Patanjali: Yogasutra with Bhasya (=PÃta¤jalayogaÓÃstra)
Based on the edition by KÃÓinÃtha ÁÃstrÅ ùgÃÓe: VÃcaspatimiÓraviracitaÂÅkÃsaævalitavyÃsabhÃ«yasametÃni PÃta¤jalayogasÆtrÃïi, tathÃ bhojadevaviracitarÃjamÃrtaï¬Ãbhidhav­ttisametÃni pÃta¤jalayogasÆtrÃïi. sÆtrapÃÂhasÆtravarïÃnukramasÆcÅbhyÃæ ca sanÃthÅk­tÃni ...
Pune : ùnandÃÓramamudraïÃlaye 1904 (ùnandÃÓrama Sanskrit Series, 47).


Input and proof reading by Philipp A. Maas



#<...># = BOLD for sutras



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.
            
Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS 
and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions):
            
description             character  =ASCII
            
long a                  Ã             195
long A                  ù             249
long i                  Å             197
long I                  ý             253
long u                  Æ             198
long U                  ô             244
vocalic r               ­             173
vocalic R               ã             227
long vocalic r          Ì             204
vocalic l               Ê             202
long vocalic l          Ë             203
velar n                 Ç             199
velar N                 §             167
palatal n               ¤             164
palatal N               ¥             165
retroflex t             Â             194
retroflex T             è             232
retroflex d             ¬             172
retroflex D             Ö             214
retroflex n             ï             239
retroflex N             ×             215
palatal s               Ó             211
palatal S               Á             193
retroflex s             «             171
retroflex S             å             229
anusvara                æ             230
capital anusvara        õ             245
visarga                 ÷             247
capital visarga         ê             234

Other characters of the REE encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings 
and formats see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf
and
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf

For further information see:
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm

___________________________________________________________________






PÃta¤jalayogaÓÃstram


     yas tyaktvÃ rÆpam Ãdyaæ prabhavati jagato 'nekadhÃnugrahÃya prak«ÅïakleÓarÃÓir vi«amavi«adharo 'nekavaktra÷ subhogÅ /
     sarvaj¤ÃnaprasÆtir bhujagaparikara÷ prÅtaye yasya nityaæ devo 'hÅÓa÷ sa vo 'vyÃt sitavimalatanur yogado yogayukta÷ //1//

#<atha yogÃnuÓÃsanam  || YS_1.1 ||>#
     athety ayam adhikÃrÃrtha÷. yogÃnuÓÃsanaæ ÓÃstram adhik­taæ veditavyam. yoga÷ samÃdhi÷. sa ca sÃrvabhaumaÓ cittasya dharma÷. k«iptaæ mÆ¬haæ vik«iptam ekÃgraæ niruddham iti cittabhÆmaya÷. tatra vik«ipte cetasi vik«epopasarjanÅbhÆta÷ samÃdhir na yogapak«e vartate. yas tv ekÃgre cetasi sadbhÆtam arthaæ pradyotayati k«iïoti ca kleÓÃn karmabandhanÃni Ólathayati nirodham abhimukhaæ karoti sa saæpraj¤Ãto yoga ity ÃkhyÃyate. sa ca vitarkÃnugato vicÃrÃnugata ÃnandÃnugato 'smitÃnugata ity upari«ÂÃn nivedayi«yÃma÷. sarvav­ttinirodhe tv asaæpraj¤Ãta÷ samÃdhi÷. 1.1

tasya lak«aïÃbhidhitsayedaæ sÆtraæ pravav­te ---
     #<yogaÓ cittav­ttinirodha÷  || YS_1.2 ||>#

sarvaÓabdÃgrahaïÃt saæpraj¤Ãto 'pi yoga ity ÃkhyÃyate. cittaæ hi prakhyÃprav­ttisthitiÓÅlatvÃt triguïam.
     prakhyÃrÆpaæ hi cittasattvaæ rajastamobhyÃæ saæs­«Âam aiÓvaryavi«ayapriyaæ bhavati. tad eva tamasÃnuviddham adharmÃj¤ÃnÃvairÃgyÃnaiÓvaryopagaæ bhavati. tad eva prak«ÅïamohÃvaraïaæ sarvata÷ pradyotamÃnam anuviddhaæ rajomÃtrayÃ dharmaj¤ÃnavairÃgyaiÓvaryopagaæ bhavati.
     tad eva rajoleÓamalÃpetaæ svarÆpaprati«Âhaæ sattvapuru«ÃnyatÃkhyÃtimÃtraæ dharmameghadhyÃnopagaæ bhavati. tat paraæ prasaækhyÃnam ity Ãcak«ate dhyÃyina÷. citiÓaktir apariïÃminy apratisaækramÃ darÓitavi«ayÃ ÓuddhÃ cÃnantÃ ca sattvaguïÃtmikÃ ceyam ato viparÅtÃ vivekakhyÃtir iti. atas tasyÃæ viraktaæ cittaæ tÃm api khyÃtiæ niruïaddhi. tadavasthaæ saæskÃropagaæ bhavati. sa nirbÅja÷ samÃdhi÷. na tatra kiæcit saæpraj¤Ãyata ity asaæpraj¤Ãta÷. dvividha÷ sa yogaÓ cittav­ttinirodha iti. 1.2

tadavasthe cetasi vi«ayÃbhÃvÃd buddhibodhÃtmÃ puru«a÷ kiæsvabhÃva iti ---
     #<tadÃ dra«Âu÷ svarÆpe 'vasthÃnam  || YS_1.3 ||>#

svarÆpaprati«ÂhÃ tadÃnÅæ citiÓaktir yathÃ kaivalye. vyutthÃnacitte tu sati tathÃpi bhavantÅ na tathÃ. 1.3

kathaæ tarhi, darÓitavi«ayatvÃt ---
     #<v­ttisÃrÆpyam itaratra  || YS_1.4 ||>#

vyutthÃne yÃÓ cittav­ttayas tadaviÓi«Âav­tti÷ puru«a÷. tathÃ ca sÆtram ekam eva darÓanaæ khyÃtir eva darÓanam iti. cittam ayaskÃntamaïikalpaæ saænidhimÃtropakÃri d­Óyatvena svaæ bhavati puru«asya svÃmina÷. tasmÃc cittav­ttibodhe puru«asyÃnÃdi÷ saæbandho hetu÷. 1.4

tÃ÷ punar niroddhavyÃ bahutve sati cittasya ---
     #<v­ttaya÷ pa¤catayya÷ kli«ÂÃkli«ÂÃ÷  || YS_1.5 ||>#

kleÓahetukÃ÷ karmÃÓayapracaye k«etrÅbhÆtÃ÷ kli«ÂÃ÷. khyÃtivi«ayÃ guïÃdhikÃravirodhinyo 'kli«ÂÃ÷. kli«ÂapravÃhapatitÃ apy akli«ÂÃ÷. kli«Âacchidre«v apy akli«ÂÃ bhavanti. akli«Âacchide«u kli«ÂÃ iti. tathÃjÃtÅyakÃ÷ saæskÃrÃ v­ttibhir eva kriyante. saæskÃraiÓ ca v­ttaya iti. evaæ v­ttisaæskÃracakram aniÓam Ãvartate. tad evaæbhÆtaæ cittam avasitÃdhikÃram Ãtmakalpena vyavati«Âhate pralayaæ vÃ gacchatÅti. tÃ÷ kli«ÂÃÓ cÃkli«ÂÃÓ ca pa¤cadhÃ v­ttaya÷. 1.5

#<pramÃïaviparyayavikalpanidrÃsm­taya÷  || YS_1.6 ||>#
1.6

#<pratyak«ÃnumÃnÃgamÃ÷ pramÃïÃni  || YS_1.7 ||>#
     indriyapraïÃlikayÃ cittasya bÃhyavastÆparÃgÃt tadvi«ayÃ sÃmÃnyaviÓe«Ãtmano 'rthasya viÓe«ÃvadhÃraïapradhÃnÃ v­tti÷ pratyak«aæ pramÃïam. phalam aviÓi«Âa÷ pauru«eyaÓ cittav­ttibodha÷. pratisaævedÅ puru«a ity upari«ÂÃd upapÃdayi«yÃma÷.
     anumeyasya tulyajÃtÅye«v anuv­tto bhinnajÃtÅyebhyo vyÃv­tta÷ saæbandho yas tadvi«ayÃ sÃmÃnyÃvadhÃraïapradhÃnÃ v­ttir anumÃnam. yathÃ deÓÃntaraprÃpter gatimac candratÃrakaæ caitravat, vindhyaÓ cÃprÃptir agati÷. Ãptena d­«Âo 'numito vÃrtha÷ paratra svabodhasaækrÃntaye ÓabdenopadiÓyate, ÓabdÃt tadarthavi«ayÃ v­tti÷ Órotur Ãgama÷. yasyÃÓraddheyÃrtho vaktÃ na d­«ÂÃnumitÃrtha÷ sa Ãgama÷ plavate. mÆlavaktari tu d­«ÂÃnumitÃrthe nirviplava÷ syÃt. 1.7

#<viparyayo mithyÃj¤Ãnam atadrÆpaprati«Âham  || YS_1.8 ||>#
     sa kasmÃn na pramÃïam. yata÷ pramÃïena bÃdhyate. bhÆtÃrthavi«ayatvÃt pramÃïasya. tatra pramÃïena bÃdhanam apramÃïasya d­«Âam. tadyathÃ dvicandradarÓanaæ sadvi«ayeïaikacandradarÓanena bÃdhyata iti. seyaæ pa¤caparvÃ bhavaty avidyÃ. avidyÃsmitÃrÃgadve«ÃbhiniveÓÃ÷ kleÓÃ iti. eta eva svasaæj¤Ãbhis tamo moho mahÃmohas tÃmisro 'ndhatÃmisra iti. ete cittamalaprasaÇgenÃbhidhÃsyante. 1.8

#<Óabdaj¤ÃnÃnupÃtÅ vastuÓÆnyo vikalpa÷  || YS_1.9 ||>#
     sa na pramÃïopÃrohÅ. na viparyayopÃrohÅ ca. vastuÓÆnyatve 'pi Óabdaj¤ÃnamÃhÃtmyanibandhano vyavahÃro d­Óyate. tad yathÃ caitanyaæ puru«asya svarÆpam iti. yadÃ citir eva puru«as tadÃ kim atra kena vyapadiÓyate.
     bhavati ca vyapadeÓe v­tti÷. yathÃ caitrasya gaur iti. tathÃ prati«iddhavastudharmo ni«kriya÷ puru«a÷, ti«Âhati bÃïa÷ sthÃsyati sthita iti. gatiniv­ttau dhÃtvarthamÃtraæ gamyate. tathÃnutpattidharmÃ puru«a iti, utpattidharmasyÃbhÃvamÃtram avagamyate na puru«ÃnvayÅ dharma÷. tasmÃd vikalpita÷ sa dharmas tena cÃsti vyavahÃra iti. 1.9

#<abhÃvapratyayÃlambanÃ v­ttir nidrÃ  || YS_1.10 ||>#
     sÃ ca saæprabodhe pratyavamarÓÃt pratyayaviÓe«a÷. katham, sukham aham asvÃpsam. prasannaæ me mana÷. praj¤Ãæ me viÓÃradÅkaroti. du÷kham aham asvÃpsam. styÃnaæ me mano bhramaty anavasthitam gÃ¬haæ mÆ¬ho 'ham asvÃpsam. gurÆïi me gÃtrÃïi. klÃntaæ me cittam. alasaæ mu«itam iva ti«ÂhatÅti. sa khalv ayaæ prabuddhasya pratyavamarÓo na syÃd asati pratyayÃnubhave tadÃÓritÃ÷ sm­tayÓ ca tadvi«ayÃ na syu÷. tasmÃt pratyayaviÓe«o nidrÃ. sÃ ca samÃdhÃv itarapratyayavan niroddhavyeti. 1.10

#<anubhÆtavi«ayÃsaæpramo«a÷ sm­ti÷  || YS_1.11 ||>#
     kiæ pratyayasya cittaæ smaraty Ãhosvid vi«ayasyeti. grÃhyoparakta÷ pratyayo grÃhyagrahaïobhayÃkÃranirbhÃsas tajjÃtÅyakaæ saæskÃram Ãrabhate. sa saæskÃra÷ svavya¤jakÃ¤janas tadÃkÃrÃm eva grÃhyagrahaïobhayÃtmikÃæ sm­tiæ janayati.
     tatra grahaïÃkÃrapÆrvÃ buddhi÷. grÃhyÃkÃrapÆrvÃ sm­ti÷. sÃ ca dvayÅ --- bhÃvitasmartavyÃ cÃbhÃvitasmartavyÃ ca. svapne bhÃvitasmartavyÃ. jÃgratsamaye tv abhÃvitasmartavyeti. sarvÃ÷ sm­taya÷ pramÃïaviparyayavikalpanidrÃsm­tÅnÃm anubhavÃt prabhavanti. sarvÃÓ caitÃ v­ttaya÷ sukhadu÷khamohÃtmikÃ÷. sukhadu÷khamohÃÓ ca kleÓe«u vyÃkhyeyÃ÷. sukhÃnuÓayÅ rÃga÷. du÷khÃnuÓayÅ dve«a÷. moha÷ punar avidyeti. etÃ÷ sarvÃ v­ttayo niroddhavyÃ÷. ÃsÃæ nirodhe saæpraj¤Ãto vÃ samÃdhir bhavaty asaæpraj¤Ãto veti. 1.11

athÃsÃæ nirodhe ka upÃya iti ---
     #<abhyÃsavairÃgyÃbhyÃæ tannirodha÷  || YS_1.12 ||>#

cittanadÅ nÃmobhayatovÃhinÅ vahati kalyÃïÃya vahati pÃpÃya ca. yÃ tu kaivalyaprÃgbhÃrÃ vivekavi«ayanimnÃ sÃ kalyÃïavahÃ. saæsÃraprÃgbhÃrÃvivekavi«ayaniænÃ pÃpavahÃ. tatra vairÃgyeïa vi«ayasrota÷ khilÅkriyate. vivekadarÓanÃbhyÃsena vivekasrota udghÃÂyata ity ubhayÃdhÅnaÓ cittav­ttinirodha÷. 1.12

#<tatra sthitau yatno 'bhyÃsa÷  || YS_1.13 ||>#
     cittasyÃv­ttikasya praÓÃntavÃhitÃ sthiti÷. tadartha÷ prayatno vÅryam utsÃha÷. tat saæpipÃdayi«ayÃ tat sÃdhanÃnu«ÂhÃnam abhyÃsa÷. 1.13

#<sa tu dÅrghakÃlanairantaryasatkÃrÃsevito d­¬habhÆmi÷  || YS_1.14 ||>#
     dÅrghakÃlÃsevito nirantarÃsevita÷ satkÃrÃsevita÷. tapasÃ brahmacaryeïa vidyayÃ ÓraddhayÃ ca saæpÃdita÷ satkÃravÃn d­¬habhÆmir bhavati. vyutthÃnasaæskÃreïa drÃg ity evÃnabhibhÆtavi«aya ity artha÷. 1.14

#<d­«ÂÃnuÓravikavi«ayavit­«ïasya vaÓÅkÃrasaæj¤Ã vairÃgyam  || YS_1.15 ||>#
     striyo 'nnapÃnam aiÓvaryam iti d­«Âavi«aye vit­«ïasya svargavaidehyaprak­tilayatvaprÃptÃv ÃnuÓravikavi«aye vit­«ïasya divyÃdivyavi«ayasaæprayoge 'pi cittasya vi«ayado«adarÓina÷ prasaækhyÃnabalÃd anÃbhogÃtmikÃ heyopÃdeyaÓÆnyÃ vaÓÅkÃrasaæj¤Ã vairÃgyam. 1.15

#<tat paraæ puru«akhyÃter guïavait­«ïyam  || YS_1.16 ||>#
     d­«ÂÃnuÓravikavi«ayado«adarÓÅ virakta÷ puru«adarÓanÃbhyÃsÃt tacchuddhipravivekÃpyÃyitabuddhir guïebhyo vyaktÃvyaktadharmakebhyo virakta iti. tad dvayaæ vairÃgyam. tatra yad uttaraæ taj j¤ÃnaprasÃdamÃtram. yasyodaye sati yogÅ pratyuditakhyÃtir evaæ manyate --- prÃptaæ prÃpaïÅyaæ, k«ÅïÃ÷ k«etavyÃ÷ kleÓÃ÷, chinna÷ Óli«ÂaparvÃ bhavasaækrama÷, yasyÃvicchedÃj janitvÃ mriyate m­tvÃ ca jÃyata iti. j¤Ãnasyaiva parÃ kÃ«ÂhÃ vairÃgyam. etasyaiva hi nÃntarÅyakaæ kaivalyam iti. 1.16

athopÃyadvayena niruddhacittav­tte÷ katham ucyate saæpraj¤Ãta÷ samÃdhir iti ---
     #<vitarkavicÃrÃnandÃsmitÃrÆpÃnugamÃt saæpraj¤Ãta÷  || YS_1.17 ||>#

vitarkaÓ cittasyÃlambane sthÆla Ãbhoga÷. sÆk«mo vicÃra÷. Ãnando hlÃda÷. ekÃtmikÃ saævid asmitÃ. tatra prathamaÓ catu«ÂayÃnugata÷ samÃdhi÷ savitarka÷. dvitÅyo vitarkavikala÷ savicÃra÷. t­tÅyo vicÃravikala÷ sÃnanda÷. caturthas tadvikalo 'smitÃmÃtra iti. sarva ete sÃlambanÃ÷ samÃdhaya÷. 1.17

athÃsaæpraj¤Ãta÷ samÃdhi÷ kimupÃya÷ kiæsvabhÃvo veti ---
     #<virÃmapratyayÃbhyÃsapÆrva÷ saæskÃraÓe«o 'nya÷  || YS_1.18 ||>#

sarvav­ttipratyastamaye saæskÃraÓe«o nirodhaÓ cittasya samÃdhir asaæpraj¤Ãta÷. tasya paraæ vairÃgyam upÃya÷. sÃlambano hy abhyÃsas tatsÃdhanÃya na kalpata iti virÃmapratyayo nirvastuka ÃlambanÅkriyate. sa cÃrthaÓÆnya÷. tadabhyÃsapÆrvakaæ hi cittaæ nirÃlambanam abhÃvaprÃptam iva bhavatÅty e«a nirbÅja÷ samÃdhir asaæpraj¤Ãta÷. 1.18

sa khalv ayaæ dvividha÷ --- upÃyapratyayo bhavapratyayaÓ ca. tatropÃyapratyayo yoginÃæ bhavati ---
     #<bhavapratyayo videhaprak­tilayÃnÃm  || YS_1.19 ||>#

videhÃnÃæ devÃnÃæ bhavapratyaya÷. te hi svasaæskÃramÃtropayogena cittena kaivalyapadam ivÃnubhavanta÷ svasaæskÃravipÃkaæ tathÃjÃtÅyakam ativÃhayanti. tathÃ prak­tilayÃ÷ sÃdhikÃre cetasi prak­tilÅne kaivalyapadam ivÃnubhavanti, yÃvan na punar Ãvartate 'dhikÃravaÓÃc cittam iti. 1.19

#<ÓraddhÃvÅryasm­tisamÃdhipraj¤ÃpÆrvaka itare«Ãm  || YS_1.20 ||>#
     upÃyapratyayo yoginÃæ bhavati. ÓraddhÃ cetasa÷ saæprasÃda÷. sÃ hi jananÅva kalyÃïÅ yoginaæ pÃti. tasya hi ÓraddadhÃnasya vivekÃrthino vÅryam upajÃyate. samupajÃtavÅryasya sm­tir upati«Âhate. sm­tyupasthÃne ca cittam anÃkulaæ samÃdhÅyate. samÃhitacittasya praj¤Ãviveka upÃvartate. yena yathÃrthaæ vastu jÃnÃti. tadabhyÃsÃt tattadvi«ayÃc ca vairÃgyÃd asaæpraj¤Ãta÷ samÃdhir bhavati. 1.20

te khalu nava yogino m­dumadhyÃdhimÃtropÃyÃ bhavanti. tadyathÃ --- m­dÆpÃyo madhyopÃyo 'dhimÃtropÃya iti. tatra m­dÆpÃyas trividha÷ --- m­dusaævego madhyasaævegas tÅvrasaævega iti. tathÃ madhyopÃyas tathÃdhimÃtropÃya iti. tatrÃdhimÃtropÃyÃnÃm ---
     #<tÅvrasaævegÃnÃm Ãsanna÷  || YS_1.21 ||>#

samÃdhilÃbha÷ samÃdhiphalaæ ca bhavatÅti. 1.21

#<m­dumadhyÃdhimÃtratvÃt tato 'pi viÓe«a÷  || YS_1.22 ||>#
     m­dutÅvro madhyatÅvro 'dhimÃtratÅvra iti. tato 'pi viÓe«a÷. tadviÓe«Ãd api m­dutÅvrasaævegasyÃsanna÷ tato madhyatÅvrasaævegasyÃsannatara÷, tasmÃd adhimÃtratÅvrasaævegasyÃdhimÃtropÃyasyÃpy Ãsannatama÷ samÃdhilÃbha÷ samÃdhiphalaæ ceti. 1.22

kim etasmÃd evÃsannatama÷ samÃdhir bhavati. athÃsya lÃbhe bhavaty anyo 'pi kaÓcid upÃyo na veti ---
     #<ÅÓvarapraïidhÃnÃd vÃ  || YS_1.23 ||>#

praïidhÃnÃd bhaktiviÓe«Ãd Ãvarjita ÅÓvaras tam anug­hïÃty abhidhyÃnamÃtreïa. tadabhidhyÃnamÃtrÃd api yogina Ãsannatama÷ samÃdhilÃbha÷ samÃdhiphalaæ ca bhavatÅti. 1.23

atha pradhÃnapuru«avyatirikta÷ ko 'yam ÅÓvaro nÃmeti ---
     #<kleÓakarmavipÃkÃÓayair aparÃm­«Âa÷ puru«aviÓe«a ÅÓvara÷  || YS_1.24 ||>#

avidyÃdaya÷ kleÓÃ÷. kuÓalÃkuÓalÃni karmÃïi. tatphalaæ vipÃka÷. tadanuguïÃ vÃsanÃ ÃÓayÃ÷. te ca manasi vartamÃnÃ÷ puru«e vyapadiÓyante, sa hi tatphalasya bhokteti. yathÃ jaya÷ parÃjayo vÃ yoddh­«u vartamÃna÷ svÃmini vyapadiÓyate. yo hy anena bhogenÃparÃm­«Âa÷ sa puru«aviÓe«a ÅÓvara÷.
     kaivalyaæ prÃptÃs tarhi santi ca bahava÷ kevalina÷. te hi trÅïi bandhanÃni cchittvÃ kaivalyaæ prÃptÃ ÅÓvarasya ca tatsaæbandho na bhÆto na bhÃvÅ. yathÃ muktasya pÆrvÃ bandhakoÂi÷ praj¤Ãyate naivam ÅÓvarasya. yathÃ vÃ prak­tilÅnasyottarÃ bandhakoÂi÷ saæbhÃvyate naivam ÅÓvarasya. sa tu sadaiva mukta÷ sadaiveÓvara iti.
     yo 'sau prak­«ÂasattvopÃdÃnÃd ÅÓvarasya ÓÃÓvatika utkar«a÷ sa kiæ sanimitta Ãhosvin nirnimitta iti. tasya ÓÃstraæ nimittam.
     ÓÃstraæ puna÷ kiænimittam, prak­«Âasattvanimittam.

etayo÷ ÓÃstrotkar«ayor ÅÓvarasattve vartamÃnayor anÃdi÷ saæbandha÷. etasmÃd etad bhavati sadaiveÓvara÷ sadaiva mukta iti. tac ca tasyaiÓvaryaæ sÃmyÃtiÓayavinirmuktam. na tÃvad aiÓvaryÃntareïa tad atiÓayyate. yad evÃtiÓayi syÃt tad eva tat syÃt. tasmÃd yatra kÃ«ÂhÃprÃptir aiÓvaryasya sa ÅÓvara iti. na ca tatsamÃnam aiÓvaryam asti. kasmÃt, dvayos tulyayor ekasmin yugapatkÃmite 'rthe navam idam astu purÃïam idam astv ity ekasya siddhÃv itarasya prÃkÃmyavighÃtÃd Ænatvaæ prasaktam. dvayoÓ ca tulyayor yugapatkÃmitÃrthaprÃptir nÃsti. arthasya viruddhatvÃt. tasmÃd yasya sÃmyÃtiÓayair vinirmuktam aiÓvaryaæ sa eveÓvara÷. sa ca puru«aviÓe«a iti. 1.24

kiæ ca ---
     #<tatra niratiÓayaæ sarvaj¤abÅjam  || YS_1.25 ||>#

yad idam atÅtÃnÃgatapratyutpannapratyekasamuccayÃtÅndriyagrahaïam alpaæ bahv iti sarvaj¤abÅjam etad vivardhamÃnaæ yatra niratiÓayaæ sa sarvaj¤a÷. asti kÃ«ÂhÃprÃpti÷ sarvaj¤abÅjasya sÃtiÓayatvÃt parimÃïavad iti. yatra kÃ«ÂhÃprÃptir j¤Ãnasya sa sarvaj¤a÷. sa ca puru«aviÓe«a iti.
     sÃmÃnyamÃtropasaæhÃre ca k­topak«ayam anumÃnaæ na viÓe«apratipattau samartham iti. tasya saæj¤ÃdiviÓe«apratipattir Ãgamata÷ paryanve«yÃ. tasyÃtmÃnugrahÃbhÃve 'pi bhÆtÃnugraha÷ prayojanam. j¤ÃnadharmopadeÓena kalpapralayamahÃpralaye«u saæsÃriïa÷ puru«Ãn uddhari«yÃmÅti. tathÃ coktam --- ÃdividvÃn nirmÃïacittam adhi«ÂhÃya kÃruïyÃd bhagavÃn paramar«ir Ãsuraye jij¤ÃsamÃnÃya tantraæ provÃceti. 1.25

sa e«a÷ ---
     #<pÆrve«Ãm api guru÷ kÃlenÃnavacchedÃt  || YS_1.26 ||>#

pÆrve hi gurava÷ kÃlenÃvacchidyante. yatrÃvacchedÃrthena kÃlo nopÃvartate sa e«a pÆrve«Ãm api guru÷. yathÃsya sargasyÃdau prakar«agatyÃ siddhas tathÃtikrÃntasargÃdi«v api pratyetavya÷. 1.26

#<tasya vÃcaka÷ praïava÷  || YS_1.27 ||>#
     vÃcya ÅÓvara÷ praïavasya. kim asya saæketak­taæ vÃcyavÃcakatvam atha pradÅpaprakÃÓavad avasthitam iti.
     sthito 'sya vÃcyasya vÃcakena saha saæbandha÷. saæketas tv ÅÓravasya sthitam evÃrtham abhinayati. yathÃvasthita÷ pit­putrayo÷ saæbandha÷ saæketenÃvadyotyate, ayam asya pitÃ, ayam asya putra iti. sargÃntare«v api vÃcyavÃcakaÓaktyapek«as tathaiva saæketa÷ kriyate. saæpratipattinityatayÃ nitya÷ ÓabdÃrthasaæbandha ity Ãgamina÷ pratijÃnate. 1.27

vij¤ÃtavÃcyavÃcakatvasya yogina÷ ---
     #<tajjapas tadarthabhÃvanam  || YS_1.28 ||>#

praïavasya japa÷ praïavÃbhidheyasya ceÓvarasya bhÃvanam. tad asya yogina÷ praïavaæ japata÷ praïavÃrthaæ ca bhÃvayataÓ cittam ekÃgraæ saæpadyate. tathÃ coktam ---
     "svÃdhyÃyÃd yogam ÃsÅta yogÃt svÃdhyÃyam Ãmanet /
     svÃdhyÃyayogasaæpattyÃ paramÃtmÃ prakÃÓate //" iti. 1.28

kiæ cÃsya bhavati ---
     #<tata÷ pratyakcetanÃdhigamo 'py antarÃyÃbhÃvaÓ ca  || YS_1.29 ||>#

ye tÃvad antarÃyÃ vyÃdhiprabh­tayas te tÃvad ÅÓvarapraïidhÃnÃn na bhavanti. svarÆpadarÓanam apy asya bhavati. yathaiveÓvara÷ puru«a÷ Óuddha÷ prasanna÷ kevalo 'nupasargas tathÃyam api buddhe÷ pratisaævedÅ ya÷ puru«as tam adhigacchati. 1.29

atha ke 'ntarÃyÃ ye cittasya vik«epÃ÷. ke punas te kiyanto veti ---
     #<vyÃdhistyÃnasaæÓayapramÃdÃlasyÃviratibhrÃntidarÓanÃlabdhabhÆmikatvÃnavasthitatvÃni cittavik«epÃs te 'ntarÃyÃ÷  || YS_1.30 ||>#
     navÃntarÃyÃÓ cittasya vik«epÃ÷. sahaite cittav­ttibhir bhavanti. ete«Ãm abhÃve na bhavanti pÆrvoktÃÓ cittav­ttaya÷. vyÃdhir dhÃturasakaraïavai«amyam. styÃnam akarmaïyatÃ cittasya. saæÓaya ubhayakoÂisp­g vij¤Ãnaæ syÃd idam evaæ naivaæ syÃd iti. pramÃda÷ samÃdhisÃdhanÃnÃm abhÃvanam. Ãlasyaæ kÃyasya cittasya ca gurutvÃd aprav­tti÷. aviratiÓ cittasya vi«ayasaæprayogÃtmÃ gardha÷. bhrÃntidarÓanaæ viparyayaj¤Ãnam. alabdhabhÆmikatvaæ samÃdhibhÆmer alÃbha÷. anavasthitatvaæ yal labdhÃyÃæ bhÆmau cittasyÃprati«ÂhÃ. samÃdhipratilambhe hi sati tadavasthitaæ syÃd iti. ete cittavik«epÃ nava yogamalÃ yogapratipak«Ã yogÃntarÃyÃ ity abhidhÅyante. 1.30

#<du÷khadaurmanasyÃÇgamejayatvaÓvÃsapraÓvÃsÃ vik«epasahabhuva÷  || YS_1.31 ||>#
     du÷kham ÃdhyÃtmikam Ãdhibhautikam Ãdhidaivikaæ ca. yenÃbhihatÃ÷ prÃïinas tadapaghÃtÃya prayatante tad du÷kham. daurmanasyam icchÃvighÃtÃc cetasa÷ k«obha÷. yad aÇgÃny ejayati kampayati tad aÇgamejayatvam. prÃïo yad bÃhyaæ vÃyum ÃcÃmati sa ÓvÃsa÷. yat kau«Âhyaæ vÃyuæ ni÷sÃrayati sa praÓvÃsa÷. ete vik«epasahabhuvo vik«iptacittasyaite bhavanti. samÃhitacittasyaite na bhavanti. 1.31

athaite vik«epÃ÷ samÃdhipratipak«Ãs tÃbhyÃm evÃbhyÃsavairÃgyÃbhyÃæ niroddhavyÃ÷. tatrÃbhyÃsasya vi«ayam upasaæharann idam Ãha ---
     #<tatprati«edhÃrtham ekatattvÃbhyÃsa÷  || YS_1.32 ||>#

vik«epaprati«edhÃrtham ekatattvÃvalambanaæ cittam abhyaset. yasya tu pratyarthaniyataæ pratyayamÃtraæ k«aïikaæ ca cittaæ tasya sarvam eva cittam ekÃgraæ nÃsty eva vik«iptam. yadi punar idaæ sarvata÷ pratyÃh­tyaikasminn arthe samÃdhÅyate tadÃ bhavaty ekÃgram ity ato na pratyarthaniyatam.
     yo 'pi sad­ÓapratyayapravÃhena cittam ekÃgraæ manyate tasyaikÃgratÃ yadi pravÃhacittasya dharmas tadaikaæ nÃsti pravÃhacittaæ k«aïikatvÃt. atha pravÃhÃæÓasyaiva pratyayasya dharma÷, sa sarva÷ sad­ÓapratyayapravÃhÅ vÃ visad­ÓapratyayapravÃhÅ vÃ pratyarthaniyatatvÃd ekÃgra eveti vik«iptacittÃnupapatti÷. tasmÃd ekam anekÃrtham avasthitaæ cittam iti.
     yadi ca cittenaikenÃnanvitÃ÷ svabhÃvabhinnÃ÷ pratyayÃ jÃyerann atha katham anyapratyayad­«ÂasyÃnya÷ smartÃ bhavet. anyapratyayopacitasya ca karmÃÓayasyÃnya÷ pratyaya upabhoktÃ bhavet. kathaæcit samÃdhÅyamÃnam apy etad gomayapÃyasÅyanyÃyam Ãk«ipati.
     kiæ ca svÃtmÃnubhavÃpahnavaÓ cittasyÃnyatve prÃpnoti. katham, yad aham adrÃk«aæ tat sp­ÓÃmi yac cÃsprÃk«aæ tat paÓyÃmÅty aham iti pratyaya÷ sarvasya pratyayasya bhede sati pratyayiny abhedenopasthita÷. ekapratyayavi«ayo 'yam abhedÃtmÃham iti pratyaya÷ katham atyantabhinne«u citte«u vartamÃna÷ sÃmÃnyam ekaæ pratyayinam ÃÓrayet. svÃnubhavagrÃhyaÓ cÃyam abhedÃtmÃham iti pratyaya÷. na ca pratyak«asya mÃhÃtmyaæ pramÃïÃntareïÃbhibhÆyate. pramÃïÃntaraæ ca pratyak«abalenaiva vyavahÃraæ labhate. tasmÃd ekam anekÃrtham avasthitaæ ca cittam. 1.32

yasya cittasyÃvasthitasyedaæ ÓÃstreïa parikarma nirdiÓyate tat katham ---
     #<maitrÅkaruïÃmuditopek«ÃïÃæ sukhadu÷khapuïyÃpuïyavi«ayÃïÃæ bhÃvanÃtaÓ cittaprasÃdanam  || YS_1.33 ||>#
     tatra sarvaprÃïi«u sukhasaæbhogÃpanne«u maitrÅæ bhÃvayet. du÷khite«u karuïÃm. puïyÃtmake«u muditÃm. apuïyaÓÅle«Æpek«Ãm. evam asya bhÃvayata÷ Óuklo dharma upajÃyate. tataÓ ca cittaæ prasÅdati. prasannam ekÃgraæ sthitipadaæ labhate. 1.33

#<pracchardanavidhÃraïÃbhyÃæ vÃ prÃïasya  || YS_1.34 ||>#
     kau«Âhyasya vÃyor nÃsikÃpuÂÃbhyÃæ prayatnaviÓe«Ãd vamanaæ pracchardanam, vidhÃraïaæ prÃïÃyÃmas tÃbhyÃæ vÃ manasa÷ sthitiæ saæpÃdayet. 1.34

#<vi«ayavatÅ vÃ prav­ttir utpannÃ manasa÷ sthitinibandhanÅ  || YS_1.35 ||>#
     nÃsikÃgre dhÃrayato 'sya yÃ divyagandhasaævit sÃ gandhaprav­tti÷. jihvÃgre rasasaævit. tÃluni rÆpasaævit. jihvÃmadhye sparÓasaævit. jihvÃmÆle Óabdasaævid ity etÃ v­ttaya utpannÃÓ cittaæ sthitau nibadhnanti, saæÓayaæ vidhamanti, samÃdhipraj¤ÃyÃæ ca dvÃrÅbhavantÅti. etena candrÃdityagrahamaïipradÅparaÓmyÃdi«u prav­ttir utpannÃ vi«ayavaty eva veditavyÃ yady api hi tattacchÃstrÃnumÃnÃcÃryopadeÓair avagatam arthatattvaæ sadbhÆtam eva bhavati. ete«Ãæ yathÃbhÆtÃrthapratipÃdanasÃmarthyÃt, tathÃpi yÃvad ekadeÓo 'pi kaÓcin na svakaraïasaævedyo bhavati tÃvat sarvaæ parok«am ivÃpavargÃdi«u sÆk«me«v arthe«u na d­¬hÃæ buddhim utpÃdayati. tasmÃc chÃstrÃnumÃnÃcÃryopadeÓopodbalanÃrtham evÃvaÓyaæ kaÓcid arthaviÓe«a÷ pratyak«Åkartavya÷. tatra tadupadi«ÂÃrthaikadeÓapratyak«atve sati sarvaæ sÆk«mavi«ayam api ÃpavargÃc chraddhÅyate. etadartham evedaæ cittaparikarma nirdiÓyate. aniyatÃsu v­tti«u tadvi«ayÃyÃæ vaÓÅkÃrasaæj¤ÃyÃm upajÃtÃyÃæ samarthaæ syÃt tasya tasyÃrthasya pratyak«ÅkaraïÃyeti. tathÃ ca sati ÓraddhÃvÅryasm­tisamÃdhayo 'syÃpratibandhena bhavi«yantÅti. 1.35

#<viÓokÃ vÃ jyoti«matÅ  || YS_1.36 ||>#
     prav­ttir utpannÃ manasa÷ sthitinibandhanÅty anuvartate. h­dayapuï¬arÅke dhÃrayato yÃ buddhisaævit, buddhisattvaæ hi bhÃsvaram ÃkÃÓakalpaæ, tatra sthitivaiÓÃradyÃt prav­tti÷ sÆryendugrahamaïiprabhÃrÆpÃkÃreïa vikalpate. tathÃsmitÃyÃæ samÃpannaæ cittaæ nistaraÇgamahodadhikalpaæ ÓÃntam anantam asmitÃmÃtraæ bhavati. yatredam uktam --- "tam aïumÃtram ÃtmÃnam anuvidyÃsmÅty evaæ tÃvat saæprajÃnÅte" iti. e«Ã dvayÅ viÓokÃ vi«ayavatÅ, asmitÃmÃtrÃ ca prav­ttir jyoti«matÅty ucyate. yayÃ yoginaÓ cittaæ sthitipadaæ labhata iti. 1.36

#<vÅtarÃgavi«ayaæ vÃ cittam  || YS_1.37 ||>#
     vÅtarÃgacittÃlambanoparaktaæ vÃ yoginaÓ cittaæ sthitipadaæ labhata iti. 1.37

#<svapnanidrÃj¤ÃnÃlambanaæ vÃ  || YS_1.38 ||>#
     svapnaj¤ÃnÃlambanaæ vÃ nidrÃj¤ÃnÃlambanaæ vÃ tadÃkÃraæ yoginaÓ cittaæ sthitipadaæ labhata iti. 1.38

#<yathÃbhimatadhyÃnÃd vÃ  || YS_1.39 ||>#
     yad evÃbhimataæ tad eva dhyÃyet. tatra labdhasthitikam anyatrÃpi sthitipadaæ labhata iti. 1.39

#<paramÃïuparamamahattvÃnto 'sya vaÓÅkÃra÷  || YS_1.40 ||>#
     sÆk«me niviÓamÃnasya paramÃïvantaæ sthitipadaæ labhata iti. sthÆle niviÓamÃnasya paramamahattvÃntaæ sthitipadaæ cittasya. evaæ tÃm ubhayÅæ koÂim anudhÃvato yo 'syÃpratÅghÃta÷ sa paro vaÓÅkÃra÷. tadvaÓÅkÃrÃt paripÆrïaæ yoginaÓ cittaæ na punar abhyÃsak­taæ parikarmÃpek«ata iti. 1.40

atha labdhasthitikasya cetasa÷ kiæsvarÆpÃ kiævi«ayÃ vÃ samÃpattir iti, tad ucyate ---
     #<k«Åïav­tter abhijÃtasyeva maïer grahÅt­grahaïagrÃhye«u tatsthatada¤janatÃ samÃpatti÷  || YS_1.41 ||>#
     k«Åïav­tter iti pratyastamitapratyayasyety artha÷. abhijÃtasyeva maïer iti d­«ÂÃntopÃdÃnam. yathÃ sphaÂika upÃÓrayabhedÃt tattadrÆpoparakta upÃÓrayarÆpÃkÃreïa nirbhÃsate tathÃ grÃhyÃlambanoparaktaæ cittaæ grÃhyasamÃpannaæ grÃhyasvarÆpÃkÃreïa nirbhÃsate. bhÆtasÆk«moparaktaæ bhÆtasÆk«masamÃpannaæ bhÆtasÆk«masvarÆpÃbhÃsaæ bhavati. tathÃ sthÆlÃlambanoparaktaæ sthÆlarÆpasamÃpannaæ sthÆlarÆpÃbhÃsaæ bhavati. tathÃ viÓvabhedoparaktaæ viÓvabhedasamÃpannaæ viÓvarÆpÃbhÃsaæ bhavati.
     tathÃ grahaïe«v apÅndriye«v api dra«Âavyam. grahaïÃlambanoparaktaæ grahaïasamÃpannaæ grahaïasvarÆpÃkÃreïa nirbhÃsate. tathÃ grahÅt­puru«Ãlambanoparaktaæ grahÅt­puru«asamÃpannaæ grahÅt­puru«asvarÆpÃkÃreïa nirbhÃsate. tathÃ muktapuru«Ãlambanoparaktaæ muktapuru«asamÃpannaæ muktapuru«asvarÆpÃkÃreïa nirbhÃsata iti. tad evam abhijÃtamaïikalpasya cetaso grahÅt­grahaïagrÃhye«u puru«endriyabhÆte«u yÃ tatsthatada¤janatÃ te«u sthitasya tadÃkÃrÃpatti÷ sÃ samÃpattir ity ucyate. 1.41

#<tatra ÓabdÃrthaj¤Ãnavikalpai÷ saækÅrïÃ savitarkÃ samÃpatti÷  || YS_1.42 ||>#
     tadyathÃ gaur iti Óabdo gaur ity artho gaur iti j¤Ãnam ity avibhÃgena vibhaktÃnÃm api grahaïaæ d­«Âam. vibhajyamÃnÃÓ cÃnye ÓabdadharmÃ anye 'rthadharmÃ anye vij¤ÃnadharmÃ ity ete«Ãæ vibhakta÷ panthÃ÷. tatra samÃpannasya yogino yo gavÃdyartha÷ samÃdhipraj¤ÃyÃæ samÃrÆ¬ha÷ sa cec chabdÃrthaj¤ÃnavikalpÃnuviddha upÃvartate sÃ saækÅrïÃ samÃpatti÷ savitarkety ucyate. 1.42

yadÃ puna÷ Óabdasaæketasm­tipariÓuddhau ÓrutÃnumÃnaj¤ÃnavikalpaÓÆnyÃyÃæ samÃdhipraj¤ÃyÃæ svarÆpamÃtreïÃvasthito 'rthas tatsvarÆpÃkÃramÃtratayaivÃvacchidyate. sÃ ca nirvitarkÃ samÃpatti÷. tat paraæ pratyak«am. tac ca ÓrutÃnumÃnayor bÅjam. tata÷ ÓrutÃnumÃne prabhavata÷. na ca ÓrutÃnumÃnaj¤ÃnasahabhÆtaæ tad darÓanam. tasmÃd asaækÅrïaæ praæmÃïÃntareïa yogino nirvitarkasamÃdhijaæ darÓanam iti. nirvitarkÃyÃ÷ samÃpatter asyÃ÷ sÆtreïa lak«aïaæ dyotyate ---
     #<sm­tipariÓuddhau svarÆpaÓÆnyevÃrthamÃtranirbhÃsÃ nirvitarkÃ  || YS_1.43 ||>#

yÃ ÓabdasaæketaÓrutÃnumÃnaj¤Ãnavikalpasm­tipariÓuddhau grÃhyasvarÆpa.uparaktÃ praj¤Ã svam iva praj¤ÃsvarÆpaæ grahaïÃtmakaæ tyaktvÃ padÃrthamÃtrasvarÆpÃ grÃhyasvarÆpÃpanneva bhavati sÃ tadÃ nirvitarkÃ samÃpatti÷.
     tathÃ ca vyÃkyÃtaæ tasyÃ ekabuddhyupakramo hy arthÃtmÃïupracayaviÓe«ÃtmÃ gavÃdir ghaÂÃdir vÃ loka÷.
     sa ca saæsthÃnaviÓe«o bhÆtasÆk«mÃïÃæ sÃdhÃraïo dharma ÃtmabhÆta÷ phalena vyaktenÃnumita÷ svavya¤jakÃ¤jana÷ prÃdurbhavati. dharmÃntarasya kapÃlÃder udaye ca tirobhavati. sa e«a dharmo 'vayavÅty ucyate. yo 'sÃv ekaÓ ca mahÃæÓ cÃïÅæyaÓ ca sparÓavÃæÓ ca kriyÃdharmakaÓ cÃnityaÓ ca tenÃvayavinÃ vyavahÃrÃ÷ kriyante.
     yasya punar avastuka÷ sa pracayaviÓe«a÷. sÆk«maæ ca kÃraïam anupalabhyam avikalpasya tasyÃvayavyabhÃvÃd atadrÆpaprati«Âhaæ mithyÃj¤Ãnam iti prÃyeïa sarvam eva prÃptaæ mithyÃj¤Ãnam iti. tadÃ ca samyagj¤Ãnam api kiæ syÃd vi«ayÃbhÃvÃt. yad yad upalabhyate tat tad avayavitvenÃmnÃtam. tasmÃd asty avayavÅ yo mahattvÃdivyavahÃrÃpanna÷ samÃpatter nirvitarkÃyÃ vi«ayÅ bhavati. 1.43

#<etayaiva savicÃrÃ nirvicÃrÃ ca sÆk«mavi«ayÃ vyÃkhyÃtÃ  || YS_1.44 ||>#
     tatra bhÆtasÆk«make«v abhivyaktadharmake«u deÓakÃlanimittÃnubhavÃvacchinne«u yÃ samÃpatti÷ sÃ savicÃrety ucyate. tatrÃpy ekabuddhinirgrÃhyam evoditadharmaviÓi«Âaæ bhÆtasÆk«mam ÃlambanÅbhÆtaæ samÃdhipraj¤ÃyÃm upati«Âhate.
     yÃ puna÷ sarvathÃ sarvata÷ ÓÃntoditÃvyapadeÓyadharmÃnavacchinne«u sarvadharmÃnupÃti«u sarvadharmÃtmake«u samÃpatti÷ sÃ nirvicÃrety ucyate. evaæsvarÆpaæ hi tadbhÆtasÆk«mam etenaiva svarÆpeïÃlambanÅbhÆtam eva samÃdhipraj¤ÃsvarÆpam upara¤jayati.
     praj¤Ã ca svarÆpaÓÆnyevÃrthamÃtrÃ yadÃ bhavati tadÃ nirvicÃrety ucyate. tatra mahadvastuvi«ayÃ savitarkÃ nirvitarkÃ ca, sÆk«mavastuvi«ayÃ savicÃrÃ nirvicÃrÃ ca. evam ubhayor etayaiva nirvitarkayÃ vikalpahÃnir vyÃkhyÃteti. 1.44

#<sÆk«mavi«ayatvaæ cÃliÇgaparyavasÃnam  || YS_1.45 ||>#
     pÃrthivasyÃïor gandhatanmÃtraæ sÆk«mo vi«aya÷. Ãpyasya rasatanmÃtram. taijasasya rÆpatanmÃtram. vÃyavÅyasya sparÓatanmÃtram. ÃkÃÓasya ÓabdatanmÃtram iti. te«Ãm ahaækÃra÷. asyÃpi liÇgamÃtraæ sÆk«mo vi«aya÷. liÇgamÃtrasyÃpy aliÇgaæ sÆk«mo vi«aya÷. na cÃliÇgÃt paraæ sÆk«mam asti. nanv asti puru«a÷ sÆk«ma iti satyam. yathÃ liÇgÃt param aliÇgasya sauk«myaæ na caivaæ puru«asya. kiætu, liÇgasyÃnvayikÃraïaæ puru«o na bhavati, hetus tu bhavatÅti. ata÷ pradhÃne sauk«myaæ niratiÓayaæ vyÃkhyÃtam. 1.45

#<tÃ eva sabÅja÷ samÃdhi÷  || YS_1.46 ||>#
     tÃÓ catasra÷ samÃpattayo bahirvastubÅjÃ iti samÃdhir api sabÅja÷. tatra sthÆle 'rthe savitarko nirvitarka÷, sÆk«me 'rthe savicÃro nirvicÃra iti caturdhopasaækhyÃta÷ samÃdhir iti. 1.46

#<nirvicÃravaiÓÃradye 'dhyÃtmaprasÃda÷  || YS_1.47 ||>#
     aÓuddhyÃvaraïamalÃpetasya prakÃÓÃtmano buddhisattvasya rajastamobhyÃm anabhibhÆta÷ svaccha÷ sthitipravÃho vaiÓÃradyam. yadÃ nirvicÃrasya samÃdher vaiÓÃradyam idaæ jÃyate tadÃ yogino bhavaty adhyÃtmaprasÃdo bhÆtÃrthavi«aya÷ kramÃnanurodhÅ sphuÂa÷ praj¤Ãloka÷. tathÃ coktam --- "praj¤ÃprasÃdam Ãruhya aÓocya÷ Óocato janÃn / bhÆmi«ÂhÃn iva Óailastha÷ sarvÃn prÃj¤o 'nupaÓyati". 1.47

#<­taæbharÃ tatra praj¤Ã  || YS_1.48 ||>#
     tasmin samÃhitacittasya yÃ praj¤Ã jÃyate tasyÃ ­taæbhareti saæj¤Ã bhavati. anvarthÃ ca sÃ, satyam eva bibharti na ca tatra viparyÃsaj¤Ãnagandho 'py astÅti. tathÃ coktam ---
     "ÃgamenÃnumÃnena dhyÃnÃbhyÃsarasena ca /
     tridhÃ prakalpayan praj¤Ãæ labhate yogam uttamam" iti. 1.48

sÃ puna÷ ---
     #<ÓrutÃnumÃnapraj¤ÃbhyÃm anyavi«ayÃ viÓe«ÃrthatvÃt  || YS_1.49 ||>#

Órutam Ãgamavij¤Ãnaæ tat sÃmÃnyavi«ayam. na hy Ãgamena Óakyo viÓe«o 'bhidhÃtum, kasmÃt, na hi viÓe«eïa k­tasaæketa÷ Óabda iti. tathÃnumÃnaæ sÃmÃnyavi«ayam eva. yatra prÃptis tatra gatir yatrÃprÃptis tatra na bhavati gatir ity uktam. anumÃnena ca sÃmÃnyenopasaæhÃra÷. tasmÃc chrutÃnumÃnavi«ayo na viÓe«a÷ kaÓcid astÅti.
     na cÃsya sÆk«mavyavahitaviprak­«Âasya vastuno lokapratyak«eïa grahaïam asti. na cÃsya viÓe«asyÃpramÃïakasyÃbhÃvo 'stÅti samÃdhipraj¤ÃnirgrÃhya eva sa viÓe«o bhavati bhÆtasÆk«magato vÃ puru«agato vÃ. tasmÃc chrutÃnumÃnapraj¤ÃbhyÃm anyavi«ayÃ sÃ praj¤Ã viÓe«ÃrthatvÃd iti. 1.49

samÃdhipraj¤Ãpratilambhe yogina÷ praj¤Ãk­ta÷ saæskÃro navo navo jÃyate ---
     #<tajja÷ saæskÃro 'nyasaæskÃrapratibandhÅ  || YS_1.50 ||>#

samÃdhipraj¤Ãprabhava÷ saæskÃro vyutthÃnasaæskÃrÃÓayaæ bÃdhate. vyutthÃnasaæskÃrÃbhibhavÃt tatprabhavÃ÷ pratyayÃ na bhavanti. pratyayanirodhe samÃdhir upati«Âhate. tata÷ samÃdhijÃ praj¤Ã, tata÷ praj¤Ãk­tÃ÷ saæskÃrÃ iti navo nava÷ saæskÃrÃÓayo jÃyate. tataÓ ca praj¤Ã, tataÓ ca saæskÃrÃ iti. katham asau saæskÃrÃtiÓayaÓ cittaæ sÃdhikÃraæ na kari«yatÅti. na te praj¤Ãk­tÃ÷ saæskÃrÃ÷ kleÓak«ayahetutvÃc cittam adhikÃraviÓi«Âaæ kurvanti. cittaæ hi te svakÃryÃd avasÃdayanti. khyÃtiparyavasÃnaæ hi cittace«Âitam iti. 1.50


kiæ cÃsya bhavati ---
     #<tasyÃpi nirodhe sarvanirodhÃn nirbÅja÷ samÃdhi÷  || YS_1.51 ||>#
sa na kevalaæ samÃdhipraj¤ÃvirodhÅ praj¤Ãk­tÃnÃm api saæskÃrÃïÃæ pratibandhÅ bhavati. kasmÃt, nirodhaja÷ saæskÃra÷ samÃdhijÃn saæskÃrÃn bÃdhata iti.
     nirodhasthitikÃlakramÃnubhavena nirodhacittak­tasaæskÃrÃstitvam anumeyam. vyutthÃnanirodhasamÃdhiprabhavai÷ saha kaivalyabhÃgÅyai÷ saæskÃraiÓ cittaæ svasyÃæ prak­tÃv avasthitÃyÃæ pravilÅyate. tasmÃt te saæskÃrÃÓ cittasyÃdhikÃravirodhino na sthitihetavo bhavantÅti. yasmÃd avasitÃdhikÃraæ saha kaivalyabhÃgÅyai÷ saæskÃraiÓ cittaæ nivartate, tasmin niv­tte puru«a÷ svarÆpamÃtraprati«Âho 'ta÷ Óuddha÷ kevalo mukta ity ucyata iti. 1.51

iti ÓrÅpÃta¤jale sÃækhyapravacane yogaÓÃstre ÓrÅmadvyÃsabhÃ«ye prathama÷ samÃdhipÃda÷ 1.

uddi«Âa÷ samÃhitacittasya yoga÷. kathaæ vyutthitacitto 'pi yogayukta÷ syÃd ity etad Ãrabhyate ---
     #<tapa÷svÃdhyÃyeÓvarapraïidhÃnÃni kriyÃyoga÷  || YS_2.1 ||>#

nÃtapasvino yoga÷ sidhyati. anÃdikarmakleÓavÃsanÃcitrÃ pratyupasthitavi«ayajÃlÃ cÃÓuddhir nÃntareïa tapa÷ saæbhedam Ãpadyata iti tapasa upÃdÃnam. tac ca cittaprasÃdanam abÃdhamÃnam anenÃsevyam iti manyate.
     svÃdhyÃya÷ praïavÃdipavitrÃïÃæ japo mok«aÓÃstrÃdhyayanaæ vÃ. ÅÓvarapraïidhÃnaæ sarvakriyÃïÃæ paramagurÃv arpaïaæ tatphalasaænyÃso vÃ. 2.1

sa hi kriyÃyoga÷ ---
     #<samÃdhibhÃvanÃrtha÷ kleÓatanÆkaraïÃrthaÓ ca  || YS_2.2 ||>#

sa hy ÃsevyamÃna÷ samÃdhiæ bhÃvayati kleÓÃæÓ ca pratanÆkaroti. pratanÆk­tÃn kleÓÃn prasaækhyÃnÃgninÃ dagdhabÅjakalpÃn aprasavadharmiïa÷ kari«yatÅti. te«Ãæ tanÆkaraïÃt puna÷ kleÓair aparÃm­«ÂÃ sattvapuru«ÃnyatÃmÃtrakhyÃti÷ sÆk«mÃ praj¤Ã samÃptÃdhikÃrÃ pratiprasavÃya kalpi«yata iti. 2.2

atha ke kleÓÃ÷ kiyanto veti ---
     #<avidyÃsmitÃrÃgadve«ÃbhiniveÓÃ÷ kleÓÃ÷  || YS_2.3 ||>#

kleÓÃ iti pa¤ca viparyayÃ ity artha÷. te spandamÃnÃ guïÃdhikÃraæ dra¬hayanti, pariïÃmam avasthÃpayanti, kÃryakÃraïasrota unnamayanti, parasparÃnugrahatantrÅbhÆtvÃ karmavipÃkaæ cÃbhinirharantÅti. 2.3

#<avidyÃ k«etram uttare«Ãæ prasuptatanuvicchinnodÃrÃïÃm  || YS_2.4 ||>#
     atrÃvidyÃ k«etraæ prasavabhÆmir uttarare«Ãm asmitÃdÅnÃæ caturvidhavikalpÃnÃæ prasuptatanuvicchinnodÃrÃïÃm. tatra kÃ prasupti÷. cetasi ÓaktimÃtraprati«ÂhÃnÃæ bÅjabhÃvopagama÷. tasya prabodha Ãlambane saæmukhÅbhÃva÷. prasaækhyÃnavato dagdhakleÓabÅjasya saæmukhÅbhÆte 'py Ãlambane nÃsau punar asti, dagdhabÅjasya kuta÷ praroha iti. ata÷ k«ÅïakleÓa÷ kuÓalaÓ caramadeha ity ucyate. tatraiva sÃ dagdhabÅjabhÃvÃ pa¤camÅ kleÓÃvasthÃ nÃnyatreti. satÃæ kleÓÃnÃæ tadÃ bÅjasÃmarthyaæ dagdham iti vi«ayasya saæmukhÅbhÃve 'pi sati na bhavaty e«Ãæ prabodha ity uktÃ prasuptir dagdhabÅjÃnÃm aprarohaÓ ca.
     tanutvam ucyate --- pratipak«abhÃvanopahatÃ÷ kleÓÃs tanavo bhavanti. tathÃ vicchidya vicchidya tena tenÃtmanÃ puna÷ puna÷ samudÃcarantÅti vicchinnÃ÷. kathaæ, rÃgakÃle krodhasyÃdarÓanÃt. na hi rÃgakÃle krodha÷ samudÃcarati. rÃgaÓ ca kvacid d­ÓyamÃno na vi«ayÃntare nÃsti. naikasyÃæ striyÃæ caitro rakta ity anyÃsu strÅ«u virakta÷, kiætu tatra rÃgo labdhav­ttir anyatra tu bhavi«yadv­ttir iti. sa hi tadÃ prasuptatanuvicchinno bhavati.
     vi«aye yo labdhav­tti÷ sa udÃra÷. sarva evaite kleÓavi«ayatvaæ nÃtikrÃmanti. kas tarhi vicchinna÷ prasuptas tanur udÃro vÃ kleÓa iti, ucyate --- satyam evaitat, kiætu viÓi«ÂÃnÃm evaite«Ãæ vicchinnÃditvam. yathaiva pratipak«abhÃvanÃto niv­ttas tathaiva svavya¤jakÃ¤janenÃbhivyakta iti. sarva evÃmÅ kleÓÃ avidyÃbhedÃ÷. kasmÃt, sarve«v avidyaivÃbhiplavate. yad avidyayÃ vastv ÃkÃryate tad evÃnuÓerate kleÓÃ viparyÃsapratyayakÃla upalabhyante k«ÅyamÃïÃæ cÃvidyÃm anu k«Åyanta iti. 2.4

tatrÃvidyÃsvarÆpam ucyate ---
     #<anityÃÓucidu÷khÃnÃtmasu nityaÓucisukhÃtmakhyÃtir avidyÃ  || YS_2.5 ||>#

anitye kÃrye nityakhyÃti÷. tadyathÃ --- dhruvÃ p­thivÅ, dhruvÃ sacandratÃrakÃ dyau÷, am­tÃ divaukasa iti. tathÃÓucau paramabÅbhatse kÃye, ---
     "sthÃnÃd bÅjÃd upa«ÂambhÃn ni÷syandÃn nidhanÃd api /
     kÃyam ÃdheyaÓaucatvÃt paï¬itÃ hy aÓuciæ vidu÷" //

iti aÓucau ÓucikhyÃtir d­Óyate. naveva ÓaÓÃÇkalekhÃ kamanÅyeyaæ kanyÃ madhvam­tÃvayavanirmiteva candraæ bhittvÃ ni÷s­teva j¤Ãyate, nÅlotpalapatrÃyatÃk«Å hÃvagarbhÃbhyÃæ locanÃbhyÃæ jÅvalokam ÃÓvÃsayantÅveti kasya kenÃbhisaæbandha÷. bhavati caivam aÓucau ÓuciviparyÃsapratyaya iti. etenÃpuïye puïyapratyayas tathaivÃnarthe cÃrthapratyayo vyÃkhyÃta÷.
     tathÃ du÷khe sukhakhyÃtiæ vak«yati --- "pariïÃmatÃpasaæskÃradu÷khair guïav­ttivirodhÃc ca du÷kham eva sarvaæ vivekina÷" iti. tatra sukhakhyÃtir avidyÃ. tathÃnÃtmany ÃtmakhyÃtir bÃhyopakaraïe«u cetanÃcetane«u bhogÃdhi«ÂhÃne vÃ ÓarÅre puru«opakaraïe vÃ manasy anÃtmany ÃtmakhyÃtir iti. tathaitad atroktam --- "vyaktam avyaktaæ vÃ sattvam ÃtmatvenÃbhipratÅtya tasya saæpadam anu nandaty Ãtmasaæpadaæ manvÃnas tasya vyÃpadam anu Óocaty ÃtmavyÃpadaæ manvÃna÷ sa sarvo 'pratibuddha÷" iti. e«Ã catu«padÃ bhavaty avidyÃ mÆlam asya kleÓasaætÃnasya karmÃÓayasya ca savipÃkasyeti.
     tasyÃÓ cÃmitrÃgo«padavadvastusatattvaæ vij¤eyam. yathÃ nÃmitro mitrÃbhÃvo na mitramÃtraæ kiætu tadviruddha÷ sapatna÷. yathÃ vÃgo«padaæ na go«padÃbhÃvo na go«padamÃtraæ kiætu deÓa eva tÃbhyÃm anyad vastvantaram. evam avidyÃ na pramÃïaæ na pramÃïÃbhÃva÷ kiætu vidyÃviparÅtaæ j¤ÃnÃntaram avidyeti. 2.5

#<d­gdarÓanaÓaktyor ekÃtmatevÃsmitÃ  || YS_2.6 ||>#
     puru«o d­kÓaktir buddhir darÓanaÓaktir ity etayor ekasvarÆpÃpattir ivÃsmitÃ kleÓa ucyate. bhokt­bhogyaÓaktyor atyantavibhaktayor atyantÃsaækÅrïayor avibhÃgaprÃptÃv iva satyÃæ bhoga÷ kalpate. svarÆpapratilambhe tu tayo÷ kaivalyam eva bhavati kuto bhoga iti. tathÃ coktam --- "buddhita÷ paraæ puru«am ÃkÃraÓÅlavidyÃdibhir vibhaktam apaÓyan kuryÃt tatrÃtmabuddhiæ mohena" iti. 2.6

#<sukhÃnuÓayÅ rÃga÷  || YS_2.7 ||>#
     sukhÃbhij¤asya sukhÃnusm­tipÆrva÷ sukhe tatsÃdhane vÃ yo gardhas t­«ïÃ lobha÷ sa rÃga iti. 2.7

#<du÷khÃnuÓayÅ dve«a÷  || YS_2.8 ||>#
     du÷khÃbhij¤asya du÷khÃnusm­tipÆrvo du÷khe tatsÃdhane vÃ ya÷ pratigho manyur jighÃæsÃ krodha÷ sa dve«a÷. 2.8

#<svarasavÃhÅ vidu«o 'pi tathÃ rÆ¬ho 'bhiniveÓa÷  || YS_2.9 ||>#
     sarvasya prÃïina iyam ÃtmÃÓÅr nityÃ bhavati mÃ na bhÆvaæ bhÆyÃsam iti. na cÃnanubhÆtamaraïadharmakasyai«Ã bhavaty ÃtmÃÓÅ÷. etayÃ ca pÆrvajanmÃnubhava÷ pratÅyate. sa cÃyam abhiniveÓa÷ kleÓa÷ svarasavÃhÅ k­mer api jÃtamÃtrasya pratyak«ÃnumÃnÃgamair asaæbhÃvito maraïatrÃsa ucchedad­«ÂyÃtmaka÷ pÆrvajanmÃnubhÆtaæ maraïadu÷kham anumÃpayati.
     yathÃ cÃyam atyantamÆ¬he«u d­Óyate kleÓas tathÃ vidu«o 'pi vij¤ÃtapÆrvÃparÃntasya rÆ¬ha÷. kasmÃt samÃnÃ hi tayo÷ kuÓalÃkuÓalayor maraïadu÷khÃnubhavÃd iyaæ vÃsaneti. 2.9

#<te pratiprasavaheyÃ÷ sÆk«mÃ÷  || YS_2.10 ||>#
     te pa¤ca kleÓÃ dagdhabÅjakalpÃ yoginaÓ caritÃdhikÃre cetasi pralÅne saha tenaivÃstaæ gacchanti. 2.10

sthitÃnÃæ tu bÅjabhÃvopagatÃnÃm ---
     #<dhyÃnaheyÃs tadv­ttaya÷  || YS_2.11 ||>#

kleÓÃnÃæ yÃ v­ttaya÷ sthÆlÃs tÃ÷ kriyÃyogena tanÆk­tÃ÷ satya÷ prasaækhyÃnena dhyÃnena hÃtavyÃ yÃvat sÆk«mÅk­tÃ yÃvad dagdhabÅjakalpÃ iti. yathÃ vastrÃïÃæ sthÆlo mala÷ pÆrvaæ nirdhÆyate paÓcÃt sÆk«mo yatnenopÃyena cÃpanÅyate tathÃ svalpapratipak«Ã÷ sthÆlÃ v­ttaya÷ kleÓÃnÃæ, sÆk«mÃs tu mahÃpratipak«Ã iti. 2.11

#<kleÓamÆla÷ karmÃÓayo d­«ÂÃd­«ÂajanmavedanÅya÷  || YS_2.12 ||>#
     tatra puïyÃpuïyakarmÃÓaya÷ kÃmalobhamohakrodhabhava÷. sa d­«ÂajanmavedanÅyaÓ cÃd­«ÂajanmavedanÅyaÓ ca. tatra tÅvrasaævegena mantratapa÷samÃdhibhir nirvartita ÅÓvaradevatÃmahar«imahÃnubhÃvÃnÃm ÃrÃdhanÃd vÃ ya÷ parini«panna÷ sa sadya÷ paripacyate puïyakarmÃÓaya iti. tathÃ tÅvrakleÓena bhÅtavyÃdhitak­païe«u viÓvÃsopagate«u vÃ mahÃnubhÃve«u vÃ tapasvi«u k­ta÷ puna÷ punar apakÃra÷ sa cÃpi pÃpakarmÃÓaya÷ sadya eva paripacyate. yathÃ nandÅÓvara÷ kumÃro manu«yapariïÃmaæ hitvÃ devatvena pariïata÷. tathÃ nahu«o 'pi devÃnÃm indra÷ svakaæ pariïÃmaæ hitvÃ tiryaktvena pariïata iti. tatra nÃrakÃïÃæ nÃsti d­«ÂajanmavedanÅya÷ karmÃÓaya÷. k«ÅïakleÓÃnÃm api nÃsty ad­«ÂajanmavedanÅya÷ karmÃÓaya iti. 2.12

#<sati mÆle tadvipÃko jÃtyÃyurbhogÃ÷  || YS_2.13 ||>#
     satsu kleÓe«u karmÃÓayo vipÃkÃrambhÅ bhavati nocchinnakleÓamÆla÷. yathÃ tu«ÃvanaddhÃ÷ ÓÃlitaï¬ulÃ adagdhabÅjabhÃvÃ÷ prarohasamarthÃ bhavanti, nÃpanÅtatu«Ã dagdhabÅjabhÃvÃ vÃ tathÃ kleÓÃvanaddha÷ karmÃÓayo vipÃkaprarohÅ bhavati, nÃpanÅtakleÓo na prasaækhyÃnadagdhakleÓabÅjabhÃvo veti. sa ca vipÃkas trividho jÃtir Ãyur bhoga iti.
     tatredaæ vicÃryate --- kim ekaæ karmaikasya janmana÷ kÃraïam athaikaæ karmÃnekaæ janmÃk«ipatÅti. dvitÅyÃ vicÃraïÃ --- kim anekaæ karmÃnekaæ janma nirvartayati athÃnekaæ karmaikaæ janma nirvartayatÅti. na tÃvad ekaæ karmaikasya janmana÷ kÃraïam. kasmÃt, anÃdikÃlapracitasyÃsaækhyeyasyÃvaÓi«Âasya karmaïa÷ sÃæpratikasya ca phalakramÃniyamÃd anÃÓvÃso lokasya prasakta÷, sa cÃni«Âa iti. na caikaæ karmÃnekasya janmana÷ kÃraïam. kasmÃt, aneke«u karmasu ekaikam eva karmÃnekasya janmana÷ kÃraïam ity avaÓi«Âasya vipÃkakÃlÃbhÃva÷ prasakta÷, sa cÃpy ani«Âa iti. na cÃnekaæ karmÃnekasya janmana÷ kÃraïam. kasmÃt, tad anekaæ janma yugapan na saæbhavatÅti krameïaiva vÃcyam. tathÃ ca pÆrvado«Ãnu«aÇga÷.
     tasmÃj janmaprÃyaïÃntare k­ta÷ puïyÃpuïyakarmÃÓayapracayo vicitra÷ pradhÃnopasarjanabhÃvenÃvasthita÷ prÃyaïÃbhivyakta ekapraghaÂÂakena maraïaæ prasÃdhya saæmÆrchita ekam eva janma karoti. tac ca janma tenaiva karmaïÃ labdhÃyu«kaæ bhavati. tasminn Ãyu«i tenaiva karmaïÃ bhoga÷ saæpadyata iti. asau karmÃÓayo janmÃyurbhogahetutvÃt trivipÃko 'bhidhÅyata iti. ata ekabhavika÷ karmÃÓaya ukta iti.
     d­«ÂajanmavedanÅyas tv ekavipÃkÃrambhÅ bhogahetutvÃd dvivipÃkÃrambhÅ vÃyurbhogahetutvÃn nandÅÓvaravan nahu«avad veti. kleÓakarmavipÃkÃnubhavanirvartitÃbhis tu vÃsanÃbhir anÃdikÃlasaæmÆrchitam idaæ cittaæ vicitrÅk­tam iva sarvato matsyajÃlaæ granthibhir ivÃtatam ity etÃ anekabhavapÆrvikÃ vÃsanÃ÷. yas tv ayaæ karmÃÓaya e«a evaikabhavika ukta iti. ye saæskÃrÃ÷ sm­tihetavas tÃ vÃsanÃs tÃÓ cÃnÃdikÃlÅnÃ iti.
     yas tv asÃv ekabhavika÷ karmÃÓaya÷ sa niyatavipÃkaÓ cÃniyatavipÃkaÓ ca. tatra d­«ÂajanmavedanÅyasya niyatavipÃkasyaivÃyaæ niyamo na tv ad­«ÂajanmavedanÅyasyÃniyatavipÃkasya kasmÃt. yo hy ad­«ÂajanmavedanÅyo 'niyatavipÃkas tasya trayÅ gati÷ --- k­tasyÃvipakvasya nÃÓa÷, pradhÃnakarmaïy ÃvÃpagamanaæ vÃ, niyatavipÃkapradhÃnakarmaïÃbhibhÆtasya vÃ ciram avasthÃnam iti.
     tatra k­tasyÃvipakvasya nÃÓo yathÃ ÓuklakarmodayÃd ihaiva nÃÓa÷ k­«ïasya. yatredam uktam --- "dve dve ha vai karmaïÅ veditavye pÃpakasyaiko rÃÓi÷ puïyak­to 'pahanti tad icchasva karmÃïi suk­tÃni kartum ihaiva te karma kavayo vedayante."
     pradhÃnakarmaïy ÃvÃpagamanam. yatredam uktaæ --- "syÃt svalpa÷ saækara÷ saparihÃra÷ sapratyavamar«a÷ kuÓalasya nÃpakar«ÃyÃlam. kasmÃt, kuÓalaæ hi me bahv anyad asti yatrÃyam ÃvÃpaæ gata÷ svarge 'py apakar«am alpaæ kari«yati" iti.
     niyatavipÃkapradhÃnakarmaïÃbhibhÆtasya vÃ ciram avasthÃnam. katham iti, ad­«ÂajanmavedanÅyasyaiva niyatavipÃkasya karmaïa÷ samÃnaæ maraïam abhivyaktikÃraïam uktam. na tv ad­«ÂajanmavedanÅyasyÃniyatavipÃkasya. yat tv ad­«ÂajanmavedanÅyaæ karmÃniyatavipÃkaæ tan naÓyed ÃvÃpaæ vÃ gacched abhibhÆtaæ vÃ ciram apy upÃsÅta, yÃvat samÃnaæ karmÃbhivya¤jakaæ nimittam asya na vipÃkÃbhimukhaæ karotÅti. tadvipÃkasyaiva deÓakÃlanimittÃnavadhÃraïÃd iyaæ karmagatiÓ citrÃ durvij¤ÃnÃ ceti. na cotsargasyÃpavÃdÃn niv­ttir ity ekabhavika÷ karmÃÓayo 'nuj¤Ãyata iti. 2.13

#<te hlÃdaparitÃpaphalÃ÷ puïyÃpuïyahetutvÃt  || YS_2.14 ||>#
     te janmÃyurbhogÃ÷ puïyahetukÃ÷ sukhaphalÃ apuïyahetukÃ du÷khaphalÃ iti. yathÃ cedaæ du÷khaæ pratikÆlÃtmakam evaæ vi«ayasukhakÃle 'pi du÷kham asty eva pratikÆlÃtmakaæ yogina÷. 2.14

kathaæ, tad upapÃdyate ---
     #<pariïÃmatÃpasaæskÃradu÷khair guïav­ttivirodhÃc ca du÷kham eva sarvaæ vivekina÷  || YS_2.15 ||>#
     sarvasyÃyaæ rÃgÃnuviddhaÓ cetanÃcetanasÃdhanÃdhÅna÷ sukhÃnubhava iti tatrÃsti rÃgaja÷ karmÃÓaya÷. tathÃ ca dve«Âi du÷khasÃdhanÃni muhyati ceti dve«amohak­to 'py asti karmÃÓaya÷. tathÃ coktam --- "nÃnupahatya bhÆtÃny upabhoga÷ saæbhavatÅti hiæsÃk­to 'py asti ÓarÅra÷ karmÃÓaya÷" iti. vi«ayasukhaæ cÃvidyety uktam.
     yÃ bhoge«v indriyÃïÃæ t­pter upaÓÃntis tat sukham. yÃ laulyÃd anupaÓÃntis tad du÷kham. na cendriyÃïÃæ bhogÃbhyÃsena vait­«ïyaæ kartuæ Óakyam. kasmÃt, yato bhogÃbhyÃsam anu vivardhante rÃgÃ÷ kauÓalÃni cendriyÃïÃm iti. tasmÃd anupÃya÷ sukhasya bhogÃbhyÃsa iti. sa khalv ayaæ v­Ócikavi«abhÅta ivÃÓÅvi«eïa da«Âo ya÷ sukhÃrthÅ vi«ayÃnuvÃsito mahati du÷khapaÇke nimagna iti. e«Ã pariïÃmadu÷khatÃ nÃma pratikÆlÃ sukhÃvasthÃyÃm api yoginam eva kliÓnÃti.
     atha kÃ tÃpadu÷khatÃ, sarvasya dve«ÃnuviddhaÓ cetanÃcetanasÃdhanÃdhÅnas tÃpÃnubhava iti tatrÃsti dve«aja÷ karmÃÓaya÷. sukhasÃdhanÃni ca prÃrthayamÃna÷ kÃyena vÃcÃ manasÃ ca parispandate tata÷ param anug­hïÃty upahanti ceti parÃnugrahapÅ¬ÃbhyÃæ dharmÃdharmÃv upacinoti. sa karmÃÓayo lobhÃn mohÃc ca bhavatÅty e«Ã tÃpadu÷khatocyate. kÃ puna÷ saæskÃradu÷khatÃ, sukhÃnubhavÃt sukhasaæskÃrÃÓayo du÷khÃnubhavÃd api du÷khasaæskÃrÃÓaya iti. evaæ karmabhyo vipÃke 'nubhÆyamÃne sukhe du÷khe vÃ puna÷ karmÃÓayapracaya iti.
     evam idam anÃdi du÷khasroto vipras­taæ yoginam eva pratikÆlÃtmakatvÃd udvejayati. kasmÃt, ak«ipÃtrakalpo hi vidvÃn iti. yathorïÃtantur ak«ipÃtre nyasta÷ sparÓena du÷khayati na cÃnye«u gÃtrÃvayave«u, evam etÃni du÷khÃny ak«ipÃtrakalpaæ yoginam eva kliÓnanti netaraæ pratipattÃram. itaraæ tu svakarmopah­taæ du÷kham upÃttam upÃttaæ tyajantaæ tyaktaæ tyaktam upÃdadÃnam anÃdivÃsanÃvicitrayÃ cittav­ttyÃ samantato 'nuviddham ivÃvidyayÃ hÃtavya evÃhaækÃramamakÃrÃnupÃtinaæ jÃtaæ jÃtaæ bÃhyÃdhyÃtmikobhayanimittÃs triparvÃïas tÃpÃ anuplavante. tad evam anÃdinÃ du÷khasrotasÃ vyuhyamÃnam ÃtmÃnaæ bhÆtagrÃmaæ ca d­«ÂvÃ yogÅ sarvadu÷khak«ayakÃraïaæ samyagdarÓanaæ Óaraïaæ prapadyata iti.
     guïav­ttivirodhÃc ca du÷kham eva sarvaæ vivekina÷. prakhyÃprav­ttisthitirÆpÃ buddhiguïÃ÷ parasparÃnugrahatantrÅ bhÆtvÃ ÓÃntaæ ghoraæ mÆ¬haæ vÃ pratyayaæ triguïam evÃrabhante. calaæ ca guïav­ttam iti k«iprapariïÃmi cittam uktam. rÆpÃtiÓayÃ v­ttyatiÓayÃÓ ca paraspareïa virudhyante, sÃmÃnyÃni tv atiÓayai÷ saha pravartante. evam ete guïÃ itaretarÃÓrayeïopÃrjitasukhadu÷khamohapratyayÃ÷ sarve sarvarÆpÃ bhavantÅti, guïapradhÃnabhÃvak­tas tv e«Ãæ viÓe«a iti. tasmÃd du÷kham eva sarvaæ vivekina iti.
     tad asya mahato du÷khasamudÃyasya prabhavabÅjam avidyÃ. tasyÃÓ ca samyagdarÓanam abhÃvahetu÷. yathÃ cikitsÃÓÃstraæ caturvyÆham --- rogo rogahetur Ãrogyaæ bhai«ajyam iti. evam idam api ÓÃstram caturvyÆham eva. tadyathÃ --- saæsÃra÷ saæsÃrahetur mok«o mok«opÃya iti. tatra du÷khabahula÷ saæsÃro heya÷. pradhÃnapuru«ayo÷ saæyogo heyahetu÷. saæyogasyÃtyantikÅ niv­ttir hÃnam. hÃnopÃya÷ samyagdarÓanam.
     tatra hÃtu÷ svarÆpam upÃdeyaæ vÃ heyaæ vÃ na bhavitum arhatÅti hÃne tasyocchedavÃdaprasaÇga upÃdÃne ca hetuvÃda÷. ubhayapratyÃkhyÃne ÓÃÓvatavÃda ity etat samyagdarÓanam. 2.15

tad etac chÃstraæ caturvyÆham ity abhidhÅyate ---
     #<heyaæ du÷kham anÃgatam  || YS_2.16 ||>#

du÷kham atÅtam upabhogenÃtivÃhitaæ na heyapak«e vartate. vartamÃnaæ ca svak«aïe bhogÃrÆ¬ham iti na tat k«aïÃntare heyatÃm Ãpadyate. tasmÃd yad evÃnÃgataæ du÷khaæ tad evÃk«ipÃtrakalpaæ yoginaæ kliÓnÃti netaraæ pratipattÃram. tad eva heyatÃm Ãpadyate. 2.16

tasmÃd yad eva heyam ity ucyate tasyaiva kÃraïaæ pratinirdiÓyate ---
     #<dra«Â­d­Óyayo÷ saæyogo heyahetu÷  || YS_2.17 ||>#

dra«ÂÃ buddhe÷ pratisaævedÅ puru«a÷. d­ÓyÃ buddhisattvopÃrÆ¬hÃ÷ sarve dharmÃ÷. tad etad d­Óyam ayaskÃntamaïikalpaæ saænidhimÃtropakÃri d­Óyatvena svaæ bhavati puru«asya d­ÓirÆpasya svÃmina÷, anubhavakarmavi«ayatÃm Ãpannaæ yata÷. anyasvarÆpeïa pratilabdhÃtmakaæ svatantram api parÃrthatvÃt paratantram.
     tayor d­gdarÓanaÓaktyor anÃdir arthak­ta÷ saæyogo heyahetur du÷khasya kÃraïam ity artha÷. tathÃ coktam --- tatsaæyogahetuvivarjanÃt syÃd ayam Ãtyantiko du÷khapratÅkÃra÷. kasmÃt, du÷khaheto÷ parihÃryasya pratÅkÃradarÓanÃt. tadyathÃ --- pÃdatalasya bhedyatÃ, kaïÂakasya bhett­tvaæ, parihÃra÷ kaïÂakasya pÃ(pa)dÃnadhi«ÂhÃnaæ pÃdatrÃïavyavahitena vÃdhi«ÂhÃnam, etat trayaæ yo veda loke sa tatra pratÅkÃram ÃrabhamÃïo bhedajaæ du÷khaæ nÃpnoti. kasmÃt, tritvopalabdhisÃmarthyÃd iti. atrÃpi tÃpakasya rajasa÷ sattvam eva tapyam. kasmÃt, tapikriyÃyÃ÷ karmasthatvÃt, sattve karmaïi tapikriyÃ nÃpariïÃmini ni«kriye k«etraj¤e, darÓitavi«ayatvÃt. sattve tu tapyamÃne tadÃkÃrÃnurodhÅ puru«o 'py anutapyata iti. 2.17

d­ÓyasvarÆpam ucyate ---
     #<prakÃÓakriyÃsthitiÓÅlaæ bhÆtendriyÃtmakaæ bhogÃpavargÃrthaæ d­Óyam  || YS_2.18 ||>#
     prakÃÓaÓÅlaæ sattvam. kriyÃÓÅlaæ raja÷ sthitiÓÅlaæ tama iti. ete guïÃ÷ parasparoparaktapravibhÃgÃ÷ pariïÃmina÷ saæyogaviyogadharmÃïa itaretaropÃÓrayeïopÃrjitamÆrtaya÷ parasparÃÇgÃÇgitve 'py asaæbhinnaÓaktipravibhÃgÃs tulyajÃtÅyÃtulyajÃtÅyaÓaktibhedÃnupÃtina÷ pradhÃnavelÃyÃm upadarÓitasaænidhÃnÃ guïatve 'pi ca vyÃpÃramÃtreïa pradhÃnÃntarïÅtÃnumitÃstitÃ÷ puru«ÃrthakartavyatayÃ prayuktasÃmarthyÃ÷ saænidhimÃtropakÃriïo 'yaskÃntamaïikalpÃ÷ pratyayam antareïaikatamasya v­ttim anuvartamÃnÃ÷ pradhÃnaÓabdavÃcyÃ bhavanti. etad d­Óyam ity ucyate.
     tad etad bhÆtendriyÃtmakaæ bhÆtabhÃvena p­thivyÃdinÃ sÆk«masthÆlena pariïamate. tathendriyabhÃvena ÓrotrÃdinÃ sÆk«masthÆlena pariïamata iti. tat tu nÃprayojanam api tu prayojanam urarÅk­tya pravartata iti bhogÃpavargÃrthaæ hi tad d­Óyaæ puru«asyeti. tatre«ÂÃni«ÂaguïasvarÆpÃvadhÃraïam avibhÃgÃpannaæ bhogo bhoktu÷ svarÆpÃvadhÃraïam apavarga iti. dvayor atiriktam anyad darÓanaæ nÃsti. tathÃ coktam --- ayaæ tu khalu tri«u guïe«u kart­«v akartari ca puru«e tulyÃtulyajÃtÅye caturthe tatkriyÃsÃk«iïy upanÅyamÃnÃn sarvabhÃvÃn upapannÃn anupaÓyann adarÓanam anyac chaÇkata iti.
     tÃv etau bhogÃpavargau buddhik­tau buddhÃv eva vartamÃnau kathaæ puru«e vyapadiÓyete iti. yathÃ vijaya÷ parÃjayo vÃ yoddh­«u vartamÃna÷ svÃmini vyapadiÓyate, sa hi tatphalasya bhokteti, evaæ bandhamok«au buddhÃv eva vartamÃnau puru«e vyapadiÓyete, sa hi tatphalasya bhokteti. buddher eva puru«ÃrthÃparisamÃptir bandhas tadarthÃvasÃyo mok«a iti. etena grahaïadhÃraïohÃpohatattvaj¤ÃnÃbhiniveÓÃ buddhau vartamÃnÃ÷ puru«e 'dhyÃropitasadbhÃvÃ÷. sa hi tatphalasya bhokteti. 2.18

d­ÓyÃnÃæ guïÃnÃæ svarÆpabhedÃvadhÃraïÃrtham idam Ãrabhyate ---
     #<viÓe«ÃviÓe«aliÇgamÃtrÃliÇgÃni guïaparvÃïi  || YS_2.19 ||>#

