Vacaspati: Bhamati (a commentary on Samkara's Brahmasutrabhasya) Input by members of the Sansknet Project This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks, and lines breakes may be volatile. These and other irregularities cannot be standardized at present. The text is not proof-read! #<...># = BOLD ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ ____________________________AdhyÃya 1____________________________ ## anirvÃcyÃvidyÃdvitayasacivasya prabhavato vivartà yasyaite viyadanilatejo 'bavanaya÷ / yataÓcÃbhÆdviÓvaæ caramacaramuccÃvacamidaæ namÃmastahbrahmÃparimitasukhaj¤Ãnamam­tam //1 // ni÷Óvasitamasya vedà vÅk«itametasya pa¤ca bhÆtÃni / smitametasya carÃcaramasya ca suptaæ mahÃpralaya÷ //2 // «a¬bhiraÇgairupetÃya vividhairavyayairapi / ÓÃÓvatÃya namaskurmo vedÃya ca bhavÃya ca //3 // mÃrtaï¬atilakasvÃmimahÃgaïapatÅn vayam / viÓvavandyÃnnamasyÃma÷ sarvasiddhividhÃyina÷ //4 // brahmasÆtrak­te tasmai vyÃsÃyÃparavedhase / j¤ÃnaÓaktyavatÃrÃya namo bhagavato hare÷ //5 // natvà viÓuddhavij¤Ãnaæ ÓaÇkaraæ karuïÃnidhim / bhëyaæ prasannagambhÅraæ tatpraïÅtaæ vibhajyate //6 // ÃcÃryak­tiniveÓanamapyavadhÆtaæ vaco 'smadÃdÅnÃm / rathyodakamiva gaÇgÃpravÃhapÃta÷ pavitrayati //7 // atha yadasaædigdhamapirayojanaæ ca na tatprek«ÃvatpratipitsÃgocara÷, yathà samanaskendriya- saænik­«Âa÷ sphÅtÃlokamadhyavartÅ ghaÂa÷, karaÂadantà và ; tathà cedaæ brabmeti vyÃpakaviruddhopalabdhi÷ / tathà hi-- b­hattvÃdb­æhaïatvÃdvÃtmaiva brahmeti gÅyate / sa cÃyam ÃkÅÂapataÇgebhya à ca devar«ibhya÷ prÃïabh­nmÃtrasyedaÇkÃrÃspadebhyo dehendriyamanobuddhivi«ayebhyo vivekena 'aham' ityasaædigdhÃviparyastÃparok«Ãnubhavasiddha iti na jij¤ÃsÃrapadam / na hi jÃtu kaÓcidatra saædigdhe 'ahaæ và nÃhaæ vÃ' iti / na ca viparyasyati 'nÃhameva' iti / na ca 'ahaæ k­Óa÷, sthÆla÷, gacchÃmi' ityÃdidehadharmasÃmÃnÃdhikaraïyadarÓanÃddehÃlamno 'yamahaÇkÃra iti sÃæpratam / tadÃlambanatve hi 'yo 'haæ bÃlye pitarÃvanvabhÆvaæ sa eva sthÃvire praïaptÌnanubhavÃmi' iti pratisaædhÃnaæ na bhavet / na hi bÃlasthavirayo÷ ÓarÅrayorasti manÃgapi pratyabhij¤Ãnagandho yenaikatvaæ adhyavasÅyeta / tasmÃdye«u vyÃvartamÃne«u yadanuvartate tattebhyo bhinnaæ yathà kusumebhya÷ sÆtram / tathà ca bÃlÃdiÓarÅre«u vyÃvartamÃne«vapi parasparamahaÇkÃrÃspadamanuvartamÃnaæ tebhyo bhidyate / api ca svapnÃnte divyaæ ÓarÅrabhedamÃsthÃya taducitÃnbhogÃnbhu¤jÃna eva pratibuddho manu«yaÓarÅramÃtmÃnaæ paÓyan 'nÃhaæ devo manu«ya eva' iti deva«aÓarÅre bÃdhyamÃne 'pyahamÃspadamabÃdhyamÃnaæ ÓarÅrÃdbhinnaæ pratipadyate / api ca yogavyÃghra÷ ÓarÅrabhede 'pyÃtmÃnamabhinnamanubhavatÅti nÃhaÇkÃrÃlambanaæ deha÷ / ata eva nendriyÃïyapyasyÃlambanam, indriyabhede 'pi 'yo 'hamadrÃk«aæ sa evaitarhi sp­ÓÃmi' ityahamÃ-lambanasya pratyabhij¤ÃnÃt / vi«ayebhyastvasya viveka÷ sthavÅyÃneva / buddhimanasoÓca karaïayo÷ 'aham' iti kart­pratibhÃsaprakhyÃnÃlambanatvÃyoga÷ / 'k­Óo 'ham' 'andho 'ham' ityÃdayastu prayogà asatyapyabhede katha¤cit 'ma¤cÃ÷ kroÓanti' ityÃdivadaupacÃrikà iti yuktamutpaÓyÃma÷ / tasmÃdidaÇkÃrÃspadebhyo dehendriyamanobuddhivi«ayebhyo vyÃv­tta÷ sphuÂatarÃhamanubhavagamya Ãtmà saæÓayÃbhÃvÃdajij¤Ãsya iti siddham / aprayojanatvÃcca / tathà hi- saæsÃraniv­ttirapavarga iha prayojanaæ vivak«itam / saæsÃraÓca ÃtmayÃthÃtmyÃnanubhavanimitta ÃtmayÃthÃtmyaj¤Ãnena nivartanÅya÷ / sa cedayamanÃdiranÃdinà ÃtmayÃthÃtmyaj¤Ãnena sahÃnuvartate, kuto 'sya niv­tti÷ avirodhÃt ? kutaÓcÃtmayÃthÃtmyÃnanubhava÷ ? na hi 'aham' ityanubhavÃdanyadÃtmayÃthÃtmyaj¤Ãnamasti / na ca 'aham' iti sarvajanÅnasphuÂatarÃnubhavasamarthita Ãtmà dehendriyÃdivyatirikta÷ Óakya upani«adÃæ sahasrairapyanyathayitum, anubhavavirodhÃt / na hyÃgamÃ÷ sahasramapi ghaÂaæ paÂayitumÅÓate / tasmÃdanubhavavirodhÃdupacaritÃrthà evopani«ada iti yuktamutpaÓyÃma ityÃÓayavÃnÃÓaÇkya pariharati- yu«madasmatpratyayagocarayo÷ iti / atra ca yu«madasmat ityÃdi÷ mithyeti bhavituæ yuktaæ ityanta÷ ÓaÇkÃgrantha÷ / tathÃpi ityÃdi÷ parihÃragrantha÷ / tathÃpi ityabhisaæbandhÃcchaÇkÃyÃæ yadyapÅti paÂhitavyam / idamasmatpratyayagocarayoriti vaktavye yu«madgrahaïamatyantabhedopalak«aïÃrtham / yathà hyahaÇkÃrapratiyogÅ tvaÇkÃro naivamidaÇkÃra÷, 'ete vayam, ime vayam, Ãsmahe' iti bahulaæ prayogadarÓanÃditi / citsvabhÃva Ãtmà vi«ayÅ, ja¬asvabhÃvà buddhÅndriyadehavi«ayà vi«ayÃ÷ / ete hi cidÃtmÃnaæ visinvanti avabadhnanti ; svena rÆpeïa nirÆpaïÅyaæ kurvantÅti yÃvat / parasparÃnadhyÃsahetau atyantavailak«aïye d­«ÂÃnta÷ - tama÷ prakÃÓavat iti / na hi jÃtu kaÓcitsamudÃcÃradv­ttinÅ prakÃÓatamasÅ parasparÃtmatayà pratipattumarhati / tadidamuktam - itaretarabhÃvÃnupapattau iti / itaretarabhÃva÷ itaretaratvam, tÃdÃtmyamiti yÃvat ; tasyÃnupapattÃviti / syÃdetat / mà bhÆddharmiïo÷ parasparabhÃva÷ ; taddharmÃïÃæ tu jìyacaitanyanityatvÃnityatvÃdÅnÃæ itaretarÃdhyÃso bhavi«yati / d­Óyate hi dharmiïorvivekagrahaïe 'pi taddharmÃïÃmadhyÃsa÷, yathà kusumÃdbhedena g­hyamÃïe 'pi sphaÂikamaïÃvatisvacchatayà japÃkusumapratibimbodgrÃhiïi 'aruïa÷ sphaÂika÷' ityÃruïyavibhrama ityata idamuktam - taddharmÃïÃmapi iti / itaretaratra dharmiïi dharmÃïÃæ bhÃvo vinimaya÷, tasyÃnupapatti÷ / ayamabhisaædhi÷ - rÆpavaddhi dravyamatisvacchatayà rÆpavato dravyÃntarasya tadvivekena g­hyamÃïasyÃpi cchÃyÃæ g­hïÅyÃt, cidÃtmà tu nÅrÆpo vi«ayÅ na vi«ayacchÃyÃmudgrÃhayitumarhati / yathÃhu÷- 'ÓabdagandharasÃdÅnÃæ kÅd­ÓÅ pratibimbatÃ' iti / tadiha pÃriÓe«yÃdvi«ayavi«ayiïoranyonyÃtmasaæbhedenaiva taddharmÃïÃmapi parasparasaæbhedena vinimayÃtmanà bhavitavyam , tau ceddharmiïau atyantavivekena g­hyamÃïÃvasaæbhinnau, asaæbhinnÃ÷ sutarÃæ tayordharmÃ÷, svÃÓrayÃbhyÃæ vyavadhÃnena dÆrÃpetatvÃt / tadidamuktam - sutarÃæ iti / tadviparyayeïa iti / vi«ayaviparyayeïetyartha÷ / mithyÃÓabda÷ apahnavavacana÷ / etaduktaæ bhavati - adhyÃso bhedÃgraheïa vyÃpta÷, tadviruddhaÓcehÃsti bhedagraha÷, sa bhedÃgrahaæ nivartayaæstadvyÃptamadhyÃsamapi nivartayatÅti / mithyeti bhavituæ yuktaæ yadyapi tathÃpÅti yojanà / idamatrÃkÆcam - bhavedetadevaæ yadi 'aham' ityanubhave Ãtmatatvaæ prakÃÓeta / na tvetadasti / tath hi samastopÃdhyanavacchinnÃnantÃnandacaitanyaikarasamudÃsÅnamkamadvitÅyamÃtmatattvaæ Órutism­tÅtihÃsapurÃïe«u gÅyate / na caitÃnyupakramaparÃmarÓopasaæhÃrai÷ kriyÃsamabhihÃreïed­gÃtmatattvamabhidadhati tatparÃïi santi ÓakyÃni ÓakreïÃpyupacaritÃrthÃni kartum / abhyÃse hi bhÆyastvamarthasya bhavati yathà 'aho darÓanÅyà aho darÓanÅyÃ' iti, nÃlpatvamapi prÃgevopacaritatvamiti / ahamanubhavastu prÃdeÓikamanekavidhaÓokadu÷khÃdiprapa¤copaplutamÃtmÃnamÃdarÓayan kathamÃtmatattvagocara÷ kathaæ vÃnupaplava÷ ? na ca jye«ÂhapramÃïapratyak«avirodhÃdÃmnÃyasyaiva tadapek«asyÃprÃmÃïyamupacaritÃrthatvaæ veti yuktam, tasyÃpauru«eyatayà nirastasamastado«ÃÓaÇkasya, bodhakatayà ca svata÷siddhapramÃïabhÃvasya svakÃrye pramitÃvanapek«atvÃt / pramitÃvanapek«atve 'pyutpatau pratyak«Ãpek«atvÃttadvirodhÃdanutpattilak«aïamasyÃprÃmÃïyamiti cet, na, utpÃdakÃpratidvandvitvÃt / na hyÃgamaj¤Ãnaæ sÃævyavahÃrikaæ pratyak«asya prÃmÃïyamupahanti yena kÃraïÃbhÃvÃnna bhavet ; api tu tÃttvikam / na ca tÃttvikamasyotpÃdakam, atÃttvikapramÃïabhÃvebhyo 'pi sÃævyavahÃrikapramÃïebhyastattvaj¤ÃnotpattidarÓanÃt / tathà ca varïe hrasvatvadÅrghatvÃdayo 'nyadharmà api samÃropitÃ÷ tattvapratipattihetava÷ / na hi laukikÃ÷ 'nÃga÷' iti vÃ"naga÷"iti và padÃtku¤caraæ và taruæ và pratipadyamÃnà bhavanti bhrÃntÃ÷ / na cÃnanyaparaæ vÃkyaæ svÃrtha upacaritÃrthaæ yuktam / uktaæ hi - 'na vidhau para÷ ÓabdÃrtha÷' iti / jye«Âhatvaæ ca anapek«itasya bÃdhyatve hetu÷ na tu bÃdhakatve, rajataj¤Ãnasya jyÃyasa÷ Óuktij¤Ãnena kanÅyasà bÃdhadarÓanÃt / tadamapabÃdhane tadapabÃdhÃtmana÷ tasyotpatteranupapatte÷ / darÓitaæ ca tÃttvikapramÃïabhÃvasyÃnapek«itatvam / tathà ca pÃramar«aæ sÆtram - 'paurvÃparye pÆrvadaurbalyaæ prak­tivat' iti / tathà ca - pÆrvÃtparabalÅyastvaæ tatra nÃma pratÅyatÃm / anyonyanirapek«ÃïÃæ yatra janma dhiyÃæ bhavet // - iti // api ca ye 'pyahaÇkÃrÃspadamÃtmÃnamÃsthi«ata tairapyasya na tÃttvikatvamabhyupetavyam, 'ahamihaivÃsmi sadane jÃnÃna÷' iti sarvavyÃpina÷ prÃdeÓikatvena grahaïÃt uccataragiriÓikharavarti«u mahÃtaru«u bhÆmi«Âhasya dÆrvÃpravÃlanirbhÃsapratyayavat / na cedaæ dehasya prÃdeÓikatvamanubhÆyate na tvÃtmana iti sÃæpratam / na hi tadaivaæ bhavati 'aham' iti, gauïatve và na 'jÃnÃna÷' iti / api ca paraÓabda÷ paratra lak«yamÃïaguïayogena vartata iti yatra prayokt­pratipattro÷ saæpratipatti÷ sa gauïa÷ / sa ca bhedapratyayapura÷sara÷ / tadyathÃ, naiyamikÃgnihotravacane 'gnihotraÓabda÷ prakaraïÃntarÃvadh­tabhede kuï¬apÃyinÃmayanagate karmaïi 'mÃsamagmihotraæ juhoti' ityatra sÃdhyasÃd­Óyena gauïa÷, mÃïavake cÃnubhavasiddhabhede siæhÃtsiæhaÓabda÷ / na tvahaÇkÃrasya mukhyor'tho nirluÂhitagarbhatayà dehÃdibhyo bhinno 'nubhÆyate, yena paraÓabda÷ ÓarÅrÃdau gauïo bhavet / na cÃtyantanirÆÂhatayà gauïe 'pi na gauïatvÃbhimÃna÷ sÃr«apÃdi«u tailaÓabdavaditi veditavyam / tatrÃpi snehÃttilabhavÃdbhede siddha eva sÃr«apÃdÅnÃæ tailaÓabdavÃcyatvÃbhimÃna÷, na tvarthayostailasÃr«apayorabhedÃdhyavasÃya÷ / tatsiddhaæ gauïatvamubhayadarÓino gauïamukhyavivekavij¤Ãnena vyÃptam, tadiha vyÃpakaæ vivekavij¤Ãnaæ nivartamÃnaæ gauïatÃmapi nivartayatÅti / na ca bÃlasthaviraÓarÅrabhede 'pi 'so 'ham' ityekasyÃtmana÷ pratisaædhÃnadehÃdibhyo bhedenÃstyÃtmÃnubhava iti vÃcyam / parÅk«akÃïÃæ khalviyaæ kathÃ, na laukikÃnÃm / parÅk«akà api hi vyavahÃrasamaye na lokasÃmÃmyamativartante / vak«yatyanantarameva hi bhagavÃnbhëyakÃra÷ -'paÓvÃdibhiÓcÃviÓe«Ãt' iti / bÃhyà apyÃhu÷ -'ÓÃstracintakÃ÷ khalvevaæ vivecayanti na pratipattÃra÷' iti / tatpÃriÓe«yÃccidÃtmagocaramahaÇkÃram 'ahamihÃsmi sadane' iti prayu¤jÃno laukika÷ ÓarÅrÃdyabhedagrahÃdÃtmana÷ prÃdeÓikatvamabhimanyate nabhasa iva ghaÂamaïikamallikÃdyupÃdhyavacchedÃditi yuktamutpaÓyÃma÷ / na cÃhaÇkÃraprÃmÃïyÃya dehÃdivadÃtmÃpi prÃdeÓika iti yuktam / tadà khalvayamaïuparimÃïo và syÃddehaparimÃïo và / aïupariæmÃïatve 'sthÆlo 'ham, dÅrgha÷' iti ca na syÃt / dehaparimÃïatve tu sÃvayavatayà dehavadanityatvaprasaÇga÷ / ki¤ca asminpak«e avayavasamudÃyo và cetayet, pratyekaæ vÃvayavÃ÷ / pratyekaæ cetanatvapak«e bahÆnÃæ cetanÃnÃæ svatantrÃïÃmekavÃkyatÃbhÃvÃdaparyÃyaæ viruddhadikkriyatayà ÓarÅramunmathyeta, akriyaæ và prasajyeta // samudÃyasya tu caitanyayoge v­kïa ekasminnavayave cidÃtmano 'pyavayavo v­kïa iti na cetayet / na ca bahÆnÃmavayavÃnÃæ parasparÃvinÃbhÃvaniyamo d­«Âa÷ / ya evÃvayavo yadà viÓÅrïastadà tadabhÃve na cetayet / vij¤ÃnÃlambanatve 'pi ahaæpratyayasya bhrÃntatvaæ tadavasthameva, tasya sthiravastunirbhÃsatvÃdasthiratvÃcca vij¤ÃnÃnÃm / etena 'sthÆlo 'ham andho 'ham gacchÃmi' ityÃdayo 'pi adhyÃsatayà vyÃkhyÃtÃ÷ / tadevamuktena krameïa ahaæpratyaye pÆtikÆ«mÃï¬Åk­te bhagavatÅ Óruti÷ apratyÆhaæ kart­tvabhokt­tvasukhadu÷khaÓokÃdyÃtmatvamahamanubhavaprasa¤jitamÃtmano ni«eddhumarhatÅti / tadevaæ sarvapravÃdaÓrutism­tÅtihÃsapurÃïaprathitamithyÃbhÃvasyÃhaæpratyayasya svarÆpanimittaphalairupavyÃkhyÃnam - anyonyasmin ityÃdi / anyonyasmindharmiïyÃtmaÓarÅrÃdau anyonyÃtmakatÃmadhyasya - ahamidaæ ÓarÅrÃditi / 'idam' iti ca vastuta÷, na pratÅtita÷ / lokavyavahÃra÷ lokÃnÃæ vyavahÃra÷ / sa ca 'ayamaham' iti vyapadeÓa÷ / iti ÓabdasÆcitaÓca ÓarÅrÃdyanukÆlaæ pratikÆlaæ ca prameyajÃtaæ pramÃïena pramÃya tadupÃdÃnaparivarjanÃdi÷ / anyonyadharmÃæÓcÃdhyasya anyonyasmindharmiïi dehÃdidharmÃn janmamaraïajarÃvyÃdhyÃdÅnÃtmani dharmiïi adhyastadehÃdibhÃve samÃropya, tathà caitanyÃdÅnÃtmadharmÃn dehÃdÃvadhyastÃtmabhÃve samÃropya 'mamedaæ jarÃmaraïaputrapaÓusvÃmyÃdi' iti vyavahÃro vyapadeÓa÷ / itiÓabdasÆcitaÓca tadanurÆpa÷ prav­ttyÃdi÷ / atra ca adhyÃsavyavahÃrakriyÃbhyÃæ ya÷ kartà unnÅta÷ sa samÃna iti samÃnakart­katvena 'adhyasya vyavahÃra÷' ityupapannam / pÆrvakÃlatvasÆcitamadhyÃsasya vyavahÃrakÃraïatvaæ sphuÂayati - mithyÃj¤Ãnanimitta÷ vyavahÃra÷ iti / mithyÃj¤ÃnamadhyÃsa÷, tannimitta÷, tadbhÃvÃbhÃvÃnuvidhÃnÃdvyavahÃrabhÃvÃbhÃvayorityartha÷ / tadevamadhyÃsasvarÆpaæ phalaæ ca vyavahÃramuktvà tasya nimittamÃha - itaretarÃvivekena iti / vivekagrahaïenetyartha÷ / atha aviveka eva kasmÃnna bhavati, tathà ca nÃdhyÃsa ityata Ãha - atyantaviviktayordharmadharmiïo÷ / paramÃrthato dharmiïoratÃdÃtmyaæ viveka÷ dharmÃïÃæ cÃsaækÅrïatà viveka÷ / syÃdetat / viviktayorvastusatorbhedÃgrahanibandhanastÃdÃtmyavibhramo yujyate Óukteriva rajatÃdbhedÃgrahe rajatatÃdÃtmyavibhrama÷ / iha tu paramÃrthasata÷ cidÃtmano 'nyanna dehÃdyasti vastusat, tatkuta÷ cidÃtmano bhedÃgraha÷ kutaÓca tÃdÃtmyavibhrama÷ ityata Ãha - satyÃn­te mithunÅk­tya iti / vivekÃgrahÃdadhyasyeti yojanà / satyaæ cidÃtmÃ, an­taæ buddhÅndriyadehÃdi÷ ; te dve dharmiïÅ mithunÅk­tya yugalÅk­tyetyartha÷ / na ca saæv­tiparamÃrthasato÷ pÃramÃrthakaæ mithunamastÅtyabhÆtatadbhÃvÃrthasya cve÷ prayoga÷ / etaduktaæ bhavati - apratÅtasyÃropÃyogÃdÃropyasya pratÅtirupayujyate na vastusatteti / syÃdetat / Ãropyasya pratÅtau satyÃæ pÆrvad­«Âasya samÃropa÷ samÃropanibandhanà ca pratÅtiriti durvÃraæ parasparÃÓrayatvamityata Ãha - naisargika iti / ÓvÃbhÃvika÷ anÃdirayaæ vyavahÃra÷ / vyavahÃrÃnÃditayà tatkÃraïasyÃdhyÃsasya, anÃditoktÃ, tataÓca pÆrvapÆrvamithyÃj¤ÃnopadarÓitasya buddhÅndriyaÓarÅrÃde÷ uttarottarÃdhyÃsopayoga ityanÃditvÃt bÅjÃÇkuravanna parasparÃÓrayatvamityartha÷ / syÃdetat / advà pÆrvapratÅtimÃtramupayujyate Ãrope, na tu pratÅyamÃnasya paramÃrthasattà / pratÅtireva tu atyantÃsato gaganakamalinÅkalpasya dehendriyÃde÷ nopapadyate / prakÃÓamÃnatvameva hi cidÃtmano 'pi sattvaæ na tu tadatiriktaæ sattÃsÃmÃnyasamavÃyor'thakriyÃkÃrità và dvaitÃpatte÷ / sattÃyÃÓcÃrthakriyÃkÃritÃyÃÓca sattÃntarÃrthakriyÃkÃritÃntarakalpane anavasthÃpÃtÃt prakÃÓamÃnataiva sattà abhyupetavyà / tathà ca dehÃdaya÷ prakÃÓamÃnatvÃnnÃsanta÷ cidÃtmavat, asattve và na prakÃÓamÃnÃ÷ ; tatkathaæ satyÃn­tayormithunÅbhÃva÷ ? tadabhÃve và kasya kuto bhedÃgraha÷ ? tadasaæbhave kuto 'dhyÃsa÷ ? ityÃÓayavÃn Ãha Ãk«eptÃ- ko 'yamadhyÃso nÃma iti / ka ityÃk«epe / samÃdhÃtà lokasiddhamadhyÃsalak«aïamÃcak«Ãïa evÃk«epaæ pratik«ipati- ucyate- sm­tirÆpa÷ paratra pÆrvad­«ÂÃvabhÃsa iti / avasanna÷ avamato và bhÃsa÷ avabhÃsa÷ / pratyayÃntarabÃdhaÓcÃsya avasÃdo 'vamÃno và / etÃvatà mithyÃj¤Ãnamityuktaæ bhavati / tasyedamupavyÃkhyÃnam 'pÆrvad­«Âa-' ityÃdi / pÆrvad­«ÂasyÃvabhÃsa÷ pÆrvad­«ÂÃvabhÃsa÷ / mithyÃpratyayaÓca Ãropavi«ayÃropaïÅyamithunamantareïa na bhavatÅti pÆrvad­«ÂagrahaïenÃn­tamÃropaïÅyamupasthÃpayati / tasya ca d­«ÂatvamÃtramupayujyate na vastusatteti d­«Âagrahaïam / tathÃpi vartamÃnaæ d­«Âaæ darÓanaæ nÃropopayogÅti pÆrva- ityuktam / tacca pÆrvad­«Âaæ svarÆpeïa sadapyÃropaïÅyatayà anirvÃcyamityan­tam / Ãropavi«ayaæ satyamÃha- paratra iti / paratra ÓuktikÃdau paramÃrthasati / tadanena satyÃn­tamithunamuktam / syÃdetat / paratra pÆrvad­«ÂÃvabhÃsa ityalak«aïam , ativyÃpakatvÃt / asti hi svastimatyÃæ gavi pÆrvad­«Âasya gotvasya paratra kÃlÃk«yÃmavabhÃsa÷ / asti ca pÃÂaliputre pÆrvad­«Âasya devadattasya paratra mÃhi«matyÃmavabhÃsa÷ samÅcÅna÷ / avabhÃsapadaæ ca samÅcÅne 'pi pratyaye prasiddham, yathà nÅlasyÃvabhÃsa÷ pÅtasyÃvabhÃsa iti / ata Ãha- sm­tirÆpa iti / sm­te÷ rÆpamiva rÆpamasyeti sm­tirÆpa÷ / asaænihitavi«ayatvaæ ca sm­tirÆpatvam / saænihitavi«ayaæ ca pratyabhij¤Ãnaæ samÅcÅnamiti nÃtivyÃpti÷ / nÃpyavyÃpti÷, svapnaj¤ÃnasyÃpi sn­tivibhramarÆpasyaivaærÆpatvÃt / tatrÃpi hi smaryamÃïe pitrÃdau nidropaplavavaÓÃdasaænidhÃnÃparÃmarÓe, tatra tatra pÆrvad­«Âasyaiva saænihitadeÓakÃlatvasya samÃropa÷ / evam 'pÅta÷ ÓaÇkha÷' 'tikto gu¬a÷' ityatrÃpyetallak«aïaæ yojanÅyam / tathà hi- bahirvinirgacchajatyacchanayanaraÓmisaæp­ktapittadravyavartinÅæ pÅtatÃæ pittarahitÃmanubhavan, ÓaÇkhaæ ca do«ÃcchÃditaÓuklimÃnamanubhavan, pÅtatÃyÃÓca ÓaÇkhÃsaæbandhamananubhavan, asaæbandhÃgrahaïasÃrÆpye 'pÅtaæ tapanÅyapiï¬aæ' 'pÅtaæ bilvaphalaæ' ityÃdau pÆrvad­«Âaæ sÃmÃnÃdhikaraïyaæ pÅtatvaÓaÇkhatvayorÃropyÃha 'pÅta÷ ÓaÇkha÷' iti / etena 'tikto gu¬a÷' iti pratyayo vyÃkhyÃta÷ / evaæ vij¤Ãt­puru«Ãbhimukhe«vÃdarÓodakÃdi«u svacche«u cÃk«u«aæ tejo lagnamapi balÅyasà saureïa tejasà pratisrota÷ pravartitaæ mukhasaæyuktaæ mukhaæ grÃhayet, do«avaÓÃttaddeÓatÃmanabhimukhatÃæ ca mukhyasyÃgrÃhayat, pÆrvad­«ÂÃbhimukhÃdarÓodakadeÓatÃmÃbhimukhyaæ ca mukhasyÃropayatÅti pratibimbavibhramo 'pi lak«ito bhavati / etena dvicandradiÇmohÃlÃtacakragandharvanagaravaæÓoragÃdivibhrame«vapi yathÃsaæbhavaæ lak«aïaæ yojanÅyam / etaduktaæ bhavati- na prakÃÓamÃnatÃmÃtraæ sattvam, yena dehendriyÃde÷ prakÃÓamÃnatayà sadbhÃvo bhavet / na hi sarpÃtadabhÃvena rajjvÃdayo và sphaÂikÃdayo và raktÃdiguïayogino na pratibhÃsante, pratibhÃsamÃnà và bhavanti tadÃtmÃnastaddharmÃïo và / tathà sati maru«u marÅcikÃnicayam 'uccÃvacamuccalattuÇgataraÇgabhaÇgamÃleyamabhyarïabhavatÅrïà mandÃkinÅ' ityabhisaædhÃya prav­tta÷ tattoyamÃpÅya pipÃsÃmupaÓamayet / tasmÃdakÃmenÃpi prakÃÓamÃnasyÃpyÃropitasya na vastusattvamabhyupagamanÅyam / na ca marÅcirÆpeïa salilamavastusat svarÆpeïa tu paramÃrthasadeva dehendriyÃdayastu svarÆpeïÃpyasanta ityanubhavÃgocaratvÃtkathamÃropyanta iti sÃæpratam ; yato yadyasanto nÃnubhavagocarÃ÷ kathaæ tarhi marÅcyÃdÅnÃmasatÃæ toyÃdyÃtmatayÃnubhavagocaratvam ? na ca svarÆpasattvena toyÃdyÃtmanÃpi santo bhavanti / yadyucyeta- nÃbhÃvo nÃma bhÃvÃdanya÷ kaÓcidasti, api tu bhÃva eva bhÃvÃntarÃtmanà abhÃva÷ svena rÆpeïa tu bhÃva÷ / yathÃhu÷- 'bhÃvÃntaramabhÃvo hi kayÃcittu vyapek«ayÃ' / iti / tataÓca bhÃvÃtmanopÃkhyeyatayà asya yujyeta anubhavagocaratà / prapa¤casya punaratyantÃsato nirastasamastasÃmarthyasya nistattvasya kuto 'nubhavavi«ayabhÃva÷, kuto và cidÃtmanyÃropa÷ ? na ca vi«ayasya samastasÃmarthyavirahe 'pi vij¤Ãnameva tattÃd­Óaæ svapratyayasÃmarthyÃdad­«ÂÃntasiddhasvabhÃvabhedamupajÃtamasata÷ prakÃÓanam, tasmÃdasatprakÃÓanaÓaktirevÃsyÃvidyeti sÃæpratam / yato yeyamasatprakÃÓanaÓaktirvij¤Ãnasya kiæ punarasyÃ÷ Óakyam ? asaditi cet, kimetatkÃryam, Ãhosvidasyà j¤Ãpyam ? na tÃvatkÃryam, asatastattvÃnupapatte÷ / nÃpi j¤Ãpyam, j¤ÃnÃntarÃnupalabdhe÷, anavasthÃpÃtÃcca / vij¤ÃnasvarÆpameva asata÷ prakÃÓa iti cet. ka÷ punare«a sadasato÷ saæbandha÷ ? asadadhÅnanirÆpaïatvaæ sato j¤Ãnasya asatà saæbandha iti cet, aho batÃyamatinirv­ta÷ pratyayatapasvÅ yadasya asatyapi nirÆpaïamÃyatate / na ca pratyayastatrÃdhatte ki¤cit, asata ÃdhÃratvÃyogÃt / asadantareïa pratyayo na prathata iti pratyayasyaivai«a svabhÃva÷ na tvasadadhÅnamasya ki¤ciditi cet, aho batÃsya asatpak«apÃta÷ yadayamatadutpatti÷ atadÃtmà ca tadavinÃbhÃvaniyata÷ pratyaya iti / tasmÃdatyantÃsanta÷ ÓarÅrendriyÃdayo nistattvà nÃnubhavavi«ayà bhavitumarhantÅti / atra brÆma÷- nistattvaæ cennÃnubhavagocara÷, tatkimidÃnÅæ marÅcayo 'pi toyÃtmanà satattvÃ÷ yadanubhavagocarÃ÷ syu÷ / na satattvÃ÷, tadÃtmanà marÅcÅnÃmasattvÃt / dvividhaæ ca vastÆnÃæ tattvam- sattvamasattvaæ ca tatra pÆrvaæ svata÷, paraæ tu parata÷ / yathÃhu÷- 'svarÆpapararÆpÃbhyÃæ nityaæ sadasadÃtmake / vastuni j¤Ãyate ki¤cidrÆpaæ kaiÓcitkadÃcana // ' -iti / tatkiæ marÅci«u toyanirbhÃsapratyayastattvagocara÷ ? tathà ca samÅcÅna iti na bhrÃnto nÃpi bÃdhyeta / addhà ! na bÃdhyeta yadi marÅcÅnayaæ atoyÃtmatattvÃnatoyÃtmanà g­hïÅyÃt / toyÃtmanà tu g­hïan kathama bhrÃnta÷, kathaæ và abÃdhya÷ ? hanta ! toyÃbhÃvÃtmanÃæ marÅcinÃæ toyabhÃvÃtmatvaæ tÃvanna sat, te«Ãæ toyÃbhÃvÃdabhedena toyabhÃvÃtmatÃnupapatte÷ / nÃpyasat ; vastvantarameva hi vastvantarasyÃsattvamÃsthÅyate / 'bhÃvÃntaramabhÃvo 'nyo na kaÓcidanirÆpaïÃt' iti vadadbhi÷ / na cÃropitaæ rÆpaæ vastvantaram ; taddhi marÅcayo và bhavet, gaÇgÃdigataæ toyaæ và / pÆrvasminkalpe 'marÅcaya÷' iti pratyaya÷ syÃt, na 'toyam' iti / uttarasmiæstu 'gaÇgÃyÃæ toyam' iti syÃt, na puna÷ 'iha' iti / deÓabhedÃsmaraïe 'toyam' iti syÃt, na pula 'iha' iti / na cedamatyantamasat nirastasamastasvarÆpamalÅkamevÃstu iti sÃæpratam, tasyÃnubhavagocaratvÃnupapatte÷, ityuktamadhastÃt / tasmÃnna sat, nÃsat, nÃpi sadasat parasparavirodhÃt, ityanirvÃcyamevÃropaïÅyaæ marÅci«u toyamÃstheyam ; tadanena krameïÃdhyastaæ toyaæ paramÃrthatoyamiva, ata eva pÆrvad­«Âamiva ; tattvatastu na toyam, na ca pÆrvad­«Âam ; kiæ tu an­tam anirvÃcyam / evaæ ca dehendriyÃdiprapa¤co 'pi anirvÃcya÷ ; apÆrvo 'pi pÆrvamithyÃpratyayopadarÓita iva paratra cidÃtmanyadhyasyata iti upapannam, adhyÃsalak«aïayogÃt / dehendriyÃdiprapa¤cabÃdhanaæ ca upapÃdayi«yate / cidÃtmà tu Órutism­tÅtihÃsapurÃmagocara÷ tanmÆlatadaviruddhanyÃyanirïÅtaÓuddhabuddhamuktasvabhÃva÷ sattvenaiva nirvÃcya÷ / abÃdhità svayaæprakÃÓataiva asya sattÃ, sà ca svarÆpameva cidÃtmana÷, na tu tadatiriktaæ sattÃsÃmÃnyasamavÃya÷ arthakriyÃkÃrità và iti sarvamavadÃtam / sa cÃyamevaælak«aïako 'dhyÃsa÷ anirvacanÅya÷ sarve«Ãmeva saæmata÷ parÅk«akÃïÃm ; tadbhede paraæ vipratipattirityanirvacanÅyatÃæ dra¬hayitumÃha- taæ kecit iti / anyadharmasya j¤Ãnadharmasya rajatasya ; j¤ÃnÃkÃrasyeti yÃvat / adhyÃsa÷ anyatra bÃhye / sautrÃntikanaye tÃvadbÃhyamasti vastusat ; tatra j¤ÃnÃkÃrasyÃropa÷ / vij¤ÃnavÃdinÃmapi, yadyapi na bÃhyaæ vastusat tathÃpyanÃdyavidyÃvÃsanÃropitamalÅkaæ bÃhyam ; tatra j¤ÃnÃkÃrasyÃropa÷ / upapattiÓca- yadyÃd­Óamanubhavasiddhaæ rÆpaæ tattÃd­Óameva abhyupetavyamityutsarga÷ ; anyathÃtvaæ punarasya balavadbÃdhakapratyayavaÓÃt ; 'nedaæ rajatam' iti bÃdhakasya idantÃmÃtrabÃdhenÃpyupapattau na rajatagocaratocità / rajatasya dharmiïo bhÃdhe hi rajataæ ca tasya dharma idantà ca bÃdhite bhavetÃm ; tadvaramidantaivÃsya dharmo bÃdhyatÃm, na punà rajatamapi dharmi ; tathà ca rajataæ bahirbÃdhitamarthÃdÃntare j¤Ãne vyavati«Âhata iti j¤ÃnÃkÃrasya bahiradhyÃsa÷ sidhyati / kecittu- j¤ÃnÃkÃrakhyÃtÃvaparitu«yanto vadanti- yatra yadadhyÃsa÷ tadvivekÃgrahanibandhano bhrama iti / aparito«akÃraïaæ cÃhu÷- vij¤ÃnakÃratà rajatÃderanubhavÃdvà vyavasthÃpyeta, anumÃnÃdvà / tatrÃnumÃnamupari«ÂÃnnirÃkari«yate / anubhavo 'pi rajatapratyayo và syÃt, bÃdhakapratyayo và / na tÃvadrajatÃnubhava÷ / sa hi idaÇkÃrÃspadaæ rajatamÃvedayati na tvÃntaram / 'aham' iti hi tadà syÃt, pratipattu÷ pratyayÃdavyatirekÃt / bhrÃntaæ vij¤Ãnaæ svÃkÃrameva bÃhyatayÃdhyavasyati, tathà ca nÃhaÇkÃrÃspadamasya gocara÷, j¤ÃnÃkÃratà punasya bÃdhakapratyayamÃlocayatvÃyu«mÃn / sa kiæ purovarti dravyaæ rajatÃdvivecayati Ãho j¤ÃnÃkÃratÃmapyasya darÓayati ? tatra j¤ÃnÃkÃratopadarÓanavyÃpÃraæ bÃdhakapratyayasya bruvÃïa÷ ÓlÃghanÅyapraj¤o devÃnÃæ priya÷ / purovartitvaprati«edhÃdarthÃdasya j¤ÃnÃkÃrateti cet, na / asaænidhÃnÃgrahani«edhÃdasaænihito bhavati / pratipatturatyantasaænidhÃnaæ tvasya pratipatrÃtmakaæ kutastyam ? na cai«a rajatasya ni«edha÷, na ca idantÃyÃ÷, kiæ tu vivekÃgrahaprasa¤jitasya rajatavyavahÃrasya / na ca rajatameva ÓuktikÃyÃæ prasa¤jitaæ rajataj¤Ãnena / na hi rajatanirbhÃsasya ÓuktikÃlambanaæ yuktam, anubhavavirodhÃt / na khalu sattÃmÃtreïÃlambanam, atiprasaÇgÃt / sarve«ÃmarthÃnÃæ sattvÃviÓe«ÃdÃlambanatvaprasaÇgÃt / nÃpi kÃraïatvena, indriyÃdÅnÃmapi kÃraïatvÃt / tathà ca bhÃsamÃnataivÃlambanÃrtha÷ / na ca rajataj¤Ãne Óuktikà bhÃsate, iti kathamÃlambanam ? bhÃsamÃnatÃbhyupagame và kathaæ nÃnubhavavirodha÷ ? api cendriyÃdÅnÃæ samÅcÅnaj¤Ãnopajanane sÃmarthyamupalabdhamiti kathamebhyo mithyÃj¤Ãnasaæbhava÷ ? do«asahitÃnÃæ te«Ãæ mithyÃpratyaye 'pi sÃmarthyamiti cet, na, do«ÃïÃæ kÃryopajananasÃmarthyavidhÃtamÃtre hetutvÃt ; anyathà plu«ÂÃdapi kuÂajabÅjÃdvaÂÃÇkurotpattiprasaÇgÃt / api ca svagocaravyabhicÃre vij¤ÃnÃnÃæ sarvatrÃnÃÓvÃsaprasaÇga÷ / tasmÃtsarvaæ j¤Ãnaæ samÅcÅnamÃstheyam / tathà ca 'rajatam','idam' iti ca dve vij¤Ãne sm­tyanubhavarÆpe / tatra 'idaæ' iti purovartidravyamÃtragrahaïam, do«avaÓÃttadgataÓuktitvasÃmÃnyaviÓe«asyÃgrahÃt tanmÃtraæ ca g­hÅtaæ sad­Óatayà saæskÃrodbodhakrameïa rajate sm­tiæ janayati / sà ca g­hÅtagrahaïasvabhÃvÃpi do«avaÓÃdg­hÅtatvÃæÓapramo«Ãc grahaïamÃtramavati«Âhate / tathà ca rajatasam­te÷ purovartidravyamÃtragrahaïasya ca mitha÷ svarÆpato vi«ayataÓca bhedÃgrahaïÃt, saænihitarajatagocaraj¤ÃnasÃrÆpyeïa 'idam', Âarajatam', iti dve ete api grahaïasmaraïe abhedavyavahÃraæ sÃmÃnÃdhikaraïyavyapadeÓaæ ca pravartayata÷ / kvacitpunargrahaïe e mitha÷ ag­hÅtabhede, yathà 'pÅta÷ ÓaÇkha÷' iti / atra hi vinirgacchannayanaraÓmivartina÷ pittadravyasya kÃcasyeva svacchasya pÅtatvaæ g­hyate pittaæ tu na g­hyate / ÓaÇkho 'pi do«avaÓÃcchuklaguïarahita÷ svarÆpamÃtreïa g­hyate / tadanayorguïaguïinorasaæsargÃgrahasÃrÆpyÃt pÅtatapanÅyapiï¬apratyayÃviÓe«eïÃbhedavyavahÃra÷ sÃmÃnÃdhikaraïyavyapadeÓaÓca / bhedÃgrahaprasa¤jitÃbhedavyavahÃrabÃdhanÃcca 'nedam' iti vivekapratyayasya bÃdhakatvamapyupapadyate ; tadupapattau ca prÃktanasya pratyayasya bhrÃntatvamapi lokasiddhaæ siddhaæ bhavati / tasmÃdyathÃrthÃ÷ sarve vipratipannÃ÷ saædehavibhramÃ÷, pratyayatvÃt, ghaÂÃdipratyayavat / tadidamuktam- yatra yadadhyÃsa iti / yasmin ÓuktikÃdau yasya rajatÃderadhyÃsa iti lokaprasiddhi÷ nÃsÃvanyathÃkhyÃtinibandhanÃ, kiæ tu g­hÅtasya rajatÃdestatsmaraïasya ca g­hÅtatÃæÓapramo«eïa g­hÅtamÃtrasya ya÷ 'idam' iti puro 'vasthitÃddravyamÃtrÃttatpraj¤ÃnÃcca viveka÷, tadagrahaïanibandhano bhrama÷ / bhrÃntatvaæ ca grahaïasmaraïayoritaretarasÃmÃnÃdhikaraïyavyapadeÓo rajatÃdivyavahÃraÓceti / anye tu- atrÃpyaparitu«yanta÷- yatra yadadhyÃsastasyaiva viparÅtadharmakalpanÃmÃcak«ate / atredamÃkÆtam- asti tÃvadrajatÃrthina÷ 'rajatamidam' iti pratyayÃtputovartini dravye prav­tti÷ sÃmÃnÃdhikaraïyavyapadeÓaÓceti sarvajanÅnÃm / tadetanna tÃvadgrahaïasmaraïayostadgocarayoÓca mitho bhedÃgrahamÃtrÃdbhavitumarhati / grahaïanibandhanau hi cetanasya vyavahÃravyapadeÓau kathamagrahaïamÃtrÃdbhavetÃm ? nanÆktaæ nÃgrahaïamÃtrÃt, kiæ tu grahaïasmaraïe eva mitha÷ svarÆpato vi«ayataÓcÃg­hÅtabhede, samÅcÅnapura÷sthitarajatavij¤ÃnasÃd­ÓyenÃbhedavyavahÃraæ sÃmÃnÃdhikaïyavyapadeÓaæ ca pravartayata÷ / atha samÅcÅnaj¤ÃnasÃrÆpyamanayorg­hyamÃïaæ và vyavahÃraprav­ttihetu÷, ag­hyamÃïaæ và sattÃmÃtreïa / g­hyamÃïe 'pi 'samÅcÅnaj¤ÃnasÃrÆpyamanayoridamiti rajatamiti ca j¤Ãnayo÷' iti grahaïam, atha và 'tayoreva svarÆpato vi«ayataÓca mitho bhedÃgraha÷' iti grahaïam / tatra na tÃvatsamÅcÅnaj¤Ãnasad­ÓÅ iti j¤Ãnaæ samÅcÅnaj¤ÃnavadvyavahÃrapravartakam / na hi 'gosad­Óo gavaya÷' iti j¤Ãnaæ gavÃrthinaæ gavaye pravartayati / 'anayoreva bhedÃgraha÷' iti tu j¤Ãnaæ parÃhatam ; na hi bhedÃgrahe anayoriti bhavati, anayoriti grahe bhedÃgrahaïamiti na bhavati / tasmÃtsattÃmÃtreïa bhedÃgraha÷ ag­hÅta eva vyavahÃraheturiti vaktavyam / tatra kimayamÃropotpÃdakrameïa vyavahÃrahetu÷, Ãho anutpÃditÃropa eva svata iti ? vayaæ tu paÓyÃma÷- cetanavyavahÃrasya aj¤ÃnapÆrvakatvÃnupapatte÷ Ãropaj¤ÃnotpÃdakrameïaiva- iti / nanu satyaæ cetanavyavahÃro nÃj¤ÃnapÆrvaka÷, kiæ tu aviditavivekagrahaïasmaraïapÆrvaka iti / maivam / na hi rajataprÃtipadikÃrthamÃtrasmaraïaæ prav­ttÃvupayujyate / idaÇkÃrÃspadÃbhimukhÅ khalu rajatÃrthinÃæ prav­ttirityavivÃdam / kathaæ cÃyamidaÇkÃrÃspade pravarteta yadi tu na tadicchet ? anyadicchatyanyatkarotÅti vyÃhatam / na cedidaÇkÃrÃspadaæ rajatamiti jÃnÅyÃt kathaæ rajatÃrthÅ tadicchet ? yadi atathÃtvenÃgrahaïÃt iti brÆyÃt, sa ca prativaktavya÷, atha tathÃtvenÃgrahaïÃt kasmÃnnopek«eteti / so 'yamupÃdÃnopek«ÃbhyÃmubhayata Ãk­«yamÃïaÓcecana÷ avyavasthita÷ idaÇkÃrÃspade rajatasamÃropeïopÃdÃna eva vyavasthÃpyate, iti bhedÃgraha÷ samÃropotpÃdakrameïa cetanaprav­ttihetu÷ / tathà hi - bhedÃgrahÃdidaÇkÃrÃspade rajatatvaæ samÃropya, tajjÃtÅyasyopakÃrahetubhÃvamanucintya, tajjÃtÅyatayedaÇkÃrÃspade rajate tamanumÃya, tadarthÅ pravartate ityÃnupÆrvyaæ siddham / na ca taÂastharajatasm­ti÷ idaÇkÃrÃspadasyopakÃrahetubhÃvamanumÃpayitumarhati, rajatatvasya hetorapak«adharmatvÃt / ekadeÓadarÓanaæ khalvanumÃpakaæ na tvanekadeÓadarÓanam / yadÃhu÷-"j¤ÃtasaæbandhasyaikadeÓadareÓanÃt"iti / samÃrope tvekadeÓadarÓanamasti / tatsiddham- etadvivÃdÃdhyÃsitaæ rajatÃdij¤Ãnaæ purovartivastuvi«ayam, rajatÃdyarthinastatra niyamena pravartakatvÃt, yadyadarthinaæ yatra niyamena pravartakatvÃt ; yadyadarthinaæ yatra niyamena pravartayati tajj¤Ãnaæ tadvi«ayaæ yathobhayasiddhasamÅcÅnarajataj¤Ãnam ; tathà cedam ; tasmÃttathÃ- iti / yaccoktam anavabhÃsamÃnatayà na ÓuktirÃlambanamiti, tatra bhavÃn p­«Âo vyÃca«ÂÃm- kiæ ÓuktikÃtvasya 'idaæ rajatam' iti j¤Ãnaæ pratyanÃlambanatvam Ãhosvit dravyamÃtrasya pura÷sthitasya sitabhÃsvarasya ? yadi ÓuktikÃtvasya anÃlambanatvam, addhà ! uttarasyÃnÃlambanatvaæ bruvÃïasya tavaivÃnubhavavirodha÷ / tathà hi-'rajatamidam' ityanubhavannanubhavità purovarti vastu aÇgulyÃdinà nirdiÓati / d­«Âaæ ca du«ÂÃnÃæ kÃraïÃnÃmautsargikakÃryapratibandhena kÃryÃntaropajananasÃmarthyam, yathà dÃvÃgnidagdhÃnÃæ vetrabÅjÃnÃæ kadalÅkÃï¬ajanakatvam, bhasmakadu«Âasya caudaryasya tejaso bahvannapacanamiti / pratyak«abÃdhÃpah­tavi«ayaæ ca vibhramÃïÃæ yathÃrthatvÃnumÃnamÃbhÃsa÷, hutavahÃnu«ïatvÃnumÃnavat / yaccoktaæ mithyÃpratyayasya vyabhicÃre sarvapramÃïe«vanÃÓvÃsa iti, tat bodhakatvena svata÷prÃmÃïyaæ nÃvyabhicÃreïeti vyutpÃdayadbhirasmÃbhi÷ parih­taæ nyÃyakaïikÃyÃmiti neha pratanyate / diÇmÃtraæ cÃsya sm­tipramo«abhaÇgasyoktam ; vistarastu brahmatattvasamÅk«ÃyÃmavagantavya iti / tadidamuktam- anye tu yatra yadadhyÃsastasyaiva viparÅtadharmakalpanÃmÃcak«ate iti / yatra ÓuktikÃdau yasya rajatÃderadhyÃsastasyaiva ÓuktikÃderviparÅtadharmakalpanÃæ rajatatvadharmakalpanÃmiti yojanà / nanu santu nÃma parÅk«akÃïÃæ vipratipattaya÷, prak­te tu kimÃyÃtamityata Ãha- sarvathÃpi iti / anyasyÃnyadharmakalpanà an­tatÃ, sà ca anirvacanÅyatetyadhastÃdupapÃdayitum / tena sarve«Ãmeva parÅk«akÃïÃæ mate anyasyÃnyadharmakalpanÃnirvacanÅyÃvaÓyaæbhÃvinÅtyanirvacanÅyatà sarvatantrasiddhÃnta ityartha÷ / akhyÃtivÃdibhirakÃmairapi sÃmÃnÃdhikaraïyavyapadeÓaprav­ttiniyamasnehÃdidamabhyupeyamiti bhÃva÷ / na kevalamiyaman­tatà parÅk«akÃïÃæ siddhÃ, api tu laukikÃnÃmapÅtyÃha- tathà ca loke anubava÷ Óuktikà hi rajatavadavabhÃsata iti / na punà rajatamidamiti Óe«a÷ / syÃdetat / anyasyÃnyÃtmatÃvibhramo lokasiddha÷, ekasya tvabhinnasya bhedabhramo na d­«Âa iti kuta÷ cidÃtmano 'bhinnÃnÃæ jÅvÃnÃæ bhedavibhrama ityata Ãha- ekaÓcandra÷ sadvitÅyavat iti / punarapi cidÃtmanyadhyÃsamÃk«ipati- kathaæ puna÷ iti / ayamartha÷- cidÃtmà prakÃÓate na và ? na cet prakÃÓate, kathamasminnadhyÃso vi«ayataddharmÃïÃm ? na khalvapratibhÃsamÃne purovartini dravye rajatasya và taddharmÃïÃæ và samÃropa÷ saæbhavati / pratibhÃsamÃne và na tÃvadayamÃtmà ja¬o ghaÂÃdivatparÃdhÅnaprakÃÓa iti yuktam / na khalu sa eva kartà ca karma ca bhavati, virodhÃt / parasamavetakriyÃphalaÓÃli hi karma, na ca j¤Ãnakriyà parasamavÃyinÅti kathamasyÃ÷ karma ? na ca tadeva svaæ ca paraæ ca, virodhÃt / ÃtmÃntarasamavÃyÃbhyupagame tu j¤eyasyÃtmana÷ anÃtmatvaprasaÇga÷ / evaæ tasya tasyetyanavasthÃprasaÇga÷ / syÃdetat / Ãtmà ja¬o 'pi sarvÃrthaj¤Ãne«u bhÃsamÃno 'pi kartaiva na karma, parasamavetakriyÃphalaÓÃlitvÃbhÃvÃt, caitravat / yathà hi caitrasamavetakriyayà caitranagaraprÃptÃvubayasamavetÃyÃmapi kriyamÃïÃyÃæ nagarasyaiva karmatÃ, parasamavetakriyÃphalaÓÃlitvÃt, na tu caitrasya kriyÃphalaÓÃlino 'pi, caitrasamavÃyÃdgamanakrÅyÃyà iti / tanna, ÓrutivirodhÃt / ÓrÆyate hi 'satyaæ j¤Ãnamanantaæ brahma' iti / upapadyate ca / tathà hi- yo 'yamarthaprakÃÓa÷ phalaæ yasminnarthaÓca Ãtmà ca prathete sa kiæ ja¬a÷ svayaæprakÃÓo và ? ja¬aÓcet vi«ayÃtmÃvapi ja¬Ãviti kasmin kiæ prakÃÓeta aviÓe«Ãt, iti prÃptamÃndhyamaÓe«asya jagata÷ / tathà cÃbhÃïaka÷ - 'andhasyevÃndhalagnasya vinipÃta÷ pade pade' iti / na ca nilÅnameva vij¤ÃnamarthÃtmÃnau j¤Ãpayati cak«urÃdivaditi vÃcyam / j¤Ãpanaæ hi j¤Ãnajananam, janitaæ ca j¤Ãnaæ ja¬aæ sannoktadÆ«aïamativarteteti / evamuttarottarÃïyapi j¤ÃnÃni ja¬ÃnÅtyanavasthà / tasmÃdaparÃdhÅnaprakÃÓà saævidupetavyà / tathÃpi kimÃyÃtaæ vi«ayÃtmano÷ svabhÃvaja¬ayo÷ ? etadÃyÃtaæ yattayo÷ saævidaja¬eti / tatkiæ putra÷ paï¬ita iti pitÃpi paï¬ito 'stu ? svabhÃva e«a saævida÷ svayaæprakÃÓÃyà yadarthÃtmasaæbandhiteti cet, hanta putrasyÃpi paï¬itasya svabhÃva e«a yatpit­saæbandhiteti samÃnam / sahÃrthÃtmaprakÃÓena saævitprakÃÓo na tvarthÃtmaprakÃÓaæ vineti tasyÃ÷ svabhÃva iti cet, tatkiæ saævido bhinnau saævidarthÃtmaprakÃÓau / tathà ca na svayaæprakÃÓà saævit, na ca saævit arthÃtmaprakÃÓa iti / atha saævidarthÃtmaprakÃÓo na saævido bhidyete, saævideva tau / evaæ cet yÃvaduktaæ bhavati saævit ÃtmÃrthau saheti tÃvaduktaæ bhavati saævidarthÃtmaprakÃÓau saheti / tathà ca na vivak«itÃrthasiddhi÷ / na cÃtÅtÃnÃgatÃrthagocarÃyÃ÷ saævidor'thasahabhÃvo 'pi / tadvi«ayahÃnopÃdÃnopek«ÃbuddhijananÃdarthasahabhÃva iti cet, na, arthasaævida iva hÃnÃdibuddhÅnÃmapi tadvi«ayatvÃnupapatte÷ / hÃnÃdijananÃddhÃnÃdibuddhÅnÃmarthavi«ayatvam, arthavi«ayahÃnÃdibuddhijananÃcca arthasaævidastadvi«ayatvamiti cet, tatkiæ dehasya prayatnavadÃtmasaæyogo dehaprav­ttiniv­ttiheturartha ityarthaprakÃÓo 'stu ? jìyÃddehÃtmasaæyogo nÃrthaprakÃÓa iti cet, nanvayaæ svayaæprakÃÓo 'pi svÃtmanyeva khadyotavatprakÃÓa÷, arthe tu ja¬a ityupapÃditam / na ca prakÃÓasyÃtmÃno vi«ayÃ÷ ; te hi vicchinnadÅrghasthÆlatayÃnubhÆyante ; prakÃÓaÓcÃyaæ antaro 'sthÆlo 'naïurahrasvo 'dÅrdhaÓceti prakÃÓate ; tasmÃccandre 'nubhÆyamÃne iva dvitÅyaÓcandramÃ÷ svaprakÃÓÃdanyor'tha÷ anirvacanÅya eveti yuktamutpaÓyÃma÷ / na ca asya prakÃÓasyÃjÃnata÷ svalak«aïabhedo 'nubhÆyate / na ca anirvÃcyÃrthabheda÷ prakÃÓaæ nirvÃcyaæ bhettumarhati, atiprasaÇgÃt / na ca arthÃnÃmapi parasparaæ bheda÷ samÅcÅnaj¤ÃnapaddhatimadhyÃste ityupari«ÂÃdupapÃdayi«yate / tadayaæ prakÃÓa eva svayaæprakÃÓa eka÷ kÆÂastho nityo niraæÓa÷ pratyagÃtmà aÓakyanirvacanÅyebhyo dehendriyÃdibhya ÃtmÃnaæ pratÅpaæ nirvacanÅyama¤cati jÃnÃtÅti pratyaÇ, sa cÃtmeti pratyagÃtmà / sa cÃparÃdhÅnaprakÃÓÃt anaæÓatvÃcca avi«aya÷, tasminnadhyÃso vi«ayadharmÃïÃm, dehendriyÃdidharmÃïÃm, katham ? kimÃk«epe / ayukto 'yamadhyÃsa ityÃk«epa÷ / kasmÃdayamayukta ityata Ãha - sarvo hi puro 'vasthite vi«aye vi«ayÃntaramadhyasyati / etaduktaæ bhavati- yatparÃdhÅnaprakÃÓamaæÓavacca tatsÃmÃnyÃæÓagrahe karaïado«avaÓÃcca viÓe«Ãgrahe anyathà prakÃÓate / pratyagÃtmà tu aparÃdhÅnaprakÃÓatayà na svaj¤Ãne kÃraïÃnyapek«ate, yena tadÃÓrayairde«airdu«yet / na cÃæÓavÃn, yena kaÓcidasyÃæÓo g­hyeta, kaÓcinna g­hyeta / na hi tadeva tadÃnÅmeva tenaiva g­hÅtamag­hÅtaæ ca saæbhavatÅti na svayaæprakÃÓatÃpak«e adhyÃsa÷ / sadÃtane 'pyaprakÃÓe puro 'vasthitatvasya aparok«atvasyÃbhÃvÃnnÃdhyÃsa÷ / na hi Óuktau apura÷sthitÃyÃæ rajatamadhyasyati 'idaæ rajatam' iti / tasmÃdatyantagrahe atyantÃgrahe ca nÃdhyÃsa iti siddham / syÃdetat / avi«ayatve hi cidÃtmano nÃdhyÃsa÷, vi«aya eva tu cidÃtmà asmatpratyayasya, tatkathaæ nÃdhyÃsa ityata Ãha- yu«matpratyayÃpetasya iti / vi«ayatve hi cidÃtmano 'nyo vi«ayÅ bhavet / tathà ca yo vi«ayÅ sa eva cidÃtmà / vi«ayastu tato 'nyo yu«matpratyayagocaro 'bhyupeya÷ / tasmÃdanÃtmatvaprasaÇgÃdanavasthÃparihÃrÃya yu«matpratyayÃpetatvam ; ata eva avi«ayatvamÃtmano vaktavyam ; tathà ca nÃdhyÃsa ityartha÷ / pariharati- ucyate- na tÃvadayamekÃntenÃvi«aya÷ / kuta÷ ? asmatpratyayavi«ayatvÃt / ayamartha÷- satye pratyagÃtmà svayaæprakÃÓatvÃdavi«ayo 'naæÓaÓca ; tathÃpi anirvacanÅyÃnÃdyavidyÃparikalpitabuddhimana÷ sÆk«masthÆlaÓarÅrendriyÃvacchedakabhedena anavacchinno 'pi vastuto 'vacchinna iva abhinno 'pi bhinna iva akartÃpi karteva abhoktÃpi bhokteva avi«ayo 'pyasmatpratyayavi«aya iva jÅvabhÃvamÃpanna÷ avabhÃsate, nabha iva ghaÂamaïikamallikÃdyupÃdhyavacchedabhedena bhinnamivÃnekavidhadharmakamiveti / na hi cidekarasasyÃtmana÷ cidÃæÓe g­hÅte ag­hÅtaæ ki¤cidasti / na khalu ÃnandanityatvavibhutvÃdaya÷ asya cidrÆpÃdvastuto bhidyante, yena tadgrahe na g­hyeran / g­hÅtà eva tu kalpitena bhedena na vivecità ityag­hÅtà ivÃbhÃnti / na ca Ãtmano buddhyÃdibhyo bhedastÃttvika÷ yena cidÃtmani g­hyamÃïe so 'pi g­hÅta eva bhavet, buddhyÃdÅnÃmanirvÃcyatvena tadbhedasyÃpyanirvacanÅyatvÃt / tasmÃccidÃtmana÷ svayaæprakÃÓasyaiva anavacchinnasya avacchinnebhyo buddhyÃdibhyo bhedÃgrahÃt tadadhyÃsena jÅvabhÃva iti / tasya ca anidamidamÃtmana÷ asmatpratyayavi«ayatvamupapadyate / tathà hi- kartà bhoktà cidÃtmà ahaæpratyaye pratyavabhÃsate / na ca udÃsÅnasya tasya kriyÃÓaktirbhogaÓaktirvà saæbhavati / yasya ca buddhyÃde÷ kÃryakaraïasaæghÃtasya kriyÃbhogaÓaktÅ na tasya caitanyam / tasmÃccidÃtmaiva kÃryakaraïasaæghÃtena grathito labdhakriyÃbhogaÓakti÷ svayaæprakÃÓo 'pi buddhyÃdivi«ayavicchuraïÃt katha¤cidasmatpratyayavi«aya÷ ahaÇkÃrÃspadaæ jÅva iti ca janturiti ca k«etraj¤a iti ca ÃkhyÃyate / na khalu jÅvaÓcidÃtmano bhidyate / tathà hi Óruti÷- 'anena jÅvenÃtmanÃ' iti / tasmÃccidÃtmano 'vyatirekÃt jÅva÷ svayaæprakÃÓo 'pi ahaæpratyayena kart­bhokt­tayà vyavahÃrayogya÷ kriyata ityahaæpratyayÃlambanamucyate / na ca adhyÃse sati vi«ayatvaæ vi«ayatve ca adhyÃsa÷ ityanyonyÃÓrayatvamiti sÃæpratam,bÅjÃÇkuravadanÃditvÃt, pÆrvapÆrvÃdhyÃsatadvÃsanÃvi«ayÅk­tasya uttarottarÃdhyÃsavi«ayatvÃvirodhÃdityuktam-"naisargiko 'yaæ lokavyavahÃra÷"iti bhëyagranthena / tasmÃt su«ÂhÆktam- na tÃvadayamekÃntenÃvi«aya iti / jÅvo hi cidÃtmatayà svayaæprakÃÓatayà avi«ayo 'pi aupÃdhikena rÆpeïa vi«aya iti bhÃva÷ / syÃdetat / na vayamaparÃdhÅnaprakÃÓatayà avi«ayatvenÃdhyÃsamapÃkurma÷, kiæ tu pratyagÃtmà na svato nÃpi parata÷ prathata ityavi«aya iti brÆma÷ / tathà ca sarvathÃprathamÃne pratyagÃtmani kuto 'dhyÃsa ityata Ãha- aparok«atvÃcca pratyagÃtmaprasiddhe÷ iti / pratÅca Ãtmana÷ prasiddhi÷ prathÃ, tasyà aparok«atvÃt / yadyapi pratyagÃtmani nÃnyà prathÃsti tathÃpi bhedopacÃra÷, yathà 'puru«asya caitanyam' iti / etaduktaæ bhavati- avaÓyaæ cidÃtmà aparok«o 'bhyupetavya÷ tadaprathÃyÃæ sarvasyÃprathanena jagadÃndhyaprasaÇgÃdityuktam / ÓrutiÓcÃtra bhavati- 'tameva bhÃntamanu bhÃti sarvaæ tasya bhÃsà sarvamidaæ vibhÃti' iti / tadevaæ paramÃrthaparihÃramuktvà abhyupetyÃpi cidÃtmana÷ parok«atÃæ prau¬havÃditayà parihÃrÃntaramÃha- na cÃyamasti iti / puro 'vasthita eva, aparok«a eva / kasmÃdayaæ na niyama ityata Ãha- apratyak«e 'pi iti / hiryasmÃdarthe / nabho hi dravyaæ sat rÆpasparÓavirahÃnna bÃhyendriyapratyak«am / nÃpi mÃnasam, manaso 'sahÃyasya bÃhye aprav­tte÷ ; tasmÃdapratyak«am / atha ca tatra bÃlà avivekina÷ paradarÓitadarÓina÷ kadÃcitpÃrthivacchÃyÃæ ÓyÃmatÃmÃropya, kadÃcittaijasaæ ÓuklatvamÃropya, nÅlotpalapalÃÓaÓyÃmamiti và rÃjahaæsamÃlÃdhavalamiti và nirvarïayanti / tatrÃpi pÆrvad­«Âasya taijasasya và tÃmasasya và rÆpasya paratra nabhasi sm­tirÆpo 'vabhÃsa iti / evaæ tadeva talamadhyasyanti avÃÇmukhÅbhÆtamahendranÅlamaïimayamahÃkaÂÃhakalpamityartha÷ / upasaæharati- evam uktena prakÃreïa sarvÃk«epaparihÃrÃt, aviruddha÷ pratyagÃtmanyapyanÃtmanÃm- buddhyÃdÅnÃm- adhyÃsa÷ / nanu santi ca sahasramadhyÃsÃ÷, tatkimarthamayamevÃdhyÃsa Ãk«epasamÃdhÃnÃbhyÃæ vyutpÃdita÷ nÃdhyÃsamÃtramityata Ãha- tametamevaælak«aïamadhyÃsaæ paï¬ità avidyeti manyante / avidyà hi sarvÃnarthabÅjamiti Órutism­tÅtihÃsapurÃïÃdi«u suprasiddham, taducchedÃya ca vedÃntÃ÷ prav­ttà iti vak«yati / pratyagÃtmanyanÃtmÃdhyÃsa eva sarvÃnarthahetu÷ na punà rajatÃdivibhramà iti sa evÃvidyÃ, tatsvarÆpaæ cÃvij¤Ãtaæ na Óakyamucchettumiti tadeva vyutpÃdyaæ nÃdhyÃsamÃtram / atra ca"evaælak«aïam"iti evaærÆpatayà anarthahetutoktà / yasmÃtpratyagÃtmanyaÓanÃyÃdirahite aÓanÃyÃdyupetÃnta÷karaïÃdyahitÃropeïa pratyagÃtmÃnamadu÷khaæ du÷khÃkaroti, tasmÃdanarthahetu÷ / na caivaæ p­thagjanà api manyante adhyÃsam, yena na vyutpÃdyetetyata uktam-"paï¬ità manyante"iti / nanu iyamanÃdiratinirƬhanibi¬avÃsanÃnubaddhà avidyà na Óakyà niroddhum, upÃyÃbhÃvÃt, iti yo manyante taæ prati tannirodhopÃyamÃha - tadvivekena ca vastusvarÆpÃvadhÃraïam, nirvicikitsaæ j¤Ãnam, vidyÃmÃhu÷ paï¬itÃ÷ / pratyagÃtmani khalu atyantavivikte buddhyÃdibhya÷ buddhyÃdibhedÃgrahanimitto buddhyÃdyÃtmatvataddharmÃdhyÃsa÷ / tatra ÓravaïamananÃdibhiryadvivekavij¤Ãnaæ tena vivekÃgrahe nivartite, adhyÃsÃpabÃdhÃtmakaæ vastusvarÆpÃvadhÃraïaæ vidyà cidÃtmarÆpaæ svarÆpe vyavati«Âhata ityartha÷ / syÃdetat / atinirƬhanibi¬havÃsanÃnuvidvà avidyà vidyayà apabÃdhitÃpi svavÃsanÃvaÓÃtpunarudbhavi«yati pravartayi«yati ca vÃsanÃdikÃryaæ svocitamityaya Ãha - tatraivaæ sati, evaæbhÆtavastutattvÃvadhÃraïe sati, yatra yadadhyÃsa÷ tatk­tena do«eïa guïena và aïumÃtreïÃpi sa na saæbadhyate, anta÷karaïÃdido«eïÃÓanÃyÃdinà cidÃtmÃ, cidÃtmano guïena caitanyÃnandÃdinà anta÷karaïÃdi na saæbadhyate / etaduktaæ bhavati - tattvÃvadhÃraïÃbhyÃsasya hi svabhÃva eva sa tÃd­Óa÷, yadanÃdimapi nirƬhanibi¬avÃsanamapi mithyÃpratyayamapanayati / tattvapak«apÃto hi svabhÃvo dhiyÃm, yathÃhurbÃhyà api-- nirupadravabhÆtÃrthasvabhÃvasya viparyayai÷ / na bÃdho 'yatnavattve 'pi buddhestatpak«apÃtata÷ // iti / viÓe«atastu cidÃtmasvabhÃvasya tattvaj¤Ãnasya atyantÃntaraÇgasya kuto 'nirvÃcyayà avidyayà bÃdha iti / yaduktam"satyÃn­te mithunÃk­tya, vivekÃgrahÃdadhyasya, 'ahamidam' 'mamedam' iti lokavyavahÃra÷"iti tatra vyapadeÓalak«aïo vyavahÃra÷ kaïÂhokta÷ / itiÓabdasÆcitaæ lokavyavahÃramÃdarÓayati- tametamavidyÃkhyam iti / nigadavyÃkhyÃtam / Ãk«ipati- kathaæ punaravidyÃvadvi«ayÅïi pratyak«ÃdÅni pramÃïÃni / tattvaparicchedo hi pramà vidyà ; tatsÃdhanÃni pramÃïÃni kathamavidyÃvadvi«ayÃïi ? nÃvidyÃvantaæ pramÃïÃnyÃÓrayanti, tatkÃryasya vidyÃyà avidyÃvirodhitvÃt iti bhÃva÷ / santu và pratyak«ÃdÅni saæv­tyÃpi yathà tathà ; ÓÃstrÃïi tu puru«ahitÃnuÓÃsanaparÃïi avidyÃpratipak«atayà nÃvidyÃvadvi«ayÃïi bhavitumarhantÅtyÃha - ÓÃstrÃïi ca iti / samÃdhatte- ucyate iti / dehendriyÃdi«u ahaæmamÃbhimÃnahÅnasya, tÃdÃtmyataddharmÃdhyÃsahÅnasya, pramÃt­tvÃnupapattau satyÃæ pramÃïaprav­ttyanupapatte÷ / ayamartha÷- pramÃt­tvaæ hi pramÃæ prati kart­tvam / tacca svÃtantryam / svÃtantryaæ ca pramÃturitarakÃrakÃprayojyasya samastakÃrakaprayokt­tvam / tadanena pramÃkaraïaæ pramÃïaæ prayojanÅyam / na ca svavyÃpÃramantareïa karaïaæ prayoktumarhati / na ca kÆÂasthanityaÓcidÃtmà apariïÃmÅ svato vyÃpÃravÃn / tasmÃt vyÃpÃravadbuddhyÃditÃdÃtmyÃdhyÃsÃt vyÃpÃravattayà pramÃïamadhi«ÂhÃtumarhatÅti bhavatyavidyÃvatpuru«avi«ayatvamavidyÃvatpuru«ÃÓrayatvaæ pramÃïÃnÃmiti / atha mà pravarti«ata pramÃïÃni, kiæ naÓchinnamityata Ãha- na hÅndriyÃïyanupÃdÃya pratyak«ÃdivyavahÃra÷ saæbhavati / vyavahriyate aneneti vyavahÃra÷ phalam, pratyak«ÃdÅnÃæ pramÃïÃnÃæ phalamityartha÷ / indriyÃïi iti indriyaliÇgÃdÅnÅti dra«Âavyam, 'daï¬ino gacchanti' itivat / evaæ hi pratyak«Ãdi ityupapadyate / vyavahÃrakriyayà ca vyavahÃryÃk«epÃtsamÃnakart­katà / anupÃdÃya yo vyavahÃra iti yojanà / kimiti puna÷ pramÃtà upÃdatte pramÃïÃni ? atha svayameva kasmÃnna pravartante ityata Ãha- na cÃdhi«ÂhÃnamantareïendriyÃïÃæ vyÃpÃra÷, pramÃïÃnÃæ vyÃpÃra÷, saæbhavati / na jÃtu karaïÃnyanadhi«ÂhitÃni kartrà svakÃrye vyÃpriyante, mà bhÆtkuvindarahitebhyo vemÃdibhya÷ paÂotpattiriti / atha deha evÃdhi«ÂhÃtà kasmÃnna bhavati ? k­tamatrÃtmÃdhyÃsenetyata Ãha- na cÃnadhyastÃtmabhÃvena dehena kaÓcidvyÃpriyate ; su«upte 'pi vyÃpÃraprasaÇgÃditi bhÃva÷ / syÃdetat / yathÃnadhyastÃtmabhÃvaæ vemÃdikaæ kuvindo vyÃpÃrayanpaÂasya kartÃ, evamanadhyastÃtmabhÃvaæ dehendriyÃdi vyÃpÃrayan bhavi«yati tadabhij¤a÷ pramÃtà ityata Ãha- na caitasminsarvasmin, itaretarÃtmÃdhyÃse itaretarÃtmÃdhyÃse itaretaradharmÃdhyÃse ca, asati, Ãtmano 'saÇgasya, sarvathà sarvadà sarvadharmadharmiviyuktasya, pramÃt­tvamupapadyate / vyÃpÃravanto hi kuvindÃdayo vemÃdÅnadhi«ÂhÃya vyÃpÃrayanti, anadhyastÃtmabhÃvasya tu dehÃdi«vÃtmano na vyÃpÃrayogo 'saÇgatvÃdityartha÷ / ÃtaÓcÃdhyÃsÃÓrayÃïi pramÃïÃnÅtyÃha- na ca pramÃt­tvamantareïa pramÃïaprav­ttirasti / pramÃyÃæ khalu phale svatantra÷ pramÃtà bhavati / anta÷karaïapariïÃmabhedaÓca prameyapravaïa÷ kart­sthaÓcitsvabhÃva÷ pramà / kathaæ ca ja¬asyÃnta÷karaïasya pariïÃmaÓcidrÆpo bhavet, yadi cidÃtmà tatra nÃdhyasyeta ? kathaæ cai«a cidÃtmakart­ko bhavet, yadyanta÷karaïaæ vyÃpÃravat cidÃtmani nÃdhyasyet ? tasmÃditaretarÃdhyÃsÃccidÃtmakart­sthaæ pramÃphalaæ sidhyati, tatsiddhau ca pramÃt­tvam / tÃmeva ca pramÃmurarÅk­tya pramÃïasya prav­tti÷ / pramÃt­tvena ca pramà upalak«yate / pramÃyÃ÷ phalasyÃbhÃve pramÃïaæ na pravarteta / tathà ca pramÃïamapramÃïaæ syÃdityartha÷ / upasaæharati- tasmÃdavidyÃvadvi«ayÃïyeva pratyak«ÃdÅni pramÃïÃni / syÃdetat / bhavatu p­thagjanÃnÃmevam ; ÃgamopapattipratipannapratyagÃtmatattvÃnÃæ vyutpannÃnÃmapi puæsÃæ pramÃïaprameyavyavahÃrà d­Óyanta iti kathamavidyÃvadvi«ayÃïyeva pramÃïÃnÅtyata Ãha- paÓvÃdibhiÓcÃviÓe«Ãt iti / vidantu nÃma ÃgamopapattibhyÃæ dehendriyÃdibhyo bhinnaæ pratyagÃtmÃnam ; pramÃïaprameyavyavahÃre tu prÃïabh­nmÃtradharmatvaæ nÃtivartante / yÃd­Óo hi paÓuÓakuntÃdÅnÃmavipratipannamugdhabhÃvÃnÃæ vyavahÃrastÃd­Óo vyutpannÃnÃmapi puæsÃæ d­Óyate / tena tatsÃmÃnyÃtte«Ãmapi vyavahÃrasamaye avidyÃvattvamanumeyam / caÓabda÷ samuccaye / uktaÓaÇkÃnivartanasahità pÆrvoktopapatti÷ avidyÃvatpuru«avi«ayatvaæ pramÃïÃnÃæ sÃdhayatÅtyartha÷ / etadeva vibhajate- yathà hi paÓvÃdaya iti / atra ca ÓabdÃdibhi÷ ÓrotrÃdÅnÃæ saæbandhe sati iti pratyak«aæ pramÃïaæ darÓitam / ÓabdÃdivij¤Ãne iti tatphalamuktam / pratikÆle iti ca anumÃnaphalam / tathà hi- ÓabdÃdisvarÆpamupalabhya tajjÃtÅyasya pratikÆlatÃmanusm­tya tajjÃtÅyatayopalabhyamÃnasya pratikÆlatÃmanumimata iti / udÃharati- yathà daï¬a iti / Óe«amatirohitÃrtham / syÃdetat / bhavantu pratyak«ÃdÅnyavidyÃvadvi«ayÃïi / ÓÃstraæ tu 'jyoti«Âomena svargakÃmo yajeta' ityÃdi na dehÃtmÃdhyÃsena pravartitumarhati / atra hi Ãmu«mikaphalopabhogayogya÷ adhikÃrÅ pratÅyate / tathà ca pÃramar«aæ sÆtram- 'ÓÃstraphalaæ prayoktari tallak«aïatvÃttasmÃtsvayaæ prayoge syÃt' iti / na ca dehÃdi bhasmÅbhÆtaæ pÃralaukikÃya phalÃya kalpata iti dehÃdyatiriktaæ ka¤cidÃtmÃnamadhikÃriïamÃk«ipati ÓÃstram ; tadavagamaÓca vidyà ; iti kathamavidyÃvadvi«ayaæ ÓÃstramityÃÓaÇkyÃha- ÓÃstrÅyetu iti / tu-Óabda÷ pratyak«ÃdivyavahÃrÃdbhinatti ÓÃstrÅyam / adhikÃraÓÃstraæ hi svargakÃmasya puæsa÷ paralokasaæbandhaæ vinà na nirvahatÅti tÃvanmÃtramÃk«ipet, na tvarayÃsaæsÃritvamapi ; tasyÃdhikÃre 'nupayogÃt ; pratyuta aupani«adasya puru«asya akarturabhokturadhikÃravirodhÃt / prayoktà hi karmaïa÷ karmajanitaphalabhogabhÃgÅ karmaïyadhikÃrÅ svÃmÅ bhavati / tatra kathamakartà prayoktà ? kathaæ ca abhoktà karmajanitaphalabhogabhÃgÅ ? tasmÃdanÃdyavidyÃlabdhakart­tvabhokt­tvabrÃhmaïatvÃdyabhimÃninaæ naramadhik­tya vidhini«edhaÓÃstraæ pravartate / evaæ vedÃntà apyavidyÃvatpuru«avi«ayà eva / na hi pramÃtrÃdivibhÃgÃd­te tadarthÃdhigama÷ / te tvavidyÃvantamanuÓÃsato nirm­«ÂanikhilÃvidyamanuÓi«Âaæ svarÆpo vyavasthÃpayantÅtyetÃvÃne«Ãæ viÓe«a÷ / tasmÃdavidyÃvatpuru«avi«ayÃïyeva ÓÃstrÃïÅti siddham / syÃdetat / yadyapi virodhÃnupayogÃbhyÃmaupani«ada÷ puru«a÷ adhikÃre nÃpek«yate tathÃpyupani«adbhyo 'vagamyamÃna÷ ÓaknotyadhikÃraæ niroddhum / tataÓca parasparaparÃhatÃrthatvena k­tsna eva veda÷ prÃmÃïyamapajahyÃdityata Ãha- prÃk ca tathÃbhÆtÃtma- iti / satyamaupani«adapuru«Ãdhigama÷ adhikÃravirodhÅ ; tasmÃttu purastÃtkarmavidhaya÷ svocitaæ vyavahÃramabhinirvartayanto nÃnupajÃtena brahmaj¤Ãnena Óakyà niroddhum / na ca parasparaparÃhati÷, vidyÃvidyÃvatpuru«abhedena vyavasthopapatte÷ / yathÃ-'na hiæsyÃtsarvà bhÆtÃni' iti sÃdhyÃæÓani«edhe 'pi 'ÓyenenÃbhicaran yajeta' iti ÓÃstraæ pravartamÃnaæ 'na hiæsyÃt' ityanena na virudhyate ; tatkasya heto÷ ? puru«abhedÃditi / avajitakrodhÃrÃtaya÷ puru«Ã ni«edhe adhikriyante, krodhÃrÃtivaÓÅk­tÃstu ÓyenÃdiÓÃstre iti / avidyÃvatpuru«avi«ayatvaæ nÃtivartata iti yaduktaæ tadeva sphuÂayati- tathà hi iti / varïÃdhyÃsa÷ 'rÃjà rÃjasÆyena yajeta' ityÃdi÷ / ÃÓramÃdhyÃsa÷ 'g­hastha÷ sad­ÓÅæ bhÃryÃæ vindeta' ityÃdi÷ / vayo 'dhyÃsa÷ 'k­«ïakeÓo 'gnÅnÃdadhÅta' ityÃdi÷ / avasthÃdhyÃsa÷ 'apratisamÃdheyavyÃdhÅnÃæ jalÃdipraveÓena prÃïatyÃga÷' ityÃdi÷ / Ãdigrahaïaæ pÃtakopapÃtakasaækarÅkaraïÃpÃtrÅkaraïamalinÅkaraïÃdyadhyÃsopasaægrahÃrtham / tadevamÃtmÃnÃtmano÷ parasparÃdhyÃsamÃk«epasamÃdhÃnÃbhyÃmupapÃdya pramÃïaprameyavyavahÃrapravartanena ca d­¬hÅk­tya tasyÃnaharthahetutvamudÃharaïaprapa¤cena pratipÃdayan tatsvarupamuktaæ smÃrayati- adhyÃso nÃma atasmiæstadbuddhirityavocÃma / 'sm­tirÆpa÷ paratra pÆrvad­«ÂÃvabhÃsa÷' ityasya saæk«epÃbhidhÃnametat / tatra 'aham' iti dharmitÃdÃtmyÃdhyÃsamÃtram 'mama' ityanutpÃditadharmÃdhyÃsaæ nÃnarthaheturiti dharmÃdhyÃsameva mamakÃraæ sÃk«ÃdaÓe«ÃnarthasaæsÃrakÃraïamudÃharaïaprapa¤cÃnÃha- tadyathà putrabhÃryÃdi«u iti / dehatÃdÃtmyamÃtmanyadhyasya dehamarthaæ putrakalatrÃdisvÃbhyaæ ca k­ÓatvÃdivat ÃropyÃha- ahameva vikala÷, sakala÷ iti / svasya khalu sÃkalyena svÃbhyasÃkalyÃt svÃmÅÓvara÷ sakala÷ saæpÆrïo bhavati ; tathà svasya vaikalyena svÃmyavaikalyÃt svÃmÅÓvaro visalo 'saæpÆrïo bhavati / bÃhyadharmà ye vaikalyÃdaya÷ svÃbhyapraïÃlikayà saæcaritÃ÷ ÓarÅre tÃnÃtmanyadhyasyatÅtyartha÷ / yadà ca paropÃdhyapek«e dehadharme svÃmye iyaæ gati÷, tadà kaiva kathà anaupÃdhike«u dehadharme«u k­ÓatvÃdi«u ityÃÓayavÃnÃha- tathà dehadharmÃn iti / dehÃdapyantaraÇgÃïÃmindriyÃïÃmadhyastÃtmabhÃvÃnÃæ dharmÃn mÆkatvÃdÅn, tato 'pyantaraÇgasyÃnta÷karaïasya adhyastÃtmabhÃvasya dharmÃn kÃmasaækalpÃdÅn ÃtmanyadhyasyatÅti yojanà / tadanena prapa¤cena dharmÃdhyÃsamuktvà tasya mÆlaæ dharmyadhyÃsamÃha- evamahaæpratyayinam / ahaæpratyayo v­ttiryasmin anta÷karaïÃdau, so 'yamahaæpratyayÅ ; taæ svapracÃraïasÃk«iïi, anta÷karaïapracÃrasÃk«iïi, caitanyodÃsÅnatÃbhyÃæ pratyagÃtmanyadhyasya / tadanena kart­tvabhokt­tve upapÃdite / caitanyamupapÃdayati- taæ ca pratyagÃtmÃnaæ sarvasÃk«iïaæ tadviparyayeïa, anta÷karaïÃdiviparyayeïa- anta÷karaïÃdyacetanam, tasya viparyaya÷ caitanyam, tena, itthaæbhÆtalak«aïe t­tÅyÃ-anta÷karaïÃdi«vadhyasyati / tadanena anta÷karaïÃdyavacchinna÷ pratyagÃtmà idamanidaærÆpaÓcetana÷ kartà bhoktà kÃryakÃraïÃvidyÃdvayÃdhÃro 'haÇkÃrÃspadaæ saæsÃrÅ sarvÃnarthasaæbhÃrabhÃjanaæ jÅvÃtmà itaretarÃdhyÃsopÃdÃna÷ tadupÃdÃnaÓcÃdhyÃsa ityanÃditvÃt bÅjÃÇkuravannetaretarÃÓrayatvamityuktaæ bhavati / pramÃïaprameyavyavahÃrad­¬hÅk­tameva Ói«yahitÃya svarÆpÃbhidhÃnapÆrvakaæ sarvalokapratyak«atayà adhyÃsaæ sud­¬hÅkaroti- evamayamanÃdirananta÷, tattvaj¤ÃnamantareïÃÓakyasamuccheda÷ / anÃdyanantatve heturukta÷- naisargika iti / mithyÃpratyayarÆpa÷ mithyÃpratyayÃnÃæ rÆpamanirvacanÅyatvam ; tadyasya sa tathokta÷ ; anirvacanÅya ityartha÷ / prak­tamupasaæharati- asyÃnarthaheto÷ prahÃïÃya / virodhipratyayaæ vinà kuto 'sya prahÃïamityaya uktam- ÃtmaikatvavidyÃpratipattaye / pratipatti÷ prÃpti÷, tasyai, na tu japamÃtrÃya, nÃpi karmasu prav­ttaye / Ãtmaikatvaæ vigalitanikhilaprapa¤catvam ÃnandarÆpasya sata÷ / tatpratipattiæ nirvicikitsÃæ bhÃvayanto vedÃntÃ÷ samÆlaghÃtamadhyÃsamupaghnanti / etaduktaæ bhavati- asmatpratyayasyÃtmavi«ayasya samÅcÅnatve sati brahmaïo j¤ÃtatvÃt ni«prayojanatvÃcca na jij¤Ãsà syÃt ; tadabhÃve ca na brahmaj¤ÃnÃya vedÃntÃ÷ paÂhyeran ; api tu avivak«itÃrthà japamÃtre upayujyeran / na hi tadaupani«adÃtmapratyaya÷ pramÃïatÃmaÓnute / na cÃsÃvapramÃïamabhyasto 'pi vÃstavaæ kart­tvabhokt­tvÃdyÃtmano 'panetumarhati / Ãropitaæ hi rÆpaæ tattvaj¤ÃnenÃpodyate, na tu vÃstavamatattvaj¤Ãnena / na hi rajjvà rajjutvaæ sahasramapi sarpadhÃrÃpratyayà apavaditumutsahante / mithyÃj¤Ãnaprasa¤jitaæ tu rÆpaæ Óakyaæ tattvaj¤Ãnena apavaditum, mithyÃj¤ÃnasaæskÃraÓca sud­¬ho 'pi tattvaj¤ÃnasaæskÃreïÃdaranairantaryadÅrdhakÃlÃsevitatattvaj¤ÃnÃbhyÃsajanmaneti / syÃdetat / prÃïÃdyupÃsanà api vedÃnte«u bahulamupalabhyante / tatkathaæ sarve«Ãæ vedÃntÃnÃmÃtmaikatvapratipÃdanamartha ityata Ãha- yathà cÃyamartha÷ ityÃdi / ÓarÅrameva ÓarÅrakam ; tatra nivÃsÅ ÓÃrÅrako jÅvÃtmà / tasya tvaæpadÃbhidheyasya tatpadÃbhidheyaparamÃtmarÆpatayà yà mÅmÃæsà sà tathoktà / etÃvÃnatrÃrthasaæk«epa÷- yadyapi svÃdhyÃyÃdhyayanavidhinà svÃdhyÃyapadavÃcyasya vedarÃÓe÷ phalavadarthÃvabodhaparatÃæ ÃpÃdayatà karmavidhini«edhÃnÃmiva vedÃntÃnÃmapi svÃdhyÃyaÓabdavÃcyÃnÃæ phalavadarthÃvabodhaparatvamÃpÃditam, yadyapi ca 'aviÓi«Âastu vÃkyÃrtha÷' iti nyÃyÃt mantrÃïÃmiva vedÃntÃnÃmarthaparatvamautsargikam, yadyapi ca vedÃntebhya÷ caitanyÃnandaghana÷ kart­tvabhokt­tvarahito ni«prapa¤ca eka÷ pratyagÃtmà avagamyate, tathÃpi kart­tvabhokt­tvadu÷khaÓoka- mohamayamÃtmÃnamavagÃhamÃnenÃhaæpratyayena sedehabÃdhavirahiïà virudhyamÃnà vedÃntÃ÷ svÃrthÃtpracyutà upacaritÃrthà và japamÃtropayogino và ityavivak«itasvÃrthÃ÷ / tathà ca tadarthavicÃrÃtmikà caturlak«aïÅ ÓÃrÅrakamÅmÃæsà nÃrabdhavyà / na ca sarvajanÅnÃhamanubhavasiddha Ãtmà saædigdho và saprayojano vÃ, yena jij¤Ãsya÷ san vicÃraæ prayu¤jÅta- iti pÆrvapak«a÷ / siddhÃntastu- bhavedetadevaæ yadyahaæpratyaya÷ pramÃïam / tasya tu uktena krameïa ÓrutyÃdibÃdhakatvÃnupapatte÷, ÓrutyÃdibhiÓca samastatÅrthakaraiÓca prÃmÃïyÃnabhyupagamÃdadhyÃsatvam / evaæ ca vedÃntà nÃvivak«itÃrthÃ÷, nÃpi upacaritÃrthÃ÷, kiæ tu uktak«aïÃ÷ / pratyagÃtmaiva te«Ãæ mukhyor'tha÷ / tasya ca vak«yamÃïena krameïa saædigdhatvÃt prayojanatvÃcca yuktà jij¤ÃsÃ- ityÃÓayavÃn sÆtrakÃra÷ tajjij¤ÃsÃmasÆtrayat, athÃto brahmajij¤Ãsà iti / jij¤Ãsayà ca saædehaprayojane sÆcayati / tatra sak«ÃdicchÃvyÃpyatvÃdbrahmaj¤Ãnaæ kaïaÂhoktaæ prayojanam / na ca karmaj¤ÃnÃtparÃcÅnamanu«ÂhÃnamiva brahmaj¤ÃnÃtparÃcÅnaæ ki¤cidasti, yenaitadavÃntaraprayojanaæ bhavet / kiæ tu brahmamÅmÃæsÃkhyatarketikartavyatÃnuj¤Ãtavi«ayairvedÃntairÃhitaæ nirvicikitsaæ brahmaj¤Ãnameva samastadu÷khopaÓamarÆpamÃnandaikarasaæ paramaæ prayojanam / tamarthamadhik­tya hi prek«Ãvanta÷ pravartantetarÃm / tacca prÃptamapyanÃdyavidyÃvaÓÃdaprÃptamiveti prepsitaæ bhavati ; yathà svagrÅvÃgatamapi graiveyakaæ kutaÓcidbhramÃnnÃstÅti manyamÃna÷ pareïa pratipÃditamaprÃptamiva prÃpnoti / jij¤Ãsà tu saæÓayasya kÃryamiti svakÃraïaæ saæÓayaæ sÆcayati / saæÓayaÓca mÅmÃæsÃrambhaæ prayojayati / tathà ca ÓÃstre prek«Ãvatprav­ttihetusaæÓayaprayojanasÆcanÃt yuktamasya sÆtrasya ÓÃstrÃditvam, ityÃha bhagavÃnbhëyakÃra÷- vedÃntamÅmÃæsÃÓÃstrasya vyÃcikhyÃsitasya asmÃbhi÷, idamÃdimaæ sÆtram / pÆjitavicÃravacano mÅmÃæsÃÓabda÷ / paramapuru«ÃrthahetubhÆtasÆk«matamÃrthanirïayaphalatayà ca vicÃrasya ca pÆjitatà / tasya mÅmÃæsÃyÃ÷ ÓÃstram, sà hyanena Ói«yate Ói«yebhyo yathÃvatpratipÃdyata iti / sÆtraæ ca bahvarthasÆcanÃt bhavati / yathÃhu÷- laghÆni sÆcitÃrthÃni svalpÃk«arapadÃni ca / sarvata÷ sÃrabhÆtÃni sÆtrÃïyÃhurmanÅ«iïa÷ // iti / tadevaæ sÆtratÃtparyaæ vyÃkhyÃya tasya prathamapadaæ atha iti vyÃca«Âe- tatrÃthaÓabda ÃnantaryÃrtha÷ parig­hyate / te«u sÆtrapade«u madhye yo 'yaæ athaÓabda÷ sa ÃnantaryÃrtha iti yojanà / nanu adhikÃrÃrtho 'pyathaÓabdo d­Óyate, yathà 'athai«a jyoti÷' iti vede, yathà và loke 'atha ÓabdÃnuÓÃsanam' iti, 'atha yogÃnuÓÃsanam' iti ca ; tatkimatrÃdhikÃrÃrtho na g­hyata ityata Ãha- nÃdhikÃrÃrtha÷ / kuta÷ ? brahmajij¤ÃsÃyà anadhikÃryatvÃt / jij¤Ãsà tÃvadiha sÆtre brahmaïaÓca tajj¤ÃnÃcca Óabdata÷ pradhÃnaæ pratÅyate / na ca yathà 'daï¬Å prai«ÃnanvÃha' ityatra apradhÃnamapi daï¬aÓabdÃrtho vivak«yate evamihÃpi brahmatajj¤Ãne iti yuktam, brahmamÅmÃæsÃÓÃstraprav­ttyaÇgasaæÓayaprayojanasÆcanÃrthatvena jij¤ÃsÃyà eva vivak«itatvÃt / tadavivak«ÃyÃæ tadasÆcanena kÃkadantaparÅk«ÃyÃmiva na brahmamÅmÃæsÃyÃæ prek«Ãvanta÷ pravarteran / na hi tadÃnÅæ brahma tajj¤Ãnaæ ca abhidheyaprayojane bhavitumarhata÷, anadhyastÃhaæpratyayavirodhena vedÃntÃnÃmevaævidher'the prÃmÃïyÃnupapatte÷ ; karmaprav­ttyupayogitayà upacaritÃrthÃnÃæ và japopayoginÃæ và 'hum' ityevamÃdÅnÃmivÃvivak«itÃrthÃnÃmapi svÃdhyÃyÃdhyayanavidhyadhÅnagrahaïatvasya saæbhavÃt / tasmÃtsaædehaprayojanasÆcanÅ jij¤Ãsà iha padato vÃkyataÓca pradhÃnaæ vivak«itavyà / na ca tasyà adhikÃryatvam, aprastÆyamÃnatvÃt, yena tatsamabhivyÃh­to 'thaÓabdo 'dhikÃrÃrtha÷ syÃt / jij¤ÃsÃviÓe«aïaæ tu brahmaj¤ÃnamadhikÃryaæ bhavet / na ca tadapyathaÓabdena saæbadhyate, prÃdhÃnyÃbhÃvÃt / na ca jij¤Ãsà mÅmÃæsà yena yogÃnuÓÃsanavadadhikriyeta ; nÃntatvaæ nipÃtya 'mÃÇ mÃne' ityasmÃdvà 'mÃnapÆjÃyÃm' ityasmÃdvà dhÃto÷ 'mÃnbandha-' ityÃdinà anicchÃrthe sani vyutpÃditasya mÅmÃæsÃpadasya pÆjitavicÃravacanatvÃt ; j¤ÃnecchÃvÃcakatvÃjjij¤ÃsÃpadasya / pravartikà hi mÅmÃæsÃyÃæ jÅj¤Ãsà syÃt / na ca pravartyapravartakayoraikyam, ekatve tadbhÃvÃnupapatte÷ / na ca svÃrthaparatvasyopapattau satyÃæ anyÃrthaparatvakalpanà yuktÃ, atiprasaÇgÃt / tasmÃtsu«ÂhÆktam 'jij¤ÃsÃyà anadhikÃryatvÃt' iti / atha maÇgalÃrtho 'thaÓabda÷ kasmÃnna bhavati ? tathà ca maÇgalahetutvÃt pratyahaæ brahmajij¤Ãsà kartavyeti sÆtrÃrtha÷ saæpadyata ityata Ãha- maÇgalasya ca vÃkyÃrthe samanvayÃbhÃvÃt / padÃrtha eva hi vÃkyÃrthe samanvÅyate, sa ca vÃcyo lak«yo và / na ceha maÇgalamathaÓabdasya vÃcyaæ và lak«yaæ vÃ, kiæ tu m­daÇgaÓaÇkhadhvanivadathaÓabdaÓravaïamÃtrakÃryam / na ca kÃryaj¤ÃpyayorvÃkyÃrthe samanvaya÷ ÓabdavyavahÃre d­«Âa ityartha÷ / tatkimidÃnÅæ maÇgalÃrtho 'Óabda÷ te«u te«u na prayoktavya÷ ? tathà ca oÇkÃraÓcÃthaÓabdaÓca dvÃvetau brahmaïa÷ purà / kaïÂhaæ bhittvà viniryÃtau tasmÃnmÃÇgalikÃvubhau // iti sm­tivyÃkopa ityata Ãha- arthÃntaraprayukta eva hyathaÓabda÷ Órutyà maÇgalaprayojano bhavati / arthÃntare«vÃnantaryÃdi«u prayukta÷ athaÓabda÷ Órutyà ÓravaïamÃtreïa veïuvÅïÃdhvanivanmaÇgalaæ kurvan maÇgalaprayojano bhavati anyÃrthamÃnÅyamÃnodakumbhadarÓanavat / tena na sm­tivyÃkopa÷ / tena ca iha ÃnantaryÃrthasya sata÷ ÓravaïamÃtreïa maÇgalÃrthatetyartha÷ / syÃdetat / pÆrvaprak­tÃpek«o 'thaÓabdo bhavi«yati vinaivÃnantaryÃrthatvam / tadyathÃ- iyamevÃthaÓabdaæ prak­tya vim­Óyate 'kimayamathaÓabda Ãnantarye athÃdhikÃre' iti / atra vimarÓakavÃkye 'thaÓabda÷ pÆrvaprak­tamathaÓabdamapek«ya prathamapak«opanyÃsapÆrvakaæ pak«ÃntaropanyÃse / na cÃsyÃnantaryamartha÷, pÆrvaprak­tasya prathamapak«opanyÃsena vyavÃyÃt / na ca prak­tÃnapek«Ã, tadanapek«asya tadvi«ayatvÃbhÃvena asamÃnavi«ayatayà vikalpÃnupapatte÷ / na hi jÃtu bhavati- kiæ nitya ÃtmÃ, atha anityà buddhiriti / tasmÃdÃnantaryaæ vinà pÆrvaprak­tÃpek«a ihÃthaÓabda÷ kasmÃnna bhavatÅtyata Ãha- pÆrvaprak­tÃpek«ÃyÃÓca phalata ÃnantaryÃvyatirekÃt / asyÃrtha÷- na vayamÃnantaryÃrthatÃæ vyasanitayà rocayÃmahe, kiæ tu brahmajij¤ÃsÃhetubhÆtapÆrvaprak­tasiddhaye / sà ca pÆrvaprak­tÃrthÃpek«atve 'pyathaÓabdasya sidhyatÅti vyartha ÃnantaryÃrthatvÃvadhÃraïÃgraho 'smÃkamiti / tadidamuktam 'phalata÷' iti / paramÃrthatastu kalpÃntaropanyÃse pÆrvaprak­tÃpek«Ã ; na ceha kalpÃntaropanyÃsa iti pÃriÓe«yÃdÃnantaryÃrtha eveti yuktam / bhavatvÃnantaryÃrtha÷, kimevaæ satÅtyata Ãha- sati cÃnantaryÃrthatva iti / na tÃvadyasya kasyacidatrÃnantaryam iti vaktavyam, tasyÃbhidhÃnamantareïÃpi prÃptatvÃt / avaÓyaæ hi puru«a÷ ki¤citk­tvà ki¤citkaroti / na cÃnantaryamÃtrasya d­«Âamad­«Âaæ và prayojanaæ paÓyÃma÷ / tasmÃttasyÃtrÃnantaryaæ vaktavyaæ yadvinà brahmajij¤Ãsà na bhavati, yasminsati tu bhavantÅ bhavatyeva / tadidamuktam- yatpÆrvav­ttaæ niyamenÃpek«ata iti / syÃdetat / dharmajij¤ÃsÃyà iva brahmajij¤ÃsÃyà api yogyatvÃt svÃdhyÃyÃdhyayanÃnantaryam, dharmavadbrahmaïo 'pyÃmnÃyaikapramÃïagamyatvÃt / tasya cÃg­hÅtasya svavi«aye vij¤ÃnÃjananÃt, grahaïasya ca 'svÃdhyÃyo 'dhyetavya÷' ityadhyayanenaiva niyatatvÃt / tasmÃdvedÃdhyayanÃnantaryameva brahmajij¤ÃsÃyà apyathaÓabdÃrtha ityata Ãha- svÃdhyÃyÃnantaryaæ tu samÃnaæ dharmabrahmajij¤Ãsayo÷ / atra ca svÃdhyÃyena vi«ayeïa tadvi«ayamadhyayanaæ lak«ayati / tathà ca 'athÃto dharmajij¤ÃsÃ' ityanenaiva gatamiti nedaæ sÆtramÃrabdhavyam ; dharmaÓabdasya vedÃrthamÃtropalak«aïatayà dharmavadbrahmaïo 'pi vedÃrthatvÃviÓe«eïa vedÃdhyayanÃnantaryopadeÓasÃmyÃdityartha÷ / codayati - nanviha karmÃvabodhÃnantaryaæ viÓe«a÷ dharmajij¤ÃsÃto brahmajij¤ÃsÃyÃ÷ / asyÃrtha÷- 'vividi«anti yaj¤ena' iti t­tÅyÃÓrutyà yaj¤ÃdÅnÃmaÇgatvena brahmaj¤Ãne viniyogÃt, j¤Ãnasyaiva karmatayà icchÃæ prati prÃdhÃnyÃt, pradhÃnasaæbandhÃccÃpradhÃnÃnÃæ padÃrthÃntarÃïÃm / tatrÃpi ca na vÃkyÃrthaj¤ÃnotpattÃvaÇgabhÃvo yaj¤ÃdÅnÃm, vÃkyÃrthaj¤Ãnasya vÃkyÃdevotpatte÷ / na ca vÃkyaæ sahakÃritayà karmÃïyapek«ata iti yuktam ; ak­takarmaïÃmapi viditapadapadÃrthasaæbandhÃnÃæ samadhigataÓÃbdanyÃyatattvÃnÃæ guïapradhÃnabhÆtapÆrvÃparapadÃrthÃkÃÇk«ÃsaænidhiyogyatÃnusaædhÃnavatÃmapratyÆhaæ vÃkyÃrthapratyayotpatte÷ / anutpattau và vidhini«edhavÃkyÃrthapratyayÃbhÃvena tadarthÃnu«ÂhÃnaparivarjanÃbhÃvaprasaÇga÷ / tadbodhatastu tadarthÃnu«ÂhÃnaparivarjane parasparÃÓraya÷, tasmin sati tadarthÃnu«ÂhÃnaparivarjanaæ tataÓca tadbodha iti / na ca vedÃntavÃkyÃnÃmeva svÃrthapratyÃyane karmÃpek«Ã na vÃkyÃntarÃïÃmiti sÃæpratam, viÓe«aheto÷ abhÃvÃt / nanu 'tattvamasi' iti vÃkyÃt tvaæpadÃrthasya kart­bhokt­rÆpasya jÅvÃtmano nityaÓuddhabuddhodÃsÅnasvabhÃvena tatpadÃrthena paramÃtmanaikyamaÓakyaæ drÃgityeva pratipattuæ ÃpÃtato 'Óuddhasattvai÷, yogyatÃvirahaviniÓcayÃt / yaj¤adÃnatapo 'nÃÓakatanÆk­tÃntarmalÃstu viÓuddhasattvÃ÷ ÓraddadhÃnÃyogyatÃvagamapura÷saraæ tÃdÃtmyamavagami«yantÅti cet, tatkimidÃnÅæ pramÃïakÃraïaæ yogyatÃvadhÃraïamapramÃïÃtkarmaïo vaktumadhyavasito 'si, pratyak«Ãdyatiriktaæ và karmÃpi pramÃïam / vedÃntÃviruddhatanmÆlanyÃyabalena tu yogyatÃvadhÃraïe k­taæ karmabhi÷ / tasmÃt 'tattvamasi' ityÃde÷ Órutamayena j¤Ãnena jÅvÃtmana÷ paramÃtmabhÃvaæ g­hÅtvÃ, tanmÆlayà copapattyà vyavasthÃpya, tadupÃsanÃyÃæ bhÃvanÃparÃbhidhÃnÃyÃæ dÅrghakÃlanairantaryavatyÃæ brahmasÃk«ÃtkÃraphalÃyÃæ yaj¤ÃdÅnÃmupayoga÷ / yathÃhu÷- 'sa tu dÅrdhakÃlanairantaryasatkÃrÃsevito d­¬habhÆmi÷' iti / brahmacaryatapa÷ÓraddhÃyaj¤ÃdayaÓca satkÃrÃ÷ / ata eva Óruti÷- 'tameva dhÅro vij¤Ãya praj¤Ãæ kurvÅta brÃhmaïa÷' / iti / vij¤Ãya tarkopakaraïena Óabdena praj¤Ãæ bhÃvanÃæ kurvÅtetyartha÷ / atra ca yaj¤ÃdÅnÃæ Óreya÷paripanthikalma«anibarhaïadvÃreïopayoga iti kecit / puru«asaæskÃradvÃreïetyanye / yaj¤Ãdisaæsk­to hi puru«a÷ ÃdaranairantaryadÅrghakÃlairÃsevamÃno brahmabhÃvanÃmanÃdyavidyÃvÃsanÃæ samÆlakëaæ ka«ati ; tato 'sya pratyagÃtmà suprasanna÷ kevalo viÓadÅbhavati / ata eva sm­ti÷- 'mahÃyaj¤aiÓca yaj¤aiÓca brÃhmÅyaæ kriyate tanu÷' / iti, 'yasyaite '«ÂÃcatvÃriæÓatsaæskÃrÃ÷' iti ca / apare tu ­ïatrayÃpÃkaraïena brahmaj¤Ãnopayogaæ karmaïÃmÃhu÷ / asti hi sm­ti÷- '­ïÃni trÅïyapÃk­tya mano mok«e niveÓayet' / iti / anye tu 'tametaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti yaj¤ena' ityÃdiÓrutibhya÷ tattatphalÃya coditÃnÃmapi karmaïÃæ saæyogap­thaktvena brahmabhÃvanÃæ pratyaÇgabhÃvamÃcak«ate, kratvarthasyeva khÃdiratvasya vÅryÃrthatÃm, 'ekasya tÆbhayÃrthatve saæyogap­thaktvam' iti nyÃyÃt / ata eva pÃramar«aæ sÆtram 'sarvÃpek«Ã ca yaj¤ÃdiÓruteraÓvavat' iti / yaj¤atapodÃnÃdi sarvam, tadapek«Ã brahmabhÃvanetyartha÷ / tasmÃt yadi ÓrutyÃdaya÷ pramÃïaæ yadi và pÃramar«aæ sÆtraæ sarvathà yaj¤Ãdikarmasamuccità brahmopÃsanà viÓe«aïatrayavatÅ anÃdyavidyÃtadvÃsanÃsamucchedakrameïa brahmasÃk«ÃtkÃrÃya mok«ÃparanÃmne kalpata iti tadarthaæ karmÃïyanu«ÂheyÃni / na caitÃni d­«ÂÃd­«ÂasÃmavÃyikÃrÃdupakÃrahetubhÆtaupadeÓikÃtideÓikakramaparyantÃÇgagrÃmasahitaparasparavibhinnakarmasvarÆpatadadhikÃribhedaparij¤Ãnaæ vinà ÓakyÃnyanu«ÂhÃtum / na ca dharmamÅmÃæsÃpariÓÅlanaæ vinà tatparij¤Ãnam / tasmÃtsÃdhÆktam 'karmÃvabodhÃnantaryaæ viÓe«a÷' iti / karmÃvabodhena hi karmÃnu«ÂhÃnasÃhityaæ bhavati brahmopÃsanÃyà ityartha÷ / tadetannirÃkaroti- na iti / kuta÷ ? karmÃvabodhÃt prÃgapyadhÅtavedÃntasya brahmajij¤Ãsopapatte÷ / idamatrÃkÆtam- brahmopÃsanayà bhÃvanÃparÃbhidhÃnayà karmÃïyapek«yanta ityuktam / tatra brÆma÷- kva punarasyÃ÷ karmÃpek«Ã ? kiæ kÃrye yathÃgneyÃdÅnÃæ paramÃpÆrve cirabhÃviphalÃnukÆle janayitavye samidÃdyapek«Ã ? svarÆpe và yathà te«Ãmeva dviravattapuro¬ÃÓÃdidravyÃgnidevatÃdyapek«Ã ? na tÃvatkÃrye, tasya vikalpÃsahatvÃt / tathà hi- brahmopÃsanÃyà brahmasvarÆpasÃk«ÃtkÃra÷ kÃryamabhyupeya÷ / sa cotpÃdyo và syÃt yathà saæyavanasya piï¬a÷, vikÃryo và yathÃvaghÃtasya vrÅhaya÷, saæskÃryo và yathà prok«aïasyolÆkhalÃdaya÷, prÃpyo và yathà dohanasya paya÷ / na tÃvadutpÃdya÷ / na khalu ghaÂÃdisÃk«ÃtkÃra iva ja¬asvabhÃvebhyo ghaÂÃdibhyo bhinna indriyÃdyÃdheyo brahmasÃk«ÃtkÃro bhÃvanÃdheya÷ saæbhavati, brahmaïo 'parÃdhÅnaprakÃÓatayà tatsÃk«ÃtkÃrasya tatsvabhÃvyena nityatayotpÃdyatvÃnupapatte÷ / tato bhinnasya và bhÃvanÃdheyasya sÃk«ÃtkÃrasya pratibhÃpratyayavat saæÓayÃkrÃntatayà prÃmÃïyÃyogÃt, tadvidhasya tatsÃmagrÅkasyaiva bahulaæ vyabhicÃropalabdhe÷ / na khalu anumÃnÃvagataæ siddhaæ vahniæ bhÃvayata÷ ÓÅtÃrtasya ÓiÓirabharamantharatarakÃyakÃï¬asya sphurajjvÃlÃjaÂilÃnalasÃk«ÃtkÃra÷ pramÃïÃntareïa saævÃdyate, visaævÃdasya bahulamupalambhÃt / tasmÃt prÃmÃïikasÃk«ÃtkÃralak«aïakÃryÃbhÃvÃnnopÃsanÃyà utpÃdye karmÃpek«Ã / na ca kÆÂasthanityasya sarvavyÃpino brahmaïa upÃsanÃto vikÃrasaæskÃraprÃptaya÷ saæbhavanti / syÃdetat / mà bhÆdbrahmasÃk«ÃtkÃra utpÃdyÃdirÆpa upÃsanÃyÃ÷ / saæskÃryastu anirvacanÅyÃvidyÃdvayapidhÃnÃpanayanena bhavi«yati, pratisÅrÃpihità nartakÅva pratisÅrÃpanayadvÃrà raÇgavyÃp­tena / tatra ca karmaïÃmupayoga÷ / etÃvÃæstu viÓe«a÷- pratisÅrÃpanaye pÃri«adÃnÃæ nartakÅvi«aya÷ sÃk«ÃtkÃro bhavati / iha tu avidyÃpidhÃnÃpanayamÃtrameva nÃparamutpÃdyamasti, brahmasÃk«ÃtkÃrasya brahmasvabhÃvasya nityatvena anutpÃdyatvÃt / atrocyate- kà punariyaæ brahmopÃsanà ? kiæ ÓÃbdaj¤ÃnamÃtrasaætati÷, Ãho nirvicikitsaÓÃbdaj¤Ãnasaætati÷ ? yadi ÓÃbdaj¤ÃnamÃtrasaætati÷, na tarhÅyamabhyÃsyamÃnÃpyavidyÃæ samucchettumarhati / tattvaviniÓcayastadabhyÃso và savÃsanaæ viparyÃsamunmÆlayet, na saæÓayÃbhyÃsa÷, sÃmÃnyamÃtradarÓanÃbhyÃso và / na hi sthÃïurvà puru«o veti vÃ, ÃrohapariïÃhavat dravyamiti và ÓataÓo 'pi j¤ÃnamabhyasyamÃnaæ puru«a eveti niÓcayÃya paryÃptam, ­te viÓe«adarÓanÃt / nanÆktaæ Órutamayena j¤Ãnena jÅvÃtmana÷ paramÃtmabhÃvaæ g­hÅtvà yuktimayena ca vyavasthÃpyata iti / tasmÃnnirvicikatsaÓÃbdaj¤ÃnasaætatirÆpopÃsanà karmasahakÃriïyavidyÃdvayocchedahetu÷ / na cÃsÃvanutpÃditabrahmÃnubhavà taducchedÃya paryÃptà / sÃk«ÃtkÃrarÆpo hi viparyÃsa÷ sÃk«ÃtkÃrarÆpeïaiva tattvaj¤Ãnenocchidyate, na tu parok«ÃvabhÃsena, diÇmohÃlÃtacakracaladv­k«amarumarÅcisalilÃdivibhrame«vaparok«ÃvabhÃsi«u aparok«ÃvabhÃsibhireva digÃditattvapratyayairniv­ttidarÓanÃt / no khalvÃptavacanaliÇgÃdiniÓcitadigÃditattvÃnÃæ diÇmohÃdayo nivartante / tasmÃt tvaæpadÃrthasya tatpadÃrthatvena sÃk«ÃtkÃra e«itavya÷ / etÃvatà hi tvaæpadÃrthasya du÷khiÓokitvÃdisÃk«ÃtkÃraniv­tti÷, nÃnyathà / na cai«a sÃk«ÃtkÃro mÅmÃæsÃsahitasyÃpi ÓabdapramÃïasya phalam, api tu pratyak«asya, tasyaiva tatphalatvaniyamÃt ; anyathà kuÂajabÅjÃdapi vaÂÃÇkurotpattiprasaÇgÃt / tasmÃnnirvicikitsavÃkyÃrthabhÃvanÃparipÃkasahitamanta÷karaïaæ tvaæpadÃrthasyÃparok«asya tattadupÃdhyÃkÃrani«edhena tatpadÃrthatÃmÃvirbhÃvayatÅti yuktam / na cÃyamanubhavato brahmasvabhÃvo yena na janyeta, api tu anta÷karaïasyaiva v­ttibhedo brahmavi«aya÷ / na caitÃvatà brahmaïo 'pi parÃdhÅnaprakÃÓatà / na hi ÓÃbdaj¤ÃnaprakÃÓyaæ brahma svayaæ prakÃÓaæ na bhavati / sarvopÃdhivihÅnaæ hi svaya¤jyotiriti gÅyate, na tÆpahitamapi / yathÃha sma bhagavÃnbhëyakÃra÷- 'na tÃvadayamekÃntenÃvi«aya÷' iti / na cÃnta÷karaïav­ttÃvapyasya sÃk«ÃtkÃre sarvopÃdhivinirmoka÷, tasyaiva tadupÃdhervinaÓyadavasthasya svaparopÃdhivirodhino vidyamÃnatvÃt / anyathà caitanyacchÃyÃpattiæ vinÃnta÷karaïav­tte÷ svayamacetanÃyÃ÷ svaprakÃÓatvÃnupapattau sÃk«ÃtkÃratvÃyogÃt / na cÃnumitabhÃvitavahnisÃk«ÃtkÃravat pratibhÃtvenÃsyÃprÃmÃïyam, tatra vahnisvalak«aïasya parok«atvÃt / iha tu brahmasvarÆpasya upÃdhikalu«itasya jÅvasya prÃgapyaparok«atvÃt / na hi ÓuddhabuddhatvÃdayo vastutastato 'tiricyante / jÅva eva tu tattadupÃdhirahita÷ ÓuddhabuddhatvÃdisvabhÃvo brahmeti gÅyate / na ca tattadupÃdhiviraho 'pi tato 'tiricyate / tasmÃt yathà gÃndharvaÓÃstrÃrthaj¤ÃnÃbhyÃsÃhitasaæskÃrasaciva÷ Órotrendriyeïa «a¬jÃdisvaragrÃmamÆrchanÃbhedamadhyak«amanubhavati, evaæ vedÃntÃrthaj¤ÃnÃbhyÃsÃhitasaæskÃro jÅva÷ svasya brahmabhÃvamanta÷karaïeneti / anta÷karaïav­ttau brahmasÃk«ÃtkÃre janayitavye asti tadupÃsanÃyÃ÷ karmÃpek«eti cet, na, tasyÃ÷ karmÃnu«ÂhÃnasahabhÃvÃbhÃvena tatsahakÃritvÃnupapatte÷ / na khalu 'tattvamasi' ityÃdervÃkyÃnnirvicikitsaæ ÓuddhabuddhodÃsÅnasvabhÃvaæ akart­tvÃdyupetaæ apetabrÃhmaïatvÃdijÃtiæ dehÃdyatiriktaæ ekamÃtmÃnaæ pratipadyamÃna÷ karmasvadhikÃramavaboddhumarhati / anarhaÓca kathaæ kartà vÃdhik­to và / yadyucyeta niÓcite 'pi tattve viparyÃsanibandhano vyavahÃro 'nuvartamÃno d­Óyate, yathà gu¬asya mÃdhuryaviniÓcaye api pittopahatendriyÃïÃæ tiktatÃvabhÃsÃnuv­tti÷, ÃsvÃdya thÆtk­tya tyÃgÃt / tasmÃdavidyÃsaæskÃrÃnuv­ttyà karmÃnu«ÂhÃnam, tena ca vidyÃsahakÃriïà tatsamuccheda upapatsyate / na ca- karmÃvidyÃtmakaæ kathamavidyÃmucchinatti, karmaïo và taducchedakasya kuta uccheda÷ iti vÃcyam, sajÃtÅyasvaparavirodhinÃæ bhÃvÃnÃæ bahulamupalabdhe÷ / yathà paya÷ payo 'ntaraæ jarayati svayaæ ca jÅryati, yathà vi«aæ vi«Ãntaraæ Óamayati svayaæ ca ÓÃmyati, yathà và katakarajo rajo 'ntarÃvile pÃthasi prak«iptaæ rajo 'ntarÃïi bhindat svayamapi bhidyamÃnamanÃvilaæ pÃtha÷ karoti, evaæ karmÃvidyÃtmakamapi avidyÃntarÃïyapagamayat svayamapyapagacchatÅti / atrocyate- satyam ; 'sadeva somyedamagra ÃsÅt' ityupakramÃt 'tattvamasi' ityantÃcchabdÃdbrahmamÅmÃæsopakaraïÃdasak­dabhyastÃnnirvicikitse 'nÃdyavidyopÃdÃnadehÃdyatiriktapratyagÃtmatattvÃvabodhe jÃte 'pi avidyÃsaæskÃrÃnuv­ttyÃnuvartante sÃæsÃrikÃ÷ pratyayÃstadvyavahÃrÃÓca, tathÃpi tÃnapyayaæ vyavahÃrapratyayÃnmithyeti manyamÃno vidvÃn ca Óraddhatte, pittopahatendriya iva gu¬aæ thÆtk­tya tyajannapi tasya tiktatÃm / tathà cÃyaæ kriyÃkart­karaïetikartavyatÃphalaprapa¤camatÃttvikaæ viniÓcinvan kathamadhik­to nÃma ? vidu«o hyadhikÃra÷ / anyathà paÓuÓÆdrÃdÅnÃmapi adhikÃro durvÃra÷ syÃt / kriyÃkartrÃdisvarÆpavibhÃgaæ ca vidvasyamÃna iha vidvÃnabhimata÷ karmakÃï¬e / ata eva bhagavÃn avidvadvi«ayatvaæ ÓÃstrasya varïayÃæbabhÆva bhëyakÃra÷ / tasmÃdyathà rÃjajÃtÅyÃbhimÃnikart­ke rÃjasÆye na vipravaiÓyajÃtÅyÃbhimÃninoradhikÃra÷, evaæ dvijÃtikart­kriyÃkaraïÃdivibhÃgÃbhimÃnikart­ke karmaïi na tadanabhimÃnino 'dhikÃra÷ / na cÃnadhik­tena samarthenÃpi k­te vaidikaæ karma phalÃya kalpate, vaiÓyastoma iva brÃhmaïarÃjanyÃbhyÃm / tena d­«ÂÃrthe«u karmasu Óakta÷ pravartamÃna÷ prÃpnotu phalam, d­«ÂatvÃt / ad­«ÂÃrthe«u tu ÓÃstraikasamadhigamyaæ phalamanadhikÃriïi na yujyata iti nopÃsanÃkÃrye karmÃpek«Ã / syÃdetat / manu«yÃbhimÃnavadadhikÃrike karmaïi vihite yathà tadabhimÃnarahitasyÃnadhikÃra÷, evaæ ni«edhavidhayo 'pi manu«yÃdhikÃrà iti tadabhimÃnarahitaste«vapi nÃdhikriyeta paÓvÃdivat ; tathà cÃyaæ ni«iddhamanuti«Âhan na pratyaveyÃt tiryagÃdivaditi bhinnakarmatÃpÃta÷ / maivam / na khalvayaæ sarvathà manu«yÃbhimÃnarahita÷, kiæ tvavidyÃsaæskÃrÃnuv­ttyÃsya mÃtrayà tadabhimÃno 'nuvartate / anuvartamÃnaæ ca mithyeti manyamÃno na Óraddhatta ityuktam / kimato yadyevam ? etadato bhavati- vidhi«u ÓrÃddho 'dhikÃrÅ nÃÓrÃddha÷ / tataÓca manu«yÃdyabhimÃne naÓraddhadhÃno na vidhiÓÃstre«vadhikriyate / tathà ca sm­ti÷- 'aÓraddhayà hutaæ dattam'- ityÃdikà / ni«edhaÓÃstraæ tu na ÓraddhÃmapek«ate / api tu ni«idhyamÃnakriyonmukho nara ityeva pravartate / tathà ca sÃæsÃrika iva ÓraddhÃvagatabrahmatattvo 'pi ni«edhamatikramya pravartamÃna÷ pratyavaitÅti na bhinnakarmadarÓanÃbhyupagama÷ / tasmÃnnopÃsanÃyÃ÷ kÃrye karmÃpek«Ã / ata eva nopÃsanotpattÃvapi ; nirvicikitsaÓÃbdaj¤ÃnotpattyuttarakÃlamanadhikÃra÷ karmaïÅtyuktam / tathà ca Óruti÷- 'na karmaïà na prajayà dhanena tyÃgenaike am­tatvamÃnaÓu÷' / iti / tatkimidÃnÅmanupayoga eva sarvatheha karmaïÃm ? tathà ca 'vividi«anti yaj¤ena' ityÃdyÃ÷ Órutayo virudhyeran / na, ÃrÃdupakÃrakatvÃtkarmaïÃæ yaj¤ÃdÅnÃm / tathà hi- tametamÃtmÃnaæ vedÃnuvacanena nityasvÃdhyÃyena, brÃhmaïà vividi«anti, veditumicchanti, na tu vidanti / vastuta÷ pradhÃnasyÃpi vedanasya prak­tyarthatayà Óabdato guïatvÃt, icchÃyÃÓca pratyayÃrthatayà prÃdhÃnyÃt, pradhÃnena ca kÃryasaæpratyayÃt / na hi 'rÃjapuru«amÃnaya' ityukte vastuta÷ pradhÃno 'pi rÃjà puru«aviÓe«aïatayà Óabdata upasarjana ÃnÅyate, api tu puru«a eva, Óabdatastasya prÃdhÃnyÃt / evaæ vedÃnuvacanasyeva yaj¤asyÃpÅcchÃsÃdhanatayà vidhÃnam / evaæ tapaso 'nÃÓakasya / kÃmÃnaÓanameva tapa÷, hitamitamedhyÃÓino hi brahmaïi vividi«Ã bhavati, na tu sarvathà anaÓnata÷, maraïÃt / nÃpi cÃndrÃyaïÃdi tapa÷, tacchÅlasya dhÃtuvai«amyÃpatte÷ / etÃni ca nityÃni upÃttaduritanibarhaïena puru«aæ saæskurvanti / tathà ca Óruti÷- 'sa ha và ÃtmÃyÃjÅ yo veda idaæ me 'nenÃÇgaæ saæskriyata idaæ me 'nenÃÇgamupadhÅyate' iti / aneneti prak­taæ yaj¤Ãdi parÃm­Óati / sm­tiÓca- 'yasyaite '«ÂÃcatvÃriæÓatsaæskÃrÃ÷' iti / nityanaimittikÃnu«ÂhÃnaprak«Åïakalma«asya ca viÓuddhasattvasyÃvidu«a eva utpannavividi«asya j¤Ãnottapattiæ darÓayatyÃtharvaïÅ Óruti÷- '.................. viÓuddhasattvastatastu taæ paÓyati ni«kalaæ dhyÃyamÃna÷' iti / sm­tiÓca 'j¤Ãnamutpadyate puæsÃæ k«ayÃtpÃpasya karmaïa÷' ityÃdikà / kÊptenaiva ca nityÃnÃæ karmaïÃæ nityehitenopÃttaduritanibarhaïena puru«asaæskÃreïa j¤ÃnotpattÃvaÇgabhÃvopapattau na saæyogap­thaktvena sÃk«ÃdaÇgabhÃvo yukta÷, kalpanÃgauravÃpatte÷ / tathÃhi- nityakarmaïÃmanu«ÂhÃnÃddharmotpÃda÷, tata÷ pÃpmà nivartate ; sa hi anityÃÓucidu÷kharÆpe saæsÃre nityaÓucisukhakhyÃtilak«aïena viparyÃsena cittasattvaæ malinayati ; ata÷ pÃpaniv­ttau pratyak«opapattidvÃrÃpÃvaraïe sati pratyak«opapattibhyÃæ saæsÃrasya anityÃÓucidu÷svarÆpatvamapratyÆhamavabudhyate ; tato 'sya asminnanabhiratisaæj¤aæ vairÃgyamupajÃyate ; tatastajjihÃsopÃvartate ; tato hÃnopÃyaæ parye«ate ; parye«amÃïaÓcÃtmatattvaj¤ÃnamasyopÃya ityupaÓrutya tajjij¤Ãsate ; tata÷ ÓravaïÃdikrameïa tajjÃnÃtÅtyÃrÃdupakÃrakatvaæ tattvaj¤ÃnotpÃdaæ prati cittasattvaÓuddhyà karmaïÃæ yuktam / iyamevÃrthamanuvadati bhagavadgÅtÃ- 'Ãruruk«ormuneryogaæ karma kÃraïamucyate / yogÃrƬhasya tasyaiva Óama÷ kÃraïamucyate' // iti / evaæ ca ananu«ÂhitakarmÃpi prÃgbhavÅyakarmavaÓÃt yo viÓuddhasattva÷ saæsÃrÃsÃratÃdarÓanena ni«pannavairÃgya÷, k­taæ tasya karmÃnu«ÂhÃnena vairÃgyotpÃdopayoginÃ, prÃgbhavÅyakarmÃnu«ÂhÃnÃdeva tatsiddhe÷ / iyameva ca puru«adhaureyabhedamadhik­tya pravav­te Óruti÷- 'yadi vetarathà brahmacaryÃdeva pravrajet' iti / tadidamuktam, karmÃvabodhÃt, prÃgapyadhÅtavedÃntasya brahmajij¤Ãsopapatteriti / ata eva na brahmacÃriïa ­ïÃni santi yena tadapÃkaraïÃrthaæ karmÃnuti«Âhet / etadanurodhÃcca 'jÃyamÃno vai brÃhmaïastribhir­ïavà jÃyate' iti g­hastha÷ saæpadyamÃna iti vyÃkhyeyam / anyathà 'yadi vetarathà brahmacaryÃdeva' iti Órutirvirudhyeta / g­hasthasyÃpi ca ­ïÃpÃkaraïaæ sattvaÓuddhyarthameva / jarÃmaryavÃdo bhasmÃntatÃvÃdo 'ntye«ÂayaÓca karmaja¬Ãnavidu«a÷ prati, na tvÃtmatattvavida÷ paï¬itÃn / tasmÃttasyÃnantaryamatha-ÓabdÃrtha÷ yadvinà brahmajij¤Ãsà na bhavati yasmiæstu sati bhavantÅ bhavatyeva / na cetthaæ karmÃvabodha÷ / tasmÃnna karmÃvabodhÃnantaryamÃtrÃthaÓabdÃrtha iti sarvamavadÃtam / syÃdetat / mà bhÆdagnihotrayavÃgÆpÃkavadartha÷ krama÷ ; Órautastu bhavi«yanti ; 'g­hÅ bhÆtvà vanÅ bhavet vanÅ bhÆtvà pravrajet' iti jÃbÃlaÓrutirgÃrhasthyena hi yaj¤Ãdyanu«ÂhÃnaæ sÆcayati / smaranti ca - 'adhÅtya vidhivadvedÃnputrÃæÓcotpÃdya dharmata÷ / i«Âvà ca Óaktito yaj¤airmano mok«e niveÓayet // ' iti / nindanti ca- 'anadhÅtya dvijo vedÃnanutpÃdya tathÃtmajÃn / ani«Âvà caiva yaj¤aiÓca mok«amicchanvrajatyadha÷' // iti ; Ãha- yathà ca h­dayÃdyavadÃnÃnÃmÃnantaryaniyama÷ / kuta÷ ? 'h­dayasyÃgre 'vadyati atha jihvÃyà atha vak«asa÷' ityathÃgraÓabdÃbhyÃæ kramasya vivak«itatvÃt / na tatheha kramo vivak«ita÷, Órutyà tayaivÃnantaramaniyamasya darÓitatvÃt, 'yadi vetarathà brahmacaryÃdeva pravrajedg­hÃdvà vanÃdvÃ' iti / etÃvatà hi vairÃgyamupalak«ayati / ata eva 'yadahareva virajettadahareva pravrajet' iti Óruti÷ / nindÃvacanaæ ca aviÓuddhasattvapuru«ÃbhiprÃyam / aviÓuddhasattvo hi mok«amicchannÃlasyÃttadupÃye 'pravartamÃno g­hasthadharmamapi nityanaimittikamanÃcaranpratik«aïamupacÅyamÃnapÃpmà adhogatiæ gacchatÅtyartha÷ / syÃdetat / mà bhÆcchrauta Ãrtho và krama÷ ; pÃÂhasthÃnamukhyaprav­ttipramÃïakastu kasmÃnna bhavatÅtyata Ãha- Óe«aÓe«itve pramÃïÃbhÃvÃt / Óe«ÃïÃæ samidÃdÅnÃæ Óe«iïÃæ cÃgneyÃdÅnÃæ ekaphalavadupakÃropanibaddhÃnÃæ ekaphalÃvacchinnÃnÃm ekaprayogavacanopag­hÅtÃnÃm ekÃdhikÃrikart­kÃïÃæ ekapaurïamÃsyamÃvÃsyÃkÃlasaæbaddhÃnÃæ yugapad anu«ÂhÃnÃÓakte÷, sÃmarthyÃtkramaprÃptau tadviÓe«Ãpek«ÃyÃæ pÃÂhÃdayastadbhedaniyamÃya prabhavanti / yatra tu na Óe«aÓe«ibhÃva÷ nÃpyekÃdhikÃrÃvaccheda÷ yathà sauryÃryamïaprÃjÃpatyÃdÅnÃm, tatra kramabhedÃpek«ÃbhÃvÃnna pÃÂhÃdi÷ kramaviÓe«aniyame pramÃïam, avarjanÅyatayà tasya tatrÃvagatatvÃt / na ceha dharmabrahmajij¤Ãsayo÷ Óe«aÓe«ibhÃve ÓrutyÃdÅnÃmanyatamaæ pramÃïamasatÅti / nanu Óe«aÓe«ibhÃvÃbhÃve 'pi kramaniyamo d­«Âa÷ yathà godohanasya puru«Ãrthasya dÃrÓapaurïamÃsikairaÇgai÷ saha, yathà và 'darÓapÆrïamÃsÃbhyÃmi«Âvà somena yajeta' iti darÓapÆrïamÃsasomayoraÓe«aÓe«iïorityata Ãha- adhik­tÃdhikÃre và pramÃïÃbhÃvÃt- iti yojanà / svargakÃmasya hi darÓapÆrïamÃsÃdhik­tasya paÓukÃmasya sato darÓapÆrïamÃsa- kratvarthÃppraïayanÃÓrite godohane adhikÃra÷ / no khalu godohanadravyamavyÃpriyamÃïaæ sÃk«ÃtpaÓÆn bhÃvayitumarhati / na ca vyÃpÃrÃntarÃvi«Âaæ ÓrÆyate yatastadaÇgakramamatipatet ; appraïayanÃÓritaæ tu pratÅyate, 'camasenÃpa÷ praïayedgodohanena paÓukÃmÃsya' iti samabhivyÃhÃrÃt, yogyatvÃccÃsyÃpÃæ praïayanaæ prati / tasmÃtkratvarthÃppraïayanÃÓritatvÃdgodohanasya tatkrameïa puru«Ãrthamapi godohanaæ kramavaditi siddham / ÓrutinirÃkaraïenaiva i«Âisomakramavadapi kramo 'pÃsto veditavya÷ / Óe«aÓe«itvÃdhik­tÃdhikÃrÃbhÃve 'pi kramo vivak«yeta yadyekaphalÃvacchedo bhavet, yathÃgneyÃdÅnÃæ «aïïÃmekasvargaphalÃvacchinnÃnÃm ; yadi và jij¤Ãsyabrahmaïa÷ aæÓo dharma÷ syÃt, yathà caturlak«aïÅvyutpÃdyaæ brahma kenacitkenacit aæÓenaikena lak«aïena vyutpÃdyate, tatra caturïÃæ lak«aïÃnÃæ jij¤ÃsyÃbhedena parasparasaæbandhe sati kramo vivak«ita÷, tathehÃpyekajij¤Ãsyatayà dharmabrahmajij¤Ãsayo÷ kramo vivak«yeta ; na caitadubhayamapyastÅtyÃha- phalajij¤ÃsyabhedÃcca / phalabhedaæ vibhajate- abhyudayaphalaæ dharmaj¤Ãnam iti / jij¤ÃsÃyà vastuto j¤ÃnatantratvÃt j¤Ãnaphalaæ jij¤ÃsÃphalamiti bhÃva÷ / na kevalaæ svarÆpata÷ phalabheda÷, tadutpÃdanaprakÃrabhedÃdapi tadbheda ityÃha- taccÃnu«ÂhÃnÃpek«am / brahmaj¤Ãnaæ ca nÃnu«ÂhÃnÃntarÃpek«am / ÓÃbdaj¤ÃnÃbhyÃsÃnnÃnu«ÂhÃnÃntaramapek«ate, nityanaimittikakarmÃnu«ÂhÃnasahabhÃvasya apÃstatvÃt- iti bhÃva÷ / jij¤ÃsyabhedamÃtyantikamÃha- bhavyaÓca dharma iti / bhavità bhavya÷ ; kartari k­tya÷ / bhavità ca bhÃvakavyÃpÃranirvartyatayà tattantra iti tata÷ prÃgj¤ÃnakÃle nÃstÅtyartha÷ / bhÆtam, satyam ; sadekÃntata÷, na kadÃcidasadityartha÷ / na kevalaæ svarÆpato jij¤Ãsyayorbheda÷, j¤ÃpakapramÃïaprav­ttibhedÃdapi bheda ityÃha- codanÃprav­ttibhedÃcca / codaneti vaidikaæ ÓabdamÃha, viÓe«eïa sÃmÃnyasya lak«aïÃt / prav­ttabhedaæ vibhajate- yà hi codanà dharmasya iti / Ãj¤ÃdÅnÃæ puru«ÃbhiprÃyabhedÃnÃmasaæbhavÃt apauru«eye vede codanopadeÓa÷ / ata evoktam- 'tasya j¤ÃnamupadeÓa÷' iti / sà ca svasÃdhye puru«avyÃpÃre bhÃvanÃyÃæ tadvi«aye ca yÃgÃdau ; sa hi bhÃvanÃvi«aya÷, tadadhÅnanirÆpaïatvÃt prayatnasya bhÃvanÃyÃ÷, '«i¤ bandhane' ityasmÃt dhÃtorvi«ayapadavyutpatte÷ / bhÃvanÃyÃstaddvÃreïa ca yÃgÃderapek«itopÃyatÃmavagamayantÅ tatrecchopahÃramukheïa puru«aæ niyu¤jÃnaiva yÃgÃdidharmamavabodhayati nÃnyathà / brahmacodanà tu puru«amavabodhayatyeva kevalaæ na tu pravartayantyavabodhayati / kuta÷ ? avabodhasya prav­ttirahitasya codanÃjanyatvÃt / nanu 'Ãtmà j¤Ãtavya÷' ityetadvidhiparairvedÃntai÷ tadekavÃkyatayÃvabodhe pravartayadbhireva puru«o brahmÃvabodhyata iti samÃnatvaæ dharmacodanÃbhirbrahmacodanÃnÃmityata Ãha- na puru«o 'vabodhe niyujyate // ayamabhisaædhi÷- na tÃvadbrahmasÃk«ÃtkÃre puru«o niyoktavya÷, tasya brahmasvÃbhÃvyena nityatvÃt akÃryatvÃt / nÃpyupÃsanÃyÃm, tasyà api j¤Ãnaprakar«e hetubhÃvasyÃnvayavyatirekasiddhatayà prÃptatvenÃvidheyatvÃt / nÃpi ÓÃbdabodhe, tasyÃpyadhÅtavedasya puru«asya viditapadatadarthasya samadhigataÓÃbdanyÃyatattvasyÃpratyÆhamutpatte÷ / atraiva d­«ÂÃntamÃha- yathÃk«Ãrtha iti / dÃr«ÂÃntike yojayati- tadvat iti / api cÃtmaj¤Ãnavidhipare«u vedÃnte«u nÃtmatattvaviniÓcaya÷ ÓÃbda÷ syÃt / na hi tadà ÃtmatattvaparÃste, kiæ tu tajj¤ÃnavidhiparÃ÷, yatparÃÓca te ta eva te«Ãæ arthÃ÷ / na ca bodhasya bodhyani«ÂhatvÃdapek«itatvÃt, anyaparebhyo 'pi bodhyatattvaviniÓcaya÷, samÃropeïÃpi tadupapatte÷ / tasmÃnna bodhavidhiparà vedÃntà iti siddham / prak­tamupasaæharati- tasmÃtkimapi vaktavyam iti / yasminnasati brahmajij¤Ãsà na bhavati sati tu bhavantÅ bhavatyevetyartha÷ / tadÃha- ucyate- nityÃnityavastuviveka ityÃdi / nitya÷ pratyagÃtmÃ, anityÃ÷ dehendriyavi«ayÃdaya÷ / tadvi«ayaÓcedviveko niÓcaya÷, k­tamasya brahmajij¤ÃsayÃ, j¤ÃtatvÃdbrahmaïa÷ / atha viveko j¤ÃnamÃtram, na niÓcaya÷ ; tathà sati e«a viparyÃsÃdanya÷ saæÓaya÷ syÃt ; tathà ca na vairÃgyaæ bhÃvayet ; abhÃvayankathaæ brahmajij¤ÃsÃhetu÷ ? tasmÃdevaæ vyÃkhyeyam / nityÃnityayorvasatÅti nityÃnityavastu taddharma÷ ; nityÃnityayordharmiïostaddharmÃïÃæ ca viveko nityÃnityavastuviveka÷ / etaduktaæ bhavati- mà bhÆt idaæ ­taæ nityam, idaæ tadan­tamanityamiti dharmiviÓe«ayorviveka÷ ; dharmimÃtrayornityÃnityayostaddharmayoÓca vivekaæ niÓcinotyeva / nityatvaæ satyatvaæ tadyasyÃsti tannityaæ satyam ; tathà cÃsthÃgocara÷ / anityatvamasatyatvaæ tadyasyÃsti tadanityaman­tam ; tathà cÃnÃsthÃgocara÷ / tadete«vanubhÆyamÃne«u yu«madasmatpratyayagocare«u vi«ayavi«ayi«u yad­taæ nityaæ sukhaæ vyavasthÃsyate tadÃsthÃgocaro bhavi«yati ; yattvanityaman­taæ bhavi«yati tÃpatrayaparÅtaæ tattyak«yata iti so 'yaæ nityÃnityavastuviveka÷ prÃgbhavÅyÃdaihikÃdvà karmaïo viÓuddhasattvasya bhavatyanubhavopapattibhyÃm / na khalu satyaæ nÃma na ki¤cidastÅti vÃcyam / tadabhÃve tadadhi«ÂhÃnasyÃn­tasyÃpyanupapatte÷, ÓÆnyavÃdinÃmapi ÓÆnyatÃyà eva satyatvÃt / athÃsya puru«adhaureyasyÃnubhavopapattibhyÃmevaæ sunipuïaæ nirÆpayata÷ à ca satyalokÃt à cÃvÅce÷ jÃyasva mriyasva iti viparivartamÃnaæ k«aïamuhÆrtayÃmÃhorÃtrÃrdhamÃsamÃsartvayanavatsarayugacaturyugamanvantarapralayamahÃpralayamahÃsargÃvÃntarasargasaæsÃrasÃgarormibhiraniÓamuhyamÃnaæ tÃpatrayaparÅtamÃtmÃnaæ jÅvalokaæ cÃvalokya asminsaæsÃramaï¬ale anityÃÓucidu÷khÃtmakaæ prasaækhyÃnamupÃvartate / tato 'syed­ÓÃnnityÃnityavastuvivekalak«aïÃtprasaækhyÃnÃt ihamutrÃrthabhegavirÃga÷ bhavati / arthyate prÃrthyata ityartha÷, phalamiti yÃvat / tasminvirÃgo nÃmÃnÃbhogÃtmikopek«Ãbuddhi÷ / tata÷ ÓamadamÃdisÃdhanasaæpat / rÃgÃdika«ÃyamadirÃmattaæ hi mana÷ te«u te«u vi«aye«ÆccÃvacamindriyÃïi pravartayat vividhÃÓca prav­ttÅ÷ puïyÃpuïyaphalà bhÃvayat puru«amatighore vividhadu÷khajvÃlÃjaÂÃle saæsÃrahutabhuji juhoti / prasaækhyÃnÃbhyÃsalabdhavairÃgyaparipÃkabhagnarÃgÃdika«ÃyamadirÃmadaæ tu mana÷ puru«eïÃvajÅyate vaÓÅkriyate / so 'yamasya vairÃgyahetuko manovijaya÷ Óama iti vaÓÅkarasaæj¤a iti cÃkhyÃyate / vijitaæ ca manastattvavi«ayaviniyogayogyatÃæ nÅyate ; seyamasya yogyatà dama÷, yathà dÃnto 'yaæ v­«abhayuvà halaÓakaÂÃdivahanayogya÷ k­ta iti gamyate / Ãdi-grahaïena ca vi«ayatitik«ÃtaduparamatattvaÓraddhÃ÷ saæg­hyante / ata eva Óruti÷- 'tasmÃcchÃnto dÃnta uparatastitik«u÷ ÓraddhÃvitto bhÆtvÃtmanyevÃtmÃnaæ paÓyet, sarvamÃtmani paÓyati' iti / tadetasya ÓamadamÃdirÆpasya sÃdhanasya saæpat, prakar«a÷, ÓamadamÃdisÃdhanasaæpat / tato 'sya saæsÃrabandhanÃnmumuk«Ã bhavatÅtyÃha- mumuk«utvaæ ca iti / tasya ca nityaÓuddhabuddhamuktasvabhÃvabrahmaj¤Ãnaæ mok«asya kÃraïamityupaÓrutya tajjij¤Ãsà bhavati dharmajij¤ÃsÃyÃ÷ prÃgÆrdhvaæ ca ; tasmÃtte«ÃmevÃnantaryaæ na dharmajij¤ÃsÃyà ityÃha- te«u hi iti / na kevalaæ jij¤ÃsÃmÃtram, api tu j¤ÃnamapÅtyÃha- j¤Ãtuæ ca / upasaæharati- tasmÃt iti / kramaprÃptamata÷Óabdaæ vyÃca«Âe- ata÷Óabdo hetvartha÷ / tamevÃta÷Óabdasya heturÆpamarthamÃha- yasmÃdveda eva iti / atraivaæ paricodyate- satyaæ yathoktasÃdhanasaæpattyanantaraæ brahmajij¤Ãsà bhavati / saiva tvanupapannÃ, ihÃmutraphalabhogavirÃgasyÃnupapatte÷ / anukÆlavedanÅyaæ hi phalam, i«Âalak«aïatvÃtphalasya / na cÃnurÃgahetÃvasya vairÃgyaæ bhavitumarhati / du÷khÃnu«aÇgadarÓanÃtsukhe 'pi vairÃgyamiti cet, hanta bho÷ sukhÃnu«aÇgÃddu÷khe 'pyanurÃgo na kasmÃdbhavati ? tasmÃt sukhe upÃdÅyamÃne du÷khaparihÃre prayatitavyam ; avarjanÅyatayà du÷khamÃgatamapi parih­tya sukhamÃtraæ bhok«yate / tadyathÃ- matsyÃrthÅ saÓalkÃnsakaïÂakÃnmatsyÃnupÃdatte, sa yÃvadÃdeyaæ tÃvadÃdÃya nivartate ; yathà và dhÃnyÃrthÅ sapalÃlÃni dhÃnyÃnyÃharati, sa yÃvadÃdeyaæ tÃvadÃdÃya nivartate / tasmÃddu÷khabhayÃnnÃnukÆlavedanÅyamaihikaæ vÃmu«mikaæ và sukhaæ parityaktumucitam / na hi m­gÃ÷ santÅti ÓÃlayo nopyante, bhik«ukÃ÷ santÅti sthÃlyo nÃdhiÓrÅyante / api ca d­«Âaæ sukhaæ candanavanitÃdisaÇgajanma k«ayitÃlak«aïena du÷khenÃghrÃtatvÃdatibhÅruïà tyajyetÃpi, na tvÃmu«mikaæ svargÃdi, tasyÃvinÃÓitvÃt / ÓrÆyate hi- 'apÃma somamam­tà abhÆma' iti ; tathà ca 'ak«ayyaæ ha vai cÃturmÃsyayÃjina÷ suk­taæ bhavati' iti / na ca k­takatvahetukaæ vinÃÓitvÃnumÃnamatra saæbhavati, naraÓira÷kapÃlaÓaucÃnumÃnavadÃgamabÃdhitavi«ayatvÃt / tasmÃdyathoktasÃdhanasaæpattyabhÃvÃnna brahmajij¤Ãseti prÃptam / evaæ prÃpte Ãha bhagavÃnsÆtrakÃra÷ 'ata÷' iti ; tasyÃrthaæ vyÃca«Âe bhëyakÃra÷- yasmÃdveda eva iti / ayamabhisaædhi÷- satyaæ m­gabhik«ukÃdaya÷ ÓakyÃ÷ parihartuæ pÃcakak­«ÅvalÃdibhi÷ ; du÷khaæ tvanekavidhÃnekakÃraïasaæpÃtajamaÓakyaparihÃram ; antata÷ sÃdhanÃpÃratantryak«ayitalak«aïayordu÷khayo÷ samastak­takasukhÃvinÃbhÃvaniyamÃt / na hi madhuvi«asaæp­ktamannaæ vi«aæ parityajya madhumiÓraæ Óakyaæ ÓilpivareïÃpi bhoktum / k«ayitÃnumÃnopodvalitaæ ca 'tadyatheha karmacita÷' ityÃdivacanaæ k«ayitÃpratipÃdakam, 'apÃma somam' ityÃdikaæ vacanaæ mukhyÃsaæbhave jaghanyav­ttitÃmÃpÃdayati / yathÃhu÷ paurÃïikÃ÷- 'ÃbhÆtasaæplavaæ sthÃnamam­tatvaæ hi bhëyate' iti / atra ca brahmapadena tatpramÃïaæ veda upasthÃpita÷ / sa ca yogyatvÃt 'tadyatheha karmacita÷' ityÃdi÷ 'ata÷' iti sarvanÃmnà parÃm­Óya hetupa¤camyà nirdiÓyate / syÃdetat / yathà svargÃde÷ k­takasya sukhasya du÷khÃnu«aÇga÷ tathà brahmaïo 'pÅtyata Ãha- tathà brahmavij¤ÃnÃdapi iti / tenÃyamartha÷- ata÷ svargÃdÅnÃæ k«ayitÃpratipÃdakÃt brahmaj¤Ãnasya ca paramapuru«ÃrthatÃpratipÃdakÃt ÃgamÃt yathoktasÃdhanasaæpat ; tataÓca jij¤Ãseti siddham / brahmajij¤ÃsÃpadavyÃkhyÃnamÃha- brahmaïa iti / «a«ÂhÅsamÃsapradarÓanena prÃcÃæ v­ttik­tÃæ brahmaïe jij¤Ãsà brahmajij¤Ãseti caturthÅsamÃsa÷ parÃsto veditavya÷ / 'tÃdarthyasamÃse prak­tivik­tigrahaïaæ kartavyam' iti kÃtyÃyanÅyavacanena yÆpadÃrvÃdi«veva prak­tivikÃrabhÆte«u caturthÅsamÃsaniyamÃt aprak­tivikÃrabhÆte ityevamÃdau tanni«edhÃt, 'aÓvaghÃsÃdaya÷ «a«ÂhÅsamÃsà bhavi«yanti' ityaÓvaghÃsÃdi«u «a«ÂhÅsamÃsapratividhÃnÃt / «a«ÂhÅsamÃse 'pi ca brahmaïo vÃstavaprÃdhÃnyopapatteriti / syÃdetat / brahmaïo jij¤Ãsetyukte tatrÃnekÃrthatvÃdbrahmaÓabdasya saæÓaya÷- kasya brahmaïo jij¤Ãsà ?- iti / asti brahmaÓabdo vipratvajÃtau, yathÃ- brahmahatyeti ; asti ca vede, yathÃ- brahmojjhamiti ; asti ca paramÃtmani, yathÃ- 'brahma veda brahmaiva bhavati' iti / tamimaæ saæÓayamapÃkaroti- brahma ca vak«yamÃïalak«aïam iti / yato brahmajij¤ÃsÃæ pratij¤Ãya tajj¤ÃpanÃya paramÃtmalak«aïaæ praïayati tato 'vagacchÃma÷ paramÃtmajij¤Ãsaiveyaæ na vipratvajÃtyÃdijij¤ÃsÃ, ityartha÷ / «a«ÂhÅsamÃsaparigrahe 'pi neyaæ karma«a«ÂhÅ, kiæ tu Óe«alak«aïà ; saæbandhamÃtraæ ca Óe«a iti brahmaïo jij¤Ãsetyukte brahmasaæbandhinÅ jij¤Ãsetyuktaæ bhavati / tathà ca brahmasvarÆpapramÃïayuktisÃdhanaprayojanajij¤ÃsÃ÷ sarvà brahmajij¤ÃsÃrthà brahmajij¤ÃsayÃvaruddhà bhavanti, sÃk«Ãt pÃramparyeïa và brahmasaæbandhÃt / karmaïi «a«ÂhyÃæ tu brahmaÓabdÃrtha÷ karma ; sa ca svarÆpameveti tatpramÃïÃdayo nÃvarudhyeran ; tathà cÃpratij¤ÃtÃrthacintà pramÃïÃdi«u bhavet- iti ye manyante tÃnpratyÃhabrahmaïa iti karmaïi iti / atra hetumÃha- jij¤Ãsya iti / icchÃyÃ÷ pratipattyanubandho j¤Ãnam, j¤Ãnasya ca j¤eyaæ brahma / no khalu j¤Ãnaæ j¤eyaæ vinà nirÆpyate, na ca jij¤Ãsà j¤Ãnaæ vinÃ, iti pratipattyanubandhatvÃt prathamaæ jij¤Ãsà karmaivÃpek«ate, na tu saæbandhimÃtram, tadantareïÃpi sati karmaïi tannirÆpaïÃt / na hi candramasamÃdityaæ vopalabhya kasyÃyamiti saæbandhyanve«aïà bhavati / bhavati tu j¤Ãnamityukte vi«ayÃnve«aïà kiævi«ayamiti / tasmÃtprathamamapek«itatvÃt karmatayaiva brahma saæbadhyate, na tu saæbandhitÃmÃtreïa, tasya jaghanyatvÃt / tathà ca karmaïi «a«ÂhÅ, ityartha÷ / nanu satyaæ na jij¤Ãsyamantareïa jij¤Ãsà nirÆpyate ; jij¤ÃsyÃntaraæ tvasyà bhavi«yati ; brahma tu Óe«atayà saæbhantsyata ityata Ãha- jij¤ÃsyÃntara iti / nigƬhÃbhiprÃyaÓcodayati- nanu Óe«a«a«ÂhÅparigrahe 'pi iti / sÃmÃnyasaæbandhasya viÓe«asaæbandhÃvirodhena karmatÃyà avighÃtena jij¤ÃsÃnirÆpaïopapatterityartha÷ / nigƬhÃbhiprÃya eva dÆ«ayati- evamapi pratyak«aæ brahmaïa iti / vÃcyasya karmatvasya jij¤Ãsayà prathamamapek«itasya prathamasaæbandhÃrhasya cÃnvayaparityÃgena paÓcÃtkatha¤cidapek«itasya saæbandhimÃtrasya saæbandho, jaghanya÷ prathama÷ prathamaÓca jaghanya÷, iti suvyÃh­taæ nyÃyatattvam / pratyak«aparok«atÃbhidhÃnaæ ca prÃthamyÃprÃthamyasphuÂatvÃsphuÂatvÃbhiprÃyam / cedaka÷ svÃbhiprÃyamudghÃÂayati- na vyartha÷ brahmÃÓritÃÓe«a iti / vyÃkhyÃtametadadhastÃt / samÃdhÃtà svÃbhisaædhimudghÃÂayati- na, pradhÃnaparigraha iti / vÃstavaæ prÃdhÃnyaæ brahmaïa÷ / Óe«aæ sanidarÓanamatirohitÃrtham / ÓrutyanugamaÓcÃtirohita÷ / tadevamabhimataæ samÃsaæ vyavasthÃpya jij¤ÃsÃpadÃrthamÃha- j¤Ãtum iti / syÃdetat / na j¤ÃnamicchÃvi«aya÷ / sukhadu÷khÃvÃptiparihÃrau và tadupÃyo và taddvÃreïecchÃgocara÷ / na caivaæ brahmaj¤Ãnam / na khalvetadanukÆlamiti và pratikÆlaniv­ttiriti vÃnubhÆyate / nÃpi tayorupÃya÷ ; tasminsatyapi sukhabhedasyÃdarÓanÃt, anuvartamÃnasya ca du÷khasyÃniv­tte÷ / tasmÃnna sÆtrakÃravacanamÃtrÃdi«ikarmatà j¤Ãnasyetyata Ãha- avagatiparyantam iti / na kevalaæ j¤Ãnami«yate kiæ tvavagatiæ sÃk«ÃtkÃraæ kurvadavagatiparyantaæ sanvÃcyÃyà icchÃyÃ÷ karma / kasmÃt ? phalavi«ayatvÃdicchÃyÃ÷ tadupÃyaæ phalaparyantaæ gocarayatÅccheti Óe«a÷ / nanu bhavatvavagatiparyantaæ j¤Ãnam ; kimetÃvatÃpÅ«Âaæ bhavati ? na hyanapek«aïÅyavi«ayamavagatiparyantamapi j¤Ãnami«yata ityata Ãha- j¤Ãnena hi pramÃïenÃvagantumi«Âaæ brahma / bhavatu brahmavi«ayÃvagati÷, evamapi kathami«Âetyata Ãha- brahmÃvagatirhi puru«Ãrtha÷ / kimabhyudaya÷ ? na, kiæ tu ni÷Óreyasaæ vigalitanikhiladu÷khÃnu«aÇgaparamÃnandaghanabrahmÃvagatirbrahmaïa÷ svabhÃva iti saiva ni÷Óreyasaæ puru«Ãrtha iti / syÃdetat / na brahmÃvagati÷ puru«Ãrtha÷ / puru«avyÃpÃravyÃpyo hi puru«Ãrtha÷ / na cÃsyà brahmasvabhÃvabhÆtÃyà utpattivikÃrasaæskÃraprÃptaya÷ saæbhavanti, tathà satyanityatvena tatsvÃbhÃvyÃnupapatte÷ / na cotpattyÃdyabhÃve vyÃpÃravyÃpyatà / tasmÃnna brahmÃvagati÷ puru«Ãrtha ityata Ãha-ni÷Óe«asaæsÃrabÅjÃvidyÃdyanarthanibarhaïÃt / satyam, brahmÃvagatau brahmasvabhÃve notpattyÃdaya÷ saæbhavanti ; tathÃpyanirvacanÅyÃnÃdyavidyÃvaÓÃdbrahmasvabhÃvo 'parÃdhÅnaprakÃÓo 'pi pratibhÃnapi na pratibhÃtÅva parÃdhÅnaprakÃÓa iva dehendriyÃdibhyo bhinno 'pyabhinna iva bhÃsata iti saæsÃrabÅjÃvidyÃdyanarthanibarhaïÃtprÃgaprÃpta iva tasminsati prÃpta iva bhavatÅti puru«eïÃrthyamÃnatvÃtpuru«Ãrtha iti yuktam / avidyÃdÅtyÃdigrahaïena tatsaæskÃro 'varudhyate / avidyÃdiniv­ttistÆpÃsanÃkÃryÃdanta÷ karaïav­ttibhedÃt sÃk«ÃtkÃrÃditi dra«Âavyam / upasaæharati- tasmÃdbrahma jij¤Ãsitavyam uktalak«aïena mumuk«uïà / na khalu tajj¤Ãnaæ vinà savÃsanavividhadu÷khanidÃnamavidyocchidyate / na ca taducchedamantareïa vigalitanikhiladu÷khÃnu«aÇgÃnandaghanabrahmÃtmatÃsÃk«ÃtkÃrÃvirbhÃvo jÅvasya / tasmÃdÃnandaghanabrahmÃtmatÃmicchatà tadupÃyo j¤Ãname«itavyam / tacca na kevalebhyo vedÃntebhya÷ api tu brahmamÅmÃæsopakaraïebhya iti icchÃmukhena brahmamÅmÃæsÃyÃæ pravartyate, na tu vedÃnte«u tadarthavivak«ÃyÃæ và ; tatra phalavadarthÃvabodhaparatÃæ svÃdhyÃyÃdhyayanavidhe÷ sÆtrayatà 'athÃto dharmajij¤ÃsÃ' ityanenaiva pravartitatvÃt, dharmagrahaïasya ca vedÃrthopalak«aïatvenÃdharmavadbrahmaïo 'pyupalak«aïatvÃt / yadyapi ca dharmamÅmÃæsÃvat vedÃrthamÅmÃæsayà brahmamÅmÃæsÃpyÃk«eptuæ Óakyate, tathÃpi prÃcyà mÅmÃæsayà na tadvyutpÃdyate, nÃpi brahmamÅmÃæsÃyà adhyayanamÃtrÃnantaryamiti brahmamÅmÃæsÃrambhÃya nityÃnityavivekÃdyÃnantaryapradarÓanÃya cedaæ sÆtramÃrambhaïÅyamityapaunaruktyam / syÃdetat / etena sÆtreïa brahmaj¤Ãnaæ pratyupÃyatà mÅmÃæsÃyÃ÷ pratipÃdyata ityuktam ; tadayuktam, vikalpÃsahatvÃt, iti codayati- tatpunarbrahma iti / vedÃntebhyo 'pauru«eyatayà svata÷siddhaprÃmÃïyebhya÷ prasiddhamaprasiddhaæ và syÃt / yadi prasiddham, vedÃntavÃkyasamutthena niÓcayaj¤Ãnena vi«ayÅk­tam ; tato na jij¤Ãsitavyam, ni«pÃditakriye karmaïi aviÓe«ÃdhÃyina÷ sÃdhanasya sÃdhananyÃyÃtipÃtÃt / athÃprasiddhaæ vedÃntebhya÷, tarhi na tadvedÃntÃ÷ pratipÃdayantÅti sarvathÃprasiddhaæ naiva Óakyaæ jij¤Ãsitum / anubhÆte hi priye bhavatÅcchà na tu sarvathÃnanubhÆtÃpÆrve / na ce«yamÃïamapi Óakyaæ j¤Ãtum, pramÃïÃbhÃvÃt / Óabdo hi tasya pramÃïaæ vaktavyam / yathà vak«yati 'ÓÃstrayonitvÃt' iti / sa cettannÃvabodhayati, kutastasya tatra prÃmÃïyam ? na ca pramÃïÃnantaraæ brahmaïi prakramate / tasmÃtprasiddhasya j¤Ãtuæ ÓakyasyÃpyajij¤ÃsanÃt aprasiddhasyecchÃyà avi«ayatvÃt aÓakyaj¤ÃnatvÃcca na brahma jij¤ÃsyamityÃk«epa÷ / pariharati- ucyate- asti tÃvadbrahma nityaÓuddhabuddhamuktasvabhÃvam / ayamartha÷- prÃgapi brahmamÅmÃæsÃyà adhÅtavedasya nigamaniruktavyÃkaraïÃdipariÓÅlanaviditapadatadarthasaæbandhasya 'sadeva somyedamagra ÃsÅt' ityupakramÃt 'tattvamasi' ityantÃtsaædarbhÃt nityatvÃdyupetabrahmasvarÆpÃvagamastÃvadÃpÃtato vicÃrÃdvinÃpyasti / atra ca brahmetyÃdinÃvagamyena tadvi«ayamavagamaæ lak«ayati, tadastitvasya sati vimarÓe vicÃrÃtprÃganirïayÃt / nityeti k«ayitÃlak«aïaæ du÷khamupak«ipati / Óuddheti dehÃdyupÃdhikamapi du÷khamapÃkaroti / buddhetyaparÃdhÅnaprakÃÓamÃnandÃtmÃnaæ darÓayati, ÃnandaprakÃÓayorabhedÃt / syÃdetat / muktau satyÃmasyaite ÓuddhatvÃdaya÷ prathante, tatastu prÃk dehÃdyabhedena taddharmajanmajarÃmaraïÃdidu÷khayogÃdityata uktam- mukta iti / sadaiva mukta÷ sadaiva kevalo 'nÃdyavidyÃvaÓÃttu bhrÃntyà tathÃvabhÃsata ityartha÷ / tadevamanaupÃdhikaæ brahmaïo rÆpaæ darÓayitvà avidyopÃdhikaæ rÆpamÃha- sarvaj¤aæ sarvaÓaktisamanvitam / tadanena jagatkÃraïatvamasya darÓitam, Óaktij¤ÃnabhÃvÃbhÃvÃnuvidhÃnÃtkÃraïatvabhÃvÃbhÃvayo÷ / kuta÷ punarevaæbhÆtabrahmasvarÆpÃvagati÷ ityata Ãha- brahmaÓabdasya hi iti / na kevalam 'sadeva somyedam' ityÃdÅnÃæ vÃkyÃnÃæ paurvÃparyaparyÃlocanayà itthaæbhÆtabrahmÃvagati÷ / api tu brahmapadamapi nirvacanasÃmarthyÃdimamevÃrthaæ svahastayati / nirvacanamÃha- b­haterdhÃtorarthÃnugamÃt / v­ddhikarmà hi b­hatiratiÓÃyane vartate / taccedamatiÓÃyanamanavacchinnaæ padÃntarÃvagamitaæ nityaÓuddhabuddhatvÃdyasyÃbhyanujÃnÃtÅtyartha÷ / tadevaæ tatpadÃrthasya ÓuddhatvÃde÷ prasiddhimabhidhÃya tvaæpadÃrthasyÃpyÃha- sarvasyÃtmatvÃcca brahmÃstitvaprasiddhi÷ / sarvasya pÃæsulapÃdakasya hÃlikasyÃpi brahmÃstitvaprasiddhi÷ ; kuta÷ ? ÃtmatvÃt / etadeva sphuÂayati- sarvo hi iti / pratÅtimeva apratÅtinirÃkaraïena dra¬hayati- na na iti / na na pratyeti 'ahamasmi' iti, kiæ tu pratyetyeveti yojanà / nanu 'ahamasmi' iti ca j¤Ãsyati mà ca j¤ÃsÅdÃtmÃnamityata Ãha- yadi iti / ahamasmÅti na pratÅyÃt / ahaÇkÃrÃspadaæ hi jÅvÃtmÃnaæ cenna pratÅyÃt 'aham' iti na pratÅyÃdityartha÷ / nanu pratyetu sarvo jana ÃtmÃnamahaÇkÃrÃspadam, brahmaïi tu kimÃyÃtam ityata Ãha- Ãtmà ca brahma ; tada÷ tvamÃsÃmÃnÃdhikaraïyÃt / tasmÃttatpadÃrthasya ÓuddhabuddhatvÃde÷ Óabdata÷ tvaæpadÃrthasya ca jÅvÃtmana÷ pratyak«ata÷ prasiddhe÷, padÃrthaj¤ÃnapÆrvakatvÃcca vÃkyÃrthaj¤Ãnasya, tvaæpadÃrthasya brahmabhÃvÃvagama÷ 'tattvamasi' iti vÃkyÃdupapadyata iti bhÃva÷ / Ãk«eptà prathamakalpÃÓrayaæ do«amÃha- yadi tarhi loka iti / adhyÃpakÃdhyet­paramparà loka÷ / tatra 'tattvamasi' iti vÃkyÃdyadi brahma Ãtmatvena prasiddhamasti / 'Ãtmà brahmatvena' iti vaktavye 'brahma Ãtmatvena' iti abhedavivak«ayà gamayitavyam / pariharati- na÷ ; kuta÷ ? tadviÓe«aæ prati vipratipatte÷ / tadanena vipratipatti÷ sÃdhakabÃdhakapramÃïÃbhÃve sati saæÓayabÅjamuktam / tataÓca saæÓayÃjjij¤Ãsopapadyata iti bhÃva÷ / vivÃdÃdhikaraïaæ dharmÅ sarvatantrasiddhÃntasiddho 'bhyupeya÷ ; anyathà anÃÓrayà bhinnÃÓrayà và vipratipattayo na syu÷ / viruddhà hi pratipattayo vipratipattaya÷ ; na cÃnÃÓrayÃ÷ pratipattayo bhavanti, anÃlambanatvÃpatte÷ ; na ca bhinnÃÓrayà viruddhÃ÷ / na hi 'anityà buddhi÷' 'nitya ÃtmÃ' iti pratipattivipratipattÅ / tasmÃttatpadÃrthasya ÓuddhatvÃdervedÃntebhya÷ pratÅti÷, tvaæpadÃrthasya ca jÅvÃtmano lokata÷ siddhi÷ sarvatantrasiddhÃnta÷ / tadÃbhÃsatvÃnÃbhÃsatvatattadviÓe«e«u paramatra vipratipattaya÷ / tasmÃt sÃmÃnyata÷ prasiddhe dharmiïi viÓe«ato vipratipattau yuktastadviÓe«e«u saæÓaya÷ / tatra tvaæpadÃrthe tÃvadvipratipattÅrdarÓayati- dehamÃtram ityÃdinà bhoktaiva kevalaæ na karttà ityantena / atra dehendriyamana÷k«aïikavij¤Ãnacaitanyapak«e na tatpadÃrthanityatvÃdaya÷ tvaæpadÃrthena saæbadhyante, yogyatÃvirahÃt / ÓÆnyapak«e 'pi sarvopÃkhyÃrahitamapadÃrtha÷ kathaæ tattvamorgocara÷ ? kart­bhokt­svabhÃvasyÃpi pariïÃmitayà tatpadÃrthanityatvÃdyasaægatireva / akart­tve 'pi bhokt­tvapak«e pariïÃmitayà nityatvÃdyasaægati÷ / abhokt­tve 'pi nÃnÃtmatvapak«e nÃnÃtvenÃvacchinnatvÃdanityatvÃdiprasaktÃvadvaitahÃnÃcca tatpadÃrthÃsaægatistadavasthaiva / tvaæpadÃrthavipratipattyà ca tatpadÃrthe 'pi vipratipattirdarÓitÃ- vedÃprÃmÃïyavÃdino hi laukÃyatikÃdayastatpadÃrthapratyayaæ mithyeti manyante, vedaprÃmÃïyavÃdino 'pyaupacÃrikaæ tatpadÃrthamavivak«itaæ và manyanta iti / tadevaæ tvaæpadÃrthavipratipattidvÃrà tatpadÃrthe vipratipattiæ sÆcayitvà sÃk«ÃttatpadÃrthe 'pi vipratipattimÃha- asti tadvyatirikta ÅÓvara÷ sarvaj¤a÷ sarvaÓaktiriti kecit / ##iti jÅvÃtmana÷ parÃm­Óati / na kevalaæ ÓarÅrÃdibhya÷ jÅvÃtmabhyo 'pi vyatirikta÷ / sa ca sarvasyaiva jagata Å«Âe / aiÓvaryasiddhyarthaæ svÃbhÃvikamasya rÆpadvayamuktam 'sarvaj¤a÷ sarvaÓakti÷' iti / tasyÃpi jÅvÃtmabhyo 'pi vyatirekÃt na tvaæpadÃrthena sÃmÃnÃdhikaraïyamiti svamatamÃha- ## / bhokturjÅvÃtmano 'vidyopÃdhikasya sa ÅÓvara÷ tatpadÃrtha Ãtmà ; tata ÅÓvarÃdabhinno jÅvÃtmÃ, paramÃkÃÓÃdiva ghaÂÃkÃÓÃdaya ityartha÷ / vipratipattÅrupasaæharan vipratipattibÅjamÃha- ##iti / yuktiyuktyÃbhÃsavÃkyavÃkyÃbhÃsasamÃÓrayÃ÷ santa iti yojanà / nanu santu vipratipattaya÷ tannimittaÓca saæÓaya÷ ; tathÃpi kimarthaæ brahmamÅmÃæsà Ãrabhyate ityata Ãha- ##iti / tattvaj¤ÃnÃcca ni÷ÓreyasÃdhigama÷, nÃtattvaj¤ÃnÃdbhavitumarhati / api ca atattvaj¤ÃnÃnnÃstikye sati anarthaprÃptirapÅtyÃha- ##iti / sÆtratÃtparyamupasaæharati- ##iti / vedÃntamÅmÃæsà tÃvattarka eva, tadavirodhinaÓca ye 'nye 'pi tarkà adhvaramÅmÃæsÃyÃæ nyÃye ca vedapratyak«ÃdiprÃmÃïyapariÓodhanÃdi«ÆktÃ÷ t upakaraïaæ yasyÃ÷ sà tathoktà / tasmÃtparamani÷ÓreyasasÃdhanabrahmaj¤Ãnaprayojanà brahmamÅmÃæsà Ãrabdhavyeti siddham / brahma jij¤Ãsitavyamityuktam / kiælak«aïaæ punastadbrahma ityata Ãha bhagavÃnsÆtrakÃra÷ - ## //2 // tadevaæ prathamasÆtreïa mÅmÃæsÃrambhamupapÃdya brahmamÅmÃæsÃmÃrabhate- ## / etasya sÆtrasya pÃtanikÃmÃha bhëyakÃra÷ - ## ## / atra yadyapi brahmasvarÆpaj¤Ãnasya pradhÃnasya pratij¤ayà tadaÇgÃnyapi pramÃïÃdÅni pratij¤ÃtÃni, tathÃpi svarÆpasya prÃdhÃnyÃttadevÃk«ipya prathamaæ samarthyate / tatra yadyÃvadanubhÆyate tatsarvaæ parimitamaviÓudadhamabuddhaæ vidhvaæsi ca ; na tenopalabdhena tadviruddhasya nityaÓuddhabuddhasvabhÃvasya brahmaïa÷ svarÆpaæ Óakyaæ lak«ayitum / na hi jÃtu kaÓcitk­takatvena nityaæ lak«ayati / na ca taddharmeïa nityatvÃdinà tallak«yate, tasyÃnupalabdhacaratvÃt / prasiddhaæ hi lak«aïaæ bhavati, nÃtyantÃprasiddham / evaæ ca na Óabdo 'pyatra prakramate, atyantÃprasiddhatayà brahmaïo 'padÃrthasyÃvÃkyÃrthatvÃt / tasmÃt lak«aïÃbhÃvÃt na brahma jij¤ÃsitavyamityÃtyÃk«epÃbhiprÃya÷ / tamimamÃk«epaæ bhagavÃn sÆtrakÃra÷ pariharati- #<'janmÃdyasya yata÷'>#iti / mà bhÆdanubhÆyamÃnaæ jagattaddharmatayà tÃdÃtmyena và brahmaïo lak«aïam ; tadutpattyà tu bhavi«yati deÓÃntaraprÃptiriva saviturvrajyÃyà iti tÃtparyÃrtha÷ / sÆtrÃvayavÃn vibhajate- ##iti / lÃghavÃya sÆtrak­tà janmÃdÅti napuæsakaprayoga÷ k­ta÷ ; tadupapÃdanÃya samÃhÃramÃha- ##iti / ##ityÃdi÷ ##ityanta÷ saædarbho nigadavyÃkhyÃta÷ / syÃdetat / pradhÃnakÃlagrahalokapÃlakriyÃyad­cchÃsvabhÃvÃbhÃve«ÆpaplavamÃne«u satsu sarvaj¤aæ sarvaÓaktisvabhÃvaæ brahma jagajjanmÃdikÃraïamiti kuta÷ saæbhÃvanetyata Ãha- ##iti / atra ##iti cetanabhÃvakart­katvasaæbhÃvanayà pradhÃnÃdyacetanakart­katvaæ nirupÃkhyakart­katvaæ ca vyÃsedhati / yatkhalu nÃmnà rÆpeïa ca vyÃkriyate taccetanakart­kaæ d­«Âam, yathà ghaÂÃdi / vivÃdÃdhyÃsitaæ ca jagannÃmnà rÆpeïa ca vyÃk­tam ; tasmÃccetanakart­kaæ saæbhÃvyate / cetano hi buddhÃvÃlikhya nÃmarÆpe ghaÂa iti nÃmnà rÆpeïa ca kambugrÅvÃdinà bÃhyaæ ghaÂaæ ni«pÃdayati / ata eva ghaÂasya nirvartyasyÃpyanta÷ saækalpÃtmanà siddhasya karmakÃrakabhÃva÷ 'ghaÂaæ karoti' iti / yathÃhu÷-'buddhisiddhaæ tu na tadasat' iti / tathà cÃcetano buddhÃvanÃlikhitaæ karotÅti na Óakyaæ saæbhÃvayitumiti bhÃva÷ / syÃdetat / cetanà grahà lokapÃlà và nÃmarÆpe buddhÃvÃlikhya jagajjanayi«yanti, k­tam uktasvabhÃvena brahmaïetyata Ãha- ##iti / kecitkartÃro bhavanti, yathà sÆdartvigÃdaya÷, na bhoktÃra÷ / kecittu bhoktÃra÷, yathà ÓrÃddhavaiÓvÃnare«ÂyÃdi«u pitÃputrÃdaya÷, na kartÃra÷ / tasmÃdubhayagrahaïam / deÓakÃlanimittakriyÃphalÃni itÅtaretaradvandva÷ / deÓÃdÅni ca tÃni pratiniyatÃti ceti vigraha÷ / tadÃÓrayo jagat ; tasya / kecitkhalu pratiniyatadeÓotpÃdÃ÷, yathà k­«ïam­gÃdaya÷ / kecitpratiniyatakÃlotpÃdÃ÷, yathà kokilÃravÃdaya÷ / kecitpratiniyatanimittÃ÷, yathà navÃmbudadhvÃnÃdinimittà balÃkÃgarbhÃdaya÷ / kecitpratiniyatakriyÃ÷, yathà brÃhmaïÃnÃæ yÃjanÃdaya÷, netare«Ãm / evaæ kecitpratiniyataphalÃ÷, yathà kecitsukhina÷ keciddu÷khina÷, evaæ ya eva sukhinasta eva kadÃciddu÷khina÷ / sarvametadÃkasmikÃparanÃmni yÃd­cchikatve ca svÃbhÃvikatve cÃsarvaj¤ÃsarvaÓaktikart­katve ca na ghaÂate, parimitaj¤ÃnaÓaktibhirgrahalokapÃlÃdibhirj¤Ãtuæ kartuæ cÃÓakyatvÃt / tadidamuktam- ## iti / ekasyà api hi ÓarÅraracanÃyà rÆpaæ manasà na Óakyaæ cintayituæ kadÃcit, prÃgeva jagadracanÃyÃ÷ ; kimaÇga puna÷ kartumityartha÷ / sÆtravÃkyaæ pÆrayati- ## / syÃdetat / kasmÃtpunarjanmasthitibhaÇgamÃtramihÃdigrahaïena g­hyate na tu v­ddhipariïÃmÃpak«ayà apÅtyata Ãha- ##v­ddhyÃdÅnÃn ##iti / v­ddhistÃvadavayavopacaya÷ / tenÃlpÃvayavÃdavayavino dvitantukÃderanya eva mahÃnpaÂo jÃyata iti janmaiva v­ddhi÷ / pariïÃmo 'pi trividha÷ dharmalak«aïÃvasthÃlak«aïa÷ utpattireva / dharmiïo hi hÃÂakÃderdharmalak«aïa÷ pariïÃma÷ kaÂakamukuÂÃdi÷ tasyotpatti÷ / evaæ kaÂakÃderapi pratyutpannatvÃdilak«aïa÷ lak«aïapariïÃma utpatti÷ / evamavasthÃpariïÃmo navapurÃïatvÃdirutpatti÷ / apak«ayastu avayavahrÃso nÃÓa eva / tasmÃjjanmÃdi«u yathÃsvamantarbhÃvÃdv­ddhyÃdaya÷ p­thaÇnoktà ityartha÷ / athaite v­ddhyÃdayo na janmÃdi«vantarbhavanti, tathÃpyutpattisthitibhaÇgamevopÃdÃtavyam / tathà sati hi tatpratipÃdake 'yato và imÃni bhÆtÃni' iti vedavÃkye buddhisthÅk­te jaganmÆlakÃraïaæ brahma lak«itaæ bhavati / anyathà tu jÃyate asti vardhate ityÃdÅnÃæ grahaïe tatpratipÃdakaæ nairuktavÃkyaæ buddhau bhavet ; tacca na mÆlakÃraïapratipÃdanaparam, mahÃsargÃdÆrdhvaæ sthitikÃle 'pi tadvÃkyoditÃnÃæ janmÃdÅnÃæ bhÃvavikÃrÃïÃmupapatte÷,- iti ÓaÇkÃnirÃkaraïÃrthaæ vedoktotpattisthitibhaÇgagrahaïamityÃha- ## ##iti / nanvevamapi utpattimÃtraæ sÆcyatÃm ; tannÃntarÅyakatayà tu sthitibhaÇgaæ gamyata ityata Ãha- ##iti / tribhirasyopÃdÃnatvaæ sÆcyate ; utpattimÃtraæ tu nimittakÃraïasÃdhÃraïamiti nopÃdÃnatvaæ sÆcayet ; tadidamuktam- ##iti / pÆrvoktÃnÃæ kÃryakÃraïaviÓe«aïÃnÃæ prayojanamÃha- ##iti / tadanena prabandhena pratij¤Ãvi«ayasya brahmasvarÆpasya lak«aïadvÃreïa saæbhÃvanoktà / tatra pramÃïaæ vaktavyam / yathÃhurnaiyÃyikÃ÷- 'saæbhÃvita÷ pratij¤ÃyÃæ pak«a÷ sÃdhyeta hetunà / na tasya hetubhistrÃïamutpatanneva yo hata÷ // yathà ca vandhyà jananÅ' ityÃdiriti / itthaæ nÃma janmÃdi saæbhÃvanÃhetu÷ / yadanye vaiÓe«ikakÃdaya ita evÃnumÃnÃdÅÓvaraviniÓcayamicchanti, iti saæbhÃvanÃhetutÃæ dra¬hayitumÃha- ##iti / codayati- ##iti / etÃvataivÃdhikaraïÃrthe samÃpte vak«yamÃïÃdhikaraïÃrthamanuvadansuh­dbhÃvena pariharati- ##iti / vedÃntavÃkyakusumagrathanÃrthatvameva darÓayati- ##iti / vicÃrasyÃdhyavasÃnaæ savÃsanÃvidyÃdvayoccheda÷ / tato hi brahmÃvagaterniv­ttirÃvirbhÃva÷ / tatkiæ brahmaïi ÓabdÃd­te na mÃnÃntaramanusaraïÅyam ? tathà ca kuto mananam ? kutaÓca tadanubhava÷ sÃk«ÃtkÃra÷ ? ityata Ãha- ##iti / anumÃnaæ vedÃntÃvirodhi tadupajÅvi cetyapi dra«Âavyam / ÓabdÃvirodhinyà tadupajÅvinyà ca yuktyà vivecanaæ mananam / yuktiÓca arthÃpattiranumÃnaæ và / syÃdetat / yathà dharmo na puru«abuddhisÃhÃyyam, evaæ brahmaïyapi kasmÃnna bhavatÅtyata Ãha- ##iti / #<ÓrutyÃdaya>#iti ; ÓrutÅtihÃsapurÃïÃsm­taya÷ pramÃïam / anubhava÷ anta÷karaïav­ttibhedo brahmasÃk«ÃtkÃra÷ ; tasyÃvidyÃniv­ttidvÃreïa brahmasvarÆpÃvirbhÃva÷ pramÃïaphalam / tacca phalamiva phalamiti gamayitavyam / yadyapi dharmajij¤ÃsÃyÃmapi sÃmagryÃæ pratyak«ÃdÅnÃæ vyÃpÃra÷ tathÃpi sÃk«ÃnnÃsti / brahmajij¤ÃsÃyÃæ tu sÃk«ÃdanubhavÃdÅnÃæ saæbhavo 'nubhavÃrthà ca brahmajij¤ÃsetyÃha- ## / brahmÃnubhavo brahmasÃk«ÃtkÃra÷ paramapuru«Ãrtha÷, nirm­«Âanikhiladu÷khaparamÃnandarÆpatvÃditi / nanu bhavatu brahmÃnubhavÃrthà jij¤Ãsà ; tadanubhava eva tvaÓakya÷, brahmaïastadvi«ayatvÃyogyatvÃt ityata Ãha- ##iti / vyatirekasÃk«ÃtkÃrasya vikalparÆpo vi«ayavi«ayibhÃva÷ / na tvevaæ dharmaj¤ÃnamanubhavÃvasÃnam, tadanubhavasya svayamapuru«ÃrthatvÃt, tadanu«ÂhÃnasÃdhyatvÃtpuru«Ãrthasya, anu«ÂhÃnasya ca vinÃpyanubhavaæ ÓÃbdaj¤ÃnamÃtrÃdeva siddhe÷ ityÃha- ##ityÃdinà / na cÃyaæ sÃk«ÃtkÃravi«ayatÃyogyo 'pi, avartamÃnaÓcÃnavasthitatvÃdityÃha- ##iti / puru«ÃdhÅnatvameva laukikavaidikakÃryÃïÃmÃha- ##iti / laukikaæ kÃryamanavasthitamudÃharati- ##iti / laukikenodÃharaïena saha vaidikamudÃharaïaæ samuccinoti- ##iti / kartumakartumityasyedamudÃharaïamuktam / kartumanyathà và kartumityasyodÃharaïamÃha - ##iti / syÃdetat / puru«asvÃtantryÃt kartavye vidhiprati«edhÃnÃmÃnarthakyam, atadadhÅnatvÃt puru«aprav­ttiniv­ttyo÷ ityata Ãha- ## / g­hïÃtÅti vidhi÷ ; na g­hïÃtÅti prati«edha÷ / uditÃnuditahomayorvidhi÷ / evaæ nÃrÃsthitasparÓanani«edho brahmaghnaÓca tadvÃraïavidhi÷- ityeva¤jÃtÅyakà vidhiprati«edhà arthavanta÷ / kuta ityata Ãha- ## / co hetau / yasmÃdgrahaïÃgrahaïayoruditÃnuditahomayoÓca virodhÃt samuccayÃsaæbhave tulyabalatayà ca bÃdhyabÃdhakabhÃvÃbhÃve sati agatyà vikalpa÷ / nÃrÃsthisparÓanani«edhatadvÃraïÃyoÓca viruddhayoratulyabalatayà na vikalpa÷ ; kiæ tu sÃmÃnyaÓÃstrasya sparÓanani«edhasya dhÃraïavidhivi«ayeïa viÓe«aÓÃstreïa bÃdha÷ / etaduktaæ bhavati- vidhiprati«edhaireva sa tÃd­Óo vi«ayo 'nÃgatotpÃdyarÆpa upanÅta÷ yena puru«asya vidhini«edhÃdhÅnaprav­ttiniv­ttyorapi svÃtantryaæ bhavatÅti / bhÆte vastuni tu neyamasti vidhÃ, ityÃha- ##iti / tadanena prakÃravikalpo nirasta÷ / prakÃrivikalpaæ ni«edhati - ##iti / syÃdetat / bhÆte 'pi vastuni vikalpo d­«Âa÷, yathà 'sthÃïurvà puru«o vÃ' iti / tatkathaæ na vastu vikalpyate, ityata Ãha- ##iti / ##anta÷karaïaæ ; tadapek«Ã vikalpanÃ÷ saæÓayaviparyÃsÃ÷ / savÃsanamanomÃtrayonayo và yathà svapne ; savÃsanendriyamanoyonayo và yathà 'sthÃïurvà puru«o vÃ' iti sthÃïau saæÓaya÷, 'puru«a eva' iti ca viparyÃsa÷ ; ##Óabdena vastuta÷ sthÃïoranyasya puru«asyÃbhidhÃnÃt / na tu puru«atattvaæ và sthÃïutattvaæ vÃpek«ante, samÃnadharmadharmidarÓanamÃtrÃdhÅnajanmatvÃt / tasmÃdayathÃvastato vikalpanà na vastu vikalpayanti và anyathayanti vetyartha÷ / tattvaj¤Ãnaæ tu na buddhitantram, kiæ tu vastutantram ; atastato vastuviniÓcayo yukta÷, na tu vikalpanÃbhya ityÃha- ##iti / evamuktena prakÃreïa bhÆtavastuvi«ayÃïÃæ j¤ÃnÃnÃæ prÃmÃïyasya vastutantratÃæ prasÃdhya brahmaj¤Ãnasya vastutantratÃmÃha- ##iti / atra codayati- ##iti / yatkila bhÆtÃrthaæ vÃkyaæ tatpramÃïÃntaragocarÃrthatayÃnuvÃdakaæ d­«Âam, yathÃ- nadyÃstÅre phalÃni santÅti / tathà ca vedÃntÃ÷ / tasmÃt bhÆtÃrthatayà pramÃïÃntarad­«ÂamevÃrthamanuvadeyu÷ / uktaæ ca brahmaïi jagajjanmÃdihetukamanumÃnaæ pramÃïÃntaram / evaæ ca maulikaæ tadeva parÅk«aïÅyam, na tu vedÃntavÃkyÃni tadadhÅnasatyatvÃnÅti kathaæ vedÃntavÃkyagrathanÃrthatà sÆtrÃïÃmityartha÷ / pariharati- ##iti / kasmÃtpunarnendriyavi«ayatvaæ pratÅca ityata Ãha- ##iti / ata eva Óruti÷- 'paräci khÃni vyat­ïatsvayaæbhÆstasmÃtparÃÇ paÓyati nÃntarÃtman' iti / ##iti pratyagÃtmanastvavi«ayatvamupapÃditam / yathà ca sÃmÃnyato d­«ÂamapyanumÃnaæ brahmaïi na pravartate tathopari«ÂÃnnipuïataramupapÃdayi«yÃma÷ / upapÃditaæ caitadasmÃbhirvistareïa nyÃyakaïikÃyÃm / na ca bhÆtÃrthatÃmÃtreïÃnuvÃdatetyupari«ÂÃdupapÃdayi«yÃma÷ / tasmÃtsarvamavadÃtam / ÓrutiÓca 'yato vÃ' iti janma darÓayati, 'yena jÃtÃni jÅvanti' iti jÅvanaæ stitim, 'yatprayanti-' iti tatraiva layam / ## / atra ca pradhÃnÃdivi«ayatvasaæÓaye nirïayavÃkyam- ÃnandÃdhyeva iti / etaduktaæ bhavati-yathà rajjvaj¤ÃnasahitarajjÆpÃdÃnà dhÃrà rajjvÃæ satyÃmasti rajjvÃmeva ca lÅyate, evamavidyÃsahitabrahmopÃdÃnaæ jagat brahmaïyevÃsti tatraiva ca lÅyata iti siddham / jagatkÃraïatvapradarÓanena sarvaj¤aæ brahmetyupak«iptam ; tadeva dra¬hayannÃha- #<ÓÃstrayonitvÃt># //3 // sÆtrÃntaramavatÃrayituæ purvasÆtrasaægatimÃha- ##iti / na kevalaæ jagadyonitvÃdasya bhagavata÷ sarvaj¤atÃ, ÓÃstrayonitvÃdapi boddhavyà / ÓÃstrayonitvasya sarvaj¤atÃsÃdhanatvaæ samarthagate- ##iti / cÃturvarïyasya cÃturÃÓramyasya ca yathÃyathaæ ni«ekÃdiÓmaÓÃnÃntÃsu brahmamuhÆrtopakramaprado«aparisamÃpanÅyÃsu nityanaimittikakÃmyakarmapaddhati«u ca brahmatattve ca Ói«yÃïÃæ ÓÃsanÃt ÓÃstram­gvedÃdi÷ ; ata eva mahÃvi«ayatvÃt mahat / na kevalaæ mahÃvi«ayatvenÃsya mahattvam, api tvanekÃÇgopÃÇgopakaraïatayÃpÅtyÃha- ## / purÃïanyÃyamÅmÃæsÃdayo daÓa vidyÃsthÃnÃni ; tai÷ tayà tayà dvÃropak­tasya / tadanena samastaÓi«ÂajanaparigraheïÃprÃmÃïyaÓaÇkÃpyapÃk­tà / purÃïÃdipraïetÃro hi mahar«aya÷ Ói«ÂÃ÷ ; tai÷ tayà tayà dvÃrà vedÃn vyÃcak«Ãïaistadarthaæ cÃdareïÃnuti«Âhadbhi÷ parig­hÅto veda iti / na cÃyamanavabodhako nÃpyarapa«Âabodhako yenÃpramÃïaæ syÃdityÃha- ## / sarvamarthajÃtaæ sarvathÃvabodhayan nÃnavabodhako nÃpyaspa«Âabodhaka ityartha÷ / ata eva ##sarvaj¤asad­Óasya / sarvaj¤asya hi j¤Ãnaæ sarvavi«ayaæ ÓÃstrasyÃpyabhidhÃnaæ sarvavi«ayamiti sÃd­Óyam / tadevamanvayamuktvà vyatirekamÃha- ##iti / sarvaj¤asya guïa÷ sarvavi«ayatà ; tadanvitaæ ÓÃsatram, asyÃpi sarvavi«ayatvÃt / uktamarthaæ pramÃïayati- ## ##puru«aviÓe«a÷ ##ÓÃstrÃt ##iti yojanà / adyatve 'pyasmadÃdibhiryatsamÅcÅnÃrthavi«ayaæ ÓÃstraæ viracyate tatrÃsmÃkaæ vakt­ïÃæ vÃkyÃjj¤Ãnamadhikavi«ayam / na hi te te asÃdhÃraïadharmà anubhÆyamÃnà api Óakyà vaktum / na khalvik«uk«Åragu¬ÃdÅnÃæ madhurarasabhedÃ÷ ÓakyÃ÷ sarasvatyÃpyÃkhyÃtum / vistarÃrthamapi vÃkyaæ na vakt­j¤Ãnena tulyavi«ayamiti kathayituæ ##grahaïam / sopanayaæ nigamanamÃha- ##iti / vedasya yasmÃt mahato bhÆtÃt yone÷ saæbhava÷, tasya mahato bhÆtasya brahmaïo niratiÓayaæ sarvaj¤atvaæ sarvaÓaktitvaæ ca kimu vaktavyamiti yojanà / ##iti / atra ca ##ityÃdi÷ ## ityanta upanaya÷ / ##ityÃdi ##ityantaæ nigamanam / ##iti / Å«atprayatnena, yathà 'alavaïà yavÃgÆ÷' iti / devar«ayo hi mahÃpariÓrameïÃpi yatrÃÓaktÃ÷ tadayamÅ«atprayatnena lÅlayaiva karotÅti niratiÓayamasya sarvaj¤atvaæ sarvaÓaktitvaæ coktaæ bhavati / aprayatnenÃsya vedakart­tve Órutiruktà 'asya mahato bhÆtasya' iti / ye 'pi tÃvat varïÃnÃæ nityatvamÃsthi«ata tairapi padavÃkyÃdÅnÃmanityatvamabhyupÃyam / ÃnupÆrvÅbhedavanto hi varïÃ÷ padam / padÃni cÃnupÆrvÅbhedavanti vÃkyam / vyaktidharmaÓcÃnupÆrvÅ na varïadharma÷, varïÃnÃæ nityÃnÃæ vibhÆnÃæ ca kÃlato deÓato và paurvÃparyÃyogÃt / vyaktiÓcÃnityeti kathaæ tadupag­hÅtÃnÃæ varïÃnÃæ nityÃnÃmapi padatà nityà ? padÃnityatayà ca vÃkyÃdÅnÃmapyanityatà vyÃkhyÃtà / tasmÃnn­ttÃnukaraïavat padÃdyanukaraïamapi / yathà hi yÃd­Óaæ gÃtracalanÃdi nartaka÷ karoti tÃd­Óameva Óik«yamÃïÃnukaroti nartakÅ, na tu tadeva vyanakti, evaæ yÃd­ÓÅmÃnupÆrvÅæ vaidikÃnÃæ varïapadÃdÅnÃæ karotyadhyÃpayità tÃd­ÓÅmevÃnukaroti mÃïavaka÷, na tu tÃmevoccÃrayati, ÃcÃryavyaktibhyo mÃïavakavyaktÅnÃmanyatvÃt / tasmÃnnityÃnityavarïavÃdinÃæ na laukikavaidikapadavÃkyÃdipauru«eyatve vivÃda÷ ; kevalaæ vedavÃkye«u puru«asvÃtantryÃsvÃtantrye vipratipatti÷ / yathÃhu÷- 'yatnata÷ prati«edhyà na÷ puru«ÃïÃæ svatantratÃ' iti / tatra s­«Âipralayamanicchanto jaiminÅyà vedÃdhyayanaæ pratyasmÃd­ÓaguruÓi«yaparamparÃmavicchinnÃmanÃdimÃcak«ate / vaiyÃsikaæ tu matamanuvartamÃnÃ÷ Órutism­tÅtihÃsÃdisiddhas­«ÂipralayÃnusÃreïa anÃdyavidyopadhÃnalabdhasarvaÓaktisarvaj¤ÃnasyÃpi paramÃtmano nityasya vedÃnÃæ yonerapi na te«u svÃtantryam, pÆrvapÆrvasargÃnusÃreïa tÃd­ÓÃnupÆrvÅviracanÃt ; yathà hi yÃgÃdibrahmahatyÃdayor'thÃnarthahetavo brahmavivartà api na sargÃntare vipariyanti / na hi jÃtu kvacitsarge brahmahatyÃrthaheturanarthahetuÓcÃÓvamedho bhavati, agnirvà kledayati, Ãpo và dahanti, tadvat / yathÃtra sarge niyatÃnupÆrvyaæ vedÃdhyayanamabhyudayani÷Óreyasahetu÷, anyathà tadeva vÃgvajratayÃnarthahetu÷, evaæ sargÃntare«vapÅti tadanurodhÃt sarvaj¤o 'pi sarvaÓaktirapi pÆrvapÆrvasargÃnusÃreïa vedÃnviracayanna svatantra÷ / puru«ÃsvÃtantryamÃtraæ cÃpauru«eyatvaæ rocayante jaiminÅyà api / taccÃsmÃkamapi samÃnam, anyatrÃbhiniveÓÃt / na caikasya pratibhÃne anÃÓvÃsa iti yuktam / na hi bahÆnÃmapyaj¤ÃnÃæ vij¤ÃnÃæ và ÃÓayado«avatÃæ pratibhÃne yukta ÃÓvÃsa÷ ; tattvaj¤ÃnavatastvapÃstasamastado«asyaikasyÃpi pratibhÃne yukta evÃÓvÃsa÷ / sargÃdibhuvÃæ ca prajÃpatidevar«ÅïÃæ dharmaj¤ÃnavairÃgyaiÓvaryasaæpannÃnÃmupapadyate tatsvarÆpÃvadhÃraïam ; tatpratyayena cÃrvÃcÅnÃnÃmapi tatra saæpratyaya ityupapannaæ brahmaïa÷ ÓÃstrayonitvam, ÓÃstrasya cÃpauru«eyatvam, prÃmÃïyaæ ceti / iti prathamavarïakam / varïakÃntaramÃrabhate- ##iti / pÆrveïÃdhikaraïena brahmasvarÆpalak«aïÃsaæbhavÃÓaÇkÃæ vyudasya lak«aïasaæbhava ukta÷ / tasyaiva tu lak«aïasyÃnena anumÃnatvÃÓaÇkÃmapÃk­tya ÃgamopadarÓanena brahmaïi ÓÃstraæ pramÃïamuktam / ak«arÃrthastu atirohita÷ / ÓÃstrapramÃïakatvamuktaæ brahmaïa÷ pratij¤ÃmÃtreïa ; tadanena sÆtreïa pratipÃdanÅyam ; ityutsÆtraæ pÆrvapak«amÃracayati bhëyakÃra÷- ##iti / kim Ãk«epe- ÓuddhabuddhodÃsÅnasvabhÃvatayà upek«aïÅyaæ brahma bhÆtamabhidadhatÃæ vedÃntÃnÃmapuru«ÃrthopadeÓinÃmaprayojanatvÃpatte÷ ; bhÆtÃrthatvena ca pratyak«Ãdibhi÷ samÃnavi«ayatayà laukikavÃkyavattadarthÃnuvÃdakatvenÃprÃmÃïyaprasaÇgÃt / na khalu laukikÃni vÃkyÃni pramÃïÃntaravi«ayamarthamavabodhayanti svata÷ pramÃïam ; evaæ vedÃntà apÅtyanapek«atvalak«aïaæ prÃmÃïyame«Ãæ vyÃhanyeta / na ca tairapramÃïairbhavituæ yuktam / na cÃprayojanai÷, svÃdhyÃyÃdhyayanavidhyÃpÃditaprayojanavattvaniyamÃt / tasmÃttattadvihitakarmÃpek«itakart­devatÃdipratipÃdanaparatvenaiva kriyÃrthatvam / yadi tvasaænidhÃnÃttatparatvaæ na rocayante, tata÷ saænihitopÃsanÃdikriyÃparatvaæ và vedÃntÃnÃm / evaæ hi pratyak«ÃdyanadhigatagocaratvenÃnapek«atayà prÃmÃïyaæ ca prayojanavattvaæ ca sidhyatÅti tÃtparyÃrtha÷ / pÃramar«asÆtropanyÃsa÷ tu pÆrvapak«adÃr¬hyÃya / #<Ãnarthakyaæ>#ca aprayojanavattvam, sÃpek«atayà pramÃnutpÃdakatvaæ cÃnuvÃdakatvÃditi / ##ityÃdi ##ntaæ grahaïakavÃkyam / asya vibhÃgabhëyaæ ##ityÃdi ##ityantam / syÃdetat / akriyÃrthatve 'pi brahmasvarÆpavidhiparà vedÃntà bhavi«yanti ; tathà ca 'vidhinà tvekavÃkyatvÃt-' iti rÃddhÃntasÆtramanugrahÅ«yate / na khalvaprav­ttapravartanameva vidhi÷ ; utpattividheraj¤Ãtaj¤ÃpanÃrthatvÃt ; vedÃntÃnÃæ cÃj¤Ãtaæ brahma j¤ÃpayatÃæ tathÃbhÃvÃt , ityata Ãha- ##iti / anÃgatotpÃdyabhÃvavi«aya eva hi sarvo vidhirupeya÷, adhikÃraviniyogaprayogotpattirÆpÃïÃæ parasparamavinÃbhÃvÃt, siddhe ca te«ÃmasaæbhavÃt / tadvÃkyÃnÃæ tvaidaæparyaæ bhidyate / yathà 'agnihotraæ juhuyÃtsvargakÃma÷' ityÃdibhyo 'dhikÃraviniyogaprayogÃïÃæ pratilambhÃt, 'agnihotraæ juhoti' ityutpattimÃtraparaæ vÃkyam / na tvatra viniyogÃdayo na santi ; santo 'pyanyato labdhatvÃtkevalamavivak«itÃ÷ / tasmÃt bhÃvanÃvi«ayo vidhirna siddhe vastuni bhavitumarhatÅti / upasaæharati- ##iti / atrÃrucikÃraïamuktvà pak«Ãntaramupasaækramate- ##iti / evaæ ca sati uktarÆpe brahmaïi ÓabdasyÃtÃtparyÃt pramÃïÃntareïa yÃd­Óamasya rÆpaæ vyavasthÃpyate na tacchabdena virudhyate ; tasyopÃsanÃparatvÃt, samÃropeïa copÃsanÃyà upapatteriti / prak­tamupasaæharati- ##iti / sÆtreïa siddhÃntayati- ##iti / tadetadvyÃca«Âe- ##iti / tadityuttarapak«apratij¤Ãæ vibhajate- ##iti / pÆrvapak«Å karkaÓÃÓaya÷ p­cchati- ##iti / kuta÷ prakÃrÃdityartha÷ / siddhÃntÅ svapak«e hetuæ prakÃrabhedamÃha- ## / samyaganvaya÷ samanvaya÷ ; tasmÃt / etadeva vibhajyate- ##iti / vedÃntÃnÃmaikÃntikÅæ brahmaparatÃmÃcikhyasurbahÆni vÃkyÃnyudÃharati- ##iti / 'yato và imÃni bhÆtÃni' iti tu vÃkyaæ pÆrvamudÃh­taæ jagadutpattisthitinÃÓakÃraïamiti ceha smÃritamiti na paÂhitam / yena hi vÃkyamupakramyate yena copasaæhriyate sa eva vÃkyÃrtha iti ÓÃbdÃ÷ / yathopÃæÓuyÃjavÃkye 'nÆco÷ puro¬ÃÓayorjÃmitÃdo«asaækÅrtanapÆrvakopÃæÓuyÃjavidhÃnena tatpratisamÃdhÃnopasaæhÃreïa cÃpÆrvopÃæÓuyÃjakarmavidhiparatà ekavÃkyatÃbalÃdÃÓritÃ, evamatrÃpi 'sadeva somyedam' iti brahmopakramÃt 'tattvamasi' iti ca jÅvasya brahmÃtmanopasaæhÃrÃt tatparataiva vÃkyasya / evaæ vÃkyÃntarÃïÃmapi paurvÃparyÃlocanayà brahmaparatvamavagantavyam / na ca tatparatvasya d­«Âasya sati saæbhave 'nyaparatà ad­«Âà yuktà kalpayitum, atiprasaÇgÃt / na kevalaæ kart­paratà te«Ãmad­«ÂÃ, anupapannà cetyÃha- ##iti / sÃpek«atvenÃprÃmÃïyaæ pÆrvapak«abÅjaæ smÃrayitvà dÆ«ayati- ##iti / ayamabhisaædhi÷- puævÃkyanidarÓanena hi bhÆtÃrthatayà vedÃntÃnÃæ sÃpek«atvamÃÓaÇkyate / tatraivaæ bhavÃn p­«Âo vyÃca«ÂÃm, kiæ puævÃkyÃnÃæ sÃpek«atà bhÆtÃrthatvena, Ãho pauru«eyatvena ? yadi bhÆtÃrthatvena tata÷ pratyak«ÃdÅnÃmapi parasparÃpek«atvenÃprÃmÃïyaprasaÇga÷ ; tÃnyapi hi bhÆtÃrthÃnyeva / atha puru«abuddhipurvakatayà puævÃkyaæ sÃpek«am, evaæ tarhi atatpÆrvakÃïÃæ vedÃntÃnÃæ bhÆtÃrthÃnÃmapi nÃprÃmÃïyaæ pratyak«ÃdÅnÃmiva niyatendriyaliÇgÃdijanmanÃm / yadyucyeta- siddhe kilÃpauru«eyatve vedÃntÃnÃmanapek«atayà prÃmÃïyaæ sidhyet ; tadeva tu bhÆtÃrthatvena na sidhyati ; bhÆtÃrthasya ÓabdÃnapek«eïa puru«eïa mÃnÃntarata÷ Óakyaj¤ÃnatvÃdbuddhipÆrvaæ viracanopapatte÷ ; vÃkyatvÃdiliÇgakasya vedapauru«eyatvÃnumÃnasyÃpratyÆhamutpatte÷ / tasmÃtpauru«eyatvena sÃpek«atvaæ durvÃram, na tu bhÆtÃrthatvena / kÃryÃrthatve tu kÃryasyÃpÆrvasya mÃnÃntarÃgocaratayà atyantÃnanubhÆtapÆrvasya tattvena samÃropeïa và puru«abuddhÃvasamÃrohÃt tadarthÃnÃæ vedÃntÃnÃmaÓakyaracanatayà pauru«eyatvÃbhÃvÃdanapek«aæ pramÃïatvaæ sidhyatÅti prÃmÃïyÃya vedÃntÃnÃmapi kÃryaparatvamÃti«ÂhÃmahe / atra brÆma÷- kiæ punaridaæ kÃryamabhimatamÃyu«mata÷ yadaÓakyaæ puru«eïa j¤Ãtum ? apÆrvamiti cet, hanta kutastyamasya liÇÃdyarthatvam ? tenÃlaukikena saægatisaævedanavirahÃt ; lokÃnusÃrata÷ kriyÃyà eva laukikyÃ÷ kÃryatayà liÇÃderavagamÃt / 'svargakÃmo yajeta' iti sÃdhyasvargaviÓi«Âo niyojyo 'vagamyate ; sa ca tadeva kÃryamavagacchati yatsvargÃnukÆlam / na ca kriyà k«aïabhaÇgurà Ãmu«mikÃya svargÃya kalpata iti pÃriÓe«yÃdvedata evÃpÆrve kÃrye liÇÃdÅnÃæ saæbandhagraha iti cet, hanta caityavandanÃdivÃkye«vapi svargakÃmÃdipadasaæbandhÃdapÆrvakÃryatvaprasaÇga÷ ; tathà ca te«ÃmapyaÓakyaracanatvenÃpauru«eyatvÃpÃta÷ / spa«Âad­«Âena pauru«eyatvena và te«ÃmapÆrvÃrthatvaprati«edhe vÃkyatvÃdinà liÇgena vedÃntÃnÃmapi pauru«eyatvamanumitamityapÆrvÃrthatà na syÃt / anyatastu vÃkyatvÃdÅnÃmanumÃnÃbhÃmatvopapÃdane k­tamapÆrvÃrthatvenÃtra tadupapÃdakena / upapÃditaæ cÃpauru«eyatvamasmÃbhirnyÃyakaïikÃyÃm ; iha tu vistarabhayÃnnoktam / tenÃpauru«eyatve siddhe bhÆtÃrthÃnÃmapi vedÃntÃnÃæ na sÃpek«atayà prÃmÃïyavighÃta÷ / na cÃnadhigatagant­tà nÃsti yena prÃmÃïyaæ na syÃt, jÅvasya brahmatÃyà anyato 'nadhigamÃt / tadidamuktam - ##iti / dvitÅyaæ pÆrvapak«abÅjaæ smÃrayitvà dÆ«ayati- ##iti / vidhyarthÃvagamÃt khalu pÃramparyeïa puru«Ãrthapratilambha÷ / iha tu 'tattvamasi' ityavagatiparyantÃdvÃkyÃrthaj¤ÃnÃt bÃhyÃnu«ÂhÃnÃyÃsÃnapek«ÃtsÃk«Ãdeva puru«Ãrthapratilambha÷, 'nÃyaæ sarpo rajjuriyam' iti j¤ÃnÃdiveti / so 'yamasya vidhyarthaj¤ÃnÃt prakar«a÷ / etaduktaæ bhavati- dvividhaæ hÅpsitaæ puru«asya ; ki¤cidaprÃptam, yathà grÃmÃdi ; ki¤citpuna÷ prÃptamapi bhramavaÓÃdaprÃptamityavagatam, yathà svagrÅvÃvanaddhaæ graiveyakam / evaæ jihÃsitamapi dvividham ; ki¤cidahÅnaæ jÅhÃsati, yathà valayitacaraïaæ phaïinam ; ki¤citpunarhÅnameva jihÃsati, yathà caraïÃbharaïe nÆpure phaïinamÃropitam / tatrÃprÃptaprÃptau cÃtyaktatyÃge ca bÃhyopÃyÃnu«ÂhÃnasÃdhyatvÃt tadupÃyatattvaj¤ÃnÃdasti parÃcÅnÃnu«ÂhÃnÃpek«Ã / na jÃtu j¤ÃnamÃtraæ nastvapanayati / na hi sahasramapi rajjupratyayà vastusantaæ phaïinamanyathayitumÅÓate / samÃropite tu prepsitajihÃsite tattvasÃk«ÃtkÃramÃtreïa bÃhyÃnu«ÂhÃnÃnapek«eïaiva Óakyete prÃptumiva hÃtumiva / samÃropamÃtrajÅvite hi te ; samÃropitaæ ca tattvasak«ÃtkÃra÷ samÆlaghÃtamupahantÅti / tathehÃpyavidyÃsamÃropitajÅvabhÃve brahmaïyÃnande vastuta÷ Óokadu÷khÃdirahite samÃropitanibandhanastadbhÃva÷ 'tattvamasi' iti vÃkyÃrthatattvaj¤ÃnÃdavagatiparyantÃnnivartate / tanniv­ttau prÃptamapyÃnandarÆpamaprÃptamiva prÃptaæ bhavati ; tyaktamapi Óokadu÷khÃdyatyaktamiva tyaktaæ bhavati / tadidamuktam - ##jÅvasya sarvakleÓasya savÃsanasya viparyÃsasya- sa hi kliÓnÃti jantÆnata÷ kleÓa÷- tasya prakar«eïa hÃnÃt ##du÷khaniv­ttisukhÃptilak«aïasya ##iti / yattu 'ÃtmetyevopÃsÅta', 'ÃtmÃnameva lokamupÃsÅta' ityupÃsanÃvÃkyagatadevatÃdipratipÃdanenopÃsanÃparatvaæ vedÃntÃnÃmuktaæ taddÆ«ayati- ## ÃtmetyetÃvanmÃtrasya ## / yadi na virodha÷, santu tarhi vedÃntà devatÃpratipÃdanadvÃreïopÃsanÃvidhiparà evetyata Ãha- ##iti / upÃsyopÃsakopÃsanÃdibhedasiddhyadhÅnopÃsanà na nirastasamastabhedaprapa¤ce vedÃntavedye brahmaïi saæbhavatÅti nopÃsanÃvidhiÓe«atvaæ vedÃntÃnÃæ tadvirodhitvÃt ityartha÷ / syÃdetat / yadi vidhivirahe 'pi vedÃntÃnÃæ prÃmÃïyam, hanta tarhi 'so 'rodÅt' ityÃdÅnÃmapyastu svatantrÃïÃmevopek«aïÅyÃrthÃnÃæ prÃmÃïyam ; na hi hÃnopÃdÃnabuddhÅ eva prÃmaïasya phale, upek«Ãbuddherapi tatphalatvena prÃmÃïikairabhyupetatvÃt ; iti k­tam 'barhi«i rajataæ na deyam' ityÃdini«edhavidhiparatvenaite«Ãmityata Ãha- ##iti / svÃdhyÃyavidhyadhÅnagrahaïatayà hi sarvo vedarÃÓi÷ puru«Ãrthatantra ityavagatam / tatraikenÃpi varïena nÃpuru«Ãrthena bhavituæ yuktam ; kiæ punariyatà 'so 'rodÅt' ityÃdinà padaprabandhena / na ca vedÃntebhya iva tadarthÃvagamamÃtrÃdeva kaÓcitpuru«Ãrtha upalabhyate / tenai«a padasaædarbha÷ sÃkÃÇk«a evÃste puru«ÃrthamudÅk«amÃïa÷ / 'barhi«i rajataæ na deyam' ityayamapi ni«edhavidhi÷ svani«edhyasya nindÃmapek«ate ; na hyanyathà tataÓcetana÷ Óakyo nivartayitum / tadyadi dÆrato 'pi na nindÃmavÃpsyattato ni«edhavidhireva rajatani«edhe ca nindÃyÃæ ca darvihenatasvasya sÃmarthyadvayamakalpayi«yat / tadevamuttaptayo÷ 'so 'rodÅt' iti ca 'barhi«i rajataæ na deyam' iti ca padasaædarbhayorlak«yamÃïanindÃdvÃreïa na«ÂÃÓvadagdharathavat parasparaæ samanvaya÷ / na tvevaæ vedÃnte«u puru«ÃrthÃpek«Ã, tadarthÃvagamÃdevÃnapÃk«Ãtparamapuru«ÃrthalÃbhÃdityuktam / nanu vidhyasaæsparÓino vedasyÃnyasya na prÃmÃïyaæ d­«Âamiti kathaæ vedÃntÃnÃæ tadasp­ÓÃæ tadbhavi«yatÅtyata Ãha- ##iti / abÃdhitÃnadhigatÃsaædigdhabodhajanakatvaæ hi pramÃïatvaæ pramÃïÃnÃm ; tacca svata ityupapÃditam / yadyapi cai«ÃmÅd­gbodhajanakatvaæ kÃryÃrthÃpattisamadhigamyam, tathÃpi tadbodhopajanane mÃnÃntaraæ nÃpek«ante nÃpÅmÃmevÃrthÃpattim, parasparÃÓrayaprasaÇgÃditi svata ityuktam / Åd­gbodhajanakatvaæ ca kÃrye iva vidhÅnÃm, vedÃntÃnÃmapi brahmaïyastÅti d­«ÂÃntÃnapek«aæ te«Ãæ brahmaïi prÃmÃïyaæ siddhaæ bhavati / anyathà nendriyÃntarÃïÃæ rÆpaprakÃÓanaæ d­«Âamiti cak«urapi na rÆpaæ prakÃÓayediti / prak­tamupasaæharati- ##iti / ÃcÃryaikadeÓÅyÃnÃæ matamutthÃpayati- ##iti / tathà hi- aj¤Ãtasaægatitvena ÓÃstratvenÃrthavattayà / mananÃdipratÅtyà ca kÃryÃrthadbrahmaniÓcaya÷ // na khalu vedÃntÃ÷ siddhabrahmarÆpaparà bhavitumarhanti, tatrÃviditasaægatitvÃt / yatra hi Óabdà lokena na prayujyante na tatra te«Ãæ saægatigraha÷ / na cÃheyamanupÃdeyaæ rÆpamÃtraæ kaÓcidvivak«ati prek«ÃvÃn, tasyÃbubhutsitatvÃt / abubhutsitÃvabodhane ca prek«ÃvattÃvidhÃta÷ syÃt / tasmÃt pratipitsitaæ pratipipÃdayi«annayaæ loka÷ prav­ttiniv­ttihetubhÆtamevÃrthaæ pratipÃdayet, kÃryaæ cÃvagate taddheturiti tadeva bodhayet / evaæ ca v­ddhaprayogÃt padÃnÃæ kÃryaparatÃmavagacchati / tatra ki¤citsÃk«Ãt kÃryÃbhidhÃyakam, ki¤cittu kÃryÃrthasvÃrthÃbhidhÃyakam, na tu bhÆtÃrthaparatà padÃnÃm / api ca narÃntarasya vyutpannasyÃrthapratyayamanumÃya tasya ca padaÓabdabhÃvÃbhÃvÃnuvidhÃnamavagamyaya Óabdasya tadvi«ayabodhakatvaæ niÓcetavyam / na ca bhÆtÃrtharÆpamÃtrapratyaye paranaravartini ki¤cilliÇgamasti / kÃryapratyaye tu narÃntaravartini prav­ttiniv­ttÅ sto hetÆ ityaj¤ÃtasaægatitvÃnna brahmarÆpaparà vedÃntÃ÷ / api ca vedÃntÃnÃæ vedatvÃcchÃstratvaprasiddhirasti / prav­ttiniv­ttiparÃïÃæ ca padasaædarbhÃïÃæ ÓÃstratvam / yathÃhu÷- prav­ttirvà niv­ttirvà nityena k­takena và / puæsÃæ yenopadiÓyeta tacchÃstramabhidhÅyate // iti / tasmÃcchÃstratvaprasiddhyà vyÃhatame«Ãæ svarÆpaparatvam / api ca na brahmarÆpapratipÃdanaparÃïÃme«Ãmarthavattvaæ paÓyÃma÷ / na ca 'rajjuriyaæ na bhujaÇga÷' iti yathÃkatha¤cillak«aïayà vÃkyÃrthatattvaniÓcayÃdyathà bhayakampÃdiniv­tti÷, evam 'tattvamasi' iti vÃkyÃrthÃvagamÃnniv­ttirbhavati sÃæsÃrikÃïÃæ dharmÃïÃm. ÓrutavÃkyÃrthasyÃpi puæsaste«Ãæ tÃdavasthyÃt / api ca yadi Órutabrahmaïo bhavati sÃæsÃrikadharmaniv­tti÷ kasmÃt puna÷ Óravaïasyopari mananÃdaya÷ ÓrÆyante ? tasmÃtte«Ãæ vaiyarthyaprasaÇgÃdapi na brahmasvarÆpaparà vedÃntÃ÷, kiæ tvÃtmapratipattivi«ayakÃryaparÃ÷ / tacca kÃryaæ svÃtmani niyojyaæ niyu¤jÃnaæ niyoga iti ca mÃnÃntarÃpÆrvatayÃpÆrvamiti cÃkhyÃyate / na ca vi«ayÃnu«ÂhÃnaæ vinà tatsiddhiriti svasiddhyarthaæ tadeva kÃryaæ svavi«ayasya karaïasyÃtmaj¤ÃnasyÃnu«ÂhÃnamÃk«ipati / yathà ca kÃryaæ svavi«ayÃdhÅnanirÆpaïamiti j¤Ãnena vi«eyeïa nirÆpyate, evaæ j¤Ãnamapi svavi«ayamÃtmÃnamantareïÃÓakyanirÆpaïamiti tannirÆpaïÃya tÃd­ÓamÃtmÃnamÃk«ipati tadeva kÃryam / yathÃhu÷- 'yattu tatsiddhyarthamupÃdÅyate Ãk«ipyate tadapi vidheyamiti tantre vyavahÃra÷' iti / vidheyatà ca niyogavi«ayasya j¤Ãnasya bhÃvÃrthatayÃnu«Âheyatà ; tadvi«ayasya tvÃtmana÷ svarÆpasattÃviniÓciti÷ / ÃropitatadbhÃvasya tvanyasya nirÆpakatve tena tannirÆpitaæ na syÃt / tasmÃttÃd­gÃtmapratipattividhiparebhyo vedÃntebhya÷ tÃd­gÃtmaviniÓcaya÷ / tadetatsarvamÃha- ##iti / vidhiparebhyo 'pi vastutattvaviniÓcaya ityatra vidarÓanamuktam- ##iti / 'yÆpe paÓuæ badhnÃti' iti bandhanÃya viniyukte yÆpe, tasyÃlaukikatvÃtko 'sau yÆpa ityapek«ite 'khÃdiro yÆpo bhavati', 'yÆpaæ tak«ati', 'yÆpama«ÂÃÓrÅkaroti' ityÃdibhirvÃkyaistak«aïÃdividhipapairapi saæskÃrÃvi«Âaæ viÓi«ÂasaæsthÃnaæ dÃru yÆpa iti gamyate / evamÃhavanÅyÃdayo 'pyavagantavyÃ÷ / prav­ttiniv­ttiparasya ÓÃstratvaæ na svarÆpaparasya, kÃrya eva ca saæbandho na svarÆpo, iti hetudvayaæ bhëyavÃkyenopapÃditam- ##ityÃdinà ##ityantena / na ca svatantraæ kÃryaæ niyojyamadhikÃriïamanu«ÂhÃtÃramantareïeti niyojyabhedamÃha- ## iti / 'brahma veda brahmaiva bhavati' iti siddhavadarthavÃdÃdavagatasyÃpi brahmabhavanasya niyojyaviÓe«ÃkÃÇk«ÃyÃæ brahma bubhÆ«orniyojyaviÓe«asya rÃtrisatranyÃyena pratilambha÷ / piï¬aput­yaj¤ÃnyÃyena tu svargakÃmasya niyojyasya kalpanÃyÃmarthavÃdasyÃsamavetÃrthatayÃtyantaparok«Ã v­tti÷ syÃditi / brahmabhÃvaÓcÃm­tatvamiti ##ityuktam / am­tatvaæ ca am­tatvÃdeva na k­takatvena ÓakyamanityamanumÃtum, ÃgamavirodhÃditi bhÃva÷ / uktena dharmabrahmajij¤Ãsayorvailak«aïyenana vidhyavi«ayatvaæ codayati- ##iti / pariharati- ##iti / atra cÃtmadarÓanaæ na vidheyam / taddhi d­ÓerupalabdhivacanatvÃt ÓrÃvaïaæ và syÃt pratyak«aæ và / pratyak«amapi laukikamahaæpratyayo vÃ, bhÃvanÃprakar«aparyantajaæ và / tatra ÓrÃvaïaæ na vidheyam, svÃdhyÃyavidhinaivÃsya prÃpitatvÃt, karmaÓrÃvaïavat / nÃpi laukikaæ pratyak«am, tasya naisargikatvÃt / na caupani«adÃtmavi«ayaæ bhÃvanÃdheyavaiÓadyaæ vidheyam, tasyopÃsanÃvidhÃnÃdeva vÃjinavadanuni«pÃditatvÃt / tasmÃdaupani«adÃtmopÃsanà am­tatvakÃmaæ niyojyaæ prati vidhÅyate / 'dra«Âavya÷' ityÃdayastu vidhisarÆpà na vidhaya iti / tadidamuktam- ##iti / arthavattyà mananÃdipratÅtyà cetyasya Óe«a÷ prapa¤co vidajavyÃkhyÃta÷ / tadekadeÓimataæ dÆ«ayati- ##ekadeÓimatam / kuta÷? ## / puïyÃpuïyakarmaïo÷ phale sukhadu÷khe / tatra manu«yalokamÃrabhya à brahmalokÃtsukhasya tÃratamyamadhikÃdhikotkar«a÷ / evaæ manu«yalokamÃrabhya du÷khatÃratamyayà cÃvÅcilokÃt / tacca sarvaæ kÃryaæ ca vinÃÓi ca / Ãtyantikaæ tvaÓarÅratvamanatiÓayaæ svabhÃvasiddhatayà nityamakÃryamÃtmaj¤Ãnasya phalam / taddhi phalamiva phalam, avidyÃpanayanamÃtreïÃvirbhÃvÃt / etaduktaæ bhavati- tvayÃpyupÃsanÃvidhiparatvaæ vedÃntÃnÃmabhyupagacchatà nityaÓuddhabuddhatvÃdirÆpabrahmÃtmatà jÅvasya svÃbhÃvikÅ vedÃntagamyÃsthÅyate / sà copÃsanÃvi«ayasya vidherna phalam, nityatvÃdakÃryatvÃt / nÃpyanÃdyavidyÃpidhÃnÃpanaya÷, tasya svavirodhividyodayÃdeva bhÃvÃt / nÃpi vidyodaya÷, tasyÃpi ÓravaïamananapÆrvakopÃsanÃjanitasaæskÃrasacivÃdeva cetaso bhÃvÃt / upÃsanÃsaæskÃravadupÃsanÃpÆrvamapi ceta÷sahakÃri ; d­«Âaæ ca khalu naiyogikaæ phalamaihikamapi, yathà citrÃkÃrÅryÃdiniyogÃnÃmaniyataniyataphalÃnÃmaihikaphaleti cet, na ; gÃndharvaÓÃstrÃrthepÃsanÃvÃsanÃyà ivÃpÆrvÃnapek«ÃyÃ÷ «aÂjÃdisÃk«ÃtkÃre vedÃntÃrthopÃsanÃvÃsanÃyà jÅvasya brahmabhÃvasÃk«ÃtkÃre 'napek«Ãyà eva sÃmarthyÃt / tathà cÃm­tÅbhÃvaæ pratyahetutvÃdupÃsanÃpÆrvasya nÃm­tatvakÃmastatkÃryamavaboddhumarhati / anyadicchatyanyatkarotÅti hi viprati«iddham / na ca tatkÃma÷ kriyÃmeva kÃryamavagami«yati nÃpÆrvamiti sÃæpratam ; tasyà mÃnÃntarÃdeva tatsÃdhanatvapratÅtervidhervaiyarthyÃt / na cÃvaghÃtÃdividhitulyatÃ, tatrÃpi niyamÃpÆrvasyÃnyato 'navagate÷ / na ca brahmabhÆyÃdanyadam­tatvamÃrthavÃdikaæ ki¤cidasti, yena tatkÃma upÃsanÃyÃmadhikriyeta / viÓvajinnyÃyena tu svargakalpanÃyÃæ tasya sÃtiÓayatvaæ k«ayi«ïutvaæ ceti na nityaphalatvamupÃsanÃyÃ÷ / tasmÃdbrahmabhÆyasyÃvidyÃpidhÃnÃpanayamÃtreïÃvirbhÃvÃt, avidyÃpanayasya ca vedÃntÃrthavij¤ÃnÃdavagatiparyantÃdeva saæbhavÃt, upÃsanÃyÃ÷ saæskÃrahetubhÃvasya saæskÃrasya ca sÃk«ÃtkÃropajanane mana÷sÃcivyasya ca mÃnÃntarasiddhatvÃt. 