Agnivesa: Carakasamhita (selected parts; see below) with the Ayurvedadipika Based on the ed. by J. Trikamji Varanasi: Chaukhambha Sanskrit Sansthan, 1994 (Kashi Sanskrit Series, 228) Input by Oliver Hellwig This e-text comprises the following parts: 1,1.1 - 1,1.43 1,12.1 - 1,12.17 1,26 - 1,28 2,7.1 - 14 3,1 5,1.1 - 5,1.30 6.1 6,1.3 - 6,2.4 6.22 ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ CarakasaæhitÃ, SÆtrasthÃna, 1 athÃto dÅrghaæjÅvitÅyam adhyÃyaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_1,1.1 [{ùyurvedadÅpikÃ} guïatrayavibhedena mÆrtitrayam upaiyu«e / trayÅbhuve trinetrÃya trilokÅpataye nama÷ // 1 sarasvatyai namo yasyÃ÷ prasÃdÃt puïyakarmabhi÷ / buddhidarpaïasaækrÃntaæ jagadadhyak«am Åk«yate // 2 brahmadak«ÃÓvideveÓabharadvÃjapunarvasu hutÃÓaveÓacarakaprabh­tibhyo namo nama÷ // 3 pÃta¤jalamahÃbhëyacarakapratisaæsk­tai÷ / manovÃkkÃyado«ÃïÃæ hartre 'hipataye nama÷ // 4 naradattagurÆddi«ÂacarakÃrthÃnugÃminÅ / kriyate cakradattena ÂÅkÃyurvedadÅpikà // 5 sabhyÃ÷ sadguruvÃksudhÃsrutiparisphÅtaÓrutÅn asmi vo nÃlaæ to«ayituæ payodapayasà nÃmbhonidhis t­pyati / vyÃkhyÃbhÃsarasaprakÃÓanam idaæ tv asmin yadi prÃpyate kvÃpi kvÃpi kaïo guïasya tadasau karïe k«aïaæ dhÅyatÃm // 6 iha hi dharmÃrthakÃmamok«aparipanthirogopaÓamÃya brahmaprabh­tibhi÷ praïÅtÃyurvedatantre«vativistaratvena samprati vartamÃnÃlpÃyurmedhasÃæ puru«ÃïÃæ na samyagarthÃdhigama÷ tadanadhigamÃcca tadvihitÃrthÃnÃmananu«ÂhÃne tathaivopaplavo rujÃmiti manvÃna÷ paramakÃruïiko 'trabhavÃn agniveÓo'lpÃyurmedhasÃmapi suropalambhÃrthaæ nÃtisaæk«epavistaraæ kÃyacikitsÃpradhÃnam Ãyurvedatantraæ praïetum ÃrabdhavÃn // 7 tasmiæÓca ÓlokanidÃnavimÃnaÓÃrÅrendriyacikitsitakalpasiddhisthÃnÃtmake 'bhidhÃtavye nikhilatantrapradhÃnÃrthÃbhidhÃya // 8 ktà ityÃdivÃkyÃbhidhÃyakena darÓitaæ mantavyam // 9 nanu prayojanÃbhidhÃnaæ ÓÃstraprav­ttyarthamiti yaduktaæ tanna yuktaæ yato na prayojanÃbhidhÃnamÃtreïa prayojanavattÃvadhÃraïaæ vipralambhakasaæsÃramocanapratipÃdakÃdiÓÃstre«u prayojanÃbhidhÃne'pi ni«prayojanatvadarÓanÃt // 10 atha manyase ÃptaprayojanÃbhidhÃnametadato'tra yathÃrthatvaæ nanu bho kathamayaæ prayojanÃbhidhÃyÅ Ãpta÷ tadabhihitaÓÃstrasya yathÃrthatvÃditi cet hanta na yÃvacchÃstrasya prayojanavattÃvadhÃraïaæ na tÃvacchÃstraprav­tti÷ na yÃvacchÃstraprav­ttir na tÃvacchÃstrasya yathÃrthatvÃvadhÃraïaæ na yÃvacchÃstrasya yathÃrthatvÃvadhÃraïaæ na tÃvacchÃstrasya karturÃptatvamavadhÃryate ÃptatvÃnavadh­tau ca kutas tadabhihitaprayojanavattÃvadhÃraïam iti cakrakamÃpadyate atha manyase mà bhavatu prayojanavattÃvadhÃraïam artharÆpaprayojanavattÃsaædeha eva pravartako bhavi«yati k­«yÃdÃv api hi prav­ttir arthasaædehÃdeva na hi tatra k­«ÅvalÃnÃæ phalalÃbhÃvadhÃraïaæ vidyate antarÃvagrahÃderapisaæbhÃvyamÃnatvÃt nanvevamasatyapi prayojanÃbhidhÃne saprayojanani«prayojanaÓÃstradarÓanÃcchÃstratvam eva prayojanavattÃsaædehopadarÓakam astu tathÃpyalaæ prayojanÃbhidhÃnena // 11 naivaæ nahi sÃmÃnyena prayojanasaædeha÷ prayojanaviÓe«Ãrthinaæ tathà pravartayati yathÃbhipretaprayojanaviÓe«avi«aya÷ saædeha÷ abhipretaviÓe«avi«ayaÓca saædeho na viÓe«avi«ayasmaraïamantarà bhavati ato ye tÃvad anavadh­tÃgniveÓaprÃmÃïyÃs te«Ãæ dhÃtusÃmyasÃdhanamidaæ ÓÃstraæ na vetyevam ÃkÃraviÓe«asaædehotpÃdanÃrthaæ prayojanaviÓe«ÃbhidhÃnaæ ye puna÷ paramar«eragniveÓasyÃdyata evÃvadh­taprÃmÃïyÃste«Ãæ tadabhihitaprayojanavattÃvadhÃraïenaiva prav­ttir iti yuktaæ prayojanÃbhidhÃnam // 12 prayojanÃbhidhÃyivÃkye tu svalpaprayatnabodhye prayojanasÃmÃnyasaædehÃdeva prav­ttirupapannà na punaranekasaævatsarakleÓabodhye ÓÃstre // 13 tadevaæ yaducyate prayojanÃbhidhÃyivÃkyaprav­ttÃv api prayojanamabhidhÃtavyaæ tathà cÃnavasthà iti tannirastaæ bhavati // 14 athetyÃdi sÆtre 'thaÓabdo brahmÃdipraïÅtatantre«v alpÃyurmedhasÃmarthÃnavadhÃraïasya tathÃbhÅ«ÂadevatÃnamaskÃraÓÃstrakaraïÃrthagurvÃj¤ÃlÃbhayor Ãnantarye prayukto'pi ÓÃstrÃdau svarÆpeïa maÇgalaæ bhavatyudakÃharaïaprav­ttodakumbhadarÓanam iva prasthitÃnÃm // 15 granthÃdau maÇgalasevÃnirastÃntarÃyÃïÃæ granthakart­Órot÷ïÃm avighnene«ÂalÃbho bhavatÅti yuktaæ maÇgalopÃdÃnam // 16 athaÓabdasya maÇgalatve sm­tir oækÃraÓ cÃthaÓabdaÓca dvÃv etau brahmaïa÷ purà // 17 kaïÂhaæ bhittvà viniryÃtau tena mÃÇgalikÃv ubhau iti // 18 ÓÃstrÃntare cÃdau maÇgalatvena d­«Âo'yamathaÓabda÷ // 19 yathà atha ÓabdÃnuÓÃsanam athÃto dharmaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ vai ityÃdau // 20 abhÅ«ÂadevatÃnamaskÃrastu granthÃdau Ói«ÂÃcÃraprÃpta÷ paramaÓi«ÂenÃgniveÓena k­ta eva anyathà Ói«ÂÃcÃralaÇghanena Ói«Âatvameva na syÃd vyÃkhyÃnÃntarÃyabhayaÓca tathà granthÃviniveÓitasyÃpi namaskÃrasya pratyavÃyÃpahatvÃcca na granthaniveÓanam // 21 yathà ca gurvÃj¤ÃlÃbhÃnantaram etat tantrakaraïaæ tathà atha maitrÅpara÷ puïyam ityÃdau sphuÂameva // 22 granthakaraïe ca gurvanumatipratipÃdanena granthasyopÃdeyatà pradarÓità bhavati // 23 yat puna÷ Ói«yapraÓnÃnantaryÃrthatvam athaÓabdasya varïyate tanna mÃæ dhinoti nahi Ói«yÃn puro vyavasthÃpya ÓÃstraæ kriyate Órot­buddhisthÅkÃre tu ÓÃstrakaraïaæ yuktaæ na ca buddhisthÅk­tÃ÷ pra«ÂÃro bhavanti // 24 ata÷Óabdo 'dhikÃraprÃgavadhyupadarÓaka÷ ata Ærdhvaæ yad upadek«yÃmo dÅrghaæjÅvitÅyaæ taditi yadi và hetau yena brahmÃdipraïÅtÃyurvedatantrÃïÃm uktena nyÃyenotsambandhatvam iva ato hetor dÅrghaæjÅvitÅyaæ vyÃkhyÃsyÃma iti yojanÅyam // 25 dÅrghaæjÅvitÅyam ityatra dÅrghaæjÅvitaÓabdo 'sminn astÅti matvarthe adhyÃyÃnuvÃkayor luk ca iti chapratyaya÷ // 26 yadi và dÅrghaæjÅvitaÓabdam adhik­tya k­to grantho 'dhyÃyarÆpastantrarÆpo và ityasyÃæ vivak«ÃyÃm adhik­tya k­te granthe ityadhikÃrÃt ÓiÓukrandayamasabha ityÃdinà cha÷ // 27 evamanyatrÃpyevaæjÃtÅye mantavyam // 28 atra ca satyapi ÓabdÃntare dÅrghaæjÅvitaÓabdenaiva saæj¤Ã k­tà dÅrghaæjÅvitaÓabdasyaiva pravacanÃdau niveÓÃt praÓastatvÃcca // 29 dÅrghaæjÅvitaÓabdo 'sminn asti iti dÅrghaæjÅvitaÓabdam adhik­tya k­to và ityanayà vyutpattyà dÅrghaæjÅvitÅyaÓabdas tantre 'dhyÃye ca pravartanÅya÷ // 30 tena dÅrghaæjÅvitÅyaæ vyÃkhyÃsyÃma ityanena tantraæ prati vyÃkhyÃnapratij¤Ã labdhà bhavati punar dÅrghaæjÅvitÅyam iti padam ÃvartyÃdhyÃyapadasamabhivyÃh­tam adhyÃyavyÃkhyÃnapratij¤Ãæ lambhayati // 31 d­«Âaæ cÃv­tya padasya yojanaæ yathà apÃmÃrgataï¬ulÅye gaurave Óirasa÷ ÓÆle pÅnase ityÃdau Óirasa iti padaæ gaurave ityanena yujyate Ãv­tya ÓÆle ityanena ca // 32 ataÓca yaducyate ak­tatantrapratij¤asyÃdhyÃyapratij¤Ã ÆnakÃyamÃneti tannirastaæ bhavati // 33 yadi và adhyÃyapratij¤aivÃstu tayaiva tantrapratij¤Ãpyarthalabdhaiva na hy adhyÃyas tantravyatirikta÷ tenÃvayavavyÃkhyÃne tantrasyÃpyavayavino vyÃkhyà bhavatyeva yathà aÇgulÅgrahaïena devadatto'pi g­hÅto bhavati // 34 avayavÃntaravyÃkhyÃnapratij¤Ã tu na labhyate tÃæ tu pratyadhyÃyameva kari«yati // 35 adhyÃyamiti adhipÆrvÃdiÇa÷ iÇaÓca iti karmaïi gha¤Ã sÃdhyam // 36 tena adhÅyate ityadhyÃya÷ // 37 na cÃnayà vyutpattyà prakaraïacatu«kasthÃnÃdi«vatiprasaÇga÷ yato yogarƬheyam adhyÃyasaæj¤ÃdhyÃyasya prakaraïasamÆhaviÓe«a eva dÅrghaæjÅvitÅyÃdilak«aïe paÇkajaÓabdavadvartate na yogamÃtreïa vartate // 38 vak«yati hi adhik­tyeyamadhyÃyanÃmasaæj¤Ã prati«Âhità iti nÃmasaæj¤Ã yogarƬhasaæj¤etyartha÷ // 39 yadi và karaïÃdhikaraïayor arthayo÷ // 40 adhyÃyanyÃyodyÃvasaæhÃrÃÓ ca itisÆtreïa nipÃtanÃd adhyÃyapadasiddhi÷ // 41 adhÅyate'sminnanena vÃrthaviÓe«a ityadhyÃya÷ // 42 atiprasaktini«edhas tÆktanyÃya÷ // 43 vyÃkhyÃsyÃma iti vyÃÇpÆrvÃt khyÃteÊrÂà sÃdhyam // 44 cak«iÇo hi prayoge'nicchato 'pi vyÃkhyÃtu÷ kriyÃphalasambandhasya durnivÃratvena svarita¤ita ityÃdinÃtmanepadaæ syÃditi // 45 vi iti viÓe«e viÓe«ÃÓca vyÃsasamÃsÃdaya÷ // 46 ÃÇayaæ kriyÃyoge ye tu maryÃdÃyÃm abhividhau và ÃÇprayogaæ manyante te«Ãm abhiprÃyaæ na vidma÷ // 47 yato maryÃdÃyÃmabhividhau cÃÇa÷ prÃtipadikena yoga÷ syÃt yathà Ãsamudrak«itÅÓÃnÃm ÃpÃÂalÅputrÃd v­«Âo deva ityÃdau ihÃpi ca tathà // 48 kriyÃyogavirahe upasargÃ÷ kriyÃyoge iti niyamÃd ÃÇa upasargatvaæ na syÃt tataÓcÃnupasargeïÃÇà vyavadhÃnÃd ver upasargasya prayogo na syÃt // 49 yenÃvyavahita÷ sajÃtÅyavyavahito và dhÃtor upasargo bhavati // 50 vyÃÇor ubhayor apyanupasargatve tatsambandhocitabhÆriprÃtipadikakalpanÃgauravaprasaÇga÷ syÃt tasmÃt kriyÃyogitvam evÃÇo nyÃyyam // 51 atha ata÷ dÅrghaæ jÅvitÅyam adhyÃyaæ vi à khyÃsyÃma itya«Âapadatvam // 52] iti ha smÃha bhagavÃnÃtreya÷ // Car_1,1.2 [{ùyurvedadÅpikÃ} nanu kathamagniveÓa÷ sakalapadÃrthÃÓe«aviÓe«aj¤ÃnavyÃkhyeyam Ãyurvedaæ vyÃkhyÃsyati yato na tÃvad bhe«ajÃdÅnÃm aÓe«aviÓe«apratyak«aj¤eya÷ sarvapadÃrthÃnÃæ viÓe«ÃïÃæ pratyak«Ãvi«ayatvÃt anvayavyatirekÃbhyÃæ tu sarvapadÃrthÃvadhÃraïaæ du«karameva yata ekam eva madhu svarÆpeïa jÅvayati mÃrayati co«ïaæ samagh­taæ ca kaphaprak­terhitamahitaæ vÃtaprak­te÷ anÆpe sÃtmyamasÃtmyaæ marau ÓÅte sevyamasevyaæ grÅ«me hitam av­ddhe v­ddhe cÃhitam alpaæ guïakaram ÃbÃdhakaram atyupayuktam ÃmatÃæ gatam udare upakramavirodhitvÃd ativibhramakaraæ kÃkamÃcÅyuktaæ pakvanikucena ca sahopayuktaæ maraïÃya athavà balavarïavÅryatejaupaghÃtÃya bhavati ityevamÃdi tattad yuktaæ tattacchataÓa÷ karoti ata evaikasyaiva madhuno rÆpaæ yadÃnena prakÃreïa duradhigamaæ tadÃtra kaiva kathà nikhilapadÃrthÃÓe«aviÓe«aj¤Ãnasya ajÃnaæÓca vyÃcak«Ãïa÷ kathamupÃdeyavacana iti k­tvà guror ÃptÃt pratipannaæ pratipÃdayi«yÃma iti darÓayan tÃmimÃæ ÓaÇkÃæ nirÃcikÅr«ur gurÆktÃnuvÃdarÆpatÃæ svagranthasya darÓayannÃha iti ha smÃha bhagavÃnÃtreya iti // 1 atra itiÓabdo vak«yamÃïÃrthaparÃmarÓaka÷ haÓabdo'vadhÃraïe yathà na ha vai saÓarÅrasya priyÃpriyayorapahatirastÅti atra na heti naivetyartha÷ // 2 atra smÃha iti smaÓabdaprayogena bhÆtamÃtra eva li¬arthe la sme iti la na bhÆtÃnadyatanaparok«e ÃtreyopadeÓasyÃgniveÓaæ pratyaparok«atvÃt // 3 yathà ca bhÆtamÃtre li¬ bhavati tathÃca darÓayi«yÃma÷ // 4 bhagaæ pÆjitaæ j¤Ãnaæ tadvÃn yathoktam utpattiæ pralayaæ caiva bhÆtÃnÃm Ãgatiæ gatim // 5 vetti vidyÃmavidyÃæ ca sa vÃcyo bhagavÃniti yadi và bhagaÓabda÷ samastaiÓvaryamÃhÃtmyÃdivacana÷ yathoktam aiÓvaryasya samagrasya vÅryasya yaÓasa÷ Óriya÷ // 6 j¤ÃnavairÃgyayoÓcaiva «aïïÃæ bhaga itÅÇganÃ÷ iti // 7 atrerapatyamÃtreya÷ anena viÓuddhavaæÓatvaæ darÓitaæ bhavati // 8 atrÃnye varïayanti caturvidhaæ sÆtraæ bhavati gurusÆtraæ Ói«yasÆtraæ pratisaæskart­sÆtram ekÅyasÆtraæ ceti // 9 tatra gurusÆtraæ yathà naitad buddhimatà dra«Âavyam agniveÓa ityÃdi pratisaæskart­sÆtraæ yathà tamuvÃca bhagavÃnÃtreya÷ ityÃdi Ói«yasÆtraæ yathà naitÃni bhagavan pa¤caka«ÃyaÓatÃni pÆryante ityÃdi ekÅyasÆtraæ yathà kumÃrasya Óira÷ pÆrvamabhinirvartata iti kumÃraÓirà bharadvÃja÷ ityÃdi // 10 tenÃdyaæ vyÃkhyÃnapratij¤ÃsÆtraæ guroreva Ói«yasyÃgniveÓasya vyÃkhyÃne 'nadhikÃratvÃt // 11 dvitÅyaæ ca sÆtraæ pratisaæskartu÷ / itiÓabdena ca prakÃravÃcinà dÅrghaæjÅvitÅyaæ vyÃkhyÃsyÃma iti parÃm­Óyate tenÃha smeti bhÆtÃnadyatanaparok«a eva bhavati pratisaæskartÃraæ pratyÃtreyopadeÓasya parok«atvÃt // 12 anena ca nyÃyena tamuvÃca bhagavÃnÃtreya ityÃdÃv api li¬vidhir upapanno bhavati // 13 suÓrute ca yathovÃca bhagavÃn dhanvantari÷ iti pratisaæskart­sÆtramiti k­tvà ÂÅkÃk­tà li¬vidhir upapÃdita÷ iti // 14 atra brÆma÷ yattÃvaduktaæ Ói«yasyÃgniveÓasya vyÃkhyÃnÃnadhikÃrÃdidaæ guro÷ sÆtraæ tanna nahi jÃtyà gurutvam asti yata÷ sa evÃtreya÷ svagurum apek«ya Ói«ya÷ agniveÓÃdÅn apek«ya guru÷ evamagniveÓo 'pi granthakaraïakÃle svabuddhisthÅk­täÓi«yÃn prati gururiti na kaÓcid do«a÷ // 15 yatpunardvitÅyasya pratisaæskart­sÆtratayà bhÆtÃnadyatanaparok«e li¬vidhir upapÃdyate tatra vicÃryaæ kim idaæ dvitÅyaæ sÆtraæ pÆrvavÃkyaikatÃpannaæ na và yadyekavÃkyatÃpannaæ tadà suÓrute tathà vyÃkhyÃsyÃmo yathovÃca dhanvantarir iti yojanÅyaæ tathÃca tathà vyÃkhyÃsyÃma iti kriyaikavÃkyatÃpannam uvÃcetipadaæ na bhinnakart­kaæ bhavitum arhati tathà ca kuto li¬vidhi÷ atha naikatÃpannaæ tadà gaur aÓva÷ puru«o hastÅtivannÃrthasaægati÷ // 16 kiæca jatÆkarïÃdau pratisaæskart­Órutigandho 'pi nÃsti tat kathaæ nÃnÃÓrutaparipÆrïakaïÂha÷ Ói«yo jatÆkarïa÷ präjalir adhigamyovÃca ityÃdau li¬vidhi÷ // 17 anena nyÃyena carake 'pi pratisaæskart­sÆtrapak«e li¬vidhirnÃsti tasmÃccarake 'gniveÓa÷ suÓrute suÓruta eva sÆtrÃïÃæ praïetà kvacit kiæcidarthaæ stotuæ nindituæ vÃkhyÃyikÃrÆpaæ purÃkalpaæ darÓayan kimapi sÆtraæ gurÆktÃnuvÃdarÆpatayà kimapyekÅyamatÃnuvÃdarÆpatayà likhati pratisaæskartà tv ayaæ granthaæ pÆrayati tadÃdyagranthakart­tayaiva // 18 li¬vidhistu bhÆtÃnadyatanamÃtra eva chandovihito bhëÃyÃmapi varïanÅya÷ anyathà uvÃceti padaæ jatÆkarïÃdau na syÃt tathà ca harivaæÓe dhanyopÃkhyÃne mÃmuvÃca iti tathà ahamuvÃca iti ca na syÃt yathà sa mÃmuvÃcÃmbucara÷ kÆrmo mÃnu«avat svayam // 19 kimÃÓcaryaæ mayi mune dhanyaÓcÃhaæ kathaæ vibho iti tathà svyambhuvacanÃt so 'haæ vedÃn vai samupasthita÷ // 20 uvÃca cainÃæÓcatura÷ iti // 21 yadapi iti ha smÃha ityatra itiÓabdena pÆrvasÆtraæ parÃm­Óyate tanna yena dÅrghaæjÅvitÅyÃdisÆtramÃtrasya tadarthasya và gurÆktatvapratipÃdane sati naivottaratrÃbhidheyÃbhidhÃnena nikhilatantrasya gurÆktÃnuvÃdarÆpatayà karaïaæ Órot­ÓraddhÃkaraïaæ pratipÃditaæ bhavati // 22 bhavati tu bhÃvayituæ yathà purà vyÃkhyÃtaæ tasmÃttadeva nyÃyyamiti // 23 agniveÓasya vyÃkhyÃsyÃma iti bahuvacanam ekasminn apy asmada÷ prayogÃdbahuvacanaprayogasya sÃdhutvÃt sÃdhu hi vadanti vaktÃro vayaæ kari«yÃma÷ iti // 24 bhagavÃnÃtreya ityatra tv ekavacananirdeÓa÷ k­ta÷ bhagavÃnityanenaivÃtreyasya gurorgauravasya darÓitatvÃt // 25] dÅrghaæ jÅvitamanvicchanbharadvÃja upÃgamat / indramugratapà buddhvà ÓaraïyamamareÓvaram // Car_1,1.3 brahmaïà hi yathÃproktam Ãyurvedaæ prajÃpati÷ / jagrÃha nikhilenÃdÃv aÓvinau tu punas tata÷ // Car_1,1.4 aÓvibhyÃæ bhagavächakra÷ pratipede ha kevalam / ­«iprokto bharadvÃjas tasmÃcchakram upÃgamat // Car_1,1.5 vighnabhÆtà yadà rogÃ÷ prÃdurbhÆtÃ÷ ÓarÅriïÃm / tapopavÃsÃdhyayanabrahmacaryavratÃyu«Ãm // Car_1,1.6 tadà bhÆte«vanukroÓaæ purask­tya mahar«aya÷ / sametÃ÷ puïyakarmÃïa÷ pÃrÓve himavata÷ Óubhe // Car_1,1.7 aÇgirà jamadagniÓca vasi«Âha÷ kaÓyapo bh­gu÷ / Ãtreyo gautama÷ sÃækhya÷ pulastyo nÃrado'sita÷ // Car_1,1.8 agastyo vÃmadevaÓca mÃrkaï¬eyÃÓvalÃyanau / pÃrik«irbhik«ur Ãtreyo bharadvÃja÷ kapi¤jala÷ // Car_1,1.9 viÓvÃmitrÃÓmarathyau ca bhÃrgavaÓcyavano'bhijit / gÃrgya÷ ÓÃï¬ilyakauï¬inyau vÃrk«ir devalagÃlavau // Car_1,1.10 sÃæk­tyo baijavÃpiÓca kuÓiko bÃdarÃyaïa÷ / ba¬iÓa÷ Óaralomà ca kÃpyakÃtyÃyanÃv ubhau // Car_1,1.11 kÃÇkÃyana÷ kaikaÓeyo dhaumyo mÃrÅcakÃÓyapau / ÓarkarÃk«o hiraïyÃk«o lokÃk«a÷ paiÇgireva ca // Car_1,1.12 Óaunaka÷ ÓÃkuneyaÓca maitreyo maimatÃyani÷ / vaikhÃnasà vÃlakhilyÃstathà cÃnye mahar«aya÷ // Car_1,1.13 brahmaj¤Ãnasya nidhayo damasya niyamasya ca / tapasastejasà dÅptà hÆyamÃnà ivÃgnaya÷ // Car_1,1.14 sukhopavi«ÂÃste tatra puïyÃæ cakru÷ kathÃmimÃm / [{ùyurvedadÅpikÃ} ke te mahar«aya ityÃhÃÇgirà ityÃdi // 1 bahv­«ÅïÃm atra kÅrtanaæ granthÃdau pÃpak«ayahetutvena tathÃyurvedasyaivaævidhamahÃpuru«asevitatvena sevyatvopadarÓanÃrthaæ ceti // 2 e«u ca madhye kecid yÃyÃvarÃ÷ kecicchÃlÅnÃ÷ kecidayonijÃ÷ evaæprakÃrÃÓca sarve mÅlità boddhavyÃ÷ // 3 bhik«urityÃtreyaviÓe«aïaæ vak«yati hi tanneti bhik«ur Ãtreya÷ iti // 4 vaikhÃnasà iti karmaviÓe«aprayuktà saæj¤Ã // 5 vÃlakhilyÃstu svalpapramÃïÃ÷ kecid ­«aya÷ // 6 nidhaya iva nidhayo 'k«ayasthÃnatvena // 7 damo dÃntatvam // 8 imÃmiti agre vak«yamÃïÃm // 9] dharmÃrthakÃmamok«ÃïÃmÃrogyaæ mÆlam uttamam // Car_1,1.15 rogÃstasyÃpahartÃra÷ Óreyaso jÅvitasya ca / prÃdurbhÆto manu«yÃïÃmantarÃyo mahÃn ayam // Car_1,1.16 ka÷ syÃtte«Ãæ ÓamopÃya ityuktvà dhyÃnamÃsthitÃ÷ / atha te Óaraïaæ Óakraæ dad­ÓurdhyÃnacak«u«Ã // Car_1,1.17 sa vak«yati ÓamopÃyaæ yathÃvad amaraprabhu÷ / [{ùyurvedadÅpikÃ} dhÃraïÃddharma÷ sa cÃtmasamaveta÷ kÃryadarÓanÃnumeya÷ artha÷ suvarïÃdi÷ kÃmyata ita kÃmo vanitÃpari«vaÇgÃdi÷ mok«a÷ saæsÃravimok«a÷ // 1 Ãrogyaæ rogÃbhÃvÃd dhÃtusÃmyam // 2 mÆlaæ kÃraïam // 3 uttamamiti pradhÃnaæ tenÃrogyaæ caturvarge pradhÃnaæ kÃraïaæ rogag­hÅtasya kvacidapi puru«Ãrthe 'samarthatvÃd ityuktam // 4 tasyÃpahartÃra iti ÃrogyasyÃpahartÃra÷ idam eva ca rogÃïÃm ÃrogyÃpaharaïaæ yad anarthalÃbha÷ na punar utpanno roga÷ paÓcÃd Ãrogyam apaharati bhÃvÃbhÃvayo÷ parasparÃbhÃvÃtmakatvÃt // 5 Óreyaso jÅvitasya ceti ÓreyovajjÅvitaæ hitatvena sukhatvena cÃrthe daÓamahÃmÆlÅye vak«yamÃïaæ tasya jÅvitasyÃpahartÃra iti yojanÅyam aÓreyojÅvitamahitatvena du÷khahetutayà cÃnupÃdeyam iti k­tvà tadapaharaïamiha noktam // 6 atra sukhitajÅvitopaghÃto dharmÃdyupaghÃtenaiva labdha÷ tena vayaæ paÓyÃma÷ Óreya÷Óabdena sÃmÃnye nÃbhyudayavÃcinà dharmÃdayo 'bhidhÅyante jÅvitaÓabdena ca jÅvitamÃtraæ yato jÅvitaæ svarÆpeïaiva sarvaprÃïinÃæ nirupÃdhyupÃdeyaæ vacanaæ hi Ãcakame ca brahmaïa iyamÃtmà ÃÓÅ÷ Ãyu«mÃn bhÆyÃsam iti // 7 yattvatyantadu÷khag­hÅtasya jÅvitaæ jihÃsitaæ tatra du÷khasyÃtyantajihÃsitasyÃnyathà hÃtum aÓakyatvÃt priyamapi jÅvitaæ tyaktum icchati na svarÆpeïa // 8 antarÃya iti dharmÃdisÃdhane boddhavya÷ // 9 ayamiti rogaprÃdurbhÃvarÆpa÷ // 10 te«Ãmiti rogÃïÃm // 11 Óaraïamiti rak«itÃram // 12 ÓaktatvÃcchakra ucyate // 13 dhyÃnaæ samÃdhiviÓe«a÷ tadupalabdhisÃdhanatvÃccak«ur iva dhyÃnacak«u÷ tena sa vak«yati ÓamopÃyaæ yathÃvad amaraprabhu÷ iti dhyÃnacak«u«Ã dad­Óuriti yojanà // 14] ka÷ sahasrÃk«abhavanaæ gacchet pra«Âuæ ÓacÅpatim // Car_1,1.18 ahamarthe niyujyeyam atreti prathamaæ vaca÷ / bharadvÃjo'bravÅttasmÃd­«ibhi÷ sa niyojita÷ // Car_1,1.19 sa Óakrabhavanaæ gatvà surar«igaïamadhyagam / dadarÓa balahantÃraæ dÅpyamÃnamivÃnalam // Car_1,1.20 so 'bhigamya jayÃÓÅrbhirabhinandya sureÓvaram / provÃca vinayÃddhÅmÃn ­«ÅïÃæ vÃkyam uttamam // Car_1,1.21 vyÃdhayo hi samutpannÃ÷ sarvaprÃïibhayaækarÃ÷ / tadbrÆhi me ÓamopÃyaæ yathÃvadamaraprabho // Car_1,1.22 tasmai provÃca bhagavÃnÃyurvedaæ Óatakratu÷ / padairalpairmatiæ buddhvà vipulÃæ paramar«aye // Car_1,1.23 [{ùyurvedadÅpikÃ} athaite«u madhye bharadvÃja÷ katham indram upÃgamad ityÃha ka ityÃdi // 1 ÓacÅpatim ityanena ÓacÅsambhogavyÃsaktam apyaham upÃsituæ k«ama iti bharadvÃjo darÓayati // 2 arthe prayojane // 3 niyujyeyaæ vyÃpÃrayeyam // 4 atreti prak­taprayojana eva atretiÓabdo yasmÃdarthe // 5 yathà subhik«am ityÃgata÷ yasmÃt subhik«aæ tasmÃdÃgata ityartha÷ // 6 niyojita iti caurÃdiko ïica na hetau // 7 anena prakaraïena bharadvÃjasyÃyurvedÃgame viÓe«eïÃrthitvÃnna preraïamiti darÓitaæ bhavati // 8 provÃceti samyaguvÃca na tu praÓabda÷ prapa¤cÃrtha÷ padairalpair ityuktatvÃt // 9 kasmÃt padair alpair uvÃcetyÃha matiæ buddhvà vipulÃm iti yasmÃd vipulamatiæ bharadvÃjaæ pratipannavÃn tasmÃt padair alpair uvÃceti bhÃva÷ matiÓ ca bahuvi«ayatvenopacÃrÃd vipulety ucyate sà ca mati÷ ÓuÓrÆ«ÃÓravaïagrahaïadhÃraïohÃpohatattvÃbhiniveÓavatÅha vipulà boddhavyà // 10 atra cendreïa divyad­Óà bharadvÃjÃbhiprÃyam agrata eva buddhvÃyurveda upadi«Âa÷ tena bharadvÃjasyendrap­cchÃdÅha na darÓitaæ kiævà bhÆtam apÅndrap­cchÃdi granthavistarabhayÃd iha na likhitam // 11] hetuliÇgau«adhaj¤Ãnaæ svasthÃturaparÃyaïam / trisÆtraæ ÓÃÓvataæ puïyaæ bubudhe yaæ pitÃmaha÷ // Car_1,1.24 [{ùyurvedadÅpikÃ} yÃd­Óo 'sÃv alpapadair upadi«Âa ÃyurvedastamÃha hetvityÃdi // 1 hetuliÇgau«adhaj¤Ãnamiti hetvÃdÅni j¤Ãyante 'neneti hetuliÇgau«adhaj¤Ãnaæ yÃvac cÃyurvedavÃcyaæ tÃvaddhetvÃdyantarbhÆtam ityartha÷ // 2 hetugrahaïena saænik­«Âaviprak­«ÂavyÃdhihetugrahaïaæ liÇgagrahaïena ca vyÃdher Ãrogyasya ca k­tsnaæ liÇgamucyate tena vyÃdhyÃrogye 'pi liÇgaÓabdavÃcye yatastÃbhyÃmapi hi talliÇgaæ liÇgyata eva vak«yati hi vi«amÃrambhamÆlÃnÃæ jvara eko hi lak«aïam // 3 vi«amÃrambhamÆlÃdyair jvara eko nigadyate ityÃdi au«adhagrahaïena ca sarvapathyÃvarodha÷ // 4 ÓarÅraæ cÃtra hetau liÇge cÃntarbhavati // 5 svasthÃturayo÷ paramutk­«Âamayanaæ mÃrga iti svasthÃturaparÃyaïam // 6 kimanyo'yaæ hetuliÇgau«adhaj¤ÃnarÆpa Ãyurvedo brahmabuddhÃdÃyurvedÃd utÃnanya ityÃha trisÆtram ityÃdi // 7 pitÃmaho'pi yaæ trisÆtraæ bubudhe tamindra÷ provÃca // 8 trÅïi hetvÃdÅni sÆtryante yasmin yena và tantrisÆtram // 9 tatra sÆcanÃt sÆtraïÃccÃrthasaætate÷ sÆtram // 10 etena taæ yathà brahmà trisÆtraæ bubudhe tathaiva hetuliÇgau«adhaj¤Ãnam indra÷ provÃcetyaviplutamÃgamaæ darÓayati // 11 bubudha iti na k­tavÃn // 12 ata evoktaæ ÓÃÓvataæ nityam ityartha÷ // 13 tacca nityatvaæ sÆtrasthÃnÃnte vyutpÃdanÅyam // 14] so 'nantapÃraæ triskandhamÃyurvedaæ mahÃmati÷ / yathÃvadacirÃt sarvaæ bubudhe tanmanà muni÷ // Car_1,1.25 tenÃyur amitaæ lebhe bharadvÃja÷ sukhÃnvitam / ­«ibhyo'nadhikaæ tacca ÓaÓaæsÃnavaÓe«ayan // Car_1,1.26 [{ùyurvedadÅpikÃ} athoddi«Âam Ãyurvedaæ kathaæ g­hÅtavÃn bharadvÃja ityÃha so 'nantetyÃdi // 1 avidyamÃnÃv antapÃrau yasyÃsÃv anantapÃra÷ atra pÃraÓabdena gobalÅvardanyÃyenÃdir ucyate pÃraÓabdo hy ubhayor api nadÅkÆlayor vivak«ÃvaÓÃd vartate kiævà ananto mok«a÷ pÃram utk­«Âaæ phalaæ yasyÃyurvedasyÃsÃv anantapÃra÷ // 2 vak«yati hi cikitsà tu nai«ÂhikÅ yà vinopadhÃm iti // 3 atra nai«ÂhikÅ mok«asÃdhanahetu÷ // 4 trayo hetvÃdaya÷ skandharÆpà yasya sa triskandha÷ skandhaÓca sthÆlÃvayava÷ pravibhÃgo và // 5 tatraivÃyurvedagrahaïe mano yasya sa tanmanÃ÷ // 6 mananÃjj¤Ãnaprakar«aÓÃlitvÃn muni÷ // 7 etena yasmÃdayaæ mahÃmatis tanmanÃ÷ muniÓca tenÃnantapÃramapyÃyurvedaæ hetvÃdiskandhatrayamÃlambanaæ k­tvà yathÃvadacirÃdeva pratipannavÃn ityÃÓaya÷ // 8 acirÃditi acireïa // 9 atra ca yathà brahmà trisÆtraæ bubudhe yathà cendro hetuliÇgau«adhaj¤Ãnaæ provÃca tathaiva bharadvÃjo'pi triskandhaæ taæ bubudhe ityanenÃyurvedasyÃviplutÃgamatvam upadarÓyate tena trisÆtratriskandhayor na punarukti÷ // 10 teneti indrÃd g­hÅtenÃyurvedena // 11 amitamiti amitamivÃmitam atidÅrghatvÃt // 12 Ãyu÷ÓabdaÓcÃyu÷kÃraïe rasÃyanaj¤Ãne boddhavya÷ yenottarakÃlaæ hi rasÃyanopayogÃd ayaæ bharadvÃjo'mitamÃyuravÃpsyati na ­«ibhya ÃyurvedakathanÃt pÆrvaæ rasÃyanamÃcarati sma kiævà sarvaprÃïyupakÃrÃrthÃdhÅtÃyurvedajanitadharmavaÓÃt tatkÃlam evÃmitamÃyur lebhe bharadvÃja iti boddhavyam // 13 tacceti Órutaæ yadà tamiti pÃÂha÷ tadà tam Ãyurvedam // 14 anavaÓe«ayanniti kÃrtsnyenetyartha÷ // 15 Ãyurvedam adhÅtyÃnantaram evÃyaæ tam­«ibhyo dattavÃn // 16] ­«ayaÓca bharadvÃjÃjjag­hus taæ prajÃhitam / dÅrghamÃyuÓcikÅr«anto vedaæ vardhanamÃyu«a÷ // Car_1,1.27 mahar«ayaste dad­ÓuryathÃvajj¤Ãnacak«u«Ã / sÃmÃnyaæ ca viÓe«aæ ca guïÃn dravyÃïi karma ca // Car_1,1.28 samavÃyaæ ca tajj¤Ãtvà tantroktaæ vidhimÃsthitÃ÷ / lebhire paramaæ Óarma jÅvitaæ cÃpyanitvaram // Car_1,1.29 [{ùyurvedadÅpikÃ} dÅrghamÃyuÓcikÅr«anta iti prÃïinÃm ÃtmanaÓ ca // 1 j¤ÃnÃrthaæ j¤ÃnarÆpaæ và cak«ur j¤Ãnacak«u÷ tena j¤Ãnacak«u«Ã // 2 g­hÅtena tenÃyurvedena kiæ dad­ÓurityÃha sÃmÃnyaæ cetyÃdi // 3 e«Ãæ cottaratra lak«aïaæ «aïïÃæ padÃrthÃnÃæ viÓvarÆpÃïÃæ bhavi«yati tenaitat tatraiva vyÃkaraïÅyam // 4 tad iti sÃmÃnyÃdi // 5 tantroktaæ vidhim iti apathyaparihÃrapathyopÃdÃnarÆpam // 6 Óarma sukham // 7 param iti du÷khÃnÃkrÃntam // 8 anitvaram iti agatvaram // 9] atha maitrÅpara÷ puïyamÃyurvedaæ punarvasu÷ / Ói«yebhyo dattavÃn «a¬bhya÷ sarvabhÆtÃnukampayà // Car_1,1.30 agniveÓaÓca bhelaÓ ca jatÆkarïÃ÷ parÃÓara÷ / hÃrÅta÷ k«ÃrapÃïiÓca jag­hustanmunervaca÷ // Car_1,1.31 [{ùyurvedadÅpikÃ} athetyÃdinà bharadvÃjaÓi«yasyÃtreyasya punarvasvaparanÃmno 'gniveÓÃdigurutÃæ darÓayati // 1 atra kecidbharadvÃjÃtreyayoraikyaæ manyante tanna bharadvÃjasaæj¤ayà Ãtreyasya kvacid api tantrapradeÓe 'kÅrtanÃt hÃrÅte cÃtreyÃdigurutayà bharadvÃja ukta÷ ÓakrÃd aham adhÅtavÃn ityÃdinà matta÷ punarasaækhyeyÃs trisÆtraæ triprayojanam // 2 atrÃtreyÃdiparyantà vidu÷ sapta mahar«aya÷ // 3 ÃtreyÃddhÃrÅta ­«ir ityantena // 4 vÃgbhaÂena tu yaduktaæ brahmà sm­tvÃyu«o vedaæ prajÃpatim ajigrahat // 5 so 'Óvinau tau sahasrÃk«aæ so 'triputrÃdikÃn munÅn và ityanenÃtreyasyendraÓi«yatvaæ tadÃyurvedasamutthÃnÅyarasÃyanapÃde ÃdiÓabdena vak«yamÃïendraÓi«yatÃyogÃt samarthanÅyam // 6 tatra hÅndreïa punarmahar«ÅïÃm Ãyurveda upadi«Âa iti vaktavyam // 7 maitrÅparo maitrÅpradhÃna÷ maitrÅ ca sarvaprÃïi«vÃtmanÅva buddhi÷ // 8] buddher viÓe«as tatrÃsÅnnopadeÓÃntaraæ mune÷ / tantrasya kartà prathamam agniveÓo yato 'bhavat // Car_1,1.32 atha bhelÃdayaÓ cakru÷ svaæ svaæ tantraæ k­tÃni ca / ÓrÃvayÃmÃsur Ãtreyaæ sar«isaæghaæ sumedhasa÷ // Car_1,1.33 Órutvà sÆtraïam arthÃnÃm ­«aya÷ puïyakarmaïÃm / yathÃvat sÆtritam iti prah­«ÂÃs te 'numenire // Car_1,1.34 sarva evÃstuvaæs tÃæÓ ca sarvabhÆtahitai«iïa÷ / sÃdhu bhÆte«vanukroÓa ityuccair abruvan samam // Car_1,1.35 taæ puïyaæ ÓuÓruvu÷ Óabdaæ divi devar«aya÷ sthitÃ÷ / sÃmarÃ÷ paramar«ÅïÃæ Órutvà mumudire param // Car_1,1.36 aho sÃdhviti nirgho«o lokÃæs trÅn anvavÃdayat / nabhasi snigdhagambhÅro har«ÃdbhÆtair udÅrita÷ // Car_1,1.37 Óivo vÃyur vavau sarvà bhÃbhir unmÅlità diÓa÷ / nipetu÷ sajalÃÓ caiva divyÃ÷ kusumav­«Âaya÷ // Car_1,1.38 athÃgniveÓapramukhÃn viviÓur j¤ÃnadevatÃ÷ / buddhi÷ siddhi÷ sm­tir medhà dh­ti÷ kÅrti÷ k«amÃdaya÷ // Car_1,1.39 tÃni cÃnumatÃnye«Ãm tantrÃïi paramar«ibhi÷ / bhavÃya bhÆtasaæghÃnÃæ prati«ÂhÃæ bhuvi lebhire // Car_1,1.40 hitÃhitaæ sukhaæ du÷kham Ãyus tasya hitÃhitam / mÃnaæ ca tacca yatroktam Ãyurveda÷ sa ucyate // Car_1,1.41 ÓarÅrendriyasattvÃtmasaæyogo dhÃri jÅvitam / nityagaÓ cÃnubandhaÓ ca paryÃyair Ãyur ucyate // Car_1,1.42 tasyÃyu«a÷ puïyatamo vedo vedavidÃæ mata÷ / vak«yate yan manu«yÃïÃæ lokayor ubhayor hitam // Car_1,1.43 ********************************************************** CarakasaæhitÃ, SÆtrasthÃna, 12 athÃto vÃtakalÃkalÅyam adhyÃyaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_1,12.1 iti ha smÃha bhagavÃnÃtreya÷ // Car_1,12.2 [{ùyurvedadÅpikÃ} pÆrvÃdhyÃye rogÃ÷ svarÆpamÃrgabÃhyakÃraïabhe«ajair abhihitÃ÷ upayuktaj¤ÃnÃs tatkÃraïavÃtÃdayo bahuvÃcyatvÃn noktÃ÷ ata÷ samprati p­thakprakaraïe te 'bhidhÅyante vÃtakalÃkalÅye tatrÃpi prÃdhÃnyÃd vÃyureva prathamamucyate / kalà guïa÷ yaduktaæ «o¬aÓakalam iti akalà guïaviruddho do«a÷ tena vÃtakalÃkalÅyo vÃtaguïado«Åya ityartha÷ yadi và kalà sÆk«mo bhÃgas tasyÃpi kalà kalÃkalà tasyÃpi sÆk«mo bhÃga ityartha÷ // 1] vÃtakalÃkalÃj¤Ãnamadhik­tya parasparamatÃni jij¤ÃsamÃnÃ÷ samupaviÓya mahar«aya÷ papracchuranyo'nyaæ kiæguïo vÃyu÷ kimasya prakopaïam upaÓamanÃni vÃsya kÃni kathaæ cainam asaæghÃtavantam anavasthitam anÃsÃdya prakopaïapraÓamanÃni prakopayanti praÓamayanti và kÃni cÃsya kupitÃkupitasya ÓarÅrÃÓarÅracarasya ÓarÅre«u carata÷ karmÃïi bahi÷ÓarÅrebhyo veti // Car_1,12.3 [{ùyurvedadÅpikÃ} atrÃnekar«ivacanarÆpatayà vÃtÃdiguïavacanaæ bahv­«isammatidarÓanÃrthaæ tantradharmaitihyayuktatvakaraïÃrthaæ ca / asaæghÃtamiti pittaÓle«mavad avayavasaæghÃtarahitam / anavasthitamiti calasvabhÃvam / anÃsÃdyeti calatvenÃnibi¬Ãvayatvena ceti mantavyam // 1] atrovÃca kuÓa÷ sÃæk­tyÃyana÷ rÆk«alaghuÓÅtadÃruïakharaviÓadÃ÷ «a¬ime vÃtaguïà bhavanti // Car_1,12.4 [{ùyurvedadÅpikÃ} rÆk«Ãdayo bhÃvapradhÃnÃ÷ tena rÆk«atvÃdayo guïà mantavyÃ÷ / dÃruïatvaæ calatvaæ calatvÃt evaæ dÅrghaæjÅvitÅyoktaæ calatvamuktaæ bhavati yadi và dÃruïatvaæ Óo«aïatvÃtkÃÂhinyaæ karotÅti /] tacchrutvà vÃkyaæ kumÃraÓirà bharadvÃja uvÃca evametadyathà bhagavÃnÃha eta eva vÃtaguïà bhavanti sa tv evaæguïair evaædravyair evamprabhÃvaiÓca karmabhirabhyasyamÃnair vÃyu÷ prakopamÃpadyate samÃnaguïÃbhyÃso hi dhÃtÆnÃæ v­ddhikÃraïamiti // Car_1,12.5 [{ùyurvedadÅpikÃ} kumÃraÓirà iti bharadvÃjaviÓe«aïam ÃtreyagurubharadvÃjani«edhÃrtham / evamprabhÃvairiti prabhÃvÃd rauk«yÃdikÃrakair dhÃvanajÃgaraïÃdibhi÷ prabhÃvÃbhidhÃnaæ ca karmaïÃæ nirguïatvÃt / abhyasyamÃnairiti asak­tprayuktai÷ // 1] tacchrutvà vÃkyaæ kÃÇkÃyano vÃhlÅkabhi«ag uvÃca evametadyathà bhagavÃnÃha etÃnyeva vÃtaprakopaïÃni bhavanti ato viparÅtÃni vÃtasya praÓamanÃni bhavanti prakopaïaviparyayo hi dhÃtÆnÃæ praÓamakÃraïamiti // Car_1,12.6 tacchrutvà vÃkyaæ ba¬iÓo dhÃmÃrgava uvÃca evametadyathà bhagavÃnÃha etÃnyeva vÃtaprakopapraÓamanÃni bhavanti / yathà hy enam asaæghÃtam anavasthitamanÃsÃdya prakopaïapraÓamanÃni prakopayanti praÓamayanti và tathÃnuvyÃkhyÃsyÃma÷ vÃtaprakopaïÃni khalu rÆk«alaghuÓÅtadÃruïakharaviÓadaÓu«irakarÃïi ÓarÅrÃïÃæ tathÃvidhe«u ÓarÅre«u vÃyurÃÓrayaæ gatvÃpyÃyamÃna÷ prakopamÃpadyate vÃtapraÓamanÃni puna÷ snigdhagurÆ«ïaÓlak«ïam­dupicchilaghanakarÃïi ÓarÅrÃïÃæ tathÃvidhe«u ÓarÅre«u vÃyur asajyamÃnaÓ caran praÓÃntimÃpadyate // Car_1,12.7 [{ùyurvedadÅpikÃ} ÓarÅrÃïÃmiti ÓarÅrÃvayavÃnÃm / Óu«irakarÃïi randhrakarÃïi / ÃÓrayamiti samÃnaguïasthÃnam / ÃpyÃyamÃna÷ cÅyamÃna÷ / dÃruïaviparÅto m­du÷ Óu«iraviparÅto ghana÷ / asajyamÃna÷ anavati«ÂhamÃna÷ k«ÅyamÃïÃvayava iti yÃvat / etenaitaduktaæ bhavati yadyapi vÃyunà vÃtakÃraïÃnÃæ vÃtaÓamanÃnÃæ và tathà sambandho nÃsti tathÃpi ÓarÅrasambaddhais tair vÃtasya ÓarÅracÃriïa÷ sambandho bhavati tataÓca vÃtasya samÃnaguïayogÃdv­ddhir viparÅtaguïayogÃcca hrÃsa upapanna eveti // 1] tacchrutvà ba¬iÓavacanam avitatham ­«igaïair anumatamuvÃca vÃyorvido rÃjar«i÷ evametat sarvam anapavÃdaæ yathà bhagavÃnÃha / yÃni tu khalu vÃyo÷ kupitÃkupitasya ÓarÅrÃÓarÅracarasya ÓarÅre«u carata÷ karmÃïi bahi÷ÓarÅrebhyo và bhavanti te«ÃmavayavÃn pratyak«ÃnumÃnopadeÓai÷ sÃdhayitvà namask­tya vÃyave yathÃÓakti pravak«yÃma÷ vÃyustantrayantradhara÷ prÃïodÃnasamÃnavyÃnÃpÃnÃtmà pravartakaÓ ce«ÂÃnÃm uccÃvacÃnÃæ niyantà praïetà ca manasa÷ sarvendriyÃïÃm udyojaka÷ sarvendriyÃnÃm abhivo¬hà sarvaÓarÅradhÃtuvyÆhakara÷ saædhÃnakara÷ ÓarÅrasya pravartako vÃca÷ prak­ti÷ sparÓaÓabdayo÷ ÓrotrasparÓanayormÆlaæ har«otsÃhayor yoni÷ samÅraïo'gne÷ do«asaæÓo«aïa÷ k«eptà bahirmalÃnÃæ sthÆlÃïusrotasÃæ bhettà kartà garbhÃk­tÅnÃm Ãyu«o'nuv­ttipratyayabhÆto bhavatyakupita÷ / kupitastu khalu ÓarÅre ÓarÅraæ nÃnÃvidhairvikÃrair upatapati balavarïasukhÃyu«Ãm upaghÃtÃya mano vyÃhar«ayati sarvendriyÃïy upahanti vinihanti garbhÃn vik­timÃpÃdayaty atikÃlaæ và dhÃrayati bhayaÓokamohadainyÃtipralÃpä janayati prÃïÃæÓcoparuïaddhi / prak­tibhÆtasya khalvasya loke carata÷ karmÃïÅmÃni bhavanti tadyathà dharaïÅdhÃraïaæ jvalanojjvÃlanam Ãdityacandranak«atragrahagaïÃnÃæ saætÃnagatividhÃnaæ s­«ÂiÓca meghÃnÃm apÃæ visarga÷ pravartanaæ srotasÃæ pu«paphalÃnÃæ cÃbhinirvartanam udbhedanaæ caudbhidÃnÃm ­tÆnÃæ pravibhÃga÷ vibhÃgo dhÃtÆnÃæ dhÃtumÃnasaæsthÃnavyakti÷ bÅjÃbhisaæstÃra÷ ÓasyÃbhivardhanam avikledopaÓo«aïe avaikÃrikavikÃraÓceti / prakupitasya khalvasya loke«u carata÷ karmÃïÅmÃni bhavanti tadyathà ÓikhariÓikharÃvamathanam unmathanamanokahÃnÃm utpŬanaæ sÃgarÃïÃm udvartanaæ sarasÃæ pratisaraïamÃpagÃnÃm Ãkampanaæ ca bhÆme÷ Ãdhamanam ambudÃnÃæ nÅhÃranirhrÃdapÃæÓusikatÃmatsyabhekoragak«ÃrarudhirÃÓmÃÓanivisarga÷ vyÃpÃdanaæ ca «aïïÃm­tÆnÃæ ÓasyÃnÃmasaæghÃta÷ bhÆtÃnÃæ copasarga÷ bhÃvÃnÃæ cÃbhÃvakaraïaæ caturyugÃntakarÃïÃæ meghasÆryÃnalÃnilÃnÃæ visarga÷ sa hi bhagavÃn prabhavaÓcÃvyayaÓca bhÆtÃnÃæ bhÃvÃbhÃvakara÷ sukhÃsukhayor vidhÃtà m­tyu÷ yama÷ niyantà prajÃpati÷ aditi÷ viÓvakarmà viÓvarÆpa÷ sarvaga÷ sarvatantrÃïÃæ vidhÃtà bhÃvÃnÃmaïu÷ vibhu÷ vi«ïu÷ krÃntà lokÃnÃæ vÃyureva bhagavÃniti // Car_1,12.8 [{ùyurvedadÅpikÃ} ÓarÅrÃÓarÅracarasyeti vÃtasvarÆpakathanaæ tena ÓarÅre«u carata iti bahi÷ ÓarÅrebhyo veti ca punaruktaæ na bhavati // 1 atrÃvayavÃniti vadan kÃrtsnyÃbhidhÃnamaÓakyaæ bahuprapa¤catvÃditi darÓayati // 2 sÃdhayitvà pratipÃdya // 3 vÃtakarmasu pratyak«Ãïi vacanÃdÅni mana÷preraïÃdyanumeyaæ garbhÃk­tikaraïÃdyÃgamagamyam // 4 tantraæ ÓarÅraæ yad uktaæ tantrayantre«u bhinne«u tamo'ntyaæ pravivik«atÃm iti tadeva yantraæ yadi và tantrasya yantraæ saædhaya÷ // 5 prÃïÃdyÃtmà prÃïÃdisvarÆpa÷ // 6 ce«ÂÃviÓe«aïam uccÃvacÃnÃæ vividhÃnÃm ityartha÷ kiævà ÓubhÃÓubhÃnÃmityartha÷ // 7 niyantà anÅpsite vi«aye pravartamÃnasya manasa÷ praïetà ca manasa evepsite 'rthe // 8 udyojaka÷ preraka÷ kiævà udyogakÃraka iti pÃÂha÷ so 'pyabhinnÃrtha÷ // 9 abhivo¬hevÃbhivo¬hà sarvendriyÃrthagrÃhakatvena taccÃsya vÃyumayena sparÓanendriyeïa sarvendriyÃïÃæ vyÃpakatvÃt pÆrvÃdhyÃyapratipÃditena nyÃyena boddhavyam // 10 vyÆhakara÷ saæghÃtakaro racanÃkara iti yÃvat // 11 prak­ti÷ kÃraïaæ ÓabdakÃraïatvaæ ca vÃyornityam ÃkÃÓÃnupraveÓÃt uktaæ hi khÃdÅnyabhidhÃya te«Ãmekaguïa÷ pÆrvo guïav­ddhi÷ pare pare iti // 12 tathà punaruktaæ khÃdÅnyabhidhÃya vi«Âaæ hy aparaæ pareïa iti // 13 ÓravaïamÆlatvaæ vÃyo÷ karïaÓa«kulÅracanÃviÓe«e vyÃpriyamÃïatvÃt mÆlaæ pradhÃnakÃraïam // 14 utsÃha÷ kÃrye«Ædyogo manasa÷ // 15 yoni÷ abhivyaktikÃraïam // 16 do«asaæÓo«aïa÷ ÓarÅrakledasaæÓo«aïa÷ // 17 bhettà kartà etacca ÓarÅrotpattikÃle // 18 bhÆtaÓabda÷ svarÆpavacana÷ // 19 upaghÃtÃyeti cheda÷ // 20 garbhÃniti vik­tim ÃpÃdayatyatikÃlaæ dhÃrayatÅtyanena ca sambadhyate // 21 ÃdityÃdÅnÃæ saætÃnenÃvicchedena gatividhÃnaæ saætÃnagatividhÃnam // 22 srotasÃmiti nadÅnÃm // 23 pravibhÃgo vibhaktalak«aïam // 24 dhÃtÆnÃmiti p­thivyÃdÅnÃæ dhÃtava÷ kÃryadravyÃïi prastarÃdÅni mÃnaæ parimÃïaæ saæsthÃnamÃk­ti÷ tayorvyaktirabhivyakti÷ tatra kÃraïamiti yÃvat // 25 bÅjasya ÓÃlyÃde÷ abhisaæskÃro'ÇkurajananaÓakti÷ // 26 avikleda÷ pÃkakÃlÃd arvÃg aviklinnatvam upaÓo«aïaæ ca pÃkena yavÃdÅnÃmÃrdrÃïÃmeva avikledopaÓo«aïe ÓasyÃnÃmeva // 27 avaikÃrikavikÃreïa sarvasminneva jagati prak­tirÆpe kÃraïatvaæ brÆte // 28 ÓikharÅ parvata÷ // 29 anokaho v­k«a÷ // 30 Ærdhvaæ vartanam udvartanam // 31 pratisaraïaæ pratÅpagamanam // 32 visarjanaæ visarga÷ sa ca p­thaÇnÅhÃrÃdibhi÷ sambadhyate nÅhÃra÷ ÓiÓirasamÆha÷ nirhrÃdo meghaæ vinà garjitam aÓani÷ vajrabhedo'gni÷ // 33 asaæghÃta÷ anutpÃdo 'nupacayo và // 34 upasarga÷ marakÃdiprÃdurbhÃva÷ // 35 meghasÆryetyÃdau visarga÷ s­«Âi÷ // 36 vÃyur iha devatÃrÆpo'bhipreta÷ tena tasya bhÆtalacaturyugÃntakarÃnilakaraïamaviruddham evaæ yadanyad apy anupapadyamÃnaæ vÃyos tadapi devatÃrÆpatvenaiva samÃdheyam // 37 samprati sÃmÃnyena puna÷ kupitÃkupitasya vÃyo÷ svarÆpamucyate sa hi bhagavÃnityÃdi // 38 prabhava÷ kÃraïam // 39 avyaya÷ ak«aya÷ // 40 bhÆtÃnÃm ityuttareïa sambadhyate // 41 m­tyuyamÃdibhedÃÓcÃgame j¤eyÃ÷ // 42 sarvatantrÃïÃæ sarvakarmaïÃæ tantraÓabda÷ karmavacano'pyasti yaduktaæ vastistantrÃïÃæ karmaïÃmityartha÷ // 43] tacchrutvà vÃyorvidavaco marÅciruvÃca yadyapyevam etat kimarthasyÃsya vacane vij¤Ãne và sÃmarthyamasti bhi«agvidyÃyÃæ bhi«agvidyÃm adhik­tyeyaæ kathà prav­tteti // Car_1,12.9 vÃyorvida uvÃca bhi«ak pavanam atibalam atiparu«am atiÓÅghrakÃriïam Ãtyayikaæ cen nÃnuniÓÃmyet sahasà prakupitam atiprayata÷ kathamagre'bhirak«itumabhidhÃsyati prÃgevainam atyayabhayÃt vÃyoryathÃrthà stutir api bhavatyÃrogyÃya balavarïaviv­ddhaye varcasvitvÃyopacayÃya j¤Ãnopapattaye paramÃyu÷prakar«Ãya ceti // Car_1,12.10 marÅciruvÃca agnireva ÓarÅre pittÃntargata÷ kupitÃkupita÷ ÓubhÃÓubhÃni karoti tadyathà paktimapaktiæ darÓanamadarÓanaæ mÃtrÃmÃtratvam Æ«maïa÷ prak­tivik­tivarïau Óauryaæ bhayaæ krodhaæ har«aæ mohaæ prasÃdam ityevamÃdÅni cÃparÃïi dvaædvÃnÅti // Car_1,12.11 [{ùyurvedadÅpikÃ} pittÃntargata iti vacanena ÓarÅre jvÃlÃdiyuktavahnini«edhena pitto«marÆpasya vahne÷ sadbhÃvaæ darÓayati na tu pittÃdabhedaæ pitte nÃgnimÃndyasya grahaïyadhyÃye vak«yamÃïatvÃt tathà pittaharasya sarpi«o'gnivardhanatvenoktatvÃt // 1 paktimapaktimiti avik­tivik­tibhedena pÃcakasyÃgne÷ karma darÓanÃdarÓane netragatasyÃlocakasya Æ«maïo mÃtrÃmÃtratvaæ varïabhedau ca tvaggatasya bhrÃjakasya bhayaÓauryÃdayo h­dayasthasya sÃdhakasya ra¤jakasya tu bahi÷sphuÂakÃryÃdarÓanÃd udÃharaïaæ na k­tam // 2] tacchrutvà marÅcivaca÷ kÃpya uvÃca soma eva ÓarÅre Óle«mÃntargata÷ kupitÃkupita÷ ÓubhÃÓubhÃni karoti tadyathà dÃr¬hyaæ Óaithilyamupacayaæ kÃrÓyam utsÃhamÃlasyaæ v­«atÃæ klÅbatÃæ j¤Ãnamaj¤Ãnaæ buddhiæ mohamevamÃdÅni cÃparÃïi dvaædvÃnÅti // Car_1,12.12 [{ùyurvedadÅpikÃ} somo jaladevatà yadi và candra÷ // 1] tacchrutvà kÃpyavaco bhagavÃn punarvasurÃtreya uvÃca sarva eva bhavanta÷ samyag Ãhur anyatraikÃntikavacanÃt sarva eva khalu vÃtapittaÓle«mÃïa÷ prak­tibhÆtÃ÷ puru«amavyÃpannendriyaæ balavarïasukhopapannam Ãyu«Ã mahatopapÃdayanti samyagevÃcarità dharmÃrthakÃmà iva ni÷Óreyasena mahatà puru«amiha cÃmu«miæÓ ca loke vik­tÃstvenaæ mahatà viparyayeïopapÃdayanti kratavas traya iva vik­timÃpannà lokamaÓubhenopaghÃtakÃla iti // Car_1,12.13 tad­«aya÷ sarva evÃnumenire vacanamÃtreyasya bhagavato'bhinananduÓ ceti // Car_1,12.14 tadÃtreyavaca÷ Órutvà sarva evÃnumenire / ­«ayo'bhinananduÓca yathendravacanaæ surÃ÷ // Car_1,12.15 guïÃ÷ «a¬ dvividho hetur vividhaæ karma yat puna÷ / vÃyoÓcaturvidhaæ karma p­thak ca kaphapittayo÷ // Car_1,12.16 mahar«ÅïÃæ matiryà yà punarvasumatiÓca yà / kalÃkalÅye vÃtasya tat sarvaæ saæprakÃÓitam // Car_1,12.17 ************************************************************* CarakasaæhitÃ, SÆtrasthÃna, 26 [ùtreyabhadrakÃpyÅya] athÃta ÃtreyabhadrakÃpyÅyam adhyÃyaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_1,26.1 iti ha smÃha bhagavÃnÃtreya÷ // Car_1,26.2 [{ùyurvedadÅpikÃ} hitÃhitaikadeÓam abhidhÃya k­tsnadravyahitÃhitatvaj¤ÃnÃrthaæ rasavÅryavipÃkÃbhidhÃyaka ÃtreyabhadrakÃpyÅyo 'bhidhÅyate // 1 tatrÃpi vipÃkÃdÅnÃmapi rasenaiva prÃyo lak«aïÅyatvÃdrasaprakaraïam Ãdau k­tam // 2] Ãtreyo bhadrakÃpyaÓca ÓÃkunteyas tathaiva ca / pÆrïÃk«aÓcaiva maudgalyo hiraïyÃk«aÓca kauÓika÷ // Car_1,26.3 ya÷ kumÃraÓirà nÃma bharadvÃja÷ sa cÃnagha÷ / ÓrÅmÃn vÃyorvidaÓcaiva rÃjà matimatÃæ vara÷ // Car_1,26.4 nimiÓca rÃjà vaideho ba¬iÓaÓca mahÃmati÷ / kÃÇkÃyanaÓca vÃhlÅko vÃhlÅkabhi«ajÃæ vara÷ // Car_1,26.5 ete Órutavayov­ddhà jitÃtmÃno mahar«aya÷ / vane caitrarathe ramye samÅyurvijihÅr«ava÷ // Car_1,26.6 te«Ãæ tatropavi«ÂÃnÃm iyamarthavatÅ kathà / babhÆvÃrthavidÃæ samyagrasÃhÃraviniÓcaye // Car_1,26.7 [{ùyurvedadÅpikÃ} munimatai÷ pÆrvapak«aæ k­tvà siddhÃntavyavasthÃpanaæ Ói«yavyutpattyartham // 1 rasenÃhÃraviniÓcayo rasÃhÃraviniÓcaya÷ kiævà ayaæ rasaviniÓcaya÷ tathà paraæ cÃto vipÃkÃnÃm ityÃdirÃhÃraviniÓcaya÷ // 2] eka eva rasa ityuvÃca bhadrakÃpya÷ yaæ pa¤cÃnÃm indriyÃrthÃnÃm anyatamaæ jihvÃvai«ayikaæ bhÃvamÃcak«ate kuÓalÃ÷ sa punarudakÃdananya iti / dvau rasÃv iti ÓÃkunteyo brÃhmaïa÷ chedanÅya upaÓamanÅyaÓceti / trayo rasà iti pÆrïÃk«o maudgalya÷ chedanÅyopaÓamanÅyasÃdhÃraïà iti / catvÃro rasà iti hiraïyÃk«a÷ kauÓika÷ svÃdurhitaÓca svÃdur ahitaÓ cÃsvÃdur hitaÓcÃsvÃdur ahitaÓceti / pa¤ca rasà iti kumÃraÓirà bharadvÃja÷ bhaumaudakÃgneyavÃyavyÃntarik«Ã÷ / «a¬rasà iti vÃyorvido rÃjar«i÷ gurulaghuÓÅto«ïasnigdharÆk«Ã÷ / sapta rasà iti nimirvaideha÷ madhurÃmlalavaïakaÂutiktaka«Ãyak«ÃrÃ÷ / a«Âau rasà iti ba¬iÓo dhÃmÃrgava÷ madhurÃmlalavaïakaÂutiktaka«Ãyak«ÃrÃvyaktÃ÷ / aparisaækhyeyà rasà iti kÃÇkÃyano vÃhlÅkabhi«ak ÃÓrayaguïakarmasaæsvÃdaviÓe«ÃïÃm aparisaækhyeyatvÃt // Car_1,26.8 [{ùyurvedadÅpikÃ} eka evetyÃdi // 1 indriyÃrthÃnÃmiti nirdhÃraïe «a«ÂhÅ // 2 anyatamam iti ekam anyaÓabdo hy ayamekavacana÷ yathÃnyo dak«iïena gato 'nya uttareïa eka ityartha÷ tam appratyayaÓca svÃrthika÷ // 3 jihvÃvai«ayikamiti jihvÃgrÃhyam // 4 rasÃbhÃvo'pi jihvayà gÆhyate 'ta Ãha bhÃvamiti // 5 udakÃdananya iti rasodakayor ekatvakhyÃpanÃrthaæ pÆrvapak«atvÃd adu«Âam // 6 pÆrvapak«aÓca kapilamatena te // 7 hi rasatanmÃtraæ gandhatanmÃtram ityÃdivacanena guïÃvyatiriktaæ dravyamiti bruvate // 8 chedanÅya iti apatarpaïakÃraka÷ // 9 upaÓamanÅya iti b­æhaïa÷ // 10 sÃdhÃraïa ityÃgneyasaumyasÃmÃnyÃd ubhayor api laÇghanab­æhaïayo÷ kartà parasparavirodhÃdakartà và // 11 svÃduriti abhÅ«Âa÷ hita iti ÃyatÃv anapakÃrÅ // 12 ÃÓrÅyata ityÃÓrayo dravyaæ guïÃ÷ snigdhagurvÃdaya÷ karma dhÃtuvardhanak«apaïÃdi saæsvÃda÷ rasÃnÃm avÃntarabheda÷ e«Ãæ viÓe«ÃïÃæ bhedÃnÃm ityartha÷ // 13 tatra dravyabhedÃd ÃdhÃrabhedenÃÓritasyÃpi rasasya bhedo bhavati ÃÓrayo hi kÃraïaæ kÃraïabhedÃcca kÃryabhedo 'vaÓyaæ bhavatÅtyartha÷ // 14 gurvÃdiguïabhedas tathà karmabhedÃÓca rasak­tà eva // 15 tataÓ ca kÃryabhedÃdavaÓyaæ kÃraïabheda iti pÆrvapak«ÃbhiprÃya÷ // 16 saæsvÃdabhedastu ekasyÃm api madhurajÃtÃv ik«uk«Åragu¬Ãdigata÷ pratyak«ameva bhedo d­Óyate sa tu saæsvÃdabheda÷ svasaævedya eva yaduktam ik«uk«Åragu¬ÃdÅnÃæ mÃdhuryasyÃntaraæ mahat // 17 bhedastathÃpi nÃkhyÃtuæ sarasvatyÃpi Óakyate iti // 18] «a¬eva rasà ityuvÃca bhagavÃnÃtreya÷ punarvasu÷ madhurÃmlalavaïakaÂutiktaka«ÃyÃ÷ / te«Ãæ «aïïÃæ rasÃnÃæ yonirudakaæ chedanopaÓamane dve karmaïÅ tayor miÓrÅbhÃvÃt sÃdhÃraïatvaæ svÃdvasvÃdutà bhakti÷ hitÃhitau prabhÃvau pa¤camahÃbhÆtavikÃrÃs tv ÃÓrayÃ÷ prak­tivik­tivicÃradeÓakÃlavaÓÃ÷ te«vÃÓraye«u dravyasaæj¤ake«u guïà gurulaghuÓÅto«ïasnigdharÆk«ÃdyÃ÷ k«araïÃt k«Ãra÷ nÃsau rasa÷ dravyaæ tadanekarasasamutpannam anekarasaæ kaÂukalavaïabhÆyi«Âham anekendriyÃrthasamanvitaæ karaïÃbhinirv­ttam avyaktÅbhÃvastu khalu rasÃnÃæ prak­tau bhavatyanurase 'nurasasamanvite và dravye aparisaækhyeyatvaæ punas te«Ãm ÃÓrayÃdÅnÃæ bhÃvÃnÃæ viÓe«ÃparisaækhyeyatvÃnna yuktam ekaiko 'pi hy e«Ãm ÃÓrayÃdÅnÃæ bhÃvÃnÃæ viÓe«Ãn ÃÓrayate viÓe«ÃparisaækhyeyatvÃt na ca tasmÃd anyatvam upapadyate parasÃrasaæs­«ÂabhÆyi«ÂhatvÃnna cai«Ãm abhinirv­tter guïaprak­tÅnÃm aparisaækhyeyatvaæ bhavati tasmÃnna saæs­«ÂÃnÃæ rasÃnÃæ karmopadiÓanti buddhimanta÷ / taccaiva kÃraïamapek«amÃïÃ÷ «aïïÃæ rasÃnÃæ paraspareïÃsaæs­«ÂÃnÃæ lak«aïap­thaktvam upadek«yÃma÷ // Car_1,26.9 [{ùyurvedadÅpikÃ} siddhÃntaæ punarvasuvacanenÃha «a¬ evetyÃdi // 1 pÆrvapak«oktarasaikatvÃdivyavasthÃm Ãha te«Ãæ «aïïÃmityÃdi // 2 yoni÷ ÃdhÃrakÃraïaæ kÃryakÃraïayoÓca bhedÃt siddha udakÃdrasabheda÷ pratyak«a eveti bhÃva÷ // 3 k«itivyatiriktam udakameva yathà rasayonistathà rasanÃrtho rasastasya ityÃdau viv­tameva dÅrghaæjÅvitÅye // 4 tayormiÓrÅbhÃvÃditi karmaïor amÆrtayor miÓrÅbhÃvÃnupapattau tadÃdhÃrayor dravyayor miÓrÅbhÃvÃditi boddhavyam // 5 sÃdhÃraïam iti sÃdhÃraïakÃryayogitvam // 6 bhakti÷ icchetyartha÷ // 7 tena yo yamicchati sa tasya svÃdurasvÃduritara iti puru«Ãpek«au dharmau na rasabhedakÃryÃv ityartha÷ // 8 pa¤camahÃbhÆtetyÃdau tuÓabdo 'vadhÃraïe tena ÃÓrayà eva na rasà ityartha÷ // 9 kiæbhÆtà bhaumÃdayo bhÆtavikÃrà ÃÓrayà ityÃha prak­tivik­tivicÃradeÓakÃlavaÓà iti vaÓaÓabdo 'dhÅnÃrtha÷ sa ca prak­tyÃdibhi÷ pratyekaæ yojya÷ // 10 tatra prak­tivaÓà yathà mudgÃ÷ ka«Ãyà madhurÃÓca santa÷ prak­tyà laghava÷ etaddhi lÃghavaæ na rasavaÓaæ tathÃhi sati ka«ÃyamadhuratvÃd gurutvaæ syÃt vik­tivaÓaæ ca vrÅher lÃjÃnÃæ laghutvaæ tathà saktusiddhapiï¬akÃnÃæ ca gurutvaæ vicÃraïà vicÃro dravyÃntarasaæyoga ityartha÷ tena vicÃraïÃvaÓaæ yathà madhusarpi«Å saæyukte vi«aæ tathà vi«aæ cÃgadasaæyuktaæ svakÃryavyatiriktakÃryakÃri deÓo dvividho bhÆmir ÃturaÓca tatra bhÆmau ÓvetakÃpotÅ valmÅkÃdhirƬhà vi«aharÅ tathà himavati bhe«ajÃni mahÃguïÃni bhavanti ÓarÅradeÓe yathà sakthimÃæsÃd gurutaraæ skandhakro¬aÓiraspadÃm ityÃdi kÃlavaÓaæ tu yathà mÆlakamadhik­tyoktaæ tadbÃlaæ do«aharaæ v­ddhaæ trido«aæ tathà yathartupu«paphalam ÃdadÅta ityÃdi // 11 atra caikaprakaraïoktà ye 'nuktÃs te cakÃrÃt svabhÃvÃdi«vevÃntarbhÃvanÅyÃ÷ // 12 yaduktaæ cara÷ ÓarÅrÃvayavÃ÷ svabhÃvo dhÃtava÷ kriyÃ÷ // 13 liÇgaæ pramÃïaæ saæskÃro mÃtrà cÃsmin parÅk«yate iti // 14 tatra caraÓarÅrÃvayavadhÃtÆnÃæ deÓena grahaïaæ mÃtrà vicÃre praviÓati Óe«aæ svabhÃve tathà rasavimÃne vak«yamÃïaæ cÃtrÃpravi«Âam ÃhÃraviÓe«Ãyatanam antarbhÃvanÅyaæ yathÃsambhavam // 15 snigdharÆk«Ãdyà ityatrÃdigrahaïenÃnuktà api tÅk«ïam­dvÃdayo na rasÃ÷ kiætu dravyaguïÃ÷ p­thageveti darÓayati // 16 k«araïÃt adhogamanakriyÃyogÃt k«Ãro dravyaæ nÃsau rasa÷ rasasya hi ni«kriyasya kriyÃnupapannetyartha÷ // 17 k«araïaæ ca k«Ãrasya pÃnÅyayuktasyÃdhogamanena vadanti hi laukikÃ÷ k«Ãraæ srÃvayÃma÷ iti ÓÃstraæ ca chittvà chittvÃÓayÃt k«Ãra÷ k«aratvÃt k«Ãrayatyadha÷ iti // 18 hetvantaram Ãha dravyaæ tadanekarasotpannam iti anekarasebhyo mu«kakÃpÃmÃrgÃdibhya utpannam anekarasotpannaæ yataÓ cÃnekarasotpannam ata evÃnekarasaæ kÃraïaguïÃnuvidhÃyitvÃt kÃryaguïasyeti bhÃva÷ // 19 anekarasatvamevÃha kaÂukalavaïabhÆyi«Âham iti // 20 bhÆyi«ÂhaÓabdenÃpradhÃnarasÃntarasambandho 'stÅti darÓayati // 21 hetvantaram Ãha anekendriyÃrthasamanvitam iti // 22 k«Ãro hi sparÓena gandhena cÃnvita÷ tena dravyaæ rase hi guïe na sparÓo nÃpi gandha iti bhÃva÷ // 23 hetvantaramÃha karaïÃbhinirv­ttamiti karaïena bhasmaparisrÃvaïÃdinÃbhinirv­ttaæ k­tam ityartha÷ na raso 'nena prakÃreïa kriyata iti bhÃva÷ // 24 avyaktarasapak«aæ ni«edhayati avyaktÅbhÃva ityÃdi // 25 avyaktÅbhÃva ityabhÆtatadbhÃve cvipratyayena rasÃnÃæ madhurÃdÅnÃæ vyaktÃnÃm eva kvacidÃdhÃre 'vyaktatvaæ nÃnyo madhurÃdibhyo 'vyaktarasa ityartha÷ // 26 rasÃnÃmiti madhurÃdÅnÃæ «aïïÃm // 27 prak­tÃv ityÃdi // 28 prak­tau kÃraïe jala ityartha÷ // 29 avyaktatvaæ ca rasasÃmÃnyamÃtropalabdhir madhurÃdiviÓe«aÓÆnyà sà ca jale bhavati yata uktaæ jalaguïakathane suÓrute vyaktarasatà rasado«a÷ iti ihÃpi ca avyaktarasaæ ca iti vak«yati loke'pi cÃvyaktarasaæ dravyamÃsvÃdya vaktÃro vadanti jalasyevÃsya raso na kaÓcin madhurÃdir vyakta iti // 30 viÓe«amadhurÃdyanupalabdhiÓ cÃnudbhÆtatvena // 31 yathà dÆrÃd avij¤ÃyamÃnaviÓe«avarïe vastuni rÆpasÃmÃnyapratÅtir bhavati na ÓuklatvÃdiviÓe«abuddhi÷ tathÃnurase 'vyaktÅbhÃvo bhavati pradhÃnaæ vyaktaæ rasamanugato 'vyaktatvenetyanurasa÷ yathà veïuyave madhure ka«Ãyo 'nurasa÷ // 32 yaduktaæ rÆk«a÷ ka«ÃyÃnuraso madhura÷ kaphapittahà iti // 33 anurasasamanvita iti sarvÃnurasayukte yathà vi«e vacanaæ hi u«ïam anirdeÓyarasam ityÃdi // 34 kiævà aïurasasamanvite iti pÃÂhas tena aïurasenaikena maricena ÓarkarÃpÃnake kaÂutvam avyaktaæ syÃt // 35 aparisaækhyeyapak«aæ dÆ«ayati aparÅtyÃdi // 36 te«Ãmiti rasÃnÃm aparisaækhyeyatvaæ na yuktam ÃÓrayÃdÅnÃæ bhÃvÃnÃmiti ÃÓrayaguïakarmasaæsvÃdÃnÃm viÓe«ÃparisaækhyeyatvÃditi ÃÓrayÃdibhedasyÃparisaækhyeyatvÃt // 37 atra hetumÃha ekaiko'pi hÅtyÃdi // 38 e«ÃmÃÓrayaguïakarmasaæsvÃdÃnÃæ viÓe«Ãn ekaiko 'pi madhurÃdir ÃÓrayate na ca tasmÃd ÃÓrayÃdibhedÃd anyatvam ÃÓritasya madhurÃder bhavati // 39 evaæ manyate yadyapi ÓÃlimudgagh­tak«ÅrÃdayo madhurasyÃÓrayà bhinnÃ÷ tathÃpi tatra madhuratvajÃtyÃkrÃnta eka eva raso bhavati balÃkÃk«ÅrakÃrpÃsÃdi«u Óuklavarïa iva // 40 tathà guïÃnÃæ gurupicchilasnigdhÃdÅnÃmanyatve 'pi karmaïÃæ và rasÃdivardhanÃyurjananavarïakaratvÃdÅnÃæ bhinnatve satyapi na madhurarasasyÃnyatvaæ yata eka eva madhuras tattadguïayukto bhavati tatkarmakÃrÅ ceti ko virodha÷ // 41 tathà madhurasyÃvÃntarÃsvÃdabhede 'pi madhuratvajÃtyanatikrama÷ k­«ïavarïÃvÃntarabhede yathà k­«ïatvÃnatikrama÷ // 42 nanu maivaæ bhavatv aparisaækhyeyatvaæ rasÃnÃæ parasparasaæyogÃt tu ya ÃsvÃdaviÓe«a÷ sa kÃryaviÓe«akaro 'pi na hi yanmadhurÃmlena kriyate tanmadhureïa vÃmlena và Óakyam atastena parasparasaæyogenÃparisaækhyeyatvaæ bhavi«yatÅtyÃha parasparetyÃdi // 43 saæs­«Âam iti bhÃve kta÷ tena parasparasaæsargabhÆyi«ÂhatvÃd e«Ãæ madhurÃdÅnÃm abhinirv­tterna guïaprak­tÅnÃm asaækhyeyatvam iti yojanà ayamartha÷ yadyapi rasÃ÷ parasparasaæsargeïÃtibhÆyasà yuktÃ÷ santo 'bhinirv­ttà dvirasÃdau dravye bhavanti tathÃpi na te«Ãæ guïà gurulaghvÃdaya÷ prak­tayo và madhurÃdÅnÃæ yà yà Ãyu«yatvarasÃbhivardhakatvÃdyÃs tà asaækhyeyà bhavanti kiætu ya eva madhurÃdÅnÃæ pratyekaæ guïÃ÷ prak­tayaÓca uddi«ÂÃsta eva miÓrà bhavanti // 44 kiævà guïaprak­tÅnÃmiti madhurÃdi«a¬guïasvarÆpÃïÃm ityartha÷ tena rasasya rasÃntarasaæsarge do«ÃïÃmiva do«Ãntarasaæsarge rasÃnÃæ nÃparisaækhyeyatvam ityartha÷ // 45 prak­tiÓabdena karma vocyate tena guïakarmaïÃm ityartha÷ // 46 madhurÃdÅnÃm avÃntarÃsvÃdaviÓe«o'pi parasparasaæsargak­to j¤eya÷ // 47 yata eva heto rasÃnÃæ saæs­«ÂÃnÃæ nÃnye guïakarmaïÅ bhavata÷ ata eva saæs­«ÂÃnÃæ rasÃnÃæ p­thakkarma ÓÃstrÃntare 'pi noktam ityÃha tasmÃd ityÃdi // 48 karmaÓabdeneha gauravalÃghavÃdikÃrakà gurutvÃdayo rasaraktÃdijananÃdayaÓ cÃpi boddhavyÃ÷ // 49 na kevalam anyaÓÃstrakÃrai rasÃnÃæ saæs­«ÂÃnÃæ karma nopadi«Âaæ kiætu vayamapi nopadek«yÃma ityÃha taccaivetyÃdi // 50 taccaiva kÃraïamiti parasparasaæsarge'pi rasÃnÃm anadhikaguïakarmatvam // 51 lak«aïena p­thaktvaæ lak«aïap­thaktvam // 52 tatra lak«yate yena tallak«aïam atastu madhuro rasa÷ ityÃdinà granthena tathà snehanaprÅïanahlÃdana ityÃdinà ca yadvÃcyaæ tat sarvaæ g­hyate // 53 kiævà lak«aïaÓabdena madhuro rasa ityÃdigranthavÃcyaæ lak«aïam ucyate p­thaktvaæ ca rasabhedaj¤ÃnÃrthaæ yad vak«yati snehanaprÅïana ityÃdi tad g­hyate // 54] agre tu tÃvad dravyabhedam abhipretya kiæcid abhidhÃsyÃma÷ / sarvaæ dravyaæ päcabhautikamasminnarthe taccetanÃvadacenaæ ca tasya guïÃ÷ ÓabdÃdayo gurvÃdayaÓ ca dravÃntÃ÷ karma pa¤cavidhamuktaæ vamanÃdi // Car_1,26.10 [{ùyurvedadÅpikÃ} agre tv ityÃdi / rase«u vÃcye«u dravyabhedam abhipretya pratipÃdanÅyatayà parig­hya rasÃnÃæ dravyaj¤ÃnÃdhÅnaj¤ÃnatvÃd dravyÃbhidhÃnam agre k­tam ityartha÷ // 1 kiæciditi ÃyurvedopayogidravyasvarÆpaæ na sarvam aprasaÇgado«Ãd iti bhÃva÷ // 2 sarvadravyam iti kÃryadravyam // 3 asminn arthe asmin prakaraïe // 4 dravÃntà iti vacanena pÆrvoktÃn viæÓatiguïÃn Ãha // 5 atra ca paratvÃparatvÃdÅnÃm ihÃnabhidhÃnena cikitsÃyÃæ paratvÃdÅnÃm aprÃdhÃnyaæ darÓayati ye 'pi tatrÃpi yuktisaæyogaparimÃïasaæskÃrÃbhyÃsà atyarthacikitsopayogino 'pi na te pÃrthivÃdidravyÃïÃæ ÓabdÃdivat sÃæsiddhikÃ÷ kiæ tarhy ÃdheyÃ÷ ata iha naisargikaguïakathane noktÃ÷ // 6 uktam iti apÃmÃrgataï¬ulÅye // 7 etacca prÃdhÃnyÃducyate tena b­æhaïÃdyapi boddhavyam // 8] tatra dravyÃïi gurukharakaÂhinamandasthiraviÓadasÃndrasthÆlagandhaguïabahulÃni pÃrthivÃni tÃnyupacayasaæghÃtagauravasthairyakarÃïi dravasnigdhaÓÅtamandam­dupicchilarasaguïabahulÃny ÃpyÃni tÃny upakledasnehabandhavi«yandamÃrdavaprahlÃdakarÃïi u«ïatÅk«ïasÆk«malaghurÆk«aviÓadarÆpaguïabahulÃny ÃgneyÃni tÃni dÃhapÃkaprabhÃprakÃÓavarïakarÃïi laghuÓÅtarÆk«akharaviÓadasÆk«masparÓaguïabahulÃni vÃyavyÃni tÃni rauk«yaglÃnivicÃravaiÓadyalÃghavakarÃïi m­dulaghusÆk«maÓlak«ïaÓabdaguïabahulÃny ÃkÃÓÃtmakÃni tÃni mÃrdavasau«iryalÃghavakarÃïi // Car_1,26.11 [{ùyurvedadÅpikÃ} bahulaÓabdo gurvÃdibhi÷ pratyekaæ sambadhyate kiævà gandhenaiva yato gandhaguïabahulà p­thivyeva bhavati ata eva dravyÃntaralak«aïe 'pi vaiÓe«ikaguïo 'nta eva paÂhyate rasaguïabahulÃni ityÃdi tena tatrÃpi rasÃdibhir eva bahulaÓabdo yojya÷ // 1 sarvakÃryadravyÃïÃæ päcabhautikatve 'pi p­thivyÃdyutkar«eïa pÃrthivatvÃdi j¤eyam // 2 saæghÃta÷ kÃÂhinyaæ sthairyam avicÃlyam // 3 bandhanaæ parasparayojanaæ prahlÃda÷ ÓarÅrendriyatarpaïam // 4 sÆk«maæ sÆk«masroto'nusÃri // 5 prabhà varïaprakÃÓinÅ dÅpti÷ yaduktaæ varïamÃkrÃmati chÃyà prabhà varïaprakÃÓikà ityÃdi // 6 vicaraïaæ vicÃro gatir ityartha÷ // 7 sau«iryaæ randhrabahulatà // 8 atrÃkÃÓabÃhulyaæ dravyasya p­thivyÃdibhÆtÃntarÃlpatvena bhÆrivyaktÃkÃÓatvena ca j¤eyaæ yadeva bhÆriÓu«iraæ tannÃbhasaæ kiævà ÃkÃÓaguïabahulatvena nÃbhasaæ dravyam ityucyate // 9] anenopadeÓena nÃnau«adhibhÆtaæ jagati kiæcid dravyam upalabhyate tÃæ tÃæ yuktim arthaæ ca taæ tam abhipretya // Car_1,26.12 [{ùyurvedadÅpikÃ} aneneti pratiniyatadravyaguïopadeÓena yat pÃrthivÃdi dravyaæ yadguïaæ tadguïe dehe saæpÃdye tad bhe«ajaæ bhavatÅtyartha÷ // 1 tacca pÃrthivÃdi dravyaæ na sarvathà na ca sarvasmin vyÃdhau bhe«ajamityÃha tÃæ tÃæ yuktim ityÃdi // 2 yuktim iti upÃyam arthamiti prayojanam abhipretyeti adhik­tya tena kenacidupÃyena kvacit prayojane kiæcid dravyamau«adhaæ bhavati na sarvatra // 3 tena yaducyate vairodhikÃnÃæ sarvadÃpathyatvena nÃnau«adhaæ dravyam iti vaco virodhi tanna bhavati vairodhikÃni hi saæyogasaæskÃradeÓakÃlÃdyapek«Ãïi bhavanti vairodhikasaæyogÃdyabhÃve tu pathyÃnyapi kvacit syu÷ // 4 yÃnyapi sarvadÃpi svabhÃvÃdeva vi«amandakÃdÅnyapathyÃni tÃnyapy upÃyayuktÃni kvacit pathyÃni bhavanti yathà udare vi«asya tilaæ dadyÃt ityÃdi // 5 yattu t­ïapÃæÓuprabh­tÅni nopayujyante ato na tÃni bhe«ajÃnÅtyucyate tanna te«Ãmapi bhe«ajasvedÃdyupÃyatvena bhe«ajatvÃt // 6] na tu kevalaæ guïaprabhÃvÃdeva dravyÃïi kÃrmukÃïi bhavanti dravyÃïi hi dravyaprabhÃvÃd guïaprabhÃvÃd dravyaguïaprabhÃvÃc ca tasmiæstasmin kÃle tattadadhikaraïam ÃsÃdya tÃæ tÃæ ca yuktimarthaæ ca taæ tamabhipretya yat kurvanti tat karma yena kurvanti tadvÅryaæ yatra kurvanti tadadhikaraïaæ yadà kurvanti sa kÃla÷ yathà kurvanti sa upÃya÷ yat sÃdhayanti tat phalam // Car_1,26.13 [{ùyurvedadÅpikÃ} pÃrthivÃdidravyÃïÃæ gurukharÃdiguïayogÃd bhe«ajatvam uktaæ tena guïaprabhÃvÃdeva bhe«ajaæ syÃditi ÓaÇkÃæ nirasyann Ãha na tu kevalam ityÃdi // 1 dravyaprabhÃvÃd yathà dantyà virecakatvaæ tathà maïÅnÃæ vi«Ãdihant­tvam ityÃdi // 2 guïaprabhÃvÃdyathà jvare tiktako rasa÷ ÓÅte 'gnir ityÃdi // 3 dravyaguïaprabhÃvÃd yathà k­«ïÃjinasyoparÅti atrÃpi k­«ïatvaæ guïo'jinaæ ca dravyamabhipretaæ yathà và maï¬alair jÃtarÆpasya tasyà eva paya÷ Ó­tam tatra maï¬alaguïayuktasyaiva jÃtarÆpasya kÃrmukatvam // 4 kathaæ kurvantÅtyÃha tasmiæs tasminn ityÃdi // 5 tÃæ tÃæ yuktimÃsÃdyeti tÃæ tÃæ yojanÃæ prÃpya // 6 yat kurvantÅtyÃdÃv udÃharaïaæ yathà ÓirovirecanadravyÃïi yacchirovirecanaæ kurvanti tac chirovirecanaæ karma yeno«ïatvÃdikÃraïena Óirovirecanaæ kurvanti tadvÅryaæ vÅryaæ Óakti÷ sà ca dravyasya guïasya và yatra Óirovirecanaæ kurvanti tadadhikaraïaæ Óira÷ nÃnyatrÃdhikaraïe Óirovirecanadravyaæ prabhavatÅtyartha÷ yadeti vasantÃdau ÓirogauravÃdiyukte ca kÃle etenÃkÃle ÓÅte Óirovirecanaæ stabdhatvÃnna kÃrmukaæ kiætu svakÃla eva yathà yena prakÃreïa pradhamanÃvapŬanÃdinà tathà prasÃritÃÇgamuttÃnaæ Óayane saæstarÃst­te // 7 Å«at pralambaÓirasaæ saæveÓya cÃv­tek«aïam ityÃdinà vidhinà kurvanti sa upÃya÷ yat sÃdhayanti ÓirogauravaÓÆlÃdyuparamaæ tat phalaæ phalam uddeÓyam // 8 karma kÃryaæ sÃdhanam uddeÓyaæ phalaæ sÃdhyaæ yathà yÃgani«pÃdyo dharma÷ kÃryatayà karma tajjanyastu svargÃdir uddeÓya÷ phalam evaæ vamanÃdi«vapi karmÃdhikaraïÃdyunneyam // 9] bhedaÓ cai«Ãæ tri«a«Âividhavikalpo dravyadeÓakÃlaprabhÃvÃd bhavati tam upadek«yÃma÷ // Car_1,26.14 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati dravyam abhidhÃya vik­tÃnÃæ rasÃnÃm eva bhedam Ãha bhedaÓ cai«Ãm ityÃdi // 1 prabhÃvaÓabdo dravyadeÓakÃlai÷ pratyekaæ yujyate tatra dravyaprabhÃvÃd yathà somaguïÃtirekÃn madhura÷ ityÃdi deÓaprabhÃvÃd yathà himavati drÃk«ÃdìimÃdÅni madhurÃïi bhavantyanyatrÃmlÃnÅtyÃdi kÃlaprabhÃvÃdyathà bÃlÃmraæ saka«Ãyaæ taruïamamlaæ pakvaæ madhuraæ tathà hemante o«adhyo madhurà var«Ãsv amlà ityÃdi // 2 agnisaæyogÃdayo ye 'nye rasahetavas te 'pi kÃle dravye vÃntarbhÃvanÅyÃ÷ // 3] svÃduramlÃdibhiryogaæ Óe«airamlÃdaya÷ p­thak / yÃnti pa¤cadaÓaitÃni dravyÃïi dvirasÃni tu // Car_1,26.15 [{ùyurvedadÅpikÃ} bhedamÃha svÃdur ityÃdi // 1 tatra svÃdoramlÃdiyogÃt pa¤ca Óe«air iti ÃditvenopayuktÃd anyai÷ tenÃmlasya lavaïÃdiyogÃc catvÃri evaæ lavaïasya kaÂvÃdiyogÃt trÅïi kaÂukasya tiktaka«ÃyayogÃd dve tiktasya ka«ÃyayogÃd ekam evaæ pa¤cadaÓa dvirasÃni // 2] p­thagamlÃdiyuktasya yoga÷ Óe«ai÷ p­thagbhavet / madhurasya tathÃmlasya lavaïasya kaÂos tathà // Car_1,26.16 trirasÃni yathÃsaækhyaæ dravyÃïyuktÃni viæÓati÷ / [{ùyurvedadÅpikÃ} trirasam Ãha p­thag ityÃdi // 1 madhurasyÃmlÃdirasacatu«Âayena p­thag ityekaikaÓo yuktasya Óe«airlavaïÃdibhir yogo bhavati tatra madhurasyÃmlayuktasya Óe«alavaïÃdiyogÃc catvÃri tathà madhurasya lavaïayuktasya kaÂvÃdiyogÃt trÅïi tathà kaÂuyuktasya tiktÃdiyogÃd dve tathà tiktayuktasya ka«ÃyayogÃd ekam evaæ madhureïÃdisthitena daÓa // 2 evamamlasyÃdisthitasya lavaïayuktasya kaÂvÃdiyogÃt trÅïi tathà kaÂukayuktasya Óe«ÃbhyÃæ yogÃd dve evaæ tiktayuktasya ka«ÃyayogÃd ekam evam amlasya «a // 3 anenaiva nyÃyena lavaïasya trÅïi kaÂoÓ caikameva evaæ militvà trirasÃni viæÓati÷ // 4] vak«yante tu catu«keïa dravyÃïi daÓa pa¤ca ca // Car_1,26.17 svÃdvamlau sahitau yogaæ lavaïÃdyai÷ p­thaggatau / yogaæ Óe«ai÷ p­thagyÃtaÓcatu«karasasaækhyayà // Car_1,26.18 sahitau svÃdulavaïau tadvat kaÂvÃdibhi÷ p­thak / yuktau Óe«ai÷ p­thagyogaæ yÃta÷ svÃdÆ«aïau tathà // Car_1,26.19 kaÂvÃdyairamlalavaïau saæyuktau sahitau p­thak / yÃta÷ Óe«ai÷ p­thagyogaæ Óe«airamlakaÂÆ tathà // Car_1,26.20 yujyete tu ka«Ãyeïa satiktau lavaïo«aïau / [{ùyurvedadÅpikÃ} catÆrase svÃdvamlÃv Ãdisthitau lavaïÃdibhir ekaikaÓyena yuktau Óe«ai÷ kaÂvÃdibhir yogÃt «a¬ bhavanti // 1 svÃdulavaïau sahitau Ãdisthitau kaÂvÃdibhiriti kaÂutiktÃbhyÃæ p­thagyuktau Óe«air iti tiktaka«ÃyÃbhyÃæ teneha bahuvacanaæ jÃtau boddhavyam evaæ trÅïi // 2 svÃdÆ«aïau tathetyanena svÃdukaÂukatiktaka«ÃyarÆpam ekam // 3 kaÂvÃdyair ityÃdÃv api bahuvacanaæ jÃtau // 4 amlalavaïau saæyuktau kaÂunà sahitau Óe«ÃbhyÃæ yogÃd dve tathÃmlalavaïau tiktayuktau Óe«ayogÃd ekam // 5 amlakaÂÆ tathetyanenÃmlakaÂutiktaka«ÃyarÆpam ekam // 6 yujyete tv ityÃdinà caikam // 7 evaæ pa¤cadaÓa catÆrasÃni // 8] «a tu pa¤carasÃnyÃhurekaikasyÃpavarjanÃt // Car_1,26.21 «a caivaikarasÃni syur ekaæ «a¬rasameva tu / [{ùyurvedadÅpikÃ} apavarjanÃditi tyÃgÃt // 1 atra ca rasÃnÃæ guïatvenaikasmin dravye samavÃyo yogaÓabdenocyate // 2] iti tri«a«ÂirdravyÃïÃæ nirdi«Âà rasasaækhyayà // Car_1,26.22 tri«a«Âi÷ syÃttvasaækhyeyà rasÃnurasakalpanÃt / rasÃstaratamÃbhyÃæ tÃæ saækhyÃm atipatanti hi // Car_1,26.23 [{ùyurvedadÅpikÃ} rasasaæsargasya prakÃrÃntareïÃsaækhyeyatÃm Ãha tri«a«Âi÷ syÃd ityÃdi // 1 anuraso'gre vak«yamÃïa÷ // 2 atra ca tri«a«ÂyÃtmakarase rasÃnurasakalpanà nÃsti kevale madhurÃdau tadabhÃvÃt tena yathÃsambhavaæ saptapa¤cÃÓatsaæyogavi«ayaæ rasÃnurasakalpanaæ j¤eyam // 3 kiævà ekarase'pyanuraso'styevÃvyapadeÓya÷ // 4 prakÃrÃntareïÃpy asaækhyeyatÃm Ãha rasÃs taratamÃbhyÃm ityÃdi // 5 madhuramadhurataramadhuratamÃdibhedÃd asaækhyeyatà rasÃnÃæ bhavatÅti bhÃva÷ // 6 kiævà rasÃnurasatvenaiva yÃsaækhyeyatà tatraivÃyaæ hetu÷ rasÃs taratamÃbhyÃmityÃdi÷ // 7] saæyogÃ÷ saptapa¤cÃÓat kalpanà tu tri«a«Âidhà / rasÃnÃæ tatra yogyatvÃtkalpità rasacintakai÷ // Car_1,26.24 [{ùyurvedadÅpikÃ} evamasaækhyeyatve'pi tri«a«Âividhaiva kalpanà cikitsÃvyavahÃrÃrtham ihÃcÃryai÷ kalpitetyÃha saæyogà ityÃdi // 1 tatra yogyatvÃd iti tatra svasthÃturahitacikitsÃprayoge 'natisaæk«epavistararÆpatayà hitatvÃd ityartha÷ // 2] kvacideko rasa÷ kalpya÷ saæyuktÃÓ ca rasÃ÷ kvacit / do«au«adhÃdÅn saæcintya bhi«ajà siddhimicchatà // Car_1,26.25 dravyÃïi dvirasÃdÅni saæyuktÃæÓca rasÃn budhÃ÷ / rasÃn ekaikaÓo vÃpi kalpayanti gadÃn prati // Car_1,26.26 [{ùyurvedadÅpikÃ} tameva cikitsÃprayogam Ãha kvacidityÃdi // 1 atrÃdigrahaïÃd deÓakÃlabalÃdÅnÃm anuktÃnÃæ grahaïam // 2 etadeva saæyuktÃsaæyuktarasakalpanaæ bhinnarasadravyamelakÃd vÃnekarasaikadravyaprayogÃd ekarasadravyaprayogÃdvà bhavatÅti darÓayannÃha dravyÃïÅtyÃdi // 3 dvirasÃdÅni utpattisiddhadvirasatrirasÃdÅni dvirasaæ yathà ka«Ãyamadhuro mudga÷ trirasaæ yathà madhurÃmlaka«Ãyaæ ca vi«Âambhi guru ÓÅtalam // 4 pittaÓle«maharaæ bhavyam ityÃdi catÆrasas tila÷ yad uktaæ snigdho«ïamadhuras tikta÷ ka«Ãya÷ kaÂukas tila÷ pa¤carasaæ tv Ãmalakaæ harÅtakÅ ca Óivà pa¤carasà ityÃdivacanÃt vyakta«a¬rasaæ tu dravyam ihÃnuktaæ vi«aæ tv avyakta«a¬rasasaæyuktaæ hÃrÅte tv eïamÃæsaæ vyakta«a¬rasasaæyuktam uktam // 5 evaæ dvirasÃdidravyayogÃd dvirasÃdyupayoga÷ // 6 tathà saæyuktÃæÓca rasÃniti ekaikarasÃdidravyamelakÃt saæyuktÃn rasÃn ekaikaÓa÷ kalpayanti prayojayanti // 7 gadÃn pratÅti prÃdhÃnyena tena svasthav­tte 'pi boddhavyaæ kiævà dvirasÃdibhedo gada eva svasthe tu sarvarasaprayoga eva yaduktaæ samasarvarasaæ sÃtmyaæ samadhÃto÷ praÓasyate iti // 8 evaæ ca vyÃkhyÃne sati kvacideko rasa ityÃdinà samamasya na paunaruktyam // 9 kiævà kvacid eko rasa÷ ityÃdinà svamatam uktam atraivÃrthe dravyÃïi dvirasÃdÅni ityÃdinÃcÃryÃntarasammatiæ darÓayati ata evÃnyÃcÃryÃntarÃbhiprÃyeïa kalpayantÅtyuktaæ tena na paunaruktyam // 10] ya÷ syÃd rasavikalpaj¤a÷ syÃcca do«avikalpavit / na sa muhyed vikÃrÃïÃæ hetuliÇgopaÓÃnti«u // Car_1,26.27 [{ùyurvedadÅpikÃ} rasaj¤ÃnaphalamÃha ya÷ syÃd ityÃdi // 1 atra rasavikalpaj¤ÃnÃdeva vyÃdhihetudravyaj¤Ãnaæ k­tsnamavaruddhaæ rasaj¤Ãnenaiva prÃya÷ sakaladravyaguïasya vak«yamÃïatvÃt // 2 do«avikalpaj¤ÃnÃcca liÇgaj¤Ãnaæ yÃvaddhi liÇgaæ tat sarvaæ do«avikalpasambaddham // 3 rasado«avikalpaj¤ÃnÃt tu bhe«ajaj¤Ãnaæ yato rasata÷ svarÆpaj¤Ãnaæ bhe«ajadravyasya do«ataÓca bhe«ajaprayogavi«ayavij¤Ãnam // 4 kiævà rasavikalpÃc ca tathà do«avikalpÃc ca hetvÃdij¤Ãnaæ p­thageva vaktavyaæ rasabhedÃddhi tatkÃryaæ liÇgamapi j¤Ãyate hetubhe«ajavij¤Ãnaæ tu // 5 rasabhedavij¤ÃnÃdeva vaktavyaæ yato rasabhedavad dravyameva vikÃrÃïÃæ heturbhe«ajaæ ca bhavatÅti evaæ do«abhedaæ j¤Ãtvà ca tasya samÃnaæ hetuæ pratyeti do«avirodhi ca dravyaæ bhe«ajamiti // 6 tad yuktam uktaæ na sa muhyedvikÃrÃïÃæ hetuliÇgopaÓÃnti«viti // 7] vyakta÷ Óu«kasya cÃdau ca raso dravyasya lak«yate / viparyayeïÃnuraso raso nÃsti hi saptama÷ // Car_1,26.28 [{ùyurvedadÅpikÃ} pÆrvoktarasÃnurasalak«aïamÃha vyakta ityÃdi // 1 Óu«kasya ceti cakÃrÃd Ãrdrasya ca Ãdau ceti cakÃrÃdante ca tena Óu«kasya vÃrdrasya và prathamajihvÃsambandhe vÃsvÃdÃnte và yo vyaktatvena madhuro 'yam amlo 'yam ityÃdinà vikalpena g­hyate sa vyakta÷ yas tÆktÃvasthÃcatu«Âaye 'pi vyakto nopalabhyate kiæ tarhy avyapadeÓyatayà chÃyÃmÃtreïa kÃryadarÓanena và mÅyate so 'nurasa iti vÃkyÃrtha÷ // 2 yataÓca madhurÃdaya eva vyaktatvÃvyaktatvÃbhyÃæ rasÃnurasarÆpÃ÷ ato'vyakto nÃma saptamo raso nÃsti // 3 ayaæ cÃrtha÷ pÆrvaæ prati«iddho 'pyanuguïaspa«ÂahetuprÃptyà punar ni«idhyate // 4 anye tv Ãhu÷ Óu«kasya cetyanena yasya dravyasya Óu«kasya cÃrdrasya copayoga÷ tatra Óu«kÃvasthÃyÃæ yo 'vyakta÷ sa rasa ucyate yastvÃrdrÃvasthÃyÃæ vyakta÷ san Óu«kÃvasthÃyÃæ nÃnuyÃti nÃsau rasa÷ kiætv anurasa÷ // 5 yathà pippalyà ÃrdrÃyà madhuro raso vyakta÷ Óu«kÃyÃstu pippalyÃ÷ kaÂuka÷ tena kaÂuka eva rasa÷ pippalyÃ÷ madhurastvanurasa÷ yastu drÃk«ÃdÅnÃm ÃrdrÃvasthÃyÃæ Óu«kÃvasthÃyÃæ ca madhura eva tatra vipratipattirapi nÃsti tena tatra madhura eva rasa÷ nityÃrdraprayojyÃnÃæ tu käjikatakrÃdÅnÃmÃdau vyakto ya upalabhyate rasa÷ anu copalabhyate ya÷ so 'nuraso yuktas tiktatvÃdi÷ tathà ÃrdrÃvasthÃyÃæ Óu«kÃvasthÃviparÅto ya÷ pippalyà iva madhura÷ so 'nurasa iti // 6 kiætv ÃrdrÃpi pippalÅ madhurarasaiveti paÓyÃma÷ yato vak«yati Óle«malà madhurà cÃrdrà gurvÅ snigdhà ca pippalÅ iti madhurasya tatrÃnurasatve gurutvaÓle«makart­tvÃny anupapannÃni tena Ãrdrà pippalÅ vyaktamadhurarasaiva Óu«kà tu madhurÃnuraseti yuktam // 7] parÃparatve yuktiÓca saækhyà saæyoga eva ca / vibhÃgaÓca p­thaktvaæ ca parimÃïamathÃpi ca // Car_1,26.29 saæskÃro'bhyÃsa ityete guïà j¤eyÃ÷ parÃdaya÷ / siddhyupÃyÃÓ cikitsÃyà lak«aïaistÃn pracak«mahe // Car_1,26.30 deÓakÃlavayomÃnapÃkavÅryarasÃdi«u / parÃparatve yuktiÓca yojanà yà tu yujyate // Car_1,26.31 saækhyà syÃdgaïitaæ yoga÷ saha saæyoga ucyate / dravyÃïÃæ dvaædvasarvaikakarmajo 'nitya eva ca // Car_1,26.32 vibhÃgastu vibhakti÷ syÃdviyogo bhÃgaÓo graha÷ / p­thaktvaæ syÃdasaæyogo vailak«aïyamanekatà // Car_1,26.33 parimÃïaæ punarmÃnaæ saæskÃra÷ karaïaæ matam / bhÃvÃbhyasanamabhyÃsa÷ ÓÅlanaæ satatakriyà // Car_1,26.34 iti svalak«aïairuktà guïÃ÷ sarve parÃdaya÷ / cikitsà yair aviditair na yathÃvat pravartate // Car_1,26.35 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati pÆrvoktagurvÃdiguïÃtiriktÃn paratvÃparatvÃdÅn daÓa guïÃn rasadharmatvenopade«ÂavyÃnÃha paretyÃdi // 1 tacca paratvaæ pradhÃnatvam aparatvam apradhÃnatvam // 2 tadvivaraïaæ deÓakÃletyÃdi // 3 tatra deÓo maru÷ para÷ anÆpo 'para÷ kÃlo visarga÷ para÷ ÃdÃnamapara÷ vayastaruïaæ param aparam itaran mÃnaæ ca ÓarÅrasya yathà vak«yamÃïaæ ÓarÅre paraæ tato'nyadaparaæ pÃkavÅryarasÃstu ye yasya yoginaste taæ prati parÃ÷ ayaugikÃs tv aparÃ÷ // 4 ÃdigrahaïÃt prak­tibalÃdÅnÃæ grahaïam // 5 kiævà paratvÃparatve vaiÓe«ikokte j¤eye tatra deÓÃpek«ayà saænik­«ÂadeÓasambandhinam apek«ya vidÆradeÓasambandhini paratvaæ saænik­«ÂadeÓasambandhini cÃparatvaæ bhavati evaæ saænik­«Âaviprak­«ÂakÃlÃpek«ayà ca sthavire paratvaæ yÆni cÃparatvaæ bhavati // 6 vaya÷prabh­ti«u paratvÃparatvaæ yathÃsambhavaæ kÃladeÓak­tam evehopayogÃd upacaritam apyabhihitaæ yato na guïe mÃnÃdau guïÃntarasambhava÷ // 7 yuktiÓcetyÃdau yojanà do«Ãdyapek«ayà bhe«ajasya samÅcÅnakalpanà ata evoktaæ yà tu yujyate yà kalpanà yaugikÅ bhavati sà tu yuktir ucyate ayaugikÅ tu kalpanÃpi satÅ yuktir nocyate putro 'pyaputravat // 8 yuktiÓceyaæ saæyogaparimÃïasaæskÃrÃdyantargatÃpy atyupayuktatvÃt p­thagucyate // 9 saækhyÃæ lak«ayati saækhyetyÃdi // 10 gaïitam ihaikadvitryÃdi // 11 saæyogamÃha yoga ityÃdi // 12 saheti militÃnÃæ dravyÃïÃæ yoga÷ prÃptirityartha÷ sahetyanenehÃkiæcitkaraæ parasparasaæyogaæ nirÃkaroti // 13 tadbhedamÃha dvaædvetyÃdi // 14 tatra dvaædvakarmajo yathà yudhyamÃnayor me«ayo÷ sarvakarmajo yathà bhÃï¬e prak«ipyamÃïÃnÃæ mëÃïÃæ bahulamëakriyà yogaja÷ ekakarmajo yathà v­k«avÃyasayo÷ // 15 anitya iti saæyogasya karmajatvenÃnityatvaæ darÓayati // 16 vibhÃgamÃha vibhÃgas tv ityÃdi // 17 vibhakti÷ vibhajanam // 18 vibhaktimeva viv­ïoti viyoga iti saæyogasya vigamo viyoga÷ // 19 tat kiæ saæyogÃbhÃva eva viyoga ityÃha bhÃgaÓo graha iti // 20 vibhÃgaÓo vibhaktatvena grahaïaæ yato bhavatÅti bhÃva÷ tena vibhaktiritye«Ã bhÃvarÆpà pratÅtir na saæyogÃbhÃvamÃtraæ bhavati kiætarhi bhÃvarÆpavibhÃgaguïayuktà ityartha÷ // 21 p­thaktvaæ tu idaæ dravyaæ paÂalak«aïaæ ghaÂÃt p­thag ityÃdikà buddhiryato bhavati tat p­thaktvaæ bhavati // 22 taccÃcÃryas traividhyenÃha p­thaktvamityÃdi // 23 tatra yat sarvathÃsaæyujyamÃnayoriva meruhimÃcalayo÷ p­thaktvam etadasaæyoga ityanenoktam // 24 tathà saæyujyamÃnÃnÃmapi p­thaktvaæ vijÃtÅyÃnÃæ mahi«avarÃhÃdÅnÃæ tadÃha vailak«aïyamityÃdi // 25 viÓi«Âalak«aïayuktatvalak«itaæ vijÃtÅyÃnÃæ p­thaktvam ityartha÷ // 26 tathaikajÃtÅyÃnÃmapy avilak«aïÃnÃæ mëÃïÃæ p­thaktvaæ bhavatÅtyÃha anekateti // 27 ekajÃtÅye«u hi saæyukte«u na vailak«aïyaæ nÃpyasaæyoga÷ atha cÃnekatà p­thaktvarÆpà bhavatÅti bhÃva÷ // 28 kiævà p­thaktvaæ guïÃntaramicchan lokavyavahÃrÃrtham asaæyogavailak«aïyÃnekatÃrÆpameva yathodÃh­taæ p­thaktvaæ darÓayati // 29 mÃnaæ prasthìhakÃditulÃdimeyam / karaïaæ guïÃntarÃdhÃyakatvaæ saæskaraïamityartha÷ yadvak«yati saæskÃro hi guïÃntarÃdhÃnamucyate iti // 30 bhÃvasya «a«ÂikÃdervyÃyÃmÃdeÓ cÃbhyasanam abhyÃsa÷ // 31 abhyasanameva lokaprasiddhÃbhyÃæ paryÃyÃbhyÃæ viv­ïoti ÓÅlanaæ satatakriyeti yaæ lokÃ÷ ÓÅlanasatatakriyÃbhyÃm abhidadhati so 'bhyÃsa iti bhÃva÷ // 32 ayaæ ca saæyogasaæskÃraviÓe«arÆpo 'pi viÓe«eïa cikitsopayuktatvÃt p­thagucyate // 33 na yathÃvat pravartata iti vacanena ÓabdÃdi«u ca gurvÃdi«u ca parÃdÅnÃmaprÃdhÃnyaæ sÆcayati // 34] guïà guïÃÓrayà noktÃstasmÃd rasaguïÃn bhi«ak / vidyÃd dravyaguïÃn karturabhiprÃyÃ÷ p­thagvidhÃ÷ // Car_1,26.36 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati rasÃnÃæ parasparasaæyogo guïa ukta÷ tathÃgre ca snigdhatvÃdirguïo vÃcya÷ sa ca guïarÆparase na sambhavatÅti yathà rasÃnÃæ guïanirdeÓo boddhavyas tadÃha guïà ityÃdi // 1 guïà guïÃÓrayà noktà iti dÅrghaæjÅvitÅye samavÃyÅ tu niÓce«Âa÷ kÃraïaæ guïa÷ ityanena // 2 rasaguïÃniti rase snigdhÃdÅn guïÃn nirdi«ÂÃn tad rasÃdhÃradravyaguïÃn eva vidyÃt // 3 nanu yadi dravyaguïà eva te tat kimiti rasaguïatvenocyanta ityÃha karturityÃdi karturiti tantrakartu÷ // 4 abhiprÃyà iti tatra tatropacÃreïa tathà sÃmÃnyaÓabdÃdiprayogeïa tantrakaraïabuddhaya÷ sÃmÃnyaÓabdopacÃrÃdiprayogaÓ ca prakaraïÃdivaÓÃd eva sphuÂatvÃt tathà prayojanavaÓÃc ca kriyate // 5 tacca prakaraïÃdi ataÓca prak­taæ buddhvà ityÃdau darÓayi«yÃma÷ // 6 iha ca dravyaguïÃnÃæ rase«u yadupacaraïaæ tasyÃyamabhiprÃyo yat madhurÃdinirdeÓenaiva snigdhaÓÅtÃdiguïà api prÃyo madhurÃdyavyabhicÃriïo dravye nirdi«Âà bhavantÅti na madhuratvaæ nirdiÓya snigdhatvÃdipratipÃdanaæ puna÷ p­thak kriyata iti // 7] ataÓca prak­taæ buddhvà deÓakÃlÃntarÃïi ca / tantrakartur abhiprÃyÃnupÃyÃæÓ cÃrthamÃdiÓet // Car_1,26.37 [{ùyurvedadÅpikÃ} abhiprÃyap­thaktve sati yathà grantho boddhavyas tadÃha ataÓ cetyÃdi // 1 tatra prak­taæ buddhvà yathà k«ÃrÃ÷ k«Åraæ phalaæ pu«pam ityatrodbhidagaïasya prak­tatvÃt k«Åramiti snuhyÃdik«Åram eva k«ÅraÓabdena vadet // 2 deÓÃntaraæ buddhveti yathà Óirasi Óodhane 'bhidhÅyamÃne krimivyÃdhau iti tacchirogatakrimivyÃdhÃv eva bhavati // 3 kÃlÃntare yathà vamanakÃle 'bhihitaæ pratigrahÃæÓ copahÃrayed iti tatra pratigrahaÓabdena pÃtramucyate na tu grahaïaæ pratigraha÷ // 4 tantrakartur abhiprÃyÃn iti yathoktaæ rase«u guïÃropaïe tad boddhavyam // 5 upÃyÃn iti ÓÃstropÃyÃn tantrayuktirÆpÃn // 6 artham abhidheyam // 7 yadyapi prak­tÃdayo 'pi tantrakartur abhiprÃyà eva tathÃpi yatra prak­tatvÃdi na sphuÂaæ pratÅyate tatra tantrakartur abhiprÃyatvena boddhavyam // 8] «a¬vibhaktÅ÷ pravak«yÃmi rasÃnÃmata uttaram / «a pa¤cabhÆtaprabhavÃ÷ saækhyÃtÃÓca yathà rasÃ÷ // Car_1,26.38 [{ùyurvedadÅpikÃ} «a¬vibhaktÅr iti madhurÃdi«a¬vibhÃgÃn ityartha÷ // 1 «a pa¤cabhÆtaprabhavà iti pa¤cabhÆtaprabhavÃ÷ santo yathoktena prakÃreïa somaguïÃtirekÃt ityÃdinà yathà «a saækhyÃtÃ÷ «aÂsaækhyÃparicchinnà bhavanti tathà vak«yÃmÅti yojanà // 2] saumyÃ÷ khalvÃpo'ntarik«aprabhavÃ÷ prak­tiÓÅtà laghvyaÓ cÃvyaktarasÃÓca tÃstvantarik«ÃdbhraÓyamÃnà bhra«ÂÃÓca pa¤camahÃguïasamanvità jaÇgamasthÃvarÃïÃæ bhÆtÃnÃæ mÆrtÅr abhiprÅïayanti tÃsu mÆrti«u «a¬ abhimÆrchanti rasÃ÷ // Car_1,26.39 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati rasÃnÃm ÃdikÃraïameva tÃvad Ãha saumyà ityÃdi // 1 saumyÃ÷ somadevatÃkÃ÷ // 2 bhraÓyamÃnà iti vadatà bhÆmisambandhavyatirekeïÃntarÅk«eritai÷ p­thivyÃdiparamÃïvÃdibhi÷ sambandho rasÃrambhako bhavatÅti darÓyate // 3 mÆrtÅr iti vyaktÅ÷ // 4 abhiprÅïayantÅti tarpayanti kiævà janayanti // 5 abhimÆrchanti rasà iti vyaktiæ yÃnti // 6 atra cÃntarÅk«amudakaæ rasakÃraïatve pradhÃnatvÃduktaæ tena k«itistham api sthÃvarajaÇgamotpattau rasakÃraïaæ bhavatyeva // 7] te«Ãæ «aïïÃæ rasÃnÃæ somaguïÃtirekÃnmadhuro rasa÷ p­thivyagnibhÆyi«ÂhatvÃdamla÷ salilÃgnibhÆyi«ÂhatvÃl lavaïa÷ vÃyvagnibhÆyi«ÂhatvÃtkaÂuka÷ vÃyvÃkÃÓÃtiriktatvÃt tikta÷ pavanap­thivÅvyatirekÃt ka«Ãya iti / evame«Ãæ rasÃnÃæ «aÂtvam upapannaæ nyÆnÃtirekaviÓe«Ãn mahÃbhÆtÃnÃæ bhÆtÃnÃmiva sthÃvarajaÇgamÃnÃæ nÃnÃvarïÃk­tiviÓe«Ã÷ «a¬­tukatvÃcca kÃlasyopapanno mahÃbhÆtÃnÃæ nyÆnÃtirekaviÓe«a÷ // Car_1,26.40 [{ùyurvedadÅpikÃ} somaguïÃtirekÃditi atirekaÓabdena sarve«veva rase«u sarvabhÆtasÃænidhyam asti kvacit tu kasyacid bhÆtaguïasyÃtirekÃd rasaviÓe«e bhavatÅti darÓayati etacca madhuraæ prati abguïÃtiriktatvaæ viÓe«otpattau kÃraïatvena j¤eyaæ yaccÃdhÃrakÃraïatvam apÃæ tat sarvasÃdhÃraïam // 1 evaæ lavaïe 'py apÃæ kÃraïatvaæ j¤eyam // 2 lavaïastu suÓrute p­thivyagnyatirekÃt paÂhita÷ asmiæÓ ca virodhe kÃryavirodho nÃstyeva // 3 nanu u«ïaÓÅtÃbhyÃmagnisalilÃbhyÃæ k­tasya lavaïasyÃpy u«ïaÓÅtatvena bhavitavyaæ tal lavaïaæ katham u«ïaæ bhavati naivaæ yato bhÆtÃnÃm ayaæ svabhÃvo yat kenacit prakÃreïa saænivi«ÂÃ÷ kaæcid guïam Ãrabhante na sarvam // 4 yathà maku«Âhake 'dbhir madhuro rasa÷ kriyate na sneha÷ tathà saindhave vahninÃpi no«ïatvam Ãrabhyate // 5 ayaæ ca bhÆtÃnÃæ saæniveÓo 'd­«ÂaprabhÃvak­ta eva sa ca saæniveÓa÷ kÃryadarÓanenonneya÷ // 6 tena yatra kÃryaæ d­Óyate tatra kalpyate yathà lavaïe u«ïatvÃd agnir vi«yanditvÃcca jalamanumÅyate // 7 ÃgamavedanÅyaÓcÃyamartho nÃtrÃsmadvidhÃnÃæ kalpanÃ÷ prasaranti // 8 etena yaducyate toyavat p­thivyÃdayo'pi kimiti p­thagrasÃntaraæ na kurvanti tathà toyavÃtÃdisaæyogÃdibhya÷ kimiti rasÃntarÃïi notpadyanta iti tadapi bhÆtasvabhÃvÃparyanuyogÃd eva pratyuktam // 9 iha ca kÃraïatvaæ bhÆtÃnÃæ rasasya madhuratvÃdiviÓe«a eva nimittakÃraïarÆpam ucyate tena nÅrasÃnÃm api hi dahanÃdÅnÃæ kÃraïatvamupapannam eva vyutpÃditam // 10 rasabhedaæ d­«ÂÃntena sÃdhayannÃha evam ityÃdi // 11 rasÃnÃæ «aÂtvaæ mahÃbhÆtÃnÃæ nyÆnÃtirekaviÓe«Ãt somaguïÃtirekap­thivyagnyatirekÃde÷ «a¬utpÃdakÃraïÃdupapannaæ «a¬bhya÷ kÃraïebhya÷ «a kÃryÃïi bhavantÅti yuktameveti bhÃva÷ // 12 bhÆtÃnÃæ yathà nÃnÃvarïÃk­tiviÓe«Ã mahÃbhÆtÃnÃæ nyÆnÃtirekaviÓe«Ãt tathà rasÃnÃm apÅti // 13 bhÆtÃnÃæ yathoktÃnÃm atirekaviÓe«ahetum Ãha «a¬­tukatvÃd ityÃdi // 14 «a¬­tukatvena kÃlo nÃnÃhemantÃdirÆpatayà kaæcidbhÆtaviÓe«aæ kvacidvardhayati sa cÃtmakÃryaæ rasaæ pu«Âaæ karoti yathà hemantakÃle somaguïÃtireko bhavati ÓiÓire vÃyvÃkÃÓÃtireka÷ evaæ tasyÃÓitÅyoktarasotpÃdakrameïa vasantÃdÃv api bhÆtotkar«o j¤eya÷ «a¬­tukÃcceti cakÃreïÃhorÃtrak­to 'pi bhÆtotkar«o j¤eya÷ tathÃd­«Âak­taÓ ca tena hemantÃdÃv api rasÃntarotpÃda÷ kvacidvastuny upapanno bhavati // 15 yadyapi ca ­tubhede'pi bhÆtotkar«aviÓe«a eva kÃraïaæ yaduktaæ tÃv etÃv arkavÃyÆ ityÃdi tathÃpi bÅjÃÇkurakÃryakÃraïabhÃvavat saæsÃrÃnÃditayaiva bhÆtaviÓe«artvo÷ kÃryakÃraïabhÃvo vÃcya÷ // 16] tatrÃgnimÃrutÃtmakà rasÃ÷ prÃyeïordhvabhÃja÷ lÃghavÃdutplavanatvÃc ca vÃyorÆrdhvajvalanatvÃcca vahne÷ salilap­thivyÃtmakÃstu prÃyeïÃdhobhÃja÷ p­thivyà gurutvÃn nimnagatvÃc codakasya vyÃmiÓrÃtmakÃ÷ punar ubhayatobhÃja÷ // Car_1,26.41 [{ùyurvedadÅpikÃ} bhÆtaviÓe«ak­taæ rasÃnÃæ dharmÃntaram Ãha tatretyÃdi // 1 prÃyeïeti na sarve // 2 rasà iti rasayuktÃni dravyÃïi // 3 plavanatvÃditi gatimattvÃt yadyapi gatiradho'pi syÃt tathÃpi laghutvaparigatagatir iha vÃyorÆrdhvam eva gamanaæ karoti yathà ÓÃlmalÅtulÃnÃm // 4 hetvantaram Ãha ÆrdhvajvalanatvÃc cÃgneriti agner apyÆrdhvagatitvÃd ityartha÷ // 5 nimnagatvamadhogatvameva // 6] te«Ãæ «aïïÃæ rasÃnÃmekaikasya yathÃdravyaæ guïakarmÃïyanuvyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_1,26.42 [{ùyurvedadÅpikÃ} yathÃdravyamiti yadyasya rasasya dravyam ÃdhÃras tadanatikrameïa // 1 etena rasÃnÃæ guïakarmaïÅ rasÃdhÃre dravye boddhavye iti darÓayati // 2] tatra madhuro rasa÷ ÓarÅrasÃtmyÃd rasarudhiramÃæsamedo'sthimajjauja÷ÓukrÃbhivardhana Ãyu«ya÷ «a¬indriyaprasÃdano balavarïakara÷ pittavi«amÃrutaghnas t­«ïÃdÃhapraÓamanas tvacya÷ keÓya÷ kaïÂhyo balya÷ prÅïano jÅvanastarpaïo b­æhaïa÷ sthairyakara÷ k«Åïak«atasaædhÃnakaro ghrÃïamukhakaïÂhau«ÂhajihvÃprahlÃdano dÃhamÆrchÃpraÓamana÷ «aÂpadapipÅlikÃnÃm i«Âatama÷ snigdha÷ ÓÅto guruÓca / [{ùyurvedadÅpikÃ} tatretyÃdi // 1 madhura ÃdÃv ucyate praÓastÃyu«yÃdiguïatayà prÃya÷ prÃïipriyatayà ca // 2 «a¬indriyÃïi manasà samam // 3 jÅvana÷ abhighÃtÃdimÆrchitasya jÅvana÷ // 4 Ãyu«yastu Ãyu÷prakar«akÃritvena // 5 k«Åïasya saædhÃnakaro dhÃtupo«akatvena kiævà k«ÅïaÓcÃsau k«ataÓceti tena k«Åïak«atasya ura÷k«ataæ saædadhÃti // 6 «aÂpadÃdyabhÅ«Âatvaguïakathanaæ prameharÆpÃdij¤Ãnopayuktam // 7 yaduktaæ mÆtre 'bhidhÃvanti pipÅlikÃÓca iti tathà ri«Âe vak«yati yasmin g­dhnanti mak«ikÃ÷ iti anena ca madhuratvaæ j¤Ãyate // 8 ak«yÃmayenaivÃbhi«yande labdhe viÓe«opÃdÃnÃrthaæ punarvacanaæ kiævà abhi«yando nÃsÃdi«vapi j¤eya÷ // 9] sa evaæguïo'pyeka evÃtyarthamupayujyamÃna÷ sthaulyaæ mÃrdavam Ãlasyam atisvapnaæ gauravamanannÃbhilëam agnerdaurbalyamÃsyakaïÂhayormÃæsÃbhiv­ddhiæ ÓvÃsakÃsapratiÓyÃyÃlasakaÓÅtajvarÃnÃhÃsyamÃdhuryavamathusaæj¤ÃsvarapraïÃÓagalagaï¬agaï¬amÃlÃÓlÅpadagalaÓophabastidhamanÅgalopalepÃk«yÃmayÃbhi«yandÃn ityevaæprabh­tÅn kaphajÃn vikÃrÃnupajanayati amlo raso bhaktaæ rocayati agniæ dÅpayati dehaæ b­æhayati Ærjayati mano bodhayati indriyÃïi d­¬hÅkaroti balaæ vardhayati vÃtamanulomayati h­dayaæ tarpayati ÃsyamÃsrÃvayati bhuktamapakar«ayati kledayati jarayati prÅïayati laghuru«ïa÷ snigdhaÓca / [{ùyurvedadÅpikÃ} h­dayaæ tarpayatÅti h­dyo bhavati // 1 bhuktam apakar«ayatÅti sÃrayati kledayati tathà jarayati bhuktameva // 2 avamÆtritaæ mÆtravi«airjantubhi÷ parisarpitaæ ca sparÓaviÓe«ai÷ kÃraï¬Ãdibhi÷ // 3] sa evaæguïo'pyeka evÃtyarthamupayujyamÃno dantÃn har«ayati tar«ayati saæmÅlayatyak«iïÅ saævejayati lomÃni kaphaæ vilÃpayati pittamabhivardhayati raktaæ dÆ«ayati mÃæsaæ vidahati kÃyaæ ÓithilÅkaroti k«Åïak«atak­ÓadurbalÃnÃæ Óvayathum ÃpÃdayati api ca k«atÃbhihatada«ÂadagdhabhagnaÓÆnapracyutÃvamÆtritaparisarpitamarditacchinnabhinnaviÓli«Âodviddhotpi«ÂÃdÅni pÃcayatyÃgneyasvabhÃvÃt paridahati kaïÂhamuro h­dayaæ ca lavaïo rasa÷ pÃcana÷ kledano dÅpanaÓcyÃvanaÓchedano bhedanas tÅk«ïa÷ saro vikÃsy adha÷sraæsy avakÃÓakaro vÃtahara÷ stambhabandhasaæghÃtavidhamana÷ sarvarasapratyanÅkabhÆta÷ ÃsyamÃsrÃvayati kaphaæ vi«yandayati mÃrgÃn viÓodhayati sarvaÓarÅrÃvayavÃn m­dÆkaroti rocayatyÃhÃram ÃhÃrayogÅ nÃtyarthaæ guru÷ snigdha u«ïaÓca / [{ùyurvedadÅpikÃ} vikÃsÅ kledachedana÷ // 1 adha÷sraæsÅ vi«yandanaÓÅla÷ // 2 sarvarasapratyanÅkabhÆta iti yatra mÃtrÃtirikto lavaïo bhavati tatra nÃnyo rasa upalak«yate // 3 ÃhÃrayogÅti ÃhÃre sadà yujyate // 4 mohayati vaicittyaæ kurute // 5 mÆrchayatÅti saæj¤ÃnÃÓaæ karoti // 6] sa evaæguïo'pyeka evÃtyartham upayujyamÃna÷ pittaæ kopayati raktaæ vardhayati tar«ayati mÆrchayati tÃpayati dÃrayati ku«ïÃti mÃæsÃni pragÃlayati ku«ÂhÃni vi«aæ vardhayati ÓophÃn sphoÂayati dantÃæÓcyÃvayati puæstvamupahanti indriyÃïyuparuïaddhi valipalitakhÃlityamÃpÃdayati api ca lohitapittÃmlapittavÅsarpavÃtaraktavicarcikendraluptaprabh­tÅn vikÃrÃn upajanayati kaÂuko raso vaktraæ Óodhayati agniæ dÅpayati bhuktaæ Óo«ayati ghrÃïamÃsrÃvayati cak«urvirecayati sphuÂÅkarotÅndriyÃïi alasakaÓvayathÆpacayodardÃbhi«yandasnehasvedakledamalÃn upahanti rocayatyaÓanaæ kaï¬ÆrvinÃÓayati vraïÃn avasÃdayati krimÅn hinasti mÃæsaæ vilikhati ÓoïitasaæghÃtaæ bhinatti bandhÃæÓchinatti mÃrgÃn viv­ïoti Óle«mÃïaæ Óamayati laghuru«ïo rÆk«aÓca / sa evaæguïo'pyeka evÃtyarthamupayujyamÃno vipÃkaprabhÃvÃt puæstvamupahanti rasavÅryaprabhÃvÃnmohayanti glÃpayati sÃdayati karÓayati mÆrchayati namayati tamayati bhramayati kaïÂhaæ paridahati ÓarÅratÃpamupajanayati balaæ k«iïoti t­«ïÃæ janayati api ca vÃyvagniguïabÃhulyÃd bhramadavathukampatodabhedaiÓ caraïabhujapÃrÓvap­«Âhaprabh­ti«u mÃrutajÃn vikÃrÃn upajanayati tikto rasa÷ svayamaroci«ïur apyarocakaghno vi«aghna÷ krimighno mÆrchÃdÃhakaï¬Æku«Âhat­«ïÃpraÓamanas tvaÇmÃæsayo÷ sthirÅkaraïo jvaraghno dÅpana÷ pÃcana÷ stanyaÓodhano lekhana÷ kledamedovasÃmajjalasÅkÃpÆyasvedamÆtrapurÅ«apittaÓle«mopaÓo«aïo rÆk«a÷ ÓÅto laghuÓca / sa evaæguïo'pyeka evÃtyarthamupayujyamÃno rauk«yÃt kharavi«adasvabhÃvÃc ca rasarudhiramÃæsamedo'sthimajjaÓukrÃïy uccho«ayati srotasÃæ kharatvamupapÃdayati balam Ãdatte karÓayati glapayati mohayati bhramayati vadanam upaÓo«ayati aparÃæÓca vÃtavikÃrÃnupajanayati ka«Ãyo rasa÷ saæÓamana÷ saægrÃhÅ saædhÃnakara÷ pŬano ropaïa÷ Óo«aïa÷ stambhana÷ Óle«maraktapittapraÓamana÷ ÓarÅrakledasyopayoktà rÆk«a÷ ÓÅto'laghuÓca / sa evaæguïo'pyeka evÃtyarthamupayujyamÃna Ãsyaæ Óo«ayati h­dayaæ pŬayati udaram ÃdhmÃpayati vÃcaæ nig­hïÃti srotÃæsy avabadhnÃti ÓyÃvatvamÃpÃdayati puæstvamupahanti vi«Âabhya jarÃæ gacchati vÃtamÆtrapurÅ«aretÃæsyavag­hïÃti karÓayati glapayati tar«ayati stambhayati kharaviÓadarÆk«atvÃt pak«avadhagrahÃpatÃnakÃrditaprabh­tÅæÓ ca vÃtavikÃrÃnupajanayati // 43 [{ùyurvedadÅpikÃ} vipÃkasya prabhÃvo vipÃkaprabhÃva÷ vipÃkaÓca kaÂÆnÃæ kaÂureva rasasya vÅryasya ca prabhÃvo rasavÅryaprabhÃva÷ ayaæ ca vak«yamÃïe sarvatra hetu÷ // 1 caraïÃdÅnÃæ sÃk«Ãdgrahaïaæ tatraiva prÃyo vÃtavikÃrabhÃvÃt // 2 atra ca vipÃkaprabhÃvÃdikathanam udÃharaïÃrthaæ tena madhurÃdi«u vipÃkÃdikÃryam unneyam // 3 glapayati har«ak«ayaæ karoti // 4 pŬano vraïapŬana÷ // 5 ÓarÅrakledasyopayokteti ÃcÆ«aka÷ // 6 ÓÅto'laghuÓca ityakÃrapraÓle«Ãd alaghu÷ // 7 avag­hïÃtÅti baddhÃni karoti // 8] ityevamete «a¬rasÃ÷ p­thaktvenaikatvena và mÃtraÓa÷ samyagupayujyamÃnà upakÃrÃya bhavantyadhyÃtmalokasya apakÃrakarÃ÷ punarato'nyathà bhavantyupayujyamÃnÃ÷ tÃn vidvÃnupakÃrÃrthameva mÃtraÓa÷ samyagupayojayediti // Car_1,26.44 [{ùyurvedadÅpikÃ} p­thaktveneti ekaikaÓo mÃtraÓa÷ // 1 ekatveneti ekÅk­tya samudÃyamÃtraÓa ityartha÷ // 2 mÃtraÓa iti mÃtrayà // 3 taccaikÅkaraïaæ dvitryÃdibhi÷ sarvair j¤eyam // 4 adhyÃtmalokasyeti sarvaprÃïijanasya // 5 anyatheti amÃtrayà // 6] ÓÅtaæ vÅryeïa yad dravyaæ madhuraæ rasapÃkayo÷ / tayoramlaæ yadu«ïaæ ca yaddravyaæ kaÂukaæ tayo÷ // Car_1,26.45 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati rasadvÃreïaiva dravyÃïÃæ vÅryam Ãha ÓÅtamityÃdi // 1 yaddravyaæ rase pÃke ca madhuraæ tacchÅtaæ vÅryeïa j¤eyaæ tathà tayoriti rasapÃkayor yadamlaæ dravyaæ tadu«ïaæ vÅryeïa tathà yacca dravyaæ tayoriti rasapÃkayo÷ kaÂukam uktaæ tacco«ïaæ vÅryeïa bhavati iti Óe«a÷ // 2 kiævà yacco«ïaæ kaÂukaæ tayo÷ iti pÃÂha÷ // 3 tatra yadrasato madhuraæ tad vÅryata÷ ÓÅtamiti vaktavye yad rasapÃkayor iti karoti tan madhurarasocitapÃkasyaiva madhuradravyasya ÓÅtavÅryatÃprÃptyartham evam amlakaÂukayor api vÃcyam // 4] te«Ãæ rasopadeÓena nirdeÓyo guïasaægraha÷ / vÅryato'viparÅtÃnÃæ pÃkataÓcopadek«yate // Car_1,26.46 yathà payo yathà sarpir yathà và cavyacitrakau / evamÃdÅni cÃnyÃni nirdiÓedrasato bhi«ak // Car_1,26.47 [{ùyurvedadÅpikÃ} te«Ãm iti madhurapÃkÃdÅnÃæ rasopadeÓeneti rasamÃtrakathanenaiva yato vipÃko 'pi rasata eva prÃyo j¤Ãyate yad vak«yati kaÂutiktaka«ÃyÃïÃæ vipÃka÷ prÃyaÓa÷ kaÂur ityÃdi // 1 etacca na sarvatretyÃha vÅryata ityÃdi // 2 vÅryato'viparÅtÃnÃæ rasadvÃrà vÅryaj¤Ãnaæ na tu rasaviruddhavÅryÃïÃæ mahÃpa¤camÆlÃdÅnÃæ na kevalaæ rasena kiæ tarhi pÃkataÓca ya upadek«yate guïasaægraha÷ Óukrahà baddhaviïmÆtro vipÃko vÃtala÷ kaÂu÷ ityÃdinà sa ca vÅryato 'viruddhÃnÃæ vij¤eya÷ yadi tatra vÅryaæ virodhi bhavati tadà vipÃko'pi yathoktaguïakarÅ na syÃt // 3 kiævà pÃkataÓcÃviparÅtÃnÃæ rasopadeÓena guïasaægraha÷ ÓÅto«ïalak«aïo nirdeÓya÷ yasyÃstu pippalyÃ÷ kaÂukÃyà api viparÅtamadhurapÃkitvaæ na tatra kaÂu rasatveno«ïatvam ityartha÷ // 4 asmiæÓca pak«e upadek«yate iti yathà paya÷ ityÃdinà sambadhyate // 5 tÃnyevÃviparÅtavÅryavipÃkÃnyÃha yathà paya ityÃdi // 6 paya÷prabh­tÅni hi dravyaguïakathane 'viruddhavÅryavipÃkÃnyupade«ÂavyÃni // 7] [{Comm. on CS} samprati madhuratiktaka«ÃyÃïÃæ ÓÅtatvaæ tathà kaÂvamlalavaïÃnÃæ co«ïatvaæ tathà kaÂutiktaka«ÃyÃïÃæ cÃv­«yatvamityÃdayo rasadvÃreïa dravyÃïÃæ ye guïà uktÃstadapavÃdam Ãha te«ÃmityÃdi // 1 rasopadeÓena rasaguïakathanadvÃreïa dravyÃïÃæ ya÷ ÓÅto«ïÃdiguïasaægraha÷ k­ta÷ sa vÅryata÷ pÃkataÓcÃviparÅtÃnÃæ te«Ãæ vak«yamÃïak«ÅrÃdidravyÃïÃmeva nirde«Âuæ Óakya÷ na tu rasaviparÅtavÅryavipÃkÃnÃm ityartha÷ // 2 te«vaviparÅtavÅryavipÃkÃn upadiÓatyupadek«yata ityÃdi // 3 upadek«yata iti yathà paya ityÃdibhi÷ sambadhyate // 4 etÃni hi dravyaguïakathanaprasaÇge rasÃviparÅtavÅryavipÃkatayaivopade«ÂavyÃnÅti rasÃnurÆpaguïatvam e«Ãæ j¤Ãtavyam ityartha÷ // 5 idaæ tÆdÃharaïaikadeÓamÃtraæ tenÃparÃïy apyevaæjÃtÅyÃny udÃhartavyÃnÅtyÃha evamÃdÅnÅtyÃdi // 6 evamÃdÅni evaæprakÃrÃïi godhÆmÃdÅnÅtyartha÷ // 7] madhuraæ kiæcidu«ïaæ syÃt ka«Ãyaæ tiktameva ca / yathà mahatpa¤camÆlaæ yathÃbjÃnÆpam Ãmi«am // Car_1,26.48 lavaïaæ saindhavaæ no«ïamamlamÃmalakaæ tathà / arkÃgurugu¬ÆcÅnÃæ tiktÃnÃmu«ïamucyate // Car_1,26.49 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati yatra viruddhavÅryatvena raseno«ïatvÃdi na nirdeÓyaæ tad Ãha madhuram ityÃdi // 1 kiæcit ka«Ãyaæ co«ïaæ tiktaæ co«ïam iti yojanà ka«ÃyatiktalavaïÃnÃm udÃharaïam asÆtritÃnÃm api prakaraïÃt k­tam // 2 mahatpa¤camÆlaæ bilvÃdipa¤camÆlam iha // 3 etacca tiktasya ka«Ãyasya co«ïatÃyÃm udÃharaïam abjÃnÆpÃmi«aæ tu madhurasyo«ïavÅryatve // 4] kiæcidamlaæ hi saægrÃhi kiæcidamlaæ bhinatti ca / yathà kapitthaæ saægrÃhi bhedi cÃmalakaæ tathà // Car_1,26.50 pippalÅ nÃgaraæ v­«yaæ kaÂu cÃv­«yamucyate / ka«Ãya÷ stambhana÷ ÓÅta÷ so 'bhayÃyÃm ato'nyathà // Car_1,26.51 tasmÃdrasopadeÓena na sarvaæ dravyam ÃdiÓet / d­«Âaæ tulyarase'pyevaæ dravye dravye guïÃntaram // Car_1,26.52 [{ùyurvedadÅpikÃ} vÅryaprasaÇgÃd anyam apyamlÃdÅnÃæ viruddhaguïam Ãha kiæcid ityÃdi // 1 abhayÃyÃm ato'nyatheti abhayÃyÃæ ka«Ãyo raso bhedanaÓ co«ïaÓ cetyartha÷ // 2] rauk«yÃtka«Ãyo rÆk«ÃïÃmuttamo madhyama÷ kaÂu÷ / tikto'varastatho«ïÃnÃm u«ïatvÃllavaïa÷ para÷ // Car_1,26.53 madhyo'mla÷ kaÂukaÓ cÃntya÷ snigdhÃnÃæ madhura÷ para÷ / madhyo'mlo lavaïaÓcÃntyo rasa÷ snehÃnnirucyate // Car_1,26.54 madhyotk­«ÂÃvarÃ÷ ÓaityÃt ka«ÃyasvÃdutiktakÃ÷ / svÃdurgurutvÃdadhika÷ ka«ÃyÃllavaïo'vara÷ // Car_1,26.55 amlÃtkaÂus tatastikto laghutvÃd uttamottama÷ / kecil laghÆnÃm avaramicchanti lavaïaæ rasam // Car_1,26.56 gaurave lÃghave caiva so 'varas tÆbhayorapi / [{ùyurvedadÅpikÃ} rauk«yÃd ityÃdi // 1 rauk«yeïa ka«Ãya uttama iti rÆk«atama÷ tikto rÆk«a÷ kaÂustu madhyo rÆk«atara÷ evam anyatrÃpi // 2 kaÂukaÓcÃntya iti avara ityartha÷ // 3 evaæ lavaïaÓcÃntya iti avara ityartha÷ // 4 lavaïo'vara iti gurutvenetyartha÷ // 5 amlÃt kaÂur ityÃdau amlÃtkaÂurlaghu÷ tata÷ kaÂukÃd uttamÃt tikto laghutvenottamottama÷ uttamÃt kaÂukÃduttama uttamottama÷ // 6 ekÅyamatamÃha kecid ityÃdi // 7 ekÅyamataæ vacanabhaÇgyà svÅkurvannÃha gaurava ityÃdi // 8 etena