Yamuna: Siddhitraya,
Part 1: Atmasiddhi


Input by members of the Sansknet project
(www.sansknet.org)


This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding.
Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks.
These and other irregularities cannot be standardized at present.


THE TEXT IS NOT PROOF-READ!


*{...}* = BOLD



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________




*{àtmasiddhiþ /}*
*{siddhà¤jananàmakavyàkhyopetà /}*
*{yatpadàmbhoruhadhyànavidhvastà÷eùakalmaùaþ /}*
*{vastutàmupayàto 'haü yàmuneyaü namàmi tam   // 1 //}*
*{målam}*
*{prakçtipuruùakàlavyaktamuktà yadicchà-}*
*{manuvidadhati nityaü nityasiddhairanekaiþ}*
*{svaparicaraõabhogaiþ ÷rãmati prãyamàõe}*
*{bhavatu mama parasmin puruùe bhaktibhåyà   // 1 //}*
*{vyàkhyànam}*
jagajjanmasthitilayai ramamàõaü paràtparam /
svàmin sarvajagatàü ÷riyaþpatimupàsmahe   // 1 //
j¤ànavairàgyabhaktãnàü ÷evadhiü karuõàrõavam /
yàmunàrthaü munivaraü paramàcàryamà÷raye   // 2 //
÷rãbhàùyàdiprabandhena tattvaü sandar÷ayan param /
ràmànujàryo bhagavàn dayatà mayi saü÷riye   // 3 //
de÷ikendradayàsàramavalambya vidhãyate /
siddhitrayasya vyàkhyànaü rãtyà saralayà mayà   // 4 //
kka yàmunàrya÷rãsåktisandarbhaþ kka ca me matiþ /
atyalpaviùayàthàpi càpalaü tvaparàdhyati   // 5 //
vi÷iùñadvaitasiddhàntanirdhàraõadhurandharàþ /
saü÷riteùu dayàsàrà de÷ikàþ ÷araõaü mama   // 6 //
vàtsyaü ÷rãvàdibhãkçdgurukulatilakaü kçùõamàryaü guõàóhyaü
tàtaü mannapradaü me dravióanigamasåktyarthasandar÷akaü tam /
natvà ràmànujàryaü guruvaramapi me bhàùyakçdvaü÷adãpaü
hàrãtaü càrukãrtiü budhakulatilakaü yàmunoktãrvivçõve   // 7 //
÷rãmannàgapuràbhikhyàbhijano vàdibhãkaraþ /
aõõaïgaràryadàso 'haü vivçõomi gurorgiraþ   // 8 //
atha khalu bhagavàn ÷rãmadyàmunaminiþ ÷rãvaiùõavasaüpradàyapravartakàcàryeùu prathamaparigàõitasya yogarahasyanyàyatattva÷àstrapraõeturbhagavataþ ÷rãmannàthamuneþ pautra ri÷varamunitanujanmà vi÷iùñàdvaitasiddhàntapravartanadhurandharaþ prativàdivàraõaprakañàñopavipàñanakùamaþ paramàcàrya àtmasiddhinàmakaü vedàntaprakaraõamupakramamàõo 'vighnaparisamàptipracayagamanàdiphalaü maïgalamà÷ãråpaü vastunirde÷aü ca kurvàõaþ ÷iùya÷ikùàyai nibadhnàti "prakçtã' ti / prakçtirmàyà, tatkàryàõi samaùñivyaùñiråpàõi vyaktàni, prakçtipràkçtapariõàmahetuþ kàlaþ, tadbaddho jãvarà÷i÷reti lãlàvibhåtisthàþ sarve saïgçhãtàþ ÷abdacatuùñayena / muktàþ bhagavadupàsanàprabhàvàdbhavabandhanàtkarmapà÷apragrathitàdvinirmuktàþ / ete prakçtyàdayo yasyaiva paramapuruùasyecchàü saïkalparåpàü sadà samanusaranti svaråpasthitipravçttiùu, tasmin påruùa ityanvayaþ / imàni ca
sarjanàvanasaüharaõasaüsàravimocanàni saïkalpaikaniùpàdyàni bhagavato lãlàrasàya kalpante / evaü lãlàvibhåtiyoga uktaþ / atha nityavibhåtiyogamàha *{'nityam'}* iti / nityamiti pårvottarayoranvitaü madhyamaõinyàyena / sadodbhåtàpahatapàpmatvàdisvaråpaiþ sarvaj¤airbhagavadanubhavajanitaprãtikàrità÷eùa÷eùavçttyanvayata evàdhigatabhogairanantairanantagaruóaviùvaksenàdibhirnityasåribhiþ ÷rãmati mahàvaikuõñhe divye 'kùare dhàmni sadà nirati÷ayaprãtimanubhavati nàrãõàmuttamàyàþ ÷riyo vallabhe puruùottame parabrahmaõi mama bhaktipracayo bhåyàdityà÷aüsà / ubhayavibhåtinàthe ramànàthe bhaktirhi sarva÷reyaskarã / tattadbhaktyà÷aüsanamucitataram / bhaktireva bhagavati pràrthyà cetanaiþ / sa hi svayameva ÷reyo vidadhàti / tattasmin ÷va÷reyaþpràrthanà nocitatarà bhaktànàmiti cànena j¤àpyate / acetanabheda÷cetanabheda÷ca paramàrthataþ, ÷rãmannàràyaõasyaiva pàramyaü, sarvacetanàcetanànàü tadvibhåtitvaü, nirati÷ayapremagarbhatadupàsanasyaivàpavargahetutvamavicchinnapårõabhagavadanubhavagarbhasevàyà eva paramapumarthatvaü ceti svàbhimatàþ prakaraõàrthà atra saüsåcitàþ   // 1 //
*{viruddhamatayo 'nekàþ santyàtmaparamàtmanoþ /}*
*{atastatpari÷uddhyarthamàtmasiddhirvidhãyate   // 2 //}*
saümataü hi sarvasamayeùu àtmaj¤ànaü niþ÷reyasaheturiti / ÷råyate ca 'pçthagàtmànaü preritàraü ca matvà juùñustatastenàmçtatvameti' 'àtmànaü cedvijànãyàt' 'tarati÷oka- màtmavit' 'brahmavidàpnoti para' mityàdiþ paràvaràtmatattvaj¤ànasyàpavargasàdhanatvaü pratipàdayan vedàntavàkyagaõaþ /
tatràsminnàtmani parasmiü÷cànekavidhà vipratipattayaþ tãrthakaràõàm / *{tadyathà}* - àtmaviùaye tàvat dehameva kecidàtmànamàcakùate / indriyàõyanye / mana ityanye / pràõamapare / adhyastaj¤àtç bhàvamanahaïkàraü bodhamàtramitare / dehendriyamanaþpràõabodhavilakùaõamàkà÷àdivadacitkhabhàvamàgantukabodhasukhaduþkhàdyasàdhàraõaguõàdhàramahaïkàragocaramapare / apare tu bodhaikasvabhàvameva, svabhàvadhavalamiva sphuñikamaõimupadhànavi÷eùàpàditàruõimaguõàdinirbhàsamantaþkaraõopadhànàpàditaràgadveùasukhaduþkhàdya÷ivaguõanirbhàsamanuditàvastamitasvaråpaprakà÷aü svaya¤jyotiùamimamabhidadhati / anye tu j¤ànànandasvabhàvam / à÷rayànukålyapratilabdhànandasukhàdivyapade÷abodhavi÷eùa evàsya svàbhàvika ityanye / tathà - anumànasamadhigamyaþ ; àgamaikavedyaþ ; mànasapratyakùavedyaþ ; gràhakatayaiva sakalaviùayavittiùu pratyakùaþ ; j¤ànasvabhàvatayànuditànastamitasvaråpaprakà÷aþ svaya¤jyotiþ ; ridç÷o 'pyugamànumànayogajapratyakùaiþ svetarasakalavilakùaõasvàbhàvyena vi÷adavi÷adataravi÷adatamatayàntato yathàvadaparokùyata iti /
*{tathà}* - paramamahàn ; aõuparimàõaþ ; ÷arãraparimàõaþ ; svataþ parimàõarahito 'pi vyàpyavastuparimitikçtapariccheda iti / vyàptirapicaitanyamàtreõa ; svaråpeõeti / tathà kùaõikaþ ; yàvaccharãroùmastàyã ; àprakçtapralayàvasthãyã ; àmokùasthàyã ; kåñastho nitya iti / sarva÷arãreùvekaþ ; pratikùetraü nànàbhåta iti ca tathà tathà pratipadyante /
tathà paramàtmaviùaye 'pi - kecit samastavastusàkùàtkàriõaü sarva÷aktimã÷varameva nàbhyupagacchanti / abhyupagacchanto 'pyeke pratyastamitamitimànamàtçmeye÷vare÷itavyàdibhedavikalpakåñasthavij¤à naikarasamanàdyavidyopadar÷itaviyadàdibhedàvacchinnaj¤ànai÷varyàdimahimavika
lpatayà kàlpanikamàcakùate / apare tu yathoktasvaråpamevàvidyopadhànena tadguõasàratayà prakalpitabrahmàdisthàvaraparyantavividhajãvabhedaü svàdhãnavicitravartasvabhàvamàyopahitatayà samàsàditasàrvaj¤yàdisaüpadamupahitamimamabhidadhati / tathànye prakçùñasattavopàdànanimittasvatantrapradhànapariõàmavi÷eùamàtrani yamanirvàhitarvai÷varya maryàdamàdriyante / anupahitamapi pariõàminamapare pratipedire / apariõàminamapi svamàyàü÷abhåtavicitràntaþkaraõadarpaõatalapratibimbitatayà pratipannavi÷vataijasapràj¤abhàvaü tamekameva cetanamitare rocayante / anye tu
svàdhãnatrividhacetanàcetanasvaråpasthitipravçttibhedaü svàbhàvikaniravadhikàti÷ayaj¤ànabalai÷varyavãrya÷aktitejaþprabhçtisakalakalyàõaguõagaõamahàrõavaü puruùavi÷eùamã÷varamàtiùñhante /
tathà tadvi÷eùe 'pi hariharaviri¤cabhàskaràtmanà anabhimata tattanmårtiparityàgena ca catusridvyekamårtitayà vivadante / mårtivi÷eùaviùayà÷ca nityatvànityatvabhotakatvàbhautikatvasvàrthaparàrthatvàdivitarkàþ pràdurbhavanti ; parijanasthànàdigocarà÷ca / tathà pramàõato 'pi - ànu÷ràvika evetyeke / ànumànika÷cetyanye / vi÷iùñapratyakùasamadhigamya÷cetyapare /
tathà àtmaparamàtmanoþ saübandhe 'pi - anàdyavidyopàdànabhedàspado 'yamã÷vare÷itavyatàdiråpasaübandhaþ / paramàrthatatsvekaü tattvamiti kecit / vyatirekàbhàve 'pyatirikto jãva ityanye / svatastvaikyam, upàdhito bheda iti vi÷iùñasvaråpabhàvena bhinnàbhinnatvamitare / nànàtve satyevàbhedo nàmànvayaþ aü÷à÷ibhàvalakùaõaþ, samavàyaþ paratantratàlakùaõaþ, ÷eùa÷eùitvaråpaþ, svasvàmibhàvaþ, bhçtyasvàmilakùaõa iti ca nànàvidyà vàdàþ /
tathà paramapuruùàrthabhåte brahmapràptilakùaõamokùe 'pi - svaråpocchittilakùaõaþ, avidyàstamayalakùaõaþ, ni÷eùavai÷eùikàtmaguõocchedalakùaõaþ, kaivalyaråpaþ, tadbhàvasàdharmyalakùaõaþ, tadguõasaïkàntilakùaõaþ, catthàyàpattilakùaõaþ, sàüsiddhikànandàdisvaråpàvirbhàvalakùaõaþ, tadguõànubhavajanitanirati÷ayasukhasamunmeùopanãtàtyantikatatkiïkaratvalakùaõa iti tathà tathà vivadante /
tatsàdhanato 'pi - karmayogalabhyaþ, j¤ànayogalabhyaþ, anyatarànugçhãtànyataralabhyaþ, ubhayalabhyaþ, ubhayaparikarmitakhàntasyaikàntikàtyantika bhaktiyogalabhya iti /
tadevamanavasitavi÷eùavimar÷akajanavimatidar÷anàt, tatttatpakùasàdhanabalàbalànagamàcca tatastataþ sandihànàþ prekùàvanto na tàvatparamapuruùàrthàya ghañeran, yàvadayamàtmà paramàtmà ca svaråpataþ pramàõataþ saübandhataþ pràptitaþ tatsàdhanata÷ca na nirõiyeteti tatpratibodhàyedamàrabhyate /
yadyapi bhagavatà bàdaràyaõenedamarthànyeva såtràõi praõãtàni / vivçtàni ca tàni pari
mitagambhãrabhàùiõà dramióabhàùyakçtà / vistçtàni ca tàni gambhãranyàyasà(ga)rabhàùiõà ÷rãvatsàïkami÷reõàpi / tathàpi àcàryañaïka-bhartçprapa¤ca-bhartçmitra-bhartçhari-brahmadakta÷aïkara-÷rãvatsàïka-bhàskaràdiviracitasitàsitavividhanibandhana ÷raddhàvipralabdhabuddhayo na yathàvat, anyathà ca pratipadyanta iti yuktaþ prakaraõaprakramaþ   // (ityupoddhàtaprakaraõam)
prakaraõàrambhaprayojanasabhidhatte 'viruddhe'ti / àtmaparamàtmaviùaye hi nànà vipratipattayaþ santi / matãnàü viruddhatvaü viruddhàrakàràvagàhitvam / yato mumukùåõàmàtmaparamàtmatattvaü jij¤àsamànànàü tadviùaye vàdivivàdinimittà vipratipattayaþ santi, atastatpari÷uddhyarthaü - àtmaparamàtmatattvamateþ tattadvàdaprayuktàsadviruddhàkàraprakàrakatvaråpadoùanirasanena yathàvasthitàkàràvagàhitvalakùaõa÷uddhiyogasaüpàdanàrthamàtmasiddhinàmakaü prakaraõaü viraccate satpramàõatarkairàtmaparàtmatattvanirõayaphalamiryarthaþ / paràvaràtmatattvaü pradhànaviùayaþ / parapakùapratikùepo nàntarãyakaþ / àtmatattvanirõaya÷ca sàkùàtprayojanametatprakaraõasyeti såcitam / paramparayà niþ÷reyasàbhiùvaïga÷càsyàbhipretaþ / viùayaprayojanokteþ saübandhàdhikàriõau càkùepagamyau / evamanubandhicatuùñayasaüpattiranusaühità / paràvaràtmatattvapratipàdaka÷cutyantànugràhakanyàyaprapa¤canaü prakaraõasyàsya mukhyaü kçtyam / tata÷càtmaparamàtmamananopayogãdaü saüpadyata iti bodhyam // 2 //
anarthakàyàtmatattva na ko 'pi prekùàpårvakàrã pravarteteti svagranthaphalasyàsya niþ÷reyasàbhiùvaïgamàviùkaroti 'saümatam' iti / nanvastu nàmà'maj¤ànasya mokùasàdhanatvam, atiriktaparamàtmaj¤ànasya tatkula ityatrà'ha '÷råyate' iti / bàhyànàü vimatyàmapi vaidikavaryàõàmàtmana iva paramàtmano 'pi tattvaj¤ànasya mokùasàdhanatve na vimatiriti bhàvaþ / paràtmà-paraübrahma puruùottamaþ ÷rãmannàràyaõaþ / avaràtmà-jãvàtmà / ÷iùñaü spaùñam /
nanu sandhigdhe hi nyàyapravçttiþ / vedàntaireva paràvaràtmatattvaü suni÷citamiti kathaü tatra ÷aïkà, kathantaràü ca
nyàyapravçttiþ ? ucyate / ÷rutibhirarthàvagame 'pi prasiddhamativibhavànàü tãrthakaràõàü vividhavàda÷ravaõataþ ÷rutitàtparya eva sandehapravçtteþ ÷rutyarthayàthàtmye 'pi ÷aïkà saübhavadudayà / imamevà'÷ayaü hçdi nidhàyàtmatattve sandehasandohikà vipratipattãrupakùapati 'tatre' ti / tãrthaü - dar÷anaü tãrthasàmyàt / dar÷anaü hi àntaràj¤ànamalanirharaõapårvakaü tattvaj¤ànaråpàü ÷uddhimàtmanàmupajanayati / tatkurvantãti tãrthakàràþ - dàr÷anikàþ / tadyathà - uktaü vipratipaccibàhuvidhyaü yathà - yena prakàreõa, tadvarõyata iti yàvat / 'dehameve'ti / dehàdyàtmatvavàdina÷càrvàka
bhedàþ / 'mana ityanye' iti / mana ityaprasiddhaü kimapi kecidàtmetyàcakùata ityarthaþ / 'àtmànamàcakùata' ityuttaratràpyanveti / saugatamataü ÷àïkaramataü càha tantreõa 'adhyaste' ti / bodhamàtra¤caitanyamàtram / anahaïkàram - ahaübuddhi÷abdàviùayam / àvidyamahaïkàra granthisthaü j¤àtçtvamàtmanyàropyata ityekaþ pakùaþ / anàdivàsanayà j¤ànasyaiva j¤àtçbhàvàdyàropa iti càparaþ / tàrkikamatamàha 'dehendriye' ti / bodhaþ - j¤ànam / dehendriyamanaþpràõadhãbhyo 'nyamacaitanyasvaråpamàgantukaj¤ànasukhàdiv i÷eùaguõavantamahaübuddhi÷abdagocaramàtmànaü kàõàdà gautamà÷càcakùata ityarthaþ / acitsvabhàvamityanenàkà÷àderivàtmasvaråpasya jaóatvaü vivikùitam / ahaïkàraþ, - ahamiti buddhiþ ÷abda÷ca / sàïkhyamatamàha 'apare' iti / bodhaikasvabhàvameva-bodha÷caitanyaü, tadeva svo bhàvaþ svaråpaü yasya tam, j¤ànasvaråpameva / upadhànam-upodhaþ sannidhànam / imam - àtmànam / yathà svabhàvato dhavala eva sphañikàdirjapàkusumàdyupàdhisnidhànenàropitatattadraktàdiråpeõa pratibhàsate, evaü nityasvaprakà÷aþ svaya¤jyotiràtmàntaþkaraõasannidhànata àropitasukhaduþkhàditadguõavattayà bhàsate kevalam / vastuto nityanirduùña evàyamiti bhàvaþ / 'anye tvi' ti / mãmàüsakaikade÷inaþ siddhàntyekade÷ino và / j¤ànànandau svàbhàvikadharmàvàtmana ityamãùàmà÷ayaþ / siddhàntinàü matamàha 'à÷raye'ti / ànando 'pi nàtiriktaþ, kintu àtmanaþ anukålatvena pràpta ànandasukhàdinirde÷o yena, evaübhåto j¤ànavi÷eùa eva saþ / sa eva càtmanaþ svabhàvaþ / saüsàritvaduþ
khitvàdi tu karmopàdhikamiti bhàvaþ / yàvaduktopapanna÷càtmeti hàrdam / tattadvàdyukteùu yàvadupapannam, tàvadàkàravattvaü càtmanaþ saümatameva hi siddhànte /
àtmasvaråpe vipratipattãråktvà tadgràhakapramàõe tà upakùipati 'tathà anumàne'ti / sautràntikãya ànumànikatvapakùo 'yam / anumànaü ca ahaüvij¤ànaü sàlambanaü vij¤ànatvànnãlapãtàdivij¤ànavadityàdyudàhàryam / vilakùaõa àtamà anumànagacara iti naiyàyikapakùo vàtrakãrtitaþ syàt / agnimavivaraõànusàràt / 'àgamaikavedya' iti / ÷rotriyàõàü pakùo 'yam / ahaübuddherdehàlambanatayaivopapatteþ saïgàtaparàrthatvàdyunumànasyàprayojakatvàdinà ca ÷àstraikagamya àtmaityamãùàmà÷ayaþ / 'mànase'ti / tàrkikàõàü bhàññànàü ca pakùo 'yam / 'gràhakataive'ti/ pràbhàkarapakùo 'yam / gràhakatayà-j¤àtçtayà / j¤ànasya tritayàvabhàsakatvàddhañapratyakùa eva ghaña iva ta¤j¤ànaü j¤àtà càtmà prakà÷ete ityamã / sàïkyàdimatamàha 'j¤ànasvabhàvataye' ti / svo bhàvaþ svabhàvaþ svaråpam / nityasyà'tmano j¤ànasvaråpatayà
itarànadhãnanityasvaprakà÷o 'yamityete siddhàntinàmà÷ayamàhar 'idç÷o 'pã'ti / vi÷adatamatayetyanantaraü 'gçhãta' iti ÷eùaþ / pratyaktvàdinaivàsya svaprakà÷atvàddehàdivyàvartakanityatvàõutvaj¤àtçtvàdiprakàreõà'gamena vi÷adatayà, mananato vi÷adataratayà, yogajapratyakùato vi÷adatamatayà ca gçhãto 'yaü muktau svàbhàvikàsaïkucitàparokùaj¤ànaprabhayà kàstnaryenànubhåyata ityarthaþ /
àtmanaþ parimàõe 'pi tà nirdi÷ati 'tathe'ti / naiyàyikapakùamàha 'paramamahà' niti / tattvaü càpakarùànà÷rayamahatparimàõam / bibhutvasahacaritam / tatpratibhañaü siddhàntinàü pakùamàha 'aõuparimàõa' iti / màdhyamaü paramàõaü manyamànànàmanaikàntyavàdinàü matamàha '÷arãraparimàõa' iti / sasattvaikàntyavàdinàü sàïkhyànàü matamàha 'svata' iti / parimàõaràhityaü vibhutvàdàtmanàm / parimàõavattve hi paricchinnatvamavibhutvaü prasajyata ityeùàü hàrdam / aupàdhikaü càsya parimàõamityàha 'vyàpye'ti / vyàpyàntaþkaraõaparimàõaupàdhikaparimàõo 'yaü bandhe ityarthaþ / vyàptàvapi tàmàha 'caitanye'ti / svadharmabhåtaj¤ànadvàrikaiva vyàptiriti siddhàntipakùaþ / yathàntaþkaraõàdhãnaü parimàõam, tathà j¤ànàdhãnaü vyàpakatvamiti sàdç÷yenopastitatvàt siddhàntapakùasya
prathamanirde÷o 'tra / 'svaråpeõe'ti / àtmà svaråpataþ sarvagata iti naiyàyikàdayaþ / kàlasaübandhe 'pi tà upakùipati 'tathe'ti / kùaõikatvaü saugatànàmabhimatam / yàvaccharãroùmasthàyitvaü càrvàkàõàm / àpràkçtapralasthàyitvaü brahmadevàdãnàm, àmokùasthàyitvàmauóulomyupaj¤ànàm / kåñasthanityatvaü naiyàyikàdãnàü siddhàntinàü ca / kåñasthatvam-nirvikàratvam / nityatvaü sarvakàlasattà /
saïkhyàyàmapi tàmàha 'sarve'ti / ekajãvavàdo màyàvàdyekade÷inàm / prati÷arãramàtmabhedo naiyàyikàdãnàü siddhàntinàü ca / cakàro 'nuktavipratipattisamuccàyakaþ / 'tathà tathe'ti / svasvàbhimatatattadviruddhàkàreõàtmànaü tete vàdino manyanta ityarthaþ / jãghàtmasvaråpàdau vipratipattãruktvà paramàtmasvaråpàdau tà upakùipati 'tathà parame'ti / 'nànaiva vipratipattayaþ tãrthakaràõà'miti ÷eùaþ / 'keci'diti / càrvàkà bauddhà àrhatàþ karmaóà÷cetyarthaþ / sa÷varavàdiùvapi naikamatyamityàha 'abhyupagacchanto 'pã'ti / ekekecidadvaitinaþ / kàlpanikaü kalpite÷varabhàvam / kalpanàprakàramàha 'pratyastamite'ti / kåñastham-avikàri nityaü vij¤ànamàtraü satyam / yatre÷e÷itavyàdibhedaprapa¤co màtçmeyatadavacchinnamititvàdirapi naivàsti / evaübhåte 'dhi
ùñhàne 'vidyayaiva nànà÷aktimatyà viyadàdinànàcitpratibhàso rajjvàmiva sarpàdyavabhàsaþ / àvidyabhåtasamaùñivyaùñyavacchinnaj¤ànai÷varyàdimahimabhedapratibhàsa÷ca / tat samaùñhyavacchinnaj¤ànai÷varyàdimattayà bhàsamànaü caitanyamã÷varaþ / vyaùñiråpadevàdidehàdyavacchinnaj¤ànàdimattayà nànàtvena ca bhàsamànaü tadeva jãvajàtamityeùàmà÷ayaþ / avidyàyà eva jãve÷varabhàvakalpakopàdhitvametanmate / màyàvidyopàdhibhedavàdinàü matamàha 'apare tvi'ti /
nirbhedacaitanyamàtramevàvidyopahitaü nànàjãvabhàvena màyopahitaü ce÷varabhàvena parisphurati / tatràvidyàkçtatvàjjãvabhedaþ kàmakrodhalobhàdyàvidyaguõapradhàno 'vidyàparava÷a÷car / i÷varastu svava÷avartivividhapariõàma÷ãlamàyà÷aktyàdhigatasàrvaj¤yasarvai÷vayàrdimahimetyamãùàmà÷ayaþ / yogatantraniùñhànàmã÷varasamàdaraõarãtimàha 'tathànye' iti / aupàdhikameve÷varatvametanmate 'pãti tathetyanenàbhipretam / svatantraprakçtipariõàmavi÷eùasya yo vi÷eùo nityodriktasattvakatvaråpaþ prakçùñasattvapradhànàü÷opàdànatvaprayuktaþ, tena saüpàdità sarvai÷varyavyavasthà yasya tamã÷varamàdriyanta ityarthaþ / sadà ÷udadhasattvàtmakàntaþkaraõàdirã÷varopàdhiþ / tadupahitacaitanyamàtravapuþ puruùavi÷eùar i÷varaþ / upàdhivi÷eùàdhãnameva tasyai÷varyamiti bhàvaþ / yàdavaprakà÷apakùamàga 'anupahitamapã'ti / sindhuriva phenabudbudataraïgabhedena brahmaiva jaóajãve÷varåpeõa bhavatãti pariõàmavàdo 'yam / pratibimbavàdamàha 'apariõàminamapã'ti / 'tamekameva cetana'mityanena màyopahitaü caitanyamã÷varaþ / antaþkaraõeùu tasyaiva pratibimbabhedà jãvà ityàbhàsalakùaõatvaü jãvànàü vij¤àyate / yadvà màyàyàü pratibimbitaü caitanyamã÷varaþ / tasya màyà÷abhåtavicitràntaþkaraõeùu pratibimbabhedà jãvà iti bhàvaþ / vi÷vàdirjàgçtisvapnasuùuptyabhimànã / siddhàntinàü matamàha 'anye' tviti / trividhà÷cetanàþj¤àtçtvavanto baddhamuktanityàþ / trividhà÷càtetanàþ - j¤àtçtvarahitàþ prakçtikàlanityavibhåtayaþ / j¤ànaråpatve 'pi nityavibhåteraj¤àtçtvàdacetanatvam / teùàü sarveùàü
svasvàkàrasaüpattiþ, niùpannasvaråpàõàmuttarottarakàlànuvçttiråpà sthitiþ, pravçttivi÷eùà÷ca tattatkàryànuguõà yadadhãnà eva sadà, sar i÷varaþ / sa ca na nirguõaþ / kintu svàbhàvikotkçùñatamaùàïguõyaprabhçtyanantakalyàõaguõagaõaratnàkaraþ / nirguõatvaü càsya heyagandhàbhàvàt / ayaü ca puruùavi÷eùaþ - trividhajãvàtmavilakùaõaþ puruùottamaþ ÷riyaþ - patirityeteùàü hàrdam /
puruùavi÷eùar i÷vara ityuktama / sa kiünàmaråpa ityapekùàyàmàha 'tathà tadvi÷eùe 'pã'tir / i÷varãyanàmaråpàdiviùaye 'pi naikamatyaü vàdinàmityarthaþ / tathàhi-eka evai÷varo mårticatuùñayaü
gçhõàti kàryava÷àdityeke / trimårtivàdinastvàdityaråpaü parityajanti / hariharaikyavàdinastu brahmaråpamapi / ÷aivàstu hara evai÷vara ityabhimanyante / ÷rãvaiùõavastu harirevetyàmananti / evaü hairaõyagarbhàõàü sauràõàü ca tattadekamårtipakùo 'pyanusandheyaþ / ri÷varamårtigatavi÷eùeùvapi vipratipattãràha 'mårtã'ti / sàrthatvam - svabogasiddhyarthatvam / paràrthatvam - jãvànugrahaikàrthatvam / vitarkàþ - vipratipattayaþ / 'parijane'ti /
parijanàdayaþ santi neti, nityàþ anityà iti, pràkçtà apràkçtà iti ca pakùabhedàþ parijanasthànàdàvanusandheyàþ / 'pramàõato 'pã'ti / sàrvavibhaktikastasil / pramàõaviùaye 'pãtyarthaþ / ÷àstraikapramàõaka ityeke / àgamànumànapramàõaka ityapare / ÷ruto mata÷ca ÷rutito 'numànata÷ca premapårvànudhyànasaüskçtamanogràhya÷ceti tu siddhàntinaþ //
atha jãvaparayoþ saübandhe 'pi vipratipattãrnirdi÷ati 'tathà àtme'ti / advaitinàü pakùamàha 'anàdã'ti / avidyàkçtabhedàvalaübanatvàdã÷e÷itavyatvàdevyarvihàrikatvameva na paramàrthatvamityà÷ayo 'mãùàm / pratibimbapakùàbhipràyeõà'h 'vyatireke'ti / bimbato bhedàbhàve 'pi pratibiübànàü bhedapratipattyàdigocaratvalakùaõo 'tirekovi÷eùo 'stãti bhàvaþ / bhàskarapakùamàha 'svata' iti / svaråpato 'bhedaþ / aupàdhiko bhedaþ / bhedàbhedayorviruddhayoþ kevalasvaråpa evàsaübhavàdityà÷ayaþ / yàdavaprakà÷apakùamàha 'nànàtva' iti / aü÷àü÷ibhàvalakùaõa ityasyànvaya ityanena saübandhaþ / aü÷àü÷itvàdbhedàbhedopapattiþ / bhedasamànàdhikaraõàbhedasyaiva tàdàtmyasya sàmànadhikaraõyàrthatvamiti hàrdameteùàm / 'samavàya' ityàdiþ siddhàntinà pakùaþ / nànàsaübandhopagamàjjãvaparayoþ siddhànte nànasaübandhakãrtanam / aü÷àü÷ibhàvalakùaõa ityasya siddhàntapakùatvamapi saübhavati / paratantratà-apçthaksiddhiþ tadråpaþ samavàyaþ, na tvatirikto vai÷eùikamatavaditi bhàvaþ / paragatàti÷ayàdhànecchàprakëptasvaråpàdikatvaü ÷eùatvam / yatheùñaviniyogàrhatvaü svatvam / preryacetanatvaü bhçtyatvamiti bhidà / etatpratisaübandhitvalakùaõaü ca ÷eùitvàdãti bodhyam / bhçtyasvàmãti bhàvapradhànanirde÷aþ / bhçtyasvàmitvalakùaõa iti yàvat / tathaiva và pàñhaþ saübhàvyate /
atha muktisvaråpe vipratipattãràha 'tathà parame'ti / brahmapràptilakùaõeti svàbhimatoktiþ paràbhimatànàü muktisvaråpàõàü puruùàrthatvàyogasåcanàrthà / càrvàkàõàü ÷ånyavàdinàü ca svaråpocchittipakùaþ / yogàcàràõàü màyinàü và pakùo dvitãyaþ / kaõàdàdipakùastçtãyaþ / vi÷eùaþ
eva vai÷eùikaþ / sàïkhyapakùasturãyaþ / tadbhàvasàdharmya lakùaõa ityadvaitinàü syàt / tacchabdo brahmaparaþ / brahmabhàva eva sàdharmyaü muktiriti / yadvà - brahmaråpasàmyapràpti, bràhmaguõapràpti, brahmakàntipràptilakùaõamuktibhedaparaü padatrayam / 'sàüsiddhike'ti mãmàüsakàdãnàü matam / 'tadguõe'tyàdi siddhàntinàm / svaråpàvirbhàvo 'pyatra garbhitaþ / kiïkaratvaü sevàkaraõam /
muktyupàye 'pi tà àha 'tatsàdhanato 'pã'ti / karmaj¤ànasamuccayapakùo yàdavaprakà÷ãyaþ / 'ubhaye'ti siddhàntipakùaþ / karmayogaj¤ànayogàbhyàü saüskçtacetasa eva bhaktiyogo nàma parabhaktirudaiti / karmaj¤ànàdyaïgikà saiva parabrahmapràptilakùaõamokùasàdhanam / tasyà÷caikàntikatvaü bhagavadekaviùayatvam / àtyatnikatvaü càvicchinnatvam / paraj¤ànaparamabhaktyoretadvipàkaråpatvameveti bhàvaþ /
vipratipattipradar÷anasya vicàràmbhopayogitàü samarthayati 'tadeva'miti / parãkùakàõàü vipratipattibhede kasmiü÷cidapi và pakùe yàvatsatpramàõatarkamålakatvàdivi÷eùo nàvadhàryate, tàvattattve sandeho na nivartate / yàvacca niruktavi÷eùànavadhàraõam, na tàvattattatsàdhane vyàptipakùadharmatàyogitvalakùamabalanirdhàraõam / na ca viruddhasàdhyasàdhanayorvàstavikavyàptipakùadharmatopapattirekasminneva dharmiõi / tathà ca samabalatayà pratãyamànànàü nànàpakùasàdhanànàü satpratipakùabhàvena sàdhyanirõayo durghañaþ / na càrthasandehàdeva muktiþ / tathà ca pakùabhede jàgrati yatra vàstavo vi÷eùa iti vicàraþ pràptàvasaraþ / vicàreõànyatamapakùe vi÷eùàvadhàraõe tu tatpakùasàdhanasyàdhikabalatvaj¤ànàtsatpratipakùabhàvanivçttestenàrthatattvanirõayopapattiþ / tat muktisàdhanopayogyarthatattvanirõayàyà'tmasvaråpàdigocarànyatamapakùasya satpramàõatarkamålakatvàdivi÷eùavyavasthàpanaparasya vicàragranthasyà'rambho yukta eveti samudità÷ayaþ /
nanu - àtmaparamàtmanornànàvipratipattinirasanàrthaü pårvàcàryaprabandhànàü pravartanameva karyam / kçtaü nåtnaprabandhapraõayanapravçttyetyà÷aïkàmantarnidhàyàha 'yadyapã'ti / idamarthànyeva - àtmaparamàtmatatsaübandhàdyarthatattvanirõayàrthànyeva, såtràõi - brahmamãmàüsàsåtràõi / eùàmeva mukhyaü såtratvamiti skàndoktam "nirvi÷eùitasåtratvaü brahmasåtrasya càpyataþ / savi÷eùàõi såtràõi hyaparàõi vido viduþ   // mukhyasya
nirvi÷eùeõa ÷abdo 'nyeùàü vi÷eùataþ / iti vedavidaþ pràhuþ ÷abdatattvàrthavedinaþ //" iti / 'vivçtànã'ti / parimitatvaü - ÷abdasaïkùepaþ / gabhãratvam - arthagàübhårya÷àlitvam / dramióabhàùyakçt - dramióàcàrya saüj¤akaþ chàndogyavyànasya
vàkyàbhidhasya ñaïkàcàryàparàbhidhànabrahmanandikçtasya bhàùyakartà / brahmasåtràõàmapi bàùyaü kçtamaneneti etachrãsåktisandarbhàdavagamyate / 'vistçtàni ce' ti / tàni - dramióàcàryakçtabrahmasåtrabhàùyavàkyàni / 'vivaraõagranthe' iti ÷eùaþ / tànibrahmasåtràõi và / ÷rãviùõupuràõavyàkhyàne viùõucittãye vivaraõavàkyàni samuddhçtàni santi / 'tathàpã'ti / ayaü bhàvaþ - yadyapi pårvàcàryaprabndheùvadhyàtmatattvaü saparikaraü niråpitamevàsti, athàpi pà÷càtyaiþ brahmamãmàüsàdivyàkhyàcchalena nànàmatànàü pravartitatvàdà càpràmàõyahetvavadhàraõàt tadgrantheùvapi ÷raddhàyàþ siddhàntagrantheùviva saübhavàt teùu ca vipratipattibàhulyena vicalitabuddhayo nà¤jasà tattvaj¤ànaü pràpnuyuriti tattanmatasàràsàravivekopayogitattanmataparãkùàtmakaprakaraõàrambha àva÷yaka eveti / àcàryañaïkàdiùu nirdiùñeùu kecit siddhàntinaþ, anye tu matàntarànuyàyinaþ syuþ / tatprabandheùu ca sitàsitatvam - asphuñapratipàdakatvamanyathàpratipàdakatvaü ca yathàsaübhavaü yojyam / yadvà - ñaïka÷rãvatsàïkàvapi atra nirdiùñau matàntarasthau vàkyavivaraõakartçbhinnau syàtàm / vàkyakarturñaïkasaüj¤à ca vedàrthasaïgrañãkàto 'vagamyate / 'tatpratipattaye ce'ti / kecidasphañatayàr'thatattvamavagacchanti, kecitpunaþ kenàpi hetunà matàntaragrantheùu ÷raddhàlavo 'ta eva va¤citabudadhayo 'nyathaiva pratipadyanta iti sphuñapratipattaye anyaprabandhànàü sitàsitatvapratipattaye ca prakaraõàrambho yukta evetyà÷ayaþ / pårvàcàryaprabandhànàü ÷àstraråpàõàü prakaraõamidamàtmasiddhyàdãti ca hàrdam / prakaraõaü cedaü ÷àrãrakamãmàüsàyàþ,
nyàyatattva÷astrasya ca / ÷àstraikade÷àrthapratipàdanatatparatve sati ÷àstràrthapratipattyupayogi (virodhimataniràsàdi) kàryàntaravyàpçtimattvaü prakaraõatvam / taduktam "÷àstrai kade÷asaübaddha ÷àstrakàryàntare sthitam / mataü prakaraõaü nàma" iti //
prathamaü tàvadàtmatattvamupavarõayati 'tatre'ti / 'deha' iti / niråpaõãyatayopakùitpeùu ghañakãbhåta àtmà dehàdito vilakùaõaþ svayaüprakà÷aþ nityaþ såkùmatayà sarvavyàptikùamaþ prati÷arãraü bhinnaþ ànandasvabhàva ityarthaþ / dhãþ - viùayaprakà÷akaü j¤ànamàtmano dharmabhåtam / tadàdhàratvàttadvilakùaõatvam / ananyena svena sàdhanaü siddhiþ prakà÷o yasya so 'nanyasàdhanaþ / nityatvamutpattivinà÷arahitatvam / vyàpãtyanenàõusåkùmatvaü phalitam / svataþ sukhã - svaråpata evànukålaprakà÷alakùaõa sukhavàn / sukhasvaråpa iti yàvat / yadvà svàbhàvikamànanditvamasya; duþkhitvaü tvaupàdhikameveti bhàvaþ   // 3 //
*{tatra - dehendriyamanaþpràõadhãbhyo 'nyo 'nanyasàdhanaþ /}*
*{nityo vyàpã pratikùetramàtmà bhinnaþ svataþ sukhã   // 3 //}*
*{nanu dehamevàtmànaü pratyakùataþ pratidyàmahe / ahaü jànàmãti j¤àtà hyàtmà ahamiti cakàsti / deha÷càhaïkàragocaraþ, sthålo 'haü kç÷o 'hamiti dar÷anàt / dehasya hi sthaulyàdiyogaþ / atastatsamànàdhikaraõatayàyamahaïkàraþ ÷arãràlambana ityava÷yà÷rayaõãyam / itarathà sakalalaukikaparãkùakavyavahàroparodha÷ca / na càyaü làkùaõiko vyavahàraþ, mukhyavçttibhåmeþ pçthagasiddhatvàt / na cànekàvayavayogi÷arãràlambanatve j¤àtravabhàsasya tadãyaråpàvayavàdyavabhàsenànvayinà bhavitavyam, yena tadanvayàbhàvàt jànàmãti pratyayaþ ÷arãràtiriktamavagamayet / bàhyendriyapratyakùa eva tathà niyamadar÷anàt / svànta syà'ntaraguõàdhàratàvabhàsa eva sàmarthyaniyamàt / anavadhçtàvayavavi÷eùasyàpyanekàvayavayogino mahimaguõa÷àlinaþ tryaõukasya prathamapratyakùàbhyupagamàt / vàyo÷ca tvagindriyeõa spar÷àdhiùñhànamàtratayopalambhadar÷anàcca / dehavyatiriktàtmagocaratve 'pi yathà tadãyaguõàntaràgrahaõam, tathehàpi / yathà tatra bàhyapratyakùagocara eva saïkyàparimàõàdigrahaõaniyamaþ /}*
*{evaü ca pratyekaü paramàõuùu caitanyànupalabdheþ, tadabhyupagame caika÷arãra evànekasahasracetanàpàtàt, akàraõaguõapårvakasya kàryadravyavartino vi÷eùaguõasyàsambhavànna ÷arãravi÷eùaguõa÷cetanyam, ayàvaccharãrabhàvitvàccetyàdayo 'numànabedàþ pratyakùabàdhitaviùayatayà na paràkramituü kùamante / vi÷eùaguõatve ca}*
*{prãtiùidhyamàne dehaguõatvàbhyu pagamaprasaïga÷ca / api cecchànuvidhàyikriyatvendriyavattvàdayaþ ÷arãre dç÷yamànàþ saüpratipannàcaitanyàddhañàderatyantavyàvartamànàþ ÷arãrameva cetanamavagamayanti / kramukaphalatàmbhåladalàvayavàdiùu pratyekamavidyamànasyàpi ràgasyevàvayavini saüyogavi÷eùàt, dehàrambhakaparamàõusaü÷leùavi÷eùàdeva dehe caitanyasyàpyàvirbhàvo nànupapannaþ / carvaõajanitahutavahasaüyogasaüpàditapàñalimabhiþ paramàõubhirdvyaõukàdikrameõa kàraõaguõapårva eva tatra ràgodaya iti cet; na; pramàõàbhàvàt / api ca sitàsitàditantuùu pratyekamavidyamànamapi citraråpaü vi÷eùaguõaü tadàrabdhe pañe sphañamupalabhamànàþ kathaü kàraõaguõapårvakatvamuktaguõasyàdhyavasyema ? / na càvayaråpàtirekeõàvavini citraü nàma råpàntaraü nàstyeva / avayavino 'càkùuùatvaprasaïgàt / avayavaråpaireva tadupapàdane sarvameva kàryadravyaü nãråpamàpadyet / anubhavaviredhaþ, sarvavyavahà}*
*{ravirodha÷ca / vi÷aùaguõa÷ca kàñhinya karakadravyavarti akàraõaguõapårvakaü dç÷yata ityanekànta÷ca / na ca saüyogavi÷eùaþ kàñhinyam ; tasya dviùñhatvàt ; asya tu karakadravyaikavartitvàt ; spar÷avi÷eùatayà padàrthavidbhirabhyupagamàcca / dç÷yasya dehasya kathaü draùñçtvamiti cet ; ko virodhaþ? / ayameva yadekasyàü kriyàüyàmekasya karmatvaü kartçtvaü ca na ghañata iti / yadyevam, vyatirekavàde và kathamàtmani ahamiti pratyayaþ / råpabhedàditi cet, samànamidaü dehàtmavàde 'pi / api ca parasamavàyikriyàphalagàmi karma / svasamanetaj¤ànaphalabhàginaþ ÷arãrasya karmatvameva nàstãti na paryanuyogàvakà÷aþ / ato deha evàtmeti bàrhaspatyàþ / tathàca "}* *{pçthivyàpastejo vàyuriti tattvàni, tebhya÷caitanyaü, kiõvàdibhyo mada÷aktivat}* *{"}* *{iti såtram /}*
prathamaü tàvadàtmatattvamupavarõayati 'tatre'ti / 'deha' iti / niråpaõãyatayopakùipteùu ghañakãbhåta àtmà dehàdito vilakùaõaþ svayaüprakà÷aþ nityaþ såkùmatayà sarvavyàptikùamaþ prati÷arãraü bhinnaþ ànandasvabhàva ityarthaþ / dhãþ - viùayaprakà÷akaü j¤ànamàtmano dharmabhåtam / tadàdhàratvàttadvilakùaõatvam / ananyena svena sàdhanaü siddhiþ prakà÷o yasya so 'nanyasàdhanaþ / nityatvamutpattivinà÷arahitatvam / vyàpãtyaneneõasåkùmatvaü phalitam / svataþ sukhã - svaråpata evànukålaprakà÷alakùaõasukhavàn / sukhasvaråpa iti yàvat / yadvà svàbhàvikamànanditvamasya; duþkhitvaü tvaupàdhikameveti bhàvaþ   // 3 //
uktamàtmatattvamasahamànaþ ÷arãràtmavàtã càrvàkaþ pratyavatiùñhate 'nanu dehameve'ti / pratyakùaü hi mukhyaü pramàõam / na ca tadatilaïghanena ka÷canàrthaþ sàdhayituü ÷akyate / pratyakùaü ca sathaulyàdiyoginaü dehameva j¤àtàramahamarthamàtmànaü pratipàdayatãti deha evàtmeti bhàvaþ / dehasyaivàhaübuddhiviùayatvamupapàdayati 'deha÷ce'tyàdivàkyadvayena / 'ata' iti / tatsamànàdhikaraõatayà-dehàbhinnàrthaviùayakatayà / itthaü bhàve tçtãyà / ayamahaïkàraþ - sthålo 'hamityahapratyayaþ pratyakùaråpaþ / ÷arãràlambanaþ - ÷arãraviùayakaþ / ÷iùñaü spaùñam / pratyakùàtikrame doùamàha 'itarathe'ti / pratyakùamålà hi vyavahàràþ samupalabhyante paõóitapàmarasàdhàraõà arthakriyàkàrimo mukhyà eva / tadvirodhaþ pratyakùàtikrame prasajyata ityarthaþ / nanu 'sthålo 'haü jànàmã'ti pratãtirbhràntireva pàmaràõàm / paõóitànàü tvaritiktàtmagocaraivàhaü jànàmãti / ahaü sthåla iti tu vyavahàraþ paõóitànàü làkùaõika ityà÷aïkàmanådya pratikùipati 'na càya'miti / ayaü vyavahàro lakùaõika ca netyanvayaþ / vàcyamiti ÷eùaþ /
pratikùepayuktimàha 'mukhye'ti / ahaüpada÷aktiviùayasya dehavyatiriktasyànupalambhanirastatvàddeha eva mukhyatvamahampratyayavyavahahàrayoriti bhàvaþ / jànàmyahamiti j¤àtçtvapratãterdehagocaratve 'nupapattimà÷aïkate 'na ce' tyàdinà / anvayinà - niyatena / sàvayavàrthapratyakùatvavyàpakaü tadavayavàdiprakà÷akatvamiti niyamo neti bhàvaþ / sati niyame yatprasaktaü tadà 'yene'ti / iti sidhyediti ÷eùaþ / tadanvayàbhàvàt-÷arãràvayavàdiprakà÷ànvayàbhàvàttadaprakà÷akatvàccharãràtiriktamevàvagamayedahaü jànàmãti / na tu ÷arãraü sàvayavamiti niyamaphalam / j¤àtçtvapratyakùaü ÷arãràviùayakam, tadavayavàviùayakatvàt / yadyadakyaviviùayaü tattadvayavagocaram, yathà ghañàdi pratyakùamityatra prayoge niruktaniyamasyopayogaþ / niruktaniyamasyàsaübhave hetumàha
'bàhye'ti / sahacàradçùñerhi niyamavij¤ànam / sahacàra÷ca bàhyapratyakùa eva dçùña iti tadviùaya eva niruktaniyama iti bhàvaþ / nanu bhavatu sahacàradar÷anaü bàhya eva / niyamastvasaïkocàtpratyakùamàtràgocaro 'stvityatràha 'svàntasye'ti / àntaro guõo j¤ànasukhàdiryogyaþ / tadàdhàratvamàtreõa dharmyavabhàsakatvaü manasaþ / natu dharmàntarasya / bahirasvàtatryànmanasaþ / tathàca råpasàvayavatvadigrahàsaübhavàt manasà j¤àtçtvamàtreõa ÷arãragraha iti pratyakùasàmànye niyamo nopasaühartuü ÷akyata iti bhàvaþ / bàhyatve 'pi ÷arãrasya j¤ànàdyuparàgoõàntaratvamityabhimànaþ / avayavigocarabàhyapratyakùatvavyàpakaü tadavayavagocaratvamiti niyame 'pi vyabhicàramàha 'anavadhçte'ti / tryaõukacàkùuùe 'tãndriyatvena tadavayavasyàgrahàvdyabhicàra iti bhàvaþ / anekàvayavayoginaþ - anekàvayavasamavetasya, svasamavetasamavàyenànekàvayavavi÷iùñasya / mahimaguõa÷àlinaþ - mahatparimàõavataþ / trasareõupratyakùànantaraü càkùuùadravyatvàdinà tasya sàvayavatvànumànàdupanãtadvyaõukabhànaü dvitãyàditryaõukapratyakùe saübhavatãti vyabhicàrasthalaü tryaõukapratyakùaü prathamatvena vi÷eùitam / nanu yogyàvayavakàvayavibàhyapratyakùasya tadavayavagocaratvamiti niyamo 'stviti cettatràpi taü doùamàha 'vàyo÷ce'ti / spar÷avattvamàtreõa vàyuspàr÷ane tadavayavaviùayakatvàbhàvàttatra vyabhicàro niruktaniyamasyeti bhàvaþ / satyevàvadhàne vàyvavayavàdigrahaþ / anyadà tu tvaksannikçùñasya vàyoþ spar÷avattvenaivopalambha ityabhimànaþ / aha¤jànàmãti pratãte råpàdyaviùayatvena ÷arãràviùayatvasàdhane
'prayojakatvamàha 'dehavyatirikte'ti / j¤àtçtvapratãterityàdiþ / tadãyaguõàntaram - àtmaniùñhasaïkhyàdi / 'tathehàpã'tyanantaramupapadyata iti ÷eùaþ / ayaü bhàvaþ - dravyagràhãndriyasya yogyasannikçùñatadguõagràhakatvamiti niyamaþ / tathà càtiriktàtmaüvàde yathà saïkyà
dãnàü tadguõànàmayogyatvànna manasà grahaþ evaü dehàtmavàde 'pi tadãyaråpàderayogyatvàdeva na manasà graha iti / na ca råpavaddravyapratyakùe råpagrahaõaü niyatamiti vàcyam / ghañàdispar÷ane 'naikàntyàn / 'yathà tatre'ti / yathà tatra - atiriktàtmavàde bàhyapratyakùa eva dravyagràhiõastadgatasaïkyàdigràhitvamiti niyamyate, tathà dehàtmavàde 'pi niyamyatàmiti bhàvaþ / 'tathehàpã'ti punaranusandheyam /
evamahaü jànàmãti pratyakùasya dehaviùayakatvaü samarthitam / anena dehacaitanyabàdhakànumànànàü bàdhitatvamàha 'evaü ce'ti / caitanyaü na ÷arãravi÷eùaguõaþ àkàraõaguõapårvakatatvàt, ayàvaddravyabhàvitvàdvà saüyogavaditi dehacaitanye bàdhakamanumànam / tatra prathamahetorasiddhiü pariharati 'pratyeka'mityàdinà / nanu paramàõuùu dehàraübhakeùu caitanyaü màstu / yenànekacetanaprasaïga ekasmin dehe / akàraõaguõapårvaka÷ca råpàdiþ pàkajo dçùñaþ / tadvadbhavatu caitanyamityatràha 'kàryadravye'ti / pãlupàko 'tràbhimataþ / tathà ca kàryadravyavi÷eùaguõatvavyàpakaü svasamavàyisamavàyivçttisajàtãyaguõàsamavàyikàraõakatvaråpaü kàraõaguõapårvakatvam / vyàpakanivçttyà ca caitanye ÷arãravi÷eùaguõatvasya nivçttiriti bhàvaþ / dvitãyànumàne ca yo yaþ kàryadravyavi÷eùaguõaþ sa sa yàvaddravyabhàvãti sàmànyato vyatirekavyàptiþ pãlupàkanayena vàcyà / 'ityàdaya' ityàdipadena caitanyaü na dehasya vi÷eùaguõaþ tanniùñhavi÷eùaguõàntaravaidharmyàdityanumànaü gràhyam / na paràkramituü kùamantedehacaitanyaü bàdhituü na pragalbhante / kutaþ ? pratyakùabàdhitaviùayatayà / pratyakùabàdhena niruktànumànànàmeva nodayaþ
saübhavati / prabala upajãvyatvena pratyakùapramàõabàdhanaü ca durbalairetairanumànanairduùkaramiti bhàvaþ / ayàvaddravyabhàvinàmakàraõaguõapårvakàõàmapi saüyogàdãnàü ÷arãraguõatvadçùñerniruktahetubhirapi caitanye ÷arãraguõatvasyàbhàvo na sàdhayituü ÷akyata ityà÷ayenàha 'vi÷eùe'ti / ÷arãra evopambhàccaitanyaü tadguõa eva / niruktahetubhistadvi÷eùaguõatvaniùedhane 'pi na kùatiþ / paribhàùikaü hi vi÷eùaguõatvam / bhàvanànyo yo vàyuvçttivçttidharmasamavàyã tadanyatve sati gurutvàjaladravatvànyaguõatvaü vi÷eùaguõatvamityatra garutvàdereva j¤ànàderapyanyatvaü prakùipyatàmiti bhàvaþ / akàraõaguõapårvakatvàdihetånàmaprayojakatvàccharãravi÷eùaguõatve 'pi j¤ànàrdane kùatirityabhiprayannàha 'api cecche'ti / ÷arãravi÷eùaguõàntaravaidharmyàjj¤ànasyà÷arãravi÷eùagutvaü cediùyate, tarhi saüpratipannàcetanaghañàdividharmatvàddehasya caitanyavattvameva kuto neùyate làghavàditi bhàvaþ / indriyavàttvàdaya ityàdipadena pràõavattvaü gràhyam / icchànuvidhàyikriyatvaü - sàkùàdicchàdhãnapravçttimattvaü dehasya / ghañàdestu dehavyàpàradvàrakameva taditi bhàvaþ / ÷arãraü cetanàvat icchànuvidhàyikriyatvàdindriyàdimattvàdvà yannaiva tannaivaü yathà
ghañàdãti vyatirekànumànaü ca dehasya caitanye 'tra vàkye garbhitam / kàryadravyavi÷eùaguõatvasya kàraõaguõapårvakatvavyàptàvanaikàntyamapyàha 'kramuke'ti / kramukaphalasaümi÷ricårõakopaliptatàmbålapatrasya dantasaïghaññanaiþ pårvàvayavavinà÷e tadavayavànàü saü÷leùavi÷eùato niùpanne piõóitàvayavini raktaü råpamavayaveùvavidyamànaü saü÷leùavi÷eùata eva teùàmutpannamiti tatra vyabhicàra iti bhàvaþ / àkùipati 'carvaõe'ti / dantasaümardaiþ pårvàvayavino vdyuõukaparyantasya nà÷e paramàõuùu svatantreùu carvaõodbhåtamukhyàgnisaüyogalakùaõapàkava÷àdraktaråpasyotpatteþ kàraõaguõapårvakameva piõóitàvayavini raktaü råpamiti na vyabhicàra iti bhàva àkùeptuþ / pariharati 'na pramàõàbhàva'diti / saü÷leùavi÷eùasyaiva kvacidråpàntaraprayojanakatvameùñavyam / yathà haridràcårõe cårõakajalasaüyogenaiva hi raktaü råpaü dçùñam / tathàtràpi saübhavàt pàkakalpanàyàü mànàbhàva
iti bhàvaþ / carvaõasthale pãlupàkenaiva råpàntaramityàgrahe 'pi sthalàntare vyabhicàramàha 'sitàsite'ti / na hi citrapañasthale 'vayaveùu pàkasaübhavaþ / na càvayaveùu citraü råpam / tathà cacàvayavivi÷eùaguõasya svasajàtãyàvayavaguõapårvakatvamiti niyamasya citraråpe 'naikàntyamiti bhàvaþ / sàjàtyaü råpatvàdyavàntarajàtyà vivakùitam / na hi nãlatantubhiþ ÷uklapañàraübhaþ / råpatvàdinà sàjàtyavivakùàyàü tu tasyàpi prasaïga iti / nanu citraü nàma råpàntaraü neùyate / na caivaü nànàråpatantubhiràrabdha÷cintrapaño nãråpaþ syàt / råpàdervyàpyavçttitvaniyamàdavyàpyavçttinànàråpavattvasya satminnupagamàsaübhavàditi vàcyam / avayavaråpeõaiva càkùuùatvopapattau citrapañasya nãråpatve 'pi kùativirahàt / samavàyasvasamavàyisamavetatvànyatarasaübandhenodbhåtaråpasya dravyacàkùuùe hetutvopagamàditi cedatràha 'sarvameve'ti / evamavayavaråpeõaiva càkùaùopapatteþ sarvasyàpyavayavino råpavattavaü neùyatàmityarthaþ / iùyata evameva làghavàdityatràha 'anubhave'ti / sàkùàdråpavattvopalambhavyavahàrayorabàdhitayoþ sattvàdiùñàpattirnãråpatve 'vayavinaþ kartuü na ÷akyata ityarthaþ / citraþ paña iti càbàdhitapratãtivyavahàrata÷ritraü råpamapyeùñavyayamiti bhàvaþ / nanvayavanànàråpairavyàpyavçttyeva nànàråpaü citrapaña upeyate pratãtibalàt / tathà ca na tatra vyabhicàra ityatràha - 'vi÷eùaguõa÷ce'ti / jalãyasya karakasyàvayavasaü÷leùavi÷eùàdàrambhakasahakàrivaicitryàcca dravatvarahitasya kañhinaspar÷a upalabhyamàno na kàraõaguõapårvakaþ / jalaparamàõuùukañhinaspar÷asyàbhàvàt
/ tathà ca karakaspar÷e kàraõaguõapårvakatvaniyamasya vyabhicàra iti bhàvaþ / nanvavayavasaüyogavi÷eùa evàstu kàñhinyam / tathà ca kkànaikàntyamityatràha 'na ca saüyoge'ti / avayavasaüyogavi÷eùasya kàñhinyaråpatve tasyàvayavinyavçtteþ kañhinaþ karaka iti pratãtivyavahàrau na syàtàm / katha¤cittadupapàdane 'pi càkùuùadravyavçttisaüyogasya càkùuùatvàtkàñhinyasya cakùuùàpyupalaübhaprasaïga iti bhàvaþ / 'spar÷avi÷eùataye'ti / tvaïbhàtragràhyaguõatvàtkàñhinyaü spar÷avi÷eùa
eveti sàmpratam / padàrthavidbhiþ kàõàdaiþ spar÷avi÷eùatayaiva ca tadabhyupagatamiti bhàvaþ /
dehàtmavàde kartçkarmabhàvavirodhamà÷aïkya pariharati - 'dç÷yasye'tyàdinà / 'ko viredha' iti / viruddhàrthe hi kathantà / draùñurdç÷yatve 'virodhàtkà nàma kathanteti bhàvaþ / virodhamàha 'ayameve'ti / tatkriyàyàü tadaiva kasyacitkartçtvaü karmatvaü ca na yuktam / kriyayà àptumiùñatamaü hi karma sàdhyaråpam / kriyà÷rayaþ karttà ca siddharåpaþ / siddhasàdhyayornaikyaü saübhavatãti virodhaþ kartçkarmatvayoriti bhàvaþ / àkùepturmukhenaiva samàdhiü vàcayituü pratibandãmàha 'yadyeva'miti / samàdhimàhàkùeptà 'råpabhedà'diti / samàdhitaulyamuttaramàha dehàtmavàdã 'samàna'miti / yathà àtariktàtmavàde 'hantvàdinà karmatvam, manaþsaüyogattvàdinà ca kartçtvaü j¤ànakriyàyàmityàkàrabhedàdavirodha ucyate, tannyàyasya na dehàtmavàde daõóanivàraõamiti bhàvaþ / vastuto yàdç÷asya karmatvasya kartçtvena virodhaþ, na tàdç÷aü j¤ànakarmatvam / ato 'pi na doùa ityàha - 'api ca pare'ti / 'svasamavetaj¤ànaphalabhàgini' iti / svaniùñhaj¤ànaniråpitaviùayatàvata ityarthaþ / viùayatàyà viùayiniråpyatvàt j¤ànaphalatvopacàraþ / 'karmatvameva nàstã'ti / mukhyaü karmatvaü nàstãtyarthaþ / ayaü bhàvaþ - parasamavetakriyàjanmaphalà÷rayatvaü mukhyaü karmatvam / yathà gràmasya gamanakarmatvam / viùayaviùayibhàvalakùaõamamukhyameva tu j¤ànàdikarmatvam / saviùayàrthadhàtuyoge karmatvaü viùayatàråpamiti hi tàrkikàõàü samayaþ / asya j¤ànakartaryapyupagamànnàtmànaü jànàtãtyàderanupapattiþ / mukhyasyaiva
tu kartçtvena virodha iti / nacàmukhyamidaü karmatvaü nànu÷àsanasiddhamiti vàcyam / 'karturãpsitatamaü karme'tyasyaiva tantreõàsminnapi pramàõatvopagamàt / kartuþ j¤àtuþ, kriyayà-j¤ànena, àptumiùñatamaü - j¤àtavyatvenàbhimataü karmeti càtra pakùe 'kùaràrtho vàcyaþ / aniùñasya j¤àtasya tu 'tathà yuktaü cànãpsita'mityanenaiva kriyàyuktaü - j¤ànena viùayatayà saübaddhaü anãpsitaü j¤eya
tvenecchàviùayabhåtamapi karmeti càrtho 'mukhyakarmatvapakùe / vyavahàrasya j¤ànaphasatve 'pi tadà÷rayatvàbhàvànna viùayasya mukhyaü karmatvam / àtmanaþ svavyavahàrà÷rayatve 'pi taddhetusvagocarasvaniùñhaj¤ànasya na parasamavetatvamiti na tat / vyavahàrànuguõyalakùaõaj¤ànaphalavivakùàyàü tu viùayasya ghañàderj¤ànakarmatvaü mukhyaü syànnàma / adhikamarge vakùyàmaþ / samarthitaü dehàtmatvaü nigamayati 'ata' iti / bàrhaspatyàþ - bçhaspatipraõãtalokàyatatantraniùñhà÷càrvàkàþ / ai÷varyamahimakùayàyàsuràõàü vaidika÷caddhàvilopakaü mohakaü tantraü nirmitaü suraguruõàsurendrànunayaviva÷eneti ca prasiddhiþ / dehasyaiva caitanye tatsåtraü pramàõayati 'tathà ce'ti / pçthivyàdãti catvàryeva bhåtàni tattvàni / taiþ saühatya niùpàdite dehe pratyekamasadapi caitanyamudbhavati / kiõvàdibhyo niùpàdite suràdravya ivàpårvà mada÷aktiriti såtràrthaþ /
*{atra pratividhirdeho nàtmà pratyakùabàdhataþ /}*
*{na khalvahamidaïkàràvekasyaikatra vastuni   // 4 //}*
*{ahaü jànàmãti pratyagåvçttirahamiti matiridaïkàragocaràccharãrànnãùkçùñameva svaviùayamupasthàpayati / ghañàderiva / paràgvçttiridamiti ÷arãraviùayiõã ca ÷emuùã svaviùayamahaïkàragocaràdvivecayati yathàyaü ghaña iti / itarathà svaparavibhàgànupapatteþ / na caikasminneva råpabhedàdevaü pratãtiþ / na hi devadatto daõóinamàtmànaü daõóyayamiti pratyeti /}*
*{anyacca, niyamitabahirindriyavçtteravahitamanaso 'hamiti svàtmànamavayataþ karacaraõodaràdyavayavà na bhàsante / svathãyasi càvayavini ÷arãre 'hamiti matigocare 'bhyupagabhyamàne 'va÷yamavayavapratibhàsenàpyanvayinà bhàùyam / na hyàsti saübhavaþ - avayavã sthavãyàn pracakàsti ; avayavàstu na kecana prathanta iti / yattu tryaõuke vyabhicàra iti ; tanna / vàtàyanavivaradç÷yani}*
*{rbhàgatrasareõuvyatirekeõa paramàõusvãkàre kàraõàbhàvàt / pratyakùayogyàvayavasya tathà pratibhàsaniyamàdvà na vyabhicàraþ / na càvayavini bahirandriyagràhya evàyaü niyama ityutprekùyam / pramàõàbhàvàt / antaþkaraõasya ca kevalasyàvayavini vçttyasambhavàcca / vàyostu råpàdyabhàvàt kevalaspar÷àdhàratayopalambhaþ / tatràpi tàdç÷ànekàvayavapratibhàso 'styeva spç÷yamàna iva ghañàdàviti na tena vyabhicàraþ /}*
*{yattu sthålo 'haü kç÷o 'hamiti ÷arãre 'haüpratyayo dç÷yata iti ; tadapi paryàlocanãyam / tatràpyantaþ÷arãramahamàkàrameva kimapi vastu ahaïkàro gocayati, na puna÷càkùuùa iva dehapratyayaþ sthaulyabàlyàdiyogidehamàtram / ata eva mamedaü gçhamitivàt mamedaü ÷arãramiti bhedapratibhàso vyavahàra÷ca / na hyasau sàkùàtpratãtabhedanimittaþ pratàyamànaþ ÷ilàputraka÷ãravyapade÷avadaupacàriko yukta à÷riyituü mamàtmetivat / tatrà'tma÷abdasyàtmani vçttairaikàrthyàdavivàdàcca yuktaü tathà'÷rayaõam / na caivamatra / ato dehavyatirekiõaþ cetanasya pratyakùasiddhatvàccatsaübandhini làkùaõiko dehe 'haü÷abdaprayogaþ /}*
