Vacaspati: Bhamati (a commentary on Samkara's Brahmasutrabhasya) Input by members of the Sansknet Project This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks, and lines breakes may be volatile. These and other irregularities cannot be standardized at present. The text is not proof-read! #<...># = BOLD ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ ____________________________Adhyàya 1____________________________ ## anirvàcyàvidyàdvitayasacivasya prabhavato vivartà yasyaite viyadanilatejo 'bavanayaþ / yata÷càbhådvi÷vaü caramacaramuccàvacamidaü namàmastahbrahmàparimitasukhaj¤ànamamçtam //1 // niþ÷vasitamasya vedà vãkùitametasya pa¤ca bhåtàni / smitametasya caràcaramasya ca suptaü mahàpralayaþ //2 // ùaóbhiraïgairupetàya vividhairavyayairapi / ÷à÷vatàya namaskurmo vedàya ca bhavàya ca //3 // màrtaõóatilakasvàmimahàgaõapatãn vayam / vi÷vavandyànnamasyàmaþ sarvasiddhividhàyinaþ //4 // brahmasåtrakçte tasmai vyàsàyàparavedhase / j¤àna÷aktyavatàràya namo bhagavato hareþ //5 // natvà vi÷uddhavij¤ànaü ÷aïkaraü karuõànidhim / bhàùyaü prasannagambhãraü tatpraõãtaü vibhajyate //6 // àcàryakçtinive÷anamapyavadhåtaü vaco 'smadàdãnàm / rathyodakamiva gaïgàpravàhapàtaþ pavitrayati //7 // atha yadasaüdigdhamapirayojanaü ca na tatprekùàvatpratipitsàgocaraþ, yathà samanaskendriya- saünikçùñaþ sphãtàlokamadhyavartã ghañaþ, karañadantà và ; tathà cedaü brabmeti vyàpakaviruddhopalabdhiþ / tathà hi-- bçhattvàdbçühaõatvàdvàtmaiva brahmeti gãyate / sa càyam àkãñapataïgebhya à ca devarùibhyaþ pràõabhçnmàtrasyedaïkàràspadebhyo dehendriyamanobuddhiviùayebhyo vivekena 'aham' ityasaüdigdhàviparyastàparokùànubhavasiddha iti na jij¤àsàrapadam / na hi jàtu ka÷cidatra saüdigdhe 'ahaü và nàhaü và' iti / na ca viparyasyati 'nàhameva' iti / na ca 'ahaü kç÷aþ, sthålaþ, gacchàmi' ityàdidehadharmasàmànàdhikaraõyadar÷anàddehàlamno 'yamahaïkàra iti sàüpratam / tadàlambanatve hi 'yo 'haü bàlye pitaràvanvabhåvaü sa eva sthàvire praõapténanubhavàmi' iti pratisaüdhànaü na bhavet / na hi bàlasthavirayoþ ÷arãrayorasti manàgapi pratyabhij¤ànagandho yenaikatvaü adhyavasãyeta / tasmàdyeùu vyàvartamàneùu yadanuvartate tattebhyo bhinnaü yathà kusumebhyaþ såtram / tathà ca bàlàdi÷arãreùu vyàvartamàneùvapi parasparamahaïkàràspadamanuvartamànaü tebhyo bhidyate / api ca svapnànte divyaü ÷arãrabhedamàsthàya taducitànbhogànbhu¤jàna eva pratibuddho manuùya÷arãramàtmànaü pa÷yan 'nàhaü devo manuùya eva' iti devaùa÷arãre bàdhyamàne 'pyahamàspadamabàdhyamànaü ÷arãràdbhinnaü pratipadyate / api ca yogavyàghraþ ÷arãrabhede 'pyàtmànamabhinnamanubhavatãti nàhaïkàràlambanaü dehaþ / ata eva nendriyàõyapyasyàlambanam, indriyabhede 'pi 'yo 'hamadràkùaü sa evaitarhi spç÷àmi' ityahamà-lambanasya pratyabhij¤ànàt / viùayebhyastvasya vivekaþ sthavãyàneva / buddhimanaso÷ca karaõayoþ 'aham' iti kartçpratibhàsaprakhyànàlambanatvàyogaþ / 'kç÷o 'ham' 'andho 'ham' ityàdayastu prayogà asatyapyabhede katha¤cit 'ma¤càþ kro÷anti' ityàdivadaupacàrikà iti yuktamutpa÷yàmaþ / tasmàdidaïkàràspadebhyo dehendriyamanobuddhiviùayebhyo vyàvçttaþ sphuñataràhamanubhavagamya àtmà saü÷ayàbhàvàdajij¤àsya iti siddham / aprayojanatvàcca / tathà hi- saüsàranivçttirapavarga iha prayojanaü vivakùitam / saüsàra÷ca àtmayàthàtmyànanubhavanimitta àtmayàthàtmyaj¤ànena nivartanãyaþ / sa cedayamanàdiranàdinà àtmayàthàtmyaj¤ànena sahànuvartate, kuto 'sya nivçttiþ avirodhàt ? kuta÷càtmayàthàtmyànanubhavaþ ? na hi 'aham' ityanubhavàdanyadàtmayàthàtmyaj¤ànamasti / na ca 'aham' iti sarvajanãnasphuñatarànubhavasamarthita àtmà dehendriyàdivyatiriktaþ ÷akya upaniùadàü sahasrairapyanyathayitum, anubhavavirodhàt / na hyàgamàþ sahasramapi ghañaü pañayitumã÷ate / tasmàdanubhavavirodhàdupacaritàrthà evopaniùada iti yuktamutpa÷yàma ityà÷ayavànà÷aïkya pariharati- yuùmadasmatpratyayagocarayoþ iti / atra ca yuùmadasmat ityàdiþ mithyeti bhavituü yuktaü ityantaþ ÷aïkàgranthaþ / tathàpi ityàdiþ parihàragranthaþ / tathàpi ityabhisaübandhàcchaïkàyàü yadyapãti pañhitavyam / idamasmatpratyayagocarayoriti vaktavye yuùmadgrahaõamatyantabhedopalakùaõàrtham / yathà hyahaïkàrapratiyogã tvaïkàro naivamidaïkàraþ, 'ete vayam, ime vayam, àsmahe' iti bahulaü prayogadar÷anàditi / citsvabhàva àtmà viùayã, jaóasvabhàvà buddhãndriyadehaviùayà viùayàþ / ete hi cidàtmànaü visinvanti avabadhnanti ; svena råpeõa niråpaõãyaü kurvantãti yàvat / parasparànadhyàsahetau atyantavailakùaõye dçùñàntaþ - tamaþ prakà÷avat iti / na hi jàtu ka÷citsamudàcàradvçttinã prakà÷atamasã parasparàtmatayà pratipattumarhati / tadidamuktam - itaretarabhàvànupapattau iti / itaretarabhàvaþ itaretaratvam, tàdàtmyamiti yàvat ; tasyànupapattàviti / syàdetat / mà bhåddharmiõoþ parasparabhàvaþ ; taddharmàõàü tu jàóyacaitanyanityatvànityatvàdãnàü itaretaràdhyàso bhaviùyati / dç÷yate hi dharmiõorvivekagrahaõe 'pi taddharmàõàmadhyàsaþ, yathà kusumàdbhedena gçhyamàõe 'pi sphañikamaõàvatisvacchatayà japàkusumapratibimbodgràhiõi 'aruõaþ sphañikaþ' ityàruõyavibhrama ityata idamuktam - taddharmàõàmapi iti / itaretaratra dharmiõi dharmàõàü bhàvo vinimayaþ, tasyànupapattiþ / ayamabhisaüdhiþ - råpavaddhi dravyamatisvacchatayà råpavato dravyàntarasya tadvivekena gçhyamàõasyàpi cchàyàü gçhõãyàt, cidàtmà tu nãråpo viùayã na viùayacchàyàmudgràhayitumarhati / yathàhuþ- '÷abdagandharasàdãnàü kãdç÷ã pratibimbatà' iti / tadiha pàri÷eùyàdviùayaviùayiõoranyonyàtmasaübhedenaiva taddharmàõàmapi parasparasaübhedena vinimayàtmanà bhavitavyam , tau ceddharmiõau atyantavivekena gçhyamàõàvasaübhinnau, asaübhinnàþ sutaràü tayordharmàþ, svà÷rayàbhyàü vyavadhànena dåràpetatvàt / tadidamuktam - sutaràü iti / tadviparyayeõa iti / viùayaviparyayeõetyarthaþ / mithyà÷abdaþ apahnavavacanaþ / etaduktaü bhavati - adhyàso bhedàgraheõa vyàptaþ, tadviruddha÷cehàsti bhedagrahaþ, sa bhedàgrahaü nivartayaüstadvyàptamadhyàsamapi nivartayatãti / mithyeti bhavituü yuktaü yadyapi tathàpãti yojanà / idamatràkåcam - bhavedetadevaü yadi 'aham' ityanubhave àtmatatvaü prakà÷eta / na tvetadasti / tath hi samastopàdhyanavacchinnànantànandacaitanyaikarasamudàsãnamkamadvitãyamàtmatattvaü ÷rutismçtãtihàsapuràõeùu gãyate / na caitànyupakramaparàmar÷opasaühàraiþ kriyàsamabhihàreõedçgàtmatattvamabhidadhati tatparàõi santi ÷akyàni ÷akreõàpyupacaritàrthàni kartum / abhyàse hi bhåyastvamarthasya bhavati yathà 'aho dar÷anãyà aho dar÷anãyà' iti, nàlpatvamapi pràgevopacaritatvamiti / ahamanubhavastu pràde÷ikamanekavidha÷okaduþkhàdiprapa¤copaplutamàtmànamàdar÷ayan kathamàtmatattvagocaraþ kathaü vànupaplavaþ ? na ca jyeùñhapramàõapratyakùavirodhàdàmnàyasyaiva tadapekùasyàpràmàõyamupacaritàrthatvaü veti yuktam, tasyàpauruùeyatayà nirastasamastadoùà÷aïkasya, bodhakatayà ca svataþsiddhapramàõabhàvasya svakàrye pramitàvanapekùatvàt / pramitàvanapekùatve 'pyutpatau pratyakùàpekùatvàttadvirodhàdanutpattilakùaõamasyàpràmàõyamiti cet, na, utpàdakàpratidvandvitvàt / na hyàgamaj¤ànaü sàüvyavahàrikaü pratyakùasya pràmàõyamupahanti yena kàraõàbhàvànna bhavet ; api tu tàttvikam / na ca tàttvikamasyotpàdakam, atàttvikapramàõabhàvebhyo 'pi sàüvyavahàrikapramàõebhyastattvaj¤ànotpattidar÷anàt / tathà ca varõe hrasvatvadãrghatvàdayo 'nyadharmà api samàropitàþ tattvapratipattihetavaþ / na hi laukikàþ 'nàgaþ' iti và"nagaþ"iti và padàtku¤caraü và taruü và pratipadyamànà bhavanti bhràntàþ / na cànanyaparaü vàkyaü svàrtha upacaritàrthaü yuktam / uktaü hi - 'na vidhau paraþ ÷abdàrthaþ' iti / jyeùñhatvaü ca anapekùitasya bàdhyatve hetuþ na tu bàdhakatve, rajataj¤ànasya jyàyasaþ ÷uktij¤ànena kanãyasà bàdhadar÷anàt / tadamapabàdhane tadapabàdhàtmanaþ tasyotpatteranupapatteþ / dar÷itaü ca tàttvikapramàõabhàvasyànapekùitatvam / tathà ca pàramarùaü såtram - 'paurvàparye pårvadaurbalyaü prakçtivat' iti / tathà ca - pårvàtparabalãyastvaü tatra nàma pratãyatàm / anyonyanirapekùàõàü yatra janma dhiyàü bhavet // - iti // api ca ye 'pyahaïkàràspadamàtmànamàsthiùata tairapyasya na tàttvikatvamabhyupetavyam, 'ahamihaivàsmi sadane jànànaþ' iti sarvavyàpinaþ pràde÷ikatvena grahaõàt uccataragiri÷ikharavartiùu mahàtaruùu bhåmiùñhasya dårvàpravàlanirbhàsapratyayavat / na cedaü dehasya pràde÷ikatvamanubhåyate na tvàtmana iti sàüpratam / na hi tadaivaü bhavati 'aham' iti, gauõatve và na 'jànànaþ' iti / api ca para÷abdaþ paratra lakùyamàõaguõayogena vartata iti yatra prayoktçpratipattroþ saüpratipattiþ sa gauõaþ / sa ca bhedapratyayapuraþsaraþ / tadyathà, naiyamikàgnihotravacane 'gnihotra÷abdaþ prakaraõàntaràvadhçtabhede kuõóapàyinàmayanagate karmaõi 'màsamagmihotraü juhoti' ityatra sàdhyasàdç÷yena gauõaþ, màõavake cànubhavasiddhabhede siühàtsiüha÷abdaþ / na tvahaïkàrasya mukhyor'tho nirluñhitagarbhatayà dehàdibhyo bhinno 'nubhåyate, yena para÷abdaþ ÷arãràdau gauõo bhavet / na càtyantaniråñhatayà gauõe 'pi na gauõatvàbhimànaþ sàrùapàdiùu taila÷abdavaditi veditavyam / tatràpi snehàttilabhavàdbhede siddha eva sàrùapàdãnàü taila÷abdavàcyatvàbhimànaþ, na tvarthayostailasàrùapayorabhedàdhyavasàyaþ / tatsiddhaü gauõatvamubhayadar÷ino gauõamukhyavivekavij¤ànena vyàptam, tadiha vyàpakaü vivekavij¤ànaü nivartamànaü gauõatàmapi nivartayatãti / na ca bàlasthavira÷arãrabhede 'pi 'so 'ham' ityekasyàtmanaþ pratisaüdhànadehàdibhyo bhedenàstyàtmànubhava iti vàcyam / parãkùakàõàü khalviyaü kathà, na laukikànàm / parãkùakà api hi vyavahàrasamaye na lokasàmàmyamativartante / vakùyatyanantarameva hi bhagavànbhàùyakàraþ -'pa÷vàdibhi÷càvi÷eùàt' iti / bàhyà apyàhuþ -'÷àstracintakàþ khalvevaü vivecayanti na pratipattàraþ' iti / tatpàri÷eùyàccidàtmagocaramahaïkàram 'ahamihàsmi sadane' iti prayu¤jàno laukikaþ ÷arãràdyabhedagrahàdàtmanaþ pràde÷ikatvamabhimanyate nabhasa iva ghañamaõikamallikàdyupàdhyavacchedàditi yuktamutpa÷yàmaþ / na càhaïkàrapràmàõyàya dehàdivadàtmàpi pràde÷ika iti yuktam / tadà khalvayamaõuparimàõo và syàddehaparimàõo và / aõupariümàõatve 'sthålo 'ham, dãrghaþ' iti ca na syàt / dehaparimàõatve tu sàvayavatayà dehavadanityatvaprasaïgaþ / ki¤ca asminpakùe avayavasamudàyo và cetayet, pratyekaü vàvayavàþ / pratyekaü cetanatvapakùe bahånàü cetanànàü svatantràõàmekavàkyatàbhàvàdaparyàyaü viruddhadikkriyatayà ÷arãramunmathyeta, akriyaü và prasajyeta // samudàyasya tu caitanyayoge vçkõa ekasminnavayave cidàtmano 'pyavayavo vçkõa iti na cetayet / na ca bahånàmavayavànàü parasparàvinàbhàvaniyamo dçùñaþ / ya evàvayavo yadà vi÷ãrõastadà tadabhàve na cetayet / vij¤ànàlambanatve 'pi ahaüpratyayasya bhràntatvaü tadavasthameva, tasya sthiravastunirbhàsatvàdasthiratvàcca vij¤ànànàm / etena 'sthålo 'ham andho 'ham gacchàmi' ityàdayo 'pi adhyàsatayà vyàkhyàtàþ / tadevamuktena krameõa ahaüpratyaye påtikåùmàõóãkçte bhagavatã ÷rutiþ apratyåhaü kartçtvabhoktçtvasukhaduþkha÷okàdyàtmatvamahamanubhavaprasa¤jitamàtmano niùeddhumarhatãti / tadevaü sarvapravàda÷rutismçtãtihàsapuràõaprathitamithyàbhàvasyàhaüpratyayasya svaråpanimittaphalairupavyàkhyànam - anyonyasmin ityàdi / anyonyasmindharmiõyàtma÷arãràdau anyonyàtmakatàmadhyasya - ahamidaü ÷arãràditi / 'idam' iti ca vastutaþ, na pratãtitaþ / lokavyavahàraþ lokànàü vyavahàraþ / sa ca 'ayamaham' iti vyapade÷aþ / iti ÷abdasåcita÷ca ÷arãràdyanukålaü pratikålaü ca prameyajàtaü pramàõena pramàya tadupàdànaparivarjanàdiþ / anyonyadharmàü÷càdhyasya anyonyasmindharmiõi dehàdidharmàn janmamaraõajaràvyàdhyàdãnàtmani dharmiõi adhyastadehàdibhàve samàropya, tathà caitanyàdãnàtmadharmàn dehàdàvadhyastàtmabhàve samàropya 'mamedaü jaràmaraõaputrapa÷usvàmyàdi' iti vyavahàro vyapade÷aþ / iti÷abdasåcita÷ca tadanuråpaþ pravçttyàdiþ / atra ca adhyàsavyavahàrakriyàbhyàü yaþ kartà unnãtaþ sa samàna iti samànakartçkatvena 'adhyasya vyavahàraþ' ityupapannam / pårvakàlatvasåcitamadhyàsasya vyavahàrakàraõatvaü sphuñayati - mithyàj¤ànanimittaþ vyavahàraþ iti / mithyàj¤ànamadhyàsaþ, tannimittaþ, tadbhàvàbhàvànuvidhànàdvyavahàrabhàvàbhàvayorityarthaþ / tadevamadhyàsasvaråpaü phalaü ca vyavahàramuktvà tasya nimittamàha - itaretaràvivekena iti / vivekagrahaõenetyarthaþ / atha aviveka eva kasmànna bhavati, tathà ca nàdhyàsa ityata àha - atyantaviviktayordharmadharmiõoþ / paramàrthato dharmiõoratàdàtmyaü vivekaþ dharmàõàü càsaükãrõatà vivekaþ / syàdetat / viviktayorvastusatorbhedàgrahanibandhanastàdàtmyavibhramo yujyate ÷ukteriva rajatàdbhedàgrahe rajatatàdàtmyavibhramaþ / iha tu paramàrthasataþ cidàtmano 'nyanna dehàdyasti vastusat, tatkutaþ cidàtmano bhedàgrahaþ kuta÷ca tàdàtmyavibhramaþ ityata àha - satyànçte mithunãkçtya iti / vivekàgrahàdadhyasyeti yojanà / satyaü cidàtmà, ançtaü buddhãndriyadehàdiþ ; te dve dharmiõã mithunãkçtya yugalãkçtyetyarthaþ / na ca saüvçtiparamàrthasatoþ pàramàrthakaü mithunamastãtyabhåtatadbhàvàrthasya cveþ prayogaþ / etaduktaü bhavati - apratãtasyàropàyogàdàropyasya pratãtirupayujyate na vastusatteti / syàdetat / àropyasya pratãtau satyàü pårvadçùñasya samàropaþ samàropanibandhanà ca pratãtiriti durvàraü parasparà÷rayatvamityata àha - naisargika iti / ÷vàbhàvikaþ anàdirayaü vyavahàraþ / vyavahàrànàditayà tatkàraõasyàdhyàsasya, anàditoktà, tata÷ca pårvapårvamithyàj¤ànopadar÷itasya buddhãndriya÷arãràdeþ uttarottaràdhyàsopayoga ityanàditvàt bãjàïkuravanna parasparà÷rayatvamityarthaþ / syàdetat / advà pårvapratãtimàtramupayujyate àrope, na tu pratãyamànasya paramàrthasattà / pratãtireva tu atyantàsato gaganakamalinãkalpasya dehendriyàdeþ nopapadyate / prakà÷amànatvameva hi cidàtmano 'pi sattvaü na tu tadatiriktaü sattàsàmànyasamavàyor'thakriyàkàrità và dvaitàpatteþ / sattàyà÷càrthakriyàkàritàyà÷ca sattàntaràrthakriyàkàritàntarakalpane anavasthàpàtàt prakà÷amànataiva sattà abhyupetavyà / tathà ca dehàdayaþ prakà÷amànatvànnàsantaþ cidàtmavat, asattve và na prakà÷amànàþ ; tatkathaü satyànçtayormithunãbhàvaþ ? tadabhàve và kasya kuto bhedàgrahaþ ? tadasaübhave kuto 'dhyàsaþ ? ityà÷ayavàn àha àkùeptà- ko 'yamadhyàso nàma iti / ka ityàkùepe / samàdhàtà lokasiddhamadhyàsalakùaõamàcakùàõa evàkùepaü pratikùipati- ucyate- smçtiråpaþ paratra pårvadçùñàvabhàsa iti / avasannaþ avamato và bhàsaþ avabhàsaþ / pratyayàntarabàdha÷càsya avasàdo 'vamàno và / etàvatà mithyàj¤ànamityuktaü bhavati / tasyedamupavyàkhyànam 'pårvadçùña-' ityàdi / pårvadçùñasyàvabhàsaþ pårvadçùñàvabhàsaþ / mithyàpratyaya÷ca àropaviùayàropaõãyamithunamantareõa na bhavatãti pårvadçùñagrahaõenànçtamàropaõãyamupasthàpayati / tasya ca dçùñatvamàtramupayujyate na vastusatteti dçùñagrahaõam / tathàpi vartamànaü dçùñaü dar÷anaü nàropopayogãti pårva- ityuktam / tacca pårvadçùñaü svaråpeõa sadapyàropaõãyatayà anirvàcyamityançtam / àropaviùayaü satyamàha- paratra iti / paratra ÷uktikàdau paramàrthasati / tadanena satyànçtamithunamuktam / syàdetat / paratra pårvadçùñàvabhàsa ityalakùaõam , ativyàpakatvàt / asti hi svastimatyàü gavi pårvadçùñasya gotvasya paratra kàlàkùyàmavabhàsaþ / asti ca pàñaliputre pårvadçùñasya devadattasya paratra màhiùmatyàmavabhàsaþ samãcãnaþ / avabhàsapadaü ca samãcãne 'pi pratyaye prasiddham, yathà nãlasyàvabhàsaþ pãtasyàvabhàsa iti / ata àha- smçtiråpa iti / smçteþ råpamiva råpamasyeti smçtiråpaþ / asaünihitaviùayatvaü ca smçtiråpatvam / saünihitaviùayaü ca pratyabhij¤ànaü samãcãnamiti nàtivyàptiþ / nàpyavyàptiþ, svapnaj¤ànasyàpi snçtivibhramaråpasyaivaüråpatvàt / tatràpi hi smaryamàõe pitràdau nidropaplavava÷àdasaünidhànàparàmar÷e, tatra tatra pårvadçùñasyaiva saünihitade÷akàlatvasya samàropaþ / evam 'pãtaþ ÷aïkhaþ' 'tikto guóaþ' ityatràpyetallakùaõaü yojanãyam / tathà hi- bahirvinirgacchajatyacchanayanara÷misaüpçktapittadravyavartinãü pãtatàü pittarahitàmanubhavan, ÷aïkhaü ca doùàcchàdita÷uklimànamanubhavan, pãtatàyà÷ca ÷aïkhàsaübandhamananubhavan, asaübandhàgrahaõasàråpye 'pãtaü tapanãyapiõóaü' 'pãtaü bilvaphalaü' ityàdau pårvadçùñaü sàmànàdhikaraõyaü pãtatva÷aïkhatvayoràropyàha 'pãtaþ ÷aïkhaþ' iti / etena 'tikto guóaþ' iti pratyayo vyàkhyàtaþ / evaü vij¤àtçpuruùàbhimukheùvàdar÷odakàdiùu svaccheùu càkùuùaü tejo lagnamapi balãyasà saureõa tejasà pratisrotaþ pravartitaü mukhasaüyuktaü mukhaü gràhayet, doùava÷àttadde÷atàmanabhimukhatàü ca mukhyasyàgràhayat, pårvadçùñàbhimukhàdar÷odakade÷atàmàbhimukhyaü ca mukhasyàropayatãti pratibimbavibhramo 'pi lakùito bhavati / etena dvicandradiïmohàlàtacakragandharvanagaravaü÷oragàdivibhrameùvapi yathàsaübhavaü lakùaõaü yojanãyam / etaduktaü bhavati- na prakà÷amànatàmàtraü sattvam, yena dehendriyàdeþ prakà÷amànatayà sadbhàvo bhavet / na hi sarpàtadabhàvena rajjvàdayo và sphañikàdayo và raktàdiguõayogino na pratibhàsante, pratibhàsamànà và bhavanti tadàtmànastaddharmàõo và / tathà sati maruùu marãcikànicayam 'uccàvacamuccalattuïgataraïgabhaïgamàleyamabhyarõabhavatãrõà mandàkinã' ityabhisaüdhàya pravçttaþ tattoyamàpãya pipàsàmupa÷amayet / tasmàdakàmenàpi prakà÷amànasyàpyàropitasya na vastusattvamabhyupagamanãyam / na ca marãciråpeõa salilamavastusat svaråpeõa tu paramàrthasadeva dehendriyàdayastu svaråpeõàpyasanta ityanubhavàgocaratvàtkathamàropyanta iti sàüpratam ; yato yadyasanto nànubhavagocaràþ kathaü tarhi marãcyàdãnàmasatàü toyàdyàtmatayànubhavagocaratvam ? na ca svaråpasattvena toyàdyàtmanàpi santo bhavanti / yadyucyeta- nàbhàvo nàma bhàvàdanyaþ ka÷cidasti, api tu bhàva eva bhàvàntaràtmanà abhàvaþ svena råpeõa tu bhàvaþ / yathàhuþ- 'bhàvàntaramabhàvo hi kayàcittu vyapekùayà' / iti / tata÷ca bhàvàtmanopàkhyeyatayà asya yujyeta anubhavagocaratà / prapa¤casya punaratyantàsato nirastasamastasàmarthyasya nistattvasya kuto 'nubhavaviùayabhàvaþ, kuto và cidàtmanyàropaþ ? na ca viùayasya samastasàmarthyavirahe 'pi vij¤ànameva tattàdç÷aü svapratyayasàmarthyàdadçùñàntasiddhasvabhàvabhedamupajàtamasataþ prakà÷anam, tasmàdasatprakà÷ana÷aktirevàsyàvidyeti sàüpratam / yato yeyamasatprakà÷ana÷aktirvij¤ànasya kiü punarasyàþ ÷akyam ? asaditi cet, kimetatkàryam, àhosvidasyà j¤àpyam ? na tàvatkàryam, asatastattvànupapatteþ / nàpi j¤àpyam, j¤ànàntarànupalabdheþ, anavasthàpàtàcca / vij¤ànasvaråpameva asataþ prakà÷a iti cet. kaþ punareùa sadasatoþ saübandhaþ ? asadadhãnaniråpaõatvaü sato j¤ànasya asatà saübandha iti cet, aho batàyamatinirvçtaþ pratyayatapasvã yadasya asatyapi niråpaõamàyatate / na ca pratyayastatràdhatte ki¤cit, asata àdhàratvàyogàt / asadantareõa pratyayo na prathata iti pratyayasyaivaiùa svabhàvaþ na tvasadadhãnamasya ki¤ciditi cet, aho batàsya asatpakùapàtaþ yadayamatadutpattiþ atadàtmà ca tadavinàbhàvaniyataþ pratyaya iti / tasmàdatyantàsantaþ ÷arãrendriyàdayo nistattvà nànubhavaviùayà bhavitumarhantãti / atra bråmaþ- nistattvaü cennànubhavagocaraþ, tatkimidànãü marãcayo 'pi toyàtmanà satattvàþ yadanubhavagocaràþ syuþ / na satattvàþ, tadàtmanà marãcãnàmasattvàt / dvividhaü ca vastånàü tattvam- sattvamasattvaü ca tatra pårvaü svataþ, paraü tu parataþ / yathàhuþ- 'svaråpapararåpàbhyàü nityaü sadasadàtmake / vastuni j¤àyate ki¤cidråpaü kai÷citkadàcana // ' -iti / tatkiü marãciùu toyanirbhàsapratyayastattvagocaraþ ? tathà ca samãcãna iti na bhrànto nàpi bàdhyeta / addhà ! na bàdhyeta yadi marãcãnayaü atoyàtmatattvànatoyàtmanà gçhõãyàt / toyàtmanà tu gçhõan kathama bhràntaþ, kathaü và abàdhyaþ ? hanta ! toyàbhàvàtmanàü marãcinàü toyabhàvàtmatvaü tàvanna sat, teùàü toyàbhàvàdabhedena toyabhàvàtmatànupapatteþ / nàpyasat ; vastvantarameva hi vastvantarasyàsattvamàsthãyate / 'bhàvàntaramabhàvo 'nyo na ka÷cidaniråpaõàt' iti vadadbhiþ / na càropitaü råpaü vastvantaram ; taddhi marãcayo và bhavet, gaïgàdigataü toyaü và / pårvasminkalpe 'marãcayaþ' iti pratyayaþ syàt, na 'toyam' iti / uttarasmiüstu 'gaïgàyàü toyam' iti syàt, na punaþ 'iha' iti / de÷abhedàsmaraõe 'toyam' iti syàt, na pula 'iha' iti / na cedamatyantamasat nirastasamastasvaråpamalãkamevàstu iti sàüpratam, tasyànubhavagocaratvànupapatteþ, ityuktamadhastàt / tasmànna sat, nàsat, nàpi sadasat parasparavirodhàt, ityanirvàcyamevàropaõãyaü marãciùu toyamàstheyam ; tadanena krameõàdhyastaü toyaü paramàrthatoyamiva, ata eva pårvadçùñamiva ; tattvatastu na toyam, na ca pårvadçùñam ; kiü tu ançtam anirvàcyam / evaü ca dehendriyàdiprapa¤co 'pi anirvàcyaþ ; apårvo 'pi pårvamithyàpratyayopadar÷ita iva paratra cidàtmanyadhyasyata iti upapannam, adhyàsalakùaõayogàt / dehendriyàdiprapa¤cabàdhanaü ca upapàdayiùyate / cidàtmà tu ÷rutismçtãtihàsapuràmagocaraþ tanmålatadaviruddhanyàyanirõãta÷uddhabuddhamuktasvabhàvaþ sattvenaiva nirvàcyaþ / abàdhità svayaüprakà÷ataiva asya sattà, sà ca svaråpameva cidàtmanaþ, na tu tadatiriktaü sattàsàmànyasamavàyaþ arthakriyàkàrità và iti sarvamavadàtam / sa càyamevaülakùaõako 'dhyàsaþ anirvacanãyaþ sarveùàmeva saümataþ parãkùakàõàm ; tadbhede paraü vipratipattirityanirvacanãyatàü draóhayitumàha- taü kecit iti / anyadharmasya j¤ànadharmasya rajatasya ; j¤ànàkàrasyeti yàvat / adhyàsaþ anyatra bàhye / sautràntikanaye tàvadbàhyamasti vastusat ; tatra j¤ànàkàrasyàropaþ / vij¤ànavàdinàmapi, yadyapi na bàhyaü vastusat tathàpyanàdyavidyàvàsanàropitamalãkaü bàhyam ; tatra j¤ànàkàrasyàropaþ / upapatti÷ca- yadyàdç÷amanubhavasiddhaü råpaü tattàdç÷ameva abhyupetavyamityutsargaþ ; anyathàtvaü punarasya balavadbàdhakapratyayava÷àt ; 'nedaü rajatam' iti bàdhakasya idantàmàtrabàdhenàpyupapattau na rajatagocaratocità / rajatasya dharmiõo bhàdhe hi rajataü ca tasya dharma idantà ca bàdhite bhavetàm ; tadvaramidantaivàsya dharmo bàdhyatàm, na punà rajatamapi dharmi ; tathà ca rajataü bahirbàdhitamarthàdàntare j¤àne vyavatiùñhata iti j¤ànàkàrasya bahiradhyàsaþ sidhyati / kecittu- j¤ànàkàrakhyàtàvaparituùyanto vadanti- yatra yadadhyàsaþ tadvivekàgrahanibandhano bhrama iti / aparitoùakàraõaü càhuþ- vij¤ànakàratà rajatàderanubhavàdvà vyavasthàpyeta, anumànàdvà / tatrànumànamupariùñànniràkariùyate / anubhavo 'pi rajatapratyayo và syàt, bàdhakapratyayo và / na tàvadrajatànubhavaþ / sa hi idaïkàràspadaü rajatamàvedayati na tvàntaram / 'aham' iti hi tadà syàt, pratipattuþ pratyayàdavyatirekàt / bhràntaü vij¤ànaü svàkàrameva bàhyatayàdhyavasyati, tathà ca nàhaïkàràspadamasya gocaraþ, j¤ànàkàratà punasya bàdhakapratyayamàlocayatvàyuùmàn / sa kiü purovarti dravyaü rajatàdvivecayati àho j¤ànàkàratàmapyasya dar÷ayati ? tatra j¤ànàkàratopadar÷anavyàpàraü bàdhakapratyayasya bruvàõaþ ÷làghanãyapraj¤o devànàü priyaþ / purovartitvapratiùedhàdarthàdasya j¤ànàkàrateti cet, na / asaünidhànàgrahaniùedhàdasaünihito bhavati / pratipatturatyantasaünidhànaü tvasya pratipatràtmakaü kutastyam ? na caiùa rajatasya niùedhaþ, na ca idantàyàþ, kiü tu vivekàgrahaprasa¤jitasya rajatavyavahàrasya / na ca rajatameva ÷uktikàyàü prasa¤jitaü rajataj¤ànena / na hi rajatanirbhàsasya ÷uktikàlambanaü yuktam, anubhavavirodhàt / na khalu sattàmàtreõàlambanam, atiprasaïgàt / sarveùàmarthànàü sattvàvi÷eùàdàlambanatvaprasaïgàt / nàpi kàraõatvena, indriyàdãnàmapi kàraõatvàt / tathà ca bhàsamànataivàlambanàrthaþ / na ca rajataj¤àne ÷uktikà bhàsate, iti kathamàlambanam ? bhàsamànatàbhyupagame và kathaü nànubhavavirodhaþ ? api cendriyàdãnàü samãcãnaj¤ànopajanane sàmarthyamupalabdhamiti kathamebhyo mithyàj¤ànasaübhavaþ ? doùasahitànàü teùàü mithyàpratyaye 'pi sàmarthyamiti cet, na, doùàõàü kàryopajananasàmarthyavidhàtamàtre hetutvàt ; anyathà pluùñàdapi kuñajabãjàdvañàïkurotpattiprasaïgàt / api ca svagocaravyabhicàre vij¤ànànàü sarvatrànà÷vàsaprasaïgaþ / tasmàtsarvaü j¤ànaü samãcãnamàstheyam / tathà ca 'rajatam','idam' iti ca dve vij¤àne smçtyanubhavaråpe / tatra 'idaü' iti purovartidravyamàtragrahaõam, doùava÷àttadgata÷uktitvasàmànyavi÷eùasyàgrahàt tanmàtraü ca gçhãtaü sadç÷atayà saüskàrodbodhakrameõa rajate smçtiü janayati / sà ca gçhãtagrahaõasvabhàvàpi doùava÷àdgçhãtatvàü÷apramoùàc grahaõamàtramavatiùñhate / tathà ca rajatasamçteþ purovartidravyamàtragrahaõasya ca mithaþ svaråpato viùayata÷ca bhedàgrahaõàt, saünihitarajatagocaraj¤ànasàråpyeõa 'idam', ñarajatam', iti dve ete api grahaõasmaraõe abhedavyavahàraü sàmànàdhikaraõyavyapade÷aü ca pravartayataþ / kvacitpunargrahaõe e mithaþ agçhãtabhede, yathà 'pãtaþ ÷aïkhaþ' iti / atra hi vinirgacchannayanara÷mivartinaþ pittadravyasya kàcasyeva svacchasya pãtatvaü gçhyate pittaü tu na gçhyate / ÷aïkho 'pi doùava÷àcchuklaguõarahitaþ svaråpamàtreõa gçhyate / tadanayorguõaguõinorasaüsargàgrahasàråpyàt pãtatapanãyapiõóapratyayàvi÷eùeõàbhedavyavahàraþ sàmànàdhikaraõyavyapade÷a÷ca / bhedàgrahaprasa¤jitàbhedavyavahàrabàdhanàcca 'nedam' iti vivekapratyayasya bàdhakatvamapyupapadyate ; tadupapattau ca pràktanasya pratyayasya bhràntatvamapi lokasiddhaü siddhaü bhavati / tasmàdyathàrthàþ sarve vipratipannàþ saüdehavibhramàþ, pratyayatvàt, ghañàdipratyayavat / tadidamuktam- yatra yadadhyàsa iti / yasmin ÷uktikàdau yasya rajatàderadhyàsa iti lokaprasiddhiþ nàsàvanyathàkhyàtinibandhanà, kiü tu gçhãtasya rajatàdestatsmaraõasya ca gçhãtatàü÷apramoùeõa gçhãtamàtrasya yaþ 'idam' iti puro 'vasthitàddravyamàtràttatpraj¤ànàcca vivekaþ, tadagrahaõanibandhano bhramaþ / bhràntatvaü ca grahaõasmaraõayoritaretarasàmànàdhikaraõyavyapade÷o rajatàdivyavahàra÷ceti / anye tu- atràpyaparituùyantaþ- yatra yadadhyàsastasyaiva viparãtadharmakalpanàmàcakùate / atredamàkåtam- asti tàvadrajatàrthinaþ 'rajatamidam' iti pratyayàtputovartini dravye pravçttiþ sàmànàdhikaraõyavyapade÷a÷ceti sarvajanãnàm / tadetanna tàvadgrahaõasmaraõayostadgocarayo÷ca mitho bhedàgrahamàtràdbhavitumarhati / grahaõanibandhanau hi cetanasya vyavahàravyapade÷au kathamagrahaõamàtràdbhavetàm ? nanåktaü nàgrahaõamàtràt, kiü tu grahaõasmaraõe eva mithaþ svaråpato viùayata÷càgçhãtabhede, samãcãnapuraþsthitarajatavij¤ànasàdç÷yenàbhedavyavahàraü sàmànàdhikaõyavyapade÷aü ca pravartayataþ / atha samãcãnaj¤ànasàråpyamanayorgçhyamàõaü và vyavahàrapravçttihetuþ, agçhyamàõaü và sattàmàtreõa / gçhyamàõe 'pi 'samãcãnaj¤ànasàråpyamanayoridamiti rajatamiti ca j¤ànayoþ' iti grahaõam, atha và 'tayoreva svaråpato viùayata÷ca mitho bhedàgrahaþ' iti grahaõam / tatra na tàvatsamãcãnaj¤ànasadç÷ã iti j¤ànaü samãcãnaj¤ànavadvyavahàrapravartakam / na hi 'gosadç÷o gavayaþ' iti j¤ànaü gavàrthinaü gavaye pravartayati / 'anayoreva bhedàgrahaþ' iti tu j¤ànaü paràhatam ; na hi bhedàgrahe anayoriti bhavati, anayoriti grahe bhedàgrahaõamiti na bhavati / tasmàtsattàmàtreõa bhedàgrahaþ agçhãta eva vyavahàraheturiti vaktavyam / tatra kimayamàropotpàdakrameõa vyavahàrahetuþ, àho anutpàditàropa eva svata iti ? vayaü tu pa÷yàmaþ- cetanavyavahàrasya aj¤ànapårvakatvànupapatteþ àropaj¤ànotpàdakrameõaiva- iti / nanu satyaü cetanavyavahàro nàj¤ànapårvakaþ, kiü tu aviditavivekagrahaõasmaraõapårvaka iti / maivam / na hi rajatapràtipadikàrthamàtrasmaraõaü pravçttàvupayujyate / idaïkàràspadàbhimukhã khalu rajatàrthinàü pravçttirityavivàdam / kathaü càyamidaïkàràspade pravarteta yadi tu na tadicchet ? anyadicchatyanyatkarotãti vyàhatam / na cedidaïkàràspadaü rajatamiti jànãyàt kathaü rajatàrthã tadicchet ? yadi atathàtvenàgrahaõàt iti bråyàt, sa ca prativaktavyaþ, atha tathàtvenàgrahaõàt kasmànnopekùeteti / so 'yamupàdànopekùàbhyàmubhayata àkçùyamàõa÷cecanaþ avyavasthitaþ idaïkàràspade rajatasamàropeõopàdàna eva vyavasthàpyate, iti bhedàgrahaþ samàropotpàdakrameõa cetanapravçttihetuþ / tathà hi - bhedàgrahàdidaïkàràspade rajatatvaü samàropya, tajjàtãyasyopakàrahetubhàvamanucintya, tajjàtãyatayedaïkàràspade rajate tamanumàya, tadarthã pravartate ityànupårvyaü siddham / na ca tañastharajatasmçtiþ idaïkàràspadasyopakàrahetubhàvamanumàpayitumarhati, rajatatvasya hetorapakùadharmatvàt / ekade÷adar÷anaü khalvanumàpakaü na tvanekade÷adar÷anam / yadàhuþ-"j¤àtasaübandhasyaikade÷adare÷anàt"iti / samàrope tvekade÷adar÷anamasti / tatsiddham- etadvivàdàdhyàsitaü rajatàdij¤ànaü purovartivastuviùayam, rajatàdyarthinastatra niyamena pravartakatvàt, yadyadarthinaü yatra niyamena pravartakatvàt ; yadyadarthinaü yatra niyamena pravartayati tajj¤ànaü tadviùayaü yathobhayasiddhasamãcãnarajataj¤ànam ; tathà cedam ; tasmàttathà- iti / yaccoktam anavabhàsamànatayà na ÷uktiràlambanamiti, tatra bhavàn pçùño vyàcaùñàm- kiü ÷uktikàtvasya 'idaü rajatam' iti j¤ànaü pratyanàlambanatvam àhosvit dravyamàtrasya puraþsthitasya sitabhàsvarasya ? yadi ÷uktikàtvasya anàlambanatvam, addhà ! uttarasyànàlambanatvaü bruvàõasya tavaivànubhavavirodhaþ / tathà hi-'rajatamidam' ityanubhavannanubhavità purovarti vastu aïgulyàdinà nirdi÷ati / dçùñaü ca duùñànàü kàraõànàmautsargikakàryapratibandhena kàryàntaropajananasàmarthyam, yathà dàvàgnidagdhànàü vetrabãjànàü kadalãkàõóajanakatvam, bhasmakaduùñasya caudaryasya tejaso bahvannapacanamiti / pratyakùabàdhàpahçtaviùayaü ca vibhramàõàü yathàrthatvànumànamàbhàsaþ, hutavahànuùõatvànumànavat / yaccoktaü mithyàpratyayasya vyabhicàre sarvapramàõeùvanà÷vàsa iti, tat bodhakatvena svataþpràmàõyaü nàvyabhicàreõeti vyutpàdayadbhirasmàbhiþ parihçtaü nyàyakaõikàyàmiti neha pratanyate / diïmàtraü càsya smçtipramoùabhaïgasyoktam ; vistarastu brahmatattvasamãkùàyàmavagantavya iti / tadidamuktam- anye tu yatra yadadhyàsastasyaiva viparãtadharmakalpanàmàcakùate iti / yatra ÷uktikàdau yasya rajatàderadhyàsastasyaiva ÷uktikàderviparãtadharmakalpanàü rajatatvadharmakalpanàmiti yojanà / nanu santu nàma parãkùakàõàü vipratipattayaþ, prakçte tu kimàyàtamityata àha- sarvathàpi iti / anyasyànyadharmakalpanà ançtatà, sà ca anirvacanãyatetyadhastàdupapàdayitum / tena sarveùàmeva parãkùakàõàü mate anyasyànyadharmakalpanànirvacanãyàva÷yaübhàvinãtyanirvacanãyatà sarvatantrasiddhànta ityarthaþ / akhyàtivàdibhirakàmairapi sàmànàdhikaraõyavyapade÷apravçttiniyamasnehàdidamabhyupeyamiti bhàvaþ / na kevalamiyamançtatà parãkùakàõàü siddhà, api tu laukikànàmapãtyàha- tathà ca loke anubavaþ ÷uktikà hi rajatavadavabhàsata iti / na punà rajatamidamiti ÷eùaþ / syàdetat / anyasyànyàtmatàvibhramo lokasiddhaþ, ekasya tvabhinnasya bhedabhramo na dçùña iti kutaþ cidàtmano 'bhinnànàü jãvànàü bhedavibhrama ityata àha- eka÷candraþ sadvitãyavat iti / punarapi cidàtmanyadhyàsamàkùipati- kathaü punaþ iti / ayamarthaþ- cidàtmà prakà÷ate na và ? na cet prakà÷ate, kathamasminnadhyàso viùayataddharmàõàm ? na khalvapratibhàsamàne purovartini dravye rajatasya và taddharmàõàü và samàropaþ saübhavati / pratibhàsamàne và na tàvadayamàtmà jaóo ghañàdivatparàdhãnaprakà÷a iti yuktam / na khalu sa eva kartà ca karma ca bhavati, virodhàt / parasamavetakriyàphala÷àli hi karma, na ca j¤ànakriyà parasamavàyinãti kathamasyàþ karma ? na ca tadeva svaü ca paraü ca, virodhàt / àtmàntarasamavàyàbhyupagame tu j¤eyasyàtmanaþ anàtmatvaprasaïgaþ / evaü tasya tasyetyanavasthàprasaïgaþ / syàdetat / àtmà jaóo 'pi sarvàrthaj¤àneùu bhàsamàno 'pi kartaiva na karma, parasamavetakriyàphala÷àlitvàbhàvàt, caitravat / yathà hi caitrasamavetakriyayà caitranagarapràptàvubayasamavetàyàmapi kriyamàõàyàü nagarasyaiva karmatà, parasamavetakriyàphala÷àlitvàt, na tu caitrasya kriyàphala÷àlino 'pi, caitrasamavàyàdgamanakrãyàyà iti / tanna, ÷rutivirodhàt / ÷råyate hi 'satyaü j¤ànamanantaü brahma' iti / upapadyate ca / tathà hi- yo 'yamarthaprakà÷aþ phalaü yasminnartha÷ca àtmà ca prathete sa kiü jaóaþ svayaüprakà÷o và ? jaóa÷cet viùayàtmàvapi jaóàviti kasmin kiü prakà÷eta avi÷eùàt, iti pràptamàndhyama÷eùasya jagataþ / tathà càbhàõakaþ - 'andhasyevàndhalagnasya vinipàtaþ pade pade' iti / na ca nilãnameva vij¤ànamarthàtmànau j¤àpayati cakùuràdivaditi vàcyam / j¤àpanaü hi j¤ànajananam, janitaü ca j¤ànaü jaóaü sannoktadåùaõamativarteteti / evamuttarottaràõyapi j¤ànàni jaóànãtyanavasthà / tasmàdaparàdhãnaprakà÷à saüvidupetavyà / tathàpi kimàyàtaü viùayàtmanoþ svabhàvajaóayoþ ? etadàyàtaü yattayoþ saüvidajaóeti / tatkiü putraþ paõóita iti pitàpi paõóito 'stu ? svabhàva eùa saüvidaþ svayaüprakà÷àyà yadarthàtmasaübandhiteti cet, hanta putrasyàpi paõóitasya svabhàva eùa yatpitçsaübandhiteti samànam / sahàrthàtmaprakà÷ena saüvitprakà÷o na tvarthàtmaprakà÷aü vineti tasyàþ svabhàva iti cet, tatkiü saüvido bhinnau saüvidarthàtmaprakà÷au / tathà ca na svayaüprakà÷à saüvit, na ca saüvit arthàtmaprakà÷a iti / atha saüvidarthàtmaprakà÷o na saüvido bhidyete, saüvideva tau / evaü cet yàvaduktaü bhavati saüvit àtmàrthau saheti tàvaduktaü bhavati saüvidarthàtmaprakà÷au saheti / tathà ca na vivakùitàrthasiddhiþ / na càtãtànàgatàrthagocaràyàþ saüvidor'thasahabhàvo 'pi / tadviùayahànopàdànopekùàbuddhijananàdarthasahabhàva iti cet, na, arthasaüvida iva hànàdibuddhãnàmapi tadviùayatvànupapatteþ / hànàdijananàddhànàdibuddhãnàmarthaviùayatvam, arthaviùayahànàdibuddhijananàcca arthasaüvidastadviùayatvamiti cet, tatkiü dehasya prayatnavadàtmasaüyogo dehapravçttinivçttiheturartha ityarthaprakà÷o 'stu ? jàóyàddehàtmasaüyogo nàrthaprakà÷a iti cet, nanvayaü svayaüprakà÷o 'pi svàtmanyeva khadyotavatprakà÷aþ, arthe tu jaóa ityupapàditam / na ca prakà÷asyàtmàno viùayàþ ; te hi vicchinnadãrghasthålatayànubhåyante ; prakà÷a÷càyaü antaro 'sthålo 'naõurahrasvo 'dãrdha÷ceti prakà÷ate ; tasmàccandre 'nubhåyamàne iva dvitãya÷candramàþ svaprakà÷àdanyor'thaþ anirvacanãya eveti yuktamutpa÷yàmaþ / na ca asya prakà÷asyàjànataþ svalakùaõabhedo 'nubhåyate / na ca anirvàcyàrthabhedaþ prakà÷aü nirvàcyaü bhettumarhati, atiprasaïgàt / na ca arthànàmapi parasparaü bhedaþ samãcãnaj¤ànapaddhatimadhyàste ityupariùñàdupapàdayiùyate / tadayaü prakà÷a eva svayaüprakà÷a ekaþ kåñastho nityo niraü÷aþ pratyagàtmà a÷akyanirvacanãyebhyo dehendriyàdibhya àtmànaü pratãpaü nirvacanãyama¤cati jànàtãti pratyaï, sa càtmeti pratyagàtmà / sa càparàdhãnaprakà÷àt anaü÷atvàcca aviùayaþ, tasminnadhyàso viùayadharmàõàm, dehendriyàdidharmàõàm, katham ? kimàkùepe / ayukto 'yamadhyàsa ityàkùepaþ / kasmàdayamayukta ityata àha - sarvo hi puro 'vasthite viùaye viùayàntaramadhyasyati / etaduktaü bhavati- yatparàdhãnaprakà÷amaü÷avacca tatsàmànyàü÷agrahe karaõadoùava÷àcca vi÷eùàgrahe anyathà prakà÷ate / pratyagàtmà tu aparàdhãnaprakà÷atayà na svaj¤àne kàraõànyapekùate, yena tadà÷rayairdeùairduùyet / na càü÷avàn, yena ka÷cidasyàü÷o gçhyeta, ka÷cinna gçhyeta / na hi tadeva tadànãmeva tenaiva gçhãtamagçhãtaü ca saübhavatãti na svayaüprakà÷atàpakùe adhyàsaþ / sadàtane 'pyaprakà÷e puro 'vasthitatvasya aparokùatvasyàbhàvànnàdhyàsaþ / na hi ÷uktau apuraþsthitàyàü rajatamadhyasyati 'idaü rajatam' iti / tasmàdatyantagrahe atyantàgrahe ca nàdhyàsa iti siddham / syàdetat / aviùayatve hi cidàtmano nàdhyàsaþ, viùaya eva tu cidàtmà asmatpratyayasya, tatkathaü nàdhyàsa ityata àha- yuùmatpratyayàpetasya iti / viùayatve hi cidàtmano 'nyo viùayã bhavet / tathà ca yo viùayã sa eva cidàtmà / viùayastu tato 'nyo yuùmatpratyayagocaro 'bhyupeyaþ / tasmàdanàtmatvaprasaïgàdanavasthàparihàràya yuùmatpratyayàpetatvam ; ata eva aviùayatvamàtmano vaktavyam ; tathà ca nàdhyàsa ityarthaþ / pariharati- ucyate- na tàvadayamekàntenàviùayaþ / kutaþ ? asmatpratyayaviùayatvàt / ayamarthaþ- satye pratyagàtmà svayaüprakà÷atvàdaviùayo 'naü÷a÷ca ; tathàpi anirvacanãyànàdyavidyàparikalpitabuddhimanaþ såkùmasthåla÷arãrendriyàvacchedakabhedena anavacchinno 'pi vastuto 'vacchinna iva abhinno 'pi bhinna iva akartàpi karteva abhoktàpi bhokteva aviùayo 'pyasmatpratyayaviùaya iva jãvabhàvamàpannaþ avabhàsate, nabha iva ghañamaõikamallikàdyupàdhyavacchedabhedena bhinnamivànekavidhadharmakamiveti / na hi cidekarasasyàtmanaþ cidàü÷e gçhãte agçhãtaü ki¤cidasti / na khalu ànandanityatvavibhutvàdayaþ asya cidråpàdvastuto bhidyante, yena tadgrahe na gçhyeran / gçhãtà eva tu kalpitena bhedena na vivecità ityagçhãtà ivàbhànti / na ca àtmano buddhyàdibhyo bhedastàttvikaþ yena cidàtmani gçhyamàõe so 'pi gçhãta eva bhavet, buddhyàdãnàmanirvàcyatvena tadbhedasyàpyanirvacanãyatvàt / tasmàccidàtmanaþ svayaüprakà÷asyaiva anavacchinnasya avacchinnebhyo buddhyàdibhyo bhedàgrahàt tadadhyàsena jãvabhàva iti / tasya ca anidamidamàtmanaþ asmatpratyayaviùayatvamupapadyate / tathà hi- kartà bhoktà cidàtmà ahaüpratyaye pratyavabhàsate / na ca udàsãnasya tasya kriyà÷aktirbhoga÷aktirvà saübhavati / yasya ca buddhyàdeþ kàryakaraõasaüghàtasya kriyàbhoga÷aktã na tasya caitanyam / tasmàccidàtmaiva kàryakaraõasaüghàtena grathito labdhakriyàbhoga÷aktiþ svayaüprakà÷o 'pi buddhyàdiviùayavicchuraõàt katha¤cidasmatpratyayaviùayaþ ahaïkàràspadaü jãva iti ca janturiti ca kùetraj¤a iti ca àkhyàyate / na khalu jãva÷cidàtmano bhidyate / tathà hi ÷rutiþ- 'anena jãvenàtmanà' iti / tasmàccidàtmano 'vyatirekàt jãvaþ svayaüprakà÷o 'pi ahaüpratyayena kartçbhoktçtayà vyavahàrayogyaþ kriyata ityahaüpratyayàlambanamucyate / na ca adhyàse sati viùayatvaü viùayatve ca adhyàsaþ ityanyonyà÷rayatvamiti sàüpratam,bãjàïkuravadanàditvàt, pårvapårvàdhyàsatadvàsanàviùayãkçtasya uttarottaràdhyàsaviùayatvàvirodhàdityuktam-"naisargiko 'yaü lokavyavahàraþ"iti bhàùyagranthena / tasmàt suùñhåktam- na tàvadayamekàntenàviùaya iti / jãvo hi cidàtmatayà svayaüprakà÷atayà aviùayo 'pi aupàdhikena råpeõa viùaya iti bhàvaþ / syàdetat / na vayamaparàdhãnaprakà÷atayà aviùayatvenàdhyàsamapàkurmaþ, kiü tu pratyagàtmà na svato nàpi parataþ prathata ityaviùaya iti bråmaþ / tathà ca sarvathàprathamàne pratyagàtmani kuto 'dhyàsa ityata àha- aparokùatvàcca pratyagàtmaprasiddheþ iti / pratãca àtmanaþ prasiddhiþ prathà, tasyà aparokùatvàt / yadyapi pratyagàtmani nànyà prathàsti tathàpi bhedopacàraþ, yathà 'puruùasya caitanyam' iti / etaduktaü bhavati- ava÷yaü cidàtmà aparokùo 'bhyupetavyaþ tadaprathàyàü sarvasyàprathanena jagadàndhyaprasaïgàdityuktam / ÷ruti÷càtra bhavati- 'tameva bhàntamanu bhàti sarvaü tasya bhàsà sarvamidaü vibhàti' iti / tadevaü paramàrthaparihàramuktvà abhyupetyàpi cidàtmanaþ parokùatàü prauóhavàditayà parihàràntaramàha- na càyamasti iti / puro 'vasthita eva, aparokùa eva / kasmàdayaü na niyama ityata àha- apratyakùe 'pi iti / hiryasmàdarthe / nabho hi dravyaü sat råpaspar÷avirahànna bàhyendriyapratyakùam / nàpi mànasam, manaso 'sahàyasya bàhye apravçtteþ ; tasmàdapratyakùam / atha ca tatra bàlà avivekinaþ paradar÷itadar÷inaþ kadàcitpàrthivacchàyàü ÷yàmatàmàropya, kadàcittaijasaü ÷uklatvamàropya, nãlotpalapalà÷a÷yàmamiti và ràjahaüsamàlàdhavalamiti và nirvarõayanti / tatràpi pårvadçùñasya taijasasya và tàmasasya và råpasya paratra nabhasi smçtiråpo 'vabhàsa iti / evaü tadeva talamadhyasyanti avàïmukhãbhåtamahendranãlamaõimayamahàkañàhakalpamityarthaþ / upasaüharati- evam uktena prakàreõa sarvàkùepaparihàràt, aviruddhaþ pratyagàtmanyapyanàtmanàm- buddhyàdãnàm- adhyàsaþ / nanu santi ca sahasramadhyàsàþ, tatkimarthamayamevàdhyàsa àkùepasamàdhànàbhyàü vyutpàditaþ nàdhyàsamàtramityata àha- tametamevaülakùaõamadhyàsaü paõóità avidyeti manyante / avidyà hi sarvànarthabãjamiti ÷rutismçtãtihàsapuràõàdiùu suprasiddham, taducchedàya ca vedàntàþ pravçttà iti vakùyati / pratyagàtmanyanàtmàdhyàsa eva sarvànarthahetuþ na punà rajatàdivibhramà iti sa evàvidyà, tatsvaråpaü càvij¤àtaü na ÷akyamucchettumiti tadeva vyutpàdyaü nàdhyàsamàtram / atra ca"evaülakùaõam"iti evaüråpatayà anarthahetutoktà / yasmàtpratyagàtmanya÷anàyàdirahite a÷anàyàdyupetàntaþkaraõàdyahitàropeõa pratyagàtmànamaduþkhaü duþkhàkaroti, tasmàdanarthahetuþ / na caivaü pçthagjanà api manyante adhyàsam, yena na vyutpàdyetetyata uktam-"paõóità manyante"iti / nanu iyamanàdiratiniråóhanibióavàsanànubaddhà avidyà na ÷akyà niroddhum, upàyàbhàvàt, iti yo manyante taü prati tannirodhopàyamàha - tadvivekena ca vastusvaråpàvadhàraõam, nirvicikitsaü j¤ànam, vidyàmàhuþ paõóitàþ / pratyagàtmani khalu atyantavivikte buddhyàdibhyaþ buddhyàdibhedàgrahanimitto buddhyàdyàtmatvataddharmàdhyàsaþ / tatra ÷ravaõamananàdibhiryadvivekavij¤ànaü tena vivekàgrahe nivartite, adhyàsàpabàdhàtmakaü vastusvaråpàvadhàraõaü vidyà cidàtmaråpaü svaråpe vyavatiùñhata ityarthaþ / syàdetat / atiniråóhanibióhavàsanànuvidvà avidyà vidyayà apabàdhitàpi svavàsanàva÷àtpunarudbhaviùyati pravartayiùyati ca vàsanàdikàryaü svocitamityaya àha - tatraivaü sati, evaübhåtavastutattvàvadhàraõe sati, yatra yadadhyàsaþ tatkçtena doùeõa guõena và aõumàtreõàpi sa na saübadhyate, antaþkaraõàdidoùeõà÷anàyàdinà cidàtmà, cidàtmano guõena caitanyànandàdinà antaþkaraõàdi na saübadhyate / etaduktaü bhavati - tattvàvadhàraõàbhyàsasya hi svabhàva eva sa tàdç÷aþ, yadanàdimapi niråóhanibióavàsanamapi mithyàpratyayamapanayati / tattvapakùapàto hi svabhàvo dhiyàm, yathàhurbàhyà api-- nirupadravabhåtàrthasvabhàvasya viparyayaiþ / na bàdho 'yatnavattve 'pi buddhestatpakùapàtataþ // iti / vi÷eùatastu cidàtmasvabhàvasya tattvaj¤ànasya atyantàntaraïgasya kuto 'nirvàcyayà avidyayà bàdha iti / yaduktam"satyànçte mithunàkçtya, vivekàgrahàdadhyasya, 'ahamidam' 'mamedam' iti lokavyavahàraþ"iti tatra vyapade÷alakùaõo vyavahàraþ kaõñhoktaþ / iti÷abdasåcitaü lokavyavahàramàdar÷ayati- tametamavidyàkhyam iti / nigadavyàkhyàtam / àkùipati- kathaü punaravidyàvadviùayãõi pratyakùàdãni pramàõàni / tattvaparicchedo hi pramà vidyà ; tatsàdhanàni pramàõàni kathamavidyàvadviùayàõi ? nàvidyàvantaü pramàõànyà÷rayanti, tatkàryasya vidyàyà avidyàvirodhitvàt iti bhàvaþ / santu và pratyakùàdãni saüvçtyàpi yathà tathà ; ÷àstràõi tu puruùahitànu÷àsanaparàõi avidyàpratipakùatayà nàvidyàvadviùayàõi bhavitumarhantãtyàha - ÷àstràõi ca iti / samàdhatte- ucyate iti / dehendriyàdiùu ahaümamàbhimànahãnasya, tàdàtmyataddharmàdhyàsahãnasya, pramàtçtvànupapattau satyàü pramàõapravçttyanupapatteþ / ayamarthaþ- pramàtçtvaü hi pramàü prati kartçtvam / tacca svàtantryam / svàtantryaü ca pramàturitarakàrakàprayojyasya samastakàrakaprayoktçtvam / tadanena pramàkaraõaü pramàõaü prayojanãyam / na ca svavyàpàramantareõa karaõaü prayoktumarhati / na ca kåñasthanitya÷cidàtmà apariõàmã svato vyàpàravàn / tasmàt vyàpàravadbuddhyàditàdàtmyàdhyàsàt vyàpàravattayà pramàõamadhiùñhàtumarhatãti bhavatyavidyàvatpuruùaviùayatvamavidyàvatpuruùà÷rayatvaü pramàõànàmiti / atha mà pravartiùata pramàõàni, kiü na÷chinnamityata àha- na hãndriyàõyanupàdàya pratyakùàdivyavahàraþ saübhavati / vyavahriyate aneneti vyavahàraþ phalam, pratyakùàdãnàü pramàõànàü phalamityarthaþ / indriyàõi iti indriyaliïgàdãnãti draùñavyam, 'daõóino gacchanti' itivat / evaü hi pratyakùàdi ityupapadyate / vyavahàrakriyayà ca vyavahàryàkùepàtsamànakartçkatà / anupàdàya yo vyavahàra iti yojanà / kimiti punaþ pramàtà upàdatte pramàõàni ? atha svayameva kasmànna pravartante ityata àha- na càdhiùñhànamantareõendriyàõàü vyàpàraþ, pramàõànàü vyàpàraþ, saübhavati / na jàtu karaõànyanadhiùñhitàni kartrà svakàrye vyàpriyante, mà bhåtkuvindarahitebhyo vemàdibhyaþ pañotpattiriti / atha deha evàdhiùñhàtà kasmànna bhavati ? kçtamatràtmàdhyàsenetyata àha- na cànadhyastàtmabhàvena dehena ka÷cidvyàpriyate ; suùupte 'pi vyàpàraprasaïgàditi bhàvaþ / syàdetat / yathànadhyastàtmabhàvaü vemàdikaü kuvindo vyàpàrayanpañasya kartà, evamanadhyastàtmabhàvaü dehendriyàdi vyàpàrayan bhaviùyati tadabhij¤aþ pramàtà ityata àha- na caitasminsarvasmin, itaretaràtmàdhyàse itaretaràtmàdhyàse itaretaradharmàdhyàse ca, asati, àtmano 'saïgasya, sarvathà sarvadà sarvadharmadharmiviyuktasya, pramàtçtvamupapadyate / vyàpàravanto hi kuvindàdayo vemàdãnadhiùñhàya vyàpàrayanti, anadhyastàtmabhàvasya tu dehàdiùvàtmano na vyàpàrayogo 'saïgatvàdityarthaþ / àta÷càdhyàsà÷rayàõi pramàõànãtyàha- na ca pramàtçtvamantareõa pramàõapravçttirasti / pramàyàü khalu phale svatantraþ pramàtà bhavati / antaþkaraõapariõàmabheda÷ca prameyapravaõaþ kartçstha÷citsvabhàvaþ pramà / kathaü ca jaóasyàntaþkaraõasya pariõàma÷cidråpo bhavet, yadi cidàtmà tatra nàdhyasyeta ? kathaü caiùa cidàtmakartçko bhavet, yadyantaþkaraõaü vyàpàravat cidàtmani nàdhyasyet ? tasmàditaretaràdhyàsàccidàtmakartçsthaü pramàphalaü sidhyati, tatsiddhau ca pramàtçtvam / tàmeva ca pramàmurarãkçtya pramàõasya pravçttiþ / pramàtçtvena ca pramà upalakùyate / pramàyàþ phalasyàbhàve pramàõaü na pravarteta / tathà ca pramàõamapramàõaü syàdityarthaþ / upasaüharati- tasmàdavidyàvadviùayàõyeva pratyakùàdãni pramàõàni / syàdetat / bhavatu pçthagjanànàmevam ; àgamopapattipratipannapratyagàtmatattvànàü vyutpannànàmapi puüsàü pramàõaprameyavyavahàrà dç÷yanta iti kathamavidyàvadviùayàõyeva pramàõànãtyata àha- pa÷vàdibhi÷càvi÷eùàt iti / vidantu nàma àgamopapattibhyàü dehendriyàdibhyo bhinnaü pratyagàtmànam ; pramàõaprameyavyavahàre tu pràõabhçnmàtradharmatvaü nàtivartante / yàdç÷o hi pa÷u÷akuntàdãnàmavipratipannamugdhabhàvànàü vyavahàrastàdç÷o vyutpannànàmapi puüsàü dç÷yate / tena tatsàmànyàtteùàmapi vyavahàrasamaye avidyàvattvamanumeyam / ca÷abdaþ samuccaye / ukta÷aïkànivartanasahità pårvoktopapattiþ avidyàvatpuruùaviùayatvaü pramàõànàü sàdhayatãtyarthaþ / etadeva vibhajate- yathà hi pa÷vàdaya iti / atra ca ÷abdàdibhiþ ÷rotràdãnàü saübandhe sati iti pratyakùaü pramàõaü dar÷itam / ÷abdàdivij¤àne iti tatphalamuktam / pratikåle iti ca anumànaphalam / tathà hi- ÷abdàdisvaråpamupalabhya tajjàtãyasya pratikålatàmanusmçtya tajjàtãyatayopalabhyamànasya pratikålatàmanumimata iti / udàharati- yathà daõóa iti / ÷eùamatirohitàrtham / syàdetat / bhavantu pratyakùàdãnyavidyàvadviùayàõi / ÷àstraü tu 'jyotiùñomena svargakàmo yajeta' ityàdi na dehàtmàdhyàsena pravartitumarhati / atra hi àmuùmikaphalopabhogayogyaþ adhikàrã pratãyate / tathà ca pàramarùaü såtram- '÷àstraphalaü prayoktari tallakùaõatvàttasmàtsvayaü prayoge syàt' iti / na ca dehàdi bhasmãbhåtaü pàralaukikàya phalàya kalpata iti dehàdyatiriktaü ka¤cidàtmànamadhikàriõamàkùipati ÷àstram ; tadavagama÷ca vidyà ; iti kathamavidyàvadviùayaü ÷àstramityà÷aïkyàha- ÷àstrãyetu iti / tu-÷abdaþ pratyakùàdivyavahàràdbhinatti ÷àstrãyam / adhikàra÷àstraü hi svargakàmasya puüsaþ paralokasaübandhaü vinà na nirvahatãti tàvanmàtramàkùipet, na tvarayàsaüsàritvamapi ; tasyàdhikàre 'nupayogàt ; pratyuta aupaniùadasya puruùasya akarturabhokturadhikàravirodhàt / prayoktà hi karmaõaþ karmajanitaphalabhogabhàgã karmaõyadhikàrã svàmã bhavati / tatra kathamakartà prayoktà ? kathaü ca abhoktà karmajanitaphalabhogabhàgã ? tasmàdanàdyavidyàlabdhakartçtvabhoktçtvabràhmaõatvàdyabhimàninaü naramadhikçtya vidhiniùedha÷àstraü pravartate / evaü vedàntà apyavidyàvatpuruùaviùayà eva / na hi pramàtràdivibhàgàdçte tadarthàdhigamaþ / te tvavidyàvantamanu÷àsato nirmçùñanikhilàvidyamanu÷iùñaü svaråpo vyavasthàpayantãtyetàvàneùàü vi÷eùaþ / tasmàdavidyàvatpuruùaviùayàõyeva ÷àstràõãti siddham / syàdetat / yadyapi virodhànupayogàbhyàmaupaniùadaþ puruùaþ adhikàre nàpekùyate tathàpyupaniùadbhyo 'vagamyamànaþ ÷aknotyadhikàraü niroddhum / tata÷ca parasparaparàhatàrthatvena kçtsna eva vedaþ pràmàõyamapajahyàdityata àha- pràk ca tathàbhåtàtma- iti / satyamaupaniùadapuruùàdhigamaþ adhikàravirodhã ; tasmàttu purastàtkarmavidhayaþ svocitaü vyavahàramabhinirvartayanto nànupajàtena brahmaj¤ànena ÷akyà niroddhum / na ca parasparaparàhatiþ, vidyàvidyàvatpuruùabhedena vyavasthopapatteþ / yathà-'na hiüsyàtsarvà bhåtàni' iti sàdhyàü÷aniùedhe 'pi '÷yenenàbhicaran yajeta' iti ÷àstraü pravartamànaü 'na hiüsyàt' ityanena na virudhyate ; tatkasya hetoþ ? puruùabhedàditi / avajitakrodhàràtayaþ puruùà niùedhe adhikriyante, krodhàràtiva÷ãkçtàstu ÷yenàdi÷àstre iti / avidyàvatpuruùaviùayatvaü nàtivartata iti yaduktaü tadeva sphuñayati- tathà hi iti / varõàdhyàsaþ 'ràjà ràjasåyena yajeta' ityàdiþ / à÷ramàdhyàsaþ 'gçhasthaþ sadç÷ãü bhàryàü vindeta' ityàdiþ / vayo 'dhyàsaþ 'kçùõake÷o 'gnãnàdadhãta' ityàdiþ / avasthàdhyàsaþ 'apratisamàdheyavyàdhãnàü jalàdiprave÷ena pràõatyàgaþ' ityàdiþ / àdigrahaõaü pàtakopapàtakasaükarãkaraõàpàtrãkaraõamalinãkaraõàdyadhyàsopasaügrahàrtham / tadevamàtmànàtmanoþ parasparàdhyàsamàkùepasamàdhànàbhyàmupapàdya pramàõaprameyavyavahàrapravartanena ca dçóhãkçtya tasyànaharthahetutvamudàharaõaprapa¤cena pratipàdayan tatsvarupamuktaü smàrayati- adhyàso nàma atasmiüstadbuddhirityavocàma / 'smçtiråpaþ paratra pårvadçùñàvabhàsaþ' ityasya saükùepàbhidhànametat / tatra 'aham' iti dharmitàdàtmyàdhyàsamàtram 'mama' ityanutpàditadharmàdhyàsaü nànarthaheturiti dharmàdhyàsameva mamakàraü sàkùàda÷eùànarthasaüsàrakàraõamudàharaõaprapa¤cànàha- tadyathà putrabhàryàdiùu iti / dehatàdàtmyamàtmanyadhyasya dehamarthaü putrakalatràdisvàbhyaü ca kç÷atvàdivat àropyàha- ahameva vikalaþ, sakalaþ iti / svasya khalu sàkalyena svàbhyasàkalyàt svàmã÷varaþ sakalaþ saüpårõo bhavati ; tathà svasya vaikalyena svàmyavaikalyàt svàmã÷varo visalo 'saüpårõo bhavati / bàhyadharmà ye vaikalyàdayaþ svàbhyapraõàlikayà saücaritàþ ÷arãre tànàtmanyadhyasyatãtyarthaþ / yadà ca paropàdhyapekùe dehadharme svàmye iyaü gatiþ, tadà kaiva kathà anaupàdhikeùu dehadharmeùu kç÷atvàdiùu ityà÷ayavànàha- tathà dehadharmàn iti / dehàdapyantaraïgàõàmindriyàõàmadhyastàtmabhàvànàü dharmàn måkatvàdãn, tato 'pyantaraïgasyàntaþkaraõasya adhyastàtmabhàvasya dharmàn kàmasaükalpàdãn àtmanyadhyasyatãti yojanà / tadanena prapa¤cena dharmàdhyàsamuktvà tasya målaü dharmyadhyàsamàha- evamahaüpratyayinam / ahaüpratyayo vçttiryasmin antaþkaraõàdau, so 'yamahaüpratyayã ; taü svapracàraõasàkùiõi, antaþkaraõapracàrasàkùiõi, caitanyodàsãnatàbhyàü pratyagàtmanyadhyasya / tadanena kartçtvabhoktçtve upapàdite / caitanyamupapàdayati- taü ca pratyagàtmànaü sarvasàkùiõaü tadviparyayeõa, antaþkaraõàdiviparyayeõa- antaþkaraõàdyacetanam, tasya viparyayaþ caitanyam, tena, itthaübhåtalakùaõe tçtãyà-antaþkaraõàdiùvadhyasyati / tadanena antaþkaraõàdyavacchinnaþ pratyagàtmà idamanidaüråpa÷cetanaþ kartà bhoktà kàryakàraõàvidyàdvayàdhàro 'haïkàràspadaü saüsàrã sarvànarthasaübhàrabhàjanaü jãvàtmà itaretaràdhyàsopàdànaþ tadupàdàna÷càdhyàsa ityanàditvàt bãjàïkuravannetaretarà÷rayatvamityuktaü bhavati / pramàõaprameyavyavahàradçóhãkçtameva ÷iùyahitàya svaråpàbhidhànapårvakaü sarvalokapratyakùatayà adhyàsaü sudçóhãkaroti- evamayamanàdiranantaþ, tattvaj¤ànamantareõà÷akyasamucchedaþ / anàdyanantatve heturuktaþ- naisargika iti / mithyàpratyayaråpaþ mithyàpratyayànàü råpamanirvacanãyatvam ; tadyasya sa tathoktaþ ; anirvacanãya ityarthaþ / prakçtamupasaüharati- asyànarthahetoþ prahàõàya / virodhipratyayaü vinà kuto 'sya prahàõamityaya uktam- àtmaikatvavidyàpratipattaye / pratipattiþ pràptiþ, tasyai, na tu japamàtràya, nàpi karmasu pravçttaye / àtmaikatvaü vigalitanikhilaprapa¤catvam ànandaråpasya sataþ / tatpratipattiü nirvicikitsàü bhàvayanto vedàntàþ samålaghàtamadhyàsamupaghnanti / etaduktaü bhavati- asmatpratyayasyàtmaviùayasya samãcãnatve sati brahmaõo j¤àtatvàt niùprayojanatvàcca na jij¤àsà syàt ; tadabhàve ca na brahmaj¤ànàya vedàntàþ pañhyeran ; api tu avivakùitàrthà japamàtre upayujyeran / na hi tadaupaniùadàtmapratyayaþ pramàõatàma÷nute / na càsàvapramàõamabhyasto 'pi vàstavaü kartçtvabhoktçtvàdyàtmano 'panetumarhati / àropitaü hi råpaü tattvaj¤ànenàpodyate, na tu vàstavamatattvaj¤ànena / na hi rajjvà rajjutvaü sahasramapi sarpadhàràpratyayà apavaditumutsahante / mithyàj¤ànaprasa¤jitaü tu råpaü ÷akyaü tattvaj¤ànena apavaditum, mithyàj¤ànasaüskàra÷ca sudçóho 'pi tattvaj¤ànasaüskàreõàdaranairantaryadãrdhakàlàsevitatattvaj¤ànàbhyàsajanmaneti / syàdetat / pràõàdyupàsanà api vedànteùu bahulamupalabhyante / tatkathaü sarveùàü vedàntànàmàtmaikatvapratipàdanamartha ityata àha- yathà càyamarthaþ ityàdi / ÷arãrameva ÷arãrakam ; tatra nivàsã ÷àrãrako jãvàtmà / tasya tvaüpadàbhidheyasya tatpadàbhidheyaparamàtmaråpatayà yà mãmàüsà sà tathoktà / etàvànatràrthasaükùepaþ- yadyapi svàdhyàyàdhyayanavidhinà svàdhyàyapadavàcyasya vedarà÷eþ phalavadarthàvabodhaparatàü àpàdayatà karmavidhiniùedhànàmiva vedàntànàmapi svàdhyàya÷abdavàcyànàü phalavadarthàvabodhaparatvamàpàditam, yadyapi ca 'avi÷iùñastu vàkyàrthaþ' iti nyàyàt mantràõàmiva vedàntànàmarthaparatvamautsargikam, yadyapi ca vedàntebhyaþ caitanyànandaghanaþ kartçtvabhoktçtvarahito niùprapa¤ca ekaþ pratyagàtmà avagamyate, tathàpi kartçtvabhoktçtvaduþkha÷oka- mohamayamàtmànamavagàhamànenàhaüpratyayena sedehabàdhavirahiõà virudhyamànà vedàntàþ svàrthàtpracyutà upacaritàrthà và japamàtropayogino và ityavivakùitasvàrthàþ / tathà ca tadarthavicàràtmikà caturlakùaõã ÷àrãrakamãmàüsà nàrabdhavyà / na ca sarvajanãnàhamanubhavasiddha àtmà saüdigdho và saprayojano và, yena jij¤àsyaþ san vicàraü prayu¤jãta- iti pårvapakùaþ / siddhàntastu- bhavedetadevaü yadyahaüpratyayaþ pramàõam / tasya tu uktena krameõa ÷rutyàdibàdhakatvànupapatteþ, ÷rutyàdibhi÷ca samastatãrthakarai÷ca pràmàõyànabhyupagamàdadhyàsatvam / evaü ca vedàntà nàvivakùitàrthàþ, nàpi upacaritàrthàþ, kiü tu uktakùaõàþ / pratyagàtmaiva teùàü mukhyor'thaþ / tasya ca vakùyamàõena krameõa saüdigdhatvàt prayojanatvàcca yuktà jij¤àsà- ityà÷ayavàn såtrakàraþ tajjij¤àsàmasåtrayat, athàto brahmajij¤àsà iti / jij¤àsayà ca saüdehaprayojane såcayati / tatra sakùàdicchàvyàpyatvàdbrahmaj¤ànaü kaõañhoktaü prayojanam / na ca karmaj¤ànàtparàcãnamanuùñhànamiva brahmaj¤ànàtparàcãnaü ki¤cidasti, yenaitadavàntaraprayojanaü bhavet / kiü tu brahmamãmàüsàkhyatarketikartavyatànuj¤àtaviùayairvedàntairàhitaü nirvicikitsaü brahmaj¤ànameva samastaduþkhopa÷amaråpamànandaikarasaü paramaü prayojanam / tamarthamadhikçtya hi prekùàvantaþ pravartantetaràm / tacca pràptamapyanàdyavidyàva÷àdapràptamiveti prepsitaü bhavati ; yathà svagrãvàgatamapi graiveyakaü kuta÷cidbhramànnàstãti manyamànaþ pareõa pratipàditamapràptamiva pràpnoti / jij¤àsà tu saü÷ayasya kàryamiti svakàraõaü saü÷ayaü såcayati / saü÷aya÷ca mãmàüsàrambhaü prayojayati / tathà ca ÷àstre prekùàvatpravçttihetusaü÷ayaprayojanasåcanàt yuktamasya såtrasya ÷àstràditvam, ityàha bhagavànbhàùyakàraþ- vedàntamãmàüsà÷àstrasya vyàcikhyàsitasya asmàbhiþ, idamàdimaü såtram / påjitavicàravacano mãmàüsà÷abdaþ / paramapuruùàrthahetubhåtasåkùmatamàrthanirõayaphalatayà ca vicàrasya ca påjitatà / tasya mãmàüsàyàþ ÷àstram, sà hyanena ÷iùyate ÷iùyebhyo yathàvatpratipàdyata iti / såtraü ca bahvarthasåcanàt bhavati / yathàhuþ- laghåni såcitàrthàni svalpàkùarapadàni ca / sarvataþ sàrabhåtàni såtràõyàhurmanãùiõaþ // iti / tadevaü såtratàtparyaü vyàkhyàya tasya prathamapadaü atha iti vyàcaùñe- tatràtha÷abda ànantaryàrthaþ parigçhyate / teùu såtrapadeùu madhye yo 'yaü atha÷abdaþ sa ànantaryàrtha iti yojanà / nanu adhikàràrtho 'pyatha÷abdo dç÷yate, yathà 'athaiùa jyotiþ' iti vede, yathà và loke 'atha ÷abdànu÷àsanam' iti, 'atha yogànu÷àsanam' iti ca ; tatkimatràdhikàràrtho na gçhyata ityata àha- nàdhikàràrthaþ / kutaþ ? brahmajij¤àsàyà anadhikàryatvàt / jij¤àsà tàvadiha såtre brahmaõa÷ca tajj¤ànàcca ÷abdataþ pradhànaü pratãyate / na ca yathà 'daõóã praiùànanvàha' ityatra apradhànamapi daõóa÷abdàrtho vivakùyate evamihàpi brahmatajj¤àne iti yuktam, brahmamãmàüsà÷àstrapravçttyaïgasaü÷ayaprayojanasåcanàrthatvena jij¤àsàyà eva vivakùitatvàt / tadavivakùàyàü tadasåcanena kàkadantaparãkùàyàmiva na brahmamãmàüsàyàü prekùàvantaþ pravarteran / na hi tadànãü brahma tajj¤ànaü ca abhidheyaprayojane bhavitumarhataþ, anadhyastàhaüpratyayavirodhena vedàntànàmevaüvidher'the pràmàõyànupapatteþ ; karmapravçttyupayogitayà upacaritàrthànàü và japopayoginàü và 'hum' ityevamàdãnàmivàvivakùitàrthànàmapi svàdhyàyàdhyayanavidhyadhãnagrahaõatvasya saübhavàt / tasmàtsaüdehaprayojanasåcanã jij¤àsà iha padato vàkyata÷ca pradhànaü vivakùitavyà / na ca tasyà adhikàryatvam, apraståyamànatvàt, yena tatsamabhivyàhçto 'tha÷abdo 'dhikàràrthaþ syàt / jij¤àsàvi÷eùaõaü tu brahmaj¤ànamadhikàryaü bhavet / na ca tadapyatha÷abdena saübadhyate, pràdhànyàbhàvàt / na ca jij¤àsà mãmàüsà yena yogànu÷àsanavadadhikriyeta ; nàntatvaü nipàtya 'màï màne' ityasmàdvà 'mànapåjàyàm' ityasmàdvà dhàtoþ 'mànbandha-' ityàdinà anicchàrthe sani vyutpàditasya mãmàüsàpadasya påjitavicàravacanatvàt ; j¤ànecchàvàcakatvàjjij¤àsàpadasya / pravartikà hi mãmàüsàyàü jãj¤àsà syàt / na ca pravartyapravartakayoraikyam, ekatve tadbhàvànupapatteþ / na ca svàrthaparatvasyopapattau satyàü anyàrthaparatvakalpanà yuktà, atiprasaïgàt / tasmàtsuùñhåktam 'jij¤àsàyà anadhikàryatvàt' iti / atha maïgalàrtho 'tha÷abdaþ kasmànna bhavati ? tathà ca maïgalahetutvàt pratyahaü brahmajij¤àsà kartavyeti såtràrthaþ saüpadyata ityata àha- maïgalasya ca vàkyàrthe samanvayàbhàvàt / padàrtha eva hi vàkyàrthe samanvãyate, sa ca vàcyo lakùyo và / na ceha maïgalamatha÷abdasya vàcyaü và lakùyaü và, kiü tu mçdaïga÷aïkhadhvanivadatha÷abda÷ravaõamàtrakàryam / na ca kàryaj¤àpyayorvàkyàrthe samanvayaþ ÷abdavyavahàre dçùña ityarthaþ / tatkimidànãü maïgalàrtho '÷abdaþ teùu teùu na prayoktavyaþ ? tathà ca oïkàra÷càtha÷abda÷ca dvàvetau brahmaõaþ purà / kaõñhaü bhittvà viniryàtau tasmànmàïgalikàvubhau // iti smçtivyàkopa ityata àha- arthàntaraprayukta eva hyatha÷abdaþ ÷rutyà maïgalaprayojano bhavati / arthàntareùvànantaryàdiùu prayuktaþ atha÷abdaþ ÷rutyà ÷ravaõamàtreõa veõuvãõàdhvanivanmaïgalaü kurvan maïgalaprayojano bhavati anyàrthamànãyamànodakumbhadar÷anavat / tena na smçtivyàkopaþ / tena ca iha ànantaryàrthasya sataþ ÷ravaõamàtreõa maïgalàrthatetyarthaþ / syàdetat / pårvaprakçtàpekùo 'tha÷abdo bhaviùyati vinaivànantaryàrthatvam / tadyathà- iyamevàtha÷abdaü prakçtya vimç÷yate 'kimayamatha÷abda ànantarye athàdhikàre' iti / atra vimar÷akavàkye 'tha÷abdaþ pårvaprakçtamatha÷abdamapekùya prathamapakùopanyàsapårvakaü pakùàntaropanyàse / na càsyànantaryamarthaþ, pårvaprakçtasya prathamapakùopanyàsena vyavàyàt / na ca prakçtànapekùà, tadanapekùasya tadviùayatvàbhàvena asamànaviùayatayà vikalpànupapatteþ / na hi jàtu bhavati- kiü nitya àtmà, atha anityà buddhiriti / tasmàdànantaryaü vinà pårvaprakçtàpekùa ihàtha÷abdaþ kasmànna bhavatãtyata àha- pårvaprakçtàpekùàyà÷ca phalata ànantaryàvyatirekàt / asyàrthaþ- na vayamànantaryàrthatàü vyasanitayà rocayàmahe, kiü tu brahmajij¤àsàhetubhåtapårvaprakçtasiddhaye / sà ca pårvaprakçtàrthàpekùatve 'pyatha÷abdasya sidhyatãti vyartha ànantaryàrthatvàvadhàraõàgraho 'smàkamiti / tadidamuktam 'phalataþ' iti / paramàrthatastu kalpàntaropanyàse pårvaprakçtàpekùà ; na ceha kalpàntaropanyàsa iti pàri÷eùyàdànantaryàrtha eveti yuktam / bhavatvànantaryàrthaþ, kimevaü satãtyata àha- sati cànantaryàrthatva iti / na tàvadyasya kasyacidatrànantaryam iti vaktavyam, tasyàbhidhànamantareõàpi pràptatvàt / ava÷yaü hi puruùaþ ki¤citkçtvà ki¤citkaroti / na cànantaryamàtrasya dçùñamadçùñaü và prayojanaü pa÷yàmaþ / tasmàttasyàtrànantaryaü vaktavyaü yadvinà brahmajij¤àsà na bhavati, yasminsati tu bhavantã bhavatyeva / tadidamuktam- yatpårvavçttaü niyamenàpekùata iti / syàdetat / dharmajij¤àsàyà iva brahmajij¤àsàyà api yogyatvàt svàdhyàyàdhyayanànantaryam, dharmavadbrahmaõo 'pyàmnàyaikapramàõagamyatvàt / tasya càgçhãtasya svaviùaye vij¤ànàjananàt, grahaõasya ca 'svàdhyàyo 'dhyetavyaþ' ityadhyayanenaiva niyatatvàt / tasmàdvedàdhyayanànantaryameva brahmajij¤àsàyà apyatha÷abdàrtha ityata àha- svàdhyàyànantaryaü tu samànaü dharmabrahmajij¤àsayoþ / atra ca svàdhyàyena viùayeõa tadviùayamadhyayanaü lakùayati / tathà ca 'athàto dharmajij¤àsà' ityanenaiva gatamiti nedaü såtramàrabdhavyam ; dharma÷abdasya vedàrthamàtropalakùaõatayà dharmavadbrahmaõo 'pi vedàrthatvàvi÷eùeõa vedàdhyayanànantaryopade÷asàmyàdityarthaþ / codayati - nanviha karmàvabodhànantaryaü vi÷eùaþ dharmajij¤àsàto brahmajij¤àsàyàþ / asyàrthaþ- 'vividiùanti yaj¤ena' iti tçtãyà÷rutyà yaj¤àdãnàmaïgatvena brahmaj¤àne viniyogàt, j¤ànasyaiva karmatayà icchàü prati pràdhànyàt, pradhànasaübandhàccàpradhànànàü padàrthàntaràõàm / tatràpi ca na vàkyàrthaj¤ànotpattàvaïgabhàvo yaj¤àdãnàm, vàkyàrthaj¤ànasya vàkyàdevotpatteþ / na ca vàkyaü sahakàritayà karmàõyapekùata iti yuktam ; akçtakarmaõàmapi viditapadapadàrthasaübandhànàü samadhigata÷àbdanyàyatattvànàü guõapradhànabhåtapårvàparapadàrthàkàïkùàsaünidhiyogyatànusaüdhànavatàmapratyåhaü vàkyàrthapratyayotpatteþ / anutpattau và vidhiniùedhavàkyàrthapratyayàbhàvena tadarthànuùñhànaparivarjanàbhàvaprasaïgaþ / tadbodhatastu tadarthànuùñhànaparivarjane parasparà÷rayaþ, tasmin sati tadarthànuùñhànaparivarjanaü tata÷ca tadbodha iti / na ca vedàntavàkyànàmeva svàrthapratyàyane karmàpekùà na vàkyàntaràõàmiti sàüpratam, vi÷eùahetoþ abhàvàt / nanu 'tattvamasi' iti vàkyàt tvaüpadàrthasya kartçbhoktçråpasya jãvàtmano nitya÷uddhabuddhodàsãnasvabhàvena tatpadàrthena paramàtmanaikyama÷akyaü dràgityeva pratipattuü àpàtato '÷uddhasattvaiþ, yogyatàvirahavini÷cayàt / yaj¤adànatapo 'nà÷akatanåkçtàntarmalàstu vi÷uddhasattvàþ ÷raddadhànàyogyatàvagamapuraþsaraü tàdàtmyamavagamiùyantãti cet, tatkimidànãü pramàõakàraõaü yogyatàvadhàraõamapramàõàtkarmaõo vaktumadhyavasito 'si, pratyakùàdyatiriktaü và karmàpi pramàõam / vedàntàviruddhatanmålanyàyabalena tu yogyatàvadhàraõe kçtaü karmabhiþ / tasmàt 'tattvamasi' ityàdeþ ÷rutamayena j¤ànena jãvàtmanaþ paramàtmabhàvaü gçhãtvà, tanmålayà copapattyà vyavasthàpya, tadupàsanàyàü bhàvanàparàbhidhànàyàü dãrghakàlanairantaryavatyàü brahmasàkùàtkàraphalàyàü yaj¤àdãnàmupayogaþ / yathàhuþ- 'sa tu dãrdhakàlanairantaryasatkàràsevito dçóhabhåmiþ' iti / brahmacaryatapaþ÷raddhàyaj¤àdaya÷ca satkàràþ / ata eva ÷rutiþ- 'tameva dhãro vij¤àya praj¤àü kurvãta bràhmaõaþ' / iti / vij¤àya tarkopakaraõena ÷abdena praj¤àü bhàvanàü kurvãtetyarthaþ / atra ca yaj¤àdãnàü ÷reyaþparipanthikalmaùanibarhaõadvàreõopayoga iti kecit / puruùasaüskàradvàreõetyanye / yaj¤àdisaüskçto hi puruùaþ àdaranairantaryadãrghakàlairàsevamàno brahmabhàvanàmanàdyavidyàvàsanàü samålakàùaü kaùati ; tato 'sya pratyagàtmà suprasannaþ kevalo vi÷adãbhavati / ata eva smçtiþ- 'mahàyaj¤ai÷ca yaj¤ai÷ca bràhmãyaü kriyate tanuþ' / iti, 'yasyaite 'ùñàcatvàriü÷atsaüskàràþ' iti ca / apare tu çõatrayàpàkaraõena brahmaj¤ànopayogaü karmaõàmàhuþ / asti hi smçtiþ- 'çõàni trãõyapàkçtya mano mokùe nive÷ayet' / iti / anye tu 'tametaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena' ityàdi÷rutibhyaþ tattatphalàya coditànàmapi karmaõàü saüyogapçthaktvena brahmabhàvanàü pratyaïgabhàvamàcakùate, kratvarthasyeva khàdiratvasya vãryàrthatàm, 'ekasya tåbhayàrthatve saüyogapçthaktvam' iti nyàyàt / ata eva pàramarùaü såtram 'sarvàpekùà ca yaj¤àdi÷rutera÷vavat' iti / yaj¤atapodànàdi sarvam, tadapekùà brahmabhàvanetyarthaþ / tasmàt yadi ÷rutyàdayaþ pramàõaü yadi và pàramarùaü såtraü sarvathà yaj¤àdikarmasamuccità brahmopàsanà vi÷eùaõatrayavatã anàdyavidyàtadvàsanàsamucchedakrameõa brahmasàkùàtkàràya mokùàparanàmne kalpata iti tadarthaü karmàõyanuùñheyàni / na caitàni dçùñàdçùñasàmavàyikàràdupakàrahetubhåtaupade÷ikàtide÷ikakramaparyantàïgagràmasahitaparasparavibhinnakarmasvaråpatadadhikàribhedaparij¤ànaü vinà ÷akyànyanuùñhàtum / na ca dharmamãmàüsàpari÷ãlanaü vinà tatparij¤ànam / tasmàtsàdhåktam 'karmàvabodhànantaryaü vi÷eùaþ' iti / karmàvabodhena hi karmànuùñhànasàhityaü bhavati brahmopàsanàyà ityarthaþ / tadetanniràkaroti- na iti / kutaþ ? karmàvabodhàt pràgapyadhãtavedàntasya brahmajij¤àsopapatteþ / idamatràkåtam- brahmopàsanayà bhàvanàparàbhidhànayà karmàõyapekùyanta ityuktam / tatra bråmaþ- kva punarasyàþ karmàpekùà ? kiü kàrye yathàgneyàdãnàü paramàpårve cirabhàviphalànukåle janayitavye samidàdyapekùà ? svaråpe và yathà teùàmeva dviravattapuroóà÷àdidravyàgnidevatàdyapekùà ? na tàvatkàrye, tasya vikalpàsahatvàt / tathà hi- brahmopàsanàyà brahmasvaråpasàkùàtkàraþ kàryamabhyupeyaþ / sa cotpàdyo và syàt yathà saüyavanasya piõóaþ, vikàryo và yathàvaghàtasya vrãhayaþ, saüskàryo và yathà prokùaõasyolåkhalàdayaþ, pràpyo và yathà dohanasya payaþ / na tàvadutpàdyaþ / na khalu ghañàdisàkùàtkàra iva jaóasvabhàvebhyo ghañàdibhyo bhinna indriyàdyàdheyo brahmasàkùàtkàro bhàvanàdheyaþ saübhavati, brahmaõo 'paràdhãnaprakà÷atayà tatsàkùàtkàrasya tatsvabhàvyena nityatayotpàdyatvànupapatteþ / tato bhinnasya và bhàvanàdheyasya sàkùàtkàrasya pratibhàpratyayavat saü÷ayàkràntatayà pràmàõyàyogàt, tadvidhasya tatsàmagrãkasyaiva bahulaü vyabhicàropalabdheþ / na khalu anumànàvagataü siddhaü vahniü bhàvayataþ ÷ãtàrtasya ÷i÷irabharamantharatarakàyakàõóasya sphurajjvàlàjañilànalasàkùàtkàraþ pramàõàntareõa saüvàdyate, visaüvàdasya bahulamupalambhàt / tasmàt pràmàõikasàkùàtkàralakùaõakàryàbhàvànnopàsanàyà utpàdye karmàpekùà / na ca kåñasthanityasya sarvavyàpino brahmaõa upàsanàto vikàrasaüskàrapràptayaþ saübhavanti / syàdetat / mà bhådbrahmasàkùàtkàra utpàdyàdiråpa upàsanàyàþ / saüskàryastu anirvacanãyàvidyàdvayapidhànàpanayanena bhaviùyati, pratisãràpihità nartakãva pratisãràpanayadvàrà raïgavyàpçtena / tatra ca karmaõàmupayogaþ / etàvàüstu vi÷eùaþ- pratisãràpanaye pàriùadànàü nartakãviùayaþ sàkùàtkàro bhavati / iha tu avidyàpidhànàpanayamàtrameva nàparamutpàdyamasti, brahmasàkùàtkàrasya brahmasvabhàvasya nityatvena anutpàdyatvàt / atrocyate- kà punariyaü brahmopàsanà ? kiü ÷àbdaj¤ànamàtrasaütatiþ, àho nirvicikitsa÷àbdaj¤ànasaütatiþ ? yadi ÷àbdaj¤ànamàtrasaütatiþ, na tarhãyamabhyàsyamànàpyavidyàü samucchettumarhati / tattvavini÷cayastadabhyàso và savàsanaü viparyàsamunmålayet, na saü÷ayàbhyàsaþ, sàmànyamàtradar÷anàbhyàso và / na hi sthàõurvà puruùo veti và, àrohapariõàhavat dravyamiti và ÷ata÷o 'pi j¤ànamabhyasyamànaü puruùa eveti ni÷cayàya paryàptam, çte vi÷eùadar÷anàt / nanåktaü ÷rutamayena j¤ànena jãvàtmanaþ paramàtmabhàvaü gçhãtvà yuktimayena ca vyavasthàpyata iti / tasmànnirvicikatsa÷àbdaj¤ànasaütatiråpopàsanà karmasahakàriõyavidyàdvayocchedahetuþ / na càsàvanutpàditabrahmànubhavà taducchedàya paryàptà / sàkùàtkàraråpo hi viparyàsaþ sàkùàtkàraråpeõaiva tattvaj¤ànenocchidyate, na tu parokùàvabhàsena, diïmohàlàtacakracaladvçkùamarumarãcisalilàdivibhrameùvaparokùàvabhàsiùu aparokùàvabhàsibhireva digàditattvapratyayairnivçttidar÷anàt / no khalvàptavacanaliïgàdini÷citadigàditattvànàü diïmohàdayo nivartante / tasmàt tvaüpadàrthasya tatpadàrthatvena sàkùàtkàra eùitavyaþ / etàvatà hi tvaüpadàrthasya duþkhi÷okitvàdisàkùàtkàranivçttiþ, nànyathà / na caiùa sàkùàtkàro mãmàüsàsahitasyàpi ÷abdapramàõasya phalam, api tu pratyakùasya, tasyaiva tatphalatvaniyamàt ; anyathà kuñajabãjàdapi vañàïkurotpattiprasaïgàt / tasmànnirvicikitsavàkyàrthabhàvanàparipàkasahitamantaþkaraõaü tvaüpadàrthasyàparokùasya tattadupàdhyàkàraniùedhena tatpadàrthatàmàvirbhàvayatãti yuktam / na càyamanubhavato brahmasvabhàvo yena na janyeta, api tu antaþkaraõasyaiva vçttibhedo brahmaviùayaþ / na caitàvatà brahmaõo 'pi paràdhãnaprakà÷atà / na hi ÷àbdaj¤ànaprakà÷yaü brahma svayaü prakà÷aü na bhavati / sarvopàdhivihãnaü hi svaya¤jyotiriti gãyate, na tåpahitamapi / yathàha sma bhagavànbhàùyakàraþ- 'na tàvadayamekàntenàviùayaþ' iti / na càntaþkaraõavçttàvapyasya sàkùàtkàre sarvopàdhivinirmokaþ, tasyaiva tadupàdhervina÷yadavasthasya svaparopàdhivirodhino vidyamànatvàt / anyathà caitanyacchàyàpattiü vinàntaþkaraõavçtteþ svayamacetanàyàþ svaprakà÷atvànupapattau sàkùàtkàratvàyogàt / na cànumitabhàvitavahnisàkùàtkàravat pratibhàtvenàsyàpràmàõyam, tatra vahnisvalakùaõasya parokùatvàt / iha tu brahmasvaråpasya upàdhikaluùitasya jãvasya pràgapyaparokùatvàt / na hi ÷uddhabuddhatvàdayo vastutastato 'tiricyante / jãva eva tu tattadupàdhirahitaþ ÷uddhabuddhatvàdisvabhàvo brahmeti gãyate / na ca tattadupàdhiviraho 'pi tato 'tiricyate / tasmàt yathà gàndharva÷àstràrthaj¤ànàbhyàsàhitasaüskàrasacivaþ ÷rotrendriyeõa ùaójàdisvaragràmamårchanàbhedamadhyakùamanubhavati, evaü vedàntàrthaj¤ànàbhyàsàhitasaüskàro jãvaþ svasya brahmabhàvamantaþkaraõeneti / antaþkaraõavçttau brahmasàkùàtkàre janayitavye asti tadupàsanàyàþ karmàpekùeti cet, na, tasyàþ karmànuùñhànasahabhàvàbhàvena tatsahakàritvànupapatteþ / na khalu 'tattvamasi' ityàdervàkyànnirvicikitsaü ÷uddhabuddhodàsãnasvabhàvaü akartçtvàdyupetaü apetabràhmaõatvàdijàtiü dehàdyatiriktaü ekamàtmànaü pratipadyamànaþ karmasvadhikàramavaboddhumarhati / anarha÷ca kathaü kartà vàdhikçto và / yadyucyeta ni÷cite 'pi tattve viparyàsanibandhano vyavahàro 'nuvartamàno dç÷yate, yathà guóasya màdhuryavini÷caye api pittopahatendriyàõàü tiktatàvabhàsànuvçttiþ, àsvàdya thåtkçtya tyàgàt / tasmàdavidyàsaüskàrànuvçttyà karmànuùñhànam, tena ca vidyàsahakàriõà tatsamuccheda upapatsyate / na ca- karmàvidyàtmakaü kathamavidyàmucchinatti, karmaõo và taducchedakasya kuta ucchedaþ iti vàcyam, sajàtãyasvaparavirodhinàü bhàvànàü bahulamupalabdheþ / yathà payaþ payo 'ntaraü jarayati svayaü ca jãryati, yathà viùaü viùàntaraü ÷amayati svayaü ca ÷àmyati, yathà và katakarajo rajo 'ntaràvile pàthasi prakùiptaü rajo 'ntaràõi bhindat svayamapi bhidyamànamanàvilaü pàthaþ karoti, evaü karmàvidyàtmakamapi avidyàntaràõyapagamayat svayamapyapagacchatãti / atrocyate- satyam ; 'sadeva somyedamagra àsãt' ityupakramàt 'tattvamasi' ityantàcchabdàdbrahmamãmàüsopakaraõàdasakçdabhyastànnirvicikitse 'nàdyavidyopàdànadehàdyatiriktapratyagàtmatattvàvabodhe jàte 'pi avidyàsaüskàrànuvçttyànuvartante sàüsàrikàþ pratyayàstadvyavahàrà÷ca, tathàpi tànapyayaü vyavahàrapratyayànmithyeti manyamàno vidvàn ca ÷raddhatte, pittopahatendriya iva guóaü thåtkçtya tyajannapi tasya tiktatàm / tathà càyaü kriyàkartçkaraõetikartavyatàphalaprapa¤camatàttvikaü vini÷cinvan kathamadhikçto nàma ? viduùo hyadhikàraþ / anyathà pa÷u÷ådràdãnàmapi adhikàro durvàraþ syàt / kriyàkartràdisvaråpavibhàgaü ca vidvasyamàna iha vidvànabhimataþ karmakàõóe / ata eva bhagavàn avidvadviùayatvaü ÷àstrasya varõayàübabhåva bhàùyakàraþ / tasmàdyathà ràjajàtãyàbhimànikartçke ràjasåye na vipravai÷yajàtãyàbhimàninoradhikàraþ, evaü dvijàtikartçkriyàkaraõàdivibhàgàbhimànikartçke karmaõi na tadanabhimànino 'dhikàraþ / na cànadhikçtena samarthenàpi kçte vaidikaü karma phalàya kalpate, vai÷yastoma iva bràhmaõaràjanyàbhyàm / tena dçùñàrtheùu karmasu ÷aktaþ pravartamànaþ pràpnotu phalam, dçùñatvàt / adçùñàrtheùu tu ÷àstraikasamadhigamyaü phalamanadhikàriõi na yujyata iti nopàsanàkàrye karmàpekùà / syàdetat / manuùyàbhimànavadadhikàrike karmaõi vihite yathà tadabhimànarahitasyànadhikàraþ, evaü niùedhavidhayo 'pi manuùyàdhikàrà iti tadabhimànarahitasteùvapi nàdhikriyeta pa÷vàdivat ; tathà càyaü niùiddhamanutiùñhan na pratyaveyàt tiryagàdivaditi bhinnakarmatàpàtaþ / maivam / na khalvayaü sarvathà manuùyàbhimànarahitaþ, kiü tvavidyàsaüskàrànuvçttyàsya màtrayà tadabhimàno 'nuvartate / anuvartamànaü ca mithyeti manyamàno na ÷raddhatta ityuktam / kimato yadyevam ? etadato bhavati- vidhiùu ÷ràddho 'dhikàrã nà÷ràddhaþ / tata÷ca manuùyàdyabhimàne na÷raddhadhàno na vidhi÷àstreùvadhikriyate / tathà ca smçtiþ- 'a÷raddhayà hutaü dattam'- ityàdikà / niùedha÷àstraü tu na ÷raddhàmapekùate / api tu niùidhyamànakriyonmukho nara ityeva pravartate / tathà ca sàüsàrika iva ÷raddhàvagatabrahmatattvo 'pi niùedhamatikramya pravartamànaþ pratyavaitãti na bhinnakarmadar÷anàbhyupagamaþ / tasmànnopàsanàyàþ kàrye karmàpekùà / ata eva nopàsanotpattàvapi ; nirvicikitsa÷àbdaj¤ànotpattyuttarakàlamanadhikàraþ karmaõãtyuktam / tathà ca ÷rutiþ- 'na karmaõà na prajayà dhanena tyàgenaike amçtatvamàna÷uþ' / iti / tatkimidànãmanupayoga eva sarvatheha karmaõàm ? tathà ca 'vividiùanti yaj¤ena' ityàdyàþ ÷rutayo virudhyeran / na, àràdupakàrakatvàtkarmaõàü yaj¤àdãnàm / tathà hi- tametamàtmànaü vedànuvacanena nityasvàdhyàyena, bràhmaõà vividiùanti, veditumicchanti, na tu vidanti / vastutaþ pradhànasyàpi vedanasya prakçtyarthatayà ÷abdato guõatvàt, icchàyà÷ca pratyayàrthatayà pràdhànyàt, pradhànena ca kàryasaüpratyayàt / na hi 'ràjapuruùamànaya' ityukte vastutaþ pradhàno 'pi ràjà puruùavi÷eùaõatayà ÷abdata upasarjana ànãyate, api tu puruùa eva, ÷abdatastasya pràdhànyàt / evaü vedànuvacanasyeva yaj¤asyàpãcchàsàdhanatayà vidhànam / evaü tapaso 'nà÷akasya / kàmàna÷anameva tapaþ, hitamitamedhyà÷ino hi brahmaõi vividiùà bhavati, na tu sarvathà ana÷nataþ, maraõàt / nàpi càndràyaõàdi tapaþ, tacchãlasya dhàtuvaiùamyàpatteþ / etàni ca nityàni upàttaduritanibarhaõena puruùaü saüskurvanti / tathà ca ÷rutiþ- 'sa ha và àtmàyàjã yo veda idaü me 'nenàïgaü saüskriyata idaü me 'nenàïgamupadhãyate' iti / aneneti prakçtaü yaj¤àdi paràmç÷ati / smçti÷ca- 'yasyaite 'ùñàcatvàriü÷atsaüskàràþ' iti / nityanaimittikànuùñhànaprakùãõakalmaùasya ca vi÷uddhasattvasyàviduùa eva utpannavividiùasya j¤ànottapattiü dar÷ayatyàtharvaõã ÷rutiþ- '.................. vi÷uddhasattvastatastu taü pa÷yati niùkalaü dhyàyamànaþ' iti / smçti÷ca 'j¤ànamutpadyate puüsàü kùayàtpàpasya karmaõaþ' ityàdikà / këptenaiva ca nityànàü karmaõàü nityehitenopàttaduritanibarhaõena puruùasaüskàreõa j¤ànotpattàvaïgabhàvopapattau na saüyogapçthaktvena sàkùàdaïgabhàvo yuktaþ, kalpanàgauravàpatteþ / tathàhi- nityakarmaõàmanuùñhànàddharmotpàdaþ, tataþ pàpmà nivartate ; sa hi anityà÷uciduþkharåpe saüsàre nitya÷ucisukhakhyàtilakùaõena viparyàsena cittasattvaü malinayati ; ataþ pàpanivçttau pratyakùopapattidvàràpàvaraõe sati pratyakùopapattibhyàü saüsàrasya anityà÷uciduþsvaråpatvamapratyåhamavabudhyate ; tato 'sya asminnanabhiratisaüj¤aü vairàgyamupajàyate ; tatastajjihàsopàvartate ; tato hànopàyaü paryeùate ; paryeùamàõa÷càtmatattvaj¤ànamasyopàya ityupa÷rutya tajjij¤àsate ; tataþ ÷ravaõàdikrameõa tajjànàtãtyàràdupakàrakatvaü tattvaj¤ànotpàdaü prati cittasattva÷uddhyà karmaõàü yuktam / iyamevàrthamanuvadati bhagavadgãtà- 'àrurukùormuneryogaü karma kàraõamucyate / yogàråóhasya tasyaiva ÷amaþ kàraõamucyate' // iti / evaü ca ananuùñhitakarmàpi pràgbhavãyakarmava÷àt yo vi÷uddhasattvaþ saüsàràsàratàdar÷anena niùpannavairàgyaþ, kçtaü tasya karmànuùñhànena vairàgyotpàdopayoginà, pràgbhavãyakarmànuùñhànàdeva tatsiddheþ / iyameva ca puruùadhaureyabhedamadhikçtya pravavçte ÷rutiþ- 'yadi vetarathà brahmacaryàdeva pravrajet' iti / tadidamuktam, karmàvabodhàt, pràgapyadhãtavedàntasya brahmajij¤àsopapatteriti / ata eva na brahmacàriõa çõàni santi yena tadapàkaraõàrthaü karmànutiùñhet / etadanurodhàcca 'jàyamàno vai bràhmaõastribhirçõavà jàyate' iti gçhasthaþ saüpadyamàna iti vyàkhyeyam / anyathà 'yadi vetarathà brahmacaryàdeva' iti ÷rutirvirudhyeta / gçhasthasyàpi ca çõàpàkaraõaü sattva÷uddhyarthameva / jaràmaryavàdo bhasmàntatàvàdo 'ntyeùñaya÷ca karmajaóànaviduùaþ prati, na tvàtmatattvavidaþ paõóitàn / tasmàttasyànantaryamatha-÷abdàrthaþ yadvinà brahmajij¤àsà na bhavati yasmiüstu sati bhavantã bhavatyeva / na cetthaü karmàvabodhaþ / tasmànna karmàvabodhànantaryamàtràtha÷abdàrtha iti sarvamavadàtam / syàdetat / mà bhådagnihotrayavàgåpàkavadarthaþ kramaþ ; ÷rautastu bhaviùyanti ; 'gçhã bhåtvà vanã bhavet vanã bhåtvà pravrajet' iti jàbàla÷rutirgàrhasthyena hi yaj¤àdyanuùñhànaü såcayati / smaranti ca - 'adhãtya vidhivadvedànputràü÷cotpàdya dharmataþ / iùñvà ca ÷aktito yaj¤airmano mokùe nive÷ayet // ' iti / nindanti ca- 'anadhãtya dvijo vedànanutpàdya tathàtmajàn / aniùñvà caiva yaj¤ai÷ca mokùamicchanvrajatyadhaþ' // iti ; àha- yathà ca hçdayàdyavadànànàmànantaryaniyamaþ / kutaþ ? 'hçdayasyàgre 'vadyati atha jihvàyà atha vakùasaþ' ityathàgra÷abdàbhyàü kramasya vivakùitatvàt / na tatheha kramo vivakùitaþ, ÷rutyà tayaivànantaramaniyamasya dar÷itatvàt, 'yadi vetarathà brahmacaryàdeva pravrajedgçhàdvà vanàdvà' iti / etàvatà hi vairàgyamupalakùayati / ata eva 'yadahareva virajettadahareva pravrajet' iti ÷rutiþ / nindàvacanaü ca avi÷uddhasattvapuruùàbhipràyam / avi÷uddhasattvo hi mokùamicchannàlasyàttadupàye 'pravartamàno gçhasthadharmamapi nityanaimittikamanàcaranpratikùaõamupacãyamànapàpmà adhogatiü gacchatãtyarthaþ / syàdetat / mà bhåcchrauta àrtho và kramaþ ; pàñhasthànamukhyapravçttipramàõakastu kasmànna bhavatãtyata àha- ÷eùa÷eùitve pramàõàbhàvàt / ÷eùàõàü samidàdãnàü ÷eùiõàü càgneyàdãnàü ekaphalavadupakàropanibaddhànàü ekaphalàvacchinnànàm ekaprayogavacanopagçhãtànàm ekàdhikàrikartçkàõàü ekapaurõamàsyamàvàsyàkàlasaübaddhànàü yugapad anuùñhànà÷akteþ, sàmarthyàtkramapràptau tadvi÷eùàpekùàyàü pàñhàdayastadbhedaniyamàya prabhavanti / yatra tu na ÷eùa÷eùibhàvaþ nàpyekàdhikàràvacchedaþ yathà sauryàryamõapràjàpatyàdãnàm, tatra kramabhedàpekùàbhàvànna pàñhàdiþ kramavi÷eùaniyame pramàõam, avarjanãyatayà tasya tatràvagatatvàt / na ceha dharmabrahmajij¤àsayoþ ÷eùa÷eùibhàve ÷rutyàdãnàmanyatamaü pramàõamasatãti / nanu ÷eùa÷eùibhàvàbhàve 'pi kramaniyamo dçùñaþ yathà godohanasya puruùàrthasya dàr÷apaurõamàsikairaïgaiþ saha, yathà và 'dar÷apårõamàsàbhyàmiùñvà somena yajeta' iti dar÷apårõamàsasomayora÷eùa÷eùiõorityata àha- adhikçtàdhikàre và pramàõàbhàvàt- iti yojanà / svargakàmasya hi dar÷apårõamàsàdhikçtasya pa÷ukàmasya sato dar÷apårõamàsa- kratvarthàppraõayanà÷rite godohane adhikàraþ / no khalu godohanadravyamavyàpriyamàõaü sàkùàtpa÷ån bhàvayitumarhati / na ca vyàpàràntaràviùñaü ÷råyate yatastadaïgakramamatipatet ; appraõayanà÷ritaü tu pratãyate, 'camasenàpaþ praõayedgodohanena pa÷ukàmàsya' iti samabhivyàhàràt, yogyatvàccàsyàpàü praõayanaü prati / tasmàtkratvarthàppraõayanà÷ritatvàdgodohanasya tatkrameõa puruùàrthamapi godohanaü kramavaditi siddham / ÷rutiniràkaraõenaiva iùñisomakramavadapi kramo 'pàsto veditavyaþ / ÷eùa÷eùitvàdhikçtàdhikàràbhàve 'pi kramo vivakùyeta yadyekaphalàvacchedo bhavet, yathàgneyàdãnàü ùaõõàmekasvargaphalàvacchinnànàm ; yadi và jij¤àsyabrahmaõaþ aü÷o dharmaþ syàt, yathà caturlakùaõãvyutpàdyaü brahma kenacitkenacit aü÷enaikena lakùaõena vyutpàdyate, tatra caturõàü lakùaõànàü jij¤àsyàbhedena parasparasaübandhe sati kramo vivakùitaþ, tathehàpyekajij¤àsyatayà dharmabrahmajij¤àsayoþ kramo vivakùyeta ; na caitadubhayamapyastãtyàha- phalajij¤àsyabhedàcca / phalabhedaü vibhajate- abhyudayaphalaü dharmaj¤ànam iti / jij¤àsàyà vastuto j¤ànatantratvàt j¤ànaphalaü jij¤àsàphalamiti bhàvaþ / na kevalaü svaråpataþ phalabhedaþ, tadutpàdanaprakàrabhedàdapi tadbheda ityàha- taccànuùñhànàpekùam / brahmaj¤ànaü ca nànuùñhànàntaràpekùam / ÷àbdaj¤ànàbhyàsànnànuùñhànàntaramapekùate, nityanaimittikakarmànuùñhànasahabhàvasya apàstatvàt- iti bhàvaþ / jij¤àsyabhedamàtyantikamàha- bhavya÷ca dharma iti / bhavità bhavyaþ ; kartari kçtyaþ / bhavità ca bhàvakavyàpàranirvartyatayà tattantra iti tataþ pràgj¤ànakàle nàstãtyarthaþ / bhåtam, satyam ; sadekàntataþ, na kadàcidasadityarthaþ / na kevalaü svaråpato jij¤àsyayorbhedaþ, j¤àpakapramàõapravçttibhedàdapi bheda ityàha- codanàpravçttibhedàcca / codaneti vaidikaü ÷abdamàha, vi÷eùeõa sàmànyasya lakùaõàt / pravçttabhedaü vibhajate- yà hi codanà dharmasya iti / àj¤àdãnàü puruùàbhipràyabhedànàmasaübhavàt apauruùeye vede codanopade÷aþ / ata evoktam- 'tasya j¤ànamupade÷aþ' iti / sà ca svasàdhye puruùavyàpàre bhàvanàyàü tadviùaye ca yàgàdau ; sa hi bhàvanàviùayaþ, tadadhãnaniråpaõatvàt prayatnasya bhàvanàyàþ, 'ùi¤ bandhane' ityasmàt dhàtorviùayapadavyutpatteþ / bhàvanàyàstaddvàreõa ca yàgàderapekùitopàyatàmavagamayantã tatrecchopahàramukheõa puruùaü niyu¤jànaiva yàgàdidharmamavabodhayati nànyathà / brahmacodanà tu puruùamavabodhayatyeva kevalaü na tu pravartayantyavabodhayati / kutaþ ? avabodhasya pravçttirahitasya codanàjanyatvàt / nanu 'àtmà j¤àtavyaþ' ityetadvidhiparairvedàntaiþ tadekavàkyatayàvabodhe pravartayadbhireva puruùo brahmàvabodhyata iti samànatvaü dharmacodanàbhirbrahmacodanànàmityata àha- na puruùo 'vabodhe niyujyate // ayamabhisaüdhiþ- na tàvadbrahmasàkùàtkàre puruùo niyoktavyaþ, tasya brahmasvàbhàvyena nityatvàt akàryatvàt / nàpyupàsanàyàm, tasyà api j¤ànaprakarùe hetubhàvasyànvayavyatirekasiddhatayà pràptatvenàvidheyatvàt / nàpi ÷àbdabodhe, tasyàpyadhãtavedasya puruùasya viditapadatadarthasya samadhigata÷àbdanyàyatattvasyàpratyåhamutpatteþ / atraiva dçùñàntamàha- yathàkùàrtha iti / dàrùñàntike yojayati- tadvat iti / api càtmaj¤ànavidhipareùu vedànteùu nàtmatattvavini÷cayaþ ÷àbdaþ syàt / na hi tadà àtmatattvaparàste, kiü tu tajj¤ànavidhiparàþ, yatparà÷ca te ta eva teùàü arthàþ / na ca bodhasya bodhyaniùñhatvàdapekùitatvàt, anyaparebhyo 'pi bodhyatattvavini÷cayaþ, samàropeõàpi tadupapatteþ / tasmànna bodhavidhiparà vedàntà iti siddham / prakçtamupasaüharati- tasmàtkimapi vaktavyam iti / yasminnasati brahmajij¤àsà na bhavati sati tu bhavantã bhavatyevetyarthaþ / tadàha- ucyate- nityànityavastuviveka ityàdi / nityaþ pratyagàtmà, anityàþ dehendriyaviùayàdayaþ / tadviùaya÷cedviveko ni÷cayaþ, kçtamasya brahmajij¤àsayà, j¤àtatvàdbrahmaõaþ / atha viveko j¤ànamàtram, na ni÷cayaþ ; tathà sati eùa viparyàsàdanyaþ saü÷ayaþ syàt ; tathà ca na vairàgyaü bhàvayet ; abhàvayankathaü brahmajij¤àsàhetuþ ? tasmàdevaü vyàkhyeyam / nityànityayorvasatãti nityànityavastu taddharmaþ ; nityànityayordharmiõostaddharmàõàü ca viveko nityànityavastuvivekaþ / etaduktaü bhavati- mà bhåt idaü çtaü nityam, idaü tadançtamanityamiti dharmivi÷eùayorvivekaþ ; dharmimàtrayornityànityayostaddharmayo÷ca vivekaü ni÷cinotyeva / nityatvaü satyatvaü tadyasyàsti tannityaü satyam ; tathà càsthàgocaraþ / anityatvamasatyatvaü tadyasyàsti tadanityamançtam ; tathà cànàsthàgocaraþ / tadeteùvanubhåyamàneùu yuùmadasmatpratyayagocareùu viùayaviùayiùu yadçtaü nityaü sukhaü vyavasthàsyate tadàsthàgocaro bhaviùyati ; yattvanityamançtaü bhaviùyati tàpatrayaparãtaü tattyakùyata iti so 'yaü nityànityavastuvivekaþ pràgbhavãyàdaihikàdvà karmaõo vi÷uddhasattvasya bhavatyanubhavopapattibhyàm / na khalu satyaü nàma na ki¤cidastãti vàcyam / tadabhàve tadadhiùñhànasyànçtasyàpyanupapatteþ, ÷ånyavàdinàmapi ÷ånyatàyà eva satyatvàt / athàsya puruùadhaureyasyànubhavopapattibhyàmevaü sunipuõaü niråpayataþ à ca satyalokàt à càvãceþ jàyasva mriyasva iti viparivartamànaü kùaõamuhårtayàmàhoràtràrdhamàsamàsartvayanavatsarayugacaturyugamanvantarapralayamahàpralayamahàsargàvàntarasargasaüsàrasàgarormibhirani÷amuhyamànaü tàpatrayaparãtamàtmànaü jãvalokaü càvalokya asminsaüsàramaõóale anityà÷uciduþkhàtmakaü prasaükhyànamupàvartate / tato 'syedç÷ànnityànityavastuvivekalakùaõàtprasaükhyànàt ihamutràrthabhegaviràgaþ bhavati / arthyate pràrthyata ityarthaþ, phalamiti yàvat / tasminviràgo nàmànàbhogàtmikopekùàbuddhiþ / tataþ ÷amadamàdisàdhanasaüpat / ràgàdikaùàyamadiràmattaü hi manaþ teùu teùu viùayeùåccàvacamindriyàõi pravartayat vividhà÷ca pravçttãþ puõyàpuõyaphalà bhàvayat puruùamatighore vividhaduþkhajvàlàjañàle saüsàrahutabhuji juhoti / prasaükhyànàbhyàsalabdhavairàgyaparipàkabhagnaràgàdikaùàyamadiràmadaü tu manaþ puruùeõàvajãyate va÷ãkriyate / so 'yamasya vairàgyahetuko manovijayaþ ÷ama iti va÷ãkarasaüj¤a iti càkhyàyate / vijitaü ca manastattvaviùayaviniyogayogyatàü nãyate ; seyamasya yogyatà damaþ, yathà dànto 'yaü vçùabhayuvà hala÷akañàdivahanayogyaþ kçta iti gamyate / àdi-grahaõena ca viùayatitikùàtaduparamatattva÷raddhàþ saügçhyante / ata eva ÷rutiþ- 'tasmàcchànto dànta uparatastitikùuþ ÷raddhàvitto bhåtvàtmanyevàtmànaü pa÷yet, sarvamàtmani pa÷yati' iti / tadetasya ÷amadamàdiråpasya sàdhanasya saüpat, prakarùaþ, ÷amadamàdisàdhanasaüpat / tato 'sya saüsàrabandhanànmumukùà bhavatãtyàha- mumukùutvaü ca iti / tasya ca nitya÷uddhabuddhamuktasvabhàvabrahmaj¤ànaü mokùasya kàraõamityupa÷rutya tajjij¤àsà bhavati dharmajij¤àsàyàþ pràgårdhvaü ca ; tasmàtteùàmevànantaryaü na dharmajij¤àsàyà ityàha- teùu hi iti / na kevalaü jij¤àsàmàtram, api tu j¤ànamapãtyàha- j¤àtuü ca / upasaüharati- tasmàt iti / kramapràptamataþ÷abdaü vyàcaùñe- ataþ÷abdo hetvarthaþ / tamevàtaþ÷abdasya heturåpamarthamàha- yasmàdveda eva iti / atraivaü paricodyate- satyaü yathoktasàdhanasaüpattyanantaraü brahmajij¤àsà bhavati / saiva tvanupapannà, ihàmutraphalabhogaviràgasyànupapatteþ / anukålavedanãyaü hi phalam, iùñalakùaõatvàtphalasya / na cànuràgahetàvasya vairàgyaü bhavitumarhati / duþkhànuùaïgadar÷anàtsukhe 'pi vairàgyamiti cet, hanta bhoþ sukhànuùaïgàdduþkhe 'pyanuràgo na kasmàdbhavati ? tasmàt sukhe upàdãyamàne duþkhaparihàre prayatitavyam ; avarjanãyatayà duþkhamàgatamapi parihçtya sukhamàtraü bhokùyate / tadyathà- matsyàrthã sa÷alkànsakaõñakànmatsyànupàdatte, sa yàvadàdeyaü tàvadàdàya nivartate ; yathà và dhànyàrthã sapalàlàni dhànyànyàharati, sa yàvadàdeyaü tàvadàdàya nivartate / tasmàdduþkhabhayànnànukålavedanãyamaihikaü vàmuùmikaü và sukhaü parityaktumucitam / na hi mçgàþ santãti ÷àlayo nopyante, bhikùukàþ santãti sthàlyo nàdhi÷rãyante / api ca dçùñaü sukhaü candanavanitàdisaïgajanma kùayitàlakùaõena duþkhenàghràtatvàdatibhãruõà tyajyetàpi, na tvàmuùmikaü svargàdi, tasyàvinà÷itvàt / ÷råyate hi- 'apàma somamamçtà abhåma' iti ; tathà ca 'akùayyaü ha vai càturmàsyayàjinaþ sukçtaü bhavati' iti / na ca kçtakatvahetukaü vinà÷itvànumànamatra saübhavati, nara÷iraþkapàla÷aucànumànavadàgamabàdhitaviùayatvàt / tasmàdyathoktasàdhanasaüpattyabhàvànna brahmajij¤àseti pràptam / evaü pràpte àha bhagavànsåtrakàraþ 'ataþ' iti ; tasyàrthaü vyàcaùñe bhàùyakàraþ- yasmàdveda eva iti / ayamabhisaüdhiþ- satyaü mçgabhikùukàdayaþ ÷akyàþ parihartuü pàcakakçùãvalàdibhiþ ; duþkhaü tvanekavidhànekakàraõasaüpàtajama÷akyaparihàram ; antataþ sàdhanàpàratantryakùayitalakùaõayorduþkhayoþ samastakçtakasukhàvinàbhàvaniyamàt / na hi madhuviùasaüpçktamannaü viùaü parityajya madhumi÷raü ÷akyaü ÷ilpivareõàpi bhoktum / kùayitànumànopodvalitaü ca 'tadyatheha karmacitaþ' ityàdivacanaü kùayitàpratipàdakam, 'apàma somam' ityàdikaü vacanaü mukhyàsaübhave jaghanyavçttitàmàpàdayati / yathàhuþ pauràõikàþ- 'àbhåtasaüplavaü sthànamamçtatvaü hi bhàùyate' iti / atra ca brahmapadena tatpramàõaü veda upasthàpitaþ / sa ca yogyatvàt 'tadyatheha karmacitaþ' ityàdiþ 'ataþ' iti sarvanàmnà paràmç÷ya hetupa¤camyà nirdi÷yate / syàdetat / yathà svargàdeþ kçtakasya sukhasya duþkhànuùaïgaþ tathà brahmaõo 'pãtyata àha- tathà brahmavij¤ànàdapi iti / tenàyamarthaþ- ataþ svargàdãnàü kùayitàpratipàdakàt brahmaj¤ànasya ca paramapuruùàrthatàpratipàdakàt àgamàt yathoktasàdhanasaüpat ; tata÷ca jij¤àseti siddham / brahmajij¤àsàpadavyàkhyànamàha- brahmaõa iti / ùaùñhãsamàsapradar÷anena pràcàü vçttikçtàü brahmaõe jij¤àsà brahmajij¤àseti caturthãsamàsaþ paràsto veditavyaþ / 'tàdarthyasamàse prakçtivikçtigrahaõaü kartavyam' iti kàtyàyanãyavacanena yåpadàrvàdiùveva prakçtivikàrabhåteùu caturthãsamàsaniyamàt aprakçtivikàrabhåte ityevamàdau tanniùedhàt, 'a÷vaghàsàdayaþ ùaùñhãsamàsà bhaviùyanti' itya÷vaghàsàdiùu ùaùñhãsamàsapratividhànàt / ùaùñhãsamàse 'pi ca brahmaõo vàstavapràdhànyopapatteriti / syàdetat / brahmaõo jij¤àsetyukte tatrànekàrthatvàdbrahma÷abdasya saü÷ayaþ- kasya brahmaõo jij¤àsà ?