tatrÃkÃÓavÃyvagnyudakabhÆmayo bhÆtÃni ÓabdasparÓarÆparasagandhatanmÃtrÃïÃm aviÓe«ÃïÃæ viÓe«Ã÷. tathÃ Órotratvakcak«urjihvÃghrÃïÃni buddhÅndriyÃïi, vÃkpÃïipÃdapÃyÆpasthÃ÷ karmendriyÃïi, ekÃdaÓaæ mana÷ sarvÃrtham, ity etÃny asmitÃlak«aïasyÃviÓe«asya viÓe«Ã÷. guïÃnÃm e«a «o¬aÓako viÓe«apariïÃma÷.
     «a¬ aviÓe«Ã÷. tadyathÃ --- ÓabdatanmÃtraæ sparÓatanmÃtraæ rÆpatanmÃtraæ rasatanmÃtraæ gandhatanmÃtraæ ceti ekadvitricatu÷pa¤calak«aïÃ÷ ÓabdÃdaya÷ pa¤cÃviÓe«Ã÷, «a«ÂhaÓ cÃviÓe«o 'smitÃmÃtra iti. ete sattÃmÃtrasyÃtmano mahata÷ «a¬aviÓe«apariïÃmÃ÷. yat tat paramaviÓe«ebhyo liÇgamÃtraæ mahattattvaæ tasminn ete sattÃmÃtre mahaty Ãtmany avasthÃya viv­ddhikÃ«ÂhÃm anubhavanti.
     pratisaæs­jyamÃnÃÓ ca tasminn eva sattÃmÃtre mahaty Ãtmany avasthÃya yat tan ni÷sattÃsattaæ ni÷sadasan nirasad avyaktam aliÇgaæ pradhÃnaæ tat pratiyanti. e«a te«Ãæ liÇgamÃtra÷ pariïÃmo ni÷sattÃsattaæ cÃliÇgapariïÃma iti.
     aliÇgÃvasthÃyÃæ na puru«Ãrtho hetur nÃliÇgÃvasthÃyÃm Ãdau puru«ÃrthatÃ kÃraïaæ bhavatÅti. na tasyÃ÷ puru«ÃrthatÃ kÃraïaæ bhavatÅti. nÃsau puru«Ãrthak­teti nityÃkhyÃyate. trayÃïÃæ tv avasthÃviÓe«ÃïÃm Ãdau puru«ÃrthatÃ kÃraïaæ bhavati. sa cÃrtho hetur nimittaæ kÃraïaæ bhavatÅty anityÃkhyÃyate. guïÃs tu sarvadharmÃnupÃtino na pratyastam ayante nopajÃyante. vyaktibhir evÃtÅtÃnÃgatavyayÃgamavatÅbhir guïÃnvayinÅbhir upajananÃpÃyadharmakÃ iva pratyavabhÃsante. yathÃ devadatto daridrÃti. kasmÃt yato 'sya mriyante gÃva iti, gavÃm eva maraïÃt tasya daridrÃïaæ na svarÆpahÃnÃd iti sama÷ samÃdhi÷.
     liÇgamÃtram aliÇgasya pratyÃsannaæ, tatra tat saæs­«Âaæ vivicyate kramÃn ativ­ttaya÷. tathÃ «a¬ aviÓe«Ã liÇgamÃtre saæs­«ÂÃ vivicyante pariïÃmakramaniyamÃt. tathÃ te«v aviÓe«e«u bhÆtendriyÃïi saæs­«ÂÃni vivicyante. tathÃ coktaæ purastÃt. na viÓe«ebhya÷ paraæ tattvÃntaram astÅti viÓe«ÃïÃæ nÃsti tattvÃntarapariïÃma÷. te«Ãæ tu dharmalak«aïÃvasthÃpariïÃmÃ vyÃkhyÃyi«yante. 2.19

vyÃkhyÃtaæ d­Óyam atha dra«Âu÷ svarÆpÃvadhÃraïÃrtham idam Ãrabhyate ---
     #<dra«ÂÃ d­ÓimÃtra÷ Óuddho 'pi pratyayÃnupaÓya÷  || YS_2.20 ||>#

d­ÓimÃtra iti d­kÓaktir eva viÓe«aïÃparÃm­«Âety artha÷. sa puru«o bhuddhe÷ pratisaævedÅ. sa buddher na sarÆpo nÃtyantaæ virÆpa iti. na tÃvat sarÆpa÷ kasmÃt. j¤ÃtÃj¤Ãtavi«ayatvÃt pariïÃminÅ hi buddhi÷. tasyÃÓ ca vi«ayo gavÃdir ghaÂÃdir vÃ j¤ÃtaÓ cÃj¤ÃtaÓ ceti pariïÃmitvaæ darÓayati.
     sadÃj¤Ãtavi«ayatvaæ tu puru«asyÃpariïÃmitvaæ paridÅpayati kasmÃt. na hi buddhiÓ ca nÃma puru«avi«ayaÓ ca syÃd ag­hÅtÃ g­hÅtÃ ceti siddhaæ puru«asya sadÃj¤Ãtavi«ayatvaæ tataÓ cÃpariïÃmitvam iti. kiæ ca parÃrthÃ buddhi÷ saæhatyakÃritvÃt, svÃrtha÷ puru«a iti. tathÃ sarvÃrthÃdhyavasÃyakatvÃt triguïÃ buddhis triguïatvÃd acetaneti. guïÃnÃæ tÆpadra«ÂÃ puru«a ity ato na sarÆpa÷.
     astu tarhi virÆpa iti. nÃtyantaæ virÆpa÷ kasmÃt. Óuddho 'py asau pratyayÃnupaÓyo yata÷. pratyayaæ bauddham anupaÓyati, tam anupaÓyann atadÃtmÃpi tadÃtmaka iva pratyavabhÃsate. tathÃ coktam --- apariïÃminÅ hi bhokt­Óaktir apratisaækramÃ ca pariïÃminy arthe pratisaækrÃnteva tadv­ttim anupatati, tasyÃÓ ca prÃptacaitanyopagraharÆpÃyÃ buddhiv­tter anukÃramÃtratayÃ buddhiv­ttyaviÓi«ÂÃ hi j¤Ãnav­ttir ity ÃkhyÃyate. 2.20

#<tadartha eva d­ÓyasyÃtmÃ  || YS_2.21 ||>#
     d­ÓirÆpasya puru«asya karmarÆpatÃm Ãpannaæ d­Óyam iti tadartha eva d­ÓyasyÃtmÃ bhavati. svarÆpaæ bhavatÅty artha÷. svarÆpaæ tu pararÆpeïa pratilabdhÃtmakaæ bhogÃpavargÃrthatÃyÃæ k­tÃyÃæ puru«eïa na d­Óyata iti. svarÆpahÃnÃd asya nÃÓa÷ prÃpto na tu vinaÓyati. 2.21

kasmÃt ---
     #<k­tÃrthaæ prati na«Âam apy ana«Âaæ tadanyasÃdhÃraïatvÃt  || YS_2.22 ||>#

k­tÃrtham ekaæ puru«aæ prati d­Óyaæ na«Âam api nÃÓaæ prÃptam apy ana«Âaæ tadanyapuru«asÃdhÃraïatvÃt. kuÓalaæ puru«aæ prati nÃÓaæ prÃptam apy akuÓalÃn puru«Ãn prati na k­tÃrtham iti te«Ãæ d­Óe÷ karmavi«ayatÃm Ãpannaæ labhata eva pararÆpeïÃtmarÆpam iti. ataÓ ca d­gdarÓanaÓaktyor nityatvÃd anÃdi÷ saæyogo vyÃkhyÃta iti. tathÃ coktam --- dharmiïÃm anÃdisaæyogÃd dharmamÃtrÃïÃm apy anÃdi÷ saæyoga iti. 2.22

saæyogasvarÆpÃbhidhitsayedaæ sÆtraæ pravav­te ---
     #<svasvÃmiÓaktyo÷ svarÆpopalabdhihetu÷ saæyoga÷  || YS_2.23 ||>#

puru«a÷ svÃmÅ d­Óyena svena darÓanÃrthaæ saæyukta÷. tasmÃt saæyogÃd d­Óyasyopalabdhir yÃ sa bhoga÷. yÃ tu dra«Âu÷ svarÆpopalabdhi÷ so 'pavarga÷. darÓanakÃryÃvasÃna÷ saæyoga iti darÓanaæ viyogasya kÃraïam uktam. darÓanam adarÓanasya pratidvandvÅty adarÓanaæ saæyoganimittam uktam. nÃtra darÓanaæ mok«akÃraïam adarÓanÃbhÃvÃd eva bandhÃbhÃva÷ sa mok«a iti. darÓanasya bhÃve bandhakÃraïasyÃdarÓanasya nÃÓa ity ato darÓanaæ j¤Ãnaæ kaivalyakÃraïam uktam.
     kiæcedam adarÓanaæ nÃma, kiæ guïÃnÃm adhikÃra Ãhosvid d­ÓirÆpasya svÃmino darÓitavi«ayasya pradhÃnacittasyÃnutpÃda÷. svasmin d­Óye vidyamÃne yo darÓanÃbhÃva÷.
     kim arthavattÃ guïÃnÃm. athÃvidyÃ svacittena saha niruddhÃ svacittasyotpattibÅjam. kiæ sthitisaæskÃrak«aye gatisaæskÃrÃbhivyakti÷. yatredam uktaæ pradhÃnaæ sthityaiva vartamÃnaæ vikÃrÃkaraïÃd apradhÃnaæ syÃt.
     tathÃ gatyaiva vartamÃnaæ vikÃranityatvÃd apradhÃnaæ syÃt. ubhayathÃ cÃsya v­tti÷ pradhÃnavyavahÃraæ labhate nÃnyathÃ. kÃraïÃntare«v api kalpite«v eva samÃnaÓ carca÷. darÓanaÓaktir evÃdarÓanam ity eke, "pradhÃnasyÃtmakhyÃpanÃrthÃ prav­tti÷" iti Órute÷.
     sarvabodhyabodhasamartha÷ prÃkprav­tte÷ puru«o na paÓyati sarvakÃryakaraïasamarthaæ d­Óyaæ tadÃ na d­Óyata iti. ubhayasyÃpy adarÓanaæ dharma ity eke. tatredaæ d­Óyasya svÃtmabhÆtam api puru«apratyayÃpek«aæ darÓanaæ d­Óyadharmatvena bhavati. tathÃ puru«asyÃnÃtmabhÆtam api d­ÓyapratyayÃpek«aæ puru«adharmatvenevÃdarÓanam avabhÃsate. darÓanaæ j¤Ãnam evÃdarÓanam iti kecid abhidadhati. ity ete ÓÃstragatÃ vikalpÃ÷. tatra vikalpabahutvam etat sarvapuru«ÃïÃæ guïÃnÃæ saæyoge sÃdhÃraïavi«ayam. 2.23

yas tu pratyakcetanasya svabuddhisaæyoga÷ ---

#<tasya hetur avidyÃ  || YS_2.24 ||>#
     viparyayaj¤ÃnavÃsanety artha÷. viparyayaj¤ÃnavÃsanÃvÃsitÃ ca na kÃryani«ÂhÃæ puru«akhyÃtiæ buddhi÷ prÃpnoti sÃdhikÃrÃ punar Ãvartate. sÃ tu puru«akhyÃtiparyavasÃnÃæ kÃryani«ÂhÃæ prÃpnoti, caritÃdhikÃrÃ niv­ttÃdarÓanÃ bandhakÃraïÃbhÃvÃn na punar Ãvartate.
     atra kaÓcit paï¬akopÃkhyÃnenodghÃÂayati --- mugdhayÃ bhÃryayÃbhidhÅyate --- paï¬akÃryaputra, apatyavatÅ me bhaginÅ kimarthaæ nÃma nÃham iti, sa tÃm Ãha --- m­tas te 'ham apatyam utpÃdayi«yÃmÅti. tathedaæ vidyamÃnaæ j¤Ãnaæ cittaniv­ttiæ na karoti, vina«Âaæ kari«yatÅti kÃ pratyÃÓÃ. tatrÃcÃryadeÓÅyo vakti --- nanu buddhiniv­ttir eva mok«o 'darÓanakÃraïÃbhÃvÃd buddhiniv­tti÷. tac cÃdarÓanaæ bandhakÃraïaæ darÓanÃn nivartate. tatra cittaniv­ttir eva mok«a÷, kimartham asthÃna evÃsya mativibhrama÷. 2.24

heyaæ du÷khaæ heyakÃraïaæ ca saæyogÃkhyaæ sanimittam uktam ata÷ paraæ hÃnaæ vaktavyam ---
     #<tadabhÃvÃt saæyogÃbhÃvo hÃnaæ tadd­Óe÷ kaivalyam  || YS_2.25 ||>#

tasyÃdarÓanasyÃbhÃvÃd buddhipuru«asaæyogÃbhÃva Ãtyantiko bandhanoparama ity artha÷. etad dhÃnam. tadd­Óe÷ kaivalyaæ puru«asyÃmiÓrÅbhÃva÷ punar asaæyogo guïair ity artha÷. du÷khakÃraïaniv­ttau du÷khoparamo hÃnam, tadÃ svarÆpaprati«Âha÷ puru«a ity uktam. 2.25

atha hÃnasya ka÷ prÃptyupÃya iti ---
     #<vivekakhyÃtir aviplavÃ hÃnopÃya÷  || YS_2.26 ||>#

sattvapuru«ÃnyatÃpratyayo vivekakhyÃti÷. sÃ tv aniv­ttamithyÃj¤ÃnÃ plavate. yadÃ mithyÃj¤Ãnaæ dagdhabÅjabhÃvaæ vandhyaprasavaæ saæpadyate tadÃ vidhÆtakleÓarajasa÷ sattvasya pare vaiÓÃradye parasyÃæ vaÓÅkÃrasaæj¤ÃyÃæ vartamÃnasya vivekapratyayapravÃho nirmalo bhavati. sÃ vivekakhyÃtir aviplavÃ hÃnopÃya÷. tato mithyÃj¤Ãnasya dagdhabÅjabhÃvopagama÷ punaÓ cÃprasava ity e«a mok«asya mÃrgo hÃnasyopÃya iti. 2.26

#<tasya saptadhÃ prÃntabhÆmi÷ praj¤Ã  || YS_2.27 ||>#
     tasyeti pratyuditakhyÃte÷ pratyÃmnÃya÷. saptadheti aÓuddhyÃvaraïamalÃpagamÃc cittasya pratyayÃntarÃnutpÃde sati saptaprakÃraiva praj¤Ã vivekino bhavati.
     tadyathÃ --- parij¤Ãtaæ heyaæ nÃsya puna÷ parij¤eyam asti. k«ÅïÃ heyahetavo na punar ete«Ãæ k«etavyam asti. sÃk«Ãtk­taæ nirodhasamÃdhinÃ hÃnam. bhÃvito vivekakhyÃtirÆpo hÃnopÃya iti. e«Ã catu«ÂayÅ kÃryÃ vimukti÷ praj¤ÃyÃ÷. cittavimuktis tu trayÅ caritÃdhikÃrÃ buddhi÷. guïÃ giriÓikharataÂacyutÃ iva grÃvÃïo niravasthÃnÃ÷ svakÃraïe pralayÃbhimukhÃ÷ saha tenÃstaæ gacchanti. na cai«Ãæ pravilÅnÃnÃæ punar asty utpÃda÷ prayojanÃbhÃvÃd iti. etasyÃm avasthÃyÃæ guïasaæbandhÃtÅta÷ svarÆpamÃtrajyotir amala÷ kevalÅ puru«a iti. etÃæ saptavidhÃæ prÃntabhÆmipraj¤Ãm anupaÓyan puru«a÷ kuÓala ity ÃkhyÃyate. pratiprasave 'pi cittasya mukta÷ kuÓala ity eva bhavati guïÃtÅtatvÃd iti. 2.27

siddhÃ bhavati vivekakhyÃtir hÃnopÃya iti, na ca siddhir antareïa sÃdhanam ity etad Ãrabhyate ---
     #<yogÃÇgÃnu«ÂhÃnÃd aÓuddhik«aye j¤ÃnadÅptir Ã vivekakhyÃte÷  || YS_2.28 ||>#

yogÃÇgÃny a«ÂÃv abhidhÃyi«yamÃïÃni. te«Ãm anu«ÂhÃnÃt pa¤caparvaïo viparyayasyÃÓuddhirÆpasya k«ayo nÃÓa÷. tatk«aye samyagj¤ÃnasyÃbhivyakti÷. yathÃ yathÃ ca sÃdhanÃny anu«ÂhÅyante tathÃ tathÃ tanutvam aÓuddhir Ãpadyate. yathÃ yathÃ ca k«Åyate tathÃ tathÃ k«ayakramÃnurodhinÅ j¤ÃnasyÃpi dÅptir vivardhate. sÃ khalv e«Ã viv­ddhi÷ prakar«am anubhavatyÃ vivekakhyÃte÷, Ã guïapuru«asvarÆpavij¤ÃnÃd ity artha÷. yogÃÇgÃnu«ÂhÃnam aÓuddher viyogakÃraïam. yathÃ paraÓuÓ chedyasya. vivekakhyÃtes tu prÃptikÃraïaæ yathÃ dharma÷ sukhasya nÃnyathÃ kÃraïam. kati caitÃni kÃraïÃni ÓÃstre bhavanti. navaivety Ãha. tadyathÃ ---
     "utpattisthityabhivyaktivikÃrapratyayÃptaya÷ /
     viyogÃnyatvadh­taya÷ kÃraïaæ navadhÃ sm­tam //" iti.

tatrotpattikÃraïaæ mano bhavati vij¤Ãnasya, sthitikÃraïaæ manasa÷ puru«ÃrthatÃ, ÓarÅrasyevÃhÃra iti. abhivyaktikÃraïaæ yathÃ rÆpasyÃlokas tathÃ rÆpaj¤Ãnam, vikÃrakÃraïaæ manaso vi«ayÃntaram. yathÃgni÷ pÃkyasya. pratyayakÃraïaæ dhÆmaj¤Ãnam agnij¤Ãnasya. prÃptikÃraïaæ yogÃÇgÃnu«ÂhÃnaæ vivekakhyÃte÷.
     viyogakÃraïaæ tad evÃÓuddhe÷. anyatvakÃraïaæ yathÃ suvarïasya suvarïakÃra÷. evam ekasya strÅpratyayasyÃvidyÃ mÆ¬hatve dve«o du÷khatve rÃga÷ sukhatve tattvaj¤Ãnaæ mÃdhyasthye. dh­tikÃraïaæ ÓarÅram indriyÃïÃm. tÃni ca tasya. mahÃbhÆtÃni ÓarÅrÃïÃm, tÃni ca parasparaæ sarve«Ãæ tairyagyaunamÃnu«adaivatÃni ca parasparÃrthatvÃd ity evaæ nava kÃraïÃni. tÃni ca yathÃsaæbhavaæ padÃrthÃntare«v api yojyÃni. yogÃÇgÃnu«ÂhÃnaæ tu dvidhaiva kÃraïatvaæ labhata iti. 2.28

tatra yogÃÇgÃny avadhÃryante ---
     #<yamaniyamÃsanaprÃïÃyÃmapratyÃhÃradhÃraïÃdhyÃnasamÃdhayo '«ÂÃv aÇgÃni  || YS_2.29 ||>#
     yathÃkramam e«Ãm anu«ÂhÃnaæ svarÆpaæ ca vak«yÃma÷. 2.29

tatra ---
     #<ahiæsÃsatyÃsteyabrahmacaryÃparigrahÃ yamÃ÷  || YS_2.30 ||>#

tatrÃhiæsÃ sarvathÃ sarvadÃ sarvabhÆtÃnÃm anabhidroha÷. uttare ca yamaniyamÃs tanmÆlÃs tatsiddhiparatayaiva tatpratipÃdanÃya pratipÃdyante. tadavadÃtarÆpakaraïÃyaivopÃdÅyante. tathÃ coktam --- sa khalv ayaæ brÃhmaïo yathÃ yathÃ vratÃni bahÆni samÃditsate tathÃ tathÃ pramÃdak­tebhyo hiæsÃnidÃnebhyo nivartamÃnas tÃm evÃvadÃtarÆpÃm ahiæsÃæ karoti.
     satyaæ yathÃrthe vÃÇmanase. yathÃ d­«Âaæ yathÃnumitaæ tathÃ vÃÇ manaÓ ceti. paratra svabodhasaækrÃntaye vÃg uktÃ, sÃ yadi na va¤citÃ bhrÃntÃ vÃ pratipattivandhyÃ vÃ bhaved iti. e«Ã sarvabhÆtopakÃrÃrthaæ prav­ttÃ na bhÆtopaghÃtÃya. yadi caivam apy abhidhÅyamÃnÃ bhÆtopaghÃtaparaiva syÃn na satyaæ bhavet pÃpam eva bhavet tena puïyÃbhÃsena puïyapratirÆpakeïa ka«Âaæ tama÷ prÃpnuyÃt. tasmÃt parÅk«ya sarvabhÆtahitaæ satyaæ brÆyÃt.
     steyam aÓÃstrapÆrvakaæ dravyÃïÃæ parata÷ svÅkaraïaæ, tatprati«edha÷ punar asp­hÃrÆpam asteyam iti. brahmacaryaæ guptendriyasyopasthasya saæyama÷. vi«ayÃïÃm arjanarak«aïak«ayasaÇgahiæsÃdo«adarÓanÃd asvÅkaraïam aparigraha ity ete yamÃ÷. 2.30

te tu ---
     #<jÃtideÓakÃlasamayÃnavacchinnÃ÷ sÃrvabhaumÃ mahÃvratam  || YS_2.31 ||>#

tatrÃhiæsÃ jÃtyavacchinnÃ matsyavadhakasya matsye«v eva nÃnyatra hiæsÃ. saiva deÓÃvacchinnÃ na tÅrthe hani«yÃmÅti. saiva kÃlÃvacchinnÃ na caturdaÓyÃæ na puïye 'hani hani«yÃmÅti. saiva tribhir uparatasya samayÃvacchinnÃ devabrÃhmaïÃrthe nÃnyathÃ hani«yÃmÅti. yathÃ ca k«atriyÃïÃæ yuddha eva hiæsÃ nÃnyatreti. ebhir jÃtideÓakÃlasamayair anavacchinnÃ ahiæsÃdaya÷ sarvathaiva paripÃlanÅyÃ÷. sarvabhÆmi«u sarvavi«aye«u sarvathaivÃviditavyabhicÃrÃ÷ sÃrvabhaumÃ mahÃvratam ity ucyante. 2.31

#<Óaucasaæto«atapa÷svÃdhyÃyeÓvarapraïidhÃnÃni niyamÃ÷  || YS_2.32 ||>#
     tatra Óaucaæ m­jjalÃdijanitaæ medhyÃbhyavaharaïÃdi ca bÃhyam. Ãbhyantaraæ cittamalÃnÃm Ãk«Ãlanam. saæto«a÷ saænihitasÃdhanÃd adhikasyÃnupÃditsÃ. tapo dvaædvasahanam. dvaædvÃÓ ca jighatsÃpipÃse ÓÅto«ïe sthÃnÃsane kÃ«ÂhamaunÃkÃramaune ca. vratÃni cai«Ãæ yathÃyogaæ k­cchracÃndrÃyaïasÃætapanÃdÅni. svÃdhyÃyo mok«aÓÃstrÃïÃm adhyayanaæ praïavajapo vÃ. ÅÓvarapraïidhÃnaæ tasmin paramagurau sarvakarmÃrpaïam.
     ÓayyÃsanastho 'tha pathi vrajan vÃ svastha÷ parik«ÅïavitarkajÃla÷ /
     saæsÃrabÅjak«ayam Åk«amÃïa÷ syÃn nityayukto 'm­tabhogabhÃgÅ //

yatredam uktaæ tata÷ pratyakcetanÃdhigamo 'py antarÃyÃbhÃvaÓ ceti. 2.32

ete«Ãæ yamaniyamÃnÃm ---
     #<vitarkabÃdhane pratipak«abhÃvanam  || YS_2.33 ||>#

yadÃsya brÃhmaïasya hiæsÃdayo vitarkÃ jÃyeran hani«yÃmy aham apakÃriïam an­tam api vak«yÃmi dravyam apy asya svÅkari«yÃmi dÃre«u cÃsya vyavÃyÅ bhavi«yÃmi parigrahe«u cÃsya svÃmÅ bhavi«yÃmÅti. evam unmÃrgapravaïavitarkajvareïÃtidÅptena bÃdhyamÃnas tatpratipak«Ãn bhÃvayet. ghore«u saæsÃrÃÇgÃre«u pacyamÃnena mayÃ Óaraïam upÃgata÷ sarvabhÆtÃbhayapradÃnena yogadharma÷. sa khalv ahaæ tyaktvÃ vitarkÃn punas tÃn ÃdadÃnas tulya÷ Óvav­tteneti bhÃvayet. yathÃ ÓvÃ vÃntÃvalehÅ tathÃ tyaktasya punar ÃdadÃna iti. evamÃdi sÆtrÃntare«v api yojyam. 2.33

#<vitarkÃ hiæsÃdaya÷ k­takÃritÃnumoditÃ lobhakrodhamohapÆrvakÃ m­dumadhyÃdhimÃtrÃ du÷khÃj¤ÃnÃnantaphalÃ iti pratipak«abhÃvanam  || YS_2.34 ||>#
     tatra hiæsÃ tÃvat --- k­tÃ kÃritÃnumoditeti tridhÃ. ekaikÃ punas tridhÃ lobhena mÃæsacarmÃrthena krodhenÃpak­tam aneneti mohena dharmo me bhavi«yatÅti. lobhakrodhamohÃ÷ punas trividhÃ m­dumadhyÃdhimÃtrÃ iti. evaæ saptaviæÓatir bhedÃ bhavanti hiæsÃyÃ÷. m­dumadhyÃdhimÃtrÃ÷ punas tridhÃ --- m­dum­dur madhyam­dus tÅvram­dur iti. tathÃ m­dumadhyo madhyamadhyas tÅvramadhya iti. tathÃ m­dutÅvro madhyatÅvro 'dhimÃtratÅvra iti. evam ekÃÓÅtibhedÃ hiæsÃ bhavati. sÃ punar niyamavikalpasamuccayabhedÃd asaækhyeyÃ, prÃïabh­dbhedasyÃparisaækhyeyatvÃd iti. evam an­tÃdi«v api yojyam.
     te khalv amÅ vitarkÃ du÷khÃj¤ÃnÃnantaphalÃ iti pratipak«abhÃvanam. du÷kham aj¤Ãnaæ cÃnantaæ phalaæ ye«Ãm iti pratipak«abhÃvanam. tathÃ ca hiæsakas tÃvat prathamaæ vadhyasya vÅryam Ãk«ipati. tataÓ ca ÓastrÃdinipÃtena du÷khayati. tato jÅvitÃd api mocayati. tato vÅryÃk«epÃd asya cetanÃcetanam upakaraïaæ k«ÅïavÅryaæ bhavati. du÷khotpÃdÃn narakatiryakpretÃdi«u du÷kham anubhavati, jÅvitavyaparopaïÃt pratik«aïaæ ca jÅvitÃtyaye vartamÃno maraïam icchann api du÷khavipÃkasya niyatavipÃkavedanÅyatvÃt kathaæcid evocchvasiti. yadi ca kathaæcit puïyÃvÃpagatÃ hiæsÃ bhavet tatra sukhaprÃptau bhaved alpÃyur iti. evam an­tÃdi«v api yojyaæ yathÃsaæbhavam. evaæ vitarkÃïÃæ cÃmum evÃnugataæ vipÃkam ani«Âaæ bhÃvayan na vitarke«u mana÷ praïidadhÅta. 2.34

pratipak«abhÃvanÃd dhetor heyÃ vitarkÃ yadÃsya syur aprasavadharmÃïas tadÃ tatk­tam aiÓvaryaæ yogina÷ siddhisÆcakaæ bhavati. tadyathÃ ---
     #<ahiæsÃprati«ÂhÃyÃæ tatsaænidhau vairatyÃga÷  || YS_2.35 ||>#

sarvaprÃïinÃæ bhavati. 2.35

#<satyaprati«ÂhÃyÃæ kriyÃphalÃÓrayatvam  || YS_2.36 ||>#
     dhÃrmiko bhÆyÃ iti bhavati dhÃrmika÷, svargaæ prÃpnuhÅti svargaæ prÃpnoti amoghÃsya vÃg bhavati. 2.36

#<asteyaprati«ÂhÃyÃæ sarvaratnopasthÃnam  || YS_2.37 ||>#
     sarvadiksthÃny asyopati«Âhante ratnÃni. 2.37

#<brahmacaryaprati«ÂhÃyÃæ vÅryalÃbha÷  || YS_2.38 ||>#
     yasya lÃbhÃd apratighÃn guïÃn utkar«ayati. siddhaÓ ca vineye«u j¤Ãnam ÃdhÃtuæ samartho bhavatÅti. 2.38