*{bàhyaviùayeùu parasparaviruddharåpaparimàõasaïkhayàsannive÷agrahaõena vyatirekasya sphañatvàt àtmani tàdç÷aråpàntaràgrahaõena dehàbhedapratibhàsabhramo 'vivekinàm / ita÷ca - icchànuvidhàyisvavyàpàro 'yamàtmà / icchayaiva hi saïkalpayati smaratyabhyåhati ca / ÷arãramapi tadicchànuvidhàyi÷ayanàsanotthànàdiceùñamiti bhavatyabhedabhramaþ; ÷uktirajatàdàviva / praõihitamanasastu j¤àtçtayà siddhyantamahamàkàramarthamanavayavamidamiti parisphurataþ sthålàdavayavinaþ ÷arãràt pçthagaparokùayantyeva /}*
*{bhavanti ca - jànàmãti pratyayaþ ÷arãraviùayo na bhavati ; arthàntaraviùayo vàyam ; aprakà÷amànatadavayavapratibhàsatvàt ; ya evaüprakàraþ sa tathà, yathàyamiti pratibhàsaþ / yaccharãraviùayaü, na tat}*
*{tathà ; yathobhayasaü}*
*{mataü ÷arãraj¤ànam / tathà - ÷arãramahaüpratyayagocaro na bhavati, idamiti gçhyamàõatvàt, bàhyendriyagràhyatvàdvà, ghañàdivaditi /}*
atha dehàtmavàdamiràsaþ 'atra pratividhi'rityàdinà / atra - dehasyàtmatve, pratividhiþ - pratividhànam, bàdhakapramàõam / bàdho và / upanyasyata iti ÷eùaþ / 'pratyakùabàdhataþ' iti / idantvena grahaõameva hastagehàderiva dehasyàtmabhedagrahalakùaõaü tasyàtmatve bàdhakamityarthaþ / etadevopapàdayati 'na khalu' iti / ahamidaïkàrau - ahamidaüpratyayau / svàtmagocaro 'haüpratyayaþ, svànyagocara÷cedaüpratyayaþ ekasya puüsa ekasminnevàrthe na ghañata ityarthaþ / vivçõotyetat 'ahaü jànàmã'tyàdinà / pratyagvçttiþ - pratyagarthàtmaviùayiõã / niùkçùñaü - vilakùaõam / paràgvçttiþ àtmànyaviùayà / ahaïkàragocaràt - ahaüpratyayaviùayàt svàtmanaþ / ÷iùñaü spaùñam / 'itarathe'ti / itarathà - ahamidaüpratãtyorvilakùaõàrthaviùayakatvàbhàve / ayaübhàvaþ - ahamiti svasmai bhàsamànaþ pratyagarthaþ svàtmà / svasmà idantvenaü bhàsamàna÷ca paràgarthaþ para iti svaparavibhàgo hi ahamidaübuddhi÷abdàbhyàmeva niråpyaþ / arthavailakùaõyàbhàve tayorayaü na ghañata iti / ahamarthasyaiva bhavatvàkàràntareõa bhànamidantvenetyatràha 'nahã'ti / pratyaktvenàhamiti bhàsamànasyaiva svàtmanoþ daõóitvenedamiti bhànaü syàddaõóyayamitãtyarthaþ /
nanvayamahasmãtyàdipratyayo bhavatyeva svàtmani / satyam / tatràpapãdaü÷abdena paràgråpadharmollekhaþ / àtmasvaråpasyollekho 'hamiti / tathà ca pratyagvçttirahaïkàraþ, paràgvçttiridaïkàra iti vyavasthàyàü nànupapattiriti hàrdam /
nanu mamedaü vapuriti mamàyamàtmetivatsyàdityaruceràha *{'anyecce'}* ti / hetvantaraü ca dehasyànàtmatve 'stãti yàvat / tadevàha *{'niyamite'}* ti / nivàritabahirindriyapravçttermànasamahamiti svàtmànusandhànaü na dehagocaram, karacaraõàdya
viùayakatvàt / avayavinaþ sthålam grahaõe katipayatadavayavabhànasyàvarjanãyatvàditi bhàvaþ / avahitamanasaþ - àtmagrahaõedaüparamanasaþ / avayataþ - jànataþ / sthavãyàn - ati÷ayena sthålaþ / pratyakùagràhyàvayavasamaveta iti vivakùitam / avayavigrahamasya tadavayavagocaratvamiti niyamasya tryaõukagrahaõe 'naikàntyaü vàrayati 'vàtàyane'ti / jàlarandhrapraviùñaravikaragràhyaniravayavatryaõukàtirekeõa tadavayavàvayavaparamàõukalpanàyàü pramàõàbhàvàdityarthaþ / trasareõorniravayavatvànna tadgråhaõe niruktaniyamasya vyabhicàra iti bhàvaþ / paramàõukalpanàmupagamyàpyàha 'pratyakùe'ti / pratyakùayogyà avayavà yasya, tasyàvayavinaþ avayavabhànavyàpyabhànavattvaniyamànna tryaõukapratyakùe vyabhicàraþ / tadavayavasyàtãndriyatvàditi bhàvaþ / 'na càvayavinã'ti / bàhyendriyajapratyakùa evàvayavibhànaniyatatvamavayavabhànasyeti kalpanaü svoptekùaõamàtram / avayavipratyakùatvavyàpakatvasyàvayavabhàne svãkàre bàdhakopalambho hi bàhyatatpratyakùamàtraviùayakatayà niyamasaïkoce mànam / tadabhàvàditi bhàvaþ / nanu manasà kevalamavayavi gçhyate vinàvayavamityata eva niyamaþ saïkocanãya iti cettatràha 'antakaraõasye'ti / advàrãkçtabahirindriyasya manasaþ kevale 'vayavavi÷eùña và ÷arãràdau bàhyàrthe grahaõapravçtterasaübhavàccetyarthaþ / bàhyàrthe svàntasyàsvàtantryamiti hi tàrkikàþ / ato na manasà ÷arãrasya grahaõaü ghañeta kevalena / caitanyavattvena tasyàbàhyatvànmanasà grahaõaü bavedvinàvayaveneti tu na kalpanãyam / taccaitanya eva vigànàditi bhàvaþ / niruktaniyamasya vàyuspàr÷ane 'naikàntyaü pariharati 'vàyostu' iti / råpàdimadavayavipratyakùasya tadavayavagocaratvamiti
niyame naiva doùaþ nãråpatvàdvàyoþ spar÷avattvamàtreõa tasya spàr÷anopagame 'pãti bhàvaþ / vastutaþ vàyuspàr÷anasyàpi tadavayavagocaratvamityàha 'tatràpã'ti / avayavisannikarùe tadavayavasannikarùasyàvarjanãyatvàdyogyasannikçùñàvayavabhànasyàvayavibhànaniyatatvenàvayavavipratyakùasya tadavayavagocaratvamiti niyame 'pi na vàyuspàr÷ane
vyabhicàraþ / tatra tadavayavasyàpi bhànàt, ghañaspàr÷ana iva ghañàvayavasyeti bhàvaþ / dehàtmatvasàdhikàü pratyakùapratãtaü 'yattuü' ityàdinànådya samàdhatte 'tadapã'tyàdinà / ÷arãràntarvartamànamahamàkàram - ahantàlakùaõaü
pratyagàtmànamevàhaüpratyayo viùayãkaroti / sthålo 'haü jànàmãtyahaüpratyayo dehadvàrà sthaulyànvitàntaràtmagocara eveti bhàvaþ / mànase pratyaye dehabhànaü tåpanayamaryàdayà / sthålo 'haü jànàmãti vyavahàre 'pi ÷arãravàcã sthåla÷abdastatsabandhinyantaràtmanyaupacàrikaþ / siddhànte tu mukhya eva / ÷arãrasya cetanaü pratyapçthaksiddhaprakàratvàt, apçthaksiddhaprakàravàcinàü ca niùkarùakabhinnànàü ÷abdànàü dharmiõi mukhyavçtterupagamàt / abhràntãyapratyayavyavahàrayoritthaü gatirniråpità / samànàdhikaraõapratyayasya dehavadàtmagocaratve vyadhikaraõapratyayavyapade÷ànugraho 'pyastãtyàha 'ata eve'ti / mamedaü ÷arãramiti bhedavyapade÷asya ÷ilàputrakasya ÷arãramitivadaupacàrikatvamastvityà÷aïkàü vyudasyati 'na hyasà'viti / pratàyamànaþ - pratanyamànaþ vistàryamàõaþ / pracuraü prayujyamàno lokeneti yàvat / pracuravyapade÷asyaupacàrikatvakalpanà na sàdhãyasãti bhàvaþ / 'mamàyamàtme'tyasya tu matadvaye 'pi aupacàrikatvamagatyà vàcyamevetyàha 'tatre'ti / aikàrthyàt - ahamàtma÷abdayorabhinnàrthakatvàt / avivàdàcca - ahamarthàtmanauraikye vivàdàbhàvàcca / 'na caivamatre'ti / ÷arãràhaü÷abdayoraikàrthyàsiddhestadarthaikye vivàdàcca 'mamedaü ÷arãraü'miti nopacaritàrthaü kalpyam / kintu 'mamedaü gçha'mitivanmukhyàrthameva svãkàryamiti bhàvaþ / dehe càhaü÷abda aupacàrika ityàha 'ata' iti / ahaü gacchàmãtyàdàvahaü÷abda àtmavati dehe làkùaõika iti yàvat / dehàtmabhramavatàü tu ÷aktibhramamålastathà prayoga iti bodhyam /
evaü tarkabalàdahaü jànàmãti mànasapratyakùasya sàvayavadehavyatiriktàtmaparatvaü vyavasthàpitam / evaü dehavyatiriktasyàtmano bhàne sati kathaü dehàbhedabhrama udetãtyatràha 'bàhye'ti / sannive÷aþ - àkçtiþ - avayava - saüsthànam / sphuñatvàditya
syànantaramabhedabhramasyànudaye 'pãti ÷eùaþ / dehàbhedapratibhàsa÷càsau bhrama÷ceti karmadhàrayaþ / bhedakàkàràgrahàdabhedabhramo dehàtmanoravivekinàü bhedakàkàragraharahitànàmityarthaþ / ayamà÷ayaþ - yadyapi dehato vibhinnaparimàõa àtmà / athàpi tatparimàõaü na pratyakùam / j¤ànasukhàdi pratyakùamapi na yàvaddehe tadasaübhavagrahaþ, tàvattannabhedakam / råpàdyapyevamàtmani tadasaübhavagrahamantarà na bhedakam /saïkhyàdistu sàdhàramatvànna bhedaka iti / bàdhakasya bhedakakàragrahasyàbhàvamupapàdya aikyabhrame sàdhakaü sàdç÷yaj¤ànaü copapàdayati *{ita÷ce}* ti / àtmecchànuvidhàyisvavyàpàrakatvaü dehasyàtmanà taulyamityarthaþ / *{abhyåha}* ti iti *{upasargàdasyatyåhyorveti vàcya}* siti vàrtikeõa vaikalpikaü parasmaipadam / abhyåhanam-vitarkaõamutprekùaõaü và / samànadharmadar÷anàtprasaktasyaikyabhramasya bhedakàkàradar÷anato nivçttiü dar÷ayati *{praõihite}* ti / praõidhànam-avadhànam / j¤àtçtayà siddhyantaü-j¤àtçtvaikàkàreõa prakà÷amànam / anavayavam-niravayavam / àtmà hi manogocaraþ, sa cet sàvayavaþ, tathà gçhyate / na ca tathà gçhyate / kintu j¤àtçtvaikàkàraþ / ato niravayavaþ / ekaråpatayànavayavatayà graha eva ca bhedakàkàragrahaþ / avahitamanaso niruktaparàmar÷avata÷ca manasà dehavailakùaõyenàtmanaþ pratyakùaü bhavatyeveti bhàvaþ / praõihitetivàkyaü yogipratyakùaviùayatayàpi yojayituü ÷akyate / evamahaü jànàmãti pratyakùasya dehàtiriktàtmaviùayatvaü tarkabalena vyavasthàpitam /
idameva prayogàråóhaü pradar÷ayati *{bhavanti ce }*ti / prayogà iti ÷eùaþ / prathamaprayoge ÷arãraviùayakatvàbhàvaþ, anantaraprayoge ÷arãràtiriktaviùayakatvaü càhaü jànàmãtyaparokùasya pradidar÷ayiùitam / ubhayatràpi hetureka eva ÷arãràvayavàviùayakapratibhàsatvaråpaþ / anvayyudàharaõamubhayatra *{ya evam}* iti / ayamiti pratibhàsaþ-ghaño 'yamityàdipratibhàsaþ / àdye vyatirekyudàharaõa *{yaccharãre}* tyàdinà pradar÷yate / pratyakùapakùakamuktvà ÷arãrapakùakamanvayinamàha *{tathà-÷arãram}* iti / idamiti
gçhyamàõatvaü-bàhyatvena gçhyamàõatvam / bàhyatvamiti phalito hetuþ /
*{kiü ca- aparàrthaü svamàtmànamàtmàrthe 'nyacca jànataþ /}*
*{saïghàtatvàt paràrthe 'smin dehe kathamivàtmadhãþ //5//}*
*{sarvasya bàhyàbhyantarabhogyavargasya ÷abdasukhàderàtmàrthatàü, bhoktu÷càtmano 'nanyàrthatàü, sarvasya ÷eùitàü pratyakùataþ pratipadyàmahe / na ca ÷arãramananyàrtham ;saïghàtatvàt / saïghàtà hi sarve paràrthà dçùñàþ ÷ayanàsanarathàdayaþ /}*
*{na ca saïghàtàþ saühata÷arãràdyarthà dç÷yanta ityàtmano 'pi saühatatvamàpadyata iti vàcyam / tathà sati tasyàpi paràrthatvaprasaïgàt / aparàrtha÷càyamàtmà pratyakùataþ prakà÷ata ityuktam / yogyànupalambhabàdhitaü càtmani saïghàtatvam /saïghàtàntaràrthatve ca tasyàpi tathà, tato 'nyasyàpi tatheti na vyavatiùñheta / na ca vyavasthàyàü satyàmavyavasthà yuktà / na ca saïghàtasya paràrthatve parasya saühatatvamapi prayojakam ; bhoktçtayaivàtmanaþ svàrthasaïghàtaü prati paratvopapatteþ / vyàptyanupayogino 'pi dçùñàntadçùñadharmamàtrasyànurodhenànumànamicchataþ sarvànumànocchedaprasaïgaþ /}*
÷arãrapakùakànàtmatvasàdhakaprayoge tçtãyaü saïghàtatvaråpaü hetumupakùipati *{kiü ce}* ti / *{aparàrtham}* iti / aparàrthaü-svapradhànam, svamàtmànam-ahamarthabhåtamàtmànam, àtmàrthe-bhoktçbhåtàhamarthàtmàrthe, anyacca-paràgarthajàtaü ca, jànataþ-vidataþ, saïghàtatvàt-avayavasannive÷avattvàt, paràrthe-svabhinnabhoktçbhogàrthe, dehe 'smin, àtmabuddhiþ kathaü jàyeteti ÷lokàrthaþ   // atràyaü prayogaþ-deho nàtmà paràrthatvàdrathàdivat / na ca svaråpàsiddhiþ / saïghàtatvàddehasya pàràrthyasiddheriti bhàvaþ //5//
àtmatvàparàrthatvayoþ paràrthatvànàtmatvayo÷ca vyàpyavyàpakabhàvaü ÷loke pårvàrdhoktaü vivçõoti *{sarvasye}* ti / àtmàrthatàm-bhoktràtma-bhogaphalasàdhanatàm / ananyàrthatayà phalitaü *{sarvasya ÷eùitàm}* iti / sarvasya bhogyasya bhoktçtvena
svàmitàü pradhànatàmityarthaþ / ÷arãrasyàtmatvavyàpikàmananyàrthatàü vàrayati *{naca ÷arãram}* iti / saïghàtatvasya pàràrthyenàvinàbhàvagrahasthalamudàharati *{saïghàtà hã}* ti / paràrthàþ-bhoktaparabhogàrthaþ / saïghàtaparasya saühatatvadçùñeþ ÷arãraparatvenànumitasyà'tmano 'pi saïghàtatvaü syàdityà÷aïkàmanådya pratikùipati *{na ca saïgàtà}* iti / *{tathà sati}* ti / àtmà saïghàtaråpaü saühataparatvàdityanumàne pratitarko 'tra vivakùitaþ àtmà yadi saïgàtaþ syàttarhiparàrthaþ syàditi / àtmà na saïghàtaþ aparàrthatvàditi pratyanumànaü và / saïghàtadehaparatvenànumitasyà'tmanaþ saïghàtaråpatve pratyakùabàdhamapyàha *{yogyànupalambhe}* ti / yadvà anumànabalàtprasaktamapi saïghàtatvamàtmanaþ pramàõàntaraviùayãkàrato nivartsyatãtyàha *{yogyànupalambhe }*ti / ÷arãraü saühataparàrtham, saïghàtatvàt khañvàdivadityatra ÷arãrabhinnatvamupàdhi÷ca / na ca pakùabhinnatvasyopàdhitve 'numànavilopaprasaïga iti vàcyam / yatra pakùe sàdhyàbhàvaþ pramàõàntareõa ni÷citaþ tatra vahneranuùõatvànumàna iva pakùabhinnatvasyopàdhitvasaübhavàt / prakçte 'pi ÷arãràtmavàdinàü tadatiriktàtmavàdinàü và saühataparàrthatvàbhàva evopeyate ÷arãrasyeti tadbhinnatvasyopàdhitve na doùa ityabhimatam / saïghàtatvasya saühataparàrthatvena na vyàptiþ / anavasthàpàdakatvàdityàha *{saïghàtàntare}* ti / tasyàpi-sàdhyaghañakasyàpi saïghàtasya, tathà- saïghàtàntaràrthatvam / tato 'nyasyàpi-sàdhyaghañakasaïgàtànumitasya / saïghàtàntarasyàpi, tathà-saïghàtàntaràrthatvam / *{na ca vyavasthàyàm}* iti / saïghàtatvasya paràrthatvena vyàptau iùyamàõàyàü vyavasthàyàü saübhavatyàü
saühataparàrthatvena tasya vyàpterà÷rayaõamanavasthàprayojakatvànna yuktamiti bhàvaþ / nanu bhåyaþsahacàradar÷anàdhãno hi vyàptigrahaþ / sa ca saühataparàrthatvenaiva saïghàtatvasya bhavet, khañvàdau tathà dar÷anàdityata àha *{na ca saïghàtasye}* ti / parasya saühatatvamantaraiva saïghàtaprayojyaniyatabhogaråpàti÷ayabhàktvena taü prati ÷eùitvalakùaõaü paratvaü -pràdhànyaü saübhavatãti paràrthatvaniyamasya saïgàta upapatteþ sapakùadçùñamapi parasya saühatatvaü nàvinàbhàvagrahopayogi / saühataparàrthatve sàdhye saïghàtatvahetoraprayojakatvamiti ca bhàvaþ / sapakùe dar÷anamàtreõa vyàptyanupayogi-sarvagharmoparàgeõa sàdhyasya pakùe 'numàne 'numànàpràmàõyaprasaïga÷vetyàha *{vyàptyanupayogino 'pã}* ti / pakùe parvate sapakùadçùñamahànasãyatvakàrãùatvàdyuparaktahneranumàne 'pràmàõyaprasaïga iti bhàvaþ / dharmamàtrasyakçtsnasya dharmasya / anurodhena-vyàpakatàvacchedakakoñighañanena / anumànam-pakùe tàvadàkàroparaktasàdhyànumànam / sarvànumànocchedaprasaïgaþ- anumànamàtrapràmàõyavilopaprasaïgaþ / ÷iùñaü spaùñam / evamahaü jànàmãtyàderahaüpratyayasya pratyakùaråpasya dehàtiriktaviùayatvaü vyavasthàpitaü tarkeõa / tathà càhaüpratyaya eva dehabhedapratyayaråpa itãdaïkàragocare dehe àtmabhedo 'pi pratyakùasiddha ityavarõi /
*{asphuñatve 'pi bhedasya ÷arãre tadasaübhavàt /}*
*{tadguõàntaravaidharbhyàdapi j¤ànaü na tadguõaþ //6//}*
*{sarva eva kàryadravyagatavi÷eùaguõaþ kàraõaguõapårvaka iti kathamatatpårvakaþ ÷arãre caitanyaguõaþ saübhavet? /}*
*{yattu bàrhaspatya vacanam - pçthivyàpastejo vàyuriti tattvàni, tebhya÷caitanyam, kiõvàdibhyo mada÷aktivat iti; tadanupapannam / ÷akteravi÷eùaguõatvena tathopapatteþ / sarvadravyeùu tattatkàryasamadhigabhyaþ tatpratiyogã ÷aktayàkhyo guõaþ sàdhàraõaþ / naivaü caitanyam, dehaikaguõatvàbhyupagamàt / kàryatve satyekavidhapratyakùasiddhatayà ca vi÷eùaguõatvàt / dravyàntarasaüyogasamàsàditamada÷aktibhirakàryabhåtaiþ paramàõubhirnijaguõapuraskàreõa svakàryadravyeùu mada÷aktayutpàdo 'pi nànupapannaþ / tàmbålaràgastu pårvadravyàvayavavibhàgànantaraü dravyàntarasaüyogajanitaraktimaguõaiþ kàraõaiþ kriyate / dç÷yate hi tatràvayaveùvapi pratyekaü raktimaguõaþ / naca ÷arãràvayaveùu pratyekaü caitanyaguõaþ praj¤àyate pratij¤àyate và / tadupagame ca eka÷arãra evànekacetanàpàtàdaïgàïgitvàbhàvaþ, pratisandhànavyavahàralopa÷ca}*
*{; devadattadçùña iva yaj¤adattàdeþ /}*
*{yattu- akàraõaguõapårvakaü citraråpaü pañe iti ; tanna / nànàråpatà hi citratà / sà ca nànàråpaiþ tantubhiþ kriyata iti kimanupapannamiti / pratyekamavidyamànamapi taccitraråpaü tantuùu saühateùu dç÷yata eva citrà ime tantava iti /saübhåya ca teùàü pañàrambhakatvam / evaü tatkàraõeùvapi taditi na kvacivdyabhicàraþ / na caikaråpaniyamàbhàvenàvayavino 'càkùuùatvam ; mahacvaikàrthasamavàyinà råpavattvenaiva càkùuùatvasiddheþ / astu và citraü nàmaiko råpavi÷eùaþ / sa tu råpaireva kàraõagatairnànàvidhairàrabhyata iti dçùñam / na caivamavayavavartibhireva caitanyairavayavini ÷arãre caitanyavi÷eùàrambhaþ / cititanmàtrasyaiva teùvasaübhavàt / ato na dehaguõaþ caitanyam / etena sukhàdayo 'pi ÷arãraguõàþ pratyuktàþ /}*
*{api ca dçóha eva ÷arãre virodhiguõàpàtamantareõa kusumavilepanagandha iva nivartamànaþ caitanyasukhàdirna tadguõo bhavitumarhati / na khalu tadvi÷eùaguõà råpàdayastathà nivartante / àtmanaþ pareùàü ca ÷arãraguõàþ pratyakùayogyàþ, bàhyendriyagràhyà÷ca; na ca tathà j¤ànàdiriti nàso tadguõaþ /}*
atha deha àtmabhedasyàpratyakùatve 'pi tasyànàtmatvamacetanatvalakùaõamanu- mànàt setsyatãtyàha *{asphuñatve 'pã}* ti / yadvà-nanu saïghàtaråpo 'pi deha evàtmopeyate làghavàt / dehabhinnasaïghàtatvameva bhavatu paràrthatvavyàpyamityatràha *{asphuñatve }*ti / prathamàvataraõikàyàü bhedasyà'tmabhedasya ÷arãre 'sphuñatve-apratyakùatve 'pãtyarthaþ / dvitãyasyàü ca paràrthatvena ÷arãra àtmabhedasyàprasiddhatve 'pãtyarthaþ / tadasaübhavàt - tasmin-÷arãre asaübhavaþ-udayàyogaþ tadasaübhavaþ tasmàt / yadvà ÷arãra iti madhyamaõinyàyenobhayànvayi / tadasaübhavàt-j¤ànasyàsaübhavàdityarthaþ / atra ca tacchabdayoravairåpyaü sahyam / tadguõàntare tyatra tadruõa ityatra ca tacchabdena ÷arãrasya
paràmar÷anãyatvàt / ÷arãre j¤ànaguõasyotpatterayogàccharãravi÷eùaguõàntaravaidharmyàcca na j¤ànaü ÷arãravi÷eùaguõa iti kàrikàrthaþ //6//
÷arãre j¤ànasyàsaübhavaü tàvadupapàdayati *{sarva eve}* ti / kàraõaguõapårvakaþ-svasajàtãyasvà÷rayasamavàyisamavetaguõàsamavàyihetukaþ / *{saübhave}* diti / ÷arãràvayaveùu j¤ànasyàbhàvàt, bhàve và ekasminneva dehe 'nekacetanaprasaïgàt na kàraõaguõapårvakaü ÷arãre caitanyaü bhavet / vi÷eùaguõatvàdakàraõaguõapårvakatvamapi dehe j¤ànasyàsaübhavãti bhàvaþ / *{÷akte }*riti / sàmànyaguõatvena ÷akterakàraõaguõapårvakatvamupapadyate / sarvadravyavçttitvàcca sàmànyaguõatvam / dç÷yatattatkàryeõànumeyaþ tatprati- yogã- tattatkàryeõa niråpyasvaråpaþ prayojakatvena ÷aktayàkhyo guõaþ sarvasminnapi dravye tattatkàryapratiniyato 'stãti ca *{÷aktyaþ sarvabhàvànàmacintyaj¤ànagocaràþ}* iti puràõaratnavacanato 'vagamyata iti bhàvaþ / *{naivam}* iti / naivaü-na sàmànyaguõo j¤ànam / kintu ÷arãra evopagamàdvi÷eùaguõaþ / dravyatvanyånavçttiguõatvaü ca tattvam / siddhàntaprakriyayedam / siddhànte paratvàdi ca na guõàntaram / kùaõasaübandhàdhikyàdinaiva
paratvàdivyavahàranirvàhàditi bhàvaþ / vai÷eùikaprakriyayàpyàha *{kàryatvesatã}* ti / j¤ànaü vi÷eùaguõaþ kàryatve sati ekavidhapratyakùaviùayatvàdråpàdivat / saïkhyàderdvãndriyagràhyatvàttatra vyabhicàravàraõàya ekavidheti pratyakùavi÷eùaõam / prabhàbhittisaüyoge vyabhicàravàraõàya ekavidhapratyakùaviùayajàtimattvaü vaktavyam / saüyogatvajàterdvãndriyagràhyatvànna doùaþ / àtmano mànasapratyakùaviùayatvàttatra vyabhicàravàraõàya kàryatve satãti / evamapi prabhàtvajàtisvãkàre prabhàyàü, vàyoþ spàr÷anopagame và vàyau vyabhicàravàraõàya ekavidhapratyakùagràhyajàtãyaguõatvàditi vaktavyam / guõatvaprave÷e ca kàryatve satãti cintyaprayojanamiti bodhyam / vi÷eùaguõalakùaõe ca j¤ànàdibhinnatvaü na dàtuü ÷akyaü j¤ànàdervi÷eùaguõatve pràmàõike satãti ca bhàvaþ / saïghàtavi÷eùàvayavivàde tu avayaveùu caitanyàbhàvàdeva dehasya
caitanyaü na saübhavatãti cànusandheyamatra / nanu rasavi÷eùo gandhavi÷eùo và màdako mada÷abdavàcyaþ / sa ca vi÷eùaguõo na kàraõaguõapårvaka iti kàryadravyaviseùaguõasya kàraõaguõapårvakatvaniyamo durvaca ityatrà'ha *{dravyàdãnà}* mãti / kiõvàdãnàü sammardanàdinàvdyaõukaparyantanà÷e svatantraiþ paramàõubhirdravyàntaràvayavasaü÷leùajanitamadairàrabdhe suràdravye kàraõaguõapårvaka eva guõa iti bhàvaþ / atha tàmbålarasaràge 'naikàntyamuktaniyamasya pariharati *{tàmbåle}* ti / spaùñor'thaþ / *{na ca ÷arãre}* ti / praj¤àyate-upalabhyate / pratij¤àyate-sàdhyate / dehàvayaveùu caitanye sàdhakàbhàvamuktvà bàdhakamapyàha *{tadupagama}* iti / aïgàïgitvàbhàvaþ - niyàmyaniyàmakabhàvalakùaõaguõapradhànabhàvàbhàvaþ / ekacetananiyàmyatve hi ÷arãràvayavànàü vyavahàràvisaüvàdo ghañate / teùàmeva cetanatve tu parasparàniyamyatayà parasparavàrtànabhij¤atayà ca vyavahàravisaüvàdaþ prasajyata iti bhàvaþ / *{pratisandhàne }*ti / yamadràkùaü taü spç÷àmãtyàdipratisandhànasya tanmålavyavahàrasya ca vilopaþ prasajyate / avayavacaitanye draùñuþ spraùñu÷cànyànyatvàditi bhàvaþ / aniùñàpattiriùñahàni÷càtrokte padadvayena / nànàråpatà-vibhinnajàtãyaråpasamavãyità / vijàtãyaråpeùu tantuùu saühateùu citrapratãtimàha *{pratyekam}* iti / *{evam}* iti / tatkàraõeùvapi-citrapañakàraõeùu tantuùvapi / tat-citraü råpam / *{ekaråpaniyamàbhàvene ti}* / avyàpyavçttinànàråpavaticitrapañe vyàpyavçttyekaråpàbhàvenetyarthaþ / *{mahattvaikàrthe}* ti / laukikaviùayatayà dravyacàkùuùe sàmànàdhikaraõyena
mahattvavi÷iùñodbhåtaråpasya samavàyena hetutvasaübhave hetutàvacchedakakoñau vyàpyavçttitvavi÷eùaõe prayojanàbhàvaþ / tathà ca citrapañasya na càkùuùatvànupapattiriti bhàvaþ / råpasya vyàpyavçttitvaniyame 'pyàha- *{astu ve}* ti / *{na caivam}* iti / tantugatavividharåpaiþ pañe citraråpàrambhavadavayavagatairanudbhåtacaitanyairdehe udbhåtacaitanyàrambho 'stviti ca na ÷aïkyam / cititanmàtrasyaiva-caitanyasàmànyasyaiva mànàbhàvena dehàvayaveùvasaübhavàt / ÷arãrasya caitanyetadavayaveùu caitanyakalpanà, tatkalpa
nàyàmeva ÷arãre caitanyasiddhirityanyo 'nyasaü÷rayà÷ceti bhàvaþ / *{etene}* ti / j¤ànasyeva sukhàderapi vi÷eùaguõasya na ÷arãradharmatvasaübhava iti bhàvaþ / evaü *{÷arãre tadasaübhavàü}* diti vyàkhyàtam /
atha tadguõàntaravaidharmyà dityetadvivçõoti *{api ce}* ti / virodhiguõàpàtamantarà-pårvaguõanivartakaguõaprasaïgaü vinà / kusumavilepanagandhaþ- strakcandanagandhaþ / *{na khalu ta}* diti / *{ayaü bhàvaþ- }*agnisaüyogena råpaparàvçttàvapi tadaprasaïge råpasya yàvaddravyabhàvitvaü dçùñam / na ca j¤ànàdi sthiramevam / na cottarottaravi÷eùaguõa eva pårvapårvaj¤ànàdivirodhãti vàcyam / evamapi antyasya ciramavasthànaprasaïgàditi / ayàvaddravyabhàvittvaü j¤ànàdeþ ÷arãravi÷eùaguõàntarato vaidharmyamityuktaü bhavati / atha vaidharmyàntaraü dvidhà'ha *{àtmana}* iti / svàtmamàtragràhyatvaü manomàtragràhyatvaü ca j¤ànàdeþ ÷arãravi÷eùaguõàntaravaidharmyamiti phalitam / råpàdayo hi ÷arãraguõàþ svaparagràhyà bahirindriyagràhyà÷ca / *{na ca tathà j¤ànàdã}* ti / atra prayogaþ-j¤ànaü na ÷arãravi÷eùaguõaþ ayàvaddravyabhàvitvànmanomàtragràhyatvàdvà yannaivaü tannaivaü yathà råpàdãti / evaü j¤ànasya ÷arãradharmatvàbhàvasàdhanena ÷arãrasyàtmatvaü pratikùiptaü bhavati / yathà-deho nàtmà àj¤àtçtvàddhañàdivaditi /
*{ki¤ca-utpattimattvàt sannive÷avi÷eùataþ /}*
*{råpàdimattvàdbhåtatvàddeho nàtmà ghañàdivat //7//}*
*{sacchidratvàdadehitvàddehatvànmçtadehavat /}*
*{ityàdisàdhanairnyàyyairniùedhyà varùmaõa÷citiþ //8//}*
*{evaü pratyakùavirodhàt, anvayamukhena sàdhyamupasthàpadbhirudãritasàdhanairapahçtaviùayatayà indriyà÷rayatvàdivyatirekihetavo na sàdhyamupasthàpayitumã÷ate /}*
*{(iti dehàtmavàdaniràsaprakaraõam)}*
*{santu tarhãndriyàõyevàtmà / na ca tànãdantayà prathante; yena dehavadaha}*
*{ïkàragocaràdbahiùkrriyeran / nàpi tathodbhåtaråpàdiguõàni sthålàni; yena tatpratibhàsa ivendriyagocaratve 'haüpratyayasya råpàvayavàdipratãtiþ prasajyeta / tavdyàpàraphalaü ca j¤ànaü tadgàmi yuktaü snànàdhyayanàdiphalavat / ata eva satyapatàþ draùñu÷cakùuùaþ iti /}*
*{(itãndriyàtmatvapårvapakùaprakaraõam)}*
*{tanna / vikalpàsahatvàt / tathà hi-kiü pratyekamindriyàõi cetanàni, saübhåya và? / yadi pratyekam, indriyàntaradçùñasyendriyàntareõa pratisandhànaü na syàt / asti ca tat- yamahamadràkùaü tamahaüspç÷àmãti / ata eva na saübhåyàpi cetanatvam / na hi pa¤cabhirindriyaiþ saübhåyaikaü vastvanubhåyate 'nusandhãyate và / ekendriyavigame ca pràyaõaprasaïga÷ca / indriyacaitanye ca tattadindriyàpàye tattadindriyàrthasmaraõamapi na bhavet / na ca tavdyàpàraphalatayà tatsamavàyitvaü j¤ànasya / ÷astràdivyàpàrajanmano 'pi pàpàdeþ parasamavàyitvàt / anyathà ca praùñurmçtyupapattiü ÷araõàgataparityàgasya nç÷aüsatàü cà'locya satyatapasastathà vacanam /}*
*{(itãndriyàtmavàdaniràsaprakaraõam)}*
*{astu tarhi mana eva cetanam / tathà sati hi pårvoktà doùàþ parihçtà bhavanti / taddhi sarvendriyàdhyakùaü praj¤àyate pratij¤àyate ca / upapadyate cendriyàntareõa pratisandhànam ; dar÷anànusandhànàdhàrasya manasa ekatvàt / tattadindriyàpàye 'pi smaraõamapyupapadyata eva, manaso nityatvàt /}*
*{(iti mana àtmatvapårvapakùaprakaraõam)}*
*{tadapi na; karaõatvàccakùuràdivat / bàhyàntarasakalaviùayasaüvedanakaraõatayà hi manaþ prakalpyate / bàhyendriyeùu yathàyathaü nijaviùayasannikarùabhàgiùvapi yato na yugapadeva sarve viùayàþ pratãyante, ato 'vagacchàmaþ-asti}*
*{ki¤cidaparamapi sàdhanam, yatsàhàyakavirahànna sarve prakà÷ante, ka÷cidevaikaþ pratãyate iti / tathà sukhàdisaüvedanànyapi karaõavanti, kriyàtvàt, saüvedanatvàdvà, råpàdij¤ànavaditi / tadevaü j¤ànakaraõatayàvagatasya manasaþ kathamiva j¤àne kartçtvam ?/ svàtantryalakùaõaü hi tat / tacca svacchandànurodhena sàdhyasiddhyanuguõopakaraõasaüpàdanasàmarthyam ; svasamavetameva và guõàntaraü tantrãkçtya pravçttiþ / karaõatvaü tu paràdhiùñhànàdhãnavyàpàratàråpapàra tantryaniyataü sàdhakatamatvamiti kathamivaikatra manasi parasparaviruddha tadubhayadharmasaübandhaü pratipadyemahi ? / atha tadapi manaþ karaõàntareõa smaraõàdiùu kartçbhàvamanubhavati, tathà sati saüj¤àmàtre vivàdaþ / ya eva hi cakùuràdibhã råpàdin àntarakaraõena ca sukhàdãü÷cetayate, sa evà'tmà / tasminneva cet manaþsaüj¤à nive÷yate, kàmaü nive÷yatàm / na naþ ki¤ciddhãnam / kintu tadà sarvalaukikavyavahàro bàdhyetetyalamanena /}*
*{(iti mana àtmavàdakhaõóanaprakaraõam)}*
*{àha- kimidaü mano nàma ? / nanåktamàntaraü j¤ànakaraõaü dravyamiti / kiü punarasya sàdhanam ? / nanuktaü yugapajj¤ànànutpattirmanaso liïgamiti / uktaü nàma; tathàpi kathaü tattvàntarasiddhiþ ?/ kalpayitvàpi hi tat yugapatsmaraõànutpattyupapattaye 'va÷yà÷rayaõãyameva nimittàntaram / santi hi yugapadasya smartçrnànàrthànubhavabhàvitàþ saüskàràþ / atha ca na sarve smaryante / ki¤cideva kadàcit smaryate / saüskàronmeùahetåpanipàtakramàttathàtvamiti cet, evamapi praõidhànamàtrodbodhanãyasaüskàrasya smçtiyaugapadyamàpadyeta / yàvadanubhåtasakalaviùayasusmårùayà sarvataþ pratyàhçtacetasaþ sàdhàraõyena praõidadhayo 'pi na sarva evàrthàþ smçtimadhirohanti / yadi tu ÷ubhà÷ubharåpatayà smaraõànàmadçùñava÷àvdyavasthà, kramaj¤ànasvàbhàvyàdvà}*
*{àtmanaþ ; tathà sati bahirindriyeùu ca yathà}*
*{yathaü svaviùayasaüprayukteùu tathaiva yugapajj¤ànànutpattirupapadyata iti kçtamindriyàntareõa /}*
*{syànmatam- kàdàcitkasya sukhàderàtmasamavàyino bàhyaviùayàdçùñàdinimittakàraõasyàsamavàyikàraõena bhàvyam / taccàtmamanaþ- sannikarùa iti manodravyasiddhiriti / tadasat / sukhaduþkhàdipårvakàlajanmano 'bhimatànabhimataviùayasaüparkajaj¤ànasyà'tmasamavàyina evàsamavàyikàraõatvàt / tasya ca viùayasaüprayuktendriyasaüprayoga evà'tmasamaveto 'samavàyikàraõam / taddheturapãndriyavyàpàraþ prayatnamadçùñaü cà'tmasamavetamapekùamàõàdàtmendriyasànnikarùàdasamavàyikàraõàt / prayatnasya tu svapårvakùaõavarti kartavyatàj¤ànam / prayatna eva tvadçùñasyàpãti nàtmavi÷eùaguõànàü buddhisukhaduþkhecchàdãnàmasamavàyikàraõasàpekùatayàpi dravyàntaraparikalpanaü nyàyyam /}*
*{yattu-nityadravyavi÷eùaguõasya dravyàntarasaüyoga evàsamavàyikàraõam, pàrthivaparamàõuùvagnisaüyogàdasamavàyikàraõàdråpotpatteriti; tadapi sthavãyaþ / pàrthivaparamàõuùu råpàdayo dahanasaüyogàditi kçto 'vagatam ? / kàryadravye tathà dar÷anàditi cet, iha và tahri kiü na dç÷yate iùñàniùñapràptyavagamànantaraü sukhàdirjàyata iti ?/ dçùñakàraõavyabhicàre hi kàraõàntarànumànàvasaraþ / na cehàsti vyabhicàraþ / ataþ prasiddhakàraõabhàveùveva yatra kàryasamavàyaþ tat samavàyikàraõam, yattu tatpratyàsannaü tadasamavàyi, yadanyat tannimittimiti vyavasthà÷rayaõamucitam / na tvanapekùitàprasiddhadravyàntarasaüyogàbhyupagamena tasyàsamavàyikàraõatvà÷rayaõam / kàraõàntarànupalabdheþ, dçùñànusàràccàõugataråpàdau tathàbhyupagamaþ / iha tu tadviparyayaþ pradàr÷ita eva / evamapi vyàptibalena yadi dravyàntarasaüyogo 'numàtavyaþ, sa tarhi spar÷avaddravyasamaveto bhautika eva copalabdha iti prasiddhadehàdisaüyoga evànumànaparyavasànànna navama}*
*{dravyasiddhiþ /}*
*{athocyeta-bhautikatve hi manasaþ pçthivyàdyanyatamatvena bhavitavyam / taccànumànàntarairvyatirekamàpàdayadbhiþ pratyàsiddham / tathà hi-na pàrthivaü manaþ rasàvagamanimittendriyatvàdrasanàvat / na pàthasãyam, gandhagrahaõanimittondriyatvàk ghràõavat / evamataijasatvàdyapi tattadindriyàgocaragrahaõanimittatayà ÷akyàdhyavasànamityabhautikatvaü manasa iti / tadanupapannam / dharmivi÷eùaviparãtasàdhanàt / rasàvagamanimittendriyatvamapàrthivatvamiva pàthasãyatvamapi samarthayati / evaü sàdhanàntaràõyapi bhåtàntaravyatikeramivà'mãyabhåtabhàvamàpàdayanti / atha ÷abdaspar÷aråparasagandheùu yadguõagràhi yadindriyam, tadeva tadguõakabhåtàrabdham; hanta tarhi tadeva taditarabhåtavyatirekitayàpyavagatamiti na tadavagamakatàmàtreõàbhimatavyatirekasiddhiþ / api ca ÷abdàdiguõàvagamasàdhàraõasàdhanatayà ÷arãramiva pà¤cabhautikam, ekadvitràdimayaü và itarabhåtasaüsçùñamastu manaþ / yathà'mnàyate annamayaü hi somya mana iti / tanna tatprakçtitvapratipàdanaparam, apitu tadadhãnavçttitàmàtrapradar÷anàrtham àpomayaþ pràõaþ ityàdivat / ata evàpavargada÷àyàmapi mano 'nuvçttiþ / dar÷itaü hi tatraivàùñame manasaitàn kàmàn pa÷yan ramate mano 'sya daivaü cakùuriti / tathà parasyà÷ca devatàyàþ so 'nyaü kàmaü manasà dhyàyãteti mahopaniùadi / manasaiva jagatsçùñimiti ca puràõe / ucyate-satyamevam / dravyàntaraparikalpanàto varamevaü và'÷rayaõamityuktam / paramàrthatastu na bhautikam, nàpi navamaü dravyam / kva tarhãdànãü manaþ÷abdaþ ?/ buddhàveva / ata eva hi buddhimàn manasvãti vyapadi÷yate / manaso 'vasthàbhaidà÷ca dràgevàparokùyante kùubhitaü me manaþ, prasannaü me mana iti / evaü ca
manasaþ karaõatayà vyapade÷o buddhyahaïkàrayoriva vçttibhedapradar÷anaparaþ pårveùàmiti /}*
*{ucyate-yadi buddhireva manaþ ; yadi và dravyàntaram; ubhayadhàpi tasya na cetanatvamiti kimanenàpratij¤àtasvaråpavimar÷ena /}*
*{(iti pràsaïgikamanastattvavimar÷aprakaraõam)}*
*{astu tarhi pràõa evà'tmà, tathà sati tadanvayini ÷arãre sàtmakatvapratãtiþ, tadvirahiõi niràtmakatvapratãti÷copapadyeyàtàm / dehàdutkràntirlokàntaragamanaü dehàntarasa¤càra÷copapadyantetaràm,}*
*{gatvarasvàbhàvyàt pràõasya / itarathà paramamahato mahata÷ca spar÷avirahiõaþ parispandànupapatterutkràntigatyàgati÷rutayo bhàktàþ syuþ /}*
*{(iti pràõàtmatvapårvapakùaprakaraõam)}*
*{idamapyasat; vàyutvàdeva bàhyavàyuvat pràõasya caitanyànupapatteþ / vçttihãne 'pyàtmani suùuptau pràõasya vçttimattvàcca / tadvçttyà hi suptasyàpi saptadhàtubhàvenà÷itapãtadravyapariõàmaþ ; ÷vàsapra÷vàsau ca / tanutaratejobannànuviddhaþ kauùñhyamàruto hi pràõaþ / sa ca kaõñhamukhanàsàbhyantare bahi÷ca recitaþ tvacà spç÷yamàno ghañàdiriva sphuñamanàtmatayà cakàsti /}*
atraiva sàdhye sàdhanàntaràõi càha *{utpattimattvà}* dityàdikàrikàdvayena / pàràrthyaü bhrotrkrantaràrthatvam / tacca saïghàtatvàt / bhåtatvambahirindriyagràhyavi÷eùaguõavattvam / etairhetubhiþ ÷arãre cetanabhinnatvaü sàdhyam / nyàyyaiþ-pratij¤àdyavayavapa¤cakàtmakanyàyapratipàdyaråpapa¤cakopapanneþ / varùmaõaþ- ÷arãrasya / citiþ j¤ànam //7//8//
samarthitametàvatà dehasyànàtmatvaü pratyakùànumànàbhyàm / etadvàdhitatvamàha dehe àtmatvaü sàdhayatàü kevalavyatikeriõàm *{evam}* iti / anvayamukhena -anvayavyàptyà / apahçtaviùayatayà-bàdhitasàdhyakatayà, upasthàpayituü-vyavasthàpayitum /
athendriyàtmavàdamupakùipati *{santu tarhã}* ti / dehàtmatvapakùoktàni dåùaõàni
nàtra pakùe prasajyanta ityàha *{na ca tànã}* tyàdivàkyadvayena / bàdhakàbhàvamuktvà sàdhakamapyàha pakùe 'tra *{tavdyàpàre}* ti / j¤ànamindriyadharmaþ, indriyavyàpàraphalatvàt, yavdyàpàraphalaü yat tattanniùñham, yathà snànàdhyayanàdivyàpàraphalaü ÷aucàkùararà÷igrahaõàdi snàtradhyetçsamavetamiti prayogo bodhyaþ / indriyasya vyàpàraþ- arthasannikarùàrthendriyapravçttiþ, arthenendriyasya sannikarùa eva và / hetau dravyabhinnabhàvatve satãti vi÷eùaõaü deyam / tena ghañataddhvaüsànukålavyàpàravato daõóàderghañavattvàdyabhàve 'pi na kùatiþ / indriyàtmatve 'numànamuktvà'ptavàkyamapi saüvàdaråpaü nirdi÷ati *{ata eve}* ti /
indriyàõàmàtmatvaü nirasyati *{tanne}* ti / vikalpàsahatvaü nàma vikalpadharmiõaþ saübhàvitayàvatkoñivikalpena vikalpitayàvatkoñyanyatamakoñisaübandhasyàpyanarhasvaråpatvam / kùodakùamatvàbhàva iti yàvat / pratyakùabàdhàbhàve 'pi yauktikabàdho 'stãndriyàtmatva iti hàrdam / pratyekendriyacaitanyapakùe nànàsvàmika iva gràma ekasminneva dehe nànàcetanàdhiùñànànnityakalahàdi prasajyate iti dåùaõaü hçdi nàdhàya dåùaõàntaramàha *{indriyàntare}* ti / indriyasaïghàtàtmatvapakùe 'pãdaü sàdhàraõam / tadàha *{ata eve}* ti / ata eva - niruktapratisandhànànupapattereva / tàmevopapàdayati *{nahã}* ti / indriyasaïghàto nànubhavità, nàpyanusmartà / tathà hi - saïghàto yadi saüyogo bahutvasaïkhyà và, tarhi guõatvàdeva na j¤àtçtvasaübhavaþ / yadi saüyuktànàü bahånàmeva saïghàtatvena vivakùà, tadàpi na bahånàmindriyàõàü càkùuùà÷rayatà spàr÷anà÷rayatà và / tathà ca draùñuþ spraùñu÷cànyànyatvàduktapratisandhànànupapattireveti bhàvaþ / indriyasaïghàtasyà'tmatve doùàntaramàha *{ekendriye}* ti / saïghàtasya tàvataiva vinaùñatvànniràtmakatvena dehasya maraõaprasaktiriti bhàvaþ / pratyekasaïghàtapakùadvayasàdhàraõaü doùàntaramàha *{indriye}* ti / draùñu÷cakùuùo vinà÷e mayedaü dçùñamiti smçteranupapattiþ / vidyamànasyàdraùñçtvàt / anyadçùñasyànyena smçtyayogàditi bhàvaþ / indriyacaitanye
bàdhakànyuktàni / atha tatsàdhakamanumànaü dåùayati *{na ca tavyadyàpàre}* ti / pàpàderityàdipadena dvaidhãbhàvo 'pi gràhyaþ / tayo÷chettçcchaidyagatatayà ÷astre 'samavetatvàvdyabhicàra iti bhàvaþ / atra vipakùe bàdhakavirahàdaprayojakatvamapi bodhyam / atha satyatapaso vacanaü karaõe kartçtvopacàreõa pravçttamanyaparaü nendriyacaitanye pramàõamityàha *{anyathà ce}* ti / svà÷ramapraviùñavanamçgànveùaõapravçttavyàdhakçtapra÷rottararåpaü satyatapaso vacanam *{draùñu÷cakùuùo nàsti jihvà}* ityàdi / etasminnarthe ÷loko 'yamanugçhãto 'smadgurucaraõaiþ *{yà pa÷yati na sà bråte sà na pa÷yati / dçùñirvakti kathaü vyàdha vàõã và vãkùate katham // }*iti / anena praùñà vyàdha iti gamyate / akathane '÷anàyàpãóitasya vyàdhasya maraõaprasaïgaü, kathane ca ÷araõàgataparityàganibandhanaü mahatpàpaü paryàlocya evaü
vaktoktiþ kçtà maharùiõeti bodhyam /
atha mana àtmatvapakùamupakùipati *{astu tarhã}* ti / *{tadvã}* ti / mano hi pradhànàü sarvendriyaprerakaü ca gamyate pramàõato, vyavahliyate ca tathetyarthaþ / indriyàtmatvapakùoktànàü smçtipratisandhànànupapattinànàtmaprasaïgàdidoùàõàü nàtra pakùe prasaïga ityàha *{upapadyate ce}* tyàdivàkyadvayena /
manasa àtmatvaü dåùayati *{tadapi ne}* ti / *{karaõatvà}* diti sarvatra j¤àne karaõatvànmanaso na tatra kartçtvamà÷rayatvaü saübhavati / mano hi na pratyakùaviùayaþ / kintu yugapajj¤ànànutpattiliïgena sakalaj¤àne karaõavi÷eùatayànumãyate / tasya ca na j¤àtçtvaü cakùuràderiva saübhavatãti bhàvaþ / etadevopapàdayati *{bàhyendriyeùvi}* ti / yatsàhàyakavirahàt-yatsahakàravirahàt / (sahàyasya karma-sàhàyakam) yatsannikarùavirahàditi yàvat / tattadarthagràhakendriyasyeti ÷eùaþ / evaü bàhyàrtheùu yugapajj¤ànànàmanutpattiliïgena sarvendriyasahakàritvenàõubhåtasya manasaþ karaõavi÷eùasyànumànamuktvà àntarasukhàdisàkùàtkàreùu karaõatayàpi manaso 'numànamàha *{tathà sukhàdã}* ti / nanu karaõatayànumitasyaiva manaso j¤ànàdau kartçtvamapyastu làghavà
diti cettatràha *{tadevam}* iti / karaõasya kartçtvaü na saübhavati / karaõatvakartçtvayorvirodhàt svàtantryapàratantryalakùaõayoriti bhàvaþ / kartçtvakaraõatvasvaråpabhedaü vivçõoti *{svàtantrye-}* tyàdinà / kartçtvaü nàma svecchàdhãnasvapravçttikatvaråpasvàtantryaniyataü svecchayaiva sàdhyasiddhyaupayikasàmagrãsaüpàdanasàmarthyam / karaõatvaü ca parecchàprayàtnàdhãnasvavyàpçtãkatvalakùaõapàratantryaniyataü parasya ripsitakriyàniùpattau prakçùñopakàrakatvalakùaõam / na caitayorekatra samàve÷aþ saübhavatãti bhàvaþ / yadyapi cetanasyaikatra kartçtvaü karaõatvaü ca saübhavennàmà'kàrabhedataþ / athàpi manasa÷caitanye dçóhatarapramàõàbhàvàt lokasiddhavyàptyà ca cakùuràdivatparasya cetanasya sukhàdyanubhavakaraõatayaiva siddherna manaso j¤àtçtvam / vastutastu atyantàtãndriyeùvartheùu ÷àstrameva pramàõam / tata÷ca mano vij¤ànamayasya jãvasyopakaraõatayaiva siddhyatãti hàrdam / nanu råpasukhàdibàhyàntarapadàrthànubhaveùu mana eva kartç / àntarasukhàdyanubhave karaõaü tvàntaramanyatkalpyata iti ÷aïkate *{atha tadapi}* ti / pariharati *{tathà satã}* tã / evaü sati asmadiùñasya j¤àtaryantaþ- karaõabhedasya na kàpyanupapattiþ / saüj¤à tu aicchikãti nàrthe vivàda ityarthaþ / j¤àturàtmano manaþsaüj¤àyàü vyavahàravirodhamàha *{kintu}* iti / mana iti nàtmano vyavahàro laukikànàü vaidikànàü ca / ato manaþsaüj¤à'tmani vyavahàravisaüvàdàdapàrtheti bhàvaþ /
athàtra paramàcàryo 'yaü vimar÷akabhåmikàmàsthitaþ prasaïgàt manasastattvavicàraü prakramate *{àhe}* ti / ka÷cidvimar÷aka ityàdiþ / vimar÷a÷càyaü tàrkikàbhimatànàü manaþsàdhakayuktãnàü kùodakùamatvàbhàvapradar÷anàrthaþ / *{kimidam}* iti / kimiti svaråpapra÷naþ / kiüpunariti pramàõapra÷naþ / manasi pramàõamàkùipati *{uktaü nàme}* tyàdinà /yugapajj¤ànànutpattiliïgena dravyàntaramàntaraü karaõaü na siddhyati / adçùñàdisahakàraviraheõaiva yugapajj¤ànànutpattyupapatteriti bhàvaþ / yugapatsmaraõànàmanutpattaye 'dçùñasahakàraviraho 'va÷yameva ÷araõãkaraõãyaþ svãkçte 'pyàntarakaraõa ityàha
*{kalpayitvàpã}* ti / nànàrthànubhavabhàvitàþ-nànàrthànubhavajanitàþ / *{saüskàre}* ti / saüskàrasyonmeùaheturudbodhakaþ / saüskàrodbodhakasamavadhànakramàt smçtãnàmayaugapadyam /udbuddhasaüskàrasyaiva smçtihetutvàt / udbodhasya kramabhàvitvàcceti bhàvaþ / *{evamapã}* ti / praõidhànaü-manaso 'vadhànena cintanam / yeùàmarthasaüskàràõàü sàdhàraõamudbodhakaü praõidhànaü kçtamanubhåtayàvadarthasmçtãcchayaikadaiva tadàpi na yàvadarthasmçtayo yugapat jàyante / tatsatyapi nànàrthasmçtiùu dçùñakàraõe 'dçùñasahakàravirahàdeva na smçtiyaugapadyam, kintu ekasyaivaikadà bhavati smçtiradçùñasahakàràdityeùitavyamiti bhàvaþ / ÷ubhà÷ubharåpatayà-sukhaduþkhajanakatayà / nanvevamapi sukhahetvarthànàü ÷ubhàdçùñabalàdyugapatsmaraõàni syuriti cettatràha *{krame }*ti / kramikaj¤ànabhàktvalakùaõàtmasvabhàvabalàdadçùñasahakàravirahàcca smçtiyaugapadyasyeva bàhyàrthaj¤ànayaugapadyasyàpi pariharaõasaübhavàt nàõubhåtaü manobàhyendriyasahakàri karaõàntaramàntaraü kalpanãyamiti samudità÷ayaþ /
manasi pramàõàntaramupakùipati *{syànmatam}* iti / atra prayogaþ- sukhàdi sàsamavàyihetukaü bhàvakàryatvàtkàryaråpàdivaditi / asamavàyihetu÷ca sukhàdàvàtmamanaþsaüyoga eva, anyasyàsaübhavàditi hçdayam /
àtmetyàdi bàhyetyàdi ca ùaùñhyantaü padadvayaü bahuvrãhivçttaü sukhàdervi÷eùaõam / padadvayena ca sukhàdàvàtmanaþ samavàyikàraõatvamadçùñàdernimittahetutvaü coktam / etannirasyati *{tadasa }*dityàdinà / *{sukhe}* ti / anukålaviùayasya pratikålaviùayasya ca j¤ànasyaivàtmani niyatapårvavçtteþ sukhe duþkhe ca kàraõasya tatràsamavàyihetutvaü yuktam / na tu àtmamanassaüseyogasyàprasiddhasya / tattadviùayasannikçùñendriyàtmasaüyoga eva ca tattajj¤àne 'samavàyikàraõam / kçtisàdhyatàj¤ànameva prayatne tathà cikãrùàdvàrà / kàryatàj¤àne ca smçtiråpe udbuddhasaüskàraþ, anubhavaråpe ca liïgaj¤ànàdi tathà / saüskàre cànubhavaþ tathà / prayatna evàdçùñasyàpyasamavàyihetuþ / idamupalakùaõam / icchàü prati iùñajàtãyatvasyeùñasàdhanatvasya và
j¤ànaü tathà / dveùaü prati càniùñatvasya tatsàdhanatvasya và j¤ànaü tathà / àtmavi÷eùaguõànàü kutràpyasamavàyihetutvaü nàstãti pravàdastu na ÷raddheya iti manudità÷ayaþ / icchàdãnàmityàdipadena dveùaprayatnàdçùñasaüskàràõàü grahaõam / atra viùayendriyasaüyogahetubhåtasyendriyavyàpàrasya prayatnavadàtmasaüyogàsamavàyihetukatvakathanaü prasaïgàt / kutràpi j¤ànàdau àtmaviseùaguõe mano 'pekùà nàstãti hàrdam /
sàdhanàntaraü manasi ÷aïkate *{yattu nitye}* ti / atra prayogaþ- sukhàdirdravyasaüyogàsamavàyihetukaþ kàryatve sati nityadravyavi÷eùaguõatvàt pàkajaparamàõuråpavaditi / dravyàntarasaüyogasya sukhàdau asamavàyihetutvàsaübhavànmanaþsaüyogasyaiva tathàtvena pari÷eùànmanasaþ siddhiriti bhàvaþ / etaddåùayati *{tadapã}* ti / sthavãyaþ- sthålataram / avimç÷yabhàùitamiti yàvat / *{ayaü bhàvaþ-}* anvayavyatirekasahacàradar÷anàdeva hi sarvatra kàraõatvàdhyavasàyaþ / pàrthivàõuråpàdau dahanasaüyogasya hetutvamapi tato dehàvayavàdau råpàdiparàvçtterddaùñatvàddçùñànusàràdeva kalpyate / iha cànukålaj¤ànàdereva sukhàdau hetutvaü dçùñam / samavàyikàraõa àtmani pratyàsannatvàttasyaivàsamavàyihetutvaü ca yuktaü tatreti nàdçùñadravyàntarasaüyogasya tathàtvena kalpanàvasara iti / *{dçùñakàraõe}* ti / dçùñahetorabhàve 'pi kàryotpatterdar÷ane hi kàraõàntarakalpanàvasaraþ / na ca dçùñahetorvyabhicàra ityarthaþ / *{ata}* iti / dçùñahetuùveva tattallakùaõayogena samavàyihetutvàdi vyavasthàpyam / j¤ànàdidçùñahetubhinnasyànapekùitasyàprasiddhasya dravyàntarasaüyogasya hetutvakalpanàyàü tu këptatyàgo 'këptaparikalpanà ca / j¤ànàderasamavàyihetutve bàdhakasyànupalabdheþ tadbhinnatvasyàsamavàyihetulakùaõe nive÷o 'narthaka÷ceti bhàvaþ / *{ihe}* ti/ sukhàdau tu tadviparyayaþ- kàraõàntaropalambharåpaü dçùñàntato vaiùamyaü pràdar÷ãti yàvat / etàvatà pårvoktànumàne 'prayojakatvàvdyàpyatvàsiddhiråktà / vyàptisvãkàre càrthàntaramityàha *{evamapã}* ti/ *{sa tarhã}* ti / tarhã sa ityanvayaþ
/ dçùñànte saþ dravyàntarasaüyogaþ bhautikaþ- bhåtàrabdhaþ bhautikapratiyogika
eva dçùña iti prakçte 'pi bhautikadehàdipratiyogikàtmànuyogikasaüyoga evànumànaparyavasànànna kàõàdàbhimatanavamadravyaråpàbhautikamanaþsiddhipratyà÷etyarthaþ / spar÷avaddravyasamaveta iti nidar÷anàbhipràyeõa / spar÷avannityadravyavi÷eùaguõaü pratyevakàryabhåtaü dravyàntarasaüyogasya hetutvaü dçùñànusàràtkalpyam / na tvaspar÷anityadravyavi÷eùaguõaü pratyapãti vyajyate 'nena / evaü sukhàdàvasamavàyihetutvena dravyàntasaüyogasya sàdhanaü na saübhavatãtyuktam /
atha tatsàdhanàbhyupagame 'pi vivakùitamabhautikaü manastattvàntaraü na setsyatãti prapa¤cayati / tatra ÷aïkà *{athocyete}* ti / pratyàsiddham-pratiùiddham / pàthasãyaü-jalãyam / ÷akyàdhyavasànaü-÷akyani÷cayam / mano na pàrthivaü taijasàdi và rasàvagamanimittendriyatvàdrasanàvat / mano na jalãyaü gandhagràhakendriyatvàdghràõavaditi bhautikatvaniùedhaþ / yugapajj¤ànànutpattiliïgenàõutvena siddherna vibhudravyàntarbhàvaþ / ato navamadravyatvasiddhirmanasa ityabhimànaþ / pariharati *{tadanupapanna}* mityàdinà / *{dharmã}* ti / manasi pakùe 'bhimato yo vi÷eùo 'bhautikatvaråpaþ, tadviparãtasàdhakatvàduktahetunàmityarthaþ / rasagràhakendriyatvaü jalãyatvaü gandhagràhakendriyatvàdi pàrthivatvàdi ca manasaþ sàdhayediti bhàvaþ / atra ÷aïkate *{atha ÷abde}* ti / råpàdiùu madhye gandhamàtragràhakatvaü pàrthivatvasàdhakam / evaü rasamàtragràhakatvàdi ca jalãyatvàdeþ / tathà ca manasaþ pàrthivatvàdisàdhakahetorasiddhiriti bhàvaþ / atrottaraü *{hanta tarhã}* ti / yadbhåtaguõamàtragràhakaü yadindriyaü tadeva bhåtàntaravyatiriktatvena saüpratipannamiti bhåtàntaraguõagràhakatàmàtreõa na tattadbhåtaguõagràhakasya manasaþ tattadbhåtavyatirekasiddhirityarthaþ /
gandhàdyagràhakatvamevàpàrthivàdisàdhakam / tacca manaso 'bhautikànumàne pakùe manasyasiddhamiti bhàvaþ / apàrthivatvàdyanumàne tattadbhåtaguõàgràhakatvamupàdhiriti coktaü bhavati / evamabhautikatvànumànaü pradåùya manaso bhautikatvànumànamupasthàpayati *{api ca ÷abdàdã}* ti / manaþ pà¤cabhautikaü pa¤cabhåtaguõàvagamasàdhanatvàddeha