gaurave lÃghave cÃvaratvaæ lavaïasya svÅkurvan gaurave 'vara ityanenÃmlakaÂutiktebhyo gurutvaæ svÅkaroti lavaïasya lÃghave cÃvara ityanenÃmlÃdapi laghuno 'lpaæ lÃghavaæ lavaïasya svÅkaroti // 9 na ca vÃcyam amle p­thivÅ kÃraïaæ lavaïe tu toyaæ tata÷ p­thivyapek«ayà toyajanyasya lavaïasyaiva lÃghavamucitamiti yato na niveÓena gauravalÃghave Óakyete 'vadhÃrayituæ tathÃhi toyÃtirekak­to madhura÷ p­thivyatirekak­tÃt ka«ÃyÃdgururbhavati // 10] paraæ cÃto vipÃkÃnÃæ lak«aïaæ sampravak«yate // Car_1,26.57 kaÂutiktaka«ÃyÃïÃæ vipÃka÷ prÃyaÓa÷ kaÂu÷ / amlo'mlaæ pacyate svÃdurmadhuraæ lavaïastathà // Car_1,26.58 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati vipÃkasyÃpi rasarÆpatvÃllak«aïam Ãha paramityÃdi // 1 prÃyograhaïÃt pippalÅkulatthÃdÅnÃæ rasÃnanuguïapÃkitÃæ darÓayati // 2 kaÂukÃdiÓabdena ca tadÃdhÃraæ dravyamucyate yato na rasÃ÷ pacyante kiætu dravyam eva // 3 lavaïastatheti lavaïo'pi madhuravipÃka÷ prÃya ityartha÷ // 4 vipÃkalak«aïaæ tu jaÂharÃgniyogÃd ÃhÃrasya ni«ÂhÃkÃle yo guïa utpadyate sa vipÃka÷ vacanaæ hi / jÃÂhareïÃgninà yogÃd yadudeti rasÃntaram / ÃhÃrapariïÃmÃnte sa vipÃka÷ prakÅrtita÷ // 5] madhuro lavaïÃmlau ca snigdhabhÃvÃt trayo rasÃ÷ / vÃtamÆtrapurÅ«ÃïÃæ prÃyo mok«e sukhà matÃ÷ // Car_1,26.59 kaÂutiktaka«ÃyÃstu rÆk«abhÃvÃt trayo rasÃ÷ / du÷khÃya mok«e d­Óyante vÃtaviïmÆtraretasÃm // Car_1,26.60 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati vak«yamÃïavipÃkalak«aïe madhurÃmlapÃkayor vÃtamÆtrapurÅ«Ãn avarodhakatve tathà kaÂorvipÃkasya vÃtamÆtrapurÅ«avibandhakatve hetum Ãha madhura ityÃdi // 1 atra madhurÃmlalavaïà ni«ÂhÃpÃkaæ gatà api santa÷ snehaguïayogÃd vÃtapurÅ«ÃïÃæ visargaæ sukhena kurvantÅti vÃkyÃrtha÷ // 2 tena madhurÃmlapÃkayoretatsamÃnaæ lak«aïam // 3 evaæ kaÂutiktaka«Ãye«vapi viparyaye'pi vÃkyÃrtha÷ // 4] Óukrahà baddhaviïmÆtro vipÃko vÃtala÷ kaÂu÷ / madhura÷ s­«ÂaviïmÆtro vipÃka÷ kaphaÓukrala÷ // Car_1,26.61 pittak­t s­«ÂaviïmÆtra÷ pÃko'mla÷ ÓukranÃÓana÷ / te«Ãæ guru÷ syÃnmadhura÷ kaÂukÃmlÃv ato 'nyathà // Car_1,26.62 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati vipÃkalak«aïaæ hetuvyutpÃditaæ ÓukrahatvÃdiviÓe«ayuktaæ vaktum Ãha ÓukrahetyÃdi // 1 ato'nyatheti laghu÷ // 2] vipÃkalak«aïasyÃlpamadhyabhÆyi«ÂhatÃæ prati / dravyÃïÃæ guïavaiÓe«yÃttatra tatropalak«ayet // Car_1,26.63 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati yathoktavipÃkalak«aïÃnÃæ dravyabhede kvacidalpatvaæ kvacinmadhyatvaæ kvacic cotk­«Âatvaæ yathà bhavati tad Ãha vipÃketyÃdi // 1 vipÃkalak«aïasyÃlpamadhyabhÆyi«ÂhatÃm upalak«ayet prati prati dravyÃïÃæ guïavaiÓe«yÃddhetor ityartha÷ // 2 etena dravye«u yad guïavaiÓe«yaæ madhuratvamadhurataratvamadhuratamatvÃdi tato hetor vipÃkÃnÃmalpatvÃdayo viÓe«Ã bhavantÅtyuktaæ bhavati // 3 atra kecidbruvate pratirasaæ pÃko bhavati yathà madhurÃdÅnÃæ «aïïÃæ «aïmadhurÃdaya÷ pÃkà iti kecid bruvate balavatÃæ rasÃnÃmabalavanto rasà vaÓatÃæ yÃnti tataÓ cÃnavasthita÷ pÃka÷ // 4 tatraitaddvitayamapi pÃke vyavasthÃkaraïam anÃd­tya suÓrutena dvividha÷ pÃko madhura÷ kaÂuÓ cÃÇgÅk­ta÷ // 5 dvaividhyaæ ca pa¤cabhÆtÃtmake dravye gurubhÆtap­thivÅtoyÃtirekÃnmadhura÷ pÃko bhavati Óe«alaghubhÆtÃtirekÃt tu kaÂuka÷ pÃko bhavati yaduktaæ dravye«u pacyamÃne«u ye«v ambup­thivÅguïÃ÷ // 6 nirvartante'dhikÃstatra pÃko madhura ucyate // 7 tejo'nilÃkÃÓaguïÃ÷ pacyamÃne«u ye«u tu // 8 nirvartante'dhikÃstatra pÃka÷ kaÂuka ucyate iti // 9 pratirasapÃke tathÃnavasthitapÃke ca dravyaæ rasaguïenaiva tulyaæ pÃkÃvasthÃyÃmapi bhavati tena na kaÓcidviÓe«o vipÃkena tatra bodhyata iti suÓrutena tatpak«advayam upek«itamiti sÃdhu k­tam // 10 t­tÅyÃmlapÃkanirÃsastu do«am Ãvahati yato vrÅhikulatthÃdÅnÃm amlapÃkatayà pittakart­tvamupalabhyate atha manyase vrÅhyÃder u«ïavÅryatvena tatra pittakart­tvaæ tanna madhurasya vrÅhestanmate madhuravipÃkasyo«ïavÅryatÃyÃmapi satyÃæ na pittakart­tvamupapadyate rasavipÃkÃbhyÃm ekasya vÅryasya bÃdhanÅyatvÃt // 11 kiæca amlapÃkatvÃd vrÅhyÃde÷ pittamamlaguïamutpadyate yadi tu tad u«ïavÅryatÃk­taæ syÃttadà kaÂuguïabhÆyi«Âhaæ pittaæ syÃt d­Óyate ca vrÅhibhak«aïÃd amlodgÃrÃdinÃmlaguïabhÆyi«Âhataiveti // 12 kiæca p­thivÅsomaguïÃtirekÃn madhura÷ pÃko bhavati vÃyvagnyÃkÃÓÃtirekÃcca kaÂur bhavatÅti pak«e yadà vyÃmiÓraguïÃtirekatà bhavati tadà somÃgnyÃtmakasyÃmlasyotpÃda÷ kathaæ pratik«epaïÅya÷ // 13 athavà tantrakÃrayo÷ kim anayor anena vacanamÃtravirodhena kartavyaæ yato yadamlapÃkaæ carako brÆte tatsuÓrutena vÅryo«ïam iti k­tvà samÃdhÅyate tena na kaÓcid dravyaguïe virodha÷ // 14 yattu suÓrute'mlapÃkanirÃsÃrthaæ dÆ«aïam ucyate pittaæ hi vidagdhamamlatÃmupaiti ityÃdinà tadanabhyupagamÃdeva nirastam // 15 nanu lavaïasya madhurapÃkitve pittaraktÃdikart­tvamanupapannaæ tathà tiktaka«Ãyayo÷ kaÂupÃkitve pittahant­tvamanupapannaæ naivaæ satyapi lavaïasya madhurapÃkitve tatra lavaïarasa u«ïaæ ca vÅryaæ yadasti tena tat pittaraktÃdikÃrakaæ vipÃkastu tatra pittaraktaharaïalak«aïe kÃrye bÃdhita÷ san s­«ÂaviïmÆtra ityÃdinà lak«aïena lak«yata eva // 16 etena yaducyate lavaïe madhuro vipÃkaÓcedrasavÅryÃbhyÃæ bÃdhita÷ san svakÃryakaro na bhavati tatkiæ tenopadi«Âeneti tannirastaæ bhavati // 17 yato'styeva s­«ÂaviïmÆtratÃdinà tatra lavaïe madhuravipÃkitvaæ lak«aïÅyam // 18 anayà diÓà tiktaka«Ãyayorapi pÆrvapak«aparihÃra÷ // 19 anye tv etaddo«abhayÃl lavaïo'pyamlaæ pacyata iti vyÃkhyÃnayanti lavaïastathetyatra tathÃÓabdena viprak­«ÂasyÃmlamityasya kar«aïÃditi // 20 tanna kaÂvÃdÅnÃæ kaÂurvipÃko'mlo'mlasya Óe«ayor madhura÷ iti jatÆkarïavacanÃt // 21 naca vÃcyaæ kasmÃt traya eva vipÃkà bhavanti na punastiktÃdayo'pÅti yato bhÆtasvabhÃva evai«a÷ yena madhurÃdayas traya eva bhavanti bhÆtasvabhÃvÃÓ cÃparyanuyojyÃ÷ // 22 nanu yaÓca rasaviparÅta÷ pÃko yathà lavaïasya madhura÷ tiktaka«ÃyayoÓ ca kaÂu÷ sa ucyatÃæ yastu samÃnaguïo madhurasya madhuro'mlasyÃmla÷ kaÂukasya và kaÂuka÷ tatkathane kiæ prayojanaæ yato rasaguïair eva tatra vipÃkaguïo'pi j¤Ãsyate // 23 naivaæ yena lavaïÃdivad visad­ÓarasÃntarotpÃdaÓaÇkÃnirÃrÃsÃrtham api tatrÃnuguïo'pi vipÃko vaktavya eva vipÃkajaÓca rasa ÃhÃrapariïÃmÃnte bhavati prÃk­tastu raso vipÃkaviruddha÷ pariïÃmakÃlaæ varjayitvà j¤eya÷ tena pippalyÃ÷ kaÂukarasatvam Ãdau kaïÂhasthaÓle«mak«apaïamukhaÓodhanÃdikart­tvena saprayojanaæ madhuravipÃkatvaæ tu pariïÃmena v­«yatvÃdij¤Ãpanena saprayojanam // 24 tathà yatra vipÃkasya rasÃ÷ samÃnaguïatayÃnuguïà bhavanti tatra balavat kÃryaæ bhavati viparyaye tu durbalam iti j¤eyam // 25 etacca pÃkatrayaæ dravyaniyataæ tena grahaïyadhyÃye vak«yamÃïÃhÃrÃvasthÃpÃkÃdbhinnam eva tatra hy aviÓe«eïa sarve«Ãmeva rasÃnÃm avasthÃvaÓÃt traya÷ pÃkà vÃcyÃ÷ annasya bhuktamÃtrasya «a¬rasasya prapÃkata÷ ityÃdinà granthena // 26] m­dutÅk«ïagurulaghusnigdharÆk«o«ïaÓÅtalam / vÅryama«Âavidhaæ kecit keciddvividhamÃsthitÃ÷ // Car_1,26.64 ÓÅto«ïamiti vÅryaæ tu kriyate yena yà kriyà / nÃvÅryaæ kurute kiæcit sarvà vÅryak­tà kriyà // Car_1,26.65 [{ùyurvedadÅpikÃ} ekÅyamatena vÅryalak«aïam Ãha m­dvityÃdi // 1 etaccaikÅyamatadvayaæ pÃribhëikÅæ vÅryasaæj¤Ãæ purask­tya prav­ttam // 2 vaidyake hi rasavipÃkaprabhÃvavyatirikte prabhÆtakÃryakÃriïi guïe vÅryamiti saæj¤Ã tenëÂavidhavÅryavÃdimate picchilaviÓadÃdayo guïà na rasÃdiviparÅtaæ kÃryaæ prÃya÷ kurvanti tena te«Ãæ rasÃdyupadeÓenaiva grahaïaæ m­dvÃdÅnÃæ tu rasÃdyabhibhÃvakatvamasti yathà pippalyÃæ kaÂurasakÃryaæ pittakopanamabhibhÆya tadgate m­duÓÅtavÅrye pittameva ÓamayatÅti tathà ka«Ãye tiktÃnurase mahati pa¤camÆle tatkÃryaæ vÃtakopanam abhibhÆyo«ïena vÅryeïa tadviruddhaæ vÃtaÓamanameva kriyate tathà madhure'pÅk«au ÓÅtavÅryatvena vÃtav­ddhir ityÃdi // 3 yaduktaæ suÓrute etÃni khalu vÅryÃïi svabalaguïotkar«Ãd rasam abhibhÆyÃtmakarma darÓayanti ityÃdi // 4 ÓÅto«ïavÅryavÃdimataæ tv agnÅ«omÅyatvÃj jagata÷ ÓÅto«ïayoreva prÃdhÃnyÃjj¤eyam // 5 uktaæ ca / nÃnÃtmakamapi dravyamagnÅ«omau mahÃbalau / vyaktÃvyaktaæ jagadiva nÃtikrÃmati jÃtucit và // 6 etacca matadvayam apyÃcÃryasya paribhëÃsiddhamanumatameva yenottaratra rasavÅryavipÃkÃnÃæ sÃmÃnyaæ yatra lak«yate ityÃdau pÃribhëikam eva vÅryaæ nirdek«yati // 7 pÃribhëikavÅryasaæj¤ÃparityÃgena tu ÓaktiparyÃyasya vÅryasya lak«aïamÃha vÅryaæ tv ityÃdi // 8 vÅryamiti Óakti÷ // 9 yeneti rasena và vipÃkena và prabhÃvena và gurvÃdiparÃdibhirvà guïairyà kriyà tarpaïahlÃdanaÓamanÃdirÆpà kriyate tasyÃæ kriyÃyÃæ tad rasÃdi vÅryam // 10 ata evoktaæ suÓrute yena kurvanti tadvÅryam iti // 11 atraiva lokaprasiddhÃm upapattim Ãha nÃvÅryam ityÃdi // 12 avÅryam aÓaktamityartha÷ // 13 vÅryak­teti vÅryavatà k­tà vÅryak­tà // 14] raso nipÃte dravyÃïÃæ vipÃka÷ karmani«Âhayà / vÅryaæ yÃvad adhÅvÃsÃn nipÃtÃccopalabhyate // Car_1,26.66 [{ùyurvedadÅpikÃ} rasÃdÅnÃmekadravyanivi«ÂÃnÃæ bhedena nÃrthaæ lak«aïamÃha raso nipÃta ityÃdi // 1 nipÃta iti rasanÃyoge // 2 karmani«Âhayeti karmaïo ni«Âhà ni«patti÷ karmani«Âhà kriyÃparisamÃpti÷ rasopayoge sati yo 'ntyÃhÃrapariïÃmak­ta÷ karmaviÓe«a÷ kaphaÓukrÃbhiv­ddhyÃdilak«aïa÷ tena vipÃko niÓcÅyate // 3 adhÅvÃsa÷ sahÃvasthÃnaæ yÃvad adhÅvÃsÃditi yÃvaccharÅranivÃsÃt etacca vipÃkÃtpÆrvaæ nipÃtÃccordhvaæ j¤eyam // 4 nipÃtÃcceti ÓarÅrasaæyogamÃtrÃt tena kiæcid vÅryam adhÅvÃsÃd upalabhyate yathÃnÆpamÃæsÃder u«ïatvaæ kiæcic ca nipÃtÃdeva labhyate yathà marÅcÃdÅnÃæ tÅk«ïatvÃdi kiæcic ca nipÃtÃdhÅvÃsÃbhyÃæ yathà marÅcÃdÅnÃmeva // 5 etena rasa÷ pratyak«eïaiva vipÃkastu nityaparok«a÷ tatkÃryeïÃnumÅyate vÅryaæ tu kiæcidanumÃnena yathà saindhavagataæ Óaityam ÃnÆpamÃæsagataæ và au«ïyaæ kiæcic ca vÅryaæ pratyak«eïaiva yathà rÃjikÃgatam au«ïyaæ ghrÃïena picchilaviÓadasnigdharÆk«Ãdaya÷ cak«u÷sparÓanÃbhyÃæ niÓcÅyanta iti vÃkyÃrtha÷ // 6 etacca vÅryaæ sahajaæ k­trimaæ ca j¤eyam // 7 etacca yathÃsambhavaæ gurulaghvÃdi«u vÅrye«u lak«aïaæ j¤eyam // 8 dravyÃïÃmiti upayujyamÃnadravyÃïÃm // 9 tacca vÅryalak«aïaæ pÃribhëikavÅryavi«ayameva // 10] rasavÅryavipÃkÃnÃæ sÃmÃnyaæ yatra lak«yate / viÓe«a÷ karmaïÃæ caiva prabhÃvastasya sa sm­ta÷ // Car_1,26.67 [{ùyurvedadÅpikÃ} prabhÃvalak«aïamÃha rasavÅryetyÃdi // 1 sÃmÃnyamiti tulyatà // 2 viÓe«a÷ karmaïÃmiti dantyÃdyÃÓrayÃïÃæ virecanatvÃdÅnÃm / sÃmÃnyaæ lak«yata ityanena rasÃdikÃryatvena yannÃvadhÃrayituæ Óakyate kÃryaæ tat prabhÃvak­tam iti sÆcayati ata evoktaæprabhÃvo 'cintya ucyate rasavÅryavipÃkakÃryatayÃcintya ityartha÷ // 3] kaÂuka÷ kaÂuka÷ pÃke vÅryo«ïaÓcitrako mata÷ / tadvaddantÅ prabhÃvÃttu virecayati mÃnavam // Car_1,26.68 vi«aæ vi«aghnamuktaæ yat prabhÃvastatra kÃraïam / ÆrdhvÃnulomikaæ yacca tatprabhÃvaprabhÃvitam // Car_1,26.69 maïÅnÃæ dhÃraïÅyÃnÃæ karma yadvividhÃtmakam / tat prabhÃvak­taæ te«Ãæ prabhÃvo'cintya ucyate // Car_1,26.70 samyagvipÃkavÅryÃïi prabhÃvaÓcÃpyudÃh­ta÷ / kiæcidrasena kurute karma vÅryeïa cÃparam // Car_1,26.71 dravyaæ guïena pÃkena prabhÃveïa ca kiæcana / rasaæ vipÃkastau vÅryaæ prabhÃvastÃnapohati // Car_1,26.72 balasÃmye rasÃdÅnÃmiti naisargikaæ balam / [{ùyurvedadÅpikÃ} asyaiva durabhigamatvÃd udÃharaïÃni bahÆnyÃha kaÂuka ityÃdinà // 1 tadvaditi citrakasamÃnaguïà // 2 vi«aghnamuktam iti tasmÃddaæ«ÂrÃvi«aæ maulam ityÃdinà // 3 ÆrdhvÃnulomikamiti yugapad ubhayabhÃgaharaæ kiævà Ærdhvaharaæ tathÃnulomaharaæ ca // 4 karma yadvividhÃtmakamiti vi«aharaïaÓÆlaharaïÃdi // 5 etaccodÃharaïamÃtraæ tena jÅvanamedhyÃdidravyasya rasÃdyacintyaæ sarvaæ prabhÃva iti j¤eyam // 6 prabhÃvaÓceha dravyaÓaktir abhipretà sà ca dravyÃïÃæ sÃmÃnyaviÓe«a÷ dantÅtvÃdiyuktà vyaktireva yata÷ Óaktirhi svarÆpameva bhÃvÃnÃæ nÃtiriktaæ kiæciddharmÃntaram evaæ pradeÓÃntaroktaguïaprabhÃvÃdi«vapi vÃcyam yathoktaæ dravyÃïi hi dravyaprabhÃvÃdguïaprabhÃvÃm ityÃdi // 7 na ca vÃcyaæ dantyÃdi÷ svarÆpata eva virecayati tena kimiti jalÃdyupahatà dantÅ na virecayatÅti pratibandhakÃbhÃvaviÓi«Âasyaiva prabhÃvasya kÃraïatvÃt jalopahatÃyÃæ dantyÃæ jalopaghÃta÷ pratibandhaka ityÃdyanusaraïÅyam // 8 naiyÃyikaÓaktivÃde yà ca vi«asya vi«aghnatve upapattir uktà ÆrdhvÃdhogÃmitvavirodhalak«aïà sÃntarbhÃgatvÃt prabhÃvÃd eva bhavati // 9 evam ÆrdhvÃnulomikatvÃdau pÃrthivatvÃdikathane 'pi vÃcyam // 10] «aïïÃæ rasÃnÃæ vij¤Ãnamupadek«yÃmyata÷ param // Car_1,26.73 snehanaprÅïanÃhlÃdamÃrdavair upalabhyate / mukhastho madhuraÓcÃsyaæ vyÃpnuvaællimpatÅva ca // Car_1,26.74 dantahar«Ãn mukhÃsrÃvÃt svedanÃnmukhabodhanÃt / vidÃhÃccÃsyakaïÂhasya prÃÓyaivÃmlaæ rasaæ vadet // Car_1,26.75 pralÅyan kledavi«yandamÃrdavaæ kurute mukhe / ya÷ ÓÅghraæ lavaïo j¤eya÷ sa vidÃhÃnmukhasya ca // Car_1,26.76 saævejayedyo rasÃnÃæ nipÃte tudatÅva ca / vidahanmukhanÃsÃk«i saæsrÃvÅ sa kaÂu÷ sm­ta÷ // Car_1,26.77 pratihanti nipÃte yo rasanaæ svadate na ca / sa tikto mukhavaiÓadyaÓo«aprahlÃdakÃraka÷ // Car_1,26.78 vaiÓadyastambhajìyairyo rasanaæ yojayedrasa÷ / badhnÃtÅva ca ya÷ kaïÂhaæ ka«Ãya÷ sa vikÃsyapi // Car_1,26.79 [{ùyurvedadÅpikÃ} vij¤Ãyate'neneti vij¤Ãnaæ lak«aïamityartha÷ // 1 pralÅyanniti vilÅno bhavan // 2 saæsrÃvayatÅti saæsrÃvÅ // 3 vikÃsÅti h­dayavikasanaÓÅla uktaæ hi suÓrute h­dayaæ pŬayati iti // 4] evamuktavantaæ bhagavantamÃtreyamagniveÓa uvÃca bhagavan Órutametadavitatham arthasampadyuktaæ bhagavato yathÃvad dravyaguïakarmÃdhikÃre vaca÷ paraæ tv ÃhÃravikÃrÃïÃæ vairodhikÃnÃæ lak«aïam anatisaæk«epeïopadiÓyamÃnaæ ÓuÓrÆ«Ãmaha iti // Car_1,26.80 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati viruddhÃhÃraæ vaktum Ãhaivam ityÃdi // 1 ÓarÅradhÃtuvirodhaæ kurvantÅti vairodhikÃ÷ lak«yate vairodhikamaneneti lak«aïaæ vairodhikÃbhidhÃyako grantha eva // 2 yat kiæciddo«amÃsrÃvya ityÃdi vairodhikalak«aïaæ j¤eyam // 3] tam uvÃca bhagavÃn Ãtreya÷ dehadhÃtupratyanÅkabhÆtÃni dravyÃïi dehadhÃtubhirvirodham Ãpadyante parasparaguïaviruddhÃni kÃnicit kÃnicit saæyogÃt saæskÃrÃd aparÃïi deÓakÃlamÃtrÃdibhiÓ cÃparÃïi tathà svabhÃvÃdaparÃïi // Car_1,26.81 [{ùyurvedadÅpikÃ} dehadhÃtupratyanÅkabhÆtÃnÅti dehadhÃtÆnÃæ rasÃdÅnÃæ vÃtÃdÅnÃæ ca prak­tisthÃnÃæ pratyanÅkasvarÆpÃïi // 1 virodhamÃpadyanta iti dehadhÃtÆnÃæ virodhamÃcaranti dÆ«ayantÅti yÃvat // 2 yathÃbhÆtÃni dravyÃïi dehadhÃtubhirvirodhamÃpadyante tadÃha parasparaviruddhÃni kÃnicid ityÃdi // 3 tatra parasparaguïaviruddhÃni yathà na matsyÃn payasÃbhyavaharet ubhayaæ hy etad ityÃdinoktÃni // 4 saæyogaviruddhaæ yathà tadeva nikucaæ pakvaæ na mëa ityÃdinoktaæ yat saæskÃrÃdiviruddhaguïakathanaæ vinà sÃhityamÃtreïa viruddham ucyate tat saæyogaviruddham // 5 matsyapayasos tu yadyapi sahopayogo viruddhatvenokta÷ tathÃpyasau guïaviruddhatvena kathita iti guïavirodhakasyaivodÃharaïam / virodhaÓca viruddhaguïatve satyapi kvacid eva dravyaprabhÃvÃd bhavati tena «a¬rasÃhÃropayoge madhurÃmlayor viruddhaÓÅto«ïavÅryayor virodho nodbhÃvanÅya÷ // 6 saæskÃrato viruddhaæ yathà na kapotÃn sar«apatailabh­«ÂÃn ityÃdi // 7 deÓo dvividha÷ bhÆmi÷ ÓarÅraæ ca // 8 tatra bhÆmiviruddhaæ yathà tadeva bhasmapÃæÓuparidhvastam kiævà yat kiæcidagocarabh­taæ taddeÓaviruddhaæ ÓarÅraviruddhaæ yathà u«ïÃrtasya madhu maraïÃya // 9 kÃlaviruddhaæ yathà paryu«ità kÃkamÃcÅ maraïÃya // 10 mÃtrÃviruddhaæ yathà samadh­te madhusarpi«Å maraïÃya // 11 ÃdigrahaïÃddo«aprak­tyÃdiviruddhÃnÃæ grahaïam // 12 svabhÃvaviruddhaæ yathà vi«am // 13] tatra yÃnyÃhÃramadhik­tya bhÆyi«Âham upayujyante te«Ãm ekadeÓaæ vairodhikam adhik­tyopadek«yÃma÷ na matsyÃn payasà sahÃbhyavaharet ubhayaæ hy etanmadhuraæ madhuravipÃkaæ mahÃbhi«yandi ÓÅto«ïatvÃdviruddhavÅryaæ viruddhavÅryatvÃcchoïitapradÆ«aïÃya mahÃbhi«yanditvÃnmÃrgoparodhÃya ca // Car_1,26.82 tanniÓamyÃtreyavacanamanu bhadrakÃpyo 'gniveÓam uvÃca sarvÃneva matsyÃn payasà sahÃbhyavahared anyatraikasmÃc cilicimÃt sa puna÷ ÓakalÅ lohitanayana÷ sarvato lohitarÃjÅ rohitÃkÃra÷ prÃyo bhÆmau carati taæ cet payasà sahÃbhyavaharenni÷saæÓayaæ ÓoïitajÃnÃæ vibandhajÃnÃæ ca vyÃdhÅnÃmanyatamamathavà maraïaæ prÃpnuyÃditi // Car_1,26.83 [{ùyurvedadÅpikÃ} vairodhikamadhik­tyeti vairodhikam uddiÓya // 1 ÓÅto«ïatvÃditi paya÷ ÓÅtam u«ïavÅryÃÓca matsyÃ÷ Óe«aæ madhuratvÃdi samÃnam // 2 etacca dravyaprabhÃvÃdeva virodhi // 3 sa puna÷ ÓakalÅ ityÃdinà nÃndini÷ iti khyÃto matsya ucyate // 4] neti bhagavÃnÃtreya÷ sarvÃneva matsyÃnna payasà sahÃbhyavaharedviÓe«atastu cilicimaæ sa hi mahÃbhi«yanditvÃt sthÆlalak«aïatarÃn etÃn vyÃdhÅn upajanayatyÃmavi«am udÅrayati ca / grÃmyÃnÆpaudakapiÓitÃni ca madhutilagu¬apayomëamÆlakabisair virƬhadhÃnyairvà naikadhyamadyÃt tanmÆlaæ hi bÃdhiryÃndhyavepathujìyakalamÆkatÃmaiïmiïyam athavà maraïamÃpnoti / na pau«karaæ rohiïÅkaæ ÓÃkaæ kapotÃn và sar«apatailabhra«ÂÃn madhupayobhyÃæ sahÃbhyavaharet tanmÆlaæ hi ÓoïitÃbhi«yandadhamanÅpravicayÃpasmÃraÓaÇkhakagalagaï¬arohiïÅnÃm anyatamaæ prÃpnotyathavà maraïamiti / na mÆlakalaÓunak­«ïagandhÃrjakasumukhasurasÃdÅni bhak«ayitvà paya÷ sevyaæ ku«ÂhÃbÃdhabhayÃt / na jÃtukaÓÃkaæ na nikucaæ pakvaæ madhupayobhyÃæ sahopayojyam etaddhi maraïÃyÃthavà balavarïatejovÅryoparodhÃyÃlaghuvyÃdhaye «Ãï¬hyÃya ceti / tadeva nikucaæ pakvaæ na mëasÆpagu¬asarpirbhi÷ sahopayojyaæ vairodhikatvÃt / tathÃmrÃmrÃtakamÃtuluÇganikucakaramardamocadantaÓaÂhabadarakoÓÃmrabhavyajÃmbavakapitthatinti¬ÅkapÃrÃvatÃk«o¬apanasanÃlikeradìimÃmalakÃnyevaæprakÃrÃïi cÃnyÃni dravyÃïi sarvaæ cÃmlaæ dravamadravaæ ca payasà saha viruddham / tathà kaÇguvanakamaku«Âhakakulatthamëani«pÃvÃ÷ payasà saha viruddhÃ÷ / padmottarikÃÓÃkaæ ÓÃrkaro maireyo madhu ca sahopayuktaæ viruddhaæ vÃtaæ cÃtikopayati / hÃridraka÷ sar«apatailabh­«Âo viruddha÷ pittaæ cÃtikopayati / pÃyaso manthÃnupÃno viruddha÷ Óle«mÃïaæ cÃtikopayati / upodikà tilakalkasiddhà heturatÅsÃrasya / balÃkà vÃruïyà saha kulmëairapi viruddhà saiva ÓÆkaravasÃparibh­«Âà sadyo vyÃpÃdayati / mayÆramÃæsam eraï¬asÅsakÃvasaktam eraï¬Ãgniplu«Âam eraï¬atailayuktaæ sadyo vyÃpÃdayati / hÃridrakamÃæsaæ hÃridrasÅsakÃvasaktaæ hÃridrÃgniplu«Âaæ sadyo vyÃpÃdayati tadeva bhasmapÃæÓuparidhvastaæ sak«audraæ sadyo maraïÃya / matsyanistÃlanasiddhÃ÷ pippalyastathà kÃkamÃcÅ madhu ca maraïÃya / madhu co«ïam u«ïÃrtasya ca madhu maraïÃya / madhusarpi«Å samadh­te cÃntarik«aæ samadh­taæ madhu pu«karabÅjaæ madhu pÅtvo«ïodakaæ bhallÃtako«ïodakaæ takrasiddha÷ kampillaka÷ paryu«ità kÃkamÃcÅ aÇgÃraÓÆlyo bhÃsaÓceti viruddhÃni / ityetadyathÃpraÓnam abhinirdi«Âaæ bhavatÅti // Car_1,26.84 [{ùyurvedadÅpikÃ} grÃmyapiÓitÃdÅni madhvÃdÅnÃmanyatareïÃpi viruddhÃni // 1 kalamÆkateti kalamÆkatà avyaktavacanatà // 2 pau«karÃdÅnÃæ madhupayobhyÃæ sahÃbhyavahÃro viruddha÷ pau«karaæ pu«karatratrarÆpaæ ÓÃkaæ rohiïÅ kaÂurohiïÅ // 3 dhamanÅpraticaya÷ sirÃjagranthi÷ // 4 jÃtuÓÃkaæ vaæÓapattrikà // 5 vairodhikatvÃdityanena prakaraïalabdhasyÃpi vairodhikatvasya punarabhidhÃnaæ sÃmÃnyokta«Ãï¬hyÃdivyÃdhikart­topadarÓanÃrtham evamanyatrÃpi sÃmÃnye'pi vairodhikatvamÃtrÃbhidhÃne vaktavyam / tathÃmletyÃdau amlagrahaïena labdhÃnÃpy amlÃmrÃtakÃdÅnÃm abhidhÃnaæ viÓe«avirodhasÆcanÃrtham // 6 sarvagrahaïenaiva dravÃdravÃmle prÃpte punardravÃdravavacanaæ sarvaÓabdasya dravÃdravÃmlakÃrtsnyÃrthatÃprati«edhÃrthaæ bhavati hi prakaraïÃd ekadeÓe 'pi sarvavyapadeÓa÷ yathà sarvÃn bhojayediti kiævà sarvagrahaïam amlavipÃkÃnÃæ vrÅhyÃdÅnÃæ grahaïÃrtham // 7 payaseti t­tÅyayeva sahÃrthe labdhe puna÷ sahetyabhidhÃnaæ kevalÃmlÃdiyuktasyaiva virodhitopadarÓanÃrthaæ tena amlapaya÷saæyoge gu¬Ãdisaæyoge sati viruddhatvaæ na dugdhÃmrÃdÅnÃm // 8 vanako vanakodrava÷ // 9 padmottarikà kusumbha÷ // 10 ÓÃrkara iti maireyaviÓe«aïam // 11 vÃtaæ cÃtikopayatÅti vacanena pittakaphÃv alpaæ kopayatÅti bodhayati evaæ pittaæ cÃtikopayati kaphaæ cÃtikopayatÅtyetayorapi vÃcyam // 12 hÃridrako haritÃla iti khyÃta÷ pak«Å // 13 balÃkà vÃruïyà saha viruddhà tathà kulmëaiÓca balÃkà viruddhà // 14 eraï¬asÅsakÃvasaktamiti eraï¬akëÂhÃvasaktaæ sÅsako hi bhaÂitrakaraïakëÂham ucyate // 15 tadeveti hÃridrakamÃæsam // 16 matsyà nistÃlyante pacyante yasmin tanmatsyanistÃlanaæ kiævà nistÃlanaæ vasà jatÆkarïe'pyuktaæ matsyavasà siddhÃ÷ pippalya÷ iti // 17 kÃkamÃcÅ madhu ceti saæyogaviruddham // 18 bhÃso go«ÂhakukkuÂa÷ // 19] yat kiæcid do«amÃsrÃvya na nirharati kÃyata÷ / ÃhÃrajÃtaæ tat sarvamahitÃyopapadyate // Car_1,26.85 [{ùyurvedadÅpikÃ} anuktavairodhikasaægrahÃrthamÃha yat kiæcidityÃdi // 1 Ãhriyata ityÃhÃro bhe«ajamapi // 2 do«amÃsrÃvyeti do«Ãnutkli«ÂarÆpÃn janayitvà na nirharatÅti // 3 anena vamanavirecanadravyÃïi nirÃkaroti tÃni hi do«ÃnÃsrÃvya nirharanti // 4] yaccÃpi deÓakÃlÃgnimÃtrÃsÃtmyÃnilÃdibhi÷ / saæskÃrato vÅryataÓca ko«ÂhÃvasthÃkramairapi // Car_1,26.86 parihÃropacÃrÃbhyÃæ pÃkÃt saæyogato'pi ca / viruddhaæ tacca na hitaæ h­tsampadvidhibhiÓca yat // Car_1,26.87 viruddhaæ deÓatastÃvad rÆk«atÅk«ïÃdi dhanvani / ÃnÆpe snigdhaÓÅtÃdi bhe«ajaæ yanni«evyate // Car_1,26.88 kÃlato'pi viruddhaæ yacchÅtarÆk«Ãdisevanam / ÓÅte kÃle tatho«ïe ca kaÂuko«ïÃdisevanam // Car_1,26.89 viruddhamanale tadvadannapÃnaæ caturvidhe / madhusarpi÷ samadh­taæ mÃtrayà tadvirudhyate // Car_1,26.90 kaÂuko«ïÃdisÃtmyasya svÃduÓÅtÃdisevanam / yattatsÃtmyaviruddhaæ tu viruddhaæ tv anilÃdibhi÷ // Car_1,26.91 yà samÃnaguïÃbhyÃsaviruddhÃnnau«adhakriyà / saæskÃrato viruddhaæ tadyadbhojyaæ vi«avadbhavet // Car_1,26.92 eraï¬asÅsakÃsaktaæ ÓikhimÃæsaæ yathaiva hi / viruddhaæ vÅryato j¤eyaæ vÅryata÷ ÓÅtalÃtmakam // Car_1,26.93 tatsaæyojyo«ïavÅryeïa dravyeïa saha sevyate / krÆrako«Âhasya cÃtyalpaæ mandavÅryam abhedanam // Car_1,26.94 m­duko«Âhasya guru ca bhedanÅyaæ tathà bahu / etatko«Âhaviruddhaæ tu viruddhaæ syÃdavasthayà // Car_1,26.95 ÓramavyavÃyavyÃyÃmasaktasyÃnilakopanam / nidrÃlasasyÃlasasya bhojanaæ Óle«makopanam // Car_1,26.96 yaccÃnuts­jya viïmÆtraæ bhuÇkte yaÓ cÃbubhuk«ita÷ / tacca kramaviruddhaæ syÃdyac cÃtik«udvaÓÃnuga÷ // Car_1,26.97 parihÃraviruddhaæ tu varÃhÃdÅnni«evya yat / seveto«ïaæ gh­tÃdÅæÓca pÅtvà ÓÅtaæ ni«evate // Car_1,26.98 viruddhaæ pÃkataÓcÃpi du«ÂadurdÃrusÃdhitam / apakvataï¬ulÃtyarthapakvadagdhaæ ca yadbhavet / saæyogato viruddhaæ tadyathÃmlaæ payasà saha // Car_1,26.99 amanorucitaæ yacca h­dviruddhaæ taducyate / sampadviruddhaæ tadvidyÃd asaæjÃtarasaæ tu yat // Car_1,26.100 atikrÃntarasaæ vÃpi vipannarasameva và / j¤eyaæ vidhiviruddhaæ tu bhujyate nibh­te na yat / tadevaævidhamannaæ syÃdviruddhamupayojitam // Car_1,26.101 [{ùyurvedadÅpikÃ} yaccÃpi deÓakÃlÃgnÅtyÃdigranthaæ kecit paÂhanti sa ca vyakta eva // 1] «Ãï¬hyÃndhyavÅsarpadakodarÃïÃæ visphoÂakonmÃdabhagaædarÃïÃm / mÆrchÃmadÃdhmÃnagalagrahÃïÃæ pÃï¬vÃmayasyÃmavi«asya caiva // Car_1,26.102 kilÃsaku«ÂhagrahaïÅgadÃnÃæ ÓothÃmlapittajvarapÅnasÃnÃm / saætÃnado«asya tathaiva m­tyor viruddhamannaæ pravadanti hetum // Car_1,26.103 [{ùyurvedadÅpikÃ} «Ãï¬hyaæ napuæsakatà // 1 saætÃnado«o m­tavatsatvÃdi÷ // 2 etacca vairodhikakathanaæ viÓe«avacanena bÃdhyate tena laÓunasya k«Åreïa pÃnaæ kvacin na virodhi yaduktaæ sÃdhayecchuddhaÓu«kasya laÓunasya catu«palam // 3 k«Årodake'«Âaguïite k«ÅraÓe«aæ ca pÃyayet tathà mÆlakasvarasaæ k«Åram ityÃdiprayoge«Ænneyam // 4 kiævà anekadravyasaæyogÃd atra virodhinÃm avirodha÷ virodhimÃtrasaæyoga eva virodhÅ bhavati // 5 yattu madhuna u«ïena vamanena saæyuktasya satyapi madanaphalÃdidravyasaæyoge 'virodhÃrthamuktam apakvagamanÃdi tanmadhuno dravyÃntarasaæyoge 'pyu«ïasambandhatve virodhitvopadarÓanÃrthaæ yato vi«Ãnvayaæ madhu vi«asya co«ïavirodhi // 6 laÓunÃdÅnÃæ tu dravyÃntarÃsaæyoge satyeva melako viruddha iti ÓÃstravacanÃdunnÅyate // 7] e«Ãæ khalvapare«Ãæ ca vairodhikanimittÃnÃæ vyÃdhÅnÃmime bhÃvÃ÷ pratikÃrà bhavanti / tadyathà vamanaæ virecanaæ ca tadvirodhinÃæ ca dravyÃïÃæ saæÓamanÃrtham upayoga÷ tathÃvidhaiÓca dravyai÷ pÆrvam abhisaæskÃra÷ ÓarÅrasyeti // Car_1,26.104 viruddhÃÓanajÃn rogÃn pratihanti vivecanam / vamanaæ Óamanaæ caiva pÆrvaæ và hitasevanam // Car_1,26.105 sÃtmyato'lpatayà vÃpi dÅptÃgnestaruïasya ca / snigdhavyÃyÃmabalinÃæ viruddhaæ vitathaæ bhavet // Car_1,26.106 [{ùyurvedadÅpikÃ} tadvirodhinÃmiti «Ãï¬hyÃdiharÃïÃm // 1 tathÃvidhairiti viruddhÃhÃrajavyÃdhiviruddhai÷ // 2 abhisaæskÃra iti satatopayogena ÓarÅrabhÃvanam // 3 kiævà tathÃvidhair iti rasÃyanaprayogai÷ // 4 etaccÃnÃgatÃbÃdhacikitsitaæ j¤eyam // 5] matirÃsÅnmahar«ÅïÃæ yà yà rasaviniÓcaye / dravyÃïi guïakarmabhyÃæ dravyasaækhyà rasÃÓrayà // Car_1,26.107 kÃraïaæ rasasaækhyÃyà rasÃnurasalak«aïam / parÃdÅnÃæ guïÃnÃæ ca lak«aïÃni p­thakp­thak // Car_1,26.108 pa¤cÃtmakÃnÃæ «aÂtvaæ ca rasÃnÃæ yena hetunà / ÆrdhvÃnulomabhÃjaÓca yadguïÃtiÓayÃdrasÃ÷ // Car_1,26.109 «aïïÃæ rasÃnÃæ «aÂtve ca savibhaktà vibhaktaya÷ / uddeÓaÓcÃpavÃdaÓca dravyÃïÃæ guïakarmaïi // Car_1,26.110 pravarÃvaramadhyatvaæ rasÃnÃæ gauravÃdi«u / pÃkaprabhÃvayorliÇgaæ vÅryasaækhyÃviniÓcaya÷ // Car_1,26.111 «aïïÃmÃsvÃdyamÃnÃnÃæ rasÃnÃæ yatsvalak«aïam / yadyadvirudhyate yasmÃdyena yatkÃri caiva yat // Car_1,26.112 vairodhikanimittÃnÃæ vyÃdhÅnÃmau«adhaæ ca yat / ÃtreyabhadrakÃpyÅye tat sarvamavadanmuni÷ // Car_1,26.113 ityagniveÓak­te tantre carakapratisaæsk­te ÓlokasthÃne ÃtreyabhadrakÃpyÅyo nÃma «a¬viæÓo'dhyÃya÷ // Car_1,26.114 [{ùyurvedadÅpikÃ} saægrahe dravyasaækhyà rasÃÓrayà iti bhedaÓcai«Ãm ityÃdinà rasasaækhyà hi paramÃrthato dravyasaækhyaiva nirguïatvÃd rasÃnÃm iti bhÃva÷ // 1 kÃraïaæ rasasaækhyÃyà iti rasÃnÃæ tatra yogyatvÃd ityÃdinà vibhaktayo bheda÷ tatra madhura ityÃdinà // 2 uddeÓo dravyÃïÃæ ÓÅtaæ vÅryeïa ityÃdinà apavÃdo dravyÃïÃæ madhuraæ kiæcit ityÃdinà // 3] ************************************************************ CarakasaæhitÃ, SÆtrasthÃna, 27 [AnnapÃnavidhi] athÃto'nnapÃnavidhim adhyÃyaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_1,27.1 iti ha smÃha bhagavÃnÃtreya÷ // Car_1,27.2 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati sÃmÃnyenoktÃnÃæ guïakarmabhyÃæ prativyaktyanuktÃnÃæ prativyaktiprÃya upayogidravyasya viÓi«ÂaguïakarmakathanÃrtham annapÃnavidhir adhyÃyo'bhidhÅyate // 1 atrotpannasya chapratyayasya luk // 2 atrÃnne kÃÂhinyasÃmÃnyÃt khÃdyaæ pÃne ca dravatvasÃmÃnyÃllehyam avaruddhaæ j¤eyam // 3 annapÃnaæ vidhÅyate viÓi«Âaguïakarmayogitayà pratipÃdyate 'nenetyannapÃnavidhi÷ dravyÃïÃæ guïakarmakathanam eva cÃnnapÃnavidhi÷ yatastaddhi j¤ÃtvÃnnapÃnaæ vidhÅyate // 4] i«ÂavarïagandharasasparÓaæ vidhivihitamannapÃnaæ prÃïinÃæ prÃïisaæj¤akÃnÃæ prÃïamÃcak«ate kuÓalÃ÷ pratyak«aphaladarÓanÃt tadindhanà hy antaragne÷ sthiti÷ tat sattvam Ærjayati taccharÅradhÃtuvyÆhabalavarïendriyaprasÃdakaraæ yathoktamupasevyamÃnaæ viparÅtamahitÃya sampadyate // Car_1,27.3 [{ùyurvedadÅpikÃ} kiæ tadannapÃnaæ karotÅtyÃha i«ÂetyÃdi // 1 i«Âamiti abhimataæ hitaæ ca kiævà i«Âaæ priyaæ hitaæ tu vidhivihitaÓabdenaiva prÃpyate // 2 vidhir vak«yamÃïarasavimÃne tadetadÃhÃravidhÃnam ityÃdigranthavÃcya÷ tathendriyopakramaïÅye nÃratnapÃïi÷ ityÃdinoktaæ vidhÃnaæ tena vidhinà vihitaæ vidhivihitam // 3 atra varïÃdi«u ÓabdÃgrahaïamannapÃne prÃya÷ ÓabdasyÃvidyamÃnatvÃt // 4 varïÃdi«u yadyat prathamam annapÃne g­hyate tattat pÆrvam uktam // 5 rasastu sparÓasya paÓcÃdg­hyamÃïo'pi prÃdhÃnyakhyÃpanÃrthaæ sparÓasyÃgre k­ta÷ // 6 prÃïinÃm ityanenaiva labdhe'pi prÃïisaæj¤akÃnÃm iti vacanaæ sthÃvaraprÃïiprati«edhÃrthaæ v­k«Ãdayo hi vanaspatisattvÃnukÃropadeÓÃcchastre prÃïina uktÃ÷ na tu loke prÃïisaæj¤akÃ÷ kiætarhi jaÇgamà eva // 7 iha ca manu«yasyaivÃdhik­tatve'pi sÃmÃnyena sakalaprÃïiprÃïahetutayÃhÃrakathanaæ manu«avyatirikte'pi prÃïinyÃhÃrasya prÃïajanakatvopadarÓanÃrtham // 8 prÃïamiti prÃïahetutvÃt yathÃyur gh­tam // 9 atha kathaæ tat prÃïamÃcak«ata ityÃha pratyak«aphaladarÓanÃditi // 10 pratyak«eïaiva hy ÃhÃraæ vidhinà kurvatÃæ prÃïà anuvartanta iti tathà nirÃhÃrÃïÃæ prÃïà nahy avati«Âhanta iti d­Óyata ityartha÷ // 11 pratyak«aÓabdaÓ ceha sphuÂapramÃïe vartate yata÷ prÃïÃnÃm annakÃryatvam anumÃnagamyameva // 12 ÃnnakÃryatva eva prÃïÃnÃæ hetumÃha tadindhanà hÅtyÃdinà // 13 yasmÃd antaragnisthitiÓ cÃnnapÃnahetunà agnisthitiÓca prÃïahetu÷ tato'nnaæ prÃïà iti bhÃva÷ uktaæ hi balam ÃrogyamÃyuÓca prÃïÃÓcÃgnau prati«ÂhitÃ÷ // 14 kiævà pÆrvamannapÃnasya prÃïahetutvamuktaæ tadindhanà hÅtyÃdinÃgnihetutvaæ varïyate // 15 sattvamÆrjayatÅti manobalaæ karoti // 16 dhÃtuvyÆho dhÃtusaæghÃta÷ // 17 viparÅtam avidhisevitam // 18] tasmÃddhitÃhitÃvabodhanÃrtham annapÃnavidhim akhile nopadek«yÃmo 'gniveÓa / tat svabhÃvÃd udaktaæ kledayati lavaïaæ vi«yandayati k«Ãra÷ pÃcayati madhu saædadhÃti sarpi÷ snehayati k«Åraæ jÅvayati mÃæsaæ b­æhayati rasa÷ prÅïayati surà jarjarÅkaroti sÅdhur avadhamati drÃk«Ãsavo dÅpayati phÃïitamÃcinoti dadhi Óophaæ janayati piïyÃkaÓÃkaæ glapayati prabhÆtÃntarmalo mëasÆpa÷ d­«ÂiÓukraghna÷ k«Ãra÷ prÃya÷ pittalam amlam anyatra dìimÃmalakÃt prÃya÷ Óle«malaæ madhuram anyatra madhuna÷ purÃïÃcca ÓÃli«a«ÂikayavagodhÆmÃt prÃyastikaæ vÃtalamav­«yaæ cÃnyatra vegÃgrÃm­tÃpaÂolapattrÃt prÃya÷ kaÂukaæ vÃtalam av­«yaæ cÃnyatra pippalÅviÓvabhe«ajÃt // Car_1,27.4 [{ùyurvedadÅpikÃ} annapÃnaæ vidhÅyate yena taæ vidhiæ dravyaguïakarmarÆpaæ tathà caraÓarÅrÃvayavÃdirÆpaæ cÃkhilena kÃrtsnyenopadek«yÃma÷ // 1 yadyapi ceha dravyaæ prati prati guïakarmabhyÃæ na nirdek«yati vak«yati hi annapÃnaikadeÓo'yamukta÷ prÃyopayogika÷ iti tathÃpyanuktÃnÃm api dravyÃïÃæ caraÓarÅrÃvayavÃdyupadeÓena tathà pÆrvÃdhyÃyoktapÃrthivÃdidravyaguïakarmakathanena ca tadvidhÃnamapyuktaæ bhavatÅtyata uktamakhileneti vak«yati hi yathà nÃnau«adhaæ kiæcid deÓajÃnÃæ vaco yathà // 2 dravyaæ tu tattathà vÃcyamanuktamiha yad bhavet tathà cara÷ ÓarÅrÃvayavÃ÷ ityÃdi kiævà vidhiÓabdo 'ÓitapÅtalŬhakhÃditaprakÃravÃcÅ tena cÃÓitÃdaya÷ sarva evÃkhilena vÃcya÷ tatkÃraïabhÆtÃni tu dravyÃïi raktaÓÃlyÃdÅnyekadeÓenoktÃni ato vak«yati annapÃnaikadeÓo'yamukta÷ iti // 3 annapÃne ca vaktavye yaddravyaæ prÃya upayujyate tasya sÃmÃnyaguïamabhidhÃya vargasaægraheïa guïamupadek«yati // 4 udakÃbhidhÃnaæ cÃgre k­tam udakasyÃnne pÃne ca vyÃpriyamÃïatvÃt // 5 tad ityudÃharaïaæ kiævà sa svabhÃvo yasya sa tatsvabhÃva÷ tasmÃt kledanasvabhÃvÃd ityartha÷ // 6 yadyapi udakamÃÓvÃsakarÃïÃæ jalaæ stambhanÃnÃm ityuktaæ tathÃpÅhÃnuktakledanakarmÃbhidhÃnÃrthaæ punarucyate // 7 iha jalalavaïÃdÅnÃæ yat karmocyate tatte«Ãmitarakarmabhya÷ pradhÃnaæ j¤eyam agryÃdhikÃre tu tatkarmakart­dravyÃntarapraÓastatà j¤eyà // 8 k«Ãra÷ pacantamagniæ pÃcayati tena pÃcayatÅti hetau ïic // 9 snehayatÅtyÃdau tu tatkaroti tadÃca«Âe iti ïic // 10 saædadhÃtÅti viÓli«ÂÃni tvaÇmÃæsÃdÅni saæÓle«ayati // 11 rasa÷ mÃæsarasa÷ // 12 prÅïayatÅti k«ÅïÃn pu«ïÃti na tv atib­hattvaæ karoti tena mÃæsakarmaïà b­æhaïena samaæ naikyam // 13 jarjarÅkarotÅti ÓlathamÃæsÃdyupacayaæ karoti yad uktaæ hÃrÅte surà jarjarÅkarotyas­ÇmedobÃhulyÃt iti tathà hy atraivoktaæ surà k­ÓÃnÃæ pu«Âyartham iti // 14 avadhamayatÅti vilikhatÅtyartha÷ anekÃrthatvÃd dhÃtÆnÃæ vacanaæ hi lekhana÷ ÓÅtarasika÷ iti tathà hÃrÅte 'pyuktaæ sÅdhur avadhamayati vÃyvagniprabodhanÃt iti // 15 Ãcinoti do«Ãn iti Óe«a÷ tantrÃntaravacanaæ hi vÃtapittakaphÃæstasmÃdÃcinoti ca phÃïitam iti // 16 piïyÃka÷ tilakalka÷ nighaïÂukÃras tv Ãha piïyÃko haritaÓigru÷ // 17 glapayati har«ak«ayaæ karoti // 18 prabhÆtÃntarmalasya purÅ«asya kartà prabhÆtÃntarmala÷ yadyapi mëo bahumala÷ iti vak«yati tathÃpi mëavik­te÷ sÆpasyeha guïakathanaæ tena na punaruktaæ na cÃvaÓyaæ prak­tidharmo vik­timanugacchati yata÷ saktÆnÃæ siddhapiï¬ikà gurvÅ eva bhavati tasmÃn mëavik­tÃv api malav­ddhidarÓanÃrtham etadabhidhÃnam // 19 k«Ãrasya pÃcanatvaæ guïo'bhihita÷ iha tu d­«ÂiÓukraghnatvaæ do«a iti p­thagucyate // 20 prÃya÷ pittalamiti viÓe«eïÃnyebhyo lavaïakaÂukebhyo'mlaæ pittalam // 21 evamanyatrÃpi prÃya÷Óabdo viÓe«Ãrtho vÃcya÷ kiævà prÃya÷Óabdo'mlena sambadhyate // 22 atra pittam ÃdÃv amlajanyatayoktaæ do«aprÃdhÃnyasyÃniyatatvÃt uktaæ hi na te p­thak pittakaphÃnilebhya iti tathà samapittÃnilakaphà iti kiævà pitto«mà vahni÷ sa cehÃnnapÃnapacane pradhÃnaæ yaduktaæ yadannaæ dehadhÃtvojobalavarïÃdipo«akam // 23 tatrÃgnir hetur ÃhÃrÃn nahy apakvÃd rasÃdaya÷ iti teneha vahnikÃraïapittajanakam evÃdÃv ucyate yataÓca pittajanakamagre vaktavyam ato rasapradhÃnamapi madhuro nÃdÃv ukta÷ // 24 madhuna iti vicchedapÃÂhena navÃnavasya madhuna÷ kaphÃkart­tvaæ darÓayati // 25 iha ca «a¬rasasyaiva kathanametattrayeïaiva anuktÃnÃæ lavaïatiktaka«ÃyÃïÃm api pÃkadvÃrà grahaïÃt yato lavaïa÷ pÃkÃt prÃyo madhura÷ tiktaka«Ãyau kaÂukau pÃkato bhavata÷ // 26 prÃya÷ sarvaæ tiktam ityÃdistu grantho hÃrÅtÅya÷ iha kenÃpi pramÃdÃl likhita÷ // 27] paramato vargasaægraheïÃhÃradravyÃïy anuvyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_1,27.5 ÓÆkadhÃnyaÓamÅdhÃnyamÃæsaÓÃkaphalÃÓrayÃn / vargÃn haritamadyÃmbugorasek«uvikÃrikÃn // Car_1,27.6 daÓa dvau cÃparau vargau k­tÃnnÃhÃrayoginÃm / rasavÅryavipÃkaiÓca prabhÃvaiÓca pracak«mahe // Car_1,27.7 [{ùyurvedadÅpikÃ} vargeïa ÓÆkadhÃnyÃdÅnÃm ÃhÃradravyÃïÃæ saægraho vargasaægraha÷ // 1 rasavÅryetyÃdau prabhÃvo'lpavi«ayatayà p­thakpaÂhita÷ // 2 rasÃdinirdeÓaÓca yathÃyogyatayà j¤eya÷ tena na sarvadravye sarvarasÃdyabhidhÃnaæ bhavi«yati // 3 atra ÓÆkadhÃnyam ÃdÃv ÃhÃrapradhÃnatvÃt ÓÆkavanti dhÃnyÃni ÓÆkadhÃnyÃni // 4] raktaÓÃlir mahÃÓÃli÷ kalama÷ ÓakunÃh­ta÷ / tÆrïako dÅrghaÓÆkaÓ ca gaura÷ pÃï¬ukalÃÇgulau // Car_1,27.8 sugandhako lohavÃla÷ sÃrivÃkhya÷ pramodaka÷ / pataægas tapanÅyaÓca ye cÃnye ÓÃlaya÷ ÓubhÃ÷ // Car_1,27.9 ÓÅtà rase vipÃke ca madhurÃÓcÃlpamÃrutÃ÷ / baddhÃlpavarcasa÷ snigdhà b­æhaïÃ÷ ÓukralÃ÷ // Car_1,27.10 raktaÓÃlirvaraste«Ãæ t­«ïÃghnas trimalÃpaha÷ / mahÃæstasyÃnu kalamastasyÃpyanu tata÷ pare // Car_1,27.11 yavakà hÃyanÃ÷ pÃæsuvÃpyanai«adhakÃdaya÷ / ÓÃlÅnÃæ ÓÃlaya÷ kurvantyanukÃraæ guïÃguïai÷ // Car_1,27.12 [{ùyurvedadÅpikÃ} iha ca dravyanÃmÃni nÃnÃdeÓaprasiddhÃni tena nÃmaj¤Ãne sÃmarthyaæ tathÃbhÆtaæ nÃstyevÃnye«Ãm api ÂÅkÃk­tÃæ tena deÓÃntaribhyo nÃma prÃyaÓo j¤eyaæ yattu pracarati gau¬e tal likhi«yÃmo 'nyadeÓaprasiddhaæ ca kiæcit // 1 kalamo vedÃgrahÃre«u svanÃmaprasiddha÷ // 2 ÓakunÃh­ta÷ ÓrÃvastyÃæ vakranÃmnà prasiddha÷ // 3 raktaÓÃli÷ prasiddha eva // 4 mahÃÓÃlirmagadhe prasiddha÷ // 5 atra ca ÓÃlirhaimantikaæ dhÃnyaæ «a«ÂikÃdayaÓca grai«mikÃ÷ vrÅhaya÷ ÓÃradà iti vyavasthà // 6 raktaÓÃlyÃdÅnÃæ madhurapÃkitve'pi baddhavarcastvaæ prabhÃvÃdeva // 7 mahÃæstasyÃnviti raktaÓÃleranu tena raktaÓÃliguïà mahÃÓÃler manÃgalpÃ÷ evaæ tasyÃnu kalama ityatrÃpi vÃcyam // 8 tasyeti mahÃÓÃle÷ // 9 tata÷ pare iti ÓakunÃh­tÃdaya÷ uttarottaramalpaguïà ityartha÷ // 10 guïÃguïair iti ÓÃlÅnÃæ raktaÓÃlyÃdÅnÃæ ye guïÃs t­«ïÃghnatvatrimalÃpahatvÃdaya÷ te«Ãm aguïais tadguïaviparÅtair do«air yavakÃdayo 'nukÃraæ kurvanti tataÓca yavakÃs t­«ïÃtrimalÃdikarà iti // 11 guïaÓabdaÓceha praÓaæsÃyÃm // 12] ÓÅta÷ snigdho'guru÷ svÃdus trido«aghna÷ sthirÃtmaka÷ / «a«Âika÷ pravaro gaura÷ k­«ïagaurastato'nu ca // Car_1,27.13 varakoddÃlakau cÅnaÓÃradojjvaladardurÃ÷ / gandhanÃ÷ kuruvindÃÓca «a«ÂikÃlpÃntarà guïai÷ // Car_1,27.14 madhuraÓcÃmlapÃkaÓca vrÅhi÷ pittakaro guru÷ / bahupurÅ«o«mà trido«as tv eva pÃÂala÷ // Car_1,27.15 [{ùyurvedadÅpikÃ} «a«Âikaguïe 'kÃrapraÓle«Ãd agururiti boddhavyaæ mÃtrÃÓitÅye «a«Âiko laghu÷ paÂhita÷ // 1 tato'nu ceti gaura«a«ÂikÃd alpÃntaraguïa÷ // 2 varakoddÃlakÃdaya÷ «a«ÂikaviÓe«Ã÷ kecit kudhÃnyÃni varakÃdÅni vadanti // 3 vrÅhiriti ÓÃradÃÓudhÃnyasya saæj¤Ã // 4 pÃÂalo vrÅhiviÓe«a÷ // 5 tantrÃntare'pi paÂhyate trido«astveva pÃÂala÷ iti suÓrute pÃÂalaÓabdenaitadvyatirikto dhÃnyaviÓe«o j¤eya÷ tena tadguïakathanena neha virodha÷ // 6] sakoradÆ«a÷ ÓyÃmÃka÷ ka«Ãyamadhuro laghu÷ / vÃtala÷ kaphapittaghna÷ ÓÅta÷ saægrÃhiÓo«aïa÷ // Car_1,27.16 hastiÓyÃmÃkanÅvÃratoyaparïÅgavedhukÃ÷ / praÓÃntikÃmbha÷syÃmÃkalauhityÃïupriyaÇgava÷ // Car_1,27.17 mukundo jhiïÂigarmÆÂÅ varukà varakÃstathà / ÓibirotkaÂajÆrïÃhvÃ÷ ÓyÃmÃkasad­Óà guïai÷ // Car_1,27.18 [{ùyurvedadÅpikÃ} koradÆ«Ãdaya÷ kudhÃnyaviÓe«Ã÷ // 1 koradÆ«a÷ kodrava÷ koradÆ«asya kevalasya Óle«mapittaghnatvaæ tena yaduktaæ raktapittanidÃne yadà janturyavakoddÃlakakoradÆ«aprÃyÃïy annÃni bhuÇkte ityÃdinà pittakart­tvaæ koradÆ«asya tat tatraivoktani«pÃvakäjikÃdiyuktasya saæyogamahimnà boddhavyam // 2 ÓyÃmÃkÃdayo'pi t­ïadhÃnyaviÓe«Ã÷ // 3 hastiÓyÃmÃka÷ ÓyÃmÃkabheda eva nÅvÃra u¬ikà gavedhuko ghulu¤ca÷ sa grÃmyÃraïyabhedena dvividha÷ // 4 praÓÃntikà u¬ikaiva sthalajà raktaÓÆkà ambha÷ÓyÃmÃkà jalajà o¬ikà loke ¬e ityucyate priyaÇgu÷ kÃÇganÅ iti prasiddhà // 5 mukundo vÃkasat­ïa iti varuka÷ ÓaïabÅjaæ varaka÷ ÓyÃmabÅjaæ Óibiras tÅrabhuktau siddhaka ityucyate jÆrïÃhvo jonÃra iti khyÃta÷ // 6] rÆk«a÷ ÓÅto'guru÷ svÃdurbahuvÃtaÓak­dyava÷ / sthairyak­tsaka«ÃyaÓca balya÷ Óle«mavikÃranut // Car_1,27.19 rÆk«a÷ ka«ÃyÃnuraso madhura÷ kaphapittahà / meda÷krimivi«aghnaÓca balyo veïuyavo mata÷ // Car_1,27.20 [{ùyurvedadÅpikÃ} yavasya gurorapi bahuvÃtatvaæ rÆk«atvÃt kiævà suÓrute yavo laghu÷ paÂhita÷ tenÃtrÃpyagururiti mantavyaæ balyaÓca srota÷ÓuddhikaratvÃt prabhÃvÃdvà // 1 asya ca ÓÅtamadhuraka«ÃyatvenÃnuktamapi pittahant­tvaæ labhyata eva tena suÓrute kaphapittahantà ityuktamupapannam // 2] saædhÃnak­d vÃtaharo godhÆma÷ svÃduÓÅtala÷ / jÅvano b­æhaïo v­«ya÷ snigdha÷ sthairyakaro guru÷ // Car_1,27.21 nÃndÅmukhÅ madhÆlÅ ca madhurasnigdhaÓÅtale / ityayaæ ÓÆkadhÃnyÃnÃæ pÆrvo varga÷ samÃpyate // Car_1,27.22 [{ùyurvedadÅpikÃ} godhÆmasya svÃduÓÅtasnigdhÃdiguïopayogÃc chle«makart­tvaæ bhavatyeva ata eva suÓrute Óle«makara ityuktam // 1 yattu vasante kaphapradhÃne yavagodhÆmabhojana÷ ityuktaæ tat purÃïagodhÆmÃbhiprÃyeïa purÃïaÓca godhÆma÷ kaphaæ na karotÅtyuktam eva prÃya÷ Óle«malaæ madhuram ityÃdinà granthenÃtraivÃdhyÃye // 2 nandÅmukhÅ yavikà madhÆlÅ godhÆmabheda÷ / ityayamatra // 3 iti prakÃrÃrtha÷ // 4 samÃpta iti vaktavye samÃpyata iti yat karoti tena j¤Ãpayati yat bahudravyatvÃn nÃyaæ samÃpto gaïa÷ kiætu yathà kathaæcit prasiddhaguïakathanena samÃpyate // 5 evamanyatrÃpi «a«Âho varga÷ samÃpyata ityÃdau vyÃkhyeyam // 6] ka«Ãyamadhuro rÆk«a÷ ÓÅta÷ pÃke kaÂur laghu÷ / viÓada÷ Óle«mapittaghno mudga÷ sÆpyottamo mata÷ // Car_1,27.23 v­«ya÷ paraæ vÃtahara÷ snigdho«ïo madhuro guru÷ / balyo bahumala÷ puæstvaæ mëa÷ ÓÅghraæ dadÃti ca // Car_1,27.24 rÃjamëa÷ saro rucya÷ kaphaÓukrÃmlapittanut / tatsvÃdurvÃtalo rÆk«a÷ ka«Ãyo viÓado guru÷ // Car_1,27.25 u«ïÃ÷ ka«ÃyÃ÷ pÃke'mlÃ÷ kaphaÓukrÃnilÃpahÃ÷ / kulatthà grÃhiïa÷ kÃsahikkÃÓvÃsÃrÓasÃæ hitÃ÷ // Car_1,27.26 madhurà madhurÃ÷ pÃke grÃhiïo rÆk«aÓÅtalÃ÷ / maku«ÂhakÃ÷ praÓasyante raktapittajvarÃdi«u // Car_1,27.27 caïakÃÓca masÆrÃÓca khaï¬ikÃ÷ sahareïava÷ / laghava÷ ÓÅtamadhurÃ÷ saka«Ãyà virÆk«aïÃ÷ // Car_1,27.28 pittaÓle«maïi Óasyante sÆpe«vÃlepane«u ca / te«Ãæ masÆra÷ saægrÃhÅ kalÃyo vÃtala÷ param // Car_1,27.29 snigdho«ïo madhurastikta÷ ka«Ãya÷ kaÂukastila÷ / tvacya÷ keÓyaÓca balyaÓca vÃtaghna÷ kaphapittak­t // Car_1,27.30 madhurÃ÷ ÓÅtalà gurvyo balaghnyo rÆk«aïÃtmikÃ÷ / sasnehà balibhir bhojyà vividhÃ÷ ÓimbijÃtaya÷ // Car_1,27.31 ÓimbÅ rÆk«Ã ka«Ãyà ca ko«Âhe vÃtaprakopinÅ / na ca v­«yà na cak«u«yà vi«Âabhya ca vipacyate // Car_1,27.32 ìhakÅ kaphapittaghnÅ vÃtalà kaphavÃtanut / avalguja÷ sai¬agajo ni«pÃvà vÃtapittalÃ÷ // Car_1,27.33 kÃkÃï¬omÃtmaguptÃnÃæ mëavat phalam ÃdiÓet / dvitÅyo'yaæ ÓamÅdhÃnyavarga÷ prokto mahar«iïà // Car_1,27.34 [{ùyurvedadÅpikÃ} dhÃnyatvena ÓamÅdhÃnyavarge'bhidhÃtavye pradhÃnatvÃnmudgo nirucyate // 1 sÆpyaæ sÆpayogyaæ ÓamÅdhÃnyaæ tatrottama÷ sÆpyottama÷ // 2 v­«ya ityÃdimëaguïe snigdho«ïamadhuratvÃdiguïayogÃdeva vÃtaharatve labdhe punastadabhidhÃnaæ viÓe«avÃtahant­tvapratipÃdanÃrtham evamanyatrÃpyevaæjÃtÅye vyÃkhyeyam // 3 puæstvaæ Óukram // 4 ÓÅghramiti vacanena Óukrasrutikaratvalak«aïamapi v­«yatvaæ mëasya darÓayati Óukrasrutikaraæ ca v­«yaÓabdenocyata eva vacanaæ hi Óukrasrutikaraæ kiæcit kiæcit Óukravivardhanam // 5 srutiv­ddhikaraæ kiæcittrividhaæ v­«yamucyate iti tadevaæ sampÆrïav­«yatvaæ mëe boddhavyam // 6 rÃjamëaguïakathane tatsvÃduriti mëavatsvÃdu÷ kiævà rÆk«aÓcetyÃdi pÃÂhÃntaram // 7 u«ïa ityÃdinà kulatthaguïa÷ kulatthaÓca Óuklak­«ïacitralohitabhedena caturvidho bhavati tathà grÃmyavanyabhedena ca dvividho'pi ata eva tantrÃntare vanya÷ kulatthastadvacca viÓe«Ãn netraroganut ityuktam // 8 maku«Âako moÂha iti khyÃta÷ // 9 caïaka÷ prasiddha÷ // 10 khaï¬ikà tripuÂakalÃya÷ hareïu÷ vartulakalÃya÷ // 11 kalÃyo vÃtala iti tripuÂakalÃya÷ // 12 tilaguïo yadyapi viÓe«eïa nokta÷ tathÃpi pradhÃne k­«ïatile j¤eya÷ uktaæ hi suÓrute tile«u sarve«vasita÷ pradhÃno madhya÷ sito hÅnatarÃs tato'nye iti // 13 vividhÃ÷ ÓimbÅjÃtaya iti k­«ïapÅtaraktaÓvetakuÓimbÅbhedà ityartha÷ / ÓimbÅ rÆk«Ã ityÃdi kecit paÂhanti // 14 ìhakÅ tuvarÅ vÃtaleti cheda÷ // 15 kaphavÃtanud avalgujai¬agajayor bÅjasya guïa÷ // 16 ni«pÃvo valla÷ // 17 kÃkÃï¬a÷ ÓÆkaraÓimbi÷ umà atasÅ ÆrïÃæpÃÂhapak«e tasyaivorïà // 18 ÓamÅdhÃnyavarga ityatra ÓamÅ Óimbi÷ tadantargataæ dhÃnyam // 19] gokharÃÓvataro«ÂrÃÓvadvÅpisiæhark«avÃnarÃ÷ / v­ko vyÃghrastarak«uÓca babhrumÃrjÃramÆ«ikÃ÷ // Car_1,27.35 lopÃko jambuka÷ Óyeno vÃntÃdaÓcëavÃyasau / ÓaÓaghnÅ madhuhà bhÃso g­dhrolÆkakuliÇgakÃ÷ // Car_1,27.36 dhÆmikà kuraraÓceti prasahà m­gapak«iïa÷ / [{ùyurvedadÅpikÃ} sÆpyÃnantaraæ mÃæsasya vya¤janatvena prÃdhÃnyÃn mÃæsavargÃbhidhÃnam // 1 khara÷ gardabha÷ aÓvatara÷ vegasara÷ sa cÃÓvÃyÃæ kharÃjjÃta÷ dvÅpÅ citravyÃghra÷ ­k«a÷ bhallÆka÷ // 2 v­ka÷ kukkurÃnukÃrÅ paÓuÓatru÷ tarak«u÷ vyÃghrabheda÷ taraccha iti khyÃta÷ babhru÷ atilomaÓa÷ kukkura÷ parvatopakaïÂhe bhavati kecid b­hannakulam Ãhu÷ // 3 lopÃka÷ svalpaÓ­gÃlo mahÃlÃÇgÆla÷ // 4 Óyena÷ pak«Å prasiddha÷ // 5 vÃntÃda÷ kukkura÷ // 6 cëa÷ kanakavÃyasa iti khyÃta÷ // 7 ÓaÓaghnÅ päji÷ iti khyÃtà // 8 bhÃsa÷ bhasmavarïa÷ pak«Å ÓikhÃvÃn prasahavarge // 9 kuliÇga÷ kÃlacaÂaka÷ // 10] Óveta÷ ÓyÃmaÓcitrap­«Âha÷ kÃlaka÷ kÃkulÅm­ga÷ // Car_1,27.37 kÆrcikà cillaÂo bheko godhà Óallakagaï¬akau / kadalÅ nakula÷ ÓvÃviditi bhÆmiÓayÃ÷ sm­tÃ÷ // Car_1,27.38 [{ùyurvedadÅpikÃ} kÃkulÅm­ga÷ mÃluyÃsarpa iti khyÃta÷ tasya Óveta ityÃdayaÓ catvÃro bhedÃ÷ // 1 kÆrcikà saækuca÷ // 2 cillaÂa÷ ciyÃra÷ // 3 Óallako mahÃÓakalÅ Óalaka iti khyÃta÷ gaï¬aka÷ godhÃbheda÷ // 4 kadalÅ kadalÅhaÂÂa iti khyÃta÷ // 5 ÓvÃvit sejjaka iti khyÃta÷ // 6 bhÆmiÓayà bileÓayÃ÷ // 7] s­maraÓcamara÷ kha¬go mahi«o gavayo gaja÷ / nyaÇkur varÃhaÓcÃnÆpà m­gÃ÷ sarve rurustathà // Car_1,27.39 [{ùyurvedadÅpikÃ} s­mara÷ mahÃÓÆkara÷ // 1 camara÷ keÓam­tyu÷ // 2 kha¬ga÷ gaï¬aka÷ // 3 gavaya÷ gavÃkÃra÷ // 4 nyaÇku÷ nyaÇkuÓo hariïa÷ // 5 ruru÷ bahuÓ­Çgo hariïa÷ // 6] kÆrma÷ karkaÂako matsya÷ ÓiÓumÃras timiÇgila÷ / ÓuktiÓaÇkhodrakumbhÅraculukÅmakarÃdaya÷ // Car_1,27.40 [{ùyurvedadÅpikÃ} ÓiÓumÃra÷ gotuï¬anakra÷ // 1 timiÇgila÷ sÃmudro mahÃmatsya÷ // 2 Óukti÷ muktÃprabhavo jantu÷ Ædra÷ jalabi¬Ãla÷ kumbhÅra÷ ghaÂikÃvÃn culukÅ ÓuÓu iti khyÃta÷ // 3 ÓiÓumÃrÃdÅnÃæ matsyagrahaïena grahaïe prÃpte viÓe«avyavahÃrÃrthaæ punarabhidhÃnam // 4] iti vÃriÓayÃ÷ proktà vak«yante vÃricÃriïa÷ / haæsa÷ krau¤co balÃkà ca baka÷ kÃraï¬ava÷ plava÷ // Car_1,27.41 ÓarÃri÷ pu«karÃhvaÓca kesarÅ maïituï¬aka÷ / m­ïÃlakaïÂho madguÓca kÃdamba÷ kÃkatuï¬aka÷ // Car_1,27.42 utkroÓa÷ puï¬arÅkÃk«o megharÃvo 'mbukukkuÂÅ / Ãrà nandÅmukhÅ vÃÂÅ sumukhÃ÷ sahacÃriïa÷ // Car_1,27.43 rohiïÅ kÃmakÃlÅ ca sÃraso raktaÓÅr«aka÷ / cakravÃkastathÃnye ca khagÃ÷ santyambucÃriïa÷ // Car_1,27.44 [{ùyurvedadÅpikÃ} haæsaÓ caturvidho 'pi rÃjahaæsÃdir grÃhya÷ // 1 krau¤ca÷ ko¤ca iti khyÃta÷ // 2 baka÷ pÃï¬urapak«a÷ // 3 balÃkà Óuklà // 4 kÃraï¬ava÷ kÃkavaktra÷ // 5 plava÷ svanÃmaprasiddha÷ prasevagala÷ // 6 ÓarÃri÷ ÓarÃlÅ iti loke // 7 madgu÷ pÃnÅyakÃka÷ // 8 kÃdamba÷ kalahaæsa÷ // 9 kÃkatuï¬aka÷ ÓvetakÃraï¬ava÷ // 10 utkroÓa÷ kurala iti khyÃta÷ // 11 puï¬arÅkÃk«a÷ puï¬ara÷ // 12 megharÃva÷ meghanÃda÷ // 13 megharÃvaÓcÃtaka ityanye tanna tasya vÃricaratvÃbhÃvÃt // 14 ambukukkuÂÅ jalakukkuÂÅ // 15 Ãrà svanÃmakhyÃtà // 16 nandÅmukhÅ patrÃÂÅ // 17 sÃrasa÷ prasiddha÷ // 18 raktaÓÅr«aka÷ sÃrasabhedo lohitaÓirÃ÷ // 19 ambucÃriïa iti jale plavanta ityartha÷ // 20] p­«ata÷ Óarabho rÃma÷ Óvadaæ«Âro m­gamÃt­kà / ÓaÓoraïau kuraÇgaÓca gokarïa÷ koÂÂakÃraka÷ // Car_1,27.45 cÃru«ko hariïaiïau ca Óambara÷ kÃlapucchaka÷ / ­«yaÓca varapotaÓca vij¤eyà jÃÇgalà m­gÃ÷ // Car_1,27.46 [{ùyurvedadÅpikÃ} p­«ata÷ citrahariïa÷ // 1 Óarabha÷ a«ÂÃpada u«ÂrapramÃïo mahÃÓ­Çga÷ p­«Âhagatacatu«pÃda÷ kÃÓmÅre prasiddha÷ // 2 rÃma÷ himÃlaye mahÃm­ga÷ // 3 Óvadaæ«Âra÷ caturdaæ«Âra÷ kÃrttikapure prasiddha÷ // 4 m­gamÃt­kà svalpà p­thÆdarà hariïajÃti÷ // 5 kuraÇga÷ hariïabheda÷ // 6 gokarïa÷ gomukhahariïaviÓe«a÷ // 7 hariïa÷ tÃmravarïa÷ eïa÷ k­«ïasÃra÷ // 8 ­«ya÷ nÅlÃï¬o hariïa÷ // 9 cÃru«kÃdayo'pi hariïabhedà eva // 10 ÓaÓastu suÓrute bileÓaye«u paÂhita÷ tadadÆrÃntarÃrtham // 11] lÃvo vartÅrakaÓcaiva vÃrtÅka÷ sakapi¤jala÷ / cakoraÓcopacakraÓca kukkubho raktavartmaka÷ // Car_1,27.47 lÃvÃdyà vi«kirÃstvete vak«yante vartakÃdaya÷ / vartako vartikà caiva barhÅ tittirikukkuÂau // Car_1,27.48 kaÇkaÓÃrapadendrÃbhagonardagirivartakÃ÷ / krakaro'vakaraÓcaiva vÃra¬aÓceti vi«kirÃ÷ // Car_1,27.49 [{ùyurvedadÅpikÃ} lÃva÷ prasiddha÷ // 1 vartÅra÷ kapi¤jalabheda÷ // 2 kapi¤jalo gauratittiri÷ // 3 vÃrtÅka÷ caÂakabheda÷ saæghÃtacÃrÅ // 4 upacakra÷ cakorabheda÷ // 5 kukkubha÷ prasiddha÷ raktavartmaka iti kukkubhaviÓe«aïaæ tena sthÆlakukkubho g­hyate // 6 vartaka÷ vaÂÂahÅ iti khyÃta÷ // 7 vÃrtikà svalpapramÃïà jÃtyantarameva kecit tu vartakastriyaæ vartikÃæ vadanti asyÃÓca grahaïaæ strÅliÇgabhede'pi viÓe«alÃghavaprati«edhÃrtham anyathà strÅtvena vartikÃdvartikÃyà lÃghavaæ syÃt // 8 barhÅ mayÆra÷ // 9 ÓÃrapadendrÃbha÷ mallakaÇka÷ // 10 gonardo gho¬ÃkaÇka iti khyÃta÷ // 11 krakara÷ prasiddha÷ // 12 lÃvÃdivartikÃdivi«kiragaïadvayakaraïaæ guïabhedakathanÃrtham // 13] Óatapattro bh­ÇgarÃja÷ koya«Âir jÅvajÅvaka÷ / kairÃta÷ kokilo'tyÆho gopÃputra÷ priyÃtmaja÷ // Car_1,27.50 laÂÂà laÂÆ«ako babhrur vaÂahà ¬iï¬imÃnaka÷ / jaÂÅ dundubhipÃkkÃralohap­«ÂhakuliÇgakÃ÷ // Car_1,27.51 kapotaÓukasÃraÇgÃÓ ciraÂÅkaÇkuya«ÂikÃ÷ / sÃrikà kalaviÇkaÓca caÂako'ÇgÃracƬaka÷ // Car_1,27.52 pÃrÃvata÷ pÃï¬avika ityuktÃ÷ pratudà dvijÃ÷ / [{ùyurvedadÅpikÃ} Óatapattra÷ këÂhakukkuÂaka÷ // 1 bh­ÇgarÃja÷ prasiddho bhramaravarïa÷ koya«Âi÷ ko¬Ã iti khyÃta÷ // 2 jÅva¤jÅvaka÷ vi«adarÓanam­tyu÷ // 3 atyÆha÷ ¬Ãhuka÷ dÃtyÆha iti và pÃÂha÷ sa ca prasiddha÷ // 4 laÂÂà phe¤cÃko raktapucchÃdhobhÃga÷ laÂÆ«ako'pi tadbheda÷ // 5 ¬iï¬imÃnaka÷ ¬iï¬imavad utkaÂadhvani÷ // 6 kuliÇga iti vanacaÂakÃkÃra÷ pÅtamastaka÷ vÃe iti loke // 7 kalaviÇka÷ grÃmyacaÂaka÷ // 8 caÂakastu devakulacaÂaka÷ svalpapramÃïa÷ // 9 yÃnyatrÃnuktÃnyaprasiddhÃni tÃni tadvidbhyo deÓÃntarebhyaÓca j¤eyÃni // 10] prasahya bhak«ayantÅti prasahÃstena saæj¤itÃ÷ // Car_1,27.53 bhÆÓayà bilavÃsitvÃd ÃnÆpÃnÆpasaæÓrayÃt / jale nivÃsÃjjalajà jalecaryÃj jalecarÃ÷ // Car_1,27.54 sthalajà jÃÇgalÃ÷ proktà m­gà jÃÇgalacÃriïa÷ / vikÅrya vi«kirÃÓceti pratudya pratudÃ÷ sm­tÃ÷ // Car_1,27.55 yonira«Âavidhà tv e«Ã mÃæsÃnÃæ parikÅrtità / [{ùyurvedadÅpikÃ} prasahÃdisaæj¤Ãniruktyà lak«aïamÃha // 1 prasahyeti haÂhÃt // 2 ÃnÆpÃnÆpasaæÓrayÃditi pÆrvatrÃsiddhavidher anityatvenÃnÆpà ityatra yalopasya siddhatvenaiva saæhità j¤eyà // 3 jalecaryÃditi jalavÃsinÃm eva haæsÃdÅnÃæ jale caraïamÃtratvaæ boddhavyam // 4 sthalajà ityukte gajÃdi«vapi sthalajÃte«u prasakti÷ syÃdityÃha jÃÇgalacÃriïa iti // 5 vikÅryetyatra bhak«ayanti iti Óe«a÷ evaæ pratudyetyatrÃpi pratudyeti bahudhÃbhihatya // 6] prasahà bhÆÓayÃnÆpavÃrijà vÃricÃriïa÷ // Car_1,27.56 gurÆ«ïasnigdhamadhurà balopacayavardhanÃ÷ / v­«yÃ÷ paraæ vÃtaharÃ÷ kaphapittavivardhanÃ÷ // Car_1,27.57 hità vyÃyÃmanityebhyo narà dÅptÃgnayaÓca ye / prasahÃnÃæ viÓe«eïa mÃæsaæ mÃæsÃÓinÃæ bhi«ak // Car_1,27.58 jÅrïÃrÓograhaïÅdo«aÓo«ÃrtÃnÃæ prayojayet / lÃvÃdyo vai«kiro varga÷ pratudà jÃÇgalà m­gÃ÷ // Car_1,27.59 laghava÷ ÓÅtamadhurÃ÷ saka«Ãyà hità n­ïÃm / pittottare vÃtamadhye saænipÃte kaphÃnuge // Car_1,27.60 vi«kirà vartakÃdyÃstu prasahÃlpÃntarà guïai÷ / [{ùyurvedadÅpikÃ} prasahà dvividhà mÃæsÃdà vyÃghraÓyenÃdaya÷ tathà amÃæsÃdÃÓca gavÃdaya÷ tena mÃæsÃdÃnÃæ viÓe«amÃha prasahÃnÃm ityÃdi // 1 jÅrïatvenÃrÓa÷prabh­tÅnÃæ cirÃnubandhaæ darÓayati // 2 pratudà ityatra tathà jÃÇgalà ityatra cakÃro luptanirdi«Âa÷ // 3 kaphÃnuge iti cheda÷ // 4] nÃtiÓÅtagurusnigdhaæ mÃæsam Ãjam ado«alam // Car_1,27.61 ÓarÅradhÃtusÃmÃnyÃd anabhi«yandi b­æhaïam / mÃæsaæ madhuraÓÅtatvÃd guru b­æhaïamÃvikam // Car_1,27.62 yonÃv ajÃvike miÓragocaratvÃdaniÓcite / [{ùyurvedadÅpikÃ} ÓarÅradhÃtusÃmÃnyÃditi manu«yamÃæsasamÃnatvÃt // 1 etena ÓÅtagurusnigdhatvena yuktam apyÃjamÃæsaæ ÓarÅradhÃtusÃmyÃt kaphaæ na karotÅtyuktaæ bhavati // 2 Ãvikaæ mÃæsaæ madhuraÓÅtatvena pittaharamapi boddhavyam ata eva ÓaradvidhÃv apyuktam urabhraÓarabhÃn iti // 3 raktapittanidÃne tu varÃhamahi«etyÃdinà dravyÃntarasaæyuktasyaivÃvikamÃæsasya raktapittakart­tvaæ j¤eyam // 4 yonÃv iti prasahÃdya«ÂavidhajÃtau // 5 miÓragocaratvÃditi kadÃcidanÆpasevanÃt kadÃcid dhanvasevanÃt kadÃcid ubhayasevanÃd ajÃvyor aniÓcitayonitvam ityartha÷ // 6 atra aniÓcite iti yoniviÓe«aïaæ kiævà ajà ca avÅ ca ete aniÓcite // 7 nanu yadyevaæ tadà tittirirapi dhanvÃnÆpasevanÃnna vi«kiragaïe paÂhanÅya÷ // 8 naivaæ tittirijÃtiviÓe«asya dhanvÃnÆpayor niyamena ni«evaïÃd guïaniyama÷ pÃryate kartum avyajayostu niyamo'yaæ nÃsti yata÷ kecidajÃvÅ dhanvamÃtracare keciccÃnÆpamÃtracare keciccobhayamÃtracare tena tayor niyamacarak­to yonibheda÷ kartuæ na pÃryate // 9] sÃmÃnyenopadi«ÂÃnÃæ mÃæsÃnÃæ svaguïai÷ p­thak // Car_1,27.63 ke«Ãæcid guïavaiÓe«yÃd viÓe«a upadek«yate / darÓanaÓrotramedhÃgnivayovarïasvarÃyu«Ãm // Car_1,27.64 barhÅ hitatamo balyo vÃtaghno mÃæsaÓukrala÷ / gurÆ«ïasnigdhamadhurÃ÷ svaravarïabalapradÃ÷ // Car_1,27.65 b­æhaïÃ÷ ÓukralÃÓcoktà haæsà mÃrutanÃÓanÃ÷ / snigdhÃÓco«ïÃÓcav­«yÃÓ ca b­æhaïÃ÷ svarabodhanÃ÷ // Car_1,27.66 balyÃ÷ paraæ vÃtaharÃ÷ svedanÃÓcaraïÃyudhÃ÷ / gurÆ«ïo madhuro nÃtidhanvÃnÆpani«evaïÃt // Car_1,27.67 tittiri÷ saæjayecchÅghraæ trÅn do«ÃnanilolbaïÃn / pittaÓle«mavikÃre«u sarakte«u kapi¤jalÃ÷ // Car_1,27.68 mandavÃte«u Óasyante ÓaityamÃdhuryalÃghavÃt / lÃvÃ÷ ka«Ãyamadhurà laghavo'gnivivardhanÃ÷ // Car_1,27.69 saænipÃtapraÓamanÃ÷ kaÂukÃÓca vipÃkata÷ / godhà vipÃke madhurà ka«ÃyakaÂukà rase // Car_1,27.70 vÃtapittapraÓamanÅ b­æhaïÅ balavardhanÅ / Óallako madhurÃmlaÓca vipÃke kaÂuka÷ sm­ta÷ // Car_1,27.71 vÃtapittakaphaghnaÓca kÃsaÓvÃsaharastathà / ka«ÃyaviÓadÃ÷ ÓÅtà raktapittanibarhaïÃ÷ // Car_1,27.72 vipÃke madhurÃÓcaiva kapotà g­havÃsina÷ / tebhyo laghutarÃ÷ kiæcitkapotà vanavÃsina÷ // Car_1,27.73 ÓÅtÃ÷ saægrÃhiïaÓcaiva svalpamÆtrakarÃÓca te / ÓukamÃæsaæ ka«ÃyÃmlaæ vipÃke rÆk«aÓÅtalam // Car_1,27.74 Óo«akÃsak«ayahitaæ saægrÃhi laghu dÅpanam / caÂakà madhurÃ÷ snigdhà balaÓukravivardhanÃ÷ // Car_1,27.75 saænipÃtapraÓamanÃ÷ Óamanà mÃrutasya ca / ka«Ãyo viÓado rÆk«a÷ ÓÅta÷ pÃke kaÂurlaghu÷ // Car_1,27.76 ÓaÓa÷ svÃdu÷ praÓastaÓca saænipÃte 'nilÃvare / madhurà madhurÃ÷ pÃke trido«aÓamanÃ÷ ÓivÃ÷ // Car_1,27.77 laghavo baddhaviïmÆtrÃ÷ ÓÅtÃÓcaiïÃ÷ prakÅrtitÃ÷ / snehanaæ b­æhaïaæ v­«yaæ ÓramaghnamanilÃpaham // Car_1,27.78 varÃhapiÓitaæ balyaæ rocanaæ svedanaæ guru / gavyaæ kevalavÃte«u pÅnase vi«amajvare // Car_1,27.79 Óu«kakÃsaÓramÃtyagnimÃæsak«ayahitaæ ca tat / snigdho«ïaæ madhuraæ v­«yaæ mÃhi«aæ guru tarpaïam // Car_1,27.80 dÃr¬hyaæ b­hattvamutsÃhaæ svapnaæ ca janayatyapi / gurÆ«ïà madhurà balyà b­æhaïÃ÷ pavanÃpahÃ÷ // Car_1,27.81 matsyÃ÷ snigdhÃÓca v­«yÃÓca bahudo«Ã÷ prakÅrtitÃ÷ / ÓaivÃlaÓa«pabhojitvÃtsvapnasya ca vivarjanÃt // Car_1,27.82 rohito dÅpanÅyaÓca laghupÃko mahÃbala÷ / varïyo vÃtaharo v­«yaÓcak«u«yo balavardhana÷ // Car_1,27.83 medhÃsm­tikara÷ pathya÷ Óo«aghna÷ kÆrma ucyate / kha¬gamÃæsam abhi«yandi balak­nmadhuraæ sm­tam // Car_1,27.84 snehanaæ b­æhaïaæ varïyaæ ÓramaghnamanilÃpaham / dhÃrtarëÂracakorÃïÃæ dak«ÃïÃæ ÓikhinÃmapi // Car_1,27.85 caÂakÃnÃæ ca yÃni syur aï¬Ãni ca hitÃni ca / k«Åïareta÷su kÃse«u h­droge«u k«ate«u ca // Car_1,27.86 madhurÃïyavidÃhÅni sadyobalakarÃïi ca / ÓarÅrab­æhaïe nÃnyatkhÃdyaæ mÃæsÃdviÓi«yate // Car_1,27.87 iti vargast­tÅyo'yaæ mÃæsÃnÃæ parikÅrtita÷ / [{ùyurvedadÅpikÃ} ke«Ãæciditi vak«yamÃïamayÆrÃdÅnÃm // 1 guïavaiÓe«yÃditi viÓi«ÂaguïaÓÃlitvÃt // 2 mayÆrasya gurutvasnigdhatvaæ vartakÃdigaïapaÂhitatvenaiva labdhaæ sat punarucyate viÓe«Ãrtham // 3 evamanyatrÃpi gaïoktaguïakathanena labdhasya puna÷ kathane vyÃkhyeyam // 4 caraïÃyudha÷ kukkuÂa÷ // 5 dhanvÃnÆpani«evaïÃditi hetukathanena ya eva dhanvÃnÆpani«evÅ tittiri÷ sa eva yathoktaguïa iti j¤eyam // 6 evamanye 'pi ye gavÃdayo dhanvÃnÆpani«eviïas te 'pi tittirisamÃnaguïà bhavanti tittiristu viÓe«eïeti tittiri÷ sÃk«Ãdukta÷ // 7 kiævà tittirereva evaæguïatve dhanvÃnÆpani«evaïaæ hetu÷ nÃnyatra gavÃder anÆpadeÓÃder iti j¤eyam // 8 kapotà g­havÃsina iti pÃrÃvatÃ÷ // 9 caÂakà madhurà ityÃdi kecit paÂhantyeva ye tu na paÂhanti te«Ãæ mate caÂakasya pratudasÃmÃnyaguïalabdhaæ v­«yatvaæ t­ptiæ caÂakamÃæsÃnÃæ gatvà yo 'nupibet paya÷ ityÃdiv­«yaprayogÃdeva labhyate // 10 mayÆrÃdÅnÃæ tu bahavo guïà gaïoktaguïÃdhikà iti p­thak pÃÂha÷ k­ta÷ // 11 mÃæsaæ b­æhaïÃnÃm ityanenaivÃgryÃdhikÃravacanena mÃæsasya b­æhaïatve labdhe ÓarÅrab­æhaïe nÃnya ityÃdivacanaæ prakaraïaprÃptatvena tathà tasyaivÃrthasya dÃr¬hyÃrthaæ ca j¤eyam // 12] pÃÂhÃÓu«ÃÓaÂÅÓÃkaæ vÃstukaæ suni«aïïakam // Car_1,27.88 vidyÃdgrÃhi trido«aghnaæ bhinnavarcastu vÃstukam / trido«aÓamanÅ v­«yà kÃkamÃcÅ rasÃyanÅ // Car_1,27.89 nÃtyu«ïaÓÅtavÅryà ca bhedinÅ ku«ÂhanÃÓinÅ / rÃjak«avakaÓÃkaæ tu trido«aÓamanaæ laghu // Car_1,27.90 grÃhi Óastaæ viÓe«eïa grahaïyarÓovikÃriïÃm / kÃlaÓÃkaæ tu kaÂukaæ dÅpanaæ garaÓophajit // Car_1,27.91 laghÆ«ïaæ vÃtalaæ rÆk«aæ kÃlÃyaæ ÓÃkamucyate / dÅpanÅ co«ïavÅryà ca grÃhiïÅ kaphamÃrute // Car_1,27.92 praÓasyate'mlacÃÇgerÅ grahaïyarÓohità ca sà / madhurà madhurà pÃke bhedinÅ Óle«mavardhanÅ // Car_1,27.93 v­«yà snigdhà ca ÓÅtà ca madaghnÅ cÃpyupodikà / rÆk«o madavi«aghnaÓca praÓasto raktapittinÃm // Car_1,27.94 madhuro madhura÷ pÃke ÓÅtalastaï¬ulÅyaka÷ / maï¬ÆkaparïÅ vetrÃgraæ kucelà vanatiktakam // Car_1,27.95 karkoÂakÃvalgujakau paÂolaæ ÓakulÃdanÅ / v­«apu«pÃïi ÓÃrÇge«Âà kembÆkaæ sakaÂhillakam // Car_1,27.96 nìŠkalÃyaæ gojihvà vÃrtÃkaæ tilaparïikà / kaulakaæ kÃrkaÓaæ naimbaæ ÓÃkaæ pÃrpaÂakaæ ca yat // Car_1,27.97 kaphapittaharaæ tiktaæ ÓÅtaæ kaÂu vipacyate / [{ùyurvedadÅpikÃ} ÓÃkÃnÃmapi vya¤janatvenÃnantaramupadeÓa÷ // 1 Óu«Ã kÃsamarda÷ // 2 ÓaÂÅ svanÃmaprasiddhà // 3 vÃstukaæ ÂaÇkavÃstukam // 4 nÃtyu«ïaÓÅtavÅryeti no«ïatvaæ prakar«aprÃptamasyà nÃpi ÓÅtatvam ityartha÷ // 5 yattu suÓrute tiktà kÃkamÃcÅ vÃtaæ Óamayati u«ïavÅryatvÃt ityuktaæ tadvÅryavÃdimatena ata eva dravyaguïe suÓrute'pi nÃtyu«ïaÓÅtà ityevameva paÂhitam // 6 rÃjak«avaka÷ dugdhikà // 7 kÃlaÓÃkaæ kÃliyà iti khyÃtaæ kÃlÃkhyam iti kÃlaÓÃkam evocyate puna÷ anye tu kÃlÃyam iti paÂhanti // 8 maï¬ÆkaparïÅ maïimaïÅti khyÃtà // 9 kucelà akarïaviddhikÃbheda÷ // 10 vanatiktakaæ pathyasundaram // 11 avalgujo vÃlgujÅ // 12 ÓakulÃdanÅ kaÂurohiïÅ // 13 ÓÃrÇge«Âà kÃkatiktà // 14 kaÂhillaka÷ punarnavà // 15 nìŠnìÅca÷ // 16 kalÃyo vartulakalÃya÷ // 17 tilaparïikà hulahulikà // 18 gojihvà dÃrvipattrikà // 19 kulaka÷ kÃravellaka÷ kecit tu kulakaæ paÂolabhedam Ãhu÷ // 20 karkaÓa÷ svalpakarkoÂaka÷ // 21] sarvÃïi sÆpyaÓÃkÃni pha¤jÅ cillÅ kutumbaka÷ // Car_1,27.98 ÃlukÃni ca sarvÃïi sapattrÃïi kuÂi¤jaram / ÓaïaÓÃlmalipu«pÃïi karbudÃra÷ suvarcalà // Car_1,27.99 ni«pÃva÷ kovidÃraÓca pattÆraÓ cuccuparïikà / kumÃrajÅvo loÂÂÃka÷ pÃlaÇkyà mÃri«as tathà // Car_1,27.100 kalambanÃlikÃsÆrya÷ kusumbhav­kadhÆmakau / lak«maïà ca prapunnÃÂo nalinÅkà kuÂheraka÷ // Car_1,27.101 loïikà yavaÓÃkaæ ca ku«mÃï¬akam avalgujam yÃtuka÷ ÓÃlakalyÃïÅ triparïÅ pÅluparïikà // Car_1,27.102 ÓÃkaæ guru ca rÆk«aæ ca prÃyo vi«Âabhya jÅryati / madhuraæ ÓÅtavÅryaæ ca purÅ«asya ca bhedanam // Car_1,27.103 svinnaæ ni«pŬitarasaæ snehìhyaæ tat praÓasyate / Óaïasya kovidÃrasya karbudÃrasya ÓÃlmale÷ // Car_1,27.104 pu«paæ grÃhi praÓastaæ ca raktapitte viÓe«ata÷ / nyagrodhodumbarÃÓvatthaplak«apadmÃdipallavÃ÷ // Car_1,27.105 ka«ÃyÃ÷ stambhanÃ÷ ÓÅtà hitÃ÷ pittÃtisÃriïÃm / vÃyuæ vatsÃdanÅ hanyÃtkaphaæ gaï¬Åracitrakau // Car_1,27.106 ÓreyasÅ bilvaparïÅ ca bilvapattraæ tu vÃtanut / bhaï¬Å ÓatÃvarÅÓÃkaæ balà jÅvantikaæ ca yat // Car_1,27.107 parvaïyÃ÷ parvapu«pyÃÓca vÃtapittaharaæ sm­tam / laghu bhinnaÓak­ttiktaæ lÃÇgalakyuruvÆkayo÷ // Car_1,27.108 tilavetasaÓÃkaæ ca ÓÃkaæ pa¤cÃÇgulasya ca / vÃtalaæ kaÂutiktÃmlamadhomÃrgapravartanam // Car_1,27.109 rÆk«Ãmlamu«ïaæ kausumbhaæ kaphaghnaæ pittavardhanam / trapusairvÃrukaæ svÃdu guru vi«Âambhi ÓÅtalam // Car_1,27.110 mukhapriyaæ ca rÆk«aæ ca mÆtralaæ trapusaæ tv ati / ervÃrukaæ ca sampakvaæ dÃhat­«ïÃklamÃrtinut // Car_1,27.111 varcobhedÅnyalÃbÆni rÆk«aÓÅtagurÆïi ca / cirbhaÂairvÃruke tadvadvarcobhedahite tu te // Car_1,27.112 sak«Ãraæ pakvakÆ«mÃï¬aæ madhurÃmlaæ tathà laghu / s­«ÂamÆtrapurÅ«aæ ca sarvado«anibarhaïam // Car_1,27.113 [{ùyurvedadÅpikÃ} sÆpyaÓÃkÃni mëaparïyÃdÅni // 1 pha¤jÅ brÃhmaïaya«Âikà // 2 cillÅ gau¬avÃstuka÷ // 3 kutumbaka÷ droïapu«pikà // 4 ÃlukÃni piï¬ÃlukÃdÅni // 5 karbudÃra÷ käcana÷ // 6 suvarcalà sÆryabhaktikà kecit phappukam Ãhu÷ // 7 pattÆra÷ ÓÃli¤ca÷ // 8 cuccuparïikà nìÅcabheda÷ // 9 kumÃrajÅva÷ jÅvaÓÃkam // 10 loÂÂÃka÷ loÂÂÃmÃri«a÷ // 11 nÃlikà gonìÅca÷ // 12 ÃsurÅ rÃjikà maï¬ako và // 13 v­kadhÆmaka÷ bhÆmiÓirÅ«a÷ // 14 lak«maïà svanÃmakhyÃtà // 15 nalinÅ padmam­ïÃlaæ nÅlinÅti pÃÂhapak«e buhnà // 16 yavaÓÃkaæ k«etravÃstukam // 17 kÆ«mÃï¬a÷ sarpacchattram // 18 avalgujamiti avalgujabheda÷ // 19 yÃtuka÷ Óuklà ÓÃlaparïÅ // 20 ÓÃlakalyÃïÅ ÓÃli¤cabheda÷ // 21 triparïÅ haæsapÃdikà // 22 pÅluparïÅ moraÂaka÷ // 23 gaï¬Åra÷ ÓamaÂha÷ // 24 bilvaparïÅ bilvÃrjakam // 25 bhaï¬Å svanÃmakhyÃtà // 26 parvaïÅ parvaÓÃkam // 27 parvapu«pÅ kukkuÂÅ // 28 pa¤cÃÇgula÷ citrairaï¬a÷ // 29 ervÃrukaæ rÃjakarkaÂÅ // 30 kÆ«mÃï¬akaæ suÓrute bÃlyÃdyÃvasthÃbhedena paÂhitaæ tad apyaviruddham eva yato bÃlamadhyayos tatra pittaharatvaæ kaphakaratvaæ coktaæ tadapÅha pittottare kaphottare saænipÃte boddhavyam // 31] kelÆÂaæ ca kadambaæ ca nadÅmëakam aindukam / viÓadaæ guru ÓÅtaæ ca samabhi«yandi cocyate // Car_1,27.114 utpalÃni ka«ÃyÃïi raktapittaharÃïi ca / tathà tÃlapralambaæ syÃd ura÷k«atarujÃpaham // Car_1,27.115 kharjÆraæ tÃlaÓasyaæ ca raktapittak«ayÃpaham / tarÆÂabisaÓÃlÆkakrau¤cÃdanakaÓerukam // Car_1,27.116 Ó­ÇgÃÂakÃÇkalo¬yaæ ca guru vi«Âambhi ÓÅtalam / kumudotpalanÃlÃstu sapu«pÃ÷ saphalÃ÷ sm­tÃ÷ // Car_1,27.117 ÓÅtÃ÷ svÃduka«ÃyÃstu kaphamÃrutakopanÃ÷ / ka«ÃyamÅ«advi«Âambhi raktapittaharaæ sm­tam // Car_1,27.118 pau«karaæ tu bhavedbÅjaæ madhuraæ rasapÃkayo÷ / balya÷ ÓÅto guru÷ snigdhastarpaïo b­æhaïÃtmaka÷ // Car_1,27.119 vÃtapittahara÷ svÃdurv­«yo mu¤jÃtaka÷ param / jÅvano b­æhaïo v­«ya÷ kaïÂhya÷ Óasto rasÃyane // Car_1,27.120 vidÃrÅkando balyaÓca mÆtrala÷ svÃduÓÅtala÷ / amlikÃyÃ÷ sm­ta÷ kando grahaïyarÓohito laghu÷ // Car_1,27.121 nÃtyu«ïa÷ kaphavÃtaghno grÃhÅ Óasto madÃtyaye / trido«aæ baddhaviïmÆtraæ sÃr«apaæ ÓÃkamucyate // Car_1,27.122 tadvat syÃdraktanÃlasya rÆk«amamlaæ viÓe«ata÷ / tadvat piï¬Ãlukaæ vidyÃt kandatvÃcca mukhapriyam / sarpacchattrakavarjyÃs tu bahvyo 'nyÃÓ chattrajÃtaya÷ // Car_1,27.123 ÓÅtÃ÷ pÅnasakartryaÓca madhurà gurvya eva ca / caturtha÷ ÓÃkavargo 'yaæ pattrakandaphalÃÓraya÷ // Car_1,27.124 [{ùyurvedadÅpikÃ} kelÆÂe hÃrÅtavacanaæ kelÆÂaæ svÃdu viÂapaæ tatkanda÷ svÃduÓÅtala÷ iti // 1 kadambaæ kadambikÃæ vadanti kecit tu svalpakadambakam Ãhu÷ // 2 nadÅmëaka÷ udÅmÃnaka iti khyÃta÷ // 3 aindukaæ nik«Ãra÷ // 4 tÃlapralamba÷ tÃlÃÇkura÷ // 5 ÓasyaÓabdeneha mastakamajjà g­hyate // 6 taruÂa÷ kahlÃrakanda÷ // 7 krau¤cÃdanaæ dhi¤culikà // 8 kaÓerukaÓabdena ci¤co¬akà rÃjakaÓerukaÓca g­hyate // 9 aÇkÃlo¬yaæ hrasvotpalakanda÷ // 10 mu¤jÃtaka auttarÃpathikakanda÷ // 11 amlikà svalpaviÂapà prÃya÷ kÃmarÆpÃdau bhavati // 12 sarpacchattraæ sarpaphaïÃkÃraæ chattrakam // 13 anyÃÓ chattrajÃtaya÷ karÅ«apalÃlÃdijà bahulà j¤eyÃ÷ // 14 pattrakandaphalÃÓraya iti prÃdhÃnyena tena pu«pÃdyÃÓrayatvam api ÓÃkavargasya j¤eyam // 15] t­«ïÃdÃhajvaraÓvÃsaraktapittak«atak«ayÃn / vÃtapittamudÃvartaæ svarabhedaæ madÃtyayam // Car_1,27.125 tiktÃsyatÃm ÃsyaÓo«aæ kÃsaæ cÃÓu vyapohati / m­dvÅkà b­æhaïÅ v­«yà madhurà snigdhaÓÅtalà // Car_1,27.126 madhuraæ b­æhaïaæ v­«yaæ kharjÆraæ guru ÓÅtalam / k«aye'bhighÃte dÃhe ca vÃtapitte ca taddhitam // Car_1,27.127 tarpaïaæ b­æhaïaæ phalgu guru vi«Âambhi ÓÅtalam / parÆ«akaæ madhÆkaæ ca vÃtapitte ca Óasyate // Car_1,27.128 madhuraæ b­æhaïaæ balyam ÃmrÃtaæ tarpaïaæ guru / sasnehaæ Óle«malaæ ÓÅtaæ v­«yaæ vi«Âabhya jÅryati // Car_1,27.129 tÃlaÓasyÃni siddhÃni nÃrikelaphalÃni ca / b­æhaïasnigdhaÓÅtÃni balyÃni madhurÃïi ca // Car_1,27.130 madhurÃmlaka«Ãyaæ ca vi«Âambhi guru ÓÅtalam / pittaÓle«makaraæ bhavyaæ grÃhi vaktraviÓodhanam // Car_1,27.131 amlaæ parÆ«akaæ drÃk«Ã badarÃïyÃrukÃïi ca / pittaÓle«maprakopÅïi karkandhunikucÃnyapi // Car_1,27.132 nÃtyu«ïaæ guru sampakvaæ svÃduprÃyaæ mukhapriyam / b­æhaïaæ jÅryati k«ipraæ nÃtido«alamÃrukam // Car_1,27.133 dvividhaæ ÓÅtamu«ïaæ ca madhuraæ cÃmlameva ca / guru pÃrÃvataæ j¤eyamarucyatyagninÃÓanam // Car_1,27.134 bhavyÃdalpÃntaraguïaæ kÃÓmaryaphalamucyate / tathaivÃlpÃntaraguïaæ tÆdam amlaæ parÆ«akÃt // Car_1,27.135 ka«Ãyamadhuraæ ÂaÇkaæ vÃtalaæ guru ÓÅtalam / kapitthamÃmaæ kaïÂhaghnaæ vi«aghnaæ grÃhi vÃtalam // Car_1,27.136 madhurÃmlaka«ÃyatvÃtsaugandhyÃcca rucipradam / paripakvaæ ca do«aghnaæ vi«aghnaæ grÃhi gurvapi // Car_1,27.137 bilvaæ tu durjaraæ pakvaæ do«alaæ pÆtimÃrutam / snigdho«ïatÅk«ïaæ tadbÃlaæ dÅpanaæ kaphavÃtajit // Car_1,27.138 raktapittakaraæ bÃlamÃpÆrïaæ pittavardhanam / pakvamÃmraæ jayedvÃyuæ mÃæsaÓukrabalapradam // Car_1,27.139 ka«ÃyamadhuraprÃyaæ guru vi«Âambhi ÓÅtalam / jÃmbavaæ kaphapittaghnaæ grÃhi vÃtakaraæ param // Car_1,27.140 badaraæ madhuraæ snigdhaæ bhedanaæ vÃtapittajit / tacchu«kaæ kaphavÃtaghnaæ pitte na ca virudhyate // Car_1,27.141 ka«Ãyamadhuraæ ÓÅtaæ grÃhi simbitikÃphalam / gÃÇgerukÅ karÅraæ ca bimbÅ todanadhanvanam // Car_1,27.142 madhuraæ saka«Ãyaæ ca ÓÅtaæ pittakaphÃpaham / sampakvaæ panasaæ mocaæ rÃjÃdanaphalÃni ca // Car_1,27.143 svÃdÆni saka«ÃyÃïi snigdhaÓÅtagurÆïi ca / ka«ÃyaviÓadatvÃcca saugandhyÃcca rucipradam // Car_1,27.144 avadaæÓak«amaæ h­dyaæ vÃtalaæ lavalÅphalam / nÅpaæ ÓatÃhvakaæ pÅlu t­ïaÓÆnyaæ vikaÇkatam // Car_1,27.145 prÃcÅnÃmalakaæ caiva do«aghnaæ garahÃri ca / aiÇgudaæ tiktamadhuraæ snigdho«ïaæ kaphavÃtajit // Car_1,27.146 tindukaæ kaphapittaghnaæ ka«Ãyaæ madhuraæ laghu / vidyÃd Ãmalake sarvÃn rasÃællavaïavarjitÃn // Car_1,27.147 rÆk«aæ svÃdu ka«Ãyaæ kaphapittaharaæ param / rasÃs­ÇmÃæsamedojÃndo«Ãn hanti vibhÅtakam // Car_1,27.148 svarabhedakaphotkledapittarogavinÃÓanam / amlaæ ka«Ãyamadhuraæ vÃtaghnaæ grÃhi dÅpanam // Car_1,27.149 snigdho«ïaæ dìimaæ h­dyaæ kaphapittavirodhi ca / rÆk«Ãmlaæ dìimaæ yattu tatpittÃnilakopanam // Car_1,27.150 madhuraæ pittanutte«Ãæ pÆrvaæ dìimamuttamam / v­k«Ãmlaæ grÃhi rÆk«o«ïaæ vÃtaÓle«maïi Óasyate // Car_1,27.151 amlikÃyÃ÷ phalaæ pakvaæ tasmÃdalpÃntaraæ guïai÷ / guïais tair eva saæyuktaæ bhedanaæ tv amlavetasam // Car_1,27.152 ÓÆle 'rucau vibandhe ca mande 'gnau madyaviplave / hikkÃÓvÃse ca kÃse ca vamyÃæ varcogade«u ca // Car_1,27.153 vÃtaÓle«masamutthe«u sarve«vevopadiÓyate / kesaraæ mÃtuluÇgasya laghu Óe«amato'nyathà // Car_1,27.154 rocano dÅpano h­dya÷ sugandhistvagvivarjita÷ / karcÆra÷ kaphavÃtaghna÷ ÓvÃsahikkÃrÓasÃæ hita÷ // Car_1,27.155 madhuraæ kiæcidamlaæ ca h­dyaæ bhaktaprarocanam / durjaraæ vÃtaÓamanaæ nÃgaraÇgaphalaæ guru // Car_1,27.156 vÃtÃmÃbhi«ukÃk«oÂamukÆlakanikocakÃ÷ / gurÆ«ïasnigdhamadhurÃ÷ sorumÃïà balapradÃ÷ // Car_1,27.157 vÃtaghnà b­æhaïà v­«yÃ÷ kaphapittÃbhivardhanÃ÷ / priyÃlame«Ãæ sad­Óaæ vidyÃdau«ïyaæ vinà guïai÷ // Car_1,27.158 Óle«malaæ madhuraæ ÓÅtaæ Óle«mÃtakaphalaæ guru / Óle«malaæ guru vi«Âambhi cÃÇkoÂaphalamagnijit // Car_1,27.159 gurÆ«ïaæ madhuraæ rÆk«aæ keÓaghnaæ ca ÓamÅphalam / vi«Âambhayati kÃra¤jaæ vÃtaÓle«mÃvirodhi ca // Car_1,27.160 ÃmrÃtakaæ dantaÓaÂham amlaæ sakaramardakam / raktapittakaraæ vidyÃdairÃvatakam eva ca // Car_1,27.161 vÃtaghnaæ dÅpanaæ caiva vÃrtÃkaæ kaÂu tiktakam / vÃtalaæ kaphapittaghnaæ vidyÃtparpaÂakÅphalam // Car_1,27.162 pittaÓle«maghnamamlaæ ca vÃtalaæ cÃk«ikÅphalam / madhurÃïyamlapÃkÅni pittaÓle«maharÃïi ca // Car_1,27.163 aÓvatthodumbaraplak«anyagrodhÃnÃæ phalÃni ca / ka«ÃyamadhurÃmlÃni vÃtalÃni gurÆïi ca // Car_1,27.164 bhallÃtakÃsthyagnisamaæ tanmÃæsaæ svÃdu ÓÅtalam / pa¤cama÷ phalavargo 'yamukta÷ prÃyopayogika÷ // Car_1,27.165 [{ùyurvedadÅpikÃ} phalÃnÃmapi ke«ÃæcicchÃkavad upayogÃt phalavargam Ãha // 1 m­dvÅkÃgre 'bhidhÅyate Óre«ÂhaguïatvÃt // 2 phalgu audumbaram // 3 madhÆkaÓabdena samÃnaguïatvÃt phalaæ kusumaæ ca j¤eyam // 4 parÆ«akaæ ceha madhuraparÆ«akaæ j¤eyam // 5 ÃmrÃtam Ãma¬Ã iti khyÃtamÃmraphalasad­Óam iti candrikà etacca dvividhaæ madhuramamlaæ ca atra madhurasyaiva guïa÷ amlasya vak«yamÃïatvÃt // 6 tÃlaÓasyÃnÅti tÃlaphalÃni yathà harÅtakÅnÃæ ÓasyÃni ityatra phalameva Óasyam ucyate // 7 siddhÃni pakvÃni tena pakvatÃlasya grahaïam // 8 bhavyaæ karmaraÇgaphalaæ kecit tvaksaæhitamÃtraphalaæ vadanti // 9 Ãrukaæ kÃrttikeyapure prasiddham // 10 karkandhÆ÷ Ó­gÃlabadarÅ karkandhÆnikucayor vicchidya pÃÂhena nityaæ pittaÓle«makart­tvaæ tayor darÓayati // 11 parÆ«akÃdÅnÃæ tu madhurÃmlabhedena dvirÆpÃïÃæ ya eva parÆ«akÃdayo 'mlÃsta eva pittaÓle«makarà iti // 12 pÃrÃvata÷ kÃmarÆpaprasiddha÷ // 13 atra yo madhura÷ sa ÓÅta÷ yaÓcÃmla÷ sa u«ïa iti j¤eyam // 14 evaæ rasanirdeÓenaiva vÅrye labdhe'pi punarvÅryÃkhyÃnamamlasyÃmalakasya ÓÅtatÃdarÓanÃd boddhavyam // 15 ÂaÇkaæ kÃÓmÅraprasiddham // 16 siddham iti kÃlavaÓÃt pakvam // 17 kapitthabilvÃmrÃïÃm avasthÃbhedena guïakathanaæ sarvÃvasthÃsu te«ÃmupayojyatvÃt // 18 badaraæ madhyapramÃïaæ taddhi madhurameva bhavati // 19 gÃÇgerukaæ nÃgabalÃphalam // 20 karÅro marujo druma÷ // 21 todanaæ dhanvanabheda÷ // 22 rÃjÃdanaæ k«ÅrÅ // 23 avadaæÓak«amamiti lavalÅphalaæ prÃÓya dravyÃntare rucir bhavati // 24 nÅpaæ kadambakam // 25 ÓatÃhvakaphalaæ seha iti khyÃtam // 26 pÅlu auttarÃpathikam // 27 t­ïaÓÆnyaæ ketakÅphalam // 28 prÃcÅnÃmalakaæ pÃnÅyÃmalakam // 29 tindukaæ kendu÷ // 30 dìimaguïe kaphapittÃvirodhÅti amladìimaæ pittÃvirodhi madhuraæ tu kaphÃvirodhi evaæ ca trido«aharatvamasyopapannaæ yad uktaæ suÓrute dvividhaæ tattu vij¤eyaæ madhuraæ cÃmlameva ca // 31 trido«aghnaæ tu madhuramamlaæ vÃtakaphÃpaham iti // 32 v­k«Ãmlaæ mahÃrdrakam // 33 amlikà tinti¬Å // 34 Óe«amiti tvaÇmÃæsam ato'nyatheti guru kiævà ÓÆle 'rucÃv ityÃdyuktakesaraguïaviparÅtam // 35 vÃtÃmÃdaya auttarÃpathikÃ÷ // 36 priyÃlo'yaæ magadhaprasiddha÷ // 37 dantaÓaÂha÷ jambÅra÷ kecid amloÂaæ vadanti // 38 ihÃmrÃtakamamlaæ grÃhyaæ pÆrvaæ tu madhuramÃmrÃtakam uktam // 39 karamardaæ dvividhaæ grÃmajaæ vanajaæ ca // 40 airÃvatam amlÃtakaæ kiævà nÃgaraÇgam // 41 vÃrtÃkaæ dak«iïÃpathe phalavat khÃdyate yad go«ÂhavÃrtÃkasaæj¤akaæ tasyeha guïa÷ kiævà phalavadasiddhasyaiva vÃrtÃkasyopayojyasyÃyaæ guïa÷ // 42 Ãk«ikÅ latà tasyÃ÷ phalam Ãk«ikam // 43 anupÃki anuyà iti khyÃtà // 44 agnisamam iti sphoÂÃdijanakatvÃt // 45] rocanaæ dÅpanaæ v­«yam Ãrdrakaæ viÓvabhe«ajam / vÃtaÓle«mavibandhe«u rasastasyopadiÓyate // Car_1,27.166 rocano dÅpanas tÅk«ïa÷ sugandhirmukhaÓodhana÷ / jambÅra÷ kaphavÃtaghna÷ krimighno bhaktapÃcana÷ // Car_1,27.167 bÃlaæ do«aharaæ v­ddhaæ trido«aæ mÃrutÃpaham / snigdhasiddhaæ viÓu«kaæ tu mÆlakaæ kaphavÃtajit // Car_1,27.168 hikkÃkÃsavi«aÓvÃsapÃrÓvaÓÆlavinÃÓana÷ / pittak­tkaphavÃtaghna÷ surasa÷ pÆtigandhahà // Car_1,27.169 yavÃnÅ cÃrjakaÓcaiva ÓigruÓÃleyam­«Âakam / h­dyÃny ÃsvÃdanÅyÃni pittamutkleÓayanti ca // Car_1,27.170 gaï¬Åro jalapippalyastumbaru÷ Ó­Çgaverikà / tÅk«ïo«ïakaÂurÆk«Ãïi kaphavÃtaharÃïi ca // Car_1,27.171 puæstvaghna÷ kaÂurÆk«o«ïo bhÆst­ïo vaktraÓodhana÷ / kharÃhvà kaphavÃtaghnÅ vastirogarujÃpahà // Car_1,27.172 dhÃnyakaæ cÃjagandhà ca sumukhaÓceti rocanÃ÷ / sugandhà nÃtikaÂukà do«ÃnutkleÓayanti ca // Car_1,27.173 grÃhÅ g­¤janakastÅk«ïo vÃtaÓle«mÃrÓasÃæ hita÷ / svedane'bhyavahÃre ca yojayet tam apittinÃm // Car_1,27.174 Óle«malo mÃrutaghnaÓca palÃï¬urna ca pittanut / ÃhÃrayogÅ balyaÓca gururv­«yo'tha rocana÷ // Car_1,27.175 krimiku«ÂhakilÃsaghno vÃtaghno gulmanÃÓana÷ / snigdhaÓco«ïaÓca v­«yaÓca laÓuna÷ kaÂuko guru÷ // Car_1,27.176 Óu«kÃïi kaphavÃtaghnÃny etÃny e«Ãæ phalÃni ca / haritÃnÃmayaæ cai«a «a«Âho varga÷ samÃpyate // Car_1,27.177 [{ùyurvedadÅpikÃ} haritÃnÃm apyÃrdrakÃdÅnÃæ phalavadagnipÃkam antareïa bhojanasya prÃk paÓcÃccopayogÃt phalam anu haritakathanaæ phalebhyastu paÓcÃdabhidhÃnaæ haritasya t­ptyanÃdhÃyakatvÃt // 1 Ãrdrakamiti viÓe«aïaæ ÓuïÂhÅvyÃv­ttyarthaæ ÓuïÂhÅguïaÓcÃhÃrasaæyogivarge bhavi«yati // 2 jambÅra÷ parïÃsabheda÷ jambÅraphalaæ sugandhi // 3 bÃlaæ do«aharamiti taruïÃvasthÃyÃmavyaktarasÃyÃæ trido«aharam // 4 tantrÃntaravacanaæ hi yÃvaddhi cÃvyaktarasÃnvitÃni navaprarƬhÃni ca mÆlakÃni bhavanti tÃvallaghudÅpanÃni pittÃnilaÓle«maharÃïi caiva // 5 v­ddhaæ trido«amiti tadevaprav­ddham enÃmeva mÆlakÃvasthÃm abhipretya coktaæ mÆlakaæ kandÃnÃmapathyatve prak­«Âatamam iti mÃrutÃpahaæ snigdhasiddhamiti sÃmÃnyena bÃlaæ v­ddhaæ ca // 6 Óu«kÃïi kaphavÃtaghnÃnyetÃni iti vak«yamÃïagranthenaiva Óu«kakasya kaphavÃtahant­tve labdhe punarvacanaæ prakar«aprÃptyartham // 7 pÆtigandhaheti ÓarÅrasya tathà vya¤janÃrthaæ mÃæsasya ca pÆtigandhatÃæ hanti // 8 arjaka÷ ÓvetaparïÃsa÷ // 9 Óigru÷ viÂapaÓobhäjana÷ ÓÃleyaÓ cÃïakyamÆlaæ marau prasiddhaæ kiævà ÓÃleyam iti misteyaæ pÃÂakaprasiddhaæ vacanaæ hi cÃïakyamÆlamisteye ÓÃleyÃbhikhyayà jagu÷ iti m­«Âakaæ rÃjikà // 10 gaï¬Åro dvividho rakta÷ ÓuklaÓca tatra yo rakta÷ sa hi kaÂutvena haritavarge paÂhyate yastu Óuklo jalaja÷ sa ÓÃkavarge paÂhita iti naikasya vargadvaye pÃÂha÷ // 11 jalapippalÅ jale pippalyÃkÃrà bhavati // 12 Ó­ÇgaverÅ gojihvikà kiævà ÃrdrakÃk­ti÷ Ó­ÇgaverÅ yaduktaæ Ó­Çgaveravad Ãk­tyà ӭÇgaverÅti bhëità // 13 kustumburusamÃk­tyà tumburÆïi vadanti ca iti // 14 bhÆst­ïo gandhat­ïa÷ // 15 kharÃhvà k­«ïajÅrakam // 16 ajagandhà vanayavÃnÅ // 17 sumukha÷ parïÃsabheda÷ // 18 ayaæ ca dhÃnyakÃdÅnÃm ÃrdrÃïÃæ guïa÷ Óu«kÃïÃæ tv ÃhÃrayogigaïe kÃravÅ ku¤cikà ityÃdinà guïaæ nirdek«yati // 19 g­¤janaka÷ svalpanÃlapattra÷ palÃï¬ur eva // 20 etÃnÅti haritavargoktÃni // 21 Óu«kÃïÅtyÃdinà yadyapi Óu«kÃïÃm api ÓuïÂhÅprabh­tÅnÃæ guïa ukto bhavati tathÃpi viÓe«aguïÃntarakathanÃrthaæ punastadabhidhÃnam ÃhÃrasaæyogivarge bhavi«yatÅti na paunaruktyam // 22] CarakasaæhitÃ, SÆtrasthÃna, 28 [VividhÃÓitapÅtÅya] athÃto vividhÃÓitapÅtÅyamadhyÃyaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_1,28.1 iti ha smÃha bhagavÃnÃtreya÷ // Car_1,28.2 [{ùyurvedadÅpikÃ} pÆrvÃdhyÃye annaæ prÃïÃ÷ ityuktaæ tadyena prakÃreïÃnnaæ prÃïahetur bhavati tadabhidhÃnÃrthaæ vividhÃÓitapÅtÅyo 'bhidhÅyate // 1 iyam apyarthaparà saæj¤Ã // 2] vividham aÓitaæ pÅtaæ lŬhaæ khÃditaæ jantorhitam antaragnisaædhuk«itabalena yathÃsveno«maïà samyagvipacyamÃnaæ kÃlavad anavasthitasarvadhÃtupÃkam anupahatasarvadhÃtÆ«mamÃrutasrota÷ kevalaæ ÓarÅramupacayabalavarïasukhÃyu«Ã yojayati ÓarÅradhÃtÆn Ærjayati ca / dhÃtavo hi dhÃtvÃhÃrÃ÷ prak­timanuvartante // Car_1,28.3 [{ùyurvedadÅpikÃ} vividhamityÃdi // 1 vividhamiti anenÃÓitÃdÅnÃmavÃntarabhedaæ darÓayati aÓitÃdi«u yo ya÷ prÃya upayujyate sa pÆrvam ukta÷ // 2 jantor hitam iti vacanam ahitasyÃÓitÃder balavarïÃdikart­tvÃbhÃvÃt // 3 antaragninà jÃÂhareïa vahninà saædhuk«itaæ balaæ yasya tenÃntaragnisaædhuk«itabalena // 4 yathÃsveno«maïeti p­thivyÃdirÆpÃÓitÃdeyasya ya Æ«mà pÃrthivÃgnyÃdirÆpastena vacanaæ hi bhaumÃpyÃgneyavÃyavyÃ÷ pa¤co«mÃïa÷ sanÃbhasÃ÷ // 5 pa¤cÃhÃraguïÃn svÃn svÃn pÃrthivÃdÅn pacanti hi iti // 6 samyagvipacyamÃnam iti aÓitÃdi // 7 kiævà yathÃsveno«maïeti yasya rudhirÃder ya Æ«mà dhÃtvagnirÆpastena samyagvipacyamÃnamaÓitÃdi rasatÃm Ãpannaæ yadà raktÃdidhÃtÆn pratipadyate tadà raktÃdyÆ«maïaiva pacyate evaæ vipacyamÃnamaÓitÃdi ÓarÅramupacayÃdinà yojayatyÆrjayati vardhayatÅti yojanà // 8 kiæviÓi«Âaæ ÓarÅram ityÃha kÃlavad ityÃdi // 9 yathà kÃlo nityagatvenÃnavasthita÷ tathÃnavasthita÷ aviÓrÃnta÷ sarvadhÃtÆnÃæ pÃko yasmin ÓarÅre tattathà etena sarvadà svÃgnipÃkak«ÅyamÃïadhÃto÷ ÓarÅrasyÃÓitÃdinopacayÃdiyojanam upapannamiti darÓayati yadi hi pÃkak«ÅyamÃïaæ ÓarÅraæ na syÃttadà svata÷ siddhe upacayÃdau kimaÓitÃdi kuryÃd iti bhÃva÷ // 10 kiævà kÃlavadityaÓitÃdiviÓe«aïaæ tena yathoktakÃlak­tam aÓitÃdÅtyartha÷ akÃlabhojanasyopacayÃdyakÃrakatvÃt // 11 tathà anavasthitasarvadhÃtupÃkamityetadapi aÓitÃdiviÓe«aïaæ tena anavasthita÷ sarvadhÃtu«u pÃko yasyÃÓitÃdestattathà etena kvacidapi dhÃtau sthagitasyÃÓitÃde rasarÆpasya pÃkavigamanÃn nopacayÃdir bhavatÅti darÓayati // 12 etacca vyÃkhyÃnaæ nÃtisundaram asyÃrthasya anupahatetyÃdiÓarÅraviÓe«aïenaiva labdhatvÃt puna÷ ÓarÅraviÓe«aïam anupapannam // 13 anupahatetyÃdi anupahatÃni sarvadhÃtÆnÃm Æ«mamÃrutasrotÃæsi yasya tattathà yadà hi eko 'pi dhÃtupÃcako'gnirupahata÷ mÃruto và dhÃtupo«akarasavÃhÅ vyÃnarÆpa÷ kvacid upahato bhavati tathà sroto và dhÃtupo«akarasavaham upahataæ syÃt tadà aÓitÃdikaæ dhÃtÆnÃm avardhakatvÃnnopacayÃdikÃrakam iti bhÃva÷ // 14 kevalamiti k­tsnaæ ÓarÅraæ kiævà kevalamiti adharmarahitam adharmayukte hi ÓarÅre viphalamaÓitÃdi bhavatÅti // 15 nanu ÓarÅradhÃtÆnÃæ prak­tisthitÃnÃæ svata evopacayÃdyasti tat kimaÓitÃdinà kriyata ityÃha dhÃtavo hÅtyÃdi // 16 dhÃturÃhÃro ye«Ãæ te dhÃtvÃhÃrÃ÷ dhÃtavo rasÃdayo nityaæ k«ÅyamÃïà aÓitÃdijanitadhÃtvÃhÃrà eva santa÷ paraæ svÃsthyamanuvartante nÃnyathetyartha÷ // 17] tatrÃhÃraprasÃdÃkhyo rasa÷ kiÂÂaæ ca malÃkhyam abhinirvartate / kiÂÂÃt svedapurÅ«avÃtapittaÓle«mÃïa÷ karïÃk«inÃsikÃsyalomakÆpaprajananamalÃ÷ keÓaÓmaÓrulomanakhÃdayaÓ cÃvayavÃ÷ pu«yanti / pu«yanti tv ÃhÃrarasÃd rasarudhiramÃæsamedo'sthimajjaÓukraujÃæsi pa¤cendriyadravyÃïi dhÃtuprasÃdasaæj¤akÃni ÓarÅrasaædhibandhapicchÃdayaÓ cÃvayavÃ÷ / te sarva eva dhÃtavo malÃkhyÃ÷ prasÃdÃkhyÃÓca rasamalÃbhyÃæ pu«yanta÷ svaæ mÃnamanuvartante yathÃvaya÷ÓarÅram / evaæ rasamalau svapramÃïÃvasthitÃv ÃÓrayasya samadhÃtordhÃtusÃmyam anuvartayata÷ / nimittatastu k«Åïav­ddhÃnÃæ prasÃdÃkhyÃnÃæ dhÃtÆnÃæ v­ddhik«ayÃbhyÃm ÃhÃramÆlÃbhyÃæ rasa÷ sÃmyam utpÃdayatyÃrogyÃya kiÂÂaæ ca malÃnÃmevameva / svamÃnÃtiriktÃ÷ punarutsargiïa÷ ÓÅto«ïaparyÃyaguïaiÓ copacaryamÃïà malÃ÷ ÓarÅradhÃtusÃmyakarÃ÷ samupalabhyante // Car_1,28.4 [{ùyurvedadÅpikÃ} yo 'sau dhÃtÆnÃmÃhÃrastamÃha tatretyÃdi // 1 tatreti aÓitÃdau // 2 rasa÷ kiÂÂaæ cÃbhinivartata ityanvaya÷ // 3 ÃhÃraprasÃda ityÃkhyà yasya sa tathà prasÃda÷ sÃra÷ // 4 kiÂÂam asÃrabhÃga÷ // 5 kiÂÂÃd iti kiÂÂÃæÓÃt tena annÃdya÷ kiÂÂÃæÓas tato mÆtrapurÅ«e bhavato vÃyuÓca rasÃt pacyamÃnÃnmala÷ kapha÷ evamÃdi grahaïyadhyÃye vak«yamÃïam anusartavyaæ vak«yati hi / kiÂÂamannasya viïmÆtraæ rasasya tu kapho 's­ja÷ / pittaæ mÃæsasya svamalo mala÷ svedastu medasa÷ // 6 syÃt kiÂÂaæ keÓalomÃsthno majj¤a÷ sneho'k«ivi tvacÃm / iti // 7 ÃdigrahaïÃd ak«isnehÃdi grÃhyam // 8 yadyapi ca vÃto'naÓanÃd apyupalabhyate tathÃpi rÆk«akiÂÂÃdibhojanamalÃæÓÃd apyutpadyata eveti kiÂÂÃdvÃtotpattiryuktaiva na cÃyaæ niyamo yanmalÃdevotpadyata iti vyÃyÃmÃdavagÃhÃderapi ca vÃtÃdisadbhÃvÃt // 9 prajananaæ liÇgam // 10 rasapo«yam Ãha pu«yanti tv ityÃdi // 11 pa¤cendriyadravyÃïÅti p­thivyÃdÅni ghrÃïÃdÅnÅndriyakÃraïÃni // 12 dhÃtuprasÃdasaæj¤akÃïÅti atyarthaÓuddhenaiva dhÃtuprasÃdenendriyÃïyÃrabhyanta iti darÓayati // 13 ÓarÅraæ badhnÃtÅti ÓarÅrabandha÷ snÃyusirÃdibhi÷ // 14 ÃdigrahaïÃd ÃrtavastanyÃdigrahaïam // 15 atrÃhÃrarasÃd raktÃdipo«aïe kecid bruvate yat raso raktarÆpatayà pariïamati raktaæ ca mÃæsarÆpatayà evaæ mÃæsÃdayo 'pyuttarottaradhÃturÆpatayà pariïamanti // 16 atrÃpi ca pak«e kecid bruvate k«ÅrÃd yathà sarvÃtmanà dadhi bhavati tathà k­tsno raso raktaæ bhavati evaæ raktÃdayo'pi mÃæsÃdirÆpà bhavanti // 17 anye tv Ãhu÷ kedÃrÅkulyÃnyÃyena rasasya dhÃtupo«aïaæ tatrÃnnÃdutpanno raso dhÃturÆpaæ rasamadhigamya kiyatÃpyaæÓena taæ rasaæ vardhayati aparaÓca rasarÃÓistatra gata÷ san ÓoïitagandhavarïayuktatvÃcchoïitam iva bhÆtvà kiyatÃpi ÓoïitasamÃnenÃæÓena dhÃturÆpaæ Óoïitaæ pu«ïÃti Óe«aÓca bhÃgo mÃæsaæ yÃti tatrÃpi Óoïitavadvyavasthà tathà meda÷prabh­ti«vapÅti // 18 ata eva ca mukhyÃrtho 'yaæ grantho bhavati yathà / rasÃd raktaæ tato mÃæsaæ mÃæsÃnmedastato'sthi ca / asthno majjà tata÷ Óukraæ ÓukrÃdgarbha÷ prasÃdaja÷ // 19 iti tathà hÃrÅte'pyuktaæ rasa÷ saptÃhÃdarvÃk parivartamÃna÷ ÓvetakapotaharitahÃridrapadmakiæÓukÃlaktakarasaprakhyaÓ cÃyaæ yathÃkramaæ divasaparivartÃd varïaparivartam ÃpadyamÃna÷ pitto«moparÃgÃcchoïitatvam Ãpadyate iti tathà suÓrute 'pyuktaæ sa khalvÃpyo rasa ekaikasmin dhÃtau trÅïi trÅïi kalÃsahasrÃïi pa¤cadaÓa ca kalà avati«Âhate evaæ mÃsena rasa÷ ÓukrÅbhavati iti // 20 anye tv Ãhu÷ khalekapotanyÃyenÃyam annarasa÷ p­thak p­thag dhÃtumÃrge gata÷ san rasÃdÅn po«ayati na tv asya dhÃtupo«ako rasabhÃgo dhÃtvantareïa samaæ sambandham apyanubhavati rasÃdipo«akÃni srotÃæsyuttarottaraæ sÆk«mamukhÃni dÅrghÃïi ca tenaiva rasapo«akarasabhÃgo rasamÃrgacÃritvÃd rasaæ po«ayati evaæ rasapo«aïakÃlÃd uttarakÃlaæ raktapo«ako rasabhÃgo raktaæ po«ayati tathà Óoïitapo«aïakÃlÃd uttarakÃlaæ mÃæsapo«ako rasabhÃgo mÃæsaæ po«ayati vidÆrasÆk«mamÃrgacÃritvÃt evaæ meda÷prabh­tipo«aïe'pi j¤eyam // 21 tena rasÃd raktaæ tato mÃæsam ityÃder ayam artho yatra rasapu«ÂikÃlÃd uttarakÃlaæ raktaæ jÃyate tathà raktapu«ÂikÃlÃd uttarakÃlaæ mÃæsaæ prajÃyate ityÃdi // 22 evaæ suÓrutaharÅtavacane api vyÃkhyeye // 23 yacca raktaæ vibaddhamÃrgatvÃn mÃæsÃdÅnna prapadyate iti rÃjayak«maïi vak«yati taddh­dayacÃriÓoïitÃbhiprÃyeïa na tu po«akaÓoïitÃbhiprÃyeïa // 24 kiæca pariïÃmapak«e v­«yaprayogasya raktÃdirÆpatÃpattikrameïÃticireïa Óukraæ bhavatÅti k«ÅrÃdayaÓca sadya eva v­«yà d­Óyante khalekapotapak«e tu v­«yotpanno rasa÷ prabhÃvÃcchÅghrameva Óukreïa sambaddha÷ san tatpu«Âiæ karotÅti yuktaæ tathà rasadu«Âau satyÃæ pariïÃmapak«e tajjanmanÃæ ÓoïitÃdÅnÃæ sarve«Ãmeva du«Âi÷ syÃt du«ÂakÃraïajÃtatvÃt // 25 khalekapotapak«e tu yaddhÃtupo«ako rasabhÃgo du«Âa÷ sa eva du«yati na sarve taditare«Ãmadu«ÂakÃraïatvÃt tathà medov­ddhau satyÃæ bhÆrikÃraïatvenÃsthnÃpi bhÆyasà bhavitavyaæ d­Óyate ca bhÆrimedasa itaradhÃtuparik«aya÷ vacanaæ ca medasvino meda evopacÅyate na tathetare dhÃtava÷ iti evamÃdi pariïÃmavÃde dÆ«aïam // 26 e«u ca pak«e«u sarvÃtmapariïÃmavÃdo viruddha eva yena sarvÃtmapariïÃme tricaturopavÃsenaiva nÅrasatvÃccharÅrasya maraïaæ syÃt mÃsopavÃse kevalaæ Óukramayaæ ÓarÅraæ syÃt // 27 kedÃrÅkulyÃnyÃyas tu tulyabala eva khalekapotanyÃyena yato yad uktaæ v­«yaprabhÃvaæ prati tat kedÃrÅkulyÃpak«e'pi prabhÃvÃdeva ÓÅghraæ raktÃdidhÃtÆnabhigamya Óukraæ janayi«yati v­«yaæ yathà khalekapotapak«e'pi prabhavÃditi // 28 yattu rasadu«Âau ÓoïitadÆ«aïaæ tanna bhavati dhÃtubhÆtaÓoïitÃæÓapo«akasya rasabhÃgasyÃdu«ÂatvÃt iti samÃnaæ pÆrveïa // 29 atrÃpi hi pak«e na sarvo raso dhÃturÆpaÓoïitatÃm Ãpadyate kiæ tarhi kaÓcideva ÓoïitasamÃno bhÃga÷ Óe«astu ÓoïitasthÃnagatatvena kiæcicchoïitasamÃnavarïÃditvÃcca Óoïitam ucyate anena nyÃyena medov­ddhau satyÃmasthiv­ddhir api nirastà yato na medasà asthi po«yate api tarhi meda÷sthÃnagatenaiva rasena medo'nukÃriïà // 30 evamanayo÷ pak«ayormahÃjanÃd­tatvena tulyanyÃyatvena ca naikamapi niÓcitaæ buddhivibhavÃnna pak«abalÃbalam atra na kaÓcit kÃryavirodha ityuparamyate // 31 nanvÃhÃrarasÃdaya÷ pu«yantÅti vadatà dhÃturasÃdÃhÃrarasotpÃda÷ p­thak svÅkriyate tataÓca tasya kiæ sthÃnaæ kiævà pramÃïam iti kimiti noktam ucyate na tasyÃhÃrotkar«Ãpakar«Ãv evaævidhau utkar«Ãpakar«asya niÓcitapramÃïatvÃbhÃvÃt sthÃnaæ tu dhamanya eva // 32 po«akÃhÃrarasasya tasya ca p­thagrasÃdidhÃtubhya÷ pradeÓÃntaragrahaïaæ na kriyate rasÃdikÃraïarÆpatayà rasÃdigrahaïenaiva grahaïÃt // 33 atra yadyapyoja÷ saptadhÃtusÃrarÆpaæ tena dhÃtugrahaïenaiva labhyate tathÃpi prÃïadhÃraïakart­tvena p­thak paÂhitaæ ye tu Óukrajanyamoja icchanti te«Ãma«Âamo dhÃturoja÷ syÃditi pak«e cÃtideÓaæ k­tvà vak«yati rasÃdÅnÃæ ÓukrÃntÃnÃæ yat paraæ teja÷ tat khalvoja÷ iti // 34 upapÃditapo«aïÃnÃæ dhÃtumalÃnÃæ prak­tyanuvidhÃnam upasaæharati te sarva ityÃdi // 35 malÃkhyà api svedamÆtrÃdaya÷ svamÃnÃvasthità dehadhÃraïÃddhÃtavo bhavantÅtyuktaæ dhÃtavo malÃkhyà iti // 36 yathÃvaya÷ÓarÅram iti yasmin vayasi bÃlyÃdau yÃd­Óaæ mÃnaæ dhÃtÆnÃæ tÃd­Óaæ pu«yanta÷ tathà yasmin ÓarÅre prak­tyà dÅrghe hrasve k­Óe và sthÆle và yÃd­Óaæ mÃnaæ dhÃtÆnÃæ tÃd­Óaæ pu«yanta iti yojanà // 37 evam ityÃdau svapramÃïÃvasthitÃv iti anatiriktÃv anyÆnau ca // 38 ÃÓrayasyeti ÓarÅrasya yathÃvatpakvau sarvÃÓrayaæ paÓcÃddhamanÅbhi÷ prapadyete sarvaÓarÅram ityartha÷ // 39 samadhÃtor iti samarasÃde÷ samasvedamÆtrÃdeÓ ca // 40 nimittata ityÃdi // 41 nimittata ityanenÃnimitte ari«ÂarÆpe k«ayav­ddhÅ nirÃkaroti // 42 v­ddhik«ayÃbhyÃm ÃhÃramÆlÃbhyÃm iti yathÃsaækhyaæ v­ddhak«ÅïÃhÃrak­tÃbhyÃm etenÃhÃraviÓe«ak­tav­ddhik«ayo rasa÷ sÃmyaæ karotÅtyartha÷ // 43 dhÃtusÃmyasyÃrogyatve siddhe'pi yadÃrogyÃyeti brÆte tena prÃk­tadhÃtÆnÃæ k«ayeïa vÃtiv­ddhyà và sÃmyaæ nirÃkaroti asya sÃmyasya rogakart­tvÃd eva // 44 kiÂÂaæ ca malÃnÃmevam eveti yathà rasastathà kiÂÂamapyÃrogyÃya malÃnÃæ sÃmyaæ pratipÃditarasakrameïa karoti // 45 v­ddhamalÃnÃæ cikitsÃntaram Ãha svamÃnetyÃdi // 46 utsargo bahirni÷saraïaæ saæÓodhanarÆpame«Ãæ ÓÃstroktamasti utsargaæ và vahantÅtyutsargiïa÷ // 47 v­ddhÃnÃæ malÃnÃæ cikitsÃntaram Ãha ÓÅto«ïetyÃdi // 48 paryaya÷ viparyaya÷ tena ÓÅto«ïaviparÅtaguïair ityartha÷ tena ÓÅtasamutthe male u«ïaæ tatho«ïasamutthe ÓÅtamupacÃro bhavati // 49 ÃdiÓabdaÓ cÃtra luptanirdi«Âa÷ tena snigdharÆk«ÃdÅnÃmapi viparÅtaguïÃnÃæ grahaïam // 50 kiævà paryayaguïà dvaædvaguïÃ÷ snigdharÆk«am­dutÅk«ïÃdaya÷ taiÓca yathÃyogyatayopacaryamÃïà iti j¤eyam // 51 etena v­ddhamalÃnÃæ trividho 'pyupakramo nidÃnavarjanaÓodhanaÓamanarÆpa ukto bhavati tatra nidÃnavarjanaæ v­ddhamale malav­ddhihetvÃhÃraparityÃgÃd alpamalÃhÃropayogÃd và boddhavyaæ saæÓodhanaæ ca utsargiïa ityanenoktaæ Óamanaæ ca ÓÅto«ïetyÃdi granthenoktam // 52] te«Ãæ tu malaprasÃdÃkhyÃnÃæ dhÃtÆnÃæ srotÃæsyayanamukhÃni / tÃni yathÃvibhÃgena yathÃsvaæ dhÃtÆnÃpÆrayanti / evamidaæ ÓarÅramaÓitapÅtalŬhakhÃditaprabhavam / aÓitapÅtalŬhakhÃditaprabhavÃÓcÃsmi¤ÓarÅre vyÃdhayo bhavanti / hitÃhitopayogaviÓe«Ãstvatra ÓubhÃÓubhaviÓe«akarà bhavantÅti // Car_1,28.5 [{ùyurvedadÅpikÃ} ayanÃni ca tÃni mukhÃni cetyayanamukhÃni atra ÃyÃntyanenetyayanÃni mÃrgÃïi mukhÃni tu yai÷ praviÓanti etena malÃnÃæ dhÃtÆnÃæ ca yadevÃyanaæ tadeva praveÓamukhamiti nÃnyena praveÓo nÃnyena ca gamanam ityuktaæ bhavati // 1 rasÃdÅnÃæ yathÃsvanÃma srotomukhaæ cÃyanaæ ca // 2 kiævà ayanasya gamanasya mukhÃni mÃrgÃïi tena ayanamukhÃni gatimÃrgÃïÅtyartha÷ // 3 tÃni ca srotÃæsi malaprasÃdapÆritÃni dhÃtÆn yathÃsvamiti yadyasya po«yaæ tacca tat pÆrayati // 4 yathÃvibhÃgeneti yasya dhÃtoryo vibhÃga÷ pramÃïaæ tenaiva pramÃïena pÆrayati tÃd­kpramÃïÃnyeva pu«yanti nÃdhikanyÆnÃnÅtyartha÷ // 5 etacca prak­tisthÃnÃæ karma vik­tÃnÃæ tu nyÆnÃtiriktadhÃtukaraïam astyeveti boddhavyam // 6 uktaæ cÃnyatra srotasà ca yathÃsvena dhÃtu÷ pu«yati dhÃtunà iti // 7 upasaæharatyevam ityÃdi // 8 kathamaÓitÃderviruddhayo÷ ÓarÅratadupaghÃtakarogayor utpÃda ityÃha hitÃhitetyÃdi // 9 hitarÆpo'ÓitÃdiviÓe«a÷ ÓubharÆpaviÓe«akÃraka÷ ahitarÆpastvaÓitÃdiviÓe«o 'ÓubharÆpaviÓe«akaro bhavati tena naikarÆpÃt kÃraïÃd viruddhakÃryodaya iti bhÃva÷ // 10] evaævÃdinaæ bhagavantamÃtreyamagniveÓa uvÃca d­Óyante hi bhagavan hitasamÃkhyÃtam apyÃhÃramupayu¤jÃnà vyÃdhimantaÓ cÃgadÃÓ ca tathaivÃhitasamÃkhyÃtam evaæ d­«Âe kathaæ hitÃhitopayogaviÓe«Ãtmakaæ ÓubhÃÓubhaviÓe«am upalabhÃmaha iti // Car_1,28.6 [{ùyurvedadÅpikÃ} d­Óyante hi bhagavannityÃdau tathaivÃhitasamÃkhyÃtam upayu¤jÃnà vyÃdhimantaÓ cÃgadÃÓceti sambandha÷ // 1 viÓe«Ãtmakamiti viÓe«odbhavam // 2] tamuvÃca bhagavÃnÃtreyo na hitÃhÃropayoginÃm agniveÓa tannimittà vyÃdhayo jÃyante na ca kevalaæ hitÃhÃropayogÃdeva sarvavyÃdhibhayam atikrÃntaæ bhavati santi