Yamuna: Siddhitraya, Part 1: Atmasiddhi Input by members of the Sansknet project (www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! *{...}* = BOLD ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ *{Ãtmasiddhi÷ /}* *{siddhäjananÃmakavyÃkhyopetà /}* *{yatpadÃmbhoruhadhyÃnavidhvastÃÓe«akalma«a÷ /}* *{vastutÃmupayÃto 'haæ yÃmuneyaæ namÃmi tam // 1 //}* *{mÆlam}* *{prak­tipuru«akÃlavyaktamuktà yadicchÃ-}* *{manuvidadhati nityaæ nityasiddhairanekai÷}* *{svaparicaraïabhogai÷ ÓrÅmati prÅyamÃïe}* *{bhavatu mama parasmin puru«e bhaktibhÆyà // 1 //}* *{vyÃkhyÃnam}* jagajjanmasthitilayai ramamÃïaæ parÃtparam / svÃmin sarvajagatÃæ Óriya÷patimupÃsmahe // 1 // j¤ÃnavairÃgyabhaktÅnÃæ Óevadhiæ karuïÃrïavam / yÃmunÃrthaæ munivaraæ paramÃcÃryamÃÓraye // 2 // ÓrÅbhëyÃdiprabandhena tattvaæ sandarÓayan param / rÃmÃnujÃryo bhagavÃn dayatà mayi saæÓriye // 3 // deÓikendradayÃsÃramavalambya vidhÅyate / siddhitrayasya vyÃkhyÃnaæ rÅtyà saralayà mayà // 4 // kka yÃmunÃryaÓrÅsÆktisandarbha÷ kka ca me mati÷ / atyalpavi«ayÃthÃpi cÃpalaæ tvaparÃdhyati // 5 // viÓi«ÂadvaitasiddhÃntanirdhÃraïadhurandharÃ÷ / saæÓrite«u dayÃsÃrà deÓikÃ÷ Óaraïaæ mama // 6 // vÃtsyaæ ÓrÅvÃdibhÅk­dgurukulatilakaæ k­«ïamÃryaæ guïìhyaæ tÃtaæ mannapradaæ me dravi¬anigamasÆktyarthasandarÓakaæ tam / natvà rÃmÃnujÃryaæ guruvaramapi me bhëyak­dvaæÓadÅpaæ hÃrÅtaæ cÃrukÅrtiæ budhakulatilakaæ yÃmunoktÅrviv­ïve // 7 // ÓrÅmannÃgapurÃbhikhyÃbhijano vÃdibhÅkara÷ / aïïaÇgarÃryadÃso 'haæ viv­ïomi gurorgira÷ // 8 // atha khalu bhagavÃn ÓrÅmadyÃmunamini÷ ÓrÅvai«ïavasaæpradÃyapravartakÃcÃrye«u prathamaparigÃïitasya yogarahasyanyÃyatattvaÓÃstrapraïeturbhagavata÷ ÓrÅmannÃthamune÷ pautra riÓvaramunitanujanmà viÓi«ÂÃdvaitasiddhÃntapravartanadhurandhara÷ prativÃdivÃraïaprakaÂÃÂopavipÃÂanak«ama÷ paramÃcÃrya ÃtmasiddhinÃmakaæ vedÃntaprakaraïamupakramamÃïo 'vighnaparisamÃptipracayagamanÃdiphalaæ maÇgalamÃÓÅrÆpaæ vastunirdeÓaæ ca kurvÃïa÷ Ói«yaÓik«Ãyai nibadhnÃti "prak­tÅ' ti / prak­tirmÃyÃ, tatkÃryÃïi sama«Âivya«ÂirÆpÃïi vyaktÃni, prak­tiprÃk­tapariïÃmahetu÷ kÃla÷, tadbaddho jÅvarÃÓiÓreti lÅlÃvibhÆtisthÃ÷ sarve saÇg­hÅtÃ÷ Óabdacatu«Âayena / muktÃ÷ bhagavadupÃsanÃprabhÃvÃdbhavabandhanÃtkarmapÃÓapragrathitÃdvinirmuktÃ÷ / ete prak­tyÃdayo yasyaiva paramapuru«asyecchÃæ saÇkalparÆpÃæ sadà samanusaranti svarÆpasthitiprav­tti«u, tasmin pÆru«a ityanvaya÷ / imÃni ca sarjanÃvanasaæharaïasaæsÃravimocanÃni saÇkalpaikani«pÃdyÃni bhagavato lÅlÃrasÃya kalpante / evaæ lÅlÃvibhÆtiyoga ukta÷ / atha nityavibhÆtiyogamÃha *{'nityam'}* iti / nityamiti pÆrvottarayoranvitaæ madhyamaïinyÃyena / sadodbhÆtÃpahatapÃpmatvÃdisvarÆpai÷ sarvaj¤airbhagavadanubhavajanitaprÅtikÃritÃÓe«aÓe«av­ttyanvayata evÃdhigatabhogairanantairanantagaru¬avi«vaksenÃdibhirnityasÆribhi÷ ÓrÅmati mahÃvaikuïÂhe divye 'k«are dhÃmni sadà niratiÓayaprÅtimanubhavati nÃrÅïÃmuttamÃyÃ÷ Óriyo vallabhe puru«ottame parabrahmaïi mama bhaktipracayo bhÆyÃdityÃÓaæsà / ubhayavibhÆtinÃthe ramÃnÃthe bhaktirhi sarvaÓreyaskarÅ / tattadbhaktyÃÓaæsanamucitataram / bhaktireva bhagavati prÃrthyà cetanai÷ / sa hi svayameva Óreyo vidadhÃti / tattasmin ÓvaÓreya÷prÃrthanà nocitatarà bhaktÃnÃmiti cÃnena j¤Ãpyate / acetanabhedaÓcetanabhedaÓca paramÃrthata÷, ÓrÅmannÃrÃyaïasyaiva pÃramyaæ, sarvacetanÃcetanÃnÃæ tadvibhÆtitvaæ, niratiÓayapremagarbhatadupÃsanasyaivÃpavargahetutvamavicchinnapÆrïabhagavadanubhavagarbhasevÃyà eva paramapumarthatvaæ ceti svÃbhimatÃ÷ prakaraïÃrthà atra saæsÆcitÃ÷ // 1 // *{viruddhamatayo 'nekÃ÷ santyÃtmaparamÃtmano÷ /}* *{atastatpariÓuddhyarthamÃtmasiddhirvidhÅyate // 2 //}* saæmataæ hi sarvasamaye«u Ãtmaj¤Ãnaæ ni÷Óreyasaheturiti / ÓrÆyate ca 'p­thagÃtmÃnaæ preritÃraæ ca matvà ju«ÂustatastenÃm­tatvameti' 'ÃtmÃnaæ cedvijÃnÅyÃt' 'taratiÓoka- mÃtmavit' 'brahmavidÃpnoti para' mityÃdi÷ parÃvarÃtmatattvaj¤ÃnasyÃpavargasÃdhanatvaæ pratipÃdayan vedÃntavÃkyagaïa÷ / tatrÃsminnÃtmani parasmiæÓcÃnekavidhà vipratipattaya÷ tÅrthakarÃïÃm / *{tadyathÃ}* - Ãtmavi«aye tÃvat dehameva kecidÃtmÃnamÃcak«ate / indriyÃïyanye / mana ityanye / prÃïamapare / adhyastaj¤Ãt­ bhÃvamanahaÇkÃraæ bodhamÃtramitare / dehendriyamana÷prÃïabodhavilak«aïamÃkÃÓÃdivadacitkhabhÃvamÃgantukabodhasukhadu÷khÃdyasÃdhÃraïaguïÃdhÃramahaÇkÃragocaramapare / apare tu bodhaikasvabhÃvameva, svabhÃvadhavalamiva sphuÂikamaïimupadhÃnaviÓe«ÃpÃditÃruïimaguïÃdinirbhÃsamanta÷karaïopadhÃnÃpÃditarÃgadve«asukhadu÷khÃdyaÓivaguïanirbhÃsamanuditÃvastamitasvarÆpaprakÃÓaæ svaya¤jyoti«amimamabhidadhati / anye tu j¤ÃnÃnandasvabhÃvam / ÃÓrayÃnukÆlyapratilabdhÃnandasukhÃdivyapadeÓabodhaviÓe«a evÃsya svÃbhÃvika ityanye / tathà - anumÃnasamadhigamya÷ ; Ãgamaikavedya÷ ; mÃnasapratyak«avedya÷ ; grÃhakatayaiva sakalavi«ayavitti«u pratyak«a÷ ; j¤ÃnasvabhÃvatayÃnuditÃnastamitasvarÆpaprakÃÓa÷ svaya¤jyoti÷ ; rid­Óo 'pyugamÃnumÃnayogajapratyak«ai÷ svetarasakalavilak«aïasvÃbhÃvyena viÓadaviÓadataraviÓadatamatayÃntato yathÃvadaparok«yata iti / *{tathÃ}* - paramamahÃn ; aïuparimÃïa÷ ; ÓarÅraparimÃïa÷ ; svata÷ parimÃïarahito 'pi vyÃpyavastuparimitik­tapariccheda iti / vyÃptirapicaitanyamÃtreïa ; svarÆpeïeti / tathà k«aïika÷ ; yÃvaccharÅro«mastÃyÅ ; Ãprak­tapralayÃvasthÅyÅ ; Ãmok«asthÃyÅ ; kÆÂastho nitya iti / sarvaÓarÅre«veka÷ ; pratik«etraæ nÃnÃbhÆta iti ca tathà tathà pratipadyante / tathà paramÃtmavi«aye 'pi - kecit samastavastusÃk«ÃtkÃriïaæ sarvaÓaktimÅÓvarameva nÃbhyupagacchanti / abhyupagacchanto 'pyeke pratyastamitamitimÃnamÃt­meyeÓvareÓitavyÃdibhedavikalpakÆÂasthavij¤Ã naikarasamanÃdyavidyopadarÓitaviyadÃdibhedÃvacchinnaj¤ÃnaiÓvaryÃdimahimavika lpatayà kÃlpanikamÃcak«ate / apare tu yathoktasvarÆpamevÃvidyopadhÃnena tadguïasÃratayà prakalpitabrahmÃdisthÃvaraparyantavividhajÅvabhedaæ svÃdhÅnavicitravartasvabhÃvamÃyopahitatayà samÃsÃditasÃrvaj¤yÃdisaæpadamupahitamimamabhidadhati / tathÃnye prak­«ÂasattavopÃdÃnanimittasvatantrapradhÃnapariïÃmaviÓe«amÃtrani yamanirvÃhitarvaiÓvarya maryÃdamÃdriyante / anupahitamapi pariïÃminamapare pratipedire / apariïÃminamapi svamÃyÃæÓabhÆtavicitrÃnta÷karaïadarpaïatalapratibimbitatayà pratipannaviÓvataijasaprÃj¤abhÃvaæ tamekameva cetanamitare rocayante / anye tu svÃdhÅnatrividhacetanÃcetanasvarÆpasthitiprav­ttibhedaæ svÃbhÃvikaniravadhikÃtiÓayaj¤ÃnabalaiÓvaryavÅryaÓaktiteja÷prabh­tisakalakalyÃïaguïagaïamahÃrïavaæ puru«aviÓe«amÅÓvaramÃti«Âhante / tathà tadviÓe«e 'pi hariharaviri¤cabhÃskarÃtmanà anabhimata tattanmÆrtiparityÃgena ca catusridvyekamÆrtitayà vivadante / mÆrtiviÓe«avi«ayÃÓca nityatvÃnityatvabhotakatvÃbhautikatvasvÃrthaparÃrthatvÃdivitarkÃ÷ prÃdurbhavanti ; parijanasthÃnÃdigocarÃÓca / tathà pramÃïato 'pi - ÃnuÓrÃvika evetyeke / ÃnumÃnikaÓcetyanye / viÓi«Âapratyak«asamadhigamyaÓcetyapare / tathà ÃtmaparamÃtmano÷ saæbandhe 'pi - anÃdyavidyopÃdÃnabhedÃspado 'yamÅÓvareÓitavyatÃdirÆpasaæbandha÷ / paramÃrthatatsvekaæ tattvamiti kecit / vyatirekÃbhÃve 'pyatirikto jÅva ityanye / svatastvaikyam, upÃdhito bheda iti viÓi«ÂasvarÆpabhÃvena bhinnÃbhinnatvamitare / nÃnÃtve satyevÃbhedo nÃmÃnvaya÷ aæÓÃÓibhÃvalak«aïa÷, samavÃya÷ paratantratÃlak«aïa÷, Óe«aÓe«itvarÆpa÷, svasvÃmibhÃva÷, bh­tyasvÃmilak«aïa iti ca nÃnÃvidyà vÃdÃ÷ / tathà paramapuru«ÃrthabhÆte brahmaprÃptilak«aïamok«e 'pi - svarÆpocchittilak«aïa÷, avidyÃstamayalak«aïa÷, niÓe«avaiÓe«ikÃtmaguïocchedalak«aïa÷, kaivalyarÆpa÷, tadbhÃvasÃdharmyalak«aïa÷, tadguïasaÇkÃntilak«aïa÷, catthÃyÃpattilak«aïa÷, sÃæsiddhikÃnandÃdisvarÆpÃvirbhÃvalak«aïa÷, tadguïÃnubhavajanitaniratiÓayasukhasamunme«opanÅtÃtyantikatatkiÇkaratvalak«aïa iti tathà tathà vivadante / tatsÃdhanato 'pi - karmayogalabhya÷, j¤Ãnayogalabhya÷, anyatarÃnug­hÅtÃnyataralabhya÷, ubhayalabhya÷, ubhayaparikarmitakhÃntasyaikÃntikÃtyantika bhaktiyogalabhya iti / tadevamanavasitaviÓe«avimarÓakajanavimatidarÓanÃt, tatttatpak«asÃdhanabalÃbalÃnagamÃcca tatastata÷ sandihÃnÃ÷ prek«Ãvanto na tÃvatparamapuru«ÃrthÃya ghaÂeran, yÃvadayamÃtmà paramÃtmà ca svarÆpata÷ pramÃïata÷ saæbandhata÷ prÃptita÷ tatsÃdhanataÓca na nirïiyeteti tatpratibodhÃyedamÃrabhyate / yadyapi bhagavatà bÃdarÃyaïenedamarthÃnyeva sÆtrÃïi praïÅtÃni / viv­tÃni ca tÃni pari mitagambhÅrabhëiïà drami¬abhëyak­tà / vist­tÃni ca tÃni gambhÅranyÃyasÃ(ga)rabhëiïà ÓrÅvatsÃÇkamiÓreïÃpi / tathÃpi ÃcÃryaÂaÇka-bhart­prapa¤ca-bhart­mitra-bhart­hari-brahmadaktaÓaÇkara-ÓrÅvatsÃÇka-bhÃskarÃdiviracitasitÃsitavividhanibandhana ÓraddhÃvipralabdhabuddhayo na yathÃvat, anyathà ca pratipadyanta iti yukta÷ prakaraïaprakrama÷ // (ityupoddhÃtaprakaraïam) prakaraïÃrambhaprayojanasabhidhatte 'viruddhe'ti / ÃtmaparamÃtmavi«aye hi nÃnà vipratipattaya÷ santi / matÅnÃæ viruddhatvaæ viruddhÃrakÃrÃvagÃhitvam / yato mumuk«ÆïÃmÃtmaparamÃtmatattvaæ jij¤ÃsamÃnÃnÃæ tadvi«aye vÃdivivÃdinimittà vipratipattaya÷ santi, atastatpariÓuddhyarthaæ - ÃtmaparamÃtmatattvamate÷ tattadvÃdaprayuktÃsadviruddhÃkÃraprakÃrakatvarÆpado«anirasanena yathÃvasthitÃkÃrÃvagÃhitvalak«aïaÓuddhiyogasaæpÃdanÃrthamÃtmasiddhinÃmakaæ prakaraïaæ viraccate satpramÃïatarkairÃtmaparÃtmatattvanirïayaphalamiryartha÷ / parÃvarÃtmatattvaæ pradhÃnavi«aya÷ / parapak«apratik«epo nÃntarÅyaka÷ / ÃtmatattvanirïayaÓca sÃk«Ãtprayojanametatprakaraïasyeti sÆcitam / paramparayà ni÷ÓreyasÃbhi«vaÇgaÓcÃsyÃbhipreta÷ / vi«ayaprayojanokte÷ saæbandhÃdhikÃriïau cÃk«epagamyau / evamanubandhicatu«Âayasaæpattiranusaæhità / parÃvarÃtmatattvapratipÃdakaÓcutyantÃnugrÃhakanyÃyaprapa¤canaæ prakaraïasyÃsya mukhyaæ k­tyam / tataÓcÃtmaparamÃtmamananopayogÅdaæ saæpadyata iti bodhyam // 2 // anarthakÃyÃtmatattva na ko 'pi prek«ÃpÆrvakÃrÅ pravarteteti svagranthaphalasyÃsya ni÷ÓreyasÃbhi«vaÇgamÃvi«karoti 'saæmatam' iti / nanvastu nÃmÃ'maj¤Ãnasya mok«asÃdhanatvam, atiriktaparamÃtmaj¤Ãnasya tatkula ityatrÃ'ha 'ÓrÆyate' iti / bÃhyÃnÃæ vimatyÃmapi vaidikavaryÃïÃmÃtmana iva paramÃtmano 'pi tattvaj¤Ãnasya mok«asÃdhanatve na vimatiriti bhÃva÷ / parÃtmÃ-paraæbrahma puru«ottama÷ ÓrÅmannÃrÃyaïa÷ / avarÃtmÃ-jÅvÃtmà / Ói«Âaæ spa«Âam / nanu sandhigdhe hi nyÃyaprav­tti÷ / vedÃntaireva parÃvarÃtmatattvaæ suniÓcitamiti kathaæ tatra ÓaÇkÃ, kathantarÃæ ca nyÃyaprav­tti÷ ? ucyate / ÓrutibhirarthÃvagame 'pi prasiddhamativibhavÃnÃæ tÅrthakarÃïÃæ vividhavÃdaÓravaïata÷ ÓrutitÃtparya eva sandehaprav­tte÷ ÓrutyarthayÃthÃtmye 'pi ÓaÇkà saæbhavadudayà / imamevÃ'Óayaæ h­di nidhÃyÃtmatattve sandehasandohikà vipratipattÅrupak«apati 'tatre' ti / tÅrthaæ - darÓanaæ tÅrthasÃmyÃt / darÓanaæ hi ÃntarÃj¤ÃnamalanirharaïapÆrvakaæ tattvaj¤ÃnarÆpÃæ ÓuddhimÃtmanÃmupajanayati / tatkurvantÅti tÅrthakÃrÃ÷ - dÃrÓanikÃ÷ / tadyathà - uktaæ vipratipaccibÃhuvidhyaæ yathà - yena prakÃreïa, tadvarïyata iti yÃvat / 'dehameve'ti / dehÃdyÃtmatvavÃdinaÓcÃrvÃka bhedÃ÷ / 'mana ityanye' iti / mana ityaprasiddhaæ kimapi kecidÃtmetyÃcak«ata ityartha÷ / 'ÃtmÃnamÃcak«ata' ityuttaratrÃpyanveti / saugatamataæ ÓÃÇkaramataæ cÃha tantreïa 'adhyaste' ti / bodhamÃtra¤caitanyamÃtram / anahaÇkÃram - ahaæbuddhiÓabdÃvi«ayam / ÃvidyamahaÇkÃra granthisthaæ j¤Ãt­tvamÃtmanyÃropyata ityeka÷ pak«a÷ / anÃdivÃsanayà j¤Ãnasyaiva j¤Ãt­bhÃvÃdyÃropa iti cÃpara÷ / tÃrkikamatamÃha 'dehendriye' ti / bodha÷ - j¤Ãnam / dehendriyamana÷prÃïadhÅbhyo 'nyamacaitanyasvarÆpamÃgantukaj¤ÃnasukhÃdiv iÓe«aguïavantamahaæbuddhiÓabdagocaramÃtmÃnaæ kÃïÃdà gautamÃÓcÃcak«ata ityartha÷ / acitsvabhÃvamityanenÃkÃÓÃderivÃtmasvarÆpasya ja¬atvaæ vivik«itam / ahaÇkÃra÷, - ahamiti buddhi÷ ÓabdaÓca / sÃÇkhyamatamÃha 'apare' iti / bodhaikasvabhÃvameva-bodhaÓcaitanyaæ, tadeva svo bhÃva÷ svarÆpaæ yasya tam, j¤ÃnasvarÆpameva / upadhÃnam-upodha÷ sannidhÃnam / imam - ÃtmÃnam / yathà svabhÃvato dhavala eva sphaÂikÃdirjapÃkusumÃdyupÃdhisnidhÃnenÃropitatattadraktÃdirÆpeïa pratibhÃsate, evaæ nityasvaprakÃÓa÷ svaya¤jyotirÃtmÃnta÷karaïasannidhÃnata Ãropitasukhadu÷khÃditadguïavattayà bhÃsate kevalam / vastuto nityanirdu«Âa evÃyamiti bhÃva÷ / 'anye tvi' ti / mÅmÃæsakaikadeÓina÷ siddhÃntyekadeÓino và / j¤ÃnÃnandau svÃbhÃvikadharmÃvÃtmana ityamÅ«ÃmÃÓaya÷ / siddhÃntinÃæ matamÃha 'ÃÓraye'ti / Ãnando 'pi nÃtirikta÷, kintu Ãtmana÷ anukÆlatvena prÃpta ÃnandasukhÃdinirdeÓo yena, evaæbhÆto j¤ÃnaviÓe«a eva sa÷ / sa eva cÃtmana÷ svabhÃva÷ / saæsÃritvadu÷ khitvÃdi tu karmopÃdhikamiti bhÃva÷ / yÃvaduktopapannaÓcÃtmeti hÃrdam / tattadvÃdyukte«u yÃvadupapannam, tÃvadÃkÃravattvaæ cÃtmana÷ saæmatameva hi siddhÃnte / ÃtmasvarÆpe vipratipattÅrÆktvà tadgrÃhakapramÃïe tà upak«ipati 'tathà anumÃne'ti / sautrÃntikÅya ÃnumÃnikatvapak«o 'yam / anumÃnaæ ca ahaævij¤Ãnaæ sÃlambanaæ vij¤ÃnatvÃnnÅlapÅtÃdivij¤ÃnavadityÃdyudÃhÃryam / vilak«aïa Ãtamà anumÃnagacara iti naiyÃyikapak«o vÃtrakÅrtita÷ syÃt / agnimavivaraïÃnusÃrÃt / 'Ãgamaikavedya' iti / ÓrotriyÃïÃæ pak«o 'yam / ahaæbuddherdehÃlambanatayaivopapatte÷ saÇgÃtaparÃrthatvÃdyunumÃnasyÃprayojakatvÃdinà ca ÓÃstraikagamya ÃtmaityamÅ«ÃmÃÓaya÷ / 'mÃnase'ti / tÃrkikÃïÃæ bhÃÂÂÃnÃæ ca pak«o 'yam / 'grÃhakataive'ti/ prÃbhÃkarapak«o 'yam / grÃhakatayÃ-j¤Ãt­tayà / j¤Ãnasya tritayÃvabhÃsakatvÃddhaÂapratyak«a eva ghaÂa iva ta¤j¤Ãnaæ j¤Ãtà cÃtmà prakÃÓete ityamÅ / sÃÇkyÃdimatamÃha 'j¤ÃnasvabhÃvataye' ti / svo bhÃva÷ svabhÃva÷ svarÆpam / nityasyÃ'tmano j¤ÃnasvarÆpatayà itarÃnadhÅnanityasvaprakÃÓo 'yamityete siddhÃntinÃmÃÓayamÃhar 'id­Óo 'pÅ'ti / viÓadatamatayetyanantaraæ 'g­hÅta' iti Óe«a÷ / pratyaktvÃdinaivÃsya svaprakÃÓatvÃddehÃdivyÃvartakanityatvÃïutvaj¤Ãt­tvÃdiprakÃreïÃ'gamena viÓadatayÃ, mananato viÓadataratayÃ, yogajapratyak«ato viÓadatamatayà ca g­hÅto 'yaæ muktau svÃbhÃvikÃsaÇkucitÃparok«aj¤Ãnaprabhayà kÃstnaryenÃnubhÆyata ityartha÷ / Ãtmana÷ parimÃïe 'pi tà nirdiÓati 'tathe'ti / naiyÃyikapak«amÃha 'paramamahÃ' niti / tattvaæ cÃpakar«ÃnÃÓrayamahatparimÃïam / bibhutvasahacaritam / tatpratibhaÂaæ siddhÃntinÃæ pak«amÃha 'aïuparimÃïa' iti / mÃdhyamaæ paramÃïaæ manyamÃnÃnÃmanaikÃntyavÃdinÃæ matamÃha 'ÓarÅraparimÃïa' iti / sasattvaikÃntyavÃdinÃæ sÃÇkhyÃnÃæ matamÃha 'svata' iti / parimÃïarÃhityaæ vibhutvÃdÃtmanÃm / parimÃïavattve hi paricchinnatvamavibhutvaæ prasajyata itye«Ãæ hÃrdam / aupÃdhikaæ cÃsya parimÃïamityÃha 'vyÃpye'ti / vyÃpyÃnta÷karaïaparimÃïaupÃdhikaparimÃïo 'yaæ bandhe ityartha÷ / vyÃptÃvapi tÃmÃha 'caitanye'ti / svadharmabhÆtaj¤ÃnadvÃrikaiva vyÃptiriti siddhÃntipak«a÷ / yathÃnta÷karaïÃdhÅnaæ parimÃïam, tathà j¤ÃnÃdhÅnaæ vyÃpakatvamiti sÃd­ÓyenopastitatvÃt siddhÃntapak«asya prathamanirdeÓo 'tra / 'svarÆpeïe'ti / Ãtmà svarÆpata÷ sarvagata iti naiyÃyikÃdaya÷ / kÃlasaæbandhe 'pi tà upak«ipati 'tathe'ti / k«aïikatvaæ saugatÃnÃmabhimatam / yÃvaccharÅro«masthÃyitvaæ cÃrvÃkÃïÃm / ÃprÃk­tapralasthÃyitvaæ brahmadevÃdÅnÃm, Ãmok«asthÃyitvÃmau¬ulomyupaj¤ÃnÃm / kÆÂasthanityatvaæ naiyÃyikÃdÅnÃæ siddhÃntinÃæ ca / kÆÂasthatvam-nirvikÃratvam / nityatvaæ sarvakÃlasattà / saÇkhyÃyÃmapi tÃmÃha 'sarve'ti / ekajÅvavÃdo mÃyÃvÃdyekadeÓinÃm / pratiÓarÅramÃtmabhedo naiyÃyikÃdÅnÃæ siddhÃntinÃæ ca / cakÃro 'nuktavipratipattisamuccÃyaka÷ / 'tathà tathe'ti / svasvÃbhimatatattadviruddhÃkÃreïÃtmÃnaæ tete vÃdino manyanta ityartha÷ / jÅghÃtmasvarÆpÃdau vipratipattÅruktvà paramÃtmasvarÆpÃdau tà upak«ipati 'tathà parame'ti / 'nÃnaiva vipratipattaya÷ tÅrthakarÃïÃ'miti Óe«a÷ / 'keci'diti / cÃrvÃkà bauddhà ÃrhatÃ÷ karma¬ÃÓcetyartha÷ / saÓvaravÃdi«vapi naikamatyamityÃha 'abhyupagacchanto 'pÅ'ti / ekekecidadvaitina÷ / kÃlpanikaæ kalpiteÓvarabhÃvam / kalpanÃprakÃramÃha 'pratyastamite'ti / kÆÂastham-avikÃri nityaæ vij¤ÃnamÃtraæ satyam / yatreÓeÓitavyÃdibhedaprapa¤co mÃt­meyatadavacchinnamititvÃdirapi naivÃsti / evaæbhÆte 'dhi «ÂhÃne 'vidyayaiva nÃnÃÓaktimatyà viyadÃdinÃnÃcitpratibhÃso rajjvÃmiva sarpÃdyavabhÃsa÷ / ÃvidyabhÆtasama«Âivya«Âyavacchinnaj¤ÃnaiÓvaryÃdimahimabhedapratibhÃsaÓca / tat sama«Âhyavacchinnaj¤ÃnaiÓvaryÃdimattayà bhÃsamÃnaæ caitanyamÅÓvara÷ / vya«ÂirÆpadevÃdidehÃdyavacchinnaj¤ÃnÃdimattayà nÃnÃtvena ca bhÃsamÃnaæ tadeva jÅvajÃtamitye«ÃmÃÓaya÷ / avidyÃyà eva jÅveÓvarabhÃvakalpakopÃdhitvametanmate / mÃyÃvidyopÃdhibhedavÃdinÃæ matamÃha 'apare tvi'ti / nirbhedacaitanyamÃtramevÃvidyopahitaæ nÃnÃjÅvabhÃvena mÃyopahitaæ ceÓvarabhÃvena parisphurati / tatrÃvidyÃk­tatvÃjjÅvabheda÷ kÃmakrodhalobhÃdyÃvidyaguïapradhÃno 'vidyÃparavaÓaÓcar / iÓvarastu svavaÓavartivividhapariïÃmaÓÅlamÃyÃÓaktyÃdhigatasÃrvaj¤yasarvaiÓvayÃrdimahimetyamÅ«ÃmÃÓaya÷ / yogatantrani«ÂhÃnÃmÅÓvarasamÃdaraïarÅtimÃha 'tathÃnye' iti / aupÃdhikameveÓvaratvametanmate 'pÅti tathetyanenÃbhipretam / svatantraprak­tipariïÃmaviÓe«asya yo viÓe«o nityodriktasattvakatvarÆpa÷ prak­«ÂasattvapradhÃnÃæÓopÃdÃnatvaprayukta÷, tena saæpÃdità sarvaiÓvaryavyavasthà yasya tamÅÓvaramÃdriyanta ityartha÷ / sadà ÓudadhasattvÃtmakÃnta÷karaïÃdirÅÓvaropÃdhi÷ / tadupahitacaitanyamÃtravapu÷ puru«aviÓe«ar iÓvara÷ / upÃdhiviÓe«ÃdhÅnameva tasyaiÓvaryamiti bhÃva÷ / yÃdavaprakÃÓapak«amÃga 'anupahitamapÅ'ti / sindhuriva phenabudbudataraÇgabhedena brahmaiva ja¬ajÅveÓvarÆpeïa bhavatÅti pariïÃmavÃdo 'yam / pratibimbavÃdamÃha 'apariïÃminamapÅ'ti / 'tamekameva cetana'mityanena mÃyopahitaæ caitanyamÅÓvara÷ / anta÷karaïe«u tasyaiva pratibimbabhedà jÅvà ityÃbhÃsalak«aïatvaæ jÅvÃnÃæ vij¤Ãyate / yadvà mÃyÃyÃæ pratibimbitaæ caitanyamÅÓvara÷ / tasya mÃyÃÓabhÆtavicitrÃnta÷karaïe«u pratibimbabhedà jÅvà iti bhÃva÷ / viÓvÃdirjÃg­tisvapnasu«uptyabhimÃnÅ / siddhÃntinÃæ matamÃha 'anye' tviti / trividhÃÓcetanÃ÷j¤Ãt­tvavanto baddhamuktanityÃ÷ / trividhÃÓcÃtetanÃ÷ - j¤Ãt­tvarahitÃ÷ prak­tikÃlanityavibhÆtaya÷ / j¤ÃnarÆpatve 'pi nityavibhÆteraj¤Ãt­tvÃdacetanatvam / te«Ãæ sarve«Ãæ svasvÃkÃrasaæpatti÷, ni«pannasvarÆpÃïÃmuttarottarakÃlÃnuv­ttirÆpà sthiti÷, prav­ttiviÓe«ÃÓca tattatkÃryÃnuguïà yadadhÅnà eva sadÃ, sar iÓvara÷ / sa ca na nirguïa÷ / kintu svÃbhÃvikotk­«Âatama«ÃÇguïyaprabh­tyanantakalyÃïaguïagaïaratnÃkara÷ / nirguïatvaæ cÃsya heyagandhÃbhÃvÃt / ayaæ ca puru«aviÓe«a÷ - trividhajÅvÃtmavilak«aïa÷ puru«ottama÷ Óriya÷ - patirityete«Ãæ hÃrdam / puru«aviÓe«ar iÓvara ityuktama / sa kiænÃmarÆpa ityapek«ÃyÃmÃha 'tathà tadviÓe«e 'pÅ'tir / iÓvarÅyanÃmarÆpÃdivi«aye 'pi naikamatyaæ vÃdinÃmityartha÷ / tathÃhi-eka evaiÓvaro mÆrticatu«Âayaæ g­hïÃti kÃryavaÓÃdityeke / trimÆrtivÃdinastvÃdityarÆpaæ parityajanti / hariharaikyavÃdinastu brahmarÆpamapi / ÓaivÃstu hara evaiÓvara ityabhimanyante / ÓrÅvai«ïavastu harirevetyÃmananti / evaæ hairaïyagarbhÃïÃæ saurÃïÃæ ca tattadekamÆrtipak«o 'pyanusandheya÷ / riÓvaramÆrtigataviÓe«e«vapi vipratipattÅrÃha 'mÆrtÅ'ti / sÃrthatvam - svabogasiddhyarthatvam / parÃrthatvam - jÅvÃnugrahaikÃrthatvam / vitarkÃ÷ - vipratipattaya÷ / 'parijane'ti / parijanÃdaya÷ santi neti, nityÃ÷ anityà iti, prÃk­tà aprÃk­tà iti ca pak«abhedÃ÷ parijanasthÃnÃdÃvanusandheyÃ÷ / 'pramÃïato 'pÅ'ti / sÃrvavibhaktikastasil / pramÃïavi«aye 'pÅtyartha÷ / ÓÃstraikapramÃïaka ityeke / ÃgamÃnumÃnapramÃïaka ityapare / Óruto mataÓca Órutito 'numÃnataÓca premapÆrvÃnudhyÃnasaæsk­tamanogrÃhyaÓceti tu siddhÃntina÷ // atha jÅvaparayo÷ saæbandhe 'pi vipratipattÅrnirdiÓati 'tathà Ãtme'ti / advaitinÃæ pak«amÃha 'anÃdÅ'ti / avidyÃk­tabhedÃvalaæbanatvÃdÅÓeÓitavyatvÃdevyarvihÃrikatvameva na paramÃrthatvamityÃÓayo 'mÅ«Ãm / pratibimbapak«ÃbhiprÃyeïÃ'h 'vyatireke'ti / bimbato bhedÃbhÃve 'pi pratibiæbÃnÃæ bhedapratipattyÃdigocaratvalak«aïo 'tirekoviÓe«o 'stÅti bhÃva÷ / bhÃskarapak«amÃha 'svata' iti / svarÆpato 'bheda÷ / aupÃdhiko bheda÷ / bhedÃbhedayorviruddhayo÷ kevalasvarÆpa evÃsaæbhavÃdityÃÓaya÷ / yÃdavaprakÃÓapak«amÃha 'nÃnÃtva' iti / aæÓÃæÓibhÃvalak«aïa ityasyÃnvaya ityanena saæbandha÷ / aæÓÃæÓitvÃdbhedÃbhedopapatti÷ / bhedasamÃnÃdhikaraïÃbhedasyaiva tÃdÃtmyasya sÃmÃnadhikaraïyÃrthatvamiti hÃrdamete«Ãm / 'samavÃya' ityÃdi÷ siddhÃntinà pak«a÷ / nÃnÃsaæbandhopagamÃjjÅvaparayo÷ siddhÃnte nÃnasaæbandhakÅrtanam / aæÓÃæÓibhÃvalak«aïa ityasya siddhÃntapak«atvamapi saæbhavati / paratantratÃ-ap­thaksiddhi÷ tadrÆpa÷ samavÃya÷, na tvatirikto vaiÓe«ikamatavaditi bhÃva÷ / paragatÃtiÓayÃdhÃnecchÃprakÊptasvarÆpÃdikatvaæ Óe«atvam / yathe«ÂaviniyogÃrhatvaæ svatvam / preryacetanatvaæ bh­tyatvamiti bhidà / etatpratisaæbandhitvalak«aïaæ ca Óe«itvÃdÅti bodhyam / bh­tyasvÃmÅti bhÃvapradhÃnanirdeÓa÷ / bh­tyasvÃmitvalak«aïa iti yÃvat / tathaiva và pÃÂha÷ saæbhÃvyate / atha muktisvarÆpe vipratipattÅrÃha 'tathà parame'ti / brahmaprÃptilak«aïeti svÃbhimatokti÷ parÃbhimatÃnÃæ muktisvarÆpÃïÃæ puru«ÃrthatvÃyogasÆcanÃrthà / cÃrvÃkÃïÃæ ÓÆnyavÃdinÃæ ca svarÆpocchittipak«a÷ / yogÃcÃrÃïÃæ mÃyinÃæ và pak«o dvitÅya÷ / kaïÃdÃdipak«ast­tÅya÷ / viÓe«a÷ eva vaiÓe«ika÷ / sÃÇkhyapak«asturÅya÷ / tadbhÃvasÃdharmya lak«aïa ityadvaitinÃæ syÃt / tacchabdo brahmapara÷ / brahmabhÃva eva sÃdharmyaæ muktiriti / yadvà - brahmarÆpasÃmyaprÃpti, brÃhmaguïaprÃpti, brahmakÃntiprÃptilak«aïamuktibhedaparaæ padatrayam / 'sÃæsiddhike'ti mÅmÃæsakÃdÅnÃæ matam / 'tadguïe'tyÃdi siddhÃntinÃm / svarÆpÃvirbhÃvo 'pyatra garbhita÷ / kiÇkaratvaæ sevÃkaraïam / muktyupÃye 'pi tà Ãha 'tatsÃdhanato 'pÅ'ti / karmaj¤Ãnasamuccayapak«o yÃdavaprakÃÓÅya÷ / 'ubhaye'ti siddhÃntipak«a÷ / karmayogaj¤ÃnayogÃbhyÃæ saæsk­tacetasa eva bhaktiyogo nÃma parabhaktirudaiti / karmaj¤ÃnÃdyaÇgikà saiva parabrahmaprÃptilak«aïamok«asÃdhanam / tasyÃÓcaikÃntikatvaæ bhagavadekavi«ayatvam / Ãtyatnikatvaæ cÃvicchinnatvam / paraj¤ÃnaparamabhaktyoretadvipÃkarÆpatvameveti bhÃva÷ / vipratipattipradarÓanasya vicÃrÃmbhopayogitÃæ samarthayati 'tadeva'miti / parÅk«akÃïÃæ vipratipattibhede kasmiæÓcidapi và pak«e yÃvatsatpramÃïatarkamÆlakatvÃdiviÓe«o nÃvadhÃryate, tÃvattattve sandeho na nivartate / yÃvacca niruktaviÓe«ÃnavadhÃraïam, na tÃvattattatsÃdhane vyÃptipak«adharmatÃyogitvalak«amabalanirdhÃraïam / na ca viruddhasÃdhyasÃdhanayorvÃstavikavyÃptipak«adharmatopapattirekasminneva dharmiïi / tathà ca samabalatayà pratÅyamÃnÃnÃæ nÃnÃpak«asÃdhanÃnÃæ satpratipak«abhÃvena sÃdhyanirïayo durghaÂa÷ / na cÃrthasandehÃdeva mukti÷ / tathà ca pak«abhede jÃgrati yatra vÃstavo viÓe«a iti vicÃra÷ prÃptÃvasara÷ / vicÃreïÃnyatamapak«e viÓe«ÃvadhÃraïe tu tatpak«asÃdhanasyÃdhikabalatvaj¤ÃnÃtsatpratipak«abhÃvaniv­ttestenÃrthatattvanirïayopapatti÷ / tat muktisÃdhanopayogyarthatattvanirïayÃyÃ'tmasvarÆpÃdigocarÃnyatamapak«asya satpramÃïatarkamÆlakatvÃdiviÓe«avyavasthÃpanaparasya vicÃragranthasyÃ'rambho yukta eveti samuditÃÓaya÷ / nanu - ÃtmaparamÃtmanornÃnÃvipratipattinirasanÃrthaæ pÆrvÃcÃryaprabandhÃnÃæ pravartanameva karyam / k­taæ nÆtnaprabandhapraïayanaprav­ttyetyÃÓaÇkÃmantarnidhÃyÃha 'yadyapÅ'ti / idamarthÃnyeva - ÃtmaparamÃtmatatsaæbandhÃdyarthatattvanirïayÃrthÃnyeva, sÆtrÃïi - brahmamÅmÃæsÃsÆtrÃïi / e«Ãmeva mukhyaæ sÆtratvamiti skÃndoktam "nirviÓe«itasÆtratvaæ brahmasÆtrasya cÃpyata÷ / saviÓe«Ãïi sÆtrÃïi hyaparÃïi vido vidu÷ // mukhyasya nirviÓe«eïa Óabdo 'nye«Ãæ viÓe«ata÷ / iti vedavida÷ prÃhu÷ ÓabdatattvÃrthavedina÷ //" iti / 'viv­tÃnÅ'ti / parimitatvaæ - ÓabdasaÇk«epa÷ / gabhÅratvam - arthagÃæbhÆryaÓÃlitvam / drami¬abhëyak­t - drami¬ÃcÃrya saæj¤aka÷ chÃndogyavyÃnasya vÃkyÃbhidhasya ÂaÇkÃcÃryÃparÃbhidhÃnabrahmanandik­tasya bhëyakartà / brahmasÆtrÃïÃmapi bëyaæ k­tamaneneti etachrÅsÆktisandarbhÃdavagamyate / 'vist­tÃni ce' ti / tÃni - drami¬ÃcÃryak­tabrahmasÆtrabhëyavÃkyÃni / 'vivaraïagranthe' iti Óe«a÷ / tÃnibrahmasÆtrÃïi và / ÓrÅvi«ïupurÃïavyÃkhyÃne vi«ïucittÅye vivaraïavÃkyÃni samuddh­tÃni santi / 'tathÃpÅ'ti / ayaæ bhÃva÷ - yadyapi pÆrvÃcÃryaprabndhe«vadhyÃtmatattvaæ saparikaraæ nirÆpitamevÃsti, athÃpi pÃÓcÃtyai÷ brahmamÅmÃæsÃdivyÃkhyÃcchalena nÃnÃmatÃnÃæ pravartitatvÃdà cÃprÃmÃïyahetvavadhÃraïÃt tadgranthe«vapi ÓraddhÃyÃ÷ siddhÃntagranthe«viva saæbhavÃt te«u ca vipratipattibÃhulyena vicalitabuddhayo näjasà tattvaj¤Ãnaæ prÃpnuyuriti tattanmatasÃrÃsÃravivekopayogitattanmataparÅk«ÃtmakaprakaraïÃrambha ÃvaÓyaka eveti / ÃcÃryaÂaÇkÃdi«u nirdi«Âe«u kecit siddhÃntina÷, anye tu matÃntarÃnuyÃyina÷ syu÷ / tatprabandhe«u ca sitÃsitatvam - asphuÂapratipÃdakatvamanyathÃpratipÃdakatvaæ ca yathÃsaæbhavaæ yojyam / yadvà - ÂaÇkaÓrÅvatsÃÇkÃvapi atra nirdi«Âau matÃntarasthau vÃkyavivaraïakart­bhinnau syÃtÃm / vÃkyakarturÂaÇkasaæj¤Ã ca vedÃrthasaÇgraÂÅkÃto 'vagamyate / 'tatpratipattaye ce'ti / kecidasphaÂatayÃr'thatattvamavagacchanti, kecitpuna÷ kenÃpi hetunà matÃntaragranthe«u ÓraddhÃlavo 'ta eva va¤citabudadhayo 'nyathaiva pratipadyanta iti sphuÂapratipattaye anyaprabandhÃnÃæ sitÃsitatvapratipattaye ca prakaraïÃrambho yukta evetyÃÓaya÷ / pÆrvÃcÃryaprabandhÃnÃæ ÓÃstrarÆpÃïÃæ prakaraïamidamÃtmasiddhyÃdÅti ca hÃrdam / prakaraïaæ cedaæ ÓÃrÅrakamÅmÃæsÃyÃ÷, nyÃyatattvaÓastrasya ca / ÓÃstraikadeÓÃrthapratipÃdanatatparatve sati ÓÃstrÃrthapratipattyupayogi (virodhimatanirÃsÃdi) kÃryÃntaravyÃp­timattvaæ prakaraïatvam / taduktam "ÓÃstrai kadeÓasaæbaddha ÓÃstrakÃryÃntare sthitam / mataæ prakaraïaæ nÃma" iti // prathamaæ tÃvadÃtmatattvamupavarïayati 'tatre'ti / 'deha' iti / nirÆpaïÅyatayopak«itpe«u ghaÂakÅbhÆta Ãtmà dehÃdito vilak«aïa÷ svayaæprakÃÓa÷ nitya÷ sÆk«matayà sarvavyÃptik«ama÷ pratiÓarÅraæ bhinna÷ ÃnandasvabhÃva ityartha÷ / dhÅ÷ - vi«ayaprakÃÓakaæ j¤ÃnamÃtmano dharmabhÆtam / tadÃdhÃratvÃttadvilak«aïatvam / ananyena svena sÃdhanaæ siddhi÷ prakÃÓo yasya so 'nanyasÃdhana÷ / nityatvamutpattivinÃÓarahitatvam / vyÃpÅtyanenÃïusÆk«matvaæ phalitam / svata÷ sukhÅ - svarÆpata evÃnukÆlaprakÃÓalak«aïa sukhavÃn / sukhasvarÆpa iti yÃvat / yadvà svÃbhÃvikamÃnanditvamasya; du÷khitvaæ tvaupÃdhikameveti bhÃva÷ // 3 // *{tatra - dehendriyamana÷prÃïadhÅbhyo 'nyo 'nanyasÃdhana÷ /}* *{nityo vyÃpÅ pratik«etramÃtmà bhinna÷ svata÷ sukhÅ // 3 //}* *{nanu dehamevÃtmÃnaæ pratyak«ata÷ pratidyÃmahe / ahaæ jÃnÃmÅti j¤Ãtà hyÃtmà ahamiti cakÃsti / dehaÓcÃhaÇkÃragocara÷, sthÆlo 'haæ k­Óo 'hamiti darÓanÃt / dehasya hi sthaulyÃdiyoga÷ / atastatsamÃnÃdhikaraïatayÃyamahaÇkÃra÷ ÓarÅrÃlambana ityavaÓyÃÓrayaïÅyam / itarathà sakalalaukikaparÅk«akavyavahÃroparodhaÓca / na cÃyaæ lÃk«aïiko vyavahÃra÷, mukhyav­ttibhÆme÷ p­thagasiddhatvÃt / na cÃnekÃvayavayogiÓarÅrÃlambanatve j¤ÃtravabhÃsasya tadÅyarÆpÃvayavÃdyavabhÃsenÃnvayinà bhavitavyam, yena tadanvayÃbhÃvÃt jÃnÃmÅti pratyaya÷ ÓarÅrÃtiriktamavagamayet / bÃhyendriyapratyak«a eva tathà niyamadarÓanÃt / svÃnta syÃ'ntaraguïÃdhÃratÃvabhÃsa eva sÃmarthyaniyamÃt / anavadh­tÃvayavaviÓe«asyÃpyanekÃvayavayogino mahimaguïaÓÃlina÷ tryaïukasya prathamapratyak«ÃbhyupagamÃt / vÃyoÓca tvagindriyeïa sparÓÃdhi«ÂhÃnamÃtratayopalambhadarÓanÃcca / dehavyatiriktÃtmagocaratve 'pi yathà tadÅyaguïÃntarÃgrahaïam, tathehÃpi / yathà tatra bÃhyapratyak«agocara eva saÇkyÃparimÃïÃdigrahaïaniyama÷ /}* *{evaæ ca pratyekaæ paramÃïu«u caitanyÃnupalabdhe÷, tadabhyupagame caikaÓarÅra evÃnekasahasracetanÃpÃtÃt, akÃraïaguïapÆrvakasya kÃryadravyavartino viÓe«aguïasyÃsambhavÃnna ÓarÅraviÓe«aguïaÓcetanyam, ayÃvaccharÅrabhÃvitvÃccetyÃdayo 'numÃnabedÃ÷ pratyak«abÃdhitavi«ayatayà na parÃkramituæ k«amante / viÓe«aguïatve ca}* *{prÅti«idhyamÃne dehaguïatvÃbhyu pagamaprasaÇgaÓca / api cecchÃnuvidhÃyikriyatvendriyavattvÃdaya÷ ÓarÅre d­ÓyamÃnÃ÷ saæpratipannÃcaitanyÃddhaÂÃderatyantavyÃvartamÃnÃ÷ ÓarÅrameva cetanamavagamayanti / kramukaphalatÃmbhÆladalÃvayavÃdi«u pratyekamavidyamÃnasyÃpi rÃgasyevÃvayavini saæyogaviÓe«Ãt, dehÃrambhakaparamÃïusaæÓle«aviÓe«Ãdeva dehe caitanyasyÃpyÃvirbhÃvo nÃnupapanna÷ / carvaïajanitahutavahasaæyogasaæpÃditapÃÂalimabhi÷ paramÃïubhirdvyaïukÃdikrameïa kÃraïaguïapÆrva eva tatra rÃgodaya iti cet; na; pramÃïÃbhÃvÃt / api ca sitÃsitÃditantu«u pratyekamavidyamÃnamapi citrarÆpaæ viÓe«aguïaæ tadÃrabdhe paÂe sphaÂamupalabhamÃnÃ÷ kathaæ kÃraïaguïapÆrvakatvamuktaguïasyÃdhyavasyema ? / na cÃvayarÆpÃtirekeïÃvavini citraæ nÃma rÆpÃntaraæ nÃstyeva / avayavino 'cÃk«u«atvaprasaÇgÃt / avayavarÆpaireva tadupapÃdane sarvameva kÃryadravyaæ nÅrÆpamÃpadyet / anubhavaviredha÷, sarvavyavahÃ}* *{ravirodhaÓca / viÓa«aguïaÓca kÃÂhinya karakadravyavarti akÃraïaguïapÆrvakaæ d­Óyata ityanekÃntaÓca / na ca saæyogaviÓe«a÷ kÃÂhinyam ; tasya dvi«ÂhatvÃt ; asya tu karakadravyaikavartitvÃt ; sparÓaviÓe«atayà padÃrthavidbhirabhyupagamÃcca / d­Óyasya dehasya kathaæ dra«Â­tvamiti cet ; ko virodha÷? / ayameva yadekasyÃæ kriyÃæyÃmekasya karmatvaæ kart­tvaæ ca na ghaÂata iti / yadyevam, vyatirekavÃde và kathamÃtmani ahamiti pratyaya÷ / rÆpabhedÃditi cet, samÃnamidaæ dehÃtmavÃde 'pi / api ca parasamavÃyikriyÃphalagÃmi karma / svasamanetaj¤ÃnaphalabhÃgina÷ ÓarÅrasya karmatvameva nÃstÅti na paryanuyogÃvakÃÓa÷ / ato deha evÃtmeti bÃrhaspatyÃ÷ / tathÃca "}* *{p­thivyÃpastejo vÃyuriti tattvÃni, tebhyaÓcaitanyaæ, kiïvÃdibhyo madaÓaktivat}* *{"}* *{iti sÆtram /}* prathamaæ tÃvadÃtmatattvamupavarïayati 'tatre'ti / 'deha' iti / nirÆpaïÅyatayopak«ipte«u ghaÂakÅbhÆta Ãtmà dehÃdito vilak«aïa÷ svayaæprakÃÓa÷ nitya÷ sÆk«matayà sarvavyÃptik«ama÷ pratiÓarÅraæ bhinna÷ ÃnandasvabhÃva ityartha÷ / dhÅ÷ - vi«ayaprakÃÓakaæ j¤ÃnamÃtmano dharmabhÆtam / tadÃdhÃratvÃttadvilak«aïatvam / ananyena svena sÃdhanaæ siddhi÷ prakÃÓo yasya so 'nanyasÃdhana÷ / nityatvamutpattivinÃÓarahitatvam / vyÃpÅtyaneneïasÆk«matvaæ phalitam / svata÷ sukhÅ - svarÆpata evÃnukÆlaprakÃÓalak«aïasukhavÃn / sukhasvarÆpa iti yÃvat / yadvà svÃbhÃvikamÃnanditvamasya; du÷khitvaæ tvaupÃdhikameveti bhÃva÷ // 3 // uktamÃtmatattvamasahamÃna÷ ÓarÅrÃtmavÃtÅ cÃrvÃka÷ pratyavati«Âhate 'nanu dehameve'ti / pratyak«aæ hi mukhyaæ pramÃïam / na ca tadatilaÇghanena kaÓcanÃrtha÷ sÃdhayituæ Óakyate / pratyak«aæ ca sathaulyÃdiyoginaæ dehameva j¤ÃtÃramahamarthamÃtmÃnaæ pratipÃdayatÅti deha evÃtmeti bhÃva÷ / dehasyaivÃhaæbuddhivi«ayatvamupapÃdayati 'dehaÓce'tyÃdivÃkyadvayena / 'ata' iti / tatsamÃnÃdhikaraïatayÃ-dehÃbhinnÃrthavi«ayakatayà / itthaæ bhÃve t­tÅyà / ayamahaÇkÃra÷ - sthÆlo 'hamityahapratyaya÷ pratyak«arÆpa÷ / ÓarÅrÃlambana÷ - ÓarÅravi«ayaka÷ / Ói«Âaæ spa«Âam / pratyak«Ãtikrame do«amÃha 'itarathe'ti / pratyak«amÆlà hi vyavahÃrÃ÷ samupalabhyante paï¬itapÃmarasÃdhÃraïà arthakriyÃkÃrimo mukhyà eva / tadvirodha÷ pratyak«Ãtikrame prasajyata ityartha÷ / nanu 'sthÆlo 'haæ jÃnÃmÅ'ti pratÅtirbhrÃntireva pÃmarÃïÃm / paï¬itÃnÃæ tvaritiktÃtmagocaraivÃhaæ jÃnÃmÅti / ahaæ sthÆla iti tu vyavahÃra÷ paï¬itÃnÃæ lÃk«aïika ityÃÓaÇkÃmanÆdya pratik«ipati 'na cÃya'miti / ayaæ vyavahÃro lak«aïika ca netyanvaya÷ / vÃcyamiti Óe«a÷ / pratik«epayuktimÃha 'mukhye'ti / ahaæpadaÓaktivi«ayasya dehavyatiriktasyÃnupalambhanirastatvÃddeha eva mukhyatvamahampratyayavyavahahÃrayoriti bhÃva÷ / jÃnÃmyahamiti j¤Ãt­tvapratÅterdehagocaratve 'nupapattimÃÓaÇkate 'na ce' tyÃdinà / anvayinà - niyatena / sÃvayavÃrthapratyak«atvavyÃpakaæ tadavayavÃdiprakÃÓakatvamiti niyamo neti bhÃva÷ / sati niyame yatprasaktaæ tadà 'yene'ti / iti sidhyediti Óe«a÷ / tadanvayÃbhÃvÃt-ÓarÅrÃvayavÃdiprakÃÓÃnvayÃbhÃvÃttadaprakÃÓakatvÃccharÅrÃtiriktamevÃvagamayedahaæ jÃnÃmÅti / na tu ÓarÅraæ sÃvayavamiti niyamaphalam / j¤Ãt­tvapratyak«aæ ÓarÅrÃvi«ayakam, tadavayavÃvi«ayakatvÃt / yadyadakyavivi«ayaæ tattadvayavagocaram, yathà ghaÂÃdi pratyak«amityatra prayoge niruktaniyamasyopayoga÷ / niruktaniyamasyÃsaæbhave hetumÃha 'bÃhye'ti / sahacÃrad­«Âerhi niyamavij¤Ãnam / sahacÃraÓca bÃhyapratyak«a eva d­«Âa iti tadvi«aya eva niruktaniyama iti bhÃva÷ / nanu bhavatu sahacÃradarÓanaæ bÃhya eva / niyamastvasaÇkocÃtpratyak«amÃtrÃgocaro 'stvityatrÃha 'svÃntasye'ti / Ãntaro guïo j¤ÃnasukhÃdiryogya÷ / tadÃdhÃratvamÃtreïa dharmyavabhÃsakatvaæ manasa÷ / natu dharmÃntarasya / bahirasvÃtatryÃnmanasa÷ / tathÃca rÆpasÃvayavatvadigrahÃsaæbhavÃt manasà j¤Ãt­tvamÃtreïa ÓarÅragraha iti pratyak«asÃmÃnye niyamo nopasaæhartuæ Óakyata iti bhÃva÷ / bÃhyatve 'pi ÓarÅrasya j¤ÃnÃdyuparÃgoïÃntaratvamityabhimÃna÷ / avayavigocarabÃhyapratyak«atvavyÃpakaæ tadavayavagocaratvamiti niyame 'pi vyabhicÃramÃha 'anavadh­te'ti / tryaïukacÃk«u«e 'tÅndriyatvena tadavayavasyÃgrahÃvdyabhicÃra iti bhÃva÷ / anekÃvayavayogina÷ - anekÃvayavasamavetasya, svasamavetasamavÃyenÃnekÃvayavaviÓi«Âasya / mahimaguïaÓÃlina÷ - mahatparimÃïavata÷ / trasareïupratyak«Ãnantaraæ cÃk«u«adravyatvÃdinà tasya sÃvayavatvÃnumÃnÃdupanÅtadvyaïukabhÃnaæ dvitÅyÃditryaïukapratyak«e saæbhavatÅti vyabhicÃrasthalaæ tryaïukapratyak«aæ prathamatvena viÓe«itam / nanu yogyÃvayavakÃvayavibÃhyapratyak«asya tadavayavagocaratvamiti niyamo 'stviti cettatrÃpi taæ do«amÃha 'vÃyoÓce'ti / sparÓavattvamÃtreïa vÃyuspÃrÓane tadavayavavi«ayakatvÃbhÃvÃttatra vyabhicÃro niruktaniyamasyeti bhÃva÷ / satyevÃvadhÃne vÃyvavayavÃdigraha÷ / anyadà tu tvaksannik­«Âasya vÃyo÷ sparÓavattvenaivopalambha ityabhimÃna÷ / aha¤jÃnÃmÅti pratÅte rÆpÃdyavi«ayatvena ÓarÅrÃvi«ayatvasÃdhane 'prayojakatvamÃha 'dehavyatirikte'ti / j¤Ãt­tvapratÅterityÃdi÷ / tadÅyaguïÃntaram - Ãtmani«ÂhasaÇkhyÃdi / 'tathehÃpÅ'tyanantaramupapadyata iti Óe«a÷ / ayaæ bhÃva÷ - dravyagrÃhÅndriyasya yogyasannik­«ÂatadguïagrÃhakatvamiti niyama÷ / tathà cÃtiriktÃtmaævÃde yathà saÇkyà dÅnÃæ tadguïÃnÃmayogyatvÃnna manasà graha÷ evaæ dehÃtmavÃde 'pi tadÅyarÆpÃderayogyatvÃdeva na manasà graha iti / na ca rÆpavaddravyapratyak«e rÆpagrahaïaæ niyatamiti vÃcyam / ghaÂÃdisparÓane 'naikÃntyÃn / 'yathà tatre'ti / yathà tatra - atiriktÃtmavÃde bÃhyapratyak«a eva dravyagrÃhiïastadgatasaÇkyÃdigrÃhitvamiti niyamyate, tathà dehÃtmavÃde 'pi niyamyatÃmiti bhÃva÷ / 'tathehÃpÅ'ti punaranusandheyam / evamahaæ jÃnÃmÅti pratyak«asya dehavi«ayakatvaæ samarthitam / anena dehacaitanyabÃdhakÃnumÃnÃnÃæ bÃdhitatvamÃha 'evaæ ce'ti / caitanyaæ na ÓarÅraviÓe«aguïa÷ ÃkÃraïaguïapÆrvakatatvÃt, ayÃvaddravyabhÃvitvÃdvà saæyogavaditi dehacaitanye bÃdhakamanumÃnam / tatra prathamahetorasiddhiæ pariharati 'pratyeka'mityÃdinà / nanu paramÃïu«u dehÃraæbhake«u caitanyaæ mÃstu / yenÃnekacetanaprasaÇga ekasmin dehe / akÃraïaguïapÆrvakaÓca rÆpÃdi÷ pÃkajo d­«Âa÷ / tadvadbhavatu caitanyamityatrÃha 'kÃryadravye'ti / pÅlupÃko 'trÃbhimata÷ / tathà ca kÃryadravyaviÓe«aguïatvavyÃpakaæ svasamavÃyisamavÃyiv­ttisajÃtÅyaguïÃsamavÃyikÃraïakatvarÆpaæ kÃraïaguïapÆrvakatvam / vyÃpakaniv­ttyà ca caitanye ÓarÅraviÓe«aguïatvasya niv­ttiriti bhÃva÷ / dvitÅyÃnumÃne ca yo ya÷ kÃryadravyaviÓe«aguïa÷ sa sa yÃvaddravyabhÃvÅti sÃmÃnyato vyatirekavyÃpti÷ pÅlupÃkanayena vÃcyà / 'ityÃdaya' ityÃdipadena caitanyaæ na dehasya viÓe«aguïa÷ tanni«ÂhaviÓe«aguïÃntaravaidharmyÃdityanumÃnaæ grÃhyam / na parÃkramituæ k«amantedehacaitanyaæ bÃdhituæ na pragalbhante / kuta÷ ? pratyak«abÃdhitavi«ayatayà / pratyak«abÃdhena niruktÃnumÃnÃnÃmeva nodaya÷ saæbhavati / prabala upajÅvyatvena pratyak«apramÃïabÃdhanaæ ca durbalairetairanumÃnanairdu«karamiti bhÃva÷ / ayÃvaddravyabhÃvinÃmakÃraïaguïapÆrvakÃïÃmapi saæyogÃdÅnÃæ ÓarÅraguïatvad­«Âerniruktahetubhirapi caitanye ÓarÅraguïatvasyÃbhÃvo na sÃdhayituæ Óakyata ityÃÓayenÃha 'viÓe«e'ti / ÓarÅra evopambhÃccaitanyaæ tadguïa eva / niruktahetubhistadviÓe«aguïatvani«edhane 'pi na k«ati÷ / paribhëikaæ hi viÓe«aguïatvam / bhÃvanÃnyo yo vÃyuv­ttiv­ttidharmasamavÃyÅ tadanyatve sati gurutvÃjaladravatvÃnyaguïatvaæ viÓe«aguïatvamityatra garutvÃdereva j¤ÃnÃderapyanyatvaæ prak«ipyatÃmiti bhÃva÷ / akÃraïaguïapÆrvakatvÃdihetÆnÃmaprayojakatvÃccharÅraviÓe«aguïatve 'pi j¤ÃnÃrdane k«atirityabhiprayannÃha 'api cecche'ti / ÓarÅraviÓe«aguïÃntaravaidharmyÃjj¤ÃnasyÃÓarÅraviÓe«agutvaæ cedi«yate, tarhi saæpratipannÃcetanaghaÂÃdividharmatvÃddehasya caitanyavattvameva kuto ne«yate lÃghavÃditi bhÃva÷ / indriyavÃttvÃdaya ityÃdipadena prÃïavattvaæ grÃhyam / icchÃnuvidhÃyikriyatvaæ - sÃk«ÃdicchÃdhÅnaprav­ttimattvaæ dehasya / ghaÂÃdestu dehavyÃpÃradvÃrakameva taditi bhÃva÷ / ÓarÅraæ cetanÃvat icchÃnuvidhÃyikriyatvÃdindriyÃdimattvÃdvà yannaiva tannaivaæ yathà ghaÂÃdÅti vyatirekÃnumÃnaæ ca dehasya caitanye 'tra vÃkye garbhitam / kÃryadravyaviÓe«aguïatvasya kÃraïaguïapÆrvakatvavyÃptÃvanaikÃntyamapyÃha 'kramuke'ti / kramukaphalasaæmiÓricÆrïakopaliptatÃmbÆlapatrasya dantasaÇghaÂÂanai÷ pÆrvÃvayavavinÃÓe tadavayavÃnÃæ saæÓle«aviÓe«ato ni«panne piï¬itÃvayavini raktaæ rÆpamavayave«vavidyamÃnaæ saæÓle«aviÓe«ata eva te«Ãmutpannamiti tatra vyabhicÃra iti bhÃva÷ / Ãk«ipati 'carvaïe'ti / dantasaæmardai÷ pÆrvÃvayavino vdyuïukaparyantasya nÃÓe paramÃïu«u svatantre«u carvaïodbhÆtamukhyÃgnisaæyogalak«aïapÃkavaÓÃdraktarÆpasyotpatte÷ kÃraïaguïapÆrvakameva piï¬itÃvayavini raktaæ rÆpamiti na vyabhicÃra iti bhÃva Ãk«eptu÷ / pariharati 'na pramÃïÃbhÃva'diti / saæÓle«aviÓe«asyaiva kvacidrÆpÃntaraprayojanakatvame«Âavyam / yathà haridrÃcÆrïe cÆrïakajalasaæyogenaiva hi raktaæ rÆpaæ d­«Âam / tathÃtrÃpi saæbhavÃt pÃkakalpanÃyÃæ mÃnÃbhÃva iti bhÃva÷ / carvaïasthale pÅlupÃkenaiva rÆpÃntaramityÃgrahe 'pi sthalÃntare vyabhicÃramÃha 'sitÃsite'ti / na hi citrapaÂasthale 'vayave«u pÃkasaæbhava÷ / na cÃvayave«u citraæ rÆpam / tathà cacÃvayaviviÓe«aguïasya svasajÃtÅyÃvayavaguïapÆrvakatvamiti niyamasya citrarÆpe 'naikÃntyamiti bhÃva÷ / sÃjÃtyaæ rÆpatvÃdyavÃntarajÃtyà vivak«itam / na hi nÅlatantubhi÷ ÓuklapaÂÃraæbha÷ / rÆpatvÃdinà sÃjÃtyavivak«ÃyÃæ tu tasyÃpi prasaÇga iti / nanu citraæ nÃma rÆpÃntaraæ ne«yate / na caivaæ nÃnÃrÆpatantubhirÃrabdhaÓcintrapaÂo nÅrÆpa÷ syÃt / rÆpÃdervyÃpyav­ttitvaniyamÃdavyÃpyav­ttinÃnÃrÆpavattvasya satminnupagamÃsaæbhavÃditi vÃcyam / avayavarÆpeïaiva cÃk«u«atvopapattau citrapaÂasya nÅrÆpatve 'pi k«ativirahÃt / samavÃyasvasamavÃyisamavetatvÃnyatarasaæbandhenodbhÆtarÆpasya dravyacÃk«u«e hetutvopagamÃditi cedatrÃha 'sarvameve'ti / evamavayavarÆpeïaiva cÃk«a«opapatte÷ sarvasyÃpyavayavino rÆpavattavaæ ne«yatÃmityartha÷ / i«yata evameva lÃghavÃdityatrÃha 'anubhave'ti / sÃk«ÃdrÆpavattvopalambhavyavahÃrayorabÃdhitayo÷ sattvÃdi«ÂÃpattirnÅrÆpatve 'vayavina÷ kartuæ na Óakyata ityartha÷ / citra÷ paÂa iti cÃbÃdhitapratÅtivyavahÃrataÓritraæ rÆpamapye«Âavyayamiti bhÃva÷ / nanvayavanÃnÃrÆpairavyÃpyav­ttyeva nÃnÃrÆpaæ citrapaÂa upeyate pratÅtibalÃt / tathà ca na tatra vyabhicÃra ityatrÃha - 'viÓe«aguïaÓce'ti / jalÅyasya karakasyÃvayavasaæÓle«aviÓe«ÃdÃrambhakasahakÃrivaicitryÃcca dravatvarahitasya kaÂhinasparÓa upalabhyamÃno na kÃraïaguïapÆrvaka÷ / jalaparamÃïu«ukaÂhinasparÓasyÃbhÃvÃt / tathà ca karakasparÓe kÃraïaguïapÆrvakatvaniyamasya vyabhicÃra iti bhÃva÷ / nanvavayavasaæyogaviÓe«a evÃstu kÃÂhinyam / tathà ca kkÃnaikÃntyamityatrÃha 'na ca saæyoge'ti / avayavasaæyogaviÓe«asya kÃÂhinyarÆpatve tasyÃvayavinyav­tte÷ kaÂhina÷ karaka iti pratÅtivyavahÃrau na syÃtÃm / katha¤cittadupapÃdane 'pi cÃk«u«adravyav­ttisaæyogasya cÃk«u«atvÃtkÃÂhinyasya cak«u«ÃpyupalaæbhaprasaÇga iti bhÃva÷ / 'sparÓaviÓe«ataye'ti / tvaÇbhÃtragrÃhyaguïatvÃtkÃÂhinyaæ sparÓaviÓe«a eveti sÃmpratam / padÃrthavidbhi÷ kÃïÃdai÷ sparÓaviÓe«atayaiva ca tadabhyupagatamiti bhÃva÷ / dehÃtmavÃde kart­karmabhÃvavirodhamÃÓaÇkya pariharati - 'd­Óyasye'tyÃdinà / 'ko viredha' iti / viruddhÃrthe hi kathantà / dra«Âurd­Óyatve 'virodhÃtkà nÃma kathanteti bhÃva÷ / virodhamÃha 'ayameve'ti / tatkriyÃyÃæ tadaiva kasyacitkart­tvaæ karmatvaæ ca na yuktam / kriyayà Ãptumi«Âatamaæ hi karma sÃdhyarÆpam / kriyÃÓraya÷ karttà ca siddharÆpa÷ / siddhasÃdhyayornaikyaæ saæbhavatÅti virodha÷ kart­karmatvayoriti bhÃva÷ / Ãk«epturmukhenaiva samÃdhiæ vÃcayituæ pratibandÅmÃha 'yadyeva'miti / samÃdhimÃhÃk«eptà 'rÆpabhedÃ'diti / samÃdhitaulyamuttaramÃha dehÃtmavÃdÅ 'samÃna'miti / yathà ÃtariktÃtmavÃde 'hantvÃdinà karmatvam, mana÷saæyogattvÃdinà ca kart­tvaæ j¤ÃnakriyÃyÃmityÃkÃrabhedÃdavirodha ucyate, tannyÃyasya na dehÃtmavÃde daï¬anivÃraïamiti bhÃva÷ / vastuto yÃd­Óasya karmatvasya kart­tvena virodha÷, na tÃd­Óaæ j¤Ãnakarmatvam / ato 'pi na do«a ityÃha - 'api ca pare'ti / 'svasamavetaj¤ÃnaphalabhÃgini' iti / svani«Âhaj¤ÃnanirÆpitavi«ayatÃvata ityartha÷ / vi«ayatÃyà vi«ayinirÆpyatvÃt j¤ÃnaphalatvopacÃra÷ / 'karmatvameva nÃstÅ'ti / mukhyaæ karmatvaæ nÃstÅtyartha÷ / ayaæ bhÃva÷ - parasamavetakriyÃjanmaphalÃÓrayatvaæ mukhyaæ karmatvam / yathà grÃmasya gamanakarmatvam / vi«ayavi«ayibhÃvalak«aïamamukhyameva tu j¤ÃnÃdikarmatvam / savi«ayÃrthadhÃtuyoge karmatvaæ vi«ayatÃrÆpamiti hi tÃrkikÃïÃæ samaya÷ / asya j¤ÃnakartaryapyupagamÃnnÃtmÃnaæ jÃnÃtÅtyÃderanupapatti÷ / mukhyasyaiva tu kart­tvena virodha iti / nacÃmukhyamidaæ karmatvaæ nÃnuÓÃsanasiddhamiti vÃcyam / 'karturÅpsitatamaæ karme'tyasyaiva tantreïÃsminnapi pramÃïatvopagamÃt / kartu÷ j¤Ãtu÷, kriyayÃ-j¤Ãnena, Ãptumi«Âatamaæ - j¤ÃtavyatvenÃbhimataæ karmeti cÃtra pak«e 'k«arÃrtho vÃcya÷ / ani«Âasya j¤Ãtasya tu 'tathà yuktaæ cÃnÅpsita'mityanenaiva kriyÃyuktaæ - j¤Ãnena vi«ayatayà saæbaddhaæ anÅpsitaæ j¤eya tvenecchÃvi«ayabhÆtamapi karmeti cÃrtho 'mukhyakarmatvapak«e / vyavahÃrasya j¤Ãnaphasatve 'pi tadÃÓrayatvÃbhÃvÃnna vi«ayasya mukhyaæ karmatvam / Ãtmana÷ svavyavahÃrÃÓrayatve 'pi taddhetusvagocarasvani«Âhaj¤Ãnasya na parasamavetatvamiti na tat / vyavahÃrÃnuguïyalak«aïaj¤Ãnaphalavivak«ÃyÃæ tu vi«ayasya ghaÂÃderj¤Ãnakarmatvaæ mukhyaæ syÃnnÃma / adhikamarge vak«yÃma÷ / samarthitaæ dehÃtmatvaæ nigamayati 'ata' iti / bÃrhaspatyÃ÷ - b­haspatipraïÅtalokÃyatatantrani«ÂhÃÓcÃrvÃkÃ÷ / aiÓvaryamahimak«ayÃyÃsurÃïÃæ vaidikaÓcaddhÃvilopakaæ mohakaæ tantraæ nirmitaæ suraguruïÃsurendrÃnunayavivaÓeneti ca prasiddhi÷ / dehasyaiva caitanye tatsÆtraæ pramÃïayati 'tathà ce'ti / p­thivyÃdÅti catvÃryeva bhÆtÃni tattvÃni / tai÷ saæhatya ni«pÃdite dehe pratyekamasadapi caitanyamudbhavati / kiïvÃdibhyo ni«pÃdite surÃdravya ivÃpÆrvà madaÓaktiriti sÆtrÃrtha÷ / *{atra pratividhirdeho nÃtmà pratyak«abÃdhata÷ /}* *{na khalvahamidaÇkÃrÃvekasyaikatra vastuni // 4 //}* *{ahaæ jÃnÃmÅti pratyagÆv­ttirahamiti matiridaÇkÃragocarÃccharÅrÃnnÅ«k­«Âameva svavi«ayamupasthÃpayati / ghaÂÃderiva / parÃgv­ttiridamiti ÓarÅravi«ayiïÅ ca Óemu«Å svavi«ayamahaÇkÃragocarÃdvivecayati yathÃyaæ ghaÂa iti / itarathà svaparavibhÃgÃnupapatte÷ / na caikasminneva rÆpabhedÃdevaæ pratÅti÷ / na hi devadatto daï¬inamÃtmÃnaæ daï¬yayamiti pratyeti /}* *{anyacca, niyamitabahirindriyav­tteravahitamanaso 'hamiti svÃtmÃnamavayata÷ karacaraïodarÃdyavayavà na bhÃsante / svathÅyasi cÃvayavini ÓarÅre 'hamiti matigocare 'bhyupagabhyamÃne 'vaÓyamavayavapratibhÃsenÃpyanvayinà bhëyam / na hyÃsti saæbhava÷ - avayavÅ sthavÅyÃn pracakÃsti ; avayavÃstu na kecana prathanta iti / yattu tryaïuke vyabhicÃra iti ; tanna / vÃtÃyanavivarad­Óyani}* *{rbhÃgatrasareïuvyatirekeïa paramÃïusvÅkÃre kÃraïÃbhÃvÃt / pratyak«ayogyÃvayavasya tathà pratibhÃsaniyamÃdvà na vyabhicÃra÷ / na cÃvayavini bahirandriyagrÃhya evÃyaæ niyama ityutprek«yam / pramÃïÃbhÃvÃt / anta÷karaïasya ca kevalasyÃvayavini v­ttyasambhavÃcca / vÃyostu rÆpÃdyabhÃvÃt kevalasparÓÃdhÃratayopalambha÷ / tatrÃpi tÃd­ÓÃnekÃvayavapratibhÃso 'styeva sp­ÓyamÃna iva ghaÂÃdÃviti na tena vyabhicÃra÷ /}* *{yattu sthÆlo 'haæ k­Óo 'hamiti ÓarÅre 'haæpratyayo d­Óyata iti ; tadapi paryÃlocanÅyam / tatrÃpyanta÷ÓarÅramahamÃkÃrameva kimapi vastu ahaÇkÃro gocayati, na punaÓcÃk«u«a iva dehapratyaya÷ sthaulyabÃlyÃdiyogidehamÃtram / ata eva mamedaæ g­hamitivÃt mamedaæ ÓarÅramiti bhedapratibhÃso vyavahÃraÓca / na hyasau sÃk«ÃtpratÅtabhedanimitta÷ pratÃyamÃna÷ ÓilÃputrakaÓÅravyapadeÓavadaupacÃriko yukta ÃÓriyituæ mamÃtmetivat / tatrÃ'tmaÓabdasyÃtmani v­ttairaikÃrthyÃdavivÃdÃcca yuktaæ tathÃ'Órayaïam / na caivamatra / ato dehavyatirekiïa÷ cetanasya