vaditi prayogaþ / pa¤cabhåtopàdanakatve gauravàjjàtisàïkaryabhãtyà ca pakùàntaramàha *{ekadvã}* ti / dehasyevaikabhautikasya bhåtàntaropaùñabdhatvàdbhåtàntaraguõopalambhasàdhanatvopapattirmanasa iti bhàvaþ / asya pàrthivatve ÷rutimapi saüvàdaråpeõodàharati *{annamayaü hã}* ti / ÷ruterànyaparyaü ÷aïkate *{tanne}* ti / nanu ityàdiþ / tat- nirukta÷rutivacanam / *{tadadhãne}* ti / annarasàpyàyitasyaiva manasaþ saïkalpanàdivyàpàrakùamatayànnamayatvaü ÷råyate 'nnarasaparipoùitatvalakùaõam, vàyuvi÷eùasya pràõasyevàmmayatvaü jalarasàpyàyitatvàditi bhàvaþ / mano 'bhautikatve ÷rutyarthàpattimapyàha *{ata eve}* ti / yadi bhautikaü manaþ, tarhi muktau nànuvarteta dehàdivaditi / muktau mano 'nuvçttau ÷rutimàha *{tatraive}* ti / chàndogya evàùñame prapàñhake / *{annamayaü hã}* ti tu ùaùñhe / muktasya manoyogamuktvà nityamuktasvabhàvasye÷varasyàpi tatra pramàõamudàharati *{tathe}* ti / puràõe-÷rãvaiùõave pa¤cameü'÷e / *{tanne}* tyàdinoktamàkùepamardhàïgãkàreõa pariharati *{ucyate}* iti / satyamityardhàïgãkàre / ÷ruterànyaparye 'bhyupagamaþ / manaso 'tiriktatattvatve 'nupagamaþ / evaü và'÷rayaõam-bhautikatvà÷rayaõaü và / vàkàro 'nàsthàyàm / ata eva svà÷ayaü prakañãkaroti manoviùaye *{paramàrthatastu}* ityàdinà / *{buddhàveve}* ti / buddhàveva manaþ÷abdo vàcakatvena vartata ityarthaþ / muktasye÷varasya ca buddhimattvàdeva samanaskatvavàcoyuktiþ / tayoramanaskatvavacanaü tu karmakçtabuddhivçttiniùedhàbhipràyamiti bhàvaþ / buddhereva manastve laukikavyavahàramuktvà laukikapratyakùamapi pradar÷ayati *{manasaþ }*iti / manaþ prasannamityàdyadhyakùaü
pratyakùabuddhyàlambanameva saübhavati, na tvatãndriyamanogocaramiti bhàvaþ / buddhi÷abdena j¤ànaü vivakùitam / nanu buddherj¤ànasyaiva manastve 'ntaþkaraõatvoktistasya kathaü saïgacchata ityatràha *{evaü ce}* ti / viùayasmçtyàdihetubhåtavyàpàravattvapradar÷anàrthaü buddherantaþkaraõatvavyapade÷aþ, adhyavasàyàdihetuvyàpàravattvapradar÷anàrthaü buddhyàdivyapade÷a iva manaso 'tirekavàde 'pãti bhàvaþ / atra vimar÷akena sukhàdisàkùàtkàrakaraõatvena manaso 'numànaü tàrkikàbhimataü na vimçùñam /
*{ayamatrà÷ayaþ}* - indriyasauùñhavopaghàtayoreva sukhaduþkharåpatvàttayo÷càtãndriyatvànna tatsàkùàtkàrakàraõatayà mano 'numeyam / yadvà j¤ànavi÷eùaråpatvàttayorj¤ànasvayaü- prakà÷atvabalàdeva tatpratibhàsopapattiriti /
*{àhe}* tyàdinà vimar÷akenàtiriktamanoniràse kçte siddhàntãsvà÷ayamàviùkaroti *{ucyata }*ityàdinà / *{apratij¤àte}* ti / manaso 'nàtmatvameva pratij¤àtam-prakçtam / manaþsvaråpatattvavicàrasyàprakçtatvànnàsmàbhiridànãmatiriktamanaþsàdhane pravartyata ityà÷ayaþ / astu và muktànàmã÷varasya ca mano buddhiråpameva / baddhànàü tu mana àhaïkàrika mantaþkaraõaü ÷rutibalàdabhyupagantavyameva / smçtyàdikaraõatayà ca tadabhyupagamàrham / paraü tu tasya na cetanatvaü ÷akyamadhyavasitumiti hàrdam //
pràõàtmavàdamupakùipati *{astu tarhã}* ti / pràõavati dehe jãvatãti, tadrahite ca mçta iti vyavahàràtpràõa eva jãvanakartçtvàjjãva iti bhàvaþ / *{itarathe}* ti / paramamahataþ, amahata÷ca, iti padacchedaþ / amahattvamaõutvam / niþspar÷atvàdàtmani na kriyà vibhutve 'õutve và saübhavatãti bhàvaþ /
pratikùipati vàdamenam *{idamapyasa}* diti / atra prayogatrayam- pràõo nàtmà, suùuptau vyàpàravattvaråpàdàtmavaidharmyàt / pràõo nàtmà, tvàcapratyakùagràhyatvàddhañàdivat / pràõo nàtmà vàyutvàvdyajanapavanavaditi / *{tadvçttyà}* iti / pràõavyàpàrasya bhuktapãtàhàrapariõàmahetutvam *{ahaü vai÷vànaro bhåtvà pràõinàü dehamàsthitaþ / pràõàpànasamàyuktaþ pacàmyannaü caturvidham   }*// iti gãtàsmçtisiddham / *{tanutare}* ti / alpatarapçthivãjalatejoü÷ottambhito jañharagato vàyuvi÷eùaþ pràõa ityarthaþ /
*{ki¤ca-nirasto dehacaitanyapratiùedhaprakàrataþ /}*
*{pràõàtmavàdo na pçthak prayojayati dåùaõam //9//}*
*{avibhutvenàsyà'tmanaþ spar÷avirahiõo 'pi prayatnàdçùñapreraõànuguõyena manasa ivotkràntigatyàdayo yujyanta iti na tannirde÷ànàmamuravyàrthatà / parimàõaniråpaõe 'pyetadbhaviùyatãtyalamadhunà /}*
*{(iti pràõàtmavàdaniràsaprakaraõam)}*
*{bhavatu tarhã saüvidevà'tmà, ajaóatvàt / jaóatvapratibaddhaü hyanàtbhyaü ghañàdiùu dçùñam / jaóatvaü ca saüvido nivartamànaü tadapi nivartayati / ajaóatvaü ca saüvidaþ sattayaiva prakà÷amànatvàt / nahisatã saüviddhañàdirivàprakà÷amànàvatiùñhate, yena paràyattasiddhiràsthãyeta /}*
*{(iti saüvidàtmatvapakùopasthàpanam)}*
*{syànmatam-jàtàyàmapi saüvidi viùayamàtraü prathate / na khalunãlamidamiti pratiyantaþ tadaivànãlamanidaüråpamapi saüvedanaü pratãmaþ / ataþ svaråpasatyaiva saüvidà indriyasannikarùeõeva viùayaþ prakà÷yate / tata÷ca tadgatàgantukaprakà÷àti÷ayadar÷anena pa÷càt saüvidanumàsyate iti /}*
*{(iti saüvidanumeyatvapakùeõa tadajaóatvàkùepaþ)}*
*{tanna / j¤ànavyatirekiõor'thadharmasya prakà÷asya nipuõamapi nirãkùamàõànàü råpàdivadanupalabdheþ / ubhayàbhyupetasaüvidaiva sakalavyavahàropapattau ca tatkalpanànupapatteþ / vittiveditçpratibhàsa÷ånyàyàü ca viùayavittàvabhyupagamyamànàyàü ghañastàvadayam, ahaü tu jànàmi na veti, na j¤àyate iti ca kadàcitpratibhàsaþ syàt / nacaivamasti / atãtànàgataviùayagrahaõasmaraõeùu vyàhàravyavahàrayorabhàve, bhàve 'pi, tataþ pràgeva viditatvapratãteþ nànumànikã tatra viùaya(prakà÷a)siddhiþ, nataràü tatpårvikà tatra buddhisiddhiþ / tathàhi- kenacitpreritaþ praõidhàya smçtvànantarameva prativadati smçtamadya mayeti / na càya}*
*{meva vyàhàrastatra liïgam; tatpårvakatvàt, anyonyà÷rayaõàpatte÷ca / svavyàhàreõa svaj¤ànànumànaü ka iva nirapatrapaþ pratijànãta? /}*
*{(iti saüvidanumeyatvaniràsaþ)}*
*{anyacca-yatsaübandhàdarthàntare yo vyavahàraþ dharmabhedo và, sa tasminnupalabhyamànastatsvaråpaprayuktaþ; na tu tatsaübandhanibandhanaþ / yathà sattàsaübandhàt pçthivyàdiùu sadvyavahàraþ,råpasaübandhàcca càkùuùatvaü sattàyàü råpe ca / evaü saüvitsaübandhàtpravartamàno ghañàdiùu prakà÷ata iti vyavahàraþ prakà÷amànatvaü và dharmaþ saüvidi tu paridç÷yamàno na saüvitsaübandhàpekùaþ, api tu tatsvaråpaprayukta iti svayaüprakà÷atvàt saivà'tmeti / ki¤ca yo 'pi saüvido 'nyaü saüveditàramabhyupagacchati, abhyupagacchatyevàsau saüvidam / nahyasatyàmeva saüvidi saüvettãtyupapadyate / evaü cet, ubhayavàdisaüpratipannatayà saiva varaü veditrã bhavatu; kimanyena kalpitena? /}*
*{(iti saüvidaþ svayamprakà÷atvàtmatvasàdhanam)}*
*{nanu ahaü jànàmãti j¤ànàtiriktastadà÷rayabhåto 'yamàtmà pratãyate / satyam}* ; *{sa tu vikalparåpatayà sàkùàtpratyakùa iti na ÷akyaþ saü÷rayitum / bhedaj¤ànasiddhavatkàreõa pçthagvastutayà gçhãtàvyabhicàreõa sahopalambhaniyamena, aprakà÷àtmana÷ca svabhàvavirodhàdeva prakà÷àyogàt, prakà÷asvàbhàvye ca saüvedanatvamityàdinà và prakà÷àtmano 'hamityaü÷asya tattvameva durupagamam / gràhyavikalpapratyuddhàre 'pyeùa eva prakàraþ / ato vàsanàbhidhànasamanantarapratyayasàmarthyàdanàdyavidyàva÷àcca samàropitàvàstavagràhyagràhakavikalpollekhinã svayaüprakà÷à saüvideva paramàrthasatã / saivà'tmeti saugatàþ prakañàþ pracchannà÷ca /}*
*{yathà'huþ prakañàþ- "}* *{avibhàgo 'pi buddhyàtmà viparyàsitadar÷anaiþ / gràhyagràhakasaüvittibhedavàniva lakùyate}* *{" //iti //}*
*{yathà và pracchannàþ- "}* *{÷uddhaü tattvaü prapa¤casya na heturanivçttitaþ / j¤àtçj¤eyavibhàgasya màyaiva jananã tataþ}* *{" //iti //}*
*{(iti saüvidàtmatvapårvapakùaprakaraõam)}*
*{atràha-kùaõabhaïginã prativiùayamanyànyà ca saüviccakàsti / saiva cedàtmà, pårvedyurdçùñamaparedyurahamidamadar÷amiti kathamiva pratyabhijànãyàt ? / na ca nãràlambanapratibhàbhedamàtratayeha samàdheyam niràlambanatvapratij¤àyàþ pratyakùàdisaka}*
*{lapratãtibàdhitaviùayatvàt / sàdhanasya ca sàlambanatve tadavi÷eùàda÷eùa÷emuùãõàü tathàtvàpatteþ; niràlambanatve ca sàdhanàbhàvàdeva sàdhyàsiddheþ / prapa¤cita÷ca pårvottaramãmàüsàbhàgayorniràlambanatvapratiùedhaþ ; yathàrtharavyàtisamarthanena ca ÷àstra iti na vyàvarõyate /}*
*{ata eva na santànà÷rayaõenàpi pratyabhij¤opapàdanaü sàdhãyaþ / vij¤ànakùaõavyatiriktasya sthàyino 'nusandhàyinaþ santànasyàbhyupagame svasiddhàntatyàgaþ, parasiddhàntàbhyupagama÷ca / anabhyupagame pratyabhij¤ànupapattiþ / na hyanyenànubhåte 'nyasya pratisandhànasaübhavaþ / na ca susadç÷atayà bhedàgrahaõena pradãpàdàviva pramàtari pratyabhij¤àbhràntiþ / yujyate hi tatraikasyaiva pårvàparavyaktidar÷inaþ tulyasaüsthànatayà vyaktãnàü bhedamaviduùaþ tathà bhramaþ / iha tu saüvidvyaktayaþ parasparavàrtànabhij¤à niranvayavinà÷inya÷ca sugatamata iti na tàsvekatvabhramasyà'÷rayatà viùayatà và saübhavinã / na ca susadç÷atve 'pi anyena kçtamàtmakçtatayànyo 'nusandhàtumalamityàgamàpàyisaüvitsantànà÷rayaþ pratyabhij¤ànakùaõasthàyã cetano 'bhyupagantavyaþ /}*
*{(iti kùaõikavij¤ànàtmavàdaniràsaprakaraõam)}*
*{ka÷cidàha-na saüvidanityà, pràgabhàvàdyasiddheþ / tadasiddhi÷ca tasyàþ svataþsiddhatvàt / nahi svataþsiddhasya pràgabhàvàdayaþ svato 'nyato và}*
*{siddhyanti / svayaü hi svàbhàvamavagamayat sadvà asadvà sàdhayet / sattve 'bhàv eva nàstãti kathaü sàdhayet ? / asattvàdeva sàdhakasya pakùàntare nataràü sàdhakatvamiti na svataþ tàvattatsiddhiþ / nàpyanyataþ ; ananyagocaratvàdanu- bhåteþ / anubhàvyatve ca ghañàdivadananubhåtitvaprasaïgàt / ataþ sà na jàyate / janmàbhàvàdevetare 'pi bhàvavikàràþ niràkàryàþ, tatpratibaddhatvàtteùàm / ata eva nànàtvamapi saüvidi pratyuktam ; utpattimattvavyàpakanivçttyà tadvyàpyabhåtanànàtvasyàpi nivçttisiddheþ / nahyajaü vibhàgyasti / cetyatvàcca bhedetaretaràbhàvàdayo na taddharmàþ, råpàdivat / ato 'syà na meyaþ ka÷cidapi dharmo 'sti / ato nirdhåtanikhilabhedavikalpanirdharmaprakà÷amàtraikarasà kåñasthanityà saüvidevà'tmà paramàtmà ca / yathà'ha "}* *{yànubhåtirajàmeyànantàtmà}* *{" iti / saiva ca vedàntavàkyatàtparyabhåmiriti}*
*{teùàü bhàùà / yathà'ha tadvàrtikakàraþ- "}* *{paràgarthaprameyeùu yà phalatvena saümatà / saüvit saivaiha meyor'tho vedàntoktipramàõataþ   // apràmàõyaprasakti÷ca syàdito 'nyàrthakalpane / vedàntànàmatastasmànnànyamarthaü prakalpayet}* *{" //iti //}*
*{(iti nirvi÷eùanityavij¤ànàtmatvamatopapàdanaprakaraõam)}*
*{tadidamalaukikamavaidikaü ca dar÷anamityàtmavidaþ / tathàhisaüviditi svà÷rayaü prati sattayaiva kasyacitprakà÷ana÷ãlo j¤ànàvagatyanubhåtyàdipadaparyàyanàmà sakarmakaþ saüvedituràtmano dharmaþ prasiddhaþ / tathaiva hi sarvapràõabhçtpratyàtmasiddho 'yamanubhavaþ 'ahamidaü saüvedmã'ti / tasyàsyotpattisthitinirodhà÷ca sukhaduþkhàderiva pratyakùàþ prakà÷ante / svàpamadamårcchàda÷àsu ca yogyànupalambhaniràkçtaþ tatsadbhàvo nàbhyupagamamarhati / yadi hi tàsvapi da÷àsu saüvedanamavartiùyata, tataþ prabodhasamaye 'nusamadhàsyata / na cànusandhãyate / ata eva hi 'iyantaü kàlaü na ki¤cidahamaj¤àsiùa'miti prabuddhaþ pratyavamç÷ati /}*
*{yàvadanubhåtapadàrthasmaraõaniyamàbhàve 'pi saüskàravicchedanimittapràyaõàdiprabalahetuvirahe 'pi nityavadasmaraõamanubhavàbhàvameva sàdhayati / na ca satyapi saüvitprakà÷e viùayàvacchedavirahàdahaïkàragocaràpàyàdvà tatsmçtyanudayaþ ; arthàntaràbhàvasya tadagrahaõasya càrthàntaraprakà÷aprayuktakàryapratibandhakatvàyogàt / tritayàvabhàse 'pi yathàsvamavabhàsànàü svagocarasmaraõahetutvàt / naca pratyabhij¤àbalalabdhasthemàhamarthaþ svàpàdida÷àsu nidhanamupagata iti ÷akyo 'bhidhàtum / ata eva hi 'iyantaü kàlamahasvàpsa'miti prabodhe paràmar÷aþ / naca nirviùayà nirà÷rayà và saüvinnàma kàcit saübhavati, atyantànupalabdheþ / saübandhi÷abdà÷ca saüvidanubhåtij¤ànaprakà÷àdi÷abdà iti ÷abdàrthavidaþ}*
*{/ na hyakarmakasya jànàtyàderakartçkasya và prayogo loke vede và /}*
*{yattu svataþsiddhasya sattve tadvirodhàdeva pràgabhàvàdeþ tadànãmavasthànàsaübhavànna tataþ siddhiriti, tadatisthavãyaþ / nahi saüvidàsvakàlavartina evàrthàþ siddhyantãtyasti niyamaþ / atãtànàgatayorasaüvedyatvaprasaïgàt / atha saüvitpràgabhàvàdeþ siddhyataþ tatsamakàlatayà bhavitavyamiti; kimevaü kvaciddçùñam ? hantaivaü}*
*{sati tatsiddherna pràgabhàvàdyasiddhiþ / tatpràgabhàvaþ tatsamakàla ityunmattavacaþ / aindriyikapratyakùasvabhàvo hyayaü svasamakàlapadàrthaprakà÷akatvaü nàma / na j¤ànamàtrasya, pramàõamàtrasya và / etena tadapi paràkçtam- "}* *{mànaü svayaüprakà÷atvàtsvataþsaccetsadàstyataþ / tanmeyaü ca sadàstyeva mànaü meyayugeva hi}* *{" //iti / nahi mànasya svasattàkàler'thàvinàbhàvo meyayogaþ / kintu yadde÷akàlàdimattayà meyamavabhàsate tàdç÷atadråpamithyàtvavirodhitvam / ata eva 'smçtirnabàhyaviùayà, naùñe 'pyarthe smçtidar÷anà'dityapi pralàpaþ /}*
*{atha saüvitpràgabhàvàderavartamànatayà na pratyakùatvam / liïgàdyabhàvàcca na pramàõàntarataþ siddhiriti / yadyevam, akàraõaü tarhi svataþsiddhatvaü pràga}*
*{bhàvàdyasiddheþ / pramàõàbhàva eva hãdànãü vàcyaþ / na ca tadabhàvaþ ÷akyo 'bhidhàtumityuktameva / yogyànupalabdhyaivàbhàvasya samarthitatvàt /}*
*{apica pratyakùasaüvit svasattàkàle svaviùayasya sadbhàvaü sàdhayantã yattasya na sarvadà sattàü sàdhayati, tadavasãyate ahamidànãmevàsmi nànyadeti kàlavi÷eùàvacchinnaiva sà cakàstãti / itarathà ghañàderapi nityatvaprasaïgàt / evamanumànàdisaüvido 'pi / naca pratyakùànumànàdibheda÷ånyà nirviùayà nirà÷rayà dhãþ saübhavatãtyuktameva /}*
*{na cànyàviùayatvàt saüvido 'nyataþ tatpràgabhàvàdyasiddhiþ / aj¤àsiùamiti pràktanasaüvido 'dyatanadhiyà viùayãkriyamàõatvàt / pratikålànuviùayaniyatahànopàdànàdiliïgàvagamyatvàcca parasaüvidaþ / tadanabhyupagame ca ÷abdàrthagrahaõàsaübhavena vaidikalaukika samastavyavahàràbhàvaprasaïgaþ / guråpasarpaõàdyanupapatti÷ca ; j¤ànavattvena tasyàpratãteþ /}*
*{na cànyaviùayatve 'nanubhåtitvam / svà÷rayasya svasattayaiva prakà÷amànatvaü, svaviùayasàdhanatvaü và hyanubhåtitvam / te ca saüvidantara viùayabhàve 'pi svànubhavasiddhe na bhra÷yata iti kathamananubhåtitva prasaïgaþ? / ghañàdestu tathàsvàbhàvyàbhàvàdevànanubhåtitvaü, nànubhàvyatvàt / api cànanubhàvyatve 'pi samànaþ tatprasaïgaþ, gaganakusumavat / na càtmano 'nubhåtitvam, anubhavitçtvàt / nàpyasàvananubhàvyaþ,}*
*{anubhavasyeva svataþsiddhyato 'pyasya svaparasaüvedyatvàbhyupagamàt / vedyatve 'nàtmatvàpàdanamavedyatve 'pi samànaü pårvavat / yadi tu gaganakusumasyàsattvamevànàtmatvànanubhåtitvaprayojakamàsthãyeta; àsthãyatàü tarhã ghañàderapi asaüvidà÷rayatvàj¤ànàvirodhitvayoreva tatprayojakatvam / atha te api viùayatve syàtàmiti cet, aviùayatve 'pi tathaivetyalamapratiùñhitakçtarkàpahasanena /}*
*{yadapi jananavirahàdanubhåtervikàràntaranirasanam, vyabhicarati tadapi pràgabhàve / janmàbhàve 'pi tasya vinà÷adar÷anàt / bhàvavi÷eùaõopàdàne 'pi bhavadabhimatàvidyayànaikàntyam / sà hyanàdirapi vividhavikàravatã vinà÷avatã ca tattvaj¤ànodayàt / aparamàrthàstadvikàràþ santãti cet, paramàrthà÷ca te kiü vikàràþ santi?, janmavanto và paramàrthàþ; yena pàramàrthyena vi÷eùaõaü sàdhyasya sàdhanasya vàr'thavattàma÷nuvãta / tathàca sati sàdhu samarthitaü tarkaku÷alenetyamanena /}*
*{yadapi nahyajaü vibhàgyastãti; tadapi na; ajasyaivàtmano dehendriyàdibhyo vibhàgasya samarthitatvàt / anàditvenàbhyupagatasyàj¤ànasyà'tmano vyatiriktatayàva÷yà÷rayaõãyatvàt / aparamàrthaþ sa vibhàga iti cet, paramàrthabhedaþ kiü janmapratibaddhaþ kvaciddçùñaþ? nirbàdhapratãtisiddha÷ca dçgdç÷yabhedaþ paramàrtha evetyanantaramevopapàdayiùyàmaþ /}*
*{yadapi nàsyà meyo dharmo 'pyasti; cetyànàü na ciddharmatvamiti ca; tadapi ÷àstrànumànàdipramàõasiddhaiþ svayaüprakà÷atvanityatvàdidharmaiþ svayamabhyupagatairanaikàntikam / na ca te citimàtramiti vàcyam; tatsiddhàvapi teùu}*
*{vimatidar÷anàt / abhyupagamyaiva hi saüvidaü tadanumeyatvakùaõikatvàdi pratijànate vàdinaþ / svaråpabhedàcca / svà÷rayaü prati sattayaiva kasyacit prakà÷anaü hi saüvedanam / svayaüprakà÷atà tu sattayaivà'tmane prakà÷amànatà / prakà÷a÷ca cidacida÷eùapadàrthasàdhàraõo dharma iti saüvitsiddhàveva sàdhitam / tadanabhyupagame tu vyavahàrànuguõyavacanaþ prakà÷a÷abdaþ / nityatà tu sarvakàlavartamànatà / ekasaïkhyàvaccheda ekatvamiti / naca jaóatvakàlade÷anànàtvàdyavaccheda- ÷ånyatàråpatvàtteùàü na yathoktadoùa iti yuktam / tathàbhåtairapi taiþ citidharmabhåtairanaikàntyasyàparihàryatvàt / saüvidi ca niùedhyatvàbhimataja}*
*{óatvànityatvanànàtvàdiviråddhavividhadharmàbhàve niùedhoktiruktimàtrameva / cetyaü càj¤ànamàtmani dçùñamiùñaü ca bhavatàm / api càsyà iti ùaùñhyànubhåteþ saübandhamabhidhàya nirdharmatvaü pratij¤àyamànaü vandhyàtvamiva jananyà viruddhàrthamàpadyeta /}*
pràõàtmavàde dehàtmavàdadåùaõajàtamatidi÷annàha nirasta iti / anirasto 'dåùito hi pratipakùitayàvasthitaþ pràõàtmavàdaþ niràsakayuktayantaràpàdana- prayojakãbhàvamàpadyeta / na tu dehàtmavàdadåùaõaireva dåùito 'satpràya iti bhàvaþ //9//
àtmano gatyanupapattiü pariharati *{avibhutvene}* ti / vibhutve gatirnopapadyeteti yuktam / aõutve tu manasa iva niþspar÷asyàpi gatiràtmana upapadyata eva / na ca spar÷asya gatau hetutvaü prayatnàdçùñàdipreraõamantareti bhàvaþ / *{parimàõe}* ti / etadàtmano gatimattvamàtmanaþ parimàõaniråpaõaprakaraõe 'pi niråpitaü bhaviùyatãti adhunaitàvatà gatimattvavarõanenàlamityarthaþ / alamamuneti pàñhàntaram /
atra saüvidàtmavàdã samuttiùñhate *{bhavatu tarhã}* ti / saüvidàtmà, ajaóatvàditi prayogaþ / vyatirekavyàptimàha *{jaóatve}* ti / pratibaddhaü-vyàpyam / anàtmyam-anàtmatvam / àtmano bhàva àtmyaü tasyàbhàva iti vyutpatteþ / vyatirekopanayanigamane àha *{jaóatvaü ce}* ti / tadapi-anàtmyamapi / vyàpakanivçttervyàpyanivçttyàkùepakatvàt vyàpaka jaóatvanivçttyà vyàpyànàtmyanivçttiþ siddhyatãti bhàvaþ / ajaóatvahetorasiddhiü pariharati *{ajaóatvaü ce}* ti / svasattàmàtrataþ prakà÷amànatvàt paràyattaprakà÷atvalakùaõajaóatvàbhàva iti bhàvaþ / *{nahã}* ti / paràyattasiddhiþ-paràdhãnaprakà÷à / jaóeti yàvat /
atra saüvidanumeyatvavàdinàü bhàññànàü matamanuvadati *{syànmatam}* iti / *{viùayamàtram}* iti / na hi nãlo 'yaü ghaña iti j¤àne j¤ànasya viùayatvaü saübhavati pañàderiveti bhàvaþ / nanu ghañamahaü jànàmãti j¤ànaprakà÷astarhi katham ? tatràha
*{tata÷ce}* ti / tataþ pa÷càccetyanvayaþ / castvarthe / *{ayaü bhàvaþ- }*j¤ànàdviùaye j¤àtatà nàma dharmo jàyate / sa eva prakà÷a ityucyate / sa eva j¤ànakçtor'thasyàti÷ayo nàma / sa ca pratyakùo j¤àtuþ / tena càrthaprakà÷aråpaliïgenàtmani taddhetuü j¤ànamanuminoti / ànumànikaj¤ànàlambana÷ca ghañamahaü jànàmãti niruktapratyayaþ / anumànaprakàra÷ca iyaü ghañatvaprakàrakaj¤àtatà ghañatvaprakàrakaj¤ànajanyà tathà vidhaj¤àtatàtvàditi / taddharmaprakàrakaj¤ànaj¤àtatayoþ
kàryakàraõabhàvàcca vyàptisiddhiþ /
etadbhàññamataü pratikùipati *{tanne}* ti / *{j¤àne}* ti / j¤ànaviùayatà hi j¤àtatà / tadviùayatayàr'thasaübaddhaj¤ànavyatiriktatayà viùayadharmasyàti÷ayavi÷eùasyàsiddhiþ / mama ghañaj¤ànaü jàtam, j¤àto mayà ghaña iti pratãtyordharmidharmabhàvavyatyàsamantaràr'thabhedasyànànubhàvikatvàditi bhàvaþ / pratyakùàsiddhimuktvà j¤àtatàråpàtiriktaprakà÷e kalpanàsiddhimàha *{ubhaye}* ti / j¤ànaviùayatayaivàrthe j¤àtavyavahàropapattestadanupapattilakùaõaü j¤àtatàyàmatiriktàyàü kalpakamasiddhamiti bhàvaþ / arthaj¤àneùu j¤ànasya j¤àturahamarthasyàtmana÷ca niyataü bhànamiti pràbhàkaraprakriyayà samarthayati *{vittã}* ti / j¤ànaj¤àtranavagàhinyàü j¤eyapratãtàvupagatàyàü jàte 'pi ghañaj¤àne 'haü tajj¤ànavàn na veti saü÷ayaþ, tajj¤ànàbhàvavànahamityàdiviparãtani÷caya÷ca kadàcidbhavet,svasya j¤ànavattvenàpratibhàsàt / tantritayaviùayakatvaü j¤ànasyaùitavyamiti bhàvaþ / tathàca svaprakà÷atvasiddherj¤ànasya tata eva viùayavyavahàravat j¤àtatàvyavahàro 'pi ghañata iti nàrthàntaraj¤àtatàkalpanàvasara iti hàrdam / athàtãtànàgateùvartheùu j¤àtatàyà utpattyasaübhavàttatra j¤ànenaiva j¤àtatàpratãtirupapàdyà, samaiva ceyaü rãtiþ pratyakùe 'pãtyà÷ayenà'ha *{atãte}* ti / atra grahaõamanumànàdilakùaõam / vyàhàraþ-÷abdo vyavahàraþ/ vyavahàraþ kàyikohànopàdànàdiþ / ubhau viditatvapratãtimålàvatra gràhyau / viditapratãtimålayostayoþ sadbhàve 'sadbhàve và viditatvavyavahàràtpårvameva viditatvapratãtestanmålabhåtàyà udaya iti na tatra vyàhàraliïgena viditatvamanumàya tato vedanànumà
nam / kintu svayaüprakà÷avedanabalàdeva viditatvapratãtiþ atha ca tanmålavyavahàra iti bhàvaþ / *{ànumànikã tatra}*
*{viùayasiddhi}* riti kvacitpàñhe 'yamarthaþ-viùayasya siddhiþ prakà÷aråpànumànapramàõapratipanneti / *{viùayaprakà÷asiddhi}* riti pàñhe tu anumànapramàõajanità viùayaprakà÷ànumitirityarthaþ / vyavahàràtpårvameva j¤àtatvapratãtiü smçtisthale udàharati *{kenaci}* diti / smaraõenaivàrthasya smçtatvamavabuddhya vyàharati *{smçtamadya maye}* ti / yadi laiïgikã smçtatvapratãtiþ, tarhyanenaiva vyàhàreõa liïgena svasyàrthe smçtatvapratãtirànumànikãti vàcyam / tatra cànyonyà÷rayaõaü prasajyate / smçtatvapratãtyà tadvyavahàraþ, tenaiva ca sà svasyeti / tathà ca j¤ànasvaprakà÷atvanibandhanaiva j¤àtatvapratãtireùñavyeti bhàvaþ / *{svavyàhàreõaive}* ti / nirapatrapa iva ka ityanvayaþ / nirapatrapaþ-nirlajjaþ / svavyàhàreõa-ahaü
jànàmãti svaniùñhaj¤ànavyavahàreõa, svaj¤ànànumànam-svaniùñhaj¤ànapratãtiü laiïgikãm / vyavahàre vyavahartavyaj¤ànasya hetutvàt svakãyaj¤ànavyavahàreõaiva svasya svakãyaj¤ànànumànamiti pratij¤ànupapannàtyantamiti yàvat / parakãyena paràtmano j¤ànavyavahàreõa tadanyasya paràtmaniùñhaj¤ànànumànasaübhavàt *{svavyàhàreõa svaj¤ànànumànam}* iti nirdiùñam / evaü j¤àtatàyà asiddhiþ; j¤àta iti pratãtivyavahàrayoþ svaprakà÷aj¤ànata evopapatteþ / j¤ànasya svaprakà÷atvaü cajàte j¤àne svàtmani j¤ànasaü÷ayaj¤ànàbhàvani÷cayànudayabalàt ni÷ceyamiti varõitam /
idànãmabhyupagamyàpi viùayaniùñhaü dharmàntaraü prakà÷aü tadavaùñambhenaiva j¤ànasya svayaüprakà÷atvaü samarthayati prakà÷ànumeyaj¤ànavàdaniràsàrtham *{anya÷ce}* tyàdinà / atra prayogadvayam-anubhåtirananyàdhãnataddharmà svasaübandhàdarthàntare taddharmahetutvàt yathà råpam, taddhi svasaübandhàddhàñàdau càkùuùatve hetuþ svasmin råpàntarànapekùataddharmavat; anubhåtiþ ananyàdhãnasvavyavahàrà svasaübandhàdarthàntare vyavahàrahetutvàt / yathà sattà / sà hi svasaübandhàddhañàdau saditi vyavahàrahetuþ svãyasadvyavahàre sattàntarà
napekùà iti / àdyaþ prayogo 'tra j¤àtatàråpaü dharmàntaramabhyupetya, dvitãyastu tadanupagamena / hetusàdhyaniùkarùaþ ÷rutaprakà÷ikàdito 'nusandheyaþ / anena j¤ànaniùñhaprakà÷asya j¤ànàntarànapekùatvasiddhyà j¤ànasya svayaüprakà÷atvopapattiþ / tathà ca tasyaivàtmatvamityàha *{svayaüprakà÷atvà}* diti / atredamàkåtam-àtmanaþ svayaüprakà÷atvaü tàvat *{atràyaü puruùaþ svaya¤jyotirbhavatã}* tyàdi÷rutisiddham / j¤ànasya svayaüprakà÷atvaü ca niruktànumànataþ / atastasyaivàtmatvaü nyàyyamiti / saüvida àtmatve làghavamapyàha *{kiü ce}* ti / veditrã-j¤àtçråpà àtmeti yàvat / *{bhavatvi}* ti loñå kàmacàràbhyanuj¤àyàm / itipadamanuùa¤janãyam / saüvida eva prakàmamàtmatvamityabhyanuj¤ànaü ÷reùñhamityarthaþ /
saüvida àtmatve bàdhakamà÷aïkate *{nanvaham}* iti / pràdhànyàdahamarthasyaivàtmatvaü pratãyate, natu dharmatayà bhàsamànàyàþ saüvida iti bhàvaþ / ardhàïgãkàreõa pariharati *{satyam}* iti / j¤àtçtvapratãtàvupagamaþ / tatpràmàõye 'nupagamaþ / tadapràmàõye hetumàha *{sa tu}* iti / j¤àtà tu bhedaråpatayà nasàkùàt pratyakùapramàõasiddhaþ, kintu bhràntisiddhaþ / svalakùaõavastumàtràvagàhi nirvikalpakameva hi pramàõam / dharmadharmibhàvàdikalpitabhedàvagàhi savikalpakaü tu
bhramalakùaõamati hàrdam / j¤àtçbhedapratãteþ yauktikabàdhamapyàha *{bhedaj¤àne}* ti / siddhavatkàreõetyasyàgre 'pãti yojyam / *{apçthagvastutaye}* ti pàñhaþ saübhàvyate / và aprakà÷àtmana iti padacchedaþ / tathà càyamarthaþ-bhedaj¤ànasiddhavatkàreõàpi-kvacidbhedaj¤ànasya pràmàõyopagamenàpi / saüvedanànàü bhedasya saugataiþ tattvataþ iùyamàõatvàt / apçthagvastutayà-abhinnavastutvena sàdhyena, gçhãtàvyabhicàreõa-gçhãtavyàptikena, sahopalambhaniyamena-j¤ànaj¤àtroþ mahopambhaniyamaråpahetunà, j¤àturaprakà÷asvabhàvatve prakà÷àyogaþ svabhàvavirodhàdeva, prakà÷asvabhàvatve ca saüvedanatvamevetyàdinà và saüvidabhedasàdhakena saüvidbhedavàdhakena hetunà aprakà÷àtmanaþ saüvidbhinnasya j¤àturahamarthasyàtmanaþ tattvaü-svaråpaü durupagamam-upagantuma÷akyamityarthaþ / tçtãyàntadvayaü durupagamamityanenànvitam / j¤àtà saüvidabhinnaþ saüvidà sahaivopalabhyamànatvàt prakà÷asvabhàvatvàdvà iti prayogo 'tra bodhyaþ / yadvà pçthagvastutayenatvàt syàtpàñhaþ / avyabhicàraniråpakasyàbhedaråpasàdhyasyopasthitistvarthàt / prakà÷àtmana ityeva càstu padacchedaþ / sahopalambhaniyamena, prakà÷asvàbhàvye ca saüvedanatvamityàdinà và hetunà prakà÷àtmanaþ saüvidabhinnasya siddhyata àtmanaþ, bhedaj¤ànasiddhavatkàreõa-bhàdaj¤ànapràmàõyasiddhavadaïgãkaraõena, pçthagvastutayà-saüvidbhinnatvena tattvam astitvaü, durupagamamityarthaþ / nirukprakàraü gràhakabhedaniràsahetuü gràhyabhedaniràse 'pyatidi÷ati *{gràhye}* ti / sahopalambhaniyamàt prakà÷asvabhàvye ca saüvedanatvamityàdito và saüvidabhinnatvaü nãlàderviùayasyeti
j¤ànabhinnatvena nãlàdyarthabhedasyàpyasattvamityarthaþ / nanu gràhyagràhakayoþ saüvidabhede j¤àtçj¤eyabhedànàü j¤ànatobhedenàvabhàsaþ kathamityatràha *{ata}* iti / doùamålogràhyagràhakabhedàvabhàso mithyà;
saüvidàbhàsamàtraü satyamiti bhàvaþ / tatra vàsanà doùa iti prakañànàü saugatànàü yogàcàràõàü pakùaþ / anàdyavidyà doùa iti pracchannànàü màyàvàdinàm / gràhyagràhakavikalpaþ-j¤eyaj¤àtçbhedaþ j¤ànaviùayatvaj¤ànà÷rayatvalakùaõaþ /
uktàrthe prakañànàü saugatànàü saümatiü pradar÷ayati *{avibhogo 'pã}* ti / buddhirevà'tmà / sà ca nirbhedàpi bhràntij¤ànaiþ nãlabhedàdigràhyabhedacaitramaitràdigràhaka bheda- pratyakùatvànumànatvàdilakùaõaj¤ànabhedavatãva pratãyata iti kàrikàrthaþ / màyinàü saümatimupadar÷ayati *{÷uddham}* iti / bheda prapa¤casya ÷uddhaü tattvaü nopàdànam / tathà sati paramàrthatvàpattyànivçttiprasaïgàt / tatastasya prapa¤casya màyaiva-vividhavicitramithyàrthapratibhàsahetuþ mithyàbhå
tànàdyavidyaiva jananã upàdànamiti kàrikàrthaþ / nirvi÷eùasanmàtraü cidråpaü paramàrthaþ / tatràdhiùñhàne aparamàrthanànàbhedapratibhàso màyayeti bhàvaþ /
àtmanaþ svayaüprakà÷atvaü ÷rautam / saüvidastathàtvaü ca yuktisiddham / tattasyà evàtmatvam / tadbhinnasya tu sarvasya doùamålatvàdàbhàsamàtratvamiti saüvidàtmatvaü pårvapakùitam / tatra càsti matadvayam / kùaõikavij¤ànamàtmà, nityavij¤ànamàtmeti ca / tatra kùaõikavij¤ànàtmatvamataü prakañasaugatànàü tàvannirasyati *{atrà'he}* tyàdinà / nityàtmavàdãkùaõikavij¤ànàtmavàde dåùaõamàhetyarthaþ / *{kùaõabhaïginã}* ti / kùaõaråpàvinà÷asvabhàvà viùayabhedena nànà ca saüvidupalabhyate / tasyà÷cedàtmatvaü pratyabhij¤àdikaü nopapadyate / anusandhàturàtmanaþ sthiratva eva tadupapatteriti bhàvaþ / atha pratibhàyà iva nirviùayatvaü pratyabhij¤àyàþ ÷aïkate *{na ca niràlambane}* ti / pratyabhij¤à nirviùayà pratibhàtvàt mànasakalpanàvilàsavaditi prayogaþ / atra bàdhitatvamàha *{niràlambanatve}* ti / j¤ànasàmànyasya saviùayakatvaniyamànnirviùayakatve j¤ànatvàyogàt j¤ànavi÷eùe nirviùayakatvasàdhanaü bàdhitaviùayamityarthaþ / pratibhàyàmapi nàtyantàya nirviùayatvam / anyatra sata evànyatra bhànàt / kvacidyàthàrthyasyàpi dçùñeriti bhàvaþ / j¤ànasàmànyasya nirviùayakatvamiti pakùe svapravçttivyàghàtamapyàha *{sàdhanasya ce}* ti / nirviùayakatvasàdhakànumànasya saviùayakatve tadavi÷eùeõà÷eùaj¤ànànàü saviùayakatvaüsyàt / tasya nirviùayakatve ca na nirviùayakatvaråpasàdhyasiddhiriti sàdhanàrthapravçttivaighañyamiti bhàvaþ / *{prapa¤cita÷ce}* ti / pårvamãmàüsàprathamàdhyàyaprathamapàde uttaramãmàüsàdvitãyàdhyàyacaraõe
ca j¤ànaniràlambanatvamataniràkaraõaü såtratadvyàkhyàkartçbhiþ kçtam / ÷àstre ca nyàyatattàvakhye sarvavij¤ànayàthàrthyasamarthanena kçtamityarthaþ / atra pårvottaramãmàüsàbhàgayorityanena mãmàüsàyà viü÷atilakùaõyà aika÷àstrayaü tatpårvottarabhàgaråpatvaü ca karmabrahmavicàrayorabhimatam /
nanu vij¤ànaü dvividhaü pravçttivij¤ànamàlayavij¤ànaü ceti / tatrà'dyaü nãlapãtàdij¤ànam / antyaü càhamàkàramàtmaråpam / kùaõikatve 'pyubhayavidhavij¤ànasyà'layavij¤ànadhàrànuvçttyà pratyabhij¤opapadyata ityatràha- *{ata eve}* ti / *{vij¤ànakùaõe}* ti / vij¤ànameva kùaõo vij¤ànakùaõaþ / anusandhàyinaþ-pårvànubhåtàrthapratisandhànakartçþ kùaõikavij¤ànavyatiriktasya sthirasyopagame sarvaü kùaõikamiti siddhàntatyàgaþ / prakàràntareõa j¤ànavyatiriktaj¤àtrabhyupaga
maprasaïga÷ceti bhàvaþ / *{anabhyupagama}* iti / kùaõikakramikavij¤ànasamudàyalakùaõaü santànaü samudàyyanatiriktaü cetpratyabhij¤ànupapattireva, santànàntargatasya pårvasyànubhaviturvinaùñatvàt, uttarasya cànanubhavitçtvena pratisandhànàyogàditi bhàvaþ / atredamanusandheyam-kùaõikànàü samudàyabhàvo 'pi na ghañate, sthiraikade÷akàlàdyupàdhikroóãkàràsaübhavàt saugate naye / ekabuddhikroóãkàrastvatiprasaktaþ / bhinnasantànivij¤ànànàmapi tathàtvena santànaniyamànupapattyàpatteþ / pårvapårvavij¤ànopàdànakottarottaravij¤ànaparamparà santànamiti cenna / vinaùñasya kàryakàle 'sata upàdànatvàyogàt / pårvatvamàtrasyàtiprasaktatvàcca / tatsantànaniyamànupapattireveti / nanvàlayavij¤ànasya sausàdç÷yena aikyabhràntyà pratisandhànaü bhramàtmakaü ghañata iti ÷aïkate *{na ci}* ti / bhràntiråpà ca pratyabhij¤à na ghañata ityarthaþ / ghañate iti ÷eùaþ / dçùñàntavaiùamyamupapàdayati *{yujyata}* iti / dçùñànte bhinnakàlikadãpakalikayoþ susadç÷ayoþ sàkùàtkartà sthira÷cetanaþ prasiddho bhràntibhàktvayogyaþ / tattatra bhràntiråpà pratyabhij¤à ghañate / na ca tathà prakçte saüvidàü draùñàtiriktaþ sthiro 'bhyupeyate / ataþ saüvidevàtmànyenàtmanàbhedaü svàtmani bhàvayediti vàcyam / parasparavàrtàmabhij¤atvànnànyasmàdbhedamabhedaü và svàtmani gçhãtumalam / niranvayavinà÷àcca pårvadharmànuvçttibalàdapi pårvànubhåtapratisandhànàdi na ghañate iti samudità÷ayaþ / parasparavàrtànabhij¤atvaü-j¤ànàntaratadviùayàgràhitvam / niranvayavinà÷itvaü-samålavinà÷itvaü- svaråpato dharmata÷ca / uttarottarakùaõeùu pårvapårvavij¤ànakùaõato
vàsanodayàtpratisandhànopapattirityapi na / anantavàsanotpattivinà÷àdikalpanàyàmatigauravàditi dik / ÷iùñaü spaùñam /
atra nityàtmavàdinà kenaciduktaü saüvida àgamàpàyitvàdikamamçùyamàõo 'dvaitã pratyavatiùñhate / taducyate *{ka÷cidàhe}* ti / svasyàsattve gràhakàbhàvàt svasya svattve gràhyàbhàvà÷ca na svataþ saüvidaþ pràgabhàvagrahaþ / saüvido j¤ànàntaràgocaratvenànyaj¤ànatastajj¤ànapràgabhàvagraho 'pi na saübhavati / j¤ànaviùayãkàramantarà taduparaktapràgabhàvagrahaõàyogàt / j¤ànàntaragocaratve ca ghañàdivajjaóatvaprasaïgàt / tatpramàõàbhàvàtpràgabhàvaþ saüvido nàstãti bhàvaþ / *{ata }*iti / pràgabhàvàbhàvàdutpattirnàsti saüvidaþ / pràgabhàvasyàpyutpàdakàntargatatvàdityarthaþ / *{janmàbhàvà}* diti / itare bhàvavikàràþ-astitvavçddhipariõàmàpakùayavinà÷àþ / astitvamatra svopà dànàvacchinnasthitilakùaõam / utpattipratibaddhatvàt-u
tpattivyàpyatvàt / vyàpakanivçttyà vyàpyanivçttiriti bhàvaþ / *{ata eve}* ti / utpattyabhàvàdeva sajàtãyasaüvidbhedalakùaõaü nànàtvamapi nirastamityarthaþ / *{utpattimattvavyàpake}* ti / karmadhàrayo 'yam / vibhàgi-nànà, bhinnam / atra saüvinna nànà, nàpi vikàravatã, ajatvàdyannaivaü tannevaü yathà ghaña iti vyatirekiprayogaþ / saüvidi bhedàdiniùedhe dharmapakùakamanvayi ca pradar÷ayati cetyatvàcce ti / bhedàdayo na saüvidi anubhàvyatvàdråpàdivat / atra bhedapadaü vikàràtmakotpattyàdyavasthàbhedaparaü prakaraõàt / itaretaràbhàvaþ-sajàtãyabhedaþ / vijàtãyasvàgatabhedàvàdipadagràhyau / yadvà bhedo vijàtãyabhedaþ / itaretaràbhàvo yathoktaråpaþ / àdipadagràhyàþ-utpattyàdyavasthàþ svagatabhedà÷ca / etanmataü kroóãkaroti *{ata}* iti / nirastanikhilabhedàsattvaprakà÷atvàdidharmarahità prakà÷aikasvaråpà saüvidevàvikàranityà paramàtmà jãvàtmà ca / jãvabhedo 'pi kalpita iti bhàvaþ / uktàrthe saüvàdamudàharati *{yànubhåti}* riti / ajatvam-anutpattimattvam / ameyatvaü-j¤ànàgocaratvam / anantatvaü-vinà÷aràhityam / àtmatvam-jãvàtmaparamàtmaråpatvam / niruktaråpaikà saüvideva sarvavyàpikà paramàtmaråpopàdhibhedena nànàjãvàtmaråpà ceti bhàvaþ / *{saiva ce}* ti / na vàcya÷aktayeyaü vedànteùu pratipàdyate / avàcyaiva satã tàtparyavçttyà teùu gamyata ityarthaþ / bhàùà-paribhàùà, saïketa iti yàvat / saïketabalàdeva ÷raddheyatvametanmatasyeti hàrdam / vedàntànàmevaübhåtàyàü saüvidyeva tàtparyamadvaitavàrtikakàravacanena saüvàdayati *{paràgarthe}* ti / ghañapañàdiùu paràgartheùu yà pramàõajanyàm iti #þ phalaråpeùyate tàntrikaiþ
saiva mitirvedànteùu prameyabhåtà / ito 'nyasmin paràgarthe tàtparyakalpane ca vedàntànàmapràmàõyameva syàt / paràgarthasyàsatyatvàditi ÷lokadvayàrthaþ / nirvi÷eùanityacaitanyamàtrasyaiva tattatpramàõàdhãnàntaþkaraõavçttipratibimbitatayà tattadvçttyavacchinnatayà và tattadarthaprakà÷akatvàtpramàõaphalatvopacàra iti bodhyam /
prakràntaü màyàvàdimataü tàvadvistareõa pratikùeptumupakramate *{tadidam}* ityàdinà / alaukikam-laukikapratyakùàdipramàõaviruddham, avaidikaüvedàdisacchàstraviruddham,lokavedànanuguõaü cedaü màyàvàdinàü dar÷anamityàtmatattvasàkùàtkartàro vadantãti bhàvaþ / saüvidadvaite paràbhimate 'dhyakùavirodhamàdau niråpayati *{tathàhã}* tyàdinà / paràgarthapramiterhyàtmatvamuktaü vàrtikakçtà / tasyàþ sphuñamevànàtmatvamityàha *{saüvi}* diti / j¤ànàdipadaü praryàyanàmekàrthavàcakaü yasyai
vaübhåtaþ àtmadharmaþ ka÷cidviùayaprakà÷akaþ saüvicchabdita ityarthaþ/ *{tasyàsye}* ti / anyadharmatvenànityatvena ca pratyakùasiddhasyàsya pramàõaphalasya viùayavedanasya na nityàtmasvaråpatvaü saübhavatãti bhàvaþ / pramàõaphalasya sakarmakasyànubhavasyànityatvaü prakàràntareõa sàdhayati *{svàpe}* ti / svàpàdau sattve yogyatvàdvedanasyopalabdhiþ syàt / anupalabdhe÷ca na tadà tasya sattvamiti bhàvaþ / suùuptikàlikaü vedanàbhàvaü suptotthitasya paràmar÷enàpi draóhayati *{ata eva hã}* ti / nanu saüvidaþ svaprakà÷atvàtsvàpe 'pyastyevopalambhaþ / anubhåtamava÷yaü smartavyamiti niyamàbhàvàcca tadananusandhànaü ghañate prabodhe / iyantaü kàlaü na ki¤cidahamavediùam iti paràmar÷astu viùayaprakà÷akatvavi÷iùñaj¤ànàbhàvagocaraþ / svàpe sato 'pi hi vij¤ànasya na viùayaprakà÷akatvamiti codyamanådya pariharati *{yàva}* diti / niyamàbhàve 'pãtyantena codyànuvàdaþ / agre parihàraþ / pràyaõàdeþ saüskàravicchedakaratvaü saüvitsidvàvabhihitaü *{pràyaõànnarakakle÷àtprasåtivyasanàdapi / ciràtivçttàþ pràgjanmabhogà na smçtigocaràþ   }*// iti/ pràyaõam-maraõam / nityavat-sàrvadikam / yadvà niyamavat / niyatamiti yàvat / nikhilasaüskàrapramoùahetuprabaladuþkhahetuvirahe 'pi niyamenàsmaraõaü saüvidaþ svàpe 'prakà÷ameva sàdhayet / svayaüprakà÷asvabhàvàyà÷ca tasyà aprakà÷astadà tadabhàvaparyavasanna iti bhàvaþ / siddhànte tu viùayaprakà÷anavelàyàmeva dharmabhåtaj¤ànasya svayaüprakà÷atvopagamàt svàpesato 'pi tasyàprakà÷o na kùatikara
iti bodhyam / atra ÷aïkate *{na ca}*
*{satyapi}* ti / viùayàvacchedavirahàt-viùayasaübandhavirahàt / ahaïkàragocaràbhàvàt-ahaübuddhibodhyasya j¤àturahamarthasya vilayàt / ahamarthopa÷liùñàyà viùayànvayavatyà eva saüvidaþ saüskàràdhàyakatvam / svàpetadubhayavaidhuryàtsvaprakà÷asyàpi caitanyamàtrasya na saüskàràdhàyakatvamiti na tasya prabodhe 'nusandhànaprasaïga iti bhàvaþ / atrottaramàha *{arthàntare}* ti / tadagrahaõasya-arthàntaràgrahaõasya / *{tritaye}* ti / j¤ànaj¤eyaj¤àtçtritayàvabhàse 'pi yathàyathaü tattadanubhavasyaiva tattatsaüskàraü prati hetutvàdekàgratayà saüvidanubhave sati svàpe tataþ tatsaüskàrotpàde 'hamarthavilayaghañapañàdyarthàntarànanubhavayorapratibandhakatvàtsaüvinmàtrapratyavamar÷aprasaïgo durvàro bhavanmate prabodhasamaya iti bhàvaþ / nanu j¤àturvinaùñatvàtsvàpekaþ smaredityatràha *{na ca pratyabhij¤e}* ti / pårvadine kçtasyàparadine pratisandhànàtpårvàparadinasthàyitvena sidhyato j¤àturahamarthasya madhyakàle svàpe vilayo na ghañata iti bhàvaþ / evaü svàpe 'pyahamarthasya
sadbhàvamupapàdya tadà tadbhànamapi vartata ityupapàdayati *{ata eva hã}* ti / svàpakàlikàhamarthapratisandhànamidaü tàtkàlikatatpratibhàsasamarthakam / na cànumitasvàpatatsukhatvàtmasvaråpasattàgocaramidamastu, tathà cedaü na svàpe 'hamarthaprakà÷asyopapàdakamiti vàcyam / svàpàü÷e 'numitilakùaõatve 'pi ahamarthe pratisandhànaråpatvasya pràtastatràhaü (na) àsa mityàdàviva svarasasiddhasyànapodyatvàt / pràtaþkàlànubhåtàtmasvaråpa- paràmar÷itvàdasyàtmasvaråpe pratisandhànaråpatvopapattiryathà, evaü svàpe 'nubhåtàtmasvaråpaparàmar÷itvàdàtmàü÷e pratisandhànaråpatvopapattiriti bhàvaþ / na ca nityàtmaprakà÷asya saüskàrajanakatve mànàbhàvàtkathamahamartha àtmani pratisandhànaråpatvamasyeti vàcyam / svajanyasaüskàravattvenànubhavasya pratisandhàne ekahetutvanirvàhàya nityànubhavasyàpi saüskàrahetutvopagamàt / spaùñaü cedaü siddhàntasiddhà¤cane / svàpe 'nubhåtàtmàü÷aprakà÷anaråpatvàdvà pratisandhànavàco yuktiþ / adhikamanyatra / nanu saviùayaj¤ànasya nityatvaü màstu ÷uddhasaüvido nityatvàdyupapannamevetyatràha *{na ca nirviùaye}* ti / svayaüprakà÷asaüvidanubhavo hi viùayà÷rayopa÷liùñasaüvidviùaya eva lokaviditaþ idamahaü jànàmã ti / kevalasaüvidanubhavastu na kasyàpi svato 'nyato và prasiddha iti bhàvaþ / nanu siddhànte j¤ànasvaråpasyàtmano nirviùayatvaü nirà÷rayatvaü càbhyupagataü kathaü saïgacchate? / ucyate / saüvidàdi÷abdànàü saviùayakaj¤àna eva råóhatvàttadarthasya nirviùayatvàdiniùedhoktirupapannaiva / dharmabhåtasya j¤ànasya ca viùayaprakà÷akasya na nirà÷rayatvaü nityàtmasvaråpà÷ritatvàt /àtmasvaråpaj¤ànasyàpi
pratyaktvànukålatvaikatvaprakàrataþ svaråpaprakà÷akatvànna nirviùayatvaü nirdharmakatvaü và / àtmanyekatvànekatvàhantvànahantvàdisaü÷ayasya kadàpyanudayàcca pratyaktavàdinà bhànameùñavyam / nirupàdhikapremàspadatvàcca sukhatveneti siddhànte 'bhimato vi÷eùaþ / saüvidaþ savi÷eùatvaü saüvidàdi÷abdànàü saübandhi÷abdatvaprasiddhyàpyupapàdayati *{saübandhã}* ti / niyatasaübandhyàkàïkùà÷àlitvaü saübadhi÷abdatvam / j¤ànaü, saüvedanamityukte hi kasya kiüviùayakamiti viùayà÷rayàkàïkùà niyatà / etadeva vyatireka niùedhena draóhayati *{na hã}* ti / jànàtyàdeþ j¤àdhàtuprabhçteþ / nanu j¤ànasvaråpa mityàdiùu kevalasyaiva prayogo dç÷yata iti cenna / à÷ayànabhij¤o hi bhavàn / atratyasya dharmivàcino j¤àna÷abdasya svayaüprakà÷atvapravçttinimittakasya saübandhi÷abdàddharmabhåtaj¤ànavàcinaþ ÷abdàcchabdàntaratvàt catuùpàdvàcina iva go÷abdàtkiraõàdivàcinastasya / asmàkaü saübandhi÷abdatvaprasiddhiþ
dharmabhåtaj¤ànavàcini sàvakà÷à / bhavatàü tu dharmiõaþ svaråpaj¤ànasya dharmabhåtasya ca viùayaj¤ànasya bhedàbhàvàt ekasyaiva caitanyasyàtmaråpasya nirvi÷eùatvasiddhàntàt saübandhi÷abdatvaprathànopapannà saüvidàdi÷abdasyeti / nirvi÷eùaj¤aptimàtrasya parvçttinimittàyogenaiva dharmivàcij¤àna÷abdavàcyatvamapi na saübhavatãtyapyanusandheyam /
evaü parairàtmatayàbhimatasya pramàõaphalasyàgantukatvàdàtmadharmatvàcca nàtmatvamityaktam / atha tasya pràgabhàvàsiddhiü paroktàmanuvadati *{yattu svata}* iti / anyataþ siddhyabhàvasphorakaü *{svataþsiddhasya}* iti / anubhavasyeti vi÷eùyapadamadhyàhàryam / tadvirodhàdeva-pratiyoginà yaugapadyàvasthànàsaübhavalakùaõàdvirodhàdeva / pràgabhàvàdeþ- saüvitpràgabhàvàdeþ / ÷iùñaü spaùñam / dåùayati *{ta}* dityàdinà / j¤ànasàmànyasya svasamànakàlikàrthagràhitvaniyame doùamàha *{atãte}* ti / ÷aïkànuvàdaþ *{athe}* ti / itãtyanantaraü matamiti ÷eùaþ / saüvitpràgabhàvasya svasamànakàlikagrahagràhyatvameveti niyama iti ÷aïkàgranthàrthaþ / niyamamupagamyà'ha *{kimevam}* iti / tatsiddheþ-saüvitpràgabhàvagrahasiddheþ / na pràgabhàvàdyasiddhiþ-na saüvitpràgabhàvàdyasiddhiþ / ayaü ca niyamo yadyapi siddhànte yuktaþ,vidyamànayatki¤cajj¤ànapràgabhàvasya vidyamànenaiva j¤ànàntareõànumànàdinà grahaõàt / ahamidànãü càkùuùàbhàvavàn unmãlitacakùuùkatvàdityàdyanumànasaübhavàt / athàpi paramate 'yaü niyamo 'nupapanna ityàha
*{tatpràgabhàva}* iti / bhavatà hi j¤ànaü j¤ànàntaràgràhyamiùyate / evaü sati tajj¤ànapràgabhàvastenaiva samànakàlikenagràhyaþ syàdbhavaduktaniyamànusàràt / taccànupapannamiti bhàvaþ / nanvata evàsmàbhiþ saüvitpràgabhàvàsiddhirucyata iti cettatràha *{aindriyike}* ti / laukikapratyakùa eva samànakàlikapadàrthagràhitvamiti niyamaþ / na tu j¤ànasàmànyasya, pramitisàmànyasya và / tathà ca pràkkàlikasya svapràgabhàvasya tenaiva vartamànena j¤ànena grahaõe nànupapattiriti hàrdam / agrecaitadvyaktãbhaviùyati / pramàõasya prameyàvinàbhåtatvàtpramàõaj¤ànasya svayaüprakà÷atvena nityatvàttatprameyamapi nityamiti mataü niràkaroti *{etene}* ti / etena-pramàõaj¤ànamàtrasya samànakàlapadàrthagràhitvaniyamàbhàvena / nirasanãyamatànuvàdaþ *{mànam}* iti / svayaüprakà÷atvàt, mànaü-pramitiþ, svataþsat-ananyàpekùasattàkaü sadàstyeva / evaü cet, ato vakùyamàõàddhetoþ tanmeyaü ca vastu sadàstyeva / hi-yataþ, mànaü-pramàõaj¤ànaü, meyayugeva- prameyàvinàbhàvyevetyarthaþ / svayaüprakà÷asyàpi pramàõaj¤ànasya pramàõajanyatvàdevànitya
tvam / tatpràgabhàvagraho 'pi svataþ parato và saübhavedeva / ato mitinityatvamupajãvya meyanityatvavyavasthàpanamayuktam / pramàõaj¤ànasya samànakàlàrthagràhakatvaniyamàbhàvàcceti paràkaraõaprakàrobodhyaþ / nanvasadarthagràhitve miteþ kathaü prameyàvinàbhàvo ghañate ?/ tatràha *{na hã}* ti / yadà prabhitistadà prameyamiti na prameyàvinàbhàvaþ pramiteþ / kintu yadde÷akàlasaübandhitvena yàdç÷àkàravattvena ca yadbhàsate pramitau, tasya tatprakàràbhàvàbhàvaparyavasitaü prameyayogitvam / atadråpànavagàhitvaü meye, tadvati tatprakàrakatvameva ca taditi bhàvaþ / smçterapràmàõyamatamapi pratikùipati prasaïgataþ *{ata eve}* ti / pralàpaþ- pralàpamàtram / nirarthakaü vacanamiti yàvat / atãtamapi bàhyamarthaü tathàtvenaivàvagàhinyàþ smçterna nirviùayatà, meyavyabhicàro và / prameyayogitvasya tadvati tatprakàràvagàhitvaråpatvàdeveti bhàvaþ /
*{athe}* tyàdiþ ÷aïkànuvàdaþ / *{utyete}* ti và, *{matam}* iti và ÷eùaþ påraõãyaþ / parihàro *{yadyeva}* mityàdiþ / svataþsiddhatvàt saüvidaþ pràgabhàvàdyasiddhiriti vadatà pramàõàbhàvasyedànãü taddhetutvenàbhidhàne hetvantaram / pramàõàbhàvo 'pyasiddha iti bhàvaþ / *{samarthitatvà}* diti / abhihitaü hi pårvameva *{svàpamadamårcchàda÷àsu ca yogyànupalambhaniràkçtaþ tatsadbhàvo nàbhyupagamamarhatã}* ti / *{atredaü bodhyam-}* aprakà÷e 'pi saüvidaþ svàpe 'haü na jànàmãti tadabhàvapratyakùamàtmani tadà na ghañate yadyapi / svàpasya vyàghàtàt / saviùayakaj¤ànasàmànyàbhàvo hi saþ / athàpi svayaüprakà÷asvabhàvàyàþ saüvido 'prakà÷àtsvàpe 'bhàvaþ siddhaþ / tatpratãtitsvànumànikã prabodha evàsmaraõaniyamànumitena svàpakàlikasaüvidananubhavaliïgena yogyànupalabdhilakùaõena / idameva cànumànaü j¤ànatvasàmànyena svàpe svasyàpyabhàvaü viùayãkarotãti siddhaü svapràgabhàvagrahaþ svenaiveti /
prakàràntareõàpyanityatvaü saüvidàü sàdhayati *{api ce}* ti / na sàdhayatina prakà÷ayati / tat -tasmàt / kàlavi÷eùàvacchinnaiva-kàdàcitkaiva / kàdàcitkatayà pratyakùaprakà÷asyàbhinayaþ *{ahamidànãmevàsmi nànyadà}* iti / cetanasamàdhyàropeõaivaü vyapade÷aþ / yadvà pramàõaphalasyaivàtmatvasvaprakà÷atvayoþ parairupagamàttanmata evameva prakà÷aþ pramiteþ syàdityàkåtam / *{itarathe}* ti / pratyakùasya samànakàlãnàrthaprakà÷akatvasvàbhàvyena tasya nityatve tadviùayasya ghañàderapi nityatvaprasaïga iti yàvat / yàvatsvasattaü ghañàdirnàdhyakùyate, kintu sannapi kadàcideva, tathàca ghañàdyadhyakùasya kàdàcitkatvaü na viùayàsattvaprayuktam,
kintu svasya kàdàcitkatva prayuktameveti bhàvaþ / *{atra prayogaþ-}* pratyakùasaüvit svaviùayakàlàvyàpinã, samànakàlãnàrthabhàsakatve sati yàvadarthasattaü tadaprakà÷akatvàditi / pratyakùavadanumànàdisaüvidàmapyanityatvaü sàdhayati *{evam}* iti / kàdàcitkatayaiva cakàsatã ti ÷eùaþ / liïgaparàmar÷àdisàpekùàõàü tàsàü na hi nityatvaü saübhavati / anvaminavam, a÷àdbayamityàdipratãtaya÷ca kàdàcitkatàü gamayanti / samànakàlàrthagràhitvaniyamarahitànàmapyetàsàü pratãtaü kàdàcitkatvaü na viùayàsattvaupàdhikam, kintu svaråpaprayuktameveti bhàvaþ / nanu saviùayakaj¤ànànàmanityatve 'pi nirviùayaü j¤ànamàtraü nityamiti cettatràha *{nace}* ti / pratyakùànumànapade bhàvapradhàne / dhãsaüvidàdipadànàü saviùayakaj¤àna eva svàrasikaþ prayogaþ / tadarthasya ca sà÷rayatvaniyama eva / upalambhabalàcchàstrabalàcca svaråpaj¤ànasyàpi na nirvi÷eùatvamiti bhàvaþ / etena caitanyamàtraü nityanirvi÷eùasvaprakà÷aråpaü sat / tasyaivàntaþ- karaõavçttyavacchinnasya viùayaprakà÷akatvam / vçttyavacchedakàdàcitkatayà vi÷iùñasya tasyànityatvapratãtiþ / antaþkaraõàvacchinnaü tadeva j¤àtrityapi paràstam / antaþkaraõasya vçttiþ kiü vyàpàralakùaõà uta pariõàmalakùaõà / nàdyaþ, tàvanmàtreõa j¤ànavyàpàramantarà viùayaprakà÷àbhàvàt / *{indriyàõàü hi caratàü yanmano 'nuvidhãyate / tadasya harati praj¤àm tenàsyakùarati praj¤à}* ityàdiùu manaindriyadvàrakaj¤ànaprasaraõata
evàrthaprakà÷avyavasthàpanàt / kvacitpraj¤àmanasorabhedopade÷astu j¤ànavyàpàrànuguõavyàpàravattvànmanaso bhàkto j¤eyaþ / na dvitãyaþ, manaso viùayàkàraparimàõe dçóhatarapramàõàbhàvàt / caitanyasya nirvi÷eùatve ca na pramàõam; yena tasyaivaupadhikabhedaråpatvakalpanaü j¤àtràdeþ sàdhãyo bhavet / niråpàdhikaj¤àtçj¤eyaj¤ànabhedapratipàdakàbàdhitapratyakùa÷àstràdipramàõabàdhitaü cedamityalamadhunà /
evaü svenaiva svapràgabhàvasiddhimuktvànyato 'pi tàmàha *{na cànye}* ti / atãtasya svakãyaj¤ànasya smçtyàdigràhyatvamuktvà parakãyaj¤ànasyàpi j¤ànàntaragràhyatvamàha *{pratikåle}* ti / parakãyasya viùayavi÷eùe 'nukålatvaj¤ànasya pratikålatvaj¤ànasya và tadãyahànopàdànàdipravçttiråpadar÷anànumeyatvàditi yàvat / j¤ànasya j¤ànàntaragràhyatvànupagame bàdhakamàha *{tadanupagame ce}* ti / paraj¤ànànupagame vyavahàràcchaktigrahasya paraj¤ànànumànasàpekùatvàcchaktigrahasyaivàsaübhavena tanmålasya vyavahàrasya vilopaprasaïga ityarthaþ / yadvà ÷abdàrthasaübandhasya bodhyabodhakabhàvasya bodhaghañitasya j¤ànasya j¤ànàntaragràhyatvànupagame vyàkaraõàdinà
pratipàdanàsaübhavàtsamasta÷àbdavyavahàravilopaprasaïga ityarthaþ / ÷abdàrthagrahaõàsaübhavena-÷abdàrthasaübandhagrahaõàsaübhavena / parakãyaj¤ànànumànànupagame guråpasarpaõàderapyanupapattirityàha *{guråpasarpaõe}* ti / tasya-guroþ /
athànubhàvyatvasyànubhåtitvaviruddhatvaü pratikùipati *{nacànyaviùayatva }*iti / svà÷rayasyetyubhayatra saübadhyate / svà÷rayàya svayameva prakà÷amànatvam, svà÷rayàya svaviùayaprakà÷akatvaü và svasattàkàle saüvido vidyata eva / ubhayavidhaü cedamanubhåtitvaü svasattàkàle svà÷rayàyàprakà÷amànatve svaviùayàprakà÷akatve và na ghañeta / na tadasti / atãtatvada÷àyàü svà÷rayàya vartamànada÷àyàü và puruùàntaràya j¤ànàntareõa bhàsamànatve 'pi tasyà na niruktànubhåtitvabhaïgaprasaïga iti bhàvaþ / anubhàvyatvasyànanubhåtitve 'prayojakatvaü càha *{ghañàde}* riti / tathàsvàbhàvyàbhàvàdeva-niruktobhayavidhànubhåtitvavirahàdeva / ananåbhåtitvam-anubhåtibhinnatvam, anubhåtipadàvàcyatvaü và / sàhacaryamàtreõànubhàvyatvasyànanubhåtitvaprayojakatve pratibandyupakùepaþ *{api ce}* ti / tatprasaïgaþ-ananubhåtitvaprasaïgaþ / asatodçùñàntatayà nirde÷aþ paraprakriyayà / evaü saüvido 'nubhàvyatvaü samarthyà'tmano 'pi tat, saüvidbhinnatvaü ca samarthayate *{na càtmana }*iti / anubhåtitvaüviùayadhãråpatvam / anubhavitçtvàt-viùayadhyadhikaraõatvàt / *{nàpyasà}* viti / j¤ànàntaranirapekùaprakà÷asyàpi nijàtmasvaråpasya ÷ravaõàdij¤ànagràhyatvàt, paràtmano 'pi taccharãragataceùñàdinànumeyatvàdàtmano 'nanubhàvyatvaü ÷rutiyuktiviruddhamanupapannamityarthaþ / *{àsthãyatàm}* iti / ghañàdeþ j¤ànànà÷rayatvamevànàtmatve 'j¤ànàvirodhitvamevànanubhåtitve prayojakamiùyatàü nànubhàvyatvamityarthaþ / ÷aïkàtra *{athe}* ti / te-j¤ànànà÷rayatvàj¤ànàvirodhitve / viùayatve-anubhàvyatve / parihàraþ *{aviùayatve 'pã}* ti / tathaiva te syàtàü gaganakusumavaditi
yàvat / asattvameva tayoþ prayojakaünànanubhàvyatvamiti cet ananubhàvyatve 'sattvamapi pràptaü tadvadeva / aprayojakatmavamiti cettulyamanubhàvyatve 'pãti hàrdam / *{ityalam}* iti / vyàptyàbhàsamålatvàtkutarkatvam / ata evàpratiùñhitatvaü siùàdhayiùitàrthasiddhiparyavasànaviraha iti bodhyam / eva manubhàvyatvasamarthanena parato 'pi saüvidaþ pràgabhàvasiddhirabhimatà / siddhànte dharmabhåtaj¤ànasya nityatve 'pi viùayaprakà÷opayogyavasthàvi÷eùavi÷iùñasyànityatvàdãùñameveti dhyeyam /
svaprakà÷atvàtsaüvido na pràgabhàvasiddhiþ / pràgabhàvàbhàvàccànutpannatvaü, tata eva
bhàvavikàrarahitatvaü coktamanyaiþ / tatra saüvitpràgabhàvasiddhisamarthanenànutpannatvahetoþ svaråpàsiddhaü siddhavatkçtya vikàràntaraniràsakànumàne 'naikàntyamàha *{vyabhicaratã}* ti / saptamyà avacchedakatvamarthaþ / tasya vyabhicàrapadàrthe 'nvayaþ / anutpannatvaü pràgabhàvàvacchedenàvinà÷itvaråpasàdhyavyabhicàrãtyarthaþ / tadadhikaraõasyaiva tanniùñhadharmàvacchedakatvàtpràgabhàvasya hetuniùñhavyabhicàràvacchedakasya hetumattvaü sàdhyàbhàvavattvaü ca siddhyati / *{bhàve}* ti / bhàvavçttitvasyànutpannatvahetuvi÷eùaõatve 'pi paràbhimatàyàmanàdisàntàvidyàyàü vyabhicàra ityarthaþ / vyabhicàre 'vacchedakasyà j¤ànasya taddhetutvavivakùàto 'vidyayeti tçtãyà / anaikàntyaü parihartuü ÷aïkate *{aparamàrthà}* iti / paramàrthavikàraràhityaü sàdhyam / tadabhàva÷ca paramàrthavikàro nàvidyàyàmiti na vyabhicàra iti bhàvaþ / prativakti *{paramàrthà÷ce}* ti / te-tava / mate iti påraõãyam / sàdhyasya-sàdhyaghañakavikàràdeþ / sàdhanasya và-sàdhanaghañakotpattervà / arthavattàma÷ruvãta-anvitàrthakaü bhavet; vyabhicàrasyàsiddhe÷ca vàrakatayà saprayojanaü và / saüvido 'pi kalpitotpattimattvasaübhavena svaråpàsiddhivàraõàya sàdhanasya vetyuktam / *{ayaü bhàvaþ-}* paramàrthavikàràdeþ paramàrthotpattervànupagamàdbhavatàü sàdhyahetvoþ pàramàrthyavi÷eùaõaü na ghañate /
sàdhyasàdhanavyatirekavyàptãnàmaprasiddhiprasaïgàt / avi÷eùaõe ca vyabhicàrasya svaråpàsiddhervà na parihàrasaübhava iti / *{tathà ca satã}* ti / upahàsagarbhamupàlambhavacanamidam / tathà ca sati-vi÷eùaõadàne sati ca / vyabhicàravàrakaü vi÷eùaõaü vivakùatàsiddhau dçùñirna vidhãyata iti bhàvaþ /
anutpannatvànnirbhedatvaü saüvida iti cànådya pratikùipati *{yadapã}* ti / *{tadapi ne}* ti / sajàtãyavijàtãyasvagatabhedànàmabàdhitàdhyakùàdisiddhatvàdbàdhitaviùayaü tanniùedhànumànamiti bhàvaþ / vibhàgi- bhedayogi / vijàtãyabhedaniùedhe 'nutpannatvena siùàdhayiùite 'naikàntyamàha *{ajasyaive}* ti / paràbhimate 'j¤àne 'pi tadàha *{anàditvene}* ti / àtmànàtmabhedasyàparamàrthatvàtparamàrthabhedasya niùedhe nànaikàntyamityabhimànena ÷aïkate *{aparamàrtha}* iti / abhimànaü niràkaroti *{paramàrthabheda}* iti / janmapratibaddhaþ- utpattimattvavyàpyaþ / yatparamàrthabhedavattadutpannamiti hi vyatirekavyàptirvàcyà / sà ca na; paramàrthabhedasyaiva bhavannaye 'prasiddheþ / tathà ca vi÷eùaõadàne 'siddhiprasaïgaþ / vi÷eùaõàdàne cànaikàntyaü duùpariharamiti bhàvaþ / naca paramàrthatvaråpavyadhikaraõadharmàvacchinnabhedaniùñhapratiyogitàkàbhàvaþ sàdhyate, tathà ca na
doùa iti vàcyam / evamapi bhavanmate hetusàdhyayoþ / sàhacaryagrahopayogipakùàtiriktasthalàntaràbhàvàdvyàpyatvàsiddhireva / vyaghikaraõàdharmàvacchinnapratiyogitàkàbhàvasya kevalànvayitayà vyatirekavyàpterapi durvacatvàt / naca ÷àstrata eva saüvinmàtrasya nityatvaü nirbhedatvaü ca sidhyatãti vàcyam / ÷àstrasyàpi bhavanmatavipratãpatvàt / nityànàü cidacidã÷varàdãnàü paramàrthato bhedo hi ÷àstreùu varõyata ityanyatra vistaraþ / agre ca vyaktãbhaviùyati / saüvidi sajàtãyabhedaniùedhe sàdhyamàne pratyakùabàdhamàha *{nirbàdhe}* ti / dçgdç÷yabhedaþ-dç÷àü, dç÷yànàü, dçgdç÷yànàü ca mitho bhedaþ /
saüvidaþ svagatabhedaniùedhànumàne 'pi dåùaõamàha *{tadapã}* ti / saüviddharmàõàü pramàõasiddhatvakathanena saüvidi dharmaniùedhasàdhanasya kàlàtyayàpadiùñatvaü phalitam / ata eva saüvitpakùake vyatirekiõi dharmapakùake cànvayini saüviddharmaniùedhànumàne pakùa eva vyabhicàrodbhàvanaü ghañate / nanu saüviddharmàõàü saüvidabhinnatayà bhinnadharmaniùedhànumàne na kùatirityatràha *{tatsiddhàvapã}* ti / vivàdaviùayàõàü dharmàõàü saüpratipannasaüvitsvaråpatà na ghañata iti bhàvaþ / ghañapañayorivàkàrabhedàcca saüvittaddharmayornaikyamityàha *{svaråpabhedàcce}* ti / svaråpabhedamevopapàdayati *{svà÷raya}* mityàdinà / kasyacit-ki¤cidarthasya / prakà÷anaü-prakà÷àpàdanam / saüvedanamiti bhàvapradhàno nirde÷aþ / saüvedanatvamiti yàvat / yadvà prakà÷anaü-prakà÷akam / àtmane-svasmai, svà÷rayàya và / svà÷rayàya svaviùayaprakà÷akatvaü saüvedanasya saüvedanatvam; svayaübhàsamànatvaü ca saüvedanasya svayaüprakà÷atvamityenayordharmayoþ svaråpabhedo bodhyaþ / saüvedanatvasvayaüprakà÷atva÷arãrànupraviùñaü prakà÷apadàrthamàha *{prakà÷a÷ce}* ti / prakà÷o 'yaü j¤àtatàpararyàyo dharmavi÷eùaþ / ayaü ca na jaóamàtrasya, kintu citpadàrthasyàpi / taducyate *{cidacida÷eùapadàrthasàdhàraõa}* iti / *{saüvitsiddhàveve}* ti / saüvidaþ svaprakà÷atvasàdhana ityarthaþ / yadvà saüvitsiddhinàmake prakaraõa evetyarthaþ
/ etenà'tmasiddheþ pårvameva saüvitsiddheþ kçtatvaü j¤àyate / yadyapi upalabhyamàne saüvitsiddhigranthabhàge prakà÷apadàrthaniråpaõaü nopalabhyate / athàpi saüvitsiddhaubhåyàüso bhàgà àdàvante madhye ca viluptàþ / tatraitatsaübhavatãti dhyeyam / dharmàntaraprakà÷ànabhyupagame 'pyàha *{tadanabhyupagama }*iti / vyavahàrànuguõyameva j¤ànàdhãnaü prakà÷a÷abditam / avyavahliyamàõasyàpi j¤ànatovyavahàrayogyatàkùuõõaiveti bhàvaþ / ekasaïkhyàvacchedaþ- ekatvasaïkhyàvattvam / ÷aïkate *{naca jaóatve}* ti / jaóatvàbhàvaþ svapra
kà÷atvam, de÷akàlàparicchinnatve vibhutvanityatve / bahutvàbhàva ekatvam / na tvetànibhàvaråpàõi / abhàvasya càdhikaraõàtmakatvànna saüvidaþ sadharmatvaü prasajatãti bhàvaþ / pariharati *{tathàbhåtairapã}* ti / abhàvànàmatiriktatvamadhikaraõavçttidharmàntararåpatvaü và / àdhàràdheyabhàvapratãtisvàrasyàdityabhàvaråpairapi sadharmatvamavarjanãyamityarthaþ / yasmin pratãte niùedhyabuddhirnodeti tasyaivàbhàvaråpatvam / pratãyamànàyàmapi saüvidi anityatvàdisaü÷ayodayàcca na tadabhàvaråpatvaü tasyàþ / kintu sarvakàlasaübandhitvàdivirodhidharmàntaralakùaõameva nityatvàdãti bhàvaþ / *{saüvidã}* ti / virodhidharmavattàbodhanamantarà jaóatvàdiniùedhakatvànupapattiþ pratij¤àyàþ ; tadbodhane ca sadharmatvasiddhiravarjanãyeti bhàvaþ / naca jaóatvàdivirodhisvaråpatvameva pratij¤ayà bodhyate saüvido na virodhidharmavattvamiti vàcyam / sarvàdhyàsàdhiùñhànabhåtàyàstasyàþ sarvavirodhitvàsiddheþ / naca ÷uddhà sà tatheti vàcyam / tasyàþ sarvavi÷eùapratyanãkatvopagame jaóatvàdipratyanãkatevàjaóatvàdipratyanãkatàpãti jaóàjaóavilakùaõatvàdiprasaïgàt / ajaóatvàdyabhàve 'pi ajaóàdisvaråpaiva seti ceddharmatvàbhàve 'pi dharmasvaråpaiva sà kiü na syàditi dik /
bhedàdidharmapakùakacitsaübandhitvàbhàvasàdhane 'naikàntyamapyàha *{cetyam}* iti / cetyam-anubhàvyam / àtmani-cinmàtra àtmani / ki¤ca ciddharmatvàbhàvasàdhanamanupapannam / pratiyogyaprasiddheþ / dharmà na cita ityapi na sàdhãyaþ / ùaùñhyarthasya saübandhasya citpadàrthenànanvayàdbhavatàsityàha *{api ce}* ti / pratyayànàü prakçtyarthànvitasvàrthabodhakatvavyutpatteþ cito vibhaktyarthasaübandhitvaü siddhamiti tatra vi÷eùasàmànyaniùedhapratij¤à vyàhatàrtheti bhàvaþ /
*{siddhi÷cedabhyupeyeta saüvidaþ syàt sadharmatà /}*
*{na cettucchatvamevoktaü bhaveccha÷aviùàõavat //10//}*
*{nanu siddhireva sà / kasya bhoþ? yadi na kasyacit, na tarhi siddhireva / sà hi putratvamiva kasyacit ki¤citprati / àtmana iti cet, kaþ ùaùñhyarthaþ ?tadevaü vyomàravindasadç÷avapuùi yathoditadç÷i vedàntatàtparyavarõanaü vedàntàyaiva syàt /}*
*{api ca nityatve 'pyanubhuteþ pratyabhij¤ànupapattistadavasthaiva / sà hi anubhavitàraü pårvàparakàlàvasthàyinamupasthàpayati ahamidamanvabhåvamiti / anubhåtistvanubhåtireva bhavatàm, na tàü prati sà kartrãü karma và /}*
*{(iti màyàvàdyabhimatanityavij¤ànàtmatvaniràsaprakaraõam)}*
*{yadyucyeta- paramàrthataþ tathàbhåtàpi bhràntyànubhavitçtayà parisphurati rajatatayeva ÷uktiþ / na hi tathyamanavalambya mithyàvabhàsasyotthànamiti; tanna / tathà sati anubhavasamànàdhikaraõatayànubhavitàhamarthaþ prakà÷eta anubhåtirahamiti, puraþsthitabhàsvaradravya÷aïkhamukhacandràderàkàratayeva rajatapãtamukurasthatàdvitvàdi / pçthagavabhàsamàna eva tu ayamanubhavo daõóa iva devadattamarthàntaramahamarthaüvi÷iüùan àlakùyate anubhavàmyahamiti / tadevamanubhavavi÷iùñamasmadarthamavabhàsayannayamahaüpratyayaþ kathamiva vi÷eùaõabhåtànubhåtimàtràvalambanaþ pratij¤àyeta, daõóamàtra iva daõóã devadatta iti pratyayaþ /}*
*{kuta÷caiùa ni÷cayaþ-adhyastaü j¤àtçtvamiti? / sthålo 'hamitivat dehàtmàbhimànavataþ pratibhàsanàditi cet; nanvàtmatayàbhimatànubhåtirapi tadåta evàvabhàtãti sàpi tathà syàt / tattvaj¤ànodayàt parato 'pi tadanuvçtterna tathà seti cet ; kiü bhoþ! tattvaj¤ànàtparamaboddhaivàyamàtmà ? hantaivaü varamito 'tattvaveditvam; bhràntyàpi hi tatra bahu bhadraü pa÷yatãti /}*
*{nanu j¤àtçtvaü j¤ànakriyàkartçtvaü vikriyàtmakaü jaóamahaïkàragranthistham / tatphalabhugakartàvikriyaþ sàkùã prakà÷amàtra àtmà / kartçtvàdirhi dç÷yatvàdråpàdivannàtmadharmaþ / kartçtve hyàtmano 'haüpratyayagocaratve 'pi dehasyevànatmatva- paràrthatvajaóatvàdiprasaïgo durnivàraþ / dçùñaü ca laukikavaidikakarmasu kartçtayà prasiddhàddehàttatkriyàphalabhujaþ pramàtuþ ahaüpratyayinaþ pçthaktvam / tathehàpi pramàturahamarthàdvilakùaõaþ sàkùã pratyagàtmeti yuktam / naivaü yuktam / ahaü jànàmãti j¤àtçtayà sidhyataþ pratyagàtmano vyatirekeõa sikùiõo nàma prakà÷amàtrasyà'tmano 'nupalabdheþ / dehendriyamanaþpràõavij¤ànebhyo j¤ànà÷rayatayà vivicyamàne pratãpama¤catãva nirbhàsamàno 'haübhàva eva hi pratyaktvaü nàma / sàkùitvamapi tasya sàkùàjj¤àtçtvam / na hyajànan sikùãtyapadi÷yate / sarvaü ca prakà÷amànaü j¤àtre 'hamiti cakàsate prakà÷ata iti pratyàtmasiddho 'yamanubhavaþ- ahaü jànàmi, mahyaü prakà÷ata iti /}*
*{(iti j¤àturahamarthasya pratyagàtmatvaniråpaõam)}*
*{na càvyàkçtapariõàmabhedasyàhaïkàranàmno buddhinàmadheyasya và j¤àtçtvam ; dehasyevàcetanatvapariõàmitvajaóatvaparàrthatvàdihetubhistadanupapatteþ / na ca citicchàyàpattyà tayostatsaübhavaþ / acàkùuùasya chàyàdar÷anàt / na ca j¤àtçtvaü citàvapi te vàstavamasti, yenàgnisaüparkàdayaþ piõóa ivauùõyaü tatsaüparkàdarthàntare j¤àtçtvaü jàyeta j¤àyeta và /}*
*{(ityahaïkàrasya j¤àtçtvatatpratãtyanupapattiniråpaõam)}*
*{yadyucyeta-j¤àptimàtramevà'tmànamabhivya¤jan acetano 'pyahaïkàraþ svà÷rayatayà tamabhivyanakti / svabhàvo hyayaü vya¤jakànàm-yadàtmasthatayàbhivyaïgyamabhivya¤janti, darpaõajalakhaõóamuõóàdaya iva mukhamihirabimbagotvàdãn /}*
*{tatkçta÷càyamahaü jànàmãti bhramaþ / ata eva khalu ahamullekhavigame suùuptimuktayoþ svàbhàvikavi÷adànubhavamàtraråpeõà'tmanaþ prakà÷aþ / tata eva cànàtmatvamahamarthasya / tathà ca saure÷aü vacaþ-}*
*{"}* *{àtmana÷cedahaü dharmo yàyànmuktisuùuptayoþ /}*
*{yato nànveti tenàyamanyadãyo bhavedahama   }*// *{"}* *{iti/}*
*{(iti ahaïkàrasya saüvidabhivya¤jakatvapårvapakùopapàdanam)}*
prakàràntareõàpi saüvidaþ sadharmakatvaü sàdhayati *{siddhi÷ce}* diti / siddhiþ prakà÷aþ / tadupagame tenaiva saüvidaþ sadharmatà syàt / tadanupagame tu ÷a÷aviùàõàdivadaprakà÷amànàyà asiddhyantyàstasyàstucchatvameva prasajyata iti kàrikàrthaþ //10//
atra ÷aïkate *{nanu siddhireve}* ti / na prakà÷à÷rayaþ, kintu prakà÷asvaråpaiva saüvit / tanna tucchatvaü sadharmakatvaü veti bhàvaþ / àkùipati *{kasya bho}* riti / savi÷eùatvaprasaïgàdbhãtaþ para àha *{na kasyaci}* diti / prativakti siddhàntã *{na tarhã}* ti / prakà÷o hi dharmo vinà dharmiõà na ghañata iti bhàvaþ / siddheþ sasaübandhikatvaü vyutpàdayati *{sà hã}* ti / piturhi putraþ / putratvamivànuyogipratiyogisàpekùà siddhiriti bhàvaþ / ananyagatikatayà'ha *{àtmana}* iti / àtmànuyogikàtmapratiyogikaiva siddhiþ saüvida ityarthaþ / àtma÷abdo 'tra svaråpavàcã / evaü cet sadharmatvamàyàtyeva saüvida ityàha *{ka}* iti / pitaraü prati putrasya putratvamivàtmapratiyogikaþ prakà÷o dharmaþ saüvidàtmanaþ sidhyatãtyarthaþ / evaü kàri
kàrtha àkùepaparihàrapadakaiþ katibhi÷cidvivçtaþ / evaü saüvido nirvi÷eùatvaü nirasya nirvi÷eùasaüvidi vedàntatàtparyavarõanaü vedàntànàmapràmàõyapraryavasàyãtyàha *{tadevam}* iti / vedàntàya-vedavinà÷àya / vedapràmàõyocchittyai iti yàvat /
kùaõikavij¤ànàtmavàde smaraõàdyanupapattyà niraste hi nityavij¤ànàtmavàdina utthànam / etatpakùe 'pi tàmàha *{api ce}* ti / j¤àturnityatva evàhamidamanvabhavamityàderupapattiþ ; natu j¤ànanityatvamàtreõeti bhàvaþ /
etadeva vivçõoti *{anubhåti}* riti / evakàràrthamàha *{na tàm}* iti / yadyapi siddhànte 'pi nànubhavitçtvamanubhåteþ/ athàpyanubhàvyatvamiùyate / j¤àtu÷càhamarthasyàtmano nityatvam / tathàca pårvànubhåtànubhåtyàdipratisandhànaü ghañate / paramate tvananubhàvyatvàdananubhavitçtvàcca saüvidàtmano niruktapratisandhànànupapattireveti bhàvaþ / tadevaü pratisandhànabalàjj¤àturevàtmatvaü na j¤ànamàtrasyeti sthita hçdi / etadeva samarthayiùyatyagrimagranthasandarbheõa /
tatràdau j¤àtçtvapratãterbhràntiråpatàü paràbhimatàmanuvadati *{yadyucyete}* ti / saüvinmàtra paramàrthaþ / sa evàtmà / asminnadhiùñhàne j¤àturahamarthasya bhràntiþ ÷uktàviva rajatasya / bhramopapattyarthamadhiùñhànasaüvinmàtrapàramàrthyamabhyupeyamiti pareùàmà÷ayaþ / dåùayati *{tanne}* ti / *{tathà satã}* ti / *{ayamà÷ayaþ -}* dharmiõi dharmyantaràrope àropyàdhiùñhànayoþ samànàdhikaraõyena (abhedena) bhànaü bhavedidaü rajatamiti yathà / anyatrànyadharmàrope càropyadharmavatà tathà bhànaü dçùñaü ÷aïkhaþ pãtavàn, mukha darpaõasthaü, candrau dvàviti / na caivamatrànubhåtirahamiti và ahaüvatãti và bhànamasti / tanna saüvidi ahamarthàropa iti yuktamiti / ahamarthe saüvidàropopagamastu na ghañate pareùàü satyàlambanatvaniyamàdàropasya, ahamarthasya càsatyatvàditi dhyeyam / *{pçtha}* giti / pçthagavabhàsamànatvaü prakàratayà prakàriõo vilakùaõatvena bhàsamànatvam / ahandaõóãti pratãtitulyatvàdahaü jànàmãti pratãterahamarthe j¤ànadharmavattàvagàhitvameveti yàvat / *{tadevam}* iti / daõóamàtre iti viùayasaptamã / daõóamàtràlambana ityarthaþ / yathà daõóã puruùa ityatra daõóamàtrasya satyatvaü puruùasyàropitatvaü ca na, evamahaü jànàmãtyatràpi na j¤ànamàtrasya satstvaü j¤àturmithyàtvaü ca / kintu j¤àturahamarthasya satyatvameva yuktamabhyupagantuü bàdhakànupalabdherityà÷ayaþ /
j¤àtçtvapratãterbhràntitve 'nuyuïle kiü niyàmakamiti *{kuta}* iti / pårvapakùã tatprati
vakti *{sthåla}* iti / bhràntairgçhyamàõatvàjj¤àtçtvamadhyàsalakùaõamiti bhàvaþ / nedamadhyastatvasàdhakaü bàdhitatvena sopàdhikatvàdityà÷ayamantarnidhàya pratibandãmàha *{nanvàtmataye}* ti / dehàtmabhramavatàgçhyamàõàyà api saüvido 'bàdhyatvànna mithyàtvamiti samàdhiü vàcayati pårvapakùimukhataþ *{tattvaj¤ànodayà}* diti / tulyamidaü j¤àtçtvasyànadhyastatvaü ityàha *{kiü bho}* riti / tattvaj¤ànaphale mokùe 'pi j¤àtçtvamanuvartata ityabàdhitatvamityà÷ayaþ / mokùe j¤àtçtvasya nivçttàvanarthaü prasa¤jayati *{hantaivam}* iti / duþkhanivçttyà mukteþ pumarthatvamiti cedànandànubhavanivçttyànubhavitrahamarthanivçttyà càpumarthatvaü prasajyate iti bhàvaþ /
j¤àtçtvàderanàtmadharmatvàttannivçttàvapi na pumarthatopaghàto mukteriti ÷aïkate *{nanu j¤àtçtvam}* iti / ahaïkàro 'ntaþkaraõam, tadeva durmocatvàdgranthiþ, tanniùñhameva j¤àtçtvaü j¤ànàtmanà pariõàmalakùaõaü vikriyàtmakaü jaóapariõàmatvàjjaóaü cetyarthaþ / àtmanaþ svaråpamàha *{tatphale }*ti / kartçtvasya phalabhoktà, avikriyatvàdakartà,
prakà÷amàtnasvaråpatayà sàkùãcàtmàstãtyarthaþ / prakà÷aþ màtrà yasya saþ prakà÷amàtraþ / *{kartçtve}* iti / àtmà na kartà nàpyahamarthaþ, àtmatvàdananyàrthatvàdajaóatvàdavikriyatvàdvà tannaivaü yannaivaü yathà deha iti prayogà atra garbhitàþ / kartçbhinnasya bhoktçtvaü katham? tatràha *{dçùñam}* iti / etaddåùayati *{naivam}* iti / j¤àtçvyatiriktasya prakà÷amàtrasyàtmano 'nupalambhabàdhamuktvà pratyaktvabalàdevàhamarthatvamàtmana eùitavyamityàha *{dehendriye}* ti / j¤ànasya dehàdàvasaübhavàddhi tadvailakùaõyamàtmanaþ sàdhitam / tajj¤àtçtvamàtmana eùñavyam / dehàdi÷cedaïkàragocaraþ / tatràhaïkàrastvàbhimànika eva / tadahaübhàvasya dehàdigatedambhàvataþ pratãpatvaü viruddhatvam / pratãpama¤catãti ca pratyakå ahaïkàragocaraþ / tatpratyaktvàdahantvamàtmana àpatati / dehàderdç÷yàdidaïkàragocaràddraùñaryàtmani pratãpaü viruddhamàrgaü gacchatãvetyuprekùà / måle a¤catãti saptamyantam / sthite àtmanãti ÷eùaþ / *{sàkùitvamapã}* ti / *{sàkùàddraùñari saüj¤àyà}* mityanu÷àsanàditi bhàvaþ / sarvaü ca j¤eyaü j¤àtnàtmana eva bhàsate na j¤ànamàtnàya/ tata÷ca j¤àturevàtmatvaü na j¤ànamàtnasyetyàha *{sarvam}* iti / cakàsate iti caturthyantam / ata÷ca na j¤ànamàtnasya sàkùitvaü saübhavati, kintu j¤àtureveti tasyaivàtmatvaü na j¤ànamàtnasyeti hàrdam / yattu j¤àtçtvaü vikriyàtmakamiti; tanna / na hi kàpilamata iva j¤ànapariõàmitvaü j¤àtçtvamiùyate ÷rutyantahàrdàbhij¤aiþ / kintu arthaprakà÷anopayogivyàpàravaddharmabhåtaj¤ànà÷rayatvameva / saviùayake
dhàtvarthe kartçtàyà à÷rayatvaråpatvàt, karmatvasya viùayatàråpatvavat / yadapi kartçranyasya bhoktçtvamiti, tadapi vàrtam / upàdànàdikàyikakriyànuguõaj¤ànecchàpårvakàntaraprayatnà÷rayatvaråpasya mukhyakartçtvasyàtmanyevopapatteþ / *{÷àstraphalaü prayoktari kartà÷àstràrthavattvà}* diti hi vedavedàntahàrdàbhij¤àþ / yadapi kartçtvàdirdç÷yatvànnàtmadharma iti, tadapi mandam / dç÷yatvaü cedvàhyendriyagràhyatvaü tadasiddhamàntaraprayatnàdhàratvalakùaõe pakùe / anubhàvyatvaü cettat, tarhyaprayojakatvaü hetoþ / yadapi kartçtvàdau anàtmatvàdyapàdànam, tadapi bhagnamålam / amukhyasyaiva tasyànàtmatvàdivyàpyatvàt mukhyakartçtvàhapratyayàspada àtmanyanàtmatvàdyaprasakteriti saïkùepaþ /
evamàtmana eva j¤àtçtvamahaü tvaü ca mukhyamityuktvà prakçtipariõàmavi÷eùe buddhyàkhye mahattatve tatkàrye 'haïkàre và j¤àtçtvamanupapannamityàha *{na càvyàkçte}* ti / acetanatvam-anàtmatvam, na tvaj¤àtçtvam / sàdhyahetvoraikyaprasaïgàt / mahànahaïkàro và na j¤àtà anàtmatvàt pariõàmitvàjjaóatvàtparàrthatvàdvà dehavaditi prayogaþ / nanu j¤àtçtvasyàsaübhave 'pi cicchàyàpatyà citsaüparkàdvà tatna j¤àtçtvapratãtirastvityatnàha *{naca citã}* ti / aråpatvàccito na pratibimbo buddhyàdau saübhavati / yena sphañike lohitapratibhàsavattatna caitanyapratibhàso bhavet / naca citau j¤àtçtvamasti / yena tatsaüparkàttatna j¤àtçtvaü tatpratibhànaü và bhavet agnisaïgàdayasi auùõyabhànavaditi bhàvaþ / sàüsargiko guõo doùo và tatna tatna jàyate j¤àyate ceti jàyeta j¤àyeta vetyuktiþ /
atha j¤àtçtvapratãternirvàhàya paràbhimatamahaïkàrasya saüvidabhivya¤jakatvapakùa- manuvadati *{yadyucyete}* tyàdinà / abhivya¤jayan-prakà÷ayan / svà÷rayatayà-svà÷ritayà / bahuvrãhestal / khaõóamuõóàdayo govyakti- *{bhedàþ/}* mihirabimbaü-såryabimbam / ÷iùñaü spaùñam / *{tatkçta÷ce}* ti / saüvidabhivya¤jakatvaprayukta÷càhaïkàrasya saüvidà÷rayatvapratibhàso mukhàdyabhivya¤jakatvaprayukta÷càhaïkàrasya saüvidà÷rayatvapratibhàso mikhàdyabhivya¤jakatvaprayukta iva darpaõàdermukhavattvàdipratibhàsa ityarthaþ / ahaübhàvaþ prakçtipariõàmavi÷eùasyaiva, na tvàtmana ityàha *{ata eve}* ti / yato j¤àtçtvapratãtirbhràntiþ, ata eva caitanyamàtratayà'tmanaþ svàpemuktau ca bhànam / na tu tadàhambhàvabhànamiti bhàvaþ / *{ata eve}* ti / sauùuptikamauktikàtmànubhavato 'hambhàvànullekhàdevàhamarthasyànàtmatvamityathraþ / atra saüvàdatayà sure÷varàcàryavacanamu
pàdatte *{àtmana }*iti / ahambhàva àtmadharma÷cetsuùuptimuktayoryàyàt-anviyàt / yato nànveti tato 'yamanàtmadharma evetyarthaþ /
*{tadidamasaübaddham / yataþ-}*
*{÷àntàïgàra ivàdityamahaïkàro jaóàtmakaþ /}*
*{svaya¤jyotiùamàtmànaü vyanaktãti na yuktimat //11//}*
*{àtmatvàbhimatàjaóànubhavàdhãnà hi sarvapadàrthàbhivyaktayo 'bhipreyante / tàdç÷ama÷eùàrthasàdhakamudayàstamayaviparivçtti÷ånyaprakà÷asvabhàvaü tamanubhavaü tadadhãnasiddhiracidahaïkàro 'bhivyanaktãtyupahàsyamidamàtmavidàm /}*
pakùamenaü pratikùipati *{tadidam}* iti / ahaïkàrasya jaóasya svayaüprakà÷acaitanyaprakà÷akatvamananvitamanupapannatvàdityàha *{÷ànte}* ti / ÷àntàïgàraþ-jalanirvàpitàgnipiõóaþ / aprakà÷asvaråpasya tasya prakà÷amayàdityaprakà÷akatvamivàprakà÷asva- råpasya jaóasya prakçtipariõàmavi÷eùasya svaprakà÷asaüvidàtmasvaråpaprakà÷akatvamanupapannamityarthaþ //11//
imamevàrthàü prapa¤cayati *{àtmatve}* tyàdinà / sarvàrthaprakà÷akaü kadàcitprakà÷ate 'tha na, punaþkadàcitprakà÷ate ityudayàstamayaparyàyavçttirahitanityaprakà÷asvaråpamanubhavàtmànaü niyamena tadadhãnaprakà÷o jaóo 'haïkàro 'bhivyanaktãti vipratãpavacanamidaü samãpasthànàmapi àtmatattvavidàmupahàsàspadamityarthaþ / na khalu sarvaü sàdhayataþ svataþsiddhasya ca sadànubhavàtmanaþ prakà÷akàntaràpekùà / naca jaóasya niyamena tadàbhàsyasyàhaïkàrasya tatprakà÷anasàmarthyam / yenànubhavasyàhaïkàràbhivyaïgyatvavacanamupapannaü bhavediti bhàvaþ /
*{ki¤ca-vyaïgyavyaïktçtvamanyonyaü na ca syàtpràtikålyataþ /}*
*{vyaïgyatve 'nanubhåtitvamàtmani syàdyathà ghañe //12//}*
*{dinakarakaravyaïgyakaratalaü tadabhivya¤jakaü dçùñamiti mà vocaþ / karatalasya tadbàhulyamàtrahetutvàt / tathàbhåtà÷ca dinakaramarãcayaþ sphuñamupalabhyanta iti na karatalavyaïgyatvam /}*
*{api ca keyamabhivyakti ? yànubhåtiråpasyàtmano 'haïkàreõa kriyata ityucyate / na tàvattatsiddhiþ, tasya svataþsiddhatvenànanyàdhãnasiddhitvàbhyupagamàt / nàpi tadviùayaj¤ànam, j¤ànàntarànanubhàvyatvàt / anubhàvyatve hi ghañàdivadananubhå}*
*{titvaprasaïgaþ / ata eva na j¤ànakaraõànugrahaþ / sa hi vedyagataj¤ànodayapratibandhakàpanayanena và dãpeneva santamasanirasanena cakùuùaþ; vedyasannikarùopàdhitvena và vyaktidarpaõàderiva jàtinijamukhàdibodhakasya nayanàdeþ; vittçgatakalaïkakùàlanena và ÷amadamàdineva paràvaràtmatattvaj¤ànopàyasyà'gamàdeþ / na tàvadanubhavagamahaïkàràpaneyamasti ki¤cit j¤ànodayaparipanthi / aj¤ànaü tu j¤ànasamànà÷rayaviùayatayà na tadubhayabhàvavirahiõi bhavadabhimatasàkùiõi nikùepamarhati / na khalu j¤ànaprasakti÷ånyo ghañàdiraj¤ànãtyucyate / tathaiva na jàtucit j¤àtçtvaü j¤ànamàtrasyeti na tasyàpyaj¤ànaü bhavet / bhavadapi và tadahaïkàràpaneyaü neùyate; j¤ànaikanivartyatvàdaj¤ànasya, tathàbhyupagamà¤ca / j¤ànaü ca svaviùaya evàj¤ànaü nivartayati / na ca tadviùayatvamàtmatayàbhimata syànubhavasyeùyata iti tatratyamaj¤ànaü na kenacitkadàciducchidyeta / j¤ànapràgabhàvaråpaü càj¤ànaü na j¤ànotpattipratibandhakamiti ÷akyaü vyapadeùñum / bhàvaråpamaj¤ànamanirvacanãyaü jagadupàdànamityàdi pralàpamàtramiti saübandhaniråpaõe pratipàdayiùyate / ato na vedyadoùàpanayanaråpà ahaïkàreõànubhavàbhivyaktiþ /}*
astu vi'nubhavasya kenacidvyaïgyatvam / astu vàhaïkàrasya ki¤cidabhivya¤jakatvam / paraü tadabhivyaïgyaikasvabhàvasyàhaïkàrasya tadabhivya¤jakatvamanupapannamityàha *{ki¤ce}* ti / *{vyaïgye}* ti / anubhavàtmàhaïkàrayoþ parasparaü vyaïgyavya¤jakabhàvo 'nupapannaþ / pràtikålyataþ-svabhàvavirodhalakùaõàduktàtpratikålabhàvata ityarthaþ / niyamena tadvyaïgyasvaråpasya tadvya¤jakatvaü hi viruddhamiti proktam/ ahaïkàrasya saüvidadhãnavyaktereva tadvya¤jakatvaü syàt / mithyàpadàrthasya pratibhàsàdhãnasattàkasya pratibhàsàbhàve sattàyà eva dirlabhatvàt / saüvicca svayaü bhàsamànaivàhaïkàraü vya¤jet / anyathà jaóatvaprasaïgàt / tathàca svaprakà÷asaüvidadhãnaprakà÷àhaïkàràdhãnaprakà÷atvaü saüvida uktaü bhavet / tathà cànyonyà÷rayaþ-saüvitprakà÷àdhãno 'haïkàraprakà÷aþ ahaïkàraprakà÷àdhãna÷ca saüvidaþ prakà÷a iti / uktalakùaõàtpràtikålyàdvàdhakopanipàtànna mitho vyaïgyavya¤jakatvaü saüvidahaïkàrayoþ saübhavatãti ca tàtparyàntaraü varõitaü ÷rãmannigamàntagurucaraõaistattvañãkàyàm / paramate saüvido 'haïkàravyaïgyatve dåùaõàntaramàha *{vyaïgyatve}* iti / anyàdhãnaprakà÷atve 'nubhåterananubhåtitvaprasaïgo ghañàderivetyarthaþ //12//
*{tadvya}* ïgyasyàpi tadvya¤jakatve na virodhaþ, dçùñatvàditi ÷aïkàmapanudati *{dinakare}* ti / hastatalasya vàtàyanavivarapraviùñasåryakiraõànàü gatipratirodhena saühatimàtrahetutvam / saühatànàü ca teùàü sphuñaprakà÷aþ svata evetyàha *{karatalasye}* ti / gatipratirodhenàpi saüvitsphuñaprakà÷ahetutvaü karatalasyeva durghañamahaïkàrasyàmårtasyeti hàrdam /
evamahaïkàravyaïgyatvaü saüvidàtmano 'napekùitamanupapannaü cetyuktam / abhivyaktiprakàràõàü saübhàvitànàü prakçte 'nupapatterapi nàhaïkàrasya tadabhivya¤jakatvamityàha *{api ce}* tyàdinà / tatsiddhiþ- saüvidàtmaprakà÷aþ /
svaprakà÷atvenànyàpekùåprakà÷atvàbhàvopagamànna saüvitprakà÷ahetutvamahaïkàrasya / saüvido j¤ànàntaràgocaratvena tadviùayakaj¤ànajanakatvamapi tadabhivya¤jakatvamahaïkàrasya neti prakà÷anaprakà÷akaj¤ànajanakatvaråpàbhivya¤jakatvaprakàradvayaü dåùitam / *{ata eve }*ti / ananubhàvyatvàdevànubhavasya tadviùayakànubhavakaraõasyàprasiddhyà tadanugrahalakùaõàbhivyaktiprakàro 'pi na saübhavatãtyarthaþ / astu và tajj¤ànakaraõaü ki¤cit / tadanugrahaprakàràþ prakçte na saübhavantãti vadan anugrahaü vikalpayatitàvat *{sa hã}* ti / saþ-anugrahaþ gràhakasya sahakàrisampattyàpàdanalakùaõaþ / *{vedyagate}* ti / vedyagataj¤ànotpattipratibandhakanirasanena tajj¤ànakaraõànugraha àdyaþ kalpaþ / dvitãyamàha *{vedye}* ti / karaõasya gràhyasannikarùaprayojakatveneti yàvat / vyaktirhi svadvàrà cakùuràdervedyajàtyàdisannikarùaü saüpàdayati / darpaõàdi÷ca càkùuùara÷migatiparàpartanena mukhàdisannikarùaü cakùuùaþ / tçtãyamàha *{vettçgate}* ti / kalaïkaþ-j¤ànotpattivirodhã pàpàdiþ / *{nàvirato du÷carità}* dityàdinà ca ÷amàdestattvaj¤ànajanaka÷àstrasahakàritvaü j¤àyate / niùkàmakarmaõà ÷amàdinàcàpàkçtapàparàgàdidoùasya ÷uddhacittasyaiva hi ÷àstreõa tattvaj¤ànotpattiþ / prakçte prathamànugrahakalpasyànupapattimaha *{na tàva}* diti / nanvaj¤ànameva j¤ànotpattivirodhi vedye 'nubhavàtmani vartata iti cettatràha *{aj¤ànam}* iti / j¤ànena samànàvà÷rayaviùayau yasyaivaübhåtamaj¤ànam, j¤ànasamànà÷rayaü j¤ànasamànaviùayaü ceti yàvat / tadubhayabhàvavirahiõi-j¤ànà÷rayatvaj¤ànaviùayatvarahite / nikùepaü-padanyàsam,
saübandhamiti yàvat / aj¤ànaü hi j¤ànapràgabhàvaråpaü tatsamànayogakùemaü vànyat j¤àtçtvaprasakti÷ånye bhavadabhimate 'nubhavàtmani na ghañate ghañàdàviveti bhàvaþ / *{bhavadapã}* tyabhyupagamya vàdaþ / àtmà÷ritatve 'pyaj¤ànasyàhaïkàreõa nivartyatvàbhàvàdvedyadoùàpanàyakatvaråpamabhivya¤jakatvaü na tasyeti bhàvaþ / paràbhimate 'nubhavàtmani aj¤ànasyopagame 'niùñaü càha *{j¤ànaü ce}* ti / àtmaniùñhamàtmaviùayaü càj¤ànamàtmano 'nanubhàvyatvàjj¤ànànivartyaü nityaüpra
sajyate, samànà÷rayaviùayatvenaiva j¤ànàj¤ànayorbàdhakabàdhyabhàvàditi bhàvaþ / àtmaviùayakaj¤ànopagama÷vàpasiddhàntaparàhataþ / etenàntaþ-karaõavçttivyàpyatvameveùyate àtmanaþ / natu tadavacchinnacaitanyavyàpyatvam / yena jaóatvàdi prasajyeta / àtmàkàràntaþkaraõavçttyaivàtmàj¤ànanivçttirityapi nirastam / vçtterjaóabhåtàyà aj¤ànanivartakatvàyogàt / j¤ànameva hyaj¤ànasya nivartakam / tadavacchinnacaitanyanivartyatve tu j¤eyatvàdyàtmano 'varjanãyameveti dik / aj¤ànaü ca kiü j¤ànapràgabhàvaråpam; àhosvidbhàvaråpamiti vikalpya dåùayati *{j¤àne}* tyàdivàkyadvayena /
*{karaõànàmabhåmitvànna tatsaübandhahetutà /}*
*{ahamarthasya boddhçtvànna sa tenaiva ÷odhyate //13//}*
*{na ca svà÷rayatayàbhivyaïgyaprakà÷anamabhivya¤jayituþ svabhàvaþ; pradãpàdàvadar÷anàt / yathàvasthitavastuprakà÷ànukålasvabhàvatvàcca j¤ànatatsàdhanatadanugràhakàõàm / tacca svataþpràmàõyanyàyàt; tadanabhyupagame ca sarvatrànà÷càsaprakaïgàt / vyaktestu jàtiràkàra eveti tathà pratyàyanam; na vya¤jakatvaprayuktam ; uktàdeva vyabhicàràt / darpaõàdistu nàyanamahaþpratiphalanalakùaõadoùaheturnàbhivya¤jako vadanàdeþ / vya¤jakastvàlokàdireva / vya¤jakatve 'pi pratãpagamanadoùaprayuktastatrànyathàvabhàsaþ / na ceha tathàhamarthasya tàdç÷adoùàpàdakatvaü svabhàvaþ / tathà sati sarvasyàpi pratyakùàderapràmàõyaprasaïgànna ki¤cittathyaü syàt / tasmàjj¤àtçtayà siddhyannahamartha eva pratyagàtmà; na j¤aptimàtram /}*
*{(ityahaïkàrasya saüvidabhivya¤jakatvaniràkaraõaprakaraõam)}*
*{yattu suùuptisuktayorj¤aptimàtratayà sphuraõam, ahamiti tu na pratibhàtãti; tatra suùuptau tathàvasthitiþ purastàdeva nirastà / ahamityekaråpeõa àprabodhàttatràpyàtmanaþ sphuraõàt / yadi paraü paràgarthànanubhavàttamoguõàbhibhavàcca na vivicya sphuñaü cakàsti; bhavadabhimatànubhåtirapi tadànãü tathaiva hi prathata iti vàcyam / nàhamaham, nàpyarthàntaram, api tvanubhåtimàtramaj¤ànasàkùitayàvatiùñhata ityevaüvidhaü svàpasamayabhavamanubhavaü nahi suptotthitaþ ka÷cit paràmç÷annupalabdhacaraþ / etàvantaü kàlaü na ki¤cidahamavediùamiti paràmar÷anàdeva tathàtvaü labhyata iti cet; kathamiva? na ki¤ciditi nirde÷àditi cet; nanvevamanubhåtipratibhàso 'pi pratyàkhyàtaþ syàt / api ca suùuptisamayasiddhamàtmànamahamiti paràmç÷ya na ki¤cidavediùaümiti tasya vedane pratiùidhyamàne tàtkàlikãü}*
*{vittisiddhimahamarthasya càsiddhimabhidadhàno 'nubhavavirodhamapi na jànàti devànàü priyaþ / nirviùayà nirà÷rayà ca vittirnàstãtyuktameva /}*
*{nanu màmapyahaü na j¤àtavàn prasupta ityasti hi prabodhe pratyayaþ / satyam; sa tu varõà÷ramàdivi÷iùñatayà prabodhasamayasaüvedyamànaü dehinaü màmityàdàya svàpyayàvasthàprasiddhàvi÷adasvànubhavaikatànàhamarthasya tena råpeõàj¤àtatvaü praj¤àtatvaü praj¤àpayati, na punarj¤asvabhàvasyàhamarthasyàpi / evamiva khalvayamanubhavaþ-atra supto 'hamãdç÷a÷cetyevaü màmapi na j¤àtavànahamiti / api ca, àtmà suùuptau aj¤ànasàkùitvenà'sta iti hi yauùmàkã sthitiþ / sàkùitvaü ca sàkùàjj¤àtçtvamityuktam / sa càyaü jànàmãti pratibhàsamàno 'smadartha eveti kathamiva tadànãmahamartho na pratheta / svasmai prakà÷amàno 'hamityeva hi prakà÷ata iti / tatsiddhaü svàpàdida÷àsvapyàtmà prakà÷amàno 'hamityeva prakà÷ata iti /}*
*{(iti svàpe 'hamarthabhànasamarthanaprakaraõam)}*
*{yattu muktàvahamartho nopàvartata iti; tadvàrtam / yatastathà sati vainà÷ikadar÷ana ivàtmanà÷a evàpavargaþ prakàràntareõa pratij¤àtaþ syàt / no khalu ahamiti dharmamàtram, yena tadapagame 'pyavidyànivçttyàmivàtmanaþ svaråpeõàvatiùñhata ityucyate / ahamityeva hi tasya svaråpam / j¤ànamapi hi taddharmatvena tasyaiva prakà÷ate j¤ànaü me jàtamiti / kà kathà punararthàntarasyà'tmatve ? /}*
*{anya÷ca-yaþ sàüsàrikaduþkhaiþ duþkhitvenà'tmànaü tattvatobhràntyà và pratyeti duþkhyahamiti, saþ sarvamidamaniùñajàtaü kathamahamapunarådayapanudyàvyàkulaþ svastho bhåyàsamiti sa¤jàtamumukùaþ tatsàdhane pravartate / sa yadi sàdhanànuùñhànàdahameva na bhaviùyàmãtyavagacchati, apagacchedasau mokùakathàprasaïgàdapi / tata÷càsambhavadadhikàritayà sarva eva vedàntavidhayaþ sarvàõi ca mokùa÷àstràõi pràmàõyàdeva pracyaveran / ahamupalakùitaþ prakà÷o 'pavarge 'vasthàsyata iti cet, kimataþ? na hi mayi naùñe 'pi ko 'pi prakà÷aþ sthàsyatãti ka÷citprekùàvàn prayasyati /}*
*{etena tadapi paràstam, asmatpratyaye yo 'nidamaü÷aþ cidekarasaþ prakà÷aþ sa àtmà / tasmiüstadbalanirbhàsitatayà lakùaõato yuùmadartha evàhaü jànàmãti sidhyannartha}*
*{iti / pratyakùavirodhàt / ahaü jànàmãti sidhya÷cetano suùmadartha iti màtà bandhyetivadvyàhatàrthaüvacaþ / na càsau anyàdhãnàvabhàsaþ, caitanyasvabhàvatayà svaya¤jyotiùñvàt / prakà÷a÷ca prakà÷atvàdeva kasyacidbhaveddãpàdiprakà÷avaditi nàtmà bhavitumarhati / ato j¤àtçtayàhamiti siddhyannartha evà'tmà /}*
*{sa ca muktàvapyàtmane 'hamityeva prakà÷ate, svasmai prakà÷amànatvàt / yo yaþ svasmai prakà÷ate sa sarvo 'hamityeva prakà÷amànodçùñaþ, yathà tathàvabhàsamànatvenobhayavàdisaümataþ saüsàryàtmà / yaþ punarahamiti na cakàsti nàsau svasmai prakà÷ate, yathà ghañàdiþ / svasmai prakà÷ate càyaü muktàtmà / tasmàt so 'hamityeva prakà÷ate / na caivaü prakà÷amànatve muktasyàj¤ànitvasaüsàritvàdiprasaïga àpàdanãyaþ / muktatvavirodhàt / atadupàdhitvàcca tatpratyayasya / na hyaj¤ànopàdhirahaüpratyayaþ / brahmàtmaparokùaj¤ànakùapitanirava÷eùàvidyànàmapi vàmadevàdãnàma(me) tatpratyayadar÷anàt / ÷rayate hi 'taddhaitatpa÷yan çùirvàmadevaþ pratipede ahaü manurabhavaü surya÷ca ahameva ca vartàmi bhaviùyàmã'tyàdi / tathà katha¤cidapyavidyàdikle÷airle÷ato 'pi jàtucidaparàmaùñasya paramapuruùasyàpyahamityàtmaparàmar÷aþ praj¤àyate 'hantàhamimàstistro devatàþ' 'bahu syàü prajàyeya' 'sar ikùata lokànnu sçjà iti', tathà- 'yasmàt kùaramatãto 'hamakùaràdapi cottamaþ / ato 'smiloke vede ca prathitaþ puruùottamaþ'   // 'teùàmahaü samuddhartà ' 'ahaü bãjapradaþ pitàþ' 'vedàhaü samatãtàni' ityevamàdibhiþ /}*
*{evaü ca sàkùàdahamarthàdàtmano vilakùaõe 'pi dehe yenà'vyaktikapariõàmabhedenàhamiti bhramaþ, tadabhipràyo 'haïkàrasya kùetràntarbhàvopade÷o bhagavataþ 'mahàbhåtànyahaïkàra' iti / bahumantavyajanàvadhãraõahetu÷càsau garvàparaparyàyaþ tatra tatra ÷àstreùu pràya÷oheyatayopadi÷yate / tasmàdahamiti matirbàdhakàpetà sàkùàdàtmagocaraiva / anàtmani tu ÷arãre bhavantã avidyeti yuktam / uktaü ca '÷råyatàü càpyavidyàyàþ svaråpaü kulanandana / anàtmanyàtmabuddhiryà' iti maharùiõà vàsiùñhanandanena / naca j¤aptimàtra pratibhàsaþ kasyacit ÷arãre 'sti / yena tanmàtràtmavàdino 'pyanàtma (nyotma) buddhirupapadyeta /}*
dvitãye 'nugrahakalpe dåùaõaü *{karaõànàm}* iti / abhåmitvàt-aviùayatvàt / indriyàgrà
hyatvàdàtmano nàtmendriyasannikarùopàdhitvenàbhivya¤jakatvamahaïkàrasya saübhavatãtyarthaþ / tçtãye dåùaõaü *{ahamarthasye}* ti / svagatakalmaùasya svenaiva kevalena nivartanàyogànna tçtãyo 'pi kalpaþ kalpata ityarthaþ //13//
evaü vya¤jakatvaü nirasya paràbhimataü vya¤jakasvabhàvamapi nirasyati *{nace}* ti / pradãpo hi ghañàdeþ prakà÷ako na svavçttitayà taü prakà÷ayati / na khalvevaü pratãtiþ pradãpe ghaña iti, pradãpo ghañavàniti và / kintu yathàvasthitaveùeõaiva bhåtale ghaña itãti bhavadukte niyame 'naikàntyamiti bhàvaþ / j¤ànàdãnàü yathàvasthitavastuprakà÷ahetutvamevetyatra yuktimàha *{tacce}* ti / pràmàõyasvatastvàtmakayukterityarthaþ / j¤ànasàmagrãprayojyatvaü j¤ànabhàsakasàmagrãbhàsyatvaü ca pràmàõyasyotpattau j¤aptau ca svatastvam / nanu svataþpràmàõye kvacijj¤àne viparãtàkàràvagàhanaü kutaþ? j¤ànasàmagrayàmatiriktadoùasaüvalanàdeva / svataþpràmàõyagrahe 'pyanabhyàsada÷àpannaj¤àne pràmàõyasaü÷aya÷ca doùamålatvasaü÷ayàdeveti ca bodhyam / pràmàõyasya svatastvànupagame bàdhakamàha *{tadanabhyupagama}* iti / sarvaj¤àneùvapi apràmàõya÷aïkàprasakteþ pràmàõyasya svatastvànupagame svatastvameùñavyam / anyathà tu jàte 'pi pràmàõyani÷caye 'pràmàõya÷aïkà nirargalaprasarà bhavedeva / niùkampapravçtti÷ca kutràpi na ghañeteti bhàvaþ / vyakte riti / vyakternàbhivya¤jakatvaprayuktaü svà÷ritatayà jàteþ prakà÷anam / kintu vyaktayapçthaksiddhaprakàratvaråpavastusvabhàvàdeva / vya¤jakastvàlokàdireva / vyaktervya¤jakatvamapi na saüpratipannamiti bhàvaþ / *{darpaõàdi}* riti / darpaõàdi pratihatagate÷càkùuùatejasaþ pratinivçtya mukhàbhimukhatayà prasaraõameva mukhasyànyathàpratãtau doùaråpaü prayojakam / pratilomagatiråpadoùaprayojakasya darpaõàdervya¤jakatvaü bhavatu, mà và / na vya¤jakatvaprayuktamanyathàbhànamiti bhàvaþ / *{na cehe}* ti / tàdç÷adoùàpàdakatvam-j¤ànakaraõànàü
viparãtagrahaõopayogivyàpçtiråpadoùàpàdakatvam / *{tathàsatã}* ti / pramàõàdhãnapramitàvahamarthasyàpi hetutvàt pramàõadoùasaüpàdakatve tasya na ki¤cidapi yathàrthaj¤ànaü saübhavetpramàõajanyamityarthaþ / *{tasmà}* diti / j¤àtçtvapratãterniruktadi÷à bhràntitvàyogàjj¤àtçtayà siddhyannahamartha evàtmà / na j¤àptimàtramiti bhàvaþ / atràyaü prayogaþ-j¤ànaü nàtmà dharmatayà pramitatvàdråpàdivaditi / evaü j¤àturahamarthasyàtmatvaü samarthitam /
atha svàpe muktau càhamarthasya bhànaü nàsti, tannàhamarthasyàtmatvaü yuktamiti paramatamanådya nirasyati *{yattu suùuptã}* tyàdinà / tatra-suùuptimuktayoþ / ghañakatvaü saptamyarthaþ / tasya suùuptàva
nvayaþ / tathàvasthitiþ- ahaübhàvavigamena j¤aptimàtratayàtmano 'vasthitiþ, purastàdeva nirastà, pratisandhànabalàtsvàpe 'hamarthasadbhàvatatpratãtisamarthanabalàditi  bhàvaþ / *{yadã}* ti / ucyeteti ÷eùaþ / tattatparàgarthànubhavitçtvena sphuñaü j¤ànaj¤eyato vivicyà'tmano bhànaü svàpe nàstãti paraü yadyucyetetyarthaþ / paràgarthànanubhavàdvivicya bhànaü na, tamoguõàbhibhavàcca sphuñaü tanneti anusandheyam / paramate 'pi tatsamànamityaha *{bhavadabhimate}* ti / vi÷adabhànàbhàve 'pi såkùmatayàhamarthasya bhànaü paràbhimatasaüvida iva svàpe 'stãti ca hàrdam / *{nàhamaham}* iti / idànãmahantvena bhàsamàna àtmàsvàpe tathà nàstãtyarthaþ / ekamahamityadhikaü patitaü và / etàvantamityàdipratisandhànamaj¤ànasàkùitayàhamarthasyaiva svàpe sattve 'nuguõamiti bhàvaþ / ÷aïkate *{etàvantam}* iti / tathàtvam-saüvinmàtrasya bhàsamànatvam / pratyavatiùñhate siddhàntã *{katham}* iti / prativakti ÷aïkità *{na ki¤ci}* diti / àkùipatyenaü *{nanvevam}* iti / ki¤cidityahamarthasyevàsaïkocàtsaüvido 'pi kroóãkàràt saüvinmàtrasyàpi bhànaü bhavatàü tadàbhimataü na siddhyedityarthaþ / nanu ki¤ciditi jaóamàtrasya paràmar÷a iti cettarhyahamarthasyàpi na niùedhaþ pratyaktvenàjaóatvàditi bhàvaþ / yadvà j¤eyamàtrasya ki¤ciditi paràmar÷o na j¤ànasyeti cettulyanayena j¤àturapi na paràmar÷a iti bhàvaþ / parapakùe pratisandhànavirodhamàha *{api ce}* ti / devànàü priyaþ-murkhaþ / tathàhi nipàtanam / anubhavaprakàrànabhij¤atvaü ca maurkhyam / na hi bhåtale ghaño nàstãtyasya ghañasadbhàvabhåtalaniùedhaviùayakatvaü kasyacinmatam / kintu ghañaniùedhabhåtalàstitvaviùayakatvameva
/ tattulyà caitàvantamitipratãtirj¤ànaniùedhaj¤àtçsadbhàvaviùayaiveti bhàvaþ / nanu saviùayasaüvinniùedhe 'pi nirvi÷eùasaüvitprakà÷e na virodha ityatràha *{nirviùaye}* ti / nirviùayamapi sà÷rameva j¤ànaü mataü svàpe / tacca dharmabhåtaü naiva tadà prakà÷ata iti tu siddhàntinaþ /
svàpe 'hamarthànanubhave pratisandhànàntaraü pramàõatvena ÷aïkate *{nanu màm}* iti / pariharati ardhàïgãkàreõa *{satyam}* iti / pratãtàvabhyupagamaþ / svàpesarvathàhamarthànanubhave 'nabhyupagamaþ / *{svàpyaye}* ti / svàpakàlikàvi÷adasvaprakà÷aikà÷rayasyetyarthaþ / tena råpeõa-varõà÷ramàdivi÷iùñaveùeõa / j¤asvabhàvasya-j¤àtçsvaråpasya / svàpe na j¤ànasya prakà÷aþ, kintu j¤àtçsvaråpasyaiveti dyotanàyedamuktam / pratãterarthamabhilapati *{evamive}* ti / iva÷abdo 'vadhàraõe / aj¤ànasàkùitvenà'tmà svàpe prakà÷ata iti parapakùarãtyàpi tadàhamarthasya bhànamavarjanãyamityàha *{api ce}* ti / *{sàkùàddraùñari saüj¤àyàm}* iti sàkùàtkartaryeva hi
sàkùi÷abdo 'nu÷iùñaþ / sa ca j¤àtçtvena pratã
to 'hamartha eveti ahamaj¤a ityaj¤ànasàkùitayà svàpe 'hamarthabhànaü setsyatyeveti bhàvaþ / pratyaktvasyàhaübuddhivyavasthàpyatvàdapi àtmano 'hantvameùitavyamevetyàha *{svasmai}* iti / svàpe 'hamarthabhànasamarthanamupasaüharati *{tatsiddham}* iti / svàpàdãtyàdipadena mohàdyavasthà gràhyà /
atha muktàvahamarthanivçttimanådya dåùayati *{yattu}* iti / ta dvàrtam iti / vàrtaü-phalgu / tadidaü mataü kùudramityarthaþ / *{yata}* iti / vainà÷ikadar÷anaü-bauddhadar÷anam / prakàràntareõa ahambhàvànanuvçttikathanamukhena / *{yene}* ti / àtmana ityasyàgre àtmà iti påraõãyam / ahamarthasya dharmamàtratve tannivçttàvapi muktau àtmà anuvartate iti bhavatkathanaü sàdhãyo bhavet / na tu dharmamàtraü saþ / kintu sa evàtmeti piõóitàrthaþ / j¤ànamàtrasyàtmatvaü pratikùipati *{j¤ànamapã}* ti / dharmatayà pramãyamàõasya j¤ànasya na svatantràtmatvaü saübhavatãti bhàvaþ / antaraïgasya j¤ànasyaivà'tmatvàsambhave bahiraïgasyendriyàdeþ sutaràü na sambhàvitamàtmatvamityàha *{kà kathe}* ti / j¤àtçtayà pramãyamàõàdahamarthàdanyasya na kasyàpyàtmatvaü yuktamiti bhàvaþ /
muktàvahaübhàvanivçttau dåùaõàntaramàha anya÷ce ti / sukhaduþkhabhoktçtvaü duþkhatrayàbhighàtàt mumukùutvaü ca j¤àturahamarthasyaiva, sa cet svasyaiva vinà÷aü muktau jànãyàt na tasyai spçhayet / tathàca tasyà apuruùàrthatvaprasaktiþ / nàpi mokùasàdhanaj¤ànànuùñhànayoþ pravartetaivaü jànan / tathàca j¤àpakatayànuùñhàpakatayà ca pràmàõyaü bhajatàü mokùa÷àstràõàü pràmàõyaü bhajyeteti bhàvaþ / *{nahã}* ti / yathà dehagehàdyupalakùitaþ pçthivãbhàgaþ sthàsyatãti svadehagehanà÷e na pravarteta svayameva ka÷cit prekùàpårvakàrã, evamahamarthopalakùitaþ prakà÷aþ sthàsyatãti buddhyà na svanà÷àya mokùàya j¤àtàhamarthaþ pravarteteti bhàvaþ /