'ÃtmetyevopÃsÅta' iti na vidhi÷ ; api tu vidhisarÆpo 'yam ; yathopÃæÓuyÃjavÃkye 'vi«ïurupÃæÓu ya«Âavya÷' ityÃdayo vidhisarÆpà na vidhaya÷-iti tÃtparyÃrtha÷ / #<Órutism­tinyÃyaprasiddham>#ityuktam / tatra Órutiæ darÓayati- ##iti / nyÃyamÃha- ##iti / yatkila svÃbhÃvikaæ tannityam, yathà caitanyam ; svÃbhÃvikaæ cedam ; tasmÃnnityam / pare hi dvayÅæ nityatÃmÃhu÷-kÆÂasthanityatà pariïÃminityatÃæ ca / tatra nityamityukte mà bhÆdasya pariïÃminityatetyÃha- ##iti / pariïÃminityatà hi na pÃramÃrthikÅ / tathà hi-tatsarvÃtmanà và pariïamate ekadeÓena và ? sarvÃtmanà pariïÃme kathaæ na tattvavyÃh­ti÷ ? ekadeÓapariïÃme và sa ekadeÓastato bhinno và abhinno và ? bhinnaÓcet kathaæ tasya pariïÃma÷ ? na hyanyasmin pariïamamÃne 'nya÷ pariïamati, atiprasaÇgÃt / abhede và kathaæ na sarvÃtmanà pariïÃma÷ ? bhinnÃbhinnaæ taditi cet ; tathà hi-tadeva kÃraïÃtmanÃbhinnam, bhinnaæ ca kÃryÃtmanÃ, kaÂakÃdaya ivÃbhinnà hÃÂakÃtmanà bhinnÃÓca kaÂakÃdyÃtmanà / na ca bhedÃbhedayorvirodhÃnnaikatra samavÃya iti yuktam / viruddhamiti na÷ kva saæpratyaya÷ ? yatpramÃïaviparyayeïa vartate / yattu yathà pramÃïenÃvagamyate tasya tathÃbhÃva eva / 'kuï¬alamidaæ suvarïam' iti sÃmÃnÃdhikaraïyapratyaye vyaktaæ bhedÃbhedau cakÃsta÷ ; tathà hi-Ãtyantike 'bhede 'nyatarasya dviravabhÃsaprasaÇga÷ ; bhede cÃtyantike na sÃmÃnÃdhikaraïyaæ gavÃÓvavat ; ÃdhÃrÃdheyabhÃve ekÃÓrayatve và na sÃmÃnÃdhikaraïyam ; na hi bhavati kuï¬aæ badaramiti ; nÃpyekÃsanasthayoÓcaitramaitrayoÓcaitro maitra iti ; so 'yamabÃdhito 'saædigdha÷ sarvajanÅna÷ sÃmÃnÃdhikaraïyapratyaya eva kÃryakÃraïayorbhedÃbhedau vyavasthÃpayati ; tathà ca kÃryÃïÃæ kÃraïÃtmatvÃt kÃraïasya ca sadrÆpasya sarvatrÃnugamÃt, sadrÆpeïÃbheda÷ kÃryasya jagata÷ ; bheda÷ kÃryarÆpeïa goghaÂÃdineti ; yathÃhu÷kÃryarÆpeïa nÃnÃtvamabheda÷ kÃraïÃtmanà / hemÃtmanà yathÃbheda÷ kuï¬alÃdyÃtmanà bhidà // iti / atrocyate-ka÷ punarayaæ bhedo nÃma, ya÷ sahÃbhedenaikatra bhavet ? parasparÃbhÃva iti cet, kimayaæ kÃryakÃraïayo÷ kaÂakahÃÂakayorasti na và ? na cet, ekatvamevÃsti, na ca bheda÷ / asti cet bheda eva, nÃbheda÷ / na ca bhÃvÃbhÃvayoravirodha÷, sahÃvasthÃnÃsaæbhavÃt / saæbhave và kaÂakavardhamÃnayorapi tattvenÃbhedaprasaÇga÷, bhedasyÃbhedÃvirodhÃt / api ca kaÂakasya hÃÂakÃdabhede yathà hÃÂakÃtmanà kaÂakamukuÂakuï¬alÃdayo na bhidyante evaæ kaÂakÃtmanÃpi na bhidyeran, kaÂakasya hÃÂakÃdabhedÃt / tathà ca hÃÂakameva vastusat na kaÂakÃdaya÷, bhedasyÃpratibhÃsanÃt / atha hÃÂakatvenaivÃbhedo na kaÂakatvena ; tena tu bheda eva kuï¬alÃde÷ / yadi hÃÂakÃdabhinna÷ kaÂaka÷ kathamayaæ kuï¬alÃdi«u nÃnuvartate ? nÃnuvartate cet kathaæ hÃÂakÃdabhinna÷ kaÂaka÷ ? ye hi yasminnanuvartamÃne vyÃvartante te tato bhinnà eva, yathà sÆtrÃtkusumabhedÃ÷ / nÃnuvartante cÃnuvartamÃne 'pi hÃÂakatve kuï¬alÃdaya÷ ; tasmÃtte 'pi hÃÂakÃdbhinnà eveti / sattÃnuv­ttyà ca sarvavastvanugame 'idamiha nedam, idamevaæ nedam' iti vibhÃgo na syÃt, kasyacit kvacit kadÃcit katha¤cidvivekahetorabhÃvÃt / api ca dÆrÃtkanakamityavagate na tasya kuï¬alÃdayo viÓe«Ã jij¤Ãsyeran, kanakÃdabhedÃtte«Ãm, tasya ca j¤ÃtatvÃt / atha bhedo 'pyasti kanakÃt kuï¬alÃdÅnÃmiti kanakÃvagame 'pyaj¤ÃtÃste / nanvabhedo 'pyastÅti kiæ na j¤ÃtÃ÷ ? pratyuta j¤Ãnameva te«Ãæ yuktam ; kÃraïÃbhÃve hi kÃryabhÃva autsargika÷ ; sa ca kÃraïasattayà apodyate / asti cÃbhede kÃraïasatteti kanake j¤Ãte j¤Ãtà eva kuï¬alÃdaya iti tajjij¤ÃsÃj¤ÃnÃni cÃnarthakÃni syu÷ / tena yasmin g­hyamÃïe yanna g­hyate tattato bhidyate ; yathà karabhe g­hyamÃïe 'g­hyamÃïe rÃsabha÷ karabhÃt / g­hyamÃïe ca dÆrato hemni na g­hyante tasya bhedÃ÷ kuï¬alÃdaya÷ ; tasmÃtte hemno bhidyante / kathaæ tarhi hema kuï¬alamiti sÃmÃnÃdhikaraïyam iti cet, na hyÃdhÃrÃdheyabhÃve samÃnÃÓrayatve và và sÃmÃnÃdhikaraïyamityuktam / athÃnuv­ttivyÃv­ttivyavasthà ca hemni j¤Ãte kuï¬alÃdijij¤Ãsà ca katham ? na khalvabhede aikÃntike 'naikÃntike caitadubhayamupapadyate ityuktam / tasmÃdbhedÃbhedayoranyatarasminnavaheye 'bhedo pÃdÃnaiva bhedakalpanÃ, na bhedopÃdÃnÃbhedakalpaneti yuktam / bhidyamÃnatantratvÃdbhedasya, bhidyamÃnÃnÃæ ca pratyekamekatvÃt, ekÃbhÃve cÃnÃÓrayasya bhedasyÃyogÃt, ekatvasya ca bhedÃnadhÅnatvÃt, nÃyamayaæ iti ca bhedagrahasya pratiyogigrahasÃpek«atvÃt, ekatvagrahasya cÃnyÃnapek«atvÃt, abhedopÃdÃnaivÃnirvacanÅyabhedakalpaneti sÃæpratam / tathà ca Óruti÷ 'm­ttiketyeva satyam' iti / tasmÃt kÆÂasthanityataiva pÃramÃrthikÅ. na pariïÃminityateti siddham / ##iti ca d­«ÂÃnta÷ parasiddha÷, asmanmate tasyÃpi kÃryatvenÃnityatvÃt / atra ca ##iti nirvartyakarmatÃmapÃkaroti / ##iti prÃpyakarmatÃm / ##iti vikÃryakarmatÃm / ##iti saæskÃryakarmatÃm / vrÅhÅïÃæ khalu prok«aïena saæskÃrÃkhyoæ'Óo yathà janyate, naivaæ brahmaïi kaÓcidaæÓa÷ kriyÃdheyo 'sti, anavayavatvÃt ; anaæÓatvÃdityartha÷ / puru«ÃrthatÃmÃha- ##iti / t­ptyà du÷kharahitaæ sukhamupalak«ayati / k«uddu÷khaniv­ttisahitaæ hi sukhaæ t­pti÷ / sukhaæ cÃpratÅyamÃnaæ na puru«Ãrtha ityata Ãha- ##iti / tadevaæ svamatena mok«Ãkhyaæ phalaæ nityaæ ÓrutyÃdibhirupapÃdya kriyÃni«pÃdyasya tu mok«asyÃnityatvaæ prasa¤jayati- ##iti / na cÃgamabÃdha÷, Ãgamasyoktena prakÃreïopapatte÷ / api ca j¤ÃnajanyÃpÆrvajanito mok«o naiyogika ityasyÃrthasya santi bhÆyasya÷ Órutayo nivÃrikà ityÃha- ##iti / avidyÃdvayapratibandhÃpanayamÃtreïa ca vidyÃyà mok«asÃdhanatvam, na svato 'pÆrvotpÃdena và ityatrÃpi ÓrutirudÃharati- ##iti / na kevalamasminnarthe ÓrutyÃdaya÷, api tvak«apÃdÃcÃryasÆtramapi nyÃyamÆlamastÅtyÃha- ##iti / ÃcÃryaÓcoktalak«aïa÷ purÃïe- Ãcinoti ca ÓÃstrÃrthamÃcÃre sthÃpayatyapi / svayamÃcarate yasmÃdÃcÃryastena cocyate // iti / tena hi praïÅtaæ sÆtram-'du÷khajanmaprav­ttido«amithyÃj¤ÃnÃnÃmuttarottarÃpÃye tadanantarÃpÃyÃdapavarga÷' iti / pÃÂhÃpek«ayà kÃraïamuttaram, kÃryaæ ca pÆrvam ; kÃraïÃpÃye kÃryÃpÃya÷, kaphÃpÃye iva kaphodbhavasya jvarasyÃpÃya÷ / janmÃpÃye da÷khÃpÃya÷ ; prav­ttyapÃye janmÃpÃya÷ ; do«ÃpÃye prav­ttyapÃya÷ ; mithyÃj¤ÃnÃpÃye do«ÃpÃya÷ / mithyÃj¤Ãnaæ cÃvidyà rÃgÃdyupajananakrameïa d­«Âenaiva saæsÃrasya paramaæ nidÃnam / sà ca tattvaj¤Ãnena brahmÃtmaikatvavij¤ÃnenaivÃvagatiparyantena virodhinà nivartyate / tato 'vidyÃniv­ttyà brahmasvarÆpÃvirbhÃvo mok«a÷ ; na tu vidyÃkÃryastajjanitÃpÆrvakÃryo vÃ- iti sÆtrÃrtha÷ / tattvaj¤ÃnÃnmithyÃj¤ÃnÃpÃya ityetÃvanmÃtreïa sÆtropanyÃsa÷ ; na tvak«apÃdasaæmataæ tattvaj¤Ãnamiha saæmatam / tadanenÃcÃryÃntarasaævÃdenÃyamartho d­¬hÅk­ta÷ / syÃdetat / naikatvavij¤Ãnaæ yathÃvasthitavastuvi«ayam, yena mithyÃj¤Ãnaæ bhedÃvabhÃsaæ nivartayanna vidhivi«ayo bhavet ; api tu saæpadÃdirÆpam / tathà ca vidhe÷ prÃgaprÃptaæ puru«ecchayà kartavyaæ sat vidhigocaro bhavi«yati; yathà v­ttyantaratvena manaso viÓvedevasÃmyÃdviÓvÃndevÃnmanasi saæpÃdya mana ÃlambanamavidyamÃnasamaæ k­tvà prÃdhÃnyena saæpÃdyÃnÃæ viÓve«Ãmeva devÃnÃmanucintanam, tena cÃnantalokaprÃpti÷ ; evaæ cidrÆpasÃmyÃjjÅve brahmasvarÆpaæ saæpÃdya jÅvamÃlambanamavidyamÃnasamaæ k­tvà prÃdhÃnyena brahmÃnucintanam, tena cÃm­tatvaphalaprÃpti÷ / adhyÃse tvÃlambanasyaiva prÃdhÃnyenÃropitatadbhÃvasyÃnucintanam ; yathà 'mano brahmetyupÃsÅta', 'Ãdityo brahmetyÃdeÓa÷' ; evaæ jÅvamabrahma 'brahmetyupÃsÅta' iti / kriyÃviÓe«ayogÃdvÃ, yathà 'vÃyurvÃva saævarga÷', 'prÃïo vÃva saævarga÷' ; bÃhyà khalu vÃyudevatà saævarga÷ ; bÃhyà khalu vÃyudevatà saævarga÷ ; sa hi vahnyÃdÅn saæv­Çkte ; mahÃpralayasamaye hi vÃyurvahnyÃdÅnsaæv­tya saæh­tyÃtmani sthÃpayati / yathÃha dravi¬ÃcÃrya÷- 'saæharaïÃdvà saævaraïÃdvà svÃtmÅbhÃvÃdvÃyu÷ saævarga÷' iti / adhyÃtmaæ ca prÃïa÷ saævarga iti ; sa hi sarvÃïi vÃgÃdÅni saæv­Çkte ; prÃyaïakÃle hi sa eva sarvÃïÅndriyÃïi saæg­hyotkrÃmatÅti / seyaæ saævargad­«ÂirvÃyau prÃïe ca daÓÃÓÃgataæ jagaddarÓayati yathÃ, evaæ jÅvÃtmani b­æhaïakriyayà brahmad­«Âism­tatvÃya phalÃya kalpata iti / tadete«u tri«vapi pak«e«vÃtmadarÓanopÃsanÃdaya÷ pradhÃnakarmÃïi, apÆrvavi«ayatvÃt, stutaÓastravat; Ãtmà tu dravyaæ karmaïi guïa iti / saæskÃro vÃtmano darÓanaæ vidhÅyate / yathà darÓapÆrïamÃsaprakaraïe 'patnyavek«itamÃjyaæ bhavati' iti samÃmnÃtam, prakaraïinà ca g­hÅtamupÃæÓuyÃgÃÇgabhÆtÃjyadravyasaæskÃratayÃ, avek«aïaæ guïakarma vidhÅyate, evaæ kart­tvena kratvaÇgabhÆte Ãtmani 'Ãtmà và are dra«Âavya÷' iti darÓanaæ guïakarma vidhÅyate, 'yaistu dravyaæ cikÅr«yate guïastatra pratÅyeta' iti nyÃyÃt / ata Ãha- ##iti / kuta÷ ? ##iti / darÓapÆrïamÃsaprakaraïe hi samÃmnÃtamÃjyÃvek«aïaæ tadaÇgabhÆtÃjyasaæskÃra iti yujyate / na ca 'Ãtmà và are dra«Âavya÷' ityÃdi kasyacitprakaraïe samÃmnÃtam / na cÃnÃrabhyÃdhÅtamapi 'yasya parïamayÅ juhÆrbhavati' ityavyabhicaritakratusaæbandhajuhÆdvÃreïa juhÆpadaæ kratuæ smÃrayadvÃkyena yathà parïatÃyÃ÷ kratuÓe«abhÃvamÃpÃdayati, naivamÃtmÃpyavyabhicÃritakratusaæbandha÷, yena taddarÓanaæ kratvaÇgaæ sadÃtmÃnaæ kratvarthaæ saæskuryÃt / tena yadyapyayaæ vidhi÷, tathÃpi 'suvarïaæ hiraïyaæ bhÃryam' itivat viniyogabhaÇgena pradhÃnakarmaiva, apÆrvavi«ayatvÃt, na guïakarmeti sthavÅyastayaitaddÆ«aïamanabhidhÃya sarvapak«asÃdhÃraïaæ dÆ«aïamuktam / tadatirohitÃrthatayà na vyÃkhyÃtam / kiæ ca j¤ÃnakriyÃvi«ayatvavidhÃnamasya bahuÓrutiviruddhamityÃha- ##iti / ÓaÇkate- ##iti / tataÓca ÓÃntikarmaïi vetÃlodaya iti bhÃva÷ / nirÃkaroti- ## / kuta÷? ##iti / sarvameva hi vÃkyaæ nedantayà vastubhedaæ bodhayitumarhati / na hÅk«uk«Åragu¬ÃdÅnÃæ madhurarasabheda÷ Óakya ÃkhyÃtum / evamanyatrÃpi sarvatra dra«Âavyam / tena pramÃïÃntarasiddhe laukike evÃrthe yadà gatirid­ÓÅ Óabdasya, tadà kaiva kathà pratyagÃtmanyalaukike / adÆraviprakar«eïa tu katha¤citpratipÃdanamihÃpi samÃnam / tvaæpadÃrtho hi pramÃtà pramÃïÃdhÅnayà pramityà prameyaæ ghaÂÃdi vyÃpnotÅtyavidyÃvilasitam / tadasya avi«ayÅbhÆtodÃsÅnatatpadÃrthapratyagÃtmasÃmÃnÃdhikaraïyena pramÃt­tvÃbhÃvÃt tanniv­ttau pramÃïÃdayastisro vidhà nivartante / na hi pakturavastutve pÃkyapÃkapacanÃni vastusanti bhavitumarhantÅti / tathà hi- vigalitaparÃgv­ttyarthatvaæ padasya tadastadà tvamiti hi padanaikÃrthatve tvamityapi yatpadam / tadapi ca tadà gatvaikÃrthyaæ viÓuddhacidÃtmatÃæ tyajati sakalÃnkart­tvÃdÅnpadÃrthamalÃnnijÃn // ityÃntaraÓloka÷ / atraivÃrthe ÓrutÅrudÃharati,- ##iti / prak­tamupasaæharati- ## iti / parapak«e mok«asyÃnityatÃmÃpÃdayati- ##iti / kÃryamapÆrvaæ yÃgÃdivyÃpÃrajanyam ; tadapek«ate mok«a÷ svotpattÃviti / ##iti ; nirvartyavikÃryayo÷ / k«aïikaæ vij¤ÃnamÃtmeti bauddhÃ÷ / tathà ca viÓuddhavij¤ÃnotpÃdo mok«a iti nirvartyo mok«a÷ / anye«Ãæ tu saæskÃrarÆpÃvasthÃmapahÃya yà kaivalyÃvasthÃvÃptirÃtmana÷ sa mok«a iti vikÃryo mok«a÷ ; yathà payasa÷ pÆrvÃvasthÃpahÃnenÃvasthÃntaraprÃptirvikÃro dadhÅti / tadetayo÷ pak«ayorna nityatà mok«asya, kÃryatvÃt, dadhighaÂÃdivat / 'atha yadata÷ paro divo jyotirdÅpyate' iti Óruterbrahmaïo vik­tÃvik­tadeÓabhedÃvagamÃdavik­tadeÓabrahmaprÃptisvarÆpÃsanÃdividhikÃryà bhavi«yati ; tathà ca prÃpyakarmatà brahmaïa ityata Ãha- ##iti / anyadanyena vik­tadeÓaparihÃïyÃvik­tadeÓaæ prÃpyate / tadyathopavelaæ jaladhiratibahalacapalakallolamÃlÃparasparÃsphÃlanasamullasatphenapu¤jastabakatayà vik­ta÷, madhye tu praÓÃntasakalakallolopasarga÷ svaccha÷ sthiratayÃvik­ta÷, tasya madhyamavik­taæ pautika÷ potena prÃpnoti / jÅvastu brahmaiveti kiæ kena prÃpyatÃm? bhedÃÓrayÃtvÃtprÃpterityartha÷ / atha jÅvo brahmaïo bhinnastathÃpi na tena brahmÃpyate, brahmaïo vibhutvena nityaprÃptatvÃdityÃha - ##iti / saæskÃrakarmatÃmapÃkaroti- ##iti / dvayÅ hi saæskÃryatÃ, guïÃdhÃnena vÃ, yathà bÅjapÆrakusumasya lÃk«ÃrasÃvaseka÷ ; tena hi tatkusumaæ saæsk­taæ lÃk«Ãrasasavarïaæ phalaæ prasÆte ; do«Ãpanayena và ; yathà malinamÃdarÓatalaæ nigh­«Âami«ÂakÃcÆrïenodbhÃsitabhÃsvaratvaæ saæsk­taæ bhavati / tatra na tÃvadbrahmaïi guïÃdhÃnaæ saæbhavati / guïo hi brahmaïa÷ svabhÃvo và bhinno và ? svabhÃvaÓcet kathamÃdheya÷, tasya nityavÃt / bhinnatve tu kÃryatvena mok«asyÃnityatvaprasaÇga÷ / na ca bhede dharmadharmibhÃva÷, gavÃÓvavat / bhedÃbhedaÓca vyudasta÷, virodhÃt / tadanenÃbhisaædhinoktam- ##iti / dvitÅyaæ pak«aæ pratik«ipati- ##iti / aÓuddhi÷ satÅ darpaïe nivartate ; na tu brahmaïi asatÅ nivartanÅyÃ, nityaniv­ttatvÃdityartha÷ / ÓaÇkate- ##iti / brahmasvabhÃva eva mok«o 'nÃdyavidyÃmalÃv­ta upÃsanÃdikriyayÃtmani saæskriyamÃïe 'bhivyajyate, na tu kriyate / etaduktaæ bhavati- nityaÓuddhatvamÃtmano 'siddham, saæsÃrÃvasthÃyÃmavidyÃmalinatvÃditi / ÓaÇkÃæ nirÃkaroti- ## / kuta÷ ? ## / nÃvidyà brahmÃÓrayÃ, kiæ tu jÅve ; sà tvanirvacanÅyetyuktam ; tena nityaÓuddhameva brahma / abhyupetya tvaÓuddhiæ kriyÃsaæskÃryatvaæ dÆ«yate / kriyà hi brahmasamavetà và brahma saæskuryÃt, yathà nighar«aïami«ÂakÃcÆrïasaæyogavibhÃgapracayo nirantara ÃdarÓatalasamaveta÷ ; anyasamavetà và / na tÃvadbrahmadharma÷ kriyÃ, tasyÃ÷ svÃÓrayavikÃrahetutvena brahmaïo nityatvavyÃghÃtÃt / anyÃÓrayà tu kathamanyasyopakaroti, atiprasaÇgÃt / na hi darpaïe nigh­«yamÃïe maïirviÓuddho d­«Âa÷ / ##iti / tadà bÃdhanaæ parÃm­Óati / atra vyabhicÃraæ codayati- ##iti / pariharati- ##iti / anÃdyanirvÃcyÃvidyopadhÃnameva brahmaïo jÅva iti ca k«etraj¤a iti cÃcak«ate / sa ca sthÆlasÆk«maÓarÅrendriyÃdisaæhatastatsaæghÃtamadhyapatitastadabhedenÃhamitipratyayavi«ayÅbhÆta÷ ; ata÷ ÓarÅrÃdisaæskÃra÷ ÓarÅrÃdidharmo 'pyÃtmano bhavati, tadabhedÃdhyavasÃyÃt ; yathà aÇgarÃgadharma÷ sugandhità kÃminÅnÃæ vyapadiÓyate / tenÃtrÃpi yadÃÓrità kriyà sÃævyavahÃrikapramÃïavi«ayÅk­tà tasyaiva saæskÃro nÃnyasyeti na vyabhicÃra÷ / tattvatastu na kriyà na saæskÃra iti / sanidarÓanaæ tu Óe«amadhyÃsabhëye eva k­tavyÃkhyÃnamiti neha vyÃkhyÃtam / ##iti / anyo jÅvÃtmà / pippalaæ karmaphalam / ##iti / paramÃtmà / saæhatasyaiva bhokt­tvamÃha mantravarïa÷- #<Ãtmendriya>#iti / anupahitaÓuddhasvabhÃvabrahmapradarÓanaparau mantrau paÂhati- ##iti / Óukraæ dÅptimat ; avraïaæ du÷kharahitam ; asrÃviraæ avigalitam, avinÃÓÅti yÃvat / upasaæharati- ##iti / nanu mà bhÆnnirvartyÃdikarmatÃcatu«ÂayÅ ; pa¤camÅ tu kÃcit vidhà bhavi«yati, yayà mok«asya karmatà ghaÂi«yata ityata Ãha- ##iti / ebhya÷ prakÃrebhyo na prakÃrÃntaramanyadasti, yato mok«asya kriyÃnupraveÓo bhavi«yati / etaduktaæ bhavati- catas­ïÃæ vidhÃnÃæ madhye 'nyatamatayà kriyÃphalatvaæ vyÃptam ; sà ca mok«ÃdvyÃvartamÃnà vyÃpakÃnupalabdhyà mok«asya kriyÃphalatvaæ vyÃvartayatÅti / tatkiæ mok«e kriyaiva nÃsti ? tathà ca tadarthÃni ÓÃstrÃïi tadarthÃÓca prav­ttayo 'narthakÃnÅtyata upasaæhÃravyÃjenÃha- ##iti / atha j¤Ãnaæ kriyà mÃnasÅ kasmÃnna vidhigocara÷ ? kasmÃcca tasyÃ÷ phalaæ nirvartyÃdi«vanyatamaæ na mok«a÷ ? iti codayati- ##iti / pariharati- ## / kuta÷ ? ## / ayamartha÷-satyam, j¤Ãnaæ mÃnasÅ kriyà ; tviyaæ brahmaïi phalaæ janayitumarhati, tasya svayaæprakÃÓatayà vidikriyÃkarmabhÃvÃnupapatterityuktam / tadetasminvailak«aïye sthite eva vailak«aïyÃntaramÃha- ##iti / ##vi«aye ##- yathà devatÃsaæpradÃnakahavirgrahaïe devatÃvastusvarÆpÃnapek«Ã devatÃdhyÃnakriyà ; yathà và yo«iti agnivastvanapek«Ãgnibuddhi÷- ##iti yojanà / na hi 'yasyai devatÃyai havirg­hÅtaæ syÃttÃæ dhyÃyedva«aÂkari«yan' ityasmÃdvidhe÷ prÃgdevatÃdhyÃnaæ prÃptam / prÃptaæ tvadhÅtavedÃntasya viditapadatadarthasaæbandhasyÃdhigataÓabdanyÃyatattvasya 'sadeva somyedam' ityÃde÷ 'tattvamasi' ityantÃtsaædarbhÃt brahmÃtmabhÃvaj¤Ãnam, ÓabdapramÃïasÃmarthyÃt, indriyÃrthasaænikar«asÃmarthyÃdiva praïihitamanasa÷ sphÅtÃlokamadhyavartikumbhÃnubhava÷ / na hyasau svasÃmagrÅbalalabdhajanmà manujecchayÃnyathÃkartumakartuæ và Óakya÷, devatÃdhyÃnavat, yenÃrthavÃnatra vidhi÷ syÃt / na copÃsanà vÃnubhavaparyantatà vÃsya vidhergocara÷, tayoranvayavyatirekÃvadh­tasÃmarthyayo÷ sÃk«ÃtkÃre và anÃdyavidyÃpanaye và vidhimantareïa prÃptatvena puru«ecchayÃnyathÃkartumakartuæ và aÓakyatvÃt / tasmÃdbrahmaj¤Ãnaæ mÃnasÅ kriyÃpi na vidhigocara÷ / puru«acittavyÃpÃrÃdhÅnÃyÃstu kriyÃyà vastusvarÆpanirapek«ità kvacidavirodhinÅ, yathà devatÃdhyÃnakriyÃyÃ÷ ; na hyatra vastusvarÆpeïa kaÓcidvirodha÷ ; kvacidvastusvarÆpavirodhinÅ, yathà yo«itpuru«ayoragnibuddhi÷-ityetÃvatà bhedena nidarÓanÃmithunadvayopanyÃsa÷ / ##ityevakÃreïa vastutantratvamapÃkaroti / nanu 'ÃtmetyevopÃsÅta' ityÃdayo vidhaya÷ ÓrÆyante / na ca te pramattagÅtÃ÷ ; tulyaæ hi sÃæpradÃyikam ; tasmÃdvidheyenÃtra bhavitavyamityata Ãha- ##iti / satyaæ ÓrÆyante liÇgÃdaya÷ ; na tvamÅ vidhivi«ayÃ÷, tadvi«ayatve 'prÃmÃïyaprasaÇgÃt / heyopÃdeyavi«ayo hi vidhi÷ / sa eva ca heya upÃdeyo vÃ, yaæ puru«a÷ kartumakartumanyathà và kartuæ Óaknoti / tatraiva ca samartha÷ kartÃdhik­to niyojyo bhavati / na caivaæbhÆtÃnyÃtmaÓravaïamananopÃsanadarÓanÃnÅti vi«ayatadanu«ÂhÃtrorvidhivyÃpakayorabhÃvÃdvidherabhÃva iti prayuktà api liÇÃdaya÷ pravartanÃyÃmasamarthà upala iva k«urataik«ïyaæ kuïÂhamapramÃïÅbhavantÅti / ##iti ; samartho hi kartÃdhikÃrÅ niyojya÷ ; asÃmarthye tu na kart­tà ; tato nÃdhik­ta÷, ato na niyojya ityartha÷ / yadi virodhÃbhÃnna vidhivacanÃni, kimarthÃni tarhi vacanÃnyetÃni vidhicchÃyÃnÅti p­cchati- ##iti / na cÃnarthakÃni yuktÃni, svÃdhyÃyavidhyadhÅnagrahaïatvÃnupapatteriti bhÃva÷ / uttaram- ##iti / anyata÷ prÃptà eva hi ÓravaïÃdayo vidhisarÆpairvÃkyairanÆdyante / na cÃnuvÃdo 'pyaprayojana÷, prav­ttiviÓe«akaratvÃt / tathÃhi- tattadi«ÂÃni«Âavi«ayepsÃjihÃsÃpah­tah­dayatayà bahirmukho na pratyagÃtmani mana÷ samÃdhÃtumarhati / ÃtmaÓravaïÃdividhisarÆpaistu vacanairmanaso vi«ayasrota÷ khilÅk­tya pratyagÃtmasrota udghÃÂyata iti prav­ttiviÓe«akaratà anuvÃdÃnÃmastÅti saprayojanatayà svÃdhyÃyavidhyadhÅnagrahaïatvamupapadyata iti / yacca coditamÃtmaj¤Ãnamanu«ÂhÃnÃnaÇgatvÃdapuru«Ãrtha iti tadayuktam ; svato 'sya puru«Ãrthatve siddhe yadanu«ÂhÃnÃnaÇgatvaæ tadbhÆ«aïaæ na dÆ«aïamityÃha- ##iti / ##ÓarÅraæ tapyamÃnamanutapyeta / sugamamanyat / prak­tamupasaæharati- ##iti / prak­tisiddhyarthamekadeÓimataæ dÆ«ayitumanubhëate- ##iti / dÆ«ayati- ##iti / idamatrÃkÆtam- kÃryabodhe yathà ce«Âà liÇgaæ har«Ãdayastathà / siddhabodher'thavattaivaæ ÓÃstratvaæ hitaÓÃsanÃt // yadi hi padÃnÃæ kÃryÃbhidhÃne tadarthasvÃrthÃbhidhÃne và niyamena v­ddhavyavahÃre sÃmarthyamabadh­taæ bhavet, na bhavedaheyÃnupÃdeyabhÆtabrahmÃtmatÃparatvamupani«adÃm ; tatrÃviditasÃmarthyatvÃtpadÃnÃæ loke, tatpÆrvakatvÃcca vaidikÃrthapratÅte÷ / atha tu bhÆte 'pyarthe padÃnÃæ loke Óakya÷ saægatigraha÷, tata upani«adÃntatparatvaæ paurvÃparyaparyÃlocanayÃvagamyamÃnamapahnutya na kÃryaparatvaæ Óakyaæ kalpayitum, ÓrutahÃnyaÓrutakalpanÃprasaÇgÃt / tatra tÃvadevamakÃryer'the na saægatigraha÷, yadi tatpara÷ prayogo na loke d­Óyeta, tatpratyayo và vyutpannasyonnetuæ na Óakyete / na tÃvattatpara÷ prayogo na d­Óyate loke, kutÆhalabhayÃdiniv­ttyarthÃnÃmakÃryaparÃïÃæ padasaædarbhÃïÃæ prayogasya loke bahulamupalabdhe÷ / tadyathÃ- Ãkhaï¬alÃdilokapÃlacakravÃlÃdhivasati÷ siddhavidyÃdharagandharvÃpsara÷parivÃro brahmalokÃvatÅrïamandÃkinÅpÃtha÷pravÃhaprapÃtadhautakaladhautamayaÓilÃtalo nandanÃdipramadÃvanavihÃrimaïimayaÓakuntakamanÅyaninadamanohara÷ parvatarÃja÷ sumeruriti ; nai«a bhujaÇgo rajjuriyamityÃdi÷ / nÃpi bhÆtÃrthabuddhirvyutpannapuru«avartinÅ na Óakyà samunnetum, har«Ãderunnayanahoto÷ saæbhavÃt / tathà hi- aviditÃryajanabhëÃrtho dravi¬o nagaragamanodyato rÃjamÃrgÃbhyarïaæ devadattamandiramadhyÃsÅna÷ pratipannajanakÃnandanibandhanaputrajanmà vÃrttÃhÃreïa saha nagarasthadevadattÃbhyÃÓamÃgata÷ paÂavÃsopÃyanÃrpaïapura÷saraæ 'di«Âyà vardhase devadatta putraste jÃta÷' iti vÃrttÃhÃravyÃhÃraÓravaïasamanantaramupajÃtaromäcaka¤cukaæ vikasitanayanotpalamatismeramukhamahotpalamavalokya devadattamutpannapramodamanumimÅte ; pramodasya ca prÃgabhÆtasya tadvyÃhÃraÓravaïasamanantaraæ prabhavatastaddhetutÃm ; na cÃyamapratipÃdayan har«ahetumarthaæ har«Ãya kalpata ityanena har«aheturartha ukta iti pratipadyate ; har«ahetvantarasya cÃpratÅte÷ putrajanmanaÓca taddhetoravagamÃttadeva vÃrttÃhÃreïÃbhyadhÃyÅti niÓcinoti / evaæ bhayaÓokÃdayo 'pyudÃhÃryÃ÷ / tathà ca prayojanavattayà bhÆtÃrthÃbhidhÃnasya prek«Ãvatprayogo 'pyupapanna÷ / evaæ ca brahmasvarÆpaj¤Ãnasya paramapuru«ÃrthahetubhÃvÃdanupadiÓatÃmapi puru«aprav­ttiniv­ttÅ vedÃntÃnÃæ puru«ahitÃnuÓÃsanÃcchÃstratvaæ siddhaæ bhavati / tatsiddhametat- vivÃdÃdhyÃsitÃni vacanÃni bhÆtÃrthavi«ayÃïi, bhÆtÃrthavi«ayapramÃjanakatvÃt ; yadyadvi«ayapramÃjanakaæ tattadvi«ayaæ, yathà rÆpÃdivi«ayaæ cak«urÃdi ; tathà caitÃni ; tasmÃttatheti / tasmÃtsu«ÂhÆktam- ##iti / upanipÆrvÃtsaderviÓaraïÃrthÃtkvipyupani«atpadaæ vyutpÃditam, upanÅya advayaæ brahma savÃsanÃmavidyÃæ hinastÅti brahmavidyÃmÃha ; taddhetutvÃdvedÃntà apyupani«ada÷ ; tato vidita÷ aupani«ada÷ puru«a÷ / etadeva vibhajate- ##iti / ahaæpratyayavi«ayÃdbhinatti- ##iti / ata eva kriyÃrahitatvÃccaturvidhadravyavilak«aïa÷ / ataÓca caturvidhadravyavilak«aïo yadanyaÓe«a÷ / anyaÓe«aæ hi bhÆtaæ dravyaæ cikÅr«itaæ sadutpattyÃdyÃpyaæ saæbhavati, yathà 'yÆpaæ tak«ati' ityÃdi / yatpunaranyaÓe«aæ bhÆtabhÃvyupayogarahitam, yathà 'suvarïaæ bhÃryam', 'saktÆn juhoti' ityÃdi, na tasyotpattyÃdyÃpyatà / kasmÃtpunarasyÃnanyaÓe«atetyata Ãha- yata÷ ## / upani«adÃmanÃrabhyÃdhÅtÃnÃæ paurvÃparyaparyÃlocanayà puru«apratipÃdanaparatvena puru«asyaiva prÃdhÃnyenedaæ prakaraïam / na ca juhvÃdivadavyabhicaritakratusaæbandha÷ puru«a ityupapÃditam / ata÷ svaprakaraïastha÷ so 'yaæ tathÃvidha upani«adbhya÷ pratÅyamÃno na nÃstÅti Óakyo vaktumityartha÷ / syÃdetat / mÃnÃntarogocaratvenÃg­hÅtasaægatitayà apadÃrthasya brahmaïo vÃkyÃrthatvÃnupapatte÷ kathamupani«adarthatetyata Ãha- ## / yadyapi gavÃdivanmÃnÃntaragocaratvamÃtmano nÃsti, tathÃpi prakÃÓÃtmana eva satastattadupÃdhiparihÃïyà Óakyaæ vÃkyÃrthatvena nirÆpaïam, hÃÂakasyeva kaÂakakuï¬alÃdiparihÃïyà / na hi prakÃÓa÷ svasaævedano na bhÃsate ; nÃpi tadavacchedaka÷ kÃryakaraïasaæghÃta÷ / tena 'sa ena neti netyÃtmÃ' iti tattadavacchedaparihÃïyà b­hattvÃdÃpanÃcca svayaæprakÃÓa÷ Óakyo vÃkyÃt brahmeti cÃtmeti ca nirÆpayitumityartha÷ / athopÃdhinirÃsavadupahitamapyÃtmarÆpaæ kasmÃnna nirasyata ityata Ãha- #<ÃtmanaÓca pratyÃkhyÃtumaÓakyatvÃt># / prakÃÓo hi sarvasyÃtmà tadadhi«ÂhÃnatvÃcca prapa¤cavibhramasya / na cÃdhi«ÂhÃnÃbhÃve vibhramo bhavitumarhati ; na hi jÃtu rajjvabhÃve rajjvÃæ bhujaÇga iti và dhÃreti và vibhramo d­«ÂapÆrva÷ / api cÃtmÃna÷ prakÃÓasya bhÃsà prapa¤casya prabhà / tathà ca Óruti÷ 'tameva bhÃntamanu bhÃti sarvaæ tasya bhÃsà sarvamidaæ vibhÃti' iti / na cÃtmana÷ prakÃÓasya pratyÃkhyÃne prapa¤caprathà yuktà / tasmÃdÃtmana÷ pratyÃkhyÃnÃyogÃdvedÃntebhya÷ pramÃïÃntarÃgocarasarvopÃdhirahitabrahmasvarÆpÃvagatisiddhirityartha÷ / upani«atsvevÃvagata ityavadhÃraïamam­«yamÃïa Ãk«ipati- ##iti / sarvajanÅnÃhaæpratyayavi«ayo hyÃtmà kartà bhoktà ca saæsÃrÅ, tatraiva ca laukikaparÅk«akÃïÃmÃtmapadaprayogÃt / ya eva laukikÃ÷ ÓabdÃ÷, te eva vaidikÃ÷, te eva ca te«Ãmarthà ityaupani«adamapyÃtmapadaæ tatraiva pravartitumarhati, nÃrthÃntare tadviparÅte ityartha÷ / samÃdhatte- ##ahaæpratyayavi«aya aupani«ada÷ puru«a÷ / kuta÷ ? ##-ahaæpratyayavi«ayo ya÷ kartà kÃryakaraïasaæghÃtopahito jÅvÃtmÃ-tat sÃk«itvena, paramÃtmano 'haæpratyayavi«ayatvasya ## / etaduktaæ bhavati- yadyapi 'anena jÅvenÃtmanÃ' iti jÅvaparamÃtmano÷ pÃramÃrthikamaikyam, tathÃpi tasyopahitaæ rÆpaæ jÅva÷ ; Óuddhaæ tu rÆpaæ tasya sÃk«i ; tacca mÃnÃntarÃnadhigatamupani«adgocara iti / etadeva prapa¤cayati- ##iti / ##na Óakya÷ / kuta÷ ? #<ÃtmatvÃdeva># / na hyÃtmà anyÃrtha÷, anyattu sarvamÃtmÃrtham / tathà ca Óruti÷ 'na và are sarvasya kÃmÃya sarvaæ priyaæ bhavati Ãtmanastu kÃmÃya sarvaæ priyaæ bhavati' iti / api cÃta÷ sarve«ÃmÃtmatvÃdeva na heyo nÃpyupÃdeya÷ / sarvasya hi prapa¤cajÃtasya brahmaiva tattvamÃtmà ; na ca svabhÃvo heya÷, aÓakyahÃnatvÃt ; na copÃdeya÷, upÃttatvÃt / tasmÃddheyopÃdeyavi«ayau vidhini«edhau na tadviparÅtamÃtmatattvaæ vi«ayÅkuruta iti sarvasya prapa¤cajÃtasyÃtmaiva tattvamiti / etadupapÃdayati- ## / ayamartha÷- puru«o hi Órutism­tÅtihÃsapurÃïatadaviruddhanyÃyavyavasthÃpitatvÃtparamÃrthasan ; prapa¤castvanÃdyavidyopadarÓito 'paramÃrthasan / yaÓca paramÃrthÃsan asau prak­ti÷ rajjutattvamiva sarvavibhramasya vikÃrasya / ata evÃsyÃnirvÃcyatvenÃd­¬hasvabhÃvasya vinÃÓa÷ / puru«astu paramÃrthasan ; nÃsau kÃraïasahasreïÃpyasan Óakya÷ kartum / na hi sahasramapi Óilpino ghaÂaæ paÂayitumÅÓata ityuktam / tasmÃdavinÃÓipuru«Ãnto vikÃravinÃÓa÷ ÓuktirajjutattvÃnta iva rajatabhujaÇgavinÃÓa÷ / puru«a eva hi sarvasya prapa¤cavikÃrajÃtasya tattvam / na ca puru«asyÃsti vinÃÓo yato 'nanta÷ / vinÃÓa÷ syÃdityata Ãha- ##iti / na hi kÃraïÃni sahasramapyanyadanyathayitumÅÓata ityuktam / atha mà bhÆtsvarÆpeïa puru«o heya upÃdeyo và ; tadÅyastu kaÓciddharmo hÃsyate, kaÓciccopÃdÃsyata ityata Ãha- ## / trividho 'pi dharmalak«aïÃvasthÃpariïÃmalak«aïo vikÃro nÃstÅtyuktam / api cÃtmana÷ paramÃrthasato dharmo 'pi paramÃrthasanniti na tasyÃtmavadanyathÃtvaæ kÃraïai÷ Óakyaæ kartum / na ca dharmÃnyathÃtvÃdanyo vikÃra÷ / tadidamuktam- ##iti / sugamamanyat / yatpunarekadeÓinà ÓÃstravidvacanaæ sÃk«itvenÃnukrÃntaæ tadanyathopapÃdayati- ##iti / 'd­«Âo hi tasyÃrtha÷ prayojanavadarthÃvabodhanam' iti vaktavye, dharmajij¤ÃsÃyÃ÷ prak­tatvÃddharmasya ca karmatvÃt 'karmÃvabodhanam' ityuktam / na tu siddharÆpabrahmÃvabodhanavyÃpÃraæ vedasya vÃrayati / na hi somaÓarmaïi prak­te tadguïÃbhidhÃnaæ parisaæca«Âe vi«ïuÓarmaïo guïavattÃm / vidhiÓÃstraæ vidhÅyamÃnakarmavi«ayam ; prati«edhaÓÃstraæ ca prati«idhyamÃnakarmavi«ayamityubhayamapi karmÃvabodhanaparam / api ca 'ÃmnÃyasya kriyÃrthatvÃt' iti ÓÃstrak­dvacanam / tatrÃrthagrahaïaæ yadyabhidheyavÃci tato bhÆtÃrthÃnÃæ dravyaguïakarmaïÃmÃnarthakyamanabhidheyatvaæ prasajyeta ; na hi te kriyÃrthà ityata Ãha- ##iti / yadyucyeta- na hi kriyÃrthatvaæ kriyÃbhidheyatvam, api tu kriyÃprayojanatvam ; dravyaguïaÓabdÃnÃæ ca kriyÃrthatvenaiva bhÆtadravyaguïÃbhidhÃnam, na svani«Âhatayà / yathÃhu÷ ÓÃstravida÷ 'codanà hi bhÆtaæ bhavantam' ityÃdi / etaduktaæ bhavati, kÃryamarthamavagamayantÅ codanà tadarthaæ bhÆtÃdikamapyarthaæ gamayatÅti-tatrÃha- ##iti / ayamabhisaædhi÷-na tÃvatkÃryÃrthà eva svÃrthe padÃnÃæ saægatigraho nÃnyÃrtha ityupapÃditaæ bhÆte 'pyarthe vyutpattiæ darÓayadbhi÷ / nÃpi svÃrthamÃtraparataiva padÃnÃm / tathà sati na vÃkyÃrthapratyaya÷ syÃt / na hi pratyekaæ svapradhÃnatayà guïapradhÃnabhÃvarahitÃnÃmekavÃkyatà d­«Âà / tasmÃtpadÃnÃæ svÃrthamabhidadhatÃmekaprayojanavatpadÃrthaparatayaikavÃkyatà / tathà ca tattadarthÃntaraviÓi«ÂaikavÃkyÃrthapratyaya upapanno bhavati / yathÃhu÷ ÓÃstravida÷- sÃk«Ãdyadyapi kurvanti padÃrthapratipÃdanam / varïÃstathÃpi naitasminparyavasyanti ni«phale // vÃkyÃrthamitaye te«Ãæ prav­ttau nÃntarÅyakam / pÃke jvÃleva këÂhÃnÃæ padÃrthapratipÃdanam // iti / tathà cÃrthÃntarasaæsargaparatÃmÃtreïa vÃkyÃrthapratyayopapattau na kÃryasaæsargaparatvaniyama÷ padÃnÃm / evaæ ca sati kÆÂasthanityabrahmarÆpaparatve 'pyado«a iti / bhavyaæ kÃryam / nanu yadbhavyÃrthaæ bhÆtamupadiÓyate na tadbhÆtam, bhavyasaæsargiïà rÆpeïa tasyÃpi bhavyatvÃdityata Ãha- ##iti / na tÃdÃtmyalak«aïa÷ saæsarga÷ ; kiæ tu kÃryeïa saha prayojanaprayodanilak«aïo 'nvaya÷ / tadvi«ayeïa tu bhÃvÃrthena bhÆtÃrthÃnÃæ kriyÃtmatvamityartha÷ / ÓaÇkate- ##iti / evaæ cÃkriyÃrthakÆÂasthanityabrahmopadeÓÃnupapattiriti bhÃva÷ / pariharati- ##iti / na hi kriyÃrthaæ bhÆtamupadiÓyamÃnamabhÆtaæ bhavati, api tu kriyÃnivartanayogyaæ bhÆtameva tat / tathà ca bhÆter'the 'vadh­taÓaktaya÷ ÓabdÃ÷ kvacitsvani«ÂhabhÆtavi«ayà d­ÓyamÃnà m­tvà ÓÅrtvà và na katha¤citkriyÃni«ÂhatÃæ gamayitumucitÃ÷ / na hyupahitaæ ÓataÓo d­«Âamapyanupahitaæ kvacidd­«Âamad­«Âaæ bhavati / tathà ca vartamÃnÃpadeÓà astikriyopahità akÃryÃrthà apyaÂavÅvarïakÃdayo loke bahulamupalabhyante / evaæ kriyÃni«Âhà api saæbandhamÃtraparyavasÃyina÷ ; yathÃ"kasyaiva puru«a÷"iti praÓne uttaraæ"rÃj¤a÷"iti / tathà prÃtipadikÃrthamÃtrani«ÂhÃ÷ ; yathÃ"kÅd­ÓÃstarava÷"iti praÓne uttaraæ"phalina÷"iti / na hi p­cchatà puru«asya và tarÆïÃæ vÃstitvanÃstitve pratipitsite ; kiæ tu puru«asya svÃmibhedastarÆïÃæ ca prakÃrabheda÷ / pra«Âurapek«itaæ cÃcak«Ãïa÷ svÃmibhedameva prakÃrabhedameva ca prativyakti, na punarastitvam, tasya tenÃpratipitsitatvÃt / upapÃdità ca bhÆte 'pyarthe vyutpatti÷ prayojanavati padÃnÃm / codayati- ##bhÆtaÇ ##upade«Âu÷ Óroturvà prayojanaæ ##? tasmÃdbhÆtamapi prayojanavadevopade«Âavyaæ nÃprayojanam ; aprayojanaæ ca brahma, tasyodÃsÅnasya sarvakriyÃrahitatvenÃnupakÃrakatvÃt iti bhÃva÷ / pariharati- ##iti / ##prayojanavÃneva ## / apyarthaÓcakÃra÷ / etaduktaæ bhavati-yadyapi brahmodÃsÅnam, tathÃpi tadvi«ayaæ ÓÃbdaj¤Ãnamavagatiparyantaæ vidyà svavirodhinÅæ saæsÃramÆlanidÃnamavidyÃmucchindatprayojanavadityartha÷ / api ca ye 'pi kÃryaparatvaæ sarve«Ãæ padÃnÃmÃsthi«ata, tairapi 'brÃhmaïo na hantavya÷', 'na surà pÃtavyÃ' ityÃdÅnÃæ na kÃryaparatà Óakyà ÃsthÃtum / k­tyupahitamaryÃdaæ hi kÃryaæ k­tyà vyÃptaæ tanniv­ttau nivartate, ÓiæÓapÃtvamiva v­k«atvaniv­ttau / k­tirhi puru«aprayatna÷ ; sa ca vi«ayÃdhÅnanirÆpaïa÷ / vi«ayaÓcÃsya sÃdhyasvabhÃvatayà bhÃvÃrtha eva pÆrvÃparÅbhÆto 'nyotpÃdÃnukÆlo bhavitumarhati, na dravyaguïau / sÃk«Ãtk­tivyÃpyo hi k­tervi«aya÷ ; na ca dravyaguïayo÷ siddhayorasti k­tivyÃpyatà / ata eva ÓÃstrak­dvaca÷- 'bhÃvÃrthÃ÷ karmaÓabdÃstebhya÷ kriyà pratÅyeta' iti / dravyaguïaÓabdÃnÃæ naimittikÃvasthÃyÃæ kÃryÃvamarÓe 'pi, bhÃvasya svata÷ dravyaguïaÓabdÃnÃæ tu bhÃvayogÃtkÃryÃvamarÓa iti bhÃvÃrthebhya evÃpÆrvÃvagati÷, na dravyaguïaÓabdebhya iti / na ca 'dadhnà juhoti', 'saætatamÃghÃrayati' ityÃdi«u dadhyÃdÅnÃæ kÃryavi«ayatà ; tatrÃpi hi homaghÃrabhÃvÃrthavi«ayameva kÃryam / na caitÃvatà 'somena yajeta' itivat dadhisÃætatyÃdiviÓi«ÂahomÃghÃravidhÃnÃt, 'agnihotraæ juhoti', 'ÃghÃramÃghÃrayati' iti tadanuvÃda÷ / yadyapyatrÃpi bhÃvÃrthavi«ayameva kÃryam, tathÃpi bhÃvÃrthÃnubandhatayà dravyaguïÃvavi«ayÃvapi vidhÅyete / bhÃvÃrtho hi kÃrakavyÃpÃramÃtratayÃviÓi«Âa÷ kÃrakaviÓe«eïa dravyÃdinà viÓe«yata iti dravyÃdistadanubandha÷ / tathà ca bhÃvÃrthe vidhÅyamÃne sa eva sÃnubandho vidhÅyata iti dravyaguïÃvavi«ayÃvapi tadanubandhatayà vihitau bhavata÷ / evaæ ca bhÃvÃrthapraïÃlikayà dravyÃdisaækrÃnto vidhirgauravÃdbibhyatsvavi«ayasya cÃnyata÷ prÃptatayà tadanuvÃdena tadanubandhÅbhÆtadravyÃdiparo bhavatÅti sarvatra bhÃvÃrthavi«aya eva vidhi÷ / etena 'yadÃgneyo '«ÂÃkapÃlo bhavati' ityatra saæbandhavi«ayo vidhiriti parÃstam / nanu na bhavatyartho vidheya÷ ; siddhe bhavitari labdharÆpasya bhavanaæ pratyakart­tvÃt ; na khalu gaganaæ bhavati ; nÃpyasiddhe, asiddhasyÃniyojyatvÃt, gaganakusumavat ; tasmÃdbhavanena prayojyavyÃpÃreïÃk«ipta÷ prayojakasya bhÃvayiturvyÃpÃro vidheya÷ ; sa ca vyÃpÃro bhÃvanÃ, k­ti÷, prayatna iti ; nirvi«ayaÓcÃsÃvaÓakyapratipatti÷ ; ato vi«ayÃpek«ÃyÃmÃgneyaÓabdopasthÃpito dravyadevatÃsaæbandha evÃsya vi«aya÷ / nanu vyÃpÃravi«aya÷ puru«aprayatna÷ kathamavyÃpÃrarÆpaæ saæbandhaæ gocarayet ? na hi 'ghaÂaæ kuru' ityatrÃpi sÃk«ÃnnÃmÃrthaæ ghaÂaæ puru«aprayatno gocarayati ; api tu daï¬Ãdi hastÃdinà vyÃpÃrayati / tasmÃdghaÂÃrthÃæ k­tiæ vyÃpÃravi«ayÃmeva pratipadyate, na tu svarÆpato ghaÂavi«ayÃm / uddeÓyatayà tvasyÃmasti ghaÂo na tu vi«ayatayà / vi«ayatayà tu hastÃdivyÃpÃra eva / ata eva 'Ãgneya÷' ityatrÃpi dravyadevatÃsaæbandhÃk«ipto yajireva kÃryavi«ayo vidheya÷ / kimuktaæ bhavati"Ãgneyo bhavati"iti ? Ãgneyena yÃgena bhÃvayediti / ata eva 'ya evaæ vidvÃn paurïamÃsyÃæ yajate', 'ya evaæ vidvÃnamÃvÃsyÃæ yajate' ityanuvÃdo bhavati 'yadÃgneya÷' ityÃdivihitasya yÃga«aÂkasya / ata eva ca vihitÃnÆditasya tasyaiva 'darÓapÆrïamÃsÃbhyÃæ svargakÃmo yajeta' ityÃdhikÃrasaæbandha÷ / tasmÃtsarvatra k­tipraïÃlikayà bhÃvÃrthavi«aya eva vidhirityekÃnta÷ / tathà ca 'na hanyÃt', 'na pibet' ityÃdi«u yadi kÃryamabhyupeyeta, tatastadvyÃpikà k­tirabhyupetavyÃ, tadvyÃpakaÓca bhÃvÃrtho vi«aya÷ / evaæ ca prajÃpativratanyÃyena paryudÃsav­ttyÃhananÃpÃnasaækalpalak«aïayà tadvi«ayo vidhi÷ syÃt / tathà ca prasajyaprati«edho dattajaläjali÷ prasajyeta / na ca sati saæbhave lak«aïà nyÃyyà / 'nek«etodyantam' ityÃdau tu 'tasya vratam' ityadhikÃrÃtprasajyaprati«edhÃsaæbhavena paryudÃsav­ttyÃnÅk«aïasaækalpalak«aïà yuktà / tasmÃt 'na hanyÃt', 'na pibet' ityÃdi«u prasajyaprati«edhe«u bhÃvÃrthÃbhÃvÃttadvyÃptÃyÃ÷ k­terabhÃva÷ ; tadabhÃve ca tadvyÃptasya kÃryasyÃbhÃva iti na kÃryaparatvaniyama÷ sarvatra vÃkye ityÃha- ##iti / nanu kasmÃnniv­ttireva kÃryaæ na bhavati, tatsÃdhanaæ vetyata Ãha- ##iti / kriyÃÓabda÷ kÃryavacana÷ / etadeva vibhajate- ##iti / syÃdetat / vidhivibhaktiÓravaïÃtkÃryaæ tÃvadatra pratÅyate ; tacca na bhÃvÃrthamantareïa ; na ca rÃgata÷ prav­ttasya hananapÃnÃdÃvakasmÃdaudÃsÅnyamupapadyate vinà vidhÃrakaprayatnam ; tasmÃtsa eva prav­ttyunmukhÃnÃæ manovÃgdehÃnÃæ vidhÃraka÷ prayatno ni«edhavidhigocara÷ kriyeti nÃkriyÃparamasti vÃkyaæ ki¤cidapÅti Ãha- ## / kena hetunà na Óakyamityata Ãha- ##na¤a÷ / ayamartha÷- hananapÃnaparo hi vidhipratyaya÷ pratÅyamÃnaste eva vidhatte ityutsarga÷ / na caite Óakye vidhÃtum, rÃgata÷ prÃptatvÃt / na cÃtra na¤a÷ prasajyaprati«edho vidheya÷. tasyÃpyaudÃsÅnyarÆpasya siddhatayà prÃptatvÃt / na ca vidhÃraka÷ prayatna÷, tasyÃÓrutatvena lak«yamÃïatvÃt, sati saæbhave ca lak«aïÃyà anyÃyyatvÃt, vidhivibhakteÓca rÃgata÷ prÃptaprav­ttyanuvÃdakatvena vidhivi«ayatvÃyogÃt / tasmÃdyatpibeddhanyÃdvetyanÆdya tanneti ni«idhyate, tadabhÃvo j¤Ãpyate ; na tu na¤artho vidhÅyate / abhÃvaÓca svavirodhibhÃvanirÆpaïatayà bhÃvacchÃyÃnupÃtÅti siddhe siddhavat, sÃdhye ca sÃdhyavadbhÃsata iti sÃdhyavi«ayo na¤artha÷ sÃdhyavadbhÃsata iti na¤artha÷ kÃrya iti bhrama÷ / tadidamÃha- ##iti / nanu bodhayatu svasaæbandhino 'bhÃvaæ na¤ ; prav­ttyunmukhÃnÃæ tu manovÃgdehÃnÃæ kuto 'kasmÃnniv­ttirityata Ãha- ##paripÃlana ## / ayamabhiprÃya÷- 'jvarita÷ pathyamaÓnÅyÃt', 'na sarpÃyÃÇguliæ dadyÃt' ityÃdivacanaÓravaïasamanantaraæ prayojyav­ddhasya pathyÃÓane prav­ttiæ bhujaÇgÃÇgulidÃnonmukhasya ca tato niv­ttimupalabhya bÃlo vyutpitsu÷ prayojyav­ddhasya prav­ttiniv­ttihetÆ icchÃdve«ÃvanumimÅte / tathà hi- icchÃdve«ahetuke v­ddhasya prav­ttiniv­ttÅ, svatantraprav­ttiniv­ttitvÃt, madÅyasvatantraprav­ttiniv­ttivat / kartavyataikÃrthasamavete«ÂÃni«ÂasÃdhanabhÃvÃvagamapÆrvakau cÃsyecchÃdve«au, prav­ttiniv­ttihetubhÆtecchÃdve«atvÃt, matprav­ttihetubhÆtecchÃdve«avat / na jÃtu mama ÓabdatadvyÃpÃrapuru«ÃÓayatraikÃlyÃnavicchannabhÃvanÃpÆrvapratyayapÆrvÃvicchÃdve«ÃvabhÆtÃm ; api tu bhÆyo bhÆya÷ svagatamÃlocayata uktakÃraïapÆrvÃveva pratyavabhÃsete / tasmÃdv­ddhasya svatantraprav­ttiniv­ttÅ icchÃdve«abhedau ca kartavyataikÃrthasamavete«ÂÃni«ÂasÃdhanabhÃvÃvagamapÆrvÃvityÃnupÆrvyà siddha÷ kÃryakÃraïÃbhÃva itÅ«ÂÃni«ÂasÃdhanatÃvagamÃtprayojyav­ddhaprav­ttiniv­ttÅ iti siddham / sa cÃvagama÷ prÃgabhÆta÷ ÓabdaÓravaïÃnantaramupajÃyamÃna÷ ÓabdaÓravaïahetuka iti pravartake«u vÃkye«u 'yajeta' ityÃdi«u Óabda eva kartavyami«ÂasÃdhanaæ vyÃpÃramavagamayaæstasye«ÂasÃdhanatÃæ kartavyatÃæ cÃvagamayati ; ananyalabhyatvÃdubhayo÷, anantyalabhyasya ca ÓabdÃrthatvÃt / yatra tu kartavyatÃnyata eva labhyate, yathà 'hanyÃt', 'na pibet' ityÃdi«u, hananapÃnaprav­ttyo rÃgata÷ pratilambhÃt, tatra tadanuvÃdena na¤samabhivyÃh­tà liÇÃdivibhaktiranyato 'prÃptamanayoranarthahetubhÃvamÃtramavagamayati / pratyak«aæ hi tayori«ÂasÃdhanabhÃvo 'vagamyate, anyathà rÃgavi«ayatvÃyogÃt / tasmÃdrÃgÃdiprÃptakartavyatÃnuvÃdenÃnarthasÃdhanatÃpraj¤Ãpanaparam 'na hanyÃt', 'na pibet' ityÃdivÃkyam, na tu kartavyatÃparamiti su«ÂhÆktamakÃryani«Âhatvaæ ni«edhÃnÃm / ni«edhyÃnÃæ cÃnarthasÃdhanatÃbuddhireva ni«edhyÃbhÃvabuddhi÷ / tayà khalvayaæ cetana ÃpÃtato ramaïÅyatÃæ paÓyannapyÃyatimÃlocya prav­ttyabhÃvaæ niv­ttimavabudhya nivartate / audÃsÅnyamÃtmano 'vasthÃpayatÅti yÃvat / syÃdetat / abhÃvabuddhiÓcedaudÃsÅnyasthÃpanÃkÃraïam, yÃvadaudÃsÅnyamanuvarteta ; na cÃnuvartate ; na hyudÃsÅno 'pi vi«ayÃntaravyÃsaktacittastadabhÃvabuddhimÃn ; na cÃvasthÃpakakÃraïÃbhÃve kÃryÃvasthÃnaæ d­«Âam ; na hi stambhÃvapÃte prÃsÃdo 'vati«Âhate / ata Ãha- ## / tÃvadeva khalvayaæ prav­ttyunmukho na yÃvadasyÃnarthahetubhÃvamadhigacchati / anarthahetutvÃdhigamo 'sya samÆloddhÃraæ prav­ttimuddh­tya dagdhendhanÃgnivatsvayamevopaÓÃmyati / etaduktaæ bhavati- yathà prÃsÃdÃvasthÃnakÃraïaæ stambho naivamaudÃsÅnyÃvasthÃnakÃraïamabhÃvabuddhi÷ ; api tvÃgantukÃdvinÃÓahetostrÃïenÃvasthÃnakÃraïam, yathà kamaÂhap­«Âhani«Âhura÷ kavaca÷ ÓÃstraprahÃratrÃïena rÃjanyajÅvÃvasthÃnahetu÷ / na ca kavacÃpagame ca asati ca ÓastraprahÃre, rÃjanyajÅvanÃÓa iti / upasaæharati- ##iti / audÃsÅnyamajÃnato 'pyastÅti prasaktakriyÃniv­ttyopalak«ya viÓina«Âi / tatkimakriyÃrthatvenÃnarthakyamÃÓaÇkya kriyÃrthatvopavarïanaæ jaiminÅyamasama¤jasamevetyupasaæhÃravyÃjena pariharati- ##iti / puru«ÃrthÃnupayogyupÃkhyÃnÃdivi«ayÃvakriyÃrthatayà kriyÃrthatayà ca pÆrvottarapak«au ; na tÆpani«advi«ayau, upani«adÃæ svayaæ puru«ÃrtharÆpabrahmÃvagatamaparyanasÃnÃdityartha÷ / ##aupani«adÃtmaj¤Ãnamapuru«Ãrthaæ manyamÃnena ##iti, atra nigƬhÃbhisaædhi÷ pÆrvoktaæ parihÃraæ smÃrayati- ##iti / atrÃk«eptà svoktamarthaæ smÃrayati- ##iti / nigƬhamabhisaædhiæ samÃdhÃtodghÃÂayati- ##iti / satyaæ na brahmaj¤ÃnamÃtraæ sÃæsÃrikadharmaniv­ttikÃraïam, api tu sÃk«ÃtkÃraparyantam / brahmasÃk«ÃtkÃraÓcÃnta÷karaïav­ttibheda÷ ÓravaïamananÃdijanitasaæskÃrasacivamanojanmÃ, «a¬jÃdibhedasÃk«ÃtkÃra iva gÃndharvaÓÃstraÓravaïÃbhyÃsasaæsk­tamanoyoni÷ / sa ca nikhilaprapa¤camahendrajÃlasÃk«ÃtkÃraæ samÆlamunmÆlayannÃtmÃnamapi prapa¤catvÃviÓe«ÃdunmÆlayatÅtyupapÃditamadhastÃt / tasmÃdrajjusvarÆpakathanatulyataivÃtreti siddham / atra ca vedapramÃïamÆlatayà ##ityuktam / atraiva sukhadu÷khÃnutpÃdabhedena nidarÓanadvayamÃha- ##iti / ÓrutimatrodÃharati- ##iti / codayati- #<ÓarÅre patite>#iti / pariharati- ##iti / yadi vÃstavaæ saÓarÅratvaæ bhavet, na jÅvatastannivarteta ; mithyÃj¤Ãnanimittaæ tu tat ; taccotpannatattvaj¤Ãnena jÅvatÃpi Óakyaæ nivartayitum / yatpunaraÓarÅratvaæ tadasya svabhÃva iti na Óakyaæ nivartayitum, svabhÃvahÃnena bhÃvavinÃÓaprasaÇgÃdityÃha- ##iti / syÃdetat / na mithyÃj¤Ãnanimittaæ saÓarÅratvam api tu dharmÃdharmanimittam ; tacca svakÃraïadharmÃdharmaniv­ttimantareïa na nivartate ; tanniv­ttau ca prÃyaïameveti na jÅvato 'ÓarÅratvamiti ÓaÇkate- ##iti / tat ityÃtmÃnaæ parÃm­Óati / nirÃkaroti- ##iti / na tÃvadÃtmà sÃk«ÃddharmÃdharmau kartumarhati, vÃgbuddhiÓarÅrÃrambhajanitau hi tau nÃsati ÓarÅrasaæbandhe bhavata÷ ; tÃbhyÃæ tu ÓarÅrasaæbandhaæ rocayamÃno vyaktaæ parasparÃÓrayatvaæ do«amÃvahati ; tadidamÃha- #<ÓarÅrasaæbandhasya>#iti / yadyucyeta satyamasti parasparÃÓrayatvam, na tve«a do«a÷, anÃditvÃt, bÅjÃÇkuravat ityata Ãha- ## / yattu manyate-neyamandhaparamparÃtulyà anÃdità ; na hi yato dharmÃdharmabhedÃdya ÃtmaÓarÅrasaæbandhabhedastata eva ÓarÅrasaæbandhÃt sa dharmÃdharmabheda÷ ; kiæ tve«a pÆrvasmÃdÃtmaÓarÅrasaæbandhÃtpÆrvadharmÃdharmabhedajanmana÷ ; eva tvÃtmaÓarÅrasaæbandho 'nyasmÃddharmÃdharmabhedÃt -iti, taæ pratyÃha- ##iti / ÓaÇkate- ##iti / pariharati- ##iti / ##svÅkaraïam / na tviyaæ vidhÃtmanÅtyÃha- ## ##iti / ye tu dehÃdÃvÃtmÃbhimÃno na mithyÃ, api tu gauïa÷, mÃïavakÃdÃviva siæhÃbhimÃna iti manyante, tanmatamupanyasya dÆ«ayati- ##iti / prasiddho vastubhedo yasya puru«asya sa tathokta÷ / upapÃditaæ caitadasmÃbhiradhyÃsabhëya iti nehopapÃdyate / yathà mandÃndhakÃre sthÃïurayamityag­hyamÃïaviÓe«e vastuni puru«Ãt sÃæÓayikau puru«aÓabdapratyayau sthÃïuvi«ayau ; tatra hi puru«atvamaniyatamapi samÃropitameva / evaæ saæÓaye samÃropitamaniÓcitamudÃh­tya viparyayaj¤Ãne niÓcitamudÃharati- ##iti / ÓuklabhÃsvarasya dravyasya pura÷sthitasya sati ÓuktikÃrajatasÃdhÃraïye yÃvadatra rajataviniÓcayo bhavati tÃvatkasmÃcchuktiviniÓcaya eva na bhavati ? saæÓayo và dvedhà yukta÷ ; samÃnadharmadharmiïo darÓanÃt upalabghyanupalabdhyavyavasthÃta÷ ; viÓe«advayasm­teÓca saæskÃronme«aheto÷ sÃd­Óyasya dvi«Âhatvenobhayatra tulyametaditi / ata uktam- ##iti / anena d­«Âasya heto÷ samÃnatve 'pyad­«Âaæ heturuktam ; tacca kÃryadarÓanonneyatvenÃsÃdhÃraïamiti bhÃva÷ / #<ÃtmÃnÃtmavivekinÃm>#iti / ÓravaïamananakuÓalatÃmÃtreïa paï¬itÃnÃm ; anutpannatattvasÃk«ÃtkÃrÃïÃmiti yÃvat / taduktam- ##iti / Óe«amatirohitÃrtham / jÅvato vidu«o 'ÓarÅratve ca Órutism­tÅ udÃharati- ##iti / subodham / prak­tamupasaæharati- ##iti / nanÆktaæ yadi jÅvasya brahmÃtmatvÃvagatireva sÃæsÃrikadharmaniv­ttihetu÷, hanta mananÃdividhÃnÃnarthakyam ; tasmÃtpratipattividhiparà vedÃntà iti, tadanubhëya dÆ«ayati- ##iti / manananididhyÃsanayorapi na vidhi÷, tayoranvayavyatirekasiddhasÃk«ÃtkÃraphalayorvidhisarÆpairvacanairanuvÃdÃt ; tadidamuktam- ##iti / brahmasÃk«ÃtkÃro 'vagati÷ ; tadarthatvaæ manananididhyÃsanayoranvayavyatirekasiddhamityartha÷ / atha kasmÃnmananÃdividhireva na bhavatÅtyata Ãha- ##iti / na tÃvanmanananididhyÃsane pradhÃnakarmaïÅ apÆrvavi«aye am­tatvaphale ityuktamadhastÃt / ato guïakarmatvamanayoravaghÃtaprok«aïÃdivatpariÓi«yate ; tadapyayuktam, anyatropayuktopayok«yamÃïatvÃbhÃvÃdÃtmana÷ ; viÓe«atastvaupani«adasya karmÃnu«ÂhÃnavirodhÃt- ityartha÷ / prak­tamupasaæharati- ##iti / evaæ ca siddharÆpabrahmaparatve upani«adÃm, brahmaïa÷ ÓÃstrÃrthasya dharmÃdanyatvÃt, bhinnavi«ayatvena ÓÃstrabhedÃt, 'athÃto brahmajij¤ÃsÃ' ityasya ÓÃstrÃrambhatvamupapadyata ityÃha- ##iti / itarathà tu dharmajij¤Ãsaiveti na ÓÃstrÃntaramiti na ÓÃstrÃntarÃrambhatvaæ syÃdityÃha- ##iti / na kevalaæ siddharÆpatvÃdbrahmÃtmaikyasya dharmÃdanyatvam, api tu tadvirodhÃdapÅtyupasaæhÃravyÃjenÃha- ##iti / ##karaïena j¤Ãnaæ parÃm­Óati / vidhayo hi dharme pramÃïam / te ca sÃdhyasÃdhanetikartavyatÃbhedÃdhi«ÂhÃnà dharmotpÃdinaÓca tadadhi«ÂhÃnà na brahmÃtmaikye sati prabhavanti, virodhÃt ityartha÷ / na kevalaæ dharmapramÃïasya ÓÃstrasyeyaæ gati÷, api tu sarve«Ãæ pramÃïÃnÃmityÃha- ##iti / kuta÷ ? ##iti / advaite hi vi«ayavi«ayibhÃvo nÃsti ; na ca kart­tvam, kÃryÃbhÃvÃt ; na ca kÃraïatvam, ata eva / tadidamuktam- ##iti cakÃreïa / atraiva brahmavidÃæ gÃthà udÃharati- ##iti / putradÃrÃdi«vÃtmÃbhimÃno gauïa÷ / yathà svadu÷khena du÷khÅ, yathà svasukhena sukhÅ, tathà putrÃdigatenÃpÅti so 'yaæ gauïa÷ / na tvekatvÃbhimÃna÷, bhedasyÃnubhavasiddhatvÃt / tasmÃt 'gaurvÃhÅka÷' itivadgauïa÷ / dehendriyÃdi«u tvabhedÃnubhavÃnna gauïa ÃtmÃbhimÃna÷ ; kiæ tu Óuktau rajataj¤Ãnavanmithyà / tadevaæ dvividho 'yamÃtmÃbhimÃno lokayÃtrÃæ vahati / tadasattve tu na lokayÃtrÃ, nÃpi brahmÃtmaikatvÃnubhava÷, tadupÃyasya ÓravaïamananÃderabhÃvÃt / tadidamÃha- ## / gauïÃtmano 'sattve putrakalatrÃdibÃdhanam ; mamakÃrÃbhÃva iti yÃvat / mithyÃtmano 'sattve dehendriyÃdibÃdhanaæ ÓravaïÃdibÃdhanaæ ca / tataÓca na kevalaæ lokayÃtrÃsamuccheda÷ ; ##bodhaÓÅlaæ yat ##, advaitasÃk«ÃtkÃra iti yÃvat, tadapi ##kutastadasaæbhava ityata Ãha- ## / upalak«aïaæ caitat ; pramÃprameyapramÃïavibhÃga ityapi dra«Âavyam / etaduktaæ bhavati- e«a hi vibhÃgo 'dvaitasÃk«ÃtkÃrakÃraïam, tato niyamena prÃgbhÃvÃt ; tena tadabhÃve kÃryaæ notpadyata iti / na ca pramÃturÃtmano 'nve«Âavya ÃtmÃnya ityÃha- ## / uktaæ hi grÅvÃsthagraiveyakanidarÓanam / syÃdetat / apramÃïÃtkathaæ pÃramÃrthikÃdvaitÃnubhavotpattirityata Ãha- ## / asyÃvadhimÃha- #<à ÃtmaniÓcayÃt>#; à brahmasvarÆpasÃk«ÃtkÃrÃdityartha÷ / etaduktaæ bhavati- pÃramÃrthikaprapa¤cavÃdibhirapi dehÃdi«vÃtmÃbhimÃno mithyeti vaktavyam, pramÃïabÃdhitatvÃt / tasya ca samastapramÃïakÃraïatvaæ bhÃvikalokayÃtrÃvÃhitvaæ cÃbhyupeyam / seyamasmÃkamapyadvaitasÃk«ÃtkÃre vidhà bhavi«yati / na cÃyamadvaitasÃk«ÃtkÃro 'pyanta÷karaïav­ttibheda ekÃntata÷ paramÃrtha÷ / yastu sÃk«ÃtkÃro bhÃvika÷, nÃsau kÃrya÷, tasya brahmasvarÆpatvÃt / avidyà tu yadyavidyÃmucchindyÃjjanayedvÃ, na tatra kÃcidanupapatti÷ / tathà ca Óruti÷- vidyÃæ cÃvidyÃæ ca yastadvedobhayaæ saha / avidyayà m­tyuæ tÅrtvà vidyayÃm­tamaÓnute // iti / tasmÃtsarvamavadÃtam // ## / evaæ 'kÃryÃnvayaæ vinà siddharÆpe brahmaïi mÃnatà / puru«Ãrthe svayaæ tÃvadvedÃntÃnÃæ prasÃdhità // ' brahmajij¤ÃsÃæ pratij¤Ãya 'janmÃdyasya yata÷' ityÃdinà 'tattu samanvayÃt' ityantena sÆtrasaædarbheïa sarvaÓaktau jagadutpattisthitivinÃÓakÃraïe prÃmÃïyaæ vedÃntÃnÃmupapÃditam / tacca brahmaïÅti paramÃrthata÷ / tvadyÃpi brahmaïyeveti vyutpÃditam / tadtra saædihyate- tajjagadupÃdÃnakÃraïaæ kiæ cetanamutÃcetanamiti / atra ca vipratipatte÷ pravÃdÅnÃæ viÓe«Ãnupalambhe sati saæÓaya÷ / tatra ca pradhÃnamacetanaæ jagadupÃdÃnakÃraïamanumÃnasiddhamanuvadantyupani«ada iti sÃækhyÃ÷ / jÅvÃïuvyatiriktacetaneÓvaranimittÃdhi«ÂhitÃÓcaturvidhÃ÷ paramÃïavo jagadupÃdÃnakÃraïamanumitamanuvadantÅti kÃïÃdÃ÷ / ÃdigrahaïenÃbhÃvopÃdÃnatvÃdi grahÅtavyam / anirvacanÅyÃnÃdyavidyÃÓaktima¤cetanopÃdÃnaæ jagadÃgamikamiti brahmavida÷ / etÃsÃæ ca vipratipattÅnÃmanumÃnavÃkyÃnumÃnavÃkyatadÃbhÃsà bÅjam / tadevaæ vipratipatte÷ saæÓaye kiæ tÃvatprÃptam / tatra j¤ÃnakriyÃÓaktyabhÃvadbrahmaïo 'pariïÃmina÷ / na sarvaÓaktivij¤Ãne pradhÃne tvasti saæbhava÷ // j¤ÃnakriyÃÓaktÅ khalu j¤ÃnakriyÃkÃryadarÓanonneyasadbhÃve / na ca j¤Ãnakriye cidÃtmani sta÷, tasyÃpariïÃmitvÃdekatvÃcca / triguïe tu pradhÃne pariïÃmini saæbhavata÷ / yadyapi ca sÃmyÃvasthÃyÃæ pradhÃne samudÃcaradv­ttinÅ kriyÃj¤Ãne na sta÷, tathÃpyavyaktena ÓaktyÃtmanà rÆpeïa saæbhavata eva / tathà ca pradhÃnameva sarvaj¤aæ ca sarvaÓakti ca / na tu brahma / svarÆpacaitanyaæ tvasyÃv­ttitamanupayogi jÅvÃtmanÃmivÃsmÃkam / na ca svarÆpacaitanye kart­tvam, akÃryatvÃttasya / kÃryatve và na sarvadà sarvaj¤atà / bhogÃpargalak«aïapuru«ÃrthadvayaprayuktÃnÃdipradhÃnapuru«asaæyoganimittastu mahadahaÇkÃrÃdikrameïÃcetanasyÃpi cetanÃnadhi«Âhitasya pradhÃnasya pariïÃma÷ sarga÷ / d­«Âaæ cÃcetanaæ cetanÃnadhi«Âhitaæ puru«Ãrthe pravartamÃnam / yathà vatsaviv­ddhyarthamacetanaæ k«Åraæ pravartate / 'tadaik«ata bahu syÃæ prajÃyeya' ityÃdyÃÓca Órutayo 'cetane 'pi cetanavadupacÃrÃtsvakÃryonmukhamÃdarÓayanti, yathà kÆlaæ pipati«atÅti / 'yatprÃye ÓrÆyate yacca tattÃd­gavagamyate / bhÃktaprÃye Órutamidamato bhÅktaæ pratÅyate // ' api cÃhurv­ddhÃ÷- yathÃgryaprÃye likhitaæ d­«Âvà vadanti bhavedayamagrya÷ iti, tathedapi 'tà Ãpa aik«anta' tatteja aik«ata ityÃdyupacÃraprÃye k«utam tadaik«ata ityaupacÃrikameva vij¤eyam / anena jÅvenÃtmanÃnupraviÓya nÃmarÆpe vyÃkaravÃïi iti ca pradhÃnasya jÅvÃtmatvaæ jÅvÃrthakÃritayÃha / yathà hi bhadraseno rÃjÃrthakÃrÅ rÃj¤Ã bhadraseno mamÃtmetyupacaryate, evaæ tattvamasi ityÃdyÃ÷ Órutayo bhÃktÃ÷ saæpattyarthà và dra«ÂavyÃ÷ / svamapÅto bhavati iti ca niruktaæ jÅvasya pradhÃne svakÅye 'pyayaæ su«uptÃvasthÃyÃæ brÆte / pradhÃnÃæÓatama÷samudrake hi jÅvonidrÃïastamasÅva magno bhavati / yathÃhu÷- abhÃvapratyayÃlambanà v­ttirnidrà iti / v­ttÅnÃmanyÃsÃæ pramÃïÃdÅnÃmabhÃvastasya pratyayakÃraïaæ tamastadÃlambamà nidrà jÅvasya v­ttirityartha÷ / tathà sarvaj¤aæ prastutya ÓvetÃÓvataramantrro 'pi - sakÃrÃïÃæ karaïÃdhipÃdhipa- iti prÃdhÃnÃbhiprÃya÷ / pradhÃnasyaiva sarvaj¤atvaæ pratipÃditamadastÃt / tasmÃdacetanaæ pradhÃnaæ jagadupÃdÃnamanuvadanti Órutaya iti pÆrva÷ pak«a÷ / evaæ kÃïÃdÃdimate 'pi katha¤cidyojananÅyÃ÷ Órutaya÷ / ak«arÃrthastu ## / apikÃrÃvevakÃrÃrthau / syÃdetat / sattvasaæpattyà cedasya sarvaj¤atÃtha tama÷saæpattyÃsarvaj¤ataivÃsya kasmÃnna bhavatÅtyÃha- ## / sattvaæ hi prakÃÓaÓÅlaæ niratiÓayotkar«aæ sarvaj¤atÃbÅjam / tathÃhu÷ niratiÓayaæ sarvaj¤atÃbÅjaæ iti / yatkhalu sÃtiÓayaæ tatkvacinniratiÓayaæ d­«Âaæ, yathà kuvalÃmalakabilve«u, sÃtiÓayaæ mahattvaæ vyomni paramamahati niratiÓayam / evaæ j¤Ãnamapyekadvibahuvi«ayatayà sÃtiÓayamityanenÃpi kvacinniratiÓayena bhavitavyam / idameva cÃsya niratiÓayatvaæ yadviditasamastaveditavyam / tadidaæ sarvaj¤atvaæ sattvasya niratiÓayotkar«atve saæbhavati / etaduktaæ bhavati- yadyapi rajastamasÅ api sta÷ tathÃpi puru«Ãrtaprayuktaguïavai«amyÃtiÓayÃtsattvasya niratiÓayotkar«e sÃrvaj¤yaæ kÃryamutpadyata iti pradhÃnavasthÃyÃmapi tanmÃtraæ vivak«itvÃvivak«itvà ca tama÷kÃryaæ pradhÃnaæ sarvaj¤amupacaryata iti / apibhyÃmavadhÃraïasya vyavacchedyamÃha- ## / nahi ki¤cidekaæ kÃryaæ janayedapi tu bahÆni / cidÃtmà caika÷, pradhÃnaæ tu triguïamiti tata eva kÃryamutpattimarhati, na cidÅtmana ityartha÷ / tavÃpi ca yogyatÃmÃtreïaiva cidÃtmana÷ rvaj¤atÃbhyupagamo na kÃryayogÃdityÃha- ## / na kevalasyÃkÃryakÃraïasyetyetatsihÃvalokena prapa¤cayati- ## / castvartha÷ / evaæ prÃpta ucyate- #<Åk«aternÃÓabdam># / nÃmarÆpaprapa¤calak«aïakÃryadarÓanÃdetatkÃraïamÃtravaditi sÃmÃnyakalpamÃyÃmiti pramÃïaæ, na tu tadacetanaæ cetanamiti và viÓe«akalpanÃyÃmastyanumÃnamityupari«ÂÃtpravedayi«yate / tasmÃnnÃmarÆpaprapa¤cakÃraïabhedapramÃyÃmÃmnÃya eva bhagavÃnupÃsanÅya÷ / tadevamÃmnÃyaikasamadhigamanÅye jagatkÃraïaæ 'paurvÃparyaparÃmarÓÃdyadÃmnÃyo '¤jasà vadet / jagadbÅjaæ tadeve«Âaæ cetane ca sa äjasa÷ // te«u te«u khalvÃmnÃyapradeÓe«u tadaik«ata ityeva¤jÃtÅyakairvÃkyairÅk«itu÷ kÃraïajjagajjanmÃkhyÃyata iti / na ca pradhÃnaparamÃïvÃderacetanasyek«it­tvamäjasam / sattvÃæÓenek«it­ pradhÃnaæ, tasya prakÃÓakatvÃditi cenna / tasya jìyena tattvÃnupapatte÷ / kastarhi rajatastamobhyÃæ sattvasya viÓe«a÷ / svacchatëa / svacchaæ hi sattvam / asvacche ca rajastamasÅ / svacchasya ca caitanyabimbodgrahitayà prakÃÓakatvavyapadeÓe netarayo÷, asvacchatayà tadgrÃhikatvÃbÃvÃt / pÃrthivatve tulya iva maïerbimbodgrÃhità na lo«ÂÃdÅnÃm / brahmaïastvÅk«it­tvamäjasaæ, tasyÃmnÃyato nityaj¤ÃnasvabhÃvatvaviniÓcÃt / nanvata evÃsya nek«it­tvaæ, nityasya j¤ÃnasvabhÃvabhÆtasyek«aïasyÃkriyÃtvena brahmaïastatprati nimittabhÃvÃbhÃvÃt / akriyÃnimittasya ca kÃrakatvaniv­ttau tadvyÃptasya tadviÓe«asya kart­tvasya niv­tte÷ / satyaæ, brahmasvabhÃvaÓcaitanyaæ nityatayà na kriyÃ, tasya tvanavacchinnasya tattadvi«ayopadhÃnamedÃvacchedena kalpitabhedasyÃnityatvaæ kÅryatvaæ copapadyate / tathà caivaælak«aïa Åk«aïe sarvavi«aye brahmaïa÷ svÃtantryalak«aïaæ kart­tvamupapannam / yadyapi ca kÆÂasthanityasyÃpariïÃmina audÃsÅnyamasya vÃstavaæ tathÃpyanÃdyanirvacanÅyavidyÃvacchinnasya vyÃpÃravattvabhavabhÃsata iti kart­tvopapatti÷ / parairapi ca cicchekte- kÆÂasthanityÃyà v­ttÅ÷ prati kart­tvamÅd­ÓamevÃbhyupeyaæ, caitanyasÃmÃnyÃdhikaraïyena j¤Ãt­tvopalabdhe÷ / nahi prÃdhÃnikÃnyantarbahi÷karaïÃni trayodaÓa sattvaguïapradhÃnÃnyapi svayamevÃcetanÃni, tadv­ttayà svaæ và paraæ và veditumutsahante / no khalvandhÃ÷ sahasramapi pÃnthÃ÷ panthÃnaæ vidanti / cak«u«matà caikena cedvedyate, sa eva tarhi mÃrgadarÓÅ svatantra÷ kartà netà te«Ãm / evaæ buddhisattvasya svayamacetanasya citibimbasaækrÃntyà cedÃpannaæ caitanyasya j¤Ãt­tvaæ, citireva j¤ÃtrÅ svatantrÃ, nÃntarbahi«karaïÃnyandhasahasrapratimÃnyasvasantrÃïi / na cÃsyaÓcite÷ asti vyÃpÃrayoga÷ / na ca tadayoge 'pyaj¤Ãt­tvaæ, vyÃpÃravatÃmapi ja¬ÃnÃmaj¤atvÃt / tasmÃdanta÷karaïavartinaæ vyÃpÃramÃropya citiÓaktau kart­tvÃbhimÃna÷ / anta÷karaïe và caitanyamÃropya tasya j¤Ãt­tvÃbhimÃna÷ / sarvathà bhavanmate«a¬api nedaæ svÃbhÃvikaæ kvacidapi j¤Ãt­tvaæ, api tu sÃævyavahÃrÃrikameveti paramÃrtha÷ / nityasyÃtmano j¤Ãnaæ pariïÃma iti ca bhedÃbhedapak«amapÃkurvadbhirapÃstam / kÆÂasthasya nityasyÃtmano 'vyÃpÃravata eva bhinnaæ j¤Ãnaæ dharma iti copari«ÂÃdapÃkari«yate / tasmÃdvastuto 'navacchinnaæ caitanyaæ tattvÃnyatvÃbhyÃmanirvacanÅyÃvyÃk­tavyÃcikÅr«itanÃmarÆpavi«ayÃvacchinnaæ sajj¤Ãnaæ kÃryaæ, tasya kartà ÅÓvaro j¤Ãtà sarvaj¤a÷ sarvaÓaktiriti siddham / tathà ca Óruti÷- tapasà cÅyate brahma tato 'nnamabhijÃyate / annÃtprÃïo mana÷ satyaæ lokÃ÷ karmasu cÃm­tam // ya÷ sarvaj¤a÷ sarvavidyasya j¤Ãnamayaæ tapa÷ / tasmÃdetadbrahma nÃma rÆpamannaæ ca jÃyate // iti / tapasà j¤Ãnena avyÃk­tanÃmarÆpavi«ayeïa cÅyate tadvyÃcikÅr«avadbhavati, yathà kuvindÃdiravyÃk­taæ paÂÃdi buddhÃvÃlikhya cikÅr«ati / ekadharmavÃn dvitÅyadharmopajananena upacita ucyate / vyÃcikÅr«ÃyÃæ copacaye sati tato nÃmarÆpamannamadanÅyaæ sÃdhÃraïaæ saæsÃriïÃæ vyÃcikÅr«itamabhijÃyate / tasmÃdavyÃk­tÃdvyÃcikÅr«itÃdannÃtprÃïo hiraïyagarbho brahmaïo j¤ÃnakriyÃÓaktyadhi«ÂhÃnaæ jagatsÆtrÃtmà sÃdhÃraïe jÃyate, yathÃvyÃk­tÃt vyacikÅr«itÃtpaÂÃdavÃntarakÃryaæ dvitantukÃdi / tasmÃcca prÃïÃnmana Ãkhyaæ saækalpavikalpÃdivyÃkaraïÃtmakaæ jÃyate / tato vyÃkaraïÃtmakÃnmanasa÷ satyaÓabdavÃcyÃnyÃkÃÓÃdÅni jÃyante / tebhyaÓca satyÃkhyebhyo 'nukrameïa lokÃ÷ bhÆrÃdaya÷ te«u manu«ÂÃdiprÃïino varïÃÓramakrameïa karmÃïi dharmÃdharmarÆpÃïi jÃyante / karmasu cÃm­taæ phalaæ svarganarakÃdi / tacca svaninittayordharmÃdharmayo÷ satorna vinaÓyatÅtyam­tam / yÃvaddharmÃdharmabhÃvÅti yÃvat / ya÷ sarvaj¤a÷ sÃmÃnyata÷, sarvavidviÓe«ata÷ / yasya bhagavato j¤Ãnamayaæ tapo dharmo nÃyÃsamayam, tasmÃdbrahmama÷ pÆrvasmÃdetatparaæ kÃryaæ brahma / ki¤ca nÃmarÆpamannaæ ca vrÅhiyavÃdi jÃyata iti / tasmÃtpradhÃnasya sÃmyÃvasthÃyÃmanÅk«it­tvÃt, k«etraj¤ÃnÃæ ca satyapi caitanye sargÃdau vi«ayÃnÅk«aïÃt, mukhyasaæbhave copacÃrasyÃnyÃyyatvÃt, mumuk«oÓcÃyathÃrthopadeÓÃnupapatte÷, muktivirodhitvÃt, teja÷prabh­tÅnÃæ ca mukhyÃsaæbhavenopacÃrÃÓrayaïasya yuktisiddhatvÃt, saæÓaye ca tatprÃyapÃÂhasya niÓcÃyakatvÃt, iha tu mukhyasyautsargikatvena niÓcaye sati saæÓayÃbhÃvÃt, anyathà kirÃtaÓatasaækÅrïadeÓanivÃsino brÃhmaïÃyanasyÃpi kirÃtatvÃpatte÷, brahmaivek«itranÃdyanirvÃcyÃvidyÃsacivaæ jagadupÃdÃnaæ, Óuktiriva samÃropitasya rajatasya, marÅcaya iva jalasya, evaÓcadramà iva dvatÅyasya cadramasa÷ / na tvacetanaæ pradhÃnaparamÃïatvÃdi / aÓabdaæ hi tat / na ca pradhÃnaæ paramÃïavo và tadatiriktasarvaj¤eÓvarÃdhi«Âhità jagadupÃdÃnamiti sÃæprataæ kÃryatvÃt / kÃraïÃtkÃryÃïÃæ bhedÃbhÃvÃt kÃraïaj¤Ãnena samastakÃryaparij¤Ãnasya m­dÃdinidarÓanenÃgamena prasÃdhitvÃt, bhede ca tadanupapatte÷ / sÃk«Ãcca 'ekamevÃdvitÅyam' 'neha nÃnÃsti ki¤cana' m­tyo÷ , m­tyumÃpnoti' ityÃdibhirbrahmÃtiriktasya prapa¤casya prati«edhÃcetanopÃdÃnameva jagat, bhujaÇga ivÃropiti gajjÆpÃdÃna iti siddhÃnta÷ / sadupÃdÃnatve hi siddhe jagatastadupÃdÃnaæ cetanamacetanaæ veti saæÓayya mÅmÃæsyeta / adyÃpi tu sadupÃdÃnatvamasiddhamityata Ãha- ##ityÃdi ##ityantena / tathÃpÅk«ità pÃramÃrthikapradhÃnak«etraj¤Ãtirikta ÅÓvaro bhavi«yati; yathÃhurhairaïyagarbhà ityata÷ Óruti÷ patitÃ- 'ekamevÃdvitÅyaæ' iti / bahu syÃm' iti cÃcetanaæ kÃraïamÃtmana eva bahubhÃvamÃha / tenÃpi kÃraïaccetanÃbhinnaæ kÃryamabhyupagamyate / yadyapyÃkÃÓÃdyà bhÆtas­«ÂistathÃpi tejo 'bannÃnÃmeva triv­tkaraïasya vivak«itatvÃttatra tejasa÷ prÃthamyÃtteja÷ prathamamuktam / ekamadvitÅyaæ jagadupÃdÃnamityatra Órutyantaramapi paÂhati- ## / brahma catu«pÃda«ÂÃÓaphaæ «o¬aÓakalaÓam / tadyathÃ- prÃcÅ pratÅcÅ dak«iïodÅcÅti catasra÷ kalà brahmaïa÷ prakÃÓavÃnnÃma prathama÷ pÃda÷ / tadardhaæ Óapha÷ / tathà p­thivyantarÅk«aæ dyau÷ samudra ityaparaÓcatasra÷ kalà dvitÅya÷ pÃdo 'nantavÃnnÃma / tathÃgni÷ sÆryacadramà vidyuditi catasra÷ kalÃ÷, sa jyoti«mÃnnÃma t­tÅya÷ pÃda÷ / prÃïaÓcak«u÷ Órotraæ vÃgiti catasra÷ kÃlÃ÷, sa caturthaæ ÃyatanavÃnnÃma brahmaïa÷ pÃda÷ / tadevaæ «o¬aÓakalaæ «o¬aÓÃvayavaæ brahmopÃsyamiti siddham / syÃdetat / Åk«ateriti tipà dhÃtusvarÆpamucyate / na cÃvivak«itÃrthasya dhÃtusvarÆpasya cetanopÃdÃnasÃdhanatvasaæbhava ityata Ãha- #<Åk«ateriti>#dhÃtvarthanirdeÓo 'bhimata÷, vi«ayiïaæ ni«ayalak«aïÃt / prasiddhà ceyaæ lak«aïetyÃha- ## / 'ya÷ sarvaj¤a÷ iti sÃmÃnyata÷; sarvavit iti viÓe«ata÷ / sÃækhyÅyaæ svamatasamÃdhÃnamupanyasya dÆ«ayati- ## / puna÷ sÃækhyamutthÃpayati- ## / pariharati- ## / sÃmudÃcaradv­tti tÃvanna bhavati sattvaæ, guïavai«amyaæ sÃmyÃnupapatte÷ / na cÃvyaktena rÆpeïa j¤Ãnamapapayujyate, rajatastamasostatpratibandhasyÃpi sÆk«meïa rÆpeïa sadbhÃvÃdityartha÷ / apica caitanyapradhÃnav­ttivacano jÃnÃtirna cÃcetane v­ttimÃtre d­«Âacaraprayoga ityÃha- ## / kathaæ tarhi yoginÃæ sattvÃÓotkar«ahetukaæ sarvaj¤atvamityata Ãha- ## / sattvÃæÓotkar«o hi yoginÃæ cetanyacak«u«matÃmupakaroti, nÃndhasya pradhÃnasyetyartha÷ / yadi tu kÃpilamatamapahÃya hairaïyagarbhamÃsthÅyeta tatrÃpyÃha- ## / te«Ãmapi hi prak­«ÂasattvopÃdÃnaæ puru«aviÓe«asyaiva kleÓakarmavipÃkÃÓayÃparÃbh­«Âasya sarvaj¤atvaæ, na tu pradhÃnasyÃcetanasya / tadapi cÃdvaitaÓrutibhirapÃstamiti bhÃva÷ / pÆrvapak«abÅjamanubhëate- ## / cetanyasya Óuddhasya nityatve 'pyupahitaæ sadanityaæ kÃryaæ, ÃkÃÓamiva ghaÂÃvacchinnamityabhisaædhÃya pariharati- ##ityetadapi vi«ayÃvacchinnaprakÃÓa÷ kÃryamityetadabhaiprÃyam / vai«amyaæ codayati- ## / kiæ vÃstavaæ karmÃbhÃvamabhipretya vai«amyamÃha bhavÃn uta tadvivak«ÃbhÃvam / tatra yadi tadvivak«ÃbhÃvaæ, tadà prakÃÓayatÅtyanena mà bhÆtsÃmyaæ, prakÃÓata ityanena tvasti / nahyatra karma vivak«aitam / atha ca prakÃÓasvabhÃva pratyÃsta svÃtantryaæ savituriti pariharati- ## / asatyapÅtyavivak«ite 'pÅtyartha÷ / atha vÃstavaæ karmÃbhÃvamabhisaædhÃya vai«amyamucyeta, tanna, asiddhatvÃtkarmÃbhÃvasya, vivik«itatvÃccÃtra karmaïa iti pariharati- ## / yÃsÃæ sati karmaïyavivak«ite ÓrutÅnÃmupapattistÃsÃæ sati karmaïi vivak«ite sutarÃmityartha÷ / ## / yasya bhagavata ÅÓvarasya prasÃdÃt tasya nityasiddhasyeÓvarasya nityaæ j¤Ãnaæ bhavatÅti kimu vaktavyamiti yojanà / yathÃduryogaÓÃstrakÃrÃ÷- 'tata÷ pratyakcetanÃdhigamo 'pyantarÃyÃbhÃÓca' iti / tadbhëyakÃrÃÓca bhaktiviÓe«ÃdÃvarjita ÅÓvarastamanug­hïÃti j¤ÃnavairÃgyÃdinà iti / ## / vastuto nityasya kÃraïÃnapek«Ãæ svarÆpeïoktvà vyatirekamukhenÃpyÃha- ## / Ãdigrahaïena kÃmakarmÃdaya÷ saæg­hyante / ## / saæsÃriïÃæ vastuto nityaj¤Ãnatve 'pyavidyÃyÃ÷ pratibandhakÃraïÃni santi, natu ÅÓvarasyÃvidyÃrahitasya j¤ÃnapratibandhakÃraïasaæbhava iti bhÃva÷ / na tasya kÃryamÃvaraïÃdyapagamo vidyate, anÃv­ttatvÃditi bhÃva÷ / j¤Ãnabalena kriyà / pradhÃnasya tvacetanasya j¤ÃnabalÃbhÃvÃjjagato na kriyetyartha÷ / apÃïirg­hÅtÃ, apÃdo vegavÃn viharaïavÃn / atirohitÃrthamanyat / syÃdetet / anÃtmani vyomni ghaÂÃdyupÃdhik­to bhavatvavacchedakavibhrama÷, na tu Ãtmani svabhÃvasiddhaprakÃÓe sa ghaÂata ityata Ãha- ## ##mithyÃbhimÃna÷ / ## / anenÃnÃdità darÓità / mÃtragrahaïena vicarasahatvena nirvacanÅyatà nirastà / pariÓi«Âam //5 // //6 // ## / ÓaÇkottaratvena và svÃtantryeïa và pradhÃnanirÃkaraïÃrthaæ sÆtram / ÓaÇkà ca bhëye uktà //7 // syÃdetat / brahmaiva j¤Åpsitaæ, tacca na prathamaæ sÆk«matayà Óakyaæ Óvetaketuæ grÃhayitumiti tatsaæbaddhaæ pradhÃnameva sthÆlatayÃtmatvena grÃhyate ÓvetaketurarundhatÅmivÃtÅva sÆk«mÃæ darÓayituæ tatsaænihitÃæ sthÆlatÃrakÃæ darÓayatÅyamasÃvarundhatÅti / asyÃæ ÓaÇkÃyÃmuttaram- ##iti sÆtram / cakÃro 'nuktasamuccayÃrtha÷ / taccÃnuktaæ bhëya uktam //8 // api ca jagatkÃraïaæ prak­tya svapitÅtyasya niruktaæ karvitÅ ÓrutiÓcetanameva jagatkÃraïaæ brÆte / yadi svaÓabda ÃtmavacanastathÃpi cetanasya puru«asyÃcetanapradhÃnatvÃnupapatti÷ / athÃtmÅyavacanasthathÃpyacetane puru«ÃrthatayÃtmÅye 'pi cetanasya pralayÃnupapatti÷ / nahi m­dÃtmà ghaÂa ÃtmÅye 'pi pÃthasi pralÅyate 'pi tvÃtmabhÆtÃyÃæ m­dyeva / naca gajatamanÃtmabhÆte hastini pralÅyate, kintvÃtmabhÆtÃyÃæ ÓuktÃvevetyÃha- ## //9 // ## / gatiravagati÷ / ## / yathà hi tÃrkikÃïÃæ samayabhede«u parasparÃhatÃrthatÃ, naivaæ vedÃnte«u parasparaparÃh­ti÷, api tu te«u sarvatra jagatkÃraïacetanyÃvagati÷ samÃneti / ## / yathà hi sarve«Ãæ cak«Æ rÆpameva grÃhayati, na punà rasÃdikaæ kasyaciddarÓayati kasyacidrÆpam / evaæ rasanÃdi«vapi gatisÃmÃnyaæ darÓanÅyam //10 // #<ÓrutatvÃcca># / 'tadaik«ata ityatra Åk«aïamÃtraæ jagatkÃraïasya Órutaæ na tu sarvavi«ayam / jagatkÃraïasaæbandhitayà tu tadarthÃtsarvavi«ayamavagataæ, ÓvetÃÓvatarÃïÃæ tÆpani«adi sarvaj¤a ÅÓvaro jagatkÃraïamiti sÃk«Ãduktamiti viÓe«a÷ // 11 // uttarasÆtrasaædarbhamÃk«ipati- ## / brahma jij¤Ãsitavyamiti hi pratij¤Ãtaæ, tacca ÓÃstraikasamadhigamyaæ, Óastraæ ca sarvaj¤e sarvaÓaktau jagadutpattisthitipralayakÃraïaæ brahmaïyeva pramÃïaæ na pradhÃnÃdÃviti nyÃyato vyutpÃditam / na cÃsti kaÓcidvedÃntabhÃgo yastadviparÅtamapi bodhayediti ca gatisÃmÃnyÃt ityuktam / tatkimaparamavaÓi«yate, yadarthÃntarasÆtrasaædarbhasyÃvatÃra÷ syÃditi / ## / kimÃk«epe / samÃdhatte- ## / yadyapi tatvato nirastasamastopÃdhirÆpaæ brahma tathÃpi na tena rÆpeïa Óakyamupade«Âumityupahitena rÆpeïopade«Âavyamiti / tatra ca kvacidupÃdhirvivak«ita÷ / tadupÃsanÃni ##manomÃtrasÃdhanatayÃtra paÂhitÃni / ## / kvacitpunarukto 'pyupÃdhipavivak«ita÷, yathÃtraivÃnnamayÃdaya ÃnandamayÃntÃ÷ pa¤ca koÓÃ÷ / tadatra kasminnupÃdhirvivak«ita÷ kasminneti nÃdyÃpi vivecitam / tathà gatisÃmÃnyamapi siddhavaduktaæ, na tvadyÃpi sÃdhitamiti tadarthamuttaragranthasaædarbhÃrambha ityartha÷ / syÃdetat / parasyÃtmanastattadupÃdhibhedaviÓi«ÂasyÃpyabhedÃtkathamupÃsanÃbheda÷, kathaæ ca phalabheda ityata Ãha- ## / rÆpÃbhede 'pyupÃdhibhedÃdupahitabhedÃdupÃsanÃbhedastathà ca phalameva ityartha÷ / kratu÷ saækalpa÷ / nanu yadyeka Ãtmà kÆÂasthanityo niratiÓaya÷ sarvabhÆte«u gƬha÷, kathametasmin bhÆtÃÓraye tÃratamyaÓrutayà ityata Ãha- ## / yadyapi niratiÓayakameva rÆpamÃtmana eÓvaryaæ ca j¤Ãnaæ cÃnandaÓca, tathÃpyanÃdyÃtama÷ samÃv­tÃæ te«u te«u prÃïabh­dbhede«u kvacidasadiva, kvacitsadiva, kvacidapak­«Âamiva, kvacitprakar«avat, kvacidatyantaprakar«avadiva bhÃsate, tatkasya heto÷, avidyatamasa÷ prakar«anikar«atÃratamyÃditi / tathottamaprakÃÓa÷ savità dihmaï¬alamokarÆpeïaiva prakÃÓenÃpÆrayannapi var«Ãsu nik­«ÂaprakÃÓa iva Óaradi tu prak­«ÂaprakÃÓa iva prathate, tathedamapÅti / ##upÃsyatvena / ##j¤eyatveneti //11 // #<Ãnandamayo 'bhyÃsÃt># / tatra tÃvatprathamamekadeÓimatenÃdhikaraïamÃracayati- ## / 'gauïapravÃhapÃte 'pi yujyate mukhyamÅk«aïam / mukhyatve tÆbhayostulye prÃyad­«ÂirviÓe«ikà // ' Ãnandamaya iti hi vikÃre prÃcurye ca mayaÂastulyaæ mukhyÃrthatvamiti vikÃrÃrthÃnnamayÃdipadaprÃyapÃÂhÃdÃnandamayapadamapi vikÃrÃrthameveti yuktam / na ca prÃïamayÃdi«u vikÃrÃrthatvÃyogÃtsvÃrthiko mayaÇiti yuktam / prÃïÃdyupÃdhyavacchinno hyÃtmà bhavati prÃïÃdivikÃrÃ÷, ghaÂÃkÃÓamiva ghaÂavikÃrÃ÷ / na ca satyarthe svÃrthikatvamucitam / 'catu ­koÓÃntaratve tu na sarvÃntaratocyate / priyÃdibhÃgÅ ÓarÅro jÅvo na brahma yujyate // ' na ca sarvÃntaratayà brahmaivÃnandamayaæ, na jÅva iti sÃæpratam / nahÅyaæ ÓrutirÃnandamayasya sarvÃntaratÃæ brÆte api tvannamayÃdikoÓacatu«ÂhayÃntaratÃmÃnandamayakoÓasya / na cÃsmÃdanyasyÃntarasyÃÓravaïÃdayameva sarvÃntara iti yuktam / yadapek«aæ sasyÃntaratvaæ Órutaæ tattasmÃdevÃntaraæ bhavati / nahi devadatto balavÃnityukte sarvÃnsiæhaÓÃrdÆlÃdÅnapi prati halavÃnapratÅyate 'pi tu samÃnajÃtÅyanarÃntaranapek«ya / evamÃnandamayo 'pyannamayÃdibhyo 'ntaro na tu sarvasmÃt / na ca ni«kalasya brahmaïa÷ priyÃdyavayavayoga÷, nÃpi ÓarÅratvaæ yujyata iti saæsÃryevÃnandamaya÷ / tasmÃdupahitamevÃtropÃsyatvena vivak«itaæ, na tu brahmarÆpaæ j¤eyatveneti pÆrva÷ pak«a÷ / api ca yadi prÃcuryÃrtho 'pi mayaÂ, tathÃpi saæsÃryevÃnandamaya÷, na tu brahma / ÃnandaprÃcurya hi tadviparÅtadu÷khalavasaæbhave bhavati na tu tadatyantÃsaæbhave / na ca paramÃtmano manÃgapi du÷khalavasaæbhava÷, ÃnandaikarasatvÃdityÃha- ## / aÓarÅrasya punarapriyasaæbandho manÃgapi nÃstÅti prÃcuryÃrtho 'pi mayaÇ nopapadyayata ityartha÷ / ## / ÃnandamayÃvayavasya tÃvadbrahmaïa÷ pucchasyÃÇgatayà na prÃdhÃnyaæ, api tvaÇgina Ãnandamayasyaiva brahmaïa÷ prÃdhÃnyam / tathÃca tadhikÃre paÂhitamabhyasyamÃnamÃnandapadaæ tadbuddhimÃdhatta iti tasyaivÃnandamayasyÃbhyÃsa iti yuktam / jyoti«ÂomÃdhikÃre 'vasante vasante jyoti«Ã yajeta' iti jyoti÷padamiva jyoti«ÂomÃbhyÃsa÷ kÃlaviÓe«avidhipara÷ / api ca sÃk«ÃdÃnandamayÃtmÃbhyÃsa÷ ÓrÆyate- 'etamÃnandamayamÃtmÃnamupasaækrÃmati' iti / pÆrvapak«abÅjamanubhëyaæ dÆ«ayati- ## / na hi mukhyÃrundhatÅdarÓanaæ tattadamukhyÃrundhatÅdarÓanaprÃyapaÂhitamapyamukhyÃrundhatÅdarÓanaæ bhavati / tÃdarthyÃtpÆrvadarÓanÃnÃmanyadarÓanÃnuguïyaæ natu tadvirodhiteti cet, ihÃpyÃnandamayÃdÃntarasyÃnyasyÃÓravaïÃt, tasya tvannamayÃdisarvÃntaratvaÓrutestatparyavÃsÃnÃttÃdarthyaæ tulyam / priyÃdyavayavayogaÓarÅratve ca bhëyeïa samÃhite / priyÃdyavayavayogÃcca du÷khalavayoge 'pi paramÃtmana aupÃdhika upapÃdita÷ / tathÃcÃnandamaya iti prÃcuryÃrthatà mayaÂa upapÃditeti //12 // //13 // //14 // api ca mantrabrÃhmaïayorupeyopÃyabhÆtayo÷ saæpratipatterbrahmaivÃnandamayapadÃrtha÷ / mantre hi puna÷ 'anyo 'ntara ÃtmÃ' iti parabrahmaïyÃntaratvaÓravaïÃt, tasyaiva ca 'anyo 'ntara ÃtmÃnandamaya÷' iti brÃhmaïe pratyabhij¤ÃnÃt, parabrahmaivÃnandamayamityÃha sÆtrakÃra÷- ## / mÃntravarïikameva paraæ brahma brÃhmaïe 'pyÃnandamaya iti gÅyata iti //15 // api cÃnandamayaæ prak­tya ÓarÅrÃdyutpatte÷ prÃksra«Â­tvaÓravaïÃt, 'bahu syÃm' iti ca s­jyamÃnÃnÃæ sra«ÂurÃnandamayÃdabhedaÓravaïÃt, Ãnandamaya÷ para evetyÃha / sÆtram- ## / netaro jÅva Ãnandamaya÷, tasyÃnupapatteriti //16 // ## / rasa÷ sÃro hyayamÃnandamaya Ãtmà 'rasaæ hyevÃyaæ labdhvÃ'nandÅ bhavati' iti / so 'yaæ jÅvÃtmano labdh­bhÃva÷, Ãnandamayasya ca labhyatÃ, nÃbheda upapadyate / tasmÃdÃnandamayasya jÅvÃtmano bhede parabrahmatvaæ siddhaæ bhavati / codayati- ## / yadi labdhvà na labdhavya÷, kathaæ tarhi paramÃtmano vastuto 'bhinnena jÅvÃtmanà paramÃtmà labhyata ityartha÷ / pariharati- ## / satyam, paramÃrthayo 'bhede 'pyavidyÃropitaæ bhedamupÃÓritya labdh­labdhavyabhÃva upapadyate / jÅvo hyavidyayà parabrahmaïo bhinno darÓita÷, na tu jÅvÃdapi / tathà cÃnandamayaÓcejjÅva÷, na jÅvasyÃvidyayÃpi svato bhedo darÓita iti na labdh­labdhavyabhÃva ityartha÷ / bhedÃbhedau ca na jÅvaparabrahmaïorityuktamadhastÃt / syÃdetat / yathà parameÓvarÃdbhinno jÅvÃtmà dra«Âà na bhavatyevaæ jÅvÃtmano 'pi dra«Âurna bhinna÷ parameÓvara iti jÅvasyÃnirvÃcyatve parameÓvaro 'pyanirvÃcya÷ syÃt / tathà ca vastusannityata Ãha- ## / rajataæ hi rÃmÃropitaæ na Óuktito bhidyate / na hi tadbhedenÃbhedena và Óakyaæ nirvaktum / Óuktistu paramÃrthasatÅ nirvacanÅyà anirvacanÅyÃdrajatÃdbhidyata eva / atraiva sarÆpamÃtraæ d­«ÂÃntamÃha- ## / etadaparito«eïÃtyantasarÆpaæ d­«ÂÃntamÃha- ## / Óe«amatirohitÃrtham //17 þ þ18 // svamataparigrahÃrthamekadeÓimataæ dÆ«ayati- ## / e«a tÃvadutsargo yat- brahma pucchaæ prati«Âheti brahmaÓabdÃtpratÅyate / viÓuddhaæ brahma vik­taæ tvÃnandamayaÓabdata÷ // ' tatra kiæ pucchapadasamabhivyÃhÃrÃt annamayÃdi«u cÃsyÃvayavaparatvena prayogÃt, ihÃpyavayavaparatvÃtpucchapadasya tatsamÃnÃdhikaraïaæ brahmapadamapi svÃrthatyÃgena katha¤cidavayavaparaæ vyÃkhyÃyÃtÃm / Ãnandamayapadaæ cÃnnamayÃdivikÃravÃciprÃyapaÂhitaæ vikÃravÃci vÃ, katha¤citpracurÃnandavÃci vÃ, brahmaïyaprasiddhaæ kayÃcidv­tyà brahmaïi vyÃkhyÃyÃtÃm / ÃnandapadÃbhyÃsena ca jyoti÷ padeneva jyoti«Âoma anandamayo lak«yatÃæ, utÃnandamayaæ vikÃrÃrthamastu, brahmapadaæ ca brÃhmaïyeva svÃrthe 'stu, ÃnandamapadÃbhyÃsaÓca svÃrthe, pucchapadamÃtramavayavaprÃyalikhitamadhikaraïaparatayà vyÃkriyatÃmiti k­tabuddhya eva vidÃÇkurvantu / tatra 'prÃyapÃÂhaparityÃgo mukhyatritayalaÇghanam / pÆrvasminnuttare pak«e prÃyapÃÂhasya bÃdhanam / pucchapadaæ hi vÃladhau mukhyaæ sadÃnandamayÃvayave gauïameveti mukhyaÓabdÃrthalaÇghanamavayavaparatÃyÃmaÇikaraïaparatÃyÃæ ca tulyam / avayavaprÃyalekhabÃdhaÓca vikÃraprÃyalekhabÃdhena tulya÷ / brahmapadamÃnandamayapadamÃnandapadamiti tritayalaÇghanaæ tvadhikam / tasmÃnmukhyatritayalaÇghanÃdasÃdhÅyÃnpÆrva÷ pak«a÷ / mukhyatrayÃnuguïyena tÆttara eva pak«o yukta÷ / api cÃnandamayapadasya brahmÃrthatve, brahma puccham iti na sama¤jasam / na hi tadevÃvayavyavayavaÓceti yuktam / ÃdhÃraparatve ca pucchaÓabdasya, prati«Âhetyetadapyupapannataraæ bhavati / Ãnandamayasya cÃntaratvamannamayÃdikoÓÃpek«ayà / brahmaïÃstvÃntaratvamÃnandamayÃdarthÃdgamyata iti na Órutyoktam / evaæ cÃnnamayÃdivadÃnandamayasya priyÃdyavayavayogo yukta÷ / vÃÇmanasÃgocare tu parabrahmaïyupÃdhimantarbhÃvya priyÃdyavayavayoga÷, prÃcurya÷ ca, kleÓena vyÃkhyÃyeyÃtÃm / tathà ca mÃntravarïikasya brahmaïà eva brahma pucchaæ prati«Âhà iti svapradhÃnasyÃbhidhÃnÃt, tasyaivÃdhikÃro nÃnandamayasyeti / so 'kÃmayeta' ityÃdyà api Órutayo brahmavi«ayà ityarthasaæk«epa÷ / sugamamanyat / ## / vedasÆtrayorvirodhe 'guïe tvanyÃyyakalpanÃ' iti sÆtrÃïyanyathà netavyÃni / ÃnandamayaÓabdena tadvÃkyasya brahma pucchaæ prati«Âhà ityetadgataæ brahmapadamupalak«yate / etaduktaæ bhavati- Ãnandamaya ityÃdivÃkye yat brahma pucchaæ prati«Âhà iti brahmapadaæ tatsvapradhÃnameveti / yattu brahmÃdhikaraïameveti vaktavye brahma puccham ityÃha Óruti÷, tatkasya heto÷, pÆrvamavayavapradhÃnaprayogÃttatprayogasyaiva buddhau saænidhÃnÃt tenÃpi cÃdhiraraïalak«aïopapatteriti / ## ## // 1.9 // yat satyaæ j¤Ãnam' ityÃdinà mantravarïena brahmoktaæ tadevopÃyabhÆtena brÃhmaïena svapradhÃnyena gÅyate- brahma pucchaæ prati«Âhà iti / avayavavacanatve tvasya mantre prÃdhÃnyaæ, brÃhmaïe prÃdhÃnyamityupÃyopeyayormantrabrÃhmaïayorvipratipatti÷ syÃditi / ## //16 // atra 'itaÓcÃnandamaya÷ iti bhëyasya sthÃne itaÓca brahma pucchaæ prati«Âhà iti paÂhitavyam / ## //17 // atrÃpi itaÓcÃnandamaya÷ ityasya ca ÃnandamayÃdhikÃre ityasya ca bhëyasya sthÃne brahma pucchaæ prati«Âhà iti brahmapucchÃdhikÃre iti ca paÂhitavayam / ## // 1.8 // ## // 1.9 // ityanayorapi sÆtrayorbhëye ÃnandamayasthÃne brahma pucchaæ prati«Âhà iti pÃÂho dra«Âavya÷ / ## //14 // vikÃrasyÃnandamayasya brahma pucchamavayavaÓcetkathaæ sarvasyÃsya vikÃrajÃtasya sÃnandamayasya brahma pucchaæ kÃraïamucyeta idaæ sarvamas­jata / yadidaæ ki¤ca iti Órutyà / nahyÃnandamayavikÃrÃvayavo brahma vikÃra÷ san sarvasya kÃraïamupapadyate / tasmÃdÃnandamayavikÃrÃvayavo brahmeti tadavayavayogyÃnandamayo vikÃra iha nopÃsyatvena vivak«ita÷sa kintu svapradhÃnamiha brahma pucchaæ j¤eyatveneti siddham // 1.9 // ## / pÆrvasminnadhikaraïe 'pÃstasamastaviÓe«abrahmapratipattyarthamupÃyatÃmÃtreïa pa¤ca koÓà upÃdhaya÷ sthitÃ÷, natu vivak«aitÃ÷ / brahmaiva tu pradhÃnaæ brahma pucchaæ prati«Âhà iti j¤eyatvenopak«iptamiti nirïÅtam / saæprati tu brahma vivak«itopÃdhimupasyatvenopak«ipyate, natu vidyÃkarmÃtiÓayalabdhotkar«o jÅvÃtmÃdityapadavedanÅya iti nirïÅyate / tatra maryÃdÃdhÃrarÆpÃïi saæsÃriïi pare na tu / tasmÃdupÃsya÷ saæsÃri karmÃnadhik­to ravi÷ // piraïyaÓmaÓru÷ ityÃdirÆpaÓravaïÃt, ya e«o 'ntarÃditye, ya e«o 'ntarak«iïÅ iti cÃdhÃrabhehaÓravaïÃt, ye cÃmu«mÃtparäco lokÃste«Ãæ ce«Âe devakÃmÃnÃæ ca ityaiÓvaryÃdÃÓruteÓca saæsÃryeva kÃryakÃraïasaæghÃtÃtmako rÆpÃdisaæpanna ihopÃsya÷, natu paramÃtmà aÓabdamasparÓam ityÃdiÓrutibhi÷ apÃstasamastarÆpÃÓca, sve mahimni ityÃdiÓrutibhirapÃk­tÃdhÃraÓca, e«a sarveÓvara÷ ityÃdiÓrutibhiradhigatanirmaryÃdaiÓvaryaÓca Óakya upÃsyatveneha pratipattum / sarvapÃpmavirahaÓcÃdityapuru«e saæbhavati, ÓÃstrasya manu«yÃdhikÃratayà devatÃyÃ÷ puïyupÃpayoranadhikÃrÃt / rÆpÃdimattvÃnyÃnupapattyà ca kÃryakÃraïÃtmake jÅve upÃsyatvena vivak«ite yattÃvad­gÃdyÃtmakatayÃsya sarvÃtmakatvaæ ÓrÆyate tatkatha¤cidÃdityapuru«asyaiva stuturiti Ãdityapuru«a evopÃsyo na paramÃtmatyevaæ prÃptam / anÃdhÃratve ca nityatvaæ sarvagatatvaæ ca hetu÷ / anityaæ hi kÃryaæ kÃraïÃdhÃramiti nÃnÃdhÃraæ, nityamapyasarvagataæ ca yattasmÃdadharabhÃvenÃsthitaæ tadeva tasyottarasyÃdhÃra iti nÃnÃdhÃraæ, tasmÃdubhayamuktam / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate-'antastaddharmopadeÓÃt' / 'sÃrvÃtmyasarvaduritavirahÃbhyÃmihocyate / brahmaivÃvyabhicÃribhyÃæ sarvaheturvikÃravat // ' nÃmaniruktena hi sarvapÃpmÃpÃdÃnatayasyodaya ucyate / na cÃdityasya devatÃyÃ÷ karmÃnadhikÃre 'pi sarvapÃpmaviraha÷ prÃgbhavÅyadharmarÆpapÃpmasaæbhave sati / na caite«Ãæ prÃgbhavÅyo dharma evÃsti na pÃpmeti sÃæpratam / vidyÃkarmÃtiÓayasamudÃcÃre 'pyanÃdibhavaparaæparopÃrjitÃnÃæ pÃpmanÃmapi prasuptÃnÃæ saæbhavÃt / naca ÓrutiprÃmÃïyÃdidÃtyaÓarÅrÃbhimÃnina÷ sarvapÃpmaviraha iti yuktaæ, brahmavi«ayatvenÃpyasyÃ÷ prÃmÃïyopapatte÷ / naca vinigamanÃhetvabhÃva÷, tatra tatra sarvapÃpmavirahasya bhÆyobhÆyo brahmaïyeva ÓravaïÃt / tasyaiva ceha pratyabhij¤ÃyamÃnasya vinigamanÃhetorvidyamÃnatvÃt / apica sÃrvÃtmyaæ jagatkÃraïasya brahmaïa evopapadyate, kÃraïÃdabhedÃtkÃryajÃtasya, brahmaïaÓca jagatkÃraïatvÃt / ÃdityaÓarÅrÃbhimÃninastu jÅvÃtmano na jagatkÃraïatvam / naca mukhyÃrthasaæbhave prÃÓastyalak«aïayà stutyarthatà yuktà / rÆpavattvaæ cÃsya parÃnugrahÃya kÃyanirmÃïena vÃ, tadvikÃratayà và sarvasya kÃryajÃtasya, vikÃrasya ca vikÃravato 'nanyatvÃttÃd­ÓarÆpabhedenopadiÓyate, yathà '---gandha÷ sa÷ iti / naca brahmanirmitaæ mÃyÃrÆpamanuvadacchÃstramaÓÃstraæ bhavati, apitu tÃæ kurvat iti mÃÓÃstratvaprasaÇga÷ / yatra tu nirastasamastopÃdhibhedaæ j¤eyatvenopak«ipyate, tatra ÓÃstram-'aÓabdamasparÓamarÆpamavyayam' iti pravartate / tasmÃdrÆpavattvamapi paramÃtmanyupapadyate / etenaiva maryÃdÃdhÃrabhedÃvapi vyÃkhyÃtau / api cÃdityadehÃbhimÃnina÷ saæsÃriïo 'ntaryÃmÅ bhedenokta÷, sa evÃntarÃditya ityanta÷ ÓrutisÃmyena pratyabhij¤ÃyamÃno bhavitumarhati / ## / dhanavanto vibhÆtimanta iti yÃvat / kasmÃtpunarvibhÆtimattvaæ parameÓvaraparigrahe ghaÂata ityata Ãha- ## / savÃtmakatve 'pi vibhÆtimatsveva parameÓvarasvarÆpÃbhivyakti÷, na tvavidyÃtama÷ pihitaparameÓvarasvarÆpe«vavibhÆtimatsvityartha÷ / ## / ato 'tyantÃpÃrÃrthyanyÃyena nirÃÇkuÓamaiÓvaryamityartha÷ //20 // 1.1.7.21. // 21 // 1.1.8.22. #<ÃkÃÓastalliÇgÃt># / pÆrvasminnadhikaraïe brahmaïo 'sÃdhÃraïadharmadarÓanÃdvivak«itopÃdhino 'syaivopÃsanÃ, na tvÃdityaÓarÅrÃbhimÃnino jÅvÃtmana iti nirÆpitam / idÃnÅæ tvasÃdhÃraïadharmadarÓanÃttadevodgÅthe saæpÃdyopÃsyatvenopadiÓyate, na bhÆtÃkÃÓa iti nirÆpyate / tatra 'ÃkÃÓa iti hovÃca' iti kiæ mukhyakÃÓapÃdÃnurodhena 'asya lokasya kà gita÷' iti, 'sarvÃïi ha và imÃni bhÆtÃni' iti 'jyÃyÃ' itica 'parÃyaïam' iti ca katha¤cidvyÃkhyÃyatÃæ, utaitadanurodhenÃkÃÓaÓabdo bhaktyà parÃtmÃne vyÃkhyÃyatÃmiti / patraprathvÅ tvÃtpradhÃnatvÃdÃkÃÓaæ mukhyameva na÷ / tadÃnuguïyenÃnyÃni vyÃkhyeyÃnÅti niÓcaya÷ // ' 'asya lokasya kà gati÷' iti praÓnottare 'ÃkÃÓa iti hovÃca' ityÃkÃÓasya gatitvena pratipÃdyatayà prÃdhÃnyÃt, 'sarvÃïi ha vÃ' ityÃdÅnÃæ tu tadviÓe«aïatayà guïatvÃt, 'guïe tvanyÃÂyakalpanÃ' iti bahÆnyapyapradhÃnÃni pradhÃnÃnurodhena netavyÃni / apica 'ÃkÃÓa iti hovÃca' ityuttare prathamÃvagatamÃkÃÓamanupajÃtavirodhi, tena tadanuraktÃyÃæ buddhau yadyadeva tadekavÃkyagatamupanipatati tattajjaghanyatayà upasaæjÃtavirodhi tadÃnuguïyenaiva vyavasthÃnamarhati / naca kkacidÃkÃÓaÓabdo bhaktyà brahmaïi prayukta iti sarvatra tena tatpareïa bhavitavyam / nahi gaÇgÃyÃæ gho«a ityatra gaÇgapadamanupapattyà tÅraparamiti yÃdÃæsi gaÇgÃyÃmityatrÃpyanena tatpareïa bhavitavyam / saæbhavaÓcobhayatra tulya÷ / naca brahmaïyapyÃkÃÓaÓabdo mukhya÷, anaikÃrthatvasyÃnyÃÂyatvÃt, bhaktyà ca brahmaïi prayogadarÓanopapatte÷ / loke cÃsya nabhasi nirƬhatvÃt, tatpÆrvakatvÃcca vaidikÃrthapratÅtervaiparÅtyÃnupapatte÷ / tadÃnuguïyena ca 'sarvÃïi ha vÃ' ityÃdÅni bhëyak­tà svayameva nÅtÃni / tasmÃdbhÆtÃkÃÓamevÃtropÃsyatvenopadiÓyate, na paramÃtmeti prÃptam / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate- #<ÃkÃÓaÓabdena brahmaïo grahaïam># / kuta÷, ## / tathÃhi-'sÃmÃnadhikaraïyena praÓnatatprativÃkyayo÷ / paurvÃparyaparÃmarÓÃtpradhÃnatve 'pi gauïatà // ' yadyapyÃkÃÓapadaæ pradhÃnÃrthaæ tathÃpi yatp­«Âaæ tadeva prativaktavyam / na khalvanunmatta ÃmnÃnp­«Âa÷ kovidÃsanÃca«Âe / tadiha, 'asya lokasya kà gati÷' iti praÓno d­ÓyamÃnanÃmarÆpaprapa¤camÃtragativi«aya iti tadanurodhÃdya eva sarvasya lokasya gati÷ sa evÃkÃÓaÓabdena prativaktavya÷ / naca bhÆtÃkÃÓa÷ sarvasya lokasya gati÷, tasyÃpi lokamadhyapÃtitvÃt / tadeva tasya matirityanupapatte÷ / na cottare bhÆtÃkÃÓaÓravaïÃdbhÆtÃkÃÓakÃryameva p­«Âamiti yuktaæ, praÓnasya prathamÃvagato 'nupajÃtavirodhino lokasÃmÃnyavi«ayasyopajÃtavirodhinottareïa saækocÃnupapattestadanurodhenottaravyÃkhyÃnÃt / naca praÓnena pÆrvapak«arÆpeïÃnavasthitÃrthenottaraæ vyavasthitÃrthaæ na Óakyaæ niyantumiti yuktaæ, tannimittÃnÃmaj¤ÃnasaæÓayaviparyasÃnÃmanavasthÃne 'pi tasya svavi«aye vyavasthÃnÃt / anyathottarasyÃnÃlambanatvÃttervaiyadhikaraïyÃpattervà / api cottare 'pi bahvasama¤jasam / tathÃhi-'sarvÃïi ha và imÃni bhÆtÃnyakÃÓÃdeva samutpadyante' iti sarvaÓabda÷ katha¤cidalpavi«ayo vyÃkhyeya÷ / evamevakÃro 'pyasama¤jasa÷ / na khalvapÃmÃkÃÓa eva kÃraïamapi tu tejo 'pi / evamannasyÃpi nÃkÃÓameva kÃraïamapi tu pÃvakapÃthasÅ api / mÆlakÃraïavivak«ÃyÃæ tu brahmaïyevÃvadhÃraïaæ sama¤jasam / asama¬hjasaæ tu bhÆtÃkÃÓe / evaæ sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ layo brahmaïyeva / evaæ sarvebhyo jyÃyastvaæ brahmaïa eva / evaæ paramayanaæ brahmaiva / tasmÃtsarve«Ãæ lokÃnÃmiti praÓnopakramÃt, uttare ca tattadasÃdhÃraïabrahmaguïaparÃmarÓÃt p­«ÂÃyÃÓca gate÷ paramayanamityÃsÃdhÃraïabrahmaguïopasaæhÃrÃt, bhÆyasÅnÃæ ÓrutÅnÃmanugrahÃya 'tyajedekaæ kulasyÃrthe' itivadvaramÃkÃÓapadamÃtramasama¤jasamastu / etÃvatà hi bahu sama¤jasaæ syÃt / na cÃkÃÓasya prÃdhÃnyamuttare, kintu p­«ÂÃrthatvÃduttarasya, lokasÃmÃnyagateÓca p­«ÂatvÃt, 'parÃyaïam' iti ca tasyaivopasaæhÃrÃbrahmaiva pradhÃnam / tathÃca tadarthaæ sat ÃkÃÓapadaæ pradhÃnÃrthaæ bhavati, nÃnyathà / tasmÃdbrahmaiva pradhÃnamÃkÃÓapadenehopÃsyatvenopak«itaæ, na bhÆtÃkÃÓamiti siddham / ## / asyaivopakrame 'antavatkila te sÃma' iti ## / na cÃkÃÓaÓabdo gauïo 'pi vilambitapratipatti÷, tatra tatra brahmaïyÃkÃÓaÓabdasya tatparyÃyasya ca prayogaprÃcuryÃdatyantÃbhyÃsenÃsyÃpi mukhyavatpratipatteravilambanÃditi darÓanÃrthaæ brahmaïi prayogaprÃcuryaæ vaidikaæ nidarÓitaæ bhëyak­tà / tatraiva ca prathamÃvagatÃnuguïyenottaraæ nÅyate, yatra tadanyathà kartuæ Óakyam / yatra tu na Óakyaæ tatrottarÃnuguïyenaiva prathamaæ nÅyata ityÃha- ## //22 // 1.1.8.23. ## / udgÅthe-'yà devatà prastÃvamanvÃyattÃ' ityukramya ÓrÆyate-'katamà sà devateti prÃïa iti hovÃca' u«astiÓkrÃyaïa÷ / udgÅthopÃsanaprasaÇgena prastÃvopÃsanamapyudgÅtha ityuktaæ bëyak­tà / prastÃva iti sÃmno bhaktiviÓe«astamanvÃyattà anugatà prÃïo devatà / atra prÃïaÓabdasya brahmaïi vÃyuvikÃre ca darÓanÃtsaæÓaya÷-kimayaæ brahmavacana uta vÃyuvikÃravacana iti / tatra ata eva brahmaliÇgÃdeva prÃïo 'pi brahmaiva na vÃyuvikÃra iti yuktam / yadyevaæ tenaiva gatÃrthametaditi ko 'dhikaraïÃntarasyÃrambhÃrtha÷ / tatrocyate-'arthe Órutyaikagamye hi ÓrutimevÃdriyÃmahe / mÃnÃntarÃvagamye tu tadvaÓÃttadvyavasthiti÷ // ' brahmaïo vÃsarvabhÆtakÃraïatvaæ, ÃkÃÓasya và vÃÂvÃdibhÆtakÃraïatvaæ prati nÃgamÃd­te mÃnÃntaraæ prabhavati / tatra paurvÃparyaparyÃlocanayà yatrÃrthe sama¤jasa Ãgama÷ sa evÃrthastasya g­hyate, tyajyate cetara÷ / iha tu saæveÓanodgamane bhÆtÃnÃæ prÃïaæ pratyucyamÃne kiæ brahma pratyucyate Ãho vÃyuvikÃraæ pratÅti viÓaye 'yadà vai puru«a÷ svapiti prÃïaæ tarhi vÃgapyeti' ityÃdikÃyÃ÷ Órute÷ sarvabhÆtasÃrendriyasaæveÓanodgamanapratipÃdanadvÃrà sarvabhÆtasaæveÓanodgamanapratipÃdikÃyà mÃnÃntarÃnugrahalabdhasÃmarthyÃyà balÃtsaæveÓanodgamane vÃyuvikÃrasyaiva prÃïasya, na brahmaïa÷ / api cÃtrodgÅthapratihÃrayo÷ sÃmabhaktyorbrahmaïo 'nye ÃdityaÓcÃnnaæ ca devate abhihite kÃryakÃraïasaæghÃtarÆpe, tatsÃhacaryÃtprÃïo 'pi kÃryakÃraïasaæghÃtarÆpa eva devatà bhavitumarhati / nisto 'pyayamartha Åk«atyadhikaraïe, pÆrvoktapÆrvapak«ahetÆpodbalÃya punarupanyasta÷ / tasmÃdvÃyuvikÃra evÃtra prÃïaÓabdÃrtha iti prÃptam / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate-'puævÃkyasya balÅyastvaæ mÃnÃntarasamÃgamÃt / apauru«eye vÃkye tatsaægati÷ kiæ kari«yati // ' no khalu svata÷siddhapramÃïabhÃvamapauru«eyaæ vaca÷ svavi«ayaj¤ÃnotpÃde và tadvyavahÃre và mÃnÃntaramapek«ate, tasyÃpauru«eyasya nirastasamastado«ÃÓaÇkya svata eva niÓcÃyakatvÃt, niÓcÃyakatvÃt, niÓcayapÆrvakatvÃdvyavahÃraprav­tte÷ / tasmÃdasaævÃdino và cak«u«a iva rÆpe tvagindriyasaævÃdino và tasyaiva dravye nÃdÃr¬hyaæ và dÃr¬hyaæ và / tena stÃmindriyamÃtrasaæveÓanodgamane vÃyuvikÃre prÃïe / sarvabhÆtasaæveÓanodgamane tu na tato vÃkyÃtpratÅyate / pratÅtau và tatrÃpi prÃïo brahmaiva bhavenna vÃyuvikÃra÷ / 'yadà supta÷ svapnaæ na ka¤cana paÓyatyathÃsminprÃïa evaikadhà bhavati' ityatra vÃkye yathà prÃïaÓabdo brahmavacana÷ / na cÃsminvÃyuvikÃre sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ saæveÓanodgamane mÃnÃntareïa d­Óyete / naca mÃnÃntarasiddhasaævÃdendriyasaæveÓanodgamanavÃkyadÃr¬hyÃtsarvabhÆtasaæveÓanodgamanavÃkyaæ katha¤cidindrivi«ayatayà vyÃkhyÃnamarhati, svata÷-siddhapramÃïabhÃvasya svabhÃvad­¬hasya mÃnÃntarÃnupayogÃt / na cÃsya tenaikavÃkyatà / ekavÃkyatÃyÃæ ca tadapi brahmaparameva syÃdityuktam / indriyasaæveÓanodgamanaæ tvavayutyÃnuvÃdenÃpi ghaÂi«yate, ekaæ v­ïÅte dvau v­ïÅte itivat / natu sarvaÓabdÃrtha÷ saækocamarhati / tasmÃtprastÃvabhaktiæ prÃïaÓabdÃbhidheyabrahmÃd­«ÂyopÃsÅt, na vÃyuvikÃrad­«Âyeti siddham / tathà copÃsakasya prÃïaprÃpti÷ karmasam­ddhirvà phalaæ bhavatÅti / ## / vÃkyÃtsaænidhÃnaæ durbalamityartha÷ / udÃharaïÃntaraæ tu nigadavyÃkhyÃtena bhëyeïa dÆ«itam //23 // 1.1.10.24. ## / idamÃmananti-'atha yadata÷ paro divo jyotirdÅpyate niÓvata÷p­«Âhe«u sarvata÷ p­«Âhe«vanuttame«Ættame«u loke«vidaæ vÃva tadyadidamasminnanta÷ puru«e jyoti÷' iti / yajjyotirato divo dyulokÃtparaæ dÅpyate prakÃÓate viÓvata÷p­«Âhe«u viÓve«Ãmupari / asaækucadv­ttirayaæ viÓvaÓabdo 'navayavatvena saæsÃramaï¬alaæ brÆta iti darÓayitumÃha- ## / na cedamuttamamÃtraæ apitu sarvottamamityÃha- ##nÃstyebhyo 'nya uttama ityartha÷ / 'idaæ vÃva tadyadidamasminpuru«e 'ntarjyoti÷' tvagrÃhyeïa ÓÃrÅreïo«maïÃ, ÓrotragrÃhyeïa ca pihitakarïena puæsà gho«eïa liÇgenÃnumÅyate / tatra ÓÃrÅrasyo«maïastvacà darÓanaæ d­«Âi÷, gho«asya ca Óravaïaæ Óruti÷, tayoÓca d­«ÂiÓrutÅ jyoti«a eva, talliÇgena tadanumÃnÃditi / atra saæÓaya÷-kiæ jyoti÷Óabda÷ teja uta brahmeti / kiæ tÃvatprÃptaæ, teja iti / kuta÷, gauïamukhyagrahaïavi«aye mukhyagrahaïasya 'autsargikatvÃdvÃkyasthatejoliÇgopalambhanÃt / vÃkyÃntareïÃniyamÃttadarthÃpratisaædhita÷ // ' balavadbÃdhakopanipÃtena khalvÃkÃÓaprÃïaÓabdau mukhyÃrthatvÃtpracyÃnyatra prati«ÂhÃpitau / tadiha jyoti«padasya mukhyatejovacanatve bÃdhakastÃvatsvavÃkyaÓe«o nÃsti / pratyuta tejoliÇgameva 'dÅpyate' iti / kok«eyajyoti÷sÃrÆpyaæ ca cak«u«yo rÆpavÃn Óruto viÓruto bhavatÅtyalpaphalatvaæ ca svavÃkye ÓrÆyate / na jÃtu jvalanÃparanÃmà dÅptirvinà tejo brahmaïi saæbhavati / na ca kauk«eyajyoti÷sÃrÆpyam­te bÃhyÃttojaso brahmaïyasti / na cau«ïyagho«aliÇgadarÓanaÓravaïamaudaryÃttejaso 'nyatra brahmaïyupapadyate / naca mahÃphalaæ brahmopÃsanamaïÅyase phalÃya kalpate / audarye tu tejasyadhyasya bÃhyaæ teja upÃsanametat phalÃnurÆpaæ yujyate / tadetattejoliÇgam / etadupodbalÃya ca nirastamapi maryÃdÃdhÃrabahutvamupanyastaæ, iha tannirÃsakÃraïÃbhÃvÃt / naca maryÃdÃvattvaæ tejorÃÓerna saæbhavati, tasya sauryÃde÷ sÃvayavatvena tadekadeÓamaryÃdÃsaæbhavÃt tasya copÃsyatvena vidhÃnÃt, brahmaïastvanavayavasyÃvayavopÃsanÃnupapatte÷, avayavakalpanÃyÃÓca satyÃæ gatÃvanavakalpanÃt / naca 'pÃdo 'sya sarvà bhÆtÃni tripÃdasyÃm­taæ divi' iti brahmapratipÃdakaæ vÃkyÃntaraæ, 'yadata÷ paro divo jyoti÷Óabdaæ brahmaïi vyavasthÃpayatÅti yuktam / nahi saænidhÃnamÃtradvÃkyÃntareïa vÃkyÃntaragatà Óruti÷ Óakyà mukhyÃrthÃntryÃvayitum / naca vÃkyÃntare 'dhikaraïatvena dyau÷ Órutà diva iti maryÃdÃÓrutau Óakyà pratyabhij¤Ãtum / apica vÃkyÃntarasyÃpi brahmÃrthatvaæ prasÃdhyameva nÃdyÃpi sidhyati, tatkathaæ tena niyantuæ brahmaparatayà 'yadata÷ para÷' iti vÃkyaæ Óakyam / tasmÃtteja eva jyoti4na brahmeti prÃptam / teja÷kathanaprastÃve tama÷kathanaæ pratipak«opanyÃsena pratipak«Ãntare d­¬hà pratÅtirbhavatÅtyetadartham / ## / artÃvarakatvena / Ãk«eptÃha- ## / samÃdhÃtaikadeÓÅ brÆte- ## / yattu tejo 'bannÃbhyÃmasaæp­ktaæ tadatriv­tk­tamucyate / Ãk«eptà dÆ«ayati- ## / nahi tatkakkacidapyupayujyateca sarvÃsvarthakriyÃsu trivatk­tasyaivopayogÃdityartha÷ / ekadeÓina÷ ÓaÇkÃmÃha- ## / Ãk«eptà nirÃkaroti- ## / 'ekaikÃæ triv­taæ triv­taæ karavÃïi' iti teja÷prabh­tyupÃsanÃmÃtravi«ayà Órutirna saækocayituæ yuktetyartha÷ / evamekadeÓini dÆ«ite paramasamÃdhÃtà pÆrvapak«Å brÆte- ## / bhÃginÅ yuktà / yadyapyÃdhÃrabahutvaÓrutirbrahmaïyapi kalpitopÃdhinibandhanà katha¤cidupapadyate, tathÃpi yathà kÃrye jyoti«yatiÓayenopapadyate na tathÃtretyata uktam- ##prak­terjÃtaæ, kÃryamiti yÃvat / evaæ prÃpta ucyate-'sarvanÃmaprasiddhÃrthaæ prasÃdhyÃrthavighÃtak­t / prasiddhyapek«i satpÆrvavÃkyasthamapakar«eti // tadbalÃttena neyÃni tejoliÇgÃnyapi druvam / brahmaïyeva pradhÃnaæ hi brahmacchando na tatra tu // ' autsargikaæ tÃvadyadaprasiddhÃrthÃnuvÃdakatvaæ yadvidhivibhaktimapyapÆrvÃrthÃvabodhanasvabhÃvÃtpracyÃvayati / yathà 'yasyÃhitÃgneragnirg­hÃndahet' 'yasyobhayaæ havirÃrtimÃrcchet' iti / yatra punastatprasiddhamanyato na katha¤cidÃpyate, tatra vacanÃni tvapÆrvatvÃditi sarvanÃmna÷ prasiddhÃrthatvaæ balÃdapanÅyate / yathà 'yadÃgneyo '«ÂÃkapÃlo bhavati' iti / tadiha 'yadata÷ paro divo jyoti÷' iti yacchabdasÃmarthyÃt dyumaryÃdenÃpi jyoti«Ã prasiddhena bhavitavyam / naca tasya pramÃïÃntarata÷ prasiddhirasti / pÆrvavÃkye ca dyusaæbandhitayà tripÃdbrahma prasiddhamiti prasiddhyapek«ÃyÃæ tadeva saæbadhyate / naca pradhÃnasya prÃtipadikÃrthasya tattvena pratyabhij¤Ãne tadviÓe«aïasya vibhaktyarthasyÃnyatÃmÃtreïÃnyatà yuktà / evaæ ca tadvÃkyasthÃni tejoliÇgÃnyasama¤jasÃnÅti brahmaïyeva gamayitavyÃni, gamitÃni ca bhëyak­tà / tatra jyotirbrahmavikÃra iti jyoti«Ã brahmaivopalak«yate / athavà prakÃÓamÃtravacano jyoti÷Óabda÷ prakÃÓasya brahmeti brahmaïi mukya iti jyotirbahmeti siddham / ## / prasiddhyapek«ÃyÃæ pÆrvavÃkyagataæ prak­taæ saænihitaæ, aprasiddhaæ tu kalpyaæ na prak­tam / ata evoktam- ## / saædaæÓanyÃmÃha- ## / kauk«eyaæ hi jyotirjÅvabhÃvenÃnupravi«Âasya paramÃtmano vikÃra÷, jÅvabhÃve dehasya ÓaityÃt, jÅvataÓcau«ïyÃjj¤Ãyate / tasmÃttatpratÅkasyopÃsanamupapannam / Óe«aæ nigadavyÃkhyÃtaæ bhëyam //24 // 1.1.10.25. ## / pÆrvavÃkyasya hi brahmÃrthatve siddhe syÃdetadevaæ, natu tadbrahmÃrthaæ, apitu gÃyatryartham / 'gÃyatrÅ và idaæ sarvaæ bhÆtaæ yadidaæ ki¤ca' iti gÃyatrÅæ prak­tyedaæ ÓrÆyate-'tripÃdasyÃm­taæ divi' iti / nanu 'ÃkÃÓastalliÇgÃt' ityanenaiva gatÃrthametat / tathÃhi-'tÃvÃnasya mahimÃ' ityasyÃm­ci brahma catu«pÃduktam / saiva ca 'tadetad­cÃbhyanÆktam' ityanena saægamitÃrthà brahmaliÇgam / evaæ 'gÃyatrÅ và idaæ sarvam' ityak«arasaæniveÓamÃtrasya gÃyatryà na sarvatvamupapadyate / naca bhÆtap­thivÅÓarÅrah­dayavÃkprÃïÃtmatvaæ gÃyatryÃ÷ svarÆpeïa saæbhavati / naca brahmapuru«asaæbandhitvamasti gÃyatryÃ÷ / tasmÃdgÅyatrÅdvÃrà brahmaïa evopÃsanà na gÃyatryà iti pÆrveïaiva gatÃrthatvÃdanÃrambhaïÅyametat / naca pÆrvanyÃyasmÃraïe sÆtrasaædarbha etÃvÃnyukta÷ / atrocyate-astyadhikà ÓaÇkà / tathÃhi-gÃyatrÅdvÃrà brahmopÃsaneti kor'tha÷, gÃyatrÅvikÃropÃdhino brahmaïa upÃsaneti / naca tadupÃdhinastadavacthachinnasya sarvÃtmatvaæ, upÃdheravacchedÃt / nahi ghaÂÃvacchinnaæ nabho 'navacchinnaæ bhavati / tasmÃdasya sarvÃtmatvÃdikaæ stutyarthaæ, tadvaraæ gÃyatryà evÃstu stuti÷ kathÃcitpraïìyà / 'vÃgvai gÃyatrÅ vÃgvà idaæ sarvaæ bhÆtaæ gÃyati ca trÃyate ca' ityÃdiÓritibhya÷ / tathÃca 'gÃyatrÅ và idaæ sarvam' ityupakramya gÃyatryà eva h­dayÃdibhirvyÃkhyÃya ca 'sai«Ã catu«padà «a¬vidhà gÃyatrÅ' ityupasaæhÃro gÃyatryÃmeva sama¤jaso bhavati / brahmaïi tu sarvamatadasama¤jasamiti / 'yadvai tadbrahma' iti brahmaÓabdaÓchandovi«aya eva, yathà 'etÃæ brahmopani«adam' ityatra vedopani«aducyate / tasmÃdgÃyatrichandobhidhÃnÃnna brahmavi«ayametaditi prÃptam / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate- ## / kuta÷, ## / gÃyatryÃkhyacchandodvÃreïa gÃyatrÅrÆpavikÃrÃnugate brahmaïi cetorpaïaæ cittasamÃdhÃnamanena brahmaïavÃkyena nigadyate / etaduktaæ bhavati / na gÃyatrÅ brahmaïo 'vacchedikÃ, utpalasyeva nÅlatvaæ, yena tadavacchinnatvamanaytra na syÃdavacchedakavirahÃt / kintu yadetadbrahma sarvÃtmakaæ sarvakÃraïaæ satsvarÆpeïÃÓakyopadeÓamiti tadvikÃragÃyatrÅdvÃreïopalak«yate / gÃyatryÃ÷ sarvacchandovyÃptyà ca savanatrayavyÃptyà ca dvijÃtidvitÅyajanmajananÅyatayà ca ÓrutervikÃre«u madhye prÃdhÃnyena dvÃratvopapatte÷ / na cÃnyatropalak«aïÃbhÃvena nopalak«yaæ pratÅyate / nahi kuï¬alenopalak«itaæ kaïÂharÆpaæ kuï¬alaviyoge 'pi paÓcÃtpratÅyamÃnamapratÅyamÃnaæ bhavati / tadrÆpapratyÃyanamÃtropayogitvÃdupalak«aïÃnÃmanavacchedakatvÃt / tadevaæ gÃyatrÅÓabdasya mukhyÃrthatve gÃyatryà brahmopalak«yata ityuktam / saæprati ti gÃyatriÓabda÷ saækhyÃsÃmÃnyÃdgauïyà v­ttyà brahmaïyeva vartata iti darÓayati- ## / tathÃhi-«a¬ak«arai÷ pÃdairyathà gÃyatrÅ catu«padÃ, evaæ brahmÃpi catu«pÃt / sarvÃïi hi bhÆtÃni sthÃvarajaÇgamÃnyasyaika÷ pÃda÷ / athavà divyÃkÃÓe traya÷ pÃdÃ÷ / tathÃhi Óruti÷-'idaæ vÃva tadyo 'yaæ puru«ÃdÃkÃÓa÷' taddhi tasya jagaritasthÃnam / jÃgratvakhalvayaæ bÃhyÃnpadÃrthÃnveda / tathÃ-'ayaæ vÃva sa yo 'yamanta÷ puru«a ÃkÃÓa÷' / ÓarÅramadhya ityartha÷ / taddhi tasya svapnasthÃnam / tathÃ-'ayaæ vÃva sa yo 'yamantarh­daya ÃkÃÓa÷' / h­dayapuï¬arÅka ityartha÷ / taddhi tasya su«uptisthÃnam / tadetat 'tripÃdasyÃm­taæ divi' ityuktam / tadevaæ catu«pÃttvasÃmÃnyÃdgÃyatrÅÓabdena brahmocyata iti / asminpak«e brahmaivÃbhihitimiti / brahmaparatvÃdabhihitamityuktam //25 // 1.1.10.26. #<«a¬vidheti># / bhÆtap­thivÅÓarÅrah­dayavÃkprÃïà iti «a prakÃrà gÃyatryÃkhyasya brahmaïa÷ ÓrÆyante / ## / asyÃrtha÷-h­dayasyÃsya khalu pa¤ca su«aya÷ pa¤ca chidrÃïi / tÃni ca devai÷ prÃïÃdibhÅ rak«yamÃïÃni svargaprÃptidvÃrÃïÅti devasu«aya÷ / tathÃhi-h­dayasya yatprÃÇmukhaæ chidraæ tatstho yo vÃyu÷ sa prÃïa÷, tena hi prayÃïakÃle saæcarate svargalokaæ, sa eva cak«u÷, sa evÃditya ityartha÷ / 'Ãdityo ha vai bÃhya÷ prÃïa÷' iti Órute÷ / atha yo 'sya dak«iïa÷ su«istatstho vÃyuviÓe«o vyÃna÷ / tatsaæbaddhaæ Órotra taccandramÃ÷, 'Órotreïa s­«Âà viÓaÓcandramÃÓca' iti Órute÷ / atha yo 'sya pratyaÇmukha÷ su«istatatstho vÃyuviÓe«o 'pÃna÷ sa ca vÃksaæbandhÃdvÃk, 'vÃgvà agni÷' iti Órute÷ / atha yo 'syodaÇmukha÷ su«istatstho vÃyuviÓe«a÷ sa udÃna÷, pÃdatalÃdÃrabhyordhvaæ nayanÃt / sa vÃyustadÃdhÃraÓcÃkÃÓo devatà / te và ete pa¤ca su«aya÷ / tatsaæbaddhÃ÷ pa¤ca hÃrdasya brahmaïa÷ puru«Ã na gÃyatryÃmak«arasaæniveÓamÃtre saæbhavanti, kintu brahmaïyeveti //26 // 1.1.10.27. ## / yadÃdhÃratvaæ mukhyaæ divastadà katha¤cinmaryÃdà vyÃkhyeyà / yo hi Óyeno v­k«Ãgre vastuto 'sti sa ca tata÷ paro 'pyastyeva / arvÃgbhÃgÃtiriktamapyaparabhÃgasthasya tasyaiva v­k«Ãtparato 'vasthÃnÃt / evaæ ca bÃhyadyubhÃgÃtiriktaÓÃrÅrahÃrdadyubhÃgasthasya brahmaïo bÃhyÃt dyubhÃgÃtparato 'vasthÃnamupapannam / yadà tu maryÃdaiva mukhyatayà prÃdhÃnyena vivak«ità tadà lak«aïayÃdhÃratvaæ vyÃkhyeyam / yathà gaÇgÃyÃæ gho«a ityatra sÃmÅpyÃditi / tadidamuktam- ## / ata eva diva÷ paramapÅtyuktam //27 // 1.1.11.28. ## / 'anekaliÇgasaædohe balavtakasya kiæ bhavet / liÇgino liÇgamityatra cintyate prÃgacintitam // ' mukhyaprÃïajÅvadevatÃbrahmaïÃmaneke«Ãæ liÇgÃni bahÆni saæplavante, tatkatamadatra liÇgaæ, liÇgÃbhÃsaæ ca katamadityatra vicÃryate / na cÃyamartha÷ 'ata eva prÃïa÷' ityatra vicÃrita÷ / syÃdetat / hitatamapuru«ÃrthasiddhiÓca nikhilabhrÆïahatyÃdipÃpÃparÃmarÓaÓca praj¤Ãtmatvaæ cÃnandÃdiÓca na mukhye prÃïe saæbhavanti / tathà 'e«a sÃdhu karma kÃrayati' 'e«a lokÃdhipati÷' ityÃdyapi / jÅve tu praj¤Ãtmatvaæ katha¤cidbhaveditare«Ãæ tvasaæbhava÷ / vakt­tvaæ ca vÃkkaraïavyÃpÃravattvaæ yadyapi paramÃtmani svarÆpeïa na saæbhavati tathÃpyananyathÃsiddhabahubrahmaliÇgavirodhaparihÃrÃya jÅvadvÃreïa brahmaïyeva katha¤cidvyÃkhyeyaæ jÅvasya brahmaïo 'bhedÃt / tathÃca Óruti÷-'yadvÃcÃnabhyuditaæ yena vÃgabhyudyate / tadeva brahma tvaæ viddhi' iti vÃgvadanasya brahma kÃraïamityÃha-ÓarÅradhÃraïamapi yadyapi mukhyaprÃïasyaiva tathÃpi prÃïavyÃpÃrasya paramÃtmÃyattatvÃtparamÃtmana eva / yadyapi cÃtrendradevatÃyà vigrahavatyà liÇgamasti, tathÃhi-indradhÃmagataæ pratardanaæ pratÅndra uvÃca, 'mÃmeva vijÃnÅhi' ityupakramya, 'prÃïo 'smipraj¤ÃtmÃ' ityÃtmani prÃïaÓabdamuccacÃra / praj¤Ãtmatvaæ cÃsyopapadyate, devatÃnÃmapratihataj¤ÃnaÓaktitvÃt / sÃmarthyÃtiÓayÃccendrasya hitatamapuru«Ãrthahetutvamapi / manu«yÃdhikÃratvÃcchÃstrasya devÃnpratyaprav­tterbhrÆïahatyÃdipÃpÃparÃmarÓasyopapatte÷ / lokÃdhapatyaæ cendrasyalokapÃlatvÃt / ÃnandÃdirÆpatvaæ ca svargasyaivÃnandatvÃt / 'ÃbhÆtasaæplavaæ sthÃnamam­tatvaæ hi bhëyate' iti sm­teÓcÃm­tatvamindrasya / 'tvëÂramahanam' ityÃdyà ca vigrahavattvena stutistatraivopapadyate / tathÃpi paramapuru«ÃrthasyÃpavargasya parabrahmaj¤ÃnÃdanyato 'navÃpte÷, paramÃnandarÆpasya mukhyasyÃm­tatvasyÃjaratvasya ca brahmarÆpÃvyabhicÃrÃt, adhyÃtmasaæbandhabhÆmnaÓca parÃcÅndre 'nupapatte÷, indrasya devatÃyà Ãtmani pratibuddhasya caramadehasya vÃmadevasyeva prarabdhavipÃkakarmÃÓayamÃtraæ bhogena k«apayato brahmaïa eva sarvametatkalpata iti vigrahavadindrijÅvaprÃïavÃyuparityÃgena brahmaivÃtra prÃïaÓabdaæ pratÅyata iti pÆrvapak«ÃbhÃvÃdanÃrabhyametaditi / atrocyate-'yo vai prÃïa÷ sà praj¤Ã yà và praj¤Ã sa prÃïai÷ saha hyetavasmin ÓarÅre vasata÷ sahotkrÃmata÷' iti yasyaiva prÃïasya praj¤Ãtmana upÃsyatvamuktaæ tasyaiva prÃïasya praj¤Ãtmanà sahotkramaïamucyate / naca brahmaïyabede dvicanaæ, na sahabhÃva÷ na cotkramaïam / tasmÃdvÃyureva prÃïa÷ / jÅvaÓca praj¤Ãtmà / saha prav­ttiniv­ttyà bhaktyaikatvamanayorupacaritaæ 'yo vai prÃïa÷' ityÃdina / ÃnandÃmarÃjarÃpahatapÃpmatvÃdayaÓca brahmaïi prÃïe bhavi«yanti / tasmÃdyathÃyogaæ traya evÃtropÃsyÃ÷ / na cai«a vÃkyabhedo do«amÃvahati / vÃkyÃrthÃvagamasya padÃrthÃvagamapÆrvakatvÃt / padÃrthÃnÃæ coktena mÃrgeïa svÃtantryÃt / tasmÃdupÃsyabhedÃdupÃsÃtraividhyamiti pÆrva÷ pak«a÷ / siddhÃntastu-satyaæ padÃrthÃvagamopapÃyo vÃkyÃrthavagama÷, natu padÃrthÃvagamaparÃïyeva padÃni, api tvekavÃkyÃrthÃvagamaparÃïi / tameva tvekaæ vÃkyÃrthaæ padÃrthÃvagamamantareïa na Óaknuvanti kartumityantarà tadarthameva tamapyavagamayanti, tena padÃni viÓi«ÂaikÃrthÃvabodhanasvarasÃnyeva balabadbÃdhakopanitÃnnÃnÃrthabodhaparatÃæ nÅyante / yathÃhu÷-'saæbhavatyekavÃkyatve vÃkyabhedaÓca ne«yate' iti / tena yathopÃæÓuyÃjavÃkye jÃmitÃdo«opakrame tatpratisamÃdhÃnopasaæhÃre caikavÃkyatvÃya 'prajÃpaturupÃæÓu ya«Âavya÷' ityÃdayo na p­thagvidhaya÷ kintvarthavÃdà iti nirïÅtaæ, tathehÃmÃmevi vijÃnÅhi' ityupakramya 'prÃïo 'smi praj¤ÃtmÃ' ityuktvÃnte 'sa prÃïa eva praj¤ÃtmÃnando 'jaro 'm­ta÷' ityupasaæhÃrÃdbrahmaïyekavÃkyatvÃvagatau satyÃæ jÅvamukhyaprÃïaliÇge api tadanuguïatayà netavye / anyathà vÃkyabhedaprasaÇgÃt / yatpunarbhedadarÓanaæ 'saha hyetau' iti, tajj¤ÃnakriyÃÓaktibhedena buddhiprÃïayo÷ pratyagÃtmopÃdhibhÆtayornirdeÓa÷ pratyagÃtmÃnamevopalak«ayitum / ata evopalak«yasya pratyagÃtmasvarÆpasyÃbhedamupalak«aïaæ bhedenopalak«ayati-'prÃïa eva praj¤ÃtmÃ' iti / 'tasmÃdananyathÃsiddhibrahmaliÇgÃnusÃrÃta÷ / ekavÃkyabalÃtprÃïajÅvaliÇgopapÃdanam' iti saægraha÷ //28 // 1.1.11.29. // 29 // 1.1.11.30. // 30 // 1.1.11.31. ## / nai«a saædarbho brahmavÃkyameva bhavitumarhatÅti, kintu tathÃyogaæ ki¤cidatra jÅvavÃkyaæ, ki¤cinmukhyaprÃïavÃkyaæ, ki¤cidbrahmavÃkyamityartha÷ / ## / prÃïÃntarÃïÅndriyÃïi, tÃni hi mukhye prÃïe prati«ÂhitÃni / jÅvamukhyaprÃïayoranyatara ityupakramamÃtram / ubhÃviti tu pÆrvapak«atattvam / brahma tu dhruvam / ## / na brahmaivetyartha÷ / ## / pa¤ca ÓabdÃdaya÷, pa¤ca p­thivyÃdaya iti daÓa bhÆtamÃtrÃ÷ / pa¤ca buddhÅndriyÃïi pa¤ca buddhasya iti daÓa praj¤ÃmÃtrÃ÷ / tadevaæ svamatena vyÃkhyÃya prÃcÃæ v­ttik­tÃæ matena vyÃca«Âe- ## / pÆrvaæ prÃïasyaikamupÃsanamaparaæ jÅvasyÃparaæ brahmaïa ityupÃsanÃtraividhyena vÃkyabhedaprasaÇgo dÆ«aïamuktam / iha tu brahmaïa ekasyaivopÃsÃtrayaviÓi«Âasya vidhÃnÃnna vÃkyabeda ityabhimÃna÷ prÃcÃæ v­ttik­tÃm / tadetadÃlocanÅyaæ kathaæ na vÃkyabheda iti / yuktaæ 'somena yajeta' ityÃdau somÃdiguïaviÓi«ÂayÃgavidhÃnaæ, tadguïaviÓi«ÂasyÃpÆrvasya vidhivi«ayatvÃt / iha tu siddharÆpaæ brahma na vidhivi«ayo bhavitumarhati, abhÃvÃrthatvÃt / bhÃvÃrthasya vidhivi«ayatvaniyamÃt / vÃkyÃntarebhyaÓca brahmavagate÷ prÃptatvÃttadanÆdyÃprÃptopÃsanà bhÃvÃrtha÷ vidheyastasya ca bedÃdvidhyÃv­ttilak«aïo vÃkyabedo 'tisphuÂa iti bëyak­tà nodghÃÂita÷, svavyÃkhyÃnenaivoktaprayatvÃditi sarvaævadÃtam //31 // iti ÓrÅvÃcaspatimiÓraviracite bhëyavibhÃge bhÃmatyÃæ prathamasyÃdhyÃyasya prathama÷ pÃda÷ //1 // ## // ## / 1.2.1.1. atha dvitÅyaæ pÃdamÃripsu÷ pÆrvoktamarthaæ smÃrayati vak«yamÃïopayogitayÃ- ## / uttaratra hi brahmaïo vyÃpitvanityatvÃdaya÷ siddhavaddhetutayopadek«yante / na caite sÃk«ÃtpÆrvamupapÃdità iti kathaæ hetubhÃvena na Óakyà upade«Âumityata uktam- ## / yadyapyete na pÆrvaæ kaïÂhata uktÃstathÃpi brahmaïo jagajjanmÃdikÃraïatvopapadÃnenÃdhikaraïasiddhÃntanyÃyenopak«iptà ityupapannaste«Ãmuttaratra hetubhÃvenopanyÃsa ityartha÷ / ## / yatrÃrthÃntaraprasiddhà evÃkÃÓaprÃïajyotirÃdayo brahmaïi vyÃkhyÃyante, tadavyabhicÃriliÇgaÓravaïÃt / tatra kaiva kathà manomayÃdÅnÃmarthÃntaraæ prasiddhÃnÃæ padÃnÃæ brahmagocaratvanirïayaæ pratÅtyabhiprÃya÷ / pÆrvapak«ÃbhiprÃyaæ tvagre darÓayi«yÃma÷ / ## / kuta÷, ## / yatastasmÃdbrahmaïo jÃyata iti tajjaæ, tasmiæÓca lÅyata iti tallaæ, tasmiæÓcÃniti sthitikÃle ce«Âata iti tadanaæ jagat tasmÃtsarvaæ khalvidaæ jagadbrahma / ata÷ ka÷ kasminrajyate kaÓca kaæ dve«ÂÅti rÃgadve«arahita÷ ÓÃnta÷ sannupÃsÅta / ## / tatra saæÓaya÷-kimiha manomayatvÃdibhirdharmai÷ ÓÃrÅra ÃtmopÃsyatvenopadiÓyate Ãhosvidbrahmeti / kiæ tÃvatprÃptam / ÓÃrÅro jÅva iti / kuta÷ / 'kratum' ityÃdivÃkyena vihitÃæ kratubhÃvanÃmanÆdya 'sarvam' ityÃdivÃkyaæ Óamaguïe vidhi÷ / tathà ca 'sarvaæ khalvidaæ brahma' iti vÃkyaæ prathamapaÂhitamapyarthÃlocanayà parameva, tadarthopajÅvitvÃt / evaæ ca saækalpavidhi÷ prathamo nirvi«aya÷ sannaparyavasyanvi«ayÃpek«a÷ svayamanirv­tto na vidhyantareïopajÅvituæ Óakya÷, anupapadÃkatvÃt / tasmÃcchÃntatÃguïavidhÃnÃtpÆrvameva 'manomaya÷ prÃïaÓarÅra÷' ityÃdibhirvi«ayopanÃyakai÷ saæbadhyate / manomayatvÃdi ca kÃryakÃraïasaæghÃtÃtmano jÅvÃtmana eva nirƬhamiti jÅvÃtmanopÃsyenoparaktopÃsanà na paÓcÃt brahmaïà saæbaddhumarhati, utpattiÓi«ÂaguïÃvarodhÃt / naca 'sarvaæ khalvidam' iti vÃkyaæ brahmaparamapi tu ÓamahetuvannigadÃrthavÃda÷ ÓÃntatÃvidhipara÷, 'ÓÆrpeïa juhoti' 'tena hyannaæ kriyate' itivat / na cÃnyaparÃdapi brahmÃpek«itatayà svÅkriyata iti yuktaæ, manomayatvÃdibhirdharmairjÅve suprasiddhairjÅvavi«ayasamarpaïenÃnapek«itatvÃt / sarvakarmatvÃdi tu jÅvasya paryÃyeïa bhavi«yati / evaæ cÃïÅyastvamapyupapannam / paramÃtmanastvaparimeyasya tadanupapatti÷ / prathamÃvagatena cÃïÅyastvena jyÃyastvaæ tadanuguïatayà vyÃkhyeyam / vyÃkhyÃæ ca bhëyak­tà / evaæ karmakart­vyapadeÓa÷ saptamÅpraïamÃntatà cÃbhede 'pi jÅvÃtmani katha¤cidbhedopacÃreïa rÃho÷ Óira itivaddra«Âavyà / 'etadbrahma' iti ca jÅvavi«ayaæ, jÅvasyÃpi dehÃdib­æhaïatvena brahmÃtvÃt / evaæ satyasaækalpatvÃdayo 'pi paramÃtmavartino jÅve 'pi saæbhavanti, tadavyatirekÃt / tasmÃjjÅva evopÃsyatvenÃtra vivak«ita÷, na paramÃtmeti prÃptam / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate-'samÃsa÷ sarvanÃmÃrtha÷ saænik­«Âamapek«ate / taddhitÃrtho 'pi sÃmÃnyaæ nÃpek«Ãyà nivartaka÷ // tasmÃdapek«itaæ brahma grÃhyamanyaparÃdapi / tathà ca satyasaækalpaprabh­tÅnÃæ yathÃrthatà // ' bhavedetadevaæ yadi prÃïaÓarÅra ca sarvanÃmÃrthaæ saæprÃpya tadabhidhÃnaæ paryavasyet / tatra manomayapadaæ paryamasitÃbhidhÃnaæ tadabhidhÃnaparyavasÃnÃyÃlaæ, tadeva tu manovikÃro và mana÷pracuraæ và kimarthamityadyÃpi na vij¤Ãyate / tadyatrai«a Óabda÷ samavetÃrtho bhavati sa samÃsÃrtha÷ / na cai«a jÅva eva samavetÃtho na brahmaïÅti, tasya 'aprÃïo hyamanÃ÷' ityÃdibhistadvirahapratipÃdanÃditi yuktam, tasyÃpi sarvavikÃrakÃraïatayÃ, vikÃrÃïÃæ ca svakÃraïÃdabhedÃtte«Ãæ ca manomatayà brahmaïastatkÃraïasya manomayatvopapatte÷ / syÃdetat / jÅvasya sÃk«ÃnmanomayatvÃdaya÷, brahmaïastu taddvÃrà / tatra prathamaæ dvÃrasya buddhisthatvÃttadevopÃsyamastu, na punarjaghanyaæ brahma / brahmaliÇgÃni ca jÅvasya brahmaïo 'bhedÃjjÅve 'pyupapatsyante / tadetadatra saæpradhÃryam-kiæ brahmaliÇgairjÅvÃnÃæ tadabhinnÃnÃmastu tadvattÃ, tathÃca jÅvasya manomayatvÃdibhi÷ prathamamavagamÃttasyaivopÃsyatvaæ, uta na jÅvasya brahmaliÇgavattà tadabhinnasyÃpi / jÅvaliÇgaistu brahma tadvata, tathÃca brahmaliÇgÃnÃæ darÓanÃt, te«Ãæ ca jÅve 'nupapatterbrahmaivopÃsyamiti / vayaæ tu paÓyÃma÷-'samÃropyasya rÆpeïa vi«ayo rÆpavÃnbhavet«a vi«ayasya tu rÆpeïa samÃropyaæ na rÆpavat // ' samÃropitasya hi rÆpeïa bhujaÇgasya bhÅ«aïatvÃdinà rajjÆ rÆpavatÅ, natu rajjÆrÆpeïÃbhigamyatvÃdinà bhujaÇgo rÆpavÃn / tadà bhujaÇgasyaivÃbhÃvÃtkiæ rÆpavat / bhujaÇgadaÓÃyÃæ tu na nÃsti vÃstavÅ rajju÷ / tadiha samÃropitajÅvarÆpeïa vastusadbrahma rÆpavadyujyate, natu brahmarÆpairnityatvÃdibhirjÅvastadvÃnbhavitumarhati, tasya tadÃnÅmasaæbhavÃt / tasmÃdbrahmaliÇgadarÓanÃjjÅve ca tadasaæbhavÃdbrahmaivopÃsyaæ na jÅva iti siddham / etadupalak«aïaïÃya ca 'sarvaæ khalvidaæ brahma' iti vÃkyamupanyastamiti //1 // 1.2.1.2. ## / ÓÃstrayonitve 'pÅÓvarasya pÆrvapÆrvas­«ÂiracitasaædarbhÃpek«aracanatvenÃsvÃtantryÃdapauru«eyatvÃbhidhÃnaæ, tathà cÃsvÃtantryeïa vivak«Ã nÃstÅtyuktam / parigrahaparityÃgau copÃdanÃnupÃdÃne ukte, na tÆpÃdayeyatvameva / anyathoddeÓyatayÃnapapÃdeyasya grahÃderavivak«itatvena camasÃdÃvapi saæmÃrgaprasaÇgÃt / tasmÃdanupÃdeyatve 'pi graha uddeÓyatayà parig­hÅto vivak«ita÷ / tadgataæ tvekatvamavacchedakatvena varjitamavivak«itam / icchÃnicche ca bhaktita÷ / tadidaktam- ## / yatparaæ vedavÃkyaæ tattenopÃttaæ vivak«itam, atatpareïa cÃnupÃttamavivak«itamityartha÷ //2 // 1.2.1.3. yathà satyasaækalpatvÃdayo brahmaïyupapadyante, evaæ ÓÃrÅre 'pyupapatsyante, ÓÃrÅrasya brahmaïo 'bhedÃt / ÓÃrÅraguïà iva manomayatvÃdayo brahmaïÅtyata Ãha sÆtrakÃra÷- ## //3 // 1.2.1.4. // 4 // 1.2.1.5. // 5 // 1.2.1.6. yattadavocÃma samÃropyadharmÃ÷ samÃropavi«aye saæbhavanti, natu vi«ayadharmÃ÷ samÃropya iti / tasyeta utthÃnam / atrÃha codaka÷- ## / na tÃvadbhedaprati«edhÃdbhedavpadeÓÃcca bhedÃbhedÃvekatra tÃttvikau bhavitumarhato virodhÃdityuktam / tasmÃdekamiha tÃttvikamatÃttvikaæ cetarat, tatra paurvÃparyeïÃdvaitapratipÃdanaparatvÃdvedÃntÃnÃæ dvaitagrÃhiïaÓca mÃnÃntarasyÃbhÃvÃttadbÃdhanÃcca tenÃdvaitameva paramÃrtha÷ / tathà ca 'anupapattestu' ityÃdyasaægatÃrthamityartha÷ / pariharati- ## / anÃdyavidyÃvacchedalabdhajÅvabhÃva÷ para evÃtmà svato bhedenÃvabhÃsate / tÃd­ÓÃæ ca jÅvÃnÃmavidyÃ, natu nirÆpÃdhino brahmaïa÷ / na cÃvidyÃyÃæ satyÃæ jÅvÃtmavibhÃga÷, sati ca jÅvÃtmavibhÃge tadÃÓrayÃvidyetyanyonyÃÓrayamiti sÃæpratam / anÃditvena jÅvÃvidyayorbÅjÃÇkuravadanavakÊpterayogÃt / naca sarvaj¤asya sarvaÓakteÓca svata÷ kuto 'kasmÃtsaæsÃritÃ, yo hi paratantra÷ so 'nyena bandhanÃgÃre praveÓyeta, natu svatantra iti vÃcyam / nahi tadbhÃgasya jÅvasya saæpratitanÅ bandhanÃgÃrapraveÓitÃ, yenÃnuyujyeta, kintvi.manÃdi÷ pÆrvapÆrvakarmÃvidyÃsaæskÃranibandhanà nÃnuyogamarhati / na caitÃvatà ÅÓvarasyÃnÅÓatà na hyupakaraïÃdyapek«ità kartu÷ svÃtantryaæ vihanti / tasmÃdyatki¤ceditadapÅti //6 // 1.2.1.7. // 7 // 1.2.1.8. viÓe«Ãditi vaktavye vaiÓe«yÃbhidhÃnamÃtyantikaæ viÓe«aæ pratipÃdayitum / tathÃhyavidyÃkalpita÷ sukhÃdisaægo 'vidyÃtmana eva yujyate / natu nirm­«ÂanikhilÃvidyÃtadvÃsanasya ÓuddhabuddhamuktasvabhÃvasya paramÃtmana ityartha÷ / Óe«amatirohitÃrtham //8 // 1.2.2.9. ## / ## / atra cÃdanÅyaudÃnopasecanasÅcita÷ kaÓcidattà pratÅyate / att­tvaæ ca bhokt­tà và saharnt­tà và syÃt / naca prastutasya paramÃtmano bhokt­tÃsti, 'anaÓrannanyo 'abhicÃkaÓÅti' iti Órutyà bhokt­tÃprati«edhÃt / jÅvÃtmanaÓca bhokt­tÃvidhÃnÃt-'tayoranya÷ pippalaæ svÃdvatti' iti / tadyadi bhokt­tvamatt­tvaæ tato muktasaæÓayaæ jÅvÃtmaiva pratipattavya÷ / brahmak«atrÃdi cÃsya kÃryakÃraïasaæghÃto bhogÃyatanatayà và sÃk«Ãdvà / saæbhavati bhogyam / atha tu saæhart­tà bhokt­tÃ, tatastrayÃïÃmagnijÅvaparamÃtmanÃæ praÓnopanyÃsopalabdhe÷ saæhart­tvasyÃviÓe«Ãdbhavati saæÓaya÷-kimattà agnirÃho jÅva utÃho paramÃtmeti / tatraudanasya bhogyatvena loke prasiddherbhokt­tvameva prathamaæ buddhau viparivartate, caramaæ tu saæhart­tvamiti bhoktaivÃttà / tathà ca jÅva eva / 'na jÃyate mriyate' iti ca tasyaiva stuti÷ / yadi tu saæhÃrakÃle 'pi saæskÃramÃtreïa tasyÃvasthÃnÃt / durj¤Ãnatvaæ ca tasya sÆk«matvÃt / tasmÃjjÅva evÃttehopÃsyata iti prÃptam / yadi tu saæhart­tvamatt­tvaæ tathÃpyagnirattÃ, 'agnirannÃda÷' iti ÓrutiprasiddhibhyÃm / evaæ prÃptebhidhÅyate-attÃtra paramÃtmÃ, kuta÷, carÃcaragrahaïÃt / 'ubhe yasyodana÷' iti 'm­tyuryasyopasecanam' iti ca ÓrÆyate / tatra yadi jÅvasya bhogÃyatanatayà tatsÃdhanatayà ca kÃryakÃraïasaæghÃta÷ sthita÷, na tarhyedana÷ / nahyodano bhogÃyatanaæ, nÃpi bhogasÃdhanaæ, api tu bhogya÷ / naca bhogÃyatanasya bhogasÃdhanasya và bhogyatvaæ mukhyam / na cÃtra m­tyurupasecanatayà kalpyate / naca jÅvasya kÃryakÃraïasaæghÃto brahmak«atrÃdirÆpo bhak«ya÷, kasyacitkrÆrasattvasya vyÃghrÃde÷ kaÓcidbhavet na tu sarvathà sarvajÅvasya / tena brahmak«atravi«ayamapi sarvajÅvasyÃtt­tvaæ na vyÃpnoti, kimaÇga punarm­tyÆpasecanavyÃptaæ carÃcaram / na caudanapadÃtprathamÃvagatabhogyatvÃnurodhena yathÃsaæbhavamatt­tvaæ yojyata iti yuktam / nahyodanapadaæ Órutyà bhogyatvamÃha, kintu lak«aïayà / naca lÃk«aïikabhogyatvÃnurodhena 'm­tyuryasyopasecanam' iti, 'brahma ca k«atraæ ca' iti ca ÓrutÅ saækocamarhata÷ / naca brahmak«atre evÃtra vivak«ite, m­tyÆpasecanena prÃïabh­nmÃtropasthÃpanÃt / prÃïi«u pradhÃnatvena ca brahmak«atropanyÃsasyopapatte÷, anarthatvÃcca / tathÃca carÃcarasaæhart­tvaæ paramÃtmana eva / nÃgne÷ / nÃpi jÅvasya / tathÃca 'na jÃyate mriyate và vipaÓcit' iti prak­tasya na hÃnaæ bhavi«yati / 'ka itthà veda yatra sa÷' iti ca durj¤Ãnatopapatsyate / jÅvasya tu sarvalokaprasiddhasya na durj¤Ãnatà / tasmÃdattà paramÃtmaiveti siddham //9 // 1.2.2.10. // 10 // 1.2.3.11. guhÃæ pravi«ÂÃvÃtmÃnau hi taddarÓanÃt / saæÓayamÃha- ## / pÆrvapak«e prayojanamÃha- ## / siddhÃnte prayojanamÃha- ## / autsargikasya mukhyatÃbalÃtpÆrvasiddhÃntapak«Ãsaæbhavena pak«Ãntaraæ kalpayi«yata iti manvÃna÷ saæÓayamÃk«ipati- ## / ­taæ satyam / avaÓyaæbhÃvÅti yÃvat / samÃdhatte- ## / adhyÃtmÃdhikÃrÃdanyau tÃvatpÃtÃrÃvaÓakyau kalpayitum / tadiha buddheracaitanyena paramÃtmanaÓca pibacchabdo lak«ayansvÃrtamajahannicarecarayuktapibadapibatparo bhavatÅtyartha÷ / astu và mukhya eva, tathÃpi na do«a ityÃha- ## / svÃtantryalak«aïaæ hi kart­tvaæ tacca pÃturiva pÃyayiturapyastÅti so 'pi kartà / ata eva cÃhu÷-'ya÷ kÃrayati sa karotyeva' iti / evaæ karaïasyÃpi svÃtantryavivak«ayà katha¤citkart­tvaæ, yathà këÂhÃni pacantÅti / tasmÃnmukhyatve 'pyavirodha iti / tadevaæ saæÓayaæ samÃdhÃya pÆrvapak«aæ g­hïÃti- ## / 'niyatÃdhÃratà buddhivasaæbhavinÅ nahi / kleÓÃtkalpayituæ yuktà sarvage paramÃtmani // ' naca pibantÃvitivatpravi«Âapadamapi lÃk«aïikaæ yuktaæ, sati mukhyÃrthatve lÃk«aïikÃrthatvÃyogÃt, buddhijÅvayoÓca guhÃpraveÓopapatte÷ / apica 'suk­tasya loke' iti suk­talokavyavasthÃnena karmagocarÃnatikrama ukta÷ / buddhijÅvau ca karmagocaraæmanatikrÃntau / jÅvo hi bhokt­tayà buddhiÓca bhogasÃdhanatayà dharmasya gocare sthitau, na tu brahma, tasya tadÃyattatvÃt / ki¤ca chÃyÃtapÃviti tama÷prakÃÓÃvuktau / tatrÃpi prete vicikitsÃpanuttaye buddherbhedena paralokÅ jÅvo darÓanÅya iti buddhirucyate / evaæprÃptebhidhÅyate-'­tapÃnena jÅvÃtmà niÓcito 'sya dvitÅyatà / brahmaïaiva sarÆpeïa na tu buddhyà virÆpayà //1 // 1.2.3.12. prathamaæ sadvitÅyatve brahmaïÃvagate sati / guhÃÓrayatvaæ caramaæ vyÃkhyeyamavirodhata÷ //2 // ' 1.2.3.13. gau÷ sadvitÅyetyukte sajÃtÅyenaiva gavÃntareïÃvagamyate, na tu vijÃtÅyenÃÓvÃdinà / tadiha cetano jÅva÷ sarÆpeïa cetanÃntareïaiva brahmaïà sadvitÅya÷ pratÅyate, na tvacetanayà virÆpayà buddhyà / tadevam '­taæ pibantau' ityatra prathamamavagate brahmaïi tadanurodhena caramaæ guhÃÓrayatvaæ ÓÃlagrÃme hariritavadvyÃkhyeyam / bahulaæ hi guhÃÓrayatvaæ brahmaïa÷ Órutaya Ãhu÷ / tadidamuktam- ## / tasya brahmaïo guhÃÓrayatvasya Óruti«u darÓanÃditi / eva¤ca prathamÃvagatabrahmÃnurodhena suk­talokavartitvamapi tasya lak«aïayà chatrinyÃyena gamayitavyam / chÃyÃtapatvamapi jÅvasyÃvidyÃÓrayatayà brahmaïaÓca ÓuddhaprakaÓasvabhÃvasya tadanÃÓrayatayà mantavyam //11 // 1.2.3.14. imameva nyÃyaæ 'dvà suparïÃ' ityatrÃpyudÃharaïe k­tvÃcintayà yojayati- ## / atrÃpi kiæ buddhijÅvau uta jÅvaparamÃtmÃnÃviti saæÓaÂya karaïarÆpÃyà api buddheredhÃæsi pacantÅtivatkart­tvopacÃrÃbuddhijÅvÃviha pÆrvapak«ayitvà siddhÃntayitavyam / siddhÃntaÓca bhëyak­tà sphorita÷ / taddarÓanÃditi ca 'samÃne v­k«e puru«o nimagna÷' ityatra mantre / na khalu mukhye kart­tve saæbhavati karaïe kart­tvopacÃro yukta iti k­tvÃcintÃmudghÃÂayati- ## / sattvaæ buddhi÷ / ÓaÇkate- ## / siddhÃntÃrthaæ brÃhmaïaæ vyÃca«Âa ityartha÷ / nirÃkaroti- ## / yeneti karaïamupadiÓati / tataÓca bhinnaæ kratÃraæ k«etraj¤am / ## / astu tarhyasyÃdhikaraïasya pÆrvapak«e eva brÃhmaïÃrtha÷, vacanÃvirodhe nyÃyasyÃbhÃsatvÃdityata Ãha- ## / evaæ hi pÆrvapak«amasya bhajeta, yadi hi k«etratre saæsÃriïi paryavasyeta / tasya tu brahmarÆpatÃyÃæ paryavasyanna pÆrvapak«amapi svÅkarotÅtyartha÷ / apica / ## ## / rajo 'vidyà nÃdhvaæsanaæ saæÓle«amevaævidi karotÅti / etÃvataiva vidyopasaæhÃrÃjjÅvasya brahmÃtmatÃparatÃsya lak«yata ityÃha- ## / cedayati- ## / nirÃkaroti- ## / anaÓnan jÅvo brahmÃbhicÃkaÓÅtÅtyukte ÓaÇkate, yadi jÅvo brahmÃtmanà nÃÓnÃti, kathaæ tarhyanminbhokt­tvÃvagama÷, caitanyasamÃnÃdhikaraïaæ hi bhokt­tvamavabhÃsata iti / tannirÃsÃyÃha Óruti÷-'tayoranya÷ pippalaæ svÃdvatti' iti / etaduktaæ bhavati-nedaæ bhokt­tvaæ jÅvasya tattvata÷, apitu buddhisattvaæ mukhÃdirupapariïataæ citicchÃyÃpattyopapannacaitanyamiva bhuÇkte natu tattvato jÅva÷ paramÃtmà bhuÇkte / tadetadadhyÃsÃbhëye k­tavyÃkhyÃnam / tadanena k­tvÃcintodghÃÂità //12 // ## / nanu 'antastaddharmopadeÓÃt' ityanenaivaitadgatÃrtham / santi khalvatrÃpyam­tatvÃbhayatvÃdayo brahmadharmÃ÷ pratibimbajÅvadevatÃsvasaæbavina÷ / tasmÃdbrahmadharmopadeÓÃdbrahmaivÃtra vivak«itam / sÃk«Ãcca brahmaÓabdopÃdÃnÃt / ucyate-'e«a d­Óyata ityetatpratyak«er'the prayujyate / parok«aæ brahma na tathà pratibimbe tu yujyate //1 // upakramavaÓÃtpÆrvamitare«Ãæ hi varïanam / k­taæ nyÃyena yenaiva sa khalvatrÃnu«ajyate //2 // ' '­taæ pibantau ityatra hi jÅvaparamÃtmÃnau prathamamanagatÃviti tadanurodhena guhÃpraveÓÃdaya÷ paÓcÃdavagatà vyÃkhyÃtÃ÷, tadvidihÃpi 'ya e«o 'k«iïi puru«o d­Óyate' iti pratyak«ÃbhidhÃnÃtprathamamavagate chÃyÃpuru«e tadanurodhenÃm­tatvÃbhayatvÃdaya÷ stutyà katha¤cidvyÃkhyeyÃ÷ / tatra cÃm­tatvaæ katipayak«aïÃvasthÃnÃt, abhayatvamacetanatvÃt, puru«atvaæ puru«ÃkÃratvÃt, Ãtmatvaæ kanÅnikÃyatanatvÃt, brahmarÆpatvamuktarÆpÃm­tatvÃdiyogÃt / evaæ vÃmanÅtvÃdayo 'pyasya stutyaiva katha¤cinnetavyÃ÷ / kaæ ca khaæ cetyÃdi tu vÃkyamagnÅnÃæ nÃcÃryavÃkyaæ niyantumarhi / 'ÃcÃryastu te gatiæ vaktÃ' iti ca gatyantarÃbhiprÃyaæ, na tÆktapariÓi«ÂÃbhiprÃyam / tasmÃcchÃyÃpuru«a evÃtropÃsya iti pÆrva÷ pak«a÷ / saæbhavamÃtreïa tu jÅvadevate upanyaste, bÃdhakÃntaropadarÓanÃya cai«a d­Óyata ityasyÃtrÃbhÃvÃt / 'antastaddharmopadeÓÃ' dityanena nirÃk­tatvÃt / evaæ prÃpta ucyate- ## / 'ani«pannÃbhidhÃne dve sarvanÃmapade satÅ / prÃpya saænihitasyÃrthaæ bhavetÃmabhidhÃt­ïÅ // ' saænihitÃÓca puru«ÃtmÃdiÓabdÃste ca na yÃvatsvÃrthamabhidadhati tÃvatsarvanÃmabhyÃæ nÃrthatu«o 'bhidhÅyata iti kutastadarthasyÃparok«atà / puru«ÃtmaÓabdau ca sarvanÃmanirapek«au svarasato jÅve và paramÃtmani và vartete iti / naca tayo«cak«u«i pratyak«adarÓanamiti nirapek«apuru«apadapratyÃyitÃrthÃnurodhena ya e«a iti d­ÓÂata iti ca yathÃsaæbhavaæ vyÃkhyeyam / vyÃkhyÃtaæ ca siddhavadupÃdÃnaæ ÓÃstrÃdyapek«aævidvidvi«ayaæ prarocanÃrtham / vidu«a÷ ÓÃstrata upalabdireva d­¬hatayà pratyak«avaduparyate praÓaæsÃrthamityartha÷ / api ca tadeva caramaæ prathamÃnuguïatayà nÅyate yannetuæ Óakyam, alpaæ ca / iha tvam­tatvÃdayo bahavaÓÃÓakyÃÓca netum / nahi svasattÃk«aïÃvasthÃnamÃtramam­tatvaæ bhavati / tathà sati kiæ nÃma nÃm­taæ syÃditi vyarthamam­tapadam / bhayÃbhaye api cetanadharmau nÃcetane saæbhavata÷ / evaæ vÃmanÅtvÃdayo 'pyanyatra brahmaïo netumaÓakyÃ÷ / pratyak«avyapadeÓaÓcopapÃdita÷ / tadidamuktam-upapatteriti / 'etadam­tamabhayametadbrahma' ityukte syÃdÃÓaÇkà / nanu sarvagatasyeÓvarasya kasmÃdviÓi«eïa cak«ureva sthÃnamupadiÓyata iti, tatpariharati, Óruti÷-'tadyadyapyasminsÃrpirvodakaæ và si¤cati vartmanÅ eva gacchati' iti / vartmanÅ pak«asthÃne / etaduktaæ bhavati-nirlepasyeÓvarasya nirlepaæ cak«ureva sthÃnamanurÆpamiti / tadidamuktam- ##brahmaïi ##ghaÂate, samavetÃrthatvÃt / pratibimbÃdi«u tvasaævetÃrtha÷ / vÃmanÅyÃni saæbhajanÅyÃni ÓobhanÅyÃni puïyaphalÃni vÃmÃni / saæyanti saægacchamÃnÃni vÃmÃnyaneneti saæyadvÃma÷ paramÃtmà / tatkaraïatvÃtpuïyaphalotpattestena puïyaphalÃni saægacchante / sa eva puïyaphalÃni vÃmÃni nayati lokamiti vÃmanÅ÷ / e«a eva bhÃmanÅ÷ / bhÃmÃnÅ bhÃnÃni nayati lokamiti bhÃmanÅ÷ / taduktaæ ÓrutyÃ-'tameva bhÃntamanubhÃti sarvaæ tasya bhÃsà sarvamidaæ vibhÃti' iti //13 // ## / ÃÓaÇkottaramidaæ sÆtram / ÃÓaÇkÃmÃha- ## / sthÃnino hi sthÃnaæ mahadv­«Âaæ, yathà yÃdasÃmabdhi÷ / tatkathamatyalpaæ cak«uradhi«ÂhÃnaæ paramÃtmana÷ paramamahata iti ÓaÇkÃrtha÷ / pariharati- ## / sthÃnÃnyÃdayo ye«Ãæ te sthÃnÃdayo nÃmarÆpaprakarÃste«Ãæ vyapadeÓÃtsarvagatasyaikasthÃnaniyamo nÃvakalpate / natu nÃnÃsthÃnatvaæ nabhasa iva nÃnÃsÆcÅpÃÓÃdisthÃnatvam / viÓe«atastu brahmaïastÃni tÃnyupÃsanÃsthÃnÃnÅti tairasya yukto vyapadeÓa÷ //14 // apica prak­tÃnusÃrÃdapi brahmaivÃtra pratyetavyaæ, natu pratibimbajÅvadevatà ityÃha sÆtrakÃra÷ #<-sukhaviÓi«ÂÃbhÃdhÃnÃdeva ca># / evaæ khalÆpÃkhyÃyate-upakosalo ha vai kÃmalÃyana÷ satyakÃme jÃbÃle brahmacaryamuvÃsa / tasmÃcÃryasya dvÃdaÓa var«aïyagnÅnupacacÃra / sa cÃcÃryo 'nyÃnbrahmacÃriïa÷ svÃdhyÃyaæ grÃhayitvà samÃvartayÃmÃsa / tamevaikamupakosalaæ na samÃvartayati sma / jÃyayà ca tatsamÃvartanÃyÃrthito 'pi tadvacanamavadhÅryÃcÃrya÷ pro«itavÃn / tato 'tidÆnamÃnasamagniparicaraïakuÓalamupakosalamupetya trayo 'gnaya÷ karuïÃparÃdhÅnacetasa÷ ÓraddadhÃnÃyÃsmai d­¬habhaktaye sametya brahmavidyÃsÆcire-'prÃïo brahma kaæ brahma khaæ brahma' iti / athopakosala uvÃca, vijÃnÃmyahaæ prÃïo brahmeti, sa hi sÆtrÃtmà vibhÆtimattayà brahmarÆpÃvirbhÃvÃdbrahmeti / kintu kaæ ca khaæ ca brahmetyetanna vijÃnÃmi / nahi vi«ayendriyasaæparkajaæ sukhamanityaæ lokasiddhaæ khaæ ca bhÆtÃkÃÓamacetanaæ brahma bhavitumarhati / athainamagnaya÷ pratyÆcu÷-'yadvÃva kaæ tadeva khaæ yadeva khaæ tadeva kam' iti / evaæ saæbhÆyoktvà pratyekaæ ca svavi«ayÃæ vidyÃmÆcu÷-'p­thivyagnirannamÃditya÷' ityÃdanà / punasta enaæ saæbhÆyocu÷, e«Ã somya te 'smidvidyà pratyekamuktà svavi«ayà vidyÃ, Ãtmavidyà cÃsmÃbhi÷ saæbhÆya pÆrvamuktà prÃïo brahma kaæ khaæ brahmeti, ÃcÃryastu te gatiæ vaktÃ, brahmavidyeyamuktÃsmÃbhirgatimÃtraæ tvavaÓi«Âaæ noktaæ, tattu vidyÃphalaprÃptaye jÃbÃlastavÃcÃryo vak«yatÅtyuktvÃgnaya uparemire / evaæ vyavasthite 'yadvÃva kaæ tadeva khaæ yadeva khaæ tadeva kam' ityetadvyÃca«Âe bhëyakÃra÷- ## / ÃÓrayÃntarapratyayasyÃÓrayÃntare prak«epa÷ pratÅka÷ / yathà brahmaÓabda÷ paramÃtmavi«ayo nÃmÃdi«u k«ipyate / idameva tadbrahma j¤eyaæ yannÃmeti / tathedameva tadbrahma yadbhÆtÃkÃÓamiti pratÅti÷ syÃt / na caitatpratÅkatvami«Âam / laukikasya mukhasya sÃdhanapÃracantryaæ k«ayi«ïutà cÃmayastena saha vartata iti sÃmayaæ sukham / tadevaæ vyatireke do«amuktvobhayÃnvaye guïamÃha- ## / tadarthayorviÓe«itatvÃcchabdÃvapi viÓe«itÃvucyete / sukhaÓabdasamÃnÃdhikaraïo hi khaæÓabdo bhÆtÃkÃÓamarthaæ parityajya brahmaïi guïogena vartate / tÃd­Óà ca khena sukhaæ viÓi«yamÃïaæ sÃmayÃdvyÃv­ttaæ nirÃmayaæ bhavati / tasmÃdupapannamubhayopÃdÃnam / brahmaÓabdÃbhyÃsasya prayojanamÃha- ## / brahmapadaæ kaæpadasyopari prayujyamÃnaæ Óira÷, evaæ khaæpadasyÃpi brahmapadaæ Óiro yayo÷ kaÇkhaæpadayoste brahmaÓirasÅ, tayorbhÃvo brahmaÓirastvam / astu prastute kimÃyÃtamityata Ãha- ## / nanvagnibhi÷ pÆrvaæ nirdiÓyatÃæ brahma, 'ya e«o 'k«iïi' ityÃcÃryavÃkye 'pa tadevÃnuvartanÅyamiti tu kuta ityÃha- #<ÃcÃryastu te gatiæ vakteti ca gatimÃtrÃbhidhÃnamiti># / yadyapyete bhinnavakt­ïÅ vÃkye tathÃpi pÆrveïa vaktnà ekavÃkyatÃæ gamite, gatimÃtrÃbhidhÃnÃt / kimuktaæ bhavati, tubhyaæ brahmavidyÃsmÃbhirÆpadi«ÂÃ, tadvidastu gatirnoktÃ, tÃæ ca ki¤cidadhikamÃdhyeyaæ pÆrayitvÃcÃryo vak«yatÅti / tadanena pÆrvÃsaæbaddhÃrthÃntaravivak«Ã vÃriteti / athaivamagnibhirupadi«Âe pro«ita ÃcÃrya÷ kÃlenÃjagÃma, ÃgataÓca vÅk«yopakosalamuvÃca, brahmavida iva te somya mukhaæ prasannaæ bhÃti, ko 'nu tvÃmanuÓaÓÃseti / upakosalastu hrÅïo bhÅtaÓca ko nu mÃmanuÓi«yÃt bhagavan pro«ite tvayÅtyÃpÃtato 'paj¤Ãya nirbadhyamÃno yathÃvadagnÅnÃmanuÓÃsanamavocat / tadupak«utya cÃcÃrya÷ suciraæ kli«Âa upakosale samupajÃtadaryÃrdrah­daya÷ pratyuvÃca, somya kila tubhyamagnayo na brahma sÃkalyenÃvocan, tadahaæ tubhyaæ sÃkalyena vak«yami, tadanubhavamÃhÃtmyÃt 'yathà pu«pakarapalÃÓa Ãpo na Óli«yanta evamevaævida pÃpaæ karma na Óli«yate, ityevamuktavatyÃcÃrya Ãhopakosala÷, bravÅtu me bhagavÃniti, tasmai hovÃcÃcÃryo 'rcirÃdikÃæ gatiæ vaktumanÃ÷, yaduktamagnibhi÷ prÃïo brahma kaæ brahma khaæ brahmeti tatparipÆraïÃya 'e«o 'k«iïi puru«o d­Óyate' ityÃdi / etaduktaæ bhavati-ÃcÃryeïa ye sukhaæ brahmÃk«isthÃnaæ saæyadvÃmaæ vÃmanÅbhÃmanÅtyevaÇguïakaæ prÃïasahitamupÃsate te sarve 'pahatapÃpmÃno 'nyatkarma kurvantu mà vÃkÃr«u÷, arci«amarcirabhimÃninÅæ devatÃmabhisaæbhavanti pratipadyante, arci«o 'harahardevatÃæ, ahna ÃpÆryamÃïapak«aæ Óuklapak«adevatÃæ, tata÷ «aïmÃsÃn, ye«u mÃse«ÆttarÃæ diÓameti savità te «aïmÃsà uttarÃyaïaæ taddevatÃæ pratipadyante, tebhyo mÃsebhya÷ saævatsaradevatÃæ, tata Ãdityaæ, ÃdityÃccandramasaæ, candramaso vidyutaæ, tatra sthitÃnetÃnpuru«a÷ kaÓcidbrahmalokÃdavatÅryÃmÃnavo 'mÃnavyÃæ s­«Âau bhava÷ / brahmalokabhava iti yÃvat / sa tÃd­Óa÷ puru«a etÃnsatyalokasthaæ kÃryaæ brahma gamayati, sa e«a devapatho devairarcirÃdibhirnet­bhirupalak«ita iti devapatha÷, sa eva ca brahmaïà gantavyenopalak«ita iti brahmapatha÷, etena pathà pratipadyamÃnÃ÷ satyalokasthaæ brahma imaæ mÃnavaæ mano÷ sargaæ kiæbhÆtamÃvartaæ janmajarÃmaraïapauna÷ punyamÃv­ttistatkartÃvarto mÃnavo lokastaæ nÃvartante / tathÃca sm­ti÷-'brahmaïà saha te sarve saæprÃpte pratisaæcare / parasyÃnte k­tÃtmÃna÷ praviÓanti paraæ padam //15 // tadanenopÃkhyÃnavyÃkhyÃnena #<Órutopani«atkagatyabhidhÃnÃcca>#ityapi sÆtraæ vyÃkhyÃtam //16 // ## / 'ya e«o 'k«iïi' iti nityavacchutamanitye chÃyÃpuru«e nÃvakalpate / kalpanÃgauravaæ cÃsminpak«e prasajyata ityÃha- ## / vij¤ÃnÃtmano hi na pradeÓe upÃsanÃnyatra d­«ÂacarÅ, brahmaïastu tatra ÓrutapÆrvetyartha÷ / mi«Ã bhiyà / asmÃt brahmaïa÷ / Óe«amatirohitÃrtham //17 // ## / 'svakarmopÃrjitaæ dehaæ tenÃnyacca niyacchati / tak«ÃdiraÓarÅrastu nÃtmÃntaryamitÃæ bhajet //1 // ' prav­ttiniyamalak«aïaæ hi kÃryaæ cetanasya ÓarÅriïa÷ svaÓarÅrendriyÃdau và ÓarÅreïa và vÃsyÃdau d­«Âaæ nÃÓarÅrasya brahmaïo bhavitumarhati / nahi jÃtu vaÂÃÇkura÷ kuÂajabÅjÃjjÃyate / tadanena 'janmÃdyasya yata÷' ityedapyÃk«iptaæ veditavyam / tasmÃtparamÃtmana÷ ÓarÅrendriyÃdirahahitasyÃntaryÃmitvÃbhÃvÃt, pradhÃnasya và p­thivyÃdyabhimÃnavatyà devatÃyà vÃïimÃdyaiÓvaryayogino yogino và jÅvÃtmano vÃntaryÃmità syÃt / tatra yadyapi pradhÃnasyÃd­«ÂatvÃÓrutatvÃmatatvavij¤ÃtatvÃni santi, tathÃpi tasyÃcetanasya dra«Â­tvaÓrot­tvaman­tvavij¤Ãt­tvÃnÃæ ÓrutÃnÃmabhÃvÃt, anÃtmatvÃcca 'e«a ta ÃtmÃ' iti Óruteranupapatterna pradhÃnasyÃntaryÃmità / yadyapi p­thivyÃdyabimÃnino devasyÃtmatvamasti, ad­«ÂatvÃdayaÓca saha d­«Â­tvÃdibhirupapadyante, ÓarÅrendriyÃdiyogÃcca, 'p­thivyeva yasyÃyatanamagnirloko mano jyoti÷' ityÃdiÓrute÷, tathÃpi tasya pratiniyataniyamanÃt 'ya÷ sarvaællokÃnantaro yamayati ya÷ sarvÃïi bhÆtÃnyantaro yamayati' iti ÓrutivirodhÃdanupapatte÷, yogÅ tu yadyapi lokabhÆtaviÓatayà sarvÃællokÃnsarvÃïi ca bhÆtÃni niyantumarhati tatra tatrÃnekavidhadehendriyÃdinirmÃïena 'sa ekadhà bhavati tridhà bhavati' ityÃdiÓrutibhya÷, tathÃpi 'jagadvyÃpÃravarjaæ prakaraïÃt' iti vak«yamÃïena nyÃyena vikÃravi«aye vidyÃsiddhÃnÃæ vyÃpÃrabhÃvÃtso 'pi nÃntaryÃmÅ / tasmÃtpÃriÓe«yÃjjÅva eva cetano dehendriyÃdimÃn d­«Â­tvÃdisaæpanna÷ svayamad­ÓyÃdi÷ svÃtmani v­ttivirodhÃt / am­taÓca, dehendriyÃdinÃÓe 'pyanÃÓÃt / anyathÃmu«mikaphalopabhogÃbhÃvena k­tavipraïÃÓÃk­tÃbhyÃgamaprasaÇgÃt / 'ya Ãtmani ti«Âhan' iti cÃbhede 'pi katha¤cidbhedopacÃrÃt 'sa bhagava÷ kasminprati«Âhita÷ sve mahimni' itivat / 'yamÃtmà na veda' iti ca svÃtmani v­ttivirodhÃbhiprÃyam / 'yasyÃtmà ÓarÅram' ityÃdi ca sarvaæ 'sve mahimni' itivadyojanÅyam / yadi punarÃtmano 'pi niyantÆranyo niyantà bhavet vedità và tatastasyÃpyanya ityanavasthà syÃt / sarvalokabhÆtaniyant­tvaæ ca jÅvasyÃd­«ÂadvÃrà / tadupÃrjitau hi dharmÃjharmau niyacchata ityanayà dvÃrà jÅvo niyacchati / ekavacanaæ ca jÃtyabhiprÃyam / tasmÃjjÅvÃtmaivÃntaryÃmÅ, na paramÃtmeti / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate-'dehendriyÃdiniyame nÃsya dehendriyÃntaram / tatkarmopÃrjitaæ taccettadavidyÃrjitaæ jagat // ' Órutism­tÅtihÃsapurÃïe«u tÃvadatrabhavata÷ sarvaj¤asya sa4vaÓakte÷ parameÓvarasya jagadyonitvamavagamyate / na tatp­thagjanasÃdhÃramyÃnumÃnÃbhÃsenÃgamavirodhinà Óakyamapahnotum / tathÃca sarvaæ vikÃrajÃtaæ tadavidyÃÓaktipariïÃmastasya ÓarÅrendriyasthÃne vartata iti yathÃyathaæ p­thivyÃdidevatÃdikÃryakaraïaistÃneva p­thivyÃdidevatÃdŤchaknoti niyantum / na cÃnavasthà / nahi niyantrantaraæ tena niyamyate, kintu yo jÅvo niyantà lokasiddha÷ sa paramÃtmaivopÃdhyavacchedakalpitabhedastathà vyÃkhyÃyata ityasak­dÃveditaæ, tatkuto niyantrantaraæ kutaÓcÃnavasthà / tathÃca 'nÃnyo 'to 'sti dra«ÂÃ' ityÃdyà api Órutaya upapannÃrthÃ÷ / paramÃrthato 'ntaryÃmiïo 'nyasya jÅvÃtmano dra«ÂurabhÃvÃt / avidyÃkalpitajÅvaparamÃtmabhedÃÓrayÃstu j¤Ãt­j¤eyabhedaÓrutaya÷, pratyak«Ãdini pramÃïÃni, saæsÃrÃnubhava÷, vidhini«edhaÓÃstrÃïi ca / evaæ cÃdhidaivÃdi«vekasyaivÃntaryÃmiïa÷ pratyabhij¤Ãnaæ sama¤jasaæ bhavati, 'ya÷ sarvÃællokÃn' 'ya÷ sarvÃïi bhÆtÃni' ityatra ya ityekavacanamupapadyate / am­tatvaæ ca paramÃtmani sama¤jasaæ nÃnyatra / 'ya Ãtmani ti«Âhan' ityÃdau cÃbhede 'pi bhedopacÃrakleÓo na bhavi«yati / tasmÃtparamÃtmÃntaryÃmÅ na jÅvÃdiriti siddham / p­thivyÃdi stanayitnvantamadhidaivam / 'ya÷ sarve«u loke«u' ityÃdhilokam / 'ya÷ sarve«u vede«u' ityadhivedam / 'ya÷ sarve«u yaj¤e«u' ityadhiyaj¤am / 'ya÷ sarve«u bhÆte«u' ityadhibhÆtam / prÃïÃdyÃtmÃntamadhyÃtmam / saæj¤Ãyà aprasiddhatvÃdityupakramamÃtraæ pÆrva÷ pak«a÷ //19 // ## / kartari Ãtmani prav­ttivirodhÃdityartha÷ //20 // ## / yattadadreÓyaæ buddhÅndriyÃvi«aya÷ / agrÃhyaæ karmendriyÃgocara÷ / agotraæ kÃraïarahitam / avarïaæ brÃhmaïatvÃdihÅnam / na kaivalamindriyÃmÃmavi«aya÷ / indriyÃïyapyasya na santÅtyÃha- ## / buddhÅndriyÃïyupalak«ayati / apÃïipÃdamiti karmendriyÃïi / nityaæ, sarvagataæ susÆk«maæ durvij¤ÃnatvÃt / syÃdetat / nityaæ satkiæ pariïÃmi nityaæ, netyÃha- ## / kÆÂasthanityamityartha÷ / pariïÃmo vivarto và sarÆpasyopalabhyate / cidÃtmanà tu sÃrÆpyaæ ja¬ÃnÃæ nopapadyate //1 // ja¬aæ pradhÃnamevÃto jagadyoni÷ pratÅyatÃm / yoniÓabdo nimittaæ cetkuto jÅvanirÃkriyà //2 // ' pariïÃmamÃnasarÆpà eva pariïÃmà d­«ÂÃ÷ / yathorïanÃbhilÃlÃpariïÃmà lÆtÃtantavastatsarÆpÃ÷, tathà vivartà api vartamÃnasarÆpà eva na virÆpÃ÷ / yathà rajjuvivartà dhÃroragÃdayo rajjusarÆpÃ÷ / na jÃtu rajjvÃæ ku¤jara iti viparyasyanti / naca hemapaï¬ipariïÃmo bhavati lÆtÃtantu÷ / tatkasya heto÷, atyantavairÆpyÃt. tasmÃtpradhÃnameva ja¬aæ ja¬asya jagato yoniriti yujyate / svavikÃrÃnaÓruta iti tadak«aram / 'ya÷ sarvaj¤a÷ sarvavit' iti cÃk«arÃtparÃtparasyÃkhyÃnaæ, 'ak«arÃtparata÷ para÷' iti Órute÷ / nahi parasmÃdÃtmanor'vÃgvikarajÃtasya ca parastÃtpradhÃnÃd­te 'nyadak«araæ saæbhavati / ato ya÷ pradhÃnÃtpara÷ paramÃtmà sa sarvavit / bhÆtayonistvak«araæ pradhÃnameva, tacca sÃækhyÃbhimatamevÃstu / atha tathÃprÃmÃïikatvÃnna tatra paritu«yati, astu tarhi nÃmarÆpabÅjaÓaktibhÆtamavyÃk­taæ bhÆtasÆk«maæ, pradÅyate hi tena vikÃrÃjitamiti pradhÃnaæ, tatkhalu ja¬amanirvÃcyamanirvÃcyasya ja¬asya prapa¤casyopÃdÃnaæ yujyate, sÃrÆpyÃt / nanu cidÃtmÃnirvÃcya÷, virÆpo hi sa÷ / acetanÃnÃmiti bhëyaæ sÃrÆpyapratipÃdanaparam / syÃdetat / smÃrtapradhÃnanirÃkaraïenaivaitadapi nirÃk­taprÃyaæ, tatkuto 'sya ÓaÇketyata Ãha- ## / sati bÃdhake 'syÃnÃÓrayaïaæ, iha tu bÃdhakaæ nÃstÅtyartha÷ / tena 'tadaik«ata' ityÃdÃvupacaryatÃæ brahmaïo jagadyonitÃvidyÃÓaktyÃÓrayatvena / iha tvavidyÃÓaktereva jagadyonitvasaæbhave na dvÃrÃdvÃribhÃvo yayukta iti pradhÃnamevÃtra vÃkye jagadyonirucyata iti pÆrva÷ pak«a÷ / atha yoniÓabdo nimittakÃraïaparastathÃpi brahmaiva nimittaæ na tu jÅvÃtmeti vinigamanÃyÃæ na heturastÅti saæÓayena pÆrva÷ pak«a÷ / atrocyate-'ak«arasya jagadyonibhÃvamuktvà hyanantaraæ / ya÷ sarvaj¤a iti Órutyà sarvaj¤asya sa ucyate //1 // tena nirdeÓasÃmÃnyÃtpratyabhij¤Ãnata÷ sphuÂam / ak«araæ sarvavidviÓvayonirnÃcetanaæ bhavet //2 // ak«arÃtparata iti ÓrutistvavyÃk­te matà / aÓrute yatsvakÃryÃïi tato 'vyÃk­tamak«aram //3 // ' neha tirohitamivÃsti ki¤cit / yattu sÃrÆpyÃbÃvÃnna cidÃtmana÷ pariïÃma÷ prapa¤ca iti / addhà / 'vivartastu prapa¤co 'yaæ brahmaïopariïÃmina÷ / anÃdivÃsanodbhÆto na sÃrÆpyamapek«ate //1 // ' na khalu bÃhyasÃrÆpyanibandhana eva sarvo vibhrama iti niyamanimittamasti / ÃntarÃdapi kÃmakrodhabhayonmÃdasvapnÃdermÃnasÃdaparÃdhÃtsÃrÆpyÃnapek«Ãttasya tasya vibhramasya darÓanÃt / apica hetumiti vibhrame tadabhÃvÃdanuyogo yujyate / anÃdyavidyÃtadvÃsanÃpravÃhapatitastu nÃnuyogamarhati / tasmÃt paramÃtmavivartatayà prapa¤castadyoni÷, bhujaÇga iva rajjuvivartatayà tadyoni÷, na tu tatpariïÃmatayà / tasmÃttaddharmasarvavittvokterliÇgÃt 'yattadadreÓyam' ityatra brahmaivopadiÓyate j¤eyatvena, natu pradhÃnaæ jÅvÃtmà vopÃsyatveneti siddham / na kevalaæ liÇgÃdapi tu 'parà vidyÃ' iti samÃkhyÃnÃdapyetadeva pratipattavyamityÃha- ## / liÇgÃntaramÃha #<-kasminnu bhavata iti># / bhogà bhogyÃstebhyo vyatirikte bhoktari / avacchinno hi jÅvÃtmà bogyebhyo vi«ayebyo vyatirikta iti tajj¤Ãnena na sarvaæ j¤Ãtaæ bhavati / samÃkhyÃntaramÃha- ## / plavante gacchanti asthÃyina iti plavÃ÷ / ata evÃd­¬hÃ÷ / ke te yaj¤arÆpÃ÷ / rÆpyante 'neneti rÆpaæ, yaj¤o rÆpamupÃdhirye«Ãæ te yaj¤arÆpÃ÷ / te tu «o¬aÓartvija÷ / ­tuyajanenopÃdhinà ­tvikÓabda÷ prav­tta iti yaj¤opÃdhaya ­tvija÷ / evaæ yajamÃno 'pi yaj¤opÃdhireva / evaæ patnÅ, 'patyurno yaj¤asaæyoge' iti smaraïÃt / ta ete '«ÂÃdaÓa yaj¤arÆpÃ÷, ye«v­tvigÃdi«Æktaæ karma yaj¤a÷ / yadÃÓrayo yaj¤a ityartha÷ / tacca karmÃvaraæ svargÃdyavaraphalatvÃt / apiyanti prÃpnuvanti / ##ityuktÃbhiprÃyam //21 // ## / viÓe«aïaæ hetuæ vyÃca«Âe- ## / ÓÃrÅrÃdityupalak«aïam, pradhÃnÃdityapi dra«Âavyam / bhedavyapadeÓaæ vyÃca«Âe- ## / syÃdetat / kimÃgamikaæ sÃækhyÃbhimataæ pradhÃnaæ, tathÃca bahusama¤jasaæ syÃdityata Ãha- ## //22 // ## / tadetatparamatenÃk«epasamÃdhÃnÃbhyÃæ vyÃkhyÃya svamatena vyÃca«Âe- ## / puna÷Óabdo 'pi pÆrvasmÃdviÓe«aæ dyotayannasye«ÂatÃæ sÆcayati / jÃyamÃnavargamadhyapatitasyÃgnimÆrdhÃdirÆpavata÷ sati jÃyamÃnatsaæbhave nÃkasmÃjjanakatvakalpanaæ yuktam / prakaraïaæ khalvetadviÓa«vayone÷, saænidhiÓca jÃyamÃnÃnÃm / saænidheÓca prakaraïaæ balÅya iti jÃyamÃnaparityÃgena viÓvayonereva prakaraïino rÆpÃbhidhÃnamiti cet na, prakaraïina÷ ÓarÅrendriyÃdirahitasya vigrahavattvavirodhÃt / na caitÃvatà mÆrdhÃdiÓrutaya÷ prakaraïavirodhÃtsvÃrthatyÃgena sarvÃtmatÃmÃtraparà iti yuktam, Óruteratyantaviprak­«ÂÃrthÃtprakaraïÃdbalÅyastvÃt / siddhe ca prakaraïinÃsaæbandhe jÃyamÃnamadhyapÃtitvaæ jÃyamÃnagrahaïe kÃraïamupanyastaæ bhëyak­tà / tasmÃddhiraïyagarbha eva bhagavÃn prÃïÃtmanà sarvabhÆtÃntara÷ kÃryo nirdiÓyata iti sÃæpratam / tatkimidÃnÅæ sÆtramanavadheyameva, netyÃha- ## / prakaraïÃt //23 // ## / prÃcÅna ÓÃlasatyayaj¤endradyumnajanabu¬ilÃ÷ sametya mÅmÃæsÃæ cakru÷- ## / Ãtmetyukte jÅvÃtmani pratyayo mà bhÆdata uktaæ kiæ brahmeti / te ca mÅmÃæsamÃnà niÓcayamanadhigacchanta÷ kaikeyarÃjaæ vaiÓvanaravidyÃvidamupasedu÷ / upasadya cocu÷- #<Ãtmanamevemaæ vaiÓvÃnaraæ saæpratyadhye«i>#smarati ## / ayamartha÷-vaiÓvÃnarasya bhagavato dyaurmÆrdhà sutejÃ÷ / cak«uÓca viÓvarÆpa÷ sÆrya÷ / prÃïo vÃyu÷ p­thagvartmÃtmà p­thak vartma yasya vÃyo÷ sa p­thagvartmà sa evÃtmà svabhÃve yasya sa p­thagvartmÃtmà / saædeho dehasya madhyabhÃga÷ sa ÃkÃÓo bahula÷ sarvagatatvÃt / bastireva rayi÷ Ãpa÷, yato 'dbhyo 'nnamannÃcca rayirdhanaæ tasmÃdÃpo rayiruktÃstÃsÃæ ca mÆtrÅbhÆtÃnÃæ basti÷ sthÃnamiti bastireva rayirityuktam / pÃdau p­thivÅ tatra prati«ÂhÃnÃt / tadevaæ vaiÓvÃnarÃvayave«u dyusÆryÃnilÃkÃÓajalÃvani«u mÆrdhacak«u÷prÃïasaædehabastipÃde«vekaikakasmina vaiÓvÃnarabuddhyà viparÅtatayopÃsakÃnÃæ prÃcÅnaÓÃlÃdÅnÃæ mÆrdhapÃtÃndhatvaprÃïotkramaïadehaÓÅrïatÃbastibhedapÃdaÓlathÅbhÃvadÆ«aïairupÃsanÃnÃæ nindayà mÆrdhÃdisamastabhÃvamupadiÓyÃmnÃyate-'yastvetamevaæ prÃdeÓamÃtramabhivimÃnam' iti / sa sarve«u loke«u dyupabh­ti«u, sarve«u bhÆte«u sthÃvarajaÇgame«u, sarve«vÃtmasu dehendriyamanobuddhijÅve«vannamasti / sarvasaæbandhiphalamÃpnotÅtyartha÷ / athÃsya vaiÓvÃnarasya bhokturbhojanasyÃgnihotratÃsaæpipÃdayi«ayÃha Óruti÷- ##vedisÃrÆpyÃt / ##ÃstÅrïabrahi÷sÃrÆpyÃt / ## / h­dayÃnantaraæ ## / tatra hi tadannaæ hÆyate / nanu 'ko na Ãtmà kiæ brahma' ityupakrame ÃtmabrahmaÓabdayo÷ paramÃtmani rƬhatvena taduparaktÃyÃæ buddhau vaiÓvÃnarÃgnyÃdaya÷ ÓabdÃstadanurodhena paramÃtmanyeva katha¤cinnetuæ yujyante natu prathamÃvagatau brahmÃtmaÓabdau caramÃvagatavaiÓvÃnarÃdipadÃnurodhenÃnyathayituæ yujyete / yadyapi ca vÃjasaneyinÃæ vaiÓvÃnaravidyopakrame 'vaiÓvÃnaraæ ha vai bhagavÃn saæprati veda taæ no brÆhi' ityatra nÃtmaÓabdau sta÷, tathÃpi tatsamÃnÃrthaæ chÃndogyavÃkyaæ tadupakramamiti tena niÓcitÃrthena tadavirodhena vÃjasaneyivÃkyÃrtho niÓcÅyata / niÓcitÃrthena hyaniÓcitÃrthaæ vyavasthÃpyate«a nÃniÓcitÃrthena niÓcitÃrtham / karmavacca brahmÃpi sarvaÓÃkhÃpratyayamekameva / naca dyumÆrdhatvÃdikaæ jäarabhÆtÃgnidevatÃjÅvÃtmanÃmanyatamasyÃpi saæbhavati / naca sarvalokÃÓrayaphalabhÃgità / naca sarvapÃpmapradÃha iti pÃriÓe«yÃtparamÃtmaiva vaiÓvÃnara iti niÓcite kuta÷ punarityamÃÓaÇkÃ- #<ÓabdÃdibhyo 'nta÷ prati«ÂhÃnÃnneti cediti># / ucyate-tadevopakramÃnurodhenÃnyathà nÅyate, yannetuæ Óakyam / aÓakyau ca vaiÓvÃnarÃgniÓabdÃvanyathà netumiti ÓaÇkiturabhimÃna÷ / api cÃnta÷prati«Âhatatvaæ ca prÃdeÓamÃtratvaæ ca na sarvavyÃpino 'parimÃïasya ca parabrahmaïa÷ saæbhavata÷ / naca prÃïahutyadhikaraïatÃnyatra jÃÂharÃgneryujyate / naca gÃrhapatyÃdih­dayÃdità brahmaïa÷ saæbhavinÅ / tasmÃdyathÃyogaæ jÃÂharabhÆtÃgnidevatÃjÅvÃnÃmanyatamo vaiÓvÃnara÷, natu brahma / tathà ca brahmÃtmaÓabdÃvupakramagatÃvapyanyathà netavyau / mÆrdhatvÃdayaÓca stutimÃtram / athavà agniÓarÅrÃyà devatÃyà aiÓvaryayogÃt dyumÆrdhatvÃdaya upapadyanta iti Óahkiturabhisaædhi÷ / atrottaram- ## / kuta÷, ## / addhà caramamananyathÃsiddhaæ prathamÃvagatamanyathayati / na tvatra caramatyÃnanyathÃsiddhi÷, pratÅkopadeÓena và mano brahmetivat, tadupÃdhyupadeÓena và manomaya÷ prÃïaÓarÅro bÃrÆpa itivadupapatte÷ / vyutpattyà và vaiÓvÃnarÃgniÓabdayorbrahmavacanatvÃnnÃnyathÃsiddhi÷tha tathÃca brahmÃÓrayasya pratyayasyÃÓrayÃntare jÃÂharavaiÓvÃnarÃhvaye k«epeïa và jÃÂhavaiÓvÃnaropÃdhini và brahmaïyupÃsye vaiÓvÃnaradharmÃïÃæ brahmadharmÃïÃæ ca samÃveÓa upapadyate / asaæbhavÃditi sÆtrÃvayavaæ vyÃca«Âe- ## / puru«amapi cainamadhÅyata iti sÆtrÃvayavaæ vyÃca«Âe- ## / na brahmopÃdhitayà nÃpi pratÅkatayetyartha÷ / na kevalamanta÷prati«Âhitaæ puru«amapÅtyaperartha÷ / ata e«a yatpuru«a iti puru«amanÆdya na vaiÓvÃnaro vidhÅyate / tathÃsati puru«e vaiÓvÃnarad­«ÂipadiÓyeta / evaæ ca parameÓvarad­«Âirhi jÃÂhare vaiÓvÃnara ihopadaiÓyata iti bhëyaæ virudhyeta / ÓrutivirodhaÓca / 'sa yo haitamevamagniæ vaiÓvÃnaraæ puru«aæ puru«avidhaæ puru«e 'nta÷prati«Âhitaæ veda' iti vaiÓvÃnarasya hi puru«atvavedanamatrÃnÆdyate, natu puru«asya vaiÓvanaratvavedanam / tasmÃt 'sa e«o 'gnirvaiÓvÃnaro yat' iti yada÷ pÆrveïa saæbandha÷, puru«a iti tu tatra puru«ad­«ÂerupadeÓa iti yuktam //24 // // 25 // // 26 // ata eva na devatà bhÆtaæ ca / ata evaitebya÷ Órutism­tyavagatadyumÆrdhatvÃdisaæbandhasarvalokÃÓrayaphalabhÃgitvasarævapÃpmapradÃhÃtmabrahmabrahmapadokramebhyo hetubhya ityartha÷ / 'yo bhÃnunà p­thivÅæ dyÃmutemÃm' iti mantravarïo 'pi na kevalau«ïyaprakÃÓavibhavamÃtrasya bhÆtÃgneramamÅd­Óaæ mahimÃnamÃhaga, api tu brahmavikÃratayà tÃdrÆpyeïeti bhÃva÷ //27 // ## / yadetatprak­taæ mÆrdhÃdi«u cubukÃnte«u puru«Ãvayave«u dyuprabh­tÅnp­thivÅparyantÃæstrailokyÃtmano vaiÓvÃnarasyÃvayavÃn saæpÃdya puru«avidhatvaæ kalpitaæ tadabhiprÃyeïedamucyate 'puru«avidhaæ puru«e 'nta÷prati«Âhitaæ veda' iti / atrÃvayavasaæpattyà puru«avidhatvaæ kÃryakÃraïasamudÃyarÆpapuru«ÃvayavamÆrdhÃdicubukÃnta÷prati«ÂhÃnÃcca puru«e 'nta÷prati«Âhitatvaæ samudÃyamadhyapatitvÃttadavayavÃnÃæ samudadÃyinÃm / atraiva nidarÓanamÃha- ## / ÓÃkhÃkÃï¬amÆlaskandhasamudÃye prati«Âhità ÓÃkhà tanmadhyapatità bhavatÅtyartha÷ / samÃdhÃnÃntaramÃha- ## / anta÷prati«Âhatvaæ mÃdhyÃsthyaæ tena sÃk«itvaæ lak«ayati / etaduktaæ bhavati-vaiÓvÃnara÷paramÃtmà carÃcarasÃk«Åti / pÆrvapak«iïo 'nuÓayamunmÆlayati- ## / viÓvÃtmakatvÃt vaiÓvÃnara÷ pratyÃgÃtmà / viÓve«Ãæ vÃyaæ nara÷, tadvikÃratvÃdviÓvaprapa¤casya / viÓve narà jÅvà vÃtmÃno 'sya tÃdÃtmeneti //28 // ## / sÃkalyenopalambhÃsaæbhavÃdupÃsakÃnÃmanugrahÃyÃnanto 'pi parameÓvara÷ prÃdeÓamÃtramÃtmanamabhivyanaktÅtyÃha- ## / atikrÃnto mÃtrÃæ parimÃïamatimÃtra÷ / ## / upÃsakÃrthamiti yÃvat / vyÃkhyÃntaramÃha-pradeÓe«u veti //29 // // 30 // ## / mÆrdhÃnamupakramya cubukÃnto hi kÃyapradeÓa÷ prÃdeÓamÃtra÷ / tatraiva trailokyÃtmano vaiÓvÃnarasyÃvayavÃnsaæpÃdayanprÃdeÓamÃtraæ vaiÓvÃnaraæ darÓayati //31 // atraiva jÃbÃlaÓrutisaævÃdamÃha sÆtrakÃra÷- #<Ãmananti cainamasmin># / avimukte avidyopÃdhikalpitÃvacchede jÅvÃtmani sa khalvavimukta÷ / tasminprati«Âhita÷ paramÃtmÃ, tÃdÃtmyÃt / ata eva hi Óruti÷-'anena jÅvenÃtmanÃ' iti / avidyÃkalpitaæ tu bhedamÃÓrityÃdhÃrÃdheyabhÃva÷ / varaïà bhrÆ÷ / Óe«amatirohitÃrtham //32 // iti ÓrÅvÃcaspatimiÓraviracite ÓÃrÅrakamÅmaæsÃbhëyavibhÃge bhÃmatyÃæ prathamasyÃdhyÃyasya dvitÅya÷ pÃda÷ //2 // ## ## / 1.3.1.1. ## / iha j¤eyatvena brahmopak«ipyate / tatra 'pÃravattvena setutvÃdbhede «a«ÂhyÃ÷ prayogata÷ / dyubhvÃdyÃyatanaæ yuktaæ nÃm­taæ brahma karhicit // ' pÃrÃvÃramathyapÃtÅ hi setu÷ tÃbhyÃmavacchidyamÃno jalavidhÃrako loke d­«Âa÷, natu bandhanahetumÃtram / ha¬inigìÃdi«vapi prayogaprasaÇgÃt. na cÃnavacchinnaæ brahma setubhÃvamanubhavati / na sadbrahmÃm­tasya seturiti yujyate / naca brahmaïo 'nyadam­tamasti, yasya tatsetu÷, syÃt / na cÃbhede «a«ÂhyÃ÷ prayogo d­«ÂapÆrva÷ / tadidamuktam- ## / am­tasyeti ÓravamÃt, iti yojanà / tatrÃm­tasyeti ÓravaïÃditi viÓabdatayà na vyÃkhyÃtam / seturiti ÓravaïÃditi vyÃca«Âe- ## / tathÃca pÃravatyam­tavyatirikte setÃvanuÓriyamÃïe pradhÃnaæ và sÃækhyapÃrikalpitaæ bhavet / tat khalu svakÃryopahitamaryÃdatayà puru«aæ yÃvadagacchadbhavatÅti pÃravat, bhavati ca dyubhvÃdyÃyatanaæ, tatprak­titvÃt, prak­tyÃyatanatvÃcca vikÃrÃmÃæ, bhavati cÃtmÃtmaÓabdasyasvabhÃvavacanatvÃt, prakÃÓÃtmà pradÅpa itivat / bhavati cÃsya j¤Ãnamapavargopayogi, tadabhÃve pradhÃnÃdvivekena puru«asyÃnavadhÃraïÃdapavanupargÃpatte÷ / yadi tvasminpramÃïÃbhÃvena na paritu«yasi, astu tarhi nÃmarÆpabÅjaÓaktibhÆtamavyÃk­taæ bhÆtasÆk«maæ dyubhvÃdyÃyatanaæ, tasmin prÃmÃïike sarvasyoktasyopapatte÷ / etadapi pradhÃnopanyÃsena sÆcitam / atha tu sÃk«Ãcchutyuktaæ dyubhvÃdyÃyatanamÃdriyame, tato vÃyurevÃstu / 'vÃyunà vai gautama sÆtreïÃya ca loka÷ paraÓca loka÷ sarvÃïi ca bhÆtÃni saæd­bdhÃni bhavanti' iti Órute÷ / yadi punarasya dyubhvÃdyÃyatanasya sÃrvaj¤yaÓruteratrÃpi na paritu«yami, bhavatu tato hiraïyagarbha eva bhagavÃn sarvaj¤a÷ sÆtrÃtmà dyubhvÃdyÃyatanam / tasya hi kÃryatvena pÃravattvaæ cÃm­tÃtparabrahmaïo bhedaÓcetyÃdi sarvamupapadyate / ayamapi 'vÃyunà vai gotama sÆtreïa' iti Órutimupanyasyatà sÆcita÷ / tasmÃdayaæ dyuparbh­tÅnÃmÃyatanamityevaæ prÃpte 'bhidhÅyate / dyabhvÃdyÃyatanaæ paraæ brahmaiva, na pradhÃnÃvyÃk­tavÃyuÓÃrÅrahiraïgarbhÃ÷ / kuta÷, svaÓabdÃt / 'dhÃraïÃdvÃm­tatvasya sÃdhanÃdvÃsya setutà / pÆrvapak«e 'pi mukhyÃrtha÷ setuÓabdo hi ne«yate // ' nahi m­ddÃrumayo mÆrta÷ pÃrÃvÃramadhyavartÅ pÃthasÃæ vidhÃrako lokasiddha÷ setu÷ pradhÃnaæ vÃvyÃk­taæ và vÃyurvà jÅvo và sÆtrÃtmà vÃbhyupeyate / kintu pÃravattÃmÃtraparo lak«aïika÷ setuÓabdo 'bhyupeya÷ / so 'smÃkaæ pÃravattÃvarjaæ vidharaïatvamÃtreïa yogamÃtrÃdrƬhiæ parityajya pravartsyati / jÅvÃnÃmam­tatvapadaprÃptisÃdhanatvaæ vatmaj¤Ãnasya pÃravata eva lak«ayi«yati / am­taÓabdaÓca bhÃvapradhÃna÷ / yathà 'dvyekayordvivacanaikavacane' ityatra dvitvaikatve dvyekaÓabdÃrthau, anyathà dvyeke«viti syÃt / tadidamuktaæ bhëyak­tà ## / tathà cÃm­tasyeti ca seturiti ca brahmaïi dyubhvÃdyÃyatane upapatsyete / atra ca svaÓabdÃditi tantroccaritatamÃtmaÓabdÃditi ca sadÃyatanà iti sacchabdÃditi ca brahmaÓabdÃditi ca sÆcayati / sarve hyete 'sya svaÓabdÃ÷ / syÃdetat / ÃyatanÃyatanavbhÃva÷ sarvaæ brahmeti ca sÃmÃnÃdhikaraïyaæ hiraïyagarbhepyupapadyate / tathÃca sa evÃtrÃstvam­tatvasya seturityÃÓaÇkya ÓrutivÃkyena sÃvadhÃraïenottaramÃha- ## / vikÃrarÆpe 'nirvÃcya'bhisaædhÃnaæ yasyÃbhisaædhÃnupuru«asya sa tathokta÷ / bhedaprapa¤caæ satyamabhimanyamÃna iti yÃvat / tasyÃpavÃdo do«a÷ ÓrÆyate #<-m­tyoriti / sarvaæ brahmeti tviti># / yatsarvamavidyÃropitaæ tatsarvaæ paramÃrtha brahma / na tu yadbrahma tatsarvamityartha÷ / ## / nÃtra dyubhvÃdyÃyatanasya setunocyate yena pÃravattà syÃt / kintu 'jÃnatha' iti yajj¤Ãnaæ kÅrtitaæ, yaÓca 'vÃco vimu¤catha' iti vÃgvimoka÷, tasyÃm­tatvasÃdhanatvena setutocyate / taccobhayamapi pÃradeva / naca prÃdhÃnyÃde«a iti sarvanÃmnà dyubhvÃdyÃyatanamÃtmaiva parÃm­Óyate, na tu tajj¤ÃnavÃgvimocane iti sÃæpratam / vÃgvimocanÃtmaj¤ÃnabhÃvanayoreva vidheyatvena prÃdhÃnyÃt / ÃtmÃnastu dravyasyÃvyÃpÃratayÃvidheyatvÃt / vidheyasya vyÃpÃrasyaiva yogyatayà guïo 'pi parÃm­Óyate //1 // 1.3.1.2 ## / dyubhvÃdyÃyatanaæ prak­tyÃvidyÃdido«amuktairupas­tyaæ vyapadiÓyate-'bhijyate h­dayagranthi÷' ityÃdinà / tena tat dyubhvÃdyÃyatanavi«ayameva / brahmaïaÓca muktopas­pyatvaæ 'yadà sarve pramucyante' ityÃdau Órutyantare prasiddham / tasmÃnmuktopas­pyatvÃt / dyubhvÃdyÃyatanaæ brahmeti niÓcÅyate / h­dayagranthiÓcÃvidyÃrÃgÃdve«abhayamohÃ÷ / mohaÓca vi«Ãda÷, Óoka÷ / paraæ hiraïyagarbhÃdyavaraæ yasya tadbrahma tathoktam / tasminbrahmaïi yadd­«Âaæ darÓanaæ tasmiæstadarthamiti yÃvat / yathà 'carmaïi dvÅpinaæ hanti' iti carmÃrthamiti gamyate / nÃmarÆpÃdityavidyÃbhiprÃyam / ## / kÃmà ityavidyÃmupalak«ayati //2 // 1.3.1.3. ## / nÃnumÃnamityupalak«aïam / nÃvyÃk­tamityapi dra«Âavyaæ, hetorubhayatrÃpi sÃmyÃt //3 // 1.3.1.4. ## / cenÃtacchabdatvaæ heturanak­«yate / svayaæ ca bhëyak­datra hetumÃha- ## / na samyak saæbhavati / näjasamityartha÷ / bhogyatvena hi Ãyatanatvamiti kli«Âam / syÃdetat / yadyatacchabdatvÃdityatrÃpi heturanakra«Âavya÷, hanta kasmÃtp­thagyogakaraïaæ, yÃvatà 'na prÃïabh­danumÃne' ityeka eva yoga÷ kasmÃnna k­ta ityata Ãha- ## / 'bhedavyapadeÓÃt' ityÃdinà hi prÃïabh­deva ni«idhyate, na pradhÃnaæ, taccaikayogakaraïe durvij¤Ãnaæ syÃditi //4 // 1.3.1.5. // 5 // 1.3.1.6. ## / na khalu hiraïyagarbhÃdi«u j¤Ãte«u sarvaæ j¤Ãtaæ bhavati kintu brahmaïyeveti //6 // 1.3.1.7. ## / yadi jÅvo hiraïyagarbho và dyubhvÃdyÃyatanaæ bhavet, tatastatprak­tyà 'anaÓrannanyo 'abhicÃkaÓÅti' iti paramÃtmÃbhidhÃnamÃkasmikaæ prasajyeta / naca hiraïyagarbha udÃsÅna÷, tasyÃpi bhokt­tvÃt / naca jÅvÃtmaiva dyubhvÃdyÃyatanaæ, tathà sati sa evÃtra kathyate, tatkathanÃya ca brahmÃpi kathyate, anyathà siddhÃnte 'pi jÅvÃtmakathanamÃkasmikaæ syÃditi vÃcyam / yato 'nadhigatÃrthÃvabodhanasvarasenÃmnÃyena prÃïabh­nmÃtraprasiddhajÅvÃtmadhigamÃyÃtyantÃnavagatamalaukikaæ brahmÃvabodhyata iti subhëitam- ## / tatra hi 'anaÓrannanyo 'abhicÃkaÓÅti' iti jÅva upÃdhirahitena rÆpeïa brahmasvabhÃva udÃsÅno 'bhoktà darÓita÷ / tadarthamevÃcetanasya buddhisattvasyÃpÃramÃrthikaæ bhokt­tvamuktam / tathà cetthaæbhÆtaæ jÅvaæ kathayatÃnena mantravarïena dyubhvÃdyÃyatanaæ brahmaiva kathitaæ bhavati, upÃdhyavacchinnaÓca jÅva÷ prati«iddho bhavatÅti / na pauÇgibrÃhmaïavirodha ityartha÷ / ## / tanmadhye na paÂhitamiti k­tvÃcintayedamadhikaraïaæ prav­ttamityartha÷ //7 // 1.3.2.8. ## / nÃrada÷ khalu devar«i÷ karmavidanÃtmavittayà ÓocyamÃtmÃnaæ manyamÃno bhagavantamÃtmaj¤amÃjÃnasiddhaæ mahÃyoginaæ sanatkumÃramupasasÃda / upasadya covÃc, bhagavan, anÃtmaj¤atÃjanitaÓokasÃgarapÃramuttÃrayatu mÃæ bhagavÃniti / tadupaÓrutya sanatkumÃreïa 'nÃma brahmetyupÃstva' ityukte nÃradena p­«Âaæ kiænÃmno 'sti bhÆya iti / tatra sanatkumÃrasya prativacanam-'vÃgvÃva nÃmno bhÆyasÅ' iti / tadevaæ nÃradasanatkumÃrayorbhÆyasÅ / praÓnottare vÃgindriyamupakramya mana÷saækalpacittadhyÃnavij¤ÃnabalÃnnatoyavÃyusahitatedonabha÷ smÃraÓÃprÃïe«u paryavasite / kartavyÃkartavyaviveka÷ saækalpa÷, tasya kÃraïaæ pÆrvÃparavi«ayanimittaprayojananirÆpaïaæ cittam / smara÷ smaraïam / prÃïasya ca samastakriyÃkÃrakaphalabhedena pitrÃdyÃtmatvena ca rathÃranÃbhid­«ÂÃntena sarvaprati«Âhatvena ca prÃïabhÆyastvadarÓino 'tivÃditvena ca nÃmÃdiprapa¤cÃdaÓÃntÃdbhÆyastvamuktvÃp­«Âa eva nÃradena sanatkumÃra ekagranthena 'e«a tu và ativadati ya÷ satyenÃtivadati' iti satyÃdÅnk­tiparyantÃnuktvopadideÓa-'sukhaæ tveva vijij¤Ãsitavyam' iti / tadupaÓrutya nÃradena 'sukhaæ tveva bhagavo vijij¤Ãse' ityukte sanatkumÃra÷ 'yo vai bhÆmà tatsukham' ityupakramya bhÆmÃnaæ vyutpÃdayÃæbabhÆva-'yatra nÃnyatpaÓyati' ityÃdinà / tadid­Óe vi«aye vicÃra Ãrabhyate / tatra saæÓaya÷-kiæ prÃïo bhÆmà syÃdÃho paramÃtmeti / bhÃvabhavitrostÃdÃtmavivak«ayà sÃmÃnÃdhikaraïyaæ saæÓayasya bÅjamuktaæ bhëyak­tà / tatra 'etasmin granthasaædarbhe yaduktÃdbhÆyaso 'nyata÷ / ucyamÃnaæ tu tadbhÆya ucyate praÓnapÆrvakam // ' naca prÃïÃt kiæ bhÆya iti p­«Âam / nÃpi bhÆmà vÃsmÃdbhÆyÃniti pratyuktam / tasmÃtprÃïabhÆyastvÃbhidhÃnÃnantaramap­«Âhena bhÆmocyamÃna÷ prÃïasyaiva bhavitumarhati / apica bhÆmeti bhÃvo na bhavitÃramÃntareïa Óakyo nirÆpayitumiti bhavitÃramapek«amÃïa÷ prÃïasyÃnantaryeïa buddhisaænidhÃnÃttameva bhavitÃraæ prÃpya nirv­ïoti / 'yasyobhayaæ havirÃrtimÃrcchet' ityatrÃrtivÃrtaæ havi÷ / yathÃhu÷ 'm­«yÃmahe havi«Ã viÓe«aïam' iti / na cÃtmana÷ prakaraïÃdÃtmaiva buddhaistha iti tasyaiva bhÆmà syÃditi yuktam / sanatkumÃrasya 'nÃma brahmetyupÃstva' iti / pratÅkopadeÓarÆpeïottareïa nÃradapraÓnasyÃpi tadvi«ayatvena paramÃtmopadeÓaprakaraïasyÃnutthÃnÃt / atadvi«ayatve cottarasya pra«aÓnottarayorvaiyadhikaraïyena vipratipatteraprÃmÃïyaprasaÇgÃt / tasmÃdasati prakaraïe prÃïasyÃnantaryÃttasyaiva bhÆmeti yuktam / tadetatsaæÓayabÅjaæ darÓayatà bhëyakÃreïa sÆcitaæ pÆrvapak«asÃdhanamiti na punaruktam / naca bhÆyobhÆya÷ praÓnÃtparamÃtmaiva nÃradena jij¤Ãsita iti yuktam / prÃïopadeÓÃnantaraæ tasyoparamÃt / tadevaæ prÃïa eva bhÆmeti sthite yadyattadvirodhitayà vaca÷ pratibhÃti tattadanuguïatayà neyam / nÅtaæ ca bhëyak­tà / syÃdetat / 'e«a tu và ativadati' iti tuÓabdena prÃïadarÓino 'tivÃdino vyavacchidya satyenÃtilÃditvaæ vadan kathaæ prÃïasya bhÆmÃnamabhidadhÅtetyata Ãha- ## / nÃmÃdyÃÓÃntamatÅtya vadanaÓÅlatvamityartha÷ / etaduktaæ bhavati-nÃyaæ tuÓabda÷ prÃïÃtivÃditvÃdvayavacchinatti, apitu tadativÃditvamaparityajya pratyuta tadanuk­«ya tasyaiva prÃïasya satyasya ÓravaïamananaÓraddhÃni«Âhak­tibhirvij¤ÃnÃya niÓcayÃya satyenÃtivadatÅti prÃïavratamevÃtivÃditvamucyate / tuÓabdo nÃmÃdyativÃditvadvyavacchinatti / na nÃmÃdyÃÓÃntavÃdyativÃdi, apitu satyaprÃïavÃdyativÃdityartha÷ / atra cÃgamÃcÃryopadeÓÃbhyÃæ satyasya Óravaïam / athÃgamÃvirodhinyÃyaniveÓanaæ mananaæ, matvà ca guruÓi«yasabrahmacÃribhiranusÆyubhi÷ saha saævÃdya tattvaæ Óraddhatte / ÓraddhÃnantaraæ ca vi«ayÃntaradarÓÅ niraktastato vyÃv­ttastattvaj¤ÃnÃbhyÃsaæ karoti, seyamasya k­ti÷ prayatna÷ / atha tattvaj¤ÃnÃbhyÃsani«Âhà bhavati, yadanantarameva tattvavij¤Ãnamanubhava÷ prÃdurbhavati / tadetadbÃhyà / apyÃhu÷-'bhÆtÃrthabhÃvanÃprakar«aparyantajaæ yogij¤Ãnam' iti bhÃvanÃprakar«asya prayanto ni«Âhà tasmÃjjÃyate tattvÃnubhava iti / tasmÃtprÃïa eva bhÆmeti prÃpte 'bhidhÅyate-'e«a tu và ativadati ya÷ satyenÃtivadati' ityuktvà bhÆmocyate / tatra satyaÓabda÷ paramÃrthe nirƬhav­tti÷ Órutyà paramÃrthamÃha / paramÃrthaÓca paramÃtmaiva / tato hyanyatsarvaæ vikÃrajÃtaman­taæ kayÃcidapek«ayà katha¤citsatyamucyate / tathÃca 'e«a tu và ativadati ya÷ satyenÃtivaditi' iti brahmaïo 'tivÃditaæ ÓrutyÃnyanirapek«ayà liÇgÃdibhyo balÅyasyÃvagamitaæ kathamiva saænidhÃnamÃtrÃt ÓrutyÃdyapek«ÃdatidurbalÃtkathaæ citprÃïani«ayatvena Óakyaæ vyÃkhyÃtum / evaæ ca prÃïÃdÆrdhvaæ brahmaïi bhÆtÃmavagamyamÃno na prÃïavi«ayo bhavitumarhati, kintu satyasya paramÃtmana eva / evaæ cÃnÃtmavida ÃtmÃnaæ vividi«ornÃradasya praÓne paramÃtmÃnamevÃsmai vyÃkyÃsyÃmÅtyabhisaædhimÃnsanatkumÃra÷ sopÃnÃrohaïanyÃyena sthÆlÃdÃrabhya tattadbhÆmavyutpÃdanakrameïa bhÆmÃnamatidurj¤Ãnatayà paramasÆk«maæ vyutpÃdayÃmÃsa / naca praÓnapÆrvatÃpravÃhapatitenottareïa sarveïa praÓnapÆrveïaiva bhavitavyamiti niyamo 'stÅtyÃdisugamena bhëyeïa vyutpaditam / vij¤ÃnÃdisÃdhanaparamparà mananaÓraddhÃdi÷, prÃïÃntare cÃnuÓÃsane tatÃvanmÃtreïaiva prakaraïasamÃpterna prÃïasyÃnyÃyattatocyeta / tadabhidhÃne hi sÃpek«atvena na prakaraïaæ samÃpyeta / tasmÃnnedaæ prÃïasya prakaraïamapi tu yadÃyatta÷ prÃïastasya, sa cÃtmetyÃtmana eva prakaraïam / ÓaÇkate #<-prakaramÃnta iti># / prÃïaprakaraïasamÃptÃvityartha÷ / nirÃkaroti- ## / saædaæÓanyÃyena hi bhrÆma etatprakaraïaæ, sa codbhÆmà prÃïa÷, prÃïasyaitatprakaraïaæ bhavet / taccÃyuktamityuktam //8 // 1.3.2.9. na kevalaæ ÓruterbhÆmÃtmatà paramÃtmana÷, liÇgÃdapÅtyÃha sÆtrakÃra÷- ## / yadapi pÆrvapak«iïà katha¤cinnÅtaæ tadanubhëya bhëyakÃro dÆ«ayati #<-yo 'pyasau su«uptÃvasthÃyÃmiti># / su«uptÃvasthÃyÃmindriyÃdyasaæyogyÃtmaiva / na prÃïa÷ / paramÃtmaprakaraïÃt / anyadÃrtam / vinaÓvaramityartha÷ / atirohitÃrthamanyat //9 // 1.3.3.10. ## / ak«araÓabda÷ samudÃyaprasiddhyà varïe«u rƬha÷ / paramÃtmani cÃvayavaprasiddhyà yaugika÷ / avayavaprasiddheÓca samudÃyaprasiddhirbalÅyasÅti varïà evÃk«aram / naca varïe«vÃkÃÓasyotatvaprotatve nopapadyete, sarvasyaiva rÆpadheyasyanÃmadheyÃtmakatvÃt / sarvaæ hi rÆpadheyaæ nÃmadheyasaæbhinnamanubhÆyate, gaurayaæ v­k«o 'yamiti / na copÃyatvÃttatsaæbhedasaæbhava÷ / nahi dhÆmopÃyà bahnidhÅrdhumasaæbhinnaæ bahnimavagÃhate dhÆmo 'yaæ bahniriti, kintu vaiyadhikaraïyena dhÆmÃdvihniriti / bhavati tu nÃmadheyasaæbhinno rÆpadheyapratyayo ¬ittho 'miti / apica ÓabdÃnupÃye 'pi rÆpadheyapratyaye liÇgendriyajanmani nÃmasaæbhedo d­«Âa÷ / tasmÃnnÃmasaæbhinnà p­thivyÃdayo 'mbarÃntà nÃmnà gratitÃÓca viddhÃÓca, nÃmÃni ca oækÃrÃtmakÃni tadvyÃptatvÃt / 'tadyathà ÓaÇkunà sarvÃïi saæt­ïïÃnyevamoÇkÃreïa sarvà vÃk' iti Órute÷ / ata oækÃrÃtmakÃ÷ p­thivyÃdayo 'mbarÃntà iti varïà evÃk«araæ na paramÃtmeti prÃptam / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate-ak«araæ paramÃtmaiva, na tu varïÃ÷ / kuta÷ / ambarÃntadh­te÷ / na khalvambarÃntÃni p­thivyÃdÅni varïà dhÃrayitumarhanti, kintu paramÃtmaiva / te«Ãæ paramÃtmavikÃratvÃt / naca nÃmadheyÃtmakaæ rÆpadheyamiti yuktaæ, svarÆpabhedÃt, upÃyabhedÃt, arthakriyÃbheda / tathÃhi-ÓabdatvasÃmÃnyÃtmakÃni ÓrotragrÃhyaïyabhidheyapratyayÃrthakriyÃïi nÃmadheyÃnyanubhÆyante / rÆpadheyÃni tu ghaÂapaÂÃdÅni ghaÂatvapaÂatvÃdisÃmÃnyÃtmakÃni cak«urÃdÅndriyÃgrÃhyÃïi madhudhÃraïaprÃvaïÃdyarthakriyÃïi ca bhedenÃnubhÆyante iti kuto nÃmasaæbheda÷ / naca ¬ittho 'miti ÓabdasÃmÃnÃdhikaraïyapratyaya÷ / na khalu ÓabdÃtmako 'yaæ piï¬a ityanubhava÷, kintu yo nÃnÃdeÓakÃlasaæpluta÷ piï¬a÷ so 'yaæ saænihitadeÓakÃla ityartha÷ / saæj¤Ã tu g­hÅtasaæbandhairatyantÃbhyÃsÃtpiï¬ÃbhÃniveÓinyeva saæskÃrodbodhasaæpÃtÃyÃtà smaryate / yathÃhu÷-'yatsaæj¤Ãsmaraïaæ tatra na tadapyanyahetukam / piï¬a eva hi d­«Âa÷ sansaæj¤Ãæ smÃrayituæ k«ama÷ //1 // saæj¤Ã hi smaryamÃïÃpi pratyak«atvaæ na bÃdhate / saæj¤ina÷ sà taÂasthà hi na rÆpÃcchÃdanak«amà //2 // ' iti / naca varïÃtirikte sphoÂÃtmani alaukike 'k«arapadaprasiddhirasti loke / na cai«a prÃmÃïika ityupari«ÂÃtpravedayi«yate / niveditaæ cÃsmÃbhistattvabindau / tasmÃcchrotragrÃhyÃïÃæ varïÃnÃmambarÃntadh­teranupapatte÷ samudÃyaprasiddhibÃdhanÃvayavaprasiddhyà paramÃtmaivÃk«aramiti siddham / ye tu pradhÃnaæ pÆrvapak«ayitvÃnena sÆtreïa paramÃtmaivÃk«aramiti siddhÃntayanti cairambarÃntadh­terityanena kathaæ pradhÃnaæ nirÃkriyata iti vÃcyam / atha nÃdhikaraïatvamÃtraæ dh­ti÷ tathÃpyambarÃntadh­terityanarthakam / etÃvadvaktavyam-ak«araæ praÓÃsanÃditi / etÃvataiva pradhÃnanirÃkaïasiddhe÷ / tasmÃdvarïÃk«aratÃnirÃkriyaivÃsyÃrtha÷ / naca sthÆlÃdÅnÃæ varïe«vaprÃpterasthÆlamityÃdini«edhÃnupapattervarïe«u ÓaÇkaiva nÃstÅti vÃcyam / nahyavaÓyaæ prÃptipÆrvakà eva prati«edhà bhavanti, aprÃpte«vapi nityÃnuvÃdÃnÃæ darÓanÃt / yathà nÃntarik«e na divÅtyagnicayanani«edhÃnuvÃda÷ / tasmÃt yatki¤cidetat //10 // 1.3.3.11. ## / praÓÃsanamÃj¤Ã cetanadharmo nÃcetane pradhÃne vÃvyÃk­te và saæbhavati / naca mukhyÃrthasaæbhave kÆlaæ pipati«atÅtivadbhaktatvamucitamiti bhÃva÷ //11 // 1.3.3.12. anyabhÃvavyÃv­tteÓca / ambarÃntavidharaïalasyÃk«arasyeÓvarÃgadyadanyadvarïà và pradhÃnaæ vÃ.vyÃk­taæ và te«Ãmanye«Ãæ bhÃvalo 'nyabhÃvastamatyantaæ vyavartayati Óruti÷-'tadvà etadak«araæ gÃrgi' ityÃdikà / anenaiva sÆtreïa jÅvasyÃpyak«aratà ni«iddhetyata Ãha- ## / 'nÃnyat' ityÃdikayà hi ÓrutyÃtmabheda÷ prati«idhyate / tathà copÃdhibhedÃdbhinnà jÅvà ni«iddhà bhavantyabhedÃbhidhÃnÃdityartha÷ / ito 'pi na ÓÃrÅrasyÃk«araÓabdatetyÃha- ## / ak«arasya cak«urÃdyupÃdhiæ vÃrayantÅ ÓrutiraupÃdhikasya jÅvasyÃk«aratÃæ ni«edhatÅtyartha÷ / tasmÃdvarïapradhÃnÃvyÃk­tajÅvÃnÃmasaæbhavÃt, saæbhavÃcca paramÃtmana÷, paramÃtmaivÃk«aramiti siddham //12 // 1.3.4.13. #<Åk«atikarmavyapadeÓÃtsa÷># / 'kÃryabrahmajanaprÃptiphalatvÃdarthabedata÷ / darÓanadhyÃnayordhyeyamaparaæ brahma gamyate // ' 'brahma veda brahmaiva bhavati' iti Órute÷ sarvagataparabrahmavedena tadbhÃvÃpattau 'sa sÃmabhirunnÅyate brahmalokam iti na deÓaviÓe«aprÃptirupapadyate / tasmÃdaparameva brahmeha dhyeyatvena codyate / na cek«aïasya loke tattvavi«ayatvena prasiddhe÷ parasyaiva brahmaïastathÃbhÃvÃt, dhyÃyateÓca tena samÃnavi«ayatvÃt, parabrahmavi«ayameva dhyÃnamiti sÃæpratam, samÃnavi«ayatvasyaivÃsiddhe÷ / paro hi puru«o dhyÃnavi«aya÷, parÃtparastu darÓanavi«aya÷ / naca tattvavi«ayameva sarvaæ darÓanaæ, an­tavi«ayasyÃpi tasya darÓanÃt / naca mananaæ darÓanaæ, tacca tattvavi«ayameveti sÃæpratam / mananÃdbhedena tatra tatra darÓanasya nirdeÓÃt / naca mananamapi tarkÃparanÃmÃvaÓyaæ tattvavi«ayam / yathÃhu÷-'tarko 'prati«Âha÷' iti / tasmÃdaparameva brahmeha dhyeyam / tasya ca paratvaæ ÓarÅrÃpek«ayeti / evaæ prÃpta ucyate-'Åk«aïadhyÃnayoreka÷ kÃryakÃraïabhÆtayo÷ / artha autsargikaæ tattvavi«ayatvaæ yathek«ate÷ // ' dhyÃnasya hi sÃk«ÃtkÃra÷ phalam / sÃk«ÃtkÃraÓcotsargatastattvavi«aya÷ / kkacittu bÃdhakopanipÃte samÃropitagocaro bhavet / na cÃsatyapavÃde Óakya utsargastyaktum / tathà cÃsya tattvavi«ayatvÃttatkÃraïasya dhyÃnasyÃpi tattatvavi«ayatvam / apica vÃkyaÓe«eïaikavÃkyatvasaæbhave na vÃkyabhedo yujyate / saæbhavati ca parapuru«avi«ayatvenÃrthapratyabhij¤ÃnÃt samabhivyÃhÃrÃccaikavÃkyatà / tadanurodhena ca parÃtpara ityatra parÃditi jÅvaghanavi«ayaæ dra«Âavyam / tasmÃttu para÷ puru«o dhyÃtavyaÓca dra«ÂavyaÓca bhavati / tadidamuktam- ##kintu jÅvaghanÃt parÃt paro yo dhyÃtavyo dra«ÂavyaÓca tameva kathayituæ jÅvaghano jÅva÷ / khilyabhÃvamupÃdhivaÓÃdÃpanna÷ sa ucyate / 'sa sÃmabhirunnÅyate brahmalokam' ityanantaravÃkyanirdi«Âo brahmaloko và jÅvaghana÷ / sa hi samastakaraïÃtmana÷ sÆtrÃtmano hiraïyagarbhasya bhagavato nivÃsabhÆmitayà karaïapariv­tÃnÃæ jÅvÃnÃæ saæghÃta iti bhavati jÅvaghana÷ / tadevaæ trimÃtroÇkÃrÃyatanaæ parameva brahmopÃsyam / ata eva cÃsya deÓaviÓe«Ãdhigati÷ phalamupÃdhimattvÃt, krameïa ca samyagdarÓanotpattau mukti÷ / 'brahma veda brahmaiva bhavati' iti tu nirupÃdhibrahmavedanavi«ayà Óruti÷ / aparaæ tu brahmaikaimÃtrÃyatanamupÃsyamiti mantavyam //13 // 1.3.5.14. ## / 'atha yadidamÃsmin brahmapure daharam' sÆk«maæ guhÃprÃyaæ puï¬arÅkasaæniveÓaæ veÓma 'daharo 'sminnantarÃkÃÓastasminyadantastadanve«Âavyam' ÃgamÃcÃryopadeÓÃbhyÃæ Óravaïaæ ca, tadavirodhinà tarkeïa mananaæ ca, tadanve«aïam / tatpÆrvakeïa cÃdaranairantaryadÅrghakÃlÃsevitena dhyÃnÃbhyÃsaparipÃkena sÃk«ÃtkÃro vij¤Ãnam / viÓi«Âaæ hi tajj¤Ãnaæ pÆrvabhya÷ / tadicchà vijij¤Ãsanam / atra saæÓayamÃha- ## / tatra prathamaæ tÃvadevaæ saæÓaya÷-kiæ daharÃkÃÓÃdanyadeva ki¤cidanve«Âavyaæ vijij¤Ãsitavyaæ ca uta daharÃkÃÓa iti / yadÃpi daharÃkÃÓo 'nve«ÂavyastadÃpi kiæ bhÆtÃkÃÓa Ãho ÓÃrÅra Ãtmà kiæ và paramÃtmeti / saæÓayahetuæ p­cchati- ## / taddhetumÃha #<-ÃkÃÓabrahmapuraÓabdÃbhyÃmiti># / tatra prathamaæ tÃvadbhÆtÃkÃÓa eva dahara iti pÆrvapak«ayati #<-tatrÃkÃÓaÓabdasya bhÆtÃkÃÓe rƬhatvÃditi># / e«a tu bahutarottarasaædarbhavirodhÃttuccha÷ pÆrvapak«a ityaparito«eïa pak«ÃntaramÃlambate pÆrvapak«Å-athavà jÅvo dahara iti prÃptam / yuktamityartha÷ / tatra 'ÃdheyatvÃdviÓe«Ãcca puraæ jÅvasya ujyate / deho na brahmaïo yukto hetudvayaviyogata÷ // ' asÃdhÃraïyena hi vyapadeÓatà bhavanti / tadyathà k«itijalapavanabÅjÃdisÃmagrÅsamavadhÃnajanmÃpyaÇkura÷ ÓÃlibÅjena vyapadiÓyate ÓÃlyaÇkura iti / natu k«ityÃdibhi÷, te«Ãæ kÃryÃntare«vapi sÃdhÃraïyÃt / tadiha ÓarÅraæ brahmavikÃro 'pi na brahmaïà vyapade«Âavyam, brahmaïa÷ sarvavikÃrakÃraïatvenÃtisÃdhÃraïyÃt / jÅvabhedadharmÃdharmopÃrjitaæ tadityasÃdhÃraïakÃraïatvÃjjÅvena vyapadiÓyata iti yuktam / apica brahmapura iti saptamyadhikaraïe smaryate, tenÃdheyenÃnena saæbaddhavyam / naca brahmaïa÷ sve mahimni vyavasthitasyÃnÃdheyasyÃdhÃrasaæbandha kalpate / jÅvastvÃrÃgramÃtra ityÃdheyo bhavati / tasmÃdbrahmaÓabdo rƬhiæ parityajya dehÃdib­æhaïatayà jÅve yaugike và bhÃkto và vyÃkhyeya÷ / caitanyaæ ca bhakti÷ / upÃdhÃnÃnupadhÃne tu viÓe«a÷ / vÃcyatvaæ gamyatvam / syÃdetat / jÅvasya puraæ bhavatu ÓarÅraæ, puï¬arÅkadaragocaratà tvanyasya bhavi«yati, vatsarÃjasya pura ivojjayinyÃæ bhaitrasya saj¤metyata Ãha- ## / ayamartha÷veÓma khalvadhikaraïamanirdi«ÂhÃdheyamÃdheyaviÓe«Ãpek«ÃyÃæ purasvÃmina÷ prak­tatvÃttenaivÃdheyena saæbaddhaæ sadanapek«aæ nÃdheyÃntareïa saæbandhaæ kalpayati / nanu tathÃpi ÓarÅramevÃsya bhogÃyatanamiti ko h­dayapuï¬arÅkasya vise«o yattadevÃsya saj¤metyata Ãha- ## / nanu mano 'pi calatayà sakaladehav­tti paryÃyeïetyata Ãha- ## / ÃkÃÓaÓabdaÓcÃrÆpatvÃdinà sÃmÃnyena jÅve bhÃkta÷ / astu và bhÆtÃkÃÓa evÃyamÃkÃÓaÓabdo 'daharo 'sminnantarÃkÃÓa÷' iti, tathÃpyado«a ityÃha- ## / evaæ prÃpta ucyate-bhÆtÃkÃÓasya tÃvanna daharatvaæ, 'yÃvanvÃyamÃkÃÓastÃvÃno«o 'ntarh­daya ÃkÃÓa÷' ityupamÃnavirodhÃt / tathÃhi-'tena tasyopameyatvaæ rÃmarÃvaïayuddhavat / agatyà bhedamÃropya gatau satyÃæ na yujyate // ' asti tu daharÃkÃÓasya brahmatvena bhÆtÃkÃÓÃdbhedenopamÃnasya gati÷ / na cÃnavacchinnaparimÃïamavacchinnaæ bhavati / tathà satyavacchedÃnupapatte÷ / na bhÆtÃkÃÓamÃnatvaæ brahmaïo 'tra vidhÅyate, yena 'jyÃyÃnÃkÃÓÃt' iti Órutivirodha÷ syÃt, api tu bhÆtÃkÃÓopamÃnena puï¬arÅkopÃdhiprÃptaæ daharatvaæ nivartyate / apica sarva evottare hetavo daharÃkÃÓasya bhÆtÃkÃÓatvaæ vyÃsedhantÅtyÃha- ## / nÃpi daharÃkÃÓo jÅva ityÃha- ## / 'upalabdheradhi«ÂhÃnaæ brahmaïo deha i«yate / tÃnÃsÃdhÃraïatvena deho brahmapuraæ bhavet // ' dehe hi brahmopalabhyata ityasÃdhÃraïatayà deho brahmapuramiti vyapadiÓyate, na tu brahmavikÃratayà / tathÃca brahmaÓabdÃrtho mukhyo bhavati / astu và brahmapuraæ jÅvapuraæ, tathÃpi yathà vatsarÃjasya pure ujjayinyÃæ maitrasya saj¤ma bhavati, evaæ jÅvasya pure h­tpuï¬arÅkaæ brahmasadanaæ bhavi«yati, uttarebhyo brahmaliÇgebhyo brahmaïo 'vadhÃraïÃt / brahmaïo hi bÃdhake pramÃïe balÅyasi jÅvasya ca sÃdhake pramÃïe sati brahmaliÇgÃni katha¤cidabhedavivak«ayà jÅve vyÃkhyÃyante / na ceha brahmaïo bÃdhakaæ pramÃïaæ, sÃdhakaæ vÃsti jÅvasya / brahmapuravyapadeÓaÓcopapÃdito brahmopalabdhisthÃnatayà / arbhakaukastvaæ coktam / tasmÃt sati saæbhave brahmaïi, talliÇgÃnÃæ nÃbrahmaïi vyÃkhyÃnamucitamiti brahmaiva daharÃkÃÓo na jÅvabhÆtÃkÃÓÃviti / Óravaïamananamanuvidya brahmÃnubhÆya caraïaæ cÃraste«Ãæ kÃme«u caraïaæ bhavatÅtyartha÷ / syÃdetat / daharÃkÃÓasyÃnve«yatve siddhe tatra vicÃro yujyate, natu tadanve«Âavyam, apitu tadÃdhÃramanyadeva ki¤cidityuktamityanubhëate- ## / anubhëitaæ dÆ«ayati-atra brÆma iti / yadyÃkÃÓÃdhÃramanyadanye«Âavyaæ bhavettadevopari vyutpÃdanÅyaæ, ÃkÃÓavyutpÃdanaæ tu kkopayujyata ityartha÷ / codayati- ## / ÃkÃÓakathanamapi tadantarvartivastusadbhÃvapradarÓanÃyaiva / athÃkÃÓaparameva kasmÃnna bhavatÅtyata Ãha- ## / ÃcÃryeïa hi 'daharo 'sminnantakarÃkÃÓastasminyadantastadanve«Âavyaæ tadvÃva vijij¤Ãsitavyam' ityupadi«Âe 'tevÃsinÃk«iptam-'kiæ tadatra vidyate yadanve«Âavyam' / puï¬arÅkameva tÃvatsÆk«mataraæ, tadavaruddhamÃkÃÓaæ sÆk«matamam / tasminsÆk«matame kimaparamasti / nÃstyevetyartha÷ / tat kimanve«Âavyamiti / tadasminnÃk«epe parisamÃpte samÃdhÃnÃvasara ÃcÃryasyÃkÃÓopamÃnopakramaæ vaca÷-'ubhe asmindyÃvÃp­thivÅ samÃhite' iti / tasmÃtpuï¬arÅkÃvaruddhÃkÃÓÃÓraye dyÃvÃp­thivyÃvevÃnve«Âavye upadi«Âe, nÃkÃÓa ityartha÷ / pariharati #<-naitadevam / evaæ hÅti># / syÃdetat / evamevaitat / no khalvabhyupagamà eva do«atvena ityata Ãha- ## / vÃkyaÓe«o hi daharÃkÃÓÃtmavedanasya phalavattvaæ brÆte, yacca phalavat tatkartavyatayà codyate, yacca kartavyaæ tadicchitÅti 'tadanve«Âavyaæ tadvÃva vijij¤Ãsitavyam' iti taddaharÃkÃÓavi«ayamavati«Âhate / syÃdetat / dyÃvÃp­thivyÃvevÃtmÃnau bhavi«yata÷, tÃbhyÃmevÃtmà lak«ayi«yate, ÃkÃÓaÓabdavat / tataÓcÃkÃÓÃdhÃrau tÃveva parÃm­Óyate ityata Ãha- ##prati«ÂhitÃ÷ / ## / anena ## / dyÃvÃp­thivyabhidhÃnavyavahitamapÅti Óe«a÷ / nanu satyakÃmaj¤Ãnasyaitatphalaæ, tadanantaraæ nirdeÓÃt, na tu daharÃkÃÓavedanasyetyata Ãha- ## / 'asminkÃmÃ÷' iti ca 'e«a÷' iti caikavacanÃntaæ na dve dyÃvÃp­thivyau parÃmna«ÂumarhatÅti daharÃkÃÓa eva parÃmra«Âavya iti samudÃyÃrtha÷ / tadanena krameïa 'tasminyadanta÷' ityatra tacchabdo 'nantaramapyÃkÃÓamatilaÇgasya h­tpuï¬arÅkaæ parÃm­Óatatyuktaæ bhavati / tasmin h­tpuï¬arÅke yadantarÃkÃÓaæ tadanve«vyamityartha÷ //14 // 1.3.5.14. ## / uttarebhya ityasya prapa¤ca÷ etameva daharÃkÃÓaæ prakramya batÃho ka«Âamidaæ vartate jantÆnÃæ tattvÃvabodhavikalÃnÃæ, yadebhi÷ svÃdhÅnamapi brahma na prÃpyate / tadyathà cirantananirƬhanibi¬amalapihitÃnÃæ kaladhautaÓakalÃnÃæ pathi patitÃnÃmuparyapari saæcaradbhirapi pÃnthairdhanÃyadbhirgrÃvakhï¬anivahavibhrameïaitÃni nopÃdiyanta ityabisaædhimatÅ sÃdbhutamiva sakhedamiva Óruta÷ pravartate-'imÃ÷ sarvÃ÷ prajà aharahargacchantya etaæ brahmalokaæ na vindanti' iti / svÃpakÃle hi sarva evÃyaæ vidvÃnavidvÃæÓca jÅvaloko h­tpuï¬arÅkÃÓrayaæ daharÃkÃÓÃkhyaæ brahmalokaæ prÃpto 'pyanÃdyavidyÃtama÷ paÂalapihitad­«Âitayà brahmabhÆyamÃpanno 'hamasmÅti na veda / so 'yaæ brahmalokaÓabdastadgatiÓca pratyahaæ jÅvalokasya daharÃkÃÓasyaiva brahmarÆpalokatÃmÃhatu÷ / tadetadÃha bhëyakÃra÷- ## / tadanena gatiÓabdau vyÃkhyÃtau / 'tathÃhi d­«Âam' iti sÆtrÃvayavaæ vyÃca«Âe- ## / vede ca loke ca d­«Âam / yadyapi su«uptasya brahmabhÃve laukikaæ na pramÃïÃntaramasti, tathÃpi vaidikÅmeva prasiddhiæ sthÃpayitumucyate, Åd­ÓÅ nÃmeyaæ vaidiko prasiddhiryalloke 'pi gÅyata iti / yathà Órutyantare yathà ca loke tatheha brahmalokaÓabdo 'pÅti yojanà / 'liÇgaæ ca' iti sÆtrÃvayavavyÃkhyÃnaæ codyamukhenÃvatÃrayati- ## / pariharati- ## / atra tÃvanni«ÃdasthapatinyÃyena «a«ÂhÅsamÃsÃtkarmadhÃrayo balÅyÃniti sthitameva, tathÃpÅha «a«ÂhisamÃsanirÃkaraïena karmadhÃrayasamÃsasthÃpanÃya liÇgamapyadhikamastÅti tadapyuktaæ sÆtrakÃreïa / tathÃhi-lokavedaprasiddhÃharaharbrahmalokaprÃptyabhidhÃnameva liÇgaæ kamalÃsanalokaprÃptervipak«ÃdasaæbhavÃdvyÃvartamÃnaæ «a«ÂhÅsamÃsÃÓaÇkÃæ vyÃvartayaddaharÃkÃÓaprÃptÃvevÃvati«Âhate, naca daharÃkÃÓo brahmaïo loka÷ kintu tadbrahmeti brahma ca tallokaÓceti karmadhÃraya÷ siddho bhavati / lokyata iti loka÷ / h­tpuï¬arÅkastha÷ khalvayaæ lokyate / yatkhalu puï¬arÅkasthamanta÷karaïaæ tasminviÓuddhe pratyÃh­tetarakaraïÃnÃæ yoginÃæ nirmala ivodake candramaso bimbamatisvacchaæ caitanyaæ jyoti÷svarÆpaæ brahmÃvalokyata iti //15 // 1.3.5.16. ## / sautro dh­tiÓabdo bhÃvavacana÷ / dh­teÓca parameÓvara eva daharÃkÃÓa÷ / kuta÷, asya dhÃraïalak«aïasya mahimno 'sminneveÓvara eva Órutyantare«Æpalabdhe÷ / nigadavyÃkhyÃnamasya bhëyam //16 // 1.3.5.17. ## / na ceyamÃkÃÓaÓabdasya brahmaïi lak«yamÃïavibhutvÃdiguïayogÃdv­tti÷ sÃæpratikÅ, yathà rathÃÇganÃmà cakravÃka iti lak«aïÃ, kintvatyantanirƬheti sÆtrÃrtha÷ / ye tvÃkÃÓaÓabdo brahmaïyapi mukhya eva nabhovadityÃcak«ate, tai÷ 'anyÃyaÓcÃnekÃrthatvam' iti ca 'ananyalabhya÷ ÓabdÃrtha÷' iti ca mÅmÃæsakÃnÃæ mudrÃbheda÷ / k­ta÷ / labhyate hyÃkÃÓaÓabdÃdvibhutvÃdiguïayogenÃpi brahma / naca brahmaïyeva mukhyo nabhasi tu tenaiva guïayogena vartsyatÅti vÃcyam / lokÃdhÅnÃvadhÃraïatvena ÓabdÃrthasaæbandhasya vaidikapadÃrthapratyayasya tatpÆrvakatvÃt / nanu 'yÃvanvà ayamÃkÃÓastÃvÃne«o 'ntarh­daya ÃkÃÓa÷' iti vyatirekanirdeÓÃnna lak«aïà yuktà / nahi bhavati gaÇgÃyÃ÷ kÆlamiti vivak«ite gaÇgÃyà gaÇgeti prayoga÷ tatkimidÃnÅæ 'paurïamÃsyÃæ paurïamÃsyà yajeta' 'amÃvasyÃyÃmamÃvÃsyayÃ' ityasÃdhurvaidika÷ prayoga÷ / naca paurïamÃsyÃmÃvÃsyÃÓabdÃvagneyÃdi«u mukhyau / yaccoktaæyatra ÓabdÃrthapratÅtistatra lak«aïÃ' yatra punaranyÃrthe niÓcite ÓabdÃprayogastatra vÃcakatvameveti, tadayuktam / ubhayasyÃpi vyabhicÃrÃt / 'somena yajeta' iti ÓabdÃdartha÷ pratÅyate / na cÃtra kasyacillÃk«aïikatvam­te vÃkyÃrthÃt / naca 'ya evaæ vidvÃn paurïamÃsÅæ yajeta ya evaæ vidvÃnamÃvÃsyÃm' ityatra paurïamÃsyamÃvÃsyÃÓabdau na lÃk«aïikau / tasmÃdyatki¤cidetaditi //17 // 1.3.5.18. ## / samyak prasÅdatyasmin jÅvo vi«ayendriyasaæyogajanitaæ kÃlu«yaæ jahÃtÅti su«upti÷ saæprasÃdo jÅvasyÃvasthÃbeda÷ na brahmaïa÷ tathà ÓarÅrÃtsamutthÃnamapi ÓarÅrÃÓrayasya jÅvasya, natvanÃÓrayasya brahmaïa÷ / tasmÃdyathà pÆrvoktairvÃkyaÓe«agatairliÇgairbrahmÃvagamyate dahÃrÃkÃÓa÷, evaæ vÃkyaÓe«agatÃbhyÃmeva saæprasÃdasamutthÃnÃbhyÃæ daharÃkÃÓo jÅva÷ kasmÃnnÃvagamyate / tasmÃnnÃsti vinigamaneti ÓaÇkÃrtha÷ / 'nÃsaæbhavÃt' / saæprasÃdasamutthanÃbhyÃæ hi jÅvaparÃmarÓo na jÅvapara÷, kintu tadÅyatÃttvikarÆpabrahmabhÃvapara÷ / tathà cai«a parÃmarÓo brahmaïa eveti na saæprasÃdasamutthÃne jÅvaliÇgam, api tu brahmaïa eva tÃdarthyÃdityagre vak«yate / ÃkÃÓopamÃnÃdayastu brahmÃvyabhicÃriïaÓca brahmaparÃÓcetyasti vinigamanetyartha÷ //18 // 1.3.5.9. ## / daharÃkÃÓameva prak­tyopÃkhyÃyate-yamÃtmÃnamanvi«ya sarvaæÓca lokÃnÃpnoti sarvÃæÓca kÃmÃn, tamÃtmÃnaæ vividi«antau surÃsurarÃjavindrivirocanau samitpÃïÅ prajÃpatiæ varivasitumÃjagmatu÷ / Ãgatya ca dvÃtriæÓataæ var«Ãïi tatparicaraïaparau brahmacaryamÆ«atu÷ / athaitau prajÃpatiruvÃca, kiÇkÃmÃvihasthau yuvÃmiti / tÃvÆcatu÷, ya ÃtmÃpahatapÃpmà tamÃvÃæ vividi«Ãva iti / tata÷ prajÃpatiruvÃca, ya e«o 'k«iïi puru«o d­Óyate e«a ÃtmÃpahatapÃpmatvÃdiguïa, yadvij¤ÃnÃtsarvalokakÃmÃvÃpti÷ / etadamat­tamabhayam / athaitacchutvaitÃvaprak«Åïakalma«Ãvaraïatayà chÃyÃpuru«aæ jag­hatu÷ / prajÃpatiæ ca prapacchatu÷, atha yo 'yaæ bhagavo 'psu d­Óyate, yaÓcÃdarÓo, yaÓca svaÇgÃdau katama ete«vasau atavaika eva sarve«viti / tametayo÷ Órutvà praÓnaæ prajÃpatirbatÃho sudÆraramudbhÃntÃvetau, asmÃbhirak«isthÃna Ãtmopadi«Âa÷, etau ca chÃyÃpuru«aæ pratipannau, tadyadi vayaæ bhrÃntau stha iti brÆmastata÷ svÃtmani samÃropitapÃï¬ityabahumÃnau vimÃnitau santau daurmanasyena yathÃvadupadeÓaæ na g­hïÅyÃtÃm, ityanayorÃÓayamanurudhya yathÃrthaæ grÃhayi«yÃma ityabisaædhimÃnpratyuvÃca, udaÓarava ÃtmÃnamavek«ethÃmasminyatpaÓyathastadbrÆtamiti / tau ca d­«Âvà saætu«Âah­dayau nÃbrÆtÃm / atha prajÃpitiretau viparÅtagrÃhiïau mà bhÆtÃmityÃÓayavÃnpapraccha, kimatrÃpaÓyatÃmiti / tau hocatu÷, yathaivÃvamicirabrahmacaryacaraïasamupajÃtÃyatanakhalomÃdimantÃvevamÃvayo÷ pratirÆpakaæ nakhalomÃdimadudaÓarÃve 'paÓyÃveti / punaretayoÓchÃyÃtmavibhramamapaninÅ«uryathaiva hi chÃyÃpuru«a upajanÃpÃyadharmÃbhedenÃvagamyamÃna Ãtmalak«aïavirahÃnnÃtmaivevamevedaæ ÓarÅraæ nÃtmÃ, kintu tato bhinnamityanvayavyatirekÃbhyÃmetau jÃnÅyÃtÃmityÃÓayavÃn prajÃpatiruvÃca, sÃdhvalaÇk­tau suvasanau pari«k­tau bhÆtvà punarudaÓarÃve paÓyatamÃkmÃnaæ, yaccÃtra paÓyathastadbratamiti / tau ca sÃdhvalaÇk­tau suvasanau chinnanakhalomÃnau bhÆtvà tathaiva cakratu÷ / punaÓca prajÃpatinÃp­«Âau tÃmeva chÃyÃmÃtmÃnamÆcatu÷ / tadupaÓrutya prajÃpatiraho batÃdyÃpi na praÓÃnta enayorvibhrama÷, tadyathÃbhimatamevÃtmatattvaæ kathayÃmi tÃvat / kÃlena kalma«e k«Åïe 'smadvacanasaædarbhapaurvÃparyalocanayÃtmatattvaæ pratipatsyete svayameveti matvovÃca, e«a Ãtmaitadam­tamabhayametadbrahmeti / tayorvirocano dehÃnupÃtitvÃcchÃyÃyà deha evÃtmatattvamiti matvà nijasadanamÃgatya tathaivÃsurÃnupadiÓyate / devendrastvaprÃptanijasadano 'dhvanyeva ki¤cidvaralakalma«atayà chÃyÃtmani ÓarÅrahuïado«ÃnuvidhÃyini taæ taæ do«aæ paribhÃvayan nÃhamatra chÃyÃtmadarÓane bhogyaæ paÓyÃmÅti prajÃpatisamÅpaæ samitpÃïi÷ punarevevÃya ÃgataÓca prajÃpatinÃgamanakÃraïaæ p­«Âa÷ pathi paribÃvitaæ jagad / prajÃpatistu suvyÃkhyÃtamapyÃtmatattvamak«Åïakalma«Ãvaraïatayà nÃgrahÅ÷, tatpunarapi tatprak«ayÃyà carÃparÃïi dvÃtriæÓataæ var«Ãïi brahmacaryaæ, atha prak«Åïakalma«Ãya te ahametamevÃtmÃnaæ bhÆyo 'nuvyÃkhyÃyasyÃmÅtyavocat / sa ca tathà caritatbrahmacarya÷ surendra÷ prajÃpatimupasasÃda / upapannÃya cÃsmai prajÃpatirvyaca«Âe, ya ÃtmÃpahatapÃpmadilak«aïo 'k«aïa darÓita÷ so 'yaæ ya e«a svapne mahiyamÃno vanitÃdibhiranekadhà svapnopabhogÃn bhu¤jÃno virahatÅti / asminnapi devendro bhayaæ dadarÓa / yadyapyayaæ chÃyÃpuru«avanna ÓarÅradharmÃnanupatati, tathÃpi ÓokabhayÃdivividhabÃdhÃnubhavÃnna tatrÃpyasti svastiprÃptirityuktavati maghavati punaraparÃïi cara dvÃtriæÓataæ var«Ãïi svacchaæ brahmacaryamidÃnÅmapyak«Åïakalma«o 'sÅtyÆce prajÃpati÷ / athÃsminnevaÇkÃramupasanne maghavati prajÃpatiruvÃca, ya e«a ÃtmÃpahatapÃpmÃdiguïo darÓito 'k«iïi ca svapne ca sa e«a yo vi«ayendriyasaæyogavirahÃtprasanna÷ su«uptÃvasthÃyÃmiti / atrÃpi nendro nirvavÃra / yathà hi jÃgradvà svapnagato vÃyamahamasmÅti imÃni bhÆtÃmani ceti vijÃnÃti naivaæ su«upta÷ ki¤cidapi vedayate, tadà khalvayamacetayamÃno 'bhÃvaæ prÃpta iva bhavati / tadiha kà nirv­tiriti / eva muktavati maghavati batÃdyÃpi na te kalma«ak«ayo 'bhÆt / tatpunaraparÃïi cara pa¤ca var«Ãïi brahmacaryamityavocatprajÃpati÷ / tadevamasya maghonastribhi÷ paryÃyairvyatÅyu÷ «aïïÃvativar«Ãïi / caturthe ca paryÃye pa¤ca var«ÃïÅtyekottaraæ Óataæ var«Ãïi brahmacaryaæ carata÷ sahasrÃk«asya sopedire / athÃsmai brahmacaryasaæpadunm­ditakalma«Ãya maghavate ya e«o 'k«iïi yaÓca svapne su«upte anusyÆta e«a ÃtmÃpahatapÃpmÃdiguïako darÓita÷, tameva 'maghavan martyaæ vai ÓarÅram' ityÃdinà vispa«Âaæ vyÃca«Âe prajÃpati÷ / ayamasyÃbhisaædhi÷-yÃvatki¤cita sukhaæ du÷khamÃgamÃpÃyi tatsarvaæ ÓarÅrendriyÃnta÷karaïasaæbandhi, na tvÃtmana÷. sa punaretÃneva ÓarÅrÃdÅn anÃdyavidyÃvÃsanÃvaÓÃdÃtmatvenÃbipratÅtastadgatena sukhadu÷khena tadvantamÃtmÃnamabhimanyamÃno 'nutapyate / yadà tvayamapahatapÃpmatvÃdilak«aïamudÃsÅnamÃtmÃnaæ caitanyÃnandaghane rÆpe vyavasthita÷ samastalokakÃmÃn prÃpto bhavati / etasyaiva hi paramÃnandasya mÃtrÃ÷ sarve kÃmÃ÷ / du÷khaæ tvavidyÃnirmÃïamiti na vidvÃnÃpnoti / 'aÓÅlitopani«adÃæ vyÃmoha iha jÃyate / te«ÃmanugrahÃyedamupÃkhyÃnamavartayam // ' evaæ vyavasthita uttarÃdvÃkyasaædarbhÃtprÃjÃpatyÃt ak«iïi ca svapne su«upte ca caturtho ca paryÃye 'e«a saæprasÃdo 'smÃccharÅrÃtsamutthÃya' iti jÅvÃtmaivopahatapÃpmÃdiguïa÷ Órutyocyate / no khathalu parasyÃk«isthÃnaæ saæbhavati / nÃpi svapnÃdyavasthÃyoga÷ / nÃpi ÓarÅrÃtsamutthÃnam / tasmÃdyasyaitat sarvaæ so 'pahatapÃpmÃdiguïa÷ Órutyokta÷ / jÅvasya caitat sarvamiti sa evÃpahatapÃpmÃdiguïa÷ Órutyokta iti nÃpahatapÃpmÃdibi÷ paraæ brahma gamyate / nanu jÅvasyÃpahatapÃpmatvÃdayo na saæbhavantÅtyuktam / vacanÃdbhavi«yati / kimiva vacanaæ na kuryÃt / nÃsti vacanasyÃtibÃra÷ / naca mÃnÃntaravirodha÷ / nahi jÅva÷ pÃpmÃdisvabhÃva÷, kintu vÃgbuddhiÓarÅrÃrambhasaæbhavo 'sya pÃpmÃdi÷ ÓarÅrÃdyabhÃve na bhavati dhÆma iva dhÆmadhvajÃbÃva iti ÓaÇkÃrtha÷ / nirÃkaroti #<-taæ prati brÆyÃt ÃvirbhÆtasvarÆpastu># / ayamabhisaædhi÷-paurvÃparyÃlocanayà tÃvadupani«adÃæ Óuddhabuddhamuktamekamaprapa¤caæ brahma tadatiriktaæ ca sarvaæ tadvivarto rajjoriva bhujaÇga ityatra tÃtparyamavagamyate / tathÃca jÅvo 'pyavidyÃkalpitadehendriyÃdyupahitaæ rÆpaæ brahmaïo na tu svabÃvika÷ / evaæ ca nÃpahatapÃpmatvÃdayastasminnavidyopÃdhau saæbhavina÷ / ÃvirbhÆtabrahmarÆpe tu nirupÃdhau saæbhavanto brahmaïa eva na jÅvasya / evaæ ca brahmaivÃpahatÃpÃpmÃdiguïaæ Órutyuktamiti tadeva daharÃkÃÓo na jÅva iti / syÃdetat / svarÆpÃvirbhÃve cedbrahmaiva na jÅva÷, tarhi viprati«iddhamidamabhidhÅyate jÅva ÃvirbhÆtasvarÆpa iti, ata Ãha- ## / yathaiva hi maghona÷ pratibimbÃnyudaÓarava upajÃnÃpÃyadharmakÃïyÃtmalak«aïavirahÃnnÃtmÃ, evaæ dehendriyÃdyapyupajanÃpÃyadha4makaæ nÃtmetyudaÓarÃvad­«ÂÃntena ÓarÅrÃtmatÃyà vyutthÃnaæ bÃdha iti / codayati-kathaæ puna÷ svaæ ca rÆpamiti / dravyÃntarasaæs­«Âaæ hi tenÃbhibhÆtaæ tasmÃdvivicyamÃnaæ vyajyate hematÃrakÃdi / kÆÂasthanityasya punaranyenÃsaæs­«Âasya kuto vivecanÃdabhivyakti÷ / naca saæsÃrÃvasthÃyÃæ jÅvo 'nabhivyakta÷ / d­«ÂyÃdayo hyasya svarÆpaæ, te ca saæsÃrÃvasthÃyÃæ bhÃsanta iti kathaæ jÅvarÆpaæ na bhÃsata ityartha÷ / pariharati #<-prÃgvivekaj¤Ãnotpatteriti># / ayamartha÷-yadyapyasya kÆÂasthanityasyÃnyasaæsargo na vastuto 'sti, yadyapi ca saæsÃrÃvasthÃyÃmasya d­«ÂyÃdirÆpaæ cakÃsti, tathÃpyanirvÃcyÃnÃdyavidyÃvaÓÃdavidyÃkalpitaireva dehendriyÃdibhirasaæs­«Âamapi saæs­«Âamivi viviktamapyaviviktamiva d­«ÂyÃdirÆpamasya prathate / tathÃca dehendriyÃdigataistÃpÃdibhistÃpÃdimadiva bhavatÅti / upapÃditaæ caitadvistareïÃdhyÃsabhëya iti nehopapÃdyate / yadyapi sphaÂikÃdayo japÃkusumÃdisaænihitÃ÷, saænidhÃnaæ ca saæyuktasaæyogÃtmaka, tathà ca saæyuktÃ÷, tathÃpi na sÃk«ÃjjapÃdikusumasaæyogina ityetÃvatà d­«ÂÃcintatà iti / vedanà har«abhayaÓokÃdaya÷ / dÃr«ÂÃntike yojayati- ## / 'saæprasÃdo 'smÃccharÅrÃtsamutthÃya paraæ jyotirupasaæpadya svena rÆpeïÃbhini«padyate' ityetadvibhajate- #<Órutik­taæ vivekavij¤Ãnamiti># / tadanena ÓravaïamananadhyÃnÃbhyÃsÃdvivekavij¤Ãnamuktvà tasya vivekavij¤Ãnasya phalaæ kevalÃtmarÆpasÃk«ÃtkÃra÷ svarÆpeïÃbhini«patti÷, sa ca sÃk«ÃtkÃro v­ttirÆpa÷ prapa¤camÃtraæ pravilÃpayan svayamapi prapa¤carÆpatvÃtkatakaphalavatpravilÅyate / tathÃca nirm­«Âanikhilaprapa¤cajÃlamanupasargamaparÃdhÅnaprakÃÓamÃtmajyoti÷ siddhaæ bhavati / tadidamuktam-paraæ jyotirupasaæpadyeti / atra copasaæpattÃvuttarakÃlÃyÃmapi ktvÃprayogo mukhaæ vyÃdÃya svapitÅtÅvanmantavya÷ / yadhà ca vivikesÃk«ÃtkÃra÷ ÓarÅrÃtsamutthÃnaæ, na tu ÓarÅrÃpÃdÃnakaæ gamanam, tadà tatsaÓarÅrasyÃpi saæbhavati prÃrabdhakÃryakarmak«asya purastÃdityÃha- ## / na kevalaæ 'sa yoha vai tatparamaæ brahma veda brahmaiva bhavati' ityÃdiÓrutibhyo jÅvasya paramÃtmano 'beda÷, prÃjÃpatyavÃkyasaædarbhaparyÃlocanayapyevameva pratipattavyamityÃha- ## / syÃdetat / praticchÃyÃtmavajjÅvaæ paramÃtmano vastuto bhinnamapyam­tÃbhayÃtmatvena grÃhayitvà paÓcÃtparamÃtmÃnam­tÃbhayÃdimantaæ prajÃpatirgrÃhyati, na tvayaæ jÅvasya paramÃtmabhÃvamÃca«Âe chÃyÃtmana ivetyata Ãha- ## / ak«ilak«ito 'pyÃtmaivopadiÓyate na chÃyÃtmà / tasmÃdasiddho d­«ÂÃnta÷ / ki¤ca dvitÅyÃdi«vapi paryÃye«u 'etaæ tveva te bhÆyo 'nuvyÃkhyÃyasyÃmi' ityupakramÃtprathamaparyÃyanirdi«Âo na chÃyÃpuru«a÷, api tu tato 'nyo d­«ÂÃtmeti darÓayati, anyathà prajÃpate÷ pratÃrakatvaprasaÇgÃdityata Ãha- ## / atha chÃyÃpuru«a eva jÅva÷ kasmÃnna bhavati / tathÃca chÃyÃpuru«a evaitamiti parÃm­Óyata ityata Ãha- ## / ki¤cite samuccayÃbhidhÃnaæ pÆrvopapattisÃhityaæ brÆte, tacca ÓaÇkÃnirÃkaraïadvÃreïa / chÃyÃpuru«o 'sthÃyÅ, sthÃyÅ cÃyamÃtmà cakÃsti, pratyabhij¤ÃnÃdityartha÷ / ## / ayaæ su«upta÷ / saæprati su«uptÃvasthÃyÃm / ahamÃtmÃnamahaÇkÃrÃspadamÃtmÃnam / na jÃnÃti / kena prakareïa na jÃnÃtÅtyata Ãha- ## / yathà jÃg­tau svapne ceti / 'nahi vij¤Ãturvij¤Ãterviparilopo vidyate 'vinÃÓitvÃt' ityanenÃvinÃÓitvaæ siddhavaddhetukurvatà suptotthitasyÃtmapratyabhij¤Ãnamuktam, ya evÃhaæ jÃgaritvà supta÷ sa evaitarhi jÃgarmÅti / ÃcÃryadeÓayamatamÃha- ## / yadi hyetamityanenÃnantaroktaæ cak«uradhi«ÂhÃnaæ puru«aæ parÃm­ÓÂa tasyÃtmatvamucyeta tato na bhavecchÃyÃpuru«a÷ / na tvetadasti / vÃkyopakramasÆcitasya parÃtmana÷ parÃmarÓÃt / na khalu jÅvÃtmano 'pahatapÃpmatvÃdiguïasaæbhava ityartha÷ / tadetaddÆ«ayati- ## / subodham / matÃntaramÃha- ## / yadi na jÅva÷ / kartà bhoktà ca vastuto bhavet, tatastadÃÓrayÃ÷ karmavidhaya uparudhyeran / sÆtrakÃravacanaæ ca 'nÃsaæbhavÃt' iti kupyeta / tatkhalu brahmaïo guïÃnÃæ jÅve 'saæbhavamÃha / na cÃbhede brahmaïo jÅvÃnÃæ brahmaguïÃnÃmasaæbhavo jÅve«viti te«ÃmabhiprÃya÷ / te«Ãæ vÃdinÃæ ÓÃrÅrakeïaivottaraæ dattam / tathÃhi-paurvÃparyaparyÃlocanayà vedÃntÃnÃmekamadvayamÃtmatattvaæ, jÅvÃstvavidyopadhÃnakalpità ityatra tÃtparyamavagamyate / naca vastusato brahmaïo guïÃ÷ samÃropite«u jÅve«u saæbhavanti / no khalu vastusatyà rajjvà dharmÃ÷ sevyatvÃdaya÷ samÃropite bhujaÇge saæbhavina÷ / naca samÃropito bhujaÇgo rajjvà bhinna÷ / tasmÃnna sÆtravyÃkopa÷ / avidyÃkalpitaæ ca kart­tvabhokt­tvaæ yathÃlokasiddhamupÃÓritya karmavidhaya÷ prav­ttÃ÷, ÓyenÃdividhaya iva ni«iddhe 'pi 'na hiæsyÃtsarvà bhÆtÃni' iti sÃdhyÃæÓe 'bhicÃre 'tikrÃntani«edhaæ puru«amÃÓrityÃvidyÃvatpuru«ÃÓrayatvÃcchastrasyetyuktam / tadidamÃha- ## //19 // 1.3.5.20. nanu brahmacedatra vaktavyaæ k­taæ jÅvaparÃmarÓenetyuktamityata Ãha- ## / jÅvasyopÃdhikalpitasya brahmabhÃva upade«Âavya÷, na cÃsau jÅvamaparÃm­Óya Óakya upade«Âumiti tis­«vavasthÃsu jÅva÷ parÃm­«Âa÷ / tadbhÃvapravilayanaæ tasya pÃramÃrthikaæ brahmabhÃvaæ darÓayitumityartha÷ //20 // 1.3.5.21. ## / nigadavyÃkhyÃtena bëyeïa vyÃkhyÃtam //21 // 1.3.6.22. ## / 'abhÃnaæ tejaso d­«Âaæ sati tejo 'ntare yata÷ / tejodhÃtvantaraæ tasmÃdanukÃrÃcca gamyate // ' balÅyasà hi saureïa tejasà mandaæ tejaÓcandratÃrakÃdyabhibhÆyamÃnaæ d­«Âaæ, na tu tejaso 'nyena / ye 'pi pidhÃyakÃ÷ pradÅpasya g­haghaÂÃdayo na te svabhÃsà pradÅpaæ bhÃsayitumÅÓate / ÓrÆyate ca-'tasya bhÃsà sarvamidaæ vibhÃti' iti / sarvaÓabda÷ prak­tasÆryÃdyapek«a÷ / na cÃtulyarÆpe 'nubhÃnamityanukÃra÷ saæbhavati / nahi gÃvo varÃhamanudhÃvantÅti k­«ïavihaÇgÃnudhÃvanamupapadyate gavÃm, api tu tÃd­ÓasÆkarÃnudhÃvanam / tasmÃdyadyapi 'yasmin dyau÷ p­thivÅ cÃntarik«amotam' iti brahma prak­taæ, tathÃpyabhibhavÃnukÃrasÃmarthyalak«aïena liÇgena prakaraïabÃdhayà tejodhÃturavagamyate, na tu brahma, liÇgÃnupapatte÷ / tatra taæ tasyeti ca sarvanÃmapadÃni pradarÓanÅyamevÃvamrak«yanti / naca tacchabda÷ pÆrvoktaparÃmarÓÅti niyama÷ samasti / nahi 'tena raktaæ rÃgÃt' 'tasyÃpatyam' ityÃdau pÆrvoktaæ ki¤cidasti / tasmÃtpramÃïÃntarÃpratÅtamapi tejo 'ntaramalaukikaæ ÓabdÃdupÃsyatvena gamyata iti prÃpte ucyate-'brahmaïyeva hi talliÇgaæ na tu tejasyalaukike / tasmÃnna tadupÃsyatve brahma j¤eyaæ tu gamyate // ' 'tameva bhÃntat' ityatra kimalaukikaæ teja÷ kalpayitvà sÆryÃdÅnÃmanubhÃnamupapadyatÃm, kiævà 'bhÃrÆpa÷ satyasaækalpa÷' iti Órutyantaraprasiddhena brahmaïo bhÃnena sÆryÃdÅnÃæ bhÃnamupapÃdyatÃmiti viÓaye na Órutasaæbhave 'Órutasya kalpanà yujyata ityaprasiddhaæ nÃlaukikamupÃsyaæ tejo yujyate, api tu Órutiprasiddhaæ brahmaiva j¤eyamiti / tadetadÃha- ## / virodhamÃha- ## / nanu svapratibhÃne sÆryÃdayaÓcÃk«u«aæ tejo 'pek«ante / na hyandhenaite d­Óyante / tathà tadeva cÃk«u«aæ tejo bÃhyasauryÃditejÃpyÃyitaæ rÆpÃdi prakÃÓayati nÃnÃpyÃyitam, andhakÃre 'pi rÆpadarÓanaprasaÇgÃdityata Ãha- ## / nahi tejontarasya tejo 'ntarÃpek«Ãæ vyÃsedhÃma÷, kintu tadbhÃnamanubhÃnam / naca locanabhÃnamanubhÃnti sÆryÃdaya÷ / tadidamuktam- ## / pÆrvapak«amanubhëya vyabhicÃramÃha- ## / etaduktaæ bhavati-yadi svarÆpasÃmyÃbhÃvamabhipretyÃnukÃro nirÃkriyate, tadà vyabhÃcira÷ / atha kriyÃsÃmyÃbhÃvaæ, so 'siddha÷ / asti hi vÃyurajaso÷ svarÆpavisad­Óayorapi niyatadigdeÓavahanakriyÃsÃmyam / vanhyaya÷ piï¬ayostu yadyapi dahanakriyà na bhidyate tathÃpi dravyabhedena kriyÃbhedaæ kalpayitvà kriyÃsÃd­Óyaæ vyÃkhyeyam / tadevamanuk­teriti vibhajya tasya ceti sÆtrÃvayavaæ vibhajate- ## / jyoti«Ãæ sÆryÃdÅnÃæ brahma jyoti÷prakÃÓakamityartha÷ / tejo 'ntareïÃnindriyabhÃvamÃpannena sÆryÃditejo vibhÃtÅtyaprasiddham / sarvaÓabdasya hi svarasato ni÷Óe«ÃbhidhÃnaæ v­tti÷ / sà tejedhÃtÃvalaukike rÆpamÃtraprakÃÓake saækucet / brahmaïi tu ni÷Óe«ajagadavabhÃsake na sarvaÓabdasya v­tti÷ saækucatÅti- ## / sarvatra khalvayaæ tatraÓabda÷ pÆrvoktaparÃmarÓÅ / 'tena raktaæ rÃgÃt' ityÃdÃvapi prak­te÷ parasminpratyayer'thabhede 'nvÃkhyÃyamÃne prÃtipadikapratyarthasya pÆrvav­ttatvamastÅti teneti tatparÃmarÓÃnna vyabhÃcira÷ / tathÃca sarvanÃmaÓrutireva brahmopasthÃpayati / tena bhavatu nÃma prakaraïÃlliÇgaæ balÅya÷, Órutistu liÇgÃdbalÅyasÅti Órautamiha brahmaiva gamyata iti / api cÃpek«itÃnapek«itÃbhÃdhÃnayorapek«itÃbhidhÃnaæ yuktaæ, d­«ÂÃrthatvÃdityÃha- ## / asminvÃkye jyoti«Ãæ jyotirityuktaæ, tatra kathaæ tat jyoti«Ãæ jyotirityapek«ÃyÃmitadamupati«Âhate- ## / svÃtantryeïa tÆcyamÃne 'napek«itaæ syÃdad­«ÂÃrthamiti / brahmaïyapi cai«Ãæ bhÃnaprati«edho 'nakalpata iti / ayamabhiprÃya÷-'na tatra sÆryo bhÃti' iti neyaæ satisaptamÅ, yata÷ sÆryÃdÅnÃæ tasmin satyabhibhava÷ pratÅyeta / api tu vi«ayasaptamÅ / tena na tatra brahmaïi prakÃÓayitavye sÆryÃdaya÷ prakÃÓakatayà bhÃnti, kintu brahmaiva sÆryÃdi«u prakÃÓayitavye«u prakÃÓakatvena bhÃti / tacca svayaæprakÃÓam, ## //22 // 1.3.6.23. ##brahmaïo 'grÃhyatvamuktam / ##ityanena tasyaiva grÃhakatvamuktamiti //23 // 1.3.7.24. #<ÓabdÃdeva pramita÷># / 'näjasà mÃnabhedo 'sti parasminmÃnavarjite / bhÆtabhavyeÓità jÅve näjasÅ tena saæÓaya÷ // ' kimaÇgu«ÂhamÃtraÓrutyanugrahÃya jÅvopÃsanÃparametadvÃkyamastu, tadanurodhena ceÓÃnaÓruti÷ katha¤cidvÃyÃkhyÃyatÃm, ÃhosvidÅÓÃnaÓrutyanugrahÃya brahmaparametadastu, tadanurodhenÃÇgu«ÂhamÃtraÓruti÷ katha¤cinnÅyatÃm / tatrÃnyatarasyÃnyatarÃnurodhavi«aye prathamÃnurodho nyÃÂya ityaÇgu«ÂhaÓrutyanurodheneÓÃnaÓrutirnetavyà / apica yuktaæ h­tpuï¬arÅkadaharasthÃnatvaæ paramÃtmÃna÷, parimÃïamÃtranirdeÓÃt / naca 'madhya Ãtmani' ityatra sthÃnabhedo 'vagamyate / ÃtmaÓabdo hyayaæ svabhÃvavacano và jÅvavacano và brahmavacano và syÃt / tatra svabhÃvasya svabhavitradhÅnanirÆpaïatayà svasya ca bhavituranirdeÓÃnna j¤Ãyate kasya madhya iti / naca jÅvaparayorasti madhyama¤jaseti nai«a sthÃnanirdeÓo vispa«Âa÷ / spa«Âastu parimÃïanirdeÓa÷ / parimÃïabhedaÓca parasminna saæbhavatÅti jÅvÃtmaivÃÇgu«ÂhamÃtra÷ / sa khalvanta÷karaïÃdyupÃdhikalpito bhÃga÷ paramÃtmana÷ / anta÷karaïaæ ca prÃyeïa h­tkamalakoÓasthÃnaæ, h­tkamalakoÓaÓca manu«yÃïÃmaÇgu«ÂhamÃtra iti tadavacchinno jÅvÃtmÃpyaÇgu«ÂhamÃtra÷, nabha iva vaæÓaparvÃvacchinnamaratnimÃtram / api ca jÅvÃtmana÷ spa«ÂamaÇgu«ÂhamÃtratvaæ smaryate-'aÇgu«ÂhamÃtraæ puru«aæ niÓcakar«a yamo balÃt' iti / nahi sarveÓasya brahmaïo yamena balÃnni«kar«a÷ kalpate / yamo hi jagau-'hariguruvaÓago 'smi na svatantra÷ prabhavati saæyamane mamÃpi vi«ïu÷' iti / tenÃÇgu«ÂhamÃtratvasya jÅve niÓchayÃdÃpek«ikaæ ki¤cidbhÆtabhavyaæ prati jÅvasyeÓÃnatvaæ vyÃkhyeyam / #<'etadvai tat'>#iti ca pratyak«ajÅvarÆpaæ parÃm­Óati / tasmÃjjÅvÃtmaivÃtropÃsya iti prÃptam / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate-'praÓnottaratvÃdÅÓÃnaÓravaïasyÃviÓe«ata÷ / jÅvasya brahmarÆpatvapratyÃyanaparaæ vaca÷ // ' iha hi bhÆtabhavyamÃtraæ prati niraÇkuÓamÅÓÃnatvaæ pratÅyate / prÃk p­«Âaæ cÃtra brahma 'anyatra dharmÃdanyatrÃdharmÃt' ityÃdinà / tadanantarasya saædarbhasya tatprativacanateciteti 'etadvai tat' iti brahmÃbhidhÃnaæ yuktam / tathà cÃÇgu«ÂhamÃtratayà yadyapi jÅve 'vagamyate tathÃpi na tatparametadvÃkyaæ, kintvaÇgu«ÂhamÃtrasya jÅvasya brahmarÆpatÃpratipÃdanaparam / evaæ niraÇkuÓamÅÓÃnatvaæ na saækocayitavyam / naca brahmapraÓnottaratà hÃtavyà / tena yathà 'tattvamasti' iti vij¤ÃnÃtmanastvaæpadÃrthasya taditi paramÃtmanaikatvaæ pratipÃdyate, tathehÃpyaÇgu«Âhaparimitasya vij¤ÃnÃtmana ÅÓÃnaÓrutyà brahmabhÃva÷ pratipÃdya iti yuktam //24 // 1.3.7.25. ##jÅvÃbhiprÃyam / na cÃnya÷ paramÃtmÃna iha grahaïamarhatÅti na jÅvaparametadvÃkyamityartha÷ / ## / traivarïikÃneva / ## / anta÷saæj¤ÃnÃæ mok«amÃïÃnÃæ ca kÃmye«u karmasvadhikÃraæ ni«edhati- #<ÓaktatvÃditi>#tiryagdevar«ÅïÃmaÓaktÃnÃmadhikÃraæ nivartayati / ##ÓÆdrÃïÃmanadhikÃritÃæ darÓayati / ## / yadyetatparamÃtmaparaæ kimiti tarhi jÅva ihocyate / nanu paramÃtmaivocyatÃm / ucyate ca jÅva÷, tasmÃjjÅvaparameveti bhÃva÷ / pariharati #<-tatpratyucyata iti># / jÅvasya hi tattvaæ paramÃtmabhÃva÷, tadvaktavyam, naca tajjÅvamanabhidhÃya Óakyaæ vaktumiti jÅva ucyata ityartha÷ //25 // 1.3.8.26. ## / devar«ÅïÃæ brahmavij¤ÃnÃdhikÃracintà samanvayalak«aïe 'saægatetyasyÃ÷ prÃsaÇgikÅæ saægatiæ darÓayituæ prasaÇgamÃha- ## / syÃdetat / devadÅnÃæ vividhavicitrÃnandabhogabhoginÃæ vairÃgyÃbhÃvÃnnÃrthitvaæ brahmavidyÃyÃmityata Ãha- ## / k«ayÃtiÓayayogyasya svargÃdyupabhoge 'pi bhÃvÃdasti vairÃgyamityartha÷ / nanu devÃdÅnÃæ vigrahÃdyabhÃvendriyÃrthasaænikar«ajÃyÃ÷ pramÃïÃdiv­tteranupapatteravidvattayà sÃmarthyÃbhÃvena nÃdhikÃra ityata Ãha #<-tadà sÃmarthyamiti te«Ãmiti># / yathà ca mantrÃdibhyastadavagamastathopari«ÂÃdupapÃdayi«yate / nanu ÓudravadupanayanÃsaæbhavenÃdhyÃyanÃbhÃvÃtte«ÃmanadhikÃra ityata Ãha- ## / na khalu vidhivat gurumukhÃdg­hyamÃïo veda÷ phalavatkarmabrahmÃvabodhahetu÷, api tvadhyayanottarakÃlaæ nigamaniruktalavyÃkaraïÃdividitapadatarthasaægateradhiÓÃbdanyÃyatattvasya puæsa÷ smaryamÃïa÷ / sa ca manu«yÃïÃmiha janmanÅva devadÅnÃæ prÃci bhave vidhivadhÅta ÃmnÃya iha janmani smaryamÃïa÷ / ata eva svayaæ pratibhÃto veda÷ saæbhavatÅtyartha÷ / naca karmÃnadhikÃre brahmavidyÃnadhikÃro bhavatÅtyÃha- ## / vasvÃdÅnÃæ hi na vasvÃdyÃntaramasti / nÃpi bh­gvÃdÅnÃæ bh­gvÃdyantaramasti / prÃcÃæ vasubh­guprabh­tÅnÃæ k«ÅïÃdhikÃratvenedÃnÅæ devar«itvÃbÃvÃdityartha÷ //26 // 1.3.8.27. ## / mantrÃdipadasamanvayÃtpratÅyamÃnor'tha÷ pramÃïÃntarÃvirodhe satyupeya÷ na tu virodhe / pramÃïÃntaraviruddhaæ cedaæ vigrahavattvÃdi devatÃyÃ÷ / tasmÃt 'yajamÃna÷ prastara÷' ityÃdivadupacaritÃrtho mantrÃdirvyÃkhyeya÷ / tathÃca vigrahÃdyabhÃvÃcchabdopahitÃrthor'thopahito và Óabdo devatetyacetanatvÃnna tasyÃ÷ kkacidapyadhikÃra iti ÓaÇkÃrtha÷ / nirÃkaroti- ## / kasmÃt / ## / saiva kuta ityata Ãha- ##Óruti«u sm­ti«u ca / tathÃhi-ekasyÃnekakÃyanirmÃïamadarÓanÃdvà na yujyate, bÃdhadarÓanÃdvà / tatrÃdarÓanamasiddhaæ, Órutism­tibhyÃæ darÓanÃt / nahi laukikena pramÃïenÃd­«ÂatvÃdÃgamena d­«Âamad­«Âaæ bhavati, mà bhÆdyÃgÃdÅnÃmapi svargÃdisÃdhanatvamad­«Âamiti manu«yaÓararasya mÃtÃpit­saæyogajatvaniyamÃdapi pitro÷ saæyoge kuta÷ saæbhava÷, saæbhave vÃnagnito 'pi dhÆma÷ syÃditi bÃdhadarÓanamiti cet / hanta kiæ ÓarÅratvena hetunà devÃdiÓarÅramapi mÃtÃpit­saæyogajaæ si«Ãdhayi«asi / tathà cÃnekÃnto hetvÃbhÃsa÷, svedajodbhijjÃnÃæ ÓarÅrÃïÃmatadbhetutvÃt / icchÃmÃtranirmÃïatvaæ dehÃdÅnÃmad­«Âacaramiti cet, na / bhÆtopÃdÃnatvenecchÃmÃtranirmÃïatvÃsiddhe÷ / bhÆtavaÓinÃæ hi devÃdÅnÃæ nÃnÃkÃyacikÅr«ÃvaÓÃdbhÆtakriyotpattau bhÆtÃnÃæ parasparasaæyogena nÃnÃkÃyamasutpÃdÃt / d­«Âà ca vaÓina icchÃvaÓÃdvaye kriyÃ, yathà vi«avidyÃvida icchÃmÃtreïa vi«aÓakalapreraïam / naca vi«avidyÃvido darÓanenÃdhi«ÂhÃnadarÓanÃdvyavahitaviprak­«ÂabhÆtÃdarÓanÃddevÃdÅnÃæ kathamadi«ÂhÃnamiti vÃcyam / kÃcÃbhrapaÂalapihitasya viprak­«Âasya ca bhaumaÓanaiÓcarÃderdarÓanena vyabhÃcirÃt / asaktÃÓca d­«Âayo devÃdÅnÃæ kÃcÃbhrapaÂalÃdivanmahÅmahÅdharÃdibhirna vyavadhÅyante / na cÃsmadÃdivatte«Ãæ ÓarÅritvena vyavahitÃviprak­«ÂÃdidarÓanÃsaæbhavo 'numÅyata iti vÃcyam, Ãgamavirodhino 'numÃnasyotpÃdÃyogÃt / antÃrdhÃnaæ cäjanÃdinà manujÃnÃmiva te«Ãæ prabhavatÃmupapadyate, tena saænihitÃnÃmapi na kratudeÓe darÓanaæ bhavi«yati / tasmÃtsÆktam-anekapratipatteriti- ## / vaiÓvadevaÓÃstrasya hi nividi 'kati devÃ÷' ityupakramya nividaivottaraæ dattaæ ÓÃkalyÃya yÃj¤avalkyena- ## / vivinnÃma Óas.mÃnadevatÃsaækhyÃvÃcakÃni mantrapadÃni / etaduktaæ bhavati-vaiÓvadevasya nividi kati devÃ÷ ÓasyamÃnÃ÷ prasaækhyÃtà iti ÓÃkalyena p­«Âe yÃj¤avalkyasyottaraæ-'trayaÓca trÅ ca ÓatÃ' ityÃdi / yÃvatsaækhyÃkà vaiÓvadevanividi saækhyÃtà devÃsta etÃvanta iti / punaÓca ÓÃkalyena 'katame te' iti saækhyeye«u p­«Âe«u yÃj¤avalkyasyottaram- ## / a«Âau vasava ekÃdaÓa rudrà dvÃdaÓÃdityà indraÓca prajÃpatiÓceti trayastriæÓaddevÃ÷ / tatrÃgniÓca p­thivÅ ca vÃyuÓcÃntarik«aæ cÃdityaÓca dyauÓca candramÃÓca nak«atrÃïi ceti vasava÷ / ete hi prÃïinÃæ karmaphalÃÓrayeïa kÃryakÃraïasaæghÃtarÆpeïa pariïamanto jagadidaæ sarvaæ vÃsayanti, tasmÃdvasava÷ / katame rudrà iti daÓeme puru«e prÃïÃ÷ buddhikarmendriyÃïi daÓa, ekÃdaÓaæ ca mana iti / tadetÃni prÃïa÷, tadv­ttitvÃt / te hi prÃyaïakÃla utkrÃmanta÷ puru«aæ rodayantÅti rudrÃ÷ / katama Ãdityà iti dvÃdaÓamÃsÃ÷ saævatsarasyÃvayavÃ÷ puna÷ puna÷ paruvartamÃnÃ÷ prÃïabh­tÃmÃyÆæ«u ca karmaphalopabhogaæ cÃdÃpayantÅtyÃdityÃ÷ / aÓanirindra÷, sà hi balaæ, sà hÅndrasya paramà ÅÓatÃ, tayà hi sarvÃnprÃïina÷ pramÃpayati, tena stanayitnuraÓanirindra÷ / yaj¤a÷ prajÃpitirita, yaj¤asÃdhanaæ ca yaj¤arÆpaæ ca paÓava÷ prajÃpati÷ / eta eva trayastriæÓaddevÃ÷ «aïïÃmagni«ÂathivÅvÃÂvantarik«ÃdityadivÃæ mahimÃno na tato bhidyante / «a¬eva tu devÃ÷ / te tu «a¬agniæ p­thivÅæ caikÆk­tyÃntarik«aæ vÃyuæ caikÅk­tya divaæ cÃdityaæ caikÅk­tya trayo lokÃstraya eva devà bhavanti / eta eva ca trayo 'nnaprÃïayorantarbhavanto 'nnaprÃïau dvau devau bhavata÷ / tÃvapyadhyardho deva eka÷ / katamo 'dhyardha÷, yo 'yaæ vÃyu÷ pavate / kathamayameka evÃdhyardha÷, yadasminsati sarvamidamadhyardhaæ v­ddhiæ prÃpnoti tenÃdhyardha iti / katama eka iti, sa evÃdhyardha÷ prÃïa eko brahma / sarvadevÃtmatvena b­hattvÃdbrahma tadeva tyadityÃcak«ate parok«ÃbhidhÃyakena Óabdena / tasmÃdekasyaiva devasya mahimavaÓÃdyugapadanekadevarÆpatÃmÃha Óruti÷ / sm­tiÓca nigavyÃkhyÃtà / api ca p­thagjanÃnÃmapyupÃyÃnu«ÂhÃnavaÓÃtprÃptÃïimadyaiÓvaryÃïÃæ yugapadaÇgabhÃvapratipattiraÇgamÃvagamanaæ, tasya darÓanÃt / tadeva parisphuÂaæ darÓayituæ vyatirekaæ tÃvadÃha- ## / na khalu bahu«u ÓrÃddhe«veko brÃhmaïo yugapadaÇgabhÃvaæ gantumarhati / ekasyÃnekatra yuhapadaÇgabhÃvamÃha- ## / yathaikaæ brÃhmaïamuddiÓya yugapannamaskÃra÷ kriyate bahubhistathà svasthÃnasthitÃmekÃæ devatÃmuddiÓya bahubhiryajamÃnairnÃnÃdeÓÃvasthitairyugapaddhavistyajyate, tasyÃÓca tatrÃsaænihitÃyà apyaÇgabhÃvo bhavati / asti hi tasyà yugapadviprak­«ÂÃnekÃrthopalambhasÃmarthyamityupapÃditam //27 // 1.3.8.28. #<Óabda iti cennÃta÷ prabhavÃtpratyak«ÃnumÃnÃbhyÃm># / gotvÃdivatpÆrvÃvamarÓÃbhÃvÃdupÃdherapyekasyÃpratÅte÷ pÃcakÃdivadÃkÃÓa«ÃdiÓabdavadvyaktivacanà eva vasvÃdiÓabdÃ÷ tasyÃÓca nityatvÃttayà saha saæbandho nityo bhavet / vigrahÃdiyoge tu sÃvayavatvena vasvÃdÅnÃmanityatvÃttata÷ pÆrvaæ vasvÃdiÓabdo na svÃrthena saæbaddha ÃsÅn, svÃrthasyaivÃbhÃvÃt / tataÓcotpanne vasvÃdau vasvÃdiÓabdasaæbandha÷ prÃdurbhavandevadattÃdiÓabdasaæbandhavatpuru«abuddhiprabhava iti tatpÆrvako vÃkyÃrthapratyayo 'pi puru«abuddhyadhÅna÷ syÃt / puru«abuddhiÓca mÃnÃntarÃdhÅnajanmeti mÃnÃntarÃpek«ayà prÃmÃïyaæ vedasya vyÃhanyeteti ÓaÇkÃrtha÷ / uttaram- ## / vasutvÃdijÃtivÃcakÃcchabdÃttajjÃtÅyÃæ vyaktiæ cikÅr«itÃæ buddhivÃsikhya tasyÃ÷ prabhavanam / tadidaæ tatprabhavatvam / etaduktaæ bhavati-yadyapi na Óabda upÃdÃnakÃmaæ vasvÃdÅnÃæ brahmopÃdÃnatvÃt, tathÃpi nimittakÃraïamuktena krameïa / na caitÃvatà ÓabdÃrthasaæbandhasyÃnityatvaæ, vasvÃdijÃtervà tadupÃdhervà yayà kayÃcidÃk­tyÃvacchinnasya nityatvÃditi / imamevÃrtamÃk«epasamÃdhÃnÃbhyÃæ vibhajate- ## / te nigadavyÃkhyÃte / tatkimidÃnÅæ svayaæbhuvà vÃÇnirmità kÃlidÃsÃdibhiriva kumÃrasaæbhavÃdi, tathÃca tadeva pramÃïÃntarÃpek«avÃkyatvÃdaprÃmÃïyamÃpatitamityata Ãha- ## / saæpradÃyo guruÓi«yaparamparayÃdhyayanam / etaduktaæ bhavati-svayaæbhuvo vedakart­tve 'pi na kÃlidÃsÃdivatsvatantratvamapi tu pÆrvas­«ÂyanusÃreïa / etaccÃsmÃbhirupapÃditam / upapÃdayi«yati cÃgre bhëyakÃra÷ / api cÃdyatve 'pyetadd­Óyate / taddarÓanÃtprÃcÃmapi kart­ïÃæ tathÃbhÃvo 'numÅyata ityÃha- ## / Ãk«ipati- ## / ayamabhisaædhi÷-vÃcakaÓabdaprabhavatvaæ hi devÃnÃmabhyupetavyaæ, avÃcakena te«Ãæ buddhÃvanÃlekhanÃt / tatra na tÃvadvasvÃdÅnÃæ vakÃrÃdayo varïà vÃcakÃ÷, te«Ãæ pratyuccÃraïamanyatvenÃÓakyasaægatigrahatvÃt, ag­hÅtasaægateÓca vÃcakatve 'tiprasaÇgÃt / api caite pratyekaæ và vÃkyÃrthamabhidadhÅran milità và / na tÃvatpratyekam, ekavarïoccÃraïÃnantaramarthapratyayÃdarÓanÃt, varïÃntaroccÃraïÃnarthakyaprasaÇgÃcca / nÃpa militÃ÷, te«Ãmekavakt­prayujyamÃnÃnaæ rÆpato vyaktito và pratik«aïamapavargiïÃæ mitha÷ sÃhityasaæbhavÃbhÃvÃt / naca pratyekasamudÃyÃbhyÃmanya÷ prakÃra÷ saæbhavati / naca svarÆpasÃhityÃbhÃve 'pi varïÃnÃmÃgneyÃdÅnÃmiva saæskÃradvÃrakamasti sÃhityamiti sÃæprataæ, vikalpÃsahatvÃt / ko nu khalvayaæ saæskÃro 'bhimata÷, kimapÆrvamÃgneyÃdijanyamiva, kiævà bhÃvanÃparanÃmà sm­tiprasavabÅjam / na tÃvatprathama÷ kalpa÷ / nahi Óabda÷ svarÆpato 'Çgato vÃvidito 'viditasaægatirarthadhÅheturindriyavat / uccaritasya badhireïÃg­hÅtasya g­hÅtasya vÃg­hÅtasaægaterapratyÃyakatvÃt / tasmÃdvidito viditasaægatirviditasamastaj¤ÃpanÃÇgaÓca Óabdo dhÆmÃdivatpratyÃyako 'bhyupeya÷ / tathÃcÃpÆrvÃbhidhÃno 'sya saæskÃra÷ pratyÃyanÃÇgamityarthapratyayÃtprÃgvagantavya÷ / naca tadà tasyÃvagamopÃyo 'sti / arthapratyayÃttu tadavagamaæ samarthayamÃno duruttaramitaretarÃÓrayamÃviÓati, saæskÃravasÃyÃdarthapratyaya÷, tataÓca tadavasÃya iti / bhÃvanÃbhidhÃnastu saæskÃra÷ sm­tiprasavasÃmarthyamÃtmana÷ / naca tadevÃrthapratyayaprasavasÃmarthyamapi bhavitumarhati / nÃpi tasyaiva sÃmarthyasya sÃmarthyÃvantaram / nahi yaiva bahnerdahanaÓakti÷ saiva tasya prakÃÓanaÓakti÷ / nÃpi dahanaÓakte÷ prakÃÓanaÓakti÷.apica vyutkrameïoccaritebhyo varïebhya÷ saivÃsti sm­tibÅjaæ vÃsanetyarthapratyaya÷ prasajyeta / na cÃsti / tasmÃnna katha¤cidapi varïà arthavÅhetava÷ / nÃpi tadatirikta÷ sphoÂÃtmà / tasyÃnubhavÃnÃrohÃt / arthadhiyastu kÃryÃttadavagame parasparÃÓrayaprasaÇga ityuktaprÃyam / sattÃmÃtreïa tu tasya nityasyÃrthadhÅhetubhÃve sarvadÃrthapratyayotpÃdaprasaÇga÷, nirapek«asya heto÷ sadÃtanatvÃt / tasmÃdvÃcakÃcchabdÃdvÃcyotpÃda ityanupapannamiti / atrÃcÃryadeÓÅya Ãha #<-sphoÂamityÃheti># / m­«yÃmahe na varïÃ÷ pratyÃyakà iti / na sphoÂa iti tu na m­«yÃma÷ / tadanubhavÃnantaraæ viditasaægaterarthadhÅsamutpÃdÃt / naca varïÃtiriktasya tasyÃnubhÃvo nÃsti / gaurityekaæ padaæ, gÃmÃnaya Óuklamityekaæ vÃkyagiti nÃnÃvarïapadÃtiriktaikapadavÃkyÃvagate÷ sarvajanÅnatvÃt / na cÃyamasÅti bÃdhake ekapadavÃkyÃnubhava÷ Óakyo mithyetivaktum / nÃpyaupÃdhika÷ / upÃdhi÷ khalvekadhÅgrÃhyatà và syÃt, ekÃrthadhÅhetutà và / na tÃvadekadhÅgocarÃïÃæ dhavasvadirapalÃÓÃnÃmekanirbhÃsa÷ pratyaya÷ samasti / tathà sati dhavasvadirapalÃÓà iti na jÃtu syÃt / nÃpyekÃrthadhÅhetutà / taddhetutvasya varïe«u vyÃsedhÃt / taddhetutvena tu sÃhityakalpane 'nyonyÃÓrayaprasaÇga÷ / sÃhityÃttaddhetutvaæ taddhetutvÃcca sÃhityamiti / tasmÃdayamabÃdhito 'nupÃdhiÓca padavÃkyagocara ekanirbhÃsÃnubhÃvo varïÃtiriktaæ vÃcakamekamavalambena sa sphoÂa iti taæ ca dhvanaya÷ pratyekaæ vya¤jayanto 'pi na drÃgitveva viÓadayanti, yena drÃgÃrthadhÅ÷ syÃt / api tu ratnatattvaj¤ÃnavadyathÃsvaæ dvitricatu«pa¤ca«a¬darÓanajanitasaæskÃraparipÃkasacivacetolabdhajanmani carame cetasi cakÃsti viÓadaæ padavÃkyatattvamiti prÃganutpannÃyÃstadanantaramarthadhiya udaya iti nottare«ÃmÃnarthakyaæ dhvanÅnÃm / nÃpi prÃcÃæ, tadabhÃve tajjanitasaæskÃratatparipÃkÃbhÃvenÃnugrahÃbÃvÃt / antyasya cetasa÷ kevalasyÃjanakatvÃt / naca padapratyayavat, pratyekamavyaktÃmarthadhiyamÃdhÃsyanti präco varïÃ÷, caramastu tatsaciva÷ sphuÂatarÃmiti yuktam / vyaktÃvyaktÃvabhÃsitÃyÃ÷ pratyak«aj¤ÃnaniyamÃt / sphoÂaj¤Ãnasya ca pratyak«atvÃt / arthadhiyastvapratyak«Ãyà mÃnÃntarajanmano vyakta evopajano na và syÃnna punarasphuÂa iti na sama÷ samÃdhi÷ / tasmÃnnitya÷ sphoÂa eva vÃcako na varïà iti / tadetadÃcÃryadeÓÅyamataæ svamatamupapÃdayannapÃkaroti- ## / evaæ hi varïÃtirikta÷ sphoÂo 'byupeyeta, yadi varïÃnÃæ vÃcakatvaæ na saæbhavet, sa cÃnubhavapaddhatimadhyÃsÅta / dvidhÅ ca vÃcakatvaæ varïÃnÃæ, k«aïikatvenÃÓakyasaægatigrahatvÃdvà vyastasamastaprakÃradvayÃbhÃvÃdvà / na tÃvatprathama÷ kalpa÷ / varïÃnÃæ k«aïakatve mÃnÃbhÃvÃt / nanu varïÃnÃæ pratyuccÃraïamanyatvaæ sarvajanaprasiddham / na / pratyabhij¤ÃyamÃnatvÃt / na cÃsatyapyekatve jvÃlÃdivatsÃd­Óyanibandhanametat, pratyabhij¤Ãnamiti sÃæpratam / sÃd­Óyanibandhanatvamasya balavdabÃdhakopanipÃtÃdvÃsthÅyeta, kkacijjvÃlÃdau vyabhicÃradarÓanÃdvà / tatra kkacidvyabhicÃradarÓanena tadutprek«ÃyÃmucyate v­ddhe÷ svata÷prÃmÃï.vÃdibhi÷-'utprek«eta hi yo mohÃdaj¤Ãtamapi bÃdhanam / sa sarvavyavahÃre«u saæÓayÃtmà k«ayaæ vrajet // ' iti / prapa¤citaæ caitadasmÃbhirnyÃyakaïikÃyÃm / na cedaæ pratyabhij¤Ãnaæ gatvÃdijÃtivi«ayaæ na gÃdivyaktivi«ayaæ, tÃsÃæ pratinaraæ bhedopalambhÃdata eva ÓabdabedopalambhÃdvÃkt­bheda unnÅyate 'somaÓarmÃdhÅte na vi«ïuÓarmÃ' iti yuktam / yato bahu«u gakÃramuccÃrayatsu nipuïamanubhava÷ parÅk«yatÃm / yathà kÃlak«Åæ ca svastimatÅæ cek«amÃïasya vyaktibhedaprathÃyÃæ satyÃmeva tadanugatamekaæ sÃmÃnyaæ prathate, tathà kiæ gakÃrÃdi«u bhedena prathamÃne«veva gatvamekaæ tadanugataæ cakÃsti, kiævà yathà gotvamÃjÃnata ekaæ bhinnadeÓaparimÃïasaæsthÃnavyaktyupadhÃnabhedÃdbhinnadeÓamivÃlpamiva mahadiva dÅrghamiva vÃmanamiva tathÃgavyaktirÃjÃnata ekÃpi vya¤jakabhedÃttadharmÃnupÃtinÅva prathata iti bhavanta eva vidÃÇkurvantu / tatra havyaktibhedamaÇgÅk­tyÃpi yo gatvasyaikasya paropadhÃnabhedakalpanÃprayÃsa÷ sa varaæ gavyaktÃvevÃstu kimantarga¬unà gatvenÃbhyupetena / yathÃhu÷-'tena yatprÃrtyate jÃtestadvarïÃdeva lapsyate / vyaktilabhyaæ tu nÃdebhya iti gatvÃdidhÅrv­thÃ÷ // ' naca svastintyÃdivat gavyaktibhedapratyaya÷ sphuÂa÷ pratyuccaraïamasti / tathà sati daÓa gakarÃnudacÃrayaccaitra iti hi pratyaya÷ syÃt / na syÃddaÓak­tva udacÃrayadgakÃramiti / na cai«a jÃtyabhiprÃyo 'bhyÃso yathà Óatak­tvastittirÅnupÃyuÇkta devadatta iti / atra hi sorastìaæ krandato 'pi gakÃrÃdivyaktau lokasyoccÃraïÃbhyÃsapratyayasya vinirv­tti÷ / codaka÷ pratyabhij¤ÃnabÃdhakamutthÃpayatiæ- ## / yat yugapadviruddhadharmasaæsargavat tat nÃn, yathà gavÃÓvÃdirdviÓaphaikaÓaphakeÓaragalakambalÃdimÃn / yugapadudÃttÃnudÃttÃdiviruddhadharmasaæsargavÃæÓcÃyaæ varïa÷ / tasmÃnnÃnà bhavitumarhati / na codÃttÃdayo vya¤jakadharmÃ÷, na varïadharmà iti sÃæpratam / vya¤jakà hyasya vÃyava÷ / te«ÃmaÓravaïatve kathaæ taddharmÃ÷ ÓrÃvaïÃ÷ syu÷ / idaæ tÃvadatra vaktavyam / nahi guïagocaramindriyaæ guïinamapi gocarayati, mà bhÆvan ghrÃïarasanaÓrotrÃïÃæ gandharasaÓabdagocarÃïÃæ tadvanta÷ p­thivyudakÃkÃÓà gocarÃ÷ / evaæ ca mà nÃma bhÆdvÃyugocaraæ Órotram, tadguïÃæstÆdÃttÃdÅn gocarayi«yati / te ca ÓabdasaæsargagrahÃt ÓabdadharmatvenÃdhyavasÅyante / naca Óabdasya pratyabij¤ÃnÃvadh­taikatvasya svarÆpata udÃttÃdayo dharmÃ÷ parasparavirodhino 'paryÃyeïa saæbhavanti. tasmÃdyathà mukhasyaikasya maïik­pÃïadarpaïÃdyupadhÃnavaÓÃnnÃnÃdeÓaparimÃïasaæsthÃnabhedavibhrama÷, evamekasyÃpi varïasya vya¤jakadhvaninibandhano 'yaæ viruddhanÃnÃdharmasaæsargavibhrama÷, na tu bhÃviko nÃnÃdharmasaæsarga iti sthite 'bhyupetya parihÃramÃha bhëyakÃra÷- ## / athaveti pÆrvapak«aæ vyÃvartayati / bhavetÃæ nÃma guïaguïinÃvekendriyagrÃhyau, tathÃpyado«a÷ / dhvanÅnÃmapi ÓabdavacchrÃvaïatvÃt / dhvanisvarÆpaæ praÓnapÆrvakaæ varïebhyo ni«kar«ayati #<-ka÷ punarayamiti># / na cÃyamanirdhÃritaviÓe«avarïatvasÃmÃnyamÃtrapratyayo na tu varïÃtiriktadabhivya¤jakadhvanipratyaya iti sÃæpratam / tasyÃnunÃsikatvÃdibhedabhinnasya gÃdivyaktivatpratyabhij¤ÃnÃbhÃvÃt, apratyabhij¤ÃyamÃnasya caikatvÃbhÃvena sÃmÃnyabhÃvÃnupapatte÷ / tasmÃdavarïÃtmako vai«a Óabda÷, ÓabdÃtirikto và dhvani÷, Óabdav¤jaka÷ ÓrÃvaïo 'bhyupeya÷ ubhayathÃpi cÃk«u vya¤jane«u ca tattaddhvanibhedopadhÃnenÃnunÃsikatvÃdayo 'vagamyamÃnÃstaddharmà eva Óabde pratÅyante na tu svata÷ Óabdasya dharmÃ÷ / tathà ca ye«ÃmanunÃsikatvÃdayo dharmÃ÷ parasparaviruddhà bhÃsante bhavatu te«Ãæ dhvanÅnÃmanityatà / nahi te«u pratyabhij¤Ãnamasti / ye«u tu varïe«u pratyabhij¤Ãnaæ na te«ÃmanunÃsikatvÃdayo dharmà iti nÃnityÃ÷ / ## ## / yadye«a parasyÃgraho dharmiïyag­hyamÃïe taddharmà na Óakyà grahÅtumiti, evaæ nÃmÃstu tathà tu«yatu para÷ / tathÃpyado«a ityartha÷ / tadanena prabandhena k«aïikatvena varïÃnÃmaÓakyasaægatigrahatayà yadavÃcakatvamÃpÃditaæ varïÃnÃæ tadapÃk­tam / vyastasamastaprakÃradvayÃsaæbhavena tu yadÃsa¤jitaæ tannirÃcikÅr«urÃha- ## / kalpanÃmam­«yamÃïa ekadeÓyÃha- ## / nirÃkaroti- ## / nirÆpayatu tÃvadgaurityekaæ padamiti dhiyamÃyu«mÃn / kimiyaæ pÆrvÃnubhÆtÃngakÃrÃdÅneva sÃmastyenÃvagÃhate kiævà gakÃrÃdyatiriktaæ, gavayamiva varÃhÃdibhyo vilak«aïam / yadi gakÃrÃdivilak«aïamavabhÃsayet, gakÃrÃdirÆ«ita÷ pratyayo na syÃt / nahi varÃhadhÅrmahi«arÆ«itaæ varÃhamavagÃhate / padatattvamekaæ pratyekamabhivya¤jayanto dhvanaya÷ prayatnabhedabhinnÃstulyasthÃnakaraïani«pÃdyatayÃnyonyavisad­Óatattatpadavya¤jakadhvanisÃd­Óyena svavya¤janÅyasyaikasya padatattvasya mitho visad­ÓÃnekapadasÃd­ÓyÃnyÃpÃdayanta÷ sÃd­ÓyopadhÃnabhedÃdekamapyabhÃgamapi nÃneva bhÃgavadiva bhÃsayanti, mukhyamivaikaæ niyatavarïaparimÃïasthÃnasaæÓtÃnabhedamapi maïik­pÃïadarpaïÃdayo 'nekavarïaparimÃïasaæsthÃnabhedam / evaæ ca kalpità evÃsya bhÃgà varïà iti cet, tatkimidÃnÅæ varïabhedÃnasatyapi bÃdhake mithyeti vaktumadhyavasito 'si / ekadhÅreva nÃnÃtvasya biketi cet, hantÃsyÃæ nÃnà varïÃ÷ prathanta iti nÃnÃtvÃvabhÃsa ekaikatvaæ kasmÃnna bÃdhate / athavà vanasenÃdibuddhivadekatvanÃnÃtve na viruddhe / no khalu senÃvanabuddhÅ gajapadÃtituragÃdÅnÃæ campakÃÓokakiæÓukÃdÅnÃæ ca bhedamapabÃdhamÃne udÅyete, api tu bhinnÃnÃmeva satÃæ kenacidekenopÃdhinÃvacchinnÃnÃmekatvÃmÃpÃdayata÷ / naca puropÃdhikenaikatvena svabhÃvikaæ nÃnÃtvaæ virudhyate / nahyaupacÃrikamagnitvaæ mÃïavakasya svÃbhÃvikanaratvavirodhi / tasmÃtpratyekavarïÃnubhavajatitabhÃvanÃnicayalabdhajanmani nikhilavarïÃvagÃhini sm­tij¤Ãna ekasminbhÃsamÃnÃnÃæ varïÃnÃæ tadekavij¤Ãnavi«ayatayà vaikÃrthadhÅhetutayà vaikatvamaupacÃrikamavagantavyam / na caikÃrthadhÅhetutvenaikatvamekatvena caikÃrthadhÅhetubhÃva iti parasparÃÓrayam / nahyarthapratyayÃtpÆrvametÃvanto varïà ekasm­tisamÃrohiïo na prathante / na ca tatprathanÃnantaraæ v­ddhasyÃrthadhÅrnonnÅyate, tadunnayanÃcca te«ÃmekÃrthadhiyaæ prati kÃrakatvamekamavagamyaikapadatvÃdhyasÃnamiti nÃnyonyÃÓrayam / na caikasm­tisamÃrohiïÃæ kramÃkramaviparÅtakramaprayuktÃnÃmabhedo varïÃnÃmiti yathÃkatha¤citprayuktebhya etebhyor'thapratyayaprasaÇga iti vÃcyam / uktaæ hi-'yÃvanto yÃd­Óà ye ca padÃrthapratipÃdane / varïÃ÷ praj¤ÃtasÃmarthyaste tathaivÃvabodhakÃ÷ // ' iti / nanu paÇktibuddhÃvekasyÃmakramÃyÃmapi vÃstavÅ ÓÃlÃdÅnÃmasti paÇgiriti tathaiva prathà yuktÃ, naca tatheha varïÃnÃæ nityÃnÃæ vibhÆnÃæ cÃsti vÃstava÷ krama÷, pratyayopÃdhistu bhavet, sacaika iti, kutastya÷ krama e«Ãmiti cet, / na ekasyÃmapi sm­tau varïarÆpavatkramavatpÆrvÃnubhÆtatÃparÃmarÓÃt / tathÃhi-jÃrÃrÃjeti padayo÷ prathayantyo÷ sm­tidhiyostattve 'pi varïÃnÃæ kramabhedÃtpadabheda÷ sphuÂataraæ cakÃsti / tathÃca nÃkramaviparÅtakramaprayuktÃnÃmaviÓe«a÷ sm­tibuddhÃvekasyÃæ varïÃnÃæ kramaprayuktÃnÃm / yathÃhu÷-'padÃvadhÃraïopÃyÃnbahÆnicchanti sÆraya÷ / kramanyÆnÃtiriktatvasvaravÃkyaÓrutism­ti÷ // ' iti / Óe«amatirohitÃrtham / diÇmÃtramatra sÆcitaæ, vistarastu tattvabindÃvavagantavya iti / alaæ và naiyÃyikairvivÃdena / santvanityà eva varïÃstathÃpi gatvÃdyavacchedenaiva saægatigraho 'vanÃdiÓca vyavahÃra÷ setsyatÅtyÃha- ## //28 // 1.3.8.29. ## / nanu prÃcyÃmeva mÅmÃæsÃyÃæ vedasya nityatvaæ siddhaæ tatkiæ puna÷ sÃdhyata ityata Ãha- ## / nahyanityÃjjagadutpattumarhati, tasyÃpyutpattimattvena sÃpek«atvÃt / tasmÃnnityo veda÷ jagadutpattihetutvÃt, ÅÓvaravaditi siddhameva nityatvamanena d­¬hÅk­tam / Óe«amatirohitÃrtham //29 // 1.3.8.30. ## / ÓaÇkÃpadottaratvÃtsÆtrasya paÂhati- ## / abhidhÃnÃbhidheyÃvicchede hi saæbandhanityatvaæ bhavet / evamadhyÃyapakÃdhyet­paraæparÃvicchede vedasya nityatvaæ syÃt / niranvayasya tu jagata÷ pravilaye 'tyantÃsataÓcÃpÆrvasyotpÃde 'bhidhÃnÃbhidheyÃvatyantamucchinnÃviti kimÃÓraya÷ saæbandha÷ syÃt / adhyÃpakÃdhyet­saætÃnavicchede ca kimÃÓrayo veda÷ syÃt / naca jÅvÃstadvÃsanÃvÃsita÷ santÅti vÃcyam / anta÷karaïÃdyupÃdhikalpità hi te tadvicchede na sthÃtumarhanti / naca brahmaïastadvÃsanÃ, tasya vidyÃtmana÷ ÓuddhasvabhÃvasya tadayogÃt / brahmaïaÓca s­«ÂyÃdÃvanta÷karaïÃni tadavacchinnÃÓcha jÅvÃ÷ prÃdurbhavanto napÆrvakarmÃvidyÃvÃsanÃvanto bhavitumarhanti, apÆrvatvÃt / tasmÃdviruddhamidaæ ÓabdÃrthasaæbandhavedanityatvaæ s­«ÂipralayÃbhyupagameneti / abhidhÃt­grahaïenÃdhyÃpakÃdhyetÃrÃvuktau / ÓaÇkÃæ nirÃkartuæ sÆtramavatÃrayati- ## / yadyapi mahÃpralayasamaye nÃnta÷karaïÃdaya÷ samudÃcaradv­ttaya÷ santi tathÃpi svakÃraïe 'nirvÃcyÃyÃmavidyÃyÃæ lÅnÃ÷ sÆk«meïa ÓaktirÆpeïa karmavik«epakÃvidyÃvÃsanÃbhi÷ mahÃvati«Âhanta eva / tathà ca sm­ti÷-'ÃsÅdidaæ tamobhÆtamapraj¤Ãtamalak«aïam / apratarkyamavij¤eyaæ prasuptamiva sarva÷ // ' iti / te cÃvadhaiæ prÃpya parameÓvarecchÃpracodità yathà kÆrmadehe nilÅnÃnyaÇgÃni tato ni÷saranti, yathà và var«ÃpÃye prÃptam­dbhÃvÃni maï¬ÆkaÓarÅrÃïi tadvÃsanÃvÃsitatayà ghanaghanÃghanÃsÃrÃvasekasuhitÃni punarmaï¬ÆkadehabhÃvamanubhavanti, tathà pÆrvavÃsanÃvaÓÃtpÆrvasamÃnanÃmarÆpÃïyutpadyante / etaduktaæ bhavati-yadyapÅÓvarÃtprabhava÷ saæsÃramaï¬alasya, tathÃpÅÓvara÷ prÃïabh­tkarmÃvidyÃsahakÃrÅ tadanurÆpameva s­jati / naca sargapralayapravÃhasyÃnÃditÃmantareïaitadupapadyata iti sargapralayÃbyupagaæme 'pi saæsÃrÃnÃdità na virudhyata iti / tadidamuktam- ## / Ãgamata iti / syÃdetat / bhavatvanÃdità saæsÃrasya, tathÃpi mahÃpralayÃntarite kuta÷ smaraïaæ vedÃnÃmityata Ãha- ## / yadyapiprÃïÃmÃtrÃvaÓe«atÃtanni÷ Óe«aye su«uptapralayÃvasthayorviÓe«a÷, tathÃpi karmavik«epasaæskÃrasahitalayalak«aïà vidyÃvaÓe«atÃsÃmyena svÃpapralayÃvasthayÃrabheda iti dra«Âavyam / nanu nÃparyÃyeïa sarve«Ãæ su«uptÃvasthÃ, ke«Ã¤cittadà prabodhÃt, tebhyasya suptotthitÃnÃæ grahaïasaæbhavÃt, prÃyaïakÃlaviprakar«ayoÓca vÃsanocchedakÃraïayorabhÃvena satyÃæ vÃsanÃyÃæ smaraïopapatte÷ ÓabdÃrthasaæbandhavedavyahÃrÃnucchedo yujyate / mahÃpralayastvaparyÃyeïa prÃïabh­nmÃtravatartÅ, prÃyaïakÃlaviprakar«au ca tatra saæskÃramÃtrocchedahetÆ sta iti kuta÷ su«uptavatpÆrvaprabodhavyavahÃravaduttaprabodhavyavahÃra iti codayati- ## / pariharati- ## / ayamabhisaædhi÷-na tÃvatprÃyaïakÃlaviprakar«au sarvasaæskÃrocchedakau, pÆrvÃbhyastasm­tyanubandhÃjjÃtasya har«abhayaÓokasaæpratipatteranupapatte÷ / manu«yajanmavÃsanÃnÃæ cÃnekajÃtyantarasahasravyavahitÃnÃæ punarmanu«yajÃtisaævartakena karmaïÃbhivyaktyabhÃvaprasaÇgÃt / tasmÃnnik­«ÂadhiyÃmapi yatra satyapi prÃyaïakÃlaviprakar«Ãdau pÆrvavÃsanÃnuv­tti÷, tatra kaiva kathà parameÓvarÃnugraheïa dharmaj¤ÃnavairÃgyaiÓvaryÃtiÓayasaæpannÃnÃæ hiraïyagarbhaprabh­tÅnÃæ mahÃdhiyÃm / yathÃvà à ca manu«yebhya à ca k­mibhyo j¤ÃnÃdÅnÃmanubhÆyate nikar«a÷, evamà manu«yebhya eva à ca bhagavato hiraïyagarbhajj¤ÃnÃdÅnÃæ prakar«e 'pi saæbhÃvte / tathÃca tadabhivadanto vedasm­tivÃdÃ÷ prÃmÃïyamapratyÆhamaÓruvate / evaæ cÃtrabhavatÃæ hiraïyagarbhÃdÅnÃæ parameÓvarÃnug­hÅtÃnÃmupapadyate kalpÃntarasaæbandhinikhilavyavahÃrÃnusaædhÃnamiti / sugamamanyat / syÃdetat / astu kalpanÃntaravyavahÃrÃnusaædhÃnaæ te«Ãm / asyÃæ tu s­«ÂÃvanya eva deÓa÷, anya eva cai«ÃmarthÃ÷, anya eva varïÃÓramÃ÷, dharmÃccÃnarthor'thaÓcÃdharmÃt, anarthaÓcepsitor'thaÓcÃnÅpsita÷ apÆrvatvÃtsargasya / tasmÃtk­tamatra kalpÃntaravyavahÃrÃnusaædhÃnena, atki¤citkaratvÃt / tathÃca pÆrvavyavahÃrocchedÃcchabdÃrthasaæbandhaÓca vedaÓcÃnityau prasajyeyÃtÃmityata Ãha- ## / yathÃvastusvabhÃvasÃmarthyaæ hi sarga÷ pravartate, natu svabhÃvasÃmarthyamanyathayitumarhati / nahi jÃtu sukhaæ tattvena jihÃsyate, du÷khaæ copÃditsyate / naca jÃtu dharmÃdharmayo÷ sÃmarthyÃviparyayo bhavati / nahi m­tpiï¬ÃtpaÂa÷, ghaÂaÓca tantubhyo jÃyate / tathà sati vastusÃmarthyaniyamÃbhÃvÃtsarvaæ sarvasmÃdbhavediti pipÃsurapi dahanamÃh­tya pipÃsÃmupaÓamayet, ÓÅtÃrto và toyamÃh­tya ÓÅtÃrtimiti / tena s­«Âyantare 'pi brahmahatyÃdiranarthaheturevÃrthahetuÓca yÃgÃdirityÃnupÆrvyaæ siddham / evaæ ya eva vedà asminkalpe ta eva kalpÃntare, ta eva cai«Ãmarthà ta eva ca varïÃÓramÃ÷ / d­«ÂasÃdharmyasaæbhave tadvaidharmakalpanamanumÃnÃgamaviruddham / 'ÃgamÃÓceha bhÆyÃæso bhëyakÃreïa darÓitÃ÷ / Órutism­tipurÃïÃkhyÃstadvyÃkopo 'nyathà bhavet // ' tasmÃtsu«ÂÆktam- ## / 'agnirvà akÃmayata' iti / bhÃvinÃæ v­ttimÃÓritya yajamÃna evÃgnirucyate / nahyagnerdevatÃntaramagnirasti //30 // 1.3.8.31. ## / brahmavidyÃsvadhikÃraæ devar«ÅïÃæ brÆvÃïa÷ pra«Âavyo jÃyate, kiæ sarvÃsu brahmavidyà svaviÓe«eïa sarve«Ãæ kiævà kÃsucideva ke«Ã¤cit / yadyaviÓe«eïa sarvÃsu, tato madhvÃdividyÃsvasaæbhava÷ / ## / upÃsyopÃsakabhÃvo hi bhedÃdhi«ÂhÃno na svÃtmanyÃdityasya devatÃyÃ÷ saæbhavati / na cÃdityÃntaramasti / prÃcÃmÃdityÃnÃmasminkalpe k«ÅïÃdhikÃratvÃt / ## / ayamartha÷-'asau và Ãdityo devamadhu' iti devÃnÃæ modahetutvÃnmadhviva madhu / bhrÃmaramadhusÃrÆpyamÃhÃsya Óruti÷-'tasya madhuno dyaureva tiraÓcÅnavaæÓa÷ / antarik«aæ madhvapÆpa÷ / Ãdityasya hi madhuno 'pÆpa÷ paÂalamantarik«amÃkÃÓaæ, tatrÃvasthÃnÃt / yÃni ca somÃjyapaya÷prabh­tÅnyagnau hÆyate tÃnyÃdityaraÓmibhiragnisaævalitairÆtpannapÃkÃnyam­tÅbhÃvamÃpannÃnyadityamaï¬alam­ÇmantramadhunaiparnÅyante / yathà hi bhramarÃ÷ pu«pebhya Ãh­tya makarandaæ svasthÃnamÃnayantyevam­ÇmantrabhramarÃ÷ prayogasamavaitÃrthasmaraïÃdibhir­gvedavihitebhya÷ karmakusumebhya Ãh­tya tanni«pannaæ makarandamÃdityamaï¬alaæ lohitÃbhirasya prÃcÅbhÅ raÓminìÅbhirÃnayanti, tadam­taæ vasava upajÅvanti / athÃsyÃdityamadhuno dak«iïÃbhÅ raÓminìÅbhi÷ ÓuklÃbhi4yajurvedavihitakarmakusumebhya Ãh­tyÃgnau hutaæ somÃdi pÆrvavadam­tabhÃvamÃpannaæ yajurvedamantrabhramarà Ãdityamaï¬alamÃnayanti, tadetam­taæ rudrà upajÅvanti / athÃsyÃdityamadhuna÷ pratÅcÅbhÅ raÓminìÅbhi÷ k­«ïÃbhi÷ sÃmavedavihitakarmakusumebhya Ãh­tyau hutaæ somÃdi pÆrvavadam­tabhÃvamÃpannaæ sÃmamantrastotrabhramarà Ãdityamaï¬alamÃnayanti, tadam­tamÃdityà upajÅvanti / athÃsyÃdityamadhuna udÅcibhiratik­«ïÃbhÅ raÓminìÅbhirathavedavihitebhya÷ karmakusumebhya Ãh­tyÃgnau hutaæ somÃdi pÆrvavadam­tabhavamÃpannamatharvÃÇgirasamantrabhramarÃ÷, tathÃÓvamedhavÃca÷ stomakarmakusumÃt hatihÃsapurÃïamnatrabhramarà Ãdityamaï¬alamÃnayanti / aÓvamedhe vÃca÷ stome ca pÃriplavaæ Óaæsanti iti ÓravaïÃditihÃsapurÃïamantrÃïÃmapyasti prayoga÷ / tadam­taæ maruta upajÅvanti / athÃsya yà Ãdityamadhuna Ærdhvà raÓminìyo gopyÃstÃbhirupÃsanabhramarÃ÷ praïavakusumÃdÃh­tyÃdityamaï¬alamÃnayanti, tadam­tamupajÅvanti sÃdhyÃ÷ / tà età ÃdityavyapÃÓrayÃ÷ pa¤ca rohitÃdayo raÓminìya ­gÃdisaæbaddhÃ÷ krameïopadiÓyeti yojanà / etadevÃm­taæ d­«Âvopalabhya yathÃsvaæ samastaijha karaïairyaÓastejahandriyasÃkalyavÅryÃnnÃdyÃnyam­taæ tadupalabhyÃditye t­pyati / tena khalvam­tena devÃnÃæ vasvÃdÅnÃæ modanaæ vidadhadÃdityo madhu / etaduktaæ bhavati-na kevalamupÃsyopÃsakabhÃva ekasminvirudhyate, api tu j¤Ãt­j¤eyabhÃvaÓca prÃpyaprÃpakabhÃvaÓceti / tathÃgni÷ pÃda iti / adhidaivataæ khalvÃkÃÓe brahmad­«ÂividhÃnÃrthamuktam / ÃkÃÓasya hi sarvagatatvaæ rÆpÃdihÅnatve ca brahmaïà sÃrÆpyaæ, tasya caitasyÃkÃÓasya brahmaïaÓcatvÃra÷ pÃdà agnyÃdaya÷ 'agni÷ pÃda÷' ityÃdinà darÓitÃ÷ / yathà hi go÷ pÃdà na gavà viyujyatanta, evamagnyÃdayo 'pi nÃkÃÓena sarvagatenetyÃkÃÓasya pÃdÃ÷ / tadevamÃkÃÓasya catu«pado brahmad­«Âiæ vidhÃya svarÆpeïa vÃyuæ saævargaguïakamupÃsyaæ vidhÃtuæ mahÅkaroti-vÃyurvÃva saævarga÷ / tathà svarÆpeïaivÃdityaæ brahmad­«ÂyopÃsyaæ vidhÃtuæ mahikaroti- #<Ãdityo brahmetyÃdeÓa÷>#upadeÓa÷ / atirohitÃrthamanyat //31 // 1.3.8.32. yadyucyeta nÃviÓe«aïa sarve«Ãæ devar«ÅïÃæ sarvÃsu brahmavidyÃsvadhikÃra÷, kintu yathÃsaæbhavamiti / tannedamupati«Âhate- ## / laukikau hyÃdityÃdiÓabdaprayogapratyayau jyotirmaï¬alÃdi«u d­«Âau / na caite«Ãmasti caitanyam / nahyete«u devadattÃdivattadanurÆpà d­Óyante ce«ÂÃ÷ / ## / tatra 'jag­bhmÃte dak«iïamindrahasatam' iti ca, 'kÃÓirindra it' iti ca / kÃÓirmu«Âi÷ / tathà 'tuvigrÅvo vapodara÷ subÃhurandhaso made / indro v­trÃïi jighrate' iti vigrahavattvaæ devatÃyà mantrÃrthavÃdà abhivadanti / tathà havirbhojanaæ devatÃyà darÓayanti 'addhÅndra piba caprasthitasya' ityÃdaya÷ / yatheÓanam-'indro diva indra ÅÓe p­thivyà indro apÃmindra itparvatÃnÃm / indro v­dhÃmindra inmedhirÃïÃmindra÷ k«eme yoge havya indra÷' iti, tathà 'ÅÓÃnamasyajagata÷ svard­ÓamÅÓÃnamindra satthu«a÷' iti / tathà varivasitÃraæ prati devatÃyÃ÷ prasÃdaæ prasannÃyÃÓca phaladÃnÃæ darÓayati-'Ãhutibhireva devÃn hutÃda÷ prÅïÃti tasmai prÅtà i«amÆrjaæ ca yacchanti' iti, 't­pta evainamindra prajayà paÓubhistarpayati' iti ca / dharmaÓÃstrakÃrà apyÃhu÷-'te t­ptÃstarpayantyenaæ sarvakÃmaphalai÷ Óubhai÷ / ' iti purÃïavacÃæsi ca bhÆyÃæsi devatÃvigrahÃdipa¤cakaprapa¤camÃpak«ate / laukikà api devatÃvigrahÃdipa¤cakaæ smaranti coparacaranti ca / tathÃhi-yamaæ daï¬ahastamÃlikhanti, ruïaæ pÃÓahastam, indraæ vajrahastam / kathayanti ca devatà havirbhuja iti / tatheÓanamimÃmÃhi÷-devagrÃmo devak«etramiti / tathÃsyÃ÷ prasÃdaæ ca prasannÃyÃÓca phaladÃnamÃhu÷-prasanno 'sya paÓupati÷ putro 'sya jÃta÷ / prasanno 'sya dhanado dhanamanena labdhamiti / tadetatpÆrvapak«Å dÆ«ayati- ## / na khalupratyak«Ãdivyatirikto loko nÃma pramÃïÃntaramasti, kintu pratyak«ÃdimÆlà lokaprasiddhi÷ satyatÃmaÓrute, tadabhÃve tvandhaparamaprÃvanmÆlÃbhÃvÃdvipalvate / naca vigrahÃdau pratyak«ÃdÅnÃmatamamasti pramÃïam / na cetihÃsÃdi mÆlaæ bhavitumarhati, tasyÃpi pauri«eyatvena pratyak«Ãdyapek«aïÃt / pratyak«ÃdÅnÃæ cÃtrÃbhÃvÃdityÃha- ## / nanÆktaæ mantrÃrthavÃdebhyo vigrahÃdipa¤cakaprasiddhiriti, ata Ãha- ## / vidhyuddeÓenaikavÃkyatÃmÃpadyamÃnà arthavÃdà vidhivi«ayaprÃÓastyalak«aïÃparà na svÃrthe pramÃïaæ bhavitumarhanti / 'yatpara÷ Óabda÷ sa ÓabdÃrtha÷' iti hi ÓÃbdanyÃyavida÷ / pramÃïÃntareïa tu yatra svÃrthe 'pi samarthyate, yathà vÃyo÷ k«epi«Âatvam, tatra pramÃïÃntaravaÓÃtso 'bhyupeyate na tu ÓabdasÃmarthyÃt / yatra tu na pramÃïÃntaramasti, yathà vigrahÃdipa¤cake, sor'tha÷ ÓabdÃdevÃvagantavya÷ / atatparaÓca Óabdo na tadavagamayutimalamiti / tadavagamaparasya tatrÃpi tÃtpar.mabhyupetavyam / na caikaæ vÃkyamubhayaparaæ bhavatÅti vÃkyaæ bhidyeta / naca saæbhavatyekavÃkyatve vÃkyabhedo yujyate / tasmÃtpramÃïÃntarÃnadhigatà vigrahÃdimattà anyaparÃcchabdÃvagantavyeti manorathamÃtramityartha÷ / mantrÃÓca vrÅhyÃdivacchutyÃdibhistatra tatra viniyujyamÃnÃ÷ pramÃïabhÃvananupraveÓina÷ kathamupayujyantÃæ te«a te«u karmasvityapek«ÃyÃæ d­«Âe prakÃre saæbhavati nÃd­«Âakalpanocità / d­«ÂaÓca prakÃra÷ prayogasamavetÃrthasmÃraïaæ, sm­tvà cÃnuti«Âhanti khalvanu«ÂhÃtÃra÷ padÃrthÃn / autsargikÅ cÃrthaparatà padÃnamityapek«itaprayogasamavetÃrthasmaraïatÃtparyÃïÃæ mantrÃïÃæ nÃnadhigate vigrahÃdÃvapi tÃtparyaæ yujyata iti na tebhyo 'pi tatsiddhi÷ / tasmÃddevatÃvigrahavattÃdibhÃvagrahapramÃïÃbÃvÃt prÃptà «a«ÂhapramÃïagocaratÃsyeti prÃptam //32 // 1.3.8.33. ##ityÃdi ##ityantamatirohitÃrtham / mantrÃrthavÃdÃdivyavahÃrÃditi / ÃdigrahaïenetihÃsapurÃïadharmaÓÃstrÃïi g­hyante / mantrÃdÅnÃæ vyavahÃra÷ prav­ttistasya darÓanÃditi / pÆrvapak«amanubhëate- ## / ekadeÓimatena tÃvatpariharati #<-atra brÆma iti># / tadetatpÆrvapak«iïamutthÃpya dÆ«ayati- ##pÆrvapak«Å / ÓÃbdÅ khalviyaæ gati÷, yattÃtparyÃdhÅnav­ttitvaæ nÃma / nahyanyapara÷ Óabdo 'nyatra pramÃïaæ bhavitumarhati / nahi Óvitrinirïejanaparaæ Óveto dhÃvatÅti vÃkyamita÷ sÃrameyagamanaæ gamayitumarhati / naca na¤vati mahÃvÃkye 'vÃntaravÃkyÃrtho vidhirÆpa÷ Óakyo 'vagantum / naca pratyayamÃtrÃtso 'pyartho 'sya bhavati, tatpratyayasya bhrÃntitvÃt / na puna÷ pratyak«ÃdÅnÃmiyaæ gati÷ / nahyudakÃharaïÃrthinà ghaÂadarÓanÃyonmÅlitaæ cak«urghaÂapaÂau và paÂaæ và kevalaæ nopalabhate / tadevamekadeÓini pÆrvapak«iïà dÆ«ite paramasiddhÃntavÃdyÃha- ## / ayamabhisaædhi÷-loke viÓi«ÂÃrthapratyÃyanÃya padÃni prayuktÃni tadantareïa na svÃrthamÃtrasmÃraïe paryavasyanti / nahi svÃrthasmÃraïamÃtrÃya loke padÃnÃæ prayogo d­«ÂapÆrva÷ / vÃkyÃrthe ti d­Óyate / na caitÃnyasmÃritasvÃrthÃni sÃk«ÃdvÃkyÃrthaæ pratyÃyayitumÅÓate iti svÃrthasmÃraïaæ vÃkyÃrthamitathe 'vÃntaravyÃpÃra÷ kalpita÷ padÃnÃm / naca yadarthaæ yattattena vinà paryavasyatÅti na svÃrthamÃtrabhidhÃne paryavasÃnaæ padÃnÃm / naca na¤vati vÃkye vidhÃnaparyavasÃnam / tathà sati na¤padamanarthakaæ syÃt / yathÃhu÷-'sÃk«Ãdyadyapi kurvanti padÃrthapratipÃdanam / varïÃstathÃpi naitasminparyavasyanti ni«phale // vÃkyÃrthamitaye te«Ãæ prav­ttau nÃntarÅyam / pÃke jvÃleva këÂhÃnÃæ padÃrthapratipÃdanam // ' iti / seyamekasminvÃkye gati÷ / yatra tu vÃkyasyaikasya vÃkyÃntareïa saæbandhastatra lokÃnusÃrato bhÆtÃrthavyutpattau ca siddhÃyamekaikasya vÃkyasya tattadviÓi«ÂÃrthapratyÃyanena paryavasitav­ttina÷ paÓcÃtkutaÓciddheto÷ prayojanÃntarÃpek«ÃyÃmanvaya÷ kalpyate / yathà 'vÃyurvai k«epi«Âhà devatà vÃyumeva svena bhÃgadheyenopadhÃvati sa evainaæ bhÆtiæ gamayati vÃyavyaæ ÓvetamÃlabheta' ityatra / iha hi yadi na svÃdhyÃyÃdhyÃyanavidhi÷ svÃdhyÃyaÓabdavÃcyaæ vedarÃÓiæ puru«ÃrthatÃmane«yattato bhÆtÃrthamÃtraparyavasità nÃrthavÃdà vidhyuddeÓenaikavÃkyatÃmÃgami«yam / tasmÃt svÃdhyÃyavidhivaÓÃtkaimarthyÃkÃÇk«ÃyÃæ v­ttÃntadigocarÃ÷ santastatpratyÃyanadvÃreïa vidheyaprÃÓastyaæ lak«ayanti, na punaravivak«itasvÃrthà eva tallak«aïe prabhavanti, tathà sati lak«aïaiva na bhavet / abhidheyÃvinÃbhÃvasya tadbÅjasyÃbhÃvÃt / ata eva gaÇgÃyÃæ gho«a ityatra gaÇgÃÓabda÷ svÃrthasaæbaddhabheva tÅraæ lak«ayati na tu samudratÅraæ, tatkasya heto÷, svÃrthapratyÃsattyÃbhÃvÃt / na caitatsarvaæ svÃrthÃvivak«ÃyÃæ kalpate / ata eva yatra pramÃïÃntaraviruddhÃrtà arthavÃdà d­Óyante, yathÃ÷-'Ãdityo vai yÆpa÷' 'yajamÃna÷ prastara÷' ityevamÃdaya÷, tatra yathà pramÃïÃntarÃvirodha÷, yathà ca stutyÃrthatÃ, tadubhayasiddhyarthaæ 'guïavÃdastu' iti ca 'tatsiddhi÷' iti cÃsÆtrayajjaimini÷ / tasmÃdyatra sor'thorthavÃdÃnÃæ pramÃïÃntaraviruddhastatra guïavÃdena prÃÓastyalak«aïeti lak«italak«aïà / yatra tu pramÃïÃntarasaævÃdastatra pramÃïÃntarÃdivÃrthavÃdÃdapi sor'tha÷ prasidhyati, dvayo÷ parasparÃnapek«ayo÷ pratyak«ÃnumÃnayorivaikatrÃrthe prav­tte÷ / pramÃtrapek«ayà tvanuvÃdakatvam / pramÃtà hyavyutpanna÷ prathamaæ yathà pratyak«Ãdibhyor'thamavagacchati na tathÃmnÃyata÷, tatra vyutpattyÃdyapek«atvÃt / natu pramÃïÃpek«ayÃ, dvayo÷ svÃrthe 'napek«atvÃdityuktam / nanvevaæ mÃnÃntaravirodhe 'pi kasmÃdguïavÃdo bhavati, yÃvatà Óabdavirodhe mÃnÃntarameva kasmÃnna bÃdhyate, vedÃntairivÃdvaitavi«ayai÷ pratyÃdaya÷ prapa¤cagocarÃ÷, kasmÃdvÃr'thavÃdavadvedÃntà api guïavÃdena na nÅyante / atrocyate-lokÃnusÃrato dvividho hi vi«aya÷ ÓabdÃnÃm, dvÃrataÓca tÃtparyataÓca / yathaikasminvÃkye padÃnÃæ padÃrthà dvÃrato vÃkyÃrthaÓca tÃtparyato vi«aya÷ evaæ vÃkyadvayaikavÃkyatÃyÃmapi / yatheyaæ devadattÅyà gau÷ kretavyetyekaæ vÃkyam, e«Ã bahuk«Åretyaparaæ tadasya bahuk«ÅratvapratipÃdanaæ dvÃram / tÃtparyaæ tu kretavyeti vÃkyÃntarÃrthe / tatra yaddvÃratastatpramÃïÃntaravirodhe 'nyathà nÅyate / yathà vi«aæ bhak«ayeti vÃkyaæ mà asya g­he bhuÇk«veti vÃkyÃntarÃrthaparaæ sat / yatra tu tÃtparyaæ tatra mÃnÃntaravirodhe pauru«eyapramÃïameva bhavati / vedÃntÃstu paurvÃparyaparyÃlocanayà nirastamastabhedaprapa¤cabrahmapratipÃdanaparà apauru«eyatayà svata÷siddhatÃttvikapramÃïavÃkyamÃdityasya yÆpatvapratipÃdanaparamapi tu yÆpastutiparam / tasmÃtpramÃïÃntaravirodhe dvÃrÅbhÆto vi«ayo guïavÃdena nÅyate / yatra tu pramÃïÃntaraæ virodhakaæ nÃsti, yathà devatÃvagrahÃdau, tatra dvÃrato 'pi vi«aya÷ pratÅyamÃno na Óakyastyaktum / naca guïavÃdena netuæ, ko hi mukhye saæbhavati gauïamÃtrayodatiprasaÇgÃt / tathà satyanadhigataæ vigrahÃdi pratipÃdayam vÃkyaæ bhidyeteti cet addhà / bhinnamevaitadvÃkyam / tathà sati tÃtparyabhedo 'pÅti cet / na / dvÃrato 'pi tadavagatau tÃtparyÃntarakalpanÃyogÃt / naca yasya yatra na tÃtparyaæ tasya tatrÃprÃmÃïyaæ, tathà ,sati viÓi«Âaparaæ vÃkyaæ viÓe«aïe«vapramÃïamiti viÓi«Âaparamapi na syÃt, viÓe«aïÃvi«ayatvÃt / viÓi«Âavi«ayatvena tu tadÃk«epe parasparÃÓrayatvam / Ãk«epÃddhiviÓe«aïapratipattau satyÃæ viÓi«Âavi«ayatvaæ viÓi«Âavi«ayatvÃcca tadÃk«epa÷ / tasmÃdviÓi«Âapratyayaparebhyo 'pi viÓe«aïÃni pratÅyamÃnÃni tasyaiva vÃkyasya vi«ayatvenÃnicchatÃpyabhyupeyÃni yathÃ, tadyÃnyaparebhyo 'pyarthavÃdavÃkyebhyo devatÃvigrahÃdaya÷ pratÅyamÃnà asati pramÃïÃntaravirodhe na yuktÃstyaktum / nahi mukhyÃrthasaæbhave guïavÃdo yujyate / naca bhÆtÃrthamapyapauru«eyaæ vaco mÃnÃntarÃpek«aæ svÃrthe, yena mÃnÃntarÃsaæbhave bhavedapramÃïamityuktam / syÃdetat / tÃtparyaikye 'pi yadi vÃkyabheda÷, kathaæ tarhyarthaikatvÃdekaæ vÃkyam / na / tatra tatra yathÃsvaæ tattatpadÃrthaviÓi«ÂaikapadÃrthapratÅtiparyavasÃnasaæbhavÃt / sa tu padÃrthÃntaraviÓi«Âa÷ padÃrtha eka÷ kkacid dvÃrabhÆta÷ kkacid dvÃrÅtyetÃvÃn viÓe«a÷ / nanvevaæ sati odanaæ bhuktvà grÃmaæ gacchatÅtyatrÃpi vÃkyabhedaprasaÇga÷ / anyo hi saæsarga÷ odanaæ bhuktveti, anyastu grÃmaæ gacchatÅti / na / ekatra pratÅteraparyavasÃnÃt / bhuktveti hi samÃnakart­katà pÆrvakÃlatà ca pratÅyate / na ceyaæ pratÅtiparakÃlakriyÃntarapratyayamantareïa paryavasyati / tasmÃdyÃvati padÃbhyÃæ viÓi«ÂÃrthapratyayaparyavasÃnÃt pa¤ca«aÂpadavati vÃkye ekasminnÃnÃtvaprasaÇga÷ / nÃnÃtve 'pi viÓe«ÃïÃnÃæ viÓe«yasyaikatvÃt, tasya ca sak­cchutasya pradhÃnabhÆtasya guïabhÆtaviÓe«aïÃnurodhenÃvartanÃyogÃt / pradhÃnabhede tu vÃkyabheda eva / tasmÃdvidhivÃkyÃdarthavÃdavÃkyamanyaditi vÃkyayoreva svasvavÃkyÃrthapratyayÃvasitavyÃpÃrayo÷ paÓcÃtkutaÓcidapek«ÃyÃæ parasparÃnvaya iti siddham / ## / devatÃmuddiÓya haviravam­Óya ca tadvi«ayasvatvatyÃga iti yÃgaÓarÅram / naca cetasyÃnalikhità devatodde«Âuæ Óakyà / naca rÆparahità cetasi Óakyata Ãlekhitumiti yÃgavidhinaiva tadrÆpÃpek«imà yÃd­Óamanyaparebhyo 'pi mantrÃrthavÃdebhyastadrÆpamavagataæ tadabhyupeyate, rÆpÃntarakalpanÃyÃæ mÃnÃbhÃvÃt / mantrÃrthavÃdayoratyantaparok«av­ttiprasaÇgÃcca / yathà hi 'vrÃtyo vrÃtyastomena yajate' iti vrÃtyasvarÆpÃpek«ÃyÃæ yasya pità pitÃmaho và somaæ na pibet sa vrÃtya iti vidhinÃpek«itaæ sadarthavÃdato 'vagamyamÃnaæ vidhipramÃïakam, tathà devatÃrÆpamapi / nanÆddeÓo rÆpaj¤Ãnamapek«ate na punà rÆpasattÃmapi, devatÃyÃ÷ samÃropeïÃpi ca rÆpaj¤Ãnamupapadyata iti samÃropitameva rÆpaæ devatÃyà mantrÃrthavÃdairucyate / satyaæ, rÆpaj¤Ãnamapek«ate / taccÃnyato 'saæbhavÃnmantrÃrthavÃdebhya eva / tasya tu rÆpasyÃsati bÃdhake 'nubhÃvarƬhaæ tathÃbhÃvaæ parityajyÃnyathÃtvamananubhÆyamÃnamasÃæprataæ kalpiyatum / tasmÃdvidhyayapek«itamantrÃrthavÃdairanyaparairapi devatÃrÆpaæ buddhÃvupanidhÅyamÃnaæ vidhipramÃïakameveti yuktam / syÃdetat / vidhyapek«ÃyÃmanyaparÃdapi vÃkyÃdavagator'tha÷ svÅkriyate, tadapek«aiva tu nÃsti, ÓabdarÆpasya devatÃbhÃvÃt, tasya ca mÃnÃntaravedyatvÃdityata Ãha- ## / na kevalaæmantrÃrthavÃdato vigrahÃdisiddhi÷, api tu itihÃsapurÃïalokasmaraïebhyo mantrÃrthavÃdamÆlebhyo và pratyak«ÃdamÆlebhyo vetyÃha- ##yujyate / nigadamÃtravyÃkhyÃtamanyat / tadevaæ mantrÃrthavÃdÃdisiddhe devatÃvigrahÃdau gurvÃdipÆjÃvaddevatÃpÆjÃtmako yÃmo devatÃprasÃdÃdidvÃreïa saphalo 'vakalpate / acetanasya tu pÆjÃmapratipadyamÃnsya tadanupapatti÷ / na caivaæ yaj¤akarmaïo devatÃæ prati guïabhÃvÃddevatÃta÷ phalotpÃde yÃgabhÃvanÃyÃ÷ Órutaæ phalavattvaæ yÃgasya ca tÃæ prati tatphalÃæÓaæ và prati Órutaæ karaïatvaæ hÃtavyam / yÃgabhÃvanÃyà eva hi phalavatyà yÃgalak«aïasvakaraïÃvÃntaravyÃpÃratvÃddevatÃbhojanaprasÃdÃdÅnÃm, k­«ikarmaïa iva tattadavÃntaravyÃpÃrasya sasyÃdhigamasÃdhanatvam / ÃgneyÃdÅnÃmivotpattiparamÃpÆrvÃvÃntaravyÃpÃrÃïÃæ bhavanmate svargasÃdhanatvam / tasmÃtkarmaïo 'pÆrvÃvÃntaravyÃpÃrasya và devatÃprasÃdÃvÃntaravyÃpÃrasya và phalavattvÃt pradhÃnatvamubhayasminnapi pak«e samÃnaæ, natu devatÃyà vigrahÃdimatyÃ÷ prÃdhÃnyamiti na dharmamÅmÃæsÃyÃ÷ sÆtram-'api và ÓabdapÆrvatvÃdyaj¤akarma pradhÃnaæ guïatve devatÃÓruti÷' iti virudhyate / tasmÃtsiddho devatÃnÃæ prÃyeïa brahmavidyÃsvadhikÃra iti //33 // 1.3.9.34. #<Óugasya tadanÃdaraÓravaïÃttadÃdravaïÃtsÆcyate hi># / avÃntarasaægatiæ kurvannaghikaraïatÃtparyÃha- ## / ÓaÇkÃbÅjamÃha #<-tatreti># / nirm­«Âanikhiladu÷khÃnu«aÇge ÓÃÓvatika Ãnande kasya nÃma cetanasyÃrthità nÃsti, yenÃrthitÃyà abhÃvÃcchÆdro nÃdhikriyeta / nÃpyasya brahmaj¤Ãne sÃmarthyÃbhÃva÷ / dvividhaæ hi sÃmarthyaæ nijaæ cÃgantukaæ ca / tatra dvijÃtÅnÃmiva ÓÆdrÃïÃæ ÓravaïÃdisÃmarthyaæ nijamapratihatam / adhyayanÃbhÃvÃdagantukasÃmarthyÃbhÃve satyanadhikÃra iti cet, hanta, ÃdhÃnÃbhÃve satyagnyabhÃvÃdagnisÃdhye karmaïi mà bhÆdadhikÃra÷ / naca brahmavidyÃyÃmagni÷ sÃdhanamiti kimityanÃhitÃgnayo nÃdhikriyante / na cÃdhyayanÃbhÃvÃttatsÃdhanÃyÃmanadhikÃro brahmavidyÃyÃmiti sÃæpratam / yato yuktaæ 'yadÃhavanÅye juhoti' ityÃhavanÅyasya homÃdhikaraïatayà vidhÃnÃttadrÆpasyÃlaukikatÃnÃrabhyÃdhÅtavÃkyavihitÃdÃdhÃnÃdanyato 'nadhigamÃdÃdhÃnasya ca dvijÃtisaæbandhitayà vidhÃnÃttatsÃdhyo 'gniralaukiko na ÓÆdrasyÃtÅti nÃhavanÅyÃdisÃdhye karmaïi ÓÆdrasyÃdhikÃra iti / naca tathà brahmavidyÃyÃmalaukikamasti sÃdhanaæ yacchÆdrasya na syÃt / adhyayananiyama iti cet / na / vikalpÃsahatvÃt / tadadhyayanaæ puru«Ãrthe và niyamyet, yathà dhanÃrjane pratigrahÃdi / kratvarthe vÃ, yathà 'vrÅhÅnavahanti' ityavaghÃta÷ / na tÃvat kratvarthe / nahi 'svÃdhyÃyo 'dhyetavya÷' iti ka¤cit kratuæ prak­tya paÂhyate, yathà darÓapÆrïamÃsaæ prak­tya 'vrÅhÅnavahanti' iti / na cÃnÃrabhyÃdhÅtamapyavyabhÃciritakratusaæbandhitayà kratumupasthÃpayati, yena vÃkyenaiva kratunà saæbadhyetÃdhyayanam / nahi yathà juhvÃdi avyabhicaritakratusaæbaddhamevaæ svÃdhyÃya iti / tasmÃnnaiva kratvarthe niyama÷ / nÃpi puru«Ãrthe / puru«ecchÃnibandhanaiva / itikartavyatÃsu tu sÃmÃnyato viÓe«ataÓca prav­ttirvidhiparÃdhÅnaiva / nahyanadhÃgatakaraïabheda itikartavyatÃsu ghaÂate / tasmÃdvidhyadhÅnaprav­ttitayÃÇgÃnÃæ kratvarthatà / kraturiti hividhivi«ayeïa vidhiæ parÃm­Óati vi«ayiïam / tenÃrthyate vi«ayÅkriyata iti kratvartha÷ / na cÃdhyayanaæ và svÃdhyÃyo và tadarthaj¤Ãnaæ và prÃgvidhe÷ puru«ecchÃdhÅnaprav­tti÷, yena puru«Ãrtha÷ syÃt / yadi cÃdhyayanenaivÃrthÃvabodharÆpaæ niyamyeta tato mÃnÃnÃntaravirodha÷ / tadrÆpasya vinÃpyadhyayanaæ pustakÃdipÃÂhenÃpyadhigamÃt / tasmÃt 'suvarïaæ bhÃrma' itivadadhyayanÃdeva phalaæ kalpanÅyam / tathà cÃdhyayanavidheraniyÃmakatvÃcchÆdrasyÃdhyayanena và pustakÃdipÃÂhena và sÃmarthyamastÅti so 'pi brahmavidyÃyÃmadhikriyeta / mà bhÆdvÃdhyayanÃbhÃvÃtsarvatra brahmavidyÃyÃmadhikÃra÷, saævargavidyÃyÃæ tu bhavi«yati / 'aha hÃretvà ÓÆdra' iti ÓÆdraæ saæbodhya tasyÃ÷ prav­tte÷ / na cai«a ÓÆdraÓabda÷ kayÃcidavayavavyutpattyÃÓÆdre vartanÅya÷, avayavaprasiddhita÷ samudÃyaprasiddheranapek«atayà balÅyastvÃt / tasmÃdyathÃnadhÅyÃnasye«Âau ni«ÃdasthapateradhikÃro vacanasÃmarthyÃdevaæ saævargavidyÃyÃæ ÓÆdrasyÃdhikÃro bhavi«yatÅti prÃptam / evaæ prÃpte brÆma÷- ## / ayamabhisaædhi÷-yadyapi 'svÃdhyÃyo 'dhyetavya÷' ityadhyayanavidhirna ki¤citphalavatkarmÃrabhyÃmnÃta÷, nÃpyavyabhicaritakratusaæbandhapadÃrthagata÷, nahi juhvÃdivatsvÃdhyÃyo 'vyabhicaritakratusabandha÷, tathÃpi svÃdhyÃyasyÃdhyanasaæskÃravidhiradhyayanasyÃpek«itopÃyatÃmavagamayan kiæ piï¬apit­yaj¤avat svargaæ vÃ, suvarïaæ bhÃryamitivadÃrthavÃdikaæ và phalaæ kalpayitvà viniyogabhaÇgena svÃdhyÃyenÃdhÅyÅtetyevamartha÷ kalpatÃæ, kiævà paramaprayÃpyanyato 'pek«itamadhigamya nirv­ïotviti vi«aye, na d­«ÂadvÃreïa paramparayÃpyanyato 'pek«itapratilambhe ca yathÃÓrutiviniyogopapattau ca saæbhavantyÃæ ÓrutiviniyogabhaÇgenÃdhyayanÃdevÃÓrutÃd­«Âaphalakalpanocità / d­«ÂaÓca svÃdhyÃyÃdhyayanasaæskÃra÷ / tena hi puru«eïa sa prÃpyate, prÃptaÓca phalavatkarmabrahmÃvabodhamabhyudayani÷Óreyasaprayojanamupajanayati, natu suvarïadhÃraïÃdau d­«ÂadvÃreïa ki¤cit paramparayÃpyastyapek«itaæ puru«asya, tasmÃdvipariv­tya sÃk«ÃddhÃraïÃdeva viniyogabhaÇgena phalaæ kalpyate / yadà cÃdhyanasaæsk­tena svÃdhyÃyena phalavatkarmabrahmÃvabodho bhÃvyamÃno 'byudayani÷Óreyasaprayojana iti sthÃpitaæ tadà yasyÃdhyayanaæ tasyaiva karmabrahmÃvabodho 'bhyudayani÷Óreyasaprayojano nÃnyasya, yasya copanayanasaæskÃrastasyaivÃdhyayanaæ, sa ca dvijÃtÅnÃmevetyupanayanÃbhÃvenÃdhyayanasaæskÃrÃbhÃvÃt pustakÃdipaÂhitasvÃdhyÃyajanyor'thÃvabodha÷ ÓÆdrÃïÃæ na phalÃya kalpata iti ÓÃstrÅyasÃmarthyÃbhÃvÃnna ÓÆdro brahmavidyÃyÃmadhikriyata iti siddham / ## / yaj¤agrahaïamupalak«aïÃrtham / vidyÃyÃmanavakÊpta ityapi dra«Âavyam / siddhavadabhidhÃnasya nyÃyapÆrvakatvÃnnyÃyasya cobhayatra sÃmyÃt / dvitÅyaæ pÆrvapak«amanubhëate- ## / dÆ«ayati- ## / kuta÷ / ## / na tÃvacchÆdra÷ saævargavidyÃyÃæ sÃk«Ãccedyate, yathà 'etayà ni«Ãdasthapatiæ yÃjayet' iti ni«Ãdasthapati÷ / kintvarthavÃdagato 'yaæ ÓÆdraÓabda÷, sa cÃnyata÷ siddhamarthamavadyotayati na tu prÃpayatÅtyadhvaramÅmÃæsakÃ÷ / asmÃkaæ tu anyaparÃdapi vÃkyÃdasati bÃdhake pramÃïÃntareïÃrtho 'vagamyamÃno vidhinà cÃpek«ita÷ svÅkriyata eva / nyÃyaÓcÃsminnarthe ukto bÃdhaka÷ / naca vidhyapek«Ãsti, dvijÅtyadhikÃrapratilambhena vidhe÷ paryavasÃnÃt / vidhyuddeÓagatatve tvayaæ nyÃyo 'podyate vacanabalanni«Ãdasthapativanna tve«a vidhyuddeÓagata ityuktam / tasmÃnnÃrthavÃdamÃtrÃcchÆdrÃdhikÃrasiddhiriti bhÃva÷ / apica kimarthavÃdabalÃdvidyÃmÃtre 'dhikÃra÷ ÓÆdrasya kalpate saævargavidyÃyÃæ và na tÃvadvidyÃmÃtra ityÃha- ## / nahi saævargavidyÃyÃmarthavÃda÷ Óruto vidyÃmÃtre 'dhikÃriïamupanayatyatiprasaÇgÃt / astu tarhi saævargavidyÃyÃmeva ÓÆdrasyÃdhikÃra ityata Ãha- ## / tatkimetacchÆdrapadaæ pramattagÅtaæ, na caityadyuktaæ, tulyaæ hi sÃæpradÃyikamityata Ãha- #<Óakyate cÃyaæ ÓÆdraÓabda iti># / evaæ kilÃtropÃkhyÃyate-jÃnaÓruti÷ pautrÃyaïo bahudÃyÅ ÓraddhÃdeyo bahupÃkya÷ priyÃtithirbabhÆva / sa ca te«u te«u grÃmanagaraÓ­ÇgÃÂake«u vividhÃnÃmannapÃnÃnÃæ pÆrïÃnatithibhya ÃvasathÃn karayÃmÃsa / sarvata etyaite«vÃvasathe«u mamÃnnapÃnamarthina upayok«yanta iti / athÃsya rÃj¤o dÃnaÓauï¬asya guïagÃrimasota«itÃ÷ santo devar«ayo haæsarÆpamÃsthÃya tadanugrahÃya tasya nidÃghasamaye do«Ã harmyatalasthasyopari mÃlÃmÃbadhyÃjagmu÷ / te«Ãmagresaraæ haæsaæ saæbodhya p­«Âhata÷ patannekatamo haæsa÷ sÃdbhutamabhyuvÃda / bho bho bhallÃk«a jÃnaÓruterasya pautrÃyaïasya dyuniÓaæ dyuloka Ãyataæ jyotistinmà prasÃÇk«Årmaitattvà dhÃk«Åditi / tamevamuktavantagragÃmÅ haæsa÷ pratyuvÃca / kaæ varamenametatsantaæ satugvÃnamiva raikkamÃttha / ayamartha÷-vara iti sopahÃsamavaramÃha / athavà varo varÃko 'yaæ jÃnaÓruti÷ / kamityÃk«epe / yasmÃdayaæ varÃkastasmÃtkamenaæ kiæbhÆtametaæ santaæ prÃïimÃtraæ jÃnaÓrutimÃttha / raikkasya hi jyotirasahyaæ natvetasya prÃïimÃtrasya / tasya hi bhagavata÷ puïyaj¤ÃnasaæbhÃrasaæbh­tasya raikkasya brahmavido dharme trailokyodaravartiprÃïabh­nmÃtradharmo 'ntarbhavati na punà raikkadharmakak«Ãæ kasyaciddharmo 'vagÃhata iti / athai«a haæsavacanÃdÃtmano 'tyantanikar«amutkar«akëÂhÃæ ca raikkasyopaÓrutya vi«aïïÃmÃnaso jÃnaÓruti÷ kitava ivÃk«aparÃjita÷ pauna÷punyena ni÷Óvasannudvelaæ kathaæ kathamapi niÓÅthamativÃhayÃæbabhÆva / tato niÓÃvasÃnapiÓunamanibh­tavandÃruv­ndaprÃrabdhastutisahasrasaævalitaæ maÇgalatÆryanirdho«amÃkarïya talpatalastha eva rÃjà ekapade yantÃnaramÃhÆyÃdideÓa, vayasya, raikkÃhvayaæ brahmavidamekaratiæ sayugvÃnamativivikte«u te«u te«u vepinanaganiku¤janadÅpulinÃdipradeÓe«vanvi«ya prayatnato 'smabhyamÃcak«veti / sa ca tatra tatrÃnvi«yan kkacidativivekte dese ÓakaÂasyÃdhastÃt pÃmÃnaæ kaï¬ÆyamÃnaæ brÃhmaïÃyanamadrÃk«Åt / taæ ca d­«Âvà raikko 'yaæ bhaviteti pratibhÃvÃnupaviÓya savinayamaprÃk«Åt, tvamasi he bhagavan, sayugvà raikka iti / tasya ca raikkabhÃvÃnumatiæ ca taistairiÇgitairgÃrhasthyecchÃæ dhanÃyÃæ connÅya yantà rÃj¤e nivedayÃmÃsa / rÃjà tu taæ niÓamya gavÃæ «aÂÓatÃni ni«kaæ ca hÃraæ cÃÓvatarÅrathaæ cÃdÃya satvaraæ raikkaæ praticakrame / gatvà cÃbhyuvÃda / hai raikka, gavÃæ «aÂÓatÃnÅmÃni ni«kaÓca hÃra ÓcÃyamaÓvatarÅratha÷, etadÃdatsva, anuÓÃdhi mÃæ bhagavanniti / tamevamuktavantaæ prati sÃÂopaæ ca sasp­haæ covÃca raikka÷ / aha hÃretvà ÓÆdra, tavaiva saha gobhirastviti / aheti nipÃta÷ sÃÂopamÃmantraïe / hÃreïa yuktà itvà gantrÅ ratho hÃretvà sa gobhi÷ saha tavaivÃstu, kimetanmÃtreïa mama dhanenÃkalpavartino gÃrhasthyasya nirvÃhÃnupayogineti bhÃva÷ / Ãharetveti tu pÃÂhonarthakatayà ca gobhi÷ sahetyatra pratisaæbandhyanupÃdÃnena cÃcÃryairdÆ«ita÷ / tadasyÃmÃkhyÃyikÃyÃæ Óakya÷ ÓÆdraÓabdena jÃnaÓrutÅ rÃjanyo 'pyavayavavyutpattyà vaktum / sa hi raikka÷ parok«aj¤atÃæ cikhyÃpayi«urÃtmano jÃnaÓrute÷ ÓÆdreti Óucaæ sÆcayÃmÃsa / kathaæ puna÷ ÓÆdraÓabdena Óugutpannà sÆcyata iti / ucyate- ## / tadvyÃca«Âe-ÓucamabhidudrÃva jÃnaÓruti÷ / Óucaæ prÃptavÃnityartha÷ / Óucà và jÃnaÓruti÷ duduve / Óucà prÃpta ityartha÷ / athavà Óucà raikkaæ jÃnaÓrutirdudrÃva gatavÃn / tasmÃttadÃdravaïÃditi tacchabdena Óugvà jÃnaÓrutirvà raikko và parÃm­Óyata ityuktam //34 // 1.3.9.35. ##prakaraïanirÆpeïa kriyamÃïe k«atriyatvamasya jÃnaÓruteravagamyate caij¤arathena liÇgÃditi vyÃcak«Ãïa÷ prakaraïaæ nirÆpayati- ## / caitrarathenÃbhipratÃriïà niÓcitak«Ãtriyatvena samÃnÃyÃæ saævargavidyÃyÃæ samabhivyÃhÃrÃlliÇgÃtsaædigdhak«atriyabÃvo jÃnaÓruti÷ k«atriyo niÓcÅyate / 'atha ha Óaunakaæ ca kÃpeyamabhipratÃriïaæ ca kÃk«aseniæ sÆdena parivi«yamÃïau brahmacÃrÅ bibhik«e' iti prasiddhayÃjakatvena kÃpeyenÃbhiprayÃriïo yoga÷ pratÅyate / brahmacÃribhik«ayà cÃsyÃÓÆdratvamavagamyate / nahi jÃtu brahmacÃrÅ ÓÆdrÃn bhik«ate / yÃjakena ca kÃpeyena yogÃdyÃjyo 'bhipratÃrÅ / k«atriyatvaæ cÃsya caitrarathitvÃt / 'tasmÃccaitrarathÅ nÃmaika÷ k«atrapatirajÃyata' iti vacanÃt / caitrarathitvaæ cÃsya kÃpeyena yÃjakena yogÃt / ##chandogÃnÃæ dvirÃtre ÓrÆyate / tena citrarathasya yÃjakÃ÷ kÃpeyÃ÷ / e«a cÃbhipratÃri citrarathÃdanya÷ sanneva kÃpeyÃnÃæ rÃjyo bhavati / yadi caitrarathi÷ syÃt samÃnÃnvayÃnÃæ hi prÃyeïa samÃnÃnvayà yÃjakà bhavanti / tasmÃccaitrarathitvÃdabhipratÃrÅ kÃk«aseni÷ k«atriya÷ / tatsamabhivyÃhÃrÃcca jÃnaÓrutirapi k«atriya÷ saæbhÃvyate / itaÓca k«atriyo jÃnaÓrutirityÃha- ## / k«att­pre«aïe cÃrthasaæbhave ca tÃd­Óasya vadÃnyapra«ÂhasyaiÓvaryaæ prÃyeïa k«atriyasya d­«Âaæ yudhi«ÂhirÃdivaditi //35 // 1.3.9.36. ## / na kevalamupanÅtÃdhyayanavidhiparÃmarÓena na ÓÆdrasyÃdhikÃra÷ kintu te«u te«u vidyopadeÓe«ÆpanayanasaæskÃraparÃmarÓÃt ÓÆdrasya tadabhÃvÃbhidhÃnÃdbrahmavidyÃyÃmanadhikÃra iti / nanvanupanÅtasyÃpi brahmopadeÓa÷ ÓrÆyate-'tÃnhÃnupanÅyaiva' iti / tathà ÓÆdrasyÃnupanÅtasyaivÃdhikÃro bhavÅ«yatÅtyata Ãha #<-tÃnhÃnupanÅyaivetyapi pradarÓitaivopanayanaprÃpti÷># / prÃptipÆrvakatvÃtprati«edhasya ye«Ãmupanayanaæ prÃptaæ te«Ãmeva tanni«idhyate / tacca dvijÃtÅnÃmiti dvijÃtaya eva ni«iddhopanayanà adhikriyante na ÓÆdra iti //36 // 1.3.9.37. ## / satyakÃmo ha vai jÃbÃla÷ pramÅtapit­ka÷ svÃæ mÃtaraæ jabÃlÃæ prapaccha, ahamÃcÃryakule brahmacaryaæ cari«yÃmÅ, tadbravÅtu bhavatÅ kiÇgotro 'hamiti / sÃbravÅt / tvajjanakaparicaraïaparatayà nÃhamaj¤Ãsi«aæ gotraæ taveti / sa cvÃcÃryaæ gautamamupasasÃda / upasadyovÃca, he bhagavan, brahmacaryamupeyÃæ tvayÅti / sa hovÃc, nÃvij¤Ãtagotra upanÅyata iti kiÇgotro 'sÅti / athovÃca satyakÃmo nÃhaæ veda svaæ gotraæ, svÃæ mÃtaraæ jabÃlÃmap­cchaæ, sÃpi na vedeti / tadupaÓrutyÃbhyadhÃdgautama÷, nÃdvijanmana ÃrjavayuktamÅd­Óaæ vaca÷, tenÃsminna ÓÆdratvasaæbhÃvanÃstÅti tvÃæ dvijÃtijanmÃnamupane«ya ityupanetamanuÓÃsituæ ca jÃbÃlaæ gautama÷ prav­tta÷ / tenÃpi ÓÆdrasya nÃdhikÃra iti vij¤Ãyate / ## / na satyamatikrÃntavÃnasÅti //37 // 1.3.9.38. #<ÓravaïÃdhyayanÃrthaprati«edhÃtsam­teÓca># / nigadavyÃkhyÃnena bhëyeïa vyÃkhyÃtam / atirohitÃrthamanyat //38 // 1.3.10.39. kampanÃt / prÃïavajraÓrutihalÃdvÃkyaæ prakaraïaæ ca bhaÇktvà vÃyu÷ pa¤cav­ttirÃdhyÃtmiko bÃhyaÓcÃtra pratipÃdya÷ / tathÃhi-prÃïaÓabdo mukhyo vÃyavÃdhyÃtmike, vajraÓabdaÓcÃÓanau / aÓaniÓca vÃyupariïÃma÷ / vÃyureva hi vÃhyo dhÆmajyoti÷salilasaævalita÷ parjanyabhÃvena pariïato vidyutstanayitnuv­«ÂyaÓanibhÃvena vivartate / yadyapi ca sarvaæ jagaditi savÃyukaæ pratÅyate tathÃpi sarvaÓabda Ãpek«iko 'pi na svÃbhidheyaæ jahÃti kintu saækucadv­ttirbhavati / prÃïavajraÓabdau tu brahmavi«ayatve svÃrthameva tyajata÷ / tasmÃt svÃrthatyÃgÃdvaraæ v­ttisaækoca÷, svÃrthaleÓÃvasthÃnÃt / am­taÓabdo 'pi maraïÃbhÃvavacano na sÃrvakÃlikaæ tadabhÃvaæ brÆte, jyotirjÅvitayÃpi tadupapatte÷ / yathà am­tà devà iti / tasmÃtprÃïavajraÓrutyanurodhÃdvÃyurevÃtra vivak«ito na brahmeti prÃptam / evaæ prÃpta ucyate- ## / savÃyukasya jagata÷ kampanÃt, paramÃtmaiva ÓabdÃtpramita iti maï¬ÆkaplutyÃnu«ajjate / brahmaïonahi bibhdetajjagatk­tnnaæ svavyÃpÃre niyamena pravartate na tu maryÃdÃmativartate / etaduktaæ bhavati-na ÓrutisaækocamÃtraæ ÓrutyarthaparityÃge hetu÷, api tu pÆrvÃparavÃkyaikavÃkyatÃprakaraïÃbhyÃæ saævalita÷ Órutisaækoca÷ / tadidamuktam #<-pÆrvÃparayorgranthabhÃgayorbrahmaiva nirdiÓyamÃnamupalabhÃmahe / ihaiva kathamantarÃle vÃyuæ nirdiÓyamÃnaæ pratipadyemahÅti># / tadanena vÃkyaikavÃkyatà darÓità / ##iti bhëyeïa prakaraïamuktam / yatkhalu p­«Âaæ tadeva pradhÃnaæ prativaktavyamiti tasya prakaraïam / p­«ÂÃdanyasmiæstÆcyamÃne ÓÃstramapramÃïaæ bhavedasaæbaddhapralÃpitvÃt / ## / 'apapunarm­tyuæ jayati' iti Órutyà hyapam­tyorvijaya ukto natu paramam­tyuvijaya ityÃpe..kitvaæ (?), tacca tatraiva prakaraïÃntarakaraïena hetunà / na kevalamapaÓrutyà tadÃpek«ikamapi tu paramÃtmÃnamabhidhÃya 'ato 'nyadÃrtam' iti vÃÂvÃderÃrtatvÃbhidhÃnÃt / nahyÃrtÃbyÃsÃdanÃrto bhavatÅti bhÃva÷ //39 // 1.3.11.40. jyotirdarÓanÃt / atra hi jyoti÷Óabdasya tejasi mukhyatvÃt, brahmaïi jaghanyatvÃt, prakaraïÃcca ÓruterbalÅyastvÃt, pÆrvavacchutisaækocasya cÃtrÃbhÃvÃt, pratyuta brahmajyoti÷pak«e ktvÃÓrute÷ pÆrvakÃlÃrthÃyÃ÷ pŬanÃprasaÇgÃt, samutthÃnaÓruteÓca teja eva jyoti÷ / tathÃhi-samutthanÃmudgamanamucyate, na tu vivekavij¤Ãnam / udgamanaæ ca teja÷pak«e 'rcirÃdimÃrgeïopapadyate / ÃdityaÓcÃrcirÃdyapek«ayà paraæ jyotirbhavatÅti tadupasaæpadya tasya samÅpe bhÆtvà svena rÆpeïÃbhini«padyate, kÃryabrahmalokaprÃptau krameïa mucyate / brahmajyoti÷pak«e tu brahma bhÆtvà kà parà svarÆpani«patti÷ / naca dehÃdiviviktabrahmasvarÆpasÃk«ÃtkÃro v­ttirÆpo 'bhini«patti÷ / sà hi brahmabhÆyÃtprÃcÅnà na tu parÃcÅnà / seyamupasaæpadyeti ktvÃÓrute÷ pŬà / tasmÃttis­bhi÷ Órutibhi÷ prakaraïabÃdhanÃtteja evÃtra jyotiriti prÃptam / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate- ## / yatkhalu pratij¤Ãyate, yacca madhye parÃm­Óyate, yaccopasaæhriyate, sa eva pradhÃnaæ prakaraïÃrtha÷ / tadanta÷pÃtinastu sarve tadanuguïatayà netavyÃ÷, natu ÓrutyanurodhamÃtreïa prakaraïÃdapakra«Âavyà iti hi lokasthiti÷ / anyathopÃæÓuyÃjavÃkye jÃmitÃdo«opakrame tatpratisÃdhÃnopasaæhÃre ca tadanta÷ pÃtino 'vi«ïurupÃæÓu ya«Âavya÷' ityÃdayo vidhiÓrutyanurodhena p­thagvidhaya÷ prasajyeran / tatkimidÃnÅæ 'tisra eva sÃhnasyopasada÷ kÃryà dvÃdaÓÃhÅnasya' iti prakaraïÃnurodhÃtsÃmudÃyaprasiddhibalalabdhamahargÃïÃbhidhÃnaæ parityajyÃhÅnaÓabda÷ kathamapyavavavyutpattyà sÃnnaæ jyoti«ÂomamabhidhÃya tatraiva dvÃdaÓopasattÃæ vidhattÃm / sa hi k­tsnavidhÃnÃnna kutaÓcidapi hÅyate kratorityahÅna÷ Óakyo vaktum / maivam / avayavaprasiddhe÷ samudÃyaprasiddhirbalÅyasÅti Órutyà prakaraïabÃdhanÃnna dvÃdaÓopakratomahÅnaguïayukte jyoti«Âome Óaknoti vidhÃtum / nÃpyato 'pak­«Âaæ sadahargaïasya vidhatte / paraprakaraïe 'nyadharmavidheranyÃÂyatvÃt / asaæbaddhapadavyavÃyavicchinnasya prakaraïasya punaranusaædhÃnakleÓÃt / tenÃnapak­«Âenaiva dvÃdaÓÃhÅnasyetivÃkyena sÃhnasya tisra usapada÷ kÃryà iti vidhiæ stotuæ dvÃdaÓÃhavihità dvÃdaÓopasattà tatprak­titvena ca sarvÃhÅne«u prÃptà nivÅtÃdivadanÆdyate / tasmÃdahÅnaÓrutyà prakaraïabÃdhe 'pi na dvÃdaÓÃhÅnasyeti vÃkyasya prakaraïÃdapakar«a / jyoti«ÂomaprakaraïÃmnÃtasya pÆ«Ãdyanumantraïamantrasya yalliÇgabalÃtprakaraïabÃdhenÃpakar«astadagatyà / pau«ïÃdau ca takarmaïi tasyÃrthavattvÃt / iha tvapak­«ÂasyÃrcirÃdimÃrgopadeÓe phalasyopÃyamÃrgapratipÃdake 'tiviÓade 'e«a saæprasÃda÷' iti vÃkyasyÃviÓadaikadeÓamÃtrapratipÃdakasya ni«prayojanatvÃt / naca dvadaÓÃhÅnasyetivadyathoktÃtmadhyÃnasÃdhanÃnu«ÂhÃnaæ stotume«a saæprasÃda iti vacamarcirÃdimÃrgamanuvadatÅti yuktam, stutilak«aïÃyÃæ svÃbhidheyasaæsargatÃtparyaparityÃgaprasaÇgÃt dvÃdaÓÃhÅnasyeti tu vÃkye svÃrthasaæsargatÃtparye prakaraïavicchedasya prÃptÃnuvadamÃtrasyà cÃprayojanatvamiti stutyarthau lak«yate / na caitaddo«abhayÃtsamudÃyaprasiddhimullaÇghayÃvayavaprasiddhimupÃÓritya sÃhnasyaiva dvÃdaÓopasattÃæ vidhÃtumarhati, tritvadvÃdaÓatvayorvikalpaprasaÇgÃt / naca satyÃæ gatau vikalpo nyÃÂya÷ / sÃhnÃhÅnapadayoÓca prak­tajyoti«ÂomÃbhidhÃyinorÃnarthakyaprasaÇgÃt / prakaraïÃdeva tadavagate÷ / iha tu svÃrthasaæsargatÃtparye noktado«aprasaÇga iti paurvÃparyÃlocanayà prakaraïÃnurodhÃdrƬhimapi pÆrvakÃlatÃmapi parityajya prakaraïÃnuguïyena jyoti÷ paraæ brahma pratÅyate / yattÆktaæ mumuk«orÃdityaprÃptirabhihiteti / nÃsÃvÃtyantiko mok«a÷, kintu kÃryabrahmalokaprÃpti÷ / naca kramamuktyabhiprÃyaæ svena rÆpeïÃbhini«padyata iti vacanam / nahyetatprakaraïoktabrahmatattvavidu«o gatyutkrÃntÅ sta÷ / tathà ca Óruti÷-'na tasmÃt prÃïà utkrÃmanti atraiva samavanÅyante' iti / naca taddvÃreïa kramamukti÷ / arcirÃdimÃrgasya hi kÃryabrahmalokaprÃpakatvaæ na tu brahmabhÆyahetubhÃva÷ / jÅvasya tu nirÆpÃdhinityaÓuddhabuddhabrahmabhÃvasÃk«ÃtkÃrahetuke mok«e k­tamarcirÃdimÃrgeïa kÃryabrahmalokaprÃptyà / atrÃpi brahmavidastadupapatte÷ / tasmÃnna jyotirÃdityamupasaæpadya saæprasÃdasya jÅvasya svena rÆpeïa pÃramÃrthikena brahmaïÃbhini«pattiräjasÅti ÓruteratrÃpi kleÓa÷ / apica paraæ jyoti÷ sa uttamapuru«a itihaivopari«ÂÃdviÓe«aïÃttejaso vyÃvartya puru«avi«ayatvenÃvasthÃpanÃjjyoti÷padasya, parameva brahma jyoti÷ na tu teja iti siddham //40 // 1.3.12.41. #<ÃkÃÓor'thÃntaratvÃdivyapadeÓÃt># / yadyapi 'ÃkÃÓastalliÇgÃt' ityatra brahmaliÇgadarÓanÃdÃkÃÓa÷ paramÃtmeti vyutpÃditaæ, tathÃpi tadvadatra paramÃtmaliÇgadarÓanÃbhÃvÃnnÃmarÆpanirmahaïasya bhÆtÃkÃÓe 'pyavakÃÓadÃnenopapatterakasmÃnna rƬhiparityÃgasyÃyogÃt, nÃmarÆpe antarà brahmeti ca nÃkÃÓasya nÃmarÆpayornirvahiturantarÃlatvamÃha, api tu brahmaïa÷, tena bhÆtÃkÃÓo nÃmarÆpayornirvahità / brahma caitayorantarÃlaæ madhyaæ sÃramiti yÃvat / na tu nirvo¬aiva brahma, antarÃlaæ và nirvìh­ / tasmÃtprasiddherbhÆtÃkÃÓo na tu brahmeti prÃptam / evaæ prÃpta ucyate-paramevÃkÃÓaæ brahma, ## / nÃmarÆpamÃtranirvÃhakamihÃkÃÓamucyate / bhÆtÃkÃÓaæ ca vikÃratvena nÃmarÆpÃnta÷pÃti sat kathamÃtmÃnamudvahet / nahi suÓik«ito 'pi vij¤ÃnÅ svena skandhenÃtmÃnaæ vo¬humutsahate / naca nÃmarÆpaÓrutiraviÓe«ata÷ prav­ttà bhÆtÃkÃÓavarjaæ nÃmarÆpÃntare saækocayituæ sati saæbhave yujyate / naca nirvÃhakatvaæ niraÇkuÓamavagataæ brahmaliÇgaæ katha¤citkleÓena paratantre netumucitam 'anena jÅvenÃtmanÃnupraviÓya nÃmarÆpe vyÃkaravÃïi' iti ca sra«Â­tvamatisphuÂaæ brahmaliÇgamatra pratÅyate / brahmarÆpatayà ca jÅvasya vyÃkart­tve brahmaïa eva vyÃkart­tvamuktam / evaæ ca nirvahiturevanÃtarÃlatopapatteranyo nirvahitÃnyaccÃntarÃlamityarthabhedakalpanÃpi na yuktà / tathà ca te nÃmarÆpe yadantaretyayamarthÃntaravyapadeÓa upapanno bhavatyÃkÃÓasya / tasmÃdarthÃntaravyapadeÓÃt, tathà 'tadbrahma tadam­tam' iti vyapadeÓÃdbrahmaivÃkÃÓamiti siddham //41 // 1.3.13.42. ## / 'ÃdimadhyÃvasÃne«u saæsÃripratipÃdanÃt / tatpare granthasaædarbhe sarvaæ tatraiva yojyate // ' saæsÃryeva tÃvadÃtmÃhaÇkÃrÃspadaprÃïÃdiparÅta÷ sarvajanasiddha÷ / tameva ca 'yo 'yaæ vij¤Ãnamaya÷ prÃïe«u' ityÃdiÓrutisaædarbha ÃdimadhyÃvasÃne«vÃm­ÓatÅti tadanuvÃdaparo bhavitumarhati / evaæ ca saæsÃryÃtmaiva ki¤cidapek«ya mahÃn, saæsÃrasya cÃnÃditvenÃnÃditvÃdaja ucyate, na tu tadatirikta÷ kaÓcidatra nityaÓuddhabuddhamuktatvabhÃva÷ pratipÃdya÷ / yattu su«uptyutkrÃntyo÷ prÃj¤enÃtmanà saæpari«vakta iti bhedaæ manyase, nÃsau bheda÷ kintvayamÃtmaÓabda÷ svabhÃvavacana÷, tena su«uptyutkrÃntyavasthÃyÃæ viÓe«avi«ayÃbhÃvÃtsaæpiï¬itapraj¤eva prÃj¤enÃtmanà svabhÃvenà pari«vakto na ki¤cidvedetyabhede 'pi bhedavadupacÃreïa yojanÅyam / yathÃhu÷-'prÃj¤a÷ saæpiï¬itapraj¤a÷' iti / patyÃdayaÓca ÓabdÃ÷ saæsÃriïyeva kÃryakaraïasaæghÃtÃtmakasya jagato jÅvakarmÃrjitatayà tadbhogyatayà ca yojanÅyÃ÷ / tasmÃtsaæsÃryevÃnÆdyate na tu paramÃtmà pratipadyata iti prÃptam / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate-'su«uptyutkrÃntyorbhedena vyapadeÓÃdityanuvartate / ayamabhisaædhi÷-kiæ saæsÃriïo 'nya÷ paramÃtmà nÃsti, tasmÃtsaæsÃryÃtmaparaæ 'yo 'yaæ vij¤Ãnamaya÷ prÃïe«u' iti vÃkyam, Ãhosvidiha saæsÃrivyatirekeïa paramÃtmano 'saækÅrtanÃtsaæsÃriïaÓcÃdimadhyÃvasÃne«vavamarÓanÃtsaæsÃryÃtmaparaæ, na tÃvatsaæsÃryatiriktasya tasyÃbhÃva÷ / tatpratipÃdakà hi ÓataÓa ÃgamÃ÷ 'Åk«aternÃÓabdam' 'gatisÃmÃnyÃt' ityÃdibi÷ sÆtrasaædarbhairupapÃditÃ÷ / na cÃtrÃpi saæsÃryatiriktaparamÃtmasaækÅrtanÃbhÃva÷, su«uptyutkrÃntyestatsaækÅrtanÃt / naca prÃj¤asya paramÃtmano jÅvÃdbhedena saækÅrtanaæ sati saæbhave rÃho÷ Óira itivadaupacÃrikaæ yuktam / naca prÃj¤aÓabda÷ praj¤Ãprakar«aÓÃlini nirƬhav­tti÷ katha¤cidaj¤avi«ayo vyÃkhyÃtumucita÷ / naca praj¤Ãprakar«o 'saækucadv­ttirviditasamastaveditavyÃtsarvavido 'nyatra saæbhavati / na cetthaæbhÆto jÅvÃtmà / tasmÃtsu«uptyutkrÃntyorbhedena jÅvÃtprÃj¤asya paramÃtmano vyapadeÓÃt 'yo 'yaæ vij¤Ãnamaya÷' ityÃdinà jÅvÃtmÃnaæ lokasiddhamanÆdya tasya paramÃtmabhÃvo 'nanadhigata÷ pratipÃdyate / naca jÅvÃtmanuvÃdamÃtraparÃïyetÃni vacÃæsi / anadhigatÃrthÃvabodhanaparaæ hi ÓÃbdaæ pramÃïaæ, na tvanuvÃdamÃtrani«Âhaæ bhavitumarhati / ata eva ca saæsÃriïa÷ paramÃtmabhÃvavidhÃnÃyÃdimadhyÃvasÃne«vanupÃdyatayÃvamarÓa upapadyate / evaæ ca mahattvaæ cÃjatvaæ ca sarvagatasya nityasyÃtmana÷ saæbhavÃnnÃpek«ikaæ kalpayi«yate / ## / nÃnenÃvasthÃvattvaæ vivak«yate / api tvavasthÃnÃmupajanÃpÃyadharmakatvena tadatiriktamavasthÃrahitaæ paramÃtmÃnaæ vivak«ati, uparitanavÃkyasaædarbhÃlocanÃditi //42 // 1.3.13.43. ## / vaÓa÷ sÃmarthyaæ sarvasya jagata÷ prabhavatyayam, vyÆhÃvasthÃnasamartha iti / ata eva sarvasyeÓÃna÷, sÃmarthyena hyayamuktena sarvasye«Âe, tadicchÃnuvidhÃnÃjjagata÷ / ata eva sarvasyÃdhipati÷ sarvasya niyantà / antaryÃmÅti yÃvat / ki¤ca sa evaæbhÆto hyadyantarjyoti÷ puru«o vij¤Ãnamayo na sÃdhunà karmaïà bhÆyÃnutk­«Âo bhavatÅtyevamÃdyÃ÷ Órutayo 'saæsÃriïaæ paramÃtmÃnameva pratipÃdayanti / tasmÃjjÅvÃtmÃnaæ mÃnÃntarasiddhamanÆdya tasya brahmabhÃvapratipÃdanaparo 'yo 'yaæ vij¤Ãnamaya÷' ityÃdivÃkyasaædarbha iti siddham //43 // iti ÓrÅmadvÃcaspatimiÓraviracitaÓÃrÅrakabhagavatpÃdabhëyavibhÃge bhÃmatyÃæ prathamasyÃdhyÃyasya t­tÅya÷ pÃda÷ //3 // ## ## / 1.4.1.1. #<ÃnumÃnikamapyeke«Ãmiticenna ÓÃrÅrarÆpakavinyastag­hÅterdarÓayati ca># / syÃdetat / brahmajÅj¤ÃsÃæ pratij¤Ãya brahmaïo lak«aïamuktam-'janmÃdyasya yata÷' iti / taccedaæ lak«aïaæ na pradhÃnÃdau gataæ, yena vyabhicÃrÃdalak«aïaæ syÃt, kintu brahmaïyeveti 'Åk«aternÃÓabdam' iti pratipÃditam / gatisÃmÃnyaæ ca vedÃntavÃkyÃnÃæ brahmakaraïavÃdaæ prati vidyate, na pradhÃnakÃraïavÃdaæ pratÅti prapa¤citamadhastatena sÆtrasaædarbheïa / tatkimavaÓi«yate tadarthamuttara÷ saædarbha Ãrabhyate / naca 'mahata÷ paramavyaktam' ityÃdÅnÃæ pradhÃne samanvaye 'pi vyabhÃcira÷ / nahyete pradhÃnakÃraïatvaæ jagata Ãhu÷, apitu pradhÃnasadbhÃvamÃtram / naca tatsadbhÃvamÃtreïa 'janmÃdyasya yata÷' iti brahmalak«aïasya ki¤ciddhÅyate / tasmÃdanarthaka uttara÷ saædarbha ityata Ãha- ## / na pradhÃnasadbhÃvamÃtraæ pratipÃdayanti 'mahata÷ paramavyaktam' 'ajÃmekÃm' ityÃdaya÷, kintu jagatkÃraïaæ pradhÃnamiti / 'mahata÷ param' ityatra hi paraÓabdo 'viprak­«ÂapÆrvakÃlatvamÃha / tathà ca kÃraïatvam / 'ajÃmekÃm' ityÃdÅnÃæ tu kÃraïatvÃbhidhÃnamatisphuÂam / evaæ ca lak«aïavyabhicÃrÃdavyabhicÃrÃya yukta uttarasaædarbhÃrambha iti / pÆrvapak«ayati- ## / sÃækhyapravÃdarƬhimÃha- ## / sÃækhyasm­tiprasiddherna kevalaæ rƬhi÷, avayavaprasiddhyÃpyayamevÃrtho 'vagamyata ityÃha- ## / ÓÃnyaghoramƬhaÓabdÃdihÅnatvÃcceti / Órutiruktà / sm­tiÓca sÃækhÅyà / nyÃyaÓca-'bhedÃnÃæ parimÃïÃtsamanvayÃcchaktita÷ prav­tteÓca / kÃraïakÃryavibhÃgÃdavibhÃgÃdvaiÓvarÆpyasya // kÃraïamastyavyaktam' iti / naca 'mahata÷ paramavyaktam' iti prakaraïapariÓe«ÃbhyÃmavyaktapadaæ ÓarÅragocaram / ÓarÅrasya ÓÃntaghoramƬhapaÓabdÃdyÃtmakatvenÃvyaktatvÃnupapatte÷ / tasmÃtpradhÃnamevÃvyaktamucyata iti prÃpte, ucyate- ## / laukikÅ hi prasiddhÅ rƬhirvedÃrthanirïaye nimittaæ, tadupÃyatvÃt / yathÃhu÷-'ya eva laukikÃ÷ ÓabdÃsta eva vaidikÃsta eva cai«ÃmarthÃ÷' iti / natu parÅk«akÃïÃæ pÃribhëikÅ, pauru«eyÅ hi sà na vedÃrthanirïayanibandhanasiddhau(yanimittaæ po?) «adhÃdiprasiddhivat / tasmÃdrƬhitastÃvanna pradhÃnaæ pratÅyate / yogastvanyatrÃpi tulya÷ / tadevamavyaktaÓrutÃvanyathÃsiddhÃyÃæ prakaraïapariÓe«ÃbhyÃæ ÓarÅragocaro 'yamavyaktaÓabda÷ / yathà cÃsya tadgocaratvamupapadyate tathÃgre darÓayi«yati / te«u ÓarÅrÃdi«u madhye vi«ayÃæstadgecarÃn viddhi / yathÃÓvo 'dhvÃnamÃlambya calatyevamindriyahayÃ÷ svagocaramÃlambyeti / Ãtmà bhoktetyÃhurmanÅ«iïa÷ / katham, indriyamanoyuktaæ yogo yathà bhavati / indriyÃrthamana÷ saænikar«eïa hyatmà gandhÃdÅnÃæ bhoktà / pradhÃsyÃkÃÇk«Ãvato vacanaæ prakaraïamiti gantavyaæ vi«ïo÷ paramaæ padaæ pradhÃnamiti tadÃkÃÇk«ÃmavatÃrayati- ## / asaæyamÃbhidhÃnaæ vyatirekamukhena saæyamavadÃtÅkaraïam / paraÓabda÷ Óre«Âhavacana÷ / nanvÃntaratvena yadi Óre«Âhatvaæ tadendriyÃïÃmeva bÃhyebhyo gandhÃhibhya÷ Óre«Âhatvaæ syÃdityata Ãha- ## / nÃntaratvena Óre«Âhatvamapi tu pradhÃnatayÃ, tacca vivak«ÃdhÅnaæ, grahebhyaÓcendriyebhyo 'tigrahayÃrthÃnÃæ pradhÃnyaæ Órutyà vivak«itamitÅndriyebhyor'thÃnÃæ prÃdhÃnyÃtparatvaæ bhavati / ghrÃïajihvÃvÃkcak«u÷ Órotramanohastatvaco hi indriyÃïi ÓrutyëÂau grahà uktÃ÷ / g­hïanti vaÓÅkurvanti khalvetÃni puru«apaÓumiti / na caitani svarÆpavato vaÓÅkartumÅÓate, yÃvadasmai puru«aÓave gandharasanÃmarÆpaÓabdakÃmakarmasparÓÃnnopaharanti / ata eva gandhÃdayo '«ÂÃvatigrahÃ÷, tadupahÃreïa grahÃïÃæ grahatvopapatte÷ / tadidamuktam- ## / grahatvenendriyai÷ sÃmye 'pi manasa÷ svagatena viÓe«eïÃrthebhya÷ paratvamÃha #<-vi«ayebyaÓca manasa÷ paratvamiti># / kasmÃtpumÃn rathitvenopak«ipto g­hyata ityata Ãha- #<ÃtmaÓabdÃditi># / tatpratyabhij¤ÃnÃdityartha÷ / Óre«Âhatve hetumÃha- ## / tadanena jÅvÃtmà svÃmitayà mahÃnukta÷ / athavà Órutism­tibhyÃæ hairaïyagarbhÅ buddhirÃtmaÓabdenocyata ityÃha #<-athaveti / pÆriti># / bhogyajÃtasya buddhiradhikaraïamiti buddhi÷ pÆ÷ / tadevaæ sarvÃsÃæ buddhÅnÃæ prathamajahiraïyagarbhabuddhyekanŬatayà hiraïyagarbhabuddhermahattvaæ cÃpanÃdÃ(copanÃdÃnÃ?)tmatvaæ ca / ata eva buddhimÃtrÃtp­thakkaraïamupapannam / nanvetasminpak«e hiraïyagarbhabuddherÃtmatvÃnna rathita Ãtmano bhokturatropÃdÃnamiti na rathamÃtraæ pariÓi«yate 'pi tu rathavÃnapÅtyata Ãha- ## / yathà hi samÃropitaæ pratibimbaæ bimbÃnna vastuto bhidyate tathà na paramÃtmano vij¤ÃnÃtmà vastuto bhidyata iti paramÃtmaiva rathavÃnihopÃttastena rathamÃtraæ parisi«Âamiti / atha rathÃdirÆpakakalpanÃyÃ÷ ÓarÅrÃdi«u kiæ prayojanamityata Ãha #<-ÓarÅrendriyamanobuddhivi«ayavadenÃsaæyuktasya hÅti># / vedanà sukhÃdyanubhÃva÷ / pratyarthama¤catÅti pratyagÃtmeha jÅvo 'bhimatastasya brahmÃvagati÷ / naca jÅvasya brahmatvaæ mÃnÃntarasiddhaæ, yenÃtra nÃgamo 'pek«yetyÃha- ## / vÃgiti chÃndaso dvitÅyÃlopa÷ / Óe«amatirohitÃrtham //1 // 1.4.1.2. pÆrvapak«iïo 'nuÓayabÅjanirÃkaraïaparaæ sÆtram-sÆk«maæ tu tadarhatvÃt / prak­tervikÃraïÃmananyatvÃtprak­teravyaktatvaæ vikÃra upacaryate / yathà 'gobhi÷ ÓrÅmita' iti gauÓabdastÃdvikÃre payasi / avyaktÃtkÃraïÃt vikÃraïÃmananyatvenÃvyaktaÓabdÃrhatve pramÃïamÃha- ## / avyÃk­tamavyaktamityanarthÃntaram / nanvevaæ sati pradhÃnamevÃbyupetaæ bhavati, sukhadu÷khamohÃtmakaæ hi jagadevaæbhÆtÃdeva kÃraïÃdbhavitumarhati, kÃraïÃtmakatvÃtkÃryasya / yacca tasya sukhÃtmakatvaæ tatsattvam / yacca tasya du÷khÃtmakatvaæ tadgaja÷ / yacca tasya mohÃtmakatvaæ tattama÷ / tathà cÃvyaktaæ padhÃnamevÃbhyupetamiti //2 // 1.4.1.3. ÓaÇkÃnirÃkaraïÃrthaæ sÆtram- ## / pradhÃnaæ hi sÃækhyÃnÃæ seÓvarÃïÃmanÅÓvarÃïÃæ veÓvarÃt k«etraj¤ebhyo và vastuto bhinnaæ Óakyaæ nirvaktum / brahmaïastviyamavidyà ÓaktirmÃyÃdiÓabdavÃcyà na Óakyà tattvenÃnyatvena và nirvaktum / idamevÃsyà avyaktatvaæ yadanirvÃcyatvaæ nÃma / so 'yamavyÃk­tavÃdasya pradhÃnavÃdÃdbheda÷ / avidyÃÓakteÓceÓvarÃdhÅnatvaæ, tadÃÓrayatvÃt / naca dravyamÃtramaÓaktaæ kÃryÃyÃlamiti Óakterarthavattvam / tadidamuktam- ## / syÃdetat / yadi brahmaïo 'vidyÃÓaktyà saæsÃra÷ pratÅyate hanta muktÃnÃmapi punarutpÃdaprasaÇga÷, tasyÃ÷ pradhÃnavattÃdavasthyÃt / tadvinÃÓe và samastasaæsÃroccheda÷ tanmÆlavidyÃÓakte÷ samucchedÃdityata Ãha- ## / bandhasya anutpatti÷ / ## / ayamabhisaædhi÷-na vayaæ pradhÃnavadavidyÃæ sarvajÅve«vekÃmÃcak«mahe, yainevamupÃlamemahi, kintviyaæ pratijÅvaæ bhidyate / tena yasyaiva jÅvasya vidyotpannà tasyaivÃvidyÃpanÅyate na jÅvÃntarasya, bhinnÃdhikaraïayorvidyÃvidyayoravirodhÃt, tatkuta÷ samastasaæsÃrocchedaprasaÇga÷ / padhÃnavÃdinÃæ tve«a do«a÷ / pradhÃnasyaikatvena taducchede sarvocchedo 'nucchede và na kasyacidityanirmok«aprasaÇga÷. pradhÃnabhede 'pi caitadavivekakhyÃtilak«aïÃvidyÃsadasattvanibandhanau bandhamok«au, tarhi k­taæ pradhÃnena, avidyÃsadasadbhÃvÃbhyÃmeva tadupapatte÷ / na cÃvidyopÃdhibhedÃdhÅno jÅvabhedo jÅvabhedÃdhÅnaÓcÃvidyopÃdhibheda iti parasparÃÓrayÃdubhayÃsiddhiriti sÃæpratam / anÃditvÃdbÅjÃÇkuravadubhayasiddhe÷ / avidyÃtvamÃtreïa caikatvopacÃro 'vyaktamiti cÃvyÃk­tamiti ceti / nanvevamavidyaiva jagadbÅjamiti k­tamÅÓvareïetyata Ãha- ## / nahyacetanaæ caitanÃnadhi«Âhitaæ kÃryÃya paryÃptamiti svakÃryaæ kartuæ parameÓvaraæ nimittatayopÃdÃnatayà vÃÓrayate, prapa¤cavibhramasya hÅÓvarÃdhi«ÂhÃnatvamahivibhramasyeva rajjvadhi«ÂhÃnatvam, tena yathÃhivibhramo rajjÆpÃdÃna evaæ prapa¤cavibhrama ÅÓvaropÃdÃna÷, tasmÃjjÅvÃdhikaraïÃpyavidyà nimittatayà vi«ayatayà ceÓvaramÃÓrayata itÅÓvarÃÓrayetyucyate, na tvÃdhÃratayÃ, vidyÃsvabhÃve brahmaïi tadanupapatteriti / ata evÃha- ## / yasyÃmavidyÃyÃæ satyÃæ Óarate jÅvÃ÷ / jÅvÃnÃæ svarÆpaæ vÃstavaæ brahma, tadbodharahitÃ÷ Óerata iti laya ukta÷ / saæsÃriïa iti vik«epa ukta÷ / ## / yadyapi jÅvÃvyaktayoranÃditvenÃniyataæ paurvÃparyaæ tathÃpyavyaktasya pÆrvatvaæ vivak«itvaitaduktam / ## / gaubalÅvardapadavetaddra«Âavyam / ÃcÃryadeÓÅyamatamÃha #<-anye tviti># / etaddÆ«ayati- ## / prakaraïapÃriÓe«yayorubhayatra tulyatvÃnnaikagrahaïaniyamaheturasti / ÓaÇkate #<-ÃmnÃtyÃrthamiti># / avyaktapadameva sthÆlaÓarÅravyÃv­ttiheturvyaktatvÃttasyeti ÓaÇkÃrtha÷ / nirÃkaroti-na / ## / prak­tahÃnyaprak­taprakriyÃprasaÇgenaikavÃkyatve saæbhavati na vÃkyabhedo yujyate / na cÃkÃhk«Ãæ vinaikavÃkyatvam, ubhayaæ ca prak­tamityubhayaæ grÃhyatvenehÃkÃÇk«itamityekÃbhidhÃyakamapi padaæ ÓarÅradvaparam / naca mukhyayà v­ttyÃtatparamityaupacÃrikataæ na bhavati / yathopahant­mÃtranirÃkÃhk«ÃyÃæ kakapadaæ prayujyamÃnaæ ÓvÃdisarvahant­padaæ vij¤Ãyate / yathÃhu÷ 'kÃkebhyo rak«yatÃmannamiti bÃle 'pi nodita÷ / upaghÃtapradhÃnatvÃnna ÓvÃdibhyo na rak«ati // ' iti / nanu na ÓarÅradvayasyÃtrÃkÃhk«Ã / kintu du÷ÓodhatvÃtsÆk«masyaiva ÓarÅrasya, natu «ÃÂkauÓikasya sthÆlasya«a etaddhi d­«ÂabÅbhatsatayà sukaraæ vairÃgyavi«ayatvena Óodhayitumityata Ãha- ## ## / vi«ïo÷ paramaæ padamavagamayituæ paraæ paramatra pratipÃdyatvena prastutaæ na tu vairÃgyÃya Óodhanamityartha÷ / alaæ và vivÃdena, bhavatu sÆk«mameva ÓarÅraæ pariÓodhyaæ, tathÃpi na sÃækhyÃbhimatamatra pradhÃnaæ paramityabhyupetyÃha- ## //3 // 1.4.1.4. ## / ito 'pi nÃyamavyaktaÓabda÷ sÃækhyÃbhimatapradhÃnapara÷ / sÃækhyai÷ khalu pradhÃnÃdvivekena puru«aæ ni÷ÓreyasÃya j¤Ãtuæ và vibhÆtyai và pradhÃnaæ j¤eyatvenopak«ipyate / na ceha jÃnÅyÃditi copÃsÅteti và vidhivibhaktiÓrutirasti, api tvavyaktapadamÃtram / na caitÃvatà sÃækhyasm­tipratyabhij¤Ãnaæ bhavatÅti bhÃva÷ //4 // 1.4.1.5. j¤eyatvÃvacanasyÃsiddhimÃÓaÇkya tatsiddhipradarÓanÃrthaæ sÆtram- ## / nigadavyÃkhyÃtamasya bhëyam //5 // 1.4.1.6. ## / varapradÃnopakramà hi m­tyunaciketa÷ saævÃdavÃkyaprav­ttirÃmÃpte÷ kaÂhavallÅnÃæ lak«yate / m­tyu÷ kila na ciketase kupitena pitrà prahitÃya tu«ÂastrÅnvarÃn pradadau / naciketÃstu pathamena vareïa pitu÷ saumanasyaæ vavre, dvitÅyenÃgnividyÃm, t­tÅyenÃtmavidyÃm / 'varaïÃme«a varast­tÅya÷' iti vacanÃt / nanu tatra varapradÃne pradhÃnagocare sta÷ praÓnapartivacane / tasmÃtkaÂhavallÅ«vagnijÅvaparamÃtmaparaiva vÃkyaprav­ttirna tvanupakrÃntapradhÃnaparà bhavitumarhatÅtyÃha- ## / 'hanta÷ ta idaæ pravak«yÃmi guhyaæ brahma sanÃtanam' ityanena vyavahitaæ jÅvavi«ayaæ 'yathà tu maraïaæ prÃpyÃtmà bhavati gautama' ityÃdiprativacanamiti yojanà / atrÃha codaka÷-kiæ jÅvaparamÃtmanoreka eva praÓna÷, kiæ vÃnyo jÅvasya 'yeyaæ prete' manu«ya iti praÓÃnta÷, anyaÓca paramÃtmana÷ 'anyatra dharmÃt' ityÃdi÷ / ekatve sÆtravirodhastrayÃïamiti / bhede tu saumanasyÃvÃptyagnyÃtmaj¤Ãnavi«ayavaratrayapradÃnÃnantabhÃvo 'nyatra dharmÃdityÃde÷ praÓnasya / turÅyavarÃntarakalpanÃyÃæ và t­tÅya iti ÓrutibÃdhaprasaÇga÷ / varapradÃnÃnantarbhÃve praÓnasya tadvat pradhÃnÃkhyÃnamapyanantarbhÆtaæ varapradÃne 'stu 'mahata÷ paramavyakta'mityÃk«epa÷ / pariharati- ## / vastuto jÅvaparamÃtmanorabhedÃtpra«ÂavyÃbhedenaika eva praÓna÷ / ata eva prativacanamapyekam / sÆtraæ tvavÃstabhedÃbhiprÃyam / vÃstavaÓca jÅvaparamÃtmanorabhedastatra tatra ÓrutyupanyÃsena bhagavatà bhëyakÃreïa darÓita÷ / tathà jÅvavi«ayasyÃstitvanÃstitvapraÓnasyetyÃdi / 'yeyaæ prete' iti hi naciketasa÷ praÓnamupaÓrutya tattatkÃmavi«ayamalobhaæ cÃsya pratÅtya m­tyu÷ 'vidyÃbhÅpsinaæ naciketasaæ manye' ityÃdinà naciketasaæ praÓasya praÓnamapi tadÅyaæ praÓaæsannasminpraÓne brahmaivottaramuvÃca- ## / yadi punarjÅvÃtprÃj¤o bhidyeta, jÅvagocara÷ praÓna÷, prÃj¤agocaraæ cottaramiti kiæ kena saægaccheta / apica yadvi«ayaæ praÓnamupaÓrutya m­tyunai«a praÓaæsito naciketÃ÷ yadi tameva bhÆya÷ p­cchettaduttare cÃvadadhyÃt tata÷ praÓaæsà d­«ÂÃrthà syÃt, praÓnÃntare tvasÃvasthÃne prasÃrità satyad­«ÂÃrthà syÃdityÃha- ## / yasmin praÓno yatpraÓna÷ / Óe«amatirohitÃrtham //6 // 1.4.1.7. ## / anena sÃækhyaprasiddhervaidikaprasiddhyà virodhÃnna sÃækhyaprasiddhirveda Ãdartavyetyuktam / sÃækhyÃnÃæ mahattattvaæ sattÃmÃtraæ, puru«ÃrthakriyÃk«amaæ sattasya bhÃva÷ sattà tanmÃtraæ mahattattvamiti / yà yà puru«Ãrthakriyà ÓabdÃdyupabhogalak«aïà ca sattvapuru«ÃnyatÃkhyÃtilak«aïà ca sà sarvà mahati buddhau samÃpyata iti mahattattvaæ sattÃmÃtramucyata iti //7 // 1.4.2.8. ## / ajÃÓabdo yadyapi chÃgÃyÃæ rƬhastathÃpyadhyÃtmavidyÃdhikÃrÃnna tatra kartitumarhati / tasmÃdrƬherasaæbhavÃdyogena vartayitavya÷ / tatra kiæ svatantraæ pradhÃnamanena mantravarïenÃnÆdyatÃmuta pÃrameÓvarÅ mÃyÃÓaktistejo 'bannavyÃkriyÃkÃraïamucyatÃm kiæ tÃvatprÃptaæ, pradhÃnameveti / tathÃhi-yÃd­Óaæ pradhÃnaæ sÃækhyai÷ smaryate tÃd­ÓamevÃsminnanyÆnÃnatiriktaæ pratÅyate / sà hi pradhÃnalak«aïà prak­tirna jÃyata ityajà ca ekà ca lohitaÓuklak­«ïà ca / yadyapi lohitatvÃdayo varïà na raja÷prabh­ti«u santi, tathÃpi lohitaæ kusumbhÃdi ra¤jayati, rajo 'pi ra¤jayatÅti lohitam / evaæ prasannaæ pÃtha÷ Óuklaæ, sattvamapi prasannamiti Óuklam / evamÃvarakaæ meghÃdi k­«ïaæ, tamo 'pyÃvarakamiti k­«ïam / pareïÃpi nÃvyÃk­tasya svarÆpeïa lohitatvÃdiyoga Ãstheya÷, kintu tatkÃryasya tejo 'bannasya rohitvÃdikÃraïa upacaraïÅyam / kÃryasÃrÆpeïa và kÃraïe kalpanÅyaæ, tadasmÃkamapi tulyam / 'ajo hyeko ju«amÃïo 'nuÓete jahÃtyenÃæ bhuktabhogÃmajo 'nya÷' iti tvÃtmabhedaÓravaïÃt sÃækhyasm­terevÃtra mantravarïe pratyabhij¤Ãnaæ na tvavyÃk­taprakriyÃyÃ÷ / tasyÃmaikÃtmyÃbhyupagamenÃtmabhedÃbhÃvÃt / tasmÃtsvatantraæ pradhÃnaæ nÃÓabdamiti prÃptam / ## / avayavÃ÷ pradhÃnasmaikasya sattvarajastamÃæsi te«Ãæ dharmà lohitatvÃdayastairiti / ## / sukhadu÷khamohÃtmikÃ÷ / tathÃhi-maitradÃre«u narmadÃyÃæ maitrasya sukhaæ, tat kasya heto÷, taæ prati sattvasya samudbhavÃt / tathÃca tatsapatnÅnÃæ du÷khaæ, tat kasya heto÷, tÃ÷ prati raja­samudbhavÃt, tathà caitrasya tÃmavindato moho vi«Ãda÷, sa kasya heto÷, taæ prati tama÷samudbhavÃt / narmadayà ca sarve bhÃvà vyÃkhyÃtÃ÷ / tadidaæ traiguïyÃnvitatvaæ prajÃnÃm / anuÓeta iti vyÃca«Âe- ## / vi«ayà hi ÓabdÃdaya÷ prak­tivikÃrastraiguïyena sukhadu÷khamohÃtmÃna indriyamano 'haÇkÃrapraïÃlikayà buddhisattvamupasaækrÃmanti / tena tadbuddhisattvaæ pradhÃnavikÃra÷ sukhadu÷khamohÃtmakaæ ÓabdÃdirÆpeïa pariïamate / citiÓaktistvapariïÃminyapratisaækramÃpi buddhisattvÃdÃtmano vivekabudhyamÃnà buddhiv­ttyaiva viparyÃsenÃvidyayà buddhisthÃnsukhÃdÅnÃtmanyabhimanyamÃnà sukhÃdimatÅva bhavati / tadidamuktam- ## / eka÷ / sattvapuru«ÃnyatÃkhyÃtisamunmÆlitanikhilavÃsanÃvidyÃnubandhastvanyo jahÃtyenÃæ prak­tim / tadidamuktam- ## / bhuktabhogÃmiti vyÃca«Âe- ## / ÓabdÃdyÃpalabdhirbhoga÷ / guïapuru«ÃnyatÃkhyÃtirapavarga÷ / apav­jyate hi tayà puru«a iti / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate-na tÃvat 'ajo hyeko ju«amÃïo 'nuÓete jahÃtyenÃæ bhuktabhogamajo 'nya÷' ityetadÃtmabhedapratipÃdanaparamapi tu siddhamÃtmabhedaænÆdya bandhamok«au pratipÃdayatÅti / sa cÃnÆdito bheda÷ 'eko deva÷ sarvabhÆte«u gƬha÷ sarvavyÃpÅ sarvabhÆtÃntarÃtmÃ' ityÃdiÓrutibhirÃtmaikatvapratipÃdanaparÃbhirvirodhÃtkalpaniko 'vati«Âhate / tathÃca na sÃækhyaprakriyÃpratyabhij¤ÃnamityajÃvÃkyaæ camasavÃkyavatpariplavamÃnaæ na svatantrapradhÃnaniÓcayÃya paryÃptam / tadidamuktaæ sÆtrak­tÃ-'camasavadaviÓe«Ãt' iti //8 // 1.4.2.9. uttarasÆtramavatÃrayituæ ÓaÇkate- ## / sÆtramavatÃrayati- ## / sarvaÓÃkhÃpratyayamekaæ brahmeti sthaitau ÓÃkhÃntaroktarohitÃdiguïayoginÅ tejo 'bannalak«aïà jarÃyujÃï¬asvedajadbhijjacaturvidhabhÆtagrÃmaprak­tibhÆteyamajà pratipattavyÃ, 'rohitaÓuklak­«ïÃm' iti rohitÃdirupatayà tasyà eva pratyabhij¤ÃnÃt / na tu sÃækhyaparikalpità prak­ti÷ / tasyà aprÃmÃïikatayà ÓrutahÃnyaÓrutakalpanÃprasaÇgÃt, ra¤janÃdinà ca rohitÃdyupacÃrasya sati mukhyÃrthasaæbhave 'yogÃt / tadidamuktam- ## / ajÃpadasya ca samudÃyaprasiddhiparityÃgena na jÃyata ityavayavaprasiddhyÃÓrayaïe do«aprasaÇgÃt / atra tu rÆpakaklapanÃyÃæ samudÃyaprasiddherevÃnapek«ÃyÃ÷ svÅkÃrÃt / api cÃyamapi ÓrutikalÃpo 'smaddarÓanÃnuguïo na sÃækhyasm­tyanuguïa ityÃha #<-tathehÃpÅti / kiæ kÃraïaæ brahmetyupakramyeti># / brahmasvarÆpaæ tÃvajjagatkÃraïaæ na bhavati, viÓuddhatvÃttasya / yathÃhu÷-'puru«asya tu Óuddhasya nÃÓuddhà vik­tirbavet' ityÃÓayavatÅva Óruti÷ p­cchati / kiÇkÃraïam / yasya brahmaïo jagadutpattistat kiÇkÃraïaæ brahmetyartha÷ / te brahmavido dhyÃnayogenÃtmÃnaæ gatÃ÷ prÃptà apaÓyanniti yojanà / ## / avidyà Óaktiryoni÷, sà ca pratijÅvaæ nÃnetyuktamato vÅpsopapannà / Óe«amatirohitÃrtham //9 // 1.4.2.10. sÆtrÃntaramavatÃrayituæ ÓaÇkate- ## / ajÃk­tirjÃtistejo 'banne«u nÃsti / naca tejo 'bannÃnÃæ janmaÓravaïÃdajanmanimitto 'pyajÃÓabda÷ saæbhavatÅtyÃha- ## / sÆtramavatÃrayati- ## / nanu kiæ chÃgà lohitaÓuklak­«ïaivÃnyÃd­ÓÅnÃmapi chÃgÃnÃmupalambhÃdityata Ãha- ## / bahubarkarà bahuÓÃvà / Óe«aæ nigadavyÃkhyÃtam //1 // ## / avÃntarasaægatimÃha- ## / pa¤cajanà iti hi samÃsÃrtha÷ pa¤casaækhyayà saæbadhyate / naca 'diksaækhye saæj¤ÃyÃm' iti samÃsavidhÃnÃnmanuje«u nirƬho 'yaæ pa¤cajanaÓabda iti vÃcyam / tathÃhi sati pa¤camanujà iti syÃt / evaæ cÃtmani pcamanujÃnÃmÃkÃÓasya ca prati«ÂhÃnamiti nistÃtparyaæ, sarvasyaiva prati«ÂhÃnÃt / tasmÃdrƬherasaæbhavÃttattyÃgonÃtra yoga Ãstheya÷ / janaÓabdaÓca katha¤cittattve«u vyÃkhyeya÷ / tatrÃpi kiæ pa¤ca prÃïÃdayo vÃkyaÓe«agatà vivak«yante uta tadatiriktà anya eva và kecit / tatra paurvÃparyaparyÃlocanayà kaïvamÃdhyandinavÃkyayorvirodhÃt / ekatra hi jyoti«Ã pa¤catvamannenetaratra / naca «o¬aÓigrahaïavadvikalpasaæbhava÷ / anu«ÂhÃnaæ hi vikalpyate na vastu / vastutattvakathà ceyaæ nÃnu«ÂhÃnakathÃ, vidhyabhÃvÃt / tasmÃtkÃnicideva tattvÃnÅha pa¤ca pratyekaæ pa¤casaækhyÃyogÅni pa¤caviæÓatitattvÃni bhavanti / sÃækhyaiÓca prak­tyÃdÅni / pa¤caviæÓatitattvÃni smaryanta iti tÃnyevÃnena mantreïocyanta iti nÃÓabdaæ pradhÃnÃdi / na cÃdhÃratvenÃtmano vyavasthÃnÃtsvÃtmani cÃdhÃrÃdheyabhÃvasya virodhÃt ÃkÃÓasya ca vyatirecanÃt, trayoviæÓatirjanà iti syÃnna pa¤ca pa¤cajanà iti vÃcyam / satyapyÃkÃÓÃtmanorvyatirecane mÆlaprak­tibhÃgai÷ sattvarajastamobhi÷ pa¤caviæÓatisaækhyopapatte÷ / tathÃca satyÃtmÃkÃÓÃbhyÃæ saptaviæÓatisaækhyÃyÃæ pa¤caviæÓatitattvÃnÅti svasiddhÃntavyÃkopa iti cet, na mÆlaprak­titvamÃtreïaikÅk­tya sattvarajastamÃæsi pa¤caviæÓatitattvopapatte÷ / hirugbhÃvena tu te«Ãæ saptaviæÓatitvÃvirodha÷ / tasmÃnnÃÓÃbdÅ sÃækhyasm­tiriti prÃptam / mÆlaprak­ti÷ pradhÃnam / nÃsÃvanyasya vik­tirapi tu prak­tireva tadidamuktam- ## / mahadahaÇkÃrapa¤catanmÃtrÃïi prak­tayaÓca vik­tayaÓca / tathÃhi-mahattattvamahaÇkÃrasya tattvÃntarasya prak­tirmÆlaprak­testu vik­ti÷ / evamahaÇkÃratattvaæ mahato vik­ti÷, prak­tiÓca tadeva tÃmasaæ sat pa¤catanmÃtrÃïÃm / tadeva sÃttvikaæ sat prak­tirekÃdaÓendriyÃïÃm / pa¤catanmÃtrÃïi cÃhaÇkÃrasya vik­tirÃkÃÓÃdÅnÃæ pa¤cÃnÃæ prak­ti÷ / tadidamuktam- ## / «o¬aÓasaækhyÃvacchinno gaïo vikÃra eva / pa¤cabhÆtÃnyatanmÃtrÃïyekÃdaÓendriyÃïÅti «o¬aÓako gaïa÷ / yadyapi p­thivyÃdayo goghaÂÃdÅnÃæ prak­tistathÃpi na te p­thivyÃdibhyastattvÃntaramiti na prak­ti÷ / tattvÃntaropÃdÃnatvaæ ceha prak­titvamabhimataæ nopÃdÃnamÃtratvamityavirodha÷ / puru«astu kÆÂasthanityo 'pariïÃmo na kasyacitprak­tirnÃpi vik­tiriti / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate #<-na saækhyopasaægrahÃdapi pradhÃnÃdÅnÃæ ÓrutimattvÃÓaÇkà kartavyà / kasmÃt nÃnÃbhÃvÃt / nÃnà hyetÃni pa¤caviæÓatitattvÃni / nai«Ãæ pa¤caÓa÷ pa¤caÓa÷ sÃdhÃraïadharmo 'sti># / na khalu sattvarajastamohadahaÇkÃrÃïÃmeka÷ kriyà dà guïo và dravyaæ và jÃtirvà dharma÷ pa¤catanmÃtrÃdibhyo vyÃv­tta÷ sattvÃdi«u cÃnugata÷ kaÓcidasti / nÃpi p­thivyaptejovÃyughrÃïÃnÃm / nÃpi rasanavak«ustvakÓrotravÃcÃm / nÃpi pÃïÃpÃdapÃyÆpasthamanasÃæ, yenaikenÃsÃdhÃraïenopag­hÅtÃ÷ pa¤ca pa¤cakà bhavitumarhati / pÆrvapak«aikadeÓinamutthÃpayati- ## / yadyapi parasyÃæ saækhyÃyÃmavÃntarasaækhyà dvitvÃdikà nÃsti tathÃpi tatpÆrvaæ tasyÃ÷ saæbhavÃt paurvÃparyalak«aïayà pratyÃsattyà parasaækhyopalak«aïÃrthaæ pÆrvasaækhyopanyasyata iti dÆ«ayati- ## / naca pa¤caÓabdo janaÓabdena samasto 'samasta÷ Óakyo vaktumityÃha- ## / nanu bhavatu samÃsastathÃpi kimityata Ãha- ## / api ca vÅpsÃyÃæ pa¤cakadvayagrahaïe daÓaiva tattvÃnÅti na sÃækhyasm­tipratyabhij¤ÃnamityasamÃsamabhyupetyÃha- ## / na caikà pa¤casaækhyà pa¤casaækhyÃntareïa Óakyà viÓe«Âum / pa¤caÓabdasya saækhyopasarjanadravyavacanatvena saækhyÃyà upasarjanatayà viÓe«aïenÃsaæyogÃdityÃha- ## / tadevaæ pÆrvapak«aikadeÓini dÆ«ite paramapÆrvapak«iïamutthÃpayati #<-nanvÃpannapa¤casaækhyÃkà janà eveti># / atra tÃvadrƬhau satyÃæ na yoga÷ saæbhavatÅti vak«yate / tathÃpi yaugikaæ pa¤cajanaÓabdamabhyupetya dÆ«ayati- ## / pa¤capÆlÅtyatra yadyapi p­thaktvaikÃrthasaævÃyinÅ pa¤casaækhyÃvacchedikÃsti tathÃpÅha samudÃyino 'vacchinatti na samudÃyaæ samÃsapadagamyamatastasmin kati te samudÃyà ityapek«ÃyÃæ padÃntarÃbhihità pa¤casaækhyà saæbadhyate pa¤ceti / pa¤cajanà ityatra tu pa¤casaækhyayotpattiÓi«Âatayà janÃnÃmavacchinnatvÃtsamudÃyasya ca pa¤capÆlÅvadatrÃpratÅterna padÃntarÃbhihità saækhyà saæbadhyate / syÃdetat / saækhyeyÃnÃæ janÃnÃæ mà bhÆcchabdÃntaravÃvyasaækhyÃvaccheda÷ / pa¤casaækhyÃyÃstu tayÃvacchedo bhavi«yati / nahi sÃpyavacchinnetyata Ãha- ## / ukto 'tra do«a÷ / nahyupasarjanaæ viÓe«aïena yujyate pa¤caÓabda eva tÃvatsaækhyeyopasarjanasaækhyÃmÃha viÓe«atastu pa¤cajanà ityatra samÃse / viÓe«aïÃpek«ÃyÃæ tu na samÃsa÷ syÃt, asÃmarthyÃt / nahi bhavati ­ddhasya rÃjapuru«a iti samÃso 'pi tu (pada) v­ttireva ­ddhasya rÃj¤a÷ puru«a iti / sÃpek«atvenÃsÃmarthyÃdityartha÷ / ## / abhyuccayamÃtram / yadi sattvarajastamÃæsi pradhÃnenaikÅk­tyÃtmÃkÃÓau tattvebhyo vyatiricyete tadà siddhÃntavyÃkopa÷ / atha tu sattvarajastamÃæsi mitho bhedena vivak«yante tathÃpi vastutattvavyavasthÃpane ÃdhÃratvenÃtmà ni«k­«yatÃm / ÃdheyÃntarebhyastvÃkÃÓasyÃdheyasya vyatirecanamanarthakamiti gamayitavyam / ## / 'diksaækhye saæj¤ÃyÃm' iti saæj¤ÃyÃæ samÃsasmaraïÃt pa¤cajanaÓabdastÃvadayaæ kkacinnirƬha÷ / naca rƬhau satyÃmavayavaprasiddhergrahaïaæ, sÃpek«atvÃt, nirapek«atvÃcca rƬhe÷ / tadyadi rƬhau mukhyor'tha÷ prÃpyate tata÷ sa eva grahÅtavyo 'tha tvasau na vÃkye saæbandhÃrha÷ pÆrvÃparavÃkyavirodhÅ và / tato rƬhyaparityÃgenaiva v­ttyantareïÃrthÃntaraæ kalpayitvà vÃkyamupapÃdanÅyam / yathà 'ÓyenenÃbhicaran yajeta' iti ÓyenaÓabda ÓakuniviÓe«e nirƬhav­ttistadaparityÃgenaiva nipatyÃdÃnasÃd­ÓyenÃrthavÃdikena kratuviÓe«e vartate, tathà pa¤cajanaÓabdo 'vayavÃrthayogÃnapek«a ekasminnapi vartate / yathà saptar«iÓabdo vasi«Âha ekasmin saptasu ca vartate / na cai«a tattve«u rƬha÷ / pa¤caviæÓatisaækhyÃnurodhena tattve«u vartayitavya÷ / rƬhau satyÃæ pcaviæÓatereva saækhyÃyà abhÃvÃtkathaæ tattve«u vartate //11 // 1.4.3.12. evaæ ca ke te pa¤cajanà ityapek«ÃyÃæ kiæ vÃkyaÓe«agatÃ÷ prÃïÃdayo g­hyantÃmuta pa¤caviæÓatistattvÃnÅti viÓaye tattvÃnÃmaprÃmÃïikatvÃt, prÃïÃdÅnÃæ ca vÃkyaÓe«e ÓravaïÃttatparityÃge ÓrutahÃnyaÓrutakalpanÃprasaÇgÃtprÃïÃdaya eva pa¤cajanÃ÷ / naca kÃï¬avamÃdhyandinayorvirodhÃnna prÃïÃdÅnÃæ vÃkyaÓe«agatÃnÃmapi grahaïamiti sÃæpratam, virodhe 'pi tulyabalatayà «o¬aÓigrahaïavadvikalpopapatte÷ / na ceyaæ vastusvarÆpakathÃ, apitÆpÃsanÃnu«ÂhÃnavidhi÷, 'manasaivÃnudra«Âavyam' iti vidhiÓravaïÃt / ## / janavÃcaka÷ Óabdo janaÓabda÷ / pa¤cajanaÓabda iti yÃvat / tasya kathaæ prÃïÃdi«vajane«u prayoga iti vyÃkhyeyam / anyathà tu pratyastamitÃvayavÃrthe samudÃyaÓabdÃrthe janaÓabdÃrtho nÃstÅtyaparyanuyoga eva / rƬhyaparityÃgenaiva v­ttyantaraæ darÓayati- ## / janaÓabdabhÃja÷ pa¤cajanaÓabdabhÃja÷ / nanu satyÃmavayavaprasiddhau samupÃyaÓaktikalpanamanupapannaæ, saæbhavati ca pa¤caviæÓatyÃæ tattve«vavayavaprasiddhirityata Ãha- ## / syÃdetat / samÃsabalÃccedrƬhirÃsthÅyate hanta na d­«Âastarhi tasya prayogo 'ÓvakarïÃdivadv­k«Ãdi«u / tathÃca lokaprasiddhyabhÃvÃnna rƬhityÃk«ipati- ## / jane«u tÃvatpa¤cajanaÓabdaÓca prathama÷ prayogo loke«u d­«Âa ityasati prathamaprayoga ityasiddhamiti sthavÅyastayÃnabhidhÃyÃbhyupetya prathamaprayogÃbhÃvaæ samÃdhatte-ÓakyodbhidÃdivaditi / ÃcÃryadeÓÅyÃnÃæ matabhede«vapi na pa¤caviæÓatistattvÃni sidhyanti / paramÃrthatastu pa¤cajanà vÃkyaÓe«agatà evetyÃÓayavÃnÃha #<-kaiÓcittviti># / Óe«amatirohitÃrtham //12 // 1.4.3.13. // 13 // 1.4.4.14. ## / atha samanvayalak«aïe keyamakÃï¬e virodhÃvirodhacintÃ, bhavità hi tasyÃ÷ sthÃnamavirodhalak«aïamityata Ãha- ## / ayamartha÷ nÃnekaÓÃkhÃgatatattadvÃkyÃlocanayà vÃkyÃrthÃvagame paryavasite sati pramÃïÃntaravirodhena vÃkyÃrthÃgateraprÃmÃïyamÃÓaÇkyÃvirodhavyutpÃdanena prÃmÃïyavyavasthÃpanamavirodhalak«aïÃrtha÷ / prÃsaÇgikaæ tu tatra s­«Âivi«ayÃïÃæ vÃkyÃnÃæ parasparamavirodhapratipÃdanaæ na tu lak«aïÃrtha÷ / tatprayojanaæ ca tatraiva pratipÃdayi«yate / iha tu-vÃkyÃnÃæ s­«ÂipratipÃdakÃnÃæ parasparavirodhe brahmaïi jagadyonau na samanvaya÷ seddhumarhati / tathÃca na jagatkÃraïatvaæ brahmaïo lak«aïaæ, naca tatra gatisÃmÃnyaæ, naca tatsiddhaye pradhÃnasyÃÓabdatvapratipÃdanaæ, tasmÃdvÃkyÃnÃæ virodhÃvirodhÃbyÃmuktÃrthÃk«epasamÃdhÃnÃbhyÃæ samanvaya÷ evopapÃdyata iti samanvayalak«aïe saægatamidamadhikaraïam / 'vÃkyÃnÃæ kÃraïe kÃrye parasparavirodhata÷ / samanvayo jagadyonau na sidhyati parÃtmani // ' 'sadeva somyedamagra ÃsÅt' ityÃdÅnÃæ kÃraïavi«ayÃïÃæ, 'asadvà idamatra ÃsÅt' ityÃdibhirvÃkyai÷ kÃraïavi«ayairvirodha÷ / kÃryavi«ayÃïÃmapi vibhinnakramÃkramotpattipratipÃdakÃnÃæ virodha÷ / tathÃhi-kÃnicidanyakart­kà jagadutpattimÃcak«ate vÃkyani / kÃnicitsvayaÇkart­kÃm / s­«Âyà ca kÃryeïa tatkÃraïatayà brahma lak«itam / s­«Âivipratipattau tatkÃraïatÃyÃæ brahmalak«aïe vipratipattau satyÃæ bhavati tallak«ye brahmaïyapi vipratipatti / tasmÃdbrahmaïi samanvayÃbhÃvÃnna samanvayÃgamyaæ brahma / vedÃntÃstu kartrÃdipratipÃdanena karmavidhiparatayopacaritÃrthà avivak«itÃrthà và japopayogina iti prÃptam / kramÃdÅti / ÃdigrahaïenÃkramo g­hyate / evaæ prÃpta ucyate-'sargakramavivÃde 'pi na sa s­«Âari vidyate / satastvasadvaco bhaktyà nirÃkÃryatayà kkacit // ' na tÃvadasti s­«Âikrame vigÃnaæ, ÓrutÅnÃmavirodhÃt / tathÃhi-anekaÓilpaparyavadÃto devadatta÷ prathamaæ cakradaï¬Ãdi karoti, atha tadupakaraïa÷ kumbhaæ, kumbhopakaraïaÓcÃharatyudakaæ, udakopakaraïaÓca saæyavanena godhÆmakaïikÃnÃæ karoti piï¬aæ, piï¬opakaraïastu paÂati gh­tapÆrïaæ, tadasya devadattasya sarvatraitÃsmin kart­tvÃcchakyaæ vaktuæ devadattÃccakrÃdi saæbhÆtaæ tasmÃccakrÃde÷ kumbhÃdÅti / Óakyaæ ca devadattÃtkumbha÷ samudbhÆtastasmÃdudakÃharaïÃdÅtyÃdi / nahyastyasaæbhava÷ sarvatrÃsmin kÃryajÃte kramavatyapi devadattasya sÃk«ÃtkarturanusyÆtatvÃt / tathehÃpi yadyapyÃkÃÓÃdikrameïaiva s­«ÂistathÃpyÃkÃÓÃnakÃlÃnilÃdau tatra tatra sÃk«Ãt parameÓvarasya kart­tvÃcchakyaæ vaktuæ parameÓvarÃdÃkÃÓa÷ saæbhÆta iti / Óakyaæ ca vaktuæ parameÓvarÃdanala÷ saæbhÆta ityÃdi / yadi tvÃkÃÓÃdvÃyurvÃyosteja ityuktvà tejaso vÃyurvÃyorÃkÃÓa iti brÆyÃdbhavedvirodha÷ / na caitadasti / tasmÃdamÆ«ÃmavivÃda÷ ÓrutÅnÃm / evaæ 'sa imÃællokÃnas­jata' ityupakramÃbhidhÃyinyapi Órutiraviruddhà / e«Ã hi svavyÃpÃramabhidhÃnakrameïa kurvatÅ nÃbhidheyÃnÃæ kramaæ niruïÃddhi / te tu yathÃkramÃsthità evÃkrameïocyante-yathà kramavanti j¤ÃnÃni jÃnÃtÅti / tadevamavigÃnam / abhyupetya tu vigÃnamucyate-s­«Âau khalvetadvigÃnam / sra«Âà tu sarvavedÃntavÃkye«vanusyÆta÷ parameÓvara÷ pratÅyate / nÃtra ÓrutivigÃnaæ mÃtrayÃpyasti / naca s­«ÂivigÃnaæ sra«Âari tadadhÅnanirÆpaïe vigÃnamÃvahatÅti vÃcyam / nahye«a sra«Â­tvamÃtreïocyate 'pi tu 'satyaæ j¤Ãnamanantaæ brahma' ityÃdinà rÆpeïocyate sra«Âà / taccÃsya rÆpaæ sarvavedÃntavÃkyÃnugatam / tajj¤Ãnaæ ca phalavat / 'brahmavidÃpnoti param' 'tarati ÓokamÃtmavit' ityÃdi Órute÷ / s­«Âij¤Ãnasya tu na phalaæ ÓrÆyate / tena 'phalavatsaænidhÃvaphalaæ tadaÇgam' iti s­«Âivij¤Ãnaæ sra«Â­brahmavij¤ÃnÃÇgaæ tadanuguïaæ sadbrahmaj¤ÃnÃvatÃropÃyatayà vyÃkhyeyam / tathÃca Óruti÷-'annena somya ÓuÇgenÃpo mÆlamanviccha' ityÃdikà / ÓuÇgenÃgreïa / kÃryeïeti yÃvat / tasmÃnna s­«Âivipratipatti÷ sra«Âari vipratipattimÃvahati / api tu 'guïe tvanyÃyakalpanÃ' iti tadanuguïatayà vyÃkhyeyà / yacca kÃraïe vigÃnam'asadvà idamatra asÅt' iti, tadapi 'tadapye«a Óloko bhavati' iti pÆrvaprak­taæ sadbrahmaïÃk­«ya 'asadevedamatra ÃsÅt' ityucyamÃnaæ tvasato 'bhidhÃne 'saæbaddhaæ syÃt / Órutyantareïa ca mÃnÃntareïa ca virodha÷ / tasmÃdaupacÃrikaæ vyÃkhyeyam / 'taddhaika Ãhurasadevedamatra ÃsÅt' iti tu nirÃkÃryatayopanyastamiti na kÃraïe vivÃda iti sÆtre caÓabdastvartha÷ / pÆrvapak«aæ nivartayati / ÃkÃÓÃdi«u s­jyamÃne«u kramavigÃne 'pi na sra«Âari vigÃnam / kuta÷ / yathaikasyÃæ Órutau vyapadi«Âa÷ parameÓvara÷ sarvasya kartà tathaiva Órutyantare«Ækte÷, kena rÆpeïa, kÃraïatvena, apara÷ kalpo yathà vyapadi«Âa÷ krama ÃkÃÓÃdi«u, 'Ãtmana ÃkÃÓa÷ saæbhÆta ÃkÃÓÃdvÃyurvÃyoragniragnerÃpo 'dbhya÷ p­thivÅ' iti, tasyaiva kramasyÃnapabÃdhanena 'tattejo 's­jata' ityÃdikÃyà api s­«Âerukterna s­«ÂÃvapi vigÃnam //14 // 1.4.4.15. nanvekatrÃtmana ÃkÃÓakÃraïatvenoktiranyatra ca teja÷ kÃraïatvena, tatkathamavigÃnamiti / ata Ãha- ## / hetau t­tÅyà / sarvatrÃkÃÓÃnalÃnilÃdau sÃk«ÃtkÃraïatvenÃtmana÷ / prapa¤citaæ caitadadhastÃt / vyakriyata iti ca karmakartari karmaïi và rÆpaæ, na cetanatiriktaæ kartÃraæ pratik«ipati kintÆpasthÃpayati / nahi lÆyate kedÃra÷ svayameveti và lÆyate kedÃra iti và lavitÃraæ devadattÃdiæ pratik«ipati / api tÆpasthÃpayatyeva / tasmÃtsarvamavadÃtam //15 // 1.4.5.16. ## / nanu 'brahma te bravÃïi' iti brahmÃbhidhÃnaprakaraïÃt, upasaæhÃre ca 'sarvÃn pÃpmano 'pahatya sarve«Ãæ ca bhÆtÃnÃæ Órai«Âhyaæ svÃrÃjyaæ paryeti ya evaæ veda' iti niratiÓayaphalaÓravaïÃdbrahmavedanÃdanyatra tadasaæbhavÃt, ÃdityacandrÃdigatapuru«akart­tvasya ca 'yasya vaitatkarma' iti cÃsyÃsatyavacchede sarvanÃmnà pratyak«asiddhasya jagata÷ paramÃrÓena, jagatkart­tvasya ca brahmaïo 'nyatrÃsaæbhavÃtkathaæ jÅvamukhyaprÃïÃÓaÇkà / ucyate-brahma te bravaïÅti bÃlÃkinà gÃrgyeïa brahmÃbhidhÃnaæ pratij¤Ãya tattadÃdityÃdigatÃbrahmapuru«ÃbhidhÃnena na tÃvadbrahmoktam / yasya cÃjÃtaÓatro÷ 'yo vai bÃlÃke ete«Ãæ puru«ÃïÃæ kartà yasya vaitatkarma' iti vÃkyaæ na tena brahmÃbhidhÃnaæ pratij¤Ãtam / na cÃnyadÅyenopakrameïÃnyasya vÃkyaæ Óakyaæ niyantum / tasmÃdajÃtaÓatrorvÃkyasaædarbhapaurvÃparyaparyÃlocanayà yo 'syÃrtha÷ pratibhÃti sa eva grÃhya÷ / atra ca karmaÓabdastÃvadvyÃpÃre nerƬhav­tti÷ / kÃrye tu kriyata iti vyutpattyà vartate / naca rƬhau satyÃæ vyutpattiryuktÃÓrayitum / naca brahmaïa udÃsÅnasyÃpariïÃmino vyÃpÃravattà / vÃkyaÓe«e ca 'athÃsmin prÃïa evaikadhà bhavati' iti ÓravaïÃtparispandalak«aïasya ca karmaïo yatropapatti÷ sa eva veditavyatayopadiÓyate / ÃdityÃdigatapuru«akart­tvaæ ca prÃïasyopapadyate, hiraïyagarbharÆpaprÃïÃvasthÃviÓe«atvÃdÃdityÃdidevatÃnÃm / 'katama eko deva÷ prÃïa÷' iti Órute÷ / upakramÃnurodhena copasaæhÃre sarvaÓabda÷ sarvÃn pÃpmana iti ca sarve«Ãæ bhÆtÃnÃmiti cÃpek«ikav­ttirvahÆn pÃpmano bahÆnÃæ bhÆtÃnÃmityevaæparo dra«Âavya÷ / ekasmin vÃkye upakramÃnurodhÃdupasaæhÃro varïanÅya÷ / yadi tu d­ptabÃlÃkimabrahmaïi brahmÃbhidhÃyinamapodyÃjÃtaÓatrorvacanaæ brahmavi«ayamevÃnyathà tu taduktÃdviÓe«aæ vivak«orabrahmÃbhidhÃnamasaæbaddhaæ syÃditi manyate, tathÃpi naitadbrahmÃbhidhÃnaæ bhavitumarhati, apitu jÅvÃbhidhÃnameva, yatkÃraïaæ veditavyatayopanyastasya puru«ÃïÃæ karturvedanÃyopetaæ bÃlakiæ prati bubodhayi«urajÃtaÓatru÷ suptaæ puru«amÃmantryÃmÃntraïaÓabdÃÓravaïÃt prÃïÃdÅnÃmabhokt­tvamasvÃmitvaæ pratibodha ya«ÂighÃtotthÃnÃt prÃïÃdivyatiriktaæ jÅvaæ bhoktÃraæ svÃminaæ pratibodhayati / parastÃdapi 'tadyathà Óre«ÂhÅ svairbhuÇkte yathà và svÃ÷ Óre«Âhinaæ bhu¤jantyevamevai«a praj¤ÃtmaitairÃtmabhirbhuÇkte evamevaita ÃtmÃna enamÃtmÃnaæ bhu¤janti' iti ÓravaïÃt / yathà Óre«ÂhÅ pradhÃna÷ puru«a÷ svairbh­tyai÷ karaïabhÆtairvi«ayÃn bhuÇkte, yathà và svà bh­tyÃ÷ Óre«Âhinaæ bhu¤janti / te hi Óre«ÂhinamaÓanÃcchÃdanÃdigrahaïena bhu¤janti / evamevai«a praj¤Ãtmà jÅva etairÃdityÃdigaitarÃtmabhirvi«ayÃn bhuÇkte / te hyÃdityÃdaya Ãlokav­«ÂyÃdinà sÃcivyamÃcaranto jÅvÃtmÃnaæ bhojayanti, jÅvÃtmÃnamapi yajamÃnaæ taduts­«ÂahavirÃdÃnÃdÃdityÃdayo bhu¤janti, tasmÃjjÅvÃtmaiva brahmaïo 'bhedÃdbrahmeha veditavyatayopadiÓyate / ## / jÅvapratyuktÃnÃæ dehendriyÃdÅnÃæ ka4ma jÅvasya bhavati / karmajanyatvÃdvà dharmÃdharmayo÷ karmaÓabdavÃcyatvaæ rƬhyanusÃrÃt / tau ca dharmÃdharmau jÅvasya / dharmÃdharmÃk«iptatvÃccÃdityÃdÅnÃæ bhogopakaraïÃnÃæ te«vapi jÅvasya kart­tvamupapannam / upapannaæ ca prÃïas­ttvÃjjÅvasya prÃïaÓabdatvam / ye ca praÓnaprativacane-'kkai«a etad bÃlÃke puru«o 'Óayi«Âa yadà supta÷ svapnaæ na ka¤cana paÓyati' iti / anayorapi na spa«Âaæ brahmÃbhidhÃnamupalabhyate / jÅvavyatirekaÓca prÃïÃtmano hiraïyagarbhasyÃpyupapadyate / tasmÃjjÅvaprÃïayoranyatara iha grÃhyo na raparameÓvara iti prÃptam / ##ucyate-'m­«ÂÃvÃdinamÃpodya bÃlÃkiæ brahmavÃdinam / rÃjà kathamasaæbaddhaæ mithyà và vaktumarhati // ' yathà hi kenacinmaïilak«aïaj¤amamÃninà kÃce maïireva veditavya ityakte parasya kÃco 'yaæ maïirna tallak«aïÃyogÃdityabhidhÃya Ãtmano viÓe«aæ jij¤Ãpayi«ostattvÃbhidhÃnamasaæbaddham / amaïau maïyabhidhÃnaæ na pÆrvavÃdino viÓe«amÃpÃdayati svayamapi m­«ÃbhidhÃnÃt / tasmÃdanenottaravÃdinà pÆrvavÃdino viÓe«amÃpÃdasatà maïitattvameva vaktavyam / evamajÃtaÓatruïà d­ptabÃlÃkerabrahmavÃdino viÓe«amÃtmano darÓayatà jÅvaprÃïÃbhidhÃne asaæbaddhamuktaæ syÃt / tayorvÃbrahmaïorbrahmÃbhidhÃne mithyÃbhihitaæ syÃt / tathà ca na kaÓcidviÓe«o bÃlÃkergÃrgyÃdajÃtaÓatrorbhavet / tasmÃdanena brahmatattvamabhidhÃtavyam / tathà satyasya na mithyÃvadyam / tasmÃt 'brahma te bravÃïi' iti brahmaïopakramÃt, sarvÃn pÃpmano 'pahatya sarve«Ãæ ca bhÆtÃnÃæ Órai«Âhyaæ svarÃjyaæ paryeti ya evaæ veda' iti ca sati saæbhave sarvaÓruterasaækocÃnniratiÓayena phalenopasaæhÃrÃt, brahmavedanÃdanyataÓca tadanupapatte÷, ÃdityÃdipuru«akart­tvasya ca svÃtantryalak«aïasya mukhyasya brahmaïyeva saæbhavÃdanye«Ãæ hiraïyagarbhÃdÅnÃæ tatpÃratantryÃt, 'kkai«a etadbÃlÃke' ityÃderjÅvÃdhikaraïabhavanÃpÃdanapraÓnasya 'yadà supta÷ svapnaæ na ka¤cana paÓyatyathÃsmin prÃïa evaikadhà bhavati' ityÃderuttasya ca brahmaïyevopapatterbrahmavi«ayatvaæ niÓcÅyate / atha kasmÃnna bhavato hiraïyagarbhagocare eva praÓnottare, tathà ca naitÃbhyÃæ brahmavi«ayatvasiddhirityetannirÃcikÅr«u÷ paÂhati-etasmÃdÃtmana÷ prÃïà yathà yathÃyatanaæ prati«Âhanta iti / etaduktaæ bhavati-Ãtmaiva bhavati jÅvaprÃïÃdÅnÃmadhikaraïaæ nÃnyaditi / yadyapi ca jÅvo nÃtmano bhidyate tathÃpyupÃdhyavacchinnasya paramÃtmano jÅvatvenopÃdhibhedÃdbhedamÃropyÃdhÃrÃdheyabhÃvo dra«Âavya÷ / evaæ ca jÅvabhavanÃdhÃratvamapÃdÃnatvaæ ca paramÃtmana upapannam / tadevaæ bÃlÃkyajÃtaÓatrusaævÃdavÃkyasaædarbhasya brahmaparatve sthite ##iti vyÃpÃrÃbhidhÃne na saægacchata iti karmaÓabda÷ kÃryÃbhidhÃyÅ bhavati, etaditisarvanÃmaparÃm­«Âaæ ca tatkÃryaæ, sarvanÃma cedaæ saænihitaparÃmarÓi, naca ki¤cidiha Óabdoktamasti saænihitam / na cÃdityÃdipuru«Ã÷ saænihità api parÃmarÓÃrhÃ÷ bahutvÃt puæliÇgatvÃcca / etaditi caikasya napuæsakasyÃbhidhÃnÃt 'ete«Ãæ puru«ÃïÃæ kartÃ' ityanenaiva gatÃrthatvÃcca / tasmÃdaÓabdoktamapi pratyak«asiddhaæ saæbandhÃrhaæ jagadeva parÃmra«Âavyam / ## / atyalpamidamucyate ete«ÃmÃdityÃdigatÃnÃæ jagadekadeÓabhÆtÃnÃæ karteti, kintu k­tsnameva jagadyasya kÃryamiti vÃÓabdena sÆcyate / jÅvaprÃïaÓabdau ca brahmaparau jÅvaÓabdasya brahmopalak«aïaparatvÃt / na punarbrahmaÓabdo jÅvopalak«aïapara÷ / tathà sati hi vahnasama¤janaæ syÃdityuktam / na cÃnadhigatÃrthÃvabodhanasvarasasya ÓabdasyÃdhigatavodhanaæ yuktam / nÃpyanadhigatenÃdhigatopalak«aïamupapannam / naca saæbhavatyekavÃkyatve vÃkyabhedo nyÃÂya÷ / vÃkyaÓe«Ãnurodhena ca jÅvaprÃïaparamÃtmopÃsanÃtrayavidhÃne vÃkyatrayaæ bhavet / paurvÃparyaparyÃlocanayà tu brahmopÃsanaparatve ekavÃkyataiva / tasmÃnna jÅvaprÃïaparatvamapi tu brahmaparatvameveti siddham / syÃdetat / nirdiÓyantÃæ puru«Ã÷ kÃryÃstadvi«ayà tu k­tiranirdi«Âà tatphalaæ và kÃryasyotpattista yasyedaæ karmeti nirdek«yete, tata÷ kuta÷ paunaruktyamityata Ãha- ## / etaduktaæ bhavati-kart­Óabdenaiva kartÃramabhidadhattà tayorupÃttatvÃdÃk«iptatvÃt / nahi k­tiæ vinà kartà bhavati / nÃpi k­tirbhÃvanÃparÃbhidhÃnà bhÆtimutpattiæ vinetyartha÷ / nanu yadÅdamà jagatparÃm­«Âaæ tatastadantarbhÆtÃ÷ puru«Ã apÅti ya ete«Ãæ puru«ÃïÃmiti punaruktamityata Ãha- ## //16 // 1.4.5.17. // 17 // 1.4.5.18. nanu 'prÃïa evaikadhà bhavati' ityÃdikÃdapi vÃkyÃjjÅvÃtirikta÷ kuta÷ pratÅyata ityato vÃkyÃntaraæ paÂhati- ## / api ca sarvavedÃntasiddhametadityÃha- ## / vedÃntaprakriyÃyÃmevopapattimupasaæhÃravyÃjenÃha- ##Ãtmano yato ni÷saæbodho 'ta÷ svacchatÃrÆpamiva rÆpamasyeti svacchatÃrÆpo na tu svacchataiva / layavik«epasaæskÃrayostatra bhÃvÃt / samudÃcaradv­ttivik«epÃbhÃvamÃtreïopamÃnam / etadeva vibhajate-upÃdhibhi÷ anta÷karaïÃdibhi÷ janitaæ yadviÓe«avij¤Ãnaæ ghaÂapaÂÃdivij¤Ãnaæ tadrihitaæ svarÆpamÃtmana÷ yadi vij¤Ãnamityevocyeta tatastadaviÓi«Âamanavacchinnaæ sadbrahmaiva syÃttacca nityamiti nopÃdhijanitaæ nÃpi tadrihitaæ svarÆpaæ brahmasvabhÃvasyÃprahÃïÃt / ata uktam- ## / yadà tu layalak«aïÃvidyopab­æhito vik«epasaæskÃra÷ samudÃcarati tadà viÓe«avij¤ÃnotpÃdÃtsvapnajÃgarÃvasthÃta÷ paramÃtmano rÆpÃdbhraæÓarÆpamÃgamanamiti / na kevalaæ kau«ÅtakibrÃhmaïe, vÃjasaneye 'pyevameva praÓnottarayorjÅvavyatiriktamÃnamananti paramÃtmÃnamityÃha- ## / nanvatrÃkÃÓaæ ÓayanasthÃnaæ tatkuta÷ paramÃtmapratyaya ityata Ãha- #<ÃkÃÓaÓabdaÓceti># / na tÃvanmukhyasyÃkÃÓasyÃtmÃdhÃgtavasaæbhava÷ / yadapi ca dvÃsaptatisahasrahitÃbhidhÃnìÅsaæcÃreïa su«uptyavasthÃyÃæ purÅtadavasthÃnamuktaæ tadapyanta÷karaïasya / tasmÃt 'daharo 'sminnantarÃkÃÓa÷' itivadÃkÃÓaÓabda÷ paramÃtmani mantavya iti / prathamaæ bhëyak­tà jÅvanirÃkaraïÃya sÆtramidamavatÃritam / tatra mandadhiyÃæ nedaæ prÃïanirÃkaraïÃyeti buddhirmà bhÆdityÃÓayavÃnÃha- ## / tau hi bÃlÃkyajÃtaÓatrÆ suptaæ puru«amÃjagmatu÷ / tamajÃtaÓatrurnÃmabhirÃmantrayäcakre 'b­hat pÃï¬uravÃsa÷ somarÃjan' iti / sa amantryamÃïo nottasthau / taæ pÃïinÃpe«aæ bodhayäcakÃra / sa hottasthau / 'sa hovÃcajÃtaÓatruryatrai«a etatsupto 'bhÆt' ityÃdi / so 'yaæ suptapuru«otthÃpanena prÃïÃdivyatiriktopadeÓa iti //18 // 1.4.6.19. ## / nanu maitreyÅbrÃhmaïopakrame yÃj¤avalkyena gÃrhasthyÃÓramÃduttamÃÓramaæ yiyÃsatà maitraiÂyà bhÃryÃyÃ÷ kÃtyÃyanyà sahÃrthasaævibhÃgakaraïa ukte maitreyÅ yÃj¤avalkyaæ pratimam­tatvÃrthinÅ prapaccha, yannu ma iyaæ bhago÷ sarvà p­thvÅ vittena pÆrïà syÃtkimahaæ tanÃm­tà syÃmuta neti / tatra neti hovÃca yÃj¤avalkya÷ / yathaivopakaraïavatÃæ jÅvitaæ tathaiva te jÅvitaæ syÃdam­tatvasya tu nÃÓÃsti vittena / evaæ vittenÃm­tatvÃÓà bhavedyadi vittasÃdhyÃni karmÃïyam­tatve upayujyeran / tadeva tu nÃsti, j¤ÃnasÃdhyatvÃdam­tatvasya karmaïÃæ ca j¤ÃnavirodhinÃæ tatsahabhÃvitvÃnupapatteriti bhÃva÷ / sà hovÃca maitreyÅ yenÃhaæ nÃm­tà syÃæ kimahaæ tenaæ kuryÃæ yadeva bhagavÃn veda tadeva me brÆhi / am­tatvasÃdhanamiti Óe«a÷ / tatrÃm­tatvasÃdhanaj¤ÃnopanyÃsÃya vairÃgyapÆrvakatvÃttasya rÃgavi«aye«u te«u te«u patijÃyÃdi«u vairÃgyamutpÃdayituæ yÃj¤avalkyo 'na và are patyu÷ kÃmÃya' ityÃdivÃkyasaædarbhamuvÃca / ÃtmaipÃdhikaæ hi priyatvame«Ãæ na tu sÃk«Ãt priyÃïyetÃni / tasmÃdetebhya÷ patijÃyÃdibhyo viramya yatra sÃk«Ãtprema sa eva #<Ãtmà và are dra«Âavya÷ Órotavyo mantavyo nididhyÃsitavya÷># / vÃÓabdo 'vadhÃraïe / và are darÓanena ÓravaïÃdisÃdhanenedaæ jagatsarvaæ viditaæ bhavatÅti vÃkyaÓe«a÷ / yato nÃmarÆpÃtmakasya jagatastattvaæ pÃramÃrthikaæ rÆpamÃtmaiva bhujaÇgasyeva samÃropitasya tattvaæ rajju÷ / tasmÃdÃtmani vidite sarvamidaæ jagattattvaæ viditaæ bhavati, rajjvÃmiva viditÃyÃæ samÃropitasya bhujaÇgasya tattvaæ viditaæ bhavati, yatastasmÃdÃtmaiva dra«Âavyo na tu tadatiriktaæ jagat svarÆpeïa dra«Âavyam / kuta÷ / yato 'brahma taæ parÃdÃt' brÃhmaïajÃtirbrahmaïo 'hamityevamabhimÃna iti yÃvat / parÃdÃt parÃkuryÃdam­tatvapadÃt / kaæ, yo 'nyatrÃtmano brahma brÃhmaïajÃtiæ veda / evaæ k«atriyÃdi«vapi dra«Âavyam / Ãtmaiva jagatastattvaæ na tu tadatiriktaæ ki¤cittaditi / atraiva bhagavatÅ Órutirupapattiæ d­«ÂÃntaprabandhenÃha / yat khalu yadgrahaæ vinà na Óakyate grahÅtuæ tattato na vyatiricyate / yathà rajataæ ÓuktikÃyÃ÷, bhujaÇgo và rajjo÷, dundubhyÃdiÓabdasÃmÃnyÃdvà tattacchabdabheda÷ / na g­hyante ca cidrÆpagrahaïaæ vinà sthitikÃle nÃmarÆpÃïi / tasmÃnna cidÃtmano bhidyante / tadidamuktam #<-sa yathà dundubherhanyamÃnasyeti># / dundubhigrahaïena tadgataæ ÓabdasÃmÃnyamupalak«ayati / na kevalaæ sthitikÃle nÃmarÆpaprapa¤caÓcidÃtmÃtirekeïÃgrahaïÃccidÃtmano na vyatiricyate 'pi tu nÃmarÆpotpatte÷ prÃgapi cidrÆpÃvasthÃnÃt tadupÃdÃnatvÃcca nÃmarÆpaprapa¤casya tadanatireka÷, rajjÆpÃdÃnasyeva bhujaÇgasya rajjoranatireka ityetadv­«ÂÃntena sÃdhayati bhagavatÅ Óruti÷-'sa yathÃrdraidho 'grerabhyÃhitasya p­thagdhÆnà viniÓcarantyevaæ và are 'sya mahato bhÆtasya ni÷Óvasitametadyad­gveda÷' ityÃdinà caturvidho mantra ukta÷ / itihÃsa ityÃdinëÂavidhaæ brÃhmaïamuktam / etaduktaæ bhavati-yathÃgnimÃtraæ prathamamavagamyate ÓrudrÃïÃæ visphuliÇgÃnÃmupÃdÃnÃm / atha tato visphuliÇgà vyuccaranti / na caite 'gnestattvÃnyatvÃbhyÃæ Óakyantaæ nirvuktam / evam­gvedÃdayo 'pyalpaprayatnÃdbrahmaïo vyuccaranto na tatastattvÃnyatvÃbhyÃæ nirucyante / ­gÃdibhirnÃmopalak«yate / yadà ca nÃmadheyasyeyaæ gatistadà tatpÆrvakasya rÆpadheyasya kaiva katheti bhÃva÷ / na kevalaæ tadupÃdÃnatvÃttato na vyatiricyate nÃmarÆpaprapa¤ca÷, pralayasamaye ca tadanupraveÓÃttato na vyatiricyate / yathà sÃmudramevÃmbha÷ p­thivÅteja÷ saæparkÃt kÃÂhinyamupagataæ saindhavaæ khilya÷, sa hi svÃkÃre samudre k«ipto 'mbha eva bhavati, evaæ cidambhodhau lÅnaæ jagacchideva bhavati na tu tato 'tiricyata iti / etadd­«ÂÃntaprabandhenÃha- ## / d­«ÂÃntaprabandhamuktvà dÃr«ÂÃntike yojayati- ## / bahuttvena brahmoktam / idaæ brahmetyartha÷ / bhÆtaæ satyam / anantaæ nityam / apÃraæ sarvagatam / ## / vij¤Ãnaikarasa iti yÃvat / etebhya÷ kÃryakÃraïabhÃvena vyavasthaitebhyo bhÆtebhya÷ samutthÃya sÃmyenotthÃya / kÃryakÃraïasaæghÃtasya hyavacchedÃddu÷ khitvaÓokitvÃdayastadavacchinne cidÃtmani tadviparÅte 'pi pratÅyante, yathodakapratibimbite candramasi toyagatÃ÷ kampÃdaya÷ / tadidaæ sÃmyenotthÃnam / yadà tvÃgamÃcÃryopadeÓapÆrvakamanananididhyÃsanaprakar«aparyantajo 'sya brahmasvarÆpasÃk«ÃtkÃra upÃvartate tadà nirm­«ÂanikhilavÃsanÃvidyÃmalasya kÃryakÃraïasaæghÃtabhÆtasya vinÃÓe tÃnyeva bhÆtÃni naÓyantyani tadupÃdhiÓcidÃtmana÷ khilyabhÃvo vinaÓyati / tato na pretya kÃryakÃraïabhÆtaniv­ttau rÆpagandhÃdisaæj¤ÃstÅti / na pretya saæj¤ÃstÅti saæj¤ÃmÃtrani«edhÃdÃtmà nÃstÅti manyamÃnà sà maitreyÅ hovÃca, atraiva mà bhagavÃnamÆmuhanmohitavÃn na pretya saæj¤ÃstÅti / sa hovÃca yÃj¤avalkya÷ svÃbhiprÃyaæ, dvaite hi rÆpÃdiviÓe«asaæj¤Ãnibandhano du÷khitvÃdyabhimÃna÷ / Ãnandaj¤ÃnaikarasabrahmÃdvayÃnubhave tu tat kena kaæ paÓyet, brahma và kena vijÃnÅyÃt / nahi tadÃsya karbhÃvo 'sti svaprakÃÓatvÃt / etaduktaæ bhavati-na saæj¤ÃmÃtraæ mayà vyÃsedhi, kintu viÓe«asaæj¤eti / tadevamam­tatvaphalenopakramÃt, madhye cÃtmavij¤Ãnena sarvavij¤Ãnaæ pratij¤Ãya tadupapÃdanÃt, upasaæhÃre ca mahadbhÆtamanantamityÃdinà ca brahmarÆpabhidhÃnÃt, dvaitanindayà cÃdvaitaguïakÅrtanÃdbrahmaiva maitreyÅbrahmaïe pratipÃdyaæ na jÅvÃtmeti nÃsti pÆrvapak«a ityanÃrabhyamevedamadhikaraïam / atrocyate-bhokt­tvaj¤Ãt­tÃjÅvarÆpotthÃnasamÃdhaye maitreyÅbrahmaïe pÆrvapak«eïopakrama÷ k­ta÷ / patijÃyÃdibhogyasaæbandho nÃbhokturbrahmaïo yujyate, nÃpij¤Ãnakart­tvamakartu÷ sÃk«Ãcca mahato bhÆtasya vij¤ÃnÃtmabhÃvena samuttÃnÃbhidhÃnaæ vij¤ÃnÃtmana eva dra«ÂavyatvamÃha / anyathà brahmaïo dra«Âavyatvapare 'smin brÃhmaïo tasya vij¤ÃnÃtmatvena samutthÃnÃbhidhÃnamanupayuktaæ syÃttasya tu dra«Âavyamupayujyata ityupakramamÃtraæ pÆrvapak«a÷ k­ta÷ / ##tadupodbalamÃtram / siddhÃntastu nigadavyÃkhyÃtena bhëyeïokta÷ //19 // 1.4.6.20. tadevaæ paurvÃparyÃlocanayà maitreyÅbrÃhmaïasya brahmadarÓanaparatve sthite bhoktrà jÅvÃtmanopakramamÃcÃryadeÓÅyamatena tÃvatsamÃdhatte sÆtrakÃra÷- ## / yathà hi vahnervikÃrà vyuccaranto visphuliÇgà na vahneratyantaæ bhidyante, tadrÆpanirÆpaïatvÃt, nÃpi tato 'tyantamabhinnÃ÷, vahneriva parasparavyÃv­ttyabhÃvaprasaÇgÃt, tathà jÅvÃtmano 'pi brahmavikÃra na brahmaïo 'tyantaæ bhidyante, cidrÆpatvÃbhÃvaprasaÇgÃt / nÃpyatyantaæ na bhidyante, parasparaæ vyÃv­ttyabhÃvaprasaÇgÃt, sarvaj¤aæ pratyupadeÓavaiyarthyÃcca / tasmÃtkatha¤cidbhedo jÅvÃtmanÃmabhedaÓca / tatra tadvij¤Ãnena sarvavij¤Ãnapratij¤Ãsiddhaye vij¤ÃnÃtmaparamÃtmanorabhedamupÃdÃya paramÃtmani darÓayitavye vij¤ÃnÃtmanopakrama ityÃÓmaradhya ÃcÃryo mene //20 // 1.4.6.21. ÃcÃryadeÓÅyÃntaramatena samÃdhatte- ## / jÅvo hi paramÃtmano 'tyantaæ bhinna eva san dehendriyamanobuddhyupadhÃnasaæparkÃtsarvadà kalu«a÷, tasya ca j¤ÃnadhyÃnÃdisÃdhanÃnu«ÂhÃnÃtsaæprasannasya dehendriyÃdisaæghÃtÃdutkrami«yata÷ paramÃtmanaikyopapatteridamabhedenopakramaïam / etaduktaæ bhavati-bhavi«yantamabhedamupÃdÃya bhedakÃle 'pyabheda ukta÷ / yathÃhu÷ päcarÃtrikÃ÷-'Ãmukterbheda eva syÃjjÅvasya ca parasya ca / bhuktasya tu na bhedo 'sti bhedahetorabhÃvata÷ // ' iti / atraiva Órutimupanyasyati- #<ÓrutiÓcaivamiti># / pÆrvaæ dehendriyÃdyupÃdhik­taæ kalu«atvamÃtmana uktam / saæprati svÃbhÃvikameva jÅvasya nÃmarÆpaprapa¤cÃÓrayatvalak«aïaæ kÃlu«yaæ pÃrthivÃnÃmaïÆnÃmiva ÓyÃmatvaæ kevalaæ pÃkeneva / j¤ÃnadhyÃnÃdinà tadapanÅya jÅva÷ parÃtparataraæ puru«amupaitÅtyÃha- ## / nadÅnidarÓanam 'yathà somyemà nadya÷' iti //21 // 1.4.6.22. tadevamÃcÃryadeÓÅyamatadvayamuktvÃtrÃparitu«yannÃcÃryamatamÃha sÆtrakÃra÷ #<-avisthiteriti kÃÓak­tsna÷># / etadvyÃca«Âe- ## / na jÅva Ãtmano 'nya÷ / nÃpi tadvikÃra÷ kintvÃtmaivÃvidyopÃdhÃnakalpitÃvaccheda÷ / ÃkÃÓa iva ghaÂamaïikÃdikalpitÃvacchedo ghaÂÃkÃÓo maïikÃkÃÓo na tu paramÃkÃÓÃdanyastadvikÃro và / tataÓca jÅvÃtmanopakrama÷ parÃmÃtmanaivopakramastasya tato 'bhedÃt / sthÆladarÓilokapratÅtisaukaryÃyaupÃdhikenÃtmarÆpeïopakrama÷ k­ta÷ / atraiva Órutiæ pramÃïayati- ## / atha vikÃra÷ paramÃtmano jÅva÷ kasmÃnna bhavatyÃkÃÓÃdivadityÃha- ## / nahi yathà teja÷prabh­tÅnÃmÃtmavikÃratvaæ ÓrÆyate evaæ jÅvasyeti / ÃcÃryatrayamataæ vibhajate- ## / Ãtyantike satyabhede kÃryakÃraïabhÃvÃbhÃvÃdanÃtyantiko 'bheda Ãstheya÷, tathÃca katha¤cidbhedo 'pÅti tamÃsthÃya kÃryakÃraïabhÃva iti matatrayamuktvà kÃÓak­tsnÅyamataæ sÃdhutvena nirdhÃrayati- ##madhye / ## / Ãtyantike hi jÅvaparamÃtmanorabhede tÃttvike 'nÃdyavidyopÃdhikalpito bhedastattvamasÅti jÅvÃtmano brahmabhÃvatattvopadeÓaÓravaïamanananididhyÃsanaprakar«aparyantajanmanà sÃk«ÃtkÃraïe vidyayà Óakya÷ samÆlakëaæ ka«ituæ, rajjvÃmahivibhrama iva rajjutattvasÃk«ÃtkÃreïa, rÃjaputrasyeva va mlecchakule vardhamÃnasyÃtmani samÃropito mlecchabhÃvo rÃjaputro 'sÅti ÃptopadeÓena / na tu m­dvikÃra÷ ÓarÃvÃdi÷ ÓataÓo 'pi m­nm­diti cintyamÃnastajjanmanà m­dbhÃvasÃk«ÃtkÃreïa Óakyo nivartayituæ, tatkasya heto÷, tasyÃpi m­do bhinnÃbhinnasya tÃttvikatvÃt, vastutastu j¤ÃnenocchettumaÓakyatvÃt, so 'yaæ pratipÃdayi«itÃrthÃnusÃra÷ / api ca jÅvasyÃtmavikÃratve tasya j¤ÃnadhyÃnÃdisÃdhanÃnu«ÂhÃnÃt svaprak­tÃvapyaye sati nÃm­tatvasyÃÓÃstÅtyapuru«Ãrthatvamam­tatvaprÃpiÓrutivirodhaÓca / kÃÓak­tsnamate tvetadubhayaæ nÃstÅtyÃha- ## / nanu yadi jÅvo na vikÃra÷ kintu brahmaiva kathaæ tarhi tasminnÃmarÆpÃÓrayatvaÓruti÷, katha¤ca 'yathÃgne÷ Órudrà visphuliÇgÃ' iti brahmavikÃraÓrutirityÃÓaÇkÃmupasaæhÃravyÃjena nirÃkaroti- ## / yata÷ pratipÃdayi«itÃrÃnusÃraÓcÃm­tatvaprÃptiÓca vikÃrapak«e na saæbhavata÷, ataÓceti yojanà / dvitÅyapÆrvapak«abÅjamanayaiva trisÆtryÃpÃkaroti- ## / Óe«amatirohitÃrthaæ vyÃkhyÃtÃrthaæ ca / t­tÅyapÆrvapak«abÅjanirÃse kÃÓak­tsnÅyenaivetyavadhÃraïaæ tanmatÃÓrayaïenaiva tasya ÓakyanirÃsatvÃt / aikÃntike hyÃdvaite Ãtmano 'nyakarmakaraïe 'kena kaæ paÓyet' iti ÃtmanaÓca karmatvaæ 'vij¤ÃtÃramare kena vijÃnÅyÃt' iti Óakyaæ ni«eddhum / bhedÃbhedapak«e vaikÃntike và bhede sarvametadadvaitÃÓrayamaÓakyamityavadhÃraïasyÃrtha÷ / na kevalaæ kÃÓak­tsnÅyadarÓanÃÓrayaïena bhÆtapÆrvagatyà vij¤Ãt­tvamapi tu ÓrutipaurvÃparyaparyÃlocanayÃpyevamevetyÃha- ## / kasmÃt puna÷ kÃÓak­tsnasya matamÃsthÅyate netare«ÃmÃcÃryÃïÃmityata Ãha- ## / kÃÓak­tsnÅyasya matasya ÓrutiprabandhopanyÃsena puna÷ Órutimattvaæ sm­timattvaæ copasaæhÃropakramamÃha- ## / kkacitpÃÂha ÃtaÓceti / tasyÃvaÓyaæ cetyartha÷ / jananajarÃmaraïabhÅtayo vikriyÃstÃsÃæ sarvÃsÃæ 'mahÃnaja÷' ityÃdinà prati«edha÷ / pariïÃmapak«e 'nyasya cÃnyabhÃvapak«e aikÃntikÃdvaitapratipÃdanaparÃ÷ 'ekamevÃdvitÅyam' ityÃdaya÷, dvaitadarÓananindÃparÃÓca 'anyo 'sÃvanyo 'hamasmi' ityÃdaya÷, janmajarÃdivikriyÃprati«edhaparÃÓca 'e«a mahÃnaja÷' ityÃdaya÷ Órutaya uparudhyeran / apica yadi jÅvaparamÃtmanorbhedÃbhedÃvÃsthÅyeyÃtÃæ tatastayormitho virodhÃtsamuccayÃbhÃvÃdekasya balÅyastve nÃtmani nirapavÃdaæ vij¤Ãnaæ jÃyeta, balÅyasaikena durbalapak«Ãvalambino j¤Ãnasya bÃdhanÃt / atha tvag­hyamÃïaviÓe«atayà na balÃbalÃvadhÃraïaæ,tata÷ saæÓaye sati na suniÓcitÃrthamÃtmani j¤Ãnaæ bhavet / suniÓcitÃrthaæ ca j¤Ãnaæ mok«opÃya÷ ÓrÆyate-'vedÃntavij¤ÃnasuniÓcitÃrthÃ÷' iti / tadetadÃha- ## / 'ekatvamanupaÓyata÷' iti Órutirna punarekatvÃnekatve anupaÓyata iti / nanu yadi k«etraj¤aparamÃtmanorabhedo bhÃvika÷, kathaæ tarhi vyapadeÓabuddhibhedau k«etraj¤a÷ paramÃtmeti katha¤ca nityaÓuddhabuddhamuktasvabhÃvasya bhagavata÷ saæsÃrità / avidyÃk­tanÃmarÆpopÃdhivaÓÃditi cet / kasyeyamavidyà / na tÃvajjÅvasya, tasya paramÃtmano vyatirekÃbhÃvÃt / nÃpi paramÃtmana÷, tasya vidyaikarasyÃvidyÃÓrayatvÃnupapatte÷ / tadatra saæsÃritvÃsaæsÃritvavidyÃvidyÃvattvarÆpaviruddhayadharmasaæsargudbuddhivyapadeÓabhedÃccÃsti jÅveÓvarayorbhedo 'pi bhÃvika ityata Ãha- ## / na tÃvadbhedadÃbhedÃvekÃtra bhÃvikau bhavitumarhata iti viprapa¤citaæ prathame pÃde / dvaitadarÓananindayà caikÃntikÃdvaitapratipÃdanaparÃ÷ paurvÃparyÃlocanayà sarve vedÃnta÷ pratÅyante / tatra yathà bimbÃdavadatÃttÃttvike pratibimbÃnÃmabhede 'pi nÅlamaïik­pÃïakÃcÃdyupadhÃnabhedÃtkÃlpaniko jÅvÃnÃæ bhedo buddhivyapadeÓabhedau vartayati, idaæ bimbamavadÃtamimÃni ca pratibimbÃni nÅlotpalÃÓaÓayÃmalÃni v­ttadÅrghÃdibhedabhäji bahÆnÅti, evaæ paramÃtmana÷ ÓuddhasvabhÃvÃjjÅvÃnamabheda aikÃntike 'pyanirvacanÅyÃnÃdyavidyopadhÃnabhedÃtkÃlpaniko jÅvÃnÃæ bhedo buddhivyapadeÓabhedÃvayaæ ca paramÃtmà Óuddhavij¤ÃnÃnandasvabhÃva ime ca jÅvà avidyÃÓokadu÷khÃdyupadravabhÃja iti vartayati / avidyopadhÃnaæ ca yadyapi vidyÃsvabhÃve paramÃtmani na sÃk«Ãdasti tathÃpi tatpratibimbakalpajÅvadvÃreïa parasminnucyate / na caivamanyonyÃÓrayo jÅvavibhÃgÃÓrayÃvidyÃ, avidyÃÓrayaÓca jÅvavibhÃga iti, bÅjÃÇkuravadanÃditvÃt / ata eva kÃnuddiÓyaiva ÅÓvaro mÃyÃmÃracayatyanÃrthikÃæ, uddeÓyanÃæ sargÃdau jÅvÃnÃmabhÃvÃt, kathaæ cÃtmÃnaæ saæsÃriïaæ vividhavedanÃbhÃjaæ kuryÃdityÃdyanuyogo niravakÃÓa÷ / na khalvÃdimÃn saæsÃra÷, nÃpyÃdimÃnavidyÃjÅvavibhÃga÷, yenÃnuyujyeteti / atra ca nÃmagrahaïenÃvidyÃmupalak«ayati / syÃdetat / yadi na jÅvÃn brahma bhidyate, hanta jÅva÷ sphuÂa iti brahmÃpi tathà syÃt, tathà ca 'nihitaæ guhÃyÃm' iti nopapadyata ityata Ãha- ## / yathÃhi bimbasya maïik­pÃïÃdayo guhà evaæ brahmaïo 'pi pratijÅvaæ bhinnà avidyà guhà iti / yathà pratibimbe«u bhÃsamÃne«u bimbaæ tadabhinnamapi guhyamevaæ jÅve«u bhÃsamÃne«u tadabhinnamapi brahma guhyam / astu tarhi brahmaïo 'nyadguhyamityata Ãha- ##ÃÓamarathyaprabh­taya÷ ## / brahmaïa÷ sarvÃtmanà bhagaÓo và pariïÃmÃbhyupagame tasya kÃryatvÃdanityatvÃcca tadaÓrito mok«o 'pi tathà syÃt / yadi tvevamapi mok«aæ nityaÇk­takaæ brÆyustatrÃha #<-nyÃyeneti># / evaæ ye nadÅsamudranidarÓanenÃmukterbhedaæ muktasya cÃbhedaæ jÅvasyÃsthi«ata te«Ãmapi nyÃyenÃsaægati÷ / no jÃtu ghaÂa÷ paÂo bhavati / nanÆktaæ yathà nadÅ samudro bhavatÅti / kà punarnadyabhimatà Ãyu«mata÷ / kiæ pÃtha÷ paramÃïava utai«Ãæ saæsthÃnabheda ÃhosvittadÃrabdho 'vayavÅ / tatra saæsthÃnabhedasya vÃvayavino và samudraniveÓe vinÃÓÃt kasya samudreïaikatà / nadÅpÃtha÷ paramÃïÆnÃæ tu samudrapÃtha÷ paramÃïubhya÷ pÆrvavasthitebhyo bheda eva nÃbheda÷ / evaæ samudrÃdapi te«Ãæ bheda eva / ye tu kÃÓak­tsnÅyameva matamÃsthÃya jÅvaæ paramÃtmanoæ'ÓamÃcakhyuste«Ãæ kathaæ 'ni«phalaæ ni«kriyaæ ÓÃntam' iti na Órutivirodha÷ / ni«phalamiti sÃvayavatvaæ vyÃsedhi na tu sÃæÓatvam, aæÓaÓca jÅva÷ paramÃtmano nabhasa iva karïanemimaï¬alÃvacchinnaæ nabha÷ ÓabdaÓravaïayogyaæ, vÃyoriva ca ÓarÅrÃvacchinna÷ pa¤cav­tti÷ prÃïa iti cet / na tÃvannabho nabhasoæÓa÷, tasya tattvÃt / karïanemimaï¬alÃvacchinnamaæÓa iti cet, hanta tarhi prÃptÃprÃptavivekena karïanemimaï¬alaæ và tatsaæyogo vetyuktaæ bhavati / naca karïanemimaï¬alÃvacchinnamaæÓa iti cet, hanta tarhi prÃptÃprÃptavivekena karïanemimaï¬alaæ và tatsaæyogo vetyuktaæ bhavati / naca karïanemimaï¬alaæ tasyÃæÓa÷, tasya tato bhedÃt / tatsaæyogo nabhodharmatvÃttasyÃæÓa iti cet / na / anupapatte÷ / nabhodharmatve hi tadanavayavaæ sarvatrÃbhinnamiti tatsaæyoga÷ sarvatra pratheta / nahyasti saæbhavo 'navayavamavyÃpyavartata iti / tasmÃttatrÃsti cedvyÃpyaiva / na cedvyÃpanoti tatra nÃstyeva / vyÃpyaivÃsti kevalaæ pratisaæbandhyadhÅnanirÆpaïatayà na sarvatra nirÆpyata iti cet, na nÃma nirÆpyatÃm / tatsaæyuktaæ tu nabha÷ Óravaïayogyaæ sarvatrÃstÅti sarvatra ÓravaïaprasaÇga÷ / naca bhedÃbhedayoranyatareïÃæÓa÷ Óakyo nirvaktum na cobhÃbhyÃæ, viruddhayorekatrÃsamavÃyÃdityuktam / tasmÃdanirvacanÅyÃnÃdyavidyÃparikalpita evÃæÓo nabhaso na bhÃvika iti yuktam / naca kÃlpaniko j¤ÃnamÃtrÃyattajÅvita÷ kathamavij¤ÃyamÃno 'sti, asaæÓcÃæÓa÷ kathaæ ÓabdaÓravaïalak«aïÃya kÃryÃya kalpate, na jÃtu rajjvÃmaj¤ÃyamÃna urago bhayakampÃdikÃryÃya paryÃpta iti vÃcyam / aj¤ÃtatvÃsiddhe÷ kÃryavyaÇgatvÃdasya / kÃryotpÃdÃtpÆrvamaj¤Ãtaæ kathaæ kÃryotpÃdÃÇgamiti cet / na / pÆrvapÆrvakÃryotpÃdavyaÇgyatvÃdasatyapi j¤Ãne tatsaæskÃrÃnuv­tteranÃditvÃcca kalpanà tatsaæskÃrapravÃhasya / astu vÃnupapattireva kÃryakÃraïayormÃyÃtmakatvÃt / anupapattirhi mÃyÃmupodbalayatyanupapadyamÃnÃrthatvÃnyamÃyÃyÃ÷ / api ca bhÃvikÃæÓavÃdinÃæ mate bhÃvikÃæÓasya j¤ÃnenocchettumaÓakyatvÃnna j¤ÃnadhyÃnasÃdhano mok«a÷ syÃt / tadevamakÃÓÃæÓa iva ÓrotramanirvacanÅyam / evaæ jÅvo brahmaïoæ'Óa iti kÃÓak­tsnÅyaæ matamiti siddham //22 // 1.4.7.23. ## / syÃdetat / vedÃntÃnÃæ brahmaïi samanvaye darÓite samÃptaæ samanvayalak«aïamiti kimaparamavaÓi«yate yadarthamidamÃrabhyata iti ÓaÇkÃæ nirÃkartuæ saægatiæ darÓayannavaÓe«amÃha- ## / atra ca lak«aïasya saægatimuktvà lak«aïenÃsyÃdhikaraïasya saægatiruktà / etaduktaæ bhavati-satyaæ jagatkÃraïe brahmaïi vedÃntÃnÃmukta÷ samanvaya÷ / tatra kÃraïabhÃvasyobhayathà darÓanÃjjagatkÃraïatvaæ brahmaïa÷ kiæ nimittatvenaiva, utopÃdÃnatvenÃpi / tatra yadi prathama÷ pak«astata upÃdÃnakÃraïÃnusÃraïe sÃækhyasm­tisiddhaæ pradhÃnamabhyupeyam / tathà ca 'janmÃdyasya yata÷' iti brahmalak«aïamasÃdhu, ativyÃpte÷ pradhÃne 'pi gatatvÃt / asaæbhavÃdvà / yadi tÆttara÷ pak«astato nÃtivyÃptirnÃpyavyÃptiriti sÃdhu lak«aïam / so 'yamavaÓe«a÷ / tatra 'Åk«ÃpÆrvakart­tvaæ prabhutvamasarÆpatà / nimittakÃraïe«veva nopÃdÃne«u karhicit // ' tadidamÃha- ## / Ãgamasya kÃraïamÃtre paryavasÃnÃdanumÃnasya tadviÓe«aniyamamÃgamo na pratik«ipatyapi tvanumanyata evetyÃha- ## / brahmopÃdÃnatvasya prasaktasya prati«edhe 'nyatrÃprasaÇgÃtsÃækhyasm­tiprasiddhamÃnumÃnikaæ pradhÃnaæ Ói«yata iti / ekavij¤Ãnena ca sarvavij¤Ãnapratij¤Ãnam 'uta tamÃdeÓam' ityÃdinÃ, 'yathà somyaikena m­tpiï¬ena' iti ca d­«ÂÃnta÷, paramÃtmana÷ prÃdhÃnyaæ sÆcayata÷ / yathà somaÓarmaïaikena j¤Ãtena sarve kaÂhà j¤Ãtà bhavanti / evaæ prÃpta ucyate #<-prak­tiÓca># / na kevalaæ brahma nimittakÃraïaæ, kuta÷, pratij¤Ãd­«ÂÃntayoranuparodhÃt / nimittakÃraïatvamÃtre tu tÃvuparudhyeyÃtÃm / tathÃhi÷-'na mukhye saæbhavatyarthe jaghanyà v­ttiri«yate / na cÃnumÃnikaæ yuktamÃgamenÃpabÃdhitam // sarve hi tÃvadvedÃntÃ÷ paurvÃparyeïa vÅk«itÃ÷ / aikÃntikÃdvaitaparà dvaitamÃtrani«edhata÷ // ' tadihÃpi pratij¤Ãd­«ÂÃntau mukhyÃrthÃveva yuktau na tu 'yajamÃna÷ prastara÷' itivadguïakalpanayà netavyau, tasyÃrthavÃdasyÃtatparatvÃt / pratij¤Ãd­«ÂantavÃkyayostvadvaitaparatvÃdupÃdÃnakÃraïÃtmakatvÃccopÃdeyasya kÃryajÃtasyopÃdÃnaj¤Ãnena tajj¤Ãnopapatte÷ / nimittakÃraïaæ tu kÃryÃdatyantabhinnamiti na tajj¤Ãne kÃryaj¤Ãnaæ bhavati / ato brahmopÃdÃnakÃraïaæ jagata÷ / naca brahmaïo 'nyannimittakÃraïaæ jagata ityapi yuktam / pratij¤Ãd­«ÂÃntoparodhÃdeva / nahi tadÃnÅæ brahmaïi j¤Ãte sarvaæ vij¤Ãtaæ bhavati / jagannimittakÃraïasya brahmaïo 'nyasya sarvamadhyapÃtinastajj¤ÃnenÃvij¤ÃnÃt / yata iti ca pa¤camÅ na kÃraïamÃtre smaryate api tu prak­tau, 'janikartu÷ prak­ti÷' iti / tato 'pi prak­titvamavagacchÃma÷ / dundubhigrahaïaæ dundubhyÃghÃtagrahaïaæ ca tadgataÓabdatvasÃmÃnyopalak«aïÃrtham //23 // 1.4.7.24. anÃgatecchÃsaækalpo 'bhidhyà / etayà khalu svÃtantryalak«aïena kart­tvena nimittatvaæ darÓitam / 'bahu syÃm' iti ca svavi«ayatayopÃdÃnatvamuktam //24 // 1.4.7.25. #<ÃkÃÓÃdeva># / brahmaïa evetyartha÷ / sÃk«Ãditi ceti sÆtrÃvayavamanÆdya tasyÃrthaæ vyÃca«Âe- #<ÃkÃÓÃdeveti># / Órutirbrahmaïo jagadupÃdÃnatvamavadhÃrayantÅ upÃdÃnÃntarÃbhÃvaæ sÃk«Ãdeva darÓayatÅti ##sÆtrÃvayavena darÓitamiti yojanà //25 // 1.4.7.26. #<Ãtmak­te÷ pariïÃmÃt># / prak­tigrahaïamupalak«aïaæ, nimittamityapi dra«Âavyaæ, karmatvenopÃdÃnatvÃtkart­tvena ca tatprati nimittatvÃt / ## / siddhasÃdhyayorekatrÃsamavÃyo virodhÃditi / ## / pÆrvasiddhasyÃpyanirvacanÅyavikÃrÃtmanà pariïÃmo 'nirvacanÅyatvÃdbhedenÃbhinna iveti siddhasyÃpi sÃdhyatvamityartha÷ / ekavÃkyatvena vyÃkhyÃyà pariïÃmÃdityavacchinna vyÃca«Âe- ## / saccatyacceti dve brahmaïo rÆpe / sacca sÃmÃnyaviÓe«eïÃparok«atayà nirvÃcyaæ, p­thivyaptejolak«aïam / tyacca parok«amata evÃnirvÃcyamidantayà vÃÂvÃkÃÓalak«aïaæ, kathaæ ca tadbrahmaïo rÆpaæ yadi tasya brahmopÃdÃnaæ, tasmÃtpariïÃmÃdbrahma bhÆtÃnÃæ prak­tiriti //26 // 1.4.7.27. pÆrvapak«iïo 'numÃnamanubhëyÃgamavirodhena dÆ«ayati #<-yatpunariti># / etaduktaæ bhavati-ÅÓvaro jagato nimittakÃraïameva Åk«ÃpÆrvajagatkart­tvÃt, kumbhakartukulÃlavat / atreÓvarasyÃsiddherÃÓrayÃsiddho hetu÷ pak«aÓcÃprasiddhaviÓe«a÷ / yathÃhu÷-'nÃnupalabdhe nyÃya÷ pravartate' iti / ÃgamÃttatsiddhiriti cet, hanta tarhi yÃd­ÓamÅÓvaramÃgamo gamayati tÃd­Óo 'bhyupagatavya÷ sa ca nimittakÃraïaæ copÃdÃnakÃraïaæ ceÓvaramavagamayati / viÓe«yÃÓrayagrÃhyÃgamavirodhÃnnÃnumÃnamudetamurhatÅti kutastena nimittatvÃvadhÃraïetyartha÷ / iyaæ copÃdÃnapariïÃmÃdibhëà na vikÃrÃbhiprÃyeïÃpi tu tathà sarpasyopÃdÃnaæ rajjurevaæ brahma jagadupÃdÃnaæ dra«Âavyam / na khalu nityasya ni«phalasya brahmaïa÷ sarvÃtmanaikadeÓena và pariïÃma÷ saæbhavati, nityatvÃdanekadeÓatvÃdityuktam / naca m­da÷ ÓaravÃdayo bhidyante, na cÃbhinnÃ÷, na và bhinnÃbhinnÃ÷ kintvanirvacanÅyà eva / yathÃha Óruti÷-'m­ttiketyeva satyam' iti / tasmÃdadvaitopakramÃdupasaæhÃrÃcca sarva eva vedÃntà aikÃntikÃdvaitaparÃ÷ santa÷ sÃk«Ãdeva kkacidadvaitamÃhu÷, kkaciddvaitani«edhena, kkacidbrahmopÃdÃnatvena jagata÷ / etÃvatÃpi tÃvadbhedo ni«iddho bhavati, na tÆpÃdÃnatvÃbhidhÃnamÃtreïa vikÃragraha Ãstheya÷ / nahi vÃkyaikadeÓasyÃrtho 'stÅti //27 // 1.4.8.28. syÃdetat / mà bhÆtpradhÃnaæ jagadupÃdÃnaæ tathÃpi na brahmopÃdÃnatvaæ sidhyati, paramÃïavÃdÅnÃmapi tadupÃdÃnÃnÃmupaplavamÃnatvÃt, te«Ãmapi hi ki¤cidupodbalakamasti vaidikaæ liÇgamityÃÓaÇkÃmapanetumÃha sÆtrakÃra÷- ## / nigadavyÃkhyÃtena bhëyeïa vyÃkhyÃtaæ sÆtram / 'pratij¤Ãlak«aïaæ lak«yamÃïe padasamanvaya÷ vaidika÷ sa ca tatraiva nÃnyatretyatra sÃdhitam //28 // ' iti ÓrÅmadvÃcaspatimiÓraviracite ÓrÅmacchÃrÅrakabhëyavibhÃge bhÃmatyÃæ prathamÃdhyÃyasya caturtha÷ pÃda÷ //4 // iti prathamÃdhyÃye 'vyaktÃdisaædigdhapadamÃtrasamanvayÃkhyaÓcaturtha÷ pÃda÷ iti ÓrÅmadbrahmasÆtraÓÃÇkarabhëye samanvayÃkhya÷ prathamo 'dhyÃya÷ ____________________________AdhyÃya 2____________________________ / ## / 2.1.1.1. ## / v­ttavarti«yamÃïayo÷ samanvayavirodhaparihÃralak«aïayo÷ saægatipradarÓanÃya sukhagrahaïasya caitanyo÷ saæk«epatastÃtparyÃrthamÃha- ## / anapek«avedÃntavÃkyasvarasasiddhasamanvayalak«aïasya virodhatatparihÃrÃbhyÃmÃk«epasamÃdhÃnakaraïÃdanena lak«aïenÃsti vi«ayavi«ayibhÃva÷ saæbandha÷ / pÆrvalak«aïÃrtho hi vi«aÓayastadgocaratvÃdÃk«epasamÃdhÃnayore«a ca vi«ayÅti / tadevamadhyÃyamavatÃrya tadavayavamadhikaraïamavatÃrayati- ## / tantryate vyutpÃdyate mok«asÃdhanamaneneti tantraæ, tadevÃkhyà yasyÃ÷ sà sm­tistantrÃkhyà paramar«iïà kapilenÃdividu«Ã praïÅtà / anyÃÓcÃsuripa¤caÓikhÃdipraïÅtà sm­tayastadanusÃriïya÷ / na khalvamÆ«Ãæ sm­tÅnÃæ manvÃdism­tivadanyo 'vakÃÓa÷ Óakyo vaditum­te mok«asÃdhanaprakÃÓanÃt / tadapi cennÃbhidadhyuranavakÃÓÃ÷ satyo 'pramÃïaæ prasajyeran / tasmÃttadavirodhena katha¤cidvedÃntà vyÃkhyÃtavyÃ÷ / pÆrvapak«amÃk«ipati- ## / prasÃdhitaæ khalu dharmamÅmÃæsÃyÃæ 'virodhe tvanapek«aæ syÃdasati hyanumÃnam' ityatra, yathà ÓrutiviruddhÃnÃæ sm­tÅnÃæ durbalatayÃnapek«aïÅyatvaæ tasmÃnna durbalÃnurodhena balÅyasÅnÃæ ÓrutÅnÃæ yuktamupavarïanam, api tu svata÷siddhapramÃïabhÃvÃ÷ Órutayo durbalÃ÷ sm­tÅrbÃdhanta eveti yuktam / pÆrvapak«Å samÃdhatte- ## / prasÃdhito 'pyartha÷ ÓraddhÃja¬Ãnprati puna÷ prasÃdhyata ityartha÷ / ÃpÃtata÷ samÃdhÃnamuktvà paramasamÃdhÃnamÃha pÆrvapak«Å- ## / ayamasyÃbhaisaædhi÷-brahma hi ÓÃstrasya kÃraïamuktaæ 'ÓÃstrayonitvÃt' iti, tenai«a vedarÃÓirbrahmaprabhava÷ sannÃjÃnasiddhÃnÃvaraïabhÆtÃrthamÃtragocaratabuddhaipÆrvako yathà tathà kapilÃdÅnÃmapi Órutism­tiprathitÃjÃnasiddhabhÃvÃnÃæ sm­tayo 'nÃvaraïasarvavi«ayatadbuddhiprabhavà iti na Órutibhyo 'mÆ«Ãmasti kaÓcidviÓe«a÷ / na caitÃ÷ sphuÂataraæ pradhÃnÃdipratipÃdanaparÃ÷ Óakyante 'nmathayitacum / tasmÃttadanurodhena katha¤cicchutaya eva netavyÃ÷ / api ca tarko 'pi kapilÃdism­tiranumanyate, tasmÃdapyetadeva prÃptam / evaæ prÃpta Ãha- ## / yathà hi ÓrutÅnÃmavigÃnaæ brahmaïi gatisÃmÃnyÃt, nai«aæ sm­tÅnÃmavigÃnamasti pradhÃne, tÃsÃæ bhÆyasÅnÃæ brahmopÃdÃnatvapratipÃdanaparÃïÃæ tatra tatra darÓanÃt / tasmÃdavigÃnÃcchraita evÃrtha Ãvastheyo na tu smÃrto vigÃnÃditi / tatkimidÃnÅæ parasparavigÃnÃtsarvà eva sm­tayo 'vaheyà ityata Ãha- ## / arvÃgd­gabhiprÃyam / ÓaÇkate- #<Óakyaæ kapilÃdÅnÃmiti># / nirÃkaroti- ## / na tÃvatkapilÃdaya ÅÓvaravadÃjÃnasiddhÃ÷, kintu viniÓcatavedaprÃmÃïyÃnÃæ te«Ãæ tadanu«ÂhÃnavatÃæ prÃci bhave 'smi¤janmani siddhi÷, ata evÃjÃnasiddhà ucyante / yadasmin janmani na tai÷ siddhadyupÃyo 'nu«Âhita÷ prÃgbhavÅ.vedÃrthÃnu«ÂhÃnalabdhajanmatvÃttatsiddhÅnÃm / tathà cÃvadh­tavedaprÃmÃïyÃnÃæ tadviruddhÃrthÃbhidhÃnaæ tadapabÃdhitamapramÃïameva / apramÃïena ca na vedÃrtho 'tiÓaÇkituæ yukta÷ pramÃïasiddhatvÃttasya / tadevaæ vedavirodhe siddhavacanamapramÃïamuktvà siddhÃnÃmapi parasparavirodhe tadvacanÃdanÃÓcÃsa iti pÆrvoktaæ smÃrayati- ## / ÓraddhÃja¬Ãnbodhayati- ## / nanu ÓrutiÓcetkapilÃdÅnÃmanÃvaraïabhÆtÃrthagocaraj¤ÃnÃtiÓayaæ bodhayati, kathaæ te«Ãæ vacanamapramÃïaæ, tadaprÃmÃïye ÓruterapyaprÃmÃïyaprasaÇgÃdityata Ãha- ## / na tÃvatsiddhÃnÃæ parasparaviruddhÃni vacÃæsi pramÃïaæ bhavitumarhanti / naca vikalpo vastuni, siddhe tadanupapatte÷ / anu«ÂhÃnamanÃgatotpÃdyaæ vikalpyate, na siddham / tasya vyavasthÃnÃt / tasmÃcchutisÃmÃnyamÃtreïa bhrama÷ sÃækhyapraïetà kapila÷ Órauta iti / syÃdetat / kapila eva Órauto nÃnye manvÃdaya÷ / tataÓca te«Ãæ sm­ti÷ kapilasm­tiviruddhÃvaheyetyata Ãha- ## / tasyÃÓcÃgamÃntarasaævÃdamÃha- ## / na kevalaæ mano÷ sm­ti÷ sm­tyantarasaævÃdinÅ, ÓrutisaævÃdinyapÅtyÃha- #<ÓrutiÓceti># / upasaæharati- ## / syÃdetat / bhavatu vedaviruddhaæ kÃpilaæ vacastathÃpi dvayorapi puru«abuddhiprabhavatayà ko vinigamanÃyÃæ heturyato vedavirodhi kÃpilaæ vaco nÃdaraïÅyamityata Ãha- ## / ayamabhisaædhi÷-satyaæ ÓÃstrayonirÅÓvarastathÃpyasya na ÓÃstrakriyÃyÃmasti svÃtantryaæ kapilÃdÅnÃmiva / sa hi bhagavÃn yÃd­Óaæ pÆrvasmin sarge cakÃra ÓÃstraæ tadanusÃreïÃsminnapi sarge praïÅtavÃn / evaæ pÆrvatarÃnusÃreïa pÆrvasmin pÆrvatÃmanusÃreïa ca pÆrvatara ityanÃdirayaæ ÓÃstreÓvarayo÷ kÃryakÃraïabhÃva÷ / tatreÓvarasya na ÓÃstrÃrthaj¤ÃnapÆrvà ÓÃstrakriyà yenÃsya kapilÃdivatsvÃtantryaæ bhavati / ÓÃstrÃrthaj¤Ãnaæ cÃsya svayamÃvirbhavadapi na ÓÃstrakÃraïatÃmupaiti, dvayorapyaparyÃyeïÃvirbhÃvÃt / ÓÃstraæ ca svatobodhakatayà puru«asvÃtantryÃbhÃvena nirastamastado«ÃÓaÇkaæ sadanapek«aæ sÃk«Ãdeva svÃrthe pramÃïam / kapilÃdivacÃæsi tu svatantrakapilÃdipraïet­kÃïi tadarthasm­tipÆrvakÃïi, tadarthasm­tayaÓca tadarthÃnubhavapÆrvÃ÷ / tasmÃttÃsÃmarthapratyayÃÇgaprÃmÃïyaviniÓcayÃya yÃvatsm­tyanubhavau kalpete tÃvatsvata÷ siddhapramÃïabhÃvayÃnepak«ayaiva Órutyà svÃrtho viniÓcÃyita iti ÓÅghrataraprav­ttayà Órutyà sm­tyartho bÃdhyata iti yuktam //1 // 2.1.1.2. mahadahaÇkÃrau tÃvadaprasiddhau, ahaÇkÃraprak­tikatvena tanmÃtrÃïyapyaprasiddhÃni smartuæ na Óakyanta ityÃha- ## / nanu 'mahata÷ paramavyaktam' itiÓrutiprasiddhÃni mahadÃdÅnÅtyata Ãha- ## / sÆtratÃtparyamÃha- ## / sÃækhyasm­termahadÃdi«viva pradhÃne 'pi prÃmÃïyaæ neti niÓcÅyata ityartha÷ / sÃækhyasm­terbÃdhe 'pi taduktayuktÅnÃæ kathaæ bÃdha cÃr«aj¤Ãnamatra mÆlamupapadyata iti yuktam / tasmÃnna kÃpilasm­te÷ pradhÃnopÃdÃnatvaæ jagata iti siddham //2 // 2.1.2.3. ## / nÃnena yogaÓÃstrasya hairaïyagarbhapÃta¤jalÃde÷ sarvathà prÃmÃïyaæ nirÃkriyate, kintu jagadupÃdÃnasvatantrapradhÃnatadvikÃramahadahaÇkÃrapa¤catanmÃtragocaraæ prÃmÃïyaæ nÃstÅtyucyate / na caitÃvatai«ÃmaprÃmÃïyaæ bhavitumarhati / yatparÃïi hi tÃni tatrÃprÃmÃïye 'prÃmÃïyamaÓruvÅran / na caitÃni pradhÃnÃdisadbhÃvaparÃïi / kintu yogasvarÆpatatsÃdhanatadavÃntaraphalavibhÆtitatparamaphalakaivalyavyutpÃdanaparÃïi / tacca ki¤cinnimittÅk­tya vyutpÃdyamiti pradhÃnaæ savikÃraæ nimittÅk­taæ, purÃïe«viva sargapratisargavaæÓamanvantaravaæÓÃnucaritaæ tatpratipÃdanapare«u, na tu tadvivak«itam / anyaparÃdapi cÃnyanimittaæ tatpratÅyamÃnamabhyupeyeta, yadi na mÃnÃntareïa virudhyate / asti tu vedÃntaÓrutibhirasya virodha ityuktam / tasmÃtpramÃïabhÆtÃdapi yogaÓÃstrÃnna pradhÃnÃdisiddhi÷ / ata eva yogaÓÃstraæ vyutpÃdayitÃha sma bhagavÃn vÃr«agaïya÷-'guïÃnÃæ paramaæ rÆpaæ na d­«Âipatham­cchati / yattu d­«ÂipathaprÃptaæ tanmÃyaiva sutucchakam // ' iti / yogaæ vyutpipÃdayi«atà nimittamÃtreïeha guïà uktÃ÷, na tu bhÃvata÷, te«ÃmatÃttvikatvÃdityartha÷ / alokasiddhÃnÃmapi pradhÃnÃdÅnÃmanÃdipÆrvapak«anyÃyÃbhÃsotprek«itÃnÃmanuvÃdyatvamupapannam / tadanenÃbhisaædhinÃha- ##pradhÃnÃdivi«ayatayà ## / adhikaraïÃntarÃrambhamÃk«ipati- ## / samÃdhatte #<-astyatrÃbhyadhikÃÓaÇkÃ># / mà nÃma sÃækhyaÓÃstrÃtpradhÃnasattà vij¤Ãyi / yogaÓÃstrÃttu pradhÃnÃdisattà vij¤Ãpayi«yate bahulaæ hi yogaÓÃstrÃïÃæ vedena saha saævÃdo d­Óyate / upani«adupÃyasya ca tattvaj¤Ãnasya yogÃpek«Ãsti / na jÃtu yogaÓÃstravihitaæ yamaniyamÃdibahiraÇgamupÃyamapahÃyÃntaraÇgaæ ca dhÃraïÃdikamantareïaupani«adÃtmatattvasÃk«ÃtkÃra udetumarhati / tasmÃdaupani«adena tattvaj¤ÃnenÃpak«aïÃt saævÃdabÃhulyÃcca vedenëÂakÃdism­tivadyogasm­ti÷ pramÃïam / tataÓca pramÃïÃtpradhÃnÃdipratÅternÃÓabdatvam / naca tadapramÃïaæ pradhÃnÃdau, pramÃïaæ ca yamÃdÃviti yuktam / tatrÃprÃmÃïye 'nyatrÃpyanÃÓvÃsÃt / yathÃhu÷-'prasaraæ na labhante hi yÃvatkkacana markaÂÃ÷ / nÃbhidravanti te tÃvatpiÓÃcà và svagocare // ' iti / seyaæ labdhaprasarà pradhÃnÃdau yogÃpramÃïatÃpiÓÃcÅ sarvatraiva durvÃrà bhavedityasyÃ÷ prasaraæ ni«edhatà pradhÃnÃdyabhyupeyamiti nÃÓabdaæ pradhÃnamiti ÓaÇkÃrtha÷ / sà ## / niv­ttihetumÃha- ## / yadi pradhÃnÃdisattÃparaæ yogaÓÃstraæ bhavet, bhavetpratyak«avedÃntaÓrutivirodhenÃpramÃïam / tathà ca tadvihite«u yamÃdi«vapyanÃÓvÃsa÷ syÃt / tasmÃnna pradhÃnÃdiparaæ tat, kintu tannimittÅk­tya yogavyutpÃdanaparamityuktam / na cÃvi«aye 'prÃmÃïyaæ vi«aye 'pi prÃmÃïyamupahanti / nahi cak«Æ rasÃdÃvapramÃïaæ rÆpe 'pyapramÃïaæ bhavitumarhati / tasmÃdvedÃntaÓrutivirodhÃtprÃdhÃnÃdirasyÃvi«ayo na tvaprÃmÃïyamiti paramÃrtha÷ / syÃdetat / adhyÃtmavi«ayÃ÷ santi sahasraæ sm­tayo bauddhÃrhatakÃpÃlikÃdÅnÃæ, tà api kasmÃnna nirÃkriyanta ityata Ãha- ## / tÃsu khalu bahulaæ vedÃrthavisaævÃdinÅ«u Ói«ÂÃnÃd­tÃsu kaiÓcideva tu puru«Ãpasadai÷ paÓuprÃyairmlecchÃdibi÷ parig­hÅtÃsu vedamÆlatvÃÓaÇkaiva nÃstÅti na nirÃk­tÃ÷, tadviparÅtÃstu sÃækhyayogasm­taya iti tÃ÷ pradhÃnÃdiparatayà vyudasyanta ityartha÷ / ## / pradhÃnÃdivi«ayeïetyartha÷ / ## / ye pradhÃnÃdiparatayà tacchÃstraæ vyÃcak«ata ityartha÷ / sÃækhyà samyagbuddhirvaidikÅ tayà vartanta iti sÃækhyÃ÷ / evaæ yogo dhyÃnaæ upÃyopeyayorabhedavivak«ayà / cittav­ttinirodho hi yogastasyopÃyo dhyÃnaæ pratyayaikÃnatà / etaccopalak«aïam / anye 'pi yamaniyamÃdayo bÃhyà ÃntarÃÓca dhÃraïÃdayo yogopÃyà dra«ÂavyÃ÷ / etenÃbhyupagatavedaprÃmÃïyÃnÃæ kaïabhak«Ãk«acaraïÃdÅnÃæ sarvÃïi tarkasmaraïÃnÅti yojanà / sugamamanyat //3 // 2.1.3.4. na vilak«aïatvÃdasya tathÃtvaæ ca ÓabdÃt / avÃntarasaægatimÃha- ## / codayati- ## / samÃnavi«ayatve hi virodho bhavet / na cehÃsti samÃnavi«ayatÃ, dharmavadbrahmaïo 'pi mÃnÃntarÃvi«ayatayÃtarkyatvenÃnapek«ÃmnÃyaikagocaratvÃdityartha÷ / samÃdhatte- ## / 'mÃnÃntarasyÃvi«aya÷ siddhavastvavagÃhina÷ / dharmo 'stu kÃryarÆpatvÃdbrahma siddhaæ tu gocara÷ // ' tasmÃtsamÃnavi«ayatvÃdastyatra tarkasyÃvakÃÓa÷ / nanvastu virodha÷, tathÃpi tarkÃdare ko heturityata Ãha- ## / sÃvakÃÓà vahvayo 'pi Órutayo 'navakÃÓaikaÓrutivirodhe tadanuguïatayà yathà nÅyante evamanavakÃÓaikatarkavirodhe tadanuguïatayà bahvayo 'pi Órutayo guïakalpanÃdibhirvyÃkhyÃnamarhantÅtyartha÷ / api ca brahmasÃk«ÃtkÃro virodhitayÃnÃdimavidyÃæ nivartayan d­«Âenaiva rÆpeïa mok«asÃdhanami«yate / tatra brahmasÃk«ÃtkÃrasya mok«asÃdhanatayà pradhÃnasyÃnumÃnaæ d­«ÂasÃdharmyeïÃd­«Âavi«ayaæ vi«ayato 'ntaraÇgaæ, bahiraÇgaæ tvatyantaparok«agocaraæ ÓÃbdaæ j¤Ãnaæ, tena pradhÃnapratyÃsattyÃpyanumÃnameva balÅya ityÃha- ## / api ca ÓrutyÃpi brahmaïi tarka Ãd­ta ityÃha- #<Órutiriti># / so 'yaæ brahmaïo jagadupÃdÃnatvÃk«epa÷ punastarkeïa prastÆyate-'prak­tyà ca ÓrutyÃpi vikÃrÃïÃmavasthitam / jagadbrahmasarÆpaæ ca neti no tasya vikriyà // viÓuddhaæ cetanaæ brahma jagajja¬amaÓuddhibhÃka / tena pradhÃnasÃrÆpyÃtpradhÃnasyaiva vikriyà // ' tathÃhi-eka eva strÅkÃya÷ sukhadu÷khamohÃtmakatayà patyuÓca sapartnÃnÃæ ca caitrasya ca straiïasya tÃmavindato 'paryÃyaæ sukhadu÷khavi«ÃdÃnÃdhatte / striyà ca sarve bhÃvà vyÃkhyÃtÃ÷ / tasmÃtsukhadu÷khamohÃtmatayà ca svarganarakÃdyuccÃvacaprapa¤catayà ca jagadaÓuddhamacetanaæ ca, brahma tu cetanaæ viÓuddhaæ ca, niratiÓayatvÃt / tasmÃtpradhÃnasyÃÓuddhasyÃcetanasya vikÃro jaganna tu brahmaïa iti yuktam / ye tu cetanabrahmavikÃratayà jagaccaitanyamÃhustÃnpratyÃha- ## / vyabhicÃraæ codayati-nanu cetanamapÅti / pariharati- ## / nanu mà nÃma sÃk«ÃccetanaÓcetanÃntarasyopakëÅnt, tatkÃryakaraïabuddhyÃdiniyogadvÃreïa tÆpakari«yatÅtyata Ãha- ## / upajanÃpÃyavaddharmayogo 'tiÓaya÷, tadabhÃvo niratiÓayatvam / ata eva nirvyÃpÃratvÃdakartÃra÷ / tasmÃtte«Ãæ buddhyÃdiprayokt­tvamapi nÃstÅtyartha÷ / codako 'nuÓayabÅjamuddhÃÂayati- ## / abhyupetyÃpÃtata÷ samÃdhÃnamÃha- ## / paramasÃdhÃnaæ tu sÆtrÃvayavena vaktuæ tamevÃvatÃrayati- ## / sÆtrÃvayavÃbhisaædhimÃha- ## / ÓabdÃrthÃt khalu cetanaprak­titvÃccaitanyaæ p­thivyÃdÅnÃmavagamyamÃnamupodvalitaæ mÃnÃntareïa sÃk«ÃcchÆyamÃïamapyacaitanyamanyathayet / mÃnÃntarÃbhÃve vÃrthor'tha÷ ÓrutyarthenÃpabÃdhanÅya÷, na tu tadbalena Órutyartho 'nyathayitavya ityartha÷ //4 // 2.1.3.5. sÆtrÃntaramavatÃrayituæ codayati- ## / na p­thivyÃdÅnÃæ caitanyamÃthameva, kintu bhÆyasÅnÃæ ÓrutÅnÃæ sÃk«ÃdevÃrtha ityartha÷ / sÆtramavatÃrayati- ## / vibhajate- ## / naitÃ÷ Órutaya÷ sÃk«Ãnm­dÃdÅnÃæ vÃgÃdÅnÃæ ca caitanyamÃhu÷, api tu tadadhi«ÂhÃtrÅïÃæ devatÃnÃæ cidÃtmanÃæ, tenaitacchutibalena na m­dÃdÅnÃæ vÃgÃdÅnÃæ ca caitanyamÃÓaÇkanÅyamiti / kasmÃtpunaretadevamityata Ãha- ## / tatra viÓe«aæ vyÃca«Âe- ## / bhokt­ïÃmupakÃryatvÃdbhÆtendriyÃïÃæ copakÃratvÃt sÃmye ca tadanupapatte÷ sarvajanaprasiddheÓca 'vij¤Ãnaæ cÃbhavat' iti ÓruteÓca viÓe«aÓcetanÃcetanalak«aïa÷ prÃgukta÷ sa nopapadyeta / devatÃÓabdak­to vÃtra viÓe«o viÓe«aÓabdenocyata ityÃha- ## / anugatiæ vyÃca«Âe- ## / sarvatra bhÆtendriyÃdi«vanugatà devatà abhimÃninÅrÆpadiÓanti mantrÃdaya÷ / api ca bhÆyasya÷ Órutaya÷ 'agnirvÃg bhÆtvà mukhaæ prÃviÓadvÃyu÷ prÃïo bhÆtvà nÃsike prÃviÓadÃdityaÓcak«urbhÆtvÃk«iïÅ prÃviÓat' ityÃdaya indriyaviÓe«agatà devatà darÓayanti / devatÃÓca k«etraj¤abhedÃÓcetanÃ÷ / tasmÃnnendriyÃdÅnÃæ caitanyaæ rÆpata iti / api ca prÃïasaævÃdavÃkyaÓe«e prÃïÃnÃmasmadÃdiÓarÅrÃïÃmiva k«etraj¤Ãdhi«ÂhitÃnÃæ vyavahÃraæ darÓayan prÃïÃnÃæ k«etraj¤Ãdhi«ÂhÃnena caitanyaæ dra¬hayatÅtyÃha- ## / yadyapi prathame 'dhyÃye mÃktatvena varïitaæ tathÃpi mukhyatayÃpi katha¤cinnetuæ Óakyamiti dra«Âavyam / pÆrvapak«amupasaæharati- ## //5 // 2.1.3.5. siddhÃntasÆtram- ## / prak­tivikÃrabhÃve hetuæ sÃrÆpyaæ vikalpa dÆ«ayati- ## / sarvasvabhÃvÃnanuvartanaæ prak­tivikÃrabhÃvÃvirodhi / tadanuvartane tÃdÃtmyena prak­tivikÃrabhÃvÃbhÃvÃt / myamastvasiddha÷ / t­tÅyastu nidarÓanÃbhÃvÃdasÃdhÃraïa ityartha÷ / atha jagadyonitayÃgamÃdbrahmaïo 'vagamÃdÃgamabÃdhitavi«ayatvamanumÃnasya kasmÃnnodbhÃvyata ityata Ãha- #<Ãgamavirodhastviti># / na cÃsminnÃgamaikasamadhigamanÅye brahmaïi pramÃïÃntarasyÃvakÃÓo 'sti, yena tadupÃyÃgama Ãk«ipyetetyÃÓayavÃnÃha- ## / yathà hi kÃryatvÃviÓe«a'pi 'ÃrogyakÃma÷ pathyamaÓrÅyÃt' 'svarakÃma÷ sikatÃæ bhak«ayet' ityÃdÅnÃæ mÃnÃntarÃpek«atÃ, na tu 'darÓapÆrïamÃsÃbhyÃæ svargakÃmo yajeta' ityÃdÅnÃm / tatkasya heto÷ / asya kÃryabhedasya pramÃïÃntarÃgocaratvÃt / evaæbhÆtatvÃviÓe«e 'pi p­thivyÃdÅnÃæ mÃnÃntaragocaratvaæ, na tu bhÆtasyÃpi brahmaïa÷, tasmÃmnÃyaikagocarasyÃtipatitasamastamÃnÃntarasÅmatayà sm­tyÃgamasiddhatvÃdityartha÷ / yadi sm­tyÃgamasiddhaæ brahmaïastarkÃvi«ayatvaæ, kathaæ tarhi ÓravaïÃtiriktamananavidhÃnamityata Ãha- ## / tarko hi pramÃïavi«ayavivecakatayà taditikartavyatÃbhÆtastadÃÓrayo 'sati pramÃïe 'nugrÃhyasyÃÓrayasyÃbhÃvÃcchu«katayà nÃdriyate / yastvÃgamapramÃïÃÓrayastadvi«ayavivecakastadavirodhÅ sa mantavya iti vidhÅyate / #<Órutyanug­hÅteti># / ÓrutyÃ÷ Óravaïasya paÓcÃditikartavyatÃtvena g­hÅta÷ / ## / mato hi bhÃvyamÃno bhÃvanÃyà vi«ayatayÃnubhÆto bhavatÅti mananamanubhavÃÇgam / #<Ãtmano 'nanvÃgatatvamiti># / svapnÃdyavasthÃbhirasaæp­ktatvam / udÃsÅnatvamityartha÷ / api ca cetanakÃraïavÃdibhi÷ kÃraïasÃlak«aïye 'pi kÃryasya katha¤ciccaitanyÃvirbhÃvÃnÃvirbhÃvÃbhyÃæ vij¤Ãnaæ cÃvij¤Ãnaæ cÃbhavaditi jagatkÃraïe yojayituæ Óakyam / acetanapradhÃnakÃraïavÃdinÃæ tu duryojametat / nahyacetanasya jagatkÃraïasya vij¤ÃnarÆpatà saæbhavinÅ / cetanasya jagatkÃraïasya su«uptÃdyavyavasthÃsviva sato 'pi caitanyasthÃnÃvirbhÃvatayà Óakyameva katha¤cidavij¤ÃnÃtmatvaæ yojayitumityÃha- ## / parasyaiva tvacetanapradhÃnakÃraïavÃdina÷ sÃækhyasya na yujyeta / ## / vailak«aïye kÃryakÃraïabhÃvo nÃstÅtyabhyupetyedamuktam / paramÃrthatastu nÃsmÃbhiretadabhyupeyata ityartha÷ //6 // 2.1.3.7. ## / na kÃraïÃtkÃryamabhinnam, abhede kÃryatvÃnupapatte÷, kÃraïavatsvÃtmani v­ttivirodhÃt, ÓuddhyaÓudadhyÃdiviruddhadharmasaæsargÃcca / atha cidÃtmana÷ kÃraïasya jagata÷ kÃryÃdbheda÷, tathà cedaæ jagatkÃryaæ sattve 'pi cidÃtmana÷ kÃraïasya prÃgutpatternÃsti, nÃsti cedasadutpadyata iti satkÃryavÃdavyÃkopa ityÃha- ## / pariharati- ## / kuta÷, ## / vibhajate- ## / pratipÃdayi«yati hi 'tadananyatvamÃrambhaïaÓabdÃdibhya÷' ityatra / yathà kÃryaæ svarÆpeïa sadasattvÃbhyÃæ nirvacanÅyam / api tu kÃraïarÆpeïa Óakyaæ sattvena nirvaktumiti / evaæ ca kÃraïasattaiva kÃryasya sattà na tato 'nyeti kathaæ tadutpatte÷ prÃk sati kÃraïe bhavatyasat / svarÆpeïa tÆtpatte÷ prÃgutpannasya dhvastasya và sadasattvÃbhyÃmanirvÃcyasya na sato 'sato votpattiriti nirvi«aya÷ satkÃryavÃdaprati«edha ityartha÷ //7 // 2.1.3.8. apÅtau tadvatprasaÇgÃdasama¤jasam / asÃma¤jasyaæ vibhajate- ##codaka÷, ## / yathà hi yÆ«Ãdi«u hiÇgisaindhavÃdÅnÃmavibhÃgalak«aïo laya÷ svagatarasÃdibhiryÆ«aæ rÆ«ayatyevaæ brahmaïi viÓuddhyÃdidharmiïi jagalliyamÃnamavibhÃgaæ gacchadbrahma svadharmeïa rÆ«ayet / na cÃnyathà layo lokasidda iti bhÃva÷ / kalpÃntareïÃsÃma¤jasyamÃha- ## / nahi samudrasya phenormibudbudÃdipariïÃmo và rajjvÃæ sarpadhÃrÃdivibhrame và niyamo d­«Âa÷ / samudro hi kadÃcitphenormikÆpeïa pariïÃmate kadÃcidbudbudÃdinÃ, rajjvÃæhi kaÓcitsarpa iti viparyasyati kaÓciddhÃreti / naca kramaniyama÷ / so 'yamatra bhogyÃdivibhÃganiyama÷ kramaniyamaÓcÃsama¤jasa iti / kalpÃntareïÃsÃma¤jasyamÃha- ## / kalpÃntaraæ ÓaÇkÃpÆrvamÃha-athedamiti //8 // 2.1.3.9. siddhÃntasÆtram- ## / nÃvibhÃgamÃtraæ layo 'pi tu kÃraïe kÃryasyÃvibhÃga÷ / tatra ca taddharmÃrÆ«aïe santi sahasraæ d­«ÂÃntÃ÷ / tava tu kÃraïe kÃryasya laye kÃryadharmarÆ«aïe na d­«ÂÃntalavo 'pyastÅtyartha÷ / syÃdetat yadi kÃryasyÃvibhÃga÷ kÃraïe, kathaæ kÃryadharmÃrÆ«aïaæ kÃraïasyetyata Ãha- ## / yathà rajatasyÃropitasya pÃramÃrthikaæ rÆpaæ Óukti4na ca ÓuktÅ rajatameva midamapÅtyartha÷ / api ca sthityutpattipralayakÃle«u tri«vapi kÃryasya kÃraïÃdabhedamabhidadhatÅ ÓrutiranatiÓaÇkanÅyà sarvaireva vedavÃdibhi÷, tatra sthityutpattyorya÷ parihÃra÷ sa pralaye 'pi samÃna÷ kÃryasyÃvidyÃsamÃropitatvaæ nÃma, tasmÃnnÃpÅtimÃtramanuyojyamityÃha- ## / laukika÷ puru«a÷ / evamavasthÃtrayasÃk«yeka iti / avasthÃtrayamutpattisthitipralayÃ÷ / kalpÃntareïÃsÃma¤jasye kalpÃntareïa d­«ÂÃntabhÃvaæ parihÃramÃha- ## / avidyÃÓakterniyatatvÃdutpattiniyama ityartha÷ / ## / mithyÃj¤ÃnavibhÃgaÓaktipratiniyamena muktÃnÃæ punarutpattiprasaÇga÷ pratyukta÷, kÃraïÃbhÃve kÃryÃbhÃvasya pratiniyamÃt, tattvaj¤Ãnena ca saÓaktino mithyÃj¤Ãnasya samÆlaghÃtaæ nihatatvÃditi //9 // 2.1.3.10. ## / kÃryakÃraïayorvailak«aïyaæ tÃvatsamÃnamevobhyo÷ pak«ayo÷ / prÃgutpatterasatkÃryavadaprasaÇgo 'pÅtau tadvatprasaÇgaÓca pradhÃnopÃdÃnapak«a eva nÃsmatpak«a iti yadyapyupari«ÂÃtpratipÃdayi«yÃmastathÃpi gu¬ajihvikayà samÃnatvÃpÃdanamidÃnÅmiti mantavyam / idamasya puru«asya sukhadu÷khopÃdÃnaæ kleÓakarmÃÓayÃdÅdamasyeti / sugamamanyat //10 // 2.1.4.11. ## / kevalÃgamagamyer'the svatantratarkÃvi«aye na sÃækhyÃdivat sÃdharmyadharmyamÃtreïa tarka÷ pravartanÅyo yena pradhÃnÃdisiddhirbhavet / Óu«katarko hi sa bhavatyaprati«ÂhÃnÃt / taduktam-'yatnenÃnumito 'pyartha÷ kuÓalairanumÃt­bhi÷ / abhiyuktatarairanyairanyathaivopapÃdyate // ' iti / naca mahÃpuru«aparig­hÅtatvena kasyacittarkasya prati«ÂhÃ, mahÃpuru«ÃïÃmeva tÃrkikÃïÃæ mitho vipratipatteriti / sÆtre ÓaÇkate-anyathÃnumeyamiti cet / tadvibhajate- ## / nÃnumÃnÃbhÃsavyabhicÃreïÃnumÃnavyabhicÃra÷ ÓaÇkanÅya÷, pratyak«Ãdi«vapi tadÃbhÃsavyabhicÃreïa tatprasaÇgÃt / tasmÃt svÃbhÃvikapratibandhavalliÇgÃnusaraïe nipuïenÃnumÃtrà bhavitavyaæ, tataÓcÃpratyÆhaæ pradhÃnaæ setsyatÅti bhÃva÷ / api ca yena tarkeïa tarkÃïÃmaprati«ÂhÃmÃha sa eva tarka÷ prati«Âhito 'bhyupeya÷, tadaprati«ÂhÃyÃmitarÃprati«ÂhÃnÃbhÃvÃdityÃha- ## / api ca tarkÃprati«ÂhÃyÃæ sapalalokayÃtrocchedaprasaÇga÷ / naca ÓrutyarthÃbhÃsasanirÃkaraïena tadarthatattvaviniÓcaya ityÃha-sarvatarkÃprati«ÂhÃyÃæ ceti / api ca vicÃrÃtmakastarkastarkitapÆrvapak«aparityÃgena tarkitaæ rÃddhÃntamanujÃnÃti / sati cai«a pÆrvapak«avi«aye tarke prati«ÂhÃrahite pravartate, tadabhÃve vicÃraprav­tte÷ / tadidamÃha- ## / tÃmimÃmÃÓaÇkÃæ sÆtreïa pariharati-evamapyavimok«aprasaÇga÷ / na vayamanyatra tarkapramÃïayÃma÷, kintu jagatkÃraïasattve svÃbhÃvikapratibandhavanna liÇgamasti / yattu sÃdharmyavaidharmyamÃtraæ, tadaprati«ÂhÃdo«Ãnna mucyata iti / kalpÃntareïÃnirmok«apadÃrthamÃha- ## / bhÆtÃrthagocarasya hi samyagj¤Ãnasya vyavasthitavastugocaratayà vyavasthÃnaæ loke d­«Âaæ, yathà pratyak«asya / vaidikaæ cedaæ cetanajagadupÃdÃnavi«ayaæ vij¤Ãnaæ vedotthatarketikartavyatÃkaæ vedajanitaæ vyavasthitam / vedÃnapek«eïa tu tarkeïa jagatkÃraïabhedamavasthÃpayatÃæ tÃrkikÃïÃmanyonyaæ vipratipattestattvanirdhÃraïakÃraïÃbhÃvÃcca na tatastattvavyavastheti na tata÷ samyagj¤Ãnam / asamyagj¤ÃnÃcca na saæsÃrÃdvimok«a ityartha÷ //11 // 2.1.4.12. ## / na kÃryaæ kÃraïÃdabhinnamabhede kÃraïarÆpavat kÃryatvÃnupapatte÷, karotyarthÃnupapatteÓca / abhÆtaprÃdurbhÃvanaæ hi tadartha÷ / na cÃsya kÃraïÃtmatve ki¤cidabhÆtamasti, yadarthamayaæ puru«o yateta / abhivyaktyarthamiti cet, na / tasyà api kÃraïÃtmatvena sattvÃt, asattve vÃbhivyaÇgyasyÃpi tadvatprasaÇgena kÃraïÃtmatvavyÃghÃtÃt / nahi tadeva tadÃnÅmevÃsti nÃsti ceti yujyate / kiæ cedaæ maïimantrau«adhamindrajÃlaæ kÃryeïa Óik«itaæ yadidamajÃtÃniruddhÃtiÓayamavyavadhÃnamavidÆrasthÃnaæ ca tasyaiva tadavasthendriyasya puæsa÷ kadÃcitpratyak«aæ parok«aæ ca, yenÃsya kadÃcitpratyak«amupalambhanaæ kadÃcidanumÃnaæ kadÃcidÃgama÷ / kÃryÃntaravyavadhirasya pÃrok«yaheturiti cet / na / kÃryajÃtasya sadÃtanatvÃt / athÃpi syÃt kÃryÃntarÃïi piï¬akapÃlaÓarkarÃcÆrïakaïaprabh­tÃni kumbhaæ vyavadadhate, tata÷ kumbhasya pÃrok«yaæ kadÃciditi / tanna / tasya kÃryajÃtasya kÃraïÃtmana÷ sadÃtanatvena sarvadà vyavadhÃnena kumbhasyÃtyantÃnupalabdhiprasaÇgÃt / kÃdÃcitkatve và kÃryajÃtasya na kÃraïÃtmatvaæ, nityatvÃnityatvalak«aïaviruddhadharmasaæsargasya bhedakatvÃt / bhedÃbhedayoÓca parasparavirodhenaikatra sahÃsaæbhava ityuktam / tasmÃt kÃraïÃtkÃryamekÃntata eva bhinnam / naca bhede gavÃÓvavat kÃryakÃraïabhÃvÃnupapattiriti sÃæpratam, abhede 'pi kÃraïarÆpavattadanupapatteruktatvÃt / atyantabhede ca kumbhakumbhakÃrayornimittakabhÃvasya darÓanÃt / tasmÃdanyatvÃviÓe«e 'pi samavÃyabheda evopÃdÃnopÃdeyabhÃvaniyamahetu÷ / yasyÃbhÆtvà bhavata÷ samavÃyapÃdanÃnÃæ paÂÃdibhyo nyÆnaparimÃïatvam / cidÃtmanastu paramahata upÃdÃnÃnnÃtyantÃlpaparimÃïamupÃdeyaæ bhavitumarhati / tasmÃdyatredamalpatÃramyaæ viÓrÃmyati yato na k«odÅya÷ saæbhavati tajjagato mÆlakÃraïaæ paramÃïu÷ / k«odÅnnamupÃdeyaæ jagatkÃryamabhidadhatÅ Óruti÷ prati«ÂhitaprÃmÃïyatarkavirodhÃtsahasrasaævatsarasatragatasaævatsaraÓrutivatkatha¤cijjaghanyatvav­ttyà vyÃkhyÃyetyadhikaæ ÓaÇkamÃnaæ prati sÃækhyadÆ«aïamatidiÓati- ##sÆtreïa / asyÃrtha÷-kÃraïÃt kÃryasya bhedaæ 'tadananyatvamÃrambhaïaÓabdÃdibhya÷' ityatra ni«etsyÃma÷ / avidyÃsamÃropaïena ca kÃryasya nyÆnÃdhikabhÃvamapyaprayojakatvÃdupok«i«yÃmahe / tena vaiÓe«ikÃdyabhimatasya tarkasya Óu«katvenÃvyavasthice÷ sÆtramidaæ sÃækhyadÆ«aïamatidiÓati / yatra katha¤cidvedÃnusÃriïÅ manvÃdibhi÷ Ói«Âai÷ parig­hÅtasya sÃækhyata4kasyai«Ã gatistatra paramÃïvÃdivÃdasyÃtyantavedabÃhyasya manvÃdyupek«itasya ca kaiva katheti / ## / s­«ÂyÃdayo hi vyutpÃdyÃste na ki¤citsadasadvà pÆrvapak«anyÃyotprek«itamapyudÃh­tya vyutpÃdyanta iti kenacidaæÓenetyuktam / sugamamanyat //12 // 2.1.5.13. ## / syÃdetat / atigambhÅrajagatkÃraïavi«ayatvaæ tarkasya nÃsti, kevalagamagamyametadityuktam, tatkathaæ punastarkanimitta Ãk«epa ityata Ãha- ## / prav­ttà hi Órutiranapek«atayà svata÷pramÃïatvena na pramÃïÃntaramapek«ate / pravartamÃnà puna÷ sphuÂataraprati«ÂhitaprÃmÃïyatarkavirodhena mukhyÃrthÃtpracyÃvya jaghanyav­ttitÃæ nÅyate, yathà mantrÃrthavÃdÃvityartha÷ / atirohitÃrthaæ bhëyam / ## / yadyatÅtÃnÃgatayo÷ sargayore«a vibhÃgo na bhavet / tatastadevÃdyatanasya vibhÃgasya bÃdhakaæ syÃt / svapnadarÓanasyeva jÃgradarÓanam / na tvetadasti / abÃdhitÃdyatadarÓanena tayorapi tathÃtvÃnumÃnÃdityartha÷ / imÃæ ÓaÇkÃmÃpÃtato 'vicÃritalokasiddhad­«ÂÃntopadarÓanamÃtreïa nirÃkaroti sÆtrakÃra÷- ## //13 // 2.1.6.14. parihÃrarahasyamÃha- ## / pÆrvasmÃdavirodhÃdasya viÓe«ÃbhidhÃnopakramasya vibhÃgamÃha- ## / syÃdetat / yadikÃraïÃt paramÃrthabhÆtÃdananyatvamÃkÃÓÃde÷ prapa¤casya kÃryasya kutastarhi na vaiÓe«ikÃdyuktadoprapa¤cÃvatÃra ityata Ãha- ## / na khalvananyatvamityabhedaæ brÆma÷, kintu bhedaæ vyasedhÃma÷, tataÓca nÃbhedÃÓrayado«aprasaÇga÷ / kintvabhedaæ vyÃsedhadbhirvaiÓe«ikÃdibhirasmÃsu sÃhÃyakamevÃcaritaæ bhavati. bhedani«edhahetuæ vyÃca«Âe-ÃrambhaïaÓabdastÃvaditi / evaæ hi brahmavij¤Ãnena sarvaæ jagattattvato j¤Ãyeta yadi brahmaiva tattvaæ jagato bhavet / yathà rajjvÃæ j¤ÃtÃyÃæ bhujaÇgatattvaæ j¤Ãtaæ bhavati / sà hi tasya tattvam / tattvaj¤Ãnaæ ca j¤Ãnamato 'nyanmidhyÃj¤Ãnamaj¤Ãnameva / atraiva vaidiko d­«ÂÃnta÷- ## / syÃdetat / m­di j¤ÃtÃyÃæ kathaæ m­mnayaæ ghaÂÃdi j¤Ãtaæ bhavati / nahi tanm­dÃtmakamityupapÃditamadhastÃt / tasmÃttattvato bhinnam / na cÃnyasminvij¤Ãte 'nyadvij¤Ãtaæ bhavatÅtyata Ãha Óruti÷-'vÃcÃrambhaïaæ vikÃro nÃmadheyam / vÃcayà kevalamÃrabhyate vikÃrajÃtaæ, na tu tattvato 'sti, yato nÃmadheyamÃtrametat / yathà puru«asya caitanyamiti rÃho÷ Óira iti vikalpamÃtram / yathÃhurvikalpavida÷-'Óabdaj¤ÃnÃnupÃtÅ vastuÓÆnyo vikalpa÷' iti / tathà cÃvastutayÃn­taæ vikÃrajÃtaæ, m­ttiketyeva satyam / tasmÃdghaÂaÓarÃvoda¤canÃdÅnÃæ tattvaæ m­deva, tena m­di j¤ÃtÃyÃæ ye«Ãæ sarve«Ãmeva tattvaæ j¤Ãtaæ bhavati / tadidamuktam- ## / nidarÓanÃntaradvayaæ darÓayannupasaæharati- ## / ye hi d­«Âana«ÂasvarÆpà na te vastusanto yathà m­gat­«ïikodakÃdaya÷, tathà ca sarvaæ vikÃrajÃtaæ tasmÃdavastusat / tathÃhi yadasti sadastyeva, yathà cidÃtmà / nahyasau kadÃcit kkacit katha¤cidvÃsti / kintu sarvadà sarvatra sarvathÃstyeva, na nÃsti / na caivaæ vikÃrajÃtaæ, tasya kadÃcit katha¤cit kutracidavasthÃnÃt / nahi rÆpaæ kadÃcit kkacit katha¤cidvà gandho bhavati / atha yasya sadasattve dharmau, te ca svakÃraïÃdhÅnajanmatayà kadÃcideva bhavata÷, tattarhi vikÃrajÃtaæ daï¬ÃyamÃnaæ sadÃtanamiti na vikÃra÷ kasyacit / athÃsattvasamaye tannÃsti, kasya tarhi dharmo 'sattvam / nahi dharmiïyapratyutpanne taddharmo 'sattvaæ pratyutpannamupapadyate / athÃsya na dharma÷ kintvarthÃntarasamattvam / kimÃyÃtaæ bhÃvasya / nahi ghaÂe jÃte paÂasya ki¤cidbhavati / asattvaæ bhÃvavirodhÅti cet / na / aki¤citkarasya tattvÃnupapatte÷ / ki¤citkaratve và tatrÃpyasattvena tadanuyogasaæbhavÃt / athÃsyÃsattvaæ nÃma ki¤cinna jÃyate kintu sa eva na bhavati / yathÃhu÷-'na tasya ki¤cidbhavati na bhavatyeva kevalam' iti / athai«a prasajyaprati«edho nirucyatÃæ, kiæ tatsvabhÃvo bhÃva uta bhÃvasvabhÃva÷ sa iti / tatra pÆrvasmin kalpe bhÃvÃnÃæ tatsvabhÃvatayà tucchatayà jagacchÆnyaæ prasajyeta / tathà ca bhÃvÃnubhÃvÃbhÃva÷ / uttarasmiæstu sa4vabhÃvanityatayà nÃbhÃvavyavahÃra÷ syÃt / kalpanÃmÃtranimittatve 'pi ni«edhasya bhÃvanityatÃpattistadavasthaiva tasmÃdbhinnamasti kÃraïÃdvikÃrajÃtaæ na vastu sat / ato vikÃrajÃtamanirvacanÅyaman­tacam / tadanena pramÃïena siddhaman­tatvaæ vikÃrajÃtasya kÃraïasya nirvÃcyatayà sattvaæ 'm­ttiketyeva satyam' ityÃdinà prabandhena d­«ÂÃntatayÃnuvadati Óruti÷ / 'yatra laukikaparÅk«akÃïÃæ buddhisÃmyaæ sa d­«ÂÃnta÷' iti cÃk«apÃdasÆtraæ pramÃïasiddho d­«ÂÃnta ityetatparaæ, na punarlokasiddhatvamatra vivak«itam, anyathà te«Ãæ paramÃïvÃdirna d­«ÂÃnta÷ syÃt / nahi paramÃïvÃdirnaisargikavainayikabuddhyatiÓayarahitÃnÃæ laukikÃnÃæ siddha iti / saæpratyanekantavÃdinamutthÃpayati- ## / anekÃbhi÷ ÓaktibhiryÃ÷ prav­ttayo nÃnÃkÃryas­«Âayastadyuktaæ brahmaikaæ nÃnà ceti / kimato yadyevamityata Ãha- ## / yadi punarekatvameva vastusadbhavet tato nÃnÃtvÃbhÃvÃdvaidika÷ karmakÃï¬ÃÓrayo laukikaÓca vyavahÃra÷ samasta evocchidyeta / brahmagocarÃÓca ÓravaïamananÃdaya÷ sarve dattajaläjalaya÷ prasajyeran / evaæ cÃnekÃtmakatve brahmaïo m­dÃdid­«ÂÃntà anurÆpà bhavi«yantÅti / tamimamanekÃntavÃdaæ dÆ«ayati- ## / idaæ tÃvadatra vaktavyam, m­dÃtmanaikatvaæ ghaÂaÓarÃvÃdyÃtmanà nÃnÃtvamiti vadata÷ kÃryakÃraïayo÷ parasparaæ kimabhedo 'bhimata÷, Ãho bheda÷, uta bhedÃbhedÃviti / tatrÃbheda aikÃntike m­dÃtmaneti ca ghaÂaÓarÃvÃdyÃtmaneti collekhadvayaæ niyamaÓca nopapadyate / bhede collekhadvayaniyamÃvupapannau, Ãtmaneti tvasama¤jasam / nahyanyasyÃnya Ãtmà bhavati / na cÃnekÃntavÃda÷ / bhedÃbedakalpe tullekhadvayaæ bhavedapi / niyamastvayukta÷ / nahi dharmiïo÷ kÃryakÃraïayo÷ saækare taddharmÃvekatvanÃnÃtve na saækÅryete iti saæbhavati / tataÓca m­dÃtmanaikatvaæ yÃvadbhavati tÃvadghaÂaÓarÃvÃdyÃtmanÃpi syÃt, evaæ ghaÂaÓarÃvÃdyÃtmanà nÃnÃtvaæ yÃvadbhavati tÃvanm­dÃtmanà nÃnÃtvaæ bhavet / so 'yaæ niyama÷ kÃryakÃraïayoraikÃntikaæ bhedamupakalpayati, anirvacanÅyatÃæ và kÃryasya / parÃkrÃntaæ cÃsmÃbhi÷ prathamÃdhyÃye tat / ÃstÃæ tÃvat / tadetadyuktinirÃk­tamanuvadantÅæ ÓrutimudÃharati- ## / syÃdetat / na brahmaïo jÅvabhÃva÷ kÃlpanika÷, kintu bhÃvika÷ / aæÓo hi sa÷, tasya karmasÃhitena j¤Ãnena brahmabhÃva ÃdhÅyata ityata Ãha- ## / svÃbhÃvikasyÃnÃderiti / yaduktaæ nÃnÃtvÃæÓena tu karmakÃï¬ÃÓrayo laukikaÓca vyavahÃra÷ setsyatÅti, tatrÃha- ## / yÃvadabÃdhaæ hi sarvo 'yaæ vyavahÃra÷ svapnadaÓÃyÃmiva tadupadarÓitapadÃrthajÃtavyavahÃra÷ / sa ca yathà jÃgradanasthÃyÃæ bÃdhakÃnnivartate evaæ tattvamasyÃdivÃkyaparibhÃvanÃbhyÃsaparipÃkabhuvà ÓÃrÅrasya brahmÃtmabhÃvasÃk«ÃtkÃreïa bÃdhakena nivartate / syÃdetat / 'yatra tvasya sarvamÃtmaivÃbhÆttat kena kaæ paÓyet' ityÃdinà mithyÃj¤ÃnÃdhÅno vyavahÃra÷ kriyÃkÃrakÃdilak«aïa÷ samyagj¤ÃnenÃpanÅyata itri na brÆte, kintvavasthÃbhedÃÓrayo vyavahÃro 'vasthÃntaraprÃptyà nivartate, yathà bÃlakasya kÃmacÃravÃdabhak«atopanayanaprÃptau nivartate / naca tÃvatÃsau mithyÃj¤Ãnanibandhano bhavatyevamatrÃpÅtyata Ãha- ## / kuta÷, ## / na khalvetadvÃkyamavasthÃviÓe«aviniyataæ brahmÃtmabhÃvamÃha jÅvasya, api tu na bhujaÇgo rajjuriyamitivat sadÃtanaæ tamabhivadati / api ca satyÃn­tÃbhidhÃnenÃpyetadeva yuktamityÃha- ## / nahi jÃtu këÂhasya daï¬akamaï¬alukuï¬alaÓÃlina÷ kuï¬alitvaj¤Ãnaæ daï¬avattÃæ kamaï¬alumattÃæ bÃdhate / tat kasya heto÷ / te«Ãæ kuï¬alÃdÅnÃæ tasmin bhÃvikatvÃt / tadvadihÃpi bhÃvikagocareïaikÃtmyaj¤Ãnena na nÃnÃtvaæ bhÃvikamapavadanÅyam / nahi j¤Ãnena vastvapanÅyate / api tu mithyÃj¤ÃnenÃropitamityartha÷ / codayati- ## / abÃdhitÃnadhigatÃsaædigdhavij¤ÃnasÃdhanaæ pramÃïamiti pramÃïasÃmÃnyalak«aïopapattyà pratyak«ÃdÅni pramÃïatÃmaÓruvate / ekatvaikÃntÃbhyupagame tu te«Ãæ sarve«Ãæ bhedavi«ayÃïÃæ bÃdhitatvÃdaprÃmÃïyaæ prasajyeta / tathà vidhiprati«edhaÓÃstramapi bhÃvanÃbhÃvyabhÃvakakaraïetikartavyatÃbhedÃpek«atvÃdvyÃhanyeta / tathà ca nÃstikyam / ekadeÓÃk«epeïa ca sarvavedÃk«epÃdvedÃntÃnÃmapyaprÃmÃïyamityabhedaikÃntÃbhyupagamahÃni÷ / na kevalaæ vidhini«edhÃk«epeïÃsya mok«aÓÃstrasyÃk«epa÷ svarÆpeïÃsyÃpi bhedÃpek«atvÃdityÃha- ## / api cÃsmin darÓane varïapadavÃkyaprakaraïÃdÅnÃmalÅkatvÃttatprabhavamadvaitaj¤ÃnamasÅcÅnaæ bhavet, na khalvalÅkÃddhÆmaketanaj¤Ãnaæ samÅcÅnamityÃha-kathaæ cÃn­tena mok«aÓÃstreïeti / pariharati- ## / yadyapi pratyak«ÃdÅnÃæ tÃttvikamabÃdhitatvaæ nÃsti, yuktyÃgamÃbhyÃæ bÃdhanÃt, tathÃpi vyavahÃre bÃdhanÃbhÃvÃtsÃævyavahÃrikamabÃdhanam / nahi pratyak«Ãdibhirarthaæ paricchidya pravartamÃno vyavahÃre visaæbÃdyate sÃæsÃrika÷ kaÓcit / tasmÃdabÃdhanÃnna pramÃïalak«aïamatipatanti pratyak«Ãdaya iti / ## / satyatvÃbhimÃnopapatteriti / grahaïakavÃkyametat / vibhajate- ## / vikÃrÃneva tu ÓarÅrÃdÅnahamityÃtmabhÃvena putrapaÓvÃdÅnmametyÃtmÅyabhÃveneti yojanà / vaidikaÓceti / karmakÃï¬amok«aÓÃstravyavahÃrasamarthanà / 'svapnavyavahÃrasyeva' iti vibhajate- ## / 'kathaæ cÃn­tena mok«aÓÃstreïa' iti yaduktaæ tadanubhëya dÆ«ayati- ## / Óakyamatra vaktuæ, ÓravaïÃdyupÃya ÃtmasÃk«ÃtkÃraparyanto vedÃntasamuttho 'pi j¤Ãnanicayo 'satya÷, so 'pi hi v­ttirÆpa÷ kÃryatayà nirodhadharmÃ, yastu brahmatvabhÃvasÃk«ÃtkÃro 'sau na kÃryastatsvabhÃvatvÃt, tasmÃdacodyametat kathamasatyÃtsatyotpÃda iti / yatkhalu satyaæ na tadutpadyata iti kutastasyÃsatyÃdutpÃda÷ / yaccotpadyate tatsarvamasatyameva / sÃævyavahÃrikaæ tu satyatvaæ v­ttirÆpasya brahmasÃk«ÃtkÃrasyeva ÓravaïÃdÅnÃmapyabhinnam / tasmÃdabhyupetya v­ttisvarÆpasya brahmasÃk«ÃtkÃrasya paramÃrthasatyatÃæ vyabhicÃrodbhÃvanamiti mantavyam / yadyapi sÃævvahÃrikasya satyÃdeva bhayÃtsatyaæ maraïamutpadyate tathÃpi bhayaheturahistajj¤Ãnaæ vÃsatyaæ tato bhayaæ satyaæ jÃyata ityasatyÃtsatyasyotpattiruktà / yadyapi cÃhij¤Ãnamapi svarÆpeïa sattathÃpi na tajj¤Ãnatvena bhayaheturapi tvanirvÃcyÃhirÆ«itatvena / anyathà rajjuj¤ÃnÃdapi bhayaprasaÇgÃjj¤ÃnatvenÃviÓe«Ãt / tasmÃdanirvacyÃhirÆ«itaæ j¤ÃnamapyanirvÃcyamiti siddhamasatyÃdapi satyasyopajana iti / na ca brÆma÷ sarvasyÃdasatyÃtsatyasyopajana÷, yata÷ samÃropitadhÆmabhÃvÃyà dhÆmamahi«yà vahnij¤Ãnaæ satyaæ syÃt / nahi cak«u«o rÆpaj¤Ãnaæ satyamupajÃyata iti rasÃdij¤ÃnenÃpi tata÷ satyena bhavitavyam / yato niyamo hi sa tÃd­Óa÷ satyÃnÃæ yata÷ kutaÓcit ki¤cideva jÃyata iti / evamasatyÃnÃmapi niyamo yata÷ kutaÓcidasatyÃtsatyaæ kutaÓcidasatyaæ, yathà dÅrghatvÃdervarïe«u samÃropitatvÃviÓe«e 'pyajÅnamityato jyÃnivirahamavagacchanti satyam / ajinamityatastu samÃropitadÅrghabhÃvÃjjyÃnivirahamavagacchanto bhavanti bhrÃntÃ÷ / na cobhayatra dÅrghasamÃropaæ prati kaÓcidasti bheda÷ / tasmÃdupapannamasatyÃdapi satyasyodaya iti / nidarÓanÃntaramÃha- ## / yathà sÃæsÃriko jÃgradbhujaÇgaæ d­«Âvà palÃyate tataÓca na daæÓavedanÃmÃpnoti, pipÃsu÷ salilamÃlokya pÃtuæ pravartate tatastadÃsÃdya pÃyaæpÃyamÃpyÃyita÷ sukhamanubhavati, evaæ svapnÃntike 'pi tadavasthaæ sarvamityasatyÃtkÃryasiddhi÷ / ÓaÇkate- ## / evamapi nÃsatyÃtsatyasya siddhiruktetyartha÷ / pariharati- ## / laukiko hi suptotthito 'vagamyaæ bÃdhitaæ manyate na tadavagatiæ, tena yadyapi parik«akà anirvÃcyarÆ«itÃmavagatimanirvÃcyÃæ niÓcinvanti tathÃpi laukikÃbhiprÃyeïaitaduktam / atrÃntare laukÃyatikÃnÃæ matamapÃkaroti- ## / yadÃkhalvayaæ caitrastÃrak«avÅæ vyÃttavikaÂadaæ«ÂrÃkarÃlavadanÃmuttabdhabambhramanmastakÃvacumbilÃÇgÆlÃmatiro«ÃruïastabdhaviÓÃlav­ttalocanÃæ romäcasaæcayotphullamÅ«aïÃæ sphaÂikÃcalabhittipratibimbitÃmabhyamitrÅïÃæ tanumÃsthÃya svapne pratibuddho mÃnu«ÅmÃtmanastanuæ paÓyati tadobhayadehÃnugatamÃtmÃnaæ pratisaædadhÃno dehÃtiriktamÃtmÃnaæ, niÓcinoti, na tu dehamÃtram, tanmÃtratve dehavatpratisaædhÃnÃbhÃvaprasaÇgÃt / kathaæ caitadupapadyeta yadi svapnad­Óo 'vagatirabÃdhità syÃt / tadbÃdhe tu pratisaædhÃnÃbhÃva iti / asatyÃcca satyapratÅti÷ ÓrutisiddhÃnvayavyatirekasiddhà cetyÃha- ## / yadyapi rekhÃsvarÆpaæ satyaæ tathÃpi tadyathÃsaæketamasatyam / nahi saæketayitÃra÷ saæketayantÅd­Óena rekhÃbhedenÃyaæ varïa÷ pratyetavyo 'pi tvÅd­Óo rekhÃbhedo 'kÃra Åd­ÓaÓca kakÃra iti / tathà cÃsamÅcÅnÃtsaæketÃtsamÅcÅnavarïÃvagatiriti siddham / yaccoktamekatvÃæÓena j¤Ãnamok«avyavahÃra÷ setsyati, nÃnÃtvÃæÓena tu karmakÃï¬ÃÓrayo laukikaÓca vyavahÃra÷ setsyatÅti, tatrÃha- ## / yadi khalvekatvÃvagatinibandhana÷ kaÓcidasti vyavahÃra÷, tadavagate÷ sarvettaratvÃt / tathÃhi-'tattvamasi' ityaikÃtmyÃvagati÷ samastapramÃïatatphalatÃdvyahÃrÃnapabÃdhamÃnaivodÅyate, naitasyÃ÷ parastÃtki¤cidanukÆlaæ pratikÆlaæ cÃsti, yadapek«ena, yena ceyaæ pratik«ipyeta, tatrÃnukÆlapratikÆlanivÃraïÃnnÃta÷ paraæ ki¤cidÃkÃÇk«yamiti / na ceyamavagatir¬ulak«ÅraprÃyetyÃha- ## / syÃdetat / antyà cediyamavagatirni«prayojanà tarhi tathà ca prek«ÃvadbhirupÃdÅyeta, prayojanavattve và nÃntyà syÃdityata Ãha- ##kuta÷ ## / nahÅyamutpannà satÅ paÓcÃdavidyÃæ nivartayati yena nÃntyà syÃt, kintvavidyÃvirodhisvabhÃvatayà tanniv­ttyÃtmaivodayate / avidyÃniv­ttiÓca na tatkÃryatayà phalamapi tvi«ÂatayÃ, i«Âalak«aïatvÃtphalasyeti / pratikÆlaæ parÃcÅnaæ nirÃkartumÃha- ## / kuta÷, ## / syÃdetat / mà bhÆdekatvanibandhano vyavahÃro 'nekatvanibandhanastvasti, tadeva hi sakalÃmudvahati lokayÃtrÃm, atastatsiddhyarthamanekatvasya kalpanÅyaæ tÃttvikatvamityata Ãha- ## / vyavahÃro hi buddhipÆrvakÃriïÃæ buddhyopapadyate, na tvasyÃstÃttvikatvena, bhrÃntyÃpi tadupapatterityÃveditam / satyaæ ca tadavisaævÃdÃt, an­taæ ca vicÃrÃsahatayÃnirvÃcyatvÃt / antyasyaikÃtmyaj¤ÃnasyÃnapek«atayà bÃdhakatvaæ, anekatvaj¤Ãnasya ca pratiyogigrahÃpek«ayà durbalatvena bÃdhyatvaæ vadan prak­tamupasaæharati- ## / syÃdetat / na vayamanekatvavyavahÃrasiddhyarthamanekatvasya tÃttvikatvaæ kalpyÃma÷, kintu ÓrautamevÃsya tÃttvikatvamiti codayati- ## / pariharati- ## / m­dÃdid­«ÂÃntena hi katha¤citpariïÃma unneya÷, naca Óakya unnetum, 'm­ttiketyeva satyam' iti kÃraïamÃtrasatyatvÃvadhÃraïena kÃryasyÃn­tatvapratipÃdanÃt / sÃk«ÃtkÆÂasthanityatvapratipÃdikÃstu santi sahasraÓa÷ Órutaya iti na pariïÃmadharmatà brahmaïa÷ / atha kÆÂasthasyÃpi pariïÃma÷ kasmÃnna bhavatÅtyata Ãha- ## / ÓaÇkate- ## / yathaikabÃïÃÓraye gatiniv­tti evamekasminbrahmaïi pariïÃmaÓca tadabhÃvaÓca kauÂasthyaæ bhavi«yata iti / nirÃkaroti- ## / kÆÂasthanityatà hi sadÃtanÅ svabhÃvadapracyuti÷ / sà kathaæ pracyutyà na virudhyate / naca dharmiïo vyatiricyate dharmo yena tadupajanÃpÃye 'pi dharmÅ kÅÂastha÷ syÃt / bheda aikÃntike gavÃÓvavaddharmadharmibhÃvÃbhÃvÃt / vÃïÃdayastu pariïÃmina÷ sthityà gatyà ca pariïÃmanta iti / api ca svÃdhyÃyÃdhyayanavidhyÃpÃditÃrthavattvasya vedarÃÓerekenÃpi varïenÃnarthakena na bhavitavyaæ kiæ punariyatà jagato brahmayonitvapratipÃdakena vÃkyasaædarbheïa / tatra phalavadbrahmadarÓanasamÃmnÃnasaænidhÃvaphalaæ jagadyonitvaæ samÃmnÃyamÃnaæ tadarthaæ sattadupÃyatayÃvati«Âhate nÃrthÃntarÃrthamityÃha- ## / ato na pariïÃmaparatvamasyetyartha÷ / tadananyatvamityasya sÆtrasya pratij¤Ãvirodhaæ Órutivirodhaæ ca codayati- ## / pariharati- ## / nÃma ca rÆpaæ ca te eva bÅjaæ tasya vyÃkaraïaæ kÃryaprapa¤castadapek«atvÃdaiÓvaryasya / etaduktaæ bhavati-na tÃttvikamaiÓvaryaæ sarvaj¤atvaæ ca brahmaïa÷ kintvavidyopÃdhikamiti tadÃÓrayaæ pratij¤ÃsÆtraæ, tattvÃÓrayaæ ti tadananyatvasÆtram, tenÃvirodha÷ / sugamamanyat //14 // 2.1.6.15. ## / kÃraïasya bhÃva÷ sattà copalambhaÓca tasmin kÃryasyopalabdherbhÃvÃcca / etaduktaæ bhavati-vi«ayapadaæ vi«ayavi«ayiparaæ, vi«ayipadamapi vi«ayivi«ayaparaæ, tena kÃraïopalambhabhÃvayorupÃdeyopalambhabhÃvÃditi sÆtrÃrtha÷ saæpadyate / tathà ca prabhÃrÆpÃnuviruddhabodhyena cÃk«u«eïa na vyabhicÃra÷, nÃpi vahnibhÃvÃbhÃvÃnuvidhÃyibhÃvÃbhÃvena dhÆmabhedeneti siddhaæ bhavati / tatra yathoktahetorekadeÓÃbhidhÃnenopakramate bhëyakÃra÷- ##bhedÃbhÃva÷ kÃryasya, yatkÃraïaæ yasmÃtkÃraïÃt ## / asya vyatirekamukhena gamakatvamÃha- ## / kÃkatÃlÅyanyÃyenÃnyabhÃve 'nyadupalabhyate, na tu niyamenetyartha÷ / hetuviÓe«aïÃya vyabhicÃraæ codayati- ## / ekadeÓimatena pariharati- ## / ÓaÇkayaikadeÓiparihÃraæ dÆ«ayitvà paramÃrthaparihÃramÃha- ## / tadanena hetuviÓe«aïamuktam / pÃÂhÃntareïedameva sÆtraæ vyÃca«Âe- ## / paÂa iti pratyak«abuddhyà tantava evÃtÃnavitÃnÃvasthà Ãlambyante, na tu tadatirikta÷ paÂa÷ pratyak«amupalabhyate / ekatvaæ tu tantÆnÃmekaprÃvaraïalak«aïÃrthakriyÃvacchedÃdbahÆnÃmapi / yathaikadeÓakÃlÃvacchinnà dhavakhadirapalÃÓÃdayo bahavo 'pi vanamiti / arthakriyÃyÃæ ca pratyekamasamarthà apyanÃrabhyaivÃrthÃntaraæ ki¤cinmilitÃ÷ kurvanto d­Óyante, yathà grÃvÃïa ukhÃdhÃraïamekam, evamanÃrabhyaivÃrthÃntaraæ tantavo militÃ÷ prÃvaraïamekaæ kari«yanti / naca samavÃyÃdbhinnayorapi bhedÃnavasÃya÷ anavasÃya iti sÃæpratama, anyonyÃÓrayatvÃt / bhede hi siddhe samavÃya÷ samavÃyÃcca bheda÷ / naca bhede sÃdhanÃntaramasti, arthakriyÃvyapadeÓabhedayorabhede 'pyupapatterityupÃditam / tasmÃdyatki¤cidetam / anayà ca diÓà mÆlakÃraïaæ brahmaiva paramÃrthasat, avÃntarakÃraïÃni ca tanvÃdaya÷ sarve 'nirvÃcyà evetyÃha- ## //15 // 2.1.6.16. sattvÃcaccÃvarasya / vibhajate- ## / na kevalaæ Óruti÷, upapattiÓcÃtra bhavati ## / nahi tailaæ sikatÃtmanà sikatÃyÃmasti yathà ghaÂo 'sti m­di m­dÃtmanà / pratyutpanno hi ghaÂo m­dÃtmanopalabhyate / naivaæ pratyutpannaæ tailaæ sikatÃtmanà / tena yathà sikatÃyÃstailaæ na jÃyata evamÃtmano 'pi jaganna jÃyeta, jÃyate ca, tasmÃdÃtmÃtmanÃsÅditi gamyate / upapattyantaramÃha- ## / yathà hi ghaÂa÷ sarvadà sarvatra ghaÂa eva nà jÃtvasau kkacitpaÂo bhavatyevaæ sadapi sarvatra sarvadà sadeva na tu kkacitkadÃcidasadbhavitumarhatÅtyupapÃditamadhastÃt / tasmÃtkÃryaæ tri«vapi kÃle«u sadeva / sattvaæ cet kimato yadyevamityata Ãha- ## / sattvaæ caikaæ kÃryakÃraïayo÷ / nahi prativyakti sattvaæ bhidyate / tataÓcÃbhinnasattÃnanyatvÃdete api mitho na bhidyete iti / naca tÃbhyÃmananyatvÃtsattvasyaiva bheda iti yuktam / tathà sati hi sattvasya samÃropitatvaprasaÇga÷ / tatra bhedÃbhedayoranyatarasamÃropakalpanÃyÃæ kiæ tÃttvikÃbhedopÃdÃnÃbhedakalpanÃstu, Ãho tÃttvikabhedopÃdÃnÃbhedakalpaneti / vayaæ tu paÓyÃmo bhedagrahasya pratiyogigrahapek«atvÃdbhedagrahamantareïa ca pratiyogigrahasaæbhavÃdanyonyasaæÓrayÃpatte÷, abhedagrahasya ca nirapek«atayà tadanupapatterekaikÃÓrayatvÃcca bhedasyaikÃbhÃve tadanupapatterabhedagrahopÃdÃnaiva bhedakalpaneti sarvabhavadÃtam //16 // 2.1.6.17. ## / vyÃk­tatvÃvyÃk­tatve ca dharmÃvanirvacanÅyau / sÆtrametannigadavyÃkhyÃtena bhëyeïa vyÃkhyÃtam //17 // 2.1.6.18. ## / atiÓayo hi dharmo nÃsatyatiÓayavati kÃrye bhavitumarhatÅti / nanu na kÃryasyÃtiÓayo niyamaheturapi tu kÃraïasya Óaktibheda÷, sa cÃsatyapi kÃrye kÃraïasya sattvÃtsannevetyata Ãha- #<ÓaktiÓceti># / nÃnyà kÃryakÃraïÃbhyÃæ, nÃpyasatÅ kÃryÃtmaneti yojanà / ## / yadyapi 'bhÃvÃccopalabdhe÷' ityatrÃyamartha uktastathÃpi samavÃyadÆ«aïÃya punaravatÃrita÷ / ##samavÃyasya samavÃyibhyÃæ saæbandhe vicchedaprasaÇgo 'vayavÃvayavidravyaguïÃdÅnÃæ mitha÷ / nahyasaæbaddha÷ samavÃyibhyÃæ samavÃya÷ samavÃyinau saæbandhayoditi / ÓaÇkate- ## / yathà hi sattvÃyogÃdravyaguïakarmÃïi santi, sattvaæ tu svabhÃvata eva saditi na sattvÃntarayogamapek«ate, tathà samavÃya÷ samavÃyibhyÃæ saæbaddhuæ na saæbandhÃntarayogamapek«ate, svayaæ saæbandharÆpatvÃditi / tadetatsiddhÃntÃntaravirodhÃpÃdanena nirÃkaroti- ## / naca saæyogasya kÃryatvÃt kÃryasya ca samavÃyikÃraïÃdhÅnajanmatvÃt asamavÃye ca tadanupapatte÷ samavÃyakalpanà saæyoga iti vÃcyam / ajasaæyoge tadabhÃvaprasaÇgÃt / api ca / saæbandhyadhÅnanirÆpaïa÷ samavÃyo yathà saæbandhidvayabhede na bhidyate tannÃÓe ca na naÓyatyapi tu nitya eka evaæ saæyogo 'pi bhavet / tata÷ ko do«a÷ / athaitatprasaÇgabhiyà saæyogavatsamavÃyo 'pi pratisaæbandhimithunaæ bhidyate cÃnityaÓcetyabhyupeyate, tathà sati yathaikasmÃnnimittakÃraïÃdeva jÃyata evaæ saæyogo 'pi nimittakÃraïÃdeva jani«yata iti samÃnam / ## / saæbandhÃvagame hi saæbandhakalpanÃbÅjaæ na tÃdÃtmyÃvagama÷, tasya nÃnÃtvaikÃÓrayasaæbandhavirodhÃditi / v­ttivikalpenÃvayavÃtiriktamavayavinaæ dÆ«ayati- ## / madhyaparabhÃgayorarvÃgabhÃgavyavahitatvÃt / atha samastÃvayavavyÃsaÇgyapi katipayÃvayavasthÃno grahÅ«yata ityata Ãha- ## / bahutvasaækhyà hi svarÆpeïaiva vyÃsajya saækhyeye«u vartate ityekamasaækhyeyÃgrahaïe 'pi na g­hyate, samastavyÃsaÇgitvÃttadrÆpasya / avayavÅ tu na svarÆpeïÃvayavÃnvyÃpnotiæ, api tvavayavaÓa÷ / tena yathà sÆtramavayavai÷ kusumÃni vyÃpnuvanna samastakusumagrahaïamapek«ate katipayakusumasthÃnasyÃpi tasyopalabdhe÷, evamavayavyapÅti bhÃva÷ / nirÃkaroti- ## / ÓaÇkate-gotvÃdivaditi / nirÃkaroti- ## / yadyapi gotvasya sÃmÃnyasya viÓe«Ã anirvÃcyà na paramÃrthasantastathà ca kkÃsya pratyekaparisamÃptiriti, tathÃpyabhyupetyedamuditamiti mantavyam / akart­kà yato 'to nirÃtmikà syÃt / kÃraïÃbhÃve hi kÃryamanutpannaæ kiænÃma bhavet / ato nirÃtmakatvamityartha÷ / yadyucyeta ghaÂaÓabdastadavayave«u vyÃpÃrÃvi«Âatayà pÆrvÃparÅbhÃvamÃpanne«u ghaÂopajanÃbhimukhe«u tÃdarthyanimittÃdupacÃrÃtprayujyate, te«Ãæ ca siddhatvena kart­tvamastÅtyupapadyate ghaÂo bhavatÅti prayoga ityata Ãha- ## / utpÃdanà hi siddhÃnÃæ kapÃlakulÃlÃdÅnÃæ vyÃpÃro notpatti÷ / na cotpÃdanaivotpatti÷, prayojyaprayojakavyÃpÃrayorbhedÃt / abhede và ghaÂamutpÃdayatÅtivadghaÂamutpadyata ityapi prasaÇgÃt / tasmÃt karotikÃrayatyoriva ghaÂagocarayorbh­tyasvÃmisamavetayorutpattyutpÃdanayoradhi«ÂhÃnabhedo 'bhyupetavya÷, tatra kapÃsakulÃlÃdÅnÃæ siddhÃnÃmutpÃdanÃdhi«ÂhÃnÃnÃæ notpattyadhi«ÂhÃnatvamastÅti pÃriÓe«yÃdghaÂa eva sÃdhya utpatteradhi«ÂhÃname«itavya÷ / na cÃsÃvasannadhi«ÂhÃnaæ bhavitumarhatÅti sattvamasyÃbhyupeyam / eva¤ca ghaÂo bhavatÅtila ghaÂavyÃpÃrasya dhÃtÆpÃttatvÃttatrÃsya kart­tvamupapadyate, taï¬ulÃnÃmiva satÃæ viklittau viklidyanti taï¬ulà iti / ÓaÇkate- ## / etaduktaæ bhavati-notpattirnÃma kaÓcidvyÃpÃra÷, yenÃsiddhasya kathamatra kart­tvamityanuyujyeta, kintu svakÃraïasamavÃya÷, svasattasvÃyo vÃ, sa cÃsato 'pyaviruddha iti / so 'pyasato 'nupapanna ityÃha- ## / api ca prÃgutpatterasattvaæ kÃryasteti kÃryÃbhÃvasya bhÃvena maryÃdÃkaraïanupapannamityÃha- ## / syÃdetat / atyantÃbhÃvasya bandhyÃsutasya mà bhÆnmaryÃdanupÃkhyo hi sa÷, ghaÂaprÃgabhÃvasya tu bhavi«yatà ghaÂenopÃkhyeyasyÃsti maryÃdetyata Ãha- ## / uktametadadhastÃdyathà na jÃtu ghaÂa÷ paÂo bhavatyevamasadapi sanna bhavatÅti / tasmÃnm­tpiï¬e ghaÂasyÃsattve 'tyantÃsattvameveti / atrÃsatkÃryavÃdÅ codayati- ## / prÃk prasiddhamapi kÃryaæ kadÃcitkÃraïena yojayituæ vyÃpÃror'thavÃnmavedityata Ãha-tadananyatvÃcceti / pariharati- ## / uktametadyathà bhujaÇgatattvaæ na rajjorbhidyate, rajjureva hi tat, kÃlpanikastu bheda÷, evaæ vastuta÷ kÃryatattvaæ na kÃraïÃdbhidyate kÃraïasvarÆpameva hi tat, anirvÃcyaæ tu kÃryarÆpaæ bhinnamivÃbhinnamiva cÃvabhÃsata iti / tadidamuktam- ## / vastuta÷ paramÃrthato 'nyatvaæ na viÓe«adarÓanamÃtrÃdbhavati / sÃævyÃvahÃrike tu katha¤cittattvÃnyatve bhavata evotyartha÷ / anayaiva hi diÓai«a saædarbho yojya÷ / asatkÃryavÃdinaæ prati dÆ«aïÃntaramÃha- ## / kÃryasya kÃraïÃbhede savi«ayatvaæ kÃrakavyÃpÃrasya syÃnnÃnyathetyartha÷ / ##brahma / ÓabdÃntarÃcceti sÆtrÃvayavamavÃrya vyÃca«Âe- ## / atirohitÃrtham //18 // 2.1.6.19. ## / iti ca sÆtre nigadavyÃkhyÃtena bhëyeïa vyÃkhyÃte //19 // 2.1.6.20. // 20 // 2.1.7.21. ## / yadyapi ÓÃrÅrÃtparamÃtmano bhedamÃhu÷ ÓrutayastathÃpyabhedamapi darÓayanti Órutayo bahvaya÷ / naca bhedÃbhedÃvekatra samavetau virodhÃt, naca bhedastÃttvika ityuktam / tasmÃt paramÃtmana÷ sarvaj¤Ãnna ÓÃrÅrastattvato bhidyate / sa eva tvavidyopadhÃnabhedÃdghaÂakarakÃdyÃkÃÓavadbhedena prathate / upahitaæ cÃsya rÆpaæ ÓÃrÅra÷, tena mà nÃma jÅvÃ÷ paramÃtmatÃmÃtmano 'nubhÆvan, paramÃtmà tu tÃnÃtmano 'bhinnÃnanubhavati / ananubhave sÃrvaj¤yavyÃghÃta÷ / tathà cÃyaæ jÅvÃn badhnannÃtmÃnameva badhnÅyÃt / tatredamuktam- ##ityÃdi / tasmÃnna cetanakÃraïaæ jagaditi pÆrva÷ pak«a÷ //21 // 2.1.7.22. ## / satyamayaæ paramÃtmana sarvaj¤atvÃdyathà jÅvÃn vastuta Ãtmano 'bhinnÃn paÓyati, paÓyatyevaæ na bhÃvata e«Ãæ sukhadu÷khÃdivedanÃsaÇgostyavidyÃvaÓÃttve«Ãæ tadvadabhimÃna iti / tathà ca te«Ãæ sukhadu÷khÃdivedanÃyÃmapyahamudÃsÅna iti na te«Ãæ bandhanÃgÃraniveÓe 'pyastik«ati÷ kÃcinmameti na hitÃkaraïÃdido«Ãpattiriti rÃddhÃnta÷ / tadidamuktam- ## / apiceti ca÷ pÆrvopapattisÃhityaæ dyotayati, nopapattyantaratÃm //22 // 2.1.7.23. syÃdetat / yadi brahmavi«arto jagat, hanta sarvasyaiva jÅvavacaitanyaprasaÇga ityata Ãha- ## / atirohitÃrthena bhëyeïa vyÃkhyÃtam //23 // 2.1.8.24. ## / brahma khalvekamadvitÅyatayà parÃnapek«aæ krameïotpadyamÃnasya jagato vivadhavicitrarÆpasyopÃdÃnamupeyate tadanupapannam / nahyekarÆpÃtkÃryabhedo bhavitumarhati, tasyÃkasmikatvaprasaÇgÃt / kÃraïabhedo hi kÃryabhedahetu÷, k«ÅrabÅjÃdibhedÃd­ÓyaÇkurÃhikÃryabhedadarÓanÃt / na cÃkramÃtkÃraïÃt kÃryakramo jujyato, samarthasya k«epÃyogÃdadvitÅyatayà ca kramavattatsahakÃrisamavadhÃnÃpapatte÷ / tadidamuktam- ## / ekaikaæ m­dÃdi kÃrakaæ te«Ãæ tu sÃmagryaæ sÃdhanam, tato hi kÃryaæ sÃdhayatyeva, tasmÃnnÃdvitÅyaæ brahma jagadupÃdÃnamiti prÃpte, ucyate- ## / idaæ tÃvadbhavÃn p­«Âo vyÃca«ÂÃm-kiæ tÃttvikamasya rÆpamapek«yemucyate utÃnÃdinÃmarÆpabÅjasahitaæ kÃlpanikaæ sÃrvaj¤yaæ sarvaÓaktitvam / tatra pÆrvasmin kalpe kiæ nÃma tato 'dvitÅyÃdasahÃyÃdupajÃyate / nahi tasya ÓuddhabuddhamuktasvabhÃvasya vastusatkÃryamasti / tathà ca Óruti÷-'na tasya kÃryaæ karaïaæ ca vidyate' iti / uttarasmiæstu kalpe yadi kulÃlÃdivadatyantavyatiriktasahakÃrikÃraïÃbhÃvÃdanupÃdÃnatvaæ sÃdhyate, tata÷ k«ÅrÃdibhirvyabhicÃra÷ / te 'pi hi bÃhyacetanÃdikÃraïÃnapek«Ã eva kÃlaparivaÓena svata eva pariïÃmÃntaramÃsÃdayanti / atrÃntarakÃraïÃnapek«atvaæ hetu÷ kriyate, tadasiddham, anirvÃcyanÃmarÆpabÅjasahÃyatvÃt / tathà ca Óruti÷-'mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃnmÃyinaæ ti maheÓvaram' iti kÃryakrameïa utparipÃko 'pi kramavÃnunneya÷ / ekasmÃdapi ca vicitraÓakte÷ kÃraïÃdanekakÃryotpÃdo d­Óyate / yathaikasmÃdvahnerdÃhapÃkÃvekasmÃdvà karmaïa÷ saæyogavibhÃgasaæskÃrÃ÷ / 24 // 2.1.8.25. yadi tu cetanatve satÅti viÓe«amÃnna k«ÅrÃdibhirvyabhicÃra÷, d­«Âà hi kulÃlÃdayo bÃhyam­dÃdyapek«Ã÷, cetanaæ ca brahmeti, tatredamupati«Âhate- ## / lokyate 'neneti loka÷ Óabda eva tasmin //25 // 2.1.9.26. ## / nanu na brahmaïastattvata÷ pariïÃmo yena kÃrtsnyabhÃgavikalpenÃk«ipyeta / avidyÃkalpitena tu nÃmarÆpalak«aïena rÆpabhedena vyÃk­tÃvyÃk­tÃtmanà tattvÃnyatvÃbhyÃmanirvacanÅyena pariïÃmÃdivyavahÃrÃspadatvaæ brahma pratipadyate / naca kalpitaæ rÆpaæ vastu sp­Óati / nahi candramasi taimirikasya dvitvakalpanà candramaso dvitvamÃvahati / tadanupapattyà và candramaso 'nupapatti÷ / tasmÃdavÃstavÅ pariïÃmakalpanÃnupapadyamÃnÃpi na paramÃrthasato brahmaïo 'nupapattimÃvahati / tasmÃtpÆrvapak«ÃbhÃvÃdanÃrabhyamidamadhikaraïamiti, ata Ãha- ## / yadyapi ÓrutiÓatÃdaikÃntikÃdvaitapratipÃdanaparÃt pariïÃmo vastuto ni«iddhastathÃpi k«ÅrÃdidevatÃd­«ÂÃntena punastadvÃstavatvaprasaÇgaæ pÆrvapak«opapattyà sarvathÃyaæ pak«o na ghaÂayituæ Óakyata ityapabÃdhya #<Órutestu ÓabdÃmÆlatvÃt>#'Ãtmani caivaæ' 'vicitrÃÓca hi' iti sÆtrÃbhyÃæ vivartad­¬hÅkaraïenaikÃntikÃdvayalak«aïa÷ Órutyartha÷ pariÓodhyata ityartha÷ / ##tattvata÷ / ##pÅti codyamavidyÃkalpitatvodghaÂÃnÃya / nahi niravayavatvasÃvayavatvÃbhyÃæ vidhÃntaramastyekani«edhasyetaravidhÃnÃntarÅyakatvÃt / tena prakÃrÃntarÃbhÃvÃnniravayavatvasÃvayavatvayoÓca prakÃrayoranupapattergrÃvaplavanÃdyarthavÃdavadapramÃïaæ Óabda÷ syÃditi codyÃrtha÷ / parihÃra÷ sugama÷ //26 // 2.1.9.27. // 27 // 2.1.9.28. #<Ãtmani caivaæ vicitrÃÓca hi># / anena sphuÂito mÃyÃvÃda÷ / svapnad­gÃtmà hi manasaiva svarÆpÃnupamardena rathÃdÅn s­jati //28 // 2.1.9.29. ## / codayati- ## / paraharati- ## / yadyapi samudÃya÷ sÃvayavastathÃpi pratyekaæ sattvÃdayo niravayavÃ÷ / nahyasti saæbhava÷ sattvamÃtraæ pariïamate na rajastamasÅ iti / sarve«Ãæ saæbhÆyapariïÃmÃbhyupagamÃt / pratyekaæ cÃnavayavÃnÃæ k­tsnapariïÃme mÆlocchedaprasaÇga÷ / ekadeÓapariïÃme và sÃvayavatvamani«Âaæ prasajyeta / ## / vaiÓe«ikÃïÃæ hyaïubhyÃæ saæyujya dvyaïukamekamÃrabhyate, taistribhirdvyaïukaistryaïukamekamÃrabhyata iti prakriyà / tatra gvayoraïvoranavayavayo÷ saæyogastÃvaïÆ vyÃpnuyÃt / avyÃpnuvanvà tatra na varteta / nahyasti saæbhava÷ sa eva tadÃnÅæ tatra vartate na vartate ceti / tathà coparyadha÷pÃrÓvasthÃ÷ «a¬api paramÃïava÷ samÃnadeÓà iti prathimÃnupapatteraïumÃtra÷ piï¬a÷ prasajyeta / avyÃpane và «a¬avayava÷ paramÃïu÷ syÃdityanavayavatvavyÃkopa÷ / aÓakyaæ ca sÃvayavatvamupetuæ, tathà satyanantÃvayavatvena sumerurÃjasar«apayo÷ samÃnaparimÃïatvaprasaÇga÷ / tasmÃt samÃno do«a÷ / ÃpÃtamÃtreïa sÃmyamuktam, paramÃrthatastu bhÃvikaæ pariïÃmaæ và karyakÃraïabhÃvaæ vecchatÃme«a durvÃro do«o na punarasmÃkaæ mÃyÃvÃdinÃmityÃha- ## //29 // 2.1.10.30. vicitraÓaktitvamuktaæ brahmaïa, tatra ÓrutyupanyÃsaparaæ sÆtram- ## //30 // 2.1.10.31. etadÃk«epasamÃdhÃnaparaæ sÆtram- ## / kulÃlÃdibhyastÃvadbÃhyakaraïÃpek«ebhyo devÃdÅnÃæ bÃhyanapek«ÃïÃmÃntarakaraïÃpek«as­«ÂhÅnÃæ pramÃïena d­«Âo yathà viÓe«o nÃpahnotuæ Óakya÷, yathà tu jÃgrats­«ÂerbÃhyakaraïÃpek«ÃyÃstadanapek«ÃntarakaraïamÃtrasÃdhyà d­«Âà svapne rathÃdis­«ÂiraÓakyÃpahnotum, evaæ sarvaÓakte÷ parasyà devatÃyà ÃntarakaraïÃnapek«Ãyà jagatsarjanaæ ÓrÆyamÃïaæ na sÃmÃnyato d­«ÂamÃtreïÃpahnavamarhatÅti //31 // 2.1.11.32. ## / na tÃvadunmattavadasya mativibhramÃjjagatprakriyÃ, bhrÃntasya sarvaj¤atvÃnupapatte÷ / tasmÃt prek«avatÃnena jagat kartavyam / prek«ÃvataÓca prav­tti÷ svaparahitÃhitaprÃptiparihÃraprayojanà satÅ nÃprayojanÃlpÃyÃsÃpi saæbhavati, kiæ punaraparimeyÃnekavidhoccÃvacaprapa¤cajagadvibhramaviracanà mahÃprayÃsà / ata eva lÅlÃpi parÃstà / alpÃyÃsasÃdhyà hi sà / na ceyamapyaprayojanÃ, tasyà api sukhaprayojanavattvÃt / tÃdarthyena và prak­ttau tadabhÃve k­tÃrthatvÃnupapatte÷ / pare«Ãæ copakÃryÃïÃmabhÃvena tadupakÃrÃyà api prav­tterayogÃt / tasmÃt prek«Ãvatprav­tti÷ prayojanavattayà vyÃptà tadabhÃve 'nupapannà brahmopÃdÃnatÃæ jagata÷ pratik«ipatÅti prÃptam //32 // 2.1.11.33. evaæ prÃpte 'bhidhÅyate- ## / bhavedetadevaæ yadi prek«Ãvatprav­tti÷ prayojanavattayà vyÃptà bhavet / tatastanniv­ttau nivarteta, ÓiæÓÃpÃtvamiva v­k«atÃniv­ttau, na tvetadasti, prek«ÃvatÃmananusaæhitaprayojanÃnÃmapi yÃd­ÓcikÅ«u kriyÃsu prav­ttidarÓanÃt / anyathà 'na kurvÅta v­thà ce«ÂÃm' iti dharmasÆtrak­tÃæ prati«edho nirvi«aya÷ prasajyeta / na conmattÃn pratyetatsÆtramarthavat, te«Ãæ tadarthabodhatadanu«ÂhÃnÃnupapatte÷ / api cÃd­«ÂahetukotpattikÅ ÓvÃsapraÓvÃsalak«aïà prek«ÃvatÃæ kriyà prayojanÃnusaædhÃnamantareïa d­«Âà / na cÃsyÃæ cetanasyÃpi caitanyamanupayogi, saæprasÃde 'pi bhÃvÃditi yuktam, prÃj¤asyÃpi caitanyÃpracyute÷ / anyathà m­taÓarÅre 'pi ÓvÃsapraÓvÃsaprav­ttiprasaÇgÃt / yathà ca svÃrthaparÃrthasaæpadÃsÃditasamastakÃmÃnÃæ k­tak­tyatayÃnÃkÆlamanasÃmakÃmÃnÃmeva lÅlÃmÃtrÃtsatyapyanuni«pÃdini prayojane naiva taduddeÓena prav­ttirevaæ brahmaïo 'pi jagatsarjane prav­ttirnÃnupapannà / d­«Âaæ ca yadalpabalavÅryabuddhinÃmaÓakyamatidu«karaæ và tadanye«ÃmanalpabalavÅryabuddhÅnÃæ suÓakamÅ«atkaraæ và / nahi vÃnarairmÃrutiprabh­tibhirnagairna baddho nÅranidhiragÃdho mahÃsattvÃnÃm / na cai«a pÃrthena ÓilÅmukhairna baddha÷ / na cÃyaæ na pÅta÷ saæk«ipya culukena helayeva kalaÓayoninà mahÃmuninà / na cÃdyÃpi na d­Óyante lÅlÃmÃtravinirmitÃni mahÃprÃsÃdapramadavanÃni ÓrÅmann­ganarendrÃïÃmanye«Ãæ manasÃpi du«karÃïi nareÓvarÃïam / tasmÃdupapannaæ yad­cchayà và svabhÃvÃdvà lÅlayà và jagatsarjanaæ bhagavato maheÓvarasyeti / api ca neyaæ pÃramÃrthikÅ s­«ÂiryenÃnuyujyeta prayojanam, api tvanÃdyavidyÃnibandhanà / avidyà ca svabhÃvata eva kÃryonmukhÅ na prayojanamapek«ate / nahi dvicandrÃlÃtacakragandharvanagarÃdivibhramÃ÷ samuddi«Âaprayojanà bhavanti / naca tatkÃryà vismayabhayakampÃdaya÷ svotpattau prayojanamapek«ante / sà ca caitanyacchurità jagadutpÃdaheturutu cetano jagadyonirÃkhyÃyata ityÃha- ## / api ca na brahma jagatkÃraïamapi tattayà vivak«antyÃgamà api tu jagati brahmÃtmabhÃvam / tathà ca s­«Âeravivak«ÃyÃæ tadÃÓrayo do«o nirvi«aya evetyÃÓayenÃha- ## //33 // 2.1.12.34. ## / atirohito 'tra pÆrva÷ pak«a÷ / uttarastÆcyate-uccÃvacamadhyamasukhadu÷khabhedavatprÃïabh­tprapa¤caæ ca sukhadu÷khakÃraïaæ sudhÃvi«Ãdi cÃnekavidhaæ viracayata÷ prÃïabh­dbhedopÃttapÃpapuïyakarmÃÓayasahÃyasyÃtrabhavata÷ parameÓvarasya na cai«amyanairghaïye prasajyete / nahi sabhya÷ sabhÃyÃæ niyukto yuktavÃdinaæ yuktavÃdyasÅti cÃyuktavÃdinamayuktavÃdyasÅti bruvÃïa, sabhÃpatirvà yuktavÃdinamanug­hïannayuktavÃdinaæ ca nig­hïannanukto dvi«Âo và bhavatyapi tu madhyastha iti vÅtarÃgadve«a iti cÃkhyÃyate, tadvadÅÓvara÷ puïyakarmÃïamanug­hïannapuïyakarmÃïaæ ca nig­hïanmadhyastha eva nÃmadhyastha÷ / evaæ hyasÃvamadhyastha÷ syÃdyakalyÃïakÃriïamanug­hïÅyÃtkalyÃïakÃriïaæ ca nig­hïÅyÃt / natvetadasti / tasmÃnna vai«amyado«a÷ / ata eva na nairgh­ïyamapi saæharata÷ samastÃn prÃïabh­ta÷ / sa hi prÃïabh­tkarmÃÓayÃnÃæ v­ttinirodhasamaya÷, tamitalaÇghayannayamayuktakÃrÅ syÃt / naca karmÃpek«ÃyÃmÅÓvarasya aiÓvaryavyÃghÃta÷ / nahi sevÃdikarmabhedÃpek«a÷ phalabhedaprada÷ prabhuraprabhurbhavati / na ca 'e«a hyeva sÃdhu karma kÃrayati yamebhyo lokebhya unninÅ«ate e«a evÃsÃdhu karma kÃrayati taæ yamadho nini«ate' iti ÓruterÅÓvara e«a dve«apak«apÃtÃbhyÃæ sÃdhvasÃdhunÅ karmaïÅ kÃrayitvà svargaæ narakaæ và lokaæ nayati, tasmÃdvai«amyado«aprasaÇgÃnneÓvara÷ kÃraïamiti vÃcyam / virodhÃt / yasmÃt karma kÃrayitveÓvara÷ prÃïina÷ sukhadu÷khina÷ s­jati iti Óruteravagamyate, tasmÃnna s­jatÅti viruddhamabhidhÅyate / naca vai«amyamÃtramatra brÆmo na tvÅÓvarakÃraïatvaæ vyÃsedhÃma iti vaktavyam / kimato yadyevam / tasmÃdÅÓvarasya savÃsanakleÓÃparÃmarÓamabhivadantÅnÃæ bhÆyasÅnÃæ ÓrutÅnÃmanugrahÃyonninÅ«ate 'dho ninÅ«ata ityetadapi tajjÃtÅyapÆrvakarmÃbhyÃsavaÓÃtprÃïina ityevaæ neyam / yathÃhu÷-'janmajanma yadabhyastaæ dÃnamamadhyayanaæ tapa÷ / tenaivÃbhyÃsayogena taccaivÃbhyasate nara÷ // ' iti / abhyupetya ca s­«ÂestÃttvikatvamidamuktam / anirvÃcyà tu s­«Âiriti na prasmartavyamatrÃpi / tathà ca mÃyÃkÃrasyevÃÇgasÃkalyavaikalyabedena vicitrÃn prÃïino darÓayato na vai«amyado«a÷, sahasà saæharato và na nairdh­ïyam, evamasyÃpi bhagavato vividhavicitraprapa¤camanirvÃcyaæ viÓvaæ darÓayata÷ saæharataÓca svabhÃvÃdvà lÅlayà và na kaÓciddo«a÷ //34 // 2.1.12.35. iti sthite ÓaÇkÃparihÃraparaæ sÆtram- ## / ÓaÇkottare atirohitÃrthena bhëyagranthena vyÃkhyÃte //35 // 2.1.12.36. anÃditvÃditi siddhavaduktaæ, tatsÃdhanÃrthaæ sÆtram- ## / ak­te karmaïi puïye pÃpe và tatphalaæ bhoktÃramadhyÃgacchet, tathà ca vidhini«edhaÓÃstramanarthakaæ bhavet prav­ttiniv­ttyabhÃvÃditi / mok«aÓÃstrasya coktamÃnarthakyam / ## / layÃbhiprÃyam / vik«epalak«aïÃvidyÃsaæskÃrastu kÃryatvÃtsvotpattau pÆrvaæ vik«epamapek«ate, vik«epaÓca mithyÃpratyayo mohÃparanÃmà puïyÃpuïyaprav­ttihetubhÆtarÃgadve«anidÃnaæ, sa ca rÃgÃdibi÷ sahita÷ svakÃryairna ÓarÅraæ sukhadu÷khabhogÃyatanamantareïa saæbhavati / naca rÃgÃdvai«Ãvantareïa ka4ma / naca bhogasahitaæ mohamantareïa rÃgadve«au / naca pÆrvaÓarÅramantareïa mohÃdiriti pÆrvapÆrvaÓarÅrÃpek«o mohÃdirevaæ pÆrvapÆrvamohÃdyapek«aæ pÆrvapÆrvaÓarÅramityanÃditaivÃtra bhagavatÅ cittamanÃkulayati / tadetadÃha- ## / rÃgÃdve«amohà rÃgÃdayasta eva hi puru«aæ sÃsÃradu÷khamanubhÃvya kleÓayantÅti kleÓÃste«Ãæ vÃsanÃ÷ karmaparv­ttyanuguïÃstÃbhirÃk«iptÃni pravarttitÃni karmÃïi tadapek«Ã layalak«aïà avidyà / syÃdetat / bhavi«yatÃpi vyapadeÓo d­«Âo yathà 'puro¬ÃÓakapÃlena tu«ÃnupavapatÅti / ata Ãha- ## / tadevamanÃditve siddhe 'sadeva somyedamagra ÃsÅdekamevÃdvitÅyam' iti prÃk s­«ÂeravibhÃgÃvadhÃramaæ samudÃcaradrÆparÃgÃdini«edhaparaæ na punaretÃnprasuptÃnapyapÃkarotÅti sarvamavadÃtam //36 // 2.1.13.37. ## / atra ## / d­Óyate sarvasya cetanÃdhi«Âhitasyaiva loke prav­ttiriti lokÃnusÃro darÓita÷ / ## / sarvasya jagata upÃdÃnakÃraïaæ nimittakÃraïaæ cetyupapÃditam- ## / sarvÃnupapattiÓaÇkà parÃstà / tasmÃjjagatkÃraïaæ brahmeti siddham //37 // iti ÓrÅvÃcaspatimiÓraviracite bhagavatpÃdaÓÃrÅrikabhëyavibhÃge bhÃmatyÃæ dvitÅyasyÃdhyÃyasya prathama÷ pÃda÷ //1 // ## ## / ##syÃdetat / iha hi pÃde khatantrà vedanirapek«Ã÷ pradhÃnÃdisiddhivi«ayÃ÷ sÃækhyÃdiyuktayo nirÃkari«yante / tadayuktamaÓÃstrÃÇgatvÃt / nahÅdaæ ÓÃstramucch­ÇkhalatarkaÓÃstravatprav­ttamapi tu vedÃntavÃkyÃni brahmaparÃïÅti pÆrvapak«ottarapak«ÃbhyÃæ viniÓcetum / tatra ka÷ prasaÇga÷ Óu«katarkavatkhatantrayuktinirÃkaraïasyetyata Ãha- #<- yadyapÅdaæ vedÃntavÃkyÃnÃmiti># / nahi vedÃntavÃkyÃni nirïetavyÃnÅti nirïÅyante, kintu mok«amÃïÃnÃæ tattvaj¤ÃnotpÃdanÃya / yathà ca vedÃntavÃkyebhyo jagadupÃdÃnaæ brahmÃvagamyate, evaæ sÃækhyÃdyanumÃnebhya÷ pradhÃnÃdyacetanaæ jagadupÃdÃnamavagamyate / na caitadeva cetanopÃdÃnamacetanopÃdÃnaæ ceti samuccetuæ Óakyaæ, virodhÃt / na ca vyavasthite vastuni vikalpo yujyate / na cÃgamabÃdhitavi«ayatayÃnumÃnameva nodÅyata iti sÃæpratam. sarvaj¤apraïÅtatayà sÃækhyÃdyÃgamasya vedÃgamatulyatvÃt tadbhëitasyÃnumÃnasya pratik­tisiæhatulyatayÃbÃdhyatvÃt / tasmÃttadvirodhÃnna brahmaïi samanvayo vedÃntÃnÃæ sidhyatÅti na tatastattvaj¤Ãnaæ seddhumarhati / naca tattvaj¤ÃnÃd­te mok«a iti svatantrÃïÃmapyanumÃnÃnÃmÃbhÃsÅkaraïamiha ÓÃstresaægatameveti / yadyevaæ tata÷ parakÅyÃnumÃnanirÃsa eva kasmÃtprathamaæ na k­ta ityata Ãha- #<- vedÃntÃrthanirïayasya ceti># / nanu vÅtarÃgakathÃyÃæ tattvanirïayamÃtramupayujyate na puna÷parapak«Ãdhik«epa÷, sa hi sarÃgatÃmÃvahatÅti codayati- #<- nanu mumuk«ÆïÃmiti># / pariharati #<-- bìhamevaæ, tathÃpÅti># / tattvanirïayÃvasÃnà vÅtarÃgakathà / naca parapak«adÆ«aïamantareïa tattvanirïaya÷ Óakya÷ kartumiti tatvanirïayÃya vÅtarÃgeïÃpi parapak«o dÆ«yate na tu parapak«atayeti na vÅtarÃgakathÃtvavyÃhatirityartha÷ / punaruktatÃæ paricodya samÃdhatte #<-- nanvÅk«ateriti / tatra saækhyà iti># / yÃni hi yena rÆpeïà sthaulyÃdà ca sauk«myÃtsamanvÅyante tÃni tatkaraïÃni d­«ÂÃni, yathà dhaÂÃdayo rucakÃdayaÓcà sthaulyÃdà ca sauk«myÃnm­tsuvarïÃnvitÃstatkaraïÃ÷, tathà cedaæ bÃhyamÃdhyÃtmikaæ ca bhÃvajÃtaæ su÷khadu÷khamohÃtmanÃnvitamupalabhyate, tasmÃttadapi su÷khadu÷khamohÃtmasÃmÃnyakÃraïakaæ bhavitumarhati / tatra jagatkÃraïasya yeyaæ sukhÃtmatà tatsattvaæ, yà du÷khÃtmatà tadraja÷, yà ca mehÃtmatà tattama iti traiguïyakÃraïasiddhi÷ / tathÃhi-- pratyekaæ bhÃvÃstraiguïyavanto 'nubhÆyante / yathà maitradÃre«u padmÃvatyÃæ maitrasya sukhaæ, tat kasya heto÷,taæprati satvaguïasamudbhavÃt / tatsapatnÅnÃæ ca du÷khaæ,tatkasya heto÷, tÃ÷ pratyasyà rajoguïasamudbhavÃt / caitrasya tu straiïasya tÃmavindato moho vi«Ãda÷,tat kasya heto÷, taæ pratyasyÃstamoguïasamudbhavÃt / padmÃvatyà ca sarve bhÃvà vyÃkhyÃtÃ÷ / tasmÃtsarvaæ su÷khadu÷khamohÃnvitaæ jagattatkÃraïaæ gamyate / tacca triguïaæ pradhÃnaæ pradhÅyate kriyate 'nena jagaditi,pradhÅyate nidhÅyate 'sminpralayasamaye jagaditi và pradhÃnam / tacca m­tsuvarïavadacetanaæ cetanasya puru«asya bhogÃpavargalak«aïamarthaæ sÃdhayituæ svabhÃvata eva pravartate,na tu kenacitpravartyate. tathà hyÃhu÷--- 'puru«Ãrtha eva heturna kenacitkÃryate karaïam' iti. / parimÃïÃdibhirityÃdigrahaïena 'Óaktita÷ prav­tteÓca / kÃraïakÃryavibhÃgÃdavibhÃgÃdvaiÓvarÆpyasya' ityavyaktasiddhihetavo g­hyante / etÃæÓcepari«ÂÃdvyÃkhÃyÃya nirÃkari«yata iti / tadetatpradhÃnÃnumÃnaæ dÆ«ayati- #<- tatra vadÃma iti># / yadi tÃvadacetanaæ pradhÃnamanadhi«Âhitatvena m­tsuvarïÃdau d­«ÂÃntadharmiïi vyÃpterupalabdherviruddhatvÃt / nahi m­tsuvarïadÃrvÃdaya÷ kulÃlahemakÃrarathakÃrÃdibhiranadhi«ÂhitÃ÷ kumbharucakarathÃdyupÃdadate / tasmÃt k­takatvamiva nityatvasÃdhanayà prayuktaæ sÃdhyaviruddhena vyÃptaæ viruddham,evaæ samanvayÃdi cetanÃnadhi«Âhitatve sÃdhya iti racanÃnupapatteriti darÓitam / yaducyeta d­«ÂÃntadharmiïyacetanaæ tÃvadupÃdÃnaæ d­«Âaæ,tatra yadyapi taccetanaprayuktamapi d­Óyate, tathÃpi tatprayuktatvaæ hetoraprayojakaæ bahiraÇgatvÃt,antaraÇgaæ tvacaitanyamÃtramupÃdÃnÃnugataæ heto÷ prayojakam / yathÃhu÷-- 'vyÃpteÓca d­ÓyamÃnÃyÃ÷ kaÓciddharma÷ prayojaka÷' iti / tatrÃha-- ## / svabhÃvapratibaddhaæ hi vyÃptaæ vyÃpakamavagamayati / sa ca svabhÃvapratibandha÷ ÓaÇkitasamÃropitopÃdhinirÃse sati niÓcÅyate / tanniÓcayaÓcÃnvayavyatirekayorÃyatate / tau cÃnvayavyatirekau na tathopÃdÃnÃcaitanye yathopÃdÃnÃcaitanye yathà cetanaprayuktatve 'tiparisphuÂau / tadalamatrÃntaraÇgatveneti bhÃva÷ / evamapi cetanaprayuktatvaæ nÃbhyupeyeta yadi pramÃïÃntaravirodho bhavet, pratyuta ÓrutiranuguïatarÃtretyÃha-- ## / cakÃreïa su÷khadu÷khÃdisamanvayalak«aïasya hetorasiddhatvaæ samuccinotÅtyÃha #<-- anvayÃdyanupapatteÓceti># / ÃntarÃ÷ khalvamÅ su÷khadu÷khamohavi«Ãdà bÃhyebhyaÓcandanÃdibhyo 'tivicchinnapratyayapravedanÅyebhyo vyatiriktà adhyak«amÅk«yante / yadi punareta eva su÷khadu÷khÃdisvabhÃvà bhaveyustata÷svarÆpatvÃdhemante 'pi candana÷ sukha÷ syÃt / nahi candana÷ kadÃcidacandana÷ / tathà nidÃghe«vapi kuÇkumapaÇka÷ sukho bhavet / nahyasau kadÃcidakuÇkumapaÇka iti / evaæ kaïÂaka÷ kramelakasya sukha iti manu«yÃdÅnÃmapi prÃïabh­tÃæ sukha÷ syÃt / nahyasau kÃæÓcitpratyeva kaïÂaka iti / tasmÃdasukhÃdisvabhÃvà api candanakuÇkumÃdayo jÃtikÃlÃvasthÃdyapek«ayà sukhadu÷khÃdihetavo na tu svayaæ sukhÃdisvabhÃvà iti ramaïÅyam / tasmÃtsukhÃdirÆpasamanvayo bhÃvÃnÃmasiddha iti nÃnena tadrÆpaæ kÃraïamavyaktamunnÅyata iti / tadidamuktam- #<- ÓabdÃdyaviÓe«e 'pi ca bhÃvanÃviÓe«Ãditi># / bhÃvanà vÃsanà saæskÃrastadviÓe«Ãt / karabhajanmasaævartakaæ hi karma karabhocitÃmeva bhÃvanÃmabhivyaniktiæ, yathÃsmai kaïÂakà eva rocante / evamanyatrÃpi dra«Âavyam / parimÃïÃditi sÃækhyÅyaæ hetumupanyasyati- #<- tathà parimitÃnÃæ bhedÃnÃmiti># / saæsargapÆrvakatve hi saæsargasyaikasminnadvaye 'saæbhavÃnnÃnÃtvaikÃrthasamavetasya nÃnÃkaraïÃni saæs­«ÂÃni kalpanÅyÃni, tÃni ca sattvarajastamÃæsyeveti bhÃva÷ / tadetatparimitatvaæ sÃækhyÅyarÃddhÃntÃlocanenÃnaikÃntikamiti dÆ«ayati-- ## / yadi tÃvatparimitatvamiyattÃ, sà nabhaso 'pi nÃstÅtyavyÃpako hetu÷ parimÃïÃditi / atha na yojanÃdimitatvaæ parimÃïamiyattÃæ nabhaso brÆma÷ kintvavyÃpitÃm, avyÃpi ca nabhastanmÃtrÃde÷ / nahi kÃryaæ kÃraïavyÃpi, kintu kÃraïaæ kÃryavyÃpÅti parimitaæ nabhastanmÃtrÃdyavyÃpitvÃt / hanta sattvarajastamÃæsyapi na parasparaæ vyÃpnuvanti, naca tattvÃntarapÆrvakatvamete«Ãmiti vyabhicÃra÷ / nahi yathà tai÷ kÃryajÃtamÃvi«Âamevaæ tÃni parasparaæ viÓanti,mitha÷ kÃryakÃraïabhÃvÃbhÃvÃt / parasparasaæsargastvÃveÓaÓcitiÓaktau nÃsti / nahi citiÓaÇkti÷ kÆÂasthanityà tai÷ saæs­jyate, tataÓca tadavyÃpakà guïà iti parimitÃ÷ / evaæ citiÓaktirapi guïairasaæs­«Âeti sÃpi parimitetyanaikÃntikatvaæ parimitatvasya hetoriti / tathà kÃryakÃraïavibhÃgo 'pi samanvayavadviruddha ityÃha- #<- kÃryakÃraïabhÃvastviti //1 // prav­tteÓca># / na kevalaæ racanÃbhedà na cetanÃdhi«ÂhÃnamantareïa bhavantyapi tu sÃmyÃvasthÃyÃ÷ pracyutirvai«amyaæ, tathà ca yadudbhÆtaæ balÅyastadaÇgyabhibhÆtaæ ca tadanuguïatayà sthitamaÇgam, evaæ hi guïapradhÃnabhÃve satyasya mahadÃdau kÃrye kà prav­tti÷, sÃpi cetanÃdhi«ÂhÃnameva gamayati / na hi cetanÃdhi«ÂhÃnamantareïa m­tpiï¬e pradhÃne 'ÇgabhÃvena cakradaï¬asalilasÆtirÃdayo 'vati«Âhante / tasmÃtprav­tterapi cetanÃdhi«ÂhÃnasiddhiriti 'Óaktita÷ prav­tteÓca' ityayamapi hetu÷ sÃækhyÅyo viruddha evetyuktaæ vakroktyà / atra sÃækhyaÓcodayati-- ## / ayamabhiprÃya÷-- tvayà kilaupani«adenÃsmadhetÆn dÆ«ayitvà kevalasya cetanasyaivÃnyanirapek«asya jagadupÃdÃnatvaæ nimittatvaæ ca samarthanÅyam / tadayuktam / kevalasya cetanasya prav­tterd­«ÂÃntadharmiïyanupalabdheriti / aupani«adastu cetanahetukÃæ tÃvade«a sÃækhya÷ prav­ttimabhyupagacchatu paÓcÃt svapak«amata eva samÃdhÃsyÃmÅtyabhisaædhimÃnÃha-- ## / na kevalasya cetanasya prav­ttird­«Âeti / sÃækhya Ãha-- ## / tuÓabda aupani«adapak«aæ vyÃvartayati / acetanÃÓrayaiva sarvà prav­ttird­Óyate na tu cetanÃÓrayà kÃcidapi / tasmÃnna cetanasya jagatsarjane prav­ttirityartha÷ / atraupani«ado gƬhÃbhisaædhi÷ praÓnapÆrvakaæ vim­Óati-- ## / atrÃntare sÃækhyo brÆte-- ## / na tÃvaccetana÷ prav­tyÃÓrayatayà tatprayojakatayà và pratyak«amÅk«yate, kevalaæ prav­ttistadÃÓrayaÓcÃcetano deharathÃdi÷ pratyak«eïa pratÅyate, tatrÃcetanasya prav­ttistannimittaiva na tu cetananimittà / sadbhÃvamÃtraæ tu tatra cetanasya gamyate rathÃdivailak«aïyÃjjÅvaddehasya / naca sadbhÃvamÃtreïa kÃraïatvasiddhi÷ / mà bhÆdÃkÃÓa utpattimatÃæ ghaÂÃdÅnÃæ nimittakÃraïamasti hi sarvatreti / tadanena dehÃtirikte satyapi cetane tasya na prav­ttiæ prati nimittabhÃvo 'stÅtyuktam / yataÓcÃsya na prav­ttihetubhÃvo 'sti ata eva pratyak«e dehe sati prav­ttidarÓanÃdasati cÃdarÓanÃddehasyaiva caitanyamiti laukÃyatikÃ÷ pratipannÃ÷, tathà ca na cidÃtmanimittà prav­ttiriti siddham / tasmÃnna racanÃyÃ÷ prav­ttervà cidÃtmakÃraïatvasiddhirjagata iti aupani«ada÷ pariharati-- ## / na tÃvat pratyak«ÃnumÃnÃgamasiddha÷ ÓÃrÅro và paramÃtmà vÃsmÃbhiridÃnÅæ sÃdhanÅya÷, kevalamasya prav­tti prati kÃraïatvaæ vaktavyam / tatra m­taÓarÅre và rathÃdau vÃnadhi«Âhite cetanena prav­tteradarÓanÃt tadviparyaye ca prav­ttidarÓanÃdanvayavyatirekÃbhyÃæ cetanahetukatvaæ prav­tterniÓcÅyate, na tu cetanasadbhÃvamÃtreïa, yenÃtiprasaÇgo bhavet / bhÆtacaitanikÃnÃmapi cedanÃdhi«ÂhÃnÃdacetanÃnÃæ prav­ttirityatrÃvivÃda ityÃha-- ## / syÃdetat / deha÷ svayaæ cetana÷ karacaraïÃdimÃn svavyÃpÃreïa pravartayatÅti yuktaæ, na tu tadatirikta÷ kÆÂasthanityaÓcetano vyÃpÃrarahito j¤ÃnaikasvabhÃva÷ prav­ttyabhÃvÃt pravartako yukta iti codayati-- ## / pariharati- #<- na / ayaskÃntavadrÆpÃdivacceti / yathà ca rÆpÃdaya iti># / sÃækhyÃnÃæ hi svadeÓasthà rÆpÃdaya indriyaæ vikurvate, tena tadindrayamarthaæ prÃptamarthÃkÃreïa pariïamata iti sthiti÷ / saæprati codaka÷ svÃbhiprÃyamÃvi«karoti-- ## / ye«Ãmacetanaæ cetanaæ cÃsti te«Ãmetadyujyate vaktuæ cetanÃdhi«Âhitamacetanaæ pravartata iti / yathà yoginÃmÅÓvaravÃdinÃm / ye«Ãæ tu cetanÃtiriktaæ nÃstyadvaitavÃdinÃæ, te«Ãæ pravartyÃbhÃve kaæ prati pravartakatvaæ cetanasyetyartha÷ / pariharati-- ## / kÃraïabhÆtayà layalak«aïayÃvidyayà prÃksargopacitena ca vik«epasaæskÃreïa yat pratyupasthÃpitaæ nÃmarÆpaæ tadeva mÃyÃ, tadÃveÓenÃsya codyasyÃsak­tprayuktatvÃt / etaduktaæ bhavati-- neyaæ s­«ÂirvastusatÅ yenÃdvaitino vastusato dvitÅyasyÃbhÃvÃdanuyujyeta / kÃlpanikyÃæ tu s­«ÂÃvasti kÃlpanikaæ dvitÅyaæ sahÃyaæ mÃyÃmayam / yathÃhu÷-- 'sahÃyÃstÃd­Óà eva yÃd­ÓÅ bhavitavyatà / ' iti / na caivaæ brahmopÃdÃnatvavyÃghÃta÷, brahmaïa eva mÃyÃveÓenopÃdÃnatvÃttadadhi«ÂhÃnatvÃjjagadvibhramasya, rajatavibhramasyeva ÓuktikÃdhi«ÂhÃnasya ÓuktikopÃdÃnatvamiti niravadyam //2 // ## / yathà payombunoÓcetanÃnadhi«Âhitayo÷ svata eva prav­ttirevaæ pradhÃnasyÃpÅti ÓaÇkÃrtha÷ / tatrÃpi cetanÃdhi«Âhitatvaæ sÃdhyaæ, na ca sÃdhyenaiva vyabhicÃra÷, tathà satyanumÃnamÃtrocchedaprasaÇgÃt, sarvatrÃsya sulabhatvÃt / na cÃsÃdhyam / atrÃpi cetanÃdhi«ÂhÃnasyÃgamasiddhatvÃt / na ca sapak«eïa vyabhicÃra iti ÓaÇkÃnirÃkaraïasyÃrtha÷ / ##tyupalak«aïam / sapak«anik«iptatvÃdityapi dra«Âavyam / nanu 'upasaæhÃradarÓanÃt' ityatrÃnapek«asya prav­ttirdaÓitÃ, iha tu sarvasya cetanÃpek«Ã prav­tti÷ pratipÃdyata iti kuto na virodha ityata Ãha-- ## / sthÆladarÓilokÃbhiprÃyÃnurodhena taduktaæ na tu paramÃrthata ityartha÷ //3 // ## / yadyapi sÃækhyÃnÃmapi vicitrakarmavÃsanÃvÃsitaæ pradhÃnaæ sÃmyÃvasthÃyÃmapi tathÃpi na karmavÃsanÃ÷ sargasyeÓate, kintu pradhÃnameva svakÃrye pravartamÃnamadharmapratibaddhaæ sanna sukhamayÅæ s­«Âiæ kartumutsahata iti dharmeïÃdharmapratibandho 'panÅyate / evamadharmeïa dharmapratibandho 'panÅyate da÷khamayyÃæ s­«Âau / svayameva ca pradhÃnamanapek«ya s­«Âau pravartate / yathÃhu÷-- 'nimittamaprayojakaæ prak­tÅnÃæ varaïabhedastu tata÷ k«etrikavat' iti / tataÓca pratibandakÃpanayasÃdhane dharmÃdharmavÃsane api saænihite ityÃgantorapek«aïÅyasyÃbhÃvÃt sadaiva sÃmyena pariïameta vai«amyeïa vÃ, na tvayaæ kÃdÃcitka÷ pariïÃmabheda upapadyeta / ÅÓvarasya tu mahÃmÃyasya cetanasya lÅlayà và yad­cchayà và svabhÃvavaicitryÃdvà karmaparipÃkÃpek«asya prav­ttiniv­ttÅ upapadyete eveti //4 // ## / dhenÆpayuktaæ hi t­ïapallavÃdi yathà svabhÃvata eva cetanÃnapek«aæ k«ÅrabhÃvena pariïamate na tu tatra dhenÆcaitanyamapek«yate, upayogamÃtre tadapek«atvÃt / evaæ pradhÃnamapi svabhÃvata eva pariïaæsyate k­tamatra cetaneneti ÓaÇkÃrtha÷ / dhenÆpayuktasya t­ïÃde÷ k«ÅrabhÃve kiæ nimittÃntaramÃtraæ ni«idhyate, uta cetanam / na tÃvannimittÃntaraæ, dhenudehasthasyaudaryasya vahnyÃdibhedasya nimittÃntarasya saæbhavÃt / buddhipÆrvakÃrÅ tu tatrÃpÅÓvara eva sarvaj¤a÷ saæbhavatÅti ÓaÇkÃnirÃkaraïasyÃrtha÷ / tadidamuktam-- ## //5 // ## / puru«ÃrthÃpek«ÃbhÃvaprasaÇgÃt / tadidamuktam-- ## / athavà puru«ÃrthÃbhÃvÃditi yojyam / tadidamuktam-- ## / na kevalaæ tÃttviko bhogo 'nÃdheyÃtiÓayasya kÆÂasthanityasya puru«asya na saæbhavati, anirmok«aprasaÇgaÓca / yena hi prayojanena pradhÃnaæ pravartitaæ tadanena kartavyaæ, bhogena caitatpravartitamiti tameva kuryÃnna mok«aæ, tenÃpravartitatvÃdityartha÷ / ## / cite÷ sadà viÓuddhatvÃnnaitasyÃæ jÃtu karmÃnubhavavÃsanÃ÷ santi / pradhÃnaæ tu tÃsÃmanÃdÅnÃmÃdhÃra÷ / tathà ca pradhÃnaprav­tte÷ prÃk citirmuktaiveti nÃpavargÃrthamapi tatprav­ttiriti / #<ÓabdÃdyanupalabdhiprasaÇgaÓca># / tadarthamaprav­ttatvÃtpradhà ## / na tÃvadapavarga÷ sÃdhyastasya pradhÃnÃprav­ttimÃtreïa siddhatvÃt / bhogÃrthaæ tu pravarteta / bhogasya ca sak­cchabdÃdyupalabghimÃtrÃdeva samÃptatvÃnna tadarthaæ puna÷ pradhÃnaæ pravartetetyayatnasÃdhyo mok«a÷ syÃt / ni÷Óe«aÓabdÃdyupabhogasya cÃnantyena samÃpteranupapatteranirmok«aprasaÇga÷ / k­tabhogamapi pradhÃnamÃsattvapuru«ÃnyatÃkhyÃte÷ kriyÃsamabhihÃreïa bhojayatÅti cet, atha puru«ÃrthÃya prav­ttaæ kimarthaæ sattvapuru«ÃnyatÃkhyÃtiæ karoti / apavargÃrthamiti cet, hantÃyÃæ sak­cchabdÃdyupabhogena k­taprayojanasya pradhÃnasya niv­ttimÃtrÃdeva sidhyatÅti k­taæ sattvÃnyatÃkhyÃtipratÅk«aïena / na cÃsyÃ÷ svarÆpata÷ puru«Ãrthatvam / tasmÃdubhayÃrthamapi na pradhÃnasya prav­ttirupapadyata iti siddhor'thÃbhÃva÷ / sugamamitarat / ÓaÇkate-- ## / puru«o hi d­kÓakti÷ / sà ca d­ÓyamantareïÃnarthikà syÃt / naca svÃtmanyarthavatÅ, svÃtmani v­ttivirodhÃt / pradhÃnaæ ca sargaÓakti÷ / sà ca sarjanÅyamantareïÃnarthikà syÃditi yatpradhÃnena ÓabdÃdi s­jyate tadeva d­kÓakterd­Óyaæ bhavatÅti tadubhayÃrthavatvÃya sarjanamiti ÓaÇkÃrtha÷ / nirÃkaroti-- ## / yathà hi pradhÃnasya sargaÓaktirekaæ puru«aæ prati caritÃrthÃpi puru«Ãntaraæ prati pravartate 'nucchedÃt / evaæ d­kÓaktirapi taæ puru«aæ pratyarthavattvÃyÃnucchedÃtsarvadà pravartetetyanirmok«aprasaÇga÷ / sak­dd­ÓyadarÓanena và caritÃrthatve na bhÆya÷ pravarteteti sarve«Ãmekapade nirmok«a÷ prasajyeteti sahasà saæsÃra÷ samucchidyeteti //6 // ## / naiva do«Ãtpracyutiriti Óe«a÷ / mà bhÆtpuru«Ãrthasya Óaktyarthavattvasya và pravartakatvam, puru«a eva d­kÓaktisampanna÷ paÇguriva prav­ttiÓaktisaæpannaæ pradhÃnamandhamiva pravartayi«yatÅti ÓaÇkà / do«Ãdanirmok«amÃha-- ## / na kevalamabhyupetahÃnam,ayuktaæ caitadbhavaddarÓanÃlocanenetyÃha- ## / ni«kriyatve sÃdhanam-- ## / Óe«amatirohitÃrtham //7 // ## / yadi pradhÃnÃvasthà kÆÂasthanityÃ, tato na tasyÃ÷ prÃcyutiranityatvaprasaÇgÃt / yathÃhu÷-- 'nityaæ tamÃhurvidvÃæso ya÷ svabhÃvo na naÓyati' iti / tadidamuktam-- ## / atha pariïÃminityà / yathÃhu÷-- 'yasmin vikriyamÃïe 'pi yattatvaæ na vihanyate / tadapi nityam' iti / tatrÃha-- ## / yatsÃmyÃvasthayà suciraæ paryaïamatkathaæ tadevÃsati vilak«aïapratyayopanipÃte vai«amyamupaiti / anapek«asya svato vÃpi vai«amye na kadÃcitsÃmyaæ bhavedityartha÷ //8 // ## / aÇgitvÃnupapattilak«aïo do«astÃvanna bhavadbhi÷ Óakya÷ parihartumiti vak«yÃma÷ / abhyupagamyÃpyasyÃdo«atvamucyata ityartha÷ / saæpratyaÇgitvÃnupapattimupapÃdayati-- ## / tvaÇmÃtrameva hi buddhÅndriyamanekarÆpÃdigrahaïasamarthamekaæ, karmendriyÃïi pa¤ca, saptamaæ ca mana iti saptendriyÃïi / ## / buddhirahaÇkÃro mana iti / ##buddhiriti / Óe«amatirohitÃrtham / ##sÃækhya÷-- ## / tapyatÃpakabhÃvastÃvadekasminnopapadyate / nahi tapirastiriva kart­sthabhÃvaka÷, kintu paciriva karmasthabhÃvaka÷ / parasamavetakriyÃphalaÓÃli ca karma / tathà ca tapyena karmaïà tÃpakasamavetakriyÃphalaÓÃlinà tÃpakÃdanyeva bhavitavyam / ananyatve caitrasyeva gantu÷ svasamavetagamanakriyÃphalanagaraprÃptiÓÃlino 'pyakarmatvaprasaÇgÃt / anyatve tu tapyasya tÃpakÃccaitrasamavetagamanakriyÃphalabhÃjo gamyasyeva nagarasya tapyatvopapatti / tasmÃdabhede tapyatÃpakabhÃvo nopapadyata iti / dÆ«aïÃntaramÃha-- ## / nahi svabhÃvÃdbhÃvo viyojituæ Óakya iti bhÃva÷ / jaladheÓca vÅcitaraÇgaphenÃdaya÷ svabhÃvÃ÷ santa ÃvirbhÃvatirobhÃvadharmÃïo na tu tairjaladhi÷ kadÃcidapi mucyate / na kevalaæ karmabhÃvÃttapyasya tÃpakÃdanyatvamapi tvanubhavasiddhamevetyÃha-- ## / tathÃhi-- artho 'pyupÃrjanarak«aïak«ayarÃgav­ddhihiæsÃdo«adarÓanÃdanartha÷ sannarthinaæ dunoti, tadartho tapyastÃpakaÓcÃrtha÷, tau cemau loke pratÅtabhedau / abhede ca dÆ«aïÃnyuktÃni / tatkathamekasminnadvaye bhavitumarhata ityartha÷ / tadevamaupani«adaæ matamasama¤jasamuktvà sÃækhya÷ svapak«e tapyatÃpakayorbhede mok«amupapÃdayati-- ## / d­gdarÓanasaktyo÷ kila saæyogastÃpanidÃnaæ, tasya heturavivekadarÓanasaæskÃro 'vidyÃ, sà ca vivekakhyÃtyà vidyayà virodhitvÃdvinivartyate,tanniv­ttau tadhetuka÷ saæyogo nivartate, tanniv­ttau ca tatkÃryastÃpo nivartate / taduktaæ pa¤caÓikhÃcÃryeïa--'tatsaæyogahetuvivarjanÃtsyÃdayamÃtyantiko du÷khapratÅkÃra÷' iti / atra ca na sÃk«Ãtpuru«asyÃpariïÃmino bandhamok«au, kintu buddhisattvasyaiva citicchÃyÃpattyà labdhacaitanyasya / tathÃhi-- i«ÂÃni«ÂaguïasvarÆpÃvadhÃraïamavibhÃgÃpannamasya bhoga÷, bhokt­svarÆpÃvadhÃraïamapavarga÷,tena hi buddhisatvamevÃpav­jyate,tathÃpi yathà jaya÷ parÃjayo và yoghe«u vartamÃna÷ prÃdhÃnyÃtsvÃminyapadiÓyate , evaæ bandhamok«au buddhisatve vartamÃnau katha¤citpuru«e 'padiÓyete,sa hyavibhÃgÃpatyà tatphalasya bhokteti / tadetadabhisaæghÃyÃha- ## ## / atrocyate-- ## / yata ekatve tapyatÃpakabhÃvo nopapadyata ekatvÃdeva, tasmÃtsÃævyavahÃrikabhedÃÓrayastapyatÃpakabhÃvo 'smÃbhirabhyupeya÷ / tÃpo hi sÃævyavahÃrika eva na pÃramÃrthika atyasak­dÃveditam / ##tyasmadabhyupagama iti Óe«a÷ / sÃækhyo 'pi hi bhedÃÓrayaæ tapyatÃpakabhÃvaæ bruvÃïo na puru«asya tapikarmatÃmÃkhyÃtumarhati, tasyÃpariïÃmitayà tapikriyÃjanitaphalaÓÃlitvÃnupapatte÷ / kevalamanena sattvaæ tapyam ,abhyupeyaæ tÃpakaæ ca raja÷ / darÓitavi«ayattvÃttu buddhisatve tapye tadavibhÃgÃpatyà puru«o 'pyanutapyata iva na tu tapyate 'pariïÃmitvÃdityuktaæ, tadavibhÃgÃpattiÓcÃvidyÃ, tathà cÃvidyÃk­tastapyatÃpakabhÃvastvayÃbhyupeya÷, so 'yamasmÃbhirucyamÃna÷ kimiti bhavata÷ paru«a ivÃbhÃti / api ca nityatvÃbhyupagamÃcca tÃpakasyÃnirmok«aprasaÇga÷ / ÓaÇkate-- ## / sahÃdarÓanena nimittena vartata iti sanimitta÷ saæyogastadapek«atvÃditi / nirÃkaroti-- ## / na tÃvatpuru«asya taptirityuktam / kevalamiyaæ buddhisattvasya tÃpakarajojanitÃ, tasya ca buddhisatvasya tÃmasaviparyÃsÃdÃtmana÷ puru«ÃdbhedamapaÓyata÷ puru«astapyata ityabhimÃna÷,na tu puru«o viparyÃsatu«eïÃpi yujyate / tasya tu buddhisatvasya sÃttvikyà vivekakhyÃtyà tÃmasÅyamavivekakhyÃtirnivartanÅyà / na ca tamasi mÆle ÓakyÃtyantamucchettum / tathà vicchinnÃpi chinnabadarÅva punastamasodbhÆtena sattvamabhibhÆya vivekakhyÃtimapodya ÓataÓikharÃvidyÃvirbhÃvyeteti bateyamapavargakathà tapasvino dattajaläjali÷ prasajyeta / asmatpak«e tvado«a ityÃha-- ## / yathà hi mukhamavadÃtamapi malinÃdarÓatalopÃdhikalpitapratibimbabhedaæ malinatÃmupaiti,na ca tadvastuto malinaæ , naca bimbÃtpratibimbaæ vastuto bhidyate, atha tasmin pratibimbe malinÃdarÓopadhÃnÃnmalinatà padaæ labhate / tathà cÃtmano malinaæ mukhaæ paÓyan devadattastapyate / yadà tÆpÃdhyapanayÃdbimbameva kalpanÃvaÓÃt pratibimbaæ taccÃvadÃtamiti tattvamavagacchati tadÃsya tÃpa÷ praÓÃmyati naca malinaæ me mukhamiti / evamavidyopadhÃnakalpitÃvacchedo jÅva÷ paramÃtmapratibimbakalpa÷ kalpitaireva ÓabdÃdibhi÷ saæparkÃttapyate natu tattvata÷ paramÃtmano 'sti tÃpa÷ / yadà tu 'tattvamasi'iti vÃkyaÓravaïamananadhyÃnÃbhyÃsaparipÃkaprakar«aparyantajo 'sya sÃk«ÃtkÃra upajÃyate tadà jÅva÷ ÓuddhabuddhatattvasvabhÃvamÃtmano 'nubhavan nirm­«ÂanikhilasavÃsanakleÓajÃla÷ kevala÷ svastho bhavati, na cÃsya puna÷ saæsÃrabhayamasti taddhetoravÃstavatvena samÆlakëaæ ka«itatvÃt / sÃækhyasya tu satastamaso 'ÓakyasamucchedatvÃditi / tadidamuktam-- ## / yathaiva pradhÃnakÃraïavÃdo brahmakÃraïavÃdavirodhyevaæ paramÃïukÃraïavÃdo 'pyata÷ so 'pi nirÃkartavya÷ / 'etena Ói«ÂÃparigrahà api vyÃkhyÃtÃ÷' ityasya prapa¤ca Ãrabhyate-- tatra vaiÓe«ikà brahmakÃraïatvaæ dÆ«ayÃæbabhÆvu÷ / cetanaæ cedÃkÃÓÃdÅnÃmupÃdÃnaæ tadÃrabdhamÃkÃÓÃdi cetanaæ syÃt / kÃraïaguïakrameïa hi kÃrye guïÃrambho d­«Âa÷,yathà ÓuklaistantubhirÃrabdha÷ paÂa÷ Óukla÷, na jÃtvasau k­«ïo bhavati / evaæ cetanenÃrabdhamÃkÃÓÃdi cetanaæ bhavenna tvacetanam / tasmÃdacetanopÃdÃnameva jagat / taccÃcetanaæ paramÃïava÷ / sÆk«mÃt khalu sthÆlasyotpattird­Óyate, yathà tantubhi÷ paÂasyaivamaæÓubhyastantÆnÃmevamapakar«aparyantaæ kÃraïadravyamatisÆk«mamanavayavamavati«Âhate, tacca paramÃïu / tasya tu sÃvayavatve 'bhyupagamyamÃne 'nantÃvayavatvena sumerurÃjasar«apayo÷ samÃnaparimÃïatvaprasaÇga ityuktam / tatra ca prathamaæ tÃvadad­«Âavatk«etraj¤asaæyogÃtparamÃïau karma, tato 'sau paramÃïvantareïa saæyujyadvyaïukamÃrabhate. bahavastu paramÃïava÷ saæyuktà na sahasà sthÆlamÃrabhante, paramÃïutve sati bahutvÃt, ghaÂopag­hÅtaparamÃïuvat / yadi hi ghaÂopag­hÅtÃ÷ paramÃïavo ghaÂamÃrabheran na ghaÂe pravibhajyamÃne kapÃlaÓarkarÃdyupalabhyeta, te«ÃmanÃrabdhatvÃt,ghaÂasyaiva tu tairÃrabdhatvÃt / tathà sati mudgaraprahÃrÃt ghaÂavinÃÓe na ki¤cidupalabhyeta, te«ÃmanÃrabdhatvÃt / tadavayavÃnÃæ paramÃïÆnÃmatÅndriyatvÃt / tasmÃnna bahÆnÃæ paramÃïÆnÃæ dravyaæ prati samavÃyikÃraïatvam, api tu dvÃveva paramÃïÆ dyvaïukamÃrabhete / tasya cÃïutvaæ parimÃïaæ paramÃïuparimÃïÃt pÃrimÃï¬alyÃdanyadÅÓvarabuddhimapek«yotpannà dvitvasaækhyÃrabhate / naca dvyaïukÃbhyÃæ dravyasyÃrambha÷, vaiyarthyaprasaÇgÃt / tadapi hi dvyaïukameva bhavenna tu mahat / kÃraïabahutvamahattvapracayaviÓe«ebhyo hi mahattvasyotpatti÷ / naca dvyaïukayormahattvamasti, yatastÃbhyÃmÃrabdhaæ mahadbhavet / nÃpi tayorbahutvaæ, dvitvÃdeva / naca pracayabhedastÆlapiï¬ÃnÃmiva, tadavayavÃnÃmanavayavatvena praÓithilÃvayavasaæyogabhedavirahÃt / tasmÃttenÃpi tatkaraïadvyaïukavadaïunaiva bhavitavyaæ, tathà ca puru«opabhogÃtiÓayÃbhÃvÃdad­«ÂanimittatvÃcca viÓvanirmÃïasya bhogÃrtatvÃttatkÃraïena ca dvyaïukena tanni«patte÷ k­taæ dvyaïukÃÓrayeïa dvyaïukÃntareïetyÃrambhavaiyarthyÃt / ÃrambhÃrthavattvÃya bahubhireva dvyaïukaistryaïukaæ caturaïukaæ và dravyaæ mahaddÅrghamÃrabdhavyam / asti tatra tatra bhogabheda÷ / asti ca bahutvasaækhyeÓvarabuddhimapek«yotpannà mahattvaparimÃïayoni÷ / tryaïukÃdibhirÃrabdhaæ tu kÃryadravyaæ kÃraïabahutvÃdvà kÃraïamahatvÃdvà kÃraïapracayabhedÃdvà mahadbhavatÅti prakriyà / tadetayaiva prakriyayà kÃraïasamavÃyino guïÃ÷ kÃryadravye samÃnajÃtÅyameva gumÃntaramÃrabhanta iti dÆ«aïamadÆ«aïÅkriyate,vyabhicÃrÃdityÃha-- ## / yathà mahad dravyaæ tryaïukÃdi h­svÃd dvyaïukÃjjÃyate,na tu mahattvaguïopajanane dvyaïukagataæ mahattvamapek«ate,tasya h­svatvÃt / yathà và tadeva tryaïukÃdi dÅrdhaæ h­svÃd dvyaïukÃjjÃyate, na tu tadgataæ dÅrghatvamapek«ate,tadabhÃvÃt / vÃÓabdaÓcÃrthe 'nuktasamuccayÃrtha÷ / yathà dvyaïukamaïu h­svaparimÃïaæ parimaï¬alÃt paramÃïoraparimaï¬alaæ jÃyata evaæ cetanÃdbrahmaïo 'cetanaæ jaganni«padyata iti sÆtrayojanà / bhëye ## / pÃrimÃï¬alyagrahaïamupalak«aïam / na dvyaïuke 'ïutvamapi paramÃïuvarti pÃrimÃï¬alyamÃrabhate, tasya hi dvitvasaækhyÃyonitvÃdityapi dra«Âavyam / h­svaparimam¬alÃbhyÃmiti sÆtraæ guïiparaæ na guïaparam / ##iti paÂhitavye pramÃdÃdekaæ dvepadaæ na paÂhitam / evaæ caturaïukamityÃdyupapadyate / itarathà hi dvyaïukameva tadapi syÃnna tu mahadityuktam / athavà dve iti dvitve , yathà 'hyekayordvivacanaikavacane' iti / atra hi dvitvekatvayorityartha÷ / anyathà hyeke«viti syÃtsaækhyeyÃnÃæ bahutvÃt / tadevaæ yojanÅyam-- dvyaïukÃdhikaraïe ye dvitve te yadà caturaïukamÃrabhete saækhyeyÃnÃæ caturïÃæ dvyaïukÃnÃmÃrambhakatvÃttattadgate dvitvasaækhye api Ãrambhike ityartha÷ / evaæ vyavasthitÃyÃæ vaiÓe«ikaprakriyÃyÃæ taddÆ«aïasya vyabhicÃra ukta÷ / athÃvyavasthità tathÃpi tadavastho vyabhicÃra ityÃha-- ## / nÃïu jÃyate no h­svaæ jÃyate iti yojanà / codayati-- ##svakÃraïadvÃreïÃtkrÃntatvÃditi / pariharati-- ## / kÃraïagatà guïà na kÃrye samÃnajÃtÅyaæ guïÃntaramÃrabhanta ityetÃvataive«Âasiddhau na tadhetvanusÃreïa khedanÅyaæ mana ityartha÷ / api ca satparimÃïÃntaramÃkrÃmati notpatteÓca prÃk parimÃïÃntaraæ saditi kathamÃkrÃmet / naca tatkÃraïamÃkrÃmati / pÃrimÃï¬alyasyÃpi samÃnajÃtÅyasya kÃraïasyÃtkramaïahetorbhÃvena samÃnabalatayobhayakÃryÃnutpÃdaprasaÇgÃdityÃÓayavÃnÃha-- ## / naca parimÃïÃntarÃrambhe vyÃp­tatà pÃrimÃï¬alÃyÃdÅnÃm / naca kÃraïabahutvÃdÅnÃæ saænidhÃnamasaænidhÃnaæ ca pÃrimÃï¬alyasyetyÃha-- ## / vyabhicÃrÃntaramÃha-- ## / ÓaÇkate- ## / nirÃkaroti- ## / na cÃsmÃkamayamaniyama÷, bhavatÃmapÅtyÃha-- ## / sÆtraæ vyÃca«Âe-- ## / Óe«amatirohitÃrtham //11 // ## / paramÃïÆnÃmÃdyasya karmaïa÷ kÃraïÃbhyupagame 'nabhyupagame và na karmÃtastadabhÃvastasya dvyaïukÃdikrameïa sargasyÃbhÃva÷ / athavà yadyaïusamavÃyyad­«Âamathavà k«etraj¤asamavÃyi , ubhayathÃpi tasyÃcetanasya cetanÃnadhi«ÂhitasyÃprav­tte÷ karmabhÃvo 'tastadabhÃva÷ sargÃbhÃva÷ / nimittakÃraïatÃmÃtreïa tvÅÓvarasyÃdhi«ÂhÃt­tvamupari«ÂÃnnirÃkari«yate / athavà saæyogotpattyarthaæ vibhÃgotpattyarthamubhayathÃpi na karmÃta÷ sargaheto÷ saæyogasyÃbhÃvÃt pralayahetorvibhÃgasyÃbhÃvÃttadabhÃva÷ / tayo÷ sargapralayayorabhÃva ityartha÷ / tadtatsÆtraæ tÃtparyato vyÃca«Âe-- ## / nirÃkÃryasvarÆpamupapattisahitamÃha-- ## / svÃnugatai÷ svasaæbaddhai÷ / saæbandhaÓcÃdhÃryÃdhÃrabhÆta ihapratyayahetu÷ samavÃya÷ / pa¤camabhÆtasyÃnavayavatvÃt ## / tatra paramÃïukÃraïavÃde iyamabhidhÅyate sÆtram / tatra prathamÃæ vyÃkhyÃmÃha-- ## / abhighÃtÃdÅtyÃdigrahaïena nodanasaæskÃragurutvadravatvÃni g­hyante / nodanasaæskÃrÃvabhighÃtena samÃnayogak«emau, gurutvadravatve ca paramÃïugate sadÃtane iti karmasÃtatyaprasaÇga÷. dvitÅyaæ vyÃkhyÃnamÃÓaÇkÃpÆrvamÃha-- ##dharmÃdharmau / #<Ãdyasya karmaïa iti / ÃtmanaÓca>#k«etraj¤asya ## / saæyuktasamavÃyasaæbandha ityartha÷ / ## / yadyapi paramÃïuk«etraj¤ayo÷ saæyoga÷ paramÃïukarmajastathÃpi tatpravÃhasya sÃtatyamiti bhÃva÷. sarvÃtmanà cedupacayÃbhÃva÷ / ekadeÓena hi saæyoge yÃvaïvorekadeÓau nirantarau tÃbhyÃmanye ekadeÓÃ÷ saæyogenÃvyÃptà iti prathamopapadyate / sarvÃtmanà tu nairantarye paramÃïÃvekasmin paramÃïvÃntarÃïyapi saæmÃntÅti na prathamà syÃdityartha÷ / ÓaÇkate-- yadyapi ni«pradeÓÃ÷ paramÃïavastathÃpi saæyogastayoravyÃpyav­ttirevaæsvabhÃvatvÃt / kai«Ã vÃcoryuktirni«pradeÓaæ saæyogo na vyÃpnotÅti / evai«a vÃcoryuktiryadyathà pratÅyate tattathÃbhyupeyata iti / tÃmimÃæ ÓaÇkÃæ sÆddhÃrÃmÃha-- ## / nahyasti saæbhavo niravayava ekastadaiva tenaiva saæyuktaÓcÃsaæyuktaÓceti, bhÃvÃbhÃvayorekasminnadvaye virodhÃt / avirodhe và na kvacidapi virodho 'vakÃÓamÃsÃdayeta / pratÅtastu pradeÓakalpanayÃpi kalpyate / tadidamuktam-- ## / tathà ca sÆddhÃreyamiti tÃmuddharati-- ## / t­tÅyaæ vyÃkhyÃmÃha-- ## / nanvabhighÃtanodanÃdaya÷ pralayÃrambhasamaye kasmÃdvibhÃgÃrambhakakarmahetavo na saæbhavantyata Ãha-- ## / saæbhavantyabhighÃtÃdaya÷ kadÃcit kvacit / na tvaparyÃyeïa sarvasmin / niyamahetorabhÃvÃdityartha÷ / ## / yadyapi ÓarÅrÃdipralayÃrambhe 'sti du÷khabhogastathÃpyasau p­thivyÃdipralaye nÃstÅtyabhipretyedamuditamiti mantavyam //12 // ## / vyÃca«Âe-- ## / na tÃvat svatantra÷ samavÃyo 'tyantaæ bhinna÷ samavÃyibhyÃæ samavÃyinau ghaÂayitumarhatyatiprasaÇgÃt / tasmÃdanena samavÃyisaæbandhinà satà samavÃyinau ghaÂanÅyau, tathà ca samavÃyasya saæbandhÃntareïa samavÃyisaæbandhe 'bhyupagamyamÃne 'navasthà / athÃsau saæbandhibhyÃæ saæbandhe na saæbandhÃntaramapek«ate saæbandhisaæbandhanaparamÃrthatvÃt / tathÃhi -- nÃsau bhinne 'pi saæbandhinirapek«o nirÆpyate / na ca tasmin sati samabanghinÃvasaæbanghinau bhavata÷ / tasmÃt svabhÃvÃdeva samavÃya÷ samavÃyinorna saæbandhÃntareïeti nÃnavastheti codayati-- ## / pariharati-- ## / tathÃhi-- saæyogo 'pi saæbandhisaæbandhanaparamÃrtha÷ / naca bhinne 'pi saæyogibhyÃæ vinà nirÆpyate / naca tasmin sati saæyoginÃvasaæyoginau bhavata iti tulyacarca÷ / yadyucyeta guïa÷ saæyoga÷ , naca dravyÃsamaveto guïo bhavati, na cÃsya samavÃyaæ vinà samavetatvaæ, tasmÃtsaæyogasyÃsti samavÃya iti ÓaÇkÃmapÃkaroti--- ## / yadyasamavÃye 'syÃguïatvaæ bhavati kÃmaæ bhavatu na na÷ kÃcitk«ati÷,tadidamuktam-- ## / paramÃrthatastu dravyÃÓrayÅtyuktam / tacca vinÃpi samavÃyaæ svarÆpata÷ saæyogasyopapadyata eva / naca kÃryatvÃtsamavÃyyasamavÃyikÃraïÃpek«itayà saæyoga÷ samavÃyÅti yuktamca ajasaæyogasyÃtathÃtvaprasaÇgÃt / api ca samavÃyasyÃpi saæbandhyadhÅnasadbhÃvasya saæbandhinaÓcaikasya dvayorvà vinÃÓitvena vinÃÓitvÃtkÃryatvam / nahyasti saæbhavo guïo và guïaguïinau vÃvayavo vÃvayavÃvayavinau và na sto 'pyasti ca tayo÷ saæbandha iti / tasmÃt kÃrya÷ samavÃya÷ / tathà ca yathai«a nimittakÃraïamÃtrÃdhÅnotpÃda evaæ saæyogo 'pi / atha samavÃyo 'pi samavÃyyasamavÃyikÃraïe apek«ate tathÃpi saivÃnavastheti / tasmÃtsamavÃyavat saæyogo 'pi na saæbandhÃntaramapek«ate / yadyucyeta saæbandhinÃvasau ghaÂayati nÃtmÃnamapi saæbandhibhyÃæ, tat kimasÃvasaæbaddha eva saæbandhibhyÃm,evaæ cedatyantabhinno 'saæbaddha÷ kathaæ saæbandhinau saæbandhayet / saæbandhane và himavadvindhyÃvapi saæbandhayet / tasmÃtsaæyoga÷ saæyogino÷ samavÃyena saæbaddha iti vaktavyam / tadetatsamavÃyasyÃpi samavÃyisaæbandhe samÃnamanyatrÃbhiniveÓÃt / tathà ca cÃnavastheti bhÃva÷ //13 // ## / prav­tteraprav­tterveti Óe«a÷ / atirohitÃrthamasya bhëyam //14 // ## / yat kila bhÆtabhautikÃnÃæ mÆlakÃraïaæ tadrÆpÃdimÃn paramÃïurnitya iti bhavadbhirabhyupeyate, tasya cedrÆpÃdimattvamabhyupeyeta paramÃïutvanityatvaviruddhe sthaulyÃnityatve prasajyeyÃtÃæ, so 'yaæ prasaÇga ekadharmÃbhyupagame dharmÃntarasya / niyatà prÃptirhi prasaÇgalak«aïaæ , tadanena prasaÇgena jagatkÃraïaprasiddhaye prav­ttaæ sÃdhanaæ rÆpÃdimannityaparamÃïusiddhe÷ pracyÃvya brahmagocaratÃæ nÅyate / tadetadvaiÓe«ikÃbhyupagamopanyÃsapÆrvakamÃha-- ## / paramÃïunityatvasÃdhanÃni ca te«Ãmupanyasya dÆ«ayati-- ##prÃgabhÃvÃhyavacchinatti / ##ghaÂÃde÷ / ## ## / labdharÆpaæ hi kvacit ki¤cidanyatra ni«idhyate / tenÃnityamiti laukikena ni«edhenÃnyatra nityatvasadbhÃva÷ kalpanÅya÷, te cÃnye paramÃïava iti / tanna / Ãtmanyapi nityatvopapatte÷ / vyapadeÓasya ca pratÅtipÆrvakasya tadabhÃve nirmÆlasyÃpi darÓanÃt / yatheha vaÂe yak«a iti / ## / yadi satÃæ paramÃïÆnÃæ parid­ÓyamÃnasthÆlakÃryÃïÃæ pratyak«eïa kÃraïÃgrahaïamavidyà tayà nityatvam, evaæ sati dvyaïukasyÃpi nityatvam / ##tathà sati na dvyaïuke vyabhicÃra÷, tasyÃnekadravyatvenÃvidyamÃnadravyatvÃnupapatte÷ / ##yato 'dravyatvamavidyamÃnakÃraïabhÆtadravyatvamucyate, tathà ca punaruktamityÃha-- ## / api cÃdravyatve sati sattvÃdityata eve«ÂÃrthasiddheravidyeti vyartham / athÃvidyÃpadena dravyavinÃÓakÃraïadvayÃvidyamÃnatvamucyate,dvividho hi dravyanÃÓaheturavayavavinÃÓo 'vayavavyati«aÇgavinÃÓaÓca, tadubhayaæ paramÃïau nÃsti, tasmÃnnitya÷ paramÃïu÷ / naca sukhÃdibhirvyabhicÃra÷, te«ÃmadravyatvÃdityÃha-- ## / nirÃkaroti-- ## / yadi hi saæyogasacivÃni bahÆni dravyÃïi dravyÃntaramÃrabheranniti prakriyà sidhyet sidhyet dravyadvayameva(?) tadvinÃÓakÃraïamiti / natvetadasti, dravyasvarÆpÃparij¤ÃnÃt / na tÃvat tantvÃdhÃrastadvyatirikta÷ paÂo nÃmÃsti ya÷ saæyogasacivaistantubhirÃrabhyetetyuktamadhastÃt. «aÂpadÃrthasya dÆ«ayannagre vak«yati / kintu kÃraïameva ##kÃryaæ, tacca sÃmÃnyÃtmakam / tathÃhi-- m­dvà suvarïaæ và sarve«u ghaÂarucakÃdi«vanugataæ sÃmÃnyamanubhÆyate / na caite ghaÂarucakÃdayo m­tsuvarïÃbhyÃæ vyatiricyanta ityuktam / agre ca vak«yÃma÷ / tasmÃnm­tsuvarïe eva tena tenÅkÃreïa pariïamamÃne ghaÂa iti ca rucaka iti ca kapÃlaÓarkarÃkaïamiti ca ÓakalakaïikÃcÆrïamiti ca vyÃkhyÃyete / tatra tatropÃdÃnayorm­tsuvarïayo÷ pratyabhij¤ÃnÃt / na tu ghaÂÃdayo và kapÃlÃdi«u kapÃlÃdayo và ghaÂÃdi«u ca rucakÃdayo và ÓakalÃdi«u ÓakalÃdayo và rucakÃdi«u pratyabhij¤Ãyante yatra kÃryakÃraïabhÃvo bhavet / na ca vinaÓyantameva ghaÂak«aïaæ pratÅtya kapÃlak«aïo 'nupÃdÃna evotpadyate tatkimupÃdÃnapratyabhij¤Ãneneti vaktavyam, etasyà api vainÃÓikaprakriyÃyà upari«ÂÃnnirÃkari«yamÃïatvÃt / tasmÃdupajanÃpÃyadharmÃïo viÓe«ÃvasthÃ÷ sÃmÃnyasyopÃdeyÃ÷, sÃmÃnyÃtmà tÆpÃdÃnam / evaæ vyavasthite yathà suvarïadravyaæ kÃÂhinyÃvasthÃmapahÃya dravÃvasthayà parigaïitaæ, na ca tatrÃvayavavibhÃga÷ sannapi dravatve kÃraïaæ, paramÃïÆnÃæ bhavanmate tadabhÃvena dravatvÃnupapatte÷, tasmÃdyathà evaæ guïÃdayo na dravyÃdyanadhÅnanirÆpaïÃ÷, api tu yadà yadà nirÆpyante tadà tadà tadÃkÃratayaiva prathante na tu prathÃyÃme«Ãmasti svÃtantryaæ, tasmÃnnÃtiricyante dravyÃdapi tu dravyameva sÃmÃnyarÆpaæ tathà tathà prathata ityartha÷ / dravyakÃryatvamÃtraæ guïÃdÅnÃæ dravyÃdhÅnatvamiti manvÃnaÓcodayati-- ## / pariharati- ## / na tadadhÅnotpÃdatÃæ tadadhÅnatvamÃcak«mahe kintu tadÃkÃratÃæ, tathà ca na vyabhicÃra ityartha÷ / ÓaÇkate- ## / yatra hi dvÃvÃkÃriïau vibhinnÃbhyÃmÃkÃrÃbhyÃmavagamyate tau saæbaddhÃsaæbaddhau và vaiyadhikaraïyena pratibhÃsete,yatheha kuï¬e dadhi yathà và gauraÓva iti, na tathà guïakarmasÃmÃnyaviÓe«asamavÃyÃ÷, te«Ãæ dravyakÃratayÃkÃrÃntarÃyogena dravyÃdÃkÃriïo 'nyatvenÃkÃritayà vyavasthÃnÃbhÃvÃt seyamayutasiddhi÷ / tathà ca sÃmÃnÃdhikaraïyena prathetyartha÷ / tÃmimÃmayutasiddhiæ vakalpya dÆ«ayati-- ## / tatrÃp­thagdeÓatvaæ tadabhyupagamena virudhyata ityÃha-- ## / yadi tu saæyogino÷ kÃryayo÷ saæbandhibhyÃmanyadeÓatve yutasiddhistato 'nyÃyutasiddhi÷, nityayostu saæyoginordvayoranyatarasya và p­thaggatimattvaæ yutasiddhistato 'nyÃyutasiddhi÷, tathà cÃkÃÓaparamÃïvo÷ paramÃïvoÓca saæyuktayoryutasiddhi÷ siddhà bhavati / guïaguïinoÓca ÓauklyapaÂayorayutasiddhi÷ siddhà bhavati / nahi tatra ÓauklyapaÂÃbhyÃæ saæbandhibhyÃmanyadeÓau ÓauklyapaÂau / satyapi paÂasya tadanyatantudeÓatve Óauklyasya saæbandhipaÂadeÓatvÃt / tanna / nityayorÃtmÃkÃÓayorajasaæyoge ubhayasyà api yutasiddherabhÃvÃt / na hi tayo÷ p­thagÃÓrayÃÓritatvamanÃÓrayatvÃt / nÃpi dvayoranyatarasya và p­thaggatimatvamamÆrtatvenobhayorapi ni«kriyatvÃt / na cÃjasaæyogo nÃsti tasyÃnumÃnasiddhatvÃt / tathÃhi -- ÃkÃÓamÃtmasaæyogi, mÆrtadravyasaÇgitvÃt, ghaÂÃdivadityanumÃnam / p­thagÃÓrayÃÓrayitvap­thaggatimatvalak«aïayutasiddheranyà tvayutasiddhiryadyapi nÃbhyupetavirodhamÃvahati tathÃpi na sÃmÃnÃdhikaraïyaprathÃmupapÃdayitumarhati / evaæ lak«aïe 'pi hi samavÃye guïaguïinorabhyupagamyamÃne saæbaddhe iti pratyaya÷ syÃnna tÃdÃtmyapratyaya÷ / asya copapÃdanÃya samavÃya ÃsthÅyate bhavadbhi÷ / sa cedÃsthito 'pi na pratyayamimamupapÃdayet k­taæ tatkalpanayà / na ca pratyak«a÷ sÃmÃnÃdhikaraïyapratyaya÷ samavÃyagocara÷,tadviruddhÃrthatvÃt / tadgocaratve hi paÂe Óukla ityevamÃkara÷ syÃnna tu paÂa÷ Óukla iti / naca Óuklapadasya guïaviÓi«ÂaguïiparatvÃdevaæ pratheti sÃæpratam / nahi Óabdav­ttyanusÃri pratyak«am / nahyagnirmÃïavaka ityupacaritÃgnibhÃvo mÃïavaka÷ pratyak«eïa dahanÃtmanà prathate / na cÃyamabhedabibhrama÷ samavÃyanibandhano bhinnayorapÅti vÃcyam, guïÃdisadbhÃve tadbhede ca pratyak«ÃnubhavÃdanyasya pramÃïasyÃbhÃvÃttasya ca bhrÃntatve sarvÃbhÃvaprasaÇgÃt / tadÃÓrayasya tu bhedasÃdhanasya tadviruddhayotthÃnÃsaæbhavÃt / tadidamuktam-- ## / api cÃyutasiddhaÓabdo 'p­thagutpattau mukhya÷, sà ca bhavanmate na dravyaguïayorasti, dravyasya prÃksiddherguïasya ca paÓcÃdutpatte÷, tasmÃnmithyÃvÃdo 'yamityÃha-- ## / atha bhavatu kÃraïasya yutasiddhi÷, kÃryasya tvayutasiddhi kÃraïÃtirekeïÃbhÃvÃdityÃÓaÇkyÃnyathà dÆ«ayati-- ## / saæbandhidvayÃdhÅnasadbhÃvo hi saæbandho nÃsatyekasminnapi saæbandhini bhavitumarhati / naca samavÃyo nitya÷ svatantra iti coktamadhastÃt / naca kÃraïasamavÃyÃdananyà kÃryasyotpattiriti Óakyaæ vaktum, evaæ hi sati samavÃyasya nityatvÃbhyupagamÃt kÃraïavaiyarthyaprasaÇga÷ / utpattau ca samavÃyasya saiva kÃryasyÃstu kiæ samavÃyena / siddhayostu saæbandhe yutasiddhiprasaÇga÷ / na cÃnyÃyutasiddhi÷ saæbhavatÅtyetaduktam / tataÓca yaduktaæ vaiÓe«ikairyutasiddhyabhÃvÃt / ## / yutasidhdyabhÃvasyaivÃbhÃvÃt / etenÃprÃptisaæyogau yutasiddhirityapi lak«aïamanupapannam / mà bhÆdaprÃpti÷ kÃryakÃraïayo÷, prÃptistvanayo÷ saæyoga eva kasmÃnna bhavati,tatrÃsyà asaæyogatvÃyÃnyÃyutasiddhirvaktavyà / tathà ca saivocyatÃæ kimanayà paramparÃÓrayado«agrastayà / na cÃnyà saæbhavatÅtyuktam / yadyucyetÃprÃptipÆrvikà prÃptiranyatarakarmajobhayakarmajà và saæyoga÷, yathà sthÃïuÓyenayormallayorvà / naca tantupaÂayo÷ saæbandhastathÃ, utpannamÃtrasyaiva paÂasya tantusaæbandhÃt / tasmÃtsamavÃya evÃyamityata Ãha-- ## / saæyogajo 'pi hi saæyogo bhavadbhirabhyupeyate na kriyÃja evetyartha÷ / na cÃprÃptipÆrvikaiva prÃpti÷ saæyoga÷, ÃtmÃkÃÓasaæyoge nitye tadabhÃvÃt, kÃryasya cetpannamÃtrasyaikasmin k«aïe kÃraïaprÃptivirahÃcceti / api ca saæbandhirÆpÃtirikte saæbandhe siddhe tadavÃntarabhedÃya lak«aïabhedo 'nuÓrÅyeta sa eva tu saæbandhyatirikto 'siddha÷, uktaæ hi parastÃdatirikta÷ saæbandhibhyÃæ saæbandho 'saæbaddho na saæbandhinau ghaÂayitumi«Âe / saæbandhisaæbandhe cÃnavasthiti÷ / tasmÃdupapattyanubhavÃbhyÃæ na kÃryasya kÃraïÃdanyatvam, api tu kÃraïasyaivÃyamanirvÃcya÷ pariïÃmabheda iti / tasmÃt kÃryasya kÃraïÃdanatirekÃn kiæ kena saæbaddhaæ, saæyogasya ca saæyogibhyÃmanatirekÃt kastayo÷ saæyoga ityÃha-- ## / vicÃrÃsahatvenÃnirvÃcyatÃmasyÃparibhÃvayannÃÓaÇkate-- ## / nirÃkaroti-- ## / tattadanirvacanÅyÃnekaviÓe«ÃvasthÃbhedÃpek«ayaikasminnapi nÃnÃbuddhivyapadeÓopapattiriti / yathaiko devadatta÷ svagataviÓe«Ãpek«ayà manu«yo brÃhmaïo 'vadÃta÷, svagatÃvasthÃbhedÃpek«ayà bÃlo yuvà sthavira÷, svakriyÃbhedÃpek«ayà k«otriya÷, parÃpek«ayà tu pità putra÷ pautro bhrÃtà jÃmÃteti / nidarÓanÃntaramÃha-- ## / dÃr«ÂÃntike yojayati-- ## / aÇgulyornaurantaryaæ saæyoga÷, dadhikuï¬ayorauttarÃdharyaæ saæyoga÷ / kÃryakÃraïayostu tÃdÃtmye 'pyanirvÃcyasya kÃryasya bhedaæ vivak«itvà ##rityuktam / ##ityetadapyanirvÃcyabhedÃbhiprÃyam / apicÃd­«Âavatk«etraj¤asaæyogÃt paramÃïumanasoÓcÃdyaæ karma bhavadbhiri«yate / 'agnerÆrdhvajvalanaæ vÃyostiryakpavanamaïumanasoÓcÃdyaæ karmetyad­«ÂakÃritÃni' iti vacanÃt / na cÃïumanasorÃtmÃnÃpradeÓena saæyoga÷ saæbhavati / saæbhave cÃïumanasorÃtmavyÃpitvÃt paramamahattvenÃnaïutvaprasaÇgÃt / naca pradeÓav­ttiranayorÃtmanà saæyogo 'pradeÓatvÃdÃtmana÷,kalpanÃyÃÓca vastutattvavyavasthÃpanÃsahatvÃdatiprasaÇgÃdityÃha-- ## / ##dvÃbhyÃmaïubhyÃæ kÃraïÃbhyÃæ sÃvayavasya kÃryasya ## / saæÓle«a÷ saægraho yata ekasaæbandhyÃkar«e saæbandhyantarÃkar«o bhavati tasyÃnupapattiriti / ata eva saæyogÃdanya÷ ## ## / nirÃkaroti-- ## / kuta÷ / ## / tadvibhajate-- ##ye hi paricchinnÃste sÃvayavÃ÷, yathà ghaÂÃdaya÷ / tathà ca paramÃïava÷, tasmÃtsÃvayavà anityÃ÷ syu÷ / aparicchinnatve cÃkÃÓÃdivat paramÃïutvavyÃghÃta÷ ÓaÇkate-- ## / nirÃkaroti-- ## / kiæ sÆk«matvÃt paramÃïavo na vinaÓyantyatha niravayavatayà tatra pÆrvasmin kalpe idamuktam-- ## / bhavanmate uttaraæ kalpamÃÓaÇkya nirÃkaroti-- ## / yathà hi pi«Âapiï¬o 'vinaÓyadavayavasaæyoga eva prathate, prathamÃnaÓcÃÓvaÓaphÃkÃratÃæ nÅyamÃna÷ puro¬ÃÓatÃmÃpadyate,tatra piï¬o naÓyati puro¬ÃÓaÓcotpadyate, nahi tatra piï¬Ãvayavasaæyogà vinaÓyanti,api tu saæyuktà eva santa÷ paraæ prathanena nudyamÃnà adhikadeÓavyÃpakà bhavanti, evamagnisaæyogena suvarïadravyÃvayavÃ÷ saæyuktà eva santo dravÅbhÃvamÃpadyante, natu mitho vibhajyante / tasmÃdyathÃvayavasaæyogavinÃÓÃvantareïÃpi suvarïapiï¬o vinaÓyati, saæyogÃntarotpÃdamantareïa ca suvarïe drava upajÃyate, evamantareïÃpyavayavasaæyogavinÃÓaæ paramÃïavo vinaÇk«yantyanye cotpatsyanta iti sarvamavadÃtam //17 // ## / avÃntarasaægatimÃha-- ## / vaiÓe«ikÃ÷ khalvardhavainÃsikÃ÷ / te hi paramÃïvÃkÃÓÃdikkÃlÃtmamanasÃæ ca sÃmÃnyaviÓe«asamavÃyÃnÃæ ca guïÃnÃæ ca ke«Ã¤cinnityatvamabhyupetya Óe«ÃïÃæ niranvayavinÃÓamupayanti, tena ter'dhavainÃÓikÃ÷ / tena tadupanyÃso vainÃÓikatvasÃmyena sarvavainÃÓikÃn smÃrayatÅti tadanantaraæ vainÃÓikamatanirÃkaraïamiti / ardhavainÃÓikÃnÃæ sthirabhÃvavÃdÅnÃæ samudÃyÃrambha upapadyetÃpi, k«aïikabhÃvavÃdÅnÃæ tvasau dÆrÃpeta ityupapÃdayi«yÃma÷ / tena ##ityuktam / tadidaæ dÆ«aïÃya vainÃÓikamatamupanyasituæ tatprakÃrabhedÃnÃha-- ## / vÃdivaicitryÃt khalu , kecitsarvÃstitvameva rÃddhÃntaæ pratipadyante kecijjhÃnamÃtrÃstitvam / kecitsarvaÓÆnyatÃm / atha tvatrabhavatÃæ sarvaj¤ÃnÃæ tattvapratipattibhedo na saæbhavati,tattvasyaikarÆpyÃdityetadaparito«eïÃha-- ## / hÅnamadhyamotk­«Âadhiyo hi Ói«yà bhavanti / tatra ye hÅnamatayaste sarvÃstitvavÃdena tadÃÓayÃnurodhÃcchÆnyatÃyÃmavatÃryante / ye tu madhyamÃste j¤ÃnamÃtrÃstitvena ÓÆnyatÃyÃvatÃryante / ye tu prak­«Âamatayastebhya÷ sÃk«Ãdeva ÓÆnyatÃtattvaæ pratipÃdyate / yathoktaæ bodhacittavivaraïe-- deÓanà lokanÃthÃnÃæ sattvÃÓayavaÓÃnugÃ÷ / bhidyante bahudhà loka upÃyairbahubhi÷ puna÷ //1 // gambhÅrottÃnabhedena kvaciccobhayalak«aïà / bhinnÃpi deÓanÃbhinnà ÓÆnyatÃdvayalak«aïà //2 // iti / yadyapi vaibhëikasautrÃntikayoravÃntaramatabhedo 'sti, tathÃpi sarvÃstitÃyÃmasti saæpratipattirityekÅk­tyopanyÃsa÷ / tathà ca tritvamupapannamiti / p­thivÅ kharasvabhÃvÃ, Ãpa÷ snehasvabhÃvÃ÷, agniru«ïasvabhÃva÷, vÃyurÅraïasvabhÃva÷ / Åraïaæ preraïam / bhÆtabhautikÃnuktvà cittacaittikÃnÃha-- ## / rÆpyante ebhiriti rÆpyanta iti ca vyutpatyà savi«ayÃïÅndriyÃïi rÆpaskandha÷ / yadyapi rÆpyamÃïÃ÷ p­thivyÃdayo bÃhyÃstathÃpi kÃyasthatvÃdvà indriyasaæbandhÃdvà bhavantyÃdhyÃtmikÃ÷ / vij¤Ãnaskandho 'hamityÃkÃro rÆpÃdivi«aya indriyÃdijanyo và daï¬ÃyamÃna÷ / vedanÃskandho yà priyÃpriyÃnubhayavi«ayasparÓe su÷khadu÷khatadrahitaviÓe«Ãvasthà cittasya jÃyate sa vedanÃskandha÷ / saæj¤Ãskandha÷ savikalpapratyaya÷ saæj¤ÃsaæsargayogyapratibhÃsa÷, yathà ¬ittha÷ kuï¬alÅ gauro brÃhmaïo gacchatÅtyeva¤jÃtÅyaka÷ / saæskÃraskandho rÃgÃdaya÷ kleÓÃ÷,upakleÓÃÓca madamÃnÃdaya÷, dharmÃdharmau ceti / tadete«Ãæ samudÃya÷ pa¤caskandhÅ / ## / bÃhye p­thivyà dvyaïuhetuke bhÆtabhautikasamudÃye, rÆpavij¤ÃnÃdiskandhahetuke ca samudÃya ÃdhyÃtmike 'bhipreyamÃïe tadaprÃptistasya samudÃyasyÃyuktatà / ## / cetano hi kulÃlÃdi÷ sarvaæ m­ddaï¬Ãdyupasaæh­tya samudÃyÃtmakaæ ghaÂamÃracayan d­«Âa÷ / nahyasati m­ddaï¬ÃdivyÃpÃrÅïi vidu«i kulÃle svayamacetanà m­ddaï¬Ãdayo vyÃp­tya jÃtu ghaÂamÃracayanti / na cÃsati kuvinde tantuvemÃdaya÷ paÂaæ vayante / tasmÃt kÃryotpÃdastadanuguïakÃraïasamavadhÃnÃdhÅnastadabhÃve na bhavati / kÃryotpÃdÃnuguïaæ ca kÃraïasamavadhÃnaæ cetanaprek«ÃdhÅnamasatyÃæ cetanaprek«ÃyÃæ na bhavitumutsahata iti kÃryotpattiÓcetanaprek«ÃdhÅnatvavyÃptà vyÃpakaviruddhopalabdhyà cetanÃnadhi«Âhitebhya÷ kÃraïebhyo vyÃvartamÃnà cetanÃdhi«Âhitatva avÃvati«Âhata iti pratibandhasiddhi÷ / yadyucyeta addhà cetanÃdhÅnaiva kÃryotpatti÷, asti tu cittaæ cetanaæ , taddhÅndriyÃdivi«ayasparÓe satyabhijvalat tatkÃraïacakraæ yathÃyathà kÃryÃya paryÃptaæ tathÃtathà prakÃÓayadacetanÃni kÃraïÃnyadhi«ÂhÃya kÃryamabhinirvartayatÅti, tatrÃha-- ## / na khalu bÃhyÃbhyÃntarasamudÃyasiddhimantareïa cittÃbhijvalanaæ , tatastu tÃmicchan duruttaramitaretarÃÓrayamÃviÓediti / na ca prÃgbhavÅyà cittÃbhidÅptiruttarasamudÃyaæ ghaÂayati / ghaÂanasamaye tasyÃÓcirÃtÅtatvena sÃmarthyavirahÃt / asmadrÃddhÃntavadanyasya ## / kÃraïavinyÃsabhedaæ hi vidvÃn kartà bhavati / na cÃnvayavyatirekÃvantareïa taddhinyÃsabhedaæ veditumarhati / naca sak«amiko 'nvayavyatirekakÃlÃvasthÃyÅ j¤ÃtumanvayavyatirekÃvutsahate / ata uktam-- ## / yadyucyeta asamavahitÃnyeva kÃraïÃni kÃryaæ kari«yanti parasparÃnapek«Ãïi, k­tamatra samavadhÃyayitrà cetanenetyata Ãha-- ## / yadyucyate astyÃlayavij¤ÃnamahaÇkÃrÃspadaæ pÆrvÃparÃnusaæghÃt­, tadeva kÃraïÃnÃæ pratisaæghÃt­ bhavi«yatÅti,tatrÃha-- #<ÃÓayasyÃpÅti># / yat khalvekaæ yadi sthiramÃsthÅyeta tato nÃmÃntareïÃtmaiva / atha k«aïikaæ, tata uktado«Ãpatti÷ / naca tatsaætÃnastasyÃnyatve nÃmÃntareïÃtmÃbhyupagato 'nanyatve ca vij¤Ãnameva ,tacca k«aïikamevetyuktado«Ãpatti÷ / ÃÓerate 'smin karmÃnubhavavÃsanà ityÃÓaya Ãlayavij¤Ãnaæ tasya / api ca prav­tti÷ samudÃyinÃæ vyÃpÃra÷ / naca k«aïikÃnÃæ vyÃpÃro yujyate / vyÃpÃro hi vyÃpÃradÃÓrayastatkÃraïakaÓca loke prasiddha÷ / tena vyÃpÃravatà vyÃpÃrÃtpÆrvaæ vyÃpÃrasamaye ca bhavitavyam / anyathà kÃraïatvÃÓrayatvayorayogÃt / na ca samasamayayorasti kÃryakÃraïabhÃva÷ / nÃpi bhinnakÃlayorÃdhÃrÃdheyabhÃva÷ / tathà ca k«aïikatvahÃnirityÃha-- ## / ayamartha÷-- saæk«epato hi pratÅtyasamutpÃdalak«aïamuktaæ buddhena 'idaæ pratyayaphalam' iti / 'utpÃdÃdvà tathÃgatÃnÃmanutpÃdÃdvà sthitai«Ã dharmÃïÃæ dharmatÃ' / 'dharmasthitità dharmaniyÃmakatà pratÅtyasamutpÃdÃnulomatÃ'iti / atha punarayaæ pratÅtyasamutpÃdo dvÃbhyÃæ kÃraïÃbhyÃæ bhavati hetÆpanibandhataÓca pratyayopanibandhataÓca / sa punardvividho-- bÃhya ÃdhyÃtmikaÓca / tatra bÃhyasya pratÅtyasamutpÃdasya hetÆpanibandha÷-- yadidaæ bÅjÃdaÇkuro 'ÇkurÃtpatraæ patrÃtkÃï¬aæ kÃï¬ÃnnÃlo nÃlÃdgarbho garbhÃcchÆka÷ ÓÆkÃtpu«paæ pu«pÃtphalamiti / asati bÅje 'Çkuro na bhavati, yÃvadasati pu«pe phalaæ na bhavati / sati tu bÅje 'Çkuro bhavati, yÃvat pu«pe sati phalamiti / tatra bÅjasya naivaæ bhavati j¤ÃnamahamaÇkuraæ nirvartayÃmÅti / . aÇkurasyÃpi naivaæ bhavati j¤Ãnamahaæ bÅjena nirvartita iti / evaæ yÃvatpu«pasya naivaæ bhavatyahaæ phalaæ nirvartayÃmÅti / evaæ phalasyÃpi naivaæ bhavatyahaæ pu«peïÃbhinirvartitamiti / tasmÃdasatyapi caitanye bÅjÃdÅnÃmasatyapi cÃnyasminnadhi«ÂhÃtari kÃryakÃraïabhÃvaniyamo d­Óyate / ukto hetÆpanibandha÷ / pratyayopanibandha÷ pratÅtyasamutpÃdasyocyate / pratyayo hetÆnÃæ samavÃya÷ / hetuæ hetuæ pratyayante hetvantarÃïÅti,te«ÃmayamÃnÃnÃæ bhÃva÷ pratyaya÷ / samavÃya iti yÃvat / yathà «aïïÃæ dhÃtÆnÃæ samavÃyÃdbÅjaheturaÇkuro jÃyate / tatra ca p­thivÅdhÃturbÅjasya saægrahak­tyaæ karoti yato 'Çkura÷ kaÂhino bhavati, abdhÃturbÅjaæ snehayati, tejodhÃturbÅjaæ paripÃcayati, vÃyudhÃturbÅjamabhinirharati yato 'Çkuro bÅjÃnnirgacchati, ÃkÃÓadhÃturbÅjasyÃnÃvaraïak­tyaæ karoti, ­turapi bÅjasya pariïÃmaæ karoti, tadete«ÃmavikalÃnÃæ dhÃtÆnÃæ samavÃye bÅje rohityaÇkuro jÃyate nÃnyathà / tatra p­thivÅdhÃtornaivaæ bhavatyahaæ bÅjasya saægrahak­tyaæ karomÅti,yÃvad­tornaivaæ bhavatyahaæ bÅjasya pariïÃmaæ karomÅti / aÇkurasyÃpi naivaæ bhavatyahamebhi÷ pratyayairnirvartita iti / tathÃdhyÃtmika÷ pratÅtyasamutpÃdo dvÃbhyÃæ kÃraïÃbhyÃæ bhavati hetÆpanibandhata÷ pratyayopanibandhataÓca / tatrÃsya hetÆpanibandho yadidamavidyÃpratyayÃ÷ saæskÃrà yÃvajjÃtipratyayaæ jarÃmaraïÃdaya udapatsyanta / tatrÃvidyÃyà naivaæ bhavatyahaæ saæskÃrÃnabhinirvartayÃmÅti / saæskÃrÃïÃmapi naivaæ bhavati vayamavidyayà nirvartità iti / evaæ yÃvajjÃtyà api naivaæ bhavatyahaæ jarÃmaraïÃdyabhinirvartayÃmÅti / jarÃmaraïÃdÅnÃmapi naivaæ bhavati vayaæ jÃtyÃdibhirnirvartità iti / atha ca satsvavidyÃdi«u svayamacetane«u cetanÃntarÃnadhi«Âhite«vapi saæskÃrÃdÅnÃmutpatti÷,bÅjÃdi«viva satsvacetane«u cetanÃntarÃnadhi«Âhite«vapyaÇkurÃdÅnÃm / idaæ pratÅtya prÃpyedamutpadyata ityetÃvanmÃtrasya d­«ÂatvÃccetanÃdhi«ÂhÃnasyÃnupalabdhe÷ / so 'yamÃdhyÃtmikasya pratÅtyasamutpÃdasya hetÆpanibandha÷ / atha pratyayopanibandha÷-- p­thivyaptejovÃyvÃkÃÓavij¤ÃnadhÃtÆnÃæ samavÃyÃdbhavati kÃya÷ / tatra kÃyasya p­thivÅdhÃtu÷ kÃÂhinyaæ nirvartayati / abdhÃtu÷ snehayati kÃyam / tejodhÃtu÷ kÃyasyÃÓitapÅte paripÃcayati / vÃyudhÃtu÷ kÃyasya ÓvÃsÃdi karoti / ÃkÃÓadhÃtu÷ kÃyasyÃnta÷ su«irabhÃvaæ karoti / yastu nÃmarÆpÃÇkuramabhinirvartayati pa¤cavij¤ÃnakÃryasaæyuktaæ sÃsravaæ ca manovij¤Ãnaæ,so 'yamucyate vij¤ÃnadhÃtu÷ / yadà hyÃdhyÃtmikÃ÷ p­thivyÃdidhÃtavo bhavantyavikalÃstadà sarve«Ãæ samavÃyÃdbhavati kÃyasyotpatti÷ / tatra p­thivyÃdidhÃtÆnÃæ naivaæ bhavati vayaæ kÃyasya kÃÂhinyÃdi nirvartayÃma iti / kÃyasyÃpi naivaæ bhavati j¤Ãnamahamebhi÷ pratyayairabhinirvartita iti / atha ca p­thivyÃdidhÃtubhyo 'cetanebhyaÓcetanÃntarÃnadhi«Âhitebhyo 'Çkurasyevaæ kÃyasyotpatti÷ / so 'yaæ pratÅtyasamutpÃdo d­«ÂatvÃnnÃnyathayitavya÷ / tatraite«veva «aÂsu dhÃtu«u yaikasaæj¤Ã, piï¬asaæj¤Ã, nityasaæj¤Ã, su÷khasaæj¤Ã, sattvasaæj¤Ã,pudgalasaæj¤Ã, manu«yasaæj¤Ã, mÃt­duhit­saæj¤Ã, ahaÇkÃramamakÃrasaæj¤Ã, ##saæsÃrÃnarthasaæbhÃrasya mÆlakÃraïaæ, tasyÃmavidyÃyÃæ satyÃæ ##rÃgadve«amohà vi«aye«u pravartante / vastuvi«ayà vij¤a ##vij¤ÃnÃccatvÃro rÆpiïa upÃdÃnaskandhÃstannÃma, tÃnyupÃdÃya rÆpamabhinirvartate / tadaikadhyamabhisaæk«ipya ##nirucyate ÓarÅrasyaiva kalalabuddudÃdyavasthà nÃmarÆpasaæmiÓritÃnÅndariyÃïi #<«a¬Ãyatanaæ,>#nÃmarÆpendriyÃïÃæ trayÃïÃæ saænipÃta÷ ##sparÓÃdvedanà sukhÃdikÃ, vedanÃyÃæ satyÃæ kartavyametatsukhaæ punarmayetyadhyavasÃnan ##bhavati / tata ##vÃkkÃyace«Âà bhavati / tato ##bhavatyasmÃjjanmeti bhavo dharmÃdharmau, taddhetuka÷ skandhaprÃdurbhÃvo ##janma / janmahetukà uttare ##daya÷ / jÃtÃnÃæ skandhÃnÃæ paripÃko ## / skandhÃnÃæ nÃÓo ## / mriyamÃïasya mƬhasya sÃbhi«aÇgasya putrakalatrÃdÃvanatardÃha÷ #<Óoka÷># / tadutthaæ pralapanaæ hà mÃta÷,hà tÃta, hà ca me putrakalatrÃdÅti ## / pa¤cavij¤ÃnakÃryasaæyuktamasÃdhyanubhavanan ## / mÃnasaæ ca du÷khan ##ÓcopÃyÃsta upakleÓà g­hyante / te 'mÅ parasparahetukÃ÷, janmÃdihetukà avidyÃdayo 'vidyÃdihetukÃÓca janmÃdayo ghaÂÅyantravadaniÓamÃvartamÃnÃ÷ santÅti tadetairavidyÃdibhi ##iti / tadetaddÆ«ayati- #<- tanna>#kuta÷, ## / ayamabhisaædhi÷-- yat khalu hetÆpanibandhaæ kÃryaæ tadanyÃnapek«aæ hetumÃtrÃdhÅnotpÃdatvÃdutpadyatÃæ nÃma / pa¤caskandhasamudÃyastu pratyayopanibaddho na hetumÃtrÃdhÅnotpatti÷ / . api tu nÃnÃhetusamavadhÃnajanmà / na ca cetanamantareïÃnya÷ saænidhÃpayitÃsmi kÃraïÃnÃmityuktam / bÅjÃdaÇkurotpatterapi pratyayopanibaddhÃyà vivÃdÃdhyÃsitatvena pak«anik«iptatvÃt, pak«eïa ca vyabhicÃrodbhÃvanÃyÃmatiprasaÇgena sarvÃnumÃnocchedaprasaÇgÃt / syÃdetat / anapek«Ã evÃntyak«aïaprÃptÃ÷ k«ityÃdayo 'ÇkuramÃrabhante / te«Ãæ tÆpasarpaïapratyayavaÓÃtparasparasamavadhÃnam / na caikasmÃdeva kÃraïÃtkÃryasiddhe÷ kimanyai÷ kÃraïairiti vÃcyam / kÃraïacakrÃnantaraæ kÃryotpÃdÃt siddhamityeva nÃsti / na caiko 'pitatkÃraïasamarthaæ ityanya udÃsata iti yuktam / nahi te prek«Ãvanto yenaisamÃlocayeyurasmÃsu samartha eko 'pi kÃrye iti k­taæ na÷ saænidhineti / kintÆpasarpaïapratyayÃdhÅnaparasparasaænidhÃnotpÃdà nÃnutpattuæ nÃpyasaænidhÃtumÅÓate / tÃæÓca sarvananapek«Ãn pratÅtya kÃryamapi na netpattumarhati / naca svamahimnà sarve kÃryamutpÃdayanto 'pi nÃnÃkÃryÃïÃmÅsate tatraiva te«Ãæ sÃmarthyÃt / na ca kÃraïabhedÃt kÃryabheda÷, sÃmagryà ekatvÃt / tadbhedasya ca kÃryÃnÃnÃtvahetutvÃttathà darÓanÃt / tanna / yadyantyak«aïaprÃptà anapek«Ã÷ svakÃryopajanane, hantÃnena krameïa tata÷ pÆrve tata÷ pÆrve sarva evÃnapek«ÃstattatsvakÃryopajanana iti kusÆlasthatvÃviÓe«e 'pi yena bÅjak«aïena kusÆlasthena svakÃryak«aïaparamparayÃÇkurotpattisamartho bÅjak«aïo janayitavya÷ so 'napek«a eva bÅjak«aïa÷ svakÃryopajanane evaæ sarva eva tadantarÃnantapavartino bÅjak«aïa anapek«Ã iti kusÆlanihitabÅja eva syÃt k­tÅ k­«Åvala÷ k­tamasya du÷khabahulena k­«ikarmaïà / yena hi bÅjak«aïena svak«aïaparamparayÃÇkuro janayitavyastasyÃnapek«Ãsau k«aïaparamparà kusÆla evÃÇkuraæ kari«yatÅti / tasmÃtparasparÃpek«Ã evÃntyà và madhyà và pÆrve và k«aïÃ÷ kÃryopajanana iti vaktavyam / yathÃhu÷-- 'na ki¤cidekamekasmÃtsÃmagryÃ÷ sarvasaæbhava÷' iti / taccedaæ samavadhÃnaæ kÃraïÃnÃæ vinyÃsabhedatatprayojanÃbhij¤aprek«ÃvatpÆrvakaæ d­«Âamiti nÃcetanÃdbhavitumarhati / tadidamuktam-- ## / itaretarahetutve 'pÅtyartha÷ / uktamabhisaædhimavidvÃn paricodayati-- ## / pariharati-- ## / kimÃk«epa utpÃdanam,Ãho j¤Ãpanam / tatra na tÃvat kÃraïamanyathÃnupapadyamÃnaæ kÃryamutpÃdayati, kintu svasÃmarthyena / tasmÃjj¤Ãpanaæ vaktavyam / tathà ca j¤ÃpitasyÃnyadutpÃdakaæ vaktavyam / .tacca sthirapak«e 'pi satyapi ca bhoktaryaghi«ÂhÃtÃraæ cetanamantareïa na saæbhavati kimaÇga,puna÷ k«aïike«u bhÃve«u / bhokturbhogenÃpi kadÃcidÃk«ipyeta saæghÃta÷,sa tu bhoktÃpi nÃstÅti dÆrotsÃritatvaæ darÓayati-- ## / api ca bahava upakÃryopakÃrakabhÃvena sthitÃ÷ kÃryaæ janayanti / naca k«aïikapak«a upakÃryopakÃrakabhÃvo 'sti,bhÃvasyopakÃrÃnÃspadatvÃt / k«aïasyÃbhedyatvÃdanupak­topak­tatvÃsaæbhavÃt / kÃlabhedena và tadupapattau k«aïikatvavyÃghÃtÃt / tadidamÃha-- #<ÃÓrayÃÓrayiÓÆnye«u ceti / athÃyamabhiprÃya iti># / yadà hi pratyayopanibandha÷ pratÅtyasamutpÃdo bhavettadà cetano 'dhi«ÂhÃtÃpek«etÃpi, na tu pratyayopanibandhane 'pi tu hetÆpanibandha÷ / tathÃca k­tamadhi«ÂhÃtrà / hetu÷ svabhÃvata eva kÃryasaæghÃtaæ kari«yati kevala iti bhÃva÷ / astu tÃvadyathà kevalÃdheto÷ kÃryaæ nopajÃyata iti, anyonyÃÓrayaprasaÇgo 'smin pak«a ityÃÓayavÃnÃha- #<- kathaæ tameveti># / saæprati pratyayopanibandhanaæ pratÅtyasamutpÃdamÃstÃya codayati-- ## / asthirà api hi bhÃvÃ÷ sadà saæhatà evodayante vyante ca / na punaratistato 'vasthitÃ÷ kenacit pu¤jÅkriyante / tathà ca k­tamatra saæhantrà cetaneneti bhÃva÷ / ##iti parasparÃÓrayaæ nivartayati / tadetadvikalpya dÆ«ayati-- ## / sa khalu saæghÃtasaætativarti dharmÃdharmÃhvaya÷ saæskÃrasaætÃno yathÃyathaæ sukhadu÷khe janayannÃgantukaæ ka¤canÃnÃsÃdya svata eva janayet,ÃsÃdya và / anÃsÃdyajanane sadaiva sukhadu÷khe janayet, samarthasyÃnapek«asyÃk«epÃyogÃt / ÃsÃdya janane tadÃsÃdanakÃraïaæ prek«ÃvÃnabhyupeya÷ / tathÃca na pratyayopanibandhana÷ pratÅtyasamutpÃda÷ / tasmÃdanenÃgatantukÃnapek«asya saædhÃtasaætÃnasyaiva sad­Óajanane visad­Óajanane và svabhÃva Ãstheya÷ / tathà ca bhëyoktaæ dÆ«aïamiti / ## / aprÃptabhogo hi bhogamÃptukÃmastatsÃdhane pravartata iti pratyÃtmasiddham / seyaæ prav­ttirbhogÃdanyasmin sthire bhoktari bhogatatsÃdhanasamayavyÃpini kalpyate nÃsthire / naca bhogÃdananyasmin / nahi bhogo bhogÃya kalpate nÃpyanyo bhogÃyÃnyasya / evaæ mok«e 'pi dra«Âavyam / tatra bubhuk«umumuk«Æ cet sthirÃvÃsthÅyeyÃtÃæ tadÃbhyupetahÃnam, asthairyà và prav­ttiprasaÇga ityartha÷ / ## / bhoktrabhÃvena prav­ttyanupapatte÷ kartrabhÃva÷ / tata÷ karmabhÃvÃtsaæghÃtÃsiddhirityartha÷ //19 // // ## / pÆrvasÆtreïa saægatimasyÃha-- ## / hetÆpanibandhanaæ pratÅtyasamutpadamabhyupetya pratyayopanibandhana÷ pratÅtyasamutpÃdo dÆ«ita÷ / saæprati hetÆpanibandhanamapi taæ dÆ«ayatÅtyartha÷ / dÆ«aïamÃha-- ## / na tÃvadvaiÓe«ikavannirodhakÃraïasÃænidhyaæ nirudhyamÃnatvaæ vaktavyam / niruddhatvaæ ca ciraniruddhatvaæ vivak«itatvaæ, tathà cobhayorapyabhÃvagrastatvÃddhetutvÃnupapatti÷ / ÓaÇkate-- ## / kÃraïasya hi kÃryotpÃdÃt prÃkkÃlasattÃr'thavatÅ na kÃryakÃlÃ, tadà kÃryasya siddhatvena tatsidydharthÃyÃ÷ sattÃyà anupayogÃditi bhÃva÷ / tadetallokad­«Âyà dÆ«ayati-- ## / bhÆtvà vyÃp­tya bhÃvÃ÷ prayeïa hi kÃryaæ kurvanto loke d­Óyante / tathà ca sthiratvam, itarathà tu lokavirodha iti / puna÷ ÓaÇkate-- ## / yathÃhu÷-- 'bhÆtirye«Ãæ kriyà saiva kÃrakaæ saiva cocyate 'iti / bhavatyevaæ vyÃpÃravattà tathÃpi k«aïikasya na kÃraïatvamityÃha-- ##k«aïikasya kÃraïabhÃva÷ / m­tsuvarïakÃraïà hi ghaÂÃdayaÓca rÆcakÃdaya m­tsuvarïÃtmÃno 'nubhÆyante / yadi ca na kÃryasamaye kÃraïaæ sat kathaæ te«Ãæ tadÃtmanÃnubhÃva÷ / naca kÃraïasÃd­Óyaæ kÃryasya na tu tÃdÃtmyamiti vÃcyam / asati kasyacidrÆpasyÃnugame sÃd­ÓyasyÃpyanupapatte÷ / anugame và tadeva kÃraïaæ, tathà ca tasya kÃryatÃdÃtmyamiti siddhimak«aïikatvamityartha÷ / sarvathà vailak«aïye tu hetuphalabhÃvastantughaÂÃdÃvapi prÃptaæ ityatiprasaÇga ityÃha-- ## / naca tadbhÃvabhÃvo niyÃmaka÷, tasyaikasmin k«aïe 'ÓakyagrahatvÃt, sÃmÃnyasya cÃkÃraïatvÃt / kÃraïatve và k«aïikatvahÃnerasmatpak«apÃtaprasaÇgacceti bhÃva÷ / api ca cotpÃdanirodhayorvikalpatraye 'pi vastuna÷ ÓÃÓvatatvaprasaÇga ityÃha-- ## / paryÃyatvÃpÃdane 'pi nityatvÃpÃdanaæ mantavyam / ## / saæsarge 'pyasatà saæsargÃnupapatte÷ / sattvÃbhyupagame ÓÃÓvata ÓÃÓvatatvamiti dra«Âavyam / Óe«aæ nigadavyÃkhyÃtam //20 // ## / nÅlÃbhÃsasya hi cittasya nÅlÃdÃlambanapratyayÃnnÅlÃkÃratà / samanantarapratyayÃtpÆrvavij¤ÃnÃdbodharÆpatà / cak«u«o 'dhipatipratyayÃdrÆpagrahaïapratiniyama÷ / ÃlokÃtsahakÃripratyayÃdheto÷ spa«ÂÃrthatà / evaæ sukhÃdÅnÃmapi caittÃnÃæ cittÃbhinnahetujÃnÃæ catvÃryotÃnyeva kÃraïÃni / seyaæ pratij¤Ã caturvidhÃn hetÆn pratÅtya cittacaittà utpadyanta ityabhÃvakÃraïatva uparudhyeta / ## / utpattirutpadyamÃnÃdbhÃvÃdabhinnÃ, tathà ca k«aïikatvahÃniriti pratij¤ÃhÃni÷ //21 // ## / bhÃvapratÅpà saækhyà buddhi÷ pratisaækhyà , tayà nirodha÷ pratisaækhyÃnirodha÷ / santamimamasantaæ karomÅtyevamÃkÃratà ca buddherbhÃvapratÅpatvam / etenÃpratisaækhyÃnirodho 'pi vyÃkhyÃta÷ / saætÃnagocaro và nirodha÷, saætÃnik«aïagocaro và / na tÃvatsaætÃnasya nirodha÷ saæbhavati / hetuphalabhÃvena hi vyavasthitÃ÷ saætÃnina evodayavyayadharmÃïa÷ saætÃnÃ÷ / tatra yo 'sÃvantya÷ saætÃnÅ, yannirodhÃtsaætÃnocchedena bhavitavyam, sa kiæ phalaæ ki¤cidÃrabhate na và / Ãrabhate cet, nÃntya÷ / tathà ca na saætÃnoccheda÷ / anÃrambhe tu bhavedantya÷ sa÷, kintu syÃdasan, arthakriyÃkÃritÃyÃ÷ sattÃlak«aïasya virahÃt / tadasatve tajjanakamapyasajjanakatvenÃsadityanena krameïÃsanta÷ sarva eva saætÃnina iti tatsaætÃno nitarÃmasanniti kasya pratisaækhyayà nirodha- / naca sabhÃgÃnÃæ saætÃninÃæ hetuphalabhÃva÷ saætÃna÷, tasya visabhÃgotpÃdo nirodha÷, visabhÃgotpÃdaka eva cak«aïa÷ saætÃnasyÃntya÷ / tathÃsati rÆpavij¤ÃnapravÃhe rasÃdivij¤Ãnotpattau saætÃnocchedaprasaÇga÷ / katha¤citsÃrÆpye và visabhÃge 'pyantata÷ sattayà tadastÅti na saætÃnoccheda÷ / tadanenÃbhisaædhinÃha-- ##pratisaækhyÃpratisaækhyÃnirodhau / atra tÃvadutpannamÃtrÃprav­ttasya bhÃvasya na pratisaækhyÃnirodha÷ saæbhavati, tasya puru«aprayatnÃpek«ÃbhÃvÃdityastyeva dÆ«aïaæ, tathÃpi do«Ãntaramubhayasminnapi nirodho brÆte-- ## / yato niranvayo vinÃÓo na saæbhavatyato nirÆpÃkhyo 'pi na saæbhavati, tenaivÃnvayinà rÆpeïa bhÃvasya na«ÂasyÃpyupÃkhyeyatvÃt / niranvayavinÃÓÃbhÃve hetumÃha-- ## / yadyadanvayirÆpaæ tattatparamÃrthasadbhÃva÷ / avasthÃstu viÓe«Ãkhyà upajanÃpÃyadharmÃïa÷, tÃsÃæ sarvasÃmanirvacanÅyatayà svato na paramÃrthasattvam / anvayyeva tu rÆpaæ tÃsÃæ tattvam / tasya ca sarvatra pratyabhij¤ÃyamÃnatvÃnna vinÃÓa ityavasthÃvato 'vinÃÓÃnnÃvasthÃnÃæ niranvayo vinÃÓa iti / tÃsÃæ tattvasyÃnvayina÷ sarvatrÃvicchedÃt / syÃdetat / m­tpiï¬am­dghaÂam­tkapÃlÃdi«u sarvatra m­ttattvapratyabhij¤ÃnÃdbhavatvevam / taptopalatalapatitana«Âasya tÆdabindo÷ kimasti rÆpamanvayi pratyabhij¤ÃyamÃnaæ, yenÃsya na niranvayo nÃÓa÷ syÃdityata Ãha-- ## / atrÃpi tattoyaæ tejasà mÃrtaï¬amaï¬alamambudatvÃya nÅyata ityanumeyaæ, m­dÃdÅnÅmanvayinÃmavicchedadarÓanÃt / Óakyaæ tatra vaktum'udambindau ca sindhau ca toyabhÃvona bhidyate / vina«Âe 'pi tato bindÃvasti tasyÃnvayo 'mbudhau // 'tasmÃnna kaÓcidapi niranvayo nÃÓa iti siddham //22 // ## / parikara÷ sÃmagrÅ samyagj¤Ãnasya yamaniyamÃdi÷ ÓravaïamananÃdiÓca / mÃrgÃ÷ k«aïikanairÃtmyÃdibhÃvanÃ÷ / atirohitamanyat //23 // #<ÃkÃÓo cÃviÓe«Ãt># / etadvyÃca«Âe-- ## / vedaprÃmÃïye vipratipannÃnapi pratiÓabdaguïÃnumeyatvamÃkÃÓasya vaktavyam / tathÃhi-- jÃtimattvena sÃmÃnyaviÓe«asamavÃyebhyo vibhaktasya ÓabdasyÃsparÓatve sati bÃhyaikendriyagrÃhyatvena gandhÃdivadguïatvamanumitam / nÃyamÃtmaguïo bÃhyendrigocaratvÃt / ata eva na manoguïa÷, tadguïÃnÃmapratyak«atvÃt / na p­thivyÃdiguïa÷, tadguïagandhÃdisÃhacaryÃnupalabdhe÷ / tasmÃdguïo bhÆtvà gandhÃdivadasÃdhÃraïendriyagrÃhyo yadravyamanumÃpayati tadÃkÃÓaæ pa¤camaæ bhÆtaæ vastviti / ## / ni«edhyani«edhÃdhikaraïanirÆpaïÃdhÅnanirÆpaïo ni«edho nÃsatyadhikaraïanirÆpaïe Óakyo nirÆpayitum / taccÃvaraïÃbhÃvÃdhikaraïamÃkÃÓaæ vastviti / atirohitÃrthamanyat //24 // ## / vibhajate-- ## / yastu satyapyetasminnupalabdh­smartroranyatve 'pi samÃnÃyÃæ saætatau kÃryakÃraïabhÃvÃt sm­tirupapatsyata iti manyamÃno na paritu«yati taæ prati pratyabhij¤ÃsamÃj¤Ãtapratyak«avirodhamÃha-- ## / tato 'hamadrÃk«Åditi pratÅyÃt,ahaæ smarÃmyanyastvadrÃk«Ådityartha÷ / pratyabhij¤Ãpratyak«avirodhaprapa¤castÆttara÷ / #<à janmana÷ à cottamÃducchvÃsÃt># / ÃmaraïÃdityartha- / naca sÃd­Óyanibandhanaæ pratyabhij¤Ãnaæ, pÆrvÃparak«aïadarÓina ekasyÃbhÃve tadanupapatte÷ / ÓaÇkate-- ## / ayamartha÷-- vikalpapratyayo 'yaæ, vikalpaÓca svÃkÃraæ bÃhyatayÃdhyavasyati, na tu tattvata÷ pÆrvÃparau k«aïau tayo÷ sÃd­Óyaæ và g­hïÃti / tatkathamekasyÃnekadarÓina÷ sthirasya prasaÇga iti / nirÃkaroti-- ## / nÃnÃpadÃrthasaæbhinnavÃkyÃrthÃbhÃsastÃvadayaæ vikalpa÷ prathate tatraite nÃnÃpadÃrthà na prathanta iti bruvÃïa÷ svasaævedanaæ bÃdheta / na caikasya j¤Ãnasya nÃnÃkÃratvaæ saæbhavati, ekatvavirodhÃt / naca tÃvantyeva j¤ÃnÃnÅti yuktaæ, tathÃsati pratyÃkÃraæ j¤ÃnÃnÃæ samÃpteste«Ãæ ca parasparavÃrtÃj¤ÃnÃbhÃvÃnnÃnetyeva na syÃt / tasmÃt pÆrvÃparak«aïatatsÃd­Óyagocaratvaæ j¤Ãnasya vaktavyam / na caitatpÆrvÃparak«aïÃvasthÃyinamekaæ j¤ÃtÃraæ vineti k«aïabhaÇgabhaÇgaprasaÇga÷ / yadyucyeta astytasmin vikalpe tenedaæ sad­Óamiti padadvayaprayogo na tviha tattedantÃspadau padÃrthau tayoÓca sÃd­Óyamiti vivak«itam, api tvevamÃkÃratà j¤Ãnasya kalpiteti, tatrÃha-- ## / ekÃdhikaraïaviprati«iddhadharmadvayÃbhyupagamo vivÃda÷ / tatraika÷ svapak«aæ sÃdhayatyanyaÓca tatsÃdhanaæ dÆ«ayati / na caitatsarvamasati vikalpÃnÃæ bÃhyÃlambanatve 'sati ca lokaprasiddhapadÃrthakatve bhavitumarhati / j¤ÃnÃkÃratve hi vikalpapratibhÃsinÃæ nityatvÃnityatvÃdÅnÃmekÃrthavi«ayatvÃbhÃvÃt j¤ÃnÃnÃæ ca dharmiïÃæ bhedÃnna virodha÷ / nahyÃtmanityatvaæ buddhyanityatvaæ ca bruvÃïau vipratipadyate / na cÃlaukikÃrthenÃnityaÓabdenÃtmani vibhutvaæ vivak«itvÃnityaÓabdaæ prayu¤jÃno laukikÃrthaæ nityaÓabdamÃtmani prayu¤jÃnena vipratipadyate / tasmÃdanena svapak«aæ pratiti«ÂhÃpayi«atà parapak«asÃdhanaæ ca nirÃcikÅr«atà vikalpÃnÃæ lokasiddhapadÃrthakatà bÃhyalambanatà ca vaktavyà / yadyucyeta dvividho hi vikalpÃnÃæ vi«ayo grÃhyaÓcÃdhyavaseyaÓca / tatra svÃkÃro grÃhyo 'dhyavaseyastu bÃhya÷ / tathÃca pak«apratipak«aparigrahalak«aïà vipratipatti÷ prasiddhapadÃrthakatvaæ copapadyata ityata Ãha-- ## / ayamabhisaædhi÷-- keyamadhyavaseyatà bÃhyasya / yadi grÃhyatà na dvaividhyam / athÃnyà socyatÃæ, nanÆktà taireva svapratibhÃse 'narther'thÃdhyavasÃyena prav­ttiriti / atha vikalpÃkÃrasya ko 'yamadhyavasÃya÷ / kiæ karaïamÃho yojanamutÃropa iti / na tÃvat karaïam / nahyanyadanyat kartu Óakyam / nahi jÃtu sahasramapi Óilpino ghaÂaæ paÂayitumÅÓate / na cÃntaraæ bÃhyena yojayitum / api ca tathÃsati yukta iti pratyaya÷ syÃt / na cÃsti / Ãropo 'pi kiæ g­hyamÃïe bÃhye utÃg­hyamÃïe / yadi g­hyamÃïe tadà kiæ vikalpenÃho tatsamayajenÃvikalpakena / na tÃvadvikalpo 'bhilÃpasaæsargayogyagocaro 'ÓakyÃbhilÃpasamayaæ svalak«aïaæ deÓakÃlÃnanugataæ gocarayitumarhati / yathÃhu÷-- 'aÓakyasamayo hyÃtmà sukhÃdÅnÃmananyabhÃka / te«Ãmata÷ svasaævittÃnÃrbhijalpÃnu«aÇgiïÅ // 'iti / na ca tatsamayabhÃvinà nirvikalpakena g­hyamÃïe bÃhye vikalpenÃg­hÅte tatra vikalpa÷ svÃkÃramÃropayitumarhati. / na hi rajataj¤ÃnÃpratibhÃsini purovartini vastuni rajataj¤Ãnena Óakyaæ rajatamÃropayitum / ag­hyamÃïe tu bÃhye svÃkÃra ityeva syÃnna bÃhya iti / tathà ca nÃropaïam / api cÃyaæ vikalpa÷ svasaævedanaæ santaæ vikalpaæ kiæ vastusantaæ svÃkÃraæ g­hÅtvà paÓcÃdbÃhyamÃropayati, atha yadà svÃkÃraæ g­hïÃti tadaivÃropayati / na tÃvat k«aïikatayà kramavirahiïo j¤Ãnasya kramavartinÅ grahaïÃropaïe kalpete / tasmÃdyadaiva svÃkÃramanarthaæ g­hïÃti tadaivÃrthamÃropayatÅti vaktavyam / na caitadyujyate / svÃkÃre hi svasaævedanapratyak«atayÃtiviÓada÷ / bÃhyaæ cÃropyamÃïamaviÓadaæ sattato 'nyadeva syÃnna tu svÃkÃra÷ samÃropita÷ / na ca bhedÃgrahamÃtreïa samÃropÃbhidhÃnaæ, vaiÓadyÃvaiÓadyarÆpatayà bhedagrahasyoktatvÃt / api cÃg­hyamÃïe cedbÃhye 'bÃhyÃtsvalak«aïÃdbhedÃgrahaïena tadabhimukhÅ prav­tti÷, hanta tarhi trailokyata evÃnena na bhedo g­hÅta iti yatra kvacana pravartetÃviÓe«Ãt / etena j¤ÃnÃkÃrasyaivÃlokasyÃpi bÃhyatvasamÃropa÷ pratyukta÷ / tasmÃtsu«ÂhÆktaæ ' tato 'nyaducyamÃnaæ bahupralÃpitvamÃtmana÷ khyÃpayet' iti / api ca sÃd­Óyanibandhana÷ saævyavahÃrastenedaæ sad­ÓamityevamÃkÃrabuddhinibandhano bhavenna tu tadevedamityÃkÃrabuddhinibandhana ityÃha-- na ## / nanu jvÃlÃdi«u sÃd­ÓyÃdasatyÃmapi sÃd­Óyabuddhau tadbhÃvÃvagamananibandhana÷ saævyahÃro d­Óyate yathà tatheheti bhavi«yatÅti pÆrvÃparito«eïÃha-- ## / tathÃhi -- vividhajanasaækÅrïagopureïa puraæ niviÓamÃnaæ narÃntarebhya ÃtmanirdhÃraïÃyÃsÃdhÃraïaæ cihnaæ vidadhatamupahasanti pÃÓupataæ p­thagjanà iti //25 // ## / asthirÃt kÃrayotpattimicchanto vainÃÓikà arthÃdabhÃvÃdeva bhÃvotpattimÃhu÷ / uktametadadhastÃt / nirapek«Ãt kÃryotpattau puru«akaramavaiyarthyam / sÃpek«atÃyÃæ ca k«aïasyÃbhedyatvenopak­tatvÃnupapatte÷, anupakÃriïi cÃpek«ÃbhÃvÃdak«aïikatvaprasaÇga÷ / sÃpek«atvÃnapek«atvayoÓcÃnyatarani«edhasyÃnyataravidhÃnanÃntarÅyakatvena prakÃrÃntarÃbhÃvÃnnÃsthirÃdbhÃvÃdbhÃvotpattiriti k«aïikapak«er'thÃdabhÃvÃdbhÃvotpattiriti pariÓi«yata ityartha÷ / na kevalamarthÃdÃpadyate, darÓayanti ca,-- ## / etadvibhajyate-- ## / kilakÃro 'nicchÃyÃm / ## / ayamabhisaædhi÷-- kÆÂastho hi kÃryajananasvabhÃvo và syÃdatatsvabhÃvo và / sa cetkÃryajananasvabhÃvastato yÃvadanena kÃryaæ kartavyaæ tÃvatsahasaiva kuryÃt / samarthasya k«epÃyogÃt / atatsvabhÃve tu na kadÃcidapi kuryÃt / yadyucye samartho 'pi kramavatsahakÃrisaciva÷ krameïa kÃryÃïi karotÅti / tadayuktam / vikalpÃsahatvÃt / kimasya sahakÃriïa÷ ka¤cidupakÃramÃdadhati na và / anÃdhÃne 'nupakÃritayà sahakÃriïo nÃpek«eran / ÃdhÃne 'pi bhinnamabhinnaæ vopakÃramÃdadhyu÷ / abhede tadevÃbhihitamiti kauÂasthyaæ vyÃhanyeta / bhede tÆpakÃrasya tasmin sati kÃryasya bhÃvÃdasati cÃbhÃvÃtsatyapi kÆÂasthe kÃryÃnutpÃdÃdanvayavyatirekÃbhyÃmupakÃra eva kÃryakÃrÅ na bhÃva iti nÃrthakriyÃkÃrÅ bhÃva÷ / taduktam- var«ÃtapÃbhyÃæ kiæ vyomnaÓcarmaïyasti tayo÷ phalam / carmopamaÓcetso 'nitya÷ stulyaÓcedasatphala÷ // iti / tathà cÃki¤citkarÃdapi cet kÆÂasthÃtkÃryaæ jÃyeta, sarvaæ sarvasmÃjjÃyeteti sÆktam / upasaæharati- ## / nÃbhÃvÃt kÃryotpatti÷ / kasmÃt / ad­«ÂatvÃt / nahi ÓaÓavi«ÃïÃdaÇgurÃdÅnÃæ kÃryÃïÃmutpattird­Óyate / yadi tvabhÃvÃdbhÃvotpatti÷ syÃttato 'bhÃvatvÃviÓe«Ãt ÓaÓavi«ÃïÃdibhyo 'pyaÇgurotpatti÷ / nahyabhÃvo viÓi«yate / viÓe«aïayoge và so 'pi bhÃva÷ syÃnna nirÆpÃkhya ityartha÷ / viÓe«aïayogamabhÃvasyÃbhyupetyÃha- ## / api ca yadyenÃnanvitaæ na tattasya vikÃra÷, yathà ghaÂaÓarÃvoda¤cÃnÃdayo hemnÃnanvità na hemavikÃra÷ / ananvitÃÓcaite vikÃrà abhÃvena / tasmÃnnÃbhÃvavikÃra÷ / bhÃvavikÃrastu te, bhÃvasya tenÃnvitatvÃdityÃha- ## / abhÃvakÃraïavÃdino vacanamanubhëya dÆ«ayati- ## / sthiro 'pi bhÃva÷ kramavatsahakÃrisamavadhÃnÃt krameïa kÃryÃïi karoti / na cÃnupakÃrakÃ÷ sahakÃriïa÷ / sa cÃsya sahakÃribhirÃdhÅyamÃnà upakÃro na bhinno nÃpyabhinna÷ / kintvanirvÃcya eva / anirvÃcyÃcca kÃryamapyanirvÃcyameva jÃyate / na caitÃvatà sthirasyÃkÃraïatvaæ, tadupÃdÃnatvÃtkÃryasya, rajjÆpÃdÃnatvamiva bhujaÇgasyetyuktam / tathà ca Óruti÷- m­ttiketyeva satyam' iti / apica ye 'pi sarvato vilak«aïÃni svalak«aïÃni vastusantyÃsthi«ata, te«Ãmapi kimiti bÅjajÃtÅyebhyo 'ÇkurajÃtÅyÃnyeva jÃyante kÃryÃïi, natu kramelakajÃtÅyÃni / nahi bÅjÃdbÅjÃntarasya và kramelakasya vÃtyantavailak«aïye kaÓcidviÓe«a÷ / naca bÅjÃÇguratve sÃmÃnye paramÃrthasatÅ, yenaitayorbhÃvika÷ kÃryakÃraïabhÃvo bhavet / tasmÃtkÃlpanikÃdeva svalak«aïopÃdÃnadbÅjajÃtÅyÃttathÃvidhasyaivÃÇgurajÃtÅyasyotpattiniyama Ãstheya÷ / anyathà kÃryahetukÃnumÃnocchedaprasaÇga÷ / diÇmÃtrasya sÆcitam / prapa¤castu brahmatatvasamÅk«ÃnyÃyakaïikayo÷ k­ta iti neha pratamyate vistarabhayÃt //26. // ## / bhëyasya sugamam //27 // ## / pÆrvÃdhikaraïasaægatimÃha-- ## / bÃhyÃrthavÃdibhyo vij¤ÃnamatravÃdinÃæ sugatÃbhipretatayà viÓe«amÃha- ## / atha pramÃtà pramÃïaæ prameyaæ pramitiriti hi catus­«u vidhÃsu tatvaparisamÃptirÃsÃmÃnyatamÃbhÃve 'pi tattvasyÃvyavasthÃnÃt / tasmÃdanena vij¤ÃnaskandhamÃtraæ tattvaæ vyavasthÃpayatà catasro vidhà e«itavyÃ÷, tathÃca na vij¤ÃnaskandhamÃtraæ tattvam / nahyasti saæbhavo vij¤ÃnamÃtraæ catasro vidhÃÓcetyata Ãha-- ## / yadyapyanubhavÃnnÃnyo 'nubhÃvyo 'nubhavitÃnubhavanaæ, tathÃpi buddhyÃrƬhena buddhiparikalpitenÃnyastha evai«a pramÃïaprameyaphalavyavahÃra÷ pramÃt­vyavahÃraÓcetyapi dra«Âavyam / na pÃramÃrthika ityartha÷ / evaæ ca siddhasÃdhanam / na hi brahmavÃdino nÅlÃdyÃkÃrÃæ vittimabhyupagacchanti, kintvanirvacanÅyaæ nÅlÃditi / tathÃhi- svarÆpaæ vij¤ÃnasyÃsatyÃkÃrayuktaæ prameyaæ prameyaprakÃÓanaæ pramÃïaphalaæ, tatprakÃÓanaÓakti÷ pramÃïam / bÃhyavÃdinorapi vaibhëikasautrÃntikayo÷ kÃlpanika eva pramÃïaphalavyavahÃro 'bhimata ityÃha-- ## ## / bhinnÃdhikaraïatve hi pramÃïaphalayostadbhÃvo na syÃt / nahi khadiragocare paraÓau palÃÓe dvaidhÅbhÃvo bhavati / tasmÃdanayoraikÃdhikaraïyaæ vaktavyam / kathaæ ca tadbhavati / yadi j¤Ãnasthe eva pramÃïaphale bhavata÷ / na ca j¤Ãnaæ svalak«aïamanaæÓamaæÓÃbhyÃæ vastusabhdyÃæ yujyate / tadeva j¤Ãnamaj¤ÃnavyÃv­ttikalpitaj¤ÃnatvÃæÓaæ phalam / aÓaktivyÃv­ttiparikalpitÃtmÃnÃtmaprakÃÓanaÓaktyaæÓaæ pramÃïam / prameyaæ tvasya bÃhyameva / evaæ sauterÃntikasamaye 'pi / j¤ÃnasyÃrthasÃrÆpyamanÅlÃkÃravyÃv­ttyà kalpitanÅlÃkÃratvaæ pramÃïaæ vyavasthÃpanahetutvÃt / aj¤ÃnavyÃv­ttikalpitaæ ca j¤Ãnatvaæ phalaæ vyavasthÃpyatvÃt / tathà cÃhu÷-- 'nahi vittisattaiva tadvedanà yuktÃ, tasyÃ÷ sarvatrÃviÓe«Ãt / tÃæ tu sÃrÆpyamÃviÓatsarÆpayattadghaÂayet' iti / praÓnapÆrvakaæ bÃhyÃrthÃbhÃva upapattÅrÃha-- ## ## / sa hi vij¤ÃnÃlambanatvÃbhimato bÃhyor'tha÷ paramÃïustÃvanna saæbhavati / ekasthÆlanÅlÃbhÃsaæ hi j¤Ãnaæ na paramasÆk«maparamÃïvÃbhÃsam / na cÃnyÃbhÃsamanyagocaraæ bhavitumarhati / atiprasaÇgena sarvagocaratayà sarvasarvaj¤atvaprasaÇgÃt / na ca pratibhÃsadharma÷ sthaulyamiti yuktam / vikalpÃsahatvÃt / kimayaæ pratibhÃsasya j¤Ãnasya dharma uta pratibhÃsanakÃler'thasya dharma÷ / yadi pÆrva÷ kalpa÷, advÃ, tathÃsati hi svÃæÓÃlambanameva vij¤Ãnamabhyupetaæ bhavati / evaæ ca ka÷ pratikÆlÅbhavatyanukÆlamÃcarati / dvitÅya it cet / tathà hi-- rÆpaparimÃïava eva nirantaramutpannà ekavij¤ÃnopÃrohiïa÷ sthaulyam / na cÃtra kasyacidbhrÃntatà / nahi na te rÆpaparamÃïava÷ / naca na nirantaramutpannÃ÷ / na caikavij¤ÃnÃnupÃrohiïa÷ / tena mà bhÆnnÅlatvÃdivatparamÃïudharma÷,pratyekaæ paramÃïu«vabhÃvÃt / pratibhÃsadaÓÃpannÃnÃæ tu te«Ãæ bhavi«yati bahutvÃdivatsÃæv­taæ sthaulyam / yathÃhu÷-- 'grahe 'nekasya caikena ki¤cidrÆpaæ hi g­hyate / sÃæv­taæ pratibhÃsasthaæ tadekÃtmanyasaæbhavÃt //1 // naca taddarÓanaæ bhrÃntaæ nÃnÃvastugrahÃdyata÷ / sÃæv­taæ grahaïaæ nÃnyatra ca vastugraho bhrama÷ //2 // 'iti / tanna / nairantaryÃvabhÃsasya bhrÃntatvÃt / gandharasasparÓaparamÃïvantarità hi te rÆpaparamÃïavo na nirantarÃ÷ tasmÃdÃrÃtsÃntare«u v­k«e«vekadhanavanapratyayavade«a sthÆlapratyaya÷ paramÃïu«u sÃntare«u bhrÃnta eveti paÓyÃma÷ / tasmÃt kalpanÃpo¬hatve 'pi bhrÃntatvÃddhaÂÃdipratyayasya pÅtaÓaÇkhÃdij¤Ãnavanna pratyak«atà paramÃïugocaratvÃbhyupagame / tadidamuktam, ##vayavina÷ / te«Ãmabhede paramÃïubhya÷ paramÃïava eva / tatra coktaæ dÆ«aïam / bhede tu gavÃÓvasyevÃtyantavailak«aïyamiti na tÃdÃtmyam / samavÃyaÓca nirÃk­ta iti / evaæ bhedÃbhedavikalpena jÃtiguïakarmÃdÅnapi pratyÃcak«Åta / tasmÃdyadyatpratibhÃsate tasya sarvasya vicÃrÃsahatvÃt, apratibhÃsamÃnasadbhÃve ca pramÃïÃbhÃvÃnna bÃhyÃlambanÃ÷ pratyayà iti / api ca na tÃvadvij¤ÃnamindriyavannilÅnamarthaæ pratyak«ayitumarhati / nahi yathendriyamarthavi«ayaæ j¤Ãnaæ janayatyevaæ vij¤Ãnamaparaæ vij¤Ãnaæ janayitumarhati / tatrÃpi samÃnatvÃdanuyogasyÃnavasthÃprasaÇgÃt / na cÃrthÃdhÃraæ prÃkaÂyalak«aïaæ phalamÃdhÃtumutsahate / atÅtÃnÃgate«u tadasaæbhavÃt / nahyasti saæbhavo 'pratyutpanno dharmÅ dharmÃÓcÃsya pratyutpannà iti / tasmÃjj¤ÃnasvarÆpapratyak«ataivÃrthapratyak«atÃbhyupeyà / taccÃnÃkÃraæ sadÃjÃnato bhedÃbhÃvÃt kathamarthabhedaæ vyavasthÃpayediti tadbhedavyavasthÃpanÃyÃkÃrabhedo 'syai«itavya÷ / taduktam-- 'na hi vittisattaiva tadvedanà yuktÃ, tasyÃ÷ sarvatrÃviÓe«Ãt / tÃæ tu sÃrÆpyamÃviÓatsarÆpayattadghaÂayet' iti / ekaÓcÃyamÃkÃro 'nubhÆyate / sa cedvij¤Ãnasya nÃrthasadbhÃve ki¤cana pramÃïamastÅtyÃha-- ## / yadyena saha niyatasahopalambhanaæ tattato na bhidyate, yathaikasmÃccandramaso dvitÅyaÓcandramÃ÷ / niyatasahopalambhanaÓcÃrtho j¤Ãneneti vyÃpakaviruddhopalabdhi÷ / ni«edhyo hi bheda÷ sahopalambhÃniyamena vyÃpto yathà bhinnÃvaÓvinau nÃvaÓyaæ sahopavabhyete kadÃcidabhrÃpidhÃne 'nyatarasyaikasyopalabdhe÷ / so 'yamiha bhedavyÃpakÃniyamavirÆddho niyama upalabhyamÃnastadvyÃpyaæ bhedaæ nivartayatÅti / taduktam-- 'sahopalambaniyamÃdabhedo nÅlataddhiyo÷ / bhedaÓca bhrÃntivij¤Ãnairdd­ÓyatendÃvivÃdvaye // 'iti. ## / yo ya÷ pratyaya÷ sa sarvo bÃhyÃnÃvambana÷, yathà svapnamÃyÃdipratyaya÷, tathà cai«a vivÃdÃdhyÃsita÷ pratyaya iti svabhÃvahetu÷ / bÃhyÃnÃlambanatà hi pratyayatvamÃtrÃnubandhinÅ v­k«ateva ÓiæÓapÃtvamÃtrÃnubandhinÅti tanmÃtrÃnubandhini nirÃlambanatve sÃdhye bhavati pratyayatvaæ svabhÃvahetu÷ / atrÃntare sautrÃntikaÓcodayati-- ##nÅlamidaæ pÅtamityÃdi ## / sa hi mene ye yasmin satyapi kÃdÃcitkÃste sarve tadatiriktahetusÃpek«Ã÷, yathÃvivak«atyajigami«ati mayi vacanagamanapratibhÃsÃ÷ pratyayÃÓcetanasaætÃnÃntarasÃpek«Ã÷ / tathà ca vivÃdÃdhyÃsitÃ÷ satyapyÃlayavij¤ÃnasaætÃne «a¬api prav­ttipratyayà iti svabhÃvahetu÷ / yaÓcÃsÃvÃlayavij¤ÃnasaætÃnÃtirikta÷ kÃdÃcitkaprav­ttij¤Ãnabhedahetu÷ sa bÃhyor'thaæ iti / vÃsanÃparipÃkapratyayakÃdÃcitkatvÃt kadÃcidutpÃda iti cet / nanvekasaætatipatitÃnÃmÃlayavij¤ÃnÃnÃæ tatprav­ttivij¤ÃnajananaÓaktirvÃsanà , tasyÃÓca svakÃryopajanaæ pratyÃbhimukhyaæ paripÃkastasya ca pratyaya÷ svasaætÃnavartÅ pÆrvak«aïa÷ saætÃnÃntarÃpek«ÃnabhyupagamÃt, tathÃca sarve 'pyÃlayasaætÃnapatitÃ÷ paripÃkahetavo bhaveyu÷ / na và kaÓcidapi, ÃlayasaætÃnapÃtitvÃviÓe«Ãt / k«aïabhedÃcchaktibhedastasya ca kÃdÃcitkatvÃtkÃryakÃdÃcitkatvamiti cet / nanvevamekasyaiva nÅlaj¤ÃnopajanasÃmarthyaæ tatprabodhasÃmarthyaæ ceti k«aïÃntarasyaitanna syÃt / satve và kathaæ k«aïabhedÃtsÃmarthyabheda ityÃlayasaætÃnavartina÷ sarve samarthà iti samarthahetusadbhÃve kÃryak«epÃnupapatte÷ / svasaætÃnamÃtrÃdhÅnatve ni«edhyasya kÃdÃcitkatvasya viruddhaæ sadÃtanatvaæ tasyopalabdhyà kÃdÃcitkatvaæ nivartamÃnaæ hetvantarÃpek«atve vyavati«Âhata iti pratibandhasiddhi÷ / naca j¤ÃnasaætÃnÃntaranibandhanatvaæ sarve«Ãmi«yate prav­ttivij¤ÃnÃnÃæ vij¤ÃnavÃdibhirapi tu kasyacideva vicchinnagamanavacanapratibhÃsasya prav­ttivij¤Ãnasya / api ca sattvÃntarasaætÃnanimittatve tasyÃpi sadà saænidhÃnÃnna kÃdÃcitkatvaæ syÃt / na hi sattvÃntarasaætÃnasya deÓata÷ kÃlato và viprakar«asaæbhava÷ / vij¤ÃnavÃde vij¤ÃnÃtiriktadeÓÃnÃbhyupagamÃdamÆrtatvÃcca vij¤ÃnÃnÃmadeÓÃtmakatvÃtsaæsÃrasyÃdimatvÃprasaÇgenÃpÆrvasattvaprÃdurbhÃvÃnabhyupagamÃcca na kÃlato 'pi viprakar«asaæbhava÷ / tasmÃdasati bÃhyer'the pratyayavaicitryÃnupapatterastyÃnumÃniko bÃhyÃrtha iti sautrÃntikÃ÷ pratipedire, tÃnnirÃkaroti-- ##vij¤ÃnavÃdÅ / idamatrÃkÆtam-- svasaætÃnamÃtraprabhavatve 'pi pratyayakÃdÃcitkatvopapattau saædigdhavipak«avyÃv­ttikatvena heturanaikÃntika÷ / tathÃhi-- bÃhyanimittakatve 'pi kathaæ kadÃcit nÅlasaævedanaæ kadÃcit pÅtasaævedanam / bÃhyanÅlapÅtasaænidhÃnÃsaænidhÃnÃbhyÃmiti cet / atha pÅtasaænidhÃne 'pi kimiti nÅlaj¤Ãnaæ na bhavati, pÅtaj¤Ãnaæ bhavati / tatra tasya sÃmarthyÃdasÃmarthyÃccetarasminniti cet / kuta÷ punarayaæ sÃmarthyÃsÃmarthyabheda÷ / hetubhedÃditi cet / evaæ tarhi k«aïÃnÃmapi svakÃraïabhedanibandha÷ Óaktibhedo bhavi«yati / saætÃnino hi k«aïÃ÷ kÃryabhedahetavaste ca pratikÃryaæ bhidyante ca / na ca saætÃno nÃma kaÓcideka utpÃdaka÷ k«aïÃnÃæ yadabhedÃt k«aïà na bhidyeran / nanÆktaæ na k«aïabhedÃbhedÃbhyÃæ ÓaktibhedÃbhedau, bhinnÃnÃmapi k«aïÃnÃmekasÃmarthyopalabdhe÷ / anyathaika eva k«aïe nÅlaj¤ÃnajananasÃmarthyaæ iti na bhÆyo nÅlaj¤ÃnÃni jÃyeran. tatsamarthasyÃtÅtatvÃt, k«aïÃntarÃïÃæ cÃsÃmarthyÃt / tasmÃt k«aïabhede 'pi na sÃmarthyabheda÷, saætÃnabhede tu sÃmarthyaæ bhidyata iti / tanna / yadi bhinnÃnÃæ saætÃnÃnÃæ naikaæ sÃmarthyaæ, hanta tarhi nÅlasaætÃnÃnÃmapi mitho bhinnÃnÃæ naikamasti nÅlÃkÃrÃdhÃnasÃmarthyamiti saænidhÃne 'pi nÅlasaætÃnÃntarasya na nÅlaj¤ÃnamupajÃyeta / tasmÃtsaætÃnÃntarÃïÃmiva k«aïÃntarÃïÃmapi svakÃraïabhedÃdhÅnopajanÃnÃæ ke«Ã¤cideva sÃmarthyabheda÷ ke«Ã¤cinneti vaktavyam / tathà caikÃlayaj¤ÃnasaætÃnapatite«u kasyacideva j¤Ãnak«aïasya sa tÃd­Óa÷ sÃmarthyÃtiÓayo vÃsanÃparanÃmà svapratyayÃsÃdita÷ / yato nÅlÃkÃraæ prav­ttivij¤Ãnaæ jÃyate na pÅtÃkÃram / kasyacittu sa tÃd­Óo yata÷ pÅtÃkÃraæ j¤Ãnaæ na nÅlÃkÃramiti vÃsanÃvaicitryÃdeva svapratyayÃsÃditÃjj¤Ãnavaicitryasiddherna tadatiriktÃrthasadbhÃve ki¤canÃsti pramÃïamiti paÓyÃma÷ / Ãlayavij¤ÃnasaætÃnapatitamevÃsaæviditaæ j¤Ãnaæ vÃsanà tadvaicitryÃnnÅlÃdyanubhavavaicitryaæ, pÆrvanÅlÃdyanubhavavaicitryÃcca vÃsanÃvaicitryamityanÃditÃnayorvij¤ÃnavÃsanayo÷ / tasmÃnna parasparÃÓrayado«asaæbhavo bÅjÃÇkurasaætÃnavaditi / anvayavyatirekÃbhyÃmapi vÃsanÃvaicitryasyaiva j¤Ãnavaicitryahetutà nÃrthavaicitryasyetyÃha-- ## / na khalvabhÃvo bÃhyasyÃrthasyÃdhyavasÃtuæ Óakyate / sa hyupalambhÃbhÃvÃdvÃdhyavasÅyeta, satyapyupalambhe tasya bÃhyÃvi«ayatvÃdvÃ, satyapi bÃhyavi«ayatve bÃhyÃrthabÃdhakapramÃïasadbhÃvÃdvà / na tÃvat sarvathopalambhÃbhÃva iti praÓnapÆrvakamÃha-- ## / nahi sphuÂatare sarvajanÅna upalambhe sati tadabhÃva÷ Óakyo vaktumityartha÷ / dvitÅyaæ pak«amavalambate-- ## / nirÃkaroti-- ## / upalabdhigrÃhiïà hi sÃk«iïopalabdhirg­hyamÃïà bÃhyavi«ayatvenaiva g­hyate nopalabdhimÃtramityartha÷ / ##iti vak«yamÃïopapattiparÃmarÓa÷ / t­tÅyaæ pak«amÃlambate-- ## ## / nirÃkaroti-- ## / idamatrÃkÆtam-- ghaÂapaÂÃdayo hi sthÆlà bhÃsante na tu paramasÆk«mÃ÷ / tatredaæ nÃnÃdigdeÓavyÃpitvalak«aïaæ sthaulyaæ yadyapi j¤ÃnÃkÃratvenÃvaraïÃnÃvaraïalak«aïena viruddhadharmasaæsargeïa yujyate j¤ÃnopÃdheranÃv­tatvÃdeva tathÃpi taddeÓatvÃtaddeÓatvakampatvaraktÃraktatvalak«aïairviruddhadharmasaæsargairasya nÃnÃtvaæ prasajyamÃnaæ j¤ÃnÃkÃratve 'pi na Óakyaæ ÓakreïÃpi vÃrayitum / vyatirekÃvyatirekav­ttivikalpau ca paramÃïoraæÓavattvaæ copapÃditÃni vaiÓe«ikaparÅk«ÃyÃm / tasmÃdbÃhyÃrthavanna j¤Ãne 'pi sthaulyasaæbhava÷ / na ca tÃvat paramÃïvÃbhÃsamekaj¤Ãnam, ekasya nÃnÃtmatvÃnupapatte÷ / ÃkÃrÃïÃæ và j¤ÃnatÃdÃtmyÃdekatvaprasaÇgÃt / na ca yÃvanta ÃkÃrÃstÃvantyeva j¤ÃnÃni, tÃvatÃæ j¤ÃnÃnÃæ mitho vÃrtÃmabhij¤atayà sthÆlÃnubhavÃbhÃvaprasaÇgÃt / na ca tatp­«ÂhabhÃvÅ samastaj¤ÃnÃkÃrasaækalanÃtmaka eka÷ sthÆlavikalpo vij­mbhata iti sÃæpratam / tasyÃpi sÃkÃratayà sthaulyÃyogÃt / yathÃha dharmakÅrti÷- 'tasmÃnnÃrthe na ca j¤Ãne sthÆlÃbhÃsastadÃtmana÷ / ekatra prati«iddhatvÃdbahu«vapi na saæbhava÷ // 'iti / tasmÃdbhavatÃpi j¤ÃnÃkÃraæ sthaulyaæ samarthayamÃnena ##vÃstheyau / tathà cedantÃspadamaÓakyaæ j¤ÃnÃdbhinnaæ yabÃhyamapahnotumiti / yacca j¤Ãnasya pratyarthaæ vyavasthÃyai vi«ayasÃrÆpyamÃsthitaæ, naitena vi«ayo 'pahnotuæ Óakya÷, asatyarthe tatsÃrÆpyasya tadvyavasthÃyÃÓcÃnupapatterityÃha- ## / yaÓca sahopalambhaniyama ukta÷ Óo 'pi vkalpaæ na sahate / yadi j¤ÃnÃrthayo÷ sÃhityenopalambhastato viruddho heturnÃbhedaæ sÃdhayitumarhati, sÃhityasya tadviruddhabhedavyÃptatvÃdabhede tadanupapatte÷ / athaikopalambhaniyama÷ / na ekatvasyÃvÃcaka÷ sahaÓabda÷ / api ca kimekatvenopalambha Ãho eka upÃlambho j¤ÃnÃrthayo÷ / na tÃvadekatvenopalambha ityÃha-- ## / athaikopalambhaniyama÷, tatrÃha-- ## / yathà hi sarvaæ cÃk«u«aæ prabhÃrÆpÃnuviddhaæ buddhibodhyaæ niyamena manujairupalabhyate, na caitÃvatà ghaÂÃdirÆpaæ prabhÃtmakaæ bhavati,kintu prabhopÃyatvÃnniyama÷, evamihÃpyÃtmasÃk«ikÃnubhavopÃyatvÃdarthasyaikopalambhaniyama iti / api ca yatraikavij¤Ãnagocarau ghaÂapaÂau tatrÃrthabhedaæ vij¤Ãnabhedaæ cÃdyavasyanti pratipattÃra÷ / na caitadekÃtmye 'vakalpata ityÃha-- ## / tathÃrthÃbhede 'pi vij¤ÃnabhedadarÓanÃnna vij¤ÃnÃtmakatvamarthasyetyÃha-- ## / api ca svarÆpamÃtraparyavasitaæ j¤Ãnaæ j¤ÃnÃntaravÃrtÃnabhij¤amiti yayorbhedaste dve na g­hÅte iti bhedo 'pi tadgato na g­hÅta iti / evaæ k«aïikaÓÆnyÃnÃtmatvÃdayo 'pyanekapratij¤Ãhetud­«ÂÃntaj¤ÃnabhedasÃdhyÃ÷ / evaæ svamasÃdhÃraïamanyato vyÃv­taæ lak«aïaæ yasya tadapi yadvyÃvartate yataÓca vyÃvartate tadanekaj¤ÃnasÃdhyam / evaæ sÃmÃnyalak«aïamapi vidhirÆpamanyÃpoharÆpaæ vÃnekaj¤Ãnagamyam / evaæ vÃsyavÃsakabhÃvo 'nekaj¤ÃnasÃdhya÷ / evamavidyopaplavavaÓena yatsadasaddharmatvaæ yathà nÅlamiti saddharma÷, naravi«ÃïÃmityasaddharma÷, amÆrtamiti sadasaddharma÷ / Óakyaæ hi ÓaÓavi«ÃïamamÆrtaæ vaktum / Óakyaæ ca vij¤ÃnamamÆrtaæ vaktum / yathoktam-- 'anÃdivÃsanodbhÆtavikalpaparini«Âhita÷ / ÓabdÃrthastrividho dharmo bhÃvÃbhÃvobhayÃÓraya÷ // 'iti / evaæ mok«apratij¤Ã ca yo mucyate yataÓca mucyate yena mucyate tadanekaj¤ÃnasÃdhyà / evaæ vipratipannaæ pratipÃdayituæ pratij¤eti yatpratipÃdayati yena pratipÃdayati yaÓca tadanekaj¤ÃnasÃdhyetyasatyekasminnanekÃrthaj¤ÃnapratisaæghÃtari nopapadyate / tatsarvaæ vij¤Ãnasya svÃæÓÃlambane 'nupapannamityÃha-- ## / api ca bhedÃÓraya÷ karmaphalabhÃvo nÃbhinne j¤Ãne bhavitumarhati / no khalu chidà chidyate kintu dÃru / nÃpi pÃka÷ pacyate 'pi tu taï¬ulÃ÷ / tadihÃpi na j¤Ãnaæ svÃæÓena j¤eyamÃtmani v­ttivirodhÃdapi tu tadatiriktor'tha÷,pÃcyà iva taï¬ulÃ÷ pÃkÃtiriktà iti / bhÆmiracanÃpÆrvakamÃha- #<- ki¤cÃnyat / vij¤Ãnaæ vij¤Ãnamityabhyupagaccheteti># / codayati #<- nanu vij¤Ãnasya svarÆpavyatiriktagrÃhyatva iti># / ayamartha÷-- svarÆpÃdatiriktamarthaæ cedvij¤Ãnaæ g­hïÃti tatastadapratyak«aæ sannarthaæ pratyak«ayitumarhati / na hi cak«uriva tannilÅnamarthe ka¤canÃtiÓayamÃdhatte, yenÃrthamapratyak«aæ satpratyak«ayet / apitu tatpratyak«ataivÃrthapratyak«atà / yathÃhu÷-- 'apratyak«opalambhasya nÃrthad­«Âi÷ prasidhyati'iti / taccet j¤ÃnÃntareïa pratÅyeta tadapratÅtaæ nÃrthavi«ayaæ j¤Ãnamaparok«ayitumarhati / evaæ tattadityanavasthà tasmÃdanavasthÃyà bibhyatà varaæ svÃtmani v­ttirÃsthità / apica yathà pradÅpo na dÅpÃntaramapek«ate, evaæ j¤Ãnamapi na j¤ÃnÃntaramapek«itumarhati samatvÃditi / tadetatpariharati-- ## / ayamartha÷-- satyamapratyak«asyopalambhasya nÃrthad­«Âi÷ prasidhyati, na tÆpalabdhÃraæ prati tatpratyak«atvÃyopalambhÃntaraæ prÃrthanÅyam, apitu tasminnindriyÃrthasaænikar«Ãdanta÷ karaïavikÃrabheda utpannamÃtra eva prabhÃturarthaÓcopalambhaÓca pratyak«au bhavata÷ / artho hi nilÅnasvabhÃva÷ pramÃtÃraæ prati svapratyak«atvÃyÃnta÷karaïavikÃrabhedamanubhavamapek«ate, anubhavastu ja¬o 'pi svacchatayà caitanyÆbimbodgrahaïÃya nÃnubhavÃntaramapek«ate, yenÃnavasthà bhavet / nahyasti saæbhavo 'nubhava utpannaÓca,na ca pramÃtu÷ pratyak«o bhavati, yathà nÅlÃdi÷ / tasmÃdyathà chettà chidayà chedyaæ v­k«Ãdi vyÃpnoti, na tu chidà chidÃntareïa, nÃpi chidaiva chetrÅ, kintu svata eva devadattÃdi÷, yathà và paktà pÃkyaæ pÃkena vyÃpnoti nanu pÃkaæ pÃkÃntareïa, nÃpi pÃka eva paktà kintu svata eva devadettÃdi÷, evaæ pramÃtà prameyaæ nÅlÃdi pramayà vyÃpnoti na tu pramÃæ pramÃntareïa, nÃpi pramaiva pramÃtrÅ, kintu svata eva pramÃyÃ÷ pramÃtà vyÃpaka÷ / na ca pramÃtari kÆÂasthanityacaitanye pramÃpek«Ãsaæbhavo yata÷ pramÃtu÷ pramÃyÃ÷ pramÃtrantarÃpek«ÃyÃmanavasthà bhavet / tasmÃt su«ÂhÆktaæ 'vij¤ÃnagrahaïamÃtra eva vij¤ÃnasÃk«iïa÷ pramÃtu÷ kÆÂasthanityacaitanyasya grahaïakÃÇk«ÃnutpÃdÃt' iti / yaduktaæ 'samatvÃdavabhÃsyÃvabhÃsakabhÃvÃnupapatte÷'iti / tatrÃha- ## / mà bhÆt j¤Ãnayo÷ sÃmyena grÃhyagrÃhakabhÃva÷ / j¤Ãt­j¤Ãnayostu vai«amyÃdupapadyata eva / grÃhyatvaæ ca j¤Ãnasya na grÃhakakriyÃjanitaphalaÓÃlitayà yathà bÃhyÃrthasya, phale phalÃntarÃnupapatte÷. yathÃhu÷-- 'na saævidaryate phalatvÃt' iti / api tu pramÃtÃraæ prati svata÷siddhaprakaÂatayà / grÃhyo 'pyartha÷ pramÃtÃraæ prati satyÃæ saævidi prakaÂa÷ saævidapi prakaÂà / yathÃhuranye-- nÃsyÃ÷ karmabhÃvo vidyate iti / syÃdetat«a yatprakÃÓate tadanyena prakÃÓyate yathà j¤ÃnÃrthau tathà ca sÃk«iti nÃsti pratyayasÃk«iïorvai«amyamityata Ãha-- ## / tathÃhi-- asya sÃk«iïa÷ sadÃsaædigdhÃviparÅtasya nityasÃk«ÃtkÃratÃnÃgantukaprakÃÓatve ghaÂate / tathÃhi-- pramÃtà saædihÃno 'pyasaædigdho viparyasyannapyaviparÅta÷ parok«amarthamutprek«amÃïo 'pyaparok«a÷ smarannapyanubhavika÷ prÃïabh­nmÃtrasya / na caitadanyÃdhÅnasaævedanatve ghaÂe / anavasthÃprasaÇgaÓcokta÷ / tasmÃtsvayaæsiddhatÃsyÃnicchatÃpyapratyÃkhyeyà pramÃïamÃrgayattatvÃditi / ki¤coktena krameïa j¤Ãnasya svayamavagant­tvÃbhÃvÃtpramÃturanabhyupagame ## / avagantuÓcetkasyacidapi na prakÃÓate k­tamavagamena svayaæprakÃÓeneti / vij¤ÃnamevÃvagantriti manvÃna÷ ÓaÇkate-- ## / na phalasya kart­tvaæ karmatvaæ vÃstÅti pradÅpavatkartrantarame«itavyaæ, tathà ca na siddhasÃdhanamiti pariharati-- ## / nanu sÃk«isthÃne 'stvasmadabhimatameva vij¤Ãnaæ tathà ca nÃmnyeva vipratipattirnÃrthà iti ÓaÇkate-- ##abhipreya ## / nirÃkaroti-- ## / bhavanti hi vij¤ÃnasyotpÃdÃdayo dharmà abhyupetÃstathà cÃsya phalatayà nÃvagant­tvaæ, kart­phalabhÃvasyaikatra virodhÃt / kintu pradÅpÃditulyatetyartha÷ //28 // ## / bÃdhÃbÃdhau vaidharmyam / svapnapratyayo bÃdhito jÃgratpratyayaÓcÃbÃdhita÷ / tvayÃpi cÃvaÓyaæ jÃgratpratyayasyÃbÃdhitatvamÃstheyaæ, tena hi svapnapratyayo bÃdhito mithyetyavagamyate / jÃgratpratyayasya tu bÃdhyatve svapnapratyayasyÃsau na bÃdhako bhavet / nahi bÃdhyameva bÃdhakaæ bhavitumarhati / tathà ca na svapnapratyayo mithyeti sÃdhyavikalo d­«ÂÃnta÷ syÃt svapnavaditi / tasmÃdbÃdhÃbÃdhÃbhyÃæ vaidharmyÃnna svapnapratyayad­«ÂÃntena jÃgratpratyayasya Óakyaæ nirÃlambanatvamadhyavasÃtum / ## / karaïado«ÃbhidÃnam / mithyÃtvÃya vaidharmyÃntaramÃha- #<- api ca sm­tireveti># / saæskÃramÃtrajaæ hi vij¤Ãnaæ sm­ti÷ / pratyutpannendriyasaæprayogaliÇgaÓabdasÃrÆpyÃnyathÃnupapadyamÃnayogyapramÃïÃnutpattilak«aïasÃmagrÅprabhavaæ tu j¤Ãnamupalabghi÷ / tadiha nidrÃïasyasÃmagryantaravirahÃtsaæskÃra÷ pariÓi«yate, tena saæskÃrajatvÃtsm­ti÷, sÃpi ca nidrÃdo«ÃdviparÅtÃvartamÃnamapi pitrÃdi vartamÃnatayà bhÃsayati / tena sm­tereva tÃvadupalabdherviÓe«astasyÃÓca sm­tervaiparÅtyamiti / ato mahadantaramityartha÷ / api ca svata÷prÃmÃïye siddhe jÃgratpratyayÃnÃæ yathÃrthatvamanubhavasiddhaæ nÃnumÃnenÃnyathayituæ Óakyam, anubhavavirodhena tadanutpÃdÃt / abÃditavi«ayatÃpyanumÃnotpÃdasÃmagrÅgrÃhyatayà pramÃïam / na ca kÃraïÃbhÃve kÃryamutpattumarhatÅtyÃÓayavÃnÃha- ## / yathÃlokadarÓanaæ cÃnvayavyatirekÃvanuÓriyamÃïÃvartha evopalabdherbhavato nÃrthÃnapek«ÃyÃæ vÃsanÃyÃm / vÃsanÃya apyarthopalabdhyadhÅnatvadarÓanÃdityartha÷ / api cÃÓrayÃbhÃvÃdapi na laukikÅ vÃsanopapadyate / na ca k«aïikamÃlayavij¤Ãnaæ vÃsanÃdhÃro bhavitumarhati / dvayoryugapadutpadyamÃnayo÷ savyadak«iïaÓ­ÇgavadÃdhÃrÃdheyabhÃvÃbhÃvÃt / prÃgutpannasya cÃdheyotpÃdasamaye 'sata÷ k«aïikatvavyÃghÃta ityÃÓayavÃnÃha-- ## / Óe«amatirohitÃrtham //30 // ## / syÃdetat / yadi sÃkÃraæ vij¤Ãnaæ saæbhavati bÃhyaÓcÃrtha÷ sthÆlasÆk«mavikalpenÃsaæbhavÅ hantaivamarthaj¤Ãne sattena tÃvadvicÃraæ na sahete / nÃpyasattvena, asato bhÃsanÃyogÃt / nobhayatvena, virodhÃtsadasatorekatrÃnupapatte÷ / nÃpyanubhayatvena,ekani«edhasyetaravidhÃnanÃntarÅyakatvÃt / tasmÃdvicÃrÃsahatvamevÃstu tattvaæ vastÆnÃm / yathÃhu÷--'iyaæ vastu balÃyÃtaæ yadvadanti vipaÓcita÷ / yathà yathÃrthÃÓcintyante vivicyante tathà tathà // 'iti // na kvacidapi pak«e vyavata«Âhanta ityartha÷ / tadetannirÃcikÅr«urÃha- #<- ÓÆnyavÃdipak«astu sarvapramÃïaviprati«iddha iti tannirÃkaraïÃya nÃdara÷ kriyate># / laukikÃni hi pramÃïÃni sadasattvagocarÃïi / tai÷ khalu satsaditi g­hyamÃïaæ yathÃbhÆtamaviparÅtaæ tattvaæ vyavasthÃpyate / asaccÃsaditi g­hyamÃïaæ yathÃbhÆtamaviparÅtaæ tattvaæ vyavasthÃpyate / sadasatoÓca vicÃrÃsahatvaæ vyavasthÃpayatà sarvapramÃïaviprati«iddhaæ vyavasthÃpitaæ bhavati / tathà ca sarvapramÃïaviprati«edhÃnneyaæ vyavasthopapadyate / yadyucyeta tÃttvikaæ prÃmÃïyaæ pramÃïÃnÃmanena vicÃreïa vyudasyate na sÃævyavahÃrikam / tathÃca bhinnavi«ayatvÃnna sarvapramÃïaviprati«edha ityata Ãha-- ## / pramÃïÃni hi svagocare pravartamÃnÃni tattvamidamityeva pravartante / atÃttvikatvaæ tu tadgocarasyÃnyato bÃdhakÃdavagantavyam / na puna÷ sÃævyavahÃrikaæ na÷ prÃmÃïyaæ na tu tÃttvikamityeva pravartante / bÃdhakaæ cÃtÃttvikatvame«Ãæ tadgocaraviparÅtatattvopadarÓanena darÓayet / yathà Óuktikeyaæ na rajataæ marÅcayo na toyamekaÓcandro na candradvayamityÃdi, tadvadihÃpi samastapramÃïagocaraviparÅtatattvÃntaravyavasthÃpanenÃtÃttvikatvame«Ãæ pramÃïÃnÃæ bÃdhakena darÓanÅyaæ na tvavyavasthÃpitatattvÃntareïa pramÃïÃni ÓakyÃni bÃdhitum / vicÃrÃsahatvaæ vastÆnÃæ tattvaæ vyavasthÃpayadbÃdhakamatÃttvikatvaæ pramÃïÃnÃæ darÓayatÅti cet, kiæ punaridaæ vicÃrÃsahatvaæ vastu yattattvamabhimataæ, kiæ tadvastu paramÃrthata÷ sadÃdÅnÃmanyatamat kevalaæ vicÃraæ na sahate, atha vicÃrÃsahatvena nistattvameva / tatra paramÃrthata÷ sadÃdÅnÅmanyatamadvicÃraæ na sahata iti viprati«iddham / na sahate cenna sadÃdÅnÃmanyatamat / anyatamaccet kathaæ na vicÃraæ sahate / atha nistattvaæ cet kathamanyatamattattvamavyavasthÃpya Óakyamevaæ vaktum / na ca nistattvataiva tattvaæ bhÃvÃnÃm / tÃsati hi tattvÃbhÃva÷ syÃt / so 'pi ca vicÃraæ na sahata ityuktaæ bhavadbhi÷ / api cÃropitaæ ni«edhanÅyam / ÃropaÓca tattvÃdhi«ÂhÃno d­«Âo yathà ÓuktikÃdi«u rajatÃde÷ / na cet ki¤cidasti tattvaæ kasya kasminnÃropa÷ / tasmÃnni«prapa¤caæ paramÃrthasabrahmÃnirvÃcyaprapa¤cÃtmanÃropyate, tacca tattvaæ vyavasthÃpyÃtÃttvikatvena sÃævyavahÃrikaæ pramÃïÃnÃæ bÃdhakenopapadyata iti yuktamutpaÓyÃma÷ //31 // ## / virÃjate- ##uktena ##granthator'thataÓca ## / granthatastÃvatpaÓyanÃti«ÂhanÃmiddhapo«adhÃdyasÃdhupadaprayoga÷ / arthataÓca nairÃtmyamabhyupetyÃlayavij¤Ãnaæ samastavÃsanÃdhÃramabhyupagacchannak«aramÃtmÃnamabhyupaiti / evaæ k«aïikatvamabhyupetya 'utpÃdÃdvà tathÃgatÃnÃmanutpÃdÃdvà sthitaivai«Ãæ dharmÃïÃæ dharmatà dharmasthititÃ'iti nityatÃmupaitÅtyÃdi bahÆnnetavyamiti //32 // ## / nirasto muktakacchÃnÃæ sugatÃnÃæ samaya÷ / vivasanÃnÃæ samaya idÃnÅæ nirasyate / tatsamayamÃha saæk«epavistÃrÃbhyÃm / ## / tatra saæk«epamÃha-- ## / bodhÃtmako jÅvo ja¬avargastvajÅva iti / yathÃyogaæ tayorjÅvÃjÅvayorimamaparaæ prapa¤camÃcak«ate / tamÃha-- ## / jÅvÃstikÃyastridhÃ-- baddho mukto nityasiddhaÓceti / pudgalÃstikÃyÃ÷ «o¬hÃ- p­thivyÃdÅni catvÃri bhÆtÃni sthÃraæ jaÇgamaæ cti dharmÃstikÃya÷ prav­ttyanumeyo 'dharmÃstikÃyÃ÷ sthityanumeya÷ / ÃkÃÓÃstikÃyo dvedhÃ- lokÃkÃÓo 'lokÃkÃÓaÓca / tatroparyupari sthitÃnÃæ lokÃnÃmantarvartÅ lokÃkÃÓaste«Ãmupari mok«asthÃnamalokÃkÃÓa÷ / tatra hi na lokÃ÷ santi / tadevaæ jÅvÃjÅvapadÃrthau pa¤cadhà prapa¤citau / ÃsravasaævaranirjarÃstraya÷ padÃrthÃ÷ prav­ttilak«aïÃ÷ prapa¤cyate / dvidhà prav­tti÷ samyaÇmithyà ca / tatra mithyà prav­ttirÃsrava÷. samyakprav­ttÅ tu saævaranirjarau / ÃsrÃvayati puru«aæ vi«aye«vitÅndriyaprav­ttirÃsrava÷ / indriyadvÃrà hi pauru«aæ jyotirvi«ayÃn sp­ÓadrÆpÃdij¤ÃnarÆpeïa pariïamata iti / anye tu karmÃïyÃsravamÃhu÷ / tÃni hi kartÃramabhivyÃpya sravanti kartÃramanugacchantÅtyÃsrava÷ / seyaæ mithyÃprav­ttiranarthahetutvÃt / saævaranirjarau ca samyakprav­ttÅ / tatra ÓamadamÃdirÆpà prav­tti÷ saævara÷ / sà hyÃsravasrotaso dvÃraæ saæv­ïotÃti saævara ucyate / nirjarastvanÃdikÃlaprav­ttika«Ãyakalu«apuïyÃpuïyaprahÃïahetustaptaÓilÃrohaïÃdi÷ / sa hi ni÷Óe«aæ puïyÃpuïyaæ sukhadu÷khopabhogena jarayatÅti nirjara÷ / bandho '«Âavidhaæ karma / tatra ghÃtikarma caturvidham / tadyathÃ-- j¤ÃnÃvaraïÅyaæ darÓanÃvaraïÅyaæ mohanÅyamantarÃyamiti / tathà catvÃryaghÃtikarmÃïi / tadyathÃ-- vedanÅyaæ nÃmikaæ gotrikamÃyu«kaæ ceti / tatra samyag j¤Ãnaæ na mok«asÃdhanaæ, nahi j¤ÃnÃdvastusiddhiratiprasaÇgÃditi viparyayo j¤ÃnÃvaraïÅyaæ karmocyate / ÃhartadarÓanÃbhyÃsÃnna mok«a iti j¤Ãnaæ darÓanÃvaraïÅyaæ karma / bahu«u viprati«iddhe«u tÅrthakarairupadarÓite«u mok«amÃrge«u viÓe«ÃnavadhÃraïaæ mohanÅyaæ karma / mok«amÃrgaprav­ttÃnÃæ tadvidhnakaraæ vij¤ÃnamantarÃyaæ karma / tÃnÅmÃni Óreyohant­tvÃddhÃtikarmÃïyucyante / aghÃtÃni karmÃïi, tadyathà vedanÅyaæ karma ÓuklapudgalavipÃkahetu÷,taddhi bandho 'pi na ni÷Óreyasaparipanthi tattvaj¤ÃnÃvighÃtakatvÃt / ÓuklapudgalÃrambhakavedanÅyakarmÃnuguïaæ nÃmikaæ karma, taddhi ÓuklapudgalasyÃdyÃvasthÃæ kalalabuddhudÃdimÃrabhate / gotrikamavyÃk­taæ tato 'pyÃdyaæ ÓaktirÆpeïÃvasthitam / Ãyu«kaæ tvÃyu÷ kÃyati kathayatyutpÃdanadvÃretyÃyu«kam / tÃnyetÃni ÓuklapudgalÃdyÃÓrayatvÃdaghÃtÅni karmÃïi / tadetat karmëÂakaæ puru«aæ bandhÃtÅti bandha÷ / vigalitasamastakleÓatadvÃsanasyÃnÃvaraïaj¤Ãnasya sukhakatÃnasyÃtmana upari deÓÃvasthÃnaæ mok«a ityeke / anye tÆrdhvagamanaÓÅlo hi jÅvo dharmÃdharmÃstikÃyena baddhastaddhimok«ÃdyadÆrdhvaæ gacchetyeva sa mok«a iti / ta ete saptapadÃrthà jÅvÃdaya÷ sahÃvÃntaraprabhedairapanyastÃ÷ / tatra ## / syÃcchabda÷ khalvayaæ nipÃtastiÇantapratirÆpako(?) 'nekÃntadyotÅ / yathÃhu÷--'vÃkye«vanekÃntadyoti gamyaæ prativiÓe«aïam / syÃnnipÃtor'thayogitvÃttiÇantapratirÆpaka÷(?) // 'iti // yadi punarayamanekÃntadyotaka÷ syÃcchabdo na bhavet syÃdastÅtivÃkye syÃtpadamanarthakaæ syÃt tadidamuktam-- 'arthayogitvÃt'iti / anaikÃntadyotakatve tu syÃdasti katha¤cidastÅti syÃtpadÃtkatha¤cidartho 'stÅtyanenÃnukta÷ pratÅyata iti nÃnarthakyam / tathà ca 'syÃdvÃda÷ sarvathaikÃntatyÃgÃtkiæv­ttacidvidhe÷ / saptabhaÇganayÃpek«oheyÃdeyaviÓe«ak­t // 'kiæv­tte pratyaye khalvayaæ cinnipÃtavidhinà sarvathaikÃntatyÃgÃt saptasvekÃnte«u yo bhaÇgastatra yo nayastadapek«a÷ san heyopÃdeyabhedÃya syÃdvÃda÷ kalpate / tathÃhi-- yadi vastvastyevetyevaikÃntatastat sarvathà sarvadà sarvatra sarvÃtmanÃstyeveti na tadÅpsÃjihÃsÃbhyÃæ kvacit kadÃcit katha¤cit kaÓcit pravarteta nivarteta và prÃptÃprÃpaïÅyatvÃt, heyahÃnÃnupapatteÓca / anaikÃntapak«e tu kvacit kadÃcit kasyacit katha¤cit sattve hÃnopÃdÃne prek«ÃvatÃæ kalpete iti / tamenaæ saptabhaÇgÅnayaæ dÆ«ayati-- ## / vibhÃjate-- ##paramÃrthasati paramÃrthasatÃæ ##parasparaparihÃrasvarÆpÃïÃæ ## / etaduktaæ bhavati-- satyaæ yadasti vastutastatsarvathà sarvadà sarvatra sarvÃtmanà nirvacanÅyena rÆpaïÃstyeva na nÃsti, yathà pratyagÃtmà / yattu kvacit katha¤cit kadÃcit kenacidÃtmanÃstÅtyucyate, yathà prapa¤ca÷, tadvyavahÃrato na tu paramÃrthata÷, tasya vicÃrÃsahatvÃt / na ca pratyayamÃtraæ vÃstavatvaæ vyavasthÃpayati, ÓuktimarumarÅcikÃdi«u rajatatoyÃderapi vÃstavatvaprasaÇgÃt / laukikÃnÃmabÃdhena tu tadvyavasthÃyÃæ dehÃtmÃbhimÃnasyÃpyabÃdhena tÃttvikatve sati lokÃyatamatÃpÃtena nÃstikatvaprasaÇgÃt / paï¬itarÆpÃïÃæ tu dehÃtmÃbhimÃnasya vicÃrato bÃdhanaæ prapa¤casyÃpyanaikÃntasya tulyamiti / api ca sadasattvayo÷ parasparaviruddhatvena samuccayÃbhÃve vikalpa÷ / na ca vastuni vikalpa÷ saæbhavati / tasmÃt sthÃïurvà puru«o veti j¤Ãnavat saptatvapa¤catvanirdhÃraïasya phalasya nirdhÃrayituÓca pramÃtustatkaraïasya pramÃïasya ca tatprameyasya ca saptatvapa¤catvasya sadasattvasaæÓaye sÃdhu samarthitaæ tÅrthakaratvabh­«ebheïÃtmana÷ / nirdhÃraïasya caikÃntasattve sarvatra nÃnekÃntavÃda ityÃha-- ## / Óe«amatirohitÃrtham //33 // ## / evaæ ceti cena samuccayaæ dyotayati / ÓarÅrapariïatve hyÃtmano 'k­tsnatvaæ paricchinnatvam / tathà cÃnityatvam / ye hi paricchinnÃste sarve 'nityà yathà ghaÂÃdayastathà cÃtmeti / tadetadÃha-- ## / idaæ cÃparamak­tsnatvena sÆtritamityÃha-- #<ÓarÅrÃïÃæ cÃnavasthitaparimÃïatvÃditi># / manu«yakÃyaparimÃïo hi jÅvo na hastikÃyaæ k­tsnaæ vyÃptumarhatyalpatvÃdityÃtmana÷ k­tsnaÓarÅrÃvyÃpitvÃdakÃrtsnyam, tathà ca na ÓarÅraparimÃïatvamiti / tathà ca hastiÓÅraraæ parityajya yadà puttikÃÓarÅro bhavati tadà na tatra k­tsna÷ puttikÃÓarÅre saæmÅyetetyakÃrsnyamÃtmana÷ / sugamamanyat / codayati-- ## / yathà hi pradÅpo ghaÂamahÃharmyodaravartÅ saækocavikÃÓavÃnevaæ jÅvo 'pi puttikÃhastidehayorityartha÷ / tadetadvikalpya dÆ«ayati-- ## / na tÃvatpradÅpo 'tra nidarÓanaæ bhavitumarhati, anityatvaprasaÇgÃt / viÓarÃravo hi pradÅpÃvayava÷ #<,>#pradÅpaÓcÃvayavÅ pratik«aïamutpattinirodhadharmÃ, tasmÃdanityatvÃttasya nÃsthiro jÅvastadavayavÃÓcÃbyupetavyÃ÷ / tathà ca vikalpadvayoktaæ dÆ«aïamiti / yacca jÅvÃvayavÃnÃmÃnantyamuditaæ tadanupapannataramityÃha-- ## //34 // ÓaÇkÃpÆrvaæ sÆtrÃntaramavatÃrayati- ## / tatrÃpyucyate-- ##muktaæ j¤ÃnÃvaraïÅyÃdi / kiæ cÃtmano nityatvÃbhyupagame ÃgacchatÃmapagacchatÃæ cÃvayavÃnÃmiyattÃnirÆpeïena cÃtmaj¤ÃnÃbhÃvÃnnÃpavarga iti bhÃva÷ / ## / ÃdigrahaïasÆcitaæ do«aæ brÆma÷ / kiæ caite jÅvÃvayavÃ÷ pratyekaæ và cetayeran samÆho và / te«Ãæ pratyekaæ caitanye bahÆnÃæ cetanÃnÃmekÃbhiprÃyatvaniyamÃbhÃvÃt kadÃcidviruddhadikkriyatvena ÓarÅramunmathyeta / samÆhacaitanye tu hastiÓarÅrasya puttikÃÓarÅratve dvitrÃvayavaÓe«o jÅvo na cetayet / vigalitabahusamÆhitayà samÆhasyÃbhÃvÃtputtikÃÓarÅre iti / ## / pÆrvasÆtraprasa¤jitÃyÃæ jÅvÃnityatÃyÃæ bauddhavatsaætÃnanityatÃmÃÓaÇkyedaæ sÆtram-- 'na ca paryÃyÃdapyavirodho vikÃrÃdibhya÷' / na ca paryÃyÃt parimÃïÃnavasthÃne 'pi saætÃnÃbhyupagamenÃtmano nityatvÃdavirodho bandhamok«ayo÷ / kuta÷ / pariïÃmÃdibhyo do«ebhya÷ / saætÃnasya vastutve pariïÃmastataÓcarmavadanityatvÃdido«aprasaÇga÷ / avastutve cÃdigrahaïasÆcito nairÃtmyÃpattido«aprasaÇga iti / visico vivasanÃ÷ //35 // ## / evaæ hi mok«ÃvasthÃbhÃvi jÅvaparimÃïaæ nityaæ bhavet,yadyabhÆtvà na bhavet / abhÆtvà bhÃvinÃmantyatvÃddhaÂadÅnÃm / kathaæ cÃbhÆtvà na bhavedyadi prÃgapyÃsÅt / na ca parimÃïÃntarÃvarodhe 'pÆrvaæ bhavitumarhati / tasmÃdantyameva parimÃïaæ pÆrvamapyÃsÅdityabheda÷ / tathà caikaÓarÅraparimÃïataiva syÃnnopacitÃpacitaÓarÅraprÃpti÷ ÓarÅraparimÃïatvÃbhyupagamavyÃghÃtÃditi / atra cobhayo÷ parimÃïayornityatvaprasaÇgÃditi yojanà / ekaÓarÅraparimÃïataiveti ca dÅpyam / dvitÅye tu vyÃkhyÃne ubhayoravasthayoriti yojanà / ekaÓarÅraparimÃïatà na dÅpyÃ, kintvekaparimÃïatÃmÃtramaïurmahÃn veti viveka÷ //36 // ## / aviÓe«eïeÓvarakÃraïavÃdo 'nena ni«idhyata iti bhramaniv­ttyarthamÃha-- ## / sÃækhyayogavyapÃÓrayà hiraïyagarbhapata¤jaliprabh­taya÷ / ##muktam / d­kÓakti÷ ##pratyayÃnupaÓya÷ / sa ca nÃnÃkleÓakarmavipÃkÃÓayairaparÃm­«Âa÷ puru«aviÓe«a ÅÓvara÷ pradhÃnapuru«ÃbhyÃmanya÷ / ##ÓcatvÃra÷-- ÓaivÃ÷, pÃÓupatÃ÷,kÃruïikasiddhÃntina÷,kÃpÃlikÃÓceti / catvÃro 'pyamÅ maheÓvarapraïÅtasiddhÃntÃnuyÃyitayà mÃheÓvarÃ÷ / kÃraïamÅÓvara÷ / kÃryaæ pradhÃnikaæ mahadÃdi / yogo 'pyoÇkÃrÃdidhyÃnadÃraïÃdi÷ / vidhistri«avaïasnÃnÃdirgƬhacaryÃvasÃna÷,du÷khÃnto mok«a÷ / paÓava ÃtmÃnaste«Ãæ pÃÓo bandhanaæ taddhimok«o du÷khÃnta÷ / e«a te«Ãmabhisaædhi÷-- cetanasya khalvadhi«ÂhÃtu÷ kumbhakÃrÃde÷ kumbhÃdikÃrye nimittakÃraïatvavirodhÃditi prÃptam / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate-- ## / idamatrÃkÆtam---ÅÓvarasyanimittakÃraïatvamÃtrapratipÃdanaparatvÃdityasak­dÃveditam / tasmÃdanenÃsminnarthe pramÃïÃntaramÃstheyam / tatrÃnumÃnaæ tÃvanna saæbhavati / taddhi d­«ÂyanusÃreïa pravartate tadanusÃreïa cÃsÃma¤jasyam / tadÃha-- ## / etaduktaæ bhavati-- ÃgamÃdÅÓvarasiddhau na d­«Âamanusartavyam / na hi svargÃpÆrvadevatÃdi«vÃgamÃdavagamyamÃne«u ki¤cidasti d­«Âam / nahyÃgamo d­«ÂasÃdharmyÃtpravartate / tena Órutasiddyarthamad­«ÂÃni d­«ÂaviparÅtasvabhÃvÃni subahÆnyapi kalpamÃnÃni na lohagandhitÃmÃvahanti pramÃïavattvÃt / yastu tatra katha¤cidd­«ÂÃnusÃra÷ kriyate sa suh­dbhÃvamÃtreïa / ÃgamÃnapek«itamanumÃnaæ tu d­«ÂasÃdharmyeïa pravartamÃnaæ d­«Âavivaryaye tu«Ãdapi bibhetitarÃmiti / ## / kuta÷ / ## / ayamartha÷-- yadÅÓvara÷ karuïÃparÃdhÅno vÅtarÃgastata÷ praïina÷ kapÆye karmaïi na pravartayet,taccotpannamapi nÃdhiti«Âhet,tÃvanmÃtreïa prÃïinÃæ du÷khÃnutpÃdÃt / na hÅÓvarÃdhÅnà janÃ÷ svÃtantryeïa kapÆyaæ karma kartumarhanti / tadanadhi«Âhitaæ và kapÆyaæ karma phalaæ prasotumutsahate / tasmÃtsvatantro 'pÅsvara÷ karmabhi÷ pravartyata iti d­«ÂaviparÅtaæ kalpanÅyam / tathÃcÃyamaparo gaï¬asyopari sphoÂa itaretarÃÓraya÷ prasajyeta, karmaïeÓvara÷ pravartanÅya ÅÓvareïa ca karmeti / ÓaÇkate-- ## / pÆrvakarmaïeÓvara÷ saæpratitane karmaïi pravrartyate teneÓvareïa saæpratitanaæ karma svakÃrye pravartyeta iti / nirÃkaroti-- ## / atha pÆrvaæ karma kathamÅÓvarÃpravartitamÅÓvarapravartanalak«aïaæ kÃryaæ karoti / tatrÃpi pravartitamÅÓvareïa pÆrvatanakarmapravartitenetyevamandhaparamparÃdo«a÷ / cak«u«matà hyandho nÅyate nÃndhÃntareïa / tathehÃpi dvÃvapi pravartyÃviti ka÷ kaæ pravartayedityartha÷ / apica naiyÃyikÃnÃmÅÓvarasya nirde«atvaæ svasamayaviruddhamityÃha-- ## / asmÃkaæ tu nÃyaæ samaya iti bhÃva÷ / nanu kÃruïyÃdapi pravartamÃno jano d­Óyate / na ca kÃruïyaæ do«a ityata Ãha-- ## / kÃruïye hi satyasya du÷khaæ bhavati tena tatprahÃïÃya pravartata iti kÃruïikà api svÃrthaprayuktà eva pravartanta iti / nanu svÃrthaprayukta eva pravartatÃmevamapi ko do«a ityata Ãha-- ## / arthitvÃdityartha÷ / ##vÃstavÅ prav­ttiriti //37. // aparamapi d­«ÂÃnusÃreïa dÆ«aïamÃha-- ## / d­«Âo hi sÃvayavÃnÃmasarvagatÃnÃæ ca saæyoga÷ / aprÃptipÆrvikà hi prÃpti÷ saæyogo na sarvagatÃnÃæ saæbhavatyaprÃpterabhÃvÃnniravayavatvÃcca / avyÃpyav­ttità hi saæyogasya svabhÃva÷ / na ca niravayave«vavyÃpyav­ttità saæyogasya saæbhavatÅtyuktam / tasmÃdavyÃpyav­ttitÃyÃ÷ saæyogasya vyÃpikÃyà niv­ttestadvyÃpyasya saæyogasya viniv­ttiriti bhÃva÷ / nÃpi samavÃyalak«aïa÷ / sa hyayutasiddhÃnÃmÃdhÃrÃdheyabhÆtÃnÃmihapratyayahetu÷ saæbandha ityabhyupeyate / na ca pradhÃnapuru«eÓvarÃïÃæ mitho 'styÃdhÃrÃdheyabhÃva ityartha÷ / nÃpi yogyatÃlak«aïa÷ kÃryagamyasaæbandha ityÃha-- ## / nahi pradhÃnasya mahadahaÇkÃrÃdikÃraïatvamadyÃpi siddhamiti / ÓaÇkate-- ## / nirÃkaroti- ## / kuta÷ / ##mate 'nirvacanÅya ## / Ãgamo hi prav­ttiæ prati na d­«ÂÃntamapek«ata ityad­«ÂapÆrve tadviruddhe ca pravartituæ samartha÷ / anumÃnaæ tu d­«ÂÃnusÃri naivaævidhe pravartitumarhatÅti / ÓaÇkate-- ## / pariharati- ## / asmÃkaæ tvÅÓvarÃgamayoranÃditvÃdÅÓvarayonitve 'pyÃgamasya na virodha iti bhÃva÷ //38 // ## / yathÃdarÓanamanumÃnaæ pravartate nÃlaukikÃrthavi«ayamitÅhÃpi na prasmartavyam / sugamamanyat //39 // ## / anudbhÆtarÆpamityartha÷. rÆpÃdihÅnakaraïÃdhi«ÂhÃnaæ hi puru«asya svabhogÃdÃveva d­«Âaæ nÃnyatra / nahi bÃhyaæ kuÂhÃrÃdyaparid­«Âaæ vyÃpÃrayan kaÓcidupalabhyate / tasmÃdrÆpÃdihÅnaæ karaïaæ vyÃpÃrayata Åsvarasya bhogÃdiprasakti÷ tathà cÃnÅÓvaratvamiti bhÃva÷ / kalpÃntaramÃha-- ## / pÆrvamadhi«Âhitiradhi«ÂhÃnamidÃnÅæ tu adhi«ÂhÃnaæ bhogÃyatanaæ ÓarÅramuktam / tathà bhogÃdiprasaÇgenÃnÅÓvaratvaæ pÆrvamÃpÃditam / saæprati tu ÓarÅritvena bhogÃdiprasaÇgÃdanÅÓvaratvamuktamiti viÓe«a÷ //40 // ## / api ca sarvatrÃnumÃnaæ pramÃïayata÷ pradhÃnapuru«eÓvarÃïÃmapi saækhyÃbedavattvamantavattvaæ ca dravyatvÃt saækhyÃnyatve sati prameyatvÃdvÃnumÃtavyaæ, tataÓcÃntavattvamasarvaj¤atà và / asmÃkaæ tvÃgamagamyer'the tadbÃdhitavi«ayatayà nÃnumÃnaæ prabhavatÅti bhÃva÷ / ##yasya yÃd­Óamaïu mahat paramamahaddÅrghaæ hrasvaæ ceti / ## / yasyÃnto 'sti tasyÃntavattvÃgrahaïamasarvaj¤atÃmÃpÃdayet / yasya tvanta eva nÃsti tasya tadagrahaïaæ nÃsarvaj¤atÃmÃvahati / nahi ÓaÓavi«ÃïÃdyaj¤ÃnÃdaj¤o bhavatÅti bhÃva÷ / pariharati-- ## / ÃgamÃnapek«asyÃnumÃname«ÃmantavattvamavagamayatÅtyuktam //41 // ## / anyatra vedÃvisaævÃdÃdyatrÃæÓe visaævÃda÷ sa nirasyate / tamaæÓamÃha-- ##jÅva ## / jÅvasya kÃraïavatve satyanityatvam, anityatveparalokino 'bhÃvÃtparalokÃbhÃva÷, tataÓca svarganarakÃpavargÃbhÃvÃpatternÃstikyamityartha÷ / anupapannà ca jÅvasyotpattirityÃha-- ## / yadyapyanekaÓilpaparyavadÃta÷ paraÓuæ k­tvà tena palÃÓaæ chinatti,yadyapi ca prayatnenendriyÃrthÃtmamana÷ saænikar«alak«aïaæ j¤ÃnakaraïamupÃdÃyÃtmÃrthaæ vijÃnÃti, tathÃpi saækar«aïo 'karaïa÷ kathaæ pradyumnÃkhyaæ mana÷ karaïaæ kuryÃt / akaraïasya và karaïanirmÃïasÃmarthye k­taæ karaïanirmÃïena / akaraïÃdeva nikhilakÃryasiddhiriti bhÃva÷ //43 // ## / ##saækar«amÃdayo ##avidyÃdido«arahitÃ÷ / ##nirÆpÃdÃnÃ÷ / ata eva ##anityatvÃdido«arahitÃ÷ / tasmÃdutpattyasaæbhavo 'nuguïatvÃnna do«a ityartha÷ / ## / mà bhÆdabyupagamena do«a÷, prakÃrÃntareïa tvayameva do«a÷ / praÓnapÆrvaæ prakÃrÃntaramÃha- ## / na tÃvadete parasparaæ bhinnà ÅÓvarÃ÷ parasparavyÃhatecchà bhavitumarhanti / vyÃhatakÃmatve ca kÃryÃnutpÃdÃt / avyÃhatakÃmatve và pratyekamÅÓvaratve ekenaiveÓanÃyÃ÷ k­tatvÃdÃnarthakyamitare«Ãm / saæbhÆya ceÓanÃyÃæ pariÓuddho na kaÓciddÅÓvara÷ syÃt, siddhÃntahÃniÓca / bhagavÃnevaiko vÃsudeva÷ paramÃrthatattvamityabhyupagamÃt / tasmÃtkalpÃntaramÃstheyam / tatra cotpattyasaæbhavo do«a ityÃÓayavÃn kalpÃntaramupanyasyotpattyasaæbhavenÃpÃkaroti-- ## / sugamamanyat //44 // ## / guïibhya÷ khalvÃtmabhyo j¤ÃnÃdÅn guïÃn bhedenoktvà punarabhedaæ brÆte-- #<ÃtmÃna evaite bhagavanto vÃsudevà iti># / Ãdigrahaïena pradyumnÃniruddhayormano 'haÇkÃralak«aïatayÃtmano bhedamabhidhÃyÃtmana evaita iti tadviruddhÃbhedÃbhidhÃnamaparaæ saæg­hÅtam / vedaviprati«edho vyÃkhyÃta÷ //45 // iti ÓrÅvÃcaspatimiÓraviracite ÓÃrÅrakabhagavatpÃdabhëyavibhÃge bhÃmatyÃæ dvitÅyÃdhyÃyasya dvitÅya÷ pÃda÷ //2 // ## ## / 2.3.1.1. ## / pÆrvaæ pramÃïÃntaravirodha÷ ÓruternirÃk­ta÷ / saæprati tu ÓrutÅnÃmeva parasparavirodho nirÃkriyate / tatra s­«ÂiÓrutÅnÃæ parasparavirodhamÃha- ## / Órutiviprati«edhÃcca parapak«ÃïÃmanapek«itatvaæ sthÃpitaæ tadvatsvapak«asya Órutiviprati«edhÃditi / ##thÃbhÃsaviniv­ttyÃrthatattvapratipÃdanam / tasya phalaæ svapak«asya jagato brahmakÃraïatvasyÃnapek«atvÃÓaÇkÃniv­tti÷ / iha hi pÆrvapak«e ÓrutÅnÃæ mitho virodha÷ pratipÃdyate, siddhÃnte tvavirodha÷ / tatra siddhÃntyekadeÓinovacanaæ 'na viyadaÓrute÷' iti / tasyÃbhisaædhi÷-yadyapi taittirÅyake viyadutpattiÓrutirasti tathÃpi tasyÃ÷ pramÃïÃntaravirodhÃdbahuÓrutivirodhÃcca gauïatvam / tathÃca viyato nityatvÃtteja÷pramukha eva sarga÷, tathÃca na virodha÷ ÓrutÅnÃmiti / tadidamuktam- ## / yadi nÃsti na ÓrutivirodhÃÓaÇkà / athÃsti tata÷ Órutivirodha iti tatparihÃrÃya prayatnÃntaramÃstheyamityartha÷ //1 // 2.3.1.2. tatra pÆrvapak«asÆtram- ## / taittirÅye hi sargaprakaraïe kevalasyÃkÃÓasyaiva prathama÷ sarga÷ ÓrÆyate / chÃndogye ca kevalasya tejasa÷ prathama÷ sarga÷ / naca ÓrutyantarÃnurodhenÃsahÃyasyÃdhigatasyÃpi sasahÃyatÃkalpanaæ yuktamasÃhatvÃvagamavirodhÃt / Órutasiddhyarthaæ khalvaÓrutaæ kalpyate na tu tadvidhÃtÃya, vihanyate cÃsahÃyatvaæ Órutaæ kalpitena sasahÃyatvena / naca parasparÃnapek«ÃïÃæ vrÅhiyavavadvikalpa÷ / anu«ÂhÃnaæ hi vikalpyate na vastu / nahi sthÃïupuru«avikalpo vastuni prati«ÂhÃæ labhate / naca sargabhedena vyavasthopapadyate, sÃæpratikasargavadbhÆtapÆrvasyÃpi tathÃtvÃt / na khalviha sarge k«ÅrÃddadhi jÃyate sargÃntare ti dadhna÷ k«Åramiti bhavati / tasmÃtsargaÓrutaya÷ parasparavirodhinyo nÃsminnarthe pramÃïaæ bhavitumarhantÅti pÆrva÷ pak«a÷ //2 // 2.3.1.3. siddhÃntyekadeÓÅ sÆtreïa svÃbhiprÃyamÃvi«karoti- ## / pramÃïÃntaravirodhena bahuÓrutyantaravirodhena cÃkÃÓotpattyasaæbhavÃdgauïye«ÃkÃÓotpattiÓrutirityavirodha ityartha÷ / pramÃïÃntaravirodhamÃha- ## / samavÃÂyasamavÃyinimittakÃraïebhyo hi kÃryasyotpattirniyatà tadabhÃve na bhavitumarhati dhÆma iva dhÆmadhvajÃbhÃve / tasmÃtsadakÃraïamÃkÃÓaæ nityamiti / apica ya utpadyante te«Ãæ prÃgutpatteranubhavÃrthakriye nopalabhyte utpannasya ca d­Óyete, yathà teja÷prabh­tÅnÃm / na cÃkÃÓasya tÃd­Óo viÓe«a utpÃdÃnutpÃdayorasti, tasmÃnnotpadyata ityÃha- ## / prakÃÓanaæ prakÃÓo ghaÂapaÂÃdigocara÷ / ## / Ãdigrahaïena dravyatve satyasparÓavattvÃdÃtmavannityamÃkÃÓamiti g­hÅtam / #<ÃraïyÃnÃkÃÓe«viti># / vede 'pyekasyÃkÃÓasyaupÃdhikaæ bahutvam //3 // 2.3.1.4. tadevaæ pramÃïÃntaravirodhena gauïatvamuktvà ÓrutyantaravirodhenÃpi gauïatvamÃha- #<ÓabdÃcca># / sugamam //4 // 2.3.1.5. syÃccaikasya brahmaÓabdavat / padasyÃnu«aÇgo na padÃrthasya / taddhi kkacinmukhyaæ kkacidaupacÃrikaæ saæbhavÃsaæbhavÃbhyÃmityavirodha÷ / codyadvayaæ karoti- ## / prathamaæ codyaæ pariharati- ##g­ham / ## / pÃtrÃïi ghaÂaÓarÃvÃdÅni / Ãpek«ikamavadhÃraïaæ na sarvavi«ayamityartha÷ / upapattyantaramÃha- ## / apirabhyupagame / yadi sarvÃpek«aæ tathÃpyado«a ityartha÷ / ## / jagata iti Óe«a÷ / dvitÅyaæ codyamapÃkaroti- ## / lak«aïÃnyatvÃbhÃvenÃkÃÓasya brahmaïo 'nanyatvÃditi / api cÃvyatiriktadeÓakÃlamÃkÃÓaæ brahmaïà ca brahmakÃryaiÓca tadabhinnasvabhÃvairata÷ k«Årakumbhaprak«iptakatipayapayobinduvadbrahmaïi tatkÃrye ca vij¤Ãte nabho viditaæ bhavatÅtyÃha- ## //5 // 2.3.1.6. evaæ siddhÃntaikadeÓamite prÃpta idamÃha- ## / brahmavivartÃtmatayÃjagatastadvikÃrasya vastuto brahmaïÃbhede brahmaïi j¤Ãte j¤Ãnamupapadyate / nahi jagattattvaæ brahmaïo 'nyat / tasmÃdÃkÃÓamapi tadvivartatayà tadvikÃra÷ sattajj¤Ãnena j¤Ãtaæ bhavati nÃnyathà / avikÃratve tu tatastattvÃntaraæ na brahmaïi vidite viditaæ bhavati / bhinnayostu lak«aïÃnyatvÃbhÃve 'pi deÓakÃlÃbhede 'pi nÃnyataraj¤ÃnenÃnyataraj¤Ãnaæ bhavati / nahi k«Årasya pÆrïakumbhe k«Åre g­hyamÃïe satsvapi pÃthobindu«u pÃthastattvaæ prati j¤Ãtatvamasti vij¤Ãne / tasmÃnna te k«Åre vidite vidità iti pratij¤Ãd­«ÂÃntapracayÃnuparodhÃya viyata utpattirakÃmenÃbhyupeyeti / tadevaæ siddhÃntaikadeÓini dÆ«itepÆrvapak«Å svapak«e viÓe«amÃha- ## / ata eva ## / siddhÃntasÃramÃha- ## / ##- ## / ÓrutyoranyathopapadyamÃnÃnyathÃnupapadyamÃnayoranyathÃnupapadyamÃnà balavatÅ taittirÅyakaÓruti÷ / chÃndogyaÓrutiÓcÃnyathopapadyamÃnà durbalà / nanvasahÃyaæ teja÷ prathamamavagamyamÃnaæ sasahÃyatvena virudhyata ityuktamata Ãha- ## / sargasaæsarga÷ Órauto bhedastvÃrtha÷ / sa ca Órutyantareïa virodhinà bÃdhyate, jaghanyatvÃt / naca teja÷ pramukhasargasaæsargavadasahÃyatvamapyasya Órautaæ, kintu vyatirekalabhyam / naca Órutena tadavÃdabÃdhane Órutasya teja÷sargasyÃnupapatti÷, tadidamuktam-'tejojanipradhÃnÃ' iti / syÃdetat / yadyekaæ vÃkyamanekÃrtha na bhavatyekasya vyÃpÃradvÃsaæbhavÃt, hanta bho÷ kathamekasya sra«ÂuranekavyÃpÃratvamaviruddhamityata Ãha- ## / v­ddaprayogÃdhÅnÃvadhÃraïaæ ÓabdasÃmarthyam / nacÃnÃv­ttasya Óabdasya kramÃkramÃbhyÃmanekatrÃrthe vyÃpÃro d­«Âa÷ / d­«Âaæ tu kramÃkramÃbhyÃmekasyÃpi karturanekavyÃpÃratvamityartha÷ / nacÃsminnartha ekasya vÃkyasya vyÃpÃro 'pi tu bhinnÃnÃæ vÃkyÃnÃmityÃha- ## / sugamam / codayati- ## / yatpara÷ Óabda÷ sa ÓabdÃrtha÷ / na cai«a s­«Âiparo 'pi tu Óamapara ityartha÷ / paraharati- ## / guïatvÃdÃrthatvÃcca kramasya ÓrutapradhÃnapadÃrthavirodhÃttattyÃgo 'yukta ityartha÷ / siæhÃvalokitanyÃyena viyadanutpattivÃdinaæ pratyÃha- ## / yatpunanyathà pratij¤opapÃdanaæ k­taæ, taddÆ«ayati- ## / d­«ÂÃntÃnurÆpatvÃddÃr«ÂÃntikasya, tasya ca prak­tivikÃrarÆpatvÃddÃr«ÂÃntikasyÃpi tathÃbhÃva÷ / apica bhrÃntimÆlaæ caitadvacanam 'ekamevÃdvitÅyam' iti toye k«Årabuddhivat / aupacÃrikaæ và siæho mÃïavaka itivat / tatra na tÃvadbhrÃntamityÃha- ## / bhrÃntervipralambhÃbhiprÃyasya ca puru«adharmatvÃdapauru«eye tadasaæbhava ityartha÷ / nÃpyaupacÃrikamityÃha- ## / kÃmamupacÃrÃdastvekatvam, avadhÃraïÃdvitÅyapade nopapadyete / nahi mÃïavake siæhatvamupacarya na siæhÃdanyo 'sti manÃgapi mÃïavaka iti vadanti laukikÃ÷ / tasmÃdbrahmatvamaikÃntikaæ jagato vivak«itaæ Órutyà na tvaupacÃrikam / abhyÃse hi bhÆyastvamarthasya Ævati natvaspatvamapi prÃgevaupacÃrikamityartha÷ / ## / ni÷Óe«avacana÷ svarasata÷ sarvaÓabdo nÃsati Órutyantaravirodhe ekadeÓavavi«ayo yujyata ityartha÷ //6 // 2.3.1.7. ÃkÃÓasyotpattau pramÃïÃntaravirodhamuktamanubhëya tasya pramÃïÃntarasya pramÃïÃntaravirodhenÃpramÃïabhÆtasya na gauïatvÃpÃdanasÃmarthyamata Ãha- ## / so 'yaæ prayoga÷-ÃkÃÓadikklÃmana÷ramÃïavo vikÃrÃ÷, Ãtmanyatve sati vibhaktatvÃt, ghaÂaÓarÃvoda¤canÃdivaditi / ## / nirÆpÃdÃnaæ syÃdityartha÷ / ÓÆnyavÃdaÓca nirÃk­ta÷ svayameva Órutyopanyasya 'kathamasata÷ sajjÃyeta' iti / upapÃditaæ ca tannirÃkaraïamadhastÃditi / ÃtmatvÃdevÃtmana÷ pratyagÃtmano ## / etaduktaæ bhavati-sopÃdÃnaæ cetkÃryaæ tata ÃtmaivopÃnatvena ÓruterupÃdÃnÃntarakalpanÃnupapatteriti / syÃdetat / astvÃtmopÃdÃnamasya jagata÷, tasya tÆpÃdÃnÃntaramaÓrÆyamÃïamapyanyadbhavi«yatÅtyata Ãha- ##upÃdÃnÃntarasyopÃdeya÷ / kuta÷ / ## / sattà và prakÃÓo vÃsya svayaæsiddhÅ / tatra prakÃÓÃtmikÃyÃ÷ siddhestÃvadanÃgantukatvamÃha- ## / upapÃditametadyathà saæÓayaviparyÃsapÃrok«yÃnÃspadatvÃtkadÃpi nÃtmà parÃdhÅnaprakÃÓa÷, tadadhÅnaprakÃÓÃstu pramÃïÃdaya÷ / ata eva Óruti÷-'tameva bhÃntamanubhÃti sarvaæ tasya bhÃsà sarvamidaæ vibhÃti' iti / ## / nirÃkaraïamapi hi tadadhÅnÃtmalÃbhaæ tadviruddhaæ nodetumarhatÅtyartha÷ / sattÃyà anÃgantukatvamasyÃha-tathÃhamevedÃnÅæ jÃnÃmÅti / pramÃpramÃïaprameyÃïÃæ vartamÃnÃtÅtÃnÃgatatve 'pi pramÃtu÷ sadà vartamÃnatvenÃnubhavÃdapracyutasvabhÃvasya nÃgantukaæ sattvam / traikÃlyÃvacchedena hyÃgantukatvaæ vyÃptaæ, tatpramÃtu÷ sadÃvartamÃnÃdvyavartamÃnamÃgantukatvaæ svavyÃpyamÃdÃya nivartata iti / ## / prak­tipratyayÃbhyÃæ j¤Ãnaj¤eyayoranyathÃbhÃvo darÓita÷ / nanu jÅvata÷ pramÃturmà bhÆdanyathÃbhÃvo m­tasya tu bhavi«yatÅtyata Ãha- ## / yatkhalu satsvabhÃvamanubhavasiddhaæ tasyÃnirvacanÅyatvamanyato bÃdhakÃdavasÃtavyam / bÃdhakaæ ca ghaÂÃdÅnÃæ svabhÃvÃdvicalanaæ pramÃïopanÅtam / yasya tu na tadasyÃtmano na tasya tatkalpanaæ yuktam, abÃdhitÃnubhavasiddhasya satsvabhÃvasyÃnirvacanÅyatvakalpanÃpramÃïÃbhÃvÃt / tadidamuktam- ## / tadanena prabandhena pratyanumÃnenÃkÃÓÃnutpattyanumÃnaæ tÆ«ayitvÃnaikÃntikatvenÃpi dÆ«ayati-yattÆkaæ samÃnajÃtÅyamiti / ##pÃdÃnamupÃdeya ## / yatra hi k«Åraæ dadhibhÃvena pariïamate tatra nÃvayavÃnÃmaneke«ÃmupÃdanatvamabhyupagantavyaæ kintÆpÃttameva k«ÅramekamupÃdeyadadhibhÃvena pariïamate / yathà niravayavaparamÃïuvÃdinÃÇk«ÅraparamÃïurdadhiparamÃïubhÃveneti / Óe«amatirohitÃrtham //7 // 2.3.2.8. ## / yadyabhyÃse bhÆyastvamarthasya bhavati nÃlpatvaæ dÆrata evopacaritatvaæ, hanta bho÷ pavanasya nityatvaprasaÇga÷ / 'vÃyuÓcÃntarik«ametadam­tam' iti dvayoram­tatvamuktvà puna÷ pavanasya viÓe«eïÃha- ## / tasmÃdabhyÃsÃnnÃpek«ikaæ vÃyoram­tatvamapi tvautpattikameveti prÃptam / tadidamuktaæ bhëyak­tÃ- ## / cena samuccayÃrthenÃbhyÃso darÓita÷ / evaæ prÃpta ucyate-ekavij¤Ãnena sarvavij¤Ãnapratij¤ÃnÃt, pratij¤ÃvÃkyÃrthasya prÃdhÃnyÃt, tadupapadanÃrthatvÃcca vÃkyÃntarÃïÃæ, te«Ãmapi cÃdvaitapratipÃdakÃnÃæ mÃtariÓvotpattikramapratipÃdakÃnÃæ bahulamupalabdhe÷, mukhyabhÆyastvÃbhyÃmamÆ«Ãæ ÓrutÅnÃæ balÅyastvÃt, etadanurodhenÃm­tatvÃstamayaprati«edhÃvÃpek«ikatvena netavyÃviti / bhÆyasÅ÷ ÓrutÅrapek«ya dve api ÓrutÅ ÓabdamÃtramukte //8 // 2.3.3.9. ## / nanu 'na cÃsya kaÓcijjanitÃ' ityÃtmana÷ sato 'kÃraïatvaÓrute÷ kathamutpattyÃÓaÇkà / naca vacanamad­«Âvà pÆrva÷ pak«a iti yuktam, adhÅtavedasya brahmajij¤ÃsÃdhikÃrÃdarÓanÃnupapatterata Ãha- ## / yathÃhi viyatpavanayoram­tatvÃnastamayatvaÓrutÅ ÓrutyantaravirodhÃdÃpek«ikatvena nÅte / evamakÃraïatvaÓrutirÃtmano 'gnivisphuliÇgad­«ÂÃntaÓrutivirodhÃtpramÃïÃntaravirodhÃccÃpek«ikatvena vyÃkhyÃtavyà / na cÃtmana÷ kÃraïavattve 'navasthà lohagandhitÃmÃvahatyanÃditvÃt kÃryakÃraïaparamparÃyà iti bhÃva÷ / ## / pramÃïÃntaravirodho darÓita÷ / evaæ prÃpta ucyate-sadekatvabhÃvasyotpattyasaæbhava÷ / kuta÷ ## / sadekasvabhÃvaæ hi brahma ÓrÆyate tadasati bÃdhake nÃnyathayitavyam / uktametadvikÃrÃ÷ sattvenÃnubhÆtà api katipayakÃlakalÃtikrame vinaÓyanto d­Óyanta ityanirvacanÅyÃstraikÃlyÃvacchedÃditi / na cÃtmà tÃd­Óastasya ÓruteranubhÃvÃdvà vartamÃnaikasvabhÃvatvaina prasiddhestadidamÃha- ## / etaduktaæ bhavati-yatsvabhÃvÃdvicalati tadanirvacanÅyaæ nirvacanÅyopÃdÃnaæ yuktaæ, na tu viparyaya÷ / yathà rajjÆpÃdÃna÷ sarpo na tu sarpopÃdÃnà rajjuriti / yayostu svabhÃvÃdapracyutistayornirvacanÅyayornopÃdeyopÃdÃnabhÃva÷, yathà rajjuÓuktikayoriti / naca niradhi«ÂhÃno vibhrama ityÃha- ## / naca niradhi«ÂhÃnabhramaparaæparÃnÃditetyÃha- ## / pÃramÃrthiko hi kÃryakÃraïabhÃvo 'nÃdirnÃnavasthÃyà du«yati. samÃropastu vikÃrasya na samÃropitopÃdÃna ityupapÃditaæ mÃdhyamikamatani«edhÃdhikÃre, tadatra na prasmartavyam / tasmÃnnÃsadadhi«ÂhÃnavibhramasamarthanÃnÃditvenocitetyartha÷ / agnivisphuliÇgaÓrutiÓcaupÃdikarÆpÃpek«ayà netavyà / Óe«amatirohitÃrtham / ye tu guïadikkÃlotpattivi«ayamidamadhikaraïaæ varïayäcakrustai÷ 'sato 'nupapatte÷' iti kleÓena vyÃkhyeyam / avirodhasamarthanaprastÃve cÃsya saægatirvaktavyà / abÃdivaddikkÃlÃdÅnÃmutpattipratipÃdakavÃkyasyÃnavagamÃt / tadÃstÃæ tÃvat //9 // 2.3.4.10. ## / yadyapi 'vÃyoragni÷' ityapÃdÃnapa¤camÅ 'kÃrakavibhaktirupapadavibhakterbalÅyasÅ' iti neyamÃnantaryaparà yuktÃ, tathÃpi bahuÓrutivirodhena durbalÃpyupapadavibhaktirevÃtrocità / tataÓcÃnantaryadarÓanapareyaæ vÃyoragniriti Óruti÷ / naca sÃk«Ãdbrahmajatvasaæbhave tadvaæÓyatvena tajjatvaæ paraæparayÃÓrayituæ yuktam / vÃjapeyasya paÓuyÆpavaditi prÃptam / evaæ prÃpte ucyate-yuktaæ paÓuyÃgavÃjapeyoraÇgÃÇginornÃnÃtvattatra sÃk«ÃdvÃjapeyÃsaæbandhe kleÓena paraæparÃÓrayaïam / iha tu vÃyorbrahmavikÃrasyÃpi brahmaïo vastuto 'nanyatvÃdvayÆpÃdÃnatve sÃk«Ãdeva brahmopÃdÃnatvopapatte÷ kÃrakavibhakterbalÅyastvÃnurodhenobhayathopapadyamÃnÃ÷ Órutaya÷ kÃæsyabhojinyÃyena niyamyanta iti yuktamiti rÃddhÃnta÷ / #<'pÃramparyajatve 'pi'>#iti bhedakalpanÃbhiprÃyaæ yata÷la pÃramÃrthikÃbhedamÃha- ## ##iti tu d­«ÂÃnta÷ paramparÃmÃtrasÃmyena na