#<aparigrahasthairye janmakathaætÃsaæbodha÷  || YS_2.39 ||>#
     asya bhavati ko 'ham Ãsaæ katham aham Ãsaæ kiæsvid idaæ kathaæsvid idaæ ke vÃ bhavi«yÃma÷ kathaæ vÃ bhavi«yÃma ity evam asya pÆrvÃntaparÃntamadhye«v ÃtmabhÃvajijÃsÃ svarÆpeïopÃvartate. etÃ yamasthairye siddhaya÷. 2.39

niyame«u vak«yÃma÷ ---
     #<ÓaucÃt svÃÇgajugupsÃ parair asaæsarga÷  || YS_2.40 ||>#

svÃÇge jugupsÃyÃæ Óaucam ÃrabhamÃïa÷ kÃyÃvadyadarÓÅ kÃyÃnabhi«vaÇgÅ yatir bhavati. kiæca parair asaæsarga÷ kÃyasvabhÃvÃvalokÅ svam api kÃyaæ jihÃsur m­jjalÃdibhir Ãk«Ãlayann api kÃyaÓuddhim apaÓyan kathaæ parakÃyair atyantam evÃprayatai÷ saæs­jyeta. 2.40

kiæca ---
     #<sattvaÓuddhisaumanasyaikÃgryendriyajayÃtmadarÓanayogyatvÃni ca  || YS_2.41 ||>#

bhavantÅti vÃkyaÓe«a÷. Óuce÷ sattvaÓuddhis tata÷ saumanasyaæ tata aikÃgryaæ tata indriyajayas tataÓ cÃtmadarÓanayogyatvaæ buddhisattvasya bhavatÅty etac chaucasthairyÃd adhigamyata iti. 2.41

#<saæto«Ãd anuttama÷ sukhalÃbha÷  || YS_2.42 ||>#
     tathÃ coktam ---

"yac ca kÃmasukhaæ loke yac ca divyaæ mahat sukham /

t­«ïÃk«ayasukhasyaite nÃrhata÷ «o¬aÓÅæ kalÃm" iti. 2.42

#<kÃyendriyasiddhir aÓuddhik«ayÃt tapasa÷  || YS_2.43 ||>#

     nirvartyamÃnam eva tapo hinasty aÓuddhyÃvaraïamalaæ tadÃvaraïamalÃpagamÃt kÃyasiddhir aïimÃdyÃ. tathendriyasiddhir dÆrÃc chravaïadarÓanÃdyeti. 2.43

#<svÃdhyÃyÃd i«ÂadevatÃsaæprayoga÷  || YS_2.44 ||>#
     devÃ ­«aya÷ siddhÃÓ ca svÃdhyÃyaÓÅlasya darÓanaæ gacchanti, kÃrye cÃsya vartanta iti. 2.44

#<samÃdhisiddhir ÅÓvarapraïidhÃnÃt  || YS_2.45 ||>#
     ÅÓvarÃrpitasarvabhÃvasya samÃdhisiddhir yayÃ sarvam Åpsitam avitathaæ jÃnÃti deÓÃntare dehÃntare kÃlÃntare ca. tato 'sya praj¤Ã yathÃbhÆtaæ prajÃnÃtÅti. 2.45

uktÃ÷ saha siddhibhir yamaniyamÃ÷ ÃsanÃdÅni vak«yÃma÷ tatra ---
     #<sthirasukham Ãsanam  || YS_2.46 ||>#

tadyathÃ padmÃsanaæ bhadrÃsanaæ svastikaæ daï¬Ãsanaæ sopÃÓrayaæ paryaÇkaæ krau¤cani«adanaæ hastini«adanam u«Ârani«adanaæ samasaæsthÃnaæ sthirasukhaæ yathÃsukhaæ cety evamÃdÅni. 2.46

#<prayatnaÓaithilyÃnantasamÃpattibhyÃm  || YS_2.47 ||>#
     bhavatÅti vÃkyaÓe«a÷ prayatnoparamÃt sidhyaty Ãsanaæ yena nÃÇgamejayo bhavati. anante vÃ samÃpannaæ cittam Ãsanaæ nirvartayatÅti. 2.47

#<tato dvandvÃnabhighÃta÷  || YS_2.48 ||>#
     ÓÅto«ïÃdibhir dvandvair ÃsanajayÃn nÃbhibhÆyate. 2.48

#<tasmin sati ÓvÃsapraÓvÃsayor gativiccheda÷ prÃïÃyÃma÷  || YS_2.49 ||>#
     saty Ãsanajaye bÃhyasya vÃyor Ãcamanaæ ÓvÃsa÷, kau«Âhyasya vÃyor ni÷sÃraïaæ praÓvÃsa÷, tayor gativiccheda ubhayÃbhÃva÷ prÃïÃyÃma÷. 2.49

sa tu ---
     #<bÃhyÃbhyantarastambhav­ttir deÓakÃlasaækhyÃbhi÷ parid­«Âo dÅrghasÆk«ma÷  || YS_2.50 ||>#
     yatra praÓvÃsapÆrvako gatyabhÃva÷ sa bÃhya÷. yatra ÓvÃsapÆrvako gatyabhÃva÷ sa Ãbhyantara÷. t­tÅya÷ stambhav­ttir yatrobhayÃbhÃva÷ sak­ÂprayatnÃd bhavati. yathÃ tapte nyastam upale jalaæ sarvata÷ saækocam Ãpadyate tathÃ dvayor yugapad gatyabhÃva iti. trayo 'py ete deÓena parid­«ÂÃ iyÃn asya vi«ayo deÓa iti. kÃlena parid­«ÂÃ÷ k«aïÃnÃm iyattÃvadhÃraïenÃvacchinnÃ ity artha÷. saækhyÃbhi÷ parid­«ÂÃ etÃvadbhi÷ ÓvÃsapraÓvÃsai÷ prathama udghÃtas tadvan nig­hÅtasyaitÃvadbhir dvitÅya udghÃta evaæ t­tÅya÷. evaæ m­dur evaæ madhya evaæ tÅvra iti saækhyÃparid­«Âa÷. sa khalv ayam evam abhyasto dÅrghasÆk«ma÷. 2.50

#<bÃhyÃbhyantaravi«ayÃk«epÅ caturtha÷  || YS_2.51 ||>#
     deÓakÃlasaækhyÃbhir bÃhyavi«ayaparid­«Âa Ãk«ipta÷. tathÃbhyantaravi«ayaparid­«Âa Ãk«ipta÷. ubhayathÃ dÅrghasÆk«ma÷. tatpÆrvako bhÆmijayÃt krameïobhayor gatyabhÃvaÓ caturtha÷ prÃïÃyÃma÷. t­tÅyas tu vi«ayÃnÃlocito gatyabhÃva÷ sak­dÃrabdha eva deÓakÃlasaækhyÃbhi÷ parid­«Âo dÅrghasÆk«ma÷. caturthas tu ÓvÃsapraÓvÃsayor vi«ayÃvadhÃraïÃt krameïa bhÆmijayÃd ubhayÃk«epapÆrvako gatyabhÃvaÓ caturtha÷ prÃïÃyÃma ity ayaæ viÓe«a iti. 2.51

#<tata÷ k«Åyate prakÃÓÃvaraïam  || YS_2.52 ||>#
     prÃïÃyÃmÃn abhyasyato 'sya yogina÷ k«Åyate vivekaj¤ÃnÃvaraïÅyaæ karma. yat tad Ãcak«ate. mahÃmohamayenendrajÃlena prakÃÓaÓÅlaæ sattvam Ãv­tya tad evÃkÃrye niyuÇkta iti. tad asya prakÃÓÃvaraïaæ karma saæsÃranibandhanaæ prÃïÃyÃmÃbhyÃsÃd durbalaæ bhavati pratik«aïaæ ca k«Åyate. tathÃ coktam. "tapo na paraæ prÃïÃyÃmÃt tato viÓuddhir malÃnÃæ dÅptiÓ ca j¤Ãnasya" iti. 2.52

kiæca ---
     #<dhÃraïÃsu ca yogyatÃ manasa÷  || YS_2.53 ||>#

prÃïÃyÃmÃbhyÃsÃd eva "pracchardanavidhÃraïÃbhyÃæ vÃ prÃïasya" iti vacanÃt. 2.53

atha ka÷ pratyÃhÃra÷ ---
     #<svavi«ayÃsaæprayoge cittasvarÆpÃnukÃra ivendriyÃïÃæ pratyÃhÃra÷  || YS_2.54 ||>#

svavi«ayasaæprayogÃbhÃve cittasvarÆpÃnukÃra iveti, cittanirodhe cittavanniruddhÃnÅndriyÃïi netarendriyajayavadupÃyÃntaram apek«ante. yathÃ madhukararÃjaæ mak«ikÃ utpatantam anÆtpatanti niviÓamÃnam anu niviÓante tathendriyÃïi cittanirodhe niruddhÃnÅty e«a pratyÃhÃra÷. 2.54

#<tata÷ paramÃ vaÓyatendriyÃïÃm  || YS_2.55 ||>#
     ÓabdÃdi«v avyasanam indriyajaya iti kecit. saktir vyasanaæ vyasyaty enaæ Óreyasa iti. aviruddhÃ pratipattir nyÃyyÃ. ÓabdÃdisaæprayoga÷ svecchayety anye. rÃgadve«ÃbhÃve sukhadu÷khaÓÆnyaæ ÓabdÃdij¤Ãnam indriyajaya iti kecit. cittaikÃgryÃd apratipattir eveti jaigÅ«avya÷. tataÓ ca paramÃ tv iyaæ vaÓyatÃ yac cittanirodhe niruddhÃnÅndriyÃïi netarendriyajayavat prayatnak­tam upÃyÃntaram apek«ante yogina iti. 2.55

iti ÓrÅpÃtÃ¤jale sÃækhyapravacane yogaÓÃstre ÓrÅmadvyÃsabhÃ«ye dvitÅya÷ sÃdhanapÃda÷ 2.

uktÃni pa¤ca bahiraÇgÃni(ïi) sÃdhanÃni. dhÃraïÃ vaktavyÃ ---
     #<deÓabandhaÓ cittasya dhÃraïÃ  || YS_3.1 ||>#

nÃbhicakre h­dayapuï¬arÅke mÆrdhni jyoti«i nÃsikÃgre jihvÃgra ity evamÃdi«u deÓe«u bÃhye vÃ vi«aye cittasya v­ttimÃtreïa bandha iti dhÃraïÃ. 3.1

#<tatra pratyayaikatÃnatÃ dhyÃnam  || YS_3.2 ||>#

tasmin deÓe dhyeyÃlambanasya pratyayasyaikatÃnatÃ sad­Óa÷ pravÃha÷ pratyayÃntareïÃparÃm­«Âo dhyÃnam. 3.2

#<tad evÃrthamÃtranirbhÃsaæ svarÆpaÓÆnyam iva samÃdhi÷  || YS_3.3 ||>#
     dhyÃnam eva dhyeyÃkÃrÃnirbhÃsaæ pratyayÃtmakena svarÆpeïa ÓÆnyam iva yadÃ bhavati dhyeyasvabhÃvÃveÓÃt tadÃ samÃdhir ity ucyate. 3.3

#<trayam ekatra saæyama÷  || YS_3.4 ||>#
     tad etad dhÃraïÃdhyÃnasamÃdhitrayam ekatra saæyama÷. ekavi«ayÃïi trÅïi sÃdhanÃni saæyama ity ucyate. tad asya trayasya tÃntrikÅ paribhÃ«Ã saæyama iti. 3.4

#<tajjayÃt praj¤Ãloka÷  || YS_3.5 ||>#
     tasya saæyamasya jayÃt samÃdhipraj¤ÃyÃ bhavaty Ãloko yathÃ yathÃ saæyama÷ sthirapado bhavati tathÃ tathÃ samÃdhipraj¤Ã viÓÃradÅ bhavati. 3.5

#<tasya bhÆmi«u viniyoga÷  || YS_3.6 ||>#
     tasya saæyamasya jitabhÆmer yÃnantarÃ bhÆmis tatra viniyoga÷. na hy ajitÃdharabhÆmir anantarabhÆmiæ vilaÇghya prÃntabhÆmi«u saæyamaæ labhate. tadabhÃvÃc ca kutas tasya praj¤Ãloka÷. ÅÓvaraprasÃdÃj jitottarabhÆmikasya ca nÃdharabhÆmi«u paracittaj¤ÃnÃdi«u saæyamo yukta÷. kasmÃt, tadarthasyÃnyata evÃvagatatvÃt. bhÆmer asyÃ iyam anantarÃ bhÆmir ity atra yoga evopÃdhyÃya÷. katham evaæ hy uktam. "yogena yogo j¤Ãtavyo yogo yogÃt pravartate / yo 'pramattas tu yogena sa yoge ramate ciram" iti. 3.6

#<trayam antaraÇgaæ pÆrvebhya÷  || YS_3.7 ||>#
     tad etad dhÃraïÃdhyÃnasamÃdhitrayam antaraÇgaæ saæpraj¤Ãtasya samÃdhe÷ pÆrvebhyo yamÃdibhya÷ pa¤cabhya÷ sÃdhanebhya iti. 3.7

#<tad api bahiraÇgaæ nirbÅjasya  || YS_3.8 ||>#
     tad apy antaraÇgaæ sÃdhanatrayaæ nirbÅjasya yogasya bahiraÇgaæ bhavati kasmÃt, tadabhÃve bhÃvÃd iti. 3.8

atha nirodhacittak«aïe«u calaæ guïav­ttam iti kÅd­Óas tadÃ cittapariïÃma÷ ---
     #<vyutthÃnanirodhasaæskÃrayor abhibhavaprÃdurbhÃvau nirodhak«aïacittÃnvayo nirodhapariïÃma÷  || YS_3.9 ||>#
     vyutthÃnasaæskÃrÃÓ cittadharmÃ na te pratyayÃtmakÃ iti pratyayanirodhe na niruddhÃ nirodhasaæskÃrÃ api cittadharmÃs tayor abhibhavaprÃdurbhÃvau vyutthÃnasaæskÃrÃ hÅyante nirodhasaæskÃrÃ ÃdhÅyante. nirodhak«aïaæ cittam anveti tad ekasya cittasya pratik«aïam idaæ saæskÃrÃnyathÃtvaæ nirodhapariïÃma÷. tadÃ saæskÃraÓe«aæ cittam iti nirodhasamÃdhau vyÃkhyÃtam. 3.9

#<tasya praÓÃntavÃhitÃ saæskÃrÃt  || YS_3.10 ||>#
     nirodhasaæskÃrÃbhyÃsapÃÂavÃpek«Ã praÓÃntavÃhitÃ cittasya bhavati. tatsaæskÃramÃndye vyutthÃnadharmiïÃ saæskÃreïa nirodhadharmasaæskÃro 'bhibhÆyata iti. 3.10

#<sarvÃrthataikÃgratayo÷ k«ayodayau cittasya samÃdhipariïÃma÷  || YS_3.11 ||>#
     sarvÃrthatÃ cittadharma÷. ekÃgratÃpi cittadharma÷. sarvÃrthatÃyÃ÷ k«ayas tirobhÃva ity artha÷. ekÃgratÃyÃ udaya ÃvirbhÃva ity artha÷. tayor dharmitvenÃnugataæ cittaæ, tad idaæ cittam apÃyopajanayo÷ svÃtmabhÆtayor dharmayor anugataæ samÃdhÅyate sa cittasya samÃdhipariïÃma÷. 3.11

#<tata÷ puna÷ ÓÃntoditau tulyapratyayau cittasyaikÃgratÃpariïÃma÷  || YS_3.12 ||>#
     samÃhitacittasya pÆrvapratyaya÷ ÓÃnta uttaras tatsad­Óa udita÷, samÃdhicittam ubhayor anugataæ punas tathaivÃsamÃdhibhre«Ãd iti. sa khalv ayaæ dharmiïaÓ cittasyaikÃgratÃpariïÃma÷. 3.12

#<etena bhÆtendriye«u dharmalak«aïÃvasthÃpariïÃmÃ vyÃkhyÃtÃ÷  || YS_3.13 ||>#
     etena pÆrvoktena cittapariïÃmena dharmalak«aïÃvasthÃrÆpeïa bhÆtendriye«u dharmapariïÃmo lak«aïapariïÃmo 'vasthÃpariïÃmaÓ cokto veditavya÷. tatra vyutthÃnanirodhayor abhibhavaprÃdurbhÃvau dharmiïi dharmapariïÃma÷. lak«aïapariïÃmaÓ ca nirodhas trilak«aïas tribhir adhvabhir yukta÷. sa khalv anÃgatalak«aïam adhvÃnaæ prathamaæ hitvÃ dharmatvam anatikrÃnto vartamÃnalak«aïaæ pratipanna÷. yatrÃsya svarÆpeïÃbhivyakti÷. e«o 'sya dvitÅyo 'dhvÃ. na cÃtÅtÃnÃgatÃbhyÃæ lak«aïÃbhyÃæ viyukta÷.
     tathÃ vyutthÃnaæ trilak«aïaæ tribhir adhvabhir yuktaæ vartamÃnalak«aïaæ hitvÃ dharmatvam anatikrÃntam atÅtalak«aïaæ pratipannam. e«o 'sya t­tÅyo 'dhvÃ. na cÃnÃgatavartamÃnÃbhyÃæ lak«aïÃbhyÃæ viyuktam. evaæ punar vyutthÃnam upasaæpadyamÃnam anÃgatalak«aïaæ hitvÃ dharmatvam anatikrÃntaæ vartamÃnalak«aïaæ pratipannam. yatrÃsya svarÆpÃbhivyaktau satyÃæ vyÃpÃra÷ e«o 'sya dvitÅyo 'dhvÃ. na cÃtÅtÃnÃgatÃbhyÃæ lak«aïÃbhyÃæ viyuktam iti. evaæ punar nirodha evaæ punar vyutthÃnam iti.
     tathÃvasthÃpariïÃma÷ tatra nirodhak«aïe«u nirodhasaæskÃrÃ balavanto bhavanti durbalÃ vyutthÃnasaæskÃrÃ iti. e«a dharmÃïÃm avasthÃpariïÃma÷. tatra dharmiïo dharmai÷ pariïÃmo dharmÃïÃæ tryadhvanÃæ lak«aïai÷ pariïÃmo lak«aïÃnÃm apy avasthÃbhi÷ pariïÃma iti. evaæ dharmalak«aïÃvasthÃpariïÃmai÷ ÓÆnyaæ na k«aïam api guïav­ttam avati«Âhate. calaæ ca guïav­ttam. guïasvÃbhÃvyaæ tu prav­ttikÃraïam uktaæ guïÃnÃm iti. etena bhÆtendriye«u dharmadharmibhedÃt trividha÷ pariïÃmo veditavya÷.
     paramÃrthatas tv eka eva pariïÃma÷. dharmisvarÆpamÃtro hi dharmo dharmivikriyaivai«Ã dharmadvÃrÃ prapa¤cyata iti. tatra dharmasya dharmiïi vartamÃnasyaivÃdhvasv atÅtÃnÃgatavartamÃne«u bhÃvÃnyathÃtvaæ bhavati na tu dravyÃnyathÃtvam. yathÃ suvarïabhÃjanasya bhittvÃnyathÃkriyamÃïasya bhÃvÃnyathÃtvaæ bhavati na suvarïÃnyathÃtvam iti.
     apara Ãha --- dharmÃnabhyadhiko dharmÅ pÆrvatattvÃnatikramÃt. pÆrvÃparÃvasthÃbhedam anupatita÷ kauÂasthyenaiva parivarteta yady anvayÅ syÃd iti.
     ayam ado«a÷. kasmÃt. ekÃntatÃnabhyupagamÃt. tad etat trailokyaæ vyakter apaiti nityatvaprati«edhÃt. apetam apy asti vinÃÓaprati«edhÃt. saæsargÃc cÃsya sauk«myaæ, sauk«myÃc cÃnupalabdhir iti.
     lak«aïapariïÃmo dharmo 'dhvasu vartamÃno 'tÅto 'tÅtalak«aïayukto 'nÃgatavartamÃnÃbhyÃæ lak«aïÃbhyÃm aviyukta÷. tathÃnÃgato 'nÃgatalak«aïayukto vartamÃnÃtÅtÃbhyÃæ lak«aïÃbhyÃm aviyukta÷. tathÃ vartamÃno vartamÃnalak«aïayukto 'tÅtÃnÃgatÃbhyÃæ lak«aïÃbhyÃm aviyukta iti. yathÃ puru«a ekasyÃæ striyÃæ rakto na Óe«Ãsu virakto bhavatÅti.
     atra lak«aïapariïÃme sarvasya sarvalak«aïayogÃd adhvasaækara÷ prÃpnotÅti parair do«aÓ codyata iti. tasya parihÃra÷ --- dharmÃïÃæ dharmatvam aprasÃdhyam. sati ca dharmatve lak«aïabhedo 'pi vÃcyo na vartamÃnasamaya evÃsya dharmatvam. evaæ hi na cittaæ rÃgadharmakaæ syÃt krodhakÃle rÃgasyÃsamudÃcÃrÃd iti.
     kiæca trayÃïÃæ lak«aïÃnÃæ yugapad ekasyÃæ vyaktau nÃsti saæbhava÷. krameïa tu svavya¤jakÃ¤janasya bhÃvo bhaved iti. uktaæ ca rÆpÃtiÓayÃ v­ttyatiÓayÃÓ ca virudhyante, sÃmÃnyÃni tv atiÓayai÷ saha pravartante. tasmÃd asaækara÷ yathÃ rÃgasyaiva kvacit samudÃcÃra iti na tadÃnÅm anyatrÃbhÃva÷, kiætu kevalaæ sÃmÃnyena samanvÃgata ity asti tadÃ tatra tasya bhÃva÷ tathÃ lak«aïasyeti.
     na dharmÅ tryadhvÃ dharmÃs tu tryadhvÃnas te lak«itÃ alak«itÃs tatra lak«itÃs tÃæ tÃm avasthÃæ prÃpnuvanto 'nyatvena pratinirdiÓyante 'vasthÃntarato na dravyÃntarata÷. yathaikÃ rekhÃ ÓatasthÃne Óataæ daÓasthÃne daÓaikÃ caikasthÃne yathÃ caikatve 'pi strÅ mÃtÃ cocyate duhitÃ ca svasÃ ceti.
     avasthÃpariïÃme kauÂasthyaprasaÇgado«a÷ kaiÓcid ukta÷. katham. adhvano vyÃpÃreïa vyavahitatvÃt. yadÃ dharma÷ svavyÃpÃraæ na karoti tadÃnÃgato yadÃ karoti tadÃ vartamÃno yadÃ k­tvÃ niv­ttas tadÃtÅta ity evaæ dharmadharmiïor lak«aïÃnÃm avasthÃnÃæ ca kauÂasthyaæ prÃpnotÅti parair do«a ucyate.
     nÃsau do«a÷. kasmÃt. guïinityatve 'pi guïÃnÃæ vimardavaicitryÃt. yathÃ saæsthÃnam Ãdimad dharmamÃtraæ ÓabdÃdÅnÃæ guïÃnÃæ vinÃÓyavinÃÓinÃm evaæ liÇgam Ãdimad dharmamÃtraæ sattvÃdÅnÃæ guïÃnÃæ vinÃÓyavinÃÓinÃ tasmin vikÃrasaæj¤eti.
     tatredam udÃharaïaæ m­ddharmÅ piï¬ÃkÃrÃd dharmÃd dharmÃntaram upasaæpadyamÃno dharmata÷ pariïamate ghaÂÃkÃra iti. ghaÂÃkÃro 'nÃgataæ lak«aïaæ hitvÃ vartamÃnalak«aïaæ pratipadyata iti lak«aïata÷ pariïamate. ghaÂo navapurÃïatÃæ pratik«aïam anubhavann avasthÃpariïÃmaæ pratipadyata iti. dharmiïo 'pi dharmÃntaram avasthÃ dharmasyÃpi lak«aïÃntaram avasthety eka eva dravyapariïÃmo bhedenopadarÓita iti. evaæ padÃrthÃntare«v api yojyam iti. ta ete dharmalak«aïÃvasthÃpariïÃmÃ dharmisvarÆpam anatikrÃntÃ ity eka eva pariïÃma÷ sarvÃn amÆn viÓe«Ãn abhiplavate. atha ko 'yaæ pariïÃma÷.avasthitasya dravyasya pÆrvadharmaniv­ttau dharmÃntarotpatti÷ pariïÃma iti. 3.13

tatra ---
     #<ÓÃntoditÃvyapadeÓyadharmÃnupÃtÅ dharmÅ  || YS_3.14 ||>#

yogyatÃvacchinnÃ dharmiïa÷ Óaktir eva dharma÷. sa ca phalaprasavabhedÃnumita ekasyÃnyo 'nyaÓ ca parid­«Âa÷. tatra vartamÃna÷ svavyÃpÃram anubhavan dharmÅ dharmÃntarebhya÷ ÓÃntebhyaÓ cÃvyapadeÓyebhyaÓ ca bhidyate. yadÃ tu sÃmÃnyena samanvÃgato bhavati tadÃ dharmisvarÆpamÃtratvÃt ko 'sau kena bhidyeta.
     tatra ye khalu dharmiïo dharmÃ÷ ÓÃntÃ uditÃ avyapadeÓyÃÓ ceti, tatra ÓÃntÃ ye k­tvÃ vyÃpÃrÃnuparatÃ÷ savyÃpÃrÃ uditÃs te cÃnÃgatasya lak«aïasya samanantarÃ vartamÃnasyÃnantarÃ atÅtÃ÷ kimartham atÅtasyÃnantarÃ na bhavanti vartamÃnÃ÷, pÆrvapaÓcimatÃyÃ abhÃvÃt. yathÃnÃgatavartamÃnayo÷ pÆrvapaÓcimatÃ naivam atÅtasya. tasmÃn nÃtÅtasyÃsti samanantara÷ tadanÃgata eva samanantaro bhavati vartamÃnasyeti.
     athÃvyapadeÓyÃ÷ ke sarvaæ sarvÃtmakam iti. yatroktam --- jalabhÆmyo÷ pÃriïÃmikaæ rasÃdivaiÓvarÆpyaæ sthÃvare«u d­«Âam. tathÃ sthÃvarÃïÃæ jaÇgame«u jaÇgamÃnÃæ sthÃvare«v ity evaæ jÃtyanucchedena sarvaæ sarvÃtmakam iti.
     deÓakÃlÃkÃranimittÃpabandhÃn na khalu samÃnakÃlam ÃtmanÃm abhivyaktir iti. ya ete«v abhivyaktÃnabhivyakte«u dharme«v anupÃtÅ sÃmÃnyaviÓe«ÃtmÃ so 'nvayÅ dharmÅ. yasya tu dharmamÃtram evedaæ niranvayaæ tasya bhogÃbhÃva÷. kasmÃt, anyena vij¤Ãnena k­tasya karmaïo 'nyat kathaæ bhokt­tvenÃdhikriyate. tatsm­tyabhÃvaÓ ca nÃnyad­«Âasya smaraïam anyasyÃstÅti. vastupratyabhij¤ÃnÃc ca sthito 'nvayÅ dharmÅ yo dharmÃnyathÃtvam abhyupagata÷ pratyabhij¤Ãyate tasmÃn nedaæ dharmamÃtraæ niranvayam iti. 3.14

#<kramÃnyatvaæ pariïÃmÃnyatve hetu÷  || YS_3.15 ||>#
     ekasya dharmiïa eka eva pariïÃma iti prasakte kramÃnyatvaæ pariïÃmÃnyatve hetur bhavatÅti. tadyathÃ cÆrïam­tpiï¬am­dghaÂam­tkapÃlam­tkaïam­d iti ca krama÷. yo yasya dharmasya samanantaro dharma÷ sa tasya krama÷. piï¬a÷ pracyavate ghaÂa upajÃyata iti dharmapariïÃmakrama÷. lak«aïapariïÃmakramo ghaÂasyÃnÃgatabhÃvÃd vartamÃnabhÃva÷ krama÷. tathÃ piï¬asya vartamÃnabhÃvÃd atÅtabhÃva÷ krama÷. nÃtÅtasyÃsti krama÷. kasmÃt. pÆrvaparatÃyÃæ satyÃæ samanantaratvaæ, sÃ tu nÃsty atÅtasya tasmÃd dvayor eva lak«aïayo÷ krama÷. tathÃvasthÃpariïÃmakramo 'pi ghaÂasyÃbhinavasya prÃnte purÃïatÃ d­Óyate. sÃ ca k«aïaparamparÃnupÃtinÃ krameïÃbhivyajyamÃnÃ parÃæ vyaktim Ãpadyata iti. dharmalak«aïÃbhyÃæ ca viÓi«Âo 'yaæ t­tÅya÷ pariïÃma iti.
     ta ete kramÃ dharmadharmibhede sati pratilabdhasvarÆpÃ÷. dharmo 'pi dharmÅ bhavaty anyadharmasvarÆpÃpek«ayeti. yadÃ tu paramÃrthato dharmiïy abhedopacÃras taddvÃreïa sa evÃbhidhÅyate dharmas tadÃyam ekatvenaiva krama÷ pratyavabhÃsate.
     cittasya dvaye dharmÃ parid­«ÂÃÓ cÃparid­«ÂÃÓ ca. tatra pratyayÃtmakÃ÷ parid­«ÂÃ vastumÃtrÃtmakÃ aparid­«ÂÃ÷. te ca saptaiva bhavanty anumÃnena prÃpitavastumÃtrasadbhÃvÃ÷.
     "nirodhadharmasaæskÃrÃ÷ pariïÃmo 'tha jÅvanam /
     ce«ÂÃ ÓaktiÓ ca cittasya dharmÃ darÓanavarjitÃ÷ //" iti. 3.15

ato yogina upÃttasarvasÃdhanasya bubhutsitÃrthapratipattaye saæyamasya vi«aya upak«ipyate ---
     #<pariïÃmatrayasaæyamÃd atÅtÃnÃgataj¤Ãnam  || YS_3.16 ||>#

dharmalak«aïÃvasthÃpariïÃme«u saæyamÃd yoginÃæ bhavaty atÅtÃnÃgataj¤Ãnam. dhÃraïÃdhyÃnasamÃdhitrayam ekatra saæyama ukta÷. tena pariïÃmatrayaæ sÃk«ÃtkriyamÃïam atÅtÃnÃgataj¤Ãnaæ te«u saæpÃdayati. 3.16