cittvàt svayaüprakà÷atvam, tataþ pratyaktvaü, tata÷càtmatvaü cito j¤ànasyaiva, na tu tadbhinnasyàhamarthasyeti pakùaü pratikùipati *{etene}* ti / ahaü jànàmãti pratyaye caitanyaikaråpaþ paràgbhinnaþ pratyak yaþ jànàmãti pratãyate, saþ prakà÷a evàtmà / tasminnadhiùñhàne bhàsamànaþ tadadhãnaprakà÷aþ ahamartho yuùmadarthalakùaõa eva-paràgarthasvaråpaü eva, tannàtmetyarthaþ/ tasminnityanena cidbhinnatvaü, tadbalanirbhàsitatayeti asvaprakà÷atvaü, lakùaõato yuùmadartha eveti paràktvaü càhamarthasyànàtmatve liïgamuktam lakùaõataþ-svaråpataþ; yadvà asvayaüprakà÷atvaliïgàt / j¤ànaü svaprakà÷aü j¤ànatvàt, j¤ànaü pratyak svayaüprakà÷atvàt, j¤ànamàtmà pratyaktvàditi prayogatrayam, ahamartho na svayaüprakà÷aþcidbhinnatvàt, ahamarthaþ paràk anyàdhãnaprakà÷atvàt, ahamartho nàtmà paràktvà
diti prayogatrayaü càtragarbhitam / asya pratikùevayuktiþ *{partyakùavirodhà}* diti / cito j¤ànasyà'tmatve dharmigràhakamànabàdho 'tra vivakùitaþ / pratyakùeõa tasya dharmatvenaiva pramãyamàõatvàt / ahamartho yuùmadartha iti pratij¤àvàkye virodhamàha aham iti / màtà vandhyeti pratij¤àtulyeyamiti yàvat / nanu yuùmadartha iti ë àkùaõikaü paràktvaparam / nàto virodhaþ / paràktvaü càhamarthasya cidadhãnaprakà÷atvàdityatrà'ha *{na càsà}* viti / atra prayogaþ- ahamartho 'nanyàpekùaprakà÷aþ caitanyadharmakatvàt, yannaivaü yannaivaü yathà ghaña iti / pràtyakùikã dharmatvena pramiti÷caitanyasyà'tmatve pårvaü bàdhakatvenoktà / athà'numànikãü tàü tathàtvenà'ha *{prakà÷a÷ce}* ti /
muktàvahamarthasya sadbhàve pårvaü tarka uktaþ/ atha tadà muktasyàhantvena bhàne 'numànaü samagràïgakanyàyamukhena prapa¤cayati *{sa ce}* ti / *{na caivam}* iti / evaü bhàsamànatve- ahantvena bhàsamànatve muktasya saüsàriõa ivàj¤atvàdi nàpàdayituü ÷akyate, muktatvavirodhàt-÷àstrasiddhamuktida÷àbhàvyaj¤ànanivçttyàdivirodhàdityarthaþ / muktàtmà aj¤ànavàn saüsaraõadharmavàn và ahantvena bhàsamànatvàt saüsàryàtmavaditi anumànaü muktavi÷eùa- pratipàdaka÷àstrabàdhitamiti bhàvaþ / nanu nàsmàbhiraj¤atvàdi muktasya sàdhyate / kintu ahantvena bhàseta yadi muktàtmà, tarhyaj¤ànàdimàn syàditi prasa¤janameva kriyata iti cettatràpyàha *{atadupàdhitvà}* diti / tatpratyayasya-ahamitipratyayasya, atadupàdhitvàcca-aj¤ànakàraõakatvàbhàvaccetyarthaþ / àpàdyàpàdakayorvyàpyavyàpakabhàve sati hyàpàdanaü yujyate / nàtra so 'sti tanniyàmakahetuhetumadbhàvàdyabhàvàditi bhàvaþ / aj¤ànopàdhiriti bahuvrãhiþ aj¤ànamupàdhiþ prayojakaü yasyeti / vàmadevàdãnàmityàdipadena mahàdevàdirgràhyaþ / atatpratyayetipràcãnamudritapàñhastva÷uddhaþ / etatpratyayeti và, ahaüpratyayeti và pàñhaþ saübhàvyate / *{ahameva ce}* ti rudravàkyamatharva÷irasi / nivçttasavàsanàvidyàdoùàõàmapi ahaüpratyayadar÷anàt nàsyàj¤ànopàdhitvaü saübhavatãti bhàvaþ / *{ahamanna}* mityàdimuktànusandhànavàkyamapyatrànusandheyam / nanveteùàü bàdhitànuvçttiråpo 'haüpratyaya ityatràpyàha *{tathe}* ti / avidyàsmitàràgadveùàbhinive÷àþ pa¤ca kle÷àþ / kle÷agrahaõaü karmavipàkà÷ayànàmupalakùaõam /
*{kle÷akarmavipàkà÷ayairaparàmçùñaþ puruùavi÷eùar i÷vara }*iti hi yogatantre prasiddham / sarvadà sarvathàvidyàrahitasye÷varasyàhamiti svàtmani pratyayo nàvidyàdimålaþ saübhavediti hàrdam / sçùñipràkkàle 'haïkàràdyupàdherabhàvàttadànãntano 'haüpratyayone÷varasya paropàdhiprayuktaþ, kintu svaråpaprayukta eveti pradar÷anàya sçùñisaïkalpavàkyopàdànam / cidacidantaryàmisva
råpapàmar÷ã *{hantàhami}* tyahaü÷abdaþ / muktapràpyaparasvaråpavàcã *{yasmà}* diti gãtàvàkyebhagavato 'haü÷abdaþ / naca sopàdhirã÷varo 'ntaryàmã muktapràpyo và bhavatãti bhàvaþ / tathà mçtyusaüsàrasàgaratàrakaü ÷uddhameva svaråpaü bhagavato 'hamiti nirdiùñaü *{teùàmaha}* mityatra / nahi svayaü sopàdhiritaropàdhimocanasamartha iti bhàvaþ / pitçtvarakùakatvàdyabhipràyaü ca *{ahaü bãjapradaþpite}* ti / ahaü÷abditaü jagatkàraõasvaråpaü nàj¤ànopahitaü, na và j¤ànamàtram, kintu sarvaj¤amiti j¤àpanàya copàttaü *{vedàham}* iti vacanam / na caiùàü niùkçùñasvaråpaviùayàõàmahaü÷abdànàü bahånàmamukhyatvaü yuktam / kintu pratyaktvapravçttinimittakatvànmukhyatvamahantvena svaråpabhànaprayuktatvameva ceti bhàvaþ /
nanvevamahambhàvasyà'tmasvaråpatve 'haïkàrasya kùetràntarbhàvavacanaü tyàjyatvapratipàdanaü ca gãtàsthaü kathamityatrà'ha *{evaü ce}* ti / àvyaktikapariõàmabhedena- pradhànapariõàmamahatpariõàmenàhaïkàreõa / anahamahaü kriyate 'nenetyahaïkàraþ / karaõaü ca mànasam / tathà cànahami dehe 'hamabhimànaheturanàtmani àtmabhramaheturahaïkàraþ kùetràntargatatvenopadiùña iti phalitam / atha *{ahaïkàraü balaü darpam}* iti tyàjyatvenoktasyàhaïkàrasyàbhijanàdinimittadurabhimànamålagarvaråpatvamàha *{bahumantavye}* ti / anahamahaü kriyata iti càtra vyutpattiþ / pra÷astakulãnadehàvàtmàbhimàna ityarthaþ / sacàyaü påjyàvamànanahetugarvahetutvàdgarva ityujyate iti bhàvaþ / cvyarthamantarbhàvyobhayatra vyutpattiþ / cvyarthamanantarbhàvya tu vyutpanno 'haïkàra iti àtmani ahaü buddhivàcãti vivekaþ / *{tasmà}* diti / abàdhitàhaübuddhirmukhyà'tmagocaraiva / dehàdau tu sà bhràntilakùaõaiveti bhàvaþ / atra saüvàdipuràõaratnavacanaü *{÷råyatàm}* iti / *{àtmanyeùa na doùàya ÷abdo 'hamiti yo dvija / anàtmanyàtmavij¤ànaü ÷abdo và bhràntilakùaõaþ   }*// iti ca tatratyamatrànusandheyam / àtmavij¤ànam- ahambuddhiþ / ÷abdo 'haü÷abdaþ / vàsiùñhanandanena-vasiùñhaputrasya ÷akteþ putreõa bhagavatà parà÷areõa / dehàtmabhramàkàraparãkùàto 'pi svãkàryamahamarthatvamàtmana ityàha *{na ca j¤aptã}* ti / anàtmabuddhiþ- anàtmanyàtmabuddhiþ / tathaiva pàñhaþ syàditi saübhàvyate / j¤aptimàtrasyàtmatve sthålàsaüvidityeva dehàtmabhramasyà'kàraþ syàt / natu sthålo 'hamiti / ato 'pyàtmàhamartha eva / yasmin sati ahamiti
buddhirdehe udeti / apakrànte ca na / so 'yamàtmàhamartha eveti ca yuktamabhyupagantumiti bhàvaþ /
*{ataþ pratyakùasiddhatvàduktanyàyàgamànvayàt /}*
*{avidyàyogata÷càtmà j¤àtàhamiti bhàsate //14//}*
iti j¤àturàtmano muktyàdau sarvadàpyahaübhàvabhànasamarthanaprakaraõam
*{yaduktam-ajaóatvàdvittirevà'tmeti; tatredaü vàcyaü kimidamajaóatvaü nàmeti / yadyucyeta-sadapi yanna prakà÷ate tajjaóam, tadviparãtamavyabhicaritaprakà÷asattàkamajaóamiti; tathà sati sukhàdibhirvyabhicàrã hetuþ / na khalu sukhaduþkhecchàdayo vidyamànà api kadàcidamavabhàsamànà bhavanti / svasattàprayuktaprakà÷atvamapi dãpàdibhiranaikàntikam / j¤ànavyatiriktaprakà÷ànaïgãkàràccàsiddhatà, viruddhatà ca / yadi matam-avyabhicaritaprakà÷o 'pi sukhàdiranyasmai prakà÷ata iti ghaña iva jaóatàü nàtivartate, tenànàtmeti; j¤ànaü và kiü svasmai prakà÷ate? anyasyaiva hi tadapi jànato 'hamarthasya prathate 'haü jànàmãti, ahaü sukhãtivat / tena svasmai prakà÷amànatvamabhipretya prayujyamàno 'jaóatvaheturasiddhaþ saüvidi / ataþ sattayaiva svamàtmànaü prati sidhyannajaóo 'hamartha evàtmà / tatsaübandhàyattà tu j¤ànasyàpi prakà÷atà / ata eva hi svà÷rayacetanaü prati prakañatà, itaraü pratyaprakañatà ca j¤ànasya sukhaduþkhaderiva / nacaivamàtmàntarasaübandhamarthàntaraü vàpekùyàyamàtmà'tmane prakà÷ate / etaccànantaramevopapàdayiùyate /}*
iti j¤ànàtmatvasàdhakàjaóatvadåùaõam
*{na ca j¤ànena sahopalambhaniyamo 'hamarthasyàrthàntaratàü vàrayati, j¤ànasyàpi tathàtvaprasaïgàt / tadapi hi tena niyatena sahopalambhamityahamarthàdanarthàntaraü mithyàråpamevà'padyeta / asiddha÷ca saüvidvi÷eùaiþ sahopalambhaniyamaþ, pratyekaü vyabhicàradar÷anàt / na ca vi÷eùamàtraü nirdhåtanikhilaviùayavi÷eùopa÷leùaü và vittimàtramasti, yena sahopalambhaniyamaþ}*
*{saüvediturabhidhãyeta / sàmànyaü tu sadapi saugaterna vastutayà'sthãyate / samastavçttipratyastamaye 'pi svaya¤jyotirayamàtmàvatiùñhata iti ca vakùyàmaþ / svavàgvighàta÷ca-ekaü dvàviti nirde÷àt / dvayorhyekakriyànuprave÷e saha÷abdaþ, ÷iùyeõa saha gacchatyàcàrya iti yathà / api ca nilataddhiyoriti dve upàdàya abheda ityekatvavidhiþ savitrãvandhyàtvavidhiriva / anekànta÷ca saüvidi pratiùidhyamànairjaóatvàdibhiþ; sarvaj¤aj¤ànena sahopalambhaniyamabhàgibhiþ saüsàrij¤ànai÷ca / teùàmabhedàbhyupagame j¤ànasya jaóatvamårtatvàdi, buddhasya baddhatvamityàpadyeta / niyamenaikaj¤ànasiddhatvamapyuktaprakàreõa pratyu}*
*{ktam / vipakùavyatireka÷càsiddhaþ / bhavatu niyamenaikaj¤ànasiddhatvaü j¤ànaj¤eyaj¤àtçõàm, mà ca bhådabhedaþ; ko virodhaþ? /}*
ahamarthasyà'tmatvaü nigamayati *{ata}* iti / jànàmyahamiti j¤ànadharmitvena pratyakùasiddhatvàdahamarthasyaivà'tmatvam / ahantvena tasya muktàvapi bhàne 'numànamuktamàgama÷ca / pratyaktvànyathànupapatitalakùaõastarko 'pyukta àtmano 'hamarthatvavyavasthàpakaþ / sthålo 'hamiti dehàtmabhramaråpàvidyàsaïgate÷ca j¤àtàhamartha evàtmà, sa ca sarvadàhamiti bhàsate iti kàrikàrthaþ / àtmà j¤àtaivetyatràpi pratyakùàdikamastãti garbhitamatra / pratyakùaü càhaü jànàmãtyàdikaü prasiddhameva / j¤ànasya dehàdidharmatvaniùedhena pari÷eùànumànamapi siddham / sàstravacanàni càgre måla eva nirdekùyante / j¤ànasamànà÷rayatvàdaj¤ànasyàj¤àtçtve àtmano 'vidyànvayàyoga iti tarko 'pyaktapràya iti / evaü j¤àturahamarthasyàtmatvaü vyavàsthàpi //14//
atha j¤ànasyà'tmatve sàdhakatvena parairupanyastamajaóatvamapi vikalpya dåùayati *{yadukta}* mityàdinà / tadviparãtamityasya vivaraõa *{mavyabhicarite}* tyàdi / avyabhicaritaþ-niyataþ prakà÷o yasyàþ, evaübhåtà sattà yasya, tadajaóamityarthaþ / svasattàvyàpakaprakà÷atvamajaóatvamiti yàvat / *{tathà satã}* ti/ anàtmasu sukhàdiùvapi niruktàjaóatvasya sattvàt vyabhicàra ityuktaü bhavati / ajaóatvaprakàràntaraü dåùayati *{svasatte}* ti / yasya svasattayaiva prakà÷aþ, tatsvasattàprayuktaprakà÷am, tattà jaóatvamityapi pradãpàdau vyabhicàri / dãpasya prakà÷e hi na dãpàntaràpekùà / nanu cakùuràderapekùàstyeva tatreti cet; astu nàma; tàvatà svasattàprayuktatàyà anapàyàt / svasattàmàtraprayuktatvavivakùà tu na saübhavati, saüvidyasiddheþ / vijàtãyàtmàpekùatvàttatprakà÷asya / etaccànantarameva sphuñãbhaviùyati / dåùaõàntaramapyàha *{j¤àne}* ti / j¤ànato dharmo 'tiriktaþ prakà÷o nàma nàbhimataþ / j¤ànameva tu prakà÷aråpam / tat svasattàprayuktaprakà÷atvaråpo heturasiddhaþ pakùe j¤àne / tatprakà÷aü nityamabhyupagacchataþ tasya svasattàprayuktatvakãrtanaü viruddhaü ca / yadvà prakà÷avattvasya saüvidyupagame 'bhimatanirvi÷eùatvavirodha iti bhàvaþ / svasmai svayaü bhàsamànatvaråpamajaóatvamàtmatve sàdhakaü tu svaråpàsiddhamityàha *{yadi matam}* iti / j¤ànaprakà÷asya tadà÷rayanibandhanatvamàha *{tatsaübandhe}* ti / prakà÷atà-j¤ànaråpatà, prakà÷amànatà và / svà÷rayàya svaviùayaprakà÷akatvaråpaü j¤ànatvaü, prakà÷amànatà càtmadharmatàhetuke eva / nahi svà÷rayàdanyasmai svaviùayaü prakà÷ayati j¤ànaü, svayaü và prakà÷ate iti bhàvaþ / *{ata}* iti /
svasmai svayaü bhàsa
mànatvamahamarthasyaiveti sa evàtmetyarthaþ / prakañatà-prakà÷amànatà / àtmàntarasaübandham-à÷rayàntarasaübandham / arthàntaraü-j¤ànàdi / *{etacce}* ti / *{ananyasàdhana }*ityetadvivaraõa iti bhàvaþ /
saüvida àtmatvamàdhakamajaóatvaü pradåùya j¤àtràdeþ saüvidabhedasàdhakaü prakañasaugatàbhimataü sahopalambhaniyamaü dåùayati *{naca j¤ànene}* ti / *{j¤ànasyàpã}* ti / mithyàbhåtenàhamarthena sahopalambhanaiyatyataulyàtsaüvidastadabhedàt mithyàtvaprasaktiriti bhàvaþ / abhimataviruddhàpàdakatvàddhetorbhavadãyasya viruddhatvamiti hetudoùa udbhàvito bhavati / ahamarthena sahaivopalambhaü saüvida upapàdayati *{tadapã}* ti / niyatena-svaprakà÷avyàpakaprakà÷avatà / tena-ahaïkàreõa / sahopalambho yasya tat sahopalambham / ki¤ca, tadupalambhavyàpyopalambhavattvaråpo hi sahopalambhaniyamaþ paraiþ tadabhedasàdhako mataþ / sa càyamahamarthasya saüvidabhedasàdhane pakùe 'siddha ityàha *{asiddha÷ce}* ti / atra vikalpaþ-kiü j¤ànavi÷eùeõa tena tena sahopalambhaniyamo 'hamarthasya vivakùitaþ, uta j¤ànavi÷eùamàtreõa, àhosvit j¤ànamàtreõeti / tatràdye 'siddhiþ, càkùuùàdij¤ànaprakà÷amantaràpi ahamarthasya j¤ànàntaraprakà÷e prakà÷amànatvàditi *{pratyekaü vyabhicàradar÷anà}* dityuktam / dvitãyatçtãyakalpayordeùamàha *{naca vi÷eùe}* ti / *{na nirvi÷eùaü sàmànyam}* iti nyàyàccàkùuùàdivyatiriktaü j¤ànavi÷eùamàtraü j¤ànamàtraü và nàsti / tattadvi÷eùaprakà÷avyabhicàra÷càhamarthaprakà÷asyokta eva tattadvi÷eùaprakà÷àbhàve 'pyahamarthaprakà÷ata iti bhàvaþ / nanvevamapi j¤ànatvàvacchinnaprakà÷enàvyabhicàra eva / ahamarthaprakà÷e j¤ànatvàvacchinnaprakà÷adhrauvyàdityatràha *{sàmànyam}* iti /
anuvçttasàmànyànupagamàtsaugatairevaü hetusteùàü durvaca iti bhàvaþ / vinàpi j¤ànaprakà÷enàhamarthaprakà÷o 'stãtyàha siddhàntarãtyà ca *{samaste}* ti / *{svavà}* giti / sàhityasya bhedaniyatatvàtsahaivopalambhamànatvahetuvyapade÷a eva bhedavyapade÷aråpa iti tena saüvidahamarthayoraikyasàdhane pratij¤àhetuvàkyayorvirodha ekaü dvitvàditivaditi bhàvaþ / pratij¤àhetughañakapadayorvirodhamuktvà pratij¤àghañakapadayostamàha *{api ce}* ti / *{sahopalambhaniyamàdabhedo nãlataddhiyo}* rityevaü hi teùàü pratij¤à / dvitvavi÷iùñe 'traikatvavidhirjananãvandhyàtvavidhiriva vyàhata iti yàvat / j¤ànaj¤àtrorabhedasàdhanadåùaõaprasaïge 'smin j¤ànaj¤eyayorabhedasàdhakaprayogadåùaõàdisàdhamadåùaõaprakàrasàmyàdi ti dhyeyam / ÷abdadoùamuktvàr'thadoùamanyamàha *{anekànta÷ce}* ti / saüvidaþ svayaüprakà÷atvàjjaóatvàdiprakà÷akàle j¤ànaprakà÷opi niyataþ / tathà ca saüvidà sahopalambhaniyamabhàjàü jaóatvamårtatvàdãnàü saüvidabhede saüvido jaóatvamårtatvàdiprasaïgaþ / dharmadharmibhedànupagamàt, abhedepyàdhàràdheyabhàvapratãtyupagamàcca / evaü sarva
j¤asya baddhaj¤ànànàmupalambhe niyamena buddhaj¤ànamapyupalamyate, teùàü buddhaj¤ànamahopalambhànàü buddhaj¤ànàbhede buddhasya baddhatvàpattiþ / tatra tatràbhedànupagame cànaikàntyaü hetoriti bhàvaþ / abhedasàdhakaü hetvantaramapi tulyarãtyà nirasyati *{niyamenaike}* ti / ekaj¤ànasiddhatvam -ekaj¤àne dvayoþ prakà÷amànatvam / niràsaprakàra÷ca-ekaj¤ànaviùayatvenàhamarthe saüvidabhedasya sàdhane tulyanayenàhamarthàbhedo 'pi saüvidi prasajyeta / càkùuùàdij¤ànavi÷eùeõaiva siddhatvaü càhamarthasyàsiddham / j¤ànàntarato 'pi siddheþ, svàpe svataþ siddhe÷ceti / aprayojakatvamapyàha *{vipakùe}* ti / vipakùavyatirekaþ-vipakùe bàdhaþ / tadasiddhimevopapàdayati *{bhava}* tviti / sàdhyàbhàvavati hetorvçttàvàpàdyamànàyàü bàdhakastarko nàsti / ato 'prayojako heturiti bhàvaþ /
*{kimaprakà÷aråpatvàt prakà÷amanurudhyate /}*
*{vyavahàràya nãlàdiràhosvittadabhedataþ //15//}*
*{iti sandihyamànatvànnàbhedaþ ÷akyanirõayaþ /}*
*{bodhyastha÷caiùa niyamo na punarbuddhiboddhçgaþ //16//}*
*{spaùña÷ca pratyakùabàdhaþ, sarvaj¤àneùu vedyàdiva vitterapi vediturbhedasyàparokùatvàt / naca pratiyoginaþ pratyakùatvaü dç÷yatvaü và bhedasyà'parokùye tvapekùitavyam, siddhimàtreõa tadupapattàvaprayojakatvena tadvi÷eùasyànàkùepàt / anavabhàsamàne 'pi pratiyogini bhàvàþ svaråpata eva vilakùaõàþ pratyakùyanta iti sarvalokasvasàkùikametat /}*
*{nanu jãvato bhedapratyakùasya ÷irasi padanidhànena sahopalambhaniyamasyàbhedena pratibandhagrahaõamiti kathamiva tatastadvàdhasaübhavaþ / tathàsati hi jvàlàbhedànumànamapi tadekatvapratyabhij¤ayàpodyeta / avi÷eùaj¤o devànàü priyaþ / tatra hi këptakàraõadoùànuvçttau satyàü jàyamàno 'parokùàvabhàso na niravadyapratyakùapårvakamanumànaü bàdhitumarhati / tathàhi-aciranirvàpitàropiteùvekavartibhàgavartiùu bahuùudãpeùu tadbhedàdar÷inaþ susadç÷atayà sa evàyamiti smçtirupajàyate iti dçùñam / ato 'nyatràpyapratibandhapuùkalakàraõakramopanipàtàdavayavavi÷leùàcca susadç÷anirantarapravçttapradãpapravàhàlambanaiva tathà matiriti ni÷cãyate / tathaikanànàtvapratyayaþ svataþpràptendriyavçttiviparyayaprayuktaþ samasamayopajàyamànànekànavadyapratyakùapratikùiptaviùaya÷cadvicandràdau dçùña iti nàsau tatraikatvànumànamabhibhavituü prabhavati / na caivamiha j¤àtçj¤ànaj¤eyavivekasàkùàtkàrã pratyaya iti pratiruõaddhyevàyamihàbhedànumànodayaprasaktim / na copalabdhisàhityaniyamàdeva tathàtvamatrànumeyamiti yuktam, vipakùe bàdhakànupalabdheþ / saüvidadhãnasiddhitayàpi tathà niyamopapatteþ / anaindriyikatvena ca tadvçttiviparyayasyàki¤citkaratvàt / yogyànupalambhaparàkçtatvàcca bàdhakapratyayasya / api ca viùayasiddhirhi saüvit / sà ca svayaüprakà÷etyavivàdaþ / tenàvarjanãyastathà niyamaþ / naca bhedo 'pi siddhimantareõa sidhyedityanunmattena yuktamàpàdayitumityalamanenànubhavaparàhatamatàtivyàkulãkaraõena /}*
(iti saugatàbhimatagràhyagràhakavikalpapratyuddhàraniràkaraõam)
*{aprakà÷àtmana÷ca nãlàdeþ prakà÷a ityanubhavasiddhatvànna samarthanàntaraü pràrthayate / àtmà tu prakà÷asvabhàva eva / na ca tàvatàj¤ànatvam, svatantratvàt / paratantramàgantu yàvadarthendriyasannikarùàdikàraõasannidhànamavatiùñhamànamarthàvacchinnaråpaü j¤ànamiti pràgevàvocàma / àtmà tu svatantro j¤àtà ahamiti pratyàtmaü prathate / yadipunarãdç÷o 'pyayamananyàdhãnasiddhitayà j¤ànamabhilapyate, abhilapyatàü kàmam / tathàpi j¤ànavadevedaü j¤ànam, na j¤aptimàtratayà /}*
(ityadvaityabhimatagràhyagràhakavikalpapratyuddhàraniràkaraõam)
*{ata eva hi cchandogàþ-'atha yo vededaü jighràõãti sa àtmà' ityàdyàmananti / tathà 'katama àtmà' iti pra÷napårvakamidameva lakùaõamàmananti vàjasaneyinaþ 'yo 'yaü vij¤ànamayaþ pràõeùu hçdyantarjyotiþ puruùaþ' iti / atra hi yo 'yaü sarvalokànubhavasiddho vividhaviùayavedanapracuraþ pràõeùu prerakatayà sthito hçdayàyatane antarjyotiþ ahamiti pratyaktvena prakà÷ate, sa puruùa iti yathoditamevàtmasvaråpamupadi÷yate / 'eùa hi draùñà ÷rotà ghràtà rasayità mantà boddhà kartà vij¤ànàtmà puruùaþ' ityàtharvaõàþ / tathà 'vij¤àtàramare kena vijànãyàditi' 'na pa÷yo mçtyuü pa÷yati na rogaü nota duþkhatàm' 'sa uttamaþ puruùaþ nopajanaü smarannidaü ÷arãram' 'evamevàsya paridraùñurimàþ ùoóa÷akalàþ puruùàyaõàþ puruùaü pràpyàstaü gacchanti' 'tasmàddhà etasmànmanomayàdanyo 'ntara àtmà vij¤ànamayaþ' ityàdyàþ /}*
*{'satyaü j¤àna' mityatràpi brahmalakùaõanirde÷e j¤àna÷abdo na j¤ànamàtravacanaþ ; api tu tadvadvacanaþ / tadvacanatve 'liti' iti àdyudàttatvaprasakteþ / antodàtta÷càyaü j¤àna÷abdaþ / matvarthãyàcpratyayàntatve tathàtvaü ghañate; nànyathetyetat paramàtmaniråpaõe atinipuõamupapàdayiùyàmaþ / aitareyopaniùadapi 'praj¤ànaü brahye'tyuktvà 'sa etena pràj¤enàtmanà' iti prakçùñaj¤ànavantameve÷varaü dar÷ayati / tat siddhaü j¤àtaivàyamàtmeti //}*
(iti dehàdivilakùaõapratyagàtmasvaråpaniråpaõaprakaraõam)
*{kiü punarasmin dehàdivyatirekiõi cetane pratyagàtmani pramàõam? / anu}*
*{mànamiti nayavicakùaõo 'kùapàdaþ / yadàha "}* *{icchàdveùaprayatnasukhaduþkhaj¤ànà- nyàtmano liïga}* *{"m iti /}*
*{kimamãùàmàtmanàvinàbhàvo dhåmadhvajavi÷eùeõeva dhåmavi÷eùasya dçùñaþ? hantaivaü tata eva tatpramiteþ kimanumànena? / màbhådvi÷eùatodar÷anam; sàmànyatastu bhaviùyati / tathàhi-icchàdayaþ kàryatvànityatvaguõatvàdibhiþ ÷abdàdaya ivà'÷ritatayànumãyante / ya÷caiùàmà÷rayaþ sa àtmà / guõatvaü ca pari÷eùàt / na sàmànyavi÷eùasamavàyàbhàvàþ anityatvàt / na dravyaü karma và, vyàpakadravyasamavàyàditi / vi÷eùaguõatvaü cànityatve satyasmadàdyekendriyagràhyatvaniyamàt råpàdivat / evamà÷rayamàtramupasthàpayanto 'nvayavyatirekiõo hetavaþ dravyàntaraguõatvaü ca pratyàcakùàõaiþ kevalavyatirekisàdhanairàtmagocaratayà niyamyante / tathà hi bhavati-icchàdayo na mahàbhåtaguõàþ, svàtmana eva pratyakùatvàt; abàhyendriyagràhyatvàddhà / ye bhåtaguõàste svàtmaparàtmapratyakùàþ bàhyakaraõapratyakùà÷ca, yathà råpàdayaþ / na tathecchàdaya iti na tadguõàþ / dikkàlamanàüsi punaþ na vi÷eùaguõavanti; nàpi tadguõànàü pratyakùatvamiti na teùàmapi guõàþ / akàraõaguõapårvatvàt ayàvaccharãrabhàvitvàdityàdayaþ ÷arãravi÷eùaguõatvapratiùedhahetavaþ pràcãnà÷càtrànukraùñavyàþ / tenecchàdayo na ÷arãraguõàþ tadguõabhàvàpavàdapramàõavattve sati guõatvàt / ye yathoktasàdhyà na bhavanti, te yathoktasàdhanà api na bhavanti; yathà råpàdayaþ / yathoktasàdhanàþ punaricchàdaya iti yathoktasàdhyà eveti / vimatipadàspadebhyaþ ÷arãràdibhyor'thàntaraguõà icchàdaya iti và pratij¤à / yathokta eva hetuþ / udàharaõaü ca prayoktavyam / sàmànyena
vànvayaþ pradar÷anãyaþ-yo yadguõabhàvàpavàdakapramàõavattve sati guõaþ, sa tator'thàntarasya guõaþ; yathà pçthivyàdibhyaþ ÷abda iti àkà÷asiddhivadàtmasiddhiriti /}*
(iti vilakùaõàtmana ànumànikatvapakùaniråpaõam)
*{idamapi na samãcãnamityeke / tathàhi-anvayavyatirekihetubhirdehàdisàdhàraõamà÷rayamàtramavagamitam / na ca tàvatà'tmasiddhiþ / kevalavyatirekã tu sàdhanada÷àmeva nàsàdayati, sapakùànvayavirahàt, asàdhàraõavat / nacaivaü kevalànva}*
*{yino vipakùavyatirekadar÷anavikalatayà sàdhàraõavadasàdhanatvam / de÷akàlàdi÷aïgitopàdhivigamepyanvayadar÷anena sàdhyànvitasvabhàvatayà parini÷citatvàt / naca sàdhanàbhàve sàdhyàbhàvadar÷anamàtreõa sàdhyànvitasvabhàvatvaü ÷akyaü ni÷cetum / abhàvasyànantade÷avyàpitayànavayavena grahaõasyaiva duùkaratvàt, kalayàpyanyatravçttau saübandhe niyamàsaübhavàt / sandehagrastatvàcca-kiü sàdhanàbhàvaprayuktaþ sàdhyàbhàvaþ, kiü và nimittàntaraprayukta iti / pçthivyàdibhyor'thàntaraguõatvapratij¤àpi dravyàntaràprasiddheraprasiddhavi÷eùaõà /}*
(iti naiyàyikàbhimatàtmànumànaniràsaþ)
*{etena sàïkhyodãritasàdhanabhedà apyapodità veditavyàþ saïghàtaparàrthatvàdayaþ / tathà ca tàneva tàvadàdito vyàkurmahe-}*
*{"}* *{saïgàtaparàrthatvàtrriguõàdiviparyayàdadhiùñhànàt /}*
*{puruùo 'sti bhoktçbhàvàt kaivalyàrthaü pravçtte÷ca   }*// *{"}*
*{ayamarthaþ-dehendriyàdayaþ paràrthàþ saïgàtatvàcchayanàsana÷araõàdivat / pratyakùaü ca ÷arãrasya saïghàtatvaü, bhåtànàü ca / avyaktamahadahaïkàrendriyàõàü ca sukhaduþkhamohàtmatayà tathàtvamanumeyaü tadvadeva / na cendriyàõàmàhaïkàrikatvasyàbhyupetasya, sàdhyantvàbhimatapàràrthyadharmasya càsaühataparàrthatvasyànyathàtvàpàdanàdubhayavi÷eùaviruddhatvaü hetoþ; ahaïkàrànvayavyatirekànuvidhànena "}* *{devà vaikàrikàþ smçtàþ}* *{"}* *{ityàdyàgamabalena prakà÷alàghavaguõànvayena ca vaikàrikàbhidhànasàttvikàhaïkàrabhedayonitvasyendriyàõàü pramàõasiddhasyàpavàdànupapatteþ / àtmanastu saïghàtatve tasyàpi saïghàtàntaràrthatayànavasthàpattyà niùpramàõakànekakalpanàprasaïgàt, aprayojakatvàcca saïghàtatvasya ÷eùitve, dçùñàntadçùñà÷eùadharmopasthàpane 'numànapràmàõya syaivàsambhavàpatteþ tadasaïghàtatvasya càpracàlyatvàt / naca pramàõàntarabalenànàhaïkàrikatvasaïghàtàntaràrthatvayorbàdhe 'bàdhitena saïghàtaparàrthatvenàpi na bhavitavyam / evaü ca saühatatvavyàpakàvaruddhatraiguõyàdirahito 'saühata àtmà siddhaþ /}*
*{tathà dehàdayaþ sukhaduþkhamohàtmakatayà pareõàdhiùñhãyante, yantràdibhiriva rathàdayaþ / api}*
*{cànukålapratikålavedanãye sukhaduþkhebhçtyabhràtçvyavadanukålanãyaprati}*
*{kålanãyavatã / dç÷yatvàddehàdayo ghañàdaya iva vilakùaõadraùññakà iti / adhiùñhàturanukålapratikålavedakasya draùñuþ traiguõyàdiviparyayaþ pårvavadeva nirõetavyaþ / tathà dehàderavyaktàntasya kçtsnsya triguõàtmakatayàtyantaduþkhopa÷amanalakùaõamokùada÷ànupapatteþ tadarthaü ca ÷àstràõàü mahàdhiyàü ca pravçtterasti dehàdivyatirikto 'saühataþ traiguõyàdyasaüspçùñaþ puruùa iti //}*
(iti sàïkhyàbhimatàtmànumànaniråpaõam)
*{atràpi saïghàtapàràrthyàdibhiryadyapi paraþ ko 'pyadhiùñhàtà draùñà siddhaþ, tathàpi na tasyàsaühatatvàtriguõatvàdirabhimatavi÷eùaþ ÷akyani÷cayaþ / tathàhi-saïghàtasya saïghàtàntaràrthatvaniyamadar÷anabalàdàpatantã paràparà saïghàtakalpanà na doùàya, kàryatayevànàdi kàraõaparamparàparikalpanà / na càprayojakatvamapi; asaïghàtasyàsaïgasyà÷eùavikriyà÷ånyasyànàdheyàti÷ayakåñasthacitimàtravapuùaþ puruùasya saïghàtaü prati paratvànupapatteþ / tadvi tasya ÷eùi bhavati, tacca tadartham; yadyenopakriyate kriyate và, yaccopakaroti karoti và / na ca tathà sàïkhyapuruùa iti kataü tasya saïghàtaü prati paratvam ? kathantaràü ca saïghàtasya tàdarthyam ? / anupakàryopyupakàryatayà'tmànaü manyata iti cet; kàmaü manyatàm; kimàyàtamupakàryatvasya? / na khalu bàlàstalamalinatàdimattayà gaganamabhimanyanta iti tasya tathàtvaü bhavati /}*
*{api ca tathàvidhabhramo 'pi kasya kathamudayata iti vivecanãyam / na tàvacciti÷akteþ; sarvavikriyà÷ånyatayàtivi÷uddhàyàma÷ubha÷atanidànabhåtabhramapariõàmàsambhavàt / antaþkaraõaü tu buddhyaparaparibhàùàbhidhànamacetanatayà tanuriva na bhràmyati / acidapi svacchatayà citicchàyàpannaü cetanàyata iti cet; na; nãråpàyàþ citerbuddhe÷ca chàyàtadgrahaõànupapatte / chàyeva chàyeti cet; kaþ khalu ivàrtha? ;citisaråpatvamiti cet; hantaivama÷eùavikàrarahitacitisaråpatàpattàvantaþkaraõamapi pratyastamitasamastavçttikamàpadyata iti durupapàdataro 'yaü bhramasukhaduþkhàdivikàrayogaþ pratyàtmasiddhaþ / cetanatvena saråpatvamiti cet; na; citireva hi te puruùaþ, na cetayità / yathà'ha tatrabhavàn pata¤jaliþ "}* *{yadà citireva puruùaþ kimatra kena vyapadi÷yata}* *{"}* *{iti / ajaóàyamànatvamivàrtha iti cet; ajaóatvamapi na j¤àtçtvà}*
*{tirikta ki¤cidityuktameva / tenaiva tadvivaraõamiti ca na ki¤cidetat / api ca citisannidhànàdhãnàü buddhisiddhimabhidadhànaþ kathamiva tadajaóimànaü pratijànãyàt? naca citisvàntayorbimbapratibimbàdhàràbhimatayoranyatarasminnapyavidyamànasya viùayavi÷eùoparaktaj¤àtçtvalakùaõadharmabhedasya pratibimbe sambhavaþ / pratyukta÷càyaü pratibimbavàdaþ pracchannabàhyamatapratyàde÷e /}*
*{yaducyate-nirvikàràyàpi puüse tatsannidhimahimasamutthàpitapramàõaviparyayàdivicitravçttibhedaü svàntameva svavçttiü viùayavi÷eùàü÷copadar÷ayati, sàmantacakramiva paràkramãyaþ pratibalavilolanàdivçttãþ svàmine, tataþ sàkùã bhoktà càpadi÷yate, ràjeti vikramã vijayã ceti; tadanupapannam / draùñre hi dar÷anãyaü dç÷yate / naca dç÷imàtràtmavàdinàü sàükhyànàü tadupajãvinàü ca pracchannànàü draùñçtvaü vàstavamasti / naca kàlpanikena ÷eùitvasambhavaþ / kalpanàpi na sambhavatãtyuktameva / ràjà tu sàmànyato vi÷eùato và teùu karmasvamàtyàn niyu¤jànaþ tatphalamai÷varyàdi cà÷ruvànaþ svasvàmibhàvahetukrayapratigrahajananàdi- vyàpàrayogã na niùkriyasyànàdheyàti÷ayasya puüso nidar÷anamiti yatki¤cidetat /}*
(iti kàpilàbhimatàtmànumànanirasanam)
*{sthålo 'haü, gacchàbhyahamityàdipratyakùamçditaviùayatayà prasiddhaivàtãtakàlatà vyatorekànumànabhedànàmityànumànikãmapyàtmasiddhima÷raddadhànàþ ÷rautãmeva tàü ÷rotiyàþ saïgirante /}*
*{÷rutayo hi sàkùàdevàtmanaþ ÷arãràdivyatirekamàdar÷ayanti-}*
*{'sa eùa neti neti' 'akàyamavraõamasnàviraü ÷uddhamapàpaviddham' 'yonimanye prapadyante ÷arãratvàya dehinaþ / sthàõumanye' 'na jàyate mriyate và kadàcit' 'jãvàpetaü vàvakiledaü mriyate' 'na hi vai sa÷arãrasya sataþ}*
*{priyàpriyayorapahatirasti / a÷arãraü vàva santaü na priyàpriye spç÷ataþ' ityàdyàþ / kàlàntarabhàvisvargàdisàdhanavidhaya÷cà'kùipanti dehàdivyatiriktaü nityaü cetanamiti ÷rutitadanupapattipramàõako 'yaü pratyagàtmeti /}*
(iti vilakùaõàtmanaþ ÷àstraikapramàõakatvapakùaniråpaõam)
*{nanu hitàhitapràptiparihàramàtraparasyà'mnàyasya ÷irasi kimiti mahànayaü bhàraþ prakùipyate? anumànàgamàdya÷eùapramàõamålabhåtena pratyakùeõaiva hyenaü pratipadyàmahe / mamedaü ÷arãram, idamahaü jànàmãti ghañàdidç÷yebhya ivàyaü draùñà dehàdapi pçthagbhåtaþ pratyakùaü parisphurati /}*
(ityàtmanaþ pratyakùatvapakùopakùepaþ)
*{maivaü vocaþ / indriyàrthasannikarùajaü hi vij¤ànaü pratyakùam / na cendriyàõi råpàdivyatirekiõi nirati÷ayasåkùme pratãci paràgartha iva sannikarùeõa j¤ànaü janayitumarhanti / yathà àmnàyate 'parà¤ciravàni vyatçõat svayaübhåþ' iti /}*
aprayojakatvamevopapàdayati *{ki}* mityàdinà sàrdha÷lokena / kiü nãlàdirviùayo 'svayaüprakà÷atvàtsvavyavahàràya prakà÷aü-svaprakà÷akaü j¤ànamàkàïkùate, utàho tadabhedataþ-saüvidabhinnatvàt prakà÷amanurudhyate iti saüdehànnãlatadviyorabhedo '÷akyanirõaya ityarthaþ / saüvidanurodhitvaü nãlàdeþ saüvidà sahaivopalabhyamànatvalakùaõam / idaü ca kiü saüvidabhedaprayuktamuta svaprakà÷e nãlàderjaóasya svaprakà÷asaüvidapekùàprayuktamiti vi÷aye yàvadabhedaprayuktatvanirõayo na bhavati, na tàvadasyàbhedasàdhakatvam / abhedaprayuktatvanirõàyakaü ca nàsti / tathà càprayojakatvamiti bhàvaþ / syàdvàsahopalambhaniyamo bodhyayorevàbhedasàdhakaþ, na tu buddhibodhyayorbuddhiboddhrorvetyàha *{bodhyastha }*iti / buddhãnàü boddhéõàü và sahopalabhyamànànàü nàbhedaþ / buddhasya baddhatvàpàtàt / nàpi buddhibodhyayorbuddhiddhrorvà, buddherjaóatvàdiprasaïgàt satyamithyàrthayoraikyaprasaïgàcca / kintu bodhyayoreva tathàbhåtayorabheda iùyatàü guõaguõiprabhçtyoþ katha¤cidityarthaþ / *{buddhiboddhçga}* iti tu prakçtàbhipràyeõa / yadvà bodhyayoreva sahopalambhaniyamaþ saübhavati / na punarbuddhiboddhadhroþ / buddhimantaràpi boddhuþ prakà÷àt svàpàdàvityarthaþ //15//16//
j¤ànaj¤àtrorabhedasàdhane pratyakùabàdhitatvamapyàha *{spaùña÷ce}* ti / ghañamahaü jànàmãti hi sphuño j¤eyaj¤àtçj¤ànànàü bhedapratibhàsaþ / tadvàdha ityarthaþ / ÷aïkate *{na ce}* ti / pratyakùaj¤ànaviùayatvaü, j¤ànaviùayatvaü và pratiyoginaþ tadbhedapratyakùe kàraõatvenàpekùitam / prakçte saüvido j¤ànàntaràgocaratvena svayaüprakà÷atvàttadbhedapratyakùaü j¤àtari na saübhavatãti ÷aïkiturà÷ayaþ / parihati *{siddhimàtreõe}* ti / pratiyoginaþ saüvidaþ siddhimàtreõa-prakà÷amàtreõa, tadupapattau-saüvidbhedapratyakùopapattau, aprayojakatvena-pratyakùadij¤ànàntaràdhãnatatprakà÷asya bhedapratyakùe 'hetutvena, tadvi÷eùa
sya-prakà÷avi÷eùasya pratyakùàdij¤ànàntaràdhãnasya anàkùepàt-àkùepàyogàdityarthaþ / *{ayaü bhàvaþ-}* anyonyàbhàvapratyakùe 'dhikaraõasya pratyakùamevàpekùitam, pratiyoginaþ prakà÷amàtraü ca / natu pratiyoginaþ pratyakùam / stambhe pi÷àcabhedasyàpratyakùatvàpatteþ / pratiyoginaþ prakçte vedanasya prakà÷astu svata evàsti / tata eva veditari tadbhedapratyakùe nànupapattiriti / vastutastattadasàdhàraõàkàra eva itaratàdàtmyadhãvirodhitvena tasya tasyetarasmàdbhedaråpaþ / sa ca pratiyogyanavabhàse 'pi bhàsata evotyàha *{anavabhàsamàna}* iti / tathà ca j¤àturahantvena bhànameva saüvidbhedagrahaõamiti bhàvaþ / tadbhinnatvavyavahàre punaþ pratiyogiparàmar÷asahakçtamasàdhàraõàkàraj¤ànaü heturiti bodhyam / *{sarvaloke}* ti / etena bhedasya pratyakùaü na saübhavati / kùaõikasya pratyakùasya pratiyogigrahaõapårvakabhedagrahaõaparyantamanavasthànàt / yugapatpratiyogyabhàvàdhikaraõagrahe tu samåhàlambanavadupa÷leùavi÷eùàsiddhiprasaïgàt / ato bhramaråpa eva bhedagraha ityapàstam / tattadasàdhàraõa dharmasyaivetarabhedaråpatvàttasya ca dharmiõi prathamakùaõa eva gçhãteþ / ata evàpårvavastudar÷ane vilakùaõo 'yaü ka÷cana padàrtha iti bhedapratãtirlokasammatà svànubhavasiddhà ca nàpahnavàrhà iti *{sarvalokasvasàkùika}* mityuktam /
÷aïkate *{nanu jãvata}* iti / ÷irasi padanidhànena-tiraskaraõena / pratibandhagrahaõaü-vyàptigrahaõam / tataþ-bhedapratyakùataþ / tadvàdhasambhavaþ-abhedànumànabàdhasaübhavaþ / tathàsati-pratyakùasyànumànabàdhakatve / apodyeta-bàdhyeta / *{ayaü bhàvaþ-}* bhinnatvena gçhyamàõayoreva hi sahopalambhaniyamo 'bhedavyàpyatvena gçhãtaþ / tena càbhedànumàne pratyakùe bhedagrahaõàü÷obhramalakùaõa iti ni÷cãyate / na copajãvyavirodhaþ / pratyakùasiddhavastusvaråpasya vyàptigrahopayogino 'bhyupagamàt / bhedasya ca vyàptigrahànupayuktatvàditi / pariharati *{avi÷eùaj¤a}* iti / dçùñàntadàrùñàntikayorvaiùamyaü na jànàsãtyarthaþ / tadevopapàdayati
*{tatre}* ti / na pratyakùatvamanumànatvaü và bàdhyatve bàdhakatve và prayojakam / kintu doùamålatvamadoùamålatvaü caiva tathà / tathà ca yathà jvàlàbhedànumànamado÷amålaü bàdhakam, jvàlaikyapratyakùaü tu sàdç÷yadoùamålaü bàdhyaü bhavati; naivaü prakçte j¤àtçj¤eyaj¤ànabhedagrahasya doùamålatvamiti samudità÷ayaþ / jvàlaikyapratyakùe këptakàraõadoùànuvçttimupapàdayati *{tathàhã}* tyàdinà / acirapra÷amitatvapunaruddãpitatvoktyà jvàlayorvàstavabhedo j¤àpyate / tadadar÷anamekavartivçttitvaj¤ànaü caikyabhrame tayorheturityuktaü bhavati / nirvàpaõapunaruddãpanadraùñu÷ca jvàlayorbhedaprtyakùaü vartata iti tena bàdhitatvamapi nirvàpaõàdyadraùñçniùñha jvàlayokyapratyakùe viva
kùitam / niruktaü bhramahetumanirvàpitasthalepyupapàdayati *{ata }*iti / tailavartyavayavàgnisaüyogasya dãpahetoranyànyatayà jvàlàbhedo 'ïgãkàryo 'nirvàpaõasthale 'pi / kàraõadhàrànuvçttibalàcca kàryadhàrànuvçttiþ / pårvapårvajvàlàyàstu kàraõanivçttyà nivçttireva / taddheturhi tailavartyavayavi÷eùàgnisaüyogaþ / agnerà÷rayà÷itvàdvartyavayavavi÷eùanà÷e tadagnisaüyogasya nà÷o hyàva÷yakaþ / evaü pårvottaradãpajvàlayorbhede siddhe sajàtãyadãpadhàràyàü bhedàgrahàtsàdç÷yaråpadoùadar÷anàccaikyabhrama iti bhàvaþ / nànàbhåte aikyabhramaü pratyakùaråpamudàhçtyaikasminnànàtvabhramamapi pratyakùaråpamudàharati *{tathaike}* ti / svàbhàvikacàkùuùara÷miprasaraõasya viparyayo dvaitãbhàvo 'ïgulyavaùñambhàdiprayukta÷candradvitvabhrame doùaþ / asya ca nirdeùapuruùãyacandraikyapratyakùabàdhitatvaü *{samasamaye}* tyàdinocyate / dçùñàntitàt dàrùñàntike vaiùamyamupapàdayati *{na caivam}* iti / j¤àtçj¤ànaj¤eyabhedaniråpitalaukikaviùayità÷àlã ghañamahaü jànàmãti sàkùàtkàraþ doùamålaþ, abhedapratyakùabàdhito và naiva dç÷yate / tadabhedànumànabàdhakatvaü susthitamiti bhàvaþ / viparãtaü kasmànna bhavatãtyatràha *{na copalabdhã}* ti / tathàtvaü-j¤ànàbhinnatvaü j¤àtçj¤eyayoþ / pårvoktamaprayojakatvaü smàrayati *{vipakùa}* iti / vipakùe bàdhakatarkavirahàdvyàptyasiddhyàsiddhamabhedànumànaü na j¤ànaj¤àtçj¤eyabhedapratyakùe bàdhakatvena ÷akya÷aïkamiti bhàvaþ / j¤ànàdibhedagraha indriyavçttiprasçtibhedaråpadoùamålo bhavedityatràha *{anaindriyikatvene}*
ti / bàhyendriyàgràhyatvena j¤ànaj¤àtrostadbhedagrahasya nendriyavçttibhedaprayuktatvaü saübhavatãtyarthaþ / atra bàdhakapratyayo 'pi nàsti candradvitvabhrama ivetyàha *{yogyànupalambhe}* ti / na caivamihe ti vàkyàbhipretamanena vàkyadvayena vivçtam / *{saüvidadhãne}* tivàkyoktaü prapa¤cayati *{api ce}* ti / tathàniyamaþ-saüvidà sahopalambhaniyamaþ / avarjanãyaþ-abhedasyànupagame 'pi durvàraþ / nanu saüvidamantaràpi viùayàdiþ sidhyatvityatràha *{na ca bhedo 'pã}* ti / bhedaþ-gràhyagràhakabhedaþ / siddhiü-j¤ànam / apasiddhànta÷caivaü kathana iti bhàvaþ / yadvà sahopalambhaniyamasyàbhedasàdhakatve svavyàghàtamapyàha *{na ca bhedopã}* ti / bhedapratibhàso 'pi saüvidaiva vàcya iti niruktahetorbhedasyàpi saüvidabhede bhedaghañito heturapi na sidhyediti yàvat / yadvà bhavadabhimataþ saüvidàü bhedopi na sidhyediti bhàvaþ //
evaü prakañasaugatàbhimataü saüvidabhedasàdhakaü sahopalambhaniyamaü pradåùya pracchannasaugatàbhimataü prakà÷asvabhàvatvamapi dåùayati *{aprakà÷e}* ti / aprakà÷àtmanaþ-aprakà÷asvabhàvasya j¤ànabhinnasya ca / anena j¤eyasya j¤ànàbhedànumàne pratyakùabàdho, hetoþ pakùe 'siddhi÷ca pràdar÷iùàtàm /
yadyapi jaóatvànna prakà÷asvabhàvatvaü j¤eyasya, athàpi svayaüprakà÷aj¤ànasaübandhàtkàdàcitkaprakà÷o ghañate ghañàderiti bhàvaþ / j¤àtà j¤ànàbhinnaþ prakà÷asvabhàvatvàdityatra tu heturupagamyate, na sàdhyamityàha *{na ca tàvate}* ti / j¤ànatvaü- viùayaprakà÷akadhãtvam / j¤àdhàtvarthasya hi kartçdharmatvaü j¤ànasya / àtmanastu dharmitvànna tathàtvamiti bhàvaþ / j¤ànasvabhàvaü tàvadàha *{paratantram}* iti / prakàrataikasvabhàvatvaü, kàdàcitkatvaü, viùayàvagàhitvaü ceti j¤ànadharmàþ / avatiùñhamànam-anuvartamànaü dhàràråpatayà / *{dhàràvàhikavij¤ànamekaü j¤ànaü mataü hi naþ}* iti pakùe tu svaråpata evànuvartamànaü yàvadviùayàntarasaücàramiti vivekaþ / àtmasvabhàvamàha *{àtme}* ti / dharmitvaü j¤àtçtvamahantvena bhànaü càtmano dharmàþ / nanvevaü j¤ànabhinnatve àtmano j¤ànamiti vyapade÷aþ kathaü ghañata ityatràha *{yadã}* ti / ananyat-svam / àtmani j¤àna÷abdo j¤ànasàdç÷yàt / tacca svàdhãnaprakà÷atvaråpaü svayaüprakà÷atvaü svaniråpitaviùayatàvattvatàdàtmyobhayasaübandhena ki¤cidvi÷iùñatvalakùaõamiti bhàvaþ / *{tathàpã}* ti / j¤àna÷abdenàbhilapyamànamàtmasvaråpaü j¤ànatulyameva, na tu j¤àptimàtratayà mukhyaü j¤ànamityarthaþ / yadvà j¤ànàyatanameva mantavyaü natu j¤aptimàtratayeti / mantavyamiti ÷eùaþ / tata÷ca j¤àturàtmano j¤ànàbhedànumànaü paràbhimataü prabalapratyakùabàdhitamiti bhàvaþ /
pratyakùatarkasiddhamàtmano j¤àtçtvamàgamato 'pi pratiùñhàpayati *{ata eve}* ti / *{athe}* tyàdivàkyaü j¤àtrahamarthàtmatvaparam / *{yo 'yam}* iti aindriyikaj¤ànapracurasyendriyàdhiùñhàturàtmano hçdayàntaþsthatvasvaprakà÷atvaparam /
indriyàdipravçttyanuguõasaïkalpaprayatnavattvaråpàdhiùñhànalabhyaü kartçtvaü, j¤àtçtvaü ca svayaüprakà÷atvàjj¤àna÷abditasyàtmanaþ pratipàdayadvàkyam *{eùa hã}* tyàdi / mumukùubhirj¤eyamàtmasvaråpaü j¤àtçtvavi÷iùñamiti pratipàdayadvàkyaü *{vij¤àtàram}* iti / vij¤àtçjãvàtma÷arãrakaü paramàtmànamityarthaþ / muktau j¤ànavattvaparaü *{na pa÷yaþ }*iti / pa÷yaþ-sarvadar÷ã muktàtmà / muktida÷àyàü j¤ànàbhàva÷rutirheyadar÷anàbhàvapareti *{na pa÷ya}* ityàdi vyavasthàpayati / duþkhatàü-kutràpi vastuni pratikålatvam / bhagavadvibhåtitayà hi sarvasya svànukålatvena dar÷anaü tadà / *{sarvaü ha pa÷yaþ pa÷yati}* ityuttarardhamapyatrodàhàryam / etadvivaraõaråpaü *{sa uttama}* ityàdi / *{sa tatra paryetã}* tyàdi *{nopajanaü smaran }*ityantamatrodàhàryat / kalàùoóa÷akasya nivçttàvapimuktau svaråpaniråpakadharmabhåtaj¤ànànivçttiparam *{evameve}* ti / j¤ànavattvenàtmano dehendriyamanapràõavij¤ànavailakùaõyaparaü ca *{tasmàdve}* tãti vivekaþ /
evaü j¤àtçtvamàtmano vyavasthàpya paramàtmano 'pi tadvyavasthàpayati *{satyam}* iti / tadvadvacanaþ-j¤ànavadvàcã / tadvacanatve-j¤ànavàcitve / j¤ànavàcã bhàvalyuóanto j¤àna÷abdo litsvareõàdyudàtto bhavet / ayaü tu antodàttaþ / tadacpratyayànto 'yaü j¤àtçvàcã svãkàrya iti bhàvaþ / *{aitareye}* ti / prakaraõabalàt praj¤àna÷abdaþ praj¤ànavatpara iti bhàvaþ / pràj¤ena-praj¤a eva pràj¤aþ / svàrthe 'õ / tena / sarvaj¤ena paramàtmanetyarthaþ / *{dehendriyamanaþ pràõadhãbhyo 'nya }*iti pratij¤àtàtmasvaråpaniråpaõamupasaüharati *{tatsiddham}* iti //
atha *{ananyasàdhana}* iti pratij¤àtaü svayaüprakà÷atvamàtmanaþ samarthayituü pramàõaparãkùàmupakramate *{kiü puna}* rityàdinà / *{anumànam}* iti / yadyapyahaü jànàmãti pratyakùameva tatra pramàõaü sambhavati / tasya dehàdiviùayatvàyogàt / athàpi vilakùaõàtmaviùayatvaü pratyakùasyedaü pramàõamatraivaü pravartitumarhatãtyevaü sàmagrãniråpaõàdyàtmakena tarkeõaiva vyavasthàpyamityà÷ayaþ / *{yadàhe}* ti / icchàdi vilakùaõàtmano 'numàpakaü yadàha, ato 'numànameva pramàõaü tatretyakùapàdà÷ayo vij¤àyata ityà÷ayaþ /
codayati *{kimamãùàm}* iti / dhåmadhvajaþ-agniþ / *{ayaü bhàvaþ-}* vyàptigrahasya sahacàradar÷anamålakatvena vilakùaõàtmanà sahacàradar÷ane icchàdãnàü pratyakùeõaiva tasya siddheþ kçtamanumànena / sahacàràdar÷ane ca kathaü tena vyàptirgçhyeta / agçhãtavyàptikena cecchàdinà kathantaràü tadanumànamiti / pariharati *{màbhå}* dityàdinà / siùàdhayiùita- sàdhyavi÷eùeõecchàdivi÷eùasya sahacàragraho màstu / à÷rayitvaguõatvàbhyàü sahacàradar÷anàdevàtmànumànaü pravartate / etacca sàmànyato dçùñamiti bhàvaþ / etadevopapàdayati *{tathàhã}* ti / kàryatvam-utpattimattvam / anityatvaü-vinà÷itvam / guõatvaü-guõatvajàtimattvam, vi÷eùaõataikasvabhàvatvaü và / etàni vyàpyànyà÷ritatvasya / icchàdaya à÷ritàguõatvàdråpavadityanumànamatra vivakùitam / atra hetuü sàdhayati *{guõatvaü ce}* ti / padàrthatvena dravyàdyanyatamatve pràpte dravyàdibhedakànumànato dravyatvàdivyudàse dravyàdibhedavi÷iùñaü padàrthatvameva pari÷iùyamàõaü guõatvaü vyavasthàpayatãtyarthaþ / itarabhedànumànànyàha *{na sàmànye}* ti / abhàvabhedasàdhane 'nityatvamutpattivinà÷avattvaråpaü vàcyam / nàtaþ pràgabhàve pradhvaüse và vyabhicàraþ / *{vyàpake}* ti / vibhusamavetatvàdityarthaþ / naiyàyikamatenàyaü hetuþ siddhaþ / na karma, saüyogavibhàgayoranapekùakàraõatvàbhàvàt, na dravyaü asaüyogitvàditi và heturvàcyaþ / guõatvaü prasàdhya vi÷eùaguõatvaü prasàdhayati *{vi÷eùe}* ti/ råpatvàdau vyabhi
càrasya vàraõàyànityatve satãti / saüyogàdau tadvàraõàya vi÷eùyadalam / evamapi prabhàyàü vyabhicàraþ syàt, cakùurmàtragràhyatvàttasyàþ / ato guõatve satãti vàcyam / evamapi prabhàbhittisaüyoge tatprasaïgaþ / ata ekondriyamàtragràhyajàtimattvaü vi÷eùyaü vaktavyam / evaü cànityatvavi÷eùaõasya vaiyarthyam / guõatvadalasyàpi / prabhàtvajàtau mànàbhàvàt, tejastvàde÷ca dvãndriyagràhyatvàt / parantu prabhàtvajàteþ pràmàõikatve vàyoþ spàr÷anopagame và guõatvadalamàva÷yakameveti bodhyam / yoginàü manasàpi råpàdergrahàdasmadàdãti vi÷eùaõam ayogyabhipràyam / sàmànyato- dçùñànumànasyà÷rayavi÷eùaparyavasànasiddhaye pari÷eùànumànànyàha *{evam}* iti / pratyàcakùàõaiþ-pratikùipadbhiþ / sàmànyatodçùñamanvayyanumànamevetarabhedànumànasahakçtaü vi÷eùànumàpakamityekaþ pakùaþ / sàmànyatodçùñetarabhedànumànato 'gre prasidhyan vi÷iùñahetuþ kevalavyatirekiråpastatheti càparaþ / anena ca vàkyenàdyaþ pakùaþ sphoryate / *{ye bhåtaguõà}* iti / atra yogyà ityapyanusandheyam / vyatirekyupanayanigamane *{na tathe}* ti / *{dikkàle}* ti / icchàdayo na dikkàlamanoguõàþ, vi÷eùaguõatvàt, pratyakùatvàdvà; ye punardigàdiguõàþ saïkhyàdayaþ, na te pratyakùà, vi÷eùaguõà và / *{akàraõe}* ti / anukraùñavyàþ-anukarùaõãyàþ / nànànumànaphalitaü sàmànyaprayogamàha *{tene}* ti / pakùàntaramapi pratipàdayati *{vimatipade}* ti /
vimatipadam-vipratipatteþ sthànam-nimittaü-nànàvàdaþ, tadàspadebhyaþ- tadviùayebhya ityarthaþ / atràyaü prayogaþ-icchàdayaþ tadà÷rayatvena vipratipanna÷arãràdivyatiriktaguõàþ tadguõatvabàdhakapramàõaviùayaguõatvàditi / *{udàharaõaü ce}* ti / vyatirekãtyàdiþ / prasiddhadravyabhinnasyàdravyasya prasiddhàvapi tadguõatvasyàprasiddhyà nànvayyudàharaõaü sambhavati / na caivaü sàdhyavyatirekasyàpyanumànàtpårvamaprasiddhyà vyatirekyudàharaõaü và kathaü ghañata iti vàcyam / prasiddhadravyavyatiriktasamavetatvasyaiva sàdhyatvàt tadvyatirekasya råpàdau prasiddhisambhavàcceti hçdayam / anvayavyàptirvà sàmànyamukhã sambhavatãtyàha *{sàmànyato ve}* ti / vilakùaõa÷abdà÷rayasiddhyupajãvanenedam / tadanumàne ca gandhàdyantarbhàveõa vyàptigrahaõamiti bhàvaþ / evaü ca kevalavyatirekyanupagame 'pi na kùatiriti dhyeyam /
naiyàyikàbhimatàü vilakùaõàtmasiddhimànumànikãü pratikùipanti ÷rotriyàþ *{idamapã}* ti / anvayinà÷rayamàtrasya siddhàvapi kevalavyatirekiõà'÷rayavi÷eùaþ setsyatãtyatràha *{kevale}* ti / sàdhanada÷àm-anumàpakatvàvasthàm, nàsàdayati na pràptoti, sapakùànvayavirahàt-sàdhyena sahacàradar÷anasthalasambandhàbhàvàdityarthaþ / *{asàdhàraõava}* diti / pakùamàtravçttihetorasàdhàraõasya
sàdhyasahacàragrahavirahàdagçhãtavyàptikasya yathà na gamakatvam, evaü kevalavyatirekiõo 'pi vyàptigrahàyogàt na gamakatvamiti bhàvaþ / nanu sati sapakùe hetoravçtterasàdhàraõasya sadoùatvam / kevalavyatirekiõi tu sapakùasyaiva virahànna doùa iti cet; maivam; kevalavyatirekiõi sàdhyasya prasiddhirasti na vànumànàtpårvam / asti cedyatra prasiddhiþ tatra hetoþ sattve 'nvayitvam, asattve tu asàdhàraõatvameva / nàsti cet sàdhyavyatirekasyàpyaprasiddheþ kevalavyatirekitvamapi durghañamiti dik / vistarastu nyàyapari÷uddhyàdàvanusandheyaþ / ÷aïkate na caivam iti / vipakùavyatirekaþ-vipakùàsattvam / sàdhàraõavat-pakùatrayavçttihetuvat / sàdhàraõe yathà vipakùesattvàddhetorasàdhakatvam, kevalànvayinyapi vipakùasyaivàprasiddheþ tatsattvàbhàvasyàpyaprasiddhestathàgamakatvaü syàdityarthaþ / anvayavyatirekiõi ubhayavidhasahacàradar÷anàdvyàptigrahasya dçùñeþ sàdhyahetvo sahacàràdar÷anàtkevalavyatirekiõo 'sàdhakatvaü cedabhimatam, tarhi sàdhyàbhàvasàdhanàbhàvayoþ sahacàràdar÷anàtkevalànvayino 'pyasàdhakatvaü syàditi càkåtam / pariharati *{de÷akàlàdã}* ti / kasmiü÷cidde÷e kàle và hetuþ sàdhyamantaràpi prayojakàntaràt syàditi de÷akàlavi÷eùàntarbhàveõa ÷aïkitopàdheranukålatarkeõa nivartane sati sàdhyahetvoþ sahacàradar÷anamàtrato 'pi anvayavyàptirni÷cãyata ityarthaþ / apirbhinnakramaþ / anvayadar÷anenetyanantaraüyojyaþ / sàdhyànvitasvabhàvatayà-sàdhyavyàpyatayà / vyatirekavyàptigraha eva vyatirekasahacàragrahasyàpekùayà kevalànvayini anvayavyàptigrahasya vyatirekàprasiddhàvapi nànupapattiriti ca bhàvaþ / vipakùasattksyaivàprasiddhyaiva råpapa¤cakasampattiþ kevalànvayina iti cà÷ayaþ siddhàntinàm / nanvevaü