- iti / asti brahma÷abdo vipratvajàtau, yathà- brahmahatyeti ; asti ca vede, yathà- brahmojjhamiti ; asti ca paramàtmani, yathà- 'brahma veda brahmaiva bhavati' iti / tamimaü saü÷ayamapàkaroti- brahma ca vakùyamàõalakùaõam iti / yato brahmajij¤àsàü pratij¤àya tajj¤àpanàya paramàtmalakùaõaü praõayati tato 'vagacchàmaþ paramàtmajij¤àsaiveyaü na vipratvajàtyàdijij¤àsà, ityarthaþ / ùaùñhãsamàsaparigrahe 'pi neyaü karmaùaùñhã, kiü tu ÷eùalakùaõà ; saübandhamàtraü ca ÷eùa iti brahmaõo jij¤àsetyukte brahmasaübandhinã jij¤àsetyuktaü bhavati / tathà ca brahmasvaråpapramàõayuktisàdhanaprayojanajij¤àsàþ sarvà brahmajij¤àsàrthà brahmajij¤àsayàvaruddhà bhavanti, sàkùàt pàramparyeõa và brahmasaübandhàt / karmaõi ùaùñhyàü tu brahma÷abdàrthaþ karma ; sa ca svaråpameveti tatpramàõàdayo nàvarudhyeran ; tathà càpratij¤àtàrthacintà pramàõàdiùu bhavet- iti ye manyante tànpratyàhabrahmaõa iti karmaõi iti / atra hetumàha- jij¤àsya iti / icchàyàþ pratipattyanubandho j¤ànam, j¤ànasya ca j¤eyaü brahma / no khalu j¤ànaü j¤eyaü vinà niråpyate, na ca jij¤àsà j¤ànaü vinà, iti pratipattyanubandhatvàt prathamaü jij¤àsà karmaivàpekùate, na tu saübandhimàtram, tadantareõàpi sati karmaõi tanniråpaõàt / na hi candramasamàdityaü vopalabhya kasyàyamiti saübandhyanveùaõà bhavati / bhavati tu j¤ànamityukte viùayànveùaõà kiüviùayamiti / tasmàtprathamamapekùitatvàt karmatayaiva brahma saübadhyate, na tu saübandhitàmàtreõa, tasya jaghanyatvàt / tathà ca karmaõi ùaùñhã, ityarthaþ / nanu satyaü na jij¤àsyamantareõa jij¤àsà niråpyate ; jij¤àsyàntaraü tvasyà bhaviùyati ; brahma tu ÷eùatayà saübhantsyata ityata àha- jij¤àsyàntara iti / nigåóhàbhipràya÷codayati- nanu ÷eùaùaùñhãparigrahe 'pi iti / sàmànyasaübandhasya vi÷eùasaübandhàvirodhena karmatàyà avighàtena jij¤àsàniråpaõopapatterityarthaþ / nigåóhàbhipràya eva dåùayati- evamapi pratyakùaü brahmaõa iti / vàcyasya karmatvasya jij¤àsayà prathamamapekùitasya prathamasaübandhàrhasya cànvayaparityàgena pa÷càtkatha¤cidapekùitasya saübandhimàtrasya saübandho, jaghanyaþ prathamaþ prathama÷ca jaghanyaþ, iti suvyàhçtaü nyàyatattvam / pratyakùaparokùatàbhidhànaü ca pràthamyàpràthamyasphuñatvàsphuñatvàbhipràyam / cedakaþ svàbhipràyamudghàñayati- na vyarthaþ brahmà÷rità÷eùa iti / vyàkhyàtametadadhastàt / samàdhàtà svàbhisaüdhimudghàñayati- na, pradhànaparigraha iti / vàstavaü pràdhànyaü brahmaõaþ / ÷eùaü sanidar÷anamatirohitàrtham / ÷rutyanugama÷càtirohitaþ / tadevamabhimataü samàsaü vyavasthàpya jij¤àsàpadàrthamàha- j¤àtum iti / syàdetat / na j¤ànamicchàviùayaþ / sukhaduþkhàvàptiparihàrau và tadupàyo và taddvàreõecchàgocaraþ / na caivaü brahmaj¤ànam / na khalvetadanukålamiti và pratikålanivçttiriti vànubhåyate / nàpi tayorupàyaþ ; tasminsatyapi sukhabhedasyàdar÷anàt, anuvartamànasya ca duþkhasyànivçtteþ / tasmànna såtrakàravacanamàtràdiùikarmatà j¤ànasyetyata àha- avagatiparyantam iti / na kevalaü j¤ànamiùyate kiü tvavagatiü sàkùàtkàraü kurvadavagatiparyantaü sanvàcyàyà icchàyàþ karma / kasmàt ? phalaviùayatvàdicchàyàþ tadupàyaü phalaparyantaü gocarayatãccheti ÷eùaþ / nanu bhavatvavagatiparyantaü j¤ànam ; kimetàvatàpãùñaü bhavati ? na hyanapekùaõãyaviùayamavagatiparyantamapi j¤ànamiùyata ityata àha- j¤ànena hi pramàõenàvagantumiùñaü brahma / bhavatu brahmaviùayàvagatiþ, evamapi kathamiùñetyata àha- brahmàvagatirhi puruùàrthaþ / kimabhyudayaþ ? na, kiü tu niþ÷reyasaü vigalitanikhiladuþkhànuùaïgaparamànandaghanabrahmàvagatirbrahmaõaþ svabhàva iti saiva niþ÷reyasaü puruùàrtha iti / syàdetat / na brahmàvagatiþ puruùàrthaþ / puruùavyàpàravyàpyo hi puruùàrthaþ / na càsyà brahmasvabhàvabhåtàyà utpattivikàrasaüskàrapràptayaþ saübhavanti, tathà satyanityatvena tatsvàbhàvyànupapatteþ / na cotpattyàdyabhàve vyàpàravyàpyatà / tasmànna brahmàvagatiþ puruùàrtha ityata àha-niþ÷eùasaüsàrabãjàvidyàdyanarthanibarhaõàt / satyam, brahmàvagatau brahmasvabhàve notpattyàdayaþ saübhavanti ; tathàpyanirvacanãyànàdyavidyàva÷àdbrahmasvabhàvo 'paràdhãnaprakà÷o 'pi pratibhànapi na pratibhàtãva paràdhãnaprakà÷a iva dehendriyàdibhyo bhinno 'pyabhinna iva bhàsata iti saüsàrabãjàvidyàdyanarthanibarhaõàtpràgapràpta iva tasminsati pràpta iva bhavatãti puruùeõàrthyamànatvàtpuruùàrtha iti yuktam / avidyàdãtyàdigrahaõena tatsaüskàro 'varudhyate / avidyàdinivçttiståpàsanàkàryàdantaþ karaõavçttibhedàt sàkùàtkàràditi draùñavyam / upasaüharati- tasmàdbrahma jij¤àsitavyam uktalakùaõena mumukùuõà / na khalu tajj¤ànaü vinà savàsanavividhaduþkhanidànamavidyocchidyate / na ca taducchedamantareõa vigalitanikhiladuþkhànuùaïgànandaghanabrahmàtmatàsàkùàtkàràvirbhàvo jãvasya / tasmàdànandaghanabrahmàtmatàmicchatà tadupàyo j¤ànameùitavyam / tacca na kevalebhyo vedàntebhyaþ api tu brahmamãmàüsopakaraõebhya iti icchàmukhena brahmamãmàüsàyàü pravartyate, na tu vedànteùu tadarthavivakùàyàü và ; tatra phalavadarthàvabodhaparatàü svàdhyàyàdhyayanavidheþ såtrayatà 'athàto dharmajij¤àsà' ityanenaiva pravartitatvàt, dharmagrahaõasya ca vedàrthopalakùaõatvenàdharmavadbrahmaõo 'pyupalakùaõatvàt / yadyapi ca dharmamãmàüsàvat vedàrthamãmàüsayà brahmamãmàüsàpyàkùeptuü ÷akyate, tathàpi pràcyà mãmàüsayà na tadvyutpàdyate, nàpi brahmamãmàüsàyà adhyayanamàtrànantaryamiti brahmamãmàüsàrambhàya nityànityavivekàdyànantaryapradar÷anàya cedaü såtramàrambhaõãyamityapaunaruktyam / syàdetat / etena såtreõa brahmaj¤ànaü pratyupàyatà mãmàüsàyàþ pratipàdyata ityuktam ; tadayuktam, vikalpàsahatvàt, iti codayati- tatpunarbrahma iti / vedàntebhyo 'pauruùeyatayà svataþsiddhapràmàõyebhyaþ prasiddhamaprasiddhaü và syàt / yadi prasiddham, vedàntavàkyasamutthena ni÷cayaj¤ànena viùayãkçtam ; tato na jij¤àsitavyam, niùpàditakriye karmaõi avi÷eùàdhàyinaþ sàdhanasya sàdhananyàyàtipàtàt / athàprasiddhaü vedàntebhyaþ, tarhi na tadvedàntàþ pratipàdayantãti sarvathàprasiddhaü naiva ÷akyaü jij¤àsitum / anubhåte hi priye bhavatãcchà na tu sarvathànanubhåtàpårve / na ceùyamàõamapi ÷akyaü j¤àtum, pramàõàbhàvàt / ÷abdo hi tasya pramàõaü vaktavyam / yathà vakùyati '÷àstrayonitvàt' iti / sa cettannàvabodhayati, kutastasya tatra pràmàõyam ? na ca pramàõànantaraü brahmaõi prakramate / tasmàtprasiddhasya j¤àtuü ÷akyasyàpyajij¤àsanàt aprasiddhasyecchàyà aviùayatvàt a÷akyaj¤ànatvàcca na brahma jij¤àsyamityàkùepaþ / pariharati- ucyate- asti tàvadbrahma nitya÷uddhabuddhamuktasvabhàvam / ayamarthaþ- pràgapi brahmamãmàüsàyà adhãtavedasya nigamaniruktavyàkaraõàdipari÷ãlanaviditapadatadarthasaübandhasya 'sadeva somyedamagra àsãt' ityupakramàt 'tattvamasi' ityantàtsaüdarbhàt nityatvàdyupetabrahmasvaråpàvagamastàvadàpàtato vicàràdvinàpyasti / atra ca brahmetyàdinàvagamyena tadviùayamavagamaü lakùayati, tadastitvasya sati vimar÷e vicàràtpràganirõayàt / nityeti kùayitàlakùaõaü duþkhamupakùipati / ÷uddheti dehàdyupàdhikamapi duþkhamapàkaroti / buddhetyaparàdhãnaprakà÷amànandàtmànaü dar÷ayati, ànandaprakà÷ayorabhedàt / syàdetat / muktau satyàmasyaite ÷uddhatvàdayaþ prathante, tatastu pràk dehàdyabhedena taddharmajanmajaràmaraõàdiduþkhayogàdityata uktam- mukta iti / sadaiva muktaþ sadaiva kevalo 'nàdyavidyàva÷àttu bhràntyà tathàvabhàsata ityarthaþ / tadevamanaupàdhikaü brahmaõo råpaü dar÷ayitvà avidyopàdhikaü råpamàha- sarvaj¤aü sarva÷aktisamanvitam / tadanena jagatkàraõatvamasya dar÷itam, ÷aktij¤ànabhàvàbhàvànuvidhànàtkàraõatvabhàvàbhàvayoþ / kutaþ punarevaübhåtabrahmasvaråpàvagatiþ ityata àha- brahma÷abdasya hi iti / na kevalam 'sadeva somyedam' ityàdãnàü vàkyànàü paurvàparyaparyàlocanayà itthaübhåtabrahmàvagatiþ / api tu brahmapadamapi nirvacanasàmarthyàdimamevàrthaü svahastayati / nirvacanamàha- bçhaterdhàtorarthànugamàt / vçddhikarmà hi bçhatirati÷àyane vartate / taccedamati÷àyanamanavacchinnaü padàntaràvagamitaü nitya÷uddhabuddhatvàdyasyàbhyanujànàtãtyarthaþ / tadevaü tatpadàrthasya ÷uddhatvàdeþ prasiddhimabhidhàya tvaüpadàrthasyàpyàha- sarvasyàtmatvàcca brahmàstitvaprasiddhiþ / sarvasya pàüsulapàdakasya hàlikasyàpi brahmàstitvaprasiddhiþ ; kutaþ ? àtmatvàt / etadeva sphuñayati- sarvo hi iti / pratãtimeva apratãtiniràkaraõena draóhayati- na na iti / na na pratyeti 'ahamasmi' iti, kiü tu pratyetyeveti yojanà / nanu 'ahamasmi' iti ca j¤àsyati mà ca j¤àsãdàtmànamityata àha- yadi iti / ahamasmãti na pratãyàt / ahaïkàràspadaü hi jãvàtmànaü cenna pratãyàt 'aham' iti na pratãyàdityarthaþ / nanu pratyetu sarvo jana àtmànamahaïkàràspadam, brahmaõi tu kimàyàtam ityata àha- àtmà ca brahma ; tadaþ tvamàsàmànàdhikaraõyàt / tasmàttatpadàrthasya ÷uddhabuddhatvàdeþ ÷abdataþ tvaüpadàrthasya ca jãvàtmanaþ pratyakùataþ prasiddheþ, padàrthaj¤ànapårvakatvàcca vàkyàrthaj¤ànasya, tvaüpadàrthasya brahmabhàvàvagamaþ 'tattvamasi' iti vàkyàdupapadyata iti bhàvaþ / àkùeptà prathamakalpà÷rayaü doùamàha- yadi tarhi loka iti / adhyàpakàdhyetçparamparà lokaþ / tatra 'tattvamasi' iti vàkyàdyadi brahma àtmatvena prasiddhamasti / 'àtmà brahmatvena' iti vaktavye 'brahma àtmatvena' iti abhedavivakùayà gamayitavyam / pariharati- naþ ; kutaþ ? tadvi÷eùaü prati vipratipatteþ / tadanena vipratipattiþ sàdhakabàdhakapramàõàbhàve sati saü÷ayabãjamuktam / tata÷ca saü÷ayàjjij¤àsopapadyata iti bhàvaþ / vivàdàdhikaraõaü dharmã sarvatantrasiddhàntasiddho 'bhyupeyaþ ; anyathà anà÷rayà bhinnà÷rayà và vipratipattayo na syuþ / viruddhà hi pratipattayo vipratipattayaþ ; na cànà÷rayàþ pratipattayo bhavanti, anàlambanatvàpatteþ ; na ca bhinnà÷rayà viruddhàþ / na hi 'anityà buddhiþ' 'nitya àtmà' iti pratipattivipratipattã / tasmàttatpadàrthasya ÷uddhatvàdervedàntebhyaþ pratãtiþ, tvaüpadàrthasya ca jãvàtmano lokataþ siddhiþ sarvatantrasiddhàntaþ / tadàbhàsatvànàbhàsatvatattadvi÷eùeùu paramatra vipratipattayaþ / tasmàt sàmànyataþ prasiddhe dharmiõi vi÷eùato vipratipattau yuktastadvi÷eùeùu saü÷ayaþ / tatra tvaüpadàrthe tàvadvipratipattãrdar÷ayati- dehamàtram ityàdinà bhoktaiva kevalaü na karttà ityantena / atra dehendriyamanaþkùaõikavij¤ànacaitanyapakùe na tatpadàrthanityatvàdayaþ tvaüpadàrthena saübadhyante, yogyatàvirahàt / ÷ånyapakùe 'pi sarvopàkhyàrahitamapadàrthaþ kathaü tattvamorgocaraþ ? kartçbhoktçsvabhàvasyàpi pariõàmitayà tatpadàrthanityatvàdyasaügatireva / akartçtve 'pi bhoktçtvapakùe pariõàmitayà nityatvàdyasaügatiþ / abhoktçtve 'pi nànàtmatvapakùe nànàtvenàvacchinnatvàdanityatvàdiprasaktàvadvaitahànàcca tatpadàrthàsaügatistadavasthaiva / tvaüpadàrthavipratipattyà ca tatpadàrthe 'pi vipratipattirdar÷ità- vedàpràmàõyavàdino hi laukàyatikàdayastatpadàrthapratyayaü mithyeti manyante, vedapràmàõyavàdino 'pyaupacàrikaü tatpadàrthamavivakùitaü và manyanta iti / tadevaü tvaüpadàrthavipratipattidvàrà tatpadàrthe vipratipattiü såcayitvà sàkùàttatpadàrthe 'pi vipratipattimàha- asti tadvyatirikta ã÷varaþ sarvaj¤aþ sarva÷aktiriti kecit / ##iti jãvàtmanaþ paràmç÷ati / na kevalaü ÷arãràdibhyaþ jãvàtmabhyo 'pi vyatiriktaþ / sa ca sarvasyaiva jagata ãùñe / ai÷varyasiddhyarthaü svàbhàvikamasya råpadvayamuktam 'sarvaj¤aþ sarva÷aktiþ' iti / tasyàpi jãvàtmabhyo 'pi vyatirekàt na tvaüpadàrthena sàmànàdhikaraõyamiti svamatamàha- ## / bhokturjãvàtmano 'vidyopàdhikasya sa ã÷varaþ tatpadàrtha àtmà ; tata ã÷varàdabhinno jãvàtmà, paramàkà÷àdiva ghañàkà÷àdaya ityarthaþ / vipratipattãrupasaüharan vipratipattibãjamàha- ##iti / yuktiyuktyàbhàsavàkyavàkyàbhàsasamà÷rayàþ santa iti yojanà / nanu santu vipratipattayaþ tannimitta÷ca saü÷ayaþ ; tathàpi kimarthaü brahmamãmàüsà àrabhyate ityata àha- ##iti / tattvaj¤ànàcca niþ÷reyasàdhigamaþ, nàtattvaj¤ànàdbhavitumarhati / api ca atattvaj¤ànànnàstikye sati anarthapràptirapãtyàha- ##iti / såtratàtparyamupasaüharati- ##iti / vedàntamãmàüsà tàvattarka eva, tadavirodhina÷ca ye 'nye 'pi tarkà adhvaramãmàüsàyàü nyàye ca vedapratyakùàdipràmàõyapari÷odhanàdiùåktàþ t upakaraõaü yasyàþ sà tathoktà / tasmàtparamaniþ÷reyasasàdhanabrahmaj¤ànaprayojanà brahmamãmàüsà àrabdhavyeti siddham / brahma jij¤àsitavyamityuktam / kiülakùaõaü punastadbrahma ityata àha bhagavànsåtrakàraþ - ## //2 // tadevaü prathamasåtreõa mãmàüsàrambhamupapàdya brahmamãmàüsàmàrabhate- ## / etasya såtrasya pàtanikàmàha bhàùyakàraþ - ## ## / atra yadyapi brahmasvaråpaj¤ànasya pradhànasya pratij¤ayà tadaïgànyapi pramàõàdãni pratij¤àtàni, tathàpi svaråpasya pràdhànyàttadevàkùipya prathamaü samarthyate / tatra yadyàvadanubhåyate tatsarvaü parimitamavi÷udadhamabuddhaü vidhvaüsi ca ; na tenopalabdhena tadviruddhasya nitya÷uddhabuddhasvabhàvasya brahmaõaþ svaråpaü ÷akyaü lakùayitum / na hi jàtu ka÷citkçtakatvena nityaü lakùayati / na ca taddharmeõa nityatvàdinà tallakùyate, tasyànupalabdhacaratvàt / prasiddhaü hi lakùaõaü bhavati, nàtyantàprasiddham / evaü ca na ÷abdo 'pyatra prakramate, atyantàprasiddhatayà brahmaõo 'padàrthasyàvàkyàrthatvàt / tasmàt lakùaõàbhàvàt na brahma jij¤àsitavyamityàtyàkùepàbhipràyaþ / tamimamàkùepaü bhagavàn såtrakàraþ pariharati- #<'janmàdyasya yataþ'>#iti / mà bhådanubhåyamànaü jagattaddharmatayà tàdàtmyena và brahmaõo lakùaõam ; tadutpattyà tu bhaviùyati de÷àntarapràptiriva saviturvrajyàyà iti tàtparyàrthaþ / såtràvayavàn vibhajate- ##iti / làghavàya såtrakçtà janmàdãti napuüsakaprayogaþ kçtaþ ; tadupapàdanàya samàhàramàha- ##iti / ##ityàdiþ ##ityantaþ saüdarbho nigadavyàkhyàtaþ / syàdetat / pradhànakàlagrahalokapàlakriyàyadçcchàsvabhàvàbhàveùåpaplavamàneùu satsu sarvaj¤aü sarva÷aktisvabhàvaü brahma jagajjanmàdikàraõamiti kutaþ saübhàvanetyata àha- ##iti / atra ##iti cetanabhàvakartçkatvasaübhàvanayà pradhànàdyacetanakartçkatvaü nirupàkhyakartçkatvaü ca vyàsedhati / yatkhalu nàmnà råpeõa ca vyàkriyate taccetanakartçkaü dçùñam, yathà ghañàdi / vivàdàdhyàsitaü ca jagannàmnà råpeõa ca vyàkçtam ; tasmàccetanakartçkaü saübhàvyate / cetano hi buddhàvàlikhya nàmaråpe ghaña iti nàmnà råpeõa ca kambugrãvàdinà bàhyaü ghañaü niùpàdayati / ata eva ghañasya nirvartyasyàpyantaþ saükalpàtmanà siddhasya karmakàrakabhàvaþ 'ghañaü karoti' iti / yathàhuþ-'buddhisiddhaü tu na tadasat' iti / tathà càcetano buddhàvanàlikhitaü karotãti na ÷akyaü saübhàvayitumiti bhàvaþ / syàdetat / cetanà grahà lokapàlà và nàmaråpe buddhàvàlikhya jagajjanayiùyanti, kçtam uktasvabhàvena brahmaõetyata àha- ##iti / kecitkartàro bhavanti, yathà sådartvigàdayaþ, na bhoktàraþ / kecittu bhoktàraþ, yathà ÷ràddhavai÷vànareùñyàdiùu pitàputràdayaþ, na kartàraþ / tasmàdubhayagrahaõam / de÷akàlanimittakriyàphalàni itãtaretaradvandvaþ / de÷àdãni ca tàni pratiniyatàti ceti vigrahaþ / tadà÷rayo jagat ; tasya / kecitkhalu pratiniyatade÷otpàdàþ, yathà kçùõamçgàdayaþ / kecitpratiniyatakàlotpàdàþ, yathà kokilàravàdayaþ / kecitpratiniyatanimittàþ, yathà navàmbudadhvànàdinimittà balàkàgarbhàdayaþ / kecitpratiniyatakriyàþ, yathà bràhmaõànàü yàjanàdayaþ, netareùàm / evaü kecitpratiniyataphalàþ, yathà kecitsukhinaþ kecidduþkhinaþ, evaü ya eva sukhinasta eva kadàcidduþkhinaþ / sarvametadàkasmikàparanàmni yàdçcchikatve ca svàbhàvikatve càsarvaj¤àsarva÷aktikartçkatve ca na ghañate, parimitaj¤àna÷aktibhirgrahalokapàlàdibhirj¤àtuü kartuü cà÷akyatvàt / tadidamuktam- ## iti / ekasyà api hi ÷arãraracanàyà råpaü manasà na ÷akyaü cintayituü kadàcit, pràgeva jagadracanàyàþ ; kimaïga punaþ kartumityarthaþ / såtravàkyaü pårayati- ## / syàdetat / kasmàtpunarjanmasthitibhaïgamàtramihàdigrahaõena gçhyate na tu vçddhipariõàmàpakùayà apãtyata àha- ##vçddhyàdãnàn ##iti / vçddhistàvadavayavopacayaþ / tenàlpàvayavàdavayavino dvitantukàderanya eva mahànpaño jàyata iti janmaiva vçddhiþ / pariõàmo 'pi trividhaþ dharmalakùaõàvasthàlakùaõaþ utpattireva / dharmiõo hi hàñakàderdharmalakùaõaþ pariõàmaþ kañakamukuñàdiþ tasyotpattiþ / evaü kañakàderapi pratyutpannatvàdilakùaõaþ lakùaõapariõàma utpattiþ / evamavasthàpariõàmo navapuràõatvàdirutpattiþ / apakùayastu avayavahràso nà÷a eva / tasmàjjanmàdiùu yathàsvamantarbhàvàdvçddhyàdayaþ pçthaïnoktà ityarthaþ / athaite vçddhyàdayo na janmàdiùvantarbhavanti, tathàpyutpattisthitibhaïgamevopàdàtavyam / tathà sati hi tatpratipàdake 'yato và imàni bhåtàni' iti vedavàkye buddhisthãkçte jaganmålakàraõaü brahma lakùitaü bhavati / anyathà tu jàyate asti vardhate ityàdãnàü grahaõe tatpratipàdakaü nairuktavàkyaü buddhau bhavet ; tacca na målakàraõapratipàdanaparam, mahàsargàdårdhvaü sthitikàle 'pi tadvàkyoditànàü janmàdãnàü bhàvavikàràõàmupapatteþ,- iti ÷aïkàniràkaraõàrthaü vedoktotpattisthitibhaïgagrahaõamityàha- ## ##iti / nanvevamapi utpattimàtraü såcyatàm ; tannàntarãyakatayà tu sthitibhaïgaü gamyata ityata àha- ##iti / tribhirasyopàdànatvaü såcyate ; utpattimàtraü tu nimittakàraõasàdhàraõamiti nopàdànatvaü såcayet ; tadidamuktam- ##iti / pårvoktànàü kàryakàraõavi÷eùaõànàü prayojanamàha- ##iti / tadanena prabandhena pratij¤àviùayasya brahmasvaråpasya lakùaõadvàreõa saübhàvanoktà / tatra pramàõaü vaktavyam / yathàhurnaiyàyikàþ- 'saübhàvitaþ pratij¤àyàü pakùaþ sàdhyeta hetunà / na tasya hetubhistràõamutpatanneva yo hataþ // yathà ca vandhyà jananã' ityàdiriti / itthaü nàma janmàdi saübhàvanàhetuþ / yadanye vai÷eùikakàdaya ita evànumànàdã÷varavini÷cayamicchanti, iti saübhàvanàhetutàü draóhayitumàha- ##iti / codayati- ##iti / etàvataivàdhikaraõàrthe samàpte vakùyamàõàdhikaraõàrthamanuvadansuhçdbhàvena pariharati- ##iti / vedàntavàkyakusumagrathanàrthatvameva dar÷ayati- ##iti / vicàrasyàdhyavasànaü savàsanàvidyàdvayocchedaþ / tato hi brahmàvagaternivçttiràvirbhàvaþ / tatkiü brahmaõi ÷abdàdçte na mànàntaramanusaraõãyam ? tathà ca kuto mananam ? kuta÷ca tadanubhavaþ sàkùàtkàraþ ? ityata àha- ##iti / anumànaü vedàntàvirodhi tadupajãvi cetyapi draùñavyam / ÷abdàvirodhinyà tadupajãvinyà ca yuktyà vivecanaü mananam / yukti÷ca arthàpattiranumànaü và / syàdetat / yathà dharmo na puruùabuddhisàhàyyam, evaü brahmaõyapi kasmànna bhavatãtyata àha- ##iti / #<÷rutyàdaya>#iti ; ÷rutãtihàsapuràõàsmçtayaþ pramàõam / anubhavaþ antaþkaraõavçttibhedo brahmasàkùàtkàraþ ; tasyàvidyànivçttidvàreõa brahmasvaråpàvirbhàvaþ pramàõaphalam / tacca phalamiva phalamiti gamayitavyam / yadyapi dharmajij¤àsàyàmapi sàmagryàü pratyakùàdãnàü vyàpàraþ tathàpi sàkùànnàsti / brahmajij¤àsàyàü tu sàkùàdanubhavàdãnàü saübhavo 'nubhavàrthà ca brahmajij¤àsetyàha- ## / brahmànubhavo brahmasàkùàtkàraþ paramapuruùàrthaþ, nirmçùñanikhiladuþkhaparamànandaråpatvàditi / nanu bhavatu brahmànubhavàrthà jij¤àsà ; tadanubhava eva tva÷akyaþ, brahmaõastadviùayatvàyogyatvàt ityata àha- ##iti / vyatirekasàkùàtkàrasya vikalparåpo viùayaviùayibhàvaþ / na tvevaü dharmaj¤ànamanubhavàvasànam, tadanubhavasya svayamapuruùàrthatvàt, tadanuùñhànasàdhyatvàtpuruùàrthasya, anuùñhànasya ca vinàpyanubhavaü ÷àbdaj¤ànamàtràdeva siddheþ ityàha- ##ityàdinà / na càyaü sàkùàtkàraviùayatàyogyo 'pi, avartamàna÷cànavasthitatvàdityàha- ##iti / puruùàdhãnatvameva laukikavaidikakàryàõàmàha- ##iti / laukikaü kàryamanavasthitamudàharati- ##iti / laukikenodàharaõena saha vaidikamudàharaõaü samuccinoti- ##iti / kartumakartumityasyedamudàharaõamuktam / kartumanyathà và kartumityasyodàharaõamàha - ##iti / syàdetat / puruùasvàtantryàt kartavye vidhipratiùedhànàmànarthakyam, atadadhãnatvàt puruùapravçttinivçttyoþ ityata àha- ## / gçhõàtãti vidhiþ ; na gçhõàtãti pratiùedhaþ / uditànuditahomayorvidhiþ / evaü nàràsthitaspar÷ananiùedho brahmaghna÷ca tadvàraõavidhiþ- ityeva¤jàtãyakà vidhipratiùedhà arthavantaþ / kuta ityata àha- ## / co hetau / yasmàdgrahaõàgrahaõayoruditànuditahomayo÷ca virodhàt samuccayàsaübhave tulyabalatayà ca bàdhyabàdhakabhàvàbhàve sati agatyà vikalpaþ / nàràsthispar÷ananiùedhatadvàraõàyo÷ca viruddhayoratulyabalatayà na vikalpaþ ; kiü tu sàmànya÷àstrasya spar÷ananiùedhasya dhàraõavidhiviùayeõa vi÷eùa÷àstreõa bàdhaþ / etaduktaü bhavati- vidhipratiùedhaireva sa tàdç÷o viùayo 'nàgatotpàdyaråpa upanãtaþ yena puruùasya vidhiniùedhàdhãnapravçttinivçttyorapi svàtantryaü bhavatãti / bhåte vastuni tu neyamasti vidhà, ityàha- ##iti / tadanena prakàravikalpo nirastaþ / prakàrivikalpaü niùedhati - ##iti / syàdetat / bhåte 'pi vastuni vikalpo dçùñaþ, yathà 'sthàõurvà puruùo và' iti / tatkathaü na vastu vikalpyate, ityata àha- ##iti / ##antaþkaraõaü ; tadapekùà vikalpanàþ saü÷ayaviparyàsàþ / savàsanamanomàtrayonayo và yathà svapne ; savàsanendriyamanoyonayo và yathà 'sthàõurvà puruùo và' iti sthàõau saü÷ayaþ, 'puruùa eva' iti ca viparyàsaþ ; ##÷abdena vastutaþ sthàõoranyasya puruùasyàbhidhànàt / na tu puruùatattvaü và sthàõutattvaü vàpekùante, samànadharmadharmidar÷anamàtràdhãnajanmatvàt / tasmàdayathàvastato vikalpanà na vastu vikalpayanti và anyathayanti vetyarthaþ / tattvaj¤ànaü tu na buddhitantram, kiü tu vastutantram ; atastato vastuvini÷cayo yuktaþ, na tu vikalpanàbhya ityàha- ##iti / evamuktena prakàreõa bhåtavastuviùayàõàü j¤ànànàü pràmàõyasya vastutantratàü prasàdhya brahmaj¤ànasya vastutantratàmàha- ##iti / atra codayati- ##iti / yatkila bhåtàrthaü vàkyaü tatpramàõàntaragocaràrthatayànuvàdakaü dçùñam, yathà- nadyàstãre phalàni santãti / tathà ca vedàntàþ / tasmàt bhåtàrthatayà pramàõàntaradçùñamevàrthamanuvadeyuþ / uktaü ca brahmaõi jagajjanmàdihetukamanumànaü pramàõàntaram / evaü ca maulikaü tadeva parãkùaõãyam, na tu vedàntavàkyàni tadadhãnasatyatvànãti kathaü vedàntavàkyagrathanàrthatà såtràõàmityarthaþ / pariharati- ##iti / kasmàtpunarnendriyaviùayatvaü pratãca ityata àha- ##iti / ata eva ÷rutiþ- 'parà¤ci khàni vyatçõatsvayaübhåstasmàtparàï pa÷yati nàntaràtman' iti / ##iti pratyagàtmanastvaviùayatvamupapàditam / yathà ca sàmànyato dçùñamapyanumànaü brahmaõi na pravartate tathopariùñànnipuõataramupapàdayiùyàmaþ / upapàditaü caitadasmàbhirvistareõa nyàyakaõikàyàm / na ca bhåtàrthatàmàtreõànuvàdatetyupariùñàdupapàdayiùyàmaþ / tasmàtsarvamavadàtam / ÷ruti÷ca 'yato và' iti janma dar÷ayati, 'yena jàtàni jãvanti' iti jãvanaü stitim, 'yatprayanti-' iti tatraiva layam / ## / atra ca pradhànàdiviùayatvasaü÷aye nirõayavàkyam- ànandàdhyeva iti / etaduktaü bhavati-yathà rajjvaj¤ànasahitarajjåpàdànà dhàrà rajjvàü satyàmasti rajjvàmeva ca lãyate, evamavidyàsahitabrahmopàdànaü jagat brahmaõyevàsti tatraiva ca lãyata iti siddham / jagatkàraõatvapradar÷anena sarvaj¤aü brahmetyupakùiptam ; tadeva draóhayannàha- #<÷àstrayonitvàt># //3 // såtràntaramavatàrayituü purvasåtrasaügatimàha- ##iti / na kevalaü jagadyonitvàdasya bhagavataþ sarvaj¤atà, ÷àstrayonitvàdapi boddhavyà / ÷àstrayonitvasya sarvaj¤atàsàdhanatvaü samarthagate- ##iti / càturvarõyasya càturà÷ramyasya ca yathàyathaü niùekàdi÷ma÷ànàntàsu brahmamuhårtopakramapradoùaparisamàpanãyàsu nityanaimittikakàmyakarmapaddhatiùu ca brahmatattve ca ÷iùyàõàü ÷àsanàt ÷àstramçgvedàdiþ ; ata eva mahàviùayatvàt mahat / na kevalaü mahàviùayatvenàsya mahattvam, api tvanekàïgopàïgopakaraõatayàpãtyàha- ## / puràõanyàyamãmàüsàdayo da÷a vidyàsthànàni ; taiþ tayà tayà dvàropakçtasya / tadanena samasta÷iùñajanaparigraheõàpràmàõya÷aïkàpyapàkçtà / puràõàdipraõetàro hi maharùayaþ ÷iùñàþ ; taiþ tayà tayà dvàrà vedàn vyàcakùàõaistadarthaü càdareõànutiùñhadbhiþ parigçhãto veda iti / na càyamanavabodhako nàpyarapaùñabodhako yenàpramàõaü syàdityàha- ## / sarvamarthajàtaü sarvathàvabodhayan nànavabodhako nàpyaspaùñabodhaka ityarthaþ / ata eva ##sarvaj¤asadç÷asya / sarvaj¤asya hi j¤ànaü sarvaviùayaü ÷àstrasyàpyabhidhànaü sarvaviùayamiti sàdç÷yam / tadevamanvayamuktvà vyatirekamàha- ##iti / sarvaj¤asya guõaþ sarvaviùayatà ; tadanvitaü ÷àsatram, asyàpi sarvaviùayatvàt / uktamarthaü pramàõayati- ## ##puruùavi÷eùaþ ##÷àstràt ##iti yojanà / adyatve 'pyasmadàdibhiryatsamãcãnàrthaviùayaü ÷àstraü viracyate tatràsmàkaü vaktçõàü vàkyàjj¤ànamadhikaviùayam / na hi te te asàdhàraõadharmà anubhåyamànà api ÷akyà vaktum / na khalvikùukùãraguóàdãnàü madhurarasabhedàþ ÷akyàþ sarasvatyàpyàkhyàtum / vistaràrthamapi vàkyaü na vaktçj¤ànena tulyaviùayamiti kathayituü ##grahaõam / sopanayaü nigamanamàha- ##iti / vedasya yasmàt mahato bhåtàt yoneþ saübhavaþ, tasya mahato bhåtasya brahmaõo nirati÷ayaü sarvaj¤atvaü sarva÷aktitvaü ca kimu vaktavyamiti yojanà / ##iti / atra ca ##ityàdiþ ## ityanta upanayaþ / ##ityàdi ##ityantaü nigamanam / ##iti / ãùatprayatnena, yathà 'alavaõà yavàgåþ' iti / devarùayo hi mahàpari÷rameõàpi yatrà÷aktàþ tadayamãùatprayatnena lãlayaiva karotãti nirati÷ayamasya sarvaj¤atvaü sarva÷aktitvaü coktaü bhavati / aprayatnenàsya vedakartçtve ÷rutiruktà 'asya mahato bhåtasya' iti / ye 'pi tàvat varõànàü nityatvamàsthiùata tairapi padavàkyàdãnàmanityatvamabhyupàyam / ànupårvãbhedavanto hi varõàþ padam / padàni cànupårvãbhedavanti vàkyam / vyaktidharma÷cànupårvã na varõadharmaþ, varõànàü nityànàü vibhånàü ca kàlato de÷ato và paurvàparyàyogàt / vyakti÷cànityeti kathaü tadupagçhãtànàü varõànàü nityànàmapi padatà nityà ? padànityatayà ca vàkyàdãnàmapyanityatà vyàkhyàtà / tasmànnçttànukaraõavat padàdyanukaraõamapi / yathà hi yàdç÷aü gàtracalanàdi nartakaþ karoti tàdç÷ameva ÷ikùyamàõànukaroti nartakã, na tu tadeva vyanakti, evaü yàdç÷ãmànupårvãü vaidikànàü varõapadàdãnàü karotyadhyàpayità tàdç÷ãmevànukaroti màõavakaþ, na tu tàmevoccàrayati, àcàryavyaktibhyo màõavakavyaktãnàmanyatvàt / tasmànnityànityavarõavàdinàü na laukikavaidikapadavàkyàdipauruùeyatve vivàdaþ ; kevalaü vedavàkyeùu puruùasvàtantryàsvàtantrye vipratipattiþ / yathàhuþ- 'yatnataþ pratiùedhyà naþ puruùàõàü svatantratà' iti / tatra sçùñipralayamanicchanto jaiminãyà vedàdhyayanaü pratyasmàdç÷aguru÷iùyaparamparàmavicchinnàmanàdimàcakùate / vaiyàsikaü tu matamanuvartamànàþ ÷rutismçtãtihàsàdisiddhasçùñipralayànusàreõa anàdyavidyopadhànalabdhasarva÷aktisarvaj¤ànasyàpi paramàtmano nityasya vedànàü yonerapi na teùu svàtantryam, pårvapårvasargànusàreõa tàdç÷ànupårvãviracanàt ; yathà hi yàgàdibrahmahatyàdayor'thànarthahetavo brahmavivartà api na sargàntare vipariyanti / na hi jàtu kvacitsarge brahmahatyàrthaheturanarthahetu÷cà÷vamedho bhavati, agnirvà kledayati, àpo và dahanti, tadvat / yathàtra sarge niyatànupårvyaü vedàdhyayanamabhyudayaniþ÷reyasahetuþ, anyathà tadeva vàgvajratayànarthahetuþ, evaü sargàntareùvapãti tadanurodhàt sarvaj¤o 'pi sarva÷aktirapi pårvapårvasargànusàreõa vedànviracayanna svatantraþ / puruùàsvàtantryamàtraü càpauruùeyatvaü rocayante jaiminãyà api / taccàsmàkamapi samànam, anyatràbhinive÷àt / na caikasya pratibhàne anà÷vàsa iti yuktam / na hi bahånàmapyaj¤ànàü vij¤ànàü và à÷ayadoùavatàü pratibhàne yukta à÷vàsaþ ; tattvaj¤ànavatastvapàstasamastadoùasyaikasyàpi pratibhàne yukta evà÷vàsaþ / sargàdibhuvàü ca prajàpatidevarùãõàü dharmaj¤ànavairàgyai÷varyasaüpannànàmupapadyate tatsvaråpàvadhàraõam ; tatpratyayena càrvàcãnànàmapi tatra saüpratyaya ityupapannaü brahmaõaþ ÷àstrayonitvam, ÷àstrasya càpauruùeyatvam, pràmàõyaü ceti / iti prathamavarõakam / varõakàntaramàrabhate- ##iti / pårveõàdhikaraõena brahmasvaråpalakùaõàsaübhavà÷aïkàü vyudasya lakùaõasaübhava uktaþ / tasyaiva tu lakùaõasyànena anumànatvà÷aïkàmapàkçtya àgamopadar÷anena brahmaõi ÷àstraü pramàõamuktam / akùaràrthastu atirohitaþ / ÷àstrapramàõakatvamuktaü brahmaõaþ pratij¤àmàtreõa ; tadanena såtreõa pratipàdanãyam ; ityutsåtraü pårvapakùamàracayati bhàùyakàraþ- ##iti / kim àkùepe- ÷uddhabuddhodàsãnasvabhàvatayà upekùaõãyaü brahma bhåtamabhidadhatàü vedàntànàmapuruùàrthopade÷inàmaprayojanatvàpatteþ ; bhåtàrthatvena ca pratyakùàdibhiþ samànaviùayatayà laukikavàkyavattadarthànuvàdakatvenàpràmàõyaprasaïgàt / na khalu laukikàni vàkyàni pramàõàntaraviùayamarthamavabodhayanti svataþ pramàõam ; evaü vedàntà apãtyanapekùatvalakùaõaü pràmàõyameùàü vyàhanyeta / na ca tairapramàõairbhavituü yuktam / na càprayojanaiþ, svàdhyàyàdhyayanavidhyàpàditaprayojanavattvaniyamàt / tasmàttattadvihitakarmàpekùitakartçdevatàdipratipàdanaparatvenaiva kriyàrthatvam / yadi tvasaünidhànàttatparatvaü na rocayante, tataþ saünihitopàsanàdikriyàparatvaü và vedàntànàm / evaü hi pratyakùàdyanadhigatagocaratvenànapekùatayà pràmàõyaü ca prayojanavattvaü ca sidhyatãti tàtparyàrthaþ / pàramarùasåtropanyàsaþ tu pårvapakùadàróhyàya / #<ànarthakyaü>#ca aprayojanavattvam, sàpekùatayà pramànutpàdakatvaü cànuvàdakatvàditi / ##ityàdi ##ntaü grahaõakavàkyam / asya vibhàgabhàùyaü ##ityàdi ##ityantam / syàdetat / akriyàrthatve 'pi brahmasvaråpavidhiparà vedàntà bhaviùyanti ; tathà ca 'vidhinà tvekavàkyatvàt-' iti ràddhàntasåtramanugrahãùyate / na khalvapravçttapravartanameva vidhiþ ; utpattividheraj¤àtaj¤àpanàrthatvàt ; vedàntànàü càj¤àtaü brahma j¤àpayatàü tathàbhàvàt , ityata àha- ##iti / anàgatotpàdyabhàvaviùaya eva hi sarvo vidhirupeyaþ, adhikàraviniyogaprayogotpattiråpàõàü parasparamavinàbhàvàt, siddhe ca teùàmasaübhavàt / tadvàkyànàü tvaidaüparyaü bhidyate / yathà 'agnihotraü juhuyàtsvargakàmaþ' ityàdibhyo 'dhikàraviniyogaprayogàõàü pratilambhàt, 'agnihotraü juhoti' ityutpattimàtraparaü vàkyam / na tvatra viniyogàdayo na santi ; santo 'pyanyato labdhatvàtkevalamavivakùitàþ / tasmàt bhàvanàviùayo vidhirna siddhe vastuni bhavitumarhatãti / upasaüharati- ##iti / atràrucikàraõamuktvà pakùàntaramupasaükramate- ##iti / evaü ca sati uktaråpe brahmaõi ÷abdasyàtàtparyàt pramàõàntareõa yàdç÷amasya råpaü vyavasthàpyate na tacchabdena virudhyate ; tasyopàsanàparatvàt, samàropeõa copàsanàyà upapatteriti / prakçtamupasaüharati- ##iti / såtreõa siddhàntayati- ##iti / tadetadvyàcaùñe- ##iti / tadityuttarapakùapratij¤àü vibhajate- ##iti / pårvapakùã karka÷à÷ayaþ pçcchati- ##iti / kutaþ prakàràdityarthaþ / siddhàntã svapakùe hetuü prakàrabhedamàha- ## / samyaganvayaþ samanvayaþ ; tasmàt / etadeva vibhajyate- ##iti / vedàntànàmaikàntikãü brahmaparatàmàcikhyasurbahåni vàkyànyudàharati- ##iti / 'yato và imàni bhåtàni' iti tu vàkyaü pårvamudàhçtaü jagadutpattisthitinà÷akàraõamiti ceha smàritamiti na pañhitam / yena hi vàkyamupakramyate yena copasaühriyate sa eva vàkyàrtha iti ÷àbdàþ / yathopàü÷uyàjavàkye 'nåcoþ puroóà÷ayorjàmitàdoùasaükãrtanapårvakopàü÷uyàjavidhànena tatpratisamàdhànopasaühàreõa càpårvopàü÷uyàjakarmavidhiparatà ekavàkyatàbalàdà÷rità, evamatràpi 'sadeva somyedam' iti brahmopakramàt 'tattvamasi' iti ca jãvasya brahmàtmanopasaühàràt tatparataiva vàkyasya / evaü vàkyàntaràõàmapi paurvàparyàlocanayà brahmaparatvamavagantavyam / na ca tatparatvasya dçùñasya sati saübhave 'nyaparatà adçùñà yuktà kalpayitum, atiprasaïgàt / na kevalaü kartçparatà teùàmadçùñà, anupapannà cetyàha- ##iti / sàpekùatvenàpràmàõyaü pårvapakùabãjaü smàrayitvà dåùayati- ##iti / ayamabhisaüdhiþ- puüvàkyanidar÷anena hi bhåtàrthatayà vedàntànàü sàpekùatvamà÷aïkyate / tatraivaü bhavàn pçùño vyàcaùñàm, kiü puüvàkyànàü sàpekùatà bhåtàrthatvena, àho pauruùeyatvena ? yadi bhåtàrthatvena tataþ pratyakùàdãnàmapi parasparàpekùatvenàpràmàõyaprasaïgaþ ; tànyapi hi bhåtàrthànyeva / atha puruùabuddhipurvakatayà puüvàkyaü sàpekùam, evaü tarhi atatpårvakàõàü vedàntànàü bhåtàrthànàmapi nàpràmàõyaü pratyakùàdãnàmiva niyatendriyaliïgàdijanmanàm / yadyucyeta- siddhe kilàpauruùeyatve vedàntànàmanapekùatayà pràmàõyaü sidhyet ; tadeva tu bhåtàrthatvena na sidhyati ; bhåtàrthasya ÷abdànapekùeõa puruùeõa mànàntarataþ ÷akyaj¤ànatvàdbuddhipårvaü viracanopapatteþ ; vàkyatvàdiliïgakasya vedapauruùeyatvànumànasyàpratyåhamutpatteþ / tasmàtpauruùeyatvena sàpekùatvaü durvàram, na tu bhåtàrthatvena / kàryàrthatve tu kàryasyàpårvasya mànàntaràgocaratayà atyantànanubhåtapårvasya tattvena samàropeõa và puruùabuddhàvasamàrohàt tadarthànàü vedàntànàma÷akyaracanatayà pauruùeyatvàbhàvàdanapekùaü pramàõatvaü sidhyatãti pràmàõyàya vedàntànàmapi kàryaparatvamàtiùñhàmahe / atra bråmaþ- kiü punaridaü kàryamabhimatamàyuùmataþ yada÷akyaü puruùeõa j¤àtum ? apårvamiti cet, hanta kutastyamasya liïàdyarthatvam ? tenàlaukikena saügatisaüvedanavirahàt ; lokànusàrataþ kriyàyà eva laukikyàþ kàryatayà liïàderavagamàt / 'svargakàmo yajeta' iti sàdhyasvargavi÷iùño niyojyo 'vagamyate ; sa ca tadeva kàryamavagacchati yatsvargànukålam / na ca kriyà kùaõabhaïgurà àmuùmikàya svargàya kalpata iti pàri÷eùyàdvedata evàpårve kàrye liïàdãnàü saübandhagraha iti cet, hanta caityavandanàdivàkyeùvapi svargakàmàdipadasaübandhàdapårvakàryatvaprasaïgaþ ; tathà ca teùàmapya÷akyaracanatvenàpauruùeyatvàpàtaþ / spaùñadçùñena pauruùeyatvena và teùàmapårvàrthatvapratiùedhe vàkyatvàdinà liïgena vedàntànàmapi pauruùeyatvamanumitamityapårvàrthatà na syàt / anyatastu vàkyatvàdãnàmanumànàbhàmatvopapàdane kçtamapårvàrthatvenàtra tadupapàdakena / upapàditaü càpauruùeyatvamasmàbhirnyàyakaõikàyàm ; iha tu vistarabhayànnoktam / tenàpauruùeyatve siddhe bhåtàrthànàmapi vedàntànàü na sàpekùatayà pràmàõyavighàtaþ / na cànadhigatagantçtà nàsti yena pràmàõyaü na syàt, jãvasya brahmatàyà anyato 'nadhigamàt / tadidamuktam - ##iti / dvitãyaü pårvapakùabãjaü smàrayitvà dåùayati- ##iti / vidhyarthàvagamàt khalu pàramparyeõa puruùàrthapratilambhaþ / iha tu 'tattvamasi' ityavagatiparyantàdvàkyàrthaj¤ànàt bàhyànuùñhànàyàsànapekùàtsàkùàdeva puruùàrthapratilambhaþ, 'nàyaü sarpo rajjuriyam' iti j¤ànàdiveti / so 'yamasya vidhyarthaj¤ànàt prakarùaþ / etaduktaü bhavati- dvividhaü hãpsitaü puruùasya ; ki¤cidapràptam, yathà gràmàdi ; ki¤citpunaþ pràptamapi bhramava÷àdapràptamityavagatam, yathà svagrãvàvanaddhaü graiveyakam / evaü jihàsitamapi dvividham ; ki¤cidahãnaü jãhàsati, yathà valayitacaraõaü phaõinam ; ki¤citpunarhãnameva jihàsati, yathà caraõàbharaõe nåpure phaõinamàropitam / tatràpràptapràptau càtyaktatyàge ca bàhyopàyànuùñhànasàdhyatvàt tadupàyatattvaj¤ànàdasti paràcãnànuùñhànàpekùà / na jàtu j¤ànamàtraü nastvapanayati / na hi sahasramapi rajjupratyayà vastusantaü phaõinamanyathayitumã÷ate / samàropite tu prepsitajihàsite tattvasàkùàtkàramàtreõa bàhyànuùñhànànapekùeõaiva ÷akyete pràptumiva hàtumiva / samàropamàtrajãvite hi te ; samàropitaü ca tattvasakùàtkàraþ samålaghàtamupahantãti / tathehàpyavidyàsamàropitajãvabhàve brahmaõyànande vastutaþ ÷okaduþkhàdirahite samàropitanibandhanastadbhàvaþ 'tattvamasi' iti vàkyàrthatattvaj¤ànàdavagatiparyantànnivartate / tannivçttau pràptamapyànandaråpamapràptamiva pràptaü bhavati ; tyaktamapi ÷okaduþkhàdyatyaktamiva tyaktaü bhavati / tadidamuktam - ##jãvasya sarvakle÷asya savàsanasya viparyàsasya- sa hi kli÷nàti jantånataþ kle÷aþ- tasya prakarùeõa hànàt ##duþkhanivçttisukhàptilakùaõasya ##iti / yattu 'àtmetyevopàsãta', 'àtmànameva lokamupàsãta' ityupàsanàvàkyagatadevatàdipratipàdanenopàsanàparatvaü vedàntànàmuktaü taddåùayati- ## àtmetyetàvanmàtrasya ## / yadi na virodhaþ, santu tarhi vedàntà devatàpratipàdanadvàreõopàsanàvidhiparà evetyata àha- ##iti / upàsyopàsakopàsanàdibhedasiddhyadhãnopàsanà na nirastasamastabhedaprapa¤ce vedàntavedye brahmaõi saübhavatãti nopàsanàvidhi÷eùatvaü vedàntànàü tadvirodhitvàt ityarthaþ / syàdetat / yadi vidhivirahe 'pi vedàntànàü pràmàõyam, hanta tarhi 'so 'rodãt' ityàdãnàmapyastu svatantràõàmevopekùaõãyàrthànàü pràmàõyam ; na hi hànopàdànabuddhã eva pràmaõasya phale, upekùàbuddherapi tatphalatvena pràmàõikairabhyupetatvàt ; iti kçtam 'barhiùi rajataü na deyam' ityàdiniùedhavidhiparatvenaiteùàmityata àha- ##iti / svàdhyàyavidhyadhãnagrahaõatayà hi sarvo vedarà÷iþ puruùàrthatantra ityavagatam / tatraikenàpi varõena nàpuruùàrthena bhavituü yuktam ; kiü punariyatà 'so 'rodãt' ityàdinà padaprabandhena / na ca vedàntebhya iva tadarthàvagamamàtràdeva ka÷citpuruùàrtha upalabhyate / tenaiùa padasaüdarbhaþ sàkàïkùa evàste puruùàrthamudãkùamàõaþ / 'barhiùi rajataü na deyam' ityayamapi niùedhavidhiþ svaniùedhyasya nindàmapekùate ; na hyanyathà tata÷cetanaþ ÷akyo nivartayitum / tadyadi dårato 'pi na nindàmavàpsyattato niùedhavidhireva rajataniùedhe ca nindàyàü ca darvihenatasvasya sàmarthyadvayamakalpayiùyat / tadevamuttaptayoþ 'so 'rodãt' iti ca 'barhiùi rajataü na deyam' iti ca padasaüdarbhayorlakùyamàõanindàdvàreõa naùñà÷vadagdharathavat parasparaü samanvayaþ / na tvevaü vedànteùu puruùàrthàpekùà, tadarthàvagamàdevànapàkùàtparamapuruùàrthalàbhàdityuktam / nanu vidhyasaüspar÷ino vedasyànyasya na pràmàõyaü dçùñamiti kathaü vedàntànàü tadaspç÷àü tadbhaviùyatãtyata àha- ##iti / abàdhitànadhigatàsaüdigdhabodhajanakatvaü hi pramàõatvaü pramàõànàm ; tacca svata ityupapàditam / yadyapi caiùàmãdçgbodhajanakatvaü kàryàrthàpattisamadhigamyam, tathàpi tadbodhopajanane mànàntaraü nàpekùante nàpãmàmevàrthàpattim, parasparà÷rayaprasaïgàditi svata ityuktam / ãdçgbodhajanakatvaü ca kàrye iva vidhãnàm, vedàntànàmapi brahmaõyastãti dçùñàntànapekùaü teùàü brahmaõi pràmàõyaü siddhaü bhavati / anyathà nendriyàntaràõàü råpaprakà÷anaü dçùñamiti cakùurapi na råpaü prakà÷ayediti / prakçtamupasaüharati- ##iti / àcàryaikade÷ãyànàü matamutthàpayati- ##iti / tathà hi- aj¤àtasaügatitvena ÷àstratvenàrthavattayà / mananàdipratãtyà ca kàryàrthadbrahmani÷cayaþ // na khalu vedàntàþ siddhabrahmaråpaparà bhavitumarhanti, tatràviditasaügatitvàt / yatra hi ÷abdà lokena na prayujyante na tatra teùàü saügatigrahaþ / na càheyamanupàdeyaü råpamàtraü ka÷cidvivakùati prekùàvàn, tasyàbubhutsitatvàt / abubhutsitàvabodhane ca prekùàvattàvidhàtaþ syàt / tasmàt pratipitsitaü pratipipàdayiùannayaü lokaþ pravçttinivçttihetubhåtamevàrthaü pratipàdayet, kàryaü càvagate taddheturiti tadeva bodhayet / evaü ca vçddhaprayogàt padànàü kàryaparatàmavagacchati / tatra ki¤citsàkùàt kàryàbhidhàyakam, ki¤cittu kàryàrthasvàrthàbhidhàyakam, na tu bhåtàrthaparatà padànàm / api ca naràntarasya vyutpannasyàrthapratyayamanumàya tasya ca pada÷abdabhàvàbhàvànuvidhànamavagamyaya ÷abdasya tadviùayabodhakatvaü ni÷cetavyam / na ca bhåtàrtharåpamàtrapratyaye paranaravartini ki¤cilliïgamasti / kàryapratyaye tu naràntaravartini pravçttinivçttã sto hetå ityaj¤àtasaügatitvànna brahmaråpaparà vedàntàþ / api ca vedàntànàü vedatvàcchàstratvaprasiddhirasti / pravçttinivçttiparàõàü ca padasaüdarbhàõàü ÷àstratvam / yathàhuþ- pravçttirvà nivçttirvà nityena kçtakena và / puüsàü yenopadi÷yeta tacchàstramabhidhãyate // iti / tasmàcchàstratvaprasiddhyà vyàhatameùàü svaråpaparatvam / api ca na brahmaråpapratipàdanaparàõàmeùàmarthavattvaü pa÷yàmaþ / na ca 'rajjuriyaü na bhujaïgaþ' iti yathàkatha¤cillakùaõayà vàkyàrthatattvani÷cayàdyathà bhayakampàdinivçttiþ, evam 'tattvamasi' iti vàkyàrthàvagamànnivçttirbhavati sàüsàrikàõàü dharmàõàm. ÷rutavàkyàrthasyàpi puüsasteùàü tàdavasthyàt / api ca yadi ÷rutabrahmaõo bhavati sàüsàrikadharmanivçttiþ kasmàt punaþ ÷ravaõasyopari mananàdayaþ ÷råyante ? tasmàtteùàü vaiyarthyaprasaïgàdapi na brahmasvaråpaparà vedàntàþ, kiü tvàtmapratipattiviùayakàryaparàþ / tacca kàryaü svàtmani niyojyaü niyu¤jànaü niyoga iti ca mànàntaràpårvatayàpårvamiti càkhyàyate / na ca viùayànuùñhànaü vinà tatsiddhiriti svasiddhyarthaü tadeva kàryaü svaviùayasya karaõasyàtmaj¤ànasyànuùñhànamàkùipati / yathà ca kàryaü svaviùayàdhãnaniråpaõamiti j¤ànena viùeyeõa niråpyate, evaü j¤ànamapi svaviùayamàtmànamantareõà÷akyaniråpaõamiti tanniråpaõàya tàdç÷amàtmànamàkùipati tadeva kàryam / yathàhuþ- 'yattu tatsiddhyarthamupàdãyate àkùipyate tadapi vidheyamiti tantre vyavahàraþ' iti / vidheyatà ca niyogaviùayasya j¤ànasya bhàvàrthatayànuùñheyatà ; tadviùayasya tvàtmanaþ svaråpasattàvini÷citiþ / àropitatadbhàvasya tvanyasya niråpakatve tena tanniråpitaü na syàt / tasmàttàdçgàtmapratipattividhiparebhyo vedàntebhyaþ tàdçgàtmavini÷cayaþ / tadetatsarvamàha- ##iti / vidhiparebhyo 'pi vastutattvavini÷caya ityatra vidar÷anamuktam- ##iti / 'yåpe pa÷uü badhnàti' iti bandhanàya viniyukte yåpe, tasyàlaukikatvàtko 'sau yåpa ityapekùite 'khàdiro yåpo bhavati', 'yåpaü takùati', 'yåpamaùñà÷rãkaroti' ityàdibhirvàkyaistakùaõàdividhipapairapi saüskàràviùñaü vi÷iùñasaüsthànaü dàru yåpa iti gamyate / evamàhavanãyàdayo 'pyavagantavyàþ / pravçttinivçttiparasya ÷àstratvaü na svaråpaparasya, kàrya eva ca saübandho na svaråpo, iti hetudvayaü bhàùyavàkyenopapàditam- ##ityàdinà ##ityantena / na ca svatantraü kàryaü niyojyamadhikàriõamanuùñhàtàramantareõeti niyojyabhedamàha- ## iti / 'brahma veda brahmaiva bhavati' iti siddhavadarthavàdàdavagatasyàpi brahmabhavanasya niyojyavi÷eùàkàïkùàyàü brahma bubhåùorniyojyavi÷eùasya ràtrisatranyàyena pratilambhaþ / piõóaputçyaj¤ànyàyena tu svargakàmasya niyojyasya kalpanàyàmarthavàdasyàsamavetàrthatayàtyantaparokùà vçttiþ syàditi / brahmabhàva÷càmçtatvamiti ##ityuktam / amçtatvaü ca amçtatvàdeva na kçtakatvena ÷akyamanityamanumàtum, àgamavirodhàditi bhàvaþ / uktena dharmabrahmajij¤àsayorvailakùaõyenana vidhyaviùayatvaü codayati- ##iti / pariharati- ##iti / atra càtmadar÷anaü na vidheyam / taddhi dç÷erupalabdhivacanatvàt ÷ràvaõaü và syàt pratyakùaü và / pratyakùamapi laukikamahaüpratyayo và, bhàvanàprakarùaparyantajaü và / tatra ÷ràvaõaü na vidheyam, svàdhyàyavidhinaivàsya pràpitatvàt, karma÷ràvaõavat / nàpi laukikaü pratyakùam, tasya naisargikatvàt / na caupaniùadàtmaviùayaü bhàvanàdheyavai÷adyaü vidheyam, tasyopàsanàvidhànàdeva vàjinavadanuniùpàditatvàt / tasmàdaupaniùadàtmopàsanà amçtatvakàmaü niyojyaü prati vidhãyate / 'draùñavyaþ' ityàdayastu vidhisaråpà na vidhaya iti / tadidamuktam- ##iti / arthavattyà mananàdipratãtyà cetyasya ÷eùaþ prapa¤co vidajavyàkhyàtaþ / tadekade÷imataü dåùayati- ##ekade÷imatam / kutaþ? ## / puõyàpuõyakarmaõoþ phale sukhaduþkhe / tatra manuùyalokamàrabhya à brahmalokàtsukhasya tàratamyamadhikàdhikotkarùaþ / evaü manuùyalokamàrabhya duþkhatàratamyayà càvãcilokàt / tacca sarvaü kàryaü ca vinà÷i ca / àtyantikaü tva÷arãratvamanati÷ayaü svabhàvasiddhatayà nityamakàryamàtmaj¤ànasya phalam / taddhi phalamiva phalam, avidyàpanayanamàtreõàvirbhàvàt / etaduktaü bhavati- tvayàpyupàsanàvidhiparatvaü vedàntànàmabhyupagacchatà nitya÷uddhabuddhatvàdiråpabrahmàtmatà jãvasya svàbhàvikã vedàntagamyàsthãyate / sà copàsanàviùayasya vidherna phalam, nityatvàdakàryatvàt / nàpyanàdyavidyàpidhànàpanayaþ, tasya svavirodhividyodayàdeva bhàvàt / nàpi vidyodayaþ, tasyàpi ÷ravaõamananapårvakopàsanàjanitasaüskàrasacivàdeva cetaso bhàvàt / upàsanàsaüskàravadupàsanàpårvamapi cetaþsahakàri ; dçùñaü ca khalu naiyogikaü phalamaihikamapi, yathà citràkàrãryàdiniyogànàmaniyataniyataphalànàmaihikaphaleti cet, na ; gàndharva÷àstràrthepàsanàvàsanàyà ivàpårvànapekùàyàþ ùañjàdisàkùàtkàre vedàntàrthopàsanàvàsanàyà jãvasya brahmabhàvasàkùàtkàre 'napekùàyà eva sàmarthyàt / tathà càmçtãbhàvaü pratyahetutvàdupàsanàpårvasya nàmçtatvakàmastatkàryamavaboddhumarhati / anyadicchatyanyatkarotãti hi vipratiùiddham / na ca tatkàmaþ kriyàmeva kàryamavagamiùyati nàpårvamiti sàüpratam ; tasyà mànàntaràdeva tatsàdhanatvapratãtervidhervaiyarthyàt / na càvaghàtàdividhitulyatà, tatràpi niyamàpårvasyànyato 'navagateþ / na ca brahmabhåyàdanyadamçtatvamàrthavàdikaü ki¤cidasti, yena tatkàma upàsanàyàmadhikriyeta / vi÷vajinnyàyena tu svargakalpanàyàü tasya sàti÷ayatvaü kùayiùõutvaü ceti na nityaphalatvamupàsanàyàþ / tasmàdbrahmabhåyasyàvidyàpidhànàpanayamàtreõàvirbhàvàt, avidyàpanayasya ca vedàntàrthavij¤ànàdavagatiparyantàdeva saübhavàt, upàsanàyàþ saüskàrahetubhàvasya saüskàrasya ca sàkùàtkàropajanane manaþsàcivyasya ca mànàntarasiddhatvàt. 'àtmetyevopàsãta' iti na vidhiþ ; api tu vidhisaråpo 'yam ; yathopàü÷uyàjavàkye 'viùõurupàü÷u yaùñavyaþ' ityàdayo vidhisaråpà na vidhayaþ-iti tàtparyàrthaþ / #<÷rutismçtinyàyaprasiddham>#ityuktam / tatra ÷rutiü dar÷ayati- ##iti / nyàyamàha- ##iti / yatkila svàbhàvikaü tannityam, yathà caitanyam ; svàbhàvikaü cedam ; tasmànnityam / pare hi dvayãü nityatàmàhuþ-kåñasthanityatà pariõàminityatàü ca / tatra nityamityukte mà bhådasya pariõàminityatetyàha- ##iti / pariõàminityatà hi na pàramàrthikã / tathà hi-tatsarvàtmanà và pariõamate ekade÷ena và ? sarvàtmanà pariõàme kathaü na tattvavyàhçtiþ ? ekade÷apariõàme và sa ekade÷astato bhinno và abhinno và ? bhinna÷cet kathaü tasya pariõàmaþ ? na hyanyasmin pariõamamàne 'nyaþ pariõamati, atiprasaïgàt / abhede và kathaü na sarvàtmanà pariõàmaþ ? bhinnàbhinnaü taditi cet ; tathà hi-tadeva kàraõàtmanàbhinnam, bhinnaü ca kàryàtmanà, kañakàdaya ivàbhinnà hàñakàtmanà bhinnà÷ca kañakàdyàtmanà / na ca bhedàbhedayorvirodhànnaikatra samavàya iti yuktam / viruddhamiti naþ kva saüpratyayaþ ? yatpramàõaviparyayeõa vartate / yattu yathà pramàõenàvagamyate tasya tathàbhàva eva / 'kuõóalamidaü suvarõam' iti sàmànàdhikaraõyapratyaye vyaktaü bhedàbhedau cakàstaþ ; tathà hi-àtyantike 'bhede 'nyatarasya dviravabhàsaprasaïgaþ ; bhede càtyantike na sàmànàdhikaraõyaü gavà÷vavat ; àdhàràdheyabhàve ekà÷rayatve và na sàmànàdhikaraõyam ; na hi bhavati kuõóaü badaramiti ; nàpyekàsanasthayo÷caitramaitrayo÷caitro maitra iti ; so 'yamabàdhito 'saüdigdhaþ sarvajanãnaþ sàmànàdhikaraõyapratyaya eva kàryakàraõayorbhedàbhedau vyavasthàpayati ; tathà ca kàryàõàü kàraõàtmatvàt kàraõasya ca sadråpasya sarvatrànugamàt, sadråpeõàbhedaþ kàryasya jagataþ ; bhedaþ kàryaråpeõa goghañàdineti ; yathàhuþkàryaråpeõa nànàtvamabhedaþ kàraõàtmanà / hemàtmanà yathàbhedaþ kuõóalàdyàtmanà bhidà // iti / atrocyate-kaþ punarayaü bhedo nàma, yaþ sahàbhedenaikatra bhavet ? parasparàbhàva iti cet, kimayaü kàryakàraõayoþ kañakahàñakayorasti na và ? na cet, ekatvamevàsti, na ca bhedaþ / asti cet bheda eva, nàbhedaþ / na ca bhàvàbhàvayoravirodhaþ, sahàvasthànàsaübhavàt / saübhave và kañakavardhamànayorapi tattvenàbhedaprasaïgaþ, bhedasyàbhedàvirodhàt / api ca kañakasya hàñakàdabhede yathà hàñakàtmanà kañakamukuñakuõóalàdayo na bhidyante evaü kañakàtmanàpi na bhidyeran, kañakasya hàñakàdabhedàt / tathà ca hàñakameva vastusat na kañakàdayaþ, bhedasyàpratibhàsanàt / atha hàñakatvenaivàbhedo na kañakatvena ; tena tu bheda eva kuõóalàdeþ / yadi hàñakàdabhinnaþ kañakaþ kathamayaü kuõóalàdiùu nànuvartate ? nànuvartate cet kathaü hàñakàdabhinnaþ kañakaþ ? ye hi yasminnanuvartamàne vyàvartante te tato bhinnà eva, yathà såtràtkusumabhedàþ / nànuvartante cànuvartamàne 'pi hàñakatve kuõóalàdayaþ ; tasmàtte 'pi hàñakàdbhinnà eveti / sattànuvçttyà ca sarvavastvanugame 'idamiha nedam, idamevaü nedam' iti vibhàgo na syàt, kasyacit kvacit kadàcit katha¤cidvivekahetorabhàvàt / api ca dåràtkanakamityavagate na tasya kuõóalàdayo vi÷eùà jij¤àsyeran, kanakàdabhedàtteùàm, tasya ca j¤àtatvàt / atha bhedo 'pyasti kanakàt kuõóalàdãnàmiti kanakàvagame 'pyaj¤àtàste / nanvabhedo 'pyastãti kiü na j¤àtàþ ? pratyuta j¤ànameva teùàü yuktam ; kàraõàbhàve hi kàryabhàva autsargikaþ ; sa ca kàraõasattayà apodyate / asti càbhede kàraõasatteti kanake j¤àte j¤àtà eva kuõóalàdaya iti tajjij¤àsàj¤ànàni cànarthakàni syuþ / tena yasmin gçhyamàõe yanna gçhyate tattato bhidyate ; yathà karabhe gçhyamàõe 'gçhyamàõe ràsabhaþ karabhàt / gçhyamàõe ca dårato hemni na gçhyante tasya bhedàþ kuõóalàdayaþ ; tasmàtte hemno bhidyante / kathaü tarhi hema kuõóalamiti sàmànàdhikaraõyam iti cet, na hyàdhàràdheyabhàve samànà÷rayatve và và sàmànàdhikaraõyamityuktam / athànuvçttivyàvçttivyavasthà ca hemni j¤àte kuõóalàdijij¤àsà ca katham ? na khalvabhede aikàntike 'naikàntike caitadubhayamupapadyate ityuktam / tasmàdbhedàbhedayoranyatarasminnavaheye 'bhedo pàdànaiva bhedakalpanà, na bhedopàdànàbhedakalpaneti yuktam / bhidyamànatantratvàdbhedasya, bhidyamànànàü ca pratyekamekatvàt, ekàbhàve cànà÷rayasya bhedasyàyogàt, ekatvasya ca bhedànadhãnatvàt, nàyamayaü iti ca bhedagrahasya pratiyogigrahasàpekùatvàt, ekatvagrahasya cànyànapekùatvàt, abhedopàdànaivànirvacanãyabhedakalpaneti sàüpratam / tathà ca ÷rutiþ 'mçttiketyeva satyam' iti / tasmàt kåñasthanityataiva pàramàrthikã. na pariõàminityateti siddham / ##iti ca dçùñàntaþ parasiddhaþ, asmanmate tasyàpi kàryatvenànityatvàt / atra ca ##iti nirvartyakarmatàmapàkaroti / ##iti pràpyakarmatàm / ##iti vikàryakarmatàm / ##iti saüskàryakarmatàm / vrãhãõàü khalu prokùaõena saüskàràkhyoü'÷o yathà janyate, naivaü brahmaõi ka÷cidaü÷aþ kriyàdheyo 'sti, anavayavatvàt ; anaü÷atvàdityarthaþ / puruùàrthatàmàha- ##iti / tçptyà duþkharahitaü sukhamupalakùayati / kùudduþkhanivçttisahitaü hi sukhaü tçptiþ / sukhaü càpratãyamànaü na puruùàrtha ityata àha- ##iti / tadevaü svamatena mokùàkhyaü phalaü nityaü ÷rutyàdibhirupapàdya kriyàniùpàdyasya tu mokùasyànityatvaü prasa¤jayati- ##iti / na càgamabàdhaþ, àgamasyoktena prakàreõopapatteþ / api ca j¤ànajanyàpårvajanito mokùo naiyogika ityasyàrthasya santi bhåyasyaþ ÷rutayo nivàrikà ityàha- ##iti / avidyàdvayapratibandhàpanayamàtreõa ca vidyàyà mokùasàdhanatvam, na svato 'pårvotpàdena và ityatràpi ÷rutirudàharati- ##iti / na kevalamasminnarthe ÷rutyàdayaþ, api tvakùapàdàcàryasåtramapi nyàyamålamastãtyàha- ##iti / àcàrya÷coktalakùaõaþ puràõe- àcinoti ca ÷àstràrthamàcàre sthàpayatyapi / svayamàcarate yasmàdàcàryastena cocyate // iti / tena hi praõãtaü såtram-'duþkhajanmapravçttidoùamithyàj¤ànànàmuttarottaràpàye tadanantaràpàyàdapavargaþ' iti / pàñhàpekùayà kàraõamuttaram, kàryaü ca pårvam ; kàraõàpàye kàryàpàyaþ, kaphàpàye iva kaphodbhavasya jvarasyàpàyaþ / janmàpàye daþkhàpàyaþ ; pravçttyapàye janmàpàyaþ ; doùàpàye pravçttyapàyaþ ; mithyàj¤ànàpàye doùàpàyaþ / mithyàj¤ànaü càvidyà ràgàdyupajananakrameõa dçùñenaiva saüsàrasya paramaü nidànam / sà ca tattvaj¤ànena brahmàtmaikatvavij¤ànenaivàvagatiparyantena virodhinà nivartyate / tato 'vidyànivçttyà brahmasvaråpàvirbhàvo mokùaþ ; na tu vidyàkàryastajjanitàpårvakàryo và- iti såtràrthaþ / tattvaj¤ànànmithyàj¤ànàpàya ityetàvanmàtreõa såtropanyàsaþ ; na tvakùapàdasaümataü tattvaj¤ànamiha saümatam / tadanenàcàryàntarasaüvàdenàyamartho dçóhãkçtaþ / syàdetat / naikatvavij¤ànaü yathàvasthitavastuviùayam, yena mithyàj¤ànaü bhedàvabhàsaü nivartayanna vidhiviùayo bhavet ; api tu saüpadàdiråpam / tathà ca vidheþ pràgapràptaü puruùecchayà kartavyaü sat vidhigocaro bhaviùyati; yathà vçttyantaratvena manaso vi÷vedevasàmyàdvi÷vàndevànmanasi saüpàdya mana àlambanamavidyamànasamaü kçtvà pràdhànyena saüpàdyànàü vi÷veùàmeva devànàmanucintanam, tena cànantalokapràptiþ ; evaü cidråpasàmyàjjãve brahmasvaråpaü saüpàdya jãvamàlambanamavidyamànasamaü kçtvà pràdhànyena brahmànucintanam, tena càmçtatvaphalapràptiþ / adhyàse tvàlambanasyaiva pràdhànyenàropitatadbhàvasyànucintanam ; yathà 'mano brahmetyupàsãta', 'àdityo brahmetyàde÷aþ' ; evaü jãvamabrahma 'brahmetyupàsãta' iti / kriyàvi÷eùayogàdvà, yathà 'vàyurvàva saüvargaþ', 'pràõo vàva saüvargaþ' ; bàhyà khalu vàyudevatà saüvargaþ ; bàhyà khalu vàyudevatà saüvargaþ ; sa hi vahnyàdãn saüvçïkte ; mahàpralayasamaye hi vàyurvahnyàdãnsaüvçtya saühçtyàtmani sthàpayati / yathàha dravióàcàryaþ- 'saüharaõàdvà saüvaraõàdvà svàtmãbhàvàdvàyuþ saüvargaþ' iti / adhyàtmaü ca pràõaþ saüvarga iti ; sa hi sarvàõi vàgàdãni saüvçïkte ; pràyaõakàle hi sa eva sarvàõãndriyàõi saügçhyotkràmatãti / seyaü saüvargadçùñirvàyau pràõe ca da÷à÷àgataü jagaddar÷ayati yathà, evaü jãvàtmani bçühaõakriyayà brahmadçùñismçtatvàya phalàya kalpata iti / tadeteùu triùvapi pakùeùvàtmadar÷anopàsanàdayaþ pradhànakarmàõi, apårvaviùayatvàt, stuta÷astravat; àtmà tu dravyaü karmaõi guõa iti / saüskàro vàtmano dar÷anaü vidhãyate / yathà dar÷apårõamàsaprakaraõe 'patnyavekùitamàjyaü bhavati' iti samàmnàtam, prakaraõinà ca gçhãtamupàü÷uyàgàïgabhåtàjyadravyasaüskàratayà, avekùaõaü guõakarma vidhãyate, evaü kartçtvena kratvaïgabhåte àtmani 'àtmà và are draùñavyaþ' iti dar÷anaü guõakarma vidhãyate, 'yaistu dravyaü cikãrùyate guõastatra pratãyeta' iti nyàyàt / ata àha- ##iti / kutaþ ? ##iti / dar÷apårõamàsaprakaraõe hi samàmnàtamàjyàvekùaõaü tadaïgabhåtàjyasaüskàra iti yujyate / na ca 'àtmà và are draùñavyaþ' ityàdi kasyacitprakaraõe samàmnàtam / na cànàrabhyàdhãtamapi 'yasya parõamayã juhårbhavati' ityavyabhicaritakratusaübandhajuhådvàreõa juhåpadaü kratuü smàrayadvàkyena yathà parõatàyàþ kratu÷eùabhàvamàpàdayati, naivamàtmàpyavyabhicàritakratusaübandhaþ, yena taddar÷anaü kratvaïgaü sadàtmànaü kratvarthaü saüskuryàt / tena yadyapyayaü vidhiþ, tathàpi 'suvarõaü hiraõyaü bhàryam' itivat viniyogabhaïgena pradhànakarmaiva, apårvaviùayatvàt, na guõakarmeti sthavãyastayaitaddåùaõamanabhidhàya sarvapakùasàdhàraõaü dåùaõamuktam / tadatirohitàrthatayà na vyàkhyàtam / kiü ca j¤ànakriyàviùayatvavidhànamasya bahu÷rutiviruddhamityàha- ##iti / ÷aïkate- ##iti / tata÷ca ÷àntikarmaõi vetàlodaya iti bhàvaþ / niràkaroti- ## / kutaþ? ##iti / sarvameva hi vàkyaü nedantayà vastubhedaü bodhayitumarhati / na hãkùukùãraguóàdãnàü madhurarasabhedaþ ÷akya àkhyàtum / evamanyatràpi sarvatra draùñavyam / tena pramàõàntarasiddhe laukike evàrthe yadà gatiridç÷ã ÷abdasya, tadà kaiva kathà pratyagàtmanyalaukike / adåraviprakarùeõa tu katha¤citpratipàdanamihàpi samànam / tvaüpadàrtho hi pramàtà pramàõàdhãnayà pramityà prameyaü ghañàdi vyàpnotãtyavidyàvilasitam / tadasya aviùayãbhåtodàsãnatatpadàrthapratyagàtmasàmànàdhikaraõyena pramàtçtvàbhàvàt tannivçttau pramàõàdayastisro vidhà nivartante / na hi pakturavastutve pàkyapàkapacanàni vastusanti bhavitumarhantãti / tathà hi- vigalitaparàgvçttyarthatvaü padasya tadastadà tvamiti hi padanaikàrthatve tvamityapi yatpadam / tadapi ca tadà gatvaikàrthyaü vi÷uddhacidàtmatàü tyajati sakalànkartçtvàdãnpadàrthamalànnijàn // ityàntara÷lokaþ / atraivàrthe ÷rutãrudàharati,- ##iti / prakçtamupasaüharati- ## iti / parapakùe mokùasyànityatàmàpàdayati- ##iti / kàryamapårvaü yàgàdivyàpàrajanyam ; tadapekùate mokùaþ svotpattàviti / ##iti ; nirvartyavikàryayoþ / kùaõikaü vij¤ànamàtmeti bauddhàþ / tathà ca vi÷uddhavij¤ànotpàdo mokùa iti nirvartyo mokùaþ / anyeùàü tu saüskàraråpàvasthàmapahàya yà kaivalyàvasthàvàptiràtmanaþ sa mokùa iti vikàryo mokùaþ ; yathà payasaþ pårvàvasthàpahànenàvasthàntarapràptirvikàro dadhãti / tadetayoþ pakùayorna nityatà mokùasya, kàryatvàt, dadhighañàdivat / 'atha yadataþ paro divo jyotirdãpyate' iti ÷ruterbrahmaõo vikçtàvikçtade÷abhedàvagamàdavikçtade÷abrahmapràptisvaråpàsanàdividhikàryà bhaviùyati ; tathà ca pràpyakarmatà brahmaõa ityata àha- ##iti / anyadanyena vikçtade÷aparihàõyàvikçtade÷aü pràpyate / tadyathopavelaü jaladhiratibahalacapalakallolamàlàparasparàsphàlanasamullasatphenapu¤jastabakatayà vikçtaþ, madhye tu pra÷àntasakalakallolopasargaþ svacchaþ sthiratayàvikçtaþ, tasya madhyamavikçtaü pautikaþ potena pràpnoti / jãvastu brahmaiveti kiü kena pràpyatàm? bhedà÷rayàtvàtpràpterityarthaþ / atha jãvo brahmaõo bhinnastathàpi na tena brahmàpyate, brahmaõo vibhutvena nityapràptatvàdityàha - ##iti / saüskàrakarmatàmapàkaroti- ##iti / dvayã hi saüskàryatà, guõàdhànena và, yathà bãjapårakusumasya làkùàrasàvasekaþ ; tena hi tatkusumaü saüskçtaü làkùàrasasavarõaü phalaü prasåte ; doùàpanayena và ; yathà malinamàdar÷atalaü nighçùñamiùñakàcårõenodbhàsitabhàsvaratvaü saüskçtaü bhavati / tatra na tàvadbrahmaõi guõàdhànaü saübhavati / guõo hi brahmaõaþ svabhàvo và bhinno và ? svabhàva÷cet kathamàdheyaþ, tasya nityavàt / bhinnatve tu kàryatvena mokùasyànityatvaprasaïgaþ / na ca bhede dharmadharmibhàvaþ, gavà÷vavat / bhedàbheda÷ca vyudastaþ, virodhàt / tadanenàbhisaüdhinoktam- ##iti / dvitãyaü pakùaü pratikùipati- ##iti / a÷uddhiþ satã darpaõe nivartate ; na tu brahmaõi asatã nivartanãyà, nityanivçttatvàdityarthaþ / ÷aïkate- ##iti / brahmasvabhàva eva mokùo 'nàdyavidyàmalàvçta upàsanàdikriyayàtmani saüskriyamàõe 'bhivyajyate, na tu kriyate / etaduktaü bhavati- nitya÷uddhatvamàtmano 'siddham, saüsàràvasthàyàmavidyàmalinatvàditi / ÷aïkàü niràkaroti- ## / kutaþ ? ## / nàvidyà brahmà÷rayà, kiü tu jãve ; sà tvanirvacanãyetyuktam ; tena nitya÷uddhameva brahma / abhyupetya tva÷uddhiü kriyàsaüskàryatvaü dåùyate / kriyà hi brahmasamavetà và brahma saüskuryàt, yathà nigharùaõamiùñakàcårõasaüyogavibhàgapracayo nirantara àdar÷atalasamavetaþ ; anyasamavetà và / na tàvadbrahmadharmaþ kriyà, tasyàþ svà÷rayavikàrahetutvena brahmaõo nityatvavyàghàtàt / anyà÷rayà tu kathamanyasyopakaroti, atiprasaïgàt / na hi darpaõe nighçùyamàõe maõirvi÷uddho dçùñaþ / ##iti / tadà bàdhanaü paràmç÷ati / atra vyabhicàraü codayati- ##iti / pariharati- ##iti / anàdyanirvàcyàvidyopadhànameva brahmaõo jãva iti ca kùetraj¤a iti càcakùate / sa ca sthålasåkùma÷arãrendriyàdisaühatastatsaüghàtamadhyapatitastadabhedenàhamitipratyayaviùayãbhåtaþ ; ataþ ÷arãràdisaüskàraþ ÷arãràdidharmo 'pyàtmano bhavati, tadabhedàdhyavasàyàt ; yathà aïgaràgadharmaþ sugandhità kàminãnàü vyapadi÷yate / tenàtràpi yadà÷rità kriyà sàüvyavahàrikapramàõaviùayãkçtà tasyaiva saüskàro nànyasyeti na vyabhicàraþ / tattvatastu na kriyà na saüskàra iti / sanidar÷anaü tu ÷eùamadhyàsabhàùye eva kçtavyàkhyànamiti neha vyàkhyàtam / ##iti / anyo jãvàtmà / pippalaü karmaphalam / ##iti / paramàtmà / saühatasyaiva bhoktçtvamàha mantravarõaþ- #<àtmendriya>#iti / anupahita÷uddhasvabhàvabrahmapradar÷anaparau mantrau pañhati- ##iti / ÷ukraü dãptimat ; avraõaü duþkharahitam ; asràviraü avigalitam, avinà÷ãti yàvat / upasaüharati- ##iti / nanu mà bhånnirvartyàdikarmatàcatuùñayã ; pa¤camã tu kàcit vidhà bhaviùyati, yayà mokùasya karmatà ghañiùyata ityata àha- ##iti / ebhyaþ prakàrebhyo na prakàràntaramanyadasti, yato mokùasya kriyànuprave÷o bhaviùyati / etaduktaü bhavati- catasçõàü vidhànàü madhye 'nyatamatayà kriyàphalatvaü vyàptam ; sà ca mokùàdvyàvartamànà vyàpakànupalabdhyà mokùasya kriyàphalatvaü vyàvartayatãti / tatkiü mokùe kriyaiva nàsti ? tathà ca tadarthàni ÷àstràõi tadarthà÷ca pravçttayo 'narthakànãtyata upasaühàravyàjenàha- ##iti / atha j¤ànaü kriyà mànasã kasmànna vidhigocaraþ ? kasmàcca tasyàþ phalaü nirvartyàdiùvanyatamaü na mokùaþ ? iti codayati- ##iti / pariharati- ## / kutaþ ? ## / ayamarthaþ-satyam, j¤ànaü mànasã kriyà ; tviyaü brahmaõi phalaü janayitumarhati, tasya svayaüprakà÷atayà vidikriyàkarmabhàvànupapatterityuktam / tadetasminvailakùaõye sthite eva vailakùaõyàntaramàha- ##iti / ##viùaye ##- yathà devatàsaüpradànakahavirgrahaõe devatàvastusvaråpànapekùà devatàdhyànakriyà ; yathà và yoùiti agnivastvanapekùàgnibuddhiþ- ##iti yojanà / na hi 'yasyai devatàyai havirgçhãtaü syàttàü dhyàyedvaùañkariùyan' ityasmàdvidheþ pràgdevatàdhyànaü pràptam / pràptaü tvadhãtavedàntasya viditapadatadarthasaübandhasyàdhigata÷abdanyàyatattvasya 'sadeva somyedam' ityàdeþ 'tattvamasi' ityantàtsaüdarbhàt brahmàtmabhàvaj¤ànam, ÷abdapramàõasàmarthyàt, indriyàrthasaünikarùasàmarthyàdiva praõihitamanasaþ sphãtàlokamadhyavartikumbhànubhavaþ / na hyasau svasàmagrãbalalabdhajanmà manujecchayànyathàkartumakartuü và ÷akyaþ, devatàdhyànavat, yenàrthavànatra vidhiþ syàt / na copàsanà vànubhavaparyantatà vàsya vidhergocaraþ, tayoranvayavyatirekàvadhçtasàmarthyayoþ sàkùàtkàre và anàdyavidyàpanaye và vidhimantareõa pràptatvena puruùecchayànyathàkartumakartuü và a÷akyatvàt / tasmàdbrahmaj¤ànaü mànasã kriyàpi na vidhigocaraþ / puruùacittavyàpàràdhãnàyàstu kriyàyà vastusvaråpanirapekùità kvacidavirodhinã, yathà devatàdhyànakriyàyàþ ; na hyatra vastusvaråpeõa ka÷cidvirodhaþ ; kvacidvastusvaråpavirodhinã, yathà yoùitpuruùayoragnibuddhiþ-ityetàvatà bhedena nidar÷anàmithunadvayopanyàsaþ / ##ityevakàreõa vastutantratvamapàkaroti / nanu 'àtmetyevopàsãta' ityàdayo vidhayaþ ÷råyante / na ca te pramattagãtàþ ; tulyaü hi sàüpradàyikam ; tasmàdvidheyenàtra bhavitavyamityata àha- ##iti / satyaü ÷råyante liïgàdayaþ ; na tvamã vidhiviùayàþ, tadviùayatve 'pràmàõyaprasaïgàt / heyopàdeyaviùayo hi vidhiþ / sa eva ca heya upàdeyo và, yaü puruùaþ kartumakartumanyathà và kartuü ÷aknoti / tatraiva ca samarthaþ kartàdhikçto niyojyo bhavati / na caivaübhåtànyàtma÷ravaõamananopàsanadar÷anànãti viùayatadanuùñhàtrorvidhivyàpakayorabhàvàdvidherabhàva iti prayuktà api liïàdayaþ pravartanàyàmasamarthà upala iva kùurataikùõyaü kuõñhamapramàõãbhavantãti / ##iti ; samartho hi kartàdhikàrã niyojyaþ ; asàmarthye tu na kartçtà ; tato nàdhikçtaþ, ato na niyojya ityarthaþ / yadi virodhàbhànna vidhivacanàni, kimarthàni tarhi vacanànyetàni vidhicchàyànãti pçcchati- ##iti / na cànarthakàni yuktàni, svàdhyàyavidhyadhãnagrahaõatvànupapatteriti bhàvaþ / uttaram- ##iti / anyataþ pràptà eva hi ÷ravaõàdayo vidhisaråpairvàkyairanådyante / na cànuvàdo 'pyaprayojanaþ, pravçttivi÷eùakaratvàt / tathàhi- tattadiùñàniùñaviùayepsàjihàsàpahçtahçdayatayà bahirmukho na pratyagàtmani manaþ samàdhàtumarhati / àtma÷ravaõàdividhisaråpaistu vacanairmanaso viùayasrotaþ khilãkçtya pratyagàtmasrota udghàñyata iti pravçttivi÷eùakaratà anuvàdànàmastãti saprayojanatayà svàdhyàyavidhyadhãnagrahaõatvamupapadyata iti / yacca coditamàtmaj¤ànamanuùñhànànaïgatvàdapuruùàrtha iti tadayuktam ; svato 'sya puruùàrthatve siddhe yadanuùñhànànaïgatvaü tadbhåùaõaü na dåùaõamityàha- ##iti / ##÷arãraü tapyamànamanutapyeta / sugamamanyat / prakçtamupasaüharati- ##iti / prakçtisiddhyarthamekade÷imataü dåùayitumanubhàùate- ##iti / dåùayati- ##iti / idamatràkåtam- kàryabodhe yathà ceùñà liïgaü harùàdayastathà / siddhabodher'thavattaivaü ÷àstratvaü hita÷àsanàt // yadi hi padànàü kàryàbhidhàne tadarthasvàrthàbhidhàne và niyamena vçddhavyavahàre sàmarthyamabadhçtaü bhavet, na bhavedaheyànupàdeyabhåtabrahmàtmatàparatvamupaniùadàm ; tatràviditasàmarthyatvàtpadànàü loke, tatpårvakatvàcca vaidikàrthapratãteþ / atha tu bhåte 'pyarthe padànàü loke ÷akyaþ saügatigrahaþ, tata upaniùadàntatparatvaü paurvàparyaparyàlocanayàvagamyamànamapahnutya na kàryaparatvaü ÷akyaü kalpayitum, ÷rutahànya÷rutakalpanàprasaïgàt / tatra tàvadevamakàryer'the na saügatigrahaþ, yadi tatparaþ prayogo na loke dç÷yeta, tatpratyayo và vyutpannasyonnetuü na ÷akyete / na tàvattatparaþ prayogo na dç÷yate loke, kutåhalabhayàdinivçttyarthànàmakàryaparàõàü padasaüdarbhàõàü prayogasya loke bahulamupalabdheþ / tadyathà- àkhaõóalàdilokapàlacakravàlàdhivasatiþ siddhavidyàdharagandharvàpsaraþparivàro brahmalokàvatãrõamandàkinãpàthaþpravàhaprapàtadhautakaladhautamaya÷ilàtalo nandanàdipramadàvanavihàrimaõimaya÷akuntakamanãyaninadamanoharaþ parvataràjaþ sumeruriti ; naiùa bhujaïgo rajjuriyamityàdiþ / nàpi bhåtàrthabuddhirvyutpannapuruùavartinã na ÷akyà samunnetum, harùàderunnayanahotoþ saübhavàt / tathà hi- aviditàryajanabhàùàrtho dravióo nagaragamanodyato ràjamàrgàbhyarõaü devadattamandiramadhyàsãnaþ pratipannajanakànandanibandhanaputrajanmà vàrttàhàreõa saha nagarasthadevadattàbhyà÷amàgataþ pañavàsopàyanàrpaõapuraþsaraü 'diùñyà vardhase devadatta putraste jàtaþ' iti vàrttàhàravyàhàra÷ravaõasamanantaramupajàtaromà¤caka¤cukaü vikasitanayanotpalamatismeramukhamahotpalamavalokya devadattamutpannapramodamanumimãte ; pramodasya ca pràgabhåtasya tadvyàhàra÷ravaõasamanantaraü prabhavatastaddhetutàm ; na càyamapratipàdayan harùahetumarthaü harùàya kalpata ityanena harùaheturartha ukta iti pratipadyate ; harùahetvantarasya càpratãteþ putrajanmana÷ca taddhetoravagamàttadeva vàrttàhàreõàbhyadhàyãti ni÷cinoti / evaü bhaya÷okàdayo 'pyudàhàryàþ / tathà ca prayojanavattayà bhåtàrthàbhidhànasya prekùàvatprayogo 'pyupapannaþ / evaü ca brahmasvaråpaj¤ànasya paramapuruùàrthahetubhàvàdanupadi÷atàmapi puruùapravçttinivçttã vedàntànàü puruùahitànu÷àsanàcchàstratvaü siddhaü bhavati / tatsiddhametat- vivàdàdhyàsitàni vacanàni bhåtàrthaviùayàõi, bhåtàrthaviùayapramàjanakatvàt ; yadyadviùayapramàjanakaü tattadviùayaü, yathà råpàdiviùayaü cakùuràdi ; tathà caitàni ; tasmàttatheti / tasmàtsuùñhåktam- ##iti / upanipårvàtsadervi÷araõàrthàtkvipyupaniùatpadaü vyutpàditam, upanãya advayaü brahma savàsanàmavidyàü hinastãti brahmavidyàmàha ; taddhetutvàdvedàntà apyupaniùadaþ ; tato viditaþ aupaniùadaþ puruùaþ / etadeva vibhajate- ##iti / ahaüpratyayaviùayàdbhinatti- ##iti / ata eva kriyàrahitatvàccaturvidhadravyavilakùaõaþ / ata÷ca caturvidhadravyavilakùaõo yadanya÷eùaþ / anya÷eùaü hi bhåtaü dravyaü cikãrùitaü sadutpattyàdyàpyaü saübhavati, yathà 'yåpaü takùati' ityàdi / yatpunaranya÷eùaü bhåtabhàvyupayogarahitam, yathà 'suvarõaü bhàryam', 'saktån juhoti' ityàdi, na tasyotpattyàdyàpyatà / kasmàtpunarasyànanya÷eùatetyata àha- yataþ ## / upaniùadàmanàrabhyàdhãtànàü paurvàparyaparyàlocanayà puruùapratipàdanaparatvena puruùasyaiva pràdhànyenedaü prakaraõam / na ca juhvàdivadavyabhicaritakratusaübandhaþ puruùa ityupapàditam / ataþ svaprakaraõasthaþ so 'yaü tathàvidha upaniùadbhyaþ pratãyamàno na nàstãti ÷akyo vaktumityarthaþ / syàdetat / mànàntarogocaratvenàgçhãtasaügatitayà apadàrthasya brahmaõo vàkyàrthatvànupapatteþ kathamupaniùadarthatetyata àha- ## / yadyapi gavàdivanmànàntaragocaratvamàtmano nàsti, tathàpi prakà÷àtmana eva satastattadupàdhiparihàõyà ÷akyaü vàkyàrthatvena niråpaõam, hàñakasyeva kañakakuõóalàdiparihàõyà / na hi prakà÷aþ svasaüvedano na bhàsate ; nàpi tadavacchedakaþ kàryakaraõasaüghàtaþ / tena 'sa ena neti netyàtmà' iti tattadavacchedaparihàõyà bçhattvàdàpanàcca svayaüprakà÷aþ ÷akyo vàkyàt brahmeti càtmeti ca niråpayitumityarthaþ / athopàdhiniràsavadupahitamapyàtmaråpaü kasmànna nirasyata ityata àha- #<àtmana÷ca pratyàkhyàtuma÷akyatvàt># / prakà÷o hi sarvasyàtmà tadadhiùñhànatvàcca prapa¤cavibhramasya / na càdhiùñhànàbhàve vibhramo bhavitumarhati ; na hi jàtu rajjvabhàve rajjvàü bhujaïga iti và dhàreti và vibhramo dçùñapårvaþ / api càtmànaþ prakà÷asya bhàsà prapa¤casya prabhà / tathà ca ÷rutiþ 'tameva bhàntamanu bhàti sarvaü tasya bhàsà sarvamidaü vibhàti' iti / na càtmanaþ prakà÷asya pratyàkhyàne prapa¤caprathà yuktà / tasmàdàtmanaþ pratyàkhyànàyogàdvedàntebhyaþ pramàõàntaràgocarasarvopàdhirahitabrahmasvaråpàvagatisiddhirityarthaþ / upaniùatsvevàvagata ityavadhàraõamamçùyamàõa àkùipati- ##iti / sarvajanãnàhaüpratyayaviùayo hyàtmà kartà bhoktà ca saüsàrã, tatraiva ca laukikaparãkùakàõàmàtmapadaprayogàt / ya eva laukikàþ ÷abdàþ, te eva vaidikàþ, te eva ca teùàmarthà ityaupaniùadamapyàtmapadaü tatraiva pravartitumarhati, nàrthàntare tadviparãte ityarthaþ / samàdhatte- ##ahaüpratyayaviùaya aupaniùadaþ puruùaþ / kutaþ ? ##-ahaüpratyayaviùayo yaþ kartà kàryakaraõasaüghàtopahito jãvàtmà-tat sàkùitvena, paramàtmano 'haüpratyayaviùayatvasya ## / etaduktaü bhavati- yadyapi 'anena jãvenàtmanà' iti jãvaparamàtmanoþ pàramàrthikamaikyam, tathàpi tasyopahitaü råpaü jãvaþ ; ÷uddhaü tu råpaü tasya sàkùi ; tacca mànàntarànadhigatamupaniùadgocara iti / etadeva prapa¤cayati- ##iti / ##na ÷akyaþ / kutaþ ? #<àtmatvàdeva># / na hyàtmà anyàrthaþ, anyattu sarvamàtmàrtham / tathà ca ÷rutiþ 'na và are sarvasya kàmàya sarvaü priyaü bhavati àtmanastu kàmàya sarvaü priyaü bhavati' iti / api càtaþ sarveùàmàtmatvàdeva na heyo nàpyupàdeyaþ / sarvasya hi prapa¤cajàtasya brahmaiva tattvamàtmà ; na ca svabhàvo heyaþ, a÷akyahànatvàt ; na copàdeyaþ, upàttatvàt / tasmàddheyopàdeyaviùayau vidhiniùedhau na tadviparãtamàtmatattvaü viùayãkuruta iti sarvasya prapa¤cajàtasyàtmaiva tattvamiti / etadupapàdayati- ## / ayamarthaþ- puruùo hi ÷rutismçtãtihàsapuràõatadaviruddhanyàyavyavasthàpitatvàtparamàrthasan ; prapa¤castvanàdyavidyopadar÷ito 'paramàrthasan / ya÷ca paramàrthàsan asau prakçtiþ rajjutattvamiva sarvavibhramasya vikàrasya / ata evàsyànirvàcyatvenàdçóhasvabhàvasya vinà÷aþ / puruùastu paramàrthasan ; nàsau kàraõasahasreõàpyasan ÷akyaþ kartum / na hi sahasramapi ÷ilpino ghañaü pañayitumã÷ata ityuktam / tasmàdavinà÷ipuruùànto vikàravinà÷aþ ÷uktirajjutattvànta iva rajatabhujaïgavinà÷aþ / puruùa eva hi sarvasya prapa¤cavikàrajàtasya tattvam / na ca puruùasyàsti vinà÷o yato 'nantaþ / vinà÷aþ syàdityata àha- ##iti / na hi kàraõàni sahasramapyanyadanyathayitumã÷ata ityuktam / atha mà bhåtsvaråpeõa puruùo heya upàdeyo và ; tadãyastu ka÷ciddharmo hàsyate, ka÷ciccopàdàsyata ityata àha- ## / trividho 'pi dharmalakùaõàvasthàpariõàmalakùaõo vikàro nàstãtyuktam / api càtmanaþ paramàrthasato dharmo 'pi paramàrthasanniti na tasyàtmavadanyathàtvaü kàraõaiþ ÷akyaü kartum / na ca dharmànyathàtvàdanyo vikàraþ / tadidamuktam- ##iti / sugamamanyat / yatpunarekade÷inà ÷àstravidvacanaü sàkùitvenànukràntaü tadanyathopapàdayati- ##iti / 'dçùño hi tasyàrthaþ prayojanavadarthàvabodhanam' iti vaktavye, dharmajij¤àsàyàþ prakçtatvàddharmasya ca karmatvàt 'karmàvabodhanam' ityuktam / na tu siddharåpabrahmàvabodhanavyàpàraü vedasya vàrayati / na hi soma÷armaõi prakçte tadguõàbhidhànaü parisaücaùñe viùõu÷armaõo guõavattàm / vidhi÷àstraü vidhãyamànakarmaviùayam ; pratiùedha÷àstraü ca pratiùidhyamànakarmaviùayamityubhayamapi karmàvabodhanaparam / api ca 'àmnàyasya kriyàrthatvàt' iti ÷àstrakçdvacanam / tatràrthagrahaõaü yadyabhidheyavàci tato bhåtàrthànàü dravyaguõakarmaõàmànarthakyamanabhidheyatvaü prasajyeta ; na hi te kriyàrthà ityata àha- ##iti / yadyucyeta- na hi kriyàrthatvaü kriyàbhidheyatvam, api tu kriyàprayojanatvam ; dravyaguõa÷abdànàü ca kriyàrthatvenaiva bhåtadravyaguõàbhidhànam, na svaniùñhatayà / yathàhuþ ÷àstravidaþ 'codanà hi bhåtaü bhavantam' ityàdi / etaduktaü bhavati, kàryamarthamavagamayantã codanà tadarthaü bhåtàdikamapyarthaü gamayatãti-tatràha- ##iti / ayamabhisaüdhiþ-na tàvatkàryàrthà eva svàrthe padànàü saügatigraho nànyàrtha ityupapàditaü bhåte 'pyarthe vyutpattiü dar÷ayadbhiþ / nàpi svàrthamàtraparataiva padànàm / tathà sati na vàkyàrthapratyayaþ syàt / na hi pratyekaü svapradhànatayà guõapradhànabhàvarahitànàmekavàkyatà dçùñà / tasmàtpadànàü svàrthamabhidadhatàmekaprayojanavatpadàrthaparatayaikavàkyatà / tathà ca tattadarthàntaravi÷iùñaikavàkyàrthapratyaya upapanno bhavati / yathàhuþ ÷àstravidaþ- sàkùàdyadyapi kurvanti padàrthapratipàdanam / varõàstathàpi naitasminparyavasyanti niùphale // vàkyàrthamitaye teùàü pravçttau nàntarãyakam / pàke jvàleva kàùñhànàü padàrthapratipàdanam // iti / tathà càrthàntarasaüsargaparatàmàtreõa vàkyàrthapratyayopapattau na kàryasaüsargaparatvaniyamaþ padànàm / evaü ca sati kåñasthanityabrahmaråpaparatve 'pyadoùa iti / bhavyaü kàryam / nanu yadbhavyàrthaü bhåtamupadi÷yate na tadbhåtam, bhavyasaüsargiõà råpeõa tasyàpi bhavyatvàdityata àha- ##iti / na tàdàtmyalakùaõaþ saüsargaþ ; kiü tu kàryeõa saha prayojanaprayodanilakùaõo 'nvayaþ / tadviùayeõa tu bhàvàrthena bhåtàrthànàü kriyàtmatvamityarthaþ / ÷aïkate- ##iti / evaü càkriyàrthakåñasthanityabrahmopade÷ànupapattiriti bhàvaþ / pariharati- ##iti / na hi kriyàrthaü bhåtamupadi÷yamànamabhåtaü bhavati, api tu kriyànivartanayogyaü bhåtameva tat / tathà ca bhåter'the 'vadhçta÷aktayaþ ÷abdàþ kvacitsvaniùñhabhåtaviùayà dç÷yamànà mçtvà ÷ãrtvà và na katha¤citkriyàniùñhatàü gamayitumucitàþ / na hyupahitaü ÷ata÷o dçùñamapyanupahitaü kvaciddçùñamadçùñaü bhavati / tathà ca vartamànàpade÷à astikriyopahità akàryàrthà apyañavãvarõakàdayo loke bahulamupalabhyante / evaü kriyàniùñhà api saübandhamàtraparyavasàyinaþ ; yathà"kasyaiva puruùaþ"iti pra÷ne uttaraü"ràj¤aþ"iti / tathà pràtipadikàrthamàtraniùñhàþ ; yathà"kãdç÷àstaravaþ"iti pra÷ne uttaraü"phalinaþ"iti / na hi pçcchatà puruùasya và taråõàü vàstitvanàstitve pratipitsite ; kiü tu puruùasya svàmibhedastaråõàü ca prakàrabhedaþ / praùñurapekùitaü càcakùàõaþ svàmibhedameva prakàrabhedameva ca prativyakti, na punarastitvam, tasya tenàpratipitsitatvàt / upapàdità ca bhåte 'pyarthe vyutpattiþ prayojanavati padànàm / codayati- ##bhåtaï ##upadeùñuþ ÷roturvà prayojanaü ##? tasmàdbhåtamapi prayojanavadevopadeùñavyaü nàprayojanam ; aprayojanaü ca brahma, tasyodàsãnasya sarvakriyàrahitatvenànupakàrakatvàt iti bhàvaþ / pariharati- ##iti / ##prayojanavàneva ## / apyartha÷cakàraþ / etaduktaü bhavati-yadyapi brahmodàsãnam, tathàpi tadviùayaü ÷àbdaj¤ànamavagatiparyantaü vidyà svavirodhinãü saüsàramålanidànamavidyàmucchindatprayojanavadityarthaþ / api ca ye 'pi kàryaparatvaü sarveùàü padànàmàsthiùata, tairapi 'bràhmaõo na hantavyaþ', 'na surà pàtavyà' ityàdãnàü na kàryaparatà ÷akyà àsthàtum / kçtyupahitamaryàdaü hi kàryaü kçtyà vyàptaü tannivçttau nivartate, ÷iü÷apàtvamiva vçkùatvanivçttau / kçtirhi puruùaprayatnaþ ; sa ca viùayàdhãnaniråpaõaþ / viùaya÷càsya sàdhyasvabhàvatayà bhàvàrtha eva pårvàparãbhåto 'nyotpàdànukålo bhavitumarhati, na dravyaguõau / sàkùàtkçtivyàpyo hi kçterviùayaþ ; na ca dravyaguõayoþ siddhayorasti kçtivyàpyatà / ata eva ÷àstrakçdvacaþ- 'bhàvàrthàþ karma÷abdàstebhyaþ kriyà pratãyeta' iti / dravyaguõa÷abdànàü naimittikàvasthàyàü kàryàvamar÷e 'pi, bhàvasya svataþ dravyaguõa÷abdànàü tu bhàvayogàtkàryàvamar÷a iti bhàvàrthebhya evàpårvàvagatiþ, na dravyaguõa÷abdebhya iti / na ca 'dadhnà juhoti', 'saütatamàghàrayati' ityàdiùu dadhyàdãnàü kàryaviùayatà ; tatràpi hi homaghàrabhàvàrthaviùayameva kàryam / na caitàvatà 'somena yajeta' itivat dadhisàütatyàdivi÷iùñahomàghàravidhànàt, 'agnihotraü juhoti', 'àghàramàghàrayati' iti tadanuvàdaþ / yadyapyatràpi bhàvàrthaviùayameva kàryam, tathàpi bhàvàrthànubandhatayà dravyaguõàvaviùayàvapi vidhãyete / bhàvàrtho hi kàrakavyàpàramàtratayàvi÷iùñaþ kàrakavi÷eùeõa dravyàdinà vi÷eùyata iti dravyàdistadanubandhaþ / tathà ca bhàvàrthe vidhãyamàne sa eva sànubandho vidhãyata iti dravyaguõàvaviùayàvapi tadanubandhatayà vihitau bhavataþ / evaü ca bhàvàrthapraõàlikayà dravyàdisaükrànto vidhirgauravàdbibhyatsvaviùayasya cànyataþ pràptatayà tadanuvàdena tadanubandhãbhåtadravyàdiparo bhavatãti sarvatra bhàvàrthaviùaya eva vidhiþ / etena 'yadàgneyo 'ùñàkapàlo bhavati' ityatra saübandhaviùayo vidhiriti paràstam / nanu na bhavatyartho vidheyaþ ; siddhe bhavitari labdharåpasya bhavanaü pratyakartçtvàt ; na khalu gaganaü bhavati ; nàpyasiddhe, asiddhasyàniyojyatvàt, gaganakusumavat ; tasmàdbhavanena prayojyavyàpàreõàkùiptaþ prayojakasya bhàvayiturvyàpàro vidheyaþ ; sa ca vyàpàro bhàvanà, kçtiþ, prayatna iti ; nirviùaya÷càsàva÷akyapratipattiþ ; ato viùayàpekùàyàmàgneya÷abdopasthàpito dravyadevatàsaübandha evàsya viùayaþ / nanu vyàpàraviùayaþ puruùaprayatnaþ kathamavyàpàraråpaü saübandhaü gocarayet ? na hi 'ghañaü kuru' ityatràpi sàkùànnàmàrthaü ghañaü puruùaprayatno gocarayati ; api tu daõóàdi hastàdinà vyàpàrayati / tasmàdghañàrthàü kçtiü vyàpàraviùayàmeva pratipadyate, na tu svaråpato ghañaviùayàm / udde÷yatayà tvasyàmasti ghaño na tu viùayatayà / viùayatayà tu hastàdivyàpàra eva / ata eva 'àgneyaþ' ityatràpi dravyadevatàsaübandhàkùipto yajireva kàryaviùayo vidheyaþ / kimuktaü bhavati"àgneyo bhavati"iti ? àgneyena yàgena bhàvayediti / ata eva 'ya evaü vidvàn paurõamàsyàü yajate', 'ya evaü vidvànamàvàsyàü yajate' ityanuvàdo bhavati 'yadàgneyaþ' ityàdivihitasya yàgaùañkasya / ata eva ca vihitànåditasya tasyaiva 'dar÷apårõamàsàbhyàü svargakàmo yajeta' ityàdhikàrasaübandhaþ / tasmàtsarvatra kçtipraõàlikayà bhàvàrthaviùaya eva vidhirityekàntaþ / tathà ca 'na hanyàt', 'na pibet' ityàdiùu yadi kàryamabhyupeyeta, tatastadvyàpikà kçtirabhyupetavyà, tadvyàpaka÷ca bhàvàrtho viùayaþ / evaü ca prajàpativratanyàyena paryudàsavçttyàhananàpànasaükalpalakùaõayà tadviùayo vidhiþ syàt / tathà ca prasajyapratiùedho dattajalà¤jaliþ prasajyeta / na ca sati saübhave lakùaõà nyàyyà / 'nekùetodyantam' ityàdau tu 'tasya vratam' ityadhikàràtprasajyapratiùedhàsaübhavena paryudàsavçttyànãkùaõasaükalpalakùaõà yuktà / tasmàt 'na hanyàt', 'na pibet' ityàdiùu prasajyapratiùedheùu bhàvàrthàbhàvàttadvyàptàyàþ kçterabhàvaþ ; tadabhàve ca tadvyàptasya kàryasyàbhàva iti na kàryaparatvaniyamaþ sarvatra vàkye ityàha- ##iti / nanu kasmànnivçttireva kàryaü na bhavati, tatsàdhanaü vetyata àha- ##iti / kriyà÷abdaþ kàryavacanaþ / etadeva vibhajate- ##iti / syàdetat / vidhivibhakti÷ravaõàtkàryaü tàvadatra pratãyate ; tacca na bhàvàrthamantareõa ; na ca ràgataþ pravçttasya hananapànàdàvakasmàdaudàsãnyamupapadyate vinà vidhàrakaprayatnam ; tasmàtsa eva pravçttyunmukhànàü manovàgdehànàü vidhàrakaþ prayatno niùedhavidhigocaraþ kriyeti nàkriyàparamasti vàkyaü ki¤cidapãti àha- ## / kena hetunà na ÷akyamityata àha- ##na¤aþ / ayamarthaþ- hananapànaparo hi vidhipratyayaþ pratãyamànaste eva vidhatte ityutsargaþ / na caite ÷akye vidhàtum, ràgataþ pràptatvàt / na càtra na¤aþ prasajyapratiùedho vidheyaþ. tasyàpyaudàsãnyaråpasya siddhatayà pràptatvàt / na ca vidhàrakaþ prayatnaþ, tasyà÷rutatvena lakùyamàõatvàt, sati saübhave ca lakùaõàyà anyàyyatvàt, vidhivibhakte÷ca ràgataþ pràptapravçttyanuvàdakatvena vidhiviùayatvàyogàt / tasmàdyatpibeddhanyàdvetyanådya tanneti niùidhyate, tadabhàvo j¤àpyate ; na tu na¤artho vidhãyate / abhàva÷ca svavirodhibhàvaniråpaõatayà bhàvacchàyànupàtãti siddhe siddhavat, sàdhye ca sàdhyavadbhàsata iti sàdhyaviùayo na¤arthaþ sàdhyavadbhàsata iti na¤arthaþ kàrya iti bhramaþ / tadidamàha- ##iti / nanu bodhayatu svasaübandhino 'bhàvaü na¤ ; pravçttyunmukhànàü tu manovàgdehànàü kuto 'kasmànnivçttirityata àha- ##paripàlana ## / ayamabhipràyaþ- 'jvaritaþ pathyama÷nãyàt', 'na sarpàyàïguliü dadyàt' ityàdivacana÷ravaõasamanantaraü prayojyavçddhasya pathyà÷ane pravçttiü bhujaïgàïgulidànonmukhasya ca tato nivçttimupalabhya bàlo vyutpitsuþ prayojyavçddhasya pravçttinivçttihetå icchàdveùàvanumimãte / tathà hi- icchàdveùahetuke vçddhasya pravçttinivçttã, svatantrapravçttinivçttitvàt, madãyasvatantrapravçttinivçttivat / kartavyataikàrthasamaveteùñàniùñasàdhanabhàvàvagamapårvakau càsyecchàdveùau, pravçttinivçttihetubhåtecchàdveùatvàt, matpravçttihetubhåtecchàdveùavat / na jàtu mama ÷abdatadvyàpàrapuruùà÷ayatraikàlyànavicchannabhàvanàpårvapratyayapårvàvicchàdveùàvabhåtàm ; api tu bhåyo bhåyaþ svagatamàlocayata uktakàraõapårvàveva pratyavabhàsete / tasmàdvçddhasya svatantrapravçttinivçttã icchàdveùabhedau ca kartavyataikàrthasamaveteùñàniùñasàdhanabhàvàvagamapårvàvityànupårvyà siddhaþ kàryakàraõàbhàva itãùñàniùñasàdhanatàvagamàtprayojyavçddhapravçttinivçttã iti siddham / sa càvagamaþ pràgabhåtaþ ÷abda÷ravaõànantaramupajàyamànaþ ÷abda÷ravaõahetuka iti pravartakeùu vàkyeùu 'yajeta' ityàdiùu ÷abda eva kartavyamiùñasàdhanaü vyàpàramavagamayaüstasyeùñasàdhanatàü kartavyatàü càvagamayati ; ananyalabhyatvàdubhayoþ, anantyalabhyasya ca ÷abdàrthatvàt / yatra tu kartavyatànyata eva labhyate, yathà 'hanyàt', 'na pibet' ityàdiùu, hananapànapravçttyo ràgataþ pratilambhàt, tatra tadanuvàdena na¤samabhivyàhçtà liïàdivibhaktiranyato 'pràptamanayoranarthahetubhàvamàtramavagamayati / pratyakùaü hi tayoriùñasàdhanabhàvo 'vagamyate, anyathà ràgaviùayatvàyogàt / tasmàdràgàdipràptakartavyatànuvàdenànarthasàdhanatàpraj¤àpanaparam 'na hanyàt', 'na pibet' ityàdivàkyam, na tu kartavyatàparamiti suùñhåktamakàryaniùñhatvaü niùedhànàm / niùedhyànàü cànarthasàdhanatàbuddhireva niùedhyàbhàvabuddhiþ / tayà khalvayaü cetana àpàtato ramaõãyatàü pa÷yannapyàyatimàlocya pravçttyabhàvaü nivçttimavabudhya nivartate / audàsãnyamàtmano 'vasthàpayatãti yàvat / syàdetat / abhàvabuddhi÷cedaudàsãnyasthàpanàkàraõam, yàvadaudàsãnyamanuvarteta ; na cànuvartate ; na hyudàsãno 'pi viùayàntaravyàsaktacittastadabhàvabuddhimàn ; na càvasthàpakakàraõàbhàve kàryàvasthànaü dçùñam ; na hi stambhàvapàte pràsàdo 'vatiùñhate / ata àha- ## / tàvadeva khalvayaü pravçttyunmukho na yàvadasyànarthahetubhàvamadhigacchati / anarthahetutvàdhigamo 'sya samåloddhàraü pravçttimuddhçtya dagdhendhanàgnivatsvayamevopa÷àmyati / etaduktaü bhavati- yathà pràsàdàvasthànakàraõaü stambho naivamaudàsãnyàvasthànakàraõamabhàvabuddhiþ ; api tvàgantukàdvinà÷ahetostràõenàvasthànakàraõam, yathà kamañhapçùñhaniùñhuraþ kavacaþ ÷àstraprahàratràõena ràjanyajãvàvasthànahetuþ / na ca kavacàpagame ca asati ca ÷astraprahàre, ràjanyajãvanà÷a iti / upasaüharati- ##iti / audàsãnyamajànato 'pyastãti prasaktakriyànivçttyopalakùya vi÷inaùñi / tatkimakriyàrthatvenànarthakyamà÷aïkya kriyàrthatvopavarõanaü jaiminãyamasama¤jasamevetyupasaühàravyàjena pariharati- ##iti / puruùàrthànupayogyupàkhyànàdiviùayàvakriyàrthatayà kriyàrthatayà ca pårvottarapakùau ; na tåpaniùadviùayau, upaniùadàü svayaü puruùàrtharåpabrahmàvagatamaparyanasànàdityarthaþ / ##aupaniùadàtmaj¤ànamapuruùàrthaü manyamànena ##iti, atra nigåóhàbhisaüdhiþ pårvoktaü parihàraü smàrayati- ##iti / atràkùeptà svoktamarthaü smàrayati- ##iti / nigåóhamabhisaüdhiü samàdhàtodghàñayati- ##iti / satyaü na brahmaj¤ànamàtraü sàüsàrikadharmanivçttikàraõam, api tu sàkùàtkàraparyantam / brahmasàkùàtkàra÷càntaþkaraõavçttibhedaþ ÷ravaõamananàdijanitasaüskàrasacivamanojanmà, ùaójàdibhedasàkùàtkàra iva gàndharva÷àstra÷ravaõàbhyàsasaüskçtamanoyoniþ / sa ca nikhilaprapa¤camahendrajàlasàkùàtkàraü samålamunmålayannàtmànamapi prapa¤catvàvi÷eùàdunmålayatãtyupapàditamadhastàt / tasmàdrajjusvaråpakathanatulyataivàtreti siddham / atra ca vedapramàõamålatayà ##ityuktam / atraiva sukhaduþkhànutpàdabhedena nidar÷anadvayamàha- ##iti / ÷rutimatrodàharati- ##iti / codayati- #<÷arãre patite>#iti / pariharati- ##iti / yadi vàstavaü sa÷arãratvaü bhavet, na jãvatastannivarteta ; mithyàj¤ànanimittaü tu tat ; taccotpannatattvaj¤ànena jãvatàpi ÷akyaü nivartayitum / yatpunara÷arãratvaü tadasya svabhàva iti na ÷akyaü nivartayitum, svabhàvahànena bhàvavinà÷aprasaïgàdityàha- ##iti / syàdetat / na mithyàj¤ànanimittaü sa÷arãratvam api tu dharmàdharmanimittam ; tacca svakàraõadharmàdharmanivçttimantareõa na nivartate ; tannivçttau ca pràyaõameveti na jãvato '÷arãratvamiti ÷aïkate- ##iti / tat ityàtmànaü paràmç÷ati / niràkaroti- ##iti / na tàvadàtmà sàkùàddharmàdharmau kartumarhati, vàgbuddhi÷arãràrambhajanitau hi tau nàsati ÷arãrasaübandhe bhavataþ ; tàbhyàü tu ÷arãrasaübandhaü rocayamàno vyaktaü parasparà÷rayatvaü doùamàvahati ; tadidamàha- #<÷arãrasaübandhasya>#iti / yadyucyeta satyamasti parasparà÷rayatvam, na tveùa doùaþ, anàditvàt, bãjàïkuravat ityata àha- ## / yattu manyate-neyamandhaparamparàtulyà anàdità ; na hi yato dharmàdharmabhedàdya àtma÷arãrasaübandhabhedastata eva ÷arãrasaübandhàt sa dharmàdharmabhedaþ ; kiü tveùa pårvasmàdàtma÷arãrasaübandhàtpårvadharmàdharmabhedajanmanaþ ; eva tvàtma÷arãrasaübandho 'nyasmàddharmàdharmabhedàt -iti, taü pratyàha- ##iti / ÷aïkate- ##iti / pariharati- ##iti / ##svãkaraõam / na tviyaü vidhàtmanãtyàha- ## ##iti / ye tu dehàdàvàtmàbhimàno na mithyà, api tu gauõaþ, màõavakàdàviva siühàbhimàna iti manyante, tanmatamupanyasya dåùayati- ##iti / prasiddho vastubhedo yasya puruùasya sa tathoktaþ / upapàditaü caitadasmàbhiradhyàsabhàùya iti nehopapàdyate / yathà mandàndhakàre sthàõurayamityagçhyamàõavi÷eùe vastuni puruùàt sàü÷ayikau puruùa÷abdapratyayau sthàõuviùayau ; tatra hi puruùatvamaniyatamapi samàropitameva / evaü saü÷aye samàropitamani÷citamudàhçtya viparyayaj¤àne ni÷citamudàharati- ##iti / ÷uklabhàsvarasya dravyasya puraþsthitasya sati ÷uktikàrajatasàdhàraõye yàvadatra rajatavini÷cayo bhavati tàvatkasmàcchuktivini÷caya eva na bhavati ? saü÷ayo và dvedhà yuktaþ ; samànadharmadharmiõo dar÷anàt upalabghyanupalabdhyavyavasthàtaþ ; vi÷eùadvayasmçte÷ca saüskàronmeùahetoþ sàdç÷yasya dviùñhatvenobhayatra tulyametaditi / ata uktam- ##iti / anena dçùñasya hetoþ samànatve 'pyadçùñaü heturuktam ; tacca kàryadar÷anonneyatvenàsàdhàraõamiti bhàvaþ / #<àtmànàtmavivekinàm>#iti / ÷ravaõamananaku÷alatàmàtreõa paõóitànàm ; anutpannatattvasàkùàtkàràõàmiti yàvat / taduktam- ##iti / ÷eùamatirohitàrtham / jãvato viduùo '÷arãratve ca ÷rutismçtã udàharati- ##iti / subodham / prakçtamupasaüharati- ##iti / nanåktaü yadi jãvasya brahmàtmatvàvagatireva sàüsàrikadharmanivçttihetuþ, hanta mananàdividhànànarthakyam ; tasmàtpratipattividhiparà vedàntà iti, tadanubhàùya dåùayati- ##iti / manananididhyàsanayorapi na vidhiþ, tayoranvayavyatirekasiddhasàkùàtkàraphalayorvidhisaråpairvacanairanuvàdàt ; tadidamuktam- ##iti / brahmasàkùàtkàro 'vagatiþ ; tadarthatvaü manananididhyàsanayoranvayavyatirekasiddhamityarthaþ / atha kasmànmananàdividhireva na bhavatãtyata àha- ##iti / na tàvanmanananididhyàsane pradhànakarmaõã apårvaviùaye amçtatvaphale ityuktamadhastàt / ato guõakarmatvamanayoravaghàtaprokùaõàdivatpari÷iùyate ; tadapyayuktam, anyatropayuktopayokùyamàõatvàbhàvàdàtmanaþ ; vi÷eùatastvaupaniùadasya karmànuùñhànavirodhàt- ityarthaþ / prakçtamupasaüharati- ##iti / evaü ca siddharåpabrahmaparatve upaniùadàm, brahmaõaþ ÷àstràrthasya dharmàdanyatvàt, bhinnaviùayatvena ÷àstrabhedàt, 'athàto brahmajij¤àsà' ityasya ÷àstràrambhatvamupapadyata ityàha- ##iti / itarathà tu dharmajij¤àsaiveti na ÷àstràntaramiti na ÷àstràntaràrambhatvaü syàdityàha- ##iti / na kevalaü siddharåpatvàdbrahmàtmaikyasya dharmàdanyatvam, api tu tadvirodhàdapãtyupasaühàravyàjenàha- ##iti / ##karaõena j¤ànaü paràmç÷ati / vidhayo hi dharme pramàõam / te ca sàdhyasàdhanetikartavyatàbhedàdhiùñhànà dharmotpàdina÷ca tadadhiùñhànà na brahmàtmaikye sati prabhavanti, virodhàt ityarthaþ / na kevalaü dharmapramàõasya ÷àstrasyeyaü gatiþ, api tu sarveùàü pramàõànàmityàha- ##iti / kutaþ ? ##iti / advaite hi viùayaviùayibhàvo nàsti ; na ca kartçtvam, kàryàbhàvàt ; na ca kàraõatvam, ata eva / tadidamuktam- ##iti cakàreõa / atraiva brahmavidàü gàthà udàharati- ##iti / putradàràdiùvàtmàbhimàno gauõaþ / yathà svaduþkhena duþkhã, yathà svasukhena sukhã, tathà putràdigatenàpãti so 'yaü gauõaþ / na tvekatvàbhimànaþ, bhedasyànubhavasiddhatvàt / tasmàt 'gaurvàhãkaþ' itivadgauõaþ / dehendriyàdiùu tvabhedànubhavànna gauõa àtmàbhimànaþ ; kiü tu ÷uktau rajataj¤ànavanmithyà / tadevaü dvividho 'yamàtmàbhimàno lokayàtràü vahati / tadasattve tu na lokayàtrà, nàpi brahmàtmaikatvànubhavaþ, tadupàyasya ÷ravaõamananàderabhàvàt / tadidamàha- ## / gauõàtmano 'sattve putrakalatràdibàdhanam ; mamakàràbhàva iti yàvat / mithyàtmano 'sattve dehendriyàdibàdhanaü ÷ravaõàdibàdhanaü ca / tata÷ca na kevalaü lokayàtràsamucchedaþ ; ##bodha÷ãlaü yat ##, advaitasàkùàtkàra iti yàvat, tadapi ##kutastadasaübhava ityata àha- ## / upalakùaõaü caitat ; pramàprameyapramàõavibhàga ityapi draùñavyam / etaduktaü bhavati- eùa hi vibhàgo 'dvaitasàkùàtkàrakàraõam, tato niyamena pràgbhàvàt ; tena tadabhàve kàryaü notpadyata iti / na ca pramàturàtmano 'nveùñavya àtmànya ityàha- ## / uktaü hi grãvàsthagraiveyakanidar÷anam / syàdetat / apramàõàtkathaü pàramàrthikàdvaitànubhavotpattirityata àha- ## / asyàvadhimàha- #<à àtmani÷cayàt>#; à brahmasvaråpasàkùàtkàràdityarthaþ / etaduktaü bhavati- pàramàrthikaprapa¤cavàdibhirapi dehàdiùvàtmàbhimàno mithyeti vaktavyam, pramàõabàdhitatvàt / tasya ca samastapramàõakàraõatvaü bhàvikalokayàtràvàhitvaü càbhyupeyam / seyamasmàkamapyadvaitasàkùàtkàre vidhà bhaviùyati / na càyamadvaitasàkùàtkàro 'pyantaþkaraõavçttibheda ekàntataþ paramàrthaþ / yastu sàkùàtkàro bhàvikaþ, nàsau kàryaþ, tasya brahmasvaråpatvàt / avidyà tu yadyavidyàmucchindyàjjanayedvà, na tatra kàcidanupapattiþ / tathà ca ÷rutiþ- vidyàü càvidyàü ca yastadvedobhayaü saha / avidyayà mçtyuü tãrtvà vidyayàmçtama÷nute // iti / tasmàtsarvamavadàtam // ## / evaü 'kàryànvayaü vinà siddharåpe brahmaõi mànatà / puruùàrthe svayaü tàvadvedàntànàü prasàdhità // ' brahmajij¤àsàü pratij¤àya 'janmàdyasya yataþ' ityàdinà 'tattu samanvayàt' ityantena såtrasaüdarbheõa sarva÷aktau jagadutpattisthitivinà÷akàraõe pràmàõyaü vedàntànàmupapàditam / tacca brahmaõãti paramàrthataþ / tvadyàpi brahmaõyeveti vyutpàditam / tadtra saüdihyate- tajjagadupàdànakàraõaü kiü cetanamutàcetanamiti / atra ca vipratipatteþ pravàdãnàü vi÷eùànupalambhe sati saü÷ayaþ / tatra ca pradhànamacetanaü jagadupàdànakàraõamanumànasiddhamanuvadantyupaniùada iti sàükhyàþ / jãvàõuvyatiriktacetane÷varanimittàdhiùñhità÷caturvidhàþ paramàõavo jagadupàdànakàraõamanumitamanuvadantãti kàõàdàþ / àdigrahaõenàbhàvopàdànatvàdi grahãtavyam / anirvacanãyànàdyavidyà÷aktima¤cetanopàdànaü jagadàgamikamiti brahmavidaþ / etàsàü ca vipratipattãnàmanumànavàkyànumànavàkyatadàbhàsà bãjam / tadevaü vipratipatteþ saü÷aye kiü tàvatpràptam / tatra j¤ànakriyà÷aktyabhàvadbrahmaõo 'pariõàminaþ / na sarva÷aktivij¤àne pradhàne tvasti saübhavaþ // j¤ànakriyà÷aktã khalu j¤ànakriyàkàryadar÷anonneyasadbhàve / na ca j¤ànakriye cidàtmani staþ, tasyàpariõàmitvàdekatvàcca / triguõe tu pradhàne pariõàmini saübhavataþ / yadyapi ca sàmyàvasthàyàü pradhàne samudàcaradvçttinã kriyàj¤àne na staþ, tathàpyavyaktena ÷aktyàtmanà råpeõa saübhavata eva / tathà ca pradhànameva sarvaj¤aü ca sarva÷akti ca / na tu brahma / svaråpacaitanyaü tvasyàvçttitamanupayogi jãvàtmanàmivàsmàkam / na ca svaråpacaitanye kartçtvam, akàryatvàttasya / kàryatve và na sarvadà sarvaj¤atà / bhogàpargalakùaõapuruùàrthadvayaprayuktànàdipradhànapuruùasaüyoganimittastu mahadahaïkàràdikrameõàcetanasyàpi cetanànadhiùñhitasya pradhànasya pariõàmaþ sargaþ / dçùñaü càcetanaü cetanànadhiùñhitaü puruùàrthe pravartamànam / yathà vatsavivçddhyarthamacetanaü kùãraü pravartate / 'tadaikùata bahu syàü prajàyeya' ityàdyà÷ca ÷rutayo 'cetane 'pi cetanavadupacàràtsvakàryonmukhamàdar÷ayanti, yathà kålaü pipatiùatãti / 'yatpràye ÷råyate yacca tattàdçgavagamyate / bhàktapràye ÷rutamidamato bhãktaü pratãyate // ' api càhurvçddhàþ- yathàgryapràye likhitaü dçùñvà vadanti bhavedayamagryaþ iti, tathedapi 'tà àpa aikùanta' tatteja aikùata ityàdyupacàrapràye kùutam tadaikùata ityaupacàrikameva vij¤eyam / anena jãvenàtmanànupravi÷ya nàmaråpe vyàkaravàõi iti ca pradhànasya jãvàtmatvaü jãvàrthakàritayàha / yathà hi bhadraseno ràjàrthakàrã ràj¤à bhadraseno mamàtmetyupacaryate, evaü tattvamasi ityàdyàþ ÷rutayo bhàktàþ saüpattyarthà và draùñavyàþ / svamapãto bhavati iti ca niruktaü jãvasya pradhàne svakãye 'pyayaü suùuptàvasthàyàü bråte / pradhànàü÷atamaþsamudrake hi jãvonidràõastamasãva magno bhavati / yathàhuþ- abhàvapratyayàlambanà vçttirnidrà iti / vçttãnàmanyàsàü pramàõàdãnàmabhàvastasya pratyayakàraõaü tamastadàlambamà nidrà jãvasya vçttirityarthaþ / tathà sarvaj¤aü prastutya ÷vetà÷vataramantrro 'pi - sakàràõàü karaõàdhipàdhipa- iti pràdhànàbhipràyaþ / pradhànasyaiva sarvaj¤atvaü pratipàditamadastàt / tasmàdacetanaü pradhànaü jagadupàdànamanuvadanti ÷rutaya iti pårvaþ pakùaþ / evaü kàõàdàdimate 'pi katha¤cidyojananãyàþ ÷rutayaþ / akùaràrthastu ## / apikàràvevakàràrthau / syàdetat / sattvasaüpattyà cedasya sarvaj¤atàtha tamaþsaüpattyàsarvaj¤ataivàsya kasmànna bhavatãtyàha- ## / sattvaü hi prakà÷a÷ãlaü nirati÷ayotkarùaü sarvaj¤atàbãjam / tathàhuþ nirati÷ayaü sarvaj¤atàbãjaü iti / yatkhalu sàti÷ayaü tatkvacinnirati÷ayaü dçùñaü, yathà kuvalàmalakabilveùu, sàti÷ayaü mahattvaü vyomni paramamahati nirati÷ayam / evaü j¤ànamapyekadvibahuviùayatayà sàti÷ayamityanenàpi kvacinnirati÷ayena bhavitavyam / idameva càsya nirati÷ayatvaü yadviditasamastaveditavyam / tadidaü sarvaj¤atvaü sattvasya nirati÷ayotkarùatve saübhavati / etaduktaü bhavati- yadyapi rajastamasã api staþ tathàpi puruùàrtaprayuktaguõavaiùamyàti÷ayàtsattvasya nirati÷ayotkarùe sàrvaj¤yaü kàryamutpadyata iti pradhànavasthàyàmapi tanmàtraü vivakùitvàvivakùitvà ca tamaþkàryaü pradhànaü sarvaj¤amupacaryata iti / apibhyàmavadhàraõasya vyavacchedyamàha- ## / nahi ki¤cidekaü kàryaü janayedapi tu bahåni / cidàtmà caikaþ, pradhànaü tu triguõamiti tata eva kàryamutpattimarhati, na cidãtmana ityarthaþ / tavàpi ca yogyatàmàtreõaiva cidàtmanaþ rvaj¤atàbhyupagamo na kàryayogàdityàha- ## / na kevalasyàkàryakàraõasyetyetatsihàvalokena prapa¤cayati- ## / castvarthaþ / evaü pràpta ucyate- #<ãkùaternà÷abdam># / nàmaråpaprapa¤calakùaõakàryadar÷anàdetatkàraõamàtravaditi sàmànyakalpamàyàmiti pramàõaü, na tu tadacetanaü cetanamiti và vi÷eùakalpanàyàmastyanumànamityupariùñàtpravedayiùyate / tasmànnàmaråpaprapa¤cakàraõabhedapramàyàmàmnàya eva bhagavànupàsanãyaþ / tadevamàmnàyaikasamadhigamanãye jagatkàraõaü 'paurvàparyaparàmar÷àdyadàmnàyo '¤jasà vadet / jagadbãjaü tadeveùñaü cetane ca sa à¤jasaþ // teùu teùu khalvàmnàyaprade÷eùu tadaikùata ityeva¤jàtãyakairvàkyairãkùituþ kàraõajjagajjanmàkhyàyata iti / na ca pradhànaparamàõvàderacetanasyekùitçtvamà¤jasam / sattvàü÷enekùitç pradhànaü, tasya prakà÷akatvàditi cenna / tasya jàóyena tattvànupapatteþ / kastarhi rajatastamobhyàü sattvasya vi÷eùaþ / svacchatàùa / svacchaü hi sattvam / asvacche ca rajastamasã / svacchasya ca caitanyabimbodgrahitayà prakà÷akatvavyapade÷e netarayoþ, asvacchatayà tadgràhikatvàbàvàt / pàrthivatve tulya iva maõerbimbodgràhità na loùñàdãnàm / brahmaõastvãkùitçtvamà¤jasaü, tasyàmnàyato nityaj¤ànasvabhàvatvavini÷càt / nanvata evàsya nekùitçtvaü, nityasya j¤ànasvabhàvabhåtasyekùaõasyàkriyàtvena brahmaõastatprati nimittabhàvàbhàvàt / akriyànimittasya ca kàrakatvanivçttau tadvyàptasya tadvi÷eùasya kartçtvasya nivçtteþ / satyaü, brahmasvabhàva÷caitanyaü nityatayà na kriyà, tasya tvanavacchinnasya tattadviùayopadhànamedàvacchedena kalpitabhedasyànityatvaü kãryatvaü copapadyate / tathà caivaülakùaõa ãkùaõe sarvaviùaye brahmaõaþ svàtantryalakùaõaü kartçtvamupapannam / yadyapi ca kåñasthanityasyàpariõàmina audàsãnyamasya vàstavaü tathàpyanàdyanirvacanãyavidyàvacchinnasya vyàpàravattvabhavabhàsata iti kartçtvopapattiþ / parairapi ca cicchekte- kåñasthanityàyà vçttãþ prati kartçtvamãdç÷amevàbhyupeyaü, caitanyasàmànyàdhikaraõyena j¤àtçtvopalabdheþ / nahi pràdhànikànyantarbahiþkaraõàni trayoda÷a sattvaguõapradhànànyapi svayamevàcetanàni, tadvçttayà svaü và paraü và veditumutsahante / no khalvandhàþ sahasramapi pànthàþ panthànaü vidanti / cakùuùmatà caikena cedvedyate, sa eva tarhi màrgadar÷ã svatantraþ kartà netà teùàm / evaü buddhisattvasya svayamacetanasya citibimbasaükràntyà cedàpannaü caitanyasya j¤àtçtvaü, citireva j¤àtrã svatantrà, nàntarbahiùkaraõànyandhasahasrapratimànyasvasantràõi / na càsya÷citeþ asti vyàpàrayogaþ / na ca tadayoge 'pyaj¤àtçtvaü, vyàpàravatàmapi jaóànàmaj¤atvàt / tasmàdantaþkaraõavartinaü vyàpàramàropya citi÷aktau kartçtvàbhimànaþ / antaþkaraõe và caitanyamàropya tasya j¤àtçtvàbhimànaþ / sarvathà bhavanmateùaóapi nedaü svàbhàvikaü kvacidapi j¤àtçtvaü, api tu sàüvyavahàràrikameveti paramàrthaþ / nityasyàtmano j¤ànaü pariõàma iti ca bhedàbhedapakùamapàkurvadbhirapàstam / kåñasthasya nityasyàtmano 'vyàpàravata eva bhinnaü j¤ànaü dharma iti copariùñàdapàkariùyate / tasmàdvastuto 'navacchinnaü caitanyaü tattvànyatvàbhyàmanirvacanãyàvyàkçtavyàcikãrùitanàmaråpaviùayàvacchinnaü sajj¤ànaü kàryaü, tasya kartà ã÷varo j¤àtà sarvaj¤aþ sarva÷aktiriti siddham / tathà ca ÷rutiþ- tapasà cãyate brahma tato 'nnamabhijàyate / annàtpràõo manaþ satyaü lokàþ karmasu càmçtam // yaþ sarvaj¤aþ sarvavidyasya j¤ànamayaü tapaþ / tasmàdetadbrahma nàma råpamannaü ca jàyate // iti / tapasà j¤ànena avyàkçtanàmaråpaviùayeõa cãyate tadvyàcikãrùavadbhavati, yathà kuvindàdiravyàkçtaü pañàdi buddhàvàlikhya cikãrùati / ekadharmavàn dvitãyadharmopajananena upacita ucyate / vyàcikãrùàyàü copacaye sati tato nàmaråpamannamadanãyaü sàdhàraõaü saüsàriõàü vyàcikãrùitamabhijàyate / tasmàdavyàkçtàdvyàcikãrùitàdannàtpràõo hiraõyagarbho brahmaõo j¤ànakriyà÷aktyadhiùñhànaü jagatsåtràtmà sàdhàraõe jàyate, yathàvyàkçtàt vyacikãrùitàtpañàdavàntarakàryaü dvitantukàdi / tasmàcca pràõànmana àkhyaü saükalpavikalpàdivyàkaraõàtmakaü jàyate / tato vyàkaraõàtmakànmanasaþ satya÷abdavàcyànyàkà÷àdãni jàyante / tebhya÷ca satyàkhyebhyo 'nukrameõa lokàþ bhåràdayaþ teùu manuùñàdipràõino varõà÷ramakrameõa karmàõi dharmàdharmaråpàõi jàyante / karmasu càmçtaü phalaü svarganarakàdi / tacca svaninittayordharmàdharmayoþ satorna vina÷yatãtyamçtam / yàvaddharmàdharmabhàvãti yàvat / yaþ sarvaj¤aþ sàmànyataþ, sarvavidvi÷eùataþ / yasya bhagavato j¤ànamayaü tapo dharmo nàyàsamayam, tasmàdbrahmamaþ pårvasmàdetatparaü kàryaü brahma / ki¤ca nàmaråpamannaü ca vrãhiyavàdi jàyata iti / tasmàtpradhànasya sàmyàvasthàyàmanãkùitçtvàt, kùetraj¤ànàü ca satyapi caitanye sargàdau viùayànãkùaõàt, mukhyasaübhave copacàrasyànyàyyatvàt, mumukùo÷càyathàrthopade÷ànupapatteþ, muktivirodhitvàt, tejaþprabhçtãnàü ca mukhyàsaübhavenopacàrà÷rayaõasya yuktisiddhatvàt, saü÷aye ca tatpràyapàñhasya ni÷càyakatvàt, iha tu mukhyasyautsargikatvena ni÷caye sati saü÷ayàbhàvàt, anyathà kiràta÷atasaükãrõade÷anivàsino bràhmaõàyanasyàpi kiràtatvàpatteþ, brahmaivekùitranàdyanirvàcyàvidyàsacivaü jagadupàdànaü, ÷uktiriva samàropitasya rajatasya, marãcaya iva jalasya, eva÷cadramà iva dvatãyasya cadramasaþ / na tvacetanaü pradhànaparamàõatvàdi / a÷abdaü hi tat / na ca pradhànaü paramàõavo và tadatiriktasarvaj¤e÷varàdhiùñhità jagadupàdànamiti sàüprataü kàryatvàt / kàraõàtkàryàõàü bhedàbhàvàt kàraõaj¤ànena samastakàryaparij¤ànasya mçdàdinidar÷anenàgamena prasàdhitvàt, bhede ca tadanupapatteþ / sàkùàcca 'ekamevàdvitãyam' 'neha nànàsti ki¤cana' mçtyoþ , mçtyumàpnoti' ityàdibhirbrahmàtiriktasya prapa¤casya pratiùedhàcetanopàdànameva jagat, bhujaïga ivàropiti gajjåpàdàna iti siddhàntaþ / sadupàdànatve hi siddhe jagatastadupàdànaü cetanamacetanaü veti saü÷ayya mãmàüsyeta / adyàpi tu sadupàdànatvamasiddhamityata àha- ##ityàdi ##ityantena / tathàpãkùità pàramàrthikapradhànakùetraj¤àtirikta ã÷varo bhaviùyati; yathàhurhairaõyagarbhà ityataþ ÷rutiþ patità- 'ekamevàdvitãyaü' iti / bahu syàm' iti càcetanaü kàraõamàtmana eva bahubhàvamàha / tenàpi kàraõaccetanàbhinnaü kàryamabhyupagamyate / yadyapyàkà÷àdyà bhåtasçùñistathàpi tejo 'bannànàmeva trivçtkaraõasya vivakùitatvàttatra tejasaþ pràthamyàttejaþ prathamamuktam / ekamadvitãyaü jagadupàdànamityatra ÷rutyantaramapi pañhati- ## / brahma catuùpàdaùñà÷aphaü ùoóa÷akala÷am / tadyathà- pràcã pratãcã dakùiõodãcãti catasraþ kalà brahmaõaþ prakà÷avànnàma prathamaþ pàdaþ / tadardhaü ÷aphaþ / tathà pçthivyantarãkùaü dyauþ samudra ityapara÷catasraþ kalà dvitãyaþ pàdo 'nantavànnàma / tathàgniþ såryacadramà vidyuditi catasraþ kalàþ, sa jyotiùmànnàma tçtãyaþ pàdaþ / pràõa÷cakùuþ ÷rotraü vàgiti catasraþ kàlàþ, sa caturthaü àyatanavànnàma brahmaõaþ pàdaþ / tadevaü ùoóa÷akalaü ùoóa÷àvayavaü brahmopàsyamiti siddham / syàdetat / ãkùateriti tipà dhàtusvaråpamucyate / na càvivakùitàrthasya dhàtusvaråpasya cetanopàdànasàdhanatvasaübhava ityata àha- #<ãkùateriti>#dhàtvarthanirde÷o 'bhimataþ, viùayiõaü niùayalakùaõàt / prasiddhà ceyaü lakùaõetyàha- ## / 'yaþ sarvaj¤aþ iti sàmànyataþ; sarvavit iti vi÷eùataþ / sàükhyãyaü svamatasamàdhànamupanyasya dåùayati- ## / punaþ sàükhyamutthàpayati- ## / pariharati- ## / sàmudàcaradvçtti tàvanna bhavati sattvaü, guõavaiùamyaü sàmyànupapatteþ / na càvyaktena råpeõa j¤ànamapapayujyate, rajatastamasostatpratibandhasyàpi såkùmeõa råpeõa sadbhàvàdityarthaþ / apica caitanyapradhànavçttivacano jànàtirna càcetane vçttimàtre dçùñacaraprayoga ityàha- ## / kathaü tarhi yoginàü sattvà÷otkarùahetukaü sarvaj¤atvamityata àha- ## / sattvàü÷otkarùo hi yoginàü cetanyacakùuùmatàmupakaroti, nàndhasya pradhànasyetyarthaþ / yadi tu kàpilamatamapahàya hairaõyagarbhamàsthãyeta tatràpyàha- ## / teùàmapi hi prakçùñasattvopàdànaü puruùavi÷eùasyaiva kle÷akarmavipàkà÷ayàparàbhçùñasya sarvaj¤atvaü, na tu pradhànasyàcetanasya / tadapi càdvaita÷rutibhirapàstamiti bhàvaþ / pårvapakùabãjamanubhàùate- ## / cetanyasya ÷uddhasya nityatve 'pyupahitaü sadanityaü kàryaü, àkà÷amiva ghañàvacchinnamityabhisaüdhàya pariharati- ##ityetadapi viùayàvacchinnaprakà÷aþ kàryamityetadabhaipràyam / vaiùamyaü codayati- ## / kiü vàstavaü karmàbhàvamabhipretya vaiùamyamàha bhavàn uta tadvivakùàbhàvam / tatra yadi tadvivakùàbhàvaü, tadà prakà÷ayatãtyanena mà bhåtsàmyaü, prakà÷ata ityanena tvasti / nahyatra karma vivakùaitam / atha ca prakà÷asvabhàva pratyàsta svàtantryaü savituriti pariharati- ## / asatyapãtyavivakùite 'pãtyarthaþ / atha vàstavaü karmàbhàvamabhisaüdhàya vaiùamyamucyeta, tanna, asiddhatvàtkarmàbhàvasya, vivikùitatvàccàtra karmaõa iti pariharati- ## / yàsàü sati karmaõyavivakùite ÷rutãnàmupapattistàsàü sati karmaõi vivakùite sutaràmityarthaþ / ## / yasya bhagavata ã÷varasya prasàdàt tasya nityasiddhasye÷varasya nityaü j¤ànaü bhavatãti kimu vaktavyamiti yojanà / yathàduryoga÷àstrakàràþ- 'tataþ pratyakcetanàdhigamo 'pyantaràyàbhà÷ca' iti / tadbhàùyakàrà÷ca bhaktivi÷eùàdàvarjita ã÷varastamanugçhõàti j¤ànavairàgyàdinà iti / ## / vastuto nityasya kàraõànapekùàü svaråpeõoktvà vyatirekamukhenàpyàha- ## / àdigrahaõena kàmakarmàdayaþ saügçhyante / ## / saüsàriõàü vastuto nityaj¤ànatve 'pyavidyàyàþ pratibandhakàraõàni santi, natu ã÷varasyàvidyàrahitasya j¤ànapratibandhakàraõasaübhava iti bhàvaþ / na tasya kàryamàvaraõàdyapagamo vidyate, anàvçttatvàditi bhàvaþ / j¤ànabalena kriyà / pradhànasya tvacetanasya j¤ànabalàbhàvàjjagato na kriyetyarthaþ / apàõirgçhãtà, apàdo vegavàn viharaõavàn / atirohitàrthamanyat / syàdetet / anàtmani vyomni ghañàdyupàdhikçto bhavatvavacchedakavibhramaþ, na tu àtmani svabhàvasiddhaprakà÷e sa ghañata ityata àha- ## ##mithyàbhimànaþ / ## / anenànàdità dar÷ità / màtragrahaõena vicarasahatvena nirvacanãyatà nirastà / pari÷iùñam //5 // //6 // ## / ÷aïkottaratvena và svàtantryeõa và pradhànaniràkaraõàrthaü såtram / ÷aïkà ca bhàùye uktà //7 // syàdetat / brahmaiva j¤ãpsitaü, tacca na prathamaü såkùmatayà ÷akyaü ÷vetaketuü gràhayitumiti tatsaübaddhaü pradhànameva sthålatayàtmatvena gràhyate ÷vetaketurarundhatãmivàtãva såkùmàü dar÷ayituü tatsaünihitàü sthålatàrakàü dar÷ayatãyamasàvarundhatãti / asyàü ÷aïkàyàmuttaram- ##iti såtram / cakàro 'nuktasamuccayàrthaþ / taccànuktaü bhàùya uktam //8 // api ca jagatkàraõaü prakçtya svapitãtyasya niruktaü karvitã ÷ruti÷cetanameva jagatkàraõaü bråte / yadi sva÷abda àtmavacanastathàpi cetanasya puruùasyàcetanapradhànatvànupapattiþ / athàtmãyavacanasthathàpyacetane puruùàrthatayàtmãye 'pi cetanasya pralayànupapattiþ / nahi mçdàtmà ghaña àtmãye 'pi pàthasi pralãyate 'pi tvàtmabhåtàyàü mçdyeva / naca gajatamanàtmabhåte hastini pralãyate, kintvàtmabhåtàyàü ÷uktàvevetyàha- ## //9 // ## / gatiravagatiþ / ## / yathà hi tàrkikàõàü samayabhedeùu parasparàhatàrthatà, naivaü vedànteùu parasparaparàhçtiþ, api tu teùu sarvatra jagatkàraõacetanyàvagatiþ samàneti / ## / yathà hi sarveùàü cakùå råpameva gràhayati, na punà rasàdikaü kasyaciddar÷ayati kasyacidråpam / evaü rasanàdiùvapi gatisàmànyaü dar÷anãyam //10 // #<÷rutatvàcca># / 'tadaikùata ityatra ãkùaõamàtraü jagatkàraõasya ÷rutaü na tu sarvaviùayam / jagatkàraõasaübandhitayà tu tadarthàtsarvaviùayamavagataü, ÷vetà÷vataràõàü tåpaniùadi sarvaj¤a ã÷varo jagatkàraõamiti sàkùàduktamiti vi÷eùaþ // 11 // uttarasåtrasaüdarbhamàkùipati- ## / brahma jij¤àsitavyamiti hi pratij¤àtaü, tacca ÷àstraikasamadhigamyaü, ÷astraü ca sarvaj¤e sarva÷aktau jagadutpattisthitipralayakàraõaü brahmaõyeva pramàõaü na pradhànàdàviti nyàyato vyutpàditam / na càsti ka÷cidvedàntabhàgo yastadviparãtamapi bodhayediti ca gatisàmànyàt ityuktam / tatkimaparamava÷iùyate, yadarthàntarasåtrasaüdarbhasyàvatàraþ syàditi / ## / kimàkùepe / samàdhatte- ## / yadyapi tatvato nirastasamastopàdhiråpaü brahma tathàpi na tena råpeõa ÷akyamupadeùñumityupahitena råpeõopadeùñavyamiti / tatra ca kvacidupàdhirvivakùitaþ / tadupàsanàni ##manomàtrasàdhanatayàtra pañhitàni / ## / kvacitpunarukto 'pyupàdhipavivakùitaþ, yathàtraivànnamayàdaya ànandamayàntàþ pa¤ca ko÷àþ / tadatra kasminnupàdhirvivakùitaþ kasminneti nàdyàpi vivecitam / tathà gatisàmànyamapi siddhavaduktaü, na tvadyàpi sàdhitamiti tadarthamuttaragranthasaüdarbhàrambha ityarthaþ / syàdetat / parasyàtmanastattadupàdhibhedavi÷iùñasyàpyabhedàtkathamupàsanàbhedaþ, kathaü ca phalabheda ityata àha- ## / råpàbhede 'pyupàdhibhedàdupahitabhedàdupàsanàbhedastathà ca phalameva ityarthaþ / kratuþ saükalpaþ / nanu yadyeka àtmà kåñasthanityo nirati÷ayaþ sarvabhåteùu gåóhaþ, kathametasmin bhåtà÷raye tàratamya÷rutayà ityata àha- ## / yadyapi nirati÷ayakameva råpamàtmana e÷varyaü ca j¤ànaü cànanda÷ca, tathàpyanàdyàtamaþ samàvçtàü teùu teùu pràõabhçdbhedeùu kvacidasadiva, kvacitsadiva, kvacidapakçùñamiva, kvacitprakarùavat, kvacidatyantaprakarùavadiva bhàsate, tatkasya hetoþ, avidyatamasaþ prakarùanikarùatàratamyàditi / tathottamaprakà÷aþ savità dihmaõóalamokaråpeõaiva prakà÷enàpårayannapi varùàsu nikçùñaprakà÷a iva ÷aradi tu prakçùñaprakà÷a iva prathate, tathedamapãti / ##upàsyatvena / ##j¤eyatveneti //11 // #<ànandamayo 'bhyàsàt># / tatra tàvatprathamamekade÷imatenàdhikaraõamàracayati- ## / 'gauõapravàhapàte 'pi yujyate mukhyamãkùaõam / mukhyatve tåbhayostulye pràyadçùñirvi÷eùikà // ' ànandamaya iti hi vikàre pràcurye ca mayañastulyaü mukhyàrthatvamiti vikàràrthànnamayàdipadapràyapàñhàdànandamayapadamapi vikàràrthameveti yuktam / na ca pràõamayàdiùu vikàràrthatvàyogàtsvàrthiko mayaïiti yuktam / pràõàdyupàdhyavacchinno hyàtmà bhavati pràõàdivikàràþ, ghañàkà÷amiva ghañavikàràþ / na ca satyarthe svàrthikatvamucitam / 'catu çko÷àntaratve tu na sarvàntaratocyate / priyàdibhàgã ÷arãro jãvo na brahma yujyate // ' na ca sarvàntaratayà brahmaivànandamayaü, na jãva iti sàüpratam / nahãyaü ÷rutirànandamayasya sarvàntaratàü bråte api tvannamayàdiko÷acatuùñhayàntaratàmànandamayako÷asya / na càsmàdanyasyàntarasyà÷ravaõàdayameva sarvàntara iti yuktam / yadapekùaü sasyàntaratvaü ÷rutaü tattasmàdevàntaraü bhavati / nahi devadatto balavànityukte sarvànsiüha÷àrdålàdãnapi prati halavànapratãyate 'pi tu samànajàtãyanaràntaranapekùya / evamànandamayo 'pyannamayàdibhyo 'ntaro na tu sarvasmàt / na ca niùkalasya brahmaõaþ priyàdyavayavayogaþ, nàpi ÷arãratvaü yujyata iti saüsàryevànandamayaþ / tasmàdupahitamevàtropàsyatvena vivakùitaü, na tu brahmaråpaü j¤eyatveneti pårvaþ pakùaþ / api ca yadi pràcuryàrtho 'pi mayañ, tathàpi saüsàryevànandamayaþ, na tu brahma / ànandapràcurya hi tadviparãtaduþkhalavasaübhave bhavati na tu tadatyantàsaübhave / na ca paramàtmano manàgapi duþkhalavasaübhavaþ, ànandaikarasatvàdityàha- ## / a÷arãrasya punarapriyasaübandho manàgapi nàstãti pràcuryàrtho 'pi mayaï nopapadyayata ityarthaþ / ## / ànandamayàvayavasya tàvadbrahmaõaþ pucchasyàïgatayà na pràdhànyaü, api tvaïgina ànandamayasyaiva brahmaõaþ pràdhànyam / tathàca tadhikàre pañhitamabhyasyamànamànandapadaü tadbuddhimàdhatta iti tasyaivànandamayasyàbhyàsa iti yuktam / jyotiùñomàdhikàre 'vasante vasante jyotiùà yajeta' iti jyotiþpadamiva jyotiùñomàbhyàsaþ kàlavi÷eùavidhiparaþ / api ca sàkùàdànandamayàtmàbhyàsaþ ÷råyate- 'etamànandamayamàtmànamupasaükràmati' iti / pårvapakùabãjamanubhàùyaü dåùayati- ## / na hi mukhyàrundhatãdar÷anaü tattadamukhyàrundhatãdar÷anapràyapañhitamapyamukhyàrundhatãdar÷anaü bhavati / tàdarthyàtpårvadar÷anànàmanyadar÷anànuguõyaü natu tadvirodhiteti cet, ihàpyànandamayàdàntarasyànyasyà÷ravaõàt, tasya tvannamayàdisarvàntaratva÷rutestatparyavàsànàttàdarthyaü tulyam / priyàdyavayavayoga÷arãratve ca bhàùyeõa samàhite / priyàdyavayavayogàcca duþkhalavayoge 'pi paramàtmana aupàdhika upapàditaþ / tathàcànandamaya iti pràcuryàrthatà mayaña upapàditeti //12 // //13 // //14 // api ca mantrabràhmaõayorupeyopàyabhåtayoþ saüpratipatterbrahmaivànandamayapadàrthaþ / mantre hi punaþ 'anyo 'ntara àtmà' iti parabrahmaõyàntaratva÷ravaõàt, tasyaiva ca 'anyo 'ntara àtmànandamayaþ' iti bràhmaõe pratyabhij¤ànàt, parabrahmaivànandamayamityàha såtrakàraþ- ## / màntravarõikameva paraü brahma bràhmaõe 'pyànandamaya iti gãyata iti //15 // api cànandamayaü prakçtya ÷arãràdyutpatteþ pràksraùñçtva÷ravaõàt, 'bahu syàm' iti ca sçjyamànànàü sraùñurànandamayàdabheda÷ravaõàt, ànandamayaþ para evetyàha / såtram- ## / netaro jãva ànandamayaþ, tasyànupapatteriti //16 // ## / rasaþ sàro hyayamànandamaya àtmà 'rasaü hyevàyaü labdhvà'nandã bhavati' iti / so 'yaü jãvàtmano labdhçbhàvaþ, ànandamayasya ca labhyatà, nàbheda upapadyate / tasmàdànandamayasya jãvàtmano bhede parabrahmatvaü siddhaü bhavati / codayati- ## / yadi labdhvà na labdhavyaþ, kathaü tarhi paramàtmano vastuto 'bhinnena jãvàtmanà paramàtmà labhyata ityarthaþ / pariharati- ## / satyam, paramàrthayo 'bhede 'pyavidyàropitaü bhedamupà÷ritya labdhçlabdhavyabhàva upapadyate / jãvo hyavidyayà parabrahmaõo bhinno dar÷itaþ, na tu jãvàdapi / tathà cànandamaya÷cejjãvaþ, na jãvasyàvidyayàpi svato bhedo dar÷ita iti na labdhçlabdhavyabhàva ityarthaþ / bhedàbhedau ca na jãvaparabrahmaõorityuktamadhastàt / syàdetat / yathà parame÷varàdbhinno jãvàtmà draùñà na bhavatyevaü jãvàtmano 'pi draùñurna bhinnaþ parame÷vara iti jãvasyànirvàcyatve parame÷varo 'pyanirvàcyaþ syàt / tathà ca vastusannityata àha- ## / rajataü hi ràmàropitaü na ÷uktito bhidyate / na hi tadbhedenàbhedena và ÷akyaü nirvaktum / ÷uktistu paramàrthasatã nirvacanãyà anirvacanãyàdrajatàdbhidyata eva / atraiva saråpamàtraü dçùñàntamàha- ## / etadaparitoùeõàtyantasaråpaü dçùñàntamàha- ## / ÷eùamatirohitàrtham //17 þ þ18 // svamataparigrahàrthamekade÷imataü dåùayati- ## / eùa tàvadutsargo yat- brahma pucchaü pratiùñheti brahma÷abdàtpratãyate / vi÷uddhaü brahma vikçtaü tvànandamaya÷abdataþ // ' tatra kiü pucchapadasamabhivyàhàràt annamayàdiùu càsyàvayavaparatvena prayogàt, ihàpyavayavaparatvàtpucchapadasya tatsamànàdhikaraõaü brahmapadamapi svàrthatyàgena katha¤cidavayavaparaü vyàkhyàyàtàm / ànandamayapadaü cànnamayàdivikàravàcipràyapañhitaü vikàravàci và, katha¤citpracurànandavàci và, brahmaõyaprasiddhaü kayàcidvçtyà brahmaõi vyàkhyàyàtàm / ànandapadàbhyàsena ca jyotiþ padeneva jyotiùñoma anandamayo lakùyatàü, utànandamayaü vikàràrthamastu, brahmapadaü ca bràhmaõyeva svàrthe 'stu, ànandamapadàbhyàsa÷ca svàrthe, pucchapadamàtramavayavapràyalikhitamadhikaraõaparatayà vyàkriyatàmiti kçtabuddhya eva vidàïkurvantu / tatra 'pràyapàñhaparityàgo mukhyatritayalaïghanam / pårvasminnuttare pakùe pràyapàñhasya bàdhanam / pucchapadaü hi vàladhau mukhyaü sadànandamayàvayave gauõameveti mukhya÷abdàrthalaïghanamavayavaparatàyàmaïikaraõaparatàyàü ca tulyam / avayavapràyalekhabàdha÷ca vikàrapràyalekhabàdhena tulyaþ / brahmapadamànandamayapadamànandapadamiti tritayalaïghanaü tvadhikam / tasmànmukhyatritayalaïghanàdasàdhãyànpårvaþ pakùaþ / mukhyatrayànuguõyena tåttara eva pakùo yuktaþ / api cànandamayapadasya brahmàrthatve, brahma puccham iti na sama¤jasam / na hi tadevàvayavyavayava÷ceti yuktam / àdhàraparatve ca puccha÷abdasya, pratiùñhetyetadapyupapannataraü bhavati / ànandamayasya càntaratvamannamayàdiko÷àpekùayà / brahmaõàstvàntaratvamànandamayàdarthàdgamyata iti na ÷rutyoktam / evaü cànnamayàdivadànandamayasya priyàdyavayavayogo yuktaþ / vàïmanasàgocare tu parabrahmaõyupàdhimantarbhàvya priyàdyavayavayogaþ, pràcuryaþ ca, kle÷ena vyàkhyàyeyàtàm / tathà ca màntravarõikasya brahmaõà eva brahma pucchaü pratiùñhà iti svapradhànasyàbhidhànàt, tasyaivàdhikàro nànandamayasyeti / so 'kàmayeta' ityàdyà api ÷rutayo brahmaviùayà ityarthasaükùepaþ / sugamamanyat / ## / vedasåtrayorvirodhe 'guõe tvanyàyyakalpanà' iti såtràõyanyathà netavyàni / ànandamaya÷abdena tadvàkyasya brahma pucchaü pratiùñhà ityetadgataü brahmapadamupalakùyate / etaduktaü bhavati- ànandamaya ityàdivàkye yat brahma pucchaü pratiùñhà iti brahmapadaü tatsvapradhànameveti / yattu brahmàdhikaraõameveti vaktavye brahma puccham ityàha ÷rutiþ, tatkasya hetoþ, pårvamavayavapradhànaprayogàttatprayogasyaiva buddhau saünidhànàt tenàpi càdhiraraõalakùaõopapatteriti / ## ## // 1.9 // yat satyaü j¤ànam' ityàdinà mantravarõena brahmoktaü tadevopàyabhåtena bràhmaõena svapradhànyena gãyate- brahma pucchaü pratiùñhà iti / avayavavacanatve tvasya mantre pràdhànyaü, bràhmaõe pràdhànyamityupàyopeyayormantrabràhmaõayorvipratipattiþ syàditi / ## //16 // atra 'ita÷cànandamayaþ iti bhàùyasya sthàne ita÷ca brahma pucchaü pratiùñhà iti pañhitavyam / ## //17 // atràpi ita÷cànandamayaþ ityasya ca ànandamayàdhikàre ityasya ca bhàùyasya sthàne brahma pucchaü pratiùñhà iti brahmapucchàdhikàre iti ca pañhitavayam / ## // 1.8 // ## // 1.9 // ityanayorapi såtrayorbhàùye ànandamayasthàne brahma pucchaü pratiùñhà iti pàñho draùñavyaþ / ## //14 // vikàrasyànandamayasya brahma pucchamavayava÷cetkathaü sarvasyàsya vikàrajàtasya sànandamayasya brahma pucchaü kàraõamucyeta idaü sarvamasçjata / yadidaü ki¤ca iti ÷rutyà / nahyànandamayavikàràvayavo brahma vikàraþ san sarvasya kàraõamupapadyate / tasmàdànandamayavikàràvayavo brahmeti tadavayavayogyànandamayo vikàra iha nopàsyatvena vivakùitaþsa kintu svapradhànamiha brahma pucchaü j¤eyatveneti siddham // 1.9 // ## / pårvasminnadhikaraõe 'pàstasamastavi÷eùabrahmapratipattyarthamupàyatàmàtreõa pa¤ca ko÷à upàdhayaþ sthitàþ, natu vivakùaitàþ / brahmaiva tu pradhànaü brahma pucchaü pratiùñhà iti j¤eyatvenopakùiptamiti nirõãtam / saüprati tu brahma vivakùitopàdhimupasyatvenopakùipyate, natu vidyàkarmàti÷ayalabdhotkarùo jãvàtmàdityapadavedanãya iti nirõãyate / tatra maryàdàdhàraråpàõi saüsàriõi pare na tu / tasmàdupàsyaþ saüsàri karmànadhikçto raviþ // piraõya÷ma÷ruþ ityàdiråpa÷ravaõàt, ya eùo 'ntaràditye, ya eùo 'ntarakùiõã iti càdhàrabheha÷ravaõàt, ye càmuùmàtparà¤co lokàsteùàü ceùñe devakàmànàü ca ityai÷varyàdà÷rute÷ca saüsàryeva kàryakàraõasaüghàtàtmako råpàdisaüpanna ihopàsyaþ, natu paramàtmà a÷abdamaspar÷am ityàdi÷rutibhiþ apàstasamastaråpà÷ca, sve mahimni ityàdi÷rutibhirapàkçtàdhàra÷ca, eùa sarve÷varaþ ityàdi÷rutibhiradhigatanirmaryàdai÷varya÷ca ÷akya upàsyatveneha pratipattum / sarvapàpmaviraha÷càdityapuruùe saübhavati, ÷àstrasya manuùyàdhikàratayà devatàyàþ puõyupàpayoranadhikàràt / råpàdimattvànyànupapattyà ca kàryakàraõàtmake jãve upàsyatvena vivakùite yattàvadçgàdyàtmakatayàsya sarvàtmakatvaü ÷råyate tatkatha¤cidàdityapuruùasyaiva stuturiti àdityapuruùa evopàsyo na paramàtmatyevaü pràptam / anàdhàratve ca nityatvaü sarvagatatvaü ca hetuþ / anityaü hi kàryaü kàraõàdhàramiti nànàdhàraü, nityamapyasarvagataü ca yattasmàdadharabhàvenàsthitaü tadeva tasyottarasyàdhàra iti nànàdhàraü, tasmàdubhayamuktam / evaü pràpte 'bhidhãyate-'antastaddharmopade÷àt' / 'sàrvàtmyasarvaduritavirahàbhyàmihocyate / brahmaivàvyabhicàribhyàü sarvaheturvikàravat // ' nàmaniruktena hi sarvapàpmàpàdànatayasyodaya ucyate / na càdityasya devatàyàþ karmànadhikàre 'pi sarvapàpmavirahaþ pràgbhavãyadharmaråpapàpmasaübhave sati / na caiteùàü pràgbhavãyo dharma evàsti na pàpmeti sàüpratam / vidyàkarmàti÷ayasamudàcàre 'pyanàdibhavaparaüparopàrjitànàü pàpmanàmapi prasuptànàü saübhavàt / naca ÷rutipràmàõyàdidàtya÷arãràbhimàninaþ sarvapàpmaviraha iti yuktaü, brahmaviùayatvenàpyasyàþ pràmàõyopapatteþ / naca vinigamanàhetvabhàvaþ, tatra tatra sarvapàpmavirahasya bhåyobhåyo brahmaõyeva ÷ravaõàt / tasyaiva ceha pratyabhij¤àyamànasya vinigamanàhetorvidyamànatvàt / apica sàrvàtmyaü jagatkàraõasya brahmaõa evopapadyate, kàraõàdabhedàtkàryajàtasya, brahmaõa÷ca jagatkàraõatvàt / àditya÷arãràbhimàninastu jãvàtmano na jagatkàraõatvam / naca mukhyàrthasaübhave prà÷astyalakùaõayà stutyarthatà yuktà / råpavattvaü càsya parànugrahàya kàyanirmàõena và, tadvikàratayà và sarvasya kàryajàtasya, vikàrasya ca vikàravato 'nanyatvàttàdç÷aråpabhedenopadi÷yate, yathà '---gandhaþ saþ iti / naca brahmanirmitaü màyàråpamanuvadacchàstrama÷àstraü bhavati, apitu tàü kurvat iti mà÷àstratvaprasaïgaþ / yatra tu nirastasamastopàdhibhedaü j¤eyatvenopakùipyate, tatra ÷àstram-'a÷abdamaspar÷amaråpamavyayam' iti pravartate / tasmàdråpavattvamapi paramàtmanyupapadyate / etenaiva maryàdàdhàrabhedàvapi vyàkhyàtau / api càdityadehàbhimàninaþ saüsàriõo 'ntaryàmã bhedenoktaþ, sa evàntaràditya ityantaþ ÷rutisàmyena pratyabhij¤àyamàno bhavitumarhati / ## / dhanavanto vibhåtimanta iti yàvat / kasmàtpunarvibhåtimattvaü parame÷varaparigrahe ghañata ityata àha- ## / savàtmakatve 'pi vibhåtimatsveva parame÷varasvaråpàbhivyaktiþ, na tvavidyàtamaþ pihitaparame÷varasvaråpeùvavibhåtimatsvityarthaþ / ## / ato 'tyantàpàràrthyanyàyena niràïku÷amai÷varyamityarthaþ //20 // 1.1.7.21. // 21 // 1.1.8.22. #<àkà÷astalliïgàt># / pårvasminnadhikaraõe brahmaõo 'sàdhàraõadharmadar÷anàdvivakùitopàdhino 'syaivopàsanà, na tvàditya÷arãràbhimànino jãvàtmana iti niråpitam / idànãü tvasàdhàraõadharmadar÷anàttadevodgãthe saüpàdyopàsyatvenopadi÷yate, na bhåtàkà÷a iti niråpyate / tatra 'àkà÷a iti hovàca' iti kiü mukhyakà÷apàdànurodhena 'asya lokasya kà gitaþ' iti, 'sarvàõi ha và imàni bhåtàni' iti 'jyàyà' itica 'paràyaõam' iti ca katha¤cidvyàkhyàyatàü, utaitadanurodhenàkà÷a÷abdo bhaktyà paràtmàne vyàkhyàyatàmiti / patraprathvã tvàtpradhànatvàdàkà÷aü mukhyameva naþ / tadànuguõyenànyàni vyàkhyeyànãti ni÷cayaþ // ' 'asya lokasya kà gatiþ' iti pra÷nottare 'àkà÷a iti hovàca' ityàkà÷asya gatitvena pratipàdyatayà pràdhànyàt, 'sarvàõi ha và' ityàdãnàü tu tadvi÷eùaõatayà guõatvàt, 'guõe tvanyàñyakalpanà' iti bahånyapyapradhànàni pradhànànurodhena netavyàni / apica 'àkà÷a iti hovàca' ityuttare prathamàvagatamàkà÷amanupajàtavirodhi, tena tadanuraktàyàü buddhau yadyadeva tadekavàkyagatamupanipatati tattajjaghanyatayà upasaüjàtavirodhi tadànuguõyenaiva vyavasthànamarhati / naca kkacidàkà÷a÷abdo bhaktyà brahmaõi prayukta iti sarvatra tena tatpareõa bhavitavyam / nahi gaïgàyàü ghoùa ityatra gaïgapadamanupapattyà tãraparamiti yàdàüsi gaïgàyàmityatràpyanena tatpareõa bhavitavyam / saübhava÷cobhayatra tulyaþ / naca brahmaõyapyàkà÷a÷abdo mukhyaþ, anaikàrthatvasyànyàñyatvàt, bhaktyà ca brahmaõi prayogadar÷anopapatteþ / loke càsya nabhasi niråóhatvàt, tatpårvakatvàcca vaidikàrthapratãtervaiparãtyànupapatteþ / tadànuguõyena ca 'sarvàõi ha và' ityàdãni bhàùyakçtà svayameva nãtàni / tasmàdbhåtàkà÷amevàtropàsyatvenopadi÷yate, na paramàtmeti pràptam / evaü pràpte 'bhidhãyate- #<àkà÷a÷abdena brahmaõo grahaõam># / kutaþ, ## / tathàhi-'sàmànadhikaraõyena pra÷natatprativàkyayoþ / paurvàparyaparàmar÷àtpradhànatve 'pi gauõatà // ' yadyapyàkà÷apadaü pradhànàrthaü tathàpi yatpçùñaü tadeva prativaktavyam / na khalvanunmatta àmnànpçùñaþ kovidàsanàcaùñe / tadiha, 'asya lokasya kà gatiþ' iti pra÷no dç÷yamànanàmaråpaprapa¤camàtragativiùaya iti tadanurodhàdya eva sarvasya lokasya gatiþ sa evàkà÷a÷abdena prativaktavyaþ / naca bhåtàkà÷aþ sarvasya lokasya gatiþ, tasyàpi lokamadhyapàtitvàt / tadeva tasya matirityanupapatteþ / na cottare bhåtàkà÷a÷ravaõàdbhåtàkà÷akàryameva pçùñamiti yuktaü, pra÷nasya prathamàvagato 'nupajàtavirodhino lokasàmànyaviùayasyopajàtavirodhinottareõa saükocànupapattestadanurodhenottaravyàkhyànàt / naca pra÷nena pårvapakùaråpeõànavasthitàrthenottaraü vyavasthitàrthaü na ÷akyaü niyantumiti yuktaü, tannimittànàmaj¤ànasaü÷ayaviparyasànàmanavasthàne 'pi tasya svaviùaye vyavasthànàt / anyathottarasyànàlambanatvàttervaiyadhikaraõyàpattervà / api cottare 'pi bahvasama¤jasam / tathàhi-'sarvàõi ha và imàni bhåtànyakà÷àdeva samutpadyante' iti sarva÷abdaþ katha¤cidalpaviùayo vyàkhyeyaþ / evamevakàro 'pyasama¤jasaþ / na khalvapàmàkà÷a eva kàraõamapi tu tejo 'pi / evamannasyàpi nàkà÷ameva kàraõamapi tu pàvakapàthasã api / målakàraõavivakùàyàü tu brahmaõyevàvadhàraõaü sama¤jasam / asamaóhjasaü tu bhåtàkà÷e / evaü sarveùàü bhåtànàü layo brahmaõyeva / evaü sarvebhyo jyàyastvaü brahmaõa eva / evaü paramayanaü brahmaiva / tasmàtsarveùàü lokànàmiti pra÷nopakramàt, uttare ca tattadasàdhàraõabrahmaguõaparàmar÷àt pçùñàyà÷ca gateþ paramayanamityàsàdhàraõabrahmaguõopasaühàràt, bhåyasãnàü ÷rutãnàmanugrahàya 'tyajedekaü kulasyàrthe' itivadvaramàkà÷apadamàtramasama¤jasamastu / etàvatà hi bahu sama¤jasaü syàt / na càkà÷asya pràdhànyamuttare, kintu pçùñàrthatvàduttarasya, lokasàmànyagate÷ca pçùñatvàt, 'paràyaõam' iti ca tasyaivopasaühàràbrahmaiva pradhànam / tathàca tadarthaü sat àkà÷apadaü pradhànàrthaü bhavati, nànyathà / tasmàdbrahmaiva pradhànamàkà÷apadenehopàsyatvenopakùitaü, na bhåtàkà÷amiti siddham / ## / asyaivopakrame 'antavatkila te sàma' iti ## / na càkà÷a÷abdo gauõo 'pi vilambitapratipattiþ, tatra tatra brahmaõyàkà÷a÷abdasya tatparyàyasya ca prayogapràcuryàdatyantàbhyàsenàsyàpi mukhyavatpratipatteravilambanàditi dar÷anàrthaü brahmaõi prayogapràcuryaü vaidikaü nidar÷itaü bhàùyakçtà / tatraiva ca prathamàvagatànuguõyenottaraü nãyate, yatra tadanyathà kartuü ÷akyam / yatra tu na ÷akyaü tatrottarànuguõyenaiva prathamaü nãyata ityàha- ## //22 // 1.1.8.23. ## / udgãthe-'yà devatà prastàvamanvàyattà' ityukramya ÷råyate-'katamà sà devateti pràõa iti hovàca' uùasti÷kràyaõaþ / udgãthopàsanaprasaïgena prastàvopàsanamapyudgãtha ityuktaü bàùyakçtà / prastàva iti sàmno bhaktivi÷eùastamanvàyattà anugatà pràõo devatà / atra pràõa÷abdasya brahmaõi vàyuvikàre ca dar÷anàtsaü÷ayaþ-kimayaü brahmavacana uta vàyuvikàravacana iti / tatra ata eva brahmaliïgàdeva pràõo 'pi brahmaiva na vàyuvikàra iti yuktam / yadyevaü tenaiva gatàrthametaditi ko 'dhikaraõàntarasyàrambhàrthaþ / tatrocyate-'arthe ÷rutyaikagamye hi ÷rutimevàdriyàmahe / mànàntaràvagamye tu tadva÷àttadvyavasthitiþ // ' brahmaõo vàsarvabhåtakàraõatvaü, àkà÷asya và vàñvàdibhåtakàraõatvaü prati nàgamàdçte mànàntaraü prabhavati / tatra paurvàparyaparyàlocanayà yatràrthe sama¤jasa àgamaþ sa evàrthastasya gçhyate, tyajyate cetaraþ / iha tu saüve÷anodgamane bhåtànàü pràõaü pratyucyamàne kiü brahma pratyucyate àho vàyuvikàraü pratãti vi÷aye 'yadà vai puruùaþ svapiti pràõaü tarhi vàgapyeti' ityàdikàyàþ ÷ruteþ sarvabhåtasàrendriyasaüve÷anodgamanapratipàdanadvàrà sarvabhåtasaüve÷anodgamanapratipàdikàyà mànàntarànugrahalabdhasàmarthyàyà balàtsaüve÷anodgamane vàyuvikàrasyaiva pràõasya, na brahmaõaþ / api càtrodgãthapratihàrayoþ sàmabhaktyorbrahmaõo 'nye àditya÷cànnaü ca devate abhihite kàryakàraõasaüghàtaråpe, tatsàhacaryàtpràõo 'pi kàryakàraõasaüghàtaråpa eva devatà bhavitumarhati / nisto 'pyayamartha ãkùatyadhikaraõe, pårvoktapårvapakùahetåpodbalàya punarupanyastaþ / tasmàdvàyuvikàra evàtra pràõa÷abdàrtha iti pràptam / evaü pràpte 'bhidhãyate-'puüvàkyasya balãyastvaü mànàntarasamàgamàt / apauruùeye vàkye tatsaügatiþ kiü kariùyati // ' no khalu svataþsiddhapramàõabhàvamapauruùeyaü vacaþ svaviùayaj¤ànotpàde và tadvyavahàre và mànàntaramapekùate, tasyàpauruùeyasya nirastasamastadoùà÷aïkya svata eva ni÷càyakatvàt, ni÷càyakatvàt, ni÷cayapårvakatvàdvyavahàrapravçtteþ / tasmàdasaüvàdino và cakùuùa iva råpe tvagindriyasaüvàdino và tasyaiva dravye nàdàróhyaü và dàróhyaü và / tena stàmindriyamàtrasaüve÷anodgamane vàyuvikàre pràõe / sarvabhåtasaüve÷anodgamane tu na tato vàkyàtpratãyate / pratãtau và tatràpi pràõo brahmaiva bhavenna vàyuvikàraþ / 'yadà suptaþ svapnaü na ka¤cana pa÷yatyathàsminpràõa evaikadhà bhavati' ityatra vàkye yathà pràõa÷abdo brahmavacanaþ / na càsminvàyuvikàre sarveùàü bhåtànàü saüve÷anodgamane mànàntareõa dç÷yete / naca mànàntarasiddhasaüvàdendriyasaüve÷anodgamanavàkyadàróhyàtsarvabhåtasaüve÷anodgamanavàkyaü katha¤cidindriviùayatayà vyàkhyànamarhati, svataþ-siddhapramàõabhàvasya svabhàvadçóhasya mànàntarànupayogàt / na càsya tenaikavàkyatà / ekavàkyatàyàü ca tadapi brahmaparameva syàdityuktam / indriyasaüve÷anodgamanaü tvavayutyànuvàdenàpi ghañiùyate, ekaü vçõãte dvau vçõãte itivat / natu sarva÷abdàrthaþ saükocamarhati / tasmàtprastàvabhaktiü pràõa÷abdàbhidheyabrahmàdçùñyopàsãt, na vàyuvikàradçùñyeti siddham / tathà copàsakasya pràõapràptiþ karmasamçddhirvà phalaü bhavatãti / ## / vàkyàtsaünidhànaü durbalamityarthaþ / udàharaõàntaraü tu nigadavyàkhyàtena bhàùyeõa dåùitam //23 // 1.1.10.24. ## / idamàmananti-'atha yadataþ paro divo jyotirdãpyate ni÷vataþpçùñheùu sarvataþ pçùñheùvanuttameùåttameùu lokeùvidaü vàva tadyadidamasminnantaþ puruùe jyotiþ' iti / yajjyotirato divo dyulokàtparaü dãpyate prakà÷ate vi÷vataþpçùñheùu vi÷veùàmupari / asaükucadvçttirayaü vi÷va÷abdo 'navayavatvena saüsàramaõóalaü bråta iti dar÷ayitumàha- ## / na cedamuttamamàtraü apitu sarvottamamityàha- ##nàstyebhyo 'nya uttama ityarthaþ / 'idaü vàva tadyadidamasminpuruùe 'ntarjyotiþ' tvagràhyeõa ÷àrãreõoùmaõà, ÷rotragràhyeõa ca pihitakarõena puüsà ghoùeõa liïgenànumãyate / tatra ÷àrãrasyoùmaõastvacà dar÷anaü dçùñiþ, ghoùasya ca ÷ravaõaü ÷rutiþ, tayo÷ca dçùñi÷rutã jyotiùa eva, talliïgena tadanumànàditi / atra saü÷ayaþ-kiü jyotiþ÷abdaþ teja uta brahmeti / kiü tàvatpràptaü, teja iti / kutaþ, gauõamukhyagrahaõaviùaye mukhyagrahaõasya 'autsargikatvàdvàkyasthatejoliïgopalambhanàt / vàkyàntareõàniyamàttadarthàpratisaüdhitaþ // ' balavadbàdhakopanipàtena khalvàkà÷apràõa÷abdau mukhyàrthatvàtpracyànyatra pratiùñhàpitau / tadiha jyotiùpadasya mukhyatejovacanatve bàdhakastàvatsvavàkya÷eùo nàsti / pratyuta tejoliïgameva 'dãpyate' iti / kokùeyajyotiþsàråpyaü ca cakùuùyo råpavàn ÷ruto vi÷ruto bhavatãtyalpaphalatvaü ca svavàkye ÷råyate / na jàtu jvalanàparanàmà dãptirvinà tejo brahmaõi saübhavati / na ca kaukùeyajyotiþsàråpyamçte bàhyàttojaso brahmaõyasti / na cauùõyaghoùaliïgadar÷ana÷ravaõamaudaryàttejaso 'nyatra brahmaõyupapadyate / naca mahàphalaü brahmopàsanamaõãyase phalàya kalpate / audarye tu tejasyadhyasya bàhyaü teja upàsanametat phalànuråpaü yujyate / tadetattejoliïgam / etadupodbalàya ca nirastamapi maryàdàdhàrabahutvamupanyastaü, iha tanniràsakàraõàbhàvàt / naca maryàdàvattvaü tejorà÷erna saübhavati, tasya sauryàdeþ sàvayavatvena tadekade÷amaryàdàsaübhavàt tasya copàsyatvena vidhànàt, brahmaõastvanavayavasyàvayavopàsanànupapatteþ, avayavakalpanàyà÷ca satyàü gatàvanavakalpanàt / naca 'pàdo 'sya sarvà bhåtàni tripàdasyàmçtaü divi' iti brahmapratipàdakaü vàkyàntaraü, 'yadataþ paro divo jyotiþ÷abdaü brahmaõi vyavasthàpayatãti yuktam / nahi saünidhànamàtradvàkyàntareõa vàkyàntaragatà ÷rutiþ ÷akyà mukhyàrthàntryàvayitum / naca vàkyàntare 'dhikaraõatvena dyauþ ÷rutà diva iti maryàdà÷rutau ÷akyà pratyabhij¤àtum / apica vàkyàntarasyàpi brahmàrthatvaü prasàdhyameva nàdyàpi sidhyati, tatkathaü tena niyantuü brahmaparatayà 'yadataþ paraþ' iti vàkyaü ÷akyam / tasmàtteja eva jyoti4na brahmeti pràptam / tejaþkathanaprastàve tamaþkathanaü pratipakùopanyàsena pratipakùàntare dçóhà pratãtirbhavatãtyetadartham / ## / artàvarakatvena / àkùeptàha- ## / samàdhàtaikade÷ã bråte- ## / yattu tejo 'bannàbhyàmasaüpçktaü tadatrivçtkçtamucyate / àkùeptà dåùayati- ## / nahi tatkakkacidapyupayujyateca sarvàsvarthakriyàsu trivatkçtasyaivopayogàdityarthaþ / ekade÷inaþ ÷aïkàmàha- ## / àkùeptà niràkaroti- ## / 'ekaikàü trivçtaü trivçtaü karavàõi' iti tejaþprabhçtyupàsanàmàtraviùayà ÷rutirna saükocayituü yuktetyarthaþ / evamekade÷ini dåùite paramasamàdhàtà pårvapakùã bråte- ## / bhàginã yuktà / yadyapyàdhàrabahutva÷rutirbrahmaõyapi kalpitopàdhinibandhanà katha¤cidupapadyate, tathàpi yathà kàrye jyotiùyati÷ayenopapadyate na tathàtretyata uktam- ##prakçterjàtaü, kàryamiti yàvat / evaü pràpta ucyate-'sarvanàmaprasiddhàrthaü prasàdhyàrthavighàtakçt / prasiddhyapekùi satpårvavàkyasthamapakarùeti // tadbalàttena neyàni tejoliïgànyapi druvam / brahmaõyeva pradhànaü hi brahmacchando na tatra tu // ' autsargikaü tàvadyadaprasiddhàrthànuvàdakatvaü yadvidhivibhaktimapyapårvàrthàvabodhanasvabhàvàtpracyàvayati / yathà 'yasyàhitàgneragnirgçhàndahet' 'yasyobhayaü haviràrtimàrcchet' iti / yatra punastatprasiddhamanyato na katha¤cidàpyate, tatra vacanàni tvapårvatvàditi sarvanàmnaþ prasiddhàrthatvaü balàdapanãyate / yathà 'yadàgneyo 'ùñàkapàlo bhavati' iti / tadiha 'yadataþ paro divo jyotiþ' iti yacchabdasàmarthyàt dyumaryàdenàpi jyotiùà prasiddhena bhavitavyam / naca tasya pramàõàntarataþ prasiddhirasti / pårvavàkye ca dyusaübandhitayà tripàdbrahma prasiddhamiti prasiddhyapekùàyàü tadeva saübadhyate / naca pradhànasya pràtipadikàrthasya tattvena pratyabhij¤àne tadvi÷eùaõasya vibhaktyarthasyànyatàmàtreõànyatà yuktà / evaü ca tadvàkyasthàni tejoliïgànyasama¤jasànãti brahmaõyeva gamayitavyàni, gamitàni ca bhàùyakçtà / tatra jyotirbrahmavikàra iti jyotiùà brahmaivopalakùyate / athavà prakà÷amàtravacano jyotiþ÷abdaþ prakà÷asya brahmeti brahmaõi mukya iti jyotirbahmeti siddham / ## / prasiddhyapekùàyàü pårvavàkyagataü prakçtaü saünihitaü, aprasiddhaü tu kalpyaü na prakçtam / ata evoktam- ## / saüdaü÷anyàmàha- ## / kaukùeyaü hi jyotirjãvabhàvenànupraviùñasya paramàtmano vikàraþ, jãvabhàve dehasya ÷aityàt, jãvata÷cauùõyàjj¤àyate / tasmàttatpratãkasyopàsanamupapannam / ÷eùaü nigadavyàkhyàtaü bhàùyam //24 // 1.1.10.25. ## / pårvavàkyasya hi brahmàrthatve siddhe syàdetadevaü, natu tadbrahmàrthaü, apitu gàyatryartham / 'gàyatrã và idaü sarvaü bhåtaü yadidaü ki¤ca' iti gàyatrãü prakçtyedaü ÷råyate-'tripàdasyàmçtaü divi' iti / nanu 'àkà÷astalliïgàt' ityanenaiva gatàrthametat / tathàhi-'tàvànasya mahimà' ityasyàmçci brahma catuùpàduktam / saiva ca 'tadetadçcàbhyanåktam' ityanena saügamitàrthà brahmaliïgam / evaü 'gàyatrã và idaü sarvam' ityakùarasaünive÷amàtrasya gàyatryà na sarvatvamupapadyate / naca bhåtapçthivã÷arãrahçdayavàkpràõàtmatvaü gàyatryàþ svaråpeõa saübhavati / naca brahmapuruùasaübandhitvamasti gàyatryàþ / tasmàdgãyatrãdvàrà brahmaõa evopàsanà na gàyatryà iti pårveõaiva gatàrthatvàdanàrambhaõãyametat / naca pårvanyàyasmàraõe såtrasaüdarbha etàvànyuktaþ / atrocyate-astyadhikà ÷aïkà / tathàhi-gàyatrãdvàrà brahmopàsaneti kor'thaþ, gàyatrãvikàropàdhino brahmaõa upàsaneti / naca tadupàdhinastadavacthachinnasya sarvàtmatvaü, upàdheravacchedàt / nahi ghañàvacchinnaü nabho 'navacchinnaü bhavati / tasmàdasya sarvàtmatvàdikaü stutyarthaü, tadvaraü gàyatryà evàstu stutiþ kathàcitpraõàóyà / 'vàgvai gàyatrã vàgvà idaü sarvaü bhåtaü gàyati ca tràyate ca' ityàdi÷ritibhyaþ / tathàca 'gàyatrã và idaü sarvam' ityupakramya gàyatryà eva hçdayàdibhirvyàkhyàya ca 'saiùà catuùpadà ùaóvidhà gàyatrã' ityupasaühàro gàyatryàmeva sama¤jaso bhavati / brahmaõi tu sarvamatadasama¤jasamiti / 'yadvai tadbrahma' iti brahma÷abda÷chandoviùaya eva, yathà 'etàü brahmopaniùadam' ityatra vedopaniùaducyate / tasmàdgàyatrichandobhidhànànna brahmaviùayametaditi pràptam / evaü pràpte 'bhidhãyate- ## / kutaþ, ## / gàyatryàkhyacchandodvàreõa gàyatrãråpavikàrànugate brahmaõi cetorpaõaü cittasamàdhànamanena brahmaõavàkyena nigadyate / etaduktaü bhavati / na gàyatrã brahmaõo 'vacchedikà, utpalasyeva nãlatvaü, yena tadavacchinnatvamanaytra na syàdavacchedakavirahàt / kintu yadetadbrahma sarvàtmakaü sarvakàraõaü satsvaråpeõà÷akyopade÷amiti tadvikàragàyatrãdvàreõopalakùyate / gàyatryàþ sarvacchandovyàptyà ca savanatrayavyàptyà ca dvijàtidvitãyajanmajananãyatayà ca ÷rutervikàreùu madhye pràdhànyena dvàratvopapatteþ / na cànyatropalakùaõàbhàvena nopalakùyaü pratãyate / nahi kuõóalenopalakùitaü kaõñharåpaü kuõóalaviyoge 'pi pa÷càtpratãyamànamapratãyamànaü bhavati / tadråpapratyàyanamàtropayogitvàdupalakùaõànàmanavacchedakatvàt / tadevaü gàyatrã÷abdasya mukhyàrthatve gàyatryà brahmopalakùyata ityuktam / saüprati ti gàyatri÷abdaþ saükhyàsàmànyàdgauõyà vçttyà brahmaõyeva vartata iti dar÷ayati- ## / tathàhi-ùaóakùaraiþ pàdairyathà gàyatrã catuùpadà, evaü brahmàpi catuùpàt / sarvàõi hi bhåtàni sthàvarajaïgamànyasyaikaþ pàdaþ / athavà divyàkà÷e trayaþ pàdàþ / tathàhi ÷rutiþ-'idaü vàva tadyo 'yaü puruùàdàkà÷aþ' taddhi tasya jagaritasthànam / jàgratvakhalvayaü bàhyànpadàrthànveda / tathà-'ayaü vàva sa yo 'yamantaþ puruùa àkà÷aþ' / ÷arãramadhya ityarthaþ / taddhi tasya svapnasthànam / tathà-'ayaü vàva sa yo 'yamantarhçdaya àkà÷aþ' / hçdayapuõóarãka ityarthaþ / taddhi tasya suùuptisthànam / tadetat 'tripàdasyàmçtaü divi' ityuktam / tadevaü catuùpàttvasàmànyàdgàyatrã÷abdena brahmocyata iti / asminpakùe brahmaivàbhihitimiti / brahmaparatvàdabhihitamityuktam //25 // 1.1.10.26. #<ùaóvidheti># / bhåtapçthivã÷arãrahçdayavàkpràõà iti ùañ prakàrà gàyatryàkhyasya brahmaõaþ ÷råyante / ## / asyàrthaþ-hçdayasyàsya khalu pa¤ca suùayaþ pa¤ca chidràõi / tàni ca devaiþ pràõàdibhã rakùyamàõàni svargapràptidvàràõãti devasuùayaþ / tathàhi-hçdayasya yatpràïmukhaü chidraü tatstho yo vàyuþ sa pràõaþ, tena hi prayàõakàle saücarate svargalokaü, sa eva cakùuþ, sa evàditya ityarthaþ / 'àdityo ha vai bàhyaþ pràõaþ' iti ÷ruteþ / atha yo 'sya dakùiõaþ suùistatstho vàyuvi÷eùo vyànaþ / tatsaübaddhaü ÷rotra taccandramàþ, '÷rotreõa sçùñà vi÷a÷candramà÷ca' iti ÷ruteþ / atha yo 'sya pratyaïmukhaþ suùistatatstho vàyuvi÷eùo 'pànaþ sa ca vàksaübandhàdvàk, 'vàgvà agniþ' iti ÷ruteþ / atha yo 'syodaïmukhaþ suùistatstho vàyuvi÷eùaþ sa udànaþ, pàdatalàdàrabhyordhvaü nayanàt / sa vàyustadàdhàra÷càkà÷o devatà / te và ete pa¤ca suùayaþ / tatsaübaddhàþ pa¤ca hàrdasya brahmaõaþ puruùà na gàyatryàmakùarasaünive÷amàtre saübhavanti, kintu brahmaõyeveti //26 // 1.1.10.27. ## / yadàdhàratvaü mukhyaü divastadà katha¤cinmaryàdà vyàkhyeyà / yo hi ÷yeno vçkùàgre vastuto 'sti sa ca tataþ paro 'pyastyeva / arvàgbhàgàtiriktamapyaparabhàgasthasya tasyaiva vçkùàtparato 'vasthànàt / evaü ca bàhyadyubhàgàtirikta÷àrãrahàrdadyubhàgasthasya brahmaõo bàhyàt dyubhàgàtparato 'vasthànamupapannam / yadà tu maryàdaiva mukhyatayà pràdhànyena vivakùità tadà lakùaõayàdhàratvaü vyàkhyeyam / yathà gaïgàyàü ghoùa ityatra sàmãpyàditi / tadidamuktam- ## / ata eva divaþ paramapãtyuktam //27 // 1.1.11.28. ## / 'anekaliïgasaüdohe balavtakasya kiü bhavet / liïgino liïgamityatra cintyate pràgacintitam // ' mukhyapràõajãvadevatàbrahmaõàmanekeùàü liïgàni bahåni saüplavante, tatkatamadatra liïgaü, liïgàbhàsaü ca katamadityatra vicàryate / na càyamarthaþ 'ata eva pràõaþ' ityatra vicàritaþ / syàdetat / hitatamapuruùàrthasiddhi÷ca nikhilabhråõahatyàdipàpàparàmar÷a÷ca praj¤àtmatvaü cànandàdi÷ca na mukhye pràõe saübhavanti / tathà 'eùa sàdhu karma kàrayati' 'eùa lokàdhipatiþ' ityàdyapi / jãve tu praj¤àtmatvaü katha¤cidbhaveditareùàü tvasaübhavaþ / vaktçtvaü ca vàkkaraõavyàpàravattvaü yadyapi paramàtmani svaråpeõa na saübhavati tathàpyananyathàsiddhabahubrahmaliïgavirodhaparihàràya jãvadvàreõa brahmaõyeva katha¤cidvyàkhyeyaü jãvasya brahmaõo 'bhedàt / tathàca ÷rutiþ-'yadvàcànabhyuditaü yena vàgabhyudyate / tadeva brahma tvaü viddhi' iti vàgvadanasya brahma kàraõamityàha-÷arãradhàraõamapi yadyapi mukhyapràõasyaiva tathàpi pràõavyàpàrasya paramàtmàyattatvàtparamàtmana eva / yadyapi càtrendradevatàyà vigrahavatyà liïgamasti, tathàhi-indradhàmagataü pratardanaü pratãndra uvàca, 'màmeva vijànãhi' ityupakramya, 'pràõo 'smipraj¤àtmà' ityàtmani pràõa÷abdamuccacàra / praj¤àtmatvaü càsyopapadyate, devatànàmapratihataj¤àna÷aktitvàt / sàmarthyàti÷ayàccendrasya hitatamapuruùàrthahetutvamapi / manuùyàdhikàratvàcchàstrasya devànpratyapravçtterbhråõahatyàdipàpàparàmar÷asyopapatteþ / lokàdhapatyaü cendrasyalokapàlatvàt / ànandàdiråpatvaü ca svargasyaivànandatvàt / 'àbhåtasaüplavaü sthànamamçtatvaü hi bhàùyate' iti smçte÷càmçtatvamindrasya / 'tvàùñramahanam' ityàdyà ca vigrahavattvena stutistatraivopapadyate / tathàpi paramapuruùàrthasyàpavargasya parabrahmaj¤ànàdanyato 'navàpteþ, paramànandaråpasya mukhyasyàmçtatvasyàjaratvasya ca brahmaråpàvyabhicàràt, adhyàtmasaübandhabhåmna÷ca paràcãndre 'nupapatteþ, indrasya devatàyà àtmani pratibuddhasya caramadehasya vàmadevasyeva prarabdhavipàkakarmà÷ayamàtraü bhogena kùapayato brahmaõa eva sarvametatkalpata iti vigrahavadindrijãvapràõavàyuparityàgena brahmaivàtra pràõa÷abdaü pratãyata iti pårvapakùàbhàvàdanàrabhyametaditi / atrocyate-'yo vai pràõaþ sà praj¤à yà và praj¤à sa pràõaiþ saha hyetavasmin ÷arãre vasataþ sahotkràmataþ' iti yasyaiva pràõasya praj¤àtmana upàsyatvamuktaü tasyaiva pràõasya praj¤àtmanà sahotkramaõamucyate / naca brahmaõyabede dvicanaü, na sahabhàvaþ na cotkramaõam / tasmàdvàyureva pràõaþ / jãva÷ca praj¤àtmà / saha pravçttinivçttyà bhaktyaikatvamanayorupacaritaü 'yo vai pràõaþ' ityàdina / ànandàmaràjaràpahatapàpmatvàdaya÷ca brahmaõi pràõe bhaviùyanti / tasmàdyathàyogaü traya evàtropàsyàþ / na caiùa vàkyabhedo doùamàvahati / vàkyàrthàvagamasya padàrthàvagamapårvakatvàt / padàrthànàü coktena màrgeõa svàtantryàt / tasmàdupàsyabhedàdupàsàtraividhyamiti pårvaþ pakùaþ / siddhàntastu-satyaü padàrthàvagamopapàyo vàkyàrthavagamaþ, natu padàrthàvagamaparàõyeva padàni, api tvekavàkyàrthàvagamaparàõi / tameva tvekaü vàkyàrthaü padàrthàvagamamantareõa na ÷aknuvanti kartumityantarà tadarthameva tamapyavagamayanti, tena padàni vi÷iùñaikàrthàvabodhanasvarasànyeva balabadbàdhakopanitànnànàrthabodhaparatàü nãyante / yathàhuþ-'saübhavatyekavàkyatve vàkyabheda÷ca neùyate' iti / tena yathopàü÷uyàjavàkye jàmitàdoùopakrame tatpratisamàdhànopasaühàre caikavàkyatvàya 'prajàpaturupàü÷u yaùñavyaþ' ityàdayo na pçthagvidhayaþ kintvarthavàdà iti nirõãtaü, tathehàmàmevi vijànãhi' ityupakramya 'pràõo 'smi praj¤àtmà' ityuktvànte 'sa pràõa eva praj¤àtmànando 'jaro 'mçtaþ' ityupasaühàràdbrahmaõyekavàkyatvàvagatau satyàü jãvamukhyapràõaliïge api tadanuguõatayà netavye / anyathà vàkyabhedaprasaïgàt / yatpunarbhedadar÷anaü 'saha hyetau' iti, tajj¤ànakriyà÷aktibhedena buddhipràõayoþ pratyagàtmopàdhibhåtayornirde÷aþ pratyagàtmànamevopalakùayitum / ata evopalakùyasya pratyagàtmasvaråpasyàbhedamupalakùaõaü bhedenopalakùayati-'pràõa eva praj¤àtmà' iti / 'tasmàdananyathàsiddhibrahmaliïgànusàràtaþ / ekavàkyabalàtpràõajãvaliïgopapàdanam' iti saügrahaþ //28 // 1.1.11.29. // 29 // 1.1.11.30. // 30 // 1.1.11.31. ## / naiùa saüdarbho brahmavàkyameva bhavitumarhatãti, kintu tathàyogaü ki¤cidatra jãvavàkyaü, ki¤cinmukhyapràõavàkyaü, ki¤cidbrahmavàkyamityarthaþ / ## / pràõàntaràõãndriyàõi, tàni hi mukhye pràõe pratiùñhitàni / jãvamukhyapràõayoranyatara ityupakramamàtram / ubhàviti tu pårvapakùatattvam / brahma tu dhruvam / ## / na brahmaivetyarthaþ / ## / pa¤ca ÷abdàdayaþ, pa¤ca pçthivyàdaya iti da÷a bhåtamàtràþ / pa¤ca buddhãndriyàõi pa¤ca buddhasya iti da÷a praj¤àmàtràþ / tadevaü svamatena vyàkhyàya pràcàü vçttikçtàü matena vyàcaùñe- ## / pårvaü pràõasyaikamupàsanamaparaü jãvasyàparaü brahmaõa ityupàsanàtraividhyena vàkyabhedaprasaïgo dåùaõamuktam / iha tu brahmaõa ekasyaivopàsàtrayavi÷iùñasya vidhànànna vàkyabeda ityabhimànaþ pràcàü vçttikçtàm / tadetadàlocanãyaü kathaü na vàkyabheda iti / yuktaü 'somena yajeta' ityàdau somàdiguõavi÷iùñayàgavidhànaü, tadguõavi÷iùñasyàpårvasya vidhiviùayatvàt / iha tu siddharåpaü brahma na vidhiviùayo bhavitumarhati, abhàvàrthatvàt / bhàvàrthasya vidhiviùayatvaniyamàt / vàkyàntarebhya÷ca brahmavagateþ pràptatvàttadanådyàpràptopàsanà bhàvàrthaþ vidheyastasya ca bedàdvidhyàvçttilakùaõo vàkyabedo 'tisphuña iti bàùyakçtà nodghàñitaþ, svavyàkhyànenaivoktaprayatvàditi sarvaüvadàtam //31 // iti ÷rãvàcaspatimi÷raviracite bhàùyavibhàge bhàmatyàü prathamasyàdhyàyasya prathamaþ pàdaþ //1 // ## // ## / 1.2.1.1. atha dvitãyaü pàdamàripsuþ pårvoktamarthaü smàrayati vakùyamàõopayogitayà- ## / uttaratra hi brahmaõo vyàpitvanityatvàdayaþ siddhavaddhetutayopadekùyante / na caite sàkùàtpårvamupapàdità iti kathaü hetubhàvena na ÷akyà upadeùñumityata uktam- ## / yadyapyete na pårvaü kaõñhata uktàstathàpi brahmaõo jagajjanmàdikàraõatvopapadànenàdhikaraõasiddhàntanyàyenopakùiptà ityupapannasteùàmuttaratra hetubhàvenopanyàsa ityarthaþ / ## / yatràrthàntaraprasiddhà evàkà÷apràõajyotiràdayo brahmaõi vyàkhyàyante, tadavyabhicàriliïga÷ravaõàt / tatra kaiva kathà manomayàdãnàmarthàntaraü prasiddhànàü padànàü brahmagocaratvanirõayaü pratãtyabhipràyaþ / pårvapakùàbhipràyaü tvagre dar÷ayiùyàmaþ / ## / kutaþ, ## / yatastasmàdbrahmaõo jàyata iti tajjaü, tasmiü÷ca lãyata iti tallaü, tasmiü÷càniti sthitikàle ceùñata iti tadanaü jagat tasmàtsarvaü khalvidaü jagadbrahma / ataþ kaþ kasminrajyate ka÷ca kaü dveùñãti ràgadveùarahitaþ ÷àntaþ sannupàsãta / ## / tatra saü÷ayaþ-kimiha manomayatvàdibhirdharmaiþ ÷àrãra àtmopàsyatvenopadi÷yate àhosvidbrahmeti / kiü tàvatpràptam / ÷àrãro jãva iti / kutaþ / 'kratum' ityàdivàkyena vihitàü kratubhàvanàmanådya 'sarvam' ityàdivàkyaü ÷amaguõe vidhiþ / tathà ca 'sarvaü khalvidaü brahma' iti vàkyaü prathamapañhitamapyarthàlocanayà parameva, tadarthopajãvitvàt / evaü ca saükalpavidhiþ prathamo nirviùayaþ sannaparyavasyanviùayàpekùaþ svayamanirvçtto na vidhyantareõopajãvituü ÷akyaþ, anupapadàkatvàt / tasmàcchàntatàguõavidhànàtpårvameva 'manomayaþ pràõa÷arãraþ' ityàdibhirviùayopanàyakaiþ saübadhyate / manomayatvàdi ca kàryakàraõasaüghàtàtmano jãvàtmana eva niråóhamiti jãvàtmanopàsyenoparaktopàsanà na pa÷càt brahmaõà saübaddhumarhati, utpatti÷iùñaguõàvarodhàt / naca 'sarvaü khalvidam' iti vàkyaü brahmaparamapi tu ÷amahetuvannigadàrthavàdaþ ÷àntatàvidhiparaþ, '÷årpeõa juhoti' 'tena hyannaü kriyate' itivat / na cànyaparàdapi brahmàpekùitatayà svãkriyata iti yuktaü, manomayatvàdibhirdharmairjãve suprasiddhairjãvaviùayasamarpaõenànapekùitatvàt / sarvakarmatvàdi tu jãvasya paryàyeõa bhaviùyati / evaü càõãyastvamapyupapannam / paramàtmanastvaparimeyasya tadanupapattiþ / prathamàvagatena càõãyastvena jyàyastvaü tadanuguõatayà vyàkhyeyam / vyàkhyàü ca bhàùyakçtà / evaü karmakartçvyapade÷aþ saptamãpraõamàntatà càbhede 'pi jãvàtmani katha¤cidbhedopacàreõa ràhoþ ÷ira itivaddraùñavyà / 'etadbrahma' iti ca jãvaviùayaü, jãvasyàpi dehàdibçühaõatvena brahmàtvàt / evaü satyasaükalpatvàdayo 'pi paramàtmavartino jãve 'pi saübhavanti, tadavyatirekàt / tasmàjjãva evopàsyatvenàtra vivakùitaþ, na paramàtmeti pràptam / evaü pràpte 'bhidhãyate-'samàsaþ sarvanàmàrthaþ saünikçùñamapekùate / taddhitàrtho 'pi sàmànyaü nàpekùàyà nivartakaþ // tasmàdapekùitaü brahma gràhyamanyaparàdapi / tathà ca satyasaükalpaprabhçtãnàü yathàrthatà // ' bhavedetadevaü yadi pràõa÷arãra ca sarvanàmàrthaü saüpràpya tadabhidhànaü paryavasyet / tatra manomayapadaü paryamasitàbhidhànaü tadabhidhànaparyavasànàyàlaü, tadeva tu manovikàro và manaþpracuraü và kimarthamityadyàpi na vij¤àyate / tadyatraiùa ÷abdaþ samavetàrtho bhavati sa samàsàrthaþ / na caiùa jãva eva samavetàtho na brahmaõãti, tasya 'apràõo hyamanàþ' ityàdibhistadvirahapratipàdanàditi yuktam, tasyàpi sarvavikàrakàraõatayà, vikàràõàü ca svakàraõàdabhedàtteùàü ca manomatayà brahmaõastatkàraõasya manomayatvopapatteþ / syàdetat / jãvasya sàkùànmanomayatvàdayaþ, brahmaõastu taddvàrà / tatra prathamaü dvàrasya buddhisthatvàttadevopàsyamastu, na punarjaghanyaü brahma / brahmaliïgàni ca jãvasya brahmaõo 'bhedàjjãve 'pyupapatsyante / tadetadatra saüpradhàryam-kiü brahmaliïgairjãvànàü tadabhinnànàmastu tadvattà, tathàca jãvasya manomayatvàdibhiþ prathamamavagamàttasyaivopàsyatvaü, uta na jãvasya brahmaliïgavattà tadabhinnasyàpi / jãvaliïgaistu brahma tadvata, tathàca brahmaliïgànàü dar÷anàt, teùàü ca jãve 'nupapatterbrahmaivopàsyamiti / vayaü tu pa÷yàmaþ-'samàropyasya råpeõa viùayo råpavànbhavetùa viùayasya tu råpeõa samàropyaü na råpavat // ' samàropitasya hi råpeõa bhujaïgasya bhãùaõatvàdinà rajjå råpavatã, natu rajjåråpeõàbhigamyatvàdinà bhujaïgo råpavàn / tadà bhujaïgasyaivàbhàvàtkiü råpavat / bhujaïgada÷àyàü tu na nàsti vàstavã rajjuþ / tadiha samàropitajãvaråpeõa vastusadbrahma råpavadyujyate, natu brahmaråpairnityatvàdibhirjãvastadvànbhavitumarhati, tasya tadànãmasaübhavàt / tasmàdbrahmaliïgadar÷anàjjãve ca tadasaübhavàdbrahmaivopàsyaü na jãva iti siddham / etadupalakùaõaõàya ca 'sarvaü khalvidaü brahma' iti vàkyamupanyastamiti //1 // 1.2.1.2. ## / ÷àstrayonitve 'pã÷varasya pårvapårvasçùñiracitasaüdarbhàpekùaracanatvenàsvàtantryàdapauruùeyatvàbhidhànaü, tathà càsvàtantryeõa vivakùà nàstãtyuktam / parigrahaparityàgau copàdanànupàdàne ukte, na tåpàdayeyatvameva / anyathodde÷yatayànapapàdeyasya grahàderavivakùitatvena camasàdàvapi saümàrgaprasaïgàt / tasmàdanupàdeyatve 'pi graha udde÷yatayà parigçhãto vivakùitaþ / tadgataü tvekatvamavacchedakatvena varjitamavivakùitam / icchànicche ca bhaktitaþ / tadidaktam- ## / yatparaü vedavàkyaü tattenopàttaü vivakùitam, atatpareõa cànupàttamavivakùitamityarthaþ //2 // 1.2.1.3. yathà satyasaükalpatvàdayo brahmaõyupapadyante, evaü ÷àrãre 'pyupapatsyante, ÷àrãrasya brahmaõo 'bhedàt / ÷àrãraguõà iva manomayatvàdayo brahmaõãtyata àha såtrakàraþ- ## //3 // 1.2.1.4. // 4 // 1.2.1.5. // 5 // 1.2.1.6. yattadavocàma samàropyadharmàþ samàropaviùaye saübhavanti, natu viùayadharmàþ samàropya iti / tasyeta utthànam / atràha codakaþ- ## / na tàvadbhedapratiùedhàdbhedavpade÷àcca bhedàbhedàvekatra tàttvikau bhavitumarhato virodhàdityuktam / tasmàdekamiha tàttvikamatàttvikaü cetarat, tatra paurvàparyeõàdvaitapratipàdanaparatvàdvedàntànàü dvaitagràhiõa÷ca mànàntarasyàbhàvàttadbàdhanàcca tenàdvaitameva paramàrthaþ / tathà ca 'anupapattestu' ityàdyasaügatàrthamityarthaþ / pariharati- ## / anàdyavidyàvacchedalabdhajãvabhàvaþ para evàtmà svato bhedenàvabhàsate / tàdç÷àü ca jãvànàmavidyà, natu niråpàdhino brahmaõaþ / na càvidyàyàü satyàü jãvàtmavibhàgaþ, sati ca jãvàtmavibhàge tadà÷rayàvidyetyanyonyà÷rayamiti sàüpratam / anàditvena jãvàvidyayorbãjàïkuravadanavakëpterayogàt / naca sarvaj¤asya sarva÷akte÷ca svataþ kuto 'kasmàtsaüsàrità, yo hi paratantraþ so 'nyena bandhanàgàre prave÷yeta, natu svatantra iti vàcyam / nahi tadbhàgasya jãvasya saüpratitanã bandhanàgàraprave÷ità, yenànuyujyeta, kintvi.manàdiþ pårvapårvakarmàvidyàsaüskàranibandhanà nànuyogamarhati / na caitàvatà ã÷varasyànã÷atà na hyupakaraõàdyapekùità kartuþ svàtantryaü vihanti / tasmàdyatki¤ceditadapãti //6 // 1.2.1.7. // 7 // 1.2.1.8. vi÷eùàditi vaktavye vai÷eùyàbhidhànamàtyantikaü vi÷eùaü pratipàdayitum / tathàhyavidyàkalpitaþ sukhàdisaügo 'vidyàtmana eva yujyate / natu nirmçùñanikhilàvidyàtadvàsanasya ÷uddhabuddhamuktasvabhàvasya paramàtmana ityarthaþ / ÷eùamatirohitàrtham //8 // 1.2.2.9. ## / ## / atra càdanãyaudànopasecanasãcitaþ ka÷cidattà pratãyate / attçtvaü ca bhoktçtà và saharntçtà và syàt / naca prastutasya paramàtmano bhoktçtàsti, 'ana÷rannanyo 'abhicàka÷ãti' iti ÷rutyà bhoktçtàpratiùedhàt / jãvàtmana÷ca bhoktçtàvidhànàt-'tayoranyaþ pippalaü svàdvatti' iti / tadyadi bhoktçtvamattçtvaü tato muktasaü÷ayaü jãvàtmaiva pratipattavyaþ / brahmakùatràdi càsya kàryakàraõasaüghàto bhogàyatanatayà và sàkùàdvà / saübhavati bhogyam / atha tu saühartçtà bhoktçtà, tatastrayàõàmagnijãvaparamàtmanàü pra÷nopanyàsopalabdheþ saühartçtvasyàvi÷eùàdbhavati saü÷ayaþ-kimattà agniràho jãva utàho paramàtmeti / tatraudanasya bhogyatvena loke prasiddherbhoktçtvameva prathamaü buddhau viparivartate, caramaü tu saühartçtvamiti bhoktaivàttà / tathà ca jãva eva / 'na jàyate mriyate' iti ca tasyaiva stutiþ / yadi tu saühàrakàle 'pi saüskàramàtreõa tasyàvasthànàt / durj¤ànatvaü ca tasya såkùmatvàt / tasmàjjãva evàttehopàsyata iti pràptam / yadi tu saühartçtvamattçtvaü tathàpyagnirattà, 'agnirannàdaþ' iti ÷rutiprasiddhibhyàm / evaü pràptebhidhãyate-attàtra paramàtmà, kutaþ, caràcaragrahaõàt / 'ubhe yasyodanaþ' iti 'mçtyuryasyopasecanam' iti ca ÷råyate / tatra yadi jãvasya bhogàyatanatayà tatsàdhanatayà ca kàryakàraõasaüghàtaþ sthitaþ, na tarhyedanaþ / nahyodano bhogàyatanaü, nàpi bhogasàdhanaü, api tu bhogyaþ / naca bhogàyatanasya bhogasàdhanasya và bhogyatvaü mukhyam / na càtra mçtyurupasecanatayà kalpyate / naca jãvasya kàryakàraõasaüghàto brahmakùatràdiråpo bhakùyaþ, kasyacitkrårasattvasya vyàghràdeþ ka÷cidbhavet na tu sarvathà sarvajãvasya / tena brahmakùatraviùayamapi sarvajãvasyàttçtvaü na vyàpnoti, kimaïga punarmçtyåpasecanavyàptaü caràcaram / na caudanapadàtprathamàvagatabhogyatvànurodhena yathàsaübhavamattçtvaü yojyata iti yuktam / nahyodanapadaü ÷rutyà bhogyatvamàha, kintu lakùaõayà / naca làkùaõikabhogyatvànurodhena 'mçtyuryasyopasecanam' iti, 'brahma ca kùatraü ca' iti ca ÷rutã saükocamarhataþ / naca brahmakùatre evàtra vivakùite, mçtyåpasecanena pràõabhçnmàtropasthàpanàt / pràõiùu pradhànatvena ca brahmakùatropanyàsasyopapatteþ, anarthatvàcca / tathàca caràcarasaühartçtvaü paramàtmana eva / nàgneþ / nàpi jãvasya / tathàca 'na jàyate mriyate và vipa÷cit' iti prakçtasya na hànaü bhaviùyati / 'ka itthà veda yatra saþ' iti ca durj¤ànatopapatsyate / jãvasya tu sarvalokaprasiddhasya na durj¤ànatà / tasmàdattà paramàtmaiveti siddham //9 // 1.2.2.10. // 10 // 1.2.3.11. guhàü praviùñàvàtmànau hi taddar÷anàt / saü÷ayamàha- ## / pårvapakùe prayojanamàha- ## / siddhànte prayojanamàha- ## / autsargikasya mukhyatàbalàtpårvasiddhàntapakùàsaübhavena pakùàntaraü kalpayiùyata iti manvànaþ saü÷ayamàkùipati- ## / çtaü satyam / ava÷yaübhàvãti yàvat / samàdhatte- ## / adhyàtmàdhikàràdanyau tàvatpàtàràva÷akyau kalpayitum / tadiha buddheracaitanyena paramàtmana÷ca pibacchabdo lakùayansvàrtamajahannicarecarayuktapibadapibatparo bhavatãtyarthaþ / astu và mukhya eva, tathàpi na doùa ityàha- ## / svàtantryalakùaõaü hi kartçtvaü tacca pàturiva pàyayiturapyastãti so 'pi kartà / ata eva càhuþ-'yaþ kàrayati sa karotyeva' iti / evaü karaõasyàpi svàtantryavivakùayà katha¤citkartçtvaü, yathà kàùñhàni pacantãti / tasmànmukhyatve 'pyavirodha iti / tadevaü saü÷ayaü samàdhàya pårvapakùaü gçhõàti- ## / 'niyatàdhàratà buddhivasaübhavinã nahi / kle÷àtkalpayituü yuktà sarvage paramàtmani // ' naca pibantàvitivatpraviùñapadamapi làkùaõikaü yuktaü, sati mukhyàrthatve làkùaõikàrthatvàyogàt, buddhijãvayo÷ca guhàprave÷opapatteþ / apica 'sukçtasya loke' iti sukçtalokavyavasthànena karmagocarànatikrama uktaþ / buddhijãvau ca karmagocaraümanatikràntau / jãvo hi bhoktçtayà buddhi÷ca bhogasàdhanatayà dharmasya gocare sthitau, na tu brahma, tasya tadàyattatvàt / ki¤ca chàyàtapàviti tamaþprakà÷àvuktau / tatràpi prete vicikitsàpanuttaye buddherbhedena paralokã jãvo dar÷anãya iti buddhirucyate / evaüpràptebhidhãyate-'çtapànena jãvàtmà ni÷cito 'sya dvitãyatà / brahmaõaiva saråpeõa na tu buddhyà viråpayà //1 // 1.2.3.12. prathamaü sadvitãyatve brahmaõàvagate sati / guhà÷rayatvaü caramaü vyàkhyeyamavirodhataþ //2 // ' 1.2.3.13. gauþ sadvitãyetyukte sajàtãyenaiva gavàntareõàvagamyate, na tu vijàtãyenà÷vàdinà / tadiha cetano jãvaþ saråpeõa cetanàntareõaiva brahmaõà sadvitãyaþ pratãyate, na tvacetanayà viråpayà buddhyà / tadevam 'çtaü pibantau' ityatra prathamamavagate brahmaõi tadanurodhena caramaü guhà÷rayatvaü ÷àlagràme hariritavadvyàkhyeyam / bahulaü hi guhà÷rayatvaü brahmaõaþ ÷rutaya àhuþ / tadidamuktam- ## / tasya brahmaõo guhà÷rayatvasya ÷rutiùu dar÷anàditi / eva¤ca prathamàvagatabrahmànurodhena sukçtalokavartitvamapi tasya lakùaõayà chatrinyàyena gamayitavyam / chàyàtapatvamapi jãvasyàvidyà÷rayatayà brahmaõa÷ca ÷uddhapraka÷asvabhàvasya tadanà÷rayatayà mantavyam //11 // 1.2.3.14. imameva nyàyaü 'dvà suparõà' ityatràpyudàharaõe kçtvàcintayà yojayati- ## / atràpi kiü buddhijãvau uta jãvaparamàtmànàviti saü÷añya karaõaråpàyà api buddheredhàüsi pacantãtivatkartçtvopacàràbuddhijãvàviha pårvapakùayitvà siddhàntayitavyam / siddhànta÷ca bhàùyakçtà sphoritaþ / taddar÷anàditi ca 'samàne vçkùe puruùo nimagnaþ' ityatra mantre / na khalu mukhye kartçtve saübhavati karaõe kartçtvopacàro yukta iti kçtvàcintàmudghàñayati- ## / sattvaü buddhiþ / ÷aïkate- ## / siddhàntàrthaü bràhmaõaü vyàcaùña ityarthaþ / niràkaroti- ## / yeneti karaõamupadi÷ati / tata÷ca bhinnaü kratàraü kùetraj¤am / ## / astu tarhyasyàdhikaraõasya pårvapakùe eva bràhmaõàrthaþ, vacanàvirodhe nyàyasyàbhàsatvàdityata àha- ## / evaü hi pårvapakùamasya bhajeta, yadi hi kùetratre saüsàriõi paryavasyeta / tasya tu brahmaråpatàyàü paryavasyanna pårvapakùamapi svãkarotãtyarthaþ / apica / ## ## / rajo 'vidyà nàdhvaüsanaü saü÷leùamevaüvidi karotãti / etàvataiva vidyopasaühàràjjãvasya brahmàtmatàparatàsya lakùyata ityàha- ## / cedayati- ## / niràkaroti- ## / ana÷nan jãvo brahmàbhicàka÷ãtãtyukte ÷aïkate, yadi jãvo brahmàtmanà nà÷nàti, kathaü tarhyanminbhoktçtvàvagamaþ, caitanyasamànàdhikaraõaü hi bhoktçtvamavabhàsata iti / tanniràsàyàha ÷rutiþ-'tayoranyaþ pippalaü svàdvatti' iti / etaduktaü bhavati-nedaü bhoktçtvaü jãvasya tattvataþ, apitu buddhisattvaü mukhàdirupapariõataü citicchàyàpattyopapannacaitanyamiva bhuïkte natu tattvato jãvaþ paramàtmà bhuïkte / tadetadadhyàsàbhàùye kçtavyàkhyànam / tadanena kçtvàcintodghàñità //12 // ## / nanu 'antastaddharmopade÷àt' ityanenaivaitadgatàrtham / santi khalvatràpyamçtatvàbhayatvàdayo brahmadharmàþ pratibimbajãvadevatàsvasaübavinaþ / tasmàdbrahmadharmopade÷àdbrahmaivàtra vivakùitam / sàkùàcca brahma÷abdopàdànàt / ucyate-'eùa dç÷yata ityetatpratyakùer'the prayujyate / parokùaü brahma na tathà pratibimbe tu yujyate //1 // upakramava÷àtpårvamitareùàü hi varõanam / kçtaü nyàyena yenaiva sa khalvatrànuùajyate //2 // ' 'çtaü pibantau ityatra hi jãvaparamàtmànau prathamamanagatàviti tadanurodhena guhàprave÷àdayaþ pa÷càdavagatà vyàkhyàtàþ, tadvidihàpi 'ya eùo 'kùiõi puruùo dç÷yate' iti pratyakùàbhidhànàtprathamamavagate chàyàpuruùe tadanurodhenàmçtatvàbhayatvàdayaþ stutyà katha¤cidvyàkhyeyàþ / tatra càmçtatvaü katipayakùaõàvasthànàt, abhayatvamacetanatvàt, puruùatvaü puruùàkàratvàt, àtmatvaü kanãnikàyatanatvàt, brahmaråpatvamuktaråpàmçtatvàdiyogàt / evaü vàmanãtvàdayo 'pyasya stutyaiva katha¤cinnetavyàþ / kaü ca khaü cetyàdi tu vàkyamagnãnàü nàcàryavàkyaü niyantumarhi / 'àcàryastu te gatiü vaktà' iti ca gatyantaràbhipràyaü, na tåktapari÷iùñàbhipràyam / tasmàcchàyàpuruùa evàtropàsya iti pårvaþ pakùaþ / saübhavamàtreõa tu jãvadevate upanyaste, bàdhakàntaropadar÷anàya caiùa dç÷yata ityasyàtràbhàvàt / 'antastaddharmopade÷à' dityanena niràkçtatvàt / evaü pràpta ucyate- ## / 'aniùpannàbhidhàne dve sarvanàmapade satã / pràpya saünihitasyàrthaü bhavetàmabhidhàtçõã // ' saünihità÷ca puruùàtmàdi÷abdàste ca na yàvatsvàrthamabhidadhati tàvatsarvanàmabhyàü nàrthatuùo 'bhidhãyata iti kutastadarthasyàparokùatà / puruùàtma÷abdau ca sarvanàmanirapekùau svarasato jãve và paramàtmani và vartete iti / naca tayoùcakùuùi pratyakùadar÷anamiti nirapekùapuruùapadapratyàyitàrthànurodhena ya eùa iti dç÷ñata iti ca yathàsaübhavaü vyàkhyeyam / vyàkhyàtaü ca siddhavadupàdànaü ÷àstràdyapekùaüvidvidviùayaü prarocanàrtham / viduùaþ ÷àstrata upalabdireva dçóhatayà pratyakùavaduparyate pra÷aüsàrthamityarthaþ / api ca tadeva caramaü prathamànuguõatayà nãyate yannetuü ÷akyam, alpaü ca / iha tvamçtatvàdayo bahava÷à÷akyà÷ca netum / nahi svasattàkùaõàvasthànamàtramamçtatvaü bhavati / tathà sati kiü nàma nàmçtaü syàditi vyarthamamçtapadam / bhayàbhaye api cetanadharmau nàcetane saübhavataþ / evaü vàmanãtvàdayo 'pyanyatra brahmaõo netuma÷akyàþ / pratyakùavyapade÷a÷copapàditaþ / tadidamuktam-upapatteriti / 'etadamçtamabhayametadbrahma' ityukte syàdà÷aïkà / nanu sarvagatasye÷varasya kasmàdvi÷iùeõa cakùureva sthànamupadi÷yata iti, tatpariharati, ÷rutiþ-'tadyadyapyasminsàrpirvodakaü và si¤cati vartmanã eva gacchati' iti / vartmanã pakùasthàne / etaduktaü bhavati-nirlepasye÷varasya nirlepaü cakùureva sthànamanuråpamiti / tadidamuktam- ##brahmaõi ##ghañate, samavetàrthatvàt / pratibimbàdiùu tvasaüvetàrthaþ / vàmanãyàni saübhajanãyàni ÷obhanãyàni puõyaphalàni vàmàni / saüyanti saügacchamànàni vàmànyaneneti saüyadvàmaþ paramàtmà / tatkaraõatvàtpuõyaphalotpattestena puõyaphalàni saügacchante / sa eva puõyaphalàni vàmàni nayati lokamiti vàmanãþ / eùa eva bhàmanãþ / bhàmànã bhànàni nayati lokamiti bhàmanãþ / taduktaü ÷rutyà-'tameva bhàntamanubhàti sarvaü tasya bhàsà sarvamidaü vibhàti' iti //13 // ## / à÷aïkottaramidaü såtram / à÷aïkàmàha- ## / sthànino hi sthànaü mahadvçùñaü, yathà yàdasàmabdhiþ / tatkathamatyalpaü cakùuradhiùñhànaü paramàtmanaþ paramamahata iti ÷aïkàrthaþ / pariharati- ## / sthànànyàdayo yeùàü te sthànàdayo nàmaråpaprakaràsteùàü vyapade÷àtsarvagatasyaikasthànaniyamo nàvakalpate / natu nànàsthànatvaü nabhasa iva nànàsåcãpà÷àdisthànatvam / vi÷eùatastu brahmaõastàni tànyupàsanàsthànànãti tairasya yukto vyapade÷aþ //14 // apica prakçtànusàràdapi brahmaivàtra pratyetavyaü, natu pratibimbajãvadevatà ityàha såtrakàraþ #<-sukhavi÷iùñàbhàdhànàdeva ca># / evaü khalåpàkhyàyate-upakosalo ha vai kàmalàyanaþ satyakàme jàbàle brahmacaryamuvàsa / tasmàcàryasya dvàda÷a varùaõyagnãnupacacàra / sa càcàryo 'nyànbrahmacàriõaþ svàdhyàyaü gràhayitvà samàvartayàmàsa / tamevaikamupakosalaü na samàvartayati sma / jàyayà ca tatsamàvartanàyàrthito 'pi tadvacanamavadhãryàcàryaþ proùitavàn / tato 'tidånamànasamagniparicaraõaku÷alamupakosalamupetya trayo 'gnayaþ karuõàparàdhãnacetasaþ ÷raddadhànàyàsmai dçóhabhaktaye sametya brahmavidyàsåcire-'pràõo brahma kaü brahma khaü brahma' iti / athopakosala uvàca, vijànàmyahaü pràõo brahmeti, sa hi såtràtmà vibhåtimattayà brahmaråpàvirbhàvàdbrahmeti / kintu kaü ca khaü ca brahmetyetanna vijànàmi / nahi viùayendriyasaüparkajaü sukhamanityaü lokasiddhaü khaü ca bhåtàkà÷amacetanaü brahma bhavitumarhati / athainamagnayaþ pratyåcuþ-'yadvàva kaü tadeva khaü yadeva khaü tadeva kam' iti / evaü saübhåyoktvà pratyekaü ca svaviùayàü vidyàmåcuþ-'pçthivyagnirannamàdityaþ' ityàdanà / punasta enaü saübhåyocuþ, eùà somya te 'smidvidyà pratyekamuktà svaviùayà vidyà, àtmavidyà càsmàbhiþ saübhåya pårvamuktà pràõo brahma kaü khaü brahmeti, àcàryastu te gatiü vaktà, brahmavidyeyamuktàsmàbhirgatimàtraü tvava÷iùñaü noktaü, tattu vidyàphalapràptaye jàbàlastavàcàryo vakùyatãtyuktvàgnaya uparemire / evaü vyavasthite 'yadvàva kaü tadeva khaü yadeva khaü tadeva kam' ityetadvyàcaùñe bhàùyakàraþ- ## / à÷rayàntarapratyayasyà÷rayàntare prakùepaþ pratãkaþ / yathà brahma÷abdaþ paramàtmaviùayo nàmàdiùu kùipyate / idameva tadbrahma j¤eyaü yannàmeti / tathedameva tadbrahma yadbhåtàkà÷amiti pratãtiþ syàt / na caitatpratãkatvamiùñam / laukikasya mukhasya sàdhanapàracantryaü kùayiùõutà càmayastena saha vartata iti sàmayaü sukham / tadevaü vyatireke doùamuktvobhayànvaye guõamàha- ## / tadarthayorvi÷eùitatvàcchabdàvapi vi÷eùitàvucyete / sukha÷abdasamànàdhikaraõo hi khaü÷abdo bhåtàkà÷amarthaü parityajya brahmaõi guõogena vartate / tàdç÷à ca khena sukhaü vi÷iùyamàõaü sàmayàdvyàvçttaü niràmayaü bhavati / tasmàdupapannamubhayopàdànam / brahma÷abdàbhyàsasya prayojanamàha- ## / brahmapadaü kaüpadasyopari prayujyamànaü ÷iraþ, evaü khaüpadasyàpi brahmapadaü ÷iro yayoþ kaïkhaüpadayoste brahma÷irasã, tayorbhàvo brahma÷irastvam / astu prastute kimàyàtamityata àha- ## / nanvagnibhiþ pårvaü nirdi÷yatàü brahma, 'ya eùo 'kùiõi' ityàcàryavàkye 'pa tadevànuvartanãyamiti tu kuta ityàha- #<àcàryastu te gatiü vakteti ca gatimàtràbhidhànamiti># / yadyapyete bhinnavaktçõã vàkye tathàpi pårveõa vaktnà ekavàkyatàü gamite, gatimàtràbhidhànàt / kimuktaü bhavati, tubhyaü brahmavidyàsmàbhiråpadiùñà, tadvidastu gatirnoktà, tàü ca ki¤cidadhikamàdhyeyaü pårayitvàcàryo vakùyatãti / tadanena pårvàsaübaddhàrthàntaravivakùà vàriteti / athaivamagnibhirupadiùñe proùita àcàryaþ kàlenàjagàma, àgata÷ca vãkùyopakosalamuvàca, brahmavida iva te somya mukhaü prasannaü bhàti, ko 'nu tvàmanu÷a÷àseti / upakosalastu hrãõo bhãta÷ca ko nu màmanu÷iùyàt bhagavan proùite tvayãtyàpàtato 'paj¤àya nirbadhyamàno yathàvadagnãnàmanu÷àsanamavocat / tadupakùutya càcàryaþ suciraü kliùña upakosale samupajàtadaryàrdrahçdayaþ pratyuvàca, somya kila tubhyamagnayo na brahma sàkalyenàvocan, tadahaü tubhyaü sàkalyena vakùyami, tadanubhavamàhàtmyàt 'yathà puùpakarapalà÷a àpo na ÷liùyanta evamevaüvida pàpaü karma na ÷liùyate, ityevamuktavatyàcàrya àhopakosalaþ, bravãtu me bhagavàniti, tasmai hovàcàcàryo 'rciràdikàü gatiü vaktumanàþ, yaduktamagnibhiþ pràõo brahma kaü brahma khaü brahmeti tatparipåraõàya 'eùo 'kùiõi puruùo dç÷yate' ityàdi / etaduktaü bhavati-àcàryeõa ye sukhaü brahmàkùisthànaü saüyadvàmaü vàmanãbhàmanãtyevaïguõakaü pràõasahitamupàsate te sarve 'pahatapàpmàno 'nyatkarma kurvantu mà vàkàrùuþ, arciùamarcirabhimàninãü devatàmabhisaübhavanti pratipadyante, arciùo 'harahardevatàü, ahna àpåryamàõapakùaü ÷uklapakùadevatàü, tataþ ùaõmàsàn, yeùu màseùåttaràü di÷ameti savità te ùaõmàsà uttaràyaõaü taddevatàü pratipadyante, tebhyo màsebhyaþ saüvatsaradevatàü, tata àdityaü, àdityàccandramasaü, candramaso vidyutaü, tatra sthitànetànpuruùaþ ka÷cidbrahmalokàdavatãryàmànavo 'mànavyàü sçùñau bhavaþ / brahmalokabhava iti yàvat / sa tàdç÷aþ puruùa etànsatyalokasthaü kàryaü brahma gamayati, sa eùa devapatho devairarciràdibhirnetçbhirupalakùita iti devapathaþ, sa eva ca brahmaõà gantavyenopalakùita iti brahmapathaþ, etena pathà pratipadyamànàþ satyalokasthaü brahma imaü mànavaü manoþ sargaü kiübhåtamàvartaü janmajaràmaraõapaunaþ punyamàvçttistatkartàvarto mànavo lokastaü nàvartante / tathàca smçtiþ-'brahmaõà saha te sarve saüpràpte pratisaücare / parasyànte kçtàtmànaþ pravi÷anti paraü padam //15 // tadanenopàkhyànavyàkhyànena #<÷rutopaniùatkagatyabhidhànàcca>#ityapi såtraü vyàkhyàtam //16 // ## / 'ya eùo 'kùiõi' iti nityavacchutamanitye chàyàpuruùe nàvakalpate / kalpanàgauravaü càsminpakùe prasajyata ityàha- ## / vij¤ànàtmano hi na prade÷e upàsanànyatra dçùñacarã, brahmaõastu tatra ÷rutapårvetyarthaþ / miùà bhiyà / asmàt brahmaõaþ / ÷eùamatirohitàrtham //17 // ## / 'svakarmopàrjitaü dehaü tenànyacca niyacchati / takùàdira÷arãrastu nàtmàntaryamitàü bhajet //1 // ' pravçttiniyamalakùaõaü hi kàryaü cetanasya ÷arãriõaþ sva÷arãrendriyàdau và ÷arãreõa và vàsyàdau dçùñaü nà÷arãrasya brahmaõo bhavitumarhati / nahi jàtu vañàïkuraþ kuñajabãjàjjàyate / tadanena 'janmàdyasya yataþ' ityedapyàkùiptaü veditavyam / tasmàtparamàtmanaþ ÷arãrendriyàdirahahitasyàntaryàmitvàbhàvàt, pradhànasya và pçthivyàdyabhimànavatyà devatàyà vàõimàdyai÷varyayogino yogino và jãvàtmano vàntaryàmità syàt / tatra yadyapi pradhànasyàdçùñatvà÷rutatvàmatatvavij¤àtatvàni santi, tathàpi tasyàcetanasya draùñçtva÷rotçtvamançtvavij¤àtçtvànàü ÷rutànàmabhàvàt, anàtmatvàcca 'eùa ta àtmà' iti ÷ruteranupapatterna pradhànasyàntaryàmità / yadyapi pçthivyàdyabimànino devasyàtmatvamasti, adçùñatvàdaya÷ca saha dçùñçtvàdibhirupapadyante, ÷arãrendriyàdiyogàcca, 'pçthivyeva yasyàyatanamagnirloko mano jyotiþ' ityàdi÷ruteþ, tathàpi tasya pratiniyataniyamanàt 'yaþ sarvaüllokànantaro yamayati yaþ sarvàõi bhåtànyantaro yamayati' iti ÷rutivirodhàdanupapatteþ, yogã tu yadyapi lokabhåtavi÷atayà sarvàüllokànsarvàõi ca bhåtàni niyantumarhati tatra tatrànekavidhadehendriyàdinirmàõena 'sa ekadhà bhavati tridhà bhavati' ityàdi÷rutibhyaþ, tathàpi 'jagadvyàpàravarjaü prakaraõàt' iti vakùyamàõena nyàyena vikàraviùaye vidyàsiddhànàü vyàpàrabhàvàtso 'pi nàntaryàmã / tasmàtpàri÷eùyàjjãva eva cetano dehendriyàdimàn dçùñçtvàdisaüpannaþ svayamadç÷yàdiþ svàtmani vçttivirodhàt / amçta÷ca, dehendriyàdinà÷e 'pyanà÷àt / anyathàmuùmikaphalopabhogàbhàvena kçtavipraõà÷àkçtàbhyàgamaprasaïgàt / 'ya àtmani tiùñhan' iti càbhede 'pi katha¤cidbhedopacàràt 'sa bhagavaþ kasminpratiùñhitaþ sve mahimni' itivat / 'yamàtmà na veda' iti ca svàtmani vçttivirodhàbhipràyam / 'yasyàtmà ÷arãram' ityàdi ca sarvaü 'sve mahimni' itivadyojanãyam / yadi punaràtmano 'pi niyantåranyo niyantà bhavet vedità và tatastasyàpyanya ityanavasthà syàt / sarvalokabhåtaniyantçtvaü ca jãvasyàdçùñadvàrà / tadupàrjitau hi dharmàjharmau niyacchata ityanayà dvàrà jãvo niyacchati / ekavacanaü ca jàtyabhipràyam / tasmàjjãvàtmaivàntaryàmã, na paramàtmeti / evaü pràpte 'bhidhãyate-'dehendriyàdiniyame nàsya dehendriyàntaram / tatkarmopàrjitaü taccettadavidyàrjitaü jagat // ' ÷rutismçtãtihàsapuràõeùu tàvadatrabhavataþ sarvaj¤asya sa4va÷akteþ parame÷varasya jagadyonitvamavagamyate / na tatpçthagjanasàdhàramyànumànàbhàsenàgamavirodhinà ÷akyamapahnotum / tathàca sarvaü vikàrajàtaü tadavidyà÷aktipariõàmastasya ÷arãrendriyasthàne vartata iti yathàyathaü pçthivyàdidevatàdikàryakaraõaistàneva pçthivyàdidevatàdã¤chaknoti niyantum / na cànavasthà / nahi niyantrantaraü tena niyamyate, kintu yo jãvo niyantà lokasiddhaþ sa paramàtmaivopàdhyavacchedakalpitabhedastathà vyàkhyàyata ityasakçdàveditaü, tatkuto niyantrantaraü kuta÷cànavasthà / tathàca 'nànyo 'to 'sti draùñà' ityàdyà api ÷rutaya upapannàrthàþ / paramàrthato 'ntaryàmiõo 'nyasya jãvàtmano draùñurabhàvàt / avidyàkalpitajãvaparamàtmabhedà÷rayàstu j¤àtçj¤eyabheda÷rutayaþ, pratyakùàdini pramàõàni, saüsàrànubhavaþ, vidhiniùedha÷àstràõi ca / evaü càdhidaivàdiùvekasyaivàntaryàmiõaþ pratyabhij¤ànaü sama¤jasaü bhavati, 'yaþ sarvàüllokàn' 'yaþ sarvàõi bhåtàni' ityatra ya ityekavacanamupapadyate / amçtatvaü ca paramàtmani sama¤jasaü nànyatra / 'ya àtmani tiùñhan' ityàdau càbhede 'pi bhedopacàrakle÷o na bhaviùyati / tasmàtparamàtmàntaryàmã na jãvàdiriti siddham / pçthivyàdi stanayitnvantamadhidaivam / 'yaþ sarveùu lokeùu' ityàdhilokam / 'yaþ sarveùu vedeùu' ityadhivedam / 'yaþ sarveùu yaj¤eùu' ityadhiyaj¤am / 'yaþ sarveùu bhåteùu' ityadhibhåtam / pràõàdyàtmàntamadhyàtmam / saüj¤àyà aprasiddhatvàdityupakramamàtraü pårvaþ pakùaþ //19 // ## / kartari àtmani pravçttivirodhàdityarthaþ //20 // ## / yattadadre÷yaü buddhãndriyàviùayaþ / agràhyaü karmendriyàgocaraþ / agotraü kàraõarahitam / avarõaü bràhmaõatvàdihãnam / na kaivalamindriyàmàmaviùayaþ / indriyàõyapyasya na santãtyàha- ## / buddhãndriyàõyupalakùayati / apàõipàdamiti karmendriyàõi / nityaü, sarvagataü susåkùmaü durvij¤ànatvàt / syàdetat / nityaü satkiü pariõàmi nityaü, netyàha- ## / kåñasthanityamityarthaþ / pariõàmo vivarto và saråpasyopalabhyate / cidàtmanà tu sàråpyaü jaóànàü nopapadyate //1 // jaóaü pradhànamevàto jagadyoniþ pratãyatàm / yoni÷abdo nimittaü cetkuto jãvaniràkriyà //2 // ' pariõàmamànasaråpà eva pariõàmà dçùñàþ / yathorõanàbhilàlàpariõàmà låtàtantavastatsaråpàþ, tathà vivartà api vartamànasaråpà eva na viråpàþ / yathà rajjuvivartà dhàroragàdayo rajjusaråpàþ / na jàtu rajjvàü ku¤jara iti viparyasyanti / naca hemapaõóipariõàmo bhavati låtàtantuþ / tatkasya hetoþ, atyantavairåpyàt. tasmàtpradhànameva jaóaü jaóasya jagato yoniriti yujyate / svavikàràna÷ruta iti tadakùaram / 'yaþ sarvaj¤aþ sarvavit' iti càkùaràtparàtparasyàkhyànaü, 'akùaràtparataþ paraþ' iti ÷ruteþ / nahi parasmàdàtmanor'vàgvikarajàtasya ca parastàtpradhànàdçte 'nyadakùaraü saübhavati / ato yaþ pradhànàtparaþ paramàtmà sa sarvavit / bhåtayonistvakùaraü pradhànameva, tacca sàükhyàbhimatamevàstu / atha tathàpràmàõikatvànna tatra parituùyati, astu tarhi nàmaråpabãja÷aktibhåtamavyàkçtaü bhåtasåkùmaü, pradãyate hi tena vikàràjitamiti pradhànaü, tatkhalu jaóamanirvàcyamanirvàcyasya jaóasya prapa¤casyopàdànaü yujyate, sàråpyàt / nanu cidàtmànirvàcyaþ, viråpo hi saþ / acetanànàmiti bhàùyaü sàråpyapratipàdanaparam / syàdetat / smàrtapradhànaniràkaraõenaivaitadapi niràkçtapràyaü, tatkuto 'sya ÷aïketyata àha- ## / sati bàdhake 'syànà÷rayaõaü, iha tu bàdhakaü nàstãtyarthaþ / tena 'tadaikùata' ityàdàvupacaryatàü brahmaõo jagadyonitàvidyà÷aktyà÷rayatvena / iha tvavidyà÷aktereva jagadyonitvasaübhave na dvàràdvàribhàvo yayukta iti pradhànamevàtra vàkye jagadyonirucyata iti pårvaþ pakùaþ / atha yoni÷abdo nimittakàraõaparastathàpi brahmaiva nimittaü na tu jãvàtmeti vinigamanàyàü na heturastãti saü÷ayena pårvaþ pakùaþ / atrocyate-'akùarasya jagadyonibhàvamuktvà hyanantaraü / yaþ sarvaj¤a iti ÷rutyà sarvaj¤asya sa ucyate //1 // tena nirde÷asàmànyàtpratyabhij¤ànataþ sphuñam / akùaraü sarvavidvi÷vayonirnàcetanaü bhavet //2 // akùaràtparata iti ÷rutistvavyàkçte matà / a÷rute yatsvakàryàõi tato 'vyàkçtamakùaram //3 // ' neha tirohitamivàsti ki¤cit / yattu sàråpyàbàvànna cidàtmanaþ pariõàmaþ prapa¤ca iti / addhà / 'vivartastu prapa¤co 'yaü brahmaõopariõàminaþ / anàdivàsanodbhåto na sàråpyamapekùate //1 // ' na khalu bàhyasàråpyanibandhana eva sarvo vibhrama iti niyamanimittamasti / àntaràdapi kàmakrodhabhayonmàdasvapnàdermànasàdaparàdhàtsàråpyànapekùàttasya tasya vibhramasya dar÷anàt / apica hetumiti vibhrame tadabhàvàdanuyogo yujyate / anàdyavidyàtadvàsanàpravàhapatitastu nànuyogamarhati / tasmàt paramàtmavivartatayà prapa¤castadyoniþ, bhujaïga iva rajjuvivartatayà tadyoniþ, na tu tatpariõàmatayà / tasmàttaddharmasarvavittvokterliïgàt 'yattadadre÷yam' ityatra brahmaivopadi÷yate j¤eyatvena, natu pradhànaü jãvàtmà vopàsyatveneti siddham / na kevalaü liïgàdapi tu 'parà vidyà' iti samàkhyànàdapyetadeva pratipattavyamityàha- ## / liïgàntaramàha #<-kasminnu bhavata iti># / bhogà bhogyàstebhyo vyatirikte bhoktari / avacchinno hi jãvàtmà bogyebhyo viùayebyo vyatirikta iti tajj¤ànena na sarvaü j¤àtaü bhavati / samàkhyàntaramàha- ## / plavante gacchanti asthàyina iti plavàþ / ata evàdçóhàþ / ke te yaj¤aråpàþ / råpyante 'neneti råpaü, yaj¤o råpamupàdhiryeùàü te yaj¤aråpàþ / te tu ùoóa÷artvijaþ / çtuyajanenopàdhinà çtvik÷abdaþ pravçtta iti yaj¤opàdhaya çtvijaþ / evaü yajamàno 'pi yaj¤opàdhireva / evaü patnã, 'patyurno yaj¤asaüyoge' iti smaraõàt / ta ete 'ùñàda÷a yaj¤aråpàþ, yeùvçtvigàdiùåktaü karma yaj¤aþ / yadà÷rayo yaj¤a ityarthaþ / tacca karmàvaraü svargàdyavaraphalatvàt / apiyanti pràpnuvanti / ##ityuktàbhipràyam //21 // ## / vi÷eùaõaü hetuü vyàcaùñe- ## / ÷àrãràdityupalakùaõam, pradhànàdityapi draùñavyam / bhedavyapade÷aü vyàcaùñe- ## / syàdetat / kimàgamikaü sàükhyàbhimataü pradhànaü, tathàca bahusama¤jasaü syàdityata àha- ## //22 // ## / tadetatparamatenàkùepasamàdhànàbhyàü vyàkhyàya svamatena vyàcaùñe- ## / punaþ÷abdo 'pi pårvasmàdvi÷eùaü dyotayannasyeùñatàü såcayati / jàyamànavargamadhyapatitasyàgnimårdhàdiråpavataþ sati jàyamànatsaübhave nàkasmàjjanakatvakalpanaü yuktam / prakaraõaü khalvetadvi÷aùvayoneþ, saünidhi÷ca jàyamànànàm / saünidhe÷ca prakaraõaü balãya iti jàyamànaparityàgena vi÷vayonereva prakaraõino råpàbhidhànamiti cet na, prakaraõinaþ ÷arãrendriyàdirahitasya vigrahavattvavirodhàt / na caitàvatà mårdhàdi÷rutayaþ prakaraõavirodhàtsvàrthatyàgena sarvàtmatàmàtraparà iti yuktam, ÷ruteratyantaviprakçùñàrthàtprakaraõàdbalãyastvàt / siddhe ca prakaraõinàsaübandhe jàyamànamadhyapàtitvaü jàyamànagrahaõe kàraõamupanyastaü bhàùyakçtà / tasmàddhiraõyagarbha eva bhagavàn pràõàtmanà sarvabhåtàntaraþ kàryo nirdi÷yata iti sàüpratam / tatkimidànãü såtramanavadheyameva, netyàha- ## / prakaraõàt //23 // ## / pràcãna ÷àlasatyayaj¤endradyumnajanabuóilàþ sametya mãmàüsàü cakruþ- ## / àtmetyukte jãvàtmani pratyayo mà bhådata uktaü kiü brahmeti / te ca mãmàüsamànà ni÷cayamanadhigacchantaþ kaikeyaràjaü vai÷vanaravidyàvidamupaseduþ / upasadya cocuþ- #<àtmanamevemaü vai÷vànaraü saüpratyadhyeùi>#smarati ## / ayamarthaþ-vai÷vànarasya bhagavato dyaurmårdhà sutejàþ / cakùu÷ca vi÷varåpaþ såryaþ / pràõo vàyuþ pçthagvartmàtmà pçthak vartma yasya vàyoþ sa pçthagvartmà sa evàtmà svabhàve yasya sa pçthagvartmàtmà / saüdeho dehasya madhyabhàgaþ sa àkà÷o bahulaþ sarvagatatvàt / bastireva rayiþ àpaþ, yato 'dbhyo 'nnamannàcca rayirdhanaü tasmàdàpo rayiruktàstàsàü ca måtrãbhåtànàü bastiþ sthànamiti bastireva rayirityuktam / pàdau pçthivã tatra pratiùñhànàt / tadevaü vai÷vànaràvayaveùu dyusåryànilàkà÷ajalàvaniùu mårdhacakùuþpràõasaüdehabastipàdeùvekaikakasmina vai÷vànarabuddhyà viparãtatayopàsakànàü pràcãna÷àlàdãnàü mårdhapàtàndhatvapràõotkramaõadeha÷ãrõatàbastibhedapàda÷lathãbhàvadåùaõairupàsanànàü nindayà mårdhàdisamastabhàvamupadi÷yàmnàyate-'yastvetamevaü pràde÷amàtramabhivimànam' iti / sa sarveùu lokeùu dyupabhçtiùu, sarveùu bhåteùu sthàvarajaïgameùu, sarveùvàtmasu dehendriyamanobuddhijãveùvannamasti / sarvasaübandhiphalamàpnotãtyarthaþ / athàsya vai÷vànarasya bhokturbhojanasyàgnihotratàsaüpipàdayiùayàha ÷rutiþ- ##vedisàråpyàt / ##àstãrõabrahiþsàråpyàt / ## / hçdayànantaraü ## / tatra hi tadannaü håyate / nanu 'ko na àtmà kiü brahma' ityupakrame àtmabrahma÷abdayoþ paramàtmani råóhatvena taduparaktàyàü buddhau vai÷vànaràgnyàdayaþ ÷abdàstadanurodhena paramàtmanyeva katha¤cinnetuü yujyante natu prathamàvagatau brahmàtma÷abdau caramàvagatavai÷vànaràdipadànurodhenànyathayituü yujyete / yadyapi ca vàjasaneyinàü vai÷vànaravidyopakrame 'vai÷vànaraü ha vai bhagavàn saüprati veda taü no bråhi' ityatra nàtma÷abdau staþ, tathàpi tatsamànàrthaü chàndogyavàkyaü tadupakramamiti tena ni÷citàrthena tadavirodhena vàjasaneyivàkyàrtho ni÷cãyata / ni÷citàrthena hyani÷citàrthaü vyavasthàpyateùa nàni÷citàrthena ni÷citàrtham / karmavacca brahmàpi sarva÷àkhàpratyayamekameva / naca dyumårdhatvàdikaü jà¤arabhåtàgnidevatàjãvàtmanàmanyatamasyàpi saübhavati / naca sarvalokà÷rayaphalabhàgità / naca sarvapàpmapradàha iti pàri÷eùyàtparamàtmaiva vai÷vànara iti ni÷cite kutaþ punarityamà÷aïkà- #<÷abdàdibhyo 'ntaþ pratiùñhànànneti cediti># / ucyate-tadevopakramànurodhenànyathà nãyate, yannetuü ÷akyam / a÷akyau ca vai÷vànaràgni÷abdàvanyathà netumiti ÷aïkiturabhimànaþ / api càntaþpratiùñhatatvaü ca pràde÷amàtratvaü ca na sarvavyàpino 'parimàõasya ca parabrahmaõaþ saübhavataþ / naca pràõahutyadhikaraõatànyatra jàñharàgneryujyate / naca gàrhapatyàdihçdayàdità brahmaõaþ saübhavinã / tasmàdyathàyogaü jàñharabhåtàgnidevatàjãvànàmanyatamo vai÷vànaraþ, natu brahma / tathà ca brahmàtma÷abdàvupakramagatàvapyanyathà netavyau / mårdhatvàdaya÷ca stutimàtram / athavà agni÷arãràyà devatàyà ai÷varyayogàt dyumårdhatvàdaya upapadyanta iti ÷ahkiturabhisaüdhiþ / atrottaram- ## / kutaþ, ## / addhà caramamananyathàsiddhaü prathamàvagatamanyathayati / na tvatra caramatyànanyathàsiddhiþ, pratãkopade÷ena và mano brahmetivat, tadupàdhyupade÷ena và manomayaþ pràõa÷arãro bàråpa itivadupapatteþ / vyutpattyà và vai÷vànaràgni÷abdayorbrahmavacanatvànnànyathàsiddhiþtha tathàca brahmà÷rayasya pratyayasyà÷rayàntare jàñharavai÷vànaràhvaye kùepeõa và jàñhavai÷vànaropàdhini và brahmaõyupàsye vai÷vànaradharmàõàü brahmadharmàõàü ca samàve÷a upapadyate / asaübhavàditi såtràvayavaü vyàcaùñe- ## / puruùamapi cainamadhãyata iti såtràvayavaü vyàcaùñe- ## / na brahmopàdhitayà nàpi pratãkatayetyarthaþ / na kevalamantaþpratiùñhitaü puruùamapãtyaperarthaþ / ata eùa yatpuruùa iti puruùamanådya na vai÷vànaro vidhãyate / tathàsati puruùe vai÷vànaradçùñipadi÷yeta / evaü ca parame÷varadçùñirhi jàñhare vai÷vànara ihopadai÷yata iti bhàùyaü virudhyeta / ÷rutivirodha÷ca / 'sa yo haitamevamagniü vai÷vànaraü puruùaü puruùavidhaü puruùe 'ntaþpratiùñhitaü veda' iti vai÷vànarasya hi puruùatvavedanamatrànådyate, natu puruùasya vai÷vanaratvavedanam / tasmàt 'sa eùo 'gnirvai÷vànaro yat' iti yadaþ pårveõa saübandhaþ, puruùa iti tu tatra puruùadçùñerupade÷a iti yuktam //24 // // 25 // // 26 // ata eva na devatà bhåtaü ca / ata evaitebyaþ ÷rutismçtyavagatadyumårdhatvàdisaübandhasarvalokà÷rayaphalabhàgitvasarüvapàpmapradàhàtmabrahmabrahmapadokramebhyo hetubhya ityarthaþ / 'yo bhànunà pçthivãü dyàmutemàm' iti mantravarõo 'pi na kevalauùõyaprakà÷avibhavamàtrasya bhåtàgneramamãdç÷aü mahimànamàhaga, api tu brahmavikàratayà tàdråpyeõeti bhàvaþ //27 // ## / yadetatprakçtaü mårdhàdiùu cubukànteùu puruùàvayaveùu dyuprabhçtãnpçthivãparyantàüstrailokyàtmano vai÷vànarasyàvayavàn saüpàdya puruùavidhatvaü kalpitaü tadabhipràyeõedamucyate 'puruùavidhaü puruùe 'ntaþpratiùñhitaü veda' iti / atràvayavasaüpattyà puruùavidhatvaü kàryakàraõasamudàyaråpapuruùàvayavamårdhàdicubukàntaþpratiùñhànàcca puruùe 'ntaþpratiùñhitatvaü samudàyamadhyapatitvàttadavayavànàü samudadàyinàm / atraiva nidar÷anamàha- ## / ÷àkhàkàõóamålaskandhasamudàye pratiùñhità ÷àkhà tanmadhyapatità bhavatãtyarthaþ / samàdhànàntaramàha- ## / antaþpratiùñhatvaü màdhyàsthyaü tena sàkùitvaü lakùayati / etaduktaü bhavati-vai÷vànaraþparamàtmà caràcarasàkùãti / pårvapakùiõo 'nu÷ayamunmålayati- ## / vi÷vàtmakatvàt vai÷vànaraþ pratyàgàtmà / vi÷veùàü vàyaü naraþ, tadvikàratvàdvi÷vaprapa¤casya / vi÷ve narà jãvà vàtmàno 'sya tàdàtmeneti //28 // ## / sàkalyenopalambhàsaübhavàdupàsakànàmanugrahàyànanto 'pi parame÷varaþ pràde÷amàtramàtmanamabhivyanaktãtyàha- ## / atikrànto màtràü parimàõamatimàtraþ / ## / upàsakàrthamiti yàvat / vyàkhyàntaramàha-prade÷eùu veti //29 // // 30 // ## / mårdhànamupakramya cubukànto hi kàyaprade÷aþ pràde÷amàtraþ / tatraiva trailokyàtmano vai÷vànarasyàvayavànsaüpàdayanpràde÷amàtraü vai÷vànaraü dar÷ayati //31 // atraiva jàbàla÷rutisaüvàdamàha såtrakàraþ- #<àmananti cainamasmin># / avimukte avidyopàdhikalpitàvacchede jãvàtmani sa khalvavimuktaþ / tasminpratiùñhitaþ paramàtmà, tàdàtmyàt / ata eva hi ÷rutiþ-'anena jãvenàtmanà' iti / avidyàkalpitaü tu bhedamà÷rityàdhàràdheyabhàvaþ / varaõà bhråþ / ÷eùamatirohitàrtham //32 // iti ÷rãvàcaspatimi÷raviracite ÷àrãrakamãmaüsàbhàùyavibhàge bhàmatyàü prathamasyàdhyàyasya dvitãyaþ pàdaþ //2 // ## ## / 1.3.1.1. ## / iha j¤eyatvena brahmopakùipyate / tatra 'pàravattvena setutvàdbhede ùaùñhyàþ prayogataþ / dyubhvàdyàyatanaü yuktaü nàmçtaü brahma karhicit // ' pàràvàramathyapàtã hi setuþ tàbhyàmavacchidyamàno jalavidhàrako loke dçùñaþ, natu bandhanahetumàtram / haóinigàóàdiùvapi prayogaprasaïgàt. na cànavacchinnaü brahma setubhàvamanubhavati / na sadbrahmàmçtasya seturiti yujyate / naca brahmaõo 'nyadamçtamasti, yasya tatsetuþ, syàt / na càbhede ùaùñhyàþ prayogo dçùñapårvaþ / tadidamuktam- ## / amçtasyeti ÷ravamàt, iti yojanà / tatràmçtasyeti ÷ravaõàditi vi÷abdatayà na vyàkhyàtam / seturiti ÷ravaõàditi vyàcaùñe- ## / tathàca pàravatyamçtavyatirikte setàvanu÷riyamàõe pradhànaü và sàükhyapàrikalpitaü bhavet / tat khalu svakàryopahitamaryàdatayà puruùaü yàvadagacchadbhavatãti pàravat, bhavati ca dyubhvàdyàyatanaü, tatprakçtitvàt, prakçtyàyatanatvàcca vikàràmàü, bhavati càtmàtma÷abdasyasvabhàvavacanatvàt, prakà÷àtmà pradãpa itivat / bhavati càsya j¤ànamapavargopayogi, tadabhàve pradhànàdvivekena puruùasyànavadhàraõàdapavanupargàpatteþ / yadi tvasminpramàõàbhàvena na parituùyasi, astu tarhi nàmaråpabãja÷aktibhåtamavyàkçtaü bhåtasåkùmaü dyubhvàdyàyatanaü, tasmin pràmàõike sarvasyoktasyopapatteþ / etadapi pradhànopanyàsena såcitam / atha tu sàkùàcchutyuktaü dyubhvàdyàyatanamàdriyame, tato vàyurevàstu / 'vàyunà vai gautama såtreõàya ca lokaþ para÷ca lokaþ sarvàõi ca bhåtàni saüdçbdhàni bhavanti' iti ÷ruteþ / yadi punarasya dyubhvàdyàyatanasya sàrvaj¤ya÷ruteratràpi na parituùyami, bhavatu tato hiraõyagarbha eva bhagavàn sarvaj¤aþ såtràtmà dyubhvàdyàyatanam / tasya hi kàryatvena pàravattvaü càmçtàtparabrahmaõo bheda÷cetyàdi sarvamupapadyate / ayamapi 'vàyunà vai gotama såtreõa' iti ÷rutimupanyasyatà såcitaþ / tasmàdayaü dyuparbhçtãnàmàyatanamityevaü pràpte 'bhidhãyate / dyabhvàdyàyatanaü paraü brahmaiva, na pradhànàvyàkçtavàyu÷àrãrahiraõgarbhàþ / kutaþ, sva÷abdàt / 'dhàraõàdvàmçtatvasya sàdhanàdvàsya setutà / pårvapakùe 'pi mukhyàrthaþ setu÷abdo hi neùyate // ' nahi mçddàrumayo mårtaþ pàràvàramadhyavartã pàthasàü vidhàrako lokasiddhaþ setuþ pradhànaü vàvyàkçtaü và vàyurvà jãvo và såtràtmà vàbhyupeyate / kintu pàravattàmàtraparo lakùaõikaþ setu÷abdo 'bhyupeyaþ / so 'smàkaü pàravattàvarjaü vidharaõatvamàtreõa yogamàtràdråóhiü parityajya pravartsyati / jãvànàmamçtatvapadapràptisàdhanatvaü vatmaj¤ànasya pàravata eva lakùayiùyati / amçta÷abda÷ca bhàvapradhànaþ / yathà 'dvyekayordvivacanaikavacane' ityatra dvitvaikatve dvyeka÷abdàrthau, anyathà dvyekeùviti syàt / tadidamuktaü bhàùyakçtà ## / tathà càmçtasyeti ca seturiti ca brahmaõi dyubhvàdyàyatane upapatsyete / atra ca sva÷abdàditi tantroccaritatamàtma÷abdàditi ca sadàyatanà iti sacchabdàditi ca brahma÷abdàditi ca såcayati / sarve hyete 'sya sva÷abdàþ / syàdetat / àyatanàyatanavbhàvaþ sarvaü brahmeti ca sàmànàdhikaraõyaü hiraõyagarbhepyupapadyate / tathàca sa evàtràstvamçtatvasya seturityà÷aïkya ÷rutivàkyena sàvadhàraõenottaramàha- ## / vikàraråpe 'nirvàcya'bhisaüdhànaü yasyàbhisaüdhànupuruùasya sa tathoktaþ / bhedaprapa¤caü satyamabhimanyamàna iti yàvat / tasyàpavàdo doùaþ ÷råyate #<-mçtyoriti / sarvaü brahmeti tviti># / yatsarvamavidyàropitaü tatsarvaü paramàrtha brahma / na tu yadbrahma tatsarvamityarthaþ / ## / nàtra dyubhvàdyàyatanasya setunocyate yena pàravattà syàt / kintu 'jànatha' iti yajj¤ànaü kãrtitaü, ya÷ca 'vàco vimu¤catha' iti vàgvimokaþ, tasyàmçtatvasàdhanatvena setutocyate / taccobhayamapi pàradeva / naca pràdhànyàdeùa iti sarvanàmnà dyubhvàdyàyatanamàtmaiva paràmç÷yate, na tu tajj¤ànavàgvimocane iti sàüpratam / vàgvimocanàtmaj¤ànabhàvanayoreva vidheyatvena pràdhànyàt / àtmànastu dravyasyàvyàpàratayàvidheyatvàt / vidheyasya vyàpàrasyaiva yogyatayà guõo 'pi paràmç÷yate //1 // 1.3.1.2 ## / dyubhvàdyàyatanaü prakçtyàvidyàdidoùamuktairupasçtyaü vyapadi÷yate-'bhijyate hçdayagranthiþ' ityàdinà / tena tat dyubhvàdyàyatanaviùayameva / brahmaõa÷ca muktopasçpyatvaü 'yadà sarve pramucyante' ityàdau ÷rutyantare prasiddham / tasmànmuktopasçpyatvàt / dyubhvàdyàyatanaü brahmeti ni÷cãyate / hçdayagranthi÷càvidyàràgàdveùabhayamohàþ / moha÷ca viùàdaþ, ÷okaþ / paraü hiraõyagarbhàdyavaraü yasya tadbrahma tathoktam / tasminbrahmaõi yaddçùñaü dar÷anaü tasmiüstadarthamiti yàvat / yathà 'carmaõi dvãpinaü hanti' iti carmàrthamiti gamyate / nàmaråpàdityavidyàbhipràyam / ## / kàmà ityavidyàmupalakùayati //2 // 1.3.1.3. ## / nànumànamityupalakùaõam / nàvyàkçtamityapi draùñavyaü, hetorubhayatràpi sàmyàt //3 // 1.3.1.4. ## / cenàtacchabdatvaü heturanakçùyate / svayaü ca bhàùyakçdatra hetumàha- ## / na samyak saübhavati / nà¤jasamityarthaþ / bhogyatvena hi àyatanatvamiti kliùñam / syàdetat / yadyatacchabdatvàdityatràpi heturanakraùñavyaþ, hanta kasmàtpçthagyogakaraõaü, yàvatà 'na pràõabhçdanumàne' ityeka eva yogaþ kasmànna kçta ityata àha- ## / 'bhedavyapade÷àt' ityàdinà hi pràõabhçdeva niùidhyate, na pradhànaü, taccaikayogakaraõe durvij¤ànaü syàditi //4 // 1.3.1.5. // 5 // 1.3.1.6. ## / na khalu hiraõyagarbhàdiùu j¤àteùu sarvaü j¤àtaü bhavati kintu brahmaõyeveti //6 // 1.3.1.7. ## / yadi jãvo hiraõyagarbho và dyubhvàdyàyatanaü bhavet, tatastatprakçtyà 'ana÷rannanyo 'abhicàka÷ãti' iti paramàtmàbhidhànamàkasmikaü prasajyeta / naca hiraõyagarbha udàsãnaþ, tasyàpi bhoktçtvàt / naca jãvàtmaiva dyubhvàdyàyatanaü, tathà sati sa evàtra kathyate, tatkathanàya ca brahmàpi kathyate, anyathà siddhànte 'pi jãvàtmakathanamàkasmikaü syàditi vàcyam / yato 'nadhigatàrthàvabodhanasvarasenàmnàyena pràõabhçnmàtraprasiddhajãvàtmadhigamàyàtyantànavagatamalaukikaü brahmàvabodhyata iti subhàùitam- ## / tatra hi 'ana÷rannanyo 'abhicàka÷ãti' iti jãva upàdhirahitena råpeõa brahmasvabhàva udàsãno 'bhoktà dar÷itaþ / tadarthamevàcetanasya buddhisattvasyàpàramàrthikaü bhoktçtvamuktam / tathà cetthaübhåtaü jãvaü kathayatànena mantravarõena dyubhvàdyàyatanaü brahmaiva kathitaü bhavati, upàdhyavacchinna÷ca jãvaþ pratiùiddho bhavatãti / na pauïgibràhmaõavirodha ityarthaþ / ## / tanmadhye na pañhitamiti kçtvàcintayedamadhikaraõaü pravçttamityarthaþ //7 // 1.3.2.8. ## / nàradaþ khalu devarùiþ karmavidanàtmavittayà ÷ocyamàtmànaü manyamàno bhagavantamàtmaj¤amàjànasiddhaü mahàyoginaü sanatkumàramupasasàda / upasadya covàc, bhagavan, anàtmaj¤atàjanita÷okasàgarapàramuttàrayatu màü bhagavàniti / tadupa÷rutya sanatkumàreõa 'nàma brahmetyupàstva' ityukte nàradena pçùñaü kiünàmno 'sti bhåya iti / tatra sanatkumàrasya prativacanam-'vàgvàva nàmno bhåyasã' iti / tadevaü nàradasanatkumàrayorbhåyasã / pra÷nottare vàgindriyamupakramya manaþsaükalpacittadhyànavij¤ànabalànnatoyavàyusahitatedonabhaþ smàra÷àpràõeùu paryavasite / kartavyàkartavyavivekaþ saükalpaþ, tasya kàraõaü pårvàparaviùayanimittaprayojananiråpaõaü cittam / smaraþ smaraõam / pràõasya ca samastakriyàkàrakaphalabhedena pitràdyàtmatvena ca rathàranàbhidçùñàntena sarvapratiùñhatvena ca pràõabhåyastvadar÷ino 'tivàditvena ca nàmàdiprapa¤càda÷àntàdbhåyastvamuktvàpçùña eva nàradena sanatkumàra ekagranthena 'eùa tu và ativadati yaþ satyenàtivadati' iti satyàdãnkçtiparyantànuktvopadide÷a-'sukhaü tveva vijij¤àsitavyam' iti / tadupa÷rutya nàradena 'sukhaü tveva bhagavo vijij¤àse' ityukte sanatkumàraþ 'yo vai bhåmà tatsukham' ityupakramya bhåmànaü vyutpàdayàübabhåva-'yatra nànyatpa÷yati' ityàdinà / tadidç÷e viùaye vicàra àrabhyate / tatra saü÷ayaþ-kiü pràõo bhåmà syàdàho paramàtmeti / bhàvabhavitrostàdàtmavivakùayà sàmànàdhikaraõyaü saü÷ayasya bãjamuktaü bhàùyakçtà / tatra 'etasmin granthasaüdarbhe yaduktàdbhåyaso 'nyataþ / ucyamànaü tu tadbhåya ucyate pra÷napårvakam // ' naca pràõàt kiü bhåya iti pçùñam / nàpi bhåmà vàsmàdbhåyàniti pratyuktam / tasmàtpràõabhåyastvàbhidhànànantaramapçùñhena bhåmocyamànaþ pràõasyaiva bhavitumarhati / apica bhåmeti bhàvo na bhavitàramàntareõa ÷akyo niråpayitumiti bhavitàramapekùamàõaþ pràõasyànantaryeõa buddhisaünidhànàttameva bhavitàraü pràpya nirvçõoti / 'yasyobhayaü haviràrtimàrcchet' ityatràrtivàrtaü haviþ / yathàhuþ 'mçùyàmahe haviùà vi÷eùaõam' iti / na càtmanaþ prakaraõàdàtmaiva buddhaistha iti tasyaiva bhåmà syàditi yuktam / sanatkumàrasya 'nàma brahmetyupàstva' iti / pratãkopade÷aråpeõottareõa nàradapra÷nasyàpi tadviùayatvena paramàtmopade÷aprakaraõasyànutthànàt / atadviùayatve cottarasya praùa÷nottarayorvaiyadhikaraõyena vipratipatterapràmàõyaprasaïgàt / tasmàdasati prakaraõe pràõasyànantaryàttasyaiva bhåmeti yuktam / tadetatsaü÷ayabãjaü dar÷ayatà bhàùyakàreõa såcitaü pårvapakùasàdhanamiti na punaruktam / naca bhåyobhåyaþ pra÷nàtparamàtmaiva nàradena jij¤àsita iti yuktam / pràõopade÷ànantaraü tasyoparamàt / tadevaü pràõa eva bhåmeti sthite yadyattadvirodhitayà vacaþ pratibhàti tattadanuguõatayà neyam / nãtaü ca bhàùyakçtà / syàdetat / 'eùa tu và ativadati' iti tu÷abdena pràõadar÷ino 'tivàdino vyavacchidya satyenàtilàditvaü vadan kathaü pràõasya bhåmànamabhidadhãtetyata àha- ## / nàmàdyà÷àntamatãtya vadana÷ãlatvamityarthaþ / etaduktaü bhavati-nàyaü tu÷abdaþ pràõàtivàditvàdvayavacchinatti, apitu tadativàditvamaparityajya pratyuta tadanukçùya tasyaiva pràõasya satyasya ÷ravaõamanana÷raddhàniùñhakçtibhirvij¤ànàya ni÷cayàya satyenàtivadatãti pràõavratamevàtivàditvamucyate / tu÷abdo nàmàdyativàditvadvyavacchinatti / na nàmàdyà÷àntavàdyativàdi, apitu satyapràõavàdyativàdityarthaþ / atra càgamàcàryopade÷àbhyàü satyasya ÷ravaõam / athàgamàvirodhinyàyanive÷anaü mananaü, matvà ca guru÷iùyasabrahmacàribhiranusåyubhiþ saha saüvàdya tattvaü ÷raddhatte / ÷raddhànantaraü ca viùayàntaradar÷ã niraktastato vyàvçttastattvaj¤ànàbhyàsaü karoti, seyamasya kçtiþ prayatnaþ / atha tattvaj¤ànàbhyàsaniùñhà bhavati, yadanantarameva tattvavij¤ànamanubhavaþ pràdurbhavati / tadetadbàhyà / apyàhuþ-'bhåtàrthabhàvanàprakarùaparyantajaü yogij¤ànam' iti bhàvanàprakarùasya prayanto niùñhà tasmàjjàyate tattvànubhava iti / tasmàtpràõa eva bhåmeti pràpte 'bhidhãyate-'eùa tu và ativadati yaþ satyenàtivadati' ityuktvà bhåmocyate / tatra satya÷abdaþ paramàrthe niråóhavçttiþ ÷rutyà paramàrthamàha / paramàrtha÷ca paramàtmaiva / tato hyanyatsarvaü vikàrajàtamançtaü kayàcidapekùayà katha¤citsatyamucyate / tathàca 'eùa tu và ativadati yaþ satyenàtivaditi' iti brahmaõo 'tivàditaü ÷rutyànyanirapekùayà liïgàdibhyo balãyasyàvagamitaü kathamiva saünidhànamàtràt ÷rutyàdyapekùàdatidurbalàtkathaü citpràõaniùayatvena ÷akyaü vyàkhyàtum / evaü ca pràõàdårdhvaü brahmaõi bhåtàmavagamyamàno na pràõaviùayo bhavitumarhati, kintu satyasya paramàtmana eva / evaü cànàtmavida àtmànaü vividiùornàradasya pra÷ne paramàtmànamevàsmai vyàkyàsyàmãtyabhisaüdhimànsanatkumàraþ sopànàrohaõanyàyena sthålàdàrabhya tattadbhåmavyutpàdanakrameõa bhåmànamatidurj¤ànatayà paramasåkùmaü vyutpàdayàmàsa / naca pra÷napårvatàpravàhapatitenottareõa sarveõa pra÷napårveõaiva bhavitavyamiti niyamo 'stãtyàdisugamena bhàùyeõa vyutpaditam / vij¤ànàdisàdhanaparamparà manana÷raddhàdiþ, pràõàntare cànu÷àsane tatàvanmàtreõaiva prakaraõasamàpterna pràõasyànyàyattatocyeta / tadabhidhàne hi sàpekùatvena na prakaraõaü samàpyeta / tasmànnedaü pràõasya prakaraõamapi tu yadàyattaþ pràõastasya, sa càtmetyàtmana eva prakaraõam / ÷aïkate #<-prakaramànta iti># / pràõaprakaraõasamàptàvityarthaþ / niràkaroti- ## / saüdaü÷anyàyena hi bhråma etatprakaraõaü, sa codbhåmà pràõaþ, pràõasyaitatprakaraõaü bhavet / taccàyuktamityuktam //8 // 1.3.2.9. na kevalaü ÷ruterbhåmàtmatà paramàtmanaþ, liïgàdapãtyàha såtrakàraþ- ## / yadapi pårvapakùiõà katha¤cinnãtaü tadanubhàùya bhàùyakàro dåùayati #<-yo 'pyasau suùuptàvasthàyàmiti># / suùuptàvasthàyàmindriyàdyasaüyogyàtmaiva / na pràõaþ / paramàtmaprakaraõàt / anyadàrtam / vina÷varamityarthaþ / atirohitàrthamanyat //9 // 1.3.3.10. ## / akùara÷abdaþ samudàyaprasiddhyà varõeùu råóhaþ / paramàtmani càvayavaprasiddhyà yaugikaþ / avayavaprasiddhe÷ca samudàyaprasiddhirbalãyasãti varõà evàkùaram / naca varõeùvàkà÷asyotatvaprotatve nopapadyete, sarvasyaiva råpadheyasyanàmadheyàtmakatvàt / sarvaü hi råpadheyaü nàmadheyasaübhinnamanubhåyate, gaurayaü vçkùo 'yamiti / na copàyatvàttatsaübhedasaübhavaþ / nahi dhåmopàyà bahnidhãrdhumasaübhinnaü bahnimavagàhate dhåmo 'yaü bahniriti, kintu vaiyadhikaraõyena dhåmàdvihniriti / bhavati tu nàmadheyasaübhinno råpadheyapratyayo óittho 'miti / apica ÷abdànupàye 'pi råpadheyapratyaye liïgendriyajanmani nàmasaübhedo dçùñaþ / tasmànnàmasaübhinnà pçthivyàdayo 'mbaràntà nàmnà gratità÷ca viddhà÷ca, nàmàni ca oükàràtmakàni tadvyàptatvàt / 'tadyathà ÷aïkunà sarvàõi saütçõõànyevamoïkàreõa sarvà vàk' iti ÷ruteþ / ata oükàràtmakàþ pçthivyàdayo 'mbaràntà iti varõà evàkùaraü na paramàtmeti pràptam / evaü pràpte 'bhidhãyate-akùaraü paramàtmaiva, na tu varõàþ / kutaþ / ambaràntadhçteþ / na khalvambaràntàni pçthivyàdãni varõà dhàrayitumarhanti, kintu paramàtmaiva / teùàü paramàtmavikàratvàt / naca nàmadheyàtmakaü råpadheyamiti yuktaü, svaråpabhedàt, upàyabhedàt, arthakriyàbheda / tathàhi-÷abdatvasàmànyàtmakàni ÷rotragràhyaõyabhidheyapratyayàrthakriyàõi nàmadheyànyanubhåyante / råpadheyàni tu ghañapañàdãni ghañatvapañatvàdisàmànyàtmakàni cakùuràdãndriyàgràhyàõi madhudhàraõapràvaõàdyarthakriyàõi ca bhedenànubhåyante iti kuto nàmasaübhedaþ / naca óittho 'miti ÷abdasàmànàdhikaraõyapratyayaþ / na khalu ÷abdàtmako 'yaü piõóa ityanubhavaþ, kintu yo nànàde÷akàlasaüplutaþ piõóaþ so 'yaü saünihitade÷akàla ityarthaþ / saüj¤à tu gçhãtasaübandhairatyantàbhyàsàtpiõóàbhànive÷inyeva saüskàrodbodhasaüpàtàyàtà smaryate / yathàhuþ-'yatsaüj¤àsmaraõaü tatra na tadapyanyahetukam / piõóa eva hi dçùñaþ sansaüj¤àü smàrayituü kùamaþ //1 // saüj¤à hi smaryamàõàpi pratyakùatvaü na bàdhate / saüj¤inaþ sà tañasthà hi na råpàcchàdanakùamà //2 // ' iti / naca varõàtirikte sphoñàtmani alaukike 'kùarapadaprasiddhirasti loke / na caiùa pràmàõika ityupariùñàtpravedayiùyate / niveditaü càsmàbhistattvabindau / tasmàcchrotragràhyàõàü varõànàmambaràntadhçteranupapatteþ samudàyaprasiddhibàdhanàvayavaprasiddhyà paramàtmaivàkùaramiti siddham / ye tu pradhànaü pårvapakùayitvànena såtreõa paramàtmaivàkùaramiti siddhàntayanti cairambaràntadhçterityanena kathaü pradhànaü niràkriyata iti vàcyam / atha nàdhikaraõatvamàtraü dhçtiþ tathàpyambaràntadhçterityanarthakam / etàvadvaktavyam-akùaraü pra÷àsanàditi / etàvataiva pradhànaniràkaõasiddheþ / tasmàdvarõàkùaratàniràkriyaivàsyàrthaþ / naca sthålàdãnàü varõeùvapràpterasthålamityàdiniùedhànupapattervarõeùu ÷aïkaiva nàstãti vàcyam / nahyava÷yaü pràptipårvakà eva pratiùedhà bhavanti, apràpteùvapi nityànuvàdànàü dar÷anàt / yathà nàntarikùe na divãtyagnicayananiùedhànuvàdaþ / tasmàt yatki¤cidetat //10 // 1.3.3.11. ## / pra÷àsanamàj¤à cetanadharmo nàcetane pradhàne vàvyàkçte và saübhavati / naca mukhyàrthasaübhave kålaü pipatiùatãtivadbhaktatvamucitamiti bhàvaþ //11 // 1.3.3.12. anyabhàvavyàvçtte÷ca / ambaràntavidharaõalasyàkùarasye÷varàgadyadanyadvarõà và pradhànaü và.vyàkçtaü và teùàmanyeùàü bhàvalo 'nyabhàvastamatyantaü vyavartayati ÷rutiþ-'tadvà etadakùaraü gàrgi' ityàdikà / anenaiva såtreõa jãvasyàpyakùaratà niùiddhetyata àha- ## / 'nànyat' ityàdikayà hi ÷rutyàtmabhedaþ pratiùidhyate / tathà copàdhibhedàdbhinnà jãvà niùiddhà bhavantyabhedàbhidhànàdityarthaþ / ito 'pi na ÷àrãrasyàkùara÷abdatetyàha- ## / akùarasya cakùuràdyupàdhiü vàrayantã ÷rutiraupàdhikasya jãvasyàkùaratàü niùedhatãtyarthaþ / tasmàdvarõapradhànàvyàkçtajãvànàmasaübhavàt, saübhavàcca paramàtmanaþ, paramàtmaivàkùaramiti siddham //12 // 1.3.4.13. #<ãkùatikarmavyapade÷àtsaþ># / 'kàryabrahmajanapràptiphalatvàdarthabedataþ / dar÷anadhyànayordhyeyamaparaü brahma gamyate // ' 'brahma veda brahmaiva bhavati' iti ÷ruteþ sarvagataparabrahmavedena tadbhàvàpattau 'sa sàmabhirunnãyate brahmalokam iti na de÷avi÷eùapràptirupapadyate / tasmàdaparameva brahmeha dhyeyatvena codyate / na cekùaõasya loke tattvaviùayatvena prasiddheþ parasyaiva brahmaõastathàbhàvàt, dhyàyate÷ca tena samànaviùayatvàt, parabrahmaviùayameva dhyànamiti sàüpratam, samànaviùayatvasyaivàsiddheþ / paro hi puruùo dhyànaviùayaþ, paràtparastu dar÷anaviùayaþ / naca tattvaviùayameva sarvaü dar÷anaü, ançtaviùayasyàpi tasya dar÷anàt / naca mananaü dar÷anaü, tacca tattvaviùayameveti sàüpratam / mananàdbhedena tatra tatra dar÷anasya nirde÷àt / naca mananamapi tarkàparanàmàva÷yaü tattvaviùayam / yathàhuþ-'tarko 'pratiùñhaþ' iti / tasmàdaparameva brahmeha dhyeyam / tasya ca paratvaü ÷arãràpekùayeti / evaü pràpta ucyate-'ãkùaõadhyànayorekaþ kàryakàraõabhåtayoþ / artha autsargikaü tattvaviùayatvaü yathekùateþ // ' dhyànasya hi sàkùàtkàraþ phalam / sàkùàtkàra÷cotsargatastattvaviùayaþ / kkacittu bàdhakopanipàte samàropitagocaro bhavet / na càsatyapavàde ÷akya utsargastyaktum / tathà càsya tattvaviùayatvàttatkàraõasya dhyànasyàpi tattatvaviùayatvam / apica vàkya÷eùeõaikavàkyatvasaübhave na vàkyabhedo yujyate / saübhavati ca parapuruùaviùayatvenàrthapratyabhij¤ànàt samabhivyàhàràccaikavàkyatà / tadanurodhena ca paràtpara ityatra paràditi jãvaghanaviùayaü draùñavyam / tasmàttu paraþ puruùo dhyàtavya÷ca draùñavya÷ca bhavati / tadidamuktam- ##kintu jãvaghanàt paràt paro yo dhyàtavyo draùñavya÷ca tameva kathayituü jãvaghano jãvaþ / khilyabhàvamupàdhiva÷àdàpannaþ sa ucyate / 'sa sàmabhirunnãyate brahmalokam' ityanantaravàkyanirdiùño brahmaloko và jãvaghanaþ / sa hi samastakaraõàtmanaþ såtràtmano hiraõyagarbhasya bhagavato nivàsabhåmitayà karaõaparivçtànàü jãvànàü saüghàta iti bhavati jãvaghanaþ / tadevaü trimàtroïkàràyatanaü parameva brahmopàsyam / ata eva càsya de÷avi÷eùàdhigatiþ phalamupàdhimattvàt, krameõa ca samyagdar÷anotpattau muktiþ / 'brahma veda brahmaiva bhavati' iti tu nirupàdhibrahmavedanaviùayà ÷rutiþ / aparaü tu brahmaikaimàtràyatanamupàsyamiti mantavyam //13 // 1.3.5.14. ## / 'atha yadidamàsmin brahmapure daharam' såkùmaü guhàpràyaü puõóarãkasaünive÷aü ve÷ma 'daharo 'sminnantaràkà÷astasminyadantastadanveùñavyam' àgamàcàryopade÷àbhyàü ÷ravaõaü ca, tadavirodhinà tarkeõa mananaü ca, tadanveùaõam / tatpårvakeõa càdaranairantaryadãrghakàlàsevitena dhyànàbhyàsaparipàkena sàkùàtkàro vij¤ànam / vi÷iùñaü hi tajj¤ànaü pårvabhyaþ / tadicchà vijij¤àsanam / atra saü÷ayamàha- ## / tatra prathamaü tàvadevaü saü÷ayaþ-kiü daharàkà÷àdanyadeva ki¤cidanveùñavyaü vijij¤àsitavyaü ca uta daharàkà÷a iti / yadàpi daharàkà÷o 'nveùñavyastadàpi kiü bhåtàkà÷a àho ÷àrãra àtmà kiü và paramàtmeti / saü÷ayahetuü pçcchati- ## / taddhetumàha #<-àkà÷abrahmapura÷abdàbhyàmiti># / tatra prathamaü tàvadbhåtàkà÷a eva dahara iti pårvapakùayati #<-tatràkà÷a÷abdasya bhåtàkà÷e råóhatvàditi># / eùa tu bahutarottarasaüdarbhavirodhàttucchaþ pårvapakùa ityaparitoùeõa pakùàntaramàlambate pårvapakùã-athavà jãvo dahara iti pràptam / yuktamityarthaþ / tatra 'àdheyatvàdvi÷eùàcca puraü jãvasya ujyate / deho na brahmaõo yukto hetudvayaviyogataþ // ' asàdhàraõyena hi vyapade÷atà bhavanti / tadyathà kùitijalapavanabãjàdisàmagrãsamavadhànajanmàpyaïkuraþ ÷àlibãjena vyapadi÷yate ÷àlyaïkura iti / natu kùityàdibhiþ, teùàü kàryàntareùvapi sàdhàraõyàt / tadiha ÷arãraü brahmavikàro 'pi na brahmaõà vyapadeùñavyam, brahmaõaþ sarvavikàrakàraõatvenàtisàdhàraõyàt / jãvabhedadharmàdharmopàrjitaü tadityasàdhàraõakàraõatvàjjãvena vyapadi÷yata iti yuktam / apica brahmapura iti saptamyadhikaraõe smaryate, tenàdheyenànena saübaddhavyam / naca brahmaõaþ sve mahimni vyavasthitasyànàdheyasyàdhàrasaübandha kalpate / jãvastvàràgramàtra ityàdheyo bhavati / tasmàdbrahma÷abdo råóhiü parityajya dehàdibçühaõatayà jãve yaugike và bhàkto và vyàkhyeyaþ / caitanyaü ca bhaktiþ / upàdhànànupadhàne tu vi÷eùaþ / vàcyatvaü gamyatvam / syàdetat / jãvasya puraü bhavatu ÷arãraü, puõóarãkadaragocaratà tvanyasya bhaviùyati, vatsaràjasya pura ivojjayinyàü bhaitrasya saj¤metyata àha- ## / ayamarthaþve÷ma khalvadhikaraõamanirdiùñhàdheyamàdheyavi÷eùàpekùàyàü purasvàminaþ prakçtatvàttenaivàdheyena saübaddhaü sadanapekùaü nàdheyàntareõa saübandhaü kalpayati / nanu tathàpi ÷arãramevàsya bhogàyatanamiti ko hçdayapuõóarãkasya viseùo yattadevàsya saj¤metyata àha- ## / nanu mano 'pi calatayà sakaladehavçtti paryàyeõetyata àha- ## / àkà÷a÷abda÷càråpatvàdinà sàmànyena jãve bhàktaþ / astu và bhåtàkà÷a evàyamàkà÷a÷abdo 'daharo 'sminnantaràkà÷aþ' iti, tathàpyadoùa ityàha- ## / evaü pràpta ucyate-bhåtàkà÷asya tàvanna daharatvaü, 'yàvanvàyamàkà÷astàvànoùo 'ntarhçdaya àkà÷aþ' ityupamànavirodhàt / tathàhi-'tena tasyopameyatvaü ràmaràvaõayuddhavat / agatyà bhedamàropya gatau satyàü na yujyate // ' asti tu daharàkà÷asya brahmatvena bhåtàkà÷àdbhedenopamànasya gatiþ / na cànavacchinnaparimàõamavacchinnaü bhavati / tathà satyavacchedànupapatteþ / na bhåtàkà÷amànatvaü brahmaõo 'tra vidhãyate, yena 'jyàyànàkà÷àt' iti ÷rutivirodhaþ syàt, api tu bhåtàkà÷opamànena puõóarãkopàdhipràptaü daharatvaü nivartyate / apica sarva evottare hetavo daharàkà÷asya bhåtàkà÷atvaü vyàsedhantãtyàha- ## / nàpi daharàkà÷o jãva ityàha- ## / 'upalabdheradhiùñhànaü brahmaõo deha iùyate / tànàsàdhàraõatvena deho brahmapuraü bhavet // ' dehe hi brahmopalabhyata ityasàdhàraõatayà deho brahmapuramiti vyapadi÷yate, na tu brahmavikàratayà / tathàca brahma÷abdàrtho mukhyo bhavati / astu và brahmapuraü jãvapuraü, tathàpi yathà vatsaràjasya pure ujjayinyàü maitrasya saj¤ma bhavati, evaü jãvasya pure hçtpuõóarãkaü brahmasadanaü bhaviùyati, uttarebhyo brahmaliïgebhyo brahmaõo 'vadhàraõàt / brahmaõo hi bàdhake pramàõe balãyasi jãvasya ca sàdhake pramàõe sati brahmaliïgàni katha¤cidabhedavivakùayà jãve vyàkhyàyante / na ceha brahmaõo bàdhakaü pramàõaü, sàdhakaü vàsti jãvasya / brahmapuravyapade÷a÷copapàdito brahmopalabdhisthànatayà / arbhakaukastvaü coktam / tasmàt sati saübhave brahmaõi, talliïgànàü nàbrahmaõi vyàkhyànamucitamiti brahmaiva daharàkà÷o na jãvabhåtàkà÷àviti / ÷ravaõamananamanuvidya brahmànubhåya caraõaü càrasteùàü kàmeùu caraõaü bhavatãtyarthaþ / syàdetat / daharàkà÷asyànveùyatve siddhe tatra vicàro yujyate, natu tadanveùñavyam, apitu tadàdhàramanyadeva ki¤cidityuktamityanubhàùate- ## / anubhàùitaü dåùayati-atra bråma iti / yadyàkà÷àdhàramanyadanyeùñavyaü bhavettadevopari vyutpàdanãyaü, àkà÷avyutpàdanaü tu kkopayujyata ityarthaþ / codayati- ## / àkà÷akathanamapi tadantarvartivastusadbhàvapradar÷anàyaiva / athàkà÷aparameva kasmànna bhavatãtyata àha- ## / àcàryeõa hi 'daharo 'sminnantakaràkà÷astasminyadantastadanveùñavyaü tadvàva vijij¤àsitavyam' ityupadiùñe 'tevàsinàkùiptam-'kiü tadatra vidyate yadanveùñavyam' / puõóarãkameva tàvatsåkùmataraü, tadavaruddhamàkà÷aü såkùmatamam / tasminsåkùmatame kimaparamasti / nàstyevetyarthaþ / tat kimanveùñavyamiti / tadasminnàkùepe parisamàpte samàdhànàvasara àcàryasyàkà÷opamànopakramaü vacaþ-'ubhe asmindyàvàpçthivã samàhite' iti / tasmàtpuõóarãkàvaruddhàkà÷à÷raye dyàvàpçthivyàvevànveùñavye upadiùñe, nàkà÷a ityarthaþ / pariharati #<-naitadevam / evaü hãti># / syàdetat / evamevaitat / no khalvabhyupagamà eva doùatvena ityata àha- ## / vàkya÷eùo hi daharàkà÷àtmavedanasya phalavattvaü bråte, yacca phalavat tatkartavyatayà codyate, yacca kartavyaü tadicchitãti 'tadanveùñavyaü tadvàva vijij¤àsitavyam' iti taddaharàkà÷aviùayamavatiùñhate / syàdetat / dyàvàpçthivyàvevàtmànau bhaviùyataþ, tàbhyàmevàtmà lakùayiùyate, àkà÷a÷abdavat / tata÷càkà÷àdhàrau tàveva paràmç÷yate ityata àha- ##pratiùñhitàþ / ## / anena ## / dyàvàpçthivyabhidhànavyavahitamapãti ÷eùaþ / nanu satyakàmaj¤ànasyaitatphalaü, tadanantaraü nirde÷àt, na tu daharàkà÷avedanasyetyata àha- ## / 'asminkàmàþ' iti ca 'eùaþ' iti caikavacanàntaü na dve dyàvàpçthivyau paràmnaùñumarhatãti daharàkà÷a eva paràmraùñavya iti samudàyàrthaþ / tadanena krameõa 'tasminyadantaþ' ityatra tacchabdo 'nantaramapyàkà÷amatilaïgasya hçtpuõóarãkaü paràmç÷atatyuktaü bhavati / tasmin hçtpuõóarãke yadantaràkà÷aü tadanveùvyamityarthaþ //14 // 1.3.5.14. ## / uttarebhya ityasya prapa¤caþ etameva daharàkà÷aü prakramya batàho kaùñamidaü vartate jantånàü tattvàvabodhavikalànàü, yadebhiþ svàdhãnamapi brahma na pràpyate / tadyathà cirantananiråóhanibióamalapihitànàü kaladhauta÷akalànàü pathi patitànàmuparyapari saücaradbhirapi pànthairdhanàyadbhirgràvakhõóanivahavibhrameõaitàni nopàdiyanta ityabisaüdhimatã sàdbhutamiva sakhedamiva ÷rutaþ pravartate-'imàþ sarvàþ prajà aharahargacchantya etaü brahmalokaü na vindanti' iti / svàpakàle hi sarva evàyaü vidvànavidvàü÷ca jãvaloko hçtpuõóarãkà÷rayaü daharàkà÷àkhyaü brahmalokaü pràpto 'pyanàdyavidyàtamaþ pañalapihitadçùñitayà brahmabhåyamàpanno 'hamasmãti na veda / so 'yaü brahmaloka÷abdastadgati÷ca pratyahaü jãvalokasya daharàkà÷asyaiva brahmaråpalokatàmàhatuþ / tadetadàha bhàùyakàraþ- ## / tadanena gati÷abdau vyàkhyàtau / 'tathàhi dçùñam' iti såtràvayavaü vyàcaùñe- ## / vede ca loke ca dçùñam / yadyapi suùuptasya brahmabhàve laukikaü na pramàõàntaramasti, tathàpi vaidikãmeva prasiddhiü sthàpayitumucyate, ãdç÷ã nàmeyaü vaidiko prasiddhiryalloke 'pi gãyata iti / yathà ÷rutyantare yathà ca loke tatheha brahmaloka÷abdo 'pãti yojanà / 'liïgaü ca' iti såtràvayavavyàkhyànaü codyamukhenàvatàrayati- ## / pariharati- ## / atra tàvanniùàdasthapatinyàyena ùaùñhãsamàsàtkarmadhàrayo balãyàniti sthitameva, tathàpãha ùaùñhisamàsaniràkaraõena karmadhàrayasamàsasthàpanàya liïgamapyadhikamastãti tadapyuktaü såtrakàreõa / tathàhi-lokavedaprasiddhàharaharbrahmalokapràptyabhidhànameva liïgaü kamalàsanalokapràptervipakùàdasaübhavàdvyàvartamànaü ùaùñhãsamàsà÷aïkàü vyàvartayaddaharàkà÷apràptàvevàvatiùñhate, naca daharàkà÷o brahmaõo lokaþ kintu tadbrahmeti brahma ca talloka÷ceti karmadhàrayaþ siddho bhavati / lokyata iti lokaþ / hçtpuõóarãkasthaþ khalvayaü lokyate / yatkhalu puõóarãkasthamantaþkaraõaü tasminvi÷uddhe pratyàhçtetarakaraõànàü yoginàü nirmala ivodake candramaso bimbamatisvacchaü caitanyaü jyotiþsvaråpaü brahmàvalokyata iti //15 // 1.3.5.16. ## / sautro dhçti÷abdo bhàvavacanaþ / dhçte÷ca parame÷vara eva daharàkà÷aþ / kutaþ, asya dhàraõalakùaõasya mahimno 'sminneve÷vara eva ÷rutyantareùåpalabdheþ / nigadavyàkhyànamasya bhàùyam //16 // 1.3.5.17. ## / na ceyamàkà÷a÷abdasya brahmaõi lakùyamàõavibhutvàdiguõayogàdvçttiþ sàüpratikã, yathà rathàïganàmà cakravàka iti lakùaõà, kintvatyantaniråóheti såtràrthaþ / ye tvàkà÷a÷abdo brahmaõyapi mukhya eva nabhovadityàcakùate, taiþ 'anyàya÷cànekàrthatvam' iti ca 'ananyalabhyaþ ÷abdàrthaþ' iti ca mãmàüsakànàü mudràbhedaþ / kçtaþ / labhyate hyàkà÷a÷abdàdvibhutvàdiguõayogenàpi brahma / naca brahmaõyeva mukhyo nabhasi tu tenaiva guõayogena vartsyatãti vàcyam / lokàdhãnàvadhàraõatvena ÷abdàrthasaübandhasya vaidikapadàrthapratyayasya tatpårvakatvàt / nanu 'yàvanvà ayamàkà÷astàvàneùo 'ntarhçdaya àkà÷aþ' iti vyatirekanirde÷ànna lakùaõà yuktà / nahi bhavati gaïgàyàþ kålamiti vivakùite gaïgàyà gaïgeti prayogaþ tatkimidànãü 'paurõamàsyàü paurõamàsyà yajeta' 'amàvasyàyàmamàvàsyayà' ityasàdhurvaidikaþ prayogaþ / naca paurõamàsyàmàvàsyà÷abdàvagneyàdiùu mukhyau / yaccoktaüyatra ÷abdàrthapratãtistatra lakùaõà' yatra punaranyàrthe ni÷cite ÷abdàprayogastatra vàcakatvameveti, tadayuktam / ubhayasyàpi vyabhicàràt / 'somena yajeta' iti ÷abdàdarthaþ pratãyate / na càtra kasyacillàkùaõikatvamçte vàkyàrthàt / naca 'ya evaü vidvàn paurõamàsãü yajeta ya evaü vidvànamàvàsyàm' ityatra paurõamàsyamàvàsyà÷abdau na làkùaõikau / tasmàdyatki¤cidetaditi //17 // 1.3.5.18. ## / samyak prasãdatyasmin jãvo viùayendriyasaüyogajanitaü kàluùyaü jahàtãti suùuptiþ saüprasàdo jãvasyàvasthàbedaþ na brahmaõaþ tathà ÷arãràtsamutthànamapi ÷arãrà÷rayasya jãvasya, natvanà÷rayasya brahmaõaþ / tasmàdyathà pårvoktairvàkya÷eùagatairliïgairbrahmàvagamyate dahàràkà÷aþ, evaü vàkya÷eùagatàbhyàmeva saüprasàdasamutthànàbhyàü daharàkà÷o jãvaþ kasmànnàvagamyate / tasmànnàsti vinigamaneti ÷aïkàrthaþ / 'nàsaübhavàt' / saüprasàdasamutthanàbhyàü hi jãvaparàmar÷o na jãvaparaþ, kintu tadãyatàttvikaråpabrahmabhàvaparaþ / tathà caiùa paràmar÷o brahmaõa eveti na saüprasàdasamutthàne jãvaliïgam, api tu brahmaõa eva tàdarthyàdityagre vakùyate / àkà÷opamànàdayastu brahmàvyabhicàriõa÷ca brahmaparà÷cetyasti vinigamanetyarthaþ //18 // 1.3.5.9. ## / daharàkà÷ameva prakçtyopàkhyàyate-yamàtmànamanviùya sarvaü÷ca lokànàpnoti sarvàü÷ca kàmàn, tamàtmànaü vividiùantau suràsuraràjavindrivirocanau samitpàõã prajàpatiü varivasitumàjagmatuþ / àgatya ca dvàtriü÷ataü varùàõi tatparicaraõaparau brahmacaryamåùatuþ / athaitau prajàpatiruvàca, kiïkàmàvihasthau yuvàmiti / tàvåcatuþ, ya àtmàpahatapàpmà tamàvàü vividiùàva iti / tataþ prajàpatiruvàca, ya eùo 'kùiõi puruùo dç÷yate eùa àtmàpahatapàpmatvàdiguõa, yadvij¤ànàtsarvalokakàmàvàptiþ / etadamatçtamabhayam / athaitacchutvaitàvaprakùãõakalmaùàvaraõatayà chàyàpuruùaü jagçhatuþ / prajàpatiü ca prapacchatuþ, atha yo 'yaü bhagavo 'psu dç÷yate, ya÷càdar÷o, ya÷ca svaïgàdau katama eteùvasau atavaika eva sarveùviti / tametayoþ ÷rutvà pra÷naü prajàpatirbatàho sudåraramudbhàntàvetau, asmàbhirakùisthàna àtmopadiùñaþ, etau ca chàyàpuruùaü pratipannau, tadyadi vayaü bhràntau stha iti bråmastataþ svàtmani samàropitapàõóityabahumànau vimànitau santau daurmanasyena yathàvadupade÷aü na gçhõãyàtàm, ityanayorà÷ayamanurudhya yathàrthaü gràhayiùyàma ityabisaüdhimànpratyuvàca, uda÷arava àtmànamavekùethàmasminyatpa÷yathastadbråtamiti / tau ca dçùñvà saütuùñahçdayau nàbråtàm / atha prajàpitiretau viparãtagràhiõau mà bhåtàmityà÷ayavànpapraccha, kimatràpa÷yatàmiti / tau hocatuþ, yathaivàvamicirabrahmacaryacaraõasamupajàtàyatanakhalomàdimantàvevamàvayoþ pratiråpakaü nakhalomàdimaduda÷aràve 'pa÷yàveti / punaretayo÷chàyàtmavibhramamapaninãùuryathaiva hi chàyàpuruùa upajanàpàyadharmàbhedenàvagamyamàna àtmalakùaõavirahànnàtmaivevamevedaü ÷arãraü nàtmà, kintu tato bhinnamityanvayavyatirekàbhyàmetau jànãyàtàmityà÷ayavàn prajàpatiruvàca, sàdhvalaïkçtau suvasanau pariùkçtau bhåtvà punaruda÷aràve pa÷yatamàkmànaü, yaccàtra pa÷yathastadbratamiti / tau ca sàdhvalaïkçtau suvasanau chinnanakhalomànau bhåtvà tathaiva cakratuþ / puna÷ca prajàpatinàpçùñau tàmeva chàyàmàtmànamåcatuþ / tadupa÷rutya prajàpatiraho batàdyàpi na pra÷ànta enayorvibhramaþ, tadyathàbhimatamevàtmatattvaü kathayàmi tàvat / kàlena kalmaùe kùãõe 'smadvacanasaüdarbhapaurvàparyalocanayàtmatattvaü pratipatsyete svayameveti matvovàca, eùa àtmaitadamçtamabhayametadbrahmeti / tayorvirocano dehànupàtitvàcchàyàyà deha evàtmatattvamiti matvà nijasadanamàgatya tathaivàsurànupadi÷yate / devendrastvapràptanijasadano 'dhvanyeva ki¤cidvaralakalmaùatayà chàyàtmani ÷arãrahuõadoùànuvidhàyini taü taü doùaü paribhàvayan nàhamatra chàyàtmadar÷ane bhogyaü pa÷yàmãti prajàpatisamãpaü samitpàõiþ punarevevàya àgata÷ca prajàpatinàgamanakàraõaü pçùñaþ pathi paribàvitaü jagad / prajàpatistu suvyàkhyàtamapyàtmatattvamakùãõakalmaùàvaraõatayà nàgrahãþ, tatpunarapi tatprakùayàyà caràparàõi dvàtriü÷ataü varùàõi brahmacaryaü, atha prakùãõakalmaùàya te ahametamevàtmànaü bhåyo 'nuvyàkhyàyasyàmãtyavocat / sa ca tathà caritatbrahmacaryaþ surendraþ prajàpatimupasasàda / upapannàya càsmai prajàpatirvyacaùñe, ya àtmàpahatapàpmadilakùaõo 'kùaõa dar÷itaþ so 'yaü ya eùa svapne mahiyamàno vanitàdibhiranekadhà svapnopabhogàn bhu¤jàno virahatãti / asminnapi devendro bhayaü dadar÷a / yadyapyayaü chàyàpuruùavanna ÷arãradharmànanupatati, tathàpi ÷okabhayàdivividhabàdhànubhavànna tatràpyasti svastipràptirityuktavati maghavati punaraparàõi cara dvàtriü÷ataü varùàõi svacchaü brahmacaryamidànãmapyakùãõakalmaùo 'sãtyåce prajàpatiþ / athàsminnevaïkàramupasanne maghavati prajàpatiruvàca, ya eùa àtmàpahatapàpmàdiguõo dar÷ito 'kùiõi ca svapne ca sa eùa yo viùayendriyasaüyogavirahàtprasannaþ suùuptàvasthàyàmiti / atràpi nendro nirvavàra / yathà hi jàgradvà svapnagato vàyamahamasmãti imàni bhåtàmani ceti vijànàti naivaü suùuptaþ ki¤cidapi vedayate, tadà khalvayamacetayamàno 'bhàvaü pràpta iva bhavati / tadiha kà nirvçtiriti / eva muktavati maghavati batàdyàpi na te kalmaùakùayo 'bhåt / tatpunaraparàõi cara pa¤ca varùàõi brahmacaryamityavocatprajàpatiþ / tadevamasya maghonastribhiþ paryàyairvyatãyuþ ùaõõàvativarùàõi / caturthe ca paryàye pa¤ca varùàõãtyekottaraü ÷ataü varùàõi brahmacaryaü carataþ sahasràkùasya sopedire / athàsmai brahmacaryasaüpadunmçditakalmaùàya maghavate ya eùo 'kùiõi ya÷ca svapne suùupte anusyåta eùa àtmàpahatapàpmàdiguõako dar÷itaþ, tameva 'maghavan martyaü vai ÷arãram' ityàdinà vispaùñaü vyàcaùñe prajàpatiþ / ayamasyàbhisaüdhiþ-yàvatki¤cita sukhaü duþkhamàgamàpàyi tatsarvaü ÷arãrendriyàntaþkaraõasaübandhi, na tvàtmanaþ. sa punaretàneva ÷arãràdãn anàdyavidyàvàsanàva÷àdàtmatvenàbipratãtastadgatena sukhaduþkhena tadvantamàtmànamabhimanyamàno 'nutapyate / yadà tvayamapahatapàpmatvàdilakùaõamudàsãnamàtmànaü caitanyànandaghane råpe vyavasthitaþ samastalokakàmàn pràpto bhavati / etasyaiva hi paramànandasya màtràþ sarve kàmàþ / duþkhaü tvavidyànirmàõamiti na vidvànàpnoti / 'a÷ãlitopaniùadàü vyàmoha iha jàyate / teùàmanugrahàyedamupàkhyànamavartayam // ' evaü vyavasthita uttaràdvàkyasaüdarbhàtpràjàpatyàt akùiõi ca svapne suùupte ca caturtho ca paryàye 'eùa saüprasàdo 'smàccharãràtsamutthàya' iti jãvàtmaivopahatapàpmàdiguõaþ ÷rutyocyate / no khathalu parasyàkùisthànaü saübhavati / nàpi svapnàdyavasthàyogaþ / nàpi ÷arãràtsamutthànam / tasmàdyasyaitat sarvaü so 'pahatapàpmàdiguõaþ ÷rutyoktaþ / jãvasya caitat sarvamiti sa evàpahatapàpmàdiguõaþ ÷rutyokta iti nàpahatapàpmàdibiþ paraü brahma gamyate / nanu jãvasyàpahatapàpmatvàdayo na saübhavantãtyuktam / vacanàdbhaviùyati / kimiva vacanaü na kuryàt / nàsti vacanasyàtibàraþ / naca mànàntaravirodhaþ / nahi jãvaþ pàpmàdisvabhàvaþ, kintu vàgbuddhi÷arãràrambhasaübhavo 'sya pàpmàdiþ ÷arãràdyabhàve na bhavati dhåma iva dhåmadhvajàbàva iti ÷aïkàrthaþ / niràkaroti #<-taü prati bråyàt àvirbhåtasvaråpastu># / ayamabhisaüdhiþ-paurvàparyàlocanayà tàvadupaniùadàü ÷uddhabuddhamuktamekamaprapa¤caü brahma tadatiriktaü ca sarvaü tadvivarto rajjoriva bhujaïga ityatra tàtparyamavagamyate / tathàca jãvo 'pyavidyàkalpitadehendriyàdyupahitaü råpaü brahmaõo na tu svabàvikaþ / evaü ca nàpahatapàpmatvàdayastasminnavidyopàdhau saübhavinaþ / àvirbhåtabrahmaråpe tu nirupàdhau saübhavanto brahmaõa eva na jãvasya / evaü ca brahmaivàpahatàpàpmàdiguõaü ÷rutyuktamiti tadeva daharàkà÷o na jãva iti / syàdetat / svaråpàvirbhàve cedbrahmaiva na jãvaþ, tarhi vipratiùiddhamidamabhidhãyate jãva àvirbhåtasvaråpa iti, ata àha- ## / yathaiva hi maghonaþ pratibimbànyuda÷arava upajànàpàyadharmakàõyàtmalakùaõavirahànnàtmà, evaü dehendriyàdyapyupajanàpàyadha4makaü nàtmetyuda÷aràvadçùñàntena ÷arãràtmatàyà vyutthànaü bàdha iti / codayati-kathaü punaþ svaü ca råpamiti / dravyàntarasaüsçùñaü hi tenàbhibhåtaü tasmàdvivicyamànaü vyajyate hematàrakàdi / kåñasthanityasya punaranyenàsaüsçùñasya kuto vivecanàdabhivyaktiþ / naca saüsàràvasthàyàü jãvo 'nabhivyaktaþ / dçùñyàdayo hyasya svaråpaü, te ca saüsàràvasthàyàü bhàsanta iti kathaü jãvaråpaü na bhàsata ityarthaþ / pariharati #<-pràgvivekaj¤ànotpatteriti># / ayamarthaþ-yadyapyasya kåñasthanityasyànyasaüsargo na vastuto 'sti, yadyapi ca saüsàràvasthàyàmasya dçùñyàdiråpaü cakàsti, tathàpyanirvàcyànàdyavidyàva÷àdavidyàkalpitaireva dehendriyàdibhirasaüsçùñamapi saüsçùñamivi viviktamapyaviviktamiva dçùñyàdiråpamasya prathate / tathàca dehendriyàdigataistàpàdibhistàpàdimadiva bhavatãti / upapàditaü caitadvistareõàdhyàsabhàùya iti nehopapàdyate / yadyapi sphañikàdayo japàkusumàdisaünihitàþ, saünidhànaü ca saüyuktasaüyogàtmaka, tathà ca saüyuktàþ, tathàpi na sàkùàjjapàdikusumasaüyogina ityetàvatà dçùñàcintatà iti / vedanà harùabhaya÷okàdayaþ / dàrùñàntike yojayati- ## / 'saüprasàdo 'smàccharãràtsamutthàya paraü jyotirupasaüpadya svena råpeõàbhiniùpadyate' ityetadvibhajate- #<÷rutikçtaü vivekavij¤ànamiti># / tadanena ÷ravaõamananadhyànàbhyàsàdvivekavij¤ànamuktvà tasya vivekavij¤ànasya phalaü kevalàtmaråpasàkùàtkàraþ svaråpeõàbhiniùpattiþ, sa ca sàkùàtkàro vçttiråpaþ prapa¤camàtraü pravilàpayan svayamapi prapa¤caråpatvàtkatakaphalavatpravilãyate / tathàca nirmçùñanikhilaprapa¤cajàlamanupasargamaparàdhãnaprakà÷amàtmajyotiþ siddhaü bhavati / tadidamuktam-paraü jyotirupasaüpadyeti / atra copasaüpattàvuttarakàlàyàmapi ktvàprayogo mukhaü vyàdàya svapitãtãvanmantavyaþ / yadhà ca vivikesàkùàtkàraþ ÷arãràtsamutthànaü, na tu ÷arãràpàdànakaü gamanam, tadà tatsa÷arãrasyàpi saübhavati pràrabdhakàryakarmakùasya purastàdityàha- ## / na kevalaü 'sa yoha vai tatparamaü brahma veda brahmaiva bhavati' ityàdi÷rutibhyo jãvasya paramàtmano 'bedaþ, pràjàpatyavàkyasaüdarbhaparyàlocanayapyevameva pratipattavyamityàha- ## / syàdetat / praticchàyàtmavajjãvaü paramàtmano vastuto bhinnamapyamçtàbhayàtmatvena gràhayitvà pa÷càtparamàtmànamçtàbhayàdimantaü prajàpatirgràhyati, na tvayaü jãvasya paramàtmabhàvamàcaùñe chàyàtmana ivetyata àha- ## / akùilakùito 'pyàtmaivopadi÷yate na chàyàtmà / tasmàdasiddho dçùñàntaþ / ki¤ca dvitãyàdiùvapi paryàyeùu 'etaü tveva te bhåyo 'nuvyàkhyàyasyàmi' ityupakramàtprathamaparyàyanirdiùño na chàyàpuruùaþ, api tu tato 'nyo dçùñàtmeti dar÷ayati, anyathà prajàpateþ pratàrakatvaprasaïgàdityata àha- ## / atha chàyàpuruùa eva jãvaþ kasmànna bhavati / tathàca chàyàpuruùa evaitamiti paràmç÷yata ityata àha- ## / ki¤cite samuccayàbhidhànaü pårvopapattisàhityaü bråte, tacca ÷aïkàniràkaraõadvàreõa / chàyàpuruùo 'sthàyã, sthàyã càyamàtmà cakàsti, pratyabhij¤ànàdityarthaþ / ## / ayaü suùuptaþ / saüprati suùuptàvasthàyàm / ahamàtmànamahaïkàràspadamàtmànam / na jànàti / kena prakareõa na jànàtãtyata àha- ## / yathà jàgçtau svapne ceti / 'nahi vij¤àturvij¤àterviparilopo vidyate 'vinà÷itvàt' ityanenàvinà÷itvaü siddhavaddhetukurvatà suptotthitasyàtmapratyabhij¤ànamuktam, ya evàhaü jàgaritvà suptaþ sa evaitarhi jàgarmãti / àcàryade÷ayamatamàha- ## / yadi hyetamityanenànantaroktaü cakùuradhiùñhànaü puruùaü paràmç÷ña tasyàtmatvamucyeta tato na bhavecchàyàpuruùaþ / na tvetadasti / vàkyopakramasåcitasya paràtmanaþ paràmar÷àt / na khalu jãvàtmano 'pahatapàpmatvàdiguõasaübhava ityarthaþ / tadetaddåùayati- ## / subodham / matàntaramàha- ## / yadi na jãvaþ / kartà bhoktà ca vastuto bhavet, tatastadà÷rayàþ karmavidhaya uparudhyeran / såtrakàravacanaü ca 'nàsaübhavàt' iti kupyeta / tatkhalu brahmaõo guõànàü jãve 'saübhavamàha / na càbhede brahmaõo jãvànàü brahmaguõànàmasaübhavo jãveùviti teùàmabhipràyaþ / teùàü vàdinàü ÷àrãrakeõaivottaraü dattam / tathàhi-paurvàparyaparyàlocanayà vedàntànàmekamadvayamàtmatattvaü, jãvàstvavidyopadhànakalpità ityatra tàtparyamavagamyate / naca vastusato brahmaõo guõàþ samàropiteùu jãveùu saübhavanti / no khalu vastusatyà rajjvà dharmàþ sevyatvàdayaþ samàropite bhujaïge saübhavinaþ / naca samàropito bhujaïgo rajjvà bhinnaþ / tasmànna såtravyàkopaþ / avidyàkalpitaü ca kartçtvabhoktçtvaü yathàlokasiddhamupà÷ritya karmavidhayaþ pravçttàþ, ÷yenàdividhaya iva niùiddhe 'pi 'na hiüsyàtsarvà bhåtàni' iti sàdhyàü÷e 'bhicàre 'tikràntaniùedhaü puruùamà÷rityàvidyàvatpuruùà÷rayatvàcchastrasyetyuktam / tadidamàha- ## //19 // 1.3.5.20. nanu brahmacedatra vaktavyaü kçtaü jãvaparàmar÷enetyuktamityata àha- ## / jãvasyopàdhikalpitasya brahmabhàva upadeùñavyaþ, na càsau jãvamaparàmç÷ya ÷akya upadeùñumiti tisçùvavasthàsu jãvaþ paràmçùñaþ / tadbhàvapravilayanaü tasya pàramàrthikaü brahmabhàvaü dar÷ayitumityarthaþ //20 // 1.3.5.21. ## / nigadavyàkhyàtena bàùyeõa vyàkhyàtam //21 // 1.3.6.22. ## / 'abhànaü tejaso dçùñaü sati tejo 'ntare yataþ / tejodhàtvantaraü tasmàdanukàràcca gamyate // ' balãyasà hi saureõa tejasà mandaü teja÷candratàrakàdyabhibhåyamànaü dçùñaü, na tu tejaso 'nyena / ye 'pi pidhàyakàþ pradãpasya gçhaghañàdayo na te svabhàsà pradãpaü bhàsayitumã÷ate / ÷råyate ca-'tasya bhàsà sarvamidaü vibhàti' iti / sarva÷abdaþ prakçtasåryàdyapekùaþ / na càtulyaråpe 'nubhànamityanukàraþ saübhavati / nahi gàvo varàhamanudhàvantãti kçùõavihaïgànudhàvanamupapadyate gavàm, api tu tàdç÷asåkarànudhàvanam / tasmàdyadyapi 'yasmin dyauþ pçthivã càntarikùamotam' iti brahma prakçtaü, tathàpyabhibhavànukàrasàmarthyalakùaõena liïgena prakaraõabàdhayà tejodhàturavagamyate, na tu brahma, liïgànupapatteþ / tatra taü tasyeti ca sarvanàmapadàni pradar÷anãyamevàvamrakùyanti / naca tacchabdaþ pårvoktaparàmar÷ãti niyamaþ samasti / nahi 'tena raktaü ràgàt' 'tasyàpatyam' ityàdau pårvoktaü ki¤cidasti / tasmàtpramàõàntaràpratãtamapi tejo 'ntaramalaukikaü ÷abdàdupàsyatvena gamyata iti pràpte ucyate-'brahmaõyeva hi talliïgaü na tu tejasyalaukike / tasmànna tadupàsyatve brahma j¤eyaü tu gamyate // ' 'tameva bhàntat' ityatra kimalaukikaü tejaþ kalpayitvà såryàdãnàmanubhànamupapadyatàm, kiüvà 'bhàråpaþ satyasaükalpaþ' iti ÷rutyantaraprasiddhena brahmaõo bhànena såryàdãnàü bhànamupapàdyatàmiti vi÷aye na ÷rutasaübhave '÷rutasya kalpanà yujyata ityaprasiddhaü nàlaukikamupàsyaü tejo yujyate, api tu ÷rutiprasiddhaü brahmaiva j¤eyamiti / tadetadàha- ## / virodhamàha- ## / nanu svapratibhàne såryàdaya÷càkùuùaü tejo 'pekùante / na hyandhenaite dç÷yante / tathà tadeva càkùuùaü tejo bàhyasauryàditejàpyàyitaü råpàdi prakà÷ayati nànàpyàyitam, andhakàre 'pi råpadar÷anaprasaïgàdityata àha- ## / nahi tejontarasya tejo 'ntaràpekùàü vyàsedhàmaþ, kintu tadbhànamanubhànam / naca locanabhànamanubhànti såryàdayaþ / tadidamuktam- ## / pårvapakùamanubhàùya vyabhicàramàha- ## / etaduktaü bhavati-yadi svaråpasàmyàbhàvamabhipretyànukàro niràkriyate, tadà vyabhàciraþ / atha kriyàsàmyàbhàvaü, so 'siddhaþ / asti hi vàyurajasoþ svaråpavisadç÷ayorapi niyatadigde÷avahanakriyàsàmyam / vanhyayaþ piõóayostu yadyapi dahanakriyà na bhidyate tathàpi dravyabhedena kriyàbhedaü kalpayitvà kriyàsàdç÷yaü vyàkhyeyam / tadevamanukçteriti vibhajya tasya ceti såtràvayavaü vibhajate- ## / jyotiùàü såryàdãnàü brahma jyotiþprakà÷akamityarthaþ / tejo 'ntareõànindriyabhàvamàpannena såryàditejo vibhàtãtyaprasiddham / sarva÷abdasya hi svarasato niþ÷eùàbhidhànaü vçttiþ / sà tejedhàtàvalaukike råpamàtraprakà÷ake saükucet / brahmaõi tu niþ÷eùajagadavabhàsake na sarva÷abdasya vçttiþ saükucatãti- ## / sarvatra khalvayaü tatra÷abdaþ pårvoktaparàmar÷ã / 'tena raktaü ràgàt' ityàdàvapi prakçteþ parasminpratyayer'thabhede 'nvàkhyàyamàne pràtipadikapratyarthasya pårvavçttatvamastãti teneti tatparàmar÷ànna vyabhàciraþ / tathàca sarvanàma÷rutireva brahmopasthàpayati / tena bhavatu nàma prakaraõàlliïgaü balãyaþ, ÷rutistu liïgàdbalãyasãti ÷rautamiha brahmaiva gamyata iti / api càpekùitànapekùitàbhàdhànayorapekùitàbhidhànaü yuktaü, dçùñàrthatvàdityàha- ## / asminvàkye jyotiùàü jyotirityuktaü, tatra kathaü tat jyotiùàü jyotirityapekùàyàmitadamupatiùñhate- ## / svàtantryeõa tåcyamàne 'napekùitaü syàdadçùñàrthamiti / brahmaõyapi caiùàü bhànapratiùedho 'nakalpata iti / ayamabhipràyaþ-'na tatra såryo bhàti' iti neyaü satisaptamã, yataþ såryàdãnàü tasmin satyabhibhavaþ pratãyeta / api tu viùayasaptamã / tena na tatra brahmaõi prakà÷ayitavye såryàdayaþ prakà÷akatayà bhànti, kintu brahmaiva såryàdiùu prakà÷ayitavyeùu prakà÷akatvena bhàti / tacca svayaüprakà÷am, ## //22 // 1.3.6.23. ##brahmaõo 'gràhyatvamuktam / ##ityanena tasyaiva gràhakatvamuktamiti //23 // 1.3.7.24. #<÷abdàdeva pramitaþ># / 'nà¤jasà mànabhedo 'sti parasminmànavarjite / bhåtabhavye÷ità jãve nà¤jasã tena saü÷ayaþ // ' kimaïguùñhamàtra÷rutyanugrahàya jãvopàsanàparametadvàkyamastu, tadanurodhena ce÷àna÷rutiþ katha¤cidvàyàkhyàyatàm, àhosvidã÷àna÷rutyanugrahàya brahmaparametadastu, tadanurodhenàïguùñhamàtra÷rutiþ katha¤cinnãyatàm / tatrànyatarasyànyatarànurodhaviùaye prathamànurodho nyàñya ityaïguùñha÷rutyanurodhene÷àna÷rutirnetavyà / apica yuktaü hçtpuõóarãkadaharasthànatvaü paramàtmànaþ, parimàõamàtranirde÷àt / naca 'madhya àtmani' ityatra sthànabhedo 'vagamyate / àtma÷abdo hyayaü svabhàvavacano và jãvavacano và brahmavacano và syàt / tatra svabhàvasya svabhavitradhãnaniråpaõatayà svasya ca bhavituranirde÷ànna j¤àyate kasya madhya iti / naca jãvaparayorasti madhyama¤jaseti naiùa sthànanirde÷o vispaùñaþ / spaùñastu parimàõanirde÷aþ / parimàõabheda÷ca parasminna saübhavatãti jãvàtmaivàïguùñhamàtraþ / sa khalvantaþkaraõàdyupàdhikalpito bhàgaþ paramàtmanaþ / antaþkaraõaü ca pràyeõa hçtkamalako÷asthànaü, hçtkamalako÷a÷ca manuùyàõàmaïguùñhamàtra iti tadavacchinno jãvàtmàpyaïguùñhamàtraþ, nabha iva vaü÷aparvàvacchinnamaratnimàtram / api ca jãvàtmanaþ spaùñamaïguùñhamàtratvaü smaryate-'aïguùñhamàtraü puruùaü ni÷cakarùa yamo balàt' iti / nahi sarve÷asya brahmaõo yamena balànniùkarùaþ kalpate / yamo hi jagau-'hariguruva÷ago 'smi na svatantraþ prabhavati saüyamane mamàpi viùõuþ' iti / tenàïguùñhamàtratvasya jãve ni÷chayàdàpekùikaü ki¤cidbhåtabhavyaü prati jãvasye÷ànatvaü vyàkhyeyam / #<'etadvai tat'>#iti ca pratyakùajãvaråpaü paràmç÷ati / tasmàjjãvàtmaivàtropàsya iti pràptam / evaü pràpte 'bhidhãyate-'pra÷nottaratvàdã÷àna÷ravaõasyàvi÷eùataþ / jãvasya brahmaråpatvapratyàyanaparaü vacaþ // ' iha hi bhåtabhavyamàtraü prati niraïku÷amã÷ànatvaü pratãyate / pràk pçùñaü càtra brahma 'anyatra dharmàdanyatràdharmàt' ityàdinà / tadanantarasya saüdarbhasya tatprativacanateciteti 'etadvai tat' iti brahmàbhidhànaü yuktam / tathà càïguùñhamàtratayà yadyapi jãve 'vagamyate tathàpi na tatparametadvàkyaü, kintvaïguùñhamàtrasya jãvasya brahmaråpatàpratipàdanaparam / evaü niraïku÷amã÷ànatvaü na saükocayitavyam / naca brahmapra÷nottaratà hàtavyà / tena yathà 'tattvamasti' iti vij¤ànàtmanastvaüpadàrthasya taditi paramàtmanaikatvaü pratipàdyate, tathehàpyaïguùñhaparimitasya vij¤ànàtmana ã÷àna÷rutyà brahmabhàvaþ pratipàdya iti yuktam //24 // 1.3.7.25. ##jãvàbhipràyam / na cànyaþ paramàtmàna iha grahaõamarhatãti na jãvaparametadvàkyamityarthaþ / ## / traivarõikàneva / ## / antaþsaüj¤ànàü mokùamàõànàü ca kàmyeùu karmasvadhikàraü niùedhati- #<÷aktatvàditi>#tiryagdevarùãõàma÷aktànàmadhikàraü nivartayati / ##÷ådràõàmanadhikàritàü dar÷ayati / ## / yadyetatparamàtmaparaü kimiti tarhi jãva ihocyate / nanu paramàtmaivocyatàm / ucyate ca jãvaþ, tasmàjjãvaparameveti bhàvaþ / pariharati #<-tatpratyucyata iti># / jãvasya hi tattvaü paramàtmabhàvaþ, tadvaktavyam, naca tajjãvamanabhidhàya ÷akyaü vaktumiti jãva ucyata ityarthaþ //25 // 1.3.8.26. ## / devarùãõàü brahmavij¤ànàdhikàracintà samanvayalakùaõe 'saügatetyasyàþ pràsaïgikãü saügatiü dar÷ayituü prasaïgamàha- ## / syàdetat / devadãnàü vividhavicitrànandabhogabhoginàü vairàgyàbhàvànnàrthitvaü brahmavidyàyàmityata àha- ## / kùayàti÷ayayogyasya svargàdyupabhoge 'pi bhàvàdasti vairàgyamityarthaþ / nanu devàdãnàü vigrahàdyabhàvendriyàrthasaünikarùajàyàþ pramàõàdivçtteranupapatteravidvattayà sàmarthyàbhàvena nàdhikàra ityata àha #<-tadà sàmarthyamiti teùàmiti># / yathà ca mantràdibhyastadavagamastathopariùñàdupapàdayiùyate / nanu ÷udravadupanayanàsaübhavenàdhyàyanàbhàvàtteùàmanadhikàra ityata àha- ## / na khalu vidhivat gurumukhàdgçhyamàõo vedaþ phalavatkarmabrahmàvabodhahetuþ, api tvadhyayanottarakàlaü nigamaniruktalavyàkaraõàdividitapadatarthasaügateradhi÷àbdanyàyatattvasya puüsaþ smaryamàõaþ / sa ca manuùyàõàmiha janmanãva devadãnàü pràci bhave vidhivadhãta àmnàya iha janmani smaryamàõaþ / ata eva svayaü pratibhàto vedaþ saübhavatãtyarthaþ / naca karmànadhikàre brahmavidyànadhikàro bhavatãtyàha- ## / vasvàdãnàü hi na vasvàdyàntaramasti / nàpi bhçgvàdãnàü bhçgvàdyantaramasti / pràcàü vasubhçguprabhçtãnàü kùãõàdhikàratvenedànãü devarùitvàbàvàdityarthaþ //26 // 1.3.8.27. ## / mantràdipadasamanvayàtpratãyamànor'thaþ pramàõàntaràvirodhe satyupeyaþ na tu virodhe / pramàõàntaraviruddhaü cedaü vigrahavattvàdi devatàyàþ / tasmàt 'yajamànaþ prastaraþ' ityàdivadupacaritàrtho mantràdirvyàkhyeyaþ / tathàca vigrahàdyabhàvàcchabdopahitàrthor'thopahito và ÷abdo devatetyacetanatvànna tasyàþ kkacidapyadhikàra iti ÷aïkàrthaþ / niràkaroti- ## / kasmàt / ## / saiva kuta ityata àha- ##÷rutiùu smçtiùu ca / tathàhi-ekasyànekakàyanirmàõamadar÷anàdvà na yujyate, bàdhadar÷anàdvà / tatràdar÷anamasiddhaü, ÷rutismçtibhyàü dar÷anàt / nahi laukikena pramàõenàdçùñatvàdàgamena dçùñamadçùñaü bhavati, mà bhådyàgàdãnàmapi svargàdisàdhanatvamadçùñamiti manuùya÷ararasya màtàpitçsaüyogajatvaniyamàdapi pitroþ saüyoge kutaþ saübhavaþ, saübhave vànagnito 'pi dhåmaþ syàditi bàdhadar÷anamiti cet / hanta kiü ÷arãratvena hetunà devàdi÷arãramapi màtàpitçsaüyogajaü siùàdhayiùasi / tathà cànekànto hetvàbhàsaþ, svedajodbhijjànàü ÷arãràõàmatadbhetutvàt / icchàmàtranirmàõatvaü dehàdãnàmadçùñacaramiti cet, na / bhåtopàdànatvenecchàmàtranirmàõatvàsiddheþ / bhåtava÷inàü hi devàdãnàü nànàkàyacikãrùàva÷àdbhåtakriyotpattau bhåtànàü parasparasaüyogena nànàkàyamasutpàdàt / dçùñà ca va÷ina icchàva÷àdvaye kriyà, yathà viùavidyàvida icchàmàtreõa viùa÷akalapreraõam / naca viùavidyàvido dar÷anenàdhiùñhànadar÷anàdvyavahitaviprakçùñabhåtàdar÷anàddevàdãnàü kathamadiùñhànamiti vàcyam / kàcàbhrapañalapihitasya viprakçùñasya ca bhauma÷anai÷caràderdar÷anena vyabhàciràt / asaktà÷ca dçùñayo devàdãnàü kàcàbhrapañalàdivanmahãmahãdharàdibhirna vyavadhãyante / na càsmadàdivatteùàü ÷arãritvena vyavahitàviprakçùñàdidar÷anàsaübhavo 'numãyata iti vàcyam, àgamavirodhino 'numànasyotpàdàyogàt / antàrdhànaü cà¤janàdinà manujànàmiva teùàü prabhavatàmupapadyate, tena saünihitànàmapi na kratude÷e dar÷anaü bhaviùyati / tasmàtsåktam-anekapratipatteriti- ## / vai÷vadeva÷àstrasya hi nividi 'kati devàþ' ityupakramya nividaivottaraü dattaü ÷àkalyàya yàj¤avalkyena- ## / vivinnàma ÷as.mànadevatàsaükhyàvàcakàni mantrapadàni / etaduktaü bhavati-vai÷vadevasya nividi kati devàþ ÷asyamànàþ prasaükhyàtà iti ÷àkalyena pçùñe yàj¤avalkyasyottaraü-'traya÷ca trã ca ÷atà' ityàdi / yàvatsaükhyàkà vai÷vadevanividi saükhyàtà devàsta etàvanta iti / puna÷ca ÷àkalyena 'katame te' iti saükhyeyeùu pçùñeùu yàj¤avalkyasyottaram- ## / aùñau vasava ekàda÷a rudrà dvàda÷àdityà indra÷ca prajàpati÷ceti trayastriü÷addevàþ / tatràgni÷ca pçthivã ca vàyu÷càntarikùaü càditya÷ca dyau÷ca candramà÷ca nakùatràõi ceti vasavaþ / ete hi pràõinàü karmaphalà÷rayeõa kàryakàraõasaüghàtaråpeõa pariõamanto jagadidaü sarvaü vàsayanti, tasmàdvasavaþ / katame rudrà iti da÷eme puruùe pràõàþ buddhikarmendriyàõi da÷a, ekàda÷aü ca mana iti / tadetàni pràõaþ, tadvçttitvàt / te hi pràyaõakàla utkràmantaþ puruùaü rodayantãti rudràþ / katama àdityà iti dvàda÷amàsàþ saüvatsarasyàvayavàþ punaþ punaþ paruvartamànàþ pràõabhçtàmàyåüùu ca karmaphalopabhogaü càdàpayantãtyàdityàþ / a÷anirindraþ, sà hi balaü, sà hãndrasya paramà ã÷atà, tayà hi sarvànpràõinaþ pramàpayati, tena stanayitnura÷anirindraþ / yaj¤aþ prajàpitirita, yaj¤asàdhanaü ca yaj¤aråpaü ca pa÷avaþ prajàpatiþ / eta eva trayastriü÷addevàþ ùaõõàmagniùñathivãvàñvantarikùàdityadivàü mahimàno na tato bhidyante / ùaóeva tu devàþ / te tu ùaóagniü pçthivãü caikåkçtyàntarikùaü vàyuü caikãkçtya divaü càdityaü caikãkçtya trayo lokàstraya eva devà bhavanti / eta eva ca trayo 'nnapràõayorantarbhavanto 'nnapràõau dvau devau bhavataþ / tàvapyadhyardho deva ekaþ / katamo 'dhyardhaþ, yo 'yaü vàyuþ pavate / kathamayameka evàdhyardhaþ, yadasminsati sarvamidamadhyardhaü vçddhiü pràpnoti tenàdhyardha iti / katama eka iti, sa evàdhyardhaþ pràõa eko brahma / sarvadevàtmatvena bçhattvàdbrahma tadeva tyadityàcakùate parokùàbhidhàyakena ÷abdena / tasmàdekasyaiva devasya mahimava÷àdyugapadanekadevaråpatàmàha ÷rutiþ / smçti÷ca nigavyàkhyàtà / api ca pçthagjanànàmapyupàyànuùñhànava÷àtpràptàõimadyai÷varyàõàü yugapadaïgabhàvapratipattiraïgamàvagamanaü, tasya dar÷anàt / tadeva parisphuñaü dar÷ayituü vyatirekaü tàvadàha- ## / na khalu bahuùu ÷ràddheùveko bràhmaõo yugapadaïgabhàvaü gantumarhati / ekasyànekatra yuhapadaïgabhàvamàha- ## / yathaikaü bràhmaõamuddi÷ya yugapannamaskàraþ kriyate bahubhistathà svasthànasthitàmekàü devatàmuddi÷ya bahubhiryajamànairnànàde÷àvasthitairyugapaddhavistyajyate, tasyà÷ca tatràsaünihitàyà apyaïgabhàvo bhavati / asti hi tasyà yugapadviprakçùñànekàrthopalambhasàmarthyamityupapàditam //27 // 1.3.8.28. #<÷abda iti cennàtaþ prabhavàtpratyakùànumànàbhyàm># / gotvàdivatpårvàvamar÷àbhàvàdupàdherapyekasyàpratãteþ pàcakàdivadàkà÷aùàdi÷abdavadvyaktivacanà eva vasvàdi÷abdàþ tasyà÷ca nityatvàttayà saha saübandho nityo bhavet / vigrahàdiyoge tu sàvayavatvena vasvàdãnàmanityatvàttataþ pårvaü vasvàdi÷abdo na svàrthena saübaddha àsãn, svàrthasyaivàbhàvàt / tata÷cotpanne vasvàdau vasvàdi÷abdasaübandhaþ pràdurbhavandevadattàdi÷abdasaübandhavatpuruùabuddhiprabhava iti tatpårvako vàkyàrthapratyayo 'pi puruùabuddhyadhãnaþ syàt / puruùabuddhi÷ca mànàntaràdhãnajanmeti mànàntaràpekùayà pràmàõyaü vedasya vyàhanyeteti ÷aïkàrthaþ / uttaram- ## / vasutvàdijàtivàcakàcchabdàttajjàtãyàü vyaktiü cikãrùitàü buddhivàsikhya tasyàþ prabhavanam / tadidaü tatprabhavatvam / etaduktaü bhavati-yadyapi na ÷abda upàdànakàmaü vasvàdãnàü brahmopàdànatvàt, tathàpi nimittakàraõamuktena krameõa / na caitàvatà ÷abdàrthasaübandhasyànityatvaü, vasvàdijàtervà tadupàdhervà yayà kayàcidàkçtyàvacchinnasya nityatvàditi / imamevàrtamàkùepasamàdhànàbhyàü vibhajate- ## / te nigadavyàkhyàte / tatkimidànãü svayaübhuvà vàïnirmità kàlidàsàdibhiriva kumàrasaübhavàdi, tathàca tadeva pramàõàntaràpekùavàkyatvàdapràmàõyamàpatitamityata àha- ## / saüpradàyo guru÷iùyaparamparayàdhyayanam / etaduktaü bhavati-svayaübhuvo vedakartçtve 'pi na kàlidàsàdivatsvatantratvamapi tu pårvasçùñyanusàreõa / etaccàsmàbhirupapàditam / upapàdayiùyati càgre bhàùyakàraþ / api càdyatve 'pyetaddç÷yate / taddar÷anàtpràcàmapi kartçõàü tathàbhàvo 'numãyata ityàha- ## / àkùipati- ## / ayamabhisaüdhiþ-vàcaka÷abdaprabhavatvaü hi devànàmabhyupetavyaü, avàcakena teùàü buddhàvanàlekhanàt / tatra na tàvadvasvàdãnàü vakàràdayo varõà vàcakàþ, teùàü pratyuccàraõamanyatvenà÷akyasaügatigrahatvàt, agçhãtasaügate÷ca vàcakatve 'tiprasaïgàt / api caite pratyekaü và vàkyàrthamabhidadhãran milità và / na tàvatpratyekam, ekavarõoccàraõànantaramarthapratyayàdar÷anàt, varõàntaroccàraõànarthakyaprasaïgàcca / nàpa militàþ, teùàmekavaktçprayujyamànànaü råpato vyaktito và pratikùaõamapavargiõàü mithaþ sàhityasaübhavàbhàvàt / naca pratyekasamudàyàbhyàmanyaþ prakàraþ saübhavati / naca svaråpasàhityàbhàve 'pi varõànàmàgneyàdãnàmiva saüskàradvàrakamasti sàhityamiti sàüprataü, vikalpàsahatvàt / ko nu khalvayaü saüskàro 'bhimataþ, kimapårvamàgneyàdijanyamiva, kiüvà bhàvanàparanàmà smçtiprasavabãjam / na tàvatprathamaþ kalpaþ / nahi ÷abdaþ svaråpato 'ïgato vàvidito 'viditasaügatirarthadhãheturindriyavat / uccaritasya badhireõàgçhãtasya gçhãtasya vàgçhãtasaügaterapratyàyakatvàt / tasmàdvidito viditasaügatirviditasamastaj¤àpanàïga÷ca ÷abdo dhåmàdivatpratyàyako 'bhyupeyaþ / tathàcàpårvàbhidhàno 'sya saüskàraþ pratyàyanàïgamityarthapratyayàtpràgvagantavyaþ / naca tadà tasyàvagamopàyo 'sti / arthapratyayàttu tadavagamaü samarthayamàno duruttaramitaretarà÷rayamàvi÷ati, saüskàravasàyàdarthapratyayaþ, tata÷ca tadavasàya iti / bhàvanàbhidhànastu saüskàraþ smçtiprasavasàmarthyamàtmanaþ / naca tadevàrthapratyayaprasavasàmarthyamapi bhavitumarhati / nàpi tasyaiva sàmarthyasya sàmarthyàvantaram / nahi yaiva bahnerdahana÷aktiþ saiva tasya prakà÷ana÷aktiþ / nàpi dahana÷akteþ prakà÷ana÷aktiþ.apica vyutkrameõoccaritebhyo varõebhyaþ saivàsti smçtibãjaü vàsanetyarthapratyayaþ prasajyeta / na càsti / tasmànna katha¤cidapi varõà arthavãhetavaþ / nàpi tadatiriktaþ sphoñàtmà / tasyànubhavànàrohàt / arthadhiyastu kàryàttadavagame parasparà÷rayaprasaïga ityuktapràyam / sattàmàtreõa tu tasya nityasyàrthadhãhetubhàve sarvadàrthapratyayotpàdaprasaïgaþ, nirapekùasya hetoþ sadàtanatvàt / tasmàdvàcakàcchabdàdvàcyotpàda ityanupapannamiti / atràcàryade÷ãya àha #<-sphoñamityàheti># / mçùyàmahe na varõàþ pratyàyakà iti / na sphoña iti tu na mçùyàmaþ / tadanubhavànantaraü viditasaügaterarthadhãsamutpàdàt / naca varõàtiriktasya tasyànubhàvo nàsti / gaurityekaü padaü, gàmànaya ÷uklamityekaü vàkyagiti nànàvarõapadàtiriktaikapadavàkyàvagateþ sarvajanãnatvàt / na càyamasãti bàdhake ekapadavàkyànubhavaþ ÷akyo mithyetivaktum / nàpyaupàdhikaþ / upàdhiþ khalvekadhãgràhyatà và syàt, ekàrthadhãhetutà và / na tàvadekadhãgocaràõàü dhavasvadirapalà÷ànàmekanirbhàsaþ pratyayaþ samasti / tathà sati dhavasvadirapalà÷à iti na jàtu syàt / nàpyekàrthadhãhetutà / taddhetutvasya varõeùu vyàsedhàt / taddhetutvena tu sàhityakalpane 'nyonyà÷rayaprasaïgaþ / sàhityàttaddhetutvaü taddhetutvàcca sàhityamiti / tasmàdayamabàdhito 'nupàdhi÷ca padavàkyagocara ekanirbhàsànubhàvo varõàtiriktaü vàcakamekamavalambena sa sphoña iti taü ca dhvanayaþ pratyekaü vya¤jayanto 'pi na dràgitveva vi÷adayanti, yena dràgàrthadhãþ syàt / api tu ratnatattvaj¤ànavadyathàsvaü dvitricatuùpa¤caùaódar÷anajanitasaüskàraparipàkasacivacetolabdhajanmani carame cetasi cakàsti vi÷adaü padavàkyatattvamiti pràganutpannàyàstadanantaramarthadhiya udaya iti nottareùàmànarthakyaü dhvanãnàm / nàpi pràcàü, tadabhàve tajjanitasaüskàratatparipàkàbhàvenànugrahàbàvàt / antyasya cetasaþ kevalasyàjanakatvàt / naca padapratyayavat, pratyekamavyaktàmarthadhiyamàdhàsyanti prà¤co varõàþ, caramastu tatsacivaþ sphuñataràmiti yuktam / vyaktàvyaktàvabhàsitàyàþ pratyakùaj¤ànaniyamàt / sphoñaj¤ànasya ca pratyakùatvàt / arthadhiyastvapratyakùàyà mànàntarajanmano vyakta evopajano na và syànna punarasphuña iti na samaþ samàdhiþ / tasmànnityaþ sphoña eva vàcako na varõà iti / tadetadàcàryade÷ãyamataü svamatamupapàdayannapàkaroti- ## / evaü hi varõàtiriktaþ sphoño 'byupeyeta, yadi varõànàü vàcakatvaü na saübhavet, sa cànubhavapaddhatimadhyàsãta / dvidhã ca vàcakatvaü varõànàü, kùaõikatvenà÷akyasaügatigrahatvàdvà vyastasamastaprakàradvayàbhàvàdvà / na tàvatprathamaþ kalpaþ / varõànàü kùaõakatve mànàbhàvàt / nanu varõànàü pratyuccàraõamanyatvaü sarvajanaprasiddham / na / pratyabhij¤àyamànatvàt / na càsatyapyekatve jvàlàdivatsàdç÷yanibandhanametat, pratyabhij¤ànamiti sàüpratam / sàdç÷yanibandhanatvamasya balavdabàdhakopanipàtàdvàsthãyeta, kkacijjvàlàdau vyabhicàradar÷anàdvà / tatra kkacidvyabhicàradar÷anena tadutprekùàyàmucyate vçddheþ svataþpràmàõ.vàdibhiþ-'utprekùeta hi yo mohàdaj¤àtamapi bàdhanam / sa sarvavyavahàreùu saü÷ayàtmà kùayaü vrajet // ' iti / prapa¤citaü caitadasmàbhirnyàyakaõikàyàm / na cedaü pratyabhij¤ànaü gatvàdijàtiviùayaü na gàdivyaktiviùayaü, tàsàü pratinaraü bhedopalambhàdata eva ÷abdabedopalambhàdvàktçbheda unnãyate 'soma÷armàdhãte na viùõu÷armà' iti yuktam / yato bahuùu gakàramuccàrayatsu nipuõamanubhavaþ parãkùyatàm / yathà kàlakùãü ca svastimatãü cekùamàõasya vyaktibhedaprathàyàü satyàmeva tadanugatamekaü sàmànyaü prathate, tathà kiü gakàràdiùu bhedena prathamàneùveva gatvamekaü tadanugataü cakàsti, kiüvà yathà gotvamàjànata ekaü bhinnade÷aparimàõasaüsthànavyaktyupadhànabhedàdbhinnade÷amivàlpamiva mahadiva dãrghamiva vàmanamiva tathàgavyaktiràjànata ekàpi vya¤jakabhedàttadharmànupàtinãva prathata iti bhavanta eva vidàïkurvantu / tatra havyaktibhedamaïgãkçtyàpi yo gatvasyaikasya paropadhànabhedakalpanàprayàsaþ sa varaü gavyaktàvevàstu kimantargaóunà gatvenàbhyupetena / yathàhuþ-'tena yatpràrtyate jàtestadvarõàdeva lapsyate / vyaktilabhyaü tu nàdebhya iti gatvàdidhãrvçthàþ // ' naca svastintyàdivat gavyaktibhedapratyayaþ sphuñaþ pratyuccaraõamasti / tathà sati da÷a gakarànudacàrayaccaitra iti hi pratyayaþ syàt / na syàdda÷akçtva udacàrayadgakàramiti / na caiùa jàtyabhipràyo 'bhyàso yathà ÷atakçtvastittirãnupàyuïkta devadatta iti / atra hi sorastàóaü krandato 'pi gakàràdivyaktau lokasyoccàraõàbhyàsapratyayasya vinirvçttiþ / codakaþ pratyabhij¤ànabàdhakamutthàpayatiü- ## / yat yugapadviruddhadharmasaüsargavat tat nàn, yathà gavà÷vàdirdvi÷aphaika÷aphake÷aragalakambalàdimàn / yugapadudàttànudàttàdiviruddhadharmasaüsargavàü÷càyaü varõaþ / tasmànnànà bhavitumarhati / na codàttàdayo vya¤jakadharmàþ, na varõadharmà iti sàüpratam / vya¤jakà hyasya vàyavaþ / teùàma÷ravaõatve kathaü taddharmàþ ÷ràvaõàþ syuþ / idaü tàvadatra vaktavyam / nahi guõagocaramindriyaü guõinamapi gocarayati, mà bhåvan ghràõarasana÷rotràõàü gandharasa÷abdagocaràõàü tadvantaþ pçthivyudakàkà÷à gocaràþ / evaü ca mà nàma bhådvàyugocaraü ÷rotram, tadguõàüstådàttàdãn gocarayiùyati / te ca ÷abdasaüsargagrahàt ÷abdadharmatvenàdhyavasãyante / naca ÷abdasya pratyabij¤ànàvadhçtaikatvasya svaråpata udàttàdayo dharmàþ parasparavirodhino 'paryàyeõa saübhavanti. tasmàdyathà mukhasyaikasya maõikçpàõadarpaõàdyupadhànava÷ànnànàde÷aparimàõasaüsthànabhedavibhramaþ, evamekasyàpi varõasya vya¤jakadhvaninibandhano 'yaü viruddhanànàdharmasaüsargavibhramaþ, na tu bhàviko nànàdharmasaüsarga iti sthite 'bhyupetya parihàramàha bhàùyakàraþ- ## / athaveti pårvapakùaü vyàvartayati / bhavetàü nàma guõaguõinàvekendriyagràhyau, tathàpyadoùaþ / dhvanãnàmapi ÷abdavacchràvaõatvàt / dhvanisvaråpaü pra÷napårvakaü varõebhyo niùkarùayati #<-kaþ punarayamiti># / na càyamanirdhàritavi÷eùavarõatvasàmànyamàtrapratyayo na tu varõàtiriktadabhivya¤jakadhvanipratyaya iti sàüpratam / tasyànunàsikatvàdibhedabhinnasya gàdivyaktivatpratyabhij¤ànàbhàvàt, apratyabhij¤àyamànasya caikatvàbhàvena sàmànyabhàvànupapatteþ / tasmàdavarõàtmako vaiùa ÷abdaþ, ÷abdàtirikto và dhvaniþ, ÷abdav¤jakaþ ÷ràvaõo 'bhyupeyaþ ubhayathàpi càkùu vya¤janeùu ca tattaddhvanibhedopadhànenànunàsikatvàdayo 'vagamyamànàstaddharmà eva ÷abde pratãyante na tu svataþ ÷abdasya dharmàþ / tathà ca yeùàmanunàsikatvàdayo dharmàþ parasparaviruddhà bhàsante bhavatu teùàü dhvanãnàmanityatà / nahi teùu pratyabhij¤ànamasti / yeùu tu varõeùu pratyabhij¤ànaü na teùàmanunàsikatvàdayo dharmà iti nànityàþ / ## ## / yadyeùa parasyàgraho dharmiõyagçhyamàõe taddharmà na ÷akyà grahãtumiti, evaü nàmàstu tathà tuùyatu paraþ / tathàpyadoùa ityarthaþ / tadanena prabandhena kùaõikatvena varõànàma÷akyasaügatigrahatayà yadavàcakatvamàpàditaü varõànàü tadapàkçtam / vyastasamastaprakàradvayàsaübhavena tu yadàsa¤jitaü tanniràcikãrùuràha- ## / kalpanàmamçùyamàõa ekade÷yàha- ## / niràkaroti- ## / niråpayatu tàvadgaurityekaü padamiti dhiyamàyuùmàn / kimiyaü pårvànubhåtàngakàràdãneva sàmastyenàvagàhate kiüvà gakàràdyatiriktaü, gavayamiva varàhàdibhyo vilakùaõam / yadi gakàràdivilakùaõamavabhàsayet, gakàràdiråùitaþ pratyayo na syàt / nahi varàhadhãrmahiùaråùitaü varàhamavagàhate / padatattvamekaü pratyekamabhivya¤jayanto dhvanayaþ prayatnabhedabhinnàstulyasthànakaraõaniùpàdyatayànyonyavisadç÷atattatpadavya¤jakadhvanisàdç÷yena svavya¤janãyasyaikasya padatattvasya mitho visadç÷ànekapadasàdç÷yànyàpàdayantaþ sàdç÷yopadhànabhedàdekamapyabhàgamapi nàneva bhàgavadiva bhàsayanti, mukhyamivaikaü niyatavarõaparimàõasthànasaü÷tànabhedamapi maõikçpàõadarpaõàdayo 'nekavarõaparimàõasaüsthànabhedam / evaü ca kalpità evàsya bhàgà varõà iti cet, tatkimidànãü varõabhedànasatyapi bàdhake mithyeti vaktumadhyavasito 'si / ekadhãreva nànàtvasya biketi cet, hantàsyàü nànà varõàþ prathanta iti nànàtvàvabhàsa ekaikatvaü kasmànna bàdhate / athavà vanasenàdibuddhivadekatvanànàtve na viruddhe / no khalu senàvanabuddhã gajapadàtituragàdãnàü campakà÷okakiü÷ukàdãnàü ca bhedamapabàdhamàne udãyete, api tu bhinnànàmeva satàü kenacidekenopàdhinàvacchinnànàmekatvàmàpàdayataþ / naca puropàdhikenaikatvena svabhàvikaü nànàtvaü virudhyate / nahyaupacàrikamagnitvaü màõavakasya svàbhàvikanaratvavirodhi / tasmàtpratyekavarõànubhavajatitabhàvanànicayalabdhajanmani nikhilavarõàvagàhini smçtij¤àna ekasminbhàsamànànàü varõànàü tadekavij¤ànaviùayatayà vaikàrthadhãhetutayà vaikatvamaupacàrikamavagantavyam / na caikàrthadhãhetutvenaikatvamekatvena caikàrthadhãhetubhàva iti parasparà÷rayam / nahyarthapratyayàtpårvametàvanto varõà ekasmçtisamàrohiõo na prathante / na ca tatprathanànantaraü vçddhasyàrthadhãrnonnãyate, tadunnayanàcca teùàmekàrthadhiyaü prati kàrakatvamekamavagamyaikapadatvàdhyasànamiti nànyonyà÷rayam / na caikasmçtisamàrohiõàü kramàkramaviparãtakramaprayuktànàmabhedo varõànàmiti yathàkatha¤citprayuktebhya etebhyor'thapratyayaprasaïga iti vàcyam / uktaü hi-'yàvanto yàdç÷à ye ca padàrthapratipàdane / varõàþ praj¤àtasàmarthyaste tathaivàvabodhakàþ // ' iti / nanu païktibuddhàvekasyàmakramàyàmapi vàstavã ÷àlàdãnàmasti païgiriti tathaiva prathà yuktà, naca tatheha varõànàü nityànàü vibhånàü càsti vàstavaþ kramaþ, pratyayopàdhistu bhavet, sacaika iti, kutastyaþ krama eùàmiti cet, / na ekasyàmapi smçtau varõaråpavatkramavatpårvànubhåtatàparàmar÷àt / tathàhi-jàràràjeti padayoþ prathayantyoþ smçtidhiyostattve 'pi varõànàü kramabhedàtpadabhedaþ sphuñataraü cakàsti / tathàca nàkramaviparãtakramaprayuktànàmavi÷eùaþ smçtibuddhàvekasyàü varõànàü kramaprayuktànàm / yathàhuþ-'padàvadhàraõopàyànbahånicchanti sårayaþ / kramanyånàtiriktatvasvaravàkya÷rutismçtiþ // ' iti / ÷eùamatirohitàrtham / diïmàtramatra såcitaü, vistarastu tattvabindàvavagantavya iti / alaü và naiyàyikairvivàdena / santvanityà eva varõàstathàpi gatvàdyavacchedenaiva saügatigraho 'vanàdi÷ca vyavahàraþ setsyatãtyàha- ## //28 // 1.3.8.29. ## / nanu pràcyàmeva mãmàüsàyàü vedasya nityatvaü siddhaü tatkiü punaþ sàdhyata ityata àha- ## / nahyanityàjjagadutpattumarhati, tasyàpyutpattimattvena sàpekùatvàt / tasmànnityo vedaþ jagadutpattihetutvàt, ã÷varavaditi siddhameva nityatvamanena dçóhãkçtam / ÷eùamatirohitàrtham //29 // 1.3.8.30. ## / ÷aïkàpadottaratvàtsåtrasya pañhati- ## / abhidhànàbhidheyàvicchede hi saübandhanityatvaü bhavet / evamadhyàyapakàdhyetçparaüparàvicchede vedasya nityatvaü syàt / niranvayasya tu jagataþ pravilaye 'tyantàsata÷càpårvasyotpàde 'bhidhànàbhidheyàvatyantamucchinnàviti kimà÷rayaþ saübandhaþ syàt / adhyàpakàdhyetçsaütànavicchede ca kimà÷rayo vedaþ syàt / naca jãvàstadvàsanàvàsitaþ santãti vàcyam / antaþkaraõàdyupàdhikalpità hi te tadvicchede na sthàtumarhanti / naca brahmaõastadvàsanà, tasya vidyàtmanaþ ÷uddhasvabhàvasya tadayogàt / brahmaõa÷ca sçùñyàdàvantaþkaraõàni tadavacchinnà÷cha jãvàþ pràdurbhavanto napårvakarmàvidyàvàsanàvanto bhavitumarhanti, apårvatvàt / tasmàdviruddhamidaü ÷abdàrthasaübandhavedanityatvaü sçùñipralayàbhyupagameneti / abhidhàtçgrahaõenàdhyàpakàdhyetàràvuktau / ÷aïkàü niràkartuü såtramavatàrayati- ## / yadyapi mahàpralayasamaye nàntaþkaraõàdayaþ samudàcaradvçttayaþ santi tathàpi svakàraõe 'nirvàcyàyàmavidyàyàü lãnàþ såkùmeõa ÷aktiråpeõa karmavikùepakàvidyàvàsanàbhiþ mahàvatiùñhanta eva / tathà ca smçtiþ-'àsãdidaü tamobhåtamapraj¤àtamalakùaõam / apratarkyamavij¤eyaü prasuptamiva sarvaþ // ' iti / te càvadhaiü pràpya parame÷varecchàpracodità yathà kårmadehe nilãnànyaïgàni tato niþsaranti, yathà và varùàpàye pràptamçdbhàvàni maõóåka÷arãràõi tadvàsanàvàsitatayà ghanaghanàghanàsàràvasekasuhitàni punarmaõóåkadehabhàvamanubhavanti, tathà pårvavàsanàva÷àtpårvasamànanàmaråpàõyutpadyante / etaduktaü bhavati-yadyapã÷varàtprabhavaþ saüsàramaõóalasya, tathàpã÷varaþ pràõabhçtkarmàvidyàsahakàrã tadanuråpameva sçjati / naca sargapralayapravàhasyànàditàmantareõaitadupapadyata iti sargapralayàbyupagaüme 'pi saüsàrànàdità na virudhyata iti / tadidamuktam- ## / àgamata iti / syàdetat / bhavatvanàdità saüsàrasya, tathàpi mahàpralayàntarite kutaþ smaraõaü vedànàmityata àha- ## / yadyapipràõàmàtràva÷eùatàtanniþ ÷eùaye suùuptapralayàvasthayorvi÷eùaþ, tathàpi karmavikùepasaüskàrasahitalayalakùaõà vidyàva÷eùatàsàmyena svàpapralayàvasthayàrabheda iti draùñavyam / nanu nàparyàyeõa sarveùàü suùuptàvasthà, keùà¤cittadà prabodhàt, tebhyasya suptotthitànàü grahaõasaübhavàt, pràyaõakàlaviprakarùayo÷ca vàsanocchedakàraõayorabhàvena satyàü vàsanàyàü smaraõopapatteþ ÷abdàrthasaübandhavedavyahàrànucchedo yujyate / mahàpralayastvaparyàyeõa pràõabhçnmàtravatartã, pràyaõakàlaviprakarùau ca tatra saüskàramàtrocchedahetå sta iti kutaþ suùuptavatpårvaprabodhavyavahàravaduttaprabodhavyavahàra iti codayati- ## / pariharati- ## / ayamabhisaüdhiþ-na tàvatpràyaõakàlaviprakarùau sarvasaüskàrocchedakau, pårvàbhyastasmçtyanubandhàjjàtasya harùabhaya÷okasaüpratipatteranupapatteþ / manuùyajanmavàsanànàü cànekajàtyantarasahasravyavahitànàü punarmanuùyajàtisaüvartakena karmaõàbhivyaktyabhàvaprasaïgàt / tasmànnikçùñadhiyàmapi yatra satyapi pràyaõakàlaviprakarùàdau pårvavàsanànuvçttiþ, tatra kaiva kathà parame÷varànugraheõa dharmaj¤ànavairàgyai÷varyàti÷ayasaüpannànàü hiraõyagarbhaprabhçtãnàü mahàdhiyàm / yathàvà à ca manuùyebhya à ca kçmibhyo j¤ànàdãnàmanubhåyate nikarùaþ, evamà manuùyebhya eva à ca bhagavato hiraõyagarbhajj¤ànàdãnàü prakarùe 'pi saübhàvte / tathàca tadabhivadanto vedasmçtivàdàþ pràmàõyamapratyåhama÷ruvate / evaü càtrabhavatàü hiraõyagarbhàdãnàü parame÷varànugçhãtànàmupapadyate kalpàntarasaübandhinikhilavyavahàrànusaüdhànamiti / sugamamanyat / syàdetat / astu kalpanàntaravyavahàrànusaüdhànaü teùàm / asyàü tu sçùñàvanya eva de÷aþ, anya eva caiùàmarthàþ, anya eva varõà÷ramàþ, dharmàccànarthor'tha÷càdharmàt, anartha÷cepsitor'tha÷cànãpsitaþ apårvatvàtsargasya / tasmàtkçtamatra kalpàntaravyavahàrànusaüdhànena, atki¤citkaratvàt / tathàca pårvavyavahàrocchedàcchabdàrthasaübandha÷ca veda÷cànityau prasajyeyàtàmityata àha- ## / yathàvastusvabhàvasàmarthyaü hi sargaþ pravartate, natu svabhàvasàmarthyamanyathayitumarhati / nahi jàtu sukhaü tattvena jihàsyate, duþkhaü copàditsyate / naca jàtu dharmàdharmayoþ sàmarthyàviparyayo bhavati / nahi mçtpiõóàtpañaþ, ghaña÷ca tantubhyo jàyate / tathà sati vastusàmarthyaniyamàbhàvàtsarvaü sarvasmàdbhavediti pipàsurapi dahanamàhçtya pipàsàmupa÷amayet, ÷ãtàrto và toyamàhçtya ÷ãtàrtimiti / tena sçùñyantare 'pi brahmahatyàdiranarthaheturevàrthahetu÷ca yàgàdirityànupårvyaü siddham / evaü ya eva vedà asminkalpe ta eva kalpàntare, ta eva caiùàmarthà ta eva ca varõà÷ramàþ / dçùñasàdharmyasaübhave tadvaidharmakalpanamanumànàgamaviruddham / 'àgamà÷ceha bhåyàüso bhàùyakàreõa dar÷itàþ / ÷rutismçtipuràõàkhyàstadvyàkopo 'nyathà bhavet // ' tasmàtsuùñåktam- ## / 'agnirvà akàmayata' iti / bhàvinàü vçttimà÷ritya yajamàna evàgnirucyate / nahyagnerdevatàntaramagnirasti //30 // 1.3.8.31. ## / brahmavidyàsvadhikàraü devarùãõàü bråvàõaþ praùñavyo jàyate, kiü sarvàsu brahmavidyà svavi÷eùeõa sarveùàü kiüvà kàsucideva keùà¤cit / yadyavi÷eùeõa sarvàsu, tato madhvàdividyàsvasaübhavaþ / ## / upàsyopàsakabhàvo hi bhedàdhiùñhàno na svàtmanyàdityasya devatàyàþ saübhavati / na càdityàntaramasti / pràcàmàdityànàmasminkalpe kùãõàdhikàratvàt / ## / ayamarthaþ-'asau và àdityo devamadhu' iti devànàü modahetutvànmadhviva madhu / bhràmaramadhusàråpyamàhàsya ÷rutiþ-'tasya madhuno dyaureva tira÷cãnavaü÷aþ / antarikùaü madhvapåpaþ / àdityasya hi madhuno 'påpaþ pañalamantarikùamàkà÷aü, tatràvasthànàt / yàni ca somàjyapayaþprabhçtãnyagnau håyate tànyàdityara÷mibhiragnisaüvalitairåtpannapàkànyamçtãbhàvamàpannànyadityamaõóalamçïmantramadhunaiparnãyante / yathà hi bhramaràþ puùpebhya àhçtya makarandaü svasthànamànayantyevamçïmantrabhramaràþ prayogasamavaitàrthasmaraõàdibhirçgvedavihitebhyaþ karmakusumebhya àhçtya tanniùpannaü makarandamàdityamaõóalaü lohitàbhirasya pràcãbhã ra÷minàóãbhirànayanti, tadamçtaü vasava upajãvanti / athàsyàdityamadhuno dakùiõàbhã ra÷minàóãbhiþ ÷uklàbhi4yajurvedavihitakarmakusumebhya àhçtyàgnau hutaü somàdi pårvavadamçtabhàvamàpannaü yajurvedamantrabhramarà àdityamaõóalamànayanti, tadetamçtaü rudrà upajãvanti / athàsyàdityamadhunaþ pratãcãbhã ra÷minàóãbhiþ kçùõàbhiþ sàmavedavihitakarmakusumebhya àhçtyau hutaü somàdi pårvavadamçtabhàvamàpannaü sàmamantrastotrabhramarà àdityamaõóalamànayanti, tadamçtamàdityà upajãvanti / athàsyàdityamadhuna udãcibhiratikçùõàbhã ra÷minàóãbhirathavedavihitebhyaþ karmakusumebhya àhçtyàgnau hutaü somàdi pårvavadamçtabhavamàpannamatharvàïgirasamantrabhramaràþ, tathà÷vamedhavàcaþ stomakarmakusumàt hatihàsapuràõamnatrabhramarà àdityamaõóalamànayanti / a÷vamedhe vàcaþ stome ca pàriplavaü ÷aüsanti iti ÷ravaõàditihàsapuràõamantràõàmapyasti prayogaþ / tadamçtaü maruta upajãvanti / athàsya yà àdityamadhuna årdhvà ra÷minàóyo gopyàstàbhirupàsanabhramaràþ praõavakusumàdàhçtyàdityamaõóalamànayanti, tadamçtamupajãvanti sàdhyàþ / tà età àdityavyapà÷rayàþ pa¤ca rohitàdayo ra÷minàóya çgàdisaübaddhàþ krameõopadi÷yeti yojanà / etadevàmçtaü dçùñvopalabhya yathàsvaü samastaijha karaõairya÷astejahandriyasàkalyavãryànnàdyànyamçtaü tadupalabhyàditye tçpyati / tena khalvamçtena devànàü vasvàdãnàü modanaü vidadhadàdityo madhu / etaduktaü bhavati-na kevalamupàsyopàsakabhàva ekasminvirudhyate, api tu j¤àtçj¤eyabhàva÷ca pràpyapràpakabhàva÷ceti / tathàgniþ pàda iti / adhidaivataü khalvàkà÷e brahmadçùñividhànàrthamuktam / àkà÷asya hi sarvagatatvaü råpàdihãnatve ca brahmaõà sàråpyaü, tasya caitasyàkà÷asya brahmaõa÷catvàraþ pàdà agnyàdayaþ 'agniþ pàdaþ' ityàdinà dar÷itàþ / yathà hi goþ pàdà na gavà viyujyatanta, evamagnyàdayo 'pi nàkà÷ena sarvagatenetyàkà÷asya pàdàþ / tadevamàkà÷asya catuùpado brahmadçùñiü vidhàya svaråpeõa vàyuü saüvargaguõakamupàsyaü vidhàtuü mahãkaroti-vàyurvàva saüvargaþ / tathà svaråpeõaivàdityaü brahmadçùñyopàsyaü vidhàtuü mahikaroti- #<àdityo brahmetyàde÷aþ>#upade÷aþ / atirohitàrthamanyat //31 // 1.3.8.32. yadyucyeta nàvi÷eùaõa sarveùàü devarùãõàü sarvàsu brahmavidyàsvadhikàraþ, kintu yathàsaübhavamiti / tannedamupatiùñhate- ## / laukikau hyàdityàdi÷abdaprayogapratyayau jyotirmaõóalàdiùu dçùñau / na caiteùàmasti caitanyam / nahyeteùu devadattàdivattadanuråpà dç÷yante ceùñàþ / ## / tatra 'jagçbhmàte dakùiõamindrahasatam' iti ca, 'kà÷irindra it' iti ca / kà÷irmuùñiþ / tathà 'tuvigrãvo vapodaraþ subàhurandhaso made / indro vçtràõi jighrate' iti vigrahavattvaü devatàyà mantràrthavàdà abhivadanti / tathà havirbhojanaü devatàyà dar÷ayanti 'addhãndra piba caprasthitasya' ityàdayaþ / yathe÷anam-'indro diva indra ã÷e pçthivyà indro apàmindra itparvatànàm / indro vçdhàmindra inmedhiràõàmindraþ kùeme yoge havya indraþ' iti, tathà 'ã÷ànamasyajagataþ svardç÷amã÷ànamindra satthuùaþ' iti / tathà varivasitàraü prati devatàyàþ prasàdaü prasannàyà÷ca phaladànàü dar÷ayati-'àhutibhireva devàn hutàdaþ prãõàti tasmai prãtà iùamårjaü ca yacchanti' iti, 'tçpta evainamindra prajayà pa÷ubhistarpayati' iti ca / dharma÷àstrakàrà apyàhuþ-'te tçptàstarpayantyenaü sarvakàmaphalaiþ ÷ubhaiþ / ' iti puràõavacàüsi ca bhåyàüsi devatàvigrahàdipa¤cakaprapa¤camàpakùate / laukikà api devatàvigrahàdipa¤cakaü smaranti coparacaranti ca / tathàhi-yamaü daõóahastamàlikhanti, ruõaü pà÷ahastam, indraü vajrahastam / kathayanti ca devatà havirbhuja iti / tathe÷anamimàmàhiþ-devagràmo devakùetramiti / tathàsyàþ prasàdaü ca prasannàyà÷ca phaladànamàhuþ-prasanno 'sya pa÷upatiþ putro 'sya jàtaþ / prasanno 'sya dhanado dhanamanena labdhamiti / tadetatpårvapakùã dåùayati- ## / na khalupratyakùàdivyatirikto loko nàma pramàõàntaramasti, kintu pratyakùàdimålà lokaprasiddhiþ satyatàma÷rute, tadabhàve tvandhaparamapràvanmålàbhàvàdvipalvate / naca vigrahàdau pratyakùàdãnàmatamamasti pramàõam / na cetihàsàdi målaü bhavitumarhati, tasyàpi pauriùeyatvena pratyakùàdyapekùaõàt / pratyakùàdãnàü càtràbhàvàdityàha- ## / nanåktaü mantràrthavàdebhyo vigrahàdipa¤cakaprasiddhiriti, ata àha- ## / vidhyudde÷enaikavàkyatàmàpadyamànà arthavàdà vidhiviùayaprà÷astyalakùaõàparà na svàrthe pramàõaü bhavitumarhanti / 'yatparaþ ÷abdaþ sa ÷abdàrthaþ' iti hi ÷àbdanyàyavidaþ / pramàõàntareõa tu yatra svàrthe 'pi samarthyate, yathà vàyoþ kùepiùñatvam, tatra pramàõàntarava÷àtso 'bhyupeyate na tu ÷abdasàmarthyàt / yatra tu na pramàõàntaramasti, yathà vigrahàdipa¤cake, sor'thaþ ÷abdàdevàvagantavyaþ / atatpara÷ca ÷abdo na tadavagamayutimalamiti / tadavagamaparasya tatràpi tàtpar.mabhyupetavyam / na caikaü vàkyamubhayaparaü bhavatãti vàkyaü bhidyeta / naca saübhavatyekavàkyatve vàkyabhedo yujyate / tasmàtpramàõàntarànadhigatà vigrahàdimattà anyaparàcchabdàvagantavyeti manorathamàtramityarthaþ / mantrà÷ca vrãhyàdivacchutyàdibhistatra tatra viniyujyamànàþ pramàõabhàvananuprave÷inaþ kathamupayujyantàü teùa teùu karmasvityapekùàyàü dçùñe prakàre saübhavati nàdçùñakalpanocità / dçùña÷ca prakàraþ prayogasamavetàrthasmàraõaü, smçtvà cànutiùñhanti khalvanuùñhàtàraþ padàrthàn / autsargikã càrthaparatà padànamityapekùitaprayogasamavetàrthasmaraõatàtparyàõàü mantràõàü nànadhigate vigrahàdàvapi tàtparyaü yujyata iti na tebhyo 'pi tatsiddhiþ / tasmàddevatàvigrahavattàdibhàvagrahapramàõàbàvàt pràptà ùaùñhapramàõagocaratàsyeti pràptam //32 // 1.3.8.33. ##ityàdi ##ityantamatirohitàrtham / mantràrthavàdàdivyavahàràditi / àdigrahaõenetihàsapuràõadharma÷àstràõi gçhyante / mantràdãnàü vyavahàraþ pravçttistasya dar÷anàditi / pårvapakùamanubhàùate- ## / ekade÷imatena tàvatpariharati #<-atra bråma iti># / tadetatpårvapakùiõamutthàpya dåùayati- ##pårvapakùã / ÷àbdã khalviyaü gatiþ, yattàtparyàdhãnavçttitvaü nàma / nahyanyaparaþ ÷abdo 'nyatra pramàõaü bhavitumarhati / nahi ÷vitrinirõejanaparaü ÷veto dhàvatãti vàkyamitaþ sàrameyagamanaü gamayitumarhati / naca na¤vati mahàvàkye 'vàntaravàkyàrtho vidhiråpaþ ÷akyo 'vagantum / naca pratyayamàtràtso 'pyartho 'sya bhavati, tatpratyayasya bhràntitvàt / na punaþ pratyakùàdãnàmiyaü gatiþ / nahyudakàharaõàrthinà ghañadar÷anàyonmãlitaü cakùurghañapañau và pañaü và kevalaü nopalabhate / tadevamekade÷ini pårvapakùiõà dåùite paramasiddhàntavàdyàha- ## / ayamabhisaüdhiþ-loke vi÷iùñàrthapratyàyanàya padàni prayuktàni tadantareõa na svàrthamàtrasmàraõe paryavasyanti / nahi svàrthasmàraõamàtràya loke padànàü prayogo dçùñapårvaþ / vàkyàrthe ti dç÷yate / na caitànyasmàritasvàrthàni sàkùàdvàkyàrthaü pratyàyayitumã÷ate iti svàrthasmàraõaü vàkyàrthamitathe 'vàntaravyàpàraþ kalpitaþ padànàm / naca yadarthaü yattattena vinà paryavasyatãti na svàrthamàtrabhidhàne paryavasànaü padànàm / naca na¤vati vàkye vidhànaparyavasànam / tathà sati na¤padamanarthakaü syàt / yathàhuþ-'sàkùàdyadyapi kurvanti padàrthapratipàdanam / varõàstathàpi naitasminparyavasyanti niùphale // vàkyàrthamitaye teùàü pravçttau nàntarãyam / pàke jvàleva kàùñhànàü padàrthapratipàdanam // ' iti / seyamekasminvàkye gatiþ / yatra tu vàkyasyaikasya vàkyàntareõa saübandhastatra lokànusàrato bhåtàrthavyutpattau ca siddhàyamekaikasya vàkyasya tattadvi÷iùñàrthapratyàyanena paryavasitavçttinaþ pa÷càtkuta÷ciddhetoþ prayojanàntaràpekùàyàmanvayaþ kalpyate / yathà 'vàyurvai kùepiùñhà devatà vàyumeva svena bhàgadheyenopadhàvati sa evainaü bhåtiü gamayati vàyavyaü ÷vetamàlabheta' ityatra / iha hi yadi na svàdhyàyàdhyàyanavidhiþ svàdhyàya÷abdavàcyaü vedarà÷iü puruùàrthatàmaneùyattato bhåtàrthamàtraparyavasità nàrthavàdà vidhyudde÷enaikavàkyatàmàgamiùyam / tasmàt svàdhyàyavidhiva÷àtkaimarthyàkàïkùàyàü vçttàntadigocaràþ santastatpratyàyanadvàreõa vidheyaprà÷astyaü lakùayanti, na punaravivakùitasvàrthà eva tallakùaõe prabhavanti, tathà sati lakùaõaiva na bhavet / abhidheyàvinàbhàvasya tadbãjasyàbhàvàt / ata eva gaïgàyàü ghoùa ityatra gaïgà÷abdaþ svàrthasaübaddhabheva tãraü lakùayati na tu samudratãraü, tatkasya hetoþ, svàrthapratyàsattyàbhàvàt / na caitatsarvaü svàrthàvivakùàyàü kalpate / ata eva yatra pramàõàntaraviruddhàrtà arthavàdà dç÷yante, yathàþ-'àdityo vai yåpaþ' 'yajamànaþ prastaraþ' ityevamàdayaþ, tatra yathà pramàõàntaràvirodhaþ, yathà ca stutyàrthatà, tadubhayasiddhyarthaü 'guõavàdastu' iti ca 'tatsiddhiþ' iti càsåtrayajjaiminiþ / tasmàdyatra sor'thorthavàdànàü pramàõàntaraviruddhastatra guõavàdena prà÷astyalakùaõeti lakùitalakùaõà / yatra tu pramàõàntarasaüvàdastatra pramàõàntaràdivàrthavàdàdapi sor'thaþ prasidhyati, dvayoþ parasparànapekùayoþ pratyakùànumànayorivaikatràrthe pravçtteþ / pramàtrapekùayà tvanuvàdakatvam / pramàtà hyavyutpannaþ prathamaü yathà pratyakùàdibhyor'thamavagacchati na tathàmnàyataþ, tatra vyutpattyàdyapekùatvàt / natu pramàõàpekùayà, dvayoþ svàrthe 'napekùatvàdityuktam / nanvevaü mànàntaravirodhe 'pi kasmàdguõavàdo bhavati, yàvatà ÷abdavirodhe mànàntarameva kasmànna bàdhyate, vedàntairivàdvaitaviùayaiþ pratyàdayaþ prapa¤cagocaràþ, kasmàdvàr'thavàdavadvedàntà api guõavàdena na nãyante / atrocyate-lokànusàrato dvividho hi viùayaþ ÷abdànàm, dvàrata÷ca tàtparyata÷ca / yathaikasminvàkye padànàü padàrthà dvàrato vàkyàrtha÷ca tàtparyato viùayaþ evaü vàkyadvayaikavàkyatàyàmapi / yatheyaü devadattãyà gauþ kretavyetyekaü vàkyam, eùà bahukùãretyaparaü tadasya bahukùãratvapratipàdanaü dvàram / tàtparyaü tu kretavyeti vàkyàntaràrthe / tatra yaddvàratastatpramàõàntaravirodhe 'nyathà nãyate / yathà viùaü bhakùayeti vàkyaü mà asya gçhe bhuïkùveti vàkyàntaràrthaparaü sat / yatra tu tàtparyaü tatra mànàntaravirodhe pauruùeyapramàõameva bhavati / vedàntàstu paurvàparyaparyàlocanayà nirastamastabhedaprapa¤cabrahmapratipàdanaparà apauruùeyatayà svataþsiddhatàttvikapramàõavàkyamàdityasya yåpatvapratipàdanaparamapi tu yåpastutiparam / tasmàtpramàõàntaravirodhe dvàrãbhåto viùayo guõavàdena nãyate / yatra tu pramàõàntaraü virodhakaü nàsti, yathà devatàvagrahàdau, tatra dvàrato 'pi viùayaþ pratãyamàno na ÷akyastyaktum / naca guõavàdena netuü, ko hi mukhye saübhavati gauõamàtrayodatiprasaïgàt / tathà satyanadhigataü vigrahàdi pratipàdayam vàkyaü bhidyeteti cet addhà / bhinnamevaitadvàkyam / tathà sati tàtparyabhedo 'pãti cet / na / dvàrato 'pi tadavagatau tàtparyàntarakalpanàyogàt / naca yasya yatra na tàtparyaü tasya tatràpràmàõyaü, tathà ,sati vi÷iùñaparaü vàkyaü vi÷eùaõeùvapramàõamiti vi÷iùñaparamapi na syàt, vi÷eùaõàviùayatvàt / vi÷iùñaviùayatvena tu tadàkùepe parasparà÷rayatvam / àkùepàddhivi÷eùaõapratipattau satyàü vi÷iùñaviùayatvaü vi÷iùñaviùayatvàcca tadàkùepaþ / tasmàdvi÷iùñapratyayaparebhyo 'pi vi÷eùaõàni pratãyamànàni tasyaiva vàkyasya viùayatvenànicchatàpyabhyupeyàni yathà, tadyànyaparebhyo 'pyarthavàdavàkyebhyo devatàvigrahàdayaþ pratãyamànà asati pramàõàntaravirodhe na yuktàstyaktum / nahi mukhyàrthasaübhave guõavàdo yujyate / naca bhåtàrthamapyapauruùeyaü vaco mànàntaràpekùaü svàrthe, yena mànàntaràsaübhave bhavedapramàõamityuktam / syàdetat / tàtparyaikye 'pi yadi vàkyabhedaþ, kathaü tarhyarthaikatvàdekaü vàkyam / na / tatra tatra yathàsvaü tattatpadàrthavi÷iùñaikapadàrthapratãtiparyavasànasaübhavàt / sa tu padàrthàntaravi÷iùñaþ padàrtha ekaþ kkacid dvàrabhåtaþ kkacid dvàrãtyetàvàn vi÷eùaþ / nanvevaü sati odanaü bhuktvà gràmaü gacchatãtyatràpi vàkyabhedaprasaïgaþ / anyo hi saüsargaþ odanaü bhuktveti, anyastu gràmaü gacchatãti / na / ekatra pratãteraparyavasànàt / bhuktveti hi samànakartçkatà pårvakàlatà ca pratãyate / na ceyaü pratãtiparakàlakriyàntarapratyayamantareõa paryavasyati / tasmàdyàvati padàbhyàü vi÷iùñàrthapratyayaparyavasànàt pa¤caùañpadavati vàkye ekasminnànàtvaprasaïgaþ / nànàtve 'pi vi÷eùàõànàü vi÷eùyasyaikatvàt, tasya ca sakçcchutasya pradhànabhåtasya guõabhåtavi÷eùaõànurodhenàvartanàyogàt / pradhànabhede tu vàkyabheda eva / tasmàdvidhivàkyàdarthavàdavàkyamanyaditi vàkyayoreva svasvavàkyàrthapratyayàvasitavyàpàrayoþ pa÷càtkuta÷cidapekùàyàü parasparànvaya iti siddham / ## / devatàmuddi÷ya haviravamç÷ya ca tadviùayasvatvatyàga iti yàga÷arãram / naca cetasyànalikhità devatoddeùñuü ÷akyà / naca råparahità cetasi ÷akyata àlekhitumiti yàgavidhinaiva tadråpàpekùimà yàdç÷amanyaparebhyo 'pi mantràrthavàdebhyastadråpamavagataü tadabhyupeyate, råpàntarakalpanàyàü mànàbhàvàt / mantràrthavàdayoratyantaparokùavçttiprasaïgàcca / yathà hi 'vràtyo vràtyastomena yajate' iti vràtyasvaråpàpekùàyàü yasya pità pitàmaho và somaü na pibet sa vràtya iti vidhinàpekùitaü sadarthavàdato 'vagamyamànaü vidhipramàõakam, tathà devatàråpamapi / nanådde÷o råpaj¤ànamapekùate na punà råpasattàmapi, devatàyàþ samàropeõàpi ca råpaj¤ànamupapadyata iti samàropitameva råpaü devatàyà mantràrthavàdairucyate / satyaü, råpaj¤ànamapekùate / taccànyato 'saübhavànmantràrthavàdebhya eva / tasya tu råpasyàsati bàdhake 'nubhàvaråóhaü tathàbhàvaü parityajyànyathàtvamananubhåyamànamasàüprataü kalpiyatum / tasmàdvidhyayapekùitamantràrthavàdairanyaparairapi devatàråpaü buddhàvupanidhãyamànaü vidhipramàõakameveti yuktam / syàdetat / vidhyapekùàyàmanyaparàdapi vàkyàdavagator'thaþ svãkriyate, tadapekùaiva tu nàsti, ÷abdaråpasya devatàbhàvàt, tasya ca mànàntaravedyatvàdityata àha- ## / na kevalaümantràrthavàdato vigrahàdisiddhiþ, api tu itihàsapuràõalokasmaraõebhyo mantràrthavàdamålebhyo và pratyakùàdamålebhyo vetyàha- ##yujyate / nigadamàtravyàkhyàtamanyat / tadevaü mantràrthavàdàdisiddhe devatàvigrahàdau gurvàdipåjàvaddevatàpåjàtmako yàmo devatàprasàdàdidvàreõa saphalo 'vakalpate / acetanasya tu påjàmapratipadyamànsya tadanupapattiþ / na caivaü yaj¤akarmaõo devatàü prati guõabhàvàddevatàtaþ phalotpàde yàgabhàvanàyàþ ÷rutaü phalavattvaü yàgasya ca tàü prati tatphalàü÷aü và prati ÷rutaü karaõatvaü hàtavyam / yàgabhàvanàyà eva hi phalavatyà yàgalakùaõasvakaraõàvàntaravyàpàratvàddevatàbhojanaprasàdàdãnàm, kçùikarmaõa iva tattadavàntaravyàpàrasya sasyàdhigamasàdhanatvam / àgneyàdãnàmivotpattiparamàpårvàvàntaravyàpàràõàü bhavanmate svargasàdhanatvam / tasmàtkarmaõo 'pårvàvàntaravyàpàrasya và devatàprasàdàvàntaravyàpàrasya và phalavattvàt pradhànatvamubhayasminnapi pakùe samànaü, natu devatàyà vigrahàdimatyàþ pràdhànyamiti na dharmamãmàüsàyàþ såtram-'api và ÷abdapårvatvàdyaj¤akarma pradhànaü guõatve devatà÷rutiþ' iti virudhyate / tasmàtsiddho devatànàü pràyeõa brahmavidyàsvadhikàra iti //33 // 1.3.9.34. #<÷ugasya tadanàdara÷ravaõàttadàdravaõàtsåcyate hi># / avàntarasaügatiü kurvannaghikaraõatàtparyàha- ## / ÷aïkàbãjamàha #<-tatreti># / nirmçùñanikhiladuþkhànuùaïge ÷à÷vatika ànande kasya nàma cetanasyàrthità nàsti, yenàrthitàyà abhàvàcchådro nàdhikriyeta / nàpyasya brahmaj¤àne sàmarthyàbhàvaþ / dvividhaü hi sàmarthyaü nijaü càgantukaü ca / tatra dvijàtãnàmiva ÷ådràõàü ÷ravaõàdisàmarthyaü nijamapratihatam / adhyayanàbhàvàdagantukasàmarthyàbhàve satyanadhikàra iti cet, hanta, àdhànàbhàve satyagnyabhàvàdagnisàdhye karmaõi mà bhådadhikàraþ / naca brahmavidyàyàmagniþ sàdhanamiti kimityanàhitàgnayo nàdhikriyante / na càdhyayanàbhàvàttatsàdhanàyàmanadhikàro brahmavidyàyàmiti sàüpratam / yato yuktaü 'yadàhavanãye juhoti' ityàhavanãyasya homàdhikaraõatayà vidhànàttadråpasyàlaukikatànàrabhyàdhãtavàkyavihitàdàdhànàdanyato 'nadhigamàdàdhànasya ca dvijàtisaübandhitayà vidhànàttatsàdhyo 'gniralaukiko na ÷ådrasyàtãti nàhavanãyàdisàdhye karmaõi ÷ådrasyàdhikàra iti / naca tathà brahmavidyàyàmalaukikamasti sàdhanaü yacchådrasya na syàt / adhyayananiyama iti cet / na / vikalpàsahatvàt / tadadhyayanaü puruùàrthe và niyamyet, yathà dhanàrjane pratigrahàdi / kratvarthe và, yathà 'vrãhãnavahanti' ityavaghàtaþ / na tàvat kratvarthe / nahi 'svàdhyàyo 'dhyetavyaþ' iti ka¤cit kratuü prakçtya pañhyate, yathà dar÷apårõamàsaü prakçtya 'vrãhãnavahanti' iti / na cànàrabhyàdhãtamapyavyabhàciritakratusaübandhitayà kratumupasthàpayati, yena vàkyenaiva kratunà saübadhyetàdhyayanam / nahi yathà juhvàdi avyabhicaritakratusaübaddhamevaü svàdhyàya iti / tasmànnaiva kratvarthe niyamaþ / nàpi puruùàrthe / puruùecchànibandhanaiva / itikartavyatàsu tu sàmànyato vi÷eùata÷ca pravçttirvidhiparàdhãnaiva / nahyanadhàgatakaraõabheda itikartavyatàsu ghañate / tasmàdvidhyadhãnapravçttitayàïgànàü kratvarthatà / kraturiti hividhiviùayeõa vidhiü paràmç÷ati viùayiõam / tenàrthyate viùayãkriyata iti kratvarthaþ / na càdhyayanaü và svàdhyàyo và tadarthaj¤ànaü và pràgvidheþ puruùecchàdhãnapravçttiþ, yena puruùàrthaþ syàt / yadi càdhyayanenaivàrthàvabodharåpaü niyamyeta tato mànànàntaravirodhaþ / tadråpasya vinàpyadhyayanaü pustakàdipàñhenàpyadhigamàt / tasmàt 'suvarõaü bhàrma' itivadadhyayanàdeva phalaü kalpanãyam / tathà càdhyayanavidheraniyàmakatvàcchådrasyàdhyayanena và pustakàdipàñhena và sàmarthyamastãti so 'pi brahmavidyàyàmadhikriyeta / mà bhådvàdhyayanàbhàvàtsarvatra brahmavidyàyàmadhikàraþ, saüvargavidyàyàü tu bhaviùyati / 'aha hàretvà ÷ådra' iti ÷ådraü saübodhya tasyàþ pravçtteþ / na caiùa ÷ådra÷abdaþ kayàcidavayavavyutpattyà÷ådre vartanãyaþ, avayavaprasiddhitaþ samudàyaprasiddheranapekùatayà balãyastvàt / tasmàdyathànadhãyànasyeùñau niùàdasthapateradhikàro vacanasàmarthyàdevaü saüvargavidyàyàü ÷ådrasyàdhikàro bhaviùyatãti pràptam / evaü pràpte bråmaþ- ## / ayamabhisaüdhiþ-yadyapi 'svàdhyàyo 'dhyetavyaþ' ityadhyayanavidhirna ki¤citphalavatkarmàrabhyàmnàtaþ, nàpyavyabhicaritakratusaübandhapadàrthagataþ, nahi juhvàdivatsvàdhyàyo 'vyabhicaritakratusabandhaþ, tathàpi svàdhyàyasyàdhyanasaüskàravidhiradhyayanasyàpekùitopàyatàmavagamayan kiü piõóapitçyaj¤avat svargaü và, suvarõaü bhàryamitivadàrthavàdikaü và phalaü kalpayitvà viniyogabhaïgena svàdhyàyenàdhãyãtetyevamarthaþ kalpatàü, kiüvà paramaprayàpyanyato 'pekùitamadhigamya nirvçõotviti viùaye, na dçùñadvàreõa paramparayàpyanyato 'pekùitapratilambhe ca yathà÷rutiviniyogopapattau ca saübhavantyàü ÷rutiviniyogabhaïgenàdhyayanàdevà÷rutàdçùñaphalakalpanocità / dçùña÷ca svàdhyàyàdhyayanasaüskàraþ / tena hi puruùeõa sa pràpyate, pràpta÷ca phalavatkarmabrahmàvabodhamabhyudayaniþ÷reyasaprayojanamupajanayati, natu suvarõadhàraõàdau dçùñadvàreõa ki¤cit paramparayàpyastyapekùitaü puruùasya, tasmàdviparivçtya sàkùàddhàraõàdeva viniyogabhaïgena phalaü kalpyate / yadà càdhyanasaüskçtena svàdhyàyena phalavatkarmabrahmàvabodho bhàvyamàno 'byudayaniþ÷reyasaprayojana iti sthàpitaü tadà yasyàdhyayanaü tasyaiva karmabrahmàvabodho 'bhyudayaniþ÷reyasaprayojano nànyasya, yasya copanayanasaüskàrastasyaivàdhyayanaü, sa ca dvijàtãnàmevetyupanayanàbhàvenàdhyayanasaüskàràbhàvàt pustakàdipañhitasvàdhyàyajanyor'thàvabodhaþ ÷ådràõàü na phalàya kalpata iti ÷àstrãyasàmarthyàbhàvànna ÷ådro brahmavidyàyàmadhikriyata iti siddham / ## / yaj¤agrahaõamupalakùaõàrtham / vidyàyàmanavakëpta ityapi draùñavyam / siddhavadabhidhànasya nyàyapårvakatvànnyàyasya cobhayatra sàmyàt / dvitãyaü pårvapakùamanubhàùate- ## / dåùayati- ## / kutaþ / ## / na tàvacchådraþ saüvargavidyàyàü sàkùàccedyate, yathà 'etayà niùàdasthapatiü yàjayet' iti niùàdasthapatiþ / kintvarthavàdagato 'yaü ÷ådra÷abdaþ, sa cànyataþ siddhamarthamavadyotayati na tu pràpayatãtyadhvaramãmàüsakàþ / asmàkaü tu anyaparàdapi vàkyàdasati bàdhake pramàõàntareõàrtho 'vagamyamàno vidhinà càpekùitaþ svãkriyata eva / nyàya÷càsminnarthe ukto bàdhakaþ / naca vidhyapekùàsti, dvijãtyadhikàrapratilambhena vidheþ paryavasànàt / vidhyudde÷agatatve tvayaü nyàyo 'podyate vacanabalanniùàdasthapativanna tveùa vidhyudde÷agata ityuktam / tasmànnàrthavàdamàtràcchådràdhikàrasiddhiriti bhàvaþ / apica kimarthavàdabalàdvidyàmàtre 'dhikàraþ ÷ådrasya kalpate saüvargavidyàyàü và na tàvadvidyàmàtra ityàha- ## / nahi saüvargavidyàyàmarthavàdaþ ÷ruto vidyàmàtre 'dhikàriõamupanayatyatiprasaïgàt / astu tarhi saüvargavidyàyàmeva ÷ådrasyàdhikàra ityata àha- ## / tatkimetacchådrapadaü pramattagãtaü, na caityadyuktaü, tulyaü hi sàüpradàyikamityata àha- #<÷akyate càyaü ÷ådra÷abda iti># / evaü kilàtropàkhyàyate-jàna÷rutiþ pautràyaõo bahudàyã ÷raddhàdeyo bahupàkyaþ priyàtithirbabhåva / sa ca teùu teùu gràmanagara÷çïgàñakeùu vividhànàmannapànànàü pårõànatithibhya àvasathàn karayàmàsa / sarvata etyaiteùvàvasatheùu mamànnapànamarthina upayokùyanta iti / athàsya ràj¤o dàna÷auõóasya guõagàrimasotaùitàþ santo devarùayo haüsaråpamàsthàya tadanugrahàya tasya nidàghasamaye doùà harmyatalasthasyopari màlàmàbadhyàjagmuþ / teùàmagresaraü haüsaü saübodhya pçùñhataþ patannekatamo haüsaþ sàdbhutamabhyuvàda / bho bho bhallàkùa jàna÷ruterasya pautràyaõasya dyuni÷aü dyuloka àyataü jyotistinmà prasàïkùãrmaitattvà dhàkùãditi / tamevamuktavantagragàmã haüsaþ pratyuvàca / kaü varamenametatsantaü satugvànamiva raikkamàttha / ayamarthaþ-vara iti sopahàsamavaramàha / athavà varo varàko 'yaü jàna÷rutiþ / kamityàkùepe / yasmàdayaü varàkastasmàtkamenaü kiübhåtametaü santaü pràõimàtraü jàna÷rutimàttha / raikkasya hi jyotirasahyaü natvetasya pràõimàtrasya / tasya hi bhagavataþ puõyaj¤ànasaübhàrasaübhçtasya raikkasya brahmavido dharme trailokyodaravartipràõabhçnmàtradharmo 'ntarbhavati na punà raikkadharmakakùàü kasyaciddharmo 'vagàhata iti / athaiùa haüsavacanàdàtmano 'tyantanikarùamutkarùakàùñhàü ca raikkasyopa÷rutya viùaõõàmànaso jàna÷rutiþ kitava ivàkùaparàjitaþ paunaþpunyena niþ÷vasannudvelaü kathaü kathamapi ni÷ãthamativàhayàübabhåva / tato ni÷àvasànapi÷unamanibhçtavandàruvçndapràrabdhastutisahasrasaüvalitaü maïgalatåryanirdhoùamàkarõya talpatalastha eva ràjà ekapade yantànaramàhåyàdide÷a, vayasya, raikkàhvayaü brahmavidamekaratiü sayugvànamativivikteùu teùu teùu vepinanaganiku¤janadãpulinàdiprade÷eùvanviùya prayatnato 'smabhyamàcakùveti / sa ca tatra tatrànviùyan kkacidativivekte dese ÷akañasyàdhastàt pàmànaü kaõóåyamànaü bràhmaõàyanamadràkùãt / taü ca dçùñvà raikko 'yaü bhaviteti pratibhàvànupavi÷ya savinayamapràkùãt, tvamasi he bhagavan, sayugvà raikka iti / tasya ca raikkabhàvànumatiü ca taistairiïgitairgàrhasthyecchàü dhanàyàü connãya yantà ràj¤e nivedayàmàsa / ràjà tu taü ni÷amya gavàü ùañ÷atàni niùkaü ca hàraü cà÷vatarãrathaü càdàya satvaraü raikkaü praticakrame / gatvà càbhyuvàda / hai raikka, gavàü ùañ÷atànãmàni niùka÷ca hàra ÷càyama÷vatarãrathaþ, etadàdatsva, anu÷àdhi màü bhagavanniti / tamevamuktavantaü prati sàñopaü ca saspçhaü covàca raikkaþ / aha hàretvà ÷ådra, tavaiva saha gobhirastviti / aheti nipàtaþ sàñopamàmantraõe / hàreõa yuktà itvà gantrã ratho hàretvà sa gobhiþ saha tavaivàstu, kimetanmàtreõa mama dhanenàkalpavartino gàrhasthyasya nirvàhànupayogineti bhàvaþ / àharetveti tu pàñhonarthakatayà ca gobhiþ sahetyatra pratisaübandhyanupàdànena càcàryairdåùitaþ / tadasyàmàkhyàyikàyàü ÷akyaþ ÷ådra÷abdena jàna÷rutã ràjanyo 'pyavayavavyutpattyà vaktum / sa hi raikkaþ parokùaj¤atàü cikhyàpayiùuràtmano jàna÷ruteþ ÷ådreti ÷ucaü såcayàmàsa / kathaü punaþ ÷ådra÷abdena ÷ugutpannà såcyata iti / ucyate- ## / tadvyàcaùñe-÷ucamabhidudràva jàna÷rutiþ / ÷ucaü pràptavànityarthaþ / ÷ucà và jàna÷rutiþ duduve / ÷ucà pràpta ityarthaþ / athavà ÷ucà raikkaü jàna÷rutirdudràva gatavàn / tasmàttadàdravaõàditi tacchabdena ÷ugvà jàna÷rutirvà raikko và paràmç÷yata ityuktam //34 // 1.3.9.35. ##prakaraõaniråpeõa kriyamàõe kùatriyatvamasya jàna÷ruteravagamyate caij¤arathena liïgàditi vyàcakùàõaþ prakaraõaü niråpayati- ## / caitrarathenàbhipratàriõà ni÷citakùàtriyatvena samànàyàü saüvargavidyàyàü samabhivyàhàràlliïgàtsaüdigdhakùatriyabàvo