pratyak«asiddhatvÃccatsaæbandhini lÃk«aïiko dehe 'haæÓabdaprayoga÷ /}* *{bÃhyavi«aye«u parasparaviruddharÆpaparimÃïasaÇkhayÃsanniveÓagrahaïena vyatirekasya sphaÂatvÃt Ãtmani tÃd­ÓarÆpÃntarÃgrahaïena dehÃbhedapratibhÃsabhramo 'vivekinÃm / itaÓca - icchÃnuvidhÃyisvavyÃpÃro 'yamÃtmà / icchayaiva hi saÇkalpayati smaratyabhyÆhati ca / ÓarÅramapi tadicchÃnuvidhÃyiÓayanÃsanotthÃnÃdice«Âamiti bhavatyabhedabhrama÷; ÓuktirajatÃdÃviva / praïihitamanasastu j¤Ãt­tayà siddhyantamahamÃkÃramarthamanavayavamidamiti parisphurata÷ sthÆlÃdavayavina÷ ÓarÅrÃt p­thagaparok«ayantyeva /}* *{bhavanti ca - jÃnÃmÅti pratyaya÷ ÓarÅravi«ayo na bhavati ; arthÃntaravi«ayo vÃyam ; aprakÃÓamÃnatadavayavapratibhÃsatvÃt ; ya evaæprakÃra÷ sa tathÃ, yathÃyamiti pratibhÃsa÷ / yaccharÅravi«ayaæ, na tat}* *{tathà ; yathobhayasaæ}* *{mataæ ÓarÅraj¤Ãnam / tathà - ÓarÅramahaæpratyayagocaro na bhavati, idamiti g­hyamÃïatvÃt, bÃhyendriyagrÃhyatvÃdvÃ, ghaÂÃdivaditi /}* atha dehÃtmavÃdamirÃsa÷ 'atra pratividhi'rityÃdinà / atra - dehasyÃtmatve, pratividhi÷ - pratividhÃnam, bÃdhakapramÃïam / bÃdho và / upanyasyata iti Óe«a÷ / 'pratyak«abÃdhata÷' iti / idantvena grahaïameva hastagehÃderiva dehasyÃtmabhedagrahalak«aïaæ tasyÃtmatve bÃdhakamityartha÷ / etadevopapÃdayati 'na khalu' iti / ahamidaÇkÃrau - ahamidaæpratyayau / svÃtmagocaro 'haæpratyaya÷, svÃnyagocaraÓcedaæpratyaya÷ ekasya puæsa ekasminnevÃrthe na ghaÂata ityartha÷ / viv­ïotyetat 'ahaæ jÃnÃmÅ'tyÃdinà / pratyagv­tti÷ - pratyagarthÃtmavi«ayiïÅ / ni«k­«Âaæ - vilak«aïam / parÃgv­tti÷ ÃtmÃnyavi«ayà / ahaÇkÃragocarÃt - ahaæpratyayavi«ayÃt svÃtmana÷ / Ói«Âaæ spa«Âam / 'itarathe'ti / itarathà - ahamidaæpratÅtyorvilak«aïÃrthavi«ayakatvÃbhÃve / ayaæbhÃva÷ - ahamiti svasmai bhÃsamÃna÷ pratyagartha÷ svÃtmà / svasmà idantvenaæ bhÃsamÃnaÓca parÃgartha÷ para iti svaparavibhÃgo hi ahamidaæbuddhiÓabdÃbhyÃmeva nirÆpya÷ / arthavailak«aïyÃbhÃve tayorayaæ na ghaÂata iti / ahamarthasyaiva bhavatvÃkÃrÃntareïa bhÃnamidantvenetyatrÃha 'nahÅ'ti / pratyaktvenÃhamiti bhÃsamÃnasyaiva svÃtmano÷ daï¬itvenedamiti bhÃnaæ syÃddaï¬yayamitÅtyartha÷ / nanvayamahasmÅtyÃdipratyayo bhavatyeva svÃtmani / satyam / tatrÃpapÅdaæÓabdena parÃgrÆpadharmollekha÷ / ÃtmasvarÆpasyollekho 'hamiti / tathà ca pratyagv­ttirahaÇkÃra÷, parÃgv­ttiridaÇkÃra iti vyavasthÃyÃæ nÃnupapattiriti hÃrdam / nanu mamedaæ vapuriti mamÃyamÃtmetivatsyÃdityarucerÃha *{'anyecce'}* ti / hetvantaraæ ca dehasyÃnÃtmatve 'stÅti yÃvat / tadevÃha *{'niyamite'}* ti / nivÃritabahirindriyaprav­ttermÃnasamahamiti svÃtmÃnusandhÃnaæ na dehagocaram, karacaraïÃdya vi«ayakatvÃt / avayavina÷ sthÆlam grahaïe katipayatadavayavabhÃnasyÃvarjanÅyatvÃditi bhÃva÷ / avahitamanasa÷ - Ãtmagrahaïedaæparamanasa÷ / avayata÷ - jÃnata÷ / sthavÅyÃn - atiÓayena sthÆla÷ / pratyak«agrÃhyÃvayavasamaveta iti vivak«itam / avayavigrahamasya tadavayavagocaratvamiti niyamasya tryaïukagrahaïe 'naikÃntyaæ vÃrayati 'vÃtÃyane'ti / jÃlarandhrapravi«ÂaravikaragrÃhyaniravayavatryaïukÃtirekeïa tadavayavÃvayavaparamÃïukalpanÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃdityartha÷ / trasareïorniravayavatvÃnna tadgrÆhaïe niruktaniyamasya vyabhicÃra iti bhÃva÷ / paramÃïukalpanÃmupagamyÃpyÃha 'pratyak«e'ti / pratyak«ayogyà avayavà yasya, tasyÃvayavina÷ avayavabhÃnavyÃpyabhÃnavattvaniyamÃnna tryaïukapratyak«e vyabhicÃra÷ / tadavayavasyÃtÅndriyatvÃditi bhÃva÷ / 'na cÃvayavinÅ'ti / bÃhyendriyajapratyak«a evÃvayavibhÃnaniyatatvamavayavabhÃnasyeti kalpanaæ svoptek«aïamÃtram / avayavipratyak«atvavyÃpakatvasyÃvayavabhÃne svÅkÃre bÃdhakopalambho hi bÃhyatatpratyak«amÃtravi«ayakatayà niyamasaÇkoce mÃnam / tadabhÃvÃditi bhÃva÷ / nanu manasà kevalamavayavi g­hyate vinÃvayavamityata eva niyama÷ saÇkocanÅya iti cettatrÃha 'antakaraïasye'ti / advÃrÅk­tabahirindriyasya manasa÷ kevale 'vayavaviÓe«Âa và ÓarÅrÃdau bÃhyÃrthe grahaïaprav­tterasaæbhavÃccetyartha÷ / bÃhyÃrthe svÃntasyÃsvÃtantryamiti hi tÃrkikÃ÷ / ato na manasà ÓarÅrasya grahaïaæ ghaÂeta kevalena / caitanyavattvena tasyÃbÃhyatvÃnmanasà grahaïaæ bavedvinÃvayaveneti tu na kalpanÅyam / taccaitanya eva vigÃnÃditi bhÃva÷ / niruktaniyamasya vÃyuspÃrÓane 'naikÃntyaæ pariharati 'vÃyostu' iti / rÆpÃdimadavayavipratyak«asya tadavayavagocaratvamiti niyame naiva do«a÷ nÅrÆpatvÃdvÃyo÷ sparÓavattvamÃtreïa tasya spÃrÓanopagame 'pÅti bhÃva÷ / vastuta÷ vÃyuspÃrÓanasyÃpi tadavayavagocaratvamityÃha 'tatrÃpÅ'ti / avayavisannikar«e tadavayavasannikar«asyÃvarjanÅyatvÃdyogyasannik­«ÂÃvayavabhÃnasyÃvayavibhÃnaniyatatvenÃvayavavipratyak«asya tadavayavagocaratvamiti niyame 'pi na vÃyuspÃrÓane vyabhicÃra÷ / tatra tadavayavasyÃpi bhÃnÃt, ghaÂaspÃrÓana iva ghaÂÃvayavasyeti bhÃva÷ / dehÃtmatvasÃdhikÃæ pratyak«apratÅtaæ 'yattuæ' ityÃdinÃnÆdya samÃdhatte 'tadapÅ'tyÃdinà / ÓarÅrÃntarvartamÃnamahamÃkÃram - ahantÃlak«aïaæ pratyagÃtmÃnamevÃhaæpratyayo vi«ayÅkaroti / sthÆlo 'haæ jÃnÃmÅtyahaæpratyayo dehadvÃrà sthaulyÃnvitÃntarÃtmagocara eveti bhÃva÷ / mÃnase pratyaye dehabhÃnaæ tÆpanayamaryÃdayà / sthÆlo 'haæ jÃnÃmÅti vyavahÃre 'pi ÓarÅravÃcÅ sthÆlaÓabdastatsabandhinyantarÃtmanyaupacÃrika÷ / siddhÃnte tu mukhya eva / ÓarÅrasya cetanaæ pratyap­thaksiddhaprakÃratvÃt, ap­thaksiddhaprakÃravÃcinÃæ ca ni«kar«akabhinnÃnÃæ ÓabdÃnÃæ dharmiïi mukhyav­tterupagamÃt / abhrÃntÅyapratyayavyavahÃrayoritthaæ gatirnirÆpità / samÃnÃdhikaraïapratyayasya dehavadÃtmagocaratve vyadhikaraïapratyayavyapadeÓÃnugraho 'pyastÅtyÃha 'ata eve'ti / mamedaæ ÓarÅramiti bhedavyapadeÓasya ÓilÃputrakasya ÓarÅramitivadaupacÃrikatvamastvityÃÓaÇkÃæ vyudasyati 'na hyasÃ'viti / pratÃyamÃna÷ - pratanyamÃna÷ vistÃryamÃïa÷ / pracuraæ prayujyamÃno lokeneti yÃvat / pracuravyapadeÓasyaupacÃrikatvakalpanà na sÃdhÅyasÅti bhÃva÷ / 'mamÃyamÃtme'tyasya tu matadvaye 'pi aupacÃrikatvamagatyà vÃcyamevetyÃha 'tatre'ti / aikÃrthyÃt - ahamÃtmaÓabdayorabhinnÃrthakatvÃt / avivÃdÃcca - ahamarthÃtmanauraikye vivÃdÃbhÃvÃcca / 'na caivamatre'ti / ÓarÅrÃhaæÓabdayoraikÃrthyÃsiddhestadarthaikye vivÃdÃcca 'mamedaæ ÓarÅraæ'miti nopacaritÃrthaæ kalpyam / kintu 'mamedaæ g­ha'mitivanmukhyÃrthameva svÅkÃryamiti bhÃva÷ / dehe cÃhaæÓabda aupacÃrika ityÃha 'ata' iti / ahaæ gacchÃmÅtyÃdÃvahaæÓabda Ãtmavati dehe lÃk«aïika iti yÃvat / dehÃtmabhramavatÃæ tu ÓaktibhramamÆlastathà prayoga iti bodhyam / evaæ tarkabalÃdahaæ jÃnÃmÅti mÃnasapratyak«asya sÃvayavadehavyatiriktÃtmaparatvaæ vyavasthÃpitam / evaæ dehavyatiriktasyÃtmano bhÃne sati kathaæ dehÃbhedabhrama udetÅtyatrÃha 'bÃhye'ti / sanniveÓa÷ - Ãk­ti÷ - avayava - saæsthÃnam / sphuÂatvÃditya syÃnantaramabhedabhramasyÃnudaye 'pÅti Óe«a÷ / dehÃbhedapratibhÃsaÓcÃsau bhramaÓceti karmadhÃraya÷ / bhedakÃkÃrÃgrahÃdabhedabhramo dehÃtmanoravivekinÃæ bhedakÃkÃragraharahitÃnÃmityartha÷ / ayamÃÓaya÷ - yadyapi dehato vibhinnaparimÃïa Ãtmà / athÃpi tatparimÃïaæ na pratyak«am / j¤ÃnasukhÃdi pratyak«amapi na yÃvaddehe tadasaæbhavagraha÷, tÃvattannabhedakam / rÆpÃdyapyevamÃtmani tadasaæbhavagrahamantarà na bhedakam /saÇkhyÃdistu sÃdhÃramatvÃnna bhedaka iti / bÃdhakasya bhedakakÃragrahasyÃbhÃvamupapÃdya aikyabhrame sÃdhakaæ sÃd­Óyaj¤Ãnaæ copapÃdayati *{itaÓce}* ti / ÃtmecchÃnuvidhÃyisvavyÃpÃrakatvaæ dehasyÃtmanà taulyamityartha÷ / *{abhyÆha}* ti iti *{upasargÃdasyatyÆhyorveti vÃcya}* siti vÃrtikeïa vaikalpikaæ parasmaipadam / abhyÆhanam-vitarkaïamutprek«aïaæ và / samÃnadharmadarÓanÃtprasaktasyaikyabhramasya bhedakÃkÃradarÓanato niv­ttiæ darÓayati *{praïihite}* ti / praïidhÃnam-avadhÃnam / j¤Ãt­tayà siddhyantaæ-j¤Ãt­tvaikÃkÃreïa prakÃÓamÃnam / anavayavam-niravayavam / Ãtmà hi manogocara÷, sa cet sÃvayava÷, tathà g­hyate / na ca tathà g­hyate / kintu j¤Ãt­tvaikÃkÃra÷ / ato niravayava÷ / ekarÆpatayÃnavayavatayà graha eva ca bhedakÃkÃragraha÷ / avahitamanaso niruktaparÃmarÓavataÓca manasà dehavailak«aïyenÃtmana÷ pratyak«aæ bhavatyeveti bhÃva÷ / praïihitetivÃkyaæ yogipratyak«avi«ayatayÃpi yojayituæ Óakyate / evamahaæ jÃnÃmÅti pratyak«asya dehÃtiriktÃtmavi«ayatvaæ tarkabalena vyavasthÃpitam / idameva prayogÃrƬhaæ pradarÓayati *{bhavanti ce }*ti / prayogà iti Óe«a÷ / prathamaprayoge ÓarÅravi«ayakatvÃbhÃva÷, anantaraprayoge ÓarÅrÃtiriktavi«ayakatvaæ cÃhaæ jÃnÃmÅtyaparok«asya pradidarÓayi«itam / ubhayatrÃpi hetureka eva ÓarÅrÃvayavÃvi«ayakapratibhÃsatvarÆpa÷ / anvayyudÃharaïamubhayatra *{ya evam}* iti / ayamiti pratibhÃsa÷-ghaÂo 'yamityÃdipratibhÃsa÷ / Ãdye vyatirekyudÃharaïa *{yaccharÅre}* tyÃdinà pradarÓyate / pratyak«apak«akamuktvà ÓarÅrapak«akamanvayinamÃha *{tathÃ-ÓarÅram}* iti / idamiti g­hyamÃïatvaæ-bÃhyatvena g­hyamÃïatvam / bÃhyatvamiti phalito hetu÷ / *{kiæ ca- aparÃrthaæ svamÃtmÃnamÃtmÃrthe 'nyacca jÃnata÷ /}* *{saÇghÃtatvÃt parÃrthe 'smin dehe kathamivÃtmadhÅ÷ //5//}* *{sarvasya bÃhyÃbhyantarabhogyavargasya ÓabdasukhÃderÃtmÃrthatÃæ, bhoktuÓcÃtmano 'nanyÃrthatÃæ, sarvasya Óe«itÃæ pratyak«ata÷ pratipadyÃmahe / na ca ÓarÅramananyÃrtham ;saÇghÃtatvÃt / saÇghÃtà hi sarve parÃrthà d­«ÂÃ÷ ÓayanÃsanarathÃdaya÷ /}* *{na ca saÇghÃtÃ÷ saæhataÓarÅrÃdyarthà d­Óyanta ityÃtmano 'pi saæhatatvamÃpadyata iti vÃcyam / tathà sati tasyÃpi parÃrthatvaprasaÇgÃt / aparÃrthaÓcÃyamÃtmà pratyak«ata÷ prakÃÓata ityuktam / yogyÃnupalambhabÃdhitaæ cÃtmani saÇghÃtatvam /saÇghÃtÃntarÃrthatve ca tasyÃpi tathÃ, tato 'nyasyÃpi tatheti na vyavati«Âheta / na ca vyavasthÃyÃæ satyÃmavyavasthà yuktà / na ca saÇghÃtasya parÃrthatve parasya saæhatatvamapi prayojakam ; bhokt­tayaivÃtmana÷ svÃrthasaÇghÃtaæ prati paratvopapatte÷ / vyÃptyanupayogino 'pi d­«ÂÃntad­«ÂadharmamÃtrasyÃnurodhenÃnumÃnamicchata÷ sarvÃnumÃnocchedaprasaÇga÷ /}* ÓarÅrapak«akÃnÃtmatvasÃdhakaprayoge t­tÅyaæ saÇghÃtatvarÆpaæ hetumupak«ipati *{kiæ ce}* ti / *{aparÃrtham}* iti / aparÃrthaæ-svapradhÃnam, svamÃtmÃnam-ahamarthabhÆtamÃtmÃnam, ÃtmÃrthe-bhokt­bhÆtÃhamarthÃtmÃrthe, anyacca-parÃgarthajÃtaæ ca, jÃnata÷-vidata÷, saÇghÃtatvÃt-avayavasanniveÓavattvÃt, parÃrthe-svabhinnabhokt­bhogÃrthe, dehe 'smin, Ãtmabuddhi÷ kathaæ jÃyeteti ÓlokÃrtha÷ // atrÃyaæ prayoga÷-deho nÃtmà parÃrthatvÃdrathÃdivat / na ca svarÆpÃsiddhi÷ / saÇghÃtatvÃddehasya pÃrÃrthyasiddheriti bhÃva÷ //5// ÃtmatvÃparÃrthatvayo÷ parÃrthatvÃnÃtmatvayoÓca vyÃpyavyÃpakabhÃvaæ Óloke pÆrvÃrdhoktaæ viv­ïoti *{sarvasye}* ti / ÃtmÃrthatÃm-bhoktrÃtma-bhogaphalasÃdhanatÃm / ananyÃrthatayà phalitaæ *{sarvasya Óe«itÃm}* iti / sarvasya bhogyasya bhokt­tvena svÃmitÃæ pradhÃnatÃmityartha÷ / ÓarÅrasyÃtmatvavyÃpikÃmananyÃrthatÃæ vÃrayati *{naca ÓarÅram}* iti / saÇghÃtatvasya pÃrÃrthyenÃvinÃbhÃvagrahasthalamudÃharati *{saÇghÃtà hÅ}* ti / parÃrthÃ÷-bhoktaparabhogÃrtha÷ / saÇghÃtaparasya saæhatatvad­«Âe÷ ÓarÅraparatvenÃnumitasyÃ'tmano 'pi saÇghÃtatvaæ syÃdityÃÓaÇkÃmanÆdya pratik«ipati *{na ca saÇgÃtÃ}* iti / *{tathà sati}* ti / Ãtmà saÇghÃtarÆpaæ saæhataparatvÃdityanumÃne pratitarko 'tra vivak«ita÷ Ãtmà yadi saÇgÃta÷ syÃttarhiparÃrtha÷ syÃditi / Ãtmà na saÇghÃta÷ aparÃrthatvÃditi pratyanumÃnaæ và / saÇghÃtadehaparatvenÃnumitasyÃ'tmana÷ saÇghÃtarÆpatve pratyak«abÃdhamapyÃha *{yogyÃnupalambhe}* ti / yadvà anumÃnabalÃtprasaktamapi saÇghÃtatvamÃtmana÷ pramÃïÃntaravi«ayÅkÃrato nivartsyatÅtyÃha *{yogyÃnupalambhe }*ti / ÓarÅraæ saæhataparÃrtham, saÇghÃtatvÃt khaÂvÃdivadityatra ÓarÅrabhinnatvamupÃdhiÓca / na ca pak«abhinnatvasyopÃdhitve 'numÃnavilopaprasaÇga iti vÃcyam / yatra pak«e sÃdhyÃbhÃva÷ pramÃïÃntareïa niÓcita÷ tatra vahneranu«ïatvÃnumÃna iva pak«abhinnatvasyopÃdhitvasaæbhavÃt / prak­te 'pi ÓarÅrÃtmavÃdinÃæ tadatiriktÃtmavÃdinÃæ và saæhataparÃrthatvÃbhÃva evopeyate ÓarÅrasyeti tadbhinnatvasyopÃdhitve na do«a ityabhimatam / saÇghÃtatvasya saæhataparÃrthatvena na vyÃpti÷ / anavasthÃpÃdakatvÃdityÃha *{saÇghÃtÃntare}* ti / tasyÃpi-sÃdhyaghaÂakasyÃpi saÇghÃtasya, tathÃ- saÇghÃtÃntarÃrthatvam / tato 'nyasyÃpi-sÃdhyaghaÂakasaÇgÃtÃnumitasya / saÇghÃtÃntarasyÃpi, tathÃ-saÇghÃtÃntarÃrthatvam / *{na ca vyavasthÃyÃm}* iti / saÇghÃtatvasya parÃrthatvena vyÃptau i«yamÃïÃyÃæ vyavasthÃyÃæ saæbhavatyÃæ saæhataparÃrthatvena tasya vyÃpterÃÓrayaïamanavasthÃprayojakatvÃnna yuktamiti bhÃva÷ / nanu bhÆya÷sahacÃradarÓanÃdhÅno hi vyÃptigraha÷ / sa ca saæhataparÃrthatvenaiva saÇghÃtatvasya bhavet, khaÂvÃdau tathà darÓanÃdityata Ãha *{na ca saÇghÃtasye}* ti / parasya saæhatatvamantaraiva saÇghÃtaprayojyaniyatabhogarÆpÃtiÓayabhÃktvena taæ prati Óe«itvalak«aïaæ paratvaæ -prÃdhÃnyaæ saæbhavatÅti parÃrthatvaniyamasya saÇgÃta upapatte÷ sapak«ad­«Âamapi parasya saæhatatvaæ nÃvinÃbhÃvagrahopayogi / saæhataparÃrthatve sÃdhye saÇghÃtatvahetoraprayojakatvamiti ca bhÃva÷ / sapak«e darÓanamÃtreïa vyÃptyanupayogi-sarvagharmoparÃgeïa sÃdhyasya pak«e 'numÃne 'numÃnÃprÃmÃïyaprasaÇgaÓvetyÃha *{vyÃptyanupayogino 'pÅ}* ti / pak«e parvate sapak«ad­«ÂamahÃnasÅyatvakÃrÅ«atvÃdyuparaktahneranumÃne 'prÃmÃïyaprasaÇga iti bhÃva÷ / dharmamÃtrasyak­tsnasya dharmasya / anurodhena-vyÃpakatÃvacchedakakoÂighaÂanena / anumÃnam-pak«e tÃvadÃkÃroparaktasÃdhyÃnumÃnam / sarvÃnumÃnocchedaprasaÇga÷- anumÃnamÃtraprÃmÃïyavilopaprasaÇga÷ / Ói«Âaæ spa«Âam / evamahaæ jÃnÃmÅtyÃderahaæpratyayasya pratyak«arÆpasya dehÃtiriktavi«ayatvaæ vyavasthÃpitaæ tarkeïa / tathà cÃhaæpratyaya eva dehabhedapratyayarÆpa itÅdaÇkÃragocare dehe Ãtmabhedo 'pi pratyak«asiddha ityavarïi / *{asphuÂatve 'pi bhedasya ÓarÅre tadasaæbhavÃt /}* *{tadguïÃntaravaidharbhyÃdapi j¤Ãnaæ na tadguïa÷ //6//}* *{sarva eva kÃryadravyagataviÓe«aguïa÷ kÃraïaguïapÆrvaka iti kathamatatpÆrvaka÷ ÓarÅre caitanyaguïa÷ saæbhavet? /}* *{yattu bÃrhaspatya vacanam - p­thivyÃpastejo vÃyuriti tattvÃni, tebhyaÓcaitanyam, kiïvÃdibhyo madaÓaktivat iti; tadanupapannam / ÓakteraviÓe«aguïatvena tathopapatte÷ / sarvadravye«u tattatkÃryasamadhigabhya÷ tatpratiyogÅ ÓaktayÃkhyo guïa÷ sÃdhÃraïa÷ / naivaæ caitanyam, dehaikaguïatvÃbhyupagamÃt / kÃryatve satyekavidhapratyak«asiddhatayà ca viÓe«aguïatvÃt / dravyÃntarasaæyogasamÃsÃditamadaÓaktibhirakÃryabhÆtai÷ paramÃïubhirnijaguïapuraskÃreïa svakÃryadravye«u madaÓaktayutpÃdo 'pi nÃnupapanna÷ / tÃmbÆlarÃgastu pÆrvadravyÃvayavavibhÃgÃnantaraæ dravyÃntarasaæyogajanitaraktimaguïai÷ kÃraïai÷ kriyate / d­Óyate hi tatrÃvayave«vapi pratyekaæ raktimaguïa÷ / naca ÓarÅrÃvayave«u pratyekaæ caitanyaguïa÷ praj¤Ãyate pratij¤Ãyate và / tadupagame ca ekaÓarÅra evÃnekacetanÃpÃtÃdaÇgÃÇgitvÃbhÃva÷, pratisandhÃnavyavahÃralopaÓca}* *{; devadattad­«Âa iva yaj¤adattÃde÷ /}* *{yattu- akÃraïaguïapÆrvakaæ citrarÆpaæ paÂe iti ; tanna / nÃnÃrÆpatà hi citratà / sà ca nÃnÃrÆpai÷ tantubhi÷ kriyata iti kimanupapannamiti / pratyekamavidyamÃnamapi taccitrarÆpaæ tantu«u saæhate«u d­Óyata eva citrà ime tantava iti /saæbhÆya ca te«Ãæ paÂÃrambhakatvam / evaæ tatkÃraïe«vapi taditi na kvacivdyabhicÃra÷ / na caikarÆpaniyamÃbhÃvenÃvayavino 'cÃk«u«atvam ; mahacvaikÃrthasamavÃyinà rÆpavattvenaiva cÃk«u«atvasiddhe÷ / astu và citraæ nÃmaiko rÆpaviÓe«a÷ / sa tu rÆpaireva kÃraïagatairnÃnÃvidhairÃrabhyata iti d­«Âam / na caivamavayavavartibhireva caitanyairavayavini ÓarÅre caitanyaviÓe«Ãrambha÷ / cititanmÃtrasyaiva te«vasaæbhavÃt / ato na dehaguïa÷ caitanyam / etena sukhÃdayo 'pi ÓarÅraguïÃ÷ pratyuktÃ÷ /}* *{api ca d­¬ha eva ÓarÅre virodhiguïÃpÃtamantareïa kusumavilepanagandha iva nivartamÃna÷ caitanyasukhÃdirna tadguïo bhavitumarhati / na khalu tadviÓe«aguïà rÆpÃdayastathà nivartante / Ãtmana÷ pare«Ãæ ca ÓarÅraguïÃ÷ pratyak«ayogyÃ÷, bÃhyendriyagrÃhyÃÓca; na ca tathà j¤ÃnÃdiriti nÃso tadguïa÷ /}* atha deha ÃtmabhedasyÃpratyak«atve 'pi tasyÃnÃtmatvamacetanatvalak«aïamanu- mÃnÃt setsyatÅtyÃha *{asphuÂatve 'pÅ}* ti / yadvÃ-nanu saÇghÃtarÆpo 'pi deha evÃtmopeyate lÃghavÃt / dehabhinnasaÇghÃtatvameva bhavatu parÃrthatvavyÃpyamityatrÃha *{asphuÂatve }*ti / prathamÃvataraïikÃyÃæ bhedasyÃ'tmabhedasya ÓarÅre 'sphuÂatve-apratyak«atve 'pÅtyartha÷ / dvitÅyasyÃæ ca parÃrthatvena ÓarÅra ÃtmabhedasyÃprasiddhatve 'pÅtyartha÷ / tadasaæbhavÃt - tasmin-ÓarÅre asaæbhava÷-udayÃyoga÷ tadasaæbhava÷ tasmÃt / yadvà ÓarÅra iti madhyamaïinyÃyenobhayÃnvayi / tadasaæbhavÃt-j¤ÃnasyÃsaæbhavÃdityartha÷ / atra ca tacchabdayoravairÆpyaæ sahyam / tadguïÃntare tyatra tadruïa ityatra ca tacchabdena ÓarÅrasya parÃmarÓanÅyatvÃt / ÓarÅre j¤ÃnaguïasyotpatterayogÃccharÅraviÓe«aguïÃntaravaidharmyÃcca na j¤Ãnaæ ÓarÅraviÓe«aguïa iti kÃrikÃrtha÷ //6// ÓarÅre j¤ÃnasyÃsaæbhavaæ tÃvadupapÃdayati *{sarva eve}* ti / kÃraïaguïapÆrvaka÷-svasajÃtÅyasvÃÓrayasamavÃyisamavetaguïÃsamavÃyihetuka÷ / *{saæbhave}* diti / ÓarÅrÃvayave«u j¤ÃnasyÃbhÃvÃt, bhÃve và ekasminneva dehe 'nekacetanaprasaÇgÃt na kÃraïaguïapÆrvakaæ ÓarÅre caitanyaæ bhavet / viÓe«aguïatvÃdakÃraïaguïapÆrvakatvamapi dehe j¤ÃnasyÃsaæbhavÅti bhÃva÷ / *{Óakte }*riti / sÃmÃnyaguïatvena ÓakterakÃraïaguïapÆrvakatvamupapadyate / sarvadravyav­ttitvÃcca sÃmÃnyaguïatvam / d­ÓyatattatkÃryeïÃnumeya÷ tatprati- yogÅ- tattatkÃryeïa nirÆpyasvarÆpa÷ prayojakatvena ÓaktayÃkhyo guïa÷ sarvasminnapi dravye tattatkÃryapratiniyato 'stÅti ca *{Óaktya÷ sarvabhÃvÃnÃmacintyaj¤ÃnagocarÃ÷}* iti purÃïaratnavacanato 'vagamyata iti bhÃva÷ / *{naivam}* iti / naivaæ-na sÃmÃnyaguïo j¤Ãnam / kintu ÓarÅra evopagamÃdviÓe«aguïa÷ / dravyatvanyÆnav­ttiguïatvaæ ca tattvam / siddhÃntaprakriyayedam / siddhÃnte paratvÃdi ca na guïÃntaram / k«aïasaæbandhÃdhikyÃdinaiva paratvÃdivyavahÃranirvÃhÃditi bhÃva÷ / vaiÓe«ikaprakriyayÃpyÃha *{kÃryatvesatÅ}* ti / j¤Ãnaæ viÓe«aguïa÷ kÃryatve sati ekavidhapratyak«avi«ayatvÃdrÆpÃdivat / saÇkhyÃderdvÅndriyagrÃhyatvÃttatra vyabhicÃravÃraïÃya ekavidheti pratyak«aviÓe«aïam / prabhÃbhittisaæyoge vyabhicÃravÃraïÃya ekavidhapratyak«avi«ayajÃtimattvaæ vaktavyam / saæyogatvajÃterdvÅndriyagrÃhyatvÃnna do«a÷ / Ãtmano mÃnasapratyak«avi«ayatvÃttatra vyabhicÃravÃraïÃya kÃryatve satÅti / evamapi prabhÃtvajÃtisvÅkÃre prabhÃyÃæ, vÃyo÷ spÃrÓanopagame và vÃyau vyabhicÃravÃraïÃya ekavidhapratyak«agrÃhyajÃtÅyaguïatvÃditi vaktavyam / guïatvapraveÓe ca kÃryatve satÅti cintyaprayojanamiti bodhyam / viÓe«aguïalak«aïe ca j¤ÃnÃdibhinnatvaæ na dÃtuæ Óakyaæ j¤ÃnÃderviÓe«aguïatve prÃmÃïike satÅti ca bhÃva÷ / saÇghÃtaviÓe«ÃvayavivÃde tu avayave«u caitanyÃbhÃvÃdeva dehasya caitanyaæ na saæbhavatÅti cÃnusandheyamatra / nanu rasaviÓe«o gandhaviÓe«o và mÃdako madaÓabdavÃcya÷ / sa ca viÓe«aguïo na kÃraïaguïapÆrvaka iti kÃryadravyavise«aguïasya kÃraïaguïapÆrvakatvaniyamo durvaca ityatrÃ'ha *{dravyÃdÅnÃ}* mÅti / kiïvÃdÅnÃæ sammardanÃdinÃvdyaïukaparyantanÃÓe svatantrai÷ paramÃïubhirdravyÃntarÃvayavasaæÓle«ajanitamadairÃrabdhe surÃdravye kÃraïaguïapÆrvaka eva guïa iti bhÃva÷ / atha tÃmbÆlarasarÃge 'naikÃntyamuktaniyamasya pariharati *{tÃmbÆle}* ti / spa«Âor'tha÷ / *{na ca ÓarÅre}* ti / praj¤Ãyate-upalabhyate / pratij¤Ãyate-sÃdhyate / dehÃvayave«u caitanye sÃdhakÃbhÃvamuktvà bÃdhakamapyÃha *{tadupagama}* iti / aÇgÃÇgitvÃbhÃva÷ - niyÃmyaniyÃmakabhÃvalak«aïaguïapradhÃnabhÃvÃbhÃva÷ / ekacetananiyÃmyatve hi ÓarÅrÃvayavÃnÃæ vyavahÃrÃvisaævÃdo ghaÂate / te«Ãmeva cetanatve tu parasparÃniyamyatayà parasparavÃrtÃnabhij¤atayà ca vyavahÃravisaævÃda÷ prasajyata iti bhÃva÷ / *{pratisandhÃne }*ti / yamadrÃk«aæ taæ sp­ÓÃmÅtyÃdipratisandhÃnasya tanmÆlavyavahÃrasya ca vilopa÷ prasajyate / avayavacaitanye dra«Âu÷ spra«ÂuÓcÃnyÃnyatvÃditi bhÃva÷ / ani«ÂÃpattiri«ÂahÃniÓcÃtrokte padadvayena / nÃnÃrÆpatÃ-vibhinnajÃtÅyarÆpasamavÅyità / vijÃtÅyarÆpe«u tantu«u saæhate«u citrapratÅtimÃha *{pratyekam}* iti / *{evam}* iti / tatkÃraïe«vapi-citrapaÂakÃraïe«u tantu«vapi / tat-citraæ rÆpam / *{ekarÆpaniyamÃbhÃvene ti}* / avyÃpyav­ttinÃnÃrÆpavaticitrapaÂe vyÃpyav­ttyekarÆpÃbhÃvenetyartha÷ / *{mahattvaikÃrthe}* ti / laukikavi«ayatayà dravyacÃk«u«e sÃmÃnÃdhikaraïyena mahattvaviÓi«ÂodbhÆtarÆpasya samavÃyena hetutvasaæbhave hetutÃvacchedakakoÂau vyÃpyav­ttitvaviÓe«aïe prayojanÃbhÃva÷ / tathà ca citrapaÂasya na cÃk«u«atvÃnupapattiriti bhÃva÷ / rÆpasya vyÃpyav­ttitvaniyame 'pyÃha- *{astu ve}* ti / *{na caivam}* iti / tantugatavividharÆpai÷ paÂe citrarÆpÃrambhavadavayavagatairanudbhÆtacaitanyairdehe udbhÆtacaitanyÃrambho 'stviti ca na ÓaÇkyam / cititanmÃtrasyaiva-caitanyasÃmÃnyasyaiva mÃnÃbhÃvena dehÃvayave«vasaæbhavÃt / ÓarÅrasya caitanyetadavayave«u caitanyakalpanÃ, tatkalpa nÃyÃmeva ÓarÅre caitanyasiddhirityanyo 'nyasaæÓrayÃÓceti bhÃva÷ / *{etene}* ti / j¤Ãnasyeva sukhÃderapi viÓe«aguïasya na ÓarÅradharmatvasaæbhava iti bhÃva÷ / evaæ *{ÓarÅre tadasaæbhavÃæ}* diti vyÃkhyÃtam / atha tadguïÃntaravaidharmyà dityetadviv­ïoti *{api ce}* ti / virodhiguïÃpÃtamantarÃ-pÆrvaguïanivartakaguïaprasaÇgaæ vinà / kusumavilepanagandha÷- strakcandanagandha÷ / *{na khalu ta}* diti / *{ayaæ bhÃva÷- }*agnisaæyogena rÆpaparÃv­ttÃvapi tadaprasaÇge rÆpasya yÃvaddravyabhÃvitvaæ d­«Âam / na ca j¤ÃnÃdi sthiramevam / na cottarottaraviÓe«aguïa eva pÆrvapÆrvaj¤ÃnÃdivirodhÅti vÃcyam / evamapi antyasya ciramavasthÃnaprasaÇgÃditi / ayÃvaddravyabhÃvittvaæ j¤ÃnÃde÷ ÓarÅraviÓe«aguïÃntarato vaidharmyamityuktaæ bhavati / atha vaidharmyÃntaraæ dvidhÃ'ha *{Ãtmana}* iti / svÃtmamÃtragrÃhyatvaæ manomÃtragrÃhyatvaæ ca j¤ÃnÃde÷ ÓarÅraviÓe«aguïÃntaravaidharmyamiti phalitam / rÆpÃdayo hi ÓarÅraguïÃ÷ svaparagrÃhyà bahirindriyagrÃhyÃÓca / *{na ca tathà j¤ÃnÃdÅ}* ti / atra prayoga÷-j¤Ãnaæ na ÓarÅraviÓe«aguïa÷ ayÃvaddravyabhÃvitvÃnmanomÃtragrÃhyatvÃdvà yannaivaæ tannaivaæ yathà rÆpÃdÅti / evaæ j¤Ãnasya ÓarÅradharmatvÃbhÃvasÃdhanena ÓarÅrasyÃtmatvaæ pratik«iptaæ bhavati / yathÃ-deho nÃtmà Ãj¤Ãt­tvÃddhaÂÃdivaditi / *{ki¤ca-utpattimattvÃt sanniveÓaviÓe«ata÷ /}* *{rÆpÃdimattvÃdbhÆtatvÃddeho nÃtmà ghaÂÃdivat //7//}* *{sacchidratvÃdadehitvÃddehatvÃnm­tadehavat /}* *{ityÃdisÃdhanairnyÃyyairni«edhyà var«maïaÓciti÷ //8//}* *{evaæ pratyak«avirodhÃt, anvayamukhena sÃdhyamupasthÃpadbhirudÅritasÃdhanairapah­tavi«ayatayà indriyÃÓrayatvÃdivyatirekihetavo na sÃdhyamupasthÃpayitumÅÓate /}* *{(iti dehÃtmavÃdanirÃsaprakaraïam)}* *{santu tarhÅndriyÃïyevÃtmà / na ca tÃnÅdantayà prathante; yena dehavadaha}* *{ÇkÃragocarÃdbahi«krriyeran / nÃpi tathodbhÆtarÆpÃdiguïÃni sthÆlÃni; yena tatpratibhÃsa ivendriyagocaratve 'haæpratyayasya rÆpÃvayavÃdipratÅti÷ prasajyeta / tavdyÃpÃraphalaæ ca j¤Ãnaæ tadgÃmi yuktaæ snÃnÃdhyayanÃdiphalavat / ata eva satyapatÃ÷ dra«ÂuÓcak«u«a÷ iti /}* *{(itÅndriyÃtmatvapÆrvapak«aprakaraïam)}* *{tanna / vikalpÃsahatvÃt / tathà hi-kiæ pratyekamindriyÃïi cetanÃni, saæbhÆya vÃ? / yadi pratyekam, indriyÃntarad­«ÂasyendriyÃntareïa pratisandhÃnaæ na syÃt / asti ca tat- yamahamadrÃk«aæ tamahaæsp­ÓÃmÅti / ata eva na saæbhÆyÃpi cetanatvam / na hi pa¤cabhirindriyai÷ saæbhÆyaikaæ vastvanubhÆyate 'nusandhÅyate và / ekendriyavigame ca prÃyaïaprasaÇgaÓca / indriyacaitanye ca tattadindriyÃpÃye tattadindriyÃrthasmaraïamapi na bhavet / na ca tavdyÃpÃraphalatayà tatsamavÃyitvaæ j¤Ãnasya / ÓastrÃdivyÃpÃrajanmano 'pi pÃpÃde÷ parasamavÃyitvÃt / anyathà ca pra«Âurm­tyupapattiæ ÓaraïÃgataparityÃgasya n­ÓaæsatÃæ cÃ'locya satyatapasastathà vacanam /}* *{(itÅndriyÃtmavÃdanirÃsaprakaraïam)}* *{astu tarhi mana eva cetanam / tathà sati hi pÆrvoktà do«Ã÷ parih­tà bhavanti / taddhi sarvendriyÃdhyak«aæ praj¤Ãyate pratij¤Ãyate ca / upapadyate cendriyÃntareïa pratisandhÃnam ; darÓanÃnusandhÃnÃdhÃrasya manasa ekatvÃt / tattadindriyÃpÃye 'pi smaraïamapyupapadyata eva, manaso nityatvÃt /}* *{(iti mana ÃtmatvapÆrvapak«aprakaraïam)}* *{tadapi na; karaïatvÃccak«urÃdivat / bÃhyÃntarasakalavi«ayasaævedanakaraïatayà hi mana÷ prakalpyate / bÃhyendriye«u yathÃyathaæ nijavi«ayasannikar«abhÃgi«vapi yato na yugapadeva sarve vi«ayÃ÷ pratÅyante, ato 'vagacchÃma÷-asti}* *{ki¤cidaparamapi sÃdhanam, yatsÃhÃyakavirahÃnna sarve prakÃÓante, kaÓcidevaika÷ pratÅyate iti / tathà sukhÃdisaævedanÃnyapi karaïavanti, kriyÃtvÃt, saævedanatvÃdvÃ, rÆpÃdij¤Ãnavaditi / tadevaæ j¤ÃnakaraïatayÃvagatasya manasa÷ kathamiva j¤Ãne kart­tvam ?/ svÃtantryalak«aïaæ hi tat / tacca svacchandÃnurodhena sÃdhyasiddhyanuguïopakaraïasaæpÃdanasÃmarthyam ; svasamavetameva và guïÃntaraæ tantrÅk­tya prav­tti÷ / karaïatvaæ tu parÃdhi«ÂhÃnÃdhÅnavyÃpÃratÃrÆpapÃra tantryaniyataæ sÃdhakatamatvamiti kathamivaikatra manasi parasparaviruddha tadubhayadharmasaæbandhaæ pratipadyemahi ? / atha tadapi mana÷ karaïÃntareïa smaraïÃdi«u kart­bhÃvamanubhavati, tathà sati saæj¤ÃmÃtre vivÃda÷ / ya eva hi cak«urÃdibhÅ rÆpÃdin Ãntarakaraïena ca sukhÃdÅæÓcetayate, sa evÃ'tmà / tasminneva cet mana÷saæj¤Ã niveÓyate, kÃmaæ niveÓyatÃm / na na÷ ki¤ciddhÅnam / kintu tadà sarvalaukikavyavahÃro bÃdhyetetyalamanena /}* *{(iti mana ÃtmavÃdakhaï¬anaprakaraïam)}* *{Ãha- kimidaæ mano nÃma ? / nanÆktamÃntaraæ j¤Ãnakaraïaæ dravyamiti / kiæ punarasya sÃdhanam ? / nanuktaæ yugapajj¤ÃnÃnutpattirmanaso liÇgamiti / uktaæ nÃma; tathÃpi kathaæ tattvÃntarasiddhi÷ ?/ kalpayitvÃpi hi tat yugapatsmaraïÃnutpattyupapattaye 'vaÓyÃÓrayaïÅyameva nimittÃntaram / santi hi yugapadasya smart­rnÃnÃrthÃnubhavabhÃvitÃ÷ saæskÃrÃ÷ / atha ca na sarve smaryante / ki¤cideva kadÃcit smaryate / saæskÃronme«ahetÆpanipÃtakramÃttathÃtvamiti cet, evamapi praïidhÃnamÃtrodbodhanÅyasaæskÃrasya sm­tiyaugapadyamÃpadyeta / yÃvadanubhÆtasakalavi«ayasusmÆr«ayà sarvata÷ pratyÃh­tacetasa÷ sÃdhÃraïyena praïidadhayo 'pi na sarva evÃrthÃ÷ sm­timadhirohanti / yadi tu ÓubhÃÓubharÆpatayà smaraïÃnÃmad­«ÂavaÓÃvdyavasthÃ, kramaj¤ÃnasvÃbhÃvyÃdvÃ}* *{Ãtmana÷ ; tathà sati bahirindriye«u ca yathÃ}* *{yathaæ svavi«ayasaæprayukte«u tathaiva yugapajj¤ÃnÃnutpattirupapadyata iti k­tamindriyÃntareïa /}* *{syÃnmatam- kÃdÃcitkasya sukhÃderÃtmasamavÃyino bÃhyavi«ayÃd­«ÂÃdinimittakÃraïasyÃsamavÃyikÃraïena bhÃvyam / taccÃtmamana÷- sannikar«a iti manodravyasiddhiriti / tadasat / sukhadu÷khÃdipÆrvakÃlajanmano 'bhimatÃnabhimatavi«ayasaæparkajaj¤ÃnasyÃ'tmasamavÃyina evÃsamavÃyikÃraïatvÃt / tasya ca vi«ayasaæprayuktendriyasaæprayoga evÃ'tmasamaveto 'samavÃyikÃraïam / taddheturapÅndriyavyÃpÃra÷ prayatnamad­«Âaæ cÃ'tmasamavetamapek«amÃïÃdÃtmendriyasÃnnikar«ÃdasamavÃyikÃraïÃt / prayatnasya tu svapÆrvak«aïavarti kartavyatÃj¤Ãnam / prayatna eva tvad­«ÂasyÃpÅti nÃtmaviÓe«aguïÃnÃæ buddhisukhadu÷khecchÃdÅnÃmasamavÃyikÃraïasÃpek«atayÃpi dravyÃntaraparikalpanaæ nyÃyyam /}* *{yattu-nityadravyaviÓe«aguïasya dravyÃntarasaæyoga evÃsamavÃyikÃraïam, pÃrthivaparamÃïu«vagnisaæyogÃdasamavÃyikÃraïÃdrÆpotpatteriti; tadapi sthavÅya÷ / pÃrthivaparamÃïu«u rÆpÃdayo dahanasaæyogÃditi k­to 'vagatam ? / kÃryadravye tathà darÓanÃditi cet, iha và tahri kiæ na d­Óyate i«ÂÃni«ÂaprÃptyavagamÃnantaraæ sukhÃdirjÃyata iti ?/ d­«ÂakÃraïavyabhicÃre hi kÃraïÃntarÃnumÃnÃvasara÷ / na cehÃsti vyabhicÃra÷ / ata÷ prasiddhakÃraïabhÃve«veva yatra kÃryasamavÃya÷ tat samavÃyikÃraïam, yattu tatpratyÃsannaæ tadasamavÃyi, yadanyat tannimittimiti vyavasthÃÓrayaïamucitam / na tvanapek«itÃprasiddhadravyÃntarasaæyogÃbhyupagamena tasyÃsamavÃyikÃraïatvÃÓrayaïam / kÃraïÃntarÃnupalabdhe÷, d­«ÂÃnusÃrÃccÃïugatarÆpÃdau tathÃbhyupagama÷ / iha tu tadviparyaya÷ pradÃrÓita eva / evamapi vyÃptibalena yadi dravyÃntarasaæyogo 'numÃtavya÷, sa tarhi sparÓavaddravyasamaveto bhautika eva copalabdha iti prasiddhadehÃdisaæyoga evÃnumÃnaparyavasÃnÃnna navama}* *{dravyasiddhi÷ /}* *{athocyeta-bhautikatve hi manasa÷ p­thivyÃdyanyatamatvena bhavitavyam / taccÃnumÃnÃntarairvyatirekamÃpÃdayadbhi÷ pratyÃsiddham / tathà hi-na pÃrthivaæ mana÷ rasÃvagamanimittendriyatvÃdrasanÃvat / na pÃthasÅyam, gandhagrahaïanimittondriyatvÃk ghrÃïavat / evamataijasatvÃdyapi tattadindriyÃgocaragrahaïanimittatayà ÓakyÃdhyavasÃnamityabhautikatvaæ manasa iti / tadanupapannam / dharmiviÓe«aviparÅtasÃdhanÃt / rasÃvagamanimittendriyatvamapÃrthivatvamiva pÃthasÅyatvamapi samarthayati / evaæ sÃdhanÃntarÃïyapi bhÆtÃntaravyatikeramivÃ'mÅyabhÆtabhÃvamÃpÃdayanti / atha ÓabdasparÓarÆparasagandhe«u yadguïagrÃhi yadindriyam, tadeva tadguïakabhÆtÃrabdham; hanta tarhi tadeva taditarabhÆtavyatirekitayÃpyavagatamiti na tadavagamakatÃmÃtreïÃbhimatavyatirekasiddhi÷ / api ca ÓabdÃdiguïÃvagamasÃdhÃraïasÃdhanatayà ÓarÅramiva päcabhautikam, ekadvitrÃdimayaæ và itarabhÆtasaæs­«Âamastu mana÷ / yathÃ'mnÃyate annamayaæ hi somya mana iti / tanna tatprak­titvapratipÃdanaparam, apitu tadadhÅnav­ttitÃmÃtrapradarÓanÃrtham Ãpomaya÷ prÃïa÷ ityÃdivat / ata evÃpavargadaÓÃyÃmapi mano 'nuv­tti÷ / darÓitaæ hi tatraivëÂame manasaitÃn kÃmÃn paÓyan ramate mano 'sya daivaæ cak«uriti / tathà parasyÃÓca devatÃyÃ÷ so 'nyaæ kÃmaæ manasà dhyÃyÅteti mahopani«adi / manasaiva jagats­«Âimiti ca purÃïe / ucyate-satyamevam / dravyÃntaraparikalpanÃto varamevaæ vÃ'Órayaïamityuktam / paramÃrthatastu na bhautikam, nÃpi navamaæ dravyam / kva tarhÅdÃnÅæ mana÷Óabda÷ ?/ buddhÃveva / ata eva hi buddhimÃn manasvÅti vyapadiÓyate / manaso 'vasthÃbhaidÃÓca drÃgevÃparok«yante k«ubhitaæ me mana÷, prasannaæ me mana iti / evaæ ca manasa÷ karaïatayà vyapadeÓo buddhyahaÇkÃrayoriva v­ttibhedapradarÓanapara÷ pÆrve«Ãmiti /}* *{ucyate-yadi buddhireva mana÷ ; yadi và dravyÃntaram; ubhayadhÃpi tasya na cetanatvamiti kimanenÃpratij¤ÃtasvarÆpavimarÓena /}* *{(iti prÃsaÇgikamanastattvavimarÓaprakaraïam)}* *{astu tarhi prÃïa evÃ'tmÃ, tathà sati tadanvayini ÓarÅre sÃtmakatvapratÅti÷, tadvirahiïi nirÃtmakatvapratÅtiÓcopapadyeyÃtÃm / dehÃdutkrÃntirlokÃntaragamanaæ dehÃntarasa¤cÃraÓcopapadyantetarÃm,}* *{gatvarasvÃbhÃvyÃt prÃïasya / itarathà paramamahato mahataÓca sparÓavirahiïa÷ parispandÃnupapatterutkrÃntigatyÃgatiÓrutayo bhÃktÃ÷ syu÷ /}* *{(iti prÃïÃtmatvapÆrvapak«aprakaraïam)}* *{idamapyasat; vÃyutvÃdeva bÃhyavÃyuvat prÃïasya caitanyÃnupapatte÷ / v­ttihÅne 'pyÃtmani su«uptau prÃïasya v­ttimattvÃcca / tadv­ttyà hi suptasyÃpi saptadhÃtubhÃvenÃÓitapÅtadravyapariïÃma÷ ; ÓvÃsapraÓvÃsau ca / tanutaratejobannÃnuviddha÷ kau«ÂhyamÃruto hi prÃïa÷ / sa ca kaïÂhamukhanÃsÃbhyantare bahiÓca recita÷ tvacà sp­ÓyamÃno ghaÂÃdiriva sphuÂamanÃtmatayà cakÃsti /}* atraiva sÃdhye sÃdhanÃntarÃïi cÃha *{utpattimattvÃ}* dityÃdikÃrikÃdvayena / pÃrÃrthyaæ bhrotrkrantarÃrthatvam / tacca saÇghÃtatvÃt / bhÆtatvambahirindriyagrÃhyaviÓe«aguïavattvam / etairhetubhi÷ ÓarÅre cetanabhinnatvaæ sÃdhyam / nyÃyyai÷-pratij¤Ãdyavayavapa¤cakÃtmakanyÃyapratipÃdyarÆpapa¤cakopapanne÷ / var«maïa÷- ÓarÅrasya / citi÷ j¤Ãnam //7//8// samarthitametÃvatà dehasyÃnÃtmatvaæ pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃm / etadvÃdhitatvamÃha dehe Ãtmatvaæ sÃdhayatÃæ kevalavyatikeriïÃm *{evam}* iti / anvayamukhena -anvayavyÃptyà / apah­tavi«ayatayÃ-bÃdhitasÃdhyakatayÃ, upasthÃpayituæ-vyavasthÃpayitum / athendriyÃtmavÃdamupak«ipati *{santu tarhÅ}* ti / dehÃtmatvapak«oktÃni dÆ«aïÃni nÃtra pak«e prasajyanta ityÃha *{na ca tÃnÅ}* tyÃdivÃkyadvayena / bÃdhakÃbhÃvamuktvà sÃdhakamapyÃha pak«e 'tra *{tavdyÃpÃre}* ti / j¤Ãnamindriyadharma÷, indriyavyÃpÃraphalatvÃt, yavdyÃpÃraphalaæ yat tattanni«Âham, yathà snÃnÃdhyayanÃdivyÃpÃraphalaæ ÓaucÃk«ararÃÓigrahaïÃdi snÃtradhyet­samavetamiti prayogo bodhya÷ / indriyasya vyÃpÃra÷- arthasannikar«Ãrthendriyaprav­tti÷, arthenendriyasya sannikar«a eva và / hetau dravyabhinnabhÃvatve satÅti viÓe«aïaæ deyam / tena ghaÂataddhvaæsÃnukÆlavyÃpÃravato daï¬ÃderghaÂavattvÃdyabhÃve 'pi na k«ati÷ / indriyÃtmatve 'numÃnamuktvÃ'ptavÃkyamapi saævÃdarÆpaæ nirdiÓati *{ata eve}* ti / indriyÃïÃmÃtmatvaæ nirasyati *{tanne}* ti / vikalpÃsahatvaæ nÃma vikalpadharmiïa÷ saæbhÃvitayÃvatkoÂivikalpena vikalpitayÃvatkoÂyanyatamakoÂisaæbandhasyÃpyanarhasvarÆpatvam / k«odak«amatvÃbhÃva iti yÃvat / pratyak«abÃdhÃbhÃve 'pi yauktikabÃdho 'stÅndriyÃtmatva iti hÃrdam / pratyekendriyacaitanyapak«e nÃnÃsvÃmika iva grÃma ekasminneva dehe nÃnÃcetanÃdhi«ÂÃnÃnnityakalahÃdi prasajyate iti dÆ«aïaæ h­di nÃdhÃya dÆ«aïÃntaramÃha *{indriyÃntare}* ti / indriyasaÇghÃtÃtmatvapak«e 'pÅdaæ sÃdhÃraïam / tadÃha *{ata eve}* ti / ata eva - niruktapratisandhÃnÃnupapattereva / tÃmevopapÃdayati *{nahÅ}* ti / indriyasaÇghÃto nÃnubhavitÃ, nÃpyanusmartà / tathà hi - saÇghÃto yadi saæyogo bahutvasaÇkhyà vÃ, tarhi guïatvÃdeva na j¤Ãt­tvasaæbhava÷ / yadi saæyuktÃnÃæ bahÆnÃmeva saÇghÃtatvena vivak«Ã, tadÃpi na bahÆnÃmindriyÃïÃæ cÃk«u«ÃÓrayatà spÃrÓanÃÓrayatà và / tathà ca dra«Âu÷ spra«ÂuÓcÃnyÃnyatvÃduktapratisandhÃnÃnupapattireveti bhÃva÷ / indriyasaÇghÃtasyÃ'tmatve do«ÃntaramÃha *{ekendriye}* ti / saÇghÃtasya tÃvataiva vina«ÂatvÃnnirÃtmakatvena dehasya maraïaprasaktiriti bhÃva÷ / pratyekasaÇghÃtapak«advayasÃdhÃraïaæ do«ÃntaramÃha *{indriye}* ti / dra«ÂuÓcak«u«o vinÃÓe mayedaæ d­«Âamiti sm­teranupapatti÷ / vidyamÃnasyÃdra«Â­tvÃt / anyad­«ÂasyÃnyena sm­tyayogÃditi bhÃva÷ / indriyacaitanye bÃdhakÃnyuktÃni / atha tatsÃdhakamanumÃnaæ dÆ«ayati *{na ca tavyadyÃpÃre}* ti / pÃpÃderityÃdipadena dvaidhÅbhÃvo 'pi grÃhya÷ / tayoÓchett­cchaidyagatatayà Óastre 'samavetatvÃvdyabhicÃra iti bhÃva÷ / atra vipak«e bÃdhakavirahÃdaprayojakatvamapi bodhyam / atha satyatapaso vacanaæ karaïe kart­tvopacÃreïa prav­ttamanyaparaæ nendriyacaitanye pramÃïamityÃha *{anyathà ce}* ti / svÃÓramapravi«Âavanam­gÃnve«aïaprav­ttavyÃdhak­tapraÓrottararÆpaæ satyatapaso vacanam *{dra«ÂuÓcak«u«o nÃsti jihvÃ}* ityÃdi / etasminnarthe Óloko 'yamanug­hÅto 'smadgurucaraïai÷ *{yà paÓyati na sà brÆte sà na paÓyati / d­«Âirvakti kathaæ vyÃdha vÃïÅ và vÅk«ate katham // }*iti / anena pra«Âà vyÃdha iti gamyate / akathane 'ÓanÃyÃpŬitasya vyÃdhasya maraïaprasaÇgaæ, kathane ca ÓaraïÃgataparityÃganibandhanaæ mahatpÃpaæ paryÃlocya evaæ vaktokti÷ k­tà mahar«iïeti bodhyam / atha mana Ãtmatvapak«amupak«ipati *{astu tarhÅ}* ti / *{tadvÅ}* ti / mano hi pradhÃnÃæ sarvendriyaprerakaæ ca gamyate pramÃïato, vyavahliyate ca tathetyartha÷ / indriyÃtmatvapak«oktÃnÃæ sm­tipratisandhÃnÃnupapattinÃnÃtmaprasaÇgÃdido«ÃïÃæ nÃtra pak«e prasaÇga ityÃha *{upapadyate ce}* tyÃdivÃkyadvayena / manasa Ãtmatvaæ dÆ«ayati *{tadapi ne}* ti / *{karaïatvÃ}* diti sarvatra j¤Ãne karaïatvÃnmanaso na tatra kart­tvamÃÓrayatvaæ saæbhavati / mano hi na pratyak«avi«aya÷ / kintu yugapajj¤ÃnÃnutpattiliÇgena sakalaj¤Ãne karaïaviÓe«atayÃnumÅyate / tasya ca na j¤Ãt­tvaæ cak«urÃderiva saæbhavatÅti bhÃva÷ / etadevopapÃdayati *{bÃhyendriye«vi}* ti / yatsÃhÃyakavirahÃt-yatsahakÃravirahÃt / (sahÃyasya karma-sÃhÃyakam) yatsannikar«avirahÃditi yÃvat / tattadarthagrÃhakendriyasyeti Óe«a÷ / evaæ bÃhyÃrthe«u yugapajj¤ÃnÃnÃmanutpattiliÇgena sarvendriyasahakÃritvenÃïubhÆtasya manasa÷ karaïaviÓe«asyÃnumÃnamuktvà ÃntarasukhÃdisÃk«ÃtkÃre«u karaïatayÃpi manaso 'numÃnamÃha *{tathà sukhÃdÅ}* ti / nanu karaïatayÃnumitasyaiva manaso j¤ÃnÃdau kart­tvamapyastu lÃghavà diti cettatrÃha *{tadevam}* iti / karaïasya kart­tvaæ na saæbhavati / karaïatvakart­tvayorvirodhÃt svÃtantryapÃratantryalak«aïayoriti bhÃva÷ / kart­tvakaraïatvasvarÆpabhedaæ viv­ïoti *{svÃtantrye-}* tyÃdinà / kart­tvaæ nÃma svecchÃdhÅnasvaprav­ttikatvarÆpasvÃtantryaniyataæ svecchayaiva sÃdhyasiddhyaupayikasÃmagrÅsaæpÃdanasÃmarthyam / karaïatvaæ ca parecchÃprayÃtnÃdhÅnasvavyÃp­tÅkatvalak«aïapÃratantryaniyataæ parasya ripsitakriyÃni«pattau prak­«ÂopakÃrakatvalak«aïam / na caitayorekatra samÃveÓa÷ saæbhavatÅti bhÃva÷ / yadyapi cetanasyaikatra kart­tvaæ karaïatvaæ ca saæbhavennÃmÃ'kÃrabhedata÷ / athÃpi manasaÓcaitanye d­¬hatarapramÃïÃbhÃvÃt lokasiddhavyÃptyà ca cak«urÃdivatparasya cetanasya sukhÃdyanubhavakaraïatayaiva siddherna manaso j¤Ãt­tvam / vastutastu atyantÃtÅndriye«varthe«u ÓÃstrameva pramÃïam / tataÓca mano vij¤Ãnamayasya jÅvasyopakaraïatayaiva siddhyatÅti hÃrdam / nanu rÆpasukhÃdibÃhyÃntarapadÃrthÃnubhave«u mana eva kart­ / ÃntarasukhÃdyanubhave karaïaæ tvÃntaramanyatkalpyata iti ÓaÇkate *{atha tadapi}* ti / pariharati *{tathà satÅ}* tÅ / evaæ sati asmadi«Âasya j¤Ãtaryanta÷- karaïabhedasya na kÃpyanupapatti÷ / saæj¤Ã tu aicchikÅti nÃrthe vivÃda ityartha÷ / j¤ÃturÃtmano mana÷saæj¤ÃyÃæ vyavahÃravirodhamÃha *{kintu}* iti / mana iti nÃtmano vyavahÃro laukikÃnÃæ vaidikÃnÃæ ca / ato mana÷saæj¤Ã'tmani vyavahÃravisaævÃdÃdapÃrtheti bhÃva÷ / athÃtra paramÃcÃryo 'yaæ vimarÓakabhÆmikÃmÃsthita÷ prasaÇgÃt manasastattvavicÃraæ prakramate *{Ãhe}* ti / kaÓcidvimarÓaka ityÃdi÷ / vimarÓaÓcÃyaæ tÃrkikÃbhimatÃnÃæ mana÷sÃdhakayuktÅnÃæ k«odak«amatvÃbhÃvapradarÓanÃrtha÷ / *{kimidam}* iti / kimiti svarÆpapraÓna÷ / kiæpunariti pramÃïapraÓna÷ / manasi pramÃïamÃk«ipati *{uktaæ nÃme}* tyÃdinà /yugapajj¤ÃnÃnutpattiliÇgena dravyÃntaramÃntaraæ karaïaæ na siddhyati / ad­«ÂÃdisahakÃraviraheïaiva yugapajj¤ÃnÃnutpattyupapatteriti bhÃva÷ / yugapatsmaraïÃnÃmanutpattaye 'd­«ÂasahakÃraviraho 'vaÓyameva ÓaraïÅkaraïÅya÷ svÅk­te 'pyÃntarakaraïa ityÃha *{kalpayitvÃpÅ}* ti / nÃnÃrthÃnubhavabhÃvitÃ÷-nÃnÃrthÃnubhavajanitÃ÷ / *{saæskÃre}* ti / saæskÃrasyonme«aheturudbodhaka÷ / saæskÃrodbodhakasamavadhÃnakramÃt sm­tÅnÃmayaugapadyam /udbuddhasaæskÃrasyaiva sm­tihetutvÃt / udbodhasya kramabhÃvitvÃcceti bhÃva÷ / *{evamapÅ}* ti / praïidhÃnaæ-manaso 'vadhÃnena cintanam / ye«ÃmarthasaæskÃrÃïÃæ sÃdhÃraïamudbodhakaæ praïidhÃnaæ k­tamanubhÆtayÃvadarthasm­tÅcchayaikadaiva tadÃpi na yÃvadarthasm­tayo yugapat jÃyante / tatsatyapi nÃnÃrthasm­ti«u d­«ÂakÃraïe 'd­«ÂasahakÃravirahÃdeva na sm­tiyaugapadyam, kintu ekasyaivaikadà bhavati sm­tirad­«ÂasahakÃrÃditye«itavyamiti bhÃva÷ / ÓubhÃÓubharÆpatayÃ-sukhadu÷khajanakatayà / nanvevamapi sukhahetvarthÃnÃæ ÓubhÃd­«ÂabalÃdyugapatsmaraïÃni syuriti cettatrÃha *{krame }*ti / kramikaj¤ÃnabhÃktvalak«aïÃtmasvabhÃvabalÃdad­«ÂasahakÃravirahÃcca sm­tiyaugapadyasyeva bÃhyÃrthaj¤ÃnayaugapadyasyÃpi pariharaïasaæbhavÃt nÃïubhÆtaæ manobÃhyendriyasahakÃri karaïÃntaramÃntaraæ kalpanÅyamiti samuditÃÓaya÷ / manasi pramÃïÃntaramupak«ipati *{syÃnmatam}* iti / atra prayoga÷- sukhÃdi sÃsamavÃyihetukaæ bhÃvakÃryatvÃtkÃryarÆpÃdivaditi / asamavÃyihetuÓca sukhÃdÃvÃtmamana÷saæyoga eva, anyasyÃsaæbhavÃditi h­dayam / ÃtmetyÃdi bÃhyetyÃdi ca «a«Âhyantaæ padadvayaæ bahuvrÅhiv­ttaæ sukhÃderviÓe«aïam / padadvayena ca sukhÃdÃvÃtmana÷ samavÃyikÃraïatvamad­«ÂÃdernimittahetutvaæ coktam / etannirasyati *{tadasa }*dityÃdinà / *{sukhe}* ti / anukÆlavi«ayasya pratikÆlavi«ayasya ca j¤ÃnasyaivÃtmani niyatapÆrvav­tte÷ sukhe du÷khe ca kÃraïasya tatrÃsamavÃyihetutvaæ yuktam / na tu ÃtmamanassaæseyogasyÃprasiddhasya / tattadvi«ayasannik­«ÂendriyÃtmasaæyoga eva ca tattajj¤Ãne 'samavÃyikÃraïam / k­tisÃdhyatÃj¤Ãnameva prayatne tathà cikÅr«ÃdvÃrà / kÃryatÃj¤Ãne ca sm­tirÆpe udbuddhasaæskÃra÷, anubhavarÆpe ca liÇgaj¤ÃnÃdi tathà / saæskÃre cÃnubhava÷ tathà / prayatna evÃd­«ÂasyÃpyasamavÃyihetu÷ / idamupalak«aïam / icchÃæ prati i«ÂajÃtÅyatvasye«ÂasÃdhanatvasya và j¤Ãnaæ tathà / dve«aæ prati cÃni«Âatvasya tatsÃdhanatvasya và j¤Ãnaæ tathà / ÃtmaviÓe«aguïÃnÃæ kutrÃpyasamavÃyihetutvaæ nÃstÅti pravÃdastu na Óraddheya iti manuditÃÓaya÷ / icchÃdÅnÃmityÃdipadena dve«aprayatnÃd­«ÂasaæskÃrÃïÃæ grahaïam / atra vi«ayendriyasaæyogahetubhÆtasyendriyavyÃpÃrasya prayatnavadÃtmasaæyogÃsamavÃyihetukatvakathanaæ prasaÇgÃt / kutrÃpi j¤ÃnÃdau Ãtmavise«aguïe mano 'pek«Ã nÃstÅti hÃrdam / sÃdhanÃntaraæ manasi ÓaÇkate *{yattu nitye}* ti / atra prayoga÷- sukhÃdirdravyasaæyogÃsamavÃyihetuka÷ kÃryatve sati nityadravyaviÓe«aguïatvÃt pÃkajaparamÃïurÆpavaditi / dravyÃntarasaæyogasya sukhÃdau asamavÃyihetutvÃsaæbhavÃnmana÷saæyogasyaiva tathÃtvena pariÓe«Ãnmanasa÷ siddhiriti bhÃva÷ / etaddÆ«ayati *{tadapÅ}* ti / sthavÅya÷- sthÆlataram / avim­Óyabhëitamiti yÃvat / *{ayaæ bhÃva÷-}* anvayavyatirekasahacÃradarÓanÃdeva hi sarvatra kÃraïatvÃdhyavasÃya÷ / pÃrthivÃïurÆpÃdau dahanasaæyogasya hetutvamapi tato dehÃvayavÃdau rÆpÃdiparÃv­tterdda«ÂatvÃdd­«ÂÃnusÃrÃdeva kalpyate / iha cÃnukÆlaj¤ÃnÃdereva sukhÃdau hetutvaæ d­«Âam / samavÃyikÃraïa Ãtmani pratyÃsannatvÃttasyaivÃsamavÃyihetutvaæ ca yuktaæ tatreti nÃd­«ÂadravyÃntarasaæyogasya tathÃtvena kalpanÃvasara iti / *{d­«ÂakÃraïe}* ti / d­«ÂahetorabhÃve 'pi kÃryotpatterdarÓane hi kÃraïÃntarakalpanÃvasara÷ / na ca d­«ÂahetorvyabhicÃra ityartha÷ / *{ata}* iti / d­«Âahetu«veva tattallak«aïayogena samavÃyihetutvÃdi vyavasthÃpyam / j¤ÃnÃdid­«ÂahetubhinnasyÃnapek«itasyÃprasiddhasya dravyÃntarasaæyogasya hetutvakalpanÃyÃæ tu kÊptatyÃgo 'kÊptaparikalpanà ca / j¤ÃnÃderasamavÃyihetutve bÃdhakasyÃnupalabdhe÷ tadbhinnatvasyÃsamavÃyihetulak«aïe niveÓo 'narthakaÓceti bhÃva÷ / *{ihe}* ti/ sukhÃdau tu tadviparyaya÷- kÃraïÃntaropalambharÆpaæ d­«ÂÃntato vai«amyaæ prÃdarÓÅti yÃvat / etÃvatà pÆrvoktÃnumÃne 'prayojakatvÃvdyÃpyatvÃsiddhirÆktà / vyÃptisvÅkÃre cÃrthÃntaramityÃha *{evamapÅ}* ti/ *{sa tarhÅ}* ti / tarhÅ sa ityanvaya÷ / d­«ÂÃnte sa÷ dravyÃntarasaæyoga÷ bhautika÷- bhÆtÃrabdha÷ bhautikapratiyogika eva d­«Âa iti prak­te 'pi bhautikadehÃdipratiyogikÃtmÃnuyogikasaæyoga evÃnumÃnaparyavasÃnÃnna kÃïÃdÃbhimatanavamadravyarÆpÃbhautikamana÷siddhipratyÃÓetyartha÷ / sparÓavaddravyasamaveta iti nidarÓanÃbhiprÃyeïa / sparÓavannityadravyaviÓe«aguïaæ pratyevakÃryabhÆtaæ dravyÃntarasaæyogasya hetutvaæ d­«ÂÃnusÃrÃtkalpyam / na tvasparÓanityadravyaviÓe«aguïaæ pratyapÅti vyajyate 'nena / evaæ sukhÃdÃvasamavÃyihetutvena dravyÃntasaæyogasya sÃdhanaæ na saæbhavatÅtyuktam / atha tatsÃdhanÃbhyupagame 'pi vivak«itamabhautikaæ manastattvÃntaraæ na setsyatÅti prapa¤cayati / tatra ÓaÇkà *{athocyete}* ti / pratyÃsiddham-prati«iddham / pÃthasÅyaæ-jalÅyam / ÓakyÃdhyavasÃnaæ-ÓakyaniÓcayam / mano na pÃrthivaæ taijasÃdi và rasÃvagamanimittendriyatvÃdrasanÃvat / mano na jalÅyaæ gandhagrÃhakendriyatvÃdghrÃïavaditi bhautikatvani«edha÷ / yugapajj¤ÃnÃnutpattiliÇgenÃïutvena siddherna vibhudravyÃntarbhÃva÷ / ato navamadravyatvasiddhirmanasa ityabhimÃna÷ / pariharati *{tadanupapanna}* mityÃdinà / *{dharmÅ}* ti / manasi pak«e 'bhimato yo viÓe«o 'bhautikatvarÆpa÷, tadviparÅtasÃdhakatvÃduktahetunÃmityartha÷ / rasagrÃhakendriyatvaæ jalÅyatvaæ gandhagrÃhakendriyatvÃdi pÃrthivatvÃdi ca manasa÷ sÃdhayediti bhÃva÷ / atra ÓaÇkate *{atha Óabde}* ti / rÆpÃdi«u madhye gandhamÃtragrÃhakatvaæ pÃrthivatvasÃdhakam / evaæ rasamÃtragrÃhakatvÃdi ca jalÅyatvÃde÷ / tathà ca manasa÷ pÃrthivatvÃdisÃdhakahetorasiddhiriti bhÃva÷ / atrottaraæ *{hanta tarhÅ}* ti / yadbhÆtaguïamÃtragrÃhakaæ yadindriyaæ tadeva bhÆtÃntaravyatiriktatvena saæpratipannamiti bhÆtÃntaraguïagrÃhakatÃmÃtreïa na tattadbhÆtaguïagrÃhakasya manasa÷ tattadbhÆtavyatirekasiddhirityartha÷ / gandhÃdyagrÃhakatvamevÃpÃrthivÃdisÃdhakam / tacca manaso 'bhautikÃnumÃne pak«e manasyasiddhamiti bhÃva÷ / apÃrthivatvÃdyanumÃne tattadbhÆtaguïÃgrÃhakatvamupÃdhiriti coktaæ bhavati / evamabhautikatvÃnumÃnaæ pradÆ«ya manaso bhautikatvÃnumÃnamupasthÃpayati *{api ca ÓabdÃdÅ}* ti / mana÷ päcabhautikaæ pa¤cabhÆtaguïÃvagamasÃdhanatvÃddeha vaditi prayoga÷ / pa¤cabhÆtopÃdanakatve gauravÃjjÃtisÃÇkaryabhÅtyà ca pak«ÃntaramÃha *{ekadvÅ}* ti / dehasyevaikabhautikasya bhÆtÃntaropa«ÂabdhatvÃdbhÆtÃntaraguïopalambhasÃdhanatvopapattirmanasa iti bhÃva÷ / asya pÃrthivatve Órutimapi saævÃdarÆpeïodÃharati *{annamayaæ hÅ}* ti / ÓruterÃnyaparyaæ ÓaÇkate *{tanne}* ti / nanu ityÃdi÷ / tat- niruktaÓrutivacanam / *{tadadhÅne}* ti / annarasÃpyÃyitasyaiva manasa÷ saÇkalpanÃdivyÃpÃrak«amatayÃnnamayatvaæ ÓrÆyate 'nnarasaparipo«itatvalak«aïam, vÃyuviÓe«asya prÃïasyevÃmmayatvaæ jalarasÃpyÃyitatvÃditi bhÃva÷ / mano 'bhautikatve ÓrutyarthÃpattimapyÃha *{ata eve}* ti / yadi bhautikaæ mana÷, tarhi muktau nÃnuvarteta dehÃdivaditi / muktau mano 'nuv­ttau ÓrutimÃha *{tatraive}* ti / chÃndogya evëÂame prapÃÂhake / *{annamayaæ hÅ}* ti tu «a«Âhe / muktasya manoyogamuktvà nityamuktasvabhÃvasyeÓvarasyÃpi tatra pramÃïamudÃharati *{tathe}* ti / purÃïe-ÓrÅvai«ïave pa¤cameæ'Óe / *{tanne}* tyÃdinoktamÃk«epamardhÃÇgÅkÃreïa pariharati *{ucyate}* iti / satyamityardhÃÇgÅkÃre / ÓruterÃnyaparye 'bhyupagama÷ / manaso 'tiriktatattvatve 'nupagama÷ / evaæ vÃ'Órayaïam-bhautikatvÃÓrayaïaæ và / vÃkÃro 'nÃsthÃyÃm / ata eva svÃÓayaæ prakaÂÅkaroti manovi«aye *{paramÃrthatastu}* ityÃdinà / *{buddhÃveve}* ti / buddhÃveva mana÷Óabdo vÃcakatvena vartata ityartha÷ / muktasyeÓvarasya ca buddhimattvÃdeva samanaskatvavÃcoyukti÷ / tayoramanaskatvavacanaæ tu karmak­tabuddhiv­ttini«edhÃbhiprÃyamiti bhÃva÷ / buddhereva manastve laukikavyavahÃramuktvà laukikapratyak«amapi pradarÓayati *{manasa÷ }*iti / mana÷ prasannamityÃdyadhyak«aæ pratyak«abuddhyÃlambanameva saæbhavati, na tvatÅndriyamanogocaramiti bhÃva÷ / buddhiÓabdena j¤Ãnaæ vivak«itam / nanu buddherj¤Ãnasyaiva manastve 'nta÷karaïatvoktistasya kathaæ saÇgacchata ityatrÃha *{evaæ ce}* ti / vi«ayasm­tyÃdihetubhÆtavyÃpÃravattvapradarÓanÃrthaæ buddheranta÷karaïatvavyapadeÓa÷, adhyavasÃyÃdihetuvyÃpÃravattvapradarÓanÃrthaæ buddhyÃdivyapadeÓa iva manaso 'tirekavÃde 'pÅti bhÃva÷ / atra vimarÓakena sukhÃdisÃk«ÃtkÃrakaraïatvena manaso 'numÃnaæ tÃrkikÃbhimataæ na vim­«Âam / *{ayamatrÃÓaya÷}* - indriyasau«ÂhavopaghÃtayoreva sukhadu÷kharÆpatvÃttayoÓcÃtÅndriyatvÃnna tatsÃk«ÃtkÃrakÃraïatayà mano 'numeyam / yadvà j¤ÃnaviÓe«arÆpatvÃttayorj¤Ãnasvayaæ- prakÃÓatvabalÃdeva tatpratibhÃsopapattiriti / *{Ãhe}* tyÃdinà vimarÓakenÃtiriktamanonirÃse k­te siddhÃntÅsvÃÓayamÃvi«karoti *{ucyata }*ityÃdinà / *{apratij¤Ãte}* ti / manaso 'nÃtmatvameva pratij¤Ãtam-prak­tam / mana÷svarÆpatattvavicÃrasyÃprak­tatvÃnnÃsmÃbhiridÃnÅmatiriktamana÷sÃdhane pravartyata ityÃÓaya÷ / astu và muktÃnÃmÅÓvarasya ca mano buddhirÆpameva / baddhÃnÃæ tu mana ÃhaÇkÃrika manta÷karaïaæ ÓrutibalÃdabhyupagantavyameva / sm­tyÃdikaraïatayà ca tadabhyupagamÃrham / paraæ tu tasya na cetanatvaæ Óakyamadhyavasitumiti hÃrdam // prÃïÃtmavÃdamupak«ipati *{astu tarhÅ}* ti / prÃïavati dehe jÅvatÅti, tadrahite ca m­ta iti vyavahÃrÃtprÃïa eva jÅvanakart­tvÃjjÅva iti bhÃva÷ / *{itarathe}* ti / paramamahata÷, amahataÓca, iti padaccheda÷ / amahattvamaïutvam / ni÷sparÓatvÃdÃtmani na kriyà vibhutve 'ïutve và saæbhavatÅti bhÃva÷ / pratik«ipati vÃdamenam *{idamapyasa}* diti / atra prayogatrayam- prÃïo nÃtmÃ, su«uptau vyÃpÃravattvarÆpÃdÃtmavaidharmyÃt / prÃïo nÃtmÃ, tvÃcapratyak«agrÃhyatvÃddhaÂÃdivat / prÃïo nÃtmà vÃyutvÃvdyajanapavanavaditi / *{tadv­ttyÃ}* iti / prÃïavyÃpÃrasya bhuktapÅtÃhÃrapariïÃmahetutvam *{ahaæ vaiÓvÃnaro bhÆtvà prÃïinÃæ dehamÃsthita÷ / prÃïÃpÃnasamÃyukta÷ pacÃmyannaæ caturvidham }*// iti gÅtÃsm­tisiddham / *{tanutare}* ti / alpatarap­thivÅjalatejoæÓottambhito jaÂharagato vÃyuviÓe«a÷ prÃïa ityartha÷ / *{ki¤ca-nirasto dehacaitanyaprati«edhaprakÃrata÷ /}* *{prÃïÃtmavÃdo na p­thak prayojayati dÆ«aïam //9//}* *{avibhutvenÃsyÃ'tmana÷ sparÓavirahiïo 'pi prayatnÃd­«ÂapreraïÃnuguïyena manasa ivotkrÃntigatyÃdayo yujyanta iti na tannirdeÓÃnÃmamuravyÃrthatà / parimÃïanirÆpaïe 'pyetadbhavi«yatÅtyalamadhunà /}* *{(iti prÃïÃtmavÃdanirÃsaprakaraïam)}* *{bhavatu tarhÅ saævidevÃ'tmÃ, aja¬atvÃt / ja¬atvapratibaddhaæ hyanÃtbhyaæ ghaÂÃdi«u d­«Âam / ja¬atvaæ ca saævido nivartamÃnaæ tadapi nivartayati / aja¬atvaæ ca saævida÷ sattayaiva prakÃÓamÃnatvÃt / nahisatÅ saæviddhaÂÃdirivÃprakÃÓamÃnÃvati«Âhate, yena parÃyattasiddhirÃsthÅyeta /}* *{(iti saævidÃtmatvapak«opasthÃpanam)}* *{syÃnmatam-jÃtÃyÃmapi saævidi vi«ayamÃtraæ prathate / na khalunÅlamidamiti pratiyanta÷ tadaivÃnÅlamanidaærÆpamapi saævedanaæ pratÅma÷ / ata÷ svarÆpasatyaiva saævidà indriyasannikar«eïeva vi«aya÷ prakÃÓyate / tataÓca tadgatÃgantukaprakÃÓÃtiÓayadarÓanena paÓcÃt saævidanumÃsyate iti /}* *{(iti saævidanumeyatvapak«eïa tadaja¬atvÃk«epa÷)}* *{tanna / j¤Ãnavyatirekiïor'thadharmasya prakÃÓasya nipuïamapi nirÅk«amÃïÃnÃæ rÆpÃdivadanupalabdhe÷ / ubhayÃbhyupetasaævidaiva sakalavyavahÃropapattau ca tatkalpanÃnupapatte÷ / vittivedit­pratibhÃsaÓÆnyÃyÃæ ca vi«ayavittÃvabhyupagamyamÃnÃyÃæ ghaÂastÃvadayam, ahaæ tu jÃnÃmi na veti, na j¤Ãyate iti ca kadÃcitpratibhÃsa÷ syÃt / nacaivamasti / atÅtÃnÃgatavi«ayagrahaïasmaraïe«u vyÃhÃravyavahÃrayorabhÃve, bhÃve 'pi, tata÷ prÃgeva viditatvapratÅte÷ nÃnumÃnikÅ tatra vi«aya(prakÃÓa)siddhi÷, natarÃæ tatpÆrvikà tatra buddhisiddhi÷ / tathÃhi- kenacitprerita÷ praïidhÃya sm­tvÃnantarameva prativadati sm­tamadya mayeti / na cÃya}* *{meva vyÃhÃrastatra liÇgam; tatpÆrvakatvÃt, anyonyÃÓrayaïÃpatteÓca / svavyÃhÃreïa svaj¤ÃnÃnumÃnaæ ka iva nirapatrapa÷ pratijÃnÅta? /}* *{(iti saævidanumeyatvanirÃsa÷)}* *{anyacca-yatsaæbandhÃdarthÃntare yo vyavahÃra÷ dharmabhedo vÃ, sa tasminnupalabhyamÃnastatsvarÆpaprayukta÷; na tu tatsaæbandhanibandhana÷ / yathà sattÃsaæbandhÃt p­thivyÃdi«u sadvyavahÃra÷,rÆpasaæbandhÃcca cÃk«u«atvaæ sattÃyÃæ rÆpe ca / evaæ saævitsaæbandhÃtpravartamÃno ghaÂÃdi«u prakÃÓata iti vyavahÃra÷ prakÃÓamÃnatvaæ và dharma÷ saævidi tu parid­ÓyamÃno na saævitsaæbandhÃpek«a÷, api tu tatsvarÆpaprayukta iti svayaæprakÃÓatvÃt saivÃ'tmeti / ki¤ca yo 'pi saævido 'nyaæ saæveditÃramabhyupagacchati, abhyupagacchatyevÃsau saævidam / nahyasatyÃmeva saævidi saævettÅtyupapadyate / evaæ cet, ubhayavÃdisaæpratipannatayà saiva varaæ veditrÅ bhavatu; kimanyena kalpitena? /}* *{(iti saævida÷ svayamprakÃÓatvÃtmatvasÃdhanam)}* *{nanu ahaæ jÃnÃmÅti j¤ÃnÃtiriktastadÃÓrayabhÆto 'yamÃtmà pratÅyate / satyam}* ; *{sa tu vikalparÆpatayà sÃk«Ãtpratyak«a iti na Óakya÷ saæÓrayitum / bhedaj¤ÃnasiddhavatkÃreïa p­thagvastutayà g­hÅtÃvyabhicÃreïa sahopalambhaniyamena, aprakÃÓÃtmanaÓca svabhÃvavirodhÃdeva prakÃÓÃyogÃt, prakÃÓasvÃbhÃvye ca saævedanatvamityÃdinà và prakÃÓÃtmano 'hamityaæÓasya tattvameva durupagamam / grÃhyavikalpapratyuddhÃre 'pye«a eva prakÃra÷ / ato vÃsanÃbhidhÃnasamanantarapratyayasÃmarthyÃdanÃdyavidyÃvaÓÃcca samÃropitÃvÃstavagrÃhyagrÃhakavikalpollekhinÅ svayaæprakÃÓà saævideva paramÃrthasatÅ / saivÃ'tmeti saugatÃ÷ prakaÂÃ÷ pracchannÃÓca /}* *{yathÃ'hu÷ prakaÂÃ÷- "}* *{avibhÃgo 'pi buddhyÃtmà viparyÃsitadarÓanai÷ / grÃhyagrÃhakasaævittibhedavÃniva lak«yate}* *{" //iti //}* *{yathà và pracchannÃ÷- "}* *{Óuddhaæ tattvaæ prapa¤casya na heturaniv­ttita÷ / j¤Ãt­j¤eyavibhÃgasya mÃyaiva jananÅ tata÷}* *{" //iti //}* *{(iti saævidÃtmatvapÆrvapak«aprakaraïam)}* *{atrÃha-k«aïabhaÇginÅ prativi«ayamanyÃnyà ca saæviccakÃsti / saiva cedÃtmÃ, pÆrvedyurd­«ÂamaparedyurahamidamadarÓamiti kathamiva pratyabhijÃnÅyÃt ? / na ca nÅrÃlambanapratibhÃbhedamÃtratayeha samÃdheyam nirÃlambanatvapratij¤ÃyÃ÷ pratyak«Ãdisaka}* *{lapratÅtibÃdhitavi«ayatvÃt / sÃdhanasya ca sÃlambanatve tadaviÓe«ÃdaÓe«aÓemu«ÅïÃæ tathÃtvÃpatte÷; nirÃlambanatve ca sÃdhanÃbhÃvÃdeva sÃdhyÃsiddhe÷ / prapa¤citaÓca pÆrvottaramÅmÃæsÃbhÃgayornirÃlambanatvaprati«edha÷ ; yathÃrtharavyÃtisamarthanena ca ÓÃstra iti na vyÃvarïyate /}* *{ata eva na santÃnÃÓrayaïenÃpi pratyabhij¤opapÃdanaæ sÃdhÅya÷ / vij¤Ãnak«aïavyatiriktasya sthÃyino 'nusandhÃyina÷ santÃnasyÃbhyupagame svasiddhÃntatyÃga÷, parasiddhÃntÃbhyupagamaÓca / anabhyupagame pratyabhij¤Ãnupapatti÷ / na hyanyenÃnubhÆte 'nyasya pratisandhÃnasaæbhava÷ / na ca susad­Óatayà bhedÃgrahaïena pradÅpÃdÃviva pramÃtari pratyabhij¤ÃbhrÃnti÷ / yujyate hi tatraikasyaiva pÆrvÃparavyaktidarÓina÷ tulyasaæsthÃnatayà vyaktÅnÃæ bhedamavidu«a÷ tathà bhrama÷ / iha tu saævidvyaktaya÷ parasparavÃrtÃnabhij¤Ã niranvayavinÃÓinyaÓca sugatamata iti na tÃsvekatvabhramasyÃ'Órayatà vi«ayatà và saæbhavinÅ / na ca susad­Óatve 'pi anyena k­tamÃtmak­tatayÃnyo 'nusandhÃtumalamityÃgamÃpÃyisaævitsantÃnÃÓraya÷ pratyabhij¤Ãnak«aïasthÃyÅ cetano 'bhyupagantavya÷ /}* *{(iti k«aïikavij¤ÃnÃtmavÃdanirÃsaprakaraïam)}* *{kaÓcidÃha-na saævidanityÃ, prÃgabhÃvÃdyasiddhe÷ / tadasiddhiÓca tasyÃ÷ svata÷siddhatvÃt / nahi svata÷siddhasya prÃgabhÃvÃdaya÷ svato 'nyato vÃ}* *{siddhyanti / svayaæ hi svÃbhÃvamavagamayat sadvà asadvà sÃdhayet / sattve 'bhÃv eva nÃstÅti kathaæ sÃdhayet ? / asattvÃdeva sÃdhakasya pak«Ãntare natarÃæ sÃdhakatvamiti na svata÷ tÃvattatsiddhi÷ / nÃpyanyata÷ ; ananyagocaratvÃdanu- bhÆte÷ / anubhÃvyatve ca ghaÂÃdivadananubhÆtitvaprasaÇgÃt / ata÷ sà na jÃyate / janmÃbhÃvÃdevetare 'pi bhÃvavikÃrÃ÷ nirÃkÃryÃ÷, tatpratibaddhatvÃtte«Ãm / ata eva nÃnÃtvamapi saævidi pratyuktam ; utpattimattvavyÃpakaniv­ttyà tadvyÃpyabhÆtanÃnÃtvasyÃpi niv­ttisiddhe÷ / nahyajaæ vibhÃgyasti / cetyatvÃcca bhedetaretarÃbhÃvÃdayo na taddharmÃ÷, rÆpÃdivat / ato 'syà na meya÷ kaÓcidapi dharmo 'sti / ato nirdhÆtanikhilabhedavikalpanirdharmaprakÃÓamÃtraikarasà kÆÂasthanityà saævidevÃ'tmà paramÃtmà ca / yathÃ'ha "}* *{yÃnubhÆtirajÃmeyÃnantÃtmÃ}* *{" iti / saiva ca vedÃntavÃkyatÃtparyabhÆmiriti}* *{te«Ãæ bhëà / yathÃ'ha tadvÃrtikakÃra÷- "}* *{parÃgarthaprameye«u yà phalatvena saæmatà / saævit saivaiha meyor'tho vedÃntoktipramÃïata÷ // aprÃmÃïyaprasaktiÓca syÃdito 'nyÃrthakalpane / vedÃntÃnÃmatastasmÃnnÃnyamarthaæ prakalpayet}* *{" //iti //}* *{(iti nirviÓe«anityavij¤ÃnÃtmatvamatopapÃdanaprakaraïam)}* *{tadidamalaukikamavaidikaæ ca darÓanamityÃtmavida÷ / tathÃhisaæviditi svÃÓrayaæ prati sattayaiva kasyacitprakÃÓanaÓÅlo j¤ÃnÃvagatyanubhÆtyÃdipadaparyÃyanÃmà sakarmaka÷ saævediturÃtmano dharma÷ prasiddha÷ / tathaiva hi sarvaprÃïabh­tpratyÃtmasiddho 'yamanubhava÷ 'ahamidaæ saævedmÅ'ti / tasyÃsyotpattisthitinirodhÃÓca sukhadu÷khÃderiva pratyak«Ã÷ prakÃÓante / svÃpamadamÆrcchÃdaÓÃsu ca yogyÃnupalambhanirÃk­ta÷ tatsadbhÃvo nÃbhyupagamamarhati / yadi hi tÃsvapi daÓÃsu saævedanamavarti«yata, tata÷ prabodhasamaye 'nusamadhÃsyata / na cÃnusandhÅyate / ata eva hi 'iyantaæ kÃlaæ na ki¤cidahamaj¤Ãsi«a'miti prabuddha÷ pratyavam­Óati /}* *{yÃvadanubhÆtapadÃrthasmaraïaniyamÃbhÃve 'pi saæskÃravicchedanimittaprÃyaïÃdiprabalahetuvirahe 'pi nityavadasmaraïamanubhavÃbhÃvameva sÃdhayati / na ca satyapi saævitprakÃÓe vi«ayÃvacchedavirahÃdahaÇkÃragocarÃpÃyÃdvà tatsm­tyanudaya÷ ; arthÃntarÃbhÃvasya tadagrahaïasya cÃrthÃntaraprakÃÓaprayuktakÃryapratibandhakatvÃyogÃt / tritayÃvabhÃse 'pi yathÃsvamavabhÃsÃnÃæ svagocarasmaraïahetutvÃt / naca pratyabhij¤ÃbalalabdhasthemÃhamartha÷ svÃpÃdidaÓÃsu nidhanamupagata iti Óakyo 'bhidhÃtum / ata eva hi 'iyantaæ kÃlamahasvÃpsa'miti prabodhe parÃmarÓa÷ / naca nirvi«ayà nirÃÓrayà và saævinnÃma kÃcit saæbhavati, atyantÃnupalabdhe÷ / saæbandhiÓabdÃÓca saævidanubhÆtij¤ÃnaprakÃÓÃdiÓabdà iti ÓabdÃrthavida÷}* *{/ na hyakarmakasya jÃnÃtyÃderakart­kasya và prayogo loke vede và /}* *{yattu svata÷siddhasya sattve tadvirodhÃdeva prÃgabhÃvÃde÷ tadÃnÅmavasthÃnÃsaæbhavÃnna tata÷ siddhiriti, tadatisthavÅya÷ / nahi saævidÃsvakÃlavartina evÃrthÃ÷ siddhyantÅtyasti niyama÷ / atÅtÃnÃgatayorasaævedyatvaprasaÇgÃt / atha saævitprÃgabhÃvÃde÷ siddhyata÷ tatsamakÃlatayà bhavitavyamiti; kimevaæ kvacidd­«Âam ? hantaivaæ}* *{sati tatsiddherna prÃgabhÃvÃdyasiddhi÷ / tatprÃgabhÃva÷ tatsamakÃla ityunmattavaca÷ / aindriyikapratyak«asvabhÃvo hyayaæ svasamakÃlapadÃrthaprakÃÓakatvaæ nÃma / na j¤ÃnamÃtrasya, pramÃïamÃtrasya và / etena tadapi parÃk­tam- "}* *{mÃnaæ svayaæprakÃÓatvÃtsvata÷saccetsadÃstyata÷ / tanmeyaæ ca sadÃstyeva mÃnaæ meyayugeva hi}* *{" //iti / nahi mÃnasya svasattÃkÃler'thÃvinÃbhÃvo meyayoga÷ / kintu yaddeÓakÃlÃdimattayà meyamavabhÃsate tÃd­ÓatadrÆpamithyÃtvavirodhitvam / ata eva 'sm­tirnabÃhyavi«ayÃ, na«Âe 'pyarthe sm­tidarÓanÃ'dityapi pralÃpa÷ /}* *{atha saævitprÃgabhÃvÃderavartamÃnatayà na pratyak«atvam / liÇgÃdyabhÃvÃcca na pramÃïÃntarata÷ siddhiriti / yadyevam, akÃraïaæ tarhi svata÷siddhatvaæ prÃga}* *{bhÃvÃdyasiddhe÷ / pramÃïÃbhÃva eva hÅdÃnÅæ vÃcya÷ / na ca tadabhÃva÷ Óakyo 'bhidhÃtumityuktameva / yogyÃnupalabdhyaivÃbhÃvasya samarthitatvÃt /}* *{apica pratyak«asaævit svasattÃkÃle svavi«ayasya sadbhÃvaæ sÃdhayantÅ yattasya na sarvadà sattÃæ sÃdhayati, tadavasÅyate ahamidÃnÅmevÃsmi nÃnyadeti kÃlaviÓe«Ãvacchinnaiva sà cakÃstÅti / itarathà ghaÂÃderapi nityatvaprasaÇgÃt / evamanumÃnÃdisaævido 'pi / naca pratyak«ÃnumÃnÃdibhedaÓÆnyà nirvi«ayà nirÃÓrayà dhÅ÷ saæbhavatÅtyuktameva /}* *{na cÃnyÃvi«ayatvÃt saævido 'nyata÷ tatprÃgabhÃvÃdyasiddhi÷ / aj¤Ãsi«amiti prÃktanasaævido 'dyatanadhiyà vi«ayÅkriyamÃïatvÃt / pratikÆlÃnuvi«ayaniyatahÃnopÃdÃnÃdiliÇgÃvagamyatvÃcca parasaævida÷ / tadanabhyupagame ca ÓabdÃrthagrahaïÃsaæbhavena vaidikalaukika samastavyavahÃrÃbhÃvaprasaÇga÷ / gurÆpasarpaïÃdyanupapattiÓca ; j¤Ãnavattvena tasyÃpratÅte÷ /}* *{na cÃnyavi«ayatve 'nanubhÆtitvam / svÃÓrayasya svasattayaiva prakÃÓamÃnatvaæ, svavi«ayasÃdhanatvaæ và hyanubhÆtitvam / te ca saævidantara vi«ayabhÃve 'pi svÃnubhavasiddhe na bhraÓyata iti kathamananubhÆtitva prasaÇga÷? / ghaÂÃdestu tathÃsvÃbhÃvyÃbhÃvÃdevÃnanubhÆtitvaæ, nÃnubhÃvyatvÃt / api cÃnanubhÃvyatve 'pi samÃna÷ tatprasaÇga÷, gaganakusumavat / na cÃtmano 'nubhÆtitvam, anubhavit­tvÃt / nÃpyasÃvananubhÃvya÷,}* *{anubhavasyeva svata÷siddhyato 'pyasya svaparasaævedyatvÃbhyupagamÃt / vedyatve 'nÃtmatvÃpÃdanamavedyatve 'pi samÃnaæ pÆrvavat / yadi tu gaganakusumasyÃsattvamevÃnÃtmatvÃnanubhÆtitvaprayojakamÃsthÅyeta; ÃsthÅyatÃæ tarhÅ ghaÂÃderapi asaævidÃÓrayatvÃj¤ÃnÃvirodhitvayoreva tatprayojakatvam / atha te api vi«ayatve syÃtÃmiti cet, avi«ayatve 'pi tathaivetyalamaprati«Âhitak­tarkÃpahasanena /}* *{yadapi jananavirahÃdanubhÆtervikÃrÃntaranirasanam, vyabhicarati tadapi prÃgabhÃve / janmÃbhÃve 'pi tasya vinÃÓadarÓanÃt / bhÃvaviÓe«aïopÃdÃne 'pi bhavadabhimatÃvidyayÃnaikÃntyam / sà hyanÃdirapi vividhavikÃravatÅ vinÃÓavatÅ ca tattvaj¤ÃnodayÃt / aparamÃrthÃstadvikÃrÃ÷ santÅti cet, paramÃrthÃÓca te kiæ vikÃrÃ÷ santi?, janmavanto và paramÃrthÃ÷; yena pÃramÃrthyena viÓe«aïaæ sÃdhyasya sÃdhanasya vÃr'thavattÃmaÓnuvÅta / tathÃca sati sÃdhu samarthitaæ tarkakuÓalenetyamanena /}* *{yadapi nahyajaæ vibhÃgyastÅti; tadapi na; ajasyaivÃtmano dehendriyÃdibhyo vibhÃgasya samarthitatvÃt / anÃditvenÃbhyupagatasyÃj¤ÃnasyÃ'tmano vyatiriktatayÃvaÓyÃÓrayaïÅyatvÃt / aparamÃrtha÷ sa vibhÃga iti cet, paramÃrthabheda÷ kiæ janmapratibaddha÷ kvacidd­«Âa÷? nirbÃdhapratÅtisiddhaÓca d­gd­Óyabheda÷ paramÃrtha evetyanantaramevopapÃdayi«yÃma÷ /}* *{yadapi nÃsyà meyo dharmo 'pyasti; cetyÃnÃæ na ciddharmatvamiti ca; tadapi ÓÃstrÃnumÃnÃdipramÃïasiddhai÷ svayaæprakÃÓatvanityatvÃdidharmai÷ svayamabhyupagatairanaikÃntikam / na ca te citimÃtramiti vÃcyam; tatsiddhÃvapi te«u}* *{vimatidarÓanÃt / abhyupagamyaiva hi saævidaæ tadanumeyatvak«aïikatvÃdi pratijÃnate vÃdina÷ / svarÆpabhedÃcca / svÃÓrayaæ prati sattayaiva kasyacit prakÃÓanaæ hi saævedanam / svayaæprakÃÓatà tu sattayaivÃ'tmane prakÃÓamÃnatà / prakÃÓaÓca cidacidaÓe«apadÃrthasÃdhÃraïo dharma iti saævitsiddhÃveva sÃdhitam / tadanabhyupagame tu vyavahÃrÃnuguïyavacana÷ prakÃÓaÓabda÷ / nityatà tu sarvakÃlavartamÃnatà / ekasaÇkhyÃvaccheda ekatvamiti / naca ja¬atvakÃladeÓanÃnÃtvÃdyavaccheda- ÓÆnyatÃrÆpatvÃtte«Ãæ na yathoktado«a iti yuktam / tathÃbhÆtairapi tai÷ citidharmabhÆtairanaikÃntyasyÃparihÃryatvÃt / saævidi ca ni«edhyatvÃbhimataja}* *{¬atvÃnityatvanÃnÃtvÃdivirÆddhavividhadharmÃbhÃve ni«edhoktiruktimÃtrameva / cetyaæ cÃj¤ÃnamÃtmani d­«Âami«Âaæ ca bhavatÃm / api cÃsyà iti «a«ÂhyÃnubhÆte÷ saæbandhamabhidhÃya nirdharmatvaæ pratij¤ÃyamÃnaæ vandhyÃtvamiva jananyà viruddhÃrthamÃpadyeta /}* prÃïÃtmavÃde dehÃtmavÃdadÆ«aïajÃtamatidiÓannÃha nirasta iti / anirasto 'dÆ«ito hi pratipak«itayÃvasthita÷ prÃïÃtmavÃda÷ nirÃsakayuktayantarÃpÃdana- prayojakÅbhÃvamÃpadyeta / na tu dehÃtmavÃdadÆ«aïaireva dÆ«ito 'satprÃya iti bhÃva÷ //9// Ãtmano gatyanupapattiæ pariharati *{avibhutvene}* ti / vibhutve gatirnopapadyeteti yuktam / aïutve tu manasa iva ni÷sparÓasyÃpi gatirÃtmana upapadyata eva / na ca sparÓasya gatau hetutvaæ prayatnÃd­«ÂÃdipreraïamantareti bhÃva÷ / *{parimÃïe}* ti / etadÃtmano gatimattvamÃtmana÷ parimÃïanirÆpaïaprakaraïe 'pi nirÆpitaæ bhavi«yatÅti adhunaitÃvatà gatimattvavarïanenÃlamityartha÷ / alamamuneti pÃÂhÃntaram / atra saævidÃtmavÃdÅ samutti«Âhate *{bhavatu tarhÅ}* ti / saævidÃtmÃ, aja¬atvÃditi prayoga÷ / vyatirekavyÃptimÃha *{ja¬atve}* ti / pratibaddhaæ-vyÃpyam / anÃtmyam-anÃtmatvam / Ãtmano bhÃva Ãtmyaæ tasyÃbhÃva iti vyutpatte÷ / vyatirekopanayanigamane Ãha *{ja¬atvaæ ce}* ti / tadapi-anÃtmyamapi / vyÃpakaniv­ttervyÃpyaniv­ttyÃk«epakatvÃt vyÃpaka ja¬atvaniv­ttyà vyÃpyÃnÃtmyaniv­tti÷ siddhyatÅti bhÃva÷ / aja¬atvahetorasiddhiæ pariharati *{aja¬atvaæ ce}* ti / svasattÃmÃtrata÷ prakÃÓamÃnatvÃt parÃyattaprakÃÓatvalak«aïaja¬atvÃbhÃva iti bhÃva÷ / *{nahÅ}* ti / parÃyattasiddhi÷-parÃdhÅnaprakÃÓà / ja¬eti yÃvat / atra saævidanumeyatvavÃdinÃæ bhÃÂÂÃnÃæ matamanuvadati *{syÃnmatam}* iti / *{vi«ayamÃtram}* iti / na hi nÅlo 'yaæ ghaÂa iti j¤Ãne j¤Ãnasya vi«ayatvaæ saæbhavati paÂÃderiveti bhÃva÷ / nanu ghaÂamahaæ jÃnÃmÅti j¤ÃnaprakÃÓastarhi katham ? tatrÃha *{tataÓce}* ti / tata÷ paÓcÃccetyanvaya÷ / castvarthe / *{ayaæ bhÃva÷- }*j¤ÃnÃdvi«aye j¤Ãtatà nÃma dharmo jÃyate / sa eva prakÃÓa ityucyate / sa eva j¤Ãnak­tor'thasyÃtiÓayo nÃma / sa ca pratyak«o j¤Ãtu÷ / tena cÃrthaprakÃÓarÆpaliÇgenÃtmani taddhetuæ j¤Ãnamanuminoti / ÃnumÃnikaj¤ÃnÃlambanaÓca ghaÂamahaæ jÃnÃmÅti niruktapratyaya÷ / anumÃnaprakÃraÓca iyaæ ghaÂatvaprakÃrakaj¤Ãtatà ghaÂatvaprakÃrakaj¤Ãnajanyà tathà vidhaj¤ÃtatÃtvÃditi / taddharmaprakÃrakaj¤Ãnaj¤Ãtatayo÷ kÃryakÃraïabhÃvÃcca vyÃptisiddhi÷ / etadbhÃÂÂamataæ pratik«ipati *{tanne}* ti / *{j¤Ãne}* ti / j¤Ãnavi«ayatà hi j¤Ãtatà / tadvi«ayatayÃr'thasaæbaddhaj¤Ãnavyatiriktatayà vi«ayadharmasyÃtiÓayaviÓe«asyÃsiddhi÷ / mama ghaÂaj¤Ãnaæ jÃtam, j¤Ãto mayà ghaÂa iti pratÅtyordharmidharmabhÃvavyatyÃsamantarÃr'thabhedasyÃnÃnubhÃvikatvÃditi bhÃva÷ / pratyak«Ãsiddhimuktvà j¤ÃtatÃrÆpÃtiriktaprakÃÓe kalpanÃsiddhimÃha *{ubhaye}* ti / j¤Ãnavi«ayatayaivÃrthe j¤ÃtavyavahÃropapattestadanupapattilak«aïaæ j¤ÃtatÃyÃmatiriktÃyÃæ kalpakamasiddhamiti bhÃva÷ / arthaj¤Ãne«u j¤Ãnasya j¤ÃturahamarthasyÃtmanaÓca niyataæ bhÃnamiti prÃbhÃkaraprakriyayà samarthayati *{vittÅ}* ti / j¤Ãnaj¤ÃtranavagÃhinyÃæ j¤eyapratÅtÃvupagatÃyÃæ jÃte 'pi ghaÂaj¤Ãne 'haæ tajj¤ÃnavÃn na veti saæÓaya÷, tajj¤ÃnÃbhÃvavÃnahamityÃdiviparÅtaniÓcayaÓca kadÃcidbhavet,svasya j¤ÃnavattvenÃpratibhÃsÃt / tantritayavi«ayakatvaæ j¤Ãnasya«itavyamiti bhÃva÷ / tathÃca svaprakÃÓatvasiddherj¤Ãnasya tata eva vi«ayavyavahÃravat j¤ÃtatÃvyavahÃro 'pi ghaÂata iti nÃrthÃntaraj¤ÃtatÃkalpanÃvasara iti hÃrdam / athÃtÅtÃnÃgate«varthe«u j¤ÃtatÃyà utpattyasaæbhavÃttatra j¤Ãnenaiva j¤ÃtatÃpratÅtirupapÃdyÃ, samaiva ceyaæ rÅti÷ pratyak«e 'pÅtyÃÓayenÃ'ha *{atÅte}* ti / atra grahaïamanumÃnÃdilak«aïam / vyÃhÃra÷-Óabdo vyavahÃra÷/ vyavahÃra÷ kÃyikohÃnopÃdÃnÃdi÷ / ubhau viditatvapratÅtimÆlÃvatra grÃhyau / viditapratÅtimÆlayostayo÷ sadbhÃve 'sadbhÃve và viditatvavyavahÃrÃtpÆrvameva viditatvapratÅtestanmÆlabhÆtÃyà udaya iti na tatra vyÃhÃraliÇgena viditatvamanumÃya tato vedanÃnumà nam / kintu svayaæprakÃÓavedanabalÃdeva viditatvapratÅti÷ atha ca tanmÆlavyavahÃra iti bhÃva÷ / *{ÃnumÃnikÅ tatra}* *{vi«ayasiddhi}* riti kvacitpÃÂhe 'yamartha÷-vi«ayasya siddhi÷ prakÃÓarÆpÃnumÃnapramÃïapratipanneti / *{vi«ayaprakÃÓasiddhi}* riti pÃÂhe tu anumÃnapramÃïajanità vi«ayaprakÃÓÃnumitirityartha÷ / vyavahÃrÃtpÆrvameva j¤ÃtatvapratÅtiæ sm­tisthale udÃharati *{kenaci}* diti / smaraïenaivÃrthasya sm­tatvamavabuddhya vyÃharati *{sm­tamadya maye}* ti / yadi laiÇgikÅ sm­tatvapratÅti÷, tarhyanenaiva vyÃhÃreïa liÇgena svasyÃrthe sm­tatvapratÅtirÃnumÃnikÅti vÃcyam / tatra cÃnyonyÃÓrayaïaæ prasajyate / sm­tatvapratÅtyà tadvyavahÃra÷, tenaiva ca sà svasyeti / tathà ca j¤ÃnasvaprakÃÓatvanibandhanaiva j¤ÃtatvapratÅtire«Âavyeti bhÃva÷ / *{svavyÃhÃreïaive}* ti / nirapatrapa iva ka ityanvaya÷ / nirapatrapa÷-nirlajja÷ / svavyÃhÃreïa-ahaæ jÃnÃmÅti svani«Âhaj¤ÃnavyavahÃreïa, svaj¤ÃnÃnumÃnam-svani«Âhaj¤ÃnapratÅtiæ laiÇgikÅm / vyavahÃre vyavahartavyaj¤Ãnasya hetutvÃt svakÅyaj¤ÃnavyavahÃreïaiva svasya svakÅyaj¤ÃnÃnumÃnamiti pratij¤ÃnupapannÃtyantamiti yÃvat / parakÅyena parÃtmano j¤ÃnavyavahÃreïa tadanyasya parÃtmani«Âhaj¤ÃnÃnumÃnasaæbhavÃt *{svavyÃhÃreïa svaj¤ÃnÃnumÃnam}* iti nirdi«Âam / evaæ j¤ÃtatÃyà asiddhi÷; j¤Ãta iti pratÅtivyavahÃrayo÷ svaprakÃÓaj¤Ãnata evopapatte÷ / j¤Ãnasya svaprakÃÓatvaæ cajÃte j¤Ãne svÃtmani j¤ÃnasaæÓayaj¤ÃnÃbhÃvaniÓcayÃnudayabalÃt niÓceyamiti varïitam / idÃnÅmabhyupagamyÃpi vi«ayani«Âhaæ dharmÃntaraæ prakÃÓaæ tadava«Âambhenaiva j¤Ãnasya svayaæprakÃÓatvaæ samarthayati prakÃÓÃnumeyaj¤ÃnavÃdanirÃsÃrtham *{anyaÓce}* tyÃdinà / atra prayogadvayam-anubhÆtirananyÃdhÅnataddharmà svasaæbandhÃdarthÃntare taddharmahetutvÃt yathà rÆpam, taddhi svasaæbandhÃddhÃÂÃdau cÃk«u«atve hetu÷ svasmin rÆpÃntarÃnapek«ataddharmavat; anubhÆti÷ ananyÃdhÅnasvavyavahÃrà svasaæbandhÃdarthÃntare vyavahÃrahetutvÃt / yathà sattà / sà hi svasaæbandhÃddhaÂÃdau saditi vyavahÃrahetu÷ svÅyasadvyavahÃre sattÃntarà napek«Ã iti / Ãdya÷ prayogo 'tra j¤ÃtatÃrÆpaæ dharmÃntaramabhyupetya, dvitÅyastu tadanupagamena / hetusÃdhyani«kar«a÷ ÓrutaprakÃÓikÃdito 'nusandheya÷ / anena j¤Ãnani«ÂhaprakÃÓasya j¤ÃnÃntarÃnapek«atvasiddhyà j¤Ãnasya svayaæprakÃÓatvopapatti÷ / tathà ca tasyaivÃtmatvamityÃha *{svayaæprakÃÓatvÃ}* diti / atredamÃkÆtam-Ãtmana÷ svayaæprakÃÓatvaæ tÃvat *{atrÃyaæ puru«a÷ svaya¤jyotirbhavatÅ}* tyÃdiÓrutisiddham / j¤Ãnasya svayaæprakÃÓatvaæ ca niruktÃnumÃnata÷ / atastasyaivÃtmatvaæ nyÃyyamiti / saævida Ãtmatve lÃghavamapyÃha *{kiæ ce}* ti / veditrÅ-j¤Ãt­rÆpà Ãtmeti yÃvat / *{bhavatvi}* ti loÂÆ kÃmacÃrÃbhyanuj¤ÃyÃm / itipadamanu«a¤janÅyam / saævida eva prakÃmamÃtmatvamityabhyanuj¤Ãnaæ Óre«Âhamityartha÷ / saævida Ãtmatve bÃdhakamÃÓaÇkate *{nanvaham}* iti / prÃdhÃnyÃdahamarthasyaivÃtmatvaæ pratÅyate, natu dharmatayà bhÃsamÃnÃyÃ÷ saævida iti bhÃva÷ / ardhÃÇgÅkÃreïa pariharati *{satyam}* iti / j¤Ãt­tvapratÅtÃvupagama÷ / tatprÃmÃïye 'nupagama÷ / tadaprÃmÃïye hetumÃha *{sa tu}* iti / j¤Ãtà tu bhedarÆpatayà nasÃk«Ãt pratyak«apramÃïasiddha÷, kintu bhrÃntisiddha÷ / svalak«aïavastumÃtrÃvagÃhi nirvikalpakameva hi pramÃïam / dharmadharmibhÃvÃdikalpitabhedÃvagÃhi savikalpakaæ tu bhramalak«aïamati hÃrdam / j¤Ãt­bhedapratÅte÷ yauktikabÃdhamapyÃha *{bhedaj¤Ãne}* ti / siddhavatkÃreïetyasyÃgre 'pÅti yojyam / *{ap­thagvastutaye}* ti pÃÂha÷ saæbhÃvyate / và aprakÃÓÃtmana iti padaccheda÷ / tathà cÃyamartha÷-bhedaj¤ÃnasiddhavatkÃreïÃpi-kvacidbhedaj¤Ãnasya prÃmÃïyopagamenÃpi / saævedanÃnÃæ bhedasya saugatai÷ tattvata÷ i«yamÃïatvÃt / ap­thagvastutayÃ-abhinnavastutvena sÃdhyena, g­hÅtÃvyabhicÃreïa-g­hÅtavyÃptikena, sahopalambhaniyamena-j¤Ãnaj¤Ãtro÷ mahopambhaniyamarÆpahetunÃ, j¤ÃturaprakÃÓasvabhÃvatve prakÃÓÃyoga÷ svabhÃvavirodhÃdeva, prakÃÓasvabhÃvatve ca saævedanatvamevetyÃdinà và saævidabhedasÃdhakena saævidbhedavÃdhakena hetunà aprakÃÓÃtmana÷ saævidbhinnasya j¤ÃturahamarthasyÃtmana÷ tattvaæ-svarÆpaæ durupagamam-upagantumaÓakyamityartha÷ / t­tÅyÃntadvayaæ durupagamamityanenÃnvitam / j¤Ãtà saævidabhinna÷ saævidà sahaivopalabhyamÃnatvÃt prakÃÓasvabhÃvatvÃdvà iti prayogo 'tra bodhya÷ / yadvà p­thagvastutayenatvÃt syÃtpÃÂha÷ / avyabhicÃranirÆpakasyÃbhedarÆpasÃdhyasyopasthitistvarthÃt / prakÃÓÃtmana ityeva cÃstu padaccheda÷ / sahopalambhaniyamena, prakÃÓasvÃbhÃvye ca saævedanatvamityÃdinà và hetunà prakÃÓÃtmana÷ saævidabhinnasya siddhyata Ãtmana÷, bhedaj¤ÃnasiddhavatkÃreïa-bhÃdaj¤ÃnaprÃmÃïyasiddhavadaÇgÅkaraïena, p­thagvastutayÃ-saævidbhinnatvena tattvam astitvaæ, durupagamamityartha÷ / nirukprakÃraæ grÃhakabhedanirÃsahetuæ grÃhyabhedanirÃse 'pyatidiÓati *{grÃhye}* ti / sahopalambhaniyamÃt prakÃÓasvabhÃvye ca saævedanatvamityÃdito và saævidabhinnatvaæ nÅlÃdervi«ayasyeti j¤Ãnabhinnatvena nÅlÃdyarthabhedasyÃpyasattvamityartha÷ / nanu grÃhyagrÃhakayo÷ saævidabhede j¤Ãt­j¤eyabhedÃnÃæ j¤ÃnatobhedenÃvabhÃsa÷ kathamityatrÃha *{ata}* iti / do«amÆlogrÃhyagrÃhakabhedÃvabhÃso mithyÃ; saævidÃbhÃsamÃtraæ satyamiti bhÃva÷ / tatra vÃsanà do«a iti prakaÂÃnÃæ saugatÃnÃæ yogÃcÃrÃïÃæ pak«a÷ / anÃdyavidyà do«a iti pracchannÃnÃæ mÃyÃvÃdinÃm / grÃhyagrÃhakavikalpa÷-j¤eyaj¤Ãt­bheda÷ j¤Ãnavi«ayatvaj¤ÃnÃÓrayatvalak«aïa÷ / uktÃrthe prakaÂÃnÃæ saugatÃnÃæ saæmatiæ pradarÓayati *{avibhogo 'pÅ}* ti / buddhirevÃ'tmà / sà ca nirbhedÃpi bhrÃntij¤Ãnai÷ nÅlabhedÃdigrÃhyabhedacaitramaitrÃdigrÃhaka bheda- pratyak«atvÃnumÃnatvÃdilak«aïaj¤ÃnabhedavatÅva pratÅyata iti kÃrikÃrtha÷ / mÃyinÃæ saæmatimupadarÓayati *{Óuddham}* iti / bheda prapa¤casya Óuddhaæ tattvaæ nopÃdÃnam / tathà sati paramÃrthatvÃpattyÃniv­ttiprasaÇgÃt / tatastasya prapa¤casya mÃyaiva-vividhavicitramithyÃrthapratibhÃsahetu÷ mithyÃbhÆ tÃnÃdyavidyaiva jananÅ upÃdÃnamiti kÃrikÃrtha÷ / nirviÓe«asanmÃtraæ cidrÆpaæ paramÃrtha÷ / tatrÃdhi«ÂhÃne aparamÃrthanÃnÃbhedapratibhÃso mÃyayeti bhÃva÷ / Ãtmana÷ svayaæprakÃÓatvaæ Órautam / saævidastathÃtvaæ ca yuktisiddham / tattasyà evÃtmatvam / tadbhinnasya tu sarvasya do«amÆlatvÃdÃbhÃsamÃtratvamiti saævidÃtmatvaæ pÆrvapak«itam / tatra cÃsti matadvayam / k«aïikavij¤ÃnamÃtmÃ, nityavij¤ÃnamÃtmeti ca / tatra k«aïikavij¤ÃnÃtmatvamataæ prakaÂasaugatÃnÃæ tÃvannirasyati *{atrÃ'he}* tyÃdinà / nityÃtmavÃdÅk«aïikavij¤ÃnÃtmavÃde dÆ«aïamÃhetyartha÷ / *{k«aïabhaÇginÅ}* ti / k«aïarÆpÃvinÃÓasvabhÃvà vi«ayabhedena nÃnà ca saævidupalabhyate / tasyÃÓcedÃtmatvaæ pratyabhij¤Ãdikaæ nopapadyate / anusandhÃturÃtmana÷ sthiratva eva tadupapatteriti bhÃva÷ / atha pratibhÃyà iva nirvi«ayatvaæ pratyabhij¤ÃyÃ÷ ÓaÇkate *{na ca nirÃlambane}* ti / pratyabhij¤Ã nirvi«ayà pratibhÃtvÃt mÃnasakalpanÃvilÃsavaditi prayoga÷ / atra bÃdhitatvamÃha *{nirÃlambanatve}* ti / j¤ÃnasÃmÃnyasya savi«ayakatvaniyamÃnnirvi«ayakatve j¤ÃnatvÃyogÃt j¤ÃnaviÓe«e nirvi«ayakatvasÃdhanaæ bÃdhitavi«ayamityartha÷ / pratibhÃyÃmapi nÃtyantÃya nirvi«ayatvam / anyatra sata evÃnyatra bhÃnÃt / kvacidyÃthÃrthyasyÃpi d­«Âeriti bhÃva÷ / j¤ÃnasÃmÃnyasya nirvi«ayakatvamiti pak«e svaprav­ttivyÃghÃtamapyÃha *{sÃdhanasya ce}* ti / nirvi«ayakatvasÃdhakÃnumÃnasya savi«ayakatve tadaviÓe«eïÃÓe«aj¤ÃnÃnÃæ savi«ayakatvaæsyÃt / tasya nirvi«ayakatve ca na nirvi«ayakatvarÆpasÃdhyasiddhiriti sÃdhanÃrthaprav­ttivaighaÂyamiti bhÃva÷ / *{prapa¤citaÓce}* ti / pÆrvamÅmÃæsÃprathamÃdhyÃyaprathamapÃde uttaramÅmÃæsÃdvitÅyÃdhyÃyacaraïe ca j¤ÃnanirÃlambanatvamatanirÃkaraïaæ sÆtratadvyÃkhyÃkart­bhi÷ k­tam / ÓÃstre ca nyÃyatattÃvakhye sarvavij¤ÃnayÃthÃrthyasamarthanena k­tamityartha÷ / atra pÆrvottaramÅmÃæsÃbhÃgayorityanena mÅmÃæsÃyà viæÓatilak«aïyà aikaÓÃstrayaæ tatpÆrvottarabhÃgarÆpatvaæ ca karmabrahmavicÃrayorabhimatam / nanu vij¤Ãnaæ dvividhaæ prav­ttivij¤ÃnamÃlayavij¤Ãnaæ ceti / tatrÃ'dyaæ nÅlapÅtÃdij¤Ãnam / antyaæ cÃhamÃkÃramÃtmarÆpam / k«aïikatve 'pyubhayavidhavij¤ÃnasyÃ'layavij¤ÃnadhÃrÃnuv­ttyà pratyabhij¤opapadyata ityatrÃha- *{ata eve}* ti / *{vij¤Ãnak«aïe}* ti / vij¤Ãnameva k«aïo vij¤Ãnak«aïa÷ / anusandhÃyina÷-pÆrvÃnubhÆtÃrthapratisandhÃnakart­÷ k«aïikavij¤Ãnavyatiriktasya sthirasyopagame sarvaæ k«aïikamiti siddhÃntatyÃga÷ / prakÃrÃntareïa j¤Ãnavyatiriktaj¤Ãtrabhyupaga maprasaÇgaÓceti bhÃva÷ / *{anabhyupagama}* iti / k«aïikakramikavij¤ÃnasamudÃyalak«aïaæ santÃnaæ samudÃyyanatiriktaæ cetpratyabhij¤Ãnupapattireva, santÃnÃntargatasya pÆrvasyÃnubhaviturvina«ÂatvÃt, uttarasya cÃnanubhavit­tvena pratisandhÃnÃyogÃditi bhÃva÷ / atredamanusandheyam-k«aïikÃnÃæ samudÃyabhÃvo 'pi na ghaÂate, sthiraikadeÓakÃlÃdyupÃdhikro¬ÅkÃrÃsaæbhavÃt saugate naye / ekabuddhikro¬ÅkÃrastvatiprasakta÷ / bhinnasantÃnivij¤ÃnÃnÃmapi tathÃtvena santÃnaniyamÃnupapattyÃpatte÷ / pÆrvapÆrvavij¤ÃnopÃdÃnakottarottaravij¤Ãnaparamparà santÃnamiti cenna / vina«Âasya kÃryakÃle 'sata upÃdÃnatvÃyogÃt / pÆrvatvamÃtrasyÃtiprasaktatvÃcca / tatsantÃnaniyamÃnupapattireveti / nanvÃlayavij¤Ãnasya sausÃd­Óyena aikyabhrÃntyà pratisandhÃnaæ bhramÃtmakaæ ghaÂata iti ÓaÇkate *{na ci}* ti / bhrÃntirÆpà ca pratyabhij¤Ã na ghaÂata ityartha÷ / ghaÂate iti Óe«a÷ / d­«ÂÃntavai«amyamupapÃdayati *{yujyata}* iti / d­«ÂÃnte bhinnakÃlikadÅpakalikayo÷ susad­Óayo÷ sÃk«Ãtkartà sthiraÓcetana÷ prasiddho bhrÃntibhÃktvayogya÷ / tattatra bhrÃntirÆpà pratyabhij¤Ã ghaÂate / na ca tathà prak­te saævidÃæ dra«ÂÃtirikta÷ sthiro 'bhyupeyate / ata÷ saævidevÃtmÃnyenÃtmanÃbhedaæ svÃtmani bhÃvayediti vÃcyam / parasparavÃrtÃmabhij¤atvÃnnÃnyasmÃdbhedamabhedaæ và svÃtmani g­hÅtumalam / niranvayavinÃÓÃcca pÆrvadharmÃnuv­ttibalÃdapi pÆrvÃnubhÆtapratisandhÃnÃdi na ghaÂate iti samuditÃÓaya÷ / parasparavÃrtÃnabhij¤atvaæ-j¤ÃnÃntaratadvi«ayÃgrÃhitvam / niranvayavinÃÓitvaæ-samÆlavinÃÓitvaæ- svarÆpato dharmataÓca / uttarottarak«aïe«u pÆrvapÆrvavij¤Ãnak«aïato vÃsanodayÃtpratisandhÃnopapattirityapi na / anantavÃsanotpattivinÃÓÃdikalpanÃyÃmatigauravÃditi dik / Ói«Âaæ spa«Âam / atra nityÃtmavÃdinà kenaciduktaæ saævida ÃgamÃpÃyitvÃdikamam­«yamÃïo 'dvaitÅ pratyavati«Âhate / taducyate *{kaÓcidÃhe}* ti / svasyÃsattve grÃhakÃbhÃvÃt svasya svattve grÃhyÃbhÃvÃÓca na svata÷ saævida÷ prÃgabhÃvagraha÷ / saævido j¤ÃnÃntarÃgocaratvenÃnyaj¤Ãnatastajj¤ÃnaprÃgabhÃvagraho 'pi na saæbhavati / j¤Ãnavi«ayÅkÃramantarà taduparaktaprÃgabhÃvagrahaïÃyogÃt / j¤ÃnÃntaragocaratve ca ghaÂÃdivajja¬atvaprasaÇgÃt / tatpramÃïÃbhÃvÃtprÃgabhÃva÷ saævido nÃstÅti bhÃva÷ / *{ata }*iti / prÃgabhÃvÃbhÃvÃdutpattirnÃsti saævida÷ / prÃgabhÃvasyÃpyutpÃdakÃntargatatvÃdityartha÷ / *{janmÃbhÃvÃ}* diti / itare bhÃvavikÃrÃ÷-astitvav­ddhipariïÃmÃpak«ayavinÃÓÃ÷ / astitvamatra svopà dÃnÃvacchinnasthitilak«aïam / utpattipratibaddhatvÃt-u tpattivyÃpyatvÃt / vyÃpakaniv­ttyà vyÃpyaniv­ttiriti bhÃva÷ / *{ata eve}* ti / utpattyabhÃvÃdeva sajÃtÅyasaævidbhedalak«aïaæ nÃnÃtvamapi nirastamityartha÷ / *{utpattimattvavyÃpake}* ti / karmadhÃrayo 'yam / vibhÃgi-nÃnÃ, bhinnam / atra saævinna nÃnÃ, nÃpi vikÃravatÅ, ajatvÃdyannaivaæ tannevaæ yathà ghaÂa iti vyatirekiprayoga÷ / saævidi bhedÃdini«edhe dharmapak«akamanvayi ca pradarÓayati cetyatvÃcce ti / bhedÃdayo na saævidi anubhÃvyatvÃdrÆpÃdivat / atra bhedapadaæ vikÃrÃtmakotpattyÃdyavasthÃbhedaparaæ prakaraïÃt / itaretarÃbhÃva÷-sajÃtÅyabheda÷ / vijÃtÅyasvÃgatabhedÃvÃdipadagrÃhyau / yadvà bhedo vijÃtÅyabheda÷ / itaretarÃbhÃvo yathoktarÆpa÷ / ÃdipadagrÃhyÃ÷-utpattyÃdyavasthÃ÷ svagatabhedÃÓca / etanmataæ kro¬Åkaroti *{ata}* iti / nirastanikhilabhedÃsattvaprakÃÓatvÃdidharmarahità prakÃÓaikasvarÆpà saævidevÃvikÃranityà paramÃtmà jÅvÃtmà ca / jÅvabhedo 'pi kalpita iti bhÃva÷ / uktÃrthe saævÃdamudÃharati *{yÃnubhÆti}* riti / ajatvam-anutpattimattvam / ameyatvaæ-j¤ÃnÃgocaratvam / anantatvaæ-vinÃÓarÃhityam / Ãtmatvam-jÅvÃtmaparamÃtmarÆpatvam / niruktarÆpaikà saævideva sarvavyÃpikà paramÃtmarÆpopÃdhibhedena nÃnÃjÅvÃtmarÆpà ceti bhÃva÷ / *{saiva ce}* ti / na vÃcyaÓaktayeyaæ vedÃnte«u pratipÃdyate / avÃcyaiva satÅ tÃtparyav­ttyà te«u gamyata ityartha÷ / bhëÃ-paribhëÃ, saÇketa iti yÃvat / saÇketabalÃdeva Óraddheyatvametanmatasyeti hÃrdam / vedÃntÃnÃmevaæbhÆtÃyÃæ saævidyeva tÃtparyamadvaitavÃrtikakÃravacanena saævÃdayati *{parÃgarthe}* ti / ghaÂapaÂÃdi«u parÃgarthe«u yà pramÃïajanyÃm iti #÷ phalarÆpe«yate tÃntrikai÷ saiva mitirvedÃnte«u prameyabhÆtà / ito 'nyasmin parÃgarthe tÃtparyakalpane ca vedÃntÃnÃmaprÃmÃïyameva syÃt / parÃgarthasyÃsatyatvÃditi ÓlokadvayÃrtha÷ / nirviÓe«anityacaitanyamÃtrasyaiva tattatpramÃïÃdhÅnÃnta÷karaïav­ttipratibimbitatayà tattadv­ttyavacchinnatayà và tattadarthaprakÃÓakatvÃtpramÃïaphalatvopacÃra iti bodhyam / prakrÃntaæ mÃyÃvÃdimataæ tÃvadvistareïa pratik«eptumupakramate *{tadidam}* ityÃdinà / alaukikam-laukikapratyak«ÃdipramÃïaviruddham, avaidikaævedÃdisacchÃstraviruddham,lokavedÃnanuguïaæ cedaæ mÃyÃvÃdinÃæ darÓanamityÃtmatattvasÃk«ÃtkartÃro vadantÅti bhÃva÷ / saævidadvaite parÃbhimate 'dhyak«avirodhamÃdau nirÆpayati *{tathÃhÅ}* tyÃdinà / parÃgarthapramiterhyÃtmatvamuktaæ vÃrtikak­tà / tasyÃ÷ sphuÂamevÃnÃtmatvamityÃha *{saævi}* diti / j¤ÃnÃdipadaæ praryÃyanÃmekÃrthavÃcakaæ yasyai vaæbhÆta÷ Ãtmadharma÷ kaÓcidvi«ayaprakÃÓaka÷ saævicchabdita ityartha÷/ *{tasyÃsye}* ti / anyadharmatvenÃnityatvena ca pratyak«asiddhasyÃsya pramÃïaphalasya vi«ayavedanasya na nityÃtmasvarÆpatvaæ saæbhavatÅti bhÃva÷ / pramÃïaphalasya sakarmakasyÃnubhavasyÃnityatvaæ prakÃrÃntareïa sÃdhayati *{svÃpe}* ti / svÃpÃdau sattve yogyatvÃdvedanasyopalabdhi÷ syÃt / anupalabdheÓca na tadà tasya sattvamiti bhÃva÷ / su«uptikÃlikaæ vedanÃbhÃvaæ suptotthitasya parÃmarÓenÃpi dra¬hayati *{ata eva hÅ}* ti / nanu saævida÷ svaprakÃÓatvÃtsvÃpe 'pyastyevopalambha÷ / anubhÆtamavaÓyaæ smartavyamiti niyamÃbhÃvÃcca tadananusandhÃnaæ ghaÂate prabodhe / iyantaæ kÃlaæ na ki¤cidahamavedi«am iti parÃmarÓastu vi«ayaprakÃÓakatvaviÓi«Âaj¤ÃnÃbhÃvagocara÷ / svÃpe sato 'pi hi vij¤Ãnasya na vi«ayaprakÃÓakatvamiti codyamanÆdya pariharati *{yÃva}* diti / niyamÃbhÃve 'pÅtyantena codyÃnuvÃda÷ / agre parihÃra÷ / prÃyaïÃde÷ saæskÃravicchedakaratvaæ saævitsidvÃvabhihitaæ *{prÃyaïÃnnarakakleÓÃtprasÆtivyasanÃdapi / cirÃtiv­ttÃ÷ prÃgjanmabhogà na sm­tigocarÃ÷ }*// iti/ prÃyaïam-maraïam / nityavat-sÃrvadikam / yadvà niyamavat / niyatamiti yÃvat / nikhilasaæskÃrapramo«ahetuprabaladu÷khahetuvirahe 'pi niyamenÃsmaraïaæ saævida÷ svÃpe 'prakÃÓameva sÃdhayet / svayaæprakÃÓasvabhÃvÃyÃÓca tasyà aprakÃÓastadà tadabhÃvaparyavasanna iti bhÃva÷ / siddhÃnte tu vi«ayaprakÃÓanavelÃyÃmeva dharmabhÆtaj¤Ãnasya svayaæprakÃÓatvopagamÃt svÃpesato 'pi tasyÃprakÃÓo na k«atikara iti bodhyam / atra ÓaÇkate *{na ca}* *{satyapi}* ti / vi«ayÃvacchedavirahÃt-vi«ayasaæbandhavirahÃt / ahaÇkÃragocarÃbhÃvÃt-ahaæbuddhibodhyasya j¤Ãturahamarthasya vilayÃt / ahamarthopaÓli«ÂÃyà vi«ayÃnvayavatyà eva saævida÷ saæskÃrÃdhÃyakatvam / svÃpetadubhayavaidhuryÃtsvaprakÃÓasyÃpi caitanyamÃtrasya na saæskÃrÃdhÃyakatvamiti na tasya prabodhe 'nusandhÃnaprasaÇga iti bhÃva÷ / atrottaramÃha *{arthÃntare}* ti / tadagrahaïasya-arthÃntarÃgrahaïasya / *{tritaye}* ti / j¤Ãnaj¤eyaj¤Ãt­tritayÃvabhÃse 'pi yathÃyathaæ tattadanubhavasyaiva tattatsaæskÃraæ prati hetutvÃdekÃgratayà saævidanubhave sati svÃpe tata÷ tatsaæskÃrotpÃde 'hamarthavilayaghaÂapaÂÃdyarthÃntarÃnanubhavayorapratibandhakatvÃtsaævinmÃtrapratyavamarÓaprasaÇgo durvÃro bhavanmate prabodhasamaya iti bhÃva÷ / nanu j¤Ãturvina«ÂatvÃtsvÃpeka÷ smaredityatrÃha *{na ca pratyabhij¤e}* ti / pÆrvadine k­tasyÃparadine pratisandhÃnÃtpÆrvÃparadinasthÃyitvena sidhyato j¤Ãturahamarthasya madhyakÃle svÃpe vilayo na ghaÂata iti bhÃva÷ / evaæ svÃpe 'pyahamarthasya sadbhÃvamupapÃdya tadà tadbhÃnamapi vartata ityupapÃdayati *{ata eva hÅ}* ti / svÃpakÃlikÃhamarthapratisandhÃnamidaæ tÃtkÃlikatatpratibhÃsasamarthakam / na cÃnumitasvÃpatatsukhatvÃtmasvarÆpasattÃgocaramidamastu, tathà cedaæ na svÃpe 'hamarthaprakÃÓasyopapÃdakamiti vÃcyam / svÃpÃæÓe 'numitilak«aïatve 'pi ahamarthe pratisandhÃnarÆpatvasya prÃtastatrÃhaæ (na) Ãsa mityÃdÃviva svarasasiddhasyÃnapodyatvÃt / prÃta÷kÃlÃnubhÆtÃtmasvarÆpa- parÃmarÓitvÃdasyÃtmasvarÆpe pratisandhÃnarÆpatvopapattiryathÃ, evaæ svÃpe 'nubhÆtÃtmasvarÆpaparÃmarÓitvÃdÃtmÃæÓe pratisandhÃnarÆpatvopapattiriti bhÃva÷ / na ca nityÃtmaprakÃÓasya saæskÃrajanakatve mÃnÃbhÃvÃtkathamahamartha Ãtmani pratisandhÃnarÆpatvamasyeti vÃcyam / svajanyasaæskÃravattvenÃnubhavasya pratisandhÃne ekahetutvanirvÃhÃya nityÃnubhavasyÃpi saæskÃrahetutvopagamÃt / spa«Âaæ cedaæ siddhÃntasiddhäcane / svÃpe 'nubhÆtÃtmÃæÓaprakÃÓanarÆpatvÃdvà pratisandhÃnavÃco yukti÷ / adhikamanyatra / nanu savi«ayaj¤Ãnasya nityatvaæ mÃstu Óuddhasaævido nityatvÃdyupapannamevetyatrÃha *{na ca nirvi«aye}* ti / svayaæprakÃÓasaævidanubhavo hi vi«ayÃÓrayopaÓli«Âasaævidvi«aya eva lokavidita÷ idamahaæ jÃnÃmÅ ti / kevalasaævidanubhavastu na kasyÃpi svato 'nyato và prasiddha iti bhÃva÷ / nanu siddhÃnte j¤ÃnasvarÆpasyÃtmano nirvi«ayatvaæ nirÃÓrayatvaæ cÃbhyupagataæ kathaæ saÇgacchate? / ucyate / saævidÃdiÓabdÃnÃæ savi«ayakaj¤Ãna eva rƬhatvÃttadarthasya nirvi«ayatvÃdini«edhoktirupapannaiva / dharmabhÆtasya j¤Ãnasya ca vi«ayaprakÃÓakasya na nirÃÓrayatvaæ nityÃtmasvarÆpÃÓritatvÃt /ÃtmasvarÆpaj¤ÃnasyÃpi pratyaktvÃnukÆlatvaikatvaprakÃrata÷ svarÆpaprakÃÓakatvÃnna nirvi«ayatvaæ nirdharmakatvaæ và / ÃtmanyekatvÃnekatvÃhantvÃnahantvÃdisaæÓayasya kadÃpyanudayÃcca pratyaktavÃdinà bhÃname«Âavyam / nirupÃdhikapremÃspadatvÃcca sukhatveneti siddhÃnte 'bhimato viÓe«a÷ / saævida÷ saviÓe«atvaæ saævidÃdiÓabdÃnÃæ saæbandhiÓabdatvaprasiddhyÃpyupapÃdayati *{saæbandhÅ}* ti / niyatasaæbandhyÃkÃÇk«ÃÓÃlitvaæ saæbadhiÓabdatvam / j¤Ãnaæ, saævedanamityukte hi kasya kiævi«ayakamiti vi«ayÃÓrayÃkÃÇk«Ã niyatà / etadeva vyatireka ni«edhena dra¬hayati *{na hÅ}* ti / jÃnÃtyÃde÷ j¤ÃdhÃtuprabh­te÷ / nanu j¤ÃnasvarÆpa mityÃdi«u kevalasyaiva prayogo d­Óyata iti cenna / ÃÓayÃnabhij¤o hi bhavÃn / atratyasya dharmivÃcino j¤ÃnaÓabdasya svayaæprakÃÓatvaprav­ttinimittakasya saæbandhiÓabdÃddharmabhÆtaj¤ÃnavÃcina÷ ÓabdÃcchabdÃntaratvÃt catu«pÃdvÃcina iva goÓabdÃtkiraïÃdivÃcinastasya / asmÃkaæ saæbandhiÓabdatvaprasiddhi÷ dharmabhÆtaj¤ÃnavÃcini sÃvakÃÓà / bhavatÃæ tu dharmiïa÷ svarÆpaj¤Ãnasya dharmabhÆtasya ca vi«ayaj¤Ãnasya bhedÃbhÃvÃt ekasyaiva caitanyasyÃtmarÆpasya nirviÓe«atvasiddhÃntÃt saæbandhiÓabdatvaprathÃnopapannà saævidÃdiÓabdasyeti / nirviÓe«aj¤aptimÃtrasya parv­ttinimittÃyogenaiva dharmivÃcij¤ÃnaÓabdavÃcyatvamapi na saæbhavatÅtyapyanusandheyam / evaæ parairÃtmatayÃbhimatasya pramÃïaphalasyÃgantukatvÃdÃtmadharmatvÃcca nÃtmatvamityaktam / atha tasya prÃgabhÃvÃsiddhiæ paroktÃmanuvadati *{yattu svata}* iti / anyata÷ siddhyabhÃvasphorakaæ *{svata÷siddhasya}* iti / anubhavasyeti viÓe«yapadamadhyÃhÃryam / tadvirodhÃdeva-pratiyoginà yaugapadyÃvasthÃnÃsaæbhavalak«aïÃdvirodhÃdeva / prÃgabhÃvÃde÷- saævitprÃgabhÃvÃde÷ / Ói«Âaæ spa«Âam / dÆ«ayati *{ta}* dityÃdinà / j¤ÃnasÃmÃnyasya svasamÃnakÃlikÃrthagrÃhitvaniyame do«amÃha *{atÅte}* ti / ÓaÇkÃnuvÃda÷ *{athe}* ti / itÅtyanantaraæ matamiti Óe«a÷ / saævitprÃgabhÃvasya svasamÃnakÃlikagrahagrÃhyatvameveti niyama iti ÓaÇkÃgranthÃrtha÷ / niyamamupagamyÃ'ha *{kimevam}* iti / tatsiddhe÷-saævitprÃgabhÃvagrahasiddhe÷ / na prÃgabhÃvÃdyasiddhi÷-na saævitprÃgabhÃvÃdyasiddhi÷ / ayaæ ca niyamo yadyapi siddhÃnte yukta÷,vidyamÃnayatki¤cajj¤ÃnaprÃgabhÃvasya vidyamÃnenaiva j¤ÃnÃntareïÃnumÃnÃdinà grahaïÃt / ahamidÃnÅæ cÃk«u«ÃbhÃvavÃn unmÅlitacak«u«katvÃdityÃdyanumÃnasaæbhavÃt / athÃpi paramate 'yaæ niyamo 'nupapanna ityÃha *{tatprÃgabhÃva}* iti / bhavatà hi j¤Ãnaæ j¤ÃnÃntarÃgrÃhyami«yate / evaæ sati tajj¤ÃnaprÃgabhÃvastenaiva samÃnakÃlikenagrÃhya÷ syÃdbhavaduktaniyamÃnusÃrÃt / taccÃnupapannamiti bhÃva÷ / nanvata evÃsmÃbhi÷ saævitprÃgabhÃvÃsiddhirucyata iti cettatrÃha *{aindriyike}* ti / laukikapratyak«a eva samÃnakÃlikapadÃrthagrÃhitvamiti niyama÷ / na tu j¤ÃnasÃmÃnyasya, pramitisÃmÃnyasya và / tathà ca prÃkkÃlikasya svaprÃgabhÃvasya tenaiva vartamÃnena j¤Ãnena grahaïe nÃnupapattiriti hÃrdam / agrecaitadvyaktÅbhavi«yati / pramÃïasya prameyÃvinÃbhÆtatvÃtpramÃïaj¤Ãnasya svayaæprakÃÓatvena nityatvÃttatprameyamapi nityamiti mataæ nirÃkaroti *{etene}* ti / etena-pramÃïaj¤ÃnamÃtrasya samÃnakÃlapadÃrthagrÃhitvaniyamÃbhÃvena / nirasanÅyamatÃnuvÃda÷ *{mÃnam}* iti / svayaæprakÃÓatvÃt, mÃnaæ-pramiti÷, svata÷sat-ananyÃpek«asattÃkaæ sadÃstyeva / evaæ cet, ato vak«yamÃïÃddheto÷ tanmeyaæ ca vastu sadÃstyeva / hi-yata÷, mÃnaæ-pramÃïaj¤Ãnaæ, meyayugeva- prameyÃvinÃbhÃvyevetyartha÷ / svayaæprakÃÓasyÃpi pramÃïaj¤Ãnasya pramÃïajanyatvÃdevÃnitya tvam / tatprÃgabhÃvagraho 'pi svata÷ parato và saæbhavedeva / ato mitinityatvamupajÅvya meyanityatvavyavasthÃpanamayuktam / pramÃïaj¤Ãnasya samÃnakÃlÃrthagrÃhakatvaniyamÃbhÃvÃcceti parÃkaraïaprakÃrobodhya÷ / nanvasadarthagrÃhitve mite÷ kathaæ prameyÃvinÃbhÃvo ghaÂate ?