tu sarvathÃæ sÃmyeneti sarvamavadÃtam //10 // 2.3.5.11. #<Ãpa÷># / nigadavyÃkhyÃtena bhëyeïa vyÃkhyÃtam //11 // 2.3.6.12. ## / annaÓabdo 'yaæ vyutpattyà ca prasiddhyà ca vrÅhiyavÃdau tadvikÃre caudane pravartate / ÓrutiÓca prakaraïÃdbalÅyasÅ, sà ca vÃkyaÓe«eïopodbalità 'yatra kkacana var«ati' ityetena tasmÃdabhyavahÃrthaæ vrÅhiyavÃdyevÃtrÃdbhyo jÃyata iti vivak«itam / kÃr«ïyamapi hi saæbhavati kasyacidadanÅsya / nahi p­thivyapi k­«ïÃ, lohitÃdirÆpÃyà api darÓanÃt / tataÓca Órutyantareïa 'adbhya÷ p­thivÅ p­thivyà o«adhaya÷' ityÃdinà virodha iti pÆrva÷ pak«a÷ / Órutyorvirodhe vastuni vikalpÃnupapatteranyatarÃnuguïatayÃnyatarà netavyà / tatra kim 'adbhya÷ p­thivÅ' iti p­thivÅÓabdo 'nnaparatayà nÅyatÃmuta 'annamas­jata' ityannaÓabda÷ p­thivÅparatayeti viÓaye, mahÃbhÆtÃdhikÃrÃnurodhÃtprÃyikak­«ïarÆpÃnurodhÃcca 'tadyadupÃæ Óara ÃsÅt' iti ca puna÷ ÓrutyanurodhÃcca vÃkyaÓe«asya cÃnyathÃpyupapatterannaÓabdo 'nnakÃraïe p­thivyÃmiti rÃddhÃnta÷ //12 // 2.3.7.13. ## / s­«Âikrame bhÆtÃnÃmavirodha ukta÷ / idÃnÅmÃkÃÓÃdibhÆtÃdhi«ÂhÃtryo devatÃ÷ kiæ svatantrà evottarottarabhÆtasarge pravartanta uta parameÓvarÃpek«ÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃt, prastÃvasya ca liÇgasya ca pÃramparyeïÃpi mÆlÃkÃraïasya brahmaïa upapatte-, svatantrÃïÃmevÃkÃÓÃdÅnÃæ vÃÂvÃdikÃraïatvamiti jagato brahmayonitvavyÃghÃta iti prÃptam / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate- #<ÃkÃÓÃdvÃyu÷'>#ityÃdaya ÃkÃÓÃdÅnÃæ kevalamupÃdÃnabhÃvamÃcak«ate, na puna÷ svÃtantryeïÃdhi«ÂhÃt­tvam / naca cetanÃnÃæ svakÃryasvÃtantryamityetadapyaikÃntikaæ paratantrÃïÃmapi te«Ãæ bahulamupalabdherbh­tyÃntevÃsyÃdivat / tasmÃlliÇgaprastÃvasÃma¤jasyÃya sa ÅÓvara eva tena tenÃkÃÓÃdibhÃvenopÃdÃnabhÃvenÃvati«ÂhamÃna÷ svayamadhi«ÂhÃya nimittakÃraïabhÆtastaæ taæ vikÃraæ vÃÂvÃdikaæ s­jatÅti yuktam / itarathà liÇgaprastÃvau kleÓitau syÃtÃmiti / ## / parameÓvara evÃntaryamibhÃvenÃvi«Âa Åk«itÃ, tasmÃtsarvasya kÃryajÃtasya sÃk«ÃtparameÓvara evÃdhi«ÂhÃtà nimittakÃraïaæ na tvÃkÃÓÃdibhÃvamÃpanna÷ / ÃkÃÓÃdibhÃvamÃpannastÆpÃdÃnamiti siddham //13 // 2.3.8.14. ## / utpattau mahÃbhÆtÃnÃæ krama÷ Óruto nÃpyaye 'pyayamÃtrasya ÓrutatvÃt / tatrava niyame saæbhavati nÃniyama÷ / vyavasthÃrahito hi sa÷ / naca vyavasthÃyÃæ satyÃmavyavasthà yujyate / tatra kramabhedÃpek«ÃyÃæ kiæ d­«Âo 'pyayakramo ghaÂÃdÅnÃæ mahÃbhÆtÃpyayakramaniyÃmako 'stvÃho Órauta utpattikrama iti viÓaye Órautasya ÓrautÃntaramabhyarhitaæ samÃnajÃtÅyatayà tasyaiva buddhisÃænidhyÃt / na d­«Âaæ, viruddhajÃtÅyatvÃt / tasmÃcchrautenaivotpattikrameïÃpyayakramo niyamyata iti prÃpta ucyate-apyayasya kramÃpek«ÃyÃæ khalÆtpattikramo niyÃmako bhavet, na tvastyapyayasya kramÃpek«Ã, d­«ÂÃnumÃnopanÅtena kramabhedena ÓrutyanusÃriïo 'pyayakramasya bÃdhyamÃnatvÃt / tasmin hi satyupÃdÃnoparame 'pyupÃdeyamastÅti syÃt / na caitadasti / tasmÃt / tadviruddhad­«ÂakramÃvarodhÃdÃkÇk«aiva nÃsti kramÃntaraæ pratyayogyatvÃt tasya / tadidamuktaæ sÆtrak­tÃ-'upapadyate ca' iti / bhëyakÃro 'pyÃha- ## / tasmÃdutpattikramÃdviparÅta÷ krama ityetantryÃyamÆlà ca sm­tiruktà //14 // 2.3.9.15. ## / tadevaæ bhÃvanopayoginau bhÆtÃnÃmutpattipralayau vicÃrya buddhÅndriyamanasÃæ kramaæ vicÃrayati / atra ca vij¤Ãyate 'neneti vyutpattyà vij¤ÃnaÓabdenendriyÃïi ca buddhiæ ca brÆte / tatraite«Ãæ kramÃpek«ÃyÃmÃtmÃnaæ ca bhÆtÃni cÃntarà samÃmnÃnÃttenaiva pÃÂhena kramo niyamyate / tasmÃt pÆrvotpattikramabhaÇgaprasaÇga÷ / yata Ãtmana÷ karaïÃni karaïebhyaÓca bhÆtÃnÅti pratÅyate, tasmÃdÃtmana ÃkÃÓa iti bhajyate / annamayamiti ca maya¬Ãnandamaya itivat na vikÃrÃrtha iti prÃpte 'bhidhÅyate-vibhaktatvÃttÃvanmana÷prabh­tÅnÃæ kÃraïÃpek«ÃyÃmannamayaæ mana ityÃdiliÇgaÓravaïÃdapek«itÃrthakathanÃya vikÃrÃrthatvameva mayaÂo yuktam, itarathà tvanapek«itamuktaæ bhavet / naca tadapi ghaÂate / nahyannamayo yaj¤a itivadannaprÃcuryaæ manasa÷ saæbhavati / evaæ codbhÆtavikÃrà mana Ãdayo bhÆtÃnÃæ parastÃdutpadyanta iti yuktam / prau¬havÃditayÃbhyupetyÃha- ## / bhavatvÃtmana eva karaïÃnÃmutpatti÷, na khalvetÃvatà bhÆtairÃtmano notpattavyam / tathÃca noktakramabhaÇgaprasaÇga÷ / ##bhidyate / bhajyata iti yÃvat //15 // 2.3.10.16. ## / devadattÃdinÃmadheyaæ tÃvajjÅvÃtmano na ÓarÅrasya, tannÃmne ÓarÅrasya ÓrÃddhadikaraïÃnupapatte÷ / tanm­to devadatto jÃto devadatta iti vyapadeÓasya mukhyatvaæ manvÃnasya pÆrva÷ pak«a÷, mukhyatve ÓÃstroktÃmu«mikasvargÃdiphalasaæbandhÃnupapte÷ ÓÃstravirodhÃllaukikavyapadeÓo bhÃkto vyÃkhyeya÷ / bhaktiÓca ÓarÅrasyotpÃdavinÃÓau tatastatsaæyoga iti / jÃtakarmÃdi ca garbhabÅjasamudbhavajÅvapÃpaprak«ayÃrthaæ, na tu jÅvajanmajapÃpak«ayÃrtham / ata eva smaranti 'evamena÷ Óamaæ yÃti bÅjagarbhasamudbhavam' iti / tasmÃnna ÓarÅrotpattivinÃÓÃbhyÃæ jÅvajanmavinÃÓÃviti siddham / etacca laukikavyapadeÓasyÃbhrÃntimÆlatvamabhyupetyÃdhikaraïam / uktà tvadhyÃsabhëye 'sya bhrÃntimÆlateti //16 // 2.3.11.17. mà bhÆtÃmasya ÓarÅrodayavyayÃbhyÃæ sthÆlÃvutpattivinÃÓau, ÃkÃÓÃderiva tu mahÃsargÃdau tadante cotpattivinÃÓau jÅvasya bhavi«yata iti ÓaÇkÃntaramapanetumidamÃrabhyate / ## / vicÃramÆlasaæÓayasya bÅjamÃha- #<Órutivipratipatteriti># / tÃmeva darÓayati- ## / pÆrvapak«aæ g­hïÃti- ## / paramÃtmanastÃvadviruddhadharmasaæsargÃdapahatÃnapahatapÃpmatvÃdilak«aïÃjjÅvÃnÃmanyatvam / te cenna vikÃrÃstatastattvÃntaratve bahutarÃdvaitaÓrutivirodha÷ / brahmavij¤Ãnena sarvavij¤Ãnapratij¤ÃvirodhaÓca / tasmÃcchutibharanuj¤Ãyate vikÃratvam / pramÃïÃntaraæ cÃtroktam-vibhaktatvÃdÃkÃÓÃdivaditi / 'yathÃgne÷ Órudrà visphaliÇga÷' iti ca Óruti÷ sÃk«Ãdeva brahmavikÃratvaæ jÅvÃnÃæ darÓayati / 'yathà sÆdÅptÃt pÃvakÃt' iti ca brahmaïo jÅvÃnÃmutpattiæ ca tatrÃpyayaæ ca sÃk«ÃddarÓayati / nanvak«arÃdbhÃvÃnÃmutpattipralayÃvavagamyete / na jÅvÃnÃmityata Ãha- ## / syÃdetat / s­«ÂiÓruti«vÃkÃÓÃdyutpattiriva kasmÃjjÅvotpattirnÃmnÃyate / tasmÃdÃmnÃnayogyasyÃnÃmnÃnÃttasyotpattyabhÃvaæ pratÅma ityata Ãha- ## / evaæ hi kasyäcicchÃkhyÃyÃmÃmnÃtasya katipÃyÃÇgasahitasya karmaïa÷ ÓÃkhÃntarÅyÃÇgopasaæhÃro na bhavet / tasmÃdbahutaraÓrutivirodhÃdanupraveÓaÓrutirvikÃrabhÃvÃtpattyà vyÃkhyeyà / tasmÃdÃkÃÓavajjÅvÃtmÃna utpadyanta iti prÃpta ucyate-bhavedevaæ yadi jÅvà brahmaïo bhidyeran / na tvetadasti / 'tat s­«Âvà tadevÃnuprÃviÓat' 'anena jÅvena' ityÃdyavibhÃgaÓruteraupÃdhikatvÃcca bhedasya ghacakarakÃdyÃkÃÓavadviruddhadharmasaæsargasyopapatte÷ / upÃdhÅnà ca manomaya ityÃdÅnÃæ ÓruterbhÆyasÅnaæ ca nityatvÃjatvÃdigocarÃïÃæ ÓrutÅnÃæ darÓanÃt 'upÃdhipravilayenopahitasya' iti ca praÓnottarÃbhyÃmanekadhopapÃdanÃdavibhÃgasya ca 'eko deva÷ sarvabhÆte«u gƬha÷' iti ÓrutyaivoktatvÃnnityà jÅvÃtmano na vikÃrà na cÃdvaitapratij¤Ãvirodha iti siddham / maitreyibrÃhmaïaæ cÃdhastÃdvyÃkhyÃtamiti neha vyÃkhyÃtam //17 // 2.3.12.18. ## / karmaïà hi jÃnÃtyartho vyÃptastadabhÃve na bhavati dhÆma iva dhÆmadhvajÃbhÃve, su«uptyÃdyavasthÃsu ca j¤eyasyÃbhÃvÃttadvyÃpyasya j¤ÃnasyÃbhÃva÷ / tathÃca nÃtmasvabhÃvaÓcaitanyaæ tadanuv­ttÃvapi caitanyasya vyÃv­tti÷ / tasmÃdindriyÃdibhÃvÃbhÃvÃnuvidhÃnÃt j¤ÃnabhÃvÃbhÃvayorindriyÃdisaænikar«ÃdheyamÃgantukamasya caitanyaæ dharmo na svÃbhÃvika÷ / ata evendriyÃdÅnÃmarthavattvam, itarathà vaiyarthyamindriyÃïÃæ bhavet / nityacaitanyaÓrutayaÓca ÓaktyabhiprÃyeïa vyÃkhyeyÃ÷ / asti hi j¤ÃnotpÃdanaÓaktirnijà jÅvÃnÃæ, na tu vyomna ivendriyÃdisaænikar«e 'pye«Ã j¤Ãnaæ na bhavatÅti / tasmÃjja¬Ã eva jÅvà iti prÃpte 'bhidhÅyate-yadÃgantukaj¤Ãnaæ ja¬asvabhÃvaæ tatkadacit parok«aæ kadÃcit saædigdhaæ kadÃcidviparyastaæ, yathà ghaÂÃdi, na caivamÃtmanà / tathÃhi-anumimÃno 'pyaparok«a÷, smarannapyÃnubhavika÷, saædihÃno 'pyasaædigdha÷, viparyasyannapyaviparÅta÷ sarvasyÃtmà / tathÃca tatsvabhÃva÷ / naca tatsvabhÃvasya caitanyasyÃbhÃva÷, tasya nityatvÃt / tasmÃdv­ttaya÷ kriyÃrÆpÃ÷ karmÃbhÃve su«uptyÃdau nivartante / tena caitanyamÃtmasvabhÃva iti siddham / tathÃca nityacaitanyavÃdinya÷ Órutayo na katha¤cit kleÓena vyÃkhyÃtavyà bhavanti / gandhÃdivi«ayav­ttyupajane cendriyÃïÃmarthavatteti sarvamavadÃtam //18 // 2.3.13.19. ## / yadyapyavik­tasyaiva paramÃtmano jÅvabhÃvastathà cÃnaïuparimÃïatvaæ, tathÃpyutkrÃntigatyÃgatÅnÃæ ÓruteÓca sÃk«ÃdaïuparimÃïaÓravaïasya cÃvirodhÃrthamidamadhikaraïamityÃk«epasamÃdhÃnÃbhyÃmÃha- ## / pÆrvapak«aæ g­hïÃti- ## / vibhÃgasaæyogotpÃdau hi tÆtkrÃntyÃdÅnÃæ phalaæ / naca sarvagatasya tau sta÷ / sarvatra nityaprÃptasya và sarvÃtmakasya và tadasaæbhÃvÃditi //19 // 2.3.13.20. ## / utkramaïaæ hi maraïe nirƬham / taccÃcalato 'pi tatra sato dehasvÃmyaniv­ttyopapadyate na tu gatyÃgatÅ / tayoÓcalane nirƬhayo÷ kart­sthabhÃvayorvyÃpinyasaæbhavÃditi madhyamaæ parimÃïaæ mahattvaæ ÓarÅrasyaiva / taccÃrhataparÅk«ÃyÃæ pratyuktam / gatyÃgatÅ ca paramanahati na saæbhavato 'ta pÃriÓe«yÃdaïutvasiddhi÷ / gatyÃgatibhyÃæ ca prÃdeÓikatvasiddhau maraïamapi dehÃdapasarpaïameva jÅvasya na tu tatra sata÷ svÃmyaniv­ttimÃtramiti siddhamityÃha- ## / itaÓca dehÃdapasarpaïameva jÅvasya maraïamityÃha- ## / tasmÃdgatyÃgatyapek«otkrÃntirapi sÃpÃdÃnÃïutvasÃdhanamityartha÷ / na kevalamapÃdÃnaÓrute÷, taccharÅrapradeÓÃntavyatvaÓruterapyevamevetyÃha- ## //20 // 2.3.13.21. ## / yata utkrÃntyÃdiÓrutibhirjÅvÃnÃmaïutvaæ prasÃdhitaæ tato vyÃpakÃtparamÃtmanaste«Ãæ tadvikÃratayà bheda÷ / tathÃca mahattvÃnanyÃdiÓrutaya÷ paramÃtmavi«ayà na jÅvavi«ayà ityavirodha ityartha÷ / yadi jÅvà aïavastato 'yo 'yaæ vij¤Ãnamaya÷ parame«u' iti kathaæ ÓÃrÅro mahattvasaæbandhitvena pratinirdiÓyate iti codayati- ## / pariharati- #<ÓÃstrad­«ÂyÃ>#pÃramÃrthikad­«Âyà nirdeÓo vÃmadevavat / yathà hi garbhastha eva vÃmadevo jÅva÷ paramÃrthad­«ÂyÃtmano brahmatvaæ pratipede, evaæ vikÃrÃïÃæ prak­tervÃstavÃdabhedÃttatparimÃïatvavyapadeÓa ityartha÷ //21 // 2.3.13.22. ## / svaÓabdaæ vibhajate- ## / unmÃnaæ vibhajate- ## / uddh­tya mÃnamunmÃnaæ bÃlÃgrÃduddh­ta÷ Óatatamo bhÃgastasmÃdapi ÓatatamÃduddh­ta÷ Óatatamo bhÃga iti tadidamunmÃnam / ÃrÃgrÃdiddh­taæ mÃnamÃrÃgrÃmÃtramiti //22 // 2.3.13.23. sÆtrÃntaramavatÃrayituæ codayati- ## / aïurÃtmà na ÓarÅravyÃpÅti na sarvÃÇgÅïaÓaityopalabdhi÷ syÃdityartha÷ / ## / tvaksaæyukto hi jÅva÷ tvakca sakalaÓarÅravyÃpinÅti tvagvyÃpyÃtmasaæbandha÷ sakalaÓaityopalabdhau samartha ityartha÷ //23 // 2.3.13.24. ## / candanabindo÷ pratyak«ato 'lpÅyastvaæ buddhvà yuktà kalpanà bhavati, yasya tu saædigdhamaïutvaæ sarvÃÇgÅïaæ ca kÃryamupalabhyate tasya vyÃpitvamautsargikamapahÃya neyaæ kalpanÃvakÃÓaæ labhata iti ÓaÇkÃrtha÷ / naca haricandanabindud­«ÂÃntenÃïatvÃnumÃnaæ jÅvasya, pratid­«ÂÃntasaæbhavenÃnaikÃntikatvÃdityÃha- ## / ÓaÇkÃmimÃmapÃkaroti- ## / yadyapi pÆrvoktÃbhi÷ Órutibhiraïutvaæ siddhamÃtmanastathÃpi vaibhÃcchutyantaramupanyastam //24 // 2.3.13.25. ## / ye tu sÃvayavatvÃccandanabindoraïusaæcÃreïa dehavyÃptirupapadyate na tvÃtmano 'navayavasyÃïusaæcÃra÷ saæbhavÅ, tasmÃdvai«amyamiti manyante tÃn pratidamucyate guïÃdvà lokavaditi / tadvibhajate- ## / yadyapyaïurjÅvastathÃpi tadguïaÓcaitanyaæ sakaladehavyÃpi / yathà pradÅpasyÃlpatve 'pi tadguïa÷ prabhÃsakalag­haudaravyÃpinÅti //25 // 2.3.13.26. etadapi ÓaÇkÃdvÃreïa d­«ayitvà d­«ÂÃntÃntaramÃha- ## / k«ayasyÃtisÆk«matayÃnupalabhyamÃnak«amiti ÓaÇkate- ## / viÓli«ÂÃnÃmalpatvÃdityupalak«aïaæ, dravyÃntaraparamÃïÆnÃmanupraveÓÃdityapi dra«Âavyam / viÓle«ÃnupraveÓÃbhyÃæ ca sannapi viÓle«a÷ sÆk«matvÃnnopalak«yate iti / nirÃkaroti- ## / kuta÷ / ## / paramÃïÆnÃæ paramasÆk«matvÃttadgatarÆpÃdivadgandho 'pi nopalabhyeta / upalabhyamÃno và sÆk«ma upalabhyeta na sthÆla ityartha÷ / Óe«amatirohitÃrtham //26 // 2.3.13.27. // 27 // 2.3.13.28. p­thagupadeÓÃt / nigadavyÃkhyÃtabhasya bhëyam //28 // 2.3.13.29. ## / mahadalpayo÷ saæyogo 'lpamavaruïaddhi na mahÃntaæ, na jÃtu ghaÂakarakÃdisaæyogà nabhaso tabho vyaÓruvate 'pitvalpÃneva ghaÂakarakÃdÅn, itarathà yatra nabhastatra sarvatra ghaÂakarakÃdyupalambha iti, te 'pi nabha÷parimÃïa÷ prasajyeranniti / na cÃïorjÅvasya sakalaÓarÅragatà vedanopapadyate / yadyapyanta÷karaïamaïu tathÃpi tasyatvacà saæbaddhatvÃttvacaÓta samastaÓarÅravyÃpitvÃdekadeÓe 'pyadhi«Âhità tvagadhi«Âhitaiveti ÓarÅravyÃpÅ jÅva÷ Óaknoti sarvÃÇgÅïaæ Óaityamanubhavituæ tvagindriyeïa gaÇgÃyÃm / aïustu jÅvo yatrÃsti tasminneva ÓarÅrapradeÓo tadanubhavenna sarvÃÇgÅïaæ, tasyÃsarvÃÇgÅïatvÃt / kaïÂakatodanasya tu prÃdeÓikatayà na sarvÃÇgÅïopalabdhiriti vai«amyam / ## / idameva hi guïÃnÃæ guïatvaæ yaddravyadeÓatvam / ata eva hi hemante vi«aktÃvayavÃpyadravyagate 'tisÃndre ÓÅtasparÓe 'nubhÆyamÃnepyanudbhÆtaæ rÆpaæ nopalabhyate yathÃ, tathà m­gamadÃdÅnÃæ gandhavÃhaviprakÅrïasÆk«mÃvayavÃnÃmatisÃndre gandhe 'nubhÆyamÃne rÆpasparÓau nÃnubhÆyete tatkasya heto÷, anudbhÆtatvÃttayorgandhasya codbhÆtatvÃditi / naca dravyasya prak«yaprasaÇga÷, dravyÃntarÃvayavapÆraïÃt / ata eva kÃlaparivÃsavaÓÃdasya hatagandhitopalabhyate / apica caitanyaæ nÃma na gumo jÅvasya guïÃna÷, kintu rÆpabhÃva÷ / naca svabhÃvasya vyÃpitve bhÃvasyÃvyÃpitvaæ, tattvapracyuterityÃha- ## / tadevaæ Órutism­tÅtihÃsapurÃïasiddhe jÅvasyÃvikÃritayà paramÃtmatve, tathà ÓrutyÃdita÷ paramamahattve ca, yà nÃmÃïutvaÓrutayastÃstadanurodhena buddhiguïasÃratayà vyÃkhyeyà ityÃha- ## / tadvyÃca«Âe- ## / Ãtmanà svasaæbandhinyà buddherupasthÃpitatvÃttadà parÃmarÓa÷ / nahi ÓuddhabuddhamuktasvabhÃvasyÃtmanastattvaæ saæsÃribhiranubhÆyate / apitu yo 'yaæ mithyÃj¤Ãnadve«Ãdyanu«akta÷ sa eva pratyÃtmamanubhavagocara÷ / naca brahmasvabhÃvasya jÅvÃtmana÷ kÆÂasthanityasya svata icchÃdve«ÃnupaÇgasaæbhava iti buddhiguïÃnÃæ te«Ãæ tadabhedÃdhyÃsena taddharmatvÃdhyÃsa÷, upadarÃvÃdhyastasyeva candramaso bimbasya toyakampe kamapvattvÃdhyÃsa ityupapÃditamadhyÃsabhëye / tathÃca buddhyÃdyupÃdhik­tamasya jÅvatvamiti buddheranta÷karaïasyÃïutayà so 'pyaïuvyapadeÓabhÃgbhavati, nabha iva karakopahitaæ karakaparimÃïam. tathà cotkrÃntyÃdÅnÃmupattiriti / nigadavyÃkhyÃtamitaram / prÃyaïe 'sattvamasaæsÃritvaæ vÃ, tataÓca k­tavipraïÃÓÃk­tÃbhyÃgamaprasaÇga÷ //29 // 2.3.13.30. ## / yÃvatsaæsÃryÃtmabhÃvitvÃdityartha÷ / samÃna÷ sanniti / buddhyà samÃna÷ tadguïasÃratvÃditi / ## / na kevalaæ yaævatsaæsÃryÃtmabhÃvitvamÃgamata÷, upapattitaÓcetyartha÷ / Ãdityavarïamiti / prakÃÓarÆpamityartha÷ / ## / avidyÃyà ityartha÷ / tameva viditvà sÃk«Ãtk­tya m­tyumavidyÃmatyetÅti yojanà //30 // 2.3.13.31. anuÓayabÅjaæ pÆrvapak«Å prakaÂayati- ##paramÃtmanà / anuÓayabÅjaparihÃra÷ atrocyate- ## / nigadavyÃkhyÃtamasya bhëyam //31 // 2.3.13.32. ## / syÃdetat / anta÷karaïe 'pi sati tasya nityasaænidhÃnÃt kasmÃnnityopalabdhyanupalabdhÅ na prasajyete / athÃd­«ÂavipÃkakÃdÃcitkatvÃt sÃmarthyapratibandhÃpratibandhÃbhyÃmanta÷ karaïasya nÃyaæ prasaÇga÷ / tÃvasatyevÃnta÷ karaïe Ãtmano vendriyÃïÃæ và stÃæ, tatkimantarga¬unÃnta÷karaïeneti codayati- ## / athaveti siddhÃntaæ nivartayati / siddhÃntÅ brÆte- ## / avadhÃnaæ khalvanuvubhÆpà ÓuÓrÆ«Ã và / na caite Ãtmano dharmau, tasyÃvikriyatvÃt / na condriyÃïam, ekaikendriyavyatireke 'pyandhÃdÅnÃæ darÓanÃt / naca te ÃntaratvenÃnubhÆyamÃne bÃhye saæbhavata÷ / tasmÃdasti tadÃntaraæ kimapi / yasya caite tadanta÷karaïam / tadidamuktam- ## / atraivÃrthe Órutiæ darÓayati- ## //32 // 2.3.14.33. ## / nanu 'tadguïasÃratvÃt' ityanenaiva jÅvasya kart­tvaæ bhokt­tvaæ ca labdhameveti tadvyutpÃdanamanarthakamityata Ãha-tadguïasÃratvÃdhikÃreïeti / tasyaivai«a prapa¤co ye bhoktaiva na karteti tannirÃkaraïÃrtha÷ / 'ÓÃstraphalaæ prayoktari tallak«aïatvÃt' ityÃha sma bhagavÃn jaimini÷ / prayoktaryanu«ÂhÃtari / kartarÅti yÃvat / ÓÃstraphalaæ svargÃdi / kuta÷ / prayokt­phalasÃdhanatÃlak«aïatvÃt ÓÃstrasya vidhe÷ / kartrapek«itopÃyatà hi vidhi÷ / buddhiÓcetkartrÅ bhoktà cÃtmà tato yasyÃpek«itopÃyo bhoktuna tasya kart­tvaæ yasya kart­tvaæ naca tasyÃpek«itopÃyà iti kiæ kena saægatamiti ÓÃstrasyÃnarthakatvamavidyamÃnÃbhidheyatvaæ tathà cÃprayojanakatvaæ syÃt / yathà ca tadguïasÃratayÃsyÃvastusadapi bhokt­tvaæ sÃævyavahÃrikamevaæ kart­tvamapi sÃævyavahÃrikaæ na tu bhÃvikam / avidyÃvadvi«ayatvaæ ca ÓÃstrasyopapÃditamadhyÃsabhëya iti sarvamavadÃtam //33 // 2.3.14.34. vihÃropadeÓÃt / vihÃra÷ saæcÃra÷ kriyÃ, tatra svÃtantryaæ nÃkartu÷ saæbhavati / tasmÃdapi kartà jÅva÷ //34 // 2.3.14.35. ## / tadete«Ãæ prÃïÃnÃmindriyÃïÃæ vij¤Ãnena buddhyà vij¤Ãnaæ grahaïaÓaktimÃdÃyopÃdÃyetyupÃdÃne svÃtantryaæ nÃkartu÷ saæbhavati //35 // 2.3.14.36. ## / abhyuccayamÃtrametatra samgupapatti÷ / vij¤Ãnaæ kart­ yaj¤aæ tanute / sarvatra hi buddhi÷ karaïarÆpà karaïatvenaiva vyapadiÓyate na kart­tvena, iha tu kart­tvena, tasyà vyapadeÓe viparyaya÷ syÃt / tasmÃdÃtmaiva vij¤Ãnamiti vyapadi«Âa÷ / tena karteti //36 // 2.3.14.37. sÆtrÃntaramavatÃrayituæ codayati-atrÃha yadÅti / praj¤ÃvÃn svatantra i«ÂamovÃtmana÷ saæpÃdayennÃni«Âam / ani«Âasaæpattirapyasyopalabhyate / tasmÃnna svatantrastathà ca na kartà / tallak«aïatvÃttasyetyartha÷ / asyottaram- ## / karaïÃdÅni kÃrakÃntarÃïi kartà prayuÇkte na tvayaæ kÃrakÃntarai÷ prayujyata ityetÃvanmÃtramasya svÃtantryaæ na tu kÃryakriyÃyÃæ na kÃrakÃntarÃïyapek«ata iti / Åd­Óaæ hi svÃtantryaæ neÓvarasyÃpyatrabhavato 'stÅtyutsannasaækatha÷ kartà syÃt / tathà cÃyamad­«ÂaparipÃkavaÓÃdi«ÂamabhiprepsustatsÃdhanavibhrameïÃni«ÂopÃyaæ vyÃpÃrayannani«Âaæ prÃpnuyÃdityaniyama÷ kart­tvaæ ceti na virodha÷ / ## / nityacaitanyasvabhÃvasya khalvÃtmana indriyÃdÅti karaïÃni svavi«ayamupanayanti, tena vi«ayÃvacchinnameva caitanyaæ v­ttiriti vij¤Ãnamiti cÃkhyÃyate, tatra cÃsyÃsti svÃtantryamityartha÷ //37 // 2.3.14.38. #<ÓaktiviparyayÃt># / pÆrvaæ kÃraïakavibhaktiviparyaya ukta÷ / saæprati kÃrakaÓaktiviparyaya ityapunaruktam / aviparyayÃya tu karaïÃntarakalpanÃyÃæ nÃmni visaævÃda iti //38 // 2.3.14.39. samÃdhyabhÃvÃcca / samÃdhiriti saæyamamupalak«ayati / dhÃraïÃdhyÃnasamÃdhayo hi saæyamapadevadanÅyÃ÷ / yathÃhu÷-'trayamekatra saæyama÷' iti / atra Órotavyo mantavya iti dhÃraïopadeÓa÷ / nididhyÃsitavya iti dhyÃnopadeÓa÷ / dra«Âavya iti samÃdherupadeÓa÷ / yathÃhu÷-'tadeva dhyÃnamarthamÃtranirbhÃsaæ svarÆpaÓÆnyamiva samÃdhi÷' iti / so 'yamiha kartÃtmà samÃdhÃvupadiÓyamÃna Ãtmana÷ kart­tvamavaitÅti sÆtrÃrtha÷ //39 // 2.3.15.40. ## / avÃntarasaægatimÃha- ## / vim­Óati- ## / pÆrvapak«aæ g­hïÃti- ## / ÓÃstrÃrthavattvÃdayo hi hetava Ãtmana÷ kart­tvamÃpÃdayanti / naca svÃbhÃvike kart­tve saæbhavatyasatyapavÃde tadaupÃdhikaæ yuktam. atiprasaÇgÃt / naca muktyabhÃvaprasaÇgo 'syÃpavÃdaka÷, yathà j¤ÃnasvabhÃvo j¤eyÃbhÃve 'pi nÃj¤o bhavatyevaæ kart­svabhÃvo 'pi kriyÃveÓÃbhÃve 'pi nÃkartà / tasmÃt svÃbhÃvikamevÃsya kart­tvamiti prÃpte 'bhidhÅyate / nityaÓuddhabuddhamuktasvabhÃvaæ hi brahma bhÆyobhÆya÷ ÓrÆyate / tadasya buddhatvamasatyapi boddhavye yuktaæ, vahnerivÃsatyapi dÃhye dagdh­tvaæ, tacchÅlasya tasyÃvagamÃt / kart­tvaæ tvasya kriyÃveÓÃdavagantavyam / naca nityodÃsÅnasya kÆÂasthasya nityasyÃsak­cchutasya saæbhavati, tasya ca kadÃcidapyasaæsarge kathaæ tacchaktiyogo nirvi«ayÃyÃ÷ ÓakteraæsabhavÃt tathÃca yadi tatsidhyarthaæ tadvi«a÷ kriyÃveÓo 'byupeyate tathà sati tatsvabhÃvasya svabhÃvocchedÃbhÃvÃdbhÃvanÃÓaprasaÇga÷, naca muktasyÃsti kriyÃyoga iti / kriyÃyà du÷khatvÃnna vigalitasakaladu÷khaparamÃnandÃvasthà mok«a÷ syÃdityÃÓayavÃnÃha- ## / abhiprÃyamabudhvà codayati- ## / pariharati- ## / ÓaktaÓakyÃÓrayà Óakti÷ svasattayÃvaÓyaæ ÓakyamÃk«ipati / tathÃca tayÃk«iptaæ Óakyaæ sadaiva syÃditi bhÃva÷ / codayati- ## / pariharati- ## / asmÃkaæ tu na mok«a÷ sÃdhya÷, apitu brahmasvarÆpaæ tacca nityamiti / uktamabhiprÃyamÃvi«karoti- ## / codayati- ## / ayamartha÷-paraÓcetsaæsÃrÅ tasyÃvidyapravilaye muktau sarve mucyerannaviÓe«Ãt / tataÓca sarvasaæsÃrocchedaprasaÇga÷ / parasmÃdanyaÓcetsa buddhyÃdisaæghÃta eveti, tasyaiva tarhi muktisaæsÃrau nÃtmana iti / pariharati- ## / na paramÃtmano muktisaæsÃrau, tasya nityamuktatvÃt / nÃpi buddhyÃdisaæghÃtasya, tasyÃcetanatvÃt / api tvavidyopasthÃpitÃnÃæ buddhyÃdisaæghÃtÃnÃæ bhedÃttattadbuddhyÃdisaæghÃtabhedopadhÃna Ãtmaiko 'pi bhinna iva viÓuddho 'pyaviÓuddha iva tataÓcaikabuddhyÃdisaæghÃtÃpagame tatra mukta ivetaratra baddha iva yathà maïik­pÃïÃdyupadhÃnabhedÃdekameva mukhaæ nÃneva dÅrghamiva v­ttamiva ÓyÃmamivÃvadÃtamiva anyatamopadhÃnavigame tatra muktamivÃnyatropahitamiveti naikamuktau sarvamuktaprasaÇga÷ / tasmÃnna paramÃtmano mak«asaæsÃrau, nÃpi buddhyÃdisaæghÃtÃsya kintu buddhyÃdyupahitasyÃtmasvabhÃvasya jÅvabhÃvamÃpannasyeti paramÃrtha÷ / atraivÃnvayavyatirekau ÓrutibhirÃdarÓayati- ## / itaÓcaupÃdhikaæ yadupÃdhyabhibhavodbhavÃbhyÃmasyÃbhibhavodbhavau darÓayati ÓrutirityÃha- ## ## / atraivÃrthe sÆtraæ vyÃca«Âe- ## / saæprasÃda÷ su«upti÷ / syÃdetat / tak«ïa÷ pÃïyÃdaya÷ santi tairayaæ vÃsyÃdÅn vyÃpÃrayan bhavatu du÷khÅ, paramÃtmà tvanavayava÷ kena mana÷prabh­tÅni vyÃpÃrayoditi vai«amyaæ tak«ïo d­«ÂÃntenetyata Ãha- ## / yathà svaÓarÅremodÃsÅnastak«Ã sukhÅ, nÃsyÃdÅni tu karaïÃni vyÃpÃrayan du÷khÅ, tathà svÃtmanÃtmodÃsÅna÷ sukhÅ, mana÷prabh­tÅni tu karaïÃdÅni vyÃpÃrayan du÷khÅtyetÃvatÃsya sÃmyaæ na tu sarvathà / yathÃtmà ca jÅvo 'vayavÃntarÃnapek«a÷ svaÓarÅraæ vyÃpÃrayatyevaæ mana÷prabh­tÅni tu karaïÃntarÃïi vyÃpÃrayatÅti pramÃïasiddhe niyogaparyanuyogÃnupapatti÷ / pÆrvapak«ahetÆnanubhëya dÆ«ayati- ## / yatparaæ hi ÓÃstraæ sa eva ÓÃstrÃrtha÷ / kartrapek«itopÃyabhÃvanÃparaæ tanna kart­svarÆpaparam / tena yathÃlokasiddhaæ kartÃramapek«ya svavi«aye pravartamÃnaæ na puæsa÷ svÃbhÃvikaæ kart­tvamavagamayitutsahate, tasmÃttattvamasÅtyÃdyupadeÓavirodhÃdavidyÃk­taæ tadavati«Âhate / codayati- ## / aupÃdhikaæ hi kart­tvaæ nopÃdhyapagame saæbhavatÅti svÃbhÃvikameva yujyata ityartha÷ / apica yatrÃpi karaïamasti tatrÃpi kevalasyÃtmana÷ kart­tvaÓravaïÃtsvÃbhÃvikameva yuktamityÃha- ## / tadetat pariharati- ## / upÃdhyapagamo 'siddho 'nta÷karaïasyopÃdhe÷ saædhye 'pyavasthÃnÃdityartha÷ / apica svapne yÃd­Óaæ j¤Ãnaæ tÃd­Óo vihÃro 'pÅtyÃha- ## / yadyapi kart­vibhakti÷ kevale kartari ÓrÆyate tathÃpi karmakaraïopadhÃnak­tamasya kart­tvaæ na Óuddhasya, nahi paraÓusahÃyaÓchettà kevalaÓchettà bhavati / nanu yadi na kevalasya kart­tvamapi tu karaïÃdisahitasyaiva, tathà sati karaïÃdi«vati kart­vibhakti÷ syÃt / na caitadastÅtyÃha- ## / karaïÃdÅ«vapi kart­vibhakti÷ kadacidastyeva vivak«ÃvaÓÃdityartha÷ / api ceyamupÃdÃnaÓruti÷ karaïavyÃpÃroparamamÃtraparà na svÃtantryaparà kart­vibhaktistu bhÃktÅ / kÆlaæ pipati«atÅtivadabuddhipÆrvakasya karaïavyÃpÃroparamasya d­«ÂatvÃdityÃha- ##iti yattaduktamasmÃbhirabhyuccayamÃtrametamiti tadita÷ samutthitam / ## / viklidyanti taï¬ulà jvalanti këÂhÃni sthÃlÅti hi svavyÃpÃre sarve«Ãæ, kart­tvaæ, tatkiæ buddhyÃdÅnÃæ kart­tvameva na karaïatvamityata Ãha- ## / nanvevaæ sati tasyÃmevÃtmana÷ svÃbhÃvikaæ kart­tvamastvityata Ãha- ##ulabdhÃvapyasya svÃbhÃvika ##kasmÃt ##Ãtmana÷ / nahi nitye svabhÃve cÃsti bhÃvasya vyÃpÃrityartha÷ / tadevaæ nÃsyopalabdhau savÃbhÃvikaæ kart­tvamastÅtyuktam / nÃpi buddhyÃderupalabdhikart­tvamÃtmanyadhyastaæ yathà tadgatamadhyavasÃyÃdikart­tvamityÃha- ## / kuta÷ / ## / nahi ÓarÅrÃdi yasyÃæ kriyÃyÃæ gamyaæ tasyÃmeva gant­ bhavati / etaduktaæ bhavati-yadi buddhirupalabdhÅ bhavet, tatastasyà upalabdh­tvamÃtmanyadhyavasyeta / na caitadasti / tasyà ja¬atvenopalabhyamÃnatayopalabdhikart­tvÃnupapatte÷ / yadà caupalabdhau buddherakart­tvaæ tadà yaduktaæ buddherupalabdh­tve karaïÃntaraæ kalpanÅyaæ, tathÃca nÃmamÃtre visaævÃda iti tanna bhavatÅtyÃha- ## buddherupalabdh­tvÃbhÃvÃt / caitanyamidÃnÅmakaraïaæ buddhirupalabdhÃvÃtmà cÃnapalabdha etyata Ãha- ## / ayamabhisaædhi÷-caitanyamupalabdhirÃtmasvabhÃvo nitya iti na tatrÃtmana÷ kart­tvaæ, nÃpi buddhe÷ karaïatvaæ, kintu caitanyameva vi«ayÃvacchinnaæ v­ttiriti copalabdhiriti cÃkhyÃyate / tasya tu tattadvi«ayÃvacchede v­ttau buddhyadÅnÃæ karaïatvamÃtmanaÓca tadupadhÃnenÃhaÇkÃrapÆrvakaæ kart­tvaæ yujyata iti //40 // 2.3.16.41. ## / yadetajjÅvÃnÃmaupÃdhikaæ kart­tvaæ tatpravartanÃlak«aïe«u rÃgÃdi«u satsu neÓvaramaparaæ pravartakaæ kalpayitumarhati, ati prasaÇgÃt / naceÓvaro dve«apak«apÃtarahito jÅvÃn sÃdhvasÃdhuni karmaïi pravartayitumarhati, yena dharmÃdharmÃpek«ayà jagadvaicitryamÃpadyeta / sa hi svatantra÷ kÃruïiko dharma eva jantÆn pravartayennÃdharme / tataÓca tatprerità jantava÷ sarve dhÃrmikà eveti sukhina eva syurna du÷khuna÷ / svatantrÃstu rÃgÃdiprayuktÃ÷ pravartamÃnà dharmÃdharmaparcayavanto vaicitryamanubhavantÅti yuktam / eva¤ca vidhini«edhayorarthavattvamitarathà tu sarvathà jÅvà avastatantrà itÅÓvareïaiva pravartyanta iti k­taæ vidhini«edhÃbyÃm / nahi balavadanilasalilaughanudyamÃnaæ pratyupadeÓor'thavÃn / tasmÃt 'e«a hyeva sÃdhu karma kÃrayati' ityÃdaya÷ Órutaya÷ samastavidhini«edhaÓrutivirodhÃllokavirodhÃccaiÓvaryapraÓaæsÃparatayà neyà iti prÃpte 'bhidhÅyate / 'e«a hyeva sÃdhu karma kÃrayati' ityÃdayastÃvcachutaya÷ sarvavyÃpÃre«u jantÆnÃmÅÓvaratantratÃmÃhu÷, tadasati pratibandhake na praÓaæsÃparatayà vyÃkhyÃtumucitam / naca Órutisiddhasya kalpanÅyatÃ, yena pravartake«u rÃgÃdi«u satsu tatkalpanà virudhyeta / na ceÓvaratantratve dharma eva jantÆnÃæ prav­tte÷ sukhitvameva na vaicitryamiti yuktam / yadyapyayamÅÓvaro vÅtarÃgastathÃpi pÆrvapÆrvajantukarmÃpek«aya jantÆn dha4mÃdharmayo÷ pravartayan na dve«apak«apÃtÃbhyÃæ vi«ama÷ / nÃpi nirgh­ïa÷ / naca karmapracayasyÃdirastyanÃditvatsaæsÃrasya / na ceÓvaratantrasya k­taæ vidhini«edhÃbyÃmiti sÃæpratam / nahÅÓvara÷ prabalatarapavana iva jantÆn pravartayatyapi tu taccaitanyamanurudhyamÃno rÃgÃdyupahÃramukhena / evaæ ce«ÂÃni«ÂaprÃptiparihÃrÃrthino vidhini«edhÃvarthavantau bhavata÷ / tadanenÃbhisaædhinoktam-parÃyatte 'pi hi kart­tvaæ karotyeva jÅva iti / tasmÃdvidhini«edhaÓÃstravirodhÃllokasya sthÆladarÓitvÃt 'e«a hyeva sÃdhu ka4ma kÃrayati' ityÃdiÓrute÷ / 'aj¤o janturanÅÓo 'yamÃtmana÷ sukhadu÷khayo÷ / ÅÓvaraprerito gacchetsvargaæ và Óvabhrameva và // ' iti sm­teÓceÓvaratantrÃmÃmeva jantÆnÃæ kart­tvaæ, na tu svatantrÃmÃmiti siddham / ÅÓvara eva vidhini«edhayosthÃne niyujyeta yadvidhini«edhayo÷ phalaæ tadÅÓvareïa tatpratipÃditadharmÃdharmanirapek«eïa k­tamiti vidhini«edhayorÃnarthakyam / na kevalamÃnarthakyaæ viparÅtaæ cÃpadyeta ityÃha- ## / pÆrvoktaÓca do«a÷ k­tanÃÓÃk­tÃbhyÃgama÷ prasajyeta / atirohitÃrthamanyat //41 // 2.3.16.42. // 42 // 2.3.17.43. ## / avÃntarasaægatimÃha- ##prayojyaprayojakabhÃva÷ / atrÃpÃtato vinigamanÃhetorabhÃvÃdaniyamo niÓcaya ityukta÷ / niÓcayahetvÃbhÃsadarÓanena bhedapak«amÃlambyÃha-athaveti / ÅÓitavyeÓit­bhÃvaÓcÃnve«yÃnve«Â­bÃvaÓca j¤eyaj¤Ãt­bhÃvaÓca niyamyaniyant­bhÃvaÓcÃdhÃrÃdheyabhÃvaÓca na jÅvaparamÃtmanorabhede 'vakalpyate / na ca 'brahmadÃÓà brahmakitavÃ÷' ityÃdyÃÓca Órutayo dÃÓà brahma kitavà brahmetyÃdipratipÃdanaparà jÅvÃnÃæ brahmaïo bhede 'vakalpyante / na caitÃbhirbhedÃbedapratipÃdanaparÃbhi÷ Órutibi÷ sÃk«ÃdaæÓatvapratipÃdakÃcca mantravarïÃt 'pÃdo 'sya viÓvà bhÆtÃni' ityÃde÷, sm­teÓca 'mamaivÃæÓa÷' ityÃderjÅvÃnÃmÅÓvarÃæÓatvasiddi÷ / niratiÓayopÃdhisaæpadà ca vibhÆtiyogeneÓvara÷ svÃæÓÃnÃmapi nik­«ÂopÃdhÅnÃmÅ«Âa iti yujyate / nahi tÃvadanavayaveÓvarasya jÅvà bhavitumarhantyaæÓÃ÷ / apica jÅvÃnÃæ brahmÃæÓatve tadgatà vedanà brahmaïo bhavet / pÃdÃdigatà iva vedanà devadattasya / tataÓca brahmabhÆyaÇgatasya samastajÅvagatavedanÃnubhavaprasaÇga iti varaæ saæsÃra eva mukte÷«a tatra hi svagatavedanÃmÃtrÃmanubhavÃnna bhÆri du÷khamanubhavati / muktastu sarvajÅvavedanÃbhÃgiti prayatnena muktiranarthabahulatayà parihartavyà syÃditi / tathà bhedÃbhedayo÷ parasparavirodhinorekatrÃsaæbhavÃnnÃæÓatvaæ jÅvÃnÃm / naca brahmaiva sadasantastu jÅvà iti yuktaæ, sukhadu÷khamuktisaæsÃravyavasthÃbhÃvaprasaÇgÃdanuj¤ÃparihÃrÃbhÃvaprasaÇgÃcca / tasmÃjjÅvà eva paramÃrthasanto na brahmaikamadvayam / advaitaÓrutayastu jÃtideÓakÃlÃbedanimittopacÃrÃditi prÃpte 'bhidhÅyate-anadhigatÃrthÃvabodhanÃni pramÃïÃni viÓe«ata÷ Óabda÷ / tatra bhedo lokasiddhatvÃnna Óabdena pratipÃdya÷ / abedastvanadhigatatvÃdadhigatabhedÃnuvÃdena pratipÃdanamarhati / yena ca vÃkyamupakramyate madhye ca parÃm­Óyate ante copasaæhriyate tatraiva tasya tÃtparyam / upani«adaÓcÃdvaitopakramatatparÃmarÓatadupasaæhÃrà advaicaparà eva yujyante / naca yatparÃstadaupacÃrikaæ yuktam, abhyÃse hi bhÆyastvamarthasya bhavati nÃlpatvamapi prÃgevopacaritatvamityuktam / tasmadvaite bÃvike sthite jÅvabhÃvastasya brahmaïo 'nÃdyanirvacanÅyÃvidyapadhÃnabhedÃdekasyaiva bimbasya darpaïÃdyupÃdhibhedÃtpratibimbabhedÃ÷ / evaæ cÃnuj¤ÃparihÃrau laukikavaidikau sukhadu÷khamuktisaæsÃravyavasthà copapadyeta / naca mok«asyÃnarthabahulatÃ, yata÷ pratibimbÃnÃmiva ÓyÃmatÃvadÃtatÃdirjÅvÃnÃmeva nÃnÃvedanÃbhisaæbandho brahmaïastu bimbasyeva na tadabhisaæbandha÷ / yathÃca darpaïÃpanaye tatpratibimbaæ bimbabhÃve 'vati«Âhate na k­pÃïe pratibimbatamapi / evamavidyopadhÃnavigame jÅve brahmabÃveti siddhaæ jÅvo brahmÃæÓa iva tattantratayà na tvaæÓa iti tÃtparyÃrthÃ÷ //43 // 2.3.17.44. // 44 // 2.3.17.45. // 45 // 2.3.17.46. // 46 // 2.3.17.47. saptadaÓasaækhyÃparimito rÃÓirgaïa÷ saptadaÓaka÷ / tadyathÃ-buddhikarmendriyÃïi bÃhyÃni daÓa buddhimanasÅ v­ttibhedamÃtreïa bhinne apyekÅk­tyaikamanta÷ karamaæ ÓarÅraæ pca vi«ayà iti saptadaÓako rÃÓi÷ //47 // 2.3.17.48. ##vidhirabhimato na tu prav­ttapravartanà / apauru«eye pravartayiturabhiprÃyÃnurodhÃsaæbhavÃt / kratvarthÃyÃmagnÅ«omÅyahiæsÃyÃæ prav­ttapravartanÃnupapatteÓca / puru«Ãrthe 'pi niyamÃæÓe prav­tte- ## / nahi kÆÂasthanityasyÃtmanoparimÃmino 'sti dehena saæyoga÷ samavÃyo vÃnyo và kaÓcit saæbandha÷ sakaladharmÃtigatvÃdityabhisaædhi÷ / uttaram- ## / ayamartha÷-satyaæ nÃsti kaÓcidÃtmano dehÃdibhi÷ pÃramÃrthika÷ saæbandha÷, kintu buddhyÃdijanitÃtmavi«ayà viparÅtà v­tti÷ 'ahameva dehÃdisaæghÃta÷' ityevaærÆpà / asyÃæ dehÃdisaæghÃta ÃtmatÃdÃtmyena bhÃsate / so 'yaæ sÃæv­ttastÃdÃtmyalak«aïa÷ saæbandho na pÃramÃrthika ityartha÷ / gƬhÃbhisaædhiÓcodayati- ## / yadi sÆk«masthÆladehÃdisaæghÃto 'vidyopadarÓita ekamevÃdvitÅyaæ brahmÃsmÅti samyagdarÓanamabhimatam, addhà tadvantaæ prati vidhini«edhayorÃnarthakyameva / etadeva viÓadayati- ## / codako nigƬhÃbhisaædhimÃvi«karoti-ÓarÅravyatirekadarÓina eva / Ãmu«mikaphale«u ka4masu darsapÆrïamÃsÃdi«u niyojyatvamiti cotpariharati- ## / etadvibhajate- ## / yo hyÃtmana÷ «ÃÂkauÓikÃddehÃdupapattyÃvyatirekaæ veda, na tu samastabuddhyÃdisaæghÃtavyatirekaæ, tasyÃmu«mikaphale«vÃdhikÃra÷ / samastabuddhyÃdivyatirekavedinastu karmabhokt­tvÃbhimÃnarahitasya nÃdhikÃra÷ karmaïi tathÃca na yathe«Âace«ÂÃ, abhimÃnavikalasya tasyà apyabhÃvÃditi //48 // 2.3.17.49. // 49 // 2.3.17.50. ye«Ãæ tu sÃækhyÃnÃæ vaiÓe«ikÃïÃæ và sukhadu÷khavyavasthÃæ pÃramÃrthikÅmicchatÃæ bahava ÃtmÃna÷ sarvagatÃste«Ãmevai«a vyatikara÷ prÃpnoti / tatra praÓnapÆrvakaæ sÃækhyÃn prati vyatikramaæ tÃvadÃha- ## / yÃd­ÓastÃd­Óo guïaæsaæbandha÷ sarvÃn puru«Ãn pratyaviÓi«Âa iti tatk­te sukhadu÷khe sarvÃn pratyaviÓi«Âe / naca karmanibandhanà vyavasthÃ, karmaïa÷ prÃk­tatvena prak­teÓca sÃdhÃraïatvenÃvyavasthÃtÃdavasthyÃt / codayati- ## / ayamartha÷-na pradhÃnaæ svavibhÆtÅkhyÃpanÃya pravartate, kintu puru«Ãrtham / yaæ ca puru«aæ pratyanena bhogÃpavargau puru«Ãrthau sÃdhitau taæ prati samÃptÃdhikÃratayà nivartate puru«Ãntaraæ tu pratyasamÃpyÃdhikÃraæ pravartate / evaæ na muktasaæsÃrivyavasthopapatte÷ sukhadu÷khavyavasthÃpi bhavi«yatÅti nirÃkaroti #<-nahÅti># / sarve«Ãæ puru«ÃïÃæ vibhutvÃt pradhÃnasya ca sÃdhÃraïyadamuæ puru«aæ pratyanenÃrtha÷ sÃdhita ityetadeva nÃsti / tasmÃt prayojanavaÓena vinà hetuæ vyavasthÃstheyà / sà cÃyuktà hetvabhÃvÃdityartha÷ / bhavatu sÃækhyÃnÃmavyavasthÃ, pradhÃnasamavÃyÃdad­«Âasyasa, pradhÃnasya ca sÃdhÃraïyÃt / kÃïÃdÃdÅnÃæ tvÃtmasamavÃpyad­«Âaæ pratyÃtmamasÃdhÃraïaæ tatk­taÓca manasà sahÃtmana÷ svasvÃmibhÃvalak«aïa÷ saæbandho 'nÃdirad­«ÂabhedÃnÃmanÃditvÃt, tathà cÃtmana÷saæyogasya sÃdhÃraïye 'pi svasvÃmibhÃvasyÃsÃdhÃraïyÃdabhisaædhyÃdivyavasthopapadyata eva / naca saæyogo 'pi sÃdhÃraïa÷ / nahi tasya manasa ÃtmÃnatarairya÷ saæyoga÷ sa eva svÃminÃpi, Ãtmasaæyogasya pratisaæyogabhedena bhedÃt / tasmÃdÃtmaikatvasyÃgamasiddhatvÃt, vyavasthÃyÃÓcaikatve 'pyupapatte÷, nÃnekÃtmakalpanÃ, gauravÃdÃgamavirodhÃcca / antyaviÓe«avattvena ca bhedakalpanÃyÃmanyonyÃÓrayÃpatte÷ / bhede hi tatkalpanà tataÓca bheda iti / etadeva kÃïÃdamatadÆ«aïam / bhëyak­tà tu prau¬havÃditayà kÃïÃdÃn pratyapyad­«ÂÃniyamÃdityÃdÅni sÆtrÃïi yojitÃni / sÃækhyamatadÆ«aïaparÃïyeveti tu rocayante kecittadÃstÃæ tÃvat //50 // 2.3.17.51. / .51 // 2.3.17.52. // 52 // 2.3.17.53. // 53 // iti ÓrÅnÃcaspatimiÓraviracite bhagavatpÃdaÓÃrÅrakabhëyavibhÃge bhÃmatyÃæ dvitÅyÃdhyÃyasya t­tÅya÷ pÃda÷ //3 // iti dvitÅyÃdhyÃyasya pa¤camahÃbhÆta-jÅvaÓrutÅnÃæ virodhaparipÃrÃkhyast­tÅya÷ pÃda÷ ## 2.4.1.1. ## / yadyapi brahmavedane sarvavedanapratij¤ÃtÃdupapÃdanaÓrutivirodhÃdbahutarÃdvaitaÓrutivirodhÃcca prÃïÃnÃæ sargÃdau sadbhÃvaÓrutirviyadasm­tatvÃdiÓrutaya ivÃnyathà katha¤cinnetumucitÃ, tathÃpyanyathÃnayanaprakÃramavidvÃnanyathÃnupapadyamÃnaikÃpi ÓrutirbahvÅranthayediti manvÃna÷ pÆrvapak«ayati / atra cÃtyuccatayà viyadadhikaraïapÆrvapak«ahetÆn smÃrayati- ## / ÓabdaikapramÃïasamadhigamyà hi mahÃbhÆtotpattistasyà yatra Óabdo nivartate tatra tatpramÃïabhÃvena tadabhÃva÷ pratÅyate / yathà caityavandanatatkarmadharmatÃyà ityartha÷ / atrÃpÃtata÷ ÓrucivipratipattyÃnadhyavasÃyena pÆrvapak«ayitvÃthavetyabhihitaæ pÆrvapak«amamavatÃrayati / abhiprÃyo 'sya darÓita÷ / 'pÃnavyÃpacca tadvat' ityatrÃÓvapratigrahe«ÂyÃdyadhikaraïapÆrvapak«asÆtrÃrthasÃd­Óyaæ tadà parÃm­«Âam / rÃddhÃntastu syÃdetadevaæ yadi sargÃdau prÃïasadbhÃvaÓrutirananyathÃsiddhà bhavet / anyathaiva tve«Ã sidhyati / avÃntarapralaye hyagnisÃdhanÃnÃæ s­«Âirvaktavyeti tadartho 'bhÃvupakrama÷ / tatrÃdhikÃripuru«a÷ prajÃpatiraprana«Âa eva trailokyamÃtraæ pralÅnamatastadÅyÃn prÃïÃnapek«ya sà ÓrutirupapannÃrthà / tasmÃdbhÆyasÅnÃæ ÓrutÅnÃmanugrahÃya sarvavij¤Ãnapratij¤opapattyarthasya cottarasya saædarbhasya gauïatve tu pratÃj¤ÃtÃrthÃnugumyÃbhÃvenÃnapek«itÃrthatvaprasaÇgÃtprÃïà api nabhovadbrahmaïo vikÃrà iti / naca caityavandanÃdivatsarvathà prÃïÃnÃmutpattyaÓruti÷, kkacit khalve«ÃmutpattyaÓravaïamutpattiÓrutistu tatra tatra darÓità / tasmÃdvai«amyaæ caityavandanapo«adhÃdibhiriti / kecidviyadadhikaraïavyÃkhyÃnena gauïyasaæbhavÃditi sÆtraæ vyÃcak«ate / gauïÅ prÃïÃnÃmatpattiÓrutirasaæbhavÃdutpatteriti / tadayuktam / vikalpÃsahatvÃt / tathÃhi-prÃïÃnÃæ jÅvavadvÃvik­tabrahmÃtmatayÃnupapatti÷ syÃt, brahmaïastattvÃntaratayà và / na tÃvajjÅvavade«Ãmavik­tabrahmÃtmatÃ, ja¬atvÃt / tasmÃttattvÃntaratayai«ÃmanutpattirÃstheyà / tathÃca brahmavedanena sarvavedanapratij¤ÃvyÃhati÷, samastavedÃntavyÃkopaÓcetyetadÃha- ## //2 // 2.4.1.3. ## / nigadavyÃkhyÃtamasya bhëyam //3 // 2.4.1.4. ## / vÃca iti vÃkprÃïamanasÃmupalak«aïam / ayamartha÷-yatrÃpi teja÷prabh­tÅnÃæ s­«Âau prÃïas­«Âirnokteti brÆ«e, tatrÃpyukteti brÆmahe / tathÃhi-yasmin prakaraïena tejobannapÆrvakatvaæ vÃkprÃïamanasÃmÃmnÃyate 'annamayaæ hi' ityÃdinÃ, tadyadi mukhyÃrthaæ tatastatsÃmÃnyÃtrve«Ãmeva prÃïÃnÃæ s­«Âiruktà / atha gaumaæ tathÃpi brahmakart­kÃyÃæ nÃmarÆpavyÃkriyÃyÃmupakramopasaæhÃraparyÃlocanayà ÓrutyantaraprasiddheÓca brahmakÃryatvaprapa¤cÃrthameva prÃïÃdÅnÃmÃpemayatvÃdyabhidhÃnamityuktaiva tatrÃpi prÃïas­«Âiriti siddham //4 // 2.4.2.5. ## / avÃntarasaægatimÃha- ## / saæÓayakÃraïamÃha- #<Órutiviprati«edhÃditi / viÓaya÷>#saæÓaya÷ / ## / tadyathÃ-cak«urghrÃïarasanavÃkÓrotramanastvagiti / kkacida«Âau prÃïà ##bandhanena guïena saækÅrtyante / tadyathÃ-ghrÃïarasanavÃkcak«u÷-Órotramanohastatvagiti, ta ete grahÃ÷, e«Ãæ tu vi«ayà atigrahÃstva«ÂÃveva 'prÃïo vai graha÷ so 'pÃnenÃtigraheïa g­hÅto 'pÃnena hi gandhÃn jighrati' ityÃdinà saædarbheïoktÃ÷ / ## / tadyathÃ- ## ## / dve Órotre dve cak«u«Å dve ghrÃïe ekà vÃgiti sapta / pÃyÆpasthau buddhimanasÅ và dvÃvaväcÃviti naca / kkaciddaÓa / ##sta uktà nÃbhirdaÓamÅti / kkacidekÃdaÓa- #<'daÓeme puru«e prÃïÃ÷'># / tadyathÃ-buddhÅndriyÃïi ghrÃïÃdÅni pa¤ca karmendriyÃïyapi hastÃdÅni pa¤ca ÃtmaikÃdaÓa, Ãpnotyadhi«ÂhÃnenetyÃtmà mana÷ sa ekÃdaÓa iti / ## / tadyathÃ-tvagnÃsikÃrasanacak«u÷Órotramonoh­dayahastapÃdopasthapÃyÆvÃgiti / kkacideta eva prÃïà ahaÇkÃrÃdhikÃstrayodaÓa / evaæ vipratipannÃ÷ prÃïeyattÃæ prati Órutaya÷ / atra praÓnapÆrvaæ pÆrvapak«aæ g­hïÃti- ##avagate / Órutibhya÷ 'sapta prÃïÃ÷ prabhavanti' ityÃdibhya÷ / na kevalaæ Órutito 'vagati÷, viÓe«aïÃdapyevamevetyÃha- ## / ye sapta ÓÅr«aïyÃ÷ ÓrotrÃdayaste prÃïà ityukte itare«ÃmaÓÅr«aïyÃnÃæ hastÃdÅnÃmaprÃïatvaæ gamyate / yathà dak«iïenÃk«ïà paÓyatÅtyukte vÃmena na paÓyatÅti gamyate / etaduktaæ bhavati-yadyapi Órutiviprati«edo yadyapi ca pÆrvasaækhyÃsu na parÃsÃæ saækhyÃnÃæ niveÓastathÃpyavacchedakatvena bahvÅnÃæ saækhyÃnÃmasaæbhavÃdekasyÃæ kalpyamÃnÃyÃæ saptatvameva yuktaæ prÃthamyÃllÃghavÃcca, v­ttibhedamÃtravivak«ayà tva«ÂatvÃdayo gamayitavyà iti prÃptam //5 // 2.4.2.6. evaæ prÃpta ucyate- ## / tuÓabda÷ pak«aæ vyÃvartayati / na saptaiva kintu hastÃdayo 'pi prÃïÃ÷ / pramÃïÃntarÃdekÃdaÓatve prÃïÃnÃæ sthite 'tosmin sati / sÃrvavibhaktikastasi÷ / naivam / lÃghavÃt prÃthamyÃcca saptatvamityak«arÃrtha÷ / etaduktaæ bhavati-yadyapi Órutaya÷ svata÷pramÃïatayÃnapek«ÃstathÃpi parasparavirodhÃnnÃrthatattvaparicchedÃyÃlam / naca siddhe vastuni anu«ÂhÃna iva vikalpa÷ saæbhavati / tasmÃt pramÃïÃntacaropanÅtÃrthavaÓena vyavasthÃpyante / ## / 'sruveïÃvadyapi' iti mÃæsapuro¬ÃÓÃvadÃnÃsaæbhavÃt, saæbhavÃcca dravÃvadÃnasya sruvÃvadÃne dravÃïÅti vyavasthÃpyate / evamihÃpi rÆpÃdibuddhipa¤cakakÃryavyavasthÃtaÓcak«urÃdibuddhÅndriyakaraïapa¤cakavyavasthà / nahyandhÃdaya÷ satsvapÅtare«u ghrÃïÃdi«u gandhÃdyupalabdhyÃnumitasadbhÃve«u rÆpÃdÅnupalabhante / tathà vacanÃdilak«aïakÃryapa¤cakavyavasthÃto vÃkpÃïyÃdilak«aïakarmendriyapa¤cakavyavasthà / nahi jÃtu mÆkÃdaya÷ satsvapi viharaïÃdyavagatasadbhÃve«u pÃdÃdi«u buddhÅndriye«u và vacanÃdimanto bhavanti / evaæ karmabuddhÅndriyÃsaæbhavinyà saækalpÃdikriyÃvyavasthayÃnta÷ karaïavyavasthÃnumÃnam / ekamapi cÃnta÷karaïamanekakriyÃkÃri bhavi«yati, yathà pradÅpa eko rÆpaprakÃÓavartivikÃrasnehaÓo«aïahetu÷ / tasmÃnnÃnta÷karaïabheda÷ / ekameva tvanta÷karaïaæ mananÃnmana iti cÃbhimÃnÃdahaÇkÃra iti cÃdhyavasÃyÃdbuddhiriti cÃkhyÃyate / v­ttibhedÃccÃbhinnamapi bhinnamivopacaryate trayamiti / tattvena tvekameva bhede pramÃïÃbhÃvÃt / tadevamekÃdaÓÃnÃæ kÃryÃïÃæ vyavasthÃnÃdekÃdaÓa prÃïà iti ÓrutiräjasÅ / tadanuguïatayà tvitarÃ÷ Órutayo netavyÃ÷ / tatrÃvayutyanuvÃdena saptëÂanavadaÓasaækhyÃÓrutayo yathaikaæ v­ïÅte dvau iti trÅn v­ïÅta ityetadÃnuguïyÃt / dvÃdaÓatrayodaÓasaækhyÃÓrutÅ tu katha¤cidv­ttibhedena bhedaæ vivak«itvopÃsanÃdiparatayà netavye / tasmÃdekÃdaÓaiva prÃïà netara iti siddham / apica ÓÅr«aïyÃnÃæ prÃïÃnÃæ yatsaptatvÃbidhÃnaæ tadapi catur«vevavyavasthÃpanÅyam, pramÃïÃntaravirodhÃt / na khalu dve cak«u«Å, rÆpolabdhilak«aïasya kÃryasyÃbedÃt / pihitaikacak«u«astu na tÃd­ÓÅ rÆpopalabdhidharbhavati yÃd­ÓÅ samagracak«u«a÷, tasmÃdekameva cak«uradhi«ÂhÃnabhedena tu bhinnamivopacaryate / kÃïasyÃpyekagolakagatena cak«uravayavenopalambha÷ / etena ghrÃïaÓrotre api vyÃkhyÃte / iyamaparà sÆtradvayayojanÃ- ##cak«urghÃïarasanavÃkÓrotramanastvaca utkrÃntimanta÷ syu÷ / saptÃnÃmeva gatiÓruterviÓe«itatvÃditi vyÃkhyÃtuæ ÓaÇkate- ## / asyottaraæ ## / cak«urÃdayastvakparyantà utkrÃntau viÓe«itÃ÷ / tasmÃtsarvaÓabdasya prak­tÃpek«atvÃtsaptaiva prÃïà utkrÃmanti na pÃïyÃdaya iti prÃptam / codayati-nanvatra vij¤Ãnama«Âamamiti / 'na vijÃnÃtÅtyÃhu÷' ityanenÃnukrÃntam / pariharati-nai«a do«a iti / siddhÃntamÃha- ##utkrÃntibhÃjo 'vagamyante grahatvaÓruterhastÃdÅnÃm / evaæ khalve«Ãæ grahatvÃmnÃnamupapadyeta / yadyÃmukterÃtmÃnaæ badhnÅyuritarathà «ÃÂkoÓikaÓarÅravade«Ãæ grahatvaæ nÃmnÃyeta / ata eva ca sm­tire«Ãæ muktyavadhitÃmÃha #<-purya«Âakeneti># / tathÃtharvaïaÓrutirapye«ÃmekÃdaÓÃnÃmutkrÃntimabhivadati / tasmÃcchutyantarebhya÷ sm­teÓca sarvaÓabdÃrthÃsaækocÃcca sarve«Ãmutkrameïa sthite 'sminnaivaæ yaduktaæ saptaiveti, kintu pradarÓanÃrthaæ saptatvasaækhyeti siddham //6 // 2.4.3.7. ## / atra sÃækhyÃnÃmÃhaÇkÃrikatvÃdindriyÃïÃmahaÇkÃrasya ca jagnÃmaï¬alavyÃpitvÃtsarvagatÃ÷ prÃïÃ÷ / v­ttiste«Ãæ ÓarÅradeÓatayà prÃdeÓikÅ tannibandhanà ca gatyÃgatiÓrutiriti manyante, tÃnpratyÃha-aïavaÓca prÃïà anudbhÆtarÆpaspartà cÃïutvaæ duradhigamatvÃnna tu paramÃïutvaæ dehavyÃpikÃryÃnutpattiprasaÇgÃttÃpadÆnasya ÓiÓirahradanimagnasya sarvÃÇgÅïaÓÅtasparÓopalabdhirastÅtyuktam / etaduktaæ bhavati-yadi sarvagatÃnÅndriyÃïi bhaveyustato vyavabitaviprav­«ÂastÆpalambhaprasaÇga÷ / sarvagatatve 'pi dehÃvacchinnÃnÃmeva karaïatvaæ tena na vyavahitaviprak­«ÂavastÆpalambhaprasaÇga iti cet, hanta prÃptÃprÃptÃvivekena ÓarÅrÃvacchinnÃnÃmeva te«Ãæ karaïatvamindriyatvamiti na vyÃpinÃmindriyabhÃva÷ / tathÃca nÃmamÃtre visaævÃdo nÃrthe 'smÃbhistadindriyamucyate bhavadbhistu v­ttiriti siddhamaïava÷ prÃïà iti / .7 // 2.4.4.8. #<Óre«ÂhaÓca># / na kevalamitare prÃïà brahmavikÃrÃ÷ / Óre«ÂhaÓca prÃïo brahmavikÃra÷ / 'nÃsadÃsÅt' ityadhik­tya prav­tte brahmasÆkte nÃsadÃsÅye sargÃtprÃgÃnÅditi prÃïavyÃpÃraÓravaïÃdasati ca vyÃpÃrÃnupapatte prÃïasadbhÃvÃjjye«ÂhatvaÓruteÓca na brahmavikÃra÷ prÃïa iti manvÃnasya bahuÓrutivirodhe 'pi ca ÓrutyoretayorgatimapaÓyata÷ pÆrvapak«a÷ / rÃddhÃntastu bahuÓrutivirodhÃdevÃnÅditi na prÃïavyÃpÃrapratipÃdinÅ, kintu s­«ÂikÃraïamÃnÅt jÅvati sma ÃsÅditi yÃvat / tena tatsadbhÃvapratipÃdanaparà / jye«Âhatvaæ ca ÓrotrÃdyapek«amiti gamayitavyam / tasmÃdbahuÓrutyanurodhÃnmukhyasyÃpi prÃïasya brahmavikÃratvamiti siddham //8 // 2.4.5.9. ## / saæprati mukhyaprÃïasvarÆpaæ nirÆpyate / atra hi 'ya÷ prÃïa÷ sa vÃyu÷' iti ÓrutervÃyureva prÃïa iti pratibÃti / athavà 'prÃïa eva brahmaïaÓcaturtha÷ pÃda÷ sa vÃyunà jyoti«Ã' iti vÃyorbhedena prÃïasya ÓravaïÃdetadvirodhÃdvaraæ tantrÃntarÅyameva prÃïasya svarÆpamastu, ÓrutÅ ca viruddhÃrthe katha¤cinne«yete iti sÃmÃnyakaraïav­ttireva prÃïo 'stu / na cÃtrÃpi karaïebhya÷ p­thakprÃïasyÃnukramaïaÓrutivirodho v­ttiv­ttimatorbhedÃditi pÆrva÷ pak«a÷ / siddhÃntastu-na sÃmÃnyendriyav­tti÷ prÃïa÷ / sa hi militÃnÃæ vendriyÃïÃæ v­ttirbhavet pratyekaæ và / na tÃvanmilitÃnÃm, ekadvitricaturindriyÃbhÃve tadabhÃvaprasabhaÇgÃt / no khalu cÆrïaharidrÃsaæyogajanmÃruïaguïastayoranyatarÃbhÃve bhavitumarhati / naca bahuvi«ÂisÃdhyaæ Óibikodvahanaæ dvitrivi«ÂisÃdhyaæ bavati / na ca tvagekasÃdhyaæ, tathà sati sÃmÃnyav­ttitvÃnupapatte÷ / apica yatsaæbhÆya kÃrakÃïi ni«pÃdayanti tatpradhÃnavyÃpÃrÃnuguïÃvÃntaravyÃpÃreïaiva yathà vayasÃæ prÃtisviko vyÃpÃra÷ pa¤jaracÃlanÃnuguïa÷ / na cendriyÃïÃæ prÃïe pradhÃnavyÃpÃre janayitavye 'sti tÃd­Óa÷ kaÓcidavÃntaravyÃpÃrastadanuguïa÷ / ye ca rÆpÃdipratyayà na te tadanuguïÃ÷, tasmÃnnendriyÃïÃæ sÃmÃnyav­tti÷ prÃïastathà ca v­ttiv­ttimato÷ katha¤cidbhedavivak«ayà na p­thagupadeÓo gamayitavya÷ / tasmÃnna kriyÃ, nÃpi vÃyumÃtraæ prÃïa÷, kintu vÃyubheda evÃdhyÃtmÃmÃpanna÷ pa¤cavyÆha÷ prÃïa iti //9 // 2.4.5.10. syÃdetat / yathà cak«urÃdÅnÃæ jÅvaæ prati guïabhÆtatvÃjjÅvasya ca Óre«ÂhatvÃjjÅva÷ svatantra evaæ prÃïo 'pi prÃdhÃnyÃt Óre«ÂhatvÃcca svatantra÷ prÃpnoti / naca dvayo÷ svatantrayorekasmin ÓarÅre ekavÃkyatvamupapadyata ityaparyÃyaæ viruddhÃnekadikkriyatayà deha unmathyeta / iti prÃpte, ucyate- ## / yadyapi cak«urÃdyapek«ayà Óre«Âhatvaæ prÃdhÃnyaæ ca prÃïasya tathÃpi saæhatatvÃdacetanatvÃdbhautikatvÃccak«urÃdibi÷ sahaÓi«ÂatvÃccaca puru«ÃrthatvÃt puru«aæ prati pÃratantryaæ ÓayanÃsanÃdivadbhavet / tathÃca yathà mantrÅtare«u naiyogike«u pradhÃnamapi rÃjÃnamapek«yÃsvatantra evaæ prÃïo 'pi cak«urÃdi«u pradhÃnamapi jÅve 'svatantra iti //10 // 2.4.5.11. syÃdetaccak«urÃdibi÷ saha ÓÃsanena karaïaæ cet prÃïa÷ / evaæ sati cak«urÃdivi«ayarÆpÃdivadasyÃpi vi«ayÃntaraæ vakyavyam / naca tacchakyaæ vaktum / ekÃdaÓakaraïagaïanavyÃkopaÓceti do«aæ pariharati- ## / na prÃïa÷ paricchedadhÃraïÃdikaraïamasmÃbhirabhyupeyate yenÃsya vi«ayÃntaramanvi«yeta / ekÃdaÓatvaæ ca karaïÃnÃæ vyÃkupyetÃpi tu prÃïÃntarÃsaæbhavi dehendriyavidhÃraïakÃraïaæ prÃïa÷ / tacca Órutiprabandhena darÓitaæ na kevalaæ ÓarÅrendriyadhÃraïamasya kÃryam //11 // 2.4.5.12. apica- ## / 'viparyayo mithyÃj¤ÃnamatadrÆpaprati«Âham' yathà marumarÅcikÃdi«u salilÃdibuddhaya÷ / atadrÆpaprati«Âhatà ca saæÓaye 'pyasti tasyaikÃprati«ÂhÃnÃt / ata÷ so 'pi saæg­hÅta÷ / 'Óabdaj¤ÃnÃnupÃtÅ vastuÓÆnyo vikalpa÷' / yadyapi mithyÃj¤Ãne 'pyasti vastuÓÆnyatà tathÃpi na tasya vyavahÃrahetutÃsti / asya tu paï¬itarÆpavicÃrÃsahasyÃpi Óabdaj¤ÃnamÃhÃtmyÃdvyavahÃrÃhetubhÃvo 'styeva / yatha puru«asya caitanyamiti / nahyatra «a«Âhyartha÷ saæbandho 'sti, tasya bhedÃdhi«ÂhÃnatvÃt / caitanyasya puru«ÃdatyantÃbhedÃt / yadyapi cÃtrÃbhÃvapratyayÃlambanà v­ttirne«yate tathÃpi vik«epasaæskÃralak«aïà manov­ttirihÃstyeveti saj¤avamavadÃtam //12 // 2.4.6.13. ## / 'samÃstribhirlokai÷' iti vibhutvaÓravaïÃdvibhu÷ prÃïa÷, 'sama÷ plu«iïÃ' ityÃdyÃstu Órutayo vibhorapyavacchedÃdbhÃvi«yanti / yathà vibhuna ÃkÃÓasya kuÂakarakÃdyavacchedÃtkuÂÃdisÃmyamiti prÃpta Ãha- ## / utkrÃntigatyÃgatiÓrutibhya ÃdhyÃtmikasya prÃïasyÃvacchinnatà na vibhutvam / duradhigamatÃmÃtreïa ca ÓarÅravyÃpino 'pyaïutvamupacaryate na tvaïutvamityuktamadhastÃt / yattvasya vibhutvÃnmÃnaæ tadÃdhidaivikena sÆtrÃtmanà sama«Âivya«ÂirÆpeïa na tvÃdhyÃtmikena rÆpeïa / tadÃÓrayÃÓca 'sama÷ plu«iïÃ' ityevamÃdyÃ÷ Órutayo dehasÃmyameva prÃïasyÃhu÷ svarÆpato na tu karakÃkÃÓavatparopÃdhikatayà katha¤cinnatavyà iti //13 // 2.4.7.14. ## / yaddhi tatkÃryaæ kurvadd­«Âaæ tatsvamahimnaiva karotitye«a tÃvadutsarga÷tha parÃdhi«ÂhÃnaæ tu tasya balavatpramÃïÃntaravaÓÃt. syÃdetat / vÃsyÃdÅnÃæ tak«Ãdyadhi«ÂhitÃnÃmacetanÃnÃæ kÃryakÃritvadarÓanÃdacetanatvenondriyÃïÃmapyadhi«ÂhÃt­devatÃkalpaneti cet / na / jÅvasthaivÃdhi«ÂhÃtuÓcetanasya vidyamÃnatvÃt / naca 'agnirvÃgbhÆtvavà mukhaæ prÃviÓat' ityÃdiÓrutibhyo devatÃnÃmapyadhi«ÂhÃt­tvamabhyupagantuæ yuktam / anekÃdhi«ÂhÃnÃbhyupagame hi te«ÃmekÃbhiprÃyaniyamanimittÃbhÃvÃnna ki¤citkÃryamutpadyeta virodhÃt / apica ya indriyÃïÃmadhi«ÂhÃtà sa eva bhokteti devatÃnÃæ bhokt­tvena svÃmitvaæ ÓarÅra iti na jÅva÷ svÃmÅ syÃdbhoktà ca / tasmÃdagnyÃdyupacÃro vÃgÃdi«u prakÃÓakatvÃdinà kenacinnimittena gamayitatavyo natu svarÆpeïÃgnyÃdidevatÃnÃæ mukhÃdyanupraveÓa iti prÃptam / evaæ prÃpte ucyate-nÃnÃvidhÃsu tÃvacchuti«u sm­ti«u ca tatra tatra vÃgÃdi«vagnyÃdidevatÃdhi«ÂhÃnavagamyate / naca tadasatyÃmanupapattau kleÓena vyÃkhyÃtumucitam / naca svarÆpopayogabhedaj¤Ãnavirahiïo jÅvasyendriyÃdhi«ÂhÃt­tvasaæbhava÷, saæbhavati tu devatÃnÃmindriyÃdyÃr«eïa j¤Ãnena sÃk«Ãtk­tavatÅnÃæ tatsvarÆpabhedatadupayogabhedavij¤Ãnam / tasmÃttÃstà eva devatÃstattatkaraïÃdhi«ÂhÃtrya iti yuktaæ na tu jÅva÷ / bhavatu và jÅvo 'pyadhi«ÂhÃtà tathÃpyado«a÷ / aneke«Ãmadhi«ÂhÃtaïÃmeka÷ parameÓvaro 'sti niyantÃntaryÃmÅ tadÓÃdvipratipitsavo 'pi na vipratipattumarhanti / tathà caikavÃkyatayà na tatkÃryotpattipratyÆha÷ / na caitÃvatà devatÃnÃmatra ÓarÅre bhokt­tvam / nahi yantà rathamadhiti«Âhinnapi tatsÃdhyavijayÃderbhoktÃpi tu svÃmyeva / evaæ devatà adhi«ÂhÃtryo 'pi na bhoktryastÃsÃæ tÃvnamÃtrasya ÓrutatvÃt / bhoktà tu jÅva eva / naca narÃdiÓarÅrocitaæ du÷khabahulamupabhogaæ sukhamapyo devatà arhanti / tasmÃt prÃïÃnÃmadhi«ÂhÃtryo devatà iti siddham, Óe«amatirohitÃrtham //14 // 2.4.7.15. // 15 // 2.4.7.16. // 16 // 2.4.8.17. // 16 // ## / mà bhÆt prÃïo v­ttirindriyÃmÃm / indriyÃïyevÃsya jye«Âhasya ca prÃïasya v­ttayo bhavi«yanti / tadbhÃvÃbhÃvÃnuvidhÃyibhÃvÃbhÃvatvamindriyÃïÃæ Órutyanubhavasiddhaæ, tathÃca prÃïaÓabdasyaikasyÃnyÃÂyamanekÃrtvaæ na bhavi«yati / v­ttÅnÃæ v­ttimatastattvÃntaratvÃbhÃvÃt / tattvÃntaratve tvindriyÃïÃæ, prÃïaÓabdasyÃnekÃrthatvaæ prasajyeta / indriye«u lÃk«aïikatvaæ và / naca mukhyasaæbhave lak«aïà yuktà ughanyatvÃt / naca bhedena vyapadeÓo bhedasÃdhanam 'etasmÃjjÃyate prÃïa÷' ityÃdirmanaso 'pÅndriyebhyo 'sti bhedena vyapadeÓa ityanindriyatvaprasaÇga÷ / sm­tivaÓÃttu tasyendriyatve indriyÃmÃmapi prÃïÃdbhedena vyapadi«ÂÃnÃmapyasti prÃïasvabhÃvatve 'hanta asyaiva rÆpamasÃma' iti Óruti÷ / tasmÃdupapatte÷ ÓruteÓca prÃïasyaiva v­ttasya ekÃdaÓendriyÃïi na tattvÃntarÃïÅti prÃptam / evaæ prÃpta ucyate-mukhyÃt prÃïÃttattvÃntarÃïÅndriyÃmi, tatra tatra bhedena vyapadeÓÃt / m­tyuprÃptÃprÃptatvalak«aïaviruddhadharmasaæsargaÓrute÷ / arthakriyÃbhedÃcca / dehadhÃraïaæ hi prÃïasya kriyÃr'thÃlocanamanane cendriyÃïÃm / naca tadbhÃvÃbÃvÃnuvidhÃnaæ tadv­ttitÃmÃvahati / dehena vyabhicÃrÃt / prÃïÃdayo hi dehÃnvayavyatirekÃnuvidhÃyino naca dehÃtmana÷ / yÃpi ca prÃïarÆpatÃmindriyÃïÃmabhidadhÃti Óruti÷, tatrÃpi paurvÃparyÃlocanÃyÃæ bheda eva pratÅyata ityuktaæ bhëyak­tà / tasmÃdbahuÓrutivirodhÃt pÆrvÃparavirodhÃcca prÃïarÆpatÃbhidhÃnamindriyÃïÃæ prÃïÃyattatayà bhÃktaæ gamayitavyam / manasastvindriyatve sm­teravagate kkacidindriyebhyo bhedenopÃdÃnaæ gobalÅvardanyÃyena / athavà indriyÃïÃæ vartamÃnamÃtravi«ayatvÃnmanasastu traikÃlyagocaratvÃdbhedenÃbhidhÃnam / naca prÃïe bhedavyapadeÓabÃhulyaæ tathà netuæ yuktam / prÃïarÆpatÃÓruteÓca gatirdarÓità / tathà jye«Âhe prÃïaÓabdasya mukhyatvÃdindriye«u tatastattvÃntare«u lÃk«aïika÷ prÃïaÓabda iti yuktam / naca mukhyatvÃnurodhenÃvagatabhedayoraikyaæ yuktaæ, mà bhÆdgaÇgÃdÅnÃæ tÅrÃdibhiraikyamiti / anye tu bhedaÓabdÃdhyayÃhÃrabhiyà bhedaÓruteÓceti paunaruktyabhiyà ca tacchabdasya cÃnantaroktaparamÃrthakatvÃdanyathà varïayäcakru÷ / kimekÃdaÓaiva vÃgÃdaya indriyÃïyÃho prÃïo 'pÅti viÓaye indrasyÃtmano liÇgamindriyaæ, tathÃca vÃgÃdivatprÃïasyÃpÅndraliÇgamindriyÃmiti vÃgÃdivatprÃïo 'pÅndriyamiti prÃptam / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate-indriyÃïi vÃgÃdini Óre«ÂhÃt prÃïÃdanyatra / kuta÷-tenendriyaÓabdena te«Ãmeva vÃgÃdÅnÃæ vyapadeÓÃt / nahi mukhye prÃïà indriyaÓabdo d­«Âacara÷ / indraliÇgatà tu vyutpattimÃtranimittaæ yathà gacchatÅti gauriti / prav­ttinimittaæ tu dehÃdhi«ÂhÃnatve sati rÆpÃdyÃlocanakaraïatvam / idaæ cÃsya dehÃdhi«ÂhÃnatvaæ yaddehÃnugrahopaghÃtÃbhyÃæ tadanugrahopaghÃtau / tathÃca nÃlokasyendriyatvaprasaÇga÷ / tasmÃdrƬhervÃgÃdaya evendriyÃïi na prÃïa iti siddham / bëyakÃrÅyaæ tvadhikaraïaæ bhedaÓruterityÃdi«u sÆtre«u neyam //17 // 2.4.8.18. // 18 // 2.4.8.19. // 19 // 2.4.9.20. saæj¤ÃmÆrtikÊptistu triv­tkurvata upadeÓÃt / satprakriyÃyÃæ 'tatteja aik«ata' ityÃdinà saædarbheïa tejo 'bannÃnÃæ s­«Âiæ vidhÃyopadiÓyate-'seyaæ devataik«ata hantÃhamimÃstisro devatà anena jÅvenÃtmanÃnupraviÓya nÃmarÆpe vyÃkaravÃïi tÃsÃæ triv­taæ triv­tamekaikÃæ karavÃïi' iti / asyÃrtha÷-pÆrvoktaæ bahubhavanamÅk«aïaprayojanamadyÃpi sarvathà na ni«pannamiti punarÅk«Ãæ k­tavatÅ bahubhavanameva prayojanamuddiÓya kathaæ hantedÃnÅmahamimà yathoktÃsteja ÃdyÃstisro devatÃ÷ pÆrvas­«ÂÃvubhÆtena saæprati smaraïasaænidhÃpitena jÅvena prÃïÃdharaïakartrÃtmanÃnupraviÓya buddhyÃdibhÆtamÃtrÃyÃmadarÓa iva mukhabimbaæ toya iva candramaso bimbaæ chÃyÃmÃtratayÃnupraviÓya nÃma ca rÆpaæ ca te vyÃkaravÃïi vispa«Âaæ karavÃïÅdamasya nÃmedaæ ca rÆpamiti / tÃsÃæ tis­ïÃæ devatÃnÃæ triv­taæ triv­taæ tejo 'bannÃtmanà tryÃtmikÃæ tryÃtmikÃmekaikÃæ devatÃæ karavÃïÅti / tatra saæÓaya÷-kiæ jÅvakart­kamidaæ nÃmarÆpavyÃkaraïamÃho parameÓvarakart­kamiti / yadi jÅvakart­kaæ tata÷ 'ÃkÃÓo ha vai nÃma nÃmarÆpayornirvahitÃ' ityÃdiÓrutivirodhÃdanadhyavasÃya÷ / atha parameÓvarakart­kaæ, tato na virodha÷ / tatra ¬ittha¬avitthÃdinÃmakaraïe ca ghaÂapaÂÃdirÆpakaraïe ca jÅvakart­tvadarÓanÃdihÃpi triv­tkaraïe nÃmarÆpakaraïe cÃsti saæbhÃvanà jÅvasya / tathÃca yogyatvÃdanena jÅveneti vyÃkaravÃïÅti pradhÃnakriyayà saæbadhyate, na tvÃnantaryÃdanupraviÓyetyanena saæbadhyate / pradhÃnapadÃrthasaæbandho hi sÃk«Ãtsarve«Ãæ guïabhÆtÃnÃæ padÃrthÃnÃmautsargikastÃdarthyÃtte«Ãm / tasya tu kkacitsÃk«ÃdasaæbhavÃtparamparÃÓrayaïaæ, sÃk«ÃtsaæbhavaÓca yogyatayà darÓita÷ / nanu seyaæ devateti parameÓvarakart­tvaæ ÓrÆyate / satyam / prayojakatayà tu tadbhavi«yati / yathà loke cÃreïÃhaæ parasainyamanupraviÓya saækalayÃnÅti / yadi punarasya sÃk«Ãtkart­bhÃvo bhavedanena jÅvenetyanarthakaæ syÃt / nahi jÅvasyÃnyathà karaïabhÃvo bhavitumarhati / prayojakakartustatsÃk«Ãtkartà karaïaæ bhavati pradhÃnakriyoddeÓena prayojakena prayojyakarturvyÃpanÃt / tasmÃdatra jÅvasya kart­tvaæ nÃmarÆpavyÃkaraïe 'nyatra tu parameÓvarasyeti virodhÃdanadhyavasÃya iti prÃptam / evaæ prÃpta ucyate-parameÓvarasyaivehÃpi nÃmarÆpavyÃkart­tvamupadiÓyate na tu jÅvasya, tasya pradhÃnakriyÃsaæbandhaæ pratyayogyatvÃt / nanvanyatra ¬itthajavitthÃdinÃmaka4maïi ghaÂaÓarÃvÃdirÆpakarmaïi ca kart­tvadarÓanÃdihÃpi yogyatà saæbhÃvyata iti cet / na / nirinadÅsamudrÃdinirmÃïÃsÃmarthyenÃrthÃpattyabhÃvaparicchinnena saæbhÃvanÃpabÃdhanÃt / tasmÃt parameÓvarasyaivÃtra sÃk«Ãtkart­tvamupadiÓyate na jÅvasya / anupraviÓyetyanena tu saænihitenÃsya saæbandho yogyatvÃt / na cÃnarthakyaæ triv­tkaraïasya bhokt­jÅvÃrthatayà tadanupraveÓÃbhidhÃnasyÃrthavattvÃt / syÃdetat / anupraviÓya vyÃkaravÃïÅti samÃnakart­tve ktva÷ smaraïÃt praveÓanakarturjÅvasyaiva vyÃkart­tvamupadiÓyate 'nyathà tu parameÓvarasya vyÃkart­tve jÅvasya prave«Â­tve bhinnakart­katvena ktva÷ prayogo vyÃhanyetetyatrÃha- ## / atirohitÃrthamanyat //20 // 2.4.9.21. ## / atra bhëyak­tottarasÆtraÓe«atayà sÆtrametadvi«ayopadarÓanaparatayà vyÃkhyÃtam / ÓaÇkÃnirÃkaraïÃrthatvamapyasya Óakyaæ vaktum / tathÃhi-yo 'nnasyÃïi«Âho bhÃgastanmanastejasastu yo 'ïi«Âho bÃga÷ sa vÃgityatra hi kÃïÃdÃnÃæ sÃækhyÃnÃæ cÃsti vipratipatti÷ / tatra kÃïÃdà mano nityamÃcak«ate / sÃækhyÃstvÃhaÇkÃrike vÃÇmanase / annabhÃgatÃvacanaæ tvasyÃnnasaæbandhalak«aïÃrtham / annopabhoge hi mana÷ svasthaæ bhavati / evaæ vÃco 'pi pÃÂavena teja÷sÃmyamabhyÆhanÅyam / tatredamupati«Âhate- ## / vÃÇmanasa iti vaktavye mÃæsÃdyabhidhÃnaæ siddhena saha sÃdhyasyopanyÃso d­«ÂÃntalÃbhÃya / yathà mÃæsÃdi bhaumÃdyevaæ vÃÇmanase api taijasabhaume ityartha÷ / etaduktaæ bhavati-na tÃvadbrahmavyatiriktamasti ki¤cinnatyam / brahmaj¤Ãnena sarvaj¤Ãnapratij¤ÃvyÃghÃtÃt, bahuÓrutivirodhÃcca nÃpyÃhaÇkÃrikam, ahaÇkÃrasya sÃækhyÃbhimatasya tattvasyÃprÃmÃïikatvÃt / tasmÃdasati bÃdhake ÓrutiräjasÅ nÃnyathà katha¤cinnetumuciteti ka¤ciddo«amityuktaæ taæ do«aæ darÓayannÃha pÆrvapak«Å- ## //21 // 2.4.9.22. ## //22 // 2.4.9.22. trib­tkaraïÃviÓe«e 'pi yasya ca yatra bhÆyastvaæ tena tasya vyapadeÓa ityartha÷ //22 // iti ÓrÅmadvÃcaspatimiÓraviracite ÓrÅmadbhagavatpÃdaÓÃrÅrakabhëyavibhÃge bhÃmatyÃæ dvitÅyasyÃdhyÃyasya caturtha÷ pÃda÷ //4 // iti ÓrÅmadbrahmasÆtraÓÃÇkarabhëye 'virodhÃkhyo dvitÅyo 'dhyÃya÷ ____________________________AdhyÃya 3____________________________ / ## / 3.1.1.1. ## / dvitÅyat­tÅyÃdhyÃyayorhetumadbhÃvalak«aïaæ saæbandhaæ darÓayan sukhÃvabodhÃrthamarthasaæk«epamÃha- ## / sm­tinyÃyaÓrutivirodhaparihÃreïa hi anadhyavasÃyalak«aïamaprÃmÃïyaæ parih­taæ tathÃca niÓcalÅk­te tÃrtÅyo vicÃro bhavatyanyathà tu nirbÅjatayà na sidhyediti / avÃntarasaægatiæ darÓayitun ##cetyuktam / adhyÃyÃrthasaæk«epamuktvà pÃdÃrthasaæk«epamÃha- ## / tasya prayojanamÃha-vairÃgya iti / pÆrvÃparapariÓodhanÃya bhÆmikÃmÃracayati #<-jÅvo mukhyaprÃïasaciva iti / karaïopÃdÃnavadbhÆtopÃdÃnasyÃÓrutatvÃditi># / atra ca karaïopÃdÃnaÓrutyaiva bhautikatvÃt karaïÃnÃæ bhÆtopÃdÃnasiddherindriyopÃdÃnÃtiriktabhÆtavivak«ayÃdhikaraïÃrambha÷ / yadi bhÆtÃnyÃdÃyÃgami«yattadà tadapi karaïopÃdÃnadevaÓro«yat / naca ÓrÆyate tasmÃnna bhÆtapari«vakto raæhasyapi tu karaïamÃtrapari«vakta÷ / nahyÃgamaikagamyer'the tadabhÃva÷ prameyÃbhÃvaæ na paricchettumarhati / naca dehÃntarÃrambhÃnyathÃnupapattyà bhÆtapari«vaktasya raæhaïakalpaneti yuktamityÃha- ## / iha hi kÃyÃrambhaïÃmagnihotrÃpÆrvapariïÃmalak«aïaæ ÓraddhÃditvena pa¤cadhà pravibhajya dyuprabh­ti«vagni«u hetavyatvenopÃsanamuttaramÃrgapratipattisÃdhanaæ vivak«antyÃha Óruti÷-'asau vÃva loko gautamÃgni÷' ityÃdi / atra sÃyaæprÃtaragnihotrÃhuto, hute paya ÃdisÃdhane ÓraddhÃpÆrvamÃhavanÅyÃgnisamiddhÆmÃrciraÇgÃravisphuliÇgabhÃvite kartrÃdikÃrakabhÃvite cÃntarik«aæ krameïotkrÃmya dyulokaæ praviÓantyau sÆk«mabhÆte dravadravyapaya÷prabh­tyapsaæbandhÃdapÓabdavÃcye, ÓraddhÃhetukatvÃcca ÓraddhÃÓabdavÃcye / tayorÃhutyoradhikaraïamagniranye ca samiddhÆmÃrciraÇgÃravisphuliÇgà rÆpakatvena nirdiÓyante / asau vÃva dyuloko gautamÃgni÷ / yathÃgnihotrÃdhikaraïamÃhavanÅya evaæ ÓraddhaÓabdavÃcyÃgnihotrÃhutipariïÃmÃvasthÃrÆpÃ÷ sÆk«mà yà Ãpa÷ ÓraddhÃbhÃvitÃstadadhikaraïaæ dyuloka÷ / asyÃditya eva samit / tena hÅddho 'sau dyuloko dÅpyate 'ta÷ samindhanÃtsamit tasyÃdityasya raÓmayo dhÆmà indhanÃdivÃdityÃdraÓmÅnÃæ samutthÃnÃt / ahararthi÷ / prakÃÓasÃmÃnyÃdÃdityakÃryatvÃcca / candramà aÇgÃra÷ / tadetasminnagnau devà yajamÃnaprÃïà agnyÃdirÆpà adhidevam / ÓraddhÃæ juhvati Óraddhà coktà / parjanyo vÃva gautamÃgni÷ parjanyo nÃma v­«ÂyupakaraïÃbhimÃnÅ devatÃviÓe«a÷ / tasya vÃyureva samit / vÃyunà hi parjanyo 'gni÷ samidhyate, purovÃtÃdiprÃbalye v­«ÂidarÓanÃt / abhraæ dhÆma÷ / dhÆkÃryatvÃt dhÆmasÃd­ÓyÃcca / vidyudarci÷ / prakÃÓasÃmÃnyÃt / aÓaniraÇgÃrÃ÷ kÃÂhinyÃdvidyutsaæbandhÃcca / garjitaæsa moghÃnÃæ visphuliÇgÃ÷ viprakÅrïatÃsÃmÃnyÃt / tasmindevà yajamÃnaprÃïà agnirÆpÃ÷ somaæ rÃjÃnaæ juhvati tasya somasyÃhutervar«aæ bhavati / etaduktaæ bhavati-ÓraddhÃkhyà Ãpo dyulokamÃhutitvena praviÓya candrÃkÃreïa pariïatÃ÷ satyo dvitÅye paryÃye parjanyÃgnau hutà v­«Âitvena pariïamanta iti / 'p­thivÅ vÃva gautamÃgni÷' tasya p­thivyÃkhyasyÃgnai÷ saævatsara eva samit / saævatsareïa kÃlena hi samiddhà bhÆmirvrÅhyÃdini«pattaye kalpate / ÃkÃÓo dhÆma÷ p­thivyagnerutthita ivÃkÃÓo d­Óyate / rÃtrirarci÷ p­thivyà ÓyÃmÃyà anurÆpà ÓyÃmatayà rÃtriragnerivÃnurupamarci÷ / diÓoÇgÃrÃ÷ prage rÃtrirÆpÃrci÷Óamane upaÓÃntÃnÃæ prasannÃnÃæ diÓÃæ darÓanÃt / avÃntaradiÓo visphuliÇgÃ÷ k«udratvasÃmyÃt / tasminnagnau ÓraddhÃsomapariïÃmakrameïÃgatà apo v­«ÂirÆpeïa pariïatà devà juhvati tasyà Ãhuterannaæ vrÅhiyavÃdi bhavati / puru«o vÃva gautamÃgnistasya vÃgeva samit / vÃcà khalvayaæ tÃlvÃdya«ÂasthÃnasthitayà varïapadavÃkyÃbhivyaktikrameïÃrthajÃtaæ prakÃÓayan samidhyate / prÃïo dhÆma÷ / dhÆmavanmukhÃnnirgamanÃt / jihvÃrci÷ lohitatvasÃmyÃt / cak«uraÇgÃrÃ÷ prabhÃÓrayatvÃt / Órotraæ visphuliÇgÃ÷ viprakÅrïatvÃt / tà evÃpa÷ ÓraddhÃdipariïÃmakrameïÃgatÃ÷ vrÅhyÃdirÆpe÷ pariïatà satya÷ puru«e 'gnau hutÃstÃsÃæ pariïÃmo reta÷ saæbhavati / yo«Ã vÃva gautamÃgni÷ tasyà upastha eva samit / tena hi sà putrÃdyutpÃdanÃya samidhyate yadupamantrayate sa dhÆma÷ / strÅsaæbhavÃdupamantraïasya lomÃni và dhÆma÷ yonirarci÷ lohitatvÃt / yadanta÷ karoti maithunaæ te 'ÇgÃrÃ÷ / abhinandÃ÷ sukhalavà visphuliÇgÃ÷, k«udratvÃt / tasminnetasminnagnau devà reto juhvati tasyà Ãhutergarbha÷ saæbhavati / evaæ ÓraddhÃsomavar«Ãnnaretohavakrameïa yo«Ãgniæ prÃpyÃpo garbhÃkhyà bhavanti / tatrÃpsamavÃyitvÃdÃpa÷ puru«avacaso bhavanti pa¤camyÃmÃhutÃviti / yata÷ pa¤camyÃmÃhutÃvÃpa÷ puru«avacaso bhavanti tasmÃdadbhi÷ parive«Âito jÅvo rahatÅti gamyate / etaduktaæ bhavati-ÓraddhÃÓabdavÃcyà Ãpa ityagre vak«yati tÃsÃæ triv­tkatatayà tejo 'nnÃvinÃbhÃvenÃbgrahaïena tejonnayorapi saægraha ityetadapi vak«yate / yadyapyetÃvatÃpi bhÆtave«Âitasya jÅvasya raæhaïaæ nÃvagamyate tejobannÃnÃæ pa¤camyÃmÃhutau puru«avacastvamÃtraÓravaïÃt, tathÃpÅ«ÂÃdikÃriïÃæ dhÆmÃdinà pit­yÃïena pathà candralokaprÃptikathanaparayà 'ÃkÃÓÃccandramasame«a somo rÃÂ' iti Órutyà saha 'ÓraddhÃæ juhvati tasyà Ãhute÷ somo rÃjà saæbhavati' ityasyÃ÷ Órute÷ mÃnatvÃdgamyate bhÆtapari«vakto raæhatÅti / tathÃhi-yà evÃpo hutà dvitÅyasyÃmÃhutau somabhÃvaæ gatÃstÃbhire«a pari«vakto jÅva i«ÂÃdikÃrÅ candrabhÆyaæ gataÓcandralokaæ prÃpta iti / nanu svatantrà Ãpa÷ ÓraddhÃdikrameïa somabhÃvamÃpnuvantu tÃbhirapari«vakta eva tu jÅva÷ sendriyamÃtro gatvà somabhÃvamanubhavatu / ko do«a÷ / ayaæ do«a÷ / yata÷ ÓrutisÃmÃnyÃtikrama iti / evaæ hi ÓrutisÃmÃnyaæ kalpeta yadi yena rÆpeïa yena ca krameïÃpÃæ somabhÃvastenaiva jÅvasyÃpi somabhÃvo bhavet / anyathà tu na ÓrutisÃmÃnyaæ syÃt / tasmÃtpari«vaktÃpari«vaktaraæhaïaviÓaye ÓrutisÃmÃnyÃnurodhena pari«vaktaraæhaïaæ niÓcÅyate / ato dadhipaya÷prabh­tayo dravabhÆyastvÃdÃpo hutÃ÷ sÆk«mÅbhÆtà i«ÂÃdikÃriïamÃÓrità nondhanena vidhinà dehe hÆyamÃne hutÃ÷ satya Ãhutimapya i«ÂÃdikÃriïaæ parive«Âya svargaæ lokaæ nayantÅti / codayati- ## / ayamartha÷-evaæ hi sÆk«madehapari«vakto raæhet yadyasya sthÆlaæ ÓarÅraæ raæhato na bhavet / asti tvasya vartamÃnasthÆlaÓarÅrayoga ÃdehÃntaraprÃptest­ïajalÃyukÃnidarÓanena, tasmÃnnidarÓanaÓrutivirodhÃnna sÆk«madehapari«vakto raæhatÅti / pariharati- ## / na tÃvatparamÃtmana÷ saæsaraïasaæbhava÷, tasya nityaÓuddhabuddhamuktasvabhÃvatvÃt / kintu jÅvÃnÃm / paramÃtmaiva copÃdhikalpitÃvacchedo jÅva ityÃkhyÃyate, tasya ca dehendriyÃderupÃdhe÷ pradeÓikatvÃnna tatra san dehÃntaraæ gantumarhati / tasmÃtsÆk«madehapari«vakto raæhatikarmopasthÃpita÷ pratipattavya÷ prÃptavyo yo dehastadvi«ayÃyà bhÃvanÃyà utpÃdanÃyà dÅrghÅbhÃvamÃtraæ jalÆkayopamÅyate / sÃækhyÃnÃæ kalpanÃmÃha- ## / ÃhaÇkÃrikatvÃtkaraïÃnÃmahaÇkÃrasya ca jaganmaï¬alavyÃpitvÃtkaraïÃnÃmapi vyÃpitetyartha÷ / bauddhÃnÃæ kalpanÃmÃha- ## / Ãlayavij¤ÃnasaætÃna Ãtmà tasya v­tti÷ «a prav­ttivij¤ÃnÃni / paÓcendriyÃïi tu cak«urÃdÅni abhinavÃni jÃyante / kaïabhukklpanÃmÃha- ## / bhogasthÃnaæ bhogÃyatanaæ ÓarÅramabhinavamiti yÃvat / digambarakalpanÃmÃha- ## / Ãdigrahaïena lokÃyatikÃnÃæ kalpanÃæ saæg­hïÃti / te hi ÓarÅrÃtmavÃdino bhasmÅbhÃvamÃtmana Ãhurna kasyacidgamanamiti //1 // 3.1.1.2. codayati- ## / atra sÆtreïottaramÃha- ## / tejasa÷ kÃryamaÓitapÅtÃhÃraparipÃka÷ / apÃæ snehasvedÃdi / p­thivyÃ÷ kÃryaæ gandhÃdi / yastu gandhasvedapÃkaprÃïÃvakÃÓadÃnadarÓanÃddehasya päcabhautikatvaæ paÓyaæstejobannÃtmakatvena tryÃtmakatve na paritu«yati, taæ pratyÃha- ## / vÃtapittaÓle«mabhistribhirdhÃtubhi÷ ÓarÅradhÃraïÃtmakaistridhÃtutvÃt / ato na sa deho bhÆtÃntarÃïi pratyÃkhyÃya kevalÃbhiradbhirÃrabdhuæ Óakyate / abgrahaïaniyamastarhi kasmÃdityata Ãha- ## / p­thivÅdhÃtuvarjamitarateja Ãdyapek«ayà kÃryasya ÓarÅrasya lohitÃdidravabhÆyastvÃttatkaraïayoÓcopÃdÃnanimittayordravabhÆyastvÃdapÃæ puru«avacastvoktirna punarbhÆtÃntaranirÃsÃrthà //2 // 3.1.1.3. ## / prÃïÃnÃæ jÅvaddehe sÃÓrayatvamavagataæ gacchati jÅvaddehe tadanuvidhÃyina÷ prÃïà api gacchantÅti d­«Âam / ata÷ «ÃÂkauÓikà dehÃdutkrÃmanta÷ kasmiæÓcidutkrÃmatyutkrÃmanti / sa cai«Ãmanuvidheya÷ sÆk«mo deho bhÆtendriyamaya iti gamyate / nahÅndriyamÃtrÃÓrayatvame«Ãæ d­«Âaæ yatastanmÃtrÃÓrayÃïÃæ gatirupapadyeteti //3 // 3.1.1.4. ## / ÓrÃvite 'pi spa«Âe jÅvasya prÃïai÷ saha gamane 'gnyÃdigatiÓaÇkà ÓrutivirodhotthÃpanÃrthà / atra hi lomakeÓayoro«adhivanaspatigamanaæ d­«ÂavirodhÃdbhÃktaæ tÃvadabhyupeyam / evaæ ca tanmadhyapatitatvena te«Ãmapi ÓrutivirodhÃdbhÃktatvamevocitamiti / bhaktiÓcopakÃraniv­ttiruktà //4 // 3.1.1.5. ## / pa¤camyÃmÃhutÃvapÃæ puru«avacastvaprakÃre p­«Âe prathamÃyÃmÃhutau anapÃæ ÓraddhÃyà hetavyatÃbhidhÃnasaæbhavaddhamanupapannaæ ca / nahi yathà paÓvÃdibhyo h­dayÃdayo 'vayavà avadÃya ni«k­«ya hÆyante, evaæ Óraddhà buddhiprasÃdalak«aïà ni«kra«Âuæ và hotuæ và Óakyate / na cÃpyevamautsargikÅ kÃraïÃnurÆpatà kÃryasya yujyate / tasmÃdbhaktyÃyamapsu ÓraddhÃÓabda÷ prayukta iti / ata eva Óruti÷ 'Ãpo hÃtmai' iti //5 // 3.1.1.6. ## / asyÃrtha÷ pÆrvamevokta÷ / agnihotre «aÂsÆtkrÃntigatiprati«ÂhÃt­ptipunarÃv­ttilokapratyutthÃyi«vagnisamiddhÆmÃrciraÇgÃravisphuliÇge«u praÓnÃ÷ «aÂ, te«Ãæ ya÷ samÃhÃra÷ «aïïÃæ sà «aÂpraÓnÅ, tasyà nirÆpaïaæ prativacanam //6 // 3.1.1.7. sÆtrÃntaramavatÃrayituæ ÓaÇkate- ## / kriyÃsamabhihÃreïÃpyÃyanÃpak«ayau yathà somasya tathà bhak«ayanti somamayÃællokÃnityartha÷ / ata uttaraæ paÂhati- ## / karmajanitaphalopabhogakartà hyadhikÃrÅ na punarupabhogyastasmÃccandrasÃlokyamupagatÃnÃæ devÃdibhik«yatve 'svargakÃmo yajeta' iti yÃgabhÃvanÃya÷ kartrapek«itopÃyatÃrÆpavidhiÓrutivirodhÃdannaÓabdo bhokt­ïÃmeva satÃæ devopÃjÅvitÃmÃtreïa bhÃkto gamayitavyo na tu carvaïanigaraïÃbhyÃæ mukhya iti / atraivÃrthe Órutyantaraæ saægacchata ityÃha- ## / ÓrutiranÃtmavigÃmanÃtmavittvÃdeva paÓuvaddevopabhogyatÃæ na tu carvaïÅyatayà / yathà hi balÅvardÃdayo bhu¤janà api svaphalaæ svÃmino halÃdivahanenopakurvÃïà bhogyÃ÷, evaæ paramatattvamavidvÃæsa i«ÂÃdikÃriïa iha dadhipaya÷puroÂÃÓÃdinÃmu«miæÓca loke paricÃrakatayà devÃnÃmupabhogyà iti Órutyartha÷ / athavà ##ityasyÃnyà vyÃkhyà / Ãtmavit pa¤cÃgnividyÃvit na Ãtmavit anÃtmavit / yo hi pa¤cÃgnividyÃæ na vedaæ taæ devà bhak«ayantÅti nindyate pa¤cÃgnividyÃæ stotuæ tasyà eva prak­tatvÃt / tadanenopacÃrasya projanamuktam / upacÃranimittamanupapattimÃha- ## / Órutirbhokt­tvam / ## / Óe«amatirohitÃrtham //7 // 3.1.2.8. ## / yÃvadupabandhÃt / ## / ca yatki¤ceha karma kutaæ tasyÃntaæ prÃpyeti ÓravaïÃt, prÃyaïasya caikapraghaÂÂakena sakalakarmÃbhivya¤jakatvÃt / na khalvabhivyaktinimittasya sÃdhÃraïye 'bhivyaktiniyamo yukta÷ / phaladÃnÃbhimukhÅkaraïaæ cÃbhivyaktistasmÃtsamastameva karma phalamupabhojitavat / svaphalavirodhi ca karma / tasmÃcchuterupapatteÓcaæ niranuÓayÃnÃmeva caraïÃdÃcÃrÃdavaroho na karmaïa÷ / ÃcÃrakarmaïÅ ca Órute÷ prasiddhabhede / yathÃkÃrÅ yathÃcÃrÅ tathà bhavatÅti / tathÃca ramaïÅyacaraïÃ÷ kapÆyacaraïà ityÃcÃrameva yoninimittamupadiÓati na tu karma / stÃæ và karmaÓÅle dve apyaviÓe«eïÃnuÓayastathÃpi yadyapyayami«ÂÃpÆrtakÃrÅ svayaæ niranuÓaye bhuktabhogatvÃttathÃpi pitrÃdigatÃnuÓayavaÓÃttadvipÃkÃn jÃtyÃyurbhogaæÓcandralokÃdavaruhyÃnubhavi«yati / smaryate hyanyasya suk­tadu«k­tÃbhyÃmanyasya tatsaæbandhinastatphalabhÃgitÃ-'patatyardhaÓarÅreïa yasya bhÃryà surÃæ pibet' ityÃdi / tathà ÓrÃddhavaiÓvÃnarÅye«ÂyÃde÷ pitÃputrÃdigamiphalaÓruti÷ / tasmÃdyÃvatsaæpÃtamityupakramÃnurodhÃt 'yat ki¤ceha karoti' iti ca ÓrutyantarÃnusÃrÃdramaïÅyacaraïatvaæ saæbandhyantaragatami«ÂÃpÆrtakÃriïi bhÃktaæ gamayitavyam / tathÃca niranuÓayÃnÃmeva bhuktabhogÃnÃmavaroha iti prÃpta ucyate-yena karmakalÃpena phalamupabhojitaæ tasminnatÅte 'pi sÃnuÓayà eva candramaï¬alÃdavarohanti / kuta÷-d­«Âasm­tibhyÃm / pratyak«ad­«Âà Órutird­«ÂaÓabdavÃcyà / sm­tiÓcopanyastà / athavà d­«ÂaÓabdenoccÃvacarÆpo bhoga ucyate / ayamabhisaædhi÷-kapÆyacaraïà ramaïÅyacaraïà ityavarohitÃmetadviÓe«aïam / naca sati mukhyÃrthasaæbhave saæbandhimÃtreïopacaritÃrthatvaæ nyÃÂyam / na copakramavirodhÃcchutyantaravirodhÃcca mukhyÃrthasaæbhava iti sÃæpratam / dattaphale«ÂÃpÆrtakarmÃpek«ayÃpi yÃvatpadasya yatki¤cetipadasya copapatte÷ / nahi 'yÃvajjÅvamagnihotraæ juhuyÃt' iti yÃvajjÅvamahÃravihÃrÃdisamaye 'pi homaæ vidhatte nÃpi madhyÃhnÃdÃvapi tu sÃyaæprÃta÷kÃlÃpek«ayà / sÃyaæprÃta÷kÃlavidhÃnasÃmarthyÃt, kÃlasya cÃnupÃdeyatayÃnaÇgasyÃpi nimittÃnupraveÓÃttatraivamiti cet / na / ihÃpi ramaïÅyacaraïà ityÃdermukhyÃrthatvÃnurodhÃttadupapatte÷ / tatkimidÃnÅmupasaæhÃrÃnurodhenopakrama÷ saækocayitavya÷ / netyucyate / nahyasÃvupasaæhÃrÃnurodhe 'pyasaækucadv­ttirupapattumarhati / nahi yÃvanta÷ saæpÃtà yÃvatÃæ và puæsÃæ saæpÃtÃste sarve tatre«ÂÃdikÃriïà bhogena k«ayaæ nÅyante / puru«ÃntarÃÓrayÃïÃæ karmÃÓayÃnÃæ tadbhogena k«aye 'tiprasaÇgÃt / ciropabhuktÃnÃæ ca karmÃÓayÃnÃmasatÃæ candramaï¬alopabhogenÃpanayanÃt / tathÃca svayaæ saækucantÅ yÃvacchutirupasaæhÃrÃnurodhaprÃptamapi saækocanamanumanyate / etena 'yatki¤ceha karoti' ityapi vyÃkhyÃtam / api ce«ÂÃpÆrtakÃrÅha janmani kevalaæ na tanmÃtramakÃr«Ådapi tu godohanenÃpa÷ praïayan paÓuphalamapyapÆrvaæ samacai«Åt / evamaharniÓaæ ca vÃÇmana÷ ÓarÅrace«ÂÃbhi÷ puïyÃpuïyamihÃmutropabhogyaæ saæcitavato na martyalokÃdibhogyaæ candraloke bhagyaæ bhavitumarhati / naca svaphalavirodhino 'nuÓayasya ­te prayÃÓcittÃdÃtmaj¤ÃnÃdvÃdattaphalasya dhvaæsa÷ saæbhavati / tasmÃttenÃnuÓayenÃyamanuÓayavÃn parÃvartata iti Óli«Âam / na caikabhavika÷ karmÃÓaya ityagre bhëyak­dvak«yati / anye tu sakalakarmak«aye parÃv­ttiÓaÇkà nirbÅjeti manyamÃnà anyathÃdhikaraïaæ varïayäcakrurityÃha- ## / anuÓayo 'tra dattaphalasya karmaïa÷ Óe«a ucyate / tatredamiha vicÃryate-kiæ dattaphalÃnÃmi«ÂÃpÆrtakarmaïÃmavaÓe«ÃdihÃvartante uta tÃnyupabhogena nirÃvaÓe«aæ k«apayitvÃnupabhuktakarmaÓÃdihÃvartanta iti / tatre«ÂÃdÅnÃæ bhogena samÆlakëaæ ka«itatvÃnniranuÓayà evÃnupabhuktakarmavaÓÃdÃvartanta iti prÃpta ucyate-sÃnuÓayà evÃvartanta iti / kuta÷-d­«ÂÃnusÃrÃt / yathà bhÃï¬asthe madhuni sarpi«i và k«Ãlite 'pi bhÃï¬alepakaæ tacche«aæ madhu và sarpirvà na k«Ãlayituæ Óakyamiti d­«Âamevaæ tadanusÃrÃdetadapi pratipattavyam / na cÃvaÓe«amÃtrÃccandramaï¬ale ti«ÂhÃsannapi sthÃtuæ pÃrayati / yathà sevako hÃstikÃÓvÅyapadÃtivrÃtapariv­to mahÃrÃjaæ sevamÃna÷ kÃlavaÓÃcchatrapÃdukÃvaÓe«o na sevitumarhatÅti d­«Âaæ tanmÆlà ca laukikÅ sm­tiriti d­«Âasm­tibhyÃæ sÃnuÓayà evÃvartanta iti / tadedaddÆ«ayati- ## / evakÃre prayoktavye ivakÃro gu¬ajihvikayà prayukta÷ / Óabdaikagamyer'the na sÃmÃnyatod­«ÂÃnumÃnÃvasara ityartha÷ / Óe«amatirohitÃrtham / pÆrvapak«ahetumanubhëate- ## / dÆ«ayati- ## / ramaïÅyacaraïà kapÆyacaraïà ityÃdikayÃnuÓayapratipÃdanaparayà Órutyà viruddhamityartha÷ / ## / iha janmani hi paryÃyeïa sukhadu÷khe bhujyamÃne d­Óyete / yugapaccedekapraghaÂÂakena prÃyaïena sukhadu÷khaphalÃni karmÃïi vyajyeran / yugapadeva tatphalÃni bhujyeran / tasmÃdupabhogaparyÃyadarÓanÃdbalÅyasà durbalasyÃbhibhava÷ kalpanÅya÷ / evaæ viruddhajÃtinimittopabhogaphale«vapi karmasu dra«Âavyam / na cÃbhivyaktaæ ca karma phalaæ na datta iti ca saæbhavati / phalopajanÃbhimukhyaæ hi karmaïÃmabhivyakti÷ / apica prÃïasyÃbhivya¤jakatve svargarakatatiryagyonigatÃnÃæ jantÆnÃæ tasmi¤janmani karmasvanadhikÃrÃnnÃpÆrvakarmopajana÷ pÆrvak­tasya kramÃÓyasya prÃyaïÃbhivyaktatayà phalopabhogena prak«ayÃnnÃsti te«Ãæ karmÃÓya iti na te saæsareyu÷ / naca mucyerannÃtmaj¤ÃnÃbhÃvÃditi ka«ÂÃæ batÃli«Âà daÓÃm / ki¤ca svasamavetameva prÃyamenÃbhivyajyate 'pÆrvaæ na parasamavetaæ, yena pitrÃdigatena karmaïà varteranniti / Óe«aæ sugamam //8 // 3.1.2.9. ## / anena niranuÓayà evÃvarohantÅti pÆrvapak«abÅjaæ nigƬhamuddhÃÂya nirasyati / yadyapi 'akrodha÷ sarvabhÆte«u karmaïà manasà girà / anugrahaÓca j¤Ãnaæ ca ÓÅlametÃdvidurbudhÃ÷ // ' iti sm­te÷ ÓÅlamÃcÃro 'nuÓayÃdbhinnastathÃpyÃnuÓayÃÇgatayÃnuÓayopalak«aïatvaæ kÃr«ïÃjinirÃcÃryo mene / tathÃca ramaïÅyacaraïÃ÷ kapÆyacaraïà ityanenÃnuÓayopalak«aïÃtsiddhaæ sÃnuÓayÃnÃmevÃvarohaïamiti //9 // 3.1.2.10. #<Ãnarthakyamiti cenna tadapek«atvÃt># / 'ÃcÃrahÅnaæ na punaranti vedÃ÷' iti hi sm­tyà vedapadena vedÃrthamupalak«ayantyà vedÃrthÃnu«ÂhÃnaÓe«atvamÃcÃrasyoktaæ na tu svatantra ÃcÃra÷ phalasya sÃdhanaæ, tena vedÃrthÃnu«ÂhÃnopakÃrakatayÃcÃrasya nÃnarthakyaæ kratvarthasya / tadanena samidÃdivadÃcÃrasya kratvarthatvamuktam / saæprati snÃnÃdivatpuru«Ãrthatve puru«asaæskÃratve 'pyado«a ityÃha- ## / tadevaæ caraïaÓabdenÃcÃravÃcinà sarvo 'nuÓayo lak«ita ityuktam //10 // 3.1.2.11. bÃdaristu mukhya eva caraïaÓabda÷ karmaïÅtyÃha- ## / brahmaïaparivrÃjakanyÃyo gobalÅvardanyÃya÷ / Óe«amatirohitÃrtham //11 // 3.1.3.12. ## / 'ye vai ke cÃsmÃllokÃtprayanti candramasameva te sarve gacchanti' iti kau«ÅtakinÃæ samÃmnÃnÃt, dehÃrambhasya ca candralokagamanamantareïÃnupapatte÷ pa¤camyÃmÃhutÃvityÃhitisaækhyÃniyamÃt / tathÃhi-dyusomav­«Âyannareta÷pariïÃmakrameïa tà evÃpo yo«idagnau hutÃ÷ puru«avacaso bhavantÅtyaviÓe«eïa Órutam / na caitanmanu«yÃbhiprÃyaæ, kapÆyacaraïÃ÷ svayonimityamanu«yasyÃpi ÓravaïÃt / gamanÃgamanÃya ca devayÃnapit­yÃïayoreva mÃrgayorÃmnÃnÃt, pathyantarasyÃÓrute÷, 'jÃyasva mriyasveti t­tÅyaæ sthÃnam' iti ca sthÃnatvamÃtreïÃvagamÃtpathitvenÃpratÅteÓcandralokÃdavatÅrïÃnÃmapi ca tatsthÃnatvasaæbhavÃdasaæpÆreïa prativacanopapatte÷, ananyamÃrgatayà ca tadbhogavirahiïÃmapi grÃmaæ gacchan v­k«amÆlÃnyupasarpatÅtivatsaæyamanÃdi«u yamavaÓyatÃyai candralokagamanopapatte÷, 'na katareïavacana' ityasyÃsaæpÆraïapratipÃdanaparatayà mÃrgadvayani«edhaparatvÃbhÃvÃt, ani«ÂÃdikÃriïÃmapi candralokagamane prÃpte 'bhidhÅyate-satyaæ sthÃnatayÃvagatasya na mÃrgatvaæ tathÃpi vettha yathÃsau mÃrgo na saæpÆryate ityasya prativacanÃvasare mÃrgadvayani«edhapÆrvaæ t­tÅyaæ sthÃnamabhivadannasaæpÆraïÃya tatpratipak«amÃcak«Åta / yadi punastenaiva mÃrgeïÃgatya janmamaraïaprabandhavat sthÃnamadhyÃsÅta naitatt­tÅyaæ sthÃnaæ bhavet / nahÅ«ÂÃdikÃriïaÓcandramaï¬alÃdavaruhya ramaïÅyaæ ninditÃæ và yoniæ pratipadyamÃnÃst­tÅyaæ sthÃnaæ pratipadyante / tatkasya heto÷ / pit­yÃïena pathÃvarohÃt / tadyadi k«udrajantavo 'pyanenaiva pathÃvaroheyu÷, naitade«Ãæ janmamaraïaprabandhavatt­tÅyaæ sthÃnaæ bhavet / tato 'vagacchÃma÷ saæyamanaæ sapta ca yÃtanÃbhÆmÅryamavaÓatayà pratipadyamÃnà ani«ÂÃdikÃriïo na candramaï¬alÃdavarohantÅti / tasmÃt 'ye vai ke ca' itÅ«ÂÃdikÃrivi«ayaæ na sarvavi«ayam / pa¤camyÃmÃhutÃviti ca svÃrthavidhÃnaparaæ na punarapa¤camyÃhutiprati«edhaparamapi, vÃkyabhedaprasaÇgÃt / saæyamane tvanubhÆyeti sÆtreïÃvarohÃpÃdÃnatayà saæyamanasyopÃdÃnÃccandramaï¬alÃpÃdÃnani«edha äjasa÷ / tathÃca siddhÃntasÆtrameva / pÆrvapak«asÆtratve tu ÓaÇkÃntarÃdhyÃhÃreïa katha¤cidgamayitavyam / ##jarÃyujam / ##saæsvedajam //12 // 3.1.3.13. // 13 // 3.1.3.14. // 14 // 3.1.3.15. // 15 // 3.1.3.16. // 16 // 3.1.3.17. // 17 // 3.1.3.18. // 18 // 3.1.3.19. // 19 // 3.1.3.20. // 20 // 3.1.3.21. // 21 // 3.1.4.22. sÃbhÃvyÃpattirupapatte÷ / yadyapi yathetamÃkÃÓamÃkÃÓÃdvÃyumityato na tÃdÃtmyaæ sphuÂamavagamyate tathÃpi vÃyurbhÆtvetyÃde÷ sphuÂataraæ tÃdÃtmyÃvagamÃdyathetamÃkÃÓamityetadapi tÃdÃtmya evÃvati«Âhate / na cÃnyasyÃnyabhÃvÃnupapatti÷ / manu«yaÓarÅrasya nandikeÓvarasya devadeharÆpapariïÃmasmaraïÃddevadehasya ca nahu«asya tiryaktvasmaraïÃt / tasmÃnmukhyÃrthaparityÃgena na gauïÅ v­ttirÃÓrayaïÅyà / gauïyÃæ ca v­ttau lak«aïÃÓabda÷ prayukto guïe lak«aïÃyÃ÷ saæbhavÃt / yathÃhu÷-'lak«yamÃïaguïairyogÃdv­tteri«Âà tu gauïatÃ' iti / evaæ prÃpte brÆma÷-sÃbhÃvyÃpatti÷ / samÃno bhÃvo rÆpaæ ye«Ãæ te sabhÃvÃste«Ãæ bhÃva÷ sÃbhÃvyaæ sÃrÆpyaæ sÃd­Óyamiti yÃvat / kuta÷- ## / etadeva vyatirekamukhena vyÃca«Âe- ## / yuktametadyaddevaÓarÅramajagarabhÃvena pariïamate, devadehasamaye 'jagaraÓarÅrasyÃbhÃvÃt / yadi tu devÃjagaÓarÅre samasamaye syÃtÃæ na devaÓarÅramajagaraÓarÅraæ ÓilpiÓatenÃpi kriyate / nahi dadhipayasÅ samasamaye parasparÃtmanÅ Óakye saæpÃdayituæ, tathehÃpi sÆk«maÓarÅrÃkÃÓayoryugapadbhÃvÃnna parasparÃtmatvaæ bhavitumarhati / evaæ vÃÂvÃdi«vapi yojyam / tathÃca tadbhÃvastatsÃd­ÓyenaupacÃriko vyÃkhyeya÷ / nanvÃkÃÓabhÃvena saæyogamÃtraæ lak«yatÃæ kiæ sÃd­Óyenetyata Ãha- ## //22 // 3.1.5.23. ## / 'durni«prapataram' iti du÷khena ni÷saraïaæ brÆte na tu vilambeneti manyate pÆrvapak«Å / vinà sthÆlaÓarÅraæ na sÆk«maÓarÅre du÷khabhÃgÅti durni«prapataraæ vilambaæ lak«ayatÅti rÃddhÃnta÷ //23 // 3.1.6.24. ## / ÃkÃÓasÃrÆpyaæ vÃyudhÆmÃdisaæparko 'nuÓayinÃmukta ihedÃnÅæ vrÅhiyavà o«Ãdhivanaspatayastilamëà iti jÃyanta iti ÓrÆyate / tatra saæÓaya÷-kimanuÓayinÃæ bhogÃdhi«ÂhÃnaæ vrÅhiyavÃdaya÷ sthÃvarà bhavanti, Ãhosvit k«etraj¤ÃntarÃdhi«Âhite«ve«u saæsargamÃtramanubhavantÅti / tatra manu«yo jÃyate devo jÃyata ityÃdau prayoge jane÷ ÓarÅraparigrahe prasiddhatvÃdatrÃpi vrÅhyÃdiÓarÅraparigraha eva janirmukhyÃrtha iti vrÅhyÃdiÓarÅrà evÃnuÓayina iti yuktam / naca ramaïÅyacaraïÃ÷ kapÆyacaraïà itivat karmaviÓe«ÃsaækÅrtanÃmÃttadabhÃve vrÅhyÃdÅnÃæ ÓarÅrabhÃvÃbhÃvÃtk«etraj¤ÃnantarÃdhi«ÂhitÃnÃmeva yatsaæparkamÃtramiti sÃæpratam / i«ÂÃdikÃriïÃmi«ÂÃdikarmasaækÅrtanÃttadabhÃve vrÅhyÃdÅnÃæ ÓarÅrabhÃvÃbhÃvÃtk«etraj¤ÃntarÃdhi«ÂhitÃnÃmeva yatsaæparkamÃtramiti sÃæpratam / i«ÂÃdikÃriïÃmi«ÂÃdikarmasaækÅrtanÃdi«ÂÃdeÓca hiæsÃdo«adÆ«itatvena sÃvadyaphalatayà candralokabhogÃntaraæ sthÃvaÓarÅrabhogyadu÷khaphalatvasyÃpyupapatte÷ / naca 'na hiæsyÃtsarvà bhÆtÃni' iti sÃmÃnyaÓÃstrasyÃgnÅ«omÅyapaÓuhiæsÃvi«ayaviÓe«aÓÃstreïa bÃdhanaæ, sÃmÃnyaÓÃstrasya hiæsÃmÃnyadvÃreïa viÓe«opasarpaïaæ vilambeneti sÃk«ÃdviÓe«asp­Óa÷ ÓÃstracchÅghrataraprav­ttÃddurbalatvÃditi sÃæpratam / nahi balavadityeva durbalaæ bÃdhate kintu sati virodhe / na cehÃsti virodha÷, bhinnagocaracÃritvÃt / 'agnÅ«omÅyaæ paÓumÃlabhet ' iti hi kratuprakaraïe samÃmnÃtaæ kratvarthatÃmasya gamayati na tvapanayati ni«edhÃpÃditÃmasya puru«aæ pratyanarthahetutÃm / tenÃstu ni«edhÃdasya puru«aæ pratyanarthahetutà vidheÓcha kratvarthatà ko virodha÷ / yathÃhu÷-'yo nÃma kratumadhyastha÷ kala¤jÃdÅni bhak«ayet / na kratostatra vaiguïyaæ yathà coditasiddhita÷' iti / tasmÃjjanermukhyÃrthatvÃdvrÅhyÃdiÓarÅrà anuÓayino jÃyanta iti prÃpte 'bhidhÅyate-bhavedetadevaæ yadi ramaïÅyacaraïÃ÷ kapÆyacaraïà itivadvrÅhyÃdi«vanuÓayavatÃæ kamaviÓe«a÷ kÅrtyeta na caitadasti / na ce«ÂÃde÷ karmaïa÷ sthÃvaÓarÅropabhogyadu÷khaphalaprasavahetubhÃva÷ saæbhavati, tasya dharmatvena sukhaikahetutvÃt / naca tadgataiyai÷ paÓuhiæsÃyà 'na hiæsyÃt' iti ni«edÃtkratvarthÃyà api du÷khaphalavatsaæbhava÷ / puru«ÃrthÃyà eva na hiæsyÃditi prati«edhÃt / tathÃhi-na hiæsyÃditi ni«edhasya ni«edhyÃdhÅnanirÆpaïatayà yadarthaæ ni«edhyaæ tadartha eva ni«edho vij¤Ãyate / na caitat 'nÃn­taæ vadet' 'na tau paÓau karoti' itivatkasyacitprakaraïe samÃmnÃtaæ yenÃn­tatavadanavadasya ni«edhasya kratvarthate ni«edho 'pi kratvartha÷ syÃt / paÓau ni«iddhayorÃjyabhÃgayo÷ kratvarthatvena ni«edhasyÃpi kratvarthatvaæ bhavet / evaæ hi satyÃjyabhÃragaritairapyaÇgÃntarairÃjyabhÃgasÃdhya÷ kratÆpakÃro vij¤Ãyate / tasmÃdanÃrabhyÃdhÅtena na hiæsyÃdityanenÃbhihitasya vidhyupahitasya puru«avyÃpÃrasya vidhivibhaktivirodhÃtprak­tyarthahiæsÃkarmabhÃvyatparityÃgena puru«Ãrtha eva bhÃvyo 'vati«Âhate / ÃkhyÃtÃnabhihitasyÃpi puru«asya kart­vyÃpÃrÃbhidhÃnadvÃreïopasthÃpitatvÃt / kevalaæ tasya rÃgata÷ prÃptatvÃttadanuvÃdena na¤arthaæ vidhirupasaækrÃmati, tena puru«Ãrtho ni«edhya iti tadadhÅnanirÆpaïo ni«edho 'pi puru«Ãrtho bhavati / tathà cÃyamartha÷ saæpadyate-yatpuru«Ãrthaæ hananaæ tanna kuryÃditi / kratvarthasyÃpi na ni«edhe hiæsÃyÃ÷ kratÆpakÃrakatvamapi kalpyate / naca d­«Âe puru«okÃrakatve pratyarthini sati tatkalpanÃspadam / naca svÃtantryapÃratantrye sati saæyogap­thaktve svÃdiratÃdivadekatra saæbhavata÷ / tasmÃtpuru«Ãrthaprati«edho na kratvarthamapyÃskandatÅti Óuddhasukhaphalatvameve«ÂÃdÅnÃæ na sthÃvaÓarÅropabhogyadu÷khaphalatvamapÅti / ÃkÃÓÃdi«viva karmavyÃpÃramantareïÃbhilÃpÃt / anuÓayinÃæ vrÅhyÃdisaæyogamÃtraæ na tu dehatvamiti / ayamevÃrtha utsargÃpavÃdakathanenopalak«ita÷ / ## / vrÅhyÃdibhÃvamÃpannÃ÷ khalvanuÓayina÷ puru«airupabhuktà reta÷ sigbhÃvamanubhavantÅ ÓrÆyate / tadetadvrÅhyÃdidehatve 'nuÓayinÃæ nopapadyate / vrÅhyÃdidehatve hi vrÅhyÃdi«u lÆne«vavahantinà phalÅk­te«u ca vrÅhyÃdidehavinÃÓÃdanuÓayina÷ pravaseyuriti kathamanuÓayinÃæ reta÷sigbhÃva÷ saæsargamÃtre tu saæsargi«u vrÅhyÃdi«u na«Âe«vapi na saæsargiïo 'nuÓayina÷ pravaseyuriti reta÷sigbhÃva upapadyate / Óe«amuktam //24 // 3.1.6.25. // 25 // 3.1.6.26. ## / sadyo jÃto hi bÃlo na reta÷ sigbhavatyapi tu cirajÃta÷ prau¬hayauvana÷, tasmÃdapi saæsargamÃtramiti gamyate //26 // 3.1.6.27. tatkimidÃnÅæ sarvatraivÃnuÓayinÃæ saæsargamÃtraæ tathÃca ramaïÅyacaraïà ityÃdi«u tathÃbhÃva Ãpadyeteti netyÃha- ## / sugamam //27 // iti ÓrÅvÃcaspatimiÓraviracite ÓÃrÅkamÅmÃæsÃbhëyavibhÃge bhÃmatyÃæ t­tÅyasyÃdhyÃyasya prathama÷ pÃda÷ // iti t­tÅyÃdhyÃyasya gatyÃgaticintayà vairÃgyanirÆpaïÃkhya÷ prathama÷ pÃda÷ ## ## //1 // 3.2.1.1. idÃnÅæ tu tasyaiva jÅvasyÃvasthÃbheda÷ svaya¤jyoti«Âvasiddhyartha prapa¤cayate- ## / yadyapi brahmaïo 'nyasyÃnirvÃcyatayà jÃgratsvapnÃvasthÃgatayorubhayorapi sargayormÃyamayatvaæ tathÃpi yathà jÃgrats­«ÂirbrahmÃtmabhÃvasÃk«ÃtkÃrÃtprÃganuvartate / brahmÃtmabhÃvasÃk«ÃtkÃrÃttu nivartate / evaæ kiæ svapnas­«ÂirÃhosvit pratidinameva nivartata iti vimarÓÃrtha÷ // ##ihalokaparalokasthÃnayo÷ / saædhau bhavaæ saædhyam / aihalaukikacak«urÃdyavyÃpÃrÃdrÆpÃdisÃk«ÃtkÃropajananÃdanaihalaukikaæ pÃralaukikendriyÃdivyÃpÃrasya ca bhavi«yato 'pratyupannatvena na pÃralaukikam / naca na rÆpÃdisÃk«ÃtkÃro 'sti svapnad­Óa÷ / tasmÃdubhayorlokayorasyÃntarÃlatvamiti brahmÃtmabhÃvasÃk«ÃtkÃrÃtprÃk tathyarÆpaiva s­«Âirbhavitumarhati / ayamabhisaædhi÷-iha hi sarvÃïyeva mithyÃj¤ÃnÃnyudÃharaïaæ te«Ãæ satyatvaæ pratij¤Ãyate / prak­topayogitayà tu svapnaj¤ÃnamudÃh­tam / j¤Ãnaæ yamarthamavabodhayati sa tathaiveti yuktam / tathÃbhÃvasya j¤ÃnÃrohÃt / atathÃtvasya tvapratÅyamÃnasya tathÃbhÃvaprameyavirodhena kalpanÃspadatvÃt bÃdhakapratyayÃdatathÃtvamiti cet / na / tasya bÃdhakatvÃsiddhe÷ / samÃnagocare hi viruddhÃrthopasaæhÃriïÅ j¤Ãne virudhyate / balavadabalavattvÃniÓcayÃcca bÃdhyabÃdhakabhÃvaæ pratipadyete / na ceha samÃnavi«ayatvaæ, kÃlabhedena vyavasthopapatte÷ / yathÃhi k«Åraæ d­«Âaæ kÃlÃntare dadhi bhavati, evaæ rajataæ d­«Âaæ kÃlÃntare Óuktirbhavet / nÃnÃrÆpaæ và tadvastu / yadyasya tÅvrÃtapaklÃntisahitaæ cak«u÷ sa tasya rajatarÆpatÃæ g­hïÃti / yasya tu kevalamÃlokamÃtropak­taæ, sa tasyaiva ÓuktirÆpatÃæ g­hïÃti / evamutpalamapi nÅlalohitaæ divà saurÅbhirbhÃbhirabhivyaktaæ nÅlatayà g­hyate / pradÅpÃbhivyaktaæ tu naktaæ lohitatayà / evamasatyÃæ nidrÃyÃæ sato 'pi rathÃdÅnna g­hïÃti nidrÃïastu g­hïÃtÅti sÃmagrÅbhedÃdvà kÃlabhedÃdvà virodhÃbhÃva÷ / nÃpi pÆrvottarayorbalavadabalavattvanirïaya÷ / dvayorapi svagocaracÃritayà samÃnatvena vinigamanÃhetorabhÃvÃt / tasmÃdapyavaÓyamavirodho vyavasthÃpanÅya÷ / tatsiddhametat / vivÃdÃspadaæ pratyayÃ÷, samya¤ca÷, pratyayatvÃt, jÃgratstambhÃdipratyayavaditi / imamarthaæ Órutirapi darÓayati-'atha rathÃn rathayogÃn patha÷ s­jate' iti / naca 'na tatra rathà na rathayogà na canthÃno bhavanti' iti virodhÃdupacaritÃrthÃæ s­jata iti ÓrutirvyÃkhyeyà / s­jata iti hi ÓruterbahuÓrutisaævÃdÃtpramÃïÃntarasaævÃdÃcca balÅyastvena tadanuguïatayà na tatra rathà ityasyà bhÃktatvena vyÃkhyÃnÃt / jÃgradavasthÃdarÓanayogyà na santi na tu rathà na santÅti / ata eva kart­Óruti÷ ÓÃkhÃntaraÓrutirudÃh­tà / prÃj¤akart­katvÃccÃsya pÃramÃrthikatvaæ viyadÃdisargavat / naca jÅvakart­katvÃnna prÃj¤akart­katvamiti sÃæpratam / 'anyatra dharmÃdanyatrÃdharmÃt' iti prÃj¤asyaiva prak­tatvÃt / jÅvakart­katve 'pi ca prÃj¤adabhedena jÅvasya prÃj¤atvÃt / apica jÃgratpratyayasaævÃdavanto 'pi svapnapratyayÃ÷ kecidd­Óyante / tadyathà svapne ÓuklÃmbaradhara÷ ÓuklamÃlyÃnulepano brÃhmaïÃyana÷ priyavrataæ pratyÃha-priyavrata, pa¤came 'hani prÃtarevorvarÃprÃyabhÆmidÃnena narapatistvÃæ mÃnayi«yatÅti / sa ca jÃgrattathÃtmano mÃnamanubhÆya svapnapratyayaæ satyamabhimanyate / tasmÃtsaædhye pÃramÃrthikÅ s­«Âi÷ //1 // 3.2.1.2. // 2 // 3.2.1.3. iti prÃpte ucyate- ## / idamatrakÆtam / na tÃvat k«Årasyeva dadhi rajatasya pariïÃma÷ Óukti÷ saæbhavati / nahi jÃtvÅÓvarag­he cirasthitÃnyapi rajatabhÃjanÃni ÓuktibhÃvamanubhavanti d­Óyante / na cetarasya rajatÃnubhavasamaye 'nyo 'nÃkulendriyo na tasya ÓuktibhÃvamanubhavati pratyeti ca / na cobhayarÆpaæ vastu / sÃmagrÅbhedÃttu kadÃcidasya toyabhÃvo 'nubhÆyate kadÃcinmarÅciteti sÃæpratam / pÃramÃrthike hÃsya toyabhÃve tatsÃdhyÃmudÃnyopaÓamalak«aïÃrthakriyÃæ kuryÃnmarÅcisÃdhyÃmapi rÆpaprakÃÓalak«aïÃm / na marÅcibhi÷ kasyacitt­«ïaja udanyopaÓÃmyati / naca toyameva dvividhamudanyopaÓamanamatadupaÓamanamiti yuktam / tadarthakriyÃkÃritvavyÃptaæ toyatvaæ mÃtrayÃpi tÃmakurvattoyameva na syÃt / apica toyapratyayasamÅcÅnatvÃyÃsya dvaividhyamabhyupeyate taccÃbhyupagame 'pi na seddhumarhati / tathÃhi-asamarthavidhÃpÃti toyametaditi manvÃno na t­«ïayÃpi marÅcitoyamabhidhÃvet yathà marÅcÅnanubhavan / athÃÓaktamabhimanyamÃno 'bhidhÃvati / kimaparÃddhaæ marÅci«u toyaviparyÃsena sarvajanÅnena yattamatilaÇghya viparyÃsÃntaraæ kalpyate / naca k«ÅradadhipratyayavadÃcÃryamÃtulabrÃhmaïapratyayavadvà toyamarÅcivij¤Ãne samuccitÃvagÃhinÅsa svÃnubhavÃtparasparaviruddhayorbÃdhyabÃdhakabhÃvÃvabhÃsanÃt / tatrÃpi rajataj¤Ãnaæ pÆrvamutpannaæ bÃdhyamuttaraæ tu bÃdhakaæ Óuktij¤Ãnaæ prÃptipÆrvakatvÃtprati«edhasya / rajataj¤ÃnÃtprÃkprÃpakÃbhÃvena ÓukteraprÃptÃyÃ÷ prati«edhasaæbhavÃtpÆrvaj¤ÃnaprÃptaæ tu rajataæ Óuktij¤Ãnamapabadhitumarhati / tadapabÃdhÃtmakaæ ca svÃnubhavÃdavasÅyate / yathÃhu÷-'ÃgÃmitvÃdabÃdhitvà paraæ pÆrvaæ hi jÃyate / pÆrvaæ punarabÃdhitvà paraæ notpadyate kkacit' / naca vartamÃnarajatÃvabhÃsi j¤Ãnaæ bhavi«yattÃmasyÃgocarayanna bhavi«yatà svasamayavartinÅæ Óuktiæ gocarayatà pratyayena bÃdhyate, kÃlabhedena virodhÃbhÃvÃditi yuktam / mà nÃmÃsya j¤ÃsÅtpratyak«aæ bhavi«yattÃæ tatp­«ÂhabhÃvi tvanumÃnamupakÃrabhÃvahetumivÃsati vinÃÓapratyayopanipÃte sthemÃnamÃkalayati / asati vinÃÓapratyayopanipÃte rajatamidaæ sthiraæ rajatatvÃdanubhÆtapratyabhij¤Ãtarajatavat / tathÃca rajatagocaraæ pratyak«aæ vastuta÷ sthirameva rajataæ gocarayet / tathÃca bhavi«yacchuktikÃj¤ÃnakÃlaæ, rajataæ vyÃpnuyÃditi virodhÃcchuktij¤Ãnena bÃdhyate / yathÃha÷-'rajate g­hyamÃïaæ hi cirasthÃyÅti g­hyate / bhavi«yacchuktikÃj¤ÃnakÃlaæ vyÃpnoti tena tat // ' iti / pratyak«eïa cirasthÃyÅti g­hyata iti kecidvyÃcak«ate / tadayuktam / yadi cirasthÃyitvaæ yogyatà na sà pratyak«agocara÷ ÓakteratÅndriyatvÃt / atha kÃlÃntaravyÃpitvaæ, tadapyayuktaæ, kÃlÃntareïa bhavi«yatendriyasya saæyogÃyogÃttadupahitasÅmno vyÃpitvasyÃtÅndriyatvÃt / naca pratyabhij¤ÃpratyayavadatrÃsti saæskÃra÷ yenÃvartamÃnamapyÃkalayet / tasmÃdatyantÃbhyÃsavaÓena pratyak«Ãnantaraæ ÓÅgratarotpannavinaÓyadavasthÃnumÃnasahitapratyak«ÃbhiprÃyemeva cirasthÃyÅti g­hyata iti mantavyam / ata evaitatsÆk«mataraæ kÃlavyavadhÃnamavivecayanta÷ saugatÃ÷ prÃhu÷, dvividho hi vi«aya÷ pratyak«asya grÃhyaÓcÃdhyavaseyaÓca / grÃhyak«aïa eka÷ svalak«aïo 'dhyavaseyaÓca / grÃhyak«aïa eka÷ slak«aïo 'dhyavaseyaÓca saætÃna iti / etena svapnapratyayo mithyÃtvena vyÃkhyÃta÷ / yattu satyaæ svapnadarÓanamuktaæ tatrÃpyÃkhyÃtrà brÃhmaïÃyanenÃkhyÃte saævÃdÃbhÃvÃt / priyavratasyÃkhyÃtasaævÃdastu kÃkatÃlÅyo na svapnaj¤Ãnaæ pramÃïayitumarhati / tÃd­Óasyaiva bahulaæ visaævÃdadarÓadarÓitaÓca visaævÃdo bhëyak­tà kÃtsnryenÃnabhivyaktiæ viv­ïvatà / ## / rajanÅsamaye 'pi hi bhÃratÃdvar«Ãntare ketumÃlÃdau vÃsaro bhavatÅti bhÃrate var«a ityuktam //3 // 3.2.1.4. ## / darÓanaæ sÆcakaæ tacca svarÆpeïa sat / asattu d­Óyam / ata eva strÅdarÓanasvarÆpasÃdhyÃÓcaramadhÃtuvisargÃdayo jÃgradavasthÃyÃmanuvartante / strÅsÃdhyÃstu mÃlyavilepanadantak«atÃdayo nÃnuvartante / ## / prÃj¤avyÃpÃratvena pÃramÃrthikatvÃnumÃnaæ pratyak«eïa bÃdhakapratyayena virudhyamÃnaæ nÃtmÃnaæ labhata iti bhÃva÷ / bandhamok«ayorÃntarÃlikaæ t­tÅyamaiÓvaryamiti //4 // 3.2.1.5. ##iti sÆtradvayaæ k­topapÃdanamasmÃbhi÷ prathamasÆtre / nigadavyÃkhyÃtaæ caitayorbhëyamiti //5 // 3.2.1.6. // 6 // 3.2.2.7. ## / iha hi nìÅpuritatparamÃtmÃno jÅvasya su«uptÃvasthÃyÃæ sthÃnatvena ÓrÆyante / tatra kime«Ãæ sthÃnÃnÃæ vikalpa Ãhosvitsamuccaya÷ / kimato yadyevam / etadato bhavati / yadà nìyo và purÅtadvà su«uptasthÃnaæ tadà viparÅtagrahaïaniv­ttÃvapi na jÅvasya paramÃtmabhÃva iti / avidyÃniv­ttÃvapi jÅvasya paramÃtmabhÃvÃya kÃraïÃntaramapek«itavyaæ tacca karmaiva na tu tattaj¤Ãnaæ viparÅtaj¤Ãnaniv­ttimÃtreïa tasyopayogÃt, viparÅtaj¤Ãnaniv­tteÓca vinÃpi tattvaj¤Ãnaæ su«uptÃvapi saæbhavÃt / tataÓca karmaïaivÃpavargo na j¤Ãnena / yathÃhu÷-'karmaïaiva tu saæsiddhimÃsthità janakÃdaya÷' iti / ata tu paramÃtmaiva nìÅpurÅtasm­tidvÃrà su«uptisthÃnaæ tato viparÅtaj¤Ãnaniv­tterasti mÃtrayà paramÃtmabhÃva upayoga÷ / tayà hi tÃvade«a jÅvastadavasthÃno bhavati kevalam / tattvaj¤ÃnÃbhÃvena samÆlakëamavidyÃyà akëÃjjÃgratsvapnalak«aïaæ jÅvasya vyutthÃnaæ bhavati / tasmÃtprayojanavatye«Ã vicÃraïeti / kiæ tÃvaprÃptaæ, nìÅpurÅtatparamÃtmasu sthÃne«u su«uptasya jÅvasya nilayaæ prati vikalpa÷ / yathà bahu«u prÃsÃde«veko narendra÷ kadÃcitkkacinnilÅyate kadÃcitkkacidevameko jÅva÷ kadÃcinnìūu kadÃcitpurÅtati kadÃcidbrahmaïÅti / yathà nirapek«Ã vrÅhiyavÃ÷ kratusÃdhanÅbhÆtapuro¬ÃÓaprak­titayà Órutà ekÃrthà vikalpyante, evaæ saptamÅÓrutyà vÃyatanaÓrutyà vekanilayanÃrthÃ÷ parasparÃnapek«Ã nìyadayo 'pi vikalpamarhanti / yatrÃpi nìÅbhi÷ pratyavas­pya purÅtati Óeta iti nìÅba3hmaïorÃdhÃrayo÷ samuccayaÓravaïam / prÃïaÓabdaæ ca brahma 'athÃsmin prÃïe brahmaïi sa jÅva ekadhà bhavati' nnirapek«ayoravedhÃratvam / iyÃæstu viÓe«a÷ / kadÃcinnìya evÃdhÃra÷ kadÃcinnìÅbhi÷ saæcaramÃïasya purÅtadeva / evaæ tÃbhireva saæcaramÃïasya kadÃcidbrahmaivÃdhÃra iti siddhamÃdhÃratve nìÅpurÅtatparamÃtmanÃmanapek«atvam / tathÃca vikalpo vrÅhiyavavadb­hadrathantaravadveti prÃptam / prÃpte 'bhidhÅyate-jÅva÷ samuccayenaivaitÃni nìyÃdÅni svÃpÃyopaiti na vikalpena / ayamabhisaædhi÷-nityavadÃmnÃtÃnÃæ yatpÃk«ikatvaæ nÃma tadgatyantarÃbhÃve kalpyate / yathÃhu÷-'evame«o '«Âado«o 'pi yadvrÅhiyavavÃkyayo÷ / vikalpa ÃÓritastatra gatiranyà na vidyate' iti / prak­takratusÃdhanÅbhÆtapuro¬ÃÓadravyaprak­titayà hi parasparÃnapek«au vrÅhiyavau vihitauÓakrutaÓcaitau pratyekaæ puro¬ÃÓamabhinirvartayitum / tatra yadi miÓrÃbhyÃæ puro¬ÃÓo 'bhinirvartyeta parasparÃnapek«avrÅhiyavavidhÃt­ïÅ ubhe api ÓÃstre bÃdhyeyÃtÃm / na caitau prayogavacana÷ samuccatumarhati / sa hi yathà vihitÃnyaÇgÃnyabhisamÅk«ya pravartamÃno naitÃnyanyathayitaæ Óakroti / miÓraïe cÃnyathÃtvamete«Ãm / na cÃÇgÃnurodhena pradhÃnÃbhyÃso 'gosave ubhe kuryÃt' itivadyukta÷ / aÓruto hyatra pradhÃnÃbhyÃso 'ÇgÃnurodhena ca so 'nyÃyya÷ / na cÃÇgabhÆtaindravÃyavÃdigrahÃnurodhena yathà pradhÃnasya somayÃgasyÃv­ttirevamatrÃpÅti yuktam / 'somenayajeta' iti hi tatrÃpÆrvayÃgavidhi÷ / tatra ca daÓamu«Âiparimitasya somadravyasya 'somamabhi«uïoti', 'somamabhiplÃvayati' iti ca vÃkyÃntarÃnulocanayà rasadvÃreïa yÃgasÃdhanÅbhÆtasyendravÃyvÃdyuddeÓena prÃdeÓamÃtre«ÆrdhvapÃtre«u grahaïÃni p­thakprakalpanÃni saæskÃrà vidhÅyante, natu somayÃgoddeÓenendravÃyvÃdayo devatÃÓcodyante, yena tÃsÃæ yÃgani«pattilak«aïaikÃrthatvena vikalpa÷ syÃt / naca prÃdeÓamÃtramekaikamÆrdhvapÃtraæ daÓamu«ÂiparimitasomarasagrahaïÃya kalpate, yena tulyÃrtatayà grahaïÃni vikalperan / naca yÃvanmÃtramekamÆrdhvapÃtraæ vyÃpnoti tÃvanmÃtraæ g­hÅtvà pariÓa«Âaæ tyajyeteti yujyate / daÓamu«ÂiparimitopÃdÃnasyÃd­«ÂÃrthatvaprasaÇgÃt / evaæ tadd­«ÂÃrthaæ bhavedyadi tatsarvaæ yÃga upayujyeta / naca d­«Âe saæbhavatyad­«Âakalpanà nyÃyyà / tasmÃtsakalasya somarasasya yÃgaÓe«atvena saæskÃrÃrhatvÃdekaikena ca grahamena sakalasya saæskart­maÓakyatvÃttadavayavasyaikena saæskÃre 'vayavÃntarasya grahaïÃntareïa saæskÃra iti kÃryabhedÃdgrahaïÃni samuccÅyeran / ata eva samuccayadarÓanaæ 'daÓautÃnadhvaryu÷ prÃta÷ savane grahan g­hïÃti' iti / samuccaye ca sati kramo 'pyupapadyate / 'ÃÓvino daÓamo g­hyate t­tÅyo hÆyate' / tathaiva 'aindravÃyavÃgrÃngrahÃng­hïÃti' iti / te«Ãæ ca samuccaye sati yÃvadyaduddeÓena g­hÅtaæ tÃvattasyai devatÃyai tyaktavyamityarthÃdyÃgasyÃv­ttyà bhavativyam / yadi puna÷ p­thakk­tÃnyapyekÅk­tya käcana devatÃmuddiÓya tyajeran, p­thakkaraïÃni ca devatoddeÓÃÓcÃd­«ÂÃrthà bhaveyu÷ / naca d­«Âe saæbhavatyad­«Âakalpanà nyÃyyetyuktam / tasmÃttatra samuccayasyÃvaÓyaæbhÃvityÃdguïÃnurodhenÃpi pradhÃnÃbhyÃsa ÃsthÅyate / iha tvabhyÃsakalpanÃpramÃïÃbhÃvÃtpuro¬ÃÓadravyasya cÃniyamena prak­tidravye yasminkasmiæÓcitprÃpte ekaikà parasparÃnapek«Ã vrÅhiÓrutiryavaÓrutiÓca niyÃmikaikÃrtatayà vikalpamarhata÷ / na tu nìÅpurÅtatparamÃtmanÃmanyonyÃnapek«aïÃmekanilayanÃrthasaæbhavo yena vikalpo bhavet / nahyekavibhaktinirdeÓamÃtreïaikÃrthatà bhavati samuccitÃnÃmapyekavibhaktinirdeÓadarÓanÃt / paryaÇke Óete prasÃde Óeta iti / tasmÃdekavibhaktinirdeÓasyÃnaikÃntikatvÃdanyato vinigamanà vaktavyà / sà coktà bhëyak­tÃ- ## ## / sÃpek«aÓrutyanurodhena nirapek«aÓrutirnetavyetyartha÷ / Óe«amatirohitÃrtham / nanu yadi brahmaiva nilayanasthÃnaæ tÃvanmÃtramucyatÃæ k­taæ nìyupanyÃsenetyata Ãha- ## / apiceti / samuccaye na vikalpe / etadupapattisahità pÆrvopapattirarthasÃdhinÅti / mÃrgopadeÓopayuktÃnÃæ nìÅnÃæ stutyarthamatra nìÅsaækÅrtanamityartha÷ / pittenÃbhivyÃptakaraïo na bÃhyÃnvi«ayÃnvedeti taddvÃrà sukhadu÷khÃbhÃvena tatkÃraïapëmÃsparÓena nìÅstuti÷ / yadà tu tejo brahma tadà sugamam / apica ## / ayamartha÷-abhyupetya jÅvasyÃdheyatvamidamuktam / paramÃrthatastu na jÅvasyÃdheyatvamasti / tathÃhi-nìya÷ purÅtadvà jÅvasyopÃdhÅnÃæ karaïÃnÃmÃÓrayo jÅvastu brÃhmÃvyatirekÃtsvamahiprati«Âha÷ / na cÃpi brahma jÅvasyÃdhÃra÷, tÃdÃtmyÃt / vikalpa tu vyatirekaæ brahmaïa ÃdhÃratvamucyate jÅvaæ prati / tathÃca su«uptÃvasthÃyÃmupÃdhÅnÃmasamudÃcÃrÃjjÅvasya brahmÃtmatvameva brahmÃdhÃratvaæ na tu nìÅpurÅtÃdhÃratvam / tadupÃdhikaraïamÃtrÃdhÃratayà tu su«uptadaÓÃrambhÃya jÅvasya nìÅpurÅtadÃdhÃratvamityatulyÃrthatayà na vikalpa iti / apica na kadÃcijjÅvasyeti / autsagikaæ brahmasvarÆpatvaæ jÅvasyÃsati jÃgratsvapnadaÓÃrÆpe 'pavÃde su«uptavasthÃyÃæ nÃnyathayituæ Óakyamityartha÷ / apica ye 'pi sthÃnavikalpamÃsthi«acata tairapi viÓe«avij¤ÃnopaÓamalak«aïà su«uptyavasthÃÇgÅkartavyà / na ceyamÃtmatÃdÃtmyaæ vinà nìyÃdi«u paramÃtmavyatirikte«u sthÃne«Æpapadyate / tatra hi sthito 'yaæ jÅva ÃtmavyatirekÃbhimÃnÅ sannavaÓyaæ viÓe«aj¤ÃnavÃn bhavet / tathÃhi Óruti÷-'yatra và anyadiva syÃttatrÃnye 'nyatpaÓyet' iti / ÃtmasthÃnatve tvado÷ / 'yatra tvasya sarvamÃtmaivÃbhÆtatkena kaæ paÓyedvijÃnÅyÃt' iti Órute÷ / tasmÃdapyÃtmasthÃnavasya dvÃraæ nìyÃdÅtyÃha- ## / atra codayati- ## / bhidyata iti bheda÷ / bhidyamÃnasyÃpi vi«ayasyetyartha÷ / pariharati- ## / na tÃvajjÅvasyÃsti svata÷paricchedastasya brahmÃtmatvena vibhutvÃt / aupÃdhike tu paricchede yatropÃdhisaænihitastanmÃtraæ na jÃnÅyÃnna tu sarvam / nahyasaænidhÃnÃtsumerumavidvÃn devadatta÷ saænihitamapi na veda / tasmÃtsarvaviÓe«avij¤ÃnapratyastamayÅæ su«uptiæ na samapradhÃnatayÃganyedivaditi vadanvikalpamapyapÃkaroti- ## / svÃdhyÃyÃdhyayanavidhyÃpÃditupuru«Ãrthatvasya vedarÃÓerekenÃpi varïena nÃpuru«Ãrthena bhavituæ yuktam / naca su«uptÃvasthÃyÃæ jÅvasya svarÆpeïa nìyÃdisthÃnatvapratipÃdena ki¤citprayojanaæ brahmabhÆyapratipÃdena tvasti / tasmÃnna samapradhÃnabhÃvena samuccayo nÃpi vikalpa iti bhÃva÷ / nÅtÃrthamanyat //7 // 3.2.2.8. // 8 // 3.2.3.9. ## / yadyapÅÓvarÃdibhinno jÅvastathÃpyupÃdhyavacchedena bhedaæ vivak«itvÃdhikaraïÃntarÃrambha÷ / sa eveti du÷saæpÃdamiti / sa vÃnyo veti ÅÓvaro veti saæbhavamÃtreïopanyÃsa÷ / nahi tasya ÓuddhamuktasvabhÃvasyÃvidyÃk­tavyutthÃnasaæbhava÷ / ata eva vimarÓÃvasare 'syÃnupanyÃsa÷ / yadvi dvyahÃdinirvartanÅyamekasya puæsaÓcoditaæ karma tasya pÆrvedyuranu«ÂhitasyÃsti sm­tiriti vakyavye 'nu÷ pratyabhij¤ÃnasÆcanÃrtha÷ / ata eva so 'hamasmÅtyuktam / ## / ayanaæ Ãya÷ niyamena gamanaæ nyÃya÷ / jÅva÷ pratinyÃyaæ saæprasÃde su«uptÃvasthÃyÃæ buddhÃntÃyÃdravati Ãgacchati pratiyoni / yohi vyÃghrayoni÷ su«upto buddhÃntamÃgacchan sa vyÃghra eva bhavati na jÃtyantaram / tadidamuktam- ## / yo hi jÅva÷ supta÷ sa ÓarÅrÃntaraæ utti«Âhati ÓarÅrÃntaragatastu suptajÅvasaæbandhini ÓarÅra utti«Âhati, tataÓca na ÓarÅrÃntare vyavahÃralopa ityartha÷ / ## / yathà ghacÃkÃÓo nÃma na paramÃkÃÓÃdanya÷ / atha cÃnya iva yÃvaddhaÂamanuvartate / na cÃsau durvivecastadupÃdherghacaÂasya viviktatvÃt / evamanÃdyanirvacanÅyÃvidyopadhÃnabhedopÃdhikalpito jÅvo na vastuta÷ paramÃtmano bhidyate tadupÃdyudbhavÃbhibhavÃbhyÃæ codbhÆta ivÃbhibhÆta iva pratÅyate / tataÓca su«uptÃdÃvapi abhibhÆta iva jÃgradavasthÃdi«udbhÆta iva / tasya cÃvidyÃtadvÃsanopÃdheranÃditayà kÃryakÃraïabhÃvena pravahata÷ suvivecatayà tadupahito jÅva÷ suviveca iti //9 // 3.2.4.10. ## / viÓe«avij¤ÃnÃbhÃvÃnmÆrcchà jÃgarasvapnÃvasthÃbhyÃæ bhidyate punarutthÃnÃcca maraïÃvasthÃyÃ÷ / ata÷ su«uptireva mÆrcchà viÓe«aj¤ÃnÃbhÃvÃviÓe«Ãt / cirÃnucchvÃsavepathuprabh­tayastu supteravÃntaraprabhedÃ÷ / tadyathà kaÓcitsuptotthita÷ prÃha sukhamahamasvÃpsaæ laghÆni me gÃtrÃïi prasannaæ me mana iti, kaÓcitpunardu÷khasamasvÃpsaæ gurÆïi me gÃtrÃïi bhramatyanavasthitaæ me mana iti / na caitÃvatà su«uptirbhidyate / tathà vikÃrÃntare 'pi mÆrcchà na su«upterbhidyate / tasmÃllokaprasiddhyabhÃvÃnneyaæ pcamyavastheti prÃptam / evaæ prÃpta ucyate-yadyapi viÓe«avij¤ÃnopaÓamena mohasu«uptayo÷ sÃmyaæ tathÃpi naikyam / nahi viÓe«avij¤ÃnasadbhÃvasÃmyamÃtreïa svapnajÃgarayorabheda÷ / bÃhyendriyavyÃpÃrabhÃvÃbhÃvÃbhyÃæ tu bhede tayo÷ su«uptamohayorapi prayojanabhedÃtkÃraïabhedÃllak«aïabhedÃcca bheda÷ / ÓramÃpanuttyarthà hi brahmaïà saæpatti÷ su«aptam / ÓarÅratyÃgÃrthà tu brahmaïà saæpattirmoha÷ / yadyapi satyapi mohe na maraïaæ tathÃpyasati mohe na maraïamiti maraïÃrtho moha÷ / musalasaæpÃtÃdinimittatvÃnmohasya ÓramÃdinimittatvÃcca su«uptasya sukhanetrÃdivikÃralak«aïatvÃnmohasya prasannavadanatvÃdilak«aïabhedÃcca su«uptasyÃsu«uptasya tvavÃntarabhede 'pi nimittaprayojanalak«aïÃbhedÃdekatvam / tasmÃt su«uptamohÃvasthayorbrahmaïà saæpattÃvapi su«upte yÃd­ÓÅ saæpattirna tÃd­ÓÅ moha ityardhasaæpattiruktà / sÃmyavai«amyÃbhyÃmardhatvam / yadà naitadavasthÃntaraæ tadà bhedÃttatpravilÃya yatnÃntaramÃstheyam / abhede tu na yatnÃnramiti cintÃprayojanam //10 // 3.2.5.11. ## / avÃntarasaægatimÃha- ## / yadyapi 'tadananyatvamÃrambhaïaÓabdÃdibhya÷' ityatra ni«prapa¤cameva brahmopapÃditaæ tathÃpi prapa¤caliÇgÃnÃæ bahvÅnÃæ ÓrutÅnÃæ darÓanÃdbhavati punarvicikitsà atastannivÃraïÃyÃrambha÷ / tasya ca tattvaj¤ÃnamapavargopayogÅti prayojanavÃn vicÃra÷ / tatrobhayaliÇgaÓravaïÃdubhayarÆpatvaæ brahmaïa÷ prÃptam / tatrÃpi saviÓe«atvanirviÓe«atvayorvirodhÃtsvÃbhÃvikatvÃnupapatterekaæ svato 'paraæ tu parata÷ / naca yatparatastadapÃramÃrthikam / nahi cak«urÃdÅnÃæ svata÷pramÃïabhÆtÃnÃæ do«ato 'prÃmÃïyamapÃramÃrthikam / viparyaj¤Ãnalak«aïakÃryÃnutpÃdaprasaÇgÃt / tasmÃdubhayaliÇgakaÓÃstraprÃmÃïyÃdubhayarÆpatà brahmaïa÷ pÃramÃrthikÅti prÃpta ucyate-na sthÃnata upÃdhito 'pi parasya brahmaïa ubhayacihnatvasaæbhava÷ / ekaæ hi pÃramÃrthikamanyadadhyÃripatam / pÃramÃrthikatve hyupÃdhijanitasya rÆpasya brahmaïa÷ pariïÃmo bhavet / sa ca prÃkprati«iddha÷ / tatpÃriÓe«yÃtsphaÂikamaïeriva svabhÃvasvacchaghavalasya lÃk«ÃrasavasekopÃdhirÆpaïimà sarvagandhatvÃdiraupÃdhiko brahmaïyadhyasya iti paÓyÃmo nirviÓe«atÃpratipÃdanÃrthatvÃcchutÅnÃm / saviÓe«atÃyÃmapi 'yaÓcÃyamasyÃæ p­thivyÃæ tejomaya÷' ityÃdÅnÃæ ÓrutÅnÃæ brahmaikatvapratipÃdanaparatvÃdekatvanÃnÃtvayoÓcaikasminnasaæbhavÃdekatvÃÇgatvenaiva nÃnÃtvapratipÃdanaparyavasÃnÃt, nÃnÃtvasya pramÃïÃntarasiddhatayÃnuvÃdyatvÃdekatvasya cÃnadhigatervidheyatvopapatterbhedadarÓananindayà ca sÃk«ÃdbhÆyasÅbhi÷ ÓrutibhirabhedapratipÃnÃdÃkÃravadbrahmavi«ayÃïÃæ ca kÃsÃæcicchutÅnÃmupÃsanÃparatvamasati bÃdhake 'nyaparÃdvacanÃtpratÅyamÃnamapi g­hyate / yathà devatÃnÃæ vigrahavattvam / santi cÃtra sÃk«ÃdvaitÃpavÃdenÃdvaitapratipÃdanaparÃ÷ ÓataÓa÷ Órutaya÷ / kÃsÃæcicca dvaitÃbhidhÃyinÅnÃæ tatpravilayaparatvam / tasmÃnnirviÓe«amekarÆpaæ caitanyaikarasaæ sadbrahma paramÃrthata÷, viÓe«ÃÓca sarvagandhatvavÃmanÅtvÃdaya upÃdhivaÓÃdadhyastà iti siddham / Óe«amatirohitÃrtham //11 // 3.2.5.12. // 12 // 3.2.5.13. // 13 // 3.2.5.13. // 13 // 3.2.5.14. // 14 // 3.2.5.15. // 15 // 3.2.5.16. // 16 // 3.2.5.17. // 17 // 3.2.5.18. // 18 // 3.2.5.19. // 19 // 3.2.5.20. // 20 // 3.2.5.21. ## / kiæ sÃllak«aïaæ ca prakÃÓalak«aïaæ ca brahma kiæ sallak«aïameva brahmeti prakÃÓalak«aïameveti tatra pÆrvapak«aæ g­hïÃti- ## / cakÃrÃtsacca / avaiyarthyÃt / brahmaïi sacchute÷ siddhÃntayati- #<Ãha ca tanmÃtram># / prakÃÓamÃtram / nahi sattvaæ nÃma prakÃÓarÆpÃdanyat, yathà sarvagandhatvÃdayo 'pi tu prakÃÓarÆpameva saditi nobhayarÆpatvaæ brahmaïa ityartha÷ / tadetadanenopanyasya dÆ«itam / sattÃprakÃÓayorekatve nobhayalak«aïatvam / bhede na sthÃnato 'pÅti nirÃk­tamiti nÃdhikaraïÃntaraæ prayojayati / paramÃrthastvabheda eva prakar«aprakÃÓavaditi / ## / evaæ hi tasyÃvakÃÓa÷ syÃdyÃda kÃÓcidupÃsanÃparatayà rÆpamÃcak«Åran kÃÓcinnÅrÆpabrahmapratipÃdanaparà bhaveyu÷ / sarvÃsÃæ tu pravilayÃrthatvena nÅrÆpabrahmapratipÃdanÃrthatve ukto vinigamanaheturna syÃdityartha÷ / ##anubandhabhedÃttu bhinno 'nayorapi niyoga iti / ## / vÃstavasya và prapa¤casya pravilaya÷ sarpi«a ivÃgnisaæyogÃt / samÃropitasya và rajjvÃæ sarpabhÃvasyeva rajjutattvaparij¤ÃnÃt / na tÃvadvÃstava÷ sarvasÃdhÃraïa÷ p­thivyÃdiprapa¤ca÷ puru«amÃtreïa Óakya÷ samucchettum / apica prahlÃdaÓukÃdibhi÷ puru«adhaureyai÷ samÆlamunmÆlita÷ prapa¤ca iti ÓÆnyaæ jagadbhavet / naca vÃstavaæ tattvaj¤Ãnena Óakyaæ samucchettum / ÃropitarÆpavirodhitvÃttvaj¤Ãnasyetyuktam / samÃropitarÆpastu prapa¤co brahmatattvaj¤Ãpanaparaireva vÃkyairbrahmatattvamavabodhayadbhi÷ Óakya÷ samucchettumiti k­tamatra vidhinà / nahi vidhiÓatenÃpi vinà tattvÃvabodhanaæ pravartasvÃtmaj¤Ãna iti và kuru prapa¤capravilayaæ veti pravartita÷ Óaknoti prapa¤capravilayaæ kartum / na cÃsyÃtmaj¤Ãnavidhiæ vinà vedÃntÃrthabrahmatattvÃvabodho na bhavati / maulikasya svÃdhyÃyÃdhyayanavirodhereva vivak«itÃrthatayà sakalasya vedarÃÓe÷ phalavadarthÃvabodhanaparatÃmÃpÃdayato vidyamÃnatvÃt / anyathà karmavidhivÃkyÃnyapi vidhyantaramapek«eranniti / naca cintÃsÃk«ÃtkÃrayorvidhiriti tattvasamÅk«ÃyÃmasmÃbhirÆpapÃditam / vistareïa cÃyamarthastatraiva prapa¤cita÷ / tasmÃt 'jartilayavÃgvà juhuyÃt' itivadvidhisarÆpà ete 'Ãtmà và are dra«Âavya' ityÃdayo na tu vidhaya iti / tadidamuktam- ## / apica brahmatattvaæ ni«prapa¤camuktaæ na tatra niyojya÷ kaÓcitsaæbhavati / jÅvo hi niyojyo bhavet, sa cetprapa¤capak«e vartate ko niyojyastasyocchinnatvÃt / atha brahmapak«e tathÃpyaniyojya÷, brahmaïo 'niyojyatvÃt / atha brahmaïo 'nanyo 'pyavidyayÃnya iveti niyojya÷ / tadayuktam / brahmabhÃvaæ pÃramÃrthikamavagamayatÃgamenÃvidyÃyà nirastatvÃt / tasmÃnniyojyÃbhÃvÃdapi na niyoga÷ / tadidamuktam- ## / apica j¤Ãnavidhaparatve tanmÃtrÃttu j¤ÃnasyÃnutpattestattvapratipÃdanaparatvamabhyupagamanÅyam / tatra varaæ tattvapratipÃdanaparatvamevÃstu tasyÃvaÓyÃbhyupagantavyatvenobhayavÃdisiddhatvÃt / evaæ ca k­taæ tattvaj¤ÃnavidhinetyÃha- ## / naca tacchakyaæ vÃpi yuktamityÃha- ##bhavadbhi÷ ÓÃstraparyÃlocanayÃniyojyabrahmÃtmatvaæ jÅvasyeti tadetacchÃstrÃvirodhÃdapramÃïakam / athaitacchÃstramaniyojyabrahmÃtmatvaæ ca jÅvasya pratipÃdayati jÅvaæ ca niyuktaæ tato dvyarthaæ ca viruddhÃrtha ca syÃdityÃha- ## / darÓapaurïamÃsÃdivÃkye«u jÅvasyÃniyojyasyÃpi vastuto 'dhyastaniyojyabhÃvasya niyojyatà yuktà / nahi tadvÃkyaæ tasya niyojyatÃmÃhÃpi tu laukikapramÃïasiddhÃæ niyojyatÃmÃÓritya darÓapÆrïamÃsau vidhatte / idaæ tu niyojyatÃmapanayati ca niyuÇkte ceti durghaÂamiti bhÃva÷ / ## / paurvÃparyÃlocanayà vedÃntÃnÃæ tattvani«Âhatà Órutà na Órutà niyogani«Âhatetyartha÷ / apica niyogani«Âhatve vÃkyasya darÓapaurïÃmÃsakarmaïa ivÃpÆrvÃvÃntaravyÃpÃrÃdÃtmaj¤Ãnakarmaïo 'pyapÆrvÃvÃntaravyÃpÃrÃdeva svargÃdiphalavanmok«asyÃnandarÆpaphalasya siddhi÷ / tathà cÃnityatvaæ sÃtiÓayatvaæ svargavadbhavedityÃha- ## / saprapa¤cani«prapa¤copadeÓe«u hi sÃdhyÃnubandhabhedÃdekaniyogatvamasiddham / darÓaporïamÃsaprayÃjavÃkye«u tu yadyapyanubandhabhedastathÃpyadhikÃrÃæÓasya sÃdhyasya bhedÃbhÃvÃdabheda iti //21 // 3.2.6.22. ## / dve eva brahmaïo rÆpe brahmaïa÷ paramÃrthato 'rÆpasyÃdhyÃropite dve eva rÆpe tÃbhyÃæ hi tadrÆpyate / te darÓayati- ## / samuccÅyamÃnÃvadhÃraïam / atra p­thivyaptejÃæsi trÅïi bhÆtÃni brahmaïo rÆpaæ mÆrtaæ mÆrcchitÃvayavamitaretarÃnupravi«ÂÃvayavaæ kaÂhinamiti yÃvat / tasyaiva viÓe«aïÃntarÃïi-martyaæ maraïadharmakam / sthitamavyÃpi / avacchinnamiti yÃvat / sat anyebhyo viÓi«yamÃïamasÃdhÃraïadharmavaditi yÃvat / gandhasneho«ïatÃÓcÃnyonyavyavacchedahetavo 'sÃdhÃraïà dharmÃ÷ / tasyaitasya brahmarÆpasya tejo 'bannasya caturviÓe«aïasyai«a rasa÷ sÃro ya e«a savità sapati / athÃmÆrtaæ vÃyuÓcÃntarik«aæ ca taddhi na kaÂhinamityamÆrtametadam­tamamaraïadharmakam / mÆrtaæ hi mÆrtÃntareïÃbhihanyamÃnamavayavaviÓle«Ãddhvaæsate natu tathÃbhÃva÷ saæbhavatyamÆrtasya / etadyadeti gacchati vyÃpnotÅti / etattyaæ nityaparok«amityartha÷ / tasyaitasyÃmÆrtasyÃm­tasyaitasya yata etasya tyasyai«a raso ya e«a gatasmin savit­maï¬ale puru«a÷ / karaïÃtmako hiraïyagarbhaprÃïÃhvayastyasya hye«a rasa÷ sÃro nityaparok«atà ca sÃmyamityadhidaivatam / athÃdhyÃtmamidameva mÆrtaæ yadanyatprÃïÃntarÃkÃÓÃbhyÃæ bhÆtatrayaæ rÅrÃrambhakametanmartyametatsthitametatsattasyaitasya mÆrtasyaitasya martyasyaitasya sthitasyaitasya sata e«a raso yaccak«u÷ sato hyo«a rasa iti / athÃmÆrtaæ prÃïaÓca yaÓcÃyamantarÃtmannÃkÃÓa etadam­tametadyadetattyaæ tasyaitasyÃmÆrtasyaitasyÃm­tasyaitasya yata etasya tyasyai«a raso yo 'yaæ dak«iïek«an puru«astyasya hye«a rasa÷ / liÇgasya hi karaïÃtmakasya hiraïyagarbhasya dak«iïamak«yadhi«ÂhÃnaæ Óruteradhigatam / tadevaæ brahmaïa aupÃdhikayormÆrtÃmÆrtayorÃdhyÃtmikÃdhidaivikayo÷ kÃryakÃraïabhÃvena vibhÃgo vyÃkhyÃta÷ sattyacchabdavÃcyayo÷ / athedÃnÅæ tasya karaïÃtmana÷ puru«asya liÇgasya rÆpaæ vaktavyam / etaduktaæ bhati-mÆrtÃmÆrtavÃsanÃvij¤Ãnamayasya vicitraæ rÆpaæ liÇgasyeti / tadevaæ niravaÓe«aæ savÃsanaæ satyarÆpamuktvà yattatsatyasya satyamuktaæ brahma tatsvarÆpÃvadhÃraïÃrthamidamÃrabhyate / yata÷ satyasya rÆpaæ ni÷Óe«amuktamato 'vaÓi«Âaæ satyasya yatsatyaæ tasyÃnantaraæ taduktihetukaæ svarÆpaæ vakyavyamityÃha- ##kathanaæ satyasatyasya paramÃtmanastamÃha- ## / etadarthakathanÃrthamidamadhikaraïam / nanu kimetÃvadevÃdeÓyaæ nÃparamastÅtyartha÷ / atraivamarthenetinà yatsaænihitaæ parÃm­«Âaæ tanni«idhyate na¤Ã saænihitaæ ca mÆrtÃmÆrtaæ savÃsanaæ rÆpadvayam / tadavacchedakatvena ca brahma / tatredaæ vicÃryate-kiæ rÆpadvayaæ savÃsanaæ brahma ca sarvameva ca prati«idhyate, uta brahmaivÃtha savÃsanaæ rÆpadvayaæ brahma tu pariÓi«yata iti / yadyapi te«u te«u vedÃntapradeÓe«u brahmasvarÆpaæ pratipÃditaæ tadasadbhÃvaj¤Ãnaæ ca ninditam / 'astÅtyevopalabdhavya÷' iti cÃsya sattvamavadhÃritaæ tathÃpi sadbodharÆpaæ tadbrahma savÃsanamÆrtÃmÆrtarÆpasÃdhÃraïatayà ca sÃmÃnyaæ tasya caite viÓe«Ã mÆrtÃmÆrtÃdaya÷ / naca tattadviÓe«ani«edhe sÃmÃnyamavasthÃtumarhati nirviÓe«asya sÃmÃnyasyÃyogÃt / yathÃhu÷-'nirviÓe«aæ na sÃmÃnyaæ bhavecchuÓavi«Ãïavat' iti / tasmÃttadviÓe«edhe 'pi tatsÃmÃnyasya brahmaïo 'navasthÃnÃtsarvasyaivÃyaæ ni«edha÷ / ata eva nahyetasmÃditi netyanyatparamastÅti ni«edhÃt paraæ nÃstÅti sarvani«edhameva tattvamÃha Óruti÷ / 'astÅtyevopalabdhavya÷' iti copÃsanÃvidhÃnavanneyaæ, na tvastitvamevÃsya tattvam / tatpraÓaæsÃrthaæ cÃsadbhÃvaj¤Ãnanindà / yaccÃnyatra brahmasvarÆpapratipÃdanaæ tadapi mÆrtÃmÆrtarÆpapratipÃdanavanni«edhÃrtham / asaænihito 'pi ca tatra ni«edho yogyatvÃtsaæbhansyate / yathÃhu÷-'yena yasyÃbhisaæbandho dÆrasthasyÃpi tena sa÷' iti / tasmÃtsarvasyaivÃviÓe«eïa ni«edha iti prathama÷ pak«a÷ / athavà p­thivyÃdiprapa¤casya samastasya pratyak«ÃdipramÃïasiddhatvÃt, brahmaïastu vÃÇmanasÃgocaratayà sakalapramÃïavirahÃt, katarasyÃstu ni«edha iti viÓaye prapa¤caprati«edhe samastapratyak«ÃdivyÃkopaprasaÇgÃt, brahmaprati«edho tvavyÃkopÃdbrahmaiva prati«edhena saæbadhyate yogyatvÃnna prapa¤castadvaiparÅtyÃt, vÅpsà tu tadatyantÃbhÃvasÆcanÃyeti madhyama÷ pak«a÷ / tatra prathamaæ pak«aæ nirÃkaroti- ## / ayamabhisaædhi÷-upÃdhayo hyamÅ p­thivyÃdayo 'vidyÃkalpità na tu ÓoïakarkÃdaya iva viÓe«Ã aÓvatvasya / na copÃdhivigame upahitasyÃbhÃvo 'pratÅtirvà / nahyupÃdÅnÃæ darpaïamaïik­pÃïÃdÅnÃmapagame mukhasyÃbhÃvo 'pratitirvà / tasmÃdupÃdhini«edhe 'pi nopahitasya ÓaÓavi«ÃïÃyamÃnatÃpratyayo và / na cetÅti saænidhÃnÃviÓe«Ãtsarvasya prati«edhyatvamiti yuktam / nahi bhÃvamanupÃÓritya prati«edha upapadyate / ki¤ciddha kkacinni«idhyate / nahyanÃÓraya÷ prati«edha÷ Óakya÷ pratipattum / tadidamuktam- ## / madhyamaæ pak«aæ pratik«ipati- ## / yuktaæ yannaisargikÃvidyÃprÃpta÷ prapa¤ca÷ prati«idhyate prÃptipÆrvakatvÃtprati«edhasya / brahma tu nÃvidyÃsiddhaæ, nÃpi pramÃïÃntarÃt / tasmÃcchabdena prÃptaæ prati«edhanÅyam / tathÃca yastasya Óabda÷ prÃpaka÷ sa tatpara iti sa brahmaïi pramÃïamiti kathamasya ni«edho 'pi pramÃïavÃn / naca paryudÃsÃdhikaraïapÆrvapak«anyÃyena vikalpa÷ vastuni siddhasvabhÃve tadanupapatte÷ / na cÃvÃÇmanasagocaro buddhÃvalokhituæ Óakya÷ / aÓakyaÓca kathaæ ni«idhyate / prapa¤castvanÃdyavidyÃsiddho 'nÆdya brahmaïi prati«idyata iti yuktam / tadimÃmanupapattimabhipretyoktam-'nÃpi brahmaprati«edha upapadyate' iti / hetvantaramÃha-brahma te bravÃïÅti / upakramavirodhÃditi / upakramaparÃmarÓopasaæhÃraparyÃlocanayà hi vedÃntÃnÃæ sarve«Ãmeva brahmaparatvamupapÃditaæ prathame 'dhyÃye / na cÃsatyÃmÃkÃÇk«ÃyÃæ dÆratasthena prati«edhenai«Ãæ saæbandha÷ saæbhavati / yacca vÃÇmanasÃtÅtatayà brahmaïastatprati«edhasya na pramÃïÃntaravirodha iti tatrÃha- ## / pratipÃdayanti vedÃntà mahatà prayatnena brahma / naca ni«edhasya tatpratipÃdanam, anupapatterityuktamadhastÃt / idÃnÅæ tu ni«prayojanamityuktaæ 'prak«ÃlanÃddhi paÇkasya' iti nyÃyÃt / tasmÃdvedÃntavÃcà manasi saænidhÃnÃdbrahmaïo vÃÇmanasÃtÅtatvaæ näjasamapi tu pratipÃdanaprakriyopakrama e«a÷ / yathà gavÃdayo vi«ayÃ÷ sÃk«Ãcch­ÇgagrÃhikayà pratipÃdyante pratiyante ca naivaæ brahma / yathÃhu÷-'bhedaprapa¤cavilayadvÃreïa ca nirÆpaïam' iti / nanu prak­taprati«edhe brahmaïo 'pi kasmÃnna prati«ejha ityata Ãha- ## / pradhÃnaæ prak­taæ prapa¤casya pradhÃnaæ na brahma tasya «a«Âhyantatayà prapa¤cÃvacchekatvenÃpradhÃnatvÃdityartha÷ / tato 'nyadbravÅtÅti neti netÅti prati«edhÃdanyadbhÆyo bravÅtÅti tannirvacanam / nahyetasmÃdityasya yadà nahyetasmÃditi neti netyÃdi«ÂÃdbrahmaïo 'nyatparamastÅti vyÃkhyÃnaæ tadà prapa¤caprati«edhÃdanyadbrahmaiva bravÅtÅti vyÃkhyeyam / yadà tu nahyetasmÃditi sarvanÃmnà prati«edho brahmaïa ÃdeÓa÷ parÃm­Óyate tadÃpi prapa¤caprati«edhamÃtraæ na pratipattavyamapi tu tena prati«edhena bhÃvarÆpaæ brahmopalak«yate / kasmÃdtyata Ãha- ## / yasmÃtprati«edhasya parastÃdapi bravÅti / atha brahmaïo nÃmadheyaæ nÃma satyasya satyamiti tadvyÃca«Âe Óruti÷-'prÃïà vai satyam' iti / mÃhÃrajanÃdyupamitaæ liÇgamupalaÇayati / tat khalu satyamitarÃpek«ayà tasyÃpi paraæ satyaæ brahma / tadevaæ yata÷ prati«edhasya parastadbravÅti tasmÃnna prapa¤caprati«edhamÃtraæ brahmÃpi tu bhÃvarÆpamiti / tadevaæ pÆrvasmin vyÃkhyÃne nirvacanaæ bravÅtÅti vyÃkhyÃtam / asmistuæ satyasya satyamiti bravÅtÅti vyÃkhyeyam / Óe«amatirohitÃrtham //23 // 3.2.6.24. // 24 // 3.2.6.25. // 25 // 3.2.5.26. // 26 // 3.2.6.27. ## / anenÃhirÆpeïÃbheda÷ / kuï¬alÃdirÆpeïa tu bheda ityuktaæ tena vi«ayabhedÃdbhedÃbhedayoravirodha ityekavi«ayatvena và sarvadopalabdheravirodha÷ / viruddhamiti hi na÷ kka saæpratyayo na yatpramÃïenopalabhyate / ÃgamataÓca pramÃïÃdekagocarÃvapi bhedÃbhedau pratÅyamÃnau na virodhamÃvahata÷ savit­prakÃÓayoriva pratyak«ÃtpramÃïÃdbhedÃbhedÃviti //27 // 3.2.6.28. prakÃrÃntareïa bhedÃbhedayoravirodhamÃha-prakÃÓÃÓrayavadvà tejastvÃt //28 // 3.2.6.29. tadevaæ paramatamupanyasya svamatamÃha- ## / ayamabhisaædhi÷-yasya mataæ vastuno 'hitvenÃbheda÷ / kuï¬alatvena bheda iti, sa evaæ bruvÃïa÷ pra«Âavyo jÃyate, kimahitvakuï¬alatve vastuno bhinne utÃbhinne iti / yadi bhinne, ahitvakuï¬alatve bhinne iti vaktavyaæ na tu vastunastÃbhyÃæ bhedÃbhedau / nahyanyabhedÃbhedÃbhyÃmanyadbhinnamabhinnaæ và bhavitumarhati / atiprasaÇgÃt / atha vastuno na bhidyete ahitvakuï¬alatve tathà sati ko bhedÃbhedayorvi«ayabhedastayorvastuno 'nanyatvenÃbhedÃt / na caikavi«ayatve 'pi sadÃnubhÆyamÃnatvÃdbhedÃbhedayoravirodha svarÆpaviruddhayorapyavirodhe kka nÃma virodho vyavati«Âheta / naca sadÃnubhÆyamÃnaæ vicÃrÃsahaæ bhÃvikaæ bhavitumarhati / dehÃtmabhÃvasyÃpi sarvadÃnubhÆyamÃnasya bhÃvikatvaprasaÇgÃt / prapa¤citaæ caitadasmÃbhi÷ prathamasÆtra iti neha prapa¤citam / tasmÃdanÃdyavidyÃvikrŬitamevaikasyÃtmano jÅvabhÃvabhedo na bhÃvika÷ / tathÃca tattvaj¤ÃnadavidyÃniv­ttÃvapavargasiddhi÷ / tÃttvikatve tvasya na j¤ÃnÃnniv­ttisaæbhava÷ / naca tattvaj¤ÃnÃdanyadapavargasÃdhanamasti / yathÃha Óruti÷-'tameva viditvÃtim­tyumeti nÃnya÷ panthà vidyate 'yanÃya' iti / Óe«amatirohitÃrtham //29 // 3.2.6.30. // 30 // 3.2.7.31. ## / yadyapi ÓrutiprÃcuryÃdbrahmavyatiriktaæ tattvaæ nÃstÅtyavadhÃritaæ tathÃpi setvÃdiÓrutÅnÃmÃpÃtatastadvirodhadarÓanÃttatpratisamÃdhÃnÃrthamayamÃrambha÷ / ##sthalam / prakÃÓavadanantavajjyoti«madÃyatanavaditi pÃdà brahmaïaÓcatvÃraste«Ãæ pÃdÃnÃmardhÃnya«Âau ÓaphÃ÷ / te '«ÂÃvasya brahmaïa itya«ÂaÓaphaæ brahma / «o¬aÓa kalà asyeti «oÓakalam / tadyathà prÃcÅ pratÅcÅ dak«iïodÅcÅti catasra÷ kalà avayavà iva kalÃ÷ sa prakÃÓavÃnnÃma prathama÷ pÃda÷ / etadupÃsanÃyÃæ prakÃÓavÃn mukhyo bhavatÅti prakÃÓavÃn pÃda÷ / athÃparÃ÷ p­thivyantarik«aæ dyau÷ samudra iti catasra÷ kalà e«a dvitÅya÷ pÃdo 'nantatavÃnnÃma / so 'yamanantavattvena guïonopÃsyamÃno 'nantatvamupÃsakasyÃvahatÅti anantavÃn pÃda÷ / athÃgni÷ sÆryaÓcandramà vidyuditi catasra÷ kalÃ÷ sa jyoti«mÃnnÃma pÃdast­tÅyastadupÃsanÃjjyoti«mÃn bhavatÅti jyoti«mÃn pÃda÷ / atha ghrÃïaÓcak«u÷ Órotraæ vÃgiti catasra÷ kalÃÓcaturtha÷ pÃda ÃyatanavÃnnÃma / ete ghrÃïÃdayo hi gandhÃdivi«ayà mana ÃyatanamÃÓritya bhogasÃdhanaæ bhavantÅtyÃyatanavÃnnÃma pÃda÷ / tadevaæ catu«pÃdbrahmëÂaÓaphaæ «o¬a«akalamunmi«itaæ Órutyà / atastato brahmaïa÷ paramanyadasti / syÃdetat / asti cet parisaækhyÃyocyatÃmetÃvaditi / ata Ãha-amitamastÅti / pramÃïasiddham / na tvetÃvadityartha÷ / bhedavyapadeÓaÓca triprakÃra÷-ÃdhÃrataÓcÃtideÓataÓcÃvadhitaÓca //31 // 3.2.7.32. sÃmÃnyÃttu / jagatastanmaryÃdÃnÃæ ca vidhÃrakatvaæ ca setusÃmÃnyam / yathà hi tantava÷ paÂaæ vidhÃrayanti tadupÃdÃnatvÃdevaæ brahmÃpi jagadvidhÃrayati tadupapÃdakatvÃt / tanmaryÃdÃnÃæ ca vidhÃrakaæ brahma / itarathÃticapalasthÆlabalavatkallolamÃlÃkalilo jalanidhirilÃparimaï¬alamavagilet / va¬avÃnalo và visphurjitajvÃlÃjaÂilo jagadbhasmasÃdbhÃvayet / pavana÷ pracaï¬o vÃkÃï¬ameva brahmÃï¬aæ vighaÂa...diti(?) / tathÃca Óruti÷-'bhÅ«ÃsmÃdvÃta÷ pavate' ityÃdikà //32 // 3.2.7.33. ## / manaso brahmapratÅkasya samÃropitabrahmabhÃvasya vÃgghrÃïaÓcak«u÷ Órotramiti catvÃra÷ pÃdÃ÷ / mano hi vaktavyaghrÃtavyadra«ÂavyaÓrotavyÃn gocarÃn vÃgÃdibhi÷ saæcaratÅti saæcaraïasÃdhÃraïatayà manasa÷ pÃdastadidamadhyÃtman / ÃkÃÓasya brahmapratÅkasyÃgnirvÃyurÃdityo diÓa iti catvÃra÷ pÃdÃ÷ / te hi vyÃpino nabhasa udara iva go÷ pÃdà vilagnà upalak«yanta iti pÃdastadidamadhidaivatam / tadanena pÃdavaditi vaidikaæ nidarÓanaæ vyÃkhyÃya laukikaæ cedaæ nidarÓanamityÃha- ## / ihÃpi mandabuddhÅnÃmÃdhyÃnavyavahÃrÃyetyartha÷ //33 // 3.2.7.34. ## / buddhyÃdyupÃdhisthÃnaviÓe«ayogÃdudbhÆtasya jÃgratsvapnayorviÓe«avij¤ÃnasyopÃdhyupaÓame 'bhibhave su«uptÃvasthÃnamiti / tathà bhedavyapadeÓo 'pi trividho brahmaïa upÃdhibhedÃpek«ayeti / yathà saudhajÃlamÃrganiveÓinya÷ savit­bhÃso jÃlamÃrgopÃdhibedÃdbhinnà bhÃsante tadvigame tu gabhastimaï¬alenaikÅbhavantyatastena saæbadhyanta evamihÃpÅti //34 // 3.2.7.35. syÃdetat / ekÅbhÃva÷ kasmÃdiha saæbandha÷ katha¤cidvyÃkhyÃyate na mukhya evetyetatsÆtreïa pariharati- ## / svamapÅta iti hi svarÆpasaæbandhaæ brÆte / svabhÃvaÓcedanena saæbandhatvena sp­«Âastata÷ svÃbhÃvikastÃdÃtmyÃnnÃtiricyata iti tarkapÃda upapÃditamityartha÷ / tathà bhedo 'pi trividho vÃnyÃd­Óa÷ svÃbhÃvika ityartha÷ //35 // 3.2.7.36. ## / sugamena bhëyeïa vyÃkhyÃtam //36 // 3.2.7.37. ## / brahmÃdvaitasiddhÃvapi na sarvagatatvaæ sarvavyÃpità sarvasya brahmaïà svarÆpeïa rÆpavattvaæ sidhyatÅtyata Ãha- ##parahetunirÃkaraïenÃnyaprati«edhasamÃÓrayaïena ca svasÃdhanopanyÃsena ca sarvagatatvamapyÃtmana÷ siddhaæ bhavati / advaita siddhe sarvo 'yamanirvacanÅya÷ prapa¤cÃvabhÃso brahmÃdhi«ÂhÃna iti sarvasya brahmasaæbandhÃdbrahma sarvagatamiti siddham //37 // 3.2.8.38. ##siddhÃntopakramamidamadhikaraïam / syÃdetat / nityaÓuddhabuddhamuktasvabhÃvasya brahmaïa÷ kuta ÅÓvaratvaæ kutaÓca phalahetutvamapÅtyata Ãha- ## / nÃsya pÃramÃrthikaæ rÆpamÃÓrityaitaccintyate kintu sÃævyavahÃrikam / etacca 'tapasà cÅyate brahma' iti vyÃcak«ÃïerasmÃbhirÆpapÃditam / ##phalaæ svarga÷ / yathÃhu÷-'yanna du÷khana saæbhinnaæ naca grastamanantaram / abhilëopanÅtaæ ca sukhaæ svargapadÃspadam' iti / ##mavÅcyÃdisthÃnabhogyaæ, ##manu«yabhogyam / ##tkarmabhirÃrÃdhitÃdbhavitumarhati / atha karmaïa eva phalaæ kasmÃnna bhavatÅtyata Ãha- ##pratyak«avinÃÓina iti / codayati- ## ## / upÃttamapi phalaæ bhoktumayogyatvÃdvà karmÃntarapratibandhÃdvà na bhujyata ityartha÷ / pariharati- ## / nahi svarga ÃtmÃnaæ labhatÃmityadhikÃriïa÷ kÃmayante kintu bhogyo 'smÃkaæ ## / tena yÃd­Óamebhi÷ kÃmyate tÃd­Óasya phalatvamiti bhogyameva satphalamiti / naca tÃd­Óaæ karmÃnantaramiti kathaæ phalaæ, tadapi svarÆpeïa / apica svarganarakau tÅvratame sukhadu÷khe iti tadvi«ayeïÃnubhavena bhogÃparanÃmnÃvaÓyaæ bhavitavyam / tasmÃdanubhavayogye ananubhÆyamÃne ÓaÓaÓ­Çgavanna sta iti niÓcÅyate / codayati- ## / pariharati- ## / yadyadacetanaæ tattatsarvaæ cetanÃdhi«Âhitaæ pravartata iti pratyak«agamÃbhyÃmavadhÃritam / tasmÃdapÆrvoïÃpyacetanena cetanÃdhi«Âhitenaiva pravartitavyaæ nÃnyathetyartha÷ / na cÃpÆrvaæ prÃmÃïikamapÅtyÃha- ## ## //38 // 3.2.8.39. #<ÓrutatvÃcca / annÃda÷>#annaprada÷ //39 // 3.2.8.40. ## / ÓrutimÃha- #<ÓrÆyate tÃvaditi># / nanu 'svargakÃmo yajeta' ityÃdaya÷ Órutaya÷ phalaæ prati na sÃdhanatayà yÃgaæ vidadhati / tathÃhi-yadi yÃgÃdaya eva kriyà na tadatiriktà bhÃvanà tathÃpi na eva svapadebhya÷ pÆrvÃparÅbhÆtÃ÷ sÃdhyasvabhÃvà avagamyanta iti na sÃdhyÃntaramapek«anta iti na svargeïa sÃdhyÃntareïa saæbaddhumarhanti / athÃpi taditarekiïÅ bhavÃnÃsti tathÃpyasau bhëyapek«Ãpi svapadopÃttaæ pÆrvÃgataæ na bhÃvyaæ dhÃtvarthamapahÃya na bhinnapadopÃttaæ puru«aviÓe«aïaæ ca svargÃdi bhëyatayà svÅkartumarhati / na caikasmin vÃkye sÃdhyadvayasaæbandhasaæbhava÷, vÃkyabhedaprasaÇgÃt / na kevalaæ Óabdato vastutaÓca puru«aprayatnasya bhÃvanÃyÃ÷ sÃk«ÃddhÃtvartha eva sÃdhyo na tu svargÃdistasya tadavyÃpyatvÃt / svargÃdestu nÃmapadÃbhidheyatayà siddharÆpasyÃkhyÃtavÃcyaæ sÃdhyaæ dhÃtvarthe prati 'bhÆtaæ bhavyÃyopadiÓyate' iti nyÃyÃtsÃdhanatayà guïatvenÃbhisaæbandha÷ / tathÃca pÃramar«e sÆtram-'dravyÃïÃæ karmasaæyoge guïatvenÃbhisaæbandha÷' iti / tathÃca karmaïo yÃgÃderdu÷khatvena puru«eïÃsamÅhitatvÃt, samÅhitasya ca svargÃderasÃdhyatvÃnna yÃgÃdaya÷ puru«asyopakurvanyanupakÃriïÃæ cai«Ãæ na puru«a Å«Âe anÅÓÃnaÓca na te«u saæbhavatyadhikÃrÅtyadhikÃrÃbhÃvapratipÃditÃnarthakyaparihÃrÃya k­tsnasyaivÃmnÃyasya nirm­«Âanikhiladu÷khÃnu«aÇganityasukhamayabrahmaj¤Ãnaparatvaæ bhedaprapa¤cavilayanadvÃreïa tathÃhi-sarvatraivÃmnÃye kkacitkasyacidbhedasya pravilayo gamyate-yathà 'svargakÃmo yajeta' iti ÓarÅrÃtmabhÃvapraliya÷ / iha khalvÃpÃtato dehÃtirikta Ãmu«mikaphalopabhogasamartho 'dhikÃrÅ gamyate / tatrÃdhikÃrasyoktena krameïa nirÃkaraïÃdasato 'pi pratÅyamÃnasya vicÃrÃsahasyopÃyatÃmÃtreïÃvasthÃnÃdanena vÃkyena dehÃtmabhÃvapravÅlayastatpareïa kriyate / 'godohanena paÓukÃmasya praïayet' ityatrÃpyÃpÃtato 'dhik­tÃdhikÃravagamÃdadhikÃribhedapravilaya÷ / ni«edhavÃkyÃni ca sÃk«Ãdeva prav­ttini«edhena vidhivÃkyÃni cÃnyÃyi 'sÃægrahaïyà yajeta grÃmakÃma÷' ityÃdÅnà na sÃægrahaïyÃdiprav­ttipÃraïyapi tÆpÃyÃntaropadeÓena saævÃdid­«ÂopÃyaprati«edhÃrthÃni / yathà vi«aæ bhuÇk«ava mÃsya g­he bhuÇk«veti / tathÃca rÃgÃdyak«iptaprav­tti«edhena ÓÃstrasya ÓÃstratvamapyupapadyate / rÃganibandhanÃæ tÆpÃyopadeÓadvÃreïa prav­ttimanujÃnato rÃgasaæbardhanÃdaÓÃstratvaprasaÇga÷ / tanni«edhena tu brahmaïi praïidhÃnamÃdadhacchÃstraæ ÓÃstra bhavet / tasmÃtka4maphalasaæbandhasyÃprÃmÃïikatvÃdanÃdivicitrÃvidyÃsahakÃriïa ÅÓvarÃdeva karmÃnapek«Ãdvicitraphalotpattirita / kathaæ tarhi vidhi÷ kimatra kathaæ pravartanÃmÃtratvÃdvidhestasya cÃdhikÃramantareïÃpyupapatte÷ / nahi yo ya÷ pravartayati sa sarvo 'dhik­tamapek«ate / pavanÃde÷ pravartakasya tadanapek«atvÃditiÓaÇkÃmapÃcikÅr«arÃha- ## / ayamabhisaædhi÷-upadeÓo hi vidhi÷ / yathoktam-'tasya j¤ÃnamupadeÓa÷' iti / upadeÓaÓca niyojyaprayojane karmaïi lokaÓÃstrayo÷ prasiddha÷ / tadyathÃrogyakÃmo jÅrïe bhu¤jÅta / e«a supanthà gacchatu bhavÃnaneneti / na tvaj¤Ãdiriva niyokt­prayojanastatrÃbhiprÃyasya pravartakatvÃt, tasya cÃpauru«eye 'saæbhavÃt / asya copadeÓasya niyojyaprayojanavyÃpÃravi«ayatvamanu«ÂhÃtrapek«itÃnukÆlavyÃpÃragocaratvamasmÃbhirÆpapÃditaæ nyÃyakaïikÃyÃm / tathÃca 'svargakÃmo yajeta' ityÃdi«u svargakÃmÃde÷ samÅhitopÃyà gamyante yÃgÃdaya÷ / itarathà tu na sÃdhayitÃramanugaccheyu÷ / taduktam­«iïÃ-'asÃdhakaæ tu tÃdarthyÃt' iti / anu«ÂhÃtrapek«itopÃyatÃrahitapravartanÃmÃtrÃrthatve yajetetyÃdÅnÃmasÃdhakaæ karma yÃgÃdi syÃt / sÃdhayitÃraæ nÃdhigacchedityartha÷ / na caite sÃk«ÃdbhÃvanÃbhÃvyà api kartrapek«itasÃdhanatÃvidhyupahitamaryÃdà bhÃvanoddeÓyà bhavitumarhanti, yena puæsÃmanupakÃrakÃ÷ santo nÃdhikÃrabhÃjo bhaveyu÷ / du÷khatvena karmaïÃæ cetanasamÃhÃnÃspadatvÃt / svargÃdÅnÃæ tu bhÃvanÃpÆrvarÆpakÃmanopadhÃnÃcca / prÅtyÃtmakatvÃcca / nÃmapadÃbhidheyÃnÃmapi puru«aviÓe«aïÃnÃmapi bhÃvanoddeÓyatÃlak«aïabhÃvyatvapratÅte÷ / phalÃrthaprav­ttabhÃvanÃbhÃvyatvalak«aïena ca yÃgÃdisÃdhyatvena phalÃrthaprav­ttabhÃvanÃbhÃvyatvarÆpasya phalasÃdhyatvasya samapradhÃnatvÃbhÃvenaikavÃkyasamavÃyasaæbhavÃt, bhÃvanÃbhÃvyatvamÃtrasya ca yÃgÃdisÃdhyatvasya karaïe 'pyavirodhÃt / anyathà sarvatra taducchedÃt / paraÓvÃderapi chidÃdi«u tathÃbhÃvÃt / phalasya sÃk«ÃdbhÃvanÃvyÃpyatvavirahiïo 'pi taduddeÓyatayà sarvatra vyÃpitayà vyavasthÃnÃtsvargasÃdhane yÃgÃdau svargakÃmÃderadhikÃra iti siddham / na cÃprÃptÃrthavi«ayÃ÷ sÃægrahaïyÃdiyÃgavidhaya÷ parisaækhyÃyakà niyÃmakà và bhavitumarhanti / na cÃdhikÃrÃbhÃve dehÃtmapravilayo vÃdhikÃribhedapravilayo và Óakya upapÃdayitum / ÃpÃtata÷ pratibhÃne cÃsya tatparatvameva nÃrthÃyÃtaparatvam / svarasata÷ pratÅyamÃner'the vÃkyasya tÃdarthye saæbhavati na saæpÃtÃyÃtaparatvamucitam / na caitÃvatà ÓÃstravyÃghÃta÷ / tasya svargÃdyupÃyÃÓane 'pi ÓÃstratvopapatte÷ / puru«aÓreyo 'bhidhÃyakatvaæ hi ÓÃstratvam / sarÃgavÅtarÃgapuru«aÓreyo 'bhidhÃyakatvena sarvapÃri«adatayà na tattvavyÃghÃta÷ / tasmÃdvidhivi«ayabhÃvopagamÃdyÃga÷ svargasyotpÃdaka iti siddham / ## / karmaïo 'vÃntaravyÃpÃra÷ / etaduktaæ bhavati-karmaïo hi phalaæ prati yatsÃdhanatvaæ Órutaæ, tannirvÃhayituæ tasyaivÃvÃntaravyÃpÃro bhavati / naca vyÃpÃravati satyeva vyÃpÃro nÃsatÅti yuktam / asatsvapyÃgneyÃdi«u tadupattyapÆrvÃïÃæ paramÃpÆrve janayitavye tadavÃntaravyÃpÃratvÃt / asatyapi ca tailapÃnakarmaïi tena pu«Âau kartavyÃyÃmantarà tailapariïÃmabhedÃnÃæ tadavÃntaravyÃpÃratvÃt / tasmÃtkarmakÃryamapÆrve karmaïà phale kartavye tadavÃntaravyÃpÃra iti yuktam / yadà puna÷ phalopajananÃnyathÃnupapattyà ki¤citkalpyate tadà ## / yadÅÓvarÃdeva kevalÃditi Óe«a÷ / karmabhirvà ÓubhÃÓubhai÷ kÃryadvaidhotpÃde rÃgÃdimattvaprasaÇga ityÃÓaya÷ //40 // 3.2.8.41. ## / d­«ÂÃnusÃriïÅ hi kalpanà yuktà nÃnyathà / nahi jÃtu m­tpiï¬adaï¬Ãdaya÷ kumbhakÃrÃdyanadhi«ÂhitÃ÷ kumbhÃdyÃrambhÃya vibhavavanto d­«ÂÃ÷ / naca vidyutpavanÃdibhiraprayatnapÆrvairvyabhicÃra÷, te«Ãmapi kalpanÃspadatayà vyabhicÃranidarÓanatvÃnupapatte÷ / tasmÃdacetanaæ karma vÃpÆrve và na cetanÃnadhi«Âhitaæ svatantraæ svakÃrye pravartitumutsahate naca caitanyamÃtraæ karmasvarÆpasÃmÃnyaviniyogÃdiviÓe«avij¤ÃnaÓÆnyamupayujyate, yena tadrahitak«etraj¤amÃtrÃdhi«ÂhÃnena siddhasÃdhyatvamudbhÃvyeta / tasmÃttattatprÃsÃdÃÂÂÃlagopuratoraïÃdyupajananidarÓanasahasrai÷ supariniÓcitaæ yathà cetanÃdhi«ÂhÃnÃdacetanÃnÃæ kÃryÃrambhakatvamiti tathà caitanyaæ devatÃyà asati bÃdhake Órutism­tÅtihÃsapurÃïaprasiddhaæ na Óakyaæ prati«edhdhumityapi spa«Âaæ niraÂaÇki devatÃdhikaraïe / laukikaÓceÓvaro dÃnaparicaraïapraïÃma¤jalikaraïastutimayÅbhiratiÓraddhÃgarbhÃbhirbhaktibhirÃrÃdhita÷ prasanna÷ svÃnurÆpamÃrÃdhakÃya phalaæ prayacchati virodhataÓcÃpakriyÃbhirvirodhakÃyÃhitÃmityapi suprasiddham / tadiha kevalaæ karma vÃpÆrvaæ và cetanÃnadhi«Âhitamacetanaæ phalaæ prasÆta iti d­«Âaviruddham / yathà vina«Âaæ karma na phalaæ prasÆta iti kalpyate d­«ÂavirodhÃdevamihÃpÅti / tathà devapÆjÃcmako yÃgo devatÃæ naprasÃdayan phalaæ prasÆta ityapi d­«Âaviruddham / nahi rÃjapÆjÃtmakamÃrÃdhanaæ rÃjÃnamaprasÃdya phalÃya kalpate / tasmÃdd­«ÂÃnuguïyÃya yÃgÃdibhirapi devatÃprasattirutpÃdyate / tathÃca devatÃprasÃdÃdeva sthÃyina÷ phalotpatterupapatte÷ k­tamapÆrveïa / evamaÓubhenÃpi karmaïà devatÃvirodhanaæ Órutism­tiprasiddham / tata÷ sthÃyino 'ni«Âaphalaprasava÷ / naca ÓubhÃÓubhakÃriïÃæ tadanurÆpaæ phalaæ prasuvÃnà devatà dve«apak«apÃtavatÅti yujyate / nahi rÃjà sÃdhukÃriïamanug­hïannig­hïan và pÃpakÃriïaæ bhavati dvi«Âo rakto và tadvadalaukiko 'pÅÓvara÷ / yathà ca paramÃpÆrve kartavye utpattyapÆrvÃïÃmaÇgÃpÆrvÃïÃæ copayoga÷ / evaæ pradhÃnÃrÃdhane 'ÇgÃrÃdhanÃnÃmutpattyÃrÃdhanÃnÃæ copayoga÷ / svÃmyÃrÃdhana iva tadamÃtyatatpraïayijanÃrÃdhanÃnÃmiti sarve samÃnamanyatrÃbhiniveÓÃt / tasmÃdd­«ÂÃvirodhena devatÃrÃdhanÃt phalaæ na tvapÆrvÃtkarmaïo và kevalÃdvirodhato hetuvyapadeÓaÓca Órauta÷ smÃrtaÓca vyÃkhyÃta÷ / ye punarantaryimivyÃpÃrÃyà phalotpÃdanÃyà nityatvaæ sarvasÃdhÃraïatvamiti manyamÃnà bhëyakÃrÅyamadhikaraïaæ dÆ«avibhÃge bhÃmatyÃæ t­tÅyasyÃdhyÃyasya dvitÅya÷ pÃda÷ //2 // iti t­tÅyÃdhyÃyasya tattvampadÃrthapariÓodhanÃkhyo dvitÅya÷ pÃda÷ ## / 3.3.1.1. ## / pÆrveïa saægatimÃha- ## / nirÆpÃdhibrahmatattvagocaraæ vij¤Ãnaæ manvÃna Ãk«ipati- ## / sÃvayavasya hyavayavÃnÃæ bhedÃttadavayavaviÓi«ÂabrahmagocarÃïi vij¤ÃnÃni gocarabhedÃdbhidyerannityavayavà brahmaïo nirÃk­tÃ÷ pÆrvÃparÃdÅtyanena / naca nÃnÃsvabhÃvaæ brahma yata÷ svabhÃvabhedÃdbhinnÃni j¤ÃnÃnÅtyuktam- ##kaÂhinam / nanvekamapyanekarÆpaæ loke d­«Âaæ, yathà somaÓarmaiko 'pyÃcÃryo mÃyulapità putro bhrÃtà bhartà jÃmÃtà dvijottama ityanekarÆpa ityata uktam- ## / ekasmin gocare saæbhavanti bahÆni vij¤ÃnÃni na tvanekÃkÃraïÅtyuktam- ## / rÆpamÃkÃra÷ / samÃdhatte- ## / tattadguïopÃdhÃnabrahmavi«ayà upÃsanÃ÷ prÃïÃdivi«ayÃÓca d­«ÂÃd­«Âakamuktiphalà vi«ayabhedÃdbhidyanta ityartha÷ / tata upapanno vimarÓa ityÃha- ## / pÆrvapak«aæ g­hïÃti- ## / asti 'athai«a jyoti÷-etena sahasradak«iïena yajeta' iti / tatra saæÓaya÷-kiæ yajeteti saænihitajyoti«ÂomÃnuvÃdena sahasradak«iïÃlak«aïaguïavidhÃnam, utaitadguïaviÓi«ÂakarmÃntaravidhÃnamiti / kiæ tÃvat prÃptam, jyoti«Âomasya prakrÃntatvÃdyajeteti tadanuvÃdÃjjyotiriti prÃtipadikamÃtraæ paÂhitvà etenetyanuk­«ya karmasÃmÃnÃdhikaraïyena karmanÃmavyavasthÃpanÃt, karmaïaÓcÃnuvÃdyatvena tattantrasya nÃmno 'pi tathaiva vyavasthÃpanÃt, jyoti÷Óabdasya 'vasante vasante jyoti«Ã' iti ca jyoti«Âome yogadarÓanÃt nÃmaikadeÓena ca nÃmopalak«aïasya lokasiddhatvÃdbhÅmasenopalak«aïabhÅmapadavat, athaÓabdasya cÃnantaryÃrthasyÃsaæbandhitve 'nupapatte÷, guïaviÓi«ÂakarmÃntaravidheÓca guïamÃtravidhÃnasya lÃghavÃt, dvÃdaÓaÓatadak«iïÃyÃÓcotpattyaÓi«Âatayà samaÓi«Âatayà sahasradak«iïayà saha vikalpopapatte÷, prak­tasyaiva jyoti«Âomasya sahasradak«iïÃlak«aïaguïavidhÃnÃrthamayamanuvÃdo na tu karmÃntaramiti prÃptam / evaæ prÃpta ucyate-bhavetpÆrvasmin guïavidhiryadi tadeva prakaraïaæ syÃt / vicchinnaæ tu tat / tathÃhi saænidhÃvapi pÆrvÃsaæbaddhÃrthaæ saæj¤Ãntaraæ pratÅyamÃnam 'anyÃyaÓcÃnekÃrthatvam' iti nyÃyÃdutsargator'thÃntarÃrthatvÃtpÆrvabuddhiæ vyavacchinattyapÆrvabuddhiæ ca prasÆta iti lokasiddham / na jÃtu dehi devadattÃya gÃmatha devÃya vÃjinamiti devaÓabdÃddevadattaæ vÃjibhÃjamavasyanti laukikÃ÷ / tathà copari«ÂÃt 'yajeta' iti ÓrÆyamÃïamasaæbaddhÃrthapadavyavÃyÃttatkarmabuddhimanÃdadhat tatra guïavidhÃnamÃtrÃsamarthaæ karmÃntarameva vidhatte / na caikatrÃnupapattyà lak«aïayà jyoti÷Óabdo jyoti«Âome prav­tta ityasatyÃmanupapattau lÃk«aïiko yukta÷ / nahi gÃÇgÃyÃæ gho«a ityatra gÃÇgÃpadaæ lÃk«aïikamiti mÅno gÃÇgÃyÃmityatrÃpi lÃk«aïikaæ bhavati / bhede 'pi ca prathamaæ saæj¤Ãntareïollikhite yajiÓabdasÃmÃnÃdhikaraïyaæ karmanÃmadheyatÃmÃtratÃmÃvahati natu saæj¤ÃntaropajanitÃæ bhedadhiyamapanetumutsahate / tathà cÃthaÓabdo 'dhikÃrÃrtha÷ prakaraïÃntaratÃmavadyotayati / e«aÓabdaÓcÃdhikriyamÃïaparÃmarÓaka iti so 'yaæ saæj¤ÃntarÃdbheda iti / bhavatu saæj¤ÃntarÃtkarmabheda÷ prastute tu kimÃyÃtamityata Ãha- ## / yathaiva kÃÂhakÃdisamÃkhyà granthe prayujyanta evaæ j¤Ãne 'pi laukikÃ÷ / na cÃsti viÓe«o yato granthe mukhyÃvij¤Ãne gauïÅ bhavet / praïayanaæ ca granthaj¤Ãnayorabhinnaæ prav­ttinimittam / tasmÃjj¤ÃnasyÃpi vÃcikà samÃkhyà / tathÃca yadà jyoti«Âomasaænidhau ÓrÆyamÃïaæ samÃkhyÃntaraæ tatpratikamapi karmaïo bhedakaæ tadà kaiva kathà ÓÃkhÃntarÅye viprak­«Âatame 'tatpratÅkabhÆtasamÃkhyÃntarÃbhidheye j¤Ãta iti / tathà rÆpabhedo 'pi karmabhedasya pratipÃdaka÷ prasiddho yathà 'vaiÓvadevyÃmik«Ã vÃjibhyo vÃjinam' ityevamÃdi«u / idamÃmnayate-'tapte payasi dadhyÃnayati sà vaiÓvadevyÃmik«Ã' iti / atra hi dravyadevatÃsaæbandhÃnumito yÃgo vidhÅyate / tadanantacaraæ cadamÃmnÃyate-'vÃjibhyo vÃjinam' iti / atredaæ saædihyate-kiæ pÆrvÃsminneva karmaïi vÃjinaæ guïo vidhÅyate uta karmÃntaraæ dravyadevatÃntaraviÓi«ÂamapÆrvaæ vidhÅyata iti / kiæ tÃvat prÃptam, dravyadevatÃntaraviÓi«ÂakarmÃntaravidhau vidhigauravaprasaÇgÃt karmÃntarÃpÆrvÃntarakalpanÃgauravaprasaÇgÃcca na karmÃntaravidhÃnamapi tu pÆrvasminneva karmaïi vÃjinadravyavidhi÷ / na cotpattiÓi«Âamik«ÃguïÃvarodhÃttatra vÃjinamalabdhÃvakÃÓaæ karmÃntaraæ gocarayatÅti yuktam / ubhayorapi vÃkyayo÷ samasamayaprav­tterÃmik«ÃvÃjinayorutpattau samaæ Ói«yamÃïatvena nÃmik«ÃyÃ÷ Ói«Âatvam / tatkathamanayÃvaruddhaæ karma na vÃjinaæ niviÓet / na ca vaiÓvadevÅtyatra Órauta Ãmik«Ãsaæbandho viÓve«Ãæ devÃnÃæ yena vÃjinasaæbandhÃdvÃkyagamyÃdbalavÃnbhavedubhayorapi padÃntarÃpek«apratÅtitayà vÃkyagamyatvÃviÓe«Ãt / no khalu vaiÓvadevÅtyukte Ãmik«ÃpadÃnapek«ÃmÃmik«ÃmadhyavasyÃma÷ / astu và Órautatvaæ tathÃpi vÃjibhya iti padaæ vÃjamannamÃmik«Ã tade«ÃmastÅti vyutpattyà tatsaæbandhino viÓvÃndevÃnupalak«ayati / yadyapi viÓvadevaÓabdÃdvÃjipadaæ bhinnaæ, yena ca Óabdena codanà tenaivoddeÓe devatÃtvaæ na ÓabdÃntareïÃnyathÃrthaikatvena sÆryÃdityapadayo÷ sÆryÃdityacarvorekadaivatyaprasaÇgÃt, tathÃpi vÃjinnitÅne÷ sarvanÃmÃrthe smaraïÃt saænihitasya ca sarvanÃmÃrthatvÃt, viÓve«Ãæ devÃnÃæ ca viÓvadevÃpadena saænidhÃpanÃttatpadapura÷sarà evaite vÃjipadenopasthÃpyà na tu sÆryÃdityapadavatsvatantrÃ÷ / tathÃca tadupalak«aïÃrthaæ vÃjipadaæ viÓvadevopahitÃmeva devatÃmupalak«ayatÅti na ÓabdÃntarÃddevatÃbheda÷ / tataÓcÃmik«ÃsaæbandhopajÅvanena viÓvebhyo vÃjinaæ vidhÅyamÃnaæ nÃmik«ayà bÃdhyate kintu tayà saha samuccÅyata iti na karmÃntaramapi tu vÃkyÃbhyÃæ dravyayuktamekaæ karma vidhÅyata iti prÃpta ucyate-syÃdetadevaæ yadi vaiÓvadevÅti taddhitaÓrutyÃmik«Ã nocyeta / taddhitasya tvasyeti sarvanÃmÃrthe smaraïÃt saænihitasya ca viÓe«yasya sarvanÃmÃrthatvÃttatraiva taddhitasyÃpi v­ttirnatu viÓve«u deve«a«u / na tatsaæbandhe, nÃpi tatsaæbandhimÃtre / nanvevaæ sati kasmÃdvaiÓvadevÅÓabdamÃtrÃdeva nÃmik«Ãæ pratÅma÷ kimiti cÃmik«Ãpadamapek«Ãmahe / taddhitÃntasya padasyÃbhidhÃnÃparyavasÃnÃnna pratÅmastatparyavasÃnÃya cÃpek«amahe / avasitÃbhidhÃnaæ hi padaæ samarthamarthadhiyamÃdhÃtum / idaæ tu saænihitaviÓe«ÃbhidhÃyi tatsaænidhimapek«amÃïaæ saænidhÃpakamÃmik«Ãpadamapek«ata iti kuta Ãmik«ÃpadÃnapek«a Ãmik«ÃpratyayaprasaÇga÷ / kuto và tatrÃnapek«Ã / ataÓca satyÃmapi padÃntarÃpek«ÃyÃæ yatpadaæ padÃntarÃpek«amabhidhatte tatpramÃïabhÆtaprathamabhÃvipadÃvagamyatvÃcchrautaæ balÅyaÓca / yattu paryavasitÃbhidhÃnapadÃbhihitapadÃrthavagamagamyaæ tattaccaramapratÅtivÃkyagamyaæ durbalaæ ceti taddhitaÓrutyavagatÃmik«Ãlak«aïaguïÃvarodhÃtpÆrvakarmÃsaæyogi vÃjinadravyaæ sasaæbandhi pÆrvasmÃdbhinatti vÃjipadaæ katha¤cidyaugikaæ sÃpek«Ãv­tti viÓvadevaÓabdÃæ devatÃæ vaiÓvadevÅpadÃdÃmik«Ãdravyaæ pratyupasarjanÅbhÆtÃmavagatÃmupalak«ayi«yati / prak­taæ hi sarvanÃmapadagocara÷ / pradhÃnaæ ca prak­tamucyate nopasarjanam / prÃmÃïike ca vidhikalpanÃgaurave abhyupetavye eva pramÃïasya tattvavi«ayatvÃt / tasmÃdyatheha pÆrvakarmÃsaæbhavino guïÃtkarmabheda evamihÃpi pa¤cÃgnividyÃyÃ÷ «a¬agnividyà bhinnÃ, evaæ prÃïasaævÃde«ÆnÃdhikabhÃvena vidyÃbeda iti / tathà dharmaviÓe«o 'pi karmabhedasya pratipÃdaka iti / tathÃhi-kÃrÅrivÃkyÃnyadhÅyÃnÃstaittirÅyà bhÆmau bhojanamÃcaranti nÃcarantyanye / tathÃgnimadhÅyÃnÃ÷ kecidupÃdhyÃyasyodakumbhamÃharanti nÃharantyanye / tathÃÓvamedhadhÅyÃnÃ÷ kecidaÓvasya ghÃsamÃnayanti nÃnayantyanye / kecittyanye / kecittvÃcarantyanyameva dharmam / naca tÃnyeva karmÃïi bhÆmibhojanÃdijanitamupakÃramÃkÃÇk«anti nÃkÃÇk«anti ceti yujyate / ato 'vagamyate bhinnÃni tÃsu ÓÃkhÃsu karmÃïÅti / astu prastute kimÃyÃtamityata Ãha- ## / anye«Ãæ ÓÃkhinÃæ nÃstÅti Óe«a÷ / ## / ' samidho yajati' ityÃdi«u pa¤cak­tvo 'bhyasto yajatiÓabda÷ / tatra kimekà karmabhÃvanà kiævà pa¤caiveti / kiæ tÃvatprÃptaæ, dhÃtvarthÃnubandhabhedena ÓabdÃntarÃdhikaraïe bhÃvanÃbhedÃbhidhÃnÃddhÃtvarthasya ca dhÃtubhedamantareïa bhedÃnupapatte÷ 'samidho yajati' iti prathamabhÃvinà vÃkyena vihità karmabhÃvanà viparÅvartamÃnoparitanairvÃkyaranÆdyate / naca prayojanÃbhÃvÃdananuvÃda÷ pramÃïasiddhasyÃprayojanasyÃnanuyojyatvÃt / karmabhÃvanÃbhede cÃnekÃpÆrvakalpanÃprasaÇgÃdekÃpÆrvavÃntaravyÃpÃramekaæ karmeti prÃptam / evaæ prÃpta ucyate-parasparÃnapek«Ãïi hi samidÃdivÃkyÃnÅti / sarvÃïyeva prÃthamyÃrhaïyapi yugapadadhyayanÃnupapatte÷ krameïÃdhÅtÃnÅti / na tvayame«Ãæ prayojaka÷ krama÷ / parasparÃpek«ÃïÃmekavÃkyatve hi prayojaka÷ syÃt / tena prÃthamyÃbhÃvÃt prÃptamityeva nÃstÅti kasya ko 'nuvÃda÷ / katha¤cidvapariv­ttimÃtrasyautsargikÃprav­ttapravartanÃlak«aïavidhitvÃpavÃdasÃmarthyÃbhÃvÃt / guïaÓravaïe hi guïaviÓi«ÂakarmavidhÃne vidhigauravabhiyà guïamÃtravidhÃnalÃghavÃya karmÃnuvÃdapek«ÃyÃæ vipariv­tterupakÃra÷ / yathà 'dadhnà juheti' iti dadhividhipare vÃkye vipariv­ttyapek«ÃyÃm 'agnihotraæ juheti' iti vihitasya homasya viparÅvartamÃnasyÃnuvÃda÷ / na cÃtra guïÃdbheda÷, samidÃdipadÃnÃæ karmanÃmadheyÃnÃæ guïavacanatvÃbhÃvÃt / ag­hyamÃïaviÓe«atayà ca kiævacanavihitakiÇkarmÃnuvÃdena kasya guïavidhitvamiti na vinigamyate / na cÃpÆrvà nÃma jyotirÃdivadvidhÃnasaæbandhaæ prathamamavagataæ, yata÷ pÆrvabuddhivicchedena vidhÅyamÃnaæ ka4ma pÆrvasmÃtsaæj¤Ãto vyavacchindyÃt / kintu prathamata eva karmasÃmÃnÃdhikaraïyenÃvagatÃ÷ samidÃdayastadvaÓÃtkarmanÃmadheyatÃæ pratipadyamÃnà ÃkhyÃtasyÃnuvÃdatve 'nuvÃdà vidhitve vidhayo na tu svÃtantryeïa kasyacidÅÓate / tasmÃt svarasasiddhÃprÃptakarmavidhiparatvÃtkarmaïyayamabhyÃso bhÃvanÃnubandhabhÆtÃni bhindÃno bhÃvanÃæ bhinatti yathà tathà ÓÃkhÃntaravihità api vidyÃ÷ ÓÃkhÃntaravihitÃbhyo vidyÃbhyo 'bhyÃso bhetsyatÅti / aÓakteÓca / nahyeka÷ puru«a÷ sarvavedÃntapratyayÃtmikÃmupÃsanÃmupasaæhartuæ Óaknoti sarvavedÃntÃdhyayanÃsÃmarthyÃdanadhÅtÃrthopasaæhÃre 'dhyayanavidhÃnavaiyarthyaprasaÇgÃt / pratiÓÃkhaæ bhede tÆpÃsanÃnÃæ nÃyaæ do«a÷ / samÃptibhedÃcca / ke«Ã¤cit ÓÃkhinÃmoÇkÃrasÃrvÃtmyakathane samÃpti÷ / ke«Ã¤cidanyatra / tasmÃdapyupÃsanÃbheda÷ / anyÃrthadarÓanÃdapi bheda÷ / tathÃhi-'naitadacÅrïavrato 'dhÅte' iti acÅrïavratasyÃdhyayanÃbhÃvadarÓanÃdupÃsanÃbhÃva÷ / kkacidacÅrïavratasyÃdhyayanadarÓanÃdupÃsanÃvagamyate / tasmÃdupÃsanÃbheda iti / atra siddhÃntamÃha- ## / tadvyÃca«Âe- ##sarvavedÃntapramÃïÃni ## / yÃnyekasmin vedÃnte tÃnyeva vedÃntÃntare«vapÅtyartha÷ / codanÃdyaviÓe«Ãt / ÃdiÓabdena saæyogarÆpÃkhyÃ÷ saæg­hyante / atra ca codyata iti codanà puru«aprayatna÷ / sa hi puru«asya vyÃpÃra÷ / tatra khalvayaæ homÃdidhÃtvarthÃvicchinne pravartate / tasya devatoddeÓena tyÃgasyÃsecanÃdikasyÃvacchedya÷ puru«aprayatna÷ sa eva ÓÃkhÃntare yathaivamihÃpi prÃïajye«ÂhatvaÓre«Âhatvavedanavi«aya÷ puru«aprayatna÷ sa eva ÓÃkhÃntare«vapÅti / evaæ phalasaæyogo 'pi jye«ÂhaÓre«Âhabhavanalak«aïa÷ sa eva / rÆpamapi tadeva / yathà yÃgasya yadekasyÃæ ÓÃkhÃyÃæ dravyadevatÃrÆpaæ tadeva ÓÃkhÃntare«vapÅti / evaæ vedanasyÃpi yadekatra prÃïajye«ÂhatvaÓre«ÂhatvarÆpaæ vi«ayastacchÃkhÃntare«vapÅti //1 // 3.3.1.2. ## / yuktaæ yadagnÅ«omÅyasyotpannasya paÓcÃdekÃdaÓakapÃlatvÃdisaæbandhe 'pyabheda iti / yathotpannasya tasya sarvatra pratyabhij¤ÃyamÃnatvÃdiha tvagni«Ætvapattigata eva guïabheda iti kathaæ vaiÓvadevÅvanna bhedaka iti viÓe«a÷ / tamimaæ viÓe«amabhipretyÃÓaÇkate sÆtrakÃra÷- ## / parihÃra÷ sÆtrÃvayava÷- ## / pa¤caiva sÃæpÃdikà agnayo vÃjasaneyinÃmapi chÃndogyÃnÃmiva vidhÅyante / «a«Âhastvagni÷ saæpadvyatirekÃyÃnÆdyate na tu vidhÅyate / vaiÓvadevyÃæ tÆtpattau guïo vidhÅyata iti bhavatu bheda÷ / athavà chÃndogyÃnÃmapi «a«Âho 'gni÷ paÂhyata eva / athavà bhavatu vÃjasaneyinÃæ «a«ÂhÃgnividhÃnaæ mà ca bhÆcchÃndogyÃnÃæ tathÃpi pa¤catvasaækhyÃyà avidhÃnÃnnotpattiÓi«Âatvaæ saækhyÃyÃ÷ kintÆtpanne«vagni«u pracayaÓi«Âà saækhyÃnÆdyate sÃæpÃdikÃnagnÅnavacchetuæ, tena ye«Ãmutpattiste«Ãæ pratyabhij¤ÃnÃt / apratyabhij¤ÃyamÃnÃyÃÓca saækhyÃyà anuvÃdyatvenÃnutpattervidhÅyamÃnasya cÃdhikasya «o¬aÓigrahaïavadvikalpasaæbhavÃnna ÓÃkhÃntare j¤Ãnabheda÷ / utpattiÓi«Âatve 'siddhe prÃïasaævÃdÃdayo 'pi prÃïasaævÃdÃdayo 'pi bhavanti pratyabhij¤ÃnÃdabhinnÃstÃsu tÃsu ÓÃkhÃsviti //2 // 3.3.1.3. ## / yairÃtharvaïikagranthopÃyà vidyà veditavyÃæ te«Ãmeva ÓirovratapÆrvÃdhyayanaprÃptagranthabodhità phalaæ prayacchati nÃnyathà / anye«Ãæ tu chÃndogyÃdÅnÃæ saiva vidyà cÅrïaÓirovratÃnÃæ phaladetyÃtharvaïagranthÃdhyayanasaæbandhÃdavagamyate / tatsaæbandhaÓca vedavrateneti 'naitadacÅrïavrato 'dhÅte' iti samÃmnÃnÃdavagamyate / 'te«ÃmevaitÃæ brahmavidyÃæ vadeta' iti vidyÃsaæyoge 'pyetÃmiti prak­taparÃmarÓinà sarvanÃmnÃdhyÃyanasaæbandhÃvirodhÃdÃtharchavihitaiva vidyocyata iti / savà homÃ÷ sapta sauryÃdaya÷ ÓataudanÃntà ÓataudanÃntà ÃtharvaïikÃnÃæ ta ekasminnevÃrtharvaïike 'gnau kriyante na tretÃyÃm //3 // 3.3.1.4. ## / bhÆyobhÆyo vidyaikatvasya vedadarÓanÃdyatrÃpi saguïabrahmavidyÃnÃæ na sÃk«Ãdveda ekatvamÃha tÃsÃmapi tatprÃyapaÂhitÃnÃæ tadvidhÃnÃæ prÃyadarÓanÃdekatvameva / tathÃhyagryaprÃye likhitaæ d­«Âvà bhavedayamagrya iti buddhiriti / yacca kÃÂhakÃdisamÃkhyayopÃsanÃbheda iti tadayuktam / età hi pauru«eyya÷ samÃkhyÃ÷ kÃÂakÃdipravacanayogÃttÃsÃæ ÓÃkhÃnÃæ na tÆpÃsanÃnÃm / nahyetÃ÷ kÃÂhÃdibhi÷ proktà naca kaÂhÃdyanu«ÂhÃnamÃsÃmitarÃnu«ÂhÃnebhyo viÓe«yate / naca kÃÂhaproktÃnimittamÃtreïa granthe prav­ttau tadyogÃcca katha¤cillak«aïayopÃsanÃsu prav­ttau saæbhavantyÃmupÃsanÃbhidhÃnÃmapyÃsÃæ Óakyaæ kalpayitum / naca tadbhedÃbhedau j¤ÃnabhedÃbhedaprayojakau, mà bhÆdyathÃsvamÃsÃmabhedÃjj¤ÃnÃnÃmekaÓÃkhÃgatÃnÃmaikyam / kaÂhÃdipuru«apravacananimittÃÓcaitÃ÷ samÃkhyÃ÷ kaÂhÃdibhya÷ prÃk nÃsanniti tannibandhano j¤Ãnabhedo nÃsÅdidÃnÅæ cÃstÅti durghaÂamÃpadyeta / tasmÃnna samÃkhyÃto bheda÷ / abhyÃso 'pi nÃtra bhedaka÷ / yuktaæ yadekaÓÃkhÃgato yajatyabhyÃsa÷ samidÃdÅnÃæ bhedaka iti / tatra hi vidhitvamautsargikamaj¤Ãtaj¤Ãpanamaprav­ttapravartanaæ ca kupyeyÃtÃm 'ÓÃkhÃntare tvadhyet­puru«abhedÃdekatve 'pi nautsragikavidhitvavyÃkopa iti / aÓaktirapi na bhedahetu÷ svÃdhyÃyo 'dhyetavya iti svaÓÃkhÃyÃmadhyayananiyama÷ / tataÓca ÓÃkhÃntaraparÅyÃnarthÃnanyebhyastadvidyebhyo 'dhigamyopasaæhari«yati / samÃptiÓcaikasminnapi tatsaæbandhini samÃpte tasya vyapadiÓyate / yathÃdhvaryave karmaïi jyoti«Âomasya samÃpti vyapadiÓanti-'jyoti«Âoma÷ samÃpta÷' iti tasmÃtsamÃptibhedo 'pi na sÃdhanamupÃsanÃbhedasya / tadevamasati bÃdhake codanÃdyaviÓe«ÃtsarvavedÃntapratyayÃni karmÃïi tÃni tÃnyeveti siddham //4 // 3.3.2.5. ka¤cidviÓe«amÃÓaÇkya pÆrvatantraprasÃdhitam / vak«yamÃïÃrthasiddhyarthamarthamÃha rasa sÆtrak­t // cintÃprayojanapradarÓanÃrthaæ sÆtram- ## / atraidamÃÓaÇkate-bhavatu sarvaÓÃkhÃpratyayamekaæ vij¤Ãnaæ tathÃpi ÓÃkhÃntaroktÃnÃæ tadaÇgÃntarÃïÃæ na ÓÃkhÃntarokte tasminnupasaæhÃro bhavitumarhati / tasyaikasya karmaïo yÃvanmÃtramaÇgajÃtamekasyÃæ ÓÃkhÃyÃæ vihitaæ tÃvnamÃtreïaivopakÃrasiddheradhikÃnapek«aïÃt / apek«aïe cÃdhikamapi tatra vidhÅyate / naca vihitam / tasmÃdyathà naimittikaæ karma sakalÃÇgavadvihitamapi aÓaktau yÃvacchakyamaÇgamanu«ÂhÃtuæ tÃvanmÃtrajanyenopakÃreïaupak­taæ bhavatyevamihÃpyaÇgÃntarÃvidhÃnÃdeva bhavi«yatÅti / evaæ prÃpta ucyate-sarvatraikatve karmaïa÷ sthite g­hamedhÅyanyÃyena nopakÃrÃvacchedo yujyate / nahi tadeva karma sattadaÇgamapek«ate nÃpek«ate ceti yujyate / naimittike tu nimittÃnurodhÃdavaÓyakartavye sarvÃÇgopasaæhÃrasya sadÃtanatvÃsaæbhavÃdupakÃrÃvaccheda÷ kalpyate / prÃk­topakÃrapiï¬e codakaprÃpte ÃjyabhÃgavidhÃnÃdg­hamedhÅye 'pyupakÃrÃvaccheda÷ syÃt / iha tu ÓÃkhÃntare katipayÃÇgavidhÃnaæ tÃni vidhatte netarÃïi parisaæca«Âe / naca tadupakÃrapiï¬e codakaprÃpte ÃjyabhagavattanmÃtravidhÃnam / tasmÃttattvena karmaïÃæ sarvÃÇgasaÇgama autsargiko 'sati balavati bÃdhake nÃpavadituæ yukta iti //5 // 3.3.3.6. ## / dvayà dviprakÃrÃ÷ prÃjÃpatyà devÃÓcÃsurÃÓca / tata÷ kÃnÅyasà eva devà jyÃyasà asurÃ÷ / ÓÃstrajanyayà sÃttvikyà buddhyà saæpannà devÃ÷ / te hi dÅvyanta iti devÃ÷ / ÓÃstrayuktyaparikalpitamatayastÃmasav­ttipradhÃnà asurà asubhi÷ prÃïairanindriyairag­hÅtaiste«u te«u vi«aye«u ramanta ityasurà ata eva te jyÃyÃæsa÷ / yato 'mÅ tattvaj¤Ãnavanta÷ kÃnÅyasÃstu devÃ÷ / aj¤ÃnapÆrvakatvÃttattvaj¤Ãnasya / prÃïasya prajÃpate÷ sÃttvikav­ttyudbhavastÃmasav­ttyabhibhava÷ kadÃcit / kadÃcittÃmasav­ttyudbhavo 'bhibhavaÓca sÃttvikyà v­ttai÷ / seyaæ spardhà / te ha devà Æcu÷, hanta asurÃn yaj¤a udgÅthenÃtyayÃma asurÃn jayÃmÃsminnÃbhicÃrike yaj¤a udgÅthalak«aïasÃmabhaktyupalak«itenodgÃtreïa karmaïoti / te ha vÃcamÆcurityÃdinà saædarbheïa vÃkprÃïacak«u÷ÓrotramanasÃmÃsurapÃpmaviddhatayà ninditvà atha hemamÃsanyamÃsye ÆvamÃsanyaæ mukhÃntarbilasthaæ mukhyaæ prÃïaæ prÃïÃbhimÃnavatÅæ devatÃmÆcustvaæ na udgÃyeti / tathetyabhyupagamya tebhya eva prÃïa udagÃyat te 'surà viduranena prÃïenodgÃtrà no 'smÃn devà atye«yantÅti / tamabhidrutya pÃpmanÃvidhyannasurà yathÃÓmÃnam­tvà prÃpya m­ttvÃllo«Âo và vidhvaæsata evaæ vidhvaæsamÃnà vi«va¤co 'surà vineÓu÷ / tadetat saæk«ipyÃha- ## / tathà chÃndogye 'pyetaduktamityÃha- ## / vi«ayaæ darÓayitvà vim­Óati- ## / pÆrvapak«aæ g­hïÃti- ## / pÆrvapak«amÃk«ipati- ## / ekatrodgÃt­tvenocyate prÃïa ekatra codgÃnatvena kriyÃkartroÓca sphuÂo bheda ityartha÷ / samÃdhatte- ## / bahutararÆpapratyabhij¤Ã nÃdapratyabhij¤ÃyamÃnaæ ki¤cillak«aïayà netavyam / na kevalaæ ÓÃkhÃntare, ekasyÃmapi ÓÃkhÃyÃæ d­«Âametanna ca tatra vidyÃbheda ityÃha- ## / bahutararÆpapratyabhij¤ÃnÃnugrahÃya comityanenÃpi udgÅthÃvayavena udgÅtha eva lak«aïÅya iti pÆrvapak«a÷ //6 // 3.3.3.7. ## / bahutarapratyabhij¤Ãne 'pi upakramabhedÃttanurodhena copasaæhÃravarïanÃdekasminvÃkye tasyaiva codgÅthasya punajhapuna÷ saækÅrtanÃllak«aïÃyÃæ ca chÃndogye vÃjasaneyake pramÃïÃbhÃvÃdvidyÃbheda iti rÃddhÃnta÷ / ## / oækÃra tathÃhi-bhÆtap­thivyo«adhipuru«avÃg­ksÃmnÃæ pÆrvasyottaramuttaraæ rasatayà sÃratayoktam / te«Ãæ sarve«Ãæ rasatama oækÃra uktaÓchÃndogye / ## / ekatrodgÅthodgÃtÃrÃvupÃsyatvena vivak«itÃvekatra tadavayava oækÃra iti / tathà hyabhyudayavÃkye iti / evaæ hi ÓrÆyate-'vivà etaæ prajayà paÓubhirardhayati vardhayatyasya bhrÃt­vyaæ yasya havirniruptaæ purastÃccandramà abhyudeti sa tredhà taï¬ulÃnvibhajedye madhyamÃ÷ syustÃnagnaye dÃtre puro¬ÃÓama«ÂÃkapÃlaæ nirvapedye sthivi«ÂhÃstÃnindrÃya pradÃtre dadhaæÓcaruæ ye k«odi«ÂhÃstÃn vi«ïave Óipivi«ÂÃya Ó­te carum' iti / tatra saædeha÷-kiæ kÃlÃrÃdhe yÃgÃntaramidaæ codyata uta te«veva karmasu prak­te«u kÃlÃparÃdhe nimitte devatÃpanaya iti / e«a tÃvadatra vi«aya÷-amÃvÃsyÃyÃmeva darÓakarmÃrthaæ vedikriyÃgnipraïayanakriyà vratÃdiÓca yajamÃnasaæskÃra÷ / dadhyarthaÓca doha÷ / pratipadi ca darÓakarmaprav­ttirityanu«ÂhÃnakramastÃttvika÷ / yasya tu yajamÃnasya kutaÓcidbhamanibandhanÃccaturdaÓyÃmevÃmÃvÃsyÃbuddhau prav­ttaprayogasya candramà abhyudÅyate tatredaæ ÓrÆyate-'yasya havirniruptam' iti / tena yajamÃnenÃbhyuditenÃmÃvÃsyÃyÃmeva nimittÃdhikÃraæ parisamÃpya purastadahareva vedyuddharaïÃdikarma k­tvà pratipadi darÓa÷ pravartayitavya÷ / tatrÃbhÃyudaye kiæ naimittikamidaæ karmÃntaraæ darÓÃccodyata uta tasminneva darÓakarmaïi pÆrvadevatÃpanayanena devanÃntaraæ vidhÅyata iti / tatra havirbhÃgamÃtraÓravaïÃccaruvidhÃnasÃmarthyÃcca karmÃntaram / yadi hi pÆrvadevatÃbhyo havÅæ«i vibhajediti ÓrÆyate tatastÃnyeva havÅæ«i devatÃntareïa yujyamÃnÃni na karmÃntaraæ gamayitumarhanti kintu prak­tameva karma taddhavi«kamapanÅtapÆrtadevatÃkaæ devatÃntarayuktaæ syÃt / atra punastredhà taï¬ulÃn vibhajediti havi«a eva madhyamÃdikrameïa vibhÃgaÓravaïÃdanapanÅtà havi«i pÆrvadevatà iti pÆrvadavatÃvaruddhe havi«i devatÃntaramalabdhÃvakÃÓaæ ÓrÆyamÃïaæ karmÃntarameva gocarayet / apica prÃpte pÆrvasmin karmaïi dadhnastaï¬ulÃnÃæ cendrÃdidevatà saæbandhaÓca vidhÃtavya÷ / carutvaæ cÃtra vihitaæ nÃstÅti tadapiva vidhÃtavyam / tathà prÃpte karmaïyanekaguïavidhÃnÃdvÃkyaæ bhidyeta / karmÃntaraæ tvapÆrvaæ Óakyamekenaiva prayatnenÃnekaguïaviÓi«Âaæ vidhÃtumiti nimitte karmÃntarameva vidhÅyate / darÓastu lupyate kÃlÃparÃdhÃditi prÃpta ucyate-na karmÃntaram / pÆrvadavatÃto havi«o vibhÃgapÆrvaæ nimitte devatÃntaravidhÃnÃt / carvarthasya cÃrthaprÃpte÷ / bhavedetadevaæ yadà tredhà taï¬ulÃn vibhajediti taï¬ulÃnÃæ tredhà vibhÃgavidhÃnaparametadvÃkyaæ syÃdapi tu vÃkyÃntaraprÃptaæ taï¬ulÃnÃæ tredhÃtvamanÆdya vibhajedityetÃvadvidhatte tatra vÃkyÃnyapanÅte pÆrvavat devatÃsaæbandhe havi«astasminneva karmaïyapratyÆhaæ devatÃntarasaæbandhaæ vidhÃtuæ Óaknuvanti / tathÃca dravyamukhena prak­tamukhapratyabhij¤ÃnÃt devatÃntarasaæbandhe 'pi na karmÃntarakalpanÃbhavitumarhati / tataÓca samÃpte 'pi naimittikÃdhikÃrasiddhyarthaæ tÃnyeva puna÷ karmÃïyanu«ÂheyÃni / naca dadhani carumiti carusaptamyarthayorvidhÃnaæ tayorapyarthaprÃptatvÃt / prak­te hi karmaïi taï¬ulape«aïaprathanaæ puro¬ÃÓapÃkÃdi dadhipayasÅ ca prÃptÃni tatrÃbhyudayanimitte dadhiyuktÃnÃæ payoyuktÃnÃæ ca taï¬ulÃnÃæ vibhajediti vÃkyena pÆrvadevatÃpanayaæ k­tvà ye madhyamà ityÃdibhirvÃkyairdevatÃntarasaæbandha÷ k­ta÷ / naca prabhÆtadhipaya÷ saæsaktairalpaistaï¬ulai÷ puro¬ÃÓakriyà saæbhavati / iti puro¬ÃÓaniv­ttau tadarthasya prathanasyÃpi niv­ttiraniv­ttastu pÃko 'pavÃdÃbhÃvÃttathà cÃrthaprÃptaÓcodyate / bhavatu và anekavÃkyakalpanam / prak­tÃdhikÃrÃvagamabalÃdasyÃpi nyÃyyatvÃditi / tasmÃttadevedaæ karma na tu karmÃntaramiti siddham / paÓukÃmavÃkye tvapÆrvakarmavidhirabhyudayavÃkyasÃrÆpye 'pi / 'ya÷ paÓukÃma÷ syÃtso 'mÃvÃsyÃmi«Âvà vatsÃnapÃkuryÃdye sthavi«ÂhÃstÃnagnaye sanimate '«ÂhÃkapÃlaæ nirvapedye madhyamÃstÃn vi«ïave Óipivi«ÂÃya Ó­te caruæ ye k«odi«ÂhÃstanindrÃya pradÃtre dadhaæÓcarum' iti / atra hi amÃvÃsyÃmi«Âveti samÃpte yÃge paÓukÃme«ÂividhÃnaæ nÃtra pÆrvasya karmaïo 'nanuv­tteryÃgÃntaravidhiriti yuktam / ## / yathodgÅthopÃsanÃsÃmye 'pi ÃdityagatahiraïyaÓmak«utvÃdiguïaviÓi«ÂodgÅthopÃsanÃta÷ parovarÅyastvaguïaviÓi«ÂodgÅthopÃsanà bhinnà tadvadidamapÅti / parasmÃt paro varÃcca varÅyÃniti parovarÅyÃnudgÅtha÷ paramÃtmarÆpa÷ saæpanna÷ / ata eva ananta÷ / paramÃtmad­«ÂimudgÅthe bhavayitum 'ÃkÃÓo hyevaibhyo bhÆtebhyo jyÃyÃn' ityÃkÃÓaÓabdena paramÃtmÃnaæ nirdiÓati //7 // 3.3.3.8. ## / sphuÂatare medÃvagame saæj¤aikatvaæ nÃbhedasÃdhanamatiprasaÇgapÃtÃt / apica Órutyak«arÃlocanayÃæ bhedapratyayo 'ntaraÇgaÓcÃnapek«aÓca / saæj¤aikatvaæ tu ÓrutibÃhyatayà bahiraÇgaæ ca pauru«eyatayà sÃpek«aæ ca / tasmÃdurbalaæ nÃmedasÃdhanÃyÃlamiti //8 // 3.3.4.9. ## / gauïÅ buddhiradhyÃsa÷ / yathà mÃïavake 'niv­ttÃyÃmeva mÃïavakabuddhivyÃpadeÓav­ttau siæhabuddhivyapadeÓav­tti÷ siæho mÃïavaka iti, evaæ pratimÃyÃæ vÃsudevabuddhirnÃmni ca brahmabuddhistathoÇkÃga udgÅthabuddhivyapadeÓÃviti / apavÃdaikatvaviÓe«aïÃni coktÃni / ekÃrthe ' pi ca Óabdadvayaprayogo d­Óyate / yathà vaiÓvadevyÃmik«Ã vij¤ÃnamÃnandam / vyÃkhyÃyÃæ ca paryÃyÃïamapi sahaprayogo yathà sindhura÷ karÅ pika÷ kokila iti / vim­ÓyÃnadhyavasÃyalak«aïaæ pak«aæ g­hïÃti- ## / siddhÃntamÃha-idamucyate- ## / pratyanuvÃkaæ praty­camupakrame ca samÃptau cokÃra÷ sardavedavyÃpÅti kiÇgato 'yamoÇkÃrastattadÃpyÃdiguïaviÓi«Âastasmai tasmai kÃmÃvÃptyÃdiphalÃyopÃsyatvenÃdhikriyata ityapek«ÃyÃmudgÅthapadeneti viÓi«yate / udgÅthapadenokÃrÃdyavayavaghaÂitasÃmabhaktibhedÃbhidhÃyinà samudÃyasyÃvayavabhÃvÃnupapattestatsaæbandhavayava oækÃro lak«yate, na punaroÇkÃreïÃvayavina udgÅthasya lak«aïà / oækÃrasyaivopari«ÂÃttu tattadguïaviÓi«Âasya tattatphalaviÓi«Âasya copavyÃkhyÃsyamÃnatvÃt / d­«ÂaÓca samudÃyaÓabdo 'vayave lak«aïayà yathà grÃmo dagdha÷ paÂo dagdha iti tadekadeÓadÃhe / adhyÃse tu lak«aïà phalakalpanà ca / tathÃhi ÃptyÃdiguïakapraïavopÃsanÃdidamudgÅthatopÃsanaæ praïavasyÃnyat / nacÃtrÃpyÃdi upÃsane«viva phalaæ ÓrÆyate / tasmÃt kalpanÅyam / udgÅthasaæbandhipraïavopÃsanÃdhikÃrapare vÃkye nÃyaæ do«a÷ / apica gauïyà v­tterlak«aïÃv­ttirbalÅyasÅ lÃghavÃt / lak«aïÃyà hi lak«aïÅyaparatvaæ padasya tasyaiva vÃkyÃrthÃntarbhÃvÃt / yathà gÃÇgÃyÃæ gho«a iti lak«yamÃïasya tÅrasya vÃkyÃrthe 'ntarbhÃvo 'dhikaraïatayà / gaurvÃhÅka ityatra tu gosaæbandhitÅ«ÂhanmÆtrapurÅ«Ãdilak«aïayà na tatparatvaæ goÓabdasya / apitu tatkak«ÃdhyavasitatadguïayuktavÃhÅkaparatvamiti gauïyà v­tterdurbalatvaæ tadidamuktaæ-lak«aïÃyÃmapi tviti / gauïyapi v­ttirlak«aïÃvayavatvÃllak«aïoktà / yadyapi vaiÓvadevÅpadamÃmik«ÃyÃæ pravartate tathÃpyarthameda÷ sphuÂatara÷ / Ãmik«Ãpadaæ hi rÆpeïÃmik«ÃyÃæ pravartate / vaiÓvadevÅpadaæ tu tasyÃmeva viÓvadevaviÓi«ÂÃyÃm / evaæ hi vij¤ÃnÃndayorapi sphuÂatara÷ prav­ttinimittabheda÷ satyapi brahmaïyaikÃrthye / naca vyÃkhyÃnamubhayorapi prasiddhÃrthatvÃdbhinnÃrthatvÃcca / Óe«amatirohitÃrtham //9 // 3.3.5.10. ## / evaæÓabdasya sannihitaprakÃrabhedaparÃmarÓÃrthatvÃtsÃk«ÃcchabdopasthÃpitasya ca saænidhÃnÃcchÃkhÃntaragatasya cÃnukramatayÃ(?) saænidhÃnÃbhÃvÃnna kau«ÅtakiprÃïasaævÃdavÃkye prÃïasya vasi«ÂhatvÃdibhirguïairupÃsyatvamapi tu jye«Âhatre«ÂhatvamÃtreïeti pÆrva÷ pak«a÷ / siddhÃntastu-satyaæ saænihitaæ parÃm­Óati evaÇkÃro na tu ÓabdopÃttamÃtraæ saænihitam / kintu yacchabdÃbhihitÃrthanÃntarÅyakatayà prÃptaæ tadapi hi buddhau saænihitaæ saænihitameva / yathà 'yasya parïamayÅ juhÆrbhavati' ityavyabhicÃritakratusamanvayayà juhvopasthÃpita÷ kratu÷ / tasmÃdupÃsyaphalapratyabhij¤ÃnÃttadavyabhicÃriïa÷ prakÃrabhedasyehÃnuktasyÃpi buddhau saænidhÃnÃtprak­taparÃmarÓinaivaÇkÃreïa parÃmarÓo yukta iti siddhaæ kau«ÅtakibrÃhmaïagatena tÃvadevaÇkÃreïa Óakyate parÃmra«Âum / tathÃpyabhyupetyÃpi brÆma ityÃÓayavatà bhëyak­toktam- ## / kevalasya Órutasya hÃniritarasahitasya cÃk«utasya kalpanà na cetyartha÷ / atirohitamanyat //10 // 3.3.6.11. ÃnandÃdaya÷ pradhÃnasya / guïavadupÃsanÃvidhÃnasya vÃstavaguïavyÃkhyÃnÃdvivekÃrthamidamadhikaraïam / yathaikasya brahmaïa÷ / saæyadvÃmatvÃdaya÷ satyakÃmÃdayaÓca guïà na saækÅryeran / evÃmÃnandavij¤ÃnatvÃdayo vibhutvanityatvÃdibhirguïai÷ pradeÓÃntaroktairna saækÅryeran / tatsaækare và saæyadvÃmatvÃdayo 'pi satyakÃmÃdibhi÷ saækÅryeran / nahi brahmaïo dharmiïa÷ sattve kaÓcidviÓe«a iti pÆrva÷ pak«a÷ / rÃddhÃntastu vÃstavavidheyayorvastudharmatayà cÃnu«Âheyatayà cÃvyavasthÃvyavasthe vyavati«Âhete / vastudharmo hi yÃvadvastu vyavati«Âhate / nÃsÃvekatrokte 'nyatrÃnukto nÃstÅti Óakyaæ vaktum / vidheyastu puru«aprayatnatantra÷ puru«aprayatnaÓca yatra yÃvadguïaviÓi«Âe brahmaïi codita÷ sa tÃvatyevÃvati«Âhate nÃvihitamapi guïaæ cotarÅkartumarhati / tasya vidhitantratvÃdvidheÓca vyavasthÃnÃt / tasmÃdÃnandavij¤ÃnÃdayo brahmatattvÃtmatayoktà yatra yatra brahma ÓrÆyate tatra tatrÃnuktà api labhyante / saæyadvÃmÃdayaÓcopÃsanÃprayatnavidhivi«ayà yathÃvidhyavati«Âhante na tu yathÃvastviti siddham / priyaÓirastvÃdÅnÃæ tÆpÃsyatvamÃropya nyÃyo darÓita÷ / tasya (?) tu saæyadvÃmÃdirukta÷ / modanamÃtraæ moda÷ / pramoda÷ prak­«Âo modastÃvimau parasparÃpek«ÃvupacayÃpacayau //11 // 3.3.6.12. // 12 // 3.3.6.13. // 13 // 3.3.7.14. #<ÃdhyÃnÃya prayojanÃbhÃvÃt / indriyebhya÷ parà hyarthà iti># / kimatra sarve«ÃmevÃrthÃdÅnÃæ paratvaæ pratipÃdayi«itam, Ãho puru«asyaiva tatpratipÃdanÃrthaæ cetare«Ãæ paratvapratipÃdanam / tatra pratyekamarthÃdiparatvapratipÃdanaÓrute÷ ÓrÆyamÃïatattatparatve ca saæbhavati na tattadatikarme sarve«ÃmekaparatvÃdhyavasÃnaæ nyÃÂyam / na ca prayojanÃbhÃvÃdasaæbhava÷ / sarve«Ãmeva pratyekaæ paratvÃbhidhÃnasyÃdhyÃnaprayojanatvÃt / tattadÃdhyÃnÃnÃæ ca prayojanavattvasm­te÷ / tathÃhi sm­ti÷- 'daÓa manvantarÃïÅha ti«ÂhantÅndriyacintakÃ÷ / bhautikÃstu Óataæ pÆrïaæ sahasraæ tvÃbhimÃnikÃ÷ // bauddhà daÓa sahasrÃïi ti«Âhanti vigatajvarÃ÷ / pÆrïaæ Óatasahasraæ tu ti«ÂhantyanyaktacintakÃ÷ / puru«aæ nirguïaæ prÃpya kÃlasaækhyà na vidyate / ' iti / prÃmÃïikasya vÃkyabhedasyÃbhyupeyatvÃt pratyekaæ te«ÃmarthÃdÅnÃæ paratvaparÃïyetÃni vÃkyÃnÅti prÃptaya ucyate-indriyebhya÷ parà hyarthà itye«a tÃvatsaædarbho vastutattvapratipÃdanapara÷ pratÅyate nÃdhyÃnavidhipara÷ / tadaÓrute÷ / tadatra yatpratyasya sÃk«Ãtprayojanavattvaæ d­Óyate tatpratyayaparatvaæ sarve«Ãm / d­«Âaæ ca vi«ïo÷ paramapadaj¤Ãnasya nikhilÃnarthasaæsÃrakÃraïÃvidyopaÓama÷ / tattvaj¤Ãnodayasya viparyÃsopaÓamalak«aïatveta tatra tatra darÓanÃt / arthÃdiparatvapratyayasya tu na d­«Âamasti prayojanam / naca d­«Âe saæbhavati ad­«Âakalpanà nyÃÂyà / naca paramapuru«Ãrthahetuparatve saæbhavati avÃntarapuru«Ãrthatocità / tasmÃdd­«ÂaprayojanavattvÃt, puru«aparatvapratupÃdanÃrtho 'yaæ saædarbha iti gamyate / ki¤cÃdarÃdapyayamevÃsyÃrtha ityÃha- ## / nanvatrÃdhyÃnavidhirnÃsti tatkathamucyate ÃdhyÃnÃyetyata Ãha- #<ÃdhyÃnÃyeti># //14 // 3.3.7.15. #<ÃtmaÓabdÃcca># / anadhigatÃrthapratipÃdanasvabhÃvatvÃpramÃïÃnÃæ viÓe«ataÓcÃgamasya, puru«aÓabdavÃcyasya cÃtmana÷ svayaæ Órutyaiva duradhigamatvÃvadhÃraïÃdvastutaÓca duradhigamatvÃdarthÃdÅnÃæ ca sugamatvÃttatparatvamevÃrthÃdiparatvÃbhidhÃnasyetyartha÷ / ÓruterÃÓayÃtiÓa ivÃÓayÃtiÓaya÷ / tattÃtparyateti yÃvat / ki¤ca ÓrutyantarÃpek«itÃbhidhÃnÃdapyevameva / arthÃdiparatve tu svarÆpeïa vivak«ite nÃpek«itaæ ÓrutirÃca«Âe ityÃha- ## //15 // 3.3.8.16. #<Ãtmag­hÅtiritaravaduttarÃt># / Órutism­tyorhi lokas­«Âi÷ parameÓvarÃdhi«Âhità parameÓvarahiraïyagarbhakart­kopalabdhà seyamiha mahÃbhÆtasargamanabhidhÃya prÃthamikÅ lokas­«ÂirupalabhyamÃnÃvÃntareÓvarakÃryà prÃgutpatterÃtmaikatvÃvadhÃraïaæ cÃvÃntareÓvarasaæbandhitayà gamayati / pÃrameÓvarasargasya mahÃbhÆtÃkÃÓÃditvÃdasya ca tadvaiparÅtyÃt / asti hi tasyaivaikasya vikÃrÃntarÃpek«ayÃgnatvamasti cek«aïam / api caitasminnaitareyake pÆrvasminprakaraïe prajÃpatikart­kaiva lokas­«Âiruktà / tadanusÃrÃdapyetadeva vij¤Ãyate / apica tÃbhyo gÃmÃnayadityÃdayaÓca vyavahÃra÷ Órutyoktà viÓe«avatsvÃtmaparamÃtma«u prasiddhÃ÷ / tato 'pyavÃntareÓvara eva vij¤Ãyate / ÃtmaÓabdaprayogaÓcÃtrÃpi d­«ÂastasmÃdaparÃtmÃbhilÃpo 'yamiti prÃpta ucyati-paramÃtmano g­hÅtiriha yathà itare«u s­«ÂiÓravaïe«u 'etasmÃdÃtmana ÃkÃÓa÷ saæbhÆta÷' ityÃdi«u / tasmÃduttarÃtsa aik«atetÅk«aïapÆrvakasra«Â­tvaÓravaïÃdÃtmetyavadhÃraïÃcca / etadabhisaæhitam-mukhyaæ tÃvat sargÃtprÃkkevalatvamÃtmapadatvaæ sra«Â­tvaæ ca parameÓvarasyÃtra bhavata÷ / tadasatyÃmanupapattau nÃnyatra vyÃkhyÃtumucitam / naca mahÃbhÆtas­«ÂyanabhidhÃnena lokas­«ÂyabhidhÃnamanupapattibÅjam / ÃkÃÓapÆrvikÃyÃæ vastuto brahmaïa÷ s­«Âau yathà kkacitteja÷pÆrvakas­«ÂyabhidhÃnaæ na virudhyate 'etasmÃdÃtmana ÃkÃÓa÷ saæbhÆta÷' iti darÓanÃt / ÃkÃÓaæ vÃyuæ s­«Âveti hi tatra pÆrayitavyamevahÃpi mahÃbhÆtÃni s­«Âveti kalpanÅyam / sarvaÓÃkhÃpratyayatvena j¤Ãnasya ÓrutisidvyarthamaÓrutopalabdhau yatnavatà bhavitavyaæ na puna÷ Órute mahÃbhÆtÃditve sargasya ÓaithilyamÃdaraïÅyam / apica svÃdhyÃyavidhyadhÅnagrahaïo vedarÃÓiradhyayanavidhyÃpÃditaprayojanavadarthamabhidadhÃno yathà yathà prayojanÃdhikyamÃpnoti tathà tathÃnumanyatetarÃm / yathà cÃsya brahmagocaratve paramapuru«Ãrthaupayikatvaæ naivamanyagocaratve / tadidamuktam- ## / naca lokasargo 'pi hiraïyagarbhavyÃpÃro 'pi tu tadanupravi«Âasya paramÃtmana ityatraivoktam / tasmÃdÃtmaivÃgna ityupakramÃttadvyÃpÃreïa cek«aïena madhye parÃmarÓÃdupari«ÂÃcca bhedajÃtaæ mahÃbhÆtai÷ sahÃnukamya brahmaprati«Âhatvena brahmaïa upasaæhÃrÃdbrahmÃbhilÃpatvamevÃsyeti niÓcÅyate / yatra tu puru«avidhÃdiÓravaïaæ tasya bhavettvanyaparatvaæ gatyantarÃbhÃvÃditi sarvamavadÃtam / apara÷ kalpa÷ / sadupakramasya saædarbhasyÃtmopakramasya ca kimaikÃrthyamÃhosvidarthabheda÷ / tatra sacchabdasyÃviÓe«eïÃtmani cÃnÃtmani ca prav­tternÃtmÃrthatvaæ kintu samastavastvanugatasattÃsÃmÃnyÃrthatvaæ tathà copakramabhedÃdbhinnÃrthatvam / sa Ãtmà tattvamasÅti copasaæhÃra upakramÃnurodhena saæpattyarthatayà vyÃkhyeya÷ / taddhi satsÃmÃnyaæ paramÃtmatayà saæpÃdanÅyam / tadvij¤Ãnena ca sarvavij¤Ãnaæ mahÃsÃmÃnyasya sattÃyÃ÷ samastavastuvistÃravyÃpitvÃdityevaæ prÃpta ucyate-Ãtmag­hÅtirvÃjasaneyinÃmiva chÃndogyÃnÃmapyuttarÃtma Ãtmà tattvamasÅti tÃdÃtmyopadeÓÃt / astu tÃvadÃtmavyÃtiriktasya prapa¤casya sadasattvÃbhyÃmanirvÃcyatayà na sattvaæ sattvaæ tvÃtmadhÃtoreva tattvena nirvÃcyatvÃttasmÃdÃtmaiva sanniti / abhyupetyÃha / sacchabdasya sattÃsÃmÃnyÃbhidhÃyitvÃtprativyakti ca tasya prav­tterÃtmani cÃnyatra ca sacchabdaprav­tte÷ saæÓaye satyupasaæhÃrÃnurodhena sadevetyÃtmanyevÃvasthÃpyate / nÅtÃrthopakramÃnurodhena hyupasaæhÃravarïanà na puna÷ saædigdhÃrthenopakrameïopasaæhÃro varïanÅya÷ / apica saæpattau phalaæ kalpanÅyam / naca sÃmÃnyamÃtre j¤Ãte viÓe«aj¤Ãnasaæbhava÷ / na khalvÃkÃrÃdv­k«e j¤Ãte ÓiæÓapÃdayastadviÓe«Ã j¤Ãtà bhavanti / tadevamavadhÃraïÃdi sarvamanÃtmÃrthatve syÃdanupapannamiti chÃndogyasyÃtmÃrthatvemeveti siddham / atra ca pÆrvasmin pÆrvapak«e hiraïyagarbhopÃsanà siddhÃnte tu brahmabhÃvaneti //16 // 3.3.8.17. // 17 // 3.3.9.18. ## / vi«ayamÃha- ## / ananaæ prÃïanaæ ana÷ prÃïa÷ taæ prÃïamanagnaæ kurvanta÷ / ## / manyanta iti mananaæ j¤Ãnaæ tadvyÃnaparyantamiti cintanamuktam / saæÓayamÃha- ## / khuraravamÃtreïÃpÃtata ubhayavidhÃnapak«aæ g­hÅtvà madhyamaæ pak«amÃlambate pÆrvapak«Å- ## / yadyevamanagnatÃsaækÅrtanasya kiæ prayojanamityata Ãha- ## / ayamabhisandhi÷-yadyapi smÃrtaæ prÃyatyÃrthamÃcamanamasti tathÃpi prÃïopÃsanaprakaraïe 'vidhÃnÃttadaÇgatvenÃprÃptamiti vidhÃnamarthavadbhavati, an­tavadanaprati«edha iva smÃrte jyoti«Âomaprakaraïe samÃmnÃto nÃn­taæ vadediti prati«edho jyoti«ÂomÃÇgatayÃrthavÃniti / rÃddhÃntanamÃha- ## / codayati- ## / pariharati- ## / tulyÃrthayormÆlamÆlibhÃvo nÃtulyÃrthayorityartha÷ / abhiprÃyasthaæ pÆrvapak«abÅjaæ nirÃkaroti- ## / kratvarthapuru«Ãrthayoran­tavadanaprati«edhayoryuktamapaunaruktam / iha tu smÃrtamÃcamanaæ sakalakarmÃÇgatayà vihitaæ prÃïopÃsanÃÇgamapÅti vyÃpakena smÃrtenÃcamanavidhinà punaruktatvÃdanarthakam / naca smÃrtasyÃnena paunarukyaæ tasya ca vyÃpakatvÃdetasya ca pratiniyavi«ayatvÃditi / madhyamaæ pak«amapÃk­tya prathamapak«amapÃkaroti- ## / yuktyantaramÃha- ## / upasaæharati- ## / stotavyÃbhÃve stutirnopapadyata ityartha÷ / apica mÃnÃntaraprÃptenÃprÃptaæ vidheyaæ stÆyeta / na cÃnagnatÃsaækalpo 'nyata÷ prÃpto yata÷ stÃvako bhavet / na cÃcamanamanyato 'prÃptaæ yena vidheyaæ satstÆyetetyÃha- ## / api caikasya karmaïa ekÃrthataivetyucitaæ tasya balavatpramÃïavaÓÃdananyagatitve satyanekÃrthatà kalpyate / saækalpe tu karmÃntare vidhÅyamÃne nÃyaæ do«a ityÃha- ## / apica d­«ÂicodanÃsÃhaca4yÃdd­«Âicodanaiva nyÃÂyà na cÃcamanacodanetyÃha- ## / yathà hi ÓvÃdimaryÃdasyÃnnasyÃttumaÓakyatvÃdannad­«ÂiÓcodyate evamihÃpyapÃæ paridhÃnÃsaæbhavÃdd­«Âireva codyata ityannad­«ÂividhisÃhacaryÃdgamyate / aÓabdatvaæ ca yadyapi d­«ÂyabhyavahÃrayostulyaæ tathÃpi d­«Âi÷ ÓÃbdad­ÓyanÃntarÅyakatayà sÃk«Ãcchabdena kriyamÃïopalabhyate / abhyavahÃrastvadhyÃharaïÅya÷ katha¤cidyogyatÃmÃtreïeti viÓe«a÷ / ki¤ca chÃndogyÃnÃæ vÃjasaneyinÃæ cÃcamane prÃyeïÃcÃmantÅti vartamÃnÃpadeÓa÷ evaæ yatrÃpi vidhivibhaktistatrÃpi jartilayavÃgvavà và juhuyÃditivadvidhitvamavivak«itam / manyanta iti tvatprÃptÃrthatvÃtsamidho yajatÅtyÃdivadvidhirevetyÃha-apicÃcÃmantÅti / Óe«amatirohitÃrtham //18 // 3.3.10.19. ## / ihÃbhyÃsÃdhikaraïanyÃyena pÆrva÷ pak«a÷ / dvayorvidyÃvidhyorekaÓÃkhÃgatayorag­hmamÃïaviÓe«atayà kasya ko 'nuvÃda iti viniÓcayÃbhÃvÃdaj¤Ãtaj¤ÃpanÃprav­ttapravartanÃrÆpasya ca vidhitvasya svarasasiddherubhayatropasanÃbheda÷ / naca guïÃntaravidhÃnÃyaikatrÃnuvÃda ubhayatrÃpi guïÃntaravidhÃnopalabdhervinigamanÃhetvabhÃvÃtsamÃnaguïÃnabhidhÃnaprasaÇgÃcca / tasmÃtsamidho yajatÅtyÃdivadabhyÃsÃdupÃsanÃbheda iti prÃpta ucyate-aikakarmyamekatvena pratyabhij¤ÃnÃt / na cÃg­hyamÃïaviÓe«atà / tatra bhÆyÃæso guïà yasya karmaïo vidhÅyante tatra tasya pradhÃnasya vidhiritaratra tu tadanuvÃdena katipayaguïavidhi÷ / yathà yatra chatracÃmarapatÃkÃhÃstikÃÓcÅyaÓaktikayëÂÅkadhÃnu«kakÃrpÃïikaprÃsikapadÃtipracayastatrÃsti rÃjeti gamyate na tu katipayagajavÃjipadÃtibhÃji tadamÃtye, tathehÃpi / na caikatra vihitÃnÃæ guïÃnÃmitaratroktiranrathikà pratyabhij¤ÃnadÃr¬hyÃrthatvÃt / astu vÃsminnityÃnuvÃdo nahyanuvÃdÃnÃmavaÓyaæ sarvatra prayojanavattvam / anuvÃdamÃtrasyÃpi tatra tatropalabdhe÷ / tasmÃttadeva b­hadÃraïyake 'pyupÃsanaæ tadguïenopasaæhÃrÃditi siddham //19 // 3.3.11.20. ## / yadyekasyÃmapi ÓÃkhÃyÃæ tattvena pratyabhij¤ÃnÃdupÃsanasya tatra vihitÃnÃæ dharmÃïÃæ saækara÷ / tathà sati satyasyaikasasyÃbedÃnmaï¬aladvayavartina upani«adorapi saækaraprasaÇgÃt / tasyeti ca prak­taparÃmarÓitvÃdbheda÷ / satyasya ca pradhÃnasya prak­tatvÃdadhidaivamityasya viÓe«aïatayopasarjanatvenÃprastutvÃtprastutasya ca satyasyÃbhedÃtpÆrvavadguïasaækara÷ //20 // 3.3.11.21. iti prÃpta ucyate- ## / satyaæ yatra svarÆpamÃtrasaæbandho dharmÃïÃæ ÓrÆyate tatraivaæ svarÆpasya pratyabhij¤ÃyamÃnatvÃttanmÃtrasaæbandhitvÃcca dharmÃïÃm / yatra tu saviÓe«aïaæ pradhÃnamavagamyate tatra saviÓe«aïasyaiva tasya dharmÃbhisaæbandho na nirviÓe«aïasya nÃÂyanyaviÓe«aïasahitasya / nahi daï¬inaæ puru«amÃnayetyukte dam¬arahita÷ kamaï¬alumÃnÃnÅyate / tasmÃdadhidaivaæ satyasyopani«aduktà na tasyaivÃdhyÃtmaæ bhavitumarhati / yathà cÃcÃryasya gacchato 'nugamanaæ vihitaæ na ti«Âhato bhavati, tasmÃnnopani«ado÷ saækara÷ kintu vyavasthiti÷ / tadidamuktaæ-svarÆpÃnapÃyÃditi //21 // 3.3.11.22. ## / atideÓÃdapyevameva tattve hi nÃtideÓa÷ syÃditi //22 // 3.3.12.23. saæbh­tidyuvyÃptyapi cÃta÷ / 'brahmajye«Âhà vÅryà saæbh­tÃni brahmÃgne jye«Âhaæ divamÃtatÃna / brahma bhÆtÃnÃæ prathamaæ tu jaj¤e tenÃrhati brahmaïà spardhituæ ka÷ / ' brahma jye«Âhaæ ye«Ãæ tÃni brahmajye«Âhà jaj¤e Ãsa / yadyapi tÃsu tÃsu ÓÃï¬ilyÃdividyÃsvÃyatanabhedaparigraheïÃdhyatmikÃyatanatvaæ saæbh­tyÃdÅnÃæ guïÃnÃmÃdhidaikatvamityÃyatanabheda÷ pratibhÃti, tathÃpi jyÃyÃn diva ityÃdinà saædarbheïÃdhidaivikavibhÆtipratyabhij¤ÃnÃt«o¬aÓakalÃdyÃsu ca vidyÃsvÃyatanÃÓravaïÃdantato brahmÃÓrayatayà sÃmyena pratyabhij¤ÃsaæbhavÃt saæb­tyÃdÅnÃæ guïÃnÃæ ÓÃï¬ilyÃdividyÃsu «o¬aÓakalÃdividyÃsu copasaæhÃra iti pÆrva÷ pak«a÷ / rÃddhÃntastu-mitha÷ samÃnaguïaÓravaïaæ pratyabhij¤Ãya yadvidyà apÆrvÃnapi tatrÃÓrutÃnguïÃnupasaæhÃrayati na tviha saæbh­tyÃdiguïakabrahmavidyÃyaæ ÓÃï¬ilyÃdividyÃgataguïaÓravaïamasti / yà tu kÃcidÃdhidaivikÅ vibhÆti÷ ÓÃï¬ilyÃdividyÃyaæ ÓrÆyate tasmÃstatprakaraïÃdhÅnatvÃttÃvanmÃtraæ grahÅ«yate naitÃvanmÃtreïa saæbh­tyÃdÅnanukra«Âumarhati / tatraitatpratyabhij¤ÃnÃbhÃvÃdityuktam / brahmà Órayatvena tu pratyabhij¤Ãnasamarthamatiprasaktam / bhÆyasÅnÃmaikyaprasaÇgÃt / tadidamuktaæ- ## / tasmÃtsaæbh­tiÓca dyuvyÃptiÓca tadidaæ saæbh­tidyuvyÃptyapi cÃta÷ pratyabhij¤ÃnÃbhÃvÃnna ÓÃï¬ilyÃdividyÃsÆpasaæhriyata iti siddham //23 // 3.3.13.24. ## / puru«ayaj¤atvamubhayatrÃpyaviÓi«Âam / naca vidu«o yaj¤asyeti na sÃmÃnÃdhikaraïyasaæbhava÷ / yaj¤asyÃtmetyÃtmaÓabdasya svarÆpavacanatvÃt / yaj¤asya svarÆpaæ yajamÃnastasya ca cetanatvÃdvidu«a iti sÃmÃnÃdhikaraïyasaæbhava÷ / tasmÃtpuru«ayaj¤atvÃviÓe«ÃnmaraïÃvabh­thatvÃdisÃmÃnyÃccaikavidyÃdhyavasÃne ubhayatra ubhayadharmopasaæhÃra iti prÃptam / evaæ prÃpta ucyate yÃd­Óaæ tÃï¬inÃæ paiÇginÃæ ca puru«ayaj¤asaæpÃdanaæ tadÃyu«aÓca tredhà vyavasthitasya savanatrayasaæpÃdanam / aÓiÓi«ÃdÅnÃæ ca dÅk«ÃdibhÃvasaæpÃdanaæ naivaæ taittirÅyÃïÃm / te«Ãæ na tÃvat puru«e yaj¤asaæpatti÷ / nahyÃtmà yajamÃna ityatrÃyamÃtmaÓabda÷ svarÆpavacana÷ / nahi yaj¤asvarÆpaæ yajamÃno bhavati / kart­karmaïorabhedÃbhÃvÃt / cetanÃcetanayoÓcaikyÃnupapatte÷ yaj¤akarmaïoÓcÃcetanatvÃt / yajamÃnasya cetanatvÃt / Ãtmanastu cetanasya yajamÃnatvaæ ca vidvattvaæ copapadyate / tathà cÃyamartha÷-evaæ vidu«a÷ puru«asya ya÷ saæbandhÅ yaj¤a÷ tasya saæbandhitayà yajamÃna Ãtmà tathà cÃtmano yajamÃnatvaæ ca vidvatsaæbandhità ca yaj¤asya mukhye syÃtÃmitarachÃtmaÓabdasya svarÆpavÃcitve vidu«o yaj¤asyeti ca yajamÃno yaj¤asvarÆpamiti ca gauïe syÃtÃm / naca satyÃæ gatau tadyuktam / tasmÃtpuru«ayaj¤atà taittirÅye nÃstÅti tayà tÃvanna sÃmyam / naca patnÅyajamÃnavedavidyÃdisaæpÃdanaæ taittirÅyÃïÃmivi tÃï¬inÃæ paiÇginÃæ và vidyate savanasaæpattirapye«Ãæ vilak«aïaiva / tasmÃdbhÆyo vailak«aïye sati na ki¤cinmÃtrasÃlak«aïyÃdvidyaikatvamucitamatiprasaÇgÃt / apica tasyaivaæ vidu«a ityanuvÃdaÓrutau satyÃmanekÃrthavidhÃne vÃkyabhedado«aprasaktirityartha÷ / api ceyaæ paiÇginÃæ tÃï¬inÃæ ca puru«ayaj¤avidyÃphalÃntarayuktà svatantrà pratÅyate / taittirÅyÃïÃæ tu evaævidu«a iti ÓravaïÃtpÆrvoktaparÃmarÓÃttatphalatvaÓruteÓca pÃratantryam / naca svatantraparantrayoraikyamucitamityÃha-apica sasaænyÃsÃmÃtmavidyÃmiti / upasaæharati-tasmÃditi //24 // 3.3.14.25. ## / vicÃravi«ayaæ darÓayati- #<ÃtharvaïikÃnÃmiti># / ÃtharvaïikÃdyupani«adÃrambhe te te mantrÃstÃni tÃni ca pravargyÃdÅti karmÃïi samamnÃtÅni / saæÓayamÃha- ## / pÆrvapak«aæ g­hïÃti- ## / saphalà hi sarvà vidyà ÃmnÃtÃstatsannidhau mantrÃ÷ / karmÃïi ca samÃmnÃtÃni 'phalavatsannidhÃphalaæ tadaÇgam' iti nyÃyÃdvidyÃÇgÃbhÃvena vij¤Ãyante / codayati- ## / nahyatra ÓrutiliÇgavÃkyaprakaraïasthÃnasamÃkhyÃnÃni santi viniyojakÃni pramÃïÃni, nahi yathà darÓapÆrïamÃsÃvÃrabhya samidÃdaya÷ samÃmrÃtÃstathà käcidvidyÃmÃrabhya mantrà và karmÃïi và samÃmrÃtÃni / na cÃsati sÃmÃnyasaæbandhe saæbandhisaænidhÃnamÃtrÃttÃdarthyasaæbhava÷ / naca ÓrutasvÃÇgaparipÆrïà vidyà etÃnÃkÃÇk«itumarhati yena prakaraïÃpaditasÃmÃnyasaæbandhÃnÃæ saænidhirviÓe«asaæbandhÃyà bhavedityartha÷ / samÃdhatte- ## / mà nÃma bhÆtphalavatÅnÃæ vidyÃnÃæ paripÆrïÃÇgÃnÃmÃkÃÇk«Ã // mantrÃïÃæ tu svÃdhyÃyavidhyÃpÃditapuru«ÃrthabhÃvanÃæ karmaïÃæ ca pravargyÃdÅnÃæ svavidhyÃpÃditapuru«ÃrthabhÃvÃnÃæ puru«Ãbhila«itamÃkÃÇk«atÃæ saænidhÃnÃdanyatÃrÃkÃÇk«Ãnibandho raktapaÂanyÃyena saæbandha÷ / tatrÃpi ca vidyÃnÃæ phalavattvÃttÃdarthyamaphalÃnÃæ mantrÃïÃæ karmaïÃæ ca / naca pravargyÃdÅnÃæ piï¬apit­yaj¤avatsvarga÷ kalpanÃspadaæ, phalavatsaænidhÃnena tadavarohÃt / ## / idaæ khalu niv­ttÃkÃÇk«Ãyà vidyÃyÃ÷ saænidhÃne ÓrutamanÃkÃÇk«Ãyà sÃkÃÇk«asyÃpi saæbaddhumasÃmarthyÃttasyà apyÃkÃhk«ÃmutthÃpayati / utthÃpya caikavÃkyatÃmupaiti / asamarthasya copakÃrakatvÃnupapatte÷ prakaraïinaæ prati upakÃrasÃmarthyamÃtmana÷ kalpayati / naca satyapi sÃmarthye tatra Órutyà aviniyuktaæ sadaÇgatÃmupagantumarhatÅtyanayà paramparayà saænidhi÷ ÓrutimarthÃpattyà kalpayati / Ãk«ipati- ## / prayogasamavetÃrthaprakÃÓanena hi mantrÃïÃmupayogo varïita÷ 'aviÓi«Âastu vÃkyÃrtha÷' ityatra / naca vidyÃsaæbaddhaæ ka¤canÃrthaæ mantre«u pratÅma÷ / yadyapi ca pravargyo na ki¤cidÃrabhya ÓrÆyate tathÃpi vÃkyasaæyogena kratusaæyogena kratusaæbandhaæ pratipadyate / 'purastÃdupasadÃæ pravargyeïa pracaranti' iti / upasadÃæ juhÆvadavyabhicaritakratusaæbandhatvÃt / yadyapi jyoti«Âomavik­tÃvapi santyupasadastathÃpi tatrÃnumÃnikyo jyoti«Âome tu pratyak«avihitÃstena ÓÅghraprav­ttitayà jyoti«ÂomÃÇgataiva vÃkyenÃvagamyate / apica prak­tau vihitasya pravargyasya codakenopasadvattadvik­tÃvapi prÃpti÷ / prak­tau và adviruktatvÃditi nyÃyÃjjyoti«Âome eva vidhÃnamupasadà saha yuktaæ, tadetadÃha- ## / saænidhÃnÃdarthaviprakar«eïa vÃkyaæ balÅya iti bhÃva÷ / samÃdhatte- ## / yathà 'agnaye tvà ju«Âaæ nirvapÃmi' iti mantre agnaye nirvapÃmiti pade karmasamavetÃrthaprakÃÓake / Ói«ÂÃnÃæ tu padÃnÃæ tadekavÃkyatayà yathÃkatha¤cidvyÃkhyÃnamevamihÃpi h­dayapadasyopÃsanÃyÃæ samavetÃrthatvÃttadanusÃreïa tadekavÃkyatÃpannÃpi padÃntarÃïi gauïyà lak«aïayà ca v­ttyà katha¤cinneyÃnÅti nÃsamavetÃrthatà mantrÃïÃm / naca mantraviniyogo nopÃsane«u d­«Âo yenÃtyantÃd­«Âaæ kalpyata ityÃha- ## / yadyapi vÃkyena balÅyasà saænidhirdurbalo bÃdhyate tathÃpi virodhe sati / na cohÃsti virodha÷ / vÃkyena viniyuktasyÃpi jyoti«Âome pravargyasya saænidhinà vidyÃyÃmapi viniyogasaæbhavÃt / yathà 'brahmavarcasakÃmo b­haspatisavena yajeta' iti brahmavarcasaphalo 'pi b­haspatisavo vÃjapeyÃÇgatvena codyate-vÃjapeyene«Âvà b­haspatisavena yajeteti / atra hi ktva÷ samÃnakart­katvamavagamyate dhÃtusaæbandhe pratyayavidhÃnÃt / dhÃtvarthÃntarasaæbandhaÓca kathaæ ca samÃna÷ kartà syÃt / yadyaka÷ prayogo bhavet / prayogÃvi«Âaæ hi kart­tvam / tacca prayogabhede kathamekam / tasmÃtsamÃnakart­katvÃdekaprayogatvaæ vÃjapeyab­haspatisavayordhÃtvarthÃntarasaæbandhÃcca / naca guïapradhÃnabhÃvamantareïaikaprayogatà saæbandhaÓca tatrÃpi vÃjapeyasya prakaraïe samÃmnÃnÃdvÃjapeya÷ pradhÃnam / aÇgaæ b­haspatisava÷ / naca 'darÓapÆrïamÃsÃbhyÃmi«Âvà somena yajeta' ityatrÃÇgapradhÃnabhÃvaprasaÇga÷ / nahyetadvacanaæ kasyaciddarÓapÆrïamÃsamya somasya và prakaraïe samÃmnÃtam / tathÃca dvayo÷ sÃdhikÃratayà ag­hyamÃïaviÓe«atayà guïapradhÃnabhÃvaæ prati vinigamanÃbhÃvenÃdhi«ÂhÃnamÃtravivak«ayà lÃk«aïikaæ samÃnakart­katvamityado«a÷ / yadi tu kasyäcicchÃkhyÃyÃmÃrabhyÃdhÅtaæ darÓapÆrïamÃsÃbhyÃmi«Âveti / tathÃpyanÃrabhyÃdhÅtasyaivÃrabhyÃdhÅte pratyabhij¤Ãnamiti yuktam / tathà sati dvayorapi p­thagadhikÃratayà pratÅtaæ samapradhÃnatvamatyaktaæ bhaveditarathà tu guïapradhÃnabhÃvena tattyÃgo bhavet / tasmÃtkÃlÃrtho 'yaæ saæyoga iti siddham / siddhÃntamupakramate- ## / h­dayaæ pravidhyetyayaæ mantra÷ svarasatastÃvadÃbhicÃrikakarmasamavetaæ sakalaireva padairarthamabhidadhadupalabhyate tadasyÃbhidhÃnasÃmarthyalak«aïaæ liÇgaæ vÃkyaprakaraïÃbhyÃæ kramÃdbalÅyobhyÃmapi balavatkimaÇga puna÷ kramÃt, tasmÃlliÇgena saænidhimapodyÃbhicÃrikakarmaÓe«atvamevÃpÃdyate / yadyapi copÃsanÃsu h­dayapadamÃtrasya samavetÃrthatvam / tathÃpi taditare«Ãæ sarve«Ãmeva padÃnÃmasamavetÃrthatvam / ÃbhicÃrike tu karmaïi sarve«ÃmarthasamavÃya iti kimekapadasamavetÃrthatà kari«yati / naca saænidhyupag­hÅyÃsÆpÃsanÃsu mantramavasthÃpayatÅti yuktam / h­dayapadasyÃbhicÃre 'pi samavetÃrthasyetarapadaikavÃkyatÃpannasya vÃkyapramÃïasahitasyÃbhicÃrikÃtkarmaïa÷ saænidhinÃcÃlayitumaÓakyatvÃdevaæ 'deva savita÷ prasuva yaj¤am' ityÃderapi yaj¤aprasavaliÇgasya yaj¤aÇgatve siddhe jaghanyo vidyÃsaænidhi÷ kiæ kari«yati / evamanye«Ãmapi ÓvetÃÓva ityevamÃdÅnÃæ ke«Ã¤cilliÇgena ke«Ã¤cicchutyà ##prakaraïeneti / kasmÃtpuna÷ saænidhirliÇgÃdibhirvÃdhyate ityata Ãha- ## / prathamatantragator'tha÷ smÃryate / tatra tu ÓrutiliÇgayo÷ samavÃye samÃnavi«ayatvalak«aïe virodhe kiæ balÅya iti cintà / atrodÃharaïam-astyaindrÅ ­k 'kadÃcanastarÅrasi nendra' ityÃdikà ÓrutirviniyokÅ 'aindrayà gÃrhapatyamupati«Âhate' iti / atra hi sÃmarthyalak«aïÃlliÇgÃdindre viniyoga÷ pratibhÃti / ÓruteÓca gÃrhapatyamiti dvitÅyÃto gÃrhapatyasya Óe«itvaæ aindriyeti cat­tÅyÃÓruteraindyà ­ca÷ Óe«atvamavagamyate / yadyapi gÃrhapatyamiti dvitÅyÃÓruterÃgneyÅm­caæ prati gÃrhapatyasya Óe«itvenopapatte÷ / yadyapi caindrayeti ca t­tÅyÃÓruteraindrayà indraæ prati Óe«atvanopapatteravirodha÷ / padÃntarasaæbandhe tu vÃkyasyaiva liÇgena virodho na tu Órute÷ / tatra ca viparÅtaæ balÃbalam / tathÃpi ÓrutivÃkyayo rÆpato vyÃpÃrabhedÃdado«a÷ / dvitÅyÃt­tÅyÃÓrutÅ hi kÃrakavibhaktitayà kriyÃæ prati prak­tyarthasya karmakaraïabhÃvamavagamayata iti viniyojike / kriyÃæ prati hi karmaïa÷ Óe«itvaæ karaïasya ca Óe«atvamiti hi viniyoga÷ / padÃntarÃnapek«e ca kriyÃæ prati Óe«aÓe«itve ÓrutimÃtrÃtpratiyete iti Óraute / so 'yaæ Órutiti÷ sÃmÃnyÃvagato viniyoga÷ padÃntaravaÓÃdviÓe«e 'vasthÃpyate / so 'yaæ viÓi«aïaviÓe«yabhÃvalak«aïa÷ saæbandho vÃkyagocara÷, Óe«aÓe«ibhÃvastu Órauta÷, tasmÃdvÃkyalabhyaæ viÓi«amapek«ya Órauta÷ Óe«aÓe«ibhÃvo liÇgena virudhyata iti ÓrutiliÇgavirodhe kiæ liÇgÃnuguïena gÃrhatvamiti dvitÅyÃÓruti÷ saptamyarthe vyÃkhyÃyatÃæ gÃrhapatyasamÅpe aindrayendra upastheya iti / Ãho Órutyanuguïatayà liÇgaæ vyÃkhyayatÃm / prabhavati hi svocitÃyÃæ kriyÃyÃæ gÃrhapatya itÅndra indarteraiÓvaryavacanatvÃditi / kiæ tÃvatprÃptaæ ÓruterliÇgaæ balÅya iti / no khalu yatrÃsamarthaæ tacchutisahasreïÃpi tatra viniyoktuæ Óakyate / yathà agninà si¤cet pÃthasà dahediti / tasmÃtsÃmarthyaæ purodhÃya Órutyà viniyoktavyam / taccÃsyà ­ca÷ pramÃïÃntarata÷ ÓabdataÓca indre pratÅyate / tathÃhi-viditapadatadartha÷ kadÃcanety­ca÷ spa«Âamindramavagacchati, ÓabdÃccaindrayetyata÷ / tasmÃddÃrudahanasyeva dahanasya saliladahane viniyogo gÃrhapatye viniyoga aindrayÃ÷ / naca ÓrutyanurodhÃjjaghanyÃmÃsthÃyà v­ttiæ sÃmarthyakalpaneti sÃmpratam / samarthyasya pÆrvabhÃvitayà tadanurodhenaiva ÓrutivyavasthÃpanÃt / tasmÃdaindrayendra eva gÃrhapatyasamÅpa upasthÃtavya iti prÃpte 'bhidhÅyate-'liÇgaj¤Ãnaæ purodhÃya na Órutervinayokt­tà / Órutij¤Ãnaæ purodhÃya liÇgaæ tu viniyojakam' / yadi hi sÃmarthyamavagamya ÓruterviniyogamavadhÃrayetpramÃtà tata÷ Óruterviniyogaæ prati liÇgaj¤ÃnÃpek«atvÃddurbalatvaæ bhavet / na tvetadasti / ÓrutirviniyogÃya samarthyamapek«ate nÃpek«ate sÃmarthyavij¤Ãnam / avagate tu tato viniyoge nÃsamarthasya sa iti tannirvÃhÃya sÃmarthyaæ kalpyate / tacchutiviniyogÃtpÆrvamasti sÃmarthyam / na tu pÆrvamagamyate / viniyoge tu siddhe tadanyathÃnupapattyà paÓcÃtpratÅyata iti ÓrutiviniyogÃtparÃcÅnà sÃmarthyapratÅtistadanurodhenÃvasthÃpanÅyà / liÇgaæ tu na svato viniyojakamapi tu viniyokÅæ kalpyitvà Órutim / tathÃhi-na svarasato liÇgÃdanenendra upasthÃtavya iti pratÅyate, kintvÅd­gindra iti tasya tu prakaraïÃmnÃnasÃmartyÃt sÃmÃnyata÷ prakaraïÃpatitaidamarthyasya tadanyathÃnupapattyà viniyogakalpanÃyÃmapi ÓrautÃdviniyogÃtkalpanÅyasya viniyogasyÃrthaviprakar«Ãcchutireva kalpayitumucità na tu tadartho viniyoga÷ / nahi Órutamanupapannaæ ÓÃkyamarthenopapÃdayitum / nahi trayo 'tra brahmaïÃ÷ kaÂhakauï¬inyÃviti vÃkyaæ pramÃïÃntaropasthÃpitena mÃÂhareïopapÃdayanti, upapÃdayato và nopahasanti / ÓabdÃ÷ / mÃÂharaÓceti tu ÓrÃvayantamanumanyante / tasmÃcchutÃrthasamutthÃnÃnupapatti÷ ÓrutenaivÃrthÃntareïopapÃdanÅyÃ, nÃrthÃntaramÃtreïa pramÃïÃntaropanÅteneti lokasiddham / naca lokasiddhasya niyogÃnuyogau yujyete ÓabdÃrthaj¤ÃnopÃyabhÆtalokavirodhÃt / tasmÃdviniyojikà Óruti÷ kalpanÅyà / tathÃca yÃvalliÇgÃdviniyojikÃæ Órutiæ kalpayituæ prakÃntavyÃpÃrastÃvatpratyak«ayà Órutyà gÃrhapatye viniyoga÷ siddha iti niv­ttÃkÃÇk«aæ prakaramamiti kasyÃnupapattyà liÇgaæ viniyokÅæ Órutimupakalpyet / mantrasamÃmnÃnasya pratyak«ayaiva viniyogaÓrutyopapÃditatvÃt / yathÃhu÷-'yÃvadaj¤Ãtasaædigdhaæ j¤eyaæ tÃtpramitsyate / pramite tu pramÃt­ïÃæ pramautsukyaæ vihanyate' iti / tasmÃtpratÅtaÓrautaviniyogopapattyai mantrasya sÃmarthye tadanuguïatvena nÅyamÃnaæ prathamÃæ v­ttimajahajjaghanyayÃpi neyamiti siddham / liÇgavÃkyayoriha virodho yathÃ-'syonaæ te sadanaæ k­ïomi gh­tasya dhÃrayà suÓe«aæ kalpyÃmi / tasminsÅdÃm­te pratiti«Âha vrÅhÅïÃæ medha sumanasyamÃna÷' iti / kimayaæ k­tsna eva mantra÷ sadanakaraïe puro¬ÃÓÃsÃdane ca prayoktavya uta kalpyÃmyanta upastaraïe tasmintsÅdetyevamÃdistu puro¬ÃÓÃsÃdana iti / yadi vÃkyaæ balÅya÷ k­tsnau mantra ubhayatra, suÓevaæ kalpyÃmÅtyetadapek«o hi tasminsÅdetyÃdi÷ pÆrveïaikavÃkyatÃmupaiti yatkalpayÃmi tasmintsÅdeti / atha liÇgaæ balÅyastata÷ kalpyÃmyanta÷ sadanakaraïe tatprakÃÓane hi tatsamartham / tasmintsÅdeti puro¬ÃÓÃsÃdane tatra hi tatsamarthamiti / kiæ tÃvatprÃptam / liÇgÃdvÃkyaæ balÅya ityubhayatra k­tsnasya viniyoga iti / iha hi yattatpadasamabhivyÃhÃreïa vibhajyamÃnasÃkÃÇk«atvÃdekavÃkyatÃyÃæ siddhÃyÃæ tadanurodhena paÓcÃttadabhidhÃnasÃmÃrthyaæ kalpanÅyam / yathà devasyatvetimantre 'gnye nirvapÃmÅti padayo÷ samavetÃrthatvena tadekavÃkyatayà padÃntarÃïÃæ tatparatvena tatra sÃmarthyakalpanà / tadevaæ pratÅtaikavÃkyatÃnirvÃhÃya tadanuguïatayà sÃmarthyaæ kÊptaæ sanna tadvyÃpÃdayitumarhati, api tu viniyojikÃæ Órutiæ mantra÷ prayoktavya iti prÃptam / evaæ prÃpte ucyate-bhavedetadevaæ yadyekavÃkyatÃvagamapÆrvaæ sÃmarthyÃvadhÃraïamapi tu avadh­tasÃmarthyÃnÃæ padÃnÃæ praÓli«ÂapÃÂhitÃnÃæ sÃmarthyavaÓena prayojanaikatvenekavÃkyatvÃvadhÃraïam / yavanti padÃni pradhÃnamekamarthamavagamayituæ samarthÃni vibhÃge sÃkÃÇk«Ãïi tÃnyekaæ vÃkyam / anu«ÂheyaÓcÃrtho mantre«u prakÃÓyamÃna÷ pradhÃnam / sadanakaraïapuro¬ÃÓÃsÃdane cÃnu«Âheyatayà pradhÃne / tayoÓca sadanakaraïaæ kalpayÃmyanto mantra÷ samartha÷ prakÃÓayituæ puro¬ÃÓÃsÃdanaæ ca tasminsÅdetyÃdi÷ / tataÓca yÃvadekavÃkyatÃvaÓena sÃmarthyamanumÅyate tÃvatpratÅtaæ sÃmarthyamekaikasya bhÃgasyaikaikasminnarthe viniyojikÃæ Órutiæ kalpayati / tathÃca Órutyaivaikaikasya bhÃgasyaikatra viniyoge sati prakaraïapÃÂhopapattau na vÃkyakalpitaæ liÇgaæ viniyojikÃæ ÓrutimaparÃæ kalpayitumarhatÅtyekavÃkyatÃbuddhirutpannÃpyÃbhÃsÅbhavati liÇgena bÃdhanÃt / yatra tu virodhakaæ liÇgaæ nÃsti tatra samavetÃrthaikadvitripadaikavÃkyatà padÃntarÃïÃmapi sÃmarthyaæ kalpayatÅti bhavati vÃkyasya viniyojakatvam / yathÃtraiva syonaæ ta ityÃdÅnÃm / tasmÃdvÃkyÃlliÇgaæ balÅya siddham // vÃkyaprakaraïayorvirodhodÃharaïam / atra ca padÃnÃæ parasparÃpek«ÃvaÓÃtkasmiæÓcidviÓi«Âa ekasminnarthe paryavasitÃnÃæ vÃkyatvaæ, labdhavÃkyabhÃvanÃæ ca puna÷ kÃryÃntarÃpek«ÃvaÓena vÃkyÃntareïa saæbandha÷ prakaraïam / kartavyÃyÃ÷ khalu phalabhÃvanÃyà labdhadhÃtvarthakaraïÃyà itikartavyatÃkÃÇk«Ãyà vacanaæ prakaraïamÃcak«ate v­ddhÃ÷ / yathà 'darÓapÆrïamÃsÃbhyÃæ svargakÃmo yajeta' iti / etaddhi vacanaæ prakaraïam / tadetasmin svapadagaïena kiyatyapyarthe paryavasite karaïopakÃralak«aïakÃryÃntarÃpek«ÃyÃæ 'samidho yajati' ityÃdivÃkyÃntarasaæbandha÷ / samidÃdibhÃvanà hi svavidhyupahitÃ÷ puru«e hitaæ bhÃvyapek«amÃïà viÓvajitryÃyena vÃnu«aÇgato vÃrthavÃdato và phalÃntarÃpratilambhena darÓapÆrïamÃsabhÃvanÃæ nirvÃrayitumÅÓate / tasmÃttadakÃÇk«ÃyÃmupanipatitÃnyetÃni vÃkyÃni svakÃryÃpek«Ãïi tadapek«itakaraïopakÃralak«aïaæ kÃryamasÃdya nirvaïvanti ca nirvÃrayanti ca pradhÃnam / so 'yamanayorna«ÂÃÓvadagdharathavatsaæyoga÷ / tadevaæ lak«aïayorvÃkyaprakaraïayorvirodhodÃharaïaæ sÆktavÃkanigada÷ / tatra hi paurïamÃsÅdevatà amÃvasyÃdevatÃ÷ samÃmnÃtÃ÷ / taÓca na mitha ekavÃkyatÃæ gantumarhantÅti liÇgena paurïamÃsÅyÃgÃdindrÃgnÅÓabda utkra«Âavya÷ amÃvÃsyÃyÃæ ca samavetÃrtatvÃtprayoktavya÷ / athedÃnÅæ saædihyate-kiæ yadindrÃgnipadaikavÃkyatayà pratÅyate 'aviv­dhethÃæ maho jyÃyo 'kÃtÃm' iti tannotÃkra«ÂavyamutendrÃgniÓabdÃbhyÃæ sahotkra«Âavyamiti / tatra yadi prakaraïaæ balÅyastato 'panÅtadevatÃko 'pi Óe«a÷ prayoktavyo 'tha vÃkyaæ tato tatra devatÃÓabdastatraiva prayoktavya÷ / kiæ tÃvatprÃptamapanÅtadevatÃko 'pi Óe«a÷ prayoktavya÷ prakaraïasyaivÃÇgasaæbandhapratipÃdakatvÃt / phalavatÅ hi bÃvanà pradhÃnetikartavyatÃtvamÃpÃdayati / tadupajÅvanena ÓrutyÃdÅnÃæ viÓe«asaæbandhÃpÃdakatvÃt / ata÷ pradhÃnabhÃvanÃvacanalak«aïaprakaraïavirodhe tadupajÅvivÃkyaæ bÃdhyata iti prÃptam / evaæ prÃpta ucyate-bhavedetadevaæ yadi viniyojyasvarÆpasÃmarthyamanapek«ya prakaramaæ viniyojayet / api tu viniyogÃya tadapek«aye 'nyathà pÆ«Ãdyanumantraïamantrasya dvadaÓopasattÃyÃÓca notkar«a÷ syÃt / tadrÆpÃlocanÃyÃæ ca tadyadeva ÓÅghraæ pratÅyate tattadvalavadviprak­«Âaæ tu durbalam / tatra yadi tadrÆpaæ Órutyà liÇgena vÃkyena vÃnyatra viniyuktaæ tata÷ prakaramaæ bhaÇktvotk­«yate, piriÓi«Âaistu prakaraïasyetikartavyatÃpek«Ã puryate / atha svasya ÓÅghraprav­ttaæ ÓrutyÃdi nÃsti tata÷ prakaramaæ viniyojakam / yathà samidÃde÷ / tadiha prakaraïÃdvÃkyasya ÓÅghraprav­ttatvamutacyate / prakaraïe hi svÃrthapÆrïÃnÃæ vÃkyanÃmupakÃryopakÃrakÃkÃÇk«ÃmÃtraæ d­Óyate / vÃkye tu padÃnÃæ pratyak«asaæbandha÷ / tataÓca saha prasthitayorvÃkyaprakaraïayoryÃvatprakaraïenaikavÃkyatà kalpyate tÃvadvÃkyenÃbhidhÃnasÃmarthyaæ, yÃvaditaratra vÃkyena sÃmarthyaæ tÃvaditaratra sÃmarthyena ÓrutistÃvadiha Órutyà viniyogastÃvatà ca vicchinnÃyÃmÃkÃÇk«ÃyÃæ ÓrutyanumÃne vihate prakaraïenÃntarà kalpitaæ vilÅyanta iti vÃkyabalÅyastvÃttaddevatÃÓe«aïÃmapakar«a eveti siddham // kramaprakaraïavirodhodÃharaïam / rÃjasÆyaprakaraïe pradhÃnasyaivÃbhi«ecanÅyasya saænidhau Óauna÷ÓepopÃkhyÃnÃdyÃmnÃtaæ, tatkiæ samastasya rÃjasÆyasyÃÇgamutibhi«ecanÅyasya / yadi prakaramaæ balÅyastata÷ samastasya rÃjasÆyasya, atha kramastato 'bhi«ecanÅyasyaiveti, kiæ tÃvatprÃptam / nÃkÃhk«ÃmÃtraæ hi saæbandhahatu÷ / gÃmÃnaya prasÃdaæ paÓyeti gÃmityasya kriyÃmÃtrÃpek«iïa÷ paÓyetyanenÃpi saæbandhasaæbhavÃdvinigamanÃbhÃvaprasaÇgÃt / tasmÃtsaænidhÃnaæ saæbandhakÃraïam / tathà cÃnayetyananaiva gÃmityasya saæbandho vinigamyate / naca saænidhÃnamapi saæbandhakÃraïam / ayameti putro rÃj¤a÷ puru«o 'pasÃryatÃmityatra rÃj¤a ityasya putrapuru«apadasaænidhÃnÃviÓe«Ãnmà bhÆdavinigamanà / tasmÃdÃkÃÇk«Ã niÓcayaheturvaktavyà / atra putraÓabdasya saæbandhivacanatayà samutthitÃkÃÇk«asyÃntike yadupanipatitaæ saæbandhyantarÃkÃÇk«aæ padaæ tasya tenaivÃkÃÇk«ÃparipÆrte÷ puru«apadena puru«arÆpamÃtrÃbhidhÃyinà svatantreïaiva na saæbandha÷ kintu pareïÃpasÃryatÃmityanenÃpasaraïÅyÃpek«eïeti / satyapi saænidhÃne ÃkÃÇk«ÃbhÃvÃdasaæbandha÷ / tathà cÃbhÃïaka÷-'taptaæ taptena saæbadhyate' iti / tathà cÃkÃÇk«itamapi na yÃvatsaænidhÃpyate tÃvanna saæbadhyate / tathà saænihitamapi yÃvannÃkÃÇk«yate na tÃvatsaæbadhyata iti dvayo÷ saæbandhaæ prati samÃnabalatvÃtkramaprakaraïayo÷ samuccayÃsaæbhavÃcca vikalpena rÃjasÆyÃbhi«ecanÅyayorviniyoga÷ Óauna÷ÓepopÃkhyÃnÃdÅnÃmiti prÃptam / evaæ prÃpta ucyate-rÃjasÆyake kathaæbhÃvÃpek«Ã hi pavitrÃdÃrabhya k«atrasya dh­tiæ yÃvadanuvartate / tathÃca-'avicchinne kathaæbhÃve yatpradhÃnasya paÂhyate / anirj¤Ãtaphalaæ karma tasya prakaraïÃÇgatà ' iti nyÃyÃdrÃjasÆyÃÇgatà Óauna÷ÓopopÃkhyÃnÃdÅnÃm / abhi«ecanÅyasya tu svavÃkyopÃttapadÃrthanirÃkÃÇk«asya saænidhipÃÂhenÃkÃÇk«otthÃpanÅyà yÃvattÃvatsiddhÃkÃÇk«eïa rÃjasÆyenaikavÃkyatà kalpyate / yÃvaccÃbhi«ecanÅyaikavÃkyatayà liÇgaæ kalpyate tÃvatkÊptaliÇgaæ viniyokrÅæ Órutiæ kalpyati yÃvadvÃkyakalpitena liÇgena Órutiritaratra kalpte tÃvatkÊptayà Órutyà viniyoge sati prakaraïapÃÂhopapattau saænidhÃnaparikalpitamantarà vilÅyate / pramÃïÃbhÃve 'pratibhatvÃt / prakaraïinaÓca rÃjasÆyasya sa4vadà buddhisÃæniÓyena tatsaænidherakalpanÅyatvÃt / tasmÃtprakaraïavirodhe kramasya bÃdha eva naca vikalpo durbalatvÃditi siddham // kramasamÃkhyayorvirodhodÃharaïam-pauro¬ÃÓika iti samÃkhyÃte kÃï¬e sÃnnÃÂyakrame ca Óundhadhvaæ daivyÃya karmaïa iti ÓundhanÃrtho mantra÷ samÃmnÃta÷, tatra saædihyate kiæ samÃkhyÃnasya balÅyastvÃtpuro¬ÃÓapÃtrÃïÃæ Óundhena viniyoktavya÷, Ãho sÃnnÃÂyapÃtrÃïÃæ Óundhena kramo balÅyÃniti / kintÃvatprÃptam / samÃkhyÃnÃæ balÅya iti pauro¬ÃÓikaÓabdena hi puro¬ÃÓasaæbandhÅnÅtyucyante tÃnyadhik­tya prav­ttaæ kÃï¬aæ pauro¬ÃÓikam / tataÓca yÃvatkrameïa prakaraïÃdyanumÃnaparamparayà saæbandha÷ pratipÃdanÅya÷ yÃvatsamÃkhyayà Órutyaiva sÃk«Ãdeva sa pratipÃdita iti arthaviprakar«eïa kramÃtsamÃkhyaiva balÅyasÅti puro¬ÃÓapÃtraÓundhena mantra÷ prayoktavya÷ na sÃnnÃÂyapÃtraÓundhana iti prÃptam / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate-samÃkhyÃnÃtkramo balavÃnarthaviprakar«Ãditi / tathÃhi-samÃkhyà na tÃvatsaæbandhasya vÃcikà kintu pauro¬ÃÓaviÓi«Âaæ kÃï¬amÃha / tadviÓi«ÂatvÃnyathÃnupapattyà tava saæbandha÷ kÃï¬asyÃnumÅyate na tu sÃk«Ãnmantrabedasya / taddhÃreïa ca tanmadhyapÃtino mantrabedasyÃpi tadanumÃnam / na cÃsau saæbandho 'pi Órutyaiva Óe«aÓe«ibhÃva÷ pratÅyate / api tu saæbandhamÃtram / tasmÃcchatisÃd­Óyamasya dÆrÃpetamiti krameïa nÃsya spardhocità / tatrÃpi ca sÃmÃnyato darÓapÆrïamÃsaprakaraïÃpÃditaidamarthyasya Óauna÷ÓepopÃkhyÃnÃdivaccÃrÃdupakÃrakatayà prak­tamÃtrasaæbandhÃnupapatti÷ / mantrasya prayogasamavetÃrthasmÃraïena sÃmavÃyikÃÇgatvÃt / tathÃca yaæ ka¤citprak­taprayogagatamarthaæ prakÃÓayato 'sya prakaraïÃÇgatvamaviruddhamiti viÓe«Ãpek«ÃyÃæ sÃnnÃÂyakrama÷ sÃnnÃÂyaæ prati prakaraïÃdyanumÃnadvÃreïa viniyogaæ kalpayitumutsahate na tu samÃkhyÃnam / tasya durbalatvÃt / tathÃhi-samÃkhyà saæbandhanibandhanà sati tatsidhyarthaæ saænidhimupakalpayati yÃvattÃdvaidikena pratyak«ad­«Âena saænidhÃnenÃkÃÇk«Ã kalpyate / yÃvacca kÊptena saænidhÃnenÃkÃÇk«Ã kalpyate tÃvaditaratra kÊptayÃkÃÇk«ayaikavÃkyatà tÃvaditaratraikavÃkyatayà kÊptayopakÃrasÃmarthyam / yÃvaccÃtraikavÃkyatayopakÃrasÃmarthyaæ tÃvaditaratra liÇgena viniyojikà Óruti÷ / yÃvadatra liÇgena viniyojikà ÓrutistÃvaditaratra kÊptayà Órutyà viniyoga iti tÃvataiva prakaraïapÃÂhopapatte÷ sarvaæ samÃkhyÃnakalpitaæ vicchinnamÆlatvÃttÆyamÃnaÓasyamiva nirbÅjaæ bhavati / puro¬ÃÓÃbhidhÃyakramantrÃbÃhulyÃtkÃï¬asya pauro¬ÃÓikasamÃkhyeti mantavyam / 'ekadvitricatu«pa¤cavastvantarayakÃritam / Órutyarthaæ prati vai«amyaæ liÇgÃdÅnÃæ pratÅyate // ' ityarthaviprakar«a ukta÷ / tatrÃpi ca 'bÃdhikaiva Órutirnityaæ samÃkhyà bÃdhyate sadà / madhyamÃnÃæ tu bÃdhyatvaæ bÃdhakatvamapek«ayà // ' iti viÓe«a ukto v­ddhai÷ / tadvayaæ vistarÃdbibhyato 'pi prathamatantrÃnabhij¤Ãnukampayà nidhrà vistare patitÃ÷ sma ityuparamyate / tasmÃdyathÃnuj¤ÃpanÃnuj¤ayo÷ praj¤ÃtakramayorupahÆta upahÆyasvetyevaæ mantravÃmnÃtau deÓasÃmÃnyÃttathaivÃÇgatayà prÃpnuta÷ / upahÆta iti liÇgato 'nuj¤Ãmantro nÃnuj¤Ãpane upahÆyasveti ca liÇgato 'nuj¤Ãpano ca mantro nÃnuj¤ÃyÃm / tadiha liÇgena kramaæ bÃdhitvà viparÅtaæ Óe«atvamÃpÃdyate / yÃvaddhi sthÃnena prakaraïamutpÃdyaikavÃkyatvaæ kalpyate tÃvalliÇgena Órutiæ kalpayitvà sÃdhito viniyoga iti akalpitaliÇgaÓrute÷ kramasya bÃdha÷ / tadvidihÃpi viniyoge pratyekÃntaritena liÇgena caturantaritasya vidyÃkramasya bÃdha iti / yadyapi prathamatantra evÃyamartha upapÃditastathÃpi virodhe tadupapÃdanamiha tvavirodha÷ / nahi liÇgenÃbhicÃrikakarmasaæbandha÷ vidyÃsaæbandhena kramak­tena virudhyate / naca viniyuktaviniyogalak«aïo 'tra virodho b­haspatisave 'pi tatprasaÇgÃt / athaiva pratÅtivirodho naca vastuvirodha÷ sa vidyÃyÃæ viniyoge 'pi tulya÷ / tasmÃdavirodhÃdvedhÃmantrasyopÃsanÃÇgatvamityastyabhyadhikà Óahkà / tatrocyate-'nahi liÇgavirodhena kramabÃdho 'bhidhÅyate / kintu liÇgaparicchinne na krama÷ kalpanÃk«ama÷' / prakaraïapÃÂhopapattyà hi ÓrutiliÇgatvÃkyaprakaraïairaviniyukta÷ krameïa prakaraïavÃkyaliÇgaÓrutikalpanÃprÃmÃlikayà viniyujyate / tadà viniyuktasya prakaraïapÃÂhÃnarthakyaprasaÇgÃt / upapÃdite tu ÓrutyÃdibi÷ prakaraïapÃÂhe k«ÅïatvÃdarthÃpatte÷ kramo na svocitÃæ pramÃmutpÃdayitumarhati pramityÃbhÃvÃditi / b­haspatisavasya tu ktvÃÓrutireva dhÃtusaæbandhÃdhikÃrakÃtsamÃnakart­katÃyÃæ vihità saæyogap­thaktvena viniyuktamapi viniyojayantÅ na Óakyà Órutyantareïa niroddhuæ svapramÃmiti vai«amyam / tadidamuktam- ## / tulyabalatayà b­haspatisamasya tulyatÃÓaÇkÃpÃkaraïadvÃreïa samuccayo na tu p­thaguktitayà parasparÃpek«atvÃditi / saænidhipÃÂhamupapÃdayati- ## //25 // 3.3.15.26. ## / yatra hÃnopÃyane ÓrÆyete tatrÃvivÃda÷ saænipÃte yatrÃpyupÃyanamÃtraÓravaïaæ tatrÃpi nÃntarÅyakatayà hÃnamÃk«iptamityasti saænipÃta÷ / yatra tu hÃnamÃtraæ suk­tadu«k­tayo÷ Órutaæ na ÓrÆyate upÃyanaæ, tatra kimupÃyanamupÃdÃnaæ saænipatenna veti saæÓaya÷ / atra pÆrvapak«aæ g­hïÃti- ## / syÃdetat / yathà ÓrÆyamÃïamekatra ÓÃkhÃyÃmupÃsanÃÇgaæ tasminnevopÃsane ÓÃkhÃntare 'ÓrÆyamÃïamupasaæhriyate / evaæ ÓÃkhÃntaraÓrutamupÃyanamupasaæhari«yata ityata Ãha- ## / ekatve hyupÃsanakarmaïÃmanyatra utÃnÃmapyanyatra samavÃyo ghaÂate / na tvihopÃsanÃnÃmekatvaæ, saguïanirguïatvena bhedÃdityartha÷ / nanu yathopÃyanaæ Órutaæ hÃnamupasthÃpayatyevaæ hÃnamapi upÃyanamityata Ãha- ## / grahaïaæ hi na svÃmino 'pagamamantareïa bhavatÅti grahaïÃdapagamasiddhiravaÓyaæbhÃvinÅ / apagamastvasatyapyanyena grahaïe d­«Âo yathà prÃyaÓcittenÃpagatirenasa iti / kart­bhedakathanaæ tvetadupodbalÃrthaæ na punaravaÓyaæbhÃvasya prayojakamupÃyanenÃnaikÃntyÃditi / siddhÃntamupakramate- ## / ayamasyÃrtha÷-karmÃntare vihitaæ hi na karmÃntara upasaæhriyate pramÃïÃbhÃvÃt / yatpunarna vidhÅyate kintu stutyarthaæ siddhatayà saækÅrtyate tadasati bÃdhake devatÃdhikaraïanyÃyena Óabdata÷ pratÅyamÃnaæ parityaktumaÓakyam / tathÃca vidhÆtayo÷ suk­tadu«k­tayornirguïÃyÃæ vidyÃyÃmaÓvaromÃdivatkiæ bhavatvityÃkÃÇk«ÃyÃæ na tÃvatprÃyaÓcitteneva tadvilayasaæbhavastathà satyaÓvaromarÃhud­«ÂÃntÃnupapatte÷ / na jÃtvaÓvaromarÃhumukhayorvilayanamasti / api tvaÓvacandrÃbhyÃæ vibhÃga÷ / naca na«Âe vidhÆnanapramocanÃrthasaæbhava÷ / tasmÃdarthavÃdasyÃpek«ÃyÃæ Óabdasaænidhik­to 'pi viÓe«a upÃyanaæ buddhau saænidhÃpayituæ Óakrotyapek«Ãæ pÆrayitumiti / nirguïÃpi vidyà hÃnopÃyanÃbhyÃæ stotavyà / stutiprakar«astu prayojanaæ na pramÃïam / aprakar«e 'pi stutyupapatte÷ / na cÃrthavÃdÃntarÃpek«ÃrthavÃdÃntarÃïÃæ na d­«Âà / naca tairna pÆraïamityÃha- ## / yadyapyanyadÅye api suk­tadu«k­te anyasya phalaæ prayacchata÷, yathà putrasya ÓrÃddhakarma pitust­ptiæ yathà ca piturvaiÓvÃnarÅye«Âi÷ putrasya / nÃryÃÓca surÃpÃnaæ bharturnarakam / tathÃpyanyadÅye api suk­tadu«k­te sÃk«Ãdanyasminna saæbhavata ityÃÓayena ÓaÇkà / phalata÷ prÃptyà stutiriti parihÃra÷ / ##mityapi na svarÆpata÷ suk­tadu«k­tasaæcÃrÃbhiprÃyam / nanu vidyÃguïopasaæhÃrÃdhikÃre ko 'yamakÃï¬e stutyarthavicÃra itiÓaÇkÃmupasaæhÃrannapÃkaroti- ## / vidyÃguïopasaæhÃraprasaÇgata÷ stutiguïopasaæhÃro vicÃrita÷ / prayojanaæ copÃsake sauhÃrdamÃcaritavyaæ na svasauhÃrdamiti chanda evÃcchanda ÃcchÃdanÃdÃcchabdo bhavati / ## / ­tvija upagÃyantÅtyaviÓe«eïopagÃnam­tvijÃm / bhÃllavinastu viÓe«eïa nÃdhvaryupagÃyatÅti / tadetasmÃdbhÃllavinÃæ vÃkyam­tvija upagÃyantÅtyetacche«aæ vij¤Ãyate / etaduktaæ bhavati-adhvaryuvarjità ­tvija upagÃyantÅti / kasmÃtpunarevaæ vyÃkhyÃyate / nanu svatantrÃïyeva santu vÃkyÃnÅtyata Ãha- #<Órutyantarak­tamiti># / a«Âado«avikalpaprasaÇgabhayena vÃkyÃntarasya vÃkyÃntaraÓe«atvamatrabhavato jaiminerapi saæmatamityÃha- ## / 'api tu vÃkyaÓe«a÷ syÃdanyÃÂyatvÃdvikalpasya vidhÅnÃmekadeÓa÷ syÃt' ityetadeva sÆtramarthadvÃreïa paÂhati- ##syÃtsa cÃnyÃÂya iti Óe«a÷ / evaæ kila ÓrÆyate-'e«a vai saptadaÓa÷ prajÃpatiryaj¤e yaj¤e 'nvÃyatta' iti / tato nÃyuyÃje«u yeyajÃmahaæ karotÅti / tadatrÃnÃrabhya ka¤cidyaj¤aæ yaj¤e«u yeyajÃmahakaraïamupadi«Âam / tadupadiÓya cÃmnÃtaæ nÃnuyÃje«viti / tatra saæÓaya÷-kiæ vidhiprati«edhayorvikalpa uta paryudÃso 'nuyÃjavarjite«u yeyajÃmaha÷ kartavya iti / mà bhÆdarthaprÃptasya ÓÃstrÅyeïa ni«edhe vikalpa÷ / d­«Âaæ hi tÃdÃtvikÅmasya sundaratÃæ gamayati nÃyatau do«avattÃæ ni«edhati / tasya tatraudÃsÅnyÃt / ni«edhaÓÃstraæ tu tÃdÃtvikaæ saundaryamabÃdhamÃnameva prav­ttyunmukhaæ naraæ nivÃrayadÃyatyÃmasya du÷khaphalatvamavagamayati / yathÃha-'akartavyo du÷khaphala÷' iti / tato gÃrata÷ prav­ttamapyÃyatyÃæ du÷khato vibhyataæ puru«aæ Óaknoti nivÃrayitumiti balÅyayÃn ÓÃstrÅya÷ prati«edho gÃrata÷ prav­tteriti na tayà vikalpamarhati / ÓÃstrÅyau tu vidhini«edhau tulyabalatayà «o¬aÓigrahaïavadvakalpyete / tatra hi vidhidarÓanÃtpradhÃnasyopakÃrabhÆyastvaæ kalpyate / ni«edhadarÓanÃcca vaiguïye 'pi phalasiddhiravagamyate / tathÃha-'arthaprÃptavaditi cenna tulyatvÃdubhayaæ Óabdalak«aïaæ' iti / naca vÃcyaæ yÃvadyajati«u yeyajÃmahakaraïaæ yÃvadyajatisÃmÃnyadvÃreïÃnuyÃjaæ yajativiÓe«amupasarpati tÃvadanuyÃjagatena ni«edhena tanni«iddhamiti ÓÅghraprav­tte÷ sÃmÃnyaÓÃstradviÓe«ani«edho balavÃniti / yato bhavatvevaævidhi«u brÃhmaïebhyo dadhi dÅyatÃæ takraæ kauï¬inyÃyeti / tatra takradhaprÃptyai tadvidhimapek«ate pravartitumiha tu prÃptapÆrvakatvÃprati«edhasya yeyajÃmahasya cÃnyato 'prÃptestanni«edhena ni«edhaprÃptyai tadvidhirapek«aïÅya÷ / naca sÃpek«atayà ni«edhÃdvidhireva balÅyÃnityatulyaÓi«Âatayà na vikalpa÷ kintu ni«edhasyaiva bÃdhanamiti sÃæprataæ, tathà sati ni«edhaÓÃstraæ pramattagÅtaæ syÃt / naca yadyuktaæ tulyaæ hi sÃæpradÃyikam / naca na tau paÓau karotÅtivadarthavÃdatà / asamevatÃrthatvÃt / paÓau hi nÃjyabhÃgau sta ityupapadyate / na cÃtra tathà yeyajÃmahÃbhÃva÷, yajati«u yeyajÃmahavidhÃnÃt / anuyÃjÃnÃæ ca tadbhÃvÃt / naca paryudÃsastadÃnanuyÃje«viti, kÃtyÃyanamatena niyamaprasakte÷ / tasmÃdvihitaprati«iddhatayà vikalpa iti prÃptam / evaæ prÃpta ucyate-uktaæ «o¬aÓigrahaïayorvikalpa iti / nahi tatrÃnyà gatirasti / tenÃdo«adu«Âo 'pi vikalpa ÃsthÅyate pak«e 'pi prÃmÃïyÃnmà bhÆtpramatagÅtateti / iha tu paryudÃsenÃpyupapattau saæbhavantyÃmanyÃÂyaæ vikalpÃÓraïamayuktam / evaæ hi tadà na¤a÷ saæbandho 'nanuyÃje«u yajati«vanuyÃjavartite«u yeyajÃmaha÷ kartavya iti / kimato yadyavam / etadato bhavati-nÃnuyÃje«vityetadvÃkyamaparipÆrïaæ sÃkÃÇk«aæ pÆrvavÃkyaikadeÓena saæbhantasyate yadetadyeyajÃmahaÇkarotÅtyetannÃnuyÃje«u yÃvaduktaæ syÃdanuyÃjavarjito«viti tÃvaduktaæ bhavati nÃnuyÃje«viti / tathÃca yajitaviÓe«aïÃrthatvÃdananuyÃjavidhirevÃyamiti prati«edhÃbhÃvÃnna vikalpa÷ / na cÃbhiyuktatarapÃïinivirodhe kÃtyÃyanasyÃsadvÃditvaæ nityasamÃsavÃdina÷ saæbhavati / sa hi vibhëÃdhikÃre samÃsaæ ÓÃsti / tasmÃdanuyÃjavarjite«u yeyajÃmahavidhÃnamiti siddham / varïakÃntaramÃha- ## / yathà hi suk­tadu«k­tayoramÆrtayo÷ kalpanaæ näjasaæ sÆrtyanuvidhÃyitvÃtkampasya / tathÃnyadÅyayoranyatra saæcÃro 'pyanupapanno 'mÆrtatvÃdeva / tasmÃdyatra vidhÆnanamÃtraæ Órutaæ tatra kampanena varaæ svakÃryarambhÃccÃlanamÃtrameva lak«yatÃæ na tu tato 'pagatyÃnyatra saæcÃra÷ kalpanÃgauravaprasaÇgÃt / tasmÃtsvakÃryÃrambhÃccÃlanaæ vidhÆnanamiti prÃpte 'bhidhÅyate-yatra tÃvadupÃyanaÓrutistatrÃvaÓyaæ tyÃgo vidhÆnanaæ vaktavyam / kkacidapi codvidhÆnanaæ tyÃge vartate tathà satyanyatrÃpi tatraiva vartitumarhati / evaæ hi na varteta yadi vidhÆnanamiha mukhyaæ labhyeta / na caitadasti / tatrÃpi svakÃryÃccÃlanasya lak«yamÃïatvÃt / naca prÃmÃïikaæ kalpanÃgauravaæ lohagandhitÃmÃcarati / apicÃnekÃrthatvÃddhÃtatÆnÃæ tyÃge 'pi vidhÆyate mukhyageva bhavi«yati / prÃcuryeïa tyÃge 'pi loke prayogadarÓanÃt / vinigamanahetorabhÃvÃt / gaïakÃrasya copalak«aïatvenÃpyarthanirdeÓasya tatra darÓanÃt / tasmÃddhÃnÃrtha evÃtreti yuktam //26 // 3.3.16.27. ## / nanu pÃÂhakramÃdardhapathe suk­tadu«k­tataraïe pratÅyete / vidyÃsÃmarthyÃcca prÃgevÃvagamyete / tathà ÓÃÂhyÃyaninÃæ tÃï¬inÃæ ca Órute÷ / Órutyarthau ca pÃÂhakramÃdbalÅyÃæsau, 'agnihotraæ juhoti yavÃgÆæ pacati' ityatra yathà / tasmÃtpÆrvapak«ÃbhÃvÃdanÃrabhyametat / atrocyate / naitatpÃÂhakramamÃtramapi tu Órutistatsuk­tadu«k­te vidhÆnuta iti / taditi hi sarvanÃma tasmÃdarthe sannihitaparÃmarÓakaæ tasya hetubhÃvamÃha / sannihitaæ ca yadanantaraæ Órutam / taccÃrdhapathavarti virajÃnadÅmano 'bhigamanamityardhapatha eva suk­tadu«k­tatyÃga÷ / naca Órutyantaravirodha÷ / ardhapathe 'pi pÃpavidhÆnane brahmalokasaæbhavÃtprÃkkÃlatopapatte÷ / evaæ ÓÃÂhyÃyaninÃmapyavirodha÷ / nahi tatra jÅvanniti và jÅvata iti và Órutam / tathà cÃrdhapatha eva suk­tadu«k­tavimoka÷ / eva¤ca na paryaÇkavidyÃtastatprak«aya iti pÆrva÷ pak«a÷ / rÃddhÃntastu vidyÃsÃmarthyavidhÆtakalma«asya j¤Ãnavata uttareïa pathà gacchato brahmaprÃptirna cÃprak«Åïakalma«asyottaramÃrgagamanaæ saæbhavati / yathà yavÃgÆpÃkÃtprÃgnÃgnihotram / yamaniyamÃdyanu«ÂhÃnasahitÃyà vidyÃyà uttareïa mÃrgeïa paryaÇkasthabrahmaprÃptyupÃyatvaÓravaïÃt / aprak«ÅïapÃpmanaÓca tadanupapatte÷ / vidyaiva tÃd­ÓÅ kalma«aæ k«apayati k«apitakalma«aæ cottaramÃrgaæ prÃpayatÅti kathamardhapathe kalma«aya÷ / tasmÃtpÃÂhakramabÃdhenÃrthakramo 'nusartavya÷ / nanu na pÃÂhakramamÃtramatra, taditi sarvanÃmaÓrutyà saænihitaparÃmarÓÃdityuktam / tadayuktaæ, buddhisaænidhÃnamÃtramatropayujyate nÃnyat, taccÃnantarasyeva vidyÃprakaraïÃdvidyÃyà apÅti samÃnà ÓrutirubhayatrÃpÅti / arthapÃÂhau pariÓi«yete tatra cÃrtho balÅyÃniti / naca tÃï¬yÃdiÓrutyavirodha÷ pÆrvapak«e / aÓva iva romÃïi vidhÆyeti hi svatantrasya puru«asya vyÃpÃraæ brÆte, naca paretasyÃsti svÃtantryam, tasmÃttadvirodha÷ //27 // 3.3.16.28. ## / kebhyaÓcitpadebhya idaæ sÆtram / nanu yathà paretasyottareïa pathà brahmaprÃptirbhavatÅti vidyÃphalamevaæ tasyaivÃrdhapathe suk­tadu«k­tahÃnirapi bhavi«yatÅti ÓaÇkÃpadÃni tebhya uttaramidaæ sÆtram / yadvyÃca«Âe- ## / vidyÃphalamapi brahmaprÃptirnÃparetasya bhavitumarhati ÓaÇkÃpadebhya÷ / yathÃhu÷-nÃjanitvà tatra gacchantÅti / suk­tadu«k­taprak«ayastu satyapi naraÓarÅre saæbhavatÅti samarthasya hetoryamaniyamÃdisahitÃyà vidyÃyÃ÷ karyak«ayÃyogÃdyukto jÅvata eva suk­tadu«k­tak«aya iti siddham / chandata÷ svacchandata÷ svecchayeti yÃvat / svecchayÃnu«ÂhÃnaæ yamaniyamÃdisahitÃyà vidyÃyÃ÷ / ##jÅvata÷ puru«asya syÃnna m­tasya / tatpÆrvakaæ casuk­tadu«k­tahÃnaæ syÃjjÅvata eva / samarthasya k«epÃyogÃt / evaæ kÃraïÃnantaraæ kÃryotpÃde sati nimittanaimittakayostadbhÃvasyopapattistÃï¬iÓÃÂhyÃyaniÓrutyoÓca saægatiritarathà svÃtantryÃbhÃvenÃsaægatiruktà syÃt / tadanenobhayavirodho vyÃkhyata÷ / ye tu parasya vidu«a÷ suk­tadu«k­te kathaæ paratra saækrÃmata iti ÓaÇkottaratayà sÆtraæ vyÃcakhyu÷ / chandata÷ saækalpata iti Órutism­tyoravirodhÃdeva÷ / na tvatrÃgamagamyer'the svÃtantryeïa yuktirniveÓanÅyete / te«ÃmadhikaraïaÓarÅrÃnupraveÓe saæbhavatyarthÃntaropavarïanamasaÇgatameveti //28 // 3.3.17.28. ## / yathà hÃnisaænidhÃvupÃyanamanyatra Órutamiti, tatrÃpi kevalà hÃni÷ ÓrÆyate tatrÃpi upÃyanamupasthÃpayatyevaæ tatsannidhÃveva devayÃna÷ panthÃ÷ Óruta iti yatrÃpi suk­tadu«k­tahÃni÷ kevalà Órutà tatrÃpi devayÃnaæ panthÃnamupasthÃpayitumarhati / naca nira¤jana÷ paramaæ sÃmyamupaitÅtyanena virodha÷ / devayÃnena pathà brahmalokaprÃptau nira¤janasya paramasÃmyopapatte÷ / tasmÃddhÃnimÃtre devayÃna÷ panthÃ÷ saæbadhyata iti prÃptam / evaæ prÃptam ucyate-vidvÃn puïyapÃpe vidhÆyanira¤jana÷ paramaæ sÃmyamupaitÅti hi vidu«o vidhÆtapuïyapÃpasya vidyayà k«emaprÃptimÃha / bhramanibandhano 'k«emo yÃthÃtmyaj¤Ãnalak«aïayà vidyÃyà vinivartanÅya÷ / nÃsau deÓaviÓe«amapek«ate / nahi jÃtu rajjau sarpabhramaniv­ttaye samutpannaæ rajjutattavaj¤Ãnaæ deÓaviÓe«amapek«ate / vidyotpÃdasyaiva svavirodhyavidyÃniv­ttirÆpatvÃt / naca vidyotpÃdÃyà brahmalokaprÃptirapek«aïÅyà / yamaniyamÃdiviÓuddhasattvasyehaiva ÓravaïÃdibhirvidyotpÃdÃt / yadi paramÃrabdhakÃryakarmak«apaïÃya ÓarÅrapÃtÃvadhyapek«eti na devayÃnenÃstÅhÃrtha iti Órutid­«ÂavirodhÃnnÃpek«itavya iti / asti tu paryaÇkavidyÃyÃæ tasmÃrtha ityuktaæ dvitÅyena sÆtreïeti / ye tu yadi puïyamapi nivartate kimarthà tarhi gatarityÃÓaÇkya sÆtramavatÃrayanti / gaterarthavattvamubhayathà du«k­taniv­ttyà suk­taniv­ttyà ca / yadi puna÷ puïyamanuvarteta brahmalokagatasyÃpÅha puïyaphalopabhogÃyav­tti÷ syÃt / tathà caitena pratipÃdyamÃnÃgatyanÃv­ttiÓrutivirodha÷ / tasmÃddu«k­tasyeva suk­tasyÃpi prak«aya iti tai÷ punaranÃÓaÇkanÅyamevÃÓaÇkitam / vidyÃk«iptÃyÃæ hi gatau keyamÃÓaÇkà yadi k«Åïasuk­ta÷ kimarthamayaæ yÃtÅti / nahye«Ã suk­tanibandhanà gatirapi tu vidyÃnibandhanà / tasmÃdv­ddhoktamevopavarïanaæ sÃdhviti //29 // 3.3.17.30. // 31 // 3.3.18.31. aniyama÷ sarvÃsÃmavirodha÷ ÓabdÃnumÃnÃbhyÃm / prakaraïaæ hi dharmÃïÃæ niyÃmakam / yadi tu tannÃdriyate tato darÓapÆrïamÃsajyoti«ÂomÃdidharmÃ÷ saækÅryeran / naca te«Ãæ vik­ti«u sauryÃdi«u dvÃdaÓÃhÃdi«u codakata÷ prÃpti÷ / sarvatraupadeÓikatvÃt / naca darvihomasyÃprak­tivikÃrasyÃdharmakatvam / naca sarvadharmayuktaæ karma ki¤cidapi Óakyamanu«ÂhÃtum / na caivaæ sati ÓrutyÃdoya'pi viniyojakÃste«Ãmapi hi prakaraïena sÃmÃnyasaæbandhe sati viniyojakatvÃt / yatrÃpi vinÃprakaraïaæ ÓrutyÃdibhyo viniyogo 'vagamyate tatrÃpi tannirvÃhÃya prakaraïasyÃvaÓyaæ kalpanÅyatvÃt / tasmÃtprakaraïaæ viniyogÃya tanniyamÃya cÃvaÓyÃbhyupetavyamanyathà ÓrutyadÅnÃmaprÃmÃïyaprasakte÷ / tasmÃdyÃsvevopÃsanÃsu devayÃna÷ pit­yÃïo và panthà ÃmnÃtastÃsveva na tÆpÃsanÃntare«u tadanÃmnÃnÃt / naca 'ye ceme 'raïye ÓraddhÃtapa ityupÃsate' iti sÃmÃnyavacanÃtsarvavidyÃsu tatpathaprÃpti÷ / ÓraddhÃtapa÷parÃyaïÃnÃmeva tatra tatpathaprÃpti÷ ÓrÆyate, na tu vidyÃparÃyaïÃnÃm / apicaivaæ satyekasyÃæ vidyÃyÃæ mÃrgopadeÓa÷ sarvÃsu vidyÃsvityekatraiva mÃrgopadeÓa÷ kartavyo na vidyÃntare / vidyÃntare ca ÓrÆyate / tasmÃnna sarvopÃsanÃsu pathiprÃptiriti prÃptam / evaæ prÃpte ucyate-'ye ceme 'raïye ÓraddhÃtapa ityupÃsate' iti na ÓraddhÃtapomÃtrasya pathiprÃptimÃhÃpi tu vidyayà tadÃrohÃntÅtyatra nÃvidvÃæsastapasvina iti kevalasya tapasa÷ ÓraddhÃyÃÓca tatprÃptiprati«edhÃdvidyÃsahite ÓraddhÃtapasÅ tatprÃpyupÃyatayà vadan vidyÃntarÅlÃnÃmapi pa¤cÃgnividyÃvidbhi÷ samÃnamÃrgatÃæ darÓayati / tathÃnyatrÃpi pa¤cÃgnividyÃdhikÃre 'bhidhÅyate-'ya evametÃdvidurye cÃmÅ araïye ÓraddhÃæ satyamupÃsate' iti / satyaÓabdasya brahmaïyevÃnapek«aprav­ttitvÃt / tadeva hi satyamanyasya mithyÃtvena katha¤cidÃpek«ikasatyatvÃt / pa¤cÃgnividÃæ cetthaævittayaivopÃttatvÃt / vidyÃsÃhacaryÃcca vidyÃntaraparÃyaïÃnÃmevedamupÃdÃnaæ nyÃÂyam / mÃrgadvayabhra«ÂÃnÃæ cÃdhogatiÓravaïÃt / tatrÃpi ca yogyatayà devayÃnasyaivehÃdhvano 'bhisaæbandha÷ / etaduktaæ bhavati-bhavetprakaraïaæ niyÃmakaæ yadyaniyamapratipÃdakaæ vÃkyaæ Órautaæ smÃrtaæ và na syÃdasti tu tattasya ca prakaraïÃdbalÅyastvam / tasmÃdaniyamo vidyÃntare«vapi saguïe«u devayÃna÷ panthà asak­nmÃrgopadeÓasya ca prayojanaæ varïitaæ bëyak­teti //31 // 3.3.19.32. ## / saguïÃnÃæ vidyÃyÃæ cintÃæ k­tvà nirguïÃyÃæ cintayati / nirguïÃyÃæ vidyÃyÃæ nÃpavarga÷ palaæ bhavitumarhati / Órutism­tÅtihÃsapurÃïe«u vidu«ÃmapyapÃntaratama÷prabh­tÅnÃæ tattaddehaparigrahaparityÃgau ÓrÆyete / tadapavargaphalatve nopapadyate / apav­ktasya tadanupapatte÷ / upapattau và tallak«aïÃyogÃt / apunÃv­ttirhi tallak«aïam / tena satyÃmapi vidyÃyÃæ tadanupapatterna mok«a÷ / phalaæ, vidyÃyÃæ vibhÆtayastu tÃstÃstasyÃ÷ phalam / apunarÃv­ttiÓruti÷ punastatpraÓaæsÃrtheti manyate / naca 'tÃvadevÃsya ciraæ yÃvanna vimok«ye 'tha saæpatsye' iti Órutervidu«o dehapÃtÃvadhipratÅk«Ãvadvasi«ÂhÃdÅnÃmapi prÃrabdhakarmaphalopabhogapratÅk«eti sÃæpratam / yena hi karmaïà vasi«ÂhÃdÅnÃmÃrabdhaæ ÓarÅraæ tatpratÅk«Ã syÃt / tathÃca na ÓarÅrÃntaraæ te g­hïÅyu÷ / naca tÃvadeva ciramityetadapyÃrjavena ghaÂate / samarthahetusaænidhau k«epÃyogÃt / tasmÃdetadapi vidyÃstutyaiva gamayitavyam / tasmÃnnÃpavargo vidyÃphalam / tathà cÃpavargÃk«epeïa pÆrva÷ pak«a÷ / atra ca pÃk«ikaæ mok«ahetutvamityÃpÃtata÷, ahetutvaæ vetu tu pÆrvapak«atattvam / rÃddhÃntastu-vidyÃkarmasvanu«ÂhÃnato«iteÓvaracoditam / adhikÃraæ samÃpyaite pratiÓanti paraæ padam // nirguïÃyÃæ vidyÃyÃmapavargalak«aïaæ ÓrÆyamÃïaæ na stutimÃtratayà vyÃkhyÃyamucitam / paurvÃparyaparyÃlocane bhÆyasÅnÃæ ÓrutÅnÃmatraiva tÃtparyÃvadhÃraïÃt / naca yatra tÃtparyaæ tadanyathayituæ yuktam / uktaæ hi 'na vidyau para÷ ÓabdÃrtha' iti / naca vidu«amapÃntarama÷prabh­tÅnÃæ tattaddehasaætÃrÃtsatyÃmapi brahmavidyÃyÃmanirmok«Ãnna brahmavidyà mok«asya heturiti sÃmpratam / hetorapi sati pratibandhe kÃryÃnupajano na hetubhÃvamapakÃroti / nahi v­ntaphalasaæyogapratibaddhaæ gurutvaæ na patanamajÅjanaditi pratibandhÃpagame tatkurvanna taddhetu÷ / naca na setupratibandhÃnÃmapÃæ nimnadeÓÃnabhisarpaïamiti setubhede na nimnamabhisarpanti / tadvadihÃpi vidyÃkarmÃrÃdhanÃvarjiteÓvaravihitÃdhikÃrapadapratibaddhà brahmavidyà yadyapi na muktiæ dattavatÅ tathÃpi tatparisamÃptau pratibandhavigame dÃsyati / yathà hi prÃrabdhavipÃkasya karmaïa÷ prak«ayaæ pratÅk«amÃïaÓcaramadehasamutpannabrahmasÃk«ÃtkÃro 'pi dhriyate 'tha tatprak«ayÃnmok«aæ prÃpnoti / evaæ prÃrabdhÃdhikÃralak«aïaphalavidyÃkarmà puru«o vasi«ÂhÃdirvidvÃnapi tatk«ayaæ pratÅk«amÃïo yugutkrameïa và tattaddehaparigrahaparityÃgau kurvanmukto 'pyanÃbhogÃtmikayà prakhyayà sÃæsÃrika ava viharati / tadidamuktam- ## / prÃrabdhavipÃkÃni tu karmÃïi varjayitvà vyapagatÃnij¤ÃnenaivÃtivÃhitÃni / na caite jÃtismarà iti / yo hi paravaÓo dehaæ parityÃjyate dehÃntaraæ ca nÅta÷ pÆrvajanmÃnubhÆtasya smarati sa janmaväjÃtismarca / g­hÃdiva g­hÃntare svecchayà kÃyÃntaraæ saæcaramÃïo na jÃtismara ÃkhyÃyataæ / ##vivÃdaæ k­tvà / vyatirekamÃha- ##prÃrabdhavipÃke ##maprÃrabdhavipÃkamiti / syedÃtat / vidyayÃvidyÃdikleÓaniv­ttau nÃvaÓyaæ ni÷Óe«asya karmÃÓayasya niv­ttinaranÃdibhavaparasparÃhitasyÃniyatavipÃkakÃlasyÃsaÇkhyeyatvÃtkarmaÓayasyetyata Ãha- ## / nahisamÃne vinÃÓahetau kasyacidvinÃÓo nÃparasyeti Óakyaæ vaditum / tatkimidÃnÅæ prav­ttaphalamiti karma vinaÓyet / tathÃca na vidu«o vasi«ÂhÃderdehadhÃraïetyata Ãha- ## / tasya tÃvadeva ciramiti ÓrutiprÃmÃïÃdanÃgataphalameva karma k«Åyate na prav­ttaphalamityavagamyate / apica nÃdhikÃravayÃæ sarve«Ãm­«ÅïÃmÃtmatattvaj¤Ãnaæ tenÃvyÃpako 'pyayaæ parvapak«a ityÃha- ## / tatkinte«Ãmanirmok«a eva, netyÃha- ##viraktÃ÷ / ##pralaya÷ / apica svargÃdÃvanubhavapathamanÃrohati Óabdaikasamadhigamye vicikitsà syÃdapi mandadhiyÃmÃmu«mikaphalatvaæ prati / yathà cÃrthavÃda÷-'ko hi tadveda yadamu«miælloke 'sti và na veti' / advaitaj¤Ãnaphalatve mok«asyÃnubhavasiddhe vicikitsÃgandho 'pi nÃstÅtyÃha- ## / advaitatattvasÃk«ÃtkÃro hi avidyÃsamÃropitaæ prapa¤caæ samÆlaghÃtaæ nighnandhoraæ saæsÃrÃÇgaparitÃpamupaÓamayati puru«asyetyanuvÃdapi sphuÂamupapatidra¬himnaÓca ÓrutirdarÓità / taccÃnubhavÃdvÃmadevÃdÅnÃæ siddham / nanu tattvamasi vartasa iti vÃkyaæ kathamanubhavameva dyotayatÅtyata Ãha- ## / vartamÃnÃpadeÓasya bhavi«yadarthatà m­taÓabdÃdhyÃhÃraÓcÃÓakya ityartha÷ //32 // 3.3.20.33. ## / aÇaravi«ayÃïÃæ (?) prati«edhadhiyÃæ sarvavedavartinÅnÃmavarodha upasaæhÃra÷ prati«edhasÃmÃnyÃdak«arasya tadbhÃvapratyabhij¤ÃnÃt / ÃnandÃdaya÷ pradhÃnasyetyatrÃyamartho yadyapi bhÃvarÆpe«u viÓe«aïe«u siddhastantryÃyatayà ca ni«edharÆpe«viti siddha eva / tathÃpi tasyaivai«a prapa¤co 'vagantavya÷ / ## / yadyapi ÓÃbare dattottaramatrodÃharaïÃntaraæ tathÃpi tulyanyÃyatayaidapi ÓakyamudÃhartumityudÃharaïÃntaraæ darÓitam / tatra ÓÃbaramudÃharaïamastyÃdhÃnaæ yajurvedavihitam-'ya evaæ vidvÃnagnimÃdhatta' iti / tadaÇgatvena yajurveda eva 'ya evaæ vidvÃnvÃravantÅyaæ gÃyati ya evaæ vidvÃnyaj¤Ãyaj¤Åyaæ gÃyati ya evaæ vidvÃnvÃmadevyaæ gÃyati' iti vihitam / etÃni ca sÃmÃni sÃmavede«ÆtpannÃni / tatredaæ saædihyate-kimetÃni yatrotpadyante tatrapyainevoccai«Âvena svareïÃdhÃne prayoktavyÃnyatha yanna viniyujyante tatratyenopÃæÓutvena svareïa 'uccai÷ sÃmnopÃæÓu yaju«Ã iti Órute÷ / kiæ tÃtprÃptam / utpattividhinaivÃpek«itopÃyatvÃtmanà vihitatvÃdaÇganÃæ tasyaiva prÃthamyÃttannibandhana evoccai÷svare prÃpta ucyate-guïamukhyavyatikrame tadarthatvÃnmukhyena vedasaæyoga÷ / ayamartha÷-utpattividhirguïo viniyogavidhistu pradhÃnaæ, tadanayorvyÃtikrame virodhe utpattividhyÃlocanenoccai«Âvaæ viniyogavidhyÃlocanena copÃæÓutvaæ so 'yaæ virodho vyatikramastasminvayatikrame mukhyena pradhÃnena niyujyamÃnatvarÆpeïa tasya vÃravantÅyÃdervedasaæyogo grÃhyo notpadyamÃnatvena guïena / kuta÷, viniyujyamÃnatvasya mukhyatvenotpadyamÃnatvasya guïatvena tadarthatvÃdviniyujyamÃnÃrthatvÃdutpadyamÃnatvasya / etaduktaæ bhavati-yadyapyutpattividhÃvapi cÃtÆrÆpyamasti vidhitvasyÃviÓe«Ãt / tanmÃtranÃntarÅyakatvÃcca cÃtabarÆpyasya / tathÃpi vÃkyÃnÃmaidaæparyaæ bhidyate / ekasyaiva vidherutpattiviniyogÃdhikÃraprayogarÆpe«u catur«u madhye ki¤cideva rÆpaæ kenacidvÃkyenollikhyate yadanyato 'prÃptam / tatra yadyapi sÃmavede sÃmÃni vihitÃni tathÃpi tadvÃkyÃnÃæ tadutpattimÃtraparatà viniyogasya yÃjurvaidikaireva vÃkyai prÃptatvÃt / tathÃcotpattivÃkyebhya÷ samÅhitÃrthÃpratilambhÃdviniyogavÃkyebhyaÓca tadavagatestadarthÃnyevotpattivÃkyÃni bhavantÅti tatra yena vÃkyena viniyujyante tasyaiva svarasya sÃdhanatvaæsaæsparÓino grahaïaæ na tu rÆpamÃtrasparÓina iti / bhëyakÃrÅyamapyudÃharaïamevameva yojayitavyam / udrÃt­vedotpannÃnÃæ mantraïÃmudgÃtrà prayoge prÃpte adhvaryupradÃnake 'pi puro¬ÃÓe viniyuktatvÃtpradhÃnÃnurodhenÃdhvaryuïaiva te«Ãæ prayogo nodrÃtreti dÃr«ÂÃntike yojayati- ## //33 // 3.3.20.34. ## / 'guhÃæ pravi«ÂÃvÃtmÃnau' ityatra siddho 'pyartha÷ prapa¤cyate / ekatra bhokrabhokrorvedyatÃ, anyatra bhokroreveti vedyabhedÃdvidyÃbheda iti / naca s­«ÂirupadadhÃtÅtivatpibadapiballak«aïÃparaæ pibantÃviti netumucitam / sati mukhyÃrthasaæbhave tadÃÓrayaïÃyogÃt / naca vÃkyaÓe«ÃnurodhÃttadÃÓrayaïam / saædehe hi vÃkyaÓe«Ãnnirïayo naca mukhyalÃk«aïikagrahaïavi«ayo vi«aya÷ saæbhavati, tulyabalatvÃbhÃvÃt / prakaraïasya ca tato balÅyasà vÃkyena bÃdhanÃt / tasmÃdvedyabhedÃdvidyÃbheda iti prÃpta ucyate-dvÃsuparïatyatra ­taæ pibantÃvityatra ca dvitvasaækhyotpattau pratÅyate tena samÃnatautsargikÅ / pibantÃviti dvayo÷ pibantà yà sà bÃdhanÅyÃ, sà copakramopasaæhÃrÃnurodhena na dvayorapi tu chatrinyÃyena lÃk«ÃïikÅ vyÃkhyeyà / yena hyupakramyate yena copasaæsthite tadanurodhena madhyaæ j¤eyam / yathà jÃmitvado«asaækÅrtanopakrame tatpratisamÃdhÃnopasaæhÃre ca saædarbhe madhyapÃtino vi«ïurÆpÃæÓu ya«Âavyo 'jÃmitvÃyetyÃdaya÷ p­thagvidhitvamalabhamÃnà vidhitvamavivak«itvÃrthavÃdatayà nÅtÃstatkasya hetorekavÃkyatà hi sÃdhÅyasÅ vÃkyabhedÃditi / tathehÃpi tadanurodhena pibadapibatsamÆhaparaæ lak«aïÅyaæ pibantÃvityanena / tathÃca vedyÃbhedÃdvidyÃbheda iti / apica tri«vapyete«u vedÃnta«u prakaraïatraye 'pi paurvÃparyaparyÃlocanayà paramÃtmavidyaivÃvagamyate / yadyevaæ kathaæ tarhi jÅvopÃdÃnamastvityata Ãha- ## / nÃsyÃæ jÅva÷ pratipÃdyate kintu paramÃtmano 'bhedaæ jÅvasya darÓayitumasÃvanÆdyate / paramÃtmavidyÃyÃÓcÃbhedavi«ayatvÃnna bhedÃbhedavicÃrÃvatÃra÷ / tasmÃdaikavidyamatra siddham //4 // 3.3.22.35. ## / kau«ÅtakeyakaholacÃkrÃyaïo«astapraÓnopakramayorvidyornaitarantaïÃmnÃtayo÷ kimasti bhedo na veti viÓaye bheda eveti bhrÆma÷ / kuta÷-yadyapyubhayatra praÓnottarayorabheda÷ pratÅyate, tathÃpi tatsyaivaikasya puna÷ ÓruteraviÓeÓÃdÃnarthakyaprasaÇgÃdyajatyabhyÃsavadbheda÷ prÃpta÷ / na caikasyaiva tÃï¬inÃæ navak­tva upadeÓe 'pi yathà bhedo na bhavati 'sa Ãtmà tattvamati Óvetaketo' ityatra tathehÃpyabheda iti yuktam / bhÆya eva mà bhagavÃn vij¤Ãpayatu, iti hi tatra ÓrÆyate tenÃbhedo yujyate / na ceha tathÃsti / tena yadyapÅha vedyÃbhedo 'vagamyate tathÃpyekatra tasyaivÃÓanÃyÃdimÃtrÃtyayopÃdherupÃsanÃdekatra ca kÃryakaraïavirahopÃdherupÃsanÃdvidyÃbheda eveti prÃpte pratyucyate / naitadupÃsanÃvidhÃnaparamapi tu vastusvarÆpapratipÃdanaparaæ praÓnaprativacanÃlocanenopalabhyate / kimato yadyavam / etadato bhavati-vidheraprÃptaprÃpaïÃrthatvÃtprÃptÃvanupapatti÷ / vastusvarÆpaæ tu puna÷punarucyamÃnamapi na do«amÃvahati Óatak­tvo 'pi hi pathyaæ vadantyÃptÃ÷ / viÓe«atastu veda÷ pit­bhyÃmapyabhyarhita÷ / naca sarvathà paunaruktyam / ekatrÃÓanÃyÃdyatyayÃdanyatra ca kÃryakÃraïapravilayÃt / tasmÃdekà vidyà pratyabhij¤ÃnÃt / ubhÃbhyÃmapi vidyÃbhyÃæ bhinna Ãtmà pratipÃdyate iti yo manyate pÆrvapak«aikadeÓÅ taæ prati sarvÃntaratvavirodho darÓita÷ //35 // 3.3.22.36. ## / asya tu pÆrvapak«atattvÃbhiprÃyo darÓita÷ / sugamamanyat //36 // 3.3.23.37. ## / utk­«Âasya nik­«ÂarÆpÃpatternobhayatrobhayarÆpÃnucintanam / api tu nik­«Âe jÅva utk­«ÂarÆpÃbhedacintanam / evaæ hi nik­«Âa utk­«Âo bhavatÅti prÃptam / evaæ prÃpta ucyate-itaretarÃnuvÃdenetaretarÆpavidhÃnÃdubhayatrÃbhayacintanaæ vidhÅyate / itarathà tu yo 'haæ so 'sÃvityetÃvadevocyeta / jÅvÃtmÃnamanÆdyeÓvaratvamasya vidhÅyeta / na tvÅÓvarasya jÅvÃtmatvaæ yo 'sau so 'hamiti / yathà tattvamasÅtyatra / tasmÃdubhayarÆpamubhayatrÃdhyÃnÃyopadiÓyate / nanvevamutk­«Âasya nik­«ÂaprasaÇga ityuktaæ tatkimidÃnÅæ saguïe brahmaïyupÃsyamÃne 'sya vastuto nirguïasya nik­«Âatà bhavati / kasmaicitphalÃya tathà dhyÃnamÃtraæ vidhÅyatena tvasya nik­«ÂatÃmÃpÃdayatÅti cedihÃpi vyatihÃrÃnucintanamÃtramupadiÓyate phalÃya na ti nik­«Âatà bhavatyutk­«Âasya / anvÃcayaÓi«Âaæ tu tÃdÃtmyadÃr¬hyaæ bhavannopek«Ãmahe / ##iva tadguïeÓvarasiddhiriti siddhamubhayatrobhayÃtmatvÃdhyanamiti //37 // 3.3.24.38. ## / tadvai tadetadeva tadÃsa satyameva sa yo haitanmahadyak«aæ prathamajaæ veda satyaæ brahmeti jayatÅmÃællokäjita ityasÃvasadya evametanmahadyak«aæ prathamajaæ veda satyaæ brahmeti satyaæ hyeva brahma / pÆrvoktasya h­dayÃkhyasya brahmaïa÷ satyamityupÃsanamena saædarbheïa vidhÅyate / taditi h­dayÃkhyaæ brahmaikena tadà parÃm­Óati / etadeveti vak«yamÃïaæ prakÃrÃntaramasya parÃm­Óati / tattÃdÃgre Ãsa babhÆva / kiæ tadityata Ãha-satyameva / sacca mÆrtaæ tyaccÃmÆrtaæ ca sattyam / tadupÃsakasya phalamÃha-sa yo haitamiti / ya÷ prathamajaæ yak«aæ pÆjyaæ veda / kathaæ vedetyata Ãha-satyaæ brahmetÅti / sa jayatÅmÃn lokÃn / ki¤ca jito vaÓÅk­ta inuÓabda itthaæÓabdasyÃrthe vartate / vijetavyatvena buddhisaænihitaæ Óatruæ parÃm­Óati-asÃviti / asadbhavennaÓyet / uktamartha nigamayati-ya evametaditi / evaæ vidvÃnkasmÃjjayatÅtyata Ãha-satyameva yasmÃdbrahmeti / atastadupÃsanÃt phalotpÃdo 'pi satya ityartha÷ / tadyattatsatyaæ kimatau / atrÃpi tatpadÃbhyÃæ rÆpaprakÃrai parÃm­«Âau / kasmiænnÃlambane tadupÃsanÅyamityata uttaram-sa Ãdityo ya e«a ityÃdinà tasyopani«adaharahamiti / hanti pÃpmÃnaæ jahÃti ca ya evaæ vedetyantena / upani«at rahasyaæ nÃma / tasya nirvacanaæ-hanti pÃpmÃnaæ jahÃti ceti / hanterjahÃtervà rÆpametat / tathÃca nirvacanaæ kurvanphalaæ pÃpahÃnimÃheti / tamimaæ vi«ayamÃha bhëyakÃra÷- ## / tathÃca Óruti÷-'tadetadak«araæ satyamiti sa ityekamak«araæ tÅtyekamak«araæ yamityekamak«araæ prathamottame ak«are satyaæ madhyato 'n­taæ tadetadan­mubhayata÷ satyena parig­hÅtaæ satyabhÆyameva bhavati naivaævidvÃæsaman­taæ hinasti' iti / tÅtÅkÃrÃnubandha uccÃraïÃrtha÷ / niranubandhastakÃro dra«Âavya÷ / atra hi prathamottame ak«are satyaæ m­tyurÆpÃbhÃvÃt / madhyato madhye 'n­taman­taæ hi m­tyu÷ / m­tyvan­tayostakÃrasÃmyÃt / tadetadan­taæ m­tyurÆpamubhayata÷ satyena parig­hÅtam / antarbhÃvitaæ satyarÆpÃbhyÃm / ato 'ki¤citkaraæ tatsatyabhÆyameva satyabÃhulyameva bhavati / Óe«amatirohitÃrtham / seyaæ satyavidyÃyÃ÷ sanÃmÃk«ayopÃsanatà / yadyapi tadyatsatyamiti prak­tÃnukar«eïÃbeda÷ pratÅyate tathÃpi phalabhedena bheda÷ sÃdhyabhedeneva nityakÃmyadi«ayordarÓapÆrïamÃsÃbhyÃæ svargakÃmo yajeta yÃvajjÅvaæ darÓapÆrïamÃsÃbhyÃæ yajeteti ÓÃstrayo÷ satyapyanubandhÃbhede bheda iti prÃpte pratyucyate-ekaiveyaæ vidyà tatsatyamiti prak­taparÃmarÓÃdabhedena pratyabhij¤ÃnÃt / naca phalabheda÷ / tasyopani«adaharahamiti tasyaiva yadaÇgÃntaraæ rahasyanÃmnopÃsanaæ tatpraÓaæsÃrthor'thavÃdo 'yaæ na phalavidhi÷ / yadi punarvidyÃvidhÃvadhikÃraÓravaïÃbhÃvÃttatkalpanÃyÃmÃrthavÃdikaæ phalaæ kalpyeta tato jÃte«ÂÃvivÃg­hyamÃïaviÓe«atayà saævalitÃdhikÃrakalpanà tataÓca samastÃrthavÃdikaphalayuktamekamevopÃsanamiti siddham / parakÅyaæ vyÃkhyÃnamupanyasyati- ## / vÃjasaneyakamapyak«yÃdityavi«ayaæ chÃndogyamapÅtyupÃsyÃbhedÃdabheda÷ / tataÓca vÃjasaneyoktÃnÃæ satyÃdÅnÃmupasaæhÃra ityatrÃrthe saiva hi satyÃdaya iti sÆtraæ vyÃkhyÃtaæ tadetaddÆ«ayati- ## / anubandhÃbhede 'pi sÃdhyabhedÃdbheda iti vidyÃbhedÃdanupasaæhÃra iti //38 // 3.3.25.39. ## / chÃndogyavÃjasaneyavidyayoryadyapi saguïanirguïatvena bheda÷ / tathÃhi chÃndogye-'atha ya ihÃtmÃnamanuvidya vrajanti etÃæÓca satyÃnkÃmÃn' ityÃtmavatkÃmÃnÃmapi vedyatvaæ ÓrÆyate / vÃjasaneye tu nirguïameva paraæ brahmopadiÓyate 'vimok«Ãya brÆhi' iti tathÃpi tayo÷ parasparaguïopasaæhÃra÷ / nirguïÃyÃæ tÃvadvidyÃyÃæ brahmastutyarthameva saguïavidyÃsaæbandhiguïopasaæhÃra÷ saæbhavÅ / saguïÃyÃæ ca yadyapyÃdhyÃnÃya na vaÓitvÃdiguïopasaæhÃrasaæbhava÷ / nahi nirguïÃyÃæ vidyÃyÃmÃdhÃyÃtavyatvenaite codità yenÃtrÃdhyeyatvena saæbadhyerannapi tu satyakÃmÃdiguïanÃntarÅyakatvenaite«Ãæ prÃptirityupasaæhÃra ucyate / evaæ vyavasthita e«a saæk«epo 'dhikaraïÃrthasya-sÃmyabÃhulye 'pyekatrÃkÃÓÃdhÃratvasyÃparatra cÃkÃÓatÃdÃtmyasya ÓravaïÃdbhede vidyayorna parasparaguïopasaæhÃra iti pÆrvapak«a÷ / rÃddhÃntastu sarvasÃmyamevobhayatrÃpyÃtmopadeÓÃdÃkÃÓaÓabdenaikatrÃtmokto 'nyatra ca daharÃkÃÓÃdhÃra÷ sa evokta iti sarvasÃmyÃdbrahmaïyubhayatrÃpi sarvaguïopasaæhÃra÷ / saguïanirguïatvena tu vidyÃbhede 'pi guïopasaæhÃravyavasthà darÓità / tasmÃtsarvamavadÃtam //39 // 3.3.26.40. #<ÃdÃradalopa÷># / asti vaiÓvÃnaravidyÃyÃæ tadupÃsakasyÃtithibhya÷ pÆrvabhojanam / tena yadyapÅyamupÃsanÃgocarà na cintà sÃk«ÃttathÃpi tatsaæbaddhaprathamabhojanasaæbandhÃdasti saægati÷ / vicÃragocaraæ darÓayati- ## / vicÃraprayojakaæ saædehamÃha-- ## / atra pÆrvapak«ÃbhÃvena saæÓayamÃk«ipati- ## / uktaæ khalvetatprathama eva tantre 'padakarmÃprayojakaæ nayanasya parÃrthatvÃt' ityanena / yathà somakrayÃrthÃnÅyamÃnaikahÃyanÅsaptamapadapÃæÓugrahaïamaprayojakaæ na punarekahÃyanyà nayanaæ prayojayati / tatkasya heto÷ / somakrayeïa tannayanasya prayuktatvÃttadupajÅvitvÃtsaptamapadapÃæÓugrahaïasyeti / tathehÃpi bhojanÃrthabhaktÃgamanasaæyogÃtprÃïÃhuterbhojanÃbhÃve bhaktaæ pratyaprayojakatvamiti nÃsti pÆrvapak«a ityapÆrvapak«amidamadhikaraïamityartha÷ / pÆrvapak«amÃk«ipya samÃdhatte- ## / tÃvacchabda÷ siddhÃntaÓaÇkÃnirÃkaraïÃrtha÷ / p­cchati- ## / tadeva sphorayati- ## / jÃbÃlà hi ÓrÃvayanti-'pÆrvo 'tithibhyo 'ÓrÅyÃt' iti / aÓrÅyÃditi ca prÃïÃgnihotrapradhÃnaæ vaca÷ / 'yathà hi Órudhità bÃlà mÃtaraæ paryupÃsate / evaæ sarvÃïi bhÆtÃnyagnihotramupÃsate' iti vacanÃdagnihotrasyÃtithÅnbhÆtÃni pratyupajÅvyatvena ÓravaïÃttadekavÃkyatayehÃpi pÆrvo 'tithibhyo 'ÓrÅyÃditi prÃïÃhutipradhÃnaæ lak«yate / tadevaæ sati 'yathÃha vai svayamahutvÃgnihotraæ parasya juhuyÃdityevaæ tat' ityatithibhojanasya prÃthamyaæ ninditvà ##svÃmina÷ prÃïÃgnihotraæ prathamaæ prÃpayantÅ prÃïÃgnihotrÃdaraæ karoti / nanvÃtithitÃme«Ã Óruti÷ prÃïahutiæ kintu svÃmibhojanapak«a eva nÃbhojane 'pÅtyata Ãha- ## / Åd­Óa÷ khalvayamÃdara÷ prÃïÃgnihotrasya dharmiïa÷ prÃthamyadharmalopamapi na sahate ÓrutistadÃsyÃ÷ kaiva kathà dharmilopaæ sahata ityartha÷ / pÆrvapak«Ãk«epamanubhëya dÆ«ayati- ## / yathà hi kauï¬apÃyinÃmayanagate agnihotre prakaraïÃntarÃnnaiyamikÃgnihotrÃdbhinne dravyadevatÃrÆpadharmÃntararahitatayà tadÃkÃÇk«e sÃdhyasÃd­Óyena naiyamikÃgnihotrasamÃnanÃmatayà taddharmÃtideÓena rÆpadharmÃntaraprÃptirevaæ prÃïÃgnihotre 'pi naiyamikÃgnihotragatapaya÷prabh­tiprÃptau bhojanÃgatabhaktadravyatà vidhÅyate / na caitÃvatà bhojanasya prayojakatvam / uktametadyathà bhojanakÃlÃtikramÃtprÃïÃgnihotrasya na bhojanaprayuktatvamiti / na caikadeÓadravyatayottarÃrdhÃtsvi«Âak­te samavadyatÅtivadaprayojakatvamekadeÓadravyasÃdhanasyÃpi prayojakatvÃt / yathà jÃghanyà patnÅ÷ saæyÃjayantÅti patnÅsaæyÃjÃnÃæ jÃghanyekadeÓadravyaju«Ãæ jÃghanÅprayojakatvam / sa hi nÃmÃprayojako bhavati yasya prayojakagrahaïamantareïÃrtho na j¤Ãyate / yathà na prayojakapuro¬ÃÓagrahaïamantareïottarÃrdhaæ j¤Ãtuæ Óakyam / Óakyaæ tu jÃghanÅvadbhaktaæ j¤Ãtum / tasmÃdyathà jÃghanyantareïÃpi paÓÆpÃdÃnaæ paraprayuktaÓÆpajÅvanaæ và khaï¬aÓo mÃæsavikrayiïo muï¬ÃdivadÃk­tirÆpÃdÅyate / evaæ bhaktamapi ÓakyamupÃdÃtum / tasmÃnna bhojanasya lope prÃïÃgnihotralopa iti manyate pÆrvapak«Å / adbhiriti tu pratinidhyupÃdÃnamÃvaÓyakatvasÆcanÃrthaæ bhëyakÃrasya //40 // 3.3.26.41. ## / taddhomÅyamiti hi vacana kimapi saænihitadravyaæ home viniyuÇkte tada÷ sarvanÃmna÷ saænihitÃvagamamantareïÃbhidhÃnÃparyavasÃnÃttadanena svÃbhidhÃnaparyavasÃnÃya tadyadbhaktaæ prathamamÃgacchediti saænihitamapek«ya nirvartitavyam / tacca saænihitaæ bhaktaæ bhojanÃrthamityuttarÃrdhÃtsvi«Âak­te samavadyatÅtivanna bhaktaæ vÃpo và dravyÃntaraæ và prayoktumarhati / jÃghanyÃstvavayavabhedasya nÃgnÅ«omÅyapaÓvadhÅnaæ nirÆpaïaæ svatantrasyÃpi tasya sÆnÃsthasya darÓanÃttasmÃdastyetasya jÃghanÅto viÓe«a÷ / yaccoktaæ codakaprÃptadravyabÃdhayà bhaktadravyavidhÃnamiti / tadayuktam / vidhyuddeÓagatasyÃgnihotranÃmnastathÃbhÃvÃdÃrthavÃdikasya tu siddhaæ ki¤citsÃd­ÓyamupÃdÃya stÃvakatvenopapatterna tadbhÃvaæ vidhÃtumarhatÅtyÃha- ## / api cÃgnihotrasya codakato dharmaprÃptÃvabhyupagamyamÃnÃyÃæ bahutaraæ prÃptaæ bÃdhyate / naca saæbhave bÃdhanicayo nyÃpya÷ / k­«ïalacarau khalvagatyà prÃptabÃdho 'bhyupeyata ityÃha-taddharmaprÃptau cÃbhyupagamyamÃnÃyÃmiti / codakÃbhÃvamupodbalayati- ## / yata evoktena krameïÃtideÓÃbhÃvo 'ta eva sÃæpÃdikatvamagnihotrÃÇgÃnÃm / tatprÃptau tu sÃæpÃdikatvaæ nopapadyeta / kÃminyÃæ kila kucavadanÃdyasatà cakravÃkanalinÃdirÆpeïa saæpÃdyate / na tu nadyÃæ cakravÃkÃdaya eva cakravÃkÃdinà saæpÃdyante / ato 'pyavagacchÃmo na codakaprÃptiriti / yattvÃdaradarÓanamiti tadbhojanapak«e prÃthamyavidhÃnÃrtham / yasminpak«e dharmÃnavalopastasmindharmiïo 'pi na tvetÃvatà dharminityatà sidhyatÅti bhÃva÷ / nanvatithibhojanottarakÃlatà svÃmibhojanasya vihiteti kathamasau bÃdhyata ityata Ãha- ## / sÃmÃnyaÓÃstrabÃdhÃyÃæ viÓe«aÓÃstrasyÃtibhÃro nÃstÅtyartha÷ //41 // 3.3.27.42. ## / yathaiva 'yasya parïamayÅ juhÆrbhavati na sa pÃpaæ Ólokaæ Ó­ïoti' ityetadanÃrabhyÃdhÅtamavyabhicÃritakratusaæbandhaæ juhÆdvÃrà kratuprayogavacanag­hÅtaæ kratatvarthaæ satphalÃnapek«aæ siddhavartamÃnÃpadeÓapratÅtaæ na rÃtrisatravatphalatayà svÅkarotÅti / evamavyabhicÃritakarmasaæbandhodgÅthagatamupÃsanaæ karmaprayogavacanag­hÅtaæ na siddhavartamÃnÃpadeÓÃvagatasamastakÃmavÃpakatvalak«aïaphalakalpanÃyÃlam / parÃrthatvÃt / tathÃca pÃramarthatvÃt / tathÃca pÃramar«aæ sÆtram-'dravyasaæskÃrakarmasu parÃrthatvÃtphalaÓrutirarthavÃda÷ syÃt' iti / eva¤ca sati kratau parïatÃniyamavadupÃsanÃniyama iti prÃpte ucyate-yuktaæ parïatÃyÃæ phalaÓruterarthavÃdamÃtratvam / nahi parïatÃnÃÓrayà yÃgÃdivatphalasaæbandhamanubhavitumarhati / avyÃpÃrarÆpatvÃt / vyÃpÃrasyaiva ca phalavattvÃt / yathÃhu÷-'utpattimata÷ phaladarÓanÃt' iti / nÃpi svÃdiratÃyÃmiva prak­takratusaæbaddho yÆpa ÃÓrayastadÃÓraya÷ prak­to 'sti anÃrabhyÃdhÅtatvÃtparïatÃyÃ÷ / tasmÃdvÃkyenaiva juhÆsaæbandhadlÃreïa parïatÃyÃ÷ kraturÃÓrayo j¤ÃpanÅya÷ / na cÃtatparaæ vÃkyaæ j¤ÃpayitumarhatÅti tatra vÃkyatÃtparyamavaÓyÃÓrayaïÅyam / tathÃca tatparaæ sanna parïatÃyÃ÷ phalasaæbandhamapi gamayitumarhati / vÃkyabhedaprasaÇgÃt / upÃsanÃnÃæ tu vyÃpÃrÃtmatvena svata eva phalasaæbandhopapatte÷ udgÅthÃdyÃÓrayaïaæ phale vidhÃnaæ na virudhyate viÓi«ÂavidhÃnÃt / phalÃya khalÆdgÅthasÃdhanakamupÃsanaæ vidhÅyamÃnaæ na vÃkyabhedamÃvahati / nanu karmÃÇgodgÅthasaæskÃra upÃsanaæ prok«aïÃdivadvitÅyÃÓruterudgÅthamiti / tathà cäjanÃdi«viva saæskÃre«u phalaÓruterarthavÃdatvam / maivam / nahyatrodgÅthasyopÃsanaæ kintu tadavayavasyoÇkÃrasyetyuktamadhastÃt / na coÇkÃra÷ karmÃÇgamapi tu karmÃÇgodgÅthÃvayava÷ / na cÃnupayogamÅpsitam / tasmÃtsaktÆn juhotÅtivadviniyogabhaÇgenoÇkÃrasÃdhÃnÃdupÃsanÃtphalamiti saæbandha÷ / tasmÃdyathà kratvÃÓrayÃïyapi godohanÃdÅni phalasaæyogÃdanityÃni evamudgÅthÃdyupÃsanÃnÅti dra«Âavyam / Óe«amuktaæ bhëye / ## / arthavÃdamÃtratve 'tyantaparok«Ã v­ttiryathà na tathà phalaparatve / na tu vartamÃnÃpadeÓÃtsÃk«ÃtphalapratÅti÷ / ata eva prayÃjÃdi«u nÃrthavÃdÃdvartamÃnÃpadeÓÃtphalakalpanà / phalaparatve tvasya na Óakyaæ prayÃjÃdÅnÃæ pÃrÃrthyenÃphalatvaæ vaktumiti //42 // 3.3.28.43. ## / tattacchutyarthÃlocanayà vÃyuprÃïayo÷ svarÆpÃbhede siddhe tadadhÅnanirÆpaïatayà tadvi«ayopÃsanÃpyabhinnà na cÃdhyÃtmÃdhidaivaguïabhedÃdbheda÷ / nahi guïabhede guïavato bheda÷ / nahyagnihotraæ juhotÅtyutpannasyÃgnihotrasya taï¬ulÃdiguïabhedÃdbhedo bhavati / utpadyamÃnakarmasaæyukto hi guïabheda÷ karmaïo bhedaka÷ / yathÃmik«ÃvÃjinasaæyuktayo÷ karmaïo÷ / notpannakarmasaæyukta÷ / adhyÃtmÃdhidaivopadeÓe«u cotpannopÃsanÃsaæyoga÷ / tathopakramopasaæhÃrÃlocanayà vidyaikatvaviniÓcayÃdekaiva sak­tprav­ttiriti pÆrvapak«a÷ / rÃddhÃntastu-satyaæ vidyaikatvaæ tathÃpi guïabhedÃtprav­ttibheda÷ / sÃyaæprÃta÷kÃlaguïabhedÃdyathaikasminnapyagnihotre prav­ttibheda÷ evamihÃpyadhyÃtmÃdhidaivaguïabhedÃdupÃsanasyaikasyÃpi prav­ttibheda iti siddham / #<ÃdhyÃnÃrtho># ## / agnihotrasyevÃdhyÃnasya k­te tadhitaï¬ulÃdivadayaæ p­thagupadeÓa÷ / ## / etenat tattvÃbhedena / evakÃraÓca vÃgÃdivratanirÃkaraïÃrtha÷ / nanvetasyai devatÃyai iti devatÃmÃtraæ ÓrÆyate na tu vÃyustatkathaæ vÃyuprÃptimÃhetyata Ãha- ## / vÃyu÷ khalvagnyÃdÅnsaæv­ïuta ityagnyÃdÅnapek«yÃnavacchinno 'gnyÃdayastutenaivÃvacchinnà iti saævargaguïatayà vÃyuranavacchinnà devatà / ## / militÃnÃæ ÓravaïÃviÓe«Ãdindrasya devatÃyà abhedÃtrayÃïÃmapi puro¬ÃÓÃnÃæ sahapradÃnÃÓaÇkÃyÃmutpattivÃkya eva rÃjÃdhirÃjasvarÃjaguïabhedÃdyÃjyÃnuvÃkyÃvyatyÃsavidhÃnÃcca yathÃnyÃsameva devatÃp­thaktvÃtpradÃnap­thaktvaæ bhavati / sahapradÃne hi vyatyÃsavidhÃnamanupapannam / kramavati pradÃne vyatyÃsavidhirarthavÃn / tathÃvidhasyaiva kramasya vivak«itatvÃt / sugamamanyat //43 // 3.3.29.44. ## / iha siddhÃntenopakramasya pÆrvapak«ayitvà siddhÃntayati / tatra yadyapi bhÆyÃæsi santi liÇgÃni manaÓcidÃdÅnÃæ svÃtantryasÆcakÃni tathÃpi na tÃni svÃtantryeïa svÃtantryaæ prati prÃpakÃïi / pramÃïaprÃpitaæ tu svÃtantryamupodbalayanti / na cÃtrÃsti svÃtantryaprÃpakaæ pramÃïam / na cedaæ sÃmarthyalak«aïaæ liÇgaæ yenÃsya svÃtantryeïa prÃpakaæ bhavet / taddhi sÃmarthyamÃbhidhÃnasya vÃrthasya và syÃt / tathà pÆ«Ãdyanumantraïamantrasya pÆ«Ãnumantraïe, yathà và 'paÓunà yajeta' ityekatvasaækhyÃyà arthasya saækhyeyÃvacchetasÃmarthyam / na cedanamanyasyÃrthadarÓanalak«aïaæ liÇgaæ tathà / stutyarthatvenÃsya vidhyuddeÓenaikavÃkyatayà vidhiparatvÃt / tasmÃdasati sÃmarthyalak«aïe viroddhari prakaraïapratyÆhaæ manaÓcidÃdÅnÃæ kriyÃÓe«atÃmavagamayati / naca te haite vidyÃcita evetyavadhÃraïaÓruti÷ kriyÃnupraveÓaæ vÃrayati / yena Órutivirodhe sati na prakaraïaæ bhavet, bÃhyasÃdhanatÃpÃkaraïÃrthatvÃdavadhÃraïasya / naca vidyayà haivaita evaævidaÓcità bhavantÅti puru«asaæbandhamÃpÃdayadvÃkyaæ prakaraïamapabÃdhitumarhati / anyÃrthadarÓanaæ khalvetadapi / naca tatsvÃtantryeïa prÃpakamityuktam / tasmÃttadapi na prakaraïavirodhÃyÃlamiti sÃæpÃdikà apyete agnaya÷ prakaraïÃtkriyÃnupraveÓina eva mÃnasavat / dvÃdaÓÃhe tu ÓrÆyate-'anayà tvà pÃtreïa samudraæ rasayà prÃjÃpatyaæ manograhaæ g­hïÃmi' iti / tatra saæÓaya÷-kiæ mÃnasaæ dvÃdaÓÃhà daharantamuta tanmadhyapÃtino daÓamasyÃhnÃÇgamiti / tatra vÃgvai dvÃdaÓÃho mano mÃnasamiti mÃnasasya dvÃdaÓÃhÃdbhedena vyapadeÓÃdvÃÇmanasabhedavadbheda÷ / nirdhÆtÃni dvÃdaÓÃhasya gatarasÃni chandÃæsi tÃni mÃnasenaivÃpyÃyantÅti ca dvÃdaÓÃhasya mÃnasena stÆyamÃnatvÃdbhede ca sati stutistutyabhÃvasyopapatterdvÃdaÓÃhÃdaharantaraæ na tadaÇgaæ, patnÅsaæyÃjÃntatvÃccÃhnÃæ patnÅ÷ saæyÃjya mÃnasÃya prasarpantÅti ca mÃnasasya patnÅsaæyÃjasya parastÃcchute÷ / trayodaÓÃhe 'pyavayujya dvÃdaÓasaækhyÃsamavÃyÃtkatha¤cijjaghanyayÃpi v­ttyà dvÃdaÓÃhasaæj¤ÃvirodhÃbhÃvÃditi prÃpte 'bhidhÅyate-pramÃïÃntareïa hi trayodaÓatve 'hnÃæ siddhe dvÃdaÓÃha iti jaghanyayà v­ttyonnÅyeta / na tvasti tÃd­Óaæ pramÃïÃntaram / naca vyapadeÓabhedo 'harantaratvaæ kalpayitumarhati / aÇgÃÇgibhedenÃpi tadupapatte÷ / ata eva ca stutyastÃvakabhÃvasyÃpyupapatti÷ / devadattasyeva dÅrghai÷ keÓai÷ / patnÅsaæyÃjÃntatà tu yadyapyautsargikÅ tathÃpi daÓamasyÃhno viÓe«avacanÃnmÃnasÃni grahaïÃsÃdanahavanÃdÅni patnÅsaæyÃjÃtparäci bhavi«yanti / kimiva hi na kuryÃdvacanamiti / e«a vai daÓamasyÃhno visargo yanmÃnasamiti vacanÃddaÓamÃharaÇgatà gamyate / visargo 'nto 'ntavato dharmo na svatantra iti daÓame 'hani mÃnasÃya pramarpantÅti daÓamasyÃhna ÃdhÃratvanirdeÓÃcca tadaÇgaæ mÃnasaæ nÃharantaramiti siddham / tadiha dvÃdaÓÃhasaæbandhino daÓamasyÃhno 'Çgaæ mÃnasamitiæ dharmamÅmÃæsÃsÆtrak­toktam / daÓarÃtragasyÃpi daÓamasyÃhno 'Çgamiti bhagavanbhëyakÃra÷ / ÓrutyantarabalenÃha- ## / avivÃkya iti daÓamasyÃhno nÃma //44 // 3.3.29.45. // 45 // 3.3.29.46. ## / nahi sÃæpÃdikÃnÃmagnÅnÃmi«ÂakÃsu citenÃgninà ki¤cidasti sÃd­Óyamanyatra kriyÃnupraveÓÃt / tasmÃdapi na svatantra iti prÃpte 'bhidhÅyate //46 // 3.3.29.47. ## / mà bhÆdanye«Ãæ ÓrutavidhyuddeÓÃnÃmanyÃrthadarÓanÃnÃmaprÃptaprÃpakatvamete«u tvaÓrutavidhÃyuddeÓe«u 'vacanÃni tvapÆrvatvÃt' iti nyÃyÃdvidhirunnetavya÷ / tathà caitebhyo yÃd­Óor'tha÷ pratÅyate tadanurÆpa eva sa bhavati / pratÅyate caitebhyo manaÓcidÃdÅnÃæ sÃntatyaæ cÃvadhÃraïaæ ca phalabhedasamanvayaÓca puru«asaæbandhaÓca / na cÃsya godohanÃdivatkratvarthÃÓritatvaæ yena puru«Ãrthasya karmapÃratantryaæ bhavet / naca vidyÃcita evetyavadhÃraïaæ bÃhyasÃdhanÃpÃkaraïÃrtham / svabhÃvata eva vidyÃyà bÃhyÃnupek«atvasiddhe÷ / tasmÃtpariÓe«ÃnmÃnasagrahavatkriyÃnupraveÓaÓaÇkÃpÃkaraïÃrthamavadhÃraïam / na caivamarthatve saæbhavati / dyotakatvamÃtreïa nipÃtaÓruti÷ pŬanÅyà / tasmÃcchutiliÇgavÃkyÃni prakaraïamapodya svÃtantryaæ manaÓcidÃdÅnÃmavagamayantÅti siddham / anubandhÃtideÓaÓrutyÃdibhya evameva vij¤eyam / te ca bhëya eva sphucÃ÷ / yaduktaæ pÆrvapak«iïà kratvaÇgatve pÆrveïe«ÂakÃcitena manaÓcidÃdÅnÃæ vikalpa iti / tadutalyakÃryatvena dÆ«ayati-naca satyeva kriyÃsaæbandha iti / apica pÆrvÃparayorbhÃgayorvidyÃprÃdhÃnyadarÓanÃttanmadhyapÃtino 'pi tatsÃmÃnyÃdvidyÃpradhÃnatvameva lak«yate na karmÃÇgatvamityÃha sÆtreïa- ## / sphuÂamasya bhëyam / asti rÃjasÆya÷ 'rÃjà svÃrÃjyakÃmo rÃjasÆyena yajeta' iti / taæ prak­tyÃmananti ave«Âiæ nÃme«Âim / Ãgneyo '«ÂÃkapÃlo hiraïyaæ dak«iïetyevamÃdi tÃæ prak­tyÃdhÅyate / yadi brÃhmaïo yajeta bÃrhaspatyaæ madhye nidhÃyÃhutiæ hutvÃbhighÃrayedyadi vaiÓyo vaiÓvadevaæ yadi rÃjanya aindramiti / tatra saædihyate-kiæ brÃhmaïÃdÅnÃæ prÃptÃnÃæ nimittÃrthena Óravaïamuta brÃhmaïÃdÅnÃmayaæ yÃgo vidhÅyata iti / tatra yadi prajÃpÃlanakaïÂakoddharaïÃdi karma rÃjyaæ tasya kartà rÃjeti rÃjaÓabdasyÃrthastato rÃjà rÃjasÆyena yajeteti rÃjyasya kartÆ rÃjasÆye 'dhikÃra÷ / tasmÃtsaæbhavantyaviÓi«eïa brÃhmaïak«atriyavaiÓyà rÃjyasya kartÃra iti siddhaæ sarva evaite rÃjasÆye prÃptà iti 'yadi brÃhmaïo yajeta' ityevamÃdayo nimittÃrthÃ÷ Órutaya÷ / atha tu rÃj¤a÷ karma rÃjyamiti rÃjakart­yogÃttatkarma rÃjyaæ tata÷ ko rÃjetyapek«ÃyÃmÃrye«u tatprasiddherabhÃvÃtpikanematÃmarasÃdiÓabdÃrthÃvadhÃraïÃya mlecchaprasiddhirivÃndhrÃïÃæ k«atriyajÃtau rÃjaÓabdaprasiddhistadavadhÃraïakÃraïamiti k«atriya eva rÃjeti na brÃhmaïavaiÓyayo÷ prÃptiriti rÃjasÆyaprakaraïaæ bhittvà brÃhmaïÃdikart­kÃïi p­thageva karmÃïi prÃpyanta iti na naimittikÃni / tatra kiæ tÃvatprÃptaæ, naimittikÃnÅti / rÃjyasya kartà rÃjetyÃryÃïÃmÃndhrÃïÃæ cÃvivÃda÷ / tathÃhi-brÃhmaïÃdi«u prajÃpÃlanakart­«u kanakadaï¬ÃtapatraÓvetacÃmarÃdilächane«u rÃjapadamÃndhrÃÓcÃryÃÓcÃvivÃdaæ prayu¤jÃnà d­Óyante / tenÃvipratipatrvipratipattÃvapyÃryÃndhraprayogayoryavavarÃhavadÃryaprasiddherÃndhraprasiddhito balÅyasÅtvÃt / balavadÃryaprasiddhivirodhe tvatanmÆlÃyÃ÷ pÃïinÅyaprasiddhe÷ 'virodhe tvanapek«aæ syÃt' iti nyÃyena bÃdhanÃttadanuguïatayà và katha¤cinnasvanakulÃdivadanvÃkhyÃnÃmÃtraparatayà nÅyamÃnatvÃdrajyasya kartà rÃjeti siddhe nimittÃrthÃ÷ Órutaya÷ / tathÃca yadiÓabdo 'pyäjasa÷ syÃditi prÃptam / evaæ prÃpta ucyate-'rÆpato na viÓe«o 'sti hyÃryamlecchaprayogayo÷ / vaidikÃdvÃkyaÓe«Ãttu viÓe«astatra darÓita÷' // tadiha rÃjaÓabdasya karmayogÃdvà kartari prayoga÷ kart­prayogÃdvà karmaïÅti viÓaye vaidikavÃkyaÓe«avadabhiyuktatarasyÃtrabhavata÷ pÃïine÷ sm­ternirïÃyate prasiddhirÃndhraïÃmanÃdirÃdimatÅ cÃryÃïÃæ prasiddhirgogÃvyÃdiÓabdavat / naca saæbhÃvitÃdimadbhÃvà prasiddhi÷ pÃïinims­timapodyÃnÃdiprasiddhimÃdimatÅæ kartumatsahate / gÃvyÃdiÓabdaprasiddheranÃditvena gavÃdipadaprasiddherapyÃdimattvÃpatte÷ / tasmÃtpÃïinÅyasm­tyanumatÃndhraprasiddhibalÅyastvena k«atriyatvajÃtau rÃjaÓabde mukhye tatkartaryatajjÃtau rÃjaÓabdo gauïa iti k«atriyasyaivÃkÃrÃdrÃjasÆye tatprakaraïamapodyÃve«Âerutkar«a÷ / anvayÃnurodhÅ yadiÓabdo na tvapÆrvavidhausati tamanyathayitumarhati / ata evÃhu÷-'yadi ÓabdaparityÃgo rucyadhyahÃrakalpanÃ' iti / iyaæ ca rÃjasÆyÃdadhikÃrÃntarametayÃnnÃdyakÃmaæ yÃjayediti nÃstÅtik­tvà cintà / etasmiæstvadhikÃre 'nnÃdyakÃmasya traivarïikya saæbhavÃtprÃpternimittÃrthatà brÃhmaïÃdiÓravaïasya durvÃraiveti //47 // 3.3.29.48. // 48 // 3.3.29.49. // 49 // 3.3.29.50. // 50 / . 