sàdhyasàdhanavyatirekayoþ sahacàradar÷anata eva vyatirekavyàptigraha upapadyata iti ÷aïkate *{na ca sàdhanàbhàva}* iti / sàdhyànvitasvabhàvatvam-sàdhanasya sàdhyaniråpitavyatirekavyàptimattvaü sàdhyàbhàvavyàpakàbhàvapratiyogitvalakùaõam / vyàptini÷cayàyoge hetumàha *{abhàvasye}* ti / vyatirekiõoþ sàdhyasàdhanayoradhikaraõapekùayà tadabhàvàdhikaraõànàmànantyàt kalayàü'÷ena kkacidapi sàdhyàbhàvavati hetorvçttau vyatirekasàhacaryaniyamalakùaõavyatirekavyàpterasambhavàdityarthaþ / vyatirekisàdhyasàdhanavataþ parimitatvena kvacitkàrtsnyena grahaõamapi sambhavediti ca hàrdam / nanu yàvatsu pratyakùeùvadhikaraõeùu vyatirekayoþ sahacàradar÷anata eva vyàptirni÷cãyetetyatràha *{sandehe}* ti / vyatirekavyàptirhi sàdhyàbhàve hetvabhàvavyàptigarbhità / sàdhyàbhàvo 'stu, hetvabhàvo màstviti ÷aïkàyàü ca na sàdhanàbhàvavyàpyatvaü sàdhyàbhàve gçhyetànukålatarkavirahe / sàdhyasyà
sàdhananãmittatvasàdhananiyatasvabhàvatvàdyanyathànupapattilakùaõatarkabalàcchaïkànivàraõaü ca sàdhyasàdhanayoþ sahacàradar÷anamålahetuhetumadbhàvàdyavadhàraõamantarà na ghañata iti kevalavyatirekyasiddhiriti ca hàrdam / vi÷iùñahetunà pçthivyàdivyatiriktaguõatvànumàne ca sàdhyàprasiddhimàha *{pçthivyàdibhya}* iti / arthàntarasya guõàdeþ prasiddhàvapi tadvçttiguõatvalakùaõaü sàdhyamaprasiddhameva / na ca pçthivyàdyarthàntarasamevatatvameva sàdhyate / tacca råpatvàdau prasiddhameveti vàcyam / niruktasamavetatvasya guõakriyàbhinna eva prasiddherguõe j¤ànàdau tatsàdhanàyogaþ / arthàntaradravyasamavetatvaü cànumànàtpràgaprasiddhameveti hàrdam /
naiyàyikoktàtmànumànadåùaõàni sàïkhyoktàtmànumàneùvapyatidi÷ati *{etene}* ti / *{tathà ce}* ti / vilakùaõàtmasàdhakatvena sàïkhyàbhimatàneva hetån prathamaü vivçõumahe ÷iùyavai÷adyàya kùepasaukaryàya ceti bhàvaþ /
*{saïghàtaparàrthatvà}* dityàdiþ sàïkhyakàrikà / enàü vyàkhyàti *{ayamartha}* ityàdinà / ÷araõaü gçham / saïghàtatvam-avayavasamudàyàtmakatvam / bhåtànàü-pa¤cànàü mahàbhåtànàm / *{avyakte}* ti / sukhaduþkhamohàtmatvaü sukhàdisvaråpatvam, sukhàdijanakatvaråpaü và / tena tathàtvaü-sattvarajastamoråpaguõatrayasaïghàtàtmakatvam anumeyaü kàryaråpeõa ÷arãràdivadevetyarthaþ / saïghàtatvahetorviruddhatvaü ÷aïkate *{na cendriyàõàm}* iti / ubhayavi÷eùaviruddhatvam-pakùasàdhyayorabhimatavi÷eùaviruddhàkàràpàdakatvam / anàhaïkàrikatvena saïghàtatvasya bhåtabhautikeùu, saühataparàrthatvena ca geha÷ayyàdiùu bhåyaþsahacàradçùñervyàptergçhãtatayà pakùàntargatendriyàõàmabhimatàhaïkàrikatvaviruddhasyànàhaïkàrikatvasya, sàdhyaghañakasya ca parasyàbhimatàsaühatatvaviruddhasya saühatatvasyà'pàdakatvàdviruddhatvaü saïghàtatvahetoriti bhàvaþ / hetorubhayavi÷eùaviruddhatvaü ca netyanvayaþ / aviruddhatvamupapàdayati *{ahaïkàre}* tyàdinà / ahaïkàravçttau satyàmevendriyàõàü manaþparyantànàü vçtterdar÷anàttadabhàve ca svàpe 'dar÷anàdàhaïkàrikatvaü teùàmavasãyate / tatràpi sattvaïkàryalàghavaprakà÷ayogàtsàtvikàhaïkàrakàryatvamiti bhàvaþ / àgama÷ca *{devà vaikàrikà da÷a, ekàda÷aü mana÷ce}* ti smçtiråpaþ / devàþ-indriyàõi prakà÷ayogàddevàdhiùñhitatvàdvà / vaikàrikasya sàttvikàhaïkàrasyeme kàryabhåtà iti vaikàrikàþ / apavàdànupapatteþ-bàdhanànupapatteþ / saïghàtatvasyànuhaïkàrikatvena na vyàptiþ / traiguõyàtmakasyendriyajàtasyà'haïkàrikatvena pramàõapratipannatvenànaikàntyàditi bhàvaþ / pakùavi÷eùaviruddhatvaü
parihçtyasàdhyavi÷eùaviruddhatvaü pariharati
*{àtmanastvi}* ti / *{aprayojakatvàcce}* ti / asaühatasyàpyàtmana÷cetanatvàdeva bhoktçtvasyopapatteþ bhoktatvalakùaõe paratve pràdhànye saïghàtatvasyàprayojakatvamiti bhàvaþ / yadi saïghàtatvasya paratve prayojakatvaü syàttarhi saühataparàrthatvena vyàptiþ sambhavennàma saïghàtatvasya / vyàptibalàdanekasaïghàtakalpanàpi soóhavyà bhavet / na caivam / tathà ca saühataparàrthatve saïghàtatvasya vyàpyatvàsiddhatvamiti hàrdam / saïghàtaparatvenànumitasyàtmanaþ saïghàtatvaü yogyànupalabdhibàdhita¤ceti bodhyam / saïghàtatvasya paràrthatvena vyàptistu pramàõàntaravirodhàbhàvàtprasetsyatãtyàha *{na ca pramàõàntare}* ti / saïghàtaparàrthatvànumànenàtmàsiddhiü nigamayati *{evaü ce}* ti / saïghàtatvavyàpakaparàrthatvavatsattvàdiguõatrayatatkàryarahita iti saühatatve tyàderarthaþ / parasya saühatatve 'navasthàprasakteþ traiguõyaviparyayaþ atraiguõyàtmakatvaråpo mantavya ityuktam *{asaühata}* iti / triguõàdiviparyayàdityantaþ kàrikàü÷o vivçtaþ /
athàdhiùñhànàdityaü÷aü vivçõoti *{tathà dehàdaya}* iti / sukhaduþkhamohàtmakatayà-sukhàdyàtmakasattvàdisaïghàtaråpatayà / pareõa-svabhinnena cetanena / adhiùñhãyante-kàryànuguõatayà preryante / yantràdibhiþ sàrathiprabhçtibhiþ / bhoktçbhàvàdityetadvivçõoti *{api cànukåle}* ti / anukålanãyaþ-anukålabuddhibhàk / anukålavedanãyaþ-anukålatvaprakàrakabuddhiviùayaþ / evaü pratikålanãyapratikålavedanãyàvåhyau / bhràtçvyaþ-÷atruþ / bhoktçbhàvàdityasya draùñçtvaparatayà yojanàntaraü *{dç÷yatvà}* diti / *{adhiùñhàtu}* rityàdi / saïghàtapravçtteradhiùñhàtrantaràdhãnatayàdhiùñhàtuþ saïghàtatve tatpravçtterapyadhiùñhàtrantaràdhãnatvaü syàt, evamagre 'pãtyanavasthàprasaïgàdadhiùñhàturasaïghàtatvameùñavyam / evaü sukhenànukålanãyasya duþkhena pratikålanãyasya và bhoktuþ triguõatve tasyàpi anukålapratikålavedanãyatvasya pràpteranukålanãyapratikålanãyàntaràpàdakatvàdanavasthàprasaïga ityatriguõatvameùñavyam / dehàdipakùakavilakùaõadraùñranumànena càtmano dehàdivailakùaõyamapi siddhamiti bhàvaþ / *{kaivalyàrthaü pravçtte÷ce}* tyaü÷aü vivçõoti *{tathà dehàde}* riti / atràyaü prayogaþ-kaivalyasàdhanapravçttiþ kaivalyada÷àpràptiyogyàtmatattvaj¤ànapårvikà,kaivalyasàdhanapravçttitvàt, yà yà phalavi÷eùasàdhanaprekùàvatpravçttiþ sà sà tattatphalapràptiyogyàtmatattvaj¤ànapårvikà, yathà svargasàdhanapravçttiriti / dehàdeþ pradhànaparyantasya pariõàmasvabhàvasya triguõasya kaivalyànupapattij¤ànàcca vilakùaõàtmasiddhiriti bhàvaþ //
vilakùaõàtmasàdhakatayà sàïkhyairupakùiptaü saïghàtaparàrthatvànumànaü tàvaddåùayati
*{atràpã}* tyàdinà / *{paràpare}* ti / anyànyetyarthaþ / pårvàparãbhåteti và / paràparasaïghàteti và samastapàñhaþ syàt / *{kàryatayeve}* ti / kàryàtkàraõamanumeyam / kàraõasyàpi kàdàcitkatvena kàryatvàttatkàraõamapyanyat, evamuparyuparãti kàraõaparamparàkalpanà yathà pràmàõikã na doùàya, evamavinàbhàvabalàdàpatantãsaïghàtaparamparàkalpanàpãti bhàvaþ / nanu saïghàtatvasya bhoktçtvalakùaõe paratve 'hetutvànna saïghàtaparàrthatvena saïghàtatvasya vyàptigraha ityatrà'ha *{na ce}* ti /
saïghàtaparatvaü tadadhãnàti÷ayabhàji sambhavet / tadadhãnàti÷aya÷càsaühate nirlepe nirvikàra'ta evàti÷ayàdhànànarhe sàïkhyàbhimatepuruùe na sambhavatãti saühatasyaiva kasyacitsaïghàta÷eùiõo 'numànena siddhirnàsaühatasya sàïkhyamatapuruùasyeti bhàvaþ / bhogaråpo 'pyati÷ayo na sàïkhyapuruùasya sambhavediti hàrdam / etena *{puruùo 'sti bhoktçbhàvà}* dityapi paràstam / dç÷yate ca khañvàdeþ ÷arãràrthatvam, ÷arãrasya ca ÷arãràntaràrthatvam / atastadadhãnàti÷ayabhàktvaråpe tatparatve saïghàtatvasya prayojakatvena tadavacchinnaparàrthatvena vyàptigrahaþ sambhavatyeveti càbhimatam / *{taddhã}* ti / yadyenopakriyate kriyate và tattasya ÷eùi pradhànamaïgi bhavati, yattåpakaroti karoti và tattadarthaü taccheùaþ tadaïgamityanvayàrthaþ / upakriyate-ati÷ayavàn kriyate, strakåcandanàdineva dehàdiþ, prayàjàdineva ca yàgàdiþ / kriyate-niùpàdyate, daõóàdineva ghañàdiþ, puroóà÷àdineva ca yàgàdiþ / tatra upakriyamàõaü kriyamàõaü và aïgi, upakàrakaü kàrakaü và aïgamiti vivekaþ / *{na ca tathe}* ti / tathà-ati÷ayàdhànàrhaþ / sàïkhyapuruùaþ-kàpilàbhimata àtmà /
nanvanupakàryatve 'pyàtmana etairupakçto 'hamityupakçtatvabhramalakùaõa evopakàro dehàdibhiþ sàdhya iti tatparatvamupapadyata iti cettatràha *{api ce}* ti / citi÷akteþ-caitanyasvaråpasya puruùasya / ÷akti÷aktimatorabhedàbhipràyeõaivamuktiþ / buddhyaparaparibhàùàbhidhànam-buddhirityaparaü svãyatantrasaïketitaü yasya nàma tadityarthaþ / *{na bhràmyatã}* ti / antaþkaraõaü na bhramà÷rayo 'cetanatvàddhañàdivaditi yàvat / *{acidapã}* ti / acetanamapi caitanyapratibimbà÷rayatayà cetanavadbhàtãtyarthaþ / ciccetana÷abdau svayamprakà÷àbhipràyàvatra / *{nãråpàyà}* iti / chàyàyàþ kàntilakùaõàyà ujjavalaråpavaddharmabhåtàyà nãråpe caitanye 'sambhavànnãråpe càntaþkaraõe tatpratiphalanalakùaõasaïkrànterayogàdityarthaþ / råpavatyeva hi sphañikàdau japàkusumalohitàdipratiphalanaü dçùñamiti bhàvaþ / ÷aïkate *{chàyeve}* ti / na chàyà÷abdena mukhyà kàntirvivakùità / api tu sàdç÷yam / citsàdç÷yàpatti÷cetanàyamànatvamiti cedityarthaþ / prativakti *{kaþ kha}* lviti / sàdç÷yaü kenàkàreõetyarthaþ /
atrà'ha
*{citisaråpatvam}* iti /
vçttipariõàmasàmànyàbhàvavattvena sàdç÷yamityarthaþ / dåùayati *{hantaivam}* iti / bhramàdayo hi vçttayo 'ntaþkaraõasya nirvçttikatve nopapadyanta ityarthaþ / bhramopapàdanàrthaü hi pariùkriyate cetanàyamànatvam, taccennirvçttikatvaråpam, naiva prasaïgo bhramàdyudayasya, tathà ca yadarthamayamàrambhaþ tatkàryamavasàditamiti bhàvaþ / prakàràntaraü ÷aïkate *{cetanatvene}* ti / j¤àtçtvenetyarthaþ / prakàràntaram *{ajaóàyamànatvam}* iti / pariharati *{ajaóatvam}* iti / j¤àturahamarthasyàtmana evetarànapekùaprakà÷atvalakùaõamajaóatvaü sambhavatãti j¤àtràtmasamarthanàvasare proktam / tathà caivaüvidhàjaóatvasya j¤àtçtvasamànà÷rayatvàjj¤àtçtvenaiva j¤àtçtvasamanarthanaü kçtaü bhavediti bhàvaþ / *{tenaive}* ti / j¤àtçtvaikà÷rayeõàjaóatvenaivetyarthaþ / etat-ajaóàyamànatvam, na ki¤cit-nàrthasàdhakam, vivakùitabhramavattopapàdakaü na bhavati / asiddhamasiddhena sàdhyata iti yàvat / yadvà na ki¤cidetat-anatiprasaktaü prakçtàrthopapàdakaü durniråpamiti bhàvaþ / antaþkaraõasyàjaóatvopagame sàïkhyasyàpasiddhàntaü càha *{api ce}* ti / nanvantaþkaraõasya citisàråpyàsambhave 'pi tasmin citipratibimba eva j¤àtçtvàdimànastu ityatràha *{na ca citã}* ti / bimbatvenàbhimatàcit, pratibimbàdhàratvenàbhimatamantaþkaraõam / dvandvasyàbhimata÷abdena karmadhàrayaþ / bimbagatasya vakratàdeþ pratibimbàdhàragatasya và màlinyàdeþ pratibimbe àropasambhavaþ / na ca j¤àtçtvaü bhramo và prakçte 'nyatarasminnapyasti, yasya citpratibimbe àropaþ syàditi bhàvaþ / *{pratyukta÷ce}* ti / nyàyatattva÷àstràdàviti ÷eùaþ /
nanvantaþkaraõa eva viùayàkàrapariõàmalakùaõaj¤ànavçtterupagamàdanyatarasminnapyavçtti tvamasiddham / tata÷ca citibuddhyorvivekàgrahàcciti j¤àtçtvapratibhàso yujyata eveti ÷aïkate *{yaducyata}* ityàdinà / nirvikàràyà api citi÷akteþ sannidhànabalàdevàntaþkaraõasya pratyakùàdipramàõaj¤ànabhràntyàdilakùaõà vçttibhedàþ samudayante / pràdhànyàt citeþ tàsàü sàkùitvaü bhoktatvaü ca, yathà ni÷ceùñasyàpi sàrvabhaumasya pràdhànyàt prabalasàmantacakrakartçkayuddhaparàkramavijayabhàktvaü tadvaditi ÷aïkiturà÷ayaþ / paràkramãyaþ-ati÷ayena paràkramavat / pariharati *{tadanupapannam}* iti / sàkùitvaü hi na caitanyamàtratvam, kintu sàkùàddraùñçtvam / na tacciteþ, draùñçtvaü kalpitamiti cet nirvikàre nirdharmake kåñasthe caitanye draùñçtvabhramo 'pi na sambhavatãtyuktameva / dçùñànte tu na nirvyàpàratvaüsàrvabhaumasya nirdharmakatvaü và / svasvàmibhàve hetava÷ca krayapratigrahotpàdanabharaõàdayaþ prasiddhàþ / ràj¤a÷ca bharaõàdihetukaü svàmitvamupapannam / na tu sàïkhyàbhimatasya puruùasyeti
samudità÷ayaþ / nanu sàïkhyàbhimatasyàtmano 'numànàsambhave 'pi naiyàyikàdibhiràdheyàti÷ayatvena bhoktatvena càbhimatasyàtmanaþ saïghàtaparàrthatvànumànena sàdhanaü syàditi cet, na / saïghàtasya saühataparàrthatvena vyàprerasaühatasya parasya siddherayogàt / naca
bhoktrarthatvenaiva saïghàtatvasya vyàptirastu / tathà càsaühatàtmasiddhirapratyåheti vàcyam / ÷arãrasyàpi ÷arãràntararåpabhoktrarthatvasàdhanaparyavasànàdvivakùitàsiddheþ / ÷arãràdivyatiriktasya bhoktaranumànàtpårvamasiddhyà ca vilakùaõabhoktrarthatvena vyàpteragrahàdvilakùaõàtmasàdhanàyoga iti dik /
àtmani dehàdibhedasàdhakànumànànàü pratyakùabàdhamapyàha *{sthålo 'ham}* iti / pratyakùamçditaviùayatayà-pratyakùabàdhitasàdhyakatayà / atãtakàlatàbàdhitahetvàbhàsatà / vyatirekànumànabhedànàü-vilakùaõàtmànumànànàü kàpilanaiyàyikàbhimatànàm /
dehàdibhede àtmanaþ ÷rutimeva pramàõatayopanyasyanti ÷rotriyàþ *{sa eùa}* iti / *{netinetã}* tyàtmanaþ ÷arãràdigataprakàraniùedhaþ / ÷arãrabhinnaü ÷arãradharmavraõàdirahitaü càtmasvaråpamityakàyamityàderarthaþ / *{yonim}* iti / atra ÷arãrapràpakayonisambandhapratipàdanenàtmanaþ ÷arãrabhinnatvaüsidhyati / ÷arãratvàya-÷ãryamàõatvàya / idaü ca na svaråpeõa, kintu ÷arãravi÷iùñaveùeõa / tathàca dehàderevotpattyàdi nàtmana ityatra ÷rutirna jàyata iti / ÷arãrabhinnatvamuktamàtmanaþ / ÷arãrasaüsçùñatvamapyaupàdhikameva, muktautva÷arãratvamevetyatra ÷rutimupàdatte *{na ha vai}* iti / ÷rutiü pramàõamuktvà vilakùaõàtmani ÷rutyarthàpattimapi pramàõamàha *{kàlàntare}* ti / *{tadanupapattã}* ti / ÷rutyarthànyathànupapattãtyarthaþ / vidhyanyathànupapattãti và / dehavinà÷ordhvabhàvisvargàdisàdhanakarmànuùñhànaü tadvidhànaü và bhoktaràtmano dehàtirekaü nityatvaü ca vinà hi na ghañate / nanveva dehavyatireke siddhe 'pãndriyàdibhedo na sidhyatãticet; atrocyate-golakàtiriktendriyasyàpi na ÷àstramantarà siddhiþ / ÷àstratastu vilakùaõàtmana upakaraõatvenaiva tatsiddhiriti vilakùaõàtmasiddhiþ ÷àstrato niùpratyåheti /
vilakùaõàtmani anumànaikapramàõakatvamàgamaikapramàõakatvaü ca matabhedenopapàdya pratyakùatvaü mãmàüsakamatena niråpayitumupakramate *{nanu hitàhite}* ti / hitaü balavadaniùñànanubandhãùñasàdhanaü ÷àstraikasamadhigamyam / ahitaü-balavadaniùñànubandhi / hitàhitapravartananivartanaikaparasya ÷àstrasyopari tattvaparatvasyàpi parikalpanaü mahàbhàranikùepalakùaõameva / sahyetavànanyalabhye tattvàü÷e 'pi kàryopayogini ÷àstrasya tàtparyakalpanam / na tvanyalabhye / dehàdivilakùaõa÷càtmà
pratyakùeõaiva sphuñamadhigamyata iti nàtra purovàditàlakùaõaü pràmàõyaü ÷àstrasya sambhavatãti ÷rotriyopari pratyavasthànaü mãmàüsakasya /
àtmana indriyàgràhyatvaü ÷aïkate 'tra ÷rotriyaþ *{maivaü voca }*ityàdinà / råpàdivyatirekiõi-råpaspar÷arahite / dravyapratyakùe hi udbhåtaråpaspar÷ànyatarasya kàraõatvam / tadabhàvànnàtmanaþ pratyakùatvaü sambhavati / nirati÷ayasåkùma ityanena indriyagrahaõàyogyatvaü vivakùitam / yogya eva hi pratyakùaü prabhavati nàyogya iti bhàvaþ / indriyàgràhyatve àtmanaþ ÷rutimudàharati *{parà¤cã}* ti / paràgarthamàtragrahaõasamarthànãndriyàõãtyarthaþ /
*{acittvapratibaddha÷ca sarvo 'pãndriyagocaraþ /}*
*{tena naindriyikaü j¤ànamàtmànaü spraùñumarhati //17//}*
*{syànmatam-bhautikatvàdbahirindriyàõi mà nàmàtmani pravartiùata / manastu pravartiùyate abhautikatvàditi; tanna; tasyàpãndriyatve bhautikatvasyàparihàryatvàt / yathà'mnàyate 'annamayaü hi somya manaþ' iti / prapa¤citaü caitanniråpaõe /}*
(ityàtmano 'pratyakùatva÷aïkà)
*{athocyeta-asti tàvadahamityaparokùàvabhàsaþ pratyayaþ / na caindriyikatvamantareõàsau sambhavati / këptaü ca bahirindriyàgocare 'pi sukhàdau svàntasvàtantryamiti tannimitta evàyamahaüpratyayo yuktaþ / prayoga÷ca bhavati-àtmà mànasapratyakùagràhyaþ bahirindriyàyogyatve sati pratyakùatvàtsukhàdivat iti /}*
(iti bhàññamukhenàtmano mànasapratyakùatvànumànopakùepaþ)
*{tanna; saüvedanena vyabhicàràt / na ca tadapratyakùam / jànàmãtyananyopàdhikatayà pratibhànàt / apratyakùatve ca saüvedanasyàsiddhireva syàdityuktameva / naca tadapi mànasapratyakùatayà sapakùe nikùepamarhati; vimardàsahatvàt / yadà khalu kuta÷cidàtmamanaþsaüyogàdviùayasaüvit udayamàsàdayati, tadaiva kiü tata eva tadgocaramapi vedanaü janyate, utànyadànyeneti vàcyam / naca yugapadubhayajananaü sambhàvyate / tathà hi sati}*
*{paràparatattadgocaraniravadhikadhãnikurumbajanma tatkàlamevàpadyeta / naca tadasti / yugapadutpattau viùayaviùayitvaniyama÷ca nirnibandhanaþ / asamasamayajanmanà j¤ànena vedyatve na pratyakùatvaü; kùaõikatvenàgrimaj¤ànasya àgràhakaj¤ànodayamavasthànàbhàvàt / bhàve ca}*
*{sarvaj¤ànànàü sarvadàvasthànaprasaïgàt / kàryavirodhitve cànantarameva saüskàrodayànna kàlàntare sthitiriti saüvido na mànasapratyakùavedyatvam / na càpratyakùà saüviditi sphuño vyabhicàraþ / aindriyikatvasyànàtmatvapratibaddhatvàdviruddhatà ca / sàdhyavikala÷ca dçùñàntaþ, sukhaduþkhayoþ pratyakùatvànabhyupagamàt / anabhyupagama÷cendriyapauùkalyanà÷ayoreva sukhaduþkhatvàt / na hi tasminnapratyakùe tatpauùkalyaüvaikalyaü và pratyakùaü bhavati / indriyasvaråpa ivàbhyàsapàñavàttayoraparokùatvàbhimànaþ, mano 'vasthàbhedeùviva cànumeyamanovàdinàm /}*
*{yastu sugatamatàvalambã vij¤ànàbhinnahetujatayà tayorapi tadantarbhàvamabhimanyate; kaõabhakùapakùà÷rayaõena và tayoràtmavi÷eùaguõatvam;tàbhyàü sukhaduþkhàdhikaraõaü vyàcakùãta; svataþsukhãtyetadvimar÷aü vàtratyam / ràgadveùàdayastu caitanyasyaivàvasthàvi÷eùàstadvadeva pratyakùãbhavantãti na tannidar÷anenànumànodayaþ / sukhaprayuktaviùayãkàracaitanyaü ràgaþ, tadvirodhaprayuktaviùayãkàraü tadeva dveùaþ, bhåtaduþkhaj¤ànena ceta÷calanaü ÷okaþ, àgàmitajj¤ànena ceta÷calanaü bhayamityàdi lakùaõagranthàdevàvagantavyamityalaü pravistareõa /}*
(iti gurumukhenàtmano mànasapratyakùatvànumànadåùaõam)
*{ekasya càtmano niraü÷asya na svàpekùayà gràhyagràhakabhàvaþ, virodhàdityapyuktameva / aü÷abhedà÷rayaõe tatsiddhaye càü÷àntaramà÷rayitavyam, tathà tatra tatretyanavasthà; saïghàtatvaü càtmanaþ /}*
(iti càtmano gràhyagràhakabhàve virodhodbhàvanam)
*{nanu ca gràhakàvabhàsaþ ÷rutyà, svasiddhànta÷raddhàvipralabdhabuddhi- bhirabhihitaþ; indriyàdipratyàsannatattatpadàrthamàtrasphuraõàt / tàdç÷o 'pi kvacidastu nàma pratyayaþ / sa tvàgantukàtmapratiyogikapràkañyaprakà÷àdipadàbhidheyàrthadharmànumitaj¤ànavi÷iùñamànasapratyakùasiddhàtmanibandhanaþ /}*
(iti pràbhàkaramate bhàññasyàpi pratyavasthànam)
*{ucyate / aho khalu svànubhava eva vibhramaþ parãkùakàõàm, yat viùayànubhavasamaye pårvàvasthàto na ka¤cidvi÷eùamayamàtmano 'vabudhyata iti / uktaü hyetart-idç÷a evàyamarthaþ, j¤àyate na veti na vidmaþ, mama và pratibhàsate parasya vetyapi na vidma iti na}*
*{jàtucidevaü pratãtirasti, j¤ànaj¤àtroranavabhàse tàdç÷yapi pratãtiràpadyeta; iti / so 'yaü parasaücetitàt svasaücetitasyàti÷ayaþ sarvatra parisphurannasati gràhakàvabhàse nopapadyeta / anumitaj¤ànàlambanatve càj¤àsiùamityeva pratibhàsaþ syàt, na jànàmãti; j¤ànajanyàrthàti÷ayadar÷anatadvyàptyanusandhànànumànodayasamaye 'num itsitaj¤ànasyàtivçttatvàt / j¤ànànumànàsambhavaþ pårvamevoktaþ / mànasapratyakùatvaü càtmagràhyadhãnirastam / tathàsati hi svaparavedyayoranati÷ayaþ syàt /}*
(iti pràbhàkarãyaü svapakùasàdhanam)
*{nanu kathamiva gràhakànavabhàse svaparavedyayoranati÷ayaprasaïgaþ? nahi gràhakasiddhinibandhanaþ svaparavedyavi÷eùaþ; svasamavetaviùayabodhajanmanà parasamavetabodhajanmanà ca tadvi÷eùopapatteþ / svaparasambandhibodhavi÷eùodavyavasthàpi svãyaparakãyendriyàrthasannikarùàdij¤ànahetusàmagrãbhedanibandhanà / na càtmasiddhirapi tatsàmagryanuprave÷amarhati; indriyàderivànavabhàsamànasyaiva hetutvasambhavàt / naca viùayabodha evàtmabodha iti sàmpratam / na hyarthàntarasiddhirarthàntarasya siddhirbhavati, atiprasaïgàt / api ca yadadhãnà bhàvànàü råpabhedavyavasthà, tadapi hi saüvedanaü tadànãü nilãnaråpamevendriyàdivat / kutastu punaþ tadà÷rayasyàtmanaþ pratibhàsaprasaktiþ? yadàhuþ-idamahaü jànàmãti tritayàvabhàsaþ sàrvatrikaþ, iti, tadapyanubhavànàråóhamevànantarameva pratikùiptamiti /}*
(iti bhàññena pràbhàkaramatadåùaõam)
*{astu tarhi gràhakatayaiva sarvàrthagrahaõasamayeùvàtmasiddhiþ / abhyupagantavyà hi saüvidaþ svataþsiddhiþ, sarvaprakàrasàdhanàntaraniràkaraõàt, satyà÷ca tasyàþ kadàcidanavabhàsàdar÷anàcca / yathà ca saüvidaþ}*
*{prakà÷àvyabhicàraþ, tathà prapa¤citaü prathamàdhikaraõa iti nàtropakùipya pratikùeptavyam / sato 'pi prameyajàtasya svàpàdisamaye 'nupalabderabhyupagataü tàvat saüvidaþ tatsàdhakatvam / ataþ këptàrthàntarasàdhanabhàvayà tayaivà'tmano 'pi siddhirabhyupagantuü nyàyyà /}*
(iti punaþ pràbhàkareõa svamatasthàpanam)
*{yattu viùayavittyuparame 'pi svàpasamaye 'yamàtmà prakà÷ata iti, tat upapattibhirupapadyamànamapi yathàpratãti vyavaharatàü na cittamanura¤jayati /}*
yuktimapyupanyasyati *{acittve}* ti / acittvapratibaddhaþ-acittvavyàpyaþ / àtmà nendriyagràhya÷cetanatvàt, yannaivaü tannaivaü yathà ghañàdãti càtra prayogaþ //17//
atra bhàññamatamupakùipati *{syànmatam}* iti / ÷rotriyo dåùayati *{tanne}* ti / gandhàdimattvàdeva hi ghràõàdergandhàdigràhakatà vyavasthità / tathà ca bhautikatvaü ghràõàdeþ sthitam / tannidar÷anena ca manaso 'pi bhautikatvaü setsyati / tathà càbhautika'tmàgràhakatvaü ghràõàderiva manaso 'pisyàditi bhàvaþ / bhautikatve manasaþ ÷rutimapyàha *{annamayam}* iti /
bhàññaþ prativakti *{athocyete}* tyàdinà / aparokùàvabhàsaþ-parokùapratãtibhinnaþ, laukikaviùayitàvàniti yàvat / sukhàdau manasaþ svàtantryaü ca bahirindriyànapekùapratyakùajanakatvam / mànasapratyakùagràhyaþ-mànasapratyakùaniråpitalaukikaviùayatàvàn / ÷iùñaü spaùñam /
prakçtamanumànaü dåùayati gurumukhena *{tanne}* tyàdinà / sàdhyàbhàvavati heto sattvaü hi vyabhicàraþ / tatra saüvidi hetau vi÷eùaõàü÷asya siddhatvàdvi÷eùyàü÷aü tàvatsàdhayati *{na ca tadi}* ti / ananyopàdhikatayà liïgapadaj¤ànàdikàraõànapekùatayà / pratibhànàt-prakà÷àt / nanu j¤àtatayaiva j¤ànànumànamityananyopàdhikatvaü j¤ànapratibhàsasyàsiddhamityatràha *{apratyakùatve ce}* ti / j¤ànàtiriktàyàü j¤àtatàyàü j¤ànaliïgatvenàbhimatàyàü pramàõàbhàvàt, satyà api tasyà atãndriyatvena j¤ànasya tenàvinàbhàvagrahàyogàt, j¤ànajanakasàmagryà j¤àtatàyà eva sàkùàjjananasambhavàdantarà j¤ànakalpanàyà apàrthatvàccàsiddhireva syàjj¤ànasyàpratyakùatva iti bhàvaþ / saüvedane sàdhyasyàpi sattvamà÷aïkate *{na ca tadapã}* ti / vikalpàsahatvànmànasapratyakùatvaü saüvido nirasyati *{vimarde}* ti / vikalpayati *{yadà }*iti / *{tathàsatã}* ti / viùayaj¤ànasyodayakàla eva tadgocaraj¤ànaj¤ànasyàpi àtmamanaþsaüyogaråpakàraõabalàdutpattisvãkàre pårvottarãbhåtaviùayaj¤ànaj¤ànaj¤ànaj¤ànaj¤ànaj¤ànadãnàü samudàyasya yaugapadyaprasaïgaþ ityarthaþ / nikurumbam-samudàyaþ / viùayaj¤ànaj¤ànaj¤ànayoryaugapadye dåùaõàntaramàha *{yugapa}* diti / pratyakùe viùayasya hetutvàtpårvaj¤ànajanitasyottaraj¤ànasyànuvyavasàyaråpasya pårvaj¤ànaviùayakatvamupapadyeta kramabhàvitve na tu yaugapadya ityarthaþ / astu tarhi kramikatvaü viùayaj¤ànatadanuvyavasàyayorityatraha *{asame}* ti / j¤ànasya kùaõikatvàduttaraj¤ànotpàdakàle pårvaj¤ànasyàsattvànna pratyakùatvaü sambhavetpårvaj¤ànej¤ànàntaravedyatvopagame 'pãtyarthaþ / j¤ànasya kùaõikatvànupagame
doùamàha *{bhàve}* *{ce}* ti / nanu na kùaõikatvam, nàpi sthiratvam / kintu svakàryeõaiva nivçttiriùyate j¤ànasyeti cettatràha *{kàrye}* ti / kàryasya viro
dhitvaü nà÷akatvalakùaõaü ceddvikùaõàvasthàyitvaü syàjj¤ànasya / sahànavasthànalakùaõaü cedekakùaõamàtravçttitvam/ atra tu sahànavasthànalakùaõa eva virodho vivakùitaþ / dvikùaõàvasthàyitve tu naiyàyikaprakriyayà mànasapratyakùopapattestanniùedhànupapatteriti bodhyam / naiyàyikamate 'pi dvitãyatçtãyàdij¤ànaviùayakaj¤ànàdhàrànuvçttiprasaïgo bodhyaþ / àtmano mànasapratyakùatvànumàne virodhamapyàha *{aindriyikatvasye}* ti / anàtmatvavyàpyatvàdaindriyikatvasya vyàpakanivçttyà'tmani nivçttiravarjanãyà / tathà ca pakùatàvacchedakàtmatvaviruddhaü sàdhyamiti bhàvaþ / bàhyendriyagràhyatvasyaivànàtmatvavyàpyatetyàgrahe 'pi dåùaõàntaramàha *{sàdhyavikala÷ce}* ti / sàdhya÷ånyo 'nvayaddaùñànta ityarthaþ / sàdhanavikalatvamapi yadyapi phalati upapàdanaprakàreõa; athàpi siddhàntaprakriyayà j¤ànàvasthàråpatvàtsukhàdeþ j¤ànasya ca svayaüprakà÷atvàtsvayaüprakà÷atvaü sukhàderhçdi nidhàya sàdhyavikalatvameva kãrtitam / anvayaddaùñànte sàdhyasya sàdhanasya và virahena tadavacchedena sàdhyavyàptigraho hetau sambhavatãti vyàpyatvàsiddhirvivakùità / nanu sukhaduþkhayorapratyakùatve pratyakùavadavabhàsastayoþ katham? tatràha *{indriye}* ti / yathàtãndriyatve 'pãndriyàõàü mamedaü cakùuþ, ahaü cakùuùmàn pa÷yàmãti pratyakùavadavabhàsa÷cakùuràdeþ kadàciccàkùuùàdivçtti kàle nànàcakùuràdivçtti pratisandhànavata÷cetanasyendriyaviùayasaüskàrapràcuryaprayuktaþ, tadvadindriyàvasthàråpasukhadåþkhaparàmar÷o 'pi pratyakùasamànàkàrastadabhyàsabàhulyàdityarthaþ
/ atra nidar÷anaü *{manovasthe}* ti / anumeyamanovàdinaþ buddhivyatiriktaü mano 'numànena sàdhayantaþ / kàmasaïkalpàdãnàü manovçttiråpatvaü *{kàmaþsaïkalpaþ- sarvaü mana eve}* ti ÷rutyàpratãyate / teùàü ca
pratyakùatvàvabhàsaþ tadviùayànubhàvàbhyàsapràcuryàdeveti vaktavyaü yathà anumeyamanovàdibhiþ, tatheti bhàvaþ /
sukhaduþkhayoràtmàbhinnatvam, àtmana àgantukadharmaråpatvaü ca matabhedena prasiddhamanuvadati *{yastusugate}* ti / atràha *{tàbhyà}* miti/ caturthãdvivacanam / bauddhaprakriyayà kàõàdaprakriyayà và kùaõikàtmànanyatvaü, nityasyàtmana àgantukadharmaråpatvaü và manyamànàbhyàü nyàyatattva÷àstrasthaü sukhaduþkhàdhikaraõam, etatprakaraõasthaü svataþ sukhitvavicàraü và prakãrtayedityarthaþ / nanu sukhaduþkhayoþ mànasapratyakùatve vivàde 'pi ràgadveùàveva nidar÷ane bhaviùyata ityatràha *{sukhe}* ti / sukhatvaprayuktaü viùayãkaraõamupàdeyatàprakà÷anaü yataþ tajj¤ànameva ràgaþ sukhagocaropàdeyatàbuddhilakùaõa iti yàvat / tasya sukhasya virodha upaghàto yena tadgocaratyàjyatàprakà÷akaj¤ànameva ca dveùaþ / tayo÷ca j¤ànavadeva prakà÷a iti naü sàdhyànvaya iti bhàvaþ / ÷okabhayayorapi na nidar÷a
natvaü sambhavatãtyàha *{bhåte}* ti / taccalanamiti mudritapàñhastu na sàdhuþ / atãtaduþkhànusandhànaprayukta÷cittavikùobhaþ ÷okaþ / àgàmiduþkhahetuparàmar÷àdhãna÷cittasaïkùobha÷ca bhayam / tayo÷càntaþkaraõadharmatvàdeva na pratyakùatvamiti dçùñàntatvàyoga iti bhàvaþ /
àtmano mànasapratyakùatve sàdhakasyàsambhavamuktvà bàdhakamapyàha *{ekasye}* ti / ekasyaikadaivaikakriyàyàü kartçkarmabhàvàsambhavalakùaõo virodho 'tra vivakùitaþ / uktavirodhaparihàràyàtmani aü÷abhedà÷rayaõedoùamàha *{a÷aübhede}* ti / gràhakàtmàü÷àntarasyàpi pramàõasiddhatvàva÷yambhàvena tadgràhakà÷àntarameùñavyam, evamuparyuparãtyanavasthetyarthaþ / kadàcidekàü÷enànyàü÷agrahaõam, anyadà càü÷àntareõaitadaü÷agrahaõamiti kàlabhedenopapatternànavastheti cettatràpyàha *{saïghàtatvaü ce}* ti / àtmano niraü÷atvaviruddhaü ca sàü÷atvamevaü sati prasajyata ityarthaþ / sàü÷atve cànityatvàdi àpàdanãyam / atredaü bodhyam-gururj¤àturàtmano j¤ànaviùayatvaü nànumanyate / kintu viùayaj¤ànakàleùu j¤àtçtvabalàtprakà÷amàtraü manute / j¤ànasyàpi tathaiveti /
evaü pràbhàkareõa dåùite svapakùe bhàññastanmatamapi dåùayati *{nanu ce}* ti / ÷rutyetyanantaraü tanna, satu iti påraõãyam / atra *{na ca gràhakàbhàsa}* iti pàñhaþ sambhàvyate / ÷rutyetyanantaraü siddhyatã ti ÷eùaþ / svasiddhàntetyataþ pårvaü sa tu iti yojyam / svasiddhàntàbhinive÷ava÷ãkçtacetasàmabhimànamålako gràhakàvabhàsavàdo na ÷rutipramàõena sidhyatãti bhàvaþ / gràhakàvabhàso nàma sarvaj¤àneùvà÷rayatayà'tmanaþ sphuraõam / ÷rutyàsyàsiddhau hetumanubhavavirodhamabhipretyànubhavaprakàramàha *{indriyàdã}* ti / anubhavaviruddhaü hi na ÷rutiþ pratipàdayediti hàrdam / ÷rutyetyatrànyathà pàñhaþ syàdvà / svasiddhàntàbhimànibhiþ pràbhàkarairabhihito gràhakàvabhàso na mantavyaþ pratãtivirodhàt / pratãtirhitattatpadàrthamàtraü prakà÷ayatãti samudità÷ayaþ / nanu ghañàdipratyakùegràhakàbhàsàbhàve ghañamahaü pa÷yàmãtyàdyanubhavaþ katham? tatràha *{tàdç÷o 'pã}* tyàdivàkyadvayena / yasya yadviùaye j¤ànaü jàtaü tasyaiva sor'thaþ prakà÷ata iti pràkañyasyà'tmapratiyogikatvamarthadharmasya / talliïgakaü j¤ànànumànameva ca kàdàcitkam / tata÷cànumitaj¤ànoparaktàtmamànasaråpo niruktànubhava÷ca kàdàcitka eva, nàyaü ghañacàkùuùaråpaþ / yena viùayavittiùu prakà÷età'tmeti bhàvaþ / atra ca mànasapratyakùe j¤ànavattvena viùayatvaü dehàdimattayà cà÷rayatvamiti karmakartçvirodhaparihàro 'bhimato bhàññànàm /
atra pràbhàkarasya pratyavasthànam *{ucyata }*ityàdinà / *{svànubhava eve}* ti / j¤àne jàte
tadvattvenàtmopalambho 'pyanubhavasiddhaþ / tatraiva vibhramo nàstitàbhrama ityarthaþ / svànubhavamapyajànataþ parãkùakatvaü ÷obhanamityupàlambhaþ / viùayavedanakàle j¤ànasya j¤àtu÷càvabhàsàbhàve doùaü pårvoktaü smàrayati *{ukta}* mityàdinà / j¤ànasyà prakà÷àbhàve j¤àyate na vetisaü÷ayàdiprasaïgaþ / j¤àtuþ prakà÷àbhàve mama j¤àyate 'nyasya veti saü÷ayàdiprasaïga iti bhàvaþ / *{so 'yam}* iti / saücetitam-j¤àtam / ati÷ayaþ-svàtmane prakà÷amànatvalakùaõo 'nubhåyamànaþ / *{anumite}* ti / jànàmãtyàdipratãterj¤àtatàliïgànumitaj¤ànopanãtabhànàtmakàtmamànasapratyakùaråpatve 'tãtaj¤ànàlambanatvàdaj¤àsiùamityevàbhilàpaþ syàt, na tu jànàmãti j¤àne vartamànatvollekha ityarthaþ / nanvati÷aighryàt kùaõabhedàgrahanibandhano vartamànatvàü÷e bhramalakùaõo jànàmãti pratyaya iti ÷aïkàyàü tanmate dåùaõàntaramapi saüsphorayati *{j¤àne}* ti / svaj¤ànavyavahàrahetukameva svaj¤ànànumànamiti na sambhavatãtyuktameva pràk / j¤àtatàliïgakamapi j¤ànànumànaü j¤ànena j¤àtatàyà avinàbhàvagrahàsambhavàjj¤ànasàmagryaivànyathàsiddhatvàcca j¤àtatàyà duþsthameveti hàrdam / viùayaj¤àna eva j¤àtuþ prakà÷aü sàdhayituü tasya mànasapratyakùaü ca nirasyati *{mànase}* ti / àtmana ityàdiþ / mànasapratyakùatvamityatra bahuvrãheþ tvapratyayaþ /
àtmagràhyatvaü dhiyaþ svayaüprakà÷atvam / tacca j¤ànasya mànasapratyakùànumànàyogapratipàdanàt siddham / àtmano mànasapratyakùatvaü ca vyabhicàràtsàdhakatvàbhimatasya nirastaü sàdhakàbhàvàdityarthaþ / dhãnirastam-vyabhicàraniråpikayà dhiyà nirastam / vyabhitàraniråpakatvopapàdakamàtmagràhyeti dhãvi÷eùaõam / atrà'tmagràhyadhãvyabhicàranirastamiti và anyathà và målapàñhaþ sambhàvyate / evaü grahagràhakayoþ prakàràntareõa bhànàsambhavamupapàdya tadanavabhàse viùayavittau pårvoktàti÷ayàsambhavaü nigamayati *{tathàsatã}* ti / anati÷ayaþ-avi÷eùaþ / svasmai j¤àyamànatvena bhànamabhànaü càrthasyeti vailakùaõyasya virahaþ svaparavedyayoþ prasajyate viùayavittau j¤ànaj¤àtrorabhàne hãtyarthaþ /
bhàññaþ pratikùipati *{nanu katham}* iti / svasmai bhàsamànatvaråpo vi÷eùor'thasya tajj¤ànasya svaniùñhatvàdeva ghañate tajj¤àne svasyàbhàne 'pi / viùayabodhà÷rayatvameva svasyàti÷ayo 'pårvo viùayavittikàla iti ca bhàvaþ / naca vittiveditroragrahe pårvoktaþ saü÷ayastadavastha iti vàcyam/ svaj¤ànajàrthadharmaprakà÷asya svaü prati pratyakùatvàdeva mama prakà÷ate na veti saü÷ayasyànavakà÷àt / j¤ànaphalaprakà÷ena jhañityeva j¤ànasyànumànàcca mama j¤ànaü jàtamanyasya vetyàderapyaprasakteþ / naiyàyikaprakriyayà tu kàryanà÷yatvàjj¤ànasya dvikùaõàvasthàyitvàdanuvyavasàyabalàdeva
na niruktasaü÷ayàdiprasaïgo j¤ànaj¤àtroranavabhàse 'pi viùayavittàviti ca bodhyam / àtmani bodhodaye àtmaprakà÷asya hetutvaü nirasyati prasaïgataþ *{na càtme}* ti / nanu àtmasiddhyaghañitàpi viùayabodhasàmagryevàtmaprakà÷e 'pi heturastvityatràha *{na ca viùaye}* ti / indriyàrthasannikarùàrthayogyatàdighañità viùayabodhasàmagrã nàyogyàtmabodhe 'pi samarthetyarthaþ / atiprasaïgàt-pañabodhasàmagryà ghañàdibodhaprasaïgàt / viùayabodhe bodhasyàpyaprakà÷a ityàha *{api ce}* ti / mànàdhãnà hi meyasiddhiþ / tat padàrthànàü jàtiguõàdivi÷eùavyavasthà yadadhãnà tadapi saüvedanaü viùayaprakà÷akàle 'prakà÷amànasvaråpaü svaråpasadeva cakùuràdivadityarthaþ / svaråpasajj¤ànenaiva viùayavi÷eùasiddhivat svaråpasajj¤àtraiva svavedyaviùayàti÷ayasiddhiriti bhàvaþ / pràbhàkaràõàü matamanuvadati *{yadàhu}* rityàdinà / sàrvatrikaþ-pratyakùànumànàdisarvaviùayaj¤ànavyàpã / tatpratikùipati *{tadapã}* ti / anubhavànàråóhamiti sàdhakàbhàva uktaþ, anantarameva pratikùiptamiti ca bàdhakam /
j¤ànasyaivàyaü svabhàvaþ-yat svaviùayasyeva svasvà÷rayaprakà÷ahetutvamapãti punaþ pràbhàkaraþ ÷aïkate *{astu tarhã}* ti / gràhakatayaiva-j¤ànà÷rayatayaiva / viùayabodhasàmagryà viùayaj¤ànameva jàtam / tacca j¤ànaü svasàmarthyàdeva aviùayamapi svaü svà÷rayaü ca prakà÷ayatãti bhàvaþ / j¤ànasya svayaüprakà÷atvaü tàvatsàdhayati *{abhyupagantavye}* ti / *{sarvaprakàre}* ti / mànasapratyakùasya j¤àtatàdiliïgakànumànasya ca niràkaraõàdityarthaþ / *{kadàci}* diti / vidyamànatve prakà÷amànatvaniyamàccetyarthaþ / *{prapa¤cita}* piti / nyàyatattva÷àstre iti ÷eùaþ / *{nàtre}* tyàdi / prakà÷avyabhicàritvamatamupakùipya j¤ànasya tat nàtra niràkaraõãyamityarthaþ / evaü svaprakà÷atvamuktvà j¤ànasya viùayaprakà÷ahetutvaü ca sàdhayati *{sato 'pã}* ti / sato 'pi viùayasya svàpe 'prakà÷o j¤ànanivçttyeti j¤ànasya viùayaprakà÷akatvasiddhiriti bhàvaþ / *{ata }*iti / paraprakà÷akatvenaiùñavyàyàþ saüvida eva pramàtravabhàsakatvamapi yuktamiti nàtmanaþ svayaüprakà÷atvamapi kalpanãyamiti bhàvaþ /
svàpe 'pyàtmano j¤ànamastãti matamanådya khaõóayati *{yattu}* iti / *{ta}* diti / sukhamahamasvàpsamityàdipratisandhànasya svàpe àtmaprakà÷amantarànupapadyamànatvalakùaõayuktiyuktamapi svapo àtmanaþ prakà÷amànatvaü nànubhavamàtra÷araõànàü hçdyaü bhavatãtyarthaþ / upapadyamànamapãtyapinopapattirapi naiva / pratisandhànasyànyathaivopapatteriti sphoryate / anyathàsiddhiragre prapa¤cayiùyate
måla eva /
*{apavçktasya tu j¤ànaü hetvabhàvànna saübhavi /}*
*{nityatve nityamuktiþ syàdarthavàdàstathoktayaþ //18//}*
*{nirdhåtanikhilakaraõakalevaraj¤ànakarmavàsanànubandhasyàpavçktasya na khalu svaparasaüvedanodayanibandhanaü ki¤cit sambhàvyate / naca manaso nityendriyatvena tatsaüyogàdeva tadà j¤ànaü janyata iti yuktam; svaråpato gaganavat nityasyàpi satastasyendriyabhàvena j¤ànotpàdakatvasya dharmàdharmàvarodhanibandhanatvàt /}*
svàpa àtmanaþ prakà÷aü niùidhya muktàvapi taü niùedhati *{apavçktasye}* ti / apavçktasya-muktasya / muktaj¤ànasya nityatvamastviti cettatràha *{nityatve}* iti / saüsaraõàbhàvaprasaïgaþ phalito 'tra / nanu tarhi muktau sàrvaj¤yapara÷rutãnàü kà gatiþ? tatràha *{arthavàdà}* iti / aj¤ànàkàryàbhàvanimittakà mokùasàdhanapra÷aüsàparàþ sàrvaj¤yàdi÷rutaya ityarthaþ //18//
÷lokàrthameva prapa¤cayati *{nirdhåte}* tyàdinà / j¤ànavàsanà, karmavàsanà cànubandhaþ / nirastasamastadehendriyavàsanànubandhasyetyarthaþ / *{svapare}* ti / svasvaråpaviùayakasyàr'thàntaraviùayakasya và j¤ànasyotpàdakamityarthaþ / *{dharmàdharme}* ti / adçùñasahakàràdhãnatvàdityarthaþ /
*{dharmàdharmàvaruddhaü sanmano j¤ànasya sàdhanam /}*
*{sati nityendriyatve 'pi ÷rotravat karaõatvataþ //19//}*
*{naca yogajadharmànugçhãtatatsaüyogasya sàdhanatvama; 'kùãyante càsya karmàõi' 'tadà vidvàn puõyapàpe vidhåya nira¤janaþ' ityàdi÷ukletarasakalakarmaprakùaya÷rutivirodhàt / dharmaphalatve càpavargasya punaràvçttiprasaïgaþ / 'nàstyakçtaþ kçtena' 'tadyatheha karmacito lokaþ kùãyate evamevàmutra puõyacito lokaþ kùãyate' ityàdi÷ravaõàcca / na càtmasattayaiva tadànãü tajj¤ànanimittamiti vàcyam / klaptatyàgàklaptakalpanaprasakteþ / tanmàtranimittatve ca sarvadà àtmasvaråpavattadapi vidyata iti saüsàrànavatàraprasaïgàt, bandhamokùàvasthayoravi÷eùàpatte÷ca / na ca dehendriyàdipratibaddhatayà idànãü tadabhàva iti vàcyam / tat khalu pratibandhakam, yat sati puùkalakàraõe kàryodayaü niruõaddhi / na càdyàpyàtmanaþ tatpuùkalakàraõatvaü siddham; ÷arãrendriyavatàmeva j¤ànadar÷anàt / klaptaj¤ànakàraõabhàvasya tasyaiva tadbandhakatvavacanamunmattavacaþ / ato nàstyapavargada÷àyàü j¤ànam /}*
*{tàtkàlikaj¤ànasukhàdivàdàstvàtmaj¤ànavidhi÷eùatayà guõavàdena netavyàþ / ato viùayavittisamaya evàtmasiddhiniyamàdyathoktanãtyà arthavittiùu veditçtayaivàtmasiddhiriti /}*
(iti viùayavittikàleùvevàtmano bhànamiti gurumatopapàdanam)
*{idamapyàtmatattvàparij¤ànollasitaparimitamativikalpajalpitamiti na rocayante trayyantavidaþ / viùayavittirhi viùayavittireva / na hi tayà àtmavittiþ svaråpaü và seddhumarhati, atadviùayatvàt / yo hi yatsaüvidviùayo na bhavati, nàsau tayà sidhyati råpasaüvidevarasaþ / aviùayau ca viùayavitterbuddhiboddhàràviti tàvapi na tayà sidhyataþ /}*
*{nanu vedyasvabhàvo 'yam, yatsvaviùayasaüvidà sidhyatãti / vittistu vittireva, vedità ca veditaiveti kutastayorvedyasvabhàvànuprave÷aþ / uktaü hi tayormànasapratyakùagocaratvam, anumeyatvàsambhava÷ca / kutastarhi vittisiddhiþ? svata eva / svayaüprakà÷à hi saüvit /}*
*{maivam / sàpi hi viùayavadevànyasyaiva prakà÷amànatayà na svataþsidhyati / svataþsidhyantã ca sà kimiti ka¤cideva prati cakàsti, na sarvàn prati / tatsamavàyàditi cet-yatsamavàyinã hi yà saüvit tasyaiva sà cakàsti, netarasya, tadasamavàyàditi; yadyevam, à÷ritastarhi àtmasaübandhanibandhana eva saüvidaþ prakà÷aþ, tadbhàvàbhàvànuvidhinàt / yadyucyeta-prakà÷asvabhàvàyà eva satyàþ pratiyogivi÷eùàvacchedàyaiva tadapekùà, na svaråpasiddhaya iti; kutaþ khalvayaü ni÷cayaþ? yadi hi pratiyoginirapekùaiva kadàcidàtmasvaråpamiva saüvit prakà÷eta, tata evamadhyavasyemàpi / na ca tathàsti / à÷rayapratiyogisàpekùaiva saüyogaputratvàderiva tasyàþ svaråpasatteti na pçthaksiddhyutprekùàvakà÷aþ / satyàþ saüvidaþ prakà÷avyabhicàràbhàvàt svaråpaprayuktaþ prakà÷a iti cet, satyàþ kiü tasyà àtmasaübandhavyabhicàro 'sti? / api caivaü sukhaduþkhàdayo 'pi tvanmate svataþsiddhàþsyuþ / na hi te 'pi santo na prakà÷ante /}*
*{athàrthàntarasàdhakatayà sarvavàdisaümatàyàþ saüvida eva paraü svayaüprakà÷atvamà÷ritam / tayaiva tathàbhåtayà taditarabàhyàbhyantarasakalapadàrthasiddhyupapatteþ kimanekasva}*
*{yaüprakà÷abhàvàbhyupagameneti bhàvaþ?}*
etadevopapàdayati *{dharmàdharme}* tikàrikayà / dharmàdharmàvaråddham-puõyapàpalakùaõàdçùñanibandhanopakaraõatvàvasthàvi÷iùñam / *{÷rotrava}* diti / karõa÷aùkulyavacchinnàkà÷asyaiva ÷rotratvam / tasya càdçùñasahakàre satyeva ÷abdagrahakaraõatvam, na tadvirahe iti yathàdçùñanibandhanaþ ÷rotrasyendriya bhàvaþ tatheti yàvat / tathà càdçùñavirahànmuktau manaso nendriyatvamiti bhàvaþ //19//
÷aïkate *{na ca yogaje}* ti *{/}* manassaüyogasya yogajadharmànugçhãtatvam-yogajadharmasahakçtatvam / yogajadharmaprabhàvànmuktàvapi manasa indriyabhàvo 'nuvartata iti mànasamàtmaj¤ànaü tadà sambhavatãti bhàvaþ / muktau yogajadharmànuvçttau ÷rutivirodhamàha *{kùãyante}* iti / ÷ukletareti / puõyapàparåpetyarthaþ / nanu
÷ruteryogajadharmavyatiriktasakalakarmanivçttyabhipràyakatvamiti cettatràha *{dharmaphalatve ce}* ti / mokùakàle j¤ànasyàtmaviùayakasya sarvaviùayakasya và dharmajanyatve janyabhàvasya vinà÷itvaniyamàtpunaraj¤ànàdiprasaïga ityarthaþ / karmaphalasyànityatve ÷rutimudàharati *{nàstyakçta }*iti / nanu mokùa àtmaiva j¤ànaheturastu / tatràha *{na càtme}* ti / àtmà sattayaiva målapàñhaþ syàdvà / *{këpte}* ti / j¤ànakàraõatayàbhimatasyendriyàdeþ tyàgaþ, akëptasyaiva kevalasyàtmanaþ j¤ànakàraõatvena kalpanaü ca prasajyata ityarthaþ / doùàntaramapyàha *{tanmàtre}* ti / àtmasvaråpamàtranimittatve muktikàlãnasya j¤ànasya sarvadaiva tat bhavediti saüsàrànavatàraprasaïgaþ, j¤ànasyàj¤ànatanmålasaüsaraõapratibandhakatvàditi bhàvaþ / vi÷adatattvasàkùàtkàraråpaj¤ànabhàve 'pi saüsàropagame ca doùamàha *{bandhe}* ti / muktikàlaj¤ànasya saüsàrakàle 'pi sattve saüsàràpekùayà mokùe vailakùaõyaü na syàdityarthaþ / nanu duþkhadhvaüsàdireva mokùevi÷eùa iti cet, tarhi tàvanmàtrameva bhavenmokùa iti kçtaü j¤ànàdinàpàrtheneti bhàvaþ / àtmano muktikàlãnaj¤àne hetubhåtasya nityatve 'pi na saüsàre tatprasaïgaþ / dehàdeþ pratibandhakatvàditi ÷aïkate *{na ce}* ti / pariharati *{tat khalu}* iti / pratibandhakatvasyàsambhavamupapàdya tatra virodhamapyàha *{këptaj¤àne}* ti / tasyaiva-dehendriyàdereva / *{arthavàdàstathoktaya}* ityuktaü vivçõoti *{tàtkàlike}* ti / duþkhanivçttiparà muktau sukhavàdàþ, j¤ànapràgabhàvanàstitàbhipràyakà÷ca j¤ànavàdàþ / te càtmaj¤ànapra÷aüsàmàtraparàstadvidhi÷eùabhåtà evetyarthaþ / pràbhàkaramatopasaühàraþ
*{ata }*iti / yathoktanãtyà-viùayaprakà÷akasya j¤ànasyaiva svasvà÷rayaprakà÷akatvaü nyàyyamityuktanãtyà /
pràbhàkaramataü pratikùipati siddhàntã *{idamapyàtme}* tyàdinà / àtmatattvàj¤ànakàryà
àtmaprakàreùvayathàpratipattibhedà yeùàü, teùàmidaü nirarthakaü vacanamityarthaþ / kathaü nirarthakatvaü gurukteþ? tatràha *{viùaye}* ti / *{na hã}* ti / àtmavittiþ-àtmadharmabhåtaü j¤ànam / svaråpam-àtmasvaråpam / atra àtmà vittisvaråpaü và iti pàñhaþ syàdvà / seddhum-prakà÷itum / atadviùayatvàt-viùayavittiviùayatvàbhàvàttayoþ /
aviùayayorapi j¤ànaj¤àtrorj¤ànabalata eva siddhiriti ÷aïkate guruþ *{nanu vedye}* ti / vittireva, na tu vittiviùayaþ, viùayavajjaóà và / veditaiva, na tu vedyaþ, vedyavadaj¤àtà và / tathà ca vilakùaõasvabhàvatvàdbhàvànàmaviùayayorapi tayoþ siddhirj¤àvabalataþ setsyatãtyaviùayatvenàsiddhirviùayavattayordurbhaõamiti bhàvaþ / nanu j¤ànàntaraviùayatvenaiva tayoþ prakà÷o 'stvityatràha *{uktaü hã}* ti / svabalata eva vitteþ siddhiü ÷aïkàsamàdhànamukhenàha *{kuta }*iti / *{svata eve}* ti / viùayaj¤ànakàle 'viùayasyàpi tasya j¤ànasya prakà÷o bhavatãtyanàyatyà svãkaraõãyam, tadà÷rayatvenàtmana÷ceti hàrdam /
tatra svaprakà÷atvamàkùipati guråktaü saüvidaþ siddhàntã *{maiva}* mityàdinà / svà÷rayàtmàdhãnaprakà÷atvàdeva tasmà eva prakà÷amànatvaü saüvido ghañata iti svataþsiddhatvàsiddhiriti bhàvaþ/ atra paraþ parihàraü ÷aïkate *{tatsamavàyàditi ce}* diti / svayameva svoktiü vivçõoti *{yatsamavàyinã}* ti / svayaüprakà÷àpi saüvidàtmàpçthaksiddhatvàdàtmana eva prakà÷ata iti bhàvaþ / pratikùipatyàkùeptà *{yadyevam}* iti / *{tadbhàve}* ti / àtmasaübandhànvayavyatirekànuvidhàyyanvayavyatirekatvàtsaüvitprakà÷asyà'tmasaübandhahetukatvaü sidhyatãtyarthaþ / punaþ paraþ ÷aïkate *{yadyucyete}* ti / pratiyogã-viùayaþ, sa eva vi÷eùaþ-vi÷eùaõam, tadavacchedàyaiva-tatsaübandhàyaiva, viùayaprakà÷akatvàyaiveti yàvat / tadapekùà-àtmasaübandhàpekùà/ na tu svaprakà÷àyetyarthaþ / pariharati *{kutaþ / }*evaü ni÷cayo na saübhavatãti yàvat / ni÷cayàsaübhavamevopapàdayati *{yadi hã}* ti / pratiyoginirapekùaiva viùayanirapekùaiva / evam-viùayaprakà÷anàyaivàtmasaübandhàpekùà saüvido na svaprakà÷aü pratãtyevam / *{na ca tathe}* ti / viùayaprakà÷akàla eva svà÷rayàyaiva prakà÷amànàyàþ saüvidaþ svaprakà÷e viùayàtmasaübandhasàpekùatvameùitavyamiti bhàvaþ / atãtàdiviùayaj¤àne 'pi viùayeõa saübandho j¤ànasya viùayaviùayibhàvalakùaõo vilakùaõaþ svaråpasaübandhavi÷eùo
'styeveti hàrdam / nanu nirviùayà nirà÷rayà ca saüvit / antaþkaraõatadvçttyupadhànaupàdhikaü kevalaü tasyàþ sà÷rayatvàdipratãtimàtramityatràha *{à÷raye}* ti / bhåtale ghañasaüyogasyà÷rayo bhåtalam, pratiyogã
ghañaþ / putratvasyà'÷rayaþ putraþ, pratiyogã pità / j¤ànasya pratiyogã viùayaþ, àtmà'÷rayaþ / siddhiþ-sthitiþ prakà÷a÷ca / nirviùayatvena nirà÷rayatvena ca sthitiþ prakà÷o và saüvido nàstyeva / saüvinmàtrànubhava÷cànupalambhabàdhitaþ / tathà ca saüvitprakà÷e àtmasaübandhàpekùàpi durvàraiveti bhàvaþ / svasattàvyàpakaprakà÷atvena svaprakà÷atvaü syàtsaüvida iti punaþ ÷aïkate *{satyà}* iti / pariharati *{satyà}* iti / tadà càtmasambandhasya niyatapårvabhàvitvàdapekùitatvàcca saüvitprakà÷e hetutvameùñavyameveti bhàvaþ / niruktahetunà svayaüprakà÷atvasàdhane doùaü càha *{api caivam}* iti sukhàdiùvanaikàntyaü hetoriti bhàvaþ /
*{tathà sati-}*
*{sarvasyàrthasya tadvitteþ sàkùã sarvatra saümataþ /}*
*{àtmaivàstu svataþsiddhaþ kimanekaistathàvidhaiþ //20//}*
*{ki¤ca- yo yasya sàkùã tenaiva tasya siddhirna laukikã /}*