/ tatrÃha *{na hÅ}* ti / yadà prabhitistadà prameyamiti na prameyÃvinÃbhÃva÷ pramite÷ / kintu yaddeÓakÃlasaæbandhitvena yÃd­ÓÃkÃravattvena ca yadbhÃsate pramitau, tasya tatprakÃrÃbhÃvÃbhÃvaparyavasitaæ prameyayogitvam / atadrÆpÃnavagÃhitvaæ meye, tadvati tatprakÃrakatvameva ca taditi bhÃva÷ / sm­teraprÃmÃïyamatamapi pratik«ipati prasaÇgata÷ *{ata eve}* ti / pralÃpa÷- pralÃpamÃtram / nirarthakaæ vacanamiti yÃvat / atÅtamapi bÃhyamarthaæ tathÃtvenaivÃvagÃhinyÃ÷ sm­terna nirvi«ayatÃ, meyavyabhicÃro và / prameyayogitvasya tadvati tatprakÃrÃvagÃhitvarÆpatvÃdeveti bhÃva÷ / *{athe}* tyÃdi÷ ÓaÇkÃnuvÃda÷ / *{utyete}* ti vÃ, *{matam}* iti và Óe«a÷ pÆraïÅya÷ / parihÃro *{yadyeva}* mityÃdi÷ / svata÷siddhatvÃt saævida÷ prÃgabhÃvÃdyasiddhiriti vadatà pramÃïÃbhÃvasyedÃnÅæ taddhetutvenÃbhidhÃne hetvantaram / pramÃïÃbhÃvo 'pyasiddha iti bhÃva÷ / *{samarthitatvÃ}* diti / abhihitaæ hi pÆrvameva *{svÃpamadamÆrcchÃdaÓÃsu ca yogyÃnupalambhanirÃk­ta÷ tatsadbhÃvo nÃbhyupagamamarhatÅ}* ti / *{atredaæ bodhyam-}* aprakÃÓe 'pi saævida÷ svÃpe 'haæ na jÃnÃmÅti tadabhÃvapratyak«amÃtmani tadà na ghaÂate yadyapi / svÃpasya vyÃghÃtÃt / savi«ayakaj¤ÃnasÃmÃnyÃbhÃvo hi sa÷ / athÃpi svayaæprakÃÓasvabhÃvÃyÃ÷ saævido 'prakÃÓÃtsvÃpe 'bhÃva÷ siddha÷ / tatpratÅtitsvÃnumÃnikÅ prabodha evÃsmaraïaniyamÃnumitena svÃpakÃlikasaævidananubhavaliÇgena yogyÃnupalabdhilak«aïena / idameva cÃnumÃnaæ j¤ÃnatvasÃmÃnyena svÃpe svasyÃpyabhÃvaæ vi«ayÅkarotÅti siddhaæ svaprÃgabhÃvagraha÷ svenaiveti / prakÃrÃntareïÃpyanityatvaæ saævidÃæ sÃdhayati *{api ce}* ti / na sÃdhayatina prakÃÓayati / tat -tasmÃt / kÃlaviÓe«Ãvacchinnaiva-kÃdÃcitkaiva / kÃdÃcitkatayà pratyak«aprakÃÓasyÃbhinaya÷ *{ahamidÃnÅmevÃsmi nÃnyadÃ}* iti / cetanasamÃdhyÃropeïaivaæ vyapadeÓa÷ / yadvà pramÃïaphalasyaivÃtmatvasvaprakÃÓatvayo÷ parairupagamÃttanmata evameva prakÃÓa÷ pramite÷ syÃdityÃkÆtam / *{itarathe}* ti / pratyak«asya samÃnakÃlÅnÃrthaprakÃÓakatvasvÃbhÃvyena tasya nityatve tadvi«ayasya ghaÂÃderapi nityatvaprasaÇga iti yÃvat / yÃvatsvasattaæ ghaÂÃdirnÃdhyak«yate, kintu sannapi kadÃcideva, tathÃca ghaÂÃdyadhyak«asya kÃdÃcitkatvaæ na vi«ayÃsattvaprayuktam, kintu svasya kÃdÃcitkatva prayuktameveti bhÃva÷ / *{atra prayoga÷-}* pratyak«asaævit svavi«ayakÃlÃvyÃpinÅ, samÃnakÃlÅnÃrthabhÃsakatve sati yÃvadarthasattaæ tadaprakÃÓakatvÃditi / pratyak«avadanumÃnÃdisaævidÃmapyanityatvaæ sÃdhayati *{evam}* iti / kÃdÃcitkatayaiva cakÃsatÅ ti Óe«a÷ / liÇgaparÃmarÓÃdisÃpek«ÃïÃæ tÃsÃæ na hi nityatvaæ saæbhavati / anvaminavam, aÓÃdbayamityÃdipratÅtayaÓca kÃdÃcitkatÃæ gamayanti / samÃnakÃlÃrthagrÃhitvaniyamarahitÃnÃmapyetÃsÃæ pratÅtaæ kÃdÃcitkatvaæ na vi«ayÃsattvaupÃdhikam, kintu svarÆpaprayuktameveti bhÃva÷ / nanu savi«ayakaj¤ÃnÃnÃmanityatve 'pi nirvi«ayaæ j¤ÃnamÃtraæ nityamiti cettatrÃha *{nace}* ti / pratyak«ÃnumÃnapade bhÃvapradhÃne / dhÅsaævidÃdipadÃnÃæ savi«ayakaj¤Ãna eva svÃrasika÷ prayoga÷ / tadarthasya ca sÃÓrayatvaniyama eva / upalambhabalÃcchÃstrabalÃcca svarÆpaj¤ÃnasyÃpi na nirviÓe«atvamiti bhÃva÷ / etena caitanyamÃtraæ nityanirviÓe«asvaprakÃÓarÆpaæ sat / tasyaivÃnta÷- karaïav­ttyavacchinnasya vi«ayaprakÃÓakatvam / v­ttyavacchedakÃdÃcitkatayà viÓi«Âasya tasyÃnityatvapratÅti÷ / anta÷karaïÃvacchinnaæ tadeva j¤Ãtrityapi parÃstam / anta÷karaïasya v­tti÷ kiæ vyÃpÃralak«aïà uta pariïÃmalak«aïà / nÃdya÷, tÃvanmÃtreïa j¤ÃnavyÃpÃramantarà vi«ayaprakÃÓÃbhÃvÃt / *{indriyÃïÃæ hi caratÃæ yanmano 'nuvidhÅyate / tadasya harati praj¤Ãm tenÃsyak«arati praj¤Ã}* ityÃdi«u manaindriyadvÃrakaj¤Ãnaprasaraïata evÃrthaprakÃÓavyavasthÃpanÃt / kvacitpraj¤ÃmanasorabhedopadeÓastu j¤ÃnavyÃpÃrÃnuguïavyÃpÃravattvÃnmanaso bhÃkto j¤eya÷ / na dvitÅya÷, manaso vi«ayÃkÃraparimÃïe d­¬hatarapramÃïÃbhÃvÃt / caitanyasya nirviÓe«atve ca na pramÃïam; yena tasyaivaupadhikabhedarÆpatvakalpanaæ j¤ÃtrÃde÷ sÃdhÅyo bhavet / nirÆpÃdhikaj¤Ãt­j¤eyaj¤ÃnabhedapratipÃdakÃbÃdhitapratyak«aÓÃstrÃdipramÃïabÃdhitaæ cedamityalamadhunà / evaæ svenaiva svaprÃgabhÃvasiddhimuktvÃnyato 'pi tÃmÃha *{na cÃnye}* ti / atÅtasya svakÅyaj¤Ãnasya sm­tyÃdigrÃhyatvamuktvà parakÅyaj¤ÃnasyÃpi j¤ÃnÃntaragrÃhyatvamÃha *{pratikÆle}* ti / parakÅyasya vi«ayaviÓe«e 'nukÆlatvaj¤Ãnasya pratikÆlatvaj¤Ãnasya và tadÅyahÃnopÃdÃnÃdiprav­ttirÆpadarÓanÃnumeyatvÃditi yÃvat / j¤Ãnasya j¤ÃnÃntaragrÃhyatvÃnupagame bÃdhakamÃha *{tadanupagame ce}* ti / paraj¤ÃnÃnupagame vyavahÃrÃcchaktigrahasya paraj¤ÃnÃnumÃnasÃpek«atvÃcchaktigrahasyaivÃsaæbhavena tanmÆlasya vyavahÃrasya vilopaprasaÇga ityartha÷ / yadvà ÓabdÃrthasaæbandhasya bodhyabodhakabhÃvasya bodhaghaÂitasya j¤Ãnasya j¤ÃnÃntaragrÃhyatvÃnupagame vyÃkaraïÃdinà pratipÃdanÃsaæbhavÃtsamastaÓÃbdavyavahÃravilopaprasaÇga ityartha÷ / ÓabdÃrthagrahaïÃsaæbhavena-ÓabdÃrthasaæbandhagrahaïÃsaæbhavena / parakÅyaj¤ÃnÃnumÃnÃnupagame gurÆpasarpaïÃderapyanupapattirityÃha *{gurÆpasarpaïe}* ti / tasya-guro÷ / athÃnubhÃvyatvasyÃnubhÆtitvaviruddhatvaæ pratik«ipati *{nacÃnyavi«ayatva }*iti / svÃÓrayasyetyubhayatra saæbadhyate / svÃÓrayÃya svayameva prakÃÓamÃnatvam, svÃÓrayÃya svavi«ayaprakÃÓakatvaæ và svasattÃkÃle saævido vidyata eva / ubhayavidhaæ cedamanubhÆtitvaæ svasattÃkÃle svÃÓrayÃyÃprakÃÓamÃnatve svavi«ayÃprakÃÓakatve và na ghaÂeta / na tadasti / atÅtatvadaÓÃyÃæ svÃÓrayÃya vartamÃnadaÓÃyÃæ và puru«ÃntarÃya j¤ÃnÃntareïa bhÃsamÃnatve 'pi tasyà na niruktÃnubhÆtitvabhaÇgaprasaÇga iti bhÃva÷ / anubhÃvyatvasyÃnanubhÆtitve 'prayojakatvaæ cÃha *{ghaÂÃde}* riti / tathÃsvÃbhÃvyÃbhÃvÃdeva-niruktobhayavidhÃnubhÆtitvavirahÃdeva / ananÆbhÆtitvam-anubhÆtibhinnatvam, anubhÆtipadÃvÃcyatvaæ và / sÃhacaryamÃtreïÃnubhÃvyatvasyÃnanubhÆtitvaprayojakatve pratibandyupak«epa÷ *{api ce}* ti / tatprasaÇga÷-ananubhÆtitvaprasaÇga÷ / asatod­«ÂÃntatayà nirdeÓa÷ paraprakriyayà / evaæ saævido 'nubhÃvyatvaæ samarthyÃ'tmano 'pi tat, saævidbhinnatvaæ ca samarthayate *{na cÃtmana }*iti / anubhÆtitvaævi«ayadhÅrÆpatvam / anubhavit­tvÃt-vi«ayadhyadhikaraïatvÃt / *{nÃpyasÃ}* viti / j¤ÃnÃntaranirapek«aprakÃÓasyÃpi nijÃtmasvarÆpasya ÓravaïÃdij¤ÃnagrÃhyatvÃt, parÃtmano 'pi taccharÅragatace«ÂÃdinÃnumeyatvÃdÃtmano 'nanubhÃvyatvaæ Órutiyuktiviruddhamanupapannamityartha÷ / *{ÃsthÅyatÃm}* iti / ghaÂÃde÷ j¤ÃnÃnÃÓrayatvamevÃnÃtmatve 'j¤ÃnÃvirodhitvamevÃnanubhÆtitve prayojakami«yatÃæ nÃnubhÃvyatvamityartha÷ / ÓaÇkÃtra *{athe}* ti / te-j¤ÃnÃnÃÓrayatvÃj¤ÃnÃvirodhitve / vi«ayatve-anubhÃvyatve / parihÃra÷ *{avi«ayatve 'pÅ}* ti / tathaiva te syÃtÃæ gaganakusumavaditi yÃvat / asattvameva tayo÷ prayojakaænÃnanubhÃvyatvamiti cet ananubhÃvyatve 'sattvamapi prÃptaæ tadvadeva / aprayojakatmavamiti cettulyamanubhÃvyatve 'pÅti hÃrdam / *{ityalam}* iti / vyÃptyÃbhÃsamÆlatvÃtkutarkatvam / ata evÃprati«Âhitatvaæ si«Ãdhayi«itÃrthasiddhiparyavasÃnaviraha iti bodhyam / eva manubhÃvyatvasamarthanena parato 'pi saævida÷ prÃgabhÃvasiddhirabhimatà / siddhÃnte dharmabhÆtaj¤Ãnasya nityatve 'pi vi«ayaprakÃÓopayogyavasthÃviÓe«aviÓi«ÂasyÃnityatvÃdÅ«Âameveti dhyeyam / svaprakÃÓatvÃtsaævido na prÃgabhÃvasiddhi÷ / prÃgabhÃvÃbhÃvÃccÃnutpannatvaæ, tata eva bhÃvavikÃrarahitatvaæ coktamanyai÷ / tatra saævitprÃgabhÃvasiddhisamarthanenÃnutpannatvaheto÷ svarÆpÃsiddhaæ siddhavatk­tya vikÃrÃntaranirÃsakÃnumÃne 'naikÃntyamÃha *{vyabhicaratÅ}* ti / saptamyà avacchedakatvamartha÷ / tasya vyabhicÃrapadÃrthe 'nvaya÷ / anutpannatvaæ prÃgabhÃvÃvacchedenÃvinÃÓitvarÆpasÃdhyavyabhicÃrÅtyartha÷ / tadadhikaraïasyaiva tanni«ÂhadharmÃvacchedakatvÃtprÃgabhÃvasya hetuni«ÂhavyabhicÃrÃvacchedakasya hetumattvaæ sÃdhyÃbhÃvavattvaæ ca siddhyati / *{bhÃve}* ti / bhÃvav­ttitvasyÃnutpannatvahetuviÓe«aïatve 'pi parÃbhimatÃyÃmanÃdisÃntÃvidyÃyÃæ vyabhicÃra ityartha÷ / vyabhicÃre 'vacchedakasyà j¤Ãnasya taddhetutvavivak«Ãto 'vidyayeti t­tÅyà / anaikÃntyaæ parihartuæ ÓaÇkate *{aparamÃrthÃ}* iti / paramÃrthavikÃrarÃhityaæ sÃdhyam / tadabhÃvaÓca paramÃrthavikÃro nÃvidyÃyÃmiti na vyabhicÃra iti bhÃva÷ / prativakti *{paramÃrthÃÓce}* ti / te-tava / mate iti pÆraïÅyam / sÃdhyasya-sÃdhyaghaÂakavikÃrÃde÷ / sÃdhanasya vÃ-sÃdhanaghaÂakotpattervà / arthavattÃmaÓruvÅta-anvitÃrthakaæ bhavet; vyabhicÃrasyÃsiddheÓca vÃrakatayà saprayojanaæ và / saævido 'pi kalpitotpattimattvasaæbhavena svarÆpÃsiddhivÃraïÃya sÃdhanasya vetyuktam / *{ayaæ bhÃva÷-}* paramÃrthavikÃrÃde÷ paramÃrthotpattervÃnupagamÃdbhavatÃæ sÃdhyahetvo÷ pÃramÃrthyaviÓe«aïaæ na ghaÂate / sÃdhyasÃdhanavyatirekavyÃptÅnÃmaprasiddhiprasaÇgÃt / aviÓe«aïe ca vyabhicÃrasya svarÆpÃsiddhervà na parihÃrasaæbhava iti / *{tathà ca satÅ}* ti / upahÃsagarbhamupÃlambhavacanamidam / tathà ca sati-viÓe«aïadÃne sati ca / vyabhicÃravÃrakaæ viÓe«aïaæ vivak«atÃsiddhau d­«Âirna vidhÅyata iti bhÃva÷ / anutpannatvÃnnirbhedatvaæ saævida iti cÃnÆdya pratik«ipati *{yadapÅ}* ti / *{tadapi ne}* ti / sajÃtÅyavijÃtÅyasvagatabhedÃnÃmabÃdhitÃdhyak«ÃdisiddhatvÃdbÃdhitavi«ayaæ tanni«edhÃnumÃnamiti bhÃva÷ / vibhÃgi- bhedayogi / vijÃtÅyabhedani«edhe 'nutpannatvena si«Ãdhayi«ite 'naikÃntyamÃha *{ajasyaive}* ti / parÃbhimate 'j¤Ãne 'pi tadÃha *{anÃditvene}* ti / ÃtmÃnÃtmabhedasyÃparamÃrthatvÃtparamÃrthabhedasya ni«edhe nÃnaikÃntyamityabhimÃnena ÓaÇkate *{aparamÃrtha}* iti / abhimÃnaæ nirÃkaroti *{paramÃrthabheda}* iti / janmapratibaddha÷- utpattimattvavyÃpya÷ / yatparamÃrthabhedavattadutpannamiti hi vyatirekavyÃptirvÃcyà / sà ca na; paramÃrthabhedasyaiva bhavannaye 'prasiddhe÷ / tathà ca viÓe«aïadÃne 'siddhiprasaÇga÷ / viÓe«aïÃdÃne cÃnaikÃntyaæ du«pariharamiti bhÃva÷ / naca paramÃrthatvarÆpavyadhikaraïadharmÃvacchinnabhedani«ÂhapratiyogitÃkÃbhÃva÷ sÃdhyate, tathà ca na do«a iti vÃcyam / evamapi bhavanmate hetusÃdhyayo÷ / sÃhacaryagrahopayogipak«ÃtiriktasthalÃntarÃbhÃvÃdvyÃpyatvÃsiddhireva / vyaghikaraïÃdharmÃvacchinnapratiyogitÃkÃbhÃvasya kevalÃnvayitayà vyatirekavyÃpterapi durvacatvÃt / naca ÓÃstrata eva saævinmÃtrasya nityatvaæ nirbhedatvaæ ca sidhyatÅti vÃcyam / ÓÃstrasyÃpi bhavanmatavipratÅpatvÃt / nityÃnÃæ cidacidÅÓvarÃdÅnÃæ paramÃrthato bhedo hi ÓÃstre«u varïyata ityanyatra vistara÷ / agre ca vyaktÅbhavi«yati / saævidi sajÃtÅyabhedani«edhe sÃdhyamÃne pratyak«abÃdhamÃha *{nirbÃdhe}* ti / d­gd­Óyabheda÷-d­ÓÃæ, d­ÓyÃnÃæ, d­gd­ÓyÃnÃæ ca mitho bheda÷ / saævida÷ svagatabhedani«edhÃnumÃne 'pi dÆ«aïamÃha *{tadapÅ}* ti / saæviddharmÃïÃæ pramÃïasiddhatvakathanena saævidi dharmani«edhasÃdhanasya kÃlÃtyayÃpadi«Âatvaæ phalitam / ata eva saævitpak«ake vyatirekiïi dharmapak«ake cÃnvayini saæviddharmani«edhÃnumÃne pak«a eva vyabhicÃrodbhÃvanaæ ghaÂate / nanu saæviddharmÃïÃæ saævidabhinnatayà bhinnadharmani«edhÃnumÃne na k«atirityatrÃha *{tatsiddhÃvapÅ}* ti / vivÃdavi«ayÃïÃæ dharmÃïÃæ saæpratipannasaævitsvarÆpatà na ghaÂata iti bhÃva÷ / ghaÂapaÂayorivÃkÃrabhedÃcca saævittaddharmayornaikyamityÃha *{svarÆpabhedÃcce}* ti / svarÆpabhedamevopapÃdayati *{svÃÓraya}* mityÃdinà / kasyacit-ki¤cidarthasya / prakÃÓanaæ-prakÃÓÃpÃdanam / saævedanamiti bhÃvapradhÃno nirdeÓa÷ / saævedanatvamiti yÃvat / yadvà prakÃÓanaæ-prakÃÓakam / Ãtmane-svasmai, svÃÓrayÃya và / svÃÓrayÃya svavi«ayaprakÃÓakatvaæ saævedanasya saævedanatvam; svayaæbhÃsamÃnatvaæ ca saævedanasya svayaæprakÃÓatvamityenayordharmayo÷ svarÆpabhedo bodhya÷ / saævedanatvasvayaæprakÃÓatvaÓarÅrÃnupravi«Âaæ prakÃÓapadÃrthamÃha *{prakÃÓaÓce}* ti / prakÃÓo 'yaæ j¤ÃtatÃpararyÃyo dharmaviÓe«a÷ / ayaæ ca na ja¬amÃtrasya, kintu citpadÃrthasyÃpi / taducyate *{cidacidaÓe«apadÃrthasÃdhÃraïa}* iti / *{saævitsiddhÃveve}* ti / saævida÷ svaprakÃÓatvasÃdhana ityartha÷ / yadvà saævitsiddhinÃmake prakaraïa evetyartha÷ / etenÃ'tmasiddhe÷ pÆrvameva saævitsiddhe÷ k­tatvaæ j¤Ãyate / yadyapi upalabhyamÃne saævitsiddhigranthabhÃge prakÃÓapadÃrthanirÆpaïaæ nopalabhyate / athÃpi saævitsiddhaubhÆyÃæso bhÃgà ÃdÃvante madhye ca viluptÃ÷ / tatraitatsaæbhavatÅti dhyeyam / dharmÃntaraprakÃÓÃnabhyupagame 'pyÃha *{tadanabhyupagama }*iti / vyavahÃrÃnuguïyameva j¤ÃnÃdhÅnaæ prakÃÓaÓabditam / avyavahliyamÃïasyÃpi j¤ÃnatovyavahÃrayogyatÃk«uïïaiveti bhÃva÷ / ekasaÇkhyÃvaccheda÷- ekatvasaÇkhyÃvattvam / ÓaÇkate *{naca ja¬atve}* ti / ja¬atvÃbhÃva÷ svapra kÃÓatvam, deÓakÃlÃparicchinnatve vibhutvanityatve / bahutvÃbhÃva ekatvam / na tvetÃnibhÃvarÆpÃïi / abhÃvasya cÃdhikaraïÃtmakatvÃnna saævida÷ sadharmatvaæ prasajatÅti bhÃva÷ / pariharati *{tathÃbhÆtairapÅ}* ti / abhÃvÃnÃmatiriktatvamadhikaraïav­ttidharmÃntararÆpatvaæ và / ÃdhÃrÃdheyabhÃvapratÅtisvÃrasyÃdityabhÃvarÆpairapi sadharmatvamavarjanÅyamityartha÷ / yasmin pratÅte ni«edhyabuddhirnodeti tasyaivÃbhÃvarÆpatvam / pratÅyamÃnÃyÃmapi saævidi anityatvÃdisaæÓayodayÃcca na tadabhÃvarÆpatvaæ tasyÃ÷ / kintu sarvakÃlasaæbandhitvÃdivirodhidharmÃntaralak«aïameva nityatvÃdÅti bhÃva÷ / *{saævidÅ}* ti / virodhidharmavattÃbodhanamantarà ja¬atvÃdini«edhakatvÃnupapatti÷ pratij¤ÃyÃ÷ ; tadbodhane ca sadharmatvasiddhiravarjanÅyeti bhÃva÷ / naca ja¬atvÃdivirodhisvarÆpatvameva pratij¤ayà bodhyate saævido na virodhidharmavattvamiti vÃcyam / sarvÃdhyÃsÃdhi«ÂhÃnabhÆtÃyÃstasyÃ÷ sarvavirodhitvÃsiddhe÷ / naca Óuddhà sà tatheti vÃcyam / tasyÃ÷ sarvaviÓe«apratyanÅkatvopagame ja¬atvÃdipratyanÅkatevÃja¬atvÃdipratyanÅkatÃpÅti ja¬Ãja¬avilak«aïatvÃdiprasaÇgÃt / aja¬atvÃdyabhÃve 'pi aja¬ÃdisvarÆpaiva seti ceddharmatvÃbhÃve 'pi dharmasvarÆpaiva sà kiæ na syÃditi dik / bhedÃdidharmapak«akacitsaæbandhitvÃbhÃvasÃdhane 'naikÃntyamapyÃha *{cetyam}* iti / cetyam-anubhÃvyam / Ãtmani-cinmÃtra Ãtmani / ki¤ca ciddharmatvÃbhÃvasÃdhanamanupapannam / pratiyogyaprasiddhe÷ / dharmà na cita ityapi na sÃdhÅya÷ / «a«Âhyarthasya saæbandhasya citpadÃrthenÃnanvayÃdbhavatÃsityÃha *{api ce}* ti / pratyayÃnÃæ prak­tyarthÃnvitasvÃrthabodhakatvavyutpatte÷ cito vibhaktyarthasaæbandhitvaæ siddhamiti tatra viÓe«asÃmÃnyani«edhapratij¤Ã vyÃhatÃrtheti bhÃva÷ / *{siddhiÓcedabhyupeyeta saævida÷ syÃt sadharmatà /}* *{na cettucchatvamevoktaæ bhavecchaÓavi«Ãïavat //10//}* *{nanu siddhireva sà / kasya bho÷? yadi na kasyacit, na tarhi siddhireva / sà hi putratvamiva kasyacit ki¤citprati / Ãtmana iti cet, ka÷ «a«Âhyartha÷ ?tadevaæ vyomÃravindasad­Óavapu«i yathoditad­Ói vedÃntatÃtparyavarïanaæ vedÃntÃyaiva syÃt /}* *{api ca nityatve 'pyanubhute÷ pratyabhij¤Ãnupapattistadavasthaiva / sà hi anubhavitÃraæ pÆrvÃparakÃlÃvasthÃyinamupasthÃpayati ahamidamanvabhÆvamiti / anubhÆtistvanubhÆtireva bhavatÃm, na tÃæ prati sà kartrÅæ karma và /}* *{(iti mÃyÃvÃdyabhimatanityavij¤ÃnÃtmatvanirÃsaprakaraïam)}* *{yadyucyeta- paramÃrthata÷ tathÃbhÆtÃpi bhrÃntyÃnubhavit­tayà parisphurati rajatatayeva Óukti÷ / na hi tathyamanavalambya mithyÃvabhÃsasyotthÃnamiti; tanna / tathà sati anubhavasamÃnÃdhikaraïatayÃnubhavitÃhamartha÷ prakÃÓeta anubhÆtirahamiti, pura÷sthitabhÃsvaradravyaÓaÇkhamukhacandrÃderÃkÃratayeva rajatapÅtamukurasthatÃdvitvÃdi / p­thagavabhÃsamÃna eva tu ayamanubhavo daï¬a iva devadattamarthÃntaramahamarthaæviÓiæ«an Ãlak«yate anubhavÃmyahamiti / tadevamanubhavaviÓi«ÂamasmadarthamavabhÃsayannayamahaæpratyaya÷ kathamiva viÓe«aïabhÆtÃnubhÆtimÃtrÃvalambana÷ pratij¤Ãyeta, daï¬amÃtra iva daï¬Å devadatta iti pratyaya÷ /}* *{kutaÓcai«a niÓcaya÷-adhyastaæ j¤Ãt­tvamiti? / sthÆlo 'hamitivat dehÃtmÃbhimÃnavata÷ pratibhÃsanÃditi cet; nanvÃtmatayÃbhimatÃnubhÆtirapi tadÆta evÃvabhÃtÅti sÃpi tathà syÃt / tattvaj¤ÃnodayÃt parato 'pi tadanuv­tterna tathà seti cet ; kiæ bho÷! tattvaj¤ÃnÃtparamaboddhaivÃyamÃtmà ? hantaivaæ varamito 'tattvaveditvam; bhrÃntyÃpi hi tatra bahu bhadraæ paÓyatÅti /}* *{nanu j¤Ãt­tvaæ j¤ÃnakriyÃkart­tvaæ vikriyÃtmakaæ ja¬amahaÇkÃragranthistham / tatphalabhugakartÃvikriya÷ sÃk«Å prakÃÓamÃtra Ãtmà / kart­tvÃdirhi d­ÓyatvÃdrÆpÃdivannÃtmadharma÷ / kart­tve hyÃtmano 'haæpratyayagocaratve 'pi dehasyevÃnatmatva- parÃrthatvaja¬atvÃdiprasaÇgo durnivÃra÷ / d­«Âaæ ca laukikavaidikakarmasu kart­tayà prasiddhÃddehÃttatkriyÃphalabhuja÷ pramÃtu÷ ahaæpratyayina÷ p­thaktvam / tathehÃpi pramÃturahamarthÃdvilak«aïa÷ sÃk«Å pratyagÃtmeti yuktam / naivaæ yuktam / ahaæ jÃnÃmÅti j¤Ãt­tayà sidhyata÷ pratyagÃtmano vyatirekeïa sik«iïo nÃma prakÃÓamÃtrasyÃ'tmano 'nupalabdhe÷ / dehendriyamana÷prÃïavij¤Ãnebhyo j¤ÃnÃÓrayatayà vivicyamÃne pratÅpama¤catÅva nirbhÃsamÃno 'haæbhÃva eva hi pratyaktvaæ nÃma / sÃk«itvamapi tasya sÃk«Ãjj¤Ãt­tvam / na hyajÃnan sik«ÅtyapadiÓyate / sarvaæ ca prakÃÓamÃnaæ j¤Ãtre 'hamiti cakÃsate prakÃÓata iti pratyÃtmasiddho 'yamanubhava÷- ahaæ jÃnÃmi, mahyaæ prakÃÓata iti /}* *{(iti j¤Ãturahamarthasya pratyagÃtmatvanirÆpaïam)}* *{na cÃvyÃk­tapariïÃmabhedasyÃhaÇkÃranÃmno buddhinÃmadheyasya và j¤Ãt­tvam ; dehasyevÃcetanatvapariïÃmitvaja¬atvaparÃrthatvÃdihetubhistadanupapatte÷ / na ca citicchÃyÃpattyà tayostatsaæbhava÷ / acÃk«u«asya chÃyÃdarÓanÃt / na ca j¤Ãt­tvaæ citÃvapi te vÃstavamasti, yenÃgnisaæparkÃdaya÷ piï¬a ivau«ïyaæ tatsaæparkÃdarthÃntare j¤Ãt­tvaæ jÃyeta j¤Ãyeta và /}* *{(ityahaÇkÃrasya j¤Ãt­tvatatpratÅtyanupapattinirÆpaïam)}* *{yadyucyeta-j¤ÃptimÃtramevÃ'tmÃnamabhivya¤jan acetano 'pyahaÇkÃra÷ svÃÓrayatayà tamabhivyanakti / svabhÃvo hyayaæ vya¤jakÃnÃm-yadÃtmasthatayÃbhivyaÇgyamabhivya¤janti, darpaïajalakhaï¬amuï¬Ãdaya iva mukhamihirabimbagotvÃdÅn /}* *{tatk­taÓcÃyamahaæ jÃnÃmÅti bhrama÷ / ata eva khalu ahamullekhavigame su«uptimuktayo÷ svÃbhÃvikaviÓadÃnubhavamÃtrarÆpeïÃ'tmana÷ prakÃÓa÷ / tata eva cÃnÃtmatvamahamarthasya / tathà ca saureÓaæ vaca÷-}* *{"}* *{ÃtmanaÓcedahaæ dharmo yÃyÃnmuktisu«uptayo÷ /}* *{yato nÃnveti tenÃyamanyadÅyo bhavedahama }*// *{"}* *{iti/}* *{(iti ahaÇkÃrasya saævidabhivya¤jakatvapÆrvapak«opapÃdanam)}* prakÃrÃntareïÃpi saævida÷ sadharmakatvaæ sÃdhayati *{siddhiÓce}* diti / siddhi÷ prakÃÓa÷ / tadupagame tenaiva saævida÷ sadharmatà syÃt / tadanupagame tu ÓaÓavi«ÃïÃdivadaprakÃÓamÃnÃyà asiddhyantyÃstasyÃstucchatvameva prasajyata iti kÃrikÃrtha÷ //10// atra ÓaÇkate *{nanu siddhireve}* ti / na prakÃÓÃÓraya÷, kintu prakÃÓasvarÆpaiva saævit / tanna tucchatvaæ sadharmakatvaæ veti bhÃva÷ / Ãk«ipati *{kasya bho}* riti / saviÓe«atvaprasaÇgÃdbhÅta÷ para Ãha *{na kasyaci}* diti / prativakti siddhÃntÅ *{na tarhÅ}* ti / prakÃÓo hi dharmo vinà dharmiïà na ghaÂata iti bhÃva÷ / siddhe÷ sasaæbandhikatvaæ vyutpÃdayati *{sà hÅ}* ti / piturhi putra÷ / putratvamivÃnuyogipratiyogisÃpek«Ã siddhiriti bhÃva÷ / ananyagatikatayÃ'ha *{Ãtmana}* iti / ÃtmÃnuyogikÃtmapratiyogikaiva siddhi÷ saævida ityartha÷ / ÃtmaÓabdo 'tra svarÆpavÃcÅ / evaæ cet sadharmatvamÃyÃtyeva saævida ityÃha *{ka}* iti / pitaraæ prati putrasya putratvamivÃtmapratiyogika÷ prakÃÓo dharma÷ saævidÃtmana÷ sidhyatÅtyartha÷ / evaæ kÃri kÃrtha Ãk«epaparihÃrapadakai÷ katibhiÓcidviv­ta÷ / evaæ saævido nirviÓe«atvaæ nirasya nirviÓe«asaævidi vedÃntatÃtparyavarïanaæ vedÃntÃnÃmaprÃmÃïyapraryavasÃyÅtyÃha *{tadevam}* iti / vedÃntÃya-vedavinÃÓÃya / vedaprÃmÃïyocchittyai iti yÃvat / k«aïikavij¤ÃnÃtmavÃde smaraïÃdyanupapattyà niraste hi nityavij¤ÃnÃtmavÃdina utthÃnam / etatpak«e 'pi tÃmÃha *{api ce}* ti / j¤Ãturnityatva evÃhamidamanvabhavamityÃderupapatti÷ ; natu j¤ÃnanityatvamÃtreïeti bhÃva÷ / etadeva viv­ïoti *{anubhÆti}* riti / evakÃrÃrthamÃha *{na tÃm}* iti / yadyapi siddhÃnte 'pi nÃnubhavit­tvamanubhÆte÷/ athÃpyanubhÃvyatvami«yate / j¤ÃtuÓcÃhamarthasyÃtmano nityatvam / tathÃca pÆrvÃnubhÆtÃnubhÆtyÃdipratisandhÃnaæ ghaÂate / paramate tvananubhÃvyatvÃdananubhavit­tvÃcca saævidÃtmano niruktapratisandhÃnÃnupapattireveti bhÃva÷ / tadevaæ pratisandhÃnabalÃjj¤ÃturevÃtmatvaæ na j¤ÃnamÃtrasyeti sthita h­di / etadeva samarthayi«yatyagrimagranthasandarbheïa / tatrÃdau j¤Ãt­tvapratÅterbhrÃntirÆpatÃæ parÃbhimatÃmanuvadati *{yadyucyete}* ti / saævinmÃtra paramÃrtha÷ / sa evÃtmà / asminnadhi«ÂhÃne j¤Ãturahamarthasya bhrÃnti÷ ÓuktÃviva rajatasya / bhramopapattyarthamadhi«ÂhÃnasaævinmÃtrapÃramÃrthyamabhyupeyamiti pare«ÃmÃÓaya÷ / dÆ«ayati *{tanne}* ti / *{tathà satÅ}* ti / *{ayamÃÓaya÷ -}* dharmiïi dharmyantarÃrope ÃropyÃdhi«ÂhÃnayo÷ samÃnÃdhikaraïyena (abhedena) bhÃnaæ bhavedidaæ rajatamiti yathà / anyatrÃnyadharmÃrope cÃropyadharmavatà tathà bhÃnaæ d­«Âaæ ÓaÇkha÷ pÅtavÃn, mukha darpaïasthaæ, candrau dvÃviti / na caivamatrÃnubhÆtirahamiti và ahaævatÅti và bhÃnamasti / tanna saævidi ahamarthÃropa iti yuktamiti / ahamarthe saævidÃropopagamastu na ghaÂate pare«Ãæ satyÃlambanatvaniyamÃdÃropasya, ahamarthasya cÃsatyatvÃditi dhyeyam / *{p­tha}* giti / p­thagavabhÃsamÃnatvaæ prakÃratayà prakÃriïo vilak«aïatvena bhÃsamÃnatvam / ahandaï¬Åti pratÅtitulyatvÃdahaæ jÃnÃmÅti pratÅterahamarthe j¤ÃnadharmavattÃvagÃhitvameveti yÃvat / *{tadevam}* iti / daï¬amÃtre iti vi«ayasaptamÅ / daï¬amÃtrÃlambana ityartha÷ / yathà daï¬Å puru«a ityatra daï¬amÃtrasya satyatvaæ puru«asyÃropitatvaæ ca na, evamahaæ jÃnÃmÅtyatrÃpi na j¤ÃnamÃtrasya satstvaæ j¤ÃturmithyÃtvaæ ca / kintu j¤Ãturahamarthasya satyatvameva yuktamabhyupagantuæ bÃdhakÃnupalabdherityÃÓaya÷ / j¤Ãt­tvapratÅterbhrÃntitve 'nuyuÇle kiæ niyÃmakamiti *{kuta}* iti / pÆrvapak«Å tatprati vakti *{sthÆla}* iti / bhrÃntairg­hyamÃïatvÃjj¤Ãt­tvamadhyÃsalak«aïamiti bhÃva÷ / nedamadhyastatvasÃdhakaæ bÃdhitatvena sopÃdhikatvÃdityÃÓayamantarnidhÃya pratibandÅmÃha *{nanvÃtmataye}* ti / dehÃtmabhramavatÃg­hyamÃïÃyà api saævido 'bÃdhyatvÃnna mithyÃtvamiti samÃdhiæ vÃcayati pÆrvapak«imukhata÷ *{tattvaj¤ÃnodayÃ}* diti / tulyamidaæ j¤Ãt­tvasyÃnadhyastatvaæ ityÃha *{kiæ bho}* riti / tattvaj¤Ãnaphale mok«e 'pi j¤Ãt­tvamanuvartata ityabÃdhitatvamityÃÓaya÷ / mok«e j¤Ãt­tvasya niv­ttÃvanarthaæ prasa¤jayati *{hantaivam}* iti / du÷khaniv­ttyà mukte÷ pumarthatvamiti cedÃnandÃnubhavaniv­ttyÃnubhavitrahamarthaniv­ttyà cÃpumarthatvaæ prasajyate iti bhÃva÷ / j¤Ãt­tvÃderanÃtmadharmatvÃttanniv­ttÃvapi na pumarthatopaghÃto mukteriti ÓaÇkate *{nanu j¤Ãt­tvam}* iti / ahaÇkÃro 'nta÷karaïam, tadeva durmocatvÃdgranthi÷, tanni«Âhameva j¤Ãt­tvaæ j¤ÃnÃtmanà pariïÃmalak«aïaæ vikriyÃtmakaæ ja¬apariïÃmatvÃjja¬aæ cetyartha÷ / Ãtmana÷ svarÆpamÃha *{tatphale }*ti / kart­tvasya phalabhoktÃ, avikriyatvÃdakartÃ, prakÃÓamÃtnasvarÆpatayà sÃk«ÅcÃtmÃstÅtyartha÷ / prakÃÓa÷ mÃtrà yasya sa÷ prakÃÓamÃtra÷ / *{kart­tve}* iti / Ãtmà na kartà nÃpyahamartha÷, ÃtmatvÃdananyÃrthatvÃdaja¬atvÃdavikriyatvÃdvà tannaivaæ yannaivaæ yathà deha iti prayogà atra garbhitÃ÷ / kart­bhinnasya bhokt­tvaæ katham? tatrÃha *{d­«Âam}* iti / etaddÆ«ayati *{naivam}* iti / j¤Ãt­vyatiriktasya prakÃÓamÃtrasyÃtmano 'nupalambhabÃdhamuktvà pratyaktvabalÃdevÃhamarthatvamÃtmana e«itavyamityÃha *{dehendriye}* ti / j¤Ãnasya dehÃdÃvasaæbhavÃddhi tadvailak«aïyamÃtmana÷ sÃdhitam / tajj¤Ãt­tvamÃtmana e«Âavyam / dehÃdiÓcedaÇkÃragocara÷ / tatrÃhaÇkÃrastvÃbhimÃnika eva / tadahaæbhÃvasya dehÃdigatedambhÃvata÷ pratÅpatvaæ viruddhatvam / pratÅpama¤catÅti ca pratyakÆ ahaÇkÃragocara÷ / tatpratyaktvÃdahantvamÃtmana Ãpatati / dehÃderd­ÓyÃdidaÇkÃragocarÃddra«ÂaryÃtmani pratÅpaæ viruddhamÃrgaæ gacchatÅvetyuprek«Ã / mÆle a¤catÅti saptamyantam / sthite ÃtmanÅti Óe«a÷ / *{sÃk«itvamapÅ}* ti / *{sÃk«Ãddra«Âari saæj¤ÃyÃ}* mityanuÓÃsanÃditi bhÃva÷ / sarvaæ ca j¤eyaæ j¤ÃtnÃtmana eva bhÃsate na j¤ÃnamÃtnÃya/ tataÓca j¤ÃturevÃtmatvaæ na j¤ÃnamÃtnasyetyÃha *{sarvam}* iti / cakÃsate iti caturthyantam / ataÓca na j¤ÃnamÃtnasya sÃk«itvaæ saæbhavati, kintu j¤Ãtureveti tasyaivÃtmatvaæ na j¤ÃnamÃtnasyeti hÃrdam / yattu j¤Ãt­tvaæ vikriyÃtmakamiti; tanna / na hi kÃpilamata iva j¤ÃnapariïÃmitvaæ j¤Ãt­tvami«yate ÓrutyantahÃrdÃbhij¤ai÷ / kintu arthaprakÃÓanopayogivyÃpÃravaddharmabhÆtaj¤ÃnÃÓrayatvameva / savi«ayake dhÃtvarthe kart­tÃyà ÃÓrayatvarÆpatvÃt, karmatvasya vi«ayatÃrÆpatvavat / yadapi kart­ranyasya bhokt­tvamiti, tadapi vÃrtam / upÃdÃnÃdikÃyikakriyÃnuguïaj¤ÃnecchÃpÆrvakÃntaraprayatnÃÓrayatvarÆpasya mukhyakart­tvasyÃtmanyevopapatte÷ / *{ÓÃstraphalaæ prayoktari kartÃÓÃstrÃrthavattvÃ}* diti hi vedavedÃntahÃrdÃbhij¤Ã÷ / yadapi kart­tvÃdird­ÓyatvÃnnÃtmadharma iti, tadapi mandam / d­Óyatvaæ cedvÃhyendriyagrÃhyatvaæ tadasiddhamÃntaraprayatnÃdhÃratvalak«aïe pak«e / anubhÃvyatvaæ cettat, tarhyaprayojakatvaæ heto÷ / yadapi kart­tvÃdau anÃtmatvÃdyapÃdÃnam, tadapi bhagnamÆlam / amukhyasyaiva tasyÃnÃtmatvÃdivyÃpyatvÃt mukhyakart­tvÃhapratyayÃspada ÃtmanyanÃtmatvÃdyaprasakteriti saÇk«epa÷ / evamÃtmana eva j¤Ãt­tvamahaæ tvaæ ca mukhyamityuktvà prak­tipariïÃmaviÓe«e buddhyÃkhye mahattatve tatkÃrye 'haÇkÃre và j¤Ãt­tvamanupapannamityÃha *{na cÃvyÃk­te}* ti / acetanatvam-anÃtmatvam, na tvaj¤Ãt­tvam / sÃdhyahetvoraikyaprasaÇgÃt / mahÃnahaÇkÃro và na j¤Ãtà anÃtmatvÃt pariïÃmitvÃjja¬atvÃtparÃrthatvÃdvà dehavaditi prayoga÷ / nanu j¤Ãt­tvasyÃsaæbhave 'pi cicchÃyÃpatyà citsaæparkÃdvà tatna j¤Ãt­tvapratÅtirastvityatnÃha *{naca citÅ}* ti / arÆpatvÃccito na pratibimbo buddhyÃdau saæbhavati / yena sphaÂike lohitapratibhÃsavattatna caitanyapratibhÃso bhavet / naca citau j¤Ãt­tvamasti / yena tatsaæparkÃttatna j¤Ãt­tvaæ tatpratibhÃnaæ và bhavet agnisaÇgÃdayasi au«ïyabhÃnavaditi bhÃva÷ / sÃæsargiko guïo do«o và tatna tatna jÃyate j¤Ãyate ceti jÃyeta j¤Ãyeta vetyukti÷ / atha j¤Ãt­tvapratÅternirvÃhÃya parÃbhimatamahaÇkÃrasya saævidabhivya¤jakatvapak«a- manuvadati *{yadyucyete}* tyÃdinà / abhivya¤jayan-prakÃÓayan / svÃÓrayatayÃ-svÃÓritayà / bahuvrÅhestal / khaï¬amuï¬Ãdayo govyakti- *{bhedÃ÷/}* mihirabimbaæ-sÆryabimbam / Ói«Âaæ spa«Âam / *{tatk­taÓce}* ti / saævidabhivya¤jakatvaprayuktaÓcÃhaÇkÃrasya saævidÃÓrayatvapratibhÃso mukhÃdyabhivya¤jakatvaprayuktaÓcÃhaÇkÃrasya saævidÃÓrayatvapratibhÃso mikhÃdyabhivya¤jakatvaprayukta iva darpaïÃdermukhavattvÃdipratibhÃsa ityartha÷ / ahaæbhÃva÷ prak­tipariïÃmaviÓe«asyaiva, na tvÃtmana ityÃha *{ata eve}* ti / yato j¤Ãt­tvapratÅtirbhrÃnti÷, ata eva caitanyamÃtratayÃ'tmana÷ svÃpemuktau ca bhÃnam / na tu tadÃhambhÃvabhÃnamiti bhÃva÷ / *{ata eve}* ti / sau«uptikamauktikÃtmÃnubhavato 'hambhÃvÃnullekhÃdevÃhamarthasyÃnÃtmatvamityathra÷ / atra saævÃdatayà sureÓvarÃcÃryavacanamu pÃdatte *{Ãtmana }*iti / ahambhÃva ÃtmadharmaÓcetsu«uptimuktayoryÃyÃt-anviyÃt / yato nÃnveti tato 'yamanÃtmadharma evetyartha÷ / *{tadidamasaæbaddham / yata÷-}* *{ÓÃntÃÇgÃra ivÃdityamahaÇkÃro ja¬Ãtmaka÷ /}* *{svaya¤jyoti«amÃtmÃnaæ vyanaktÅti na yuktimat //11//}* *{ÃtmatvÃbhimatÃja¬ÃnubhavÃdhÅnà hi sarvapadÃrthÃbhivyaktayo 'bhipreyante / tÃd­ÓamaÓe«ÃrthasÃdhakamudayÃstamayavipariv­ttiÓÆnyaprakÃÓasvabhÃvaæ tamanubhavaæ tadadhÅnasiddhiracidahaÇkÃro 'bhivyanaktÅtyupahÃsyamidamÃtmavidÃm /}* pak«amenaæ pratik«ipati *{tadidam}* iti / ahaÇkÃrasya ja¬asya svayaæprakÃÓacaitanyaprakÃÓakatvamananvitamanupapannatvÃdityÃha *{ÓÃnte}* ti / ÓÃntÃÇgÃra÷-jalanirvÃpitÃgnipiï¬a÷ / aprakÃÓasvarÆpasya tasya prakÃÓamayÃdityaprakÃÓakatvamivÃprakÃÓasva- rÆpasya ja¬asya prak­tipariïÃmaviÓe«asya svaprakÃÓasaævidÃtmasvarÆpaprakÃÓakatvamanupapannamityartha÷ //11// imamevÃrthÃæ prapa¤cayati *{Ãtmatve}* tyÃdinà / sarvÃrthaprakÃÓakaæ kadÃcitprakÃÓate 'tha na, puna÷kadÃcitprakÃÓate ityudayÃstamayaparyÃyav­ttirahitanityaprakÃÓasvarÆpamanubhavÃtmÃnaæ niyamena tadadhÅnaprakÃÓo ja¬o 'haÇkÃro 'bhivyanaktÅti vipratÅpavacanamidaæ samÅpasthÃnÃmapi ÃtmatattvavidÃmupahÃsÃspadamityartha÷ / na khalu sarvaæ sÃdhayata÷ svata÷siddhasya ca sadÃnubhavÃtmana÷ prakÃÓakÃntarÃpek«Ã / naca ja¬asya niyamena tadÃbhÃsyasyÃhaÇkÃrasya tatprakÃÓanasÃmarthyam / yenÃnubhavasyÃhaÇkÃrÃbhivyaÇgyatvavacanamupapannaæ bhavediti bhÃva÷ / *{ki¤ca-vyaÇgyavyaÇkt­tvamanyonyaæ na ca syÃtprÃtikÆlyata÷ /}* *{vyaÇgyatve 'nanubhÆtitvamÃtmani syÃdyathà ghaÂe //12//}* *{dinakarakaravyaÇgyakaratalaæ tadabhivya¤jakaæ d­«Âamiti mà voca÷ / karatalasya tadbÃhulyamÃtrahetutvÃt / tathÃbhÆtÃÓca dinakaramarÅcaya÷ sphuÂamupalabhyanta iti na karatalavyaÇgyatvam /}* *{api ca keyamabhivyakti ? yÃnubhÆtirÆpasyÃtmano 'haÇkÃreïa kriyata ityucyate / na tÃvattatsiddhi÷, tasya svata÷siddhatvenÃnanyÃdhÅnasiddhitvÃbhyupagamÃt / nÃpi tadvi«ayaj¤Ãnam, j¤ÃnÃntarÃnanubhÃvyatvÃt / anubhÃvyatve hi ghaÂÃdivadananubhÆ}* *{titvaprasaÇga÷ / ata eva na j¤ÃnakaraïÃnugraha÷ / sa hi vedyagataj¤ÃnodayapratibandhakÃpanayanena và dÅpeneva santamasanirasanena cak«u«a÷; vedyasannikar«opÃdhitvena và vyaktidarpaïÃderiva jÃtinijamukhÃdibodhakasya nayanÃde÷; vitt­gatakalaÇkak«Ãlanena và ÓamadamÃdineva parÃvarÃtmatattvaj¤ÃnopÃyasyÃ'gamÃde÷ / na tÃvadanubhavagamahaÇkÃrÃpaneyamasti ki¤cit j¤Ãnodayaparipanthi / aj¤Ãnaæ tu j¤ÃnasamÃnÃÓrayavi«ayatayà na tadubhayabhÃvavirahiïi bhavadabhimatasÃk«iïi nik«epamarhati / na khalu j¤ÃnaprasaktiÓÆnyo ghaÂÃdiraj¤ÃnÅtyucyate / tathaiva na jÃtucit j¤Ãt­tvaæ j¤ÃnamÃtrasyeti na tasyÃpyaj¤Ãnaæ bhavet / bhavadapi và tadahaÇkÃrÃpaneyaæ ne«yate; j¤ÃnaikanivartyatvÃdaj¤Ãnasya, tathÃbhyupagamäca / j¤Ãnaæ ca svavi«aya evÃj¤Ãnaæ nivartayati / na ca tadvi«ayatvamÃtmatayÃbhimata syÃnubhavasye«yata iti tatratyamaj¤Ãnaæ na kenacitkadÃciducchidyeta / j¤ÃnaprÃgabhÃvarÆpaæ cÃj¤Ãnaæ na j¤Ãnotpattipratibandhakamiti Óakyaæ vyapade«Âum / bhÃvarÆpamaj¤ÃnamanirvacanÅyaæ jagadupÃdÃnamityÃdi pralÃpamÃtramiti saæbandhanirÆpaïe pratipÃdayi«yate / ato na vedyado«ÃpanayanarÆpà ahaÇkÃreïÃnubhavÃbhivyakti÷ /}* astu vi'nubhavasya kenacidvyaÇgyatvam / astu vÃhaÇkÃrasya ki¤cidabhivya¤jakatvam / paraæ tadabhivyaÇgyaikasvabhÃvasyÃhaÇkÃrasya tadabhivya¤jakatvamanupapannamityÃha *{ki¤ce}* ti / *{vyaÇgye}* ti / anubhavÃtmÃhaÇkÃrayo÷ parasparaæ vyaÇgyavya¤jakabhÃvo 'nupapanna÷ / prÃtikÆlyata÷-svabhÃvavirodhalak«aïÃduktÃtpratikÆlabhÃvata ityartha÷ / niyamena tadvyaÇgyasvarÆpasya tadvya¤jakatvaæ hi viruddhamiti proktam/ ahaÇkÃrasya saævidadhÅnavyaktereva tadvya¤jakatvaæ syÃt / mithyÃpadÃrthasya pratibhÃsÃdhÅnasattÃkasya pratibhÃsÃbhÃve sattÃyà eva dirlabhatvÃt / saævicca svayaæ bhÃsamÃnaivÃhaÇkÃraæ vya¤jet / anyathà ja¬atvaprasaÇgÃt / tathÃca svaprakÃÓasaævidadhÅnaprakÃÓÃhaÇkÃrÃdhÅnaprakÃÓatvaæ saævida uktaæ bhavet / tathà cÃnyonyÃÓraya÷-saævitprakÃÓÃdhÅno 'haÇkÃraprakÃÓa÷ ahaÇkÃraprakÃÓÃdhÅnaÓca saævida÷ prakÃÓa iti / uktalak«aïÃtprÃtikÆlyÃdvÃdhakopanipÃtÃnna mitho vyaÇgyavya¤jakatvaæ saævidahaÇkÃrayo÷ saæbhavatÅti ca tÃtparyÃntaraæ varïitaæ ÓrÅmannigamÃntagurucaraïaistattvaÂÅkÃyÃm / paramate saævido 'haÇkÃravyaÇgyatve dÆ«aïÃntaramÃha *{vyaÇgyatve}* iti / anyÃdhÅnaprakÃÓatve 'nubhÆterananubhÆtitvaprasaÇgo ghaÂÃderivetyartha÷ //12// *{tadvya}* ÇgyasyÃpi tadvya¤jakatve na virodha÷, d­«ÂatvÃditi ÓaÇkÃmapanudati *{dinakare}* ti / hastatalasya vÃtÃyanavivarapravi«ÂasÆryakiraïÃnÃæ gatipratirodhena saæhatimÃtrahetutvam / saæhatÃnÃæ ca te«Ãæ sphuÂaprakÃÓa÷ svata evetyÃha *{karatalasye}* ti / gatipratirodhenÃpi saævitsphuÂaprakÃÓahetutvaæ karatalasyeva durghaÂamahaÇkÃrasyÃmÆrtasyeti hÃrdam / evamahaÇkÃravyaÇgyatvaæ saævidÃtmano 'napek«itamanupapannaæ cetyuktam / abhivyaktiprakÃrÃïÃæ saæbhÃvitÃnÃæ prak­te 'nupapatterapi nÃhaÇkÃrasya tadabhivya¤jakatvamityÃha *{api ce}* tyÃdinà / tatsiddhi÷- saævidÃtmaprakÃÓa÷ / svaprakÃÓatvenÃnyÃpek«ÆprakÃÓatvÃbhÃvopagamÃnna saævitprakÃÓahetutvamahaÇkÃrasya / saævido j¤ÃnÃntarÃgocaratvena tadvi«ayakaj¤Ãnajanakatvamapi tadabhivya¤jakatvamahaÇkÃrasya neti prakÃÓanaprakÃÓakaj¤ÃnajanakatvarÆpÃbhivya¤jakatvaprakÃradvayaæ dÆ«itam / *{ata eve }*ti / ananubhÃvyatvÃdevÃnubhavasya tadvi«ayakÃnubhavakaraïasyÃprasiddhyà tadanugrahalak«aïÃbhivyaktiprakÃro 'pi na saæbhavatÅtyartha÷ / astu và tajj¤Ãnakaraïaæ ki¤cit / tadanugrahaprakÃrÃ÷ prak­te na saæbhavantÅti vadan anugrahaæ vikalpayatitÃvat *{sa hÅ}* ti / sa÷-anugraha÷ grÃhakasya sahakÃrisampattyÃpÃdanalak«aïa÷ / *{vedyagate}* ti / vedyagataj¤Ãnotpattipratibandhakanirasanena tajj¤ÃnakaraïÃnugraha Ãdya÷ kalpa÷ / dvitÅyamÃha *{vedye}* ti / karaïasya grÃhyasannikar«aprayojakatveneti yÃvat / vyaktirhi svadvÃrà cak«urÃdervedyajÃtyÃdisannikar«aæ saæpÃdayati / darpaïÃdiÓca cÃk«u«araÓmigatiparÃpartanena mukhÃdisannikar«aæ cak«u«a÷ / t­tÅyamÃha *{vett­gate}* ti / kalaÇka÷-j¤ÃnotpattivirodhÅ pÃpÃdi÷ / *{nÃvirato duÓcaritÃ}* dityÃdinà ca ÓamÃdestattvaj¤ÃnajanakaÓÃstrasahakÃritvaæ j¤Ãyate / ni«kÃmakarmaïà ÓamÃdinÃcÃpÃk­tapÃparÃgÃdido«asya Óuddhacittasyaiva hi ÓÃstreïa tattvaj¤Ãnotpatti÷ / prak­te prathamÃnugrahakalpasyÃnupapattimaha *{na tÃva}* diti / nanvaj¤Ãnameva j¤Ãnotpattivirodhi vedye 'nubhavÃtmani vartata iti cettatrÃha *{aj¤Ãnam}* iti / j¤Ãnena samÃnÃvÃÓrayavi«ayau yasyaivaæbhÆtamaj¤Ãnam, j¤ÃnasamÃnÃÓrayaæ j¤ÃnasamÃnavi«ayaæ ceti yÃvat / tadubhayabhÃvavirahiïi-j¤ÃnÃÓrayatvaj¤Ãnavi«ayatvarahite / nik«epaæ-padanyÃsam, saæbandhamiti yÃvat / aj¤Ãnaæ hi j¤ÃnaprÃgabhÃvarÆpaæ tatsamÃnayogak«emaæ vÃnyat j¤Ãt­tvaprasaktiÓÆnye bhavadabhimate 'nubhavÃtmani na ghaÂate ghaÂÃdÃviveti bhÃva÷ / *{bhavadapÅ}* tyabhyupagamya vÃda÷ / ÃtmÃÓritatve 'pyaj¤ÃnasyÃhaÇkÃreïa nivartyatvÃbhÃvÃdvedyado«ÃpanÃyakatvarÆpamabhivya¤jakatvaæ na tasyeti bhÃva÷ / parÃbhimate 'nubhavÃtmani aj¤Ãnasyopagame 'ni«Âaæ cÃha *{j¤Ãnaæ ce}* ti / Ãtmani«ÂhamÃtmavi«ayaæ cÃj¤ÃnamÃtmano 'nanubhÃvyatvÃjj¤ÃnÃnivartyaæ nityaæpra sajyate, samÃnÃÓrayavi«ayatvenaiva j¤ÃnÃj¤ÃnayorbÃdhakabÃdhyabhÃvÃditi bhÃva÷ / Ãtmavi«ayakaj¤ÃnopagamaÓvÃpasiddhÃntaparÃhata÷ / etenÃnta÷-karaïav­ttivyÃpyatvameve«yate Ãtmana÷ / natu tadavacchinnacaitanyavyÃpyatvam / yena ja¬atvÃdi prasajyeta / ÃtmÃkÃrÃnta÷karaïav­ttyaivÃtmÃj¤Ãnaniv­ttirityapi nirastam / v­tterja¬abhÆtÃyà aj¤ÃnanivartakatvÃyogÃt / j¤Ãnameva hyaj¤Ãnasya nivartakam / tadavacchinnacaitanyanivartyatve tu j¤eyatvÃdyÃtmano 'varjanÅyameveti dik / aj¤Ãnaæ ca kiæ j¤ÃnaprÃgabhÃvarÆpam; ÃhosvidbhÃvarÆpamiti vikalpya dÆ«ayati *{j¤Ãne}* tyÃdivÃkyadvayena / *{karaïÃnÃmabhÆmitvÃnna tatsaæbandhahetutà /}* *{ahamarthasya boddh­tvÃnna sa tenaiva Óodhyate //13//}* *{na ca svÃÓrayatayÃbhivyaÇgyaprakÃÓanamabhivya¤jayitu÷ svabhÃva÷; pradÅpÃdÃvadarÓanÃt / yathÃvasthitavastuprakÃÓÃnukÆlasvabhÃvatvÃcca j¤ÃnatatsÃdhanatadanugrÃhakÃïÃm / tacca svata÷prÃmÃïyanyÃyÃt; tadanabhyupagame ca sarvatrÃnÃÓcÃsaprakaÇgÃt / vyaktestu jÃtirÃkÃra eveti tathà pratyÃyanam; na vya¤jakatvaprayuktam ; uktÃdeva vyabhicÃrÃt / darpaïÃdistu nÃyanamaha÷pratiphalanalak«aïado«aheturnÃbhivya¤jako vadanÃde÷ / vya¤jakastvÃlokÃdireva / vya¤jakatve 'pi pratÅpagamanado«aprayuktastatrÃnyathÃvabhÃsa÷ / na ceha tathÃhamarthasya tÃd­Óado«ÃpÃdakatvaæ svabhÃva÷ / tathà sati sarvasyÃpi pratyak«ÃderaprÃmÃïyaprasaÇgÃnna ki¤cittathyaæ syÃt / tasmÃjj¤Ãt­tayà siddhyannahamartha eva pratyagÃtmÃ; na j¤aptimÃtram /}* *{(ityahaÇkÃrasya saævidabhivya¤jakatvanirÃkaraïaprakaraïam)}* *{yattu su«uptisuktayorj¤aptimÃtratayà sphuraïam, ahamiti tu na pratibhÃtÅti; tatra su«uptau tathÃvasthiti÷ purastÃdeva nirastà / ahamityekarÆpeïa ÃprabodhÃttatrÃpyÃtmana÷ sphuraïÃt / yadi paraæ parÃgarthÃnanubhavÃttamoguïÃbhibhavÃcca na vivicya sphuÂaæ cakÃsti; bhavadabhimatÃnubhÆtirapi tadÃnÅæ tathaiva hi prathata iti vÃcyam / nÃhamaham, nÃpyarthÃntaram, api tvanubhÆtimÃtramaj¤ÃnasÃk«itayÃvati«Âhata ityevaævidhaæ svÃpasamayabhavamanubhavaæ nahi suptotthita÷ kaÓcit parÃm­Óannupalabdhacara÷ / etÃvantaæ kÃlaæ na ki¤cidahamavedi«amiti parÃmarÓanÃdeva tathÃtvaæ labhyata iti cet; kathamiva? na ki¤ciditi nirdeÓÃditi cet; nanvevamanubhÆtipratibhÃso 'pi pratyÃkhyÃta÷ syÃt / api ca su«uptisamayasiddhamÃtmÃnamahamiti parÃm­Óya na ki¤cidavedi«aæmiti tasya vedane prati«idhyamÃne tÃtkÃlikÅæ}* *{vittisiddhimahamarthasya cÃsiddhimabhidadhÃno 'nubhavavirodhamapi na jÃnÃti devÃnÃæ priya÷ / nirvi«ayà nirÃÓrayà ca vittirnÃstÅtyuktameva /}* *{nanu mÃmapyahaæ na j¤ÃtavÃn prasupta ityasti hi prabodhe pratyaya÷ / satyam; sa tu varïÃÓramÃdiviÓi«Âatayà prabodhasamayasaævedyamÃnaæ dehinaæ mÃmityÃdÃya svÃpyayÃvasthÃprasiddhÃviÓadasvÃnubhavaikatÃnÃhamarthasya tena rÆpeïÃj¤Ãtatvaæ praj¤Ãtatvaæ praj¤Ãpayati, na punarj¤asvabhÃvasyÃhamarthasyÃpi / evamiva khalvayamanubhava÷-atra supto 'hamÅd­ÓaÓcetyevaæ mÃmapi na j¤ÃtavÃnahamiti / api ca, Ãtmà su«uptau aj¤ÃnasÃk«itvenÃ'sta iti hi yau«mÃkÅ sthiti÷ / sÃk«itvaæ ca sÃk«Ãjj¤Ãt­tvamityuktam / sa cÃyaæ jÃnÃmÅti pratibhÃsamÃno 'smadartha eveti kathamiva tadÃnÅmahamartho na pratheta / svasmai prakÃÓamÃno 'hamityeva hi prakÃÓata iti / tatsiddhaæ svÃpÃdidaÓÃsvapyÃtmà prakÃÓamÃno 'hamityeva prakÃÓata iti /}* *{(iti svÃpe 'hamarthabhÃnasamarthanaprakaraïam)}* *{yattu muktÃvahamartho nopÃvartata iti; tadvÃrtam / yatastathà sati vainÃÓikadarÓana ivÃtmanÃÓa evÃpavarga÷ prakÃrÃntareïa pratij¤Ãta÷ syÃt / no khalu ahamiti dharmamÃtram, yena tadapagame 'pyavidyÃniv­ttyÃmivÃtmana÷ svarÆpeïÃvati«Âhata ityucyate / ahamityeva hi tasya svarÆpam / j¤Ãnamapi hi taddharmatvena tasyaiva prakÃÓate j¤Ãnaæ me jÃtamiti / kà kathà punararthÃntarasyÃ'tmatve ? /}* *{anyaÓca-ya÷ sÃæsÃrikadu÷khai÷ du÷khitvenÃ'tmÃnaæ tattvatobhrÃntyà và pratyeti du÷khyahamiti, sa÷ sarvamidamani«ÂajÃtaæ kathamahamapunarÆdayapanudyÃvyÃkula÷ svastho bhÆyÃsamiti sa¤jÃtamumuk«a÷ tatsÃdhane pravartate / sa yadi sÃdhanÃnu«ÂhÃnÃdahameva na bhavi«yÃmÅtyavagacchati, apagacchedasau mok«akathÃprasaÇgÃdapi / tataÓcÃsambhavadadhikÃritayà sarva eva vedÃntavidhaya÷ sarvÃïi ca mok«aÓÃstrÃïi prÃmÃïyÃdeva pracyaveran / ahamupalak«ita÷ prakÃÓo 'pavarge 'vasthÃsyata iti cet, kimata÷? na hi mayi na«Âe 'pi ko 'pi prakÃÓa÷ sthÃsyatÅti kaÓcitprek«ÃvÃn prayasyati /}* *{etena tadapi parÃstam, asmatpratyaye yo 'nidamaæÓa÷ cidekarasa÷ prakÃÓa÷ sa Ãtmà / tasmiæstadbalanirbhÃsitatayà lak«aïato yu«madartha evÃhaæ jÃnÃmÅti sidhyannartha}* *{iti / pratyak«avirodhÃt / ahaæ jÃnÃmÅti sidhyaÓcetano su«madartha iti mÃtà bandhyetivadvyÃhatÃrthaævaca÷ / na cÃsau anyÃdhÅnÃvabhÃsa÷, caitanyasvabhÃvatayà svaya¤jyoti«ÂvÃt / prakÃÓaÓca prakÃÓatvÃdeva kasyacidbhaveddÅpÃdiprakÃÓavaditi nÃtmà bhavitumarhati / ato j¤Ãt­tayÃhamiti siddhyannartha evÃ'tmà /}* *{sa ca muktÃvapyÃtmane 'hamityeva prakÃÓate, svasmai prakÃÓamÃnatvÃt / yo ya÷ svasmai prakÃÓate sa sarvo 'hamityeva prakÃÓamÃnod­«Âa÷, yathà tathÃvabhÃsamÃnatvenobhayavÃdisaæmata÷ saæsÃryÃtmà / ya÷ punarahamiti na cakÃsti nÃsau svasmai prakÃÓate, yathà ghaÂÃdi÷ / svasmai prakÃÓate cÃyaæ muktÃtmà / tasmÃt so 'hamityeva prakÃÓate / na caivaæ prakÃÓamÃnatve muktasyÃj¤ÃnitvasaæsÃritvÃdiprasaÇga ÃpÃdanÅya÷ / muktatvavirodhÃt / atadupÃdhitvÃcca tatpratyayasya / na hyaj¤ÃnopÃdhirahaæpratyaya÷ / brahmÃtmaparok«aj¤Ãnak«apitaniravaÓe«ÃvidyÃnÃmapi vÃmadevÃdÅnÃma(me) tatpratyayadarÓanÃt / Órayate hi 'taddhaitatpaÓyan ­«irvÃmadeva÷ pratipede ahaæ manurabhavaæ suryaÓca ahameva ca vartÃmi bhavi«yÃmÅ'tyÃdi / tathà katha¤cidapyavidyÃdikleÓairleÓato 'pi jÃtucidaparÃma«Âasya paramapuru«asyÃpyahamityÃtmaparÃmarÓa÷ praj¤Ãyate 'hantÃhamimÃstistro devatÃ÷' 'bahu syÃæ prajÃyeya' 'sar ik«ata lokÃnnu s­jà iti', tathÃ- 'yasmÃt k«aramatÅto 'hamak«arÃdapi cottama÷ / ato 'smiloke vede ca prathita÷ puru«ottama÷' // 'te«Ãmahaæ samuddhartà ' 'ahaæ bÅjaprada÷ pitÃ÷' 'vedÃhaæ samatÅtÃni' ityevamÃdibhi÷ /}* *{evaæ ca sÃk«ÃdahamarthÃdÃtmano vilak«aïe 'pi dehe yenÃ'vyaktikapariïÃmabhedenÃhamiti bhrama÷, tadabhiprÃyo 'haÇkÃrasya k«etrÃntarbhÃvopadeÓo bhagavata÷ 'mahÃbhÆtÃnyahaÇkÃra' iti / bahumantavyajanÃvadhÅraïahetuÓcÃsau garvÃparaparyÃya÷ tatra tatra ÓÃstre«u prÃyaÓoheyatayopadiÓyate / tasmÃdahamiti matirbÃdhakÃpetà sÃk«ÃdÃtmagocaraiva / anÃtmani tu ÓarÅre bhavantÅ avidyeti yuktam / uktaæ ca 'ÓrÆyatÃæ cÃpyavidyÃyÃ÷ svarÆpaæ kulanandana / anÃtmanyÃtmabuddhiryÃ' iti mahar«iïà vÃsi«Âhanandanena / naca j¤aptimÃtra pratibhÃsa÷ kasyacit ÓarÅre 'sti / yena tanmÃtrÃtmavÃdino 'pyanÃtma (nyotma) buddhirupapadyeta /}* dvitÅye 'nugrahakalpe dÆ«aïaæ *{karaïÃnÃm}* iti / abhÆmitvÃt-avi«ayatvÃt / indriyÃgrà hyatvÃdÃtmano nÃtmendriyasannikar«opÃdhitvenÃbhivya¤jakatvamahaÇkÃrasya saæbhavatÅtyartha÷ / t­tÅye dÆ«aïaæ *{ahamarthasye}* ti / svagatakalma«asya svenaiva kevalena nivartanÃyogÃnna t­tÅyo 'pi kalpa÷ kalpata ityartha÷ //13// evaæ vya¤jakatvaæ nirasya parÃbhimataæ vya¤jakasvabhÃvamapi nirasyati *{nace}* ti / pradÅpo hi ghaÂÃde÷ prakÃÓako na svav­ttitayà taæ prakÃÓayati / na khalvevaæ pratÅti÷ pradÅpe ghaÂa iti, pradÅpo ghaÂavÃniti và / kintu yathÃvasthitave«eïaiva bhÆtale ghaÂa itÅti bhavadukte niyame 'naikÃntyamiti bhÃva÷ / j¤ÃnÃdÅnÃæ yathÃvasthitavastuprakÃÓahetutvamevetyatra yuktimÃha *{tacce}* ti / prÃmÃïyasvatastvÃtmakayukterityartha÷ / j¤ÃnasÃmagrÅprayojyatvaæ j¤ÃnabhÃsakasÃmagrÅbhÃsyatvaæ ca prÃmÃïyasyotpattau j¤aptau ca svatastvam / nanu svata÷prÃmÃïye kvacijj¤Ãne viparÅtÃkÃrÃvagÃhanaæ kuta÷? j¤ÃnasÃmagrayÃmatiriktado«asaævalanÃdeva / svata÷prÃmÃïyagrahe 'pyanabhyÃsadaÓÃpannaj¤Ãne prÃmÃïyasaæÓayaÓca do«amÆlatvasaæÓayÃdeveti ca bodhyam / prÃmÃïyasya svatastvÃnupagame bÃdhakamÃha *{tadanabhyupagama}* iti / sarvaj¤Ãne«vapi aprÃmÃïyaÓaÇkÃprasakte÷ prÃmÃïyasya svatastvÃnupagame svatastvame«Âavyam / anyathà tu jÃte 'pi prÃmÃïyaniÓcaye 'prÃmÃïyaÓaÇkà nirargalaprasarà bhavedeva / ni«kampaprav­ttiÓca kutrÃpi na ghaÂeteti bhÃva÷ / vyakte riti / vyakternÃbhivya¤jakatvaprayuktaæ svÃÓritatayà jÃte÷ prakÃÓanam / kintu vyaktayap­thaksiddhaprakÃratvarÆpavastusvabhÃvÃdeva / vya¤jakastvÃlokÃdireva / vyaktervya¤jakatvamapi na saæpratipannamiti bhÃva÷ / *{darpaïÃdi}* riti / darpaïÃdi pratihatagateÓcÃk«u«atejasa÷ pratiniv­tya mukhÃbhimukhatayà prasaraïameva mukhasyÃnyathÃpratÅtau do«arÆpaæ prayojakam / pratilomagatirÆpado«aprayojakasya darpaïÃdervya¤jakatvaæ bhavatu, mà và / na vya¤jakatvaprayuktamanyathÃbhÃnamiti bhÃva÷ / *{na cehe}* ti / tÃd­Óado«ÃpÃdakatvam-j¤ÃnakaraïÃnÃæ viparÅtagrahaïopayogivyÃp­tirÆpado«ÃpÃdakatvam / *{tathÃsatÅ}* ti / pramÃïÃdhÅnapramitÃvahamarthasyÃpi hetutvÃt pramÃïado«asaæpÃdakatve tasya na ki¤cidapi yathÃrthaj¤Ãnaæ saæbhavetpramÃïajanyamityartha÷ / *{tasmÃ}* diti / j¤Ãt­tvapratÅterniruktadiÓà bhrÃntitvÃyogÃjj¤Ãt­tayà siddhyannahamartha evÃtmà / na j¤ÃptimÃtramiti bhÃva÷ / atrÃyaæ prayoga÷-j¤Ãnaæ nÃtmà dharmatayà pramitatvÃdrÆpÃdivaditi / evaæ j¤ÃturahamarthasyÃtmatvaæ samarthitam / atha svÃpe muktau cÃhamarthasya bhÃnaæ nÃsti, tannÃhamarthasyÃtmatvaæ yuktamiti paramatamanÆdya nirasyati *{yattu su«uptÅ}* tyÃdinà / tatra-su«uptimuktayo÷ / ghaÂakatvaæ saptamyartha÷ / tasya su«uptÃva nvaya÷ / tathÃvasthiti÷- ahaæbhÃvavigamena j¤aptimÃtratayÃtmano 'vasthiti÷, purastÃdeva nirastÃ, pratisandhÃnabalÃtsvÃpe 'hamarthasadbhÃvatatpratÅtisamarthanabalÃditi bhÃva÷ / *{yadÅ}* ti / ucyeteti Óe«a÷ / tattatparÃgarthÃnubhavit­tvena sphuÂaæ j¤Ãnaj¤eyato vivicyÃ'tmano bhÃnaæ svÃpe nÃstÅti paraæ yadyucyetetyartha÷ / parÃgarthÃnanubhavÃdvivicya bhÃnaæ na, tamoguïÃbhibhavÃcca sphuÂaæ tanneti anusandheyam / paramate 'pi tatsamÃnamityaha *{bhavadabhimate}* ti / viÓadabhÃnÃbhÃve 'pi sÆk«matayÃhamarthasya bhÃnaæ parÃbhimatasaævida iva svÃpe 'stÅti ca hÃrdam / *{nÃhamaham}* iti / idÃnÅmahantvena bhÃsamÃna ÃtmÃsvÃpe tathà nÃstÅtyartha÷ / ekamahamityadhikaæ patitaæ và / etÃvantamityÃdipratisandhÃnamaj¤ÃnasÃk«itayÃhamarthasyaiva svÃpe sattve 'nuguïamiti bhÃva÷ / ÓaÇkate *{etÃvantam}* iti / tathÃtvam-saævinmÃtrasya bhÃsamÃnatvam / pratyavati«Âhate siddhÃntÅ *{katham}* iti / prativakti ÓaÇkità *{na ki¤ci}* diti / Ãk«ipatyenaæ *{nanvevam}* iti / ki¤cidityahamarthasyevÃsaÇkocÃtsaævido 'pi kro¬ÅkÃrÃt saævinmÃtrasyÃpi bhÃnaæ bhavatÃæ tadÃbhimataæ na siddhyedityartha÷ / nanu ki¤ciditi ja¬amÃtrasya parÃmarÓa iti cettarhyahamarthasyÃpi na ni«edha÷ pratyaktvenÃja¬atvÃditi bhÃva÷ / yadvà j¤eyamÃtrasya ki¤ciditi parÃmarÓo na j¤Ãnasyeti cettulyanayena j¤Ãturapi na parÃmarÓa iti bhÃva÷ / parapak«e pratisandhÃnavirodhamÃha *{api ce}* ti / devÃnÃæ priya÷-murkha÷ / tathÃhi nipÃtanam / anubhavaprakÃrÃnabhij¤atvaæ ca maurkhyam / na hi bhÆtale ghaÂo nÃstÅtyasya ghaÂasadbhÃvabhÆtalani«edhavi«ayakatvaæ kasyacinmatam / kintu ghaÂani«edhabhÆtalÃstitvavi«ayakatvameva / tattulyà caitÃvantamitipratÅtirj¤Ãnani«edhaj¤Ãt­sadbhÃvavi«ayaiveti bhÃva÷ / nanu savi«ayasaævinni«edhe 'pi nirviÓe«asaævitprakÃÓe na virodha ityatrÃha *{nirvi«aye}* ti / nirvi«ayamapi sÃÓrameva j¤Ãnaæ mataæ svÃpe / tacca dharmabhÆtaæ naiva tadà prakÃÓata iti tu siddhÃntina÷ / svÃpe 'hamarthÃnanubhave pratisandhÃnÃntaraæ pramÃïatvena ÓaÇkate *{nanu mÃm}* iti / pariharati ardhÃÇgÅkÃreïa *{satyam}* iti / pratÅtÃvabhyupagama÷ / svÃpesarvathÃhamarthÃnanubhave 'nabhyupagama÷ / *{svÃpyaye}* ti / svÃpakÃlikÃviÓadasvaprakÃÓaikÃÓrayasyetyartha÷ / tena rÆpeïa-varïÃÓramÃdiviÓi«Âave«eïa / j¤asvabhÃvasya-j¤Ãt­svarÆpasya / svÃpe na j¤Ãnasya prakÃÓa÷, kintu j¤Ãt­svarÆpasyaiveti dyotanÃyedamuktam / pratÅterarthamabhilapati *{evamive}* ti / ivaÓabdo 'vadhÃraïe / aj¤ÃnasÃk«itvenÃ'tmà svÃpe prakÃÓata iti parapak«arÅtyÃpi tadÃhamarthasya bhÃnamavarjanÅyamityÃha *{api ce}* ti / *{sÃk«Ãddra«Âari saæj¤ÃyÃm}* iti sÃk«Ãtkartaryeva hi sÃk«iÓabdo 'nuÓi«Âa÷ / sa ca j¤Ãt­tvena pratÅ to 'hamartha eveti ahamaj¤a ityaj¤ÃnasÃk«itayà svÃpe 'hamarthabhÃnaæ setsyatyeveti bhÃva÷ / pratyaktvasyÃhaæbuddhivyavasthÃpyatvÃdapi Ãtmano 'hantvame«itavyamevetyÃha *{svasmai}* iti / svÃpe 'hamarthabhÃnasamarthanamupasaæharati *{tatsiddham}* iti / svÃpÃdÅtyÃdipadena mohÃdyavasthà grÃhyà / atha muktÃvahamarthaniv­ttimanÆdya dÆ«ayati *{yattu}* iti / ta dvÃrtam iti / vÃrtaæ-phalgu / tadidaæ mataæ k«udramityartha÷ / *{yata}* iti / vainÃÓikadarÓanaæ-bauddhadarÓanam / prakÃrÃntareïa ahambhÃvÃnanuv­ttikathanamukhena / *{yene}* ti / Ãtmana ityasyÃgre Ãtmà iti pÆraïÅyam / ahamarthasya dharmamÃtratve tanniv­ttÃvapi muktau Ãtmà anuvartate iti bhavatkathanaæ sÃdhÅyo bhavet / na tu dharmamÃtraæ sa÷ / kintu sa evÃtmeti piï¬itÃrtha÷ / j¤ÃnamÃtrasyÃtmatvaæ pratik«ipati *{j¤ÃnamapÅ}* ti / dharmatayà pramÅyamÃïasya j¤Ãnasya na svatantrÃtmatvaæ saæbhavatÅti bhÃva÷ / antaraÇgasya j¤ÃnasyaivÃ'tmatvÃsambhave bahiraÇgasyendriyÃde÷ sutarÃæ na sambhÃvitamÃtmatvamityÃha *{kà kathe}* ti / j¤Ãt­tayà pramÅyamÃïÃdahamarthÃdanyasya na kasyÃpyÃtmatvaæ yuktamiti bhÃva÷ / muktÃvahaæbhÃvaniv­ttau dÆ«aïÃntaramÃha anyaÓce ti / sukhadu÷khabhokt­tvaæ du÷khatrayÃbhighÃtÃt mumuk«utvaæ ca j¤Ãturahamarthasyaiva, sa cet svasyaiva vinÃÓaæ muktau jÃnÅyÃt na tasyai sp­hayet / tathÃca tasyà apuru«Ãrthatvaprasakti÷ / nÃpi mok«asÃdhanaj¤ÃnÃnu«ÂhÃnayo÷ pravartetaivaæ jÃnan / tathÃca j¤ÃpakatayÃnu«ÂhÃpakatayà ca prÃmÃïyaæ bhajatÃæ mok«aÓÃstrÃïÃæ prÃmÃïyaæ bhajyeteti bhÃva÷ / *{nahÅ}* ti / yathà dehagehÃdyupalak«ita÷ p­thivÅbhÃga÷ sthÃsyatÅti svadehagehanÃÓe na pravarteta svayameva kaÓcit prek«ÃpÆrvakÃrÅ, evamahamarthopalak«ita÷ prakÃÓa÷ sthÃsyatÅti buddhyà na svanÃÓÃya mok«Ãya j¤ÃtÃhamartha÷ pravarteteti bhÃva÷ / cittvÃt svayaæprakÃÓatvam, tata÷ pratyaktvaæ, tataÓcÃtmatvaæ cito j¤Ãnasyaiva, na tu tadbhinnasyÃhamarthasyeti pak«aæ pratik«ipati *{etene}* ti / ahaæ jÃnÃmÅti pratyaye caitanyaikarÆpa÷ parÃgbhinna÷ pratyak ya÷ jÃnÃmÅti pratÅyate, sa÷ prakÃÓa evÃtmà / tasminnadhi«ÂhÃne bhÃsamÃna÷ tadadhÅnaprakÃÓa÷ ahamartho yu«madarthalak«aïa eva-parÃgarthasvarÆpaæ eva, tannÃtmetyartha÷/ tasminnityanena cidbhinnatvaæ, tadbalanirbhÃsitatayeti asvaprakÃÓatvaæ, lak«aïato yu«madartha eveti parÃktvaæ cÃhamarthasyÃnÃtmatve liÇgamuktam lak«aïata÷-svarÆpata÷; yadvà asvayaæprakÃÓatvaliÇgÃt / j¤Ãnaæ svaprakÃÓaæ j¤ÃnatvÃt, j¤Ãnaæ pratyak svayaæprakÃÓatvÃt, j¤ÃnamÃtmà pratyaktvÃditi prayogatrayam, ahamartho na svayaæprakÃÓa÷cidbhinnatvÃt, ahamartha÷ parÃk anyÃdhÅnaprakÃÓatvÃt, ahamartho nÃtmà parÃktvà diti prayogatrayaæ cÃtragarbhitam / asya pratik«evayukti÷ *{partyak«avirodhÃ}* diti / cito j¤ÃnasyÃ'tmatve dharmigrÃhakamÃnabÃdho 'tra vivak«ita÷ / pratyak«eïa tasya dharmatvenaiva pramÅyamÃïatvÃt / ahamartho yu«madartha iti pratij¤ÃvÃkye virodhamÃha aham iti / mÃtà vandhyeti pratij¤Ãtulyeyamiti yÃvat / nanu yu«madartha iti Ê Ãk«aïikaæ parÃktvaparam / nÃto virodha÷ / parÃktvaæ cÃhamarthasya cidadhÅnaprakÃÓatvÃdityatrÃ'ha *{na cÃsÃ}* viti / atra prayoga÷- ahamartho 'nanyÃpek«aprakÃÓa÷ caitanyadharmakatvÃt, yannaivaæ yannaivaæ yathà ghaÂa iti / prÃtyak«ikÅ dharmatvena pramitiÓcaitanyasyÃ'tmatve pÆrvaæ bÃdhakatvenoktà / athÃ'numÃnikÅæ tÃæ tathÃtvenÃ'ha *{prakÃÓaÓce}* ti / muktÃvahamarthasya sadbhÃve pÆrvaæ tarka ukta÷/ atha tadà muktasyÃhantvena bhÃne 'numÃnaæ samagrÃÇgakanyÃyamukhena prapa¤cayati *{sa ce}* ti / *{na caivam}* iti / evaæ bhÃsamÃnatve- ahantvena bhÃsamÃnatve muktasya saæsÃriïa ivÃj¤atvÃdi nÃpÃdayituæ Óakyate, muktatvavirodhÃt-ÓÃstrasiddhamuktidaÓÃbhÃvyaj¤Ãnaniv­ttyÃdivirodhÃdityartha÷ / muktÃtmà aj¤ÃnavÃn saæsaraïadharmavÃn và ahantvena bhÃsamÃnatvÃt saæsÃryÃtmavaditi anumÃnaæ muktaviÓe«a- pratipÃdakaÓÃstrabÃdhitamiti bhÃva÷ / nanu nÃsmÃbhiraj¤atvÃdi muktasya sÃdhyate / kintu ahantvena bhÃseta yadi muktÃtmÃ, tarhyaj¤ÃnÃdimÃn syÃditi prasa¤janameva kriyata iti cettatrÃpyÃha *{atadupÃdhitvÃ}* diti / tatpratyayasya-ahamitipratyayasya, atadupÃdhitvÃcca-aj¤ÃnakÃraïakatvÃbhÃvaccetyartha÷ / ÃpÃdyÃpÃdakayorvyÃpyavyÃpakabhÃve sati hyÃpÃdanaæ yujyate / nÃtra so 'sti tanniyÃmakahetuhetumadbhÃvÃdyabhÃvÃditi bhÃva÷ / aj¤ÃnopÃdhiriti bahuvrÅhi÷ aj¤ÃnamupÃdhi÷ prayojakaæ yasyeti / vÃmadevÃdÅnÃmityÃdipadena mahÃdevÃdirgrÃhya÷ / atatpratyayetiprÃcÅnamudritapÃÂhastvaÓuddha÷ / etatpratyayeti vÃ, ahaæpratyayeti và pÃÂha÷ saæbhÃvyate / *{ahameva ce}* ti rudravÃkyamatharvaÓirasi / niv­ttasavÃsanÃvidyÃdo«ÃïÃmapi ahaæpratyayadarÓanÃt nÃsyÃj¤ÃnopÃdhitvaæ saæbhavatÅti bhÃva÷ / *{ahamanna}* mityÃdimuktÃnusandhÃnavÃkyamapyatrÃnusandheyam / nanvete«Ãæ bÃdhitÃnuv­ttirÆpo 'haæpratyaya ityatrÃpyÃha *{tathe}* ti / avidyÃsmitÃrÃgadve«ÃbhiniveÓÃ÷ pa¤ca kleÓÃ÷ / kleÓagrahaïaæ karmavipÃkÃÓayÃnÃmupalak«aïam / *{kleÓakarmavipÃkÃÓayairaparÃm­«Âa÷ puru«aviÓe«ar iÓvara }*iti hi yogatantre prasiddham / sarvadà sarvathÃvidyÃrahitasyeÓvarasyÃhamiti svÃtmani pratyayo nÃvidyÃdimÆla÷ saæbhavediti hÃrdam / s­«ÂiprÃkkÃle 'haÇkÃrÃdyupÃdherabhÃvÃttadÃnÅntano 'haæpratyayoneÓvarasya paropÃdhiprayukta÷, kintu svarÆpaprayukta eveti pradarÓanÃya s­«ÂisaÇkalpavÃkyopÃdÃnam / cidacidantaryÃmisva rÆpapÃmarÓÅ *{hantÃhami}* tyahaæÓabda÷ / muktaprÃpyaparasvarÆpavÃcÅ *{yasmÃ}* diti gÅtÃvÃkyebhagavato 'haæÓabda÷ / naca sopÃdhirÅÓvaro 'ntaryÃmÅ muktaprÃpyo và bhavatÅti bhÃva÷ / tathà m­tyusaæsÃrasÃgaratÃrakaæ Óuddhameva svarÆpaæ bhagavato 'hamiti nirdi«Âaæ *{te«Ãmaha}* mityatra / nahi svayaæ sopÃdhiritaropÃdhimocanasamartha iti bhÃva÷ / pit­tvarak«akatvÃdyabhiprÃyaæ ca *{ahaæ bÅjaprada÷pite}* ti / ahaæÓabditaæ jagatkÃraïasvarÆpaæ nÃj¤Ãnopahitaæ, na và j¤ÃnamÃtram, kintu sarvaj¤amiti j¤ÃpanÃya copÃttaæ *{vedÃham}* iti vacanam / na cai«Ãæ ni«k­«ÂasvarÆpavi«ayÃïÃmahaæÓabdÃnÃæ bahÆnÃmamukhyatvaæ yuktam / kintu pratyaktvaprav­ttinimittakatvÃnmukhyatvamahantvena svarÆpabhÃnaprayuktatvameva ceti bhÃva÷ / nanvevamahambhÃvasyÃ'tmasvarÆpatve 'haÇkÃrasya k«etrÃntarbhÃvavacanaæ tyÃjyatvapratipÃdanaæ ca gÅtÃsthaæ kathamityatrÃ'ha *{evaæ ce}* ti / ÃvyaktikapariïÃmabhedena- pradhÃnapariïÃmamahatpariïÃmenÃhaÇkÃreïa / anahamahaæ kriyate 'nenetyahaÇkÃra÷ / karaïaæ ca mÃnasam / tathà cÃnahami dehe 'hamabhimÃnaheturanÃtmani ÃtmabhramaheturahaÇkÃra÷ k«etrÃntargatatvenopadi«Âa iti phalitam / atha *{ahaÇkÃraæ balaæ darpam}* iti tyÃjyatvenoktasyÃhaÇkÃrasyÃbhijanÃdinimittadurabhimÃnamÆlagarvarÆpatvamÃha *{bahumantavye}* ti / anahamahaæ kriyata iti cÃtra vyutpatti÷ / praÓastakulÅnadehÃvÃtmÃbhimÃna ityartha÷ / sacÃyaæ pÆjyÃvamÃnanahetugarvahetutvÃdgarva ityujyate iti bhÃva÷ / cvyarthamantarbhÃvyobhayatra vyutpatti÷ / cvyarthamanantarbhÃvya tu vyutpanno 'haÇkÃra iti Ãtmani ahaæ buddhivÃcÅti viveka÷ / *{tasmÃ}* diti / abÃdhitÃhaæbuddhirmukhyÃ'tmagocaraiva / dehÃdau tu sà bhrÃntilak«aïaiveti bhÃva÷ / atra saævÃdipurÃïaratnavacanaæ *{ÓrÆyatÃm}* iti / *{Ãtmanye«a na do«Ãya Óabdo 'hamiti yo dvija / anÃtmanyÃtmavij¤Ãnaæ Óabdo và bhrÃntilak«aïa÷ }*// iti ca tatratyamatrÃnusandheyam / Ãtmavij¤Ãnam- ahambuddhi÷ / Óabdo 'haæÓabda÷ / vÃsi«Âhanandanena-vasi«Âhaputrasya Óakte÷ putreïa bhagavatà parÃÓareïa / dehÃtmabhramÃkÃraparÅk«Ãto 'pi svÅkÃryamahamarthatvamÃtmana ityÃha *{na ca j¤aptÅ}* ti / anÃtmabuddhi÷- anÃtmanyÃtmabuddhi÷ / tathaiva pÃÂha÷ syÃditi saæbhÃvyate / j¤aptimÃtrasyÃtmatve sthÆlÃsaævidityeva dehÃtmabhramasyÃ'kÃra÷ syÃt / natu sthÆlo 'hamiti / ato 'pyÃtmÃhamartha eva / yasmin sati ahamiti buddhirdehe udeti / apakrÃnte ca na / so 'yamÃtmÃhamartha eveti ca yuktamabhyupagantumiti bhÃva÷ / *{ata÷ pratyak«asiddhatvÃduktanyÃyÃgamÃnvayÃt /}* *{avidyÃyogataÓcÃtmà j¤ÃtÃhamiti bhÃsate //14//}* iti j¤ÃturÃtmano muktyÃdau sarvadÃpyahaæbhÃvabhÃnasamarthanaprakaraïam *{yaduktam-aja¬atvÃdvittirevÃ'tmeti; tatredaæ vÃcyaæ kimidamaja¬atvaæ nÃmeti / yadyucyeta-sadapi yanna prakÃÓate tajja¬am, tadviparÅtamavyabhicaritaprakÃÓasattÃkamaja¬amiti; tathà sati sukhÃdibhirvyabhicÃrÅ hetu÷ / na khalu sukhadu÷khecchÃdayo vidyamÃnà api kadÃcidamavabhÃsamÃnà bhavanti / svasattÃprayuktaprakÃÓatvamapi dÅpÃdibhiranaikÃntikam / j¤ÃnavyatiriktaprakÃÓÃnaÇgÅkÃrÃccÃsiddhatÃ, viruddhatà ca / yadi matam-avyabhicaritaprakÃÓo 'pi sukhÃdiranyasmai prakÃÓata iti ghaÂa iva ja¬atÃæ nÃtivartate, tenÃnÃtmeti; j¤Ãnaæ và kiæ svasmai prakÃÓate? anyasyaiva hi tadapi jÃnato 'hamarthasya prathate 'haæ jÃnÃmÅti, ahaæ sukhÅtivat / tena svasmai prakÃÓamÃnatvamabhipretya prayujyamÃno 'ja¬atvaheturasiddha÷ saævidi / ata÷ sattayaiva svamÃtmÃnaæ prati sidhyannaja¬o 'hamartha evÃtmà / tatsaæbandhÃyattà tu j¤ÃnasyÃpi prakÃÓatà / ata eva hi svÃÓrayacetanaæ prati prakaÂatÃ, itaraæ pratyaprakaÂatà ca j¤Ãnasya sukhadu÷khaderiva / nacaivamÃtmÃntarasaæbandhamarthÃntaraæ vÃpek«yÃyamÃtmÃ'tmane prakÃÓate / etaccÃnantaramevopapÃdayi«yate /}* iti j¤ÃnÃtmatvasÃdhakÃja¬atvadÆ«aïam *{na ca j¤Ãnena sahopalambhaniyamo 'hamarthasyÃrthÃntaratÃæ vÃrayati, j¤ÃnasyÃpi tathÃtvaprasaÇgÃt / tadapi hi tena niyatena sahopalambhamityahamarthÃdanarthÃntaraæ mithyÃrÆpamevÃ'padyeta / asiddhaÓca saævidviÓe«ai÷ sahopalambhaniyama÷, pratyekaæ vyabhicÃradarÓanÃt / na ca viÓe«amÃtraæ nirdhÆtanikhilavi«ayaviÓe«opaÓle«aæ và vittimÃtramasti, yena sahopalambhaniyama÷}* *{saævediturabhidhÅyeta / sÃmÃnyaæ tu sadapi saugaterna vastutayÃ'sthÅyate / samastav­ttipratyastamaye 'pi svaya¤jyotirayamÃtmÃvati«Âhata iti ca vak«yÃma÷ / svavÃgvighÃtaÓca-ekaæ dvÃviti nirdeÓÃt / dvayorhyekakriyÃnupraveÓe sahaÓabda÷, Ói«yeïa saha gacchatyÃcÃrya iti yathà / api ca nilataddhiyoriti dve upÃdÃya abheda ityekatvavidhi÷ savitrÅvandhyÃtvavidhiriva / anekÃntaÓca saævidi prati«idhyamÃnairja¬atvÃdibhi÷; sarvaj¤aj¤Ãnena sahopalambhaniyamabhÃgibhi÷ saæsÃrij¤ÃnaiÓca / te«ÃmabhedÃbhyupagame j¤Ãnasya ja¬atvamÆrtatvÃdi, buddhasya baddhatvamityÃpadyeta / niyamenaikaj¤ÃnasiddhatvamapyuktaprakÃreïa pratyu}* *{ktam / vipak«avyatirekaÓcÃsiddha÷ / bhavatu niyamenaikaj¤Ãnasiddhatvaæ j¤Ãnaj¤eyaj¤Ãt­ïÃm, mà ca bhÆdabheda÷; ko virodha÷? /}* ahamarthasyÃ'tmatvaæ nigamayati *{ata}* iti / jÃnÃmyahamiti j¤Ãnadharmitvena pratyak«asiddhatvÃdahamarthasyaivÃ'tmatvam / ahantvena tasya muktÃvapi bhÃne 'numÃnamuktamÃgamaÓca / pratyaktvÃnyathÃnupapatitalak«aïastarko 'pyukta Ãtmano 'hamarthatvavyavasthÃpaka÷ / sthÆlo 'hamiti dehÃtmabhramarÆpÃvidyÃsaÇgateÓca j¤ÃtÃhamartha evÃtmÃ, sa ca sarvadÃhamiti bhÃsate iti kÃrikÃrtha÷ / Ãtmà j¤ÃtaivetyatrÃpi pratyak«ÃdikamastÅti garbhitamatra / pratyak«aæ cÃhaæ jÃnÃmÅtyÃdikaæ prasiddhameva / j¤Ãnasya dehÃdidharmatvani«edhena pariÓe«ÃnumÃnamapi siddham / sÃstravacanÃni cÃgre mÆla eva nirdek«yante / j¤ÃnasamÃnÃÓrayatvÃdaj¤ÃnasyÃj¤Ãt­tve Ãtmano 'vidyÃnvayÃyoga iti tarko 'pyaktaprÃya iti / evaæ j¤ÃturahamarthasyÃtmatvaæ vyavÃsthÃpi //14// atha j¤ÃnasyÃ'tmatve sÃdhakatvena parairupanyastamaja¬atvamapi vikalpya dÆ«ayati *{yadukta}* mityÃdinà / tadviparÅtamityasya vivaraïa *{mavyabhicarite}* tyÃdi / avyabhicarita÷-niyata÷ prakÃÓo yasyÃ÷, evaæbhÆtà sattà yasya, tadaja¬amityartha÷ / svasattÃvyÃpakaprakÃÓatvamaja¬atvamiti yÃvat / *{tathà satÅ}* ti/ anÃtmasu sukhÃdi«vapi niruktÃja¬atvasya sattvÃt vyabhicÃra ityuktaæ bhavati / aja¬atvaprakÃrÃntaraæ dÆ«ayati *{svasatte}* ti / yasya svasattayaiva prakÃÓa÷, tatsvasattÃprayuktaprakÃÓam, tattà ja¬atvamityapi pradÅpÃdau vyabhicÃri / dÅpasya prakÃÓe hi na dÅpÃntarÃpek«Ã / nanu cak«urÃderapek«Ãstyeva tatreti cet; astu nÃma; tÃvatà svasattÃprayuktatÃyà anapÃyÃt / svasattÃmÃtraprayuktatvavivak«Ã tu na saæbhavati, saævidyasiddhe÷ / vijÃtÅyÃtmÃpek«atvÃttatprakÃÓasya / etaccÃnantarameva sphuÂÅbhavi«yati / dÆ«aïÃntaramapyÃha *{j¤Ãne}* ti / j¤Ãnato dharmo 'tirikta÷ prakÃÓo nÃma nÃbhimata÷ / j¤Ãnameva tu prakÃÓarÆpam / tat svasattÃprayuktaprakÃÓatvarÆpo heturasiddha÷ pak«e j¤Ãne / tatprakÃÓaæ nityamabhyupagacchata÷ tasya svasattÃprayuktatvakÅrtanaæ viruddhaæ ca / yadvà prakÃÓavattvasya saævidyupagame 'bhimatanirviÓe«atvavirodha iti bhÃva÷ / svasmai svayaæ bhÃsamÃnatvarÆpamaja¬atvamÃtmatve sÃdhakaæ tu svarÆpÃsiddhamityÃha *{yadi matam}* iti / j¤ÃnaprakÃÓasya tadÃÓrayanibandhanatvamÃha *{tatsaæbandhe}* ti / prakÃÓatÃ-j¤ÃnarÆpatÃ, prakÃÓamÃnatà và / svÃÓrayÃya svavi«ayaprakÃÓakatvarÆpaæ j¤Ãnatvaæ, prakÃÓamÃnatà cÃtmadharmatÃhetuke eva / nahi svÃÓrayÃdanyasmai svavi«ayaæ prakÃÓayati j¤Ãnaæ, svayaæ và prakÃÓate iti bhÃva÷ / *{ata}* iti / svasmai svayaæ bhÃsa mÃnatvamahamarthasyaiveti sa evÃtmetyartha÷ / prakaÂatÃ-prakÃÓamÃnatà / ÃtmÃntarasaæbandham-ÃÓrayÃntarasaæbandham / arthÃntaraæ-j¤ÃnÃdi / *{etacce}* ti / *{ananyasÃdhana }*ityetadvivaraïa iti bhÃva÷ / saævida ÃtmatvamÃdhakamaja¬atvaæ pradÆ«ya j¤ÃtrÃde÷ saævidabhedasÃdhakaæ prakaÂasaugatÃbhimataæ sahopalambhaniyamaæ dÆ«ayati *{naca j¤Ãnene}* ti / *{j¤ÃnasyÃpÅ}* ti / mithyÃbhÆtenÃhamarthena sahopalambhanaiyatyataulyÃtsaævidastadabhedÃt mithyÃtvaprasaktiriti bhÃva÷ / abhimataviruddhÃpÃdakatvÃddhetorbhavadÅyasya viruddhatvamiti hetudo«a udbhÃvito bhavati / ahamarthena sahaivopalambhaæ saævida upapÃdayati *{tadapÅ}* ti / niyatena-svaprakÃÓavyÃpakaprakÃÓavatà / tena-ahaÇkÃreïa / sahopalambho yasya tat sahopalambham / ki¤ca, tadupalambhavyÃpyopalambhavattvarÆpo hi sahopalambhaniyama÷ parai÷ tadabhedasÃdhako mata÷ / sa cÃyamahamarthasya saævidabhedasÃdhane pak«e 'siddha ityÃha *{asiddhaÓce}* ti / atra vikalpa÷-kiæ j¤ÃnaviÓe«eïa tena tena sahopalambhaniyamo 'hamarthasya vivak«ita÷, uta j¤ÃnaviÓe«amÃtreïa, Ãhosvit j¤ÃnamÃtreïeti / tatrÃdye 'siddhi÷, cÃk«u«Ãdij¤ÃnaprakÃÓamantarÃpi ahamarthasya j¤ÃnÃntaraprakÃÓe prakÃÓamÃnatvÃditi *{pratyekaæ vyabhicÃradarÓanÃ}* dityuktam / dvitÅyat­tÅyakalpayorde«amÃha *{naca viÓe«e}* ti / *{na nirviÓe«aæ sÃmÃnyam}* iti nyÃyÃccÃk«u«Ãdivyatiriktaæ j¤ÃnaviÓe«amÃtraæ j¤ÃnamÃtraæ và nÃsti / tattadviÓe«aprakÃÓavyabhicÃraÓcÃhamarthaprakÃÓasyokta eva tattadviÓe«aprakÃÓÃbhÃve 'pyahamarthaprakÃÓata iti bhÃva÷ / nanvevamapi j¤ÃnatvÃvacchinnaprakÃÓenÃvyabhicÃra eva / ahamarthaprakÃÓe j¤ÃnatvÃvacchinnaprakÃÓadhrauvyÃdityatrÃha *{sÃmÃnyam}* iti / anuv­ttasÃmÃnyÃnupagamÃtsaugatairevaæ hetuste«Ãæ durvaca iti bhÃva÷ / vinÃpi j¤ÃnaprakÃÓenÃhamarthaprakÃÓo 'stÅtyÃha siddhÃntarÅtyà ca *{samaste}* ti / *{svavÃ}* giti / sÃhityasya bhedaniyatatvÃtsahaivopalambhamÃnatvahetuvyapadeÓa eva bhedavyapadeÓarÆpa iti tena saævidahamarthayoraikyasÃdhane pratij¤ÃhetuvÃkyayorvirodha ekaæ dvitvÃditivaditi bhÃva÷ / pratij¤ÃhetughaÂakapadayorvirodhamuktvà pratij¤ÃghaÂakapadayostamÃha *{api ce}* ti / *{sahopalambhaniyamÃdabhedo nÅlataddhiyo}* rityevaæ hi te«Ãæ pratij¤Ã / dvitvaviÓi«Âe 'traikatvavidhirjananÅvandhyÃtvavidhiriva vyÃhata iti yÃvat / j¤Ãnaj¤ÃtrorabhedasÃdhanadÆ«aïaprasaÇge 'smin j¤Ãnaj¤eyayorabhedasÃdhakaprayogadÆ«aïÃdisÃdhamadÆ«aïaprakÃrasÃmyÃdi ti dhyeyam / Óabdado«amuktvÃr'thado«amanyamÃha *{anekÃntaÓce}* ti / saævida÷ svayaæprakÃÓatvÃjja¬atvÃdiprakÃÓakÃle j¤ÃnaprakÃÓopi niyata÷ / tathà ca saævidà sahopalambhaniyamabhÃjÃæ ja¬atvamÆrtatvÃdÅnÃæ saævidabhede saævido ja¬atvamÆrtatvÃdiprasaÇga÷ / dharmadharmibhedÃnupagamÃt, abhedepyÃdhÃrÃdheyabhÃvapratÅtyupagamÃcca / evaæ sarva j¤asya baddhaj¤ÃnÃnÃmupalambhe niyamena buddhaj¤Ãnamapyupalamyate, te«Ãæ buddhaj¤ÃnamahopalambhÃnÃæ buddhaj¤ÃnÃbhede buddhasya baddhatvÃpatti÷ / tatra tatrÃbhedÃnupagame cÃnaikÃntyaæ hetoriti bhÃva÷ / abhedasÃdhakaæ hetvantaramapi tulyarÅtyà nirasyati *{niyamenaike}* ti / ekaj¤Ãnasiddhatvam -ekaj¤Ãne dvayo÷ prakÃÓamÃnatvam / nirÃsaprakÃraÓca-ekaj¤Ãnavi«ayatvenÃhamarthe saævidabhedasya sÃdhane tulyanayenÃhamarthÃbhedo 'pi saævidi prasajyeta / cÃk«u«Ãdij¤ÃnaviÓe«eïaiva siddhatvaæ cÃhamarthasyÃsiddham / j¤ÃnÃntarato 'pi siddhe÷, svÃpe svata÷ siddheÓceti / aprayojakatvamapyÃha *{vipak«e}* ti / vipak«avyatireka÷-vipak«e bÃdha÷ / tadasiddhimevopapÃdayati *{bhava}* tviti / sÃdhyÃbhÃvavati hetorv­ttÃvÃpÃdyamÃnÃyÃæ bÃdhakastarko nÃsti / ato 'prayojako heturiti bhÃva÷ / *{kimaprakÃÓarÆpatvÃt prakÃÓamanurudhyate /}* *{vyavahÃrÃya nÅlÃdirÃhosvittadabhedata÷ //15//}* *{iti sandihyamÃnatvÃnnÃbheda÷ Óakyanirïaya÷ /}* *{bodhyasthaÓcai«a niyamo na punarbuddhiboddh­ga÷ //16//}* *{spa«ÂaÓca pratyak«abÃdha÷, sarvaj¤Ãne«u vedyÃdiva vitterapi vediturbhedasyÃparok«atvÃt / naca pratiyogina÷ pratyak«atvaæ d­Óyatvaæ và bhedasyÃ'parok«ye tvapek«itavyam, siddhimÃtreïa tadupapattÃvaprayojakatvena tadviÓe«asyÃnÃk«epÃt / anavabhÃsamÃne 'pi pratiyogini bhÃvÃ÷ svarÆpata eva vilak«aïÃ÷ pratyak«yanta iti sarvalokasvasÃk«ikametat /}* *{nanu jÅvato bhedapratyak«asya Óirasi padanidhÃnena sahopalambhaniyamasyÃbhedena pratibandhagrahaïamiti kathamiva tatastadvÃdhasaæbhava÷ / tathÃsati hi jvÃlÃbhedÃnumÃnamapi tadekatvapratyabhij¤ayÃpodyeta / aviÓe«aj¤o devÃnÃæ priya÷ / tatra hi kÊptakÃraïado«Ãnuv­ttau satyÃæ jÃyamÃno 'parok«ÃvabhÃso na niravadyapratyak«apÆrvakamanumÃnaæ bÃdhitumarhati / tathÃhi-aciranirvÃpitÃropite«vekavartibhÃgavarti«u bahu«udÅpe«u tadbhedÃdarÓina÷ susad­Óatayà sa evÃyamiti sm­tirupajÃyate iti d­«Âam / ato 'nyatrÃpyapratibandhapu«kalakÃraïakramopanipÃtÃdavayavaviÓle«Ãcca susad­Óanirantaraprav­ttapradÅpapravÃhÃlambanaiva tathà matiriti niÓcÅyate / tathaikanÃnÃtvapratyaya÷ svata÷prÃptendriyav­ttiviparyayaprayukta÷ samasamayopajÃyamÃnÃnekÃnavadyapratyak«apratik«iptavi«ayaÓcadvicandrÃdau d­«Âa iti nÃsau tatraikatvÃnumÃnamabhibhavituæ prabhavati / na caivamiha j¤Ãt­j¤Ãnaj¤eyavivekasÃk«ÃtkÃrÅ pratyaya iti pratiruïaddhyevÃyamihÃbhedÃnumÃnodayaprasaktim / na copalabdhisÃhityaniyamÃdeva tathÃtvamatrÃnumeyamiti yuktam, vipak«e bÃdhakÃnupalabdhe÷ / saævidadhÅnasiddhitayÃpi tathà niyamopapatte÷ / anaindriyikatvena ca tadv­ttiviparyayasyÃki¤citkaratvÃt / yogyÃnupalambhaparÃk­tatvÃcca bÃdhakapratyayasya / api ca vi«ayasiddhirhi saævit / sà ca svayaæprakÃÓetyavivÃda÷ / tenÃvarjanÅyastathà niyama÷ / naca bhedo 'pi siddhimantareïa sidhyedityanunmattena yuktamÃpÃdayitumityalamanenÃnubhavaparÃhatamatÃtivyÃkulÅkaraïena /}* (iti saugatÃbhimatagrÃhyagrÃhakavikalpapratyuddhÃranirÃkaraïam) *{aprakÃÓÃtmanaÓca nÅlÃde÷ prakÃÓa ityanubhavasiddhatvÃnna samarthanÃntaraæ prÃrthayate / Ãtmà tu prakÃÓasvabhÃva eva / na ca tÃvatÃj¤Ãnatvam, svatantratvÃt / paratantramÃgantu yÃvadarthendriyasannikar«ÃdikÃraïasannidhÃnamavati«ÂhamÃnamarthÃvacchinnarÆpaæ j¤Ãnamiti prÃgevÃvocÃma / Ãtmà tu svatantro j¤Ãtà ahamiti pratyÃtmaæ prathate / yadipunarÅd­Óo 'pyayamananyÃdhÅnasiddhitayà j¤Ãnamabhilapyate, abhilapyatÃæ kÃmam / tathÃpi j¤Ãnavadevedaæ j¤Ãnam, na j¤aptimÃtratayà /}* (ityadvaityabhimatagrÃhyagrÃhakavikalpapratyuddhÃranirÃkaraïam) *{ata eva hi cchandogÃ÷-'atha yo vededaæ jighrÃïÅti sa ÃtmÃ' ityÃdyÃmananti / tathà 'katama ÃtmÃ' iti praÓnapÆrvakamidameva lak«aïamÃmananti vÃjasaneyina÷ 'yo 'yaæ vij¤Ãnamaya÷ prÃïe«u h­dyantarjyoti÷ puru«a÷' iti / atra hi yo 'yaæ sarvalokÃnubhavasiddho vividhavi«ayavedanapracura÷ prÃïe«u prerakatayà sthito h­dayÃyatane antarjyoti÷ ahamiti pratyaktvena prakÃÓate, sa puru«a iti yathoditamevÃtmasvarÆpamupadiÓyate / 'e«a hi dra«Âà Órotà ghrÃtà rasayità mantà boddhà kartà vij¤ÃnÃtmà puru«a÷' ityÃtharvaïÃ÷ / tathà 'vij¤ÃtÃramare kena vijÃnÅyÃditi' 'na paÓyo m­tyuæ paÓyati na rogaæ nota du÷khatÃm' 'sa uttama÷ puru«a÷ nopajanaæ smarannidaæ ÓarÅram' 'evamevÃsya paridra«ÂurimÃ÷ «o¬aÓakalÃ÷ puru«ÃyaïÃ÷ puru«aæ prÃpyÃstaæ gacchanti' 'tasmÃddhà etasmÃnmanomayÃdanyo 'ntara Ãtmà vij¤Ãnamaya÷' ityÃdyÃ÷ /}* *{'satyaæ j¤Ãna' mityatrÃpi brahmalak«aïanirdeÓe j¤ÃnaÓabdo na j¤ÃnamÃtravacana÷ ; api tu tadvadvacana÷ / tadvacanatve 'liti' iti ÃdyudÃttatvaprasakte÷ / antodÃttaÓcÃyaæ j¤ÃnaÓabda÷ / matvarthÅyÃcpratyayÃntatve tathÃtvaæ ghaÂate; nÃnyathetyetat paramÃtmanirÆpaïe atinipuïamupapÃdayi«yÃma÷ / aitareyopani«adapi 'praj¤Ãnaæ brahye'tyuktvà 'sa etena prÃj¤enÃtmanÃ' iti prak­«Âaj¤ÃnavantameveÓvaraæ darÓayati / tat siddhaæ j¤ÃtaivÃyamÃtmeti //}* (iti dehÃdivilak«aïapratyagÃtmasvarÆpanirÆpaïaprakaraïam) *{kiæ punarasmin dehÃdivyatirekiïi cetane pratyagÃtmani pramÃïam? / anu}* *{mÃnamiti nayavicak«aïo 'k«apÃda÷ / yadÃha "}* *{icchÃdve«aprayatnasukhadu÷khaj¤ÃnÃ- nyÃtmano liÇga}* *{"m iti /}* *{kimamÅ«ÃmÃtmanÃvinÃbhÃvo dhÆmadhvajaviÓe«eïeva dhÆmaviÓe«asya d­«Âa÷? hantaivaæ tata eva tatpramite÷ kimanumÃnena? / mÃbhÆdviÓe«atodarÓanam; sÃmÃnyatastu bhavi«yati / tathÃhi-icchÃdaya÷ kÃryatvÃnityatvaguïatvÃdibhi÷ ÓabdÃdaya ivÃ'ÓritatayÃnumÅyante / yaÓcai«ÃmÃÓraya÷ sa Ãtmà / guïatvaæ ca pariÓe«Ãt / na sÃmÃnyaviÓe«asamavÃyÃbhÃvÃ÷ anityatvÃt / na dravyaæ karma vÃ, vyÃpakadravyasamavÃyÃditi / viÓe«aguïatvaæ cÃnityatve satyasmadÃdyekendriyagrÃhyatvaniyamÃt rÆpÃdivat / evamÃÓrayamÃtramupasthÃpayanto 'nvayavyatirekiïo hetava÷ dravyÃntaraguïatvaæ ca pratyÃcak«Ãïai÷ kevalavyatirekisÃdhanairÃtmagocaratayà niyamyante / tathà hi bhavati-icchÃdayo na mahÃbhÆtaguïÃ÷, svÃtmana eva pratyak«atvÃt; abÃhyendriyagrÃhyatvÃddhà / ye bhÆtaguïÃste svÃtmaparÃtmapratyak«Ã÷ bÃhyakaraïapratyak«ÃÓca, yathà rÆpÃdaya÷ / na tathecchÃdaya iti na tadguïÃ÷ / dikkÃlamanÃæsi puna÷ na viÓe«aguïavanti; nÃpi tadguïÃnÃæ pratyak«atvamiti na te«Ãmapi guïÃ÷ / akÃraïaguïapÆrvatvÃt ayÃvaccharÅrabhÃvitvÃdityÃdaya÷ ÓarÅraviÓe«aguïatvaprati«edhahetava÷ prÃcÅnÃÓcÃtrÃnukra«ÂavyÃ÷ / tenecchÃdayo na ÓarÅraguïÃ÷ tadguïabhÃvÃpavÃdapramÃïavattve sati guïatvÃt / ye yathoktasÃdhyà na bhavanti, te yathoktasÃdhanà api na bhavanti; yathà rÆpÃdaya÷ / yathoktasÃdhanÃ÷ punaricchÃdaya iti yathoktasÃdhyà eveti / vimatipadÃspadebhya÷ ÓarÅrÃdibhyor'thÃntaraguïà icchÃdaya iti và pratij¤Ã / yathokta eva hetu÷ / udÃharaïaæ ca prayoktavyam / sÃmÃnyena vÃnvaya÷ pradarÓanÅya÷-yo yadguïabhÃvÃpavÃdakapramÃïavattve sati guïa÷, sa tator'thÃntarasya guïa÷; yathà p­thivyÃdibhya÷ Óabda iti ÃkÃÓasiddhivadÃtmasiddhiriti /}* (iti vilak«aïÃtmana ÃnumÃnikatvapak«anirÆpaïam) *{idamapi na samÅcÅnamityeke / tathÃhi-anvayavyatirekihetubhirdehÃdisÃdhÃraïamÃÓrayamÃtramavagamitam / na ca tÃvatÃ'tmasiddhi÷ / kevalavyatirekÅ tu sÃdhanadaÓÃmeva nÃsÃdayati, sapak«ÃnvayavirahÃt, asÃdhÃraïavat / nacaivaæ kevalÃnva}* *{yino vipak«avyatirekadarÓanavikalatayà sÃdhÃraïavadasÃdhanatvam / deÓakÃlÃdiÓaÇgitopÃdhivigamepyanvayadarÓanena sÃdhyÃnvitasvabhÃvatayà pariniÓcitatvÃt / naca sÃdhanÃbhÃve sÃdhyÃbhÃvadarÓanamÃtreïa sÃdhyÃnvitasvabhÃvatvaæ Óakyaæ niÓcetum / abhÃvasyÃnantadeÓavyÃpitayÃnavayavena grahaïasyaiva du«karatvÃt, kalayÃpyanyatrav­ttau saæbandhe niyamÃsaæbhavÃt / sandehagrastatvÃcca-kiæ sÃdhanÃbhÃvaprayukta÷ sÃdhyÃbhÃva÷, kiæ và nimittÃntaraprayukta iti / p­thivyÃdibhyor'thÃntaraguïatvapratij¤Ãpi dravyÃntarÃprasiddheraprasiddhaviÓe«aïà /}* (iti naiyÃyikÃbhimatÃtmÃnumÃnanirÃsa÷) *{etena sÃÇkhyodÅritasÃdhanabhedà apyapodità veditavyÃ÷ saÇghÃtaparÃrthatvÃdaya÷ / tathà ca tÃneva tÃvadÃdito vyÃkurmahe-}* *{"}* *{saÇgÃtaparÃrthatvÃtrriguïÃdiviparyayÃdadhi«ÂhÃnÃt /}* *{puru«o 'sti bhokt­bhÃvÃt kaivalyÃrthaæ prav­tteÓca }*// *{"}* *{ayamartha÷-dehendriyÃdaya÷ parÃrthÃ÷ saÇgÃtatvÃcchayanÃsanaÓaraïÃdivat / pratyak«aæ ca ÓarÅrasya saÇghÃtatvaæ, bhÆtÃnÃæ ca / avyaktamahadahaÇkÃrendriyÃïÃæ ca sukhadu÷khamohÃtmatayà tathÃtvamanumeyaæ tadvadeva / na cendriyÃïÃmÃhaÇkÃrikatvasyÃbhyupetasya, sÃdhyantvÃbhimatapÃrÃrthyadharmasya cÃsaæhataparÃrthatvasyÃnyathÃtvÃpÃdanÃdubhayaviÓe«aviruddhatvaæ heto÷; ahaÇkÃrÃnvayavyatirekÃnuvidhÃnena "}* *{devà vaikÃrikÃ÷ sm­tÃ÷}* *{"}* *{ityÃdyÃgamabalena prakÃÓalÃghavaguïÃnvayena ca vaikÃrikÃbhidhÃnasÃttvikÃhaÇkÃrabhedayonitvasyendriyÃïÃæ pramÃïasiddhasyÃpavÃdÃnupapatte÷ / Ãtmanastu saÇghÃtatve tasyÃpi saÇghÃtÃntarÃrthatayÃnavasthÃpattyà ni«pramÃïakÃnekakalpanÃprasaÇgÃt, aprayojakatvÃcca saÇghÃtatvasya Óe«itve, d­«ÂÃntad­«ÂÃÓe«adharmopasthÃpane 'numÃnaprÃmÃïya syaivÃsambhavÃpatte÷ tadasaÇghÃtatvasya cÃpracÃlyatvÃt / naca pramÃïÃntarabalenÃnÃhaÇkÃrikatvasaÇghÃtÃntarÃrthatvayorbÃdhe 'bÃdhitena saÇghÃtaparÃrthatvenÃpi na bhavitavyam / evaæ ca saæhatatvavyÃpakÃvaruddhatraiguïyÃdirahito 'saæhata Ãtmà siddha÷ /}* *{tathà dehÃdaya÷ sukhadu÷khamohÃtmakatayà pareïÃdhi«ÂhÅyante, yantrÃdibhiriva rathÃdaya÷ / api}* *{cÃnukÆlapratikÆlavedanÅye sukhadu÷khebh­tyabhrÃt­vyavadanukÆlanÅyaprati}* *{kÆlanÅyavatÅ / d­ÓyatvÃddehÃdayo ghaÂÃdaya iva vilak«aïadra«ÂÂakà iti / adhi«ÂhÃturanukÆlapratikÆlavedakasya dra«Âu÷ traiguïyÃdiviparyaya÷ pÆrvavadeva nirïetavya÷ / tathà dehÃderavyaktÃntasya k­tsnsya triguïÃtmakatayÃtyantadu÷khopaÓamanalak«aïamok«adaÓÃnupapatte÷ tadarthaæ ca ÓÃstrÃïÃæ mahÃdhiyÃæ ca prav­tterasti dehÃdivyatirikto 'saæhata÷ traiguïyÃdyasaæsp­«Âa÷ puru«a iti //}* (iti sÃÇkhyÃbhimatÃtmÃnumÃnanirÆpaïam) *{atrÃpi saÇghÃtapÃrÃrthyÃdibhiryadyapi para÷ ko 'pyadhi«ÂhÃtà dra«Âà siddha÷, tathÃpi na tasyÃsaæhatatvÃtriguïatvÃdirabhimataviÓe«a÷ ÓakyaniÓcaya÷ / tathÃhi-saÇghÃtasya saÇghÃtÃntarÃrthatvaniyamadarÓanabalÃdÃpatantÅ parÃparà saÇghÃtakalpanà na do«Ãya, kÃryatayevÃnÃdi kÃraïaparamparÃparikalpanà / na cÃprayojakatvamapi; asaÇghÃtasyÃsaÇgasyÃÓe«avikriyÃÓÆnyasyÃnÃdheyÃtiÓayakÆÂasthacitimÃtravapu«a÷ puru«asya saÇghÃtaæ prati paratvÃnupapatte÷ / tadvi tasya Óe«i bhavati, tacca tadartham; yadyenopakriyate kriyate vÃ, yaccopakaroti karoti và / na ca tathà sÃÇkhyapuru«a iti kataæ tasya saÇghÃtaæ prati paratvam ? kathantarÃæ ca saÇghÃtasya tÃdarthyam ? / anupakÃryopyupakÃryatayÃ'tmÃnaæ manyata iti cet; kÃmaæ manyatÃm; kimÃyÃtamupakÃryatvasya? / na khalu bÃlÃstalamalinatÃdimattayà gaganamabhimanyanta iti tasya tathÃtvaæ bhavati /}* *{api ca tathÃvidhabhramo 'pi kasya kathamudayata iti vivecanÅyam / na tÃvaccitiÓakte÷; sarvavikriyÃÓÆnyatayÃtiviÓuddhÃyÃmaÓubhaÓatanidÃnabhÆtabhramapariïÃmÃsambhavÃt / anta÷karaïaæ tu buddhyaparaparibhëÃbhidhÃnamacetanatayà tanuriva na bhrÃmyati / acidapi svacchatayà citicchÃyÃpannaæ cetanÃyata iti cet; na; nÅrÆpÃyÃ÷ citerbuddheÓca chÃyÃtadgrahaïÃnupapatte / chÃyeva chÃyeti cet; ka÷ khalu ivÃrtha? ;citisarÆpatvamiti cet; hantaivamaÓe«avikÃrarahitacitisarÆpatÃpattÃvanta÷karaïamapi pratyastamitasamastav­ttikamÃpadyata iti durupapÃdataro 'yaæ bhramasukhadu÷khÃdivikÃrayoga÷ pratyÃtmasiddha÷ / cetanatvena sarÆpatvamiti cet; na; citireva hi te puru«a÷, na cetayità / yathÃ'ha tatrabhavÃn pata¤jali÷ "}* *{yadà citireva puru«a÷ kimatra kena vyapadiÓyata}* *{"}* *{iti / aja¬ÃyamÃnatvamivÃrtha iti cet; aja¬atvamapi na j¤Ãt­tvÃ}* *{tirikta ki¤cidityuktameva / tenaiva tadvivaraïamiti ca na ki¤cidetat / api ca citisannidhÃnÃdhÅnÃæ buddhisiddhimabhidadhÃna÷ kathamiva tadaja¬imÃnaæ pratijÃnÅyÃt? naca citisvÃntayorbimbapratibimbÃdhÃrÃbhimatayoranyatarasminnapyavidyamÃnasya vi«ayaviÓe«oparaktaj¤Ãt­tvalak«aïadharmabhedasya pratibimbe sambhava÷ / pratyuktaÓcÃyaæ pratibimbavÃda÷ pracchannabÃhyamatapratyÃdeÓe /}* *{yaducyate-nirvikÃrÃyÃpi puæse tatsannidhimahimasamutthÃpitapramÃïaviparyayÃdivicitrav­ttibhedaæ svÃntameva svav­ttiæ vi«ayaviÓe«ÃæÓcopadarÓayati, sÃmantacakramiva parÃkramÅya÷ pratibalavilolanÃdiv­ttÅ÷ svÃmine, tata÷ sÃk«Å bhoktà cÃpadiÓyate, rÃjeti vikramÅ vijayÅ ceti; tadanupapannam / dra«Âre hi darÓanÅyaæ d­Óyate / naca d­ÓimÃtrÃtmavÃdinÃæ sÃækhyÃnÃæ tadupajÅvinÃæ ca pracchannÃnÃæ dra«Â­tvaæ vÃstavamasti / naca kÃlpanikena Óe«itvasambhava÷ / kalpanÃpi na sambhavatÅtyuktameva / rÃjà tu sÃmÃnyato viÓe«ato và te«u karmasvamÃtyÃn niyu¤jÃna÷ tatphalamaiÓvaryÃdi cÃÓruvÃna÷ svasvÃmibhÃvahetukrayapratigrahajananÃdi- vyÃpÃrayogÅ na ni«kriyasyÃnÃdheyÃtiÓayasya puæso nidarÓanamiti yatki¤cidetat /}* (iti kÃpilÃbhimatÃtmÃnumÃnanirasanam) *{sthÆlo 'haæ, gacchÃbhyahamityÃdipratyak«am­ditavi«ayatayà prasiddhaivÃtÅtakÃlatà vyatorekÃnumÃnabhedÃnÃmityÃnumÃnikÅmapyÃtmasiddhimaÓraddadhÃnÃ÷ ÓrautÅmeva tÃæ ÓrotiyÃ÷ saÇgirante /}* *{Órutayo hi sÃk«ÃdevÃtmana÷ ÓarÅrÃdivyatirekamÃdarÓayanti-}* *{'sa e«a neti neti' 'akÃyamavraïamasnÃviraæ ÓuddhamapÃpaviddham' 'yonimanye prapadyante ÓarÅratvÃya dehina÷ / sthÃïumanye' 'na jÃyate mriyate và kadÃcit' 'jÅvÃpetaæ vÃvakiledaæ mriyate' 'na hi vai saÓarÅrasya sata÷}* *{priyÃpriyayorapahatirasti / aÓarÅraæ vÃva santaæ na priyÃpriye sp­Óata÷' ityÃdyÃ÷ / kÃlÃntarabhÃvisvargÃdisÃdhanavidhayaÓcÃ'k«ipanti dehÃdivyatiriktaæ nityaæ cetanamiti ÓrutitadanupapattipramÃïako 'yaæ pratyagÃtmeti /}* (iti vilak«aïÃtmana÷ ÓÃstraikapramÃïakatvapak«anirÆpaïam) *{nanu hitÃhitaprÃptiparihÃramÃtraparasyÃ'mnÃyasya Óirasi kimiti mahÃnayaæ bhÃra÷ prak«ipyate? anumÃnÃgamÃdyaÓe«apramÃïamÆlabhÆtena pratyak«eïaiva hyenaæ pratipadyÃmahe / mamedaæ ÓarÅram, idamahaæ jÃnÃmÅti ghaÂÃdid­Óyebhya ivÃyaæ dra«Âà dehÃdapi p­thagbhÆta÷ pratyak«aæ parisphurati /}* (ityÃtmana÷ pratyak«atvapak«opak«epa÷) *{maivaæ voca÷ / indriyÃrthasannikar«ajaæ hi vij¤Ãnaæ pratyak«am / na cendriyÃïi rÆpÃdivyatirekiïi niratiÓayasÆk«me pratÅci parÃgartha iva sannikar«eïa j¤Ãnaæ janayitumarhanti / yathà ÃmnÃyate 'paräciravÃni vyat­ïat svayaæbhÆ÷' iti /}* aprayojakatvamevopapÃdayati *{ki}* mityÃdinà sÃrdhaÓlokena / kiæ nÅlÃdirvi«ayo 'svayaæprakÃÓatvÃtsvavyavahÃrÃya prakÃÓaæ-svaprakÃÓakaæ j¤ÃnamÃkÃÇk«ate, utÃho tadabhedata÷-saævidabhinnatvÃt prakÃÓamanurudhyate iti saædehÃnnÅlatadviyorabhedo 'Óakyanirïaya ityartha÷ / saævidanurodhitvaæ nÅlÃde÷ saævidà sahaivopalabhyamÃnatvalak«aïam / idaæ ca kiæ saævidabhedaprayuktamuta svaprakÃÓe nÅlÃderja¬asya svaprakÃÓasaævidapek«Ãprayuktamiti viÓaye yÃvadabhedaprayuktatvanirïayo na bhavati, na tÃvadasyÃbhedasÃdhakatvam / abhedaprayuktatvanirïÃyakaæ ca nÃsti / tathà cÃprayojakatvamiti bhÃva÷ / syÃdvÃsahopalambhaniyamo bodhyayorevÃbhedasÃdhaka÷, na tu buddhibodhyayorbuddhiboddhrorvetyÃha *{bodhyastha }*iti / buddhÅnÃæ boddhÌïÃæ và sahopalabhyamÃnÃnÃæ nÃbheda÷ / buddhasya baddhatvÃpÃtÃt / nÃpi buddhibodhyayorbuddhiddhrorvÃ, buddherja¬atvÃdiprasaÇgÃt satyamithyÃrthayoraikyaprasaÇgÃcca / kintu bodhyayoreva tathÃbhÆtayorabheda i«yatÃæ guïaguïiprabh­tyo÷ katha¤cidityartha÷ / *{buddhiboddh­ga}* iti tu prak­tÃbhiprÃyeïa / yadvà bodhyayoreva sahopalambhaniyama÷ saæbhavati / na punarbuddhiboddhadhro÷ / buddhimantarÃpi boddhu÷ prakÃÓÃt svÃpÃdÃvityartha÷ //15//16// j¤Ãnaj¤ÃtrorabhedasÃdhane pratyak«abÃdhitatvamapyÃha *{spa«ÂaÓce}* ti / ghaÂamahaæ jÃnÃmÅti hi sphuÂo j¤eyaj¤Ãt­j¤ÃnÃnÃæ bhedapratibhÃsa÷ / tadvÃdha ityartha÷ / ÓaÇkate *{na ce}* ti / pratyak«aj¤Ãnavi«ayatvaæ, j¤Ãnavi«ayatvaæ và pratiyogina÷ tadbhedapratyak«e kÃraïatvenÃpek«itam / prak­te saævido j¤ÃnÃntarÃgocaratvena svayaæprakÃÓatvÃttadbhedapratyak«aæ j¤Ãtari na saæbhavatÅti ÓaÇkiturÃÓaya÷ / parihati *{siddhimÃtreïe}* ti / pratiyogina÷ saævida÷ siddhimÃtreïa-prakÃÓamÃtreïa, tadupapattau-saævidbhedapratyak«opapattau, aprayojakatvena-pratyak«adij¤ÃnÃntarÃdhÅnatatprakÃÓasya bhedapratyak«e 'hetutvena, tadviÓe«a sya-prakÃÓaviÓe«asya pratyak«Ãdij¤ÃnÃntarÃdhÅnasya anÃk«epÃt-Ãk«epÃyogÃdityartha÷ / *{ayaæ bhÃva÷-}* anyonyÃbhÃvapratyak«e 'dhikaraïasya pratyak«amevÃpek«itam, pratiyogina÷ prakÃÓamÃtraæ ca / natu pratiyogina÷ pratyak«am / stambhe piÓÃcabhedasyÃpratyak«atvÃpatte÷ / pratiyogina÷ prak­te vedanasya prakÃÓastu svata evÃsti / tata eva veditari tadbhedapratyak«e nÃnupapattiriti / vastutastattadasÃdhÃraïÃkÃra eva itaratÃdÃtmyadhÅvirodhitvena tasya tasyetarasmÃdbhedarÆpa÷ / sa ca pratiyogyanavabhÃse 'pi bhÃsata evotyÃha *{anavabhÃsamÃna}* iti / tathà ca j¤Ãturahantvena bhÃnameva saævidbhedagrahaïamiti bhÃva÷ / tadbhinnatvavyavahÃre puna÷ pratiyogiparÃmarÓasahak­tamasÃdhÃraïÃkÃraj¤Ãnaæ heturiti bodhyam / *{sarvaloke}* ti / etena bhedasya pratyak«aæ na saæbhavati / k«aïikasya pratyak«asya pratiyogigrahaïapÆrvakabhedagrahaïaparyantamanavasthÃnÃt / yugapatpratiyogyabhÃvÃdhikaraïagrahe tu samÆhÃlambanavadupaÓle«aviÓe«ÃsiddhiprasaÇgÃt / ato bhramarÆpa eva bhedagraha ityapÃstam / tattadasÃdhÃraïa dharmasyaivetarabhedarÆpatvÃttasya ca dharmiïi prathamak«aïa eva g­hÅte÷ / ata evÃpÆrvavastudarÓane vilak«aïo 'yaæ kaÓcana padÃrtha iti bhedapratÅtirlokasammatà svÃnubhavasiddhà ca nÃpahnavÃrhà iti *{sarvalokasvasÃk«ika}* mityuktam / ÓaÇkate *{nanu jÅvata}* iti / Óirasi padanidhÃnena-tiraskaraïena / pratibandhagrahaïaæ-vyÃptigrahaïam / tata÷-bhedapratyak«ata÷ / tadvÃdhasambhava÷-abhedÃnumÃnabÃdhasaæbhava÷ / tathÃsati-pratyak«asyÃnumÃnabÃdhakatve / apodyeta-bÃdhyeta / *{ayaæ bhÃva÷-}* bhinnatvena g­hyamÃïayoreva hi sahopalambhaniyamo 'bhedavyÃpyatvena g­hÅta÷ / tena cÃbhedÃnumÃne pratyak«e bhedagrahaïÃæÓobhramalak«aïa iti niÓcÅyate / na copajÅvyavirodha÷ / pratyak«asiddhavastusvarÆpasya vyÃptigrahopayogino 'bhyupagamÃt / bhedasya ca vyÃptigrahÃnupayuktatvÃditi / pariharati *{aviÓe«aj¤a}* iti / d­«ÂÃntadÃr«ÂÃntikayorvai«amyaæ na jÃnÃsÅtyartha÷ / tadevopapÃdayati *{tatre}* ti / na pratyak«atvamanumÃnatvaæ và bÃdhyatve bÃdhakatve và prayojakam / kintu do«amÆlatvamado«amÆlatvaæ caiva tathà / tathà ca yathà jvÃlÃbhedÃnumÃnamadoÓamÆlaæ bÃdhakam, jvÃlaikyapratyak«aæ tu sÃd­Óyado«amÆlaæ bÃdhyaæ bhavati; naivaæ prak­te j¤Ãt­j¤eyaj¤Ãnabhedagrahasya do«amÆlatvamiti samuditÃÓaya÷ / jvÃlaikyapratyak«e kÊptakÃraïado«Ãnuv­ttimupapÃdayati *{tathÃhÅ}* tyÃdinà / acirapraÓamitatvapunaruddÅpitatvoktyà jvÃlayorvÃstavabhedo j¤Ãpyate / tadadarÓanamekavartiv­ttitvaj¤Ãnaæ caikyabhrame tayorheturityuktaæ bhavati / nirvÃpaïapunaruddÅpanadra«ÂuÓca jvÃlayorbhedaprtyak«aæ vartata iti tena bÃdhitatvamapi nirvÃpaïÃdyadra«Â­ni«Âha jvÃlayokyapratyak«e viva k«itam / niruktaæ bhramahetumanirvÃpitasthalepyupapÃdayati *{ata }*iti / tailavartyavayavÃgnisaæyogasya dÅpahetoranyÃnyatayà jvÃlÃbhedo 'ÇgÅkÃryo 'nirvÃpaïasthale 'pi / kÃraïadhÃrÃnuv­ttibalÃcca kÃryadhÃrÃnuv­tti÷ / pÆrvapÆrvajvÃlÃyÃstu kÃraïaniv­ttyà niv­ttireva / taddheturhi tailavartyavayaviÓe«Ãgnisaæyoga÷ / agnerÃÓrayÃÓitvÃdvartyavayavaviÓe«anÃÓe tadagnisaæyogasya nÃÓo hyÃvaÓyaka÷ / evaæ pÆrvottaradÅpajvÃlayorbhede siddhe sajÃtÅyadÅpadhÃrÃyÃæ bhedÃgrahÃtsÃd­ÓyarÆpado«adarÓanÃccaikyabhrama iti bhÃva÷ / nÃnÃbhÆte aikyabhramaæ pratyak«arÆpamudÃh­tyaikasminnÃnÃtvabhramamapi pratyak«arÆpamudÃharati *{tathaike}* ti / svÃbhÃvikacÃk«u«araÓmiprasaraïasya viparyayo dvaitÅbhÃvo 'Çgulyava«ÂambhÃdiprayuktaÓcandradvitvabhrame do«a÷ / asya ca nirde«apuru«Åyacandraikyapratyak«abÃdhitatvaæ *{samasamaye}* tyÃdinocyate / d­«ÂÃntitÃt dÃr«ÂÃntike vai«amyamupapÃdayati *{na caivam}* iti / j¤Ãt­j¤Ãnaj¤eyabhedanirÆpitalaukikavi«ayitÃÓÃlÅ ghaÂamahaæ jÃnÃmÅti sÃk«ÃtkÃra÷ do«amÆla÷, abhedapratyak«abÃdhito và naiva d­Óyate / tadabhedÃnumÃnabÃdhakatvaæ susthitamiti bhÃva÷ / viparÅtaæ kasmÃnna bhavatÅtyatrÃha *{na copalabdhÅ}* ti / tathÃtvaæ-j¤ÃnÃbhinnatvaæ j¤Ãt­j¤eyayo÷ / pÆrvoktamaprayojakatvaæ smÃrayati *{vipak«a}* iti / vipak«e bÃdhakatarkavirahÃdvyÃptyasiddhyÃsiddhamabhedÃnumÃnaæ na j¤Ãnaj¤Ãt­j¤eyabhedapratyak«e bÃdhakatvena ÓakyaÓaÇkamiti bhÃva÷ / j¤ÃnÃdibhedagraha indriyav­ttipras­tibhedarÆpado«amÆlo bhavedityatrÃha *{anaindriyikatvene}* ti / bÃhyendriyÃgrÃhyatvena j¤Ãnaj¤Ãtrostadbhedagrahasya nendriyav­ttibhedaprayuktatvaæ saæbhavatÅtyartha÷ / atra bÃdhakapratyayo 'pi nÃsti candradvitvabhrama ivetyÃha *{yogyÃnupalambhe}* ti / na caivamihe ti vÃkyÃbhipretamanena vÃkyadvayena viv­tam / *{saævidadhÅne}* tivÃkyoktaæ prapa¤cayati *{api ce}* ti / tathÃniyama÷-saævidà sahopalambhaniyama÷ / avarjanÅya÷-abhedasyÃnupagame 'pi durvÃra÷ / nanu saævidamantarÃpi vi«ayÃdi÷ sidhyatvityatrÃha *{na ca bhedo 'pÅ}* ti / bheda÷-grÃhyagrÃhakabheda÷ / siddhiæ-j¤Ãnam / apasiddhÃntaÓcaivaæ kathana iti bhÃva÷ / yadvà sahopalambhaniyamasyÃbhedasÃdhakatve svavyÃghÃtamapyÃha *{na ca bhedopÅ}* ti / bhedapratibhÃso 'pi saævidaiva vÃcya iti niruktahetorbhedasyÃpi saævidabhede bhedaghaÂito heturapi na sidhyediti yÃvat / yadvà bhavadabhimata÷ saævidÃæ bhedopi na sidhyediti bhÃva÷ // evaæ prakaÂasaugatÃbhimataæ saævidabhedasÃdhakaæ sahopalambhaniyamaæ pradÆ«ya pracchannasaugatÃbhimataæ prakÃÓasvabhÃvatvamapi dÆ«ayati *{aprakÃÓe}* ti / aprakÃÓÃtmana÷-aprakÃÓasvabhÃvasya j¤Ãnabhinnasya ca / anena j¤eyasya j¤ÃnÃbhedÃnumÃne pratyak«abÃdho, heto÷ pak«e 'siddhiÓca prÃdarÓi«ÃtÃm / yadyapi ja¬atvÃnna prakÃÓasvabhÃvatvaæ j¤eyasya, athÃpi svayaæprakÃÓaj¤ÃnasaæbandhÃtkÃdÃcitkaprakÃÓo ghaÂate ghaÂÃderiti bhÃva÷ / j¤Ãtà j¤ÃnÃbhinna÷ prakÃÓasvabhÃvatvÃdityatra tu heturupagamyate, na sÃdhyamityÃha *{na ca tÃvate}* ti / j¤Ãnatvaæ- vi«ayaprakÃÓakadhÅtvam / j¤ÃdhÃtvarthasya hi kart­dharmatvaæ j¤Ãnasya / Ãtmanastu dharmitvÃnna tathÃtvamiti bhÃva÷ / j¤ÃnasvabhÃvaæ tÃvadÃha *{paratantram}* iti / prakÃrataikasvabhÃvatvaæ, kÃdÃcitkatvaæ, vi«ayÃvagÃhitvaæ ceti j¤ÃnadharmÃ÷ / avati«ÂhamÃnam-anuvartamÃnaæ dhÃrÃrÆpatayà / *{dhÃrÃvÃhikavij¤Ãnamekaæ j¤Ãnaæ mataæ hi na÷}* iti pak«e tu svarÆpata evÃnuvartamÃnaæ yÃvadvi«ayÃntarasaæcÃramiti viveka÷ / ÃtmasvabhÃvamÃha *{Ãtme}* ti / dharmitvaæ j¤Ãt­tvamahantvena bhÃnaæ cÃtmano dharmÃ÷ / nanvevaæ j¤Ãnabhinnatve Ãtmano j¤Ãnamiti vyapadeÓa÷ kathaæ ghaÂata ityatrÃha *{yadÅ}* ti / ananyat-svam / Ãtmani j¤ÃnaÓabdo j¤ÃnasÃd­ÓyÃt / tacca svÃdhÅnaprakÃÓatvarÆpaæ svayaæprakÃÓatvaæ svanirÆpitavi«ayatÃvattvatÃdÃtmyobhayasaæbandhena ki¤cidviÓi«Âatvalak«aïamiti bhÃva÷ / *{tathÃpÅ}* ti / j¤ÃnaÓabdenÃbhilapyamÃnamÃtmasvarÆpaæ j¤Ãnatulyameva, na tu j¤ÃptimÃtratayà mukhyaæ j¤Ãnamityartha÷ / yadvà j¤ÃnÃyatanameva mantavyaæ natu j¤aptimÃtratayeti / mantavyamiti Óe«a÷ / tataÓca j¤ÃturÃtmano j¤ÃnÃbhedÃnumÃnaæ parÃbhimataæ prabalapratyak«abÃdhitamiti bhÃva÷ / pratyak«atarkasiddhamÃtmano j¤Ãt­tvamÃgamato 'pi prati«ÂhÃpayati *{ata eve}* ti / *{athe}* tyÃdivÃkyaæ j¤ÃtrahamarthÃtmatvaparam / *{yo 'yam}* iti aindriyikaj¤ÃnapracurasyendriyÃdhi«ÂhÃturÃtmano h­dayÃnta÷sthatvasvaprakÃÓatvaparam / indriyÃdiprav­ttyanuguïasaÇkalpaprayatnavattvarÆpÃdhi«ÂhÃnalabhyaæ kart­tvaæ, j¤Ãt­tvaæ ca svayaæprakÃÓatvÃjj¤ÃnaÓabditasyÃtmana÷ pratipÃdayadvÃkyam *{e«a hÅ}* tyÃdi / mumuk«ubhirj¤eyamÃtmasvarÆpaæ j¤Ãt­tvaviÓi«Âamiti pratipÃdayadvÃkyaæ *{vij¤ÃtÃram}* iti / vij¤Ãt­jÅvÃtmaÓarÅrakaæ paramÃtmÃnamityartha÷ / muktau j¤Ãnavattvaparaæ *{na paÓya÷ }*iti / paÓya÷-sarvadarÓÅ muktÃtmà / muktidaÓÃyÃæ j¤ÃnÃbhÃvaÓrutirheyadarÓanÃbhÃvapareti *{na paÓya}* ityÃdi vyavasthÃpayati / du÷khatÃæ-kutrÃpi vastuni pratikÆlatvam / bhagavadvibhÆtitayà hi sarvasya svÃnukÆlatvena darÓanaæ tadà / *{sarvaæ ha paÓya÷ paÓyati}* ityuttarardhamapyatrodÃhÃryam / etadvivaraïarÆpaæ *{sa uttama}* ityÃdi / *{sa tatra paryetÅ}* tyÃdi *{nopajanaæ smaran }*ityantamatrodÃhÃryat / kalëo¬aÓakasya niv­ttÃvapimuktau svarÆpanirÆpakadharmabhÆtaj¤ÃnÃniv­ttiparam *{evameve}* ti / j¤ÃnavattvenÃtmano dehendriyamanaprÃïavij¤Ãnavailak«aïyaparaæ ca *{tasmÃdve}* tÅti viveka÷ / evaæ j¤Ãt­tvamÃtmano vyavasthÃpya paramÃtmano 'pi tadvyavasthÃpayati *{satyam}* iti / tadvadvacana÷-j¤ÃnavadvÃcÅ / tadvacanatve-j¤ÃnavÃcitve / j¤ÃnavÃcÅ bhÃvalyu¬anto j¤ÃnaÓabdo litsvareïÃdyudÃtto bhavet / ayaæ tu antodÃtta÷ / tadacpratyayÃnto 'yaæ j¤Ãt­vÃcÅ svÅkÃrya iti bhÃva÷ / *{aitareye}* ti / prakaraïabalÃt praj¤ÃnaÓabda÷ praj¤Ãnavatpara iti bhÃva÷ / prÃj¤ena-praj¤a eva prÃj¤a÷ / svÃrthe 'ï / tena / sarvaj¤ena paramÃtmanetyartha÷ / *{dehendriyamana÷ prÃïadhÅbhyo 'nya }*iti pratij¤ÃtÃtmasvarÆpanirÆpaïamupasaæharati *{tatsiddham}* iti // atha *{ananyasÃdhana}* iti pratij¤Ãtaæ svayaæprakÃÓatvamÃtmana÷ samarthayituæ pramÃïaparÅk«Ãmupakramate *{kiæ puna}* rityÃdinà / *{anumÃnam}* iti / yadyapyahaæ jÃnÃmÅti pratyak«ameva tatra pramÃïaæ sambhavati / tasya dehÃdivi«ayatvÃyogÃt / athÃpi vilak«aïÃtmavi«ayatvaæ pratyak«asyedaæ pramÃïamatraivaæ pravartitumarhatÅtyevaæ sÃmagrÅnirÆpaïÃdyÃtmakena tarkeïaiva vyavasthÃpyamityÃÓaya÷ / *{yadÃhe}* ti / icchÃdi vilak«aïÃtmano 'numÃpakaæ yadÃha, ato 'numÃnameva pramÃïaæ tatretyak«apÃdÃÓayo vij¤Ãyata ityÃÓaya÷ / codayati *{kimamÅ«Ãm}* iti / dhÆmadhvaja÷-agni÷ / *{ayaæ bhÃva÷-}* vyÃptigrahasya sahacÃradarÓanamÆlakatvena vilak«aïÃtmanà sahacÃradarÓane icchÃdÅnÃæ pratyak«eïaiva tasya siddhe÷ k­tamanumÃnena / sahacÃrÃdarÓane ca kathaæ tena vyÃptirg­hyeta / ag­hÅtavyÃptikena cecchÃdinà kathantarÃæ tadanumÃnamiti / pariharati *{mÃbhÆ}* dityÃdinà / si«Ãdhayi«ita- sÃdhyaviÓe«eïecchÃdiviÓe«asya sahacÃragraho mÃstu / ÃÓrayitvaguïatvÃbhyÃæ sahacÃradarÓanÃdevÃtmÃnumÃnaæ pravartate / etacca sÃmÃnyato d­«Âamiti bhÃva÷ / etadevopapÃdayati *{tathÃhÅ}* ti / kÃryatvam-utpattimattvam / anityatvaæ-vinÃÓitvam / guïatvaæ-guïatvajÃtimattvam, viÓe«aïataikasvabhÃvatvaæ và / etÃni vyÃpyÃnyÃÓritatvasya / icchÃdaya ÃÓritÃguïatvÃdrÆpavadityanumÃnamatra vivak«itam / atra hetuæ sÃdhayati *{guïatvaæ ce}* ti / padÃrthatvena dravyÃdyanyatamatve prÃpte dravyÃdibhedakÃnumÃnato dravyatvÃdivyudÃse dravyÃdibhedaviÓi«Âaæ padÃrthatvameva pariÓi«yamÃïaæ guïatvaæ vyavasthÃpayatÅtyartha÷ / itarabhedÃnumÃnÃnyÃha *{na sÃmÃnye}* ti / abhÃvabhedasÃdhane 'nityatvamutpattivinÃÓavattvarÆpaæ vÃcyam / nÃta÷ prÃgabhÃve pradhvaæse và vyabhicÃra÷ / *{vyÃpake}* ti / vibhusamavetatvÃdityartha÷ / naiyÃyikamatenÃyaæ hetu÷ siddha÷ / na karma, saæyogavibhÃgayoranapek«akÃraïatvÃbhÃvÃt, na dravyaæ asaæyogitvÃditi và heturvÃcya÷ / guïatvaæ prasÃdhya viÓe«aguïatvaæ prasÃdhayati *{viÓe«e}* ti/ rÆpatvÃdau vyabhi cÃrasya vÃraïÃyÃnityatve satÅti / saæyogÃdau tadvÃraïÃya viÓe«yadalam / evamapi prabhÃyÃæ vyabhicÃra÷ syÃt, cak«urmÃtragrÃhyatvÃttasyÃ÷ / ato guïatve satÅti vÃcyam / evamapi prabhÃbhittisaæyoge tatprasaÇga÷ / ata ekondriyamÃtragrÃhyajÃtimattvaæ viÓe«yaæ vaktavyam / evaæ cÃnityatvaviÓe«aïasya vaiyarthyam / guïatvadalasyÃpi / prabhÃtvajÃtau mÃnÃbhÃvÃt, tejastvÃdeÓca dvÅndriyagrÃhyatvÃt / parantu prabhÃtvajÃte÷ prÃmÃïikatve vÃyo÷ spÃrÓanopagame và guïatvadalamÃvaÓyakameveti bodhyam / yoginÃæ manasÃpi rÆpÃdergrahÃdasmadÃdÅti viÓe«aïam ayogyabhiprÃyam / sÃmÃnyato- d­«ÂÃnumÃnasyÃÓrayaviÓe«aparyavasÃnasiddhaye pariÓe«ÃnumÃnÃnyÃha *{evam}* iti / pratyÃcak«Ãïai÷-pratik«ipadbhi÷ / sÃmÃnyatod­«ÂamanvayyanumÃnamevetarabhedÃnumÃnasahak­taæ viÓe«ÃnumÃpakamityeka÷ pak«a÷ / sÃmÃnyatod­«ÂetarabhedÃnumÃnato 'gre prasidhyan viÓi«Âahetu÷ kevalavyatirekirÆpastatheti cÃpara÷ / anena ca vÃkyenÃdya÷ pak«a÷ sphoryate / *{ye bhÆtaguïÃ}* iti / atra yogyà ityapyanusandheyam / vyatirekyupanayanigamane *{na tathe}* ti / *{dikkÃle}* ti / icchÃdayo na dikkÃlamanoguïÃ÷, viÓe«aguïatvÃt, pratyak«atvÃdvÃ; ye punardigÃdiguïÃ÷ saÇkhyÃdaya÷, na te pratyak«Ã, viÓe«aguïà và / *{akÃraïe}* ti / anukra«ÂavyÃ÷-anukar«aïÅyÃ÷ / nÃnÃnumÃnaphalitaæ sÃmÃnyaprayogamÃha *{tene}* ti / pak«Ãntaramapi pratipÃdayati *{vimatipade}* ti / vimatipadam-vipratipatte÷ sthÃnam-nimittaæ-nÃnÃvÃda÷, tadÃspadebhya÷- tadvi«ayebhya ityartha÷ / atrÃyaæ prayoga÷-icchÃdaya÷ tadÃÓrayatvena vipratipannaÓarÅrÃdivyatiriktaguïÃ÷ tadguïatvabÃdhakapramÃïavi«ayaguïatvÃditi / *{udÃharaïaæ ce}* ti / vyatirekÅtyÃdi÷ / prasiddhadravyabhinnasyÃdravyasya prasiddhÃvapi tadguïatvasyÃprasiddhyà nÃnvayyudÃharaïaæ sambhavati / na caivaæ sÃdhyavyatirekasyÃpyanumÃnÃtpÆrvamaprasiddhyà vyatirekyudÃharaïaæ và kathaæ ghaÂata iti vÃcyam / prasiddhadravyavyatiriktasamavetatvasyaiva sÃdhyatvÃt tadvyatirekasya rÆpÃdau prasiddhisambhavÃcceti h­dayam / anvayavyÃptirvà sÃmÃnyamukhÅ sambhavatÅtyÃha *{sÃmÃnyato ve}* ti / vilak«aïaÓabdÃÓrayasiddhyupajÅvanenedam / tadanumÃne ca gandhÃdyantarbhÃveïa vyÃptigrahaïamiti bhÃva÷ / evaæ ca kevalavyatirekyanupagame 'pi na k«atiriti dhyeyam / naiyÃyikÃbhimatÃæ vilak«aïÃtmasiddhimÃnumÃnikÅæ pratik«ipanti ÓrotriyÃ÷ *{idamapÅ}* ti / anvayinÃÓrayamÃtrasya siddhÃvapi kevalavyatirekiïÃ'ÓrayaviÓe«a÷ setsyatÅtyatrÃha *{kevale}* ti / sÃdhanadaÓÃm-anumÃpakatvÃvasthÃm, nÃsÃdayati na prÃptoti, sapak«ÃnvayavirahÃt-sÃdhyena sahacÃradarÓanasthalasambandhÃbhÃvÃdityartha÷ / *{asÃdhÃraïava}* diti / pak«amÃtrav­ttihetorasÃdhÃraïasya sÃdhyasahacÃragrahavirahÃdag­hÅtavyÃptikasya yathà na gamakatvam, evaæ kevalavyatirekiïo 'pi vyÃptigrahÃyogÃt na gamakatvamiti bhÃva÷ / nanu sati sapak«e hetorav­tterasÃdhÃraïasya sado«atvam / kevalavyatirekiïi tu sapak«asyaiva virahÃnna do«a iti cet; maivam; kevalavyatirekiïi sÃdhyasya prasiddhirasti na vÃnumÃnÃtpÆrvam / asti cedyatra prasiddhi÷ tatra heto÷ sattve 'nvayitvam, asattve tu asÃdhÃraïatvameva / nÃsti cet sÃdhyavyatirekasyÃpyaprasiddhe÷ kevalavyatirekitvamapi durghaÂamiti dik / vistarastu nyÃyapariÓuddhyÃdÃvanusandheya÷ / ÓaÇkate na caivam iti / vipak«avyatireka÷-vipak«Ãsattvam / sÃdhÃraïavat-pak«atrayav­ttihetuvat / sÃdhÃraïe yathà vipak«esattvÃddhetorasÃdhakatvam, kevalÃnvayinyapi vipak«asyaivÃprasiddhe÷ tatsattvÃbhÃvasyÃpyaprasiddhestathÃgamakatvaæ syÃdityartha÷ / anvayavyatirekiïi ubhayavidhasahacÃradarÓanÃdvyÃptigrahasya d­«Âe÷ sÃdhyahetvo sahacÃrÃdarÓanÃtkevalavyatirekiïo 'sÃdhakatvaæ cedabhimatam, tarhi sÃdhyÃbhÃvasÃdhanÃbhÃvayo÷ sahacÃrÃdarÓanÃtkevalÃnvayino 'pyasÃdhakatvaæ syÃditi cÃkÆtam / pariharati *{deÓakÃlÃdÅ}* ti / kasmiæÓciddeÓe kÃle và hetu÷ sÃdhyamantarÃpi prayojakÃntarÃt syÃditi deÓakÃlaviÓe«ÃntarbhÃveïa ÓaÇkitopÃdheranukÆlatarkeïa nivartane sati sÃdhyahetvo÷ sahacÃradarÓanamÃtrato 'pi anvayavyÃptirniÓcÅyata ityartha÷ / apirbhinnakrama÷ / anvayadarÓanenetyanantaraæyojya÷ / sÃdhyÃnvitasvabhÃvatayÃ-sÃdhyavyÃpyatayà / vyatirekavyÃptigraha eva vyatirekasahacÃragrahasyÃpek«ayà kevalÃnvayini anvayavyÃptigrahasya vyatirekÃprasiddhÃvapi nÃnupapattiriti ca bhÃva÷ / vipak«asattksyaivÃprasiddhyaiva rÆpapa¤cakasampatti÷ kevalÃnvayina iti cÃÓaya÷ siddhÃntinÃm / nanvevaæ sÃdhyasÃdhanavyatirekayo÷ sahacÃradarÓanata eva vyatirekavyÃptigraha upapadyata iti ÓaÇkate *{na ca sÃdhanÃbhÃva}* iti / sÃdhyÃnvitasvabhÃvatvam-sÃdhanasya sÃdhyanirÆpitavyatirekavyÃptimattvaæ sÃdhyÃbhÃvavyÃpakÃbhÃvapratiyogitvalak«aïam / vyÃptiniÓcayÃyoge hetumÃha *{abhÃvasye}* ti / vyatirekiïo÷ sÃdhyasÃdhanayoradhikaraïapek«ayà tadabhÃvÃdhikaraïÃnÃmÃnantyÃt kalayÃæ'Óena kkacidapi sÃdhyÃbhÃvavati hetorv­ttau vyatirekasÃhacaryaniyamalak«aïavyatirekavyÃpterasambhavÃdityartha÷ / vyatirekisÃdhyasÃdhanavata÷ parimitatvena kvacitkÃrtsnyena grahaïamapi sambhavediti ca hÃrdam / nanu yÃvatsu pratyak«e«vadhikaraïe«u vyatirekayo÷ sahacÃradarÓanata eva vyÃptirniÓcÅyetetyatrÃha *{sandehe}* ti / vyatirekavyÃptirhi sÃdhyÃbhÃve hetvabhÃvavyÃptigarbhità / sÃdhyÃbhÃvo 'stu, hetvabhÃvo mÃstviti ÓaÇkÃyÃæ ca na sÃdhanÃbhÃvavyÃpyatvaæ sÃdhyÃbhÃve g­hyetÃnukÆlatarkavirahe / sÃdhyasyà sÃdhananÅmittatvasÃdhananiyatasvabhÃvatvÃdyanyathÃnupapattilak«aïatarkabalÃcchaÇkÃnivÃraïaæ ca sÃdhyasÃdhanayo÷ sahacÃradarÓanamÆlahetuhetumadbhÃvÃdyavadhÃraïamantarà na ghaÂata iti kevalavyatirekyasiddhiriti ca hÃrdam / viÓi«Âahetunà p­thivyÃdivyatiriktaguïatvÃnumÃne ca sÃdhyÃprasiddhimÃha *{p­thivyÃdibhya}* iti / arthÃntarasya guïÃde÷ prasiddhÃvapi tadv­ttiguïatvalak«aïaæ sÃdhyamaprasiddhameva / na ca p­thivyÃdyarthÃntarasamevatatvameva sÃdhyate / tacca rÆpatvÃdau prasiddhameveti vÃcyam / niruktasamavetatvasya guïakriyÃbhinna eva prasiddherguïe j¤ÃnÃdau tatsÃdhanÃyoga÷ / arthÃntaradravyasamavetatvaæ cÃnumÃnÃtprÃgaprasiddhameveti hÃrdam / naiyÃyikoktÃtmÃnumÃnadÆ«aïÃni sÃÇkhyoktÃtmÃnumÃne«vapyatidiÓati *{etene}* ti / *{tathà ce}* ti / vilak«aïÃtmasÃdhakatvena sÃÇkhyÃbhimatÃneva hetÆn prathamaæ viv­ïumahe Ói«yavaiÓadyÃya k«epasaukaryÃya ceti bhÃva÷ / *{saÇghÃtaparÃrthatvÃ}* dityÃdi÷ sÃÇkhyakÃrikà / enÃæ vyÃkhyÃti *{ayamartha}* ityÃdinà / Óaraïaæ g­ham / saÇghÃtatvam-avayavasamudÃyÃtmakatvam / bhÆtÃnÃæ-pa¤cÃnÃæ mahÃbhÆtÃnÃm / *{avyakte}* ti / sukhadu÷khamohÃtmatvaæ sukhÃdisvarÆpatvam, sukhÃdijanakatvarÆpaæ và / tena tathÃtvaæ-sattvarajastamorÆpaguïatrayasaÇghÃtÃtmakatvam anumeyaæ kÃryarÆpeïa ÓarÅrÃdivadevetyartha÷ / saÇghÃtatvahetorviruddhatvaæ ÓaÇkate *{na cendriyÃïÃm}* iti / ubhayaviÓe«aviruddhatvam-pak«asÃdhyayorabhimataviÓe«aviruddhÃkÃrÃpÃdakatvam / anÃhaÇkÃrikatvena saÇghÃtatvasya bhÆtabhautike«u, saæhataparÃrthatvena ca gehaÓayyÃdi«u bhÆya÷sahacÃrad­«ÂervyÃpterg­hÅtatayà pak«ÃntargatendriyÃïÃmabhimatÃhaÇkÃrikatvaviruddhasyÃnÃhaÇkÃrikatvasya, sÃdhyaghaÂakasya ca parasyÃbhimatÃsaæhatatvaviruddhasya saæhatatvasyÃ'pÃdakatvÃdviruddhatvaæ saÇghÃtatvahetoriti bhÃva÷ / hetorubhayaviÓe«aviruddhatvaæ ca netyanvaya÷ / aviruddhatvamupapÃdayati *{ahaÇkÃre}* tyÃdinà / ahaÇkÃrav­ttau satyÃmevendriyÃïÃæ mana÷paryantÃnÃæ v­tterdarÓanÃttadabhÃve ca svÃpe 'darÓanÃdÃhaÇkÃrikatvaæ te«ÃmavasÅyate / tatrÃpi sattvaÇkÃryalÃghavaprakÃÓayogÃtsÃtvikÃhaÇkÃrakÃryatvamiti bhÃva÷ / ÃgamaÓca *{devà vaikÃrikà daÓa, ekÃdaÓaæ manaÓce}* ti sm­tirÆpa÷ / devÃ÷-indriyÃïi prakÃÓayogÃddevÃdhi«ÂhitatvÃdvà / vaikÃrikasya sÃttvikÃhaÇkÃrasyeme kÃryabhÆtà iti vaikÃrikÃ÷ / apavÃdÃnupapatte÷-bÃdhanÃnupapatte÷ / saÇghÃtatvasyÃnuhaÇkÃrikatvena na vyÃpti÷ / traiguïyÃtmakasyendriyajÃtasyÃ'haÇkÃrikatvena pramÃïapratipannatvenÃnaikÃntyÃditi bhÃva÷ / pak«aviÓe«aviruddhatvaæ parih­tyasÃdhyaviÓe«aviruddhatvaæ pariharati *{Ãtmanastvi}* ti / *{aprayojakatvÃcce}* ti / asaæhatasyÃpyÃtmanaÓcetanatvÃdeva bhokt­tvasyopapatte÷ bhoktatvalak«aïe paratve prÃdhÃnye saÇghÃtatvasyÃprayojakatvamiti bhÃva÷ / yadi saÇghÃtatvasya paratve prayojakatvaæ syÃttarhi saæhataparÃrthatvena vyÃpti÷ sambhavennÃma saÇghÃtatvasya / vyÃptibalÃdanekasaÇghÃtakalpanÃpi so¬havyà bhavet / na caivam / tathà ca saæhataparÃrthatve saÇghÃtatvasya vyÃpyatvÃsiddhatvamiti hÃrdam / saÇghÃtaparatvenÃnumitasyÃtmana÷ saÇghÃtatvaæ yogyÃnupalabdhibÃdhita¤ceti bodhyam / saÇghÃtatvasya parÃrthatvena vyÃptistu pramÃïÃntaravirodhÃbhÃvÃtprasetsyatÅtyÃha *{na ca pramÃïÃntare}* ti / saÇghÃtaparÃrthatvÃnumÃnenÃtmÃsiddhiæ nigamayati *{evaæ ce}* ti / saÇghÃtatvavyÃpakaparÃrthatvavatsattvÃdiguïatrayatatkÃryarahita iti saæhatatve tyÃderartha÷ / parasya saæhatatve 'navasthÃprasakte÷ traiguïyaviparyaya÷ atraiguïyÃtmakatvarÆpo mantavya ityuktam *{asaæhata}* iti / triguïÃdiviparyayÃdityanta÷ kÃrikÃæÓo viv­ta÷ / athÃdhi«ÂhÃnÃdityaæÓaæ viv­ïoti *{tathà dehÃdaya}* iti / sukhadu÷khamohÃtmakatayÃ-sukhÃdyÃtmakasattvÃdisaÇghÃtarÆpatayà / pareïa-svabhinnena cetanena / adhi«ÂhÅyante-kÃryÃnuguïatayà preryante / yantrÃdibhi÷ sÃrathiprabh­tibhi÷ / bhokt­bhÃvÃdityetadviv­ïoti *{api cÃnukÆle}* ti / anukÆlanÅya÷-anukÆlabuddhibhÃk / anukÆlavedanÅya÷-anukÆlatvaprakÃrakabuddhivi«aya÷ / evaæ pratikÆlanÅyapratikÆlavedanÅyÃvÆhyau / bhrÃt­vya÷-Óatru÷ / bhokt­bhÃvÃdityasya dra«Â­tvaparatayà yojanÃntaraæ *{d­ÓyatvÃ}* diti / *{adhi«ÂhÃtu}* rityÃdi / saÇghÃtaprav­tteradhi«ÂhÃtrantarÃdhÅnatayÃdhi«ÂhÃtu÷ saÇghÃtatve tatprav­tterapyadhi«ÂhÃtrantarÃdhÅnatvaæ syÃt, evamagre 'pÅtyanavasthÃprasaÇgÃdadhi«ÂhÃturasaÇghÃtatvame«Âavyam / evaæ sukhenÃnukÆlanÅyasya du÷khena pratikÆlanÅyasya và bhoktu÷ triguïatve tasyÃpi anukÆlapratikÆlavedanÅyatvasya prÃpteranukÆlanÅyapratikÆlanÅyÃntarÃpÃdakatvÃdanavasthÃprasaÇga ityatriguïatvame«Âavyam / dehÃdipak«akavilak«aïadra«ÂranumÃnena cÃtmano dehÃdivailak«aïyamapi siddhamiti bhÃva÷ / *{kaivalyÃrthaæ prav­tteÓce}* tyaæÓaæ viv­ïoti *{tathà dehÃde}* riti / atrÃyaæ prayoga÷-kaivalyasÃdhanaprav­tti÷ kaivalyadaÓÃprÃptiyogyÃtmatattvaj¤ÃnapÆrvikÃ,kaivalyasÃdhanaprav­ttitvÃt, yà yà phalaviÓe«asÃdhanaprek«Ãvatprav­tti÷ sà sà tattatphalaprÃptiyogyÃtmatattvaj¤ÃnapÆrvikÃ, yathà svargasÃdhanaprav­ttiriti / dehÃde÷ pradhÃnaparyantasya pariïÃmasvabhÃvasya triguïasya kaivalyÃnupapattij¤ÃnÃcca vilak«aïÃtmasiddhiriti bhÃva÷ // vilak«aïÃtmasÃdhakatayà sÃÇkhyairupak«iptaæ saÇghÃtaparÃrthatvÃnumÃnaæ tÃvaddÆ«ayati *{atrÃpÅ}* tyÃdinà / *{parÃpare}* ti / anyÃnyetyartha÷ / pÆrvÃparÅbhÆteti và / parÃparasaÇghÃteti và samastapÃÂha÷ syÃt / *{kÃryatayeve}* ti / kÃryÃtkÃraïamanumeyam / kÃraïasyÃpi kÃdÃcitkatvena kÃryatvÃttatkÃraïamapyanyat, evamuparyuparÅti kÃraïaparamparÃkalpanà yathà prÃmÃïikÅ na do«Ãya, evamavinÃbhÃvabalÃdÃpatantÅsaÇghÃtaparamparÃkalpanÃpÅti bhÃva÷ / nanu saÇghÃtatvasya bhokt­tvalak«aïe paratve 'hetutvÃnna saÇghÃtaparÃrthatvena saÇghÃtatvasya vyÃptigraha ityatrÃ'ha *{na ce}* ti / saÇghÃtaparatvaæ tadadhÅnÃtiÓayabhÃji sambhavet / tadadhÅnÃtiÓayaÓcÃsaæhate nirlepe nirvikÃra'ta evÃtiÓayÃdhÃnÃnarhe sÃÇkhyÃbhimatepuru«e na sambhavatÅti saæhatasyaiva kasyacitsaÇghÃtaÓe«iïo 'numÃnena siddhirnÃsaæhatasya sÃÇkhyamatapuru«asyeti bhÃva÷ / bhogarÆpo 'pyatiÓayo na sÃÇkhyapuru«asya sambhavediti hÃrdam / etena *{puru«o 'sti bhokt­bhÃvÃ}* dityapi parÃstam / d­Óyate ca khaÂvÃde÷ ÓarÅrÃrthatvam, ÓarÅrasya ca ÓarÅrÃntarÃrthatvam / atastadadhÅnÃtiÓayabhÃktvarÆpe tatparatve saÇghÃtatvasya prayojakatvena tadavacchinnaparÃrthatvena vyÃptigraha÷ sambhavatyeveti cÃbhimatam / *{taddhÅ}* ti / yadyenopakriyate kriyate và tattasya Óe«i pradhÃnamaÇgi bhavati, yattÆpakaroti karoti và tattadarthaæ tacche«a÷ tadaÇgamityanvayÃrtha÷ / upakriyate-atiÓayavÃn kriyate, strakÆcandanÃdineva dehÃdi÷, prayÃjÃdineva ca yÃgÃdi÷ / kriyate-ni«pÃdyate, daï¬Ãdineva ghaÂÃdi÷, puro¬ÃÓÃdineva ca yÃgÃdi÷ / tatra upakriyamÃïaæ kriyamÃïaæ và aÇgi, upakÃrakaæ kÃrakaæ và aÇgamiti viveka÷ / *{na ca tathe}* ti / tathÃ-atiÓayÃdhÃnÃrha÷ / sÃÇkhyapuru«a÷-kÃpilÃbhimata Ãtmà / nanvanupakÃryatve 'pyÃtmana etairupak­to 'hamityupak­tatvabhramalak«aïa evopakÃro dehÃdibhi÷ sÃdhya iti tatparatvamupapadyata iti cettatrÃha *{api ce}* ti / citiÓakte÷-caitanyasvarÆpasya puru«asya / ÓaktiÓaktimatorabhedÃbhiprÃyeïaivamukti÷ / buddhyaparaparibhëÃbhidhÃnam-buddhirityaparaæ svÅyatantrasaÇketitaæ yasya nÃma tadityartha÷ / *{na bhrÃmyatÅ}* ti / anta÷karaïaæ na bhramÃÓrayo 'cetanatvÃddhaÂÃdivaditi yÃvat / *{acidapÅ}* ti / acetanamapi caitanyapratibimbÃÓrayatayà cetanavadbhÃtÅtyartha÷ / ciccetanaÓabdau svayamprakÃÓÃbhiprÃyÃvatra / *{nÅrÆpÃyÃ}* iti / chÃyÃyÃ÷ kÃntilak«aïÃyà ujjavalarÆpavaddharmabhÆtÃyà nÅrÆpe caitanye 'sambhavÃnnÅrÆpe cÃnta÷karaïe tatpratiphalanalak«aïasaÇkrÃnterayogÃdityartha÷ / rÆpavatyeva hi sphaÂikÃdau japÃkusumalohitÃdipratiphalanaæ d­«Âamiti bhÃva÷ / ÓaÇkate *{chÃyeve}* ti / na chÃyÃÓabdena mukhyà kÃntirvivak«ità / api tu sÃd­Óyam / citsÃd­ÓyÃpattiÓcetanÃyamÃnatvamiti cedityartha÷ / prativakti *{ka÷ kha}* lviti / sÃd­Óyaæ kenÃkÃreïetyartha÷ / atrÃ'ha *{citisarÆpatvam}* iti / v­ttipariïÃmasÃmÃnyÃbhÃvavattvena sÃd­Óyamityartha÷ / dÆ«ayati *{hantaivam}* iti / bhramÃdayo hi v­ttayo 'nta÷karaïasya nirv­ttikatve nopapadyanta ityartha÷ / bhramopapÃdanÃrthaæ hi pari«kriyate cetanÃyamÃnatvam, taccennirv­ttikatvarÆpam, naiva prasaÇgo bhramÃdyudayasya, tathà ca yadarthamayamÃrambha÷ tatkÃryamavasÃditamiti bhÃva÷ / prakÃrÃntaraæ ÓaÇkate *{cetanatvene}* ti / j¤Ãt­tvenetyartha÷ / prakÃrÃntaram *{aja¬ÃyamÃnatvam}* iti / pariharati *{aja¬atvam}* iti / j¤ÃturahamarthasyÃtmana evetarÃnapek«aprakÃÓatvalak«aïamaja¬atvaæ sambhavatÅti j¤ÃtrÃtmasamarthanÃvasare proktam / tathà caivaævidhÃja¬atvasya j¤Ãt­tvasamÃnÃÓrayatvÃjj¤Ãt­tvenaiva j¤Ãt­tvasamanarthanaæ k­taæ bhavediti bhÃva÷ / *{tenaive}* ti / j¤Ãt­tvaikÃÓrayeïÃja¬atvenaivetyartha÷ / etat-aja¬ÃyamÃnatvam, na ki¤cit-nÃrthasÃdhakam, vivak«itabhramavattopapÃdakaæ na bhavati / asiddhamasiddhena sÃdhyata iti yÃvat / yadvà na ki¤cidetat-anatiprasaktaæ prak­tÃrthopapÃdakaæ durnirÆpamiti bhÃva÷ / anta÷karaïasyÃja¬atvopagame sÃÇkhyasyÃpasiddhÃntaæ cÃha *{api ce}* ti / nanvanta÷karaïasya citisÃrÆpyÃsambhave 'pi tasmin citipratibimba eva j¤Ãt­tvÃdimÃnastu ityatrÃha *{na ca citÅ}* ti / bimbatvenÃbhimatÃcit, pratibimbÃdhÃratvenÃbhimatamanta÷karaïam / dvandvasyÃbhimataÓabdena karmadhÃraya÷ / bimbagatasya vakratÃde÷ pratibimbÃdhÃragatasya và mÃlinyÃde÷ pratibimbe Ãropasambhava÷ / na ca j¤Ãt­tvaæ bhramo và prak­te 'nyatarasminnapyasti, yasya citpratibimbe Ãropa÷ syÃditi bhÃva÷ / *{pratyuktaÓce}* ti / nyÃyatattvaÓÃstrÃdÃviti Óe«a÷ / nanvanta÷karaïa eva vi«ayÃkÃrapariïÃmalak«aïaj¤Ãnav­tterupagamÃdanyatarasminnapyav­tti tvamasiddham / tataÓca citibuddhyorvivekÃgrahÃcciti j¤Ãt­tvapratibhÃso yujyata eveti ÓaÇkate *{yaducyata}* ityÃdinà / nirvikÃrÃyà api citiÓakte÷ sannidhÃnabalÃdevÃnta÷karaïasya pratyak«ÃdipramÃïaj¤ÃnabhrÃntyÃdilak«aïà v­ttibhedÃ÷ samudayante / prÃdhÃnyÃt cite÷ tÃsÃæ sÃk«itvaæ bhoktatvaæ ca, yathà niÓce«ÂasyÃpi sÃrvabhaumasya prÃdhÃnyÃt prabalasÃmantacakrakart­kayuddhaparÃkramavijayabhÃktvaæ tadvaditi ÓaÇkiturÃÓaya÷ / parÃkramÅya÷-atiÓayena parÃkramavat / pariharati *{tadanupapannam}* iti / sÃk«itvaæ hi na caitanyamÃtratvam, kintu sÃk«Ãddra«Â­tvam / na taccite÷, dra«Â­tvaæ kalpitamiti cet nirvikÃre nirdharmake kÆÂasthe caitanye dra«Â­tvabhramo 'pi na sambhavatÅtyuktameva / d­«ÂÃnte tu na nirvyÃpÃratvaæsÃrvabhaumasya nirdharmakatvaæ và / svasvÃmibhÃve hetavaÓca krayapratigrahotpÃdanabharaïÃdaya÷ prasiddhÃ÷ / rÃj¤aÓca bharaïÃdihetukaæ svÃmitvamupapannam / na tu sÃÇkhyÃbhimatasya puru«asyeti samuditÃÓaya÷ / nanu sÃÇkhyÃbhimatasyÃtmano 'numÃnÃsambhave 'pi naiyÃyikÃdibhirÃdheyÃtiÓayatvena bhoktatvena cÃbhimatasyÃtmana÷ saÇghÃtaparÃrthatvÃnumÃnena sÃdhanaæ syÃditi cet, na / saÇghÃtasya saæhataparÃrthatvena vyÃprerasaæhatasya parasya siddherayogÃt / naca bhoktrarthatvenaiva saÇghÃtatvasya vyÃptirastu / tathà cÃsaæhatÃtmasiddhirapratyÆheti vÃcyam / ÓarÅrasyÃpi ÓarÅrÃntararÆpabhoktrarthatvasÃdhanaparyavasÃnÃdvivak«itÃsiddhe÷ / ÓarÅrÃdivyatiriktasya bhoktaranumÃnÃtpÆrvamasiddhyà ca vilak«aïabhoktrarthatvena vyÃpteragrahÃdvilak«aïÃtmasÃdhanÃyoga iti dik / Ãtmani dehÃdibhedasÃdhakÃnumÃnÃnÃæ pratyak«abÃdhamapyÃha *{sthÆlo 'ham}* iti / pratyak«am­ditavi«ayatayÃ-pratyak«abÃdhitasÃdhyakatayà / atÅtakÃlatÃbÃdhitahetvÃbhÃsatà / vyatirekÃnumÃnabhedÃnÃæ-vilak«aïÃtmÃnumÃnÃnÃæ kÃpilanaiyÃyikÃbhimatÃnÃm / dehÃdibhede Ãtmana÷ Órutimeva pramÃïatayopanyasyanti ÓrotriyÃ÷ *{sa e«a}* iti / *{netinetÅ}* tyÃtmana÷ ÓarÅrÃdigataprakÃrani«edha÷ / ÓarÅrabhinnaæ ÓarÅradharmavraïÃdirahitaæ cÃtmasvarÆpamityakÃyamityÃderartha÷ / *{yonim}* iti / atra ÓarÅraprÃpakayonisambandhapratipÃdanenÃtmana÷ ÓarÅrabhinnatvaæsidhyati / ÓarÅratvÃya-ÓÅryamÃïatvÃya / idaæ ca na svarÆpeïa, kintu ÓarÅraviÓi«Âave«eïa / tathÃca dehÃderevotpattyÃdi nÃtmana ityatra Órutirna jÃyata iti / ÓarÅrabhinnatvamuktamÃtmana÷ / ÓarÅrasaæs­«ÂatvamapyaupÃdhikameva, muktautvaÓarÅratvamevetyatra ÓrutimupÃdatte *{na ha vai}* iti / Órutiæ pramÃïamuktvà vilak«aïÃtmani ÓrutyarthÃpattimapi pramÃïamÃha *{kÃlÃntare}* ti / *{tadanupapattÅ}* ti / ÓrutyarthÃnyathÃnupapattÅtyartha÷ / vidhyanyathÃnupapattÅti và / dehavinÃÓordhvabhÃvisvargÃdisÃdhanakarmÃnu«ÂhÃnaæ tadvidhÃnaæ và bhoktarÃtmano dehÃtirekaæ nityatvaæ ca vinà hi na ghaÂate / nanveva dehavyatireke siddhe 'pÅndriyÃdibhedo na sidhyatÅticet; atrocyate-golakÃtiriktendriyasyÃpi na ÓÃstramantarà siddhi÷ / ÓÃstratastu vilak«aïÃtmana upakaraïatvenaiva tatsiddhiriti vilak«aïÃtmasiddhi÷ ÓÃstrato ni«pratyÆheti / vilak«aïÃtmani anumÃnaikapramÃïakatvamÃgamaikapramÃïakatvaæ ca matabhedenopapÃdya pratyak«atvaæ mÅmÃæsakamatena nirÆpayitumupakramate *{nanu hitÃhite}* ti / hitaæ balavadani«ÂÃnanubandhÅ«ÂasÃdhanaæ ÓÃstraikasamadhigamyam / ahitaæ-balavadani«ÂÃnubandhi / hitÃhitapravartananivartanaikaparasya ÓÃstrasyopari tattvaparatvasyÃpi parikalpanaæ mahÃbhÃranik«epalak«aïameva / sahyetavÃnanyalabhye tattvÃæÓe 'pi kÃryopayogini ÓÃstrasya tÃtparyakalpanam / na tvanyalabhye / dehÃdivilak«aïaÓcÃtmà pratyak«eïaiva sphuÂamadhigamyata iti nÃtra purovÃditÃlak«aïaæ prÃmÃïyaæ ÓÃstrasya sambhavatÅti Órotriyopari pratyavasthÃnaæ mÅmÃæsakasya / Ãtmana indriyÃgrÃhyatvaæ ÓaÇkate 'tra Órotriya÷ *{maivaæ voca }*ityÃdinà / rÆpÃdivyatirekiïi-rÆpasparÓarahite / dravyapratyak«e hi udbhÆtarÆpasparÓÃnyatarasya kÃraïatvam / tadabhÃvÃnnÃtmana÷ pratyak«atvaæ sambhavati / niratiÓayasÆk«ma ityanena indriyagrahaïÃyogyatvaæ vivak«itam / yogya eva hi pratyak«aæ prabhavati nÃyogya iti bhÃva÷ / indriyÃgrÃhyatve Ãtmana÷ ÓrutimudÃharati *{paräcÅ}* ti / parÃgarthamÃtragrahaïasamarthÃnÅndriyÃïÅtyartha÷ / *{acittvapratibaddhaÓca sarvo 'pÅndriyagocara÷ /}* *{tena naindriyikaæ j¤ÃnamÃtmÃnaæ spra«Âumarhati //17//}* *{syÃnmatam-bhautikatvÃdbahirindriyÃïi mà nÃmÃtmani pravarti«ata / manastu pravarti«yate abhautikatvÃditi; tanna; tasyÃpÅndriyatve bhautikatvasyÃparihÃryatvÃt / yathÃ'mnÃyate 'annamayaæ hi somya mana÷' iti / prapa¤citaæ caitannirÆpaïe /}* (ityÃtmano 'pratyak«atvaÓaÇkÃ) *{athocyeta-asti tÃvadahamityaparok«ÃvabhÃsa÷ pratyaya÷ / na caindriyikatvamantareïÃsau sambhavati / kÊptaæ ca bahirindriyÃgocare 'pi sukhÃdau svÃntasvÃtantryamiti tannimitta evÃyamahaæpratyayo yukta÷ / prayogaÓca bhavati-Ãtmà mÃnasapratyak«agrÃhya÷ bahirindriyÃyogyatve sati pratyak«atvÃtsukhÃdivat iti /}* (iti bhÃÂÂamukhenÃtmano mÃnasapratyak«atvÃnumÃnopak«epa÷) *{tanna; saævedanena vyabhicÃrÃt / na ca tadapratyak«am / jÃnÃmÅtyananyopÃdhikatayà pratibhÃnÃt / apratyak«atve ca saævedanasyÃsiddhireva syÃdityuktameva / naca tadapi mÃnasapratyak«atayà sapak«e nik«epamarhati; vimardÃsahatvÃt / yadà khalu kutaÓcidÃtmamana÷saæyogÃdvi«ayasaævit udayamÃsÃdayati, tadaiva kiæ tata eva tadgocaramapi vedanaæ janyate, utÃnyadÃnyeneti vÃcyam / naca yugapadubhayajananaæ sambhÃvyate / tathà hi sati}* *{parÃparatattadgocaraniravadhikadhÅnikurumbajanma tatkÃlamevÃpadyeta / naca tadasti / yugapadutpattau vi«ayavi«ayitvaniyamaÓca nirnibandhana÷ / asamasamayajanmanà j¤Ãnena vedyatve na pratyak«atvaæ; k«aïikatvenÃgrimaj¤Ãnasya ÃgrÃhakaj¤ÃnodayamavasthÃnÃbhÃvÃt / bhÃve ca}* *{sarvaj¤ÃnÃnÃæ sarvadÃvasthÃnaprasaÇgÃt / kÃryavirodhitve cÃnantarameva saæskÃrodayÃnna kÃlÃntare sthitiriti saævido na mÃnasapratyak«avedyatvam / na cÃpratyak«Ã saæviditi sphuÂo vyabhicÃra÷ / aindriyikatvasyÃnÃtmatvapratibaddhatvÃdviruddhatà ca / sÃdhyavikalaÓca d­«ÂÃnta÷, sukhadu÷khayo÷ pratyak«atvÃnabhyupagamÃt / anabhyupagamaÓcendriyapau«kalyanÃÓayoreva sukhadu÷khatvÃt / na hi tasminnapratyak«e tatpau«kalyaævaikalyaæ và pratyak«aæ bhavati / indriyasvarÆpa ivÃbhyÃsapÃÂavÃttayoraparok«atvÃbhimÃna÷, mano 'vasthÃbhede«viva cÃnumeyamanovÃdinÃm /}* *{yastu sugatamatÃvalambÅ vij¤ÃnÃbhinnahetujatayà tayorapi tadantarbhÃvamabhimanyate; kaïabhak«apak«ÃÓrayaïena và tayorÃtmaviÓe«aguïatvam;tÃbhyÃæ sukhadu÷khÃdhikaraïaæ vyÃcak«Åta; svata÷sukhÅtyetadvimarÓaæ vÃtratyam / rÃgadve«Ãdayastu caitanyasyaivÃvasthÃviÓe«Ãstadvadeva pratyak«ÅbhavantÅti na tannidarÓanenÃnumÃnodaya÷ / sukhaprayuktavi«ayÅkÃracaitanyaæ rÃga÷, tadvirodhaprayuktavi«ayÅkÃraæ tadeva dve«a÷, bhÆtadu÷khaj¤Ãnena cetaÓcalanaæ Óoka÷, ÃgÃmitajj¤Ãnena cetaÓcalanaæ bhayamityÃdi lak«aïagranthÃdevÃvagantavyamityalaæ pravistareïa /}* (iti gurumukhenÃtmano mÃnasapratyak«atvÃnumÃnadÆ«aïam) *{ekasya cÃtmano niraæÓasya na svÃpek«ayà grÃhyagrÃhakabhÃva÷, virodhÃdityapyuktameva / aæÓabhedÃÓrayaïe tatsiddhaye cÃæÓÃntaramÃÓrayitavyam, tathà tatra tatretyanavasthÃ; saÇghÃtatvaæ cÃtmana÷ /}* (iti cÃtmano grÃhyagrÃhakabhÃve virodhodbhÃvanam) *{nanu ca grÃhakÃvabhÃsa÷ ÓrutyÃ, svasiddhÃntaÓraddhÃvipralabdhabuddhi- bhirabhihita÷; indriyÃdipratyÃsannatattatpadÃrthamÃtrasphuraïÃt / tÃd­Óo 'pi kvacidastu nÃma pratyaya÷ / sa tvÃgantukÃtmapratiyogikaprÃkaÂyaprakÃÓÃdipadÃbhidheyÃrthadharmÃnumitaj¤ÃnaviÓi«ÂamÃnasapratyak«asiddhÃtmanibandhana÷ /}* (iti prÃbhÃkaramate bhÃÂÂasyÃpi pratyavasthÃnam) *{ucyate / aho khalu svÃnubhava eva vibhrama÷ parÅk«akÃïÃm, yat vi«ayÃnubhavasamaye pÆrvÃvasthÃto na ka¤cidviÓe«amayamÃtmano 'vabudhyata iti / uktaæ hyetart-id­Óa evÃyamartha÷, j¤Ãyate na veti na vidma÷, mama và pratibhÃsate parasya vetyapi na vidma iti na}* *{jÃtucidevaæ pratÅtirasti, j¤Ãnaj¤ÃtroranavabhÃse tÃd­Óyapi pratÅtirÃpadyeta; iti / so 'yaæ parasaæcetitÃt svasaæcetitasyÃtiÓaya÷ sarvatra parisphurannasati grÃhakÃvabhÃse nopapadyeta / anumitaj¤ÃnÃlambanatve cÃj¤Ãsi«amityeva pratibhÃsa÷ syÃt, na jÃnÃmÅti; j¤ÃnajanyÃrthÃtiÓayadarÓanatadvyÃptyanusandhÃnÃnumÃnodayasamaye 'num itsitaj¤ÃnasyÃtiv­ttatvÃt / j¤ÃnÃnumÃnÃsambhava÷ pÆrvamevokta÷ / mÃnasapratyak«atvaæ cÃtmagrÃhyadhÅnirastam / tathÃsati hi svaparavedyayoranatiÓaya÷ syÃt /}* (iti prÃbhÃkarÅyaæ svapak«asÃdhanam) *{nanu kathamiva grÃhakÃnavabhÃse svaparavedyayoranatiÓayaprasaÇga÷? nahi grÃhakasiddhinibandhana÷ svaparavedyaviÓe«a÷; svasamavetavi«ayabodhajanmanà parasamavetabodhajanmanà ca tadviÓe«opapatte÷ / svaparasambandhibodhaviÓe«odavyavasthÃpi svÅyaparakÅyendriyÃrthasannikar«Ãdij¤ÃnahetusÃmagrÅbhedanibandhanà / na cÃtmasiddhirapi tatsÃmagryanupraveÓamarhati; indriyÃderivÃnavabhÃsamÃnasyaiva hetutvasambhavÃt / naca vi«ayabodha evÃtmabodha iti sÃmpratam / na hyarthÃntarasiddhirarthÃntarasya siddhirbhavati, atiprasaÇgÃt / api ca yadadhÅnà bhÃvÃnÃæ rÆpabhedavyavasthÃ, tadapi hi saævedanaæ tadÃnÅæ nilÅnarÆpamevendriyÃdivat / kutastu puna÷ tadÃÓrayasyÃtmana÷ pratibhÃsaprasakti÷? yadÃhu÷-idamahaæ jÃnÃmÅti tritayÃvabhÃsa÷ sÃrvatrika÷, iti, tadapyanubhavÃnÃrƬhamevÃnantarameva pratik«iptamiti /}* (iti bhÃÂÂena prÃbhÃkaramatadÆ«aïam) *{astu tarhi grÃhakatayaiva sarvÃrthagrahaïasamaye«vÃtmasiddhi÷ / abhyupagantavyà hi saævida÷ svata÷siddhi÷, sarvaprakÃrasÃdhanÃntaranirÃkaraïÃt, satyÃÓca tasyÃ÷ kadÃcidanavabhÃsÃdarÓanÃcca / yathà ca saævida÷}* *{prakÃÓÃvyabhicÃra÷, tathà prapa¤citaæ prathamÃdhikaraïa iti nÃtropak«ipya pratik«eptavyam / sato 'pi prameyajÃtasya svÃpÃdisamaye 'nupalabderabhyupagataæ tÃvat saævida÷ tatsÃdhakatvam / ata÷ kÊptÃrthÃntarasÃdhanabhÃvayà tayaivÃ'tmano 'pi siddhirabhyupagantuæ nyÃyyà /}* (iti puna÷ prÃbhÃkareïa svamatasthÃpanam) *{yattu vi«ayavittyuparame 'pi svÃpasamaye 'yamÃtmà prakÃÓata iti, tat upapattibhirupapadyamÃnamapi yathÃpratÅti vyavaharatÃæ na cittamanura¤jayati /}* yuktimapyupanyasyati *{acittve}* ti / acittvapratibaddha÷-acittvavyÃpya÷ / Ãtmà nendriyagrÃhyaÓcetanatvÃt, yannaivaæ tannaivaæ yathà ghaÂÃdÅti cÃtra prayoga÷ //17// atra bhÃÂÂamatamupak«ipati *{syÃnmatam}* iti / Órotriyo dÆ«ayati *{tanne}* ti / gandhÃdimattvÃdeva hi ghrÃïÃdergandhÃdigrÃhakatà vyavasthità / tathà ca bhautikatvaæ ghrÃïÃde÷ sthitam / tannidarÓanena ca manaso 'pi bhautikatvaæ setsyati / tathà cÃbhautika'tmÃgrÃhakatvaæ ghrÃïÃderiva manaso 'pisyÃditi bhÃva÷ / bhautikatve manasa÷ ÓrutimapyÃha *{annamayam}* iti / bhÃÂÂa÷ prativakti *{athocyete}* tyÃdinà / aparok«ÃvabhÃsa÷-parok«apratÅtibhinna÷, laukikavi«ayitÃvÃniti yÃvat / sukhÃdau manasa÷ svÃtantryaæ ca bahirindriyÃnapek«apratyak«ajanakatvam / mÃnasapratyak«agrÃhya÷-mÃnasapratyak«anirÆpitalaukikavi«ayatÃvÃn / Ói«Âaæ spa«Âam / prak­tamanumÃnaæ dÆ«ayati gurumukhena *{tanne}* tyÃdinà / sÃdhyÃbhÃvavati heto sattvaæ hi vyabhicÃra÷ / tatra saævidi hetau viÓe«aïÃæÓasya siddhatvÃdviÓe«yÃæÓaæ tÃvatsÃdhayati *{na ca tadi}* ti / ananyopÃdhikatayà liÇgapadaj¤ÃnÃdikÃraïÃnapek«atayà / pratibhÃnÃt-prakÃÓÃt / nanu j¤Ãtatayaiva j¤ÃnÃnumÃnamityananyopÃdhikatvaæ j¤ÃnapratibhÃsasyÃsiddhamityatrÃha *{apratyak«atve ce}* ti / j¤ÃnÃtiriktÃyÃæ j¤ÃtatÃyÃæ j¤ÃnaliÇgatvenÃbhimatÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃt, satyà api tasyà atÅndriyatvena j¤Ãnasya tenÃvinÃbhÃvagrahÃyogÃt, j¤ÃnajanakasÃmagryà j¤ÃtatÃyà eva sÃk«ÃjjananasambhavÃdantarà j¤ÃnakalpanÃyà apÃrthatvÃccÃsiddhireva syÃjj¤ÃnasyÃpratyak«atva iti bhÃva÷ / saævedane sÃdhyasyÃpi sattvamÃÓaÇkate *{na ca tadapÅ}* ti / vikalpÃsahatvÃnmÃnasapratyak«atvaæ saævido nirasyati *{vimarde}* ti / vikalpayati *{yadà }*iti / *{tathÃsatÅ}* ti / vi«ayaj¤ÃnasyodayakÃla eva tadgocaraj¤Ãnaj¤ÃnasyÃpi Ãtmamana÷saæyogarÆpakÃraïabalÃdutpattisvÅkÃre pÆrvottarÅbhÆtavi«ayaj¤Ãnaj¤Ãnaj¤Ãnaj¤Ãnaj¤Ãnaj¤ÃnadÅnÃæ samudÃyasya yaugapadyaprasaÇga÷ ityartha÷ / nikurumbam-samudÃya÷ / vi«ayaj¤Ãnaj¤Ãnaj¤Ãnayoryaugapadye dÆ«aïÃntaramÃha *{yugapa}* diti / pratyak«e vi«ayasya hetutvÃtpÆrvaj¤Ãnajanitasyottaraj¤ÃnasyÃnuvyavasÃyarÆpasya pÆrvaj¤Ãnavi«ayakatvamupapadyeta kramabhÃvitve na tu yaugapadya ityartha÷ / astu tarhi kramikatvaæ vi«ayaj¤ÃnatadanuvyavasÃyayorityatraha *{asame}* ti / j¤Ãnasya k«aïikatvÃduttaraj¤ÃnotpÃdakÃle pÆrvaj¤ÃnasyÃsattvÃnna pratyak«atvaæ sambhavetpÆrvaj¤Ãnej¤ÃnÃntaravedyatvopagame 'pÅtyartha÷ / j¤Ãnasya k«aïikatvÃnupagame do«amÃha *{bhÃve}* *{ce}* ti / nanu na k«aïikatvam, nÃpi sthiratvam / kintu svakÃryeïaiva niv­ttiri«yate j¤Ãnasyeti cettatrÃha *{kÃrye}* ti / kÃryasya viro dhitvaæ nÃÓakatvalak«aïaæ ceddvik«aïÃvasthÃyitvaæ syÃjj¤Ãnasya / sahÃnavasthÃnalak«aïaæ cedekak«aïamÃtrav­ttitvam/ atra tu sahÃnavasthÃnalak«aïa eva virodho vivak«ita÷ / dvik«aïÃvasthÃyitve tu naiyÃyikaprakriyayà mÃnasapratyak«opapattestanni«edhÃnupapatteriti bodhyam / naiyÃyikamate 'pi dvitÅyat­tÅyÃdij¤Ãnavi«ayakaj¤ÃnÃdhÃrÃnuv­ttiprasaÇgo bodhya÷ / Ãtmano mÃnasapratyak«atvÃnumÃne virodhamapyÃha *{aindriyikatvasye}* ti / anÃtmatvavyÃpyatvÃdaindriyikatvasya vyÃpakaniv­ttyÃ'tmani niv­ttiravarjanÅyà / tathà ca pak«atÃvacchedakÃtmatvaviruddhaæ sÃdhyamiti bhÃva÷ / bÃhyendriyagrÃhyatvasyaivÃnÃtmatvavyÃpyatetyÃgrahe 'pi dÆ«aïÃntaramÃha *{sÃdhyavikalaÓce}* ti / sÃdhyaÓÆnyo 'nvayadda«ÂÃnta ityartha÷ / sÃdhanavikalatvamapi yadyapi phalati upapÃdanaprakÃreïa; athÃpi siddhÃntaprakriyayà j¤ÃnÃvasthÃrÆpatvÃtsukhÃde÷ j¤Ãnasya ca svayaæprakÃÓatvÃtsvayaæprakÃÓatvaæ sukhÃderh­di nidhÃya sÃdhyavikalatvameva kÅrtitam / anvayadda«ÂÃnte sÃdhyasya sÃdhanasya và virahena tadavacchedena sÃdhyavyÃptigraho hetau sambhavatÅti vyÃpyatvÃsiddhirvivak«ità / nanu sukhadu÷khayorapratyak«atve pratyak«avadavabhÃsastayo÷ katham? tatrÃha *{indriye}* ti / yathÃtÅndriyatve 'pÅndriyÃïÃæ mamedaæ cak«u÷, ahaæ cak«u«mÃn paÓyÃmÅti pratyak«avadavabhÃsaÓcak«urÃde÷ kadÃciccÃk«u«Ãdiv­tti kÃle nÃnÃcak«urÃdiv­tti pratisandhÃnavataÓcetanasyendriyavi«ayasaæskÃraprÃcuryaprayukta÷, tadvadindriyÃvasthÃrÆpasukhadÆ÷khaparÃmarÓo 'pi pratyak«asamÃnÃkÃrastadabhyÃsabÃhulyÃdityartha÷ / atra nidarÓanaæ *{manovasthe}* ti / anumeyamanovÃdina÷ buddhivyatiriktaæ mano 'numÃnena sÃdhayanta÷ / kÃmasaÇkalpÃdÅnÃæ manov­ttirÆpatvaæ *{kÃma÷saÇkalpa÷- sarvaæ mana eve}* ti ÓrutyÃpratÅyate / te«Ãæ ca pratyak«atvÃvabhÃsa÷ tadvi«ayÃnubhÃvÃbhyÃsaprÃcuryÃdeveti vaktavyaæ yathà anumeyamanovÃdibhi÷, tatheti bhÃva÷ / sukhadu÷khayorÃtmÃbhinnatvam, Ãtmana ÃgantukadharmarÆpatvaæ ca matabhedena prasiddhamanuvadati *{yastusugate}* ti / atrÃha *{tÃbhyÃ}* miti/ caturthÅdvivacanam / bauddhaprakriyayà kÃïÃdaprakriyayà và k«aïikÃtmÃnanyatvaæ, nityasyÃtmana ÃgantukadharmarÆpatvaæ và manyamÃnÃbhyÃæ nyÃyatattvaÓÃstrasthaæ sukhadu÷khÃdhikaraïam, etatprakaraïasthaæ svata÷ sukhitvavicÃraæ và prakÅrtayedityartha÷ / nanu sukhadu÷khayo÷ mÃnasapratyak«atve vivÃde 'pi rÃgadve«Ãveva nidarÓane bhavi«yata ityatrÃha *{sukhe}* ti / sukhatvaprayuktaæ vi«ayÅkaraïamupÃdeyatÃprakÃÓanaæ yata÷ tajj¤Ãnameva rÃga÷ sukhagocaropÃdeyatÃbuddhilak«aïa iti yÃvat / tasya sukhasya virodha upaghÃto yena tadgocaratyÃjyatÃprakÃÓakaj¤Ãnameva ca dve«a÷ / tayoÓca j¤Ãnavadeva prakÃÓa iti naæ sÃdhyÃnvaya iti bhÃva÷ / Óokabhayayorapi na nidarÓa natvaæ sambhavatÅtyÃha *{bhÆte}* ti / taccalanamiti mudritapÃÂhastu na sÃdhu÷ / atÅtadu÷khÃnusandhÃnaprayuktaÓcittavik«obha÷ Óoka÷ / ÃgÃmidu÷khahetuparÃmarÓÃdhÅnaÓcittasaÇk«obhaÓca bhayam / tayoÓcÃnta÷karaïadharmatvÃdeva na pratyak«atvamiti d­«ÂÃntatvÃyoga iti bhÃva÷ / Ãtmano mÃnasapratyak«atve sÃdhakasyÃsambhavamuktvà bÃdhakamapyÃha *{ekasye}* ti / ekasyaikadaivaikakriyÃyÃæ kart­karmabhÃvÃsambhavalak«aïo virodho 'tra vivak«ita÷ / uktavirodhaparihÃrÃyÃtmani aæÓabhedÃÓrayaïedo«amÃha *{aÓaæbhede}* ti / grÃhakÃtmÃæÓÃntarasyÃpi pramÃïasiddhatvÃvaÓyambhÃvena tadgrÃhakÃÓÃntarame«Âavyam, evamuparyuparÅtyanavasthetyartha÷ / kadÃcidekÃæÓenÃnyÃæÓagrahaïam, anyadà cÃæÓÃntareïaitadaæÓagrahaïamiti kÃlabhedenopapatternÃnavastheti cettatrÃpyÃha *{saÇghÃtatvaæ ce}* ti / Ãtmano niraæÓatvaviruddhaæ ca sÃæÓatvamevaæ sati prasajyata ityartha÷ / sÃæÓatve cÃnityatvÃdi ÃpÃdanÅyam / atredaæ bodhyam-gururj¤ÃturÃtmano j¤Ãnavi«ayatvaæ nÃnumanyate / kintu vi«ayaj¤ÃnakÃle«u j¤Ãt­tvabalÃtprakÃÓamÃtraæ manute / j¤ÃnasyÃpi tathaiveti / evaæ prÃbhÃkareïa dÆ«ite svapak«e bhÃÂÂastanmatamapi dÆ«ayati *{nanu ce}* ti / Órutyetyanantaraæ tanna, satu iti pÆraïÅyam / atra *{na ca grÃhakÃbhÃsa}* iti pÃÂha÷ sambhÃvyate / Órutyetyanantaraæ siddhyatÅ ti Óe«a÷ / svasiddhÃntetyata÷ pÆrvaæ sa tu iti yojyam / svasiddhÃntÃbhiniveÓavaÓÅk­tacetasÃmabhimÃnamÆlako grÃhakÃvabhÃsavÃdo na ÓrutipramÃïena sidhyatÅti bhÃva÷ / grÃhakÃvabhÃso nÃma sarvaj¤Ãne«vÃÓrayatayÃ'tmana÷ sphuraïam / ÓrutyÃsyÃsiddhau hetumanubhavavirodhamabhipretyÃnubhavaprakÃramÃha *{indriyÃdÅ}* ti / anubhavaviruddhaæ hi na Óruti÷ pratipÃdayediti hÃrdam / ÓrutyetyatrÃnyathà pÃÂha÷ syÃdvà / svasiddhÃntÃbhimÃnibhi÷ prÃbhÃkarairabhihito grÃhakÃvabhÃso na mantavya÷ pratÅtivirodhÃt / pratÅtirhitattatpadÃrthamÃtraæ prakÃÓayatÅti samuditÃÓaya÷ / nanu ghaÂÃdipratyak«egrÃhakÃbhÃsÃbhÃve ghaÂamahaæ paÓyÃmÅtyÃdyanubhava÷ katham? tatrÃha *{tÃd­Óo 'pÅ}* tyÃdivÃkyadvayena / yasya yadvi«aye j¤Ãnaæ jÃtaæ tasyaiva sor'tha÷ prakÃÓata iti prÃkaÂyasyÃ'tmapratiyogikatvamarthadharmasya / talliÇgakaæ j¤ÃnÃnumÃnameva ca kÃdÃcitkam / tataÓcÃnumitaj¤ÃnoparaktÃtmamÃnasarÆpo niruktÃnubhavaÓca kÃdÃcitka eva, nÃyaæ ghaÂacÃk«u«arÆpa÷ / yena vi«ayavitti«u prakÃÓetÃ'tmeti bhÃva÷ / atra ca mÃnasapratyak«e j¤Ãnavattvena vi«ayatvaæ dehÃdimattayà cÃÓrayatvamiti karmakart­virodhaparihÃro 'bhimato bhÃÂÂÃnÃm / atra prÃbhÃkarasya pratyavasthÃnam *{ucyata }*ityÃdinà / *{svÃnubhava eve}* ti / j¤Ãne jÃte tadvattvenÃtmopalambho 'pyanubhavasiddha÷ / tatraiva vibhramo nÃstitÃbhrama ityartha÷ / svÃnubhavamapyajÃnata÷ parÅk«akatvaæ ÓobhanamityupÃlambha÷ / vi«ayavedanakÃle j¤Ãnasya j¤ÃtuÓcÃvabhÃsÃbhÃve do«aæ pÆrvoktaæ smÃrayati *{ukta}* mityÃdinà / j¤Ãnasyà prakÃÓÃbhÃve j¤Ãyate na vetisaæÓayÃdiprasaÇga÷ / j¤Ãtu÷ prakÃÓÃbhÃve mama j¤Ãyate 'nyasya veti saæÓayÃdiprasaÇga iti bhÃva÷ / *{so 'yam}* iti / saæcetitam-j¤Ãtam / atiÓaya÷-svÃtmane prakÃÓamÃnatvalak«aïo 'nubhÆyamÃna÷ / *{anumite}* ti / jÃnÃmÅtyÃdipratÅterj¤ÃtatÃliÇgÃnumitaj¤ÃnopanÅtabhÃnÃtmakÃtmamÃnasapratyak«arÆpatve 'tÅtaj¤ÃnÃlambanatvÃdaj¤Ãsi«amityevÃbhilÃpa÷ syÃt, na tu jÃnÃmÅti j¤Ãne vartamÃnatvollekha ityartha÷ / nanvatiÓaighryÃt k«aïabhedÃgrahanibandhano vartamÃnatvÃæÓe bhramalak«aïo jÃnÃmÅti pratyaya iti ÓaÇkÃyÃæ tanmate dÆ«aïÃntaramapi saæsphorayati *{j¤Ãne}* ti / svaj¤ÃnavyavahÃrahetukameva svaj¤ÃnÃnumÃnamiti na sambhavatÅtyuktameva prÃk / j¤ÃtatÃliÇgakamapi j¤ÃnÃnumÃnaæ j¤Ãnena j¤ÃtatÃyà avinÃbhÃvagrahÃsambhavÃjj¤ÃnasÃmagryaivÃnyathÃsiddhatvÃcca j¤ÃtatÃyà du÷sthameveti hÃrdam / vi«ayaj¤Ãna eva j¤Ãtu÷ prakÃÓaæ sÃdhayituæ tasya mÃnasapratyak«aæ ca nirasyati *{mÃnase}* ti / Ãtmana ityÃdi÷ / mÃnasapratyak«atvamityatra bahuvrÅhe÷ tvapratyaya÷ / ÃtmagrÃhyatvaæ dhiya÷ svayaæprakÃÓatvam / tacca j¤Ãnasya mÃnasapratyak«ÃnumÃnÃyogapratipÃdanÃt siddham / Ãtmano mÃnasapratyak«atvaæ ca vyabhicÃrÃtsÃdhakatvÃbhimatasya nirastaæ sÃdhakÃbhÃvÃdityartha÷ / dhÅnirastam-vyabhicÃranirÆpikayà dhiyà nirastam / vyabhitÃranirÆpakatvopapÃdakamÃtmagrÃhyeti dhÅviÓe«aïam / atrÃ'tmagrÃhyadhÅvyabhicÃranirastamiti và anyathà và mÆlapÃÂha÷ sambhÃvyate / evaæ grahagrÃhakayo÷ prakÃrÃntareïa bhÃnÃsambhavamupapÃdya tadanavabhÃse vi«ayavittau pÆrvoktÃtiÓayÃsambhavaæ nigamayati *{tathÃsatÅ}* ti / anatiÓaya÷-aviÓe«a÷ / svasmai j¤ÃyamÃnatvena bhÃnamabhÃnaæ cÃrthasyeti vailak«aïyasya viraha÷ svaparavedyayo÷ prasajyate vi«ayavittau j¤Ãnaj¤ÃtrorabhÃne hÅtyartha÷ / bhÃÂÂa÷ pratik«ipati *{nanu katham}* iti / svasmai bhÃsamÃnatvarÆpo viÓe«or'thasya tajj¤Ãnasya svani«ÂhatvÃdeva ghaÂate tajj¤Ãne svasyÃbhÃne 'pi / vi«ayabodhÃÓrayatvameva svasyÃtiÓayo 'pÆrvo vi«ayavittikÃla iti ca bhÃva÷ / naca vittiveditroragrahe pÆrvokta÷ saæÓayastadavastha iti vÃcyam/ svaj¤ÃnajÃrthadharmaprakÃÓasya svaæ prati pratyak«atvÃdeva mama prakÃÓate na veti saæÓayasyÃnavakÃÓÃt / j¤ÃnaphalaprakÃÓena jhaÂityeva j¤ÃnasyÃnumÃnÃcca mama j¤Ãnaæ jÃtamanyasya vetyÃderapyaprasakte÷ / naiyÃyikaprakriyayà tu kÃryanÃÓyatvÃjj¤Ãnasya dvik«aïÃvasthÃyitvÃdanuvyavasÃyabalÃdeva na niruktasaæÓayÃdiprasaÇgo j¤Ãnaj¤ÃtroranavabhÃse 'pi vi«ayavittÃviti ca bodhyam / Ãtmani bodhodaye ÃtmaprakÃÓasya hetutvaæ nirasyati prasaÇgata÷ *{na cÃtme}* ti / nanu ÃtmasiddhyaghaÂitÃpi vi«ayabodhasÃmagryevÃtmaprakÃÓe 'pi heturastvityatrÃha *{na ca vi«aye}* ti / indriyÃrthasannikar«ÃrthayogyatÃdighaÂità vi«ayabodhasÃmagrÅ nÃyogyÃtmabodhe 'pi samarthetyartha÷ / atiprasaÇgÃt-paÂabodhasÃmagryà ghaÂÃdibodhaprasaÇgÃt / vi«ayabodhe bodhasyÃpyaprakÃÓa ityÃha *{api ce}* ti / mÃnÃdhÅnà hi meyasiddhi÷ / tat padÃrthÃnÃæ jÃtiguïÃdiviÓe«avyavasthà yadadhÅnà tadapi saævedanaæ vi«ayaprakÃÓakÃle 'prakÃÓamÃnasvarÆpaæ svarÆpasadeva cak«urÃdivadityartha÷ / svarÆpasajj¤Ãnenaiva vi«ayaviÓe«asiddhivat svarÆpasajj¤Ãtraiva svavedyavi«ayÃtiÓayasiddhiriti bhÃva÷ / prÃbhÃkarÃïÃæ matamanuvadati *{yadÃhu}* rityÃdinà / sÃrvatrika÷-pratyak«ÃnumÃnÃdisarvavi«ayaj¤ÃnavyÃpÅ / tatpratik«ipati *{tadapÅ}* ti / anubhavÃnÃrƬhamiti sÃdhakÃbhÃva ukta÷, anantarameva pratik«iptamiti ca bÃdhakam / j¤ÃnasyaivÃyaæ svabhÃva÷-yat svavi«ayasyeva svasvÃÓrayaprakÃÓahetutvamapÅti puna÷ prÃbhÃkara÷ ÓaÇkate *{astu tarhÅ}* ti / grÃhakatayaiva-j¤ÃnÃÓrayatayaiva / vi«ayabodhasÃmagryà vi«ayaj¤Ãnameva jÃtam / tacca j¤Ãnaæ svasÃmarthyÃdeva avi«ayamapi svaæ svÃÓrayaæ ca prakÃÓayatÅti bhÃva÷ / j¤Ãnasya svayaæprakÃÓatvaæ tÃvatsÃdhayati *{abhyupagantavye}* ti / *{sarvaprakÃre}* ti / mÃnasapratyak«asya j¤ÃtatÃdiliÇgakÃnumÃnasya ca nirÃkaraïÃdityartha÷ / *{kadÃci}* diti / vidyamÃnatve prakÃÓamÃnatvaniyamÃccetyartha÷ / *{prapa¤cita}* piti / nyÃyatattvaÓÃstre iti Óe«a÷ / *{nÃtre}* tyÃdi / prakÃÓavyabhicÃritvamatamupak«ipya j¤Ãnasya tat nÃtra nirÃkaraïÅyamityartha÷ / evaæ svaprakÃÓatvamuktvà j¤Ãnasya vi«ayaprakÃÓahetutvaæ ca sÃdhayati *{sato 'pÅ}* ti / sato 'pi vi«ayasya svÃpe 'prakÃÓo j¤Ãnaniv­ttyeti j¤Ãnasya vi«ayaprakÃÓakatvasiddhiriti bhÃva÷ / *{ata }*iti / paraprakÃÓakatvenai«ÂavyÃyÃ÷ saævida eva pramÃtravabhÃsakatvamapi yuktamiti nÃtmana÷ svayaæprakÃÓatvamapi kalpanÅyamiti bhÃva÷ / svÃpe 'pyÃtmano j¤ÃnamastÅti matamanÆdya khaï¬ayati *{yattu}* iti / *{ta}* diti / sukhamahamasvÃpsamityÃdipratisandhÃnasya svÃpe ÃtmaprakÃÓamantarÃnupapadyamÃnatvalak«aïayuktiyuktamapi svapo Ãtmana÷ prakÃÓamÃnatvaæ nÃnubhavamÃtraÓaraïÃnÃæ h­dyaæ bhavatÅtyartha÷ / upapadyamÃnamapÅtyapinopapattirapi naiva / pratisandhÃnasyÃnyathaivopapatteriti sphoryate / anyathÃsiddhiragre prapa¤cayi«yate mÆla eva / *{apav­ktasya tu j¤Ãnaæ hetvabhÃvÃnna saæbhavi /}* *{nityatve nityamukti÷ syÃdarthavÃdÃstathoktaya÷ //18//}* *{nirdhÆtanikhilakaraïakalevaraj¤ÃnakarmavÃsanÃnubandhasyÃpav­ktasya na khalu svaparasaævedanodayanibandhanaæ ki¤cit sambhÃvyate / naca manaso nityendriyatvena tatsaæyogÃdeva tadà j¤Ãnaæ janyata iti yuktam; svarÆpato gaganavat nityasyÃpi satastasyendriyabhÃvena j¤ÃnotpÃdakatvasya dharmÃdharmÃvarodhanibandhanatvÃt /}* svÃpa Ãtmana÷ prakÃÓaæ ni«idhya muktÃvapi taæ ni«edhati *{apav­ktasye}* ti / apav­ktasya-muktasya / muktaj¤Ãnasya nityatvamastviti cettatrÃha *{nityatve}* iti / saæsaraïÃbhÃvaprasaÇga÷ phalito 'tra / nanu tarhi muktau sÃrvaj¤yaparaÓrutÅnÃæ kà gati÷? tatrÃha *{arthavÃdÃ}* iti / aj¤ÃnÃkÃryÃbhÃvanimittakà mok«asÃdhanapraÓaæsÃparÃ÷ sÃrvaj¤yÃdiÓrutaya ityartha÷ //18// ÓlokÃrthameva prapa¤cayati *{nirdhÆte}* tyÃdinà / j¤ÃnavÃsanÃ, karmavÃsanà cÃnubandha÷ / nirastasamastadehendriyavÃsanÃnubandhasyetyartha÷ / *{svapare}* ti / svasvarÆpavi«ayakasyÃr'thÃntaravi«ayakasya và j¤ÃnasyotpÃdakamityartha÷ / *{dharmÃdharme}* ti / ad­«ÂasahakÃrÃdhÅnatvÃdityartha÷ / *{dharmÃdharmÃvaruddhaæ sanmano j¤Ãnasya sÃdhanam /}* *{sati nityendriyatve 'pi Órotravat karaïatvata÷ //19//}* *{naca yogajadharmÃnug­hÅtatatsaæyogasya sÃdhanatvama; 'k«Åyante cÃsya karmÃïi' 'tadà vidvÃn puïyapÃpe vidhÆya nira¤jana÷' ityÃdiÓukletarasakalakarmaprak«ayaÓrutivirodhÃt / dharmaphalatve cÃpavargasya punarÃv­ttiprasaÇga÷ / 'nÃstyak­ta÷ k­tena' 'tadyatheha karmacito loka÷ k«Åyate evamevÃmutra puïyacito loka÷ k«Åyate' ityÃdiÓravaïÃcca / na cÃtmasattayaiva tadÃnÅæ tajj¤Ãnanimittamiti vÃcyam / klaptatyÃgÃklaptakalpanaprasakte÷ / tanmÃtranimittatve ca sarvadà ÃtmasvarÆpavattadapi vidyata iti saæsÃrÃnavatÃraprasaÇgÃt, bandhamok«ÃvasthayoraviÓe«ÃpatteÓca / na ca dehendriyÃdipratibaddhatayà idÃnÅæ tadabhÃva iti vÃcyam / tat khalu pratibandhakam, yat sati pu«kalakÃraïe kÃryodayaæ niruïaddhi / na cÃdyÃpyÃtmana÷ tatpu«kalakÃraïatvaæ siddham; ÓarÅrendriyavatÃmeva j¤ÃnadarÓanÃt / klaptaj¤ÃnakÃraïabhÃvasya tasyaiva tadbandhakatvavacanamunmattavaca÷ / ato nÃstyapavargadaÓÃyÃæ j¤Ãnam /}* *{tÃtkÃlikaj¤ÃnasukhÃdivÃdÃstvÃtmaj¤ÃnavidhiÓe«atayà guïavÃdena netavyÃ÷ / ato vi«ayavittisamaya evÃtmasiddhiniyamÃdyathoktanÅtyà arthavitti«u vedit­tayaivÃtmasiddhiriti /}* (iti vi«ayavittikÃle«vevÃtmano bhÃnamiti gurumatopapÃdanam) *{idamapyÃtmatattvÃparij¤Ãnollasitaparimitamativikalpajalpitamiti na rocayante trayyantavida÷ / vi«ayavittirhi vi«ayavittireva / na hi tayà Ãtmavitti÷ svarÆpaæ và seddhumarhati, atadvi«ayatvÃt / yo hi yatsaævidvi«ayo na bhavati, nÃsau tayà sidhyati rÆpasaævidevarasa÷ / avi«ayau ca vi«ayavitterbuddhiboddhÃrÃviti tÃvapi na tayà sidhyata÷ /}* *{nanu vedyasvabhÃvo 'yam, yatsvavi«ayasaævidà sidhyatÅti / vittistu vittireva, vedità ca veditaiveti kutastayorvedyasvabhÃvÃnupraveÓa÷ / uktaæ hi tayormÃnasapratyak«agocaratvam, anumeyatvÃsambhavaÓca / kutastarhi vittisiddhi÷? svata eva / svayaæprakÃÓà hi saævit /}* *{maivam / sÃpi hi vi«ayavadevÃnyasyaiva prakÃÓamÃnatayà na svata÷sidhyati / svata÷sidhyantÅ ca sà kimiti ka¤cideva prati cakÃsti, na sarvÃn prati / tatsamavÃyÃditi cet-yatsamavÃyinÅ hi yà saævit tasyaiva sà cakÃsti, netarasya, tadasamavÃyÃditi; yadyevam, ÃÓritastarhi Ãtmasaæbandhanibandhana eva saævida÷ prakÃÓa÷, tadbhÃvÃbhÃvÃnuvidhinÃt / yadyucyeta-prakÃÓasvabhÃvÃyà eva satyÃ÷ pratiyogiviÓe«ÃvacchedÃyaiva tadapek«Ã, na svarÆpasiddhaya iti; kuta÷ khalvayaæ niÓcaya÷? yadi hi pratiyoginirapek«aiva kadÃcidÃtmasvarÆpamiva saævit prakÃÓeta, tata evamadhyavasyemÃpi / na ca tathÃsti / ÃÓrayapratiyogisÃpek«aiva saæyogaputratvÃderiva tasyÃ÷ svarÆpasatteti na p­thaksiddhyutprek«ÃvakÃÓa÷ / satyÃ÷ saævida÷ prakÃÓavyabhicÃrÃbhÃvÃt svarÆpaprayukta÷ prakÃÓa iti cet, satyÃ÷ kiæ tasyà ÃtmasaæbandhavyabhicÃro 'sti? / api caivaæ sukhadu÷khÃdayo 'pi tvanmate svata÷siddhÃ÷syu÷ / na hi te 'pi santo na prakÃÓante /}* *{athÃrthÃntarasÃdhakatayà sarvavÃdisaæmatÃyÃ÷ saævida eva paraæ svayaæprakÃÓatvamÃÓritam / tayaiva tathÃbhÆtayà taditarabÃhyÃbhyantarasakalapadÃrthasiddhyupapatte÷ kimanekasva}* *{yaæprakÃÓabhÃvÃbhyupagameneti bhÃva÷?}* etadevopapÃdayati *{dharmÃdharme}* tikÃrikayà / dharmÃdharmÃvarÆddham-puïyapÃpalak«aïÃd­«ÂanibandhanopakaraïatvÃvasthÃviÓi«Âam / *{Órotrava}* diti / karïaÓa«kulyavacchinnÃkÃÓasyaiva Órotratvam / tasya cÃd­«ÂasahakÃre satyeva Óabdagrahakaraïatvam, na tadvirahe iti yathÃd­«Âanibandhana÷ Órotrasyendriya bhÃva÷ tatheti yÃvat / tathà cÃd­«ÂavirahÃnmuktau manaso nendriyatvamiti bhÃva÷ //19// ÓaÇkate *{na ca yogaje}* ti *{/}* manassaæyogasya yogajadharmÃnug­hÅtatvam-yogajadharmasahak­tatvam / yogajadharmaprabhÃvÃnmuktÃvapi manasa indriyabhÃvo 'nuvartata iti mÃnasamÃtmaj¤Ãnaæ tadà sambhavatÅti bhÃva÷ / muktau yogajadharmÃnuv­ttau ÓrutivirodhamÃha *{k«Åyante}* iti / Óukletareti / puïyapÃparÆpetyartha÷ / nanu Óruteryogajadharmavyatiriktasakalakarmaniv­ttyabhiprÃyakatvamiti cettatrÃha *{dharmaphalatve ce}* ti / mok«akÃle j¤ÃnasyÃtmavi«ayakasya sarvavi«ayakasya và dharmajanyatve janyabhÃvasya vinÃÓitvaniyamÃtpunaraj¤ÃnÃdiprasaÇga ityartha÷ / karmaphalasyÃnityatve ÓrutimudÃharati *{nÃstyak­ta }*iti / nanu mok«a Ãtmaiva j¤Ãnaheturastu / tatrÃha *{na cÃtme}* ti / Ãtmà sattayaiva mÆlapÃÂha÷ syÃdvà / *{kÊpte}* ti / j¤ÃnakÃraïatayÃbhimatasyendriyÃde÷ tyÃga÷, akÊptasyaiva kevalasyÃtmana÷ j¤ÃnakÃraïatvena kalpanaæ ca prasajyata ityartha÷ / do«ÃntaramapyÃha *{tanmÃtre}* ti / ÃtmasvarÆpamÃtranimittatve muktikÃlÅnasya j¤Ãnasya sarvadaiva tat bhavediti saæsÃrÃnavatÃraprasaÇga÷, j¤ÃnasyÃj¤ÃnatanmÆlasaæsaraïapratibandhakatvÃditi bhÃva÷ / viÓadatattvasÃk«ÃtkÃrarÆpaj¤ÃnabhÃve 'pi saæsÃropagame ca do«amÃha *{bandhe}* ti / muktikÃlaj¤Ãnasya saæsÃrakÃle 'pi sattve saæsÃrÃpek«ayà mok«e vailak«aïyaæ na syÃdityartha÷ / nanu du÷khadhvaæsÃdireva mok«eviÓe«a iti cet, tarhi tÃvanmÃtrameva bhavenmok«a iti k­taæ j¤ÃnÃdinÃpÃrtheneti bhÃva÷ / Ãtmano muktikÃlÅnaj¤Ãne hetubhÆtasya nityatve 'pi na saæsÃre tatprasaÇga÷ / dehÃde÷ pratibandhakatvÃditi ÓaÇkate *{na ce}* ti / pariharati *{tat khalu}* iti / pratibandhakatvasyÃsambhavamupapÃdya tatra virodhamapyÃha *{kÊptaj¤Ãne}* ti / tasyaiva-dehendriyÃdereva / *{arthavÃdÃstathoktaya}* ityuktaæ viv­ïoti *{tÃtkÃlike}* ti / du÷khaniv­ttiparà muktau sukhavÃdÃ÷, j¤ÃnaprÃgabhÃvanÃstitÃbhiprÃyakÃÓca j¤ÃnavÃdÃ÷ / te cÃtmaj¤ÃnapraÓaæsÃmÃtraparÃstadvidhiÓe«abhÆtà evetyartha÷ / prÃbhÃkaramatopasaæhÃra÷ *{ata }*iti / yathoktanÅtyÃ-vi«ayaprakÃÓakasya j¤Ãnasyaiva svasvÃÓrayaprakÃÓakatvaæ nyÃyyamityuktanÅtyà / prÃbhÃkaramataæ pratik«ipati siddhÃntÅ *{idamapyÃtme}* tyÃdinà / ÃtmatattvÃj¤ÃnakÃryà ÃtmaprakÃre«vayathÃpratipattibhedà ye«Ãæ, te«Ãmidaæ nirarthakaæ vacanamityartha÷ / kathaæ nirarthakatvaæ gurukte÷? tatrÃha *{vi«aye}* ti / *{na hÅ}* ti / Ãtmavitti÷-ÃtmadharmabhÆtaæ j¤Ãnam / svarÆpam-ÃtmasvarÆpam / atra Ãtmà vittisvarÆpaæ và iti pÃÂha÷ syÃdvà / seddhum-prakÃÓitum / atadvi«ayatvÃt-vi«ayavittivi«ayatvÃbhÃvÃttayo÷ / avi«ayayorapi j¤Ãnaj¤Ãtrorj¤Ãnabalata eva siddhiriti ÓaÇkate guru÷ *{nanu vedye}* ti / vittireva, na tu vittivi«aya÷, vi«ayavajja¬Ã và / veditaiva, na tu vedya÷, vedyavadaj¤Ãtà và / tathà ca vilak«aïasvabhÃvatvÃdbhÃvÃnÃmavi«ayayorapi tayo÷ siddhirj¤Ãvabalata÷ setsyatÅtyavi«ayatvenÃsiddhirvi«ayavattayordurbhaïamiti bhÃva÷ / nanu j¤ÃnÃntaravi«ayatvenaiva tayo÷ prakÃÓo 'stvityatrÃha *{uktaæ hÅ}* ti / svabalata eva vitte÷ siddhiæ ÓaÇkÃsamÃdhÃnamukhenÃha *{kuta }*iti / *{svata eve}* ti / vi«ayaj¤ÃnakÃle 'vi«ayasyÃpi tasya j¤Ãnasya prakÃÓo bhavatÅtyanÃyatyà svÅkaraïÅyam, tadÃÓrayatvenÃtmanaÓceti hÃrdam / tatra svaprakÃÓatvamÃk«ipati gurÆktaæ saævida÷ siddhÃntÅ *{maiva}* mityÃdinà / svÃÓrayÃtmÃdhÅnaprakÃÓatvÃdeva tasmà eva prakÃÓamÃnatvaæ saævido ghaÂata iti svata÷siddhatvÃsiddhiriti bhÃva÷/ atra para÷ parihÃraæ ÓaÇkate *{tatsamavÃyÃditi ce}* diti / svayameva svoktiæ viv­ïoti *{yatsamavÃyinÅ}* ti / svayaæprakÃÓÃpi saævidÃtmÃp­thaksiddhatvÃdÃtmana eva prakÃÓata iti bhÃva÷ / pratik«ipatyÃk«eptà *{yadyevam}* iti / *{tadbhÃve}* ti / ÃtmasaæbandhÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyyanvayavyatirekatvÃtsaævitprakÃÓasyÃ'tmasaæbandhahetukatvaæ sidhyatÅtyartha÷ / puna÷ para÷ ÓaÇkate *{yadyucyete}* ti / pratiyogÅ-vi«aya÷, sa eva viÓe«a÷-viÓe«aïam, tadavacchedÃyaiva-tatsaæbandhÃyaiva, vi«ayaprakÃÓakatvÃyaiveti yÃvat / tadapek«Ã-ÃtmasaæbandhÃpek«Ã/ na tu svaprakÃÓÃyetyartha÷ / pariharati *{kuta÷ / }*evaæ niÓcayo na saæbhavatÅti yÃvat / niÓcayÃsaæbhavamevopapÃdayati *{yadi hÅ}* ti / pratiyoginirapek«aiva vi«ayanirapek«aiva / evam-vi«ayaprakÃÓanÃyaivÃtmasaæbandhÃpek«Ã saævido na svaprakÃÓaæ pratÅtyevam / *{na ca tathe}* ti / vi«ayaprakÃÓakÃla eva svÃÓrayÃyaiva prakÃÓamÃnÃyÃ÷ saævida÷ svaprakÃÓe vi«ayÃtmasaæbandhasÃpek«atvame«itavyamiti bhÃva÷ / atÅtÃdivi«ayaj¤Ãne 'pi vi«ayeïa saæbandho j¤Ãnasya vi«ayavi«ayibhÃvalak«aïo vilak«aïa÷ svarÆpasaæbandhaviÓe«o 'styeveti hÃrdam / nanu nirvi«ayà nirÃÓrayà ca saævit / anta÷karaïatadv­ttyupadhÃnaupÃdhikaæ kevalaæ tasyÃ÷ sÃÓrayatvÃdipratÅtimÃtramityatrÃha *{ÃÓraye}* ti / bhÆtale ghaÂasaæyogasyÃÓrayo bhÆtalam, pratiyogÅ ghaÂa÷ / putratvasyÃ'Óraya÷ putra÷, pratiyogÅ pità / j¤Ãnasya pratiyogÅ vi«aya÷, ÃtmÃ'Óraya÷ / siddhi÷-sthiti÷ prakÃÓaÓca / nirvi«ayatvena nirÃÓrayatvena ca sthiti÷ prakÃÓo và saævido nÃstyeva / saævinmÃtrÃnubhavaÓcÃnupalambhabÃdhita÷ / tathà ca saævitprakÃÓe ÃtmasaæbandhÃpek«Ãpi durvÃraiveti bhÃva÷ / svasattÃvyÃpakaprakÃÓatvena svaprakÃÓatvaæ syÃtsaævida iti puna÷ ÓaÇkate *{satyÃ}* iti / pariharati *{satyÃ}* iti / tadà cÃtmasambandhasya niyatapÆrvabhÃvitvÃdapek«itatvÃcca saævitprakÃÓe hetutvame«Âavyameveti bhÃva÷ / niruktahetunà svayaæprakÃÓatvasÃdhane do«aæ cÃha *{api caivam}* iti sukhÃdi«vanaikÃntyaæ hetoriti bhÃva÷ / *{tathà sati-}* *{sarvasyÃrthasya tadvitte÷ sÃk«Å sarvatra saæmata÷ /}* *{ÃtmaivÃstu svata÷siddha÷ kimanekaistathÃvidhai÷ //20//}* *{ki¤ca- yo yasya sÃk«Å tenaiva tasya siddhirna laukikÅ /}* *{arthasyevÃrthavitterapyÃtmà sÃk«Å hi lak«yate //21//}* *{santu nÃmÃrthavittaya÷ svata÷siddhÃ÷,tathÃpi na tÃbhirayamÃtmà pratyak«Åbhavati, tatsÃk«itvÃt / yatsÃk«Å khalvayaæ puru«a÷, na tenÃsau pratyak«a÷, ghaÂasÃk«ÃtkÃrÅva ghaÂena / arthasaævidÃæ ca sÃk«ÃtkÃrÅ cetana iti so 'pi na tÃbhiraparok«Åbhavati /}* (iti siddhÃntinà gurumatakhaï¬anam) nanu vi«ayasaæbandhasyevÃtmasaæbandhasyÃpi saævitprakÃÓe 'stu hetutvam / tÃvatà na svayaæprakÃÓatvasya hÃni÷ / svasajÃtÅyaj¤ÃnÃntarÃnapek«aprakÃÓatvÃttatsiddhe÷ / Ãtmanastu na svayaæprakÃÓatvame«Âavyaæ vi«ayasyeva / kintu bÃhyÃrthaprakÃÓakatvene«Âasya j¤ÃnasyaivÃ'tmaprakÃÓakatvamapi kalpanÅyaæ lÃghavÃditi puna÷ ÓaÇkate guru÷ *{athÃrthÃntare}* ti / pariharati *{tathÃsatÅ}* ti / *{sarvasye}* ti / nÃnÃsvayaæprakÃÓakalpanÃyÃæ gaurave sati sarvÃrthÃnÃæ sarvaj¤ÃnÃnÃæ ca sÃk«ÃtkarturÃtmana eva svaprakÃÓatvaæ kalpanÅyam / natu j¤ÃnÃnÃmityartha÷ / vi«ayÃïÃmiva j¤ÃnÃnÃmapyÃtmane prakÃÓamÃnatvÃdÃtmaika÷ svaprakÃÓo bhavatu / anye sarve bhavantu tadadhÅnaprakÃÓà eveti bhÃva÷ //20// evaæ saævidopyÃtmÃyattaprakÃÓatvÃnna mukhyaæ svaprakÃÓatvamityuktam / j¤ÃnÃntarÃnapek«aprakÃÓatvena bhavatu nÃma j¤Ãnasya tatkatha¤cit / athÃpi na j¤ÃnÃdhÅnaprakÃÓa ÃtmetyÃha- *{ki¤ce}* ti / *{yo}* *{yasye}* ti / sÃk«Ådra«ÂÃ, prakÃÓaka÷ / siddhi÷ prakÃÓa÷ / na laukikÅ-nÃnubhavasiddhà / lak«yate-d­Óyate //21// Ólokaæ vyÃkhyÃti svayameva *{santu nÃme}* ti / uktanÅtyà saævitta ÃtmaprakÃÓÃnupapattessvayaæprakÃÓatvamÃtmana e«Âavyameveti bhÃva÷ / *{sajÃtÅyasvasÃdhyÃrthanirapek«Ãtmasiddhaya÷ /}* *{sarve padÃrthÃstenÃtmà nirapek«asvasiddhika÷ //22//}* *{na hi kaÓcitpadÃrtha÷ svaprakÃÓÃyÃsÃdhÃraïasajÃtÅyÃrthÃntarÃpek«o d­«Âa÷ / na khalu ghaÂa÷ svasiddhaye ghaÂÃntaramapek«ate; apek«ate tu vijÃtÅyamÃlokÃdi / evamÃloko 'pi prakÃÓamÃno nÃlokÃntaramapek«ate; nÃpi svÃpek«aprakÃÓaæ ghaÂÃdikamapek«ate; apek«ate tu vijÃtÅyamindriyam / evamindriyamapi nendriyÃntaraæ svÃpek«aprakÃÓamÃlokÃdi ghaÂaæ vÃpek«ate; apek«ate tu vijÃtÅyaæ saævedanam / evaæ saævedanamapi saævidantaraæ svÃdhÅnasiddhikamindriyÃdikaæ và nÃpek«ate svasiddhau; apek«ate tu vijÃtÅyaæ svÃÓrayabhÆtaæ svatantramÃtmÃnam / evamÃtmÃpyÃtmÃntaraæ svÃdhÅnasiddhi saævidindriyÃdikamapi svÃparok«e nÃpek«ata ityananyÃpek«Ã hyÃtmasvarÆpasiddhi÷ /}* (iti siddhÃntinÃ'tmana÷ svaprakÃÓatvasamarthanam) saævidadhÅnaprakÃÓatve bÃdhakamuktvÃ'tmana÷ svaprakÃÓatve sÃdhakamapyÃha *{sajÃtÅye}* ti / sarve hi prakÃÓamÃnÃ÷ padÃrthÃ÷ sajÃtÅyaæsvÃtyantasajÃtÅyam, svasÃdhyaæ-svÃdhÅnaprakÃÓaæ cÃrthamanapek«yaiva prakÃÓamÃnà iti ÃtmÃpi prakÃÓamÃna ÃtmÃntaraæ svÃpek«aprakÃÓaæ j¤ÃnÃdicÃnapek«yaiva prakÃÓata ityanumantavyam / tathÃca svayaæprakÃÓatvaæ tasya phalatÅti bhÃva÷ //22// ÓlokÃrthasya prapa¤canaæ *{nahi kaÓci}* dityÃdi / atrÃyaæ ni«kar«a÷- svavi«ayakaj¤ÃnÃntarÃnapek«aprakÃÓatvalak«aïaæ svayaæprakÃÓatvaæ j¤ÃnÃtmano÷ samÃnam / svetarasakalanirapek«aprakÃÓatvalak«aïaæ tu tadÃtmasvarÆpasyaiveti / *{atrÃhurÃtmatattvaj¤Ã÷ svataÓcaitanyamÃtmana÷ /}* *{svarÆpopÃdhidharmatvÃtprakÃÓa iva tejasa÷ //24//}* *{caitanyÃÓrayatÃæ muktvà svarÆpaæ nÃnyadÃtmana÷ /}* *{yaddhi caitanyarahitaæ na tadÃtmà ghaÂÃdivat //25//}* *{citiÓaktayà na cÃtmatvaæ muktau nÃÓaprasaÇgata÷ /}* *{(bodhenaivÃnyato bhede vyarthà tacchaktikalpanÃ) //26//}* *{buddhisukhadu÷khÃdini÷Óe«avaiÓe«ikÃtmaguïÃtyantikoparamalak«aïo hi mok«a÷kaïabhak«Ãk«acaraïamate / na cÃtyantaluptakÃryaæ vastu tatkÃryajananaÓaktamityatra ki¤citpramÃïaæ kramate / dehÃdiviÓi«Âasaæbandhitayà d­ÓyamÃnasukhadu÷khaj¤ÃnÃdikÃryaæ viÓi«ÂavartinÅmevÃtmotpÃdaÓaktiæ kalpayati, dhÆma ivÃrdrendhanasaæbandhini dhÆmadhvaje svotpÃdanasÃmarthyam, vrÅhyaÇkura iva ca satu«ataï¬ule / api ca bodhe satyevÃtmano 'nÃtmavyavacchede saæbhavati k­taæ tacchaktayÃÓrayaïena /}* *{na caivaæ sati bodha eva paramÃtmeti yuktam, tasyÃ'ÓrayapratiyogisÃpek«asvarÆpatvÃdÃtmanaÓca tadviparÅtasvabhÃvatvÃt; sÃk«Ãcca cetayiturahamarthasya sphuraïÃt; anubhavatarkÃgamabalena citimata ÃtmabhÃvasyÃnantarameva prapa¤citatvÃcca / naca citimÃtrÃtmavÃde 'pi tasyÃgantukavi«ayasaæbandhe bodhatvamadhyÃropya boddh­tvasamarthanaæ sÃdhÅya÷, saæbandhasyobhayani«ÂhatayÃr'thasyÃpi boddh­tvaprasaÇgÃt / na ca kÃryakÃraïabhÃvavadvyavasthitvam, tatra janimato janayituÓca parasparÃpek«Ãniyamalak«aïasaæbandha÷ / ihÃpi sa eveti cenna, apek«ÃhetvabhÃvÃt / kimarthamartha÷ caitanyamapek«ate, caitanyaæ vÃr'tham / siddhyarthamiti cet, ka÷ siddhyartha÷? na tÃvadutpatti÷, tasyà nirj¤ÃtanimittÃntaratvÃt / ghaÂÃdayo hi prasiddham­ddaï¬acakrabhramaïÃdiparyÃptanimittÃntara ÓÃlino na citimapi nijajanane 'pek«ante / nirastaÓca vij¤ÃnamÃtravÃda÷ / nityasyÃtmana utpattyarthamarthÃpek«eti suvyÃh­tam / siddhi÷ prakÃÓa iti cet; kiæ bho÷ Ãtmà svaya¤jyotirapyarthÃdhÅnaprakÃÓa÷? yadasau tadarthamarthamapek«ate / mahanÅyamidamÃtmaveditvam / prakÃÓaÓca na saævidatirekÅ kaÓcidarthadharma÷ saæbhavatÅtyÃveditam / saæbhavannapyasau na citisvarÆpamÃtranimitta÷, sarvadà sarvÃrthaprakÃÓaprasaÇgÃt / na hi sadà saænihitasamagrakÃraïaæ kÃryaæ kadÃcidbhavati / ÃgantukÃtiÓayÃÓrayaïe và nÃmÃnta}* *{reïa j¤ÃnamevÃÇgÅk­tamiti tadvÃnevÃtmÃ'yÃta÷ /}* (iti dharmabhÆtaj¤Ãnasya nityatvasÃdhanam) *{nanvevamarthasiddhivyavasthÃpakatayÃbhyupagataæ j¤ÃnamÃgantukaæ kriyÃrÆpamiti kathaæ tadÃtmasvabhÃva÷ ? / tathÃhi-arthÃntaragatatve sati janakadravyÃntara prati kÃryatvÃdikena rÆpeïÃsÃdhÃraïo gantavyadeÓaprÃptyÃdiryaæ pratyasÃdhÃraïa÷ tatsamavetÃgantukÃsÃdhÃraïagamanÃdikriyÃjanyo d­«Âa÷ / tÃd­ÓÅ cÃrthasiddhiryaæ puru«aæ pratyasÃdhÃraïÅ tatsamavetatÃd­ÓakriyÃjanyeti ÓakyamanumÃtum / maivam / akriyÃjanyenÃbhÃvaprÃptak«etrÃdisvatvena k«etriïaæ pratyasÃdhÃraïena k«etrajavrÅhyÃdisvatvena cÃnaikÃntyÃt / naca nirvyÃpÃratayà k«etriïastatrÃjanakatvam; vyÃpÃrakÃlÃdinà vyabhicÃrÃt, tadbhÃvabhÃvitvasya cÃviÓe«Ãt / tajjÅvanameva tatra janakavyÃpÃra iti cet, nanu tat sasyapÃlanÃdisÃdhÃraïamiti kathamasÃdhÃraïakriyÃjanyatvam? api caivaæ sati tadevÃrthaprakÃÓe 'pi janakavyÃpÃro 'stu; kimakÊptakalpanayÃ? / satyapi tasminnartho na prakÃÓata iti cet, svatvaæ và kiæ yathoditaæ sati jÅvane jÃyata eva ? / vrÅhyÃdisattÃpyapek«yata iti cet, ihÃpÅndriyÃdipratyÃsaktiriti samÃnaÓcarca÷ / ato yaæ pratyasÃdhÃraïo yathoditadharma÷ tadÅyÃsÃdhÃraïadharmanimitta ityetÃvat / sa ce«yata evÃtmanaÓcaitanyaæ raveriva tejasvitvam /}* *{na ca hetubhedÃnuvidhÃyitayÃ, jÃnÃbhyaj¤Ãsi«amityÃdikÃlÃvacchedapratÅtergamanÃderiva j¤ÃnasyÃgantukatvamanumeyam; ÃdityaprakÃÓenÃnaikÃntyÃt / asti hi tatrÃpÅmaæ deÓamÃditya÷ prakÃÓayati prÃcÅkaÓat prakÃÓayi«yatÅti pratÅti÷ / svÃrasikatve 'pyÃdityaprakÃÓasya prakÃÓyadeÓasaæbandhakÃdÃcitkatayà avacchedapratÅtirupapadyata iti cet; ihÃpi tarhÅndriyÃdipratyÃsattisamÃsÃditayogyabhÃvo 'nubhÃvyabheda÷ svÃbhÃvikamÃtmanaÓcaitanyaguïamavacchinattÅti tadapek«ayaivendriyÃdyanuvidhÃnamatÅtÃnÃgatapratyutpannatvapratyayaprayogau copapadyante /}* *{kathaæ punaratra nirïaya÷, maïidyumaïiprakÃÓÃderivaupÃdhiko 'yaæ bheda÷, na tu gamanapacanÃderiva svÃbhÃvika iti ?}* *{tÃdrÆpyeïaiva pratyak«atvÃt / na hi jÃtucidadrÆpo 'yamÃtmà lo«ÂÃdivadda«Âacara÷ / yaÓca yadguïatayaiva sÃk«Ãdbhavati, sa tatsvabhÃva÷,}* *{marudiva sparÓaguïatayaivÃdhyak«yamÃïa÷ / yo yatsvabhÃvo na bhavati, na tadviraheïÃpi svarÆpata upalabhyate, gamanÃdirahitatayeva devadattÃdi÷ /}* *{ÓarÅravaditi cenna, asiddhatvÃt / syÃdetat-yathaiva khlvasvabhÃvabhÆtenÃpi ÓarÅreïa sadhrÅcÅna evÃyaæ cetanaÓcakÃsti, tathà caitanyenÃpÅti / tannaivam, asiddhatvÃt / na hi tanuviÓi«ÂatayaivÃyaæ cetana÷ parisphurati / yoginÃæ praïihitamanasÃmuparatabahirindriyÃïÃæ ca dehÃnusandhÃnaviraheïÃpi ahamiti sphuÂamanubhavÃt / jÃnÃmÅti pratyaya÷ ÓarÅravarïasanniveÓanirbhÃsaÓÆnyatayà tattvÃntaragocara iti ca prÃgevÃvocam / karmÃnuguïyena suramanujÃdijÃtÅyatayà bhidyamÃnÃsvÃgamÃpÃyinÅ«u tanu«u manasa ivaikasya var«maïa÷ svabhÃvÃnubandhitvenÃÓrayitumaÓakyatvÃt / liÇgasya punaranuv­ttÃvapi apratyak«atvÃnna vyabhicÃritvam /}* (iti j¤ÃnasyÃtmasvabhÃvatvaprati«ÂhÃpanam) *{bodhasvÃbhÃvye puæsa÷ svÃpamÆrcchayo÷ prakÃÓaprasaÇga iti cenna, vikalpÃsahatvÃt / tathÃhi-prakÃÓa iti padÃrthamÃtrasÃdhÃraïaæ bodhajanyaæ prakaÂatÃdipadaparyÃyaæ dharmamabhipretya vÃyaæ prasaÇga÷, atha bodhameva, tadaviprakar«aæ và ? / Ãdye tadabhÃvÃdeva na prasaÇga÷ / abhÃvaÓca prakaÂita eva saævitsvatassiddhisamarthanasamaye / bhÃve 'pi tama÷pratibandhÃdapyanudaya÷ saæbhavÅ / itarayorabhimatamevÃpÃditamityado«odbhÃvanam / bodhasvÃbhÃvye hi puru«asya svÃpÃdidaÓÃsu ca tathÃbhÃvo 'bhimata eveti na hi tadÃpÃdanaæ do«Ãya /}* *{atha matam-svÃpÃdÃvapi svÃnubhavasadbhÃve jÃgara iva vyavahÃraprasaÇga iti; maivam, vyavahÃrÃgocaratvÃt / ka÷ khalvÃtmani vyavahÃra÷? na hyasÃvÃdÃtuæ hÃtumupek«ituæ và Óakya÷ / vyÃhÃra÷ prasajyata iti cet, kimaÇga! nirvikalpakabÃlamÆkÃdivedanavi«ayo vyavahniyata eva? karaïapÃÂavavyavajihÅr«ÃdisahakÃrivirahÃttatra vyÃhÃrÃnudaya iti cet, samÃno 'yaæ vidhiritaratrÃpÅti niranuyojyÃnuyoga÷ /}* *{sm­tiprasaÇga iti cenna, av­ttitvÃt /yadyucyeta-mÆrcchÃdÃvÃtmÃnubhavÃbhyupagamer'thÃntarÃnubhava ivaivamahamanvabhÆvamiti parastÃt sm­ti÷ prasajyata iti; tanna, av­tittvÃt / na hi mÆrcchà prasvÃpo và buddhiv­ttiviÓe«o darÓanasparÓanÃdivat, yena}* *{sm­tibÅjaæ saæskÃramÃdadhÅyÃtÃm / kintÆdbhÆtena tamasoparatavyÃpÃre«u karaïe«u nirv­ttikasÃæsiddhikabodhasvarÆpeïÃvasthÃnamÃtramÃtmana÷ / na ca bodhasvabhÃvatvÃdevÃsya saæskÃrÃdhÃyakatvam, anavaratopacÅyamÃnasaæskÃratayÃnirmok«aprasaÇgÃt / anubhave ca svÃnurÆpasaæskÃrÃdhÃnaniruddhe sad­ÓasaæbandhidarÓanÃdisamudbodhitanijabÅjÃnusÃreïa smaraïamupajÃyate / na cehÃtmasvarÆpabodhasya jÃtucinnirodho janma vÃ; nityÃtmasattÃprayuktatvÃt / nimittÃntarÃbhÃvaÓcÃnantarameva vyÃkari«yate? /tadevamanuvartamÃna evÃnubhave kathaæ sm­tirudayamÃsÃdayet ? / ya evÃhaæ pÆrvedyurÃsaæ sa evÃhamadyÃpÅti sm­tisaæbhinnapratyayo 'pi kÃlÃvacchinnasvarÆpagocara÷, na svarÆpamÃtre / aviÓadaÓca svÃpÃdau svÃnubhavo nirvikalpakaÓca / paÂÅyasà savikalpakenÃvagamena sm­tibÅjamÃdhÅyata iti ca kutastatprasaÇga÷ / sÃmyÃccÃnanubhavÃbhimÃna÷ ÓarÅrataddhÃraïaprayatnÃnanusaædhÃnavat /}* *{na cÃvik­tasvÃbhÃvikabodhamÃtreïÃvasthÃne svÃpamok«ayoraviÓe«Ãpatti÷; kleÓavÃsanÃnÃæ guïÃbhibhavasya caikatra bhÃvÃt, itaratra tadatyantaniv­tte÷ / asaæpraj¤ÃtasamÃdhÃvapi paramavairÃgyaÓÃlinà paÂutaranirodhasaæskÃreïa caritÃdhikÃriïà apavargiïà viÓe«a÷ /}* (iti j¤Ãnanityatve prasaktÃk«epÃïÃæ pariharaïam) *{kathaæ punarnidrÃyà av­ttitve prabuddhasya pratyavamarÓÃ÷ sukhamahamasvÃpsamityÃdyÃ÷? na hyananubhÆtagocarÃ÷ sm­taya÷ saæbhavanti / sattvasacivasamullasitatamoguïÃnubhavabhÃvitabhÃvanÃyoni÷ khalu sukhamahamasvÃpsaæ, prasannaæ me mana÷, laghÆni me gÃtrÃïÅti pratyavamarÓa÷; rajastamassamudreke tu du÷khamahamasvÃpsaæ, bhramatyanavasthitaæ me cittamiti; sattvarajasÅ tvabhibhÆya nitÃntamudbhÆte tamasi gìhamƬhaæ supto 'smi, gurÆïi me gÃtrÃïi, mu«itamiva mana÷, mÅlitamiva iti / satyamevam / dattottaraæ hyetat / naivÃmÅ vÃsanÃyonaya÷ pratyayÃ÷ / api tu tÃtkÃlikaÓarÅrendriyÃmanovasthÃviÓe«aparyÃlocananimittÃ}* *{ÃnumÃnikà iti / evaærÆpà hÅme-yata÷ prasannaæ me mana÷, samyagÃhÃrapariïÃmavaÓÃllaghÆni cÃÇgÃni, ata÷ sukhamahamasvÃpsamiti / svÃpÃvasthÃyÃæ vÃ}* *{indriyoparamatÃratamyavaÓÃdaviÓadatÃtkÃlikatattadanukÆlapratikÆlavi«ayÃnusandhÃnanibandhanatayÃpi smaraïamupapadyata iti na v­ttyantaratvaæ nidrÃyÃ÷ / kathaæ tarhi pÃramar«aæ sÆtram "abhÃvapratyayÃlambanà v­ttirnidrÃ}* *{" iti / nirodhaparatvÃtprakaraïasya na v­ttisvarÆpe tÃtparyaæ viparyayavat / nahyatadrÆpaprati«Âhaæ mithyÃj¤Ãnaæ ki¤cidasti, sarvasaævidÃmarthÃvyabhicÃrÃt / sa cÃdhikaraïasiddha÷ / sÃdhayi«yate copari«ÂÃt / kaivalyabhÃgi yaccit tatpratyanÅkatayà nidrÃdernirodhyatvenopadeÓa÷ /}* (iti nidrÃyà v­ttirÆpatvani«edhanam) *{astu và pÆrvoktapramÃïÃdiv­ttyabhÃvakÃraïabhÆtapracitatamatamoguïÃvalambanà v­ttireva nidrÃ; santu ca prabuddhapratyavamarÓÃÓca smaraïÃni; tathà satya(pya) navaratÃnuv­ttabodhatayà sthitameva puæso bodhasvabhÃvatvam /}* *{Ãha-bodhakÃraïÃnuv­ttyÃpi bodhÃnuv­ttirupapadyata iti kathaæ tathÃsvÃbhÃvyaniÓcaya÷? ittham -}* evaæ vi«ayaprakÃÓakÃdÃcitkatvenÃtmano dharmabhÆtaæ j¤ÃnamÃgantukameva / ÃtmasvarÆpaprakÃÓo 'pi na sarvadÃ, kintu vi«ayaj¤ÃnakÃla eva j¤Ãnata÷, na svata÷ iti pratyavasthÃnaprasaÇge j¤Ãnasya nityatvaæ tÃvadvyavasthÃpayati *{atrÃhu}* riti / ÃtmasvarÆpaprayuktaæ j¤Ãnam / taccÃtmano nityatvÃnnityameva / ÃtmasvarÆpanirÆpakadharmatvÃcca j¤Ãnasya na j¤ÃnarahitamÃtmana÷ svarÆpaæ vyavati«Âeta prakÃÓarahitamiva teja÷ / ato muktÃvapi j¤Ãnavattvamupeyam, j¤ÃnaÓÆnyasyÃnÃtmatvÃditi ÓlokadvayÃrtha÷ / nanu j¤ÃnÃbhÃve 'pi j¤ÃnaÓaktimadÃtmasvarÆpaæ muktikÃla ityatrÃha *{citiÓaktaye}* ti / luptamuttarÃrdhamasya / tatsthÃne 'smadÅyaæ pÆraïaæ ( ) etaccihnÃntarniveÓitam / nityasya svarÆpayogyatve phalÃvaÓyaæbhÃvaniyamÃjj¤ÃnaÓaktimattve muktasya kadÃcijj¤ÃnamudiyÃt / muktau kadÃpi j¤ÃnasyÃnudayÃttacchaktirapi tadà na«Âaiveti ÃtmanÃÓa eva pratij¤Ãto bhavet / svarÆpanirÆpakadharmaniv­ttau svarÆpaniv­tteravaÓyambhÃvÃdityartha÷ / nanu j¤Ãnasya j¤ÃnaÓaktervà nÃtmasvarÆpanirÆpakatvam / kintu Ãgantukamapi tadÃtmana eve«yate dharmabhÆtaæ na ghaÂÃderityÃtmanÃtmavyavasthopapadyata iti cet; maivam j¤ÃnasyÃtmasvarÆpanirÆpakadharmatÃyÃ÷ sthÃpayi«yamÃïatvÃt, ja¬ÃtmavÃdasya trayyantaviruddhatvena sadbhiranÃdaraïÅyatvÃcceti hÃrdam //24//25//26// citiÓaktye tyÃdi viv­ïoti *{buddhÅ}* tyÃdinà / pëÃïakalpasya muktÃtmano 'cidvyÃvartakacicchaktayÃÓrayaïaæ vyarthamityÃha *{api ce}* ti / luptÃrdhavivaraïaæ syÃdidam / nanu nityatve j¤ÃnasyÃ'tmatvamapÅ«yatÃæ tasyaiveti ÓaÇkÃmanÆdya pariharati *{na caivaæ satÅ}* ti / param-varam / *{tasye}* ti / vi«ayÃÓrayasÃpek«asya j¤Ãnasya tadanapek«asvatantrÃtmasvarÆpatvamayuktamityartha÷ / ki¤ca, kalpanÃyÃmeva lÃghavagauravacarcÃvasara÷ / natu sphuÂapratipanne boddhrÃtmanÅtyÃha *{sÃk«Ãcce}* ti / ahaæ jÃnÃmÅti j¤ÃtrÃtmapratyak«asya bhramatvamiti cettatrÃha *{anubhave}* ti / anantarameva-avyavahitapÆrvameva / j¤ÃturÃtmatvasamarthana iti yÃvat / satpramÃïatarkÃnugrahÃt j¤ÃtrÃtmapratyak«asyÃbhrÃntitvameva saæmantavyamitibhÃva÷ / nanu caitanyamevÃ'tmà / vi«ayasaæbandha eva tasya bodho nÃma / ato boddh­tvapratipattirÃtmana upapadyata iti ÓaÇkate *{na ca citimÃtre}* ti / vi«ayacaitanyasaæbandhasya bodhatvÃbhimatasya saæyogarÆpatve tasya dvi«ÂhatvÃdvi«ayasyÃpi boddh­tvaprasaÇga ityÃha *{sambandhasye}* ti / ÓaÇkate *{na ca kÃrye}* ti / yathà kÃryakÃraïabhÃvasya hetuhetumadubhayanirÆpyatve 'pi hetuhetumatorvyavasthà idamasya kÃraïam, idaæ tvasya kÃryamiti, evaæ cidvi«ayasaæbandhasya vi«ayavi«ayinirÆpyatve 'pi boddh­bodhyavyavasthà ghaÂata iti ÓaÇkiturÃÓaya÷ / pariharati *{tatre}* ti / yadyapi kÃryasya kÃraïasya ca saæbandha÷ kÃryakÃraïabhÃva÷ kathyate / paraæ tu kÃryatvaæ kÃraïanirÆpitaæ kÃryani«Âhaæ svapÆrvavartikÃraïÃpek«atvalak«aïaæ svaprÃkkÃlÃvacchedena kÃryavyÃpakakÃraïakatvaparyasÃyi, kÃraïatvaæ ca kÃryanirÆpitaæ kÃraïani«Âhaæ svottarabhÃvikÃryÃpek«atvalak«aïaæ kÃryaniyataprÃkkÃlavartitvaparyavasÃyi bhinnabhinnameva tatra pravi«Âam / atra tu eka evobhayasamaveta÷ saæyoga iti vyavasthÃdurghaÂetyartha÷ / yadyapi saæyogasyobhayani«Âhatve 'pi anuyogitÃsaæbandhena tasya cinni«ÂhatvÃccita eva boddh­tvam, tatpratiyoginastu vi«ayasya bodhyatvamiti vyavasthà ghaÂeta, athÃpi na cinmÃtratvamÃtmana÷, kintu cityÃÓrayatvamapi ÓrautatvÃdupeyameveti dhyeyam / ciccetyayorapi parasparÃpek«Ãniyamalak«aïà eva saæbandho 'stviti ÓaÇkate *{ihÃpÅ}* ti / pariharati *{nÃpek«e}* ti / apek«Ãyà hetu÷ prayojanarÆpor'tho nÃstÅtyartha÷ / tasyaiva vivaraïaæ *{kimartha}* mityÃdi / nanvarthÃnÃæ vÃsanÃdo«Ãccaitanya eva kalpitatvÃdadhi«ÂhÃnatayà cito 'pek«Ã syÃdevetyatrÃ'ha *{nirastaÓce}* ti / evamarthasyotpattau cidapek«Ãæ pratik«ipya cita utpattÃvarthÃpek«Ãæ pratik«ipati *{nityasye}* ti / nityacaitanyasyÃrthÃpek«otpattivacanaæ vyÃhatataramiti bhÃva÷ / tatprakÃÓasyÃrthÃpek«Ãæ nirasyati *{kim}* iti / mahanÅya mityÃdi sopÃlambham / anÃtmavett­tvamevaivaæ vaktu÷ phalati / arthÃnÃæ bhÃsakasyÃtmajyoti«a÷ svayaæprÃkÃÓatvÃditi bhÃva÷ / nanvastu prakÃÓer'thÃnÃæ cidapek«Ã / tatrÃha *{prakÃÓaÓce}* ti / saævideva prakÃÓa÷ / tadarthaæ saævidapek«Ã cedÃtmÃÓraya iti bhÃva÷ / saævidatiruktaprakÃÓapak«e 'pyÃha *{saæbhavann}* iti / caitanyamÃtrÃpek«atver'thaprakÃÓasya nityatvaprasaÇga ityartha÷ / Ãgantukadharmavaccidapek«atve ca tasya j¤ÃtrÃtmasiddhirapratyahetyÃha *{Ãgantuke}*ti / ÃgantukÃtiÓayaÓca svadharmabhÆtaj¤ÃnavikÃsarÆpa eva / tadviÓi«Âaæ j¤Ãnaæ bodha÷ / tadÃÓraya Ãtmeti na bodhamÃtramÃtmeti sÃmpratamiti bhÃva÷ / nanvevamÃtmano bodhasvarÆpatvavadbodhasvabhÃvatvamapi na saæbhavati anityasya bodhasya nityÃtmasvabhÃvatvÃyogÃt / arthiprakÃÓakÃdÃcitkatvÃya bodhakÃdÃcitkatÃyà eva mantavyatvÃditi ÓaÇkate *{nanvevam}* iti / j¤Ãnasya kriyÃtvamÃgantukatvaæ ca sÃdhayituæ sÃmÃnyavyÃptiæ Óik«ayati *{arthÃntare}* ti / arthÃntaraæ-grÃmÃdi / janakadravyÃntaraæ-gantà / gantavyadeÓaprÃptirgrÃmapuru«asaæyoga÷ / ubhayani«Âho 'pyayaæ puru«aprav­ttimÆlatvena puru«ÃsÃdhÃraïa÷ puru«ani«ÂhÃgantukagamanakriyÃjanyo d­«Âa ityartha÷ / tÃdadhÅnyÃdinà tadasÃdhÃraïÃrthÃntarani«ÂhadharmatvavyÃpakaæ tanni«ÂhÃgantukakriyÃjanyatvamiti phalitam / udÃharaïamuktvopanayanigamane pradarÓayati *{tÃd­ÓÅ}* ti / pratij¤ÃhetÆ arthasiddhau / avayavatrayaprayogo và yatheccham / j¤eyani«ÂhaÓca prakÃÓastattatpuru«ÃsÃdhÃraïa÷ tattatpuru«ÅyÃgantukaj¤ÃnakriyÃjanya÷ si«Ãdhayi«ito 'tra / vyÃptimeva dÆ«ayati *{maiva}* mityÃdinà / *{akriye}* ti / kulaparamparayà prÃpte k«etrÃdau janmata eva svatvaæ yasya bhÃgino 'nyasyÃbhÃvÃt, bhÃve và dÃyata÷; tatra tadasÃdhÃraïer'thÃntarak«etrÃdisvatve tanni«ÂhakriyÃjanyatvaæ nÃstÅti vyabhicÃra ityartha÷ / abhÃvaprÃptetyatra bhÃvaprÃpteti svabhÃvaprÃpteti vÃnyathà và pÃÂha÷ saæbhÃvyate / anyakriyayà daivena và svak«etre patitÃnÃæ bÅjÃnÃæ prarƬhÃnÃæ svatve svÃsÃdhÃraïe svÅyÃgantukakriyÃjanyatvaæ nÃstÅti vyabhicÃramapi pradarÓayati *{k«etriïam}* iti / *{tadbhÃve}* ti / yathà nirvyÃpÃrasyÃpi vyÃpÃrÃderanvayavyatirekÃbhyÃæ kÃraïatvam, tathà k«etriïa÷ sattva eva tannirÆpitaæ k«etrÃdisvatvaæ sidhyatÅti tatra tata eva nirvyÃpÃrasyÃpi k«etriïo janakatvaæ setsyatÅti bhÃva÷ / nanu k«etriïo na nirvyÃpÃratvam, kintu jÅvanameva vyÃpÃra iti ÓaÇkate *{tajjÅvanameve}* ti / pariharati *{nanu ta}* diti / k«etriïo jÅvanaæ hi sasyarak«aïÃdisÃdhÃraïakÃraïam / na tu k«etrÃdisvatve 'sÃdhÃraïakÃraïam / tathà cÃsÃdhÃraïÃ- gantukakriyÃjanyatvÃnumÃne 'naikÃntyameveti bhÃva÷ / nanu tadvyÃpÃrajanyatvameva sÃdhyate / na tvasÃdhÃraïakriyÃjanyatvam / nÃto vyabhicÃra iti cettarhyarthÃntaramityÃha *{api caivam}* iti / tadeva boddhurjÅvanameva / *{kim}* iti / Ãgantukaj¤ÃnakalpanÃpÃrtheti bhÃva÷ / *{ihÃpÅ}* ti / indriyÃrthasannikar«ÃdisahakÃrisampattau boddhurjÅvanamevÃrthaprakÃÓe janakamastviti bhÃva÷ / jÅvanasyÃpyuttarottarakÃlasattÃlak«aïasya na kriyÃrÆpatvamiti na tadvyÃpÃrajanyatvamapi sÃdhyam / kintu tadasÃdhÃraïadharmajanyatvamevetyupasaæharati *{ata}* iti / astvevam / tÃvatà bhavato lÃbha÷ ka÷? / tatrÃha *{sa ce«yata eve}* ti / asmadani«Âaæ sÃdhayituæ prav­ttasya bhavator'thÃntareïa nigrahaïamevÃsmÃkaæ lÃbha iti bhÃva÷/ svabhÃvaprÃptak«etrÃdisvatve vyabhicÃrÃdevÃgantukadharmajanyatvamapi na sÃdhayituæ Óakyata iti cÃnusandheyam / evamarthaprakÃÓakÃdÃcitkatvena j¤ÃnÃgantukatvasÃdhanaæ dÆ«itam / prakÃrÃntareïa ca tatsÃdhanaæ dÆ«ayitumanuvadati *{na ca hetubhede}* ti / j¤ÃnamÃgantukaæ kÃlÃvacchinnatayà pratÅte÷, gamanÃdivat, j¤ÃnamindriyÃrthasannikar«Ãdijanyaæ tadbhÃvÃbhÃvÃnuvidhÃyibhÃvÃbhÃvatvÃt indhanÃdijanyapÃkÃdivaditi prayogadvayamatra garbhitam / vyabhicÃreïaiva dÆ«ayati *{Ãditye}* ti / svÃbhÃvikasyÃpyÃdityaprakÃÓasya tattatprakÃÓyadeÓasaæbandhasya kÃlatrayaparicchinnatayà tadviÓi«Âavi«ayiïÅ kÃlaparicchinnatvapratÅti÷ na prakÃÓasvarÆpasya kÃdÃcitkatvasÃdhiketi ÓaÇkate *{svÃrasikatve 'pÅ}* ti / svÃrasikatvam-svÃbhÃvikatvam / *{viÓi«Âe vidhini«edhau viÓe«aïamupasaÇkÃmata÷ sati viÓe«ye bÃdhe}* iti nyÃyena viÓi«Âe kÃlÃvacchedapratÅtirviÓe«aïe paryavasyati / anityatvÃnumÃnaæ ca viÓi«Âavi«ayam, natu svarÆpamÃtravi«ayam / tathà ca yadrÆpÃvacchinnasya kÃlÃvacchedapratÅti÷ tasyÃnityatvameva svarÆpamÃtrasya ca na kÃlÃvacchedapratÅtiriti na vyabhicÃra iti bhÃva÷ / svarÆpamÃtrasya kÃlÃvacchedapratÅti÷ pak«e 'pyasiddheti pariharati *{ihÃpÅ}* ti / yogyabhÃva÷-prakÃÓayogyatà / avacchinattikÃlÃvacchinnatvaæ yathà bhavettathà svasaæbandhena viÓina«Âi caitanyamityartha÷ / hetuviÓe«ÃnuvidhÃnasyÃpyanyathÃsiddhimÃha *{tadapek«ayaive}* ti / arthasaæbandhÃpek«ayaivetyartha÷ / tathà ca prathamÃnumÃnasyÃprayojakatvamiti hÃrdam / kÃlÃvacchedÃderaupÃdhikatvaæ svÃbhÃvikatvaæ tatra tatra d­«Âam / j¤Ãne tasyaupÃdhikatvaniÓcaya ekÃntata÷ kuta iti puna÷ ÓaÇkate *{kathaæ puna}* riti / aupÃdhiko 'yaæ bheda÷-bhÆtabhavi«yattvÃdibhedo j¤Ãnasya vi«ayasaæbandhaupÃdhika÷ / *{tÃdrÆpyeïaive}* ti / j¤Ãnasya nityÃtmasvabhÃvatvÃnnityatvamiti tatkÃlÃvacchedapratÅteraupÃdhikatvaæ suniÓceyamiti bhÃva÷ / j¤Ãnavattvenaiva sÃk«ÃtkriyamÃïatvÃdÃtmà j¤ÃnasvÃbhÃva ityartha÷ / sÃk«ÃtkÃro v­ttiviÓe«a÷ / sa cÃtmano j¤Ãnavattvenaiveti yÃvat / tenÃtmana÷ svarÆpata eva prakÃÓamÃnasya svÃpe j¤ÃnavattvenÃprakÃÓe 'pi na k«ati÷ /na caivamapi ahaæ sukhÅ, ahaæ du÷khÅ, ahamicchÃmi, ahaæ dvi«yÃmÅtyÃtmana÷ sÃk«ÃtkÃre j¤ÃnavattvenÃprakÃÓÃdasiddhatvaæ hetoriti vÃcyam; tatrÃpyahamiti anukÆlapratikÆlavi«ayakaj¤ÃnavattvasyollekhÃt; sukhÃderapi j¤ÃnÃvasthÃviÓe«atvÃcca / icchÃdipratyak«akÃle j¤Ãnasya svayaæprakÃÓatvÃdicchÃdyanubhavavattvenÃpyÃtmano bhÃnÃcca j¤ÃnavattvenaivÃtmana upalambha÷ setsyatÅti cÃnusandheyam / yadyapi j¤ÃnasyÃtmasvabhÃvatvÃdau Órutireva jÃgarti / athÃpi yuktipradhÃnatvÃtprakaraïasyÃsya yuktirevÃtra nidarÓità / ÓÃstraæ cÃgre pradarÓayi«yate / *{na hÅ}* ti / acidrÆpa÷-caitanyÃnÃÓraya÷ / Ói«Âaæ spa«Âam / atra ÓaÇkate *{ÓarÅravaditÅ}* ti / tadvattayaivopalabhyamÃnatvaæ na tatsvabhÃvakatvavyÃpyam / ÓarÅravattayaivopalabhyamÃnasyÃpyÃtmana÷ ÓarÅrasvabhÃvakatvÃbhÃvÃdityartha÷ / pariharati *{asiddhatvÃ}* diti / ÓaÇkÃgranthasya vivaraïam syÃdeta dityÃdi / sadhrÅcÅna eva-sahita eva / parihÃragranthasya vivaraïam *{tannaiva}* mityÃdi / ÓarÅravattayaivopalambha Ãtmano 'siddha÷ / yogadaÓÃyÃmavadhÃnadaÓÃyÃæ mÃnasÃnubhavadaÓÃyÃmapi ÓarÅraævinaivÃtmano bhÃnÃt / tathÃca na vyabhicÃra iti bhÃva÷ / yogipratyak«e Ãtmacintane ca dehaæ vinÃ'tmabhÃnamuktvà laukikapratyak«e 'pi tadÃha *{jÃnÃmÅ}* ti / ÓarÅrasyÃtmasvabhÃvatvÃbhÃvaæ dra¬hayati *{karme}* ti / tattanmanu«yÃdiÓarÅraviÓe«avattayaivopalambhaÓcÃtmano 'siddha iti ca hÃrdam / manasa iveti vaidharmyad­«ÂÃnta÷ / mano yathÃnuvartate na tathà ÓarÅramekamiti yÃvat / muktÃvasthÃyÃmapi mano 'nuv­ttyÃÓayenedam / nanu sthÆlaÓarÅrasya niv­ttÃvapi sÆk«maÓarÅrasya sarvadÃnuv­ttirvartate / tasya ca nÃtmasvabhÃvatvamiti tatra vyabhicÃra iti mandÃÓaÇkÃmapanudati *{liÇgasye}* ti / apinÃnuv­ttireva nÃsti pralaye mok«e ceti vyajyate / liÇgaÓarÅrasyÃtÅndriyatvÃddhetvabhÃvÃnna vyabhicÃra iti ca bhÃva÷ / atredaæ bodhyam-ÃtmadharmabhÆtaj¤ÃnasvarÆpaæ tÃvannityameva / kintu saÇkhocavikÃsaÓÃlinastasya indriyÃdidvÃrakaprasaraïÃdarthaprakÃÓakatvamiti punararthaprakÃÓakatvaviÓi«ÂasyÃnityatvami«yate / ato viÓi«ÂaviÓe«eïÃnityatvaæ svarÆpato nityatvaæ ca vyavasthÃpitaæ tasyÃtreti / atha nityatve j¤Ãnasya caturdhÃ'k«epamupak«ipya pratik«ipati *{bodhasvÃbhÃvya}* ityÃdinà / j¤ÃnasvabhÃvatve puæsa÷ svÃpamÆrcchayo÷ svarÆpaprakÃÓa÷ syÃditi prathamÃk«epa÷ / prakÃÓapadÃrthavikalpenainaæ pariharati *{vikalpe}* tyÃdinà / j¤ÃnÃtiriktasya j¤Ãnajanyasya prakÃÓasya sattve 'pi Ãtmani bodhena tasyÃjananaæ svÃpe tamoguïapratibandhÃdgìhÃndhakÃrapratibandhÃdiva cÃk«u«asyÃjananamiti bhÃva÷ / *{tathÃbhÃva }*iti / bodhavattvamityartha÷ / bodhasya sattve svÃpa Ãtmano vyavahÃraprasaÇga iti dvitÅyÃk«epa÷ / tamanubhëate *{atha matam}* iti / pariharati *{maivam}* iti / vyavahÃra÷ kÃyiko viciko vÃ'pÃdyate / Ãdyo na sambhavatÅtyÃha *{ka÷ khalvi}* ti / kiæÓabda÷ k«epe / *{na hyasÃ}* viti / nityaprÃptatvÃdÃtmasvarÆpasyeti bhÃva÷ / dvitÅyamanuvadati *{vyÃhÃra }*iti / pariharati *{kimaÇge}* ti / nirvikalpakaæ vÃcakaÓabdÃdiviÓe«aïÃnullekhi yajj¤Ãnaæ bÃlamÆkÃde÷, tatsattve 'pi na tadvi«ayasya vyÃharaïaæ d­Óyata ityartha÷ / tathÃca svavi«ayavyÃhÃravyÃptirj¤Ãnasya nÃstÅtyasthÃne prasaÇga iti bhÃva÷ / anubhave sati svÃpa Ãtmano jÃgaraïe sm­tiprasaÇga iti t­tÅyÃk«epa÷ / tamanuvadati *{sm­tÅ}* ti / pariharati *{av­ttitvÃ}* diti / ÓaÇkÃvivaraïaæ *{yadyucyete}* tyÃdi / pariharavivaraïaæ *{tanne}* tyÃdi / *{na hÅ}* ti / buddhiv­ttiviÓe«a÷- dharmabhÆtaj¤ÃnÃvasthÃviÓe«a÷ / svÃpÃdikÃlikÃtmÃnubhava÷ svabhÃvalak«aïa eva, natu dharmabhÆtaj¤ÃnÃvasthÃviÓe«alak«aïa iti yÃvat / yene ti / j¤Ãnav­ttereva sm­tibÅjasaæskÃrajanakatvamiti bhÃva÷ / *{kintu}* iti / svÃpÃdau svÃbhÃvikadharmabhÆtaj¤ÃnavattvenÃvasthÃnamevÃtmana÷, na tu j¤Ãnasya v­ttaya iti bhÃva÷/ *{na ca bodhe}* ti / nityasvavi«ayakabodhasvabhÃvakatvÃdityartha÷ / dharmabhÆtaj¤Ãnaæ tÃvat nityamÃtmavi«ayakam, indriyÃrthasannikar«ÃdisahakÃrisaæpattyà punarvi«ayagrÃhÅti ekadeÓimatenedam / yadvà bodha eva svo bhÃva÷ svarÆpam, tattvÃccidrÆpatvÃdevÃsya-Ãtmana÷ svavi«ayakasaæskÃrajanakatvaæ kiæ na syÃditi ÓaÇkà / paraæ prakaraïavaÓÃtpÆrvoktarÅtyaivÃrtho 'tra susaÇgata÷ / asya-nityabodhasya / nityabodhasya saæskÃrajanakatvaÓaÇkÃæ pariharati *{anavarate}* ti / tathÃ-sati sÃmagrÅbalÃtpratik«aïaæ saskÃrodayasaæbhavena saæskÃradhÃrÃviÓramÃbhÃvaprasaÇga / tathà ca kleÓakarmavipÃkÃÓayÃnÃmÃtyantikaniv­ttilak«aïamok«asyÃsiddhiprasaÇga÷ ityartha÷ / nityabodhasvarÆpasya saæskÃrajanakatvedo«amuktvà ni«prayojanatvamapyÃha *{anubhave ce}* ti / saæskÃrakalpanaæ hi anubhÆtacarasyÃnanubhÆyamÃnasya pratipattyartham / nityÃnubhava eva jÃgrati ka÷ saæskÃrakalpanÃyà artha iti bhÃva÷ / svÃnurÆpatvam- anubhavasamÃnavi«ayakatvam / nijabÅjam-sm­tibÅjaæ, saæskÃra÷ / nanvÃtmavi«ayiïyapi sm­tird­«ÂetyatrÃha *{ya evÃham}* iti / sm­tisaæbhinnapratyaya÷-pÆrvakÃlÃvacchedÃæÓe sm­tirÆpo vartamÃnakÃlÃvacchedÃæÓe 'nubhavarÆpaÓcÃtmasvarÆpagocara÷ pratyaya÷ / *{kÃlÃvacchinne}* ti / ÃtmasvarÆpamÃtrasya sadà prakÃÓe 'pi tattatkÃlÃdyavacchinnasya v­ttigrÃhyatayà v­tteÓca saæskÃrajanakatayà nirukta pratyaya upapadyata ityartha÷ / na svarÆpamÃtre-na svarÆpamÃtravi«ayaka÷ / nityÃtmabodhasya saæskÃrajanakatve bÃdhakaæ prayojanÃbhÃvaæ cÃbhidhÃya tasya svÃpÃdikÃlikasya saæskÃrajanakatvÃsaæbhavamapyabhidhatte *{aviÓadaÓce}* ti / tamoguïÃbhibhavÃdaviÓada÷, bÃhyÃntaraviÓe«aïÃnavagÃhanÃnnirvikalpaÓcetyartha÷ / paÂÅyasÃ-anabhibhÆtena / sm­tibÅjaæ saæskÃra÷ / ÃdhÅyate-utpÃdyate / *{atredaæ bodhyam-}* yadyapi suptotthitasya sukhamahamasvÃpsa mityÃdipratisandhÃnabalÃtsvÃpakÃlikÃtmasvarÆpÃnubhavasyÃpi saæskÃrajanakatvame«Âavyam / athÃpi ekadeÓimatÃÓritavÃdo 'yam / ata evÃgre astu và ityÃdinà pak«Ãntaraæ vak«yati / anubhave vartamÃne tÃvanmÃtravi«ayakasm­terudayÃyoge 'pi pratyavamarÓasyÃdhikavi«ayasya saæskÃrabalÃdudaye na k«atiriti / adhikamagre / nanu sarvadÃ'tmasvarÆpÃnubhava ityanupapannam / vi«ayÃnubhavakÃla eva sukhÃdinÃhamarthaprakÃÓasyÃnubhavasiddhatvÃdityatrÃha *{sÃmyÃcce}* ti / ekÃkÃreïÃnubhÆtamÃne viÓe«ÃkÃrÃsphÆrterananubhavabhrama÷ / atra nidarÓanaæ ÓarÅrÃdi / yathà jÃgare sadÃnubhÆyamÃnasyÃpi karacaraïÃdilak«aïasya ÓarÅrasyÃgantukaviÓe«asphuraïavelÃyÃmeva viÓe«ata÷ pratipattyÃnyadÃnanubhÆyamÃnateva, yathà vÃ'ntarasya jÃgaraïe ÓarÅradhÃraïaprayatnasya sadÃnuvartamÃnasyÃpi buddhipÆrvahastÃdyutk«epaïakÃla eva sphuÂÃvabhÃsenÃnyadÃnanubhÆyamÃnateva, tathà prak­te 'pÅti bhÃva÷ / yadyapi ÓarÅradhÃraïaprayatnasya jÅvanayoniÓabditasyÃtÅndriyatvami«yate tÃrkikai÷ / athÃpi ad­«Âata eva jÅvanasyopapatteratÅndriyayatnakalpanaæ gurubhÆtam / jÃgare tu prayatnato 'pi ÓarÅratadavayavadhÃnaïami«yate / sa ca prayatna÷ pratyak«ayogya eva / nidrÃyÃæ tvad­«Âata eva ÓarÅradhÃraïamiti hÃrdamÃcÃryataraïÃnÃm / tat d­«ÂÃntasyÃsya nÃnupapattiriti dhyeyam / svÃpe 'pi bodhÃnuv­ttau samÃdhimuktayo÷ svÃpÃviÓe«aprasaÇga ityÃk«epÃntaramanÆdya pariharati *{na cÃvik­te}* ti / avidyÃdikleÓa÷, tamoguïÃbhibhavÃdatyantasaÇkucitaj¤Ãnatvaæ ca svÃpe / na hi tadà j¤Ãnena svÃtmaprakÃÓo 'pi / mok«e tu kleÓÃtyantaniv­tti÷, Ãvaraïaniv­ttyà nityÃsaÇkucitasarvavi«ayaj¤Ãnatà ceti viÓe«a÷ / *{asaæpraj¤Ãte}* ti / saæpraj¤Ãteti kvacit pÃÂha÷ / samÃdhau ca puæsa÷ paramavairÃgyanirodhasaæskÃrapÃÂavÃtmaikapravaïamanaskatvaprayuktamok«opÃyasiddhik­ta÷ svÃpato mahÃn viÓe«o 'stÅti bhÃva÷ / *{caritÃdhikÃreïe}* ti tu samÅcÅna÷ pÃÂha÷ / k­tÃdhikÃreïetyartha÷ / apavargiïÃ-apavargopadhÃyakena / kaivalyÃvasthÃtmasÃk«Ãtkaraïayogyeneti yÃvat / manasà iti viÓe«yamadhyÃhÃryam / caritÃdhikÃriïeti pÃÂhe tu k­tÃtmanetyartha÷, k­tak­tyeneti và / evaæ citsvarÆpatvaæ citsvabhÃvatvaæ copapÃditaæ prasaktÃk«epapariharaïena / atha svÃpe 'pi anutyayà v­ttyaivÃtmana÷ prakÃÓa÷ setsyati, k­taæ svaprakÃÓatvenetyantarnidhÃya svÃpe 'pi buddhiv­ttire«Âavyeti ÓaÇkate *{kathaæ puna}* riti / atrÃyaæ samuditÃÓaya÷-svÃpo nÃma tamoguïÃnubhava÷ / ri«adudbuddhasattvasahak­tatama Ãlambanatve tasya sukhatvaæ, sattvakÃryaæ ca laghutvÃdir / i«adudbuddharaja÷sahitatama Ãlambanatve du÷khatvaæ calatvÃdi ca / sattvarajasoratyantÃbhibhÃvakaprodbuddhatama Ãlambanatve ca gìhamƬhatvÃdi / svÃpe tama anubhave satyeva tajjasaæskÃrata÷ prabodhe sukhamasvÃpsamityÃdipratisandhÃnasyopapatti÷ nÃnyatheti / ardhÃÇgÅkÃreïa pariharati *{satyamevam}* iti / niruktapratÅtÃvabhyupagama÷ / svÃpasya tamoguïÃlambanav­ttirÆpatve, sm­tirÆpatve ca svÃpÃdau niruktapratÅteranabhyupagama÷ / tadÃha *{dattottaram}* iti / *{ÃnumÃnikÃ}* iti / v­ttisÃmÃnyaviraha eva svÃpa÷ / yogyÃsmaraïaliÇgÃcca prakÃÓasvabhÃvÃyà v­tterabhÃvasya tatkÃlÅnasyÃnumÃnam / dehendriyalÃghavÃdiliÇgÃcca sukhatvÃdestatrÃnumÃnam / pÆrvadinak­tasyÃparasmin dine pratyabhij¤ÃbalÃtsvÃpakÃlikÃtmasattÃæÓe 'pyanumÃnarÆpaiveyaæ pratÅtiriti bhÃva÷ / *{na v­ttyantaratvam}* iti / na tamoguïavi«ayakabuddhiv­ttirÆpatvaæ nidrÃyà upagantavyam / svÃpÃnumÃnÃdeva niruktapratÅternirvÃhÃdityartha÷ / nidrÃyà v­ttirÆpatvÃbhÃve pÃta¤jalasÆtrasya kà gatiriti ÓaÇkate *{kathaæ tarhÅ}* ti / uttarayati *{nirodhe}* ti / bhÃvÃlambanav­ttisÃmÃnyÃbhÃvo nidreti tÃtparyam / asyÃÓca v­ttivanniroddhatvasÃmÃnyÃdv­ttitvopacÃra iti bhÃva÷ / atra nidarÓanaæ *{viparyayava}* diti / anyathÃkhyÃterabhÃvena bhedÃgrahasyaiva bhramasthalÃbhi«iktasya viparyayaÓabditasya niroddhavyatvatÃtparyeïa v­ttitvavannidrÃyà api v­ttitvaæ kÅrtyata iti bhÃva÷ / *{sa ce}* ti / sarvasaævidÃmarthÃvyabhicÃra÷-yathÃrthakhyÃtitvalak«aïonyÃyatattvasÃstrÅyÃdhikaraïasiddha ityartha÷ / niroddhavyatvaæ cai«Ãæ kaivalyasÃdhanaparipanthitayetyÃha kaivalye ti / kaivalyabhÃgi yaccit-mok«Ãdhik­tamÃtmasvarÆpam, tatpratyanÅkatayÃ-tadabhimatasÃdhanasiddhivighÃtakatayaite«Ãæ niroddhavyatvamityartha÷ / sukhamahamasvÃpsamiti pratÅte÷ pratisandhÃnarÆpatvamupagamyÃpyÃha *{astu ve}* ti / j¤ÃnavattayaivopalabhyamÃnatvÃdÃtmano bodhasvabhÃvatvamuktam / niruktarÅtyà svÃpe 'pi bodhÃnuv­ttipratipÃdanÃcca tadeva prati«ÂhÃpitaæ bhavi«yatÅti nÃsmÃkaæ kÃcit k«ati÷ / yatti h­dayaæ v­ttyaivÃtmana÷ prakÃÓo na svarÆpata iti, tattvÃÓÃmodakÃyitamiti ca pÆrvottarÃbhyÃæ sunirÆpitaæ bhavi«yatÅti bhÃva÷ / smaraïÃni-pratisandhÃnarÆpÃïi / *{yata÷ svatassato bodhÃd­te puæso yathoditam /}* *{tama÷ svÃpÃdikÃlÅnaæ na sidhyeddhetvasiddhita÷ //27//}* *{uparatÃni hi prasvÃpakÃle sarvÃïyevendriyÃïi saha manasà / saæskÃrasya ca na sm­teranyatra sÃmarthyam / na ca svaprakÃÓaæ tama÷; arthÃntaravartino 'pyaniÓaæ prakÃÓaprasaÇgÃt / kÊptaÓca sarvÃrthasÃdhanatayà bodha iti tenaiva karaïavirahiïà satà svabhÃvabhÆteno(dbhÆteno)dbhÆtav­ttestamaso 'nyasya vÃ'tmavartino guïasya sphuraïamiti balÃdabhyupagamanÅyam /}* *{nityaprakÃÓaÓcÃtmà pramÃt­tvÃt / apramÃt­tvavyÃpakabaddhaæ hyanityaprakÃÓatvaæ vyÃpakaviruddhapramÃt­tvabhÃginyÃtmani nÃtmÃnaæ labhate /}* svÃpasya v­ttitvopagame 'pi na j¤Ãnanityatvasiddhi÷ / v­tte÷ karaïajanyatvÃditi parasya ÓaÇkÃmanuvadati *{Ãhe}* ti / pariharati *{ittham}* iti / j¤ÃnasvabhÃvatvaniÓcayo 'nantaranirdiÓyamÃnaprakÃreïetyartha÷ / *{yata}* iti / svÃpe kÃraïÃyogÃtsvata÷siddha eva tama÷prakÃÓako bodha itye«Âavyamityartha÷ //27// Ólokaæ svayameva viv­ïoti *{uparatÃnÅ}* ti / anyasya vÃ-sukhÃdervà / uparatavyÃpÃratvÃtkaraïÃnÃæ svÃpe na j¤Ãnav­tteravasara÷ / ata÷ svÃbhÃvikena bodhenaiva tamoguïaprakÃÓa iti balÃde«Âavyaæ yadi tamo 'nubhava÷ svÃpa i«yate / tatsiddhaæ bodhasvabhÃvatvamiti bhÃva÷ / vastuto j¤Ãnasya na svÃpe tama÷prakÃÓakatvamatisaÇkucitav­ttitvÃt / svarÆpÃnubhavabalÃtsukhatvena tadà bhÃsamÃnasyÃtmana÷ parÃmarÓa÷ paraæ prabodha iti tu siddhÃnta÷ / *{asvÃpsam}* iti svÃpakÃlÃæÓayostvanumitirÆpaiva niruktapratÅti÷ / nityÃnubhavasya saæskÃrÃjanakatve tu sÃk«Ãdeva svÃpakÃlÅnÃtmasvarÆpÃnubhavasya niruktapratisandhÃnahetutvaæ sukhatvenÃtmÃgÃhanÃæÓa iti ca bodhyam / bodhasvabhÃvasyÃpyÃtmano v­ttikÃla evÃstu prakÃÓo na sarvadetyatra tÃvannityaprakÃÓatvaæ sÃdhayati *{nityaprakÃÓaÓce}* ti / *{apramÃt­tve}* ti / apramÃt­tvarÆpaæ yadvyÃpakaæ, tadvyÃpyamityartha÷ / *{svata÷siddhaprakÃÓatvamapyasya j¤Ãt­bhÃvata÷ /}* *{aj¤Ãt­tvena hi vyÃptà parÃyattaprakÃÓatà //28//}* (ityÃtmano j¤ÃnasvabhÃvasya nityasvaprakÃÓatvasamarthanam) *{ka÷ punarayaæ prakÃÓa÷, yo 'sya nityo 'bhyupeyeta svÃbhÃvikaÓca? kaÓcÃsyÃtmanà saæbandha÷? / yadi j¤Ãnameva; saæbandhaÓcÃÓrayÃÓrayitvam; tato hetvabhÃvena sÃdhyÃbhÃvasya vyÃptimupadarÓayituæ nidarÓanatayà ghaÂÃdyupÃdÃtavyam-yadanityaprakÃÓamanyÃdhÅnaprakÃÓaæ và tadapramÃt­, yathà ghaÂÃdÅti / tatra ca viÓe«ani«edhasya sÃmÃnyÃbhyanuj¤Ãk«epakatvÃdÃgantukaæ j¤Ãnaæ ghaÂÃdÃvanumatamÃpadyeta / atha tanmÃbhÆditi vi«ayavi«ayibhÃva eva saæbandha÷ saægÅyeta, tato nityavajj¤Ãnavi«ayatvamÃtmana÷ prasatyeta / j¤Ãnavi«ayÅkÃraÓca sÃdhanaviÓe«Ãyattatvena niyata iti na}* *{svÃbhÃvikatvasambhava÷ / acetanagocara eva tathà niyama iti cenna, cetanÃntaravi«ayÅkÃre 'pi tathÃbhÃvadarÓanÃt / na cÃnÃtmagocara eva sÃdhanasÃpek«atvaniyama iti vÃcyam / Ãtmano 'pyÃnumÃnikÃgamikayogaj¤Ãnavi«ayÅkÃre tatsÃpek«atvadarÓanÃt / viruddhe caikasyaikakriyÃyÃæ karmakart­tve, sÆcyagrasyevÃtmanivedhyavedhakatve / nityatvaniratiÓayasÆk«matvavyÃpitvacitsvÃbhÃvyÃdirÆpeïa pratyagarthasyaupadeÓikatvamÃnumÃnikatvaæ vÃ, na svarÆpata÷ / svarÆpÃpek«ayaiva svata÷siddhirabhyupeyata ityasamÃdheyo virodha÷ / rÆpabhedena gamyagamakatvÃÇgÅkÃrapak«e 'pak«asyeva ÓabdÃderna svata÷siddhatvam /}* (iti j¤ÃnÃÓrayatvavi«ayatvayo÷ prakÃÓamÃnatvarÆpatve do«ÃnukÅrtanam /) *{athocyeta-na prakÃÓo j¤Ãnam / api tu tannimittaÓcetanetarasarvapadÃrthasÃdhÃraïo dharma÷, yadvaÓÃt prakÃÓata iti prakhyopÃkhyepratÃyete sarvapadÃrthe«vaviÓe«eïa; ÃÓrayÃÓrayitvalak«aïaÓca saæbandhastena saha sarvabhÃvÃnÃm / sa ca yathoditasÃdhanabalÃdeva sÃæsiddhiko nityaÓcÃtmana iti / parÃk­to 'yaæ pak«a÷ / na j¤ÃnÃtirekÅ prakÃÓo nÃma / yadvyavahÃropajananÃnuguïaæ j¤Ãnaæ, tatprakÃÓata ityucyate / j¤eyasya j¤Ãtu÷ svÃtmanaÓca vyavahÃrÃnuguïaæ j¤Ãnamudayata iti yukta÷ tri«vapi ekarÆpa÷ prakÃÓatevyavahÃra÷ / tattvÃntaraprakÃÓÃbhyupagametÃtsvÃbhÃvye}* *{jhr}* *{na}* *{Âa}* *{ca puna÷ kiæ caitanyÃÓrayaïena? / na ca prakÃÓa eva taditi vÃcyam, ghaÂÃderapi prakÃÓavattayà cetanatvaprasaÇgÃt / yadyucyet-sati cetanÃvattve puæsa÷ prakÃÓamÃnatvamiti: saævidÅdÃnÅæ kà vÃrtÃ? cetanaiva hi sÃ, na cetayate / atha saævidastatsaæbandhÃdhÅna÷ sa dharma iti cet; kastayà saæbandha÷, yastannibandhanam? / nÃÓrayÃÓrayitvam; ghaÂÃdestadabhÃvaprasaÇgÃt / na vi«ayavi«ayibhÃva÷, tasyaivÃnirÆpaïÃt / anirÆpaïaæ ca bhrÃntyadhikaraïasiddhÃntÃrambhe saævitsiddhau cÃnusandhÃtavyam / Ãtmanastasya cÃprakÃÓa prasaÇgaÓca / j¤ÃnÃdhÅnaprakÃÓÃÓrayataiva siddhi÷, tayà cÃnumeyaæ j¤Ãnamiti pak«a÷ prÃgeva pratik«ipta÷ /}* *{svaprakÃÓasaævidvÃdino 'pi vyavahÃrÃnukÆlye vairÆpyamaÓakyaparihÃram / Ãtmani samavetaæ j¤Ãnamasaæbandhinyarthe prakÃÓaæ vyavahÃraæ và kathaæ prasuvÅtetyapi cintyam / indriyaliÇgÃdisvakÃraïapratyÃsattivasÃditi mà voca÷ / na khalu labdhÃtmakaæ kÃryaæ svanimittakÃraïamanurudhya kÃryamÃrabhate / mà bhÆdudakÃharaïÃdi ghaÂÃde÷ kulÃlÃdisamÃnÃdhi«ÂÃnam / na ca nimittakÃraïanÃÓe kÃryanÃÓa÷ / naÓyati cendriyasaæprayogÃdinÃÓe rÆpÃdij¤Ãnam / ata indriyeïa saha caitanyamapi niss­tya tena tenÃrthena sannik­«yate, hastÃdineva tvagindriyam / tathà sati hi tadupÃdhikatvÃttajj¤Ãnasya yuktaæ tadbhÃvÃnuvidhÃyitvam / anyathotpannaæ j¤ÃnamindriyÃrthasannikar«aniv­ttau kimiti nivartate? / j¤ÃnajanyÃrthadharmaprakÃÓavÃdino 'pi samÃno 'yaæ do«a÷ / nimittakÃraïaæ hi j¤Ãnam / kutastanniv­ttau arthaprakÃÓo nivartate? kuto và yÃvattadbhÃvamavati«Âhate ? /}* nanu nityaprakÃÓatvaæ svÃbhÃvikabodhak­tameva kiæ na syÃdityatrÃha *{svata÷siddhe}* ti / vyÃptÃ-vyÃpyà / vyÃpakÃbhÃvÃdvyÃpyÃbhÃva iti yÃvat / j¤Ãt­tvasvÃbhÃvyÃdevÃnanyÃdhÅnaprakÃÓatvasiddhiriti bhÃva÷ / j¤Ãnasya prakÃÓo j¤ÃnÃntarÃnapek«o 'pyÃtmasambandhÃpek«a iti j¤Ãne 'nanyÃdhÅnaprakÃÓatvalak«aïaæ sÃdhyaæ nÃsti, tena sapak«e j¤Ãne sati pak«amÃtrav­tti j¤Ãt­tvaæ bhavatyasÃdhÃraïamiti ÓaÇkÃnavakÃÓa÷ /yadyapi kevalavyatirekiïo na pramÃïatvaæ siddhÃnte / athÃpi paraprakriyayà parÃn pratyetatsamarthanaæ sambhavatyeva / siddhÃnte tu pÆrvoktÃnvayinaiva svaprakÃÓatvasiddhirÃtmana÷ / nityatvagrÃhakapramÃïabalÃccÃtmana÷ tatprakÃÓasyÃpi nityatvamarthasiddham / ÓrutibhiÓca sakalÃrthaprati«Âeti paramÃcÃryÃïÃmÃÓaya÷ //28// atha prasaÇgÃt *{prakÃÓa}* padÃrthaæ nirïetuæ vimarÓamupak«ipati *{ka÷ puna}* riti / nityasyÃpi j¤Ãnasya pratikarmavyavasthopapÃdakatvÃccaitadvimarÓasya prak­topayogità / *{yadÅ}* ti / prakÃÓata ityatra dhÃtvartha÷ prakÃÓo j¤Ãnam / ÃkhyÃtÃrthaÓcÃÓrayatvamiti yadi kathyate ityartha÷ / etaddÆ«ayati *{tata }*iti / *{tatra ce}* ti / vyatirekyudÃharaïavÃkye nityaprakÃÓarÆpaviÓe«ani«edhasya prakÃÓasÃmÃnyÃbhyupagamaparyavasÃyitvÃcca ghaÂÃdÃvÃgantukaj¤Ãnavattvamabhyupagataæ bhavedityartha÷ / na caivaæ sati tatra hetvabhÃvo 'j¤Ãt­tvaæ na syÃditi vÃcyam / anÃtmatvasyÃtrÃj¤Ãt­tvapadena vivak«itatvÃt / prakÃÓÃÓrayatvamÃtrasya tu sÃdhanÃyoga÷ siddhatvÃditi ca bodhyam / uktado«aparihÃrÃya prakÃrÃntaraæ ÓaÇkate *{atha tanmÃbhÆ}* diti / yadi j¤Ãnavi«ayatvaæ prakÃÓamÃnatvamucyata iti yÃvat / etadapi dÆ«ayati *{tata }*iti / nityaprakÃÓavattvasÃdhanenÃtmana÷ sÃrvadikaæ j¤Ãnavi«ayatvaæ prasajyata ityartha÷ / i«Âamevedamiti cettatrÃha *{j¤Ãne}* ti / j¤Ãnasya vi«ayaprakÃÓanavyÃpÃro hi indriyÃdidvÃraka÷ / ata itarÃnapek«o nityaÓca j¤Ãnavi«ayabhÃva Ãtmano du÷sÃdha ityartha÷ / *{tathà niyama}* iti / karaïamapek«yaiva vi«ayÅkaraïamiti niyama ityartha÷ / *{tathà bhÃve}* ti / karaïavyÃpÃrasÃpek«atvadarÓanÃdityartha÷ / *{na ce}* ti / svÃtmabhinnavi«aya eva vi«ayÅkÃrasya karaïÃpek«atvamucyata iti na ca vÃcyamityartha÷ / *{Ãtmano 'pÅti}* / svÃtmaprakÃÓane 'pi ÓabdaliÇgÃdikaraïasÃpek«atvadarÓanÃt niyamasaÇkoco na karaïÅya ityartha÷ / nanu svarÆpamÃtravi«ayakaæ nityaj¤Ãnaæ si«Ãdhayi«itam / asya cÃtmavi«ayÅkaraïe na karaïÃpek«etyatrÃha *{viruddhe}* iti / svarÆpamÃtrasyaiva kart­tvakarmatvayorupagamo viruddha÷ / svarÆpamÃtraj¤Ãne ÃkÃrabhedÃdavirodhasamarthanamapi na sambhavatÅtyÃha *{nityatve}* tyÃdivÃkyadvayena / nanu svarÆpasyaiva gamyatvepi tasyaiva gamakatvaæ sÃmÃnyaviÓe«adharmabhedÃddhaÂetetyatrÃha *{rÆpabhedene}* ti / yathà ÓabdaÓabdasya ÓabdaÓabdavÃcyatve 'pi vÃcyatà ÓrotragrÃhyaguïatvÃkÃreïa, vÃcakatà cÃnupÆrvÅviÓe«eïeti na svayaæprakÃÓatvamapak«asya Óabdasya, evaæ grÃhyagrÃhakatÃvacchedakadharmabhede pak«Åk­tasyÃpi Ãtmano na svaprakÃÓatvaæ sidhyedityartha÷/ evaæ vimarÓakena pak«advayaæ dÆ«itam / atha bhÃÂÂaprakriyÃmanuvadati *{athocyete}* ti / prÃkaÂyaæ prakÃÓa÷, ÃÓrayatvaæ ca saæbandha÷ / prakÃÓata iti pratÅtivyavahÃrau ca prÃkaÂyÃÓrayatvÃrthakÃveva prÃcuryeïa pravartete / j¤Ãnajanya÷ prakÃÓaÓca cetanÃcetanasarvapadÃrthasÃdhÃraïa÷ / sa eva nitya÷ svÃbhÃvikaÓcÃtmana÷ sÃdhyatÃæ j¤Ãt­tvabalÃditi ÓaÇkÃgranthÃrtha÷ / prÃbhÃkaramukhena nirÃkarotÅmaæ pak«aæ *{parÃk­ta}* iti / j¤ÃtatÃvyavahÃrasya svaprakÃÓaj¤Ãnata evopapatterna j¤Ãnajanye j¤ÃtatÃkhye dharmÃntare pramÃïaæ kimapÅti parÃkaraïaprakÃra÷ / *{tri«vapyeke}* ti / prakÃÓo j¤Ãnam, tadadhÅnavyavahÃrÃnuguïyaæ sambandha÷ prakÃÓata ityatrÃkhyÃtÃrtha iti pak«a eva j¤eyaj¤Ãnaj¤Ãt­«u ekÃrthakatà prakÃÓatevyavahÃrasya ghaÂata ityartha÷ / tritayavyavahÃrÃnuguïyÃpÃdanaæ ghaÂÃdij¤Ãnasya svabhÃva iti hÃrdam / j¤ÃnÃtiriktasya prakÃÓasya nityasyÃtmanyupagame tatra j¤Ãnaæ vyarthamiti cÃha *{tattvÃntare}* ti / svavi«ayakaj¤Ãne satyevÃtmana÷ prakÃÓamÃnateti k«emasÃdhÃraïaprayojakatopagamÃnnÃtmani caitanyasya vaiyarthyamiti ÓaÇkate *{yadyucyete}* ti / Ãk«ipati *{saævidÅ}* ti / saævit j¤Ãnameva, na j¤ÃnÃÓraya÷ / tathà ca caitanyasamavÃyitvasya prakÃÓamÃnatÃprayojakatve caitanye tadabhÃvÃtprakÃÓamÃnatà na ghaÂeteti bhÃva÷ / nanu caitanyasambandha eva prakÃÓaheturupeyata iti cettatrÃha *{kastaye}* ti / tayÃ-cetanayà / saæbandhavikalpena dÆ«aïamatra kriyate / caitanyavadÃtmasamavetatvasya caitanyasaæbandhatve ghaÂÃderaprakÃÓÃpatti÷ / tadÃha *{ghaÂÃde}* riti / caitanyavi«ayatvasya tattve ca caitanyasyÃtmanaÓcÃprakÃÓÃpatti÷ / tadÃha *{Ãtmana}* iti / Ãtmana÷-saævida÷ / tasya-puæsa÷ / prakÃÓaprayojakasya caitanyavi«ayatvasyÃÇgulyagreïeva svÃtmasparÓasyÃÓakyatvÃccaitanye, karmakart­tvavirodhÃdÃtmani cÃsambhava iti hÃrdam / nanu karmakart­virodhopagame 'stu j¤ÃnÃÓrayatayaivÃtmani prakÃÓatevyavahÃra÷ / j¤Ãnasya tvatÅndriyasya j¤ÃtatÃliÇgakÃnumÃnÃtprÃkaÂyaæ sambhavati prakÃÓatevyavahÃranidÃnamityatrÃha *{j¤ÃnÃdhÅne}* ti / j¤ÃnÃnumÃnapratik«epÃcca j¤Ãnasya j¤ÃnarÆpatayaiva prakÃÓatevyavahÃro vÃcya÷ / tathà ca prÃkaÂyena j¤ÃnajadharmeïÃrthe«u, j¤ÃnarÆpatayà j¤Ãne, j¤ÃnÃÓrayatayaiva cÃtmani prakÃÓatevyavahÃra iti tri«vapi tasyaikarÆpyÃsambhava etanmata iti sthitam / evaæ bhÃÂÂamate j¤eyaj¤Ãnaj¤Ãt­«u prakÃÓatevyavahÃrasyaikarÆpyÃsambhavaæ gurumukhena procya gurumate 'pi tri«u vyavahÃrÃnuguïye aikarÆpyÃsambhavaæ vimarÓaka udbhÃvayati *{svaprakÃÓe}* ti / j¤Ãnavi«ayatayÃr'the, j¤ÃnarÆpatayà j¤Ãne, j¤ÃnÃÓrayatayà cÃtmani vyavahÃrÃnuguïyaæ vaktavyamiti gurumate 'pi vairÆpyamaÓakyaparihÃramityartha÷ / dÆ«aïÃntaramapyÃha matadvaye *{ÃtmanÅ}* ti / atra ÓaÇkà *{indriye}* ti / yadarthasaæbaddhendriyaliÇgÃdinà yajj¤Ãnaæ janitam, tat tasminnarthe prakaÂatÃæ vyavahÃrÃnuguïyaæ và ni«pÃdayatÅti ÓaÇkÃrtha÷ / pratik«ipati *{na khalu labdhe}* ti / kÃryasya svotpattÃveva nimittakÃraïÃpek«Ã / na tu samutpannasya svakÃryajanane 'pi / anyathà kulÃlasannidhÃna eva ghaÂena jalasyÃharaïam, nÃnyatrepi syÃdityartha÷ / j¤Ãnasyaiva svakÃryani«pÃdane svanimittÃpek«etyÃÓrayaïe cedamapi vai«amyaæ prasajyata iti bhÃva÷ / kulÃlÃdisamÃnÃdhi«ÂhÃnam-kulÃlÃdisamÃnÃdhikaraïam / vai«amyÃntaramapyÃha *{na ce}* ti / anyatra nimittanÃÓe kÃryanÃÓasyÃdarÓanÃt j¤Ãnasyaiva nimittanÃÓena nÃÓÃbhyupagamenÃpi vai«amyaæ prasaktaæ pak«advaye 'pÅtyartha÷ / kaæ tarhi prakÃÓasya vyavahÃrasya vopapatti÷? tatrÃti / iti indriyÃdidvÃrà pras­tasya tena sahÃrthasannik­«Âasya j¤ÃnasyÃrthaprakÃÓakasyÃrthapkÃvyavahÃra- janakatvaæ svÅkÃryamanÃyatyeti hÃrdam / siddhÃntinÃæ pak«o 'yam / *{tathÃsasatÅ }*ti / indriyeïa saha prav­ttyÃdimattve hi j¤Ãnasya tadarthasannik­«Âasya