#<ÓabdÃrthapratyayÃnÃm itaretarÃdhyÃsÃt saækaras tatpravibhÃgasaæyamÃt sarvabhÆtarutaj¤Ãnam  || YS_3.17 ||>#
     tatra vÃgvarïe«v evÃrthavatÅ. Órotraæ ca dhvanipariïÃmamÃtravi«ayam. padaæ punar nÃdÃnusaæhÃrabuddhinirgrÃhyam iti. varïÃ ekasamayÃsaæbhavitvÃt parasparaniranugrahÃtmÃnas te padam asaæsp­ÓyÃnupasthÃpyÃvirbhÆtÃs tirobhÆtÃÓ ceti pratyekam apadasvarÆpÃ ucyante.
     varïa÷ punar ekaika÷ padÃtmÃ sarvÃbhidhÃnaÓaktipracita÷ sahakÃrivarïÃntarapratiyogitvÃd vaiÓvarÆpyam ivÃpanna÷ pÆrvaÓ cottareïottaraÓ ca pÆrveïa viÓe«e 'vasthÃpita ity evaæ bahavo varïÃ÷ kramÃnurodhino 'rthasaæketenÃvacchinnÃ iyanta ete sarvÃbhidhÃnaÓaktipariv­tÃ gakÃraukÃravisarjanÅyÃ÷ sÃsnÃdimantam arthaæ dyotayantÅti.
     tad ete«Ãm arthasaæketenÃvacchinnÃnÃm upasaæh­tadhvanikramÃïÃæ ya eko buddhinirbhÃsas tatpadaæ vÃcakaæ vÃcyasya saæketyate. tad ekaæ padam ekabuddhivi«aya ekaprayatnÃk«iptam abhÃgam akramam avarïaæ bauddham antyavarïapratyayavyÃpÃropasthÃpitaæ paratra pratipipÃdayi«ayÃ varïair evÃbhidhÅyamÃnai÷ ÓrÆyamÃïaiÓ ca Órot­bhir anÃdivÃgvyavahÃravÃsanÃnuviddhayÃ lokabuddhyÃ siddhavatsaæpratipattyÃ pratÅyate.
     tasya saæketabuddhita÷ pravibhÃga etÃvatÃm evaæjÃtÅyako 'nusaæhÃra ekasyÃrthasya vÃcaka iti. saæketas tu padapadÃrthayor itaretarÃdhyÃsarÆpa÷ sm­tyÃtmako yo 'yaæ Óabda÷ so 'yam artho yo 'yam artha÷ so 'yaæ Óabda iti. evam itaretarÃdhyÃsarÆpa÷ saæketo bhavatÅti. evam ete ÓabdÃrthapratyayÃ itaretarÃdhyÃsÃt saækÅrïÃ gaur iti Óabdo gaur ity artho gaur iti j¤Ãnam. ya e«Ãæ pravibhÃgaj¤a÷ sa sarvavit.
     sarvapade«u cÃsti vÃkyaÓaktiv­k«a ity ukte 'stÅti gamyate. na sattÃæ padÃrtho vyabhicaratÅti. tathÃ na hy asÃdhanÃ kriyÃstÅti.
     tathÃ ca pacatÅty ukte sarvakÃrakÃïÃm Ãk«epo niyamÃrtho 'nuvÃda÷ kart­karaïakarmaïÃæ caitrÃgnitaï¬ulÃnÃm iti. d­«Âaæ ca vÃkyÃrthe padaracanaæ ÓrotriyaÓ chando 'dhÅte, jÅvati prÃïÃn dhÃrayati. tatra vÃkye padÃrthÃbhivyaktis tata÷ padaæ pravibhajya vyÃkaraïÅyaæ kriyÃvÃcakaæ vÃ kÃrakavÃcakaæ vÃ. anyathÃ bhavaty aÓvo 'jÃpaya ity evamÃdi«u nÃmÃkhyÃtasÃrÆpyÃd anirj¤Ãtaæ kathaæ kriyÃyÃæ kÃrake vÃ vyÃkriyeteti.
     te«Ãæ ÓabdÃrthapratyayÃnÃæ pravibhÃga÷. tadyathÃ Óvetate prÃsÃda iti kriyÃrtha÷, Óveta÷ prÃsÃda iti kÃrakÃrtha÷ Óabda÷, kriyÃkÃrakÃtmÃ tadartha÷ pratyayaÓ ca. kasmÃt so 'yam ity abhisaæbandhÃd ekÃkÃra eva pratyaya÷ saæketa iti.
     yas tu Óveto 'rtha÷ sa Óabdapratyayayor ÃlambanÅbhÆta÷. sa hi svÃbhir avasthÃbhir vikriyamÃïo na Óabdasahagato na buddhisahagata÷. evaæ Óabda evaæ pratyayo netaretarasahagata ity anyathÃ Óabdo 'nyathÃrtho 'nyathÃ pratyaya iti vibhÃga÷. evaæ tatpravibhÃgasaæyamÃd yogina÷ sarvabhÆtarutaj¤Ãnaæ saæpadyata iti. 3.17

#<saæskÃrasÃk«ÃtkaraïÃt pÆrvajÃtij¤Ãnam  || YS_3.18 ||>#
     dvaye khalv amÅ saæskÃrÃ÷ sm­tikleÓahetavo vÃsanÃrÆpÃ vipÃkahetavo dharmÃdharmarÆpÃ÷. te pÆrvabhavÃbhisaæsk­tÃ÷ pariïÃmace«ÂÃnirodhaÓaktijÅvanadharmavad aparid­«ÂÃÓ cittadharmÃ÷. te«u saæyama÷ saæskÃrasÃk«ÃtkriyÃyai samartha÷. na ca deÓakÃlanimittÃnubhavair vinÃ te«Ãm asti sÃk«Ãtkaraïam. tad itthaæ saæskÃrasÃk«ÃtkaraïÃt pÆrvajÃtij¤Ãnam utpadyate yogina÷. paratrÃpy evam eva saæskÃrasÃk«ÃtkaraïÃt parajÃtisaævedanam.
     atredam ÃkhyÃnaæ ÓrÆyate --- bhagavato jaigÅ«avyasya saæskÃrasÃk«ÃtkaraïÃd daÓasu mahÃsarge«u janmapariïÃmakramam anupaÓyato vivekajaæ j¤Ãnaæ prÃdurabhÆt. atha bhagavÃn ÃvaÂyas tanudharas tam uvÃca --- daÓasu mahÃsarge«u bhavyatvÃd anabhibhÆtabuddhisattvena tvayÃ narakatiryaggarbhasaæbhavaæ du÷khaæ saæpaÓyatÃ devamanu«ye«u puna÷ punar utpadyamÃnena sukhadu÷khayo÷ kim adhikam upalabdham iti. bhagavantam ÃvaÂyaæ jaigÅ«avya uvÃca. daÓasu mahÃsarge«u bhavyatvÃd anabhibhÆtabuddhisattvena mayÃ narakatiryagbhavaædu÷khaæ saæpaÓyatÃ devamanu«ye«u puna÷ punar utpadyamÃnena yat kiæcid anubhÆtaæ tat sarvaæ du÷kham eva pratyavaimi. bhagavÃn ÃvaÂya uvÃca. yad idam Ãyu«mata÷ pradhÃnavaÓitvam anuttamaæ ca saæto«asukhaæ kim idam api du÷khapak«e nik«iptam iti. bhavagÃ¤ jaigÅ«avya uvÃca --- vi«ayasukhÃpek«ayaivedam anuttamaæ saæto«asukham uktam. kaivalyasukhÃpek«ayÃ du÷kham eva. buddhisattvasyÃyaæ dharmas triguïas triguïaÓ ca pratyayo heyapak«e nyasta iti. du÷kharÆpas t­«ïÃtantu÷. t­«ïÃdu÷khasaætÃpÃpagamÃt tu prasannam abÃdhaæ sarvÃnukÆlaæ sukham idam uktam iti. 3.18

#<pratyayasya paracittaj¤Ãnam  || YS_3.19 ||>#
     pratyaye saæyamÃt pratyayasya sÃk«ÃtkaraïÃt tata÷ paracittaj¤Ãnam. 3.19

#<na ca tat sÃlambanaæ tasyÃvi«ayÅbhÆtatvÃt  || YS_3.20 ||>#
     raktaæ pratyayaæ jÃnÃty amu«minn Ãlambane raktam iti na jÃnÃti. parapratyayasya yad Ãlambanaæ tad yogicittena nÃlambanÅk­taæ parapratyayamÃtraæ tu yogicittasyÃlambanÅbhÆtam iti. 3.20

#<kÃyarÆpasaæyamÃt tadgrÃhyaÓaktistambhe cak«u÷prakÃÓÃsaæprayoge 'ntardhÃnam  || YS_3.21 ||>#
     kÃyasya rÆpe saæyamÃd rÆpasya yÃ grÃhyÃ Óaktis tÃæ prati«ÂabhnÃti. grÃhyaÓaktistambhe sati cak«u«prakÃÓÃsaæprayoge 'ntardhÃnam utpadyate yogina÷. etena ÓabdÃdyantardhÃnam uktaæ veditavyam. 3.21

#<sopakramaæ nirupakramaæ ca karma tatsaæyamÃd aparÃntaj¤Ãnam ari«Âebhyo vÃ  || YS_3.22 ||>#
     ÃyurvipÃkaæ karma dvividhaæ sopakramaæ nirupakramaæ ca. tatra yathÃrdraæ vastraæ vitÃnitaæ laghÅyasÃ kÃlena Óu«yet tathÃ sopakramam. yathÃ ca tad eva saæpiï¬itaæ cireïa saæÓu«yed evaæ nirupakramam. yathÃ vÃgni÷ Óu«ke kak«e mukto vÃtena samantato yukta÷ k«epÅyasÃ kÃlena dahet tathÃ sopakramam. yathÃ vÃ sa evÃgnis t­ïarÃÓau kramaÓo 'vayave«u nyastaÓ cireïa dahet tathÃ nirupakramam. tadaikabhavikam Ãyu«karaæ karma dvividhaæ sopakramaæ nirupakramaæ ca. tatsaæyamÃd aparÃntasya prÃyaïasya j¤Ãnam.
     ari«Âebhyo veti trividham ari«Âam ÃdhyÃtmikam Ãdhibhautikam Ãdhidaivikaæ ceti. tatrÃdhyÃtmikaæ gho«aæ svadehe pihitakarïo na Ó­ïoti, jyotir vÃ netre 'va«Âabdhe na paÓyati. tathÃdhibhautikaæ yamapuru«Ãn paÓyati, pitÌn atÅtÃn akasmÃt paÓyati. tathÃdhidaivikaæ svargam akasmÃt siddhÃn vÃ paÓyati. viparÅtaæ vÃ sarvam iti anena vÃ jÃnÃty aparÃntam upasthitam iti. 3.22


#<maitryÃdi«u balÃni  || YS_3.23 ||>#
     maitrÅ karuïÃ muditeti tisro bhÃvanÃs tatra bhÆte«u sukhite«u maitrÅæ bhÃvayitvÃ maitrÅbalaæ labhate. du÷khite«u karuïÃæ bhÃvayitvÃ karuïÃbalaæ labhate. puïyaÓÅle«u muditÃæ bhÃvayitvÃ muditÃbalaæ labhate. bhÃvanÃta÷ samÃdhir ya÷ sa saæyamas tato balÃny avandhyavÅryÃïi jÃyante. pÃpaÓÅle«Æpek«Ã na tu bhÃvanÃ. tataÓ ca tasyÃæ nÃsti samÃdhir ity ato na balam upek«Ãtas tatra saæyamÃbhÃvÃd iti. 3.23

#<bale«u hastibalÃdÅni  || YS_3.24 ||>#
     hastibale saæyamÃd dhastibalo bhavati.vainateyabale saæyamÃd vainateyabalo bhavati. vÃyubale saæyamÃd vÃyubalo bhavatÅty evamÃdi. 3.24

#<prav­ttyÃlokanyÃsÃt sÆk«mavyavahitaviprak­«Âaj¤Ãnam  || YS_3.25 ||>#
     jyoti«matÅ prav­ttir uktÃ manasas tasyÃ ya Ãlokas taæ yogÅ sÆk«me vÃ vyavahite vÃ viprak­«Âe vÃrthe vinyasya tam artham adhigacchati. 3.25

#<bhuvanaj¤Ãnaæ sÆrye saæyamÃt  || YS_3.26 ||>#
     tatprastÃra÷ sapta lokÃ÷. tatrÃvÅce÷ prabh­ti merup­«Âhaæ yÃvad ity evaæ bhÆrloka÷. merup­«ÂhÃd Ãrabhya --- ÃdhruvÃd grahanak«atratÃrÃvicitro 'ntarik«aloka÷. tata÷ para÷ svarloka÷ pa¤cavidho mÃhendras t­tÅyo loka÷. caturtha÷ prÃjÃpatyo maharloka÷. trividho brÃhma÷ tadyathÃ --- janalokas tapoloka÷ satyaloka iti.
     "brÃhmas tribhÆmiko loka prÃjÃpatyas tato mahÃn /
     mÃhendraÓ ca svar ity ukto divi tÃrÃ bhuvi prajÃ÷ //"
iti saægrahaÓloka÷.
     tatrÃvÅcer upary upari nivi«ÂÃ÷ «aïmahÃnarakabhÆmayo ghanasalilÃnalÃnilÃkÃÓatama÷prati«ÂhÃ mahÃkÃlÃmbarÅ«arauravamahÃrauravakÃlasÆtrÃndhatÃmisrÃ÷. yatra svakarmopÃrjitadu÷khavedanÃ÷ prÃïina÷ ka«Âam Ãyur dÅrgham Ãk«ipya jÃyante. tato mahÃtalarasÃtalÃtalasutalavitalatalÃtalapÃtÃlÃkhyÃni sapta pÃtÃlÃni. bhÆmir iyam a«ÂamÅ saptadvÅpÃ vasumatÅ, yasyÃ÷ sumerur madhye parvatarÃja÷ kÃ¤cana÷. tasya rÃjatavaidÆryasphaÂikahemamaïimayÃni Ó­ÇgÃïi. tatra vaidÆryaprabhÃnurÃgÃn nÅlotpalapatraÓyÃmo nabhaso dak«iïo bhÃga÷, Óveta÷ pÆrva÷, svaccha÷ paÓcima÷, kuraïÂakÃbha uttara÷. dak«iïapÃrÓve cÃsya jambÆr yato 'yaæ jambÆdvÅpa÷. tasya sÆryapracÃrÃd rÃtriædivaæ lagnam iva vartate. tasya nÅlaÓvetaÓ­Çgavanta udÅcÅnÃs traya÷ parvatÃ dvisÃhasrÃyÃmÃ÷. tadantare«u trÅïi var«Ãïi nava nava yojanasÃhasrÃïi ramaïakaæ hiraïmayam uttarÃ÷ kurava iti. ni«adhahemakÆÂahimaÓailÃ dak«iïato dvisÃhasrÃyÃmÃ÷. tadantare«u trÅïi var«Ãïi nava nava yojanasÃhasrÃïi harivar«aæ kiæpuru«aæ bhÃratam iti. sumero÷ prÃcÅnÃ bhadrÃÓvamÃlyavatsÅmÃna÷ pratÅcÅnÃ÷ ketumÃlÃ gandhamÃdanasÅmÃna÷. madhye var«amilÃv­tam. tad etad yojanaÓatasÃhasraæ sumeror diÓidiÓi tadardhena vyÆ¬ham.
     sa khalv ayaæ ÓatasÃhasrÃyÃmo jambÆdvÅpas tato dviguïena lavaïodadhinÃ valayÃk­tinÃ ve«Âita÷. tataÓ ca dviguïÃ dviguïÃ÷ ÓÃkakuÓakrau¤caÓÃlmalagomedha(plak«a) pu«karadvÅpÃ÷, samudrÃÓ ca sar«aparÃÓikalpÃ÷ savicitraÓailÃvataæsÃ ik«urasasurÃsarpirdadhimaï¬ak«ÅrasvÃdÆdakÃ÷. sapta samudraparive«ÂitÃ valayÃk­tayo lokÃlokaparvataparivÃrÃ÷ pa¤cÃÓad yojanakoÂiparisaækhyÃtÃ÷. tad etat sarvaæ suprati«ÂhitasaæsthÃnamaï¬amadhye vyÆ¬ham. aï¬aæ ca pradhÃnasyÃïur avayavo yathÃkÃÓe khadyota iti.
     tatra pÃtÃle jaladhau parvate«v ete«u devanikÃyÃ asuragandharvakiænarakiæpuru«ayak«arÃk«asabhÆtapretapiÓÃcÃpasmÃrakÃpsarobrahmarÃk«asakÆ«mÃï¬avinÃyakÃ÷ prativasanti. sarve«u dvÅpe«u puïyÃtmÃno devamanu«yÃ÷.
     sumerus tridaÓÃnÃm udyÃnabhÆmi÷ tatra miÓravanaæ nandanaæ caitrarathaæ sumÃnasam ity udyÃnÃni. sudharmÃ devasabhÃ sudarÓanaæ puram. vaijayanta÷ prÃsÃda÷. grahanak«atratÃrakÃs tu dhruve nibaddhÃ vÃyuvik«epaniyamenopalak«itapracÃrÃ÷ sumeror upary upari saænivi«ÂÃ divi viparivartante.
     mÃhendranivÃsina÷ «a¬devanikÃyÃ÷ --- tridaÓÃ agni«vÃttÃ yÃmyÃs tu«itÃ aparinirmitavaÓavartina÷ parinirmitavaÓavartinaÓ ceti. sarve saækalpasiddhÃ aïimÃdyaiÓvaryopapannÃ÷ kalpÃyu«o v­ndÃrakÃ÷ kÃmabhogina aupapÃdikadehÃ uttamÃnukÆlÃbhir apsarobhi÷ k­taparicÃrÃ÷.
     mahati loke prÃjÃpatye pa¤cavidho devanikÃya÷ --- kumudÃ ­bhava÷ pratardanÃ a¤janÃbhÃ÷ pracitÃbhÃ iti. ete mahÃbhÆtavaÓino dhyÃnÃhÃrÃ÷ kalpasahasrÃyu«a÷. prathame brahmaïo janaloke caturvidho devanikÃyo brahmapurohitÃ brahmakÃyikÃ brahmamahÃkÃyikÃ amarÃ iti. te bhÆtendriyavaÓino dviguïadviguïottarÃyu¤a÷.
     dvitÅye tapasi loke trividho devanikÃya÷ --- ÃbhÃsvarÃ mahÃbhÃsvarÃ÷ satyamahÃbhÃsvarÃ iti. te bhÆtendriyaprak­tivaÓino dviguïadviguïottarÃyu«a÷ sarve dhyÃnÃhÃrÃ Ærdhvaretasa Ærdhvam apratihataj¤ÃnÃ adharabhÆmi«v anÃv­taj¤Ãnavi«ayÃ÷. t­tÅye brahmaïa÷ satyaloke catvÃro devanikÃyÃ ak­tabhavananyÃsÃ÷ svaprati«ÂhÃ uparyuparisthitÃ÷ pradhÃnavaÓino yÃvat sargÃyu«a÷.
     tatrÃcyutÃ÷ savitarkadhyÃnasukhÃ÷, ÓuddhanivÃsÃ÷ savicÃradhyÃnasukhÃ÷, satyÃbhÃ ÃnandamÃtradhyÃnasukhÃ÷, saæj¤Ãsaæj¤inaÓ cÃsmitÃmÃtradhyÃnasukhÃ÷. te 'pi trailokyamadhye pratiti«Âhanti. ta ete sapta lokÃ÷ sarva eva brahmalokÃ÷. videhaprak­tilayÃs tu mok«apade vartanta iti na lokamadhye nyastÃ iti. etad yoginÃ sÃk«ÃtkaraïÅyaæ sÆryadvÃre saæyamaæ k­tvÃ, tato 'nyatrÃpi evaæ tÃvad abhyased yÃvad idaæ sarvaæ d­«Âam iti. 3.26

#<candre tÃrÃvyÆhaj¤Ãnam  || YS_3.27 ||>#
     candre saæyamaæ k­tvÃ tÃrÃïÃæ vyÆhaæ vijÃnÅyÃt. 3.27

#<dhruve tadgatij¤Ãnam  || YS_3.28 ||>#
     tato dhruve saæyamaæ k­tvÃ tÃrÃïÃæ gatiæ vijÃnÅyÃt ÆrdhvavimÃne«u k­tasaæyamas tÃni vijÃnÅyÃt. 3.28

#<nÃbhicakre kÃyavyÆhaj¤Ãnam  || YS_3.29 ||>#
     nÃbhicakre saæyamaæ k­tvÃ kÃyavyÆhaæ vijÃnÅyÃt vÃtapittaÓle«mÃïas trayo do«Ã÷. dhÃtava÷ sapta tvaglohitamÃæsasnÃyvasthimajjÃÓukrÃïi pÆrvaæ pÆrvam e«Ãæ bÃhyam ity e«a vinyÃsa÷. 3.29

#<kaïÂhakÆpe k«utpipÃsÃniv­tti÷  || YS_3.30 ||>#
     jihvÃyÃ adhastÃt tantus tantor adhastÃt kaïÂhas tato 'dhastÃt kÆpas tatra saæyamÃt k«utpipÃse na bÃdhete. 3.30

#<kÆrmanÃ¬yÃæ sthairyam  || YS_3.31 ||>#
     kÆpÃd adha urasi kÆrmÃkÃrÃ nÃ¬Å, tasyÃæ k­tasaæyama÷ sthirapadaæ labhate yathÃ sarpo godhÃ veti. 3.31

#<mÆrdhajyoti«i siddhadarÓanam  || YS_3.32 ||>#
     Óira÷kapÃle 'ntaÓ chidraæ prabhÃsvaraæ jyotis tatra saæyamaæ k­tvÃ siddhÃnÃæ dyÃvÃp­thivyor antarÃlacÃriïÃæ darÓanam. 3.32

#<prÃtibhÃd vÃ sarvam  || YS_3.33 ||>#
     prÃtibhaæ nÃma tÃrakaæ tadvivekajasya j¤Ãnasya pÆrvarÆpam. yathodaye prabhÃ bhÃskarasya. tena vÃ sarvam eva jÃnÃti yogÅ prÃtibhasya j¤ÃnasyotpattÃv iti. 3.33

#<h­daye cittasaævit  || YS_3.34 ||>#
     yad idam asmin brahmapure daharaæ puï¬arÅkaæ veÓma tatra vij¤Ãnaæ tasmin saæyamÃc cittasaævit. 3.34


#<sattvapuru«ayor atyantÃsaækÅrïayo÷ pratyayÃviÓe«o bhoga÷ parÃrthÃt svÃrthasaæyamÃt puru«aj¤Ãnam  || YS_3.35 ||>#
     buddhisattvaæ prakhyÃÓÅlaæ samÃnasattvopanibandhane rajastamasÅ vaÓÅk­tya sattvapuru«ÃnyatÃpratyayena pariïatam. tasmÃc ca sattvÃt pariïÃmino 'tyantavidharmÃ viÓuddho 'nyaÓ citimÃtrarÆpa÷ puru«a÷. tayor atyantÃsaækÅrïayo÷ pratyayÃviÓe«o bhoga÷ puru«asya darÓitavi«ayatvÃt sa bhogapratyaya÷ sattvasya parÃrthatvÃd d­Óya÷.
     yas tu tasmÃd viÓi«ÂaÓ citimÃtrarÆpo 'nya÷ pauru«eya÷ pratyayas tatra saæyamÃt puru«avi«ayÃ praj¤Ã jÃyate. na ca puru«apratyayena buddhisattvÃtmanÃ puru«o d­Óyate puru«a eva taæ pratyayaæ svÃtmÃvalambanaæ paÓyati tathÃ hy uktam --- "vij¤ÃtÃram are kena vijÃnÅyÃt" iti. 3.35

#<tata÷ prÃtibhaÓrÃvaïavedanÃdarÓÃsvÃdavÃrtÃ jÃyante  || YS_3.36 ||>#
     prÃtibhÃt sÆk«mavyavahitaviprak­«ÂÃtÅtÃnÃgataj¤Ãnam. ÓrÃvaïÃd divyaÓabdaÓravaïam. vedanÃd divyasparÓÃdhigama÷. ÃdarÓÃd divyarÆpasaævit ÃsvÃdÃd divyarasasaævit vÃrtÃto divyagandhavij¤Ãnam ity etÃni nityaæ jÃyante. 3.36

#<te samÃdhÃv upasargÃ vyutthÃne siddhaya÷  || YS_3.37 ||>#
     te prÃtibhÃdaya÷ samÃhitacittasyotpadyamÃnÃ upasargÃs taddarÓanapratyanÅkatvÃt vyutthitacittasyotpadyamÃnÃ÷ siddhaya÷. 3.37

#<bandhakÃraïaÓaithilyÃt pracÃrasaævedanÃc ca cittasya paraÓarÅrÃveÓa÷  || YS_3.38 ||>#
     lolÅbhÆtasya manaso 'prati«Âhasya ÓarÅre karmÃÓayavaÓÃd bandha÷ prati«Âhety artha÷ tasya karmaïo bandhakÃraïasya Óaithilyaæ samÃdhibalÃd bhavati. pracÃrasaævedanaæ ca cittasya samÃdhijam eva karmabandhak«ayÃt svacittasya pracÃrasaævedanÃc ca yogÅ cittaæ svaÓarÅrÃn ni«k­«ya ÓarÅrÃntare«u nik«ipati. nik«iptaæ cittaæ cendriyÃïy anu patanti. yathÃ madhukararÃjÃnaæ mak«ikÃ utpatantam anÆtpatanti niviÓamÃnam anu niviÓante tathendriyÃïi paraÓarÅrÃveÓe cittam anu vidhÅyanta iti. 3.38

#<udÃnajayÃj jalapaÇkakaïÂakÃdi«v asaÇga utkrÃntiÓ ca  || YS_3.39 ||>#
     samastendriyav­tti÷ prÃïÃdilak«aïÃ jÅvanaæ, tasya kriyÃ pa¤catayÅ prÃïo mukhanÃsikÃgatir Ãh­dayav­tti÷. samaæ nayanÃt samÃnaÓ cÃnÃbhiv­tti÷. apanayanÃd apÃna ÃpÃdatalav­tti÷ unnayanÃd udÃna ÃÓirov­tti÷ vyÃpÅ vyÃna iti. e«Ãæ pradhÃnaæ prÃïa÷ udÃnajayÃj jalapaÇkakaïÂakÃdi«v asaÇga utkrÃntiÓ ca prÃyaïakÃle bhavati tÃæ vaÓitvena pratipadyate. 3.39

#<samÃnajayÃj jvalanam  || YS_3.40 ||>#
     jitasamÃnas tejasa upadhmÃnaæ k­tvÃ jvalayati. 3.40

