyante | "pràõena eti kalàm bham" [gãtikà¡, 6] iti uktam | tena ucchvàsapràõasya liptàsaüj¤àtvam | tataþ pràõànàm sapta÷atasya viü÷atyadhikasya [720] dvàda÷a bhàgàþ, ghañikàdvayam iti arthaþ | yataþ ghañikàdvayasya pràõàþ sapta÷atàni viü÷atyadhikàni [720] | athavà såryàt pa÷càt pràk và kàlena antaritaþ grahaþ yasmàt [dç÷yaþ tasmàt] kàlàü÷atvam | evam kàlabhàgaiþ dvàda÷abhiþ antaritaþ candraþ | avikùiptaþ, na vikùiptaþ avikùiptaþ | arkàntarasthitaþ | arkàt antaram arkàntaram, tasmin arkàütare dvàda÷akàlàü÷a-pramàõena avikùiptaþ vyavasthitaþ, nabhasi vyapetàbhratamasi lakùyate | yadà punar asau vikùiptaþ ghañikàdvayàt ånàdhike kàle dç÷yate, yasmàt arkàt uttareõa vikùiptaþ candraþ golasya uttaronnatatvàt åne api ghañikàdvaye kàle dç÷yate, dakùiõavikùiptaþ ca unnatatvàt golasya dakùiõena ghañikàdvayàdhikakàle dç÷yate | tasmàt uktam avikùiptaþ iti | tasmàt vikùepakarmakçtvà etat antaram àlocyate | navabhiþ bhçguþ | tathà eva kàlabhàgaiþ navabhiþ arkàntarasthitaþ avikùiptaþ bhçguþ dç÷yate | navabhiþ kàlabhàgaiþ vikùiptasya vikùepakarma candravat eva | bhçgoþ taiþ | bhçgoþ ÷ukrasya ye bhàgàþ | navabhiþ bhçguþ taiþ dvyadhikaiþ dvyadhikaiþ iti etàvatà siddhe punar bhçgugrahaõam kurvan àcàryaþ j¤àpayati Ð bhçgoþ iyam kàùñhabhàgàþ nava iti, tebhyaþ eva navabhyaþ gurvàdyantarabhàgapratipattiþ | anyathà hi ayam bhçguþ ataþ nyåneùu api triùu caturùu và antaritaþ vakrakàle udayàstamayau kurvan lakùyate iti etat punar bhçgugrahaõam | taiþ dvyadhikaiþ dvyadhikaiþ iti vãpsàgrahaõam ca bhàgadvayàntaragrahaõàrtham | anyathà hi sarveùàm eva nava eva bhàgàþ syuþ | yathà ÷lakùõàþ | ete grahàþ ÷lakùõàþ parihãyamàna÷arãràþ pratipàditàþ tathà dvyadhikaiþ dvyadhikaiþ arkàntarasthitàþ avikùiptàþ santaþ dç÷yante | uktaþ ca eùàm yathà÷lakùõakramaþ Ð bhçgugurubudha÷anibhaumàþ ÷a÷i-ïa-¤a-õa-na-màü÷àkàþ | [gãtikà¡, 7] iti | bhçgoþ bhàgaiþ dvyadhikaiþ bçhaspatiþ dç÷yate ùaóbhàgonaghañikàdvayena, taiþ dvyadhikaiþ bçhaspateþ trayoda÷abhiþ ùaóbhàgottaraghañikàdvayena budhaþ, budhabhàgaiþ dvyadhikaiþ ÷anai÷caraþ sàrdhena ghàtikàdvayena, ÷anai÷carabhàgaiþ dvyadhikaiþ bhaumaþ ùaóbhàgonaghañikàtrayeõa, etàvadbhiþ kàlabhàgaiþ antaritàþ dç÷yante iti uktam | adar÷anam punar eùàm katham avagamyate? kecit tàvat àhuþ Ð etàvadbhiþ eva bhàgaiþ | kutaþ? tulyatà saühitàyàm | arkàntarasthitaþ dç÷yaþ adç÷yaþ ca | katham etàvadbhiþ eva bàgaiþ dç÷yaþ adç÷yaþ ca? yadà arkàt niùkràmati grahaþ tadà tàvadbhiþ eva dç÷yate, yadà sa eva arkam pravi÷ati tadà [tàvadbhi]þ eva antaritaþ na dç÷yate | etat ca [na] Ð yàvatà niùkràmataþ pravi÷ataþ và grahasya tulyam idam antaram, tena dç÷yena và graheõa bhavitavyam adç÷yena và | sa tàvat iùñakàlàü÷akaiþ dç÷yaþ eva upalabhyate | tasmàt tulyasaühitàvyàkhyànam asat iti | katham tarhi? ucyate Ð etàvadbhiþ eva bhàgaiþ arkàntarasthitaþ niùkràmat pravi÷at và dç÷yate | ånaiþ ataþ dç÷yate iti arthàt avagamyate, adhikaiþ punar nitaràm dç÷yate iti etat a÷àstraj¤aþ api jànàti | kàlànayanam punar atra de÷àntaràkùavi÷eùarà÷yudayapramàõaiþ parikalpyate | tat yathà Ð yadi triü÷atà svade÷arà÷yudayakàlaþ labhyate tadà idànãm niùpannàrkagrahàntarabhàgaiþ kaþ iti, kàlaþ labhyate | sa yadi abhãùñagrahàntarakàlena tulyaþ tadà asau grahaþ dç÷yate, åne astam gataþ, adhike nitaràm dç÷yate | athavà svade÷arà÷yudayena triü÷atà ca trairà÷ikam kçtvà sarvarà÷iùu antarabhàgànayanam Ð yadi rà÷yudayakàlena triü÷adbhàgàþ labhyante tadà iùñagrahàntaràbhihitakàlena kiyantaþ iti sarvarà÷iùu antarabhàgàþ labhyante | taiþ và sakçtsiddhaiþ eva antarabhàgaiþ iùñade÷e grahasya dar÷anam vaktavyam | grahàõàm pårvodayàstamayayoþ idam karma | aparodayàstamayayoþ tatsaptamarà÷yudayakàlena etat parikalpanam, yasmàt udayarà÷iva÷àt eva astam rà÷ayaþ gacchanti || 4 || [ bhågrahàdãnàm prakà÷ahetuþ ] dharitrãgrahanakùatratàràõàm prakà÷ahetupradar÷anàya àha Ð bhågrahabhànàm golàrdhàni svacchàyayà vivarõàni | ardhàni yathàsàram såryàbhimukhàni dãpyante || 5 || bhåþ pçthivã | grahàþ såryàdayaþ | bhàni jyotãüùi nakùatràõi | bhåþ ca grahàþ ca bhàni ca bhågrahabhàni, teùàm bhågrahabhànàm | golàrdhàni | dharitryàdãnàm ÷arãràõi gola÷abdena ucyante | ataþ teùàm golànàm ardhàni golàkàra÷arãràrdhàni iti yàvat | katham ete grahàdayaþ golàkàra÷arãràõi pratipadyante? bhuvam tàvat anye ÷akañàkàràm darpaõavçttàkàràm ca manyante | na etat evam | yathà golàkàrà bhåþ pratipadyate tathà uttarataþ vakùyàmi | katham punar atra amã grahàþ golàkàràþ pratipadyante? atha ca darpaõavçttàkàrau såryàcandramasau lakùyete, evam anye api | anyat ca Ð sthityardhàdiparilekhanaprakriyà ca golàkàra÷arãreùu na ghañate | na etat asti | ete grahàdayaþ gola÷arãràþ api santaþ dårade÷avartitvàt darpaõavçttàkàràþ upalakùyante | yà sthityardhàdiparilekhanaprakriyà sà dçgviùayà, tasyàþ dçgviùayatvàt yathàdar÷anagatàni eva bimbasaüsthànàni aïgãkçtya àcàryeõa uktam | athavà golàkàreùu api sthityardhàdyupapattiþ ÷akyate vaktum | yasmàt vikùepàdayaþ bimbamadhyàt pravçttàþ tàvat j¤àtvà golakànàm bimbàrdham darpaõavçttàkàraþ iva yathà bhraman niùpàditaþ samudgataþ tasyàþ udaram darpaõavçttàkàram eva upalakùyate, tasmàt golàkàràt api sthityardhàdyupapattisiddhiþ ca | ataþ paramàrthataþ eva golàkàràþ, anyathà hi candramasaþ sitakùayavçddhã darpaõavçttàkàre bimbe na saüvadete | tasmàt golàkàra÷arãràþ ete | uktam ca Ð såryaþ agnimayaþ golaþ candraþ ambumayaþ svabhàvataþ svacchaþ | iti | svacchàyayà vivarõàni | svà cchàyà svacchàyà, tayà svacchàyayà ardhàni eùàm [vivarõàni aprakà÷àtmakàni kçùõàni iti arthaþ, na tataþ anyatkàràõa]m asti vaivarõyasya | yathà ghañasya àtapasthasya ekam pàr÷vam svacchàyayà eva vivarõam, evam atra api | yà[ni ardhàni] prakà÷ante tàni såryàbhimukhàni | ardhàni | teùàm golànàm ardhàni, yàvanti ava÷iùñàni svacchàyàvaivarõyàni vyatiriktàni | yathàsàram | alpànàm alpàni, mahatàm mahànti | såryàbhimukhàni, àdityàbhimukhàni | dãpyante cakàsanti | [ candrasya sitabhàgaþ ] yadi ardhàni grahàõàm såryàbhimukhàni cakàsanti tadà kim iti candramasaþ ardhabimbam sarvadà na cakàsti? cakàsti eva | kim iti na upalabhyate? ucyate Ð amàvàsyàyàm candramasaþ upari àdityaþ tadà tasya candramasaþ upari yat bimbàrdham tat a÷eùam avabhàsayati | candrasya amàvàsyopalakùitoparibimbakendràt yathà yathà pa÷càt àdityaþ avalambate tathà tathà bimbakendram api aparataþ avalambate | tat kendrava÷àt candramasaþ bimbàrdham yàvat eva amàvàsyopalakùitam bimbaparidhyardhàvadheþ avalambate tàvat candramasaþ bimbam asmàbhiþ upalakùyate | ÷eùam uparisthitatvàt na upalakùyate | såryàbhimukham api savitçkarà[t chàditam api na dç÷yate] | tasmàt yàvat yàvat candramasaþ bimbam savitçbimbàt ÷lakùõam avalambate tàvàn svacchaþ candramasaþ ÷uklaþ upalakùyate | tena ca amã jyotsnàvitànàvabhàsinaþ candrakaràþ | tena tarhi savitçmarãcayaþ tu sa[lila]maye svabhàvàt eva [svaccha]candrabimbe sammårcchitàþ nai÷am dhvàntam avadhvàüsayanti, yathà darpaõe jale và divasakaràþ sammårcchitàþ santaþ gçhàntargatam tamaþ kùapayanti | [ candra÷çïgonnatiþ ] anyat ca Ð yaþ yaþ candrabimbaprade÷àþ savitçmàrge çjutvena vyavasthitaþ sa eva ÷çïgonnatau upalabhyate, na itaraþ | tathà ca tat jij¤àsavaþ karma kurvanti | tat yathà Ð ÷uklapratipadàdiùu såryàrdhàstamayakàlikau såryàcandramasau kçtvà såryonacandrotkramajyà gçhyate | sà yasmàt pratidivasam upacãyamànà, candramasaþ ÷uklam upacãyate | utkramajyà ca upacãyamànapramàõà | tena tayà utkramajyayà trairà÷ikam Ð yadi vyàsàrdhatulyayà utkramajyayà sphuñacandrabimbàrdham upalabhyate, tadà anayà utkramajyayà kiyat iti, tat kàlasitamànam labhyate | ÷uklàùñamyàþ parataþ yà sitavçddhiþ sà kramajyàva÷àt upacãyamànà lakùyate iti kramajyà gçhyate | tàþ kramajyàþ pårvopacitavyàsàrdhajyàsu prakùipya trairà÷ikam kriyate | athavà Ð tàbhiþ eva kramajyàbhiþ candrabimbàrdhena trairà÷ikam kçtvà yat labdham candrabimbàrdhe prakùiptam sitamànam bhavati | ÷uklapratipadàdiùu yathà candramasaþ sitamànam vardhate tathà kçùõapratipatprabhçtibhyaþ sitamànam utkrameõa apacãyate | tena såryàcandramasoþ vi÷eùàt rà÷iùañkam apanãya tathà eva karma kriyate | [ candrasya dar÷anakàlaþ ] dar÷anakàlaþ hi yàvantam kàlam candraþ dç÷yate | yavatà kàlena udeti tat ànayanopàyaþ Ð ÷uklapakùe tàvat udayarà÷iva÷àt eva jyoti÷cakragatiþ iti ataþ yàvantaþ såryàt candrarà÷ibhàgàþ tàvantaþ eva udayàvadheþ svade÷arà÷yudayapràõàþ parigçhyante | tat yathà Ð àstamayike savitari ùaórà÷ayaþ parikùipyante sa såryàt saptamaþ rà÷iþ bhavati | tathà ca candramasi ùaórà÷ayaþ parikùipya såryagatarà÷ibhàgàn triü÷atà vi÷odhayet ÷eùam såryasya àgatarà÷ibhàgaþ | tat ùaórà÷iyutasåryavartamànarà÷yudayena saïguõayya triü÷atà vibhajet, labdham pràõàþ | tàn ekataþ vinyaset | såryàgatarà÷ibhàgàn ca ùaórà÷iyutasårye prakùipya tàvat svade÷arà÷yudayapràõàþ saükalanãyàþ yàvat ùaórà÷iyutacandragatàþ bhàgàþ | tataþ ùaórà÷iyutacandragatàþ bhàgàþ tat rà÷yudayapràõaiþ saïguõya triü÷atà vibhajet, labdham pràõàþ | tàn pårvasaïkalitapràõàn ca sarvàn ekatra nyastapràõeùu prakùipya ùaóbhiþ bhàgaþ, labdham vighañikàþ, ùaùñyà ghañikàþ | evam ghañikàdilakùaõaþ dar÷anakàlaþ | tàvatà kàlena såryàcandramasoþ gativi÷eùaþ asti iti avi÷eùakarma pravartate | tat yathà Ð yadi ùaùñyà ghañikàbhiþ såryabhuktiþ candrabhuktiþ và labhyate tataþ anena dar÷anakàlena te kiyatyau tayoþ bhuktã iti | såryabhuktilabdham ùaórà÷iyuktasårye prakùipet, candrabhuktilabdham api ùaórà÷iyutacandramasi prakùipya tàvat idam kuryàt yàvat avi÷eùaþ | tatra yaþ avi÷iùñaþ kàlaþ sa dar÷anakàlaþ | tàvantam kàlam ÷arvaryàm ÷a÷ã dç÷yate | yaþ ca ùaórà÷iyuktaþ candraþ avi÷iùñaþ tasmàt cakràrdham apanayet tàvàn candraþ dar÷anakàlaparisamàptau astam eti | atha ka÷cit yadi kiyatà kàlena a[na]stamite savitari candrodayaþ bhaviùyati iti etat jij¤àsuþ, idam karma kuryàt | tat yathà Ð avikçtàstamayakàlàdityabhàgebhyaþ prabhçti tàvat pràõàþ saükalanãyàþ yàvat avikçta÷ãtàü÷oþ gatabhàgapràõàþ | tàn pårvavat ghañikàþ kçtvà [dina]pramàõaghañikàbhyaþ vi÷odhayet | tatra yaþ ÷eùaþ sa divasa÷eùaþ | tàvatà divasa÷eùeõa tadà candrodayaþ bhaviùyati | atra api såryàcandramasoþ avi÷eùakarma pravartate | tat yathà Ð àsàm nàóãnàm yaþ yaþ bhogaþ tena adhikau såryàcandramasau iti ataþ tàbhyàm apanãya apanãya avi÷eùaþ kriyate | avi÷eùitaþ dar÷anakàlaþ tàvatà kàlena divasa÷eùaþ eva candrodayaþ | yaþ asau avi÷iùñaþ candraþ tàvàn tatra divasa÷eùodayakàle candraþ | athavà prathamànãtadivasa÷eùacandrodayakàlena candramasaþ bhuktim saïguõayya ùaùñyà vibhajet | labdham candràt vi÷odhayet | sa tàvat divasa÷eùakàlikaþ candraþ bhavati | tataþ prathamànãtadivasakàlena udayalagnam kuryàt | tat udayalagnam tena divasa÷eùoditacandreõa tulyam yadà, tadà divasa÷eùam candrodayakàlaþ | atha yadi tasmàt lagnàt ånaþ candraþ tadà prathamataram uditaþ iti | tayoþ lagnacandrayoþ antaràlapràõàn prathamànãtadivasa÷eùakàlàt vi÷odhayet | teùàm ca pràõànàm yàvatã candrabhuktiþ trairà÷ikena labhyate tàvatã prathamadivasa÷eùoditakàlacandràt vi÷odhyate tàvàn candraþ divasa÷eùoditaþ, tàvàn ca divasa÷eùakàlaþ | candraþ ca yadà adhikaþ tadà pårvavat tadantarapràõàn divasa÷eùakàle prakùipet tàvatàm pràõànàm candrabhogam candramasi prakùipet, tàvat karma yàvat avi÷eùaþ | athavà prathamàstamayikacandràt eva antarotpannadivasa÷eùakàlabhogaþ candramasaþ vi÷odhya tat kàlalagnakrameõa avi÷eùakarma kriyate | atha yadi udayalagnàt candraþ adhikaþ tadà [kiyan]nàóyà abhyudeti candraþ iti tadantarapràõàn prathamànãtadivasa÷eùe prakùipet | tat bhuktim candramasi prakùipet tàvat yàvat avi÷eùaþ | evam udayalagnam candraþ ca kçtaþ bhavati, divasa÷eùacandrodayakàlaþ ca | evam yàvat paurõamàsã tàvat dar÷anakàlànayanam | paurõamàsyàm punar tàvat eva antaraghañikàþ yadi dinapramàõaghañikàbhyaþ ånàþ bhaveyuþ tadà anastamite àditye candrodayaþ, yadi atiriktàþ tadà astaügate | ubhayatra api antarakàlapramàõena avi÷eùakarma anantarakarmavat eva | kçùõapakùapratipadàdiùu ca candràdityàntaraghañikàbhyaþ dinapramàõaghañikàþ vi÷odhya ÷eùa[ghañikà]bhiþ bhukiþ trairà÷ikena såryàcandramasau sa¤càrya punar tayoþ antaraghañikàbhyaþ dinapramàõaghañikàþ vi÷odhayet | ÷eùaghañikàbhiþ candràdityau tadantaràlaghañikàþ iti àdyavi÷eùàntam karma kriyate, tatra avi÷iùñena kàlena [såryàstamayàt pa÷càt candrodayaþ | evam eva avi÷iùñena kàlena] såryodayàt pràk candrodayaþ | atha anastamite savitari kiyatà kàlena candraþ astam yàsyati iti etat jij¤àsuþ idam karma kuryàt | tat yathà Ð såryodayakàlotpannam candramasam kçtvà tatra rà÷iùañkam prakùipet | [tataþ] pràk candrodayaþ [j¤àtavyaþ] | atha audayikàt àdityàt ùaórà÷iyuktani÷àkaràvadheþ svade÷arà÷yudayavidhànena yàvatyaþ ghañikàþ tàþ avi÷eùyante | katham? tàsàm trairà÷ikena yàvat candramasaþ bhuktiþ tàm candramasi prakùipet iti ataþ punar api tasmàt àdityàt ùaórà÷iyuktacandràvadheþ pårvavat ghañikàþ tàvat yàvat avi÷eùaþ | tatra yàþ avi÷eùitàþ ghañikàþ tàvatãbhiþ divase vyatãtàbhiþ candraþ astam eti | divasapramàõàt vi÷odhya ÷eùam dina÷eùaghañikàþ ca | atra yaþ avi÷iùñaþ candraþ sa tasmin kàle tàvàn, yaþ ca ùaórà÷iyuktaþ candraþ sa tasmin kàle udayalagnam iti | [ candrasya yàmyottaraprade÷aþ ] atha ka÷cit kiyatà kàlena ÷uklàùñamyà parataþ candraþ gaganamadhyam avagàhate, kiyàn và tatra candraþ iti jij¤àsuþ, idam karma kuryàt | atha tatkàlàt parataþ svadhiyà àsannau madhyalagnani÷àkarau abhyåhya, tatra yadi madhyalagnani÷àkarau tulyau syàtàm tadà tàvàn candraþ tàvatà eva kàlena gaganamadhyam àrokùyati | atha yadi adhikaþ candraþ tadà na adya api pràpnoti gaganamadhyam | tatra madhyalagnacandràntarakàlam svadhiyà abhyåhitakàle prakùipya madhyalagnacandrau kuryàt yàvat tulyau iti | atha madhyalagnàt ånaþ candraþ tadà tadantaràlakàlam svadhiyà abhyåhita[kàlàt vi÷odhya] madhyalagnacandrau tàvat kuryàt yàvat madhyalagnacandrau tulyau syàtàm | evam prasàdhitagaganamadhyàdhiråóhàmçtadãdhiteþ apakramavikùepàkùaiþ madhyacchàyà prasàdhyate | [ candra÷çïgonnatiparilekhanavidhiþJ] atha candràgràcandra÷aïkvagrayoþ tulyadikkayoþ yogaþ, bhinnadikkayoþ vi÷eùaþ, tat yogavi÷eùatulyam iùñakàle [bàhu]þ candramasaþ | sa ca antaràlataþ såryàgrayà saha ekadikkam vi÷eùyate, yataþ arkàt eva uttareõa dakùiõena và candraþ sàdhyate, na viùuvataþ | vidikkayoþ yojyate yasmàt yogaþ arkacandràntaram | etat chedyake gole và pradar÷yam | evam pariniùñhitapramàõam bhujà såryàt yàmya uttaràyatà prasàryate | candra÷aïkuþ koñiþ | sa yadi såryàt uttareõa candraþ tadà bhujottaràgrataþ pårvàparàyatà prasàryate | yadà dakùiõena candraþ såryàt tadà tasyàþ bhujàyàþ dakùiõàgrataþ pårvàparàyatà | evam bhujakoñã yathàgatapramàõena vinyasya bhujàkoñimastakàvagàhã karõaþ dåranirgatàgraþ prasàrya koñyagrakarõasampàte kendram viracya candrabimbam àlikhet | tasya candrabimbaparidheþ aparataþ karõànusàreõa sitamànam nãtvà bindum kuryàt | candrabimbakendrapårvàpare karõaþ, tat matsyavidhànàt dakùiõottare sàdhye | dakùiõottararekhàcandraparidhisampàte bindå kriyete | tataþ tàbhyàm pårvavihitabindunà ca tathà chedyakavidhànena tat bindutraya÷iraþspçgvçttam àlikhet | tasya vçttasya candrabimbaparidheþ ca yat antaram tat candramasaþ ÷uklaþ | atha eva ÷rïgonnatiþ nabhasi upalakùyate | ÷uklàùñamyàþ parataþ astakàlodayalagnàgrajyayà arkàgràvat karma [kriyate] | candrodayalagnàntarapràõotpannaþ ÷aïkuþ, koñiþ aparàbhimukhã tathà eva prasàryate | tatra yathàgatam sitamànam candrabimbapramàõàt vi÷odhyam ÷eùam asitam bhavati | tatkarõànusàreõa candraparidhipårvabhàgàt bimbàntare asitamànam nãtvà bindum kuryàt | tena dakùiõottarabindubhyàm ca pårvavat bindutraya÷iraþspçgvçttam àlikhet | tasya candrabimbaparidheþ ca yat antaram tat asitam | kçùõapratipadàdiùu ca aparàbhimukhaprasàritakoñikarõàgralikhitacandraparidhyaparabhàgàt karõànusàreõa asitam antaþ pårvavat vçttam àlikhet | iùñakàle tu yathà pratyàsannàstodayalagnajyàm arkàgràm parikalpya tatkàlacandra÷aïkvagram àpàdya iùñalagnacandràntarapràõotpanna÷aïkukoñyà candraþ parilekhanãyaþ | evam sarvatra kùitijàt upari vyavasthitasya candrasya parilekhanaprakriyà | [ gçhapañalam vidàrya ÷çïgonnatidar÷anam ] atha ÷aïkubhujàkoñikarõapramàõaparikalpitayantràgre gçhapañalabimbàntare ÷i÷iradãdhitigaõitasitapramàõa÷çïgonnatiþ pradç÷yate | tat yathà Ð samyak prasiddhagçhodare pårvàpararekhàtaþ uttareõa dakùiõena và parikalpitàïgulapramàõam arkàgràsåtram pårvavat prasàrya bindum kuryàt | saþ arkabinduþ | pårvàpararekhàyàþ eva dakùiõottarataþ candràgrataþ ÷aïkvagrayoþ yogavi÷eùajyàïgulatulyam såtram yathà àgatadi÷am prasàrya bindum kuryàt | sa ÷a÷ibinduþ | arkendubindvoþ antaràïgulatulyà bhujà | tatkàla[candra]÷aïkutulyà koñiþ avalambakaþ | tadanusàreõa avalambakasthityà candrabimbànusàriõyà gçhapañalam vidàrayet | tatra ÷aïkvagràyatadaõóa÷irasi yathàlikhitam tat chedyakasita÷çïgonnatim arkabindunyastadçùñiþ karõànusàreõa utkùiptàvalambakàïgulapramàõamastakàsaktam ÷a÷alakùmàõam pa÷yati | evam eva grahàþ api gçhodaravyavasthitaiþ dar÷anãyàþ iti | [ ardhodite candre ÷çïgonnatikalpanà ] kùitijamaõóalàkràntàrdhabimbasya candramasaþ koñeþ abhàvàt na parilikhyate | tatra udayàstajyàcandràgre ÷çïgasya unnatiþ parikalpyate | tat yathà Ð yadi candràgrà dakùiõena udayajyà uttareõa tadà candramasaþ uttara÷çïgam pràk pradç÷yate, yataþ bhavçttacandraþ dakùiõena vyavasthitaþ | bhavçttacandrànusàreõa ca såryamarãcayaþ candrabimbam karõagatyà avagàhante | yadà punar candràgrà uttareõa udayajyà dakùiõena tadà candramasaþ dakùiõa÷çïgam pràk pradç÷yate | yasmàt candramasaþ dakùiõena bhavçttaþ sthitaþ | bhavçttànusàreõa ca såryamarãcayaþ candrabimbam avagàhante | dakùiõena tulyadikkayoþ vi÷eùaþ, candràgrà yadà atiricyate tadà candramasaþ uttara÷çïgam pràk pradç÷yate, anyathà dakùiõam | uttareõa yadà candràgrà atiricyate tadà dakùiõa÷çïgam pràk pradç÷yate, anyathà uttaram | yadà punar vi÷eùeõa na ki¤cit antaram tadà yugapat ubhaya÷çïgadar÷anam | yadà ca udayajyà candràgre na bhavataþ tadà ca astamaye candramasaþ astalagnajyayà candràgrayà ca ÷çïgasya pràk pa÷càt và astamayam parikalpanãyam | [ candrasya sitàsitahetuþ ] evam candramasaþ sitàsita÷çïgonnatidar÷anakàlàdayaþ savitçva÷àt eva | evam ca nirukte pañhyate Ð tasya ekau ra÷miþ candramasam prati dãpyate | na hi tena upekùitavyam | àdityataþ asya dãptiþ bhavati | suùumõaþ såryara÷micandramàþ gandharvaþ | [vàjasaneyasaühità, a¡ 18, maü¡ 40; taittirãyasaühità, 3.4.7.1 ] iti api ca nigamaþ bhavati iti | tasmàt etena eva liïgena candramàrgàt upari såryamàrgaþ iti, anyathà anupapatyà | pari÷iùñàþ ca tàràgrahàþ såryamàrgàt upari dåreõa vyavasthitàþ | tena teùàm àràtsthitàni golàrdhàni sarvadà sakalàni eva cakàsate | årdhvamukhàþ såryamarãcayaþ sadà àràdbhàgam prakà÷ayanti iti | budha÷ukrayoþ ca pratyàsannavartitvàt sarvataþ bimbam avagàhante arkamarãcayaþ pradãpapratyàsannagolavat tena tayoþ api asakalabimbatàbhàvaþ | yadi evam astamite savitari katham ete grahàdayaþ cakàsate savitçkaràbhàvàt ? na eùaþ doùaþ | bhåmeþ dåreõa såryamàrgaþ | tena uparimukhànàm såryamarãcãnàm na vyavadhànàya bhåþ vartate | yathà ghañasya upari adhaþ dåreõa avasthitasya pradãpasya ghañaþ na vyavadhànakàraõam | kçùõapakùapratipadàdiùu candramasaþ bimbapårvabhàgaþ pratyàsannaþ savituþ iti tena tat ÷uklam upalabhyate | ratnànàm ca àdityakaràþ eva dãptikàraõatvam prapadyate | tena tàni api ràtrau na prakà÷àtmakàni | uktam ca ratnaparãkùàyàm Ð bhànoþ ca bhàsàm anuvedhayogam àsàdya ra÷miprakareõa dåram | pàr÷vàõi sarvàõi anura¤jayanti guõaiþ upetàþ sphañik[àdayaþ hi] || [yat] upàkhyànàdiùu ratnàni eva dhvàntam dhvaüsayanti iti ÷råyate tat upàkhyàna[m arthavàdamàtra]m eva | anye punar anyathà manyante Ð svacchàyayà arkasàmãpyàt vikalendusamãkùaõam | iti | svacchàyayà candraþ ÷uklaþ upalabhyate, tasya ÷uklasya candramasaþ savitçsannikarùàt vaivarõyam bhavati iti | kutaþ etat? yadi svabhàvataþ ÷uklasya candramasaþ såryasannikarùàt vaivarõyam syàt tadà ÷uklapratipadàdiùu candrasya aparabhàgaþ vivarõaþ syàt såryasannikarùàt, na pårvabhàgaþ | tathà ca avàïmukham candrabimbam upalakùyate | tasmàt mithyàj¤ànam eva etat yat saugataiþ ucyate || 5 || [ bhågolasaüsthànam ] bhàdikakùyàbhåsaüsthànapradar÷anàya àha Ð vçttabhapa¤jaramadhye kakùyàpariveùñitaþ khamadhyagataþ | mçjjala÷ikhivàyumayaþ bhågolaþ sarvataþ vçttaþ || 5 || bhàni jyotãüùi nakùatràõi | teùàm bhànàm pa¤jaraþ bhapa¤jaraþ | yasmàt [bhàni] samantataþ viyati pa¤jarasthàni iva lakùyante tataþ anena dar÷anena etat uktam | vçttaþ ca asau bhapa¤jaraþ ca vçttabhapa¤jaraþ | vçttabhapa¤jaramadhyam, madhyam antaþ, tasya vçttabhapa¤jarasya | tatra vçttabhapa¤jaramadhye | kakùyàpariveùñitaþ kakùyàbhiþ grahàõàm pariveùñitaþ kakùyàpariveùñitaþ | khamadhyagataþ, kham àkà÷am, tasya madhyam khamadhyam, khamadhyaügataþ khamadhyagataþ, àkà÷amadhyasthaþ iti yàvat | katham àkà÷amadhye niràlambanà bhåþ avatiùñhate? [ucyate Ð svabhàva]pràdhànyàt; yathà salilàgnivàyavaþ kledadahanapreraõàtmakàþ, na teùàm anyaþ asti ka÷cit kledadahanapreraõaprayojakaþ, evam iyam api bhåþ dhàraõàtmikà, na ca dhàryamàõàtmikà | athavà patantã bhåþ, "patatu adhaþ" iti àha | atha kim idam adhaþ nàma | yathà asmadãyànàm pçthivã adhaþ, evam pçthivyàþ kim adhaþ? "adhaþ"-÷abdaþ ca digvàcã, di÷aþ ca vyavasthàpekùayà bhavanti | yathà yatra vivasvàn udeti sà pràcã, yatra astam eti sà parà, yasyàm adç÷yaþ gacchati sà uttarà, ÷eùà dakùiõà | àsàm antaràleùu eva vidi÷aþ | evam upari adhaþ ca pçthivã apekùayà bhavataþ | tena tasyàþ pçthivyàþ na ki¤cit upari, na adhaþ, tasmàt patanàbhàvaþ bhuvaþ | evam ca pçthivyàþ ardham pariveùñyà avasthitaþ samudraþ na patiti | patantyàm ca bhuvi loùña÷ilãmukhàdayaþ viyati kùiptà na bhuvam àsàdayeyuþ | bhåþ mandam patati iti cet, sàdhyate ca etat màyàvidbhiþ ca, viyati khàtakãlakaþ anà÷rayaþ bhavet | atha anye manyante Ð ÷eùeõa anyena [và] bhåþ dhriyate iti | tat uktam | ÷eùàdãnàm api ava÷yam àdhàravi÷eùaþ ka÷cit kalpanãyaþ, [taya anyaþ à]dhàraþ syà[t tasya api anyaþ] iti anavasthà | atha te sva÷aktyà eva avatiùñhante iti cet, bhuvaþ eva kasmàt sà ÷aktiþ na parikalpyate | tasmàt jagataþ dharmàdharmàpekùayà sarvabhåtadhàtrã bhåþ ni÷calà àkà÷e tiùñhati | mçjjala÷ikhivàyumayaþ bhågolaþ, pratyakùam yataþ upalabhyate | sarvataþ vçttaþ | mçdàdinà kàùñhàdinà và ayaþ÷alàkàyàm madhye samavçttavat avagantavyaþ | asya bahiþ candràdãnàm kakùyàþ dar÷ayitavyàþ || 6 || [ bhågolapçùñhe pràõinàm sthitiþ ] bhågolapradar÷anàya àha Ð yadvat kadambapuùpagranthiþ pracitaþ samantataþ kusumaiþ | tadvat hi sarvasattvaiþ jalajaiþ sthalajaiþ ca bhågolaþ || 7 || yadvat kadambapuùpagranthiþ [samantàt kesaraiþ] pracitaþ, vyàptaþ iti arthaþ, tathà ayam bhågolaþ samantàt jalajaiþ sthalajaiþ ca pràõibhiþ àvçttaþ | atha ye bhuvi vyavasthitàþ pràõinaþ parvatàdayaþ teùàm katham avasthànam tat ucyate Ð yatra yatra pràõinaþ gacchanti tatra tatra teùàm bhåþ eva adhaþ, viyat upari pratibhàti yathà asmàkam || 7 || [ bhuvaþ vçddhyapacayau ] bhåvçddhyapacayaj¤ànàya àha Ð brahmadivasena bhåmerupariùñàt yojanam bhavati vçddhiþ | dinatulyayà ekaràtryà mçdupacitàyàþ bhavati hàniþ || 8 || tçõakàùñhabhasmàdiråpeõa vidyamànàyàþ [bhuvaþ] yojanavçddhiþ bhavati | ataþ eva gçhapàdapataóàgàdikhàteùu ghañapiñakàdi upari upari avayavàþ labhyante | dinatulyayà ekaràtryà brahmadivasatulyayà ràtryà | mçdupacitàyàþ bhavati hàniþ | mçdà upacità mçdupacità, tasyàþ mçdupacitàyàþ hàniþ bhavati | kena punar kàraõena yat upacitam buvaþ tat parikùãyate? brahmadivasàvasàne kila saüvartakàbhidhànaiþ jaladharaiþ vicchinnadhàràbhimuktena payasà yat upacitam bhuvaþ tat parikùãyate || 8 || [ bhåpramàõam ] bhåbhramaõavàcakapårvottarapakùapratipàdanàya àha Ð anulomagatiþ nausthaþ pa÷yati acalam vilomagam yadvat | acalàni bhàni tadvat samapa÷cimagàni laïkàyàm || 9 || anulomagatiþ nausthaþ, ka÷cit anulomagatiþ nausthaþ, pa÷yati acalam, na calam vastugatyà api sthiram, vilomagam yathà pa÷yati saritsàgarobhayatañasthitam vçkùadikam, [tathà eva] ca bhåmau pràïmukham bhramatyàm upari[sthitàþ janàþ] nabhasthitàni acalàni bhàni pratilomagàni aparagàni pa÷yanti | tathà hi laïkàsthàþ bhàni samapa÷cimagàni pa÷yanti | laïkà upalakùaõamàtram | evam anye api pa÷yanti | tasmàt iyam bhåþ eva pràïmukham bhramati | ni÷calam jyoti÷cakram | bhågatyà taduparisthitaþ yaþ bhacakraprade÷aþ purastàt sa udayan iva ca lakùyate, yaþ tu madhye sa gaganamadhyasthitaþ iva, yaþ hi dåreõa saþ astam gacchan iva lakùyate | anyathà hi ni÷calasya bhacakrasya udayàstàsambhavaþ syàt | idam asya àdar÷anam | bhåmaõóale bhramati [sati] jagat jaladhinà àplàvet, bhågolavegajanitaprabha¤janena àkùiptàþ taru÷ikharapràsàdàdayaþ vi÷ãryeran | pakùiõaþ api viyati utpatan na svanãóam àsàdayeyuþ | tasmàt dharitrãbhramaõe na ki¤cit liïgam asti | tasmàt anyathà vyàkhyeyam såtram | yathà anulomagatiþ nausthaþ puruùaþ calavaståni vilomagam pa÷yati, evam bhàni calàni pravahànilàkùiptàni vegava÷àt laïkàyàm yàni vaståni tàni pratilomagàni pa÷yanti; adhovyavasthitàm bhuvam ni÷calàm bhramantãm iva pa÷yanti | pratyakùe api nakùatràõi pràguditàni aparàm di÷am àsàdayanti || 9 || [ bhåbhramaõakàraõam ] bhramaõakàraõam àha Ð udayàstamayanimittam nityam pravaheõa vàyunà kùiptaþ | laïkàsamapa÷cimagaþ bhapa¤jaraþ sagrahaþ bhramati || 10 || udayaþ ca astamayaþ ca [udayàstamayau | tayoþ ] udayàstamayayoþ nimittam nityam pravaheõa pravahasaüj¤itena vàyunà kùiptaþ bhapa¤jaraþ, bhapa¤jaraþ api nityagatiþ eva, laïkàyàm samapa÷cimaþ yaþ dikprade÷aþ sa laïkàsamapa÷cimaþ, tam gacchati iti laïkàsamapa÷cimagaþ, saha grahaiþ vartate iti sagrahaþ, bhramati kùaõam api na avatiùñhate | yadi api grahàþ pràïmukham vrajanti tathà api bhapa¤jaràpekùayà aparadiksaïkramaõam kurvanti, mahatà bhapa¤jaragatyà nãyamànàþ lakùyante, kulàlacakrasthàþ kãñàþ iva || 10 || [ meruvarõanam ] merupramàõam àha Ð meruþ yojanamàtraþ prabhàkaraþ himavatà parikùiptaþ | nandanavanasya madhye ratnamayaþ sarvataþ vçttaþ || 11 || yojanam màtrà yasya sa yojanamàtraþ, pramàõe màtranpratyayaþ | prabhàkaraþ, prabhàm karoti iti prabhàkaraþ | [himavatà parikùiptaþ], himavatà parvatena samantàt veùñitaþ | [nandanavanasya madhye], nandanam vanam [devànàm apsarogaõaparivçtànàm] krãóàsthànam, tasya madhye | ratnamayaþ | ratnàni [suvarõarajata]muktàpravàlapadmaràgamarakataprabhçtãni, taiþ nirmitaþ ratnamayaþ | [sarvataþ] samantàt | vçttaþ golakàkàraþ iti arthaþ | atha pauràõikaiþ lakùayojanapramàõaþ meruþ pañhyate tat yuktirahitam | [laïkàtaþ yàvat merumadhyam tàvat yojanasahasram api na asti, kutaþ tat ekade÷e bhaviùyati | atha bhåþ eva mahàpramàõà parikalpyate, tat ayuktam |] yat sapa¤cà÷atsahasram yojanànàm bhåvyàsàmanam akùonnatiprasàdhitam tat sopapattikam | grahodayàstamayamadhyàhnicchàyàvanatilambanàdibhiþ siddham utsçjya kim anyat upalabhyate | kim ca puràõeùu puùkaradvãpasya uparigataþ vivasvàn madhyàhnam karoti iti pañhyate | lakùayojanànàm kila jambådvãpaþ, [tataþ dviguõottaràþ] samudràþ [dvãpàþ ca] sapta, saptamaþ ca puùkaradvãpaþ | tat anekaiþ yojanasahasraiþ antaraiþ vyavasthitam | tatra yadi madhyàhnaþ vivasvataþ syàt asmàkam uttaragolabhåtatvàt ÷aïkoþ chàyànà÷aþ [na] syàt | dç÷yate tacchàyànà÷aþ | tasmàt viùuvati laïkàmadhye savità gacchati iti siddham | [viùuvati laïkàmadhye na savità gacchati iti taiþ eva uktam | tat ca atidåratvàt na ghañate | yadi pataïgavat utplutya gacchati tataþ yujyate | tat ca a÷akyam parikalpayitum, pratyakùaviruddhatvàt |] tasmàt dhruvonnatyà [ànãtam eva] bhuvaþ pramàõam siddham | tatra mahàpramàõasya meroþ avasthànam eva na asti | [yadi katha¤cit mahàpramàõaþ eva meruþ avatiùñhate tadà sa kim asmàbhiþ na dç÷yate | ] dåratvàt meruþ asmàbhiþ na dç÷yate, athavà niùprabhatvàt tat na dç÷yate, na tarhi ratnamayaþ | kim ca yadi mahàpramàõaþ meruþ syàt meru÷ikharàntaritatvàt bhàvàt uttareõa tàrakàþ na dç÷yeran | tasmàt tasya kanakagireþ upari÷ikharaprade÷e eva sarvaratnamayaþ meru÷abdena ucyate || 11 || [ merubaóavàmukhayoþ sthitã ] kva bhåprade÷e meruþ, kva và baóavàmukham iti àha Ð svaþ merå sthalamadhye narakaþ baóavàmukham ca jalamadhye | amaramaràþ manyante parasparam adhaþsthitàþ niyatam || 12 || svaþ svargopalakùitaþ, meruþ ca, sthalamadhye | narakaþ baóavàmukham ca jalamadhye | amaramaràþ amaràþ devàþ, maràþ narakasthàþ, te parasparam adhaþsthàþ manyante | yataþ sarveùàm bhåþ adhaþ, ataþ anyonyam adhaþsthitàþ manyante | yatra uttareõa ayaþ÷alàkà bhuvam bhitvà nirgatà tatra prade÷e svargaþ meruþ, yatra dakùiõena nirgatà tatra narakaþ baóavàmukham ca || 12 || [ udayàdivyavasthà ] prakçùñade÷àntaravyavasthitàn de÷àn àha Ð udayaþ yaþ laïkàyàm saþ astamayaþ savituþ eva siddhapure | madhyàhnaþ yamakoñyàm romakaviùaye ardharàtraþ syàt || 13 || laïkànivàsinàm yaþ udayaþ sa eva siddhapuranivàsinàm astamayaþ, [yataþ laïkàprade÷àt adhaþ vyavasthitam siddhapuram] | madhyàhnaþ yamakoñyàm, yaþ eva laïkàpuranivàsinàm udayaþ sa eva yamakoñinivàsinàm madhyàhnaþ, yataþ laïkàprade÷àt pårvasyàm bhåparidhicaturbhàge yamakoñiþ | yaþ laïkànivàsinàm udayaþ sa romakanivàsinàm ardharàtraþ, yataþ laïkàtaþ aparabhàge bhåparidhicaturbhàge romakam | evam ete bhåcaturthabhàg[àntaràla]vyavasthitàþ sthalajalasandhivartinaþ de÷àþ parasparam ahoràtracaturbhàgakàlade÷àntarapramàõàþ pradar÷ayitavyàþ || 13 || [ samarekhàsthanagaryau ] de÷àntarapradar÷anàrtham àha Ð sthalajalamadhyàt laïkà bhåkakùyàyàþ bhavet caturbhàge | ujjayinã laïkàyàþ taccaturaü÷e samottarataþ || 14 || sthalamadhyàt meroþ àrabhya jalamadhyàt ca baóavàmukhàt laïkà bhåkakùyàyàþ caturthabhàge vyavasthità | bhåparidhiþ 3298 17 25, caturbhàgaþ 824 67 100 | etàvati antare vyavasthità | ujjayinã sthalajalasandhivartilaïkàyàþ samottare digbhàge vyavasthità | taccaturaü÷e, tasya bhåcaturthabhàgasya caturthabhàge | bhåparidheþ ùoóa÷abhàgaþ 206 67 400 | etàvati antare laïkàtaþ ujjayinã | laïkojjayinãsamadakùiõottararekhàyàm vàtsyagulmacakorapuraprabhçtãni sthànàni vyavasthitàni | ujjayinyàþ uttareõa da÷apuramàlavanagaracañña÷ivasthàne÷varaprabhçtãni yàvat meruþ iti | sarve grahàþ karaõàgatàþ bhåmadhyasamadakùiõottararekhàyàm bhavanti | pårvabhàgavyavasthitàþ prathamataram eva ravim pa÷yanti, ataþ de÷àntaraphalam apanãyate | pa÷cimabhàge [vyavasthitàþ] cireõa pa÷yanti, ataþ tatra de÷àntaraphalam kùipyate | svade÷àkùasamarekhàkùavivarabhàgaiþ trairà÷ikam Ð yadi cakràü÷akaiþ bhåparidhiyojanàni labhyante 3298 17 25, tadà akùàü÷àvivarabhàgaiþ kim iti, samadakùiõottararekhàntaràlayojanàni bhavanti koñyàtmakàni | svade÷asthànataþ tiryagvyavasthitojjayinyàdisthànam | tasya antaràlayojanàni lokàt avagatàni karõaþ | karõakoñivargavi÷eùamålam bhujayojanàni | tataþ yadi vyàsàrdhatulyàvalaübake[na bhåparidhiþ tadà iùñàvalaübakena kà iti, spaùñabhåparidhiþ | punar yadi] spaùñabhåparidhinà grahabhuktiþ labhyate de÷àntarayojanaiþ kà bhuktiþ iti de÷àntarphalam labhyate | pårvavat dhanam çõam iti || 14 || [ bhagolasya dç÷yàdç÷yabhàgau ] bhagoladç÷yàdç÷yaj¤àpanàya àha Ð bhåvyàsàrdhena ånam dç÷yam de÷àt samàt bhagolàrdham | ardham bhåmicchannam bhåvyàsàrdhàdhikam ca eva || 15 || bhuvaþ vyàsaþ bhåvyàsaþ tasya ardham bhåvyàsàrdham, 525 | tena ånam bhagolàrdham dç÷yam upalabhyate | kasmàt? samàt de÷àt | anantaritaþ samaþ, mahàdridrumàdyunnatapadàrtharahitaþ de÷aþ samaþ iti | ardham bhåmicchannam na dç÷yate bhåvyàsàrdhena adhikam adç÷yam | etat jij¤àsuþ bhågolapçùñhàvagàhi såtram prasàrya pårvakùitije aparakùitije [ca] badhnãyàt | bhåpçùñhasthitasya draùñuþ prasàritasåtrànusàriõã dçùñiþ yàti | tatra [pårva]prade÷e jyotãüùi ardhoditàni pa÷yati, pa÷càt ardhàstamitàni [pa÷cati] | evam bhåvyàsàrdhena ånam [golàrdham] golasåtràntaràlasthitam dç÷yam | yat etat adç÷yam golàrdham golasåtràntaràlam tat bhåvyàsàrdhàdhikam | etat samàyàm bhuvi | yaþ punar draùñà tuüga÷ailamastake bhavati tat ÷ailapramàõàdhikam tasya adç÷yam bhavati | vidyàdharàdayaþ viyati dåre sthitàþ prabhåtam jyoti÷cakram pa÷yanti, [yasmàt] upari dårasthitasya nirvirodhaprasàraõà dçùñiþ bhavati | atidåre sthitaþ brahmà sarvadà vivasvantam pa÷yati | [bhåpçùñhavyavasthitànàm bhåvyàsàrdhonabhapa¤jaràrdhadar÷inàm svàt pramàõàt satatam divasaþ hãyate, ni÷à vardhate | tadartham] trairà÷ikam Ð yadi ravikakùyàyàm ùaùñiþ nàóyaþ labhyante tadà bhåvyàsàrdhayojanaiþ 525 kiyatyaþ | labdhena dviguõena sarvadà hãnaþ divasaþ adhikà ràtriþ || 15 || [ meruvaóavàmukhasthànàm bhagolabhramaõadar÷anam ] merubaóavàmukhanivàsinàm dar÷anàrtham àha Ð devàþ pa÷yanti bhagolàrdham udaï merusaüsthitàþ savyam | ardham tu apasavyagatam dakùiõabaóavàmukhe pretàþ || 16 || [ udaï merusthitàþ devàþ bhagolasya uttaram] ardham savyam pradakùiõagatim pa÷yanti | dvitãyam ardham dakùiõam jyoti÷cakrasya apasavyam apradakùiõagatim baóavàmukha[sthitàþ] pretàþ pa÷yanti | [sthalajalasandhau sthitvà etat àcàryaþ pratipàdayati | tat apekùayà hi merubaóavàmukhayoþ uttaradakùiõatvam | na merubaóavàmukhasthànàm diïniyamaþ asti |] såryagatyapekùayà pràcyàdivyavahàraþ | yatra vivasvàn udeti sà pràcã, [yatra astameti sà pratãcã] | [na tathà merubaóavàmukhasthànàm api, paritaþ sarvatra raveþ udayàstamayasambhavàt |] de÷àntaravyavadhànàt anyathà bhacakràrdhadar÷anam bhavati | ka÷cit puruùaþ uttareõa gataþ de÷àntaram eti tathàtve dhruvam upari àrohitam pa÷yati, krameõa merum pràptasya upari dhruvaþ bhavati | meroþ uttareõa dakùiõena dhruvaþ avalambate | etat uttaràyaþ÷alàkàgrasvastikam upari nidhàya dakùiõàyaþ÷alàkàgrasvastikam ca adhomukham nidhàya dar÷ayet | tathà laïkàsthasya yaþ viùuvat màrgaprade÷aþ pårvàparaþ pratibhàsate sa merusthànàm kùitijàsaktaþ | evam baóavàmukhasthànàm api cakravat bhàskaraþ pratibhàsate || 16 || [ devàsurapitçnaràõàm dinapramàõam ] merubaóavàmukhasthàþ kiyantam kàlam ravim pa÷yanti iti àha Ð ravivarùàrdham devàþ pa÷yanti uditam ravim tathà pretàþ | ÷a÷imàsàrdham pitaraþ ÷a÷igàþ, kudinàrdham iha manujàþ || 17 || devàþ merunivàsinaþ meùàdiùu ùañsu rà÷iùu samudgatam såryam ravivarùàrdham pa÷yanti ùaõmàsàn yàvat iti arthaþ, pradakùiõam cakravat bhramantam kùitijàsaktam krameõa caturviü÷atikràntibhàgàn yàvat parityaktakùitijam pa÷yanti | evam pretàþ api ravivarùàrdham eva sakçt udgatam såryam pa÷yanti dakùiõagole ùañsu rà÷iùu | ÷a÷imàsàrdham pitaraþ ÷a÷igàþ, ÷a÷inam gacchanti iti ÷a÷igàþ, candralokanivàsinaþ pitaraþ ÷a÷inaþ màsàrdham pa¤cada÷atithayaþ etàvantam kàlam pa÷yanti | pitéõàm amàvàsyàyàm upari savità bhavati | [tat] teùàm aharmadhyam | tataþ yathà yathà savità pratipadàdiùu parataþ avalambate tathà tathà pitéõàm madhyàhnottarabhàgaþ, rà÷itrayàntaritaþ astam eti, astamitaþ pakùeõa rà÷iùaóantaritaþ pràcyàm udeti | ataþ teùàm pakùaþ ahaþ, pakùaþ ràtriþ iti | kudinàrdham iha manujàþ | kudinam bhådinam ravyudayàt ravyudayam yàvat, tadardham iha manujàþ pa÷yanti | sarvam yathàvat sthitam gole pradar÷ayet iti || 17 || [ khagole kùitijamaõóalam ] khagole kùitijamaõóalapradar÷anàya àha Ð pårvàparam adhaårdhvam maõóalam atha dakùiõottaram ca eva | kùitijam samapàr÷vastham bhànàm yatra udayàstamayau || 18 || pårvàparamaõóalam tat iha khagolapramàõam | sa eva årdhvam uparyadhovagàhi sarvabhapa¤jaràõàm | tathà dakùiõottaram anyat maõóalam tàvatpramàõam, dakùiõottaràvagàhi yàmya uttaramaõóalam upari adhaþ ca janitasvastikam | kùitijam samapàr÷vastham tathà anyat maõóalam tàvat eva | samapàr÷vàvagàhi parikaravat dikcatuùñayajanitasvastikam kùitija iti ucyate | bhànàm yatra udayàstamayau | yatra maõóale bhànàm udayàstamayau lakùyete | harijam iti kai÷cit ucyate | ayam khagolaþ sarvabhapa¤jaràõàm bahiþ avatiùñhate || 18 || [ unmaõóalam ] unmaõóalapradar÷anàya àha Ð pårvàparadiglagnam kùitijàt akùàgrayoþ ca lagnam yat | unmaõóalam bhavet tat kùayavçddhã yatra divasani÷oþ || 19 || dakùiõottarakùitijasvastikàt yàmya uttaramaõóale svade÷àkùabhàgatulye antare vedhe kçtvà loha÷alàkàgre prave÷ya golam nidadhyàt | tataþ unmaõóalam dar÷ayet | pårvàparadiglagnam pårvàparayoþ di÷oþ lagnam | kùitijàt akùàgrayoþ ca lagnam yat | dakùiõottarakùitijasvastikayoþ upari adhaþ svade÷àkùabhàgatulye antare lagnam kàrayet | tat unmaõóalam | udayamaõóalam unmaõóalam | yatra maõóale divasasya ràtreþ ca kùayavçddhã lakùyete | viùuvati unmaõóalakùitijayoþ ekatvàt divasani÷oþ kùayavçddhã na staþ | viùuvataþ uttareõa unmaõóalam upari kùitijam adhaþ avatiùñhate | tasmàt uttaragole apràpte eva unmaõóalam [savità] caradalaghañikàpramàõena udeti | pa÷càt unmaõóalam atikràntaþ astam eti | ataþ divasaþ uttaragole vardhate | dakùiõagole unmaõóalam atikràntaþ kùitijàt udeti | apràptaþ eva astameti | ataþ dakùiõagole ràtriþ upacãyate | ataþ tattulyà divasani÷oþ kùayavçddhã | tadartham trairà÷ikam Ð yadi ùaùñyà grahabhuktiþ labhyate, tadà caradalaghañikàbhiþ kiyatã iti | labdham uttaragole ravau udaye vi÷odhayet | yàmye viparãtam | evam uttaradi÷i vyavasthitànàm krameõa divasani÷oþ mahatyau kùayavçddhã bhavataþ | yatra de÷e raviþ mithunàntasthaþ na astam eti, ùaùñiþ nàóyaþ divasaþ, tatra triü÷adghañikàþ caram, pa¤cada÷aghañikàþ caràrdham | tasya kàùñhasya jyà carajyà | tayà viparãtakarmaõà kùitijyà ànãyate Ð yadi vyàsàrdhasya iyam [vyàsàrdhatulyà] carajyà tadà mithunàntasvàhoràtràrdhasya kà iti mithunàntasvàhoràtràrdhatulyà kùitijyà labhyate | tasyàþ kùitijyàyàþ mithunàntàpakramajyàyàþ ca vargayuteþ målam arkàgrà trijyàtulyà | tena tatra de÷e yàmya uttare kùitijàt upari krameõa [sama]maõóalam avagàhya khamadhyàt dakùiõena dvicatvàriü÷adbhàge [yàmya uttaram atikramya] tataþ prathamodaye punar kùitijam àpnoti ca eva | tatra ùaùtiþ nàóyaþ divasaþ upalakùyate | svàrkàgrataþ [kùitijyà | tadartham trairà÷ikam] Ð arkàgrayà iùñatulyayà kùitijyà labhyate vyàsàrdhena kim iti | guõakabhàjakayoþ tulyatvàt naùñayoþ kùitijyàpramàõà akùajyà bhavati | tat katham? akùaþ ùañùaùñibhàgàþ | tatra de÷e vyabhicàràt grahagatiþ | uttareõa tasmàt iyam vyavasthà na asti iti || 19 || [ khagolàpekùayà draùñuþ sthitiþ ] pràcyàdivyavasthàpratipàdanàya àha Ð pårvàparadigrekhà adhaþ ca årdhvà dakùiõottarasthà ca | etàsàm sampàtaþ draùñà yasmin bhavet de÷e || 20 || pårvàpararekhà, adhaþ ca årdhvà ca yà rekhà, dakùiõottarasthà ca | ca[kàraþ] samuccaye | etàsàm rekhàõàm sampàtaþ ekatra yogaþ, yasmin de÷e draùñà tatra tatra tàsàm sampàtaþ | tasmàt draùñçva÷àt digvyavasthà | yatra draùñà ravim udgacchan pa÷yati sà pràcã, yatra [raviþ] madhyàhnam karoti sà dakùiõà, yatra astam eti sà parà, yatra ardharàtram karoti sà uttarà | sarveùàm uttaraþ meruþ | laïkànivàsinàm yadà madhyàhne raviþ bhavati romakanivàsinàm udeti | tatra laïkàprade÷e teùàm pràcã | tadapekùayà svasthànàt uttaraþ meruþ pratibhàsate | yadà romake madhyàhnaþ tadà siddhapuranivàsinàm udayaþ [tatra romakaprade÷e teùàm pràcã] | tadapekùayà teùàm svasthànàt uttaraþ meruþ | evam yamakoñyàm api | bhåmau yàvattàvatpramàõam vçttam àlikhya pårvàhõe [aparàhõe ca] chàyàm lakùayet | yatra prade÷e ÷aïkucchàyà vçttam pravi÷ati sà pa÷cimà | yatra niryàti sà pràcã | tadagrayoþ matsyam utpàdya tanmukhapucchaspçksåtram prasàrayet | sà dakùiõottarà dig bhavati | athavà tricchàyàgramatsyadvayamukhapucchaspçksåtradvayasampàtaþ uttarà dakùiõà ca | [athavà dik] prasàdhanãyà citràsvàtyoþ || 20 || [ dçïmaõóalam dçkkùepamaõóalam ca ] [ dçïmaõóaladçkkùepamaõóalasvaråpam àha Ð] årdhvam adhastàt draùñuþ j¤eyam dçïmaõóalam grahàbhimukham | dçkkùepamaõóalam api pràglagnam syàt trirà÷yånam || 21 || dçïmaõóalam [draùñuþ årdhvam adhastàt] grahàbhimukham [bhavati] | yatra draùñà bhavati tatra asya madhyam, yatra grahaþ tatra asya paridhiþ, yàvàn dçggrahayoþ antaram tàvatà viùkambhàrdhena dçïmaõóalam pradç÷yam | tat eva madhyàhnasthite grahe dçkkùepamaõóalam bhavati | dçkkùepamaõóalam api | samamaõóalamadhyàt dakùiõena uttareõa và yatra grahàbhimukham dçùñeþ kùepaþ tatra yaþ mahàpramàõakakùyaþ grahaþ sa stokataram kùipyate, alpapramàõakakùyaþ bahutaram kùipyate iti | etat madhyàhne dçgjyàpramàõavyàsàrdhena samamaõóalamadhyàt badhnãyàt | asya ànayanopàyaþ Ð pràglagnam syàt trirà÷yånam | parvakàlaghañikàþ pårvàhõe dinàrdhàt ÷odhayet | ÷eùapràõàn trairà÷ikànãtaravibhuktalaïkodayapràõaiþ ånãkuryàt | ÷eùebhyaþ yàvat laïkodayapràõàþ ÷udhyanti tàvat ÷odhyàþ | tànvantaþ eva rà÷ayaþ vi÷odhyante | ÷eùapràõàn triü÷atà guõayet, a÷uddhalaïkodayena vibhajet, labdham bhàgàdi pårvavi÷odhitaiþ eva ÷odhayet | pårvàhõe madhyalagnam bhavati | aparàhõe adhikatvàt raveþ yàvantaþ laïkodayàþ vi÷udhyanti tàvantaþ prakùipya lagnam kriyate | àcàryeõa sthålaprakçtyà iùñaghañikàbhiþ pårvalagnam lagnavidhinà kçtvà trirà÷yånam kriyate, madhyalagnam bhavati iti | rà÷ayaþ laïkodayaiþ madhyam avagàhante iti laïkodayaiþ yat madhyalagnam tat såkùmam iti | tasya apakramakàùñham svade÷àkùabhàgayutam samadi÷oþ bhinnadi÷oþ vi÷uddham khamadhyaravikakùyàntaràlam bhavati | tasya jãvà madhyajyà iti ucyate | candrasya apakramakàùñham vikùepayutam viyutam kriyate | yataþ vimaõóale candraþ tataþ akùabhàgayutaviyutasya jyà candramadhyajyà bhavati | anayà atra madhyajyà vyàkhyàtà || 21 || [ svayaüvahagolayantram ] svayaüvahagolayantrapratipàdanàya àha Ð kàùñhamayam samavçttam samantataþ samagurum laghum golam | pàratatailajalaiþ tam bhramayet svadhiyà ca kàlasamam || 22 || kàùñhaiþ nirmitam kàùñhamayam ÷rãparõyàdibhiþ pårvavat | samavçttam | sarveùu prade÷eùu [samam], na hãnàdhikam iti | samagurum | samantataþ samà gurutà kàryà | yadi atimàtraguruþ bhavati pàùàõavat ni÷calaþ syàt, [mahatà kàlena bhramati iti ataþ] samavçttam samagurum | laghum atra api sama÷abdaþ prayoktavyaþ | etat guõavi÷iùñam golam katham bhramayet? pàratatailajalaiþ iti | svadhiyà ca svakãyapraj¤ayà ca tam bhramayet | kàlasamam kàlena samam kàlasamam | kàlasamam ahoràtrasamam yathà bhramati tathà bhramayet | tat yathà Ð ùaùñighañikàïkitasvàhoràtramaõóale kanyàtulàsandhiprade÷e kãlakam ãùat unnatam ekam kàrayet | siddhapårvàparadakùiõottarasthàne jalapàtram ekam sthàpayet | pàtram ca samam vattam dãrgham [tala]madhyanihitasåkùmacchidram ghañikàùaùñyà jalapårõam yathà riktam bhavati tathà svadhiyà prasàdhya tataþ karma kriyate | yàvat pàtràt udakam sravati tàvat gurutvàt alàbuþ jalava÷àt adhogacchan golam àkarùati | evam sakçt yuktaþ golaþ paramàrthabhagolavat ahoràtre bhramati | prathamam tàmrakãlake pà÷akasåtrasya ekam agram badhvà golayantram adhastàt prabhçti pariveùñya tatra eva prade÷e såtram pràpayet iti kramaþ || 22 || [ akùakùetram ] viùuvat jyàprade÷apratipàdanàya àha Ð dçggolàrdhakapàle jyàrdhena vikalpayet bhagolàrdham | viùujjãvàkùabhujà tasyàþ tu avalambakaþ koñiþ || 23 || dçggolàrdham ghañakapàlavat avasthitatvàt dçggolàrdhakapàlam | bhagolàrdham eva kevalam dç÷yate | yena vyavahàraþ dç÷yaþ | bhagolàrdham jàtau ekavacanam | jyàrdhena vikalpayet | bhåmau vçttam àlikhya pårvàparadakùiõottaradikcihnitam kçtvà ekaikasmin caturthabhàge rà÷itrayam aïkayet | punar ekaikaþ rà÷iþ aùñadhà vibhajet | tatra såtràõi prasàrayitavyàni | tàni jyàsåtràõi | tadardhàni jyàrdhàni | athavà anyaþ vikalpakramaþ | viùuvajjãvàkùabhujà | samamaõóalasya viùuvataþ uttareõa akùatulyàntare avasthitatvàt akùaþ iti ucyate | tasya akùakàùñhasya bhujà, akùajyà viùuvajjyà iti paryàyàþ | vyàsàrdham karõaþ | bhujàkarõakçtivi÷eùamålam avalambakaþ | sà koñiþ iti | etat gole pradar÷ayet | samamaõóalamadhyàt dakùiõena àkùajyàtulye antare såtrasya ekam agram badhvà graham pràpayet | saþ avalambakaþ | bhujàkoñivargayogasya målam karõaþ vyàsàrdham iti | evam anyatra api dçggolàrdhe kalpitajyàrdheùu bhujàkoñikarõavyavasthà kalpanãyà || 23 || [ svàhoràtràrdhaviùkambhaþ ] apakramàdibhiþ bhujàdikalpanàm àha Ð iùñàpakramavargam vyàsàrdhakçteþ vi÷odhya yat målam | viùuvadudagdakùiõataþ tat ahoràtràrdhaviùkambhaþ || 24 || såryasya iùñàpakramajyàyàþ candrasya iùñàpakramajyàyàþ ca yaþ vargaþ sa iùñàpakramavargaþ | tam vyàsàrdhakçteþ vi÷odhya [÷eùasya] yat målam tat viùuvataþ uttareõa dakùiõena và ahoràtrasya viùkambhaþ bhavati | kràntijyà bhujà | vyàsàrdham karõaþ | tayoþ yat vargavi÷eùamålam tat svàhoràtràrdhaviùkambhaþ | pårvavidhinà tat uttaragole uttareõa, dakùiõagole dakùiõena pradar÷ayet || 24 || [ meùàdãnàm laïkodayàþ ] laïkodayapràõànayanam àha Ð iùñajyàguõitam ahoràtravyàsàrdham eva kàùñhàntyam | svàhoràtràrdhahçtam phalam ajàt laïkodayapràgjyàþ || 25 || iùñajyà iti meùavçùamithunàntajyàþ gçhyante | etàbhiþ guõitam ahoràtravyàsàrdham svàhoràtràrdhaviùkambhaþ iti arthaþ | kàùñhasya antaþ kàùñhàntaþ, tatra bhavam kàùñhàntyam | navatiþ bhàgàþ yasmin [kàùñhe tasya ante bhavam] yat svahoràtràrdham tat eva [iùña]jyàbhiþ guõitam svahoràtràrdhahçtam svakãyasvakãyàhoràtràrdhahçtam phalam iùñalaïkodayapràgjyàþ | ajàt meùàt prabhçti kàùñham bhavati iti kàùñhãkriyate | [mithunànta]pràgjyàkàùñhàt vçùàntapràgjyàkàùñham vi÷odhayet | ÷eùam mithunasya laïkodayapràõàþ | [evam] vçùàntapràgjyàkàùñhàt [meùàntapràgjyàkàùñham vi÷odhayet | ÷eùam vçùabhasya laïkodayapràõàþ] | svaråpataþ eva meùa[laïko]dayapràõàþ bhavanti || 25 || [ kùitijyà ] dinani÷oþ kùayavçddhipratipàdanàya àha Ð iùñàpakramaguõitàm akùajyàm lambakena hçtvà yà | svàhoràtre kùitijà kùayavçddhijyà dinani÷oþ sà || 26 || iùñàpakrameõa guõitàm iùñàpakramaguõitàm | [iùñàpakramaguõitàm] akùajyàm lambakena hçtvà phalam svàhoràtramaõóale kùitijyà bhavati | tatra iùñàpakramajyà koñiþ, kùitijyà bhujà, tadvargayutimålam karõaþ arkàgrà bhavati iti | pårvàparasvastikayoþ arkàgrayoþ såtram badhvà bhujakoñivàsanà pradar÷yà | kùitijonmaõóalayoþ antaram kùitijà iti | tayà dinani÷oþ kùayavçddhã | pårvakùitijàt uparyadhovyavasthitonmaõóala[kùitijayoþ madhye jyà]vat sà pradar÷yate || 26 || [ svade÷odayàþ ] rà÷yudayakàlapratipàdanàya àha Ð udayati hi cakrapàdaþ caradalahãnena divasapàdena | prathamaþ antyaþ ca atha anyau tatsahitena kramotkrama÷aþ || 27 || udayati dar÷anam yàti, ardham upari cakrapàdaþ, trayaþ rà÷ayaþ | caradalahãnena divasapàdena iti anena laïkodayàþ trayaþ parigçhyante | yataþ tribhiþ meùàdilaïkodayaiþ pa¤cada÷aghañikàþ tàþ svàhoràtracaturthaþ aü÷aþ, tataþ krameõa vyavasthitalaïkodayapràõebhyaþ meùàdicaradalapràõàn svade÷àkùotpannàn svakãyàn vi÷odhayet | meùàdãnàm svade÷odayàþ bhavanti | antyaþ cakrapàdaþ mãnakumbhamakaràþ | ete api caradalahãnena cakrapàdena udayanti | caradalasahitena divasapàdena | atra api divasapàdagrahaõena karkañasiühakanyàyàþ utkrameõa laïkodayàþ gçhyante | tena karkañasiühakanyàyàþ carapràõaiþ utkrameõa sahitàþ udayanti | kramotkrama÷aþ iti | kramotkramagatyà krameõa caradalahãnàþ meùavçùamithunàþ, utkrameõa sahitàþ karkañasiühakanyàþ | ete eva utkrameõa tulàvç÷cikadhanåüùi | tataþ makarakumbhamãnàþ utkrameõa caradalahãnàþ | meùavçùamithunàþ krameõa apamaõóale tiryagvyavasthitàþ, tena meùaþ ÷ãghram udeti ataþ caradalàsubhiþ apacãyate | evam vçùaþ mithunaþ ca | etaiþ makaràdayaþ vyàkhyàtàþ | karkañasiühakanyàþ [tadbhinna]saüsthànatvàt cireõa udgacchanti | ataþ caradalapràõaiþ upacãyante | etaiþ tulàdayaþ vyàkhyàtàþ | kùitijyà vyàsàrdhaguõà svàhoràtràrdhahçtà carajyà, tatkàùñham caradalapràõàþ | pçthak meùàdãnàm laïkodayavat utpàdyàþ | svade÷arà÷yudayaiþ iùñakàlalagnàrtham såryodayàt prabhçti ghañikàþ pràõãkçtya såryabhogyarà÷yudayapràõàþ tebhyaþ vi÷odhayet | sårye bhogyàü÷am kùepyam | punar yàvantaþ rà÷yudayàþ ÷uddhyanti tàvantaþ vi÷odhya sårye rà÷ayaþ kùipyante | ÷eùam triü÷atà guõitam asuddhodayabhaktam bhàgàdi vardhitaravau kùipet | lagnam bhavati | evam ràtrau api ràtrigataghañikàþ dinamànaghañikàsu prakùipya lagnam anena vidhinà kartavyam | ràtri÷eùaghañikàbhiþ viparãtakarmaõà raveþ gatabhàgàdinà tadutkrameõa yàvantaþ udayapràõàþ vi÷uddheyuþ tàvantaþ ÷odhanãyàþ ] ÷eùam triü÷atà guõitam vartamànodayabhaktam bhàgàdi ÷odhitam udayalagnam | atha raveþ lagnasya ca antarakàlasàdhanam | raveþ abhuktabhàgaiþ abhyudayam saüguõya triü÷atà bhajet | labdham raveþ abhuktapràõàþ | evam lagnabhuktabhàgaiþ tadudayam saüguõya triü÷atà vibhajet | labdham lagnabhuktapràõàþ | antarapràõayuktàþ ùaóbhiþ bhaktàþ vighañikàþ, ùaùñyà ghañikàþ, såryodayàt àrabhya bhavanti || 27 || [ iùñakàla÷aïkuþ ] [ iùñakàla÷aïkvànayanàrtham àha Ð ] svàhoràtreùñajyà kùitijàt avalambakàhatàm kçtvà | viùkambhàrdhavibhakte dinasya gata÷eùayoþ ÷aïkuþ || 28 || [svàhoràtre]ùñajyànayanam dinagata÷eùaghañikàbhyaþ | uttaragole kùitija[m unmaõóalà]t adhaþ vyavasthitam ataþ caradalaghañikàþ [dinagata÷eùaghañikàbhyaþ ] vi÷odhya niùpannàþ unmaõóalàvadheþ bhavanti | tàþ pràõãkçtya jãvà gràhyà | caradalajyayà saumyetaragolayoþ yutaviyutà kùitijàvadheþ bhavati | [ataþ trairà÷ikam] Ð yadi vyàsàrdhamaõóale iyam jyà bhavati svàhoràtràrdhamaõóale kiyatã iti kùitijamaõóalàvadheþ svàhoràtreùñajyà abhidhãyate | tàm iùñajyàm avalambakàhçtàm kçtvà viùkambhàrdhena vyàsàrdhena vibhajet | divasasya pårvàhõe gatasya, aparàhõe ÷eùasya ÷aïkuþ bhavati | candra÷aïkvànayanam | ràtrau candracchàyà upalakùayet | tatra pårvakapàle candramasaþ iùñakàlaghañikàþ, aparakapàle tu candràstalagnàntaràlaghañikàþ candramasaþ ÷eùaghañikàþ ànãya iùñakarma | candrasvàhoràtràrdham kùitijyàm caradalajyàm ca ànãya caradalaviparyayaniùpannapràõaiþ såryavat karma kartavyam | atha svàhoràtreùñajyà dvàda÷aguõà viùuvatkarõena bhaktà iùña÷aïkuþ bhavati | athavà caradalena adhikonaghañikàjyàm caradalajyàviparyayaniùpannàm, lambakaguõitàm svàhoràtreõa saüguõya trijyàvargeõa [vibhajya] ÷aïkulabdhiþ | athavà tàm dvàda÷aguõasvàhoràtreõa saüguõya viùuvatkarõaguõavyàsàrdhena bhajet | phalam ÷aïkuþ | divasagataghañikànayane ca ÷aïkunà guõitam vyàsàrdham ÷aïkucchàyàvargayutimålena bhaktam bçhacchaïkuþ bhavati | trijyàguõitaþ lambakabhaktaþ svàhoràtreùñajyà labhyate | tena uttaragole kùitijyà ÷odhyate, dakùiõe kùipyate | tataþ vyàsàrdhena hatvà svàhoràtràrdhena bhajet | labdhasya kàùñham uttaragole caradalayutam dakùiõe hãnam dinagata÷eùapràõàþ [ bhavanti | taiþ ] pràgvat ghañikàþ || 28 || [ ÷aïkvagram ] ÷aïkvagrapradar÷anàya àha Ð viùuvajjãvàguõitaþ sveùñaþ ÷aïkuþ svalambakena hçtaþ | astamayodayasåtràt dakùiõataþ sårya÷aïkvagram || 29 || sveùña÷aïkuþ iùñakàlotpanna÷aïkuþ, viùuvajjyayà akùajãvayà guõitaþ lambakena bhaktaþ astodayasåtràt dakùiõataþ sårya÷aïkvagram bhavati | ÷aïkoþ agram antaràlam ÷aïkumålàt samottaràvagàhisåtram yàvat astamayodaya[såtra]m iti | kùitijamaõóale pràksvastikàt dakùiõam uttaram và arkàgràkàùñhatulyàntare såtrasya ekam agram badhvà, dvitãyam agram tàvat [arkàgràkàùñhatulyàntare] eva aparabhàge badhnãyàt | tat pårvàparàyatam udayàstasåtram | tasya såtrasya ÷aïkutalasya antare ÷aïkvagram | ÷aïkumålàt bhåmadhyam yàvat såtram dçgjyà | bhåmadhyàt upari ÷aïkumastakapràpi yat såtram karõaþ vyàsàrdham iti || 29 || [ arkàgrà ] arkàgrànayanàya àha Ð paramàpakramajãvàm iùñajyàrdhàhatàm tataþ vibhajet | jyà lambakena labdhàrkàgrà pårvàpare kùitije || 30 || paramàpakramajyà caturviü÷atibhàgajyà 1397 | tàm iùñasya raveþ bhujajyayà guõitàm [kçtvà] lambakena vibhajet , [labdhà jyà] arkàgrà bhavati | iyati adhvani viùuvataþ uttareõa dakùiõena và raviþ udeti, pårvàpare ca kùitijamaõóalaprade÷e || 30 || [ sama÷aïkuþ ] samamaõóala÷aïkvànayanàya àha Ð sà viùuvajjyonà cet viùuvadudaglambakena saïguõità | viùuvajjyayà vibhaktà labdhaþ pårvàpare ÷aïkuþ || 31 || sà iti anena apakramajyà gçhyate | uttaragole viùuvajjyàtulyà kràntijyà [yadà] bhavati, tadà madhyàhne eva savità samamaõóalam vi÷ati | viùuvajjyà [yadà] kràntikàùñhajyayà ånà [tadà] samamaõóalàt uttareõa yàti | [kràntikàùñhajyà yadà] viùuvajjyayà ånà tadà samamaõóalam vi÷ati | [kràntikàùñhajyà] yadà ånà viùuvajjyayà, tadà [pårvànãtà arkàgrà] lambakena guõità viùuvajjyayà bhaktà samamaõóala÷aïkuþ bhavati | pårvasamamaõóalena aparasamamaõóalena [ca] kùitije arkàgràntare astamayodayasåtram badhvà arkàkràntarà÷ibhàgaprade÷aþ samapårvàparamaõóale yatra lagnam pràgbindutaþ tat samamaõóalacàpam tathà gole bhramayet yathà kùitijàdhobhàge samamaõóale tàvati antare lagnam bhavet | tayoþ samamaõóalabindvoþ antare såtram badhvà tadardham ÷aïkuþ pårvavat eva pårvàpararekhàspçk bhavati | ÷aïkoþ uttareõa astamayodayasåtram yàvat antaram ÷aïkvagram arkàgràtulyam | samamaõóala÷aïkuþ akùajyayà guõitaþ paramakràntijyàbhaktaþ såryabhujajyà bhavati | [sårye meùàdige] tatkàùñham àdityaþ, karkañakàdige ùaórà÷ivi÷uddham, tulàdige ùaórà÷iyutam, makaràdige cakravi÷uddham raviþ bhavati | chedyake api Ð samàyàm bhåmau vçttam àlikhya dikcihnitam kçtvà såryabimbodaye aste ca pårvàparayoþ bindå kçtvà pårvàpararekhàyàþ dakùiõe [madhyàhnanatajyàtulye antare] tçtãyam bindum prakalpya bindutrayàvagàhi matsyadvayena vçttam àlikhet | tat arkabhramavçttam | arkàgràgre savità uditaþ tadvçttànusàreõa samamaõóalam avagàhya dakùiõena natajyàtulye antare madhyàhnam kçtvà krameõa aparabhàge samamaõóalàt niùkràntaþ aparàgràgre astam eti | arkabhramavçttasya pràgapararekhàyàþ yatra sampàtaþ tatra samamaõóale prave÷aþ | samamaõóale tu madhyam yàvat antaram samamaõóala÷aïkucchàyà bhavati | dakùiõagole samamaõóalàt dakùiõena yàti | [tadà] samamaõóalasya prave÷àbhàvaþ || 31 || [ madhyàhna÷aïkuþ ] madhyàhna÷aïkucchàyayoþ ànayanàya àha Ð kùitijàt unnatabhàgànàm yà jyà sà paraþ bhavet ÷aïkuþ | madhyàt natabhàgajyà chàyà ÷aïkoþ tu tasya eva || 32 || kùitijàt iti samadakùiõottarasvastikaprade÷àt ye unnatabhàgàþ golamadhyasthite ravau lakùitàþ teùàm yà jyà sà paramaþ ÷aïkuþ bhavati | yà madhyàt natabhàgajyà sà parama÷aïkoþ chàyà syàt | iùñamadhyàhne raveþ apakramabhàgàþ akùabhàgeùu dakùiõagole prayojayet | uttare gole viyojayet | te natabhàgàþ bhavanti | candrasya vikùepayutaviyutàþ natabhàgàþ bhavanti, yataþ vimaõóale candraþ | ete navateþ vi÷odhyante | ÷eùam unnatabhàgàþ | teùàm [jyà] unnatabhàgajyà | athavà taddinasvàhoràtràrdham kùitijyayà svayà udagyàmye viyutayutaü[vyàsàrdhaguõam svàhoràtràrdhabhaktam] dvàda÷aguõam viùuvatkarõahçtam mahà÷aïkuþ tadunnatajyà bhavati || 32 || [ dçkkùepajyà ] dçkkùepapratipàdanàya àha Ð madhyajyodayajãvàsaüvarge vyàsadalahçte yat syàt | tat madhyajyàkçtyoþ vi÷eùamålam svadçkkùepaþ || 33 || madhyajyà ca udayajãvà ca madhyodayajãve | tayoþ saüvargaþ parasparaguõanam vyàsadalahçtam yat bhavati tasya madhyajyàyàþ ca kçtyoþ vi÷eùamålam svakãyaþ dçkkùepaþ | svagrahaõena tu ravicandrakakùyayoþ bhinnaþ dçkkùepaþ || 33 || [ dçggatijyà ] dçggatijyànayanàya àha Ð dçgdçkkùepakçtivi÷eùitasya målam svadçggatiþ kuva÷àt | kùitije svà dçkchàyà bhåvyàsàrdham nabhomadhyàt || 34 || dçgjyàdçkkùepakçtyoþ vivarasya målam svakãyà dçggatiþ bhavati | kuva÷àt bhåva÷àt iyam bhavati | madhyajyodayajãvayoþ saüvarge vyàsadalahçte yat tat madhyajyàkçtyoþ vi÷eùàt målam dçkkùepaþ hi bhavati | evam bhåva÷àt utpannatrijyà÷aïkuvargavi÷eùàt målam dçgjyà bhavati | ataþ bhåva÷àt utpanna[dçgjyà]dçkkùepaniùpannatvàt kuva÷àt iti ucyate | "kùitije svà dçkchàyà" iti atra tu "svà" iti anena svakãyadçkkùepadçggatã abhidhãyete | bhåvyàsàrdham 525 | kùitijamaõóale svà dçkchàyà kasmàt utpannà? nabhomadhyàt | vyàsàrdha[tulya]m etat bhavati | tat yataþ kudçùñiva÷àt samamaõóalamadhyàt pårvàparayoþ di÷oþ dçggatiþ [lambanam] çõam dhanam và iti, tathà eva bhagolamadhyàt dakùiõottaradi÷oþ dçkkùepasya grahaõena natiþ và syàt | jyànàm vi÷eùotpattim dar÷ayati | [bhåmeþ golàkàratvàt] bhåvyàsàrdha[tulya]m antaram kùitije såryakakùyàyàm candrakakùàyàm ca [bhavati] | såryakakùyotpannamadhyajyàm såryakakùyodayajyayà saüguõya trijyayà bhàgalabdhasya vargam madhyajyàvargàt vi÷odhya målam ravikakùyàyàm dçkkùepaþ, tathà candrakakùyotpannamadhyajyàm svodayajyayà saüguõya trijyayà bhàgalabdhasya vargam svamadhyajyàvargàt vi÷odhya målam candrakakùyàyàm dçkkùepaþ | såryasvàhoràtràdibhiþ sàdhitadçgjyàvargàt såryadçkkùepavargam vi÷odhya målam såryakakùyàyàm dçggatijyà | candrasvàhoràtràdibhiþ sàdhitadçgjyàvargàt candradçkkùepavargam vi÷odhya målam candrakakùyàyàm dçggatijyà bhavati | evam anyeùàm api grahàõàm samamaõóalamadhyàt dçggateþ bhàvaþ | udaye [sårya]grahaõe candrasya tàvadadhaþsthitatvàt candrakakùyàyàm såryabimbakendrasåtràt pårveõa candrabimbam natam lakùyate | astamaye tu tathà eva aparataþ | samabhåprade÷e sthitasya draùñuþ vyàsàrdhatulyayà dçggatijyayà bhåvyàsàrdhatulyam dçggatyantaram [= lambanam] | evam eva dakùiõottarakapàlayoþ dçkkùepàntaram [= natiþ] | [tatra idam trairà÷ikam] Ð yadi vyàsàrdhatulyayà dçggatijyayà bhåvyàsàrdhayojanatulyam dçggatyantaram [=lambanam] tadà iùñakàlotpannadçggatijyayà kiyat iti | [punar ca trairà÷ikam Ð yadi] sphuñayojanakarõena trijyàtulyàþ kalàþ labhyante, tadà dçggati[= lambana]yojanaiþ kiyatyaþ iti | atra prathame trairà÷ike trijyà bhàgahàraþ dvitãye guõakàraþ tulyatvàt [nà÷e kçte] ravicandrayoþ dçggateþ bhåvyàsàrdham guõakàraþ sphuñayojanakarõaþ bhàgahàraþ, phalam liptàþ | såryaliptàþ candraliptàbhyaþ vi÷odhya trairà÷ikam Ð yadi [dinasphuña]bhuktyantareõa ùaùñiþ nàóyaþ [labhyante, tadà] àbhiþ liptàbhiþ kiyatyaþ iti | labdham nàóyaþ bhavanti, tàþ dçggati[=lambana]ghañikàþ | pårvakapàle pårvataþ grahaþ kakùyàyàm nataþ | tasmàt pràgyogaþ ataþ grahe apanãyante | aparakapàle parataþ natatvàt lambanaghañikàtulyakàlena yogaþ bhaviùyati iti ataþ prakùipyante | evam etat karma tàvat kriyate yàvat avi÷eùaþ | evam [ravicandrayoþ] dçkkùepaliptàþ pràgvat trairà÷ikena j¤àtàþ | yadi ravicandrayoþ madhya[jye] samadiksthe bhavataþ tadà [ravicandrayoþ] natiliptànàm vi÷eùaþ anyathà yogaþ | tataþ avanatiþ bhavati | tataþ madhyagrahaõacandràt pàtam vi÷odhya ÷eùasya dakùiõottarabhujajyà ardhapa¤camena guõità trijyàbhaktà vikùepaþ | avanativikùepayoþ samadi÷i yogaþ, bhinnadi÷i viyogaþ [sphuñavikùepaþ] | sphuñavikùepaþ avanatiþ iti paryàyaþ | tayà ca avanatyà sthityardham ànãya madhyatitheþ vi÷odhya ÷eùaþ spar÷akàlaþ | tena pràgvat lambanavidhiþ | spar÷amadhyalambanaghañikàntareõa sthityardham upacãyate | tat punar madhyakàlàt vi÷odhya asakçt sthityardham utpàdayet yàvat sthiram bhavati | mokùe punar prathamànãtasthityardham madhyatithau prakùipet | pårvavat mokùalambanamadhyalambanaghañikàntareõa sthityardham upacãyate | tat punar madhyatithau prakùipya pårvavat lambanaghañikàþ utpàdya tanmadhyalambanàntareõa sthityardham upacitam kçtvà tat eva karma punar kriyate yàvat sthiram bhavati | evam sthirãkçtasthityardhasambandhinam såryendugatikalàbhogam madhyagrahaõasåryendoþ spar÷e vi÷odhayet mokùe kùipet | spar÷amokùakàlikau bhavataþ | atha pràgaparakapàladvaye api lambanayoþ tayoþ yogena yutam sthityardham sphuñam bhavati | samàyàmavanau [vyàsàrdhapramàõena såtreõa] vçttam àlikhya dikcihnitam kçtvà maõóalapårvabhàge pràgapararekhàyàþ uttareõa dakùiõena và udayajyàkàùñhatulye antare bindå kçtvà bindudvaya÷iraspçksåtram prasàrya rekhà kuryàt udayajyà bhavati | [punar] madhyam maõóalakendram kçtvà madhyajyàtulyasåtreõa vçttam bhràmayet | tat madhyajyàmaõóalam | trijyàmaõóalaparidhibindudvayàt såtradvayam madhyakendram ànãya rekhàdvayam kuryàt | tat antarajyàrdham madhyajyàmaõóale tathà eva pårvàparataþ uttareõa dakùiõena và vyavasthàpyate | tat madhyajyàvargavi÷eùamålam dçkkùepajyàkoñiþ madhyajyàmaõóale bhavati | [trijyàmaõóale pårvàparayoþ udayajyàkàùñhatulye antare] bindå kçtvà [vçttakendràt madhyàhna]natajyàtulye antare dçkkùepabinduþ dakùiõena [prakalpya] bindutrayeõa matsyam utpàdya tanmukhapucchaspçksåtrasampàtàt bindutrayaspçgvçttam bhramayet | tat arkabhramavçttam | tatra kùitijàt årdhvam yatra prade÷e raviþ tanmadhyakendràntaràlasåtram dçgjyà karõaþ, sthànãyà dçkkùepajyà koñiþ, tadagràt àrabhya dçgjyàgram yàvat ravicihnopalakùitam tadantaràlam dçggatijyà sà pårvàparà | evam vi÷iùñam trya÷ram kùetram niùpàdyate || 34 || [ akùadçkkarma ] udayàstamayayoþ vikùepava÷àt çõadhanatvapratipàdanàya àha Ð vikùepaguõà akùajyà lambakabhaktà bhavet çõam udaksthe | udaye dhanam astamaye dakùiõage dhanam çõam candre || 35 || akùajyà vikùepaguõà lambakabhaktà phalam liptàþ | uttaravikùepe udayasthitacandre çõam, astamaye dhanam | yàmye vikùepe udayasthe candre dhanam, astamaye çõam iti | çõadhanayuktã ravicaradalaphalopapattitulyà || 35 || [ ayanadçkkarma ] ayanava÷àt çõadhanatvapratipàdanàya àha Ð vikùepàpakramaguõam utkramaõam vistaràrdhakçtibhaktam | udagçõadhanam udagayane dakùiõage dhanam çõam yàmye || 36 || vikùepaþ ca apakramaþ ca vikùepàpakramau | [vikùepàpakramau guõau yasya tat vikùepàpakramaguõam | vikùepaþ tàtkàlikaþ gçhyate, apakramaþ ca paramàpakramaþ | utkramaõam utkramajyàm |] vikùepeõa paramàpakrameõa guõitàm rà÷itrayayutacandrasya utkramajãvàm iti arthaþ | katham rà÷itrayayutacandrasya tat utkramaõam? utkramaõagrahaõàt rà÷itrayakùepaþ avagamyate | [rà÷itrayayutacandrasya] utkramajyàm guõayet | vyàsàrdhakçtyà bhajet | phalam liptàþ udagvikùipte uttaràyaõe çõam dakùiõe dhanam | tat eva phalam dakùiõe ayane uttaravikùipte dhanam, çõam yàmye, vikùepe dakùiõe çõam bhavet iti | çõe dhane yuktiþ api | yasmàt tulyadigvikùepàyanayoþ grahaþ tàvat adhikaþ pràpyate, udayàstamayakùitijayoþ vi÷odhyate; bhinnàyanavikùepayoþ tàvat hãnaþ iti kùipyate | sarvagrahàõàm svodayàstamayayoþ idam karma pravartate | na madhyàhnàrdharàtrayoþ || 36 || [ candràdisvaråpam grahaõakàraõam ca ] candràdisvaråpavyàvarõanàya àha Ð candraþ jalam arkaþ agniþ mçdbhåccàyà api yà tamaþ tat hi | chàdayati ÷a÷ã såryam, ÷a÷inam mahatã ca bhåcchàyà || 37 || yat etat candramaõóalam tat pratyakùeõa jalam, vivasvàn uùõasvabhàvàt agniþ, bhåþ pçthivã mçõmayã, bhåcchàyà tamaþ svabhàvàt iti | ÷a÷ã candraþ såryam chàdayati | uparisthitaþ såryaþ adhaþsthitena candramasà chàdyate | mahatã ca bhåcchàyà ÷a÷inam chàdayati | gràhakabhedaþ ca anayoþ asti, yataþ kucchàyà vi÷àlà nyånaþ ÷a÷ã, ÷a÷ã nyånaþ vi÷àlaþ dinakçt || 37 || [ grahaõamadhyakàlaþ ] kadà grahaõe bhavataþ, tatpratipàdanàya àha Ð sphuña÷a÷imàsànte arkam pàtàsannaþ yadà pravi÷ati induþ | bhåcchàyàm pakùànte tadà adhikonam grahaõamadhyam || 38 || sphuñaþ ÷a÷imàsaþ sphuña÷a÷imàsaþ, tasya ante parisamàptau amàvàsyàyàm arkam àdityam, pàtàsannaþ vikùepamàrgagatyà pàtàsannaþ, yadà pravi÷ati induþ yadà arkagrahaõam bhavati | [pakùànte paurõamàsyante pàtàsannaþ induþ yadà] bhåcchàyàm pravi÷ati | tadà adhikam ånam và grahaõamadhyam bhavati | yataþ pårvakapàle grahaõamadhyam adhikam bhavati sphuñatithicchedajanitam tena tatra lambanaghañikàþ vi÷odhyàþ tàvatà kàlena atãtatvàt grahaõamadhyasya | aparakapàle grahaõamadhyam ånam bhavati sphuñatithicchedajanitam tena tatra lambanaghañikàþ kùipyante, bhàvitvàt grahaõamadhyasya || 38 || [ bhåcchàyàdairghyam ] bhåcchàyàpramàõam àha Ð bhåravivivaram vibhajet bhåguõitam tu ravibhåvi÷eùeõa | bhåcchàyàdãrghatvam labdham bhågolaviùkambhàt || 39 || bhuvaþ raveþ ca antaram bhåravivivaram, raviyojanakarõaþ 459585, bhåguõitam bhåvyàsena 1050 guõitam, ravibhuvoþ vi÷eùeõa ravibhuvoþ vyàsayoþ 4410, 1050, antareõa 3360 vibhajet | tat bhågolacchàyàdãrghatvam bhavati 143620 bhågolaviùkambhàt prabhçti | atra idam pradãpacchàyàkarma | ravivyàsaþ pradãpaþ bhujà, bhåvyàsaþ ÷aïkuþ, ravibhåvyàsayoþ antaram ravibhåvyàsavi÷eùaþ, raviyojanakarõaþ ÷aïkupradãpacchàyayoþ antaram iti pradãpacchàyàkarmasåtranibandhanam | upapattiþ pradãpacchàyàkarmaõà eva | ravibhågolavçttapàr÷vayoþ såtradvayam tathà såryabhåvyàsasåtradvayam ekatra badhnãyàt | bhåcchàyà krameõa apacãyamànà bhåviùkambhàt lakùyate || 39 || [ tamasaþ viùkambham ] candrakakùyàyàm bhåcchàyànayanàya àha Ð chàyàgracandravivaram bhåviùkambheõa tat samabhyastam | bhåcchàyayà vibhaktam vidyàt tamasaþ svaviùkambham || 40 || bhåchàyàgràt àrabhya candram yàvat antaram chàyàgracandravivaram | bhåcchàyàdairghyam 143620 candrakarõena 34377 anena hãnam 109243 chàyàgracandravivaram jàtam, bhåviùkambheõa 1050 guõitam bhåcchàyàdairghyeõa 143620 vibhaktam labdham tamasaþ viùkambhaþ 689 svagrahaõe candrakakùyàyàm bhåcchàyàviùkambhaþ bhavati | yadi candrayojanakarõena vyàsàrdham 3439 labhyate tadà tamoviùkambhàrdhena kiyat iti labdham [tamoviùkambhàrdha]liptàpramàõam 800 | 19 || evam svakãyasphuñayojanakarõàbhyàm ravicandrayoþ vyàsaliptànayanam | ravivyàsaþ 4410 vyàsàrdha 3438 guõitaþ raviyojanakarõa 457585 bhaktaþ ravibimbakalàþ 33 | 00 || candravyàsaþ 315 vyàsàrdha 3438 guõitaþ candrayojanakarõa 34377 hçtaþ candrabimbakalàþ 31 | 10 || 40 || [ sthityardhànayanam ] sthityardhapratipàdanàya àha Ð taccha÷isamparkàrdhakçteþ ÷a÷ivikùepavargitam ÷odhyam | sthityardham asya målam j¤eyam candràrkadinabhogàt || 41 || chàdyachàdakayoþ samparkàrdham mànaikyàrdham iti arthaþ | tasya kçtiþ taccha÷isamparkàrdhakçtiþ | tasyàþ ÷a÷inaþ vikùepavargitam ÷odhyam | grahaõadvaye api candràt vikùepaþ iti | ravigrahaõe avanatiyutaviyutaþ sphuñavikùepaþ gçhyate | tasya målam sthityardham bhavati | katham? candràrkadinabhogàt | candràrkadinabhoga÷abdena candràrkadinabhuktiþ gçhyate | tayoþ anulomagatikayoþ dinagatyantareõa trairà÷ikam karma Ð yadi ravi÷a÷igativi÷eùeõa ùaùñiþ nàóyaþ labhyante, [tadà] sthityardhaliptàbhiþ kiyatyaþ iti sthityardhaghañikàþ labhyante || 41 || [ vimardàrdhànayanam ] evam vimardàrdham àneyam | katham? candravyàsàrdhonasya vargitam yat tamomayàrdhasya | vikùepakçtivihãnam tasmàt målam vimardàrdham || 42 || iti etasmàt | [sthityardham] titheþ spar÷e ÷odhyam mokùe deyam, ravicandrapàtàþ api spar÷amokùakàlikàþ sthityardhaghañikàbhiþ kçtvà punar spar÷amokùayoþ vikùepau, tàbhyàm sthityardhe ubhe yàvat avi÷eùam | gaõitakarmaõà upapattiþ dç÷yate | gràhyabimbamànàrdhena vçttam àlikhet | tat gràhyabimbam | tataþ mànaikyàrdhatulyena karkañakena tena eva kendreõa aparam vçttam àlikhet | tat gràhyagràhakasamparkàrdhamaõóalam | tataþ dakùiõottararekhàyàm yathàdi÷am kendràt uttareõa dakùiõena và vikùepatulyam såtram prasàrya bindum kuryàt | tanmatsyavidhinà pårvà[paràm rekhàm kuryàt | tatsamparkàrdhamaõóalasampàtàt kendrapràpiõãm rekhàm nayet | evam ardhàyatacaturasram kùetram utpadyate | tatra samparkàrdham karõaþ, vikùepaþ ca bhujà | tadvargavi÷leùamålam koñiþ sthityardham iti | yadà gràhyabimbàrdhonagràhakabimbàrdhatulyam gràhyagràhakayoþ kendràntaràlam, tadà gràhyagràhakabimbàrdhavi÷leùaþ karõaþ, vikùepaþ eva bhujà | tadvargavi÷eùamålam koñiþ vimardàrdham iti || 42 || [ candrasya agrastamànam ] grasta÷eùapramàõànayanàya àha Ð tamasaþ viùkambhàrdham ÷a÷iviùkambhàrdhavarjitam apohya | vikùepàt yat ÷eùam na gçhyate tat ÷a÷àïkasya || 43 || ÷a÷iviùkambhàrdhavarjitam tamasaþ viùkambhàrdham candravikùepàt apohya | yat ÷eùam tat candrasya na chàdyate | grahaõamadhye uttareõa dakùiõena và yàvat eva vikùepaþ, tadà tàvat eva tayoþ kendràntaràlam bhavati | yadà punar vikùepaþ, tasmàt ÷a÷itamasaþ viùkambhàrdhavi÷eùàt adhikaþ bhavati, tadà tàvatpramàõam eva bimbakendràntaràlasya dvitãya pàr÷vataþ candrabimbam tamomadhyàt niùkràntam lakùyate | yàvàn bhàgaþ candrasya na gçhyate tam candrabimbàt vi÷odhya ÷eùam gràsapramàõam syàt | candravat arke api || 43 || [ iùñakàlikagràsaþ ] iùñakàlagràsapratipàdanàya àha Ð vikùepavargasahitàt sthitimadhyàt iùñavarjitàt målam | samparkàrdhàt ÷odhyam ÷eùaþ tàtkàlikaþ gràsaþ || 44 || vikùepavargaþ tena sahitàt, sthitiþ spar÷àt àrabhya yàvanmokùaþ, tasya madhyam sthityardham, iùñakàlavarjitam iùñavarjitam, tasmàt | yat målam [tat] samparkàrdhàt ÷odhyam mànaikyàrdhàt vi÷odhyam | ÷eùaþ tàtkàlikaþ gràsaþ bhavati | sthityardham iùñakàlahãnam bhuktyantaraguõam ùaùñihçtam liptàþ | vargaþ tàvataþ vikùepasya liptàtmakasya varge yuktvà målãkriyate, målam karõaþ | [tàvatkarõam mànaikyàrdhàt vi÷odhya ÷eùaþ tàtkàlikaþ gràsaþ bhavati |] tàvatà karõena praviùñaþ gràhakaþ || 44 || [ akùavalanam ayanavalanam ca ] valanajyàpratipàdanàya àha Ð madhyàhnotkramaguõitaþ akùaþ dakùiõataþ ardhavistarahçtaþ dik | sthityardhàt ca arkendvoþ trirà÷isahitàyanàt spar÷e || 45 || madhyàhnàt prabhçti utkramaþ madhyàhnotkramaþ | madhyàhnatithyantaràlaghañikà madhyàhna÷abdena ucyate | tatra pràkkapàle tithighañikà dinàrdhàt vi÷odhyà, aparakapàle tebhyaþ dinàrdham | madhyàhne iti upalakùaõam | tathà ca indugrahaõe madhyaràtritihyantaràlaghañikàþ gçhyante | tàþ ùaóguõàþ bhàgàþ teùàm utkramajyà, tayà akùajyà dakùiõataþ vyavasthità guõanãyà, ardhavistareõa vyàsàrdhena bhaktà dik bhavati | dakùiõataþ iti aparakapàlam adhikçtya utktam àcàryeõa, yataþ aparakapàle pårvabhàgaþ dakùiõena valati, aparabhàgaþ uttareõa; pràkkapàle punar pårvabhàgaþ uttareõa, aparabhàgaþ dakùiõena valati | evam bimbasya pårvàparabhàgaþ uttareõa dakùiõena valati, yataþ dik÷abdena valanam ucyate | yatra candraþ bhåcchàyàyàm pravi÷ati tatra candrabimbe khaõóyamàne tadvalanam pràkkapàle candrabimbapårvabhàge uttareõa avatiùñhate, aparabhàge dakùiõena | aparakapàle viparãtam | vikùepaþ ravigrahaõe yathàdi÷am eva bhavati | yadà punar bhåcchàyà gràhakatvena kalpità tadà vikùepasya digviparyayaþ | sthiteþ ardham sthityardham, vikùepaþ | yataþ sthiteþ ardham vikùepava÷àt bhavati, tena sthityardha÷abdena vikùepaþ ucyate | tasmàt vikùepava÷àt dvitãyavalanànayanam Ð arkendvoþ iti | arkaþ ca induþ ca arkendå, tayoþ arkendvoþ trirà÷isahitayoþ yat ayanam | ayana÷abdena kràntiþ, trirà÷i÷abdena jyà utkrameõa gràhyà | trirà÷isahitau yadà ravicandrau cakràrdhàt ånau bhavataþ tadà [pårvakapàle] uttaram digvalanam | cankràrdhàt adhikau tadà [pårvakapàle] dakùiõam digvalanam | utkramajyà parakràntiguõà trijyàhçtà kràntivalanajyà | tadbimbapårvabhàge uttareõa uttaram, dakùiõena dakùiõam | aparakapàle tu [vyatyayena] diksàdhanam kartavyam | samamaõóalamadhyàt dakùiõena akùatulye antare pårvàparàyatamaõóalasya [nàóãmaõóalasya] yat antaram tat akùavalanam | tat madhyàt utkrameõa upacãyate | etat ànayanam Ð samamaõóalamadhyàt natasya utkramajyayà kartavyam | pårvakapàle karõagatyà bimbapårvabhàgaþ uttareõa pratibhàsate, aparabhàgaþ dakùiõena | parakapàle bimbapårvabhàgaþ dakùiõena aparabhàgaþ uttareõa | iti gole pradar÷ayet | ayanavalanam tu uttaradakùiõàyanàdau bhinnatvena pratibhàsate, meùàdau uttaram, tulàdau dakùiõam | evam akùavalanatrayeõa parilekhaþ kriyate | prathamam samabhåmau gràhyamaõóalam likhet | tat kendràt eva samparkàrdhamaõóalam [vyàsàrdhamaõóalam ca likhet] | vyàsàrdham iùñacchedena chinnam kartavyam | [vyàsàrdhamaõóalam] pårvàparadakùiõottaradigaïkitam [kàryam] | akùàyanavalane kàùñãkçtya tulyadigyogaþ bhinnadigvi÷leùaþ [ca kàryaþ] | vyàsàrdhamaõóale dakùiõena uttareõa và apamaõóalagatyà [pa÷cimabhàge] valanam vidhàya bindum kuryàt | tataþ kendrapràpi såtram nayet | tasya såtrasya mànaikyàrdhaparidheþ yatra sampàtaþ tasmàt uttareõa dakùiõena vikùepam ca apagatyà paridhyanusàreõa nãtvà agre bindum kuryàt | tasmàt bindoþ kendrapràpi såtram nayet | yatra gràhyabimbam spç÷ati tatra raveþ aparabhàge spar÷aþ, candrasya bimbe pårvabhàge spar÷aþ | [gràhakabimbakendraþ tu] samparkàrdhamaõóale bhavati | ravigrahaõe spar÷avalanam digva÷ena mànaikyàrdhaparidhau pårvavat | tadagràt vikùepam yathàdi÷am, candragrahaõe viparãtam prasàrayet | tadagràt kendrapràpi såtram nayet | yatra gràhyaparidhim spç÷ati tatra spar÷aþ | mokùavalanam ravigrahaõe pårvabhàge, candragrahaõe aparabhàge vyastam prasàryate | tataþ mokùavikùepam yathàdi÷am savituþ, candrasya viparãtam prasàrya bindum kuryàt | tadagràt kendrapràpisåtram nayet | yatra gràhyaparidhim spç÷ati tatra mokùaþ | madhyagrahaõe madhyagrahaõavalanam vikùepava÷àt | samparkàrdhamaõóale dakùiõavikùepe uttaram valanam pårveõa, dakùiõam pareõa; uttare vikùepe, uttaram valanam pareõa, dakùiõam pårveõa pra÷àrayet | [ravigrahaõe viparãtam kàryam |] tadagràt yàmya uttararekhà kàryà | tanmànaikyàrdhavçttasampàtàt kendrapràpi såtram nãtvà rekhàm kuryàt | rekhànusàreõa kendramadhyàt savituþ yathàdi÷am, candrasya viparãtam, vikùepam prasàrya tadagre bindum kuryàt | tasmàt gràhakabimbavyàsàrdhena [gràhyabimbam] khaõóayet | gràhyabimbam tàvat grastam dç÷yate | iùñaparilekhe, pragrahaõamadhyamokùavikùepabindutrayeõa matsyadvayam