hy ­te 'pyahitÃhÃropayogÃd anyà rogaprak­taya÷ tadyathà kÃlaviparyaya÷ praj¤ÃparÃdha÷ ÓabdasparÓarÆparasagandhÃÓcÃsÃtmyà iti / tÃÓca rogaprak­tayo rasÃn samyagupayu¤jÃnamapi puru«am aÓubhenopapÃdayanti tasmÃddhitÃhÃropayogino'pi d­Óyante vyÃdhimanta÷ / ahitÃhÃropayoginÃæ puna÷ kÃraïato na sadyo do«avÃn bhavatyapacÃra÷ / na hi sarvÃïyapathyÃni tulyado«Ãïi na ca sarve do«Ãstulyabalà na ca sarvÃïi ÓarÅrÃïi vyÃdhik«amatve samarthÃni bhavanti / tadeva hy apathyaæ deÓakÃlasaæyogavÅryapramÃïÃtiyogÃd bhÆyastaram apathyaæ sampadyate / sa eva do«a saæs­«Âayonirviruddhopakramo gambhÅrÃnugataÓ cirasthita÷ prÃïÃyatanasamuttho marmopaghÃtÅ ka«Âatama÷ k«iprakÃritamaÓca sampadyate / ÓarÅrÃïi cÃtisthÆlÃnyatik­ÓÃny anivi«ÂamÃæsaÓoïitÃsthÅni durbalÃny asÃtmyÃhÃropacitÃny alpÃhÃrÃïy alpasattvÃni ca bhavantyavyÃdhisahÃni viparÅtÃni punarvyÃdhisahÃni / ebhyaÓ caivÃpathyÃhÃrado«aÓarÅraviÓe«ebhyo vyÃdhayo m­davo dÃruïÃ÷ k«iprasamutthÃÓcirakÃriïaÓca bhavanti / eva vÃtapittaÓle«mÃïa÷ sthÃnaviÓe«e prakupità vyÃdhiviÓe«Ãn abhinivartayantyagniveÓa // Car_1,28.7 [{ùyurvedadÅpikÃ} tannimittà iti hitÃhÃranimittÃ÷ // 1 na kevalamiti param // 2 rogaprak­taya iti rogakÃraïÃni // 3 ahitÃhÃropayogina ityÃdi // 4 kÃraïata iti nimittÃntarÃt pratibandhÃt tacca kÃraïaæ tadeva hy apathyam ityÃdivak«yamÃïagranthaviparÅtaæ boddhavyam // 5 sadya iti tatkÃlam // 6 anenÃpathyasya rogajananaæ prati kÃlÃntaravikÃrakart­tvaæ prÃyo bhavatÅti darÓayati anyathà sadya ityanarthakaæ syÃt kÃlÃntare 'pi do«Ãkart­tvÃt // 7 do«avÃniti vyÃdhijanaka÷ // 8 apacÃra iti ahitÃhÃropayoga÷ ukte kÃraïamÃha nahÅtyÃdi / tulyado«ÃïÅti tulyado«akarÃïi // 9 vyÃdhik«amatvaæ vyÃdhibalavirodhitvaæ vyÃdhyutpÃdapratibandhakatvamiti yÃvat // 10 tad evÃpathyatulyado«atÃdi viv­ïoti tadevetyÃdi // 11 atra yadyapi prastutatvÃd apathyapratibandhakÃni kÃraïÃni vaktavyÃni tathÃpi samÃnanyÃyatayÃpathyaÓaktivardhakÃnyucyante // 12 tatra deÓÃdÅnÃæ yogÃditi anuguïadeÓÃdiyogÃt yathà vrÅhi÷ pittakart­tvenÃpathya÷ sa cÃnÆpadeÓayogÃdbhÆyastaram apathyo bhavati dhanvadeÓe tu hÅnabalo bhavati tathà ÓaratkÃlasyÃnuguïasya yogÃdbalavÃnbhavati hemante durbala÷ saæyogÃd yathà sa vrÅhir dadhiphÃïitÃdiyukto balavÃn madhvÃdiyuktaÓca durbala÷ vÅryÃd yathà sa evo«ïÅk­to balavÃn ÓÅtastu durbala÷ sa eva ca pramÃïÃtiyogÃd balÅ hÅnamÃtrastvabala÷ ityÃdyanusartavyam // 13 do«atulyabalatÃmÃha sa eva do«a ityÃdi // 14 saæs­«Âà milità bahavo yonaya÷ kÃraïÃni yasya sa tathà kiævà saæs­«Âayonir iti anuguïadÆ«ya÷ yathà pittasya raktaæ dÆ«yam ÃsÃdya ka«Âatvaæ k«iprakÃritvaæ ca bhavati // 15 viruddhopakramo yathà pittaæ mehÃrambhakaæ vacanaæ hi pittamehÃ÷ sarva eva yÃpyÃ÷ viruddhopakramatvÃt iti viruddhatà copakramasyÃtra yat pittaharaæ madhurÃdi tanmehapradhÃnadÆ«yamedaso viruddhaæ medo'nuguïaæ tu kaÂvÃdi pitte viruddham iti // 16 gambhÅrÃnugata iti gambhÅramajjÃdidhÃtugata÷ vacanaæ hi tvaÇmÃæsÃÓrayamuttÃnaæ gambhÅraæ tv antarÃÓrayam iti // 17 cirasthita iti dehe cirakÃlÃvasthÃnena k­tamÆlatvÃt ka«ÂasÃdhya÷ // 18 prÃïÃyatanasamuttha iti agre 'dhyÃye vak«yamÃïaÓaÇkhÃdidaÓaprÃïÃyatanÃÓrayÅ // 19 marmopaghÃtÅti prÃïÃyatanavyatiriktak«ipratalah­dayÃdimarmopaghÃtakÃrÅ // 20 marmaghÃtitvenaiva marmaviÓe«aprÃïÃyatanasamutthatve labdhe punastadvacanaæ prÃïÃyatanamarmÃÓrayiïo viÓe«eïa ka«ÂatvapratipÃdanÃrtham // 21 ka«Âatama iti bahudu÷khakart­tvenÃsÃdhyatvena ca // 22 k«iprakÃritama iti ÃÓuvikÃrakÃritama÷ // 23 cakÃrÃt saæs­«ÂayonitvÃdihetÆnÃm alpatvena ka«Âaka«Âatarak«iprakÃrik«iprakÃritarÃdiviÓe«ÃÓ ca bhavantÅti darÓayati yathoktasarvahetumelake ka«Âatama÷ k«iprakÃritamaÓ ca bhavatÅti j¤eyaæ ka«ÂatamatvÃdi ca yathÃyogyatayà j¤eyaæ viruddhopakramo do«a÷ ka«Âa eva bhavati na k«iprakÃrÅ // 24 vyÃdhyak«amaÓarÅrÃïyÃha ÓarÅrÃïi cetyÃdi // 25 anivi«ÂÃni ÓlathÃni mÃæsÃdÅni ye«Ãæ ÓarÅriïÃæ tÃni tathà kiævà anivi«ÂÃnÅti vi«amÃïi // 26 upacitÃnÅti saævardhitÃni asÃtmyapu«Âaæ hi ÓarÅraæ bhÆrido«abhÃvitameva bhavatÅti bhÃva÷ // 27 viparÅtÃnÅti anatisthÆlatvÃdiyuktÃni // 28 vyÃdhisahÃnÅti vyÃdhyutpÃdakapratibandhakÃni // 29 etacca ÓarÅramadhik­tya vaiparÅtyaæ vyÃdhisahatve udÃharaïÃrtham upanyastaæ tena yathoktÃpathyabalavaiparÅtyaæ do«abalavaiparÅtyaæ ca na sadyo vyÃdhikÃrakaæ bhavatÅtyetad apyuktaæ boddhavyam // 30 etad evÃpathyÃhÃrado«aÓarÅrÃïÃm evÃbalavattvabalavattvÃbhyÃæ lak«aïaviÓe«aæ yathÃyogyatayà m­dvÃdivyÃdhikÃraïatvenopasaæharann Ãha ebhyaÓ caivetyÃdi // 31 viÓe«Ã yathoktà uktaviparÅtÃÓca tatroktaviparÅtaviÓe«Ãn m­davastathà cirakÃriïaÓca bhavanti yathoktÃpathyÃdiviÓe«Ãttu dÃruïÃ÷ k«iprakÃriïaÓca bhavantÅti mantavyam // 32 anena prasaÇgena vÃtÃdÅnÃæ rasÃdisthÃnaviÓe«e«u kupitÃnÃæ ye vyÃdhayo bhavanti tÃn darÓayitum Ãha ta evetyÃdi // 33] tatra rasÃdi«u sthÃne«u prakupitÃnÃæ do«ÃïÃæ yasmin sthÃne ye ye vyÃdhaya÷ sambhavanti tÃæs tÃn yathÃvad anuvyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_1,28.8 [{ùyurvedadÅpikÃ} tatra rasetyÃdau prakupitÃnÃæ do«ÃïÃmiti aniyamena rase kupito vÃyur và pittaæ và Óle«mà và saæs­«Âà và aÓraddhÃdÅni kurvanti // 1 satyapi do«abhede 'trÃÓrayasyÃbhedÃd ÃÓrayaprabhÃveïaivÃÓraddhÃdayo bhavanti paraæ do«abhede aÓraddhÃdÃv eva vÃtÃdiliÇgaæ viÓi«Âaæ bhavati // 2 kiævà yathÃyogyatayà rasÃÓrayiïà vÃtÃdinà aÓraddhÃdikaraïaæ boddhavyaæ yato na gauravaæ vÃtadu«Âarase bhavitumarhati etacca nÃtisundaraæ tena pÆrva eva pak«o jyÃyÃn // 3] aÓraddhà cÃruciÓ cÃsyavairasyam arasaj¤atà / h­llÃso gauravaæ tandrà sÃÇgamardo jvaras tama÷ // Car_1,28.9 pÃï¬utvaæ srotasÃæ rodha÷ klaibyaæ sÃda÷ k­ÓÃÇgatà / nÃÓo'gnerayathÃkÃlaæ valaya÷ palitÃni ca // Car_1,28.10 [{ùyurvedadÅpikÃ} aÓraddhÃyÃæ mukhapravi«ÂasyÃhÃrasyÃbhyavaharaïaæ bhavatyeva paraæ tv anicchà arucau tu mukhapravi«Âaæ nÃbhyavaharatÅti bheda÷ // 1 Ãsyavairasyam ucitÃdÃsyarasÃdanyathÃtvam // 2 arasaj¤atà rasÃpratipatti÷ // 3 sÃda÷ aÇgÃvasÃda÷ // 4] rasaprado«ajà rogà vak«yante raktado«ajÃ÷ / ku«ÂhavÅsarpapi¬akà raktapittamas­gdara÷ // Car_1,28.11 gudame¬hrÃsyapÃkaÓca plÅhà gulmo'tha vidradhi÷ / nÅlikà kÃmalà vyaÇga÷ pipplavas tilakÃlakÃ÷ // Car_1,28.12 dadruÓcarmadalaæ Óvitraæ pÃmà koÂhÃsramaï¬alam / [{ùyurvedadÅpikÃ} raktaprado«aje«u ku«ÂhagrahaïÃdeva dadrvÃdilÃbhe siddhe punastadvacanaæ viÓe«aprÃdurbhÃvapradarÓanÃrtham // 1 tilakÃlakÃ÷ tilÃk­taya÷ // 2 asramaï¬alaæ lohitamaï¬alam // 3] raktaprado«ÃjjÃyante Ó­ïu mÃæsaprado«ajÃn // Car_1,28.13 adhimÃæsÃrbudaæ kaliæ galaÓÃlÆkaÓuï¬ike / pÆtimÃæsÃlajÅgaï¬agaï¬amÃlopajihvikÃ÷ // Car_1,28.14 [{ùyurvedadÅpikÃ} kÅlaÓabdenÃtrÃrÓa ucyate // 1] vedyÃnmÃæsÃÓrayÃn meda÷saæÓrayÃæstu pracak«mahe / ninditÃni pramehÃïÃæ pÆrvarÆpÃïi yÃni ca // Car_1,28.15 [{ùyurvedadÅpikÃ} ninditÃni pramehapÆrvarÆpÃïÅti keÓajaÂilatvÃdÅni te«Ãmeva ninditatvÃt na tv ÃsyavairasyamadhuratvÃdÅni // 1 kiævà ninditÃnÅti atisthÆlagatÃny ÃyurhrÃsÃdÅny a«ÂauninditÅyoktÃni te«Ãæ ca ninditatvaæ ninditÃtisthÆlasambaddhatvena // 2 evaæ pÆrvasminvyÃkhyÃne yÃni ca iti cakÃro niyame uttaravyÃkhyÃne tu samuccaye // 3] adhyasthidantau dantÃsthibhedaÓÆlaæ vivarïatà / keÓalomanakhaÓmaÓrudo«ÃÓcÃsthiprado«ajÃ÷ // Car_1,28.16 [{ùyurvedadÅpikÃ} adhyasthidantaÓabdena adhyasthyadhidantayorgrahaïam / ÓÆlam iti asthiÓÆlameva boddhavyam // 1] ruk parvaïÃæ bhramo mÆrchà darÓanaæ tamasastathà / aru«Ãæ sthÆlamÆlÃnÃæ parvajÃnÃæ ca darÓanam // Car_1,28.17 [{ùyurvedadÅpikÃ} rugityÃdi majjado«Ãjj¤eyam // 1 arÆæ«Åti vraïÃni // 2] majjaprado«Ãt Óukrasya do«Ãt klaibyam ahar«aïam / rogi và klÅbamalpÃyur virÆpaæ và prajÃyate // Car_1,28.18 na cÃsya jÃyate garbha÷ patati prasravatyapi / Óukraæ hi du«Âaæ sÃpatyaæ sadÃraæ bÃdhate naram // Car_1,28.19 [{ùyurvedadÅpikÃ} klaibyam iti dhvajÃnucchrÃya÷ // 1 ahar«aïaæ ca satyapi dhvajotthÃne maithunÃÓakti÷ // 2 Óukraæ hi du«Âaæ sÃpatyaæ sadÃraæ bÃdhate naramiti atrÃpatyabÃdhà rogiklÅbÃdyapatyajanakatvena dÃrabÃdhà tu srÃvigarbhÃdijanakatvena // 3] indriyÃïi samÃÓritya prakupyanti yadà malÃ÷ / upaghÃtopatÃpÃbhyÃæ yojayantÅndriyÃïi te // Car_1,28.20 [{ùyurvedadÅpikÃ} upaghÃtetyÃdau upaghÃto vinÃÓa÷ upatÃpastu kiæcid vaikalyam // 1] snÃyau sirÃkaï¬arÃbhyo du«ÂÃ÷ kliÓnanti mÃnavam / stambhasaækocakhallÅbhirgranthisphuraïasuptibhi÷ // Car_1,28.21 [{ùyurvedadÅpikÃ} kaï¬arÃbhya iti saptamyarthe pa¤camÅ // 1 khallÅ karapadÃvamoÂanam // 2 granthi÷ snÃyvÃdigranthireva // 3] malÃnÃÓritya kupità bhedaÓo«apradÆ«aïam / do«Ã malÃnÃæ kurvanti saÇgotsargÃv atÅva ca // Car_1,28.22 [{ùyurvedadÅpikÃ} malÃnityÃdau bhedaÓo«apradÆ«aïam iti yathÃsambhavaæ j¤eyaæ tatra bheda÷ purÅ«asya Óo«astu viÓe«eïa sarvamale«u sambhavati pradÆ«aïaæ tu pradu«ÂavarïÃdiyuktatvena prÃk­tavarïÃdyupaghÃta÷ // 1 saægotsargÃv atÅva ceti atÅva saÇga÷ aprav­tti÷ atyutsargastu atiprav­tti÷ // 2] vividhÃd aÓitÃt pÅtÃd ahitÃllŬhakhÃditÃt / bhavantyete manu«yÃïÃæ vikÃrà ya udÃh­tÃ÷ // Car_1,28.23 te«Ãmicchannanutpattiæ seveta matimÃn sadà / hitÃnyevÃÓitÃdÅni na syus tajjÃs tathÃmayÃ÷ // Car_1,28.24 rasajÃnÃæ vikÃrÃïÃæ sarvaæ laÇghanam au«adham / vidhiÓoïitike 'dhyÃye raktajÃnÃæ bhi«agjitam // Car_1,28.25 mÃæsajÃnÃæ tu saæÓuddhi÷ Óastrak«ÃrÃgnikarma ca / a«Âauninditike 'dhyÃye medojÃnÃæ cikitsitam // Car_1,28.26 asthyÃÓrayÃïÃæ vyÃdhÅnÃæ pa¤cakarmÃïi bhe«ajam / vastaya÷ k«ÅrasarpÅæ«i tiktakopahitÃni ca // Car_1,28.27 majjaÓukrasamutthÃnÃmau«adhaæ svÃdutiktakam / annaæ vyavÃyavyÃyÃmau Óuddhi÷ kÃle ca mÃtrayà // Car_1,28.28 ÓÃntirindriyajÃnÃæ tu trimarmÅye pravak«yate / snÃyvÃdijÃnÃæ praÓamo vak«yate vÃtarogike // Car_1,28.29 navegÃndhÃraïe 'dhyÃye cikitsitasaægraha÷ k­ta÷ / malajÃnÃæ vikÃrÃïÃæ siddhiÓ coktà kvacitkvacit // Car_1,28.30 [{ùyurvedadÅpikÃ} sampratyahitÃhÃrajanitÃn do«Ãn darÓayan yathÃkartavyam upadiÓati vividhÃdityÃdi // 1 bhi«agjitam uktam iti Óe«a÷ // 2 pa¤cakarmÃïÅtyabhidhÃyÃpi vastaya iti vacanaæ tiktopahitavaster viÓe«eïa hitatvopadarÓanÃrtham // 3 Óuddhiriti vamanÃdinà // 4 siddhi÷ proktà kvaciditi atÅsÃragrahaïyÃdau // 5] vyÃyÃmÃd Æ«maïas taik«ïyÃddhitasyÃnavacÃraïÃt / ko«ÂhÃcchÃkhà malà yÃnti drutatvÃnmarutasya ca // Car_1,28.31 tatrasthÃÓca vilambante kadÃcin na samÅritÃ÷ / nÃdeÓakÃle kupyanti bhÆyo hetupratÅk«iïa÷ // Car_1,28.32 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati rasÃdÅnÃæ ÓÃkhÃrÆpatvÃt ko«ÂhÃÓrayiïo do«Ã yathà ÓÃkhÃæ yÃnti tad Ãha vyÃyÃmetyÃdi // 1 tatra vyÃyÃmak«obhÃt ko«Âhaæ parityajya ÓÃkhÃæ malà yÃnti Æ«maïo vahnestÅk«ïatvÃd vilÃyità do«Ã÷ ÓÃkhÃæ yÃnti hitasyÃnavacÃraïayÃhitasevayÃtisevayÃtimÃtrav­ddho do«o jalÃpÆravad v­ddha÷ svasthÃnamÃplÃvya sthÃnÃntaraæ yÃtÅti yuktam // 2 drutatvÃnmÃrutasyeti calatvÃd vÃyor vÃyunà k«ipto yÃtÅtyartha÷ vÃyvantareïa ca vÃyor Ãk«epaïamupapannam eveti anyathà malà iti bahuvacanam asÃdhu // 3 atha ÓÃkhÃgatÃ÷ kiæ kurvantÅtyÃha tatrasthÃÓcetyÃdi // 4 vilambante kadÃcid iti kadÃcidvyÃdhikaraïe vilambaæ kurvanti // 5 kuto vilambanta ityÃha na samÅritÃ÷ // 6 ye do«Ã alpatvenÃbalavantaste hetvantareïa samÅritÃ÷ santa÷ kupyanti tathà ta eva nÃdeÓa ityananuguïadeÓe tathà nÃkÃla ityananuguïakÃle kupyantÅti yojanà // 7 atraiva hetumÃha bhÆya ityÃdi // 8 yasmÃdbhÆyo hetupratÅk«iïas te 'lpabalà do«ÃstasmÃdÅraïÃdyapek«ante etena bhÆyo ye 'hetupratÅk«iïo bhavanti balavattvÃnna te ÅraïÃdyapek«ante ata evoktaæ kadÃciditi // 9] v­ddhyà vi«yandanÃt pÃkÃt srotomukhaviÓodhanÃt / ÓÃkhà muktvà malÃ÷ ko«Âhaæ yÃnti vÃyoÓca nigrahÃt // Car_1,28.33 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati ÓÃkhÃbhya÷ ko«ÂhÃgamanahetuæ do«ÃïÃm Ãha v­ddhyetyÃdi // 1 vi«yandanÃditi vilayanÃt vilÅnaÓca dravatvÃdeva ko«Âhe nimnaæ yÃti // 2 pÃkÃditi pakvo do«o 'baddhatvenaiva nimnaæ ko«Âhaæ yÃti // 3 srotomukhaviÓodhanÃditi avarodhakÃpagamÃt // 4 vÃyornigrahÃditi k«epturvÃyornigrahÃt prÃk­taæ sthÃnaæ ko«Âhaæ yÃti // 5] ajÃtÃnÃmanutpattau jÃtÃnÃæ viniv­ttaye / rogÃïÃæ yo vidhird­«Âa÷ sukhÃrthÅ taæ samÃcaret // Car_1,28.34 sukhÃrthÃ÷ sarvabhÆtÃnÃæ matÃ÷ sarvÃ÷ prav­ttaya÷ / j¤ÃnÃj¤ÃnaviÓe«Ãttu mÃrgÃmÃrgaprav­ttaya÷ // Car_1,28.35 [{ùyurvedadÅpikÃ} idÃnÅæ saæk«epeïÃkhilavyÃdhipratÅkÃraæ sÆtrayati ajÃtÃnÃmityÃdi // 1 yo vidhird­«Âa iti k­tsne tantre // 2 nanu yadi sukhÃrthà sarvaprÃïinÃæ prav­ttistatkathaæ ko 'pi amÃrge pravartata ityÃha j¤ÃnetyÃdi // 3 aj¤ÃnÃd eva sukhasÃdhanamidam iti k­tvà aparÅk«akÃ÷ pravartante na tu du÷khakart­tÃsaædhÃnÃd iti bhÃva÷ // 4] hitamevÃnurudhyante praparÅk«ya parÅk«akÃ÷ / rajomohÃv­tÃtmÃna÷ priyameva tu laukikÃ÷ // Car_1,28.36 Órutaæ buddhi÷ sm­tirdÃk«yaæ dh­tir hitani«evaïam / vÃgviÓuddhi÷ Óamo dhairyam ÃÓrayanti parÅk«akam // Car_1,28.37 laukikaæ nÃÓrayantyete guïà moharaja÷Óritam / tanmÆlà bahavo yanti rogÃ÷ ÓÃrÅramÃnasÃ÷ // Car_1,28.38 [{ùyurvedadÅpikÃ} hitameveti ÃyativiÓuddham eva tadÃtve du÷khakaram api // 1 priyameveti tadÃtve sukhakaram Ãyativiruddham // 2 laukikà aparÅk«akÃ÷ // 3 parÅk«akaæ stauti Órutam ityÃdi // 4 parÅk«akamÃÓrayantÅti parÅk«ake bhavanti kiævà buddhyÃdidevatÃ÷ parÅk«akamÃÓrayante yad uktaæ viviÓur j¤ÃnadevatÃ÷ iti // 5 tanmÆlà iti rajastamomÆlÃ÷ // 6] praj¤ÃparÃdhÃddhyahitÃnarthÃn pa¤ca ni«evate / saædhÃrayati vegÃæÓca sevate sÃhasÃni ca // Car_1,28.39 tadÃtvasukhasaæj¤e«u bhÃve«vaj¤o'nurajyate / rajyate na tu vij¤Ãtà vij¤Ãne hy amalÅk­te // Car_1,28.40 [{ùyurvedadÅpikÃ} yathà aparÅk«ake rajastamomÆlà rogà bhavanti tadÃha praj¤ÃparÃdhÃd ityÃdi // 1 ahitÃrthasevÃdi ca rogaæ karotÅti bhÃva÷ // 2 tadÃtvasukhe«viti vaktavye yat sukhasaæj¤e«u iti karoti tattadÃtvasukhasyÃpathyasya du÷khÃnubandhasukhakart­tayà paramÃrthatas tadÃtve 'pyasukhatvaæ darÓayati yathà sukhasaæj¤akam Ãrogyam ityatroktam // 3 vij¤Ãteti parÅk«aka÷ // 4] na rÃgÃnnÃpyavij¤ÃnÃd ÃhÃrÃn upayojayet / parÅk«ya hitamaÓnÅyÃddeho hy ÃhÃrasaæbhava÷ // Car_1,28.41 [{ùyurvedadÅpikÃ} na rÃgÃd ityÃdi // 1 ahitatvena jÃnann api rÃgÃdeva kaÓcid du«Âa÷ pravartate aj¤ÃnÃccÃhitatvÃj¤ÃnÃd eva kaÓciddhitÃdhyavasÃyena pravartate etaddvayamapi ni«idhyate // 2] Ãharasya vidhÃv a«Âau viÓe«Ã hetusaæj¤akÃ÷ / ÓubhÃÓubhasamutpattau tÃn parÅk«ya prayojayet // Car_1,28.42 [{ùyurvedadÅpikÃ} kathamÃhÃra÷ parÅk«ya ityÃha ÃhÃrasyetyÃdi // 1 ÃhÃrasya vidhau vidhÃne'«Âau viÓe«Ã÷ prak­tikaraïasaæyogÃdayo rasavimÃne vaktavyà hetusaæj¤akÃ÷ kva hetusaæj¤akà ityÃha ÓubhetyÃdi // 2 ÓubhÃÓubhasamutpattau iti te ca prak­tyÃdaya÷ ÓubhÃ÷ ÓubhakarÃ÷ aÓubhà aÓubhakarÃ÷ iti j¤eyam // 3] parihÃryÃïyapathyÃni sadà pariharannara÷ / bhavatyan­ïatÃæ prÃpta÷ sÃdhÆnÃm iha paï¬ita÷ // Car_1,28.43 yattu rogasamutthÃnamaÓakyamiha kenacit / parihartuæ na tatprÃpya Óocitavyaæ manÅ«ibhi÷ // Car_1,28.44 [{ùyurvedadÅpikÃ} nanu pathyasevÃyÃæ kriyamÃïÃyÃm api balavatprÃktanÃdharmavaÓÃdapi vyÃdhayo bhavanti tat kim anena pathyasevanenetyÃha parihÃryÃïÅtyÃdi // 1 an­ïatÃm iva prÃpto'n­ïatÃæ prÃpta÷ etena parihÃryaparihÃreïa puru«akÃre'naparÃdha÷ puru«o bhavatÅti darÓayati // 2 yastu daivÃgatastasya vyÃdhistatra sÃdhavo naivaæ pathyasevinaæ garhayanti etadevÃha yattvityÃdi // 3 aÓakyaæ parihartum iti balavatkarmajanyatvÃd ityartha÷ // 4 na Óocitavyam iti puru«akÃrasya daivajanye 'vaÓyambhÃvini vyÃdhÃv akiæcitkaratvÃd ityartha÷ // 5] ÃhÃrasaæbhavaæ yastu rogÃÓcÃhÃrasaæbhavÃ÷ / hitÃhitaviÓe«ÃæÓ ca viÓe«a÷ sukhadu÷khayo÷ // Car_1,28.45 sahatve cÃsahatve ca du÷khÃnÃæ dehasattvayo÷ / viÓe«o rogasaæghÃÓ ca dhÃtujà ye p­thakp­thak // Car_1,28.46 te«Ãæ caiva praÓamanaæ ko«ÂhÃcchÃkhà upetya ca / do«Ã yathà prakupyanti ÓÃkhÃbhya÷ ko«Âhametya ca // Car_1,28.47 prÃj¤Ãj¤ayorviÓe«aÓca svasthÃturahitaæ ca yat / vividhÃÓitapÅtÅye tat sarvaæ saæprakÃÓitam // Car_1,28.48 ityagniveÓak­te tantre carakapratisaæsk­te sÆtrasthÃne vividhÃÓitapÅtÅyo nÃmëÂÃviæÓo'dhyÃya÷ // Car_1,28.49 [{ùyurvedadÅpikÃ} saægrahe vastviti ÓarÅram // 1 sahatve cÃsahatve cetyÃdinà ÓarÅrÃïi cÃtisthÆlÃni ityÃdi viparÅtÃni punar vyÃdhisahÃni ityantaæ granthaæ j¤Ãpayati // 2] ************************************************************* CarakasaæhitÃ, NidÃnasthÃna, 7 athÃta unmÃdanidÃnaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_2,7.1 iti ha smÃha bhagavÃn Ãtreya÷ // Car_2,7.2 iha khalu pa¤conmÃdà bhavanti tadyathà vÃtapittakaphasannipÃtÃgantunimittÃ÷ // Car_2,7.3 tatra do«animittÃÓ catvÃra÷ puru«ÃïÃm evaævidhÃnÃæ k«ipram abhinirvartante tadyathà bhÅrÆïÃm upakli«ÂasattvÃnÃm utsannado«ÃïÃæ samalavik­topahitÃny anucitÃny ÃhÃrajÃtÃni vai«amyayuktenopayogavidhinopayu¤jÃnÃnÃæ tantraprayogam api vi«amam ÃcaratÃm anyÃÓ ca ÓarÅrace«Âà vi«amÃ÷ samÃcaratÃm atyupak«ÅïadehÃnÃæ vyÃdhivegasamudbhramitÃnÃm upahatamanasÃæ và kÃmakrodhalobhahar«abhayamohÃyÃsaÓokacintodvegÃdibhir bhÆyo 'bhighÃtÃbhyÃhatÃnÃæ và manasy upahate buddhau ca pracalitÃyÃm abhyudÅrïà do«Ã÷ prakupità h­dayam upas­tya manovahÃni srotÃæsy Ãv­tya janayanty unmÃdam // Car_2,7.4 unmÃdaæ punar manobuddhisaæj¤Ãj¤Ãnasm­tibhaktiÓÅlace«ÂÃcÃravibhramaæ vidyÃt // Car_2,7.5 tasyemÃni pÆrvarÆpÃïi tadyathà Óirasa÷ ÓÆnyatà cak«u«or Ãkulatà svana÷ karïayo÷ ucchvÃsasyÃdhikyam Ãsyasaæsravaïam anannÃbhilëÃrocakÃvipÃkÃ÷ h­dgraha÷ dhyÃnÃyÃsasammohodvegÃÓ cÃsthÃne satataæ lomahar«a÷ jvaraÓ cÃbhÅk«ïam unmattacittatvam udarditvam arditÃk­tikaraïaæ ca vyÃdhe÷ svapne cÃbhÅk«ïaæ darÓanaæ bhrÃntacalitÃnavasthitÃnÃæ rÆpÃïÃm apraÓastÃnÃæ ca tilapŬakacakrÃdhirohaïaæ vÃtakuï¬alikÃbhiÓ conmathanaæ nimajjanaæ ca kalu«ÃïÃm ambhasÃm Ãvarte cak«u«oÓ cÃpasarpaïam iti // Car_2,7.6 tato 'nantaram evam unmÃdÃbhinirv­ttir eva / tatredam unmÃdaviÓe«avij¤Ãnaæ bhavati tadyathà parisaraïam ajasram ak«ibhruvau«ÂÃæsahanvagrahastapÃdÃÇgavik«epaïam akasmÃt satatam aniyatÃnÃæ ca girÃm utsarga÷ phenÃgamanam ÃsyÃt abhÅk«ïaæ smitahasitan­tyagÅtavÃditrasaæprayogÃÓ cÃsthÃne vÅïÃvaæÓaÓaÇkhaÓamyÃtÃlaÓabdÃnukaraïam asÃmnà yÃnam ayÃnai÷ alaÇkaraïam analaÇkÃrikair dravyai÷ lobhaÓ cÃbhyavahÃrye«v alabdhe«u labdhe«u cÃvamÃnas tÅvramÃtsaryaæ ca kÃrÓyaæ pÃru«yam utpiï¬itÃruïÃk«atà vÃtopaÓayaviparyÃsÃd anupaÓayatà ca iti vÃtonmÃdaliÇgÃni bhavanti / amar«a÷ krodha÷ saærambhaÓ cÃsthÃne Óastralo«ÂakaÓÃkëÂhamu«Âibhir abhihananaæ sve«Ãæ pare«Ãæ và abhidravaïaæ pracchÃyaÓÅtodakÃnnÃbhilëa÷ saætÃpaÓ cÃtivelaæ tÃmrahÃritahÃridrasaærabdhÃk«atà pittopaÓayaviparyÃsÃd anupaÓayatà ca iti pittonmadaliÇgÃni bhavanti / sthÃnam ekadeÓe tÆ«ïÅæbhÃva÷ alpaÓaÓ caÇkramaïaæ lÃlÃÓiÇghÃïakasravaïam anannÃbhilëa÷ rahaskÃmatà bÅbhatsatvaæ Óaucadve«a÷ svapnanityatà Óvayathur Ãnane ÓuklastimitamalopadigdhÃk«atvaæ Óle«mopaÓayaviparyÃsÃd anupaÓayatà ca iti Óle«monmÃdaliÇgÃni bhavanti / trido«aliÇgasannipÃte tu sÃnnipÃtikaæ vidyÃt tam asÃdhyam Ãcak«ate kuÓalÃ÷ // Car_2,7.7 sÃdhyÃnÃæ tu trayÃïÃæ sÃdhanÃni snehasvedavamanavirecanÃsthÃpanÃnuvÃsanopaÓamanasta÷karmadhÆmadhÆpanäjanÃvapŬapradhamanÃbhyaÇgapradehapari«ekÃnulepanavadhabandhanÃvarodhanavitrÃsanavismÃpanavismÃraïÃpatarpaïasirÃvyadhanÃni bhojanavidhÃnaæ ca yathÃsvaæ yuktyà yac cÃnyad api kiæcin nidÃnaviparÅtam au«adhaæ kÃryaæ tad api syÃd iti // Car_2,7.8 bhavati cÃtra unmÃdÃn do«ajÃn sÃdhyÃn sÃdhayed bhi«aguttama÷ / anena vidhiyuktena karmaïà yatprakÅrtitam // Car_2,7.9 yas tu do«animittebhya unmÃdebhya÷ samutthÃnapÆrvarÆpaliÇgavedanopaÓayaviÓe«asamanvito bhavaty unmÃdas tam Ãgantukam Ãcak«ate / kecit puna÷ pÆrvak­taæ karmÃpraÓastam icchanti tasya nimittam / tasya ca hetu÷ praj¤ÃparÃdha eveti bhagavÃn punarvasur Ãtreya÷ / praj¤ÃparÃdhÃd dhy ayaæ devar«ipit­gandharvayak«arÃk«asapiÓÃcaguruv­ddhasiddhÃcÃryapÆjyÃnavamatyÃhitÃny Ãcarati anyad và kiæcid evaævidhaæ karmÃpraÓastam Ãrabhate tam Ãtmanà hatam upaghnanto devÃdaya÷ kurvanty unmattam // Car_2,7.10 devÃdiprakopanimittenÃgantukonmÃdena purask­tasyemÃni pÆrvarÆpÃïi bhavanti tadyathà devagobrÃhmaïatapasvinÃæ hiæsÃrucitvaæ kopanatvaæ n­ÓaæsÃbhiprÃyatà arati÷ ojovarïacchÃyÃvalavapu«Ãm upanapti÷ svapne ca devÃdibhir abhibhartsanaæ pravartanaæ ceti tato 'nantaram unmÃdÃbhinirv­tti÷ // Car_2,7.11 tatrÃyam unmÃdakarÃïÃæ bhÆtÃnÃm unmÃdayi«yatÃm ÃrambhaviÓe«o bhavati tad yathà avalokayanto devà janayanty unmÃdaæ guruv­ddhasiddhamahar«ayo 'bhiÓapanta÷ pitaro darÓayanta÷ sp­Óanto gandharvÃ÷ samÃviÓanto yak«Ã÷ rÃk«asÃs tv Ãtmagandham ÃghrÃpayanta÷ piÓÃcÃ÷ punar Ãruhya vÃhayanta÷ // Car_2,7.12 tasyemÃni rÆpÃïi bhavanti tad yathà atyÃtmabalavÅryapauru«aparÃkramagrahaïadhÃraïasmaraïaj¤Ãnavacanavij¤ÃnÃni aniyataÓ conmÃdakÃla÷ // Car_2,7.13 unmÃdayi«yatÃm api khalu devar«ipit­gandharvayak«arÃk«asapiÓÃcÃnÃæ guruv­ddhasiddhÃnÃæ và e«v antare«v abhigamanÅyÃ÷ puru«Ã bhavanti tad yathà pÃpasya karmaïa÷ samÃrambhe pÆrvak­tasya và karmaïa÷ pariïÃmakÃle ekasya và ÓÆnyag­havÃse catu«pathÃdhi«ÂhÃne và sandhyÃvelÃyÃm aprayatabhÃve và parvasandhi«u và mithunÅbhÃve rajasvalÃbhigamane và viguïe vÃdhyayanabalimaÇgalahomaprayoge niyamavratabrahmacaryabhaÇge và mahÃhave và deÓakulapuravinÃÓe và mahÃgrahopagamane và striyà và prajananakÃle vividhabhÆtÃÓubhÃÓucisparÓane và vamanavirecanarudhirasrÃve aÓucer aprayatasya và caityadevÃyatanÃbhigamane và mÃæsamadhutilagu¬amadyocchi«Âe và digvÃsasi và niÓi nagaranigamacatu«pathopavanaÓmaÓÃnÃghÃtanÃbhigamane và dvijagurusurayatipÆjyÃbhidhar«aïe và dharmÃkhyÃnavyatikrame và anyasya và karmaïo 'praÓastasyÃrambhe ity abhighÃtakÃlà vyÃkhyÃtà bhavanti // Car_2,7.14 trividhaæ tu khalÆnmÃdakarÃïÃæ bhÆtÃnÃm unmÃdane prayojanaæ bhavati tad yathà hiæsà rati÷ abhyarcanaæ ceti / te«Ãæ taæ prayojanaviÓe«am unmattÃcÃraviÓe«alak«aïair vidyÃt / ************************************************************* CarakasaæhitÃ, VimÃnasthÃna, 1 [RasavimÃna] athÃto rasavimÃnaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_3,1.1 iti ha smÃha bhagavÃnÃtreya÷ // Car_3,1.2 [{ùyurvedadÅpikÃ} nidÃne j¤ÃtahetvÃdipa¤cakasya cikitsopayogitayà do«abhe«ajÃdiviÓe«aj¤Ãnam apek«itaæ bhavati ato vak«yamÃïado«abhe«ajÃdiviÓe«aj¤Ãpakaæ vimÃnasthÃnaæ brÆte // 1 tatrÃpi ca do«abhe«ajayo÷ prÃdhÃnyÃt tadviÓe«aj¤Ãpakaæ rasavimÃnaæ prathamaæ brÆte // 2 imaæ ca sthÃnasambandhaæ svayameva darÓayi«yati // 3 viÓe«eïa mÅyate j¤Ãyate do«abhe«ajÃdy aneneti vimÃnaæ do«abhe«ajÃdÅnÃæ prabhÃvÃdiviÓe«a ityartha÷ evaæbhÆtaævimÃnam abhidheyatayà yatra ti«Âhati tad vimÃnasthÃnam // 4 rasavimÃnam adhik­tya k­to 'dhyÃyo rasavimÃnam // 5] iha khalu vyÃdhÅnÃæ nimittapÆrvarÆparÆpopaÓayasaækhyÃprÃdhÃnyavidhivikalpabalakÃlaviÓe«Ãn anupraviÓyÃnantaraæ do«abhe«ajadeÓakÃlabalaÓarÅrasÃrÃhÃrasÃtmyasattvaprak­tivayasÃæ mÃnam avahitamanasà yathÃvaj j¤eyaæ bhavati bhi«ajà do«ÃdimÃnaj¤ÃnÃyattatvÃt kriyÃyÃ÷ / na hy amÃnaj¤o do«ÃdÅnÃæ bhi«ag vyÃdhinigrahasamartho bhavati / tasmÃd do«ÃdimÃnaj¤ÃnÃrthaæ vimÃnasthÃnam upadek«yÃmo 'gniveÓa // Car_3,1.3 [{ùyurvedadÅpikÃ} iha khalv ityÃdinà sthÃnasambandham Ãha // 1 iha samprÃptibhedasaækhyÃprÃdhÃnyÃdigrahaïenaiva samprÃptim upadiÓan saækhyÃdibhedena sarvaiva samprÃpti÷ kathità bhavatÅti darÓayati // 2 nimittÃdÅnÃæ tu na tÃd­Óo bhedo 'lpagranthavaktavyo 'sti yena bhedena te 'pÅha kathyeran ataste sÃmÃnyenaivoktÃ÷ // 3 anupraviÓyeti buddhvà // 4 do«Ãdaya÷ sÆtrasthÃna eva prapa¤citÃ÷ // 5 mÃnamiti prabhÃvÃdiviÓe«a÷ etajj¤Ãne hetum Ãha do«ÃdÅtyÃdi // 6 kriyÃyà iti cikitsÃyÃ÷ // 7] tatrÃdau rasadravyado«avikÃraprabhÃvÃn vak«yÃma÷ rasÃstÃvat«a madhurÃmlalavaïakaÂutiktaka«ÃyÃ÷ te samyagupayujyamÃnÃ÷ ÓarÅraæ yÃpayanti mithyopayujyamÃnÃstu khalu do«aprakopÃyopakalpante // Car_3,1.4 [{ùyurvedadÅpikÃ} adhyÃyÃrthaæ vaktuæ pratijÃnÅte tatrÃdÃv ityÃdi // 1 yadyapi ca do«abhe«ajetyÃdau do«Ãpek«atvÃd bhe«ajasya do«a Ãdau k­ta÷ tathÃpÅha rasadravyarÆpabhe«ajasyÃpek«itarogapraÓamakart­tvena tathà do«asyÃpi ca rasadravyayoreva kÃraïatvena bhe«ajaÓabdasÆcite rasadravye evÃgre k­te paÓcÃttu do«agrahaïag­hÅtau do«avikÃrau // 2 prak­«Âo bhÃva÷ prabhÃva÷ Óaktirityartha÷ sa cehÃcintyaÓcintyaÓ ca grÃhya÷ // 3 yena tatra khalvanekarase«u ityÃdinà dravyavikÃrayo÷ prabhÃvaæ rasadvÃrà do«advÃrà ca cintyamapi vak«yati // 4 yÃpayantÅti sÃmyenÃvasthÃpayanti // 5 mithyÃÓabda ihÃyogÃtiyogamithyÃyoge«u vartate // 6] do«Ã÷ punas trayo vÃtapittaÓle«mÃïa÷ / te prak­tibhÆtÃ÷ ÓarÅropakÃrakà bhavanti vik­timÃpannÃstu khalu nÃnÃvidhair vikÃrai÷ ÓarÅram upatÃpayanti // Car_3,1.5 [{ùyurvedadÅpikÃ} do«Ã iti ÓarÅrado«Ã÷ // 1 puna÷Óabdo mÃnasado«aæ vyÃvartayati // 2] tatra do«amekaikaæ trayastrayo rasà janayanti trayas trayaÓ copaÓamayanti / tadyathà kaÂutiktaka«Ãyà vÃtaæ janayanti madhurÃmlalavaïas tv enaæ Óamayanti kaÂvamlalavaïÃ÷ pittaæ janayanti madhuratiktaka«ÃyÃs tv enacchamayanti madhurÃmlalavaïÃ÷ Óle«mÃïaæ janayanti kaÂutiktaka«ÃyÃstvenaæ Óamayanti // Car_3,1.6 [{ùyurvedadÅpikÃ} rasÃnÃmasaæs­«ÂÃnÃæ karmÃha tatretyÃdi // 1 anena ca rasakarmopadeÓena do«ÃïÃmapi tattadrasotpÃdyatvaæ tathà tattadrasopaÓamanÅyatvam uktaæ bhavati // 2 kaÂutiktaka«Ãyà vÃtaæ janayantÅti asati paripanthinÅti j¤eyaæ tenÃrkÃgurugu¬ÆcyÃdÅnÃæ tiktÃnÃmapi vÃtÃjanakatve na do«a÷ // 3 tatra hy u«ïavÅryatà paripanthinÅ vidyate tena na te vÃtaæ janayantÅtyÃdy anusaraïÅyam // 4 enam iti padena yaÓca kaÂvÃdijo vÃyustameva madhurÃdaya÷ sarvÃtmavaiparÅtyÃd viÓe«eïa ÓamayantÅti darÓayati jÃgaraïÃdije hi vÃyau jÃgaraïÃdiviparÅtÃ÷ svapnÃdaya eva viÓe«eïa pathyÃ÷ // 5 evaæ pittaÓle«maïorapi enadenaæ Óabdayos tÃtparyaæ darÓayati // 6] rasado«asaænipÃte tu ye rasà yair do«ai÷ samÃnaguïÃ÷ samÃnaguïabhÆyi«Âhà và bhavanti te tÃn abhivardhayanti viparÅtaguïà viparÅtaguïabhÆyi«Âhà và ÓamayantyabhyasyamÃnà iti / etadvyavasthÃheto÷ «aÂtvam upadiÓyate rasÃnÃæ paraspareïÃsaæs­«ÂÃnÃæ tritvaæ ca do«ÃïÃm // Car_3,1.7 [{ùyurvedadÅpikÃ} atha kayà yuktyà rasà do«Ã¤janayanti Óamayanti cetyÃha rasado«etyÃdi // 1 saænipÃte iti anta÷ÓarÅramelake // 2 tuÓabdo viÓe«e tena viparÅtaguïà eva viÓe«eïa viparÅtaguïabhÆyi«ÂhÃpek«ayà ÓamayantÅti darÓayati // 3 rasÃnÃæ tu yathà upÃcÃrÃdguïà bhavanti tadabhihitaæ guïÃguïÃÓrayà noktÃ÷ ityÃdinà sÆtre // 4 abhyasyamÃnà iti na sak­d upayujyamÃnÃ÷ // 5 atha kasmÃdrasado«asaæsargabhÆyastvaæ parityajya rasa«aÂtvaæ do«atritvaæ cocyate ityÃha ityetadityÃdi // 6 vyavastheti rasado«asaæsargaprapa¤casaæk«epa÷ // 7 paraspareïÃsaæs­«ÂÃnÃmiti padaæ do«ÃïÃmityanenÃpi yojyam // 8] saæsargavikalpavistaro hy e«Ãm aparisaækhyeyo bhavati vikalpabhedÃparisaækhyeyatvÃt // Car_3,1.8 [{ùyurvedadÅpikÃ} rasado«asaæsargaprapa¤cÃnabhidhÃne hetumÃha saæsargetyÃdi // 1 yasmÃt saæsargabhedavistaro 'parisaækhyeyas tasmÃt «aÂtvaæ tritvaæ cocyate // 2 vikalpabhedÃparisaækhyeyatvÃd iti saæsargavikalpasya bhedo vijÃtÅyaprakÃra÷ tasyÃparisaækhyeyatvÃt // 3 etena yathà rasÃnÃm avÃntaravyaktibhede 'pi madhuratvÃdisÃmÃnyayogÃn madhurÃdivyapadeÓena «aÂtvamucyate tathà madhurÃmlamadhuralavaïÃdisaæsargÃïÃm api satyapyavÃntarabhede sÃmÃnyopasaægrahaæ k­tvà tri«a«ÂitvasaækhyÃniyamo bhavi«yatÅti nirasyate yato madhurÃmlÃdisaæsarge 'pi vijÃtÅyo madhurataramadhuratamÃdibhedak­to bhedo 'parisaækhyeyo bhavati // 4 vacanaæ hi rasÃs taratamÃbhyÃæ tÃæ saækhyÃm atipatanti hi iti // 5] tatra khalvanekarase«u dravye«vanekado«Ãtmake«u ca vikÃre«u rasado«aprabhÃvam ekaikaÓyenÃbhisamÅk«ya tato dravyavikÃrayo÷ prabhÃvatattvaæ vyavasyet // Car_3,1.9 [{ùyurvedadÅpikÃ} atha kathaæ tarhi saæs­«ÂÃnÃæ rasÃnÃæ do«ÃïÃæ ca prabhÃvo j¤eya ityÃha tatra khalvityÃdi // 1 tatra cÃnekarasadravyasyÃnekado«avikÃrasya ca pratyekarasado«aprabhÃvamelakena prabhÃvaæ kathayan rasasaæsargado«asaæsargayor api tÃd­Óameva prabhÃvaæ kathayati yato rasado«asaæsargaprabhÃvÃv atra dravyavikÃrÃÓrayitvÃd rasado«ayor dravyavikÃraprabhÃvatvenocyete // 2 anena nyÃyena sÃk«Ãdanukte'pi ekarasadravyaikado«avikÃrayor api prabhÃvo 'saæs­«Âarasado«aprabhÃvakathanÃd ukta eva j¤eya÷ // 3 ekaikaÓyenÃbhisamÅk«yeti pratyekam uktarasÃdiprabhÃveïÃnekarasaæ dravyam anekado«aæ ca vikÃraæ samuditaprabhÃvam abhisamÅk«ya // 4] na tv evaæ khalu sarvatra / na hi vik­tivi«amasamavetÃnÃæ nÃnÃtmakÃnÃæ paraspareïa copahatÃnÃmanyaiÓca vikalpanair vikalpitÃnÃm avayavaprabhÃvÃnumÃnenaiva samudÃyaprabhÃvatattvam adhyavasÃtuæ Óakyam // Car_3,1.10 [{ùyurvedadÅpikÃ} ayaæ ca rasado«aprabhÃvadvÃrà dravyavikÃraprabhÃvaniÓcayo na sarvatra dravye vikÃre cetyÃha na tv evaæ khalu sarvatreti // 1 atraiva hetum Ãha na hÅtyÃdinÃdhyavasÃtuæ Óakyamityantena // 2 vik­tivi«amasamavetÃnÃm iti vik­tisamavetÃnÃæ tathà vi«amasamavetÃnÃæ ceti vik­tivi«amasamavetÃnÃm // 3 samavetÃnÃmiti militÃnÃæ rasÃnÃæ do«ÃïÃæ ca // 4 tatra rasasya vik­tisamavÃyo yathà madhure taï¬ulÅyake madhuro hi prak­tyà snehav­«yatvÃdikara÷ taï¬ulÅyake tu vik­tisamavetatvena tanna karoti // 5 vi«amasamavetÃstu tile ka«ÃyakaÂutiktamadhurÃ÷ yadi hÅme rasÃ÷ samayà mÃtrayà samavetÃ÷ syustatastilo'pi pittaÓle«maharastrido«aharo và syÃt pittakaphakarastvayaæ tenÃtra rasÃnÃæ kvacit kart­tvam akart­tvaæ ca kvaciditi vai«amyam unnÅyate // 6 nÃnÃtmakÃnÃmityÃdihetutrayaæ tu vik­tisamavÃyavi«amasamavÃyayor evopalambhakam // 7 tena nÃnÃtmakatvÃd ityÃdibhir vik­tisamavÃyavi«amasamavÃyau bhavata÷ // 8 nÃnÃtmakÃnÃmiti nÃnÃrÆpahetujanitÃnÃæ tena hetubhedabalÃdeva rasado«ayor vik­to vi«amo và melako bhavatÅtyartha÷ // 9 kiævà nÃnÃtmakÃnÃmiti nÃnÃpramÃïÃnÃm // 10 evaæ ca nÃnÃpramÃïatvaæ vi«amasamavÃye hetu÷ // 11 paraspareïa copahatÃnÃmiti anyonyam upaghÃtitaguïÃnÃm // 12 parasparaguïopaghÃtastu yadyapi do«ÃïÃæ prÃyo nÃstyeva tathÃpyad­«ÂavaÓÃt kvacid bhavatÅti j¤eyaæ rasÃnÃæ tu prabalenÃnyopaghÃto bhavatyeva // 13 anyaiÓca vikalpanairiti anyaiÓca bhedakai÷ tatra rasasya bhedakÃ÷ svarasakalkÃdaya÷ ekasyaiva hi dravyasya kalpanÃviÓe«eïa guïÃntarÃïi bhavanti // 14 do«asya tu dÆ«yÃntarÃïyeva guïÃntarayogÃdbhedakÃni bhavanti // 15 yaduktaæ sa eva kupito do«a÷ samutthÃnaviÓe«ata÷ // 16 sthÃnÃntaragataÓcaiva vikÃrÃn kurute bahÆn iti // 17 asminvyÃkhyÃne rasÃnÃæ do«ÃïÃæ ca ya utkar«Ãpakar«ak­to vi«amasamavÃya÷ p­thagucyate sa na yujyate yato vi«amasamavÃye 'pyutk­«Âasya rasasya tathà do«asya cotk­«Âà guïà apak­«Âasya cÃpak­«Âà guïà bhavantÅti k­tvÃvayavaprabhÃvÃn anumÃnenaiva samudÃyaprabhÃvÃnumÃnaæ Óakyam // 18 athocyate vi«amamelake rasasya do«asya ca na ta eva guïà utk­«Âà apak­«Âà và bhavanti kiætu guïÃntarameva bhavati hanta tarhi vik­ta evÃyaæ samavÃyo visad­ÓakÃryakÃraïatvÃt // 19 tadevaæ dÆ«aïadarÓanÃd anyathà vyÃkhyÃyate yad dvividho melako bhavati rasÃnÃæ do«ÃïÃæ ca prak­tyanuguïa÷ prak­tyananuguïaÓca tatra yo militÃnÃæ prÃk­taguïÃnupamardena melako bhavati sa prak­tisamasamavÃyaÓabdenocyate yastu prÃk­taguïopamardena bhavati sa vik­tivi«amasamavÃyo 'bhidhÅyate vik­tyà hetubhÆtayà vi«ama÷ prak­tyananuguïa÷ samavÃyo vik­tivi«amasamavÃya ityartha÷ // 20 atraiva vik­tivi«amasamavÃye nÃnÃtmakatvÃdihetutrayaæ yathÃviv­tameva yojanÅyam // 21 ye tu vik­tivi«amasamavÃyau p­thag eva kurvanti vi«amasamavÃyasya vai«amyatÃratamyenÃtibahuprapa¤citatvÃd vi«amÃvayavaguïÃnumÃnaæ du÷Óakam iti k­tvà tadapi dravyavikÃraprabhÃveïaiva vyapadiÓanti // 22] tathÃyukte hi samudaye samudÃyaprabhÃvatattvamevam evopalabhya tato dravyavikÃraprabhÃvatattvaæ vyavasyet // Car_3,1.11 [{ùyurvedadÅpikÃ} atha kathaæ tarhi vik­tivi«amasamavÃyaprabhÃvaj¤Ãnam ityÃha tathÃyukte hÅtyÃdi // 1 tathÃyukte samudaya iti vik­tivi«amasamavÃye // 2 samudayaprabhÃvatattvam iti melakaprabhÃvatattvam // 3 samadh­te hi madhusarpi«i sÆryÃvartÃkhye và do«asamudaye na saæyujyamÃnamadhugh­taguïakramÃgataæ mÃrakatvaæ na ca vÃtÃdido«aprabhÃvagataæ sÆryav­ddhyà vardhi«ïutvaæ sÆryÃvartasya kiæ tu saæyogamahimak­tam evetyartha÷ // 4 yacca gatidvayaæ do«arasamelakasya tena prak­tisamasamavÃyarÆpaæ saænipÃtaæ jvaranidÃne do«aliÇgamelakenaivoktavÃn // 5 yaduktaæ p­thaguktalak«aïasaæsargÃd dvÃædvikam anyatamaæ sÃænipÃtikaæ và jvaraæ vidyÃd iti // 6 yastu vik­tivi«amasamavetastrido«ak­to jvaras tasya cikitsite k«aïe dÃha÷ k«aïe ÓÅtam ityÃdinà lak«aïam uktam // 7 na hi ÓyÃvaraktakoÂhotpattyÃdi tatroktaæ vÃtÃdijvare kvacid asti // 8 evaæ rase'pi yatrÃmrÃte madhuratvaæ prak­tisamasamavetaæ tatrÃmrÃtaæ madhuram etanmÃtram evoktaæ tena madhurasÃmÃnyaguïÃgataæ tasya vÃtapittaharatvamapi labhyata eva // 9 yatra vÃrtÃke kaÂutiktatvena vÃtakaratvaæ prÃptamapi ca vik­tivi«amasamavÃyÃttanna bhavati tatrÃcÃryeïa vÃrtÃkaæ vÃtaghnam ityuktam eva // 10 evamityÃdi tattadudÃharaïaæ ÓÃstrapras­tam anusaraïÅyam // 11 yattu prak­tisamasamavÃyak­tarasado«aguïadvÃrà prÃptamapi dravyaguïaæ vikÃralak«aïaæ ca brÆte tat prakar«Ãrthaæ spa«ÂÃrthaæ ceti j¤eyam // 12] tasmÃd rasaprabhÃvataÓ ca dravyaprabhÃvataÓ ca do«aprabhÃvataÓ ca vikÃraprabhÃvataÓ ca tattvamupadek«yÃma÷ // Car_3,1.12 [{ùyurvedadÅpikÃ} upasaæharati tasmÃd ityÃdi // 1 tattvamiti rasÃdiprabhÃvatattvam // 2 yattu pÆrvaæ tatrÃdau rasadravyado«avikÃraprabhÃvÃn upadek«yÃma÷ ityanena rasÃdiprabhÃvavyÃkhyÃnapratij¤Ãnaæ k­taæ tattu rasaprabhÃvÃnumÃnenaiva dravyaprabhÃvakathanÃt tathà do«aprabhÃveïa ca vikÃraprabhÃvakathanÃc caritÃrthaæ syÃt // 3 iha tu vik­tivi«amasamavÃyÃtmake dravye vikÃre và rasado«aprabhÃvÃnumÃnena na dravyavikÃraprabhÃvÃnumÃnam astÅti k­tvà p­thak p­thagrasÃdiprabhÃvatattvÃbhidhÃnapratij¤Ãnam iti na paunaruktyam // 4 iha dravyÃïÃæ vÅryaprabhÃvavipÃkaprabhÃvau ca dravyaprabhÃve rasaprabhÃve vÃntarbhÃvanÅyau // 5 tatra yau rasÃnuguïau vÅryavipÃkaprabhÃvau tau rase yau tu rasakramoktavÅryavipÃkaviparÅtau vÅryavipÃkau tau dravyaprabhÃve boddhavyau // 6 upadek«yÃma iti nikhilena tantreïa rasÃdiprabhÃvatattvaæ p­thag upadek«yÃma ityartha÷ rasÃdiprabhÃva÷ prapa¤cena nikhile tantra eva vaktavya÷ // 7] tatrai«a rasaprabhÃva upadi«Âo bhavati / dravyaprabhÃvaæ punar upadek«yÃma÷ / tailasarpirmadhÆni vÃtapittaÓle«mapraÓamanÃrthÃni dravyÃïi bhavanti // Car_3,1.13 [{ùyurvedadÅpikÃ} saæk«epÃbhidhÃnametadeveti darÓayannÃha tatrai«a ityÃdi // 1 e«a iti rasÃ÷ «a¬ ityÃdinà tattvamupadek«yÃma÷ ityantena granthenokta ityartha÷ // 2 upadi«Âo bhavatÅti saæk«epeïa kathito bhavati // 3 anye tu tatrai«a rasaprabhÃva uddi«Âo bhavati iti paÂhanti // 4 asmin pak«e dravyado«avikÃraprabhÃvo 'pi 'tra uddi«Âa÷ so 'pi rasadvÃrà tena rasasyaiva prapa¤cÃbhihitatvÃt tasyaivÃbhidhÃnam upasaæharati na dravyÃdÅnÃmiti j¤eyam dravyaprabhÃvamityÃdau punariti sÃmÃnyena dravyaprabhÃvakathanÃt puna÷ Ó­ÇgagrÃhikayà tailÃdidravyaprabhÃvaæ kathayi«yÃma ityartha÷ // 5 praÓamanÃrthÃnÅti praÓamanaprayojanÃni // 6] tatra tailaæ snehau«ïyagauravopapannatvÃd vÃtaæ jayati satatamabhyasyamÃnaæ vÃto hi rauk«yaÓaityalÃghavopapanno viruddhaguïo bhavati viruddhaguïasaænipÃte hi bhÆyasÃlpam avajÅyate tasmÃttailaæ vÃtaæ jayati satatam abhyasyamÃnam / sarpi÷ khalvevameva pittaæ jayati mÃdhuryÃcchaityÃnmandatvÃcca pittaæ hy amadhuram u«ïaæ tÅk«ïaæ ca / madhu ca Óle«mÃïaæ jayati rauk«yÃt taik«ïyÃt ka«ÃyatvÃc ca Óle«mà hi snigdho mando madhuraÓca / yac cÃnyadapi kiæcid dravyamevaæ vÃtapittakaphebhyo guïato viparÅtaæ syÃt tac caitäjayaty abhyasyamÃnam // Car_3,1.14 [{ùyurvedadÅpikÃ} satatam abhyasyamÃnamiti avicchedenopayujyamÃnam // 1 viruddhaguïa iti tailaguïebhyo viparÅtaguïa÷ // 2 viruddhaguïasaænipÃte iti viruddhaguïayor melake // 3 nanu viruddhaguïayor madhye bhÆyasÃlpaæ jÅyate tat kathaæ tailaæ vÃtaæ jayati na hy asya vÃtaæ prati bhÆyastvaæ yuktamityÃha satatam abhyasyamÃnam iti // 4 satatopayogena hi tailaæ vÃtÃd adhikaæ bhavati tena vÃtaæ jayatÅtyartha÷ // 5 sarpi÷ khalvevameveti sarpirapi satatam abhyasyamÃnam ityartha÷ // 6 amadhuramiti rauk«yalÃghavÃv­«yatvÃdinà madhuraviparÅtaæ kaÂurasam ityartha÷ // 7 iha ca prabhÃvaÓabdena sÃmÃnyena dravyaÓaktir ucyate nÃcintyaÓakti÷ tena tailÃdÅnÃæ snehau«ïyÃdiguïÃdapi vÃtÃdiÓamanaæ dravyaprabhÃvÃdeva bhavati // 8 sarpi«i ca yadyapi madhuro rasa÷ pittapraÓame vyÃpriyate tathÃpi mÃdhuryaÓaityamandatvai÷ pittaÓamanaæ sarpi÷kÃryameva tena dravyaprabhÃva eva vÃcya÷ // 9 yadà tu rasadvÃrà kÃryaæ dravyasya cintyate tadà rasaprabhÃva iti vyapadeÓo bhavati // 10 evaæ ka«ÃyÃnurase madhuni ca samÃdhÃnaæ vÃcyam // 11 anye tu bruvate yattailÃdÅnÃæ vÃtÃdiÓamanatvaæ pratyacintya eva prabhÃvo 'yamucyate tatra ca tailavÃtayor viruddhaguïayor melake tailameva vÃtaæ jayati na tu vÃtas tailam iti tailasyÃcintyaprabhÃva÷ evaæ sarpirmadhunor api pittaÓle«maharaïe prabhÃvÃjj¤eye // 12 etaccÃnye necchanti yatas tailÃdÅnÃæ satatam abhyasyamÃnamiti padenÃdhikyameva vÃtÃdijayakÃraïamuktaæ tathà yaccÃnyad api kiæcid dravyam ityÃdigranthena dravyÃcintyaprabhÃvaæ parityajya sÃmÃnyena guïavaiparÅtyam evÃbhyÃsÃd vÃtÃdijayahetur ucyate // 13] atha khalu trÅïi dravyÃïi nÃtyupayu¤jÅtÃdhikam anyebhyo dravyebhya÷ tadyathÃpippalÅ k«Ãra÷ lavaïamiti // Car_3,1.15 [{ùyurvedadÅpikÃ} abhyasyadravyaæ prabhÃvodÃharaïÃrtham abhidhÃyÃnabhyasyÃn Ãha athetyÃdi // 1 adhikamanyebhya iti vacanÃdanyadapi citrakabhallÃtakÃdyevaæjÃtÅyaæ nÃtyupayoktavyaæ pippalyÃdidravyaæ tv anyebhyo 'pyadhikam atyupayoge varjanÅyamiti darÓayati // 2] pippalyo hi kaÂukÃ÷ satyo madhuravipÃkà gurvyo nÃtyarthaæ snigdho«ïÃ÷ prakledinyo bhe«ajÃbhimatÃÓ ca tÃ÷ sadya÷ ÓubhÃÓubhakÃriïyo bhavanti ÃpÃtabhadrÃ÷ prayogasamasÃdguïyÃt do«asaæcayÃnubandhÃ÷ satatam upayujyamÃnà hi guruprakleditvÃcchle«mÃïam utkleÓayanti au«ïyÃt pittaæ na ca vÃtapraÓamanÃyopakalpante 'lpasneho«ïabhÃvÃt yogavÃhinyastu khalu bhavanti tasmÃtpippalÅr nÃtyupayu¤jÅta // Car_3,1.16 [{ùyurvedadÅpikÃ} kaÂukÃ÷ satyo madhuravipÃkÃ÷ ityÃdi pippalÅguïakathanam anabhyÃsaprayoge do«avaiparÅtyena do«apraÓamanopadarÓanÃrthaæ tathà atyabhyÃse guruprakleditvÃcchle«mÃïam utkleÓayanti ityÃdigranthavaktavyado«akaraïayogyatopadarÓanÃrthaæ ca // 1 bhe«ajÃbhimatÃÓca sadya iti cheda÷ // 2 sadya iti anabhyÃse // 3 ÓubhÃÓubhakÃriïyo bhavantÅti sadya÷ ÓubhakÃriïya÷ atyabhyÃsaprayoge tv aÓubhakÃriïya÷ // 4 etadeva ÓubhÃÓubhakÃritvaæ darÓayaty ÃpÃtabhadrà ityÃdinà // 5 prayogasamasÃdguïyÃd iti samasya prayogasya sadguïatvÃt same 'lpakÃle alpamÃtre ca pippalyÃdiprayoge sadguïà bhavantÅtyartha÷ // 6 do«asaæcayÃnubandho 'tyupayogo yÃsÃæ tà do«asaæcayÃnubandhÃ÷ // 7 etadeva do«asaæcayÃnubandhatvaæ viv­ïoti satatam ityÃdi // 8 pippalÅdharmakathanaprastÃvÃd guïÃntaram Ãha yogavÃhinyas tv ityÃdi // 9 yogavÃhitvena kaÂukÃnÃmapi pippalÅnÃæ v­«yaprayoge«u yoga÷ tathà jvaragulmaku«ÂhaharÃdiprayoge«u jvarÃdÅn hanti pippalÅ // 10 ayaæ ca pippalyatiyogani«edho'pavÃdaæ parityajya j¤eya÷ // 11 tena pippalÅrasÃyanaprayogas tathà gulmÃdi«u ca pippalÅvardhamÃnakaprayogo na virodham Ãvahati // 12 ukte hi vi«aye yathoktavidhÃnena nirdo«Ã eva pippalya iti ­«ivacanÃd unnÅyate / anye tu annasaæskaraïe pippalyÃdÅnÃm atiprayogo na tu svÃtantryeïeti bruvate / satatamupayujyamÃnà iti atimÃtratvena tathà satataprayogeïa ceti j¤eyam // 13] k«Ãra÷ punar au«ïyataik«ïyalÃghavopapanna÷ kledayatyÃdau paÓcÃdviÓo«ayati sa pacanadahanabhedanÃrtham upayujyate so 'tiprayujyamÃna÷ keÓÃk«ih­dayapuæstvopaghÃtakara÷ saæpadyate / ye hy enaæ grÃmanagaranigamajanapadÃ÷ satatam upayu¤jate ta Ãndhya«Ãï¬hyakhÃlityapÃlityabhÃjo h­dayÃpakartinaÓca bhavanti tadyathà prÃcyÃÓ cÅnÃÓca tasmÃtk«Ãraæ nÃtyupayu¤jÅta // Car_3,1.17 [{ùyurvedadÅpikÃ} h­dayÃpakartina iti h­dayaparikartanarÆpavedanÃyuktÃ÷ // 1] lavaïaæ punarau«ïyataik«ïyopapannam anatiguru anatisnigdham upakledi visraæsanasamartham annadravyarucikaram ÃpÃtabhadraæ prayogasamasÃdguïyÃt do«asaæcayÃnubandhaæ tad rocanapÃcanopakledanavisraæsanÃrtham upayujyate / tad atyartham upayujyamÃnaæ glÃniÓaithilyadaurbalyÃbhinirv­ttikaraæ ÓarÅrasya bhavati / ye hy enad grÃmanagaranigamajanapadÃ÷ satatamupayu¤jate te bhÆyi«Âhaæ glÃsnava÷ ÓithilamÃæsaÓoïità aparikleÓasahÃÓ ca bhavanti / tadyathà vÃhlÅkasaurëÂrikasaindhavasauvÅrakÃ÷ te hi payasÃpi saha lavaïam aÓnanti / ye 'pÅha bhÆmer atyÆ«arà deÓÃste«vo«adhivÅrudvanaspativÃnaspatyà na jÃyante'lpatejaso và bhavanti lavaïopahatatvÃt / tasmÃllavaïaæ nÃtyupayu¤jÅta / ye hy atilavaïasÃtmyÃ÷ puru«Ãste«Ãmapi khÃlityapÃlityÃni valayaÓcÃkÃle bhavanti // Car_3,1.18 [{ùyurvedadÅpikÃ} glÃni÷ mÃæsÃpacayo har«ak«ayo và // 1 na kevalaæ lavaïÃtiyoga÷ ÓarÅropaghÃtakara÷ kiætu bhÆmer apyupaghÃtakara ityÃha ye 'pÅhetyÃdi // 2 Æ«arà iti lavaïapradhÃnÃ÷ // 3 lavaïaæ nÃtyupayu¤jÅteti nÃtimÃtraæ lavaïaæ satatam upayu¤jÅta annadravyasaæskÃrakaæ tu stokamÃtram abhyÃsenÃpyupayojanÅyam eva // 4 vÃhlÅkÃdivyatirikte 'pi deÓe ye 'tilavaïam aÓnanti te«Ãmapi do«ÃnÃha ye hÅtyÃdi // 5 etena cÃnyatrÃpi deÓe 'timÃtralavaïasÃtmyÃnÃæ lavaïÃtyupayogak­ta eva ÓaithilyÃdido«a unnÅyate na deÓasvabhÃvak­ta÷ // 6] tasmÃtte«Ãæ tatsÃtmyata÷ krameïÃpagamanaæ Óreya÷ / sÃtmyamapi hi krameïopanivartyamÃnam ado«am alpado«aæ và bhavati // Car_3,1.19 [{ùyurvedadÅpikÃ} te«Ãmiti atik«ÃralavaïasÃtmyÃnÃm // 1 tatsÃtmyata iti atimÃtrak«ÃrÃd atimÃtralavaïÃc ca sÃtmyÃt // 2 krameïeti na vegÃn dhÃraïÅyoktasÃtmyaparityÃgakrameïa // 3 iha ca sÃtmyaÓabdenaukasÃtmyam abhipretam // 4 alpado«am ado«aæ veti pak«advaye 'tyarthasÃtmyam alpado«aæ bhavati anyattvado«am iti vyavasthà // 5] sÃtmyaæ nÃma tad yad ÃtmanyupaÓete sÃtmyÃrtho hy upaÓayÃrtha÷ / tattrividhaæ pravarÃvaramadhyavibhÃgena saptavidhaæ tu rasaikaikatvena sarvarasopayogÃcca / tatra sarvarasaæ pravaram avaramekarasaæ madhyaæ tu pravarÃvaramadhyastham / tatrÃvaramadhyÃbhyÃæ sÃtmyÃbhyÃæ krameïaiva pravaram upapÃdayet sÃtmyam / sarvarasamapi ca sÃtmyam upapanna÷ prak­tyÃdyupayoktra«ÂamÃni sarvÃïyÃhÃravidhiviÓe«ÃyatanÃnyabhisamÅk«ya hitam evÃnurudhyeta // Car_3,1.20 [{ùyurvedadÅpikÃ} sÃtmyaæ nÃmeti okasÃtmyaæ nÃmetyartha÷ // 1 okÃditi abhyÃsÃt // 2 upaÓayÃrtha iti upaÓayaÓabdÃbhidheya ityartha÷ // 3 taditi okasÃtmyam // 4 trividhamiti pravarÃvaramadhyabhedena // 5 saptavidhaæ tu ekaikarasena «a saæs­«ÂarasopayogÃccaikam evaæ saptavidham // 6 saæs­«ÂaÓabdena dvirasÃdaya÷ «a¬rasaparyantà g­hyante // 7 pravarÃvaramadhyastham iti dvirasÃdipa¤carasaparyantam // 8 avaramadhyamÃbhyÃæ lak«ita÷ puru«a÷ // 9 pravaramiti sarvarasam // 10 sÃtmyamupapÃdayet abhyased ityartha÷ // 11 krameïeti yathoktÃbhyÃsakrameïa // 12 upapÃditasarvarasasÃtmyenÃpi cÃhÃra÷ praÓastaprak­tyÃdisampanna eva kartavya ityÃha sarvarasam ityÃdi // 13 abhisamÅk«yeti hitÃhitatvena vicÃrya // 14 hitameveti padena yadeva prak­tyÃdinà hitaæ tad evÃnurudhyeta sevetetyartha÷ // 15] tatra khalvimÃnya«ÂÃv ÃhÃravidhiviÓe«ÃyatanÃni bhavanti tadyathà prak­tikaraïasaæyogarÃÓideÓakÃlopayogasaæsthopayoktra«ÂamÃni bhavanti // Car_3,1.21 [{ùyurvedadÅpikÃ} ÃhÃrasya vidhi÷ prakÃro vidhÃnaæ và ityÃhÃravidhi÷ tasya viÓe«o hitatvamahitatvaæ ca tasyÃyatanÃni hetÆn ity ÃhÃravidhiviÓe«ÃyatanÃni // 1 ÃhÃraprakÃrasya hitatvamahitatvaæ ca prak­tyÃdihetukam ityartha÷ // 2 upayoktà a«Âamo ye«Ãæ tÃnyupayoktra«ÂamÃni // 3] tatra prak­tir ucyate svabhÃvo ya÷ sa punarÃhÃrau«adhadravyÃïÃæ svÃbhÃviko gurvÃdiguïayoga÷ tadyathà ma«amudgayo÷ ÓÆkaraiïayoÓca / [{ùyurvedadÅpikÃ} uktÃni prak­tyÃdinà vibhajate tatretyÃdinà // 1 svÃbhÃvika iti saæskÃrÃdyak­ta÷ // 2 mëamudgayor iti prak­tyà mëe gurutvaæ mudge ca laghutvaæ ÓÆkare gurutvam eïe ca laghutvam // 3] karaïaæ puna÷ svÃbhÃvikÃnÃæ dravyÃïÃm abhisaæskÃra÷ / saæskÃro hi guïÃntarÃdhÃnam ucyate / te guïÃs toyÃgnisaænikar«aÓaucamanthanadeÓakÃlavÃsanabhÃvanÃdibhi÷ kÃlaprakar«abhÃjanÃdibhiÓ cÃdhÅyante / [{ùyurvedadÅpikÃ} dravyÃïÃm iti vaktavye svÃbhÃvikÃnÃm iti yat karoti tenotpattikÃle janakabhÆtai÷ svaguïÃropaïaæ saæskÃrastÆtpannasyaiva toyÃdinà guïÃntarÃdhÃnamiti darÓayati // 1 tacca prÃk­taguïopamardenaiva kriyate yathà toyÃgnisaænikar«aÓaucais taï¬ulasthaæ gauravam upahatya lÃghavam anne kriyate // 2 yaduktaæ sudhauta÷ prasruta÷ svinna÷ saætaptaÓ caudano laghu÷ // 3 tathà raktaÓÃlyÃderlaghor apyagnisaæyogÃdinà lÃghavaæ vardhate // 4 manthanÃdguïÃdhÃnaæ yathà Óothak­d dadhi Óothaghnaæ sasnehamapi manthanÃt iti // 5 deÓena yathà bhasmarÃÓer adha÷ sthÃpayet ityÃdau // 6 vÃsanena guïÃdhÃnaæ yathÃpÃm utpalÃdivÃsanena sugandhÃnukaraïam // 7 bhÃvanayà ca svarasÃdik­tayà sthitasyaivÃmalakÃder guïasyotkar«o bhavati // 8 kÃlaprakar«Ãdyathà pak«ÃjjÃtarasaæ pibed ityÃdi // 9 bhÃjanena yathà traiphalenÃyasÅæ pÃtrÅæ kalkenÃlepayet ityÃdau // 10 ÃdigrahaïÃt pe«aïÃbhimantraïÃdi g­hyate // 11 nanu saæskÃrÃdheyena guïena kathaæ svÃbhÃvikaguïanÃÓa÷ kriyate yata÷ svabhÃvo ni«pratikriya÷ ityuktaæ yadi hi saæskÃreïa svÃbhÃvikagurutvaæ pratikriyate tadà svabhÃvo ni«pratikriya÷ iti kathaæ brÆma÷ svabhÃvo ni«pratikriya÷ iti svabhÃvo bhÃvÃnÃm utpattau nÃnyathà kriyate // 12 tena jÃtipratibaddhaæ mëÃdÅnÃæ gurutvaæ na tajjÃtau sphoÂayituæ pÃryate saæskÃreïa tu tadanyathÃkaraïamanumatameva d­«ÂatvÃt // 13 kaÓcit tu guïo dravyÃïÃæ saæskÃrÃdinÃpi nÃnyathà kriyate yathà vahner au«ïyaæ vÃyoÓcalatvaæ tailasya sneha ityÃdi // 14 ete hi yÃvaddravyabhÃvina eva guïÃ÷ // 15 gauravÃdayastu purÃïadhÃnyÃdi«vapyapagamadarÓanÃn na yÃvaddravyabhÃvina÷ // 16 uktaæ hi guïo dravyavinÃÓÃd và vinÃÓam upagacchati // 17 guïÃntaropadhÃnÃd và iti // 18 yatra tu saæskÃreïa vrÅherlÃjalak«aïaæ dravyÃntarameva janyate tatra guïÃntarotpÃda÷ su«Âhveva // 19] saæyoga÷ punar dvayor bahÆnÃæ và dravyÃïÃæ saæhatÅbhÃva÷ sa viÓe«amÃrabhate yaæ punar naikaikaÓo dravyÃïyÃrabhante tad yathà madhusarpi«o÷ madhumatsyapayasÃæ ca saæyoga÷ / [{ùyurvedadÅpikÃ} saæyogam Ãha saæyogas tv ityÃdi // 1 sa viÓe«amÃrabhata iti saæyujyamÃnadravyaikadeÓe 'd­«Âaæ kÃryam Ãrabhata ityartha÷ // 2 yaæ naikaikaÓa iti yaæ viÓe«aæ pratyekasaæyujyamÃnÃni dravyÃïi nÃrabhanta ityartha÷ // 3 madhusarpi«Å hi pratyekamamÃrake milite tu mÃrake bhavata÷ k«ÅramatsyÃdisaæyogaÓca ku«ÂhÃdikaro bhavati // 4 saæyogas tv iha prÃdhÃnyenaivopalabhyamÃnadravyamelako vivak«itas tena bhÃvanÃdi«vapi yadyapi saæyogo 'sti tathÃpi tatra bhÃvanÃdravyÃïÃæ prÃdhÃnyenÃnupalabdher na saæyogena grahaïam // 5] rÃÓistu sarvagrahaparigrahau mÃtrÃmÃtraphalaviniÓcayÃrtha÷ / tatra sarvasyÃhÃrasya pramÃïagrahaïam ekapiï¬ena sarvagraha÷ parigraha÷ puna÷ pramÃïagrahaïam ekaikaÓyenÃhÃradravyÃïÃm / sarvasya hi graha÷ sarvagraha÷ sarvataÓca graha÷ parigraha ucyate / [{ùyurvedadÅpikÃ} rÃÓi÷ pramÃïam // 1 mÃtrÃmÃtraphalaviniÓcayÃrtha iti mÃtrÃvadÃhÃrau«adhasya ca yat phalaæ Óubham amÃtrasya hÅnasyÃtiriktasya và yat phalam aÓubham // 2 yaduktaæ tasya j¤ÃnÃrtham ucitapramÃïam anucitapramÃïaæ ca rÃÓisaæj¤aæ bhavati // 3 sarvagrahaæ viv­ïoti tatretyÃdi // 4 sarvasyeti miÓrÅk­tasyÃnnamÃæsasÆpÃder ekapiï¬ena mÃnam // 5 parigrahaæ viv­ïoti parigraha÷ punar ityÃdi // 6 ekaikaÓyeneti annasya ku¬ava÷ sÆpasya palaæ mÃæsasya dvipalamityÃdyavayavamÃnapÆrvakaæ samudÃyamÃnam // 7 sarvagrahe pratyavayavamÃnaniyamo nÃsti tena yena kenacid ÃhÃreïa pratyekamaniyatamÃnena sampÆrïÃhÃramÃtrÃniyamanaæ sarvagraha÷ // 8 etadeva Óabdavyutpattyà darÓayati sarvasya hÅtyÃdi // 9 sarvata iti pratyekÃvayavata ityartha÷ // 10] deÓa÷ puna÷ sthÃnaæ sa dravyÃïÃmutpattipracÃrau deÓasÃtmyaæ cÃca«Âe / [{ùyurvedadÅpikÃ} deÓaæ vibhajate deÓa ityÃdi // 1 sthÃnagrahaïenÃhÃradravyasya tathà bhoktuÓca sthÃnaæ darÓayati // 2 Ãca«Âa iti dravyasyotpattipracÃrÃdik­taguïaj¤Ãnahetur bhavati // 3 tatrotpattyà himavati jÃtaæ guïavadbhavati marau jÃtaæ laghu bhavati ityÃdi // 4 pracÃreïa laghu bhak«yÃïÃæ prÃïinÃæ tathà dhanvapracÃriïÃæ bahukriyÃïÃæ ca lÃghavaæ viparyaye ca gauravaæ g­hyate // 5 deÓasÃmyena ca deÓaviparÅtaguïaæ sÃtmyaæ g­hyate yathÃnÆpe u«ïarÆk«Ãdi dhanvani ca ÓÅtasnigdhÃdi // 6 okasÃtmyaæ tu upayokt­grahaïena g­hÅtam // 7] kÃlo hi nityagaÓ cÃvasthikaÓca tatrÃvasthiko vikÃramapek«ate nityagastu ­tusÃtmyÃpek«a÷ / [{ùyurvedadÅpikÃ} nityaga iti ahorÃtrÃdirÆpa÷ // 1 Ãvasthika iti rogitvabÃlyÃdyavasthÃviÓe«ita ityartha÷ // 2 vikÃramapek«ata iti bÃlyÃdik­taæ tu Óle«mavikÃraæ jvarÃdikaæ cÃhÃraniyamÃrthamapek«ata ityartha÷ // 3 ­tusÃtmyaæ hi ­tumapek«ata iti ­tusÃtmyÃpek«a÷ // 4] upayogasaæsthà yoganiyama÷ sa jÅrïalak«aïÃpek«a÷ / [{ùyurvedadÅpikÃ} evamÃhÃropayoga÷ kartavya evaæ na kartavya ityupayoganiyama÷ sa jÅrïalak«aïÃpek«a iti prÃdhÃnyenokta÷ // 1 teneha ajalpann ahasan nÃtidrutaæ nÃtivilambitam ityÃdyupayoganiyamamapyapek«ata eva ajÅrïabhojane tu mahÃæstrido«akopalak«aïo do«o bhavatÅtyayam evodÃh­ta÷ // 2] upayoktà punaryastamÃhÃramupayuÇkte yadÃyattam okasÃtmyam / itya«ÂÃv ÃhÃravidhiviÓe«ÃyatanÃni vyÃkhyÃtÃni bhavanti // Car_3,1.22 [{ùyurvedadÅpikÃ} yadÃyattam okasÃtmyam iti bhokt­puru«Ãpek«aæ hy abhyÃsasÃtmyaæ bhavati kasyaciddhi kiæcid evÃbhyÃsÃt pathyamapathyaæ và sÃtmyaæ bhavati // 1] e«Ãæ viÓe«Ã÷ ÓubhÃÓubhaphalÃ÷ parasparopakÃrakà bhavanti tÃn bubhutseta buddhvà ca hitepsureva syÃt na ca mohÃt pramÃdÃdvà priyam ahitam asukhodarkam upasevyam ÃhÃrajÃtam anyadvà kiæcit // Car_3,1.23 [{ùyurvedadÅpikÃ} e«ÃmityÃdau Óubhaphalà viÓe«Ã aÓubhaphalÃÓca parasparopakÃrakà bhavantÅti j¤eyam // 1 tatra prak­tyà lÃghavÃdi÷ Óubhaphala÷ gurvÃdiÓ cÃÓubhaphala÷ // 2 karaïÃdyÃdheyo'pi viÓe«a÷ ÓÃstrokta÷ Óubha÷ ni«iddhastvaÓubha÷ // 3 deÓÃsÃtmyaæ ninditadeÓabhavatvÃdi ca dravyasyÃÓubhaphalam // 4 evaæ kÃlÃsÃtmyamaÓubhaphalaæ cÃjÅrïabhojanÃdi tathà okÃsÃtmyaæ cÃÓubhamaÓubhaphalamiti j¤eyaæ viparÅtaæ tu Óubhaphalam // 5 mohÃditi aj¤ÃnÃt pramÃdÃditi j¤ÃtvÃpi rÃgÃd ityartha÷ // 6 priyamiti tadÃtvamÃtrapriyam // 7 ahitamityasya vivaraïamasukhodarkam iti // 8 asukhaæ du÷kharÆpam udarka uttarakÃlÅnaæ phalaæ yasya sa tathà // 9 anyadveti bhe«ajavihÃrÃdi // 10] tatredamÃhÃravidhividhÃnamarogÃïÃmÃturÃïÃæ cÃpi ke«Ãæcit kÃle prak­tyaiva hitatamaæ bhu¤jÃnÃnÃæ bhavati u«ïaæ snigdhaæ mÃtrÃvat jÅrïe vÅryÃviruddham i«Âe deÓe i«Âasarvopakaraïaæ nÃtidrutaæ nÃtivilambitam ajalpan ahasan tanmanà bhu¤jÅta ÃtmÃnamabhisamÅk«ya samyak // Car_3,1.24 [{ùyurvedadÅpikÃ} tatretyÃdau idamiti vak«yamÃïam // 1 ÃhÃravidhir vidhÅyate yeno«ïasnigdhÃdinà vak«yamÃïena tadÃhÃravidhividhÃnam // 2 ÃturÃïÃæ ca ke«Ãæciditi padena raktapittinÃæ ÓÅtameva kapharogiïÃæ rÆk«ameva hitamityÃdiviparyayaæ darÓayati // 3 ke«Ãæcidbhu¤jÃnÃnÃm idam ÃhÃravidhividhÃnaæ hitatamaæ bhavatÅti yojanà // 4 prak­tyaiveti svabhÃvenaiva hitatamaæ hitatamam ityuktaæ tena yat prak­tyà hitaæ tat kadÃcideva kaæcideva puru«am ÃsÃdyÃhitaæ bhavati tacca kÃdÃcitkatvÃd anÃd­taæ tena prÃyikatvÃdenaæ hitatamaæ vak«yÃma iti bhÃva÷ // 5 u«ïamityÃdau samyagiti cheda÷ // 6] tasya sÃdguïyam upadek«yÃma u«ïam aÓnÅyÃd u«ïaæ hi bhujyamÃnaæ svadate bhuktaæ cÃgnim audaryam udÅrayati k«ipraæ jarÃæ gacchati vÃtam anulomayati Óle«mÃïaæ ca parihrÃsayati tasmÃdu«ïam aÓnÅyÃt / snigdhamaÓnÅyÃt snigdhaæ hi bhujyamÃnaæ svadate bhuktaæ cÃnudÅrïam agnim udÅrayati k«ipraæ jarÃæ gacchati vÃtamanulomayati ÓarÅramupacinoti d­¬hÅkarotÅndriyÃïi balÃbhiv­ddhim upajanayati varïaprasÃdaæ cÃbhinirvartayati tasmÃt snigdhamaÓnÅyÃt / [{ùyurvedadÅpikÃ} tasyeti u«ïÃdiguïayuktasyÃnnasya // 1 sÃdguïyamiti praÓastaguïayogitÃm // 2 parihrÃsayatÅti bhinnasaæghÃtaæ karoti // 3] mÃtrÃvadaÓnÅyÃt mÃtrÃvaddhi bhuktaæ vÃtapittakaphÃn apŬayad Ãyur eva vivardhayati kevalaæ sukhaæ gudam anuparyeti na co«mÃïamupahanti avyathaæ ca paripÃkameti tasmÃnmÃtrÃvad aÓnÅyÃt / [{ùyurvedadÅpikÃ} mÃtrÃvaditi praÓaæsÃyÃæ matup tena praÓastamÃtram ityartha÷ // 1 apŬayaditi anatimÃtratvena svasthÃnasthitaæ sadvÃtÃdÅn sthÃnÃpŬanÃd aprakopayat // 2 gudam anuparyetÅti pariïataæ sadanurÆpatayà ni÷saratÅtyartha÷ // 3 Æ«mÃïaæ vahnim // 4] jÅrïe 'ÓnÅyÃt ajÅrïe hi bhu¤jÃnasyÃbhyavah­tam ÃhÃrajÃtaæ pÆrvasyÃhÃrasya rasam apariïatam uttareïÃhÃrarasenopas­jat sarvÃn do«Ãn prakopayatyÃÓu jÅrïe tu bhu¤jÃnasya svasthÃnasthe«u do«e«vagnau codÅrïe jÃtÃyÃæ ca bubhuk«ÃyÃæ viv­te«u ca srotasÃæ mukhe«u viÓuddhe codgÃre h­daye viÓuddhe vÃtÃnulomye vis­«Âe«u ca vÃtamÆtrapurÅ«avege«vabhyavah­tam ÃhÃrajÃtaæ sarvaÓarÅradhÃtÆn apradÆ«ayad Ãyur evÃbhivardhayati kevalaæ tasmÃjjÅrïe 'ÓnÅyÃt / [{ùyurvedadÅpikÃ} pÆrvasyeti dinÃntarak­tasya // 1 apariïatam iti asamyagjÃtam // 2 ÃhÃraraseneti ÃhÃrapariïÃmagatena madhurÃdinà kiævà ÃhÃrajena rasena // 3 svasthÃnasthe«u do«e«vityÃdi jÅrïÃhÃrasya lak«aïam // 4] vÅryÃviruddham aÓnÅyÃt aviruddhavÅryam aÓnan hi viruddhavÅryÃhÃrajairvikÃrair nopas­jyate tasmÃd vÅryÃviruddham aÓnÅyÃt / [{ùyurvedadÅpikÃ} viruddhavÅryÃhÃrajair iti ku«ÂhÃndhyavisarpÃdyair ÃtreyabhadrakÃpyÅyoktai÷ // 1] i«Âe deÓe i«Âasarvopakaraïaæ cÃÓnÅyÃt i«Âe hi deÓe bhu¤jÃno nÃni«ÂadeÓajairmanovighÃtakarair bhÃvair manovighÃtaæ prÃpnoti tathaive«Âai÷ sarvopakaraïai÷ tasmÃdi«Âe deÓe tathe«Âasarvopakaraïaæ cÃÓnÅyÃt / [{ùyurvedadÅpikÃ} manovighÃtakarairbhÃvairiti trividhakuk«Åye vak«yamÃïai÷ kÃmÃdibhiÓ cittopatÃpakaraiÓ cittavikÃrair ityartha÷ // 1 tathe«ÂaiÓca sarvopakaraïair bhu¤jÃno manovighÃtaæ na prÃpnotÅti yojanà ani«ÂabhojanÃder manovighÃto bhavati // 2] nÃtidrutamaÓnÅyÃt atidrutaæ hi bhu¤jÃnasyotsnehanamavasÃdanaæ bhojanasyÃprati«ÂhÃnaæ ca bhojyado«asÃdguïyopalabdhiÓ ca na niyatà tasmÃnnÃtidrutam aÓnÅyÃt / [{ùyurvedadÅpikÃ} utsnehanam unmÃrgagamanam // 1 avasÃdanam avasÃda÷ // 2 aprati«ÂhÃnaæ h­dayasthatvena ko«ÂhÃpraveÓa÷ // 3 bhojyagatÃnÃæ do«ÃïÃæ keÓÃdÅnÃæ sÃdguïyasya ca svÃdutvÃde÷ upalabdhir na niyatà bhavati kadÃcidupalabhyate kadÃcin neti // 4 tatra do«Ãnupalabdhyà sado«asyaiva bhak«aïaæ sÃdguïyÃnupalabdhyà ca prÅtyabhÃva÷ // 5] nÃtivilambitam aÓnÅyÃt ativilambitaæ hi bhu¤jÃno na t­ptim adhigacchati bahu bhuÇkte ÓÅtÅbhavaty ÃhÃrajÃtaæ vi«amaæ ca pacyate tasmÃnnÃtivilambitam aÓnÅyÃt / [{ùyurvedadÅpikÃ} vi«amaæ ca pacyata iti cirakÃlabhojanenÃgnisambandhasya vai«amyÃditi bhÃva÷ // 1] ajalpannahasan tanmanà jalpato hasato 'nyamanasa và bhu¤jÃnasya ta eva hi do«Ã bhavanti ya evÃtidrutam aÓnata÷ tasmÃd ajalpannahasaæstanmanà bhu¤jÅta / [{ùyurvedadÅpikÃ} ya evÃtidrutam aÓnato do«Ã iti utsnehanÃdaya÷ // 1] ÃtmÃnam abhisamÅk«ya bhu¤jÅta samyag idaæ mamopaÓete idaæ nopaÓeta ityevaæ viditaæ hy asyÃtmana ÃtmasÃtmyaæ bhavati tasmÃdÃtmÃnamabhisamÅk«ya bhu¤jÅta samyagiti // Car_3,1.25 [{ùyurvedadÅpikÃ} nopaÓeta itÅtyatra itiÓabdena sÃtmyÃsÃtmyavidhÃnopadarÓakena vicÃraphalamokasÃtmyasevanaæ darÓayati // 1 Ãtmana iti padenÃtmanaivÃtmasÃtmyaæ pratipuru«aæ j¤Ãyate na ÓÃstropadeÓeneti darÓayati // 2] rasÃn dravyÃïi do«ÃæÓca vikÃrÃæÓca prabhÃvata÷ / veda yo deÓakÃlau ca ÓarÅraæ ca sa no bhi«ak // Car_3,1.26 [{ùyurvedadÅpikÃ} adhyÃyoktarasaprabhÃvÃdij¤Ãnaæ stauti rasÃnityÃdi / sa no bhi«agiti no 'smÃkaæ saæmata ityartha÷ // 1] vimÃnÃrtho rasadravyado«arogÃ÷ prabhÃvata÷ / dravyÃïi nÃtisevyÃni trividhaæ sÃtmyameva ca // Car_3,1.27 ÃhÃrÃyatanÃnya«Âau bhojyasÃdguïyameva ca / vimÃne rasasaækhyÃte sarvametatprakÃÓitam // Car_3,1.28 ityagniveÓak­te tantre carakapratisaæsk­te vimÃnasthÃne rasavimÃnaæ nÃma prathamo'dhyÃya÷ // Car_3,1.29 [{ùyurvedadÅpikÃ} do«avikÃrau ca yadyapi trividhakuk«Åye prabhÃvavistÃreïa vaktavyau tathÃpÅha saæk«epeïoktÃv eva tena do«avikÃraprabhÃvÃv apyuktÃv iti yaducyate saægrahe tat sÃdhu // 1 tailÃdidravyatrayakathanaæ ca dravyaprabhÃvag­hÅtamiti k­tvà na p­thak saægrahe paÂhitam // 2] *************************************************************** CarakasaæhitÃ, ÁÃrÅrasthÃna, 1 athÃta÷ katidhÃpuru«Åyaæ ÓÃrÅraæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_5,1.1 iti ha smÃha bhagavÃn Ãtreya÷ // Car_5,1.2 katidhà puru«o dhÅman dhÃtubhedena bhidyate / puru«a÷ kÃraïaæ kasmÃt prabhava÷ puru«asya ka÷ // Car_5,1.3 kim aj¤o j¤a÷ sa nitya÷ kiæ kim anityo nidarÓita÷ / prak­ti÷ kà vikÃrÃ÷ ke kiæ liÇgaæ puru«asya ca // Car_5,1.4 ni«kriyaæ ca svatantraæ ca vaÓinaæ sarvagaæ vibhum / vadanty ÃtmÃnam Ãtmaj¤Ã÷ k«etraj¤aæ sÃk«iïaæ tathà // Car_5,1.5 ni«kriyasya kriyà tasya bhagavan vidyate katham / svatantraÓ ced ani«ÂÃsu kathaæ yoni«u jÃyate // Car_5,1.6 vaÓÅ yady asukhai÷ kasmÃd bhÃvair Ãkramyate balÃt / sarvÃ÷ sarvagatatvÃc ca vedanÃ÷ kiæ na vetti sa÷ // Car_5,1.7 na paÓyati vibhu÷ kasmÃc chailaku¬yatirask­tam / k«etraj¤a÷ k«etram athavà kiæ pÆrvam iti saæÓaya÷ // Car_5,1.8 j¤eyaæ k«etraæ vinà pÆrvaæ k«etraj¤o hi na yujyate / k«etraæ ca yadi pÆrvaæ syÃt k«etraj¤a÷ syÃd aÓÃÓvata÷ // Car_5,1.9 sÃk«ibhÆtaÓ ca kasyÃyaæ kartà hy anyo na vidyate / syÃt kathaæ cÃvikÃrasya viÓe«o vedanÃk­ta÷ // Car_5,1.10 atha cÃrtasya bhagavaæs tis­ïÃæ kÃæ cikitsati / atÅtÃæ vedanÃæ vaidyo vartamÃnÃæ bhavi«yatÅm // Car_5,1.11 bhavi«yantyà asaæprÃptir atÅtÃyà anÃgama÷ / sÃæpratikyà api sthÃnaæ nÃsty arte÷ saæÓayo hy ata÷ // Car_5,1.12 kÃraïaæ vedanÃnÃæ kiæ kim adhi«ÂhÃnam ucyate / kva caità vedanÃ÷ sarvà niv­ttiæ yÃnty aÓe«ata÷ // Car_5,1.13 sarvavit sarvasaænyÃsÅ sarvasaæyogani÷s­ta÷ / eka÷ praÓÃnto bhÆtÃtmà kair liÇgair upalabhyate // Car_5,1.14 ity agniveÓasya vaca÷ Órutvà matimatÃæ vara÷ / sarvaæ yathÃvat provÃca praÓÃntÃtmà punarvasu÷ // Car_5,1.15 khÃdayaÓ cetanëa«Âhà dhÃtava÷ puru«a÷ sm­ta÷ / cetanÃdhÃtur apy eka÷ sm­ta÷ puru«asaæj¤aka÷ // Car_5,1.16 punaÓ ca dhÃtubhedena caturviæÓatika÷ sm­ta÷ / mano daÓendriyÃïy arthÃ÷ prak­tiÓ cëÂadhÃtukÅ // Car_5,1.17 lak«aïaæ manaso j¤ÃnasyÃbhÃvo bhÃva eva ca / sati hy ÃtmendriyÃrthÃnÃæ sannikar«e na vartate // Car_5,1.18 vaiv­ttyÃn manaso j¤Ãnaæ sÃnnidhyÃt tac ca vartate / aïutvam atha caikatvaæ dvau guïau manasa÷ sm­tau // Car_5,1.19 cintyaæ vicÃryam Æhyaæ ca dhyeyaæ saækalpyam eva ca / yat kiæcin manaso j¤eyaæ tat sarvaæ hy arthasaæj¤akam // Car_5,1.20 indriyÃbhigraha÷ karma manasa÷ svasya nigraha÷ / Æho vicÃraÓ ca tata÷ paraæ buddhi÷ pravartate // Car_5,1.21 [{ùyurvedadÅpikÃ} manoguïamabhidhÃya manovi«ayamÃha cintyamityÃdi // 1 cintyaæ kartavyatayà akartavyatayà và yanmanasà cintyate // 2 vicÃryam upapattyanupapattibhyÃæ yadvim­Óyate // 3 Æhyaæ ca yat sambhÃvanayà Æhyate evametadbhavi«yati iti // 4 dhyeyaæ bhÃvanÃj¤Ãnavi«ayam // 5 saækalpyaæ guïavattayà do«avattayà vÃvadhÃraïÃvi«ayam // 6 yat kiæcidityanena sukhÃdyanuktavi«ayÃvarodha÷ // 7 manaso j¤eyamiti indriyanirapek«amanogrÃhyam // 8 ete ca mano'rthÃ÷ ÓabdÃdirÆpà eva tena «a«ÂhÃrthakalpanayà na caturviæÓatisaækhyÃtireka÷ // 9 sukhÃdayas tu ÓabdÃdivyatiriktà mano'rthà buddhibhedagrahaïenaiva grÃhyÃ÷ // 10 manovi«ayamabhidhÃya mana÷karmÃha indriyetyÃdi // 11 indriyÃbhigraha÷ indriyÃdhi«ÂhÃnaæ manasa÷ karma tathà svasya nigraho manasa÷ karma mano hy ani«Âavi«ayapras­taæ manasaiva niyamyate manaÓca guïÃntarayuktaæ sadvi«ayÃntarÃn niyamayati ityÃhureke // 12 yaduktam vi«ayapravaïaæ cittaæ dh­tibhraæÓÃnna Óakyate // 13 niyantum ahitÃd arthÃd dh­tirhi niyamÃtmikà iti // 14 tena dh­tyà kÃraïabhÆtayà ÃtmÃnaæ niyamayatÅti na svÃtmani kriyÃvirodha÷ // 15 mana÷karmÃntaram Ãha Æho vicÃraÓ ceti // 16 atroha Ãlocanaj¤Ãnaæ nirvikalpakam vicÃro heyopÃdeyatayà vikalpanam // 17 caturvidhaæ hi vikalpakÃraïaæ sÃækhyà manyante tatra bÃhyam indriyarÆpam Ãbhyantaraæ tu mano'haækÃro buddhiÓceti tritayam // 18 tatrendriyÃïyÃlocayanti nirvikalpena g­hïantÅtyartha÷ manastu saækalpayati heyopÃdeyatayà kalpayatÅtyartha÷ ahaækÃro 'bhimanyate mamedamahamatrÃdhik­ta iti manyata ityartha÷ buddhir adhyavasyati tyajÃmyenaæ do«avantam upÃdadÃmyenaæ guïavantam ityadhyavasÃyaæ karotÅtyartha÷ // 19 Æhas tu yadyapi bÃhyacak«urÃdikarma tathÃpi tatrÃpi mano'dhi«ÂhÃnam astÅti mana÷karmatayokta÷ // 20 vacanaæ hi sÃnta÷karaïà buddhi÷ sarvaæ vi«ayam avagÃhate yasmÃt // 21 tasmÃt trividhaæ karaïaæ dvÃri dvÃrÃïi Óe«Ãïi iti // 22 tata÷ paraæ buddhi÷ pravartata iti ÆhavicÃrÃnantaraæ buddhir adhyavasÃyaæ karotÅtyartha÷ // 23 ahaækÃravyÃpÃraÓ cÃbhimananam ihÃnukto 'pi buddhivyÃpÃreïaiva sÆcito j¤eya÷ // 24 buddhirhi tyajÃmyenamupÃdadÃmÅti vÃdhyavasÃyaæ kurvatÅ ahaækÃrÃbhimata eva vi«aye bhavati tena buddhivyÃpÃreïaivÃhaækÃravyÃpÃro 'pi g­hyate // 25 buddhau hi sarvakaraïavyÃpÃrÃrpaïaæ bhavati // 26 yaduktam ete pradÅpakalpÃ÷ parasparavilak«aïà guïaviÓe«Ã÷ / k­tsnaæ puru«asyÃrthaæ prakÃÓya buddhau prayacchanti // 27] indriyeïendriyÃrtho hi samanaskena g­hyate / kalpyate manasà tÆrdhvaæ guïato do«ato'thavà // Car_5,1.22 jÃyate vi«aye tatra yà buddhirniÓcayÃtmikà / vyavasyati tayà vaktuæ kartuæ và buddhipÆrvakam // Car_5,1.23 [{ùyurvedadÅpikÃ} etadevohavicÃrapÆrvakatvaæ buddher viv­ïoti indriyeïetyÃdi // 1 g­hyate iti ÆhamÃtreïa nirvikalpena g­hyate // 2 guïata iti upÃdeyatayà // 3 do«ata iti heyatayà // 4 buddhyadhyavasÃyaæ viv­ïoti jÃyata ityÃdi // 5 vi«aye tatreti manasà kalpite vi«aye // 6 niÓcayÃtmiketi sthirasvarÆpà adhyavasÃyarÆpetyartha÷ // 7 vyavasyatÅti anu«ÂhÃnaæ karoti udyukto bhavatÅtyartha÷ buddhyadhyavasitamarthaæ vaktuæ kartuæ vÃnuti«ÂhatÅti yÃvat // 8 buddhipÆrvakamityanena yadeva buddhipÆrvakam anu«ÂhÃnaæ tad evaivaævidhaæ bhavati nonmattÃdyanu«ÂhÃnamiti darÓayati // 9] ekaikÃdhikayuktÃni khÃdÅnÃmindriyÃïi tu / pa¤ca karmÃnumeyÃni yebhyo buddhi÷ pravartate // Car_5,1.24 [{ùyurvedadÅpikÃ} mano'bhidhÃyendriyÃïyabhidhatte tatrÃpi jyÃyastvÃd buddhÅndriyÃïi prÃgÃha ekaiketyÃdi // 1 khÃdÅnÃæ madhye ekaikenÃdhikena bhÆtena yuktÃnÅndriyÃïi pa¤ca cak«urÃdÅni ekaikÃdhikapadena pa¤cÃpi päcabhautikÃni paraæ cak«u«i tejo'dhikamityÃdyuktaæ sÆcayati // 2 karmÃnumeyÃnÅti kÃryÃnumeyÃni kÃryaæ cak«urbuddhyÃdi // 3 yebhyo buddhi÷ pravartata iti yÃni buddhÅndriyÃïi tÃnÅmÃni pa¤ceti darÓayati // 4 yadyapi ca sÃækhye ÃhaækÃrikÃïÅndriyÃïi yaduktaæ sÃttvika ekÃdaÓaka÷ pravartate vaik­tÃd ahaækÃrÃd iti tathÃpi matabhedÃdbhautikatvam indriyÃïÃæ j¤eyaæ kiævà aupacÃrikam etadbhautikatvam indriyÃïÃæ j¤eyam upacÃrabÅjaæ ca yad guïabhÆyi«Âhaæ yad indriyaæ g­hïÃti tattadbhÆyi«Âham ityucyate cak«ustejo g­hïÃti tena taijasam ucyate ityÃdi j¤eyam // 5] hastau pÃdau gudopasthaæ vÃgindriyamathÃpi ca / karmendriyÃïi pa¤caiva pÃdau gamanakarmaïi // Car_5,1.25 pÃyÆpasthaæ visargÃrthaæ hastau grahaïadhÃraïe / jihvÃvÃgindriyaæ vÃk ca satyà jyotistamo'n­tà // Car_5,1.26 [{ùyurvedadÅpikÃ} atha karmendriyÃïyÃha hastÃv ityÃdi // 1 hastÃv ekaæ pÃdau caikamindriyamekarÆpakarmakart­tayà // 2 gudopasthaæ caikaikam // 3 vÃca upÃdÃnahÃnÃrthaæ bhedamÃha vÃk cetyÃdi // 4 jyotiriva jyoti÷ dharmakart­tvenobhayalokaprakÃÓakÃritvÃt etadviparyayeïa tama÷ an­tà // 5] mahÃbhÆtÃni khaæ vÃyur agnir Ãpa÷ k«itistathà / Óabda÷ sparÓaÓca rÆpaæ ca raso gandhaÓca tadguïÃ÷ // Car_5,1.27 [{ùyurvedadÅpikÃ} sampratyuddeÓakramÃnurodhÃdarthe 'bhidhÃtavye 'rthÃnÃæ prak­tigrahaïag­hÅtapa¤cabhÆtaguïatayà parÃdhÅnatvÃd a«ÂadhÃtuprak­tig­hÅtÃni bhÆtÃnyeva tÃvadÃha mahÃbhÆtÃnÅtyÃdi // 1 ÓabdÃdayo yathÃsaækhyaæ khÃdÅnÃæ naisargikà guïà j¤eyÃ÷ // 2 yastu guïotkar«o 'bhidhÃtavya÷ sa hi anupravi«ÂabhÆtasambandhÃd eva // 3 tena p­thivyÃæ caturbhÆtapraveÓÃt pa¤caguïatvam evaæ jalÃdÃv api caturguïatvÃdi j¤eyam // 4] te«Ãmekaguïa÷ pÆrvo guïav­ddhi÷ pare pare / pÆrva÷ pÆrvaguïaÓcaiva kramaÓo guïi«u sm­ta÷ // Car_5,1.28 [{ùyurvedadÅpikÃ} naisargikaæ guïamabhidhÃya bhÆtÃntarapraveÓak­taæ guïam Ãha te«Ãm ityÃdi // 1 ekaguïa÷ pÆrva iti pÆrvo dhÃtu÷ kharÆpa÷ Óabdaikaguïa÷ // 2 puæliÇgatà ca khÃdÅnÃæ dhÃturÆpatÃbuddhisthÅk­tatvÃt uktaæ hi khÃdayaÓ cetanëa«Âhà dhÃtava÷ iti // 3 yathà yathà ca paratvaæ tathà tathà ca guïav­ddhir yathÃsaækhyam // 4 nanu etÃvatà 'py ekaguïatvadviguïatvÃdi na niyamena j¤Ãyate ko guïa÷ kva bhÆte ityÃha pÆrva ityÃdi // 5 guïi«u khÃdi«u dhÃtu«u pÆrvo guïa÷ krameïa yathÃsaækhyaæ vartate na kevalaæ pÆrva÷ kiætu pÆrvasyÃpi yo guïa÷ sa ca pÆrvaguïa uttare bhÆte vartate // 6 tena khe pÆrve pÆrva÷ Óabdaguïo vartate vÃyau tu sparÓa÷ kramaprÃpta÷ pÆrvo bhavati pÆrvaguïaÓca Óabda iti dviguïatvam evamagnyÃdau ca j¤eyam // 7 gandhas tÆttaraguïÃntarÃbhÃvÃnna pÆrvo bhavati tathÃpi gandhaÓ ca tadguïÃ÷ iti granthe tadguïà itipadÃpek«ayà gandhasya pÆrvatvaæ kalpanÅyaæ kiævà pÆrva iti chattriïo gacchantÅti nyÃyenoktaæ tenÃpÆrvo 'pi gandha÷ kramÃgata÷ p­thivyÃæ j¤eya÷ // 8] kharadravacalo«ïatvaæ bhÆjalÃnilatejasÃm / ÃkÃÓasyÃpratÅghÃto d­«Âaæ liÇgaæ yathÃkramam // Car_5,1.29 lak«aïaæ sarvamevaitat sparÓanendriyagocaram / sparÓanendriyavij¤eya÷ sparÓo hi saviparyaya÷ // Car_5,1.30 [{ùyurvedadÅpikÃ} bhÆtÃnÃm asÃdhÃraïaæ lak«aïamÃha kharetyÃdi // 1 apratÅghÃta÷ apratihananam asparÓatvam iti yÃvat sparÓavaddhi gativighÃtakaæ bhavati nÃkÃÓa÷ asparÓavattvÃt // 2 sarvamevaitaditi kharatvÃdi // 3 sparÓanendriyagocaramiti sparÓanendriyaj¤eyam // 4 kathametatsarvaæ sparÓanendriyaj¤eyam ityÃha sparÓanetyÃdi // 5 saviparyaya iti sparÓÃbhÃva ityartha÷ // 6 yad indriyaæ yadg­hïÃti tattasyÃbhÃvamapi g­hïÃti tena ÃkÃÓasyÃsparÓatvam api sparÓanendriyagrÃhyam iti yuktam // 7 dravatvaæ calatvaæ ca sÃækhyamate sparÓanagrÃhyatvÃt sthÆlabhÆtavÃtadharma÷ sparÓa eva yaddhi sparÓanena g­hyate tat sarvaæ mahÃbhÆtavÃtapariïÃma eva // 8 etÃni ca khÃdÅni sÆk«mÃïi tanmÃtrarÆpÃïi j¤eyÃni sthÆlabhÆtÃni tu khÃdÅni vikÃratayà tatroktÃni // 9 prak­tivarge sÆk«marÆpÃstanmÃtrà uktÃ÷ // 10 vacanaæ hi tanmÃtrÃïyaviÓe«Ãs tebhyo bhÆtÃni pa¤ca pa¤cabhya÷ // 11 ete sm­tà viÓe«Ã÷ ÓÃntà ghorÃÓca mƬhÃÓca iti tenehÃpi khÃdÅni tanmÃtraÓabdoktÃni sÆk«mÃïi boddhavyÃni // 12] ****************************************************************** CarakasaæhitÃ, CikitsÃsthÃna, 1 [RasÃyanÃdhyÃya] athÃto 'bhayÃmalakÅyaæ rasÃyanapÃdaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_6,1.1 iti ha smÃha bhagavÃnÃtreya÷ // Car_6,1.2 [{ùyurvedadÅpikÃ} pÆrvasthÃnoktalak«aïÃbhÃvenÃvadhÃritÃyu«madbhÃvena cikitsà dharmÃrthayaÓaskarÅ kartavyetyanantaraæ cikitsÃbhidhÃyakaæ sthÃnam ucyate // 1 rasÃyanavÃjÅkaraïasÃdhanamapi yathà cikitsocyate tathÃnantaram eva vak«yati // 2 tatrÃpi jvarÃdicikitsÃyÃ÷ prÃgrasÃyanavÃjÅkaraïayor mahÃphalatvenÃdÃv abhidhÃnam // 3 tayorapi ca rasÃyanameva var«asahasrÃyu«ÂvÃdikÃraïatayà mahÃphalam iti tad abhidhÅyate tatrÃpi cÃbhayÃmalakÅyaÓ cikitsÃsthÃnÃrthasÆtrÃbhidhÃyakatayÃgre 'bhidhÅyate // 4] cikitsitaæ vyÃdhiharaæ pathyaæ sÃdhanamau«adham / prÃyaÓcittaæ praÓamanaæ prak­tisthÃpanaæ hitam // Car_6,1.3 [{ùyurvedadÅpikÃ} tatrÃdau vyavahÃrÃrthaæ sthÃnÃbhidheyasya bhe«ajasya paryÃyÃnÃha cikitsitam ityÃdi // 1 karoti caivamÃdau pradhÃnÃbhidheyaparyÃyÃbhidhÃnaæ yathÃnidÃne heturÆpÃdiparyÃyakathanam // 2 etacca paryÃyÃbhidhÃnaæ prÃdhÃnyena catu«pÃdasyaiva bhe«ajasya yaduktaæ catu«pÃdaæ «o¬aÓakalaæ bhe«ajamiti bhi«ajo bhëante iti // 3 evaæbhÆtabhe«ajÃÇgarÆpatayà tu sthÃvarajaÇgamadravyarÆpasya bhe«ajasya bhe«ajatvamevÃntaravyavahÃrak­taæ j¤eyam // 4 prÃyaÓcittam iti bhe«ajasaæj¤Ã prÃyaÓcittavad bhe«ajasyÃdharmakÃryavyÃdhiharatvena // 5] vidyÃd bhe«ajanÃmÃni bhe«ajaæ dvividhaæ ca tat / svasthasyorjaskaraæ kiæcit kiæcidÃrtasya roganut // Car_6,1.4 [{ùyurvedadÅpikÃ} dvaividhyaæ viv­ïoti svasthasyetyÃdi // 1 kiæciditi na sarvam // 2 svasthatvena vyavahriyamÃïasya puæso jarÃdisvÃbhÃvikavyÃdhiharatvena tathÃprahar«avyayÃyak«ayitvÃnucitaÓukratvÃdyapraÓastaÓÃrÅrabhÃvaharatvena Ærja÷ praÓastaæ bhÃvam ÃdadhÃtÅti svasthasyorjaskaram // 3 Ãrtasya roganuditi viÓe«aïena jvarÃdinÃrtasya jvarÃdiharam // 4 roganud iti vacanenaivÃrtaviÓe«itÃyÃæ labdhÃyÃæ yad Ãrtasya iti karoti tena sahajajarÃdik­tÃæ pŬÃm anudvejikÃæ parityajya jvarÃdinÃsvÃbhÃvikena rogeïa pŬitasyeti darÓayati // 5] abhe«ajaæ ca dvividhaæ bÃdhanaæ sÃnubÃdhanam / [{ùyurvedadÅpikÃ} bhe«ajaprasaÇgÃd abhe«ajadvaividhyam Ãha abhe«ajam ityÃdi // 1 bÃdhanam iha tadÃtvamÃtrabÃdhakaæ yathÃsvalpam apathyam // 2 sÃnubÃdhanaæ ca dÅrghakÃlÃvasthÃyiku«ÂhÃdivikÃrakÃri // 3] svasthasyorjaskaraæ yattu tadv­«yaæ tadrasÃyanam // Car_6,1.5 prÃya÷ prÃyeïa rogÃïÃæ dvitÅyaæ praÓame matam / prÃya÷Óabdo viÓe«Ãrtho hy ubhayaæ hy ubhayÃrthak­t // Car_6,1.6 [{ùyurvedadÅpikÃ} dvividhaæ bhe«ajamuktaæ vibhajate svasthasyetyÃdi // 1 tadv­«yaæ tadrasÃyanaæ prÃya iti cheda÷ // 2 yadv­«yaæ prÃyo bhavati tathà rasÃyanaæ yat prÃyo bhavati Ãrtasya rogaharaæ yadbÃhulyena tat svasthorjaskaram ucyate yattu dvitÅyam Ãrtarogaharaæ tat prÃyeïa jvarÃdiÓamanaæ rasÃyanaæ vÃjÅkaraïaæ ca bhavati yathÃk«atak«Åïoktaæ sarpirgu¬Ãdi rasÃyanaæ v­«yaæ ca bhavati tathà pÃï¬urogokto yogarÃjo rasÃyanatvenokta÷ tathà kÃsÃdhikÃre 'gastyaharÅtakÅ rasÃyanatvenoktetyÃdy anusaraïÅyam // 3 rasÃyanoktÃnÃæ ca jvarÃdiharatvam atra suvyaktameva rasÃyanagranthe«u // 4 anye tu bruvate yad vyÃdhimÃtraharaæ na tad rasÃyanaæ kiætu ÓarÅrasaæyogadÃr¬hyÃd dÅrghÃyu÷kart­tvasÃdhÃraïadharmayogÃd upacaritavyÃdhiharaæ rasÃyanam ihocyata iti // 5 nanu yadi svasthorjaskaramapi vyÃdhiharaæ vyÃdhiharaæ ca svasthorjaskaraæ tatkiæ kiæciditi padena bhe«ajakarmavyavasthÃdarÓakena kriyate brÆma÷ bÃhulyena svasthorjaskaratvaæ vyÃdhiharatvaæ ca vyavasthÃpyate na ceha sarvÃrtarogaharasya svasthorjaskaratvamiti pratij¤Ãyate yena pÃÂhÃsaptaparïÃdÅnÃm api rasÃyanatvaæ sÃdhanÅyaÓaktitvÃd Ãrtarogaharatvena yaducyate tadapi rasÃyanaæ vÃjÅkaraïaæ ca bhavatÅti lavamÃtropadarÓanaæ kriyate tat svasthÃrtayor ubhayÃrthakart­tvam // 6 prÃya÷ÓabdatÃtparyaæ viv­ïoti prÃya ityÃdi // 7 viÓe«Ãrtham iti bÃhulyÃrtham ityartha÷ // 8] dÅrghamÃyu÷ sm­tiæ medhÃmÃrogyaæ taruïaæ vaya÷ / prabhÃvarïasvaraudÃryaæ dehendriyabalaæ param // Car_6,1.7 vÃksiddhiæ praïatiæ kÃntiæ labhate nà rasÃyanÃt / lÃbhopÃyo hi ÓastÃnÃæ rasÃdÅnÃæ rasÃyanam // Car_6,1.8 [{ùyurvedadÅpikÃ} rasÃyanakÃryam Ãha dÅrgham ityÃdi // 1 prabhÃdÅnÃæ trayÃïÃm audaryaæ yojanÅyam // 2 vÃksiddhi÷ yad ucyate tad avaÓyaæ bhavatÅtyartha÷ // 3 praïati÷ lokavandyatà // 4 katham etad rasÃyanena kriyata ityÃha lÃbhetyÃdi rasÃdigrahaïena sm­tyÃdayo 'pi g­hyante // 5] apatyasaætÃnakaraæ yat sadya÷ samprahar«aïam / vÃjÅvÃtibalo yena yÃtyapratihata÷ striya÷ // Car_6,1.9 bhavatyatipriya÷ strÅïÃæ yena yenopacÅyate / jÅryato 'pyak«ayaæ Óukraæ phalavadyena d­Óyate // Car_6,1.10 prabhÆtaÓÃkha÷ ÓÃkhÅva yena caityo yathà mahÃn / bhavatyarcyo bahumata÷ prajÃnÃæ subahupraja÷ // Car_6,1.11 saætÃnamÆlaæ yeneha pretya cÃnantyamaÓnute / yaÓa÷ Óriyaæ balaæ pu«Âiæ vÃjÅkaraïameva tat // Car_6,1.12 [{ùyurvedadÅpikÃ} vÃjÅkaraïakÃryam ÃhÃpatyetyÃdi // 1 apatyasaætÃna÷ apatyaparamparà tena putrapautrakaram ityartha÷ vÃjÅkaraïajanitÃcchukrÃj jÃta÷ putra÷ putrajananasamartho bhavatÅtyartha÷ // 2 atipriyatvaæ cehopacitaÓukratayà nirantaravyavÃyakart­tvÃt yad ucyate / virÆpam api yoddhÃraæ bh­tyamicchanti pÃrthivÃ÷ / vyavÃyavyÃyataæ mÆrkhaæ dh­«Âaæ patimiva striya÷ // 3 iti // 4 upacÅyata iti pu«Âiæ prÃpnoti // 5 ak«ayam ivÃk«ayam // 6 phalavad iti garbhajanakam // 7 caityo devatÃyatanam // 8 arcya÷ arcanÅya÷ // 9 ÃnantyamivÃnantyaæ dÅrghasaætÃnatÃm ityartha÷ // 10] svasthasyorjaskaraæ tv etad dvividhaæ proktam au«adham / yadvyÃdhinirghÃtakaraæ vak«yate taccikitsite // Car_6,1.13 cikitsitÃrtha etÃvÃn vikÃrÃïÃæ yadau«adham / rasÃyanavidhiÓcÃgre vÃjÅkaraïameva ca // Car_6,1.14 [{ùyurvedadÅpikÃ} cikitsita iti jvarÃdicikitsite // 1 nanu rasÃyanavÃjÅkaraïe api jvarÃdicikitsite eva tat kiæ viÓi«yocyate vak«yate taccikitsite ityÃha cikitsitÃrtha ityÃdi // 2 satyaæ rasÃyanaæ vÃjÅkaraïaæ ca jvarÃdivyÃdhiharatvÃc cikitsitaÓabdenocyata ityartha÷ // 3 atha vyÃdhiharatvÃccikitsite vaktavyatvÃcca rasÃyanavÃjÅkaraïe kva nu vaktavye ityÃha rasÃyanetyÃdi // 4 vidhi÷ vidhÃnaæ rasÃyanÃbhidhÃnam ityartha÷ // 5 agre iti anantaram // 6 vÃjÅkaraïaæ cÃgre abhidhÃsyate iti Óe«a÷ // 7] abhe«ajamiti j¤eyaæ viparÅtaæ yadau«adhÃt / tadasevyaæ ni«evyaæ tu pravak«yÃmi yadau«adham // Car_6,1.15 [{ùyurvedadÅpikÃ} abhe«ajamapi pÆrvoddi«Âaæ viv­ïotyabhe«ajamityÃdi // 1 viparÅtaæ rogajananalak«aïÃrthakÃri // 2] rasÃyanÃnÃæ dvividhaæ prayogam­«ayo vidu÷ / kuÂÅprÃveÓikaæ caiva vÃtÃtapikameva ca // Car_6,1.16 kuÂÅprÃveÓikasyÃdau vidhi÷ samupadek«yate / n­pavaidyadvijÃtÅnÃæ sÃdhÆnÃæ puïyakarmaïÃm // Car_6,1.17 nivÃse nirbhaye Óaste prÃpyopakaraïe pure / diÓi pÆrvottarasyÃæ ca subhÆmau kÃrayetkuÂÅm // Car_6,1.18 vistÃrotsedhasampannÃæ trigarbhÃæ sÆk«malocanÃm / ghanabhittim­tusukhÃæ suspa«ÂÃæ manasa÷ priyÃm // Car_6,1.19 ÓabdÃdÅnÃm aÓastÃnÃm agamyÃæ strÅvivarjitÃm / i«ÂopakaraïopetÃæ sajjavaidyau«adhadvijÃm // Car_6,1.20 athodagayane Óukle tithinak«atrapÆjite / muhÆrtakaraïopete praÓaste k­tavÃpana÷ // Car_6,1.21 dh­tism­tibalaæ k­tvà ÓraddadhÃna÷ samÃhita÷ / vidhÆya mÃnasÃndo«Ãn maitrÅæ bhÆte«u cintayan // Car_6,1.22 devatÃ÷ pÆjayitvÃgre dvijÃtÅæÓca pradak«iïam / devagobrÃhmaïÃn k­tvà tatas tÃæ praviÓet kuÂÅm // Car_6,1.23 tasyÃæ saæÓodhanai÷ Óuddha÷ sukhÅ jÃtabala÷ puna÷ / rasÃyanaæ prayu¤jÅta tatpravak«yÃmi Óodhanam // Car_6,1.24 [{ùyurvedadÅpikÃ} kuÂÅpraveÓena yat kriyate tat kuÂÅprÃveÓikam // 1 vÃtÃtapasevayÃpi yat kriyate tad vÃtÃtapikam // 2 trigarbhÃæ prathamamekaæ g­haæ tasyÃbhyantare dvitÅyam evaæ trigarbhÃstrayo garbhà antarÃïi yasyÃæ sà trigarbhÃmiti antas triprako«ÂhÃm // 3 sÆk«malocanÃmiti alpadvÃrajÃlakÃm // 4 Óukle Óuklapak«e // 5 sajjà vaidyÃdayo yasyÃæ sà tathà // 6 tithinak«atrapÆjita iti Óubhatithinak«atrayogÃt pÆjite // 7 k­tavÃpana iti k­tak«aura÷ // 8 mÃnasÃn do«Ãniti kÃmakrodhÃdÅn // 9 saæÓodhanair iti vamanavirecanÃsthÃpanaÓirovirecanai÷ // 10 sukhÅti aroga÷ // 11 jÃtabala iti saæÓodhanÃpah­tamalatayà saæsarjanÃdikrameïa punar jÃtabala÷ // 12 yadyapÅha saæÓodhanair iti bahuvacanaprayogÃt sarvÃïyeva saæÓodhanÃni saæmatÃni tathÃpÅha rasÃyane viÓe«eïa yaugikatvÃddharÅtakyÃdiprayoga evokta÷ anye tu harÅtakyÃdiprayogeïaiva paraæ saæÓodhanaæ kartavyam ityÃhu÷ saæÓodhanair iti bahuvacanaæ punar yÃvacchuddher harÅtakyÃdiprayogasyaiva karaïaæ darÓayati // 13] harÅtakÅnÃæ cÆrïÃni saindhavÃmalake gu¬am / vacÃæ vi¬aÇgaæ rajanÅæ pippalÅæ viÓvabhe«ajam // Car_6,1.25 pibedu«ïÃmbunà jantu÷ snehasvedopapÃdita÷ / tena ÓuddhaÓarÅrÃya k­tasaæsarjanÃya ca // Car_6,1.26 trirÃtraæ yÃvakaæ dadyÃt pa¤cÃhaæ vÃpi sarpi«Ã / saptÃhaæ và purÃïasya yÃvacchuddhestu varcasa÷ // Car_6,1.27 Óuddhako«Âhaæ tu taæ j¤Ãtvà rasÃyanamupÃcaret / vaya÷prak­tisÃtmyaj¤o yaugikaæ yasya yadbhavet // Car_6,1.28 [{ùyurvedadÅpikÃ} yÃvakamiti yavÃnnam // 1 trirÃtrÃdivikalpatrayaæ hÅnamadhyottamaÓuddhivi«ayam // 2] harÅtakÅæ pa¤carasÃmu«ïÃmalavaïÃæ ÓivÃm / do«ÃnulomanÅæ laghvÅæ vidyÃddÅpanapÃcanÅm // Car_6,1.29 Ãyu«yÃæ pau«ÂikÅæ dhanyÃæ vayasa÷ sthÃpanÅæ parÃm / sarvarogapraÓamanÅæ buddhÅndriyabalapradÃm // Car_6,1.30 ku«Âhaæ gulmamudÃvartaæ Óo«aæ pÃï¬vÃmayaæ madam / arÓÃæsi grahaïÅdo«aæ purÃïaæ vi«amajvaram // Car_6,1.31 h­drogaæ saÓirorogamatÅsÃramarocakam / kÃsaæ pramehamÃnÃhaæ plÅhÃnam udaraæ navam // Car_6,1.32 kaphaprasekaæ vaisvaryaæ vaivarïyaæ kÃmalÃæ krimÅn / Óvayathuæ tamakaæ chardiæ klaibyamaÇgÃvasÃdanam // Car_6,1.33 srotovibandhÃn vividhÃn pralepaæ h­dayoraso÷ / sm­tibuddhipramohaæ ca jayecchÅghraæ harÅtakÅ // Car_6,1.34 ajÅrïino rÆk«abhuja÷ strÅmadyavi«akarÓitÃ÷ / severan nÃbhayÃm ete k«utt­«ïo«ïÃrditÃÓ ca ye // Car_6,1.35 tÃn guïÃæstÃni karmÃïi vidyÃdÃmalakÅ«vapi / yÃnyuktÃni harÅtakyà vÅryasya tu viparyaya÷ // Car_6,1.36 ataÓcÃm­takalpÃni vidyÃt karmabhirÅd­Óai÷ / harÅtakÅnÃæ ÓasyÃni bhi«agÃmalakasya ca // Car_6,1.37 [{ùyurvedadÅpikÃ} yadyapi dravyÃntarÃïi daÓavar«aÓatÃyu«kararasÃyanÃdhik­tÃni santi tathÃpi harÅtakyÃmalake eva rogaharatvÃyu«karatvarÆpobhayadharmayogÃd adhyÃyÃdau guïakarmabhyÃmucyete tatrÃpi yadyapi Ãmalakaæ vaya÷sthÃpanÃnÃm ityuktaæ tathÃpi rogaharatve harÅtakÅ prakar«avatÅti k­tvà harÅtaky agre 'bhihità // 1 harÅtakyÃdi«u pa¤carasatvÃdyutpÃdo 'd­«ÂavaÓÃd bhÆtasaæniveÓaviÓe«aprabhÃvak­ta÷ tena nÃtropapattaya÷ kramante // 2 ÓivÃmiti kalyÃïakariïÅæ praÓastaguïayuktatvÃt // 3 sarvarogapraÓamanÅmiti saæyogasaæskÃrÃdinà // 4 sarvarogaharatvam abhidhÃyÃpi ku«ÂhÃdihant­tvÃbhidhÃnaæ viÓe«eïa ku«ÂhÃdihant­tvopadarÓanÃrtham // 5 pravartakatve 'pyatÅsÃragrahaïÅharatvaæ vibaddhado«apravartakatayà j¤eyaæ yaduktaæ stokaæ stokaæ vibaddhaæ và saÓÆlaæ yo 'tisÃryete // 6 abhayÃpippalÅkalkai÷ sukho«ïaistaæ virecayed iti // 7 buddhism­tipradatvamabhidhÃyÃpi sm­tibuddhipramohaharatvÃbhidhÃnaæ tatra viÓi«ÂaÓaktyupadarÓanÃrtham // 8 vÅryasya tu viparyaya ityanenÃmalakasya ÓÅtavÅryatvam uktam // 9 ÓasyÃnÅti asthirahitÃni phalÃni // 10] o«adhÅnÃæ parà bhÆmir himaväÓailasattama÷ / tasmÃtphalÃni tajjÃni grÃhayetkÃlajÃni tu // Car_6,1.38 ÃpÆrïarasavÅryÃïi kÃle kÃle yathÃvidhi / ÃdityapavanacchÃyÃsalilaprÅïitÃni ca // Car_6,1.39 yÃny ajagdhÃny apÆtÅni nirvraïÃnyagadÃni ca / te«Ãæ prayogaæ vak«yÃmi phalÃnÃæ karma cottamam // Car_6,1.40 [{ùyurvedadÅpikÃ} yadyapi himavÃn au«adhabhÆmÅnÃm ityuktaæ tathÃpi rasÃyane himavatprabhavÃïyeva bhe«ajÃni grÃhyÃïÅti darÓayitum au«adhÅnÃm ityÃhÃbhidhÃnam // 1 kÃle kÃle iti phalapÃkakÃle ityartha÷ // 2 yathÃvidhÅti yathà bhe«ajagrahaïaæ maÇgaladevatÃrcanÃdipÆrvakaæ syÃt tathÃvaÓyaæ rasÃyane kartavyam // 3 agadÃnÅtyanena pavanadahanÃdyado«aæ phalasya darÓayati // 4] pa¤cÃnÃæ pa¤camÆlÃnÃæ bhÃgÃn daÓapalonmitÃn / harÅtakÅsahasraæ ca triguïÃmalakaæ navam // Car_6,1.41 vidÃrigandhÃæ b­hatÅæ p­ÓniparïÅæ nidigdhikÃm / vidyÃdvidÃrigandhÃdyaæ Óvadaæ«ÂrÃpa¤camaæ gaïam // Car_6,1.42 bilvÃgnimanthaÓyonÃkaæ kÃÓmaryamatha pÃÂalÃm / punarnavÃæ ÓÆrpaparïyau balÃm eraï¬ameva ca // Car_6,1.43 jÅvakar«abhakau medÃæ jÅvantÅæ saÓatÃvarÅm / Óarek«udarbhakÃÓÃnÃæ ÓÃlÅnÃæ mÆlameva ca // Car_6,1.44 itye«Ãæ pa¤camÆlÃnÃæ pa¤cÃnÃmupakalpayet / bhÃgÃn yathoktÃæstatsarvaæ sÃdhyaæ daÓaguïe 'mbhasi // Car_6,1.45 daÓabhÃgÃvaÓe«aæ tu pÆtaæ taæ grÃhayedrasam / harÅtakÅÓca tÃ÷ sarvÃ÷ sarvÃïyÃmalakÃni ca // Car_6,1.46 tÃni sarvÃïyanasthÅni phalÃnyÃpothya kÆrcanai÷ / vinÅya tasminniryÆhe cÆrïÃnÅmÃni dÃpayet // Car_6,1.47 maï¬ÆkaparïyÃ÷ pippalyÃ÷ ÓaÇkhapu«pyÃ÷ plavasya ca / mustÃnÃæ savi¬aÇgÃnÃæ candanÃguruïostathà // Car_6,1.48 madhukasya haridrÃyà vacÃyÃ÷ kanakasya ca / bhÃgÃæÓ catu«palÃn k­tvà sÆk«mailÃyÃs tvacas tathà // Car_6,1.49 sitopalÃsahasraæ ca cÆrïitaæ tulayÃdhikam / tailasya hy ìhakaæ tatra dadyÃt trÅïi ca sarpi«a÷ // Car_6,1.50 sÃdhyamaudumbare pÃtre tat sarvaæ m­dunÃgninà / j¤Ãtvà lehyamadagdhaæ ca ÓÅtaæ k«audreïa saæs­jet // Car_6,1.51 k«audrapramÃïaæ snehÃrdhaæ tatsarvaæ gh­tabhÃjane / ti«Âhet saæmÆrchitaæ tasya mÃtrÃæ kÃle prayojayet // Car_6,1.52 yà noparundhyÃdÃhÃramekaæ mÃtrà jarÃæ prati / «a«Âika÷ payasà cÃtra jÅrïe bhojanami«yate // Car_6,1.53 vaikhÃnasà vÃlakhilyÃstathà cÃnye tapodhanÃ÷ / rasÃyanamidaæ prÃÓya babhÆvur amitÃyu«a÷ // Car_6,1.54 muktvà jÅrïaæ vapuÓcÃgryamavÃpustaruïaæ vaya÷ / vÅtatandrÃklamaÓvÃsà nirÃtaÇkÃ÷ samÃhitÃ÷ // Car_6,1.55 medhÃsm­tibalopetÃÓ cirarÃtraæ tapodhanÃ÷ / brÃhmaæ tapo brahmacaryaæ ceruÓcÃtyantani«Âhayà // Car_6,1.56 rasÃyanamidaæ brÃhmamÃyu«kÃma÷ prayojayet / dÅrgham Ãyur vayaÓ cÃgryaæ kÃmÃæÓce«ÂÃn samaÓnute // Car_6,1.57 [{ùyurvedadÅpikÃ} pa¤cÃnÃm ityÃdau pratidravyaæ daÓapalabhÃgagrahaïam uktaæ hi jÃtÆkarïe iti pa¤ca pa¤camÆlÃni te«Ãæ pratidravyaæ daÓapalÃni iti // 1 harÅtakÅsahasramiti harÅtakÅphalasahasram // 2 ÓÆrpaparïyau mudgamëaparïyau // 3 vÅrà jÃlaædharaæ ÓÃkam // 4 kÆrcanaæ jarjarÅkaraïasÃdhanaæ ÓilÃputrakamusalÃdi // 5 vinÅyeti prak«ipya // 6 plava÷ kaivartamustakam // 7 kanakaæ nÃgakeÓaram // 8 tvag gu¬atvak // 9 audumbare iti tÃmramaye // 10 snehÃrdhamiti sarpistailÃrdham // 11 ekam anaparÃhïikam ÃhÃram // 12] yathoktaguïÃnÃm ÃmalakÃnÃæ sahasraæ pi«Âasvedanavidhinà payasa Æ«maïà susvinnamanÃtapaÓu«kamanasthi cÆrïayet / tadÃmalakasahasrasvarasaparipÅtaæ sthirÃpunarnavÃjÅvantÅnÃgabalÃbrahmasuvarcalÃmaï¬ÆkaparïÅÓatÃvarÅÓaÇkhapu«pÅpippalÅvacÃvi¬aÇgasvayaÇguptÃm­tà candanÃgurumadhukamadhÆkapu«potpalapadmamÃlatÅyuvatÅyÆthikÃcÆrïëÂabhÃgasaæyuktaæ punar nÃgabalÃsahasrapalasvarasaparipÅtam anÃtapaÓu«kaæ dviguïitasarpi«Ã k«audrasarpi«Ã và k«udragu¬Ãk­tiæ k­tvà Óucau d­¬he gh­tabhÃvite kumbhe bhasmarÃÓer adha÷ sthÃpayed antarbhÆme÷ pak«aæ k­tarak«ÃvidhÃnam atharvavedavidà pak«Ãtyaye coddh­tya kanakarajatatÃmrapravÃlakÃlÃyasacÆrïëÂabhÃgasaæyuktam ardhakar«av­ddhyà yathoktena vidhinà prÃta÷ prÃta÷ prayu¤jÃno 'gnibalam abhisamÅk«ya jÅrïe ca «a«Âikaæ payasà sasarpi«kam upasevamÃno yathoktÃn guïÃn samaÓnuta iti // Car_6,1.58 idaæ rasÃyanaæ brÃhmaæ mahar«igaïasevitam / bhavatyarogo dÅrghÃyu÷ prayu¤jÃno mahÃbala÷ // Car_6,1.59 kÃnta÷ prajÃnÃæ siddhÃrthaÓ candrÃdityasamadyuti÷ / Órutaæ dhÃrayate sattvamÃr«aæ cÃsya pravartate // Car_6,1.60 dharaïÅdharasÃraÓca vÃyunà samavikrama÷ / sa bhavatyavi«aæ cÃsya gÃtre saæpadyate vi«am // Car_6,1.61 [{ùyurvedadÅpikÃ} pi«Âasvedanavidhineti yathà pi«Âakaæ toyaparipÆritapÃtroparidattat­ïÃdisaæsthitaæ svedyate tathà tat svedanÅyam ityartha÷ // 1 svarasaparipÅtamiti svarasabhÃvitam // 2 brahmasuvarcalÃdyau«adhÃny ÃyurvedasamutthÃnÅye vak«yamÃïÃni // 3 yuvati÷ navamÃlikà // 4 a«Âamo bhÃgo '«ÂabhÃga÷ // 5 k«udragu¬Ãk­tim iti phÃïitÃk­tim // 6 ardhakar«av­ddhyeti ardhakar«Ãtprabh­ti vardhayet // 7 yathoktavidhineti kuÂÅprÃveÓikena vidhinà // 8 yathoktÃn guïÃniti pÆrvaprayogaphalaÓrutipaÂhitÃn // 9 dharaïÅdharasÃra iti u«Âramukhavat tena dharaïÅdharÃ÷ parvatÃs te«Ãæ sÃro lauhaæ tadvatsÃra ityartha÷ // 10 avi«amiti vi«am avikÃri // 11] bilvo 'gnimantha÷ ÓyonÃka÷ kÃÓmarya÷ pÃÂalirbalà / parïyaÓ catasra÷ pippalya÷ Óvadaæ«Ârà b­hatÅdvayam // Car_6,1.62 Ó­ÇgÅ tÃmalakÅ drÃk«Ã jÅvantÅ pu«karÃguru / abhayà cÃm­tà ­ddhir jÅvakar«abhakau ÓaÂÅ // Car_6,1.63 mustaæ punarnavà medà sailà candanamutpalam / vidÃrÅ v­«amÆlÃni kÃkolÅ kÃkanÃsikà // Car_6,1.64 e«Ãæ palonmitÃn bhÃgäÓatÃny Ãmalakasya ca / pa¤ca dadyÃttadaikadhyaæ jaladroïe vipÃcayet // Car_6,1.65 j¤Ãtvà gatarasÃnyetÃny au«adhÃnyatha taæ rasam / taccÃmalakamuddh­tya ni«kulaæ tailasarpi«o÷ // Car_6,1.66 paladvÃdaÓake bh­«Âvà dattvà cÃrdhatulÃæ bhi«ak / matsyaï¬ikÃyÃ÷ pÆtÃyà lehavatsÃdhu sÃdhayet // Car_6,1.67 «aÂpalaæ madhunaÓcÃtra siddhaÓÅte pradÃpayet / catu«palaæ tugÃk«ÅryÃ÷ pippalÅdvipalaæ tathà // Car_6,1.68 palamekaæ nidadhyÃcca tvagelÃpattrakesarÃt / ityayaæ cyavanaprÃÓa÷ paramukto rasÃyana÷ // Car_6,1.69 kÃsaÓvÃsaharaÓ caiva viÓe«eïopadiÓyate / k«Åïak«atÃnÃæ v­ddhÃnÃæ bÃlÃnÃæ cÃÇgavardhana÷ // Car_6,1.70 svarak«ayam urorogaæ h­drogaæ vÃtaÓoïitam / pipÃsÃæ ÓukrasthÃn do«ÃæÓcÃpyapakar«ati // Car_6,1.71 asya mÃtrÃæ prayu¤jÅta yoparundhyÃnna bhojanam / asya prayogÃc cyavana÷ suv­ddho'bhÆtpunaryuvà // Car_6,1.72 medhÃæ sm­tiæ kÃntimanÃmayatvam Ãyu÷prakar«aæ balamindriyÃïÃm / strÅ«u prahar«aæ paramagniv­ddhiæ varïaprasÃdaæ pavanÃnulomyam // Car_6,1.73 rasÃyanasyÃsya nara÷ prayogÃl labheta jÅrïo 'pi kuÂÅpraveÓÃt / jarÃk­taæ rÆpamapÃsya sarvaæ bibharti rÆpaæ navayauvanasya // Car_6,1.74 [{ùyurvedadÅpikÃ} parïyaÓ catasra iti ÓÃlaparïÅ p­ÓniparïÅ mudgaparïÅ mëaparïÅ ca // 1 tÃmalakÅ bhÆmyÃmalakÅ // 2 kÃkanÃsà nÃsÃphalà kÃkatuï¬aka ityanye // 3 gatarasatvamiha dravyÃïÃæ caturbhÃgasthitajale bhavati // 4 ni«kulamiti nirasthi // 5 tailasarpi«oriti samÃsanirdeÓÃd ubhÃbhyÃmeva dvÃdaÓapalÃni na p­thak p­thak // 6 matsyaï¬ikà khaï¬asaæhati÷ // 7 atra «aÂpalatvena samayorapi madhusarpi«or dravyÃntarayuktatvenÃviruddhatvam // 8] athÃmalakaharÅtakÅnÃm ÃmalakavibhÅtakÃnÃæ harÅtakÅvibhÅtakÃnÃm ÃmalakaharÅtakÅvibhÅtakÃnÃæ và palÃÓatvagavanaddhÃnÃæ m­dÃvaliptÃnÃæ kukÆlasvinnÃnÃm akulakÃnÃæ palasahasramulÆkhale saæpothya dadhigh­tamadhupalalatailaÓarkarÃsaæyuktaæ bhak«ayed anannabhug yathoktena vidhinà tasyÃnte yavÃgvÃdibhi÷ pratyavasthÃpanam abhyaÇgotsÃdanaæ sarpi«Ã yavacÆrïaiÓca ayaæca rasÃyanaprayogaprakar«o dvistÃvadagnibalam abhisamÅk«ya pratibhojanaæ yÆ«eïa payasà và «a«Âika÷ sasarpi«ka÷ ata÷ paraæ yathÃsukhavihÃra÷ kÃmabhak«ya÷ syÃt / anena prayogeïar«aya÷ punar yuvatvam avÃpur babhÆvuÓ cÃnekavar«aÓatajÅvino nirvikÃrÃ÷ paraÓarÅrabuddhÅndriyabalasamuditÃÓ ceruÓ cÃtyantani«Âhayà tapa÷ // Car_6,1.75 [{ùyurvedadÅpikÃ} kukÆlaka÷ karÅ«Ãgni÷ // 1 akulakÃnÃmiti anasthnÃm // 2 dravyÃdÅnÃmatra mÃnaæ noktaæ tena pradhÃnasya cÆrïasya dadhyÃdibhir militai÷ samÃnamÃnatvaæ kiævà pratyekameva dadhyÃdÅnÃæ cÆrïasamatvam // 3 palalaæ tilacÆrïam // 4 bhak«ayediti vacanaæ lehye'pi alpÃbhyavaharaïamÃtrÃrthatvÃd upapannam // 5 anannabhugiti sarvathÃhÃrÃntarÃbhuk // 6 tasyÃnta iti etatprayogaparityÃgakÃle // 7 pratyavasthÃpanamiti yavÃgvÃdikramaviÓe«aïaæ tena prayogÃnte yadà annasaæsarjanaæ kartavyaæ tadà yavÃgvÃdikrameïety uktasyÃrthasya pratyavasthÃpanaæ kriyata ityartha÷ // 8 yÆ«eïa payasà veti vikalpo'gnibalÃpek«ayà // 9] harÅtakyÃmalakavibhÅtakapa¤capa¤camÆlaniryÆhe pippalÅmadhukamadhÆkakÃkolÅk«ÅrakÃkolyÃtmaguptÃjÅvakar«abhakak«ÅraÓuklÃkalkasamprayuktena vidÃrÅsvarasena k«ÅrëÂaguïasamprayuktena ca sarpi«a÷ kumbhaæ sÃdhayitvà prayu¤jÃno 'gnibalasamÃæ mÃtrÃæ jÅrïe ca k«ÅrasarpirbhyÃæ ÓÃli«a«Âikam