jàna÷rutiþ kùatriyo ni÷cãyate / 'atha ha ÷aunakaü ca kàpeyamabhipratàriõaü ca kàkùaseniü sådena pariviùyamàõau brahmacàrã bibhikùe' iti prasiddhayàjakatvena kàpeyenàbhiprayàriõo yogaþ pratãyate / brahmacàribhikùayà càsyà÷ådratvamavagamyate / nahi jàtu brahmacàrã ÷ådràn bhikùate / yàjakena ca kàpeyena yogàdyàjyo 'bhipratàrã / kùatriyatvaü càsya caitrarathitvàt / 'tasmàccaitrarathã nàmaikaþ kùatrapatirajàyata' iti vacanàt / caitrarathitvaü càsya kàpeyena yàjakena yogàt / ##chandogànàü dviràtre ÷råyate / tena citrarathasya yàjakàþ kàpeyàþ / eùa càbhipratàri citrarathàdanyaþ sanneva kàpeyànàü ràjyo bhavati / yadi caitrarathiþ syàt samànànvayànàü hi pràyeõa samànànvayà yàjakà bhavanti / tasmàccaitrarathitvàdabhipratàrã kàkùaseniþ kùatriyaþ / tatsamabhivyàhàràcca jàna÷rutirapi kùatriyaþ saübhàvyate / ita÷ca kùatriyo jàna÷rutirityàha- ## / kùattçpreùaõe càrthasaübhave ca tàdç÷asya vadànyapraùñhasyai÷varyaü pràyeõa kùatriyasya dçùñaü yudhiùñhiràdivaditi //35 // 1.3.9.36. ## / na kevalamupanãtàdhyayanavidhiparàmar÷ena na ÷ådrasyàdhikàraþ kintu teùu teùu vidyopade÷eùåpanayanasaüskàraparàmar÷àt ÷ådrasya tadabhàvàbhidhànàdbrahmavidyàyàmanadhikàra iti / nanvanupanãtasyàpi brahmopade÷aþ ÷råyate-'tànhànupanãyaiva' iti / tathà ÷ådrasyànupanãtasyaivàdhikàro bhavãùyatãtyata àha #<-tànhànupanãyaivetyapi pradar÷itaivopanayanapràptiþ># / pràptipårvakatvàtpratiùedhasya yeùàmupanayanaü pràptaü teùàmeva tanniùidhyate / tacca dvijàtãnàmiti dvijàtaya eva niùiddhopanayanà adhikriyante na ÷ådra iti //36 // 1.3.9.37. ## / satyakàmo ha vai jàbàlaþ pramãtapitçkaþ svàü màtaraü jabàlàü prapaccha, ahamàcàryakule brahmacaryaü cariùyàmã, tadbravãtu bhavatã kiïgotro 'hamiti / sàbravãt / tvajjanakaparicaraõaparatayà nàhamaj¤àsiùaü gotraü taveti / sa cvàcàryaü gautamamupasasàda / upasadyovàca, he bhagavan, brahmacaryamupeyàü tvayãti / sa hovàc, nàvij¤àtagotra upanãyata iti kiïgotro 'sãti / athovàca satyakàmo nàhaü veda svaü gotraü, svàü màtaraü jabàlàmapçcchaü, sàpi na vedeti / tadupa÷rutyàbhyadhàdgautamaþ, nàdvijanmana àrjavayuktamãdç÷aü vacaþ, tenàsminna ÷ådratvasaübhàvanàstãti tvàü dvijàtijanmànamupaneùya ityupanetamanu÷àsituü ca jàbàlaü gautamaþ pravçttaþ / tenàpi ÷ådrasya nàdhikàra iti vij¤àyate / ## / na satyamatikràntavànasãti //37 // 1.3.9.38. #<÷ravaõàdhyayanàrthapratiùedhàtsamçte÷ca># / nigadavyàkhyànena bhàùyeõa vyàkhyàtam / atirohitàrthamanyat //38 // 1.3.10.39. kampanàt / pràõavajra÷rutihalàdvàkyaü prakaraõaü ca bhaïktvà vàyuþ pa¤cavçttiràdhyàtmiko bàhya÷càtra pratipàdyaþ / tathàhi-pràõa÷abdo mukhyo vàyavàdhyàtmike, vajra÷abda÷cà÷anau / a÷ani÷ca vàyupariõàmaþ / vàyureva hi vàhyo dhåmajyotiþsalilasaüvalitaþ parjanyabhàvena pariõato vidyutstanayitnuvçùñya÷anibhàvena vivartate / yadyapi ca sarvaü jagaditi savàyukaü pratãyate tathàpi sarva÷abda àpekùiko 'pi na svàbhidheyaü jahàti kintu saükucadvçttirbhavati / pràõavajra÷abdau tu brahmaviùayatve svàrthameva tyajataþ / tasmàt svàrthatyàgàdvaraü vçttisaükocaþ, svàrthale÷àvasthànàt / amçta÷abdo 'pi maraõàbhàvavacano na sàrvakàlikaü tadabhàvaü bråte, jyotirjãvitayàpi tadupapatteþ / yathà amçtà devà iti / tasmàtpràõavajra÷rutyanurodhàdvàyurevàtra vivakùito na brahmeti pràptam / evaü pràpta ucyate- ## / savàyukasya jagataþ kampanàt, paramàtmaiva ÷abdàtpramita iti maõóåkaplutyànuùajjate / brahmaõonahi bibhdetajjagatkçtnnaü svavyàpàre niyamena pravartate na tu maryàdàmativartate / etaduktaü bhavati-na ÷rutisaükocamàtraü ÷rutyarthaparityàge hetuþ, api tu pårvàparavàkyaikavàkyatàprakaraõàbhyàü saüvalitaþ ÷rutisaükocaþ / tadidamuktam #<-pårvàparayorgranthabhàgayorbrahmaiva nirdi÷yamànamupalabhàmahe / ihaiva kathamantaràle vàyuü nirdi÷yamànaü pratipadyemahãti># / tadanena vàkyaikavàkyatà dar÷ità / ##iti bhàùyeõa prakaraõamuktam / yatkhalu pçùñaü tadeva pradhànaü prativaktavyamiti tasya prakaraõam / pçùñàdanyasmiüståcyamàne ÷àstramapramàõaü bhavedasaübaddhapralàpitvàt / ## / 'apapunarmçtyuü jayati' iti ÷rutyà hyapamçtyorvijaya ukto natu paramamçtyuvijaya ityàpe..kitvaü (?), tacca tatraiva prakaraõàntarakaraõena hetunà / na kevalamapa÷rutyà tadàpekùikamapi tu paramàtmànamabhidhàya 'ato 'nyadàrtam' iti vàñvàderàrtatvàbhidhànàt / nahyàrtàbyàsàdanàrto bhavatãti bhàvaþ //39 // 1.3.11.40. jyotirdar÷anàt / atra hi jyotiþ÷abdasya tejasi mukhyatvàt, brahmaõi jaghanyatvàt, prakaraõàcca ÷ruterbalãyastvàt, pårvavacchutisaükocasya càtràbhàvàt, pratyuta brahmajyotiþpakùe ktvà÷ruteþ pårvakàlàrthàyàþ pãóanàprasaïgàt, samutthàna÷rute÷ca teja eva jyotiþ / tathàhi-samutthanàmudgamanamucyate, na tu vivekavij¤ànam / udgamanaü ca tejaþpakùe 'rciràdimàrgeõopapadyate / àditya÷càrciràdyapekùayà paraü jyotirbhavatãti tadupasaüpadya tasya samãpe bhåtvà svena råpeõàbhiniùpadyate, kàryabrahmalokapràptau krameõa mucyate / brahmajyotiþpakùe tu brahma bhåtvà kà parà svaråpaniùpattiþ / naca dehàdiviviktabrahmasvaråpasàkùàtkàro vçttiråpo 'bhiniùpattiþ / sà hi brahmabhåyàtpràcãnà na tu paràcãnà / seyamupasaüpadyeti ktvà÷ruteþ pãóà / tasmàttisçbhiþ ÷rutibhiþ prakaraõabàdhanàtteja evàtra jyotiriti pràptam / evaü pràpte 'bhidhãyate- ## / yatkhalu pratij¤àyate, yacca madhye paràmç÷yate, yaccopasaühriyate, sa eva pradhànaü prakaraõàrthaþ / tadantaþpàtinastu sarve tadanuguõatayà netavyàþ, natu ÷rutyanurodhamàtreõa prakaraõàdapakraùñavyà iti hi lokasthitiþ / anyathopàü÷uyàjavàkye jàmitàdoùopakrame tatpratisàdhànopasaühàre ca tadantaþ pàtino 'viùõurupàü÷u yaùñavyaþ' ityàdayo vidhi÷rutyanurodhena pçthagvidhayaþ prasajyeran / tatkimidànãü 'tisra eva sàhnasyopasadaþ kàryà dvàda÷àhãnasya' iti prakaraõànurodhàtsàmudàyaprasiddhibalalabdhamahargàõàbhidhànaü parityajyàhãna÷abdaþ kathamapyavavavyutpattyà sànnaü jyotiùñomamabhidhàya tatraiva dvàda÷opasattàü vidhattàm / sa hi kçtsnavidhànànna kuta÷cidapi hãyate kratorityahãnaþ ÷akyo vaktum / maivam / avayavaprasiddheþ samudàyaprasiddhirbalãyasãti ÷rutyà prakaraõabàdhanànna dvàda÷opakratomahãnaguõayukte jyotiùñome ÷aknoti vidhàtum / nàpyato 'pakçùñaü sadahargaõasya vidhatte / paraprakaraõe 'nyadharmavidheranyàñyatvàt / asaübaddhapadavyavàyavicchinnasya prakaraõasya punaranusaüdhànakle÷àt / tenànapakçùñenaiva dvàda÷àhãnasyetivàkyena sàhnasya tisra usapadaþ kàryà iti vidhiü stotuü dvàda÷àhavihità dvàda÷opasattà tatprakçtitvena ca sarvàhãneùu pràptà nivãtàdivadanådyate / tasmàdahãna÷rutyà prakaraõabàdhe 'pi na dvàda÷àhãnasyeti vàkyasya prakaraõàdapakarùa / jyotiùñomaprakaraõàmnàtasya påùàdyanumantraõamantrasya yalliïgabalàtprakaraõabàdhenàpakarùastadagatyà / pauùõàdau ca takarmaõi tasyàrthavattvàt / iha tvapakçùñasyàrciràdimàrgopade÷e phalasyopàyamàrgapratipàdake 'tivi÷ade 'eùa saüprasàdaþ' iti vàkyasyàvi÷adaikade÷amàtrapratipàdakasya niùprayojanatvàt / naca dvada÷àhãnasyetivadyathoktàtmadhyànasàdhanànuùñhànaü stotumeùa saüprasàda iti vacamarciràdimàrgamanuvadatãti yuktam, stutilakùaõàyàü svàbhidheyasaüsargatàtparyaparityàgaprasaïgàt dvàda÷àhãnasyeti tu vàkye svàrthasaüsargatàtparye prakaraõavicchedasya pràptànuvadamàtrasyà càprayojanatvamiti stutyarthau lakùyate / na caitaddoùabhayàtsamudàyaprasiddhimullaïghayàvayavaprasiddhimupà÷ritya sàhnasyaiva dvàda÷opasattàü vidhàtumarhati, tritvadvàda÷atvayorvikalpaprasaïgàt / naca satyàü gatau vikalpo nyàñyaþ / sàhnàhãnapadayo÷ca prakçtajyotiùñomàbhidhàyinorànarthakyaprasaïgàt / prakaraõàdeva tadavagateþ / iha tu svàrthasaüsargatàtparye noktadoùaprasaïga iti paurvàparyàlocanayà prakaraõànurodhàdråóhimapi pårvakàlatàmapi parityajya prakaraõànuguõyena jyotiþ paraü brahma pratãyate / yattåktaü mumukùoràdityapràptirabhihiteti / nàsàvàtyantiko mokùaþ, kintu kàryabrahmalokapràptiþ / naca kramamuktyabhipràyaü svena råpeõàbhiniùpadyata iti vacanam / nahyetatprakaraõoktabrahmatattvaviduùo gatyutkràntã staþ / tathà ca ÷rutiþ-'na tasmàt pràõà utkràmanti atraiva samavanãyante' iti / naca taddvàreõa kramamuktiþ / arciràdimàrgasya hi kàryabrahmalokapràpakatvaü na tu brahmabhåyahetubhàvaþ / jãvasya tu niråpàdhinitya÷uddhabuddhabrahmabhàvasàkùàtkàrahetuke mokùe kçtamarciràdimàrgeõa kàryabrahmalokapràptyà / atràpi brahmavidastadupapatteþ / tasmànna jyotiràdityamupasaüpadya saüprasàdasya jãvasya svena råpeõa pàramàrthikena brahmaõàbhiniùpattirà¤jasãti ÷ruteratràpi kle÷aþ / apica paraü jyotiþ sa uttamapuruùa itihaivopariùñàdvi÷eùaõàttejaso vyàvartya puruùaviùayatvenàvasthàpanàjjyotiþpadasya, parameva brahma jyotiþ na tu teja iti siddham //40 // 1.3.12.41. #<àkà÷or'thàntaratvàdivyapade÷àt># / yadyapi 'àkà÷astalliïgàt' ityatra brahmaliïgadar÷anàdàkà÷aþ paramàtmeti vyutpàditaü, tathàpi tadvadatra paramàtmaliïgadar÷anàbhàvànnàmaråpanirmahaõasya bhåtàkà÷e 'pyavakà÷adànenopapatterakasmànna råóhiparityàgasyàyogàt, nàmaråpe antarà brahmeti ca nàkà÷asya nàmaråpayornirvahiturantaràlatvamàha, api tu brahmaõaþ, tena bhåtàkà÷o nàmaråpayornirvahità / brahma caitayorantaràlaü madhyaü sàramiti yàvat / na tu nirvoóaiva brahma, antaràlaü và nirvàóhç / tasmàtprasiddherbhåtàkà÷o na tu brahmeti pràptam / evaü pràpta ucyate-paramevàkà÷aü brahma, ## / nàmaråpamàtranirvàhakamihàkà÷amucyate / bhåtàkà÷aü ca vikàratvena nàmaråpàntaþpàti sat kathamàtmànamudvahet / nahi su÷ikùito 'pi vij¤ànã svena skandhenàtmànaü voóhumutsahate / naca nàmaråpa÷rutiravi÷eùataþ pravçttà bhåtàkà÷avarjaü nàmaråpàntare saükocayituü sati saübhave yujyate / naca nirvàhakatvaü niraïku÷amavagataü brahmaliïgaü katha¤citkle÷ena paratantre netumucitam 'anena jãvenàtmanànupravi÷ya nàmaråpe vyàkaravàõi' iti ca sraùñçtvamatisphuñaü brahmaliïgamatra pratãyate / brahmaråpatayà ca jãvasya vyàkartçtve brahmaõa eva vyàkartçtvamuktam / evaü ca nirvahiturevanàtaràlatopapatteranyo nirvahitànyaccàntaràlamityarthabhedakalpanàpi na yuktà / tathà ca te nàmaråpe yadantaretyayamarthàntaravyapade÷a upapanno bhavatyàkà÷asya / tasmàdarthàntaravyapade÷àt, tathà 'tadbrahma tadamçtam' iti vyapade÷àdbrahmaivàkà÷amiti siddham //41 // 1.3.13.42. ## / 'àdimadhyàvasàneùu saüsàripratipàdanàt / tatpare granthasaüdarbhe sarvaü tatraiva yojyate // ' saüsàryeva tàvadàtmàhaïkàràspadapràõàdiparãtaþ sarvajanasiddhaþ / tameva ca 'yo 'yaü vij¤ànamayaþ pràõeùu' ityàdi÷rutisaüdarbha àdimadhyàvasàneùvàmç÷atãti tadanuvàdaparo bhavitumarhati / evaü ca saüsàryàtmaiva ki¤cidapekùya mahàn, saüsàrasya cànàditvenànàditvàdaja ucyate, na tu tadatiriktaþ ka÷cidatra nitya÷uddhabuddhamuktatvabhàvaþ pratipàdyaþ / yattu suùuptyutkràntyoþ pràj¤enàtmanà saüpariùvakta iti bhedaü manyase, nàsau bhedaþ kintvayamàtma÷abdaþ svabhàvavacanaþ, tena suùuptyutkràntyavasthàyàü vi÷eùaviùayàbhàvàtsaüpiõóitapraj¤eva pràj¤enàtmanà svabhàvenà pariùvakto na ki¤cidvedetyabhede 'pi bhedavadupacàreõa yojanãyam / yathàhuþ-'pràj¤aþ saüpiõóitapraj¤aþ' iti / patyàdaya÷ca ÷abdàþ saüsàriõyeva kàryakaraõasaüghàtàtmakasya jagato jãvakarmàrjitatayà tadbhogyatayà ca yojanãyàþ / tasmàtsaüsàryevànådyate na tu paramàtmà pratipadyata iti pràptam / evaü pràpte 'bhidhãyate-'suùuptyutkràntyorbhedena vyapade÷àdityanuvartate / ayamabhisaüdhiþ-kiü saüsàriõo 'nyaþ paramàtmà nàsti, tasmàtsaüsàryàtmaparaü 'yo 'yaü vij¤ànamayaþ pràõeùu' iti vàkyam, àhosvidiha saüsàrivyatirekeõa paramàtmano 'saükãrtanàtsaüsàriõa÷càdimadhyàvasàneùvavamar÷anàtsaüsàryàtmaparaü, na tàvatsaüsàryatiriktasya tasyàbhàvaþ / tatpratipàdakà hi ÷ata÷a àgamàþ 'ãkùaternà÷abdam' 'gatisàmànyàt' ityàdibiþ såtrasaüdarbhairupapàditàþ / na càtràpi saüsàryatiriktaparamàtmasaükãrtanàbhàvaþ, suùuptyutkràntyestatsaükãrtanàt / naca pràj¤asya paramàtmano jãvàdbhedena saükãrtanaü sati saübhave ràhoþ ÷ira itivadaupacàrikaü yuktam / naca pràj¤a÷abdaþ praj¤àprakarùa÷àlini niråóhavçttiþ katha¤cidaj¤aviùayo vyàkhyàtumucitaþ / naca praj¤àprakarùo 'saükucadvçttirviditasamastaveditavyàtsarvavido 'nyatra saübhavati / na cetthaübhåto jãvàtmà / tasmàtsuùuptyutkràntyorbhedena jãvàtpràj¤asya paramàtmano vyapade÷àt 'yo 'yaü vij¤ànamayaþ' ityàdinà jãvàtmànaü lokasiddhamanådya tasya paramàtmabhàvo 'nanadhigataþ pratipàdyate / naca jãvàtmanuvàdamàtraparàõyetàni vacàüsi / anadhigatàrthàvabodhanaparaü hi ÷àbdaü pramàõaü, na tvanuvàdamàtraniùñhaü bhavitumarhati / ata eva ca saüsàriõaþ paramàtmabhàvavidhànàyàdimadhyàvasàneùvanupàdyatayàvamar÷a upapadyate / evaü ca mahattvaü càjatvaü ca sarvagatasya nityasyàtmanaþ saübhavànnàpekùikaü kalpayiùyate / ## / nànenàvasthàvattvaü vivakùyate / api tvavasthànàmupajanàpàyadharmakatvena tadatiriktamavasthàrahitaü paramàtmànaü vivakùati, uparitanavàkyasaüdarbhàlocanàditi //42 // 1.3.13.43. ## / va÷aþ sàmarthyaü sarvasya jagataþ prabhavatyayam, vyåhàvasthànasamartha iti / ata eva sarvasye÷ànaþ, sàmarthyena hyayamuktena sarvasyeùñe, tadicchànuvidhànàjjagataþ / ata eva sarvasyàdhipatiþ sarvasya niyantà / antaryàmãti yàvat / ki¤ca sa evaübhåto hyadyantarjyotiþ puruùo vij¤ànamayo na sàdhunà karmaõà bhåyànutkçùño bhavatãtyevamàdyàþ ÷rutayo 'saüsàriõaü paramàtmànameva pratipàdayanti / tasmàjjãvàtmànaü mànàntarasiddhamanådya tasya brahmabhàvapratipàdanaparo 'yo 'yaü vij¤ànamayaþ' ityàdivàkyasaüdarbha iti siddham //43 // iti ÷rãmadvàcaspatimi÷raviracita÷àrãrakabhagavatpàdabhàùyavibhàge bhàmatyàü prathamasyàdhyàyasya tçtãyaþ pàdaþ //3 // ## ## / 1.4.1.1. #<ànumànikamapyekeùàmiticenna ÷àrãraråpakavinyastagçhãterdar÷ayati ca># / syàdetat / brahmajãj¤àsàü pratij¤àya brahmaõo lakùaõamuktam-'janmàdyasya yataþ' iti / taccedaü lakùaõaü na pradhànàdau gataü, yena vyabhicàràdalakùaõaü syàt, kintu brahmaõyeveti 'ãkùaternà÷abdam' iti pratipàditam / gatisàmànyaü ca vedàntavàkyànàü brahmakaraõavàdaü prati vidyate, na pradhànakàraõavàdaü pratãti prapa¤citamadhastatena såtrasaüdarbheõa / tatkimava÷iùyate tadarthamuttaraþ saüdarbha àrabhyate / naca 'mahataþ paramavyaktam' ityàdãnàü pradhàne samanvaye 'pi vyabhàciraþ / nahyete pradhànakàraõatvaü jagata àhuþ, apitu pradhànasadbhàvamàtram / naca tatsadbhàvamàtreõa 'janmàdyasya yataþ' iti brahmalakùaõasya ki¤ciddhãyate / tasmàdanarthaka uttaraþ saüdarbha ityata àha- ## / na pradhànasadbhàvamàtraü pratipàdayanti 'mahataþ paramavyaktam' 'ajàmekàm' ityàdayaþ, kintu jagatkàraõaü pradhànamiti / 'mahataþ param' ityatra hi para÷abdo 'viprakçùñapårvakàlatvamàha / tathà ca kàraõatvam / 'ajàmekàm' ityàdãnàü tu kàraõatvàbhidhànamatisphuñam / evaü ca lakùaõavyabhicàràdavyabhicàràya yukta uttarasaüdarbhàrambha iti / pårvapakùayati- ## / sàükhyapravàdaråóhimàha- ## / sàükhyasmçtiprasiddherna kevalaü råóhiþ, avayavaprasiddhyàpyayamevàrtho 'vagamyata ityàha- ## / ÷ànyaghoramåóha÷abdàdihãnatvàcceti / ÷rutiruktà / smçti÷ca sàükhãyà / nyàya÷ca-'bhedànàü parimàõàtsamanvayàcchaktitaþ pravçtte÷ca / kàraõakàryavibhàgàdavibhàgàdvai÷varåpyasya // kàraõamastyavyaktam' iti / naca 'mahataþ paramavyaktam' iti prakaraõapari÷eùàbhyàmavyaktapadaü ÷arãragocaram / ÷arãrasya ÷àntaghoramåóhapa÷abdàdyàtmakatvenàvyaktatvànupapatteþ / tasmàtpradhànamevàvyaktamucyata iti pràpte, ucyate- ## / laukikã hi prasiddhã råóhirvedàrthanirõaye nimittaü, tadupàyatvàt / yathàhuþ-'ya eva laukikàþ ÷abdàsta eva vaidikàsta eva caiùàmarthàþ' iti / natu parãkùakàõàü pàribhàùikã, pauruùeyã hi sà na vedàrthanirõayanibandhanasiddhau(yanimittaü po?) ùadhàdiprasiddhivat / tasmàdråóhitastàvanna pradhànaü pratãyate / yogastvanyatràpi tulyaþ / tadevamavyakta÷rutàvanyathàsiddhàyàü prakaraõapari÷eùàbhyàü ÷arãragocaro 'yamavyakta÷abdaþ / yathà càsya tadgocaratvamupapadyate tathàgre dar÷ayiùyati / teùu ÷arãràdiùu madhye viùayàüstadgecaràn viddhi / yathà÷vo 'dhvànamàlambya calatyevamindriyahayàþ svagocaramàlambyeti / àtmà bhoktetyàhurmanãùiõaþ / katham, indriyamanoyuktaü yogo yathà bhavati / indriyàrthamanaþ saünikarùeõa hyatmà gandhàdãnàü bhoktà / pradhàsyàkàïkùàvato vacanaü prakaraõamiti gantavyaü viùõoþ paramaü padaü pradhànamiti tadàkàïkùàmavatàrayati- ## / asaüyamàbhidhànaü vyatirekamukhena saüyamavadàtãkaraõam / para÷abdaþ ÷reùñhavacanaþ / nanvàntaratvena yadi ÷reùñhatvaü tadendriyàõàmeva bàhyebhyo gandhàhibhyaþ ÷reùñhatvaü syàdityata àha- ## / nàntaratvena ÷reùñhatvamapi tu pradhànatayà, tacca vivakùàdhãnaü, grahebhya÷cendriyebhyo 'tigrahayàrthànàü pradhànyaü ÷rutyà vivakùitamitãndriyebhyor'thànàü pràdhànyàtparatvaü bhavati / ghràõajihvàvàkcakùuþ ÷rotramanohastatvaco hi indriyàõi ÷rutyàùñau grahà uktàþ / gçhõanti va÷ãkurvanti khalvetàni puruùapa÷umiti / na caitani svaråpavato va÷ãkartumã÷ate, yàvadasmai puruùa÷ave gandharasanàmaråpa÷abdakàmakarmaspar÷ànnopaharanti / ata eva gandhàdayo 'ùñàvatigrahàþ, tadupahàreõa grahàõàü grahatvopapatteþ / tadidamuktam- ## / grahatvenendriyaiþ sàmye 'pi manasaþ svagatena vi÷eùeõàrthebhyaþ paratvamàha #<-viùayebya÷ca manasaþ paratvamiti># / kasmàtpumàn rathitvenopakùipto gçhyata ityata àha- #<àtma÷abdàditi># / tatpratyabhij¤ànàdityarthaþ / ÷reùñhatve hetumàha- ## / tadanena jãvàtmà svàmitayà mahànuktaþ / athavà ÷rutismçtibhyàü hairaõyagarbhã buddhiràtma÷abdenocyata ityàha #<-athaveti / påriti># / bhogyajàtasya buddhiradhikaraõamiti buddhiþ påþ / tadevaü sarvàsàü buddhãnàü prathamajahiraõyagarbhabuddhyekanãóatayà hiraõyagarbhabuddhermahattvaü càpanàdà(copanàdànà?)tmatvaü ca / ata eva buddhimàtràtpçthakkaraõamupapannam / nanvetasminpakùe hiraõyagarbhabuddheràtmatvànna rathita àtmano bhokturatropàdànamiti na rathamàtraü pari÷iùyate 'pi tu rathavànapãtyata àha- ## / yathà hi samàropitaü pratibimbaü bimbànna vastuto bhidyate tathà na paramàtmano vij¤ànàtmà vastuto bhidyata iti paramàtmaiva rathavànihopàttastena rathamàtraü parisiùñamiti / atha rathàdiråpakakalpanàyàþ ÷arãràdiùu kiü prayojanamityata àha #<-÷arãrendriyamanobuddhiviùayavadenàsaüyuktasya hãti># / vedanà sukhàdyanubhàvaþ / pratyarthama¤catãti pratyagàtmeha jãvo 'bhimatastasya brahmàvagatiþ / naca jãvasya brahmatvaü mànàntarasiddhaü, yenàtra nàgamo 'pekùyetyàha- ## / vàgiti chàndaso dvitãyàlopaþ / ÷eùamatirohitàrtham //1 // 1.4.1.2. pårvapakùiõo 'nu÷ayabãjaniràkaraõaparaü såtram-såkùmaü tu tadarhatvàt / prakçtervikàraõàmananyatvàtprakçteravyaktatvaü vikàra upacaryate / yathà 'gobhiþ ÷rãmita' iti gau÷abdastàdvikàre payasi / avyaktàtkàraõàt vikàraõàmananyatvenàvyakta÷abdàrhatve pramàõamàha- ## / avyàkçtamavyaktamityanarthàntaram / nanvevaü sati pradhànamevàbyupetaü bhavati, sukhaduþkhamohàtmakaü hi jagadevaübhåtàdeva kàraõàdbhavitumarhati, kàraõàtmakatvàtkàryasya / yacca tasya sukhàtmakatvaü tatsattvam / yacca tasya duþkhàtmakatvaü tadgajaþ / yacca tasya mohàtmakatvaü tattamaþ / tathà càvyaktaü padhànamevàbhyupetamiti //2 // 1.4.1.3. ÷aïkàniràkaraõàrthaü såtram- ## / pradhànaü hi sàükhyànàü se÷varàõàmanã÷varàõàü ve÷varàt kùetraj¤ebhyo và vastuto bhinnaü ÷akyaü nirvaktum / brahmaõastviyamavidyà ÷aktirmàyàdi÷abdavàcyà na ÷akyà tattvenànyatvena và nirvaktum / idamevàsyà avyaktatvaü yadanirvàcyatvaü nàma / so 'yamavyàkçtavàdasya pradhànavàdàdbhedaþ / avidyà÷akte÷ce÷varàdhãnatvaü, tadà÷rayatvàt / naca dravyamàtrama÷aktaü kàryàyàlamiti ÷akterarthavattvam / tadidamuktam- ## / syàdetat / yadi brahmaõo 'vidyà÷aktyà saüsàraþ pratãyate hanta muktànàmapi punarutpàdaprasaïgaþ, tasyàþ pradhànavattàdavasthyàt / tadvinà÷e và samastasaüsàrocchedaþ tanmålavidyà÷akteþ samucchedàdityata àha- ## / bandhasya anutpattiþ / ## / ayamabhisaüdhiþ-na vayaü pradhànavadavidyàü sarvajãveùvekàmàcakùmahe, yainevamupàlamemahi, kintviyaü pratijãvaü bhidyate / tena yasyaiva jãvasya vidyotpannà tasyaivàvidyàpanãyate na jãvàntarasya, bhinnàdhikaraõayorvidyàvidyayoravirodhàt, tatkutaþ samastasaüsàrocchedaprasaïgaþ / padhànavàdinàü tveùa doùaþ / pradhànasyaikatvena taducchede sarvocchedo 'nucchede và na kasyacidityanirmokùaprasaïgaþ. pradhànabhede 'pi caitadavivekakhyàtilakùaõàvidyàsadasattvanibandhanau bandhamokùau, tarhi kçtaü pradhànena, avidyàsadasadbhàvàbhyàmeva tadupapatteþ / na càvidyopàdhibhedàdhãno jãvabhedo jãvabhedàdhãna÷càvidyopàdhibheda iti parasparà÷rayàdubhayàsiddhiriti sàüpratam / anàditvàdbãjàïkuravadubhayasiddheþ / avidyàtvamàtreõa caikatvopacàro 'vyaktamiti càvyàkçtamiti ceti / nanvevamavidyaiva jagadbãjamiti kçtamã÷vareõetyata àha- ## / nahyacetanaü caitanànadhiùñhitaü kàryàya paryàptamiti svakàryaü kartuü parame÷varaü nimittatayopàdànatayà và÷rayate, prapa¤cavibhramasya hã÷varàdhiùñhànatvamahivibhramasyeva rajjvadhiùñhànatvam, tena yathàhivibhramo rajjåpàdàna evaü prapa¤cavibhrama ã÷varopàdànaþ, tasmàjjãvàdhikaraõàpyavidyà nimittatayà viùayatayà ce÷varamà÷rayata itã÷varà÷rayetyucyate, na tvàdhàratayà, vidyàsvabhàve brahmaõi tadanupapatteriti / ata evàha- ## / yasyàmavidyàyàü satyàü ÷arate jãvàþ / jãvànàü svaråpaü vàstavaü brahma, tadbodharahitàþ ÷erata iti laya uktaþ / saüsàriõa iti vikùepa uktaþ / ## / yadyapi jãvàvyaktayoranàditvenàniyataü paurvàparyaü tathàpyavyaktasya pårvatvaü vivakùitvaitaduktam / ## / gaubalãvardapadavetaddraùñavyam / àcàryade÷ãyamatamàha #<-anye tviti># / etaddåùayati- ## / prakaraõapàri÷eùyayorubhayatra tulyatvànnaikagrahaõaniyamaheturasti / ÷aïkate #<-àmnàtyàrthamiti># / avyaktapadameva sthåla÷arãravyàvçttiheturvyaktatvàttasyeti ÷aïkàrthaþ / niràkaroti-na / ## / prakçtahànyaprakçtaprakriyàprasaïgenaikavàkyatve saübhavati na vàkyabhedo yujyate / na càkàhkùàü vinaikavàkyatvam, ubhayaü ca prakçtamityubhayaü gràhyatvenehàkàïkùitamityekàbhidhàyakamapi padaü ÷arãradvaparam / naca mukhyayà vçttyàtatparamityaupacàrikataü na bhavati / yathopahantçmàtraniràkàhkùàyàü kakapadaü prayujyamànaü ÷vàdisarvahantçpadaü vij¤àyate / yathàhuþ 'kàkebhyo rakùyatàmannamiti bàle 'pi noditaþ / upaghàtapradhànatvànna ÷vàdibhyo na rakùati // ' iti / nanu na ÷arãradvayasyàtràkàhkùà / kintu duþ÷odhatvàtsåkùmasyaiva ÷arãrasya, natu ùàñkau÷ikasya sthålasyaùa etaddhi dçùñabãbhatsatayà sukaraü vairàgyaviùayatvena ÷odhayitumityata àha- ## ## / viùõoþ paramaü padamavagamayituü paraü paramatra pratipàdyatvena prastutaü na tu vairàgyàya ÷odhanamityarthaþ / alaü và vivàdena, bhavatu såkùmameva ÷arãraü pari÷odhyaü, tathàpi na sàükhyàbhimatamatra pradhànaü paramityabhyupetyàha- ## //3 // 1.4.1.4. ## / ito 'pi nàyamavyakta÷abdaþ sàükhyàbhimatapradhànaparaþ / sàükhyaiþ khalu pradhànàdvivekena puruùaü niþ÷reyasàya j¤àtuü và vibhåtyai và pradhànaü j¤eyatvenopakùipyate / na ceha jànãyàditi copàsãteti và vidhivibhakti÷rutirasti, api tvavyaktapadamàtram / na caitàvatà sàükhyasmçtipratyabhij¤ànaü bhavatãti bhàvaþ //4 // 1.4.1.5. j¤eyatvàvacanasyàsiddhimà÷aïkya tatsiddhipradar÷anàrthaü såtram- ## / nigadavyàkhyàtamasya bhàùyam //5 // 1.4.1.6. ## / varapradànopakramà hi mçtyunaciketaþ saüvàdavàkyapravçttiràmàpteþ kañhavallãnàü lakùyate / mçtyuþ kila na ciketase kupitena pitrà prahitàya tuùñastrãnvaràn pradadau / naciketàstu pathamena vareõa pituþ saumanasyaü vavre, dvitãyenàgnividyàm, tçtãyenàtmavidyàm / 'varaõàmeùa varastçtãyaþ' iti vacanàt / nanu tatra varapradàne pradhànagocare staþ pra÷napartivacane / tasmàtkañhavallãùvagnijãvaparamàtmaparaiva vàkyapravçttirna tvanupakràntapradhànaparà bhavitumarhatãtyàha- ## / 'hantaþ ta idaü pravakùyàmi guhyaü brahma sanàtanam' ityanena vyavahitaü jãvaviùayaü 'yathà tu maraõaü pràpyàtmà bhavati gautama' ityàdiprativacanamiti yojanà / atràha codakaþ-kiü jãvaparamàtmanoreka eva pra÷naþ, kiü vànyo jãvasya 'yeyaü prete' manuùya iti pra÷àntaþ, anya÷ca paramàtmanaþ 'anyatra dharmàt' ityàdiþ / ekatve såtravirodhastrayàõamiti / bhede tu saumanasyàvàptyagnyàtmaj¤ànaviùayavaratrayapradànànantabhàvo 'nyatra dharmàdityàdeþ pra÷nasya / turãyavaràntarakalpanàyàü và tçtãya iti ÷rutibàdhaprasaïgaþ / varapradànànantarbhàve pra÷nasya tadvat pradhànàkhyànamapyanantarbhåtaü varapradàne 'stu 'mahataþ paramavyakta'mityàkùepaþ / pariharati- ## / vastuto jãvaparamàtmanorabhedàtpraùñavyàbhedenaika eva pra÷naþ / ata eva prativacanamapyekam / såtraü tvavàstabhedàbhipràyam / vàstava÷ca jãvaparamàtmanorabhedastatra tatra ÷rutyupanyàsena bhagavatà bhàùyakàreõa dar÷itaþ / tathà jãvaviùayasyàstitvanàstitvapra÷nasyetyàdi / 'yeyaü prete' iti hi naciketasaþ pra÷namupa÷rutya tattatkàmaviùayamalobhaü càsya pratãtya mçtyuþ 'vidyàbhãpsinaü naciketasaü manye' ityàdinà naciketasaü pra÷asya pra÷namapi tadãyaü pra÷aüsannasminpra÷ne brahmaivottaramuvàca- ## / yadi punarjãvàtpràj¤o bhidyeta, jãvagocaraþ pra÷naþ, pràj¤agocaraü cottaramiti kiü kena saügaccheta / apica yadviùayaü pra÷namupa÷rutya mçtyunaiùa pra÷aüsito naciketàþ yadi tameva bhåyaþ pçcchettaduttare càvadadhyàt tataþ pra÷aüsà dçùñàrthà syàt, pra÷nàntare tvasàvasthàne prasàrità satyadçùñàrthà syàdityàha- ## / yasmin pra÷no yatpra÷naþ / ÷eùamatirohitàrtham //6 // 1.4.1.7. ## / anena sàükhyaprasiddhervaidikaprasiddhyà virodhànna sàükhyaprasiddhirveda àdartavyetyuktam / sàükhyànàü mahattattvaü sattàmàtraü, puruùàrthakriyàkùamaü sattasya bhàvaþ sattà tanmàtraü mahattattvamiti / yà yà puruùàrthakriyà ÷abdàdyupabhogalakùaõà ca sattvapuruùànyatàkhyàtilakùaõà ca sà sarvà mahati buddhau samàpyata iti mahattattvaü sattàmàtramucyata iti //7 // 1.4.2.8. ## / ajà÷abdo yadyapi chàgàyàü råóhastathàpyadhyàtmavidyàdhikàrànna tatra kartitumarhati / tasmàdråóherasaübhavàdyogena vartayitavyaþ / tatra kiü svatantraü pradhànamanena mantravarõenànådyatàmuta pàrame÷varã màyà÷aktistejo 'bannavyàkriyàkàraõamucyatàm kiü tàvatpràptaü, pradhànameveti / tathàhi-yàdç÷aü pradhànaü sàükhyaiþ smaryate tàdç÷amevàsminnanyånànatiriktaü pratãyate / sà hi pradhànalakùaõà prakçtirna jàyata ityajà ca ekà ca lohita÷uklakçùõà ca / yadyapi lohitatvàdayo varõà na rajaþprabhçtiùu santi, tathàpi lohitaü kusumbhàdi ra¤jayati, rajo 'pi ra¤jayatãti lohitam / evaü prasannaü pàthaþ ÷uklaü, sattvamapi prasannamiti ÷uklam / evamàvarakaü meghàdi kçùõaü, tamo 'pyàvarakamiti kçùõam / pareõàpi nàvyàkçtasya svaråpeõa lohitatvàdiyoga àstheyaþ, kintu tatkàryasya tejo 'bannasya rohitvàdikàraõa upacaraõãyam / kàryasàråpeõa và kàraõe kalpanãyaü, tadasmàkamapi tulyam / 'ajo hyeko juùamàõo 'nu÷ete jahàtyenàü bhuktabhogàmajo 'nyaþ' iti tvàtmabheda÷ravaõàt sàükhyasmçterevàtra mantravarõe pratyabhij¤ànaü na tvavyàkçtaprakriyàyàþ / tasyàmaikàtmyàbhyupagamenàtmabhedàbhàvàt / tasmàtsvatantraü pradhànaü nà÷abdamiti pràptam / ## / avayavàþ pradhànasmaikasya sattvarajastamàüsi teùàü dharmà lohitatvàdayastairiti / ## / sukhaduþkhamohàtmikàþ / tathàhi-maitradàreùu narmadàyàü maitrasya sukhaü, tat kasya hetoþ, taü prati sattvasya samudbhavàt / tathàca tatsapatnãnàü duþkhaü, tat kasya hetoþ, tàþ prati rajaçsamudbhavàt, tathà caitrasya tàmavindato moho viùàdaþ, sa kasya hetoþ, taü prati tamaþsamudbhavàt / narmadayà ca sarve bhàvà vyàkhyàtàþ / tadidaü traiguõyànvitatvaü prajànàm / anu÷eta iti vyàcaùñe- ## / viùayà hi ÷abdàdayaþ prakçtivikàrastraiguõyena sukhaduþkhamohàtmàna indriyamano 'haïkàrapraõàlikayà buddhisattvamupasaükràmanti / tena tadbuddhisattvaü pradhànavikàraþ sukhaduþkhamohàtmakaü ÷abdàdiråpeõa pariõamate / citi÷aktistvapariõàminyapratisaükramàpi buddhisattvàdàtmano vivekabudhyamànà buddhivçttyaiva viparyàsenàvidyayà buddhisthànsukhàdãnàtmanyabhimanyamànà sukhàdimatãva bhavati / tadidamuktam- ## / ekaþ / sattvapuruùànyatàkhyàtisamunmålitanikhilavàsanàvidyànubandhastvanyo jahàtyenàü prakçtim / tadidamuktam- ## / bhuktabhogàmiti vyàcaùñe- ## / ÷abdàdyàpalabdhirbhogaþ / guõapuruùànyatàkhyàtirapavargaþ / apavçjyate hi tayà puruùa iti / evaü pràpte 'bhidhãyate-na tàvat 'ajo hyeko juùamàõo 'nu÷ete jahàtyenàü bhuktabhogamajo 'nyaþ' ityetadàtmabhedapratipàdanaparamapi tu siddhamàtmabhedaünådya bandhamokùau pratipàdayatãti / sa cànådito bhedaþ 'eko devaþ sarvabhåteùu gåóhaþ sarvavyàpã sarvabhåtàntaràtmà' ityàdi÷rutibhiràtmaikatvapratipàdanaparàbhirvirodhàtkalpaniko 'vatiùñhate / tathàca na sàükhyaprakriyàpratyabhij¤ànamityajàvàkyaü camasavàkyavatpariplavamànaü na svatantrapradhànani÷cayàya paryàptam / tadidamuktaü såtrakçtà-'camasavadavi÷eùàt' iti //8 // 1.4.2.9. uttarasåtramavatàrayituü ÷aïkate- ## / såtramavatàrayati- ## / sarva÷àkhàpratyayamekaü brahmeti sthaitau ÷àkhàntaroktarohitàdiguõayoginã tejo 'bannalakùaõà jaràyujàõóasvedajadbhijjacaturvidhabhåtagràmaprakçtibhåteyamajà pratipattavyà, 'rohita÷uklakçùõàm' iti rohitàdirupatayà tasyà eva pratyabhij¤ànàt / na tu sàükhyaparikalpità prakçtiþ / tasyà apràmàõikatayà ÷rutahànya÷rutakalpanàprasaïgàt, ra¤janàdinà ca rohitàdyupacàrasya sati mukhyàrthasaübhave 'yogàt / tadidamuktam- ## / ajàpadasya ca samudàyaprasiddhiparityàgena na jàyata ityavayavaprasiddhyà÷rayaõe doùaprasaïgàt / atra tu råpakaklapanàyàü samudàyaprasiddherevànapekùàyàþ svãkàràt / api càyamapi ÷rutikalàpo 'smaddar÷anànuguõo na sàükhyasmçtyanuguõa ityàha #<-tathehàpãti / kiü kàraõaü brahmetyupakramyeti># / brahmasvaråpaü tàvajjagatkàraõaü na bhavati, vi÷uddhatvàttasya / yathàhuþ-'puruùasya tu ÷uddhasya nà÷uddhà vikçtirbavet' ityà÷ayavatãva ÷rutiþ pçcchati / kiïkàraõam / yasya brahmaõo jagadutpattistat kiïkàraõaü brahmetyarthaþ / te brahmavido dhyànayogenàtmànaü gatàþ pràptà apa÷yanniti yojanà / ## / avidyà ÷aktiryoniþ, sà ca pratijãvaü nànetyuktamato vãpsopapannà / ÷eùamatirohitàrtham //9 // 1.4.2.10. såtràntaramavatàrayituü ÷aïkate- ## / ajàkçtirjàtistejo 'banneùu nàsti / naca tejo 'bannànàü janma÷ravaõàdajanmanimitto 'pyajà÷abdaþ saübhavatãtyàha- ## / såtramavatàrayati- ## / nanu kiü chàgà lohita÷uklakçùõaivànyàdç÷ãnàmapi chàgànàmupalambhàdityata àha- ## / bahubarkarà bahu÷àvà / ÷eùaü nigadavyàkhyàtam //1 // ## / avàntarasaügatimàha- ## / pa¤cajanà iti hi samàsàrthaþ pa¤casaükhyayà saübadhyate / naca 'diksaükhye saüj¤àyàm' iti samàsavidhànànmanujeùu niråóho 'yaü pa¤cajana÷abda iti vàcyam / tathàhi sati pa¤camanujà iti syàt / evaü càtmani pcamanujànàmàkà÷asya ca pratiùñhànamiti nistàtparyaü, sarvasyaiva pratiùñhànàt / tasmàdråóherasaübhavàttattyàgonàtra yoga àstheyaþ / jana÷abda÷ca katha¤cittattveùu vyàkhyeyaþ / tatràpi kiü pa¤ca pràõàdayo vàkya÷eùagatà vivakùyante uta tadatiriktà anya eva và kecit / tatra paurvàparyaparyàlocanayà kaõvamàdhyandinavàkyayorvirodhàt / ekatra hi jyotiùà pa¤catvamannenetaratra / naca ùoóa÷igrahaõavadvikalpasaübhavaþ / anuùñhànaü hi vikalpyate na vastu / vastutattvakathà ceyaü nànuùñhànakathà, vidhyabhàvàt / tasmàtkànicideva tattvànãha pa¤ca pratyekaü pa¤casaükhyàyogãni pa¤caviü÷atitattvàni bhavanti / sàükhyai÷ca prakçtyàdãni / pa¤caviü÷atitattvàni smaryanta iti tànyevànena mantreõocyanta iti nà÷abdaü pradhànàdi / na càdhàratvenàtmano vyavasthànàtsvàtmani càdhàràdheyabhàvasya virodhàt àkà÷asya ca vyatirecanàt, trayoviü÷atirjanà iti syànna pa¤ca pa¤cajanà iti vàcyam / satyapyàkà÷àtmanorvyatirecane målaprakçtibhàgaiþ sattvarajastamobhiþ pa¤caviü÷atisaükhyopapatteþ / tathàca satyàtmàkà÷àbhyàü saptaviü÷atisaükhyàyàü pa¤caviü÷atitattvànãti svasiddhàntavyàkopa iti cet, na målaprakçtitvamàtreõaikãkçtya sattvarajastamàüsi pa¤caviü÷atitattvopapatteþ / hirugbhàvena tu teùàü saptaviü÷atitvàvirodhaþ / tasmànnà÷àbdã sàükhyasmçtiriti pràptam / målaprakçtiþ pradhànam / nàsàvanyasya vikçtirapi tu prakçtireva tadidamuktam- ## / mahadahaïkàrapa¤catanmàtràõi prakçtaya÷ca vikçtaya÷ca / tathàhi-mahattattvamahaïkàrasya tattvàntarasya prakçtirmålaprakçtestu vikçtiþ / evamahaïkàratattvaü mahato vikçtiþ, prakçti÷ca tadeva tàmasaü sat pa¤catanmàtràõàm / tadeva sàttvikaü sat prakçtirekàda÷endriyàõàm / pa¤catanmàtràõi càhaïkàrasya vikçtiràkà÷àdãnàü pa¤cànàü prakçtiþ / tadidamuktam- ## / ùoóa÷asaükhyàvacchinno gaõo vikàra eva / pa¤cabhåtànyatanmàtràõyekàda÷endriyàõãti ùoóa÷ako gaõaþ / yadyapi pçthivyàdayo goghañàdãnàü prakçtistathàpi na te pçthivyàdibhyastattvàntaramiti na prakçtiþ / tattvàntaropàdànatvaü ceha prakçtitvamabhimataü nopàdànamàtratvamityavirodhaþ / puruùastu kåñasthanityo 'pariõàmo na kasyacitprakçtirnàpi vikçtiriti / evaü pràpte 'bhidhãyate #<-na saükhyopasaügrahàdapi pradhànàdãnàü ÷rutimattvà÷aïkà kartavyà / kasmàt nànàbhàvàt / nànà hyetàni pa¤caviü÷atitattvàni / naiùàü pa¤ca÷aþ pa¤ca÷aþ sàdhàraõadharmo 'sti># / na khalu sattvarajastamohadahaïkàràõàmekaþ kriyà dà guõo và dravyaü và jàtirvà dharmaþ pa¤catanmàtràdibhyo vyàvçttaþ sattvàdiùu cànugataþ ka÷cidasti / nàpi pçthivyaptejovàyughràõànàm / nàpi rasanavakùustvak÷rotravàcàm / nàpi pàõàpàdapàyåpasthamanasàü, yenaikenàsàdhàraõenopagçhãtàþ pa¤ca pa¤cakà bhavitumarhati / pårvapakùaikade÷inamutthàpayati- ## / yadyapi parasyàü saükhyàyàmavàntarasaükhyà dvitvàdikà nàsti tathàpi tatpårvaü tasyàþ saübhavàt paurvàparyalakùaõayà pratyàsattyà parasaükhyopalakùaõàrthaü pårvasaükhyopanyasyata iti dåùayati- ## / naca pa¤ca÷abdo jana÷abdena samasto 'samastaþ ÷akyo vaktumityàha- ## / nanu bhavatu samàsastathàpi kimityata àha- ## / api ca vãpsàyàü pa¤cakadvayagrahaõe da÷aiva tattvànãti na sàükhyasmçtipratyabhij¤ànamityasamàsamabhyupetyàha- ## / na caikà pa¤casaükhyà pa¤casaükhyàntareõa ÷akyà vi÷eùñum / pa¤ca÷abdasya saükhyopasarjanadravyavacanatvena saükhyàyà upasarjanatayà vi÷eùaõenàsaüyogàdityàha- ## / tadevaü pårvapakùaikade÷ini dåùite paramapårvapakùiõamutthàpayati #<-nanvàpannapa¤casaükhyàkà janà eveti># / atra tàvadråóhau satyàü na yogaþ saübhavatãti vakùyate / tathàpi yaugikaü pa¤cajana÷abdamabhyupetya dåùayati- ## / pa¤capålãtyatra yadyapi pçthaktvaikàrthasaüvàyinã pa¤casaükhyàvacchedikàsti tathàpãha samudàyino 'vacchinatti na samudàyaü samàsapadagamyamatastasmin kati te samudàyà ityapekùàyàü padàntaràbhihità pa¤casaükhyà saübadhyate pa¤ceti / pa¤cajanà ityatra tu pa¤casaükhyayotpatti÷iùñatayà janànàmavacchinnatvàtsamudàyasya ca pa¤capålãvadatràpratãterna padàntaràbhihità saükhyà saübadhyate / syàdetat / saükhyeyànàü janànàü mà bhåcchabdàntaravàvyasaükhyàvacchedaþ / pa¤casaükhyàyàstu tayàvacchedo bhaviùyati / nahi sàpyavacchinnetyata àha- ## / ukto 'tra doùaþ / nahyupasarjanaü vi÷eùaõena yujyate pa¤ca÷abda eva tàvatsaükhyeyopasarjanasaükhyàmàha vi÷eùatastu pa¤cajanà ityatra samàse / vi÷eùaõàpekùàyàü tu na samàsaþ syàt, asàmarthyàt / nahi bhavati çddhasya ràjapuruùa iti samàso 'pi tu (pada) vçttireva çddhasya ràj¤aþ puruùa iti / sàpekùatvenàsàmarthyàdityarthaþ / ## / abhyuccayamàtram / yadi sattvarajastamàüsi pradhànenaikãkçtyàtmàkà÷au tattvebhyo vyatiricyete tadà siddhàntavyàkopaþ / atha tu sattvarajastamàüsi mitho bhedena vivakùyante tathàpi vastutattvavyavasthàpane àdhàratvenàtmà niùkçùyatàm / àdheyàntarebhyastvàkà÷asyàdheyasya vyatirecanamanarthakamiti gamayitavyam / ## / 'diksaükhye saüj¤àyàm' iti saüj¤àyàü samàsasmaraõàt pa¤cajana÷abdastàvadayaü kkacinniråóhaþ / naca råóhau satyàmavayavaprasiddhergrahaõaü, sàpekùatvàt, nirapekùatvàcca råóheþ / tadyadi råóhau mukhyor'thaþ pràpyate tataþ sa eva grahãtavyo 'tha tvasau na vàkye saübandhàrhaþ pårvàparavàkyavirodhã và / tato råóhyaparityàgenaiva vçttyantareõàrthàntaraü kalpayitvà vàkyamupapàdanãyam / yathà '÷yenenàbhicaran yajeta' iti ÷yena÷abda ÷akunivi÷eùe niråóhavçttistadaparityàgenaiva nipatyàdànasàdç÷yenàrthavàdikena kratuvi÷eùe vartate, tathà pa¤cajana÷abdo 'vayavàrthayogànapekùa ekasminnapi vartate / yathà saptarùi÷abdo vasiùñha ekasmin saptasu ca vartate / na caiùa tattveùu råóhaþ / pa¤caviü÷atisaükhyànurodhena tattveùu vartayitavyaþ / råóhau satyàü pcaviü÷atereva saükhyàyà abhàvàtkathaü tattveùu vartate //11 // 1.4.3.12. evaü ca ke te pa¤cajanà ityapekùàyàü kiü vàkya÷eùagatàþ pràõàdayo gçhyantàmuta pa¤caviü÷atistattvànãti vi÷aye tattvànàmapràmàõikatvàt, pràõàdãnàü ca vàkya÷eùe ÷ravaõàttatparityàge ÷rutahànya÷rutakalpanàprasaïgàtpràõàdaya eva pa¤cajanàþ / naca kàõóavamàdhyandinayorvirodhànna pràõàdãnàü vàkya÷eùagatànàmapi grahaõamiti sàüpratam, virodhe 'pi tulyabalatayà ùoóa÷igrahaõavadvikalpopapatteþ / na ceyaü vastusvaråpakathà, apitåpàsanànuùñhànavidhiþ, 'manasaivànudraùñavyam' iti vidhi÷ravaõàt / ## / janavàcakaþ ÷abdo jana÷abdaþ / pa¤cajana÷abda iti yàvat / tasya kathaü pràõàdiùvajaneùu prayoga iti vyàkhyeyam / anyathà tu pratyastamitàvayavàrthe samudàya÷abdàrthe jana÷abdàrtho nàstãtyaparyanuyoga eva / råóhyaparityàgenaiva vçttyantaraü dar÷ayati- ## / jana÷abdabhàjaþ pa¤cajana÷abdabhàjaþ / nanu satyàmavayavaprasiddhau samupàya÷aktikalpanamanupapannaü, saübhavati ca pa¤caviü÷atyàü tattveùvavayavaprasiddhirityata àha- ## / syàdetat / samàsabalàccedråóhiràsthãyate hanta na dçùñastarhi tasya prayogo '÷vakarõàdivadvçkùàdiùu / tathàca lokaprasiddhyabhàvànna råóhityàkùipati- ## / janeùu tàvatpa¤cajana÷abda÷ca prathamaþ prayogo lokeùu dçùña ityasati prathamaprayoga ityasiddhamiti sthavãyastayànabhidhàyàbhyupetya prathamaprayogàbhàvaü samàdhatte-÷akyodbhidàdivaditi / àcàryade÷ãyànàü matabhedeùvapi na pa¤caviü÷atistattvàni sidhyanti / paramàrthatastu pa¤cajanà vàkya÷eùagatà evetyà÷ayavànàha #<-kai÷cittviti># / ÷eùamatirohitàrtham //12 // 1.4.3.13. // 13 // 1.4.4.14. ## / atha samanvayalakùaõe keyamakàõóe virodhàvirodhacintà, bhavità hi tasyàþ sthànamavirodhalakùaõamityata àha- ## / ayamarthaþ nàneka÷àkhàgatatattadvàkyàlocanayà vàkyàrthàvagame paryavasite sati pramàõàntaravirodhena vàkyàrthàgaterapràmàõyamà÷aïkyàvirodhavyutpàdanena pràmàõyavyavasthàpanamavirodhalakùaõàrthaþ / pràsaïgikaü tu tatra sçùñiviùayàõàü vàkyànàü parasparamavirodhapratipàdanaü na tu lakùaõàrthaþ / tatprayojanaü ca tatraiva pratipàdayiùyate / iha tu-vàkyànàü sçùñipratipàdakànàü parasparavirodhe brahmaõi jagadyonau na samanvayaþ seddhumarhati / tathàca na jagatkàraõatvaü brahmaõo lakùaõaü, naca tatra gatisàmànyaü, naca tatsiddhaye pradhànasyà÷abdatvapratipàdanaü, tasmàdvàkyànàü virodhàvirodhàbyàmuktàrthàkùepasamàdhànàbhyàü samanvayaþ evopapàdyata iti samanvayalakùaõe saügatamidamadhikaraõam / 'vàkyànàü kàraõe kàrye parasparavirodhataþ / samanvayo jagadyonau na sidhyati paràtmani // ' 'sadeva somyedamagra àsãt' ityàdãnàü kàraõaviùayàõàü, 'asadvà idamatra àsãt' ityàdibhirvàkyaiþ kàraõaviùayairvirodhaþ / kàryaviùayàõàmapi vibhinnakramàkramotpattipratipàdakànàü virodhaþ / tathàhi-kànicidanyakartçkà jagadutpattimàcakùate vàkyani / kànicitsvayaïkartçkàm / sçùñyà ca kàryeõa tatkàraõatayà brahma lakùitam / sçùñivipratipattau tatkàraõatàyàü brahmalakùaõe vipratipattau satyàü bhavati tallakùye brahmaõyapi vipratipatti / tasmàdbrahmaõi samanvayàbhàvànna samanvayàgamyaü brahma / vedàntàstu kartràdipratipàdanena karmavidhiparatayopacaritàrthà avivakùitàrthà và japopayogina iti pràptam / kramàdãti / àdigrahaõenàkramo gçhyate / evaü pràpta ucyate-'sargakramavivàde 'pi na sa sçùñari vidyate / satastvasadvaco bhaktyà niràkàryatayà kkacit // ' na tàvadasti sçùñikrame vigànaü, ÷rutãnàmavirodhàt / tathàhi-aneka÷ilpaparyavadàto devadattaþ prathamaü cakradaõóàdi karoti, atha tadupakaraõaþ kumbhaü, kumbhopakaraõa÷càharatyudakaü, udakopakaraõa÷ca saüyavanena godhåmakaõikànàü karoti piõóaü, piõóopakaraõastu pañati ghçtapårõaü, tadasya devadattasya sarvatraitàsmin kartçtvàcchakyaü vaktuü devadattàccakràdi saübhåtaü tasmàccakràdeþ kumbhàdãti / ÷akyaü ca devadattàtkumbhaþ samudbhåtastasmàdudakàharaõàdãtyàdi / nahyastyasaübhavaþ sarvatràsmin kàryajàte kramavatyapi devadattasya sàkùàtkarturanusyåtatvàt / tathehàpi yadyapyàkà÷àdikrameõaiva sçùñistathàpyàkà÷ànakàlànilàdau tatra tatra sàkùàt parame÷varasya kartçtvàcchakyaü vaktuü parame÷varàdàkà÷aþ saübhåta iti / ÷akyaü ca vaktuü parame÷varàdanalaþ saübhåta ityàdi / yadi tvàkà÷àdvàyurvàyosteja ityuktvà tejaso vàyurvàyoràkà÷a iti bråyàdbhavedvirodhaþ / na caitadasti / tasmàdamåùàmavivàdaþ ÷rutãnàm / evaü 'sa imàüllokànasçjata' ityupakramàbhidhàyinyapi ÷rutiraviruddhà / eùà hi svavyàpàramabhidhànakrameõa kurvatã nàbhidheyànàü kramaü niruõàddhi / te tu yathàkramàsthità evàkrameõocyante-yathà kramavanti j¤ànàni jànàtãti / tadevamavigànam / abhyupetya tu vigànamucyate-sçùñau khalvetadvigànam / sraùñà tu sarvavedàntavàkyeùvanusyåtaþ parame÷varaþ pratãyate / nàtra ÷rutivigànaü màtrayàpyasti / naca sçùñivigànaü sraùñari tadadhãnaniråpaõe vigànamàvahatãti vàcyam / nahyeùa sraùñçtvamàtreõocyate 'pi tu 'satyaü j¤ànamanantaü brahma' ityàdinà råpeõocyate sraùñà / taccàsya råpaü sarvavedàntavàkyànugatam / tajj¤ànaü ca phalavat / 'brahmavidàpnoti param' 'tarati ÷okamàtmavit' ityàdi ÷ruteþ / sçùñij¤ànasya tu na phalaü ÷råyate / tena 'phalavatsaünidhàvaphalaü tadaïgam' iti sçùñivij¤ànaü sraùñçbrahmavij¤ànàïgaü tadanuguõaü sadbrahmaj¤ànàvatàropàyatayà vyàkhyeyam / tathàca ÷rutiþ-'annena somya ÷uïgenàpo målamanviccha' ityàdikà / ÷uïgenàgreõa / kàryeõeti yàvat / tasmànna sçùñivipratipattiþ sraùñari vipratipattimàvahati / api tu 'guõe tvanyàyakalpanà' iti tadanuguõatayà vyàkhyeyà / yacca kàraõe vigànam'asadvà idamatra asãt' iti, tadapi 'tadapyeùa ÷loko bhavati' iti pårvaprakçtaü sadbrahmaõàkçùya 'asadevedamatra àsãt' ityucyamànaü tvasato 'bhidhàne 'saübaddhaü syàt / ÷rutyantareõa ca mànàntareõa ca virodhaþ / tasmàdaupacàrikaü vyàkhyeyam / 'taddhaika àhurasadevedamatra àsãt' iti tu niràkàryatayopanyastamiti na kàraõe vivàda iti såtre ca÷abdastvarthaþ / pårvapakùaü nivartayati / àkà÷àdiùu sçjyamàneùu kramavigàne 'pi na sraùñari vigànam / kutaþ / yathaikasyàü ÷rutau vyapadiùñaþ parame÷varaþ sarvasya kartà tathaiva ÷rutyantareùåkteþ, kena råpeõa, kàraõatvena, aparaþ kalpo yathà vyapadiùñaþ krama àkà÷àdiùu, 'àtmana àkà÷aþ saübhåta àkà÷àdvàyurvàyoragniragneràpo 'dbhyaþ pçthivã' iti, tasyaiva kramasyànapabàdhanena 'tattejo 'sçjata' ityàdikàyà api sçùñerukterna sçùñàvapi vigànam //14 // 1.4.4.15. nanvekatràtmana àkà÷akàraõatvenoktiranyatra ca tejaþ kàraõatvena, tatkathamavigànamiti / ata àha- ## / hetau tçtãyà / sarvatràkà÷ànalànilàdau sàkùàtkàraõatvenàtmanaþ / prapa¤citaü caitadadhastàt / vyakriyata iti ca karmakartari karmaõi và råpaü, na cetanatiriktaü kartàraü pratikùipati kintåpasthàpayati / nahi låyate kedàraþ svayameveti và låyate kedàra iti và lavitàraü devadattàdiü pratikùipati / api tåpasthàpayatyeva / tasmàtsarvamavadàtam //15 // 1.4.5.16. ## / nanu 'brahma te bravàõi' iti brahmàbhidhànaprakaraõàt, upasaühàre ca 'sarvàn pàpmano 'pahatya sarveùàü ca bhåtànàü ÷raiùñhyaü svàràjyaü paryeti ya evaü veda' iti nirati÷ayaphala÷ravaõàdbrahmavedanàdanyatra tadasaübhavàt, àdityacandràdigatapuruùakartçtvasya ca 'yasya vaitatkarma' iti càsyàsatyavacchede sarvanàmnà pratyakùasiddhasya jagataþ paramàr÷ena, jagatkartçtvasya ca brahmaõo 'nyatràsaübhavàtkathaü jãvamukhyapràõà÷aïkà / ucyate-brahma te bravaõãti bàlàkinà gàrgyeõa brahmàbhidhànaü pratij¤àya tattadàdityàdigatàbrahmapuruùàbhidhànena na tàvadbrahmoktam / yasya càjàta÷atroþ 'yo vai bàlàke eteùàü puruùàõàü kartà yasya vaitatkarma' iti vàkyaü na tena brahmàbhidhànaü pratij¤àtam / na cànyadãyenopakrameõànyasya vàkyaü ÷akyaü niyantum / tasmàdajàta÷atrorvàkyasaüdarbhapaurvàparyaparyàlocanayà yo 'syàrthaþ pratibhàti sa eva gràhyaþ / atra ca karma÷abdastàvadvyàpàre neråóhavçttiþ / kàrye tu kriyata iti vyutpattyà vartate / naca råóhau satyàü vyutpattiryuktà÷rayitum / naca brahmaõa udàsãnasyàpariõàmino vyàpàravattà / vàkya÷eùe ca 'athàsmin pràõa evaikadhà bhavati' iti ÷ravaõàtparispandalakùaõasya ca karmaõo yatropapattiþ sa eva veditavyatayopadi÷yate / àdityàdigatapuruùakartçtvaü ca pràõasyopapadyate, hiraõyagarbharåpapràõàvasthàvi÷eùatvàdàdityàdidevatànàm / 'katama eko devaþ pràõaþ' iti ÷ruteþ / upakramànurodhena copasaühàre sarva÷abdaþ sarvàn pàpmana iti ca sarveùàü bhåtànàmiti càpekùikavçttirvahån pàpmano bahånàü bhåtànàmityevaüparo draùñavyaþ / ekasmin vàkye upakramànurodhàdupasaühàro varõanãyaþ / yadi tu dçptabàlàkimabrahmaõi brahmàbhidhàyinamapodyàjàta÷atrorvacanaü brahmaviùayamevànyathà tu taduktàdvi÷eùaü vivakùorabrahmàbhidhànamasaübaddhaü syàditi manyate, tathàpi naitadbrahmàbhidhànaü bhavitumarhati, apitu jãvàbhidhànameva, yatkàraõaü veditavyatayopanyastasya puruùàõàü karturvedanàyopetaü bàlakiü prati bubodhayiùurajàta÷atruþ suptaü puruùamàmantryàmàntraõa÷abdà÷ravaõàt pràõàdãnàmabhoktçtvamasvàmitvaü pratibodha yaùñighàtotthànàt pràõàdivyatiriktaü jãvaü bhoktàraü svàminaü pratibodhayati / parastàdapi 'tadyathà ÷reùñhã svairbhuïkte yathà và svàþ ÷reùñhinaü bhu¤jantyevamevaiùa praj¤àtmaitairàtmabhirbhuïkte evamevaita àtmàna enamàtmànaü bhu¤janti' iti ÷ravaõàt / yathà ÷reùñhã pradhànaþ puruùaþ svairbhçtyaiþ karaõabhåtairviùayàn bhuïkte, yathà và svà bhçtyàþ ÷reùñhinaü bhu¤janti / te hi ÷reùñhinama÷anàcchàdanàdigrahaõena bhu¤janti / evamevaiùa praj¤àtmà jãva etairàdityàdigaitaràtmabhirviùayàn bhuïkte / te hyàdityàdaya àlokavçùñyàdinà sàcivyamàcaranto jãvàtmànaü bhojayanti, jãvàtmànamapi yajamànaü tadutsçùñahaviràdànàdàdityàdayo bhu¤janti, tasmàjjãvàtmaiva brahmaõo 'bhedàdbrahmeha veditavyatayopadi÷yate / ## / jãvapratyuktànàü dehendriyàdãnàü ka4ma jãvasya bhavati / karmajanyatvàdvà dharmàdharmayoþ karma÷abdavàcyatvaü råóhyanusàràt / tau ca dharmàdharmau jãvasya / dharmàdharmàkùiptatvàccàdityàdãnàü bhogopakaraõànàü teùvapi jãvasya kartçtvamupapannam / upapannaü ca pràõasçttvàjjãvasya pràõa÷abdatvam / ye ca pra÷naprativacane-'kkaiùa etad bàlàke puruùo '÷ayiùña yadà suptaþ svapnaü na ka¤cana pa÷yati' iti / anayorapi na spaùñaü brahmàbhidhànamupalabhyate / jãvavyatireka÷ca pràõàtmano hiraõyagarbhasyàpyupapadyate / tasmàjjãvapràõayoranyatara iha gràhyo na raparame÷vara iti pràptam / ##ucyate-'mçùñàvàdinamàpodya bàlàkiü brahmavàdinam / ràjà kathamasaübaddhaü mithyà và vaktumarhati // ' yathà hi kenacinmaõilakùaõaj¤amamàninà kàce maõireva veditavya ityakte parasya kàco 'yaü maõirna tallakùaõàyogàdityabhidhàya àtmano vi÷eùaü jij¤àpayiùostattvàbhidhànamasaübaddham / amaõau maõyabhidhànaü na pårvavàdino vi÷eùamàpàdayati svayamapi mçùàbhidhànàt / tasmàdanenottaravàdinà pårvavàdino vi÷eùamàpàdasatà maõitattvameva vaktavyam / evamajàta÷atruõà dçptabàlàkerabrahmavàdino vi÷eùamàtmano dar÷ayatà jãvapràõàbhidhàne asaübaddhamuktaü syàt / tayorvàbrahmaõorbrahmàbhidhàne mithyàbhihitaü syàt / tathà ca na ka÷cidvi÷eùo bàlàkergàrgyàdajàta÷atrorbhavet / tasmàdanena brahmatattvamabhidhàtavyam / tathà satyasya na mithyàvadyam / tasmàt 'brahma te bravàõi' iti brahmaõopakramàt, sarvàn pàpmano 'pahatya sarveùàü ca bhåtànàü ÷raiùñhyaü svaràjyaü paryeti ya evaü veda' iti ca sati saübhave sarva÷ruterasaükocànnirati÷ayena phalenopasaühàràt, brahmavedanàdanyata÷ca tadanupapatteþ, àdityàdipuruùakartçtvasya ca svàtantryalakùaõasya mukhyasya brahmaõyeva saübhavàdanyeùàü hiraõyagarbhàdãnàü tatpàratantryàt, 'kkaiùa etadbàlàke' ityàderjãvàdhikaraõabhavanàpàdanapra÷nasya 'yadà suptaþ svapnaü na ka¤cana pa÷yatyathàsmin pràõa evaikadhà bhavati' ityàderuttasya ca brahmaõyevopapatterbrahmaviùayatvaü ni÷cãyate / atha kasmànna bhavato hiraõyagarbhagocare eva pra÷nottare, tathà ca naitàbhyàü brahmaviùayatvasiddhirityetanniràcikãrùuþ pañhati-etasmàdàtmanaþ pràõà yathà yathàyatanaü pratiùñhanta iti / etaduktaü bhavati-àtmaiva bhavati jãvapràõàdãnàmadhikaraõaü nànyaditi / yadyapi ca jãvo nàtmano bhidyate tathàpyupàdhyavacchinnasya paramàtmano jãvatvenopàdhibhedàdbhedamàropyàdhàràdheyabhàvo draùñavyaþ / evaü ca jãvabhavanàdhàratvamapàdànatvaü ca paramàtmana upapannam / tadevaü bàlàkyajàta÷atrusaüvàdavàkyasaüdarbhasya brahmaparatve sthite ##iti vyàpàràbhidhàne na saügacchata iti karma÷abdaþ kàryàbhidhàyã bhavati, etaditisarvanàmaparàmçùñaü ca tatkàryaü, sarvanàma cedaü saünihitaparàmar÷i, naca ki¤cidiha ÷abdoktamasti saünihitam / na càdityàdipuruùàþ saünihità api paràmar÷àrhàþ bahutvàt puüliïgatvàcca / etaditi caikasya napuüsakasyàbhidhànàt 'eteùàü puruùàõàü kartà' ityanenaiva gatàrthatvàcca / tasmàda÷abdoktamapi pratyakùasiddhaü saübandhàrhaü jagadeva paràmraùñavyam / ## / atyalpamidamucyate eteùàmàdityàdigatànàü jagadekade÷abhåtànàü karteti, kintu kçtsnameva jagadyasya kàryamiti và÷abdena såcyate / jãvapràõa÷abdau ca brahmaparau jãva÷abdasya brahmopalakùaõaparatvàt / na punarbrahma÷abdo jãvopalakùaõaparaþ / tathà sati hi vahnasama¤janaü syàdityuktam / na cànadhigatàrthàvabodhanasvarasasya ÷abdasyàdhigatavodhanaü yuktam / nàpyanadhigatenàdhigatopalakùaõamupapannam / naca saübhavatyekavàkyatve vàkyabhedo nyàñyaþ / vàkya÷eùànurodhena ca jãvapràõaparamàtmopàsanàtrayavidhàne vàkyatrayaü bhavet / paurvàparyaparyàlocanayà tu brahmopàsanaparatve ekavàkyataiva / tasmànna jãvapràõaparatvamapi tu brahmaparatvameveti siddham / syàdetat / nirdi÷yantàü puruùàþ kàryàstadviùayà tu kçtiranirdiùñà tatphalaü và kàryasyotpattista yasyedaü karmeti nirdekùyete, tataþ kutaþ paunaruktyamityata àha- ## / etaduktaü bhavati-kartç÷abdenaiva kartàramabhidadhattà tayorupàttatvàdàkùiptatvàt / nahi kçtiü vinà kartà bhavati / nàpi kçtirbhàvanàparàbhidhànà bhåtimutpattiü vinetyarthaþ / nanu yadãdamà jagatparàmçùñaü tatastadantarbhåtàþ puruùà apãti ya eteùàü puruùàõàmiti punaruktamityata àha- ## //16 // 1.4.5.17. // 17 // 1.4.5.18. nanu 'pràõa evaikadhà bhavati' ityàdikàdapi vàkyàjjãvàtiriktaþ kutaþ pratãyata ityato vàkyàntaraü pañhati- ## / api ca sarvavedàntasiddhametadityàha- ## / vedàntaprakriyàyàmevopapattimupasaühàravyàjenàha- ##àtmano yato niþsaübodho 'taþ svacchatàråpamiva råpamasyeti svacchatàråpo na tu svacchataiva / layavikùepasaüskàrayostatra bhàvàt / samudàcaradvçttivikùepàbhàvamàtreõopamànam / etadeva vibhajate-upàdhibhiþ antaþkaraõàdibhiþ janitaü yadvi÷eùavij¤ànaü ghañapañàdivij¤ànaü tadrihitaü svaråpamàtmanaþ yadi vij¤ànamityevocyeta tatastadavi÷iùñamanavacchinnaü sadbrahmaiva syàttacca nityamiti nopàdhijanitaü nàpi tadrihitaü svaråpaü brahmasvabhàvasyàprahàõàt / ata uktam- ## / yadà tu layalakùaõàvidyopabçühito vikùepasaüskàraþ samudàcarati tadà vi÷eùavij¤ànotpàdàtsvapnajàgaràvasthàtaþ paramàtmano råpàdbhraü÷aråpamàgamanamiti / na kevalaü kauùãtakibràhmaõe, vàjasaneye 'pyevameva pra÷nottarayorjãvavyatiriktamànamananti paramàtmànamityàha- ## / nanvatràkà÷aü ÷ayanasthànaü tatkutaþ paramàtmapratyaya ityata àha- #<àkà÷a÷abda÷ceti># / na tàvanmukhyasyàkà÷asyàtmàdhàgtavasaübhavaþ / yadapi ca dvàsaptatisahasrahitàbhidhànàóãsaücàreõa suùuptyavasthàyàü purãtadavasthànamuktaü tadapyantaþkaraõasya / tasmàt 'daharo 'sminnantaràkà÷aþ' itivadàkà÷a÷abdaþ paramàtmani mantavya iti / prathamaü bhàùyakçtà jãvaniràkaraõàya såtramidamavatàritam / tatra mandadhiyàü nedaü pràõaniràkaraõàyeti buddhirmà bhådityà÷ayavànàha- ## / tau hi bàlàkyajàta÷atrå suptaü puruùamàjagmatuþ / tamajàta÷atrurnàmabhiràmantrayà¤cakre 'bçhat pàõóuravàsaþ somaràjan' iti / sa amantryamàõo nottasthau / taü pàõinàpeùaü bodhayà¤cakàra / sa hottasthau / 'sa hovàcajàta÷atruryatraiùa etatsupto 'bhåt' ityàdi / so 'yaü suptapuruùotthàpanena pràõàdivyatiriktopade÷a iti //18 // 1.4.6.19. ## / nanu maitreyãbràhmaõopakrame yàj¤avalkyena gàrhasthyà÷ramàduttamà÷ramaü yiyàsatà maitraiñyà bhàryàyàþ kàtyàyanyà sahàrthasaüvibhàgakaraõa ukte maitreyã yàj¤avalkyaü pratimamçtatvàrthinã prapaccha, yannu ma iyaü bhagoþ sarvà pçthvã vittena pårõà syàtkimahaü tanàmçtà syàmuta neti / tatra neti hovàca yàj¤avalkyaþ / yathaivopakaraõavatàü jãvitaü tathaiva te jãvitaü syàdamçtatvasya tu nà÷àsti vittena / evaü vittenàmçtatvà÷à bhavedyadi vittasàdhyàni karmàõyamçtatve upayujyeran / tadeva tu nàsti, j¤ànasàdhyatvàdamçtatvasya karmaõàü ca j¤ànavirodhinàü tatsahabhàvitvànupapatteriti bhàvaþ / sà hovàca maitreyã yenàhaü nàmçtà syàü kimahaü tenaü kuryàü yadeva bhagavàn veda tadeva me bråhi / amçtatvasàdhanamiti ÷eùaþ / tatràmçtatvasàdhanaj¤ànopanyàsàya vairàgyapårvakatvàttasya ràgaviùayeùu teùu teùu patijàyàdiùu vairàgyamutpàdayituü yàj¤avalkyo 'na và are patyuþ kàmàya' ityàdivàkyasaüdarbhamuvàca / àtmaipàdhikaü hi priyatvameùàü na tu sàkùàt priyàõyetàni / tasmàdetebhyaþ patijàyàdibhyo viramya yatra sàkùàtprema sa eva #<àtmà và are draùñavyaþ ÷rotavyo mantavyo nididhyàsitavyaþ># / và÷abdo 'vadhàraõe / và are dar÷anena ÷ravaõàdisàdhanenedaü jagatsarvaü viditaü bhavatãti vàkya÷eùaþ / yato nàmaråpàtmakasya jagatastattvaü pàramàrthikaü råpamàtmaiva bhujaïgasyeva samàropitasya tattvaü rajjuþ / tasmàdàtmani vidite sarvamidaü jagattattvaü viditaü bhavati, rajjvàmiva viditàyàü samàropitasya bhujaïgasya tattvaü viditaü bhavati, yatastasmàdàtmaiva draùñavyo na tu tadatiriktaü jagat svaråpeõa draùñavyam / kutaþ / yato 'brahma taü paràdàt' bràhmaõajàtirbrahmaõo 'hamityevamabhimàna iti yàvat / paràdàt paràkuryàdamçtatvapadàt / kaü, yo 'nyatràtmano brahma bràhmaõajàtiü veda / evaü kùatriyàdiùvapi draùñavyam / àtmaiva jagatastattvaü na tu tadatiriktaü ki¤cittaditi / atraiva bhagavatã ÷rutirupapattiü dçùñàntaprabandhenàha / yat khalu yadgrahaü vinà na ÷akyate grahãtuü tattato na vyatiricyate / yathà rajataü ÷uktikàyàþ, bhujaïgo và rajjoþ, dundubhyàdi÷abdasàmànyàdvà tattacchabdabhedaþ / na gçhyante ca cidråpagrahaõaü vinà sthitikàle nàmaråpàõi / tasmànna cidàtmano bhidyante / tadidamuktam #<-sa yathà dundubherhanyamànasyeti># / dundubhigrahaõena tadgataü ÷abdasàmànyamupalakùayati / na kevalaü sthitikàle nàmaråpaprapa¤ca÷cidàtmàtirekeõàgrahaõàccidàtmano na vyatiricyate 'pi tu nàmaråpotpatteþ pràgapi cidråpàvasthànàt tadupàdànatvàcca nàmaråpaprapa¤casya tadanatirekaþ, rajjåpàdànasyeva bhujaïgasya rajjoranatireka ityetadvçùñàntena sàdhayati bhagavatã ÷rutiþ-'sa yathàrdraidho 'grerabhyàhitasya pçthagdhånà vini÷carantyevaü và are 'sya mahato bhåtasya niþ÷vasitametadyadçgvedaþ' ityàdinà caturvidho mantra uktaþ / itihàsa ityàdinàùñavidhaü bràhmaõamuktam / etaduktaü bhavati-yathàgnimàtraü prathamamavagamyate ÷rudràõàü visphuliïgànàmupàdànàm / atha tato visphuliïgà vyuccaranti / na caite 'gnestattvànyatvàbhyàü ÷akyantaü nirvuktam / evamçgvedàdayo 'pyalpaprayatnàdbrahmaõo vyuccaranto na tatastattvànyatvàbhyàü nirucyante / çgàdibhirnàmopalakùyate / yadà ca nàmadheyasyeyaü gatistadà tatpårvakasya råpadheyasya kaiva katheti bhàvaþ / na kevalaü tadupàdànatvàttato na vyatiricyate nàmaråpaprapa¤caþ, pralayasamaye ca tadanuprave÷àttato na vyatiricyate / yathà sàmudramevàmbhaþ pçthivãtejaþ saüparkàt kàñhinyamupagataü saindhavaü khilyaþ, sa hi svàkàre samudre kùipto 'mbha eva bhavati, evaü cidambhodhau lãnaü jagacchideva bhavati na tu tato 'tiricyata iti / etaddçùñàntaprabandhenàha- ## / dçùñàntaprabandhamuktvà dàrùñàntike yojayati- ## / bahuttvena brahmoktam / idaü brahmetyarthaþ / bhåtaü satyam / anantaü nityam / apàraü sarvagatam / ## / vij¤ànaikarasa iti yàvat / etebhyaþ kàryakàraõabhàvena vyavasthaitebhyo bhåtebhyaþ samutthàya sàmyenotthàya / kàryakàraõasaüghàtasya hyavacchedàdduþ khitva÷okitvàdayastadavacchinne cidàtmani tadviparãte 'pi pratãyante, yathodakapratibimbite candramasi toyagatàþ kampàdayaþ / tadidaü sàmyenotthànam / yadà tvàgamàcàryopade÷apårvakamanananididhyàsanaprakarùaparyantajo 'sya brahmasvaråpasàkùàtkàra upàvartate tadà nirmçùñanikhilavàsanàvidyàmalasya kàryakàraõasaüghàtabhåtasya vinà÷e tànyeva bhåtàni na÷yantyani tadupàdhi÷cidàtmanaþ khilyabhàvo vina÷yati / tato na pretya kàryakàraõabhåtanivçttau råpagandhàdisaüj¤àstãti / na pretya saüj¤àstãti saüj¤àmàtraniùedhàdàtmà nàstãti manyamànà sà maitreyã hovàca, atraiva mà bhagavànamåmuhanmohitavàn na pretya saüj¤àstãti / sa hovàca yàj¤avalkyaþ svàbhipràyaü, dvaite hi råpàdivi÷eùasaüj¤ànibandhano duþkhitvàdyabhimànaþ / ànandaj¤ànaikarasabrahmàdvayànubhave tu tat kena kaü pa÷yet, brahma và kena vijànãyàt / nahi tadàsya karbhàvo 'sti svaprakà÷atvàt / etaduktaü bhavati-na saüj¤àmàtraü mayà vyàsedhi, kintu vi÷eùasaüj¤eti / tadevamamçtatvaphalenopakramàt, madhye càtmavij¤ànena sarvavij¤ànaü pratij¤àya tadupapàdanàt, upasaühàre ca mahadbhåtamanantamityàdinà ca brahmaråpabhidhànàt, dvaitanindayà càdvaitaguõakãrtanàdbrahmaiva maitreyãbrahmaõe pratipàdyaü na jãvàtmeti nàsti pårvapakùa ityanàrabhyamevedamadhikaraõam / atrocyate-bhoktçtvaj¤àtçtàjãvaråpotthànasamàdhaye maitreyãbrahmaõe pårvapakùeõopakramaþ kçtaþ / patijàyàdibhogyasaübandho nàbhokturbrahmaõo yujyate, nàpij¤ànakartçtvamakartuþ sàkùàcca mahato bhåtasya vij¤ànàtmabhàvena samuttànàbhidhànaü vij¤ànàtmana eva draùñavyatvamàha / anyathà brahmaõo draùñavyatvapare 'smin bràhmaõo tasya vij¤ànàtmatvena samutthànàbhidhànamanupayuktaü syàttasya tu draùñavyamupayujyata ityupakramamàtraü pårvapakùaþ kçtaþ / ##tadupodbalamàtram / siddhàntastu nigadavyàkhyàtena bhàùyeõoktaþ //19 // 1.4.6.20. tadevaü paurvàparyàlocanayà maitreyãbràhmaõasya brahmadar÷anaparatve sthite bhoktrà jãvàtmanopakramamàcàryade÷ãyamatena tàvatsamàdhatte såtrakàraþ- ## / yathà hi vahnervikàrà vyuccaranto visphuliïgà na vahneratyantaü bhidyante, tadråpaniråpaõatvàt, nàpi tato 'tyantamabhinnàþ, vahneriva parasparavyàvçttyabhàvaprasaïgàt, tathà jãvàtmano 'pi brahmavikàra na brahmaõo 'tyantaü bhidyante, cidråpatvàbhàvaprasaïgàt / nàpyatyantaü na bhidyante, parasparaü vyàvçttyabhàvaprasaïgàt, sarvaj¤aü pratyupade÷avaiyarthyàcca / tasmàtkatha¤cidbhedo jãvàtmanàmabheda÷ca / tatra tadvij¤ànena sarvavij¤ànapratij¤àsiddhaye vij¤ànàtmaparamàtmanorabhedamupàdàya paramàtmani dar÷ayitavye vij¤ànàtmanopakrama ityà÷maradhya àcàryo mene //20 // 1.4.6.21. àcàryade÷ãyàntaramatena samàdhatte- ## / jãvo hi paramàtmano 'tyantaü bhinna eva san dehendriyamanobuddhyupadhànasaüparkàtsarvadà kaluùaþ, tasya ca j¤ànadhyànàdisàdhanànuùñhànàtsaüprasannasya dehendriyàdisaüghàtàdutkramiùyataþ paramàtmanaikyopapatteridamabhedenopakramaõam / etaduktaü bhavati-bhaviùyantamabhedamupàdàya bhedakàle 'pyabheda uktaþ / yathàhuþ pà¤caràtrikàþ-'àmukterbheda eva syàjjãvasya ca parasya ca / bhuktasya tu na bhedo 'sti bhedahetorabhàvataþ // ' iti / atraiva ÷rutimupanyasyati- #<÷ruti÷caivamiti># / pårvaü dehendriyàdyupàdhikçtaü kaluùatvamàtmana uktam / saüprati svàbhàvikameva jãvasya nàmaråpaprapa¤cà÷rayatvalakùaõaü kàluùyaü pàrthivànàmaõånàmiva ÷yàmatvaü kevalaü pàkeneva / j¤ànadhyànàdinà tadapanãya jãvaþ paràtparataraü puruùamupaitãtyàha- ## / nadãnidar÷anam 'yathà somyemà nadyaþ' iti //21 // 1.4.6.22. tadevamàcàryade÷ãyamatadvayamuktvàtràparituùyannàcàryamatamàha såtrakàraþ #<-avisthiteriti kà÷akçtsnaþ># / etadvyàcaùñe- ## / na jãva àtmano 'nyaþ / nàpi tadvikàraþ kintvàtmaivàvidyopàdhànakalpitàvacchedaþ / àkà÷a iva ghañamaõikàdikalpitàvacchedo ghañàkà÷o maõikàkà÷o na tu paramàkà÷àdanyastadvikàro và / tata÷ca jãvàtmanopakramaþ paràmàtmanaivopakramastasya tato 'bhedàt / sthåladar÷ilokapratãtisaukaryàyaupàdhikenàtmaråpeõopakramaþ kçtaþ / atraiva ÷rutiü pramàõayati- ## / atha vikàraþ paramàtmano jãvaþ kasmànna bhavatyàkà÷àdivadityàha- ## / nahi yathà tejaþprabhçtãnàmàtmavikàratvaü ÷råyate evaü jãvasyeti / àcàryatrayamataü vibhajate- ## / àtyantike satyabhede kàryakàraõabhàvàbhàvàdanàtyantiko 'bheda àstheyaþ, tathàca katha¤cidbhedo 'pãti tamàsthàya kàryakàraõabhàva iti matatrayamuktvà kà÷akçtsnãyamataü sàdhutvena nirdhàrayati- ##madhye / ## / àtyantike hi jãvaparamàtmanorabhede tàttvike 'nàdyavidyopàdhikalpito bhedastattvamasãti jãvàtmano brahmabhàvatattvopade÷a÷ravaõamanananididhyàsanaprakarùaparyantajanmanà sàkùàtkàraõe vidyayà ÷akyaþ samålakàùaü kaùituü, rajjvàmahivibhrama iva rajjutattvasàkùàtkàreõa, ràjaputrasyeva va mlecchakule vardhamànasyàtmani samàropito mlecchabhàvo ràjaputro 'sãti àptopade÷ena / na tu mçdvikàraþ ÷aràvàdiþ ÷ata÷o 'pi mçnmçditi cintyamànastajjanmanà mçdbhàvasàkùàtkàreõa ÷akyo nivartayituü, tatkasya hetoþ, tasyàpi mçdo bhinnàbhinnasya tàttvikatvàt, vastutastu j¤ànenocchettuma÷akyatvàt, so 'yaü pratipàdayiùitàrthànusàraþ / api ca jãvasyàtmavikàratve tasya j¤ànadhyànàdisàdhanànuùñhànàt svaprakçtàvapyaye sati nàmçtatvasyà÷àstãtyapuruùàrthatvamamçtatvapràpi÷rutivirodha÷ca / kà÷akçtsnamate tvetadubhayaü nàstãtyàha- ## / nanu yadi jãvo na vikàraþ kintu brahmaiva kathaü tarhi tasminnàmaråpà÷rayatva÷rutiþ, katha¤ca 'yathàgneþ ÷rudrà visphuliïgà' iti brahmavikàra÷rutirityà÷aïkàmupasaühàravyàjena niràkaroti- ## / yataþ pratipàdayiùitàrànusàra÷càmçtatvapràpti÷ca vikàrapakùe na saübhavataþ, ata÷ceti yojanà / dvitãyapårvapakùabãjamanayaiva trisåtryàpàkaroti- ## / ÷eùamatirohitàrthaü vyàkhyàtàrthaü ca / tçtãyapårvapakùabãjaniràse kà÷akçtsnãyenaivetyavadhàraõaü tanmatà÷rayaõenaiva tasya ÷akyaniràsatvàt / aikàntike hyàdvaite àtmano 'nyakarmakaraõe 'kena kaü pa÷yet' iti àtmana÷ca karmatvaü 'vij¤àtàramare kena vijànãyàt' iti ÷akyaü niùeddhum / bhedàbhedapakùe vaikàntike và bhede sarvametadadvaità÷rayama÷akyamityavadhàraõasyàrthaþ / na kevalaü kà÷akçtsnãyadar÷anà÷rayaõena bhåtapårvagatyà vij¤àtçtvamapi tu ÷rutipaurvàparyaparyàlocanayàpyevamevetyàha- ## / kasmàt punaþ kà÷akçtsnasya matamàsthãyate netareùàmàcàryàõàmityata àha- ## / kà÷akçtsnãyasya matasya ÷rutiprabandhopanyàsena punaþ ÷rutimattvaü smçtimattvaü copasaühàropakramamàha- ## / kkacitpàñha àta÷ceti / tasyàva÷yaü cetyarthaþ / jananajaràmaraõabhãtayo vikriyàstàsàü sarvàsàü 'mahànajaþ' ityàdinà pratiùedhaþ / pariõàmapakùe 'nyasya cànyabhàvapakùe aikàntikàdvaitapratipàdanaparàþ 'ekamevàdvitãyam' ityàdayaþ, dvaitadar÷ananindàparà÷ca 'anyo 'sàvanyo 'hamasmi' ityàdayaþ, janmajaràdivikriyàpratiùedhaparà÷ca 'eùa mahànajaþ' ityàdayaþ ÷rutaya uparudhyeran / apica yadi jãvaparamàtmanorbhedàbhedàvàsthãyeyàtàü tatastayormitho virodhàtsamuccayàbhàvàdekasya balãyastve nàtmani nirapavàdaü vij¤ànaü jàyeta, balãyasaikena durbalapakùàvalambino j¤ànasya bàdhanàt / atha tvagçhyamàõavi÷eùatayà na balàbalàvadhàraõaü,tataþ saü÷aye sati na suni÷citàrthamàtmani j¤ànaü bhavet / suni÷citàrthaü ca j¤ànaü mokùopàyaþ ÷råyate-'vedàntavij¤ànasuni÷citàrthàþ' iti / tadetadàha- ## / 'ekatvamanupa÷yataþ' iti ÷rutirna punarekatvànekatve anupa÷yata iti / nanu yadi kùetraj¤aparamàtmanorabhedo bhàvikaþ, kathaü tarhi vyapade÷abuddhibhedau kùetraj¤aþ paramàtmeti katha¤ca nitya÷uddhabuddhamuktasvabhàvasya bhagavataþ saüsàrità / avidyàkçtanàmaråpopàdhiva÷àditi cet / kasyeyamavidyà / na tàvajjãvasya, tasya paramàtmano vyatirekàbhàvàt / nàpi paramàtmanaþ, tasya vidyaikarasyàvidyà÷rayatvànupapatteþ / tadatra saüsàritvàsaüsàritvavidyàvidyàvattvaråpaviruddhayadharmasaüsargudbuddhivyapade÷abhedàccàsti jãve÷varayorbhedo 'pi bhàvika ityata àha- ## / na tàvadbhedadàbhedàvekàtra bhàvikau bhavitumarhata iti viprapa¤citaü prathame pàde / dvaitadar÷ananindayà caikàntikàdvaitapratipàdanaparàþ paurvàparyàlocanayà sarve vedàntaþ pratãyante / tatra yathà bimbàdavadatàttàttvike pratibimbànàmabhede 'pi nãlamaõikçpàõakàcàdyupadhànabhedàtkàlpaniko jãvànàü bhedo buddhivyapade÷abhedau vartayati, idaü bimbamavadàtamimàni ca pratibimbàni nãlotpalà÷a÷ayàmalàni vçttadãrghàdibhedabhà¤ji bahånãti, evaü paramàtmanaþ ÷uddhasvabhàvàjjãvànamabheda aikàntike 'pyanirvacanãyànàdyavidyopadhànabhedàtkàlpaniko jãvànàü bhedo buddhivyapade÷abhedàvayaü ca paramàtmà ÷uddhavij¤ànànandasvabhàva ime ca jãvà avidyà÷okaduþkhàdyupadravabhàja iti vartayati / avidyopadhànaü ca yadyapi vidyàsvabhàve paramàtmani na sàkùàdasti tathàpi tatpratibimbakalpajãvadvàreõa parasminnucyate / na caivamanyonyà÷rayo jãvavibhàgà÷rayàvidyà, avidyà÷raya÷ca jãvavibhàga iti, bãjàïkuravadanàditvàt / ata eva kànuddi÷yaiva ã÷varo màyàmàracayatyanàrthikàü, udde÷yanàü sargàdau jãvànàmabhàvàt, kathaü càtmànaü saüsàriõaü vividhavedanàbhàjaü kuryàdityàdyanuyogo niravakà÷aþ / na khalvàdimàn saüsàraþ, nàpyàdimànavidyàjãvavibhàgaþ, yenànuyujyeteti / atra ca nàmagrahaõenàvidyàmupalakùayati / syàdetat / yadi na jãvàn brahma bhidyate, hanta jãvaþ sphuña iti brahmàpi tathà syàt, tathà ca 'nihitaü guhàyàm' iti nopapadyata ityata àha- ## / yathàhi bimbasya maõikçpàõàdayo guhà evaü brahmaõo 'pi pratijãvaü bhinnà avidyà guhà iti / yathà pratibimbeùu bhàsamàneùu bimbaü tadabhinnamapi guhyamevaü jãveùu bhàsamàneùu tadabhinnamapi brahma guhyam / astu tarhi brahmaõo 'nyadguhyamityata àha- ##à÷amarathyaprabhçtayaþ ## / brahmaõaþ sarvàtmanà bhaga÷o và pariõàmàbhyupagame tasya kàryatvàdanityatvàcca tada÷rito mokùo 'pi tathà syàt / yadi tvevamapi mokùaü nityaïkçtakaü bråyustatràha #<-nyàyeneti># / evaü ye nadãsamudranidar÷anenàmukterbhedaü muktasya càbhedaü jãvasyàsthiùata teùàmapi nyàyenàsaügatiþ / no jàtu ghañaþ paño bhavati / nanåktaü yathà nadã samudro bhavatãti / kà punarnadyabhimatà àyuùmataþ / kiü pàthaþ paramàõava utaiùàü saüsthànabheda àhosvittadàrabdho 'vayavã / tatra saüsthànabhedasya vàvayavino và samudranive÷e vinà÷àt kasya samudreõaikatà / nadãpàthaþ paramàõånàü tu samudrapàthaþ paramàõubhyaþ pårvavasthitebhyo bheda eva nàbhedaþ / evaü samudràdapi teùàü bheda eva / ye tu kà÷akçtsnãyameva matamàsthàya jãvaü paramàtmanoü'÷amàcakhyusteùàü kathaü 'niùphalaü niùkriyaü ÷àntam' iti na ÷rutivirodhaþ / niùphalamiti sàvayavatvaü vyàsedhi na tu sàü÷atvam, aü÷a÷ca jãvaþ paramàtmano nabhasa iva karõanemimaõóalàvacchinnaü nabhaþ ÷abda÷ravaõayogyaü, vàyoriva ca ÷arãràvacchinnaþ pa¤cavçttiþ pràõa iti cet / na tàvannabho nabhasoü÷aþ, tasya tattvàt / karõanemimaõóalàvacchinnamaü÷a iti cet, hanta tarhi pràptàpràptavivekena karõanemimaõóalaü và tatsaüyogo vetyuktaü bhavati / naca karõanemimaõóalàvacchinnamaü÷a iti cet, hanta tarhi pràptàpràptavivekena karõanemimaõóalaü và tatsaüyogo vetyuktaü bhavati / naca karõanemimaõóalaü tasyàü÷aþ, tasya tato bhedàt / tatsaüyogo nabhodharmatvàttasyàü÷a iti cet / na / anupapatteþ / nabhodharmatve hi tadanavayavaü sarvatràbhinnamiti tatsaüyogaþ sarvatra pratheta / nahyasti saübhavo 'navayavamavyàpyavartata iti / tasmàttatràsti cedvyàpyaiva / na cedvyàpanoti tatra nàstyeva / vyàpyaivàsti kevalaü pratisaübandhyadhãnaniråpaõatayà na sarvatra niråpyata iti cet, na nàma niråpyatàm / tatsaüyuktaü tu nabhaþ ÷ravaõayogyaü sarvatràstãti sarvatra ÷ravaõaprasaïgaþ / naca bhedàbhedayoranyatareõàü÷aþ ÷akyo nirvaktum na cobhàbhyàü, viruddhayorekatràsamavàyàdityuktam / tasmàdanirvacanãyànàdyavidyàparikalpita evàü÷o nabhaso na bhàvika iti yuktam / naca kàlpaniko j¤ànamàtràyattajãvitaþ kathamavij¤àyamàno 'sti, asaü÷càü÷aþ kathaü ÷abda÷ravaõalakùaõàya kàryàya kalpate, na jàtu rajjvàmaj¤àyamàna urago bhayakampàdikàryàya paryàpta iti vàcyam / aj¤àtatvàsiddheþ kàryavyaïgatvàdasya / kàryotpàdàtpårvamaj¤àtaü kathaü kàryotpàdàïgamiti cet / na / pårvapårvakàryotpàdavyaïgyatvàdasatyapi j¤àne tatsaüskàrànuvçtteranàditvàcca kalpanà tatsaüskàrapravàhasya / astu vànupapattireva kàryakàraõayormàyàtmakatvàt / anupapattirhi màyàmupodbalayatyanupapadyamànàrthatvànyamàyàyàþ / api ca bhàvikàü÷avàdinàü mate bhàvikàü÷asya j¤ànenocchettuma÷akyatvànna j¤ànadhyànasàdhano mokùaþ syàt / tadevamakà÷àü÷a iva ÷rotramanirvacanãyam / evaü jãvo brahmaõoü'÷a iti kà÷akçtsnãyaü matamiti siddham //22 // 1.4.7.23. ## / syàdetat / vedàntànàü brahmaõi samanvaye dar÷ite samàptaü samanvayalakùaõamiti kimaparamava÷iùyate yadarthamidamàrabhyata iti ÷aïkàü niràkartuü saügatiü dar÷ayannava÷eùamàha- ## / atra ca lakùaõasya saügatimuktvà lakùaõenàsyàdhikaraõasya saügatiruktà / etaduktaü bhavati-satyaü jagatkàraõe brahmaõi vedàntànàmuktaþ samanvayaþ / tatra kàraõabhàvasyobhayathà dar÷anàjjagatkàraõatvaü brahmaõaþ kiü nimittatvenaiva, utopàdànatvenàpi / tatra yadi prathamaþ pakùastata upàdànakàraõànusàraõe sàükhyasmçtisiddhaü pradhànamabhyupeyam / tathà ca 'janmàdyasya yataþ' iti brahmalakùaõamasàdhu, ativyàpteþ pradhàne 'pi gatatvàt / asaübhavàdvà / yadi tåttaraþ pakùastato nàtivyàptirnàpyavyàptiriti sàdhu lakùaõam / so 'yamava÷eùaþ / tatra 'ãkùàpårvakartçtvaü prabhutvamasaråpatà / nimittakàraõeùveva nopàdàneùu karhicit // ' tadidamàha- ## / àgamasya kàraõamàtre paryavasànàdanumànasya tadvi÷eùaniyamamàgamo na pratikùipatyapi tvanumanyata evetyàha- ## / brahmopàdànatvasya prasaktasya pratiùedhe 'nyatràprasaïgàtsàükhyasmçtiprasiddhamànumànikaü pradhànaü ÷iùyata iti / ekavij¤ànena ca sarvavij¤ànapratij¤ànam 'uta tamàde÷am' ityàdinà, 'yathà somyaikena mçtpiõóena' iti ca dçùñàntaþ, paramàtmanaþ pràdhànyaü såcayataþ / yathà soma÷armaõaikena j¤àtena sarve kañhà j¤àtà bhavanti / evaü pràpta ucyate #<-prakçti÷ca># / na kevalaü brahma nimittakàraõaü, kutaþ, pratij¤àdçùñàntayoranuparodhàt / nimittakàraõatvamàtre tu tàvuparudhyeyàtàm / tathàhiþ-'na mukhye saübhavatyarthe jaghanyà vçttiriùyate / na cànumànikaü yuktamàgamenàpabàdhitam // sarve hi tàvadvedàntàþ paurvàparyeõa vãkùitàþ / aikàntikàdvaitaparà dvaitamàtraniùedhataþ // ' tadihàpi pratij¤àdçùñàntau mukhyàrthàveva yuktau na tu 'yajamànaþ prastaraþ' itivadguõakalpanayà netavyau, tasyàrthavàdasyàtatparatvàt / pratij¤àdçùñantavàkyayostvadvaitaparatvàdupàdànakàraõàtmakatvàccopàdeyasya kàryajàtasyopàdànaj¤ànena tajj¤ànopapatteþ / nimittakàraõaü tu kàryàdatyantabhinnamiti na tajj¤àne kàryaj¤ànaü bhavati / ato brahmopàdànakàraõaü jagataþ / naca brahmaõo 'nyannimittakàraõaü jagata ityapi yuktam / pratij¤àdçùñàntoparodhàdeva / nahi tadànãü brahmaõi j¤àte sarvaü vij¤àtaü bhavati / jagannimittakàraõasya brahmaõo 'nyasya sarvamadhyapàtinastajj¤ànenàvij¤ànàt / yata iti ca pa¤camã na kàraõamàtre smaryate api tu prakçtau, 'janikartuþ prakçtiþ' iti / tato 'pi prakçtitvamavagacchàmaþ / dundubhigrahaõaü dundubhyàghàtagrahaõaü ca tadgata÷abdatvasàmànyopalakùaõàrtham //23 // 1.4.7.24. anàgatecchàsaükalpo 'bhidhyà / etayà khalu svàtantryalakùaõena kartçtvena nimittatvaü dar÷itam / 'bahu syàm' iti ca svaviùayatayopàdànatvamuktam //24 // 1.4.7.25. #<àkà÷àdeva># / brahmaõa evetyarthaþ / sàkùàditi ceti såtràvayavamanådya tasyàrthaü vyàcaùñe- #<àkà÷àdeveti># / ÷rutirbrahmaõo jagadupàdànatvamavadhàrayantã upàdànàntaràbhàvaü sàkùàdeva dar÷ayatãti ##såtràvayavena dar÷itamiti yojanà //25 // 1.4.7.26. #<àtmakçteþ pariõàmàt># / prakçtigrahaõamupalakùaõaü, nimittamityapi draùñavyaü, karmatvenopàdànatvàtkartçtvena ca tatprati nimittatvàt / ## / siddhasàdhyayorekatràsamavàyo virodhàditi / ## / pårvasiddhasyàpyanirvacanãyavikàràtmanà pariõàmo 'nirvacanãyatvàdbhedenàbhinna iveti siddhasyàpi sàdhyatvamityarthaþ / ekavàkyatvena vyàkhyàyà pariõàmàdityavacchinna vyàcaùñe- ## / saccatyacceti dve brahmaõo råpe / sacca sàmànyavi÷eùeõàparokùatayà nirvàcyaü, pçthivyaptejolakùaõam / tyacca parokùamata evànirvàcyamidantayà vàñvàkà÷alakùaõaü, kathaü ca tadbrahmaõo råpaü yadi tasya brahmopàdànaü, tasmàtpariõàmàdbrahma bhåtànàü prakçtiriti //26 // 1.4.7.27. pårvapakùiõo 'numànamanubhàùyàgamavirodhena dåùayati #<-yatpunariti># / etaduktaü bhavati-ã÷varo jagato nimittakàraõameva ãkùàpårvajagatkartçtvàt, kumbhakartukulàlavat / atre÷varasyàsiddherà÷rayàsiddho hetuþ pakùa÷càprasiddhavi÷eùaþ / yathàhuþ-'nànupalabdhe nyàyaþ pravartate' iti / àgamàttatsiddhiriti cet, hanta tarhi yàdç÷amã÷varamàgamo gamayati tàdç÷o 'bhyupagatavyaþ sa ca nimittakàraõaü copàdànakàraõaü ce÷varamavagamayati / vi÷eùyà÷rayagràhyàgamavirodhànnànumànamudetamurhatãti kutastena nimittatvàvadhàraõetyarthaþ / iyaü copàdànapariõàmàdibhàùà na vikàràbhipràyeõàpi tu tathà sarpasyopàdànaü rajjurevaü brahma jagadupàdànaü draùñavyam / na khalu nityasya niùphalasya brahmaõaþ sarvàtmanaikade÷ena và pariõàmaþ saübhavati, nityatvàdanekade÷atvàdityuktam / naca mçdaþ ÷aravàdayo bhidyante, na càbhinnàþ, na và bhinnàbhinnàþ kintvanirvacanãyà eva / yathàha ÷rutiþ-'mçttiketyeva satyam' iti / tasmàdadvaitopakramàdupasaühàràcca sarva eva vedàntà aikàntikàdvaitaparàþ santaþ sàkùàdeva kkacidadvaitamàhuþ, kkaciddvaitaniùedhena, kkacidbrahmopàdànatvena jagataþ / etàvatàpi tàvadbhedo niùiddho bhavati, na tåpàdànatvàbhidhànamàtreõa vikàragraha àstheyaþ / nahi vàkyaikade÷asyàrtho 'stãti //27 // 1.4.8.28. syàdetat / mà bhåtpradhànaü jagadupàdànaü tathàpi na brahmopàdànatvaü sidhyati, paramàõavàdãnàmapi tadupàdànànàmupaplavamànatvàt, teùàmapi hi ki¤cidupodbalakamasti vaidikaü liïgamityà÷aïkàmapanetumàha såtrakàraþ- ## / nigadavyàkhyàtena bhàùyeõa vyàkhyàtaü såtram / 'pratij¤àlakùaõaü lakùyamàõe padasamanvayaþ vaidikaþ sa ca tatraiva nànyatretyatra sàdhitam //28 // ' iti ÷rãmadvàcaspatimi÷raviracite ÷rãmacchàrãrakabhàùyavibhàge bhàmatyàü prathamàdhyàyasya caturthaþ pàdaþ //4 // iti prathamàdhyàye 'vyaktàdisaüdigdhapadamàtrasamanvayàkhya÷caturthaþ pàdaþ iti ÷rãmadbrahmasåtra÷àïkarabhàùye samanvayàkhyaþ prathamo 'dhyàyaþ ____________________________Adhyàya 2____________________________ / ## / 2.1.1.1. ## / vçttavartiùyamàõayoþ samanvayavirodhaparihàralakùaõayoþ saügatipradar÷anàya sukhagrahaõasya caitanyoþ saükùepatastàtparyàrthamàha- ## / anapekùavedàntavàkyasvarasasiddhasamanvayalakùaõasya virodhatatparihàràbhyàmàkùepasamàdhànakaraõàdanena lakùaõenàsti viùayaviùayibhàvaþ saübandhaþ / pårvalakùaõàrtho hi viùa÷ayastadgocaratvàdàkùepasamàdhànayoreùa ca viùayãti / tadevamadhyàyamavatàrya tadavayavamadhikaraõamavatàrayati- ## / tantryate vyutpàdyate mokùasàdhanamaneneti tantraü, tadevàkhyà yasyàþ sà smçtistantràkhyà paramarùiõà kapilenàdividuùà praõãtà / anyà÷càsuripa¤ca÷ikhàdipraõãtà smçtayastadanusàriõyaþ / na khalvamåùàü smçtãnàü manvàdismçtivadanyo 'vakà÷aþ ÷akyo vaditumçte mokùasàdhanaprakà÷anàt / tadapi cennàbhidadhyuranavakà÷àþ satyo 'pramàõaü prasajyeran / tasmàttadavirodhena katha¤cidvedàntà vyàkhyàtavyàþ / pårvapakùamàkùipati- ## / prasàdhitaü khalu dharmamãmàüsàyàü 'virodhe tvanapekùaü syàdasati hyanumànam' ityatra, yathà ÷rutiviruddhànàü smçtãnàü durbalatayànapekùaõãyatvaü tasmànna durbalànurodhena balãyasãnàü ÷rutãnàü yuktamupavarõanam, api tu svataþsiddhapramàõabhàvàþ ÷rutayo durbalàþ smçtãrbàdhanta eveti yuktam / pårvapakùã samàdhatte- ## / prasàdhito 'pyarthaþ ÷raddhàjaóànprati punaþ prasàdhyata ityarthaþ / àpàtataþ samàdhànamuktvà paramasamàdhànamàha pårvapakùã- ## / ayamasyàbhaisaüdhiþ-brahma hi ÷àstrasya kàraõamuktaü '÷àstrayonitvàt' iti, tenaiùa vedarà÷irbrahmaprabhavaþ sannàjànasiddhànàvaraõabhåtàrthamàtragocaratabuddhaipårvako yathà tathà kapilàdãnàmapi ÷rutismçtiprathitàjànasiddhabhàvànàü smçtayo 'nàvaraõasarvaviùayatadbuddhiprabhavà iti na ÷rutibhyo 'måùàmasti ka÷cidvi÷eùaþ / na caitàþ sphuñataraü pradhànàdipratipàdanaparàþ ÷akyante 'nmathayitacum / tasmàttadanurodhena katha¤cicchutaya eva netavyàþ / api ca tarko 'pi kapilàdismçtiranumanyate, tasmàdapyetadeva pràptam / evaü pràpta àha- ## / yathà hi ÷rutãnàmavigànaü brahmaõi gatisàmànyàt, naiùaü smçtãnàmavigànamasti pradhàne, tàsàü bhåyasãnàü brahmopàdànatvapratipàdanaparàõàü tatra tatra dar÷anàt / tasmàdavigànàcchraita evàrtha àvastheyo na tu smàrto vigànàditi / tatkimidànãü parasparavigànàtsarvà eva smçtayo 'vaheyà ityata àha- ## / arvàgdçgabhipràyam / ÷aïkate- #<÷akyaü kapilàdãnàmiti># / niràkaroti- ## / na tàvatkapilàdaya ã÷varavadàjànasiddhàþ, kintu vini÷catavedapràmàõyànàü teùàü tadanuùñhànavatàü pràci bhave 'smi¤janmani siddhiþ, ata evàjànasiddhà ucyante / yadasmin janmani na taiþ siddhadyupàyo 'nuùñhitaþ pràgbhavã.vedàrthànuùñhànalabdhajanmatvàttatsiddhãnàm / tathà càvadhçtavedapràmàõyànàü tadviruddhàrthàbhidhànaü tadapabàdhitamapramàõameva / apramàõena ca na vedàrtho 'ti÷aïkituü yuktaþ pramàõasiddhatvàttasya / tadevaü vedavirodhe siddhavacanamapramàõamuktvà siddhànàmapi parasparavirodhe tadvacanàdanà÷càsa iti pårvoktaü smàrayati- ## / ÷raddhàjaóànbodhayati- ## / nanu ÷ruti÷cetkapilàdãnàmanàvaraõabhåtàrthagocaraj¤ànàti÷ayaü bodhayati, kathaü teùàü vacanamapramàõaü, tadapràmàõye ÷ruterapyapràmàõyaprasaïgàdityata àha- ## / na tàvatsiddhànàü parasparaviruddhàni vacàüsi pramàõaü bhavitumarhanti / naca vikalpo vastuni, siddhe tadanupapatteþ / anuùñhànamanàgatotpàdyaü vikalpyate, na siddham / tasya vyavasthànàt / tasmàcchutisàmànyamàtreõa bhramaþ sàükhyapraõetà kapilaþ ÷rauta iti / syàdetat / kapila eva ÷rauto nànye manvàdayaþ / tata÷ca teùàü smçtiþ kapilasmçtiviruddhàvaheyetyata àha- ## / tasyà÷càgamàntarasaüvàdamàha- ## / na kevalaü manoþ smçtiþ smçtyantarasaüvàdinã, ÷rutisaüvàdinyapãtyàha- #<÷ruti÷ceti># / upasaüharati- ## / syàdetat / bhavatu vedaviruddhaü kàpilaü vacastathàpi dvayorapi puruùabuddhiprabhavatayà ko vinigamanàyàü heturyato vedavirodhi kàpilaü vaco nàdaraõãyamityata àha- ## / ayamabhisaüdhiþ-satyaü ÷àstrayonirã÷varastathàpyasya na ÷àstrakriyàyàmasti svàtantryaü kapilàdãnàmiva / sa hi bhagavàn yàdç÷aü pårvasmin sarge cakàra ÷àstraü tadanusàreõàsminnapi sarge praõãtavàn / evaü pårvatarànusàreõa pårvasmin pårvatàmanusàreõa ca pårvatara ityanàdirayaü ÷àstre÷varayoþ kàryakàraõabhàvaþ / tatre÷varasya na ÷àstràrthaj¤ànapårvà ÷àstrakriyà yenàsya kapilàdivatsvàtantryaü bhavati / ÷àstràrthaj¤ànaü càsya svayamàvirbhavadapi na ÷àstrakàraõatàmupaiti, dvayorapyaparyàyeõàvirbhàvàt / ÷àstraü ca svatobodhakatayà puruùasvàtantryàbhàvena nirastamastadoùà÷aïkaü sadanapekùaü sàkùàdeva svàrthe pramàõam / kapilàdivacàüsi tu svatantrakapilàdipraõetçkàõi tadarthasmçtipårvakàõi, tadarthasmçtaya÷ca tadarthànubhavapårvàþ / tasmàttàsàmarthapratyayàïgapràmàõyavini÷cayàya yàvatsmçtyanubhavau kalpete tàvatsvataþ siddhapramàõabhàvayànepakùayaiva ÷rutyà svàrtho vini÷càyita iti ÷ãghratarapravçttayà ÷rutyà smçtyartho bàdhyata iti yuktam //1 // 2.1.1.2. mahadahaïkàrau tàvadaprasiddhau, ahaïkàraprakçtikatvena tanmàtràõyapyaprasiddhàni smartuü na ÷akyanta ityàha- ## / nanu 'mahataþ paramavyaktam' iti÷rutiprasiddhàni mahadàdãnãtyata àha- ## / såtratàtparyamàha- ## / sàükhyasmçtermahadàdiùviva pradhàne 'pi pràmàõyaü neti ni÷cãyata ityarthaþ / sàükhyasmçterbàdhe 'pi taduktayuktãnàü kathaü bàdha càrùaj¤ànamatra målamupapadyata iti yuktam / tasmànna kàpilasmçteþ pradhànopàdànatvaü jagata iti siddham //2 // 2.1.2.3. ## / nànena yoga÷àstrasya hairaõyagarbhapàta¤jalàdeþ sarvathà pràmàõyaü niràkriyate, kintu jagadupàdànasvatantrapradhànatadvikàramahadahaïkàrapa¤catanmàtragocaraü pràmàõyaü nàstãtyucyate / na caitàvataiùàmapràmàõyaü bhavitumarhati / yatparàõi hi tàni tatràpràmàõye 'pràmàõyama÷ruvãran / na caitàni pradhànàdisadbhàvaparàõi / kintu yogasvaråpatatsàdhanatadavàntaraphalavibhåtitatparamaphalakaivalyavyutpàdanaparàõi / tacca ki¤cinnimittãkçtya vyutpàdyamiti pradhànaü savikàraü nimittãkçtaü, puràõeùviva sargapratisargavaü÷amanvantaravaü÷ànucaritaü tatpratipàdanapareùu, na tu tadvivakùitam / anyaparàdapi cànyanimittaü tatpratãyamànamabhyupeyeta, yadi na mànàntareõa virudhyate / asti tu vedànta÷rutibhirasya virodha ityuktam / tasmàtpramàõabhåtàdapi yoga÷àstrànna pradhànàdisiddhiþ / ata eva yoga÷àstraü vyutpàdayitàha sma bhagavàn vàrùagaõyaþ-'guõànàü paramaü råpaü na dçùñipathamçcchati / yattu dçùñipathapràptaü tanmàyaiva sutucchakam // ' iti / yogaü vyutpipàdayiùatà nimittamàtreõeha guõà uktàþ, na tu bhàvataþ, teùàmatàttvikatvàdityarthaþ / alokasiddhànàmapi pradhànàdãnàmanàdipårvapakùanyàyàbhàsotprekùitànàmanuvàdyatvamupapannam / tadanenàbhisaüdhinàha- ##pradhànàdiviùayatayà ## / adhikaraõàntaràrambhamàkùipati- ## / samàdhatte #<-astyatràbhyadhikà÷aïkà># / mà nàma sàükhya÷àstràtpradhànasattà vij¤àyi / yoga÷àstràttu pradhànàdisattà vij¤àpayiùyate bahulaü hi yoga÷àstràõàü vedena saha saüvàdo dç÷yate / upaniùadupàyasya ca tattvaj¤ànasya yogàpekùàsti / na jàtu yoga÷àstravihitaü yamaniyamàdibahiraïgamupàyamapahàyàntaraïgaü ca dhàraõàdikamantareõaupaniùadàtmatattvasàkùàtkàra udetumarhati / tasmàdaupaniùadena tattvaj¤ànenàpakùaõàt saüvàdabàhulyàcca vedenàùñakàdismçtivadyogasmçtiþ pramàõam / tata÷ca pramàõàtpradhànàdipratãternà÷abdatvam / naca tadapramàõaü pradhànàdau, pramàõaü ca yamàdàviti yuktam / tatràpràmàõye 'nyatràpyanà÷vàsàt / yathàhuþ-'prasaraü na labhante hi yàvatkkacana markañàþ / nàbhidravanti te tàvatpi÷àcà và svagocare // ' iti / seyaü labdhaprasarà pradhànàdau yogàpramàõatàpi÷àcã sarvatraiva durvàrà bhavedityasyàþ prasaraü niùedhatà pradhànàdyabhyupeyamiti nà÷abdaü pradhànamiti ÷aïkàrthaþ / sà ## / nivçttihetumàha- ## / yadi pradhànàdisattàparaü yoga÷àstraü bhavet, bhavetpratyakùavedànta÷rutivirodhenàpramàõam / tathà ca tadvihiteùu yamàdiùvapyanà÷vàsaþ syàt / tasmànna pradhànàdiparaü tat, kintu tannimittãkçtya yogavyutpàdanaparamityuktam / na càviùaye 'pràmàõyaü viùaye 'pi pràmàõyamupahanti / nahi cakùå rasàdàvapramàõaü råpe 'pyapramàõaü bhavitumarhati / tasmàdvedànta÷rutivirodhàtpràdhànàdirasyàviùayo na tvapràmàõyamiti paramàrthaþ / syàdetat / adhyàtmaviùayàþ santi sahasraü smçtayo bauddhàrhatakàpàlikàdãnàü, tà api kasmànna niràkriyanta ityata àha- ## / tàsu khalu bahulaü vedàrthavisaüvàdinãùu ÷iùñànàdçtàsu kai÷cideva tu puruùàpasadaiþ pa÷upràyairmlecchàdibiþ parigçhãtàsu vedamålatvà÷aïkaiva nàstãti na niràkçtàþ, tadviparãtàstu sàükhyayogasmçtaya iti tàþ pradhànàdiparatayà vyudasyanta ityarthaþ / ## / pradhànàdiviùayeõetyarthaþ / ## / ye pradhànàdiparatayà tacchàstraü vyàcakùata ityarthaþ / sàükhyà samyagbuddhirvaidikã tayà vartanta iti sàükhyàþ / evaü yogo dhyànaü upàyopeyayorabhedavivakùayà / cittavçttinirodho hi yogastasyopàyo dhyànaü pratyayaikànatà / etaccopalakùaõam / anye 'pi yamaniyamàdayo bàhyà àntarà÷ca dhàraõàdayo yogopàyà draùñavyàþ / etenàbhyupagatavedapràmàõyànàü kaõabhakùàkùacaraõàdãnàü sarvàõi tarkasmaraõànãti yojanà / sugamamanyat //3 // 2.1.3.4. na vilakùaõatvàdasya tathàtvaü ca ÷abdàt / avàntarasaügatimàha- ## / codayati- ## / samànaviùayatve hi virodho bhavet / na cehàsti samànaviùayatà, dharmavadbrahmaõo 'pi mànàntaràviùayatayàtarkyatvenànapekùàmnàyaikagocaratvàdityarthaþ / samàdhatte- ## / 'mànàntarasyàviùayaþ siddhavastvavagàhinaþ / dharmo 'stu kàryaråpatvàdbrahma siddhaü tu gocaraþ // ' tasmàtsamànaviùayatvàdastyatra tarkasyàvakà÷aþ / nanvastu virodhaþ, tathàpi tarkàdare ko heturityata àha- ## / sàvakà÷à vahvayo 'pi ÷rutayo 'navakà÷aika÷rutivirodhe tadanuguõatayà yathà nãyante evamanavakà÷aikatarkavirodhe tadanuguõatayà bahvayo 'pi ÷rutayo guõakalpanàdibhirvyàkhyànamarhantãtyarthaþ / api ca brahmasàkùàtkàro virodhitayànàdimavidyàü nivartayan dçùñenaiva råpeõa mokùasàdhanamiùyate / tatra brahmasàkùàtkàrasya mokùasàdhanatayà pradhànasyànumànaü dçùñasàdharmyeõàdçùñaviùayaü viùayato 'ntaraïgaü, bahiraïgaü tvatyantaparokùagocaraü ÷àbdaü j¤ànaü, tena pradhànapratyàsattyàpyanumànameva balãya ityàha- ## / api ca ÷rutyàpi brahmaõi tarka àdçta ityàha- #<÷rutiriti># / so 'yaü brahmaõo jagadupàdànatvàkùepaþ punastarkeõa praståyate-'prakçtyà ca ÷rutyàpi vikàràõàmavasthitam / jagadbrahmasaråpaü ca neti no tasya vikriyà // vi÷uddhaü cetanaü brahma jagajjaóama÷uddhibhàka / tena pradhànasàråpyàtpradhànasyaiva vikriyà // ' tathàhi-eka eva strãkàyaþ sukhaduþkhamohàtmakatayà patyu÷ca sapartnànàü ca caitrasya ca straiõasya tàmavindato 'paryàyaü sukhaduþkhaviùàdànàdhatte / striyà ca sarve bhàvà vyàkhyàtàþ / tasmàtsukhaduþkhamohàtmatayà ca svarganarakàdyuccàvacaprapa¤catayà ca jagada÷uddhamacetanaü ca, brahma tu cetanaü vi÷uddhaü ca, nirati÷ayatvàt / tasmàtpradhànasyà÷uddhasyàcetanasya vikàro jaganna tu brahmaõa iti yuktam / ye tu cetanabrahmavikàratayà jagaccaitanyamàhustànpratyàha- ## / vyabhicàraü codayati-nanu cetanamapãti / pariharati- ## / nanu mà nàma sàkùàccetana÷cetanàntarasyopakàùãnt, tatkàryakaraõabuddhyàdiniyogadvàreõa tåpakariùyatãtyata àha- ## / upajanàpàyavaddharmayogo 'ti÷ayaþ, tadabhàvo nirati÷ayatvam / ata eva nirvyàpàratvàdakartàraþ / tasmàtteùàü buddhyàdiprayoktçtvamapi nàstãtyarthaþ / codako 'nu÷ayabãjamuddhàñayati- ## / abhyupetyàpàtataþ samàdhànamàha- ## / paramasàdhànaü tu såtràvayavena vaktuü tamevàvatàrayati- ## / såtràvayavàbhisaüdhimàha- ## / ÷abdàrthàt khalu cetanaprakçtitvàccaitanyaü pçthivyàdãnàmavagamyamànamupodvalitaü mànàntareõa sàkùàcchåyamàõamapyacaitanyamanyathayet / mànàntaràbhàve vàrthor'thaþ ÷rutyarthenàpabàdhanãyaþ, na tu tadbalena ÷rutyartho 'nyathayitavya ityarthaþ //4 // 2.1.3.5. såtràntaramavatàrayituü codayati- ## / na pçthivyàdãnàü caitanyamàthameva, kintu bhåyasãnàü ÷rutãnàü sàkùàdevàrtha ityarthaþ / såtramavatàrayati- ## / vibhajate- ## / naitàþ ÷rutayaþ sàkùànmçdàdãnàü vàgàdãnàü ca caitanyamàhuþ, api tu tadadhiùñhàtrãõàü devatànàü cidàtmanàü, tenaitacchutibalena na mçdàdãnàü vàgàdãnàü ca caitanyamà÷aïkanãyamiti / kasmàtpunaretadevamityata àha- ## / tatra vi÷eùaü vyàcaùñe- ## / bhoktçõàmupakàryatvàdbhåtendriyàõàü copakàratvàt sàmye ca tadanupapatteþ sarvajanaprasiddhe÷ca 'vij¤ànaü càbhavat' iti ÷rute÷ca vi÷eùa÷cetanàcetanalakùaõaþ pràguktaþ sa nopapadyeta / devatà÷abdakçto vàtra vi÷eùo vi÷eùa÷abdenocyata ityàha- ## / anugatiü vyàcaùñe- ## / sarvatra bhåtendriyàdiùvanugatà devatà abhimàninãråpadi÷anti mantràdayaþ / api ca bhåyasyaþ ÷rutayaþ 'agnirvàg bhåtvà mukhaü pràvi÷advàyuþ pràõo bhåtvà nàsike pràvi÷adàditya÷cakùurbhåtvàkùiõã pràvi÷at' ityàdaya indriyavi÷eùagatà devatà dar÷ayanti / devatà÷ca kùetraj¤abhedà÷cetanàþ / tasmànnendriyàdãnàü caitanyaü råpata iti / api ca pràõasaüvàdavàkya÷eùe pràõànàmasmadàdi÷arãràõàmiva kùetraj¤àdhiùñhitànàü vyavahàraü dar÷ayan pràõànàü kùetraj¤àdhiùñhànena caitanyaü draóhayatãtyàha- ## / yadyapi prathame 'dhyàye màktatvena varõitaü tathàpi mukhyatayàpi katha¤cinnetuü ÷akyamiti draùñavyam / pårvapakùamupasaüharati- ## //5 // 2.1.3.5. siddhàntasåtram- ## / prakçtivikàrabhàve hetuü sàråpyaü vikalpa dåùayati- ## / sarvasvabhàvànanuvartanaü prakçtivikàrabhàvàvirodhi / tadanuvartane tàdàtmyena prakçtivikàrabhàvàbhàvàt / myamastvasiddhaþ / tçtãyastu nidar÷anàbhàvàdasàdhàraõa ityarthaþ / atha jagadyonitayàgamàdbrahmaõo 'vagamàdàgamabàdhitaviùayatvamanumànasya kasmànnodbhàvyata ityata àha- #<àgamavirodhastviti># / na càsminnàgamaikasamadhigamanãye brahmaõi pramàõàntarasyàvakà÷o 'sti, yena tadupàyàgama àkùipyetetyà÷ayavànàha- ## / yathà hi kàryatvàvi÷eùa'pi 'àrogyakàmaþ pathyama÷rãyàt' 'svarakàmaþ sikatàü bhakùayet' ityàdãnàü mànàntaràpekùatà, na tu 'dar÷apårõamàsàbhyàü svargakàmo yajeta' ityàdãnàm / tatkasya hetoþ / asya kàryabhedasya pramàõàntaràgocaratvàt / evaübhåtatvàvi÷eùe 'pi pçthivyàdãnàü mànàntaragocaratvaü, na tu bhåtasyàpi brahmaõaþ, tasmàmnàyaikagocarasyàtipatitasamastamànàntarasãmatayà smçtyàgamasiddhatvàdityarthaþ / yadi smçtyàgamasiddhaü brahmaõastarkàviùayatvaü, kathaü tarhi ÷ravaõàtiriktamananavidhànamityata àha- ## / tarko hi pramàõaviùayavivecakatayà taditikartavyatàbhåtastadà÷rayo 'sati pramàõe 'nugràhyasyà÷rayasyàbhàvàcchuùkatayà nàdriyate / yastvàgamapramàõà÷rayastadviùayavivecakastadavirodhã sa mantavya iti vidhãyate / #<÷rutyanugçhãteti># / ÷rutyàþ ÷ravaõasya pa÷càditikartavyatàtvena gçhãtaþ / ## / mato hi bhàvyamàno bhàvanàyà viùayatayànubhåto bhavatãti mananamanubhavàïgam / #<àtmano 'nanvàgatatvamiti># / svapnàdyavasthàbhirasaüpçktatvam / udàsãnatvamityarthaþ / api ca cetanakàraõavàdibhiþ kàraõasàlakùaõye 'pi kàryasya katha¤ciccaitanyàvirbhàvànàvirbhàvàbhyàü vij¤ànaü càvij¤ànaü càbhavaditi jagatkàraõe yojayituü ÷akyam / acetanapradhànakàraõavàdinàü tu duryojametat / nahyacetanasya jagatkàraõasya vij¤ànaråpatà saübhavinã / cetanasya jagatkàraõasya suùuptàdyavyavasthàsviva sato 'pi caitanyasthànàvirbhàvatayà ÷akyameva katha¤cidavij¤ànàtmatvaü yojayitumityàha- ## / parasyaiva tvacetanapradhànakàraõavàdinaþ sàükhyasya na yujyeta / ## / vailakùaõye kàryakàraõabhàvo nàstãtyabhyupetyedamuktam / paramàrthatastu nàsmàbhiretadabhyupeyata ityarthaþ //6 // 2.1.3.7. ## / na kàraõàtkàryamabhinnam, abhede kàryatvànupapatteþ, kàraõavatsvàtmani vçttivirodhàt, ÷uddhya÷udadhyàdiviruddhadharmasaüsargàcca / atha cidàtmanaþ kàraõasya jagataþ kàryàdbhedaþ, tathà cedaü jagatkàryaü sattve 'pi cidàtmanaþ kàraõasya pràgutpatternàsti, nàsti cedasadutpadyata iti satkàryavàdavyàkopa ityàha- ## / pariharati- ## / kutaþ, ## / vibhajate- ## / pratipàdayiùyati hi 'tadananyatvamàrambhaõa÷abdàdibhyaþ' ityatra / yathà kàryaü svaråpeõa sadasattvàbhyàü nirvacanãyam / api tu kàraõaråpeõa ÷akyaü sattvena nirvaktumiti / evaü ca kàraõasattaiva kàryasya sattà na tato 'nyeti kathaü tadutpatteþ pràk sati kàraõe bhavatyasat / svaråpeõa tåtpatteþ pràgutpannasya dhvastasya và sadasattvàbhyàmanirvàcyasya na sato 'sato votpattiriti nirviùayaþ satkàryavàdapratiùedha ityarthaþ //7 // 2.1.3.8. apãtau tadvatprasaïgàdasama¤jasam / asàma¤jasyaü vibhajate- ##codakaþ, ## / yathà hi yåùàdiùu hiïgisaindhavàdãnàmavibhàgalakùaõo layaþ svagatarasàdibhiryåùaü råùayatyevaü brahmaõi vi÷uddhyàdidharmiõi jagalliyamànamavibhàgaü gacchadbrahma svadharmeõa råùayet / na cànyathà layo lokasidda iti bhàvaþ / kalpàntareõàsàma¤jasyamàha- ## / nahi samudrasya phenormibudbudàdipariõàmo và rajjvàü sarpadhàràdivibhrame và niyamo dçùñaþ / samudro hi kadàcitphenormikåpeõa pariõàmate kadàcidbudbudàdinà, rajjvàühi ka÷citsarpa iti viparyasyati ka÷ciddhàreti / naca kramaniyamaþ / so 'yamatra bhogyàdivibhàganiyamaþ kramaniyama÷càsama¤jasa iti / kalpàntareõàsàma¤jasyamàha- ## / kalpàntaraü ÷aïkàpårvamàha-athedamiti //8 // 2.1.3.9. siddhàntasåtram- ## / nàvibhàgamàtraü layo 'pi tu kàraõe kàryasyàvibhàgaþ / tatra ca taddharmàråùaõe santi sahasraü dçùñàntàþ / tava tu kàraõe kàryasya laye kàryadharmaråùaõe na dçùñàntalavo 'pyastãtyarthaþ / syàdetat yadi kàryasyàvibhàgaþ kàraõe, kathaü kàryadharmàråùaõaü kàraõasyetyata àha- ## / yathà rajatasyàropitasya pàramàrthikaü råpaü ÷ukti4na ca ÷uktã rajatameva midamapãtyarthaþ / api ca sthityutpattipralayakàleùu triùvapi kàryasya kàraõàdabhedamabhidadhatã ÷rutiranati÷aïkanãyà sarvaireva vedavàdibhiþ, tatra sthityutpattyoryaþ parihàraþ sa pralaye 'pi samànaþ kàryasyàvidyàsamàropitatvaü nàma, tasmànnàpãtimàtramanuyojyamityàha- ## / laukikaþ puruùaþ / evamavasthàtrayasàkùyeka iti / avasthàtrayamutpattisthitipralayàþ / kalpàntareõàsàma¤jasye kalpàntareõa dçùñàntabhàvaü parihàramàha- ## / avidyà÷akterniyatatvàdutpattiniyama ityarthaþ / ## / mithyàj¤ànavibhàga÷aktipratiniyamena muktànàü punarutpattiprasaïgaþ pratyuktaþ, kàraõàbhàve kàryàbhàvasya pratiniyamàt, tattvaj¤ànena ca sa÷aktino mithyàj¤ànasya samålaghàtaü nihatatvàditi //9 // 2.1.3.10. ## / kàryakàraõayorvailakùaõyaü tàvatsamànamevobhyoþ pakùayoþ / pràgutpatterasatkàryavadaprasaïgo 'pãtau tadvatprasaïga÷ca pradhànopàdànapakùa eva nàsmatpakùa iti yadyapyupariùñàtpratipàdayiùyàmastathàpi guóajihvikayà samànatvàpàdanamidànãmiti mantavyam / idamasya puruùasya sukhaduþkhopàdànaü kle÷akarmà÷ayàdãdamasyeti / sugamamanyat //10 // 2.1.4.11. ## / kevalàgamagamyer'the svatantratarkàviùaye na sàükhyàdivat sàdharmyadharmyamàtreõa tarkaþ pravartanãyo yena pradhànàdisiddhirbhavet / ÷uùkatarko hi sa bhavatyapratiùñhànàt / taduktam-'yatnenànumito 'pyarthaþ ku÷alairanumàtçbhiþ / abhiyuktatarairanyairanyathaivopapàdyate // ' iti / naca mahàpuruùaparigçhãtatvena kasyacittarkasya pratiùñhà, mahàpuruùàõàmeva tàrkikàõàü mitho vipratipatteriti / såtre ÷aïkate-anyathànumeyamiti cet / tadvibhajate- ## / nànumànàbhàsavyabhicàreõànumànavyabhicàraþ ÷aïkanãyaþ, pratyakùàdiùvapi tadàbhàsavyabhicàreõa tatprasaïgàt / tasmàt svàbhàvikapratibandhavalliïgànusaraõe nipuõenànumàtrà bhavitavyaü, tata÷càpratyåhaü pradhànaü setsyatãti bhàvaþ / api ca yena tarkeõa tarkàõàmapratiùñhàmàha sa eva tarkaþ pratiùñhito 'bhyupeyaþ, tadapratiùñhàyàmitaràpratiùñhànàbhàvàdityàha- ## / api ca tarkàpratiùñhàyàü sapalalokayàtrocchedaprasaïgaþ / naca ÷rutyarthàbhàsasaniràkaraõena tadarthatattvavini÷caya ityàha-sarvatarkàpratiùñhàyàü ceti / api ca vicàràtmakastarkastarkitapårvapakùaparityàgena tarkitaü ràddhàntamanujànàti / sati caiùa pårvapakùaviùaye tarke pratiùñhàrahite pravartate, tadabhàve vicàrapravçtteþ / tadidamàha- ## / tàmimàmà÷aïkàü såtreõa pariharati-evamapyavimokùaprasaïgaþ / na vayamanyatra tarkapramàõayàmaþ, kintu jagatkàraõasattve svàbhàvikapratibandhavanna liïgamasti / yattu sàdharmyavaidharmyamàtraü, tadapratiùñhàdoùànna mucyata iti / kalpàntareõànirmokùapadàrthamàha- ## / bhåtàrthagocarasya hi samyagj¤ànasya vyavasthitavastugocaratayà vyavasthànaü loke dçùñaü, yathà pratyakùasya / vaidikaü cedaü cetanajagadupàdànaviùayaü vij¤ànaü vedotthatarketikartavyatàkaü vedajanitaü vyavasthitam / vedànapekùeõa tu tarkeõa jagatkàraõabhedamavasthàpayatàü tàrkikàõàmanyonyaü vipratipattestattvanirdhàraõakàraõàbhàvàcca na tatastattvavyavastheti na tataþ samyagj¤ànam / asamyagj¤ànàcca na saüsàràdvimokùa ityarthaþ //11 // 2.1.4.12. ## / na kàryaü kàraõàdabhinnamabhede kàraõaråpavat kàryatvànupapatteþ, karotyarthànupapatte÷ca / abhåtapràdurbhàvanaü hi tadarthaþ / na càsya kàraõàtmatve ki¤cidabhåtamasti, yadarthamayaü puruùo yateta / abhivyaktyarthamiti cet, na / tasyà api kàraõàtmatvena sattvàt, asattve vàbhivyaïgyasyàpi tadvatprasaïgena kàraõàtmatvavyàghàtàt / nahi tadeva tadànãmevàsti nàsti ceti yujyate / kiü cedaü maõimantrauùadhamindrajàlaü kàryeõa ÷ikùitaü yadidamajàtàniruddhàti÷ayamavyavadhànamavidårasthànaü ca tasyaiva tadavasthendriyasya puüsaþ kadàcitpratyakùaü parokùaü ca, yenàsya kadàcitpratyakùamupalambhanaü kadàcidanumànaü kadàcidàgamaþ / kàryàntaravyavadhirasya pàrokùyaheturiti cet / na / kàryajàtasya sadàtanatvàt / athàpi syàt kàryàntaràõi piõóakapàla÷arkaràcårõakaõaprabhçtàni kumbhaü vyavadadhate, tataþ kumbhasya pàrokùyaü kadàciditi / tanna / tasya kàryajàtasya kàraõàtmanaþ sadàtanatvena sarvadà vyavadhànena kumbhasyàtyantànupalabdhiprasaïgàt / kàdàcitkatve và kàryajàtasya na kàraõàtmatvaü, nityatvànityatvalakùaõaviruddhadharmasaüsargasya bhedakatvàt / bhedàbhedayo÷ca parasparavirodhenaikatra sahàsaübhava ityuktam / tasmàt kàraõàtkàryamekàntata eva bhinnam / naca bhede gavà÷vavat kàryakàraõabhàvànupapattiriti sàüpratam, abhede 'pi kàraõaråpavattadanupapatteruktatvàt / atyantabhede ca kumbhakumbhakàrayornimittakabhàvasya dar÷anàt / tasmàdanyatvàvi÷eùe 'pi samavàyabheda evopàdànopàdeyabhàvaniyamahetuþ / yasyàbhåtvà bhavataþ samavàyapàdanànàü pañàdibhyo nyånaparimàõatvam / cidàtmanastu paramahata upàdànànnàtyantàlpaparimàõamupàdeyaü bhavitumarhati / tasmàdyatredamalpatàramyaü vi÷ràmyati yato na kùodãyaþ saübhavati tajjagato målakàraõaü paramàõuþ / kùodãnnamupàdeyaü jagatkàryamabhidadhatã ÷rutiþ pratiùñhitapràmàõyatarkavirodhàtsahasrasaüvatsarasatragatasaüvatsara÷rutivatkatha¤cijjaghanyatvavçttyà vyàkhyàyetyadhikaü ÷aïkamànaü prati sàükhyadåùaõamatidi÷ati- ##såtreõa / asyàrthaþ-kàraõàt kàryasya bhedaü 'tadananyatvamàrambhaõa÷abdàdibhyaþ' ityatra niùetsyàmaþ / avidyàsamàropaõena ca kàryasya nyånàdhikabhàvamapyaprayojakatvàdupokùiùyàmahe / tena vai÷eùikàdyabhimatasya tarkasya ÷uùkatvenàvyavasthiceþ såtramidaü sàükhyadåùaõamatidi÷ati / yatra katha¤cidvedànusàriõã manvàdibhiþ ÷iùñaiþ parigçhãtasya sàükhyata4kasyaiùà gatistatra paramàõvàdivàdasyàtyantavedabàhyasya manvàdyupekùitasya ca kaiva katheti / ## / sçùñyàdayo hi vyutpàdyàste na ki¤citsadasadvà pårvapakùanyàyotprekùitamapyudàhçtya vyutpàdyanta iti kenacidaü÷enetyuktam / sugamamanyat //12 // 2.1.5.13. ## / syàdetat / atigambhãrajagatkàraõaviùayatvaü tarkasya nàsti, kevalagamagamyametadityuktam, tatkathaü punastarkanimitta àkùepa ityata àha- ## / pravçttà hi ÷rutiranapekùatayà svataþpramàõatvena na pramàõàntaramapekùate / pravartamànà punaþ sphuñatarapratiùñhitapràmàõyatarkavirodhena mukhyàrthàtpracyàvya jaghanyavçttitàü nãyate, yathà mantràrthavàdàvityarthaþ / atirohitàrthaü bhàùyam / ## / yadyatãtànàgatayoþ sargayoreùa vibhàgo na bhavet / tatastadevàdyatanasya vibhàgasya bàdhakaü syàt / svapnadar÷anasyeva jàgradar÷anam / na tvetadasti / abàdhitàdyatadar÷anena tayorapi tathàtvànumànàdityarthaþ / imàü ÷aïkàmàpàtato 'vicàritalokasiddhadçùñàntopadar÷anamàtreõa niràkaroti såtrakàraþ- ## //13 // 2.1.6.14. parihàrarahasyamàha- ## / pårvasmàdavirodhàdasya vi÷eùàbhidhànopakramasya vibhàgamàha- ## / syàdetat / yadikàraõàt paramàrthabhåtàdananyatvamàkà÷àdeþ prapa¤casya kàryasya kutastarhi na vai÷eùikàdyuktadoprapa¤càvatàra ityata àha- ## / na khalvananyatvamityabhedaü bråmaþ, kintu bhedaü vyasedhàmaþ, tata÷ca nàbhedà÷rayadoùaprasaïgaþ / kintvabhedaü vyàsedhadbhirvai÷eùikàdibhirasmàsu sàhàyakamevàcaritaü bhavati. bhedaniùedhahetuü vyàcaùñe-àrambhaõa÷abdastàvaditi / evaü hi brahmavij¤ànena sarvaü jagattattvato j¤àyeta yadi brahmaiva tattvaü jagato bhavet / yathà rajjvàü j¤àtàyàü bhujaïgatattvaü j¤àtaü bhavati / sà hi tasya tattvam / tattvaj¤ànaü ca j¤ànamato 'nyanmidhyàj¤ànamaj¤ànameva / atraiva vaidiko dçùñàntaþ- ## / syàdetat / mçdi j¤àtàyàü kathaü mçmnayaü ghañàdi j¤àtaü bhavati / nahi tanmçdàtmakamityupapàditamadhastàt / tasmàttattvato bhinnam / na cànyasminvij¤àte 'nyadvij¤àtaü bhavatãtyata àha ÷rutiþ-'vàcàrambhaõaü vikàro nàmadheyam / vàcayà kevalamàrabhyate vikàrajàtaü, na tu tattvato 'sti, yato nàmadheyamàtrametat / yathà puruùasya caitanyamiti ràhoþ ÷ira iti vikalpamàtram / yathàhurvikalpavidaþ-'÷abdaj¤ànànupàtã vastu÷ånyo vikalpaþ' iti / tathà càvastutayànçtaü vikàrajàtaü, mçttiketyeva satyam / tasmàdghaña÷aràvoda¤canàdãnàü tattvaü mçdeva, tena mçdi j¤àtàyàü yeùàü sarveùàmeva tattvaü j¤àtaü bhavati / tadidamuktam- ## / nidar÷anàntaradvayaü dar÷ayannupasaüharati- ## / ye hi dçùñanaùñasvaråpà na te vastusanto yathà mçgatçùõikodakàdayaþ, tathà ca sarvaü vikàrajàtaü tasmàdavastusat / tathàhi yadasti sadastyeva, yathà cidàtmà / nahyasau kadàcit kkacit katha¤cidvàsti / kintu sarvadà sarvatra sarvathàstyeva, na nàsti / na caivaü vikàrajàtaü, tasya kadàcit katha¤cit kutracidavasthànàt / nahi råpaü kadàcit kkacit katha¤cidvà gandho bhavati / atha yasya sadasattve dharmau, te ca svakàraõàdhãnajanmatayà kadàcideva bhavataþ, tattarhi vikàrajàtaü daõóàyamànaü sadàtanamiti na vikàraþ kasyacit / athàsattvasamaye tannàsti, kasya tarhi dharmo 'sattvam / nahi dharmiõyapratyutpanne taddharmo 'sattvaü pratyutpannamupapadyate / athàsya na dharmaþ kintvarthàntarasamattvam / kimàyàtaü bhàvasya / nahi ghañe jàte pañasya ki¤cidbhavati / asattvaü bhàvavirodhãti cet / na / aki¤citkarasya tattvànupapatteþ / ki¤citkaratve và tatràpyasattvena tadanuyogasaübhavàt / athàsyàsattvaü nàma ki¤cinna jàyate kintu sa eva na bhavati / yathàhuþ-'na tasya ki¤cidbhavati na bhavatyeva kevalam' iti / athaiùa prasajyapratiùedho nirucyatàü, kiü tatsvabhàvo bhàva uta bhàvasvabhàvaþ sa iti / tatra pårvasmin kalpe bhàvànàü tatsvabhàvatayà tucchatayà jagacchånyaü prasajyeta / tathà ca bhàvànubhàvàbhàvaþ / uttarasmiüstu sa4vabhàvanityatayà nàbhàvavyavahàraþ syàt / kalpanàmàtranimittatve 'pi niùedhasya bhàvanityatàpattistadavasthaiva tasmàdbhinnamasti kàraõàdvikàrajàtaü na vastu sat / ato vikàrajàtamanirvacanãyamançtacam / tadanena pramàõena siddhamançtatvaü vikàrajàtasya kàraõasya nirvàcyatayà sattvaü 'mçttiketyeva satyam' ityàdinà prabandhena dçùñàntatayànuvadati ÷rutiþ / 'yatra laukikaparãkùakàõàü buddhisàmyaü sa dçùñàntaþ' iti càkùapàdasåtraü pramàõasiddho dçùñànta ityetatparaü, na punarlokasiddhatvamatra vivakùitam, anyathà teùàü paramàõvàdirna dçùñàntaþ syàt / nahi paramàõvàdirnaisargikavainayikabuddhyati÷ayarahitànàü laukikànàü siddha iti / saüpratyanekantavàdinamutthàpayati- ## / anekàbhiþ ÷aktibhiryàþ pravçttayo nànàkàryasçùñayastadyuktaü brahmaikaü nànà ceti / kimato yadyevamityata àha- ## / yadi punarekatvameva vastusadbhavet tato nànàtvàbhàvàdvaidikaþ karmakàõóà÷rayo laukika÷ca vyavahàraþ samasta evocchidyeta / brahmagocarà÷ca ÷ravaõamananàdayaþ sarve dattajalà¤jalayaþ prasajyeran / evaü cànekàtmakatve brahmaõo mçdàdidçùñàntà anuråpà bhaviùyantãti / tamimamanekàntavàdaü dåùayati- ## / idaü tàvadatra vaktavyam, mçdàtmanaikatvaü ghaña÷aràvàdyàtmanà nànàtvamiti vadataþ kàryakàraõayoþ parasparaü kimabhedo 'bhimataþ, àho bhedaþ, uta bhedàbhedàviti / tatràbheda aikàntike mçdàtmaneti ca ghaña÷aràvàdyàtmaneti collekhadvayaü niyama÷ca nopapadyate / bhede collekhadvayaniyamàvupapannau, àtmaneti tvasama¤jasam / nahyanyasyànya àtmà bhavati / na cànekàntavàdaþ / bhedàbedakalpe tullekhadvayaü bhavedapi / niyamastvayuktaþ / nahi dharmiõoþ kàryakàraõayoþ saükare taddharmàvekatvanànàtve na saükãryete iti saübhavati / tata÷ca mçdàtmanaikatvaü yàvadbhavati tàvadghaña÷aràvàdyàtmanàpi syàt, evaü ghaña÷aràvàdyàtmanà nànàtvaü yàvadbhavati tàvanmçdàtmanà nànàtvaü bhavet / so 'yaü niyamaþ kàryakàraõayoraikàntikaü bhedamupakalpayati, anirvacanãyatàü và kàryasya / paràkràntaü càsmàbhiþ prathamàdhyàye tat / àstàü tàvat / tadetadyuktiniràkçtamanuvadantãü ÷rutimudàharati- ## / syàdetat / na brahmaõo jãvabhàvaþ kàlpanikaþ, kintu bhàvikaþ / aü÷o hi saþ, tasya karmasàhitena j¤ànena brahmabhàva àdhãyata ityata àha- ## / svàbhàvikasyànàderiti / yaduktaü nànàtvàü÷ena tu karmakàõóà÷rayo laukika÷ca vyavahàraþ setsyatãti, tatràha- ## / yàvadabàdhaü hi sarvo 'yaü vyavahàraþ svapnada÷àyàmiva tadupadar÷itapadàrthajàtavyavahàraþ / sa ca yathà jàgradanasthàyàü bàdhakànnivartate evaü tattvamasyàdivàkyaparibhàvanàbhyàsaparipàkabhuvà ÷àrãrasya brahmàtmabhàvasàkùàtkàreõa bàdhakena nivartate / syàdetat / 'yatra tvasya sarvamàtmaivàbhåttat kena kaü pa÷yet' ityàdinà mithyàj¤ànàdhãno vyavahàraþ kriyàkàrakàdilakùaõaþ samyagj¤ànenàpanãyata itri na bråte, kintvavasthàbhedà÷rayo vyavahàro 'vasthàntarapràptyà nivartate, yathà bàlakasya kàmacàravàdabhakùatopanayanapràptau nivartate / naca tàvatàsau mithyàj¤ànanibandhano bhavatyevamatràpãtyata àha- ## / kutaþ, ## / na khalvetadvàkyamavasthàvi÷eùaviniyataü brahmàtmabhàvamàha jãvasya, api tu na bhujaïgo rajjuriyamitivat sadàtanaü tamabhivadati / api ca satyànçtàbhidhànenàpyetadeva yuktamityàha- ## / nahi jàtu kàùñhasya daõóakamaõóalukuõóala÷àlinaþ kuõóalitvaj¤ànaü daõóavattàü kamaõóalumattàü bàdhate / tat kasya hetoþ / teùàü kuõóalàdãnàü tasmin bhàvikatvàt / tadvadihàpi bhàvikagocareõaikàtmyaj¤ànena na nànàtvaü bhàvikamapavadanãyam / nahi j¤ànena vastvapanãyate / api tu mithyàj¤ànenàropitamityarthaþ / codayati- ## / abàdhitànadhigatàsaüdigdhavij¤ànasàdhanaü pramàõamiti pramàõasàmànyalakùaõopapattyà pratyakùàdãni pramàõatàma÷ruvate / ekatvaikàntàbhyupagame tu teùàü sarveùàü bhedaviùayàõàü bàdhitatvàdapràmàõyaü prasajyeta / tathà vidhipratiùedha÷àstramapi bhàvanàbhàvyabhàvakakaraõetikartavyatàbhedàpekùatvàdvyàhanyeta / tathà ca nàstikyam / ekade÷àkùepeõa ca sarvavedàkùepàdvedàntànàmapyapràmàõyamityabhedaikàntàbhyupagamahàniþ / na kevalaü vidhiniùedhàkùepeõàsya mokùa÷àstrasyàkùepaþ svaråpeõàsyàpi bhedàpekùatvàdityàha- ## / api càsmin dar÷ane varõapadavàkyaprakaraõàdãnàmalãkatvàttatprabhavamadvaitaj¤ànamasãcãnaü bhavet, na khalvalãkàddhåmaketanaj¤ànaü samãcãnamityàha-kathaü cànçtena mokùa÷àstreõeti / pariharati- ## / yadyapi pratyakùàdãnàü tàttvikamabàdhitatvaü nàsti, yuktyàgamàbhyàü bàdhanàt, tathàpi vyavahàre bàdhanàbhàvàtsàüvyavahàrikamabàdhanam / nahi pratyakùàdibhirarthaü paricchidya pravartamàno vyavahàre visaübàdyate sàüsàrikaþ ka÷cit / tasmàdabàdhanànna pramàõalakùaõamatipatanti pratyakùàdaya iti / ## / satyatvàbhimànopapatteriti / grahaõakavàkyametat / vibhajate- ## / vikàràneva tu ÷arãràdãnahamityàtmabhàvena putrapa÷vàdãnmametyàtmãyabhàveneti yojanà / vaidika÷ceti / karmakàõóamokùa÷àstravyavahàrasamarthanà / 'svapnavyavahàrasyeva' iti vibhajate- ## / 'kathaü cànçtena mokùa÷àstreõa' iti yaduktaü tadanubhàùya dåùayati- ## / ÷akyamatra vaktuü, ÷ravaõàdyupàya àtmasàkùàtkàraparyanto vedàntasamuttho 'pi j¤ànanicayo 'satyaþ, so 'pi hi vçttiråpaþ kàryatayà nirodhadharmà, yastu brahmatvabhàvasàkùàtkàro 'sau na kàryastatsvabhàvatvàt, tasmàdacodyametat kathamasatyàtsatyotpàda iti / yatkhalu satyaü na tadutpadyata iti kutastasyàsatyàdutpàdaþ / yaccotpadyate tatsarvamasatyameva / sàüvyavahàrikaü tu satyatvaü vçttiråpasya brahmasàkùàtkàrasyeva ÷ravaõàdãnàmapyabhinnam / tasmàdabhyupetya vçttisvaråpasya brahmasàkùàtkàrasya paramàrthasatyatàü vyabhicàrodbhàvanamiti mantavyam / yadyapi sàüvvahàrikasya satyàdeva bhayàtsatyaü maraõamutpadyate tathàpi bhayaheturahistajj¤ànaü vàsatyaü tato bhayaü satyaü jàyata ityasatyàtsatyasyotpattiruktà / yadyapi càhij¤ànamapi svaråpeõa sattathàpi na tajj¤ànatvena bhayaheturapi tvanirvàcyàhiråùitatvena / anyathà rajjuj¤ànàdapi bhayaprasaïgàjj¤ànatvenàvi÷eùàt / tasmàdanirvacyàhiråùitaü j¤ànamapyanirvàcyamiti siddhamasatyàdapi satyasyopajana iti / na ca bråmaþ sarvasyàdasatyàtsatyasyopajanaþ, yataþ samàropitadhåmabhàvàyà dhåmamahiùyà vahnij¤ànaü satyaü syàt / nahi cakùuùo råpaj¤ànaü satyamupajàyata iti rasàdij¤ànenàpi tataþ satyena bhavitavyam / yato niyamo hi sa tàdç÷aþ satyànàü yataþ kuta÷cit ki¤cideva jàyata iti / evamasatyànàmapi niyamo yataþ kuta÷cidasatyàtsatyaü kuta÷cidasatyaü, yathà dãrghatvàdervarõeùu samàropitatvàvi÷eùe 'pyajãnamityato jyànivirahamavagacchanti satyam / ajinamityatastu samàropitadãrghabhàvàjjyànivirahamavagacchanto bhavanti bhràntàþ / na cobhayatra dãrghasamàropaü prati ka÷cidasti bhedaþ / tasmàdupapannamasatyàdapi satyasyodaya iti / nidar÷anàntaramàha- ## / yathà sàüsàriko jàgradbhujaïgaü dçùñvà palàyate tata÷ca na daü÷avedanàmàpnoti, pipàsuþ salilamàlokya pàtuü pravartate tatastadàsàdya pàyaüpàyamàpyàyitaþ sukhamanubhavati, evaü svapnàntike 'pi tadavasthaü sarvamityasatyàtkàryasiddhiþ / ÷aïkate- ## / evamapi nàsatyàtsatyasya siddhiruktetyarthaþ / pariharati- ## / laukiko hi suptotthito 'vagamyaü bàdhitaü manyate na tadavagatiü, tena yadyapi parikùakà anirvàcyaråùitàmavagatimanirvàcyàü ni÷cinvanti tathàpi laukikàbhipràyeõaitaduktam / atràntare laukàyatikànàü matamapàkaroti- ## / yadàkhalvayaü caitrastàrakùavãü vyàttavikañadaüùñràkaràlavadanàmuttabdhabambhramanmastakàvacumbilàïgålàmatiroùàruõastabdhavi÷àlavçttalocanàü romà¤casaücayotphullamãùaõàü sphañikàcalabhittipratibimbitàmabhyamitrãõàü tanumàsthàya svapne pratibuddho mànuùãmàtmanastanuü pa÷yati tadobhayadehànugatamàtmànaü pratisaüdadhàno dehàtiriktamàtmànaü, ni÷cinoti, na tu dehamàtram, tanmàtratve dehavatpratisaüdhànàbhàvaprasaïgàt / kathaü caitadupapadyeta yadi svapnadç÷o 'vagatirabàdhità syàt / tadbàdhe tu pratisaüdhànàbhàva iti / asatyàcca satyapratãtiþ ÷rutisiddhànvayavyatirekasiddhà cetyàha- ## / yadyapi rekhàsvaråpaü satyaü tathàpi tadyathàsaüketamasatyam / nahi saüketayitàraþ saüketayantãdç÷ena rekhàbhedenàyaü varõaþ pratyetavyo 'pi tvãdç÷o rekhàbhedo 'kàra ãdç÷a÷ca kakàra iti / tathà càsamãcãnàtsaüketàtsamãcãnavarõàvagatiriti siddham / yaccoktamekatvàü÷ena j¤ànamokùavyavahàraþ setsyati, nànàtvàü÷ena tu karmakàõóà÷rayo laukika÷ca vyavahàraþ setsyatãti, tatràha- ## / yadi khalvekatvàvagatinibandhanaþ ka÷cidasti vyavahàraþ, tadavagateþ sarvettaratvàt / tathàhi-'tattvamasi' ityaikàtmyàvagatiþ samastapramàõatatphalatàdvyahàrànapabàdhamànaivodãyate, naitasyàþ parastàtki¤cidanukålaü pratikålaü càsti, yadapekùena, yena ceyaü pratikùipyeta, tatrànukålapratikålanivàraõànnàtaþ paraü ki¤cidàkàïkùyamiti / na ceyamavagatiróulakùãrapràyetyàha- ## / syàdetat / antyà cediyamavagatirniùprayojanà tarhi tathà ca prekùàvadbhirupàdãyeta, prayojanavattve và nàntyà syàdityata àha- ##kutaþ ## / nahãyamutpannà satã pa÷càdavidyàü nivartayati yena nàntyà syàt, kintvavidyàvirodhisvabhàvatayà tannivçttyàtmaivodayate / avidyànivçtti÷ca na tatkàryatayà phalamapi tviùñatayà, iùñalakùaõatvàtphalasyeti / pratikålaü paràcãnaü niràkartumàha- ## / kutaþ, ## / syàdetat / mà bhådekatvanibandhano vyavahàro 'nekatvanibandhanastvasti, tadeva hi sakalàmudvahati lokayàtràm, atastatsiddhyarthamanekatvasya kalpanãyaü tàttvikatvamityata àha- ## / vyavahàro hi buddhipårvakàriõàü buddhyopapadyate, na tvasyàstàttvikatvena, bhràntyàpi tadupapatterityàveditam / satyaü ca tadavisaüvàdàt, ançtaü ca vicàràsahatayànirvàcyatvàt / antyasyaikàtmyaj¤ànasyànapekùatayà bàdhakatvaü, anekatvaj¤ànasya ca pratiyogigrahàpekùayà durbalatvena bàdhyatvaü vadan prakçtamupasaüharati- ## / syàdetat / na vayamanekatvavyavahàrasiddhyarthamanekatvasya tàttvikatvaü kalpyàmaþ, kintu ÷rautamevàsya tàttvikatvamiti codayati- ## / pariharati- ## / mçdàdidçùñàntena hi katha¤citpariõàma unneyaþ, naca ÷akya unnetum, 'mçttiketyeva satyam' iti kàraõamàtrasatyatvàvadhàraõena kàryasyànçtatvapratipàdanàt / sàkùàtkåñasthanityatvapratipàdikàstu santi sahasra÷aþ ÷rutaya iti na pariõàmadharmatà brahmaõaþ / atha kåñasthasyàpi pariõàmaþ kasmànna bhavatãtyata àha- ## / ÷aïkate- ## / yathaikabàõà÷raye gatinivçtti evamekasminbrahmaõi pariõàma÷ca tadabhàva÷ca kauñasthyaü bhaviùyata iti / niràkaroti- ## / kåñasthanityatà hi sadàtanã svabhàvadapracyutiþ / sà kathaü pracyutyà na virudhyate / naca dharmiõo vyatiricyate dharmo yena tadupajanàpàye 'pi dharmã kãñasthaþ syàt / bheda aikàntike gavà÷vavaddharmadharmibhàvàbhàvàt / vàõàdayastu pariõàminaþ sthityà gatyà ca pariõàmanta iti / api ca svàdhyàyàdhyayanavidhyàpàditàrthavattvasya vedarà÷erekenàpi varõenànarthakena na bhavitavyaü kiü punariyatà jagato brahmayonitvapratipàdakena vàkyasaüdarbheõa / tatra phalavadbrahmadar÷anasamàmnànasaünidhàvaphalaü jagadyonitvaü samàmnàyamànaü tadarthaü sattadupàyatayàvatiùñhate nàrthàntaràrthamityàha- ## / ato na pariõàmaparatvamasyetyarthaþ / tadananyatvamityasya såtrasya pratij¤àvirodhaü ÷rutivirodhaü ca codayati- ## / pariharati- ## / nàma ca råpaü ca te eva bãjaü tasya vyàkaraõaü kàryaprapa¤castadapekùatvàdai÷varyasya / etaduktaü bhavati-na tàttvikamai÷varyaü sarvaj¤atvaü ca brahmaõaþ kintvavidyopàdhikamiti tadà÷rayaü pratij¤àsåtraü, tattvà÷rayaü ti tadananyatvasåtram, tenàvirodhaþ / sugamamanyat //14 // 2.1.6.15. ## / kàraõasya bhàvaþ sattà copalambha÷ca tasmin kàryasyopalabdherbhàvàcca / etaduktaü bhavati-viùayapadaü viùayaviùayiparaü, viùayipadamapi viùayiviùayaparaü, tena kàraõopalambhabhàvayorupàdeyopalambhabhàvàditi såtràrthaþ saüpadyate / tathà ca prabhàråpànuviruddhabodhyena càkùuùeõa na vyabhicàraþ, nàpi vahnibhàvàbhàvànuvidhàyibhàvàbhàvena dhåmabhedeneti siddhaü bhavati / tatra yathoktahetorekade÷àbhidhànenopakramate bhàùyakàraþ- ##bhedàbhàvaþ kàryasya, yatkàraõaü yasmàtkàraõàt ## / asya vyatirekamukhena gamakatvamàha- ## / kàkatàlãyanyàyenànyabhàve 'nyadupalabhyate, na tu niyamenetyarthaþ / hetuvi÷eùaõàya vyabhicàraü codayati- ## / ekade÷imatena pariharati- ## / ÷aïkayaikade÷iparihàraü dåùayitvà paramàrthaparihàramàha- ## / tadanena hetuvi÷eùaõamuktam / pàñhàntareõedameva såtraü vyàcaùñe- ## / paña iti pratyakùabuddhyà tantava evàtànavitànàvasthà àlambyante, na tu tadatiriktaþ pañaþ pratyakùamupalabhyate / ekatvaü tu tantånàmekapràvaraõalakùaõàrthakriyàvacchedàdbahånàmapi / yathaikade÷akàlàvacchinnà dhavakhadirapalà÷àdayo bahavo 'pi vanamiti / arthakriyàyàü ca pratyekamasamarthà apyanàrabhyaivàrthàntaraü ki¤cinmilitàþ kurvanto dç÷yante, yathà gràvàõa ukhàdhàraõamekam, evamanàrabhyaivàrthàntaraü tantavo militàþ pràvaraõamekaü kariùyanti / naca samavàyàdbhinnayorapi bhedànavasàyaþ anavasàya iti sàüpratama, anyonyà÷rayatvàt / bhede hi siddhe samavàyaþ samavàyàcca bhedaþ / naca bhede sàdhanàntaramasti, arthakriyàvyapade÷abhedayorabhede 'pyupapatterityupàditam / tasmàdyatki¤cidetam / anayà ca di÷à målakàraõaü brahmaiva paramàrthasat, avàntarakàraõàni ca tanvàdayaþ sarve 'nirvàcyà evetyàha- ## //15 // 2.1.6.16. sattvàcaccàvarasya / vibhajate- ## / na kevalaü ÷rutiþ, upapatti÷càtra bhavati ## / nahi tailaü sikatàtmanà sikatàyàmasti yathà ghaño 'sti mçdi mçdàtmanà / pratyutpanno hi ghaño mçdàtmanopalabhyate / naivaü pratyutpannaü tailaü sikatàtmanà / tena yathà sikatàyàstailaü na jàyata evamàtmano 'pi jaganna jàyeta, jàyate ca, tasmàdàtmàtmanàsãditi gamyate / upapattyantaramàha- ## / yathà hi ghañaþ sarvadà sarvatra ghaña eva nà jàtvasau kkacitpaño bhavatyevaü sadapi sarvatra sarvadà sadeva na tu kkacitkadàcidasadbhavitumarhatãtyupapàditamadhastàt / tasmàtkàryaü triùvapi kàleùu sadeva / sattvaü cet kimato yadyevamityata àha- ## / sattvaü caikaü kàryakàraõayoþ / nahi prativyakti sattvaü bhidyate / tata÷càbhinnasattànanyatvàdete api mitho na bhidyete iti / naca tàbhyàmananyatvàtsattvasyaiva bheda iti yuktam / tathà sati hi sattvasya samàropitatvaprasaïgaþ / tatra bhedàbhedayoranyatarasamàropakalpanàyàü kiü tàttvikàbhedopàdànàbhedakalpanàstu, àho tàttvikabhedopàdànàbhedakalpaneti / vayaü tu pa÷yàmo bhedagrahasya pratiyogigrahapekùatvàdbhedagrahamantareõa ca pratiyogigrahasaübhavàdanyonyasaü÷rayàpatteþ, abhedagrahasya ca nirapekùatayà tadanupapatterekaikà÷rayatvàcca bhedasyaikàbhàve tadanupapatterabhedagrahopàdànaiva bhedakalpaneti sarvabhavadàtam //16 // 2.1.6.17. ## / vyàkçtatvàvyàkçtatve ca dharmàvanirvacanãyau / såtrametannigadavyàkhyàtena bhàùyeõa vyàkhyàtam //17 // 2.1.6.18. ## / ati÷ayo hi dharmo nàsatyati÷ayavati kàrye bhavitumarhatãti / nanu na kàryasyàti÷ayo niyamaheturapi tu kàraõasya ÷aktibhedaþ, sa càsatyapi kàrye kàraõasya sattvàtsannevetyata àha- #<÷akti÷ceti># / nànyà kàryakàraõàbhyàü, nàpyasatã kàryàtmaneti yojanà / ## / yadyapi 'bhàvàccopalabdheþ' ityatràyamartha uktastathàpi samavàyadåùaõàya punaravatàritaþ / ##samavàyasya samavàyibhyàü saübandhe vicchedaprasaïgo 'vayavàvayavidravyaguõàdãnàü mithaþ / nahyasaübaddhaþ samavàyibhyàü samavàyaþ samavàyinau saübandhayoditi / ÷aïkate- ## / yathà hi sattvàyogàdravyaguõakarmàõi santi, sattvaü tu svabhàvata eva saditi na sattvàntarayogamapekùate, tathà samavàyaþ samavàyibhyàü saübaddhuü na saübandhàntarayogamapekùate, svayaü saübandharåpatvàditi / tadetatsiddhàntàntaravirodhàpàdanena niràkaroti- ## / naca saüyogasya kàryatvàt kàryasya ca samavàyikàraõàdhãnajanmatvàt asamavàye ca tadanupapatteþ samavàyakalpanà saüyoga iti vàcyam / ajasaüyoge tadabhàvaprasaïgàt / api ca / saübandhyadhãnaniråpaõaþ samavàyo yathà saübandhidvayabhede na bhidyate tannà÷e ca na na÷yatyapi tu nitya eka evaü saüyogo 'pi bhavet / tataþ ko doùaþ / athaitatprasaïgabhiyà saüyogavatsamavàyo 'pi pratisaübandhimithunaü bhidyate cànitya÷cetyabhyupeyate, tathà sati yathaikasmànnimittakàraõàdeva jàyata evaü saüyogo 'pi nimittakàraõàdeva janiùyata iti samànam / ## / saübandhàvagame hi saübandhakalpanàbãjaü na tàdàtmyàvagamaþ, tasya nànàtvaikà÷rayasaübandhavirodhàditi / vçttivikalpenàvayavàtiriktamavayavinaü dåùayati- ## / madhyaparabhàgayorarvàgabhàgavyavahitatvàt / atha samastàvayavavyàsaïgyapi katipayàvayavasthàno grahãùyata ityata àha- ## / bahutvasaükhyà hi svaråpeõaiva vyàsajya saükhyeyeùu vartate ityekamasaükhyeyàgrahaõe 'pi na gçhyate, samastavyàsaïgitvàttadråpasya / avayavã tu na svaråpeõàvayavànvyàpnotiü, api tvavayava÷aþ / tena yathà såtramavayavaiþ kusumàni vyàpnuvanna samastakusumagrahaõamapekùate katipayakusumasthànasyàpi tasyopalabdheþ, evamavayavyapãti bhàvaþ / niràkaroti- ## / ÷aïkate-gotvàdivaditi / niràkaroti- ## / yadyapi gotvasya sàmànyasya vi÷eùà anirvàcyà na paramàrthasantastathà ca kkàsya pratyekaparisamàptiriti, tathàpyabhyupetyedamuditamiti mantavyam / akartçkà yato 'to niràtmikà syàt / kàraõàbhàve hi kàryamanutpannaü kiünàma bhavet / ato niràtmakatvamityarthaþ / yadyucyeta ghaña÷abdastadavayaveùu vyàpàràviùñatayà pårvàparãbhàvamàpanneùu ghañopajanàbhimukheùu tàdarthyanimittàdupacàràtprayujyate, teùàü ca siddhatvena kartçtvamastãtyupapadyate ghaño bhavatãti prayoga ityata àha- ## / utpàdanà hi siddhànàü kapàlakulàlàdãnàü vyàpàro notpattiþ / na cotpàdanaivotpattiþ, prayojyaprayojakavyàpàrayorbhedàt / abhede và ghañamutpàdayatãtivadghañamutpadyata ityapi prasaïgàt / tasmàt karotikàrayatyoriva ghañagocarayorbhçtyasvàmisamavetayorutpattyutpàdanayoradhiùñhànabhedo 'bhyupetavyaþ, tatra kapàsakulàlàdãnàü siddhànàmutpàdanàdhiùñhànànàü notpattyadhiùñhànatvamastãti pàri÷eùyàdghaña eva sàdhya utpatteradhiùñhànameùitavyaþ / na càsàvasannadhiùñhànaü bhavitumarhatãti sattvamasyàbhyupeyam / eva¤ca ghaño bhavatãtila ghañavyàpàrasya dhàtåpàttatvàttatràsya kartçtvamupapadyate, taõóulànàmiva satàü viklittau viklidyanti taõóulà iti / ÷aïkate- ## / etaduktaü bhavati-notpattirnàma ka÷cidvyàpàraþ, yenàsiddhasya kathamatra kartçtvamityanuyujyeta, kintu svakàraõasamavàyaþ, svasattasvàyo và, sa càsato 'pyaviruddha iti / so 'pyasato 'nupapanna ityàha- ## / api ca pràgutpatterasattvaü kàryasteti kàryàbhàvasya bhàvena maryàdàkaraõanupapannamityàha- ## / syàdetat / atyantàbhàvasya bandhyàsutasya mà bhånmaryàdanupàkhyo hi saþ, ghañapràgabhàvasya tu bhaviùyatà ghañenopàkhyeyasyàsti maryàdetyata àha- ## / uktametadadhastàdyathà na jàtu ghañaþ paño bhavatyevamasadapi sanna bhavatãti / tasmànmçtpiõóe ghañasyàsattve 'tyantàsattvameveti / atràsatkàryavàdã codayati- ## / pràk prasiddhamapi kàryaü kadàcitkàraõena yojayituü vyàpàror'thavànmavedityata àha-tadananyatvàcceti / pariharati- ## / uktametadyathà bhujaïgatattvaü na rajjorbhidyate, rajjureva hi tat, kàlpanikastu bhedaþ, evaü vastutaþ kàryatattvaü na kàraõàdbhidyate kàraõasvaråpameva hi tat, anirvàcyaü tu kàryaråpaü bhinnamivàbhinnamiva càvabhàsata iti / tadidamuktam- ## / vastutaþ paramàrthato 'nyatvaü na vi÷eùadar÷anamàtràdbhavati / sàüvyàvahàrike tu katha¤cittattvànyatve bhavata evotyarthaþ / anayaiva hi di÷aiùa saüdarbho yojyaþ / asatkàryavàdinaü prati dåùaõàntaramàha- ## / kàryasya kàraõàbhede saviùayatvaü kàrakavyàpàrasya syànnànyathetyarthaþ / ##brahma / ÷abdàntaràcceti såtràvayavamavàrya vyàcaùñe- ## / atirohitàrtham //18 // 2.1.6.19. ## / iti ca såtre nigadavyàkhyàtena bhàùyeõa vyàkhyàte //19 // 2.1.6.20. // 20 // 2.1.7.21. ## / yadyapi ÷àrãràtparamàtmano bhedamàhuþ ÷rutayastathàpyabhedamapi dar÷ayanti ÷rutayo bahvayaþ / naca bhedàbhedàvekatra samavetau virodhàt, naca bhedastàttvika ityuktam / tasmàt paramàtmanaþ sarvaj¤ànna ÷àrãrastattvato bhidyate / sa eva tvavidyopadhànabhedàdghañakarakàdyàkà÷avadbhedena prathate / upahitaü càsya råpaü ÷àrãraþ, tena mà nàma jãvàþ paramàtmatàmàtmano 'nubhåvan, paramàtmà tu tànàtmano 'bhinnànanubhavati / ananubhave sàrvaj¤yavyàghàtaþ / tathà càyaü jãvàn badhnannàtmànameva badhnãyàt / tatredamuktam- ##ityàdi / tasmànna cetanakàraõaü jagaditi pårvaþ pakùaþ //21 // 2.1.7.22. ## / satyamayaü paramàtmana sarvaj¤atvàdyathà jãvàn vastuta àtmano 'bhinnàn pa÷yati, pa÷yatyevaü na bhàvata eùàü sukhaduþkhàdivedanàsaïgostyavidyàva÷àttveùàü tadvadabhimàna iti / tathà ca teùàü sukhaduþkhàdivedanàyàmapyahamudàsãna iti na teùàü bandhanàgàranive÷e 'pyastikùatiþ kàcinmameti na hitàkaraõàdidoùàpattiriti ràddhàntaþ / tadidamuktam- ## / apiceti caþ pårvopapattisàhityaü dyotayati, nopapattyantaratàm //22 // 2.1.7.23. syàdetat / yadi brahmaviùarto jagat, hanta sarvasyaiva jãvavacaitanyaprasaïga ityata àha- ## / atirohitàrthena bhàùyeõa vyàkhyàtam //23 // 2.1.8.24. ## / brahma khalvekamadvitãyatayà parànapekùaü krameõotpadyamànasya jagato vivadhavicitraråpasyopàdànamupeyate tadanupapannam / nahyekaråpàtkàryabhedo bhavitumarhati, tasyàkasmikatvaprasaïgàt / kàraõabhedo hi kàryabhedahetuþ, kùãrabãjàdibhedàdç÷yaïkuràhikàryabhedadar÷anàt / na càkramàtkàraõàt kàryakramo jujyato, samarthasya kùepàyogàdadvitãyatayà ca kramavattatsahakàrisamavadhànàpapatteþ / tadidamuktam- ## / ekaikaü mçdàdi kàrakaü teùàü tu sàmagryaü sàdhanam, tato hi kàryaü sàdhayatyeva, tasmànnàdvitãyaü brahma jagadupàdànamiti pràpte, ucyate- ## / idaü tàvadbhavàn pçùño vyàcaùñàm-kiü tàttvikamasya råpamapekùyemucyate utànàdinàmaråpabãjasahitaü kàlpanikaü sàrvaj¤yaü sarva÷aktitvam / tatra pårvasmin kalpe kiü nàma tato 'dvitãyàdasahàyàdupajàyate / nahi tasya ÷uddhabuddhamuktasvabhàvasya vastusatkàryamasti / tathà ca ÷rutiþ-'na tasya kàryaü karaõaü ca vidyate' iti / uttarasmiüstu kalpe yadi kulàlàdivadatyantavyatiriktasahakàrikàraõàbhàvàdanupàdànatvaü sàdhyate, tataþ kùãràdibhirvyabhicàraþ / te 'pi hi bàhyacetanàdikàraõànapekùà eva kàlapariva÷ena svata eva pariõàmàntaramàsàdayanti / atràntarakàraõànapekùatvaü hetuþ kriyate, tadasiddham, anirvàcyanàmaråpabãjasahàyatvàt / tathà ca ÷rutiþ-'màyàü tu prakçtiü vidyànmàyinaü ti mahe÷varam' iti kàryakrameõa utparipàko 'pi kramavànunneyaþ / ekasmàdapi ca vicitra÷akteþ kàraõàdanekakàryotpàdo dç÷yate / yathaikasmàdvahnerdàhapàkàvekasmàdvà karmaõaþ saüyogavibhàgasaüskàràþ / 24 // 2.1.8.25. yadi tu cetanatve satãti vi÷eùamànna kùãràdibhirvyabhicàraþ, dçùñà hi kulàlàdayo bàhyamçdàdyapekùàþ, cetanaü ca brahmeti, tatredamupatiùñhate- ## / lokyate 'neneti lokaþ ÷abda eva tasmin //25 // 2.1.9.26. ## / nanu na brahmaõastattvataþ pariõàmo yena kàrtsnyabhàgavikalpenàkùipyeta / avidyàkalpitena tu nàmaråpalakùaõena råpabhedena vyàkçtàvyàkçtàtmanà tattvànyatvàbhyàmanirvacanãyena pariõàmàdivyavahàràspadatvaü brahma pratipadyate / naca kalpitaü råpaü vastu spç÷ati / nahi candramasi taimirikasya dvitvakalpanà candramaso dvitvamàvahati / tadanupapattyà và candramaso 'nupapattiþ / tasmàdavàstavã pariõàmakalpanànupapadyamànàpi na paramàrthasato brahmaõo 'nupapattimàvahati / tasmàtpårvapakùàbhàvàdanàrabhyamidamadhikaraõamiti, ata àha- ## / yadyapi ÷ruti÷atàdaikàntikàdvaitapratipàdanaparàt pariõàmo vastuto niùiddhastathàpi kùãràdidevatàdçùñàntena punastadvàstavatvaprasaïgaü pårvapakùopapattyà sarvathàyaü pakùo na ghañayituü ÷akyata ityapabàdhya #<÷rutestu ÷abdàmålatvàt>#'àtmani caivaü' 'vicitrà÷ca hi' iti såtràbhyàü vivartadçóhãkaraõenaikàntikàdvayalakùaõaþ ÷rutyarthaþ pari÷odhyata ityarthaþ / ##tattvataþ / ##pãti codyamavidyàkalpitatvodghañànàya / nahi niravayavatvasàvayavatvàbhyàü vidhàntaramastyekaniùedhasyetaravidhànàntarãyakatvàt / tena prakàràntaràbhàvànniravayavatvasàvayavatvayo÷ca prakàrayoranupapattergràvaplavanàdyarthavàdavadapramàõaü ÷abdaþ syàditi codyàrthaþ / parihàraþ sugamaþ //26 // 2.1.9.27. // 27 // 2.1.9.28. #<àtmani caivaü vicitrà÷ca hi># / anena sphuñito màyàvàdaþ / svapnadçgàtmà hi manasaiva svaråpànupamardena rathàdãn sçjati //28 // 2.1.9.29. ## / codayati- ## / paraharati- ## / yadyapi samudàyaþ sàvayavastathàpi pratyekaü sattvàdayo niravayavàþ / nahyasti saübhavaþ sattvamàtraü pariõamate na rajastamasã iti / sarveùàü saübhåyapariõàmàbhyupagamàt / pratyekaü cànavayavànàü kçtsnapariõàme målocchedaprasaïgaþ / ekade÷apariõàme và sàvayavatvamaniùñaü prasajyeta / ## / vai÷eùikàõàü hyaõubhyàü saüyujya dvyaõukamekamàrabhyate, taistribhirdvyaõukaistryaõukamekamàrabhyata iti prakriyà / tatra gvayoraõvoranavayavayoþ saüyogastàvaõå vyàpnuyàt / avyàpnuvanvà tatra na varteta / nahyasti saübhavaþ sa eva tadànãü tatra vartate na vartate ceti / tathà coparyadhaþpàr÷vasthàþ ùaóapi paramàõavaþ samànade÷à iti prathimànupapatteraõumàtraþ piõóaþ prasajyeta / avyàpane và ùaóavayavaþ paramàõuþ syàdityanavayavatvavyàkopaþ / a÷akyaü ca sàvayavatvamupetuü, tathà satyanantàvayavatvena sumeruràjasarùapayoþ samànaparimàõatvaprasaïgaþ / tasmàt samàno doùaþ / àpàtamàtreõa sàmyamuktam, paramàrthatastu bhàvikaü pariõàmaü và karyakàraõabhàvaü vecchatàmeùa durvàro doùo na punarasmàkaü màyàvàdinàmityàha- ## //29 // 2.1.10.30. vicitra÷aktitvamuktaü brahmaõa, tatra ÷rutyupanyàsaparaü såtram- ## //30 // 2.1.10.31. etadàkùepasamàdhànaparaü såtram- ## / kulàlàdibhyastàvadbàhyakaraõàpekùebhyo devàdãnàü bàhyanapekùàõàmàntarakaraõàpekùasçùñhãnàü pramàõena dçùño yathà vi÷eùo nàpahnotuü ÷akyaþ, yathà tu jàgratsçùñerbàhyakaraõàpekùàyàstadanapekùàntarakaraõamàtrasàdhyà dçùñà svapne rathàdisçùñira÷akyàpahnotum, evaü sarva÷akteþ parasyà devatàyà àntarakaraõànapekùàyà jagatsarjanaü ÷råyamàõaü na sàmànyato dçùñamàtreõàpahnavamarhatãti //31 // 2.1.11.32. ## / na tàvadunmattavadasya mativibhramàjjagatprakriyà, bhràntasya sarvaj¤atvànupapatteþ / tasmàt prekùavatànena jagat kartavyam / prekùàvata÷ca pravçttiþ svaparahitàhitapràptiparihàraprayojanà satã nàprayojanàlpàyàsàpi saübhavati, kiü punaraparimeyànekavidhoccàvacaprapa¤cajagadvibhramaviracanà mahàprayàsà / ata eva lãlàpi paràstà / alpàyàsasàdhyà hi sà / na ceyamapyaprayojanà, tasyà api sukhaprayojanavattvàt / tàdarthyena và prakçttau tadabhàve kçtàrthatvànupapatteþ / pareùàü copakàryàõàmabhàvena tadupakàràyà api pravçtterayogàt / tasmàt prekùàvatpravçttiþ prayojanavattayà vyàptà tadabhàve 'nupapannà brahmopàdànatàü jagataþ pratikùipatãti pràptam //32 // 2.1.11.33. evaü pràpte 'bhidhãyate- ## / bhavedetadevaü yadi prekùàvatpravçttiþ prayojanavattayà vyàptà bhavet / tatastannivçttau nivarteta, ÷iü÷àpàtvamiva vçkùatànivçttau, na tvetadasti, prekùàvatàmananusaühitaprayojanànàmapi yàdç÷cikãùu kriyàsu pravçttidar÷anàt / anyathà 'na kurvãta vçthà ceùñàm' iti dharmasåtrakçtàü pratiùedho nirviùayaþ prasajyeta / na conmattàn pratyetatsåtramarthavat, teùàü tadarthabodhatadanuùñhànànupapatteþ / api càdçùñahetukotpattikã ÷vàsapra÷vàsalakùaõà prekùàvatàü kriyà prayojanànusaüdhànamantareõa dçùñà / na càsyàü cetanasyàpi caitanyamanupayogi, saüprasàde 'pi bhàvàditi yuktam, pràj¤asyàpi caitanyàpracyuteþ / anyathà mçta÷arãre 'pi ÷vàsapra÷vàsapravçttiprasaïgàt / yathà ca svàrthaparàrthasaüpadàsàditasamastakàmànàü kçtakçtyatayànàkålamanasàmakàmànàmeva lãlàmàtràtsatyapyanuniùpàdini prayojane naiva tadudde÷ena pravçttirevaü brahmaõo 'pi jagatsarjane pravçttirnànupapannà / dçùñaü ca yadalpabalavãryabuddhinàma÷akyamatiduùkaraü và tadanyeùàmanalpabalavãryabuddhãnàü su÷akamãùatkaraü và / nahi vànarairmàrutiprabhçtibhirnagairna baddho nãranidhiragàdho mahàsattvànàm / na caiùa pàrthena ÷ilãmukhairna baddhaþ / na càyaü na pãtaþ saükùipya culukena helayeva kala÷ayoninà mahàmuninà / na càdyàpi na dç÷yante lãlàmàtravinirmitàni mahàpràsàdapramadavanàni ÷rãmannçganarendràõàmanyeùàü manasàpi duùkaràõi nare÷varàõam / tasmàdupapannaü yadçcchayà và svabhàvàdvà lãlayà và jagatsarjanaü bhagavato mahe÷varasyeti / api ca neyaü pàramàrthikã sçùñiryenànuyujyeta prayojanam, api tvanàdyavidyànibandhanà / avidyà ca svabhàvata eva kàryonmukhã na prayojanamapekùate / nahi dvicandràlàtacakragandharvanagaràdivibhramàþ samuddiùñaprayojanà bhavanti / naca tatkàryà vismayabhayakampàdayaþ svotpattau prayojanamapekùante / sà ca caitanyacchurità jagadutpàdaheturutu cetano jagadyoniràkhyàyata ityàha- ## / api ca na brahma jagatkàraõamapi tattayà vivakùantyàgamà api tu jagati brahmàtmabhàvam / tathà ca sçùñeravivakùàyàü tadà÷rayo doùo nirviùaya evetyà÷ayenàha- ## //33 // 2.1.12.34. ## / atirohito 'tra pårvaþ pakùaþ / uttaraståcyate-uccàvacamadhyamasukhaduþkhabhedavatpràõabhçtprapa¤caü ca sukhaduþkhakàraõaü sudhàviùàdi cànekavidhaü viracayataþ pràõabhçdbhedopàttapàpapuõyakarmà÷ayasahàyasyàtrabhavataþ parame÷varasya na caiùamyanairghaõye prasajyete / nahi sabhyaþ sabhàyàü niyukto yuktavàdinaü yuktavàdyasãti càyuktavàdinamayuktavàdyasãti bruvàõa, sabhàpatirvà yuktavàdinamanugçhõannayuktavàdinaü ca nigçhõannanukto dviùño và bhavatyapi tu madhyastha iti vãtaràgadveùa iti càkhyàyate, tadvadã÷varaþ puõyakarmàõamanugçhõannapuõyakarmàõaü ca nigçhõanmadhyastha eva nàmadhyasthaþ / evaü hyasàvamadhyasthaþ syàdyakalyàõakàriõamanugçhõãyàtkalyàõakàriõaü ca nigçhõãyàt / natvetadasti / tasmànna vaiùamyadoùaþ / ata eva na nairghçõyamapi saüharataþ samastàn pràõabhçtaþ / sa hi pràõabhçtkarmà÷ayànàü vçttinirodhasamayaþ, tamitalaïghayannayamayuktakàrã syàt / naca karmàpekùàyàmã÷varasya ai÷varyavyàghàtaþ / nahi sevàdikarmabhedàpekùaþ phalabhedapradaþ prabhuraprabhurbhavati / na ca 'eùa hyeva sàdhu karma kàrayati yamebhyo lokebhya unninãùate eùa evàsàdhu karma kàrayati taü yamadho niniùate' iti ÷ruterã÷vara eùa dveùapakùapàtàbhyàü sàdhvasàdhunã karmaõã kàrayitvà svargaü narakaü và lokaü nayati, tasmàdvaiùamyadoùaprasaïgànne÷varaþ kàraõamiti vàcyam / virodhàt / yasmàt karma kàrayitve÷varaþ pràõinaþ sukhaduþkhinaþ sçjati iti ÷ruteravagamyate, tasmànna sçjatãti viruddhamabhidhãyate / naca vaiùamyamàtramatra bråmo na tvã÷varakàraõatvaü vyàsedhàma iti vaktavyam / kimato yadyevam / tasmàdã÷varasya savàsanakle÷àparàmar÷amabhivadantãnàü bhåyasãnàü ÷rutãnàmanugrahàyonninãùate 'dho ninãùata ityetadapi tajjàtãyapårvakarmàbhyàsava÷àtpràõina ityevaü neyam / yathàhuþ-'janmajanma yadabhyastaü dànamamadhyayanaü tapaþ / tenaivàbhyàsayogena taccaivàbhyasate naraþ // ' iti / abhyupetya ca sçùñestàttvikatvamidamuktam / anirvàcyà tu sçùñiriti na prasmartavyamatràpi / tathà ca màyàkàrasyevàïgasàkalyavaikalyabedena vicitràn pràõino dar÷ayato na vaiùamyadoùaþ, sahasà saüharato và na nairdhçõyam, evamasyàpi bhagavato vividhavicitraprapa¤camanirvàcyaü vi÷vaü dar÷ayataþ saüharata÷ca svabhàvàdvà lãlayà và na ka÷ciddoùaþ //34 // 2.1.12.35. iti sthite ÷aïkàparihàraparaü såtram- ## / ÷aïkottare atirohitàrthena bhàùyagranthena vyàkhyàte //35 // 2.1.12.36. anàditvàditi siddhavaduktaü, tatsàdhanàrthaü såtram- ## / akçte karmaõi puõye pàpe và tatphalaü bhoktàramadhyàgacchet, tathà ca vidhiniùedha÷àstramanarthakaü bhavet pravçttinivçttyabhàvàditi / mokùa÷àstrasya coktamànarthakyam / ## / layàbhipràyam / vikùepalakùaõàvidyàsaüskàrastu kàryatvàtsvotpattau pårvaü vikùepamapekùate, vikùepa÷ca mithyàpratyayo mohàparanàmà puõyàpuõyapravçttihetubhåtaràgadveùanidànaü, sa ca ràgàdibiþ sahitaþ svakàryairna ÷arãraü sukhaduþkhabhogàyatanamantareõa saübhavati / naca ràgàdvaiùàvantareõa ka4ma / naca bhogasahitaü mohamantareõa ràgadveùau / naca pårva÷arãramantareõa mohàdiriti pårvapårva÷arãràpekùo mohàdirevaü pårvapårvamohàdyapekùaü pårvapårva÷arãramityanàditaivàtra bhagavatã cittamanàkulayati / tadetadàha- ## / ràgàdveùamohà ràgàdayasta eva hi puruùaü sàsàraduþkhamanubhàvya kle÷ayantãti kle÷àsteùàü vàsanàþ karmaparvçttyanuguõàstàbhiràkùiptàni pravarttitàni karmàõi tadapekùà layalakùaõà avidyà / syàdetat / bhaviùyatàpi vyapade÷o dçùño yathà 'puroóà÷akapàlena tuùànupavapatãti / ata àha- ## / tadevamanàditve siddhe 'sadeva somyedamagra àsãdekamevàdvitãyam' iti pràk sçùñeravibhàgàvadhàramaü samudàcaradråparàgàdiniùedhaparaü na punaretànprasuptànapyapàkarotãti sarvamavadàtam //36 // 2.1.13.37. ## / atra ## / dç÷yate sarvasya cetanàdhiùñhitasyaiva loke pravçttiriti lokànusàro dar÷itaþ / ## / sarvasya jagata upàdànakàraõaü nimittakàraõaü cetyupapàditam- ## / sarvànupapatti÷aïkà paràstà / tasmàjjagatkàraõaü brahmeti siddham //37 // iti ÷rãvàcaspatimi÷raviracite bhagavatpàda÷àrãrikabhàùyavibhàge bhàmatyàü dvitãyasyàdhyàyasya prathamaþ pàdaþ //1 // ## ## / ##syàdetat / iha hi pàde khatantrà vedanirapekùàþ pradhànàdisiddhiviùayàþ sàükhyàdiyuktayo niràkariùyante / tadayuktama÷àstràïgatvàt / nahãdaü ÷àstramucchçïkhalatarka÷àstravatpravçttamapi tu vedàntavàkyàni brahmaparàõãti pårvapakùottarapakùàbhyàü vini÷cetum / tatra kaþ prasaïgaþ ÷uùkatarkavatkhatantrayuktiniràkaraõasyetyata àha- #<- yadyapãdaü vedàntavàkyànàmiti># / nahi vedàntavàkyàni nirõetavyànãti nirõãyante, kintu mokùamàõànàü tattvaj¤ànotpàdanàya / yathà ca vedàntavàkyebhyo jagadupàdànaü brahmàvagamyate, evaü sàükhyàdyanumànebhyaþ pradhànàdyacetanaü jagadupàdànamavagamyate / na caitadeva cetanopàdànamacetanopàdànaü ceti samuccetuü ÷akyaü, virodhàt / na ca vyavasthite vastuni vikalpo yujyate / na càgamabàdhitaviùayatayànumànameva nodãyata iti sàüpratam. sarvaj¤apraõãtatayà sàükhyàdyàgamasya vedàgamatulyatvàt tadbhàùitasyànumànasya pratikçtisiühatulyatayàbàdhyatvàt / tasmàttadvirodhànna brahmaõi samanvayo vedàntànàü sidhyatãti na tatastattvaj¤ànaü seddhumarhati / naca tattvaj¤ànàdçte mokùa iti svatantràõàmapyanumànànàmàbhàsãkaraõamiha ÷àstresaügatameveti / yadyevaü tataþ parakãyànumànaniràsa eva kasmàtprathamaü na kçta ityata àha- #<- vedàntàrthanirõayasya ceti># / nanu vãtaràgakathàyàü tattvanirõayamàtramupayujyate na punaþparapakùàdhikùepaþ, sa hi saràgatàmàvahatãti codayati- #<- nanu mumukùåõàmiti># / pariharati #<-- bàóhamevaü, tathàpãti># / tattvanirõayàvasànà vãtaràgakathà / naca parapakùadåùaõamantareõa tattvanirõayaþ ÷akyaþ kartumiti tatvanirõayàya vãtaràgeõàpi parapakùo dåùyate na tu parapakùatayeti na vãtaràgakathàtvavyàhatirityarthaþ / punaruktatàü paricodya samàdhatte #<-- nanvãkùateriti / tatra saükhyà iti># / yàni hi yena råpeõà sthaulyàdà ca saukùmyàtsamanvãyante tàni tatkaraõàni dçùñàni, yathà dhañàdayo rucakàdaya÷cà sthaulyàdà ca saukùmyànmçtsuvarõànvitàstatkaraõàþ, tathà cedaü bàhyamàdhyàtmikaü ca bhàvajàtaü suþkhaduþkhamohàtmanànvitamupalabhyate, tasmàttadapi suþkhaduþkhamohàtmasàmànyakàraõakaü bhavitumarhati / tatra jagatkàraõasya yeyaü sukhàtmatà tatsattvaü, yà duþkhàtmatà tadrajaþ, yà ca mehàtmatà tattama iti traiguõyakàraõasiddhiþ / tathàhi-- pratyekaü bhàvàstraiguõyavanto 'nubhåyante / yathà maitradàreùu padmàvatyàü maitrasya sukhaü, tat kasya hetoþ,taüprati satvaguõasamudbhavàt / tatsapatnãnàü ca duþkhaü,tatkasya hetoþ, tàþ pratyasyà rajoguõasamudbhavàt / caitrasya tu straiõasya tàmavindato moho viùàdaþ,tat kasya hetoþ, taü pratyasyàstamoguõasamudbhavàt / padmàvatyà ca sarve bhàvà vyàkhyàtàþ / tasmàtsarvaü suþkhaduþkhamohànvitaü jagattatkàraõaü gamyate / tacca triguõaü pradhànaü pradhãyate kriyate 'nena jagaditi,pradhãyate nidhãyate 'sminpralayasamaye jagaditi và pradhànam / tacca mçtsuvarõavadacetanaü cetanasya puruùasya bhogàpavargalakùaõamarthaü sàdhayituü svabhàvata eva pravartate,na tu kenacitpravartyate. tathà hyàhuþ--- 'puruùàrtha eva heturna kenacitkàryate karaõam' iti. / parimàõàdibhirityàdigrahaõena '÷aktitaþ pravçtte÷ca / kàraõakàryavibhàgàdavibhàgàdvai÷varåpyasya' ityavyaktasiddhihetavo gçhyante / etàü÷cepariùñàdvyàkhàyàya niràkariùyata iti / tadetatpradhànànumànaü dåùayati- #<- tatra vadàma iti># / yadi tàvadacetanaü pradhànamanadhiùñhitatvena mçtsuvarõàdau dçùñàntadharmiõi vyàpterupalabdherviruddhatvàt / nahi mçtsuvarõadàrvàdayaþ kulàlahemakàrarathakàràdibhiranadhiùñhitàþ kumbharucakarathàdyupàdadate / tasmàt kçtakatvamiva nityatvasàdhanayà prayuktaü sàdhyaviruddhena vyàptaü viruddham,evaü samanvayàdi cetanànadhiùñhitatve sàdhya iti racanànupapatteriti dar÷itam / yaducyeta dçùñàntadharmiõyacetanaü tàvadupàdànaü dçùñaü,tatra yadyapi taccetanaprayuktamapi dç÷yate, tathàpi tatprayuktatvaü hetoraprayojakaü bahiraïgatvàt,antaraïgaü tvacaitanyamàtramupàdànànugataü hetoþ prayojakam / yathàhuþ-- 'vyàpte÷ca dç÷yamànàyàþ ka÷ciddharmaþ prayojakaþ' iti / tatràha-- ## / svabhàvapratibaddhaü hi vyàptaü vyàpakamavagamayati / sa ca svabhàvapratibandhaþ ÷aïkitasamàropitopàdhiniràse sati ni÷cãyate / tanni÷caya÷cànvayavyatirekayoràyatate / tau cànvayavyatirekau na tathopàdànàcaitanye yathopàdànàcaitanye yathà cetanaprayuktatve 'tiparisphuñau / tadalamatràntaraïgatveneti bhàvaþ / evamapi cetanaprayuktatvaü nàbhyupeyeta yadi pramàõàntaravirodho bhavet, pratyuta ÷rutiranuguõataràtretyàha-- ## / cakàreõa suþkhaduþkhàdisamanvayalakùaõasya hetorasiddhatvaü samuccinotãtyàha #<-- anvayàdyanupapatte÷ceti># / àntaràþ khalvamã suþkhaduþkhamohaviùàdà bàhyebhya÷candanàdibhyo 'tivicchinnapratyayapravedanãyebhyo vyatiriktà adhyakùamãkùyante / yadi punareta eva suþkhaduþkhàdisvabhàvà bhaveyustataþsvaråpatvàdhemante 'pi candanaþ sukhaþ syàt / nahi candanaþ kadàcidacandanaþ / tathà nidàgheùvapi kuïkumapaïkaþ sukho bhavet / nahyasau kadàcidakuïkumapaïka iti / evaü kaõñakaþ kramelakasya sukha iti manuùyàdãnàmapi pràõabhçtàü sukhaþ syàt / nahyasau kàü÷citpratyeva kaõñaka iti / tasmàdasukhàdisvabhàvà api candanakuïkumàdayo jàtikàlàvasthàdyapekùayà sukhaduþkhàdihetavo na tu svayaü sukhàdisvabhàvà iti ramaõãyam / tasmàtsukhàdiråpasamanvayo bhàvànàmasiddha iti nànena tadråpaü kàraõamavyaktamunnãyata iti / tadidamuktam- #<- ÷abdàdyavi÷eùe 'pi ca bhàvanàvi÷eùàditi># / bhàvanà vàsanà saüskàrastadvi÷eùàt / karabhajanmasaüvartakaü hi karma karabhocitàmeva bhàvanàmabhivyaniktiü, yathàsmai kaõñakà eva rocante / evamanyatràpi draùñavyam / parimàõàditi sàükhyãyaü hetumupanyasyati- #<- tathà parimitànàü bhedànàmiti># / saüsargapårvakatve hi saüsargasyaikasminnadvaye 'saübhavànnànàtvaikàrthasamavetasya nànàkaraõàni saüsçùñàni kalpanãyàni, tàni ca sattvarajastamàüsyeveti bhàvaþ / tadetatparimitatvaü sàükhyãyaràddhàntàlocanenànaikàntikamiti dåùayati-- ## / yadi tàvatparimitatvamiyattà, sà nabhaso 'pi nàstãtyavyàpako hetuþ parimàõàditi / atha na yojanàdimitatvaü parimàõamiyattàü nabhaso bråmaþ kintvavyàpitàm, avyàpi ca nabhastanmàtràdeþ / nahi kàryaü kàraõavyàpi, kintu kàraõaü kàryavyàpãti parimitaü nabhastanmàtràdyavyàpitvàt / hanta sattvarajastamàüsyapi na parasparaü vyàpnuvanti, naca tattvàntarapårvakatvameteùàmiti vyabhicàraþ / nahi yathà taiþ kàryajàtamàviùñamevaü tàni parasparaü vi÷anti,mithaþ kàryakàraõabhàvàbhàvàt / parasparasaüsargastvàve÷a÷citi÷aktau nàsti / nahi citi÷aïktiþ kåñasthanityà taiþ saüsçjyate, tata÷ca tadavyàpakà guõà iti parimitàþ / evaü citi÷aktirapi guõairasaüsçùñeti sàpi parimitetyanaikàntikatvaü parimitatvasya hetoriti / tathà kàryakàraõavibhàgo 'pi samanvayavadviruddha ityàha- #<- kàryakàraõabhàvastviti //1 // pravçtte÷ca># / na kevalaü racanàbhedà na cetanàdhiùñhànamantareõa bhavantyapi tu sàmyàvasthàyàþ pracyutirvaiùamyaü, tathà ca yadudbhåtaü balãyastadaïgyabhibhåtaü ca tadanuguõatayà sthitamaïgam, evaü hi guõapradhànabhàve satyasya mahadàdau kàrye kà pravçttiþ, sàpi cetanàdhiùñhànameva gamayati / na hi cetanàdhiùñhànamantareõa mçtpiõóe pradhàne 'ïgabhàvena cakradaõóasalilasåtiràdayo 'vatiùñhante / tasmàtpravçtterapi cetanàdhiùñhànasiddhiriti '÷aktitaþ pravçtte÷ca' ityayamapi hetuþ sàükhyãyo viruddha evetyuktaü vakroktyà / atra sàükhya÷codayati-- ## / ayamabhipràyaþ-- tvayà kilaupaniùadenàsmadhetån dåùayitvà kevalasya cetanasyaivànyanirapekùasya jagadupàdànatvaü nimittatvaü ca samarthanãyam / tadayuktam / kevalasya cetanasya pravçtterdçùñàntadharmiõyanupalabdheriti / aupaniùadastu cetanahetukàü tàvadeùa sàükhyaþ pravçttimabhyupagacchatu pa÷càt svapakùamata eva samàdhàsyàmãtyabhisaüdhimànàha-- ## / na kevalasya cetanasya pravçttirdçùñeti / sàükhya àha-- ## / tu÷abda aupaniùadapakùaü vyàvartayati / acetanà÷rayaiva sarvà pravçttirdç÷yate na tu cetanà÷rayà kàcidapi / tasmànna cetanasya jagatsarjane pravçttirityarthaþ / atraupaniùado gåóhàbhisaüdhiþ pra÷napårvakaü vimç÷ati-- ## / atràntare sàükhyo bråte-- ## / na tàvaccetanaþ pravçtyà÷rayatayà tatprayojakatayà và pratyakùamãkùyate, kevalaü pravçttistadà÷raya÷càcetano deharathàdiþ pratyakùeõa pratãyate, tatràcetanasya pravçttistannimittaiva na tu cetananimittà / sadbhàvamàtraü tu tatra cetanasya gamyate rathàdivailakùaõyàjjãvaddehasya / naca sadbhàvamàtreõa kàraõatvasiddhiþ / mà bhådàkà÷a utpattimatàü ghañàdãnàü nimittakàraõamasti hi sarvatreti / tadanena dehàtirikte satyapi cetane tasya na pravçttiü prati nimittabhàvo 'stãtyuktam / yata÷càsya na pravçttihetubhàvo 'sti ata eva pratyakùe dehe sati pravçttidar÷anàdasati càdar÷anàddehasyaiva caitanyamiti laukàyatikàþ pratipannàþ, tathà ca na cidàtmanimittà pravçttiriti siddham / tasmànna racanàyàþ pravçttervà cidàtmakàraõatvasiddhirjagata iti aupaniùadaþ pariharati-- ## / na tàvat pratyakùànumànàgamasiddhaþ ÷àrãro và paramàtmà vàsmàbhiridànãü sàdhanãyaþ, kevalamasya pravçtti prati kàraõatvaü vaktavyam / tatra mçta÷arãre và rathàdau vànadhiùñhite cetanena pravçtteradar÷anàt tadviparyaye ca pravçttidar÷anàdanvayavyatirekàbhyàü cetanahetukatvaü pravçtterni÷cãyate, na tu cetanasadbhàvamàtreõa, yenàtiprasaïgo bhavet / bhåtacaitanikànàmapi cedanàdhiùñhànàdacetanànàü pravçttirityatràvivàda ityàha-- ## / syàdetat / dehaþ svayaü cetanaþ karacaraõàdimàn svavyàpàreõa pravartayatãti yuktaü, na tu tadatiriktaþ kåñasthanitya÷cetano vyàpàrarahito j¤ànaikasvabhàvaþ pravçttyabhàvàt pravartako yukta iti codayati-- ## / pariharati- #<- na / ayaskàntavadråpàdivacceti / yathà ca råpàdaya iti># / sàükhyànàü hi svade÷asthà råpàdaya indriyaü vikurvate, tena tadindrayamarthaü pràptamarthàkàreõa pariõamata iti sthitiþ / saüprati codakaþ svàbhipràyamàviùkaroti-- ## / yeùàmacetanaü cetanaü càsti teùàmetadyujyate vaktuü cetanàdhiùñhitamacetanaü pravartata iti / yathà yoginàmã÷varavàdinàm / yeùàü tu cetanàtiriktaü nàstyadvaitavàdinàü, teùàü pravartyàbhàve kaü prati pravartakatvaü cetanasyetyarthaþ / pariharati-- ## / kàraõabhåtayà layalakùaõayàvidyayà pràksargopacitena ca vikùepasaüskàreõa yat pratyupasthàpitaü nàmaråpaü tadeva màyà, tadàve÷enàsya codyasyàsakçtprayuktatvàt / etaduktaü bhavati-- neyaü sçùñirvastusatã yenàdvaitino vastusato dvitãyasyàbhàvàdanuyujyeta / kàlpanikyàü tu sçùñàvasti kàlpanikaü dvitãyaü sahàyaü màyàmayam / yathàhuþ-- 'sahàyàstàdç÷à eva yàdç÷ã bhavitavyatà / ' iti / na caivaü brahmopàdànatvavyàghàtaþ, brahmaõa eva màyàve÷enopàdànatvàttadadhiùñhànatvàjjagadvibhramasya, rajatavibhramasyeva ÷uktikàdhiùñhànasya ÷uktikopàdànatvamiti niravadyam //2 // ## / yathà payombuno÷cetanànadhiùñhitayoþ svata eva pravçttirevaü pradhànasyàpãti ÷aïkàrthaþ / tatràpi cetanàdhiùñhitatvaü sàdhyaü, na ca sàdhyenaiva vyabhicàraþ, tathà satyanumànamàtrocchedaprasaïgàt, sarvatràsya sulabhatvàt / na càsàdhyam / atràpi cetanàdhiùñhànasyàgamasiddhatvàt / na ca sapakùeõa vyabhicàra iti ÷aïkàniràkaraõasyàrthaþ / ##tyupalakùaõam / sapakùanikùiptatvàdityapi draùñavyam / nanu 'upasaühàradar÷anàt' ityatrànapekùasya pravçttirda÷ità, iha tu sarvasya cetanàpekùà pravçttiþ pratipàdyata iti kuto na virodha ityata àha-- ## / sthåladar÷ilokàbhipràyànurodhena taduktaü na tu paramàrthata ityarthaþ //3 // ## / yadyapi sàükhyànàmapi vicitrakarmavàsanàvàsitaü pradhànaü sàmyàvasthàyàmapi tathàpi na karmavàsanàþ sargasye÷ate, kintu pradhànameva svakàrye pravartamànamadharmapratibaddhaü sanna sukhamayãü sçùñiü kartumutsahata iti dharmeõàdharmapratibandho 'panãyate / evamadharmeõa dharmapratibandho 'panãyate daþkhamayyàü sçùñau / svayameva ca pradhànamanapekùya sçùñau pravartate / yathàhuþ-- 'nimittamaprayojakaü prakçtãnàü varaõabhedastu tataþ kùetrikavat' iti / tata÷ca pratibandakàpanayasàdhane dharmàdharmavàsane api saünihite ityàgantorapekùaõãyasyàbhàvàt sadaiva sàmyena pariõameta vaiùamyeõa và, na tvayaü kàdàcitkaþ pariõàmabheda upapadyeta / ã÷varasya tu mahàmàyasya cetanasya lãlayà và yadçcchayà và svabhàvavaicitryàdvà karmaparipàkàpekùasya pravçttinivçttã upapadyete eveti //4 // ## / dhenåpayuktaü hi tçõapallavàdi yathà svabhàvata eva cetanànapekùaü kùãrabhàvena pariõamate na tu tatra dhenåcaitanyamapekùyate, upayogamàtre tadapekùatvàt / evaü pradhànamapi svabhàvata eva pariõaüsyate kçtamatra cetaneneti ÷aïkàrthaþ / dhenåpayuktasya tçõàdeþ kùãrabhàve kiü nimittàntaramàtraü niùidhyate, uta cetanam / na tàvannimittàntaraü, dhenudehasthasyaudaryasya vahnyàdibhedasya nimittàntarasya saübhavàt / buddhipårvakàrã tu tatràpã÷vara eva sarvaj¤aþ saübhavatãti ÷aïkàniràkaraõasyàrthaþ / tadidamuktam-- ## //5 // ## / puruùàrthàpekùàbhàvaprasaïgàt / tadidamuktam-- ## / athavà puruùàrthàbhàvàditi yojyam / tadidamuktam-- ## / na kevalaü tàttviko bhogo 'nàdheyàti÷ayasya kåñasthanityasya puruùasya na saübhavati, anirmokùaprasaïga÷ca / yena hi prayojanena pradhànaü pravartitaü tadanena kartavyaü, bhogena caitatpravartitamiti tameva kuryànna mokùaü, tenàpravartitatvàdityarthaþ / ## / citeþ sadà vi÷uddhatvànnaitasyàü jàtu karmànubhavavàsanàþ santi / pradhànaü tu tàsàmanàdãnàmàdhàraþ / tathà ca pradhànapravçtteþ pràk citirmuktaiveti nàpavargàrthamapi tatpravçttiriti / #<÷abdàdyanupalabdhiprasaïga÷ca># / tadarthamapravçttatvàtpradhà ## / na tàvadapavargaþ sàdhyastasya pradhànàpravçttimàtreõa siddhatvàt / bhogàrthaü tu pravarteta / bhogasya ca sakçcchabdàdyupalabghimàtràdeva samàptatvànna tadarthaü punaþ pradhànaü pravartetetyayatnasàdhyo mokùaþ syàt / niþ÷eùa÷abdàdyupabhogasya cànantyena samàpteranupapatteranirmokùaprasaïgaþ / kçtabhogamapi pradhànamàsattvapuruùànyatàkhyàteþ kriyàsamabhihàreõa bhojayatãti cet, atha puruùàrthàya pravçttaü kimarthaü sattvapuruùànyatàkhyàtiü karoti / apavargàrthamiti cet, hantàyàü sakçcchabdàdyupabhogena kçtaprayojanasya pradhànasya nivçttimàtràdeva sidhyatãti kçtaü sattvànyatàkhyàtipratãkùaõena / na càsyàþ svaråpataþ puruùàrthatvam / tasmàdubhayàrthamapi na pradhànasya pravçttirupapadyata iti siddhor'thàbhàvaþ / sugamamitarat / ÷aïkate-- ## / puruùo hi dçk÷aktiþ / sà ca dç÷yamantareõànarthikà syàt / naca svàtmanyarthavatã, svàtmani vçttivirodhàt / pradhànaü ca sarga÷aktiþ / sà ca sarjanãyamantareõànarthikà syàditi yatpradhànena ÷abdàdi sçjyate tadeva dçk÷akterdç÷yaü bhavatãti tadubhayàrthavatvàya sarjanamiti ÷aïkàrthaþ / niràkaroti-- ## / yathà hi pradhànasya sarga÷aktirekaü puruùaü prati caritàrthàpi puruùàntaraü prati pravartate 'nucchedàt / evaü dçk÷aktirapi taü puruùaü pratyarthavattvàyànucchedàtsarvadà pravartetetyanirmokùaprasaïgaþ / sakçddç÷yadar÷anena và caritàrthatve na bhåyaþ pravarteteti sarveùàmekapade nirmokùaþ prasajyeteti sahasà saüsàraþ samucchidyeteti //6 // ## / naiva doùàtpracyutiriti ÷eùaþ / mà bhåtpuruùàrthasya ÷aktyarthavattvasya và pravartakatvam, puruùa eva dçk÷aktisampannaþ païguriva pravçtti÷aktisaüpannaü pradhànamandhamiva pravartayiùyatãti ÷aïkà / doùàdanirmokùamàha-- ## / na kevalamabhyupetahànam,ayuktaü caitadbhavaddar÷anàlocanenetyàha- ## / niùkriyatve sàdhanam-- ## / ÷eùamatirohitàrtham //7 // ## / yadi pradhànàvasthà kåñasthanityà, tato na tasyàþ pràcyutiranityatvaprasaïgàt / yathàhuþ-- 'nityaü tamàhurvidvàüso yaþ svabhàvo na na÷yati' iti / tadidamuktam-- ## / atha pariõàminityà / yathàhuþ-- 'yasmin vikriyamàõe 'pi yattatvaü na vihanyate / tadapi nityam' iti / tatràha-- ## / yatsàmyàvasthayà suciraü paryaõamatkathaü tadevàsati vilakùaõapratyayopanipàte vaiùamyamupaiti / anapekùasya svato vàpi vaiùamye na kadàcitsàmyaü bhavedityarthaþ //8 // ## / aïgitvànupapattilakùaõo doùastàvanna bhavadbhiþ ÷akyaþ parihartumiti vakùyàmaþ / abhyupagamyàpyasyàdoùatvamucyata ityarthaþ / saüpratyaïgitvànupapattimupapàdayati-- ## / tvaïmàtrameva hi buddhãndriyamanekaråpàdigrahaõasamarthamekaü, karmendriyàõi pa¤ca, saptamaü ca mana iti saptendriyàõi / ## / buddhirahaïkàro mana iti / ##buddhiriti / ÷eùamatirohitàrtham / ##sàükhyaþ-- ## / tapyatàpakabhàvastàvadekasminnopapadyate / nahi tapirastiriva kartçsthabhàvakaþ, kintu paciriva karmasthabhàvakaþ / parasamavetakriyàphala÷àli ca karma / tathà ca tapyena karmaõà tàpakasamavetakriyàphala÷àlinà tàpakàdanyeva bhavitavyam / ananyatve caitrasyeva gantuþ svasamavetagamanakriyàphalanagarapràpti÷àlino 'pyakarmatvaprasaïgàt / anyatve tu tapyasya tàpakàccaitrasamavetagamanakriyàphalabhàjo gamyasyeva nagarasya tapyatvopapatti / tasmàdabhede tapyatàpakabhàvo nopapadyata iti / dåùaõàntaramàha-- ## / nahi svabhàvàdbhàvo viyojituü ÷akya iti bhàvaþ / jaladhe÷ca vãcitaraïgaphenàdayaþ svabhàvàþ santa àvirbhàvatirobhàvadharmàõo na tu tairjaladhiþ kadàcidapi mucyate / na kevalaü karmabhàvàttapyasya tàpakàdanyatvamapi tvanubhavasiddhamevetyàha-- ## / tathàhi-- artho 'pyupàrjanarakùaõakùayaràgavçddhihiüsàdoùadar÷anàdanarthaþ sannarthinaü dunoti, tadartho tapyastàpaka÷càrthaþ, tau cemau loke pratãtabhedau / abhede ca dåùaõànyuktàni / tatkathamekasminnadvaye bhavitumarhata ityarthaþ / tadevamaupaniùadaü matamasama¤jasamuktvà sàükhyaþ svapakùe tapyatàpakayorbhede mokùamupapàdayati-- ## / dçgdar÷anasaktyoþ kila saüyogastàpanidànaü, tasya heturavivekadar÷anasaüskàro 'vidyà, sà ca vivekakhyàtyà vidyayà virodhitvàdvinivartyate,tannivçttau tadhetukaþ saüyogo nivartate, tannivçttau ca tatkàryastàpo nivartate / taduktaü pa¤ca÷ikhàcàryeõa--'tatsaüyogahetuvivarjanàtsyàdayamàtyantiko duþkhapratãkàraþ' iti / atra ca na sàkùàtpuruùasyàpariõàmino bandhamokùau, kintu buddhisattvasyaiva citicchàyàpattyà labdhacaitanyasya / tathàhi-- iùñàniùñaguõasvaråpàvadhàraõamavibhàgàpannamasya bhogaþ, bhoktçsvaråpàvadhàraõamapavargaþ,tena hi buddhisatvamevàpavçjyate,tathàpi yathà jayaþ paràjayo và yogheùu vartamànaþ pràdhànyàtsvàminyapadi÷yate , evaü bandhamokùau buddhisatve vartamànau katha¤citpuruùe 'padi÷yete,sa hyavibhàgàpatyà tatphalasya bhokteti / tadetadabhisaüghàyàha- ## ## / atrocyate-- ## / yata ekatve tapyatàpakabhàvo nopapadyata ekatvàdeva, tasmàtsàüvyavahàrikabhedà÷rayastapyatàpakabhàvo 'smàbhirabhyupeyaþ / tàpo hi sàüvyavahàrika eva na pàramàrthika atyasakçdàveditam / ##tyasmadabhyupagama iti ÷eùaþ / sàükhyo 'pi hi bhedà÷rayaü tapyatàpakabhàvaü bruvàõo na puruùasya tapikarmatàmàkhyàtumarhati, tasyàpariõàmitayà tapikriyàjanitaphala÷àlitvànupapatteþ / kevalamanena sattvaü tapyam ,abhyupeyaü tàpakaü ca rajaþ / dar÷itaviùayattvàttu buddhisatve tapye tadavibhàgàpatyà puruùo 'pyanutapyata iva na tu tapyate 'pariõàmitvàdityuktaü, tadavibhàgàpatti÷càvidyà, tathà càvidyàkçtastapyatàpakabhàvastvayàbhyupeyaþ, so 'yamasmàbhirucyamànaþ kimiti bhavataþ paruùa ivàbhàti / api ca nityatvàbhyupagamàcca tàpakasyànirmokùaprasaïgaþ / ÷aïkate-- ## / sahàdar÷anena nimittena vartata iti sanimittaþ saüyogastadapekùatvàditi / niràkaroti-- ## / na tàvatpuruùasya taptirityuktam / kevalamiyaü buddhisattvasya tàpakarajojanità, tasya ca buddhisatvasya tàmasaviparyàsàdàtmanaþ puruùàdbhedamapa÷yataþ puruùastapyata ityabhimànaþ,na tu puruùo viparyàsatuùeõàpi yujyate / tasya tu buddhisatvasya sàttvikyà vivekakhyàtyà tàmasãyamavivekakhyàtirnivartanãyà / na ca tamasi måle ÷akyàtyantamucchettum / tathà vicchinnàpi chinnabadarãva punastamasodbhåtena sattvamabhibhåya vivekakhyàtimapodya ÷ata÷ikharàvidyàvirbhàvyeteti bateyamapavargakathà tapasvino dattajalà¤jaliþ prasajyeta / asmatpakùe tvadoùa ityàha-- ## / yathà hi mukhamavadàtamapi malinàdar÷atalopàdhikalpitapratibimbabhedaü malinatàmupaiti,na ca tadvastuto malinaü , naca bimbàtpratibimbaü vastuto bhidyate, atha tasmin pratibimbe malinàdar÷opadhànànmalinatà padaü labhate / tathà càtmano malinaü mukhaü pa÷yan devadattastapyate / yadà tåpàdhyapanayàdbimbameva kalpanàva÷àt pratibimbaü taccàvadàtamiti tattvamavagacchati tadàsya tàpaþ pra÷àmyati naca malinaü me mukhamiti / evamavidyopadhànakalpitàvacchedo jãvaþ paramàtmapratibimbakalpaþ kalpitaireva ÷abdàdibhiþ saüparkàttapyate natu tattvataþ paramàtmano 'sti tàpaþ / yadà tu 'tattvamasi'iti vàkya÷ravaõamananadhyànàbhyàsaparipàkaprakarùaparyantajo 'sya sàkùàtkàra upajàyate tadà jãvaþ ÷uddhabuddhatattvasvabhàvamàtmano 'nubhavan nirmçùñanikhilasavàsanakle÷ajàlaþ kevalaþ svastho bhavati, na càsya punaþ saüsàrabhayamasti taddhetoravàstavatvena samålakàùaü kaùitatvàt / sàükhyasya tu satastamaso '÷akyasamucchedatvàditi / tadidamuktam-- ## / yathaiva pradhànakàraõavàdo brahmakàraõavàdavirodhyevaü paramàõukàraõavàdo 'pyataþ so 'pi niràkartavyaþ / 'etena ÷iùñàparigrahà api vyàkhyàtàþ' ityasya prapa¤ca àrabhyate-- tatra vai÷eùikà brahmakàraõatvaü dåùayàübabhåvuþ / cetanaü cedàkà÷àdãnàmupàdànaü tadàrabdhamàkà÷àdi cetanaü syàt / kàraõaguõakrameõa hi kàrye guõàrambho dçùñaþ,yathà ÷uklaistantubhiràrabdhaþ pañaþ ÷uklaþ, na jàtvasau kçùõo bhavati / evaü cetanenàrabdhamàkà÷àdi cetanaü bhavenna tvacetanam / tasmàdacetanopàdànameva jagat / taccàcetanaü paramàõavaþ / såkùmàt khalu sthålasyotpattirdç÷yate, yathà tantubhiþ pañasyaivamaü÷ubhyastantånàmevamapakarùaparyantaü kàraõadravyamatisåkùmamanavayavamavatiùñhate, tacca paramàõu / tasya tu sàvayavatve 'bhyupagamyamàne 'nantàvayavatvena sumeruràjasarùapayoþ samànaparimàõatvaprasaïga ityuktam / tatra ca prathamaü tàvadadçùñavatkùetraj¤asaüyogàtparamàõau karma, tato 'sau paramàõvantareõa saüyujyadvyaõukamàrabhate. bahavastu paramàõavaþ saüyuktà na sahasà sthålamàrabhante, paramàõutve sati bahutvàt, ghañopagçhãtaparamàõuvat / yadi hi ghañopagçhãtàþ paramàõavo ghañamàrabheran na ghañe pravibhajyamàne kapàla÷arkaràdyupalabhyeta, teùàmanàrabdhatvàt,ghañasyaiva tu tairàrabdhatvàt / tathà sati mudgaraprahàràt ghañavinà÷e na ki¤cidupalabhyeta, teùàmanàrabdhatvàt / tadavayavànàü paramàõånàmatãndriyatvàt / tasmànna bahånàü paramàõånàü dravyaü prati samavàyikàraõatvam, api tu dvàveva paramàõå dyvaõukamàrabhete / tasya càõutvaü parimàõaü paramàõuparimàõàt pàrimàõóalyàdanyadã÷varabuddhimapekùyotpannà dvitvasaükhyàrabhate / naca dvyaõukàbhyàü dravyasyàrambhaþ, vaiyarthyaprasaïgàt / tadapi hi dvyaõukameva bhavenna tu mahat / kàraõabahutvamahattvapracayavi÷eùebhyo hi mahattvasyotpattiþ / naca dvyaõukayormahattvamasti, yatastàbhyàmàrabdhaü mahadbhavet / nàpi tayorbahutvaü, dvitvàdeva / naca pracayabhedastålapiõóànàmiva, tadavayavànàmanavayavatvena pra÷ithilàvayavasaüyogabhedavirahàt / tasmàttenàpi tatkaraõadvyaõukavadaõunaiva bhavitavyaü, tathà ca puruùopabhogàti÷ayàbhàvàdadçùñanimittatvàcca vi÷vanirmàõasya bhogàrtatvàttatkàraõena ca dvyaõukena tanniùpatteþ kçtaü dvyaõukà÷rayeõa dvyaõukàntareõetyàrambhavaiyarthyàt / àrambhàrthavattvàya bahubhireva dvyaõukaistryaõukaü caturaõukaü và dravyaü mahaddãrghamàrabdhavyam / asti tatra tatra bhogabhedaþ / asti ca bahutvasaükhye÷varabuddhimapekùyotpannà mahattvaparimàõayoniþ / tryaõukàdibhiràrabdhaü tu kàryadravyaü kàraõabahutvàdvà kàraõamahatvàdvà kàraõapracayabhedàdvà mahadbhavatãti prakriyà / tadetayaiva prakriyayà kàraõasamavàyino guõàþ kàryadravye samànajàtãyameva gumàntaramàrabhanta iti dåùaõamadåùaõãkriyate,vyabhicàràdityàha-- ## / yathà mahad dravyaü tryaõukàdi hçsvàd dvyaõukàjjàyate,na tu mahattvaguõopajanane dvyaõukagataü mahattvamapekùate,tasya hçsvatvàt / yathà và tadeva tryaõukàdi dãrdhaü hçsvàd dvyaõukàjjàyate, na tu tadgataü dãrghatvamapekùate,tadabhàvàt / và÷abda÷càrthe 'nuktasamuccayàrthaþ / yathà dvyaõukamaõu hçsvaparimàõaü parimaõóalàt paramàõoraparimaõóalaü jàyata evaü cetanàdbrahmaõo 'cetanaü jaganniùpadyata iti såtrayojanà / bhàùye ## / pàrimàõóalyagrahaõamupalakùaõam / na dvyaõuke 'õutvamapi paramàõuvarti pàrimàõóalyamàrabhate, tasya hi dvitvasaükhyàyonitvàdityapi draùñavyam / hçsvaparimamóalàbhyàmiti såtraü guõiparaü na guõaparam / ##iti pañhitavye pramàdàdekaü dvepadaü na pañhitam / evaü caturaõukamityàdyupapadyate / itarathà hi dvyaõukameva tadapi syànna tu mahadityuktam / athavà dve iti dvitve , yathà 'hyekayordvivacanaikavacane' iti / atra hi dvitvekatvayorityarthaþ / anyathà hyekeùviti syàtsaükhyeyànàü bahutvàt / tadevaü yojanãyam-- dvyaõukàdhikaraõe ye dvitve te yadà caturaõukamàrabhete saükhyeyànàü caturõàü dvyaõukànàmàrambhakatvàttattadgate dvitvasaükhye api àrambhike ityarthaþ / evaü vyavasthitàyàü vai÷eùikaprakriyàyàü taddåùaõasya vyabhicàra uktaþ / athàvyavasthità tathàpi tadavastho vyabhicàra ityàha-- ## / nàõu jàyate no hçsvaü jàyate iti yojanà / codayati-- ##svakàraõadvàreõàtkràntatvàditi / pariharati-- ## / kàraõagatà guõà na kàrye samànajàtãyaü guõàntaramàrabhanta ityetàvataiveùñasiddhau na tadhetvanusàreõa khedanãyaü mana ityarthaþ / api ca satparimàõàntaramàkràmati notpatte÷ca pràk parimàõàntaraü saditi kathamàkràmet / naca tatkàraõamàkràmati / pàrimàõóalyasyàpi samànajàtãyasya kàraõasyàtkramaõahetorbhàvena samànabalatayobhayakàryànutpàdaprasaïgàdityà÷ayavànàha-- ## / naca parimàõàntaràrambhe vyàpçtatà pàrimàõóalàyàdãnàm / naca kàraõabahutvàdãnàü saünidhànamasaünidhànaü ca pàrimàõóalyasyetyàha-- ## / vyabhicàràntaramàha-- ## / ÷aïkate- ## / niràkaroti- ## / na càsmàkamayamaniyamaþ, bhavatàmapãtyàha-- ## / såtraü vyàcaùñe-- ## / ÷eùamatirohitàrtham //11 // ## / paramàõånàmàdyasya karmaõaþ kàraõàbhyupagame 'nabhyupagame và na karmàtastadabhàvastasya dvyaõukàdikrameõa sargasyàbhàvaþ / athavà yadyaõusamavàyyadçùñamathavà kùetraj¤asamavàyi , ubhayathàpi tasyàcetanasya cetanànadhiùñhitasyàpravçtteþ karmabhàvo 'tastadabhàvaþ sargàbhàvaþ / nimittakàraõatàmàtreõa tvã÷varasyàdhiùñhàtçtvamupariùñànniràkariùyate / athavà saüyogotpattyarthaü vibhàgotpattyarthamubhayathàpi na karmàtaþ sargahetoþ saüyogasyàbhàvàt pralayahetorvibhàgasyàbhàvàttadabhàvaþ / tayoþ sargapralayayorabhàva ityarthaþ / tadtatsåtraü tàtparyato vyàcaùñe-- ## / niràkàryasvaråpamupapattisahitamàha-- ## / svànugataiþ svasaübaddhaiþ / saübandha÷càdhàryàdhàrabhåta ihapratyayahetuþ samavàyaþ / pa¤camabhåtasyànavayavatvàt ## / tatra paramàõukàraõavàde iyamabhidhãyate såtram / tatra prathamàü vyàkhyàmàha-- ## / abhighàtàdãtyàdigrahaõena nodanasaüskàragurutvadravatvàni gçhyante / nodanasaüskàràvabhighàtena samànayogakùemau, gurutvadravatve ca paramàõugate sadàtane iti karmasàtatyaprasaïgaþ. dvitãyaü vyàkhyànamà÷aïkàpårvamàha-- ##dharmàdharmau / #<àdyasya karmaõa iti / àtmana÷ca>#kùetraj¤asya ## / saüyuktasamavàyasaübandha ityarthaþ / ## / yadyapi paramàõukùetraj¤ayoþ saüyogaþ paramàõukarmajastathàpi tatpravàhasya sàtatyamiti bhàvaþ. sarvàtmanà cedupacayàbhàvaþ / ekade÷ena hi saüyoge yàvaõvorekade÷au nirantarau tàbhyàmanye ekade÷àþ saüyogenàvyàptà iti prathamopapadyate / sarvàtmanà tu nairantarye paramàõàvekasmin paramàõvàntaràõyapi saümàntãti na prathamà syàdityarthaþ / ÷aïkate-- yadyapi niùprade÷àþ paramàõavastathàpi saüyogastayoravyàpyavçttirevaüsvabhàvatvàt / kaiùà vàcoryuktirniùprade÷aü saüyogo na vyàpnotãti / evaiùa vàcoryuktiryadyathà pratãyate tattathàbhyupeyata iti / tàmimàü ÷aïkàü såddhàràmàha-- ## / nahyasti saübhavo niravayava ekastadaiva tenaiva saüyukta÷càsaüyukta÷ceti, bhàvàbhàvayorekasminnadvaye virodhàt / avirodhe và na kvacidapi virodho 'vakà÷amàsàdayeta / pratãtastu prade÷akalpanayàpi kalpyate / tadidamuktam-- ## / tathà ca såddhàreyamiti tàmuddharati-- ## / tçtãyaü vyàkhyàmàha-- ## / nanvabhighàtanodanàdayaþ pralayàrambhasamaye kasmàdvibhàgàrambhakakarmahetavo na saübhavantyata àha-- ## / saübhavantyabhighàtàdayaþ kadàcit kvacit / na tvaparyàyeõa sarvasmin / niyamahetorabhàvàdityarthaþ / ## / yadyapi ÷arãràdipralayàrambhe 'sti duþkhabhogastathàpyasau pçthivyàdipralaye nàstãtyabhipretyedamuditamiti mantavyam //12 // ## / vyàcaùñe-- ## / na tàvat svatantraþ samavàyo 'tyantaü bhinnaþ samavàyibhyàü samavàyinau ghañayitumarhatyatiprasaïgàt / tasmàdanena samavàyisaübandhinà satà samavàyinau ghañanãyau, tathà ca samavàyasya saübandhàntareõa samavàyisaübandhe 'bhyupagamyamàne 'navasthà / athàsau saübandhibhyàü saübandhe na saübandhàntaramapekùate saübandhisaübandhanaparamàrthatvàt / tathàhi -- nàsau bhinne 'pi saübandhinirapekùo niråpyate / na ca tasmin sati samabanghinàvasaübanghinau bhavataþ / tasmàt svabhàvàdeva samavàyaþ samavàyinorna saübandhàntareõeti nànavastheti codayati-- ## / pariharati-- ## / tathàhi-- saüyogo 'pi saübandhisaübandhanaparamàrthaþ / naca bhinne 'pi saüyogibhyàü vinà niråpyate / naca tasmin sati saüyoginàvasaüyoginau bhavata iti tulyacarcaþ / yadyucyeta guõaþ saüyogaþ , naca dravyàsamaveto guõo bhavati, na càsya samavàyaü vinà samavetatvaü, tasmàtsaüyogasyàsti samavàya iti ÷aïkàmapàkaroti--- ## / yadyasamavàye 'syàguõatvaü bhavati kàmaü bhavatu na naþ kàcitkùatiþ,tadidamuktam-- ## / paramàrthatastu dravyà÷rayãtyuktam / tacca vinàpi samavàyaü svaråpataþ saüyogasyopapadyata eva / naca kàryatvàtsamavàyyasamavàyikàraõàpekùitayà saüyogaþ samavàyãti yuktamca ajasaüyogasyàtathàtvaprasaïgàt / api ca samavàyasyàpi saübandhyadhãnasadbhàvasya saübandhina÷caikasya dvayorvà vinà÷itvena vinà÷itvàtkàryatvam / nahyasti saübhavo guõo và guõaguõinau vàvayavo vàvayavàvayavinau và na sto 'pyasti ca tayoþ saübandha iti / tasmàt kàryaþ samavàyaþ / tathà ca yathaiùa nimittakàraõamàtràdhãnotpàda evaü saüyogo 'pi / atha samavàyo 'pi samavàyyasamavàyikàraõe apekùate tathàpi saivànavastheti / tasmàtsamavàyavat saüyogo 'pi na saübandhàntaramapekùate / yadyucyeta saübandhinàvasau ghañayati nàtmànamapi saübandhibhyàü, tat kimasàvasaübaddha eva saübandhibhyàm,evaü cedatyantabhinno 'saübaddhaþ kathaü saübandhinau saübandhayet / saübandhane và himavadvindhyàvapi saübandhayet / tasmàtsaüyogaþ saüyoginoþ samavàyena saübaddha iti vaktavyam / tadetatsamavàyasyàpi samavàyisaübandhe samànamanyatràbhinive÷àt / tathà ca cànavastheti bhàvaþ //13 // ## / pravçtterapravçtterveti ÷eùaþ / atirohitàrthamasya bhàùyam //14 // ## / yat kila bhåtabhautikànàü målakàraõaü tadråpàdimàn paramàõurnitya iti bhavadbhirabhyupeyate, tasya cedråpàdimattvamabhyupeyeta paramàõutvanityatvaviruddhe sthaulyànityatve prasajyeyàtàü, so 'yaü prasaïga ekadharmàbhyupagame dharmàntarasya / niyatà pràptirhi prasaïgalakùaõaü , tadanena prasaïgena jagatkàraõaprasiddhaye pravçttaü sàdhanaü råpàdimannityaparamàõusiddheþ pracyàvya brahmagocaratàü nãyate / tadetadvai÷eùikàbhyupagamopanyàsapårvakamàha-- ## / paramàõunityatvasàdhanàni ca teùàmupanyasya dåùayati-- ##pràgabhàvàhyavacchinatti / ##ghañàdeþ / ## ## / labdharåpaü hi kvacit ki¤cidanyatra niùidhyate / tenànityamiti laukikena niùedhenànyatra nityatvasadbhàvaþ kalpanãyaþ, te cànye paramàõava iti / tanna / àtmanyapi nityatvopapatteþ / vyapade÷asya ca pratãtipårvakasya tadabhàve nirmålasyàpi dar÷anàt / yatheha vañe yakùa iti / ## / yadi satàü paramàõånàü paridç÷yamànasthålakàryàõàü pratyakùeõa kàraõàgrahaõamavidyà tayà nityatvam, evaü sati dvyaõukasyàpi nityatvam / ##tathà sati na dvyaõuke vyabhicàraþ, tasyànekadravyatvenàvidyamànadravyatvànupapatteþ / ##yato 'dravyatvamavidyamànakàraõabhåtadravyatvamucyate, tathà ca punaruktamityàha-- ## / api càdravyatve sati sattvàdityata eveùñàrthasiddheravidyeti vyartham / athàvidyàpadena dravyavinà÷akàraõadvayàvidyamànatvamucyate,dvividho hi dravyanà÷aheturavayavavinà÷o 'vayavavyatiùaïgavinà÷a÷ca, tadubhayaü paramàõau nàsti, tasmànnityaþ paramàõuþ / naca sukhàdibhirvyabhicàraþ, teùàmadravyatvàdityàha-- ## / niràkaroti-- ## / yadi hi saüyogasacivàni bahåni dravyàõi dravyàntaramàrabheranniti prakriyà sidhyet sidhyet dravyadvayameva(?) tadvinà÷akàraõamiti / natvetadasti, dravyasvaråpàparij¤ànàt / na tàvat tantvàdhàrastadvyatiriktaþ paño nàmàsti yaþ saüyogasacivaistantubhiràrabhyetetyuktamadhastàt. ùañpadàrthasya dåùayannagre vakùyati / kintu kàraõameva ##kàryaü, tacca sàmànyàtmakam / tathàhi-- mçdvà suvarõaü và sarveùu ghañarucakàdiùvanugataü sàmànyamanubhåyate / na caite ghañarucakàdayo mçtsuvarõàbhyàü vyatiricyanta ityuktam / agre ca vakùyàmaþ / tasmànmçtsuvarõe eva tena tenãkàreõa pariõamamàne ghaña iti ca rucaka iti ca kapàla÷arkaràkaõamiti ca ÷akalakaõikàcårõamiti ca vyàkhyàyete / tatra tatropàdànayormçtsuvarõayoþ pratyabhij¤ànàt / na tu ghañàdayo và kapàlàdiùu kapàlàdayo và ghañàdiùu ca rucakàdayo và ÷akalàdiùu ÷akalàdayo và rucakàdiùu pratyabhij¤àyante yatra kàryakàraõabhàvo bhavet / na ca vina÷yantameva ghañakùaõaü pratãtya kapàlakùaõo 'nupàdàna evotpadyate tatkimupàdànapratyabhij¤àneneti vaktavyam, etasyà api vainà÷ikaprakriyàyà upariùñànniràkariùyamàõatvàt / tasmàdupajanàpàyadharmàõo vi÷eùàvasthàþ sàmànyasyopàdeyàþ, sàmànyàtmà tåpàdànam / evaü vyavasthite yathà suvarõadravyaü kàñhinyàvasthàmapahàya dravàvasthayà parigaõitaü, na ca tatràvayavavibhàgaþ sannapi dravatve kàraõaü, paramàõånàü bhavanmate tadabhàvena dravatvànupapatteþ, tasmàdyathà evaü guõàdayo na dravyàdyanadhãnaniråpaõàþ, api tu yadà yadà niråpyante tadà tadà tadàkàratayaiva prathante na tu prathàyàmeùàmasti svàtantryaü, tasmànnàtiricyante dravyàdapi tu dravyameva sàmànyaråpaü tathà tathà prathata ityarthaþ / dravyakàryatvamàtraü guõàdãnàü dravyàdhãnatvamiti manvàna÷codayati-- ## / pariharati- ## / na tadadhãnotpàdatàü tadadhãnatvamàcakùmahe kintu tadàkàratàü, tathà ca na vyabhicàra ityarthaþ / ÷aïkate- ## / yatra hi dvàvàkàriõau vibhinnàbhyàmàkàràbhyàmavagamyate tau saübaddhàsaübaddhau và vaiyadhikaraõyena pratibhàsete,yatheha kuõóe dadhi yathà và gaura÷va iti, na tathà guõakarmasàmànyavi÷eùasamavàyàþ, teùàü dravyakàratayàkàràntaràyogena dravyàdàkàriõo 'nyatvenàkàritayà vyavasthànàbhàvàt seyamayutasiddhiþ / tathà ca sàmànàdhikaraõyena prathetyarthaþ / tàmimàmayutasiddhiü vakalpya dåùayati-- ## / tatràpçthagde÷atvaü tadabhyupagamena virudhyata ityàha-- ## / yadi tu saüyoginoþ kàryayoþ saübandhibhyàmanyade÷atve yutasiddhistato 'nyàyutasiddhiþ, nityayostu saüyoginordvayoranyatarasya và pçthaggatimattvaü yutasiddhistato 'nyàyutasiddhiþ, tathà càkà÷aparamàõvoþ paramàõvo÷ca saüyuktayoryutasiddhiþ siddhà bhavati / guõaguõino÷ca ÷auklyapañayorayutasiddhiþ siddhà bhavati / nahi tatra ÷auklyapañàbhyàü saübandhibhyàmanyade÷au ÷auklyapañau / satyapi pañasya tadanyatantude÷atve ÷auklyasya saübandhipañade÷atvàt / tanna / nityayoràtmàkà÷ayorajasaüyoge ubhayasyà api yutasiddherabhàvàt / na hi tayoþ pçthagà÷rayà÷ritatvamanà÷rayatvàt / nàpi dvayoranyatarasya và pçthaggatimatvamamårtatvenobhayorapi niùkriyatvàt / na càjasaüyogo nàsti tasyànumànasiddhatvàt / tathàhi -- àkà÷amàtmasaüyogi, mårtadravyasaïgitvàt, ghañàdivadityanumànam / pçthagà÷rayà÷rayitvapçthaggatimatvalakùaõayutasiddheranyà tvayutasiddhiryadyapi nàbhyupetavirodhamàvahati tathàpi na sàmànàdhikaraõyaprathàmupapàdayitumarhati / evaü lakùaõe 'pi hi samavàye guõaguõinorabhyupagamyamàne saübaddhe iti pratyayaþ syànna tàdàtmyapratyayaþ / asya copapàdanàya samavàya àsthãyate bhavadbhiþ / sa cedàsthito 'pi na pratyayamimamupapàdayet kçtaü tatkalpanayà / na ca pratyakùaþ sàmànàdhikaraõyapratyayaþ samavàyagocaraþ,tadviruddhàrthatvàt / tadgocaratve hi pañe ÷ukla ityevamàkaraþ syànna tu pañaþ ÷ukla iti / naca ÷uklapadasya guõavi÷iùñaguõiparatvàdevaü pratheti sàüpratam / nahi ÷abdavçttyanusàri pratyakùam / nahyagnirmàõavaka ityupacaritàgnibhàvo màõavakaþ pratyakùeõa dahanàtmanà prathate / na càyamabhedabibhramaþ samavàyanibandhano bhinnayorapãti vàcyam, guõàdisadbhàve tadbhede ca pratyakùànubhavàdanyasya pramàõasyàbhàvàttasya ca bhràntatve sarvàbhàvaprasaïgàt / tadà÷rayasya tu bhedasàdhanasya tadviruddhayotthànàsaübhavàt / tadidamuktam-- ## / api càyutasiddha÷abdo 'pçthagutpattau mukhyaþ, sà ca bhavanmate na dravyaguõayorasti, dravyasya pràksiddherguõasya ca pa÷càdutpatteþ, tasmànmithyàvàdo 'yamityàha-- ## / atha bhavatu kàraõasya yutasiddhiþ, kàryasya tvayutasiddhi kàraõàtirekeõàbhàvàdityà÷aïkyànyathà dåùayati-- ## / saübandhidvayàdhãnasadbhàvo hi saübandho nàsatyekasminnapi saübandhini bhavitumarhati / naca samavàyo nityaþ svatantra iti coktamadhastàt / naca kàraõasamavàyàdananyà kàryasyotpattiriti ÷akyaü vaktum, evaü hi sati samavàyasya nityatvàbhyupagamàt kàraõavaiyarthyaprasaïgaþ / utpattau ca samavàyasya saiva kàryasyàstu kiü samavàyena / siddhayostu saübandhe yutasiddhiprasaïgaþ / na cànyàyutasiddhiþ saübhavatãtyetaduktam / tata÷ca yaduktaü vai÷eùikairyutasiddhyabhàvàt / ## / yutasidhdyabhàvasyaivàbhàvàt / etenàpràptisaüyogau yutasiddhirityapi lakùaõamanupapannam / mà bhådapràptiþ kàryakàraõayoþ, pràptistvanayoþ saüyoga eva kasmànna bhavati,tatràsyà asaüyogatvàyànyàyutasiddhirvaktavyà / tathà ca saivocyatàü kimanayà paramparà÷rayadoùagrastayà / na cànyà saübhavatãtyuktam / yadyucyetàpràptipårvikà pràptiranyatarakarmajobhayakarmajà và saüyogaþ, yathà sthàõu÷yenayormallayorvà / naca tantupañayoþ saübandhastathà, utpannamàtrasyaiva pañasya tantusaübandhàt / tasmàtsamavàya evàyamityata àha-- ## / saüyogajo 'pi hi saüyogo bhavadbhirabhyupeyate na kriyàja evetyarthaþ / na càpràptipårvikaiva pràptiþ saüyogaþ, àtmàkà÷asaüyoge nitye tadabhàvàt, kàryasya cetpannamàtrasyaikasmin kùaõe kàraõapràptivirahàcceti / api ca saübandhiråpàtirikte saübandhe siddhe tadavàntarabhedàya lakùaõabhedo 'nu÷rãyeta sa eva tu saübandhyatirikto 'siddhaþ, uktaü hi parastàdatiriktaþ saübandhibhyàü saübandho 'saübaddho na saübandhinau ghañayitumiùñe / saübandhisaübandhe cànavasthitiþ / tasmàdupapattyanubhavàbhyàü na kàryasya kàraõàdanyatvam, api tu kàraõasyaivàyamanirvàcyaþ pariõàmabheda iti / tasmàt kàryasya kàraõàdanatirekàn kiü kena saübaddhaü, saüyogasya ca saüyogibhyàmanatirekàt kastayoþ saüyoga ityàha-- ## / vicàràsahatvenànirvàcyatàmasyàparibhàvayannà÷aïkate-- ## / niràkaroti-- ## / tattadanirvacanãyànekavi÷eùàvasthàbhedàpekùayaikasminnapi nànàbuddhivyapade÷opapattiriti / yathaiko devadattaþ svagatavi÷eùàpekùayà manuùyo bràhmaõo 'vadàtaþ, svagatàvasthàbhedàpekùayà bàlo yuvà sthaviraþ, svakriyàbhedàpekùayà kùotriyaþ, paràpekùayà tu pità putraþ pautro bhràtà jàmàteti / nidar÷anàntaramàha-- ## / dàrùñàntike yojayati-- ## / aïgulyornaurantaryaü saüyogaþ, dadhikuõóayorauttaràdharyaü saüyogaþ / kàryakàraõayostu tàdàtmye 'pyanirvàcyasya kàryasya bhedaü vivakùitvà ##rityuktam / ##ityetadapyanirvàcyabhedàbhipràyam / apicàdçùñavatkùetraj¤asaüyogàt paramàõumanaso÷càdyaü karma bhavadbhiriùyate / 'agnerårdhvajvalanaü vàyostiryakpavanamaõumanaso÷càdyaü karmetyadçùñakàritàni' iti vacanàt / na càõumanasoràtmànàprade÷ena saüyogaþ saübhavati / saübhave càõumanasoràtmavyàpitvàt paramamahattvenànaõutvaprasaïgàt / naca prade÷avçttiranayoràtmanà saüyogo 'prade÷atvàdàtmanaþ,kalpanàyà÷ca vastutattvavyavasthàpanàsahatvàdatiprasaïgàdityàha-- ## / ##dvàbhyàmaõubhyàü kàraõàbhyàü sàvayavasya kàryasya ## / saü÷leùaþ saügraho yata ekasaübandhyàkarùe saübandhyantaràkarùo bhavati tasyànupapattiriti / ata eva saüyogàdanyaþ ## ## / niràkaroti-- ## / kutaþ / ## / tadvibhajate-- ##ye hi paricchinnàste sàvayavàþ, yathà ghañàdayaþ / tathà ca paramàõavaþ, tasmàtsàvayavà anityàþ syuþ / aparicchinnatve càkà÷àdivat paramàõutvavyàghàtaþ ÷aïkate-- ## / niràkaroti-- ## / kiü såkùmatvàt paramàõavo na vina÷yantyatha niravayavatayà tatra pårvasmin kalpe idamuktam-- ## / bhavanmate uttaraü kalpamà÷aïkya niràkaroti-- ## / yathà hi piùñapiõóo 'vina÷yadavayavasaüyoga eva prathate, prathamàna÷cà÷va÷aphàkàratàü nãyamànaþ puroóà÷atàmàpadyate,tatra piõóo na÷yati puroóà÷a÷cotpadyate, nahi tatra piõóàvayavasaüyogà vina÷yanti,api tu saüyuktà eva santaþ paraü prathanena nudyamànà adhikade÷avyàpakà bhavanti, evamagnisaüyogena suvarõadravyàvayavàþ saüyuktà eva santo dravãbhàvamàpadyante, natu mitho vibhajyante / tasmàdyathàvayavasaüyogavinà÷àvantareõàpi suvarõapiõóo vina÷yati, saüyogàntarotpàdamantareõa ca suvarõe drava upajàyate, evamantareõàpyavayavasaüyogavinà÷aü paramàõavo vinaïkùyantyanye cotpatsyanta iti sarvamavadàtam //17 // ## / avàntarasaügatimàha-- ## / vai÷eùikàþ khalvardhavainàsikàþ / te hi paramàõvàkà÷àdikkàlàtmamanasàü ca sàmànyavi÷eùasamavàyànàü ca guõànàü ca keùà¤cinnityatvamabhyupetya ÷eùàõàü niranvayavinà÷amupayanti, tena ter'dhavainà÷ikàþ / tena tadupanyàso vainà÷ikatvasàmyena sarvavainà÷ikàn smàrayatãti tadanantaraü vainà÷ikamataniràkaraõamiti / ardhavainà÷ikànàü sthirabhàvavàdãnàü samudàyàrambha upapadyetàpi, kùaõikabhàvavàdãnàü tvasau dåràpeta ityupapàdayiùyàmaþ / tena ##ityuktam / tadidaü dåùaõàya vainà÷ikamatamupanyasituü tatprakàrabhedànàha-- ## / vàdivaicitryàt khalu , kecitsarvàstitvameva ràddhàntaü pratipadyante kecijjhànamàtràstitvam / kecitsarva÷ånyatàm / atha tvatrabhavatàü sarvaj¤ànàü tattvapratipattibhedo na saübhavati,tattvasyaikaråpyàdityetadaparitoùeõàha-- ## / hãnamadhyamotkçùñadhiyo hi ÷iùyà bhavanti / tatra ye hãnamatayaste sarvàstitvavàdena tadà÷ayànurodhàcchånyatàyàmavatàryante / ye tu madhyamàste j¤ànamàtràstitvena ÷ånyatàyàvatàryante / ye tu prakçùñamatayastebhyaþ sàkùàdeva ÷ånyatàtattvaü pratipàdyate / yathoktaü bodhacittavivaraõe-- de÷anà lokanàthànàü sattvà÷ayava÷ànugàþ / bhidyante bahudhà loka upàyairbahubhiþ punaþ //1 // gambhãrottànabhedena kvaciccobhayalakùaõà / bhinnàpi de÷anàbhinnà ÷ånyatàdvayalakùaõà //2 // iti / yadyapi vaibhàùikasautràntikayoravàntaramatabhedo 'sti, tathàpi sarvàstitàyàmasti saüpratipattirityekãkçtyopanyàsaþ / tathà ca tritvamupapannamiti / pçthivã kharasvabhàvà, àpaþ snehasvabhàvàþ, agniruùõasvabhàvaþ, vàyurãraõasvabhàvaþ / ãraõaü preraõam / bhåtabhautikànuktvà cittacaittikànàha-- ## / råpyante ebhiriti råpyanta iti ca vyutpatyà saviùayàõãndriyàõi råpaskandhaþ / yadyapi råpyamàõàþ pçthivyàdayo bàhyàstathàpi kàyasthatvàdvà indriyasaübandhàdvà bhavantyàdhyàtmikàþ / vij¤ànaskandho 'hamityàkàro råpàdiviùaya indriyàdijanyo và daõóàyamànaþ / vedanàskandho yà priyàpriyànubhayaviùayaspar÷e suþkhaduþkhatadrahitavi÷eùàvasthà cittasya jàyate sa vedanàskandhaþ / saüj¤àskandhaþ savikalpapratyayaþ saüj¤àsaüsargayogyapratibhàsaþ, yathà óitthaþ kuõóalã gauro bràhmaõo gacchatãtyeva¤jàtãyakaþ / saüskàraskandho ràgàdayaþ kle÷àþ,upakle÷à÷ca madamànàdayaþ, dharmàdharmau ceti / tadeteùàü samudàyaþ pa¤caskandhã / ## / bàhye pçthivyà dvyaõuhetuke bhåtabhautikasamudàye, råpavij¤ànàdiskandhahetuke ca samudàya àdhyàtmike 'bhipreyamàõe tadapràptistasya samudàyasyàyuktatà / ## / cetano hi kulàlàdiþ sarvaü mçddaõóàdyupasaühçtya samudàyàtmakaü ghañamàracayan dçùñaþ / nahyasati mçddaõóàdivyàpàrãõi viduùi kulàle svayamacetanà mçddaõóàdayo vyàpçtya jàtu ghañamàracayanti / na càsati kuvinde tantuvemàdayaþ pañaü vayante / tasmàt kàryotpàdastadanuguõakàraõasamavadhànàdhãnastadabhàve na bhavati / kàryotpàdànuguõaü ca kàraõasamavadhànaü cetanaprekùàdhãnamasatyàü cetanaprekùàyàü na bhavitumutsahata iti kàryotpatti÷cetanaprekùàdhãnatvavyàptà vyàpakaviruddhopalabdhyà cetanànadhiùñhitebhyaþ kàraõebhyo vyàvartamànà cetanàdhiùñhitatva avàvatiùñhata iti pratibandhasiddhiþ / yadyucyeta addhà cetanàdhãnaiva kàryotpattiþ, asti tu cittaü cetanaü , taddhãndriyàdiviùayaspar÷e satyabhijvalat tatkàraõacakraü yathàyathà kàryàya paryàptaü tathàtathà prakà÷ayadacetanàni kàraõànyadhiùñhàya kàryamabhinirvartayatãti, tatràha-- ## / na khalu bàhyàbhyàntarasamudàyasiddhimantareõa cittàbhijvalanaü , tatastu tàmicchan duruttaramitaretarà÷rayamàvi÷editi / na ca pràgbhavãyà cittàbhidãptiruttarasamudàyaü ghañayati / ghañanasamaye tasyà÷ciràtãtatvena sàmarthyavirahàt / asmadràddhàntavadanyasya ## / kàraõavinyàsabhedaü hi vidvàn kartà bhavati / na cànvayavyatirekàvantareõa taddhinyàsabhedaü veditumarhati / naca sakùamiko 'nvayavyatirekakàlàvasthàyã j¤àtumanvayavyatirekàvutsahate / ata uktam-- ## / yadyucyeta asamavahitànyeva kàraõàni kàryaü kariùyanti parasparànapekùàõi, kçtamatra samavadhàyayitrà cetanenetyata àha-- ## / yadyucyate astyàlayavij¤ànamahaïkàràspadaü pårvàparànusaüghàtç, tadeva kàraõànàü pratisaüghàtç bhaviùyatãti,tatràha-- #<à÷ayasyàpãti># / yat khalvekaü yadi sthiramàsthãyeta tato nàmàntareõàtmaiva / atha kùaõikaü, tata uktadoùàpattiþ / naca tatsaütànastasyànyatve nàmàntareõàtmàbhyupagato 'nanyatve ca vij¤ànameva ,tacca kùaõikamevetyuktadoùàpattiþ / à÷erate 'smin karmànubhavavàsanà ityà÷aya àlayavij¤ànaü tasya / api ca pravçttiþ samudàyinàü vyàpàraþ / naca kùaõikànàü vyàpàro yujyate / vyàpàro hi vyàpàradà÷rayastatkàraõaka÷ca loke prasiddhaþ / tena vyàpàravatà vyàpàràtpårvaü vyàpàrasamaye ca bhavitavyam / anyathà kàraõatvà÷rayatvayorayogàt / na ca samasamayayorasti kàryakàraõabhàvaþ / nàpi bhinnakàlayoràdhàràdheyabhàvaþ / tathà ca kùaõikatvahànirityàha-- ## / ayamarthaþ-- saükùepato hi pratãtyasamutpàdalakùaõamuktaü buddhena 'idaü pratyayaphalam' iti / 'utpàdàdvà tathàgatànàmanutpàdàdvà sthitaiùà dharmàõàü dharmatà' / 'dharmasthitità dharmaniyàmakatà pratãtyasamutpàdànulomatà'iti / atha punarayaü pratãtyasamutpàdo dvàbhyàü kàraõàbhyàü bhavati hetåpanibandhata÷ca pratyayopanibandhata÷ca / sa punardvividho-- bàhya àdhyàtmika÷ca / tatra bàhyasya pratãtyasamutpàdasya hetåpanibandhaþ-- yadidaü bãjàdaïkuro 'ïkuràtpatraü patràtkàõóaü kàõóànnàlo nàlàdgarbho garbhàcchåkaþ ÷åkàtpuùpaü puùpàtphalamiti / asati bãje 'ïkuro na bhavati, yàvadasati puùpe phalaü na bhavati / sati tu bãje 'ïkuro bhavati, yàvat puùpe sati phalamiti / tatra bãjasya naivaü bhavati j¤ànamahamaïkuraü nirvartayàmãti / . aïkurasyàpi naivaü bhavati j¤ànamahaü bãjena nirvartita iti / evaü yàvatpuùpasya naivaü bhavatyahaü phalaü nirvartayàmãti / evaü phalasyàpi naivaü bhavatyahaü puùpeõàbhinirvartitamiti / tasmàdasatyapi caitanye bãjàdãnàmasatyapi cànyasminnadhiùñhàtari kàryakàraõabhàvaniyamo dç÷yate / ukto hetåpanibandhaþ / pratyayopanibandhaþ pratãtyasamutpàdasyocyate / pratyayo hetånàü samavàyaþ / hetuü hetuü pratyayante hetvantaràõãti,teùàmayamànànàü bhàvaþ pratyayaþ / samavàya iti yàvat / yathà ùaõõàü dhàtånàü samavàyàdbãjaheturaïkuro jàyate / tatra ca pçthivãdhàturbãjasya saügrahakçtyaü karoti yato 'ïkuraþ kañhino bhavati, abdhàturbãjaü snehayati, tejodhàturbãjaü paripàcayati, vàyudhàturbãjamabhinirharati yato 'ïkuro bãjànnirgacchati, àkà÷adhàturbãjasyànàvaraõakçtyaü karoti, çturapi bãjasya pariõàmaü karoti, tadeteùàmavikalànàü dhàtånàü samavàye bãje rohityaïkuro jàyate nànyathà / tatra pçthivãdhàtornaivaü bhavatyahaü bãjasya saügrahakçtyaü karomãti,yàvadçtornaivaü bhavatyahaü bãjasya pariõàmaü karomãti / aïkurasyàpi naivaü bhavatyahamebhiþ pratyayairnirvartita iti / tathàdhyàtmikaþ pratãtyasamutpàdo dvàbhyàü kàraõàbhyàü bhavati hetåpanibandhataþ pratyayopanibandhata÷ca / tatràsya hetåpanibandho yadidamavidyàpratyayàþ saüskàrà yàvajjàtipratyayaü jaràmaraõàdaya udapatsyanta / tatràvidyàyà naivaü bhavatyahaü saüskàrànabhinirvartayàmãti / saüskàràõàmapi naivaü bhavati vayamavidyayà nirvartità iti / evaü yàvajjàtyà api naivaü bhavatyahaü jaràmaraõàdyabhinirvartayàmãti / jaràmaraõàdãnàmapi naivaü bhavati vayaü jàtyàdibhirnirvartità iti / atha ca satsvavidyàdiùu svayamacetaneùu cetanàntarànadhiùñhiteùvapi saüskàràdãnàmutpattiþ,bãjàdiùviva satsvacetaneùu cetanàntarànadhiùñhiteùvapyaïkuràdãnàm / idaü pratãtya pràpyedamutpadyata ityetàvanmàtrasya dçùñatvàccetanàdhiùñhànasyànupalabdheþ / so 'yamàdhyàtmikasya pratãtyasamutpàdasya hetåpanibandhaþ / atha pratyayopanibandhaþ-- pçthivyaptejovàyvàkà÷avij¤ànadhàtånàü samavàyàdbhavati kàyaþ / tatra kàyasya pçthivãdhàtuþ kàñhinyaü nirvartayati / abdhàtuþ snehayati kàyam / tejodhàtuþ kàyasyà÷itapãte paripàcayati / vàyudhàtuþ kàyasya ÷vàsàdi karoti / àkà÷adhàtuþ kàyasyàntaþ suùirabhàvaü karoti / yastu nàmaråpàïkuramabhinirvartayati pa¤cavij¤ànakàryasaüyuktaü sàsravaü ca manovij¤ànaü,so 'yamucyate vij¤ànadhàtuþ / yadà hyàdhyàtmikàþ pçthivyàdidhàtavo bhavantyavikalàstadà sarveùàü samavàyàdbhavati kàyasyotpattiþ / tatra pçthivyàdidhàtånàü naivaü bhavati vayaü kàyasya kàñhinyàdi nirvartayàma iti / kàyasyàpi naivaü bhavati j¤ànamahamebhiþ pratyayairabhinirvartita iti / atha ca pçthivyàdidhàtubhyo 'cetanebhya÷cetanàntarànadhiùñhitebhyo 'ïkurasyevaü kàyasyotpattiþ / so 'yaü pratãtyasamutpàdo dçùñatvànnànyathayitavyaþ / tatraiteùveva ùañsu dhàtuùu yaikasaüj¤à, piõóasaüj¤à, nityasaüj¤à, suþkhasaüj¤à, sattvasaüj¤à,pudgalasaüj¤à, manuùyasaüj¤à, màtçduhitçsaüj¤à, ahaïkàramamakàrasaüj¤à, ##saüsàrànarthasaübhàrasya målakàraõaü, tasyàmavidyàyàü satyàü ##ràgadveùamohà viùayeùu pravartante / vastuviùayà vij¤a ##vij¤ànàccatvàro råpiõa upàdànaskandhàstannàma, tànyupàdàya råpamabhinirvartate / tadaikadhyamabhisaükùipya ##nirucyate ÷arãrasyaiva kalalabuddudàdyavasthà nàmaråpasaümi÷ritànãndariyàõi #<ùaóàyatanaü,>#nàmaråpendriyàõàü trayàõàü saünipàtaþ ##spar÷àdvedanà sukhàdikà, vedanàyàü satyàü kartavyametatsukhaü punarmayetyadhyavasànan ##bhavati / tata ##vàkkàyaceùñà bhavati / tato ##bhavatyasmàjjanmeti bhavo dharmàdharmau, taddhetukaþ skandhapràdurbhàvo ##janma / janmahetukà uttare ##dayaþ / jàtànàü skandhànàü paripàko ## / skandhànàü nà÷o ## / mriyamàõasya måóhasya sàbhiùaïgasya