utpàdya tanmukhapucchanirgatasåtrasampàtàt bindutrayaspçksåtreõa vçttam bhràmayet | [sa] gràhyabimbakendramàrgaþ | tatra iùñagràsakarõapramàõam [såtram] kendràt yathàdi÷am gràhakamàrgàbhimukham prasàrya yatra gràhakamàrgam spç÷ati tasmàt gràhakàrdhena parilekhàt tatkàlakhaõóagrahaõam dç÷yate | nimãlanonmãlanayoþ vimardàrdhaliptàbhiþ iùñagràsavat karõam ànãya iùñagràsavidhinà nimãlanonmãlane dar÷ayitavye || 45 || [ gràhyabimbasya varõaþ ] [gràhyabimba]varõapratipàdanàya àha Ð pragrahaõànte dhåmraþ khaõóagrahaõe ÷a÷ã bhavati kçùõaþ | sarvagràse kapilaþ sakçùõatàmraþ tamomadhye || 46 || pragrahaõe spar÷e, ante mokùe, ÷a÷ã dhåmraþ bhavati | khaõóagrahaõe kçùõaþ bhavati | khaõóagrahaõam pragrahaõàt ardhàsannam sarvaiþ gçhyate | sarvagràse kapilaþ sakçùõatàmraþ tamomadhye | yadà sakalam bimbam channam bhavati tadà sarvagràsaþ, tatra kapilavarõaþ | tasmàt parataþ vimardakàlàt madhyam yàvat sakçùõatàmraþ bhavati | såryagrahaõe punar sarvadà kçùõavarõaþ || 46 || [ anàde÷yam ravigrahaõam ] grahaõopalabdhipradar÷anàya àha Ð såryenduparidhiyoge arkàùñamabhàgaþ bhavati anàde÷yaþ | bhànoþ bhàsvarabhàvàt svacchatanutvàt ca ÷a÷iparidheþ || 47 || såryenduparidhiyogaþ såryagrahaõam | atra arkabimbasya aùñamabhàgaþ channaþ api anàde÷yaþ | bhànoþ bhàsvarabhàvàt | tãkùõàü÷oþ bhàsvarasvaråpatvàt iti | candrasya api svacchatanutvàt aùñamabhàgaþ bimbasya channaþ api anàde÷yaþ iti | gràhyabimbasya aùñamabhàgaþ mànaikyàrdhàt vi÷odhya ÷eùaþ iùñagràsakarõaþ | tadvargàt sphuñavikùepavargonàt målam iùñonasthitidalaliptàþ bhvanti | tàþ ùaùñiguõàþ gatyantarahçtàþ ghañikàþ | tàþ spar÷e tithyante vi÷odhayet | mokùe api tithyante yojayet | tau spar÷amokùakàlau bhavataþ || 47 || [ grahasàdhanopàyaþ ] grahasàdhanopàyapradar÷anàrtham àha Ð kùitiþ aviyogàt dinakçt ravãnduyogàt prasàdhayet ca indum | ÷a÷itàràgrahayogàt tathà eva tàràgrahàþ sarve || 48 || kùitiþ ca raviþ ca, tayoþ yogaþ kùitiraviyogaþ | tasmàt ravim sàdhayet | ravãnduyogàt indum sàdhayet | ÷a÷itàràgrahayogàt ca sarve tàràgrahàþ ca sàdhanãyàþ | dçgucchritam salilasamãkçtabhåprade÷amaõóalakam cakrabhàgàïkitavçttaparidhim dikcatuùñayacihnitam kàrayet | tasya aparabhàge sthitaþ sàüvatsaraþ pràkparidhau àsaktam udgacchantam såryam lakùayet | tataþ tatprade÷e cihnam kçtvà tiùñhet yàvat anyodayam | tatra api yatra paridhiprade÷e såryaþ uditaþ lakùyate tatra cihnam nidadhyàt | evam udayatrayeõa catuùkeõa và antaraghañikàþ yantràdinà lakùayitavyàþ | tàþ ravibhuktayaþ ravyudayàntaràle bhavanti | tàþ eva sphuñaravibhuktiliptàþ | madhyadinacchàyayoþ vedhena tajjyàdividhinà [ravidvayam ànayet |] tayoþ antaram [và] sphuñaravibhuktiþ | atha meùàdau pravçtte savitari såryodayàþ gaõyante yàvat meùàdim pravi÷ati, te ravibhåyogàþ jàyante | evam samyak upalakùyamàõàþ ravibhagaõabhoge ÷atatrayam pa¤caùaùñyà adhikam dinam bhavati 365 | ghañikàþ pa¤cada÷a 15 | vighañikàþ ekatriü÷at 31 | pràõàþ sàrdhaikàþ 3 2| tàþ krameõa savarõitàþ upari bhàgàþ 210389, chedaþ 576 | evam etaiþ aü÷aiþ ùaùñasaptapa¤cacchedaiþ ekaþ arkabhagaõaþ | etaiþ yagàdimànam kriyate | ravãnduyogaprasàdhanàya såryàdhikràntacandram upalakùayet | punar dvitãyam evam varùam prati jàgareõa dvàda÷a ravãnduyogàþ 12, catvàraþ rà÷ayaþ 4, dvàda÷a bhàgàþ 12, ùañcatvàriü÷at liptàþ 46, catvàriü÷at viliptàþ 40, aùñacatvàriü÷at tatparàþ 48 | ekena ravibhagaõena yutàþ ete savarõitàþ 1039560048 77760000 yugagatacandrabhagaõàþ trairà÷ikena Ð yadi ekena ravibhagaõabhogena etàvantaþ 1039560048 77760000 candrabhagaõàþ labhyante, tadà yuga[ravibhagaõa]bhogena anena 4320000 kiyantaþ iti, labdham yuge candrabhagaõàþ 57753336 | athavà candrasya iùña÷uklapratipat àrabhya pratidinam candrodayam upalakùya binduþ kàryaþ yàvat ravibhagaõam | evam ravibhagaõabhoge candrodayasaükhyàþ jàtàþ 352 53 23 28 12 savarõitàþ 352 | 11532492 216000 etaiþ trairà÷ikam Ð yadi ekasmin [ravi]bhagaõabhoge etàvantaþ [candrodayàþ] bhavanti, [tadà yuga]ravibhagaõabhoge kiyantaþ | pràgvat yuge candrodayàþ jàtàþ 1524484164 | kùitibhagaõebhyaþ 1582237500 ÷uddhàþ yugacandrabhagaõàþ 57753336 | ÷a÷itàràgrahayogàn ÷a÷ibhagaõebhyaþ vi÷odhya ÷eùam iùñagrahasya bhagaõàþ | varùam prati jàgareõa candrabçhaspatiyogàþ bhagaõàþ 13, rà÷ayaþ 3, bhàgàþ 12, liptàþ 25, viliptàþ 33, tatparàþ 36 | ete krameõa savarõitàþ jàtàþ 1033004016 77760000 yadi ekasmin ravibhagaõe etàvantaþ 1033004016 77760000 guru÷a÷iyogàþ labhyante, tadà yugaravibhagaõe 4320000 kiyantaþJiti, labdhàþ yugàbde guru÷a÷iyogàþ 57389112 candrabhagaõebhyaþ 57753336 vi÷odhya ÷eùam gurubhagaõàþ yuge jàtàþ 364224 | evam bhaumàdãnàm api ravibhagaõabhogam yàvat candreõa saha yogàn prasàdhya grahabhagaõasàdhanam kartavyam | màrgadar÷anam eva etat asmadàdãnàm aviùayaþ | budha÷ukrayoþ ÷ãghrasàdhanam | pràcyàm astamitaþ pa÷càt yàvadbhiþ dinaiþ uditaþ tàvatàm dinànàm ardham udayadinebhyaþ pàtayet astamitadineùu kùipet | punar pràcyàm yadà astamayaþ pratãcyàm udayaþ tadà anena eva vidhinà niraü÷adinasiddhiþ kàryà | tayoþ àdyantaniraü÷ayoþ madhye ÷ãghrakendrabhagaõaþ bhavati | budhasya ÷ãghrakendrabhagaõadinàni àsannàni 116, ÷ukrasya 584 | etaiþ bhådinebhyaþ 1577917500 bhàgam datvà labdham budha÷ukra÷ãghrakendrabhagaõàþ bhavanti | ravyucca[paridhi]sàdhanam | madhyàhnacchàyayà ravim prasàdhya taddinamadhyamaraviõà vi÷eùya madhyame adhike çõam, dhanamåle | evam pratidinam upalabhya yàvat vardhamànam raviphalam sthirãbhavati, tatphalam paramaphalam | tataþ param hràsam eùyati | paramaphaladine madhyame arke çõaphalopalakùite rà÷itrayam ÷odhayet, ÷eùam ravimandoccam | dhanaphalopalakùite rà÷itrayam kùipet, mandoccam bhavati | paramaphalajyà cakràü÷ahatà trijyàhçtà raveþ paridhiþ bhavati | candroccaparidhisàdhanam | såryàstamayàt kçùõe pakùe yàvatãbhiþ ghañikàbhiþ candrodayaþ bhavati ghañikàyantrasàdhitàbhiþ tàbhiþ ùaórà÷iyutàt arkàt lagnam svodayaiþ tripra÷noktavidhinà kartavyam | sa sphuñacandraþ | tat tàtkàlikamadhyamacandravi÷leùa÷eùam màndaphalam dhanum çõam và | evam pratyaham upalakùayet pårvavat yàvat vardhamànaphalam sthirãbhavati | tataþ ravivat uccaparidhisàdhanam | evam pratidinam kuryàt yàvat madhyamasphuñayoþ na ki¤cit antaram syàt | sa eva candraþ taduccam bhavati | taddinaparamaphalapàtadinoccayoþ antaram kçtvà taddinaparamaphalàrkayoþ antaram kàryam | tata[þ trairà÷ikam] Ð yadi anena gatyantareõa etat uccàntaram, tadà såryabhagaõaiþ kim iti androccabhagaõasiddhiþ | candrasya pàtabhagaõasàdhanam | candragrahaõe [spar÷akàlàt] madhyagrahaõam yàvat sthityardhaghañikàþ candragrahaõakàlotpannàþ tàþ sphuñasårya÷a÷ibhuktyantareõa guõayet, ùaùñyà vibhajet, sthityardhaliptàþ syuþ | tadvargam samparkàrdhavargàt vi÷odhya ÷eùasya målam candravikùepaþ | sa trijyàhataþ khàgàkùibhaktaþ [270] kàùñhitaþ bhujacàpam | evam mokùam api [sthityardham] madhyagrahaõàt jànãyàt | yadi prathamasthityardham mahat ojapade grahaþ bhavati, anyathà yugmapade syàt | yadi uttaravikùepaþ viùamapade bhujacàpam sphuñam, yugmapade cakràrdhàt vi÷odhya bhavati | dakùiõavikùepe viùamapade cakràrdham kùipet, yugmapade cakràt vi÷odhayet | sa bàhuþ syàt | evam svadhiyà ÷eùam ca | evam anyat grahaõakàlikam bàhum utpàdayet | ubhayoþ antaram sàdhayet | grahaõadvayakàlàntarajà tatpàtabhuktiþ | tataþ candrapàtabhagaõasiddhiþ | athavà candrasya dinàrdhacchàyayà kràntim uktavat prasàdhayet | tasyàþ taddinacandrakràntyantaram vikùepaþ | ÷eùam pràgvat iti | budhasitayoþ yàvatà ràtrigatakàlena astamayaþ jàyate tàvatà lagnam ùaórà÷iyutam sphuñaþ budhaþ ÷ukraþ ca | ÷eùàõàm candravat ànayanam ràtrigate kàle | madhyasphuñayoþ antaram mandaphalayutaviyutam ÷ãghraphalam | punar pa¤cabhiþ ahobhiþ phalasàdhanam kartavyam | pràkphalena saha vi÷leùayet | evam tàvat parãkùayet yàvat vardhamànam ÷ãghraphalam sthirãbhavati | evam svadhiyà abhyåhya ÷ãghrocca[paridhi]sàdhanam | tàràgrahayogàntaràt grahavikùepasàdhanam kartavyam | udayàstamayavakrànuvakraiþ ÷ãghrabhagaõasàdhanam vidheyam | athavà graham yaùñyàdiyantreõa viditvà dvitãye api dine tàvati eva kàle viddhyàt, tadantaram sphuñabhuktiþ | sà madhyamabhukteþ yadà ånà syàt tadà kakùyàmaõóalàt upari grahaþ, adhikà cet tadà adhaþ vartate | tadbhåmadhyàntaram karõaþ | tadva÷àt paramàlpatàm paramàdhikatàm ca bhukteþ lakùayet iti bhagaõabhogam yàvat | bhagaõabhogaþ madhyamagatyà eva bhavati | evam mandaphalasya paramàdhikatàm lakùayitvà paramamandakarõavyàsàrdhàntaram paramaphalam màndam bhavati || 48 || [ sampradàyasaüsmaraõam ] bhagaõàdãnàm pramàõàni katham j¤àtàni àcàryeõa tatpratipàdanàya àha Ð sadasajj¤ànasamudràt samuddhçtam brahmaõaþ prasàdena | sajj¤ànottamaratnam mayà nimagnam svamatinàvà || 49 || sadasat sat asat | sat ÷ubham, asat a÷ubham | j¤ànam j¤àyate anena iti | sajj¤ànottamaratnam sat j¤ànam tat eva uttamaratnam, utkçùñam ratnam, jyotiþ÷àstram | nimagnam nilãnam | svamatinàvà svakãyà matiþ (svamatiþ), svamatiþ eva nauþ tayà svamatinàvà sadasajj¤ànasamudràt samuddhçtam iti || 49 || [ pratika¤cukakàriõe daõóavidhànam ] ÷apathapratipàdanàya àha Ð àryabhañãyam nàmnà pårvam svàyambhuvam sadà nityam | sukçtàyuùoþ praõà÷am kurute pratika¤cukam yaþ asya || 50 || àryabhañasya idam àryabhañãyam | kim tat? yadà eva atyantavipralãnasampradàyam brahmaõaþ prasàdena và svanàmadheyam | yaþ pårvam svàyambhuvam àsãt idànãm àryabhañena prakà÷itatvàt àryabhañãyam | svàyambhuvam tat sarvadà nityam | svayaübhuvà praõãtam artham gçhãtvà àcàryàþ ÷àstràõi racayanti | sampradàyàvicchedàt tu saþ arthaþ j¤àtaþ eva | anyathà atãndriyàrthànàm katham mànuùamàtraiþ iyam yuktiþ kartum ÷akyate | asya pratika¤cukam pratibimbam yaþ karoti tasya sukçtasya àyuùaþ ca praõà÷am bhavati || 50 || [ some÷varabhàùyasya upasaühàra÷lokaþ ] spaùñàrthapratipàdakam mçdudhiyàm såktam prabodhapradam tarkavyàkaraõàdi÷uddhamatinà some÷vareõa adhunà | àcàryàryabhañoktasåtravivçtiþ yà bhàskarotpàdità tasyàþ sàrataram vikçùya racitam bhàùyam prakçùñam laghu || iti some÷varaviracitam àryabhañãyam bhàùyam samàptam | [ bhàskarabhàùyasya upasaühàra÷lokaþ ] atãndriyàrthapratipàdakàni såtràõi amåni àryabhañoditàni | teùàm a÷akyaþ artha÷atàü÷akaþ api vaktum kutaþ asmatsadç÷aiþ a÷eùam || iti bhàskarasya kçtau àryabhañatantrabhàùye golapàdaþ samàptaþ |