3.3.29.51. // 51 // 3.3.29.52. // 52 // 3.3.30.53. eka Ãtmana÷ ÓarÅre bhÃvÃt / adhikÃraïatÃtparyamÃha- ## / samarthanaprayojanamÃha- ## / asamarthane bandhamok«ÃdhikÃrÃbhÃvamÃha- ## / adhastanatantroktena paunaruktyaæ codayati- ## / pariharati- ## / nasÆtrakÃreïa tatroktaæ yena punaruktaæ bhavedapi tu bhëyak­tetyatratyasyaivÃrthasyÃpakar«a÷ pramÃïalak«aïopayogitayà tatra k­ta iti / yata iha sÆtrak­dvak«yatyata eva bhagavatopavar«eïoddhÃro 'pakar«asya k­ta÷ / vicÃrasyÃsya pÆrvottaratantraÓe«atvamÃha- ## / pÆrvÃdhikaraïasaægatimÃha- ## / nanvÃtmÃstitvopapattaya evÃtrocyantÃæ kiæ tadÃk«epeïetyata Ãha-Ãk«epapÆrvikà hÅti / Ãk«epamÃha- ## / yadyapi samastavyaste«u p­thivyaptejovÃyu«u na caitanyaæ d­«Âaæ tathÃpi kÃyÃkÃrapariïate«u bhavi«yati / nahi kiïvÃdaya÷ samastavyastà na madanà d­«Âà iti madirÃkÃrapariïatà na madayanti / ahamiti cÃnubhave deha eva gaurÃdyakÃra÷ prathate / na tu tadatirikta÷ tadadhi«ÂhÃna÷ kuï¬a eva dadhÅti / ata evÃhaæ sthÆlo gacchÃmÅtyÃdisÃmÃnÃdhikaraïyopapattirahama÷ sthÆlÃdibhi÷ / na jÃtu dadhisamÃnÃdhikaraïÃni madhurÃdÅni kuï¬asyaikÃdhikaraïyamanubhavanti sitaæ madhuraæ kuï¬amiti / na cÃpratyak«amÃtmatattvamanumÃnÃdibhi÷ Óakyamunnetum / na khalvapratyak«aæ pramÃïamasti / uktaæ hi-'deÓakÃlÃdirÆpÃïÃæ bhedÃdbhinnÃsu Óakti«u / bhavÃnÃmanumÃnena prasiddhiratidurlabhÃ' iti / yadà ca upalabdhisÃdhyanÃntarÅyakabhÃvasya liÇgasyeyaæ gatistadà kaiva kathà d­«ÂavyabhicÃrasya ÓabdasyÃrthÃpatteÓcÃtyantaparok«ÃrthagocarÃyà upamÃnasya heturbhëyak­tà vyÃkhyÃta÷ / ce«Âà hitÃhitaprÃptiparihÃrÃrtho vyÃpÃra÷ / sa ca ÓarÅrÃdhÅnatayà d­ÓyamÃna÷ ÓarÅradharma evaæ prÃïa÷ ÓvÃsapraÓvÃsÃdirÆpa÷ ÓarÅradharma eva / icchÃprayatnÃdayaÓca yadyapyÃntarÃ÷ tathÃpi ÓarÅrÃtiriktasya tadÃÓrayÃnupalabdhe÷ sati ÓarÅre bhÃvÃt anta÷ ÓarÅrÃÓrayà eva, anyathà d­«ÂahÃnÃd­«ÂakalpanÃprasaÇgÃt / ÓarÅrÃtirikta Ãtmani pramÃïÃbhÃvÃccharÅre ca saæbhavÃccharÅre ca saæbhavÃccharÅramevecchÃdimadÃtmeti prÃpta ucyate- //53 // 3.3.30.54. ## / nÃpratyak«aæ pramÃïamiti bruvÃïa÷ pra«Âavyo jÃyate kuto bhavÃnanumÃnÃdÅnÃmaprÃmÃïyamavadhÃritavÃniti / pratyak«aæ hi liÇgÃdirÆpamÃtragrÃhi nÃprÃmÃïyame«Ãæ viniÓcetumarhati / nahi dhÆmaj¤Ãnamivai«ÃmindriyÃrthasannikar«ÃdaprÃmÃïyaj¤Ãnamudetumarhati / kintu deÓakÃlÃvasthÃrÆpabhedena vyabhÃcirotprek«ayà / na caitÃvÃnpratyak«asya vyÃpÃra÷ saæbhavati / yathÃhu÷-nahÅdamiyato vyÃpÃrÃnkartuæ samarthaæ saænihitavi«ayabalenotpatteravicÃrakatvÃditi / tasmÃdasminnanicchatÃpi pramÃïÃntaramabhyupeyam / apica pratipannaæ pumÃæsamapahÃyÃpratipannasaædigdhÃ÷ prek«Ãvadbhi÷ pratipÃdyante / na cai«ÃmitthaæbhÃvo bhavatpratyak«agocara÷ / na khalvete gauratvÃdivatpratyak«agocarÃ÷ kintu vacanace«ÂÃdiliÇgÃnumeyÃ÷ / naca liÇgaæ pramÃïaæ yata ete sidhyanti / na puæsÃmitthaæbhÃvamavij¤Ãya yaæ ka¤cana puru«aæ pratipipÃtayi«ato 'navadheyavacanasya prek«Ãvattà nÃma / apica paÓavo 'pi hitÃhitaprÃptiparihÃrÃrthina÷ komalaÓa«paÓyÃmalÃyÃæ bhuvi pravartante / pariharanti cÃÓyÃnat­ïakaïÂakÃkÅrïÃm / nÃstikastu paÓorapi paÓuri«Âani«ÂasÃdhanamavidvÃn / na khalvasminnumÃnagocara-prav­ttiniv­ttigocare pratyak«aæ prabhavati / naca parapratyÃyanÃya Óabdaæ prayu¤jÅta ÓÃbdasyÃrthasyÃpratyak«atvÃt / tadeva mà nÃma bhÆnnÃstikasya janmÃntaramasminneva janmanyupasthito 'sya mÆkatvaprav­ttiniv­ttiviraharÆpo mahÃnnaraka÷ / parÃkrÃntaæ cÃtra sÆribhi÷ / atyantaparok«agocarÃpyanyathÃnupapadyamÃnÃrthaprabhavÃrthÃpatti÷ / bhÆya÷sÃmÃnyayogena copamÃnamupapÃditaæ pramÃïalak«aïe / tadatrÃstu tÃvatpramÃïÃntaraæ pratyaÓramevÃhaæpratyaya÷ ÓarÅrÃtiriktamÃlambata ityanvayatirekÃbhyÃmavadhÃryate / yogavyÃghravatsvapnadaÓÃyÃæ ca ÓarÅrÃntaraparigrahÃbhimÃne 'pyahaÇkÃrÃspadasya pratyabhij¤ÃyamÃnatvamityuktam / sÆtrayojanà tu na tvavyatirikta÷ kintu vyatirikta Ãtmà dehÃt / kutastadbhÃvÃbhÃvitvÃt / caitanyÃdiryadi ÓarÅraguïa÷ tato 'nena viÓe«aguïena bhavitavyam. na tu saækhyÃparimÃïasaæyogÃdivatsÃmÃnyaguïena / tathÃca ye bhÆtaviÓe«aguïaste yÃvadbhÆtabhÃvino d­«Âà yathà rÆpÃdaya÷ / nahyasti saæbhava÷ bhÆtaæ ca rÆpÃdirahitaæ ceti / tasmÃdbhÆtaviÓe«aguïarÆpÃdivaidharmyÃnna caitanyaæ ÓarÅraguïa÷ / etenecchÃdÅnÃæ ÓarÅraviÓe«aguïatvaæ pratyuktam / prÃïace«ÂÃdayo yadyapi dehadharmà eva tathÃpi na dehamÃtraprabhavÃ÷ / m­tÃvasthÃyÃmapi prasaÇgÃt / tasmÃdyasyaite adhi«ÂÃnÃddehadharmà bhavanti sa dehÃtirikta Ãtmà / ad­«ÂakÃraïatve 'bhyupagamyamÃne tasyÃpi dehÃÓrayatvÃnupapatterÃtmaivÃbhyupetavya iti / vaidharmyÃntaramÃha- ## / svaparapratyak«Ã hi dehadharmà d­«Âà yathà rÆpÃdaya÷ / icchÃdayastu svapratyak«Ã eveti dehadharmavaidharmyam / tasmÃdapi dehÃtiriktadharmà iti / tatra yadyapi caitanyamapi bhÆtaviÓe«aguïastathÃpi yÃvadbhÆtamanuvarteta / naca madaÓaktyà vyabhicÃra÷ / sÃmarthyasya sÃmÃnyaguïatvÃt / apica madaÓakti÷ pratimadirÃvayavaæ mÃtrayÃvati«Âhate tadvaddehe 'pi caitanyaæ tadavayave«vapi mÃtrayà bhavet / yathà caikasmindehe bahavaÓcetayeran / naca bahÆnÃæ cetanÃnÃmanyonyÃbhiprÃyÃnuvidhÃnasaæbhava iti ekapÃÓanibaddhà iva bahavo vihaÇgamÃ÷ viruddhÃdikriyÃbhimukhÃ÷ samarthà api na hastamÃtramapi deÓamatipatitumutsahante / evaæ ÓarÅramapi na ki¤citkartumutsahate / api nÃnvayamÃtrÃttaddharmadharmibhÃva÷ / Óakyo viniÓcetuæ, mà bhÆdÃkÃÓasya sarvo dharma÷ sarve«vanvayÃt / api tvanvayavyatirekÃbhyÃm / saædigdhaÓcÃtra vyatireka÷ / tathÃca sÃdhakatvamanvayamÃtrasyetyÃha- ## / dÆ«aïÃntaraæ vivak«uriïÃmabhedo rÆpÃdirna tu bhÆtacatu«ÂayÃdarthÃntaramevaæ bhÆtapariïÃmabheda eva caitanyaæ na tu bhÆtebhyor'thÃntaraæ, yena 'p­thivyÃpastejo vÃyuriti tattvÃni' iti pratij¤ÃvyÃghÃta÷ syÃdityartha÷ / etaduktaæ bhavati-caturïÃmeva bhÆtÃnÃæ jagatpariïÃmo na tvasti tattvÃntaraæ yasya pariïÃmo rÆpÃdayo 'nyadvà pariïÃmÃntaramiti / atroktÃbhistÃvadupapattibhirdehadharmatvaæ nirastaæ tathÃpyupapattyantarÃbhidhitsayÃha- ## / bhÆtadharmà rÆpÃdayo ja¬atvÃdvi«ayà eva d­«Âà na tu vi«ayiïa÷ / naca ke«Ã¤cidvi«ayÃïÃmapi vi«ayitvaæ bhavi«yatÅti vÃcyam / svÃtmani v­ttivirodhÃt / na copalabdhÃve«a prasaÇgastasyà aja¬ÃyÃ÷ svayaæprakÃÓatvÃbhyupagamat / k­topapÃdanaæ caitatpurastÃt / upalabdhivaditi sÆtrÃvayavaæ yojayati- ## / upalabdhigrÃhiïa eva pramÃïÃccharÅvyatireko 'pyalagamyate / tasyÃstata÷ svayaæprakÃÓapratyayena bhÆtadharmebhyo ja¬ebhyo vailak«aïyena vyatirekaniÓcayÃt / astu tarhi vyatirekÃdupalabdhirbhÆtebhya÷ svatantrà tathÃpyÃtmani pramÃïÃbhÃva ityata Ãha- ## / ÃjÃnatastÃvadupalabdhibhedo nÃnubhÆyata iti vi«ayabhedÃdabhyupeya÷ / na copalabdhivyatirekiïÃæ vi«ayÃïÃæ prathà saæbhavatÅtyupapÃdatam / naca vi«ayabhedagrÃhi pramÃïamastÅti copapÃditaæ brahmatattvasamÅk«ÃyÃmasmÃbhi÷ / evaæ ca sati vi«ayarÆpatadbhedÃveva sudurlabhÃviti dÆranirastà vi«ayabhedÃdupalabdhibhedasaækathà / tenopalabdherupalabdh­tvamapi na tÃttvikam / kintvavidyÃkalpitam / tatrÃvidyÃdaÓÃyÃmapyupalabdherabheda ityÃha- ## / na kevalaæ tÃttvikÃbhedÃnnityatvamatÃttvikÃdapi nityatvameveti tasyÃrtha÷ / ## / nÃnÃtve hi nÃnyenopalabdhe 'nyasya puru«asya sm­tirupapadyata ityartha÷ / nirÃk­tamapyarthaæ nirÃkaraïÃntarÃyÃnubhëate- ## / yo hi dehavyÃpÃrÃdupalabdhirutpadyate tena dehadharma iti manyate taæ pratÅdaæ dÆ«aïam- ## / prak­tamupasaæharati- ## //54 // 3.3.31.55. ## / svarÃdibhedÃtprativedamudgÅthÃdayo bhidyante / tadanubaddhÃstu pratyayÃ÷ pratiÓÃkhaæ vihità bhedena / tatra saæÓaya÷-kiæ yasminvede yadudrÅthÃdayo vihitÃste«Ãmeva tadvedavihitÃ÷ pratyayà utÃnyavedavihitÃnÃmapyudrÅthÃdÅnÃæ te pratyayà iti / kiæ tÃvatprÃptam / 'omityak«aramudrÅthamupÃsti' ityudrÅthaÓravaïenodrÅthasÃmÃnyamavagamyate / nirviÓe«asya ca tasyÃnupapatterviÓe«akÃÇk«ÃyÃæ svaÓÃkhÃvihitasya viÓe«asya saænidhÃnÃttenaivÃkÃÇk«Ãviniv­tterna ÓÃkhÃntarÅyamudrÅthÃntaramapek«ate / na caivaæ saænidhÃnena ÓrutipŬÃ, yadi hi ÓrutisamarpitamarthamapabÃdhena tata÷ Órutiæ pŬayenna caitadasti / nahyudrÅthaÓrutyabhihitalak«itau sÃmÃnyaviÓe«au bÃdhitau svaÓÃkhÃgatayo÷ svÅkaraïÃcchÃkhÃntarÅyÃsvÅkÃre 'pi / yathÃhu÷-'jÃtivyaktÅ g­hÅtveha vayaæ tu Órutilak«ite / k­«ïÃdi yadi mu¤cÃma÷ kà Órutistatra pŬyate' // evaæ prÃptam / evaæ prÃpta ucyate-udrÅthÃÇgavavaddhÃstu pratyayà nÃnÃÓÃkhÃsu prativedamanuvarteranna pratiÓÃkhaæ vyavati«Âheran / udrÅthamityÃdisÃmÃnyaÓruteraviÓe«Ãt etaduktaæ bhavati-yuktaæ Óuklaæ paÂamÃnayetyÃdau paÂaÓrutimaviÓe«aprav­ttÃmapi saænidhÃnÃcchuklaÓrutirbÃdhata iti / viÓi«ÂÃrthapratyÃyanapratyuktatvÃtpadÃnÃæ samabhivyÃhÃrasya / anyathà tadanupapatte÷ / naca svÃrthamasmÃrayitvà viÓi«ÂÃrthapratyÃyanaæ padÃnÃmiti viÓi«ÂÃrthaprayuktaæ svÃrthasmÃraïaæ na svaprayojakamapavÃdhitumutsahate / mà ca vÃdhiprayojakÃbhÃvena svÃrthasmÃraïamapÅti yuktamaviÓe«aprav­ttÃyà api Óruterekasminneva viÓe«e avasthÃpanam / iha tÆdrÅthaÓruteraviÓe«eïa viÓi«ÂÃrthapratyÃyakatvÃt / saækoce pramÃïaæ ki¤cinnÃsti / naca saænidhimÃtramapabÃdhitumarhati / ÓrutisÃmÃnyadvÃreïa ca sarvaviÓe«agÃminyÃ÷ ÓruterekasminnavasthÃnaæ pŬaiva / tasmÃtsarvodrÅthavi«ayÃ÷ pratyayà iti //55 // 3.3.31.56. mantrÃdivadvÃvirodha÷ / viruddhamiti na÷ saæpratyayo yatpramÃïena nopalabhyate / upalabdhaæ ca mantrÃdi«u ÓÃkhÃntarÅye«i ÓÃkhÃntarÅyakarmasaæbandhitvam / tadvadihÃpÅti darÓanÃdavirodha÷ / etacca darÓitaæ bhëyeïa sugameneti //56 // 3.3.32.57. ## / vaiÓvÃnaravidyÃyÃæ chÃndogye kiæ vyastopÃsanaæ samastopÃsanameveti / tatra divameva bhagavo rÃjanniti hovÃceti pratyakamupÃsanaÓrute÷ pratyekaæ ca phalavattvÃmnÃnÃtsamastopÃsane ca phalavattvaÓruterubhayathÃpyupÃsanam / naca yathà vaiÓvÃnarÅye«Âau yada«ÂÃkapÃlo bhavatÅtyÃdÅnÃmavayujyavÃdÃnÃæ pratyekaæ phalaÓravaïe 'pyarthavÃdamÃtratvaæ vaiÓvÃnaraæ dvÃdaÓakapÃlaæ nirvapedityasyaiva tu phalavattvamevamatrÃpi bhavitumarhati / tatra hi dvÃdaÓakapÃlaæ nirvapediti / vidhibhaktiÓrutiryada«ÂÃkapÃlo bhavatÅtyÃdi«u vartamÃnÃpadeÓa÷ / naca vacanÃni tvapÆrvatvÃditi vidhikalpanà / avayujyavÃdena stutyÃpyupapatte÷ / iha tu samaste vyaste ca vartamÃnÃpadeÓasyÃviÓe«Ãdag­hyamÃïaviÓe«aÓatayà ubhayatrÃpi vidhikalpanÃyÃ÷ phalakalpanÃyÃÓca bhedÃt / nindÃyÃÓca samastopÃsanÃrambhe vyastopÃsane 'pyupapatte÷ / ÓyÃmo vÃÓvÃhutimabhyavaharatÅtivadubhayavidhamupÃsanamiti prÃpta ucyate-samastopÃsanasyaiva jyÃyastvaæ na vyastopÃsanasya / yadyapi vartamÃnÃpadeÓatvamubhayatrÃpyaviÓi«Âaæ tathÃpi paurvÃparyÃlocanayà samastopÃsanaparatvasyÃvagama÷ / yatparaæ hi vÃkyaæ tadasyÃrtha÷ / tathÃhi-prÃcÅnaÓÃlaprabh­tayo vaiÓvÃnaravidyÃnirmayÃyÃÓvapatiæ kaikeyamÃjagmi÷ / te ca tattadekadeÓopÃsanamupanyastavanta÷ / tatra kaikeyastattadupÃsananindÃpÆrvaæ tannivÃraïena samastopÃsanamupasaæhÃra / tathà caikavÃkyatÃlÃbhÃya vÃkyabhedaparihÃrÃya ca samastopÃsanaparataiva saædarbhasya lak«yate / tasmÃdbahuphalasaækÅrtanaæ / pradhÃnastavanÃya / samastopÃ,nasyaiva tu phalavattvamiti siddham / ekadeÓivyÃkhyÃnamupanyasya dÆ«ayati- ## / saæbhavatyakavÃkyatve vÃkyabhedasyÃnyÃpyatvÃt ned­Óaæ sÆtravyÃkhyÃnaæ sama¤ja,mityartha÷ //57 // 3.3.33.58. nÃnÃÓabdÃdibhedÃt / siddhaæ k­tvà vidyÃbhedamadhastanaæ vicÃrajÃtamabhinirvartitam / saæprati tu sarvÃsÃmÅÓvaragocarÃïÃæ vidyÃnÃæ kimabhedo bhedo vÃ, evaæ prÃïÃdigocarÃsviti vicÃrayitavyam / nanu yathà pratyayÃbhidheyÃyà apÆrvabhÃvanÃyà ÃjÃnato bhedabhÃve 'pi dhÃtvarthena nirÆpyamÃïatvÃttasya ca yÃgÃderbhedÃtprak­tyarthayÃgÃdidhÃtvarthÃnubandhabhedÃdbheda÷ / tadanuraktÃyà eva tasyÃ÷ pratÅyamÃnatvÃt / evaæ vidyÃnÃmapi rÆpato vedyasyeÓvarasyÃbhede 'pi tattatsatyasaækalpatvÃdiguïopadhÃnabhedÃdvidyÃbheda iti nÃstyabhedÃÓaÇkà / ucyateyuktamanubandhabhedÃtkÃryarÆpÃïÃmapÆrvabhÃvanÃnÃæ bheda iti / iha brahmaïa÷ siddharÆpatvÃjguïÃnÃmapi satyasaækalpatvÃdÅnÃæ tadÃÓrayÃïÃæ siddhatayà sarvatrÃbhedo vidyÃsu / nahi viÓÃlavak«ÃÓcakorek«aïa÷ k«atriyayuvà duÓryavanadharmeti ekatropadi«Âo 'nyatra siæhÃsyo v­«askandha÷ evopadiÓyamÃnaÓcakorek«aïatvÃdyapajahÃti na khalu pratyupadeÓaæ vastu bhidyate / tasya sarvatra tÃdavasthyÃt / atÃdavasthye và tadeva na bhavet / nahi vastu vikalpyata iti / tasmÃdvedyÃbhedÃdvidyÃnÃæ bheda iti prÃptam / evaæ prÃpta ucyate-bhavedetadevaæ yadi vastuni«ÂÃnyupÃsanavÃkyÃni kintu tadvi«ayÃmupÃsanÃbhÃvanÃæ vidadhati / sà ca kÃryarÆpà / yadyapi copÃsanÃbhÃvanà upÃsanÃdhÅnanirÆpaïopÃsanaæ copÃsyÃdhÅnanirÆpaïamupÃsyaæ ceÓvarÃdi vyavasthitarÆpam, tathÃpyupÃsanavi«ayÅbhÃvo 'sya kadÃcitkasyÃcitkenacidrÆpeïetyaparini«Âhita eva / yathaika÷ strÅkÃya÷ kenacidbhak«yatayà kenacidupagantavyatayà kenacidapatyatayà kenacinmÃt­tayà kenacidupek«aïÅyatayà vi«ayÅkriyamÃïa÷ puru«ecchÃtantra÷ / evamihÃpi upÃsanÃni puru«ecchÃtantratayà vidheyatÃæ nÃtikrÃmanti / naca tattadguïatayopÃsanÃni guïabhedÃnna bhidyante / na cÃgnihotramivopasanÃæ vidhÃya dadhitaï¬ulÃdiguïavadiha satyasaækalpatvÃdiguïavidhiryenaikaÓÃstratvaæ syÃt / api tÆtpattÃvevopÃsanÃnÃæ tattadguïaviÓi«ÂÃnÃmavagamÃt / tatrÃg­hyamÃïaviÓe«atayà sarvÃsÃæ bedastulya÷ / naca samastaÓÃkhÃvihitasarvaguïopasaæhÃra÷ ÓakyÃnu«ÂhÃnastasmÃdbeda÷ / ## / kecitkhalu guïÃ÷ kÃsucidvidyÃsu samÃnÃstenaikavidyÃtve ÃvartayitavyÃ÷ / ekatroktatvÃt / vidyÃbhede tu na paunaruktyamekasyÃæ vidyÃyÃmuktà vidyÃntare noktà iti vidyÃntarasyÃpi tadguïatvÃya vaktavyà anuktÃnÃmaprÃpteriti //58 // 3.3.34.59. ## / agnihotradarÓapÆrïamÃsÃdi«u p­thagadhikÃrÃïÃmapi succayo d­«Âo niyamavÃæste«Ãæ nityatvÃdupÃsanÃstu kÃmyatayà na nityÃstasmÃnnÃsÃæ samuccayaniyama÷ / tena samÃnaphalÃnÃæ darÓapÆrïamÃsajyoti«ÂomÃdÅnÃmiva na niyamavÃnvikalpa÷ phabhÆmÃrthina÷ samuccayasyÃpi saæbhavÃditi pÆrva÷ pak«a÷ / upÃsanÃnÃmamÆ«ÃmupÃsyasÃk«ÃtkaraïasÃdhyatvÃtphalabhedasyaikenopÃsanenopÃsyasÃk«Ãtkaraïe tata eva phalaprakilÃbhe tu k­tamupÃsanÃntareïa / naca sÃk«ÃtkaraïasyÃtiÓayasaæbhavasyopÃyasahasrairapi tÃdavasthyÃttanmÃtrasÃdhyatvÃcca phalÃvÃpte÷ / upÃsanÃntarÃbhyÃse ca cittaikÃgratÃvyÃghÃtena kasya cidupÃsanÃni«patteriha vikalpa eva niyamavÃniti rÃddhÃnta÷ //59 // 3.3.35.60. ## / yÃsÆpÃsanÃsu vinopÃsyasÃk«ÃtkÃraïamad­«Âenaiva kÃmyasÃdhanaæ tÃsÃæ kÃmyadarÓapaurïamÃsÃdivatpuru«ecchÃvaÓena vikalpasamuccayÃviti sÃmpratam //60 // 3.3.36.61. ## / tannirdhÃraïÃniyamastadd­«Âe÷ p­thagdhyapratibandha÷ phalamityatropasanÃsu phalaÓrute÷ parïamayÅnyÃyenÃrthavÃdatayopÃsanÃnÃæ kratvarthatvena samuccayaniyamamÃÓaÇkya puru«ÃrthatayaikaprayogavacanagrahaïÃbhÃve samuccayaniyamo nirasta÷ / iha tu satyapi puru«Ãrthatve kasmÃnnaikaprayogavacanagrahaïaæ bhavatÅti pÆrvoktamarthamÃk«ipan pratyavati«Âhate / yadyapi hi kÃmyà età upÃsanÃstathÃpi na svatantrà bhavitumarhanti / tathà sati hi kratvarthÃnÃÓritatayà kratuprayogÃdbahirapyamÆ«Ãæ prayoga÷ prasajyate / naca prayujyante tatkasya hoto÷ / kratvarthÃÓritÃnÃmeva tÃsÃæ tattatphaloddeÓena vidhÃnÃditi / evaæ cÃÓrayatantratvÃdÃÓritÃnÃæ prayogavacanenÃÓrayÃïÃæ samuccayaniyamenÃÓritÃnÃmapi samuccayaniyamo yukta itarathà tadÃÓritatvÃnupapatte÷ / sa ca prayogavacana upÃsanÃ÷ samuccitanvaæstattatphalakÃmanÃnÃmavaÓyaæbhÃvamÃk«ipati tadabhÃve tÃsÃæ samuccayaniyamÃbhÃvÃditi manvÃnasya pÆrva÷ pak«a÷ / rÃddhÃntastu yathÃvihitoddi«ÂapadÃrthanurodhÅ prayogavacano na padÃrthasvabhÃvÃnanyathayitumarhati / kintu tadavirodhenÃvati«Âhate / tatra kratvarthÃnÃæ nityavadÃmnÃnÃttathÃbhÃvasya na saæbhavÃnniyamenaitÃntsamuccinotu / kÃmÃvabaddhÃstÆpÃsanÃ÷ kÃmÃnamanityatvÃnna samuccayena niyantumarhati / nahi kÃmà vidhÅyate yena samuccÅyerannapi tÆddiÓyante / mÃnÃntarÃnusÃrÅ coddeÓo na tadvirodhenoddeÓyamanyathayatÅ / tathà satyuddeÓÃnupapatte÷ / tasmÃtkÃmÃnÃmanityatvÃttadavabaddhÃnÃmupÃsanÃnÃmapyanityatvam / nityÃnityasaæyogavirodhÃt satyapi tadÃÓrayÃïÃæ nityatve idameva cÃÓrayatantratvamÃÓritÃnÃæ yadÃÓraye satyeva v­ttirnÃsatÅti / na tu tatra v­ttireva nÃv­ttiriti tadidamuktam-ÃÓrayatantrÃïyapi hÅti //61 // 3.3.36.62. // 62 // 3.3.36.63. ## / apirbhinnakamo dirudgÅthamapÅti / vedÃntarohitapraïavodgÅthaikatvapratyayasÃmarthyÃddhot­karmaïa÷ ÓaæsanÃdudrÃtà pratisamÃdadhÃti kiæ tadityata Ãha durudrÅthamapi vedÃntarodite caudrÃtre karmaïi utpannaæ k«atam / evaæ bruvanvedÃntaroditasya pratyasyetyÃdi yojanÅyam //63 // 3.3.36.64. ## / asya sÆtrasyÃnvayamukhena vyatirekamukhena ca vyÃkhyà / Óe«amatirohitÃrtham //64 // 3.3.36.65. // 65 // 3.3.36.66. // 66 // iti ÓrÅvÃcaspatimiÓraviracite ÓÃrÅrakabhagavatpÃdabhëyavibhÃge bhÃmatyÃæ t­tÅyÃdhyÃyasya t­tÅya÷ pÃda÷ //3 // ## / 3.4.1.1. ## / sthitaæ k­tvopani«adÃmapavargÃkhyapuru«ÃrthasÃdhanÃtmaj¤ÃnaparatvamupÃsanÃnÃæ ca tattatpuru«ÃrthasÃdhanatvamadhastanaæ vicÃrajÃtamabhinirvartitam / samprati tu kimaupani«adÃtmatattvaj¤ÃnamapavargasÃdhanatayà puru«ÃrthamÃho kratuprayogÃpek«itakart­pratipÃdakatayà kratvarthamiti mÅmÃæsÃmahe / yadà ca kratvarthaæ tadà yÃvanmÃtraæ kratuprayogavidhinÃpek«itaæ kart­tvamÃmu«mikaphalopabhokt­tvaæ ca na caitadanityatve ghaÂate k­tavipraïÃÓÃk­tÃbhyÃgamaprasaÇgÃdato nityatvamapi, tÃvanmÃtramupani«atsu vivak«itam / ito 'nyadanapek«itaæ viparÅtaæ ca nopani«adartha÷ syÃt / yathà ÓuddhatvÃdi / yadyapi jÅvÃnuvÃdena tasya brahmatvapratipÃdanaparatvamupani«adÃmiti mahatà prabandhena tatra tatra pratipÃditaæ tathÃpyatra ke«Ã¤citpÆrvapak«aÓahkÃbÅjÃnÃæ nirÃkaraïe tadeva sthÆïanikhanananyÃyena niÓcalÅkriyata ityasti vicÃraprayojanam / tatra yadyapi prok«aïÃdivadÃtmaj¤Ãnaæ na ka¤citkratumÃrabhyÃdhÅtam, yadyapi ca kart­mÃtraæ nÃvyabhicÃritakratusaæbandhaæ kart­mÃtrasya laukike«vapi karmasu darÓanÃdyena parïatÃdivadanÃrabhyÃdhÅtamapyavyabhicaritakratusaæbandhajihÆdvÃreïa vÃkyenaiva kratvarthamÃpadyate tathÃpi yÃd­Óa Ãtmà kartÃmu«mikasvargÃdiphalabhogabhÃgÅ dehÃdyatirikte vedÃntai÷ pratipÃdyate na tÃd­ÓasyÃsti laukike«u karmasÆpayoga÷ / te«ÃmaihikaphalÃnÃæ ÓarÅrÃnatiriktenÃpi yÃd­ÓatÃd­Óena kartraupapatte÷ / Ãmu«mikaphalÃnÃæ tu vaidikÃnÃæ karmaïÃæ tamantareïÃsaæbhavÃttatsaæbandha evÃyamaupani«ada÷ ka4teti tadavyabhicÃrÃttÃnyanusmÃrayajjuhvÃdivadvÃkyenaiva tajj¤Ãnaæ parïatÃvatkratvaidamarthyamÃpadyata iti phalaÓrutirarthavÃda÷ / taduktam-'dravyasaæskÃrakarmasu parÃrthatvÃtphalaÓrutirarthavÃda÷ syÃt' iti aupani«adÃtmaj¤Ãnasaæsk­to hi kartà pÃralaukikaphalopabhogayogyo 'smÅti vidyÃvÃcchraddhÃvÃnkratuprayogÃÇgaæ nÃnyathà prok«ità iva vrÅhaya÷ kratvaÇgamiti / priyÃdisÆcitasya ca saæsÃriïa evÃtmano dra«Âavyatvena pratij¤ÃpanÃdapahatapÃpmatvÃdi tu tadviÓe«aïaæ tasyaiva stutyartham / na tu tatparatvamupani«adÃm / tasmÃtkratvarthamevÃtmaj¤Ãnaæ kart­saæskÃradvÃrà na puna÷ puru«Ãrthamiti / etadupodbalÃrthaæ ca brahmavidÃmÃcÃrÃdi÷ Órutyavagata upanyasta÷ / na kevalaæ vÃkyÃdÃtmaj¤Ãnasya kratvarthatvam / t­tÅyÃÓruteÓca / na tvetatprak­todgÅthavidyÃvi«ayaæ yadeva vidyayeti sarvanÃmavadhÃraïÃbhyÃæ vyÃpteradhigamat / yathà ya eva dhÆmavÃndeÓa÷ sa vahvimÃniti / samanvÃrambhavacanaæ ca phalÃrambhe vidyÃkarmaïo÷ sÃhityaæ darÓayati / tacca yadyapyÃpneyÃdiyaga«aÂkavatsamapradhÃnatvenÃpi bhavati tathÃpyuktayà yuktyà vidyÃyÃ÷ karma pratyaÇgabhÃvenaiva netavyam / vedÃrthaj¤Ãnavata÷ karmavidhÃnÃdupani«ado 'pi vedÃrtha iti tajj¤Ãnamapi karmÃÇgamiti //1 // 3.4.1.2. // 2 // 3.4.1.3. // 3 // 3.4.1.4. // 4 // 3.4.1.5. // 5 // 3.4.1.6. // 6 // 3.4.1.7. ## / sugamam //7 // 3.4.1.8. ## / yadi ÓarÅrÃdyatirikta÷ kartà bhoktÃtmetyetanmatra upani«ada÷ paryavasitÃ÷ syustata÷ syÃdevaæ, na tvetadasti / tÃstvevaæbhÆtajÅvÃnuvÃdena tasya ÓuddhabuddhodÃsÅnabrahmarÆpatÃpratipÃdanaparà iti tatra tatrÃsak­dÃveditam / anadhigatÃrthabodhanasvarasatà hi Óabdasya pramÃïÃntarasiddhÃnuvÃdena / tathà caupani«adÃtmaj¤Ãnasya kratvanu«ÂhÃnavirodhina÷ kratusaæbandha eva nÃsti / kimaÇga puna÷ tadavyabhicÃrastataÓca kratuÓe«atà / tathÃca nÃpavargaphalaÓruterarthavÃdamÃtratvamapi tu phalaparatvameva / ata eva priyÃdisÆcitena saæsÃriïÃtmanopakramasya tasyaivÃtmano 'dhikopadidik«ÃyÃæ paramÃtmanÃtyantÃbheda upadiÓyate / yathà samÃropitasya bhujagasya rajjurÆpÃdatyantÃbheda÷ pratipÃdyate yo 'yaæ sarpa÷ sà rajjuriti / yathà vidyÃyÃ÷ karmÃÇgatve darÓanamupanyastamevakarmÃÇgatve darÓanamuktam / tatra karmÃÇgatvadarÓanÃnÃmanyathÃsiddhiruktà kevalavidyÃdarÓanÃnÃæ tu nÃnyathÃsiddhi÷ //8 // 3.4.1.9. // 9 // 3.4.1.10. ## / vyÃptirapyudgÅthavidyÃpek«ayà tasyà eva prak­tatvÃnna tvaÓe«Ãpek«ayà / yatha sarve brÃhmaïà bhojyantÃmiti nimintritÃpek«ayà te«Ãmeva prak­tatvÃt //10 // 3.4.1.11. ## / sugamam / avibhÃge 'pi na do«a ityÃha- ## / saæsÃrivi«ayà vidyà ##yathodgÅthavidyà / prati«iddhà ca yathÃsacchÃstrÃdhigamanalak«aïà //11 // 3.4.1.12. ##tÆpani«adadhyayanavata÷ / etaduktaæ bhavati-yadadhyayanamarthÃvabodhaparyantaæ karmasÆpayujyate yathà karmavidhivÃkyÃnÃæ tanmÃtravata evÃdhikÃra÷ karmasu nopani«adadhyanavata÷ tadadhyayanasya karmasvanupayogÃditi / adhyayanamÃtravata eveti mÃtragrahaïenÃrthaj¤Ãnaæ và vyavacchinnamiti manvÃno bhrÃntaÓcodayati- ## / svÃbhiprÃyamudghÃÂayansamÃdhatte- ## / upani«adadhyayanÃpek«aæ mÃtragrahaïaæ nÃrthabodhÃpek«amityartha÷ //12 // 3.4.1.13. ## / kurvanneveha karmÃïÅtyavidyÃvadvi«ayamityartha÷ //13 // 3.4.1.14. vidyavadvi«ayatve 'pyavirodho vidyÃstutyarthatvÃdityÃha- ## //14 // 3.4.1.15. apica vidyÃphalaæ pratyak«aæ darÓayantÅ Óruti÷ kÃlÃntarabhÃviphalakarmÃÇgatvaæ vidyÃyà nirÃkarotÅtyÃha- ## / kÃmakÃra icchà //15 // 3.4.1.16. ## / adhikopadeÓÃdityanenÃtmana eva ÓuddhabuddhodÃsÅnatvÃdaya uktÃ÷ / iha tu samastakriyÃkÃrakaphalavibhÃgopamardaæ ceti //16 // 3.4.1.17. #<Ærdhvareta÷su ca Óabde hi># / subodham //17 // 3.4.2.18. ## / siddha ÆrdhvaretasÃmÃÓramitve tadvidyÃnÃmakarmÃÇgatayÃpavargÃrthaæ syÃt / ÃÓramitvaæ tve«ÃmanyÃrthaparÃmarÓamÃtrÃnna sidhyati / vidhyabhÃvÃt / sm­tyÃcÃraprasiddhiÓca te«Ãæ pratyak«aÓrutivirodhÃdapramÃïam / nindati hi pratyak«Ã ÓrutirÃÓramÃntaraæ 'vÅrahà và e«a devÃnÃm' ityÃdikà / pratyak«aÓrutivirodhe ca sm­tyÃcÃrayoraprÃmÃïyamuktaæ 'virodhe tvanapek«aæ syÃdasati hyanumÃnam' iti / tadetatsarvamÃha- ## ## / andhapaÇgavÃdayo hi ye naimittikakarmÃnadhik­tÃstÃnpratyÃÓramÃntaravidhiriti / ## / na kevalamanyaparatayà parÃmarÓasyÃÓramÃntaraæ na labhyate api tvÃÓramÃntaranindÃdvÃreïÃpavÃdÃdapÅtyartha÷ / syÃdetat / bhavatve«a parÃmarÓo 'nyÃrtha÷ / ye ceme 'raïya ityÃdibhyastvÃÓramÃntaraæ setasyatÅtyata Ãha- ## / asyÃpi devapathopadeÓaparatvÃnnaitatparatvamityartha÷ / na cÃnyaparÃdapi sphuÂatarÃÓramÃntarapratyata ityÃha- ## / nahi tapa eva dvitÅya ityatrÃÓramÃntarÃbhidhÃyÅ kaÓcidasti Óabda iti / nanvetameva pravrÃjina iti vacanÃdÃÓramÃntaraæ setsyatÅtyata Ãha- ## / etadapi lokasaæstavanaparamiti / adhikaraïÃrambhamÃk«ipya nÃsti pratyak«avacanamitik­tvà cinteyamiti samÃdhatte- ## //18 // 3.4.2.19. ## / bhavatvanyÃrtha÷ parÃmarÓastathÃpyetasmÃdÃÓramÃntarÃïi pratÅyamÃnÃni ca nÃpÃkaraïamarhanti / evaæ tÃnyapÃkriyeranyadyasmÃnna pratÅyeran / pratÅyamÃnÃni và Órutyà bÃdhyeran / na tÃvanna pratÅyante / tathÃhi-trayo dharmaskandhà iti skandhatritvaæ pratij¤Ãtam / tatra skandhaÓabdo yadyÃÓramaparo na syÃditi tu samÆhavacanastato dharmÃïÃæ yaj¤ÃdÅnÃæ prÃtisvikotpattÅnÃæ kimapek«ya tritvamaÇkhyà suvyavasthÃpyeta / ekaikÃÓramopasaæg­hÅtÃstvÃÓramÃïÃæ tritvÃcchakyÃstritve vyavasthÃpayitumityÃÓramatritvapratij¤opapatti÷ / tatra yaj¤ÃdiliÇgo g­hÃÓrama eko dharmaskandho brahmacÃrÅti dvitÅyastapa iti ca, tapa÷pradhÃnÃttu vÃnaprasthÃÓramÃnnÃnya÷, brahmasaæstha iti ca pÃriÓe«yÃtparivrìiti vak«yati / tasmÃdanyaparÃdapi parÃmarthÃdaÓramÃntarÃïi pratÅyamÃnÃni devatÃdhikaraïanyÃyena na Óakyante 'pÃkartum / naca pratyak«aÓrutivirodho vÅrahà vetyÃde÷ pratipannagÃrhasthyaæ pramÃdÃdaj¤ÃnÃdvÃgnimudvÃsayituæ prav­ttaæ pratyupapatte÷ / eva¤ca avirodhe siddhavatparÃmarÓÃdaÓramÃntarÃïÃæ ÓÃstrÃntarasiddhiæ và kalpayi«yÃmo yathopavÅtavidhipare vÃkye 'upavyayate devalak«mameva tatkurute' ityatra nivÅtaæ manu«yÃïÃæ prÃcÅnÃvÅtaæ pit­ïÃmiti ÓÃstrÃntarasiddhayornivÅtaprÃcÅnÃvÅtayo÷ parÃmarÓa iti //19 // 3.4.2.20. ## / yadyapi brahmasaæsthatvastu tiparatayÃsya saædarbhasyaikavÃkyatà gamyate / saæbhavÃntyÃæ caikavÃkyatÃyÃæ vÃkyabhedo 'nyÃpya÷ / tathÃpyÃÓramÃntarÃïÃæ pÆrvasiddherabhÃvÃtparÃmarÓÃnupapatte÷, aparÃmarÓe ca stuterasaæbhavena kiæparatayà ekavÃkyatÃstvitÅ tÃæ bhaÇktvà dhÃraïavadvaramapÆrvatvÃdvidhirevÃstu / yathà 'adhastÃtsamidhaæ dhÃrayannanudravedupari hi devebhyo dhÃrayati' ityatra satyÃmapyadhodhÃraïenaikavÃkyatÃpratÅtau vidhÅyata evoparidhÃraïamapÆrvatvÃt / tathoktam 'vidhistu dhÃraïe 'pÆrvatvÃt' it / tathehÃpyÃÓramÃntaraparÃmarÓaÓrutirvidhareveti kalpyte / saæprati parÃmarÓe 'pÅtare«ÃmÃÓramÃïÃæ brahmasaæsthatà saæstavasÃmarthyÃdeva vidhÃtavyà / na khalvavidheyaæ saæstÆyate tadarthatvÃtsaæstavasyetyÃha- ## / atrÃvÃntaravicÃramÃrabhate- ## / vicÃraprayojanamÃha- ## / nanu anÃÓramyeva brahmasaæstho bhavi«yatÅtyata Ãha- ## / tatra pÆrvapak«amÃha- ## / ayamabhisaædhi÷ / yadi tÃvadbrahmasaæstha iti padaæ pratyastamityÃvayavÃrthaæ parivrÃjake 'ÓvakarïÃdipadavadrƬhaæ tadÃÓramaprÃptimÃtreïaivÃm­tÅbhÃva iti na tadbhÃvÃyà brahmaj¤Ãnamapek«eta / tathÃca nÃnya÷ panthà vidyate 'yanÃyeti virodha÷ / naca saæbhatyavayavÃrthe samudÃyasaktikalpanà / tasmÃdbrahmaïi saæsthÃsyeti / brahmasaæstha÷ / eva¤ca catur«vÃÓrame«u yasyaiva brahmaïi ni«ÂhatvamÃÓramiïa÷ sa brahmasaæstho 'm­tatvametÅti yuktam / tatra tÃvadbrahmacÃrig­hasthau svaÓabdÃbhihitau tapa÷padena ca tapa÷pradhÃnatayà bhik«uvÃnaprasthÃvupasthÃpitau / bhik«urapi hi samÃdhikaÓaucëÂagrÃsÅbhojananiyamÃdbhavati vÃnaprasthavattapa÷pradhÃna÷ / naca g­hasthÃde÷ karmiïo brahmani«ÂhatvÃsaæbhava÷ / yadi tÃvatkarmayoga÷ karmità sà bhik«orapi kÃyavÃÇmanobhirasti / atha ye na brahmÃrpaïena karma kurvanti kintu kÃmÃrthitayà te karmiïa÷ / tathà sati g­hasthÃdayo 'pi brahmÃrpaïena karma kurvÃïà na karmiïa÷ / tasmÃdbrahmaïi tÃtparyaæ brahmani«Âhatà na tu karmatyÃga÷ / pramÃïavirodhÃt / tapasà ca dvayorÃÓramayorekÅkaraïena traya iti tritvamupapadyate / eva¤ca trayo 'pyÃÓramà abrahmasaæsthÃ÷ santa÷ puïyalokabhÃjo bhavanti ya÷ punarete«u brahmasaæstha÷ so 'm­tatvabhÃgiti / naca ye«Ãæ puïyalokabhÃktvaæ te«ÃmevÃm­tatvamiti virodha÷ / yathà devadattayaj¤adattau mandapraj¤ÃvabhÆtÃæ saæprati tayoryaj¤Ãdattastu ÓÃstrÃbhyÃsÃtpaÂupraj¤o vartate iti tathehÃpi ya evÃbrahmasaæsthÃ÷ / puïyalokabhÃjasta eva brahmasaæsthà am­tatvabhÃja ityavasthÃbhedÃdavirodha÷ / tathÃca brahmasaæstha iti yaugikaæ padaæ prak­tavi«ayaæ bhavi«yati / yathà ÃgnepyÃgnÅdhramupati«Âhata ityatra viniyuktÃpi prak­taivÃgneyÅ g­hyate / naca viniyuktaviniyogavirodha÷ / yadi hyatrÃgnotyupadiÓyeta tato yathà pratÅtà tathoddiÓyate / viniyuktà ca pratÅtirbhavediti viniyuktaviniyogavirodha÷ / iha tu ÃgnÅdhropasthÃne sà vidheyatvena viniyujyate / na tÆddiÓyate / vidheyatvena ca viniyoge ÃgneyÅpadÃrthÃpek«aïÃtprak­tÃtikrame pramÃïÃbhÃvÃt / tÃvatà ca ÓÃstropapatternÃprak­tÃnÃmapi grahaïasaæbhava÷ / naca yÃtayÃmatayà na viniyoga÷ / vÃcasteme sarve«Ãmeva mantrÃïÃæ viniyogÃdanyatrÃpyaviniyogaprasaÇgÃt / tathehÃpi prak­tà evÃÓramà buddhiviparivartina÷ parÃm­Óyante nÃnukta÷ parivrìeveti pÆrva÷ pak«a÷ / rÃddhÃntamupakramate- ## / yathopakrÃntaæ tathaiva parisamÃpanamucitam / yatsaækhyÃkÃÓca ye prasiddhÃste tatsaækhyÃkà eva kÅrtyante iti cocitam / na tu satyÃæ gatÃvutsargasyÃpavÃdo yujyate / aÓÃdhÃraïenaikaikena lak«aïenaikeka ÃÓramo vaktumupakrÃnta iti tathaiva samÃpanamucitam / na tu sÃdhÃraïÃsÃdhÃraïÃbhyÃmupakramasamÃptÅ Órli«yete / naca tapo nÃma nÃsÃdhÃraïaæ vÃnaprasthÃnÃmityata Ãha- ## / na khalu parÃkÃdibhi÷ kÃyakleÓapradhÃno yathà vÃnaprasthastathà bhik«u÷ satyapya«ÂagrÃsÃdiniyame / naca Óaucasanto«aÓamÃdayastapa÷ pak«e vartante tatra v­ddhÃnÃæ tapa÷prasiddherasiddhe÷ / ata eva v­ddhÃstapaso bhedena ÓaucÃdÅnÃcak«ate-'Óaucasanto«atapa÷svÃdhyÃyeÓvarapraïidhÃnÃni niyamÃ÷' iti / siddhasaækhyÃbhede«u ca saækhyÃntarÃbhidhÃnamaÓli«ÂamityÃha- ## / traya eta iti kiæ bhik«urapi parÃm­Óyate kintvà bhik«uvarjaæ traya eva / na tÃvantraya iti bhik«usaægrahe tadvarjanamete traya ityatra vartuæ Óakyam / eva iti prak­tÃnÃæ sÃkalyena parÃmarÓÃdbhik«usaægrahe ca na tasya puïyalokatvamabrahmasaæsthÃtvÃbhÃvÃdbhik«o÷ / tena tasya brahmasaæsthasya sadà puïyalokatvamam­tatvaæ ceti virodha÷ / tri«u ca brahmasaæsthapade yadeti saæbandhanÅyam / bhik«au ca sadeti vai«amyam / tadidamuktam- ## / pÆrvapak«ÃbhÃsaæ smÃrayati- ## / tannirÃkaroti- ## / ayamabhisaædhi÷ / satyaæ yaugika÷ Óabda÷ sati prak­tasaæbhave na tadatipattyÃprak­te vartitumarhati / asati tu saæbhave mà bhÆtpramÃdapÃÂha ityaprak­te vartayitavya÷, darÓitaÓcÃtrÃsaæbhavo 'dhastÃditi / e«a hi brahmasaæsthatÃlak«aïo dharmo bhik«orasÃdhÃraïa ÃÓramÃntarÃïi tatsaæsthÃnyatatsaæsthÃni ca bhik«ustatsaæstha ityeva / tatsaæsthatà hi svÃbhÃvaæ vyavacchindantÅ virodhÃdyastatsaæstha eva taträjasÅ nÃnyatra / #<ÓamadamÃdistu tadÅya iti># / svÃÇgamavyavadhÃyakamityartha÷ / brahmasaæsthatvamasÃdhÃraïaæ parivrÃjakadharmaæ ÓrutirÃdarÓayatÅtyÃha- ## / sarvasaÇgaparityÃgo hi nyÃsa÷ sa brahmà kuta ityata Ãha- ## / ata÷ paro brahmeti / kimapek«ya para÷ saænyÃsa ityata Ãha- ## / etaduktaæ bhavati-brahmaparatayà sarve«aïÃparityÃgalak«aïo nyÃso brahmeti / tathà ced­Óaæ nyÃsalak«aïaæ brahmasaæsthatvaæ bhik«orevÃsÃdhÃraïaæ netare«ÃmÃÓramiïÃm / brahmaj¤Ãnasya Óabdajanitasya ya÷ paripÃka÷ sÃk«ÃtkÃro 'pavargasÃdhanaæ tadaÇgatayà parivrÃjyaæ vihitam / na tvanadhik­taæ pratÅtyartha÷ //20 // 3.4.3.21. ## / yadyatra saænidhÃna upÃsanÃvidhirnÃsti tata÷ pradeÓÃntarasthito 'pi vidhivyabhicÃritatadvidhisaæbandhenodgÅthenopasthÃpita÷ sa e«a rasÃnÃæ rasatama ityÃdinà padasaædarbheïaikavÃkyabhÃvamupagata÷ stÆyate / nahi samabhivyÃh­tairevaikavÃkyatà bhavatÅti kaÓcinniyamaheturasti / anu«aÇgÃtideÓalabdhairapi vidhyasamabhivyÃh­tairarthavÃdairekavÃkyatÃbhyupagamÃt / yadi tÆdgÅthamupÃsÅta sÃmopÃsÅtetyÃdividhisamabhivyÃhÃra÷ ÓrutastathÃpi tasyaiva vidhe÷ stutirna tÆpÃsanÃvi«ayasamarpaïapara omityetadak«aramudgÅthamityanenaivopÃsanÃvi«ayasamarpaïÃditi prÃpte 'bhidhÅyate-na tÃvaddÆrasthena karmavidhivÃkyenaikavÃkyatÃsaæbhava÷ / pratÅtasamabhivyÃh­tÃnÃæ vidhinaikavÃkyatayà stutyarthatvamarthavÃdÃnÃæ raktapaÂanyÃyena bhavati / na tu stutyà vinà kÃcidanupapattirvidhe÷ / yathÃhu÷-'asti tu tadityatireke parihÃra÷' iti / ata eva vidherapek«ÃbhÃvÃtpravartanÃtmakasyÃnu«aÇgatideÓÃdibhirarthavÃdaprÃptyabhidhÃnamasama¤jasam / nahi kartrapek«itopÃyÃmavagatÃyÃæ prÃÓastyapratyayasyÃsti kaÓcidupayoga÷ / tasmÃddÆrasthasya karmavidhe÷ stutÃvÃnarthakyam / tenaikavÃkyatÃnupapatte÷ saænihitasya tÆpÃsanÃvidhe÷ kiæ vi«ayasamarpaïenopayujyatÃmuta stutyeti viÓaye vi«ayasamarpaïena yathÃrthavattvaæ naivaæ stutyà bahiraÇgatvÃt / agatyà hi sà / tasmÃdupÃsanÃrthà iti siddham / 'kuryÃtkriyeta kartavyaæ bhavetsyÃditi pa¤camam / etatsyÃtsarvavede«u niyataæ vidhilak«aïam // ' bhÃvanÃyÃ÷ khalu kart­samÅhitÃnukÆlatvaæ vidhirni«edhaÓca karturahitÃnukÆlatvam / yathÃhu÷-'kartavyaÓca sukhaphalo 'kartavyo du÷khaphalo 'kartavyo du÷khaphala÷' iti / etaccÃsmÃbhirupapÃditaæ nyÃyakaïikÃyÃm / kriyà ca bhÃvanà tadvacanÃÓca karotyÃdaya÷ / yathÃhu÷-kamabhvastaya÷ kriyÃsÃmÃnyavacanà iti / ata eva k­bhvastÅnudÃh­tavÃn / sÃmÃnyoktau tadviÓe«Ã÷ pacedityÃdayo 'pi gamyanta iti tatra kuryÃdityÃk«iptakart­kà bhÃvanà / kriyeteti Ãk«iptakarmikà bhÃvanà / kartavyamiti tu karmabhÆtadravyopasarjanabhÃvanà / evaæ daï¬Å bhaveddaï¬inà bhavitavyaæ daï¬inà bhÆyetetyekadhÃtvarthavi«ayà vidhyupahità bhÃvanà udÃhÃryÃ÷ / bhavatiÓcai«a janmani / yathà kulÃlavyÃpÃrÃdghaÂo bhavati bÅjÃdaÇkuro bhavatÅti prayu¤jate / naca bÅjÃdaÇkuro 'stÅti prayu¤jate / tasmÃdasti sattÃyÃæ na janmanÅti //21 // 3.4.3.22. // 22 // 3.4.4.23. ## / yadyapi upani«adÃkhyÃnÃni vidyÃsaænidhau ÓrutÃni tathÃpi 'sarvÃïyÃkhyÃnÃni pÃriplave' iti sarvaÓrutyà ni÷Óe«Ãrthatayà durbalasya saænidherbÃdhitatvÃtpariplavÃrthÃnyevÃkhyÃnÃni / naca sarvà dÃÓatayÅranubrÆyÃditi viniyoge 'pi dÃÓatayÅnÃæ prÃtisvikaviniyogÃttatra tatra karmaïi yathà viniyogo na virudhyate tathehÃpi satyapi pÃriplave viniyege saænidhÃnÃdvidyÃÇgatvamapi bhavi«yatÅti vÃcyam / dÃÓatayÅ«u prÃtisvikÃnÃæ viniyogÃnÃæ samudÃyaviniyogasya ca tulyabalatvÃdiha tu saænidhÃnÃt ÓruterbalÅyastvÃt / tasmÃtpÃriplavÃrthÃnyevÃkhyÃnÃnÅti prÃpta ucyate-nai«ÃmÃkhyÃnÃnÃæ pÃriplave viniyoga÷ / kintu pÃriplavamÃcak«Åtetyupakramya yÃnyÃmnÃtÃni manurvaivasvato rÃjetyÃdÅni te«Ãmeva tatra viniyoga÷, tÃnyeva hi pÃriplavena viÓe«itÃni / itarathà pÃriplave sarvÃïyÃkhyÃnÃnityetÃvataiva gatatvÃtpariplavamÃcak«Åtetyanarthakaæ syÃt / ÃkhyÃnaviÓe«aïatve tvarthavat / tasmÃdviÓe«ÃïÃnurodhÃtsarvaÓabdastadapek«o na tvaÓe«avacana÷ / yathà sarve brÃhmaïà bhojayitavyà ityatra nimintrÃtÃpek«a÷ sarvaÓabda÷ / tathà copani«adÃkhyÃnÃnÃæ vidyÃsaænidhirapratidvandÅæ vidyaikavÃkyatÃæ so 'rodÅdityÃdÅnÃmiva vidhyekavÃkyatvaæ gamayatÅti siddham / pratipattisaukaryÃccetyupÃkhyÃnena hi bÃlà apyavadhÅyante yathà tantropÃkhyÃyikayeti //23 // 3.4.4.24. // 24 // 3.4.5.25. ## / vidyÃyÃ÷ kratvarthatve sati tathà kratÆpakaraïÃya svakÃryÃya kraturapek«ita÷ / tadabhÃve kasyopakÃro vidyayeti / yadà tu puru«Ãrthà tadà nÃnayà kraturapek«ita÷ svakÃrye nirapek«Ãyà eva tasyÃ÷ sÃmarthyÃt / agnÅndhÃnÃdinà cÃÓramakarmÃïyupalak«yante tadÃha- ## / svÃrthasiddhau nÃpek«itavyÃni na tu svasiddhÃviti / etaccÃdhikamupari«ÂÃdvak«yate / tadvivak«ayà caitatprayojanaæ pÆrvatanasyÃdhikaraïasyoktam //25 // 3.4.5.26. adhikavivak«yeti yaduktaæ tadadhikamÃha- ## / yathà svÃrthasiddhau nÃpek«yante ÃÓramakarmÃïi evamutpattÃvapi nÃpek«yeranniti ÓaÇkà syÃt / naca vividi«anti yaj¤enetyÃdivirodha÷ / nahye«a vidhirapi tu vartamÃnÃpadeÓa÷ / sa ca stutyÃpyupapadyate / apica catasra÷ pratipattayo brahmaïi / prathamà tÃvadupani«advÃkyaÓravaïamÃtrÃdbhavati yÃæ kilÃcak«ate Óravaïamiti / dvitÅyà mÅmÃæsÃsahità tasyÃdevopani«advÃkyÃdyÃmÃcak«ate / mananamiti / t­tÅyà cintà / santatimayÅ yÃmÃcak«ate nididhyÃsanamiti / caturthÅ sÃk«ÃtkÃravatÅ v­ttirÆpà nÃntarÅyakaæ hi tasyÃ÷ kaivalyamiti / tatrÃdye tÃvatpratipatti viditapadatadarthasya viditavÃkyagatigocaranyÃyasya ca puæsa upapadyete eveti na tatra karmÃpek«Ã / te eva ca cintÃmayÅæ t­tÅyaæ pratipattiæ prasuvÃte iti na tatrÃpi karmÃpek«Ã / sà cÃdaranairantaryadÅrghakÃlasevità sÃk«ÃtkÃravatÅmÃdhatta eva pratipattiæ caturthÅmiti na tatrÃpyasti karmÃpek«Ã / tannÃntarÅyakaæ ca kaivalyamiti na tasyÃpi karmÃpek«Ã / tadevaæ pramÃïataÓca prameyata utpattau ca kÃrye ca na j¤Ãnasya karmÃpek«eti bÅjaæ ÓaÇkÃyÃm / evaæ prÃpta ucyate-utpattau j¤Ãnasya karmÃpek«Ã vidyate vividi«otpÃdadvÃrà 'vividi«anti yaj¤ena' iti Órute÷ / na cedaæ vartamÃnÃpadeÓatvÃtstutimÃtramapÆrvatvÃdarthasya / yathà yasya parïamayÅ juhÆrbhavatÅti parïamayatÃvidhirapÆrvatvÃnna tvayaæ vartamÃnÃpadeÓa÷, anuvÃdÃnupapatte÷ / tasmÃdutpattau vidyayà ÓamÃdivat karmÃïyapek«yante / tatrÃpyevaæviditi vidyÃsvarÆpasaæyogÃdantaraÇgÃïi vidyotpÃde ÓamÃdÅni, bahiraÇgÃïi karmÃïi vividi«ÃsaæyogÃt / tathÃhi-ÃÓramavihitanityakarmÃnu«ÂhÃnÃddharmasamutpÃdastata÷ pÃpmà vilÅyate / sa hi tattvato 'nityÃÓucidu÷-khÃnÃtmani saæsÃre sati nityaÓucimukhÃtmalak«aïena vibhrameïa malinayati cittasattvamadharmanibandhanatvÃdvibhramÃïÃm / ata÷ pÃpmana÷ prak«aye pratyak«opapattidvÃrÃpÃvaraïe sati pratyak«opapattibhyÃæ saæsÃrasya tÃttvikÅmanityÃÓucidu÷kharÆpatÃmapratyÆhaæ viniÓcineti / tato 'sminnanabhiratisaæj¤aæ vairÃgyamupajÃyate / tatastajjihÃsÃsyopÃvartate / tato hÃnopÃyaæ praye«ate parye«amÃïaÓcÃtmatattvaj¤ÃnamasyopÃya iti ÓÃstradÃcÃryavacanÃccopaÓrutya tajjij¤Ãsata iti vividi«opahÃramukhenÃtmaj¤ÃnotpattÃvasti karmÃïamupayoga÷ / vividi«u÷ khalu yukta ekÃgratayà Óravaïamanane kartumutsahate / tato 'sya 'tattvamasi' itivÃkyannirvicikitsaæ j¤Ãnamutpadyate / naca nirvicikitsaæ tattvamasÅti vÃkyÃrthamavadhÃrayata÷ karmaïyadhikÃro 'sti / yena bhÃvanÃyÃæ và bhÃvanÃkÃrye và sÃk«ÃtkÃre karmaïÃmupayoga÷ / etena v­ttirÆrapasÃk«ÃtkÃrakÃrye 'pavarge karmaïÃmupayogo dÆranirasto veditavya÷ / tasmÃdyathaiva ÓamadamÃdayo yÃvajjÅvamanuvartante evamÃÓramakarmÃpÅtyasamÅk«itÃbhÃdhÃnam / vidu«astatrÃnadhikÃrÃdityuktam / d­«ÂÃrthe«u tu karmasu prati«iddhavarjamanadhikÃre 'pyasaktasya svÃrasikÅ prav­ttirupapadyata eva / nahi tatrÃnvayavyatirekasamadhigamanÅyaphale 'sti vidhyapek«Ã / ataÓca 'bhrÃntyà cellaukikaæ karma vaidikaæ ca tathÃstu te' iti pralÃpa÷ / ÓamadamÃdÅnÃæ tu vidyotpÃdÃyopÃttÃnÃmupari«ÂÃdavasthÃsvÃbhÃvyÃdanapek«itÃnÃmapyanuv­tti÷ / upapÃditaæ caitadasmÃbhi÷ prathamasÆtra ite neha puna÷ pratyÃpyate / tasmÃdvividi«otpÃdadvÃrÃÓramakarmaïÃæ vidyotpattÃvupayogo na vidyÃkÃrya iti siddham / Óe«amatirohitÃrtham //26 // 3.4.6.27. // 27 // 3.4.7.28. sarvÃnnÃnumatiÓca prÃïÃtyaye taddarÓanÃt / prÃïasaævÃde sarvendriyÃïÃæ ÓrÆyate / e«a kila vicÃravi«aya÷-sarvÃïi khalu vÃgÃdÅnyavajitya prÃïo mukhya uvÃcaitÃni kiæ me 'nnaæ bhavi«yatÅti, tÃni hocu÷ / yadidaæ loke 'nnamà ca Óvabhya à ca Óakunibhya÷ sarvaprÃïinÃæ yadannaæ tattavÃnnamiti / tadanena saædarbheïa prÃïasya sarvamannamityanucintanaæ vidhÃyÃha Óruti÷-'na ha và evaævidi ki¤canÃnannaæ bhavati' iti / sarvaæ prÃïasyÃnnamityevaævidi na ki¤cinÃnannaæ bhavatÅti / tatra saæÓaya÷-kimetatsarvÃnnÃbhyanuj¤Ãnaæ ÓamÃdivadetadvidyÃÇgatayà vidhÅyata uta stutyarthaæ saækÅrtyata iti / tatra yadyapi bhavatÅti vartamÃnÃpadeÓÃnna vidhi÷ pratÅyate / tathÃpi yathà yasya parïamayÅ juhÆrbhavatÅti vartamÃnÃpadeÓÃdapi palÃÓamayÅtvavidhipratipatti÷ pa¤camalakÃrÃpattyà tathehÃpi prav­ttiviÓe«akaratÃlÃbhe vidhipratipatti÷ / stutau hi arthavÃdamÃtraæ na tathÃrthavadyathà vidhau / bhak«yÃbhak«yaÓÃstraæ ca sÃmÃnyata÷ prav­ttamanena viÓe«aÓÃstreïa bÃdhyate / gamyÃgamyavivekaÓÃstramiva sÃmÃnyata÷ prav­ttaæ vÃmadevavidyÃÇgabhÆtasamastantryaparihÃraÓÃstreïa viÓe«avi«ayeïeti prÃpta ucyate-aÓakte÷ kalpanÅyatvÃcchÃstrÃntaravirodhata÷ / prÃïasyÃnnamidaæ sarvamiti cintanasaæstava÷ // na tÃvatkauleyakamaryÃdamannaæ manu«yajÃtinà yugapatparyÃyeïa và Óakyamattum / ibhakarabhakÃdÅnÃmannasya ÓamÅkarÅrakaïÂakavaÂakëÂhÃderekasyÃpi aÓakyÃdanatvÃt / na cÃtra liÇ iva sphuÂatarà vidhipratipattirasti / naca kalpanÅyo vidhirapÆrvatvÃbhÃvÃt / stutyÃpi ca tadupapatte÷ / naca satyÃæ gatau sÃmÃnyata÷ prav­ttasya ÓÃstrasya vi«ayasaækoco yukta÷ / tasmÃtsarvaæ prÃïasyÃnnamityanucintanavidhÃnastutiriti sÃmpratam / Óakyatve ca prav­ttiviÓe«akaratopayujyate nÃÓakyavidhÃnatve / prÃïÃtyasya iti cÃvadhÃraïaparaæ prÃïÃtyaya eva sarvÃnnatvam / tatropÃkhyÃnÃcca sphuÂataravidhism­teÓca surÃvarjaæ vidvÃæsamavidvÃæsaæ prati vidhÃnÃt / na tvanyatreti / ##hastipakena ##nardhabhak«itÃn / sa hi cÃkrÃyaïo hastipakocchi«ÂÃnkulmëÃnbhu¤jÃno hastipakenokta÷ / kulmëÃniva maducchi«Âamudakaæ kasmÃnnÃnupibasÅti / evamuktastadudakamucchi«Âado«ÃtpratyÃcacak«e / kÃraïaæ cÃtrovÃca / na vÃjÅvi«Âaæ na jÅvi«yÃmÅtÅmÃnkulmëÃnakhÃdam / kÃmo ma udakapÃnamiti svÃtantryaæ me udakapÃne nadÅkÆpata¬ÃgaprÃpÃdi«u yathÃkÃmaæ prÃpnomÅti nocchi«ÂodakÃbhÃve prÃïÃtyaya iti tatrocchi«Âabhak«aïado«a iti maÂacÅhate«u kuru«u glÃyannaÓanÃyayà munirnirapatrapa ibhyena sÃmijagdhÃnkhÃdayÃmÃsa //28 // 3.4.7.29. // 29 // 3.4.7.30. // 30 // 3.4.7.31. // 31 // 3.4.8.32. ## / nityÃni hyÃÓramakarmÃïi yÃvajjÅvaÓruternityehitopÃyatayÃvaÓyaæ kartavyÃni / vividi«antÅti ca vidyÃsaæyogÃdvidyÃyÃÓcÃvaÓyaæbhÃvaniyamÃbhÃvÃdanityatà prÃpnoti / nityÃnityasaæyogaÓcaikasya na saæbhavati, avaÓyÃnavaÓyaæbhÃvayorekatra virodhÃt / naca vÃkyabhedÃdvÃstavo virodha÷ Óakyo 'panetum / tasmÃdanadhyavasÃya evÃtreti prÃptam / etena 'ekasya tÆbhayatve saæyogap­thaktvam' ityÃk«iptam / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate-siddhe hi syÃdvirodho 'yaæ na tu sÃdhye katha¤cana / vidhyadhÅnÃtmalÃbhe 'smin yathÃvidhi matà sthiti÷ // siddhaæ hi vastu viruddhadharmayogena bÃdhyate / na tu sÃdhyarÆpaæ yathà «o¬aÓina ekasya grahaïÃgrahaïe / te hi vidhyadhÅnatvÃdvikaspete eva / na puna÷ siddhe vikalpasaæbhava÷ / tadihaikamevÃgnihotrÃkhyaæ karma yÃvajjÅvaÓruternimittena yujyamÃnaæ nityehitopÃttaduritaprak«ayaprayojanamavaÓyakartavyaæ, vidyÃÇgatayà ca vidyÃyÃ÷ kÃdÃcitkatayÃnavaÓyaæ bhÃve 'pi 'kÃmyo và naimittiko và vik­tya niviÓate' iti nyÃyÃdanityÃdhikÃreïa niviÓamÃnamapi na nityamanityayati, tenÃpi tasmiddheriti saæyogap­thaktvÃnna nityÃnityasaæyogavirodha ekasya kÃryasyeti siddham / sahÃkiratvaæ ca karmaïÃæ na kÃrye vidyÃyÃ÷ kiæ tÆtpattau / kor'tho vidyÃsahakÃrÅïi karmÃïÅti / ayamartha÷-satsu karmasu vidyaiva svakÃrye vyÃpriyate / yathà 'sahaiva daÓÃbhi÷ pÆtrairbhÃraæ vahati gardabhÅ' iti sÃtsveva daÓaputre«u saiva bhÃrasya vÃhiketi / ## / vihitaæ hi darÓapaurïamÃsÃdyaÇgairyujyate na tvavihitam / grÃhakagrahaïapÆrvakatvÃdaÇgabhÃvasya vidhaiÓca grÃhakatvÃt / avihite ca tadanupapatte÷ / catas­ïÃmapi ca pratipattÅnÃæ brahmaïi vidhÃnÃnupapatterityuktaæ prathamasÆtre / dra«Âavyo nididhyÃsitavya iti ca vidhisarÆpaæ ni vidhirityapyuktam / utpattiæ prati hetubhÃvastu sattvaÓuddhyà vividi«opajanadvÃretyadhastÃdupapÃditam / asÃdhyatvÃcca vidyÃphalasyÃpavargasya svarÆpÃvasthÃnalak«aïo hi sa÷ / naca svaæ rÆpaæ brahmaïa÷ sÃdhyaæ nityatvÃt / Óe«amatirohitÃrtham //32 // 3.4.8.33. // 33 // 3.4.8.34. ## / yathà mÃsamagnihotraæ juhvatÅti prakaraïÃntarÃtkarmabheda evamihÃpi 'tametaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti yaj¤ena' itikratuprakaraïamatikramyaÓravaïÃtprakaraïÃntarÃttadbuddhivyavacchede sati karmÃntaramiti prÃpta ucyate-satyapi prakaraïÃntare tadeva karma, Órute÷ sm­teÓca saæyogabheda÷ paraæ yathà 'agnihotraæ juhuyÃtsvargakÃma÷' 'yÃvajjÅvamagnihotraæ juhuyÃt' iti tadevÃgnihotramubhayasaæyuktam / nahi prakaraïÃntaraæ sÃk«adbhedakam / kintu aj¤Ãtaj¤Ãpanasvaraso vidhi÷ prakaraïaikye sphuÂatarapratyabhij¤Ãbalena svarasaæ jahyÃt / prakaraïÃntareïa tu vighaÂutapratyabhij¤Ãna÷ svarasamajahatkarma bhinatti / iha tu siddhavadutpannarÆpÃïyeva yaj¤ÃdÅni vividi«ÃyÃæ viniyu¤jÃno na juhvatÅtyÃdivadapÆrvame«Ãæ rÆpamutpÃdayitumarhati / naca tatrÃpi naiyamikÃgnihotre mÃsavidhirnÃpÆrvÃgnihotrotpattiriti sÃæpratam / homa eva sÃk«advidhiÓrute÷ / kÃlasya cÃnupÃdeyasyÃvidheyatvÃt / kÃle hi karma vidhÅyate na karmaïi kÃla ityutsarga÷ / iha tu vividi«ÃyÃæ vidhiÓruti÷ na yaj¤Ãdau / tÃni tu siddhÃnyevÃnÆdyanta ityaikakarmyÃtsaæyogap­thaktvaæ siddham / sm­timuktvà liÇgadarÓanamuktam //34 // 3.4.8.35. // 35 // 3.4.9.36. ## / yadi vidyÃsahakÃrÅïyÃÓramakarmÃïi hanta bho vidhurÃdÅnÃmanÃÓramiïÃmanadhikÃro vidyÃyÃm, abhÃvÃtsahakÃriïÃmÃÓramakarmaïÃmiti prÃpta ucyate-nÃtyantamakarmÃïo raikkavidhuravÃcakravÅprabh­taya÷ / santi hi te«ÃmanÃÓramitve 'pi japopavÃsadevatÃrÃdhanÃditi karmÃïi / karmaïÃæ ca sahakÃritvamuktamÃÓramakarmaïÃmupalak«aïatvÃditi na te«ÃmanadhikÃro vidyÃsu / ## / na khalu vidyÃkÃrye karmaïÃmapek«Ã / apitu utpÃde / utpÃdayanti ca vividi«opahÃreïa karmÃïi vidyÃm / utpannavividi«ÃïÃæ puru«adhaureyÃïÃæ vidhurasaævartaprabh­tÅnÃæ k­taæ karmabhi÷ / yadyapi ceha janmani tatheha janmanyÃÓramakarmotpÃditavividi«a eva vidyÃyÃmadhik­to netara ityanÃÓramiïÃmanadhikÃro vidhuraprabh­tÅnÃmityata Ãha- ## / avidyÃniv­ttirvidyÃyà d­«Âor'tha÷ / sa cÃnvavyatirekasiddho na niyamamapek«ata ityartha÷ / prati«edho vighÃtastasyÃbhÃva ityartha÷ //36 // 3.4.9.37. // 37 // 3.4.9.38. // 38 // 3.4.10.39. yadyanÃÓramiïÃmapyadhikÃro vidyÃyÃæ k­taæ tarhyÃÓramairatibahulÃyÃsairityÃÓaÇkyÃha-atastvitarajjyÃyo liÇgÃcca / svasthenÃÓramitvamÃstheyam / daivÃtpuna÷ patnyÃdiviyogÃta÷ satyanÃÓramitve bhavedadhikÃro vidyÃyÃmiti Órutism­tisaædarbheïa vividi«anti yaj¤enetyÃdinà jyÃyastvÃvagate÷ ÓrutiliÇgÃtsm­tiliÇgÃccvÃgamyate / tenaiti puïyak­diti ÓrutiliÇgam, anÃÓramÅ na ti«ÂhetetyÃdi ca sm­tiliÇgam //39 // 3.4.10.40. ## / Ãrohavatpratyavaroho 'pi kadÃcidÆrdhvaretasÃæ syÃditi mandÃÓaÇkÃnivÃraïÃrthamidamadhikaraïam / pÆrvadharme«u yÃgahomÃdi«u / rÃgato và g­hastho 'haæ patnyÃdipariv­ta÷ syÃmiti / niyamaæ vyÃca«Âe-tathÃhi- ## / atadrÆpatÃmÃrohatulyatÃbhÃvaæ vyÃca«Âe- ## / abhÃvaæ Ói«ÂÃcÃrÃbhÃvaæ vibhajate- ## / atirohitÃrthamanyat //40 // 3.4.11.41. ## / prÃyaÓcittaæ na paÓyÃmÅti nai«Âhikaæ prati prÃyaÓcittÃbhÃvasmaraïÃnnair­tagardabhÃlambha÷ prÃyaÓcittamupakurvÃïakaæ prati / tasmÃcchinnaÓirasa iva puæsa÷ pratikriyÃbhÃva iti pÆrva÷ pak«a÷ / sÆtrayojanà tu-na cÃdhikÃrikamadhikÃralak«aïe prathamakÃï¬e nirïÅtam 'avakÅrïipaÓuÓca tadvadÃdhÃnasyÃprÃptakÃlatvÃt' ityanena yatprÃyaÓcittaæ tanna nai«Âhike bhavitumarhati / kuta÷-ÃrƬho nai«Âhikamiti sm­tyà patanaÓrutyanumÃnÃttatprÃyaÓcittÃyogÃt //41 // 3.4.11.42. upapÆrvamapÅtyeke bhÃvamaÓanavattaduktam / ÓrutistÃvatsarasato 'saÇkacadv­ttirbrahmacÃrimÃtrasya nai«ÂhikasyopakurvÃïasya cÃviÓe«eïa prÃyaÓcittamupadiÓati sÃk«Ãt / prÃyaÓcittaæ na paÓyÃmÅti tu sm­ti÷ / tasyÃmapi ca sÃk«ÃtprÃyaÓcittaæ na kartavyamiti prÃyaÓcittani«edho na gamyate, na paÓyÃmÅti tu darÓanÃbhÃvena so 'numÃtavya÷ / tathà ca sm­tirni«edhÃrtheti anumÃya tadarthà ÓrutiranumÃtavyà / Órutistu sÃmÃnyavi«ayà viÓe«amupasarpantÅ ÓÅghraprav­ttiriti / smÃrtaæ prÃyaÓcittÃdarÓanaæ tu yatnagauravÃrtham / etaduktaæ bhavati-k­tanirïejanairapi etairna saækhyÃnaæ kartavyamiti / sÆtrÃrthastu-upapÆrvamapi pÃtakaæ nai«ÂhikasyÃvakÅrïitvaæ na mahÃpÃtakamapirevakÃrÃrthe ata eke prÃyaÓcittabhÃvamicchantÅti / ÃcÃryÃïÃæ vipratipattau viÓe«ÃbhÃvÃtsÃmyaæ bhavet / ÓÃstrasthà yà và prasiddhi÷ sà grÃhyà ÓÃstramÆlatvÃt / upapÃdetaæ ca prÃyaÓcittabhÃvaprasiddhe÷ ÓÃstramÆlatvamiti / sugamamitaram //42 // 3.4.12.43. yadi nai«ÂhikÃdÅnÃmasti prÃyaÓcittaæ tatkimetai÷ k­tanirïejanai÷ saævyavahartavyamuta neti / tatra do«ak­tatvÃdasaævyavahÃrasya prÃyaÓcittena tannibarhaïÃdanibarhaïe và tatkaraïavaiyarthyÃtsaævyavahÃryà eveti prÃpta ucyati- ## / ni«iddhakarmÃnu«ÂhÃnajanyameno lokadvaye 'pyaÓuddhimÃpÃdayati dvaidham lokadvaye 'pyaÓuddhirapanÅyate prÃyaÓcittairenonibarhaïaæ kurvÃïai÷ / kasyÃcittu paralokÃÓuddhimÃtramapanÅyate prÃyaÓcittairenonibarhaïaæ kurvÃïairihalokÃÓuddhistvenasÃpÃdità na ÓakyÃpanetum / yathà strÅbÃlÃdighÃtinÃm / yathÃhu÷-'viÓuddhÃnapi dharmato na saæpibet' iti / tathà ca 'prÃyaÓcittairapaityeno yadaj¤Ãnak­taæ bhavet' kÃmata÷ k­tamapi / bÃlaghrÃdistu k­tanirïejano 'pi vacanÃdavyavahÃrya iha loke jÃyata iti / vacanaæ ca bÃlaghrÃæÓcetyÃdi / tasmÃtsarvamavadÃtam //43 // 3.4.13.44. ## / prathame kÃï¬e Óe«alak«aïe tathÃkÃma ityatrartviksaæbandhe karmaïa÷ siddhe kiæ kÃmo yÃjamÃna utÃrtvijya iti saæÓapyÃrtvijye 'pi karmaïi yÃjamÃna eva kÃmo guïaphale«viti nirïÅtamihi tveva¤jÃtÅyakÃni cÃÇgasaæbaddhÃni upÃsanÃni kiæ yÃjamÃnanyevotÃrtvijyÃnÅti vicÃryata iti na punaruktam / tatropÃsakÃnÃæ phalaÓravaïÃdanadhikÃriïastadanupapatteryajamÃnasya ca karmajanitaphalopabhogabhÃjo 'dhikÃrÃd­tvijÃæ ca tadanupapattervacanÃcca rÃjÃj¤ÃsthÃnÅyÃtkkacid­tvijÃæ phalaÓruterasati vacane yajamÃnasya phalavadupÃsanaæ tasya phalaÓrute÷ taæ ha bako dÃlabhyo vidäcakÃretyÃderupÃsanasya ca siddhavi«ayatayÃnyÃyÃpavÃdasÃmarthyabhÃvÃdyÃjamÃnamevopÃsanÃkarmeti prÃpta ucyate- //44 // 3.4.13.45. #<Ãrtvijyamityau¬ulomistasmai hi parikrÅyate># / upÃkhyÃnÃttÃvadupÃsanamaudgÃtramavagamyate / tadbalavati sati bÃdhake 'nyathopapÃdanÅyam / na cartvikkart­ka upÃsane yajamÃnagÃmità phalasyÃsaæbhavinÅ tena hi sa parikrÅyastadgÃmine phalÃya ghaÂate / tasmÃnna vyasanitÃmÃtreïopÃkhyÃnamanyathayituæ yuktamiti rÃddhÃnta÷ //45 // 3.4.13.46. // 46 // 3.4.14.47. tasmÃdbrÃhmaïa÷ pÃï¬ityaæ nirvidya niÓcayena / labdhvà bÃlyena ti«ÂhÃsedbÃlyaæ ca pÃï¬ityaæ ca nirvidyÃtha muniramaunaæ ca maunaæ ca nirvidyÃtha brÃhmaïa iti / yatra hi vidhivibhakti÷ ÓrÆyate sa vidheya÷ / bÃlyena ti«ÂhÃsedityatra ca sà ÓrÆyate na ÓrÆyate tu maune / tasmÃdyathÃtha brahmaïa ityetadaÓrÆyamÃïavidhikamavidheyamevaæ maunamapi / na cÃpÆrvatvÃdvidheyaæ, tasmÃdbrÃhna÷ pÃï¬ityaæ nirvidyeti pÃï¬ityavidhÃnÃdeva maunasiddhe÷ pÃï¬ityameva maunamiti / athavà bhik«uvacano 'yaæ muniÓabdastatra darÓanÃt 'gÃrhasthyamÃcÃryakulaæ maunaæ vÃnaprastham' ityatra / tasyÃnyato vihitasyÃyamanuvÃda÷ / tasmÃdbÃlyamevÃtra vidhÅyate maunaæ tu prÃptaæ praÓaæsÃrthamanÆdyata iti yuktam / bhavedevaæ yadi paï¬itaparyÃyo muniÓabdo bhavet / api tu j¤ÃnamÃtraæ pÃï¬ityaæ j¤ÃnÃtiÓayasaæpattistu maunaæ tatprasiddhe÷ / ÃÓramabhede tu tatprav­ttirgÃrhasthyÃdipadasaænidhÃnÃt / tasmÃdapÆrvatvÃnmaunasya bÃlyapÃï¬ityÃpek«ayà t­tÅyamidaæ maunaæ j¤ÃnÃtiÓayarÆpaæ vidhÅyate / evaæ ca nirvedanÅyatvamapi vidhÃna äjasaæ syÃdityÃha- ## / kasyedaæ maunaæ vidhÅyate vidyÃsahakÃritayetyata Ãha- ##bhik«o÷ / p­cchati- ## / vidyÃvattà pratÅyate na saænyÃsitetyartha÷ / uttaran ##bhik«ostadadhikÃrÃt / taddarÓayati- #<ÃtmÃnaæ viditveti># / sÆtrÃvayavaæ yojayituæ ÓaÇkate- ## / pariharati- ## / vidyÃvÃniti na vidyÃtiÓayo vivak«ita÷ / api tu vidyodayÃyÃbhyÃse prav­tto na punarutpannavidyÃtiÓaya÷ / tathÃcÃsya pak«e kadÃcidbhedadarÓanÃtsaæbhava ityartha÷ / vidhyÃdirvidhimukhya÷ pradhÃnamiti yÃvat / ata eva samidÃdirvidhyanta÷ sa hi vidhi÷ pradhÃnavidhe÷ paÓcÃditi / tatrÃÓrÆyamÃïavidhitve 'pÆrvatvÃdvidhirÃstheya ityartha÷ //47 // 3.4.14.48. nanu yadyayamÃÓramo bÃlyapradhÃna÷ kasmÃtpunargÃrhasthyenopasaæharatÅti codayati- ## / uttaraæ paÂhati- ## / chÃndogye bahulÃyÃsÃdhyakarmabahulatvÃdgÃrhasthyasya cÃÓramÃntaradharmÃïÃæ ca ke«Ã¤cidahiæsÃdÅnÃæ samavÃyÃttenopasaæhÃro na punastena samÃpanÃdityartha÷ //48 // 3.4.14.49. evaæ tadÃÓramadvayopanyÃsena kkacitkadÃciditarÃbhÃvaÓaÇkà mandabuddhe÷ syÃditi tadapÃkaraïÃrthaæ sÆtram- ## / v­ttirvÃnaprasthÃnÃmanekavidhairevaæ brahmÃcÃriïo 'pÅti v­ttibhedo 'nu«ÂhÃtÃro và puru«Ã bhidyante, tasmÃddvitve 'pi bahuvacanamaviruddham //49 // 3.4.15.50. ## / bÃlyeneti yÃvadbÃlacaritaÓrute÷ kÃmacÃravÃdabhak«atÃyÃÓacÃtyantabÃlyena prasiddhe÷ ÓaucÃdiniyamavidhÃyinaÓca sÃmÃnyaÓÃstrasyÃnena viÓe«aÓÃstreïa bÃdhanÃtsakalabÃlacaritavidhÃnamiti prÃpte 'bhidhÅyate-vidyÃÇgatvena bÃlyavidhÃnÃtsamastabÃlacaryÃyÃæ ca pradhÃnavirodhaprasaÇgÃdyattadanuguïamaprau¬hendriyatvÃdi bhÃvaÓuddhirÆpaæ tadeva vidhÅyate / evaæ ca ÓÃstrÃntarÃbÃdhenÃpyupapattau na ÓÃstrÃntarabÃdhanamanyÃpyaæ bhavi«yatÅti //50 // 3.4.16.41. ## / saægatimÃha- ## / kiæ ÓravaïÃdibhirihaiva và janmani vidyà sÃdhyate utÃniyama iha vÃmutra veti / yadyapi karmÃïi yaj¤ÃdinyaniyataphalÃni te«Ãæ ca vidyotpadasÃdhanatvena vidyotpÃdasyÃniyama÷ pratibhÃti / tathÃca garbhasthasya vÃmadevasyÃtmapratibodhaÓravaïÃt 'anekajanmasaæsiddhastato yati parÃæ gatim' iti ca smaraïÃdÃmu«mikatvamapyavagamyate / tathÃpi yaj¤ÃdÅnÃæ prameyÃïÃmapramÃïatvÃcchravaïÃdeÓca pramÃïatvÃtte«Ãmeva sÃk«ÃdvidyÃsÃdhanatvam / yaj¤ÃdÅnÃæ sattvaÓuddhyÃdhÃnena và vidyotpÃdakaÓravaïÃdilak«aïapramÃïaprav­ttivighnopaÓamena và vidyÃsÃdhanatvÃm / ÓravaïÃdÅnÃæ tvanapek«ÃmÃmeva vidyotpÃdakatvam / naca pramÃïe«u pravartamÃnÃ÷ pramÃtÃra aihikamapi cirabhÃvinaæ pramotpÃdaæ kÃmayante kintu tÃdÃtvikameva prÃgeva tu pÃralaukikam / nahi kumbhalÃdid­k«uÓcak«u«Å samunmÅlayati kÃlÃntarÅyÃya kumbhadarÓanÃya kintu tÃdÃtvikÃya / tasmÃdaihika eva vidyotpÃdo nÃniyatakÃla÷ / Órutism­tÅ ca pÃralaukikaæ vidyotpÃdaæ stutyà brÃta÷ / itthaæbhÆtÃni nÃma ÓravaïÃdÅnyÃvaÓyakaphalÃni yatkÃlÃntare 'pi vidyÃmutpÃdayantÅti / evaæ prÃpta ucyate-yata evÃtra vidyotpÃde ÓravaïÃdibhi÷ kartavye yaj¤ÃdÅnÃæ sattvÃÓuddhidvÃreïa và vighnopaÓamadvÃrà vopayogo 'ta eva te«Ãæ yaj¤ÃdÅnÃæ karmÃntarapratibandhÃpratibandhÃbhyÃmaniyataphalatvena tadapek«ÃïÃæ ÓravaïÃdÅnÃmapyaniyataphalatvaæ nyÃÂyaniyataphalatvaæ nyÃÂyamanapahatavighnÃnÃæ ÓravaïÃdÅnÃmanutpÃdakatvÃdaviÓuddhasattvÃdvà puæsa÷ pratyanutpÃdakatvÃt / tathÃca te«Ãæ yaj¤Ãdyapek«ÃïÃæ te«Ãæ cÃniyataphalatvena ÓravaïÃdÅnÃmapyaniyataphalatvaæ yuktamevaæ Órutism­tipratibandho na stutimÃtratvena vyÃkhyeyo bhavi«yati / puru«ÃÓca vidyÃrthina÷ sÃdhanasÃmarthyÃnusÃreïa tadanurÆpameva kÃmayi«yante tadidamuktam-abhisaædherniraÇkaÓatvÃditi //51 // 3.4.17.52. ## / yaj¤Ãdyupak­tavidyÃsÃdhanaÓravaïÃdivÅryaviÓe«Ãtkila tatphale vidyÃyÃmaihikamu«mikatvalak«aïa utkar«o darÓita÷ / tathà ca yathà sÃdhanotkar«anikar«ÃbhyÃæ tatphalasya vidyÃyà utkar«Ãvevaæ vidyÃphalasyÃpi mukterutkar«anikar«au saæbhÃvyete / naca muktÃvaihikÃmu«mikatvalak«aïo viÓe«a upapadyate brahmopÃsanÃparipÃkalabdhajanmani vidyÃyÃæ jÅvato mukteravaÓyaæbhÃvaniyamÃtsatyapyÃrabdhavipÃkakarmÃprak«aye / tasmÃnmuktÃveva rÆpato nikar«otkar«au syÃtÃm / apica saguïÃnÃæ vidyÃnÃmutkar«anikar«ÃbhyÃæ tatphalÃnÃmutkar«anikar«au d­«ÂÃviti mukterapi vidyÃphalatvÃdrÆpataÓcotkar«anikar«au syÃtÃmiti prÃpata ucyate-na muktestatra tatraikarÆpyaÓruterupapatteÓca / sÃdhyaæ hi sÃdhanaviÓeÓa«ÃdviÓe«avadbhavati / naca muktirbrahmaïo nityasvarÆpÃvasthÃnalak«aïà nityà satÅ sÃdhyà bhavitumarhati / naca savÃsanani÷Óe«akleÓakarmÃÓayaprak«ayo vidyÃjarnmaviÓe«avÃn, yena tadviÓe«Ãnmok«o viÓe«avÃnbhavet / naca sÃvaÓe«a÷ kleÓÃdiprak«ayo mok«Ãya kalpate / naca cirÃcirotpÃdÃnutpÃdÃvantareïa vidyÃyÃmapi rÆpato bheda÷ kaÓcidupalak«yate tasyà apyekarÆpatvena Órute÷ / saguïÃyÃstu vidyÃyÃstattadguïÃvapodjhÃmÃbhyÃæ tatkÃryasya phalasyotkar«anikar«au yujyete / na cÃtra vidyÃtvaæ sÃmÃnyato d­«Âaæ bhavati / ÃgamatatprabhavayuktibÃdhitatvena kÃlÃtyayÃpadi«ÂatvÃt / tasmÃttasyà muktyavasthÃyà aikarÆpyÃvadh­termuktilak«aïasya phalasyÃviÓe«o yukta iti //52 // iti ÓrÅvÃcaspatimiÓraviracite ÓÃrÅrakabhagavatpÃdabhëyavibhÃge bhÃmatyÃæ t­tÅyÃdhyÃyasya caturtha÷ pÃda÷ // iti t­tÅyÃdhyÃyasya nirguïavidyÃyà antaraÇgasÃdhanavicÃrÃkhyaÓcaturtha÷ pÃda÷ ____________________________AdhyÃya 4____________________________ / ## nÃbhyarthyà iha santa÷ svayaæ prav­ttà na cetare ÓakyÃ÷ / matsarapittanibandhanamacikitsyamarocakaæ ye«Ãm //1 // ÓaÇke saæprati nirviÓaÇkamadhunà svarÃjyasaukhyaæ vahannendra÷ sÃndratapa÷sthite«u kathamapyudvegamabhye«yati / yadvÃcaspatimiÓranirmitamitavyÃkhyÃnamÃtrasphuÂadvedÃntÃrthavivekava¤citabhavÃ÷ svarge 'pyamÅ ni÷sp­hÃ÷ //2 // #<Ãv­ttirasak­dupadeÓÃt># / sÃdhanÃnu«ÂhÃnapÆrvakatvÃtphalasiddhervi«ayakrameïa vi«ayiïorapi tadvicÃrayo÷ kramamÃha-- ## / muktilak«aïasya phalasyÃtyantaparok«atvÃttadarthÃni darÓanaÓravaïamanananididhyÃsanÃni codyamÃnÃnyad­«ÂÃrthÃnÅti yÃvadvidhÃnamanu«ÂheyÃni na tu tato 'dhikamÃvartanÅyÃni pramÃïÃbhÃvÃt / yatra puna÷ sak­dupadeÓa upÃsÅtetyÃdi«u tatra sak­deva prayoga÷ prayÃjÃdivaditi prÃpta ucyate / yadyapi muktirad­«ÂacarÅ tathÃpi savÃsanÃvidyocchedenÃtmana÷ svarÆpÃvasthÃnalak«aïÃyÃstasyÃ÷ ÓrutisiddhatvÃdavidyÃyÃÓca vidyotpÃdavirodhitayà vidyotpÃdena samucchedasyÃhivibhramasyeva rajjutatvasÃk«ÃtkÃreïa samucchedasyopapattisiddhatvÃdanvayavyatirekÃbhyÃæ ca ÓravaïamanananididhyÃsanÃbhyÃsasyaiva svagocarasÃk«ÃtkÃraphalatvena lokasiddhatvÃsakaladu÷khavinirmuktaikacaitanyÃtmako 'hamityaparok«arÆpÃnubhavasyÃpi ÓravaïÃdyabhyÃsasÃdhanatvenÃnumÃnÃttadarthÃni ÓravaïÃdÅni d­«ÂÃrthÃni bhavanti / na ca d­«ÂÃrthatve satyad­«ÂÃrthatvaæ yuktam / na caitÃnyanÃv­ttÃni satkÃradÅrghakÃlanairantaryeïa sÃk«ÃtkÃravate tÃd­ÓÃnubhavÃya kalpante / na cÃtrÃsÃk«ÃtkÃravadvij¤Ãnaæ sÃk«ÃtkÃravatÅmavidyÃmucchettumarhati / na khalu pittopah­tendriyasya gu¬e tiktatÃsÃk«ÃtkÃro 'ntareïamÃdhuryasÃk«ÃtkÃraæ sahasreïÃpyupapattibhirnivartitumarhati / atadvato narÃntaravacÃæsivopapattisahasrÃïi và parÃm­Óato 'pi thÆtk­tya gu¬atyÃgÃt / tadevaæ d­«ÂÃrthatvaddhyÃnopÃsanayoÓcÃntanÅrtÃv­ttikatvena lokata÷ pratÅterÃv­ttireveti siddham //1 // adhikaraïÃrthamuktvà nirupÃdhibrahmavi«ayatvamasyÃk«ipati-- ## / sÃdhye hyanubhave pratyayÃv­ttirarthavatÅ nÃsÃdhye / nahi brahmÃnubhavo brahmasÃk«ÃtkÃro nityaÓuddhasvabhÃvÃdbrahmaïo 'tiricyate / tathÃca nityasya brahmaïa÷ svabhÃvo nitya eveti k­tamatra pratyayÃv­tyà / tadidamuktam--- #<ÃtmabhÆtamiti># / Ãk«eptÃraæ pratiÓaÇkate #<---sak­cchrutÃviti># / ayamabhisaædhi÷-- na ca brahmÃtmabhÆtastatsÃk«ÃtakÃro 'vidyÃmucchinanti tayà sahÃnuv­tteravirodhÃte / virodhe và tasya nityatvÃnnÃvidyodÅyeta kuta eva tu tena sahÃnuvarteta / tasmÃttanniv­ttaye ÃgantukastatsÃk«ÃtkÃra e«itavya÷ / tathÃca pratyayÃnuv­ttirarthavatÅ / Ãk«eptà sarvapÆrvoktÃk«epeïa pratyavati«Âhate #<---na Ãv­ttÃvapÅti># / na khalu jyoti«ÂomavÃkyÃrthapratyaya÷ ÓataÓo 'pyÃvartamÃna÷ sÃk«ÃtkÃrapramÃïaæ svavi«aye janayati / utpannasyÃpi tÃd­Óo d­«Âavya bhicÃratvena prÃtibhatvÃt / ##brahmatmasÃk«ÃtkÃram / puna÷ ÓaÇkate-- ## / Ãk«eptà dÆ«ayati #<---tathÃpyÃv­tyÃnarthakyamiti># / vÃkyaæ cedyuktyapek«aæ sÃk«ÃtkÃrÃya prabhavatitathà sati k­tamÃv­tyà / sak­tprav­ttasyaiva tasya sopapattikasya yÃvatkartavyakaraïÃditi / puna÷ ÓaÇkate #<---athÃpi syÃditi># / na yuktivÃkye sÃk«ÃtkÃraphale pratyak«asyaiva pramÃïasya tatphalatvÃt / te tu parok«ÃrthÃvagÃhinÅ sÃmÃnyamÃtramabhiniviÓate natu viÓe«aæ sÃk«Ãtkuruta iti tadviÓe«asÃk«ÃtkÃrÃyÃv­ttirupÃsyate / sà hi satkÃradÅrghakÃlanairantaryasevità satÅ d­¬habhÆmirviÓe«a sÃk«ÃtkÃrÃya prabhavati kÃminÅbhÃvaneva straiïasya puæsa iti / Ãk«eptÃha #<--na / asak­dapÅti># / sa khalvayaæ sÃk«ÃtkÃra÷ ÓÃstra yuktiyonirvà syÃdbhÃvanÃmÃtrayonirvà / na tÃvatparok«ÃbhÃsavij¤Ãnaphale ÓÃstrayuktÅ sÃk«ÃtkÃralak«aïaæ pratyak«apramÃïaphalaæ prasotumarhata÷ / na khalu kuÂajabÅjÃdvaÂÃÇkuro jÃyate / naca bhÃvanÃprakar«aparyantajamaparok«ÃvabhÃsamapi j¤Ãnaæ pramÃïaæ vyabhicÃrÃdityuktam / Ãk«eptà svapak«amupasaæharati-- ## / Ãk«eptÃk«epÃntaramÃha #<---naca sak­tprav­tte iti># / kaÓcitkhalu Óuddhasatvogarbhastha iva vÃmadeva÷ Órutvà ca matvà ca k«aïamavadhÃya jÅvÃtmano brahmÃtmatamanubhavati / tato 'pyÃv­ttiranarthiketi / ataÓcÃv­ranarthikà yanniraæÓasya grahaïamadrahaïaæ và na tu vyaktÃvyaktatve sÃmÃnyavaÓe«avatpadmarÃgÃdivadityata Ãha #<--api cÃnekÃæÓeti># / samÃdhatte -- ## / ayamabhisandhi÷---satyaæ na brahmasÃk«ÃtkÃra÷ sÃk«ÃdÃgamayukttiphalamapi tu yuktyÃgamÃrthaj¤ÃnÃhitasaæskÃrasacivaæ citameva brahmaïi sÃk«ÃtkÃravartÅæ buddhiv­ttiæ samÃdhatte / sà ca nÃnumÃnitavahmisÃk«ÃtkÃravatprÃtibhatvenÃpramÃïaæ tadÃnÅæ vahnisvalak«aïasyaparok«atvÃtsadÃtanaæ tu brahmasvarÆpasyopÃdhirÆ«itasya jÅvasyÃparok«atvam / nahi ÓuddhabuddhatvÃdayo vastutastato 'tiricyate / tasmÃdyathà gÃndharvaÓÃstrÃrthaj¤ÃnÃbhyÃsÃhitasaæskÃra÷ sacivena Órotreïa «a¬jÃdisvaragrÃbhamÆrcchanÃbhedamadhyak«eïek«ate evaæ vedÃntÃrthaj¤ÃnÃhitasaæskÃro jÅvasya brahmasvabhÃvamanta÷karaïeneti / ## / Órutvà matvà k«aïamavadhÃya prÃgbhavÅyÃbhyÃsajÃtasaæskÃrÃdityartha÷ / ## / prÃgbhavÅyabrahmÃbhyÃsarahita ityartha÷ / ## / yatra parok«apratibhÃsini vÃkyÃrthe 'pi vyaktÃvyaktatvatÃratamyaæ tatra mananottarakÃlamÃdhyÃsanÃbhyÃsanikar«aprakar«akramajanmani pratyayapravÃhe sÃk«ÃtkÃrÃvadhau vyaktitÃratamyaæ prati kaiva katheti bhÃva÷ / tadevaæ vÃkyamÃtrasyÃrthe 'pi na drÃgityeva pratyaya ityuktam / tatvamasÅti tu vÃkyamatyantadurgrahapadÃrthaæ na padÃrthaj¤ÃnapÆrvake svÃrthe j¤Ãne drÃgityeva pravartate / kintu bilambitatamapadÃrthaj¤ÃnamativilambenetyÃha #<---apica tatvamasÅtyetadvÃkyaæ tvaæpadÃrthasyeti># / syÃdetat padÃrthasaæsargÃtmà vÃkyÃrtha÷ padÃrthaj¤Ãnakrameïa tadadhÅnanirÆpaïÅyatayà kramavatpratÅtiryujyate / brahma tu niraæÓatvenÃsas­«ÂanÃnÃtvapadarthakamiti kasyÃnukramema kramavatÅ pratÅtiriti sak­deva tadg­hyeta na và g­hyatetyuktamityata Ãha #<---yadyapi ca pratipattavya Ãtmà niraæÓa iti># / niraæÓo 'pyahamaparok«o 'pyÃtmà tattaddehÃdyÃropavyudÃsÃbhyÃmaæÓavÃnivÃtyantaparok«a iva / tataÓca vÃkyÃrthatayà kramavatpratyaya upapadyate / tatkiæmiyameva vÃkyajanità pratÅtirÃtmani tathÃca na sÃk«ÃtpratÅtirÃtmanyanÃgataphalatvÃdasya ityata Ãha #<---tattu pÆrvarÆpamevÃtmapratipatte÷>#sÃk«ÃtkÃravatyÃ÷ / etaduktaæ bhavati ---vÃkyÃrthaÓravaïamananottarakÃlà viÓe«aïatrayavatÅ bhÃvanà brahma sÃk«ÃtkÃrÃya kalpate iti vÃkyÃrthapratÅti÷ sÃk«ÃtkÃrasya pÆrvarÆpamiti / ÓaÇkate #<--satyamevamiti># / samÃropo hi tatvapratyayenÃpodyate na tatvapratyaya÷ / du÷khitvÃdipratyayaÓcÃtmani sarve«Ãæ sarvadotpadyata ityabÃdhitatvÃtsamÅcina iti balavÃnna Óakyo 'panetumityartha÷ / nirÃkaroti #<---na / dehÃdyabhimÃnavaditi># / nahi sarve«Ãæ sarvadotpadyata ityetÃvatà tÃtvikatvam / dehÃtmÃbhimÃnasyÃpi satyatvaprasaÇgÃtso 'pi sarve«Ãæ sarvadotpadyate / uktaæ cÃsya tatra tatropapatyà bÃdhanamevaæ du÷khitvÃdyabhimÃno 'pi tathà / nahi nityaÓuddhabuddhasvabhÃvasyÃtmanà upajanÃpÃyadharmaïo du÷khaÓokÃdaya Ãtmano bhavitumarhanti / nÃpi dharmÃ÷ te«Ãæ tato 'tyantabhinnÃnÃæ taddharmatvÃnupapatte÷, nahi gauraÓvasya dharma÷ saæbandhasyÃpi vyatirekÃvyatirekÃbhyÃæ saæbandhÃsaæbandhÃbhyÃæ ca vicÃrÃsahatvÃt / bhedÃbhedayoÓca parasparavirodenaikatrÃsaæbhavatvÃt / iti sarvametadupahitaæ dvitÅyÃdhyÃye / tadidamuktaæ #<---dehÃdivadeva caitanyÃdbahirupalabhyamÃnatvÃditi># / itaÓca du÷khitvÃdÅnÃæ na tÃdÃtmyamityÃha #<----su«uptÃdi«u ceti># / syÃdetat / kasmÃdanubhavÃrtha evÃv­tyabhyupagamo yÃvatà dra«Âavya÷ Órotavya ityÃdibhistatvamasivÃkyavi«ayÃdanyavi«ayaivÃv­ttirvidhÃsyata ityata Ãha #<---tatrÃpi na tatvamasivÃkyÃrthÃditi / . >#Ãtmà và are dra«Âavya ityÃdyÃtmavi«ayaæ darÓanaæ vidhÅyate / na ca tattvamasÅvÃkyavi«ayÃdanyadÃtmadarÓanamÃmnÃtaæ yenopakramyate yena copasaæhriyate sa vÃkyÃrtha÷ / sadeva somyedamiti copakramya tattvamasÅtyupasaæh­ta iti sa eva vÃkyÃrtha÷ / tadita÷ prÃcyÃvyÃv­ttimanyatra vidadhÃna÷ pradhÃnamaÇgena vihanti / varo hi karmaïÃbhiprÃyamÃïatvÃtsaæpradÃnaæ pradhÃnam / tamudvÃhena karmaïÃÇgena na vighnantÅti / nanu vidhipradhÃnatvÃdvÃkyasya na bhÆtÃrthapradhÃnatvaæ bhÆtastvarthastadaÇgatayà pratyÃyyate / yathÃhu÷ 'codanà hi bhÆtaæ bhavantam' ityÃdi ÓÃbaraæ vÃkyaæ vyÃcak«ÃïÃ÷--'kÃryamarthamavagamayantÆ codanà tacche«atayà bhÆtÃdikamavagamayati' ityÃÓaÇkyÃha--- ## / yathà tÃvadbhÆtÃrthaparyavasità vedÃntà na kÃryavidhini«ÂÃstathopapÃditaæ 'tattu samanvayÃt' ityatra / pratyuta vidhini«Âhatve muktiviruddhapratyotpÃdÃnmuktivihant­tvamevÃsyetyabhyuccayamÃtramatroktamiti //2 // #<Ãtmeti tÆpagacchanti grÃhayanti ca># / yadyapi tatvamasÆtyÃdyÃ÷ Órutaya÷ saæsÃriïa÷ paramÃtmabhÃvaæ pratipÃdayanti tathÃpi tayorapahatapÃpmatvÃnapahatapÃpmatvÃdilak«aïaviruddhadharmasaæsargeïa nÃnatvasya viniÓcayÃcchruteÓca tatvamasÅtyadyÃyà 'mano brahma , 'Ãdityo brahma,' ityÃdivatpratÅkopadeÓaparatayÃpyupapatte÷ pratÅkopadeÓa evÃyam / naca yathà samÃropitaæ sarpatvamanÆdya rajjutvaæ purovartino dravyasya.vidhÅyata evaæ prakÃÓÃtmano jÅvabhÃvamanÆdya paramÃtmatvaæ vidhÅyata iti yuktam / yuktaæ hi purovartini dravye drÃghÅyasi sÃmÃnyarÆpeïÃlocite viÓe«arÆpeïÃg­hÅte viÓe«ÃntarasamÃropaïam / iha tu prakÃÓÃtmano nirviÓe«asÃmÃnyasyÃparÃdhÅnaprakÃÓasya nÃg­hÅtamasti ki¤cidrupamiti kasya viÓe«asyÃgrahe kiæ viÓe«Ãntaraæ samÃropyatÃm / tasmÃdbrahmaïo jÅvabhÃvÃropÃsaæbhavÃjjÅvo jÅvo brahma ca hrahmeti tatvamasÅti pratÅkopadeÓa eveti prÃptam / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate---ÓvetaketorÃtmaiva parameÓvara÷pratipattavyo na tu Óvetaketorvyatirikta÷ parameÓvara÷ / bhede hi gauïatvÃpattirna ca mukhyasaæbhave gauïatvaæ yuktam / apica pratÅkopadeÓe sak­dvacanaæ tu pratÅyate bhedadarÓananindà ca(?) / abhyÃse hi bhÆyastvamarthasya bhavati,nÃlpatvamatidavÅya evopacaritatvam / tasmÃtpaurvÃparyalocanayà ÓrutestÃvajjÅvasya paramÃtmatà vÃstavÅtyetatparatà lak«yate / mÃnÃntaravÅrodhÃdatrÃprÃmÃïyaæ Órute÷ / naca mÃnÃntaravirodha ityÃdi tu sarvamupÃditaæ prathamÃdhyÃye / niraæÓasyÃpi cÃnÃdyanirvÃcyÃvidyÃtatatadvÃsanÃsamÃropitavividhaprapa¤cÃtmana÷ sÃæÓasyeva kasyacidaæÓasyÃgrahaïÃdvibhrama iva paramÃrthastu na vibhramo nÃma kaÓcinna ca saæsÃro nÃma / kintu sarvametatsarvÃnupapattibhÃjanatvenÃnirvacanÅyamiti yuktamutpaÓyÃma÷ / tadanenÃbhisaædhinoktam---- ## / anye 'pyÃhu÷---'yadyadvaite to«o 'sti mukta evÃsi sarvadà ' iti / atirehitÃrthamanyaditi //3 // ## / yathà hi ÓÃstroktaæ ÓuddhamukcatasvabhÃvaæ brahmÃtmatvenaiva jÅvenopÃsyate 'haæ brahmÃsmi tatvamasi Óvetaketo ityÃdi«u tkasya hetorjÅvÃtmano brahmarÆpeïa tÃtvikatvÃdadvitÅyamiti ÓruteÓca / jÅvÃtmanaÓcÃvidyÃdarpaïà yathà brahmapratibimbakÃstathà yatra yatra mano brahmÃdityo brahmetyÃdi«u brahmad­«ÂerupadeÓastatra sarvatrÃhaæ mana ityÃdi dra«Âavyaæ brahmaïo mukhyamÃtmatvamiti / upapannaæ ca mana÷prabh­tÅnÃæ brahmavikÃratvena tÃdÃtmyam / ghaÂaÓarÃvoda¤canÃdÅnÃmiva m­dvikÃrÃïÃæ m­dÃtmakatvam / tathÃca tÃd­ÓÃnÃæ pratÅkopadeÓÃnÃæ kvacit kasyacidvikÃrasya pravilayÃvagamÃdbhedaprapa¤capravilayaparatvameveti prÃpta ucyate---na tÃvadahaæ brahmetyÃdibhiryathÃhaÇkÃrÃspadasya brahmÃtmatvamupadiÓyate evaæ mano brahmetyÃdibhirahaÇkÃrÃspadatvaæ mana÷prabh­tÅnÃæ, kintve«Ãæ brahmatvenopÃsyatvam / ahaÇkÃrÃspadasya brahmatayà brahmatvenopÃsanÅye«u mana÷prabh­ti«vapyahaÇkÃrÃspadatvenopÃsanamiti cet / na / evamÃdi«vahamityaÓravaïÃt / brahmÃtmatayà tvahaÇkÃrÃspadakalpane tatpratibimbasyeva tadvikÃrÃntarasyÃpyÃkÃÓÃdermana÷prabh­ti«ÆpÃsanaprasaÇga÷ / tasmÃdyasya yanmÃtrÃtmatayopÃsanaæ vihitaæ tasya tanmÃtrÃtmatayaiva pratipattavyaæ 'yÃvadvacanaæ vÃcanikam 'iti nyÃyÃt / nÃdhikamadhyÃhartavyamatiprasaÇgÃt / naca sarvasya vÃkyajÃtasya prapa¤casya vilaya÷ prayojanam / tadarthatve hi mana iti pratÅkagrahaïamanarthakaæ viÓvamiti vÃcyaæ yathà sarvaæ khalvidaæ brahmeti / naca sarvopalak«aïÃrthaæ manograhaïaæ yuktam / mapukhyÃrthasaæbhave lak«aïayà ayogÃt / Ãdityo brahmetyÃdÅnÃæ cÃnarthakyÃpatte÷ / ## / anubhavadvà pratÅkÃnÃæ mana÷prabh­tÅnÃmÃtmatvenÃkalan ÓrutervÃ, na tvetadubhayamastÅtyartha÷ / ## / nanu yathÃvacchinnasyÃhaÇkarÃspadasyÃnavacchinnabrahmÃtmatayà bhavatyÃbhÃva evaæ pratÅkÃnÃmapi bhavi«yatÅtyata Ãha--- ## / iha hi pratÅkÃnyahaÇkÃrÃspadatvenopÃsyatayà pradhÃnatvena vidhitsitÃni / natu tatvamasÅtyÃdÃvahaÇkÃrÃspadamupÃsyamavagamyate / kintu sarpatvÃnuvÃdena rajjutatvaÓj¤Ãpana ivÃhaÇkÃrÃspadasyÃvacchinnasya pravilayo 'vagamyate / kimato yadyevam / etadato.bhavati---pradhÃnÅbhÆtÃnÃæ na pratÅkÃnÃmucchedo yukto naca taducchede vidheyasyÃpyupapattiriti / apica ## / nahyupÃsanavidhÃnÃni jÅvÃtmano brahmasvabhÃvapratipÃdanaparaistatvamasyÃdisaædarbhairekavÃkyabhÃvamÃpadyante yena tadekavÃkyatayà brahmad­«ÂyupadeÓe«vÃtmad­«Âi÷ kalpeta bhinnaprakaraïatvÃt. tathÃca tatra yathÃlokapratÅtivyavasthito jÅva÷ kartà bhoktà ca saæsÃrÅ na brahmeti kathaæ tasya brahmÃtmatayÃbrahmad­«ÂyupadeÓe«vÃtmad­«ÂirupadiÓyatetyartha÷ / ## / yadyapyupÃsako jÅvÃtmà na brahmavikÃra÷, pratÅkÃni tu mana÷prabh­tÅnibrahmavikÃrastathÃpyavacchinnatayà jÅvÃtmana÷ pratÅkai÷ sÃmyaæ d­«Âavyam //4 // ## / yadyapi sÃmÃnÃdhikaraïmubhayathÃpi ghaÂate tathÃpi brahmaïa÷ sarvÃdhyak«atayà phalaprasavasÃmarthyena phalavatvÃtprÃdhÃnyena tadevÃdityÃdid­«Âibhi÷ saæskartavyamityÃdityÃdid­«Âayo brahmaïyeva kartavyà na tu brahmad­«ÂirÃdityÃdi«u / na caivaævidhe 'vadh­te ÓÃstrÃrthe nik­«Âad­«Âinork­«Âa iti laukiko nyÃyo 'pavÃdÃya prabhavatyÃgamavirodhena tasyaivÃpoditatvÃditi pÆrvapak«asaæk«epa÷ / satyaæ sarvÃdhyak«atayà phalÃdÃt­tvena brahmaïa eva sarvatra vÃstavaæ prÃdhÃnyaæ tathÃpi Óabdagatyanurodhena kvacitkarmaïa eva prÃdhÃnyamavasÆyate / yathà 'darÓapÆrïamÃsÃbhyÃæ yajeta svargakÃma÷', 'citrayà yajeta paÓukÃma÷' ityÃdau / atra hi sarvatra yÃgÃdyÃrÃdhità devataiva phalaæ prayacchatÅti sthÃpitaæ tathÃpi Óabdata÷ karmaïa÷ karaïatvÃvagamane phalavatvapratÆte- prÃdhÃnyam / kvacidravyasya yathà vrÅhÅnprok«atÅtyÃdau / taduktaæ ----'yaistu dravyaæ saæcikÅr«yate guïastatra pratÅyate' iti / tadiha yadyapi sarvÃdhyak«atayà vastuto brahmaiva phalaæ prayacchati tathÃpi ÓÃstraæ brahmabuddhyÃ'dityÃdau pratika upÃsyamÃne brahma phalÃya kalpate ityabhivadati kiævÃdityÃdibuddhyà brahmaiva vi«ayÅk­taæ palÃyetyubhayathÃpi brahmaïa÷ sarvÃdhyak«asya phaladÃnopapatte÷ ÓÃstrÃrthasaædehe lokÃnusÃrato niÓcÅyate / tadidamuktam-- ## / na kevalaæ laukiko nyÃyo niÓcaye heturapi tu ÃdityÃdiÓabdÃnÃæ prÃthamyena mukhyÃrthatvamapÅtyÃha #<---prÃthamyÃcceti># / iti paratvamapi brahmaÓabdasyÃmumeva nyÃyamavagamayati / tathÃhi ----svarav­tyà ÃdityÃdiÓabdà yathà svÃrthe vartante tathà brahmaÓabdo 'pi svÃrthe vartsyati yadi svÃrtho 'sya vapavak«ita÷syÃt / tathÃcetiparatvamanarthakaæ tasmÃditinà svÃrthÃtpracyÃvya brahmapadaæ j¤Ãnaparaæ svarÆpaparaæ và kartavyam / naca brahmapadamÃdityÃdipadÃrtha iti ,pratÆtipara evÃyamitipara÷Óabdo yathà gauriti me gavayo 'bhavaditi / tathÃca ÃdityÃdayo brahmeti pratipattavyà ityartho bhavatÅtyÃha--- ## / Óe«amatirohitÃrtham //5 // // #<ÃdityÃdimatayaÓcÃÇga upapatte÷ / athavà niyamenodgÅthÃdimataya ÃdityÃdi«vadhyasyeranniti># / satsvapi ÃdityÃdi«u phalÃnutpÃdÃdutpattimata÷ karmaïa eva phaladarÓanÃtkarmaiva phalavat / tathà cÃdityÃdimatibhiryadyudgÅthÃdikarmÃïi vi«ayÅkriyeraæstata ÃdityÃdid­«Âibhi÷ karmarÆpÃïyabhibhÆyeran // eva¤ca karmarÆpe«vasatkalpe«u kuta÷ phalamutpadyeta / Ãdityadi«u punarudgÅthÃdid­«ÂÃvudgÅthÃdibudyopÃsyamÃnà ÃdityÃdaya÷ karmÃtmaka÷santa÷ phalÃya kalpi«yanta iti / ata eva ca p­thvyagnyor­ksÃmaÓabdaprayoga upapanno yata÷ p­thvyÃm­gd­«ÂiradhyastÃgnau ca sÃmad­«Âi÷ / sÃmni punaragnid­«Âau ­ci ca p­thvÅd­«Âau viparÅtaæ bhavet / tasmÃdapyetadeva yuktamityÃha--- ## / upapattyantaramÃha--- ## / evaæ khalvadhikaraïanirdeÓo vi«ayatvapratipÃdanapara upapadyate yadi loke«u sÃmad­«Âiradhyasyeta nÃlyatheti / pÆrvÃdhikaraïarÃddhantopapattimatraivÃrthe brÆte--- ## / siddhÃntamatra prakramate--- #<ÃdityÃdimataya eveti># / yadyudgÅthÃdimataya ÃdityÃdi«uk«ipyeraæstata ÃdityÃdÅnÃæsvayamakÃryatvÃdudgÅthÃdimatestatra vaiyarthyaæ prasajyeta / nahyÃdityÃdibhi÷ ki¤citkriyate yadvidyayà viryavattaraæ bhavatÅtyÃdityamatÅnÃmupapadyate udgÅthÃdi«u saæskÃrakatvenopayoga÷ / codayati--- ## / yatra hi karmaïa- phalaæ tatraivaæ bhavatu yatra tu guïÃtaphalaæ tatra guïasya siddhatvenÃkÃryatvÃtkarotÅtyeva nÃstÅtyatra vidyÃyÃ÷ kva upayoga ityartha÷ / pariharati--- ## / na tÃvadguïa÷ siddhasvabhÃva÷ kÃryÃya phalÃya paryÃpta÷, mà bhÆtprak­takarmÃniveÓino yatki¤citphalotpÃda÷, tasmÃtprak­tÃpÆrvasaæniveÓina÷ phalotpÃda iti tasya kriyamÃïatvena vidyayà vÅryavattaratvopapattiriti / ## / yadyapi brahmavikÃratvenÃdityodgÅthayoraviÓe«astathÃpi phalÃtmakatvenÃdityÃdÅnÃmastyudgÅthà dibhyo viÓe«a ityartha÷ / dvitÅyanirdeÓÃdapyudgÅthÃdÅnÃæ prÃdhÃnyamityÃha--- ## / svayamevopÃsanasya karmatvÃtphalavatvopapatte÷ / nanÆktaæ siddharÆpairÃdityÃdibhiradhyastai÷ sÃdhyabÆtatvamabhibhÆtaÇkarmaïÃmityata Ãha--- #<ÃdityÃdibhÃvenÃpi ca d­ÓyamÃnÃnÃmiti># / bhavedetavaæ yadyadyÃsena kramarÆpamabhibhÆyeta / api tu mÃïavaka ivÃgnid­«Âi÷ kenacittÅvratvÃdinà guïena gauïyanabhibhÆtamÃïavakatvÃttathehÃpi / nahÅyaæ ÓuktikÃyÃæ rajatadhÅriva vahnidhÅryena mÃïavakattvamabhibhavet / kintu gauïÅ / tatheyamapyudgÅthÃdÃvÃdityad­«ÂirgauïÅti bhÃva÷ / ## / anyathÃpi lak«aïopapattau na ­ksÃmetyadhyÃsakalpanà p­thvyagnayorityartha÷ / ak«aranyÃsÃlocanayà tu vaniparÅtamevetyÃha--- ## / 'loke«upa¤cavidhaæ sÃmopÃsÅta' iti dvitÅyÃnirdeÓÃtsÃmnÃmupasyatvamavagamyate / tatra yadi sÃmadhÅradhyasyeta tato na sÃmÃnyupÃsyeran api tu lokÃ÷ p­thivyÃdaya÷ / tathà ca dvitÅyÃrthaæ parityajya t­tÅyÃrtha÷ parikalpayeta sÃmneti / loke«viti saptamÅ dvitÅyÃrtheæ katha¤cinnÅyate / akÃre gÃvo vÃsyantÃæ prÃvÃre kusumÃnÅtivat tenoktanyÃnurodhena saptamyÃÓcobhayathÃpyavaÓyaæ kalpanÅyÃrthatvÃdvaraæ yathÃÓrutadvitÅyÃrthÃnurodhÃya t­tÅyÃrthe saptamÅ vyÃkhyÃtavyà / lokap­thvyÃdibuddhyà pa¤cavidhaæ hiÇaraprastÃvoÇkÃrodgÅthapratihÃropadravanidhanaprakÃraæ sÃmopÃsÅteti nirïÅyate / nanu yatrobhayatrÃpi dvitÅyÃnirdeÓo yathà khalvamumevÃdityaæ saptavidhaæ hiÇkÃraprastÃvoÇkÃrodgÅthapratÅhÃropadravanidhanaprakÃraæ sÃmopÃsÅteti, tatra ko vinigamanÃyÃæ heturityata Ãha #<---tatrÃpÅti># / tatrÃpi samastasya saptavidhasya sÃmna upÃsanamiti sÃmna upÃsyatvaÓrute÷ sÃdhviti pa¤cavidhasya / sÃdhutvaæ cÃsya dharmatvam / tathÃca Óruti÷ --'sÃdhukÃrÅ sÃdhurbhavati 'iti / hiÇkÃrÃnuvÃdena p­thivÅd­«ÂividhÃne hiÇkÃra÷ p­thivÅti prÃpte viparÅtanirdeÓa÷ p­thivÅ hiÇkÃra÷ //6 // #<ÃsÅna÷ saæbhavÃt># / karmÃÇgasaæmandhi«u yatra hi ti«Âhata÷ karma codita÷ tatra tatsaæbaddhopÃsÃnÃni ti«Âhataiva kratavyà / yatra tvÃsÅnasya tatrapÃsanÃpyÃsÅnenaiveti / nÃpi samyagdarÓane vastutantratvÃtpramÃïatantratväca / pramÃïatantrà ca vastuvyavasthà pramÃïaæ ca .....nÃpek«ata iti tatrÃpyaniyama÷(?) / yanmahatà prayatnena vinopÃsitumaÓakyaæ yathà pratÅkÃdi , yathà và samyagdarÓanamapi tatvamasyÃdi,tatrai«Ã cintà / tatra codakaÓÃstrÃbhÃvÃdaniyame prÃpte yathà ÓakÃyata ityupabhandhÃdÃsÅnasyaiva siddham / nanu yasyÃmavasthÃyÃæ dhyÃyatirupacariyate prayujyate kimasau tadà ti«Âhato na bhavati na bhavatÅtyÃha / ÃsÅnaÓcÃvidyamÃnÃyÃso bhavatÅti / atirohitÃrthamitarat //7 // //8 // //9 // //10 // ## / same Óucau ÓarkarÃvahnivÃlukÃvivarjita ityÃdivacanÃnniyame siddhe digdeÓÃdiniyamamavÃcanikamapi prÃcÅnapravaïe vaiÓvadevena yajetetivadvaidikÃrambhasÃmÃnyÃtkvacitkaÓcitadÃÓaÇkate / tamanugrahÅtumÃcÃrya÷ suh­dbhÃvenaiva tadÃha sma / yatraikÃgratà manastatraiva bhÃvanaæ prayojayat / oviÓe«Ãt / nahyatrÃsti vaiÓvadevÃdivadvacanaæ viÓe«ekaæ tasmÃditi //11 // #<à prÃyaïÃttatrÃpi hi d­«Âam># / adhikaraïavi«ayaæ vivecayati -- ## / avidyamÃnaniyojyà yà brahmÃtmapratipattistasyÃ÷ / ÓÃstraæ hi niyojyasya kÃryarÆpaniyegasaæbandhamavabodhayati tasyaiva karmaïyaiÓvaryalak«aïamadhikÃraæ taccaitadubhayamatÅndriyatvÃdbhavati ÓÃstralak«aïaæ pramÃïÃntarÃprÃpye ÓÃstrasyÃrthavattvÃdbrahmatvapratÅtestu jÅvanmuktena d­«ÂatvÃnnÃstÅha tirohitamiva ki¤caneti kimatra ÓÃstraæ kari«yati / nanvevamapyabhyudayaphalÃnyupÃsanÃni tatra niyoganiyojyalak«aïasya ca kramaïi svÃmitÃlak«aïasya ca saæbandhasyÃtÅndritvÃttatra sak­tkÃraïÃdeva ÓÃstrÃrthasamÃptauprÃptÃyÃmupÃsanapadavedanÅyÃv­ttimÃtrameva k­tavata uparaæma÷ prÃptastÃvataiva k­taÓÃstrÃrthatvÃditi prÃpte 'bhidhÅyate--savij¤Ãno bhavatÅtyÃdiÓruteryatra svargÃdiphalÃnÃmapi karmaïÃæ prÃyaïakÃle svargÃdivij¤ÃnÃpek«akatvaæ tatra kaiva kathÃtÅndriyaphalÃnÃmupÃsanÃnÃm / tÃni khalu ÃprÃyaïaæ tattadupÃsyagocarabuddhipravÃhavÃhitayà d­«Âenaiva rÆpeïa prÃyaïasamaye tadbuddiæ bhÃvayi«yanti / kimatra phalavatprÃyaïasamaye buddhyÃk«epeïa nahi d­«Âe saæbhavatyad­«Âakalpanà yuktà / tasmÃdÃprÃyaïaæ prav­ttà v­ttiriti / tadidamuktam-- ## / tathà ca Óruti÷ sarvÃdÅndriyavi«aya--'sa yathÃkraturasmÃllokÃt praiti tÃvatkraturhÃmuæ lokaæ pretyabhisaæbhavati' iti / kratu÷ saækalpaviÓe«a÷ / sm­tayaÓcodÃh­tà iti //12 // ## / gatast­tÅyaÓe«a÷ sÃdhanagocaro vicÃra÷ / idÃnÅmetadadhyÃyagataphalavi«ayà cintà pratanyate / tatra tÃvatprathamamidaæ vicÃryate kiæ brahmÃdhigame brahmaj¤Ãne sati brahmaj¤ÃnaphalÃnmok«ÃdviparÅtaphalaæ duritaæ bandhanaphalaæ k«Åyate na k«Åyata iti saæÓaya÷ / kiæ tÃvatprÃptaæ , ÓÃstreïa hi phalÃya yadvihitaæ prati«iddhaæ cÃnarthaparihÃrÃyÃÓvamedhÃdi brahmahatyÃdi cÃpÆrvÃvÃntaravyÃpÃraæ kiæ tadapÆrvamuparate 'pi karmaïyatra sukhadukhopabhogÃtprÃÇgÃvirantumarhati / sa hi tasya vinÃÓahetusdabhÃve kathaæ vinaÓyediti / tyÃkasmikatvaprasaÇgÃt ÓÃstravyÃkopÃcceti / adattaphalaæ cetkarmÃpÆrvaæ vinaÓyati karmaïa eva phalaprasavasÃmarthyabodhakaÓÃstramapramÃïaæ bhavet / naca prÃyaÓcittamiva brahmaj¤ÃnamadattaphalÃnyapi karmapÆrvÃïi k«iïotÅti sÃmpratam / prÃyaÓcittÃnÃmapi tadaprak«ayahetutvÃt tadvidhÃnasya cainasvinarÃdhikÃriprÃptimÃtreïopapattÃvupÃttaduritanibarhaïaphalÃk«epakatvÃyogÃt / ata eva smaranti nÃbhuktaæ k«Åyate karmeti / yadi punarapek«itopÃyatÃtmà prÃyaÓcittavidhirna niyojyaviÓe«apratilambhamÃtreïa nirv­ïotÅtyapek«itakÃÇk«ÃyÃæ do«asaæyogena ÓravaïÃttannibarhaïaphala÷ kalpeta / tathÃpi brahmaj¤Ãnasya tatsaæyogenÃÓravaïannaduparitanibarhaïasÃmarthye pramÃïamasti mok«avÃt / tasyÃpi svargÃdiphalavaddeÓakÃlanimittÃpek«ayopapatte÷ / ÓÃstraprÃmÃïyÃtsaæbhavi«yatyasÃvavasthà yasyÃmupabhogena samastakarmak«aye brahmaj¤Ãnaæ mok«aæ praso«yati / yogÃdhdyairva và divi bhuvyantarÅk«e bahÆni ÓarÅrendriyÃïi nirmÃya phalÃnayupabhujyarddhena yogasÃmarthyena yogÅ karmÃïi k«apayitvà mok«Å saæpatsyate / sthite caitasminnarthe nyÃyabalÃdyathà pu«karapalÃÓa ityÃdivyapadeÓo brahmavidyÃstutimÃtraparatayà vyÃkhyeya iti prÃpta ucyate--vyÃkhyÃyetaivaæ vyapadeÓo yadi karmavirodha÷ syÃnna tvayamasti / ÓÃstraæ hi phalotpÃdanasÃmarthyamÃtraæ karmaïÃmavagamayati na tu kutaÓcidÃgantukÃnnimittata÷ prÃyaÓcittÃdestadapratibandhamapi / tasya tatraudÃsÅnyÃt / yadi ÓÃstrabodhitaphalaprasavasÃmarthyamapratibaddhamÃgantukena kenacit karmaïà tatastatphalaæ prasÆta evÃti na ÓÃstravyÃghÃta÷ / nÃbhuktaæ karma k«Åyataiti ca smaraïapratibaddhasÃmarthyakarmÃbhiprÃyaæ / do«ak«ayoddheÓena cÃparavidyÃnÃmasti prÃyaÓcittavadvidhÃnamaiÓvaryabhalÃnÃmapyubhayasaæyogÃviÓe«Ãt / yatrÃpi nirguïÃyÃæ paravidyÃyÃæ do«oddheÓo nÃsti tatrÃpi tatsvabhÃvÃlocanÃdeva tatprak«ayaprasavasÃmarthyamavasÅyate / nahi tatvamasivÃkyÃrthaparibhÃvanÃbhuvà prasaækhyÃnena nirm­«Âanikhilakart­bhokkt­tvÃdivibhramo jÅva÷ phalopabhogona yujyate / nahi rajjavÃæ bhujaÇkasamÃropanibandhanà bhayakampÃdaya÷ sati rajjutatvasÃk«ÃtkÃre prabhavanti, kintu saæskÃraÓe«Ãtki¤citkÃlamanuv­ttà api nivartanta eva / amumevÃrthamanuvadanto yathà pu«karapalÃÓa ityÃdayo vyapadeÓÃ÷ samavetÃrthÃ÷ santo na stutimÃtratayà katha¤cidvyÃkhyÃnamarhanti / nanÆktaæ saæbhavi«yanti sÃvasthà jÅvÃtmano yasyÃæ paryÃyeïopabhogÃdvà yogarddhe÷ prabhÃvato yugapannaikavidhakÃyanirmÃïenÃparyÃyeïopabhogÃdvà jantu÷ karmÃïi k«apayitvà mok«Å saæpatsyata ityata Ãha--- ## / anÃdikÃlaprav­ttà hi karmÃÓayà aniyatakÃlavipÃkÃ÷ kramavatà tÃvadbhogena k«etumaÓakyÃ÷ / bhu¤jÃna÷ khalvayamaparÃnapi saæcinoti karmÃÓayÃniti / nÃpyaparyÃyamupabhogenÃsakta÷ karmÃntarÃïyasaæcinvÃna÷ k«e«yatÅti sÃmpratam / kalpaÓatÃni kramakÃlabhogyÃnÃæ samprati bhoktusÃmarthyÃt / dÅrghakÃlaphalÃni ca karmÃïi kathamekapade k«e«yanti / tasasmÃnnÃnyathà mok«asaæbhava÷ / nanu satsvapi karmÃÓayÃntare«usukhadukhaphale«u mok«aphalÃt karmaïa÷ samudÃcarato brahmabhÃvamanubhÆyÃtha labdhavipÃkÃnÃæ karmÃntarÃïÃæ phalÃni bhok«yanta ityÃha-- ## / nahi kÃrya÷ sanmok«o mok«o bhavitumarhati brahmabhÃvo hi sa÷ / naca brahma kriyate niyatvÃdityartha÷ / parok«atvÃnupatteÓca j¤Ãnaphalasya / j¤Ãnaphalaæ khalu mok«o 'bhyupeyate / j¤Ãnasya cÃnantarabhÃvinÅj¤eyÃbhivyakti÷ phalaæ, saivÃvidyocchedamÃdadhatÅ brahmasvabhÃvasvarÆpÃvasthÃnalak«aïÃya mok«Ãya kalpate / evaæ hi d­«ÂÃrthatà j¤Ãnasya syÃt / apÆrvÃdhÃnaparamparayà j¤Ãnasya mok«aphale kalpyamÃne j¤Ãnasya parok«aphalatvamad­«ÂÃrthatvaæ bhavet / naca d­«Âe saæbhavatyad­«Âakalpanà yuktetyartha÷ / tasmÃdbrahmÃdhigame brahmaj¤Ãnesatyadvaitasiddhau duritak«aya iti siddham //13 // ## / adharmasya svÃbhÃvikatvena rÃgÃdinibandhanatvena ÓÃstrÅyeïa brahmaj¤Ãnena pratibandho yukta÷ / dharmaj¤Ãnayostu ÓÃstrÅyatvena, jyoti«ÂomadarÓapaurïamÃsavirodhÃnnocchedyocchett­bhÃvo yujyate / pÃpnamanaÓca viÓe«ato brahmaj¤ÃnocchedyatvaÓruterdharmasyana taducchedyatvam / viÓe«avidhÃnasya Óe«aprati«edhanÃntarÅyakatvena lokata÷ siddhe÷ / yathà devadatto dak«iïenÃk«ïà paÓyatÅtyukte na vÃmena paÓyatÅti gamyate / ubhe hyevai«a ete taratÅti ca yathÃsaæbhavaæ, brahmaj¤Ãnena du«k­taæ bhogena suk­tamiti / 'k«Åyante cÃsya karmaïi' iti ca sÃmÃnyavacanaæ 'sarve pÃpmÃna÷' iti viÓe«aÓravaïÃtpÃpakarmÃïÅti viÓe«e upasaæharaïÅyam / tasmÃdbrahmaj¤ÃnÃddu«k­tasyaiva k«ayo na suk­tasyeti prÃpte pÆrvÃdhikaraïarÃddhÃnto 'tidiÓyate / no khalu brahmavidyà kenacidad­«Âena dvÃreïa du«k­tamapanayatyapi tu d­«Âenaiva bhokt­bhoktavyabhogÃdipravilayadvÃreïa taccaitattulyaæ suk­tepÅti kathametadapi nocchindyÃt / evaæ ca satina ÓÃstrÅyatvasÃmyamÃtramavirodhaheturanahi pratyak«atvasÃmÃnyamÃtrÃdavirodho jalÃnalÃdÅnÃæ / naca suk­taÓÃstramanarthakamabrahmavidaæ prati tadvidherarthavatvÃt / evamavasthite ca pÃpmaÓrutyà puïyamapi grahÅtavyam / brahmaj¤Ãnamapek«ya puïyasya nik­«ÂaphalatvÃttatphalaæ hi k«ayÃtiÓayÃt / nahyevaæ mok«o niratiÓayatvÃnnityatvÃcca / d­«ÂaprayogaÓcÃyaæ pÃpmaÓabdo vede puïyapÃpayo÷ / tadyathà puïyapÃpe anukramya sarve pÃpmÃno 'to nivartaneta ityatra / tasmÃdaviÓe«eïa puïyapÃpayoraÓle«avinÃÓÃviti siddham //14 // ## / yadyadvaitaj¤ÃnasvabhÃvÃlocanayottarapÆrvasuk­tadu«k­tayoraÓle«avinÃÓau hanta ÃrabdhÃnÃrabdhakÃryayoÓcÃviÓe«eïaiva vinÃÓa÷ syÃt / kart­karmÃdipravilayasyobhayatrÃviÓe«Ãt / tannibandhanatvÃcca vinÃÓasya / naca saæskÃraÓe«ÃtkulÃlacakrabhramaïavadanuv­tti÷ / vastuna÷ khalvanuv­tti÷ / mÃyaivÃdinaÓca puïyapÃpayoÓcamÃyÃmÃtravinirmitatvena mÃyÃniv­ttau na puïyÃpuïye na tatasaæskÃro vastusantÅti kasyÃnuv­tti÷ / naca rajjau sarpÃdivibramajanità bhayakamapÃdayo niv­tte 'pi vibhrame yathÃnuvartante tathehÃpÅti yuktam / tatrÃpi sarpÃsatve 'pi tajjÃnasya satve tajjanitabhayakampÃdÅnÃæ tatsaskÃrÃïÃæ ca vastusattvena niv­tte 'pi vibhrame 'niv­tte÷ / atra tu mÃyà na tajja÷ saæskÃro na tadgocara iti tucchatvÃtkimanuvarteta / na saæskÃraÓe«o na karmetyaviÓe«eïÃrabdhakÃryÃïÃmanÃrabdhakÃryÃïÃæ ca niv­tti÷ / naca tasya tÃvadeva ciraæ yÃvanna vimok«ye 'tha saæmapatya iti ÓruterdehÃpratÅk«ÃrabdhakÃryÃïÃæ yuktÃ. nahye«Ã ÓrutiravadhibhedavidhÃyinyapi tu k«ipratÃparà / yathà loka etÃvanme ciraæ yatsanÃto bhu¤jÃnaÓceti / nahi tatra snÃnabhojane avadhitvena vidhÅyate kitu k«apÅyastà pratipÃdyate. ubhayavidhÃne hi vÃkyaæ bhidyetÃvadhibheda÷ ciratÃceti prÃpte 'bhidhÅyate--yadyapyadvaitabrahmatatvasÃk«ÃtkÃro 'nÃdyavidyapadarÓitapru¤camÃtravirodh itayà tanmadhyapatitasakalakarmaviredhÅ / tathÃpyanÃrabdhavipÃkaæ karmajÃtaæ drÃgityeva samucchinatti na tvÃrabdhavipÃkaæ saæpÃditajÃtyÃyurvitatapÆrvÃparÅbhÅtasukhadu÷khopabhogapravÃhaæ karmajÃtam / taddhi samudÃcaradv­ttitayetarebhya÷prasuptav­ttibhyo balavat / anyathà devar«ÅïÃæ hiraïyagarbhamanÆddÃlakaprabh­tÅnÃævigalitanikhilakleÓajÃlÃvaramatayà parita÷ pradyotamÃnabuddhisatvÃnÃæ na jyogjÅvità bhavet / ÓrÆyate cai«Ãæ Órutism­tÅtihÃsapurÃïe«u tatvaj¤atà ca mahÃkalpakalpamanvantarÃdijÅvità ca / na caite mahadhiyo na tadÅyasamastaphalopabhogapratÅk«Ã satyapi tatvasÃk«ÃtkÃre / tÃvadeva ciramiti na ciratà vidhÅyate. api tu ÓrutyantarasiddhÃæ ciratÃmanÆdya dehapÃtÃvadhimÃtravidhÃnaæ tadetadabhisaædhÃyaucityamÃtratayÃha bhagavÃn bhëyÃkÃra÷--- ## / na cedaæ na jÃtu d­«Âaæ yadviredhisamavÃye viroddhyantaramanuvartata ityÃha--- ## / yadà loke 'pi virodhino÷ ki¤citkÃlaæ sahÃnuv­ttirupalabdhà tadehagamabalÃddÅrghakÃlamapi bhavatÅti na Óakyà nivÃrayitum / pramÃïasiddhasya niyogaparyanuyogÃnupapatte÷ / tadevaæ madhyasthanapratipÃdya ye bhëyakÃramÃptaæ manyate tÃn pratyÃha--- ## / sthitapraj¤aÓca na sÃdhakastasyottarottaradhyÃnotkar«eïa pÆrvapratyayÃnavasthitatvÃt / niratiÓayastu sthitapraj¤a÷ / sa ca siddha eva / naca j¤ÃnakÃryà bhayakampÃdaya÷,j¤ÃnamÃtrÃdanutpÃdÃt / sarpÃvacchedohi tasya bhayakampÃdihetu÷ / sa cÃsanna nirvacanÅya iti kuto vastusata÷ karyotpÃda÷ / naca kÃryamamapi bhayakampÃdi vastusat / tasyÃpi vicÃrÃsahatvenÃnirvÃcyatvÃt / anirvÃcyÃccÃnirvÃcyotpattau nÃnupapatti÷ / yÃd­Óo hi yak«astÃd­Óo baliriti sarvamavadÃtam //15 // ## / yadi puïyasyÃpyaÓle«avinÃÓau hanta nityamapyagnihotrÃdi na kartavyaæ yogamÃrÆruk«uïà / tasyÃpÅtarapuïyavadvidyayà vinÃÓÃt / 'prak«ÃlanÃddhi paÇkasya dÆrÃdasparÓanaæ vara'miti nyÃyÃt / naca vividi«anti yaj¤ena dÃneneti mok«alak«aïaikakÃryatayà vidyÃkarmaïoravirodha÷ / sahÃsaæbhavenaikakÃryatvÃsaæbhavÃt / nahyetamÃtmÃnaæ vidu«o vigalitÃkhilakart­tvÃdiprapa¤cavibhramasya pÆrvottare nitye kriyÃjanye puïye saæbhavata÷ / tasmÃdvividi«anti yaj¤eneti vartamÃnÃpadeÓo brahmaj¤Ãnasya yaj¤ÃdÅnÃæ và stutimÃtraæ na tu mok«amÃïasya muktisÃdhanaæ yaj¤Ãdividhiriti prÃpta ucyate / --satyaæ na vidyayaikakÃryatvaæ karmaïÃæ parasparavirodhena sahÃsaæbhavÃt / vidyotpÃdakatayà tu karmaïÃmÃrÃdupakÃrakÃïÃmastu mok«opayoga÷ / naca karmaïÃæ vidyayà virudhyamÃnÃnÃæ na vidyÃkÃraïatvaæ, svakÃraïavirodhinÃæ kÃryÃïÃæ bahulamupalabdhe÷ / tathÃca vidyÃlak«aïakÃryopÃyatayà kÃryavinÃÓyÃnÃmapi karmaïÃmupÃdÃnamarthavat / tadabhÃve tatkÃryasyÃnutpÃdena mok«asyÃsaæbhavÃt / eva¤ca vividi«anti yaj¤eneti yaj¤asÃdhanatvaæ vidyÃya apÆrvamarthaæ prÃpayata÷ pa¤camalakÃrasya nÃtyantaparok«av­ttitayà j¤Ãnastutyarthatayà katha¤cidvyÃkhyÃnaæ bhavi«yati / tadanenÃbhisamadhinoktaæ -- ## / yata eva na vidyodayasamaye karmÃsti nÃpi parastÃdapi tu prÃgeva vidyÃyÃ÷, ata eva cÃtikrÃntavi«ayametatkÃryaikatvÃbhidhÃnam / etadeva sphorayati-- ## //16 // sÆtrÃntaramavatÃrayituæ p­cchati-- ## / asyottaraæ sÆtram #<---ato 'nyÃpi hyeke«Ãmubhayo÷># / kÃmyakarmavi«ayamaÓle,vinÃÓavacanaæ ÓÃkhÃntarÅyavacanaæ ca tasya putrà dÃyamupayantÅti //17 // ## / asti vidyÃsaæyuktaæ yaj¤Ãdi ya evaæ vidvÃnyajetetyÃdikam / asti ca kevalam / tatra yathà brÃhmaïÃya hiraïyaæ dadyÃdiyukte vidu«e brÃhmaïÃya dadyÃtra brÃhmaïabruvÃya mÆkhÃyeti viÓe«apratilambha÷ tatkasya hetostasyÃtiÓayavatvÃt / evaæ vidyÃrahitÃdyaj¤ÃdervidyÃsahitamatiÓayavaditi tasyaiva paravidyÃsÃdhanatvamupÃttaduritak«ayadvÃrà netasya / tasmÃdvividi«anti yaj¤enetyaviÓe«aÓrutamapi vidyÃsahite yaj¤ÃdÃvupasaæhartavyamiti prÃpte 'bhidhÅyate--yadeva vidyayà karÃti tadevÃsya vÅryavattaramiti tarabarthaÓrutervidyÃrahitasya vÅryavattÃmÃtramavagamyate / naca sarvathÃki¤citkarasya tadupapadyate / tasmÃdastyasyÃpi kayÃpi mÃtrayà paravidyotpÃdopayoga iti vidyÃrahitamapi yaj¤Ãdi paravidyÃrthinÃnu«Âheyamiti siddham //18 // ## / anÃrabdhakÃrya ityasya na¤a÷ phalaæ bhogena niv­ttiæ darÓayatyanena sÆtreïa / asya tÆpapÃdanaæ purastÃdapak­«ya k­tamiti neha kriyate punaruktibhayÃt //19 // iti ÓrÅvÃcaspatimiÓraviracite ÓÃrÅrakabhagavatpÃdabhëyavibhÃge bhÃmatyÃæ caturthasyÃdhyÃyasya prathama÷ pÃda÷ samÃpta÷ // ## / ## / athÃsmin phalavicÃralak«aïe vÃÇmanasi saæpadyata ityÃdivicÃro 'saægata ityata Ãha-- ## / aparavidyÃphalaprÃptyarthadevayÃnamÃrgÃrthatvÃdutkrÃntestadgato vicÃra÷ pÃramparyeïa bhavati phalavicÃra iti nÃsaægata ityartha÷ / nanvayamutkrÃntikramo vidu«o nopapadyate 'na tasya prÃïà utkrÃmantyatraiva samavanÅyante' iti ÓravaïÃttatkathamasya vidyÃdhikÃra ityata Ãha-- ## / vi«ayamÃha-- ## / vim­Óati-- ## / viÓaya÷ saæÓaya÷ / pÆrvapak«amÃha-- ## / Óratilak«aïÃviÓaye saæÓaye / siddhÃntasÆtraæ pÆrayitvà paÂhati-- ## / v­ttyadhyÃhÃraprayojanaæ praÓnapÆrvakamÃha ## / uttarÃdhikaraïaparyÃlocanenaivaæ pÆritamityartha÷ / tattvasya dharmiïo vÃca÷ pralayavivak«ÃyÃæ tviha sarvatraiva paratreha cÃvibhÃgasÃmyÃtkiæ paratraiva viæÓi«yÃdavibhÃga iti na tvatrÃpi / tasmÃdihÃvibhÃgenÃviæÓi«ato 'tra v­ttyupasaæhÃramÃtravivak«Ã sÆtrakÃrasyeti gamyate / siddhÃntahetuæ praÓnapÆrvakamÃha-- ## / satyÃmeva manov­ttau vÃgv­tterupasaæhÃradarÓanÃt / vÃcastÆpasaæhÃramad­«Âaæ nÃgamo 'pi gamayitumarhati / ÃgamaprabhavayuktivirodhÃÓca / Ãgamo hi d­«ÂÃnusÃrata÷ prak­tau vikÃrÃïÃæ layamÃha / na ca vÃca÷ prak­tirmano yenÃsminniyaæ lÅyate / tasmÃtv­ttiv­ttimatorabhedavivak«ayà vÃkpadaæ tadv­ttau vyÃkhyeyam / saæbhavati ca vÃgv­ttervÃgaprak­tÃvapi manasi laya÷ / tathà tatra tatra darÓanÃdityÃha-- ## / yata eva prak­tivikÃrabhÃvÃbhÃvanmanasi na svarÆpalayo vÃco 'pi tu v­ttilaya÷, ata eva ca sarve«Ãæ cak«urÃdÅnÃmidriyÃïÃæ satyeva sav­ttike manasi v­tteranugatirlayo na svarÆpalaya÷ / vÃcastu p­thak grahaïaæ pÆrvasÆtre udÃharaïÃpek«aæ na tu tadeveha vivak«itamityartha÷ //2 // ## / yadi svaprak­tau vikÃrasya layastato mana÷ prÃïe saæpadyate ityatra mana÷svarÆpasyaiva prÃïe saæpattyà bhavitavyam / tathà hi mana÷ iti nopacÃrato vyÃkhyÃnaæ bhavi«yati / saæbhavati hi prak­tivikÃrabhÃva÷ prÃïamanaso÷ / annamayaæ hi somya mana ityannÃtmatÃmÃha manasa÷ ÓrutirÃpomaya÷ prÃïa iti ca prÃïasyÃbÃtmatÃm / prak­tivikÃrayostÃdÃtmyÃt / tathà ca prÃïo manasa÷ prak­tiriti manaso v­ttimata÷ prÃïe laya iti prÃpte 'bhidhÅyate-- satyam, Ãpo 'nnamas­janta iti Óruterabannayo÷ prak­tivikÃrabhÃvo 'vagamyate / na tu tadvikÃrayo÷ prÃïamanaso÷ / khayoniprÃïìikayà tu mitho vikÃrayo÷ prak­tivikÃrabhÃvÃbhyupagame saækarÃdatiprasaÇga÷ syÃt / tasmÃdyo yasya sÃk«ÃdvikÃrastasya tatra laya ityannasyÃpsu layo na tvabvikÃre prÃïe 'nnavikÃrasya manasa÷ / tathà cÃtrÃpi manov­tterv­ttimati prÃïe layo na tu v­ttimato manasa iti siddham //3 // ## / prÃïastejasÅti teja÷Óabdasya bhÆtaviÓe«avacanatvÃdvij¤ÃnÃtmani cÃprasiddhe÷ prÃïasya jÅvÃtmanyupagamÃnugamÃvasthÃnaÓrutÅnÃæ ca tejoddhÃreïÃpyupapatte÷ / tejasi samÃpannav­tti÷ khalu prÃïa÷ / tejastu jÅvÃtmani samÃpannav­tti / tadvÃrà jÅvÃtmasamÃpannav­tti÷ prÃïa ityupapadyate / tasmÃttejasyeva prÃïav­ttipravilaya iti prÃpte 'bhidhÅyate--- sa prak­ta÷prÃïo 'dhyak«e vij¤ÃnÃtmanyavati«Âhate tattantrav­ttirbhavati / kuta÷-- upagamÃnugamÃvasthÃnebhyo hetubhya÷ / tatropagamaÓrutimÃha-- ## / anugamanaÓrutimÃha-- ## / avasthÃnaÓrutimÃha- ## / vij¤Ãyate 'neneti vij¤Ãnaæ pa¤cav­ttiprÃïasahita indriyagrÃmastena sahÃvati«Âhata iti savij¤Ãna÷ / codayati-- ## / adhikÃvÃpo 'ÓabdÃrthavyÃkhyÃnam / pariharati-- ## / yadyapi prÃïastejasÅtyatastejasi prÃïav­ttilaya÷ pratÅyate, tathÃpi sarvaÓÃkhÃpratyayatvena vidyÃnÃæ ÓrutyantarÃlocanayà vij¤ÃnÃtmani layo 'vagamyate / na ca tejasastatrÃpi laya iti sÃmpratam / tasyÃnilÃkÃÓakrameïa paramÃtmani tatvalayÃvagamÃt / tasmÃttejograhaïenopalak«yate teja÷ sahacaritadehabÅjabhÆtapa¤cabhÆtasÆk«maparicÃrÃdhyak«o jÅvÃtmà tasmin prÃïav­ttirapyetÅti / codayati-- ## / teja÷sahacaritÃni bhÆtÃnyupalak«yantÃæ teja÷ÓabdenÃdhyak«e tu kimÃyÃtaæ tasya tadasÃhacaryÃdityartha÷ / pariharati-- ## / yadà hyayaæ prÃïo 'ntarÃle 'dhyak«aæ prÃpyÃdhyasaæparkavaÓÃdeva teja÷prabh­tÅni bhÆtasÆk«mÃïi prÃpnoti tadopapadyate prÃïastesÅti / atraiva d­«ÂÃntamÃha--- ## //4 // sÆtrÃntaramavatÃrayituæ p­cchati-- ## / atra bhëyakÃro 'numÃnadarÓanamÃha-- ## / sthÆlaÓarÅrÃnurÆpamanumeyaæ sÆk«mamapi ÓarÅraæ pa¤cÃtmakamityartha÷ / darÓayata iti sÆtrÃvayavaæ vyÃca«Âe-- ## / praÓnaprativacanÃbhiprÃyaæ dvivacanaæ Órutism­tyabhiprÃyaæ và / aïvyo mÃtrÃ÷ sÆk«mà daÓÃrdhÃnÃæ pa¤cabhÆtÃnÃmiti / Órutyantaravirodhaæ codayati-- ## / karmÃÓrayateti pratÅyate na bhÆtÃÓrayatetyartha÷ / pariharati-- ## / grahà indriyÃïi atigrahÃstadvi«ayÃ÷ / karmaïÃæ prayojakatvenÃÓrayatvaæ bhÆtÃnÃæ tÆpÃdÃnatvenetyavirodha÷ / praÓaæsÃÓabdo 'pi karmaïÃæ prayojakatayà prak­«ÂamÃÓrayatvaæ brÆte sati nik­«Âa ÃÓrayÃntare tadupapatterityÃha-- ## / atrÃbh­tatvaprÃptiÓrute÷ paravidyÃvantaæ pratyetaditi manvÃnasya pÆrva÷ pak«a÷ / ##saædihÃnÃnÃæ puæsÃm / codayati-- ## / pariharati-- ## / paravidyayaivÃm­tatvaprÃptyavasthÃmÃkhyÃtuæ tatsadharmÃÓca tadvidharmÃÓcÃnyà apyavasthÃstadanuguïatayÃkhyÃyante / sÃdharmyavaidharmyÃbhyÃæ hi sphuÂatara÷ pratipipÃdayi«ite vastuni pratyayo bhavatÅti / na tu vidu«a÷ sakÃÓÃdviÓe«avanto 'vidvÃæso vidhÅyante yena vidyÃprakaraïavyÃkhyÃto bhavedapi tu vidyÃæ pratipÃdayituæ lokasiddhÃnÃæ tadanuguïatayà te«ÃmanuvÃda iti / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate--- ## / kuta÷-- #<Ãs­tyupak­mÃt># / s­ti÷ saraïaæ devayÃnena pathà kÃryabrahmalokaprÃptirÃs­terÃkÃryabrahmalokaprÃpte÷ / ayaæ vidyopakrama Ãrambha÷ prayatna iti yÃvat / tasmÃdetaduktaæ bhavati-- neyaæ parà vidyà yato nìÅdvÃramÃÓrayate / api tvaparavidyeyam / na cÃsyÃmÃtyantika÷ kleÓapradÃho yato na tatrotkrÃntirbhavet / tasmÃdaparavidyÃsÃmarthyÃdÃpek«ikabhÃbhÆtasaæplavasthÃnamam­tatvaæ prepsate puru«ÃrthÃya saæbhavatye«a utkrÃntibhedavÃn s­tyupakramopadeÓa÷ / upapÆrvÃdu«a dÃha ityasmÃdupo«yeti prayoga÷ //7 // ## / siddhÃæ k­tvà bÅjabhÃvÃvaÓe«aæ paramÃtmasaæpattiæ vidvadavidu«orutkrÃnti÷ samarthità / saiva saæprati cintyate / kimÃtmani teja÷prabh­tÅnÃæ bhÆtasÆk«mÃïÃæ tatvapravilaya eva saæpattirÃhosvidbÅjabhÃvÃvaÓe«eti / yadi pÆrva÷ pak«a÷, notkrÃnti÷ / athottara÷ tata÷ seti / tatrÃprak­tau na vikÃratatvapravilayo yathà manasi na vÃgÃdÅnÃm / sarvasya ca janimata÷ prak­ti÷ parà devateti tattvapralaya evÃtyantika÷ syÃtteja÷prabh­tÅnÃmiti prÃpte 'bhidhÅyate-- 'yonimanye prapadyante ÓarÅratvÃya dehina÷ / sthÃïumanye 'nusaæyanti yathÃkarma yathÃÓrutam // ' ityavidyÃvata÷ saæsÃramupadiÓati Óruti÷ seyamÃtyantike tattvalaye nopapadyate / na ca prÃyaïasyaivai«a mahimà vidvÃsamavidvÃæsaæ và pratÅti sÃæpratamityÃha-- ## / vidhiÓÃstraæ jyoti«ÂomÃdivi«ayamanarthakaæ prÃyaïÃdevÃtyantikapralaye punarbhavÃbhÃvÃt / mok«aÓÃstraæ cÃprayatnalabhyÃtprÃyaïÃdeva jantumÃtrasya mek«aprÃpte÷ / na kevalaæ ÓÃstrÃnarthakyamayuktaÓca prÃyaïamÃtrÃnmok«a ityÃha-- ## / nÃsati nidÃnapraÓame praÓamastadvato yujyata ityartha÷ //8 // athetarabhÆtasahitaæ tejo jÅvasyÃÓrayabhÆtamutkrÃntamaddehÃddehÃntaraæ và saæcaratkasmÃdasmÃbhirna nirÅk«yate / taddhi mahattvÃdvÃnekadravyatvÃdvà rÆpavadupalabdavyam / kasmÃnna mÆrtÃntarai÷ pratibadhyata iti ÓaÇkÃmapÃkartumidaæ sÆtram-- ## / cakÃre bhinnakrama÷ / na kevalamÃpÅtestadavati«Âhate / tacca sÆk«maæ svarÆpata÷ parimÃïataÓca svarÆpameva hi tasya tÃd­Óamad­Óyam / yathà cÃk«u«asya tejaso mahato 'pi ad­«ÂavaÓÃdanudbhÆtarÆpasparÓaæ hi tat / parimÃïata÷ sauk«myaæ yato nopalabhyate yathà trasareïavo jÃlasÆryamarÅcibhyo 'nyatra pramÃïatastathopalabdhiriti vyÃca«Âe-- ## / Ãdigrahaïena cak«u«Âo và mÆrdho và anyebhyo và ÓarÅradeÓebhya iti saæg­hÅtam / apratighÃte hetumÃha-- ## / etadapi hi sÆk«matvenaiva saæg­hÅtam / yathà hi kÃcÃbhrapaÂalaæ svacchasvabhÃvasya na tejasa÷ pratidhÃtam / evaæ sarvameva vastujÃtamasyeti //9 // ## / ata eva ca svacchatÃlak«aïÃtsauk«myÃdasaktatvÃparanÃmna÷ //10 // ## / upapatti÷ prÃpti÷ / etaduktaæ bhavati-- d­«ÂaÓrutÃbhyÃmÆ«maïo 'nvayavyatirekÃbhyÃmasti sthÆlÃddehÃdatiriktaæ ki¤ciccadÃmÃtsÆk«maæ ÓarÅramiti //11 // ## / adhikaraïatÃtparyamÃha-- ## / vi«ayamÃha-- ## / siddhÃntimatamÃÓaÇkya tannirÃkaraïena pÆrvapak«Å svamatamavasthÃpayati-- ## / yadi hi prÃïopalak«itasya sÆk«maÓarÅrasya jÅvÃtmana÷ sthÆlaÓarÅrÃdutkrÃntiæ prati«edhecchruti÷ tata etadupapadyate / na tvetadasti / na tasmÃtprÃïa utkrÃmantÅti hi tadà sarvanÃmnà pradhÃnÃvamarÓinÃbhyudayani÷ ÓreyasÃdhik­to dehi pradhÃnaæ parÃm­Óyate / tathà ca tasmÃddehino na prÃïa÷ sÆk«maæ ÓarÅramutkrÃmantyapi tu tatsahita÷ k«etraj¤a evotkrÃmatÅti gamyate / sa punaratikramya brahmanìya saæsÃramaï¬alaæ hiraïyagarbhaparyantaæ saliÇgo jÅva÷ parasminbrahmaïi lÅyate tasmÃtparÃmapi devatÃæ vidu«a utkrÃntirata eva mÃrgaÓrutaya÷, sm­tiÓca mumuk«o÷ ÓukasyÃdityamaï¬alaprasthÃnaæ darÓayatÅti prÃptam //12 // evaæ prÃpte pratyucyate-- ## / nÃyaæ dehyapÃdÃnasya prati«edha÷ / api tu dehÃpÃdÃnasya / tathà hi -- ÃrtabhÃgapraÓnottare hyekasminpak«e saæsÃriïa eva jÅvÃtmano 'nutkrÃntiæ parig­hya na tarhye«a bh­ta÷ prÃïÃnÃmanutkrÃnteriti svayamÃÓaÇkya prÃïÃnÃæ pravilayaæ pratij¤Ãya tatsiddhyarthamutkrÃntyavadherucchvayanÃdhmÃne bruvanyasyocchvayanÃdhmÃne tasya tadavadhitvamÃha / ÓarÅrasya ca te itiÓarÅrameva tadapÃdÃnaæ gamyate / nanvevamapyastvavidu«a÷ saæsÃriïo vidu«astu kimÃyÃtamityata Ãha-- ## / nanu tadà sarvanÃmnà pradhÃnatayà dehi parÃm­«Âa÷ tatkathamatra dehÃvagatirityata Ãha-- ## / nanu tadà sarvanÃmnà pradhÃnatayà dehÅ parÃm­«Âa÷ tatkathamatra dehÃvagatirityata Ãha-- ## / dehadehinordehiparÃmarÓinà sarvanÃmnà deha eva parÃm­«Âa iti pa¤camÅpÃÂhe vyÃkhyeyam / «a«ÂhÅpÃÂhe tu nopacÃra ityÃha-- ## / api ca prÃptipÆrva÷ prati«edho bhavati nÃprÃpte / avidu«o hi dehÃdutkrÃmaïaæ d­«Âamiti vidu«o 'pi tatsÃmÃnyÃddehÃdutkramaïe prÃpte prati«edha upapadyate na tu prÃïÃnÃæ jÅvÃvadhikaæ kvacidutkramaïaæ d­«Âaæ yena tanni«idhyate / apicÃdvaitaparibhÃvanÃbhuvà prasaækhyÃnena nirm­«Âanikhilaprapa¤cÃvabhÃsajÃtasya gantavyÃbhÃvÃdeva nÃsti gatirityÃha-- ## / apadasya hi brahmavido mÃrge padai«iïo 'pi devà iti yojanà / codayati-- ## / pariharati-- ## / aparavidyÃbaleneti //13 // ## / prati«ÂhÃvilayanaÓrutyorvipratipattervimarÓastamapanetumayamÃrambha÷ / tÃni puna÷ prÃïaÓabdoditÃnÅndriyÃïyekÃdaÓa sÆk«mÃïi ca bhÆtÃni pa¤ca / ## / ÃrambhabÅjaæ vimarÓamÃha-- ## / ghrÃïamanasorekaprak­titvaæ vivak«itvà pa¤cadaÓatvamuktam. / atra Órutyorvi«ayavyavasthayà vipratipattyabhÃvamÃha--- ## / vyavahÃro laukika÷. sÃævyavahÃrikapramÃïÃpek«eyaæ Óruti÷ / na tÃttvikapramÃïÃpek«Ã / itarà tu evamevÃsya parid­«Âu÷ ityÃdikà vidvatpratipattyapek«Ã tÃttvikapramÃïÃpek«Ã / tasmÃdvi«ayabhedÃdavipratipatti÷ Órutyoriti //15 // ## / nimittÃpÃye naimittikasyÃtyantikÃpÃya÷ / avidyÃnimittaÓca vibhÃgo nÃvidyÃyÃæ vidyayà samÆlaghÃtamapahatÃyÃæ sÃvaÓe«o bhavitumarhati / tathÃpi pravilayasÃmÃnyÃt sÃvaÓe«atÃÓaÇkÃmatimandÃmapanetumidaæ sÆtram //16 // ## / aparavidyÃvido 'vidu«aÓcotkrÃntiruktà / tatra kiæ vidvÃnavidvÃæÓcÃviÓe«eïa mÆrdhÃdibhya utkrÃmatyÃho vidvÃnmÆrdhasthÃnÃdeva, apare tu sthÃnÃntarebhya iti / atra vidyÃsÃmarthyamapaÓyata÷ pÆrvapak«a÷ / tasyopasaæh­tavÃgÃdikalÃpasyocciktami«ato vij¤ÃnÃtmanà oka Ãyatanaæ h­dayaæ tasyÃgraæ tasya jvalanaæ yattatprakÃÓitadvÃro vini«kramadvÃro vidvÃnmÆrdhasthÃnÃdeva ni«krÃmati nÃnyebhyaÓcak«urÃdisthÃnebhya÷ / kuta÷-- vidyÃsÃmarthÃt hÃrdavidyÃsÃmarthyÃt / utk­«ÂasthÃnapratilambhÃya hi hÃrdavidyopadeÓa÷ / mÆrdhasthÃnÃdani«kramaïe ca notk­«ÂadeÓaprÃpti÷ / atha sthÃnÃntarebhyo 'pyutkrÃmamankasmÃllokamutk­«Âaæ na prÃpnotÅtyata Ãha-- ## / hÃrdavidyÃÓe«abhÆtà hi mÆrdhanyà nìŠgatyai upadi«Âà / tadanuÓÅlanena khalvayaæ jÅvo hÃrdena sÆpÃsitena brahmaïÃnug­hÅtastasyÃnusmaraæstadbhÃvamÃpanno mÆrdhanyayaiva ÓatÃdhikayà nìya ni«krÃmati / h­dayÃdudgatà hi brahmanìŠbhÃsvarà tÃlumÆlaæ bhittvà mÆrdhÃnametya raÓmibhirekÅbhÆtà Ãdityamaï¬alamanupravi«Âà tÃmanuÓÅlayatastayaivÃntakÃle nirgamanaæ bhavatÅti //17 // ## / rÃtrÃvahani cÃviÓe«eïa raÓmyanusÃrÅ sannÃdityamaï¬alaæ prÃpnotÅti siddhÃntapak«apratij¤Ã //18 // pÆrvapak«amÃÓaÇkate sÆtrÃvayavena-- ## / sÆtrÃvayavÃntareïa nirÃkaroti--- ##pramÃïÃntarÃtpratÅyate / darÓayati caitamarthaæ ÓrutirapyaÓe«eïa / amu«mÃdÃdityÃtpratÃyante raÓmayanta Ãsu nìūu s­ptà bhavanti ya Ãbhyo nìÅbhya÷ pratÃyante ##vistÃryante te raÓmayo 'mu«minnÃditye s­ptÃ÷ / ## / Ãdigrahaïena candrÃpa÷ saæg­hyante / candramasà khalvaæmayena saæbadhyamÃnÃnÃæ sÆrÅïÃæ bhÃsÃæ candrikÃtvam / tasmÃdapyasti niÓi sauryaraÓmipracÃra iti / ye tyÃhu÷-- sa yÃvatk«ipyenmanastÃvadÃdityaæ gacchediti nirapek«aÓravaïÃdrÃtrau prete nÃsti raÓmyapek«eti / tÃnpratyÃha-- ##dhyetÃra÷ / ye tu manyante vidvÃnapi rÃtriprÃyaïÃparÃdhena nordhvamÃkramata iti tÃnpratyÃha-- ## / nityavatphalasaæbandhena vihità vidyà na pÃk«ikaphalà yukteti / ye tu rÃtrau pretasya vidu«o 'harapek«Ãæ sÆryamaï¬alaprÃptirÃcak«ate tanmatamÃÓaÇkyÃha--- ## / yÃvattÃvadupabandhenÃnapek«Ã gati÷ Órutà / na cÃpek«Ã ÓakyÃvagamà upabandhavirodhÃditi //19 // ## / ata evetyuktahetuparÃmarÓa ityÃha-- ## / pÆrvapak«abÅjamÃha-- ## / apanodamÃha-- ## / ata÷padaparÃm­«ÂahetubalÃdavidu«o maraïaæ praÓastamuttarÃyaïe vidu«astÆbhayatrÃpyaviÓe«o vidyÃsÃmarthyÃditi / vidu«o 'pi ca bhÅ«masyottarÃyaïapratÅk«aïamavidu«a ÃcÃraæ grÃha- yati 'yadyadÃcarati Óre«Âhastattadevetaro jana÷' iti nyÃyÃt / ÃpÆryamÃïapak«ÃdityÃdyà ca Órutirna kÃlaviÓe«apratipattyarthÃ, api tvÃtivÃhikÅrdevatÃ÷ pratipÃdayatÅti vak«yati / tasmÃdavirodha÷ //20 // sÆtrÃntarÃvataraïÃya codayati-- ## / kÃla evÃtra prÃdhÃnyenocyate na tvÃtivÃhikÅ devatetyartha÷ / ## / smÃrtÅmupÃsanÃæ pratyayaæ smÃrta÷ kÃlabhedaviniyoga÷ pratyÃsatte÷ na tu ÓrautÅæ pratÅtyartha÷ / atra yadi sm­tau kÃlabhedavidhi÷ Órautau cÃgnijyotirÃdividhistatrÃgnyÃdÅnÃmÃtivÃhikatayà vi«ayavyavasthayà virodhÃbhÃva ukta÷ / atha pratyabhij¤Ãnaæ tathÃpi yatra kÃla ityatrÃpi kÃlÃbhidhÃnadvÃreïÃtivÃhikya eva devatà uktà ityavirodha eveti //21 // iti ÓrÅvÃcaspatimiÓraviracite ÓÃrÅrakabhëyavibhÃge bhÃmatyÃæ caturthasyÃdhyÃyasya dvitÅya÷ pÃda÷ //2 // ## ## / bhinnaprakaraïasthatvÃdbhinnopÃsanayogata÷ / anapek«Ã mitho mÃrgastvarÃto 'vadh­terapi // gantavyamekaæ nagaraæ prati vakreïÃdhvanà gatimapek«ya ­junÃdhvanà gatistvarÃvatÅ kalpyate / ekamÃrgatve tu kamaparamapek«ya tvarà syÃt / atha taireva raÓmibhirityavadhÃraïaæ nopapadyate pathyantarasya nivartanÅyasyÃbhÃvÃttasmÃtparÃnapek«Ã evaite panthÃna ekabrahmalokaprÃptyupÃyà vrÅhiyavÃviva vikalperanniti prÃpte pratyucyate- ekatve 'pi patho 'nekaparvavasaæbhavÃt / gauravÃnnaiva nÃnÃtvaæ pratyabhij¤ÃnaliÇgata÷ // saparvà hi panthà nagarÃdikamekaæ gantavyaæ prÃpayati nÃbhÃga÷ / tatra kimete raÓmyaharvÃyusÆryÃdayo 'dhvana÷ parvÃïa÷ santo 'dhvanaikena yujyante, Ãho yathÃyathamadhvÃnamapi bhindantÅti saædehe 'bhede 'pyadhvano bhÃgabhedopapatterna bhÃgibhedakalpanocitÃ, gauravaprasaÇgÃt / ekadeÓapratyabhij¤ÃnÃcca viÓe«aïaviÓe«yabhÃvopapatternÃnekÃdhvakalpanà / athaitaireva raÓmibhirityavadhÃraïaæ na tÃvadarthÃntaraniv­ttyarthaæ tatprÃpakaireva vÃkyÃntarairvirodhÃt, tasmÃdanyÃnapek«ÃmasyÃvadhÃrayatÅti vaktavyam / na caikaæ vÃkyamaprÃptamadhvÃnaæ prÃpayati tasya cÃnapek«atÃæ pratipÃdayatÅtyarthadvayÃya paryÃptaæ, tasmÃdvidhisÃmarthyaprÃptamayogavyavacchedamevakÃro 'nuvadatÅti yuktam / ## / na khalvekasminneva gantavye pathibhedamapek«ya tvarÃvakalpyate kintu gantavyabhedÃdapi tadupapatti÷ / yathà kaÓmÅrebhyo mathurÃæ k«ipraæ yÃti caitra iti tathehÃpyanyata÷ kutaÓcidgantavyÃdanenopÃyena brahmalokaæ k«ipraæ prayÃtÅti / ## / ayamartha÷-ekatvÃtprÃptavyasya brahmalokasyÃlpaparvaïà mÃrgeïa tatprÃptau saæbhavantyÃæ bahumÃrgopadeÓo vyartha÷ prasajyate / tatra cetanasyÃprav­tte÷ / tasmÃdbhÆyasÃæ parvaïÃmavirodhenÃlpÃnÃæ tadanupraveÓa eva yukta iti //1 // ## / 'ÓrutyÃdyabhÃve pÃÂhasya kramaæ prati niyant­tà / ÆrdhvÃkramaïamÃtre ca Órutà vÃyornimittatà // ' 'sa vÃyumÃgacchati tasmai sa tatra vijihÅte yathà rathacakrasya khaæ tena sa ÆrdhvamÃkramate' iti hi vÃyunimittamÆrdhvÃkramaïaæ Órutaæ na tu vÃyunimittamÃdityagamanaæ 'sa Ãdityaæ gacchati' ityÃdityagamanamÃtrapratÅte÷ / naca tenetyanantaraÓrutordhvÅkramaïakriyÃsaæbandhi nirÃkÃÇk«amÃdityagamanakriyayÃpi saæbanddhumarhati / na cÃdityÃgamanasya teneti vinà kÃcidanupapattiryenÃnyasaæbaddhamapyanu«ajyate / tatrÃgnilokamÃgacchati sa vÃyulokamityÃdisaædarbhagatasya pÃÂhasya kvacinniyÃmakatvena kÊptasÃmarthyÃdagnivÃyuvaruïakramaniyÃmakaÓrutyÃdyabhÃvÃditi prÃpte pratyucyate- ÆrdhvaÓabdo na lokasya kasyacitpratipÃdaka÷ / tadbhedÃpek«ayà yuktamÃdityena viÓe«aïam // bhavedetadevaæ yadyÆrdhvaÓabdÃtkaÓcillokabheda÷ pratÅyeta sa tÆparideÓamÃtravÃcÅ lokabhedÃdvinÃparyavasyaællokabhedavÃcinÃditye vyavasthÃpyate / tathà cÃdityalokagamanameva vÃyunimittamiti Órautakramaniyame, pÃÂha÷ padÃrthamÃtrapradarÓanÃrtho na tu kramÃya prabhavati ÓrutivirodhÃditi siddham / vÃjasaneyinÃæ saævatsaraloko na paÂhyate chÃndogyÃnÃæ devaloko na paÂhyate tatrobhayÃnurodhÃdubhayapÃÂhe mÃsasaæbandhÃtsaævatsara÷ pÆrva÷ paÓcimo devaloka÷ / nahi mÃso devalokena saæbadhyate kintu saævatsareïa / tasmÃttayo÷ parasparasaæbandhÃnmÃsÃrabhyatvÃcca saævatsarasya mÃsÃnantarye sthite devaloka÷ saævatsarasya parastÃdbhavati / tatrÃdityÃnantaryÃya vÃyo÷ saævatsarÃdityasya sthÃne devalokÃdvÃyumiti paÂhitavyam / vÃyapamabdÃditi tu sÆtramatrÃpi vÃcakameva / tathÃpi saævatsarÃtparäcamÃdityÃdarväcaæ vÃyumabhisaæbhavantÅti chÃndogyapÃÂhamÃtrÃpek«ayektaæ, tadidamÃha- ## //2 // ## / ta¬idante 'rcirÃdye 'dhvanyappatista¬ita÷ para÷ / tatsaæbandhÃttathendrÃdirappate÷ para Å«yate // ÃgantÆnÃæ niveÓo 'nte sthÃnÃbhÃvÃtprasÃdhita÷ / tathà cendrÃdirÃgantu÷ paÂhyate cÃppate÷ para÷ //3 // ## / mÃrgacihnasarÆpatvÃccihnÃnyevÃrcirÃdaya÷ / bhart­bhogabhuvo và syurlokatvÃnnÃtivÃhikÃ÷ // arcirÃdiÓabdà hi jvalanÃdÃvacetane«u nirƬhav­ttayo loke / na cai«Ãæ tvÃvadhikÃnÃmiva niyamavatÅ saævahanasvarÆpà svatanantrakriyà buddhipÆrvà saæbhavatyacetanÃnÃm / tasmÃllokaÓabdavÃcyatvÃdbharturjÅvÃtmano bhogabhÆmaya eveti manyÃmahe / api cÃrci«a ityasmÃdapÃdÃnÃæ pratÅyate / na heturnÃguïe hetau pa¤camÅ d­Óyate kvacit // jìyÃdbaddha ityÃdi«u guïavacane«u jìyÃdi«u hetupa¤camÅ d­«Âà / na cÃrcirÃdiÓabdà guïavÃcino yena pa¤camyà te«Ãæ vahanaæ prati hetutvamucyate / apÃdÃnatvaæ cÃcetane«vapyastÅti nÃtivÃhikÃ÷ / na cÃmÃnavasya puru«asya vidyudÃdi«u vo¬h­tvadarÓanÃdarcirÃdÅnÃmapi vo¬h­tvÃnnÃmÃnava÷ puru«o vo¬hà ÓrÆyate / yata÷ ÓrÆyate tato 'vagacchÃmo vidyudÃdivannÃrcirÃdÅnÃæ vo¬h­tvamiti / tasmÃdbhogabhÆmaya evÃrcirÃdayo nÃtivÃhikà iti prÃpte pratyucyate -saæpiï¬akaraïÃnÃæ hi sÆk«madehavatÃæ gatau / na svÃtantryaæ na cÃgnyÃdyà netÃro 'cetanÃstu te // Åd­ÓÅ hi niyamavatÅ gati÷ svayaæ và prek«Ãvato 'prek«Ãvato và prek«Ãvatprayuktasya / na tÃvadvigalitasthÆlakalevarÃ÷ sÆk«madehavanta÷ saæpiï¬itakaraïagrÃmà utkrÃntimanto jÅvÃtmÃno mattamÆrcchicavatsvayaæ prek«Ãvanto yadevaæ svÃtantryeïa gaccheyustadyadyarcirÃdayo 'pi mÃrgacihnÃni và ÓamÅkÃraskarÃdivadbhogabhÆmayo và sumeruÓailalÃv­ttÃdivadubhayathÃpyacetanatayà na nayanaæ pratye«Ãmasti svÃtantryam / na caitebhyo 'nyasya cetanasya netu÷ kalpanà sati ÓrutÃnÃæ caitanyasaæbhave / naca parameÓvara evÃstu neteti yuktam / tasyÃtyantasÃdhÃraïatayà lokapÃlagrahÃdÅnÃmaki¤citkaratvÃt / tasmÃdvyavasthita eva parameÓvarasya sarvÃdhyak«atve yathà yathÃtvaæ lokapÃlÃdÅnÃæ svÃtantryamevamihÃpyarcirÃdÅnÃmÃtivÃhikatvameva darÓanÃnusÃrÃcchabdÃrtha iti yuktam / imamevÃrthamamÃnavapuru«ÃtivÃhanalak«aïaæ liÇgamupodvalayatÅtyuktam / ## / avasthitaæ hi mÃrgacihnaæ bhavatyavyabhicÃrÃnnÃnavasthitaæ vyabhicÃrÃditi / arci«a iti ca hetau pa¤camÅ nÃpÃdÃne / guïatvaæ cÃÓritatayà / naca vaiÓe«ikaparibhëayà niyama Ãstheyo lokavirodhÃt / apica te 'rcirabhisaæbhavantÅti saæbandhamÃtramuktamiti / sÃmÃnyavacane Óabde viÓe«ÃkÃÇk«iïi sphuÂam / yadviÓe«apadaæ tena tatsÃmÃnyaæ niyamyate // yathà brÃhmaïamÃnaya bhojayitavya iti tadviÓe«Ãpek«ÃyÃæ yadà tatsaænidhÃvupanipatati padaæ kaïÂhÃdi(?) tadà tenaitanniyamyate evamihÃpÅti //4 // //5 // ## / vidyullokamÃgato 'mÃnava÷ puru«o vaidyutastenaiva na tu varuïÃdinà svayamuhyate / tacchrutestasyaiva svayaæ vo¬h­tvaÓrute÷ / varuïÃdayastu tatsÃhÃyake vartamÃnà vo¬hÃro bhavantÅti ca vai«amyaæ na vo¬h­tve iti sarvamavadÃtam //6 // pÃÂhakramÃdarthakramo balavÃnitiyathÃrthakramaæ paÂhyante sÆtrÃïi- ## / sa etÃn brahma gamayatÅti vicikitsyate / kiæ paraæ brahma gamayatyÃhosvidaparaæ kÃryaæ brahmeti / mukhyatvÃdam­taprÃpte÷ paraprakaraïÃdapi / gantavyaæ jaiminirmene paramevÃrcirÃdinà // brahma gamayatÅtyatra hi napuæsakaæ brahmapadaæ parasminneva brahmaïi nirƬhatvÃdanapek«atayà mukhyamiti sati saæbhave na kÃrye brahmaïi guïakalpanayà vyÃkhyÃtumucitam / api cÃm­tatvaphalÃvartirna kÃryabrahmaprÃptau yujyate / tasya kÃryatvena maraïadharmavattvÃt / ki¤ca tatra tatra parameva brahma prak­tya prajÃpatisadmapratipattyÃdaya ucyamÃnà nÃparabrahmavi«ayà bhavitumarhanti prakaraïavirodhÃt / na ca parasmintsarvagate gatirnopapadyate prÃptatvÃditi yuktam / prÃptepi hi prÃptiphalà gatird­Óyate / yathaikasminnyagrodhapÃdape mÆlÃdagramagrÃcca mÆlaæ gacchata÷ ÓÃkhÃm­gasyaikenaiva nyagrodhapÃdapena nirantaraæ saæyogavibhÃgà bhavanti / na caite tadavayavavi«ayÅ na tu nyagrodhavi«ayà iti sÃmprataæ tathà sati na ÓÃkhÃm­go nyagrodhena yujyate / nyagrodhÃvayavasya tadavayavayogÃt / evaæ d­ÓyamÃnÃnÃmapi tadavayavÃnÃæ na yogastadavayavayogÃttadantena krameïa tadavayave«u paramÃïu«u vyavati«Âhate / te cÃtÅndriyà iti kasminnu nÃmÃyamanubhavapaddhatimadhyÃstÃæ saæyogatapasvÅ / tasmÃdakÃmenÃpyanubhavÃnurodhena prÃpta eva prÃptiphalatvÃvagatire«itavyà / tadbrahma prÃptamapi prÃptiphalÃyÃvagategocaro bhavi«yati / brahmaloke«viti ca bahuvacanamekasminnapi prayogasÃdhutÃmÃtreïa gamayitavyam / lokaÓabdaÓcÃlokane prakÃÓe vartayitavyo na tu sanniveÓavati deÓaviÓe«e / tasmÃt parabrahmaprÃptyarthaæ gatyupadeÓasÃmarthyÃdayamartho bhavati / yathà vidyÃkarmavaÓÃdarcirÃdinà gatasya satyalokamatikramya paraæ jagatkÃraïaæ brahma lokamÃlokaæ svayaæ prakÃÓakamiti yÃvat / prÃptasya tatraiva liÇgaæ pralÅyate na tu gatimevaæbhÆtÃæ vinà liÇgapravilaya iti / ata eva Óruti÷- puru«amÃïÃ÷ puru«aæ prÃpyÃstaæ gacchanti / tadanenÃbhisandhinà paraæ brahma gamayatyamÃnava iti mene jaiminirÃcÃrya÷ / ## / tattvadarÓÅæ bÃdarirdadarÓa- kÃryamaprÃptapÆrvatvÃdaprÃptaprÃpaïÅ gati÷ / prÃpayedbrahma na paraæ prÃptatvÃjjagadÃtmakam // tattvamasivÃkyÃrthasÃk«ÃtkÃrÃtprÃkkila jÅvÃtmÃvidyÃkarmavÃsanÃdyupÃdhyavacchedÃdvastuto 'navacchinno 'vacchinnamivÃbhinno 'pi lokebhyo bhinnamivÃtmÃnamabhimanyamÃna÷ svarÆpÃdanyÃnaprÃptÃnarcirÃdÅællokÃngatyÃpnotÅti yujyate / advaitabrahmatattvasÃk«ÃtkÃravatastu vigalitanikhilaprapa¤cÃvabhÃsavibhramasya na gantavyaæ na gatirna gamayitÃra iti kiæ kena saægatam / tasmÃdanidarÓanaæ nyagrodhasaæyogavibhÃgà nyayagrodhavÃnaratadgatitatsaæyogavibhÃgÃnÃæ mitho bhedÃt / naca tatrÃpi prÃptaprÃpti÷ karmajena hi vibhÃgena niruddhÃyÃæ pÆrvaprÃptÃvaprÃptasyaivottaraprÃpterutpatte÷ / etadapi vastuto vicÃrasahatayà sarvamanirvacanÅyaæ vij­mbhitamavidyÃyÃ÷ samutpannÃdvaitatattvasÃk«ÃtkÃro na vidvÃnabhimanyate / vidu«o 'pi dehapÃtÃtpÆrvaæ sthitapraj¤asya yathÃbhÃsamÃtreïa sÃæsÃrikadharmÃnuv­ttirabhyupeyate evamÃliÇgaÓarÅrapÃtÃdvidu«astaddharmÃnuv­tti÷ / tathÃcÃprÃptaprÃptergatyupapattistaddeÓaprÃptau ca liÇgadehaniv­ttermukti÷ ÓrutiprÃmÃïyÃditi cet / na / paravidyÃvata utkrÃntiprati«edhÃt 'brahmaiva sanbrahmÃpyeti na tasmÃtprÃïà utkrÃmanti atraiva samavanÅyante' iti / yathà vidyÃbrahmaprÃptyo÷ samÃnakÃlatà ÓrÆyate- 'brahma veda brahmaiva bhavati' 'Ãnandaæ brahmaïo vidvÃnna bibheti' 'tadÃtmÃnameva vedÃhaæ brahmÃsmÅti tatsarvamabhavat' 'tatra ko moha÷ ka÷ Óoka ekatvamanupaÓyata÷' iti paurvÃparyÃÓravaïÃt paravidyÃvato muktiæ prati nopÃyÃntarÃpek«eti lak«yate 'bhisaædhi÷ Órute÷ / upapannaæ caitat / na khalu brahmaivedaæ viÓvamahaæ brahmÃsmÅti paribhÃvanÃbhuvà jÅvÃtmano brahmabhÃvasÃk«ÃtkÃreïonmÆlitÃyÃmanavayavenÃvidyÃyÃmasti gantavyagant­vibhÃgo vidu«astadabhÃve kathamayamarcirÃdimÃrge pravarteta / naca chÃyÃmÃtreïÃpi sÃæsÃrikadharmÃnuv­ttistatra prav­ttyaÇgaæ yÃd­cchikaprav­tte÷ / ÓraddhÃvihÅnasya d­«ÂÃrthÃni karmÃïi phalanti na phalanti ca / ad­«ÂÃrthÃnÃæ tu phale kà kathetyuktaæ prathamasÆtre / na cÃrcirÃdimÃrgabhÃvanÃyÃ÷ parabrahmaprÃptyarthamavidu«a÷ pratyupadeÓastathà ca karmÃntare«viva nityÃdi«u tatrÃpi syÃttasya prav­ttirapi sÃmpratam / vikalpÃsahatvÃt / kimiyaæ paravidyÃnapek«Ã parabrahmaprÃptisÃdhanaæ tadapek«Ã và / na tÃvadanapek«Ã 'tameva viditvÃtim­tyumeti nÃnya÷ panthà vidyate 'yanÃya' iti parabrahmavij¤ÃnÃdanyasyÃdhvana÷ sÃk«Ãtprati«edhÃt / paravidyÃpek«atve tu mÃrgabhÃvanÃyÃ÷ kimiyaæ vidyÃkÃrye mÃrgabhÃvanà sÃhÃyakamÃcaratyatha vidyotpÃde / na tÃvadvidyÃkÃrye tayà saha tasyà dvaitÃdvaitagocaratayà mitho virodhena sahÃsaæbhavÃt / nÃpi yaj¤ÃdivadvidyotpÃde sÃk«ÃtbrahmaprÃptyupÃyatvaÓravaïÃdetÃnbrahma gamayatÅti / yaj¤Ãdestu vividi«Ãsaæyogena ÓravaïÃdvidyotpÃdÃÇgatvam / tasmÃdupanyastabahuÓrutyanurodhÃdupapatteÓca brahmaÓabdo 'saæbhavanmukhyav­ttirbrahmasÃmÅpyÃdaparabrahmaïi lak«aïayà netavya÷ / tathÃca loke«viti bahuvacanopapatte÷ kÃryabrahmalokasya / parasya tvanavayavatayà taddvÃreïÃpyanupapatte÷ / lokatvaæ celÃv­ttÃdivatsanniveÓaviÓe«avati bhogabhÆmau nirƬhaæ na katha¤cidyogena prakÃÓe vyÃkhyÃtaæ bhavati / tasmÃtsÃdhudarÓÅ sa bhagavÃnbÃdarirasÃdhudarÓÅ jaiminiriti siddham / aprÃmÃïikÃnÃæ bahupralÃpÃ÷ sarvagatasya dravyasya guïÃ÷ sarvagatà eva caitanyÃnandÃdayaÓca guïina÷ paramÃtmano bhedÃbhedavanto guïà ityÃdayo dÆ«aïÃyÃnubhëyamÃïà apyaprÃmÃïikatvamÃvahantyasmÃkamityupek«itÃ÷ / granthayojanà tu ##pratiprati a¤cati gacchatÅti pratyak pratibhÃvav­tti brahma tadÃtmatvÃdgantÌïÃæ jÅvÃtmanÃmiti / ## / yaugikyapi hi yogaguïÃpek«ayà gauïyeva / ## / manomayatvÃdaya÷ kalpanÃ÷ kÃryÃ÷ / kÃryatvÃdaviÓuddhà api ÓreyohetutvÃdviÓuddhÃ÷ / pratisaæcaro mahÃpralaya÷ pratipattyabhisaædhi÷ pratipattirgati÷ padergatyarthatvÃt / abhisaædhistÃtparyam / yasya brahmaïo nÃmÃbhidhÃnaæ yaÓa iti / ## / ÓrutivÃkye balÅyasÅ prakaraïÃt / ## / praÓaæsÃrthamityartha÷ / codayati- ## / nyagrodhavÃnarad­«ÂÃnta upapÃdita÷ / pariharati- ## / ayamabhisaædhi÷-yathÃtathà nyagrodhÃvayavÅ pariïÃmavÃnupajanÃpÃyadharmabhi÷ karmajai÷ saæyogavibhÃgai÷ saæyujyatÃmayaæ puna÷ paramÃtmà nirastanikhilabhedaprapa¤ca÷ kÆÂasthanityo na nyagrodhavatsaæyogavibhÃgabhÃg bhavitumarhati / kÃlpanikasaæyogavibhÃgastu kÃlpanikasyaiva kÃryabrahmalokasyopapadyate na parasya / ÓaÇkate- ## / nahyutpattyÃdihetubhÃvo 'pariïÃmina÷ saæbhavati tasmÃtpariïÃmÅti / tathà ca bhÃvikamasyopapadyate gantavyatvamityartha÷ / nirÃkaroti- ## / viÓe«anirÃkaraïaæ samastaÓokÃdidu÷khaÓamanatayà puru«Ãrthaphalavat / aphalaæ tÆtpattyÃdividhÃnam / tasmÃtphalavata÷ saænidhÃvÃmnÃyamÃnaæ tadarthamevocyata ityupapatti÷ / tadvijij¤Ãsasveti ca Óruti÷ / tasmÃcchrutyupapattibhyÃæ nirastasamastaviÓe«abrahmapratipÃdanaparo 'yamÃmnÃyo na tÆtpattyÃdipratipÃdanapara÷ / tasmÃnna gatistÃttvikÅ / api ceyaæ gatirna vicÃraæ sahata ityÃha- ## / anyÃnanyatvÅÓrayÃvavayavavikÃrapak«au / ##tyantam / atha kasmÃdÃtyantikamananyatvaæ na kalpyata ityata Ãha- ## / m­dÃtmatayà hi svabhÃvena ghaÂÃdayo bhÃvÃstadvikÃrà vyÃptÃ÷, tadabhÃve na bhavanti ÓiæÓapeva v­k«atvÃbhÃva iti / ##saha vikÃrÃvayavai÷ ##dacalatvÃdbrahmaïa÷ saæsÃralak«aïaæ gamanaæ vikÃrÃvayavayeranupapannam / nahi sthirÃtmakamasthiraæ bhavati / anyÃnanyatve api caikasya virodhÃdasaæbhavantÅ iti bhÃva÷ / ## / tathÃca brahmaïyasaæsaratyapi jÅvasya saæsÃra÷ kalpyata iti / etadvikalpya dÆ«ayati- ## / ## / madhyamaparimÃïÃnÃæ ghaÂÃdÅnÃmanityatvadarÓanÃt / ## / bhedÃbhedayorvirodhinorekatrÃsaæbhavÃdbuddhivyapadeÓabhedÃdarthabheda÷ / ayutasiddhatayopacÃreïÃbhinnamucyata ityamukhyamasyaikatvamityartha÷ / apica jÅvÃnÃæ brahmÃvayavatvapariïÃmÃtyantabhedapak«e«u tÃttvikÅ saæsÃriteti muktau svabhÃvahÃnÃjjÅvÃnÃæ vinÃÓaprasaÇga÷ / brahmavivartatve tu brahmaivai«Ãæ svabhÃva÷ pratibimbÃnÃmiva bimbaæ taccÃvinÃÓÅti na jÅvavinÃÓa ityÃha- ## / matÃntaramupanyasyati dÆ«ayitum- ##vinaiva brahmaj¤Ãnaæ ## / yathà hi kaphanimitto jvara upÃttasya kaphasya viÓe«aïÃdibhi÷ prak«aye kaphÃntarotpattinimittadadhyÃdivarjane praÓÃnto 'pi na punarbhavati / evaæ karmanimitto bandha upÃttÃnÃæ karmaïÃmupabhogÃtprak«aye praÓÃmyati / karmÃntarÃmaïÃæ ca bandhahetÆnÃmananu«ÂhÃnÃtkÃraïÃbhÃve kÃryÃnupapatterbandhÃbhÃvÃtsvabhÃvasiddho mok«a Ãrogyamiva / upÃttaduritanibarhaïÃya ca nityanaimittikakarmÃnu«ÂhÃnÃdduritanimittapratyavÃyo na bhavati / pratyavÃyÃnutpattau ca svasthasvÃnto na ni«iddhÃnyÃcarediti / tadetaddÆ«ayati- ## / ÓÃstraæ khalvasminpramÃïaæ tacca mok«amÃïasyÃtmaj¤ÃnamevopadiÓati natÆktamÃcÃram / na cÃtropapatti÷ prabhavati saæsÃrasyÃnÃditayà karmÃÓayasyÃpyasaækhyeyasyÃniyatavipÃkakÃlasya bhogenocchettumaÓakyatvÃdityÃha- ## / codayati- ## / pariharati- ## / yadi hi nityanaimittikÃni karmÃïi suk­tamapi du«k­tamiva nirvaheyustata÷ kÃmyakarmopadeÓà dattajaläjalaya÷ prasajyeran / nahyasti kaÓciccÃturvarïye cÃturÃÓramye và yo na nityanaimittikÃni karmÃïi karoti / tasmÃnnai«Ãæ suk­tavirodhiteti / abhyuccayamÃtramÃha- ## / samyagdarÓÅ hi virakta÷ kÃmyani«iddhe varjayannapi pramÃdÃdupanipatite tenaivasamyagdarÓanena k«apayati / j¤ÃnaparipÃke ca na karotyeva aj¤astu nipuïo 'pi pramÃdÃtkaroti / k­te ca na k«apayituæ k«amata iti viÓe«a÷ / ## / kart­tvabhokt­tve samÃk«iptakriyÃbhoge te cedÃtmana÷ svabhÃvÃvadhÃrite na tvÃropite tato na ÓakyÃvapanetum / nahi svabhÃvÃdbhÃvo 'varopayituæ Óakyo bhÃvasya vinÃÓaprasaÇgÃt / na ca bhogo 'pi satsvabhÃva÷ Óakyo 'satkartuæ, no khalu nÅlamanÅlaæ Óakyaæ ÓakreïÃpi kartuæ tadidamuktaæ- ## / samÃropitasya tvanirvacanÅyasya tatsvabhÃvasya Óakyastattvaj¤ÃnenÃvaropa÷ kartuæ sarpasyeva rajjutattvaj¤Ãneneti bhÃva÷ / bhÃvamimamavidvÃnparicodayati- ## / aprakÃÓitabhÃvo yathoktameva samÃdhatte- ## / kart­tvabhokt­tvayornimittasaæbandhasya ca ÓaktidvÃreïa nityatvÃdbhavi«yati kadÃcide«Ãæ samudÃcÃro yata÷ sukhadu÷khe bhojyete iti saæbhÃvanÃta÷ kuta÷ kaivalyaniÓcaya ityartha÷ / bhÆyonirastamapi matidra¬himne punarupanyasya dÆ«ayati- ## / Óe«amatirohitÃrtham //7 // //8 // //9 // //10 // //11 // //12 // //13 // //14 // ## / abrahmakratavo yÃnti yathà pa¤cÃgnividyayà / brahmalokaæ prayÃsyanti pratÅkopÃsakÃstathà // santi hi mano brahmetyupÃsÅtetyÃdyÃ÷ pratÅkavi«ayà vidyÃ÷ / tadvanto 'pyarcirÃdimÃrgeïa kÃryabrahmopÃsakà iva gantumarhanti 'aniyama÷ sarvÃsÃm' ityaviÓe«eïa vidyÃntare«vapi gateravadhÃraïÃt / na cai«Ãæ parabrahmavidÃmiva gatyasaæbhava iti / naca brahmakratava eva brahmalokabhÃjo nÃtatkratava ityapyekÃnta÷ / atatkratÆnÃmapi pa¤cÃgnividÃæ tatprÃpte÷ / na caite na brahmakratavo mano brahmetyupÃsÅtetyÃdau sarvatra brahmÃnugamena tatkratutvasyÃpi saæbhavÃt / phalaviÓe«asya brahmalokaprÃptÃvapyupapatte÷, tasya sÃvayavatayotkar«anikar«asaæbhavÃditi prÃpte pratyucyate- uttarottarabhÆyastvÃdabrahmakratubhÃvata÷ / pratÅkopÃsakÃn brahmalokaæ nÃmÃnavo nayet // bhavatu pa¤cÃgnividyÃyÃmabrahmakratÆnÃmapi brahmalokanayanaæ, vacanÃt / kimiva hi vacanaæ na kuryÃt nÃsti vacanasyÃtibhÃra iha tu tadabhÃvÃt / 'taæ yathÃyathopÃsate tadeva bhavati' iti ÓruterautsargikyÃnnÃsati viÓe«avacane 'pavÃdo yujyate / naca pratÅkopÃsako brahmopÃste satyapi brahmetyanugame / kintu nÃmÃdiviÓe«aæ brahmarÆpatayà / tathà khalvayaæ nÃmÃditantro na brahmatantra÷ / ÃÓrayÃntarapratyayasyÃÓrayÃntare prak«epa÷ pratÅka iti hi v­ddhÃ÷ / brahmÃÓrayaÓca pratyayo nÃmÃdi«u prak«ipta iti nÃmatantra÷ / tasmÃnna tadupÃsako brahmakratu÷ kintunÃmÃdikratu÷ / na ca brahmakratutve nÃmÃdyupÃsakÃnÃmaviÓe«Ãduttarottarotkar«a÷ saæbhavÅ / naca brahmakratustadavayavakraturyena tadavayavÃpek«ayotkar«o varïyeta / tasmÃtpratÅkÃlambanÃnvidu«o varjayitvà sarvÃnanyÃnvikÃrÃlambanÃnnayatyamÃnavo brahmalokam / na hyevamubhayathÃbhÃva ubhayathÃrthatve kÃæÓcitpratÅkÃlambanÃnna nayati vikÃralambanÃnvidu«astu nayatÅtyabhyupagame kaÓciddo«o 'sti 'aniyama÷ sarvÃsÃm' ityasya nyÃyasyeti sarvamavadÃtam //15 // iti ÓrÅvÃcaspatimiÓraviracite bhagavatpÃdabhëyavibhÃge bhÃmatyÃæ caturthasyÃdhyÃyasya t­tÅya÷ pÃda÷ //3 // ## / ## / prÃgabhÆtasya ni«pattau kart­tvaæ na sato yata÷ / phalatvena prasiddheÓca mukte rÆpÃntarodbhava÷ / abhÆtasya ghaÂÃderbhavanaæ ni«pattirna punaratyantasato 'sato và / na jÃtu gaganatatkusume ni«padyete / svarÆpÃvasthÃnaæ cedÃtmano muktirna sà ni«padyeta, tasya gaganavadatyantasata÷ prÃgasattvÃbhÃvÃt / na cÃsya bandhÃbhÃvo ni«padyate, tasya tucchasvabhÃvasya kÃryatvenÃtucchatvaprasaÇgÃt / phalatvaprasiddheÓca mok«asyÃkÃryasya phalatvÃnavakalpanÃdÃgantunà rÆpeïa kenacidutpattau sveneti prÃptamanÆdyata iti prÃpte 'bhidhÅyate-saæbhavatyarthavattve hi nÃnarthakyamupeyate / bandhasya sadasattvÃbhyÃæ rÆpamekaæ viÓi«yate // anadhigatÃvabodhanaæ hi pramÃïaæ ÓÃbdamagatyà katha¤cidanuvÃdatayà varïyate / sakalasÃæsÃrikadharmÃpetaæ tu prasannamÃtmarÆpamaprasannÃttasmÃdeva rÆpÃdvyÃv­ttamanadhigatamavabodhayannÃnuvÃdo yujyate / na cÃsya ni«pattyasaæbhava÷, sata iva ghaÂÃde÷ sÃævyavahÃrikeïa pramÃïena bandhavigamasyÃpi ni«patterlokasiddhatvÃt / vicÃrÃsahatayà tvasiddhirubhayatrÃpi tulyà / na hyasadutpattumarhatÅtyasak­dÃveditam / andho bhavatÅti svapnÃvasthà darÓità bÃhyendriyavyÃpÃrÃbhÃvÃt / roditÅva jÃgradavasthà du÷khaÓokÃdyÃtmakatvÃt / vinÃÓamevÃpÅta iti su«upti÷ / evakÃraÓcevÃrthe 'navadhÃraïe //1 // //2 // #<Ãtmà prakaraïÃt># / nanu jyotirupasaæpadya svena rÆpeïÃbhini«padyata iti paurvÃparyaÓravaïÃt svarÆpani«patteranyà jyotirupasaæpatti÷ tathÃca bhautikatve 'pi na mok«avyÃghÃta÷ / bhavedetadevaæ yadi jyotirupasaæpadya tat parityajediti ÓrÆyeta / tadadhyÃhÃre 'pi tatpratipÃdanavaiyarthyaæ tadaparityÃge ca jyoti«aiva svena rÆpeïeti gamyate / tasya ca bhÆtatve vikÃratvÃnmaraïadharmakatvaprasiddheramuktitvamiti prÃpte pratyucyate-jyoti«padasya mukhyatvaæ bhautike yadyapi sthitam / tathÃpi prakramÃdvÃkyÃdÃtmanyevÃtra yujyate // paraæ jyotiriti hi parapadasamabhivyÃhÃrÃtparatvasya cÃnapek«asya brahmaïyeva prav­ttejyoti«i cÃpare ki¤cidapek«ya paratvÃtparaæ jyotiriti vÃkyÃdÃtmaivÃtra gamyate / prakaraïaæ coktam / yat saæpadya ni«padyata iti tanmukhaæ vyÃdÃya svapitÅtivat / tasmÃjjyotirupasaæpanno mukta iti sÆktam //3 // ## / yadyapi jÅvÃtmà brahmaïo na bhinna iti tatra tatropapÃditaæ tathÃpi sa tatra paryetÅtyÃdhÃrÃdheyabhÃvavyapadeÓasya saæpatt­saæpattavyabhÃvavyapadeÓasya ca samÃdhÃnÃrthamÃha //4 // ## / upanyÃsa uddeÓo j¤Ãtasya yathà ya ÃtmÃpahatapÃpmetyÃdi÷ / tathÃj¤Ãtaj¤Ãpanaæ vidhi÷ / yathà sa tatra paryeti jak«adramamÃïa iti, tasya sarve«u loke«u kÃmacÃro bhavatÅtyetadaj¤Ãtaj¤Ãpanaæ vidhi÷ / sarvaj¤a÷ sarveÓvara iti vyapadeÓa÷ / nÃyamuddeÓo vidheyÃntarÃbhÃvÃt / nÃpi vidhirapratipÃdyatvÃt / siddhavadvyapadeÓÃt / tannirvacanasÃmarthyÃdayamartha÷ pratÅyate-ta ete upanyÃsÃdaya÷ / etebhyo hetubhya÷ / bhÃvÃbhÃvÃtmakai rÆpairbhÃvikai÷ parameÓvara÷ / mukta÷ saæpadyate svairityÃha sma kila jaimini÷ // na ca citsvabhÃvasyÃtmano 'bhÃvÃtmÃno 'pahatapÃpmatvÃdayo bhÃvÃtmanaÓca sarvaj¤atvÃdayo dharmà advaitaæ ghnanti / no khalu dharmiïo dharmà bhidyante, mà bhÆdgavÃÓvavaddharmidharmabhÃvÃbhÃva iti jaiminirÃcÃrya uvÃca //5 // ## / anekÃkÃrataikasya naikatvÃnnaikatà bhavet / parasparavirodhena na bhedÃbhedasaæbhava÷ // na hyekasyÃtmana÷ pÃramÃrthikÃnekadharmasaæbhava÷ / te cedÃtmano bhidyante dvaitÃpatteradvaitaÓrutayo vyÃvarteram / atha na bhidyante tata ekasmÃdÃtmano 'bhedÃnmitho 'pi na bhidyeran / ÃtmarÆpavat / ÃtmarÆpaæ và bhidyeta / bhinnebhyo 'nanyatvÃnnÅlapÅtarÆpavat / naca dharmiïa Ãtmano na bhidyante mithastu bhidyanta iti sÃmpratam / dharmyabhedena tadananyatvena te«ÃmapyabhedaprasaÇgÃt / bhede và dharmiïo 'pi bhedaprasaÇgÃdityuktam / bhedÃbhedau ca parasparavirodhÃdekatrÃbhÃvÃnna saæbhavata ityupapÃditaæ prathame sÆtre / abhÃvarÆpÃïÃmadvaitÃvihant­tve 'pi tasya pÃpmÃde÷ kÃlpanikatayà tadadhÅnanirÆpaïatayà te«Ãmapi kÃlpanikatvamiti na tÃttvikÅ taddharmatà Óli«yate / etena satyakÃmasarvaj¤asarveÓvaratvÃdayo 'pyaupÃdhikà vyÃkhyÃtÃ÷ / tasmÃnnirastÃÓe«aprapa¤cenÃvyapadeÓyena caitanyamÃtrÃtmanÃbhini«padyamÃnasya muktÃvÃtmanor'thaÓÆnyairevÃpahatapÃpmasatyakÃmÃdiÓabdairvyapadeÓa ityau¬ulomirmene / tadidamuktaæ- #<Óabdavikalpajà evaite>#apahatapÃpmatvÃdayo na tu sÃævyavahÃrikà apÅti //6 // ## / tadetadatiÓauï¬Åryamau¬ulomerna m­«yate / bÃdarÃyaïa ÃcÃryo m­«yannapi hi tanmatam // evamapÅtyau¬ulomimatamanujÃnÃti / Óauï¬Åryaæ tu na sahata ityÃha- ## / etaduktaæ bhavati-satyaæ tÃttvikÃnandacaitanyamÃtra evÃtmÃ, apahatapÃpmasatyakÃmatvÃdayastvaupÃdhikatayÃtÃttvikà api vyÃvahÃrikapramÃïopanÅtatayà lokasiddhà nÃtyantÃsanto yena tacchabdà rÃho÷ Óira itivadavÃstavà ityartha÷ //7 // ## / yatnÃnapek«a÷ saækalpo loke vastuprasÃdhana÷ / na d­«Âa÷ so 'tra yatnasya lÃghavÃdavadhÃrita÷ // loke hi ka¤cidarthaæ cikÅr«u÷ prayatate prayatamÃna÷ samÅhate samÅhÃnastamarthamÃpnotÅti kramo d­«Âa÷ / na tvicchÃnantaramevÃsye«yamÃïamupati«Âhate / tena ÓrutyÃpi lokav­ttamanurudhyamÃnayà vidu«astÃd­Óa eva kramo 'numantavya÷ / avadhÃraïaæ tu saækalpÃdeveti laukikaæ yatnagauravamapek«ya vidyÃprabhÃvato vidu«o yatnalÃghavÃt / yallaghu tadasatkalpamiti / syÃdetat / yathà manorathamÃtropasthÃpità strÅ straiïÃnÃæ caramadhÃtuvisargaheturevaæ pitrÃdayo 'pyasya saækalpopasthÃpitÃ÷ kalpi«yante svakÃryÃyetyata Ãha- ## / santi hi khalu kÃnicidvastusvarÆpasÃdhyÃni kÃryÃïi yathà strÅvastusÃdhyÃni dantak«atamaïimÃlÃdÅni / kÃnicittu j¤ÃnasÃdhyÃni yathoktacaramadhÃtuvisargaromahar«ÃdÅni / tatra manorathamÃtropanÅte pitrÃdau bhavantu tajj¤ÃnamÃtrasÃdhyÃni kÃryÃïi natu tatsÃdhyÃni bhavitumarhanti / nahi straiïasya romahar«Ãdivadbhavanti strÅvastusÃdhyà maïimÃlÃdayastadidamuktaæ ##miti prÃpte 'bhidhÅyate- pitrÃdÅnÃæ samutthÃnaæ saækalpÃdeva tacchrute÷ / na cÃnumÃnabÃdho 'tra Órutyà tasyaiva bÃdhanÃt // pramÃïÃntarÃnapek«Ã hi Óruti÷ svÃrthaæ gocarayantÅ na pramÃïÃntareïa Óakyà bÃdhitum / anumÃnameva tu svotpÃdÃya pak«adharmatvÃdivanmÃnÃntarÃbÃdhitavi«ayatvaæ svasÃmagrÅmadhyapÃtenÃpek«amÃïaæ sÃmagrÅkhaï¬anena tadviruddhayà Órutyà bÃdhyate / ata eva naraÓira÷kapÃlÃdiÓaucÃnumÃnamÃgamabÃdhitavi«ayatayà nopapadyate / tasmÃdvidyÃprabhÃvÃdvidu«Ãæ saækalpamÃtrÃdeva pitrÃdyupasthÃnamiti sÃæpratam / tathÃhurÃgamina÷-ko hi yogaprabhÃvÃd­te 'gastya iva samudraæ pibati sa iva daï¬akÃraïyaæ s­jati / tasmÃtsarvamavadÃtam //8 // //9 // ## / anyayogavyacchittyà manaseti viÓe«aïÃt / dehendriyaviyoga÷ syÃdvidu«o bÃdarermatam // anekadhÃbhÃvaÓcarddhiprabhÃvabhuvo manobhedÃdvà stutimÃtraæ và katha¤cidbhÆmavidyÃyÃæ nirguïÃyÃæ tadasaæbhavÃdasatÃpi hi guïena stutirbhavatyeveti //10 // ## / ÓarÅrendriyabhede hi nÃnÃbhÃva÷ sama¤jasa÷ / na cÃrthasaæbhave yuktaæ stutimÃtramanarthakam // nahi manomÃtrabhede sphuÂataro 'nekadhÃbhÃvo yathà ÓarÅrendriyabhede / ata eva saubharerabhivinirmitavividhadehasyÃparyÃyeïa mÃndhÃt­kanyÃbhi÷ pa¤cÃÓatà vihÃra÷ pairÃïikai÷ smaryate / na cÃrthasaæbhave stutimÃtramanarthakamavakalpate / saæbhavati cÃsyÃrthavattvam / yadyapi nirguïÃyamidaæ bhaumavidyÃyÃæ paÂhyate tathÃpi tasyÃ÷ purastÃdanena saguïÃvasthÃgatenaiÓvaryeïa nirguïaiva vidyà stÆyate / na cÃnyayogavyavacchedenaiva viÓe«aïam / yathà caitro dhanurdhara÷ / tasmÃnmana÷ ÓarÅrendriyayoga aiÓvaryaÓÃlinÃæ niyameneti mene jaimini÷ //11 // ## / manaseti kevalamanovi«ayÃæ ca sa ekadhà bhavati tridhà bhavatÅti ÓarÅrendriyabhedavi«ayÃæ ca ÓrutimupalabhyÃniyamavÃdÅ khalu bÃdarÃyaïo niyamavÃdau pÆrvayorna sahate / dvividhaÓrutyanurodhÃt / na cÃyogavyavacchedenaivaævidhe«u viÓe«aïamavakalpyate / kÃme«u hi ramaïaæ samanaskendriyeïa ÓarÅreïa puru«ÃïÃæ siddhameveti nÃsti ÓaÇkà manoyogasyeti tadvyavacchedo vyartha÷ / siddhasya tu manoyogasya tadanyaparisaækhyÃnenÃrthavattvamavakalpate / tasmÃdvÃmenÃk«ïà paÓyatÅtivadatrÃnyayogavyavaccheda iti sÃæpratam / ## / dvÃdaÓÃhasya satratvamÃsanopÃyicodane / ahÅnatvaæ ca yajaticodane sati gamyate // dvÃdaÓÃham­ddhikÃmà upeyurityupÃyicodanena ya evaæ vidvÃæsa÷ satramupayantÅti ca dvÃdaÓÃhasya satratvaæ bahukart­kasya gamyate / evaæ tasyaiva dvÃdaÓÃhena prajÃkÃmaæ yÃjayediti yajaticodanena niyatakart­parimÃïatvena dvirÃtreïa yajatetyÃdivadahÅnatvamapi gamyata iti / saæprati ÓarÅrendriyÃbhÃvena manomÃtreïa vidu«a÷ svapnavatsÆk«mo bhogo bhavati / kuta÷-upapatte÷ / manasaitÃniti Órute÷ / yadi puna÷ su«uptavadabhogo bhavet nai«Ã Órutirupapadyeta / naca saÓarÅravadupabhoga÷ ÓarÅrÃdyupÃdÃnavaiyarthyÃt / saÓarÅrasya tu pu«kalo bhoga÷ / ihÃpyupapatterityanu«a¤janÅyam / tadidamuktaæ sÆtrÃbhyÃm ## / iti //12 // //13 // //14 // ## / vastuta÷ paramÃtmano 'bhinno 'pyayaæ vij¤ÃnÃtmÃnÃdyavidyÃkalpitaprÃdeÓikÃnta÷karaïÃvacchedenÃnÃdijÅvabhÃvamÃpanna÷ prÃdeÓika÷ sanna dehÃntarÃïi svabhÃvanirmitÃnyapi nÃnÃpradeÓavartÅni sÃnta÷karaïo yugapadÃve«Âumarhati / na vÃtmÃntaraæ sra«Âumapi / s­jyamÃnasya sra«Âratireke 'nÃtmatvÃdÃtmatve và kart­karmabhÃvÃbhÃvÃdbhedÃÓrayatvÃdayasya / nÃpyanta÷karaïÃntaraæ tatra s­jati s­jyamÃnasya tadupÃdhitvÃbhÃvÃt / anÃdinà khalvanta÷karaïenautpattikenÃyamavaruddho nedÃnÅntanenÃnta÷karaïenopÃdhitayà saæbaddhumarhati / tasmÃdyathà dÃruyantraæ tatprayoktrà cetanenÃdhi«Âhitaæ sattadicchÃmanurudhyate / evaæ nirmÃïaÓarÅrÃïyapi sendriyÃïÅti prÃpte pratyabhidhÅyate-ÓarÅratvaæ na jÃtu syÃdbhogÃdhi«ÂhÃnatÃæ vinà / sa tridheti ÓarÅratvamuktaæ yuktaæ ca tadvibhau // sa tridhà bhavati pa¤cadhà saptadhà navadhetyÃdikà Órutirvidu«o nÃnÃbhÃvamÃcak«Ãïà bhinnaÓarÅrendriyopÃdhisaæbandhe 'vakalpate nÃdehahetu(bhÆta)bhede / nahi yantrÃïi bhinnÃni nirmÃya vÃhayanyantravÃho nÃnÃtvenÃpadiÓyate / bhogÃdhi«ÂhÃnatvaæ ca ÓarÅratvaæ nÃbhogÃdhi«ÂhÃne«u yantre«viva yujyate / tasmÃddehÃntarÃïi s­jati / na vÃnenÃdhi«ÂhitÃni dehapak«e vartante / naca sarvagatasya vastuto vigalitaprÃyÃvidyasya vidu«a÷ p­thagjanasyevautpattikÃnta÷karaïavaÓyatà yena tadautpattikamanta÷karaïamÃgantukÃnta÷karaïÃntarasaæbandhamasya vÃrayet / tasmÃdvidvÃn sarvasya vaÓÅ sarveÓvara÷ satyasaækalpa÷ sendriyamanÃæsi ÓarÅrÃïi nirmÃya tÃni caikapade praviÓya tattadindriyamanta÷karaïaiste«u loke«u mukto viharatÅti sÃæpratam / pradÅpavaditi tu nidarÓanaæ pradÅpaikyaæ pradÅpavyakti«Æpacaryate bhinnavartivartinÅnÃæ bhinnavyaktÅnÃæ bhedÃt / evaæ vidväjÅvÃtmà dehabhede 'pyeka iti parÃmarÓÃrtha÷ / ##tyekÃbhiprÃyavartÅnÅtyartha÷ //15 // saæpanna÷ kevalo mukta ityucyate / na caitasyetthaæbhÃvasaæbhava÷ ÓrutivirodhÃdityuktamarthajÃtamÃk«ipati- ## / salilamiva salila÷ salilaprÃtipadikÃtsarvaprÃtipadikebhya ityupamÃnÃdÃcÃre kvipi k­te pacÃdyaci ca k­te rÆpam / etaduktaæ bhavati-yathà salilamambhonidhau prak«iptaæ tadekÅbhÃvamupayÃti / evaæ dra«ÂÃpi brahmaïeti / atrottaraæ sÆtram- ## / Ãsu kÃÓcicchrutaya÷ su«uptimapek«ya kÃÓcittu saæpattiæ tadadhikÃrÃt / aiÓvaryaÓrutayastu saguïavidyÃvipÃkÃvasthÃpek«Ã muktyabhisaædhÃnaæ tu tadavasthÃsatteryathÃruïadarÓane saædhyÃyÃæ divasÃbhidhÃnam //16 // ## / svÃrÃjyakÃmacÃrÃdiÓrutibhya÷ syÃnniraÇkuÓa÷ / svakÃrya ÅÓvarÃdhÅnasiddhirapyatra sÃdhaka÷ // 'Ãpnoti svÃrÃjyaæ' 'sarve 'smai devà balimÃvahanti' 'sarve«u loke«u kÃmacÃro bhavati' ityÃdiÓrutibhyo vidu«a÷ parabrahmaïa ivÃnyÃnadhÅnatvamaiÓvaryamavagamyate / nanvasya brahmopÃsanÃlabdhamaiÓvaryaæ kathaæ brahmÃdhÅnaæ na tu svabhÃva÷ / nahi kÃraïÃdhÅnajanmÃno bhÃvÃ÷ svakÃrye svakÃraïamapek«ante / kiæ tvatra te svatantrà eva / yathÃhu÷-m­tpiï¬adaï¬acakrÃdi ghaÂo janmanyapek«ate / udakÃharaïe tvasya tadapek«Ã na vidyate // na ca vidu«Ãæ parameÓvarÃdhÅnaiÓvaryasiddhitvÃttadgatamaiÓvaryaæ yena laukikà iva rÃjÃno mahÃrÃjÃdhÅna÷ svavyÃpÃre vidvÃæsa÷ parameÓvarÃdhÅnà bhaveyu÷ / na khalu yadadhÅnotpÃdaæ yasya rÆpaæ tattadrÆpÃdÆnaæ bhavatÅti kaÓcinniyama÷ / tatsamÃnÃæ tadadhikÃnÃæ ca darÓanÃttathà hyantevÃsÅ gurvadhÅnavidha÷ tatsamastadadhiko và d­Óyate / du«ÂasÃmantÃÓca pÃrthivÃdhÅnaiÓvaryÃ÷ pÃrthivÃnspardhamÃnÃstÃnvijayamÃnà và d­Óyante / tadiha niratiÓayaiÓvaryatvÃt parameÓvarasya mà nÃma bhÆvanvidvÃæsastato 'dhikÃstatsamÃstu bhavi«yanti / tathÃca na tadadhÅnÃ÷ / nahi samapradhÃnabhÃvÃnÃmasti mitho 'pek«Ã / tadete svatantrÃ÷ santastadvyÃpÃre jagatsarjane 'pi pravarteranniti prÃpte pratyabhidhÅyate-nityatvÃdanapek«atvÃt ÓrutestatprakramÃdapi / ekyamatyÃcca vidu«Ãæ parameÓvaratantratà // jagatsargalak«aïaæ hi kÃryaæ kÃraïaikasvabhÃvasyaiva hi bhavatu Ãho kÃryakÃraïasvabhÃvasya / tatrobhayasvabhÃvasya svotpattau mÆlakÃraïÃpek«asya pÆrvasiddha÷ parameÓvara eva kÃraïamabhyupetavya iti sa evaiko 'stu jagatkÃraïam / tasyaiva nityatvena svakÃraïÃnapek«asya kÊptasÃmarthyÃt / kalpyasÃmarthyÃstu jagatsarjanaæ prati vidvÃæsa÷ / na ca jagatsra«Â­tvame«Ãæ ÓrÆyate / ÓrÆyate tvatrabhavata÷ parameÓvarasyaiva / tameva prak­tya sarvÃsÃæ tacchrutÅnÃæ prav­tte÷ / apica samapradhÃnÃnÃæ hi na niyamavadaikamatyaæ d­«Âamiti yadaika÷ sis­k«ati tadaivetara÷ saæjihÅr«atÅtyaparyÃyeïa s­«ÂisaæhÃrau syÃtÃm / na cobhayorapÅÓvaratvaæ vyÃghÃtam / ekasya tu tadÃdhipatye tadabhiprÃyÃnurodhinÃæ sarve«Ãmaikamatyopapatterado«a÷ / tatrÃgantukÃnÃæ kÃraïÃdhÅnajanmaiÓvaryÃïÃæ g­hyamÃïaviÓe«atayÃsamatvÃnnityaiÓvaryaÓÃlina÷ sa eva te«ÃmadhÅÓa iti tattantrà vidvÃæsa iti parameÓvaravyÃpÃrasya sargasaæhÃrasya neÓate //17 // pÆrvapak«iïo 'nuÓayabÅjamÃÓaÇkya nirÃkaroti- ## / yata÷ parameÓvarÃdhÅnamaiÓvaryaæ tasmÃttato nyÆnamaïimÃdimÃtraæ svÃrÃjyaæ na tu jadatsra«Â­tvam / uktÃnnyÃyÃt //18 // ## / etÃvÃnasya mahimeti vikÃravarti rÆpamuktam / tato jyÃyÃæÓceti nirvikÃraæ rÆpam / tathà pÃdo 'sya viÓvà bhÆtÃnÅti vikÃravarti rÆpaæ tripÃdasyÃm­taæ divÅti nirvikÃramÃha rÆpam //19 // darÓayataÓcÃpare Órutism­tÅ nirvikÃrameva rÆpaæ bhagavataste ca paÂhite / etaduktaæ bhavati-yadi brÆ«e saguïe brahmaïyupÃsyamÃne yathà tadguïasya niravagrahatvamapi vastuto 'stÅti niravagrahatve vidu«Ã prÃptavyamiti tadanena vyabhicÃrayate / yathà savikÃre brahmaïyupÃsyamÃne vastuta÷ sthitamapi nirvikÃrarÆpaæ na prÃpyate tatkasya heto÷, atatkratutvÃdupÃsakasya / tathà tadguïopÃsanayà vastuta÷ sthitamapi niravagrahatvaæ nÃpyate / tattvopÃsanÃsu puru«akratutvÃt / upÃsakasya tadakratutvaæ ca niravagrahatvasyopÃsanavidhyagocaratvÃdvidhyadhÅnatvÃccopÃsanÃsu puru«asvÃtantryÃbhÃvÃtsvÃtantrye và prÃtibhatvaprasaÇgÃditi //20 // ## / na kevalaæ svÃrÃjyasyeÓvarÃdhÅnatayÃjagatsarjanam, sÃk«ÃdbhogamÃtreïa tena parameÓvareïa sÃmyÃbhidhÃnÃdapi vyapadeÓaliÇgÃditi / bhÆtÃnyavanti prÅïayantÅti bhojayantÅti yÃvat / sÆtrÃntarÃvatÃraïÃya ÓaÇkate- ## / saha parameÓvarasyÃtiÓayena vartata iti vidu«a aiÓvaryaæ sÃtiÓayam / yacca kÃryaæ sÃtiÓayaæ tacca yathà laukikamaiÓvaryam / tadanena kÃryatvamuktam / tathÃca kÃryatvÃdantavatprÃptamiti tacca na yuktamÃnantyena tadvidu«Ãæ tatra prav­tteriti //21 // ata uttaraæ paÂhati- ## / kimarcirÃdimÃrgeïa brahmalokaprÃptÃnÃmaiÓvaryasyÃntavattvaæ tvayà sÃdhyate / ÃhosviccandralokÃdiva brahmalokÃdetallokaprÃptirmukterantavattvam / tatra pÆrvasmin kalpe siddhasÃdhanam / uttaratra tu Órutism­tivirodha÷ / tadvidhÃnÃæ ca kramamuktipratipÃdanÃditi / tattvamasivÃkyÃrthaikopÃsanÃparÃn pratyÃha- ## / dvidhÃvidyà tama÷ / nirupÃdhibrahmasÃk«ÃtkÃrastattvadarÓanam / na caitannirvÃïaæ svarÆpÃvasthÃnalak«aïaæ kÃryaæ yenÃnityaæ syÃdityÃha- ## //22 // bhaÇktvà vÃdyasurendrav­ndamakhilÃvidyopadhÃnÃtigaæ yenÃmnÃyapayonidhernayapathà brahmÃm­taæ prÃpyate / so 'yaæ ÓÃÇkarabhëyajÃtavi«ayo vÃcaspate÷ sÃdaraæ saædarbha÷ paribhÃvyatÃæ sumataya÷ svÃrthe«u ko matsara÷ //1 // aj¤ÃnasÃgaraæ tÅrtvà brahmatattvamabhÅpsatÃm / nÅtinaukarïadhÃreïa mayÃpÆri manoratha÷ //2 // yannyÃyakaïikÃtattvasamÅk«Ãtattvabindubhi÷ / yannyÃyasÃækhyayogÃnÃæ vedÃntÃnÃæ nibandhanai÷ //3 // samacai«aæ mahatpuïyaæ tatphalaæ pu«kalaæ mayà / samarpitamathaitena prÅyatÃæ parameÓvara÷ //4 // n­pÃntarÃïÃæ manasÃpyagamyÃæ bhrÆk«epamÃtreïa cakÃra kÅrtim / kÃrtasvarÃsÃrasupÆritÃrthasÃrtha÷ svayaæ ÓÃstravicak«aïaÓca //5 // nareÓvarà yaccaritÃnukÃramicchanti kartuæ naca pÃrayanti / tasminmahÅpe mahanÅyakÅrtau ÓrÅmann­ge 'kÃri mayà nibandha÷ //6 // ## /