*{arthasyevàrthavitterapyàtmà sàkùã hi lakùyate //21//}*
*{santu nàmàrthavittayaþ svataþsiddhàþ,tathàpi na tàbhirayamàtmà pratyakùãbhavati, tatsàkùitvàt / yatsàkùã khalvayaü puruùaþ, na tenàsau pratyakùaþ, ghañasàkùàtkàrãva ghañena / arthasaüvidàü ca sàkùàtkàrã cetana iti so 'pi na tàbhiraparokùãbhavati /}*
(iti siddhàntinà gurumatakhaõóanam)
nanu viùayasaübandhasyevàtmasaübandhasyàpi saüvitprakà÷e 'stu hetutvam / tàvatà na svayaüprakà÷atvasya hàniþ / svasajàtãyaj¤ànàntarànapekùaprakà÷atvàttatsiddheþ / àtmanastu na svayaüprakà÷atvameùñavyaü viùayasyeva / kintu bàhyàrthaprakà÷akatveneùñasya j¤ànasyaivà'tmaprakà÷akatvamapi kalpanãyaü làghavàditi punaþ ÷aïkate guruþ *{athàrthàntare}* ti / pariharati *{tathàsatã}* ti /
*{sarvasye}* ti / nànàsvayaüprakà÷akalpanàyàü gaurave sati sarvàrthànàü sarvaj¤ànànàü ca sàkùàtkarturàtmana eva svaprakà÷atvaü kalpanãyam / natu j¤ànànàmityarthaþ / viùayàõàmiva j¤ànànàmapyàtmane prakà÷amànatvàdàtmaikaþ svaprakà÷o bhavatu / anye sarve bhavantu tadadhãnaprakà÷à eveti bhàvaþ //20//
evaü saüvidopyàtmàyattaprakà÷atvànna mukhyaü svaprakà÷atvamityuktam / j¤ànàntarànapekùaprakà÷atvena bhavatu nàma j¤ànasya tatkatha¤cit / athàpi na j¤ànàdhãnaprakà÷a àtmetyàha-
*{ki¤ce}* ti / *{yo}* *{yasye}* ti / sàkùãdraùñà, prakà÷akaþ / siddhiþ prakà÷aþ / na laukikã-nànubhavasiddhà / lakùyate-dç÷yate //21//
÷lokaü vyàkhyàti svayameva *{santu nàme}* ti / uktanãtyà saüvitta àtmaprakà÷ànupapattessvayaüprakà÷atvamàtmana eùñavyameveti bhàvaþ /
*{sajàtãyasvasàdhyàrthanirapekùàtmasiddhayaþ /}*
*{sarve padàrthàstenàtmà nirapekùasvasiddhikaþ //22//}*
*{na hi ka÷citpadàrthaþ svaprakà÷àyàsàdhàraõasajàtãyàrthàntaràpekùo dçùñaþ / na khalu ghañaþ svasiddhaye ghañàntaramapekùate; apekùate tu vijàtãyamàlokàdi / evamàloko 'pi prakà÷amàno nàlokàntaramapekùate; nàpi svàpekùaprakà÷aü ghañàdikamapekùate; apekùate tu vijàtãyamindriyam / evamindriyamapi nendriyàntaraü svàpekùaprakà÷amàlokàdi ghañaü vàpekùate; apekùate tu vijàtãyaü saüvedanam / evaü saüvedanamapi saüvidantaraü svàdhãnasiddhikamindriyàdikaü và nàpekùate svasiddhau; apekùate tu vijàtãyaü svà÷rayabhåtaü svatantramàtmànam / evamàtmàpyàtmàntaraü svàdhãnasiddhi saüvidindriyàdikamapi svàparokùe nàpekùata ityananyàpekùà hyàtmasvaråpasiddhiþ /}*
(iti siddhàntinà'tmanaþ svaprakà÷atvasamarthanam)
saüvidadhãnaprakà÷atve bàdhakamuktvà'tmanaþ svaprakà÷atve sàdhakamapyàha *{sajàtãye}* ti / sarve hi prakà÷amànàþ padàrthàþ sajàtãyaüsvàtyantasajàtãyam, svasàdhyaü-svàdhãnaprakà÷aü càrthamanapekùyaiva prakà÷amànà iti àtmàpi prakà÷amàna àtmàntaraü svàpekùaprakà÷aü j¤ànàdicànapekùyaiva prakà÷ata ityanumantavyam / tathàca svayaüprakà÷atvaü tasya phalatãti bhàvaþ //22//
÷lokàrthasya prapa¤canaü *{nahi ka÷ci}* dityàdi / atràyaü niùkarùaþ- svaviùayakaj¤ànàntarànapekùaprakà÷atvalakùaõaü svayaüprakà÷atvaü j¤ànàtmanoþ samànam / svetarasakalanirapekùaprakà÷atvalakùaõaü tu tadàtmasvaråpasyaiveti /
*{atràhuràtmatattvaj¤àþ svata÷caitanyamàtmanaþ /}*
*{svaråpopàdhidharmatvàtprakà÷a iva tejasaþ //24//}*
*{caitanyà÷rayatàü muktvà svaråpaü nànyadàtmanaþ /}*
*{yaddhi caitanyarahitaü na tadàtmà ghañàdivat //25//}*
*{citi÷aktayà na càtmatvaü muktau nà÷aprasaïgataþ /}*
*{(bodhenaivànyato bhede vyarthà tacchaktikalpanà) //26//}*
*{buddhisukhaduþkhàdiniþ÷eùavai÷eùikàtmaguõàtyantikoparamalakùaõo hi mokùaþkaõabhakùàkùacaraõamate / na càtyantaluptakàryaü vastu tatkàryajanana÷aktamityatra ki¤citpramàõaü kramate / dehàdivi÷iùñasaübandhitayà dç÷yamànasukhaduþkhaj¤ànàdikàryaü vi÷iùñavartinãmevàtmotpàda÷aktiü kalpayati, dhåma ivàrdrendhanasaübandhini dhåmadhvaje svotpàdanasàmarthyam, vrãhyaïkura iva ca satuùataõóule / api ca bodhe satyevàtmano 'nàtmavyavacchede saübhavati kçtaü tacchaktayà÷rayaõena /}*
*{na caivaü sati bodha eva paramàtmeti yuktam, tasyà'÷rayapratiyogisàpekùasvaråpatvàdàtmana÷ca tadviparãtasvabhàvatvàt; sàkùàcca cetayiturahamarthasya sphuraõàt; anubhavatarkàgamabalena citimata àtmabhàvasyànantarameva prapa¤citatvàcca / naca citimàtràtmavàde 'pi tasyàgantukaviùayasaübandhe bodhatvamadhyàropya boddhçtvasamarthanaü sàdhãyaþ, saübandhasyobhayaniùñhatayàr'thasyàpi boddhçtvaprasaïgàt / na ca kàryakàraõabhàvavadvyavasthitvam, tatra janimato janayitu÷ca parasparàpekùàniyamalakùaõasaübandhaþ / ihàpi sa eveti cenna, apekùàhetvabhàvàt / kimarthamarthaþ caitanyamapekùate, caitanyaü vàr'tham / siddhyarthamiti cet, kaþ siddhyarthaþ? na tàvadutpattiþ, tasyà nirj¤àtanimittàntaratvàt / ghañàdayo hi prasiddhamçddaõóacakrabhramaõàdiparyàptanimittàntara ÷àlino na citimapi nijajanane 'pekùante / nirasta÷ca vij¤ànamàtravàdaþ / nityasyàtmana utpattyarthamarthàpekùeti suvyàhçtam / siddhiþ prakà÷a iti cet; kiü bhoþ àtmà svaya¤jyotirapyarthàdhãnaprakà÷aþ? yadasau tadarthamarthamapekùate / mahanãyamidamàtmaveditvam / prakà÷a÷ca na saüvidatirekã ka÷cidarthadharmaþ saübhavatãtyàveditam / saübhavannapyasau na citisvaråpamàtranimittaþ, sarvadà sarvàrthaprakà÷aprasaïgàt / na hi sadà saünihitasamagrakàraõaü kàryaü kadàcidbhavati / àgantukàti÷ayà÷rayaõe và nàmànta}*
*{reõa j¤ànamevàïgãkçtamiti tadvànevàtmà'yàtaþ /}*
(iti dharmabhåtaj¤ànasya nityatvasàdhanam)
*{nanvevamarthasiddhivyavasthàpakatayàbhyupagataü j¤ànamàgantukaü kriyàråpamiti kathaü tadàtmasvabhàvaþ ? / tathàhi-arthàntaragatatve sati janakadravyàntara prati kàryatvàdikena råpeõàsàdhàraõo gantavyade÷apràptyàdiryaü pratyasàdhàraõaþ tatsamavetàgantukàsàdhàraõagamanàdikriyàjanyo dçùñaþ / tàdç÷ã càrthasiddhiryaü puruùaü pratyasàdhàraõã tatsamavetatàdç÷akriyàjanyeti ÷akyamanumàtum / maivam / akriyàjanyenàbhàvapràptakùetràdisvatvena kùetriõaü pratyasàdhàraõena kùetrajavrãhyàdisvatvena cànaikàntyàt / naca nirvyàpàratayà kùetriõastatràjanakatvam; vyàpàrakàlàdinà vyabhicàràt, tadbhàvabhàvitvasya càvi÷eùàt / tajjãvanameva tatra janakavyàpàra iti cet, nanu tat sasyapàlanàdisàdhàraõamiti kathamasàdhàraõakriyàjanyatvam? api caivaü sati tadevàrthaprakà÷e 'pi janakavyàpàro 'stu; kimakëptakalpanayà? / satyapi tasminnartho na prakà÷ata iti cet, svatvaü và kiü yathoditaü sati jãvane jàyata eva ? / vrãhyàdisattàpyapekùyata iti cet, ihàpãndriyàdipratyàsaktiriti samàna÷carcaþ / ato yaü pratyasàdhàraõo yathoditadharmaþ tadãyàsàdhàraõadharmanimitta ityetàvat / sa ceùyata evàtmana÷caitanyaü raveriva tejasvitvam /}*
*{na ca hetubhedànuvidhàyitayà, jànàbhyaj¤àsiùamityàdikàlàvacchedapratãtergamanàderiva j¤ànasyàgantukatvamanumeyam; àdityaprakà÷enànaikàntyàt / asti hi tatràpãmaü de÷amàdityaþ prakà÷ayati pràcãka÷at prakà÷ayiùyatãti pratãtiþ / svàrasikatve 'pyàdityaprakà÷asya prakà÷yade÷asaübandhakàdàcitkatayà avacchedapratãtirupapadyata iti cet; ihàpi tarhãndriyàdipratyàsattisamàsàditayogyabhàvo 'nubhàvyabhedaþ svàbhàvikamàtmana÷caitanyaguõamavacchinattãti tadapekùayaivendriyàdyanuvidhànamatãtànàgatapratyutpannatvapratyayaprayogau copapadyante /}*
*{kathaü punaratra nirõayaþ, maõidyumaõiprakà÷àderivaupàdhiko 'yaü bhedaþ, na tu gamanapacanàderiva svàbhàvika iti ?}*
*{tàdråpyeõaiva pratyakùatvàt / na hi jàtucidadråpo 'yamàtmà loùñàdivaddaùñacaraþ / ya÷ca yadguõatayaiva sàkùàdbhavati, sa tatsvabhàvaþ,}*
*{marudiva spar÷aguõatayaivàdhyakùyamàõaþ / yo yatsvabhàvo na bhavati, na tadviraheõàpi svaråpata upalabhyate, gamanàdirahitatayeva devadattàdiþ /}*
*{÷arãravaditi cenna, asiddhatvàt / syàdetat-yathaiva khlvasvabhàvabhåtenàpi ÷arãreõa sadhrãcãna evàyaü cetana÷cakàsti, tathà caitanyenàpãti / tannaivam, asiddhatvàt / na hi tanuvi÷iùñatayaivàyaü cetanaþ parisphurati / yoginàü praõihitamanasàmuparatabahirindriyàõàü ca dehànusandhànaviraheõàpi ahamiti sphuñamanubhavàt / jànàmãti pratyayaþ ÷arãravarõasannive÷anirbhàsa÷ånyatayà tattvàntaragocara iti ca pràgevàvocam / karmànuguõyena suramanujàdijàtãyatayà bhidyamànàsvàgamàpàyinãùu tanuùu manasa ivaikasya varùmaõaþ svabhàvànubandhitvenà÷rayituma÷akyatvàt / liïgasya punaranuvçttàvapi apratyakùatvànna vyabhicàritvam /}*
(iti j¤ànasyàtmasvabhàvatvapratiùñhàpanam)
*{bodhasvàbhàvye puüsaþ svàpamårcchayoþ prakà÷aprasaïga iti cenna, vikalpàsahatvàt / tathàhi-prakà÷a iti padàrthamàtrasàdhàraõaü bodhajanyaü prakañatàdipadaparyàyaü dharmamabhipretya vàyaü prasaïgaþ, atha bodhameva, tadaviprakarùaü và ? / àdye tadabhàvàdeva na prasaïgaþ / abhàva÷ca prakañita eva saüvitsvatassiddhisamarthanasamaye / bhàve 'pi tamaþpratibandhàdapyanudayaþ saübhavã / itarayorabhimatamevàpàditamityadoùodbhàvanam / bodhasvàbhàvye hi puruùasya svàpàdida÷àsu ca tathàbhàvo 'bhimata eveti na hi tadàpàdanaü doùàya /}*
*{atha matam-svàpàdàvapi svànubhavasadbhàve jàgara iva vyavahàraprasaïga iti; maivam, vyavahàràgocaratvàt / kaþ khalvàtmani vyavahàraþ? na hyasàvàdàtuü hàtumupekùituü và ÷akyaþ / vyàhàraþ prasajyata iti cet, kimaïga! nirvikalpakabàlamåkàdivedanaviùayo vyavahniyata eva? karaõapàñavavyavajihãrùàdisahakàrivirahàttatra vyàhàrànudaya iti cet, samàno 'yaü vidhiritaratràpãti niranuyojyànuyogaþ /}*
*{smçtiprasaïga iti cenna, avçttitvàt /yadyucyeta-mårcchàdàvàtmànubhavàbhyupagamer'thàntarànubhava ivaivamahamanvabhåvamiti parastàt smçtiþ prasajyata iti; tanna, avçtittvàt / na hi mårcchà prasvàpo và buddhivçttivi÷eùo dar÷anaspar÷anàdivat, yena}*
*{smçtibãjaü saüskàramàdadhãyàtàm / kintådbhåtena tamasoparatavyàpàreùu karaõeùu nirvçttikasàüsiddhikabodhasvaråpeõàvasthànamàtramàtmanaþ / na ca bodhasvabhàvatvàdevàsya saüskàràdhàyakatvam, anavaratopacãyamànasaüskàratayànirmokùaprasaïgàt / anubhave ca svànuråpasaüskàràdhànaniruddhe sadç÷asaübandhidar÷anàdisamudbodhitanijabãjànusàreõa smaraõamupajàyate / na cehàtmasvaråpabodhasya jàtucinnirodho janma và; nityàtmasattàprayuktatvàt / nimittàntaràbhàva÷cànantarameva vyàkariùyate? /tadevamanuvartamàna evànubhave kathaü smçtirudayamàsàdayet ? / ya evàhaü pårvedyuràsaü sa evàhamadyàpãti smçtisaübhinnapratyayo 'pi kàlàvacchinnasvaråpagocaraþ, na svaråpamàtre / avi÷ada÷ca svàpàdau svànubhavo nirvikalpaka÷ca / pañãyasà savikalpakenàvagamena smçtibãjamàdhãyata iti ca kutastatprasaïgaþ / sàmyàccànanubhavàbhimànaþ ÷arãrataddhàraõaprayatnànanusaüdhànavat /}*
*{na càvikçtasvàbhàvikabodhamàtreõàvasthàne svàpamokùayoravi÷eùàpattiþ; kle÷avàsanànàü guõàbhibhavasya caikatra bhàvàt, itaratra tadatyantanivçtteþ / asaüpraj¤àtasamàdhàvapi paramavairàgya÷àlinà pañutaranirodhasaüskàreõa caritàdhikàriõà apavargiõà vi÷eùaþ /}*
(iti j¤ànanityatve prasaktàkùepàõàü pariharaõam)
*{kathaü punarnidràyà avçttitve prabuddhasya pratyavamar÷àþ sukhamahamasvàpsamityàdyàþ? na hyananubhåtagocaràþ smçtayaþ saübhavanti / sattvasacivasamullasitatamoguõànubhavabhàvitabhàvanàyoniþ khalu sukhamahamasvàpsaü, prasannaü me manaþ, laghåni me gàtràõãti pratyavamar÷aþ; rajastamassamudreke tu duþkhamahamasvàpsaü, bhramatyanavasthitaü me cittamiti; sattvarajasã tvabhibhåya nitàntamudbhåte tamasi gàóhamåóhaü supto 'smi, guråõi me gàtràõi, muùitamiva manaþ, mãlitamiva iti / satyamevam / dattottaraü hyetat / naivàmã vàsanàyonayaþ pratyayàþ / api tu tàtkàlika÷arãrendriyàmanovasthàvi÷eùaparyàlocananimittà}*
*{ànumànikà iti / evaüråpà hãme-yataþ prasannaü me manaþ, samyagàhàrapariõàmava÷àllaghåni càïgàni, ataþ sukhamahamasvàpsamiti / svàpàvasthàyàü và}*
*{indriyoparamatàratamyava÷àdavi÷adatàtkàlikatattadanukålapratikålaviùayànusandhànanibandhanatayàpi smaraõamupapadyata iti na vçttyantaratvaü nidràyàþ / kathaü tarhi pàramarùaü såtram "abhàvapratyayàlambanà vçttirnidrà}* *{" iti / nirodhaparatvàtprakaraõasya na vçttisvaråpe tàtparyaü viparyayavat / nahyatadråpapratiùñhaü mithyàj¤ànaü ki¤cidasti, sarvasaüvidàmarthàvyabhicàràt / sa càdhikaraõasiddhaþ / sàdhayiùyate copariùñàt / kaivalyabhàgi yaccit tatpratyanãkatayà nidràdernirodhyatvenopade÷aþ /}*
(iti nidràyà vçttiråpatvaniùedhanam)
*{astu và pårvoktapramàõàdivçttyabhàvakàraõabhåtapracitatamatamoguõàvalambanà vçttireva nidrà; santu ca prabuddhapratyavamar÷à÷ca smaraõàni; tathà satya(pya) navaratànuvçttabodhatayà sthitameva puüso bodhasvabhàvatvam /}*
*{àha-bodhakàraõànuvçttyàpi bodhànuvçttirupapadyata iti kathaü tathàsvàbhàvyani÷cayaþ? ittham -}*
evaü viùayaprakà÷akàdàcitkatvenàtmano dharmabhåtaü j¤ànamàgantukameva / àtmasvaråpaprakà÷o 'pi na sarvadà, kintu viùayaj¤ànakàla eva j¤ànataþ, na svataþ iti pratyavasthànaprasaïge j¤ànasya nityatvaü tàvadvyavasthàpayati *{atràhu}* riti / àtmasvaråpaprayuktaü j¤ànam / taccàtmano nityatvànnityameva / àtmasvaråpaniråpakadharmatvàcca j¤ànasya na j¤ànarahitamàtmanaþ svaråpaü vyavatiùñeta prakà÷arahitamiva tejaþ / ato muktàvapi j¤ànavattvamupeyam, j¤àna÷ånyasyànàtmatvàditi ÷lokadvayàrthaþ / nanu j¤ànàbhàve 'pi j¤àna÷aktimadàtmasvaråpaü muktikàla ityatràha *{citi÷aktaye}* ti / luptamuttaràrdhamasya / tatsthàne 'smadãyaü påraõaü ( ) etaccihnàntarnive÷itam / nityasya svaråpayogyatve phalàva÷yaübhàvaniyamàjj¤àna÷aktimattve muktasya kadàcijj¤ànamudiyàt / muktau kadàpi j¤ànasyànudayàttacchaktirapi tadà naùñaiveti àtmanà÷a eva pratij¤àto bhavet / svaråpaniråpakadharmanivçttau svaråpanivçtterava÷yambhàvàdityarthaþ / nanu j¤ànasya j¤àna÷aktervà nàtmasvaråpaniråpakatvam / kintu àgantukamapi tadàtmana eveùyate dharmabhåtaü na ghañàderityàtmanàtmavyavasthopapadyata iti cet; maivam j¤ànasyàtmasvaråpaniråpakadharmatàyàþ sthàpayiùyamàõatvàt, jaóàtmavàdasya trayyantaviruddhatvena sadbhiranàdaraõãyatvàcceti hàrdam //24//25//26//
citi÷aktye tyàdi vivçõoti *{buddhã}* tyàdinà / pàùàõakalpasya muktàtmano 'cidvyàvartakacicchaktayà÷rayaõaü vyarthamityàha *{api ce}* ti / luptàrdhavivaraõaü syàdidam /
nanu nityatve j¤ànasyà'tmatvamapãùyatàü tasyaiveti ÷aïkàmanådya pariharati *{na caivaü satã}* ti / param-varam / *{tasye}* ti / viùayà÷rayasàpekùasya j¤ànasya tadanapekùasvatantràtmasvaråpatvamayuktamityarthaþ / ki¤ca, kalpanàyàmeva làghavagauravacarcàvasaraþ / natu sphuñapratipanne boddhràtmanãtyàha *{sàkùàcce}* ti / ahaü jànàmãti j¤àtràtmapratyakùasya bhramatvamiti cettatràha *{anubhave}* ti / anantarameva-avyavahitapårvameva / j¤àturàtmatvasamarthana iti yàvat / satpramàõatarkànugrahàt j¤àtràtmapratyakùasyàbhràntitvameva saümantavyamitibhàvaþ / nanu caitanyamevà'tmà / viùayasaübandha eva tasya bodho nàma / ato boddhçtvapratipattiràtmana upapadyata iti ÷aïkate *{na ca citimàtre}* ti / viùayacaitanyasaübandhasya bodhatvàbhimatasya saüyogaråpatve tasya dviùñhatvàdviùayasyàpi boddhçtvaprasaïga ityàha *{sambandhasye}* ti / ÷aïkate *{na ca kàrye}* ti / yathà kàryakàraõabhàvasya hetuhetumadubhayaniråpyatve 'pi hetuhetumatorvyavasthà idamasya kàraõam, idaü tvasya kàryamiti, evaü cidviùayasaübandhasya viùayaviùayiniråpyatve 'pi boddhçbodhyavyavasthà ghañata iti ÷aïkiturà÷ayaþ / pariharati *{tatre}* ti / yadyapi kàryasya kàraõasya ca saübandhaþ kàryakàraõabhàvaþ kathyate / paraü tu kàryatvaü kàraõaniråpitaü kàryaniùñhaü svapårvavartikàraõàpekùatvalakùaõaü svapràkkàlàvacchedena kàryavyàpakakàraõakatvaparyasàyi, kàraõatvaü ca kàryaniråpitaü kàraõaniùñhaü svottarabhàvikàryàpekùatvalakùaõaü kàryaniyatapràkkàlavartitvaparyavasàyi bhinnabhinnameva tatra praviùñam / atra
tu eka evobhayasamavetaþ saüyoga iti vyavasthàdurghañetyarthaþ / yadyapi saüyogasyobhayaniùñhatve 'pi anuyogitàsaübandhena tasya cinniùñhatvàccita eva boddhçtvam, tatpratiyoginastu viùayasya bodhyatvamiti vyavasthà ghañeta, athàpi na cinmàtratvamàtmanaþ, kintu cityà÷rayatvamapi ÷rautatvàdupeyameveti dhyeyam / ciccetyayorapi parasparàpekùàniyamalakùaõà eva saübandho 'stviti ÷aïkate *{ihàpã}* ti / pariharati *{nàpekùe}* ti / apekùàyà hetuþ prayojanaråpor'tho nàstãtyarthaþ / tasyaiva vivaraõaü *{kimartha}* mityàdi / nanvarthànàü vàsanàdoùàccaitanya eva kalpitatvàdadhiùñhànatayà cito 'pekùà syàdevetyatrà'ha *{nirasta÷ce}* ti / evamarthasyotpattau cidapekùàü pratikùipya cita
utpattàvarthàpekùàü pratikùipati *{nityasye}* ti / nityacaitanyasyàrthàpekùotpattivacanaü vyàhatataramiti bhàvaþ / tatprakà÷asyàrthàpekùàü nirasyati
*{kim}* iti / mahanãya mityàdi sopàlambham / anàtmavettçtvamevaivaü vaktuþ phalati / arthànàü bhàsakasyàtmajyotiùaþ svayaüpràkà÷atvàditi bhàvaþ / nanvastu prakà÷er'thànàü cidapekùà / tatràha *{prakà÷a÷ce}* ti / saüvideva prakà÷aþ / tadarthaü saüvidapekùà cedàtmà÷raya iti bhàvaþ / saüvidatiruktaprakà÷apakùe 'pyàha *{saübhavann}* iti / caitanyamàtràpekùatver'thaprakà÷asya nityatvaprasaïga ityarthaþ / àgantukadharmavaccidapekùatve ca tasya j¤àtràtmasiddhirapratyahetyàha *{àgantuke}*ti / àgantukàti÷aya÷ca svadharmabhåtaj¤ànavikàsaråpa eva / tadvi÷iùñaü j¤ànaü bodhaþ / tadà÷raya àtmeti na bodhamàtramàtmeti sàmpratamiti bhàvaþ /
nanvevamàtmano bodhasvaråpatvavadbodhasvabhàvatvamapi na saübhavati anityasya bodhasya nityàtmasvabhàvatvàyogàt / arthiprakà÷akàdàcitkatvàya bodhakàdàcitkatàyà eva mantavyatvàditi ÷aïkate *{nanvevam}* iti / j¤ànasya kriyàtvamàgantukatvaü ca sàdhayituü sàmànyavyàptiü ÷ikùayati *{arthàntare}* ti / arthàntaraü-gràmàdi / janakadravyàntaraü-gantà / gantavyade÷apràptirgràmapuruùasaüyogaþ / ubhayaniùñho 'pyayaü puruùapravçttimålatvena puruùàsàdhàraõaþ puruùaniùñhàgantukagamanakriyàjanyo dçùña ityarthaþ / tàdadhãnyàdinà tadasàdhàraõàrthàntaraniùñhadharmatvavyàpakaü tanniùñhàgantukakriyàjanyatvamiti phalitam / udàharaõamuktvopanayanigamane pradar÷ayati *{tàdç÷ã}* ti / pratij¤àhetå arthasiddhau / avayavatrayaprayogo và yatheccham / j¤eyaniùñha÷ca prakà÷astattatpuruùàsàdhàraõaþ tattatpuruùãyàgantukaj¤ànakriyàjanyaþ siùàdhayiùito 'tra / vyàptimeva dåùayati *{maiva}* mityàdinà / *{akriye}* ti / kulaparamparayà pràpte kùetràdau janmata eva svatvaü yasya bhàgino 'nyasyàbhàvàt, bhàve và dàyataþ; tatra tadasàdhàraõer'thàntarakùetràdisvatve tanniùñhakriyàjanyatvaü nàstãti vyabhicàra ityarthaþ / abhàvapràptetyatra bhàvapràpteti svabhàvapràpteti vànyathà và pàñhaþ saübhàvyate / anyakriyayà daivena và svakùetre patitànàü bãjànàü praråóhànàü svatve svàsàdhàraõe svãyàgantukakriyàjanyatvaü nàstãti vyabhicàramapi pradar÷ayati *{kùetriõam}* iti / *{tadbhàve}* ti / yathà nirvyàpàrasyàpi vyàpàràderanvayavyatirekàbhyàü kàraõatvam, tathà kùetriõaþ sattva eva
tanniråpitaü kùetràdisvatvaü sidhyatãti tatra tata eva nirvyàpàrasyàpi kùetriõo janakatvaü setsyatãti bhàvaþ / nanu kùetriõo na nirvyàpàratvam, kintu jãvanameva vyàpàra iti ÷aïkate *{tajjãvanameve}* ti / pariharati *{nanu ta}* diti / kùetriõo jãvanaü hi sasyarakùaõàdisàdhàraõakàraõam / na tu kùetràdisvatve 'sàdhàraõakàraõam / tathà
càsàdhàraõà- gantukakriyàjanyatvànumàne 'naikàntyameveti bhàvaþ / nanu tadvyàpàrajanyatvameva sàdhyate / na tvasàdhàraõakriyàjanyatvam / nàto vyabhicàra iti cettarhyarthàntaramityàha *{api caivam}* iti / tadeva boddhurjãvanameva / *{kim}* iti / àgantukaj¤ànakalpanàpàrtheti bhàvaþ / *{ihàpã}* ti / indriyàrthasannikarùàdisahakàrisampattau boddhurjãvanamevàrthaprakà÷e janakamastviti bhàvaþ / jãvanasyàpyuttarottarakàlasattàlakùaõasya na kriyàråpatvamiti na tadvyàpàrajanyatvamapi sàdhyam / kintu tadasàdhàraõadharmajanyatvamevetyupasaüharati *{ata}* iti / astvevam / tàvatà bhavato làbhaþ kaþ? / tatràha *{sa ceùyata eve}* ti / asmadaniùñaü sàdhayituü pravçttasya bhavator'thàntareõa nigrahaõamevàsmàkaü làbha iti bhàvaþ/ svabhàvapràptakùetràdisvatve vyabhicàràdevàgantukadharmajanyatvamapi na sàdhayituü ÷akyata iti cànusandheyam /
evamarthaprakà÷akàdàcitkatvena j¤ànàgantukatvasàdhanaü dåùitam / prakàràntareõa ca tatsàdhanaü dåùayitumanuvadati *{na ca hetubhede}* ti / j¤ànamàgantukaü kàlàvacchinnatayà pratãteþ, gamanàdivat, j¤ànamindriyàrthasannikarùàdijanyaü tadbhàvàbhàvànuvidhàyibhàvàbhàvatvàt indhanàdijanyapàkàdivaditi prayogadvayamatra garbhitam / vyabhicàreõaiva dåùayati *{àditye}* ti / svàbhàvikasyàpyàdityaprakà÷asya tattatprakà÷yade÷asaübandhasya kàlatrayaparicchinnatayà tadvi÷iùñaviùayiõã kàlaparicchinnatvapratãtiþ na prakà÷asvaråpasya kàdàcitkatvasàdhiketi ÷aïkate *{svàrasikatve 'pã}* ti / svàrasikatvam-svàbhàvikatvam / *{vi÷iùñe vidhiniùedhau vi÷eùaõamupasaïkàmataþ sati vi÷eùye bàdhe}* iti nyàyena vi÷iùñe kàlàvacchedapratãtirvi÷eùaõe paryavasyati / anityatvànumànaü ca vi÷iùñaviùayam, natu svaråpamàtraviùayam / tathà ca yadråpàvacchinnasya kàlàvacchedapratãtiþ tasyànityatvameva svaråpamàtrasya ca na kàlàvacchedapratãtiriti na vyabhicàra iti bhàvaþ / svaråpamàtrasya kàlàvacchedapratãtiþ pakùe 'pyasiddheti pariharati *{ihàpã}* ti / yogyabhàvaþ-prakà÷ayogyatà / avacchinattikàlàvacchinnatvaü yathà bhavettathà svasaübandhena vi÷inaùñi caitanyamityarthaþ / hetuvi÷eùànuvidhànasyàpyanyathàsiddhimàha *{tadapekùayaive}* ti / arthasaübandhàpekùayaivetyarthaþ / tathà ca prathamànumànasyàprayojakatvamiti hàrdam /
kàlàvacchedàderaupàdhikatvaü svàbhàvikatvaü tatra tatra dçùñam / j¤àne tasyaupàdhikatvani÷caya ekàntataþ kuta iti punaþ ÷aïkate *{kathaü puna}* riti / aupàdhiko 'yaü
bhedaþ-bhåtabhaviùyattvàdibhedo j¤ànasya viùayasaübandhaupàdhikaþ / *{tàdråpyeõaive}* ti / j¤ànasya nityàtmasvabhàvatvànnityatvamiti tatkàlàvacchedapratãteraupàdhikatvaü suni÷ceyamiti bhàvaþ / j¤ànavattvenaiva sàkùàtkriyamàõatvàdàtmà j¤ànasvàbhàva ityarthaþ / sàkùàtkàro vçttivi÷eùaþ / sa càtmano j¤ànavattvenaiveti yàvat / tenàtmanaþ svaråpata eva prakà÷amànasya svàpe j¤ànavattvenàprakà÷e 'pi na kùatiþ /na caivamapi ahaü sukhã, ahaü duþkhã, ahamicchàmi, ahaü dviùyàmãtyàtmanaþ sàkùàtkàre j¤ànavattvenàprakà÷àdasiddhatvaü hetoriti vàcyam; tatràpyahamiti anukålapratikålaviùayakaj¤ànavattvasyollekhàt; sukhàderapi j¤ànàvasthàvi÷eùatvàcca / icchàdipratyakùakàle j¤ànasya svayaüprakà÷atvàdicchàdyanubhavavattvenàpyàtmano bhànàcca j¤ànavattvenaivàtmana upalambhaþ setsyatãti cànusandheyam / yadyapi j¤ànasyàtmasvabhàvatvàdau ÷rutireva jàgarti / athàpi yuktipradhànatvàtprakaraõasyàsya yuktirevàtra nidar÷ità / ÷àstraü càgre pradar÷ayiùyate / *{na hã}* ti / acidråpaþ-caitanyànà÷rayaþ / ÷iùñaü spaùñam /
atra ÷aïkate *{÷arãravaditã}* ti / tadvattayaivopalabhyamànatvaü na tatsvabhàvakatvavyàpyam / ÷arãravattayaivopalabhyamànasyàpyàtmanaþ ÷arãrasvabhàvakatvàbhàvàdityarthaþ / pariharati *{asiddhatvà}* diti / ÷aïkàgranthasya vivaraõam syàdeta dityàdi / sadhrãcãna eva-sahita eva / parihàragranthasya vivaraõam *{tannaiva}* mityàdi / ÷arãravattayaivopalambha àtmano 'siddhaþ / yogada÷àyàmavadhànada÷àyàü mànasànubhavada÷àyàmapi ÷arãraüvinaivàtmano bhànàt / tathàca na vyabhicàra iti bhàvaþ / yogipratyakùe àtmacintane ca dehaü vinà'tmabhànamuktvà laukikapratyakùe 'pi tadàha *{jànàmã}* ti / ÷arãrasyàtmasvabhàvatvàbhàvaü draóhayati *{karme}* ti / tattanmanuùyàdi÷arãravi÷eùavattayaivopalambha÷càtmano 'siddha iti ca hàrdam / manasa iveti vaidharmyadçùñàntaþ / mano yathànuvartate na tathà ÷arãramekamiti yàvat / muktàvasthàyàmapi mano 'nuvçttyà÷ayenedam / nanu sthåla÷arãrasya nivçttàvapi såkùma÷arãrasya sarvadànuvçttirvartate / tasya ca nàtmasvabhàvatvamiti tatra vyabhicàra iti mandà÷aïkàmapanudati *{liïgasye}* ti / apinànuvçttireva nàsti pralaye mokùe ceti vyajyate / liïga÷arãrasyàtãndriyatvàddhetvabhàvànna vyabhicàra iti ca bhàvaþ /
atredaü bodhyam-àtmadharmabhåtaj¤ànasvaråpaü tàvannityameva / kintu saïkhocavikàsa÷àlinastasya indriyàdidvàrakaprasaraõàdarthaprakà÷akatvamiti
punararthaprakà÷akatvavi÷iùñasyànityatvamiùyate / ato vi÷iùñavi÷eùeõànityatvaü svaråpato nityatvaü ca vyavasthàpitaü tasyàtreti /
atha nityatve j¤ànasya caturdhà'kùepamupakùipya pratikùipati *{bodhasvàbhàvya}* ityàdinà / j¤ànasvabhàvatve puüsaþ svàpamårcchayoþ svaråpaprakà÷aþ syàditi prathamàkùepaþ / prakà÷apadàrthavikalpenainaü pariharati *{vikalpe}* tyàdinà / j¤ànàtiriktasya j¤ànajanyasya prakà÷asya sattve 'pi àtmani bodhena tasyàjananaü svàpe tamoguõapratibandhàdgàóhàndhakàrapratibandhàdiva càkùuùasyàjananamiti bhàvaþ / *{tathàbhàva }*iti / bodhavattvamityarthaþ /
bodhasya sattve svàpa àtmano vyavahàraprasaïga iti dvitãyàkùepaþ / tamanubhàùate *{atha matam}* iti / pariharati *{maivam}* iti / vyavahàraþ kàyiko viciko và'pàdyate / àdyo na sambhavatãtyàha *{kaþ khalvi}* ti / kiü÷abdaþ kùepe / *{na hyasà}* viti / nityapràptatvàdàtmasvaråpasyeti bhàvaþ / dvitãyamanuvadati *{vyàhàra }*iti / pariharati *{kimaïge}* ti / nirvikalpakaü vàcaka÷abdàdivi÷eùaõànullekhi yajj¤ànaü bàlamåkàdeþ, tatsattve 'pi na tadviùayasya vyàharaõaü dç÷yata ityarthaþ / tathàca svaviùayavyàhàravyàptirj¤ànasya nàstãtyasthàne prasaïga iti bhàvaþ /
anubhave sati svàpa àtmano jàgaraõe smçtiprasaïga iti tçtãyàkùepaþ / tamanuvadati *{smçtã}* ti / pariharati *{avçttitvà}* diti / ÷aïkàvivaraõaü *{yadyucyete}* tyàdi / pariharavivaraõaü *{tanne}* tyàdi / *{na hã}* ti / buddhivçttivi÷eùaþ- dharmabhåtaj¤ànàvasthàvi÷eùaþ / svàpàdikàlikàtmànubhavaþ svabhàvalakùaõa eva, natu dharmabhåtaj¤ànàvasthàvi÷eùalakùaõa iti yàvat / yene ti / j¤ànavçttereva smçtibãjasaüskàrajanakatvamiti bhàvaþ / *{kintu}* iti / svàpàdau svàbhàvikadharmabhåtaj¤ànavattvenàvasthànamevàtmanaþ, na tu j¤ànasya vçttaya iti bhàvaþ/ *{na ca bodhe}* ti / nityasvaviùayakabodhasvabhàvakatvàdityarthaþ / dharmabhåtaj¤ànaü tàvat nityamàtmaviùayakam, indriyàrthasannikarùàdisahakàrisaüpattyà
punarviùayagràhãti ekade÷imatenedam / yadvà bodha eva svo bhàvaþ svaråpam, tattvàccidråpatvàdevàsya-àtmanaþ svaviùayakasaüskàrajanakatvaü kiü na syàditi ÷aïkà / paraü prakaraõava÷àtpårvoktarãtyaivàrtho 'tra susaïgataþ / asya-nityabodhasya / nityabodhasya saüskàrajanakatva÷aïkàü pariharati *{anavarate}* ti / tathà-sati sàmagrãbalàtpratikùaõaü saskàrodayasaübhavena saüskàradhàràvi÷ramàbhàvaprasaïga / tathà
ca kle÷akarmavipàkà÷ayànàmàtyantikanivçttilakùaõamokùasyàsiddhiprasaïgaþ ityarthaþ / nityabodhasvaråpasya saüskàrajanakatvedoùamuktvà niùprayojanatvamapyàha *{anubhave ce}* ti / saüskàrakalpanaü hi anubhåtacarasyànanubhåyamànasya pratipattyartham / nityànubhava eva jàgrati kaþ saüskàrakalpanàyà artha iti bhàvaþ / svànuråpatvam- anubhavasamànaviùayakatvam / nijabãjam-smçtibãjaü, saüskàraþ / nanvàtmaviùayiõyapi smçtirdçùñetyatràha *{ya evàham}* iti / smçtisaübhinnapratyayaþ-pårvakàlàvacchedàü÷e smçtiråpo vartamànakàlàvacchedàü÷e 'nubhavaråpa÷càtmasvaråpagocaraþ pratyayaþ / *{kàlàvacchinne}* ti / àtmasvaråpamàtrasya sadà prakà÷e 'pi tattatkàlàdyavacchinnasya vçttigràhyatayà vçtte÷ca saüskàrajanakatayà nirukta pratyaya upapadyata ityarthaþ / na svaråpamàtre-na svaråpamàtraviùayakaþ / nityàtmabodhasya saüskàrajanakatve bàdhakaü prayojanàbhàvaü càbhidhàya tasya svàpàdikàlikasya saüskàrajanakatvàsaübhavamapyabhidhatte *{avi÷ada÷ce}* ti / tamoguõàbhibhavàdavi÷adaþ, bàhyàntaravi÷eùaõànavagàhanànnirvikalpa÷cetyarthaþ / pañãyasà-anabhibhåtena / smçtibãjaü saüskàraþ / àdhãyate-utpàdyate / *{atredaü bodhyam-}* yadyapi suptotthitasya sukhamahamasvàpsa mityàdipratisandhànabalàtsvàpakàlikàtmasvaråpànubhavasyàpi saüskàrajanakatvameùñavyam / athàpi ekade÷imatà÷ritavàdo 'yam / ata evàgre astu và ityàdinà pakùàntaraü vakùyati / anubhave vartamàne tàvanmàtraviùayakasmçterudayàyoge 'pi pratyavamar÷asyàdhikaviùayasya saüskàrabalàdudaye na kùatiriti
/ adhikamagre / nanu sarvadà'tmasvaråpànubhava ityanupapannam / viùayànubhavakàla eva sukhàdinàhamarthaprakà÷asyànubhavasiddhatvàdityatràha *{sàmyàcce}* ti / ekàkàreõànubhåtamàne vi÷eùàkàràsphårterananubhavabhramaþ / atra nidar÷anaü ÷arãràdi / yathà jàgare sadànubhåyamànasyàpi karacaraõàdilakùaõasya ÷arãrasyàgantukavi÷eùasphuraõavelàyàmeva vi÷eùataþ pratipattyànyadànanubhåyamànateva, yathà và'ntarasya jàgaraõe ÷arãradhàraõaprayatnasya sadànuvartamànasyàpi buddhipårvahastàdyutkùepaõakàla eva sphuñàvabhàsenànyadànanubhåyamànateva, tathà prakçte 'pãti bhàvaþ / yadyapi ÷arãradhàraõaprayatnasya jãvanayoni÷abditasyàtãndriyatvamiùyate tàrkikaiþ / athàpi adçùñata eva jãvanasyopapatteratãndriyayatnakalpanaü gurubhåtam / jàgare tu prayatnato 'pi ÷arãratadavayavadhànaõamiùyate / sa ca prayatnaþ pratyakùayogya eva / nidràyàü tvadçùñata eva ÷arãradhàraõamiti hàrdamàcàryataraõànàm / tat dçùñàntasyàsya nànupapattiriti dhyeyam /
svàpe 'pi bodhànuvçttau samàdhimuktayoþ svàpàvi÷eùaprasaïga ityàkùepàntaramanådya pariharati *{na càvikçte}* ti / avidyàdikle÷aþ, tamoguõàbhibhavàdatyantasaïkucitaj¤ànatvaü ca svàpe / na hi tadà j¤ànena svàtmaprakà÷o 'pi / mokùe tu kle÷àtyantanivçttiþ, àvaraõanivçttyà nityàsaïkucitasarvaviùayaj¤ànatà ceti vi÷eùaþ / *{asaüpraj¤àte}* ti / saüpraj¤àteti kvacit pàñhaþ / samàdhau ca puüsaþ paramavairàgyanirodhasaüskàrapàñavàtmaikapravaõamanaskatvaprayuktamokùopàyasiddhikçtaþ svàpato mahàn vi÷eùo 'stãti bhàvaþ / *{caritàdhikàreõe}* ti tu samãcãnaþ pàñhaþ / kçtàdhikàreõetyarthaþ / apavargiõà-apavargopadhàyakena / kaivalyàvasthàtmasàkùàtkaraõayogyeneti yàvat / manasà iti vi÷eùyamadhyàhàryam / caritàdhikàriõeti pàñhe tu kçtàtmanetyarthaþ, kçtakçtyeneti và / evaü citsvaråpatvaü citsvabhàvatvaü copapàditaü prasaktàkùepapariharaõena /
atha svàpe 'pi anutyayà vçttyaivàtmanaþ prakà÷aþ setsyati, kçtaü svaprakà÷atvenetyantarnidhàya svàpe 'pi buddhivçttireùñavyeti ÷aïkate *{kathaü puna}* riti / atràyaü samudità÷ayaþ-svàpo nàma tamoguõànubhavaþ / riùadudbuddhasattvasahakçtatama àlambanatve tasya sukhatvaü, sattvakàryaü ca laghutvàdir / iùadudbuddharajaþsahitatama àlambanatve duþkhatvaü calatvàdi ca / sattvarajasoratyantàbhibhàvakaprodbuddhatama àlambanatve ca gàóhamåóhatvàdi / svàpe tama anubhave satyeva tajjasaüskàrataþ prabodhe sukhamasvàpsamityàdipratisandhànasyopapattiþ nànyatheti / ardhàïgãkàreõa pariharati *{satyamevam}* iti / niruktapratãtàvabhyupagamaþ / svàpasya tamoguõàlambanavçttiråpatve, smçtiråpatve ca svàpàdau niruktapratãteranabhyupagamaþ / tadàha *{dattottaram}* iti / *{ànumànikà}* iti / vçttisàmànyaviraha eva svàpaþ / yogyàsmaraõaliïgàcca prakà÷asvabhàvàyà vçtterabhàvasya tatkàlãnasyànumànam / dehendriyalàghavàdiliïgàcca sukhatvàdestatrànumànam / pårvadinakçtasyàparasmin dine
pratyabhij¤àbalàtsvàpakàlikàtmasattàü÷e 'pyanumànaråpaiveyaü pratãtiriti bhàvaþ / *{na vçttyantaratvam}* iti / na tamoguõaviùayakabuddhivçttiråpatvaü nidràyà upagantavyam / svàpànumànàdeva niruktapratãternirvàhàdityarthaþ / nidràyà vçttiråpatvàbhàve pàta¤jalasåtrasya kà gatiriti ÷aïkate *{kathaü tarhã}* ti / uttarayati *{nirodhe}* ti / bhàvàlambanavçttisàmànyàbhàvo nidreti tàtparyam / asyà÷ca vçttivanniroddhatvasàmànyàdvçttitvopacàra iti bhàvaþ / atra
nidar÷anaü *{viparyayava}* diti / anyathàkhyàterabhàvena bhedàgrahasyaiva bhramasthalàbhiùiktasya viparyaya÷abditasya niroddhavyatvatàtparyeõa vçttitvavannidràyà api vçttitvaü kãrtyata iti bhàvaþ / *{sa ce}* ti / sarvasaüvidàmarthàvyabhicàraþ-yathàrthakhyàtitvalakùaõonyàyatattvasàstrãyàdhikaraõasiddha ityarthaþ / niroddhavyatvaü caiùàü kaivalyasàdhanaparipanthitayetyàha kaivalye ti / kaivalyabhàgi yaccit-mokùàdhikçtamàtmasvaråpam, tatpratyanãkatayà-tadabhimatasàdhanasiddhivighàtakatayaiteùàü niroddhavyatvamityarthaþ /
sukhamahamasvàpsamiti pratãteþ pratisandhànaråpatvamupagamyàpyàha *{astu ve}* ti / j¤ànavattayaivopalabhyamànatvàdàtmano bodhasvabhàvatvamuktam / niruktarãtyà svàpe 'pi bodhànuvçttipratipàdanàcca tadeva pratiùñhàpitaü bhaviùyatãti nàsmàkaü kàcit kùatiþ / yatti hçdayaü vçttyaivàtmanaþ prakà÷o na svaråpata iti, tattvà÷àmodakàyitamiti ca pårvottaràbhyàü suniråpitaü bhaviùyatãti bhàvaþ / smaraõàni-pratisandhànaråpàõi /
*{yataþ svatassato bodhàdçte puüso yathoditam /}*
*{tamaþ svàpàdikàlãnaü na sidhyeddhetvasiddhitaþ //27//}*
*{uparatàni hi prasvàpakàle sarvàõyevendriyàõi saha manasà / saüskàrasya ca na smçteranyatra sàmarthyam / na ca svaprakà÷aü tamaþ; arthàntaravartino 'pyani÷aü prakà÷aprasaïgàt / këpta÷ca sarvàrthasàdhanatayà bodha iti tenaiva karaõavirahiõà satà svabhàvabhåteno(dbhåteno)dbhåtavçttestamaso 'nyasya và'tmavartino guõasya sphuraõamiti balàdabhyupagamanãyam /}*
*{nityaprakà÷a÷càtmà pramàtçtvàt / apramàtçtvavyàpakabaddhaü hyanityaprakà÷atvaü vyàpakaviruddhapramàtçtvabhàginyàtmani nàtmànaü labhate /}*
svàpasya vçttitvopagame 'pi na j¤ànanityatvasiddhiþ / vçtteþ karaõajanyatvàditi parasya ÷aïkàmanuvadati *{àhe}* ti / pariharati *{ittham}* iti / j¤ànasvabhàvatvani÷cayo 'nantaranirdi÷yamànaprakàreõetyarthaþ / *{yata}* iti / svàpe kàraõàyogàtsvataþsiddha eva tamaþprakà÷ako bodha ityeùñavyamityarthaþ //27//
÷lokaü svayameva vivçõoti *{uparatànã}* ti / anyasya và-sukhàdervà / uparatavyàpàratvàtkaraõànàü svàpe na j¤ànavçtteravasaraþ / ataþ svàbhàvikena bodhenaiva tamoguõaprakà÷a
iti balàdeùñavyaü yadi tamo 'nubhavaþ svàpa iùyate / tatsiddhaü bodhasvabhàvatvamiti bhàvaþ / vastuto j¤ànasya na svàpe tamaþprakà÷akatvamatisaïkucitavçttitvàt / svaråpànubhavabalàtsukhatvena tadà bhàsamànasyàtmanaþ paràmar÷aþ paraü prabodha iti tu siddhàntaþ / *{asvàpsam}* iti svàpakàlàü÷ayostvanumitiråpaiva niruktapratãtiþ / nityànubhavasya saüskàràjanakatve tu sàkùàdeva svàpakàlãnàtmasvaråpànubhavasya niruktapratisandhànahetutvaü sukhatvenàtmàgàhanàü÷a iti ca bodhyam /
bodhasvabhàvasyàpyàtmano vçttikàla evàstu prakà÷o na sarvadetyatra tàvannityaprakà÷atvaü sàdhayati *{nityaprakà÷a÷ce}* ti / *{apramàtçtve}* ti / apramàtçtvaråpaü yadvyàpakaü, tadvyàpyamityarthaþ /
*{svataþsiddhaprakà÷atvamapyasya j¤àtçbhàvataþ /}*
*{aj¤àtçtvena hi vyàptà paràyattaprakà÷atà //28//}*
(ityàtmano j¤ànasvabhàvasya nityasvaprakà÷atvasamarthanam)
*{kaþ punarayaü prakà÷aþ, yo 'sya nityo 'bhyupeyeta svàbhàvika÷ca? ka÷càsyàtmanà saübandhaþ? / yadi j¤ànameva; saübandha÷cà÷rayà÷rayitvam; tato hetvabhàvena sàdhyàbhàvasya vyàptimupadar÷ayituü nidar÷anatayà ghañàdyupàdàtavyam-yadanityaprakà÷amanyàdhãnaprakà÷aü và tadapramàtç, yathà ghañàdãti / tatra ca vi÷eùaniùedhasya sàmànyàbhyanuj¤àkùepakatvàdàgantukaü j¤ànaü ghañàdàvanumatamàpadyeta / atha tanmàbhåditi viùayaviùayibhàva eva saübandhaþ saügãyeta, tato nityavajj¤ànaviùayatvamàtmanaþ prasatyeta / j¤ànaviùayãkàra÷ca sàdhanavi÷eùàyattatvena niyata iti na}*
*{svàbhàvikatvasambhavaþ / acetanagocara eva tathà niyama iti cenna, cetanàntaraviùayãkàre 'pi tathàbhàvadar÷anàt / na cànàtmagocara eva sàdhanasàpekùatvaniyama iti vàcyam / àtmano 'pyànumànikàgamikayogaj¤ànaviùayãkàre tatsàpekùatvadar÷anàt / viruddhe caikasyaikakriyàyàü karmakartçtve, såcyagrasyevàtmanivedhyavedhakatve / nityatvanirati÷ayasåkùmatvavyàpitvacitsvàbhàvyàdiråpeõa pratyagarthasyaupade÷ikatvamànumànikatvaü và, na svaråpataþ / svaråpàpekùayaiva svataþsiddhirabhyupeyata ityasamàdheyo virodhaþ / råpabhedena gamyagamakatvàïgãkàrapakùe 'pakùasyeva ÷abdàderna svataþsiddhatvam /}*
(iti j¤ànà÷rayatvaviùayatvayoþ prakà÷amànatvaråpatve doùànukãrtanam /)
*{athocyeta-na prakà÷o j¤ànam / api tu tannimitta÷cetanetarasarvapadàrthasàdhàraõo dharmaþ, yadva÷àt prakà÷ata iti prakhyopàkhyepratàyete sarvapadàrtheùvavi÷eùeõa; à÷rayà÷rayitvalakùaõa÷ca saübandhastena saha sarvabhàvànàm / sa ca yathoditasàdhanabalàdeva sàüsiddhiko nitya÷càtmana iti / paràkçto 'yaü pakùaþ / na j¤ànàtirekã prakà÷o nàma / yadvyavahàropajananànuguõaü j¤ànaü, tatprakà÷ata ityucyate / j¤eyasya j¤àtuþ svàtmana÷ca vyavahàrànuguõaü j¤ànamudayata iti yuktaþ triùvapi ekaråpaþ prakà÷atevyavahàraþ / tattvàntaraprakà÷àbhyupagametàtsvàbhàvye}* *{jhr}* *{na}* *{ña}* *{ca punaþ kiü caitanyà÷rayaõena? / na ca prakà÷a eva taditi vàcyam, ghañàderapi prakà÷avattayà cetanatvaprasaïgàt / yadyucyet-sati cetanàvattve puüsaþ prakà÷amànatvamiti: saüvidãdànãü kà vàrtà? cetanaiva hi sà, na cetayate / atha saüvidastatsaübandhàdhãnaþ sa dharma iti cet; kastayà saübandhaþ, yastannibandhanam? / nà÷rayà÷rayitvam; ghañàdestadabhàvaprasaïgàt / na viùayaviùayibhàvaþ, tasyaivàniråpaõàt / aniråpaõaü ca bhràntyadhikaraõasiddhàntàrambhe saüvitsiddhau cànusandhàtavyam / àtmanastasya càprakà÷a prasaïga÷ca / j¤ànàdhãnaprakà÷à÷rayataiva siddhiþ, tayà cànumeyaü j¤ànamiti pakùaþ pràgeva pratikùiptaþ /}*
*{svaprakà÷asaüvidvàdino 'pi vyavahàrànukålye vairåpyama÷akyaparihàram / àtmani samavetaü j¤ànamasaübandhinyarthe prakà÷aü vyavahàraü và kathaü prasuvãtetyapi cintyam / indriyaliïgàdisvakàraõapratyàsattivasàditi mà vocaþ / na khalu labdhàtmakaü kàryaü svanimittakàraõamanurudhya kàryamàrabhate / mà bhådudakàharaõàdi ghañàdeþ kulàlàdisamànàdhiùñànam / na ca nimittakàraõanà÷e kàryanà÷aþ / na÷yati cendriyasaüprayogàdinà÷e råpàdij¤ànam / ata indriyeõa saha caitanyamapi nissçtya tena tenàrthena sannikçùyate, hastàdineva tvagindriyam / tathà sati hi tadupàdhikatvàttajj¤ànasya yuktaü tadbhàvànuvidhàyitvam / anyathotpannaü j¤ànamindriyàrthasannikarùanivçttau kimiti nivartate? / j¤ànajanyàrthadharmaprakà÷avàdino 'pi samàno 'yaü doùaþ / nimittakàraõaü hi j¤ànam / kutastannivçttau arthaprakà÷o nivartate? kuto và yàvattadbhàvamavatiùñhate ? /}*
nanu nityaprakà÷atvaü svàbhàvikabodhakçtameva kiü na syàdityatràha *{svataþsiddhe}* ti / vyàptà-vyàpyà / vyàpakàbhàvàdvyàpyàbhàva iti yàvat / j¤àtçtvasvàbhàvyàdevànanyàdhãnaprakà÷atvasiddhiriti bhàvaþ / j¤ànasya prakà÷o j¤ànàntarànapekùo 'pyàtmasambandhàpekùa iti j¤àne 'nanyàdhãnaprakà÷atvalakùaõaü sàdhyaü nàsti, tena sapakùe j¤àne sati pakùamàtravçtti j¤àtçtvaü bhavatyasàdhàraõamiti ÷aïkànavakà÷aþ /yadyapi kevalavyatirekiõo na pramàõatvaü siddhànte / athàpi paraprakriyayà paràn pratyetatsamarthanaü sambhavatyeva / siddhànte tu pårvoktànvayinaiva svaprakà÷atvasiddhiràtmanaþ / nityatvagràhakapramàõabalàccàtmanaþ tatprakà÷asyàpi nityatvamarthasiddham / ÷rutibhi÷ca sakalàrthapratiùñeti paramàcàryàõàmà÷ayaþ //28//
atha prasaïgàt *{prakà÷a}* padàrthaü nirõetuü vimar÷amupakùipati *{kaþ puna}* riti / nityasyàpi j¤ànasya pratikarmavyavasthopapàdakatvàccaitadvimar÷asya prakçtopayogità / *{yadã}* ti / prakà÷ata ityatra dhàtvarthaþ prakà÷o j¤ànam / àkhyàtàrtha÷cà÷rayatvamiti yadi kathyate ityarthaþ / etaddåùayati *{tata }*iti / *{tatra ce}* ti / vyatirekyudàharaõavàkye nityaprakà÷aråpavi÷eùaniùedhasya prakà÷asàmànyàbhyupagamaparyavasàyitvàcca ghañàdàvàgantukaj¤ànavattvamabhyupagataü bhavedityarthaþ / na caivaü sati tatra hetvabhàvo 'j¤àtçtvaü na syàditi vàcyam / anàtmatvasyàtràj¤àtçtvapadena vivakùitatvàt / prakà÷à÷rayatvamàtrasya tu sàdhanàyogaþ siddhatvàditi ca bodhyam / uktadoùaparihàràya prakàràntaraü ÷aïkate *{atha tanmàbhå}* diti / yadi j¤ànaviùayatvaü prakà÷amànatvamucyata iti yàvat / etadapi dåùayati *{tata }*iti / nityaprakà÷avattvasàdhanenàtmanaþ sàrvadikaü j¤ànaviùayatvaü prasajyata ityarthaþ / iùñamevedamiti cettatràha *{j¤àne}* ti / j¤ànasya viùayaprakà÷anavyàpàro hi indriyàdidvàrakaþ / ata itarànapekùo
nitya÷ca j¤ànaviùayabhàva àtmano duþsàdha ityarthaþ / *{tathà niyama}* iti / karaõamapekùyaiva viùayãkaraõamiti niyama ityarthaþ / *{tathà bhàve}* ti / karaõavyàpàrasàpekùatvadar÷anàdityarthaþ / *{na ce}* ti / svàtmabhinnaviùaya eva viùayãkàrasya karaõàpekùatvamucyata iti na ca vàcyamityarthaþ / *{àtmano 'pãti}* / svàtmaprakà÷ane 'pi ÷abdaliïgàdikaraõasàpekùatvadar÷anàt niyamasaïkoco na karaõãya ityarthaþ / nanu svaråpamàtraviùayakaü nityaj¤ànaü siùàdhayiùitam / asya càtmaviùayãkaraõe na karaõàpekùetyatràha *{viruddhe}* iti / svaråpamàtrasyaiva kartçtvakarmatvayorupagamo viruddhaþ / svaråpamàtraj¤àne àkàrabhedàdavirodhasamarthanamapi na sambhavatãtyàha *{nityatve}* tyàdivàkyadvayena / nanu svaråpasyaiva gamyatvepi tasyaiva gamakatvaü sàmànyavi÷eùadharmabhedàddhañetetyatràha
*{råpabhedene}* ti / yathà ÷abda÷abdasya ÷abda÷abdavàcyatve 'pi vàcyatà ÷rotragràhyaguõatvàkàreõa, vàcakatà cànupårvãvi÷eùeõeti na svayaüprakà÷atvamapakùasya ÷abdasya, evaü gràhyagràhakatàvacchedakadharmabhede pakùãkçtasyàpi àtmano na svaprakà÷atvaü sidhyedityarthaþ/ evaü vimar÷akena pakùadvayaü dåùitam /
atha bhàññaprakriyàmanuvadati *{athocyete}* ti / pràkañyaü prakà÷aþ, à÷rayatvaü ca saübandhaþ / prakà÷ata iti pratãtivyavahàrau ca pràkañyà÷rayatvàrthakàveva pràcuryeõa pravartete / j¤ànajanyaþ prakà÷a÷ca cetanàcetanasarvapadàrthasàdhàraõaþ / sa eva nityaþ svàbhàvika÷càtmanaþ sàdhyatàü j¤àtçtvabalàditi ÷aïkàgranthàrthaþ / pràbhàkaramukhena niràkarotãmaü pakùaü *{paràkçta}* iti / j¤àtatàvyavahàrasya svaprakà÷aj¤ànata evopapatterna j¤ànajanye j¤àtatàkhye dharmàntare pramàõaü kimapãti paràkaraõaprakàraþ / *{triùvapyeke}* ti / prakà÷o j¤ànam, tadadhãnavyavahàrànuguõyaü sambandhaþ prakà÷ata ityatràkhyàtàrtha iti pakùa eva j¤eyaj¤ànaj¤àtçùu ekàrthakatà prakà÷atevyavahàrasya ghañata ityarthaþ / tritayavyavahàrànuguõyàpàdanaü ghañàdij¤ànasya svabhàva iti hàrdam / j¤ànàtiriktasya prakà÷asya nityasyàtmanyupagame tatra j¤ànaü vyarthamiti càha *{tattvàntare}* ti / svaviùayakaj¤àne satyevàtmanaþ prakà÷amànateti kùemasàdhàraõaprayojakatopagamànnàtmani caitanyasya vaiyarthyamiti ÷aïkate *{yadyucyete}* ti / àkùipati *{saüvidã}* ti / saüvit j¤ànameva, na j¤ànà÷rayaþ / tathà ca caitanyasamavàyitvasya prakà÷amànatàprayojakatve caitanye tadabhàvàtprakà÷amànatà na ghañeteti bhàvaþ / nanu caitanyasambandha eva prakà÷aheturupeyata iti cettatràha *{kastaye}* ti / tayà-cetanayà / saübandhavikalpena dåùaõamatra kriyate / caitanyavadàtmasamavetatvasya caitanyasaübandhatve ghañàderaprakà÷àpattiþ / tadàha *{ghañàde}* riti / caitanyaviùayatvasya tattve ca caitanyasyàtmana÷càprakà÷àpattiþ / tadàha *{àtmana}* iti / àtmanaþ-saüvidaþ / tasya-puüsaþ
/ prakà÷aprayojakasya caitanyaviùayatvasyàïgulyagreõeva svàtmaspar÷asyà÷akyatvàccaitanye, karmakartçtvavirodhàdàtmani càsambhava iti hàrdam / nanu karmakartçvirodhopagame 'stu j¤ànà÷rayatayaivàtmani prakà÷atevyavahàraþ / j¤ànasya tvatãndriyasya j¤àtatàliïgakànumànàtpràkañyaü sambhavati prakà÷atevyavahàranidànamityatràha *{j¤ànàdhãne}* ti / j¤ànànumànapratikùepàcca j¤ànasya j¤ànaråpatayaiva prakà÷atevyavahàro vàcyaþ / tathà ca pràkañyena j¤ànajadharmeõàrtheùu, j¤ànaråpatayà j¤àne, j¤ànà÷rayatayaiva càtmani prakà÷atevyavahàra iti triùvapi tasyaikaråpyàsambhava etanmata iti sthitam /
evaü bhàññamate j¤eyaj¤ànaj¤àtçùu prakà÷atevyavahàrasyaikaråpyàsambhavaü gurumukhena procya gurumate 'pi triùu vyavahàrànuguõye aikaråpyàsambhavaü vimar÷aka udbhàvayati *{svaprakà÷e}* ti / j¤ànaviùayatayàr'the, j¤ànaråpatayà j¤àne, j¤ànà÷rayatayà càtmani vyavahàrànuguõyaü vaktavyamiti gurumate 'pi vairåpyama÷akyaparihàramityarthaþ / dåùaõàntaramapyàha matadvaye *{àtmanã}* ti / atra ÷aïkà *{indriye}* ti / yadarthasaübaddhendriyaliïgàdinà yajj¤ànaü janitam, tat tasminnarthe prakañatàü vyavahàrànuguõyaü và niùpàdayatãti ÷aïkàrthaþ / pratikùipati *{na khalu labdhe}* ti / kàryasya svotpattàveva nimittakàraõàpekùà / na tu samutpannasya svakàryajanane 'pi / anyathà kulàlasannidhàna eva ghañena jalasyàharaõam, nànyatrepi syàdityarthaþ / j¤ànasyaiva svakàryaniùpàdane svanimittàpekùetyà÷rayaõe cedamapi vaiùamyaü prasajyata iti bhàvaþ / kulàlàdisamànàdhiùñhànam-kulàlàdisamànàdhikaraõam / vaiùamyàntaramapyàha *{na ce}* ti / anyatra nimittanà÷e kàryanà÷asyàdar÷anàt j¤ànasyaiva nimittanà÷ena nà÷àbhyupagamenàpi vaiùamyaü prasaktaü pakùadvaye 'pãtyarthaþ / kaü tarhi prakà÷asya vyavahàrasya vopapattiþ? tatràti / iti indriyàdidvàrà prasçtasya tena sahàrthasannikçùñasya j¤ànasyàrthaprakà÷akasyàrthapkàvyavahàra- janakatvaü svãkàryamanàyatyeti hàrdam / siddhàntinàü pakùo 'yam / *{tathàsasatã }*ti / indriyeõa saha pravçttyàdimattve hi j¤ànasya tadarthasannikçùñasya tatprakà÷akasyendriyàrthasannikarùànvayavyatirekànuvidhàyyanvayavyat irekopapattirityarthaþ / *{anyathe}* ti / indriyàdidvàrakaj¤ànàrthasannikarùasyànupagame nimittanà÷asya kàryanà÷e 'hetutvàdindriyàrthasannikarùàdinivçttau