#<ÓrotrÃkÃÓayo÷ saæbandhasaæyamÃd divyaæ Órotram  || YS_3.41 ||>#
     sarvaÓrotrÃïÃm ÃkÃÓaæ prati«ÂhÃ sarvaÓabdÃnÃæ ca yathoktam --- tulyadeÓaÓravaïÃnÃm ekadeÓaÓrutitvaæ sarve«Ãæ bhavatÅti tac caitad ÃkÃÓasya liÇgam.
     anÃvaraïaæ coktam. tathÃmÆrtasyÃnÃvaraïadarÓanÃd vibhutvam api prakhyÃtam ÃkÃÓasya. ÓabdagrahaïÃnumitaæ Órotram. badhirÃbadhirayor eka÷ Óabdaæ g­hïÃty aparo na g­hïÃtÅti tasmÃc chrotram eva Óabdavi«ayam ÓrotrÃkÃÓayo÷ saæbandhe k­tasaæyamasya yogino divyaæ Órotraæ pravartate. 3.41

#<kÃyÃkÃÓayo÷ saæbandhasaæyamÃl laghutÆlasamÃpatteÓ cÃkÃÓagamanam  || YS_3.42 ||>#
     yatra kÃyas tatrÃkÃÓaæ tasyÃvakÃÓadÃnÃt kÃyasya tena saæbandha÷ prÃptis tatra k­tasaæyamo jitvÃ tatsaæbandhaæ laghu«u vÃ tÆlÃdi«v Ã paramÃïubhya÷ samÃpattiæ labdhvÃ jitasaæbandho laghur bhavati. laghutvÃc ca jale pÃdÃbhyÃæ viharati tatas tÆrïanÃbhitantumÃtre vih­tya raÓmi«u viharati tato yathe«Âam ÃkÃÓagatir asya bhavatÅti. 3.42

#<bahir akalpitÃ v­ttir mahÃvidehÃ tata÷ prakÃÓÃvaraïak«aya÷  || YS_3.43 ||>#
     ÓarÅrÃd bahir manaso v­ttilÃbho videhÃ nÃma dhÃraïÃ. sÃ yadi ÓarÅraprati«Âhasya manaso bahirv­ttimÃtreïa bhavati sÃ kalpitety ucyate. yÃ tu ÓarÅranirapek«Ã bahirbhÆtasyaiva manaso bahirv­tti÷ sÃ khalv akalpitÃ tatra kalpitayÃ sÃdhayanty akalpitÃæ mahÃvidehÃm iti. yayÃ paraÓarÅrÃïy ÃviÓanti yogina÷, tataÓ ca dhÃraïÃta÷ prakÃÓÃtmano buddhisattvasya yadÃvaraïaæ kleÓakarmavipÃkatrayaæ rajastamomÆlaæ tasya ca k«ayo bhavati. 3.43

#<sthÆlasvarÆpasÆk«mÃnvayÃrthavattvasaæyamÃd bhÆtajaya÷  || YS_3.44 ||>#
     tatra pÃrthivÃdyÃ÷ ÓabdÃdayo viÓe«Ã÷ sahÃkÃrÃdibhir dharmai÷ sthÆlaÓabdena paribhÃ«itÃ÷ etad bhÆtÃnÃæ prathamaæ rÆpam. dvitÅyaæ rÆpaæ svasÃmÃnyaæ mÆrtir bhÆmi÷ sneho jalaæ vahnir u«ïatÃ vÃyu÷ praïÃmÅ sarvatogatir ÃkÃÓa ity etat svarÆpaÓabdenocyate.
     asya sÃmÃnyasya ÓabdÃdayo viÓe«Ã÷ tathÃ coktam --- ekajÃtisamanvitÃnÃm e«Ãæ dharmamÃtravyÃv­ttir iti.
     sÃmÃnyaviÓe«asamudÃyo 'tra dravyam. dvi«Âho hi samÆha÷ pratyastamitabhedÃvayavÃnugata÷ ÓarÅraæ v­k«o yÆthaæ vanam iti.
     ÓabdenopÃttabhedÃvayavÃnugata÷ samÆha ubhaye devamanu«yÃ÷ samÆhasya devÃ eko bhÃgo manu«yÃ dvitÅyo bhÃgas tÃbhyÃm evÃbhidhÅyate samÆha÷.
     sa ca bhedÃbhedavivak«ita÷. ÃmrÃïÃæ vanaæ brÃhmaïÃnÃæ saægha Ãmravaïaæ brÃhmaïasaægha iti.
     sa punar dvividho yutasiddhÃvayavo 'yutasiddhÃvayavaÓ ca. yutasiddhÃvayava÷ samÆho vanaæ saægha iti ayutasiddhÃvayava÷ saæghÃta÷ ÓarÅraæ v­k«a÷ paramÃïur iti. ayutasiddhÃvayavabhedÃnugata÷ samÆho dravyam iti pata¤jali÷ etat svarÆpam ity uktam.
     atha kim e«Ãæ sÆk«marÆpaæ, tanmÃtraæ bhÆtakÃraïaæ, tasyaiko 'vayava÷ paramÃïu÷ sÃmÃnyaviÓe«ÃtmÃyutasiddhÃvayavabhedÃnugata÷ samudÃya ity evaæ sarvatanmÃtrÃïy etat t­tÅyam. atha bhÆtÃnÃæ caturthaæ rÆpaæ khyÃtikriyÃsthitiÓÅlÃ guïÃ÷ kÃryasvabhÃvÃnupÃtino 'nvayaÓabdenoktÃ÷. athai«Ãæ pa¤camaæ rÆpam arthavattvaæ, bhogÃpavargÃrthatÃ guïe«v evÃnvayinÅ, guïÃs tanmÃtrabhÆtabhautike«v iti sarvam arthavat. te«v idÃnÅæ bhÆte«u pa¤casu pa¤carÆpe«u saæyamÃt tasya tasya rÆpasya svarÆpadarÓanaæ jayaÓ ca prÃdurbhavati. tatra pa¤ca bhÆtasvarÆpÃïi jitvÃ bhÆtajayÅ bhavati tajjayÃd vatsÃnusÃriïya iva gÃvo 'sya saækalpÃnuvidhÃyinyo bhÆtaprak­tayo bhavanti. 3.44

#<tato 'ïimÃdiprÃdurbhÃva÷ kÃyasaæpat taddharmÃnabhighÃtaÓ ca  || YS_3.45 ||>#
     tatrÃïimÃ bhavaty aïu÷ laghimÃ laghur bhavati mahimÃ mahÃn bhavati. prÃptir aÇgulyagreïÃpi sp­Óati candramasam. prÃkÃmyam icchÃnabhighÃta÷ bhÆmÃv unmajjati nimajjati yathodake. vaÓitvaæ bhÆtabhautike«u vaÓÅ bhavaty avaÓyaÓ cÃnye«Ãm ÅÓit­tvaæ te«Ãæ prabhavÃpyayavyÆhÃnÃm Å«Âe. yatra kÃmÃvasÃyitvaæ satyasaækalpatÃ yathÃ saækalpas tathÃ bhÆtaprak­tÅnÃm avasthÃnam. na ca Óakto 'pi padÃrthaviparyÃsaæ karoti kasmÃt anyasya yatra kÃmÃvasÃyina÷ pÆrvasiddhasya tathÃ bhÆte«u saækalpÃd iti. etÃny a«ÂÃv aiÓvaryÃïi.
     kÃyasaæpad vak«yamÃïÃ taddharmÃnabhighÃtaÓ ca p­thvÅ mÆrtyÃ na niruïaddhi yogina÷ ÓarÅrÃdikriyÃæ, ÓilÃm apy anuviÓatÅti. nÃpa÷ snigdhÃ÷ kledayanti nÃgnir u«ïo dahati na vÃyu÷ praïÃmÅ vahati anÃvaraïÃtmake 'py ÃkÃÓe bhavaty Ãv­takÃya÷ siddhÃnÃm apy ad­Óyo bhavati. 3.45

#<rÆpalÃvaïyabalavajrasaæhananatvÃni kÃyasaæpat  || YS_3.46 ||>#
     darÓanÅya÷ kÃntimÃn atiÓayabalo vajrasaæhananaÓ ceti. 3.46

#<grahaïasvarÆpÃsmitÃnvayÃrthavattvasaæyamÃd indriyajaya÷  || YS_3.47 ||>#
     sÃmÃnyaviÓe«ÃtmÃ ÓabdÃdir grÃhya÷ te«v indriyÃïÃæ v­ttir grahaïam. na ca tatsÃmÃnyamÃtragrahaïÃkÃraæ katham anÃlocita÷ sa vi«ayaviÓe«a indriyeïa manasÃnuvyavasÅyeteti. svarÆpaæ puna÷ prakÃÓÃtmano buddhisattvasya sÃmÃnyaviÓe«ayor ayutasiddhÃvayavabhedÃnugata÷ samÆho dravyam indriyam. te«Ãæ t­tÅyaæ rÆpam asmitÃlak«aïo 'haækÃra÷. tasya sÃmÃnyasyendriyÃïi viÓe«Ã÷ caturthaæ rÆpaæ vyavasÃyÃtmakÃ÷ prakÃÓakriyÃsthitiÓÅlÃ guïÃ ye«Ãm indriyÃïi sÃhaækÃrÃïi pariïÃma÷. pa¤camaæ rÆpaæ guïe«u yad anugataæ puru«Ãrthavattvam iti. pa¤casv ete«v indriyarÆpe«u yathÃkramaæ saæyamas tatra tatra jayaæ k­tvÃ pa¤carÆpajayÃd indriyajaya÷ prÃdurbhavati yogina÷. 3.47

#<tato manojavitvaæ vikaraïabhÃva÷ pradhÃnajayaÓ ca  || YS_3.48 ||>#
     kÃyasyÃnuttamo gatilÃbho manojavitvam. videhÃnÃm indriyÃïÃm abhipretadeÓakÃlavi«ayÃpek«o v­ttilÃbho vikaraïabhÃva÷. sarvaprak­tivikÃravaÓitvaæ pradhÃnajaya ity etÃs tisra÷ siddhayo madhupratÅkÃ ucyante etÃÓ ca karaïapa¤carÆpajayÃd adhigamyante. 3.48

#<sattvapuru«ÃnyatÃkhyÃtimÃtrasya sarvabhÃvÃdhi«ÂhÃt­tvaæ sarvaj¤Ãt­tvaæ ca  || YS_3.49 ||>#
     nirdhÆtarajastamomalasya buddhisattvasya pare vaiÓÃradye parasyÃæ vaÓÅkÃrasaæj¤ÃyÃæ vartamÃnasya sattvapuru«ÃnyatÃkhyÃtimÃtrarÆpaprati«Âhasya sarvabhÃvÃdhi«ÂhÃt­tvam. sarvÃtmÃno guïÃ vyavasÃyavyavaseyÃtmakÃ÷ svÃminaæ k«etraj¤aæ pratyaÓe«ad­ÓyÃtmatvenopasthitÃ ity artha÷. sarvaj¤Ãt­tvaæ sarvÃtmanÃæ guïÃnÃæ
 ÓÃntoditÃvyapadeÓyadharmatvena vyavasthitÃnÃm akramopÃrÆ¬haæ vivekajaæ j¤Ãnam ity artha÷. ity e«Ã viÓokÃ nÃma siddhir yÃæ prÃpya yogÅ sarvaj¤a÷ k«ÅïakleÓabandhano vaÓÅ viharati. 3.49

#<tadvairÃgyÃd api do«abÅjak«aye kaivalyam  || YS_3.50 ||>#
     yadÃsyaivaæ bhavati kleÓakarmak«aye sattvasyÃyaæ vivekapratyayo dharma÷ sattvaæ ca heyapak«e nyastaæ puru«aÓ cÃpariïÃmÅ Óuddho 'nya÷ sattvÃd iti. evam asya tato virajyamÃnasya yÃni kleÓabÅjÃni dagdhaÓÃlibÅjakalpÃny aprasavasamarthÃni tÃni saha manasÃ pratyastaæ gacchanti. te«u pralÅne«u puru«a÷ punar idaæ tÃpatrayaæ na bhuÇkte. tad ete«Ãæ guïÃnÃæ manasi karmakleÓavipÃkasvarÆpeïÃbhivyaktÃnÃæ caritÃrthÃnÃæ pratiprasave puru«asyÃtyantiko guïaviyoga÷ kaivalyaæ tadÃ svarÆpaprati«ÂhÃ citiÓaktir eva puru«a iti. 3.50

#<sthÃnyupanimantraïe saÇgasmayÃkaraïaæ punar ani«ÂaprasaÇgÃt  || YS_3.51 ||>#
     catvÃra÷ khalv amÅ yogina÷ prÃthamakalpiko madhubhÆmika÷ praj¤Ãjyotir atikrÃntabhÃvanÅyaÓ ceti. tatrÃbhyÃsÅ prav­ttamÃtrajyoti÷ prathama÷ ­taæbharapraj¤o dvitÅya÷ bhÆtendriyajayÅ t­tÅya÷ sarve«u bhÃvite«u bhÃvanÅye«u k­tarak«Ãbandha÷ kartavyasÃdhanÃd imÃn. caturtho yas tv atikrÃntabhÃvanÅyas tasya cittapratisarga eko 'rtha÷ saptavidhÃsya prÃntabhÆmipraj¤Ã.
     tatra madhumatÅæ bhÆmiæ sÃk«Ãtkurvato brÃhmaïasya sthÃnino devÃ÷ sattvaviÓuddhim anupaÓyanta÷ sthÃnair upanimantrayante bho ihÃsyatÃm iha ramyatÃæ kamanÅyo 'yaæ bhoga÷ kamanÅyeyaæ kanyÃ rasÃyanam idaæ jarÃm­tyuæ bÃdhate vaihÃyasam idaæ yÃnam amÅ kalpadrumÃ÷ puïyÃ mandÃkinÅ siddhÃ mahar«aya uttamÃ anukÆlÃ apsaraso divye Órotracak«u«Å vajropama÷ kÃya÷ svaguïai÷ sarvam idam upÃrjitam Ãyu«matÃ pratipadyatÃm idam ak«ayam ajaram amarasthÃnaæ devÃnÃæ priyam iti. evam abhidhÅyamÃna÷ saÇgado«Ãn bhÃvayed ghore«u saæsÃrÃÇgÃre«u pacyamÃnena mayÃ jananamaraïÃndhakÃre viparivartamÃnena kathaæcid ÃsÃdita÷ kleÓatimiravinÃÓÅ yogapradÅpas tasya caite t­«ïÃyonayo vi«ayavÃyava÷ pratipak«Ã÷. sa khalv ahaæ labdhÃloka÷ katham anayÃ vi«ayam­gat­«ïayÃ va¤citas tasyaiva puna÷ pradÅptasya saæsÃrÃgner ÃtmÃnam indhanÅkuryÃm iti. svasti va÷ svapnopamebhya÷ k­païajanaprÃrthanÅyebhyo vi«ayebhya ity evaæ niÓcitamati÷ samÃdhiæ bhÃvayet.
     saÇgam ak­tvÃ smayam api na kuryÃd evam ahaæ devÃnÃm api prÃrthanÅya iti smayÃd ayaæ susthitaæmanyatayÃ m­tyunÃ keÓe«u g­hÅtam ivÃtmÃnaæ na bhÃvayi«yati. tathÃ cÃsya cchidrÃntaraprek«Å nityaæ yatnopacarya÷ pramÃdo labdhavivara÷ kleÓÃn uttambhayi«yati tata÷ punar ani«ÂaprasaÇga÷. evam asya saÇgasmayÃv akurvato bhÃvito 'rtho d­¬hÅbhavi«yati bhÃvanÅyaÓ cÃrtho 'bhimukhÅbhavi«yatÅti. 3.51

#<k«aïatatkramayo÷ saæyamÃd vivekajaæ j¤Ãnam  || YS_3.52 ||>#
     yathÃpakar«aparyantaæ dravyaæ paramÃïur evaæ paramÃpakar«aparyanta÷ kÃla÷ k«aïo yÃvatÃ vÃ samayena calita÷ paramÃïu÷ pÆrvadeÓaæ jahyÃd uttaradeÓam upasaæpadyeta sa kÃla÷ k«aïa÷. tatpravÃhÃvicchedas tu krama÷ k«aïatatkramayor nÃsti vastusamÃhÃra iti buddhisamÃhÃro muhÆrtÃhorÃtrÃdaya÷. sa khalv ayaæ kÃlo vastuÓÆnyo 'pi buddhinirmÃïa÷ Óabdaj¤ÃnÃnupÃtÅ laukikÃnÃæ vyutthitadarÓanÃnÃæ vastusvarÆpa ivÃvabhÃsate.
     k«aïas tu vastupatita÷ kramÃvalambÅ kramaÓ ca k«aïÃnantaryÃtmÃ taæ kÃlavida÷ kÃla ity Ãcak«ate yogina÷. na ca dvau k«aïau saha bhavata÷ kramaÓ ca na dvayo÷ sahabhuvor asaæbhavÃt. pÆrvasmÃd uttarabhÃvino yadÃnantaryaæ k«aïasya sa krama÷ tasmÃd vartamÃna evaika÷ k«aïo na pÆrvottarak«aïÃ÷ santÅti. tasmÃn nÃsti tatsamÃhÃra÷ ye tu bhÆtabhÃvina÷ k«aïÃs te pariïÃmÃnvitÃ vyÃkhyeyÃ÷ tenaikena k«aïena k­tsno loka÷ pariïÃmam anubhavati. tatk«aïopÃrÆ¬hÃ÷ khalv amÅ sarve dharmÃ÷ tayo÷ k«aïatatkramayo÷ saæyamÃt tayo÷ sÃk«Ãtkaraïam. tataÓ ca vivekajaæ j¤Ãnaæ prÃdurbhavati. 3.52

tasya vi«ayaviÓe«a upak«ipyate ---
     #<jÃtilak«aïadeÓair anyatÃnavacchedÃt tulyayos tata÷ pratipatti÷  || YS_3.53 ||>#

tulyayor deÓalak«aïasÃrÆpye jÃtibhedo 'nyatÃyÃ hetu÷, gaur iyaæ ba¬aveyam iti. tulyadeÓajÃtÅyatve lak«aïam anyatvakaraæ kÃlÃk«Å gau÷ svastimatÅ gaur iti. dvayor Ãmalakayor jÃtilak«aïasÃrÆpyÃd deÓabhedo 'nyatvakara idaæ pÆrvam idam uttaram iti. yadÃ tu pÆrvam Ãmalakam anyavyagrasya j¤Ãtur uttaradeÓa upÃvartyate tadÃ tulyadeÓatve pÆrvam etad uttaram etad iti pravibhÃgÃnupapatti÷. asaædigdhena ca tattvaj¤Ãnena bhavitavyam ity ata idam uktaæ tata÷ pratipattir vivekajaj¤ÃnÃd iti.
     kathaæ, pÆrvÃmalakasahak«aïo deÓa uttarÃmalakasahak«aïÃd deÓÃd bhinna÷ te cÃmalake svadeÓak«aïÃnubhavabhinne. anyadeÓak«aïÃnubhavas tu tayor anyatve hetur iti. etena d­«ÂÃntena paramÃïos tulyajÃtilak«aïadeÓasya pÆrvaparamÃïudeÓasahak«aïasÃk«ÃtkaraïÃd uttarasya paramÃïos taddeÓÃnupapattÃv uttarasya taddeÓÃnubhavo bhinna÷ sahak«aïabhedÃt tayor ÅÓvarasya yogino 'nyatvapratyayo bhavatÅti.
     apare tu varïayanti --- ye 'ntyÃ viÓe«Ãs te 'nyatÃpratyayaæ kurvantÅti tatrÃpi deÓalak«aïabhedo mÆrtivyavadhijÃtibhedaÓ cÃnyatve hetu÷. k«aïabhedas tu yogibuddhigamya eveti ata uktaæ mÆrtivyavadhijÃtibhedÃbhÃvÃn nÃsti mÆlap­thaktvam iti vÃr«agaïya÷. 3.53

#<tÃrakaæ sarvavi«ayaæ sarvathÃvi«ayam akramaæ ceti vivekajaæ j¤Ãnam  || YS_3.54 ||>#
     tÃrakam iti svapratibhottham anaupadeÓikam ity artha÷ sarvavi«ayaæ nÃsya kiæcid avi«ayÅbhÆtam ity artha÷. sarvathÃvi«ayam atÅtÃnÃgatapratyutpannaæ sarvaæ paryÃyai÷ sarvathÃ jÃnÃtÅty artha÷. akramam ity ekak«aïopÃrÆ¬haæ sarvaæ sarvathÃ g­hïÃtÅty artha÷. etad vivekajaæ j¤Ãnaæ paripÆrïam asyaivÃæÓo yogapradÅpo madhumatÅæ bhÆmim upÃdÃya yÃvad asya parisamÃptir iti. 3.54

prÃptavivekajaj¤ÃnasyÃprÃptavivekajaj¤Ãnasya vÃ ---
     #<sattvapuru«ayo÷ ÓuddhisÃmye kaivalyam iti  || YS_3.55 ||>#

yadÃ nirdhÆtarajastamomalaæ buddhisattvaæ puru«asyÃnyatÃpratÅtimÃtrÃdhikÃraæ dagdhakleÓabÅjaæ bhavati tadÃ puru«asya ÓuddhisÃrÆpyam ivÃpannaæ bhavati, tadÃ puru«asyopacaritabhogÃbhÃva÷ Óuddhi÷. etasyÃm avasthÃyÃæ kaivalyaæ bhavatÅÓvarasyÃnÅÓvarasya vÃ vivekajaj¤ÃnabhÃgina itarasya vÃ. na hi dagdhakleÓabÅjasya j¤Ãne punar apek«Ã kÃcid asti sattvaÓuddhidvÃreïaitat samÃdhijam aiÓvaryaæ j¤Ãnaæ copakrÃntam. paramÃrthatas tu j¤ÃnÃd adarÓanaæ nivartate tasmin niv­tte na santy uttare kleÓÃ÷. kleÓÃbhÃvÃt karmavipÃkÃbhÃva÷ caritÃdhikÃrÃÓ caitasyÃm avasthÃyÃæ guïÃ na puru«asya punar d­Óyatvenopati«Âhante. tatpuru«asya kaivalyaæ, tadÃ puru«a÷ svarÆpamÃtrajyotir amala÷ kevalÅ bhavati. 3.55

iti ÓrÅpÃta¤jale sÃækhyapravacane yogaÓÃstre vyÃsabhÃ«ye vibhÆtipÃdas t­tÅya÷ 3.

#<janmau«adhimantratapa÷samÃdhijÃ÷ siddhaya÷  || YS_4.1 ||>#
     dehÃntaritÃ janmanÃ siddhi÷ o«adhibhir asurabhavane«u rasÃyanenety evamÃdi÷. mantrair ÃkÃÓagamanÃïimÃdilÃbha÷. tapasÃ saækalpasiddhi÷, kÃmarÆpÅ yatra tatra kÃmaga ity evamÃdi samÃdhijÃ÷ siddhayo vyÃkhyÃtÃ÷. 4.1

tatra kÃyendriyÃïÃm anyajÃtÅyapariïatÃnÃm ---
     #<jÃtyantarapariïÃma÷ prak­tyÃpÆrÃt  || YS_4.2 ||>#

pÆrvapariïÃmÃpÃya uttarapariïÃmopajanas te«Ãm apÆrvÃvayavÃnupraveÓÃd bhavati. kÃyendriyaprak­tayaÓ ca svaæ svaæ vikÃram anug­hïanty ÃpÆreïa dharmÃdinimittam apek«amÃïÃ iti. 4.2

#<nimittam aprayojakaæ prak­tÅnÃæ varaïabhedas tu tata÷ k«etrikavat  || YS_4.3 ||>#
     na hi dharmÃdi nimittaæ tatprayojakaæ prak­tÅnÃæ bhavati na kÃryeïa kÃraïaæ pravartyata iti kathaæ tarhi, varaïabhedas tu tata÷ k«etrikavat. yathÃ k«etrika÷ kedÃrÃd apÃæ pÆrïÃt kedÃrÃntaraæ piplÃvayi«u÷ samaæ nimnaæ nimnataraæ vÃ nÃpa÷ pÃïinÃpakar«aty Ãvaraïaæ tv ÃsÃæ bhinatti tasmin bhinne svayam evÃpa÷ kedÃrÃntaram ÃplÃvayanti tathÃ dharma÷ prak­tÅnÃm Ãvaraïadharmaæ bhinatti tasmin bhinne svayam eva prak­taya÷ svaæ svaæ vikÃram ÃplÃvayanti. yathÃ vÃ sa eva k«etrikas tasminn eva kedÃre na prabhavaty audakÃn bhaumÃn vÃ rasÃn dhÃnyamÆlÃny anupraveÓayituæ, kiæ tarhi mudgagavedhukaÓyÃmÃkÃdÅæs tato 'pakar«ati. apak­«Âe«u te«u svayam eva rasÃ dhÃnyamÆlÃny anupraviÓanti, tathÃ dharmo niv­ttimÃtre kÃraïam adharmasya, ÓuddhyaÓuddhyor atyantavirodhÃt, na tu prak­tiprav­ttau dharmo hetur bhavatÅti. atra nandÅÓvarÃdaya udÃhÃryÃ÷ viparyayeïÃpy adharmo dharmaæ bÃdhate. tataÓ cÃÓuddhipariïÃma iti. tatrÃpi nahu«ÃjagarÃdaya udÃhÃryÃ÷. 4.3

yadÃ tu yogÅ bahÆn kÃyÃn nirmimÅte tadÃ kim ekamanaskÃs te bhavanty athÃnekamanaskÃ iti ---
     #<nirmÃïacittÃny asmitÃmÃtrÃt  || YS_4.4 ||>#

asmitÃmÃtraæ cittakÃraïam upÃdÃya nirmÃïacittÃni karoti, tata÷ sacittÃni bhavantÅti. 4.4

#<prav­ttibhede prayojakaæ cittam ekam aneke«Ãm  || YS_4.5 ||>#
     bahÆnÃæ cittÃnÃæ katham ekacittÃbhiprÃyapura÷sarÃ prav­ttir iti sarvacittÃnÃæ prayojakaæ cittam ekaï nirmimÅte, tata÷ prav­ttibheda÷. 4.5

#<tatra dhyÃnajam anÃÓayam  || YS_4.6 ||>#
     pa¤cavidhaæ nirmÃïacittaæ janmau«adhimantratapa÷samÃdhijÃ÷ siddhaya iti. tatra yad eva dhyÃnajaæ cittaæ tad evÃnÃÓayaæ tasyaiva nÃsty ÃÓayo rÃgÃdiprav­ttir nÃta÷ puïyapÃpÃbhisaæbandha÷ k«ÅïakleÓatvÃd yogina iti itare«Ãæ tu vidyate karmÃÓaya÷. 4.6

yata÷ ---
     #<karmÃÓuklÃk­«ïaæ yoginas trividham itare«Ãm  || YS_4.7 ||>#

catu«padÅ khalv iyaæ karmajÃti÷ k­«ïÃ Óuklak­«ïÃ ÓuklÃÓuklÃk­«ïÃ ceti. tatra k­«ïÃ durÃtmanÃm, Óuklak­«ïÃ bahi÷sÃdhanasÃdhyÃ. tatra parapÅ¬ÃnugrahadvÃreïaiva karmÃÓayapracaya÷ ÓuklÃ tapa÷svÃdhyÃyadhyÃnavatÃm. sÃ hi kevale manasy ÃyattatvÃd abahi÷sÃdhanÃdhÅnÃ na parÃn pÅ¬ayitvÃ bhavati. aÓuklÃk­«ïÃ saænyÃsinÃæ k«ÅïakleÓÃnÃæ caramadehÃnÃm iti tatrÃÓuklaæ yogina eva phalasaænyÃsÃd ak­«ïaæ cÃnupÃdÃnÃt itare«Ãæ tu bhÆtÃnÃæ pÆrvam eva trividham iti. 4.7

#<tatas tadvipÃkÃnuguïÃnÃm evÃbhivyaktir vÃsanÃnÃm  || YS_4.8 ||>#
     tata iti trividhÃt karmaïa÷, tadvipÃkÃnuguïÃnÃm eveti yajjÃtÅyasya karmaïo yo vipÃkas tasyÃnuguïÃ yÃ vÃsanÃ÷ karmavipÃkam anuÓerate tÃsÃm evÃbhivyakti÷. na hi daivaæ karma vipacyamÃnaæ nÃrakatiryaÇmanu«yavÃsanÃbhivyaktinimittaæ saæbhavati kiætu daivÃnuguïÃ evÃsya vÃsanÃ vyajyante nÃrakatiryaÇmanu«ye«u caivaæ samÃnaÓ carca÷. 4.8