u«ïodakÃnupÃnam aÓna¤jarÃvyÃdhipÃpÃbhicÃravyapagatabhaya÷ ÓarÅrendriyabuddhibalam atulam upalabhyÃpratihatasarvÃrambha÷ paramÃyur avÃpnuyÃt // Car_6,1.76 [{ùyurvedadÅpikÃ} atra harÅtakyÃdau k«ÅraÓuklà k«ÅravidÃrikà // 1 atra harÅtakyÃdikvÃthasya tv eko bhÃga÷ k«ÅrasyëÂau bhÃgÃ÷ sarpi«a eko bhÃga÷ // 2 kumbho droïadvayam // 3 vacanaæ hi droïastu dviguïa÷ ÓÆrpo vij¤eya÷ kumbha eva ca iti // 4] harÅtakyÃmalakavibhÅtakaharidrÃsthirÃbalÃvi¬aÇgÃm­tavallÅviÓvabhe«ajamadhukapippalÅsomavalkasiddhena k«Årasarpi«Ã madhuÓarkarÃbhyÃmapi ca saænÅyÃmalakasvarasaÓataparipÅtam ÃmalakacÆrïam ayaÓcÆrïacaturbhÃgasamprayuktaæ pÃïitalamÃtraæ prÃta÷ prÃta÷ prÃÓya yathoktena vidhinà sÃyaæ mudgayÆ«eïa payasà và sasarpi«kaæ ÓÃli«a«ÂikÃnnam aÓnÅyÃt trivar«aprayogÃdasya var«aÓatam ajaraæ vayas ti«Âhati Órutam avati«Âhate sarvÃmayÃ÷ praÓÃmyanti vi«amavi«aæ bhavati gÃtre gÃtram aÓmavat sthirÅbhavati adh­«yo bhÆtÃnÃæ bhavati // Car_6,1.77 yathÃmarÃïÃm am­taæ yathà bhogavatÃæ sudhà / tathÃbhavan mahar«ÅïÃæ rasÃyanavidhi÷ purà // Car_6,1.78 na jarÃæ na ca daurbalyaæ nÃturyaæ nidhanaæ na ca / jagmurvar«asahasrÃïi rasÃyanaparÃ÷ purà // Car_6,1.79 na kevalaæ dÅrghamihÃyuraÓnute rasÃyanaæ yo vidhivanni«evate / gatiæ sa devar«ini«evitÃæ ÓubhÃæ prapadyate brahma tatheti cÃk«ayam // Car_6,1.80 [{ùyurvedadÅpikÃ} am­tavallÅ gu¬ÆcÅ / somavalka÷ viÂkhadira÷ / k«Årasarpi÷ k«Årasamutthitasarpi÷ / ayaÓcÆrïasya caturtho bhÃga÷ yata etadayaÓcÆrïaæ caturthabhÃgamata ekasmin prayoge jÃtÆkarïena ayaÓcÆrïapÃdayuktam iti k­tam / amarÃïÃmam­taæ jarÃdiharaæ nÃgÃnÃæ ca sudhà jarÃmaraïaharÅ ityubhayopÃdÃnaæ d­«ÂÃnte / brahma mok«a÷ / mok«asÃdhanatvaæ ceha rasÃyanasya viÓuddhasattvakart­tayocyate // 1] abhayÃmalakÅye 'smin «a¬ yogÃ÷ parikÅrtitÃ÷ / rasÃyanÃnÃæ siddhÃnÃm Ãyur yair anuvartate // Car_6,1.81 ityagniveÓak­te tantre carakapratisaæsk­te cikitsÃsthÃne rasÃyanÃdhyÃye 'bhayÃmalakÅyo nÃma rasÃyanapÃda÷ prathama÷ // Car_6,1.82 [{ùyurvedadÅpikÃ} abhayetyÃdinà saædehanirÃsÃrtham uktaprayogasaækhyÃæ darÓayati / evamanyatrÃpi saækhyÃpraïayanam ante j¤eyam // 1] *************************************************************** CarakasaæhitÃ, CikitsÃsthÃna, 2 [RasÃyanÃdhyÃye dvitÅya÷ pÃda÷] athÃta÷ prÃïakÃmÅyaæ rasÃyanapÃdaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_6,2.1 iti ha smÃha bhagavÃn Ãtreya÷ // Car_6,2.2 [{ùyurvedadÅpikÃ} pÆrvapÃde hy ÃmalakarasÃyanÃnyuktÃni ihÃpyÃmalakarasÃyanÃni santÅti prÃïakÃmÅyam anantaram ucyate // 1 prÃïakÃmaÓabdam adhik­tya k­tam iti prÃïakÃmÅyam // 2] prÃïakÃmÃ÷ ÓuÓrÆ«adhvam idam ucyamÃnam am­tam ivÃparam aditisutahitakaram acintyÃdbhutaprabhÃvam Ãyu«yam Ãrogyakaraæ vayasa÷ sthÃpanaæ nidrÃtandrÃÓramaklamÃlasyadaurbalyÃpaharam anilakaphapittasÃmyakaraæ sthairyakaram abaddhamÃæsaharam antaragnisaædhuk«aïaæ prabhÃvarïasvarottamakaraæ rasÃyanavidhÃnam / anena cyavanÃdayo mahar«aya÷ punaryuvatvam Ãpur nÃrÅïÃæ ce«Âatamà babhÆvu÷ sthirasamasuvibhaktamÃæsÃ÷ susaæhatasthiraÓarÅrÃ÷ suprasannabalavarïendriyÃ÷ sarvatrÃpratihataparÃkramÃ÷ kleÓasahÃÓ ca / sarve ÓarÅrado«Ã bhavanti grÃmyÃhÃrÃd amlatvalavaïakaÂukak«ÃraÓukraÓÃkamÃæsatilapalalapi«ÂÃnnabhojinÃæ virƬhanavaÓÆkaÓamÅdhÃnyaviruddhÃsÃtmyarÆk«ak«ÃrÃbhi«yandibhojinÃæ klinnagurupÆtiparyu«itabhojinÃæ vi«amÃdhyaÓanaprÃyÃïÃæ divÃsvapnastrÅmadyanityÃnÃæ vi«amÃtimÃtravyÃyÃmasaæk«obhitaÓarÅrÃïÃæ bhayakrodhaÓokalobhamohÃyÃsabahulÃnÃm atonimittaæ hi ÓithilÅbhavanti mÃæsÃni vimucyante saædhaya÷ vidahyate raktaæ vi«yandate cÃnalpaæ meda÷ na saædhÅyate 'sthi«u majjà Óukraæ na pravartate k«ayamupaityoja÷ sa evaæbhÆte glÃyati sÅdati nidrÃtandrÃlasyasamanvito nirutsÃha÷ Óvasiti asamarthaÓce«ÂÃnÃæ ÓÃrÅramÃnasÅnÃæ na«Âasm­tibuddhicchÃyo rogÃïÃm adhi«ÂhÃnabhÆto na sarvamÃyuravÃpnoti / tasmÃdetÃndo«Ãnavek«amÃïa÷ sarvÃn yathoktÃn ahitÃn apÃsyÃhÃravihÃrÃn rasÃyanÃni prayoktumarhatÅtyuktvà bhagavÃn punarvasur Ãtreya uvÃca // Car_6,2.3 [{ùyurvedadÅpikÃ} nidrÃharatvaæ rasÃyanasya vaikÃrikanidrÃharatvena kiævà devavatsarvadà prabuddho nidrÃrahito bhavati // 1 tandrÃlak«aïaæ tantrÃntare / indriyÃrthe«vasaævittir gauravaæ j­mbhaïaæ klama÷ / nidrÃrtasyeva yasyaite tasya tandrÃæ vinirdiÓet iti // 2 abaddhamÃæsam anibi¬amÃæsam // 3 uttamÃni prabhÃdÅni karotÅti prabhÃvarïasvarottamakaram // 4 evaæjÃtÅyaÓ ca pÆrvanipÃtÃniyamo 'pratibandhena carake'sti sa mayÆravyaæsakÃdipÃÂhÃd dra«Âavya÷ // 5 anena hÅtyÃdinà purÃv­ttakathanena rasÃyanÃni vak«yamÃïÃni prav­ttyarthaæ stauti // 6 rasÃyanaprayoge varjanÅyaæ grÃmyÃhÃrÃdi dÆ«aïatvena nirdiÓannÃha sarve ityÃdi // 7 tilastu acÆrïitas tila÷ palalaæ tilacÆrïam // 8 atonimittamiti grÃmyÃhÃrÃdikÃraïakam // 9 Óukraæ na pravartata iti notpadyate Óukramityartha÷ // 10] ÃmalakÃnÃæ subhÆmijÃnÃæ kÃlajÃnÃm anupahatagandhavarïarasÃnÃm ÃpÆrïasapramÃïavÅryÃïÃæ svarasena punarnavÃkalkapÃdasamprayuktena sarpi«a÷ sÃdhayedìhakam ata÷ paraæ vidÃrÅsvarasena jÅvantÅkalkasamprayuktena ata÷ paraæ caturguïena payasà balÃtibalÃka«Ãyeïa ÓatÃvarÅkalkasaæyuktena anena krameïaikaikaæ ÓatapÃkaæ sahasrapÃkaæ và ÓarkarÃk«audracaturbhÃgasamprayuktaæ sauvarïe rÃjate mÃrttike và Óucau d­¬he gh­tabhÃvite kumbhe sthÃpayet tadyathoktena vidhinà yathÃgni prÃta÷ prÃta÷ prayojayet jÅrïe ca k«ÅrasarpirbhyÃæ ÓÃli«a«Âikam aÓnÅyÃt / asya prayogÃdvar«aÓataæ vayo'jaraæ ti«Âhati Órutamavati«Âhate sarvÃmayÃ÷ praÓÃmyanti apratihatagati÷ strÅ«u apatyavÃn bhavatÅti // Car_6,2.4 b­haccharÅraæ girisÃrasÃraæ sthirendriyaæ cÃtibalendriyaæ ca / adh­«yamanyair atikÃntarÆpaæ praÓastipÆjÃsukhacittabhÃk ca // Car_6,2.5 balaæ mahadvarïaviÓuddhir agryà svaro ghanaughastanitÃnukÃrÅ / bhavatyapatyaæ vipulaæ sthiraæ ca samaÓnato yogamimaæ narasya // Car_6,2.6 [{ùyurvedadÅpikÃ} ekaikaÓa÷ ÓatapÃkam ityartha÷ // 1 ekaikapÃkasÃdhanaæ p­thak kartavyaæ tena triÓatadhà pÃko bhavati // 2 atra ca kalkopalepÃdi nopak«Åïamapi yadavaÓi«Âaæ bhavati tadeva grÃhyaæ vacanabalÃt // 3 sauvarïÃdipÃtre«u yathÃpÆrvaæ varaguïatvam anyathà samÃnaguïatve sarve«Ãæ m­tpÃtrasya sulabhatvenÃtidurlabhataraæ sauvarïapÃtraæ nopadeÓam arhati // 4 yathoktena vidhineti kuÂÅprÃveÓikena // 5 girisÃra÷ loham // 6] Ãmalakasahasraæ pippalÅsahasrasamprayuktaæ palÃÓataruïak«Ãrodakottaraæ ti«Âhet tadanugatak«Ãrodakam anÃtapaÓu«kam anasthi cÆrïÅk­taæ caturguïÃbhyÃæ madhusarpirbhyÃæ saænÅya ÓarkarÃcÆrïacaturbhÃgasamprayuktaæ gh­tabhÃjanasthaæ «aïmÃsÃn sthÃpayedantarbhÆme÷ / tasyottarakÃlamagnibalasamÃæ mÃtrÃæ khÃdet paurvÃhïika÷ prayogo nÃparÃhïika÷ sÃtmyÃpek«aÓcÃhÃravidhi÷ / asya prayogÃd var«aÓatamajaraæ vayas ti«ÂhatÅti samÃnaæ pÆrveïa // Car_6,2.7 [{ùyurvedadÅpikÃ} palÃÓataruïa÷ taruïapalÃÓa÷ anena bÃlav­ddhapalÃÓavarjanam ucyate // 1 k«Ãrodakottaramiti yathà k«Ãrodakaæ bhÃvyÃdupari bhavati tathà kartavyamiti darÓayati // 2 caturbhÃga÷ pÃda÷ // 3 samÃnaæ pÆrveïeti pÆrvayogaphalaÓrutyaitadapi yuktam ityartha÷ // 4] ÃmalakacÆrïìhakam ekaviæÓatirÃtram ÃmalakasvarasaparipÅtaæ madhugh­tìhakÃbhyÃæ dvÃbhyÃmekÅk­tam a«ÂabhÃgapippalÅkaæ ÓarkarÃcÆrïacaturbhÃgasamprayuktaæ gh­tabhÃjanasthaæ prÃv­«i bhasmarÃÓau nidadhyÃt tadvar«Ãnte sÃtmyapathyÃÓÅ prayojayet asya prayogÃd var«aÓatam ajaram Ãyus ti«ÂhatÅti samÃnaæ pÆrveïa // Car_6,2.8 vi¬aÇgataï¬ulacÆrïÃnÃm ìhakamìhakaæ pippalÅtaï¬ulÃnÃm adhyardhìhakaæ sitopalÃyÃ÷ sarpistailamadhvìhakai÷ «a¬bhir ekÅk­taæ gh­tabhÃjanasthaæ prÃv­«i bhasmarÃÓÃv iti sarvaæ samÃnaæ pÆrveïa yÃvad ÃÓÅ÷ // Car_6,2.9 [{ùyurvedadÅpikÃ} yÃvad ÃÓÅr iti ÃÓÅ÷ phalaÓruti÷ tena tadvar«Ãnte ityÃdi granthoktavidhividhÃnaæ darÓayati // 1] yathoktaguïÃnÃmÃmalakÃnÃæ sahasramÃrdrapalÃÓadroïyÃæ sapidhÃnÃyÃæ bëpam anudvamantyÃm ÃraïyagomayÃgnibhir upasvedayet tÃni susvinnaÓÅtÃny uddh­takulakÃny Ãpothyìhakena pippalÅcÆrïÃnÃmìhakena ca vi¬aÇgataï¬ulacÆrïÃnÃm adhyardhena cìhakena ÓarkarÃyà dvÃbhyÃæ dvÃbhyÃm ìhakÃbhyÃæ tailasya madhuna÷ sarpi«aÓca saæyojya Óucau d­¬he gh­tabhÃvite kumbhe sthÃpayed ekaviæÓatirÃtram ata Ærdhvaæ prayoga÷ asya prayogÃdvar«aÓatam ajaram Ãyus ti«ÂhatÅti samÃnaæ pÆrveïa // Car_6,2.10 [{ùyurvedadÅpikÃ} pÆrveïeti pÆrvayogaphalaÓrutiparyantaæ pÆrvayogenÃsya samÃnamityartha÷ // 1] dhanvani kuÓÃstÅrïe snigdhak­«ïamadhuram­ttike suvarïavarïam­ttike và vyapagatavi«aÓvÃpadapavanasalilÃgnido«e kar«aïavalmÅkaÓmaÓÃnacaityo«arÃvasathavarjite deÓe yathartusukhapavanasalilÃdityasevite jÃtÃny anupahatÃny anadhyÃrƬhÃny abÃlÃny ajÅrïÃny adhigatavÅryÃïi ÓÅrïapurÃïaparïÃny asaæjÃtÃny aparïÃni tapasi tapasye và mÃse Óuci÷ prayata÷ k­tadevÃrcana÷ svasti vÃcayitvà dvijÃtÅn cale sumuhÆrte nÃgabalÃmÆlÃny uddharet te«Ãæ suprak«ÃlitÃnÃæ tvakpiï¬am ÃmramÃtram ak«amÃtraæ và Ólak«ïapi«ÂamÃlo¬ya payasà prÃta÷ prayojayet cÆrïÅk­tÃni và pibet payasà madhusarpirbhyÃæ và saæyojya bhak«ayet jÅrïe ca k«ÅrasarpirbhyÃæ ÓÃli«a«Âikam aÓnÅyÃt / saævatsaraprayogÃdasya var«aÓatamajaraæ vayasti«ÂhatÅti samÃnaæ pÆrveïa // Car_6,2.11 [{ùyurvedadÅpikÃ} dhanvanÅti jÃÇgaladeÓe / kar«aïaæ halÃdinà / anadhyÃrƬhÃnÅti na mahatà pÃrÓvasthena v­k«eïÃkrÃntÃni / tapasi mÃghe // 1 tapasye iti phÃlgune / cale sumuhÆrta iti indre muhÆrte / ÃmramÃtramiti palaparimÃïam // 2] balÃtibalÃcandanÃgurudhavatiniÓakhadiraÓiæÓapÃsanasvarasÃ÷ punarnavÃntÃÓcau«adhayo daÓa nÃgabalayà vyÃkhyÃtÃ÷ / svarasÃnÃmalÃbhe tv ayaæ svarasavidhiÓ cÆrïÃnÃm ìhakam ìhakam udakasyÃhorÃtrÃsthitaæ m­ditapÆtaæ svarasavat prayojyam // Car_6,2.12 [{ùyurvedadÅpikÃ} punarnavÃntà daÓa «a¬virecanaÓatÃÓritÅye am­tÃbhayà dhÃtrÅ yuktà ÓreyasÅ ÓvetÃtirasà maï¬ÆkaparïÅ sthirà punarnavà iti sarvà vaya÷sthÃpanoktÃ÷ // 1 nÃgabalayà vyÃkhyÃtà iti nÃgabalÃvatte«Ãmapi prayoga÷ // 2 balÃdÅnÃæ svarasenaiva vidhÃnam // 3 nÃgabalÃvad bhojanÃdikaæ j¤eyam // 4 svarasÃlÃbhe 'nukalpam Ãha svarasÃnÃm ityÃdi // 5] bhallÃtakÃny anupahatÃny anÃmayÃny ÃpÆrïarasapramÃïavÅryÃïi pakvajÃmbavaprakÃÓÃni Óucau Óukre và mÃse saæg­hya yavapalle mëapalle và nidhÃpayet tÃni caturmÃsasthitÃni sahasi sahasye và mÃse prayoktum Ãrabheta ÓÅtasnigdhamadhuropask­taÓarÅra÷ / pÆrvaæ daÓabhallÃtakÃnyÃpothyëÂaguïenÃmbhasà sÃdhu sÃdhayet te«Ãæ rasama«ÂabhÃgÃvaÓe«aæ pÆtaæ sapayaskaæ pibet sarpi«Ãntar mukham abhyajya / tÃny ekaikabhallÃtakotkar«Ãpakar«eïa daÓabhallÃtakÃny à triæÓata÷ prayojyÃni nÃta÷ paramutkar«a÷ / prayogavidhÃnena sahasrapara eva bhallÃtakaprayoga÷ / jÅrïe ca sasarpi«Ã payasà ÓÃli«a«ÂikÃÓanam upacÃra÷ prayogÃnte ca dvis tÃvat payasaivopacÃra÷ / tatprayogÃdvar«aÓatamajaraæ vayas ti«ÂhatÅti samÃnaæ pÆrveïa // Car_6,2.13 [{ùyurvedadÅpikÃ} Óuci÷ jye«Âha÷ Óukrastu ëìha÷ saha ÃgrahÃyaïa÷ sahasya÷ pau«a÷ // 1 etacca bhallÃtakaæ mÃsacatu«Âayasthitaæ yavapallÃdau uddh­tamÃtraæ na prayojyaæ kiætu yathokta eva kÃle ÓÅtaguïayukte // 2 mukhadÃhaparihÃrÃrthaæ sarpi«Ãntar mukham abhyajyeti // 3 nÃta÷ paramiti triæÓata÷ pareïa prayogo na bhallÃtakasya // 4 sahasraparo bhallÃtakaprayoga iti upayuktabhallÃtakasaæpiï¬anayà yadà sahasraæ pÆryate tadaivoparama÷ kartavya÷ sahasrÃdarvÃgapi ca prayogaparityÃga÷ prak­tyÃdyapek«ayà bhavatyeva // 5 sahasrasaækhyÃpÆraïaæ cehaikena vardhanahrÃsakrameïa na bhavati tena punar Ãv­ttyà ca triæÓatparyantaæ prayoga÷ kartavya÷ yathà hi bhallÃtakaprayogÃbhyÃsena sahasrasaækhyÃpÆraïaæ bhavati tathà k­tvà parityÃga÷ kartavya÷ // 6 anye tv atra suÓrute arÓaÓcikitsitoktaÓataparyantaæ bhallÃtakaprayogeïa samaæ virodhaæ paÓyanta÷ suÓrutaprayogasyÃpyanyathà vyÃkhyÃnena triæÓatkamÃtraæ prayogamicchanti tacca vyÃkhyÃnaæ nÃtisaægatam // 7 kiæca sahasradvayasya tatropayogo vihita÷ atra sahasraparyanta÷ prayoga÷ tena vyÃdhivi«ayo'nya eva sa prayoga÷ ayaæ tu rasÃyanavi«aya÷ // 8] bhallÃtakÃnÃæ jarjarÅk­tÃnÃæ pi«Âasvedanaæ pÆrayitvà bhÆmÃv ÃkaïÂhaæ nikhÃtasya snehabhÃvitasya d­¬hasyopari kumbhasyÃropyo¬upenÃpidhÃya k­«ïam­ttikÃvaliptaæ gomayÃgnibhir upasvedayet te«Ãæ ya÷ svarasa÷ kumbhaæ prapadyeta tam a«ÂabhÃgamadhusamprayuktaæ dviguïagh­tam adyÃt tatprayogÃdvar«aÓatamajaraæ vayasti«ÂhatÅti samÃnaæ pÆrveïa // Car_6,2.14 [{ùyurvedadÅpikÃ} pi«Âasvedanaæ tat yatrasthaæ pi«Âakam upasvedyate tadupari yat pidhÃnapÃtraæ tacceha sacchidraæ grÃhyam anyathoparisthabhallÃtakatÃpÃc cyuta÷ sneho nÃdho yÃti // 1] bhallÃtakatailapÃtraæ sapayaskaæ madhukena kalkenÃk«amÃtreïa ÓatapÃkaæ kuryÃditi samÃnaæ pÆrveïa // Car_6,2.15 [{ùyurvedadÅpikÃ} bhallÃtakatailam iti anantaroktavidhÃnena g­hÅto bhallÃtakasneha÷ // 1] bhallÃtakasarpi÷ bhallÃtakak«Åraæ bhallÃtakak«audraæ gu¬abhallÃtakaæ bhallÃtakayÆ«a÷ bhallÃtakatailaæ bhallÃtakapalalaæ bhallÃtakasaktava÷ bhallÃtakalavaïaæ bhallÃtakatarpaïam iti bhallÃtakavidhÃnamuktaæ bhavati // Car_6,2.16 [{ùyurvedadÅpikÃ} bhallÃtakasarpir ityÃdayo daÓaprayogÃ÷ // 1 atra ca yathÃyogyatayà bhallÃtakena sarpirÃdÅnÃæ saæskÃra÷ saæyogaÓca j¤eya÷ // 2 yaduktaæ jatÆkarïe bhallÃtakasaæyuktasaæsk­tÃni ca gh­tak«Årak«audragu¬ayÆ«atailapalalasaktulavaïatarpaïÃni iti // 3 evaæ ca sarpi÷k«ÅrayÆ«atailÃnÃæ saæskÃro yathÃnyÃyaæ bhallÃtakena k«audrapalalasaktutarpaïÃnÃæ bhallÃtakena yoga÷ gu¬alavaïayostu saæskÃra÷ saæyogo và // 4 lavaïe saæskÃrapak«e hi lavaïasamaæ bhallÃtakam antardhÆmadagdhaæ grÃhyam // 5 anye tu sarpirÃdÅnÃæ sarve«Ãmeva bhallÃtakena saæskÃraæ vyÃkhyÃnayanti // 6 iha saktuprayogo'dravottaratvÃd aviÓe«akarmaïà bhedanÅya÷ // 7] bhallÃtakÃni tÅk«ïÃni pÃkÅnyagnisamÃni ca / bhavantyam­takalpÃni prayuktÃni yathÃvidhi // Car_6,2.17 ete daÓavidhÃstve«Ãæ prayogÃ÷ parikÅrtitÃ÷ / rogaprak­tisÃtmyaj¤as tÃn prayogÃn prakalpayet // Car_6,2.18 kaphajo na sa rogo'sti na vibandho'sti kaÓcana / yaæ na bhallÃtakaæ hanyÃcchÅghraæ medhÃgnivardhanam // Car_6,2.19 prÃïakÃmÃ÷ purà jÅrïÃÓcyavanÃdyà mahar«aya÷ / rasÃyanai÷ Óivair etair babhÆvur amitÃyu«a÷ // Car_6,2.20 brÃhmaæ tapo brahmacaryamadhyÃtmadhyÃnameva ca / dÅrghÃyu«o yathÃkÃmaæ saæbh­tya tridivaæ gatÃ÷ // Car_6,2.21 tasmÃdÃyu÷prakar«Ãrthaæ prÃïakÃmai÷ sukhÃrthibhi÷ / rasÃyanavidhi÷ sevyo vidhivatsusamÃhitai÷ // Car_6,2.22 [{ùyurvedadÅpikÃ} agnisamÃnÅti dÃhasphoÂakart­tayà // 1 saæbh­tyeti ni«pÃdya // 2] rasÃyanÃnÃæ saæyogÃ÷ siddhà bhÆtahitai«iïà / nirdi«ÂÃ÷ prÃïakÃmÅye saptatriæÓanmahar«iïà // Car_6,2.23 ityagniveÓak­te tantre carakapratisaæsk­te cikitsÃsthÃne rasÃyanÃdhyÃye prÃïakÃmÅyo nÃma rasÃyanapÃdo dvitÅya÷ // Car_6,2.24 [{ùyurvedadÅpikÃ} pÃdÃnusaægrahe saptatriæÓatprayogà uktÃ÷ tatra balÃdibhira«ÂÃbhi÷ punarnavÃntaiÓca daÓabhira«ÂÃdaÓaprayogÃ÷ apare tu vyÃh­tà vyaktà eva // 1] **************************************************************** CarakasaæhitÃ, CikitsÃsthÃna, 1 [RasÃyanÃdhyÃya], 3 [KarapracitÅya] athÃta÷ karapracitÅyaæ rasÃyanapÃdaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_6,1.3.1 iti ha smÃha bhagavÃnÃtreya÷ // Car_6,1.3.2 [{ùyurvedadÅpikÃ} ÃmalakarasÃyanatvasÃmyÃd anantaraæ karapracitÅya ucyate // 1] karapracitÃnÃæ yathoktaguïÃnÃm ÃmalakÃnÃmuddh­tÃsthnÃæ Óu«kacÆrïitÃnÃæ punarmÃghe phÃlgune và mÃse tri÷saptak­tva÷ svarasaparipÅtÃnÃæ puna÷ Óu«kacÆrïÅk­tÃnÃm ìhakam ekaæ grÃhayet atha jÅvanÅyÃnÃæ b­æhaïÅyÃnÃæ stanyajananÃnÃæ ÓukrajananÃnÃæ vaya÷sthÃpanÃnÃæ «a¬virecanaÓatÃÓritÅyoktÃnÃm au«adhagaïÃnÃæ candanÃgurudhavatiniÓakhadiraÓiæÓapÃsanasÃrÃïÃæ cÃïuÓa÷ k­ttÃnÃm abhayÃvibhÅtakapippalÅvacÃcavyacitrakavi¬aÇgÃnÃæ ca samastÃnÃmìhakamekaæ daÓaguïenÃmbhasà sÃdhayet tasminnìhakÃvaÓe«e rase supÆte tÃny ÃmalakacÆrïÃni dattvà gomayÃgnibhir vaæÓavidalaÓaratejanÃgnibhir và sÃdhayed yÃvad apanayÃdrasasya tam anupadagdham upah­tyÃyasÅ«u pÃtrÅ«vÃstÅrya Óo«ayet suÓu«kaæ tat k­«ïÃjinasyopari d­«adi Ólak«ïapi«Âam aya÷sthÃlyÃæ nidhÃpayet samyak taccÆrïam ayaÓ cÆrïëÂabhÃgasamprayuktaæ madhusarpirbhyÃm agnibalam abhisamÅk«ya prayojayediti // Car_6,1.3.3 etadrasÃyanaæ pÆrvaæ vasi«Âha÷ kaÓyapo 'ÇgirÃ÷ / jamadagnirbharadvÃjo bh­guranye ca tadvidhÃ÷ // Car_6,1.3.4 prayujya prayatà muktÃ÷ ÓramavyÃdhijarÃbhayÃt / yÃvad aicchaæs tapastepus tatprabhÃvÃnmahÃbalÃ÷ // Car_6,1.3.5 idaæ rasÃyanaæ cakre brahmà vÃr«asahasrikam / jarÃvyÃdhipraÓamanaæ buddhÅndriyabalapradam // Car_6,1.3.6 [{ùyurvedadÅpikÃ} karapracitÃnÃmitipadaæ svayaæpatitagrahaïaæ ni«edhayati // 1 mÃghe phÃlgune vetigrahaïavacanÃt tathaiva g­hÅtÃnÃmadhikÃra ityÃgamÃdunnÅyate // 2 svarasa ihÃmalakasyaiva bhavati adhikÃrÃt // 3 ÓÃka÷ b­hatpattras taru÷ // 4 k­ttÃnÃmiti chinnÃnÃm // 5 iha gomayÃgnyÃdyupakaraïaniyamenaiva Óaktyutkar«o bhavatÅti ­«ivacanÃd unnÅyate // 6 yaduktam ­«ayas tv eva jÃnanti yogasaæyogajaæ phalam iti // 7 evamanyatrÃpi itikartavyatÃniyamo vyÃkhyeya÷ // 8 k­«ïÃjinasyeti k­«ïasÃrÃjinasya // 9] tapasà brahmacaryeïa yÃnena praÓamena ca / rasÃyanavidhÃnena kÃlayuktena cÃyu«Ã // Car_6,1.3.7 sthità mahar«aya÷ pÆrvaæ nahi kiæcid rasÃyanam / grÃmyÃnÃmanyakÃryÃïÃæ sidhyatyaprayatÃtmanÃm // Car_6,1.3.8 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati rasÃyanasya tapobrahmacaryadhyÃnÃdiyuktasyaiva mahÃphalatvaæ bhavatÅti darÓayannÃha tapasetyÃdi // 1 kÃlayuktena cÃyu«eti aniyatakÃlayuktena cÃyu«etyartha÷ niyatakÃlÃyu«aæ prati tu na rasÃyanaæ phalavadityuktam eva // 2 sthità iti dÅrghakÃlajÅvina÷ // 3 viparyayeïa tapa÷prabh­tivirahe rasÃyanasyÃphalatÃm Ãha na hÅtyÃdi // 4] saævatsaraæ payov­ttirgavÃæ madhye vaset sadà / sÃvitrÅæ manasà dhyÃyan brahmacÃrÅ yatendriya÷ // Car_6,1.3.9 saævatsarÃnte pau«Åæ và mÃghÅæ và phÃlgunÅæ tithim / tryaho«avÃsÅ Óuklasya praviÓyÃmalakÅvanam // Car_6,1.3.10 b­hatphalìhyam Ãruhya drumaæ ÓÃkhÃgataæ phalam / g­hÅtvà pÃïinà ti«Âhejjapan brahmÃm­tÃgamÃt // Car_6,1.3.11 tadà hy avaÓyamam­taæ vasatyÃmalake k«aïam / ÓarkarÃmadhukalpÃni snehavanti m­dÆni ca // Car_6,1.3.12 bhavantyam­tasaæyogÃttÃni yÃvanti bhak«ayet / jÅved var«asahasrÃïi tÃvantyÃgatayauvana÷ // Car_6,1.3.13 sauhityame«Ãæ gatvà tu bhavatyamarasaænibha÷ / svayaæ cÃsyopati«Âhante ÓrÅr vedà vÃkca rÆpiïÅ // Car_6,1.3.14 [{ùyurvedadÅpikÃ} brahmacÃritvenendriyaniyame labdhe 'pi yatendriyapadasambandha indriyaniyamÃtiÓayopadarÓanÃrtha÷ // 1 pau«Ãdi«u saævatsarÃntatvaæ niyamadinÃdÃrabhya var«apÆraïena j¤eyam // 2 phÃlgunÅm ityasyÃnte prÃpyeti Óe«a÷ // 3 na drumamÃrohet ityasyeha Ãruhya drumamiti vacanenÃpavÃda÷ // 4 japan brahmeti oækÃraæ japan // 5 am­tÃgamÃditi am­tÃgamaparyantam // 6 sauhityame«Ãmiti karaïe «a«ÂhÅ // 7 vÃgrÆpiïÅti tadadhi«ÂhÃtrÅ devatà // 8] triphalÃyà rase mÆtre gavÃæ k«Ãre ca lÃvaïe / krameïa ceÇgudÅk«Ãre kiæÓukak«Ãra eva ca // Car_6,1.3.15 tÅk«ïÃyasasya pattrÃïi vahnivarïÃni sÃdhayet / caturaÇguladÅrghÃïi tilotsedhatanÆni ca // Car_6,1.3.16 j¤Ãtvà tÃnya¤janÃbhÃni sÆk«macÆrïÃni kÃrayet / tÃni cÆrïÃni madhunà rasenÃmalakasya ca // Car_6,1.3.17 yuktÃni lehavatkumbhe sthitÃni gh­tabhÃvite / saævatsaraæ nidheyÃni yavapalle tathaiva ca // Car_6,1.3.18 dadyÃdÃlo¬anaæ mÃse sarvatrÃlo¬ayan budha÷ / saævatsarÃtyaye tasya prayogo madhusarpi«Ã // Car_6,1.3.19 prÃta÷ prÃtarbalÃpek«Å sÃtmyaæ jÅrïe ca bhojanam / e«a eva ca lauhÃnÃæ prayoga÷ saæprakÅrtita÷ // Car_6,1.3.20 nÃbhighÃtairna cÃtaÇkairjarayà na ca m­tyunà / sa dh­«ya÷ syÃdgajaprÃïa÷ sadà cÃtibalendriya÷ // Car_6,1.3.21 dhÅmÃn yaÓasvÅ vÃksiddha÷ ÓrutadhÃrÅ mahÃdhana÷ / bhavetsamÃæ prayu¤jÃno naro lauharasÃyanam // Car_6,1.3.22 anenaiva vidhÃnena hemnaÓca rajatasya ca / Ãyu÷prakar«ak­tsiddha÷ prayoga÷ sarvaroganut // Car_6,1.3.23 [{ùyurvedadÅpikÃ} k«Ãra iti parisrÃvitak«Ãrodake // 1 k«Ãre lÃvaïa iti jyoti«matyÃ÷ k«Ãre // 2 sÃdhayed iti nirvÃpayet // 3 lauhÃnÃmityanenaiva lohÃntarnivi«Âayo÷ suvarïarajatayor grahaïe siddhe punas tayor vacanaæ tayor viÓe«eïÃdaropadarÓanÃrtham // 4 rasÃyanaprabhÃvÃd eva mahÃdhanatvam iti j¤eyam // 5] aindrÅ matsyÃkhyako brÃhmÅ vacà brahmasuvarcalà / pippalyo lavaïaæ hema ÓaÇkhapu«pÅ vi«aæ gh­tam // Car_6,1.3.24 e«Ãæ triyavakÃn bhÃgÃn hemasarpirvi«air vinà / dvau yavau tatra hemnastu tilaæ dadyÃdvi«asya ca // Car_6,1.3.25 sarpi«aÓca palaæ dadyÃttadaikadhyaæ prayojayet / gh­taprabhÆtaæ sak«audraæ jÅrïe cÃnnaæ praÓasyate // Car_6,1.3.26 jarÃvyÃdhipraÓamanaæ sm­timedhÃkaraæ param / Ãyu«yaæ pau«Âikaæ dhanyaæ svaravarïaprasÃdanam // Car_6,1.3.27 paramojaskaraæ caitatsiddhamaindraæ rasÃyanam / nainat prasahate k­tyà nÃlak«mÅrna vi«aæ na ruk // Car_6,1.3.28 Óvitraæ saku«Âhaæ jaÂharÃïi gulmÃ÷ plÅhà purÃïo vi«amajvaraÓca / medhÃsm­tij¤ÃnaharÃÓca rogÃ÷ ÓÃmyantyanenÃtibalÃÓca vÃtÃ÷ // Car_6,1.3.29 [{ùyurvedadÅpikÃ} matsyÃkhyako macchu iti loke khyÃta÷ anye tu aindrÅbhedaæ matsyÃkhyakam Ãhu÷ // 1 triyavakÃniti triyavapramÃïÃn // 2 gh­taprabhÆtam ityannaviÓe«aïam // 3 k­tyà abhicÃra÷ // 4] maï¬ÆkaparïyÃ÷ svarasa÷ prayojya÷ k«Åreïa ya«ÂÅmadhukasya cÆrïam / raso gu¬ÆcyÃstu samÆlapu«pyÃ÷ kalka÷ prayojya÷ khalu ÓaÇkhapu«pyÃ÷ // Car_6,1.3.30 Ãyu÷pradÃnyÃmayanÃÓanÃni balÃgnivarïasvaravardhanÃni / medhyÃni caitÃni rasÃyanÃni medhyà viÓe«eïa ca ÓaÇkhapu«pÅ // Car_6,1.3.31 [{ùyurvedadÅpikÃ} maï¬Ækaparïyà ityÃdayaÓ catvÃro yogÃ÷ // 1] pa¤cëÂau sapta daÓa và pippalÅrmadhusarpi«Ã / rasÃyanaguïÃnve«Å samÃmekÃæ prayojayet // Car_6,1.3.32 tisrastisrastu pÆrvÃhïaæ bhuktvÃgre bhojanasya ca / pippalya÷ kiæÓukak«ÃrabhÃvità gh­tabharjitÃ÷ // Car_6,1.3.33 prayojyà madhurasammiÓrà rasÃyanaguïai«iïà / jetuæ kÃsaæ k«ayaæ Óo«aæ ÓvÃsaæ hikkÃæ galÃmayÃn // Car_6,1.3.34 arÓÃæsi grahaïÅdo«aæ pÃï¬utÃæ vi«amajvaram / vaisvaryaæ pÅnasaæ Óophaæ gulmaæ vÃtabalÃsakam // Car_6,1.3.35 [{ùyurvedadÅpikÃ} pa¤cetyÃdau saækhyÃvyatikrameïÃnuktasaækhyÃnÃm api pippalÅnÃm upayogaæ sÆcayati // 1 yadÃpi trÅïi dravyÃïi nÃtyupayu¤jÅta pippalÅæ k«Ãraæ lavaïam ityuktaæ tathÃpÅha dravyÃntarasaæyuktÃnÃæ pippalÅnÃm abhyÃso na viruddha÷ kiævà uktapippalÅrasÃyanavyatirekeïotsargÃpavÃdanyÃyÃt sa ni«edho j¤eya÷ // 2 kiæÓuka÷ palÃÓa÷ // 3] kramav­ddhyà daÓÃhÃni daÓapaippalikaæ dinam / vardhayet payasà sÃrdhaæ tathaivÃpanayet puna÷ // Car_6,1.3.36 jÅrïe jÅrïe ca bhu¤jÅta «a«Âikaæ k«Årasarpi«Ã / pippalÅnÃæ sahasrasya prayogo'yaæ rasÃyanam // Car_6,1.3.37 pi«ÂÃs tà balibhi÷ sevyÃ÷ Ó­tà madhyabalair narai÷ / cÆrïÅk­tà hrasvabalair yojyà do«ÃmayÃn prati // Car_6,1.3.38 daÓapaippalika÷ Óre«Âho madhyama÷ «a prakÅrtita÷ / prayogo yas triparyanta÷ sa kanÅyÃn sa cÃbalai÷ // Car_6,1.3.39 b­æhaïaæ svaryam Ãyu«yaæ plÅhodaravinÃÓanam / vayasa÷ sthÃpanaæ medhyaæ pippalÅnÃæ rasÃyanam // Car_6,1.3.40 jaraïÃnte 'bhayÃm ekÃæ prÃgbhuktÃd dve vibhÅtake / bhuktvà tu madhusarpirbhyÃæ catvÃryÃmalakÃni ca // Car_6,1.3.41 prayojayan samÃm ekÃæ triphalÃyà rasÃyanam / jÅved var«aÓataæ pÆrïam ajaro 'vyÃdhireva ca // Car_6,1.3.42 traiphalenÃyasÅæ pÃtrÅæ kalkenÃlepayen navÃm / tam ahorÃtrikaæ lepaæ pibet k«audrodakÃplutam // Car_6,1.3.43 prabhÆtasneham aÓanaæ jÅrïe tatra praÓasyate / ajaro 'ruk samÃbhyÃsÃj jÅvec caiva samÃ÷ Óatam // Car_6,1.3.44 madhukena tugÃk«Åryà pippalyà k«audrasarpi«Ã / triphalà sitayà cÃpi yuktà siddhaæ rasÃyanam // Car_6,1.3.45 sarvalauhai÷ suvarïena vacayà madhusarpi«Ã / vi¬aÇgapippalÅbhyÃæ ca triphalà lavaïena ca // Car_6,1.3.46 saævatsaraprayogeïa medhÃsm­tibalapradà / bhavatyÃyu÷pradà dhanyà jarÃroganibarhaïÅ // Car_6,1.3.47 anamlaæ ca ka«Ãyaæ ca kaÂu pÃke ÓilÃjatu / nÃtyu«ïaÓÅtaæ dhÃtubhyaÓcaturbhyastasya sambhava÷ // Car_6,1.3.48 hemnaÓca rajatÃttÃmrÃdvarÃt k­«ïÃyasÃdapi / rasÃyanaæ tadvidhibhistad v­«yaæ tacca roganut // Car_6,1.3.49 vÃtapittakaphaghnaiÓca niryÆhaistatsubhÃvitam / vÅryotkar«aæ paraæ yÃti sarvairekaikaÓo 'pi và // Car_6,1.3.50 [{ùyurvedadÅpikÃ} ÓilÃjaturasÃyanaæ darÓayituæ ÓilÃjatuno 'bhyarhitasya guïÃneva tÃvadÃha anamlam ityÃdi // 1 varÃditi Óre«ÂhÃt // 2 suÓrute yadyapi trapusÅsambhavaæ prak«ipya «a¬vidhaÓilÃjatu sÃmÃnyena roge rasÃyanÃdhikÃre coktaæ tathÃpÅha rasÃyanÃdhikÃre tadadhik­tacaturvidham evoktam // 3] prak«iptoddh­tam apy enat punas tat prak«iped rase / ko«ïe saptÃhametena vidhinà tasya bhÃvanà // Car_6,1.3.51 pÆrvoktena vidhÃnena lohaiÓcÆrïÅk­tai÷ saha / tatpÅtaæ payasà dadyÃd dÅrghamÃyu÷ sukhÃnvitam // Car_6,1.3.52 jarÃvyÃdhipraÓamanaæ dehadÃr¬hyakaraæ param / medhÃsm­tikaraæ dhanyaæ k«ÅrÃÓÅ tatprayojayet // Car_6,1.3.53 prayoga÷ saptasaptÃhÃs trayaÓ caikaÓca saptaka÷ / nirdi«Âas trividhastasya paro madhyo'varastathà // Car_6,1.3.54 palamardhapalaæ kar«o mÃtrà tasya tridhà matà / [{ùyurvedadÅpikÃ} ÓilÃjatubhÃvanÃvidhim Ãha prak«iptetyÃdi // 1 prak«iptÃnantaramuddh­taæ prak«iptoddh­tam // 2 lauhai÷ saheti bhÃgÃniyame lohasamÃnabhÃgatà ÓilÃjatuna÷ // 3 prayoga÷ saptasaptÃhà iti saptasaptÃhavyÃpakaprayoga ityartha÷ evaæ trayaÓ caikaÓca saptaka ityatrÃpi boddhavyam // 4] jÃterviÓe«aæ savidhiæ tasya vak«yÃmyata÷ param // Car_6,1.3.55 hemÃdyÃ÷ sÆryasaætaptÃ÷ sravanti giridhÃtava÷ / jatvÃbhaæ m­du m­tsnÃcchaæ yanmalaæ tacchilÃjatu // Car_6,1.3.56 madhuraÓca satiktaÓca japÃpu«panibhaÓca ya÷ / kaÂurvipÃke ÓÅtaÓca sa suvarïasya nisrava÷ // Car_6,1.3.57 rÆpyasya kaÂuka÷ Óveta÷ ÓÅta÷ svÃdu vipacyate / tÃmrasya barhikaïÂhÃbhastikto«ïa÷ pacyate kaÂu // Car_6,1.3.58 yastu guggulukÃbhÃsastiktako lavaïÃnvita÷ / kaÂurvipÃke ÓÅtaÓca sarvaÓre«Âha÷ sa cÃyasa÷ // Car_6,1.3.59 gomÆtragandhaya÷ sarve sarvakarmasu yaugikÃ÷ / rasÃyanaprayoge«u paÓcimastu viÓi«yate // Car_6,1.3.60 yathÃkramaæ vÃtapitte Óle«mapitte kaphe tri«u / viÓe«ata÷ praÓasyante malà hemÃdidhÃtujÃ÷ // Car_6,1.3.61 [{ùyurvedadÅpikÃ} savidhim iti vidhÃnasahitam // 1 ÓilÃjatuvidhÃnaæ ca yathÃkramaæ vÃtapitte ityÃdigranthena vaktavyam // 2 hemÃdiÓabdeneha hemÃdisambhavasthÃnabhÆtaÓilocyate yato na sÃk«Ãt suvarïÃdibhya eva ÓilÃjatu sravati // 3 m­tsnaæ mas­ïam acchaæ svaccham // 4 yastu rÆpyabhave kaÂurase viruddha÷ svÃdu÷ pÃka ukta÷ sa utsargÃpavÃdanyÃyena j¤eya÷ // 5 vÅryaæ tu tÃmrabhavasyo«ïasya tathà trayÃïÃæ ca ÓÅtatvayuktÃnÃm atyu«ïaÓÅtavÅryatÃyà avakÃÓo nÃsti ata÷ sÃmÃnyaguïakathane nÃtyu«ïaÓÅtam itipadena u«ïasya ÓÅtasya ca vÅryasya prakar«o ni«idhyate tenÃnu«ïÃÓÅtatvaæ vidhÅyate tataÓca ÓilÃjatuni vÅryaæ ÓÅtam u«ïaæ vÃbhihitamapi na balavadbhavatÅti labhyate // 6] ÓilÃjatuprayoge«u vidÃhÅni gurÆïi ca / varjayet sarvakÃlaæ tu kulatthÃnparivarjayet // Car_6,1.3.62 te hy atyantaviruddhatvÃd aÓmano bhedanÃ÷ param / loke d­«ÂÃstataste«Ãæ prayoga÷ prati«idhyate // Car_6,1.3.63 payÃæsi takrÃïi rasÃ÷ sayÆ«Ãs toyaæ samÆtrà vividhÃ÷ ka«ÃyÃ÷ / Ãlo¬anÃrthaæ girijasya ÓastÃs te te prayojyÃ÷ prasamÅk«ya kÃryam // Car_6,1.3.64 na so 'sti rogo bhuvi sÃdhyarÆpa÷ ÓilÃhvayaæ yaæ na jayet prasahya / tat kÃlayogairvidhibhi÷ prayuktaæ svasthasya corjÃæ vipulÃæ dadÃti // Car_6,1.3.65 karapracitike pÃde daÓa «a ca mahar«iïà / rasÃyanÃnÃæ siddhÃnÃæ saæyogÃ÷ samudÃh­tÃ÷ // Car_6,1.3.66 ityagniveÓak­te tantre carakapratisaæsk­te cikitsÃsthÃne rasÃyanÃdhyÃye karapracitÅyo nÃma rasÃyanapÃdast­tÅya÷ // Car_6,1.3.67 [{ùyurvedadÅpikÃ} ÓilÃjatuprayoge«viti bahuvacanamÃlo¬anÃdibhedena prayogabhedaæ buddhisthÅk­tya j¤eyam // 1 ÓilÃjatuprayoge guruni«edhe'pi viÓe«avacanÃt k«ÅrÃdiprayoga÷ // 2 sarvakÃlamiti yÃvadrasÃyanÃhità guïÃ÷ santi // 3 kecit tu yÃvajjÅvaæ kulatthavarjanam Ãhu÷ yaduktaæ suÓrute tadbhÃvita÷ kapotÃæÓca kulatthÃæÓca vivarjayet iti // 4 ÓilÃjatuprayogaæ stauti na so 'stÅtyÃdi // 5] *************************************************************** CarakasaæhitÃ, CikitsÃsthÃna, 1 [RasÃyanÃdhyÃya], 4 [ùyurvedasamutthÃnÅya] athÃta ÃyurvedasamutthÃnÅyaæ rasÃyanapÃdaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_6,1.4.1 iti ha smÃha bhagavÃnÃtreya÷ // Car_6,1.4.2 [{ùyurvedadÅpikÃ} ÃyurvedasamutthÃnÅyo nÃma rasÃyanapÃda÷ pÃriÓe«yÃd ucyate ÃyurvedasamutthÃnam asminn astÅti matvarthÅyacchapratyayeïÃyurvedasamutthÃnÅya÷ // 1] ­«aya÷ khalu kadÃcicchÃlÅnà yÃyÃvarÃÓca grÃmyau«adhyÃhÃrÃ÷ santa÷ sÃmpannikà mandace«Âà nÃtikalyÃÓca prÃyeïa babhÆvu÷ / te sarvÃsÃm itikartavyatÃnÃm asamarthÃ÷ santo grÃmyavÃsak­tamÃtmado«aæ matvà pÆrvanivÃsam apagatagrÃmyado«aæ Óivaæ puïyam udÃraæ medhyam agamyam asuk­tibhir gaÇgÃprabhavam amaragandharvakiænarÃnucaritam anekaratnanicayamacintyÃdbhutaprabhÃvaæ brahmar«isiddhacÃraïÃnucaritaæ divyatÅrthau«adhiprabhavam atiÓaraïyaæ himavantam amarÃdhipatiguptaæ jagmur bh­gvaÇgiro'trivasi«ÂhakaÓyapÃgastyapulastyavÃmadevÃsitagautamaprabh­tayo mahar«aya÷ // Car_6,1.4.3 [{ùyurvedadÅpikÃ} ­«ÅïÃæ ÓÃlÅnatvaæ yÃyÃvaratvaæ ca karmaviÓe«aparigrahÃt // 1 sampannam anu upayujyanta iti sÃmpannikÃ÷ // 2 nÃtikalyà iti nÃtinÅrogÃ÷ // 3 itikartavyatà vyÃpÃra÷ // 4 indraparyÃyakathanaæ stutyarthaæ stutiÓ ceyam indrasyÃyurvedaprakÃÓakatvÃt // 5] tÃn indra÷ sahasrad­g amaragurur abravÅtsvÃgataæ brahmavidÃæ j¤ÃnatapodhanÃnÃæ brahmar«ÅïÃm / asti nanu vo glÃnir aprabhÃvatvaæ vaisvaryaæ vaivarïyaæ ca grÃmyavÃsak­tam asukham asukhÃnubandhaæ ca grÃmyo hi vÃso mÆlam aÓastÃnÃæ tat k­ta÷ puïyak­dbhir anugraha÷ prajÃnÃæ svaÓarÅramavek«ituæ kÃla÷ kÃlaÓcÃyamÃyurvedopadeÓasya brahmar«ÅïÃm Ãtmana÷ prajÃnÃæ cÃnugrahÃrtham ÃyurvedamaÓvinau mahyaæ prÃyacchatÃæ prajÃpatiraÓvibhyÃæ prajÃpataye brahmà prajÃnÃm alpam Ãyur jarÃvyÃdhibahulam asukham asukhÃnubandham alpatvÃd alpatapodamaniyamadÃnÃdhyayanasaæcayaæ matvà puïyatamam Ãyu÷prakar«akaraæ jarÃvyÃdhipraÓamanam Ærjaskaram am­taæ Óivaæ ÓaraïyamudÃraæ bhavanto matta÷ ÓrotumarhatÃthopadhÃrayituæ prakÃÓayituæ ca prajÃnugrahÃrthamÃr«aæ brahma ca prati maitrÅæ kÃruïyam ÃtmanaÓ cÃnuttamaæ puïyamudÃraæ brÃhmamak«ayaæ karmeti // Car_6,1.4.4 tacchrutvà vibudhapativacanam ­«aya÷ sarva evÃmaravaram ­gbhis tu«Âuvu÷ prah­«ÂÃÓca tadvacanamabhinananduÓceti // Car_6,1.4.5 [{ùyurvedadÅpikÃ} asukhÃnubandhamiti rogarÆpam asukham anubadhnÃtÅtyasukhÃnubandham // 1 mÆlamiti kÃraïam // 2 k­ta÷ prajÃnÃmanugraha iti grÃme sthitvà ÃyurvedoktÃrogyasÃdhanadharmÃdiprakÃÓanena prajÃnugraha÷ k­ta evetyartha÷ // 3 ayaæ Óabda ubhÃbhyÃæ kÃlaÓabdÃbhyÃæ yojanÅya÷ // 4 prajÃpataye brahmeti cheda÷ // 5 prajÃnÃm alpÃdikam Ãyurmattveti yojanà // 6 alpatvÃt Ãyu«a iti Óe«a÷ // 7 alpastapa÷prabh­tÅnÃæ saæcayo'smin alpe Ãyu«i tat tathà // 8 pratiÓabdo maitryÃdibhi÷ pratyekaæ sambadhyate // 9 athaÓabdaÓ cÃdhikÃre // 10 tena maitrÅkÃruïyÃdÅnyadhik­tya yaæ brahmà prajÃpataye'dÃt tamanuÓrotum arhateti yojanà // 11 yadyapi ca ­«ayo bharadvÃjadvÃrà indrÃdadhigatÃyurvedÃ÷ tathÃpi grÃmyavÃsak­tamanoglÃnyà na tathà sphuÂÃrtho vartata iti ÓaÇkayà punarindras tÃnupadiÓati // 12] athendras tadÃyurvedÃm­tam ­«ibhya÷ saækramyovÃca etatsarvamanu«Âheyam ayaæ ca Óiva÷ kÃlo rasÃyanÃnÃæ divyÃÓcau«adhayo himavatprabhavÃ÷ prÃptavÅryÃ÷ tadyathà aindrÅ brÃhmÅ payasyà k«Årapu«pÅ ÓrÃvaïÅ mahÃÓrÃvaïÅ ÓatÃvarÅ vidÃrÅ jÅvantÅ punarnavà nÃgabalà sthirà vacà chattrà aticchatrà medà mahÃmedà jÅvanÅyÃÓcÃnyÃ÷ payasà prayuktÃ÷ «aïmÃsÃt paramÃyurvayaÓca taruïamanÃmayatvaæ svaravarïasampadam upacayaæ medhÃæ sm­timuttamabalam i«ÂÃæÓcÃparÃn bhÃvÃn Ãvahanti siddhÃ÷ // Car_6,1.4.6 [{ùyurvedadÅpikÃ} mahÃÓrÃvaïÅ alambu«Ã // 1 aticchatrà madhurikà // 2] brahmasuvarcalà nÃmau«adhir yà hiraïyak«Årà pu«karasad­Óapattrà ÃdityaparïÅ nÃmau«adhiryà sÆryakÃntà iti vij¤Ãyate suvarïak«Årà sÆryamaï¬alÃkÃrapu«pà ca nÃrÅnÃmau«adhi÷ aÓvabalà iti vij¤Ãyate yà bilvajasad­Óapattrà këÂhagodhà nÃmau«adhir godhÃkÃrà sarpÃnÃmau«adhi÷ sarpÃkÃrà somo nÃmau«adhirÃja÷ pa¤cadaÓaparvà sa soma iva hÅyate vardhate ca padmà nÃmau«adhi÷ padmÃkÃrà padmaraktà padmagandhà ca ajÃnÃm au«adhi÷ ajaÓ­ÇgÅ iti vij¤Ãyate nÅlà nÃmau«adhistu nÅlak«Årà nÅlapu«pà latÃpratÃnabahuleti ÃsÃmo«adhÅnÃæ yÃæ yÃmevopalabheta tasyÃs tasyÃ÷ svarasasya sauhityaæ gatvà snehabhÃvitÃyÃm ÃrdrapalÃÓadroïyÃæ sapidhÃnÃyÃæ digvÃsÃ÷ ÓayÅta tatra pralÅyate «aïmÃsena puna÷ sambhavati tasyÃjaæ paya÷ pratyavasthÃpanaæ «aïmÃsena devatÃnukÃrÅ bhavati vayovarïasvarÃk­tibalaprabhÃbhi÷ svayaæ cÃsya sarvavÃcogatÃni prÃdurbhavanti divyaæ cÃsya cak«u÷ Órotraæ ca bhavati gatir yojanasahasraæ daÓavar«asahasrÃïy Ãyur anupadravaæ ceti // Car_6,1.4.7 [{ùyurvedadÅpikÃ} brahmasuvarcalÃprabh­tayo yathoktalak«aïà divyau«adhayo nÃtiprasiddhÃ÷ // 1 ÃdityaparïÅ sÆryÃvartameva deÓaviÓe«ajÃtaæ kecid varïayanti // 2 aÓvabaleti j¤Ãyata iti ­«ibhirevÃnena nÃmnà j¤Ãyate nalaukikai÷ lokÃprasiddhatvÃt // 3 soma iva vardhate hÅyata iti yathÃsomav­ddhik«ayau tathà tatkÃlameva tasya v­ddhik«ayau bhavata÷ // 4 pralÅyata iti druto bhavati anye tu mÆrchatÅti varïayanti // 5 pratyavasthÃpanamiti ÃhÃrasevÃyÃæ yojyam ityartha÷ // 6 sarvavÃcogatÃni sarvavÃkyaviÓe«Ã÷ // 7] divyÃnÃmo«adhÅnÃæ ya÷ prabhÃva÷ sa bhavadvidhai÷ / Óakya÷ so¬humaÓakyastu syÃtso¬humak­tÃtmabhi÷ // Car_6,1.4.8 o«adhÅnÃæ prabhÃveïa ti«ÂhatÃæ sve ca karmaïi / bhavatÃæ nikhilaæ Óreya÷ sarvamevopapatsyate // Car_6,1.4.9 vÃnaprasthairg­hasthaiÓca prayatairniyatÃtmabhi÷ / Óakyà o«adhayo hy etÃ÷ sevituæ vi«ayÃbhijÃ÷ // Car_6,1.4.10 [{ùyurvedadÅpikÃ} etaddivyaæ rasÃyanam­«ibhistadvidhair và sevyam iti darÓayann Ãha divyÃnÃm ityÃdi // 1 vi«ayÃbhijà iti svocitapuïyadeÓe jÃtà ityartha÷ apuïye tu deÓe divyau«adhijanmaiva na bhavati bhavantyo 'pi nirvÃryà bhavantÅti bhÃva÷ // 2] yÃstu k«etraguïaiste«Ãæ madhyamena ca karmaïà / m­duvÅryatarÃs tÃsÃæ vidhirj¤eya÷ sa eva tu // Car_6,1.4.11 parye«Âuæ tÃ÷ prayoktuæ và ye 'samarthÃ÷ sukhÃrthina÷ / rasÃyanavidhiste«Ãmayamanya÷ praÓasyate // Car_6,1.4.12 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati brahmasuvarcalÃdÅnÃæ yathà m­duvÅryatvaæ bhavati tadÃha yÃs tv ityÃdi // 1 k«etraguïair iti himÃlayÃdipraÓastadeÓavyatiriktak«etradharmai÷ // 2 te«Ãmiti ­«ivyatiriktÃnÃæ vÃnaprasthÃdÅnÃm // 3 madhyamena ca karmaïeti asamyakprayogeïa kiævà anatimahatÃd­«Âena // 4] balyÃnÃæ jÅvanÅyÃnÃæ b­æhaïÅyÃÓ ca yà daÓa / vayasa÷ sthÃpanÃnÃæ ca khadirasyÃsanasya ca // Car_6,1.4.13 kharjÆrÃïÃæ madhÆkÃnÃæ mustÃnÃmutpalasya ca / m­dvÅkÃnÃæ vi¬aÇgÃnÃæ vacÃyÃÓcitrakasya ca // Car_6,1.4.14 ÓatÃvaryÃ÷ payasyÃyÃ÷ pippalyà joÇgakasya ca / ­ddhyà nÃgabalÃyÃÓca dvÃradÃyà dhavasya ca // Car_6,1.4.15 triphalÃkaïÂakÃryoÓ ca vidÃryÃÓcandanasya ca / ik«ÆïÃæ ÓaramÆlÃnÃæ ÓrÅparïyÃstiniÓasya ca // Car_6,1.4.16 rasÃ÷ p­thak p­thag grÃhyÃ÷ palÃÓak«Ãra eva ca / e«Ãæ palonmitÃn bhÃgÃn payo gavyaæ caturguïam // Car_6,1.4.17 dve pÃtre tilatailasya dve ca gavyasya sarpi«a÷ / tat sÃdhyaæ sarvam ekatra susiddhaæ snehamuddharet // Car_6,1.4.18 tatrÃmalakacÆrïÃnÃmìhakaæ ÓatabhÃvitam / svarasenaiva dÃtavyaæ k«audrasyÃbhinavasya ca // Car_6,1.4.19 ÓarkarÃcÆrïapÃtraæ ca prasthamekaæ pradÃpayet / tugÃk«ÅryÃ÷ sapippalyÃ÷ sthÃpyaæ saæmÆrchitaæ ca tat // Car_6,1.4.20 sucauk«e mÃrttike kumbhe mÃsÃrdhaæ gh­tabhÃvite / mÃtrÃmagnisamÃæ tasya tata Ærdhvaæ prayojayet // Car_6,1.4.21 hematÃmrapravÃlÃnÃm ayasa÷ sphaÂikasya ca / muktÃvai¬ÆryaÓaÇkhÃnÃæ cÆrïÃnÃæ rajatasya ca // Car_6,1.4.22 prak«ipya «o¬aÓÅæ mÃtrÃæ vihÃyÃyÃsamaithunam / jÅrïe jÅrïe ca bhu¤jÅta «a«Âikaæ k«Årasarpi«Ã // Car_6,1.4.23 sarvarogapraÓamanaæ v­«yamÃyu«yam uttamam / sattvasm­tiÓarÅrÃgnibuddhÅndriyabalapradam // Car_6,1.4.24 paramÆrjaskaraæ caiva varïasvarakaraæ tathà / vi«Ãlak«mÅpraÓamanaæ sarvavÃcogatapradam // Car_6,1.4.25 siddhÃrthatÃæ cÃbhinavaæ vayaÓca prajÃpriyatvaæ ca yaÓaÓca loke / prayojyam icchadbhiridaæ yathÃvad rasÃyanaæ brÃhmamudÃravÅryam // Car_6,1.4.26 [{ùyurvedadÅpikÃ} balyÃnÃm ityÃdau joÇgakam aguru // 1 dvÃradà ÓÃkataru÷ kapikacchur và // 2 ÓrÅparïÅ gambhÃrÅ // 3 palÃÓak«Ãra÷ palÃÓak«Ãrodakam // 4 sucauk«e iti suviÓuddhe // 5 agnisamÃmiti agnyanurÆpÃm // 6 «o¬aÓÅæ mÃtrÃmiti ÃmalakÃdicÆrïayuktagh­tÃpek«ayà «o¬aÓabhÃgo hemÃdicÆrïÃd grÃhya÷ // 7] samarthÃnÃmarogÃïÃæ dhÅmatÃæ niyatÃtmanÃm / kuÂÅpraveÓa÷ k«aïinÃæ paricchadavatÃæ hita÷ // Car_6,1.4.27 ato'nyathà tu ye te«Ãæ sauryamÃrutiko vidhi÷ / tayo÷ Óre«Âhatara÷ pÆrvo vidhi÷ sa tu sudu«kara÷ // Car_6,1.4.28 rasÃyanavidhibhraæÓÃjjÃyeran vyÃdhayo yadi / yathÃsvamau«adhaæ te«Ãæ kÃryaæ muktvà rasÃyanam // Car_6,1.4.29 [{ùyurvedadÅpikÃ} kuÂÅprÃveÓikarasÃyanavi«ayÃn vÃtÃtapikarasÃyanavi«ayÃæÓca puru«Ãn Ãha samarthÃnÃm ityÃdi // 1 k«aïinÃmiti k­tak«aïÃnÃm // 2 sÆryamÃrutasevayÃpi kriyata iti sauryamÃrutika÷ // 3] satyavÃdinamakrodhaæ niv­ttaæ madyamaithunÃt / ahiæsakamanÃyÃsaæ praÓÃntaæ priyavÃdinam // Car_6,1.4.30 japaÓaucaparaæ dhÅraæ dÃnanityaæ tapasvinam / devagobrÃhmaïÃcÃryaguruv­ddhÃrcane ratam // Car_6,1.4.31 Ãn­Óaæsyaparaæ nityaæ nityaæ karuïavedinam / samajÃgaraïasvapnaæ nityaæ k«Åragh­tÃÓinam // Car_6,1.4.32 deÓakÃlapramÃïaj¤aæ yuktij¤am anahaæk­tam / ÓastÃcÃram asaækÅrïam adhyÃtmapravaïendriyam // Car_6,1.4.33 upÃsitÃraæ v­ddhÃnÃmÃstikÃnÃæ jitÃtmanÃm / dharmaÓÃstraparaæ vidyÃnnaraæ nityarasÃyanam // Car_6,1.4.34 guïair etai÷ samuditai÷ prayuÇkte yo rasÃyanam / rasÃyanaguïÃn sarvÃn yathoktÃn sa samaÓnute // Car_6,1.4.35 [{ùyurvedadÅpikÃ} sÃmÃnyena rasÃyanavi«ayapuru«aguïÃnÃha satyavÃdinam ityÃdi // 1 karuïayà sattvÃni paÓyatÅti karuïavedÅ // 2 asaækÅrïa÷ asaækÅrïabhojÅ // 3 nityaæ rasÃyanaprayogo yasya sa nityarasÃyana÷ // 4] yathÃsthÆlam anirvÃhya do«Ã¤chÃrÅramÃnasÃn / rasÃyanaguïair jantur yujyate na kadÃcana // Car_6,1.4.36 yogà hy Ãyu÷prakar«Ãrthà jarÃroganibarhaïÃ÷ / mana÷ÓarÅraÓuddhÃnÃæ sidhyanti prayatÃtmanÃm // Car_6,1.4.37 tadetanna bhavedvÃcyaæ sarvameva hatÃtmasu / arujebhyo 'dvijÃtibhya÷ ÓuÓrÆ«Ã ye«u nÃsti ca // Car_6,1.4.38 [{ùyurvedadÅpikÃ} mana÷Óuddhyaiva prayatÃtmatÃyÃæ labdhÃyÃæ punas tadabhidhÃnam itaramÃnasaguïe«u prayatÃtmatÃyà abhyarhitatopadarÓanÃrtham // 1 arujebhyo 'dvijÃtibhyo ye«u ca puru«e«u ÓuÓrÆ«Ã nÃsti te«u caitan na vÃcyamiti yojanà // 2] ye rasÃyanasaæyogà v­«yayogÃÓca ye matÃ÷ / yaccau«adhaæ vikÃrÃïÃæ sarvaæ tadvaidyasaæÓrayam // Car_6,1.4.39 prÃïÃcÃryaæ budhastasmÃddhÅmantaæ vedapÃragam / aÓvinÃv iva devendra÷ pÆjayed atiÓaktita÷ // Car_6,1.4.40 aÓvinau devabhi«ajau yaj¤avÃhÃv iti sm­tau / yaj¤asya hi ÓiraÓchinnaæ punastÃbhyÃæ samÃhitam // Car_6,1.4.41 praÓÅrïà daÓanÃ÷ pÆ«ïo netre na«Âe bhagasya ca / vajriïaÓca bhujastambhastÃbhyÃmeva cikitsita÷ // Car_6,1.4.42 cikitsitaÓca ÓÅtÃæÓurg­hÅto rÃjayak«maïà / somÃbhipatitaÓcandra÷ k­tastÃbhyÃæ puna÷ sukhÅ // Car_6,1.4.43 bhÃrgavaÓcyavana÷ kÃmÅ v­ddha÷ san vik­tiæ gata÷ / vÅtavarïasvaropeta÷ k­tastÃbhyÃæ punaryuvà // Car_6,1.4.44 etaiÓcÃnyaiÓca bahubhi÷ karmabhir bhi«aguttamau / babhÆvaturbh­Óaæ pÆjyÃv indrÃdÅnÃæ mahÃtmanÃm // Car_6,1.4.45 grahÃ÷ stotrÃïi mantrÃïi tathà nÃnÃhavÅæ«i ca / dhÆmrÃÓca paÓavastÃbhyÃæ prakalpyante dvijÃtibhi÷ // Car_6,1.4.46 prÃtaÓca savane somaæ Óakro 'ÓvibhyÃæ sahÃÓnute / sautrÃmaïyÃæ ca bhagavÃnaÓvibhyÃæ saha modate // Car_6,1.4.47 indrÃgnÅ cÃÓvinau caiva stÆyante prÃyaÓo dvijai÷ / stÆyante vedavÃkye«u na tathÃnyà hi devatÃ÷ // Car_6,1.4.48 ajarairamaraistÃvadvibudhai÷ sÃdhipair dhruvai÷ / ete prayatairevamaÓvinau bhi«ajÃv iti // Car_6,1.4.49 m­tyuvyÃdhijarÃvaÓyair du÷khaprÃyai÷ sukhÃrthibhi÷ / kiæ punarbhi«ajo martyai÷ pÆjyÃ÷ syur nÃtiÓaktita÷ // Car_6,1.4.50 ÓÅlavÃnmatimÃn yukto dvijÃti÷ ÓÃstrapÃraga÷ / prÃïibhirguruvatpÆjya÷ prÃïÃcÃrya÷ sa hi sm­ta÷ // Car_6,1.4.51 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati rasÃyanÃdisiddhir vaidyÃdhÅnà tena vaidyastutim Ãrabhate ya ityÃdi // 1 prÃïÃcÃryamityatra prÃïivaryam iti và pÃÂha÷ tatra prÃïinÃæ varya÷ Óre«Âha÷ prÃïivarya÷ // 2 yaj¤aæ vahata iti yaj¤avÃhau // 3 etadyaj¤avÃhatvameva darÓayati dak«asya hÅtyÃdi // 4 pÆ«ïa÷ sÆryasya bhago'pi sÆryabheda÷ // 5 somÃbhipatita iti somÃbhipatanayogena pŬita ityartha÷ somÃtipacita iti và pÃÂha÷ tatrÃpyatipacanena somapÃnÃtiyogaæ darÓayati // 6 grahÃ÷ somapÃnapÃtrÃïi // 7 stotrÃïi stavÃ÷ stÃvakavÃca÷ ÓastrÃïÅti kecit saæÓasyate 'neneti k­tvà sÃma­gvyatiriktaæ stotramÃhu÷ ÓastrÃïi astrÃïyeva va«a¬yuktÃni ÓastrÃïi ca yaj¤e kalpyanta eva // 8 dhÆmrÃÓ ca paÓava iti dhÆmravarïapaÓava÷ evaævarïÃÓ ca paÓava÷ Óre«Âhà bhavanti // 9 savana iti yaj¤asthÃne // 10 sautrÃmaïÅ yaj¤aviÓe«a÷ // 11 atiÓaktita iti nijaÓakter apyatirekeïa // 12] vidyÃsamÃptau bhi«ajo dvitÅyà jÃtirucyate / aÓnute vaidyaÓabdaæ hi na vaidya÷ pÆrvajanmanà // Car_6,1.4.52 vidyÃsamÃptau brÃhmaæ và sattvamÃr«amathÃpi và / dhruvam ÃviÓati j¤ÃnÃttasmÃd vaidyo dvija÷ sm­ta÷ // Car_6,1.4.53 nÃbhidhyÃyenna cÃkroÓed ahitaæ na samÃcaret / prÃïÃcÃryaæ budha÷ kaÓcid icchann Ãyur anitvaram // Car_6,1.4.54 [{ùyurvedadÅpikÃ} vaidyaÓabdadvijaÓabdayo÷ prav­ttinimittamÃha vidyetyÃdi // 1 tena vidyÃyogÃd vaidyatvaæ tathà vidyÃsamÃptilak«aïajanmanà dvijatvaæ bhavatÅtyuktaæ bhavati // 2 brÃhmaæ và Ãr«aæ và iti vikalpo vaidyaviÓe«ÃbhiprÃyÃd bhavati tayor yo nai«ÂhikacikitsÃrthastasya brÃhmam itarasya tu lokÃnugrÃhiïa Ãr«amiti vyavasthà // 3] cikitsitastu saæÓrutya yo vÃsaæÓrutya mÃnava÷ / nopÃkaroti vaidyÃya nÃsti tasyeha ni«k­ti÷ // Car_6,1.4.55 bhi«agapyÃturÃn sarvÃn svasutÃniva yatnavÃn / ÃbÃdhebhyo hi saærak«ed icchan dharmam anuttamam // Car_6,1.4.56 dharmÃrthaæ cÃrthakÃmÃrthamÃyurvedo mahar«ibhi÷ / prakÃÓito dharmaparair icchadbhi÷ sthÃnamak«aram // Car_6,1.4.57 nÃrthÃrthaæ nÃpi kÃmÃrthamatha bhÆtadayÃæ prati / vartate yaÓcikitsÃyÃæ sa sarvam ativartate // Car_6,1.4.58 kurvate ye tu v­ttyarthaæ cikitsÃpaïyavikrayam / te hitvà käcanaæ rÃÓiæ pÃæÓurÃÓimupÃsate // Car_6,1.4.59 dÃruïai÷ k­«yamÃïÃnÃæ gadair vaivasvatak«ayam / chittvà vaivasvatÃn pÃÓÃn jÅvitaæ ya÷ prayacchati // Car_6,1.4.60 dharmÃrthadÃtà sad­Óastasya nehopalabhyate / na hi jÅvitadÃnÃddhi dÃnam anyad viÓi«yate // Car_6,1.4.61 paro bhÆtadayà dharma iti matvà cikitsayà / vartate ya÷ sa siddhÃrtha÷ sukham atyantam aÓnute // Car_6,1.4.62 [{ùyurvedadÅpikÃ} saæÓrutyeti pratij¤Ãya // 1 cikitsaiva païyaæ vikretavyamiti cikitsÃpaïyam // 2 te hitvetyÃdau dharmÃrthaæ kriyamÃïacikitsà mahÃphalatvena käcanarÃÓitulyà itarà tv asÃrakalpà pÃæÓurÃÓitulyà // 3 vaivasvatak«ayamiti yamag­ham // 4] ÃyurvedasamutthÃnaæ divyau«adhividhiæ Óubham / am­tÃlpÃntaraguïaæ siddhaæ ratnarasÃyanam // Car_6,1.4.63 siddhebhyo brahmacÃribhyo yaduvÃcÃmareÓvara÷ / ÃyurvedasamutthÃne tat sarvaæ saæprakÃÓitam // Car_6,1.4.64 ityagniveÓak­te tantre carakapratisaæsk­te cikitsitasthÃne rasÃyanÃdhyÃye ÃyurvedasamutthÃnÅyo nÃma rasÃyanapÃdaÓcaturtha÷ // Car_6,1.4.65 [{ùyurvedadÅpikÃ} saægrahe ratnarasÃyanamiti hemÃdiratnasaæyuktaæ rasÃyanam // 1 ÃyurvedasamutthÃne prakÃÓitatayà divyau«adhividhyÃdi yaduvÃca brahmacÃribhyo'mareÓvara÷ tat saæprakÃÓitam iti yojanà // 2] *********************************************************************** CarakasaæhitÃ, CikitsÃsthÃna, 2 [VÃjÅkaraïÃdhyÃya], 1 [SaæyogaÓaramÆlÅya] athÃta÷ saæyogaÓaramÆlÅyaæ vÃjÅkaraïapÃdaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_6,2.1.1 iti ha smÃha bhagavÃnÃtreya÷ // Car_6,2.1.2 [{ùyurvedadÅpikÃ} svasthorjaskaratvasÃmÃnyÃt rasÃyanamanu vÃjÅkaraïaæ vÃcyaæ tatrÃpi vÃjÅkaraïe prav­ttyupadarÓakaprakaraïayuktatvÃd Ãdau saæyogaÓaramÆlÅya ucyate / saæyoga÷ ÓaramÆlÃnÃm asminn astÅti saæyogaÓaramÆlÅya÷ // 1] vÃjÅkaraïam anvicchet puru«o nityamÃtmavÃn / tadÃyattau hi dharmÃrthau prÅtiÓca yaÓa eva ca // Car_6,2.1.3 putrasyÃyatanaæ hy etadguïÃÓcaite sutÃÓrayÃ÷ / [{ùyurvedadÅpikÃ} avÃjÅ vÃjÅvÃtyarthaæ maithune Óakta÷ kriyate yena tad vÃjÅkaraïam // 1 uktaæ hi vÃjÅvÃtibalo yena yÃtyapratihata÷ striyam ityÃdi // 2 anvicchediti rasÃyanÃnmahÃphalÃt tadapek«ayÃlpaphalaæ vÃjÅkaraïaæ paÓcÃd icchet // 3 puru«a iti padena taruïapuru«agrÃhiïà bÃlav­ddhau ni«iddhavyavÃyau nirÃkaroti // 4 uktaæ hi / atibÃlo hy asaæpÆrïasarvadhÃtu÷ striyo vrajan / upatapyeta sahasà ta¬Ãgamiva kÃjalam // 5 Óu«kaæ rÆk«aæ yathà këÂhaæ jantujagdhaæ vijarjaram / sp­«ÂamÃÓu viÓÅryeta tathà v­ddha÷ striyo vrajan iti // 6 nityamityanena na rasÃyanavat saæprayogo v­«yasya kiætv ÃhÃravat sarvado«ayoga iti darÓayati // 7 ÃtmavÃnityanena durÃtmano v­«yakaraïaæ ni«edhati sa hi v­«yopayogÃdupacitadhÃtu÷ sann agamyÃgamanamapi kuryÃt // 8 dharmÃdayo v­«yÃyattà eva yathà bhavanti tadÃha putrasyetyÃdi // 9 Ãyatanaæ kÃraïam // 10 ete guïà iti dharmÃdaya÷ v­«yaprayogajanita÷ putro dharmÃdÅn pitu÷ sampÃdayatÅtyartha÷ // 11 vÃjÅkaraïasevayà ceha yuktayaiva ­tukÃle ca maithunaæ prÃdhÃnyenÃbhipretaæ tena tisrai«aïÅye traya upastambhÃ÷ ityÃdigranthena brahmacaryaæ yaduktaæ tad ­tukÃle yathÃvidhik­tamaithunÃprati«edhakam iti na virodha÷ // 12] vÃjÅkaraïam agryaæ ca k«etraæ strÅ yà prahar«iïÅ // Car_6,2.1.4 i«Âà hy ekaikaÓo 'py arthÃ÷ paraæ prÅtikarÃ÷ sm­tÃ÷ / kiæ puna÷ strÅÓarÅre ye saæghÃtena prati«ÂhitÃ÷ // Car_6,2.1.5 saæghÃto hÅndriyÃrthÃnÃæ strÅ«u nÃnyatra vidyate / stryÃÓrayo hÅndriyÃrtho ya÷ sa prÅtijanano'dhikam / strÅ«u prÅtirviÓe«eïa strÅ«v apatyaæ prati«Âhitam // Car_6,2.1.6 dharmÃrthau strÅ«u lak«mÅÓca strÅ«u lokÃ÷ prati«ÂhitÃ÷ / surÆpà yauvanasthà yà lak«aïairyà vibhÆ«ità // Car_6,2.1.7 yà vaÓyà Óik«ità yà ca sà strÅ v­«yatamà matà / [{ùyurvedadÅpikÃ} sarvavÃjÅkaraïebhya÷ pradhÃnarÆpaæ vÃjÅkaraïamÃha vÃjÅtyÃdi // 1 k«etramiva k«etraæ tatra ÓukrarÆpabÅjaprarohaïÃt // 2 arthà iti ÓabdÃdaya÷ te ca strÅgatÃdhararasakalaviÇkarutarÆpÃdaya÷ prasiddhà eva // 3 dharmÃrthau strÅ«viti sahaiva patnyà dharmaÓcarya ityÃdyupadeÓÃd dharma÷ tathÃnuraktà g­hiïÅ artharak«aïÃdi karotÅtyartha ityartha÷ // 4 striyà lak«myÃ÷ saæyoge dhanasampad bhavatÅti strÅ«u lak«mÅ÷ prati«Âhitetyartha÷ // 5 vaÓyà Ãyattà // 6 Óik«iteti kÃmaÓÃstroktagÅtavÃditralÃsyÃdicatu÷«a«ÂikalÃÓik«ità // 7] nÃnÃbhaktyà tu lokasya daivayogÃcca yo«itÃm // Car_6,2.1.8 taæ taæ prÃpya vivardhante naraæ rÆpÃdayo guïÃ÷ / vayorÆpavacohÃvair yà yasya paramÃÇganà // Car_6,2.1.9 praviÓatyÃÓu h­dayaæ daivÃd và karmaïo 'pi và / h­dayotsavarÆpà yà yà samÃnamana÷Óayà // Car_6,2.1.10 samÃnasattvà yà vaÓyà yà yasya prÅyate priyai÷ / yà pÃÓabhÆtà sarve«Ãm indriyÃïÃæ parairguïai÷ // Car_6,2.1.11 yayà viyukto nistrÅkam aratir manyate jagat / yasyà ­te ÓarÅraæ nà dhatte ÓÆnyam ivendriyai÷ // Car_6,2.1.12 ÓokodvegÃratibhayair yÃæ d­«Âvà nÃbhibhÆyate / yÃti yÃæ prÃpya visrambhaæ d­«Âvà h­«yatyatÅva yÃm // Car_6,2.1.13 apÆrvÃmiva yÃæ yÃti nityaæ har«Ãtivegata÷ / gatvà gatvÃpi bahuÓo yÃæ t­ptiæ naiva gacchati // Car_6,2.1.14 sà strÅ v­«yatamà tasya nÃnÃbhÃvà hi mÃnavÃ÷ / atulyagotrÃæ v­«yÃæ ca prah­«ÂÃæ nirupadravÃm // Car_6,2.1.15 ÓuddhasnÃtÃæ vrajennÃrÅmapatyÃrthÅ nirÃmaya÷ / [{ùyurvedadÅpikÃ} rÆpÃdivyatirekeïÃpi kÃcit kasyacit karmavaÓÃdv­«yà strÅ bhavatÅti darÓayannÃha nÃnetyÃdi // 1 daivayogÃditi prÃktanakarmavaÓÃt // 2 vivardhanta iti v­«yatvaæ sampÃdayanti // 3 hÃvo naraæ prati strÅïÃæ Ó­ÇgÃrace«ÂÃviÓe«a÷ // 4 uktaæ ca bharatena prakÃÓarÆpakaæ sattvaæ sattvotplavÃ÷ samudgatÃ÷ // 5 tebhyo hÃvÃdini«pattirityÃhu÷ paramar«aya÷ iti // 6 daivÃd iti prÃktanakarmaïa÷ // 7 karmaïa iti aihikÃdvaÓÅkaraïÃdikarmaïa÷ // 8 mana÷Óaya÷ kÃma÷ // 9 pÃÓabhÆteti manaindriyabandhahetutvÃt // 10 nÃnÃbhÃvà hi mÃnavÃ÷ ityanena rÆpÃdiguïayogena sarvapuru«Ãn prati strÅïÃæ priyatvamiti darÓayati // 11] acchÃyaÓ caikaÓÃkhaÓ ca ni«phalaÓca yathà druma÷ // Car_6,2.1.16 ani«ÂagandhaÓcaikaÓca nirapatyastathà nara÷ / citradÅpa÷ sara÷ Óu«kam adhÃtur dhÃtusaænibha÷ // Car_6,2.1.17 ni«prajas t­ïapÆlÅti mantavya÷ puru«Ãk­ti÷ / aprati«ÂhaÓca nagnaÓca ÓÆnyaÓcaikendriyaÓca nà // Car_6,2.1.18 mantavyo ni«kriyaÓcaiva yasyÃpatyaæ na vidyate / bahumÆrtir bahumukho bahuvyÆho bahukriya÷ // Car_6,2.1.19 bahucak«ur bahuj¤Ãno bahvÃtmà ca bahupraja÷ / maÇgalyo'yaæ praÓasyo'yaæ dhanyo'yaæ vÅryavÃn ayam // Car_6,2.1.20 bahuÓÃkho'yamiti ca stÆyate nà bahupraja÷ / prÅtirbalaæ sukhaæ v­ttir vistÃro vipulaæ kulam // Car_6,2.1.21 yaÓo lokÃ÷ sukhodarkÃstu«ÂiÓ cÃpatyasaæÓritÃ÷ / tasmÃdapatyamanvicchan guïÃæÓcÃpatyasaæÓritÃn // Car_6,2.1.22 vÃjÅkaraïanitya÷ syÃdicchan kÃmasukhÃni ca / upabhogasukhÃn siddhÃn vÅryÃpatyavivardhanÃn // Car_6,2.1.23 vÃjÅkaraïasaæyogÃn pravak«yÃmyata uttaram / [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati v­«yaprayogasÃdhyasya putrasyopÃdeyetÃæ darÓayannÃha acchÃya ityÃdi // 1 ekaÓÃkha iti ekasvarÆpa ityartha÷ // 2 citralikhito dÅpaÓcitradÅpa÷ // 3 adhÃtur dhÃtusaænibha iti asuvarïÃdirÆpa÷ suvarïÃdivad ÃbhÃsate yo jÃtu«akaÇkaïÃdi÷ // 4 pÆlÅ napuæsakadharmitvÃt // 5 t­ïapÆlÅ puru«Ãk­tiriti bhëayà puru«ÃrthakriyÃvirahitvaæ darÓayati // 6 kÃmasukhÃni cetyanena putrotpÃdÃtiriktaæ nÃtiÓlÃghyaæ phalaæ darÓayati // 7 kÃmasukhÃni hi aihikÃnyeva paraæ na putravad ubhayalokopakÃrakÃïi // 8 upabhoge maithune sukhaæ kurvantÅtyupabhogasukhÃ÷ kiævà upabhoktuæ sukhà upabhogasukhÃ÷ / vÅryaæ Óukram // 9] ÓaramÆlek«umÆlÃni kÃï¬ek«u÷ sek«ubÃlikà // Car_6,2.1.24 ÓatÃvarÅ payasyà ca vidÃrÅ kaïÂakÃrikà / jÅvantÅ jÅvako medà vÅrà car«abhako balà // Car_6,2.1.25 ­ddhir gok«urakaæ rÃsnà sÃtmaguptà punarnavà / e«Ãæ tripalikÃn bhÃgÃn mëÃïÃm ìhakaæ navam // Car_6,2.1.26 vipÃcayejjaladroïe caturbhÃgaæ ca Óe«ayet / tatra pe«yÃïi madhukaæ drÃk«Ã phalgÆni pippalÅ // Car_6,2.1.27 Ãtmaguptà madhÆkÃni kharjÆrÃïi ÓatÃvarÅ / vidÃryÃmalakek«ÆïÃæ rasasya ca p­thak p­thak // Car_6,2.1.28 sarpi«aÓ cìhakaæ dadyÃt k«Åradroïaæ ca tadbhi«ak / sÃdhayedgh­taÓe«aæ ca supÆtaæ yojayet puna÷ // Car_6,2.1.29 ÓarkarÃyÃstugÃk«ÅryÃÓ cÆrïai÷ prasthonmitai÷ p­thak / palaiÓ caturbhir mÃgadhyÃ÷ palena maricasya ca // Car_6,2.1.30 tvagelÃkesarÃïÃæ ca cÆrïair ardhapalonmitai÷ / madhuna÷ ku¬avÃbhyÃæ ca dvÃbhyÃæ tatkÃrayedbhi«ak // Car_6,2.1.31 palikà gulikÃstyÃnÃstà yathÃgni prayojayet / e«a v­«ya÷ paraæ yogo b­æhaïo balavardhana÷ // Car_6,2.1.32 anenÃÓva ivodÅrïo balÅ liÇgaæ samarpayet / [{ùyurvedadÅpikÃ} kÃï¬ek«u÷ b­hadik«u÷ // 1 ik«ubÃlikà khaggÃlikà // 2 payasyà k«ÅravidÃrÅ // 3 vÅrà k«ÅrakÃkolÅ // 4 phalgu÷ këÂhodumbarikà // 5 ÓatÃvarÅtyantena kalkaccheda÷ // 6 vaæÓarocanà tugÃk«ÅrÅ anye vaæÓarocanÃnukÃri pÃrthivadravyaæ tÃladhÅti vadanti // 7 styÃnà iti ghanÃ÷ // 8] mëÃïÃmÃtmaguptÃyà bÅjÃnÃmìhakaæ navam // Car_6,2.1.33 jÅvakar«abhakau vÅrÃæ medÃm ­ddhiæ ÓatÃvarÅm / madhukaæ cÃÓvagandhÃæ ca sÃdhayet ku¬avonmitÃm // Car_6,2.1.34 rase tasmin gh­taprasthaæ gavyaæ daÓaguïaæ paya÷ / vidÃrÅïÃæ rasaprasthaæ prasthamik«urasasya ca // Car_6,2.1.35 dattvà m­dvagninà sÃdhyaæ siddhaæ sarpirnidhÃpayet / ÓarkarÃyÃstugÃk«ÅryÃ÷ k«audrasya ca p­thak p­thak // Car_6,2.1.36 bhÃgÃæÓcatu«palÃæs tatra pippalyÃÓcÃvapet palam / palaæ pÆrvamato lŬhvà tato'nnam upayojayet // Car_6,2.1.37 ya icchedak«ayaæ Óukraæ ÓephasaÓ cottamaæ balam / [{ùyurvedadÅpikÃ} dvitÅyaprayoge rase iti kvÃthe // 1] Óarkarà mëavidalÃstugÃk«ÅrÅ payo gh­tam // Car_6,2.1.38 godhÆmacÆrïa«a«ÂhÃni sarpi«y utkÃrikÃæ pacet / tÃæ nÃtipakvÃæ m­ditÃæ kaukkuÂe madhure rase // Car_6,2.1.39 sugandhe prak«iped u«ïe yathà sÃndrÅbhaved rasa÷ / e«a piï¬araso v­«ya÷ pau«Âiko balavardhana÷ // Car_6,2.1.40 anenÃÓva ivodÅrïo balÅ liÇgaæ samarpayet / ÓikhitittirihaæsÃnÃmevaæ piï¬araso mata÷ / balavarïasvarakara÷ pumÃæstena v­«Ãyate // Car_6,2.1.41 [{ùyurvedadÅpikÃ} utkÃrikà mÆ«ikotkarÃkÃrà // 1 ÓikhitittirihaæsÃnÃæ piï¬arasair vyastasamastÃÓ catvÃra÷ piï¬arasÃ÷ // 2] gh­taæ mëÃn sabastÃï¬Ãn sÃdhayenmÃhi«e rase / bharjayettaæ rasaæ pÆtaæ phalÃmlaæ navasarpi«i // Car_6,2.1.42 Å«at salavaïaæ yuktaæ dhÃnyajÅrakanÃgarai÷ / e«a v­«yaÓca balyaÓca b­æhaïaÓca rasottama÷ // Car_6,2.1.43 caÂakÃæstittirirase tittirÅn kaukkuÂe rase / kukkuÂÃn bÃrhiïarase hÃæse bÃrhiïameva ca // Car_6,2.1.44 navasarpi«i saætaptÃn phalÃmlÃn kÃrayed rasÃn / madhurÃnvà yathÃsÃtmyaæ gandhìhyÃn balavardhanÃn // Car_6,2.1.45 t­ptiæ caÂakamÃæsÃnÃæ gatvà yo 'nupibet paya÷ / na tasya liÇgaÓaithilyaæ syÃnna Óukrak«ayo niÓi // Car_6,2.1.46 mëasÆpeïa yo bhuktvà gh­tìhyaæ «a«Âikaudanam / paya÷ pibati rÃtriæ sa k­tsnÃæ jÃgarti vegavÃn / na nà svapiti rÃtri«u nityastabdhena Óephasà / t­pta÷ kukkuÂamÃæsÃnÃæ bh­«ÂÃnÃæ nakraretasi // Car_6,2.1.47 ni÷srÃvya matsyÃï¬arasaæ bh­«Âaæ sarpi«i bhak«ayet // Car_6,2.1.48 haæsabarhiïadak«ÃïÃm evamaï¬Ãni bhak«ayet // Car_6,2.1.49 [{ùyurvedadÅpikÃ} niÓÅtyanena sakalaniÓÃmaithune 'pÅti darÓayati // 1 haæsetyÃdi haæsabarhidak«ÃïÃm aï¬aprayogà yadyapi bhinnÃ÷ tathÃpi prayogÃpek«ayà eka evÃyaæ prayoga÷ // 2 evaæ saægrahoktÃ÷ haæsabarhidak«ÃïÃm ekaprayogeïa pa¤cadaÓaprayogÃ÷ pÆryante // 3] srota÷su Óuddhe«vamale ÓarÅre v­«yaæ yadà nà mitamatti kÃle / v­«Ãyate tena paraæ manu«yas tadb­æhaïaæ caiva balapradaæ ca // Car_6,2.1.50 tasmÃt purà Óodhanameva kÃryaæ balÃnurÆpaæ na hi v­«yayogÃ÷ / sidhyanti dehe maline prayuktÃ÷ kli«Âe yathà vÃsasi rÃgayogÃ÷ // Car_6,2.1.51 [{ùyurvedadÅpikÃ} v­«yayogÃÓca Óuddhadehaireva kartavyà iti darÓayannÃha srota÷svityÃdi // 1 mitamiti mÃtrÃvat // 2 kli«Âe iti mlÃne // 3] vÃjÅkaraïasÃmarthyaæ k«etraæ strÅ yasya caiva yà / ye do«Ã nirapatyÃnÃæ guïÃ÷ putravatÃæ ca ye // Car_6,2.1.52 daÓa pa¤ca ca saæyogà vÅryÃpatyavivardhanÃ÷ / uktÃste ÓaramÆlÅye pÃde pu«ÂibalapradÃ÷ // Car_6,2.1.53 ityagniveÓak­te tantre carakapratisaæsk­te cikitsÃsthÃne vÃjÅkaraïÃdhyÃye saæyogaÓaramÆlÅyo nÃma vÃjÅkaraïapÃda÷ prathama÷ // Car_6,2.1.54 [{ùyurvedadÅpikÃ} saægrahe yasya caiva yeti yasya yà v­«yetyartha÷ // 1] **************************************************************** CarakasaæhitÃ, CikitsÃsthÃna, 2 [VÃjÅkaraïÃdhyÃya], 2 [ùsiktak«Årika] athÃta Ãsiktak«Årikaæ vÃjÅkaraïapÃdaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_6,2.2.1 iti ha smÃha bhagavÃnÃtreya÷ // Car_6,2.2.2 [{ùyurvedadÅpikÃ} Ãsiktak«Årikaæ v­«yapÃdÃbhidhÃnaprasaÇgÃt padÃntasya viÓi«ÂasambandhÃvayavatayocyate // 1 Ãsiktak«Åramiti padam asty asminn iti Ãsiktak«ÅrÅ tatra svÃrthika÷ kapratyaya÷ kiævà ¬hakpratyayena vaiÓe«ikaÓabdavat Ãsiktak«Årika iti sÃdhanÅyam // 2] Ãsiktak«Åram ÃpÆrïam aÓu«kaæ Óuddha«a«Âikam / udÆkhale samÃpothya pŬayet k«Åramarditam // Car_6,2.2.3 g­hÅtvà taæ rasaæ pÆtaæ gavyena payasà saha / bÅjÃnÃmÃtmaguptÃyà dhÃnyamëarasena ca // Car_6,2.2.4 balÃyÃ÷ ÓÆrpaparïyÃÓca jÅvantyà jÅvakasya ca / ­ddhyar«abhakakÃkolÅÓvadaæ«ÂrÃmadhukasya ca // Car_6,2.2.5 ÓatÃvaryà vidÃryÃÓca drÃk«ÃkharjÆrayor api / saæyuktaæ mÃtrayà vaidya÷ sÃdhayettatra cÃvapet // Car_6,2.2.6 tugÃk«ÅryÃ÷ samëÃïÃæ ÓÃlÅnÃæ «a«Âikasya ca / godhÆmÃnÃæ ca cÆrïÃni yai÷ sa sÃndrÅbhavedrasa÷ // Car_6,2.2.7 sÃndrÅbhÆtaæ ca kuryÃt prabhÆtamadhuÓarkaram / guÂikà badaraistulyÃstÃÓ ca sarpi«i bharjayet // Car_6,2.2.8 tà yathÃgni prayu¤jÃna÷ k«ÅramÃæsarasÃÓana÷ / paÓyatyapatyaæ vipulaæ v­ddho 'pyÃtmajamak«ayam // Car_6,2.2.9 [{ùyurvedadÅpikÃ} Ãsiktak«Åramiti k«Årasekav­ddham // 1 yaduktaæ jatÆkarïe / k«Årasekav­ddhaæ «a«Âikaæ pakvam ityÃdi // 2 Óuddha«a«Âikamiti gaura«a«Âikam // 3 atra balÃdirasÃnÃæ tulyamÃnatÃ÷ kiævà mÃtrÃÓabdasyÃlpavacanatvÃd balÃdirasÃnÃm alpamÃtratvam // 4 prak«epyacÆrïapramÃïam Ãha yai÷ sa sÃndrÅbhaved rasa iti yÃvanmÃnena cÆrïena rasasya sÃndratà bhavati tÃvanmÃtraæ cÆrïaæ grÃhyam // 5 prabhÆtatvaæ madhuÓarkarayor yÃvatÃtyarthamadhuratvaæ syÃt tÃvajj¤eyam // 6 atra ca prayogamahimnaiva madhuyuktasyÃpi prayogasya bharjanakriyÃyÃm agnisaæyogo na virodham Ãvahati tathà hi suÓrute 'pi triphalÃyask­tau madhuno 'gnisambandho bhavatyeva // 7 Ãtmajamiti har«abhÆtÃtmajaæ Óukramiti yÃvat // 8] caÂakÃnÃæ sahaæsÃnÃæ dak«ÃïÃæ ÓikhinÃæ tathà / ÓiÓumÃrasya nakrasya bhi«akÓukrÃïi saæharet // Car_6,2.2.10 gavyaæ sarpir varÃhasya kuliÇgasya vasÃmapi / «a«ÂikÃnÃæ ca cÆrïÃni cÆrïaæ godhÆmakasya ca // Car_6,2.2.11 ebhi÷ pÆpalikÃ÷ kÃryÃ÷ Óa«kulyo vartikÃstathà / pÆpà dhÃnÃÓ ca vividhà bhak«yÃÓcÃnye p­thagvidhÃ÷ // Car_6,2.2.12 e«Ãæ prayogÃdbhak«yÃïÃæ stabdhenÃpÆrïaretasà / Óephasà vÃjivadyÃti yÃvadicchaæ striyo nara÷ // Car_6,2.2.13 ÃtmaguptÃphalaæ mëÃn kharjÆrÃïi ÓatÃvarÅm / Ó­ÇgÃÂakÃni m­dvÅkÃæ sÃdhayetpras­tonmitam // Car_6,2.2.14 k«Åraprasthaæ jalaprasthametat prasthÃvaÓe«itam / Óuddhena vÃsasà pÆtaæ yojayet pras­tais tribhi÷ // Car_6,2.2.15 ÓarkarÃyÃstugÃk«ÅryÃ÷ sarpi«o 'bhinavasya ca / tat pÃyayet sak«audraæ «a«ÂikÃnnaæ ca bhojayet // Car_6,2.2.16 jarÃparÅto'pyabalo yogenÃnena vindati / naro'patyaæ suvipulaæ yuveva ca sa h­«yati // Car_6,2.2.17 [{ùyurvedadÅpikÃ} dak«a÷ kukkuÂa÷ // 1 ÓukrÃïÅti yadyapyuktaæ tathÃpi caÂakÃdiÓukragrahaïasyÃÓakyatvÃt samÃnaguïÃni tadaï¬ÃnyapÅha g­hyante // 2 vartikà vartyÃkÃrà bhak«yÃ÷ // 3 dhÃnà iti dhÃnÃkÃrà bhak«yÃ÷ // 4 ayaæ tulyadravyatayà vividhabhak«yarÆpo 'pyeka eva yoga÷ // 5] kharjÆrÅmastakaæ mëÃn payasyÃæ ca ÓatÃvarÅm / kharjÆrÃïi madhÆkÃni m­dvÅkÃmaja¬Ãphalam // Car_6,2.2.18 palonmitÃni matimÃn sÃdhayet salilìhake / tena pÃdÃvaÓe«eïa k«Åraprasthaæ vipÃcayet // Car_6,2.2.19 k«ÅraÓe«eïa tenÃdyÃd gh­tìhyaæ «a«Âikaudanam / saÓarkareïa saæyoga e«a v­«ya÷ paraæ sm­ta÷ // Car_6,2.2.20 [{ùyurvedadÅpikÃ} aja¬Ã ÓÆkaÓimbÅ // 1] jÅvakar«abhakau medÃæ jÅvantÅæ ÓrÃvaïÅdvayam / kharjÆraæ madhukaæ drÃk«Ãæ pippalÅæ viÓvabhe«ajam // Car_6,2.2.21 Ó­ÇgÃÂakaæ vidÃrÅæ ca navaæ sarpi÷ payo jalam / siddhaæ gh­tÃvaÓe«aæ taccharkarÃk«audrapÃdikam // Car_6,2.2.22 «a«ÂikÃnnena saæyuktamupayojyaæ yathÃbalam / v­«yaæ balyaæ ca varïyaæ ca kaïÂhyaæ b­æhaïam uttamam // Car_6,2.2.23 [{ùyurvedadÅpikÃ} jÅvaketyÃdau vidÃryantai÷ kalkai÷ k«ÅrajalÃbhyÃæ gh­taæ sÃdhanÅyam // 1] dadhna÷ saraæ Óaraccandrasaænibhaæ do«avarjitam / ÓarkarÃk«audramaricais tugÃk«Åryà ca buddhimÃn // Car_6,2.2.24 yuktyà yuktaæ sasÆk«mailaæ nave kumbhe Óucau paÂe / mÃrjitaæ prak«ipecchÅte gh­tìhye «a«Âikaudane // Car_6,2.2.25 pibenmÃtrÃæ rasÃlÃyÃstaæ bhuktvà «a«Âikaudanam / varïasvarabalopeta÷ pumÃæstena v­«Ãyate // Car_6,2.2.26 [{ùyurvedadÅpikÃ} yuktyeti yathà kaÂutvÃdyadhikaæ na bhavati tathà maricÃdiyoga÷ kartavya÷ // 1 mÃrjitamiti sugh­«Âam // 2 rasÃlÃlak«aïaæ sacÃturjÃtakÃjÃji sagu¬ÃrdrakanÃgaram // 3 rasÃlà syÃcchikhariïÅ sugh­«Âaæ sasaraæ dadhi iti // 4] candrÃæÓukalpaæ payasà gh­tìhyaæ «a«Âikaudanam / ÓarkarÃmadhusaæyuktaæ prayu¤jÃno v­«Ãyate // Car_6,2.2.27 tapte sarpi«i nakrÃï¬aæ tÃmracƬÃï¬amiÓritam / yuktaæ «a«ÂikacÆrïena sarpi«Ãbhinavena ca // Car_6,2.2.28 paktvà pÆpalikÃ÷ khÃdedvÃruïÅmaï¬apo nara÷ / ya icchedaÓvavad gantuæ prasektuæ gajavac ca ya÷ // Car_6,2.2.29 [{ùyurvedadÅpikÃ} candrÃæÓukalpamiti atyarthaÓuklam // 1] etai÷ prayogairvidhivadvapu«mÃn vÅryopapanno balavarïayukta÷ / har«Ãnvito vÃjivad a«Âavar«o bhavet samarthaÓca varÃÇganÃsu // Car_6,2.2.30 yadyacca kiæcin manasa÷ priyaæ syÃdramyà vanÃntÃ÷ pulinÃni ÓailÃ÷ / i«ÂÃ÷ striyo bhÆ«aïagandhamÃlyaæ priyà vayasyÃÓca tadatra yogyam // Car_6,2.2.31 [{ùyurvedadÅpikÃ} atra yogyam iti v­«yaprayogasamartham // 1] Ãsiktak«Årike pÃde ye yogÃ÷ parikÅrtitÃ÷ / a«ÂÃv apatyakÃmaiste prayojyÃ÷ pauru«Ãrthibhi÷ // Car_6,2.2.32 ityagniveÓak­te tantre carakapratisaæsk­te cikitsÃsthÃne vÃjÅkaraïÃdhyÃye Ãsiktak«Åriko nÃma vÃjÅkaraïapÃdo dvitÅya÷ // Car_6,2.2.33 [{ùyurvedadÅpikÃ} pauru«Ãrthibhiriti ÓukrÃrthibhi÷ // 1] ************************************************************************* CarakasaæhitÃ, CikitsÃsthÃna, 2 [VÃjÅkaraïÃdhyÃya], 3 [Mëaparïabh­tÅya] athÃto mëaparïabh­tÅyaæ vÃjÅkaraïapÃdaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_6,2.3.1 iti ha smÃha bhagavÃnÃtreya÷ // Car_6,2.3.2 [{ùyurvedadÅpikÃ} mëaparïabh­tÅyasambandho 'pi pÆrvavat // 1] mëaparïabh­tÃæ dhenuæ g­«Âiæ pu«ÂÃæ catu÷stanÅm / samÃnavarïavatsÃæ ca jÅvadvatsÃæ ca buddhimÃn // Car_6,2.3.3 rohiïÅmathavà k­«ïÃm ÆrdhvaÓ­ÇgÅm adÃruïÃm / ik«vÃdÃm arjunÃdÃæ và sÃndrak«ÅrÃæ ca dhÃrayet // Car_6,2.3.4 kevalaæ tu payastasyÃ÷ Ó­taæ vÃÓ­tameva và / ÓarkarÃk«audrasarpirbhiryuktaæ tadv­«yamuttamam // Car_6,2.3.5 [{ùyurvedadÅpikÃ} g­«Âim ekavÃraprasÆtÃm // 1 catu÷stanÅm ityanena sampÆrïacatu÷stanÅæ darÓayati // 2 rohiïÅmiti lohitavarïÃm // 3 ÆrdhvaÓ­Çgatvaæ viÓuddhabahuk«ÅrÃyà eva bhavatÅti vacanÃjj¤eyam // 4 ik«vÃdeti ik«udaï¬abhak«Ã // 5 arjunÃdà arjunav­k«apattrabhak«Ã // 6 ik«vÃdà và arjunÃdà và mëaparïabh­tà veti vikalpatrayam // 7 paya÷ Ó­tamaÓ­taæ veti dvau yogau // 8 ÓarkarÃk«audrasarpirbhiryuktaæ taditi t­tÅya÷ // 9 etatprayogo'pi jatÆkarïe tasyÃ÷ k«Åraæ ÓarkarÃk«audrayuktaæ và kevalaæ Ó­tamaÓ­taæ veti // 10] Óukralair jÅvanÅyaiÓca b­æhaïair balavardhanai÷ / k«ÅrasaæjananaiÓcaiva paya÷ siddhaæ p­thak p­thak // Car_6,2.3.6 yuktaæ godhÆmacÆrïena sagh­tak«audraÓarkaram / paryÃyeïa prayoktavyamicchatà Óukramak«ayam // Car_6,2.3.7 [{ùyurvedadÅpikÃ} paryÃyeïeti p­thak p­thak prayoktavyaæ tena pa¤cabhirgaïai÷ pa¤ca yogà bhavanti // 1] medÃæ payasyÃæ jÅvantÅæ vidÃrÅæ kaïÂakÃrikÃm / Óvadaæ«ÂrÃæ k«ÅrikÃæ mëÃn godhÆmächÃli«a«ÂikÃn // Car_6,2.3.8 payasyardhodake paktvà kÃr«ikÃn ìhakonmite / vivarjayet paya÷Óe«aæ tatpÆtaæ k«audrasarpi«Ã // Car_6,2.3.9 yuktaæ saÓarkaraæ pÅtvà v­ddha÷ saptatiko 'pi và / vipulaæ labhate'patyaæ yuveva ca sa h­«yati // Car_6,2.3.10 [{ùyurvedadÅpikÃ} vivarjayed iti medÃdikalkaæ varjayet // 1 v­ddha÷ saptaterarvÃgiti j¤eyam // 2 saptatikasya tu yadyapi Óukraniv­ttiruktà tathÃpi v­«yaprabhÃvÃd bhavatÅti vij¤eyam // 3] maï¬alairjÃtarÆpasya tasyà eva paya÷ Ó­tam / apatyajananaæ siddhaæ sagh­tak«audraÓarkaram // Car_6,2.3.11 [{ùyurvedadÅpikÃ} jÃtarÆpasyeti suvarïasya maï¬alarÆpÃk­tir iha suvarïasya prabhÃvÃdv­«yaprayogopakÃriïÅ bhavatÅti vacanÃjj¤eyam // 1 tasyà eveti mëaparïabh­tadhenvÃ÷ // 2] triæÓat supi«ÂÃ÷ pippalya÷ praku¤ce tailasarpi«o÷ / bh­«ÂÃ÷ saÓarkarak«audrÃ÷ k«ÅradhÃrÃvadohitÃ÷ // Car_6,2.3.12 pÅtvà yathÃbalaæ cordhvaæ «a«Âikaæ k«Årasarpi«Ã / bhuktvà na rÃtrim astabdhaæ liÇgaæ paÓyati nà k«arat // Car_6,2.3.13 Óvadaæ«ÂrÃyà vidÃryÃÓca rase k«Åracaturguïe / gh­tìhya÷ sÃdhito v­«yo mëa«a«ÂikapÃyasa÷ // Car_6,2.3.14 [{ùyurvedadÅpikÃ} praku¤caæ palam // 1 k«ÅradhÃrÃvadohità iti pippalÅkalkÃd upari k«ÅradhÃrÃvadoha÷ kartavya÷ k«Åraæ ca tÃvaddohyaæ yÃvatà pÃnayogyÃ÷ pippalyo bhavanti // 2] phalÃnÃæ jÅvanÅyÃnÃæ snigdhÃnÃæ rucikÃriïÃm / ku¬avaÓcÆrïitÃnÃæ syÃt svayaæguptÃphalasya ca // Car_6,2.3.15 ku¬avaÓcaiva mëÃïÃæ dvau dvau ca tilamudgayo÷ / godhÆmaÓÃlicÆrïÃnÃæ ku¬ava÷ ku¬avo bhavet // Car_6,2.3.16 sarpi«a÷ ku¬avaÓcaikastat sarvaæ k«Åramarditam / paktvà pÆpalikÃ÷ khÃded bahvya÷ syur yasya yo«ita÷ // Car_6,2.3.17 [{ùyurvedadÅpikÃ} phalÃnÃmityÃdi // 1 phalÃnÃmiti jÅvanÅyÃnÃm ityÃdibhis tribhi÷ pratyekam abhisaæbadhyate // 2 jÅvanÅyÃnÃmiti «aÂkaka«ÃyavargoktÃnÃæ jÅvakar«abhÃdÅnÃæ daÓÃnÃm // 3 snigdhÃnÃmiti snehopagÃnÃæ m­dvÅkÃdÅnÃæ daÓÃnÃæ saptakaka«ÃyavargoktÃnÃm // 4 tathà rucikÃriïÃm iti catu«kaka«ÃyavargoktÃnÃm ÃmrÃdÅnÃæ h­dyÃnÃæ daÓÃnÃm iti // 5 e«Ãæ jÅvanÅyaprabh­tÅnÃæ phalÃnÃæ cÆrïitÃnÃæ militvà ku¬avo grÃhya÷ // 6 anyad atirohitÃrtham // 7 tathà hy ayaæ prayogo jatÆkarïe ca paÂhyate drÃk«ÃkharjÆramëÃja¬ÃgodhÆmaÓÃligh­tÃnÃæ ku¬ava÷ tilamudgau dvikau¬avikau cÆrïayitvà ityÃdi // 8] gh­taæ ÓatÃvarÅgarbhaæ k«Åre daÓaguïe pacet / ÓarkarÃpippalÅk«audrayuktaæ tadv­«yamuttamam // Car_6,2.3.18 [{ùyurvedadÅpikÃ} gh­taæ ÓatÃvarÅtyÃdau ÓarkarÃdÅnÃæ prak«epyÃïÃm anyatod­«ÂanyÃyÃd gh­tÃt pÃdikatvaæ gh­tasya prÃsthikatvam // 1] kar«aæ madhukacÆrïasya gh­tak«audrasamÃæÓikam / prayuÇkte ya÷ payaÓcÃnu nityavega÷ sa nà bhavet // Car_6,2.3.19 [{ùyurvedadÅpikÃ} kar«am ityÃdikÃntÃ÷ pa¤cadaÓa prayogÃ÷ // 1] gh­tak«ÅrÃÓano nirbhÅr nirvyÃdhir nityago yuvà / saækalpapravaïo nityaæ nara÷ strÅ«u v­«Ãyate // Car_6,2.3.20 k­taikak­tyÃ÷ siddhÃrthà ye cÃnyonyÃnuvartina÷ / kalÃsu kuÓalÃstulyÃ÷ sattvena vayasà ca ye // Car_6,2.3.21 kulamÃhÃtmyadÃk«iïyaÓÅlaÓaucasamanvitÃ÷ / ye kÃmanityà ye h­«Âà ye viÓokà gatavyathÃ÷ // Car_6,2.3.22 ye tulyaÓÅlà ye bhaktà ye priyà ye priyaævadÃ÷ / tair nara÷ saha visrabdha÷ suvayasyair v­«Ãyate // Car_6,2.3.23 abhyaÇgotsÃdanasnÃnagandhamÃlyavibhÆ«aïai÷ / g­haÓayyÃsanasukhair vÃsobhirahatai÷ priyai÷ // Car_6,2.3.24 vihaægÃnÃæ rutairi«Âai÷ strÅïÃæ cÃbharaïasvanai÷ / saævÃhanair varastrÅïÃm i«ÂÃnÃæ ca v­«Ãyate // Car_6,2.3.25 [{ùyurvedadÅpikÃ} gh­tak«ÅrÃÓana ityÃdinà tu v­«yatvÃrthina ÃhÃrÃcÃrÃbhidhÃnam // 1 nityamityanena vyavÃyanityatayà ÓukramÃrgÃnavarodhena vyavÃyaÓaktiæ darÓayati // 2 k­tam ekaæ k­tyaæ yaiste tathà etacca anyonyÃrtharÃgakÃraïam // 3 siddhÃrthà iti siddhasÃdhyÃ÷ ak­tÃrthà hi vyÃkulamanaso na kÃmak«amÃ÷ // 4 v­«Ãyata iti upacitaprav­ttyunmukhaÓukro bhavati // 5] mattadvirephÃcaritÃ÷ sapadmÃ÷ salilÃÓayÃ÷ / jÃtyutpalasugandhÅni ÓÅtagarbhag­hÃïi ca // Car_6,2.3.26 nadya÷ phenottarÅyÃÓca girayo nÅlasÃnava÷ / unnatir nÅlameghÃnÃæ ramyacandrodayà niÓÃ÷ // Car_6,2.3.27 vÃyava÷ sukhasaæsparÓÃ÷ kumudÃkaragandhina÷ / ratibhogak«amà rÃtrya÷ saækocÃguruvallabhÃ÷ // Car_6,2.3.28 [{ùyurvedadÅpikÃ} mattadvirephÃcaritÃ÷ ityÃdi g­hÃïi ca ityantaæ yogyatayà ­tuvibhÃgenÃnuktam api grÅ«ma eva j¤eyaæ meghÃnÃæ ityantaæ prÃv­«i tathà gandhina ityantaæ Óaradi vallabhà ityantaæ ca vidhÃnaæ hemantaÓiÓirayor j¤eyam // 1 saækocaæ kuÇkumaæ saækocÃguruïo÷ samÃlabhanÃrthaæ vallabhà yÃsu niÓÃsu tÃs tathà // 2] sukhÃ÷ sahÃyÃ÷ parapu«Âaghu«ÂÃ÷ phullà vanÃntà viÓadÃnnapÃnÃ÷ / gÃndharvaÓabdÃÓca sugandhayogÃ÷ sattvaæ viÓÃlaæ nirupadravaæ ca // Car_6,2.3.29 siddhÃrthatà cÃbhinavaÓca kÃma÷ strÅ cÃyudhaæ sarvamihÃtmajasya / vayo navaæ jÃtamadaÓca kÃlo har«asya yoni÷ paramà narÃïÃm // Car_6,2.3.30 prahar«ayonayo yogà vyÃkhyÃtà daÓa pa¤ca ca / mëaparïabh­tÅye'smin pÃde ÓukrabalapradÃ÷ // Car_6,2.3.31 ityagniveÓak­te tantre carakapratisaæsk­te cikitsÃsthÃne vÃjÅkaraïÃdhyÃye mëaparïabh­tÅyo nÃma vÃjÅkaraïapÃdast­tÅya÷ // Car_6,2.3.32 [{ùyurvedadÅpikÃ} sukhà ityÃdigranthavidhÃnaæ tu vasantÃbhiprÃyavihitam anyatrÃpyaviruddham // 1 Ãtmajasyeti manmathasya // 2 jÃtamada÷ kÃlo vasantÃdi÷ // 3] ********************************************************************* CarakasaæhitÃ, CikitsÃsthÃna, 2 [VÃjÅkaraïÃdhyÃya], 4 [PumäjÃtabalÃdika] athÃta÷ pumäjÃtabalÃdikaæ vÃjÅkaraïapÃdaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_6,2.4.1 iti ha smÃha bhagavÃnÃtreya÷ // Car_6,2.4.2 [{ùyurvedadÅpikÃ} pÃriÓe«yÃt pumäjÃtabalÃdika ucyate // 1 pumäjÃtabalÃdaya÷ Óabdà asmin vidyanta iti pumäjÃtabalÃdika÷ Ãsiktak«Årikavacchabdasiddhi÷ // 2] pumÃn yathà jÃtabalo yÃvadicchaæ striyo vrajet / yathà cÃpatyavÃn sadyo bhavet tad upadek«yate // Car_6,2.4.3 na hi jÃtabalÃ÷ sarve narÃÓ cÃpatyabhÃgina÷ / b­haccharÅrà balina÷ santi nÃrÅ«u durbalÃ÷ // Car_6,2.4.4 santi cÃlpÃÓrayÃ÷ strÅ«u balavanto bahuprajÃ÷ / prak­tyà cÃbalÃ÷ santi santi cÃmayadurbalÃ÷ // Car_6,2.4.5 narÃÓcaÂakavat kecid vrajanti bahuÓa÷ striyam / gajavacca prasi¤canti kecin na bahugÃmina÷ // Car_6,2.4.6 kÃlayogabalÃ÷ kecit kecidabhyasanadhruvÃ÷ / kecitprayatnairvyajyante v­«Ã÷ kecit svabhÃvata÷ // Car_6,2.4.7 tasmÃt prayogÃnvak«yÃmo durbalÃnÃæ balapradÃn / sukhopabhogÃn balinÃæ bhÆyaÓca balavardhanÃn // Car_6,2.4.8 pÆrvaæ ÓuddhaÓarÅrÃïÃæ nirÆhai÷ sÃnuvÃsanai÷ / balÃpek«Å prayu¤jÅta ÓukrÃpatyavivardhanÃn // Car_6,2.4.9 gh­tatailarasak«ÅraÓarkarÃmadhusaæyutÃ÷ / vastaya÷ saævidhÃtavyÃ÷ k«ÅramÃæsarasÃÓinÃm // Car_6,2.4.10 [{ùyurvedadÅpikÃ} jÃtabalatve saty api nÃvaÓyam apatyabhÃgitvaæ bhavatÅti và yathà jÃtabala÷ ityukte'pi yathà cÃpatyavÃn bhavet yuktam // 1 tadeva Óukravaicitryaæ sphoÂayati na hÅtyÃdi // 2 na hi jÃtabalÃ÷ sarve ityeka÷ pak«a÷ tathà narà nÃpatyabhÃgina÷ sarva iti dvitÅya÷ pak«o j¤eya÷ // 3 etacchukrabalabhedaprasaÇgÃd aparÃnapi ÓukrabalaviÓe«Ãn Ãha b­haccharÅrà ityÃdi // 4 alpÃÓrayà alpaÓarÅrÃ÷ ete ca ÓukrasÃratvena narÅ«u balavanto bahuprajÃÓca bhavanti // 5 gajavat prasi¤cantÅti Óukraæ bahu vis­janti // 6 kÃlayogena hemantÃdikÃlasambandhena vyavÃye balavanto bhavantÅti kÃlayogabalÃ÷ // 7 abhyasanadhruvà iti vyavÃyÃbhyÃsenaiva vyavÃyasamarthà bhavanti // 8 evaæ prayatnair vyajyanta iti v­«yaprayogai÷ strÅ«u pravartante // 9 sukhopabhogÃn iti sukhÃnu«ÂhÃnÃn // 10 nirÆhÃnuvÃsanaÓuddhÃnÃæ v­«yaprayogÃ÷ phaladà bhavantÅti nirÆhÃnuvÃsanÃbhidhÃnam // 11] pi«Âvà varÃhamÃæsÃni dattvà maricasaindhave / kolavadgulikÃ÷ k­tvà tapte sarpi«i vartayet // Car_6,2.4.11 vartanastambhitÃstÃÓca prak«epyÃ÷ kaukkuÂe rase / gh­tìhye gandhapiÓune dadhidìimasÃrike // Car_6,2.4.12 yathà na bhindyÃd gulikÃs tathà taæ sÃdhayed rasam / taæ piban bhak«ayaæs tÃÓca labhate Óukramak«ayam // Car_6,2.4.13 mÃæsÃnÃm evam anye«Ãæ medyÃnÃæ kÃrayedbhi«ak / guÂikÃ÷ sarasÃs tÃsÃæ prayoga÷ Óukravardhana÷ // Car_6,2.4.14 [{ùyurvedadÅpikÃ} vartanastambhità iti vartanena kaÂhinÅk­tÃ÷ // 1 dadhidìimasÃrÃbhyÃæ saæsk­taæ dadhidìimasÃrikam // 2 dìimasÃraÓca dìimarasa÷ // 3 mÃæsÃnÃmityÃdi atideÓayogo dvitÅya÷ // 4 medyÃnÃmiti medurÃïÃm // 5] mëÃnaÇkuritächuddhÃn vitu«Ãn sÃja¬ÃphalÃn / gh­tìhye mÃhi«arase dadhidìimasÃrike // Car_6,2.4.15 prak«ipenmÃtrayà yukto dhÃnyajÅrakanÃgarai÷ / bhukta÷ pÅtaÓca sa rasa÷ kurute Óukramak«ayam // Car_6,2.4.16 [{ùyurvedadÅpikÃ} aja¬Ã ÓÆkaÓimbÅ // 1 bhukta÷ pÅtaÓceti pÆrvayogavad dhanabhÃgasya bhojanaæ dravasya ca pÃnaæ j¤eyam // 2] ÃrdrÃïi matsyamÃæsÃni ÓapharÅrvà subharjitÃ÷ / tapte sarpi«i ya÷ khÃdetsa gacchet strÅ«u na k«ayam // Car_6,2.4.17 gh­tabh­«ÂÃn rase chÃge rohitÃn phalasÃrike / anupÅtarasÃn snigdhÃnapatyÃrthÅ prayojayet // Car_6,2.4.18 [{ùyurvedadÅpikÃ} matsyaÓabdena pradhÃnakalpanayà rohitaæ vadanti // 1 phalasÃrika iti dìimÃmalakÃdiphalasÃrasaæsk­tam // 2] kuÂÂakaæ matsyamÃæsÃnÃæ hiÇgusaindhavadhÃnyakai÷ / yuktaæ godhÆmacÆrïena gh­te pÆpalikÃ÷ pacet // Car_6,2.4.19 mÃhi«e ca rase matsyÃn snigdhÃmlalavaïÃn pacet / rase cÃnugate mÃæsaæ pothayettatra cÃvapet // Car_6,2.4.20 maricaæ jÅrakaæ dhÃnyamalpaæ hiÇgu navaæ gh­tam / mëapÆpalikÃnÃæ tadgarbhÃrtham upakalpayet // Car_6,2.4.21 etau pÆpalikÃyogau b­æhaïau balavardhanau / har«asaubhÃgyadau putryau paraæ ÓukrÃbhivardhanau // Car_6,2.4.22 [{ùyurvedadÅpikÃ} kuÂÂakamiti kuÂÂanenÃïuÓa÷ k­tam // 1] mëÃtmaguptÃgodhÆmaÓÃli«a«Âikapai«Âikam / ÓarkarÃyà vidÃryÃÓca cÆrïamik«urakasya ca // Car_6,2.4.23 saæyojya mas­ïe k«Åre gh­te pÆpalikÃ÷ pacet / payo'nupÃnÃstÃ÷ ÓÅghraæ kurvanti v­«atÃæ parÃm // Car_6,2.4.24 ÓarkarÃyÃstulaikà syÃdekà gavyasya sarpi«a÷ / prastho vidÃryÃÓcÆrïasya pippalyÃ÷ prastha eva ca // Car_6,2.4.25 ardhìhakaæ tugÃk«ÅryÃ÷ k«audrasyÃbhinavasya ca / tatsarvaæ mÆrchitaæ ti«Âhen mÃrttike gh­tabhÃjane // Car_6,2.4.26 mÃtrÃmagnisamÃæ tasya prÃta÷ prÃta÷ prayojayet / e«a v­«ya÷ paraæ yogo balyo b­æhaïa eva ca // Car_6,2.4.27 [{ùyurvedadÅpikÃ} ik«uraka÷ kokilÃk«a÷ // 1] ÓatÃvaryà vidÃryÃÓca tathà mëÃtmaguptayo÷ / Óvadaæ«ÂrÃyÃÓca ni«kvÃthäjale«u ca p­thak p­thak // Car_6,2.4.28 sÃdhayitvà gh­taprasthaæ payasya«Âaguïe puna÷ / ÓarkarÃmadhuyuktaæ tadapatyÃrthÅ prayojayet // Car_6,2.4.29 [{ùyurvedadÅpikÃ} ÓarkarÃmadhusaæyuktamityatra prak«epanyÃyÃt pÃdikatvaæ ÓarkarÃmadhuno÷ // 1] gh­tapÃtraæ Óataguïe vidÃrÅsvarase pacet / siddhaæ puna÷ Óataguïe gavye payasi sÃdhayet // Car_6,2.4.30 ÓarkarÃyÃstugÃk«ÅryÃ÷ k«audrasyek«urakasya ca / pippalyÃ÷ sÃja¬ÃyÃÓca bhÃgai÷ pÃdÃæÓikairyutam // Car_6,2.4.31 guÂikÃ÷ kÃrayedvaidyo yathà sthÆlamudumbaram / tÃsÃæ prayogÃtpuru«a÷ kuliÇga iva h­«yati // Car_6,2.4.32 [{ùyurvedadÅpikÃ} pÃdÃæÓikairiti gh­tÃpek«ayà pÃdapramÃïai÷ // 1] sitopalÃpalaÓataæ tadardhaæ navasarpi«a÷ / k«audrapÃdena saæyuktaæ sÃdhayejjalapÃdikam // Car_6,2.4.33 sÃndraæ godhÆmacÆrïÃnÃæ pÃdaæ stÅrïe ÓilÃtale / Óucau Ólak«ïe samutkÅrya mardanenopapÃdayet // Car_6,2.4.34 Óuddhà utkÃrikÃ÷ kÃryÃÓ candramaï¬alasaænibhÃ÷ / tÃsÃæ prayogÃdgajavannÃrÅ÷ saætarpayennara÷ // Car_6,2.4.35 [{ùyurvedadÅpikÃ} samutkÅryeti vistÅrya // 1 utkÃrikÃ÷ kÃryà ityatra puna÷ pÃke naivotkÃrikÃkaraïam // 2] yat kiæcin madhuraæ snigdhaæ jÅvanaæ b­æhaïaæ guru / har«aïaæ manasaÓcaiva sarvaæ tadv­«yamucyate // Car_6,2.4.36 dravyairevaævidhaistasmÃdbhÃvita÷ pramadÃæ vrajet / Ãtmavegena codÅrïa÷ strÅguïaiÓca prahar«ita÷ // Car_6,2.4.37 gatvà snÃtvà paya÷ pÅtvà rasaæ vÃnu ÓayÅta nà / tathÃsyÃpyÃyate bhÆya÷ Óukraæ ca balameva ca // Car_6,2.4.38 yathà mukulapu«pasya sugandho nopalabhyate / labhyate tadvikÃÓÃttu tathà Óukraæ hi dehinÃm // Car_6,2.4.39 narte vai «o¬aÓÃd var«Ãt saptatyÃ÷ parato na ca / Ãyu«kÃmo nara÷ strÅbhi÷ saæyogaæ kartumarhati // Car_6,2.4.40 atibÃlo hy asaæpÆrïasarvadhÃtu÷ striyaæ vrajan / upaÓu«yeta sahasà ta¬Ãgamiva kÃjalam // Car_6,2.4.41 Óu«kaæ rÆk«aæ yathà këÂhaæ jantudagdhaæ vijarjaram / sp­«ÂamÃÓu viÓÅryeta tathà v­ddha÷ striyo vrajan // Car_6,2.4.42 jarayà cintayà Óukraæ vyÃdhibhi÷ karmakar«aïÃt / k«ayaæ gacchatyanaÓanÃt strÅïÃæ cÃtini«evaïÃt // Car_6,2.4.43 k«ayÃdbhayÃdaviÓrambhÃcchokÃtstrÅdo«adarÓanÃt / nÃrÅïÃmarasaj¤atvÃd avicÃrÃd asevanÃt // Car_6,2.4.44 t­ptasyÃpi striyo gantuæ na ÓaktirupajÃyate / dehasattvabalÃpek«Å har«a÷ ÓaktiÓca har«ajà // Car_6,2.4.45 [{ùyurvedadÅpikÃ} anuktavÃjÅkaraïaæ saæg­hïannÃha yatkiæcid ityÃdi // 1 bhÃvita iti vacanÃt prayogeïa ÓarÅrabhÃvanÃyÃæ satyÃæ strÅsevà sambhavatÅti darÓayati // 2 Ãtmavegeneti saækalpajÃtenÃtmavegena // 3 bÃlasya ta¬Ãgad­«ÂÃntena punarapi ÓukrasadbhÃvaæ kaphaprÃdhÃnyaæ ca darÓayati v­ddhasya tu jantujagdhatvÃdid­«ÂÃntena vina«ÂasyÃpunarbhÃvaæ Óukrasya tathÃbhÆyi«ÂhatÃæ ca darÓayati // 4 nanu t­ptasya ÓarÅrabalaæ bhavatyeva tat kiæ t­ptasya striyo gantumasÃmarthyam ityÃha dehetyÃdi // 5 etena satyapi t­ptijanite bale k«ayÃdinà dehamanasor upahatatvÃddhar«o na bhavati har«ÃbhÃvÃd vyavÃyaÓaktir na bhavatÅtyuktaæ bhavati // 6] rasa ik«au yathà dadhni sarpistailaæ tile yathà / sarvatrÃnugataæ dehe Óukraæ saæsparÓane tathà // Car_6,2.4.46 tat strÅpuru«asaæyoge ce«ÂÃsaækalpapŬanÃt / Óukraæ pracyavate sthÃnÃjjalamÃrdrÃtpaÂÃdiva // Car_6,2.4.47 har«Ãttar«Ãt saratvÃcca paicchilyÃd gauravÃdapi / aïupravaïabhÃvÃcca drutatvÃn mÃrutasya ca // Car_6,2.4.48 a«ÂÃbhya ebhyo hetubhya÷ Óukraæ dehÃt prasicyate / carato viÓvarÆpasya rÆpadravyaæ yaducyate // Car_6,2.4.49 [{ùyurvedadÅpikÃ} samprati sambhavati Óukraæ yathà dehe sthitaæ yathà ca pravartate tadÃha rasa ityÃdi // 1 ik«vÃdid­«ÂÃntatrayeïÃnatiprayatnÃlpaprayatnamahÃprayatnavÃhyaÓukrÃn puru«Ãn yathÃkramaæ darÓayati // 2 saæsparÓana iti saæsparÓanavati tena keÓÃdau saæsparÓanÃvyÃpte÷ Óukramapi nÃstÅti darÓayati // 3 strÅpuru«asaæyogo miÓrÅbhÃva÷ // 4 ce«Âà vyavÃyace«Âà saækalpo yo«idanurÃga÷ pŬanaæ nÃrÅpuru«ayo÷ parasparasammÆrchanam atra ca nÃrÅpuru«asaæyoga÷ pradhÃnaæ kÃraïaæ tatsahakÃrÅïi ce«ÂÃdÅni // 5 ÃrdrapaÂad­«ÂÃntenÃÓrayÃnupaghÃtena Óukrasravaïaæ darÓayati // 6 aparamapi Óukraprav­ttihetumÃha har«Ãd ityÃdi // 7 har«a÷ saækalpapÆrvakaÓukrodrekadhvajocchrÃyÃdikarÅcchà // 8 tar«a÷ vanitÃbhilëa÷ // 9 saratvam asthairyam // 10 aïupravaïabhÃva÷ aïutve sati bahirnirgamanasvabhÃva÷ // 11 drutatvÃn mÃrutasya ceti Óukraprerakasya vÃyor abhidravaïaÓÅlatvÃd ityartha÷ // 12 ete ca yadyapi hetavastathÃpi prÃdhÃnyÃt prathamapratipÃditastrÅpuru«asaæyogÃdirÆpahetÆnÃæ sama«Âau naivÃmÅ gaïitÃ÷ // 13 carata iti nÃnÃmÃnu«apaÓvÃdijÃti«u bhramata÷ // 14 viÓvarÆpasyeti Ãtmana÷ // 15 tathà hy ÃtmaparyÃye«Æktaæ viÓvakarmà sa ca viÓvarÆpa÷ iti // 16 rÆpadravyamiti rÆpaprÃktanakÃraïam // 17 etena avyaktasyÃtmano vyaktaÓarÅranirv­ttau Óukraæ hetur ityuktaæ bhavati // 18 Óukraæ ceha prakaraïÃgatatvenoktaæ tena ÃrtavamapyÃtmano rÆpadravyaæ j¤eyam // 19] bahalaæ madhuraæ snigdham avisraæ guru picchilam / Óuklaæ ca yacchukraæ phalavattadasaæÓayam // Car_6,2.4.50 [{ùyurvedadÅpikÃ} praÓastaÓukraguïÃn Ãha bahalamityÃdi // 1] yena nÃrÅ«u sÃmarthyaæ vÃjÅvallabhate nara÷ / vrajeccÃbhyadhikaæ yena vÃjÅkaraïameva tat // Car_6,2.4.51 [{ùyurvedadÅpikÃ} vÃjÅkaraïaÓabdaniruktam Ãha yenetyÃdi // 1 vrajeccÃbhyadhikam iti puna÷ punargacchet vyajyate iti và pÃÂha÷ tatrÃpi bhÆyo gamanena nÃrÅ«u puæstvena vyajyate // 2 vyajyÃt iti pÃÂhe'pi sa evÃrtho vidvadbhi÷ sucintanÅya÷ // 3 anena niruktena trividhamapi v­«yamavarudhyate yathà Óukrav­ddhikaraæ ca mëÃdi tathà srutikaraæ saækalpÃdi Óukrasrutiv­ddhikaraæ k«ÅrÃdi // 4 yaduktamanyatra Óukrasrutikaraæ kiæcit kiæcicchukravivardhanam // 5 srutiv­ddhikaraæ kiæcit trividhaæ v­«yamucyate iti // 6 trividhamapi hÅdaæ vyavÃye balavattvaæ puna÷ punarvyavÃyaÓaktiæ ca karoti // 7] heturyogopadeÓasya yogà dvÃdaÓa cottamÃ÷ / yat pÆrvaæ maithunÃt sevyaæ sevyaæ yanmaithunÃd anu // Car_6,2.4.52 yadà na sevyÃ÷ pramadÃ÷ k­tsna÷ ÓukraviniÓcaya÷ / niruktaæ ceha nirdi«Âaæ pumäjÃtabalÃdike // Car_6,2.4.53 ityagniveÓak­te tantre carakapratisaæsk­te cikitsÃsthÃne vÃjÅkaraïÃdhyÃye pumäjÃtabalÃdiko nÃma vÃjÅkaraïapÃdaÓcaturtha÷ // Car_6,2.4.54 samÃptaÓcÃyaæ dvitÅyo vÃjÅkaraïÃdhyÃya÷ // Car_6,2.4.55 [{ùyurvedadÅpikÃ} heturityÃdi // 1 saægraho vyakta÷ // 2] ****************************************************************** CarakasaæhitÃ, CikitsÃsthÃna, 22 [T­«ïÃcikitsita] athÃtast­«ïÃcikitsitaæ vyÃkhyÃsyÃma÷ // Car_6,22.1 iti ha smÃha bhagavÃnÃtreya÷ // Car_6,22.2 [{ùyurvedadÅpikÃ} visarpe prÃyeïa t­«ïà upadravarÆpà bhavatÅti visarpÃnantaraæ t­«ïÃcikitsitam ucyate // 1] j¤ÃnapraÓamatapobhi÷ khyÃto'trisuto jagaddhite'bhirata÷ / t­«ïÃnÃæ praÓamÃrthaæ cikitsitaæ prÃha pa¤cÃnÃm // Car_6,22.3 [{ùyurvedadÅpikÃ} j¤ÃnetyÃdau j¤Ãnaæ tattvaj¤Ãnaæ praÓama÷ ÓÃnti÷ tapa÷ cÃndrÃyaïÃdi // 1 cikitsitaæ cikitsÃvidhÃyako grantha÷ nidÃnÃdyabhidhÃnaæ ca cikitsÃrthameva nidÃnÃdij¤ÃnapÆrvakatvÃc cikitsÃyÃ÷ // 2 pa¤cÃnÃmiti vacanena pa¤cÃnÃmapi cikitsÃvi«ayatvaæ darÓayati nahi kÃsaÓvÃsavadasyÃsÃdhyatvaæ kasyÃÓcid atretyartha÷ tathà suÓrutoktÃtiriktat­«ïÃdvayÃntarbhÃvaæ pa¤casveva sÆcayati // 3 uktaæ hi suÓrute tisra÷ sm­tÃstÃ÷ k«atajà caturthÅ k«ayÃttathà hy Ãmasamudbhavà ca // 4 syÃt saptamÅ bhaktanimittajà ca iti // 5] k«obhÃdbhayÃcchramÃd api ÓokÃt krodhÃd vilaÇghanÃnmadyÃt / k«ÃrÃmlalavaïakaÂuko«ïarÆk«aÓu«kÃnnasevÃbhi÷ // Car_6,22.4 dhÃtuk«ayagadakar«aïavamanÃdyatiyogasÆryasaætÃpai÷ / pittÃnilau prav­ddhau saumyÃn dhÃtÆæÓ ca Óo«ayata÷ // Car_6,22.5 rasavÃhinÅÓca nìÅr jihvÃmÆlagalatÃlukaklomna÷ / saæÓo«ya n­ïÃæ dehe kurutast­«ïÃæ mahÃbalÃvetau // Car_6,22.6 pÅtaæ pÅtaæ hi jalaæ Óo«ayatastÃvato na yÃti Óamam / ghoravyÃdhik­ÓÃnÃæ prabhavatyupasargabhÆtà sà // Car_6,22.7 [{ùyurvedadÅpikÃ} k«obhÃd ityÃdyuktanidÃnasya yathÃyogyatayà vÃtakart­tvaæ vÃtapittakart­tvaæ conneyam // 1 pittÃnilÃv ityÃdi÷ sarvat­«ïÃsamprÃptigrantha÷ // 2 saumyÃn dhÃtÆniti kapharasodakÃni somaguïÃtiriktÃni // 3 pradÆ«ayata iti Óo«aïena dÆ«ayata÷ // 4 klomna iti dvitÅyÃbahuvacanÃntam // 5 dehe ityanena etÃsÃæ t­«ïÃnÃæ ÓarÅratvaæ darÓayati // 6 yà hi mÃnasÅ t­«ïà sà ÓarÅre icchÃdve«Ãtmikà t­«ïà sukhadu÷khÃt pravartate ityÃdÃv uktà iyaæ tu dehÃÓrayado«akÃraïà satÅ dehajaiveti bhÃva÷ // 7 svÃbhÃvikat­«ïÃyÃm api vÃtapitte Ãrambhake eva tat kiæ sÃpyatra na g­hyate // 8 maivaæ tasyà ucitadravapÃnenaivÃbhipretena praÓamÃd iha asvÃbhÃvikavyÃdhiprakaraïe nÃdhikÃra iti h­di k­tvà // 9 svÃbhÃvikat­«ïÃkaravÃtapittÃbhyÃæ vak«yamÃïat­«ïÃrambhakavÃtapittayor viÓe«amÃha pÅtaæ pÅtam ityÃdi // 10 prak­tat­«ïÃrambhakau pittavÃtau pÅtaæ pÅtaæ jalaæ Óo«ayata÷ ato jalaÓo«aïatvÃddhetor na Óamaæ yÃti puru«a÷ svÃbhÃvikyÃæ jalaæ pÅtvà ÓÃntimadhigacchatÅti bhÃva÷ // 11 upadravarÆpat­«ïotpÃdam Ãha ghoretyÃdi // 12 upasargabhÆtà iti upadravarÆpà // 13] prÃgrÆpaæ mukhaÓo«a÷ svalak«aïaæ sarvadÃmbukÃmitvam / t­«ïÃnÃæ sarvÃsÃæ liÇgÃnÃæ lÃghavamapÃya÷ // Car_6,22.8 [{ùyurvedadÅpikÃ} t­«ïÃprÃgrÆpam Ãha prÃgrÆpam ityÃdi // 1 prÃgrÆpakathane eva madhye t­«ïÃnÃmavyabhicÃrilak«aïam Ãha svalak«aïam ityÃdi // 2 svalak«aïam iti avyabhicÃrilak«aïaæ yathà jvarasya saætÃpa÷ Óvayathor utsedha÷ // 3 puna÷ prak­taæ prÃgrÆpam Ãha liÇgÃnÃæ lÃghavamapÃya iti // 4 liÇgÃnÃæ vak«yamÃïavÃtÃdijat­«ïÃliÇgÃnÃæ lÃghavam alpatvaæ ke«Ãæcic cÃbhÃva÷ pÆrvarÆpaæ t­«ïÃnÃm ityartha÷ // 5 tena pÆrvarÆpÃvasthÃyÃæ vak«yamÃïalak«aïÃni kÃnicin na bhavantyeva yÃni ca bhavanti tÃnyalpatayÃsphuÂÃni bhavanti // 6 uktaæ ca avyaktaæ lak«aïaæ tasya pÆrvarÆpam iti sm­tam iti // 7 kiævà yadetat prÃgrÆpaæ mukhaÓo«a÷ svalak«aïaæ sarvadÃmbukÃmitvam etat prÃgrÆpaæ svalak«aïaæ ca t­«ïÃnÃæ tena mukhaÓo«ÃmbukÃmitve svalak«aïe tathà pÆrvarÆpe ca bhavata÷ pÆrvarÆpÃvasthÃyÃæ tv aprabale mukhaÓo«ÃmbukÃmitve j¤eye // 8 ye tu prÃgrÆpaæ mukhaÓo«a÷ svarak«aya÷ sarvadÃmbukÃmitvam iti paÂhanti te«Ãæ mate t­«ïÃyÃ÷ svalak«aïaæ noktaæ syÃt // 9 uktaæ ca hÃrÅte'pi t­«ïÃsvalak«aïaæ svalak«aïaæ tu t­«ïÃnÃæ sarvadÃmbupipÃsità iti // 10 kiævà mukhaÓo«asvarak«aye eva pÆrvarÆpaæ sarvadÃmbukÃmitvaæ ca svalak«aïaæ liÇgÃnÃæ ca lÃghavaæ rogarÆpÃyÃs t­«ïÃyà apÃyo gamanamityartha÷ ayameva t­«ïÃvyuparamo yad vak«yamÃïaliÇgÃnÃm alpatvaæ sarvathocchedo hi t­«ïÃlak«aïÃnÃæ na bhavatyeva sahajat­«ïÃgrastatvenaitallak«aïÃnÃm alpamÃtratayÃvasthÃnÃt // 11 kaiÓcit tu liÇgÃnÃæ lÃghavam ÃÓÆtpÃda÷ sa ca apÃyo maraïam iti k­tvà t­«ïÃnÃmasÃdhyatÃlak«aïamidamucyate tannÃtimanoharam // 12] mukhaÓo«asvarabhedabhramasaætÃpapralÃpasaæstambhÃn / tÃlvo«ÂhakaïÂhajihvÃkarkaÓatÃæ cittanÃÓaæ ca // Car_6,22.9 jihvÃnirgamamaruciæ bÃdhiryaæ marmadÆyanaæ sÃdam / t­«ïodbhÆtà kurute pa¤cavidhÃæ liÇgata÷ Ó­ïu tÃm // Car_6,22.10 [{ùyurvedadÅpikÃ} sarvat­«ïÃnÃmupadravÃn Ãha mukhaÓo«etyÃdi // 1 udbhÆteti v­ddhà // 2 ye tu mukhaÓo«ÃdÅni lak«aïÃnyÃhustanmate t­«ïopadravÃnÃm abhidhÃnaæ na syÃt upadravÃÓcÃdhyÃyasaægrahe saæg­hÅtÃ÷ tenÃtiÓayav­ddhà mukhaÓo«Ãdaya upadravÃ÷ v­ddhÃstu liÇgam iti vyavasthà // 3] abdhÃtuæ dehasthaæ kupita÷ pavano yadà viÓo«ayati / tasmi¤Óu«ke Óu«yatyabalast­«yatyatha viÓu«yan // Car_6,22.11 [{ùyurvedadÅpikÃ} abdhÃtum ityÃdinà pa¤cÃnÃæ samprÃptyÃdy Ãha // 1 dehasthamiti dehe nÃnÃrasÃdirÆpatayà sthitam // 2 Óu«ke 'bdhÃtau Óu«yatÅti yojyam // 3] nidrÃnÃÓa÷ Óiraso bhramastathà Óu«kavirasamukhatà ca sroto'varodha iti ca syÃlliÇgaæ vÃtat­«ïÃyÃ÷ // Car_6,22.12 [{ùyurvedadÅpikÃ} sroto'varodha iti atyupaghÃta÷ // 1] pittaæ matamÃgneyaæ kupitaæ cet tÃpayaty apÃæ dhÃtum / saætapta÷ sa hi janayett­«ïÃæ dÃholbaïÃæ n­ïÃm // Car_6,22.13 tiktÃsyatvaæ Óiraso dÃha÷ ÓÅtÃbhinandatà mÆrchà / pÅtÃk«imÆtravarcastvam Ãk­ti÷ pittat­«ïÃyÃ÷ // Car_6,22.14 [{ùyurvedadÅpikÃ} pittamityÃdinà pittajÃm Ãha // 1 ÓarÅrasaækhyÃÓarÅre pittamÃpyam uktaæ yad dravasarasnigdhamandam­dupicchilaæ rasarudhiravasÃkaphapittasvedÃdi tad Ãpyaæ raso rasanaæ ca ityanena tathà tatraiva yat pittasya yo yà ca ÓarÅre bhÃ÷ tat sarvam Ãgneyam ityanena dvayÃtmakatvaæ pittasya yadyapyuktaæ tathÃpyÃgneyÃkÃratvÃd bÃhulyÃt pittam Ãgneyam eveti darÓayannÃha pittaæ matam Ãgneyam iti dvayÃtmakatve 'pi ca pittasyÃgneyÃæÓaprÃdhÃnyÃd anyatrÃpi saumyÃgneyavÃyavyavikÃrabhede paittikavikÃrà Ãgneyatvena g­hÅtà eva // 2 saætapta÷ sa hÅti abdhÃtu÷ saætapta÷ // 3 saætaptaæ hi iti pÃÂhapak«e pittameva janayediti yojyam // 4 yadÃbdhÃtur janayati tadà pittasaætapta eva janayatÅti pittasyaiva kart­tvam // 5] t­«ïà yÃmaprabhavà sÃpyÃgneyÃmapittajanitatvÃt / liÇgaæ tasyÃÓ cÃrucir ÃdhmÃnakaphaprasekau ca // Car_6,22.15 [{ùyurvedadÅpikÃ} t­«ïetyÃdinÃmajÃm Ãha // 1 ÃmaÓabdena ceha lak«aïayà ÃmasamÃnacikitsita ÃmasamÃnalak«aïaÓ ca kapho 'pi g­hyate // 2 tenÃmaprabhavÃyà vyutpÃdanena kaphajÃpi suÓrutoktà g­hÅtaiveha sÃpyÃgneyetyanena pÆrvaparij¤Ãtaæ sarvÃsÃæ vÃtapittajanyatvaæ samunnayati // 3 vÃtaÓca t­«ïÃkÃraïatvenokto'pyatrÃpradhÃnaæ pittameva ye pradhÃnam itÅha vÃtÃkathanÃd unnÅyate // 4 anyatrÃpyuktaæ darÓanapaktirÆ«mà ca k«utt­«ïà dehamÃrdavam // 5 prabhÃprasÃdau medhà ca pittakarmÃvikÃrajam iti // 6 ÃmapittajanitatvÃd iti ÃmÃvarodhav­ddhapittajanitatvÃd ityartha÷ // 7] deho rasajo'mbubhavo rasaÓca tasya k«ayÃcca t­«yeddhi / dÅnasvara÷ pratÃmyan saæÓu«kah­dayagalatÃlu÷ // Car_6,22.16 [{ùyurvedadÅpikÃ} deho rasaja ityÃdinà k«ayajÃm Ãha // 1 ÃhÃrarasÃt sarvadhÃtupo«ako dhÃturasa utpadyate sa ca raso dehapo«ako 'mbubhava iti Ãpya ityartha÷ // 2 tasya k«ayÃditi rasak«ayÃt t­«yate rasak«ayÃd ambuk«ayo bhavati tena cÃmbuk«ayeïa puru«a÷ pÃnÅyaprÃrthanÃrÆpat­«ïayà yukto bhavatÅti yuktam iti darÓayati // 3 uktaæ hi suÓrute do«adhÃtumalak«Åïo balak«Åïo'pi mÃnava÷ // 4 svayonivardhanaæ yat tad annapÃnaæ prakÃÇk«ati iti ihÃpi coktaæ tasya k«ayÃcca t­«yeddhi iti // 5] bhavati khalu yopasargÃtt­«ïà sà Óo«iïÅ ka«Âà / jvaramehak«ayaÓo«aÓvÃsÃdyupas­«ÂadehÃnÃm // Car_6,22.17 [{ùyurvedadÅpikÃ} bhavatÅtyÃdinopasargajÃm Ãha // 1 upasargÃditi jvarÃdyupadravÃt jvarÃdyupadravarÆpatayeti yÃvat // 2 ka«Âeti ka«ÂasÃdhyà // 3 evaæ prÃksÆtritavÃtapittÃmÃmbuk«ayopasargÃtmikÃ÷ pa¤ca t­«ïà vyÃh­tÃ÷ atraiva suÓrutoktà kaphajà ÃmajÃyÃm avaruddhà k«atajà upasargÃtmikÃyÃm avaruddhà annajà cÃmajÃyÃm evÃntarbhÃvanÅyà // 4] sarvÃstvatiprasaktà rogak­ÓÃnÃæ vamiprasaktÃnÃm / ghoropadravayuktÃs t­«ïà maraïÃya vij¤eyÃ÷ // Car_6,22.18 [{ùyurvedadÅpikÃ} idÃnÅæ t­«ïÃnÃmasÃdhyatÃlak«aïam Ãha sarvÃstvityÃdi / ghoropadravayukteti pŬÃkaropadravavatÅ // 1]