putrakalatràdàvanatardàhaþ #<÷okaþ># / tadutthaü pralapanaü hà màtaþ,hà tàta, hà ca me putrakalatràdãti ## / pa¤cavij¤ànakàryasaüyuktamasàdhyanubhavanan ## / mànasaü ca duþkhan ##÷copàyàsta upakle÷à gçhyante / te 'mã parasparahetukàþ, janmàdihetukà avidyàdayo 'vidyàdihetukà÷ca janmàdayo ghañãyantravadani÷amàvartamànàþ santãti tadetairavidyàdibhi ##iti / tadetaddåùayati- #<- tanna>#kutaþ, ## / ayamabhisaüdhiþ-- yat khalu hetåpanibandhaü kàryaü tadanyànapekùaü hetumàtràdhãnotpàdatvàdutpadyatàü nàma / pa¤caskandhasamudàyastu pratyayopanibaddho na hetumàtràdhãnotpattiþ / . api tu nànàhetusamavadhànajanmà / na ca cetanamantareõànyaþ saünidhàpayitàsmi kàraõànàmityuktam / bãjàdaïkurotpatterapi pratyayopanibaddhàyà vivàdàdhyàsitatvena pakùanikùiptatvàt, pakùeõa ca vyabhicàrodbhàvanàyàmatiprasaïgena sarvànumànocchedaprasaïgàt / syàdetat / anapekùà evàntyakùaõapràptàþ kùityàdayo 'ïkuramàrabhante / teùàü tåpasarpaõapratyayava÷àtparasparasamavadhànam / na caikasmàdeva kàraõàtkàryasiddheþ kimanyaiþ kàraõairiti vàcyam / kàraõacakrànantaraü kàryotpàdàt siddhamityeva nàsti / na caiko 'pitatkàraõasamarthaü ityanya udàsata iti yuktam / nahi te prekùàvanto yenaisamàlocayeyurasmàsu samartha eko 'pi kàrye iti kçtaü naþ saünidhineti / kintåpasarpaõapratyayàdhãnaparasparasaünidhànotpàdà nànutpattuü nàpyasaünidhàtumã÷ate / tàü÷ca sarvananapekùàn pratãtya kàryamapi na netpattumarhati / naca svamahimnà sarve kàryamutpàdayanto 'pi nànàkàryàõàmãsate tatraiva teùàü sàmarthyàt / na ca kàraõabhedàt kàryabhedaþ, sàmagryà ekatvàt / tadbhedasya ca kàryànànàtvahetutvàttathà dar÷anàt / tanna / yadyantyakùaõapràptà anapekùàþ svakàryopajanane, hantànena krameõa tataþ pårve tataþ pårve sarva evànapekùàstattatsvakàryopajanana iti kusålasthatvàvi÷eùe 'pi yena bãjakùaõena kusålasthena svakàryakùaõaparamparayàïkurotpattisamartho bãjakùaõo janayitavyaþ so 'napekùa eva bãjakùaõaþ svakàryopajanane evaü sarva eva tadantarànantapavartino bãjakùaõa anapekùà iti kusålanihitabãja eva syàt kçtã kçùãvalaþ kçtamasya duþkhabahulena kçùikarmaõà / yena hi bãjakùaõena svakùaõaparamparayàïkuro janayitavyastasyànapekùàsau kùaõaparamparà kusåla evàïkuraü kariùyatãti / tasmàtparasparàpekùà evàntyà và madhyà và pårve và kùaõàþ kàryopajanana iti vaktavyam / yathàhuþ-- 'na ki¤cidekamekasmàtsàmagryàþ sarvasaübhavaþ' iti / taccedaü samavadhànaü kàraõànàü vinyàsabhedatatprayojanàbhij¤aprekùàvatpårvakaü dçùñamiti nàcetanàdbhavitumarhati / tadidamuktam-- ## / itaretarahetutve 'pãtyarthaþ / uktamabhisaüdhimavidvàn paricodayati-- ## / pariharati-- ## / kimàkùepa utpàdanam,àho j¤àpanam / tatra na tàvat kàraõamanyathànupapadyamànaü kàryamutpàdayati, kintu svasàmarthyena / tasmàjj¤àpanaü vaktavyam / tathà ca j¤àpitasyànyadutpàdakaü vaktavyam / .tacca sthirapakùe 'pi satyapi ca bhoktaryaghiùñhàtàraü cetanamantareõa na saübhavati kimaïga,punaþ kùaõikeùu bhàveùu / bhokturbhogenàpi kadàcidàkùipyeta saüghàtaþ,sa tu bhoktàpi nàstãti dårotsàritatvaü dar÷ayati-- ## / api ca bahava upakàryopakàrakabhàvena sthitàþ kàryaü janayanti / naca kùaõikapakùa upakàryopakàrakabhàvo 'sti,bhàvasyopakàrànàspadatvàt / kùaõasyàbhedyatvàdanupakçtopakçtatvàsaübhavàt / kàlabhedena và tadupapattau kùaõikatvavyàghàtàt / tadidamàha-- #<à÷rayà÷rayi÷ånyeùu ceti / athàyamabhipràya iti># / yadà hi pratyayopanibandhaþ pratãtyasamutpàdo bhavettadà cetano 'dhiùñhàtàpekùetàpi, na tu pratyayopanibandhane 'pi tu hetåpanibandhaþ / tathàca kçtamadhiùñhàtrà / hetuþ svabhàvata eva kàryasaüghàtaü kariùyati kevala iti bhàvaþ / astu tàvadyathà kevalàdhetoþ kàryaü nopajàyata iti, anyonyà÷rayaprasaïgo 'smin pakùa ityà÷ayavànàha- #<- kathaü tameveti># / saüprati pratyayopanibandhanaü pratãtyasamutpàdamàstàya codayati-- ## / asthirà api hi bhàvàþ sadà saühatà evodayante vyante ca / na punaratistato 'vasthitàþ kenacit pu¤jãkriyante / tathà ca kçtamatra saühantrà cetaneneti bhàvaþ / ##iti parasparà÷rayaü nivartayati / tadetadvikalpya dåùayati-- ## / sa khalu saüghàtasaütativarti dharmàdharmàhvayaþ saüskàrasaütàno yathàyathaü sukhaduþkhe janayannàgantukaü ka¤canànàsàdya svata eva janayet,àsàdya và / anàsàdyajanane sadaiva sukhaduþkhe janayet, samarthasyànapekùasyàkùepàyogàt / àsàdya janane tadàsàdanakàraõaü prekùàvànabhyupeyaþ / tathàca na pratyayopanibandhanaþ pratãtyasamutpàdaþ / tasmàdanenàgatantukànapekùasya saüdhàtasaütànasyaiva sadç÷ajanane visadç÷ajanane và svabhàva àstheyaþ / tathà ca bhàùyoktaü dåùaõamiti / ## / apràptabhogo hi bhogamàptukàmastatsàdhane pravartata iti pratyàtmasiddham / seyaü pravçttirbhogàdanyasmin sthire bhoktari bhogatatsàdhanasamayavyàpini kalpyate nàsthire / naca bhogàdananyasmin / nahi bhogo bhogàya kalpate nàpyanyo bhogàyànyasya / evaü mokùe 'pi draùñavyam / tatra bubhukùumumukùå cet sthiràvàsthãyeyàtàü tadàbhyupetahànam, asthairyà và pravçttiprasaïga ityarthaþ / ## / bhoktrabhàvena pravçttyanupapatteþ kartrabhàvaþ / tataþ karmabhàvàtsaüghàtàsiddhirityarthaþ //19 // // ## / pårvasåtreõa saügatimasyàha-- ## / hetåpanibandhanaü pratãtyasamutpadamabhyupetya pratyayopanibandhanaþ pratãtyasamutpàdo dåùitaþ / saüprati hetåpanibandhanamapi taü dåùayatãtyarthaþ / dåùaõamàha-- ## / na tàvadvai÷eùikavannirodhakàraõasàünidhyaü nirudhyamànatvaü vaktavyam / niruddhatvaü ca ciraniruddhatvaü vivakùitatvaü, tathà cobhayorapyabhàvagrastatvàddhetutvànupapattiþ / ÷aïkate-- ## / kàraõasya hi kàryotpàdàt pràkkàlasattàr'thavatã na kàryakàlà, tadà kàryasya siddhatvena tatsidydharthàyàþ sattàyà anupayogàditi bhàvaþ / tadetallokadçùñyà dåùayati-- ## / bhåtvà vyàpçtya bhàvàþ prayeõa hi kàryaü kurvanto loke dç÷yante / tathà ca sthiratvam, itarathà tu lokavirodha iti / punaþ ÷aïkate-- ## / yathàhuþ-- 'bhåtiryeùàü kriyà saiva kàrakaü saiva cocyate 'iti / bhavatyevaü vyàpàravattà tathàpi kùaõikasya na kàraõatvamityàha-- ##kùaõikasya kàraõabhàvaþ / mçtsuvarõakàraõà hi ghañàdaya÷ca råcakàdaya mçtsuvarõàtmàno 'nubhåyante / yadi ca na kàryasamaye kàraõaü sat kathaü teùàü tadàtmanànubhàvaþ / naca kàraõasàdç÷yaü kàryasya na tu tàdàtmyamiti vàcyam / asati kasyacidråpasyànugame sàdç÷yasyàpyanupapatteþ / anugame và tadeva kàraõaü, tathà ca tasya kàryatàdàtmyamiti siddhimakùaõikatvamityarthaþ / sarvathà vailakùaõye tu hetuphalabhàvastantughañàdàvapi pràptaü ityatiprasaïga ityàha-- ## / naca tadbhàvabhàvo niyàmakaþ, tasyaikasmin kùaõe '÷akyagrahatvàt, sàmànyasya càkàraõatvàt / kàraõatve và kùaõikatvahànerasmatpakùapàtaprasaïgacceti bhàvaþ / api ca cotpàdanirodhayorvikalpatraye 'pi vastunaþ ÷à÷vatatvaprasaïga ityàha-- ## / paryàyatvàpàdane 'pi nityatvàpàdanaü mantavyam / ## / saüsarge 'pyasatà saüsargànupapatteþ / sattvàbhyupagame ÷à÷vata ÷à÷vatatvamiti draùñavyam / ÷eùaü nigadavyàkhyàtam //20 // ## / nãlàbhàsasya hi cittasya nãlàdàlambanapratyayànnãlàkàratà / samanantarapratyayàtpårvavij¤ànàdbodharåpatà / cakùuùo 'dhipatipratyayàdråpagrahaõapratiniyamaþ / àlokàtsahakàripratyayàdhetoþ spaùñàrthatà / evaü sukhàdãnàmapi caittànàü cittàbhinnahetujànàü catvàryotànyeva kàraõàni / seyaü pratij¤à caturvidhàn hetån pratãtya cittacaittà utpadyanta ityabhàvakàraõatva uparudhyeta / ## / utpattirutpadyamànàdbhàvàdabhinnà, tathà ca kùaõikatvahàniriti pratij¤àhàniþ //21 // ## / bhàvapratãpà saükhyà buddhiþ pratisaükhyà , tayà nirodhaþ pratisaükhyànirodhaþ / santamimamasantaü karomãtyevamàkàratà ca buddherbhàvapratãpatvam / etenàpratisaükhyànirodho 'pi vyàkhyàtaþ / saütànagocaro và nirodhaþ, saütànikùaõagocaro và / na tàvatsaütànasya nirodhaþ saübhavati / hetuphalabhàvena hi vyavasthitàþ saütànina evodayavyayadharmàõaþ saütànàþ / tatra yo 'sàvantyaþ saütànã, yannirodhàtsaütànocchedena bhavitavyam, sa kiü phalaü ki¤cidàrabhate na và / àrabhate cet, nàntyaþ / tathà ca na saütànocchedaþ / anàrambhe tu bhavedantyaþ saþ, kintu syàdasan, arthakriyàkàritàyàþ sattàlakùaõasya virahàt / tadasatve tajjanakamapyasajjanakatvenàsadityanena krameõàsantaþ sarva eva saütànina iti tatsaütàno nitaràmasanniti kasya pratisaükhyayà nirodha- / naca sabhàgànàü saütàninàü hetuphalabhàvaþ saütànaþ, tasya visabhàgotpàdo nirodhaþ, visabhàgotpàdaka eva cakùaõaþ saütànasyàntyaþ / tathàsati råpavij¤ànapravàhe rasàdivij¤ànotpattau saütànocchedaprasaïgaþ / katha¤citsàråpye và visabhàge 'pyantataþ sattayà tadastãti na saütànocchedaþ / tadanenàbhisaüdhinàha-- ##pratisaükhyàpratisaükhyànirodhau / atra tàvadutpannamàtràpravçttasya bhàvasya na pratisaükhyànirodhaþ saübhavati, tasya puruùaprayatnàpekùàbhàvàdityastyeva dåùaõaü, tathàpi doùàntaramubhayasminnapi nirodho bråte-- ## / yato niranvayo vinà÷o na saübhavatyato niråpàkhyo 'pi na saübhavati, tenaivànvayinà råpeõa bhàvasya naùñasyàpyupàkhyeyatvàt / niranvayavinà÷àbhàve hetumàha-- ## / yadyadanvayiråpaü tattatparamàrthasadbhàvaþ / avasthàstu vi÷eùàkhyà upajanàpàyadharmàõaþ, tàsàü sarvasàmanirvacanãyatayà svato na paramàrthasattvam / anvayyeva tu råpaü tàsàü tattvam / tasya ca sarvatra pratyabhij¤àyamànatvànna vinà÷a ityavasthàvato 'vinà÷ànnàvasthànàü niranvayo vinà÷a iti / tàsàü tattvasyànvayinaþ sarvatràvicchedàt / syàdetat / mçtpiõóamçdghañamçtkapàlàdiùu sarvatra mçttattvapratyabhij¤ànàdbhavatvevam / taptopalatalapatitanaùñasya tådabindoþ kimasti råpamanvayi pratyabhij¤àyamànaü, yenàsya na niranvayo nà÷aþ syàdityata àha-- ## / atràpi tattoyaü tejasà màrtaõóamaõóalamambudatvàya nãyata ityanumeyaü, mçdàdãnãmanvayinàmavicchedadar÷anàt / ÷akyaü tatra vaktum'udambindau ca sindhau ca toyabhàvona bhidyate / vinaùñe 'pi tato bindàvasti tasyànvayo 'mbudhau // 'tasmànna ka÷cidapi niranvayo nà÷a iti siddham //22 // ## / parikaraþ sàmagrã samyagj¤ànasya yamaniyamàdiþ ÷ravaõamananàdi÷ca / màrgàþ kùaõikanairàtmyàdibhàvanàþ / atirohitamanyat //23 // #<àkà÷o càvi÷eùàt># / etadvyàcaùñe-- ## / vedapràmàõye vipratipannànapi prati÷abdaguõànumeyatvamàkà÷asya vaktavyam / tathàhi-- jàtimattvena sàmànyavi÷eùasamavàyebhyo vibhaktasya ÷abdasyàspar÷atve sati bàhyaikendriyagràhyatvena gandhàdivadguõatvamanumitam / nàyamàtmaguõo bàhyendrigocaratvàt / ata eva na manoguõaþ, tadguõànàmapratyakùatvàt / na pçthivyàdiguõaþ, tadguõagandhàdisàhacaryànupalabdheþ / tasmàdguõo bhåtvà gandhàdivadasàdhàraõendriyagràhyo yadravyamanumàpayati tadàkà÷aü pa¤camaü bhåtaü vastviti / ## / niùedhyaniùedhàdhikaraõaniråpaõàdhãnaniråpaõo niùedho nàsatyadhikaraõaniråpaõe ÷akyo niråpayitum / taccàvaraõàbhàvàdhikaraõamàkà÷aü vastviti / atirohitàrthamanyat //24 // ## / vibhajate-- ## / yastu satyapyetasminnupalabdhçsmartroranyatve 'pi samànàyàü saütatau kàryakàraõabhàvàt smçtirupapatsyata iti manyamàno na parituùyati taü prati pratyabhij¤àsamàj¤àtapratyakùavirodhamàha-- ## / tato 'hamadràkùãditi pratãyàt,ahaü smaràmyanyastvadràkùãdityarthaþ / pratyabhij¤àpratyakùavirodhaprapa¤caståttaraþ / #<à janmanaþ à cottamàducchvàsàt># / àmaraõàdityartha- / naca sàdç÷yanibandhanaü pratyabhij¤ànaü, pårvàparakùaõadar÷ina ekasyàbhàve tadanupapatteþ / ÷aïkate-- ## / ayamarthaþ-- vikalpapratyayo 'yaü, vikalpa÷ca svàkàraü bàhyatayàdhyavasyati, na tu tattvataþ pårvàparau kùaõau tayoþ sàdç÷yaü và gçhõàti / tatkathamekasyànekadar÷inaþ sthirasya prasaïga iti / niràkaroti-- ## / nànàpadàrthasaübhinnavàkyàrthàbhàsastàvadayaü vikalpaþ prathate tatraite nànàpadàrthà na prathanta iti bruvàõaþ svasaüvedanaü bàdheta / na caikasya j¤ànasya nànàkàratvaü saübhavati, ekatvavirodhàt / naca tàvantyeva j¤ànànãti yuktaü, tathàsati pratyàkàraü j¤ànànàü samàptesteùàü ca parasparavàrtàj¤ànàbhàvànnànetyeva na syàt / tasmàt pårvàparakùaõatatsàdç÷yagocaratvaü j¤ànasya vaktavyam / na caitatpårvàparakùaõàvasthàyinamekaü j¤àtàraü vineti kùaõabhaïgabhaïgaprasaïgaþ / yadyucyeta astytasmin vikalpe tenedaü sadç÷amiti padadvayaprayogo na tviha tattedantàspadau padàrthau tayo÷ca sàdç÷yamiti vivakùitam, api tvevamàkàratà j¤ànasya kalpiteti, tatràha-- ## / ekàdhikaraõavipratiùiddhadharmadvayàbhyupagamo vivàdaþ / tatraikaþ svapakùaü sàdhayatyanya÷ca tatsàdhanaü dåùayati / na caitatsarvamasati vikalpànàü bàhyàlambanatve 'sati ca lokaprasiddhapadàrthakatve bhavitumarhati / j¤ànàkàratve hi vikalpapratibhàsinàü nityatvànityatvàdãnàmekàrthaviùayatvàbhàvàt j¤ànànàü ca dharmiõàü bhedànna virodhaþ / nahyàtmanityatvaü buddhyanityatvaü ca bruvàõau vipratipadyate / na càlaukikàrthenànitya÷abdenàtmani vibhutvaü vivakùitvànitya÷abdaü prayu¤jàno laukikàrthaü nitya÷abdamàtmani prayu¤jànena vipratipadyate / tasmàdanena svapakùaü pratitiùñhàpayiùatà parapakùasàdhanaü ca niràcikãrùatà vikalpànàü lokasiddhapadàrthakatà bàhyalambanatà ca vaktavyà / yadyucyeta dvividho hi vikalpànàü viùayo gràhya÷càdhyavaseya÷ca / tatra svàkàro gràhyo 'dhyavaseyastu bàhyaþ / tathàca pakùapratipakùaparigrahalakùaõà vipratipattiþ prasiddhapadàrthakatvaü copapadyata ityata àha-- ## / ayamabhisaüdhiþ-- keyamadhyavaseyatà bàhyasya / yadi gràhyatà na dvaividhyam / athànyà socyatàü, nanåktà taireva svapratibhàse 'narther'thàdhyavasàyena pravçttiriti / atha vikalpàkàrasya ko 'yamadhyavasàyaþ / kiü karaõamàho yojanamutàropa iti / na tàvat karaõam / nahyanyadanyat kartu ÷akyam / nahi jàtu sahasramapi ÷ilpino ghañaü pañayitumã÷ate / na càntaraü bàhyena yojayitum / api ca tathàsati yukta iti pratyayaþ syàt / na càsti / àropo 'pi kiü gçhyamàõe bàhye utàgçhyamàõe / yadi gçhyamàõe tadà kiü vikalpenàho tatsamayajenàvikalpakena / na tàvadvikalpo 'bhilàpasaüsargayogyagocaro '÷akyàbhilàpasamayaü svalakùaõaü de÷akàlànanugataü gocarayitumarhati / yathàhuþ-- 'a÷akyasamayo hyàtmà sukhàdãnàmananyabhàka / teùàmataþ svasaüvittànàrbhijalpànuùaïgiõã // 'iti / na ca tatsamayabhàvinà nirvikalpakena gçhyamàõe bàhye vikalpenàgçhãte tatra vikalpaþ svàkàramàropayitumarhati. / na hi rajataj¤ànàpratibhàsini purovartini vastuni rajataj¤ànena ÷akyaü rajatamàropayitum / agçhyamàõe tu bàhye svàkàra ityeva syànna bàhya iti / tathà ca nàropaõam / api càyaü vikalpaþ svasaüvedanaü santaü vikalpaü kiü vastusantaü svàkàraü gçhãtvà pa÷càdbàhyamàropayati, atha yadà svàkàraü gçhõàti tadaivàropayati / na tàvat kùaõikatayà kramavirahiõo j¤ànasya kramavartinã grahaõàropaõe kalpete / tasmàdyadaiva svàkàramanarthaü gçhõàti tadaivàrthamàropayatãti vaktavyam / na caitadyujyate / svàkàre hi svasaüvedanapratyakùatayàtivi÷adaþ / bàhyaü càropyamàõamavi÷adaü sattato 'nyadeva syànna tu svàkàraþ samàropitaþ / na ca bhedàgrahamàtreõa samàropàbhidhànaü, vai÷adyàvai÷adyaråpatayà bhedagrahasyoktatvàt / api càgçhyamàõe cedbàhye 'bàhyàtsvalakùaõàdbhedàgrahaõena tadabhimukhã pravçttiþ, hanta tarhi trailokyata evànena na bhedo gçhãta iti yatra kvacana pravartetàvi÷eùàt / etena j¤ànàkàrasyaivàlokasyàpi bàhyatvasamàropaþ pratyuktaþ / tasmàtsuùñhåktaü ' tato 'nyaducyamànaü bahupralàpitvamàtmanaþ khyàpayet' iti / api ca sàdç÷yanibandhanaþ saüvyavahàrastenedaü sadç÷amityevamàkàrabuddhinibandhano bhavenna tu tadevedamityàkàrabuddhinibandhana ityàha-- na ## / nanu jvàlàdiùu sàdç÷yàdasatyàmapi sàdç÷yabuddhau tadbhàvàvagamananibandhanaþ saüvyahàro dç÷yate yathà tatheheti bhaviùyatãti pårvàparitoùeõàha-- ## / tathàhi -- vividhajanasaükãrõagopureõa puraü nivi÷amànaü naràntarebhya àtmanirdhàraõàyàsàdhàraõaü cihnaü vidadhatamupahasanti pà÷upataü pçthagjanà iti //25 // ## / asthiràt kàrayotpattimicchanto vainà÷ikà arthàdabhàvàdeva bhàvotpattimàhuþ / uktametadadhastàt / nirapekùàt kàryotpattau puruùakaramavaiyarthyam / sàpekùatàyàü ca kùaõasyàbhedyatvenopakçtatvànupapatteþ, anupakàriõi càpekùàbhàvàdakùaõikatvaprasaïgaþ / sàpekùatvànapekùatvayo÷cànyataraniùedhasyànyataravidhànanàntarãyakatvena prakàràntaràbhàvànnàsthiràdbhàvàdbhàvotpattiriti kùaõikapakùer'thàdabhàvàdbhàvotpattiriti pari÷iùyata ityarthaþ / na kevalamarthàdàpadyate, dar÷ayanti ca,-- ## / etadvibhajyate-- ## / kilakàro 'nicchàyàm / ## / ayamabhisaüdhiþ-- kåñastho hi kàryajananasvabhàvo và syàdatatsvabhàvo và / sa cetkàryajananasvabhàvastato yàvadanena kàryaü kartavyaü tàvatsahasaiva kuryàt / samarthasya kùepàyogàt / atatsvabhàve tu na kadàcidapi kuryàt / yadyucye samartho 'pi kramavatsahakàrisacivaþ krameõa kàryàõi karotãti / tadayuktam / vikalpàsahatvàt / kimasya sahakàriõaþ ka¤cidupakàramàdadhati na và / anàdhàne 'nupakàritayà sahakàriõo nàpekùeran / àdhàne 'pi bhinnamabhinnaü vopakàramàdadhyuþ / abhede tadevàbhihitamiti kauñasthyaü vyàhanyeta / bhede tåpakàrasya tasmin sati kàryasya bhàvàdasati càbhàvàtsatyapi kåñasthe kàryànutpàdàdanvayavyatirekàbhyàmupakàra eva kàryakàrã na bhàva iti nàrthakriyàkàrã bhàvaþ / taduktam- varùàtapàbhyàü kiü vyomna÷carmaõyasti tayoþ phalam / carmopama÷cetso 'nityaþ stulya÷cedasatphalaþ // iti / tathà càki¤citkaràdapi cet kåñasthàtkàryaü jàyeta, sarvaü sarvasmàjjàyeteti såktam / upasaüharati- ## / nàbhàvàt kàryotpattiþ / kasmàt / adçùñatvàt / nahi ÷a÷aviùàõàdaïguràdãnàü kàryàõàmutpattirdç÷yate / yadi tvabhàvàdbhàvotpattiþ syàttato 'bhàvatvàvi÷eùàt ÷a÷aviùàõàdibhyo 'pyaïgurotpattiþ / nahyabhàvo vi÷iùyate / vi÷eùaõayoge và so 'pi bhàvaþ syànna niråpàkhya ityarthaþ / vi÷eùaõayogamabhàvasyàbhyupetyàha- ## / api ca yadyenànanvitaü na tattasya vikàraþ, yathà ghaña÷aràvoda¤cànàdayo hemnànanvità na hemavikàraþ / ananvità÷caite vikàrà abhàvena / tasmànnàbhàvavikàraþ / bhàvavikàrastu te, bhàvasya tenànvitatvàdityàha- ## / abhàvakàraõavàdino vacanamanubhàùya dåùayati- ## / sthiro 'pi bhàvaþ kramavatsahakàrisamavadhànàt krameõa kàryàõi karoti / na cànupakàrakàþ sahakàriõaþ / sa càsya sahakàribhiràdhãyamànà upakàro na bhinno nàpyabhinnaþ / kintvanirvàcya eva / anirvàcyàcca kàryamapyanirvàcyameva jàyate / na caitàvatà sthirasyàkàraõatvaü, tadupàdànatvàtkàryasya, rajjåpàdànatvamiva bhujaïgasyetyuktam / tathà ca ÷rutiþ- mçttiketyeva satyam' iti / apica ye 'pi sarvato vilakùaõàni svalakùaõàni vastusantyàsthiùata, teùàmapi kimiti bãjajàtãyebhyo 'ïkurajàtãyànyeva jàyante kàryàõi, natu kramelakajàtãyàni / nahi bãjàdbãjàntarasya và kramelakasya vàtyantavailakùaõye ka÷cidvi÷eùaþ / naca bãjàïguratve sàmànye paramàrthasatã, yenaitayorbhàvikaþ kàryakàraõabhàvo bhavet / tasmàtkàlpanikàdeva svalakùaõopàdànadbãjajàtãyàttathàvidhasyaivàïgurajàtãyasyotpattiniyama àstheyaþ / anyathà kàryahetukànumànocchedaprasaïgaþ / diïmàtrasya såcitam / prapa¤castu brahmatatvasamãkùànyàyakaõikayoþ kçta iti neha pratamyate vistarabhayàt //26. // ## / bhàùyasya sugamam //27 // ## / pårvàdhikaraõasaügatimàha-- ## / bàhyàrthavàdibhyo vij¤ànamatravàdinàü sugatàbhipretatayà vi÷eùamàha- ## / atha pramàtà pramàõaü prameyaü pramitiriti hi catusçùu vidhàsu tatvaparisamàptiràsàmànyatamàbhàve 'pi tattvasyàvyavasthànàt / tasmàdanena vij¤ànaskandhamàtraü tattvaü vyavasthàpayatà catasro vidhà eùitavyàþ, tathàca na vij¤ànaskandhamàtraü tattvam / nahyasti saübhavo vij¤ànamàtraü catasro vidhà÷cetyata àha-- ## / yadyapyanubhavànnànyo 'nubhàvyo 'nubhavitànubhavanaü, tathàpi buddhyàråóhena buddhiparikalpitenànyastha evaiùa pramàõaprameyaphalavyavahàraþ pramàtçvyavahàra÷cetyapi draùñavyam / na pàramàrthika ityarthaþ / evaü ca siddhasàdhanam / na hi brahmavàdino nãlàdyàkàràü vittimabhyupagacchanti, kintvanirvacanãyaü nãlàditi / tathàhi- svaråpaü vij¤ànasyàsatyàkàrayuktaü prameyaü prameyaprakà÷anaü pramàõaphalaü, tatprakà÷ana÷aktiþ pramàõam / bàhyavàdinorapi vaibhàùikasautràntikayoþ kàlpanika eva pramàõaphalavyavahàro 'bhimata ityàha-- ## ## / bhinnàdhikaraõatve hi pramàõaphalayostadbhàvo na syàt / nahi khadiragocare para÷au palà÷e dvaidhãbhàvo bhavati / tasmàdanayoraikàdhikaraõyaü vaktavyam / kathaü ca tadbhavati / yadi j¤ànasthe eva pramàõaphale bhavataþ / na ca j¤ànaü svalakùaõamanaü÷amaü÷àbhyàü vastusabhdyàü yujyate / tadeva j¤ànamaj¤ànavyàvçttikalpitaj¤ànatvàü÷aü phalam / a÷aktivyàvçttiparikalpitàtmànàtmaprakà÷ana÷aktyaü÷aü pramàõam / prameyaü tvasya bàhyameva / evaü sauteràntikasamaye 'pi / j¤ànasyàrthasàråpyamanãlàkàravyàvçttyà kalpitanãlàkàratvaü pramàõaü vyavasthàpanahetutvàt / aj¤ànavyàvçttikalpitaü ca j¤ànatvaü phalaü vyavasthàpyatvàt / tathà càhuþ-- 'nahi vittisattaiva tadvedanà yuktà, tasyàþ sarvatràvi÷eùàt / tàü tu sàråpyamàvi÷atsaråpayattadghañayet' iti / pra÷napårvakaü bàhyàrthàbhàva upapattãràha-- ## ## / sa hi vij¤ànàlambanatvàbhimato bàhyor'thaþ paramàõustàvanna saübhavati / ekasthålanãlàbhàsaü hi j¤ànaü na paramasåkùmaparamàõvàbhàsam / na cànyàbhàsamanyagocaraü bhavitumarhati / atiprasaïgena sarvagocaratayà sarvasarvaj¤atvaprasaïgàt / na ca pratibhàsadharmaþ sthaulyamiti yuktam / vikalpàsahatvàt / kimayaü pratibhàsasya j¤ànasya dharma uta pratibhàsanakàler'thasya dharmaþ / yadi pårvaþ kalpaþ, advà, tathàsati hi svàü÷àlambanameva vij¤ànamabhyupetaü bhavati / evaü ca kaþ pratikålãbhavatyanukålamàcarati / dvitãya it cet / tathà hi-- råpaparimàõava eva nirantaramutpannà ekavij¤ànopàrohiõaþ sthaulyam / na càtra kasyacidbhràntatà / nahi na te råpaparamàõavaþ / naca na nirantaramutpannàþ / na caikavij¤ànànupàrohiõaþ / tena mà bhånnãlatvàdivatparamàõudharmaþ,pratyekaü paramàõuùvabhàvàt / pratibhàsada÷àpannànàü tu teùàü bhaviùyati bahutvàdivatsàüvçtaü sthaulyam / yathàhuþ-- 'grahe 'nekasya caikena ki¤cidråpaü hi gçhyate / sàüvçtaü pratibhàsasthaü tadekàtmanyasaübhavàt //1 // naca taddar÷anaü bhràntaü nànàvastugrahàdyataþ / sàüvçtaü grahaõaü nànyatra ca vastugraho bhramaþ //2 // 'iti / tanna / nairantaryàvabhàsasya bhràntatvàt / gandharasaspar÷aparamàõvantarità hi te råpaparamàõavo na nirantaràþ tasmàdàràtsàntareùu vçkùeùvekadhanavanapratyayavadeùa sthålapratyayaþ paramàõuùu sàntareùu bhrànta eveti pa÷yàmaþ / tasmàt kalpanàpoóhatve 'pi bhràntatvàddhañàdipratyayasya pãta÷aïkhàdij¤ànavanna pratyakùatà paramàõugocaratvàbhyupagame / tadidamuktam, ##vayavinaþ / teùàmabhede paramàõubhyaþ paramàõava eva / tatra coktaü dåùaõam / bhede tu gavà÷vasyevàtyantavailakùaõyamiti na tàdàtmyam / samavàya÷ca niràkçta iti / evaü bhedàbhedavikalpena jàtiguõakarmàdãnapi pratyàcakùãta / tasmàdyadyatpratibhàsate tasya sarvasya vicàràsahatvàt, apratibhàsamànasadbhàve ca pramàõàbhàvànna bàhyàlambanàþ pratyayà iti / api ca na tàvadvij¤ànamindriyavannilãnamarthaü pratyakùayitumarhati / nahi yathendriyamarthaviùayaü j¤ànaü janayatyevaü vij¤ànamaparaü vij¤ànaü janayitumarhati / tatràpi samànatvàdanuyogasyànavasthàprasaïgàt / na càrthàdhàraü pràkañyalakùaõaü phalamàdhàtumutsahate / atãtànàgateùu tadasaübhavàt / nahyasti saübhavo 'pratyutpanno dharmã dharmà÷càsya pratyutpannà iti / tasmàjj¤ànasvaråpapratyakùataivàrthapratyakùatàbhyupeyà / taccànàkàraü sadàjànato bhedàbhàvàt kathamarthabhedaü vyavasthàpayediti tadbhedavyavasthàpanàyàkàrabhedo 'syaiùitavyaþ / taduktam-- 'na hi vittisattaiva tadvedanà yuktà, tasyàþ sarvatràvi÷eùàt / tàü tu sàråpyamàvi÷atsaråpayattadghañayet' iti / eka÷càyamàkàro 'nubhåyate / sa cedvij¤ànasya nàrthasadbhàve ki¤cana pramàõamastãtyàha-- ## / yadyena saha niyatasahopalambhanaü tattato na bhidyate, yathaikasmàccandramaso dvitãya÷candramàþ / niyatasahopalambhana÷càrtho j¤àneneti vyàpakaviruddhopalabdhiþ / niùedhyo hi bhedaþ sahopalambhàniyamena vyàpto yathà bhinnàva÷vinau nàva÷yaü sahopavabhyete kadàcidabhràpidhàne 'nyatarasyaikasyopalabdheþ / so 'yamiha bhedavyàpakàniyamaviråddho niyama upalabhyamànastadvyàpyaü bhedaü nivartayatãti / taduktam-- 'sahopalambaniyamàdabhedo nãlataddhiyoþ / bheda÷ca bhràntivij¤ànairddç÷yatendàvivàdvaye // 'iti. ## / yo yaþ pratyayaþ sa sarvo bàhyànàvambanaþ, yathà svapnamàyàdipratyayaþ, tathà caiùa vivàdàdhyàsitaþ pratyaya iti svabhàvahetuþ / bàhyànàlambanatà hi pratyayatvamàtrànubandhinã vçkùateva ÷iü÷apàtvamàtrànubandhinãti tanmàtrànubandhini niràlambanatve sàdhye bhavati pratyayatvaü svabhàvahetuþ / atràntare sautràntika÷codayati-- ##nãlamidaü pãtamityàdi ## / sa hi mene ye yasmin satyapi kàdàcitkàste sarve tadatiriktahetusàpekùàþ, yathàvivakùatyajigamiùati mayi vacanagamanapratibhàsàþ pratyayà÷cetanasaütànàntarasàpekùàþ / tathà ca vivàdàdhyàsitàþ satyapyàlayavij¤ànasaütàne ùaóapi pravçttipratyayà iti svabhàvahetuþ / ya÷càsàvàlayavij¤ànasaütànàtiriktaþ kàdàcitkapravçttij¤ànabhedahetuþ sa bàhyor'thaü iti / vàsanàparipàkapratyayakàdàcitkatvàt kadàcidutpàda iti cet / nanvekasaütatipatitànàmàlayavij¤ànànàü tatpravçttivij¤ànajanana÷aktirvàsanà , tasyà÷ca svakàryopajanaü pratyàbhimukhyaü paripàkastasya ca pratyayaþ svasaütànavartã pårvakùaõaþ saütànàntaràpekùànabhyupagamàt, tathàca sarve 'pyàlayasaütànapatitàþ paripàkahetavo bhaveyuþ / na và ka÷cidapi, àlayasaütànapàtitvàvi÷eùàt / kùaõabhedàcchaktibhedastasya ca kàdàcitkatvàtkàryakàdàcitkatvamiti cet / nanvevamekasyaiva nãlaj¤ànopajanasàmarthyaü tatprabodhasàmarthyaü ceti kùaõàntarasyaitanna syàt / satve và kathaü kùaõabhedàtsàmarthyabheda ityàlayasaütànavartinaþ sarve samarthà iti samarthahetusadbhàve kàryakùepànupapatteþ / svasaütànamàtràdhãnatve niùedhyasya kàdàcitkatvasya viruddhaü sadàtanatvaü tasyopalabdhyà kàdàcitkatvaü nivartamànaü hetvantaràpekùatve vyavatiùñhata iti pratibandhasiddhiþ / naca j¤ànasaütànàntaranibandhanatvaü sarveùàmiùyate pravçttivij¤ànànàü vij¤ànavàdibhirapi tu kasyacideva vicchinnagamanavacanapratibhàsasya pravçttivij¤ànasya / api ca sattvàntarasaütànanimittatve tasyàpi sadà saünidhànànna kàdàcitkatvaü syàt / na hi sattvàntarasaütànasya de÷ataþ kàlato và viprakarùasaübhavaþ / vij¤ànavàde vij¤ànàtiriktade÷ànàbhyupagamàdamårtatvàcca vij¤ànànàmade÷àtmakatvàtsaüsàrasyàdimatvàprasaïgenàpårvasattvapràdurbhàvànabhyupagamàcca na kàlato 'pi viprakarùasaübhavaþ / tasmàdasati bàhyer'the pratyayavaicitryànupapatterastyànumàniko bàhyàrtha iti sautràntikàþ pratipedire, tànniràkaroti-- ##vij¤ànavàdã / idamatràkåtam-- svasaütànamàtraprabhavatve 'pi pratyayakàdàcitkatvopapattau saüdigdhavipakùavyàvçttikatvena heturanaikàntikaþ / tathàhi-- bàhyanimittakatve 'pi kathaü kadàcit nãlasaüvedanaü kadàcit pãtasaüvedanam / bàhyanãlapãtasaünidhànàsaünidhànàbhyàmiti cet / atha pãtasaünidhàne 'pi kimiti nãlaj¤ànaü na bhavati, pãtaj¤ànaü bhavati / tatra tasya sàmarthyàdasàmarthyàccetarasminniti cet / kutaþ punarayaü sàmarthyàsàmarthyabhedaþ / hetubhedàditi cet / evaü tarhi kùaõànàmapi svakàraõabhedanibandhaþ ÷aktibhedo bhaviùyati / saütànino hi kùaõàþ kàryabhedahetavaste ca pratikàryaü bhidyante ca / na ca saütàno nàma ka÷cideka utpàdakaþ kùaõànàü yadabhedàt kùaõà na bhidyeran / nanåktaü na kùaõabhedàbhedàbhyàü ÷aktibhedàbhedau, bhinnànàmapi kùaõànàmekasàmarthyopalabdheþ / anyathaika eva kùaõe nãlaj¤ànajananasàmarthyaü iti na bhåyo nãlaj¤ànàni jàyeran. tatsamarthasyàtãtatvàt, kùaõàntaràõàü càsàmarthyàt / tasmàt kùaõabhede 'pi na sàmarthyabhedaþ, saütànabhede tu sàmarthyaü bhidyata iti / tanna / yadi bhinnànàü saütànànàü naikaü sàmarthyaü, hanta tarhi nãlasaütànànàmapi mitho bhinnànàü naikamasti nãlàkàràdhànasàmarthyamiti saünidhàne 'pi nãlasaütànàntarasya na nãlaj¤ànamupajàyeta / tasmàtsaütànàntaràõàmiva kùaõàntaràõàmapi svakàraõabhedàdhãnopajanànàü keùà¤cideva sàmarthyabhedaþ keùà¤cinneti vaktavyam / tathà caikàlayaj¤ànasaütànapatiteùu kasyacideva j¤ànakùaõasya sa tàdç÷aþ sàmarthyàti÷ayo vàsanàparanàmà svapratyayàsàditaþ / yato nãlàkàraü pravçttivij¤ànaü jàyate na pãtàkàram / kasyacittu sa tàdç÷o yataþ pãtàkàraü j¤ànaü na nãlàkàramiti vàsanàvaicitryàdeva svapratyayàsàditàjj¤ànavaicitryasiddherna tadatiriktàrthasadbhàve ki¤canàsti pramàõamiti pa÷yàmaþ / àlayavij¤ànasaütànapatitamevàsaüviditaü j¤ànaü vàsanà tadvaicitryànnãlàdyanubhavavaicitryaü, pårvanãlàdyanubhavavaicitryàcca vàsanàvaicitryamityanàditànayorvij¤ànavàsanayoþ / tasmànna parasparà÷rayadoùasaübhavo bãjàïkurasaütànavaditi / anvayavyatirekàbhyàmapi vàsanàvaicitryasyaiva j¤ànavaicitryahetutà nàrthavaicitryasyetyàha-- ## / na khalvabhàvo bàhyasyàrthasyàdhyavasàtuü ÷akyate / sa hyupalambhàbhàvàdvàdhyavasãyeta, satyapyupalambhe tasya bàhyàviùayatvàdvà, satyapi bàhyaviùayatve bàhyàrthabàdhakapramàõasadbhàvàdvà / na tàvat sarvathopalambhàbhàva iti pra÷napårvakamàha-- ## / nahi sphuñatare sarvajanãna upalambhe sati tadabhàvaþ ÷akyo vaktumityarthaþ / dvitãyaü pakùamavalambate-- ## / niràkaroti-- ## / upalabdhigràhiõà hi sàkùiõopalabdhirgçhyamàõà bàhyaviùayatvenaiva gçhyate nopalabdhimàtramityarthaþ / ##iti vakùyamàõopapattiparàmar÷aþ / tçtãyaü pakùamàlambate-- ## ## / niràkaroti-- ## / idamatràkåtam-- ghañapañàdayo hi sthålà bhàsante na tu paramasåkùmàþ / tatredaü nànàdigde÷avyàpitvalakùaõaü sthaulyaü yadyapi j¤ànàkàratvenàvaraõànàvaraõalakùaõena viruddhadharmasaüsargeõa yujyate j¤ànopàdheranàvçtatvàdeva tathàpi tadde÷atvàtadde÷atvakampatvaraktàraktatvalakùaõairviruddhadharmasaüsargairasya nànàtvaü prasajyamànaü j¤ànàkàratve 'pi na ÷akyaü ÷akreõàpi vàrayitum / vyatirekàvyatirekavçttivikalpau ca paramàõoraü÷avattvaü copapàditàni vai÷eùikaparãkùàyàm / tasmàdbàhyàrthavanna j¤àne 'pi sthaulyasaübhavaþ / na ca tàvat paramàõvàbhàsamekaj¤ànam, ekasya nànàtmatvànupapatteþ / àkàràõàü và j¤ànatàdàtmyàdekatvaprasaïgàt / na ca yàvanta àkàràstàvantyeva j¤ànàni, tàvatàü j¤ànànàü mitho vàrtàmabhij¤atayà sthålànubhavàbhàvaprasaïgàt / na ca tatpçùñhabhàvã samastaj¤ànàkàrasaükalanàtmaka ekaþ sthålavikalpo vijçmbhata iti sàüpratam / tasyàpi sàkàratayà sthaulyàyogàt / yathàha dharmakãrtiþ- 'tasmànnàrthe na ca j¤àne sthålàbhàsastadàtmanaþ / ekatra pratiùiddhatvàdbahuùvapi na saübhavaþ // 'iti / tasmàdbhavatàpi j¤ànàkàraü sthaulyaü samarthayamànena ##vàstheyau / tathà cedantàspadama÷akyaü j¤ànàdbhinnaü yabàhyamapahnotumiti / yacca j¤ànasya pratyarthaü vyavasthàyai viùayasàråpyamàsthitaü, naitena viùayo 'pahnotuü ÷akyaþ, asatyarthe tatsàråpyasya tadvyavasthàyà÷cànupapatterityàha- ## / ya÷ca sahopalambhaniyama uktaþ ÷o 'pi vkalpaü na sahate / yadi j¤ànàrthayoþ sàhityenopalambhastato viruddho heturnàbhedaü sàdhayitumarhati, sàhityasya tadviruddhabhedavyàptatvàdabhede tadanupapatteþ / athaikopalambhaniyamaþ / na ekatvasyàvàcakaþ saha÷abdaþ / api ca kimekatvenopalambha àho eka upàlambho j¤ànàrthayoþ / na tàvadekatvenopalambha ityàha-- ## / athaikopalambhaniyamaþ, tatràha-- ## / yathà hi sarvaü càkùuùaü prabhàråpànuviddhaü buddhibodhyaü niyamena manujairupalabhyate, na caitàvatà ghañàdiråpaü prabhàtmakaü bhavati,kintu prabhopàyatvànniyamaþ, evamihàpyàtmasàkùikànubhavopàyatvàdarthasyaikopalambhaniyama iti / api ca yatraikavij¤ànagocarau ghañapañau tatràrthabhedaü vij¤ànabhedaü càdyavasyanti pratipattàraþ / na caitadekàtmye 'vakalpata ityàha-- ## / tathàrthàbhede 'pi vij¤ànabhedadar÷anànna vij¤ànàtmakatvamarthasyetyàha-- ## / api ca svaråpamàtraparyavasitaü j¤ànaü j¤ànàntaravàrtànabhij¤amiti yayorbhedaste dve na gçhãte iti bhedo 'pi tadgato na gçhãta iti / evaü kùaõika÷ånyànàtmatvàdayo 'pyanekapratij¤àhetudçùñàntaj¤ànabhedasàdhyàþ / evaü svamasàdhàraõamanyato vyàvçtaü lakùaõaü yasya tadapi yadvyàvartate yata÷ca vyàvartate tadanekaj¤ànasàdhyam / evaü sàmànyalakùaõamapi vidhiråpamanyàpoharåpaü vànekaj¤ànagamyam / evaü vàsyavàsakabhàvo 'nekaj¤ànasàdhyaþ / evamavidyopaplavava÷ena yatsadasaddharmatvaü yathà nãlamiti saddharmaþ, naraviùàõàmityasaddharmaþ, amårtamiti sadasaddharmaþ / ÷akyaü hi ÷a÷aviùàõamamårtaü vaktum / ÷akyaü ca vij¤ànamamårtaü vaktum / yathoktam-- 'anàdivàsanodbhåtavikalpapariniùñhitaþ / ÷abdàrthastrividho dharmo bhàvàbhàvobhayà÷rayaþ // 'iti / evaü mokùapratij¤à ca yo mucyate yata÷ca mucyate yena mucyate tadanekaj¤ànasàdhyà / evaü vipratipannaü pratipàdayituü pratij¤eti yatpratipàdayati yena pratipàdayati ya÷ca tadanekaj¤ànasàdhyetyasatyekasminnanekàrthaj¤ànapratisaüghàtari nopapadyate / tatsarvaü vij¤ànasya svàü÷àlambane 'nupapannamityàha-- ## / api ca bhedà÷rayaþ karmaphalabhàvo nàbhinne j¤àne bhavitumarhati / no khalu chidà chidyate kintu dàru / nàpi pàkaþ pacyate 'pi tu taõóulàþ / tadihàpi na j¤ànaü svàü÷ena j¤eyamàtmani vçttivirodhàdapi tu tadatiriktor'thaþ,pàcyà iva taõóulàþ pàkàtiriktà iti / bhåmiracanàpårvakamàha- #<- ki¤cànyat / vij¤ànaü vij¤ànamityabhyupagaccheteti># / codayati #<- nanu vij¤ànasya svaråpavyatiriktagràhyatva iti># / ayamarthaþ-- svaråpàdatiriktamarthaü cedvij¤ànaü gçhõàti tatastadapratyakùaü sannarthaü pratyakùayitumarhati / na hi cakùuriva tannilãnamarthe ka¤canàti÷ayamàdhatte, yenàrthamapratyakùaü satpratyakùayet / apitu tatpratyakùataivàrthapratyakùatà / yathàhuþ-- 'apratyakùopalambhasya nàrthadçùñiþ prasidhyati'iti / taccet j¤ànàntareõa pratãyeta tadapratãtaü nàrthaviùayaü j¤ànamaparokùayitumarhati / evaü tattadityanavasthà tasmàdanavasthàyà bibhyatà varaü svàtmani vçttiràsthità / apica yathà pradãpo na dãpàntaramapekùate, evaü j¤ànamapi na j¤ànàntaramapekùitumarhati samatvàditi / tadetatpariharati-- ## / ayamarthaþ-- satyamapratyakùasyopalambhasya nàrthadçùñiþ prasidhyati, na tåpalabdhàraü prati tatpratyakùatvàyopalambhàntaraü pràrthanãyam, apitu tasminnindriyàrthasaünikarùàdantaþ karaõavikàrabheda utpannamàtra eva prabhàturartha÷copalambha÷ca pratyakùau bhavataþ / artho hi nilãnasvabhàvaþ pramàtàraü prati svapratyakùatvàyàntaþkaraõavikàrabhedamanubhavamapekùate, anubhavastu jaóo 'pi svacchatayà caitanyåbimbodgrahaõàya nànubhavàntaramapekùate, yenànavasthà bhavet / nahyasti saübhavo 'nubhava utpanna÷ca,na ca pramàtuþ pratyakùo bhavati, yathà nãlàdiþ / tasmàdyathà chettà chidayà chedyaü vçkùàdi vyàpnoti, na tu chidà chidàntareõa, nàpi chidaiva chetrã, kintu svata eva devadattàdiþ, yathà và paktà pàkyaü pàkena vyàpnoti nanu pàkaü pàkàntareõa, nàpi pàka eva paktà kintu svata eva devadettàdiþ, evaü pramàtà prameyaü nãlàdi pramayà vyàpnoti na tu pramàü pramàntareõa, nàpi pramaiva pramàtrã, kintu svata eva pramàyàþ pramàtà vyàpakaþ / na ca pramàtari kåñasthanityacaitanye pramàpekùàsaübhavo yataþ pramàtuþ pramàyàþ pramàtrantaràpekùàyàmanavasthà bhavet / tasmàt suùñhåktaü 'vij¤ànagrahaõamàtra eva vij¤ànasàkùiõaþ pramàtuþ kåñasthanityacaitanyasya grahaõakàïkùànutpàdàt' iti / yaduktaü 'samatvàdavabhàsyàvabhàsakabhàvànupapatteþ'iti / tatràha- ## / mà bhåt j¤ànayoþ sàmyena gràhyagràhakabhàvaþ / j¤àtçj¤ànayostu vaiùamyàdupapadyata eva / gràhyatvaü ca j¤ànasya na gràhakakriyàjanitaphala÷àlitayà yathà bàhyàrthasya, phale phalàntarànupapatteþ. yathàhuþ-- 'na saüvidaryate phalatvàt' iti / api tu pramàtàraü prati svataþsiddhaprakañatayà / gràhyo 'pyarthaþ pramàtàraü prati satyàü saüvidi prakañaþ saüvidapi prakañà / yathàhuranye-- nàsyàþ karmabhàvo vidyate iti / syàdetatùa yatprakà÷ate tadanyena prakà÷yate yathà j¤ànàrthau tathà ca sàkùiti nàsti pratyayasàkùiõorvaiùamyamityata àha-- ## / tathàhi-- asya sàkùiõaþ sadàsaüdigdhàviparãtasya nityasàkùàtkàratànàgantukaprakà÷atve ghañate / tathàhi-- pramàtà saüdihàno 'pyasaüdigdho viparyasyannapyaviparãtaþ parokùamarthamutprekùamàõo 'pyaparokùaþ smarannapyanubhavikaþ pràõabhçnmàtrasya / na caitadanyàdhãnasaüvedanatve ghañe / anavasthàprasaïga÷coktaþ / tasmàtsvayaüsiddhatàsyànicchatàpyapratyàkhyeyà pramàõamàrgayattatvàditi / ki¤coktena krameõa j¤ànasya svayamavagantçtvàbhàvàtpramàturanabhyupagame ## / avagantu÷cetkasyacidapi na prakà÷ate kçtamavagamena svayaüprakà÷eneti / vij¤ànamevàvagantriti manvànaþ ÷aïkate-- ## / na phalasya kartçtvaü karmatvaü vàstãti pradãpavatkartrantarameùitavyaü, tathà ca na siddhasàdhanamiti pariharati-- ## / nanu sàkùisthàne 'stvasmadabhimatameva vij¤ànaü tathà ca nàmnyeva vipratipattirnàrthà iti ÷aïkate-- ##abhipreya ## / niràkaroti-- ## / bhavanti hi vij¤ànasyotpàdàdayo dharmà abhyupetàstathà càsya phalatayà nàvagantçtvaü, kartçphalabhàvasyaikatra virodhàt / kintu pradãpàditulyatetyarthaþ //28 // ## / bàdhàbàdhau vaidharmyam / svapnapratyayo bàdhito jàgratpratyaya÷càbàdhitaþ / tvayàpi càva÷yaü jàgratpratyayasyàbàdhitatvamàstheyaü, tena hi svapnapratyayo bàdhito mithyetyavagamyate / jàgratpratyayasya tu bàdhyatve svapnapratyayasyàsau na bàdhako bhavet / nahi bàdhyameva bàdhakaü bhavitumarhati / tathà ca na svapnapratyayo mithyeti sàdhyavikalo dçùñàntaþ syàt svapnavaditi / tasmàdbàdhàbàdhàbhyàü vaidharmyànna svapnapratyayadçùñàntena jàgratpratyayasya ÷akyaü niràlambanatvamadhyavasàtum / ## / karaõadoùàbhidànam / mithyàtvàya vaidharmyàntaramàha- #<- api ca smçtireveti># / saüskàramàtrajaü hi vij¤ànaü smçtiþ / pratyutpannendriyasaüprayogaliïga÷abdasàråpyànyathànupapadyamànayogyapramàõànutpattilakùaõasàmagrãprabhavaü tu j¤ànamupalabghiþ / tadiha nidràõasyasàmagryantaravirahàtsaüskàraþ pari÷iùyate, tena saüskàrajatvàtsmçtiþ, sàpi ca nidràdoùàdviparãtàvartamànamapi pitràdi vartamànatayà bhàsayati / tena smçtereva tàvadupalabdhervi÷eùastasyà÷ca smçtervaiparãtyamiti / ato mahadantaramityarthaþ / api ca svataþpràmàõye siddhe jàgratpratyayànàü yathàrthatvamanubhavasiddhaü nànumànenànyathayituü ÷akyam, anubhavavirodhena tadanutpàdàt / abàditaviùayatàpyanumànotpàdasàmagrãgràhyatayà pramàõam / na ca kàraõàbhàve kàryamutpattumarhatãtyà÷ayavànàha- ## / yathàlokadar÷anaü cànvayavyatirekàvanu÷riyamàõàvartha evopalabdherbhavato nàrthànapekùàyàü vàsanàyàm / vàsanàya apyarthopalabdhyadhãnatvadar÷anàdityarthaþ / api cà÷rayàbhàvàdapi na laukikã vàsanopapadyate / na ca kùaõikamàlayavij¤ànaü vàsanàdhàro bhavitumarhati / dvayoryugapadutpadyamànayoþ savyadakùiõa÷çïgavadàdhàràdheyabhàvàbhàvàt / pràgutpannasya càdheyotpàdasamaye 'sataþ kùaõikatvavyàghàta ityà÷ayavànàha-- ## / ÷eùamatirohitàrtham //30 // ## / syàdetat / yadi sàkàraü vij¤ànaü saübhavati bàhya÷càrthaþ sthålasåkùmavikalpenàsaübhavã hantaivamarthaj¤àne sattena tàvadvicàraü na sahete / nàpyasattvena, asato bhàsanàyogàt / nobhayatvena, virodhàtsadasatorekatrànupapatteþ / nàpyanubhayatvena,ekaniùedhasyetaravidhànanàntarãyakatvàt / tasmàdvicàràsahatvamevàstu tattvaü vastånàm / yathàhuþ--'iyaü vastu balàyàtaü yadvadanti vipa÷citaþ / yathà yathàrthà÷cintyante vivicyante tathà tathà // 'iti // na kvacidapi pakùe vyavataùñhanta ityarthaþ / tadetanniràcikãrùuràha- #<- ÷ånyavàdipakùastu sarvapramàõavipratiùiddha iti tanniràkaraõàya nàdaraþ kriyate># / laukikàni hi pramàõàni sadasattvagocaràõi / taiþ khalu satsaditi gçhyamàõaü yathàbhåtamaviparãtaü tattvaü vyavasthàpyate / asaccàsaditi gçhyamàõaü yathàbhåtamaviparãtaü tattvaü vyavasthàpyate / sadasato÷ca vicàràsahatvaü vyavasthàpayatà sarvapramàõavipratiùiddhaü vyavasthàpitaü bhavati / tathà ca sarvapramàõavipratiùedhànneyaü vyavasthopapadyate / yadyucyeta tàttvikaü pràmàõyaü pramàõànàmanena vicàreõa vyudasyate na sàüvyavahàrikam / tathàca bhinnaviùayatvànna sarvapramàõavipratiùedha ityata àha-- ## / pramàõàni hi svagocare pravartamànàni tattvamidamityeva pravartante / atàttvikatvaü tu tadgocarasyànyato bàdhakàdavagantavyam / na punaþ sàüvyavahàrikaü naþ pràmàõyaü na tu tàttvikamityeva pravartante / bàdhakaü càtàttvikatvameùàü tadgocaraviparãtatattvopadar÷anena dar÷ayet / yathà ÷uktikeyaü na rajataü marãcayo na toyameka÷candro na candradvayamityàdi, tadvadihàpi samastapramàõagocaraviparãtatattvàntaravyavasthàpanenàtàttvikatvameùàü pramàõànàü bàdhakena dar÷anãyaü na tvavyavasthàpitatattvàntareõa pramàõàni ÷akyàni bàdhitum / vicàràsahatvaü vastånàü tattvaü vyavasthàpayadbàdhakamatàttvikatvaü pramàõànàü dar÷ayatãti cet, kiü punaridaü vicàràsahatvaü vastu yattattvamabhimataü, kiü tadvastu paramàrthataþ sadàdãnàmanyatamat kevalaü vicàraü na sahate, atha vicàràsahatvena nistattvameva / tatra paramàrthataþ sadàdãnãmanyatamadvicàraü na sahata iti vipratiùiddham / na sahate cenna sadàdãnàmanyatamat / anyatamaccet kathaü na vicàraü sahate / atha nistattvaü cet kathamanyatamattattvamavyavasthàpya ÷akyamevaü vaktum / na ca nistattvataiva tattvaü bhàvànàm / tàsati hi tattvàbhàvaþ syàt / so 'pi ca vicàraü na sahata ityuktaü bhavadbhiþ / api càropitaü niùedhanãyam / àropa÷ca tattvàdhiùñhàno dçùño yathà ÷uktikàdiùu rajatàdeþ / na cet ki¤cidasti tattvaü kasya kasminnàropaþ / tasmànniùprapa¤caü paramàrthasabrahmànirvàcyaprapa¤càtmanàropyate, tacca tattvaü vyavasthàpyàtàttvikatvena sàüvyavahàrikaü pramàõànàü bàdhakenopapadyata iti yuktamutpa÷yàmaþ //31 // ## / viràjate- ##uktena ##granthator'thata÷ca ## / granthatastàvatpa÷yanàtiùñhanàmiddhapoùadhàdyasàdhupadaprayogaþ / arthata÷ca nairàtmyamabhyupetyàlayavij¤ànaü samastavàsanàdhàramabhyupagacchannakùaramàtmànamabhyupaiti / evaü kùaõikatvamabhyupetya 'utpàdàdvà tathàgatànàmanutpàdàdvà sthitaivaiùàü dharmàõàü dharmatà dharmasthitità'iti nityatàmupaitãtyàdi bahånnetavyamiti //32 // ## / nirasto muktakacchànàü sugatànàü samayaþ / vivasanànàü samaya idànãü nirasyate / tatsamayamàha saükùepavistàràbhyàm / ## / tatra saükùepamàha-- ## / bodhàtmako jãvo jaóavargastvajãva iti / yathàyogaü tayorjãvàjãvayorimamaparaü prapa¤camàcakùate / tamàha-- ## / jãvàstikàyastridhà-- baddho mukto nityasiddha÷ceti / pudgalàstikàyàþ ùoóhà- pçthivyàdãni catvàri bhåtàni sthàraü jaïgamaü cti dharmàstikàyaþ pravçttyanumeyo 'dharmàstikàyàþ sthityanumeyaþ / àkà÷àstikàyo dvedhà- lokàkà÷o 'lokàkà÷a÷ca / tatroparyupari sthitànàü lokànàmantarvartã lokàkà÷asteùàmupari mokùasthànamalokàkà÷aþ / tatra hi na lokàþ santi / tadevaü jãvàjãvapadàrthau pa¤cadhà prapa¤citau / àsravasaüvaranirjaràstrayaþ padàrthàþ pravçttilakùaõàþ prapa¤cyate / dvidhà pravçttiþ samyaïmithyà ca / tatra mithyà pravçttiràsravaþ. samyakpravçttã tu saüvaranirjarau / àsràvayati puruùaü viùayeùvitãndriyapravçttiràsravaþ / indriyadvàrà hi pauruùaü jyotirviùayàn spç÷adråpàdij¤ànaråpeõa pariõamata iti / anye tu karmàõyàsravamàhuþ / tàni hi kartàramabhivyàpya sravanti kartàramanugacchantãtyàsravaþ / seyaü mithyàpravçttiranarthahetutvàt / saüvaranirjarau ca samyakpravçttã / tatra ÷amadamàdiråpà pravçttiþ saüvaraþ / sà hyàsravasrotaso dvàraü saüvçõotàti saüvara ucyate / nirjarastvanàdikàlapravçttikaùàyakaluùapuõyàpuõyaprahàõahetustapta÷ilàrohaõàdiþ / sa hi niþ÷eùaü puõyàpuõyaü sukhaduþkhopabhogena jarayatãti nirjaraþ / bandho 'ùñavidhaü karma / tatra ghàtikarma caturvidham / tadyathà-- j¤ànàvaraõãyaü dar÷anàvaraõãyaü mohanãyamantaràyamiti / tathà catvàryaghàtikarmàõi / tadyathà-- vedanãyaü nàmikaü gotrikamàyuùkaü ceti / tatra samyag j¤ànaü na mokùasàdhanaü, nahi j¤ànàdvastusiddhiratiprasaïgàditi viparyayo j¤ànàvaraõãyaü karmocyate / àhartadar÷anàbhyàsànna mokùa iti j¤ànaü dar÷anàvaraõãyaü karma / bahuùu vipratiùiddheùu tãrthakarairupadar÷iteùu mokùamàrgeùu vi÷eùànavadhàraõaü mohanãyaü karma / mokùamàrgapravçttànàü tadvidhnakaraü vij¤ànamantaràyaü karma / tànãmàni ÷reyohantçtvàddhàtikarmàõyucyante / aghàtàni karmàõi, tadyathà vedanãyaü karma ÷uklapudgalavipàkahetuþ,taddhi bandho 'pi na niþ÷reyasaparipanthi tattvaj¤ànàvighàtakatvàt / ÷uklapudgalàrambhakavedanãyakarmànuguõaü nàmikaü karma, taddhi ÷uklapudgalasyàdyàvasthàü kalalabuddhudàdimàrabhate / gotrikamavyàkçtaü tato 'pyàdyaü ÷aktiråpeõàvasthitam / àyuùkaü tvàyuþ kàyati kathayatyutpàdanadvàretyàyuùkam / tànyetàni ÷uklapudgalàdyà÷rayatvàdaghàtãni karmàõi / tadetat karmàùñakaü puruùaü bandhàtãti bandhaþ / vigalitasamastakle÷atadvàsanasyànàvaraõaj¤ànasya sukhakatànasyàtmana upari de÷àvasthànaü mokùa ityeke / anye tårdhvagamana÷ãlo hi jãvo dharmàdharmàstikàyena baddhastaddhimokùàdyadårdhvaü gacchetyeva sa mokùa iti / ta ete saptapadàrthà jãvàdayaþ sahàvàntaraprabhedairapanyastàþ / tatra ## / syàcchabdaþ khalvayaü nipàtastiïantapratiråpako(?) 'nekàntadyotã / yathàhuþ--'vàkyeùvanekàntadyoti gamyaü prativi÷eùaõam / syànnipàtor'thayogitvàttiïantapratiråpakaþ(?) // 'iti // yadi punarayamanekàntadyotakaþ syàcchabdo na bhavet syàdastãtivàkye syàtpadamanarthakaü syàt tadidamuktam-- 'arthayogitvàt'iti / anaikàntadyotakatve tu syàdasti katha¤cidastãti syàtpadàtkatha¤cidartho 'stãtyanenànuktaþ pratãyata iti nànarthakyam / tathà ca 'syàdvàdaþ sarvathaikàntatyàgàtkiüvçttacidvidheþ / saptabhaïganayàpekùoheyàdeyavi÷eùakçt // 'kiüvçtte pratyaye khalvayaü cinnipàtavidhinà sarvathaikàntatyàgàt saptasvekànteùu yo bhaïgastatra yo nayastadapekùaþ san heyopàdeyabhedàya syàdvàdaþ kalpate / tathàhi-- yadi vastvastyevetyevaikàntatastat sarvathà sarvadà sarvatra sarvàtmanàstyeveti na tadãpsàjihàsàbhyàü kvacit kadàcit katha¤cit ka÷cit pravarteta nivarteta và pràptàpràpaõãyatvàt, heyahànànupapatte÷ca / anaikàntapakùe tu kvacit kadàcit kasyacit katha¤cit sattve hànopàdàne prekùàvatàü kalpete iti / tamenaü saptabhaïgãnayaü dåùayati-- ## / vibhàjate-- ##paramàrthasati paramàrthasatàü ##parasparaparihàrasvaråpàõàü ## / etaduktaü bhavati-- satyaü yadasti vastutastatsarvathà sarvadà sarvatra sarvàtmanà nirvacanãyena råpaõàstyeva na nàsti, yathà pratyagàtmà / yattu kvacit katha¤cit kadàcit kenacidàtmanàstãtyucyate, yathà prapa¤caþ, tadvyavahàrato na tu paramàrthataþ, tasya vicàràsahatvàt / na ca pratyayamàtraü vàstavatvaü vyavasthàpayati, ÷uktimarumarãcikàdiùu rajatatoyàderapi vàstavatvaprasaïgàt / laukikànàmabàdhena tu tadvyavasthàyàü dehàtmàbhimànasyàpyabàdhena tàttvikatve sati lokàyatamatàpàtena nàstikatvaprasaïgàt / paõóitaråpàõàü tu dehàtmàbhimànasya vicàrato bàdhanaü prapa¤casyàpyanaikàntasya tulyamiti / api ca sadasattvayoþ parasparaviruddhatvena samuccayàbhàve vikalpaþ / na ca vastuni vikalpaþ saübhavati / tasmàt sthàõurvà puruùo veti j¤ànavat saptatvapa¤catvanirdhàraõasya phalasya nirdhàrayitu÷ca pramàtustatkaraõasya pramàõasya ca tatprameyasya ca saptatvapa¤catvasya sadasattvasaü÷aye sàdhu samarthitaü tãrthakaratvabhçùebheõàtmanaþ / nirdhàraõasya caikàntasattve sarvatra nànekàntavàda ityàha-- ## / ÷eùamatirohitàrtham //33 // ## / evaü ceti cena samuccayaü dyotayati / ÷arãrapariõatve hyàtmano 'kçtsnatvaü paricchinnatvam / tathà cànityatvam / ye hi paricchinnàste sarve 'nityà yathà ghañàdayastathà càtmeti / tadetadàha-- ## / idaü càparamakçtsnatvena såtritamityàha-- #<÷arãràõàü cànavasthitaparimàõatvàditi># / manuùyakàyaparimàõo hi jãvo na hastikàyaü kçtsnaü vyàptumarhatyalpatvàdityàtmanaþ kçtsna÷arãràvyàpitvàdakàrtsnyam, tathà ca na ÷arãraparimàõatvamiti / tathà ca hasti÷ãraraü parityajya yadà puttikà÷arãro bhavati tadà na tatra kçtsnaþ puttikà÷arãre saümãyetetyakàrsnyamàtmanaþ / sugamamanyat / codayati-- ## / yathà hi pradãpo ghañamahàharmyodaravartã saükocavikà÷avànevaü jãvo 'pi puttikàhastidehayorityarthaþ / tadetadvikalpya dåùayati-- ## / na tàvatpradãpo 'tra nidar÷anaü bhavitumarhati, anityatvaprasaïgàt / vi÷aràravo hi pradãpàvayavaþ #<,>#pradãpa÷càvayavã pratikùaõamutpattinirodhadharmà, tasmàdanityatvàttasya nàsthiro jãvastadavayavà÷càbyupetavyàþ / tathà ca vikalpadvayoktaü dåùaõamiti / yacca jãvàvayavànàmànantyamuditaü tadanupapannataramityàha-- ## //34 // ÷aïkàpårvaü såtràntaramavatàrayati- ## / tatràpyucyate-- ##muktaü j¤ànàvaraõãyàdi / kiü càtmano nityatvàbhyupagame àgacchatàmapagacchatàü càvayavànàmiyattàniråpeõena càtmaj¤ànàbhàvànnàpavarga iti bhàvaþ / ## / àdigrahaõasåcitaü doùaü bråmaþ / kiü caite jãvàvayavàþ pratyekaü và cetayeran samåho và / teùàü pratyekaü caitanye bahånàü cetanànàmekàbhipràyatvaniyamàbhàvàt kadàcidviruddhadikkriyatvena ÷arãramunmathyeta / samåhacaitanye tu hasti÷arãrasya puttikà÷arãratve dvitràvayava÷eùo jãvo na cetayet / vigalitabahusamåhitayà samåhasyàbhàvàtputtikà÷arãre iti / ## / pårvasåtraprasa¤jitàyàü jãvànityatàyàü bauddhavatsaütànanityatàmà÷aïkyedaü såtram-- 'na ca paryàyàdapyavirodho vikàràdibhyaþ' / na ca paryàyàt parimàõànavasthàne 'pi saütànàbhyupagamenàtmano nityatvàdavirodho bandhamokùayoþ / kutaþ / pariõàmàdibhyo doùebhyaþ / saütànasya vastutve pariõàmastata÷carmavadanityatvàdidoùaprasaïgaþ / avastutve càdigrahaõasåcito nairàtmyàpattidoùaprasaïga iti / visico vivasanàþ //35 // ## / evaü hi mokùàvasthàbhàvi jãvaparimàõaü nityaü bhavet,yadyabhåtvà na bhavet / abhåtvà bhàvinàmantyatvàddhañadãnàm / kathaü càbhåtvà na bhavedyadi pràgapyàsãt / na ca parimàõàntaràvarodhe 'pårvaü bhavitumarhati / tasmàdantyameva parimàõaü pårvamapyàsãdityabhedaþ / tathà caika÷arãraparimàõataiva syànnopacitàpacita÷arãrapràptiþ ÷arãraparimàõatvàbhyupagamavyàghàtàditi / atra cobhayoþ parimàõayornityatvaprasaïgàditi yojanà / eka÷arãraparimàõataiveti ca dãpyam / dvitãye tu vyàkhyàne ubhayoravasthayoriti yojanà / eka÷arãraparimàõatà na dãpyà, kintvekaparimàõatàmàtramaõurmahàn veti vivekaþ //36 // ## / avi÷eùeõe÷varakàraõavàdo 'nena niùidhyata iti bhramanivçttyarthamàha-- ## / sàükhyayogavyapà÷rayà hiraõyagarbhapata¤jaliprabhçtayaþ / ##muktam / dçk÷aktiþ ##pratyayànupa÷yaþ / sa ca nànàkle÷akarmavipàkà÷ayairaparàmçùñaþ puruùavi÷eùa ã÷varaþ pradhànapuruùàbhyàmanyaþ / ##÷catvàraþ-- ÷aivàþ, pà÷upatàþ,kàruõikasiddhàntinaþ,kàpàlikà÷ceti / catvàro 'pyamã mahe÷varapraõãtasiddhàntànuyàyitayà màhe÷varàþ / kàraõamã÷varaþ / kàryaü pradhànikaü mahadàdi / yogo 'pyoïkàràdidhyànadàraõàdiþ / vidhistriùavaõasnànàdirgåóhacaryàvasànaþ,duþkhànto mokùaþ / pa÷ava àtmànasteùàü pà÷o bandhanaü taddhimokùo duþkhàntaþ / eùa teùàmabhisaüdhiþ-- cetanasya khalvadhiùñhàtuþ kumbhakàràdeþ kumbhàdikàrye nimittakàraõatvavirodhàditi pràptam / evaü pràpte 'bhidhãyate-- ## / idamatràkåtam---ã÷varasyanimittakàraõatvamàtrapratipàdanaparatvàdityasakçdàveditam / tasmàdanenàsminnarthe pramàõàntaramàstheyam / tatrànumànaü tàvanna saübhavati / taddhi dçùñyanusàreõa pravartate tadanusàreõa càsàma¤jasyam / tadàha-- ## / etaduktaü bhavati-- àgamàdã÷varasiddhau na dçùñamanusartavyam / na hi svargàpårvadevatàdiùvàgamàdavagamyamàneùu ki¤cidasti dçùñam / nahyàgamo dçùñasàdharmyàtpravartate / tena ÷rutasiddyarthamadçùñàni dçùñaviparãtasvabhàvàni subahånyapi kalpamànàni na lohagandhitàmàvahanti pramàõavattvàt / yastu tatra katha¤ciddçùñànusàraþ kriyate sa suhçdbhàvamàtreõa / àgamànapekùitamanumànaü tu dçùñasàdharmyeõa pravartamànaü dçùñavivaryaye tuùàdapi bibhetitaràmiti / ## / kutaþ / ## / ayamarthaþ-- yadã÷varaþ karuõàparàdhãno vãtaràgastataþ praõinaþ kapåye karmaõi na pravartayet,taccotpannamapi nàdhitiùñhet,tàvanmàtreõa pràõinàü duþkhànutpàdàt / na hã÷varàdhãnà janàþ svàtantryeõa kapåyaü karma kartumarhanti / tadanadhiùñhitaü và kapåyaü karma phalaü prasotumutsahate / tasmàtsvatantro 'pãsvaraþ karmabhiþ pravartyata iti dçùñaviparãtaü kalpanãyam / tathàcàyamaparo gaõóasyopari sphoña itaretarà÷rayaþ prasajyeta, karmaõe÷varaþ pravartanãya ã÷vareõa ca karmeti / ÷aïkate-- ## / pårvakarmaõe÷varaþ saüpratitane karmaõi pravrartyate tene÷vareõa saüpratitanaü karma svakàrye pravartyeta iti / niràkaroti-- ## / atha pårvaü karma kathamã÷varàpravartitamã÷varapravartanalakùaõaü kàryaü karoti / tatràpi pravartitamã÷vareõa pårvatanakarmapravartitenetyevamandhaparamparàdoùaþ / cakùuùmatà hyandho nãyate nàndhàntareõa / tathehàpi dvàvapi pravartyàviti kaþ kaü pravartayedityarthaþ / apica naiyàyikànàmã÷varasya nirdeùatvaü svasamayaviruddhamityàha-- ## / asmàkaü tu nàyaü samaya iti bhàvaþ / nanu kàruõyàdapi pravartamàno jano dç÷yate / na ca kàruõyaü doùa ityata àha-- ## / kàruõye hi satyasya duþkhaü bhavati tena tatprahàõàya pravartata iti kàruõikà api svàrthaprayuktà eva pravartanta iti / nanu svàrthaprayukta eva pravartatàmevamapi ko doùa ityata àha-- ## / arthitvàdityarthaþ / ##vàstavã pravçttiriti //37. // aparamapi dçùñànusàreõa dåùaõamàha-- ## / dçùño hi sàvayavànàmasarvagatànàü ca saüyogaþ / apràptipårvikà hi pràptiþ saüyogo na sarvagatànàü saübhavatyapràpterabhàvànniravayavatvàcca / avyàpyavçttità hi saüyogasya svabhàvaþ / na ca niravayaveùvavyàpyavçttità saüyogasya saübhavatãtyuktam / tasmàdavyàpyavçttitàyàþ saüyogasya vyàpikàyà nivçttestadvyàpyasya saüyogasya vinivçttiriti bhàvaþ / nàpi samavàyalakùaõaþ / sa hyayutasiddhànàmàdhàràdheyabhåtànàmihapratyayahetuþ saübandha ityabhyupeyate / na ca pradhànapuruùe÷varàõàü mitho 'styàdhàràdheyabhàva ityarthaþ / nàpi yogyatàlakùaõaþ kàryagamyasaübandha ityàha-- ## / nahi pradhànasya mahadahaïkàràdikàraõatvamadyàpi siddhamiti / ÷aïkate-- ## / niràkaroti- ## / kutaþ / ##mate 'nirvacanãya ## / àgamo hi pravçttiü prati na dçùñàntamapekùata ityadçùñapårve tadviruddhe ca pravartituü samarthaþ / anumànaü tu dçùñànusàri naivaüvidhe pravartitumarhatãti / ÷aïkate-- ## / pariharati- ## / asmàkaü tvã÷varàgamayoranàditvàdã÷varayonitve 'pyàgamasya na virodha iti bhàvaþ //38 // ## / yathàdar÷anamanumànaü pravartate nàlaukikàrthaviùayamitãhàpi na prasmartavyam / sugamamanyat //39 // ## / anudbhåtaråpamityarthaþ. råpàdihãnakaraõàdhiùñhànaü hi puruùasya svabhogàdàveva dçùñaü nànyatra / nahi bàhyaü kuñhàràdyaparidçùñaü vyàpàrayan ka÷cidupalabhyate / tasmàdråpàdihãnaü karaõaü vyàpàrayata ãsvarasya bhogàdiprasaktiþ tathà cànã÷varatvamiti bhàvaþ / kalpàntaramàha-- ## / pårvamadhiùñhitiradhiùñhànamidànãü tu adhiùñhànaü bhogàyatanaü ÷arãramuktam / tathà bhogàdiprasaïgenànã÷varatvaü pårvamàpàditam / saüprati tu ÷arãritvena bhogàdiprasaïgàdanã÷varatvamuktamiti vi÷eùaþ //40 // ## / api ca sarvatrànumànaü pramàõayataþ pradhànapuruùe÷varàõàmapi saükhyàbedavattvamantavattvaü ca dravyatvàt saükhyànyatve sati prameyatvàdvànumàtavyaü, tata÷càntavattvamasarvaj¤atà và / asmàkaü tvàgamagamyer'the tadbàdhitaviùayatayà nànumànaü prabhavatãti bhàvaþ / ##yasya yàdç÷amaõu mahat paramamahaddãrghaü hrasvaü ceti / ## / yasyànto 'sti tasyàntavattvàgrahaõamasarvaj¤atàmàpàdayet / yasya tvanta eva nàsti tasya tadagrahaõaü nàsarvaj¤atàmàvahati / nahi ÷a÷aviùàõàdyaj¤ànàdaj¤o bhavatãti bhàvaþ / pariharati-- ## / àgamànapekùasyànumànameùàmantavattvamavagamayatãtyuktam //41 // ## / anyatra vedàvisaüvàdàdyatràü÷e visaüvàdaþ sa nirasyate / tamaü÷amàha-- ##jãva ## / jãvasya kàraõavatve satyanityatvam, anityatveparalokino 'bhàvàtparalokàbhàvaþ, tata÷ca svarganarakàpavargàbhàvàpatternàstikyamityarthaþ / anupapannà ca jãvasyotpattirityàha-- ## / yadyapyaneka÷ilpaparyavadàtaþ para÷uü kçtvà tena palà÷aü chinatti,yadyapi ca prayatnenendriyàrthàtmamanaþ saünikarùalakùaõaü j¤ànakaraõamupàdàyàtmàrthaü vijànàti, tathàpi saükarùaõo 'karaõaþ kathaü pradyumnàkhyaü manaþ karaõaü kuryàt / akaraõasya và karaõanirmàõasàmarthye kçtaü karaõanirmàõena / akaraõàdeva nikhilakàryasiddhiriti bhàvaþ //43 // ## / ##saükarùamàdayo ##avidyàdidoùarahitàþ / ##niråpàdànàþ / ata eva ##anityatvàdidoùarahitàþ / tasmàdutpattyasaübhavo 'nuguõatvànna doùa ityarthaþ / ## / mà bhådabyupagamena doùaþ, prakàràntareõa tvayameva doùaþ / pra÷napårvaü prakàràntaramàha- ## / na tàvadete parasparaü bhinnà ã÷varàþ parasparavyàhatecchà bhavitumarhanti / vyàhatakàmatve ca kàryànutpàdàt / avyàhatakàmatve và pratyekamã÷varatve ekenaive÷anàyàþ kçtatvàdànarthakyamitareùàm / saübhåya ce÷anàyàü pari÷uddho na ka÷ciddã÷varaþ syàt, siddhàntahàni÷ca / bhagavànevaiko vàsudevaþ paramàrthatattvamityabhyupagamàt / tasmàtkalpàntaramàstheyam / tatra cotpattyasaübhavo doùa ityà÷ayavàn kalpàntaramupanyasyotpattyasaübhavenàpàkaroti-- ## / sugamamanyat //44 // ## / guõibhyaþ khalvàtmabhyo j¤ànàdãn guõàn bhedenoktvà punarabhedaü bråte-- #<àtmàna evaite bhagavanto vàsudevà iti># / àdigrahaõena pradyumnàniruddhayormano 'haïkàralakùaõatayàtmano bhedamabhidhàyàtmana evaita iti tadviruddhàbhedàbhidhànamaparaü saügçhãtam / vedavipratiùedho vyàkhyàtaþ //45 // iti ÷rãvàcaspatimi÷raviracite ÷àrãrakabhagavatpàdabhàùyavibhàge bhàmatyàü dvitãyàdhyàyasya dvitãyaþ pàdaþ //2 // ## ## / 2.3.1.1. ## / pårvaü pramàõàntaravirodhaþ ÷ruterniràkçtaþ / saüprati tu ÷rutãnàmeva parasparavirodho niràkriyate / tatra sçùñi÷rutãnàü parasparavirodhamàha- ## / ÷rutivipratiùedhàcca parapakùàõàmanapekùitatvaü sthàpitaü tadvatsvapakùasya ÷rutivipratiùedhàditi / ##thàbhàsavinivçttyàrthatattvapratipàdanam / tasya phalaü svapakùasya jagato brahmakàraõatvasyànapekùatvà÷aïkànivçttiþ / iha hi pårvapakùe ÷rutãnàü mitho virodhaþ pratipàdyate, siddhànte tvavirodhaþ / tatra siddhàntyekade÷inovacanaü 'na viyada÷ruteþ' iti / tasyàbhisaüdhiþ-yadyapi taittirãyake viyadutpatti÷rutirasti tathàpi tasyàþ pramàõàntaravirodhàdbahu÷rutivirodhàcca gauõatvam / tathàca viyato nityatvàttejaþpramukha eva sargaþ, tathàca na virodhaþ ÷rutãnàmiti / tadidamuktam- ## / yadi nàsti na ÷rutivirodhà÷aïkà / athàsti tataþ ÷rutivirodha iti tatparihàràya prayatnàntaramàstheyamityarthaþ //1 // 2.3.1.2. tatra pårvapakùasåtram- ## / taittirãye hi sargaprakaraõe kevalasyàkà÷asyaiva prathamaþ sargaþ ÷råyate / chàndogye ca kevalasya tejasaþ prathamaþ sargaþ / naca ÷rutyantarànurodhenàsahàyasyàdhigatasyàpi sasahàyatàkalpanaü yuktamasàhatvàvagamavirodhàt / ÷rutasiddhyarthaü khalva÷rutaü kalpyate na tu tadvidhàtàya, vihanyate càsahàyatvaü ÷rutaü kalpitena sasahàyatvena / naca parasparànapekùàõàü vrãhiyavavadvikalpaþ / anuùñhànaü hi vikalpyate na vastu / nahi sthàõupuruùavikalpo vastuni pratiùñhàü labhate / naca sargabhedena vyavasthopapadyate, sàüpratikasargavadbhåtapårvasyàpi tathàtvàt / na khalviha sarge kùãràddadhi jàyate sargàntare ti dadhnaþ kùãramiti bhavati / tasmàtsarga÷rutayaþ parasparavirodhinyo nàsminnarthe pramàõaü bhavitumarhantãti pårvaþ pakùaþ //2 // 2.3.1.3. siddhàntyekade÷ã såtreõa svàbhipràyamàviùkaroti- ## / pramàõàntaravirodhena bahu÷rutyantaravirodhena càkà÷otpattyasaübhavàdgauõyeùàkà÷otpatti÷rutirityavirodha ityarthaþ / pramàõàntaravirodhamàha- ## / samavàñyasamavàyinimittakàraõebhyo hi kàryasyotpattirniyatà tadabhàve na bhavitumarhati dhåma iva dhåmadhvajàbhàve / tasmàtsadakàraõamàkà÷aü nityamiti / apica ya utpadyante teùàü pràgutpatteranubhavàrthakriye nopalabhyte utpannasya ca dç÷yete, yathà tejaþprabhçtãnàm / na càkà÷asya tàdç÷o vi÷eùa utpàdànutpàdayorasti, tasmànnotpadyata ityàha- ## / prakà÷anaü prakà÷o ghañapañàdigocaraþ / ## / àdigrahaõena dravyatve satyaspar÷avattvàdàtmavannityamàkà÷amiti gçhãtam / #<àraõyànàkà÷eùviti># / vede 'pyekasyàkà÷asyaupàdhikaü bahutvam //3 // 2.3.1.4. tadevaü pramàõàntaravirodhena gauõatvamuktvà ÷rutyantaravirodhenàpi gauõatvamàha- #<÷abdàcca># / sugamam //4 // 2.3.1.5. syàccaikasya brahma÷abdavat / padasyànuùaïgo na padàrthasya / taddhi kkacinmukhyaü kkacidaupacàrikaü saübhavàsaübhavàbhyàmityavirodhaþ / codyadvayaü karoti- ## / prathamaü codyaü pariharati- ##gçham / ## / pàtràõi ghaña÷aràvàdãni / àpekùikamavadhàraõaü na sarvaviùayamityarthaþ / upapattyantaramàha- ## / apirabhyupagame / yadi sarvàpekùaü tathàpyadoùa ityarthaþ / ## / jagata iti ÷eùaþ / dvitãyaü codyamapàkaroti- ## / lakùaõànyatvàbhàvenàkà÷asya brahmaõo 'nanyatvàditi / api càvyatiriktade÷akàlamàkà÷aü brahmaõà ca brahmakàryai÷ca tadabhinnasvabhàvairataþ kùãrakumbhaprakùiptakatipayapayobinduvadbrahmaõi tatkàrye ca vij¤àte nabho viditaü bhavatãtyàha- ## //5 // 2.3.1.6. evaü siddhàntaikade÷amite pràpta idamàha- ## / brahmavivartàtmatayàjagatastadvikàrasya vastuto brahmaõàbhede brahmaõi j¤àte j¤ànamupapadyate / nahi jagattattvaü brahmaõo 'nyat / tasmàdàkà÷amapi tadvivartatayà tadvikàraþ sattajj¤ànena j¤àtaü bhavati nànyathà / avikàratve tu tatastattvàntaraü na brahmaõi vidite viditaü bhavati / bhinnayostu lakùaõànyatvàbhàve 'pi de÷akàlàbhede 'pi nànyataraj¤ànenànyataraj¤ànaü bhavati / nahi kùãrasya pårõakumbhe kùãre gçhyamàõe satsvapi pàthobinduùu pàthastattvaü prati j¤àtatvamasti vij¤àne / tasmànna te kùãre vidite vidità iti pratij¤àdçùñàntapracayànuparodhàya viyata utpattirakàmenàbhyupeyeti / tadevaü siddhàntaikade÷ini dåùitepårvapakùã svapakùe vi÷eùamàha- ## / ata eva ## / siddhàntasàramàha- ## / ##- ## / ÷rutyoranyathopapadyamànànyathànupapadyamànayoranyathànupapadyamànà balavatã taittirãyaka÷rutiþ / chàndogya÷ruti÷cànyathopapadyamànà durbalà / nanvasahàyaü tejaþ prathamamavagamyamànaü sasahàyatvena virudhyata ityuktamata àha- ## / sargasaüsargaþ ÷rauto bhedastvàrthaþ / sa ca ÷rutyantareõa virodhinà bàdhyate, jaghanyatvàt / naca tejaþ pramukhasargasaüsargavadasahàyatvamapyasya ÷rautaü, kintu vyatirekalabhyam / naca ÷rutena tadavàdabàdhane ÷rutasya tejaþsargasyànupapattiþ, tadidamuktam-'tejojanipradhànà' iti / syàdetat / yadyekaü vàkyamanekàrtha na bhavatyekasya vyàpàradvàsaübhavàt, hanta bhoþ kathamekasya sraùñuranekavyàpàratvamaviruddhamityata àha- ## / vçddaprayogàdhãnàvadhàraõaü ÷abdasàmarthyam / nacànàvçttasya ÷abdasya kramàkramàbhyàmanekatràrthe vyàpàro dçùñaþ / dçùñaü tu kramàkramàbhyàmekasyàpi karturanekavyàpàratvamityarthaþ / nacàsminnartha ekasya vàkyasya vyàpàro 'pi tu bhinnànàü vàkyànàmityàha- ## / sugamam / codayati- ## / yatparaþ ÷abdaþ sa ÷abdàrthaþ / na caiùa sçùñiparo 'pi tu ÷amapara ityarthaþ / paraharati- ## / guõatvàdàrthatvàcca kramasya ÷rutapradhànapadàrthavirodhàttattyàgo 'yukta ityarthaþ / siühàvalokitanyàyena viyadanutpattivàdinaü pratyàha- ## / yatpunanyathà pratij¤opapàdanaü kçtaü, taddåùayati- ## / dçùñàntànuråpatvàddàrùñàntikasya, tasya ca prakçtivikàraråpatvàddàrùñàntikasyàpi tathàbhàvaþ / apica bhràntimålaü caitadvacanam 'ekamevàdvitãyam' iti toye kùãrabuddhivat / aupacàrikaü và siüho màõavaka itivat / tatra na tàvadbhràntamityàha- ## / bhràntervipralambhàbhipràyasya ca puruùadharmatvàdapauruùeye tadasaübhava ityarthaþ / nàpyaupacàrikamityàha- ## / kàmamupacàràdastvekatvam, avadhàraõàdvitãyapade nopapadyete / nahi màõavake siühatvamupacarya na siühàdanyo 'sti manàgapi màõavaka iti vadanti laukikàþ / tasmàdbrahmatvamaikàntikaü jagato vivakùitaü ÷rutyà na tvaupacàrikam / abhyàse hi bhåyastvamarthasya åvati natvaspatvamapi pràgevaupacàrikamityarthaþ / ## / niþ÷eùavacanaþ svarasataþ sarva÷abdo nàsati ÷rutyantaravirodhe ekade÷avaviùayo yujyata ityarthaþ //6 // 2.3.1.7. àkà÷asyotpattau pramàõàntaravirodhamuktamanubhàùya tasya pramàõàntarasya pramàõàntaravirodhenàpramàõabhåtasya na gauõatvàpàdanasàmarthyamata àha- ## / so 'yaü prayogaþ-àkà÷adikklàmanaþramàõavo vikàràþ, àtmanyatve sati vibhaktatvàt, ghaña÷aràvoda¤canàdivaditi / ## / niråpàdànaü syàdityarthaþ / ÷ånyavàda÷ca niràkçtaþ svayameva ÷rutyopanyasya 'kathamasataþ sajjàyeta' iti / upapàditaü ca tanniràkaraõamadhastàditi / àtmatvàdevàtmanaþ pratyagàtmano ## / etaduktaü bhavati-sopàdànaü cetkàryaü tata àtmaivopànatvena ÷ruterupàdànàntarakalpanànupapatteriti / syàdetat / astvàtmopàdànamasya jagataþ, tasya tåpàdànàntarama÷råyamàõamapyanyadbhaviùyatãtyata àha- ##upàdànàntarasyopàdeyaþ / kutaþ / ## / sattà và prakà÷o vàsya svayaüsiddhã / tatra prakà÷àtmikàyàþ siddhestàvadanàgantukatvamàha- ## / upapàditametadyathà saü÷ayaviparyàsapàrokùyànàspadatvàtkadàpi nàtmà paràdhãnaprakà÷aþ, tadadhãnaprakà÷àstu pramàõàdayaþ / ata eva ÷rutiþ-'tameva bhàntamanubhàti sarvaü tasya bhàsà sarvamidaü vibhàti' iti / ## / niràkaraõamapi hi tadadhãnàtmalàbhaü tadviruddhaü nodetumarhatãtyarthaþ / sattàyà anàgantukatvamasyàha-tathàhamevedànãü jànàmãti / pramàpramàõaprameyàõàü vartamànàtãtànàgatatve 'pi pramàtuþ sadà vartamànatvenànubhavàdapracyutasvabhàvasya nàgantukaü sattvam / traikàlyàvacchedena hyàgantukatvaü vyàptaü, tatpramàtuþ sadàvartamànàdvyavartamànamàgantukatvaü svavyàpyamàdàya nivartata iti / ## / prakçtipratyayàbhyàü j¤ànaj¤eyayoranyathàbhàvo dar÷itaþ / nanu jãvataþ pramàturmà bhådanyathàbhàvo mçtasya tu bhaviùyatãtyata àha- ## / yatkhalu satsvabhàvamanubhavasiddhaü tasyànirvacanãyatvamanyato bàdhakàdavasàtavyam / bàdhakaü ca ghañàdãnàü svabhàvàdvicalanaü pramàõopanãtam / yasya tu na tadasyàtmano na tasya tatkalpanaü yuktam, abàdhitànubhavasiddhasya satsvabhàvasyànirvacanãyatvakalpanàpramàõàbhàvàt / tadidamuktam- ## / tadanena prabandhena pratyanumànenàkà÷ànutpattyanumànaü tåùayitvànaikàntikatvenàpi dåùayati-yattåkaü samànajàtãyamiti / ##pàdànamupàdeya ## / yatra hi kùãraü dadhibhàvena pariõamate tatra nàvayavànàmanekeùàmupàdanatvamabhyupagantavyaü kintåpàttameva kùãramekamupàdeyadadhibhàvena pariõamate / yathà niravayavaparamàõuvàdinàïkùãraparamàõurdadhiparamàõubhàveneti / ÷eùamatirohitàrtham //7 // 2.3.2.8. ## / yadyabhyàse bhåyastvamarthasya bhavati nàlpatvaü dårata evopacaritatvaü, hanta bhoþ pavanasya nityatvaprasaïgaþ / 'vàyu÷càntarikùametadamçtam' iti dvayoramçtatvamuktvà punaþ pavanasya vi÷eùeõàha- ## / tasmàdabhyàsànnàpekùikaü vàyoramçtatvamapi tvautpattikameveti pràptam / tadidamuktaü bhàùyakçtà- ## / cena samuccayàrthenàbhyàso dar÷itaþ / evaü pràpta ucyate-ekavij¤ànena sarvavij¤ànapratij¤ànàt, pratij¤àvàkyàrthasya pràdhànyàt, tadupapadanàrthatvàcca vàkyàntaràõàü, teùàmapi càdvaitapratipàdakànàü màtari÷votpattikramapratipàdakànàü bahulamupalabdheþ, mukhyabhåyastvàbhyàmamåùàü ÷rutãnàü balãyastvàt, etadanurodhenàmçtatvàstamayapratiùedhàvàpekùikatvena netavyàviti / bhåyasãþ ÷rutãrapekùya dve api ÷rutã ÷abdamàtramukte //8 // 2.3.3.9. ## / nanu 'na càsya ka÷cijjanità' ityàtmanaþ sato 'kàraõatva÷ruteþ kathamutpattyà÷aïkà / naca vacanamadçùñvà pårvaþ pakùa iti yuktam, adhãtavedasya brahmajij¤àsàdhikàràdar÷anànupapatterata àha- ## / yathàhi viyatpavanayoramçtatvànastamayatva÷rutã ÷rutyantaravirodhàdàpekùikatvena nãte / evamakàraõatva÷rutiràtmano 'gnivisphuliïgadçùñànta÷rutivirodhàtpramàõàntaravirodhàccàpekùikatvena vyàkhyàtavyà / na càtmanaþ kàraõavattve 'navasthà lohagandhitàmàvahatyanàditvàt kàryakàraõaparamparàyà iti bhàvaþ / ## / pramàõàntaravirodho dar÷itaþ / evaü pràpta ucyate-sadekatvabhàvasyotpattyasaübhavaþ / kutaþ ## / sadekasvabhàvaü hi brahma ÷råyate tadasati bàdhake nànyathayitavyam / uktametadvikàràþ sattvenànubhåtà api katipayakàlakalàtikrame vina÷yanto dç÷yanta ityanirvacanãyàstraikàlyàvacchedàditi / na càtmà tàdç÷astasya ÷ruteranubhàvàdvà vartamànaikasvabhàvatvaina prasiddhestadidamàha- ## / etaduktaü bhavati-yatsvabhàvàdvicalati tadanirvacanãyaü nirvacanãyopàdànaü yuktaü, na tu viparyayaþ / yathà rajjåpàdànaþ sarpo na tu sarpopàdànà rajjuriti / yayostu svabhàvàdapracyutistayornirvacanãyayornopàdeyopàdànabhàvaþ, yathà rajju÷uktikayoriti / naca niradhiùñhàno vibhrama ityàha- ## / naca niradhiùñhànabhramaparaüparànàditetyàha- ## / pàramàrthiko hi kàryakàraõabhàvo 'nàdirnànavasthàyà duùyati. samàropastu vikàrasya na samàropitopàdàna ityupapàditaü màdhyamikamataniùedhàdhikàre, tadatra na prasmartavyam / tasmànnàsadadhiùñhànavibhramasamarthanànàditvenocitetyarthaþ / agnivisphuliïga÷ruti÷caupàdikaråpàpekùayà netavyà / ÷eùamatirohitàrtham / ye tu guõadikkàlotpattiviùayamidamadhikaraõaü varõayà¤cakrustaiþ 'sato 'nupapatteþ' iti kle÷ena vyàkhyeyam / avirodhasamarthanaprastàve càsya saügatirvaktavyà / abàdivaddikkàlàdãnàmutpattipratipàdakavàkyasyànavagamàt / tadàstàü tàvat //9 // 2.3.4.10. ## / yadyapi 'vàyoragniþ' ityapàdànapa¤camã 'kàrakavibhaktirupapadavibhakterbalãyasã' iti neyamànantaryaparà yuktà, tathàpi bahu÷rutivirodhena durbalàpyupapadavibhaktirevàtrocità / tata÷cànantaryadar÷anapareyaü vàyoragniriti ÷rutiþ / naca sàkùàdbrahmajatvasaübhave tadvaü÷yatvena tajjatvaü paraüparayà÷rayituü yuktam / vàjapeyasya pa÷uyåpavaditi pràptam / evaü pràpte ucyate-yuktaü pa÷uyàgavàjapeyoraïgàïginornànàtvattatra sàkùàdvàjapeyàsaübandhe kle÷ena paraüparà÷rayaõam / iha tu vàyorbrahmavikàrasyàpi brahmaõo vastuto 'nanyatvàdvayåpàdànatve sàkùàdeva brahmopàdànatvopapatteþ kàrakavibhakterbalãyastvànurodhenobhayathopapadyamànàþ ÷rutayaþ kàüsyabhojinyàyena niyamyanta iti yuktamiti ràddhàntaþ / #<'pàramparyajatve 'pi'>#iti bhedakalpanàbhipràyaü yataþla pàramàrthikàbhedamàha- ## ##iti tu dçùñàntaþ paramparàmàtrasàmyena na tu sarvathàü sàmyeneti sarvamavadàtam //10 // 2.3.5.11. #<àpaþ># / nigadavyàkhyàtena bhàùyeõa vyàkhyàtam //11 // 2.3.6.12. ## / anna÷abdo 'yaü vyutpattyà ca prasiddhyà ca vrãhiyavàdau tadvikàre caudane pravartate / ÷ruti÷ca prakaraõàdbalãyasã, sà ca vàkya÷eùeõopodbalità 'yatra kkacana varùati' ityetena tasmàdabhyavahàrthaü vrãhiyavàdyevàtràdbhyo jàyata iti vivakùitam / kàrùõyamapi hi saübhavati kasyacidadanãsya / nahi pçthivyapi kçùõà, lohitàdiråpàyà api dar÷anàt / tata÷ca ÷rutyantareõa 'adbhyaþ pçthivã pçthivyà oùadhayaþ' ityàdinà virodha iti pårvaþ pakùaþ / ÷rutyorvirodhe vastuni vikalpànupapatteranyatarànuguõatayànyatarà netavyà / tatra kim 'adbhyaþ pçthivã' iti pçthivã÷abdo 'nnaparatayà nãyatàmuta 'annamasçjata' ityanna÷abdaþ pçthivãparatayeti vi÷aye, mahàbhåtàdhikàrànurodhàtpràyikakçùõaråpànurodhàcca 'tadyadupàü ÷ara àsãt' iti ca punaþ ÷rutyanurodhàcca vàkya÷eùasya cànyathàpyupapatteranna÷abdo 'nnakàraõe pçthivyàmiti ràddhàntaþ //12 // 2.3.7.13. ## / sçùñikrame bhåtànàmavirodha uktaþ / idànãmàkà÷àdibhåtàdhiùñhàtryo devatàþ kiü svatantrà evottarottarabhåtasarge pravartanta uta parame÷varàpekùàyàü pramàõàbhàvàt, prastàvasya ca liïgasya ca pàramparyeõàpi målàkàraõasya brahmaõa upapatte-, svatantràõàmevàkà÷àdãnàü vàñvàdikàraõatvamiti jagato brahmayonitvavyàghàta iti pràptam / evaü pràpte 'bhidhãyate- #<àkà÷àdvàyuþ'>#ityàdaya àkà÷àdãnàü kevalamupàdànabhàvamàcakùate, na punaþ svàtantryeõàdhiùñhàtçtvam / naca cetanànàü svakàryasvàtantryamityetadapyaikàntikaü paratantràõàmapi teùàü bahulamupalabdherbhçtyàntevàsyàdivat / tasmàlliïgaprastàvasàma¤jasyàya sa ã÷vara eva tena tenàkà÷àdibhàvenopàdànabhàvenàvatiùñhamànaþ svayamadhiùñhàya nimittakàraõabhåtastaü taü vikàraü vàñvàdikaü sçjatãti yuktam / itarathà liïgaprastàvau kle÷itau syàtàmiti / ## / parame÷vara evàntaryamibhàvenàviùña ãkùità, tasmàtsarvasya kàryajàtasya sàkùàtparame÷vara evàdhiùñhàtà nimittakàraõaü na tvàkà÷àdibhàvamàpannaþ / àkà÷àdibhàvamàpannaståpàdànamiti siddham //13 // 2.3.8.14. ## / utpattau mahàbhåtànàü kramaþ ÷ruto nàpyaye 'pyayamàtrasya ÷rutatvàt / tatrava niyame saübhavati nàniyamaþ / vyavasthàrahito hi saþ / naca vyavasthàyàü satyàmavyavasthà yujyate / tatra kramabhedàpekùàyàü kiü dçùño 'pyayakramo ghañàdãnàü mahàbhåtàpyayakramaniyàmako 'stvàho ÷rauta utpattikrama iti vi÷aye ÷rautasya ÷rautàntaramabhyarhitaü samànajàtãyatayà tasyaiva buddhisàünidhyàt / na dçùñaü, viruddhajàtãyatvàt / tasmàcchrautenaivotpattikrameõàpyayakramo niyamyata iti pràpta ucyate-apyayasya kramàpekùàyàü khalåtpattikramo niyàmako bhavet, na tvastyapyayasya kramàpekùà, dçùñànumànopanãtena kramabhedena ÷rutyanusàriõo 'pyayakramasya bàdhyamànatvàt / tasmin hi satyupàdànoparame 'pyupàdeyamastãti syàt / na caitadasti / tasmàt / tadviruddhadçùñakramàvarodhàdàkïkùaiva nàsti kramàntaraü pratyayogyatvàt tasya / tadidamuktaü såtrakçtà-'upapadyate ca' iti / bhàùyakàro 'pyàha- ## / tasmàdutpattikramàdviparãtaþ krama ityetantryàyamålà ca smçtiruktà //14 // 2.3.9.15. ## / tadevaü bhàvanopayoginau bhåtànàmutpattipralayau vicàrya buddhãndriyamanasàü kramaü vicàrayati / atra ca vij¤àyate 'neneti vyutpattyà vij¤àna÷abdenendriyàõi ca buddhiü ca bråte / tatraiteùàü kramàpekùàyàmàtmànaü ca bhåtàni càntarà samàmnànàttenaiva pàñhena kramo niyamyate / tasmàt pårvotpattikramabhaïgaprasaïgaþ / yata àtmanaþ karaõàni karaõebhya÷ca bhåtànãti pratãyate, tasmàdàtmana àkà÷a iti bhajyate / annamayamiti ca mayaóànandamaya itivat na vikàràrtha iti pràpte 'bhidhãyate-vibhaktatvàttàvanmanaþprabhçtãnàü kàraõàpekùàyàmannamayaü mana ityàdiliïga÷ravaõàdapekùitàrthakathanàya vikàràrthatvameva mayaño yuktam, itarathà tvanapekùitamuktaü bhavet / naca tadapi ghañate / nahyannamayo yaj¤a itivadannapràcuryaü manasaþ saübhavati / evaü codbhåtavikàrà mana àdayo bhåtànàü parastàdutpadyanta iti yuktam / prauóhavàditayàbhyupetyàha- ## / bhavatvàtmana eva karaõànàmutpattiþ, na khalvetàvatà bhåtairàtmano notpattavyam / tathàca noktakramabhaïgaprasaïgaþ / ##bhidyate / bhajyata iti yàvat //15 // 2.3.10.16. ## / devadattàdinàmadheyaü tàvajjãvàtmano na ÷arãrasya, tannàmne ÷arãrasya ÷ràddhadikaraõànupapatteþ / tanmçto devadatto jàto devadatta iti vyapade÷asya mukhyatvaü manvànasya pårvaþ pakùaþ, mukhyatve ÷àstroktàmuùmikasvargàdiphalasaübandhànupapteþ ÷àstravirodhàllaukikavyapade÷o bhàkto vyàkhyeyaþ / bhakti÷ca ÷arãrasyotpàdavinà÷au tatastatsaüyoga iti / jàtakarmàdi ca garbhabãjasamudbhavajãvapàpaprakùayàrthaü, na tu jãvajanmajapàpakùayàrtham / ata eva smaranti 'evamenaþ ÷amaü yàti bãjagarbhasamudbhavam' iti / tasmànna ÷arãrotpattivinà÷àbhyàü jãvajanmavinà÷àviti siddham / etacca laukikavyapade÷asyàbhràntimålatvamabhyupetyàdhikaraõam / uktà tvadhyàsabhàùye 'sya bhràntimålateti //16 // 2.3.11.17. mà bhåtàmasya ÷arãrodayavyayàbhyàü sthålàvutpattivinà÷au, àkà÷àderiva tu mahàsargàdau tadante cotpattivinà÷au jãvasya bhaviùyata iti ÷aïkàntaramapanetumidamàrabhyate / ## / vicàramålasaü÷ayasya bãjamàha- #<÷rutivipratipatteriti># / tàmeva dar÷ayati- ## / pårvapakùaü gçhõàti- ## / paramàtmanastàvadviruddhadharmasaüsargàdapahatànapahatapàpmatvàdilakùaõàjjãvànàmanyatvam / te cenna vikàràstatastattvàntaratve bahutaràdvaita÷rutivirodhaþ / brahmavij¤ànena sarvavij¤ànapratij¤àvirodha÷ca / tasmàcchutibharanuj¤àyate vikàratvam / pramàõàntaraü càtroktam-vibhaktatvàdàkà÷àdivaditi / 'yathàgneþ ÷rudrà visphaliïgaþ' iti ca ÷rutiþ sàkùàdeva brahmavikàratvaü jãvànàü dar÷ayati / 'yathà sådãptàt pàvakàt' iti ca brahmaõo jãvànàmutpattiü ca tatràpyayaü ca sàkùàddar÷ayati / nanvakùaràdbhàvànàmutpattipralayàvavagamyete / na jãvànàmityata àha- ## / syàdetat / sçùñi÷rutiùvàkà÷àdyutpattiriva kasmàjjãvotpattirnàmnàyate / tasmàdàmnànayogyasyànàmnànàttasyotpattyabhàvaü pratãma ityata àha- ## / evaü hi kasyà¤cicchàkhyàyàmàmnàtasya katipàyàïgasahitasya karmaõaþ ÷àkhàntarãyàïgopasaühàro na bhavet / tasmàdbahutara÷rutivirodhàdanuprave÷a÷rutirvikàrabhàvàtpattyà vyàkhyeyà / tasmàdàkà÷avajjãvàtmàna utpadyanta iti pràpta ucyate-bhavedevaü yadi jãvà brahmaõo bhidyeran / na tvetadasti / 'tat sçùñvà tadevànupràvi÷at' 'anena jãvena' ityàdyavibhàga÷ruteraupàdhikatvàcca bhedasya ghacakarakàdyàkà÷avadviruddhadharmasaüsargasyopapatteþ / upàdhãnà ca manomaya ityàdãnàü ÷ruterbhåyasãnaü ca nityatvàjatvàdigocaràõàü ÷rutãnàü dar÷anàt 'upàdhipravilayenopahitasya' iti ca pra÷nottaràbhyàmanekadhopapàdanàdavibhàgasya ca 'eko devaþ sarvabhåteùu gåóhaþ' iti ÷rutyaivoktatvànnityà jãvàtmano na vikàrà na càdvaitapratij¤àvirodha iti siddham / maitreyibràhmaõaü càdhastàdvyàkhyàtamiti neha vyàkhyàtam //17 // 2.3.12.18. ## / karmaõà hi jànàtyartho vyàptastadabhàve na bhavati dhåma iva dhåmadhvajàbhàve, suùuptyàdyavasthàsu ca j¤eyasyàbhàvàttadvyàpyasya j¤ànasyàbhàvaþ / tathàca nàtmasvabhàva÷caitanyaü tadanuvçttàvapi caitanyasya vyàvçttiþ / tasmàdindriyàdibhàvàbhàvànuvidhànàt j¤ànabhàvàbhàvayorindriyàdisaünikarùàdheyamàgantukamasya caitanyaü dharmo na svàbhàvikaþ / ata evendriyàdãnàmarthavattvam, itarathà vaiyarthyamindriyàõàü bhavet / nityacaitanya÷rutaya÷ca ÷aktyabhipràyeõa vyàkhyeyàþ / asti hi j¤ànotpàdana÷aktirnijà jãvànàü, na tu vyomna ivendriyàdisaünikarùe 'pyeùà j¤ànaü na bhavatãti / tasmàjjaóà eva jãvà iti pràpte 'bhidhãyate-yadàgantukaj¤ànaü jaóasvabhàvaü tatkadacit parokùaü kadàcit saüdigdhaü kadàcidviparyastaü, yathà ghañàdi, na caivamàtmanà / tathàhi-anumimàno 'pyaparokùaþ, smarannapyànubhavikaþ, saüdihàno 'pyasaüdigdhaþ, viparyasyannapyaviparãtaþ sarvasyàtmà / tathàca tatsvabhàvaþ / naca tatsvabhàvasya caitanyasyàbhàvaþ, tasya nityatvàt / tasmàdvçttayaþ kriyàråpàþ karmàbhàve suùuptyàdau nivartante / tena caitanyamàtmasvabhàva iti siddham / tathàca nityacaitanyavàdinyaþ ÷rutayo na katha¤cit kle÷ena vyàkhyàtavyà bhavanti / gandhàdiviùayavçttyupajane cendriyàõàmarthavatteti sarvamavadàtam //18 // 2.3.13.19. ## / yadyapyavikçtasyaiva paramàtmano jãvabhàvastathà cànaõuparimàõatvaü, tathàpyutkràntigatyàgatãnàü ÷rute÷ca sàkùàdaõuparimàõa÷ravaõasya càvirodhàrthamidamadhikaraõamityàkùepasamàdhànàbhyàmàha- ## / pårvapakùaü gçhõàti- ## / vibhàgasaüyogotpàdau hi tåtkràntyàdãnàü phalaü / naca sarvagatasya tau staþ / sarvatra nityapràptasya và sarvàtmakasya và tadasaübhàvàditi //19 // 2.3.13.20. ## / utkramaõaü hi maraõe niråóham / taccàcalato 'pi tatra sato dehasvàmyanivçttyopapadyate na tu gatyàgatã / tayo÷calane niråóhayoþ kartçsthabhàvayorvyàpinyasaübhavàditi madhyamaü parimàõaü mahattvaü ÷arãrasyaiva / taccàrhataparãkùàyàü pratyuktam / gatyàgatã ca paramanahati na saübhavato 'ta pàri÷eùyàdaõutvasiddhiþ / gatyàgatibhyàü ca pràde÷ikatvasiddhau maraõamapi dehàdapasarpaõameva jãvasya na tu tatra sataþ svàmyanivçttimàtramiti siddhamityàha- ## / ita÷ca dehàdapasarpaõameva jãvasya maraõamityàha- ## / tasmàdgatyàgatyapekùotkràntirapi sàpàdànàõutvasàdhanamityarthaþ / na kevalamapàdàna÷ruteþ, taccharãraprade÷àntavyatva÷ruterapyevamevetyàha- ## //20 // 2.3.13.21. ## / yata utkràntyàdi÷rutibhirjãvànàmaõutvaü prasàdhitaü tato vyàpakàtparamàtmanasteùàü tadvikàratayà bhedaþ / tathàca mahattvànanyàdi÷rutayaþ paramàtmaviùayà na jãvaviùayà ityavirodha ityarthaþ / yadi jãvà aõavastato 'yo 'yaü vij¤ànamayaþ parameùu' iti kathaü ÷àrãro mahattvasaübandhitvena pratinirdi÷yate iti codayati- ## / pariharati- #<÷àstradçùñyà>#pàramàrthikadçùñyà nirde÷o vàmadevavat / yathà hi garbhastha eva vàmadevo jãvaþ paramàrthadçùñyàtmano brahmatvaü pratipede, evaü vikàràõàü prakçtervàstavàdabhedàttatparimàõatvavyapade÷a ityarthaþ //21 // 2.3.13.22. ## / sva÷abdaü vibhajate- ## / unmànaü vibhajate- ## / uddhçtya mànamunmànaü bàlàgràduddhçtaþ ÷atatamo bhàgastasmàdapi ÷atatamàduddhçtaþ ÷atatamo bhàga iti tadidamunmànam / àràgràdiddhçtaü mànamàràgràmàtramiti //22 // 2.3.13.23. såtràntaramavatàrayituü codayati- ## / aõuràtmà na ÷arãravyàpãti na sarvàïgãõa÷aityopalabdhiþ syàdityarthaþ / ## / tvaksaüyukto hi jãvaþ tvakca sakala÷arãravyàpinãti tvagvyàpyàtmasaübandhaþ sakala÷aityopalabdhau samartha ityarthaþ //23 // 2.3.13.24. ## / candanabindoþ pratyakùato 'lpãyastvaü buddhvà yuktà kalpanà bhavati, yasya tu saüdigdhamaõutvaü sarvàïgãõaü ca kàryamupalabhyate tasya vyàpitvamautsargikamapahàya neyaü kalpanàvakà÷aü labhata iti ÷aïkàrthaþ / naca haricandanabindudçùñàntenàõatvànumànaü jãvasya, pratidçùñàntasaübhavenànaikàntikatvàdityàha- ## / ÷aïkàmimàmapàkaroti- ## / yadyapi pårvoktàbhiþ ÷rutibhiraõutvaü siddhamàtmanastathàpi vaibhàcchutyantaramupanyastam //24 // 2.3.13.25. ## / ye tu sàvayavatvàccandanabindoraõusaücàreõa dehavyàptirupapadyate na tvàtmano 'navayavasyàõusaücàraþ saübhavã, tasmàdvaiùamyamiti manyante tàn pratidamucyate guõàdvà lokavaditi / tadvibhajate- ## / yadyapyaõurjãvastathàpi tadguõa÷caitanyaü sakaladehavyàpi / yathà pradãpasyàlpatve 'pi tadguõaþ prabhàsakalagçhaudaravyàpinãti //25 // 2.3.13.26. etadapi ÷aïkàdvàreõa dçùayitvà dçùñàntàntaramàha- ## / kùayasyàtisåkùmatayànupalabhyamànakùamiti ÷aïkate- ## / vi÷liùñànàmalpatvàdityupalakùaõaü, dravyàntaraparamàõånàmanuprave÷àdityapi draùñavyam / vi÷leùànuprave÷àbhyàü ca sannapi vi÷leùaþ såkùmatvànnopalakùyate iti / niràkaroti- ## / kutaþ / ## / paramàõånàü paramasåkùmatvàttadgataråpàdivadgandho 'pi nopalabhyeta / upalabhyamàno và såkùma upalabhyeta na sthåla ityarthaþ / ÷eùamatirohitàrtham //26 // 2.3.13.27. // 27 // 2.3.13.28. pçthagupade÷àt / nigadavyàkhyàtabhasya bhàùyam //28 // 2.3.13.29. ## / mahadalpayoþ saüyogo 'lpamavaruõaddhi na mahàntaü, na jàtu ghañakarakàdisaüyogà nabhaso tabho vya÷ruvate 'pitvalpàneva ghañakarakàdãn, itarathà yatra nabhastatra sarvatra ghañakarakàdyupalambha iti, te 'pi nabhaþparimàõaþ prasajyeranniti / na càõorjãvasya sakala÷arãragatà vedanopapadyate / yadyapyantaþkaraõamaõu tathàpi tasyatvacà saübaddhatvàttvaca÷ta samasta÷arãravyàpitvàdekade÷e 'pyadhiùñhità tvagadhiùñhitaiveti ÷arãravyàpã jãvaþ ÷aknoti sarvàïgãõaü ÷aityamanubhavituü tvagindriyeõa gaïgàyàm / aõustu jãvo yatràsti tasminneva ÷arãraprade÷o tadanubhavenna sarvàïgãõaü, tasyàsarvàïgãõatvàt / kaõñakatodanasya tu pràde÷ikatayà na sarvàïgãõopalabdhiriti vaiùamyam / ## / idameva hi guõànàü guõatvaü yaddravyade÷atvam / ata eva hi hemante viùaktàvayavàpyadravyagate 'tisàndre ÷ãtaspar÷e 'nubhåyamànepyanudbhåtaü råpaü nopalabhyate yathà, tathà mçgamadàdãnàü gandhavàhaviprakãrõasåkùmàvayavànàmatisàndre gandhe 'nubhåyamàne råpaspar÷au nànubhåyete tatkasya hetoþ, anudbhåtatvàttayorgandhasya codbhåtatvàditi / naca dravyasya prakùyaprasaïgaþ, dravyàntaràvayavapåraõàt / ata eva kàlaparivàsava÷àdasya hatagandhitopalabhyate / apica caitanyaü nàma na gumo jãvasya guõànaþ, kintu råpabhàvaþ / naca svabhàvasya vyàpitve bhàvasyàvyàpitvaü, tattvapracyuterityàha- ## / tadevaü ÷rutismçtãtihàsapuràõasiddhe jãvasyàvikàritayà paramàtmatve, tathà ÷rutyàditaþ paramamahattve ca, yà nàmàõutva÷rutayastàstadanurodhena buddhiguõasàratayà vyàkhyeyà ityàha- ## / tadvyàcaùñe- ## / àtmanà svasaübandhinyà buddherupasthàpitatvàttadà paràmar÷aþ / nahi ÷uddhabuddhamuktasvabhàvasyàtmanastattvaü saüsàribhiranubhåyate / apitu yo 'yaü mithyàj¤ànadveùàdyanuùaktaþ sa eva pratyàtmamanubhavagocaraþ / naca brahmasvabhàvasya jãvàtmanaþ kåñasthanityasya svata icchàdveùànupaïgasaübhava iti buddhiguõànàü teùàü tadabhedàdhyàsena taddharmatvàdhyàsaþ, upadaràvàdhyastasyeva candramaso bimbasya toyakampe kamapvattvàdhyàsa ityupapàditamadhyàsabhàùye / tathàca buddhyàdyupàdhikçtamasya jãvatvamiti buddherantaþkaraõasyàõutayà so 'pyaõuvyapade÷abhàgbhavati, nabha iva karakopahitaü karakaparimàõam. tathà cotkràntyàdãnàmupattiriti / nigadavyàkhyàtamitaram / pràyaõe 'sattvamasaüsàritvaü và, tata÷ca kçtavipraõà÷àkçtàbhyàgamaprasaïgaþ //29 // 2.3.13.30. ## / yàvatsaüsàryàtmabhàvitvàdityarthaþ / samànaþ sanniti / buddhyà samànaþ tadguõasàratvàditi / ## / na kevalaü yaüvatsaüsàryàtmabhàvitvamàgamataþ, upapattita÷cetyarthaþ / àdityavarõamiti / prakà÷aråpamityarthaþ / ## / avidyàyà ityarthaþ / tameva viditvà sàkùàtkçtya mçtyumavidyàmatyetãti yojanà //30 // 2.3.13.31. anu÷ayabãjaü pårvapakùã prakañayati- ##paramàtmanà / anu÷ayabãjaparihàraþ atrocyate- ## / nigadavyàkhyàtamasya bhàùyam //31 // 2.3.13.32. ## / syàdetat / antaþkaraõe 'pi sati tasya nityasaünidhànàt kasmànnityopalabdhyanupalabdhã na prasajyete / athàdçùñavipàkakàdàcitkatvàt sàmarthyapratibandhàpratibandhàbhyàmantaþ karaõasya nàyaü prasaïgaþ / tàvasatyevàntaþ karaõe àtmano vendriyàõàü và stàü, tatkimantargaóunàntaþkaraõeneti codayati- ## / athaveti siddhàntaü nivartayati / siddhàntã bråte- ## / avadhànaü khalvanuvubhåpà ÷u÷råùà và / na caite àtmano dharmau, tasyàvikriyatvàt / na condriyàõam, ekaikendriyavyatireke 'pyandhàdãnàü dar÷anàt / naca te àntaratvenànubhåyamàne bàhye saübhavataþ / tasmàdasti tadàntaraü kimapi / yasya caite tadantaþkaraõam / tadidamuktam- ## / atraivàrthe ÷rutiü dar÷ayati- ## //32 // 2.3.14.33. ## / nanu 'tadguõasàratvàt' ityanenaiva jãvasya kartçtvaü bhoktçtvaü ca labdhameveti tadvyutpàdanamanarthakamityata àha-tadguõasàratvàdhikàreõeti / tasyaivaiùa prapa¤co ye bhoktaiva na karteti tanniràkaraõàrthaþ / '÷àstraphalaü prayoktari tallakùaõatvàt' ityàha sma bhagavàn jaiminiþ / prayoktaryanuùñhàtari / kartarãti yàvat / ÷àstraphalaü svargàdi / kutaþ / prayoktçphalasàdhanatàlakùaõatvàt ÷àstrasya vidheþ / kartrapekùitopàyatà hi vidhiþ / buddhi÷cetkartrã bhoktà càtmà tato yasyàpekùitopàyo bhoktuna tasya kartçtvaü yasya kartçtvaü naca tasyàpekùitopàyà iti kiü kena saügatamiti ÷àstrasyànarthakatvamavidyamànàbhidheyatvaü tathà càprayojanakatvaü syàt / yathà ca tadguõasàratayàsyàvastusadapi bhoktçtvaü sàüvyavahàrikamevaü kartçtvamapi sàüvyavahàrikaü na tu bhàvikam / avidyàvadviùayatvaü ca ÷àstrasyopapàditamadhyàsabhàùya iti sarvamavadàtam //33 // 2.3.14.34. vihàropade÷àt / vihàraþ saücàraþ kriyà, tatra svàtantryaü nàkartuþ saübhavati / tasmàdapi kartà jãvaþ //34 // 2.3.14.35. ## / tadeteùàü pràõànàmindriyàõàü vij¤ànena buddhyà vij¤ànaü grahaõa÷aktimàdàyopàdàyetyupàdàne svàtantryaü nàkartuþ saübhavati //35 // 2.3.14.36. ## / abhyuccayamàtrametatra samgupapattiþ / vij¤ànaü kartç yaj¤aü tanute / sarvatra hi buddhiþ karaõaråpà karaõatvenaiva vyapadi÷yate na kartçtvena, iha tu kartçtvena, tasyà vyapade÷e viparyayaþ syàt / tasmàdàtmaiva vij¤ànamiti vyapadiùñaþ / tena karteti //36 // 2.3.14.37. såtràntaramavatàrayituü codayati-atràha yadãti / praj¤àvàn svatantra iùñamovàtmanaþ saüpàdayennàniùñam / aniùñasaüpattirapyasyopalabhyate / tasmànna svatantrastathà ca na kartà / tallakùaõatvàttasyetyarthaþ / asyottaram- ## / karaõàdãni kàrakàntaràõi kartà prayuïkte na tvayaü kàrakàntaraiþ prayujyata ityetàvanmàtramasya svàtantryaü na tu kàryakriyàyàü na kàrakàntaràõyapekùata iti / ãdç÷aü hi svàtantryaü ne÷varasyàpyatrabhavato 'stãtyutsannasaükathaþ kartà syàt / tathà càyamadçùñaparipàkava÷àdiùñamabhiprepsustatsàdhanavibhrameõàniùñopàyaü vyàpàrayannaniùñaü pràpnuyàdityaniyamaþ kartçtvaü ceti na virodhaþ / ## / nityacaitanyasvabhàvasya khalvàtmana indriyàdãti karaõàni svaviùayamupanayanti, tena viùayàvacchinnameva caitanyaü vçttiriti vij¤ànamiti càkhyàyate, tatra càsyàsti svàtantryamityarthaþ //37 // 2.3.14.38. #<÷aktiviparyayàt># / pårvaü kàraõakavibhaktiviparyaya uktaþ / saüprati kàraka÷aktiviparyaya ityapunaruktam / aviparyayàya tu karaõàntarakalpanàyàü nàmni visaüvàda iti //38 // 2.3.14.39. samàdhyabhàvàcca / samàdhiriti saüyamamupalakùayati / dhàraõàdhyànasamàdhayo hi saüyamapadevadanãyàþ / yathàhuþ-'trayamekatra saüyamaþ' iti / atra ÷rotavyo mantavya iti dhàraõopade÷aþ / nididhyàsitavya iti dhyànopade÷aþ / draùñavya iti samàdherupade÷aþ / yathàhuþ-'tadeva dhyànamarthamàtranirbhàsaü svaråpa÷ånyamiva samàdhiþ' iti / so 'yamiha kartàtmà samàdhàvupadi÷yamàna àtmanaþ kartçtvamavaitãti såtràrthaþ //39 // 2.3.15.40. ## / avàntarasaügatimàha- ## / vimç÷ati- ## / pårvapakùaü gçhõàti- ## / ÷àstràrthavattvàdayo hi hetava àtmanaþ kartçtvamàpàdayanti / naca svàbhàvike kartçtve saübhavatyasatyapavàde tadaupàdhikaü yuktam. atiprasaïgàt / naca muktyabhàvaprasaïgo 'syàpavàdakaþ, yathà j¤ànasvabhàvo j¤eyàbhàve 'pi nàj¤o bhavatyevaü kartçsvabhàvo 'pi kriyàve÷àbhàve 'pi nàkartà / tasmàt svàbhàvikamevàsya kartçtvamiti pràpte 'bhidhãyate / nitya÷uddhabuddhamuktasvabhàvaü hi brahma bhåyobhåyaþ ÷råyate / tadasya buddhatvamasatyapi boddhavye yuktaü, vahnerivàsatyapi dàhye dagdhçtvaü, tacchãlasya tasyàvagamàt / kartçtvaü tvasya kriyàve÷àdavagantavyam / naca nityodàsãnasya kåñasthasya nityasyàsakçcchutasya saübhavati, tasya ca kadàcidapyasaüsarge kathaü tacchaktiyogo nirviùayàyàþ ÷akteraüsabhavàt tathàca yadi tatsidhyarthaü tadviùaþ kriyàve÷o 'byupeyate tathà sati tatsvabhàvasya svabhàvocchedàbhàvàdbhàvanà÷aprasaïgaþ, naca muktasyàsti kriyàyoga iti / kriyàyà duþkhatvànna vigalitasakaladuþkhaparamànandàvasthà mokùaþ syàdityà÷ayavànàha- ## / abhipràyamabudhvà codayati- ## / pariharati- ## / ÷akta÷akyà÷rayà ÷aktiþ svasattayàva÷yaü ÷akyamàkùipati / tathàca tayàkùiptaü ÷akyaü sadaiva syàditi bhàvaþ / codayati- ## / pariharati- ## / asmàkaü tu na mokùaþ sàdhyaþ, apitu brahmasvaråpaü tacca nityamiti / uktamabhipràyamàviùkaroti- ## / codayati- ## / ayamarthaþ-para÷cetsaüsàrã tasyàvidyapravilaye muktau sarve mucyerannavi÷eùàt / tata÷ca sarvasaüsàrocchedaprasaïgaþ / parasmàdanya÷cetsa buddhyàdisaüghàta eveti, tasyaiva tarhi muktisaüsàrau nàtmana iti / pariharati- ## / na paramàtmano muktisaüsàrau, tasya nityamuktatvàt / nàpi buddhyàdisaüghàtasya, tasyàcetanatvàt / api tvavidyopasthàpitànàü buddhyàdisaüghàtànàü bhedàttattadbuddhyàdisaüghàtabhedopadhàna àtmaiko 'pi bhinna iva vi÷uddho 'pyavi÷uddha iva tata÷caikabuddhyàdisaüghàtàpagame tatra mukta ivetaratra baddha iva yathà maõikçpàõàdyupadhànabhedàdekameva mukhaü nàneva dãrghamiva vçttamiva ÷yàmamivàvadàtamiva anyatamopadhànavigame tatra muktamivànyatropahitamiveti naikamuktau sarvamuktaprasaïgaþ / tasmànna paramàtmano makùasaüsàrau, nàpi buddhyàdisaüghàtàsya kintu buddhyàdyupahitasyàtmasvabhàvasya jãvabhàvamàpannasyeti paramàrthaþ / atraivànvayavyatirekau ÷rutibhiràdar÷ayati- ## / ita÷caupàdhikaü yadupàdhyabhibhavodbhavàbhyàmasyàbhibhavodbhavau dar÷ayati ÷rutirityàha- ## ## / atraivàrthe såtraü vyàcaùñe- ## / saüprasàdaþ suùuptiþ / syàdetat / takùõaþ pàõyàdayaþ santi tairayaü vàsyàdãn vyàpàrayan bhavatu duþkhã, paramàtmà tvanavayavaþ kena manaþprabhçtãni vyàpàrayoditi vaiùamyaü takùõo dçùñàntenetyata àha- ## / yathà sva÷arãremodàsãnastakùà sukhã, nàsyàdãni tu karaõàni vyàpàrayan duþkhã, tathà svàtmanàtmodàsãnaþ sukhã, manaþprabhçtãni tu karaõàdãni vyàpàrayan duþkhãtyetàvatàsya sàmyaü na tu sarvathà / yathàtmà ca jãvo 'vayavàntarànapekùaþ sva÷arãraü vyàpàrayatyevaü manaþprabhçtãni tu karaõàntaràõi vyàpàrayatãti pramàõasiddhe niyogaparyanuyogànupapattiþ / pårvapakùahetånanubhàùya dåùayati- ## / yatparaü hi ÷àstraü sa eva ÷àstràrthaþ / kartrapekùitopàyabhàvanàparaü tanna kartçsvaråpaparam / tena yathàlokasiddhaü kartàramapekùya svaviùaye pravartamànaü na puüsaþ svàbhàvikaü kartçtvamavagamayitutsahate, tasmàttattvamasãtyàdyupade÷avirodhàdavidyàkçtaü tadavatiùñhate / codayati- ## / aupàdhikaü hi kartçtvaü nopàdhyapagame saübhavatãti svàbhàvikameva yujyata ityarthaþ / apica yatràpi karaõamasti tatràpi kevalasyàtmanaþ kartçtva÷ravaõàtsvàbhàvikameva yuktamityàha- ## / tadetat pariharati- ## / upàdhyapagamo 'siddho 'ntaþkaraõasyopàdheþ saüdhye 'pyavasthànàdityarthaþ / apica svapne yàdç÷aü j¤ànaü tàdç÷o vihàro 'pãtyàha- ## / yadyapi kartçvibhaktiþ kevale kartari ÷råyate tathàpi karmakaraõopadhànakçtamasya kartçtvaü na ÷uddhasya, nahi para÷usahàya÷chettà kevala÷chettà bhavati / nanu yadi na kevalasya kartçtvamapi tu karaõàdisahitasyaiva, tathà sati karaõàdiùvati kartçvibhaktiþ syàt / na caitadastãtyàha- ## / karaõàdãùvapi kartçvibhaktiþ kadacidastyeva vivakùàva÷àdityarthaþ / api