#<jÃtideÓakÃlavyavahitÃnÃm apy Ãnantaryaæ sm­tisaæskÃrayor ekarÆpatvÃt  || YS_4.9 ||>#
     v­«adaæÓavipÃkodaya÷ svavya¤jakÃ¤janÃbhivyakta÷. sa yadi jÃtiÓatena vÃ dÆradeÓatayÃ vÃ kalpaÓatena vÃ vyavahita÷ punaÓ ca svavya¤jakÃ¤jana evodiyÃd drÃg ity evaæ pÆrvÃnubhÆtav­«adaæÓavipÃkÃbhisaæsk­tÃ vÃsanÃ upÃdÃya vyajyeta. kasmÃt, yato vyavahitÃnÃm apy ÃsÃæ sad­Óaæ karmÃbhivyaj¤akaæ nimittÅbhÆtam ity Ãnantaryam eva. kutaÓ ca, sm­tisaæskÃrayor ekarÆpatvÃt yathÃnubhavÃs tathÃ saæskÃrÃ÷. te ca karmavÃsanÃnurÆpÃ÷ yathÃ ca vÃsanÃs tathÃ sm­tir iti jÃtideÓakÃlavyavahitebhya÷ saæskÃrebhya÷ sm­ti÷. sm­teÓ ca puna÷ saæskÃrÃ ityevam ete sm­tisaæskÃrÃ÷ karmÃÓayav­ttilÃbhavaÓÃd vyajyante ataÓ ca vyavahitÃnÃm api nimittanaimittikabhÃvÃnucchedÃd Ãnantaryam eva siddham iti. 4.9

#<tÃsÃm anÃditvaæ cÃÓi«o nityatvÃt  || YS_4.10 ||>#
     tÃsÃæ vÃsanÃnÃm ÃÓi«o nityatvÃd anÃditvam. yeyam ÃtmÃÓÅr mÃ na bhÆvaæ bhÆyÃsam iti.sarvasya d­Óyate sÃ na svÃbhÃvikÅ. kasmÃt jÃtamÃtrasya jantor ananubhÆtamaraïadharmakasya dve«adu÷khÃnusm­tinimitto maraïatrÃsa÷ kathaæ bhavet na ca svÃbhÃvikaæ vastu nimittam upÃdatte. tasmÃd anÃdivÃsanÃnuviddham idaæ cittaæ nimittavaÓÃt kÃÓcid eva vÃsanÃ÷ pratilabhya puru«asya bhogÃyopÃvartata iti.
     ghaÂaprÃsÃdapradÅpakalpaæ saækocavikÃsi cittaæ ÓarÅraparimÃïÃkÃramÃtram ity apare pratipannÃ÷ tathÃ cÃntarÃbhÃva÷ saæsÃraÓ ca yukta iti.
     v­ttir evÃsya vibhunaÓ cittasya saækocavikÃsinÅty ÃcÃrya÷. tac ca dharmÃdinimittÃpek«am. nimittaæ ca dvividham --- bÃhyam ÃdhyÃtmikaæ ca. ÓarÅrÃdisÃdhanÃpek«aæ bÃhyaæ stutidÃnÃbhivÃdanÃdi, cittamÃtrÃdhÅnaæ ÓraddhÃdy adhyÃtmikam. tathÃ coktam --- ye caite maitryÃdayo dhyÃyinÃæ vihÃrÃs te bÃhyasÃdhananiranugrahÃtmÃna÷ prak­«Âaæ dharmam abhinirvartayanti. tayor mÃnasaæ balÅya÷. kathaæ, j¤ÃnavairÃgye kenÃtiÓayyete, daï¬akÃraïyaæ ca cittabalavyatirekeïa ÓÃrÅreïa karmaïÃ ÓÆnyaæ ka÷ kartum utsaheta samudram agastyavad vÃ pibet. 4.10

#<hetuphalÃÓrayÃlambanai÷ saæg­hÅtatvÃd e«Ãm abhÃve tadabhÃva÷  || YS_4.11 ||>#
     hetur dharmÃt sukham adharmÃd du÷khaæ sukhÃd rÃgo du÷khÃd dve«as tataÓ ca prayatnas tena manasÃ vÃcÃ kÃyena vÃ parispandamÃna÷ param anug­hïÃty upahanti vÃ tata÷ punar dharmÃdharmau sukhadu÷khe rÃgadve«Ãv iti prav­ttam idaæ «a¬araæ saæsÃracakram. asya ca pratik«aïam ÃvartamÃnasyÃvidyÃ netrÅ mÆlaæ sarvakleÓÃnÃm ity e«a hetu÷. phalaæ tu yam ÃÓritya yasya pratyutpannatÃ dharmÃde÷, na hy apÆrvopajana÷. manas tu sÃdhikÃram ÃÓrayo vÃsanÃnÃm. na hy avasitÃdhikÃre manasi nirÃÓrayÃ vÃsanÃ÷ sthÃtum utsahante. yad abhimukhÅbhÆtaæ vastu yÃæ vÃsanÃæ vyanakti tasyÃs tadÃlambanam. evaæ hetuphalÃÓrayÃlambanair etai÷ saæg­hÅtÃ÷ sarvÃ vÃsanÃ÷ e«Ãm abhÃve tatsaæÓrayÃïÃm api vÃsanÃnÃm abhÃva÷. 4.11

nÃsty asata÷ saæbhava÷, na cÃsti sato vinÃÓa iti dravyatvena saæbhavantya÷ kathaæ nivarti«yante vÃsanÃ iti ---
     #<atÅtÃnÃgataæ svarÆpato 'sty adhvabhedÃd dharmÃïÃm  || YS_4.12 ||>#

bhavi«yadvyaktikam anÃgatam anubhÆtavyaktikam atÅtaæ svavyÃpÃropÃrÆ¬haæ vartamÃnaæ, trayaæ caitad vastu j¤Ãnasya j¤eyam. yadi caitat svarÆpato nÃbhavi«yan nedaæ nirvi«ayaæ j¤Ãnam udapatsyata. tasmÃd atÅtÃnÃgataæ svarÆpato 'stÅti. kiæca bhogabhÃgÅyasya vÃpavargabhÃgÅyasya vÃ karmaïa÷ phalam utpitsu yadi nirupÃkhyam iti taduddeÓena tena nimittena kuÓalÃnu«ÂhÃnaæ na yujyeta. sataÓ ca phalasya nimittaæ vartamÃnÅkaraïe samarthaæ nÃpÆrvopajanane siddhaæ nimittaæ naimittikasya viÓe«Ãnugrahaïaæ kurute nÃpÆrvam utpÃdayatÅti.
     dharmÅ cÃnekadharmasvabhÃvas tasya cÃdhvabhedena dharmÃ÷ pratyavasthitÃ÷ na ca yathÃ vartamÃnaæ vyaktiviÓe«Ãpannaæ dravyato 'sty evam atÅtam anÃgataæ ca. kathaæ tarhi, svenaiva vyaÇgyena svarÆpeïÃnÃgatam asti. svena cÃnubhÆtavyaktikena svarÆpeïÃtÅtam iti vartamÃnasyaivÃdhvana÷ svarÆpavyaktir iti na sÃ bhavaty atÅtÃnÃgatayor adhvano÷. ekasya cÃdhvana÷ samaye dvÃv adhvanau dharmisamanvÃgatau bhavata eveti nÃbhÆtvÃ bhÃvas trayÃïÃm adhvanÃm iti. 4.12

#<te vyaktasÆk«mÃ guïÃtmÃna÷  || YS_4.13 ||>#
     te khalv amÅ tryadhvano dharmÃ vartamÃnÃ vyaktÃtmÃno 'tÅtÃnÃgatÃ÷ sÆk«mÃtmÃna÷ «a¬aviÓe«arÆpÃ÷. sarvam idaæ guïÃnÃæ saæniveÓaviÓe«amÃtram iti paramÃrthato guïÃtmÃna÷. tathÃ ca ÓÃstrÃnuÓÃsanam ---
     "guïÃnÃæ paramaæ rÆpaæ na d­«Âipatham ­cchati /
     yat tu d­«Âipathaæ prÃptaæ tan mÃyeva sutucchakam //" iti. 4.13

yadÃ tu sarve guïÃ÷ katham eka÷ Óabda ekam indriyam iti ---
     #<pariïÃmaikatvÃd vastutattvam  || YS_4.14 ||>#

prakhyÃkriyÃsthitiÓÅlÃnÃæ guïÃnÃæ grahaïÃtmakÃnÃæ karaïabhÃvenaika÷ pariïÃma÷ Órotram indriyaæ, grÃhyÃtmakÃnÃæ ÓabdatanmÃtrabhÃvenaika÷ pariïÃma÷ Óabdo vi«aya iti, ÓabdÃdÅnÃæ mÆrtisamÃnajÃtÅyÃnÃm eka÷ pariïÃma÷ p­thivÅparamÃïus tanmÃtrÃvayavas te«Ãæ caika÷ pariïÃma÷ p­thivÅ gaur v­k«a÷ parvata ityevamÃdir bhÆtÃntare«v api snehau«ïyapraïÃmitvÃvakÃÓadÃnÃny upÃdÃya sÃmÃnyam ekavikÃrÃrambha÷ samÃdheya÷.
     nÃsty artho vij¤Ãnavisahacara÷, asti tu j¤Ãnam arthavisahacaraæ svapnÃdau kalpitam ity anayÃ diÓÃ ye vastusvarÆpam apahnuvate j¤ÃnaparikalpanÃmÃtraæ vastu svapnavi«ayopamaæ na paramÃrthato 'stÅti ya Ãhus te tatheti pratyupasthitam idaæ svamÃhÃtmyena vastu katham apramÃïÃtmakena vikalpaj¤Ãnabalena vastusvarÆpam uts­jya tad evÃpalapanta÷ ÓraddheyavacanÃ÷ syu÷. 4.14

kutaÓ caitad anyÃyyam ---
     #<vastusÃmye cittabhedÃt tayor vibhakta÷ panthÃ÷  || YS_4.15 ||>#

bahucittÃlambanÅbhÆtam ekaæ vastu sÃdhÃraïaæ, tat khalu naikacittaparikalpitaæ nÃpy anekacittaparikalpitaæ kiætu svaprati«Âham. kathaæ, vastusÃmye cittabhedÃt dharmÃpek«aæ cittasya vastusÃmye 'pi sukhaj¤Ãnaæ bhavaty adharmÃpek«aæ tata eva du÷khaj¤Ãnam avidyÃpek«aæ tata eva mÆ¬haj¤Ãnaæ samyagdarÓanÃpek«aæ tata eva mÃdhyasthyaj¤Ãnam iti. kasya tac cittena parikalpitam. na cÃnyacittaparikalpitenÃrthenÃnyasya cittoparÃgo yukta÷. tasmÃd vastuj¤Ãnayor grÃhyagrahaïabhedabhinnayor vibhakta÷ panthÃ÷. nÃnayo÷ saækaragandho 'py astÅti.
     sÃækhyapak«e punar vastu triguïaæ calaæ ca guïav­ttam iti dharmÃdinimittÃpek«aæ cittair abhisaæbadhyate. nimittÃnurÆpasya ca pratyayasyotpadyamÃnasya tena tenÃtmanÃ hetur bhavati. kecid Ãhu÷. j¤ÃnasahabhÆr evÃrtho bhogyatvÃt sukhÃdivad iti ta etayÃ dvÃrÃ sÃdhÃraïatvaæ bÃdhamÃnÃ÷ pÆrvottarak«aïe«u vasturÆpam evÃpahnuvate. 4.15

#<na caikacittatantraæ vastu tadapramÃïakaæ tadÃ kiæ syÃt  || YS_4.16 ||>#
     ekacittatantraæ ced vastu syÃt tadÃ citte vyagre niruddhe vÃsvarÆpam eva tenÃparÃm­«Âam anyasyÃvi«ayÅbhÆtam apramÃïakam ag­hÅtasvabhÃvakaæ kenacit tadÃnÅæ kiæ tat syÃt. saæbadhyamÃnaæ ca punaÓ cittena kuta utpadyeta ye cÃsyÃnupasthitÃ bhÃgÃs te cÃsya na syur evaæ nÃsti p­«Âham ity udaram api na g­hyeta. tasmÃt svatantro 'rtha÷ sarvapuru«asÃdhÃraïa÷ svatantrÃïi ca cittÃni pratipuru«aæ pravartante tayo÷ saæbandhÃd upalabdhi÷ puru«asya bhoga iti. 4.16

#<taduparÃgÃpek«itvÃc cittasya vastu j¤ÃtÃj¤Ãtam  || YS_4.17 ||>#
     ayaskÃntamaïikalpÃ vi«ayÃ aya÷sadharmakaæ cittam abhisaæbandhyopara¤jayanti. yena ca vi«ayeïoparaktaæ cittaæ sa vi«ayo j¤Ãtas tato 'nya÷ punar aj¤Ãta÷ vastuno j¤ÃtÃj¤ÃtasvarÆpatvÃt pariïÃmi cittam. 4.17


yasya tu tad eva cittaæ vi«ayas tasya ---
     #<sadÃ j¤ÃtÃÓ cittav­ttayas tatprabho÷ puru«asyÃpariïÃmitvÃt  || YS_4.18 ||>#

yadi cittavat prabhur api puru«a÷ pariïamet tatas tadvi«ayÃÓ cittav­ttaya÷ ÓabdÃdivi«ayavaj j¤ÃtÃj¤ÃtÃ÷ syu÷ sadÃj¤Ãtatvaæ tu manasas tatprabho÷ puru«asyÃpariïÃmitvam anumÃpayati. 4.18

syÃd ÃÓaÇkÃ cittam eva svÃbhÃsaæ vi«ayÃbhÃsaæ ca bhavi«yatÅty agnivat ---
     #<na tat svÃbhÃsaæ d­ÓyatvÃt  || YS_4.19 ||>#

yathetarÃïÅndriyÃïi ÓabdÃdayaÓ ca d­ÓyatvÃn na svÃbhÃsÃni tathÃ mano 'pi pratyetavyam. na cÃgnir atra d­«ÂÃnta÷ na hy agnir ÃtmasvarÆpam aprakÃÓaæ prakÃÓayati prakÃÓaÓ cÃyaæ prakÃÓyaprakÃÓakasaæyoge d­«Âa÷. na ca svarÆpamÃtre 'sti saæyoga÷ kiæca svÃbhÃsaæ cittam ity agrÃhyam eva kasyacid iti ÓabdÃrtha÷. tadyathÃ svÃtmaprati«Âham ÃkÃÓaæ na paraprati«Âham ity artha÷ svabuddhipracÃrapratisaævedanÃt sattvÃnÃæ prav­ttir d­Óyate --- kruddho 'haæ bhÅto 'ham amutra me rÃgo 'mutra me krodha iti etat svabuddher agrahaïe na yuktam iti. 4.19

#<ekasamaye cobhayÃnavadhÃraïam  || YS_4.20 ||>#
     na caikasmin k«aïe svapararÆpÃvadhÃraïaæ yuktaæ, k«aïikavÃdino yad bhavanaæ saiva kriyÃ tad eva ca kÃrakam ity abhyupagama÷. 4.20

syÃn mati÷ svarasaniruddhaæ cittaæ cittÃntareïa samanantareïa g­hyata iti ---
     #<cittÃntarad­Óye buddhibuddher atiprasaÇga÷ sm­tisaækaraÓ ca  || YS_4.21 ||>#

atha cittaæ cec cittÃntareïa g­hyeta buddhibuddhi÷ kena g­hyate, sÃpy anyayÃ sÃpy anyayety atiprasaÇga÷. sm­tisaækaraÓ ca, yÃvanto buddhibuddhÅnÃm anubhavÃs tÃvatya÷ sm­taya÷ prÃpnuvanti. tatsaækarÃc caikasm­tyanavadhÃraïaæ ca syÃd ity evaæ buddhipratisaævedinaæ puru«am apalapadbhir vainÃÓikai÷ sarvam evÃkulÅk­tam. te tu bhokt­svarÆpaæ yatra kvacana kalpayanto na nyÃyena saægacchante kecit tu sattvamÃtram api parikalpyÃsti sa sattvo ya etÃn pa¤ca skandhÃn nik«ipyÃnyÃæÓ ca pratisaædadhÃtÅty uktvÃ tata eva punas trasyanti. tathÃ skandhÃnÃæ mahannirvedÃya virÃgÃyÃnutpÃdÃya praÓÃntaye guror antike brahmacaryaæ cari«yÃmÅty uktvÃ sattvasya puna÷ sattvam evÃpahnuvate. sÃækhyayogÃdayas tu pravÃdÃ÷ svaÓabdena puru«am eva svÃminaæ cittasya bhoktÃram upayantÅti. 4.21

katham ---
     #<citer apratisaækramÃyÃs tadÃkÃrÃpattau svabuddhisaævedanam  || YS_4.22 ||>#
apariïÃminÅ hi bhokt­Óaktir apratisaækramÃ ca pariïÃminy arthe pratisaækrÃnteva tadv­ttim anupatati. tasyÃÓ ca prÃptacaitanyopagrahasvarÆpÃyÃ buddhiv­tter anukÃrimÃtratayÃ buddhiv­ttyaviÓi«ÂÃ hi j¤Ãnav­ttir ÃkhyÃyate. tathÃ coktam.
     "na pÃtÃlaæ na ca vivaraæ girÅïÃæ naivÃndhakÃraæ kuk«ayo nodadhÅnÃm /
     guhÃ yasyÃæ nihitaæ brahma ÓÃÓvataæ buddhiv­ttim aviÓi«ÂÃæ kavayo vedayante" iti. 4.22

ataÓ caitad abhyupagamyate ---
     #<dra«Â­d­Óyoparaktaæ cittaæ sarvÃrtham  || YS_4.23 ||>#

mano hi mantavyenÃrthenoparaktaæ, tat svayaæ ca vi«ayatvÃd vi«ayiïÃ puru«eïÃtmÅyayÃ v­ttyÃbhisaæbaddhaæ, tad etac cittam eva dra«Â­d­Óyoparaktaæ vi«ayavi«ayinirbhÃsaæ cetanÃcetanasvarÆpÃpannaæ vi«ayÃtmakam apy avi«ayÃtmakam ivÃcetanaæ cetanam iva sphaÂikamaïikalpaæ sarvÃrtham ity ucyate.
     tad anena cittasÃrÆpyeïa bhrÃntÃ÷ kecit tad eva cetanam ity Ãhu÷ apare cittamÃtram evedaæ sarvaæ nÃsti khalv ayaæ gavÃdir ghaÂÃdiÓ ca sakÃraïo loka iti. anukampanÅyÃs te. kasmÃt, asti hi te«Ãæ bhrÃntibÅjaæ sarvarÆpÃkÃranirbhÃsaæ cittam iti. samÃdhipraj¤ÃyÃæ praj¤eyo 'rtha÷ pratibimbÅbhÆtas tasyÃlambanÅbhÆtatvÃd anya÷. sa ced arthaÓ cittamÃtraæ syÃt kathaæ praj¤ayaiva praj¤ÃrÆpam avadhÃryeta. tasmÃt pratibimbÅbhÆto 'rtha÷ praj¤ÃyÃæ yenÃvadhÃryate sa puru«a iti. evaæ grahÅt­grahaïagrÃhyasvarÆpacittabhedÃt trayam apy etaj jÃtita÷ pravibhajante te samyagdarÓinas tair adhigata÷ puru«a÷. 4.23

kutaÓ ca ---
     #<tad asaækhyeyavÃsanÃbhiÓ citram api parÃrthaæ saæhatyakÃritvÃt  || YS_4.24 ||>#

tad etac cittam asaækhyeyÃbhir vÃsanÃbhir eva citrÅk­tam api parÃrthaæ parasya bhogÃpavargÃrthaæ na svÃrthaæ saæhatyakÃritvÃd g­havat. saæhatyakÃriïÃ cittena na svÃrthena bhavitavyaæ, na sukhacittaæ sukhÃrthaæ na j¤Ãnaæ j¤ÃnÃrtham ubhayam apy etat parÃrtham. yaÓ ca bhogenÃpavargeïa cÃrthenÃrthavÃn puru«a÷ sa eva paro na para÷ sÃmÃnyamÃtram. yat tu kiæcit paraæ sÃmÃnyamÃtraæ svarÆpeïodÃhared vainÃÓikas tat sarvaæ saæhatyakÃritvÃt parÃrtham eva syÃt. yas tv asau paro viÓe«a÷ sa na saæhatyakÃrÅ puru«a iti. 4.24

#<viÓe«adarÓina ÃtmabhÃvabhÃvanÃniv­tti÷  || YS_4.25 ||>#
     yathÃ prÃv­«i t­ïÃÇkurasyodbhedena tadbÅjasattÃnumÅyate tathÃ mok«amÃrgaÓravaïena yasya romahar«ÃÓrupÃtau d­Óyete tatrÃpy asti viÓe«adarÓanabÅjam apavargabhÃgÅyaæ karmÃbhinirvartitam ity anumÅyate. tasyÃtmabhÃvabhÃvanÃ svÃbhÃvikÅ pravartate yasyÃbhÃvÃd idam uktaæ svabhÃvaæ muktvÃ do«Ãdye«Ãæ pÆrvapak«e rucir bhavaty aruciÓ ca nirïaye bhavati tatrÃtmabhÃvabhÃvanÃ ko 'ham Ãsaæ katham aham Ãsaæ kiæsvid idaæ kathaæsvid idaæ ke bhavi«yÃma÷ kathaæ vÃ bhavi«yÃma iti. sÃ tu viÓe«adarÓino nivartate kuta÷ cittasyaivai«a vicitra÷ pariïÃma÷, puru«as tv asatyÃm avidyÃyÃæ ÓuddhaÓ cittadharmair aparÃm­«Âa iti. tato 'syÃtmabhÃvabhÃvanÃ kuÓalasya nivartata iti. 4.25

#<tadÃ vivekanimnaæ kaivalyaprÃgbhÃraæ cittam  || YS_4.26 ||>#
     tadÃnÅæ yad asya cittaæ vi«ayaprÃgbhÃram aj¤Ãnanimnam ÃsÅt tad asyÃnyathÃ bhavati kaivalyaprÃgbhÃraæ vivekajaj¤Ãnanimnam iti. 4.26

#<tacchidre«u pratyayÃntarÃïi saæskÃrebhya÷  || YS_4.27 ||>#
     pratyayavivekanimnasya sattvapuru«ÃnyatÃkhyÃtimÃtrapravÃhiïaÓ cittasya tacchidre«u pratyayÃntarÃïy asmÅti vÃ mameti vÃ jÃnÃmÅti vÃ na jÃnÃmÅti vÃ. kuta÷, k«ÅyamÃïabÅjebhya÷ pÆrvasaæskÃrebhya iti. 4.27

#<hÃnam e«Ãæ kleÓavad uktam  || YS_4.28 ||>#
     yathÃ kleÓÃ dagdhabÅjabhÃvÃ na prarohasamarthÃ bhavanti tathÃ j¤ÃnÃgninÃ dagdhabÅjabhÃva÷ pÆrvasaæskÃro na pratyayaprasÆr bhavati. j¤ÃnasaæskÃrÃs tu cittÃdhikÃrasamÃptim anuÓerata iti na cintyante. 4.28

#<prasaækhyÃne 'py akusÅdasya sarvathÃ vivekakhyÃter dharmamegha÷ samÃdhi÷  || YS_4.29 ||>#
     yadÃyaæ brÃhmaïa÷ prasaækhyÃne 'py akusÅdas tato 'pi na kiæcit prÃrthayate. tatrÃpi viraktasya sarvathÃ vivekakhyÃtir eva bhavatÅti saæskÃrabÅjak«ayÃn nÃsya pratyayÃntarÃïy utpadyante tadÃsya dharmamegho nÃma samÃdhir bhavati. 4.29

#<tata÷ kleÓakarmaniv­tti÷  || YS_4.30 ||>#
     tallÃbhÃd avidyÃdaya÷ kleÓÃ÷ samÆlakÃ«aæ ka«itÃ bhavanti kuÓalÃkuÓalÃÓ ca karmÃÓayÃ÷ samÆlaghÃtaæ hatÃ bhavanti. kleÓakarmaniv­ttau jÅvann eva vidvÃn vimukto bhavati kasmÃt, yasmÃd viparyayo bhavasya kÃraïam. na hi k«Åïaviparyaya÷ kaÓcit kenacit kvacij jÃto d­Óyata iti. 4.30

#<tadÃ sarvÃvaraïamalÃpetasya j¤ÃnasyÃnantyÃj j¤eyam alpam  || YS_4.31 ||>#
     sarvai÷ kleÓakarmÃvaraïair vimuktasya j¤ÃnasyÃnantyaæ bhavati. Ãvarakeïa tamasÃbhibhÆtam Ãv­tam anantaæ j¤Ãnasattvaæ kvacid eva rajasÃ pravartitam udghÃÂitaæ grahaïasamarthaæ bhavati. tatra yadÃ sarvair Ãvaraïamalair apagataæ bhavati tadÃ bhavaty asyÃnantyam. j¤ÃnasyÃnantyÃj j¤eyam alpaæ saæpadyate yathÃkÃÓe khadyota÷. yatredam uktam ---
     "andho maïim avidhyat tam anaÇgulir Ãvayat /
     agrÅvas taæ pratyamu¤cat tam ajihvo 'bhyapÆjayat //" iti. 4.31

#<tata÷ k­tÃrthÃnÃæ pariïÃmakramasamÃptir guïÃnÃm  || YS_4.32 ||>#
     tasya dharmameghasyodayÃt k­tÃrthÃnÃæ guïÃnÃæ pariïÃmakrama÷ parisamÃpyate na hi k­tabhogÃpavargÃ÷ parisamÃptakramÃ÷ k«aïam apy avasthÃtum utsahante. 4.32

atha ko 'yaæ kramo nÃmeti ---
     #<k«aïapratiyogÅ pariïÃmÃparÃntanirgrÃhya÷ krama÷  || YS_4.33 ||>#

k«aïÃnantaryÃtmÃ pariïÃmasyÃparÃntenÃvasÃnena g­hyate krama÷ na hy ananubhÆtakramak«aïÃ purÃïatÃ vastrasyÃnte bhavati nitye«u ca kramo d­«Âa÷.
     dvayÅ ceyaæ nityatÃ kÆÂasthanityatÃ pariïÃminityatÃ ca. tatra kÆÂasthanityatÃ puru«asya. pariïÃminityatÃ guïÃnÃm. yasmin pariïamyamÃne tattvaæ na vihanyate tan nityam ubhayasya ca tattvÃnabhighÃtÃn nityatvam. tatra guïadharme«u buddhyÃdi«u pariïÃmÃparÃntanirgrÃhya÷ kramo labdhaparyavasÃno nitye«u dharmi«u guïe«v alabdhaparyavasÃna÷. kÆÂasthanitye«u svarÆpamÃtraprati«Âhe«u muktapuru«e«u svarÆpÃstitÃ krameïaivÃnubhÆyata iti tatrÃpy alabdhaparyavasÃna÷ Óabdap­«ÂhenÃstikriyÃm upÃdÃya kalpita iti.
     athÃsya saæsÃrasya sthityÃ gatyÃ ca guïe«u vartamÃnasyÃsti kramasamÃptir na veti. avacanÅyam etat katham asti praÓna ekÃntavacanÅya÷ sarvo jÃto mari«yatÅti oæ bho÷ iti.

     atha sarvo m­tvÃ jani«yata iti vibhajyavacanÅyam etat. pratyuditakhyÃti÷ k«Åïat­«ïa÷ kuÓalo na jani«yata itaras tu jani«yate. tathÃ manu«yajÃti÷ ÓreyasÅ na vÃ ÓreyasÅty evaæ parip­«Âe vibhajya vacanÅya÷ praÓna÷ paÓÆn adhik­tya ÓreyasÅ devÃn ­«ÅæÓ cÃdhik­tya neti. ayaæ tv avacanÅya÷ praÓna÷ saæsÃro 'yam antavÃn athÃnanta iti. kuÓalasyÃsti saæsÃrakramasamÃptir netarasyeti anyatarÃvadhÃraïe do«a÷ tasmÃd vyÃkaraïÅya evÃyaæ praÓna iti. 4.33

guïÃdhikÃrakramasamÃptau kaivalyam uktaæ tatsvarÆpam avadhÃryate ---
     #<puru«ÃrthaÓÆnyÃnÃæ guïÃnÃæ pratiprasava÷ kaivalyaæ svarÆpaprati«ÂhÃ vÃ citiÓaktir iti  || YS_4.34 ||>#
     k­tabhogÃpavargÃïÃæ puru«ÃrthaÓÆnyÃnÃæ ya÷ pratiprasava÷ kÃryakÃraïÃtmakÃnÃæ guïÃnÃæ tat kaivalyaæ, svarÆpaprati«ÂhÃ punar buddhisattvÃnabhisaæbandhÃt puru«asya citiÓaktir eva kevalÃ, tasyÃ÷ sadÃ tathaivÃvasthÃnaæ kaivalyam iti. 4.34

iti ÓrÅpÃta¤jale sÃækhyapravacane yogaÓÃstre vyÃsabhÃ«ye kaivalyapÃdaÓ caturtha÷ 4.