j¤ànanivçttirna syàdityarthaþ /
*{na ca saïkhyàdinidar÷anenàtra pratyavasthànaü yuktam;}*
*{asiddhatvena nà÷asya saïkhyàyà buddhinà÷ataþ /}*
*{ekasaïkhyava saïkhyàtvàdanyàpyàdravyabhàvinã //29//}*
*{sarvà hyekà÷rayà saïkhyà nityànityàrthavartinã /}*
*{yàvadà÷rayasatyeva saümatà sarvavàdinàm //30//}*
*{dvitvàdikà paràrdhàntà saïkhyà yànekavartinã /}*
*{sàpi saïkhyàtvasàmànye sati kasmànna tàdç÷ã //31//}*
*{nanu naikatvaü saïkyà; svaråpànatirekàt / ataþ sàdhanavikalamudàharaõam /}*
*{maivam / saïkhyaiva sà; dravyàntare 'pyanuvçtteþ / yadi ghañàdeþ svaråpamevaikatvam, tato ghaña ekaþ, paña eka iti sarvadravyasàdhàraõyamekatvasya na syàt / nahi ghañasvaråpasya pañasvaråpeõa saübhavati sàmànàdhikaraõyaü ghañaþ paña iti / asti tu tadekatvasya /}*
nanu nimittanà÷asyàpi kàryanà÷e hetutvaü kvacideùñavyam / anyathàpekùàbuddhinà÷àdditvàdernà÷asyànupapatteþ / tathà prakçte 'pi bhaviùyatãti ÷aïkate *{na ce}* ti / pariharati *{asiddhatvene}* ti / apekùàbuddhinà÷ena dvitvàdinà÷asyàsiddhatvena na nimittanà÷ena kàryanà÷e dvitvàdernà÷asya nidar÷anatvaü saübhavatãtyarthaþ / *{eke}* ti / yàvadà÷rayabhàvitvàdekatvasyeva dvitvàdeþ saïkhyàtvànnàpekùàbuddhinà÷ànnà÷a ityarthaþ / asiddhatvametenopapàditaü bhavati / phalito 'tra prayogaþ-dvitvàdiryàvadà÷rayasatã saïkhyàtvàdekatvavaditi //29//30//31//
dçùñànte hetvàsiddhiü ÷aïkate *{nanu naikatvam}* iti / pariharati *{maivam}* iti / *{yadã}* ti / tattadvyaktisvaråpasyaivaikapratãtivyavahàraniyàmakatve ghaña ekaþ, paña eka ityàdyanugatapratãtivyavahàrànupapattiþ / tattadvyaktitvasyànanugatatvàt / ekatvasaïkhyàyàstathàtve tu ekatvenànugamàdanugatapratãtyàdyupapattiriti bhàvaþ / tàrkikaprakriyayedam /
*{ki¤ca-saüïkhyaikatà viruddhatvàt dvisaïkhyevànyasaïkhayà /}*
*{ekaü dvàviti na hyasti sàmànàdhikaraõyadhãþ // 32 //}*
*{yattu anekadravyavçttitve sati guõatvàt saüyogavadayàvaddravyabhàvinãdvitvàdisaïkhyeti, tannanàtve 'naikàntikama / na hi satorapi ghañapañayostannànàtvaü na÷yati / na ca tat dvitvasaïkhyaiva / trayàõàü tadabhàvaprasaïgàt / na ca tadekatvàbhàvamàtram / tucchasyàpi nànàtvàpatteþ /}*
dçùñànte hetvasiddhiü ÷aïkate ' *{nanu naikatva}* 'm iti / pariharati ' *{maiva}* '-miti / ' *{yadã}* ' ti / tattadvyaktisvaråpasyaivaikapratãtivyavahàraniyàmakatve ghaña ekaþ, paña eka ityàdyanugatapratãtivyavahàrànupapattiþ / tattadvyaktitvasyànanugatatvàt / ekatvasaïkhyàyàstathàtve tu ekatvenànugamàdanugatapratãtyàdyupapattiriti bhàvaþ / tàrkikaprakriyayedam /
svaråpatve bàdhakamuktvaikatvasya saïkhyàtve sàdhakamapyàha ' *{saïkhyakate}* ' ti / atra prayogaþ-ekatvaü saïkhyà saïkhyàntaraviruddhatvàt dvitvàdivaditi / hetuü pakùe ghañayati ' *{eka}* 'm iti / atredaü bodhyam-udde÷yatàvacchedakàvacchinnaparyàpterdvitvàdisaübandhatayà bhànàt ekatvàvacchinnaparyàpte÷ca dvitvàdisaübandhatvàbhàvena na ekaü dvàviti prayogaþ / ekaü dvitvavaditi tu syànnàma, atra dvitvasamavàyasyaiva svaråpasaübandhena bhànàt, tasya caikasminnapyabàdhàt / saïkhyàntaraviruddhatvaü ca saïkhyàntaraparyàptyavacchedakàvacchinnaparyàptikavçttikatvàbhàvalakùaõamiti / dvitvàderyàvadà÷rayabhàvitvànumàne dçùñànte sàdhanavaikalyaü parahçtametàvatà   // 32 //
*{àpekùikatvàt dvitvàdeþ pratiyegyavavagrahàt /}*
*{bubhutsoparamàccàpi satyà evànavagrahaþ   // 33 //}*
*{ata÷caitanyasyaivendriyadvàràr'thasannikarùa eva tadbhàvànuvidhànopapattiþ /}*
*{anyacca, arthasya prakà÷akaü hi j¤ànaü bhavatàm / sarvaü ca prakà÷akaü prakà÷yavastusannikçùñameva prakà÷akaü dçùñaü dãpaprabhàdi / atastadapi tatheti yuktamà÷rayitum / vyomavadamårtasya na kriyàvattvamiti cet, keyaü mårtirnàma ? yadvirahiõaþ kriyàyogaþ / yadi paribhàùikã dravyatve sati kvàcitkateti /}*
*{iùyata eva sà caitanye / na hi tatsarvagataü dravyam, tathàsati yugapat sarvàrthasiddhiprasaïgàt / kvàcitkatve tu tadvi yadaikadaikendriyeõa saüprayuktaü tadarthàbhimukham, na tadendriyàntaramadhitiùñhati / ata eva hi yugapajj¤ànànutpattiþ / nirati÷ayavegaü ca tat, yugapadivàti÷ãghramanekendriyàdhiùñhànadar÷anàt / ato yathoditamamårtatvamasiddham / spar÷avattà mårtiþ, tadvitarahànniùkriyatvamiti cet ; ÷abdenànaikàntaþ / sa khalu ÷aïkhamukhàderdavãyaso 'pi de÷àt nodanavi÷eùeõa loùñàdiriva yàvadvegaü pratiùñhate spar÷avihãno 'pi / spar÷arahitasyàpi manaindriyasya kriyàvattvaü padàrthavàkyàrthavidàmubhayeùàmapi saümatameva /}*
*{kathamatãtànàgatayorasato÷caitanyena saüprayoga iti cet, kathaü và viùayabhàvaþ, prakà÷amànatvam, saïkhyàdiyogo và tayoþ ? yastatra nirvàhaþ, sa evàtràstu / api càtãtatayànàgatatayà ca tàvapyadyàpi vidyete iti tena råpeõa bodhasannikarùe kànupapattiþ ? ki¤ca, yathà davãyasi de÷e satà dhruva÷iü÷umàràdinà dçk tu sannikçùyate, tathà davãyasi kàle satà kalpàdyantavartinà svayaübhuvàdineti nàlokaü ki¤cit / ki¤ca-}*
satpratipakùamà÷aïkate ' *{yattvaneke}* ' ti / pariharati ' *{tadi}* ' ti / nànàtvaübahutvam / tasya ca vyàsajyavçttitvàddvitvàdivadguõatvameva / na tu bhedaråpatvam / bhedasyàvyàsajyavçttitvàditi bhàvaþ /
nanu yàvadà÷rayaü sattve à÷rayopalambhakàle niyamata ekatvasyeva dvitvàderupalambhaþ prasajyate iti cettatràha ' *{àpekùikatvà}* ' diti / saübandhyantaragrahasàpekùagrahasya dvitvàdeþ pratiyoginaþ saübandhyantarasyàgrahaõàt, grahaõe và dvitvàdibubhutsàyà apekùàbuddhe÷ca tadvodhe sahakàriõyà viraheõa na sadà graha iti bhàvaþ / evaü ca nimittanà÷anà÷yatvasya na nidar÷anãbhavitumalaü dvitvàdatyuktaü bhavati / vastuto 'pekùàbuddhivi÷eùàtiriktaü dvitvàdikamevàpràmàõikamiti tannà÷àdhãnatannà÷asya na taràü prasaktiriti bodhyam   // 33 //
*{nàtãtànàgate buddherdåre bhavitumarhataþ /}*
*{buddhyà prakà÷amànatvàdbuddhiboddhçsvaråpavat   // 34 //}*
*{evaü ca caitanyasya}*
*{nirati÷ayavegitayàntaràlade÷akàlàgrahaõàbhimàno 'làtacakragatakramavadde÷abhedasaüyogavibhàgàgrahaõàbhimànavat / api cendriyaliïgasaüskàràderyadarthapratiniyataü råpam, tainaivopa÷liùya nissaraccaitanyamapi tadgocareõaiva sannikçùñate ; yathà gavàdipada÷aktirekabuddhisiddhe 'pi sàmànyavi÷eùàtmake vastuni sàmànyàü÷enaiva saübadhyate, yathà và vidhiþ pràptàü÷aparihàreõàpràptàü÷ameva bhàvanàyàþ spç÷ati / ata indriyàdidvàreõa caitanyaü tadarthàbhimukhaü nirgacchatãti nyàyyam / yathà'ha bhagavàn "}* *{tadasya harati praj¤àü vàyurnàvamivàmbhasi}* *{" iti / manu÷ca, "}* *{indriyàõàü hi sarveùàü yadyekaü kùaratãndriyam / tenàsya kùarati praj¤à dçteþ pàdàdivodakam //}* *{"}* *{iti /}*
*{yattu guõa÷caitanyaü guõinamapahàya kathamanyato yàtãti ; tadayuktam, prahàõànabhyupagamàt / aprahàyaivàtmànamitastata÷cetanà indriyàdidvàrànni÷carati / vicchinnàyà÷ca tasyàþ sandhànàsaübhavaþ ÷àsra evoktaþ / dç÷yante ca guõà api ÷abdagandhasåryàlokaratnaprabhàdayo gatimanto dharmyativartina÷ca / atisåkùmo dåragamanadharmà bhautiko hi ÷abdaþ /}*
*{nanu nabha iva vibhuþ ÷abdo vya¤jakadhvaniva÷ena pràde÷ika iva gatvara iva copalabhyate / tathàhi-÷abdaþ sarvavyàpã ekadravyavartitve satyàkà÷aguõatvàt tatparimàõavat / maivam, atadguõatvàt / vàyavãyaþ ÷abdaþ, tena niyatasahotpattikatvàt, tadãyaspar÷avat / ya÷ca yena dravyeõa niyatasahotpattirguõaþ sa tadguõa eva, yathà tathàvidhà råpàdayaþ / niyatasahotpatti÷ca vàyunà ÷abdaþ / ubhayorapi bherãdaõóavaü÷adalanàdisaüyogavibhàgajatvaniyamàt / utpadyate ca ÷abdaþ indriyagràhyatve sati guõatvàt gandhàdivat / kçtaka÷ca, kriyottaramevopalabhyatvàt saüyogàdivat / na càbhivya¤jakatvaü prayatnàdeþ kalpyam, gauravàt / tatpratãtikàraõatvakalpanàdapi tatkàraõatvakalpanaiva hi laghvã / abhivya¤jakà÷ca ekade÷àvasthitànekendriyagràhyàn yugapadabhivya¤janti, yathà pradãpo råpasaïkhyàparimàõàni karakàdãü÷caikaprade÷avartinaþ / na caivaü tàlvàdisaüyogavibhàgajanitapavana iti nàsau vya¤jakaþ /}*
j¤ànasyàrthasannikarùànupagame bàdhakamuktvàr'thasannikarùe sàdhakaü càha ' *{anyacce}* ' ti / j¤ànasya vahiþprasaraõe 'mårtatvavirodhamà÷aïkate ' *{vyomava}* '- diti / mårtatvavikalpenainàü ÷aïkàü
nirasyati ' *{keyam}* ' ityàdinà / ' *{na hi ta}* ' diti / bandhada÷àyàü j¤ànasyàvibhutvameveti bhàvaþ / ' *{na tade}* ' ti / ekendriyàdhiùñhànakàle indriyàntarasaüpçktaü sattanna pravartayati tadarthasannikarùàyetyarthaþ / evaü càvibhudravyatvalakùaõamårtatvasya j¤àne satvàdamårtatvamasiddhamiti bhàvaþ / spar÷avattvaü mårtatvamiti pakùe doùamàha ' *{÷abdene}* ' ti / yasyàspar÷atvaü tasyàkriyatvamiti niyamo 'siddhaþ / ÷abdasyàmårtasyàpi kriyàvattvàt / tathà càspar÷asyàpi j¤ànasya prasaraõàdau nànupapattiriti bhàvaþ / anaikàntyapradar÷anaü ÷abde tasya dravyatvamatena / tasya dravyatve vimatyàmapi saüpratipannasthalàntare taddar÷ayat ' *{spar÷e}* ' ti / yadvà nanu ÷abdasyà÷rayadvàraiva gatirvàcyà / ÷abdà÷raya÷ca vàyuþ spar÷avàniti na niruktaniyame kùatiriti cettatràha ' *{spar÷e}* ' ti / padàrthavidaþ kàõàdàþ, vàkyàrthavido jaiminãyàþ / ubhayeùàmapi sammataü manaso niþspar÷asyàpi kriyàvattvamityarthaþ /
arthasannakarùeõa j¤ànasyàrthaprakà÷akatve 'tãtenànàgatena vàr'thena sannikarùàyogàjj¤ànana tattadarthaprakà÷avyavahàrau na ghañete iti ÷aïkate ' *{kathamatãte}* ' ti / pratibandãmàha ' *{kathaü ve}* ' ti / atãtànàgatayorvartamànaj¤ànaviùayatvaü vai÷eùikamate, vartamànaj¤ànàdhãnaprakà÷àkhyadharmasamavàyitvaü bhàññamate, matadvaye 'pi dvitvàdisaïkhyà ca vartamànàpekùàbuddhijanyàtayoþ kathaü ghañata ityarthaþ / uttarataulyaü sphorayati ' *{yastatre}* ' ti / j¤ànaviùayatve j¤ànàdhãnadharmabhàktve và j¤ànàdhãne vartamànatvamarthasya nàpekùitamityakàmenàpi svãkàryam / asmàbhirapi j¤ànasannikarùastathaivopapàdyata iti bhàvaþ / vastutaþ siddhànte dhvaüsapràgabhàgabhàvalakùaõàvasthàntareõa tayorapi j¤ànakàle sattvàjj¤ànasannikarùa upapadyata evetyàha ' *{api ce}* ' ti / kànupapattirityatra kvacit kà nàmànupapattiriti pàñhaþ / nanvevamapi tattatkàlasya j¤ànena grahaõaü na syàdadyatanena, tasyedànãmabhàvàdityatràha ' *{ki¤ce}* ' ti / j¤ànàsyàtivegitayà tattatkàlasannikarùeõa tattadgrahaõamupapannamityarthaþ / vyavahitakàlasannikarùe j¤ànasya nidar÷anaü vyavahitade÷asannikarùo 'tivegino nàyanatejasaþ /
dåratve 'pi buddhyà sannikarùo ghañata ityuktam / idànãü buddhyapekùayàdåratvameva netyàha ' *{nàtãte}* ' ti / buddhyadåratvameva buddhisannikarùo bodhyabodhaboddhçsàdhàraõa iti tu siddhàntaþ   // 34 //
*{nityatvavàdinaþ ÷abdà nirbhàgavyomavartinaþ /}*
*{÷ràvaõà÷cetyabhivyaktiniyame nàsti kàraõam   // 35 //}*
*{de÷aikye gràhakaikye ca vya¤jakaikyaü hi dar÷itam /}*
*{tadabhàvàtprayatnotthamàrutaþ kàraõaü dhvaneþ   // 36 //}*
*{ata eva ca nànàtvaü pratyuccàraõamiùyatàm /}*
*{kçtasya kàraõàyogàddhetupauùkalyabhedataþ   // 37 //}*
*{ki¤codàttànudattatvadãrghatvahrasvatàdayaþ /}*
*{gàdisthà yugapadbhànto na bhindyuþ svà÷rayàn katham   // 38 //}*
*{sthànaikyàpàtasàdç÷yàt pratyabhij¤àpi naikyataþ /}*
*{pradãpapratyabhij¤eva j¤àpità bhedahetavaþ   // 39 //}*
*{nanvevaü caitanyasaüyogaþ, saüyogajo và ka÷citprakà÷aþ pràptaþ / ubhayamapi tanna caitanye saübhavati, bhedàpekùatvàt saübandhasya / àtmano 'pi na caitanyena saüyogaþ, taddharmitvàt / na hi dharmadharmiõoþ saübandhaþ saüyogaþ / samavàyo hi saþ ; ayutasiddhasaübandhatvàt / saüyogastu pçthaksiddhayordravyayoþ kriyànimittà pràptiþ, akàrya kàraõayorvà tayornirantarasthitiþ / caitanyasaüyogasamavàyayoranyatarasya, saübandhamàtrasya và prakà÷atve j¤àtçj¤ànaj¤eya÷arãrendriyeùvavyàptyativyàptã yathàyogamàdar÷ayitavye / tattvàntaraprakà÷àbhyupagamastvanupalabdhibàdhito na dåùaõàntaraü prayojayati / ato yadvyavahàrodayànuguõaü j¤ànam, tat prakà÷ata ityevàbhyupagamo yuktaþ / tritayavyavahàrànuguõyaü saüvidastu svabhàva ityaparyanuyojyaü nimittavairåpyam / na hi svabhàvàþ paryanuyogamarhanti / evaü cetsaüyogasamavàyavirahiõo 'pi padàrthasya nimittabhedànusàreõa vyavahàrahetuþ saüviditi yuktamà÷rayitum /}*
*{ucyate / uktamatra, na nimittakàraõamanurudhya kàryaü svakàryamàrabhata iti / vyavahàrànuguõasaüvedanatve 'pi prakà÷apadàrthe pravçttinimittabhedo duùparihara eva / bahuvrãhisamàsà÷rayaõe saüvidantaràbhàvena tasyàü tadabhàvaprasaïgàt / karmadhàrayà÷rayaõe j¤àtçj¤eyayorasaüvedanatvenàprakà÷aprasaïgaþ / vyavahàrodayànuguõyaü ca vyavahàrato 'vagantavyam / tataþ pràgeva ca bhavati viditatvapratãtirvyàhàra÷ca/}*
*{yadyevam, kastarhi prakàsatepadàrthaþ ? / na hi niravadyamekaråpaü j¤àtçj¤eyaj¤ànànugataü tamupalabhàmahe / ucyate / nånaü bhavàna÷rutapårvã prathamàdhikaraõasya nyàyatattve / abhihitaü hi tatredamanubhave smçtimupapàdayadbhiþ, 'anubhavàdåratvaü smçtinimitta'm iti / etaduktaü bhavati-saüvidadåratvaü prakà÷a iti /}*
*{àha-kimidamadåra iti ? dåràdanyastadviruddhastadabhàvo và ? tathà vi÷eùaõamupalakùaõaü và adåra iti ? vi÷eùaõatve pakùatraye 'pi saüvedanadåratvànusandhànapårvikayà prakà÷ata iti pratãtyà bhavitavyam / na ca tathàsti / upàlakùaõatve svaråpàntaraü vàcyam / na ca davagamyata ityuktam / ucyate ; alamasthàne saübhrameõa /}*
nanvevamapi vyavahitade÷akàlasannikarùasya madhyavartide÷akàlasannikarùanàntarãyakatayà madhyavartinàmapi grahaõaü syàditi prasaïgamiùñatvena pariharati ' *{evaü ce}* ' ti / nanvevamapi cakùuùà prasçtasya j¤ànasya rasàdibhirapi sati sannikarùe tena råpasyaiva prakà÷anaü na tu rasàderiti vyavasthà kathamityatràha ' *{api ce}* ' ti / yadarthapratiniyataü råpam-yadartha eva vyavasthitaü bodhajananasàmarthyam / tena-tadarthapratiniyataråpeõendriyàdinà / tadgocareõaiva-tattàdindriyàdiyogyàrthenaiva / evaü ca càkùuùaj¤ànasya na rasàdinà sannikarùa iti bhàvaþ / yogyàü÷enaiva saübandhe laukikaü vaidikaü ca nidar÷anaü ' *{yathe}* ' ti ' *{yathà ve}* ' ti ca / gavàdipada÷aktestadvyaktilakùaõavi÷eùeõa sambandhe tattatpadàdvyaktyantarabodho na syàt / sàmànyàü÷ena saübandhe tu syàditi gavàdipadasaübandhayogyatvaü sàmànyasyaiva matam / vidhe÷ca pràptàrthe 'nvayasya nirarthakatvàdapràptenaivànvayayogyatà matà / tena tena ca tattadanvaya iùyate yathà, evaü tattadaindriyikàdij¤ànasya tattadindriyàdyarthenaiva saübandho mantavyaþ ; anyathàndhabadhiràdivilopaprasaïgàt, avyavasthàprasaïgàcceti bhàvaþ / bhàvanàyàþ sàdhyasàdhanetikartavyatànvayitve 'pi bhàvanànyayinyapràpte sàdhanàü÷a eva vidhitàtparyamiti mãmàüsakàþ / tadarthàbhimukhameva-indriyayogyàrthaprakà÷anaikatatparam / saübandhamàtraü na sannikarùaþ / kintu saübandhaviseùaþ / sa ca tattadindriyayogyàrthenaiva tattadaindriyikaj¤anasyeti na càkùuùàdinà
rasàdeþ prakà÷a iti hàrdam / càkùuùàdij¤ànasya rasàdina saübandha eva nàstãti tu ka÷cana pakùaþ / pràguktapakùa eva tu yuktaþ / indriyàrthabhimukhatayà j¤ànasya prasaraõe ÷rãmadgãtàvàkyaü pramàõayati ' *{tadasye}* ' ti / " *{indriyàõàü hi caratàü}*
*{yanmano 'nuvidhãyate}* " iti pårvàrdham / àtmagrahaõapravçttaü j¤ànamindriyàrthapravaõaü mana indriyadvàrà viùayàbhimukhaü nayatãtyarthaþ indriyadvàràj¤ànasya prasaraõe manorvàkyam ' *{indriyàõà}* 'm iti / kùarati-bàhyaviùayamabhisarati / tenendriyadvàreõa caitanyamipi nissarati carmabhastrikàcchidradvàreva jalamityarthaþ /
*{'aprahàyaive' }*ti / saïkocavikà÷a÷àlino j¤ànasyàtmadharmasyàparityajyaivàtmasaübandhaü vikàsàvasthayà bàhyàrthasaübandho ghañata iti yàvat / guõasyàpyà÷rayàdanyatra gamane nidar÷anamàha ' *{dç÷yanta}* ' iti / dharmyativartitvandharmide÷àdhikade÷asaübandhitvam / guõatvaü càyutasiddhaprakàratvalakùaõaü dravyàdravyasàdhàraõamatra vàcyam, ÷abdagandhayoradravyayoràlokaprabhayo÷ca dravyayorguõatvenopàdànàt / guõasya gatimattvàdi tu à÷rayàü÷advàrà / na caivaü dharmyativartitvamasiddhamiti vàcyam / prasiddhà÷raya÷aïkhapuùpàdyativartitve tàtparyàt / ' *{dåràdgandho vàtã}* ' ti÷rutirgandhasya gatimàha / ÷abdasya gatimattvaü '÷aïkhanàdo 'ya' mityàdyupalabdherdåre 'pi / nanvàkà÷aguõatvàcchabdasyà÷rayadvàràpi gatirnopapadyata ityatràha ' *{atisåkùma}* ' iti / bhautikaþ-bhåtajanitaþ / bherãdaõóàbhighàtàdinodbhåte vàyau ÷abdo jàyate / à÷rayavàyyaü÷avi÷araõava÷àcca nànàdikùu tasyàpi sambandho ghañata iti bhàvaþ / atisåkùmatvàddåragantçtvaü vàyoþ / à÷rayadharma÷cà÷rayayiõyupacarita iti bodhyam /
nanvàkà÷aguõasya ÷abdasya vibhutvàdeva na gamanàpekùà / yatkçte vàyavãyatvaü kalpyeta / vya¤jakayogide÷a evopalambhaniyamàcca na vibhutve 'pi sarvatropalambhaprasaïga iti ÷aïkate ' *{nanu nabha}* ' iti / ÷abdasya vibhutvaü sàdhayati ' *{÷abda}* ' iti / ghañàkà÷asaüyogàdau vyabhicàravàraõàya hetau vi÷eùaõadalam / ghañàdyekatvàdau tadvàraõàya vi÷eùyam / etaddåùayati ' *{maiva}* 'm iti / svaråpàsiddhimàha ' *{atadguõatvà}* ' diti / àkà÷aguõatvàbhàvàdityarthaþ / nanvàkà÷aguõatvaü ÷abdasya ÷àstrasiddhaü kathaü pratikùipyata iti cet ; ucyate / àgamànusàre àkà÷asyaiva na vibhutvamiti na taràü tadguõasya vibhutvam / yuktyà tu kevalayà vàyavãyatvameva setsyati ÷abdasyeti hàrdam / yuktimevàha ' *{vàyavãya}* ' iti / vibhutvaü pratikùipya nityatvamapi ÷abdasya pratikùipati mãmàüsakàbhimatam ' *{utpadyate ce}* ' ti / anena vàyavãyatvànumàne ÷abdasya hetuvi÷eùyàü÷àsiddhirapi parihçtà / nanu taduttarakàlopalabhyatvaü tadvyaïgyatvàdapi ghañetetyaprayojakatvaü hetoriti ÷aïkàü
pratikùipati ' *{na ce}* ' ti / gauravàt-taddhetutvakalpanàtastadabhivyaktihetutvakalpanàyàü gauravàt / vipakùe gauravaprasaïgaþ svapakùasyànugràhakastarka iti hçdayam / abhivyaktipakùe 'nupapattimapyàha ' *{abhivya¤jakà÷ce}* ' ti / uccàraõasya varõàbhivya¤jakatve yugapadeva nànàvarõàbhivyaktiprasaïgaþ / abhivya¤jakasyaikade÷asthaikendriya gràhyasarvàbhivya¤janasvàbhàvyàditi bhàvaþ / varõàbhivya¤jakapavane vaijàtyaparikalpane tvatigauravam-vyaktihetutvakalpanam, vyaktivyavasthityai vya¤jakai vaijàtyakalpanaü cetyapi bodhyam /
vya¤jakatve doùamevopapàdayati sàrdha÷lokena ' *{nityatve}* ' ti / nityatvavàdina iti ùaùñhyantam / mate iti ÷eùaþ / ekà÷rayakatvamekandriyagràhyatvaü ca vi÷eùaõadvayeva såcitam / tathà caikoccàreõe sarvavya¤janaprasaïgo vya¤jakatvapakùe iti nigamayati ' *{de÷aikye}* ' iti / ' *{tadabhàvà}* ' diti / ekavya¤jakavyaïgyatvàbhàvàt dhvaneþ-varõasyoccàraõaprayatnotthitaþ koùñhyamàrutastàlvàdisthàne 'bhighàtaü pràpta utpàdaka eva tasya tasya varõasyetyarthaþ / vyaïgyatvàsaübhavàdutpàdyatvapakùe prasaktaü pratyuccàraõaü gakàràderbhinnatvamapi sammantavyamevetyàha ' *{ata eve}* ' ti / viruddhadharmopalambhàdapi bhedaü gàdeþ sàdhayati ' *{ki¤codàtte}* ' ti / àdipadena tàratvamandatvàdi gràhyam / ekasyaiva kàlabhedena viruddhànvayasambhavàdyugapadbhànta ityuktam / bhàntaþ-bhàsamànàþ / vya¤jakatvàsambhavàdeva vya¤jakadharmà vyaïgyesamàropyanta ityapi durvacamityà÷ayaþ / nanu so 'yaü gakàra ityàdipratyabhij¤à kathaü pratyuccàraõaü bhede ? tatràha ' *{sthànaikye}* ' ti / sàdç÷yamålatvàdbhràntiråpà seti bhàvaþ   // 35   // 36 //37  // 38  // 39 //
*{bhavatvanubhavàdåraü dåràdanyadvirodhi và /}*
*{tadbhàva÷ca prakà÷atvaü (stu) kimatra bahu jalpyate // 40 //}*
*{prakà÷ata iti pratibhàso 'pi buddhiviprakarùapratyanãkabodhatatsaüsçùña padàrthasvaråpavimar÷a eva, bàhyaprakà÷avat /}*
*{tatràpi hyàloke tadvyàptabhåbhàgàdau ca prakañàdiprakhyopàkhye àlokàdåratvanimitte / yathà ca tatra tannimittà santamasanivçttiþ, evamihàpi j¤ànadåratvanimittà aj¤ànanivçttiþ / ata eva cànubhåte anubhave cottarakàlatulyatsmaraõam /}*
*{evaü ca caitanyasaübandhavi÷eùaviùayavikalpo 'pyalabdhàvakà÷a iti niranuyojyànuyoga eva / nairantaryapadaprayàyamatyantasàmãpyamàtraü ca saüyogaþ / sa eva paratantrà÷ritaþ samavàyapadaparibhàùàbhåmirvai÷eùikàõàmiti nàrthàntaratvamårãkçtya vikalpaþ saübhavati / yathà ca saüyogàntarbhàvaþ samavàyasya, tathà saübandhavimar÷e dar÷ayiùyàmaþ / j¤ànàdåratva prayukto vyavahàrakùamatàlakùaõo và paraþ prakà÷aþ / sa ca satyapi svanimittapauùkalye pratibandhàt yogyatàvirahàdvà vyàpitvasaïgitvàdyàtmadharmàntareùu dehendriyàdau ca na sa¤jàyate, cakùussannikçùña iva kàlindãpayasi råparasàdayaþ /}*
evaü nityatvavibhutvapratikùepeõa vàyavãyaguõatvaü vyavasthàpitaü yuktyà ÷abdasya visçtvaratvaü ca / àtmaguõasya caitanyasyànyatra saübandhamàtre dçùñàntaþ ÷abdo ganda÷ca / à÷rayamantarànyatra gamane dçùñàntaþ såryàloko maõiprabhà ca / dravyaråpvàdanyatra gamanaü saübhavati / à÷rayasaübandhàvicchedàttaddharmatvaü ca susthitamiti praghaññakàrthaþ /
evamarthasaübandha÷caitanyasyoktaþ / prakà÷atevyavahàra÷ca caitanyasaübandhaprayukta ityabhipretam / atra pràbhàkaraþ ÷aïkate ' *{nanveva}* 'm iti / caitanyasaüyogasya prakà÷amànatàvyavahàraniyàmakatve caitanye tadà÷raye tadà÷raye ca tadvyavahàrànupapattiþ / caitanyasamavàyasya tathàtve ca caitanyatadviùayayostadvyavahàrànupapattiþ / caitanyasaübandhamàtrasya tathàtve cendriyàderapi prakà÷aprasaïgaþ / ato nimittaviseùàdeva tattajj¤ànasya tattadarthavyavahàrahetutvaü svabhàvata÷ca svasvà÷rayavyavahàrahetutvameùñavyamityanarthakamartacaitanyasaübandhakalpanamiti samudità÷ayaþ / vibhudvayasya saüyogo 'stãti pakùe kriyàyà abhàvàttatra saüyogaü prakàràntareõa nirvakti ' *{akàrye}* ' ti / avayavàvayavibhinnayordravyayorantaràlàvyavahitasthitiþ saüyoga ityarthaþ / sa càvibhau kriyayà / vibhvostu svata eveti bhàvaþ / arthasaübandhasya niràsàdeva tajjanyadharmàntaraprakà÷apakùo nirastaþ / dharmàntaraprakà÷e 'nupalabdhibàdhamapyàha ' *{tattvàntare}* ' ti / ' *{aparyanuyojya}* 'm iti / svayameva svasya vyavahàrahetuþ, svà÷rayasya svasamavàyàt, viùayasya tu svanimittànusàratà iti prayojakavaiùamyaü na dåùaõàvahamityarthaþ /
gurumate 'pyukte doùamàha vimar÷akaþ ' *{ucyate}* ' iti / svanimittakàraõavatyeva de÷e svakàryajanakatvamadçùñamanyatreti indriyasannikarùavatyevàrthej¤ànena vyavahàro niùpàdyata iti na
samyagiti bhàvaþ / dåùaõàntara mapyàha ' *{vyavahàre}* ' ti / j¤àtçj¤eyayoþsvavyavahàrànuguõaj¤ànakatvalakùaõaþ prakà÷aþ / j¤ànasya tu svavyavahàrànuguõaj¤ànatvalakùaõaþ sa iti triùvanugataþ prakà÷apadàrtho nàstyanugatavyavahàraniyàmaka ityarthaþ / nanu j¤ànàdhãnaü vyavahàrànuguõyamevàstu prakà÷aþ / sa cànugata ityatràha ' *{vyavahàrodaye}* ' ti / vyavahàrayogyatàråpaprakà÷asya vyavahàrata evànumeyatayà vyavahàràtpårvameva jàyamànau viditatvapratãtivyavahàràvanupapannàvityarthaþ /
evaü vimar÷akena prakà÷apadàrtha àkùipte tañasthaþ ÷aïkate ' *{yadyeva}* 'm iti / ' *{na hã}* ' ti / j¤ànasaübandhamàtrasyàprakà÷amànàrthasàdhàraõyàt samavàyàde÷cànanugatatvàdanyånànatiriktaþ prakà÷atepadàrtho durniråpa ityarthaþ / prakà÷atepadàrthaþ-prakà÷atepadaghañakaprakçtipratyayàrthaþ / siddhàntã samàdhatte ' *{ucyate}* ' ityàdinà / prathamàdhikaraõasyeti ÷aiùikaùaùñhã / anubhave smçtim -anubhavavisayiõãü smçtim / ' *{anubhavàdåratva}* 'm iti / viùayasyevànubhavasyàpyanubhavàdåratvamastyeveti smçtarupapadyata iti yàvat / nanvastu nàmaitat / prakçta kimàyàtam ? tatràha ' *{etadukta}* 'm iti / saüvidadåratvaü saüvido 'pyastãtyuktapràyam / tadråpa eva prakà÷apadàrthastriùvanugata ityuktaü bhavatãtyarthaþ/
÷aïkate ' *{kimida}* 'm iti / na¤o nànàrthatvàtprakçteta kor'tha iti jij¤àsayà ÷aïkà / na¤o yaü ka¤canàpyarthamabhyupagamya ÷aïkàntaraü ' *{tathe}* ' ti / dårabhedàdeþ prakà÷apadàrthatve dåraj¤ànàpårvikayaiva tatpratãtyà bhavitavyam / na ca tathopalabhyate / tasyopalakùaõateve tåpalakùyàkàràntaraü vàcyam / nacatadasti / evaü pakùadvaye 'pyanupapattipratãtiþ ÷aïkabãjam / vikalpàsahatvàtsaüvidadåratvaü na prakà÷aþ syàdityàkùepo và ' *{ki}* ' mityàdiþ / pariharati ' *{ucyate }*' iti /
prathamavikalpaü prativakti ' *{bhavatvanubhave}* ' ti / dvitãyakalpaü prativakti ' *{tadbhàva÷ce}* ' ti / anubhavadårabhinnatvamanubhavadåravirodhitvaü và prakà÷atvam-prakà÷amànatvam, prakà÷apadàrtha iti yàvat / atrànubhavapadaü j¤ànasàmànyàrthakam / atredaü hàrdam-÷àkhà candra ityàdivadupalakùyopalakùaõayoþ sàmànàdhikaraõyanirde÷aþ ' *{tadbhàva÷ca}*
*{prakà÷atva}* 'm iti / tathà ca saüvidadåratvopalakùito dharmaþ prakà÷a iti   // 40 //
*{ato yathoktanãtyà'tmà svata÷caitanyavigrahaþ/}*
*{j¤à(bhà)nasvabhàva evànyatkaraõaiþ pratipadyate //41//}*
yattu sukhàdinidar÷anenàtmavi÷eùaguõatayà citeràgantukatvamupapàditam, tadapi guõavçttàparij¤ànena; yataþ
prakà÷apadàrthavicàro vçttaþ pràsaïgikaþ / viùayavittivelàyàmevàtmano vittyadhãnaþ prakà÷a iti vàdasya niràsàrthaü pràg yatsamarthitaü j¤ànasvabhàvatvamàtmano 'nyàpekùaprakà÷atvaü ca, tannigamayati ata iti kàrikayà / yato j¤eyaj¤ànaj¤àtçsàdhàraõaþ prakà÷o nirvaktuü ÷akyate, ataþ pakùasapakùànugataprakà÷asiddhyà sajàtãyetikàrikoktayuktayà svàdhãnasvaprakà÷a àtmà siddhaþ / sa ca j¤ànasvabhàvaka eva / natvàgantukamasya j¤ànam / cakùuràdinà prasçtàcca dharmabhåtaj¤ànàdarthàntarasyàpi prakà÷ako bhavatyàtmeti kàrikàrthaþ / hànasvabhàva iti pràcãnamudritapàñhastu na samãcãnaþ //41//
*{svaråpopàdhayo dharmà yàvadà÷rayabhàvinaþ /}*
*{naivaü sukhàdi bodhastu svaråpopàdhiràtmanaþ //42//}*
yathà ca bodhopàdhiràtmabhàvaþ, tathopapàditam / sukhaduþkhe ca nàtmadharmo, indriyasauùñhavanà÷ayoreva tadbhàvopapàdanàt / vyàkariùyate caitadantimapadàrthasamarthanàvasara iti sàdhanavikalatà ca nidar÷anasya / ràgadveùàdayo 'pi manovasthàvi÷eùàþ na sàkùàdàtmaguõàþ / vij¤àyate hi "kàmaþ saïkalpo vicikitsà ÷raddhà÷raddhà dhçtiradhçtirhnãrdhãrbhãrityetatsarvaü mana eve"ti / gãyate ca 'icchà dveùaþ sukhaü duþkha'miti / 'cetanàdhçti'riti kùetralakùaõamaikapadyena / cetanayà dhriyamàõaþ saïghàto hi dehaþ / svavçttyanuguõacaitanyamàtràdeva pravartamànaü kùetramiti yàvat / ata eva hyantaryàmibràhnàõe 'yasya pçthivã ÷arãram' 'yasyàpaþ ÷arãram' 'yasyàtmà ÷arãra'mityàdinirde÷aþ / 'tàni sarvàõi tadåpu'riti ca puràõe /
kimidaü dhãriti ? utprekùàbhipràyaü tat, na j¤aptiviùayam / tasyàþ svàbhàvikatvasya tasyàmeva ÷rutau ÷råyamàõatvàt / ÷råyate hi "na vij¤àturvij¤àtorviparilopo vidyate" iti, "na hi draùñurddaùñerviparilopo vidyate avinà÷itvà"diti ca / j¤àturavinà÷itvàdeva j¤ànasyàvinà÷amupapàdayantãyaü ÷rutirj¤àtuþ svaråpaprayuktaü j¤ànamiti dar÷ayati / na ca dçùñivi÷eùaõatayà draùñurupàdànamiti sàmpratam, puülliïganirde÷avirodhàt; heto÷ca sàdhyasamatvàpatteþ / draùñuþ svaråpanirde÷aparatve 'pi
dçùñipadasyàsamàdheyamahetutvam, svapakùahàni÷ca / àtmanastu nityatvamapracàlyamanekanyàyàgamasiddhaü yuktaü hetutayà vyapadeùñum / na hi sati padàrthe tatsvaråpopàdhayo na bhavitumarhanti, sati kanaka iva paiïgalyam, prabheva ca pradãpe / tenàyamarthaþ-àtmasvabhàvabhåtàyà÷citerbàhyàbhyantaraviùayavi÷eùasaübandhaprakàrapràptadçùñighràtirasayativakti÷rutimatispçùñivij¤àtivyapade÷abhedàyàþ svàtmàvabhàsinyàþ saüsàràpavargàvasthayorna jàtucidviparilopo vidyata iti / 'sa yathà saindhavaghano 'nantaro 'bàhyaþ kçtsno rasaghana eva, evaü và are ayamàtmà anantaro 'bàhyaþ kçtsnaþ praj¤ànaghanaþ' tathà, 'svena bhàsà svena jyotiùà' 'àtmajyotiþ samràóiti hovàca' iti / tathàpavargada÷àyàmevacchandogàþ ' na pa÷yo mçtyuü pa÷yati na rogaü nota duþkhatàm / sarvaü ha pa÷yaþ pa÷yati' 'nopajanaü smaran' iti, 'sa và eùa etena daivena cakùuùà manasaitàn kàmàn pa÷yan ramate' iti ca / anyà÷ca 'jànàtyevàyaü puruùaþ, j¤àtavyaü tu na veda' ityàdyàþ sakalakaraõoparamada÷àyàmapyàtmanaþ prabodhamabhidadhànàþ ÷rutayo bodhasvabhàvatàmasya draóhayanti / 'nirvàõamaya evàyamàtmà j¤ànamayo 'mala' ityàdi ca puràõe / 'jyotiùàmapi tajjyoti'rityàdi itihàse / bhagavàn ÷aunaka÷ca-
"yathà na kriyate jyotsnà malaprakùàlanànmaõoþ /
doùaprahàõànna j¤ànamàtmanaþ kriyate tathà //
yathodapànakaraõàt kriyate na jalàmbaram /
sadeva nãyate vyaktimasataþ sambhavaþ kutaþ //
tathà heyaguõadhvaüsàdavabodhàdayo guõàþ /
prakà÷yante na janyante nityà evàtmano hi te //"iti /
ata eva hi såtrakàra÷ca 'j¤o 'ta eva' iti /
( iti dharmabhåtaj¤ànanityatvasya ÷rutyàdibhiþ pratiùñhàpanam)
tadevamàtmasvabhàvabhåtasya caitanyasya caitanyasya viùayasaü÷leùavi÷eùeùu ni÷cayasaü÷ayàdivyavahàrabhedaþ, tattadvi÷eùabhàji caitanye và / caitanyasya viùayeõa dçóhasaüyogo hi ni÷cayaþ; tasyaiva bahubhiryugapadadçóhasaüyogaþ saü÷ayaþ; j¤ànavàsanànusàreõa saü÷leùaþ smaraõamityàdiþ / uktaü ca 'àtmadharmasya caitanyasya viùayeõa saüyogo j¤ànamityucyate' iti / nacaivaü saüyogasyobhayà÷ritatvena viùayasyàpi j¤àtçtvaprasaïgaþ / viùayeõa saüyogàbhàvàt /
caitanyena hi tasya saüyogaþ, bàhyaprakà÷avat / yathà khalu àlokasaübandhe 'pi prakà÷e såryàdereva prakà÷akatvaü na ghañàdeþ / atha såryàditantratvàdàlokasya sa eva taddharmà tatsaübandhenàrthàntarasya prakà÷a (ka) ityucyate, ihàpi tarhi caitanyasyàtmadharmatvàttenàrthàntaraü spç÷an sa eva jànàtãtyupapadyate / tatsiddhaü caitanyasvabhàva evàyamàtmà àtmànaü vidannevàste; anyattu nimittabhedànusàreõa jànàti na jànàti ceti /
(iti dharmabhåtaj¤ànasya saü÷ayàdyavàntarabhedopapàdanam)
tadevaü caitanyasvabhàvaþ parisphurannapyayamàtmà gambhãrajalà÷ayacaramãnavat jalasaüsçùñakùãravacca na vivicya sphuñaü cakàstãti tadupapàdananyàyànugatàþ pårvànumànabhedàþ vacanàni càdriyante / tairapyaparituùyanto yamaniyamàdiyogà
ïgànuùñhànakùapità÷uddhyàvaraõamalàþnirodhàbhyàsapuñapàkanirdhåtarajastamaþkalaïkasattvodrekasamutthasvetarasakalaviùayavailakùaõyàparokùaj¤ànàya prayatante / bhàvanàprakarùaparyante càparokùaj¤ànamudayata iti sarvavàdinirvivàdamiti na tadupapàdanàyàdya prayatyate /
atha yadbodhasya svàbhàvikatvapratipakùatayà'gantukatvamuktam, tadanådya pratikùipati yattu sukhàdãti / tadapãti / guõavçttaü-guõasvabhàvaþ / sa ca kaþ? / tatràha svaråpopàdhaya iti / svaråpopàdhitvaü svaråpaniråpakatvam / tathàbhåtànàü dharmàõàü yàvadà÷rayabhàvitvaü svabhàvaþ / anyeùàü tvàgantukatvamiti guõavçttam / astvevam, tataþ kim? tatràha naivamiti / vaiùayikasya sukhàderàgantukatvaü syàdeva / bodhasya tvàtmasvaråpaniråpakatvàdàtmana÷ca nityatvasya sthàpayiùyamàõatvànnàgantukatvaü sàdhayituü ÷akyata iti bàvaþ //42//
yathà ceti / bodhopàdhiriti bahuvrãhiþ / j¤ànàbhinnasvaråpaniråpakadharmaka àtmapadàrtha ityarthaþ / j¤ànavattvenaivopalabhyamànatvayuktayà bodhopàdhitvamàtmanaþ samarthitam / viùayasaübandhakàdàcitkatvàdviùayoparaktaj¤ànasya kàdàcitkatvapratãtàvapi j¤ànasvaråpaü nityameveti bhàvaþ / yadyapi j¤ànasyàtmasvabhàvatve nityatve ca ÷àstramagre pramàõãkariùyate / athàpi yuktipradhànatvàtprakaraõasyàsya yuktireva puraskçteti bodhyam / anena j¤ànasyàgantukatvànumàne svåråpaniråpakadharmabhinnatvamupàdhirityuktaü bhavati / atha tatra nidar÷ane hetvàsiddhimapyàha sukheti / anukålapratikålaj¤ànànyeva ràddhànte
sukhaduþkharåpàõi/ teùàü ca pakùàntarbhàvànna nidar÷anatà / j¤ànavi÷eùàtirikte ca sukhaduþkhe karaõapàñavàpàñavalakùaõe / tayo÷ca nàtmaguõatvamiti hetvàsiddhirdçùñànta iti bhàvaþ / antimeti / svataþsukhãtyetadaü÷asamarthanàvasara ityarthaþ / nanvevamapi ràgàderdçùñàntatà syàt, àtmavi÷eùaguõatvàdàgantukatvàccetyatràha ràgeti / manovçttibhedà ràgàdayo nàtmadharmàþ / kintvagnidharmasyauùõyàdestatsaüsçùñasthàlyàmiva manodharmàõàmàtmani kevalaü pratãtiþ / tathà coktaü "nirvàõamaya evàyamàtmà j¤ànamayo 'malaþ / duþkhàj¤ànamalà dharmàþ prakçteste na càtmanaþ//" iti bhàvaþ / ràgàderantaþkaraõadharmatvaü ÷rutyàmapi pratãyata ityàha vij¤àyata iti / asminnarthe bhagavadvacanamapi saüvàdayati gãyate ceti / kùetrà÷ritatvàdantaþkaraõasya taddharmà ràgadayaþ kùetradharmatvenoktàþ / nanvatra cetanàdhçtirityapi / pañhyate / ato bodhasyàpi nàtmadharmatvamityatràha cetanàdhçtiriti / cetaneti dhçtiriti ca na padadvayam / kintu cetanàdhçtiriti samastam / cetanena,cetanayà và àdhçtiryasyeti cetanàdhàryaü niyamataþ ÷arãramiti ÷arãralakùmocyate 'treti bhàvaþ / tadàha svavçttãti / vçttiþ sattà, pravçttirvà / pravartamànam-prakarùeõa vartamànaü labdhasthitikam; pravçttimadvà / àtmacaitanyasambandhàdhãnasvasattàpravçttisàmànyakaü ÷arãramiti phalitor'thaþ / idameva ÷arãralakùma sàdhu / karacaraõàdimattvàdilakùaõànàmavyàptyàdidoùàditi hçdaye nidhàya pçthivyàdãnàü paramàtma÷arãratvapara÷rautavacanànyupàdatte ata eveti / bhagavatsaïkalpàtmakaj¤ànenaiva labdhasvaråpasthitipravçttikatvàtsarvasya
taccharãratvaü ÷o÷ruyate mukhyameveti bhàvaþ /
kimiti / nanvantaþkaraõadharmeùu dhãrapi pañhyate / tanna bodhasyàtmasvabhàvatvamiti garbhitaü codyamatra / pariharati utprekùeti / cittavçttivi÷eùeùu utprekùà dhãrityucyata ityarthaþ / yadyapi kàmàdikànàmapi matamàtmadharmatvam / paraü naite svàbhàvikà àtmanaþ, kintu karmàdyupàdhinibandhanàþ / kàmàditattadbuddhivçttihetuvyàpàravattayà ca manasastattadabhedanirde÷a aupacàrikaþ ÷rutau kçta iti siddhàntaþ / athàpyavasthàvi÷eùavi÷iùñasya j¤ànasyaiva ràgàdiråpatayà j¤ànakàdàcitkatvànumàne
na ràgàderdçùñantatà saübhavati / naca vi÷iùñanidar÷anena j¤ànamàtrasyàgantukatvaü sàdhyamiti vàcyam / avasthàvi÷iùñasyaivopalabhyamànatayàvi÷iùñej¤ànamàtre àgantukatvasàdhanàyogàt / tasya ÷rutisiddhatve ca tannityatvamapi ÷rutisiddhameveti dharmigràhakamànabàdhaþ /
asato 'vasthàyogena ca j¤ànanityatvameva yuktimaditi hàrdam / yathà÷rutaü tvabhyupagamavàdena / j¤ànanityatve ÷rutimudàharati ÷råyate hãti / vij¤àtitvadçùñitvàdyavasthàbhàjo j¤ànasvaråpasya nityatvamatra vivakùitam / viparilopaþ-vinà÷aþ / nanvatràvinà÷itvamevoktam, nànàdyanantatvaü j¤ànasyetyatràha j¤àturiti / svaråpaniråpakatvena nityàtmasvaråpaprayuktasya j¤ànasya puràtanatvamapi phalatãti bhàvaþ / na ceti / abhedena dçùñivi÷eùaõatvaü draùñçpadasya na yuktaü, tathàsati draùñhyà iti strãliïganirde÷ena hi bhàvyamiti bhàvaþ / ÷abdavirodhamuktvàrthavirodhamàha heto÷ceti / sàdhyasamatvam-asiddhatvam / sarvakàlavartamànatàlakùaõanityatvaråpasàdhyasyevàvinà÷itvaråpahetorapyasiddhirityarthaþ / avinà÷itvasyaiva sàdhyatayà tasyaiva hetutvàyoga iti và / arthàntaraparatvamà÷aïkya pariharati draùñuriti / atra yojanàyàü dçùñipadaü bhàvapradhànam / j¤ànatvàyogavyavacchedo draùñuþ sàdhyaþ / atra càprayojakatvena hetorahetutvam-asàdhakatvaü duùpariharamiti bàvaþ / svapakùeti / àtmano j¤ànaråpatvopagama àgantukaj¤ànavàdino 'pasiddhànta÷cetyarthaþ / advaityabhimate ca nirukta÷rutyarthe dåùaõamatràbhimatam / yathà-j¤àturj¤ànasvaråpànatireke sàdhye vyadhikaraõàsiddhatvenàtmanityatvasyàhetutvam / j¤àturahamartha syàtmatvàvinà÷itvopagame càpasiddhinta iti / nirukta÷ruterabhimatamarthaü vaktuü viùayaü vi÷odhayati vàkyadvayena àtmanastviti, nahi satãti ca / nityàtmasvaråpaniråpakadharmatvaü j¤ànasya nityatve heturvàkyadvayena samasåci / atha ÷rutivàkyàrthamàha teneti / draùñuriti vyadhikaraõavi÷eùaõaü dçùñerj¤ànasya dharmabhåtasya / àtmano nityatva mavinà÷itvàdàtmana ityuktam / draùñuriti
dharminirde÷àccàtmasvaråpaniråpakadharmatvaü j¤ànasya siddham / tathà ca phalitaü hetumàha àtmasvabhàvabhåtàyà iti / nityàtmasvabhàvatvaü hetuþ / etena vyadhikaraõàsiddhi÷aïkà nirastà / viùayavi÷eùa saübandhaprakàraþ-indriyàdidvàrakaprasçtibhedàdhãnacaitanyàrthasaübandhav i÷eùalakùaõaþ, tena pràpto dçùñyàdivyapade÷o yayeti samàsaþ / dçùñi÷càkùuùamadhyakùam / ghràtirghràõajam / rasayatiþ-ràsanam / vaktiþ-÷àbdaü j¤ànam / ÷rutiþ-÷ràvaõamadhyakùam / matiranumànam / spçùñiþ-spàr÷anamadhyakùam / vij¤àtirupàsanam, yogajaþ sàkùàtkàro và / svàtmàvabhàsinyàþ-svaprakà÷àyàþ / j¤ànasyàtmasvabhàvatve nityatve cànyà api ÷rutãrudàharati sa yatheti / anantara iti bàhyaþ, abàhya iti àntara÷ca prade÷aþ sàmastyena
vivakùitaþ / kàtsnaryaü càtmanaþ svaråpato dharmata÷ca / tathàca j¤ànasvaråpatvaü j¤ànasvabhàvatvaü càtmanaþ sadà labhyate / ukter'the ÷rutyantaraü svena bhàsà svena jyotiùeti / svaråpato dharmata÷ca prakà÷aråpatvamatrocyate / àtmajyotirityapi niruktàrthameva /såryàdijyotirhijyotiùmajjyotãråpaü ca, tathà'tmàpi / såryàdijyotiùaþ prakà÷a iva, àtmano jyotãråpaü j¤ànaü svàbhàvikamiti càtra vivakùitam / muktau j¤ànànuvçttau ÷rutimupakùipati tathàpavargeti / svàbhàvikàkàràvirbhàvalakùaõàyàü muktau j¤ànànuvçttyà j¤ànasyàtmasvabhàvànubandhitvaü prasidhyatãti bhàvaþ / svàpe 'pi j¤ànànuvçttiparàü ÷rutimàha anyà÷ceti / sato 'pi j¤ànasyàrthasannikarùàbhàvàtsvàpe nàrthaprakà÷a iti jànàtyevetyàderarthaþ / nityatva àtmasvabhàvatve ca j¤ànasya smçtã÷codàharati nirvàõeti / puràõe-÷rãmati vaiùõave / j¤ànamaya iti / mayañ pràcurye / evakàro 'tràpi saübadhyate / j¤ànapracura evetyavadhàraõena niruktàrthalàbhaþ / jyotiùàmapãti mahàbhàrate ÷rãbhagavadgãtàyàm / j¤ànanityatvàdau sphuñaü÷rãviùõudharmavacanamupakùipati bhagavànityàdinà / àhetyadhyàhàryam /
uktàrthe såtramapi pramàõamityàha ata eva hãti / ataþ-÷rutita eva àtmà j¤aþ-j¤àtaiveti såtràrthaþ / j¤a evetyanena nityatvamàtmasvabhàvatvaü ca j¤ànasya såtrakçdabhimatam / ata eva j¤ànanityatve svàpe 'pi prakà÷aþ syàdityà÷aïkya parihçtaü puüstvàdivadityanena /
nanvevaü j¤ànasyàtmadharmabhåtasya svàbhàvikatve tasya saü÷ayani÷cayàdibhedaþ smçtyanubhavabheda÷ca katham? tatràha tadevamiti / yugapatjhañiti, nairantaryeõeti yàvat / j¤ànavàsanà-anubhavàdhãnasaüskàro j¤ànasåkùmàü÷aþ / caitanyàrthasaü÷leùavi÷eùaþ, arthasaü÷leùavi÷eùavi÷iùñaü caitanyameva và saü÷ayani÷cayàdivyapade÷abhàgityuktam / tatra prathamapakùe ÷aïkate na caivamiti / saüyogasya dviùñhatvena cityarthasaüyogasya j¤ànatve viùayasyàpi j¤àtçtvaprasaïga ityarthaþ / caitanyasya j¤àtçtvaprasaïge katha¤cidiùñàpattisambhavàdviùayasya j¤àtçtvaü prasa¤jitam / yadvà viùayasya-viùayà÷rayasya / yathà÷rute àtmano 'pi
tattajj¤ànà÷rayatvaü na syàt pakùe 'smin / ataþ svà÷rayà÷rayatvasaübandhena j¤ànavattvameva j¤àtçtvamatra pakùe vàcyamiti viùaye na j¤àtçtvaprasaïga iti / pariharati viùayeõeti / viùayeõeti hetau tçtãyà / viùaya÷abdo viùayavyàpàraparaþ / evamagre càtanyenetyatràpi / ayaü bhàvaþ-arthagrahaõàrthaü vyàpriyamàõaü hi caitanyameva / tathàca
viùayacaitanyasaüyogasya tattadarthaj¤ànatve 'pi tasya svànukålavyàpçtimaccaitanyà÷rayatvasaübandhenàtmanyeva sattvàttasyaiva j¤àtçtvaü nàrthàderityupalambhabalàdvyavasthàpyam, yathà àlokàrthasaüyogasyaiva prakà÷atve 'pi prakà÷akatvaü svadharmabhåtàlokaprasaraõava÷àtsåryàdereva nàrthasya tadvaditi / yadvà viùayànuyogikasaüyogàbhàvàditi viùayeõetyàderarthaþ / tasya saüyogaþ-viùayapratiyogikasaüyogaþ / evaü prathamaü pakùamupapàdya tattadarthasaübaddhaü caitanyameva tattadarthaj¤ànamiti dvitãyaü pakùaü ÷aïkàsamàdhànamukhena vyavasthàpayati atheti / prakà÷aþ-prakà÷akaþ / såryàditantratvam-såryàdyadhãnasvaråpasthitipravçttikatvaü tadapçthaksiddhavi÷eùaõatvaü ca / tattadarthasaübaddhàlokà÷rayasyaiva såryàdeþ prakà÷akatvamiva tattadarthasaübaddhacaitanyavata àtmana eva j¤àtçtvamityarthaþ / ayameva mukhyaþ pakùaþ / j¤àtçtvasya sàkùàdàtmani saïgateriti bhàvaþ / ananyasàdhana ityuktamananyàdhãnasiddhitvaü caitanyasvabhàvatvaü càtmano nigamayati tatsiddhamiti / caitanyasvabhàva eva-j¤àtçtvasvabhàva eva / anena j¤ànasyàgantukatvaü nirastam / àtmanaü vidannevàste-nityànanyàdhãnasvaprakà÷avànevàste / anenàtmanaþ prakà÷asyàgantukatvaü
j¤ànaprayuktatvaü ca vyàvartitam / nimittabhedànusàreõa- indriyaliïgàdij¤ànàrthasannikarùopàdhyanvayavyatirekànuvidhànataþ / ÷iùñaü spaùñam /
svayaüprakà÷asyàtmanaþ ÷àbdàdipramàõadhãgocaratvamapi sàdhayati tadevamityàdinà / asphuñaprakà÷e mãno nidar÷anam; avivekagrahaõe ca kùãram / tadupapàdananyàyànugatàþ-àtmànàtmavivekopapàdakàvayavapa¤cakàtmakanyàyaprayojyàþ, anumànabhedàþ-anumànavi÷eùàþ / vacanàni-pramàõavàkyàni ÷àstrànugatàni / tairapi iti / anumànàgamànàü parokùaikahetutvena prasphuñaprakà÷àsampàdakatvàttàvanmàtre 'paritoùaþ prasphuñàtmaprakà÷àkàïkùiõàü yukta eva hi / mana àdigataj¤ànàvàraõadoùakùapaõaü yogàïgànuùñhànena sampadyata iti yamaniyameti dyotitam / nirodhàbhyàsaþ-yogàbhyàsaþ / yogà÷cittavçttinirodha iti hi yogasåtram / yogàbhyàsaparipàkato rajastamaþkàluùyanivçttyodriktavi÷uddhasattve manasi àtmavivekasàkùàtkàrayogyateti nirodhàbhyàsetyàderarthaþ / vailakùaõyasyàtmagatasyàparokùaj¤ànàya, prayatante-àsiddhiniùpatternintaramàtmatattvacintanapravçttimàcaranti  / bhàvaneti / àtmano
nirantarànucintanalakùaõe yoge bhàvanàprakarùaparyante niùpanne sati, càparokùaj¤ànam-yogajadharmànugçhãtavi÷uddhamanojanyàtmatattvasàkùàtkàraþ,udayate-jàyata ityarthaþ /
*{evamàtmà svataþsiddhyannàgamenànumànataþ /}*
*{yogàbhyàsabhuvà spaùñaü pratyakùeõa prakà÷yate //43//}*
(ityàtmapramàõaniråpaõaprakaraõam)
athàsya kàlàvacchedaparãkùà / tatra sugatamatànusàriõaþ sanmàtrànubandhinãü kùaõikatàmàcakùàõà nityàtmadar÷anameva sarvànarthamålaü manyamànàþ kùaõabhaïginamenaü saïgirante; yat sat tat kùaõikam, saü÷càyamàtmeti / kathaü punaþ sanmàtrànubandhinã kùaõikatà? / akùaõikasya sattànupapatteþ / yanna kasmaicitkàryàya, antataþ sàrvaj¤yavij¤ànagotaratvàyàpi na prabhavati, na tasya sadbhàvaþ saübhàvyata ityarthakriyàkàritaiva sattà bhàvànàm / na ca sà svavyàpakabhåtakramayaugapadyavirahiõyakùaõike saübhavinãtyanyatra niravakà÷atayà kùaõikatayaivànubadhyate / kathaü punaþ kramayaugapadyayorarthakriyàvyàpakatvam? kathaü và tayorakùaõikànnivçttiþ? / ÷råyatàm /
uktamarthaü saïgçhõàti evamàtmeti / svaprakà÷asyàtmano dharmabhåtaü j¤ànaü viùayàdigrahaõe dehàdivailakùaõyagrahaõe càtmana upayujyata ityetàvatà siddham / evamàtmani pramàõaparãkùà vçttà //43//
atha nityatvaü vyavasthàvayituü vicàramupakramate athàsyeti / asya-àtmanaþ, kàlàvacchedaparãkùà-kàlasaübandhaviùayavicàraþ / pravartate iti ÷eùaþ / tatreti / àtmanaþ kàlasaübandhe vicàraviùaye kùaõamàtrakàlasaübandhinaü vinà÷inamàtmànamàmananti kecana vàdinaþ (saugatàþ) iti yàvat / kàlasaübandhaþ kùaõikatvalakùaõa evetyamãùàmà÷ayaþ / sattvàt kùaõikatvamàtmana ityuktam / sattvasya kùaõikatvavyàpyatve siddhe ÷obhanamidam / tadeva kuta
ityataþ sattvaü kùaõikatvavyàptyarhaü pariùkaroti yanneti / arthakriyàkartçtvameva sattvam, tacca kùaõikatvavyàpyamityà÷ayaþ / sàrvaj¤yavij¤ànam-buddhaj¤ànam / kùaõikatvavyàptimevopapàdayati na ca seti / arthakriyàkartçtvavyàpakaü kramàkramànyatarat / taccàkùaõike sthire 'ghañamànaü kartçtvaü kùaõike vyava÷tàpayatãti sattva kùaõikatvavyàpyamevetyàpatatãti bhàvaþ / kramayaugapadyànyatarasya kartçtvavyàpakatvam, tasya
sthire 'sambhavaü copapàdayituü pra÷naþ kathaü punariti / uttaraü ÷råyatàmityàdinà /
*{arthakriyàsu bhàvànàü kartçtvasya dvayã gatiþ /}*
*{krameõa yugapadveti na vidhàntarasaübhavaþ //44//}*
bhàvàbhàvavadanayoranyataranivçttàvanyataravyavasthànàdarthakriyàjanane bhàvànàü na tçtãyaprakàrasaübhava iti kramàkramapratibaddhaivàrthakriyà / na càkùa
õike kramayaugapadye saübhavataþ /
(etàvànevàtmasiddhigranthàbhàga upalabhyate)
*{iti ÷rãmadvi÷iùñàdvaitasiddhàntapravartanadhurandharaparamàcàrya-}*
*{÷rãbhagavadyàmunamunisamanugçhãte siddhitraye àtmasiddhiþ //}*
artheti / ki¤cidarthakriyàkaraõaü krameõa, ki¤ciccàkrameõa-yugapat / yaugapadyàsaübhave kramaþ, tadabhàve ca yaugapadyaü niyatamiti kramayaugapadyànyataravyàpyaivàrthakriyà bhavatãtyarthaþ //44/
bhavatvevam / athàpi sthire kathaü na sà? tatràha na ceti /
granthabhàgo 'grimaþ kvàpi netaþ samupalabhyate /
vyàkhyànaü vihitaü yàvadupalabdhasya sàrataþ //
iti ÷rãnàgapurã (tirunàïgåra) divyade÷àbhijanena prativàdibhayaïkaràcàryàünvayabhåùaõavidvadvarya ÷rãkçùõamàcàryàkhyàcàryavaryaputraratnena catustantrãpàràvàrapàrãõadigantavi÷ràntakãrti-dayàmårti-÷rãmadbhàùyakàradivyavaü÷àvatãrõa-÷rãbhåtapurãnivàsarasika-vidvatsàrvabhauma-hàrãta-÷rãmadàsåriràmànujàcàryade÷ikendracaraõakamalavarivasyàsamadhigatapadavàkyapramàõatantrahçdayena ÷rãvaiùõavadàsena pra.bha.aõõaïgaràcàryeõa nyàyavyàkaraõa÷iromaõinobhayavedàntaviduùà praõãtamàtmasiddhervyàkhyànaü siddhà¤janaü jayatàt ciram /