tatprakÃÓakasyendriyÃrthasannikar«ÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyyanvayavyat irekopapattirityartha÷ / *{anyathe}* ti / indriyÃdidvÃrakaj¤ÃnÃrthasannikar«asyÃnupagame nimittanÃÓasya kÃryanÃÓe 'hetutvÃdindriyÃrthasannikar«Ãdiniv­ttau j¤Ãnaniv­ttirna syÃdityartha÷ / *{na ca saÇkhyÃdinidarÓanenÃtra pratyavasthÃnaæ yuktam;}* *{asiddhatvena nÃÓasya saÇkhyÃyà buddhinÃÓata÷ /}* *{ekasaÇkhyava saÇkhyÃtvÃdanyÃpyÃdravyabhÃvinÅ //29//}* *{sarvà hyekÃÓrayà saÇkhyà nityÃnityÃrthavartinÅ /}* *{yÃvadÃÓrayasatyeva saæmatà sarvavÃdinÃm //30//}* *{dvitvÃdikà parÃrdhÃntà saÇkhyà yÃnekavartinÅ /}* *{sÃpi saÇkhyÃtvasÃmÃnye sati kasmÃnna tÃd­ÓÅ //31//}* *{nanu naikatvaæ saÇkyÃ; svarÆpÃnatirekÃt / ata÷ sÃdhanavikalamudÃharaïam /}* *{maivam / saÇkhyaiva sÃ; dravyÃntare 'pyanuv­tte÷ / yadi ghaÂÃde÷ svarÆpamevaikatvam, tato ghaÂa eka÷, paÂa eka iti sarvadravyasÃdhÃraïyamekatvasya na syÃt / nahi ghaÂasvarÆpasya paÂasvarÆpeïa saæbhavati sÃmÃnÃdhikaraïyaæ ghaÂa÷ paÂa iti / asti tu tadekatvasya /}* nanu nimittanÃÓasyÃpi kÃryanÃÓe hetutvaæ kvacide«Âavyam / anyathÃpek«ÃbuddhinÃÓÃdditvÃdernÃÓasyÃnupapatte÷ / tathà prak­te 'pi bhavi«yatÅti ÓaÇkate *{na ce}* ti / pariharati *{asiddhatvene}* ti / apek«ÃbuddhinÃÓena dvitvÃdinÃÓasyÃsiddhatvena na nimittanÃÓena kÃryanÃÓe dvitvÃdernÃÓasya nidarÓanatvaæ saæbhavatÅtyartha÷ / *{eke}* ti / yÃvadÃÓrayabhÃvitvÃdekatvasyeva dvitvÃde÷ saÇkhyÃtvÃnnÃpek«ÃbuddhinÃÓÃnnÃÓa ityartha÷ / asiddhatvametenopapÃditaæ bhavati / phalito 'tra prayoga÷-dvitvÃdiryÃvadÃÓrayasatÅ saÇkhyÃtvÃdekatvavaditi //29//30//31// d­«ÂÃnte hetvÃsiddhiæ ÓaÇkate *{nanu naikatvam}* iti / pariharati *{maivam}* iti / *{yadÅ}* ti / tattadvyaktisvarÆpasyaivaikapratÅtivyavahÃraniyÃmakatve ghaÂa eka÷, paÂa eka ityÃdyanugatapratÅtivyavahÃrÃnupapatti÷ / tattadvyaktitvasyÃnanugatatvÃt / ekatvasaÇkhyÃyÃstathÃtve tu ekatvenÃnugamÃdanugatapratÅtyÃdyupapattiriti bhÃva÷ / tÃrkikaprakriyayedam / *{ki¤ca-saæÇkhyaikatà viruddhatvÃt dvisaÇkhyevÃnyasaÇkhayà /}* *{ekaæ dvÃviti na hyasti sÃmÃnÃdhikaraïyadhÅ÷ // 32 //}* *{yattu anekadravyav­ttitve sati guïatvÃt saæyogavadayÃvaddravyabhÃvinÅdvitvÃdisaÇkhyeti, tannanÃtve 'naikÃntikama / na hi satorapi ghaÂapaÂayostannÃnÃtvaæ naÓyati / na ca tat dvitvasaÇkhyaiva / trayÃïÃæ tadabhÃvaprasaÇgÃt / na ca tadekatvÃbhÃvamÃtram / tucchasyÃpi nÃnÃtvÃpatte÷ /}* d­«ÂÃnte hetvasiddhiæ ÓaÇkate ' *{nanu naikatva}* 'm iti / pariharati ' *{maiva}* '-miti / ' *{yadÅ}* ' ti / tattadvyaktisvarÆpasyaivaikapratÅtivyavahÃraniyÃmakatve ghaÂa eka÷, paÂa eka ityÃdyanugatapratÅtivyavahÃrÃnupapatti÷ / tattadvyaktitvasyÃnanugatatvÃt / ekatvasaÇkhyÃyÃstathÃtve tu ekatvenÃnugamÃdanugatapratÅtyÃdyupapattiriti bhÃva÷ / tÃrkikaprakriyayedam / svarÆpatve bÃdhakamuktvaikatvasya saÇkhyÃtve sÃdhakamapyÃha ' *{saÇkhyakate}* ' ti / atra prayoga÷-ekatvaæ saÇkhyà saÇkhyÃntaraviruddhatvÃt dvitvÃdivaditi / hetuæ pak«e ghaÂayati ' *{eka}* 'm iti / atredaæ bodhyam-uddeÓyatÃvacchedakÃvacchinnaparyÃpterdvitvÃdisaæbandhatayà bhÃnÃt ekatvÃvacchinnaparyÃpteÓca dvitvÃdisaæbandhatvÃbhÃvena na ekaæ dvÃviti prayoga÷ / ekaæ dvitvavaditi tu syÃnnÃma, atra dvitvasamavÃyasyaiva svarÆpasaæbandhena bhÃnÃt, tasya caikasminnapyabÃdhÃt / saÇkhyÃntaraviruddhatvaæ ca saÇkhyÃntaraparyÃptyavacchedakÃvacchinnaparyÃptikav­ttikatvÃbhÃvalak«aïamiti / dvitvÃderyÃvadÃÓrayabhÃvitvÃnumÃne d­«ÂÃnte sÃdhanavaikalyaæ parah­tametÃvatà // 32 // *{Ãpek«ikatvÃt dvitvÃde÷ pratiyegyavavagrahÃt /}* *{bubhutsoparamÃccÃpi satyà evÃnavagraha÷ // 33 //}* *{ataÓcaitanyasyaivendriyadvÃrÃr'thasannikar«a eva tadbhÃvÃnuvidhÃnopapatti÷ /}* *{anyacca, arthasya prakÃÓakaæ hi j¤Ãnaæ bhavatÃm / sarvaæ ca prakÃÓakaæ prakÃÓyavastusannik­«Âameva prakÃÓakaæ d­«Âaæ dÅpaprabhÃdi / atastadapi tatheti yuktamÃÓrayitum / vyomavadamÆrtasya na kriyÃvattvamiti cet, keyaæ mÆrtirnÃma ? yadvirahiïa÷ kriyÃyoga÷ / yadi paribhëikÅ dravyatve sati kvÃcitkateti /}* *{i«yata eva sà caitanye / na hi tatsarvagataæ dravyam, tathÃsati yugapat sarvÃrthasiddhiprasaÇgÃt / kvÃcitkatve tu tadvi yadaikadaikendriyeïa saæprayuktaæ tadarthÃbhimukham, na tadendriyÃntaramadhiti«Âhati / ata eva hi yugapajj¤ÃnÃnutpatti÷ / niratiÓayavegaæ ca tat, yugapadivÃtiÓÅghramanekendriyÃdhi«ÂhÃnadarÓanÃt / ato yathoditamamÆrtatvamasiddham / sparÓavattà mÆrti÷, tadvitarahÃnni«kriyatvamiti cet ; ÓabdenÃnaikÃnta÷ / sa khalu ÓaÇkhamukhÃderdavÅyaso 'pi deÓÃt nodanaviÓe«eïa lo«ÂÃdiriva yÃvadvegaæ prati«Âhate sparÓavihÅno 'pi / sparÓarahitasyÃpi manaindriyasya kriyÃvattvaæ padÃrthavÃkyÃrthavidÃmubhaye«Ãmapi saæmatameva /}* *{kathamatÅtÃnÃgatayorasatoÓcaitanyena saæprayoga iti cet, kathaæ và vi«ayabhÃva÷, prakÃÓamÃnatvam, saÇkhyÃdiyogo và tayo÷ ? yastatra nirvÃha÷, sa evÃtrÃstu / api cÃtÅtatayÃnÃgatatayà ca tÃvapyadyÃpi vidyete iti tena rÆpeïa bodhasannikar«e kÃnupapatti÷ ? ki¤ca, yathà davÅyasi deÓe satà dhruvaÓiæÓumÃrÃdinà d­k tu sannik­«yate, tathà davÅyasi kÃle satà kalpÃdyantavartinà svayaæbhuvÃdineti nÃlokaæ ki¤cit / ki¤ca-}* satpratipak«amÃÓaÇkate ' *{yattvaneke}* ' ti / pariharati ' *{tadi}* ' ti / nÃnÃtvaæbahutvam / tasya ca vyÃsajyav­ttitvÃddvitvÃdivadguïatvameva / na tu bhedarÆpatvam / bhedasyÃvyÃsajyav­ttitvÃditi bhÃva÷ / nanu yÃvadÃÓrayaæ sattve ÃÓrayopalambhakÃle niyamata ekatvasyeva dvitvÃderupalambha÷ prasajyate iti cettatrÃha ' *{Ãpek«ikatvÃ}* ' diti / saæbandhyantaragrahasÃpek«agrahasya dvitvÃde÷ pratiyogina÷ saæbandhyantarasyÃgrahaïÃt, grahaïe và dvitvÃdibubhutsÃyà apek«ÃbuddheÓca tadvodhe sahakÃriïyà viraheïa na sadà graha iti bhÃva÷ / evaæ ca nimittanÃÓanÃÓyatvasya na nidarÓanÅbhavitumalaæ dvitvÃdatyuktaæ bhavati / vastuto 'pek«ÃbuddhiviÓe«Ãtiriktaæ dvitvÃdikamevÃprÃmÃïikamiti tannÃÓÃdhÅnatannÃÓasya na tarÃæ prasaktiriti bodhyam // 33 // *{nÃtÅtÃnÃgate buddherdÆre bhavitumarhata÷ /}* *{buddhyà prakÃÓamÃnatvÃdbuddhiboddh­svarÆpavat // 34 //}* *{evaæ ca caitanyasya}* *{niratiÓayavegitayÃntarÃladeÓakÃlÃgrahaïÃbhimÃno 'lÃtacakragatakramavaddeÓabhedasaæyogavibhÃgÃgrahaïÃbhimÃnavat / api cendriyaliÇgasaæskÃrÃderyadarthapratiniyataæ rÆpam, tainaivopaÓli«ya nissaraccaitanyamapi tadgocareïaiva sannik­«Âate ; yathà gavÃdipadaÓaktirekabuddhisiddhe 'pi sÃmÃnyaviÓe«Ãtmake vastuni sÃmÃnyÃæÓenaiva saæbadhyate, yathà và vidhi÷ prÃptÃæÓaparihÃreïÃprÃptÃæÓameva bhÃvanÃyÃ÷ sp­Óati / ata indriyÃdidvÃreïa caitanyaæ tadarthÃbhimukhaæ nirgacchatÅti nyÃyyam / yathÃ'ha bhagavÃn "}* *{tadasya harati praj¤Ãæ vÃyurnÃvamivÃmbhasi}* *{" iti / manuÓca, "}* *{indriyÃïÃæ hi sarve«Ãæ yadyekaæ k«aratÅndriyam / tenÃsya k«arati praj¤Ã d­te÷ pÃdÃdivodakam //}* *{"}* *{iti /}* *{yattu guïaÓcaitanyaæ guïinamapahÃya kathamanyato yÃtÅti ; tadayuktam, prahÃïÃnabhyupagamÃt / aprahÃyaivÃtmÃnamitastataÓcetanà indriyÃdidvÃrÃnniÓcarati / vicchinnÃyÃÓca tasyÃ÷ sandhÃnÃsaæbhava÷ ÓÃsra evokta÷ / d­Óyante ca guïà api ÓabdagandhasÆryÃlokaratnaprabhÃdayo gatimanto dharmyativartinaÓca / atisÆk«mo dÆragamanadharmà bhautiko hi Óabda÷ /}* *{nanu nabha iva vibhu÷ Óabdo vya¤jakadhvanivaÓena prÃdeÓika iva gatvara iva copalabhyate / tathÃhi-Óabda÷ sarvavyÃpÅ ekadravyavartitve satyÃkÃÓaguïatvÃt tatparimÃïavat / maivam, atadguïatvÃt / vÃyavÅya÷ Óabda÷, tena niyatasahotpattikatvÃt, tadÅyasparÓavat / yaÓca yena dravyeïa niyatasahotpattirguïa÷ sa tadguïa eva, yathà tathÃvidhà rÆpÃdaya÷ / niyatasahotpattiÓca vÃyunà Óabda÷ / ubhayorapi bherÅdaï¬avaæÓadalanÃdisaæyogavibhÃgajatvaniyamÃt / utpadyate ca Óabda÷ indriyagrÃhyatve sati guïatvÃt gandhÃdivat / k­takaÓca, kriyottaramevopalabhyatvÃt saæyogÃdivat / na cÃbhivya¤jakatvaæ prayatnÃde÷ kalpyam, gauravÃt / tatpratÅtikÃraïatvakalpanÃdapi tatkÃraïatvakalpanaiva hi laghvÅ / abhivya¤jakÃÓca ekadeÓÃvasthitÃnekendriyagrÃhyÃn yugapadabhivya¤janti, yathà pradÅpo rÆpasaÇkhyÃparimÃïÃni karakÃdÅæÓcaikapradeÓavartina÷ / na caivaæ tÃlvÃdisaæyogavibhÃgajanitapavana iti nÃsau vya¤jaka÷ /}* j¤ÃnasyÃrthasannikar«Ãnupagame bÃdhakamuktvÃr'thasannikar«e sÃdhakaæ cÃha ' *{anyacce}* ' ti / j¤Ãnasya vahi÷prasaraïe 'mÆrtatvavirodhamÃÓaÇkate ' *{vyomava}* '- diti / mÆrtatvavikalpenainÃæ ÓaÇkÃæ nirasyati ' *{keyam}* ' ityÃdinà / ' *{na hi ta}* ' diti / bandhadaÓÃyÃæ j¤ÃnasyÃvibhutvameveti bhÃva÷ / ' *{na tade}* ' ti / ekendriyÃdhi«ÂhÃnakÃle indriyÃntarasaæp­ktaæ sattanna pravartayati tadarthasannikar«Ãyetyartha÷ / evaæ cÃvibhudravyatvalak«aïamÆrtatvasya j¤Ãne satvÃdamÆrtatvamasiddhamiti bhÃva÷ / sparÓavattvaæ mÆrtatvamiti pak«e do«amÃha ' *{Óabdene}* ' ti / yasyÃsparÓatvaæ tasyÃkriyatvamiti niyamo 'siddha÷ / ÓabdasyÃmÆrtasyÃpi kriyÃvattvÃt / tathà cÃsparÓasyÃpi j¤Ãnasya prasaraïÃdau nÃnupapattiriti bhÃva÷ / anaikÃntyapradarÓanaæ Óabde tasya dravyatvamatena / tasya dravyatve vimatyÃmapi saæpratipannasthalÃntare taddarÓayat ' *{sparÓe}* ' ti / yadvà nanu ÓabdasyÃÓrayadvÃraiva gatirvÃcyà / ÓabdÃÓrayaÓca vÃyu÷ sparÓavÃniti na niruktaniyame k«atiriti cettatrÃha ' *{sparÓe}* ' ti / padÃrthavida÷ kÃïÃdÃ÷, vÃkyÃrthavido jaiminÅyÃ÷ / ubhaye«Ãmapi sammataæ manaso ni÷sparÓasyÃpi kriyÃvattvamityartha÷ / arthasannakar«eïa j¤ÃnasyÃrthaprakÃÓakatve 'tÅtenÃnÃgatena vÃr'thena sannikar«ÃyogÃjj¤Ãnana tattadarthaprakÃÓavyavahÃrau na ghaÂete iti ÓaÇkate ' *{kathamatÅte}* ' ti / pratibandÅmÃha ' *{kathaæ ve}* ' ti / atÅtÃnÃgatayorvartamÃnaj¤Ãnavi«ayatvaæ vaiÓe«ikamate, vartamÃnaj¤ÃnÃdhÅnaprakÃÓÃkhyadharmasamavÃyitvaæ bhÃÂÂamate, matadvaye 'pi dvitvÃdisaÇkhyà ca vartamÃnÃpek«ÃbuddhijanyÃtayo÷ kathaæ ghaÂata ityartha÷ / uttarataulyaæ sphorayati ' *{yastatre}* ' ti / j¤Ãnavi«ayatve j¤ÃnÃdhÅnadharmabhÃktve và j¤ÃnÃdhÅne vartamÃnatvamarthasya nÃpek«itamityakÃmenÃpi svÅkÃryam / asmÃbhirapi j¤Ãnasannikar«astathaivopapÃdyata iti bhÃva÷ / vastuta÷ siddhÃnte dhvaæsaprÃgabhÃgabhÃvalak«aïÃvasthÃntareïa tayorapi j¤ÃnakÃle sattvÃjj¤Ãnasannikar«a upapadyata evetyÃha ' *{api ce}* ' ti / kÃnupapattirityatra kvacit kà nÃmÃnupapattiriti pÃÂha÷ / nanvevamapi tattatkÃlasya j¤Ãnena grahaïaæ na syÃdadyatanena, tasyedÃnÅmabhÃvÃdityatrÃha ' *{ki¤ce}* ' ti / j¤ÃnÃsyÃtivegitayà tattatkÃlasannikar«eïa tattadgrahaïamupapannamityartha÷ / vyavahitakÃlasannikar«e j¤Ãnasya nidarÓanaæ vyavahitadeÓasannikar«o 'tivegino nÃyanatejasa÷ / dÆratve 'pi buddhyà sannikar«o ghaÂata ityuktam / idÃnÅæ buddhyapek«ayÃdÆratvameva netyÃha ' *{nÃtÅte}* ' ti / buddhyadÆratvameva buddhisannikar«o bodhyabodhaboddh­sÃdhÃraïa iti tu siddhÃnta÷ // 34 // *{nityatvavÃdina÷ Óabdà nirbhÃgavyomavartina÷ /}* *{ÓrÃvaïÃÓcetyabhivyaktiniyame nÃsti kÃraïam // 35 //}* *{deÓaikye grÃhakaikye ca vya¤jakaikyaæ hi darÓitam /}* *{tadabhÃvÃtprayatnotthamÃruta÷ kÃraïaæ dhvane÷ // 36 //}* *{ata eva ca nÃnÃtvaæ pratyuccÃraïami«yatÃm /}* *{k­tasya kÃraïÃyogÃddhetupau«kalyabhedata÷ // 37 //}* *{ki¤codÃttÃnudattatvadÅrghatvahrasvatÃdaya÷ /}* *{gÃdisthà yugapadbhÃnto na bhindyu÷ svÃÓrayÃn katham // 38 //}* *{sthÃnaikyÃpÃtasÃd­ÓyÃt pratyabhij¤Ãpi naikyata÷ /}* *{pradÅpapratyabhij¤eva j¤Ãpità bhedahetava÷ // 39 //}* *{nanvevaæ caitanyasaæyoga÷, saæyogajo và kaÓcitprakÃÓa÷ prÃpta÷ / ubhayamapi tanna caitanye saæbhavati, bhedÃpek«atvÃt saæbandhasya / Ãtmano 'pi na caitanyena saæyoga÷, taddharmitvÃt / na hi dharmadharmiïo÷ saæbandha÷ saæyoga÷ / samavÃyo hi sa÷ ; ayutasiddhasaæbandhatvÃt / saæyogastu p­thaksiddhayordravyayo÷ kriyÃnimittà prÃpti÷, akÃrya kÃraïayorvà tayornirantarasthiti÷ / caitanyasaæyogasamavÃyayoranyatarasya, saæbandhamÃtrasya và prakÃÓatve j¤Ãt­j¤Ãnaj¤eyaÓarÅrendriye«vavyÃptyativyÃptÅ yathÃyogamÃdarÓayitavye / tattvÃntaraprakÃÓÃbhyupagamastvanupalabdhibÃdhito na dÆ«aïÃntaraæ prayojayati / ato yadvyavahÃrodayÃnuguïaæ j¤Ãnam, tat prakÃÓata ityevÃbhyupagamo yukta÷ / tritayavyavahÃrÃnuguïyaæ saævidastu svabhÃva ityaparyanuyojyaæ nimittavairÆpyam / na hi svabhÃvÃ÷ paryanuyogamarhanti / evaæ cetsaæyogasamavÃyavirahiïo 'pi padÃrthasya nimittabhedÃnusÃreïa vyavahÃrahetu÷ saæviditi yuktamÃÓrayitum /}* *{ucyate / uktamatra, na nimittakÃraïamanurudhya kÃryaæ svakÃryamÃrabhata iti / vyavahÃrÃnuguïasaævedanatve 'pi prakÃÓapadÃrthe prav­ttinimittabhedo du«parihara eva / bahuvrÅhisamÃsÃÓrayaïe saævidantarÃbhÃvena tasyÃæ tadabhÃvaprasaÇgÃt / karmadhÃrayÃÓrayaïe j¤Ãt­j¤eyayorasaævedanatvenÃprakÃÓaprasaÇga÷ / vyavahÃrodayÃnuguïyaæ ca vyavahÃrato 'vagantavyam / tata÷ prÃgeva ca bhavati viditatvapratÅtirvyÃhÃraÓca/}* *{yadyevam, kastarhi prakÃsatepadÃrtha÷ ? / na hi niravadyamekarÆpaæ j¤Ãt­j¤eyaj¤ÃnÃnugataæ tamupalabhÃmahe / ucyate / nÆnaæ bhavÃnaÓrutapÆrvÅ prathamÃdhikaraïasya nyÃyatattve / abhihitaæ hi tatredamanubhave sm­timupapÃdayadbhi÷, 'anubhavÃdÆratvaæ sm­tinimitta'm iti / etaduktaæ bhavati-saævidadÆratvaæ prakÃÓa iti /}* *{Ãha-kimidamadÆra iti ? dÆrÃdanyastadviruddhastadabhÃvo và ? tathà viÓe«aïamupalak«aïaæ và adÆra iti ? viÓe«aïatve pak«atraye 'pi saævedanadÆratvÃnusandhÃnapÆrvikayà prakÃÓata iti pratÅtyà bhavitavyam / na ca tathÃsti / upÃlak«aïatve svarÆpÃntaraæ vÃcyam / na ca davagamyata ityuktam / ucyate ; alamasthÃne saæbhrameïa /}* nanvevamapi vyavahitadeÓakÃlasannikar«asya madhyavartideÓakÃlasannikar«anÃntarÅyakatayà madhyavartinÃmapi grahaïaæ syÃditi prasaÇgami«Âatvena pariharati ' *{evaæ ce}* ' ti / nanvevamapi cak«u«Ã pras­tasya j¤Ãnasya rasÃdibhirapi sati sannikar«e tena rÆpasyaiva prakÃÓanaæ na tu rasÃderiti vyavasthà kathamityatrÃha ' *{api ce}* ' ti / yadarthapratiniyataæ rÆpam-yadartha eva vyavasthitaæ bodhajananasÃmarthyam / tena-tadarthapratiniyatarÆpeïendriyÃdinà / tadgocareïaiva-tattÃdindriyÃdiyogyÃrthenaiva / evaæ ca cÃk«u«aj¤Ãnasya na rasÃdinà sannikar«a iti bhÃva÷ / yogyÃæÓenaiva saæbandhe laukikaæ vaidikaæ ca nidarÓanaæ ' *{yathe}* ' ti ' *{yathà ve}* ' ti ca / gavÃdipadaÓaktestadvyaktilak«aïaviÓe«eïa sambandhe tattatpadÃdvyaktyantarabodho na syÃt / sÃmÃnyÃæÓena saæbandhe tu syÃditi gavÃdipadasaæbandhayogyatvaæ sÃmÃnyasyaiva matam / vidheÓca prÃptÃrthe 'nvayasya nirarthakatvÃdaprÃptenaivÃnvayayogyatà matà / tena tena ca tattadanvaya i«yate yathÃ, evaæ tattadaindriyikÃdij¤Ãnasya tattadindriyÃdyarthenaiva saæbandho mantavya÷ ; anyathÃndhabadhirÃdivilopaprasaÇgÃt, avyavasthÃprasaÇgÃcceti bhÃva÷ / bhÃvanÃyÃ÷ sÃdhyasÃdhanetikartavyatÃnvayitve 'pi bhÃvanÃnyayinyaprÃpte sÃdhanÃæÓa eva vidhitÃtparyamiti mÅmÃæsakÃ÷ / tadarthÃbhimukhameva-indriyayogyÃrthaprakÃÓanaikatatparam / saæbandhamÃtraæ na sannikar«a÷ / kintu saæbandhavise«a÷ / sa ca tattadindriyayogyÃrthenaiva tattadaindriyikaj¤anasyeti na cÃk«u«Ãdinà rasÃde÷ prakÃÓa iti hÃrdam / cÃk«u«Ãdij¤Ãnasya rasÃdina saæbandha eva nÃstÅti tu kaÓcana pak«a÷ / prÃguktapak«a eva tu yukta÷ / indriyÃrthabhimukhatayà j¤Ãnasya prasaraïe ÓrÅmadgÅtÃvÃkyaæ pramÃïayati ' *{tadasye}* ' ti / " *{indriyÃïÃæ hi caratÃæ}* *{yanmano 'nuvidhÅyate}* " iti pÆrvÃrdham / Ãtmagrahaïaprav­ttaæ j¤ÃnamindriyÃrthapravaïaæ mana indriyadvÃrà vi«ayÃbhimukhaæ nayatÅtyartha÷ indriyadvÃrÃj¤Ãnasya prasaraïe manorvÃkyam ' *{indriyÃïÃ}* 'm iti / k«arati-bÃhyavi«ayamabhisarati / tenendriyadvÃreïa caitanyamipi nissarati carmabhastrikÃcchidradvÃreva jalamityartha÷ / *{'aprahÃyaive' }*ti / saÇkocavikÃÓaÓÃlino j¤ÃnasyÃtmadharmasyÃparityajyaivÃtmasaæbandhaæ vikÃsÃvasthayà bÃhyÃrthasaæbandho ghaÂata iti yÃvat / guïasyÃpyÃÓrayÃdanyatra gamane nidarÓanamÃha ' *{d­Óyanta}* ' iti / dharmyativartitvandharmideÓÃdhikadeÓasaæbandhitvam / guïatvaæ cÃyutasiddhaprakÃratvalak«aïaæ dravyÃdravyasÃdhÃraïamatra vÃcyam, ÓabdagandhayoradravyayorÃlokaprabhayoÓca dravyayorguïatvenopÃdÃnÃt / guïasya gatimattvÃdi tu ÃÓrayÃæÓadvÃrà / na caivaæ dharmyativartitvamasiddhamiti vÃcyam / prasiddhÃÓrayaÓaÇkhapu«pÃdyativartitve tÃtparyÃt / ' *{dÆrÃdgandho vÃtÅ}* ' tiÓrutirgandhasya gatimÃha / Óabdasya gatimattvaæ 'ÓaÇkhanÃdo 'ya' mityÃdyupalabdherdÆre 'pi / nanvÃkÃÓaguïatvÃcchabdasyÃÓrayadvÃrÃpi gatirnopapadyata ityatrÃha ' *{atisÆk«ma}* ' iti / bhautika÷-bhÆtajanita÷ / bherÅdaï¬ÃbhighÃtÃdinodbhÆte vÃyau Óabdo jÃyate / ÃÓrayavÃyyaæÓaviÓaraïavaÓÃcca nÃnÃdik«u tasyÃpi sambandho ghaÂata iti bhÃva÷ / atisÆk«matvÃddÆragant­tvaæ vÃyo÷ / ÃÓrayadharmaÓcÃÓrayayiïyupacarita iti bodhyam / nanvÃkÃÓaguïasya Óabdasya vibhutvÃdeva na gamanÃpek«Ã / yatk­te vÃyavÅyatvaæ kalpyeta / vya¤jakayogideÓa evopalambhaniyamÃcca na vibhutve 'pi sarvatropalambhaprasaÇga iti ÓaÇkate ' *{nanu nabha}* ' iti / Óabdasya vibhutvaæ sÃdhayati ' *{Óabda}* ' iti / ghaÂÃkÃÓasaæyogÃdau vyabhicÃravÃraïÃya hetau viÓe«aïadalam / ghaÂÃdyekatvÃdau tadvÃraïÃya viÓe«yam / etaddÆ«ayati ' *{maiva}* 'm iti / svarÆpÃsiddhimÃha ' *{atadguïatvÃ}* ' diti / ÃkÃÓaguïatvÃbhÃvÃdityartha÷ / nanvÃkÃÓaguïatvaæ Óabdasya ÓÃstrasiddhaæ kathaæ pratik«ipyata iti cet ; ucyate / ÃgamÃnusÃre ÃkÃÓasyaiva na vibhutvamiti na tarÃæ tadguïasya vibhutvam / yuktyà tu kevalayà vÃyavÅyatvameva setsyati Óabdasyeti hÃrdam / yuktimevÃha ' *{vÃyavÅya}* ' iti / vibhutvaæ pratik«ipya nityatvamapi Óabdasya pratik«ipati mÅmÃæsakÃbhimatam ' *{utpadyate ce}* ' ti / anena vÃyavÅyatvÃnumÃne Óabdasya hetuviÓe«yÃæÓÃsiddhirapi parih­tà / nanu taduttarakÃlopalabhyatvaæ tadvyaÇgyatvÃdapi ghaÂetetyaprayojakatvaæ hetoriti ÓaÇkÃæ pratik«ipati ' *{na ce}* ' ti / gauravÃt-taddhetutvakalpanÃtastadabhivyaktihetutvakalpanÃyÃæ gauravÃt / vipak«e gauravaprasaÇga÷ svapak«asyÃnugrÃhakastarka iti h­dayam / abhivyaktipak«e 'nupapattimapyÃha ' *{abhivya¤jakÃÓce}* ' ti / uccÃraïasya varïÃbhivya¤jakatve yugapadeva nÃnÃvarïÃbhivyaktiprasaÇga÷ / abhivya¤jakasyaikadeÓasthaikendriya grÃhyasarvÃbhivya¤janasvÃbhÃvyÃditi bhÃva÷ / varïÃbhivya¤jakapavane vaijÃtyaparikalpane tvatigauravam-vyaktihetutvakalpanam, vyaktivyavasthityai vya¤jakai vaijÃtyakalpanaæ cetyapi bodhyam / vya¤jakatve do«amevopapÃdayati sÃrdhaÓlokena ' *{nityatve}* ' ti / nityatvavÃdina iti «a«Âhyantam / mate iti Óe«a÷ / ekÃÓrayakatvamekandriyagrÃhyatvaæ ca viÓe«aïadvayeva sÆcitam / tathà caikoccÃreïe sarvavya¤janaprasaÇgo vya¤jakatvapak«e iti nigamayati ' *{deÓaikye}* ' iti / ' *{tadabhÃvÃ}* ' diti / ekavya¤jakavyaÇgyatvÃbhÃvÃt dhvane÷-varïasyoccÃraïaprayatnotthita÷ ko«ÂhyamÃrutastÃlvÃdisthÃne 'bhighÃtaæ prÃpta utpÃdaka eva tasya tasya varïasyetyartha÷ / vyaÇgyatvÃsaæbhavÃdutpÃdyatvapak«e prasaktaæ pratyuccÃraïaæ gakÃrÃderbhinnatvamapi sammantavyamevetyÃha ' *{ata eve}* ' ti / viruddhadharmopalambhÃdapi bhedaæ gÃde÷ sÃdhayati ' *{ki¤codÃtte}* ' ti / Ãdipadena tÃratvamandatvÃdi grÃhyam / ekasyaiva kÃlabhedena viruddhÃnvayasambhavÃdyugapadbhÃnta ityuktam / bhÃnta÷-bhÃsamÃnÃ÷ / vya¤jakatvÃsambhavÃdeva vya¤jakadharmà vyaÇgyesamÃropyanta ityapi durvacamityÃÓaya÷ / nanu so 'yaæ gakÃra ityÃdipratyabhij¤Ã kathaæ pratyuccÃraïaæ bhede ? tatrÃha ' *{sthÃnaikye}* ' ti / sÃd­ÓyamÆlatvÃdbhrÃntirÆpà seti bhÃva÷ // 35 // 36 //37 // 38 // 39 // *{bhavatvanubhavÃdÆraæ dÆrÃdanyadvirodhi và /}* *{tadbhÃvaÓca prakÃÓatvaæ (stu) kimatra bahu jalpyate // 40 //}* *{prakÃÓata iti pratibhÃso 'pi buddhiviprakar«apratyanÅkabodhatatsaæs­«Âa padÃrthasvarÆpavimarÓa eva, bÃhyaprakÃÓavat /}* *{tatrÃpi hyÃloke tadvyÃptabhÆbhÃgÃdau ca prakaÂÃdiprakhyopÃkhye ÃlokÃdÆratvanimitte / yathà ca tatra tannimittà santamasaniv­tti÷, evamihÃpi j¤ÃnadÆratvanimittà aj¤Ãnaniv­tti÷ / ata eva cÃnubhÆte anubhave cottarakÃlatulyatsmaraïam /}* *{evaæ ca caitanyasaæbandhaviÓe«avi«ayavikalpo 'pyalabdhÃvakÃÓa iti niranuyojyÃnuyoga eva / nairantaryapadaprayÃyamatyantasÃmÅpyamÃtraæ ca saæyoga÷ / sa eva paratantrÃÓrita÷ samavÃyapadaparibhëÃbhÆmirvaiÓe«ikÃïÃmiti nÃrthÃntaratvamÆrÅk­tya vikalpa÷ saæbhavati / yathà ca saæyogÃntarbhÃva÷ samavÃyasya, tathà saæbandhavimarÓe darÓayi«yÃma÷ / j¤ÃnÃdÆratva prayukto vyavahÃrak«amatÃlak«aïo và para÷ prakÃÓa÷ / sa ca satyapi svanimittapau«kalye pratibandhÃt yogyatÃvirahÃdvà vyÃpitvasaÇgitvÃdyÃtmadharmÃntare«u dehendriyÃdau ca na sa¤jÃyate, cak«ussannik­«Âa iva kÃlindÅpayasi rÆparasÃdaya÷ /}* evaæ nityatvavibhutvapratik«epeïa vÃyavÅyaguïatvaæ vyavasthÃpitaæ yuktyà Óabdasya vis­tvaratvaæ ca / Ãtmaguïasya caitanyasyÃnyatra saæbandhamÃtre d­«ÂÃnta÷ Óabdo gandaÓca / ÃÓrayamantarÃnyatra gamane d­«ÂÃnta÷ sÆryÃloko maïiprabhà ca / dravyarÆpvÃdanyatra gamanaæ saæbhavati / ÃÓrayasaæbandhÃvicchedÃttaddharmatvaæ ca susthitamiti praghaÂÂakÃrtha÷ / evamarthasaæbandhaÓcaitanyasyokta÷ / prakÃÓatevyavahÃraÓca caitanyasaæbandhaprayukta ityabhipretam / atra prÃbhÃkara÷ ÓaÇkate ' *{nanveva}* 'm iti / caitanyasaæyogasya prakÃÓamÃnatÃvyavahÃraniyÃmakatve caitanye tadÃÓraye tadÃÓraye ca tadvyavahÃrÃnupapatti÷ / caitanyasamavÃyasya tathÃtve ca caitanyatadvi«ayayostadvyavahÃrÃnupapatti÷ / caitanyasaæbandhamÃtrasya tathÃtve cendriyÃderapi prakÃÓaprasaÇga÷ / ato nimittavise«Ãdeva tattajj¤Ãnasya tattadarthavyavahÃrahetutvaæ svabhÃvataÓca svasvÃÓrayavyavahÃrahetutvame«Âavyamityanarthakamartacaitanyasaæbandhakalpanamiti samuditÃÓaya÷ / vibhudvayasya saæyogo 'stÅti pak«e kriyÃyà abhÃvÃttatra saæyogaæ prakÃrÃntareïa nirvakti ' *{akÃrye}* ' ti / avayavÃvayavibhinnayordravyayorantarÃlÃvyavahitasthiti÷ saæyoga ityartha÷ / sa cÃvibhau kriyayà / vibhvostu svata eveti bhÃva÷ / arthasaæbandhasya nirÃsÃdeva tajjanyadharmÃntaraprakÃÓapak«o nirasta÷ / dharmÃntaraprakÃÓe 'nupalabdhibÃdhamapyÃha ' *{tattvÃntare}* ' ti / ' *{aparyanuyojya}* 'm iti / svayameva svasya vyavahÃrahetu÷, svÃÓrayasya svasamavÃyÃt, vi«ayasya tu svanimittÃnusÃratà iti prayojakavai«amyaæ na dÆ«aïÃvahamityartha÷ / gurumate 'pyukte do«amÃha vimarÓaka÷ ' *{ucyate}* ' iti / svanimittakÃraïavatyeva deÓe svakÃryajanakatvamad­«Âamanyatreti indriyasannikar«avatyevÃrthej¤Ãnena vyavahÃro ni«pÃdyata iti na samyagiti bhÃva÷ / dÆ«aïÃntara mapyÃha ' *{vyavahÃre}* ' ti / j¤Ãt­j¤eyayo÷svavyavahÃrÃnuguïaj¤Ãnakatvalak«aïa÷ prakÃÓa÷ / j¤Ãnasya tu svavyavahÃrÃnuguïaj¤Ãnatvalak«aïa÷ sa iti tri«vanugata÷ prakÃÓapadÃrtho nÃstyanugatavyavahÃraniyÃmaka ityartha÷ / nanu j¤ÃnÃdhÅnaæ vyavahÃrÃnuguïyamevÃstu prakÃÓa÷ / sa cÃnugata ityatrÃha ' *{vyavahÃrodaye}* ' ti / vyavahÃrayogyatÃrÆpaprakÃÓasya vyavahÃrata evÃnumeyatayà vyavahÃrÃtpÆrvameva jÃyamÃnau viditatvapratÅtivyavahÃrÃvanupapannÃvityartha÷ / evaæ vimarÓakena prakÃÓapadÃrtha Ãk«ipte taÂastha÷ ÓaÇkate ' *{yadyeva}* 'm iti / ' *{na hÅ}* ' ti / j¤ÃnasaæbandhamÃtrasyÃprakÃÓamÃnÃrthasÃdhÃraïyÃt samavÃyÃdeÓcÃnanugatatvÃdanyÆnÃnatirikta÷ prakÃÓatepadÃrtho durnirÆpa ityartha÷ / prakÃÓatepadÃrtha÷-prakÃÓatepadaghaÂakaprak­tipratyayÃrtha÷ / siddhÃntÅ samÃdhatte ' *{ucyate}* ' ityÃdinà / prathamÃdhikaraïasyeti Óai«ika«a«ÂhÅ / anubhave sm­tim -anubhavavisayiïÅæ sm­tim / ' *{anubhavÃdÆratva}* 'm iti / vi«ayasyevÃnubhavasyÃpyanubhavÃdÆratvamastyeveti sm­tarupapadyata iti yÃvat / nanvastu nÃmaitat / prak­ta kimÃyÃtam ? tatrÃha ' *{etadukta}* 'm iti / saævidadÆratvaæ saævido 'pyastÅtyuktaprÃyam / tadrÆpa eva prakÃÓapadÃrthastri«vanugata ityuktaæ bhavatÅtyartha÷/ ÓaÇkate ' *{kimida}* 'm iti / na¤o nÃnÃrthatvÃtprak­teta kor'tha iti jij¤Ãsayà ÓaÇkà / na¤o yaæ ka¤canÃpyarthamabhyupagamya ÓaÇkÃntaraæ ' *{tathe}* ' ti / dÆrabhedÃde÷ prakÃÓapadÃrthatve dÆraj¤ÃnÃpÆrvikayaiva tatpratÅtyà bhavitavyam / na ca tathopalabhyate / tasyopalak«aïateve tÆpalak«yÃkÃrÃntaraæ vÃcyam / nacatadasti / evaæ pak«advaye 'pyanupapattipratÅti÷ ÓaÇkabÅjam / vikalpÃsahatvÃtsaævidadÆratvaæ na prakÃÓa÷ syÃdityÃk«epo và ' *{ki}* ' mityÃdi÷ / pariharati ' *{ucyate }*' iti / prathamavikalpaæ prativakti ' *{bhavatvanubhave}* ' ti / dvitÅyakalpaæ prativakti ' *{tadbhÃvaÓce}* ' ti / anubhavadÆrabhinnatvamanubhavadÆravirodhitvaæ và prakÃÓatvam-prakÃÓamÃnatvam, prakÃÓapadÃrtha iti yÃvat / atrÃnubhavapadaæ j¤ÃnasÃmÃnyÃrthakam / atredaæ hÃrdam-ÓÃkhà candra ityÃdivadupalak«yopalak«aïayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyanirdeÓa÷ ' *{tadbhÃvaÓca}* *{prakÃÓatva}* 'm iti / tathà ca saævidadÆratvopalak«ito dharma÷ prakÃÓa iti // 40 // *{ato yathoktanÅtyÃ'tmà svataÓcaitanyavigraha÷/}* *{j¤Ã(bhÃ)nasvabhÃva evÃnyatkaraïai÷ pratipadyate //41//}* yattu sukhÃdinidarÓanenÃtmaviÓe«aguïatayà citerÃgantukatvamupapÃditam, tadapi guïav­ttÃparij¤Ãnena; yata÷ prakÃÓapadÃrthavicÃro v­tta÷ prÃsaÇgika÷ / vi«ayavittivelÃyÃmevÃtmano vittyadhÅna÷ prakÃÓa iti vÃdasya nirÃsÃrthaæ prÃg yatsamarthitaæ j¤ÃnasvabhÃvatvamÃtmano 'nyÃpek«aprakÃÓatvaæ ca, tannigamayati ata iti kÃrikayà / yato j¤eyaj¤Ãnaj¤Ãt­sÃdhÃraïa÷ prakÃÓo nirvaktuæ Óakyate, ata÷ pak«asapak«ÃnugataprakÃÓasiddhyà sajÃtÅyetikÃrikoktayuktayà svÃdhÅnasvaprakÃÓa Ãtmà siddha÷ / sa ca j¤ÃnasvabhÃvaka eva / natvÃgantukamasya j¤Ãnam / cak«urÃdinà pras­tÃcca dharmabhÆtaj¤ÃnÃdarthÃntarasyÃpi prakÃÓako bhavatyÃtmeti kÃrikÃrtha÷ / hÃnasvabhÃva iti prÃcÅnamudritapÃÂhastu na samÅcÅna÷ //41// *{svarÆpopÃdhayo dharmà yÃvadÃÓrayabhÃvina÷ /}* *{naivaæ sukhÃdi bodhastu svarÆpopÃdhirÃtmana÷ //42//}* yathà ca bodhopÃdhirÃtmabhÃva÷, tathopapÃditam / sukhadu÷khe ca nÃtmadharmo, indriyasau«ÂhavanÃÓayoreva tadbhÃvopapÃdanÃt / vyÃkari«yate caitadantimapadÃrthasamarthanÃvasara iti sÃdhanavikalatà ca nidarÓanasya / rÃgadve«Ãdayo 'pi manovasthÃviÓe«Ã÷ na sÃk«ÃdÃtmaguïÃ÷ / vij¤Ãyate hi "kÃma÷ saÇkalpo vicikitsà ÓraddhÃÓraddhà dh­tiradh­tirhnÅrdhÅrbhÅrityetatsarvaæ mana eve"ti / gÅyate ca 'icchà dve«a÷ sukhaæ du÷kha'miti / 'cetanÃdh­ti'riti k«etralak«aïamaikapadyena / cetanayà dhriyamÃïa÷ saÇghÃto hi deha÷ / svav­ttyanuguïacaitanyamÃtrÃdeva pravartamÃnaæ k«etramiti yÃvat / ata eva hyantaryÃmibrÃhnÃïe 'yasya p­thivÅ ÓarÅram' 'yasyÃpa÷ ÓarÅram' 'yasyÃtmà ÓarÅra'mityÃdinirdeÓa÷ / 'tÃni sarvÃïi tadÆpu'riti ca purÃïe / kimidaæ dhÅriti ? utprek«ÃbhiprÃyaæ tat, na j¤aptivi«ayam / tasyÃ÷ svÃbhÃvikatvasya tasyÃmeva Órutau ÓrÆyamÃïatvÃt / ÓrÆyate hi "na vij¤Ãturvij¤Ãtorviparilopo vidyate" iti, "na hi dra«Âurdda«Âerviparilopo vidyate avinÃÓitvÃ"diti ca / j¤ÃturavinÃÓitvÃdeva j¤ÃnasyÃvinÃÓamupapÃdayantÅyaæ Órutirj¤Ãtu÷ svarÆpaprayuktaæ j¤Ãnamiti darÓayati / na ca d­«ÂiviÓe«aïatayà dra«ÂurupÃdÃnamiti sÃmpratam, puælliÇganirdeÓavirodhÃt; hetoÓca sÃdhyasamatvÃpatte÷ / dra«Âu÷ svarÆpanirdeÓaparatve 'pi d­«ÂipadasyÃsamÃdheyamahetutvam, svapak«ahÃniÓca / Ãtmanastu nityatvamapracÃlyamanekanyÃyÃgamasiddhaæ yuktaæ hetutayà vyapade«Âum / na hi sati padÃrthe tatsvarÆpopÃdhayo na bhavitumarhanti, sati kanaka iva paiÇgalyam, prabheva ca pradÅpe / tenÃyamartha÷-ÃtmasvabhÃvabhÆtÃyÃÓciterbÃhyÃbhyantaravi«ayaviÓe«asaæbandhaprakÃraprÃptad­«ÂighrÃtirasayativaktiÓrutimatisp­«Âivij¤ÃtivyapadeÓabhedÃyÃ÷ svÃtmÃvabhÃsinyÃ÷ saæsÃrÃpavargÃvasthayorna jÃtucidviparilopo vidyata iti / 'sa yathà saindhavaghano 'nantaro 'bÃhya÷ k­tsno rasaghana eva, evaæ và are ayamÃtmà anantaro 'bÃhya÷ k­tsna÷ praj¤Ãnaghana÷' tathÃ, 'svena bhÃsà svena jyoti«Ã' 'Ãtmajyoti÷ samrìiti hovÃca' iti / tathÃpavargadaÓÃyÃmevacchandogÃ÷ ' na paÓyo m­tyuæ paÓyati na rogaæ nota du÷khatÃm / sarvaæ ha paÓya÷ paÓyati' 'nopajanaæ smaran' iti, 'sa và e«a etena daivena cak«u«Ã manasaitÃn kÃmÃn paÓyan ramate' iti ca / anyÃÓca 'jÃnÃtyevÃyaæ puru«a÷, j¤Ãtavyaæ tu na veda' ityÃdyÃ÷ sakalakaraïoparamadaÓÃyÃmapyÃtmana÷ prabodhamabhidadhÃnÃ÷ Órutayo bodhasvabhÃvatÃmasya dra¬hayanti / 'nirvÃïamaya evÃyamÃtmà j¤Ãnamayo 'mala' ityÃdi ca purÃïe / 'jyoti«Ãmapi tajjyoti'rityÃdi itihÃse / bhagavÃn ÓaunakaÓca- "yathà na kriyate jyotsnà malaprak«ÃlanÃnmaïo÷ / do«aprahÃïÃnna j¤ÃnamÃtmana÷ kriyate tathà // yathodapÃnakaraïÃt kriyate na jalÃmbaram / sadeva nÅyate vyaktimasata÷ sambhava÷ kuta÷ // tathà heyaguïadhvaæsÃdavabodhÃdayo guïÃ÷ / prakÃÓyante na janyante nityà evÃtmano hi te //"iti / ata eva hi sÆtrakÃraÓca 'j¤o 'ta eva' iti / ( iti dharmabhÆtaj¤Ãnanityatvasya ÓrutyÃdibhi÷ prati«ÂhÃpanam) tadevamÃtmasvabhÃvabhÆtasya caitanyasya caitanyasya vi«ayasaæÓle«aviÓe«e«u niÓcayasaæÓayÃdivyavahÃrabheda÷, tattadviÓe«abhÃji caitanye và / caitanyasya vi«ayeïa d­¬hasaæyogo hi niÓcaya÷; tasyaiva bahubhiryugapadad­¬hasaæyoga÷ saæÓaya÷; j¤ÃnavÃsanÃnusÃreïa saæÓle«a÷ smaraïamityÃdi÷ / uktaæ ca 'Ãtmadharmasya caitanyasya vi«ayeïa saæyogo j¤Ãnamityucyate' iti / nacaivaæ saæyogasyobhayÃÓritatvena vi«ayasyÃpi j¤Ãt­tvaprasaÇga÷ / vi«ayeïa saæyogÃbhÃvÃt / caitanyena hi tasya saæyoga÷, bÃhyaprakÃÓavat / yathà khalu Ãlokasaæbandhe 'pi prakÃÓe sÆryÃdereva prakÃÓakatvaæ na ghaÂÃde÷ / atha sÆryÃditantratvÃdÃlokasya sa eva taddharmà tatsaæbandhenÃrthÃntarasya prakÃÓa (ka) ityucyate, ihÃpi tarhi caitanyasyÃtmadharmatvÃttenÃrthÃntaraæ sp­Óan sa eva jÃnÃtÅtyupapadyate / tatsiddhaæ caitanyasvabhÃva evÃyamÃtmà ÃtmÃnaæ vidannevÃste; anyattu nimittabhedÃnusÃreïa jÃnÃti na jÃnÃti ceti / (iti dharmabhÆtaj¤Ãnasya saæÓayÃdyavÃntarabhedopapÃdanam) tadevaæ caitanyasvabhÃva÷ parisphurannapyayamÃtmà gambhÅrajalÃÓayacaramÅnavat jalasaæs­«Âak«Åravacca na vivicya sphuÂaæ cakÃstÅti tadupapÃdananyÃyÃnugatÃ÷ pÆrvÃnumÃnabhedÃ÷ vacanÃni cÃdriyante / tairapyaparitu«yanto yamaniyamÃdiyogà ÇgÃnu«ÂhÃnak«apitÃÓuddhyÃvaraïamalÃ÷nirodhÃbhyÃsapuÂapÃkanirdhÆtarajastama÷kalaÇkasattvodrekasamutthasvetarasakalavi«ayavailak«aïyÃparok«aj¤ÃnÃya prayatante / bhÃvanÃprakar«aparyante cÃparok«aj¤Ãnamudayata iti sarvavÃdinirvivÃdamiti na tadupapÃdanÃyÃdya prayatyate / atha yadbodhasya svÃbhÃvikatvapratipak«atayÃ'gantukatvamuktam, tadanÆdya pratik«ipati yattu sukhÃdÅti / tadapÅti / guïav­ttaæ-guïasvabhÃva÷ / sa ca ka÷? / tatrÃha svarÆpopÃdhaya iti / svarÆpopÃdhitvaæ svarÆpanirÆpakatvam / tathÃbhÆtÃnÃæ dharmÃïÃæ yÃvadÃÓrayabhÃvitvaæ svabhÃva÷ / anye«Ãæ tvÃgantukatvamiti guïav­ttam / astvevam, tata÷ kim? tatrÃha naivamiti / vai«ayikasya sukhÃderÃgantukatvaæ syÃdeva / bodhasya tvÃtmasvarÆpanirÆpakatvÃdÃtmanaÓca nityatvasya sthÃpayi«yamÃïatvÃnnÃgantukatvaæ sÃdhayituæ Óakyata iti bÃva÷ //42// yathà ceti / bodhopÃdhiriti bahuvrÅhi÷ / j¤ÃnÃbhinnasvarÆpanirÆpakadharmaka ÃtmapadÃrtha ityartha÷ / j¤ÃnavattvenaivopalabhyamÃnatvayuktayà bodhopÃdhitvamÃtmana÷ samarthitam / vi«ayasaæbandhakÃdÃcitkatvÃdvi«ayoparaktaj¤Ãnasya kÃdÃcitkatvapratÅtÃvapi j¤ÃnasvarÆpaæ nityameveti bhÃva÷ / yadyapi j¤ÃnasyÃtmasvabhÃvatve nityatve ca ÓÃstramagre pramÃïÅkari«yate / athÃpi yuktipradhÃnatvÃtprakaraïasyÃsya yuktireva purask­teti bodhyam / anena j¤ÃnasyÃgantukatvÃnumÃne svÆrÆpanirÆpakadharmabhinnatvamupÃdhirityuktaæ bhavati / atha tatra nidarÓane hetvÃsiddhimapyÃha sukheti / anukÆlapratikÆlaj¤ÃnÃnyeva rÃddhÃnte sukhadu÷kharÆpÃïi/ te«Ãæ ca pak«ÃntarbhÃvÃnna nidarÓanatà / j¤ÃnaviÓe«Ãtirikte ca sukhadu÷khe karaïapÃÂavÃpÃÂavalak«aïe / tayoÓca nÃtmaguïatvamiti hetvÃsiddhird­«ÂÃnta iti bhÃva÷ / antimeti / svata÷sukhÅtyetadaæÓasamarthanÃvasara ityartha÷ / nanvevamapi rÃgÃderd­«ÂÃntatà syÃt, ÃtmaviÓe«aguïatvÃdÃgantukatvÃccetyatrÃha rÃgeti / manov­ttibhedà rÃgÃdayo nÃtmadharmÃ÷ / kintvagnidharmasyau«ïyÃdestatsaæs­«ÂasthÃlyÃmiva manodharmÃïÃmÃtmani kevalaæ pratÅti÷ / tathà coktaæ "nirvÃïamaya evÃyamÃtmà j¤Ãnamayo 'mala÷ / du÷khÃj¤Ãnamalà dharmÃ÷ prak­teste na cÃtmana÷//" iti bhÃva÷ / rÃgÃderanta÷karaïadharmatvaæ ÓrutyÃmapi pratÅyata ityÃha vij¤Ãyata iti / asminnarthe bhagavadvacanamapi saævÃdayati gÅyate ceti / k«etrÃÓritatvÃdanta÷karaïasya taddharmà rÃgadaya÷ k«etradharmatvenoktÃ÷ / nanvatra cetanÃdh­tirityapi / paÂhyate / ato bodhasyÃpi nÃtmadharmatvamityatrÃha cetanÃdh­tiriti / cetaneti dh­tiriti ca na padadvayam / kintu cetanÃdh­tiriti samastam / cetanena,cetanayà và Ãdh­tiryasyeti cetanÃdhÃryaæ niyamata÷ ÓarÅramiti ÓarÅralak«mocyate 'treti bhÃva÷ / tadÃha svav­ttÅti / v­tti÷ sattÃ, prav­ttirvà / pravartamÃnam-prakar«eïa vartamÃnaæ labdhasthitikam; prav­ttimadvà / ÃtmacaitanyasambandhÃdhÅnasvasattÃprav­ttisÃmÃnyakaæ ÓarÅramiti phalitor'tha÷ / idameva ÓarÅralak«ma sÃdhu / karacaraïÃdimattvÃdilak«aïÃnÃmavyÃptyÃdido«Ãditi h­daye nidhÃya p­thivyÃdÅnÃæ paramÃtmaÓarÅratvaparaÓrautavacanÃnyupÃdatte ata eveti / bhagavatsaÇkalpÃtmakaj¤Ãnenaiva labdhasvarÆpasthitiprav­ttikatvÃtsarvasya taccharÅratvaæ ÓoÓruyate mukhyameveti bhÃva÷ / kimiti / nanvanta÷karaïadharme«u dhÅrapi paÂhyate / tanna bodhasyÃtmasvabhÃvatvamiti garbhitaæ codyamatra / pariharati utprek«eti / cittav­ttiviÓe«e«u utprek«Ã dhÅrityucyata ityartha÷ / yadyapi kÃmÃdikÃnÃmapi matamÃtmadharmatvam / paraæ naite svÃbhÃvikà Ãtmana÷, kintu karmÃdyupÃdhinibandhanÃ÷ / kÃmÃditattadbuddhiv­ttihetuvyÃpÃravattayà ca manasastattadabhedanirdeÓa aupacÃrika÷ Órutau k­ta iti siddhÃnta÷ / athÃpyavasthÃviÓe«aviÓi«Âasya j¤Ãnasyaiva rÃgÃdirÆpatayà j¤ÃnakÃdÃcitkatvÃnumÃne na rÃgÃderd­«Âantatà saæbhavati / naca viÓi«ÂanidarÓanena j¤ÃnamÃtrasyÃgantukatvaæ sÃdhyamiti vÃcyam / avasthÃviÓi«ÂasyaivopalabhyamÃnatayÃviÓi«Âej¤ÃnamÃtre ÃgantukatvasÃdhanÃyogÃt / tasya Órutisiddhatve ca tannityatvamapi Órutisiddhameveti dharmigrÃhakamÃnabÃdha÷ / asato 'vasthÃyogena ca j¤Ãnanityatvameva yuktimaditi hÃrdam / yathÃÓrutaæ tvabhyupagamavÃdena / j¤Ãnanityatve ÓrutimudÃharati ÓrÆyate hÅti / vij¤Ãtitvad­«ÂitvÃdyavasthÃbhÃjo j¤ÃnasvarÆpasya nityatvamatra vivak«itam / viparilopa÷-vinÃÓa÷ / nanvatrÃvinÃÓitvamevoktam, nÃnÃdyanantatvaæ j¤ÃnasyetyatrÃha j¤Ãturiti / svarÆpanirÆpakatvena nityÃtmasvarÆpaprayuktasya j¤Ãnasya purÃtanatvamapi phalatÅti bhÃva÷ / na ceti / abhedena d­«ÂiviÓe«aïatvaæ dra«Â­padasya na yuktaæ, tathÃsati dra«Âhyà iti strÅliÇganirdeÓena hi bhÃvyamiti bhÃva÷ / ÓabdavirodhamuktvÃrthavirodhamÃha hetoÓceti / sÃdhyasamatvam-asiddhatvam / sarvakÃlavartamÃnatÃlak«aïanityatvarÆpasÃdhyasyevÃvinÃÓitvarÆpahetorapyasiddhirityartha÷ / avinÃÓitvasyaiva sÃdhyatayà tasyaiva hetutvÃyoga iti và / arthÃntaraparatvamÃÓaÇkya pariharati dra«Âuriti / atra yojanÃyÃæ d­«Âipadaæ bhÃvapradhÃnam / j¤ÃnatvÃyogavyavacchedo dra«Âu÷ sÃdhya÷ / atra cÃprayojakatvena hetorahetutvam-asÃdhakatvaæ du«pariharamiti bÃva÷ / svapak«eti / Ãtmano j¤ÃnarÆpatvopagama Ãgantukaj¤ÃnavÃdino 'pasiddhÃntaÓcetyartha÷ / advaityabhimate ca niruktaÓrutyarthe dÆ«aïamatrÃbhimatam / yathÃ-j¤Ãturj¤ÃnasvarÆpÃnatireke sÃdhye vyadhikaraïÃsiddhatvenÃtmanityatvasyÃhetutvam / j¤Ãturahamartha syÃtmatvÃvinÃÓitvopagame cÃpasiddhinta iti / niruktaÓruterabhimatamarthaæ vaktuæ vi«ayaæ viÓodhayati vÃkyadvayena Ãtmanastviti, nahi satÅti ca / nityÃtmasvarÆpanirÆpakadharmatvaæ j¤Ãnasya nityatve heturvÃkyadvayena samasÆci / atha ÓrutivÃkyÃrthamÃha teneti / dra«Âuriti vyadhikaraïaviÓe«aïaæ d­«Âerj¤Ãnasya dharmabhÆtasya / Ãtmano nityatva mavinÃÓitvÃdÃtmana ityuktam / dra«Âuriti dharminirdeÓÃccÃtmasvarÆpanirÆpakadharmatvaæ j¤Ãnasya siddham / tathà ca phalitaæ hetumÃha ÃtmasvabhÃvabhÆtÃyà iti / nityÃtmasvabhÃvatvaæ hetu÷ / etena vyadhikaraïÃsiddhiÓaÇkà nirastà / vi«ayaviÓe«a saæbandhaprakÃra÷-indriyÃdidvÃrakapras­tibhedÃdhÅnacaitanyÃrthasaæbandhav iÓe«alak«aïa÷, tena prÃpto d­«ÂyÃdivyapadeÓo yayeti samÃsa÷ / d­«ÂiÓcÃk«u«amadhyak«am / ghrÃtirghrÃïajam / rasayati÷-rÃsanam / vakti÷-ÓÃbdaæ j¤Ãnam / Óruti÷-ÓrÃvaïamadhyak«am / matiranumÃnam / sp­«Âi÷-spÃrÓanamadhyak«am / vij¤ÃtirupÃsanam, yogaja÷ sÃk«ÃtkÃro và / svÃtmÃvabhÃsinyÃ÷-svaprakÃÓÃyÃ÷ / j¤ÃnasyÃtmasvabhÃvatve nityatve cÃnyà api ÓrutÅrudÃharati sa yatheti / anantara iti bÃhya÷, abÃhya iti ÃntaraÓca pradeÓa÷ sÃmastyena vivak«ita÷ / kÃtsnaryaæ cÃtmana÷ svarÆpato dharmataÓca / tathÃca j¤ÃnasvarÆpatvaæ j¤ÃnasvabhÃvatvaæ cÃtmana÷ sadà labhyate / ukter'the Órutyantaraæ svena bhÃsà svena jyoti«eti / svarÆpato dharmataÓca prakÃÓarÆpatvamatrocyate / Ãtmajyotirityapi niruktÃrthameva /sÆryÃdijyotirhijyoti«majjyotÅrÆpaæ ca, tathÃ'tmÃpi / sÆryÃdijyoti«a÷ prakÃÓa iva, Ãtmano jyotÅrÆpaæ j¤Ãnaæ svÃbhÃvikamiti cÃtra vivak«itam / muktau j¤ÃnÃnuv­ttau Órutimupak«ipati tathÃpavargeti / svÃbhÃvikÃkÃrÃvirbhÃvalak«aïÃyÃæ muktau j¤ÃnÃnuv­ttyà j¤ÃnasyÃtmasvabhÃvÃnubandhitvaæ prasidhyatÅti bhÃva÷ / svÃpe 'pi j¤ÃnÃnuv­ttiparÃæ ÓrutimÃha anyÃÓceti / sato 'pi j¤ÃnasyÃrthasannikar«ÃbhÃvÃtsvÃpe nÃrthaprakÃÓa iti jÃnÃtyevetyÃderartha÷ / nityatva ÃtmasvabhÃvatve ca j¤Ãnasya sm­tÅÓcodÃharati nirvÃïeti / purÃïe-ÓrÅmati vai«ïave / j¤Ãnamaya iti / maya prÃcurye / evakÃro 'trÃpi saæbadhyate / j¤Ãnapracura evetyavadhÃraïena niruktÃrthalÃbha÷ / jyoti«ÃmapÅti mahÃbhÃrate ÓrÅbhagavadgÅtÃyÃm / j¤ÃnanityatvÃdau sphuÂaæÓrÅvi«ïudharmavacanamupak«ipati bhagavÃnityÃdinà / ÃhetyadhyÃhÃryam / uktÃrthe sÆtramapi pramÃïamityÃha ata eva hÅti / ata÷-Órutita eva Ãtmà j¤a÷-j¤Ãtaiveti sÆtrÃrtha÷ / j¤a evetyanena nityatvamÃtmasvabhÃvatvaæ ca j¤Ãnasya sÆtrak­dabhimatam / ata eva j¤Ãnanityatve svÃpe 'pi prakÃÓa÷ syÃdityÃÓaÇkya parih­taæ puæstvÃdivadityanena / nanvevaæ j¤ÃnasyÃtmadharmabhÆtasya svÃbhÃvikatve tasya saæÓayaniÓcayÃdibheda÷ sm­tyanubhavabhedaÓca katham? tatrÃha tadevamiti / yugapatjhaÂiti, nairantaryeïeti yÃvat / j¤ÃnavÃsanÃ-anubhavÃdhÅnasaæskÃro j¤ÃnasÆk«mÃæÓa÷ / caitanyÃrthasaæÓle«aviÓe«a÷, arthasaæÓle«aviÓe«aviÓi«Âaæ caitanyameva và saæÓayaniÓcayÃdivyapadeÓabhÃgityuktam / tatra prathamapak«e ÓaÇkate na caivamiti / saæyogasya dvi«Âhatvena cityarthasaæyogasya j¤Ãnatve vi«ayasyÃpi j¤Ãt­tvaprasaÇga ityartha÷ / caitanyasya j¤Ãt­tvaprasaÇge katha¤cidi«ÂÃpattisambhavÃdvi«ayasya j¤Ãt­tvaæ prasa¤jitam / yadvà vi«ayasya-vi«ayÃÓrayasya / yathÃÓrute Ãtmano 'pi tattajj¤ÃnÃÓrayatvaæ na syÃt pak«e 'smin / ata÷ svÃÓrayÃÓrayatvasaæbandhena j¤Ãnavattvameva j¤Ãt­tvamatra pak«e vÃcyamiti vi«aye na j¤Ãt­tvaprasaÇga iti / pariharati vi«ayeïeti / vi«ayeïeti hetau t­tÅyà / vi«ayaÓabdo vi«ayavyÃpÃrapara÷ / evamagre cÃtanyenetyatrÃpi / ayaæ bhÃva÷-arthagrahaïÃrthaæ vyÃpriyamÃïaæ hi caitanyameva / tathÃca vi«ayacaitanyasaæyogasya tattadarthaj¤Ãnatve 'pi tasya svÃnukÆlavyÃp­timaccaitanyÃÓrayatvasaæbandhenÃtmanyeva sattvÃttasyaiva j¤Ãt­tvaæ nÃrthÃderityupalambhabalÃdvyavasthÃpyam, yathà ÃlokÃrthasaæyogasyaiva prakÃÓatve 'pi prakÃÓakatvaæ svadharmabhÆtÃlokaprasaraïavaÓÃtsÆryÃdereva nÃrthasya tadvaditi / yadvà vi«ayÃnuyogikasaæyogÃbhÃvÃditi vi«ayeïetyÃderartha÷ / tasya saæyoga÷-vi«ayapratiyogikasaæyoga÷ / evaæ prathamaæ pak«amupapÃdya tattadarthasaæbaddhaæ caitanyameva tattadarthaj¤Ãnamiti dvitÅyaæ pak«aæ ÓaÇkÃsamÃdhÃnamukhena vyavasthÃpayati atheti / prakÃÓa÷-prakÃÓaka÷ / sÆryÃditantratvam-sÆryÃdyadhÅnasvarÆpasthitiprav­ttikatvaæ tadap­thaksiddhaviÓe«aïatvaæ ca / tattadarthasaæbaddhÃlokÃÓrayasyaiva sÆryÃde÷ prakÃÓakatvamiva tattadarthasaæbaddhacaitanyavata Ãtmana eva j¤Ãt­tvamityartha÷ / ayameva mukhya÷ pak«a÷ / j¤Ãt­tvasya sÃk«ÃdÃtmani saÇgateriti bhÃva÷ / ananyasÃdhana ityuktamananyÃdhÅnasiddhitvaæ caitanyasvabhÃvatvaæ cÃtmano nigamayati tatsiddhamiti / caitanyasvabhÃva eva-j¤Ãt­tvasvabhÃva eva / anena j¤ÃnasyÃgantukatvaæ nirastam / Ãtmanaæ vidannevÃste-nityÃnanyÃdhÅnasvaprakÃÓavÃnevÃste / anenÃtmana÷ prakÃÓasyÃgantukatvaæ j¤Ãnaprayuktatvaæ ca vyÃvartitam / nimittabhedÃnusÃreïa- indriyaliÇgÃdij¤ÃnÃrthasannikar«opÃdhyanvayavyatirekÃnuvidhÃnata÷ / Ói«Âaæ spa«Âam / svayaæprakÃÓasyÃtmana÷ ÓÃbdÃdipramÃïadhÅgocaratvamapi sÃdhayati tadevamityÃdinà / asphuÂaprakÃÓe mÅno nidarÓanam; avivekagrahaïe ca k«Åram / tadupapÃdananyÃyÃnugatÃ÷-ÃtmÃnÃtmavivekopapÃdakÃvayavapa¤cakÃtmakanyÃyaprayojyÃ÷, anumÃnabhedÃ÷-anumÃnaviÓe«Ã÷ / vacanÃni-pramÃïavÃkyÃni ÓÃstrÃnugatÃni / tairapi iti / anumÃnÃgamÃnÃæ parok«aikahetutvena prasphuÂaprakÃÓÃsampÃdakatvÃttÃvanmÃtre 'parito«a÷ prasphuÂÃtmaprakÃÓÃkÃÇk«iïÃæ yukta eva hi / mana Ãdigataj¤ÃnÃvÃraïado«ak«apaïaæ yogÃÇgÃnu«ÂhÃnena sampadyata iti yamaniyameti dyotitam / nirodhÃbhyÃsa÷-yogÃbhyÃsa÷ / yogÃÓcittav­ttinirodha iti hi yogasÆtram / yogÃbhyÃsaparipÃkato rajastama÷kÃlu«yaniv­ttyodriktaviÓuddhasattve manasi ÃtmavivekasÃk«ÃtkÃrayogyateti nirodhÃbhyÃsetyÃderartha÷ / vailak«aïyasyÃtmagatasyÃparok«aj¤ÃnÃya, prayatante-Ãsiddhini«patternintaramÃtmatattvacintanaprav­ttimÃcaranti / bhÃvaneti / Ãtmano nirantarÃnucintanalak«aïe yoge bhÃvanÃprakar«aparyante ni«panne sati, cÃparok«aj¤Ãnam-yogajadharmÃnug­hÅtaviÓuddhamanojanyÃtmatattvasÃk«ÃtkÃra÷,udayate-jÃyata ityartha÷ / *{evamÃtmà svata÷siddhyannÃgamenÃnumÃnata÷ /}* *{yogÃbhyÃsabhuvà spa«Âaæ pratyak«eïa prakÃÓyate //43//}* (ityÃtmapramÃïanirÆpaïaprakaraïam) athÃsya kÃlÃvacchedaparÅk«Ã / tatra sugatamatÃnusÃriïa÷ sanmÃtrÃnubandhinÅæ k«aïikatÃmÃcak«Ãïà nityÃtmadarÓanameva sarvÃnarthamÆlaæ manyamÃnÃ÷ k«aïabhaÇginamenaæ saÇgirante; yat sat tat k«aïikam, saæÓcÃyamÃtmeti / kathaæ puna÷ sanmÃtrÃnubandhinÅ k«aïikatÃ? / ak«aïikasya sattÃnupapatte÷ / yanna kasmaicitkÃryÃya, antata÷ sÃrvaj¤yavij¤ÃnagotaratvÃyÃpi na prabhavati, na tasya sadbhÃva÷ saæbhÃvyata ityarthakriyÃkÃritaiva sattà bhÃvÃnÃm / na ca sà svavyÃpakabhÆtakramayaugapadyavirahiïyak«aïike saæbhavinÅtyanyatra niravakÃÓatayà k«aïikatayaivÃnubadhyate / kathaæ puna÷ kramayaugapadyayorarthakriyÃvyÃpakatvam? kathaæ và tayorak«aïikÃnniv­tti÷? / ÓrÆyatÃm / uktamarthaæ saÇg­hïÃti evamÃtmeti / svaprakÃÓasyÃtmano dharmabhÆtaæ j¤Ãnaæ vi«ayÃdigrahaïe dehÃdivailak«aïyagrahaïe cÃtmana upayujyata ityetÃvatà siddham / evamÃtmani pramÃïaparÅk«Ã v­ttà //43// atha nityatvaæ vyavasthÃvayituæ vicÃramupakramate athÃsyeti / asya-Ãtmana÷, kÃlÃvacchedaparÅk«Ã-kÃlasaæbandhavi«ayavicÃra÷ / pravartate iti Óe«a÷ / tatreti / Ãtmana÷ kÃlasaæbandhe vicÃravi«aye k«aïamÃtrakÃlasaæbandhinaæ vinÃÓinamÃtmÃnamÃmananti kecana vÃdina÷ (saugatÃ÷) iti yÃvat / kÃlasaæbandha÷ k«aïikatvalak«aïa evetyamÅ«ÃmÃÓaya÷ / sattvÃt k«aïikatvamÃtmana ityuktam / sattvasya k«aïikatvavyÃpyatve siddhe Óobhanamidam / tadeva kuta ityata÷ sattvaæ k«aïikatvavyÃptyarhaæ pari«karoti yanneti / arthakriyÃkart­tvameva sattvam, tacca k«aïikatvavyÃpyamityÃÓaya÷ / sÃrvaj¤yavij¤Ãnam-buddhaj¤Ãnam / k«aïikatvavyÃptimevopapÃdayati na ca seti / arthakriyÃkart­tvavyÃpakaæ kramÃkramÃnyatarat / taccÃk«aïike sthire 'ghaÂamÃnaæ kart­tvaæ k«aïike vyavaÓtÃpayatÅti sattva k«aïikatvavyÃpyamevetyÃpatatÅti bhÃva÷ / kramayaugapadyÃnyatarasya kart­tvavyÃpakatvam, tasya sthire 'sambhavaæ copapÃdayituæ praÓna÷ kathaæ punariti / uttaraæ ÓrÆyatÃmityÃdinà / *{arthakriyÃsu bhÃvÃnÃæ kart­tvasya dvayÅ gati÷ /}* *{krameïa yugapadveti na vidhÃntarasaæbhava÷ //44//}* bhÃvÃbhÃvavadanayoranyataraniv­ttÃvanyataravyavasthÃnÃdarthakriyÃjanane bhÃvÃnÃæ na t­tÅyaprakÃrasaæbhava iti kramÃkramapratibaddhaivÃrthakriyà / na cÃk«a ïike kramayaugapadye saæbhavata÷ / (etÃvÃnevÃtmasiddhigranthÃbhÃga upalabhyate) *{iti ÓrÅmadviÓi«ÂÃdvaitasiddhÃntapravartanadhurandharaparamÃcÃrya-}* *{ÓrÅbhagavadyÃmunamunisamanug­hÅte siddhitraye Ãtmasiddhi÷ //}* artheti / ki¤cidarthakriyÃkaraïaæ krameïa, ki¤ciccÃkrameïa-yugapat / yaugapadyÃsaæbhave krama÷, tadabhÃve ca yaugapadyaæ niyatamiti kramayaugapadyÃnyataravyÃpyaivÃrthakriyà bhavatÅtyartha÷ //44/ bhavatvevam / athÃpi sthire kathaæ na sÃ? tatrÃha na ceti / granthabhÃgo 'grima÷ kvÃpi neta÷ samupalabhyate / vyÃkhyÃnaæ vihitaæ yÃvadupalabdhasya sÃrata÷ // iti ÓrÅnÃgapurÅ (tirunÃÇgÆra) divyadeÓÃbhijanena prativÃdibhayaÇkarÃcÃryÃænvayabhÆ«aïavidvadvarya ÓrÅk­«ïamÃcÃryÃkhyÃcÃryavaryaputraratnena catustantrÅpÃrÃvÃrapÃrÅïadigantaviÓrÃntakÅrti-dayÃmÆrti-ÓrÅmadbhëyakÃradivyavaæÓÃvatÅrïa-ÓrÅbhÆtapurÅnivÃsarasika-vidvatsÃrvabhauma-hÃrÅta-ÓrÅmadÃsÆrirÃmÃnujÃcÃryadeÓikendracaraïakamalavarivasyÃsamadhigatapadavÃkyapramÃïatantrah­dayena ÓrÅvai«ïavadÃsena pra.bha.aïïaÇgarÃcÃryeïa nyÃyavyÃkaraïaÓiromaïinobhayavedÃntavidu«Ã praïÅtamÃtmasiddhervyÃkhyÃnaæ siddhäjanaæ jayatÃt ciram /