ceyamupàdàna÷rutiþ karaõavyàpàroparamamàtraparà na svàtantryaparà kartçvibhaktistu bhàktã / kålaü pipatiùatãtivadabuddhipårvakasya karaõavyàpàroparamasya dçùñatvàdityàha- ##iti yattaduktamasmàbhirabhyuccayamàtrametamiti taditaþ samutthitam / ## / viklidyanti taõóulà jvalanti kàùñhàni sthàlãti hi svavyàpàre sarveùàü, kartçtvaü, tatkiü buddhyàdãnàü kartçtvameva na karaõatvamityata àha- ## / nanvevaü sati tasyàmevàtmanaþ svàbhàvikaü kartçtvamastvityata àha- ##ulabdhàvapyasya svàbhàvika ##kasmàt ##àtmanaþ / nahi nitye svabhàve càsti bhàvasya vyàpàrityarthaþ / tadevaü nàsyopalabdhau savàbhàvikaü kartçtvamastãtyuktam / nàpi buddhyàderupalabdhikartçtvamàtmanyadhyastaü yathà tadgatamadhyavasàyàdikartçtvamityàha- ## / kutaþ / ## / nahi ÷arãràdi yasyàü kriyàyàü gamyaü tasyàmeva gantç bhavati / etaduktaü bhavati-yadi buddhirupalabdhã bhavet, tatastasyà upalabdhçtvamàtmanyadhyavasyeta / na caitadasti / tasyà jaóatvenopalabhyamànatayopalabdhikartçtvànupapatteþ / yadà caupalabdhau buddherakartçtvaü tadà yaduktaü buddherupalabdhçtve karaõàntaraü kalpanãyaü, tathàca nàmamàtre visaüvàda iti tanna bhavatãtyàha- ## buddherupalabdhçtvàbhàvàt / caitanyamidànãmakaraõaü buddhirupalabdhàvàtmà cànapalabdha etyata àha- ## / ayamabhisaüdhiþ-caitanyamupalabdhiràtmasvabhàvo nitya iti na tatràtmanaþ kartçtvaü, nàpi buddheþ karaõatvaü, kintu caitanyameva viùayàvacchinnaü vçttiriti copalabdhiriti càkhyàyate / tasya tu tattadviùayàvacchede vçttau buddhyadãnàü karaõatvamàtmana÷ca tadupadhànenàhaïkàrapårvakaü kartçtvaü yujyata iti //40 // 2.3.16.41. ## / yadetajjãvànàmaupàdhikaü kartçtvaü tatpravartanàlakùaõeùu ràgàdiùu satsu ne÷varamaparaü pravartakaü kalpayitumarhati, ati prasaïgàt / nace÷varo dveùapakùapàtarahito jãvàn sàdhvasàdhuni karmaõi pravartayitumarhati, yena dharmàdharmàpekùayà jagadvaicitryamàpadyeta / sa hi svatantraþ kàruõiko dharma eva jantån pravartayennàdharme / tata÷ca tatprerità jantavaþ sarve dhàrmikà eveti sukhina eva syurna duþkhunaþ / svatantràstu ràgàdiprayuktàþ pravartamànà dharmàdharmaparcayavanto vaicitryamanubhavantãti yuktam / eva¤ca vidhiniùedhayorarthavattvamitarathà tu sarvathà jãvà avastatantrà itã÷vareõaiva pravartyanta iti kçtaü vidhiniùedhàbyàm / nahi balavadanilasalilaughanudyamànaü pratyupade÷or'thavàn / tasmàt 'eùa hyeva sàdhu karma kàrayati' ityàdayaþ ÷rutayaþ samastavidhiniùedha÷rutivirodhàllokavirodhàccai÷varyapra÷aüsàparatayà neyà iti pràpte 'bhidhãyate / 'eùa hyeva sàdhu karma kàrayati' ityàdayastàvcachutayaþ sarvavyàpàreùu jantånàmã÷varatantratàmàhuþ, tadasati pratibandhake na pra÷aüsàparatayà vyàkhyàtumucitam / naca ÷rutisiddhasya kalpanãyatà, yena pravartakeùu ràgàdiùu satsu tatkalpanà virudhyeta / na ce÷varatantratve dharma eva jantånàü pravçtteþ sukhitvameva na vaicitryamiti yuktam / yadyapyayamã÷varo vãtaràgastathàpi pårvapårvajantukarmàpekùaya jantån dha4màdharmayoþ pravartayan na dveùapakùapàtàbhyàü viùamaþ / nàpi nirghçõaþ / naca karmapracayasyàdirastyanàditvatsaüsàrasya / na ce÷varatantrasya kçtaü vidhiniùedhàbyàmiti sàüpratam / nahã÷varaþ prabalatarapavana iva jantån pravartayatyapi tu taccaitanyamanurudhyamàno ràgàdyupahàramukhena / evaü ceùñàniùñapràptiparihàràrthino vidhiniùedhàvarthavantau bhavataþ / tadanenàbhisaüdhinoktam-paràyatte 'pi hi kartçtvaü karotyeva jãva iti / tasmàdvidhiniùedha÷àstravirodhàllokasya sthåladar÷itvàt 'eùa hyeva sàdhu ka4ma kàrayati' ityàdi÷ruteþ / 'aj¤o janturanã÷o 'yamàtmanaþ sukhaduþkhayoþ / ã÷varaprerito gacchetsvargaü và ÷vabhrameva và // ' iti smçte÷ce÷varatantràmàmeva jantånàü kartçtvaü, na tu svatantràmàmiti siddham / ã÷vara eva vidhiniùedhayosthàne niyujyeta yadvidhiniùedhayoþ phalaü tadã÷vareõa tatpratipàditadharmàdharmanirapekùeõa kçtamiti vidhiniùedhayorànarthakyam / na kevalamànarthakyaü viparãtaü càpadyeta ityàha- ## / pårvokta÷ca doùaþ kçtanà÷àkçtàbhyàgamaþ prasajyeta / atirohitàrthamanyat //41 // 2.3.16.42. // 42 // 2.3.17.43. ## / avàntarasaügatimàha- ##prayojyaprayojakabhàvaþ / atràpàtato vinigamanàhetorabhàvàdaniyamo ni÷caya ityuktaþ / ni÷cayahetvàbhàsadar÷anena bhedapakùamàlambyàha-athaveti / ã÷itavye÷itçbhàva÷cànveùyànveùñçbàva÷ca j¤eyaj¤àtçbhàva÷ca niyamyaniyantçbhàva÷càdhàràdheyabhàva÷ca na jãvaparamàtmanorabhede 'vakalpyate / na ca 'brahmadà÷à brahmakitavàþ' ityàdyà÷ca ÷rutayo dà÷à brahma kitavà brahmetyàdipratipàdanaparà jãvànàü brahmaõo bhede 'vakalpyante / na caitàbhirbhedàbedapratipàdanaparàbhiþ ÷rutibiþ sàkùàdaü÷atvapratipàdakàcca mantravarõàt 'pàdo 'sya vi÷và bhåtàni' ityàdeþ, smçte÷ca 'mamaivàü÷aþ' ityàderjãvànàmã÷varàü÷atvasiddiþ / nirati÷ayopàdhisaüpadà ca vibhåtiyogene÷varaþ svàü÷ànàmapi nikçùñopàdhãnàmãùña iti yujyate / nahi tàvadanavayave÷varasya jãvà bhavitumarhantyaü÷àþ / apica jãvànàü brahmàü÷atve tadgatà vedanà brahmaõo bhavet / pàdàdigatà iva vedanà devadattasya / tata÷ca brahmabhåyaïgatasya samastajãvagatavedanànubhavaprasaïga iti varaü saüsàra eva mukteþùa tatra hi svagatavedanàmàtràmanubhavànna bhåri duþkhamanubhavati / muktastu sarvajãvavedanàbhàgiti prayatnena muktiranarthabahulatayà parihartavyà syàditi / tathà bhedàbhedayoþ parasparavirodhinorekatràsaübhavànnàü÷atvaü jãvànàm / naca brahmaiva sadasantastu jãvà iti yuktaü, sukhaduþkhamuktisaüsàravyavasthàbhàvaprasaïgàdanuj¤àparihàràbhàvaprasaïgàcca / tasmàjjãvà eva paramàrthasanto na brahmaikamadvayam / advaita÷rutayastu jàtide÷akàlàbedanimittopacàràditi pràpte 'bhidhãyate-anadhigatàrthàvabodhanàni pramàõàni vi÷eùataþ ÷abdaþ / tatra bhedo lokasiddhatvànna ÷abdena pratipàdyaþ / abedastvanadhigatatvàdadhigatabhedànuvàdena pratipàdanamarhati / yena ca vàkyamupakramyate madhye ca paràmç÷yate ante copasaühriyate tatraiva tasya tàtparyam / upaniùada÷càdvaitopakramatatparàmar÷atadupasaühàrà advaicaparà eva yujyante / naca yatparàstadaupacàrikaü yuktam, abhyàse hi bhåyastvamarthasya bhavati nàlpatvamapi pràgevopacaritatvamityuktam / tasmadvaite bàvike sthite jãvabhàvastasya brahmaõo 'nàdyanirvacanãyàvidyapadhànabhedàdekasyaiva bimbasya darpaõàdyupàdhibhedàtpratibimbabhedàþ / evaü cànuj¤àparihàrau laukikavaidikau sukhaduþkhamuktisaüsàravyavasthà copapadyeta / naca mokùasyànarthabahulatà, yataþ pratibimbànàmiva ÷yàmatàvadàtatàdirjãvànàmeva nànàvedanàbhisaübandho brahmaõastu bimbasyeva na tadabhisaübandhaþ / yathàca darpaõàpanaye tatpratibimbaü bimbabhàve 'vatiùñhate na kçpàõe pratibimbatamapi / evamavidyopadhànavigame jãve brahmabàveti siddhaü jãvo brahmàü÷a iva tattantratayà na tvaü÷a iti tàtparyàrthàþ //43 // 2.3.17.44. // 44 // 2.3.17.45. // 45 // 2.3.17.46. // 46 // 2.3.17.47. saptada÷asaükhyàparimito rà÷irgaõaþ saptada÷akaþ / tadyathà-buddhikarmendriyàõi bàhyàni da÷a buddhimanasã vçttibhedamàtreõa bhinne apyekãkçtyaikamantaþ karamaü ÷arãraü pca viùayà iti saptada÷ako rà÷iþ //47 // 2.3.17.48. ##vidhirabhimato na tu pravçttapravartanà / apauruùeye pravartayiturabhipràyànurodhàsaübhavàt / kratvarthàyàmagnãùomãyahiüsàyàü pravçttapravartanànupapatte÷ca / puruùàrthe 'pi niyamàü÷e pravçtte- ## / nahi kåñasthanityasyàtmanoparimàmino 'sti dehena saüyogaþ samavàyo vànyo và ka÷cit saübandhaþ sakaladharmàtigatvàdityabhisaüdhiþ / uttaram- ## / ayamarthaþ-satyaü nàsti ka÷cidàtmano dehàdibhiþ pàramàrthikaþ saübandhaþ, kintu buddhyàdijanitàtmaviùayà viparãtà vçttiþ 'ahameva dehàdisaüghàtaþ' ityevaüråpà / asyàü dehàdisaüghàta àtmatàdàtmyena bhàsate / so 'yaü sàüvçttastàdàtmyalakùaõaþ saübandho na pàramàrthika ityarthaþ / gåóhàbhisaüdhi÷codayati- ## / yadi såkùmasthåladehàdisaüghàto 'vidyopadar÷ita ekamevàdvitãyaü brahmàsmãti samyagdar÷anamabhimatam, addhà tadvantaü prati vidhiniùedhayorànarthakyameva / etadeva vi÷adayati- ## / codako nigåóhàbhisaüdhimàviùkaroti-÷arãravyatirekadar÷ina eva / àmuùmikaphaleùu ka4masu darsapårõamàsàdiùu niyojyatvamiti cotpariharati- ## / etadvibhajate- ## / yo hyàtmanaþ ùàñkau÷ikàddehàdupapattyàvyatirekaü veda, na tu samastabuddhyàdisaüghàtavyatirekaü, tasyàmuùmikaphaleùvàdhikàraþ / samastabuddhyàdivyatirekavedinastu karmabhoktçtvàbhimànarahitasya nàdhikàraþ karmaõi tathàca na yatheùñaceùñà, abhimànavikalasya tasyà apyabhàvàditi //48 // 2.3.17.49. // 49 // 2.3.17.50. yeùàü tu sàükhyànàü vai÷eùikàõàü và sukhaduþkhavyavasthàü pàramàrthikãmicchatàü bahava àtmànaþ sarvagatàsteùàmevaiùa vyatikaraþ pràpnoti / tatra pra÷napårvakaü sàükhyàn prati vyatikramaü tàvadàha- ## / yàdç÷astàdç÷o guõaüsaübandhaþ sarvàn puruùàn pratyavi÷iùña iti tatkçte sukhaduþkhe sarvàn pratyavi÷iùñe / naca karmanibandhanà vyavasthà, karmaõaþ pràkçtatvena prakçte÷ca sàdhàraõatvenàvyavasthàtàdavasthyàt / codayati- ## / ayamarthaþ-na pradhànaü svavibhåtãkhyàpanàya pravartate, kintu puruùàrtham / yaü ca puruùaü pratyanena bhogàpavargau puruùàrthau sàdhitau taü prati samàptàdhikàratayà nivartate puruùàntaraü tu pratyasamàpyàdhikàraü pravartate / evaü na muktasaüsàrivyavasthopapatteþ sukhaduþkhavyavasthàpi bhaviùyatãti niràkaroti #<-nahãti># / sarveùàü puruùàõàü vibhutvàt pradhànasya ca sàdhàraõyadamuü puruùaü pratyanenàrthaþ sàdhita ityetadeva nàsti / tasmàt prayojanava÷ena vinà hetuü vyavasthàstheyà / sà càyuktà hetvabhàvàdityarthaþ / bhavatu sàükhyànàmavyavasthà, pradhànasamavàyàdadçùñasyasa, pradhànasya ca sàdhàraõyàt / kàõàdàdãnàü tvàtmasamavàpyadçùñaü pratyàtmamasàdhàraõaü tatkçta÷ca manasà sahàtmanaþ svasvàmibhàvalakùaõaþ saübandho 'nàdiradçùñabhedànàmanàditvàt, tathà càtmanaþsaüyogasya sàdhàraõye 'pi svasvàmibhàvasyàsàdhàraõyàdabhisaüdhyàdivyavasthopapadyata eva / naca saüyogo 'pi sàdhàraõaþ / nahi tasya manasa àtmànatarairyaþ saüyogaþ sa eva svàminàpi, àtmasaüyogasya pratisaüyogabhedena bhedàt / tasmàdàtmaikatvasyàgamasiddhatvàt, vyavasthàyà÷caikatve 'pyupapatteþ, nànekàtmakalpanà, gauravàdàgamavirodhàcca / antyavi÷eùavattvena ca bhedakalpanàyàmanyonyà÷rayàpatteþ / bhede hi tatkalpanà tata÷ca bheda iti / etadeva kàõàdamatadåùaõam / bhàùyakçtà tu prauóhavàditayà kàõàdàn pratyapyadçùñàniyamàdityàdãni såtràõi yojitàni / sàükhyamatadåùaõaparàõyeveti tu rocayante kecittadàstàü tàvat //50 // 2.3.17.51. / .51 // 2.3.17.52. // 52 // 2.3.17.53. // 53 // iti ÷rãnàcaspatimi÷raviracite bhagavatpàda÷àrãrakabhàùyavibhàge bhàmatyàü dvitãyàdhyàyasya tçtãyaþ pàdaþ //3 // iti dvitãyàdhyàyasya pa¤camahàbhåta-jãva÷rutãnàü virodhaparipàràkhyastçtãyaþ pàdaþ ## 2.4.1.1. ## / yadyapi brahmavedane sarvavedanapratij¤àtàdupapàdana÷rutivirodhàdbahutaràdvaita÷rutivirodhàcca pràõànàü sargàdau sadbhàva÷rutirviyadasmçtatvàdi÷rutaya ivànyathà katha¤cinnetumucità, tathàpyanyathànayanaprakàramavidvànanyathànupapadyamànaikàpi ÷rutirbahvãranthayediti manvànaþ pårvapakùayati / atra càtyuccatayà viyadadhikaraõapårvapakùahetån smàrayati- ## / ÷abdaikapramàõasamadhigamyà hi mahàbhåtotpattistasyà yatra ÷abdo nivartate tatra tatpramàõabhàvena tadabhàvaþ pratãyate / yathà caityavandanatatkarmadharmatàyà ityarthaþ / atràpàtataþ ÷rucivipratipattyànadhyavasàyena pårvapakùayitvàthavetyabhihitaü pårvapakùamamavatàrayati / abhipràyo 'sya dar÷itaþ / 'pànavyàpacca tadvat' ityatrà÷vapratigraheùñyàdyadhikaraõapårvapakùasåtràrthasàdç÷yaü tadà paràmçùñam / ràddhàntastu syàdetadevaü yadi sargàdau pràõasadbhàva÷rutirananyathàsiddhà bhavet / anyathaiva tveùà sidhyati / avàntarapralaye hyagnisàdhanànàü sçùñirvaktavyeti tadartho 'bhàvupakramaþ / tatràdhikàripuruùaþ prajàpatirapranaùña eva trailokyamàtraü pralãnamatastadãyàn pràõànapekùya sà ÷rutirupapannàrthà / tasmàdbhåyasãnàü ÷rutãnàmanugrahàya sarvavij¤ànapratij¤opapattyarthasya cottarasya saüdarbhasya gauõatve tu pratàj¤àtàrthànugumyàbhàvenànapekùitàrthatvaprasaïgàtpràõà api nabhovadbrahmaõo vikàrà iti / naca caityavandanàdivatsarvathà pràõànàmutpattya÷rutiþ, kkacit khalveùàmutpattya÷ravaõamutpatti÷rutistu tatra tatra dar÷ità / tasmàdvaiùamyaü caityavandanapoùadhàdibhiriti / kecidviyadadhikaraõavyàkhyànena gauõyasaübhavàditi såtraü vyàcakùate / gauõã pràõànàmatpatti÷rutirasaübhavàdutpatteriti / tadayuktam / vikalpàsahatvàt / tathàhi-pràõànàü jãvavadvàvikçtabrahmàtmatayànupapattiþ syàt, brahmaõastattvàntaratayà và / na tàvajjãvavadeùàmavikçtabrahmàtmatà, jaóatvàt / tasmàttattvàntaratayaiùàmanutpattiràstheyà / tathàca brahmavedanena sarvavedanapratij¤àvyàhatiþ, samastavedàntavyàkopa÷cetyetadàha- ## //2 // 2.4.1.3. ## / nigadavyàkhyàtamasya bhàùyam //3 // 2.4.1.4. ## / vàca iti vàkpràõamanasàmupalakùaõam / ayamarthaþ-yatràpi tejaþprabhçtãnàü sçùñau pràõasçùñirnokteti bråùe, tatràpyukteti bråmahe / tathàhi-yasmin prakaraõena tejobannapårvakatvaü vàkpràõamanasàmàmnàyate 'annamayaü hi' ityàdinà, tadyadi mukhyàrthaü tatastatsàmànyàtrveùàmeva pràõànàü sçùñiruktà / atha gaumaü tathàpi brahmakartçkàyàü nàmaråpavyàkriyàyàmupakramopasaühàraparyàlocanayà ÷rutyantaraprasiddhe÷ca brahmakàryatvaprapa¤càrthameva pràõàdãnàmàpemayatvàdyabhidhànamityuktaiva tatràpi pràõasçùñiriti siddham //4 // 2.4.2.5. ## / avàntarasaügatimàha- ## / saü÷ayakàraõamàha- #<÷rutivipratiùedhàditi / vi÷ayaþ>#saü÷ayaþ / ## / tadyathà-cakùurghràõarasanavàk÷rotramanastvagiti / kkacidaùñau pràõà ##bandhanena guõena saükãrtyante / tadyathà-ghràõarasanavàkcakùuþ-÷rotramanohastatvagiti, ta ete grahàþ, eùàü tu viùayà atigrahàstvaùñàveva 'pràõo vai grahaþ so 'pànenàtigraheõa gçhãto 'pànena hi gandhàn jighrati' ityàdinà saüdarbheõoktàþ / ## / tadyathà- ## ## / dve ÷rotre dve cakùuùã dve ghràõe ekà vàgiti sapta / pàyåpasthau buddhimanasã và dvàvavà¤càviti naca / kkacidda÷a / ##sta uktà nàbhirda÷amãti / kkacidekàda÷a- #<'da÷eme puruùe pràõàþ'># / tadyathà-buddhãndriyàõi ghràõàdãni pa¤ca karmendriyàõyapi hastàdãni pa¤ca àtmaikàda÷a, àpnotyadhiùñhànenetyàtmà manaþ sa ekàda÷a iti / ## / tadyathà-tvagnàsikàrasanacakùuþ÷rotramonohçdayahastapàdopasthapàyåvàgiti / kkacideta eva pràõà ahaïkàràdhikàstrayoda÷a / evaü vipratipannàþ pràõeyattàü prati ÷rutayaþ / atra pra÷napårvaü pårvapakùaü gçhõàti- ##avagate / ÷rutibhyaþ 'sapta pràõàþ prabhavanti' ityàdibhyaþ / na kevalaü ÷rutito 'vagatiþ, vi÷eùaõàdapyevamevetyàha- ## / ye sapta ÷ãrùaõyàþ ÷rotràdayaste pràõà ityukte itareùàma÷ãrùaõyànàü hastàdãnàmapràõatvaü gamyate / yathà dakùiõenàkùõà pa÷yatãtyukte vàmena na pa÷yatãti gamyate / etaduktaü bhavati-yadyapi ÷rutivipratiùedo yadyapi ca pårvasaükhyàsu na paràsàü saükhyànàü nive÷astathàpyavacchedakatvena bahvãnàü saükhyànàmasaübhavàdekasyàü kalpyamànàyàü saptatvameva yuktaü pràthamyàllàghavàcca, vçttibhedamàtravivakùayà tvaùñatvàdayo gamayitavyà iti pràptam //5 // 2.4.2.6. evaü pràpta ucyate- ## / tu÷abdaþ pakùaü vyàvartayati / na saptaiva kintu hastàdayo 'pi pràõàþ / pramàõàntaràdekàda÷atve pràõànàü sthite 'tosmin sati / sàrvavibhaktikastasiþ / naivam / làghavàt pràthamyàcca saptatvamityakùaràrthaþ / etaduktaü bhavati-yadyapi ÷rutayaþ svataþpramàõatayànapekùàstathàpi parasparavirodhànnàrthatattvaparicchedàyàlam / naca siddhe vastuni anuùñhàna iva vikalpaþ saübhavati / tasmàt pramàõàntacaropanãtàrthava÷ena vyavasthàpyante / ## / 'sruveõàvadyapi' iti màüsapuroóà÷àvadànàsaübhavàt, saübhavàcca dravàvadànasya sruvàvadàne dravàõãti vyavasthàpyate / evamihàpi råpàdibuddhipa¤cakakàryavyavasthàta÷cakùuràdibuddhãndriyakaraõapa¤cakavyavasthà / nahyandhàdayaþ satsvapãtareùu ghràõàdiùu gandhàdyupalabdhyànumitasadbhàveùu råpàdãnupalabhante / tathà vacanàdilakùaõakàryapa¤cakavyavasthàto vàkpàõyàdilakùaõakarmendriyapa¤cakavyavasthà / nahi jàtu måkàdayaþ satsvapi viharaõàdyavagatasadbhàveùu pàdàdiùu buddhãndriyeùu và vacanàdimanto bhavanti / evaü karmabuddhãndriyàsaübhavinyà saükalpàdikriyàvyavasthayàntaþ karaõavyavasthànumànam / ekamapi càntaþkaraõamanekakriyàkàri bhaviùyati, yathà pradãpa eko råpaprakà÷avartivikàrasneha÷oùaõahetuþ / tasmànnàntaþkaraõabhedaþ / ekameva tvantaþkaraõaü mananànmana iti càbhimànàdahaïkàra iti càdhyavasàyàdbuddhiriti càkhyàyate / vçttibhedàccàbhinnamapi bhinnamivopacaryate trayamiti / tattvena tvekameva bhede pramàõàbhàvàt / tadevamekàda÷ànàü kàryàõàü vyavasthànàdekàda÷a pràõà iti ÷rutirà¤jasã / tadanuguõatayà tvitaràþ ÷rutayo netavyàþ / tatràvayutyanuvàdena saptàùñanavada÷asaükhyà÷rutayo yathaikaü vçõãte dvau iti trãn vçõãta ityetadànuguõyàt / dvàda÷atrayoda÷asaükhyà÷rutã tu katha¤cidvçttibhedena bhedaü vivakùitvopàsanàdiparatayà netavye / tasmàdekàda÷aiva pràõà netara iti siddham / apica ÷ãrùaõyànàü pràõànàü yatsaptatvàbidhànaü tadapi caturùvevavyavasthàpanãyam, pramàõàntaravirodhàt / na khalu dve cakùuùã, råpolabdhilakùaõasya kàryasyàbedàt / pihitaikacakùuùastu na tàdç÷ã råpopalabdhidharbhavati yàdç÷ã samagracakùuùaþ, tasmàdekameva cakùuradhiùñhànabhedena tu bhinnamivopacaryate / kàõasyàpyekagolakagatena cakùuravayavenopalambhaþ / etena ghràõa÷rotre api vyàkhyàte / iyamaparà såtradvayayojanà- ##cakùurghàõarasanavàk÷rotramanastvaca utkràntimantaþ syuþ / saptànàmeva gati÷rutervi÷eùitatvàditi vyàkhyàtuü ÷aïkate- ## / asyottaraü ## / cakùuràdayastvakparyantà utkràntau vi÷eùitàþ / tasmàtsarva÷abdasya prakçtàpekùatvàtsaptaiva pràõà utkràmanti na pàõyàdaya iti pràptam / codayati-nanvatra vij¤ànamaùñamamiti / 'na vijànàtãtyàhuþ' ityanenànukràntam / pariharati-naiùa doùa iti / siddhàntamàha- ##utkràntibhàjo 'vagamyante grahatva÷ruterhastàdãnàm / evaü khalveùàü grahatvàmnànamupapadyeta / yadyàmukteràtmànaü badhnãyuritarathà ùàñko÷ika÷arãravadeùàü grahatvaü nàmnàyeta / ata eva ca smçtireùàü muktyavadhitàmàha #<-puryaùñakeneti># / tathàtharvaõa÷rutirapyeùàmekàda÷ànàmutkràntimabhivadati / tasmàcchutyantarebhyaþ smçte÷ca sarva÷abdàrthàsaükocàcca sarveùàmutkrameõa sthite 'sminnaivaü yaduktaü saptaiveti, kintu pradar÷anàrthaü saptatvasaükhyeti siddham //6 // 2.4.3.7. ## / atra sàükhyànàmàhaïkàrikatvàdindriyàõàmahaïkàrasya ca jagnàmaõóalavyàpitvàtsarvagatàþ pràõàþ / vçttisteùàü ÷arãrade÷atayà pràde÷ikã tannibandhanà ca gatyàgati÷rutiriti manyante, tànpratyàha-aõava÷ca pràõà anudbhåtaråpaspartà càõutvaü duradhigamatvànna tu paramàõutvaü dehavyàpikàryànutpattiprasaïgàttàpadånasya ÷i÷irahradanimagnasya sarvàïgãõa÷ãtaspar÷opalabdhirastãtyuktam / etaduktaü bhavati-yadi sarvagatànãndriyàõi bhaveyustato vyavabitavipravçùñaståpalambhaprasaïgaþ / sarvagatatve 'pi dehàvacchinnànàmeva karaõatvaü tena na vyavahitaviprakçùñavaståpalambhaprasaïga iti cet, hanta pràptàpràptàvivekena ÷arãràvacchinnànàmeva teùàü karaõatvamindriyatvamiti na vyàpinàmindriyabhàvaþ / tathàca nàmamàtre visaüvàdo nàrthe 'smàbhistadindriyamucyate bhavadbhistu vçttiriti siddhamaõavaþ pràõà iti / .7 // 2.4.4.8. #<÷reùñha÷ca># / na kevalamitare pràõà brahmavikàràþ / ÷reùñha÷ca pràõo brahmavikàraþ / 'nàsadàsãt' ityadhikçtya pravçtte brahmasåkte nàsadàsãye sargàtpràgànãditi pràõavyàpàra÷ravaõàdasati ca vyàpàrànupapatte pràõasadbhàvàjjyeùñhatva÷rute÷ca na brahmavikàraþ pràõa iti manvànasya bahu÷rutivirodhe 'pi ca ÷rutyoretayorgatimapa÷yataþ pårvapakùaþ / ràddhàntastu bahu÷rutivirodhàdevànãditi na pràõavyàpàrapratipàdinã, kintu sçùñikàraõamànãt jãvati sma àsãditi yàvat / tena tatsadbhàvapratipàdanaparà / jyeùñhatvaü ca ÷rotràdyapekùamiti gamayitavyam / tasmàdbahu÷rutyanurodhànmukhyasyàpi pràõasya brahmavikàratvamiti siddham //8 // 2.4.5.9. ## / saüprati mukhyapràõasvaråpaü niråpyate / atra hi 'yaþ pràõaþ sa vàyuþ' iti ÷rutervàyureva pràõa iti pratibàti / athavà 'pràõa eva brahmaõa÷caturthaþ pàdaþ sa vàyunà jyotiùà' iti vàyorbhedena pràõasya ÷ravaõàdetadvirodhàdvaraü tantràntarãyameva pràõasya svaråpamastu, ÷rutã ca viruddhàrthe katha¤cinneùyete iti sàmànyakaraõavçttireva pràõo 'stu / na càtràpi karaõebhyaþ pçthakpràõasyànukramaõa÷rutivirodho vçttivçttimatorbhedàditi pårvaþ pakùaþ / siddhàntastu-na sàmànyendriyavçttiþ pràõaþ / sa hi militànàü vendriyàõàü vçttirbhavet pratyekaü và / na tàvanmilitànàm, ekadvitricaturindriyàbhàve tadabhàvaprasabhaïgàt / no khalu cårõaharidràsaüyogajanmàruõaguõastayoranyataràbhàve bhavitumarhati / naca bahuviùñisàdhyaü ÷ibikodvahanaü dvitriviùñisàdhyaü bavati / na ca tvagekasàdhyaü, tathà sati sàmànyavçttitvànupapatteþ / apica yatsaübhåya kàrakàõi niùpàdayanti tatpradhànavyàpàrànuguõàvàntaravyàpàreõaiva yathà vayasàü pràtisviko vyàpàraþ pa¤jaracàlanànuguõaþ / na cendriyàõàü pràõe pradhànavyàpàre janayitavye 'sti tàdç÷aþ ka÷cidavàntaravyàpàrastadanuguõaþ / ye ca råpàdipratyayà na te tadanuguõàþ, tasmànnendriyàõàü sàmànyavçttiþ pràõastathà ca vçttivçttimatoþ katha¤cidbhedavivakùayà na pçthagupade÷o gamayitavyaþ / tasmànna kriyà, nàpi vàyumàtraü pràõaþ, kintu vàyubheda evàdhyàtmàmàpannaþ pa¤cavyåhaþ pràõa iti //9 // 2.4.5.10. syàdetat / yathà cakùuràdãnàü jãvaü prati guõabhåtatvàjjãvasya ca ÷reùñhatvàjjãvaþ svatantra evaü pràõo 'pi pràdhànyàt ÷reùñhatvàcca svatantraþ pràpnoti / naca dvayoþ svatantrayorekasmin ÷arãre ekavàkyatvamupapadyata ityaparyàyaü viruddhànekadikkriyatayà deha unmathyeta / iti pràpte, ucyate- ## / yadyapi cakùuràdyapekùayà ÷reùñhatvaü pràdhànyaü ca pràõasya tathàpi saühatatvàdacetanatvàdbhautikatvàccakùuràdibiþ saha÷iùñatvàccaca puruùàrthatvàt puruùaü prati pàratantryaü ÷ayanàsanàdivadbhavet / tathàca yathà mantrãtareùu naiyogikeùu pradhànamapi ràjànamapekùyàsvatantra evaü pràõo 'pi cakùuràdiùu pradhànamapi jãve 'svatantra iti //10 // 2.4.5.11. syàdetaccakùuràdibiþ saha ÷àsanena karaõaü cet pràõaþ / evaü sati cakùuràdiviùayaråpàdivadasyàpi viùayàntaraü vakyavyam / naca tacchakyaü vaktum / ekàda÷akaraõagaõanavyàkopa÷ceti doùaü pariharati- ## / na pràõaþ paricchedadhàraõàdikaraõamasmàbhirabhyupeyate yenàsya viùayàntaramanviùyeta / ekàda÷atvaü ca karaõànàü vyàkupyetàpi tu pràõàntaràsaübhavi dehendriyavidhàraõakàraõaü pràõaþ / tacca ÷rutiprabandhena dar÷itaü na kevalaü ÷arãrendriyadhàraõamasya kàryam //11 // 2.4.5.12. apica- ## / 'viparyayo mithyàj¤ànamatadråpapratiùñham' yathà marumarãcikàdiùu salilàdibuddhayaþ / atadråpapratiùñhatà ca saü÷aye 'pyasti tasyaikàpratiùñhànàt / ataþ so 'pi saügçhãtaþ / '÷abdaj¤ànànupàtã vastu÷ånyo vikalpaþ' / yadyapi mithyàj¤àne 'pyasti vastu÷ånyatà tathàpi na tasya vyavahàrahetutàsti / asya tu paõóitaråpavicàràsahasyàpi ÷abdaj¤ànamàhàtmyàdvyavahàràhetubhàvo 'styeva / yatha puruùasya caitanyamiti / nahyatra ùaùñhyarthaþ saübandho 'sti, tasya bhedàdhiùñhànatvàt / caitanyasya puruùàdatyantàbhedàt / yadyapi càtràbhàvapratyayàlambanà vçttirneùyate tathàpi vikùepasaüskàralakùaõà manovçttirihàstyeveti saj¤avamavadàtam //12 // 2.4.6.13. ## / 'samàstribhirlokaiþ' iti vibhutva÷ravaõàdvibhuþ pràõaþ, 'samaþ pluùiõà' ityàdyàstu ÷rutayo vibhorapyavacchedàdbhàviùyanti / yathà vibhuna àkà÷asya kuñakarakàdyavacchedàtkuñàdisàmyamiti pràpta àha- ## / utkràntigatyàgati÷rutibhya àdhyàtmikasya pràõasyàvacchinnatà na vibhutvam / duradhigamatàmàtreõa ca ÷arãravyàpino 'pyaõutvamupacaryate na tvaõutvamityuktamadhastàt / yattvasya vibhutvànmànaü tadàdhidaivikena såtràtmanà samaùñivyaùñiråpeõa na tvàdhyàtmikena råpeõa / tadà÷rayà÷ca 'samaþ pluùiõà' ityevamàdyàþ ÷rutayo dehasàmyameva pràõasyàhuþ svaråpato na tu karakàkà÷avatparopàdhikatayà katha¤cinnatavyà iti //13 // 2.4.7.14. ## / yaddhi tatkàryaü kurvaddçùñaü tatsvamahimnaiva karotityeùa tàvadutsargaþtha paràdhiùñhànaü tu tasya balavatpramàõàntarava÷àt. syàdetat / vàsyàdãnàü takùàdyadhiùñhitànàmacetanànàü kàryakàritvadar÷anàdacetanatvenondriyàõàmapyadhiùñhàtçdevatàkalpaneti cet / na / jãvasthaivàdhiùñhàtu÷cetanasya vidyamànatvàt / naca 'agnirvàgbhåtvavà mukhaü pràvi÷at' ityàdi÷rutibhyo devatànàmapyadhiùñhàtçtvamabhyupagantuü yuktam / anekàdhiùñhànàbhyupagame hi teùàmekàbhipràyaniyamanimittàbhàvànna ki¤citkàryamutpadyeta virodhàt / apica ya indriyàõàmadhiùñhàtà sa eva bhokteti devatànàü bhoktçtvena svàmitvaü ÷arãra iti na jãvaþ svàmã syàdbhoktà ca / tasmàdagnyàdyupacàro vàgàdiùu prakà÷akatvàdinà kenacinnimittena gamayitatavyo natu svaråpeõàgnyàdidevatànàü mukhàdyanuprave÷a iti pràptam / evaü pràpte ucyate-nànàvidhàsu tàvacchutiùu smçtiùu ca tatra tatra vàgàdiùvagnyàdidevatàdhiùñhànavagamyate / naca tadasatyàmanupapattau kle÷ena vyàkhyàtumucitam / naca svaråpopayogabhedaj¤ànavirahiõo jãvasyendriyàdhiùñhàtçtvasaübhavaþ, saübhavati tu devatànàmindriyàdyàrùeõa j¤ànena sàkùàtkçtavatãnàü tatsvaråpabhedatadupayogabhedavij¤ànam / tasmàttàstà eva devatàstattatkaraõàdhiùñhàtrya iti yuktaü na tu jãvaþ / bhavatu và jãvo 'pyadhiùñhàtà tathàpyadoùaþ / anekeùàmadhiùñhàtaõàmekaþ parame÷varo 'sti niyantàntaryàmã tad÷àdvipratipitsavo 'pi na vipratipattumarhanti / tathà caikavàkyatayà na tatkàryotpattipratyåhaþ / na caitàvatà devatànàmatra ÷arãre bhoktçtvam / nahi yantà rathamadhitiùñhinnapi tatsàdhyavijayàderbhoktàpi tu svàmyeva / evaü devatà adhiùñhàtryo 'pi na bhoktryastàsàü tàvnamàtrasya ÷rutatvàt / bhoktà tu jãva eva / naca naràdi÷arãrocitaü duþkhabahulamupabhogaü sukhamapyo devatà arhanti / tasmàt pràõànàmadhiùñhàtryo devatà iti siddham, ÷eùamatirohitàrtham //14 // 2.4.7.15. // 15 // 2.4.7.16. // 16 // 2.4.8.17. // 16 // ## / mà bhåt pràõo vçttirindriyàmàm / indriyàõyevàsya jyeùñhasya ca pràõasya vçttayo bhaviùyanti / tadbhàvàbhàvànuvidhàyibhàvàbhàvatvamindriyàõàü ÷rutyanubhavasiddhaü, tathàca pràõa÷abdasyaikasyànyàñyamanekàrtvaü na bhaviùyati / vçttãnàü vçttimatastattvàntaratvàbhàvàt / tattvàntaratve tvindriyàõàü, pràõa÷abdasyànekàrthatvaü prasajyeta / indriyeùu làkùaõikatvaü và / naca mukhyasaübhave lakùaõà yuktà ughanyatvàt / naca bhedena vyapade÷o bhedasàdhanam 'etasmàjjàyate pràõaþ' ityàdirmanaso 'pãndriyebhyo 'sti bhedena vyapade÷a ityanindriyatvaprasaïgaþ / smçtiva÷àttu tasyendriyatve indriyàmàmapi pràõàdbhedena vyapadiùñànàmapyasti pràõasvabhàvatve 'hanta asyaiva råpamasàma' iti ÷rutiþ / tasmàdupapatteþ ÷rute÷ca pràõasyaiva vçttasya ekàda÷endriyàõi na tattvàntaràõãti pràptam / evaü pràpta ucyate-mukhyàt pràõàttattvàntaràõãndriyàmi, tatra tatra bhedena vyapade÷àt / mçtyupràptàpràptatvalakùaõaviruddhadharmasaüsarga÷ruteþ / arthakriyàbhedàcca / dehadhàraõaü hi pràõasya kriyàr'thàlocanamanane cendriyàõàm / naca tadbhàvàbàvànuvidhànaü tadvçttitàmàvahati / dehena vyabhicàràt / pràõàdayo hi dehànvayavyatirekànuvidhàyino naca dehàtmanaþ / yàpi ca pràõaråpatàmindriyàõàmabhidadhàti ÷rutiþ, tatràpi paurvàparyàlocanàyàü bheda eva pratãyata ityuktaü bhàùyakçtà / tasmàdbahu÷rutivirodhàt pårvàparavirodhàcca pràõaråpatàbhidhànamindriyàõàü pràõàyattatayà bhàktaü gamayitavyam / manasastvindriyatve smçteravagate kkacidindriyebhyo bhedenopàdànaü gobalãvardanyàyena / athavà indriyàõàü vartamànamàtraviùayatvànmanasastu traikàlyagocaratvàdbhedenàbhidhànam / naca pràõe bhedavyapade÷abàhulyaü tathà netuü yuktam / pràõaråpatà÷rute÷ca gatirdar÷ità / tathà jyeùñhe pràõa÷abdasya mukhyatvàdindriyeùu tatastattvàntareùu làkùaõikaþ pràõa÷abda iti yuktam / naca mukhyatvànurodhenàvagatabhedayoraikyaü yuktaü, mà bhådgaïgàdãnàü tãràdibhiraikyamiti / anye tu bheda÷abdàdhyayàhàrabhiyà bheda÷rute÷ceti paunaruktyabhiyà ca tacchabdasya cànantaroktaparamàrthakatvàdanyathà varõayà¤cakruþ / kimekàda÷aiva vàgàdaya indriyàõyàho pràõo 'pãti vi÷aye indrasyàtmano liïgamindriyaü, tathàca vàgàdivatpràõasyàpãndraliïgamindriyàmiti vàgàdivatpràõo 'pãndriyamiti pràptam / evaü pràpte 'bhidhãyate-indriyàõi vàgàdini ÷reùñhàt pràõàdanyatra / kutaþ-tenendriya÷abdena teùàmeva vàgàdãnàü vyapade÷àt / nahi mukhye pràõà indriya÷abdo dçùñacaraþ / indraliïgatà tu vyutpattimàtranimittaü yathà gacchatãti gauriti / pravçttinimittaü tu dehàdhiùñhànatve sati råpàdyàlocanakaraõatvam / idaü càsya dehàdhiùñhànatvaü yaddehànugrahopaghàtàbhyàü tadanugrahopaghàtau / tathàca nàlokasyendriyatvaprasaïgaþ / tasmàdråóhervàgàdaya evendriyàõi na pràõa iti siddham / bàùyakàrãyaü tvadhikaraõaü bheda÷ruterityàdiùu såtreùu neyam //17 // 2.4.8.18. // 18 // 2.4.8.19. // 19 // 2.4.9.20. saüj¤àmårtikëptistu trivçtkurvata upade÷àt / satprakriyàyàü 'tatteja aikùata' ityàdinà saüdarbheõa tejo 'bannànàü sçùñiü vidhàyopadi÷yate-'seyaü devataikùata hantàhamimàstisro devatà anena jãvenàtmanànupravi÷ya nàmaråpe vyàkaravàõi tàsàü trivçtaü trivçtamekaikàü karavàõi' iti / asyàrthaþ-pårvoktaü bahubhavanamãkùaõaprayojanamadyàpi sarvathà na niùpannamiti punarãkùàü kçtavatã bahubhavanameva prayojanamuddi÷ya kathaü hantedànãmahamimà yathoktàsteja àdyàstisro devatàþ pårvasçùñàvubhåtena saüprati smaraõasaünidhàpitena jãvena pràõàdharaõakartràtmanànupravi÷ya buddhyàdibhåtamàtràyàmadar÷a iva mukhabimbaü toya iva candramaso bimbaü chàyàmàtratayànupravi÷ya nàma ca råpaü ca te vyàkaravàõi vispaùñaü karavàõãdamasya nàmedaü ca råpamiti / tàsàü tisçõàü devatànàü trivçtaü trivçtaü tejo 'bannàtmanà tryàtmikàü tryàtmikàmekaikàü devatàü karavàõãti / tatra saü÷ayaþ-kiü jãvakartçkamidaü nàmaråpavyàkaraõamàho parame÷varakartçkamiti / yadi jãvakartçkaü tataþ 'àkà÷o ha vai nàma nàmaråpayornirvahità' ityàdi÷rutivirodhàdanadhyavasàyaþ / atha parame÷varakartçkaü, tato na virodhaþ / tatra óitthaóavitthàdinàmakaraõe ca ghañapañàdiråpakaraõe ca jãvakartçtvadar÷anàdihàpi trivçtkaraõe nàmaråpakaraõe càsti saübhàvanà jãvasya / tathàca yogyatvàdanena jãveneti vyàkaravàõãti pradhànakriyayà saübadhyate, na tvànantaryàdanupravi÷yetyanena saübadhyate / pradhànapadàrthasaübandho hi sàkùàtsarveùàü guõabhåtànàü padàrthànàmautsargikastàdarthyàtteùàm / tasya tu kkacitsàkùàdasaübhavàtparamparà÷rayaõaü, sàkùàtsaübhava÷ca yogyatayà dar÷itaþ / nanu seyaü devateti parame÷varakartçtvaü ÷råyate / satyam / prayojakatayà tu tadbhaviùyati / yathà loke càreõàhaü parasainyamanupravi÷ya saükalayànãti / yadi punarasya sàkùàtkartçbhàvo bhavedanena jãvenetyanarthakaü syàt / nahi jãvasyànyathà karaõabhàvo bhavitumarhati / prayojakakartustatsàkùàtkartà karaõaü bhavati pradhànakriyodde÷ena prayojakena prayojyakarturvyàpanàt / tasmàdatra jãvasya kartçtvaü nàmaråpavyàkaraõe 'nyatra tu parame÷varasyeti virodhàdanadhyavasàya iti pràptam / evaü pràpta ucyate-parame÷varasyaivehàpi nàmaråpavyàkartçtvamupadi÷yate na tu jãvasya, tasya pradhànakriyàsaübandhaü pratyayogyatvàt / nanvanyatra óitthajavitthàdinàmaka4maõi ghaña÷aràvàdiråpakarmaõi ca kartçtvadar÷anàdihàpi yogyatà saübhàvyata iti cet / na / nirinadãsamudràdinirmàõàsàmarthyenàrthàpattyabhàvaparicchinnena saübhàvanàpabàdhanàt / tasmàt parame÷varasyaivàtra sàkùàtkartçtvamupadi÷yate na jãvasya / anupravi÷yetyanena tu saünihitenàsya saübandho yogyatvàt / na cànarthakyaü trivçtkaraõasya bhoktçjãvàrthatayà tadanuprave÷àbhidhànasyàrthavattvàt / syàdetat / anupravi÷ya vyàkaravàõãti samànakartçtve ktvaþ smaraõàt prave÷anakarturjãvasyaiva vyàkartçtvamupadi÷yate 'nyathà tu parame÷varasya vyàkartçtve jãvasya praveùñçtve bhinnakartçkatvena ktvaþ prayogo vyàhanyetetyatràha- ## / atirohitàrthamanyat //20 // 2.4.9.21. ## / atra bhàùyakçtottarasåtra÷eùatayà såtrametadviùayopadar÷anaparatayà vyàkhyàtam / ÷aïkàniràkaraõàrthatvamapyasya ÷akyaü vaktum / tathàhi-yo 'nnasyàõiùñho bhàgastanmanastejasastu yo 'õiùñho bàgaþ sa vàgityatra hi kàõàdànàü sàükhyànàü càsti vipratipattiþ / tatra kàõàdà mano nityamàcakùate / sàükhyàstvàhaïkàrike vàïmanase / annabhàgatàvacanaü tvasyànnasaübandhalakùaõàrtham / annopabhoge hi manaþ svasthaü bhavati / evaü vàco 'pi pàñavena tejaþsàmyamabhyåhanãyam / tatredamupatiùñhate- ## / vàïmanasa iti vaktavye màüsàdyabhidhànaü siddhena saha sàdhyasyopanyàso dçùñàntalàbhàya / yathà màüsàdi bhaumàdyevaü vàïmanase api taijasabhaume ityarthaþ / etaduktaü bhavati-na tàvadbrahmavyatiriktamasti ki¤cinnatyam / brahmaj¤ànena sarvaj¤ànapratij¤àvyàghàtàt, bahu÷rutivirodhàcca nàpyàhaïkàrikam, ahaïkàrasya sàükhyàbhimatasya tattvasyàpràmàõikatvàt / tasmàdasati bàdhake ÷rutirà¤jasã nànyathà katha¤cinnetumuciteti ka¤ciddoùamityuktaü taü doùaü dar÷ayannàha pårvapakùã- ## //21 // 2.4.9.22. ## //22 // 2.4.9.22. tribçtkaraõàvi÷eùe 'pi yasya ca yatra bhåyastvaü tena tasya vyapade÷a ityarthaþ //22 // iti ÷rãmadvàcaspatimi÷raviracite ÷rãmadbhagavatpàda÷àrãrakabhàùyavibhàge bhàmatyàü dvitãyasyàdhyàyasya caturthaþ pàdaþ //4 // iti ÷rãmadbrahmasåtra÷àïkarabhàùye 'virodhàkhyo dvitãyo 'dhyàyaþ ____________________________Adhyàya 3____________________________ / ## / 3.1.1.1. ## / dvitãyatçtãyàdhyàyayorhetumadbhàvalakùaõaü saübandhaü dar÷ayan sukhàvabodhàrthamarthasaükùepamàha- ## / smçtinyàya÷rutivirodhaparihàreõa hi anadhyavasàyalakùaõamapràmàõyaü parihçtaü tathàca ni÷calãkçte tàrtãyo vicàro bhavatyanyathà tu nirbãjatayà na sidhyediti / avàntarasaügatiü dar÷ayitun ##cetyuktam / adhyàyàrthasaükùepamuktvà pàdàrthasaükùepamàha- ## / tasya prayojanamàha-vairàgya iti / pårvàparapari÷odhanàya bhåmikàmàracayati #<-jãvo mukhyapràõasaciva iti / karaõopàdànavadbhåtopàdànasyà÷rutatvàditi># / atra ca karaõopàdàna÷rutyaiva bhautikatvàt karaõànàü bhåtopàdànasiddherindriyopàdànàtiriktabhåtavivakùayàdhikaraõàrambhaþ / yadi bhåtànyàdàyàgamiùyattadà tadapi karaõopàdànadeva÷roùyat / naca ÷råyate tasmànna bhåtapariùvakto raühasyapi tu karaõamàtrapariùvaktaþ / nahyàgamaikagamyer'the tadabhàvaþ prameyàbhàvaü na paricchettumarhati / naca dehàntaràrambhànyathànupapattyà bhåtapariùvaktasya raühaõakalpaneti yuktamityàha- ## / iha hi kàyàrambhaõàmagnihotràpårvapariõàmalakùaõaü ÷raddhàditvena pa¤cadhà pravibhajya dyuprabhçtiùvagniùu hetavyatvenopàsanamuttaramàrgapratipattisàdhanaü vivakùantyàha ÷rutiþ-'asau vàva loko gautamàgniþ' ityàdi / atra sàyaüpràtaragnihotràhuto, hute paya àdisàdhane ÷raddhàpårvamàhavanãyàgnisamiddhåmàrciraïgàravisphuliïgabhàvite kartràdikàrakabhàvite càntarikùaü krameõotkràmya dyulokaü pravi÷antyau såkùmabhåte dravadravyapayaþprabhçtyapsaübandhàdap÷abdavàcye, ÷raddhàhetukatvàcca ÷raddhà÷abdavàcye / tayoràhutyoradhikaraõamagniranye ca samiddhåmàrciraïgàravisphuliïgà råpakatvena nirdi÷yante / asau vàva dyuloko gautamàgniþ / yathàgnihotràdhikaraõamàhavanãya evaü ÷raddha÷abdavàcyàgnihotràhutipariõàmàvasthàråpàþ såkùmà yà àpaþ ÷raddhàbhàvitàstadadhikaraõaü dyulokaþ / asyàditya eva samit / tena hãddho 'sau dyuloko dãpyate 'taþ samindhanàtsamit tasyàdityasya ra÷mayo dhåmà indhanàdivàdityàdra÷mãnàü samutthànàt / ahararthiþ / prakà÷asàmànyàdàdityakàryatvàcca / candramà aïgàraþ / tadetasminnagnau devà yajamànapràõà agnyàdiråpà adhidevam / ÷raddhàü juhvati ÷raddhà coktà / parjanyo vàva gautamàgniþ parjanyo nàma vçùñyupakaraõàbhimànã devatàvi÷eùaþ / tasya vàyureva samit / vàyunà hi parjanyo 'gniþ samidhyate, purovàtàdipràbalye vçùñidar÷anàt / abhraü dhåmaþ / dhåkàryatvàt dhåmasàdç÷yàcca / vidyudarciþ / prakà÷asàmànyàt / a÷aniraïgàràþ kàñhinyàdvidyutsaübandhàcca / garjitaüsa moghànàü visphuliïgàþ viprakãrõatàsàmànyàt / tasmindevà yajamànapràõà agniråpàþ somaü ràjànaü juhvati tasya somasyàhutervarùaü bhavati / etaduktaü bhavati-÷raddhàkhyà àpo dyulokamàhutitvena pravi÷ya candràkàreõa pariõatàþ satyo dvitãye paryàye parjanyàgnau hutà vçùñitvena pariõamanta iti / 'pçthivã vàva gautamàgniþ' tasya pçthivyàkhyasyàgnaiþ saüvatsara eva samit / saüvatsareõa kàlena hi samiddhà bhåmirvrãhyàdiniùpattaye kalpate / àkà÷o dhåmaþ pçthivyagnerutthita ivàkà÷o dç÷yate / ràtrirarciþ pçthivyà ÷yàmàyà anuråpà ÷yàmatayà ràtriragnerivànurupamarciþ / di÷oïgàràþ prage ràtriråpàrciþ÷amane upa÷àntànàü prasannànàü di÷àü dar÷anàt / avàntaradi÷o visphuliïgàþ kùudratvasàmyàt / tasminnagnau ÷raddhàsomapariõàmakrameõàgatà apo vçùñiråpeõa pariõatà devà juhvati tasyà àhuterannaü vrãhiyavàdi bhavati / puruùo vàva gautamàgnistasya vàgeva samit / vàcà khalvayaü tàlvàdyaùñasthànasthitayà varõapadavàkyàbhivyaktikrameõàrthajàtaü prakà÷ayan samidhyate / pràõo dhåmaþ / dhåmavanmukhànnirgamanàt / jihvàrciþ lohitatvasàmyàt / cakùuraïgàràþ prabhà÷rayatvàt / ÷rotraü visphuliïgàþ viprakãrõatvàt / tà evàpaþ ÷raddhàdipariõàmakrameõàgatàþ vrãhyàdiråpeþ pariõatà satyaþ puruùe 'gnau hutàstàsàü pariõàmo retaþ saübhavati / yoùà vàva gautamàgniþ tasyà upastha eva samit / tena hi sà putràdyutpàdanàya samidhyate yadupamantrayate sa dhåmaþ / strãsaübhavàdupamantraõasya lomàni và dhåmaþ yonirarciþ lohitatvàt / yadantaþ karoti maithunaü te 'ïgàràþ / abhinandàþ sukhalavà visphuliïgàþ, kùudratvàt / tasminnetasminnagnau devà reto juhvati tasyà àhutergarbhaþ saübhavati / evaü ÷raddhàsomavarùànnaretohavakrameõa yoùàgniü pràpyàpo garbhàkhyà bhavanti / tatràpsamavàyitvàdàpaþ puruùavacaso bhavanti pa¤camyàmàhutàviti / yataþ pa¤camyàmàhutàvàpaþ puruùavacaso bhavanti tasmàdadbhiþ pariveùñito jãvo rahatãti gamyate / etaduktaü bhavati-÷raddhà÷abdavàcyà àpa ityagre vakùyati tàsàü trivçtkatatayà tejo 'nnàvinàbhàvenàbgrahaõena tejonnayorapi saügraha ityetadapi vakùyate / yadyapyetàvatàpi bhåtaveùñitasya jãvasya raühaõaü nàvagamyate tejobannànàü pa¤camyàmàhutau puruùavacastvamàtra÷ravaõàt, tathàpãùñàdikàriõàü dhåmàdinà pitçyàõena pathà candralokapràptikathanaparayà 'àkà÷àccandramasameùa somo ràñ' iti ÷rutyà saha '÷raddhàü juhvati tasyà àhuteþ somo ràjà saübhavati' ityasyàþ ÷ruteþ mànatvàdgamyate bhåtapariùvakto raühatãti / tathàhi-yà evàpo hutà dvitãyasyàmàhutau somabhàvaü gatàstàbhireùa pariùvakto jãva iùñàdikàrã candrabhåyaü gata÷candralokaü pràpta iti / nanu svatantrà àpaþ ÷raddhàdikrameõa somabhàvamàpnuvantu tàbhirapariùvakta eva tu jãvaþ sendriyamàtro gatvà somabhàvamanubhavatu / ko doùaþ / ayaü doùaþ / yataþ ÷rutisàmànyàtikrama iti / evaü hi ÷rutisàmànyaü kalpeta yadi yena råpeõa yena ca krameõàpàü somabhàvastenaiva jãvasyàpi somabhàvo bhavet / anyathà tu na ÷rutisàmànyaü syàt / tasmàtpariùvaktàpariùvaktaraühaõavi÷aye ÷rutisàmànyànurodhena pariùvaktaraühaõaü ni÷cãyate / ato dadhipayaþprabhçtayo dravabhåyastvàdàpo hutàþ såkùmãbhåtà iùñàdikàriõamà÷rità nondhanena vidhinà dehe håyamàne hutàþ satya àhutimapya iùñàdikàriõaü pariveùñya svargaü lokaü nayantãti / codayati- ## / ayamarthaþ-evaü hi såkùmadehapariùvakto raühet yadyasya sthålaü ÷arãraü raühato na bhavet / asti tvasya vartamànasthåla÷arãrayoga àdehàntarapràptestçõajalàyukànidar÷anena, tasmànnidar÷ana÷rutivirodhànna såkùmadehapariùvakto raühatãti / pariharati- ## / na tàvatparamàtmanaþ saüsaraõasaübhavaþ, tasya nitya÷uddhabuddhamuktasvabhàvatvàt / kintu jãvànàm / paramàtmaiva copàdhikalpitàvacchedo jãva ityàkhyàyate, tasya ca dehendriyàderupàdheþ prade÷ikatvànna tatra san dehàntaraü gantumarhati / tasmàtsåkùmadehapariùvakto raühatikarmopasthàpitaþ pratipattavyaþ pràptavyo yo dehastadviùayàyà bhàvanàyà utpàdanàyà dãrghãbhàvamàtraü jalåkayopamãyate / sàükhyànàü kalpanàmàha- ## / àhaïkàrikatvàtkaraõànàmahaïkàrasya ca jaganmaõóalavyàpitvàtkaraõànàmapi vyàpitetyarthaþ / bauddhànàü kalpanàmàha- ## / àlayavij¤ànasaütàna àtmà tasya vçttiþ ùañ pravçttivij¤ànàni / pa÷cendriyàõi tu cakùuràdãni abhinavàni jàyante / kaõabhukklpanàmàha- ## / bhogasthànaü bhogàyatanaü ÷arãramabhinavamiti yàvat / digambarakalpanàmàha- ## / àdigrahaõena lokàyatikànàü kalpanàü saügçhõàti / te hi ÷arãràtmavàdino bhasmãbhàvamàtmana àhurna kasyacidgamanamiti //1 // 3.1.1.2. codayati- ## / atra såtreõottaramàha- ## / tejasaþ kàryama÷itapãtàhàraparipàkaþ / apàü snehasvedàdi / pçthivyàþ kàryaü gandhàdi / yastu gandhasvedapàkapràõàvakà÷adànadar÷anàddehasya pà¤cabhautikatvaü pa÷yaüstejobannàtmakatvena tryàtmakatve na parituùyati, taü pratyàha- ## / vàtapitta÷leùmabhistribhirdhàtubhiþ ÷arãradhàraõàtmakaistridhàtutvàt / ato na sa deho bhåtàntaràõi pratyàkhyàya kevalàbhiradbhiràrabdhuü ÷akyate / abgrahaõaniyamastarhi kasmàdityata àha- ## / pçthivãdhàtuvarjamitarateja àdyapekùayà kàryasya ÷arãrasya lohitàdidravabhåyastvàttatkaraõayo÷copàdànanimittayordravabhåyastvàdapàü puruùavacastvoktirna punarbhåtàntaraniràsàrthà //2 // 3.1.1.3. ## / pràõànàü jãvaddehe sà÷rayatvamavagataü gacchati jãvaddehe tadanuvidhàyinaþ pràõà api gacchantãti dçùñam / ataþ ùàñkau÷ikà dehàdutkràmantaþ kasmiü÷cidutkràmatyutkràmanti / sa caiùàmanuvidheyaþ såkùmo deho bhåtendriyamaya iti gamyate / nahãndriyamàtrà÷rayatvameùàü dçùñaü yatastanmàtrà÷rayàõàü gatirupapadyeteti //3 // 3.1.1.4. ## / ÷ràvite 'pi spaùñe jãvasya pràõaiþ saha gamane 'gnyàdigati÷aïkà ÷rutivirodhotthàpanàrthà / atra hi lomake÷ayoroùadhivanaspatigamanaü dçùñavirodhàdbhàktaü tàvadabhyupeyam / evaü ca tanmadhyapatitatvena teùàmapi ÷rutivirodhàdbhàktatvamevocitamiti / bhakti÷copakàranivçttiruktà //4 // 3.1.1.5. ## / pa¤camyàmàhutàvapàü puruùavacastvaprakàre pçùñe prathamàyàmàhutau anapàü ÷raddhàyà hetavyatàbhidhànasaübhavaddhamanupapannaü ca / nahi yathà pa÷vàdibhyo hçdayàdayo 'vayavà avadàya niùkçùya håyante, evaü ÷raddhà buddhiprasàdalakùaõà niùkraùñuü và hotuü và ÷akyate / na càpyevamautsargikã kàraõànuråpatà kàryasya yujyate / tasmàdbhaktyàyamapsu ÷raddhà÷abdaþ prayukta iti / ata eva ÷rutiþ 'àpo hàtmai' iti //5 // 3.1.1.6. ## / asyàrthaþ pårvamevoktaþ / agnihotre ùañsåtkràntigatipratiùñhàtçptipunaràvçttilokapratyutthàyiùvagnisamiddhåmàrciraïgàravisphuliïgeùu pra÷nàþ ùañ, teùàü yaþ samàhàraþ ùaõõàü sà ùañpra÷nã, tasyà niråpaõaü prativacanam //6 // 3.1.1.7. såtràntaramavatàrayituü ÷aïkate- ## / kriyàsamabhihàreõàpyàyanàpakùayau yathà somasya tathà bhakùayanti somamayàüllokànityarthaþ / ata uttaraü pañhati- ## / karmajanitaphalopabhogakartà hyadhikàrã na punarupabhogyastasmàccandrasàlokyamupagatànàü devàdibhikùyatve 'svargakàmo yajeta' iti yàgabhàvanàyaþ kartrapekùitopàyatàråpavidhi÷rutivirodhàdanna÷abdo bhoktçõàmeva satàü devopàjãvitàmàtreõa bhàkto gamayitavyo na tu carvaõanigaraõàbhyàü mukhya iti / atraivàrthe ÷rutyantaraü saügacchata ityàha- ## / ÷rutiranàtmavigàmanàtmavittvàdeva pa÷uvaddevopabhogyatàü na tu carvaõãyatayà / yathà hi balãvardàdayo bhu¤janà api svaphalaü svàmino halàdivahanenopakurvàõà bhogyàþ, evaü paramatattvamavidvàüsa iùñàdikàriõa iha dadhipayaþpuroñà÷àdinàmuùmiü÷ca loke paricàrakatayà devànàmupabhogyà iti ÷rutyarthaþ / athavà ##ityasyànyà vyàkhyà / àtmavit pa¤càgnividyàvit na àtmavit anàtmavit / yo hi pa¤càgnividyàü na vedaü taü devà bhakùayantãti nindyate pa¤càgnividyàü stotuü tasyà eva prakçtatvàt / tadanenopacàrasya projanamuktam / upacàranimittamanupapattimàha- ## / ÷rutirbhoktçtvam / ## / ÷eùamatirohitàrtham //7 // 3.1.2.8. ## / yàvadupabandhàt / ## / ca yatki¤ceha karma kutaü tasyàntaü pràpyeti ÷ravaõàt, pràyaõasya caikapraghaññakena sakalakarmàbhivya¤jakatvàt / na khalvabhivyaktinimittasya sàdhàraõye 'bhivyaktiniyamo yuktaþ / phaladànàbhimukhãkaraõaü càbhivyaktistasmàtsamastameva karma phalamupabhojitavat / svaphalavirodhi ca karma / tasmàcchuterupapatte÷caü niranu÷ayànàmeva caraõàdàcàràdavaroho na karmaõaþ / àcàrakarmaõã ca ÷ruteþ prasiddhabhede / yathàkàrã yathàcàrã tathà bhavatãti / tathàca ramaõãyacaraõàþ kapåyacaraõà ityàcàrameva yoninimittamupadi÷ati na tu karma / stàü và karma÷ãle dve apyavi÷eùeõànu÷ayastathàpi yadyapyayamiùñàpårtakàrã svayaü niranu÷aye bhuktabhogatvàttathàpi pitràdigatànu÷ayava÷àttadvipàkàn jàtyàyurbhogaü÷candralokàdavaruhyànubhaviùyati / smaryate hyanyasya sukçtaduùkçtàbhyàmanyasya tatsaübandhinastatphalabhàgità-'patatyardha÷arãreõa yasya bhàryà suràü pibet' ityàdi / tathà ÷ràddhavai÷vànarãyeùñyàdeþ pitàputràdigamiphala÷rutiþ / tasmàdyàvatsaüpàtamityupakramànurodhàt 'yat ki¤ceha karoti' iti ca ÷rutyantarànusàràdramaõãyacaraõatvaü saübandhyantaragatamiùñàpårtakàriõi bhàktaü gamayitavyam / tathàca niranu÷ayànàmeva bhuktabhogànàmavaroha iti pràpta ucyate-yena karmakalàpena phalamupabhojitaü tasminnatãte 'pi sànu÷ayà eva candramaõóalàdavarohanti / kutaþ-dçùñasmçtibhyàm / pratyakùadçùñà ÷rutirdçùña÷abdavàcyà / smçti÷copanyastà / athavà dçùña÷abdenoccàvacaråpo bhoga ucyate / ayamabhisaüdhiþ-kapåyacaraõà ramaõãyacaraõà ityavarohitàmetadvi÷eùaõam / naca sati mukhyàrthasaübhave saübandhimàtreõopacaritàrthatvaü nyàñyam / na copakramavirodhàcchutyantaravirodhàcca mukhyàrthasaübhava iti sàüpratam / dattaphaleùñàpårtakarmàpekùayàpi yàvatpadasya yatki¤cetipadasya copapatteþ / nahi 'yàvajjãvamagnihotraü juhuyàt' iti yàvajjãvamahàravihàràdisamaye 'pi homaü vidhatte nàpi madhyàhnàdàvapi tu sàyaüpràtaþkàlàpekùayà / sàyaüpràtaþkàlavidhànasàmarthyàt, kàlasya cànupàdeyatayànaïgasyàpi nimittànuprave÷àttatraivamiti cet / na / ihàpi ramaõãyacaraõà ityàdermukhyàrthatvànurodhàttadupapatteþ / tatkimidànãmupasaühàrànurodhenopakramaþ saükocayitavyaþ / netyucyate / nahyasàvupasaühàrànurodhe 'pyasaükucadvçttirupapattumarhati / nahi yàvantaþ saüpàtà yàvatàü và puüsàü saüpàtàste sarve tatreùñàdikàriõà bhogena kùayaü nãyante / puruùàntarà÷rayàõàü karmà÷ayànàü tadbhogena kùaye 'tiprasaïgàt / ciropabhuktànàü ca karmà÷ayànàmasatàü candramaõóalopabhogenàpanayanàt / tathàca svayaü saükucantã yàvacchutirupasaühàrànurodhapràptamapi saükocanamanumanyate / etena 'yatki¤ceha karoti' ityapi vyàkhyàtam / api ceùñàpårtakàrãha janmani kevalaü na tanmàtramakàrùãdapi tu godohanenàpaþ praõayan pa÷uphalamapyapårvaü samacaiùãt / evamaharni÷aü ca vàïmanaþ ÷arãraceùñàbhiþ puõyàpuõyamihàmutropabhogyaü saücitavato na martyalokàdibhogyaü candraloke bhagyaü bhavitumarhati / naca svaphalavirodhino 'nu÷ayasya çte prayà÷cittàdàtmaj¤ànàdvàdattaphalasya dhvaüsaþ saübhavati / tasmàttenànu÷ayenàyamanu÷ayavàn paràvartata iti ÷liùñam / na caikabhavikaþ karmà÷aya ityagre bhàùyakçdvakùyati / anye tu sakalakarmakùaye paràvçtti÷aïkà nirbãjeti manyamànà anyathàdhikaraõaü varõayà¤cakrurityàha- ## / anu÷ayo 'tra dattaphalasya karmaõaþ ÷eùa ucyate / tatredamiha vicàryate-kiü dattaphalànàmiùñàpårtakarmaõàmava÷eùàdihàvartante uta tànyupabhogena niràva÷eùaü kùapayitvànupabhuktakarma÷àdihàvartanta iti / tatreùñàdãnàü bhogena samålakàùaü kaùitatvànniranu÷ayà evànupabhuktakarmava÷àdàvartanta iti pràpta ucyate-sànu÷ayà evàvartanta iti / kutaþ-dçùñànusàràt / yathà bhàõóasthe madhuni sarpiùi và kùàlite 'pi bhàõóalepakaü taccheùaü madhu và sarpirvà na kùàlayituü ÷akyamiti dçùñamevaü tadanusàràdetadapi pratipattavyam / na càva÷eùamàtràccandramaõóale tiùñhàsannapi sthàtuü pàrayati / yathà sevako hàstikà÷vãyapadàtivràtaparivçto mahàràjaü sevamànaþ kàlava÷àcchatrapàdukàva÷eùo na sevitumarhatãti dçùñaü tanmålà ca laukikã smçtiriti dçùñasmçtibhyàü sànu÷ayà evàvartanta iti / tadedaddåùayati- ## / evakàre prayoktavye ivakàro guóajihvikayà prayuktaþ / ÷abdaikagamyer'the na sàmànyatodçùñànumànàvasara ityarthaþ / ÷eùamatirohitàrtham / pårvapakùahetumanubhàùate- ## / dåùayati- ## / ramaõãyacaraõà kapåyacaraõà ityàdikayànu÷ayapratipàdanaparayà ÷rutyà viruddhamityarthaþ / ## / iha janmani hi paryàyeõa sukhaduþkhe bhujyamàne dç÷yete / yugapaccedekapraghaññakena pràyaõena sukhaduþkhaphalàni karmàõi vyajyeran / yugapadeva tatphalàni bhujyeran / tasmàdupabhogaparyàyadar÷anàdbalãyasà durbalasyàbhibhavaþ kalpanãyaþ / evaü viruddhajàtinimittopabhogaphaleùvapi karmasu draùñavyam / na càbhivyaktaü ca karma phalaü na datta iti ca saübhavati / phalopajanàbhimukhyaü hi karmaõàmabhivyaktiþ / apica pràõasyàbhivya¤jakatve svargarakatatiryagyonigatànàü jantånàü tasmi¤janmani karmasvanadhikàrànnàpårvakarmopajanaþ pårvakçtasya kramà÷yasya pràyaõàbhivyaktatayà phalopabhogena prakùayànnàsti teùàü karmà÷ya iti na te saüsareyuþ / naca mucyerannàtmaj¤ànàbhàvàditi kaùñàü batàliùñà da÷àm / ki¤ca svasamavetameva pràyamenàbhivyajyate 'pårvaü na parasamavetaü, yena pitràdigatena karmaõà varteranniti / ÷eùaü sugamam //8 // 3.1.2.9. ## / anena niranu÷ayà evàvarohantãti pårvapakùabãjaü nigåóhamuddhàñya nirasyati / yadyapi 'akrodhaþ sarvabhåteùu karmaõà manasà girà / anugraha÷ca j¤ànaü ca ÷ãlametàdvidurbudhàþ // ' iti smçteþ ÷ãlamàcàro 'nu÷ayàdbhinnastathàpyànu÷ayàïgatayànu÷ayopalakùaõatvaü kàrùõàjiniràcàryo mene / tathàca ramaõãyacaraõàþ kapåyacaraõà ityanenànu÷ayopalakùaõàtsiddhaü sànu÷ayànàmevàvarohaõamiti //9 // 3.1.2.10. #<ànarthakyamiti cenna tadapekùatvàt># / 'àcàrahãnaü na punaranti vedàþ' iti hi smçtyà vedapadena vedàrthamupalakùayantyà vedàrthànuùñhàna÷eùatvamàcàrasyoktaü na tu svatantra àcàraþ phalasya sàdhanaü, tena vedàrthànuùñhànopakàrakatayàcàrasya nànarthakyaü kratvarthasya / tadanena samidàdivadàcàrasya kratvarthatvamuktam / saüprati snànàdivatpuruùàrthatve puruùasaüskàratve 'pyadoùa ityàha- ## / tadevaü caraõa÷abdenàcàravàcinà sarvo 'nu÷ayo lakùita ityuktam //10 // 3.1.2.11. bàdaristu mukhya eva caraõa÷abdaþ karmaõãtyàha- ## / brahmaõaparivràjakanyàyo gobalãvardanyàyaþ / ÷eùamatirohitàrtham //11 // 3.1.3.12. ## / 'ye vai ke càsmàllokàtprayanti candramasameva te sarve gacchanti' iti kauùãtakinàü samàmnànàt, dehàrambhasya ca candralokagamanamantareõànupapatteþ pa¤camyàmàhutàvityàhitisaükhyàniyamàt / tathàhi-dyusomavçùñyannaretaþpariõàmakrameõa tà evàpo yoùidagnau hutàþ puruùavacaso bhavantãtyavi÷eùeõa ÷rutam / na caitanmanuùyàbhipràyaü, kapåyacaraõàþ svayonimityamanuùyasyàpi ÷ravaõàt / gamanàgamanàya ca devayànapitçyàõayoreva màrgayoràmnànàt, pathyantarasyà÷ruteþ, 'jàyasva mriyasveti tçtãyaü sthànam' iti ca sthànatvamàtreõàvagamàtpathitvenàpratãte÷candralokàdavatãrõànàmapi ca tatsthànatvasaübhavàdasaüpåreõa prativacanopapatteþ, ananyamàrgatayà ca tadbhogavirahiõàmapi gràmaü gacchan vçkùamålànyupasarpatãtivatsaüyamanàdiùu yamava÷yatàyai candralokagamanopapatteþ, 'na katareõavacana' ityasyàsaüpåraõapratipàdanaparatayà màrgadvayaniùedhaparatvàbhàvàt, aniùñàdikàriõàmapi candralokagamane pràpte 'bhidhãyate-satyaü sthànatayàvagatasya na màrgatvaü tathàpi vettha yathàsau màrgo na saüpåryate ityasya prativacanàvasare màrgadvayaniùedhapårvaü tçtãyaü sthànamabhivadannasaüpåraõàya tatpratipakùamàcakùãta / yadi punastenaiva màrgeõàgatya janmamaraõaprabandhavat sthànamadhyàsãta naitattçtãyaü sthànaü bhavet / nahãùñàdikàriõa÷candramaõóalàdavaruhya ramaõãyaü ninditàü và yoniü pratipadyamànàstçtãyaü sthànaü pratipadyante / tatkasya hetoþ / pitçyàõena pathàvarohàt / tadyadi kùudrajantavo 'pyanenaiva pathàvaroheyuþ, naitadeùàü janmamaraõaprabandhavattçtãyaü sthànaü bhavet / tato 'vagacchàmaþ saüyamanaü sapta ca yàtanàbhåmãryamava÷atayà pratipadyamànà aniùñàdikàriõo na candramaõóalàdavarohantãti / tasmàt 'ye vai ke ca' itãùñàdikàriviùayaü na sarvaviùayam / pa¤camyàmàhutàviti ca svàrthavidhànaparaü na punarapa¤camyàhutipratiùedhaparamapi, vàkyabhedaprasaïgàt / saüyamane tvanubhåyeti såtreõàvarohàpàdànatayà saüyamanasyopàdànàccandramaõóalàpàdànaniùedha à¤jasaþ / tathàca siddhàntasåtrameva / pårvapakùasåtratve tu ÷aïkàntaràdhyàhàreõa katha¤cidgamayitavyam / ##jaràyujam / ##saüsvedajam //12 // 3.1.3.13. // 13 // 3.1.3.14. // 14 // 3.1.3.15. // 15 // 3.1.3.16. // 16 // 3.1.3.17. // 17 // 3.1.3.18. // 18 // 3.1.3.19. // 19 // 3.1.3.20. // 20 // 3.1.3.21. // 21 // 3.1.4.22. sàbhàvyàpattirupapatteþ / yadyapi yathetamàkà÷amàkà÷àdvàyumityato na tàdàtmyaü sphuñamavagamyate tathàpi vàyurbhåtvetyàdeþ sphuñataraü tàdàtmyàvagamàdyathetamàkà÷amityetadapi tàdàtmya evàvatiùñhate / na cànyasyànyabhàvànupapattiþ / manuùya÷arãrasya nandike÷varasya devadeharåpapariõàmasmaraõàddevadehasya ca nahuùasya tiryaktvasmaraõàt / tasmànmukhyàrthaparityàgena na gauõã vçttirà÷rayaõãyà / gauõyàü ca vçttau lakùaõà÷abdaþ prayukto guõe lakùaõàyàþ saübhavàt / yathàhuþ-'lakùyamàõaguõairyogàdvçtteriùñà tu gauõatà' iti / evaü pràpte bråmaþ-sàbhàvyàpattiþ / samàno bhàvo råpaü yeùàü te sabhàvàsteùàü bhàvaþ sàbhàvyaü sàråpyaü sàdç÷yamiti yàvat / kutaþ- ## / etadeva vyatirekamukhena vyàcaùñe- ## / yuktametadyaddeva÷arãramajagarabhàvena pariõamate, devadehasamaye 'jagara÷arãrasyàbhàvàt / yadi tu devàjaga÷arãre samasamaye syàtàü na deva÷arãramajagara÷arãraü ÷ilpi÷atenàpi kriyate / nahi dadhipayasã samasamaye parasparàtmanã ÷akye saüpàdayituü, tathehàpi såkùma÷arãràkà÷ayoryugapadbhàvànna parasparàtmatvaü bhavitumarhati / evaü vàñvàdiùvapi yojyam / tathàca tadbhàvastatsàdç÷yenaupacàriko vyàkhyeyaþ / nanvàkà÷abhàvena saüyogamàtraü lakùyatàü kiü sàdç÷yenetyata àha- ## //22 // 3.1.5.23. ## / 'durniùprapataram' iti duþkhena niþsaraõaü bråte na tu vilambeneti manyate pårvapakùã / vinà sthåla÷arãraü na såkùma÷arãre duþkhabhàgãti durniùprapataraü vilambaü lakùayatãti ràddhàntaþ //23 // 3.1.6.24. ## / àkà÷asàråpyaü vàyudhåmàdisaüparko 'nu÷ayinàmukta ihedànãü vrãhiyavà oùàdhivanaspatayastilamàùà iti jàyanta iti ÷råyate / tatra saü÷ayaþ-kimanu÷ayinàü bhogàdhiùñhànaü vrãhiyavàdayaþ sthàvarà bhavanti, àhosvit kùetraj¤àntaràdhiùñhiteùveùu saüsargamàtramanubhavantãti / tatra manuùyo jàyate devo jàyata ityàdau prayoge janeþ ÷arãraparigrahe prasiddhatvàdatràpi vrãhyàdi÷arãraparigraha eva janirmukhyàrtha iti vrãhyàdi÷arãrà evànu÷ayina iti yuktam / naca ramaõãyacaraõàþ kapåyacaraõà itivat karmavi÷eùàsaükãrtanàmàttadabhàve vrãhyàdãnàü ÷arãrabhàvàbhàvàtkùetraj¤ànantaràdhiùñhitànàmeva yatsaüparkamàtramiti sàüpratam / iùñàdikàriõàmiùñàdikarmasaükãrtanàttadabhàve vrãhyàdãnàü ÷arãrabhàvàbhàvàtkùetraj¤àntaràdhiùñhitànàmeva yatsaüparkamàtramiti sàüpratam / iùñàdikàriõàmiùñàdikarmasaükãrtanàdiùñàde÷ca hiüsàdoùadåùitatvena sàvadyaphalatayà candralokabhogàntaraü sthàva÷arãrabhogyaduþkhaphalatvasyàpyupapatteþ / naca 'na hiüsyàtsarvà bhåtàni' iti sàmànya÷àstrasyàgnãùomãyapa÷uhiüsàviùayavi÷eùa÷àstreõa bàdhanaü, sàmànya÷àstrasya hiüsàmànyadvàreõa vi÷eùopasarpaõaü vilambeneti sàkùàdvi÷eùaspç÷aþ ÷àstracchãghratarapravçttàddurbalatvàditi sàüpratam / nahi balavadityeva durbalaü bàdhate kintu sati virodhe / na cehàsti virodhaþ, bhinnagocaracàritvàt / 'agnãùomãyaü pa÷umàlabhet ' iti hi kratuprakaraõe samàmnàtaü kratvarthatàmasya gamayati na tvapanayati niùedhàpàditàmasya puruùaü pratyanarthahetutàm / tenàstu niùedhàdasya puruùaü pratyanarthahetutà vidhe÷cha kratvarthatà ko virodhaþ / yathàhuþ-'yo nàma kratumadhyasthaþ kala¤jàdãni bhakùayet / na kratostatra vaiguõyaü yathà coditasiddhitaþ' iti / tasmàjjanermukhyàrthatvàdvrãhyàdi÷arãrà anu÷ayino jàyanta iti pràpte 'bhidhãyate-bhavedetadevaü yadi ramaõãyacaraõàþ kapåyacaraõà itivadvrãhyàdiùvanu÷ayavatàü kamavi÷eùaþ kãrtyeta na caitadasti / na ceùñàdeþ karmaõaþ sthàva÷arãropabhogyaduþkhaphalaprasavahetubhàvaþ saübhavati, tasya dharmatvena sukhaikahetutvàt / naca tadgataiyaiþ pa÷uhiüsàyà 'na hiüsyàt' iti niùedàtkratvarthàyà api duþkhaphalavatsaübhavaþ / puruùàrthàyà eva na hiüsyàditi pratiùedhàt / tathàhi-na hiüsyàditi niùedhasya niùedhyàdhãnaniråpaõatayà yadarthaü niùedhyaü tadartha eva niùedho vij¤àyate / na caitat 'nànçtaü vadet' 'na tau pa÷au karoti' itivatkasyacitprakaraõe samàmnàtaü yenànçtatavadanavadasya niùedhasya kratvarthate niùedho 'pi kratvarthaþ syàt / pa÷au niùiddhayoràjyabhàgayoþ kratvarthatvena niùedhasyàpi kratvarthatvaü bhavet / evaü hi satyàjyabhàragaritairapyaïgàntarairàjyabhàgasàdhyaþ kratåpakàro vij¤àyate / tasmàdanàrabhyàdhãtena na hiüsyàdityanenàbhihitasya vidhyupahitasya puruùavyàpàrasya vidhivibhaktivirodhàtprakçtyarthahiüsàkarmabhàvyatparityàgena puruùàrtha eva bhàvyo 'vatiùñhate / àkhyàtànabhihitasyàpi puruùasya kartçvyàpàràbhidhànadvàreõopasthàpitatvàt / kevalaü tasya ràgataþ pràptatvàttadanuvàdena na¤arthaü vidhirupasaükràmati, tena puruùàrtho niùedhya iti tadadhãnaniråpaõo niùedho 'pi puruùàrtho bhavati / tathà càyamarthaþ saüpadyate-yatpuruùàrthaü hananaü tanna kuryàditi / kratvarthasyàpi na niùedhe hiüsàyàþ kratåpakàrakatvamapi kalpyate / naca dçùñe puruùokàrakatve pratyarthini sati tatkalpanàspadam / naca svàtantryapàratantrye sati saüyogapçthaktve svàdiratàdivadekatra saübhavataþ / tasmàtpuruùàrthapratiùedho na kratvarthamapyàskandatãti ÷uddhasukhaphalatvameveùñàdãnàü na sthàva÷arãropabhogyaduþkhaphalatvamapãti / àkà÷àdiùviva karmavyàpàramantareõàbhilàpàt / anu÷ayinàü vrãhyàdisaüyogamàtraü na tu dehatvamiti / ayamevàrtha utsargàpavàdakathanenopalakùitaþ / ## / vrãhyàdibhàvamàpannàþ khalvanu÷ayinaþ puruùairupabhuktà retaþ sigbhàvamanubhavantã ÷råyate / tadetadvrãhyàdidehatve 'nu÷ayinàü nopapadyate / vrãhyàdidehatve hi vrãhyàdiùu låneùvavahantinà phalãkçteùu ca vrãhyàdidehavinà÷àdanu÷ayinaþ pravaseyuriti kathamanu÷ayinàü retaþsigbhàvaþ saüsargamàtre tu saüsargiùu vrãhyàdiùu naùñeùvapi na saüsargiõo 'nu÷ayinaþ pravaseyuriti retaþsigbhàva upapadyate / ÷eùamuktam //24 // 3.1.6.25. // 25 // 3.1.6.26. ## / sadyo jàto hi bàlo na retaþ sigbhavatyapi tu cirajàtaþ prauóhayauvanaþ, tasmàdapi saüsargamàtramiti gamyate //26 // 3.1.6.27. tatkimidànãü sarvatraivànu÷ayinàü saüsargamàtraü tathàca ramaõãyacaraõà ityàdiùu tathàbhàva àpadyeteti netyàha- ## / sugamam //27 // iti ÷rãvàcaspatimi÷raviracite ÷àrãkamãmàüsàbhàùyavibhàge bhàmatyàü tçtãyasyàdhyàyasya prathamaþ pàdaþ // iti tçtãyàdhyàyasya gatyàgaticintayà vairàgyaniråpaõàkhyaþ prathamaþ pàdaþ ## ## //1 // 3.2.1.1. idànãü tu tasyaiva jãvasyàvasthàbhedaþ svaya¤jyotiùñvasiddhyartha prapa¤cayate- ## / yadyapi brahmaõo 'nyasyànirvàcyatayà jàgratsvapnàvasthàgatayorubhayorapi sargayormàyamayatvaü tathàpi yathà jàgratsçùñirbrahmàtmabhàvasàkùàtkàràtpràganuvartate / brahmàtmabhàvasàkùàtkàràttu nivartate / evaü kiü svapnasçùñiràhosvit pratidinameva nivartata iti vimar÷àrthaþ // ##ihalokaparalokasthànayoþ / saüdhau bhavaü saüdhyam / aihalaukikacakùuràdyavyàpàràdråpàdisàkùàtkàropajananàdanaihalaukikaü pàralaukikendriyàdivyàpàrasya ca bhaviùyato 'pratyupannatvena na pàralaukikam / naca na råpàdisàkùàtkàro 'sti svapnadç÷aþ / tasmàdubhayorlokayorasyàntaràlatvamiti brahmàtmabhàvasàkùàtkàràtpràk tathyaråpaiva sçùñirbhavitumarhati / ayamabhisaüdhiþ-iha hi sarvàõyeva mithyàj¤ànànyudàharaõaü teùàü satyatvaü pratij¤àyate / prakçtopayogitayà tu svapnaj¤ànamudàhçtam / j¤ànaü yamarthamavabodhayati sa tathaiveti yuktam / tathàbhàvasya j¤ànàrohàt / atathàtvasya tvapratãyamànasya tathàbhàvaprameyavirodhena kalpanàspadatvàt bàdhakapratyayàdatathàtvamiti cet / na / tasya bàdhakatvàsiddheþ / samànagocare hi viruddhàrthopasaühàriõã j¤àne virudhyate / balavadabalavattvàni÷cayàcca bàdhyabàdhakabhàvaü pratipadyete / na ceha samànaviùayatvaü, kàlabhedena vyavasthopapatteþ / yathàhi kùãraü dçùñaü kàlàntare dadhi bhavati, evaü rajataü dçùñaü kàlàntare ÷uktirbhavet / nànàråpaü và tadvastu / yadyasya tãvràtapaklàntisahitaü cakùuþ sa tasya rajataråpatàü gçhõàti / yasya tu kevalamàlokamàtropakçtaü, sa tasyaiva ÷uktiråpatàü gçhõàti / evamutpalamapi nãlalohitaü divà saurãbhirbhàbhirabhivyaktaü nãlatayà gçhyate / pradãpàbhivyaktaü tu naktaü lohitatayà / evamasatyàü nidràyàü sato 'pi rathàdãnna gçhõàti nidràõastu gçhõàtãti sàmagrãbhedàdvà kàlabhedàdvà virodhàbhàvaþ / nàpi pårvottarayorbalavadabalavattvanirõayaþ / dvayorapi svagocaracàritayà samànatvena vinigamanàhetorabhàvàt / tasmàdapyava÷yamavirodho vyavasthàpanãyaþ / tatsiddhametat / vivàdàspadaü pratyayàþ, samya¤caþ, pratyayatvàt, jàgratstambhàdipratyayavaditi / imamarthaü ÷rutirapi dar÷ayati-'atha rathàn rathayogàn pathaþ sçjate' iti / naca 'na tatra rathà na rathayogà na canthàno bhavanti' iti virodhàdupacaritàrthàü sçjata iti ÷rutirvyàkhyeyà / sçjata iti hi ÷ruterbahu÷rutisaüvàdàtpramàõàntarasaüvàdàcca balãyastvena tadanuguõatayà na tatra rathà ityasyà bhàktatvena vyàkhyànàt / jàgradavasthàdar÷anayogyà na santi na tu rathà na santãti / ata eva kartç÷rutiþ ÷àkhàntara÷rutirudàhçtà / pràj¤akartçkatvàccàsya pàramàrthikatvaü viyadàdisargavat / naca jãvakartçkatvànna pràj¤akartçkatvamiti sàüpratam / 'anyatra dharmàdanyatràdharmàt' iti pràj¤asyaiva prakçtatvàt / jãvakartçkatve 'pi ca pràj¤adabhedena jãvasya pràj¤atvàt / apica jàgratpratyayasaüvàdavanto 'pi svapnapratyayàþ keciddç÷yante / tadyathà svapne ÷uklàmbaradharaþ ÷uklamàlyànulepano bràhmaõàyanaþ priyavrataü pratyàha-priyavrata, pa¤came 'hani pràtarevorvaràpràyabhåmidànena narapatistvàü mànayiùyatãti / sa ca jàgrattathàtmano mànamanubhåya svapnapratyayaü satyamabhimanyate / tasmàtsaüdhye pàramàrthikã sçùñiþ //1 // 3.2.1.2. // 2 // 3.2.1.3. iti pràpte ucyate- ## / idamatrakåtam / na tàvat kùãrasyeva dadhi rajatasya pariõàmaþ ÷uktiþ saübhavati / nahi jàtvã÷varagçhe cirasthitànyapi rajatabhàjanàni ÷uktibhàvamanubhavanti dç÷yante / na cetarasya rajatànubhavasamaye 'nyo 'nàkulendriyo na tasya ÷uktibhàvamanubhavati pratyeti ca / na cobhayaråpaü vastu / sàmagrãbhedàttu kadàcidasya toyabhàvo 'nubhåyate kadàcinmarãciteti sàüpratam / pàramàrthike hàsya toyabhàve tatsàdhyàmudànyopa÷amalakùaõàrthakriyàü kuryànmarãcisàdhyàmapi råpaprakà÷alakùaõàm / na marãcibhiþ kasyacittçùõaja udanyopa÷àmyati / naca toyameva dvividhamudanyopa÷amanamatadupa÷amanamiti yuktam / tadarthakriyàkàritvavyàptaü toyatvaü màtrayàpi tàmakurvattoyameva na syàt / apica toyapratyayasamãcãnatvàyàsya dvaividhyamabhyupeyate taccàbhyupagame 'pi na seddhumarhati / tathàhi-asamarthavidhàpàti toyametaditi manvàno na tçùõayàpi marãcitoyamabhidhàvet yathà marãcãnanubhavan / athà÷aktamabhimanyamàno 'bhidhàvati / kimaparàddhaü marãciùu toyaviparyàsena sarvajanãnena yattamatilaïghya viparyàsàntaraü kalpyate / naca kùãradadhipratyayavadàcàryamàtulabràhmaõapratyayavadvà toyamarãcivij¤àne samuccitàvagàhinãsa svànubhavàtparasparaviruddhayorbàdhyabàdhakabhàvàvabhàsanàt / tatràpi rajataj¤ànaü pårvamutpannaü bàdhyamuttaraü tu bàdhakaü ÷uktij¤ànaü pràptipårvakatvàtpratiùedhasya / rajataj¤ànàtpràkpràpakàbhàvena ÷ukterapràptàyàþ pratiùedhasaübhavàtpårvaj¤ànapràptaü tu rajataü ÷uktij¤ànamapabadhitumarhati / tadapabàdhàtmakaü ca svànubhavàdavasãyate / yathàhuþ-'àgàmitvàdabàdhitvà paraü pårvaü hi jàyate / pårvaü punarabàdhitvà paraü notpadyate kkacit' / naca vartamànarajatàvabhàsi j¤ànaü bhaviùyattàmasyàgocarayanna bhaviùyatà svasamayavartinãü ÷uktiü gocarayatà pratyayena bàdhyate, kàlabhedena virodhàbhàvàditi yuktam / mà nàmàsya j¤àsãtpratyakùaü bhaviùyattàü tatpçùñhabhàvi tvanumànamupakàrabhàvahetumivàsati vinà÷apratyayopanipàte sthemànamàkalayati / asati vinà÷apratyayopanipàte rajatamidaü sthiraü rajatatvàdanubhåtapratyabhij¤àtarajatavat / tathàca rajatagocaraü pratyakùaü vastutaþ sthirameva rajataü gocarayet / tathàca bhaviùyacchuktikàj¤ànakàlaü, rajataü vyàpnuyàditi virodhàcchuktij¤ànena bàdhyate / yathàhaþ-'rajate gçhyamàõaü hi cirasthàyãti gçhyate / bhaviùyacchuktikàj¤ànakàlaü vyàpnoti tena tat // ' iti / pratyakùeõa cirasthàyãti gçhyata iti kecidvyàcakùate / tadayuktam / yadi cirasthàyitvaü yogyatà na sà pratyakùagocaraþ ÷akteratãndriyatvàt / atha kàlàntaravyàpitvaü, tadapyayuktaü, kàlàntareõa bhaviùyatendriyasya saüyogàyogàttadupahitasãmno vyàpitvasyàtãndriyatvàt / naca pratyabhij¤àpratyayavadatràsti saüskàraþ yenàvartamànamapyàkalayet / tasmàdatyantàbhyàsava÷ena pratyakùànantaraü ÷ãgratarotpannavina÷yadavasthànumànasahitapratyakùàbhipràyemeva cirasthàyãti gçhyata iti mantavyam / ata evaitatsåkùmataraü kàlavyavadhànamavivecayantaþ saugatàþ pràhuþ, dvividho hi viùayaþ pratyakùasya gràhya÷càdhyavaseya÷ca / gràhyakùaõa ekaþ svalakùaõo 'dhyavaseya÷ca / gràhyakùaõa ekaþ slakùaõo 'dhyavaseya÷ca saütàna iti / etena svapnapratyayo mithyàtvena vyàkhyàtaþ / yattu satyaü svapnadar÷anamuktaü tatràpyàkhyàtrà bràhmaõàyanenàkhyàte saüvàdàbhàvàt / priyavratasyàkhyàtasaüvàdastu kàkatàlãyo na svapnaj¤ànaü pramàõayitumarhati / tàdç÷asyaiva bahulaü visaüvàdadar÷adar÷ita÷ca visaüvàdo bhàùyakçtà kàtsnryenànabhivyaktiü vivçõvatà / ## / rajanãsamaye 'pi hi bhàratàdvarùàntare ketumàlàdau vàsaro bhavatãti bhàrate varùa ityuktam //3 // 3.2.1.4. ## / dar÷anaü såcakaü tacca svaråpeõa sat / asattu dç÷yam / ata eva strãdar÷anasvaråpasàdhyà÷caramadhàtuvisargàdayo jàgradavasthàyàmanuvartante / strãsàdhyàstu màlyavilepanadantakùatàdayo nànuvartante / ## / pràj¤avyàpàratvena pàramàrthikatvànumànaü pratyakùeõa bàdhakapratyayena virudhyamànaü nàtmànaü labhata iti bhàvaþ / bandhamokùayoràntaràlikaü tçtãyamai÷varyamiti //4 // 3.2.1.5. ##iti såtradvayaü kçtopapàdanamasmàbhiþ prathamasåtre / nigadavyàkhyàtaü caitayorbhàùyamiti //5 // 3.2.1.6. // 6 // 3.2.2.7. ## / iha hi nàóãpuritatparamàtmàno jãvasya suùuptàvasthàyàü sthànatvena ÷råyante / tatra kimeùàü sthànànàü vikalpa àhosvitsamuccayaþ / kimato yadyevam / etadato bhavati / yadà nàóyo và purãtadvà suùuptasthànaü tadà viparãtagrahaõanivçttàvapi na jãvasya paramàtmabhàva iti / avidyànivçttàvapi jãvasya paramàtmabhàvàya kàraõàntaramapekùitavyaü tacca karmaiva na tu tattaj¤ànaü viparãtaj¤ànanivçttimàtreõa tasyopayogàt, viparãtaj¤ànanivçtte÷ca vinàpi tattvaj¤ànaü suùuptàvapi saübhavàt / tata÷ca karmaõaivàpavargo na j¤ànena / yathàhuþ-'karmaõaiva tu saüsiddhimàsthità janakàdayaþ' iti / ata tu paramàtmaiva nàóãpurãtasmçtidvàrà suùuptisthànaü tato viparãtaj¤ànanivçtterasti màtrayà paramàtmabhàva upayogaþ / tayà hi tàvadeùa jãvastadavasthàno bhavati kevalam / tattvaj¤ànàbhàvena samålakàùamavidyàyà akàùàjjàgratsvapnalakùaõaü jãvasya vyutthànaü bhavati / tasmàtprayojanavatyeùà vicàraõeti / kiü tàvapràptaü, nàóãpurãtatparamàtmasu sthàneùu suùuptasya jãvasya nilayaü prati vikalpaþ / yathà bahuùu pràsàdeùveko narendraþ kadàcitkkacinnilãyate kadàcitkkacidevameko jãvaþ kadàcinnàóãùu kadàcitpurãtati kadàcidbrahmaõãti / yathà nirapekùà vrãhiyavàþ kratusàdhanãbhåtapuroóà÷aprakçtitayà ÷rutà ekàrthà vikalpyante, evaü saptamã÷rutyà vàyatana÷rutyà vekanilayanàrthàþ parasparànapekùà nàóyadayo 'pi vikalpamarhanti / yatràpi nàóãbhiþ pratyavasçpya purãtati ÷eta iti nàóãba3hmaõoràdhàrayoþ samuccaya÷ravaõam / pràõa÷abdaü ca brahma 'athàsmin pràõe brahmaõi sa jãva ekadhà bhavati' nnirapekùayoravedhàratvam / iyàüstu vi÷eùaþ / kadàcinnàóya evàdhàraþ kadàcinnàóãbhiþ saücaramàõasya purãtadeva / evaü tàbhireva saücaramàõasya kadàcidbrahmaivàdhàra iti siddhamàdhàratve nàóãpurãtatparamàtmanàmanapekùatvam / tathàca vikalpo vrãhiyavavadbçhadrathantaravadveti pràptam / pràpte 'bhidhãyate-jãvaþ samuccayenaivaitàni nàóyàdãni svàpàyopaiti na vikalpena / ayamabhisaüdhiþ-nityavadàmnàtànàü yatpàkùikatvaü nàma tadgatyantaràbhàve kalpyate / yathàhuþ-'evameùo 'ùñadoùo 'pi yadvrãhiyavavàkyayoþ / vikalpa à÷ritastatra gatiranyà na vidyate' iti / prakçtakratusàdhanãbhåtapuroóà÷adravyaprakçtitayà hi parasparànapekùau vrãhiyavau vihitau÷akruta÷caitau pratyekaü puroóà÷amabhinirvartayitum / tatra yadi mi÷ràbhyàü puroóà÷o 'bhinirvartyeta parasparànapekùavrãhiyavavidhàtçõã ubhe api ÷àstre bàdhyeyàtàm / na caitau prayogavacanaþ samuccatumarhati / sa hi yathà vihitànyaïgànyabhisamãkùya pravartamàno naitànyanyathayitaü ÷akroti / mi÷raõe cànyathàtvameteùàm / na càïgànurodhena pradhànàbhyàso 'gosave ubhe kuryàt' itivadyuktaþ / a÷ruto hyatra pradhànàbhyàso 'ïgànurodhena ca so 'nyàyyaþ / na càïgabhåtaindravàyavàdigrahànurodhena yathà pradhànasya somayàgasyàvçttirevamatràpãti yuktam / 'somenayajeta' iti hi tatràpårvayàgavidhiþ / tatra ca da÷amuùñiparimitasya somadravyasya 'somamabhiùuõoti', 'somamabhiplàvayati' iti ca vàkyàntarànulocanayà rasadvàreõa yàgasàdhanãbhåtasyendravàyvàdyudde÷ena pràde÷amàtreùårdhvapàtreùu grahaõàni pçthakprakalpanàni saüskàrà vidhãyante, natu somayàgodde÷enendravàyvàdayo devatà÷codyante, yena tàsàü yàganiùpattilakùaõaikàrthatvena vikalpaþ syàt / naca pràde÷amàtramekaikamårdhvapàtraü da÷amuùñiparimitasomarasagrahaõàya kalpate, yena tulyàrtatayà grahaõàni vikalperan / naca yàvanmàtramekamårdhvapàtraü vyàpnoti tàvanmàtraü gçhãtvà pari÷aùñaü tyajyeteti yujyate / da÷amuùñiparimitopàdànasyàdçùñàrthatvaprasaïgàt / evaü taddçùñàrthaü bhavedyadi tatsarvaü yàga upayujyeta / naca dçùñe saübhavatyadçùñakalpanà nyàyyà / tasmàtsakalasya somarasasya yàga÷eùatvena saüskàràrhatvàdekaikena ca grahamena sakalasya saüskartçma÷akyatvàttadavayavasyaikena saüskàre 'vayavàntarasya grahaõàntareõa saüskàra iti kàryabhedàdgrahaõàni samuccãyeran / ata eva samuccayadar÷anaü 'da÷autànadhvaryuþ pràtaþ savane grahan gçhõàti' iti / samuccaye ca sati kramo 'pyupapadyate / 'à÷vino da÷amo gçhyate tçtãyo håyate' / tathaiva 'aindravàyavàgràngrahàngçhõàti' iti / teùàü ca samuccaye sati yàvadyadudde÷ena gçhãtaü tàvattasyai devatàyai tyaktavyamityarthàdyàgasyàvçttyà bhavativyam / yadi punaþ pçthakkçtànyapyekãkçtya kà¤cana devatàmuddi÷ya tyajeran, pçthakkaraõàni ca devatodde÷à÷càdçùñàrthà bhaveyuþ / naca dçùñe saübhavatyadçùñakalpanà nyàyyetyuktam / tasmàttatra samuccayasyàva÷yaübhàvityàdguõànurodhenàpi pradhànàbhyàsa àsthãyate / iha tvabhyàsakalpanàpramàõàbhàvàtpuroóà÷adravyasya càniyamena prakçtidravye yasminkasmiü÷citpràpte ekaikà parasparànapekùà vrãhi÷rutiryava÷ruti÷ca niyàmikaikàrtatayà vikalpamarhataþ / na tu nàóãpurãtatparamàtmanàmanyonyànapekùaõàmekanilayanàrthasaübhavo yena vikalpo bhavet / nahyekavibhaktinirde÷amàtreõaikàrthatà bhavati samuccitànàmapyekavibhaktinirde÷adar÷anàt / paryaïke ÷ete prasàde ÷eta iti / tasmàdekavibhaktinirde÷asyànaikàntikatvàdanyato vinigamanà vaktavyà / sà coktà bhàùyakçtà- ## ## / sàpekùa÷rutyanurodhena nirapekùa÷rutirnetavyetyarthaþ / ÷eùamatirohitàrtham / nanu yadi brahmaiva nilayanasthànaü tàvanmàtramucyatàü kçtaü nàóyupanyàsenetyata àha- ## / apiceti / samuccaye na vikalpe / etadupapattisahità pårvopapattirarthasàdhinãti / màrgopade÷opayuktànàü nàóãnàü stutyarthamatra nàóãsaükãrtanamityarthaþ / pittenàbhivyàptakaraõo na bàhyànviùayànvedeti taddvàrà sukhaduþkhàbhàvena tatkàraõapàùmàspar÷ena nàóãstutiþ / yadà tu tejo brahma tadà sugamam / apica ## / ayamarthaþ-abhyupetya jãvasyàdheyatvamidamuktam / paramàrthatastu na jãvasyàdheyatvamasti / tathàhi-nàóyaþ purãtadvà jãvasyopàdhãnàü karaõànàmà÷rayo jãvastu bràhmàvyatirekàtsvamahipratiùñhaþ / na càpi brahma jãvasyàdhàraþ, tàdàtmyàt / vikalpa tu vyatirekaü brahmaõa àdhàratvamucyate jãvaü prati / tathàca suùuptàvasthàyàmupàdhãnàmasamudàcàràjjãvasya brahmàtmatvameva brahmàdhàratvaü na tu nàóãpurãtàdhàratvam / tadupàdhikaraõamàtràdhàratayà tu suùuptada÷àrambhàya jãvasya nàóãpurãtadàdhàratvamityatulyàrthatayà na vikalpa iti / apica na kadàcijjãvasyeti / autsagikaü brahmasvaråpatvaü jãvasyàsati jàgratsvapnada÷àråpe 'pavàde suùuptavasthàyàü nànyathayituü ÷akyamityarthaþ / apica ye 'pi sthànavikalpamàsthiùacata tairapi vi÷eùavij¤ànopa÷amalakùaõà suùuptyavasthàïgãkartavyà / na ceyamàtmatàdàtmyaü vinà nàóyàdiùu paramàtmavyatirikteùu sthàneùåpapadyate / tatra hi sthito 'yaü jãva àtmavyatirekàbhimànã sannava÷yaü vi÷eùaj¤ànavàn bhavet / tathàhi ÷rutiþ-'yatra và anyadiva syàttatrànye 'nyatpa÷yet' iti / àtmasthànatve tvadoþ / 'yatra tvasya sarvamàtmaivàbhåtatkena kaü pa÷yedvijànãyàt' iti ÷ruteþ / tasmàdapyàtmasthànavasya dvàraü nàóyàdãtyàha- ## / atra codayati- ## / bhidyata iti bhedaþ / bhidyamànasyàpi viùayasyetyarthaþ / pariharati- ## / na tàvajjãvasyàsti svataþparicchedastasya brahmàtmatvena vibhutvàt / aupàdhike tu paricchede yatropàdhisaünihitastanmàtraü na jànãyànna tu sarvam / nahyasaünidhànàtsumerumavidvàn devadattaþ saünihitamapi na veda / tasmàtsarvavi÷eùavij¤ànapratyastamayãü suùuptiü na samapradhànatayàganyedivaditi vadanvikalpamapyapàkaroti- ## / svàdhyàyàdhyayanavidhyàpàditupuruùàrthatvasya vedarà÷erekenàpi varõena nàpuruùàrthena bhavituü yuktam / naca suùuptàvasthàyàü jãvasya svaråpeõa nàóyàdisthànatvapratipàdena ki¤citprayojanaü brahmabhåyapratipàdena tvasti / tasmànna samapradhànabhàvena samuccayo nàpi vikalpa iti bhàvaþ / nãtàrthamanyat //7 // 3.2.2.8. // 8 // 3.2.3.9. ## / yadyapã÷varàdibhinno jãvastathàpyupàdhyavacchedena bhedaü vivakùitvàdhikaraõàntaràrambhaþ / sa eveti duþsaüpàdamiti / sa vànyo veti ã÷varo veti saübhavamàtreõopanyàsaþ / nahi tasya ÷uddhamuktasvabhàvasyàvidyàkçtavyutthànasaübhavaþ / ata eva vimar÷àvasare 'syànupanyàsaþ / yadvi dvyahàdinirvartanãyamekasya puüsa÷coditaü karma tasya pårvedyuranuùñhitasyàsti smçtiriti vakyavye 'nuþ pratyabhij¤ànasåcanàrthaþ / ata eva so 'hamasmãtyuktam / ## / ayanaü àyaþ niyamena gamanaü nyàyaþ / jãvaþ pratinyàyaü saüprasàde suùuptàvasthàyàü buddhàntàyàdravati àgacchati pratiyoni / yohi vyàghrayoniþ suùupto buddhàntamàgacchan sa vyàghra eva bhavati na jàtyantaram / tadidamuktam- ## / yo hi jãvaþ suptaþ sa ÷arãràntaraü uttiùñhati ÷arãràntaragatastu suptajãvasaübandhini ÷arãra uttiùñhati, tata÷ca na ÷arãràntare vyavahàralopa ityarthaþ / ## / yathà ghacàkà÷o nàma na paramàkà÷àdanyaþ / atha cànya iva yàvaddhañamanuvartate / na càsau durvivecastadupàdherghacañasya viviktatvàt / evamanàdyanirvacanãyàvidyopadhànabhedopàdhikalpito jãvo na vastutaþ paramàtmano bhidyate tadupàdyudbhavàbhibhavàbhyàü codbhåta ivàbhibhåta iva pratãyate / tata÷ca suùuptàdàvapi abhibhåta iva jàgradavasthàdiùudbhåta iva / tasya càvidyàtadvàsanopàdheranàditayà kàryakàraõabhàvena pravahataþ suvivecatayà tadupahito jãvaþ suviveca iti //9 // 3.2.4.10. ## / vi÷eùavij¤ànàbhàvànmårcchà jàgarasvapnàvasthàbhyàü bhidyate punarutthànàcca maraõàvasthàyàþ / ataþ suùuptireva mårcchà vi÷eùaj¤ànàbhàvàvi÷eùàt / cirànucchvàsavepathuprabhçtayastu supteravàntaraprabhedàþ / tadyathà ka÷citsuptotthitaþ pràha sukhamahamasvàpsaü laghåni me gàtràõi prasannaü me mana iti, ka÷citpunarduþkhasamasvàpsaü guråõi me gàtràõi bhramatyanavasthitaü me mana iti / na caitàvatà suùuptirbhidyate / tathà vikàràntare 'pi mårcchà na suùupterbhidyate / tasmàllokaprasiddhyabhàvànneyaü pcamyavastheti pràptam / evaü pràpta ucyate-yadyapi vi÷eùavij¤ànopa÷amena mohasuùuptayoþ sàmyaü tathàpi naikyam / nahi vi÷eùavij¤ànasadbhàvasàmyamàtreõa svapnajàgarayorabhedaþ / bàhyendriyavyàpàrabhàvàbhàvàbhyàü tu bhede tayoþ suùuptamohayorapi prayojanabhedàtkàraõabhedàllakùaõabhedàcca bhedaþ / ÷ramàpanuttyarthà hi brahmaõà saüpattiþ suùaptam / ÷arãratyàgàrthà tu brahmaõà saüpattirmohaþ / yadyapi satyapi mohe na maraõaü tathàpyasati mohe na maraõamiti maraõàrtho mohaþ / musalasaüpàtàdinimittatvànmohasya ÷ramàdinimittatvàcca suùuptasya sukhanetràdivikàralakùaõatvànmohasya prasannavadanatvàdilakùaõabhedàcca suùuptasyàsuùuptasya tvavàntarabhede 'pi nimittaprayojanalakùaõàbhedàdekatvam / tasmàt suùuptamohàvasthayorbrahmaõà saüpattàvapi suùupte yàdç÷ã saüpattirna tàdç÷ã moha ityardhasaüpattiruktà / sàmyavaiùamyàbhyàmardhatvam / yadà naitadavasthàntaraü tadà bhedàttatpravilàya yatnàntaramàstheyam / abhede tu na yatnànramiti cintàprayojanam //10 // 3.2.5.11. ## / avàntarasaügatimàha- ## / yadyapi 'tadananyatvamàrambhaõa÷abdàdibhyaþ' ityatra niùprapa¤cameva brahmopapàditaü tathàpi prapa¤caliïgànàü bahvãnàü ÷rutãnàü dar÷anàdbhavati punarvicikitsà atastannivàraõàyàrambhaþ / tasya ca tattvaj¤ànamapavargopayogãti prayojanavàn vicàraþ / tatrobhayaliïga÷ravaõàdubhayaråpatvaü brahmaõaþ pràptam / tatràpi savi÷eùatvanirvi÷eùatvayorvirodhàtsvàbhàvikatvànupapatterekaü svato 'paraü tu parataþ / naca yatparatastadapàramàrthikam / nahi cakùuràdãnàü svataþpramàõabhåtànàü doùato 'pràmàõyamapàramàrthikam / viparyaj¤ànalakùaõakàryànutpàdaprasaïgàt / tasmàdubhayaliïgaka÷àstrapràmàõyàdubhayaråpatà brahmaõaþ pàramàrthikãti pràpta ucyate-na sthànata upàdhito 'pi parasya brahmaõa ubhayacihnatvasaübhavaþ / ekaü hi pàramàrthikamanyadadhyàripatam / pàramàrthikatve hyupàdhijanitasya råpasya brahmaõaþ pariõàmo bhavet / sa ca pràkpratiùiddhaþ / tatpàri÷eùyàtsphañikamaõeriva svabhàvasvacchaghavalasya làkùàrasavasekopàdhiråpaõimà sarvagandhatvàdiraupàdhiko brahmaõyadhyasya iti pa÷yàmo nirvi÷eùatàpratipàdanàrthatvàcchutãnàm / savi÷eùatàyàmapi 'ya÷càyamasyàü pçthivyàü tejomayaþ' ityàdãnàü ÷rutãnàü brahmaikatvapratipàdanaparatvàdekatvanànàtvayo÷caikasminnasaübhavàdekatvàïgatvenaiva nànàtvapratipàdanaparyavasànàt, nànàtvasya pramàõàntarasiddhatayànuvàdyatvàdekatvasya cànadhigatervidheyatvopapatterbhedadar÷ananindayà ca sàkùàdbhåyasãbhiþ ÷rutibhirabhedapratipànàdàkàravadbrahmaviùayàõàü ca kàsàücicchutãnàmupàsanàparatvamasati bàdhake 'nyaparàdvacanàtpratãyamànamapi gçhyate / yathà devatànàü vigrahavattvam / santi càtra sàkùàdvaitàpavàdenàdvaitapratipàdanaparàþ ÷ata÷aþ ÷rutayaþ / kàsàücicca dvaitàbhidhàyinãnàü tatpravilayaparatvam / tasmànnirvi÷eùamekaråpaü caitanyaikarasaü sadbrahma paramàrthataþ, vi÷eùà÷ca sarvagandhatvavàmanãtvàdaya upàdhiva÷àdadhyastà iti siddham / ÷eùamatirohitàrtham //11 // 3.2.5.12. // 12 // 3.2.5.13. // 13 // 3.2.5.13. // 13 // 3.2.5.14. // 14 // 3.2.5.15. // 15 // 3.2.5.16. // 16 // 3.2.5.17. // 17 // 3.2.5.18. // 18 // 3.2.5.19. // 19 // 3.2.5.20. // 20 // 3.2.5.21. ## / kiü sàllakùaõaü ca prakà÷alakùaõaü ca brahma kiü sallakùaõameva brahmeti prakà÷alakùaõameveti tatra pårvapakùaü gçhõàti- ## / cakàràtsacca / avaiyarthyàt / brahmaõi sacchuteþ siddhàntayati- #<àha ca tanmàtram># / prakà÷amàtram / nahi sattvaü nàma prakà÷aråpàdanyat, yathà sarvagandhatvàdayo 'pi tu prakà÷aråpameva saditi nobhayaråpatvaü brahmaõa ityarthaþ / tadetadanenopanyasya dåùitam / sattàprakà÷ayorekatve nobhayalakùaõatvam / bhede na sthànato 'pãti niràkçtamiti nàdhikaraõàntaraü prayojayati / paramàrthastvabheda eva prakarùaprakà÷avaditi / ## / evaü hi tasyàvakà÷aþ syàdyàda kà÷cidupàsanàparatayà råpamàcakùãran kà÷cinnãråpabrahmapratipàdanaparà bhaveyuþ / sarvàsàü tu pravilayàrthatvena nãråpabrahmapratipàdanàrthatve ukto vinigamanaheturna syàdityarthaþ / ##anubandhabhedàttu bhinno 'nayorapi niyoga iti / ## / vàstavasya và prapa¤casya pravilayaþ sarpiùa ivàgnisaüyogàt / samàropitasya và rajjvàü sarpabhàvasyeva rajjutattvaparij¤ànàt / na tàvadvàstavaþ sarvasàdhàraõaþ pçthivyàdiprapa¤caþ puruùamàtreõa ÷akyaþ samucchettum / apica prahlàda÷ukàdibhiþ puruùadhaureyaiþ samålamunmålitaþ prapa¤ca iti ÷ånyaü jagadbhavet / naca vàstavaü tattvaj¤ànena ÷akyaü samucchettum / àropitaråpavirodhitvàttvaj¤ànasyetyuktam / samàropitaråpastu prapa¤co brahmatattvaj¤àpanaparaireva vàkyairbrahmatattvamavabodhayadbhiþ ÷akyaþ samucchettumiti kçtamatra vidhinà / nahi vidhi÷atenàpi vinà tattvàvabodhanaü pravartasvàtmaj¤àna iti và kuru prapa¤capravilayaü veti pravartitaþ ÷aknoti prapa¤capravilayaü kartum / na càsyàtmaj¤ànavidhiü vinà vedàntàrthabrahmatattvàvabodho na bhavati / maulikasya svàdhyàyàdhyayanavirodhereva vivakùitàrthatayà sakalasya vedarà÷eþ phalavadarthàvabodhanaparatàmàpàdayato vidyamànatvàt / anyathà karmavidhivàkyànyapi vidhyantaramapekùeranniti / naca cintàsàkùàtkàrayorvidhiriti tattvasamãkùàyàmasmàbhiråpapàditam / vistareõa càyamarthastatraiva prapa¤citaþ / tasmàt 'jartilayavàgvà juhuyàt' itivadvidhisaråpà ete 'àtmà và are draùñavya' ityàdayo na tu vidhaya iti / tadidamuktam- ## / apica brahmatattvaü niùprapa¤camuktaü na tatra niyojyaþ ka÷citsaübhavati / jãvo hi niyojyo bhavet, sa cetprapa¤capakùe vartate ko niyojyastasyocchinnatvàt / atha brahmapakùe tathàpyaniyojyaþ, brahmaõo 'niyojyatvàt / atha brahmaõo 'nanyo 'pyavidyayànya iveti niyojyaþ / tadayuktam / brahmabhàvaü pàramàrthikamavagamayatàgamenàvidyàyà nirastatvàt / tasmànniyojyàbhàvàdapi na niyogaþ / tadidamuktam- ## / apica j¤ànavidhaparatve tanmàtràttu j¤ànasyànutpattestattvapratipàdanaparatvamabhyupagamanãyam / tatra varaü tattvapratipàdanaparatvamevàstu tasyàva÷yàbhyupagantavyatvenobhayavàdisiddhatvàt / evaü ca kçtaü tattvaj¤ànavidhinetyàha- ## / naca tacchakyaü vàpi yuktamityàha- ##bhavadbhiþ ÷àstraparyàlocanayàniyojyabrahmàtmatvaü jãvasyeti tadetacchàstràvirodhàdapramàõakam / athaitacchàstramaniyojyabrahmàtmatvaü ca jãvasya pratipàdayati jãvaü ca niyuktaü tato dvyarthaü ca viruddhàrtha ca syàdityàha- ## / dar÷apaurõamàsàdivàkyeùu jãvasyàniyojyasyàpi vastuto 'dhyastaniyojyabhàvasya niyojyatà yuktà / nahi tadvàkyaü tasya niyojyatàmàhàpi tu laukikapramàõasiddhàü niyojyatàmà÷ritya dar÷apårõamàsau vidhatte / idaü tu niyojyatàmapanayati ca niyuïkte ceti durghañamiti bhàvaþ / ## / paurvàparyàlocanayà vedàntànàü tattvaniùñhatà ÷rutà na ÷rutà niyoganiùñhatetyarthaþ / apica niyoganiùñhatve vàkyasya dar÷apaurõàmàsakarmaõa ivàpårvàvàntaravyàpàràdàtmaj¤ànakarmaõo 'pyapårvàvàntaravyàpàràdeva svargàdiphalavanmokùasyànandaråpaphalasya siddhiþ / tathà cànityatvaü sàti÷ayatvaü svargavadbhavedityàha- ## / saprapa¤caniùprapa¤copade÷eùu hi sàdhyànubandhabhedàdekaniyogatvamasiddham / dar÷aporõamàsaprayàjavàkyeùu tu yadyapyanubandhabhedastathàpyadhikàràü÷asya sàdhyasya bhedàbhàvàdabheda iti //21 // 3.2.6.22. ## / dve eva brahmaõo råpe brahmaõaþ paramàrthato 'råpasyàdhyàropite dve eva råpe tàbhyàü hi tadråpyate / te dar÷ayati- ## / samuccãyamànàvadhàraõam / atra pçthivyaptejàüsi trãõi bhåtàni brahmaõo råpaü mårtaü mårcchitàvayavamitaretarànupraviùñàvayavaü kañhinamiti yàvat / tasyaiva vi÷eùaõàntaràõi-martyaü maraõadharmakam / sthitamavyàpi / avacchinnamiti yàvat / sat anyebhyo vi÷iùyamàõamasàdhàraõadharmavaditi yàvat / gandhasnehoùõatà÷cànyonyavyavacchedahetavo 'sàdhàraõà dharmàþ / tasyaitasya brahmaråpasya tejo 'bannasya caturvi÷eùaõasyaiùa rasaþ sàro ya eùa savità sapati / athàmårtaü vàyu÷càntarikùaü ca taddhi na kañhinamityamårtametadamçtamamaraõadharmakam / mårtaü hi mårtàntareõàbhihanyamànamavayavavi÷leùàddhvaüsate natu tathàbhàvaþ saübhavatyamårtasya / etadyadeti gacchati vyàpnotãti / etattyaü nityaparokùamityarthaþ / tasyaitasyàmårtasyàmçtasyaitasya yata etasya tyasyaiùa raso ya eùa gatasmin savitçmaõóale puruùaþ / karaõàtmako hiraõyagarbhapràõàhvayastyasya hyeùa rasaþ sàro nityaparokùatà ca sàmyamityadhidaivatam / athàdhyàtmamidameva mårtaü yadanyatpràõàntaràkà÷àbhyàü bhåtatrayaü rãràrambhakametanmartyametatsthitametatsattasyaitasya mårtasyaitasya martyasyaitasya sthitasyaitasya sata eùa raso yaccakùuþ sato hyoùa rasa iti / athàmårtaü pràõa÷ca ya÷càyamantaràtmannàkà÷a etadamçtametadyadetattyaü tasyaitasyàmårtasyaitasyàmçtasyaitasya yata etasya tyasyaiùa raso yo 'yaü dakùiõekùan puruùastyasya hyeùa rasaþ / liïgasya hi karaõàtmakasya hiraõyagarbhasya dakùiõamakùyadhiùñhànaü ÷ruteradhigatam / tadevaü brahmaõa aupàdhikayormårtàmårtayoràdhyàtmikàdhidaivikayoþ kàryakàraõabhàvena vibhàgo vyàkhyàtaþ sattyacchabdavàcyayoþ / athedànãü tasya karaõàtmanaþ puruùasya liïgasya råpaü vaktavyam / etaduktaü bhati-mårtàmårtavàsanàvij¤ànamayasya vicitraü råpaü liïgasyeti / tadevaü nirava÷eùaü savàsanaü satyaråpamuktvà yattatsatyasya satyamuktaü brahma tatsvaråpàvadhàraõàrthamidamàrabhyate / yataþ satyasya råpaü niþ÷eùamuktamato 'va÷iùñaü satyasya yatsatyaü tasyànantaraü taduktihetukaü svaråpaü vakyavyamityàha- ##kathanaü satyasatyasya paramàtmanastamàha- ## / etadarthakathanàrthamidamadhikaraõam / nanu kimetàvadevàde÷yaü nàparamastãtyarthaþ / atraivamarthenetinà yatsaünihitaü paràmçùñaü tanniùidhyate na¤à saünihitaü ca mårtàmårtaü savàsanaü råpadvayam / tadavacchedakatvena ca brahma / tatredaü vicàryate-kiü råpadvayaü savàsanaü brahma ca sarvameva ca pratiùidhyate, uta brahmaivàtha savàsanaü råpadvayaü brahma tu pari÷iùyata iti / yadyapi teùu teùu vedàntaprade÷eùu brahmasvaråpaü pratipàditaü tadasadbhàvaj¤ànaü ca ninditam / 'astãtyevopalabdhavyaþ' iti càsya sattvamavadhàritaü tathàpi sadbodharåpaü tadbrahma savàsanamårtàmårtaråpasàdhàraõatayà ca sàmànyaü tasya caite vi÷eùà mårtàmårtàdayaþ / naca tattadvi÷eùaniùedhe sàmànyamavasthàtumarhati nirvi÷eùasya sàmànyasyàyogàt / yathàhuþ-'nirvi÷eùaü na sàmànyaü bhavecchu÷aviùàõavat' iti / tasmàttadvi÷eùedhe 'pi tatsàmànyasya brahmaõo 'navasthànàtsarvasyaivàyaü niùedhaþ / ata eva nahyetasmàditi netyanyatparamastãti niùedhàt paraü nàstãti sarvaniùedhameva tattvamàha ÷rutiþ / 'astãtyevopalabdhavyaþ' iti copàsanàvidhànavanneyaü, na tvastitvamevàsya tattvam / tatpra÷aüsàrthaü càsadbhàvaj¤ànanindà / yaccànyatra brahmasvaråpapratipàdanaü tadapi mårtàmårtaråpapratipàdanavanniùedhàrtham / asaünihito 'pi ca tatra niùedho yogyatvàtsaübhansyate / yathàhuþ-'yena yasyàbhisaübandho dårasthasyàpi tena saþ' iti / tasmàtsarvasyaivàvi÷eùeõa niùedha iti prathamaþ pakùaþ / athavà pçthivyàdiprapa¤casya samastasya pratyakùàdipramàõasiddhatvàt, brahmaõastu vàïmanasàgocaratayà sakalapramàõavirahàt, katarasyàstu niùedha iti vi÷aye prapa¤capratiùedhe samastapratyakùàdivyàkopaprasaïgàt, brahmapratiùedho tvavyàkopàdbrahmaiva pratiùedhena saübadhyate yogyatvànna prapa¤castadvaiparãtyàt, vãpsà tu tadatyantàbhàvasåcanàyeti madhyamaþ pakùaþ / tatra prathamaü pakùaü niràkaroti- ## / ayamabhisaüdhiþ-upàdhayo hyamã pçthivyàdayo 'vidyàkalpità na tu ÷oõakarkàdaya iva vi÷eùà a÷vatvasya / na copàdhivigame upahitasyàbhàvo 'pratãtirvà / nahyupàdãnàü darpaõamaõikçpàõàdãnàmapagame mukhasyàbhàvo 'pratitirvà / tasmàdupàdhiniùedhe 'pi nopahitasya ÷a÷aviùàõàyamànatàpratyayo và / na cetãti saünidhànàvi÷eùàtsarvasya pratiùedhyatvamiti yuktam / nahi bhàvamanupà÷ritya pratiùedha upapadyate / ki¤ciddha kkacinniùidhyate / nahyanà÷rayaþ pratiùedhaþ ÷akyaþ pratipattum / tadidamuktam- ## / madhyamaü pakùaü pratikùipati- ## / yuktaü yannaisargikàvidyàpràptaþ prapa¤caþ pratiùidhyate pràptipårvakatvàtpratiùedhasya / brahma tu nàvidyàsiddhaü, nàpi pramàõàntaràt / tasmàcchabdena pràptaü pratiùedhanãyam / tathàca yastasya ÷abdaþ pràpakaþ sa tatpara iti sa brahmaõi pramàõamiti kathamasya niùedho 'pi pramàõavàn / naca paryudàsàdhikaraõapårvapakùanyàyena vikalpaþ vastuni siddhasvabhàve tadanupapatteþ / na càvàïmanasagocaro buddhàvalokhituü ÷akyaþ / a÷akya÷ca kathaü niùidhyate / prapa¤castvanàdyavidyàsiddho 'nådya brahmaõi pratiùidyata iti yuktam / tadimàmanupapattimabhipretyoktam-'nàpi brahmapratiùedha upapadyate' iti / hetvantaramàha-brahma te bravàõãti / upakramavirodhàditi / upakramaparàmar÷opasaühàraparyàlocanayà hi vedàntànàü sarveùàmeva brahmaparatvamupapàditaü prathame 'dhyàye / na càsatyàmàkàïkùàyàü dåratasthena pratiùedhenaiùàü saübandhaþ saübhavati / yacca vàïmanasàtãtatayà brahmaõastatpratiùedhasya na pramàõàntaravirodha iti tatràha- ## / pratipàdayanti vedàntà mahatà prayatnena brahma / naca niùedhasya tatpratipàdanam, anupapatterityuktamadhastàt / idànãü tu niùprayojanamityuktaü 'prakùàlanàddhi païkasya' iti nyàyàt / tasmàdvedàntavàcà manasi saünidhànàdbrahmaõo vàïmanasàtãtatvaü nà¤jasamapi tu pratipàdanaprakriyopakrama eùaþ / yathà gavàdayo viùayàþ sàkùàcchçïgagràhikayà pratipàdyante pratiyante ca naivaü brahma / yathàhuþ-'bhedaprapa¤cavilayadvàreõa ca niråpaõam' iti / nanu prakçtapratiùedhe brahmaõo 'pi kasmànna pratiùejha ityata àha- ## / pradhànaü prakçtaü prapa¤casya pradhànaü na brahma tasya ùaùñhyantatayà prapa¤càvacchekatvenàpradhànatvàdityarthaþ / tato 'nyadbravãtãti neti netãti pratiùedhàdanyadbhåyo bravãtãti tannirvacanam / nahyetasmàdityasya yadà nahyetasmàditi neti netyàdiùñàdbrahmaõo 'nyatparamastãti vyàkhyànaü tadà prapa¤capratiùedhàdanyadbrahmaiva bravãtãti vyàkhyeyam / yadà tu nahyetasmàditi sarvanàmnà pratiùedho brahmaõa àde÷aþ paràmç÷yate tadàpi prapa¤capratiùedhamàtraü na pratipattavyamapi tu tena pratiùedhena bhàvaråpaü brahmopalakùyate / kasmàdtyata àha- ## / yasmàtpratiùedhasya parastàdapi bravãti / atha brahmaõo nàmadheyaü nàma satyasya satyamiti tadvyàcaùñe ÷rutiþ-'pràõà vai satyam' iti / màhàrajanàdyupamitaü liïgamupalaïayati / tat khalu satyamitaràpekùayà tasyàpi paraü satyaü brahma / tadevaü yataþ pratiùedhasya parastadbravãti tasmànna prapa¤capratiùedhamàtraü brahmàpi tu bhàvaråpamiti / tadevaü pårvasmin vyàkhyàne nirvacanaü bravãtãti vyàkhyàtam / asmistuü satyasya satyamiti bravãtãti vyàkhyeyam / ÷eùamatirohitàrtham //23 // 3.2.6.24. // 24 // 3.2.6.25. // 25 // 3.2.5.26. // 26 // 3.2.6.27. ## / anenàhiråpeõàbhedaþ / kuõóalàdiråpeõa tu bheda ityuktaü tena viùayabhedàdbhedàbhedayoravirodha ityekaviùayatvena và sarvadopalabdheravirodhaþ / viruddhamiti hi naþ kka saüpratyayo na yatpramàõenopalabhyate / àgamata÷ca pramàõàdekagocaràvapi bhedàbhedau pratãyamànau na virodhamàvahataþ savitçprakà÷ayoriva pratyakùàtpramàõàdbhedàbhedàviti //27 // 3.2.6.28. prakàràntareõa bhedàbhedayoravirodhamàha-prakà÷à÷rayavadvà tejastvàt //28 // 3.2.6.29. tadevaü paramatamupanyasya svamatamàha- ## / ayamabhisaüdhiþ-yasya mataü vastuno 'hitvenàbhedaþ / kuõóalatvena bheda iti, sa evaü bruvàõaþ praùñavyo jàyate, kimahitvakuõóalatve vastuno bhinne utàbhinne iti / yadi bhinne, ahitvakuõóalatve bhinne iti vaktavyaü na tu vastunastàbhyàü bhedàbhedau / nahyanyabhedàbhedàbhyàmanyadbhinnamabhinnaü và bhavitumarhati / atiprasaïgàt / atha vastuno na bhidyete ahitvakuõóalatve tathà sati ko bhedàbhedayorviùayabhedastayorvastuno 'nanyatvenàbhedàt / na caikaviùayatve 'pi sadànubhåyamànatvàdbhedàbhedayoravirodha svaråpaviruddhayorapyavirodhe kka nàma virodho vyavatiùñheta / naca sadànubhåyamànaü vicàràsahaü bhàvikaü bhavitumarhati / dehàtmabhàvasyàpi sarvadànubhåyamànasya bhàvikatvaprasaïgàt / prapa¤citaü caitadasmàbhiþ prathamasåtra iti neha prapa¤citam / tasmàdanàdyavidyàvikrãóitamevaikasyàtmano jãvabhàvabhedo na bhàvikaþ / tathàca tattvaj¤ànadavidyànivçttàvapavargasiddhiþ / tàttvikatve tvasya na j¤ànànnivçttisaübhavaþ / naca tattvaj¤ànàdanyadapavargasàdhanamasti / yathàha ÷rutiþ-'tameva viditvàtimçtyumeti nànyaþ panthà vidyate 'yanàya' iti / ÷eùamatirohitàrtham //29 // 3.2.6.30. // 30 // 3.2.7.31. ## / yadyapi ÷rutipràcuryàdbrahmavyatiriktaü tattvaü nàstãtyavadhàritaü tathàpi setvàdi÷rutãnàmàpàtatastadvirodhadar÷anàttatpratisamàdhànàrthamayamàrambhaþ / ##sthalam / prakà÷avadanantavajjyotiùmadàyatanavaditi pàdà brahmaõa÷catvàrasteùàü pàdànàmardhànyaùñau ÷aphàþ / te 'ùñàvasya brahmaõa ityaùña÷aphaü brahma / ùoóa÷a kalà asyeti ùo÷akalam / tadyathà pràcã pratãcã dakùiõodãcãti catasraþ kalà avayavà iva kalàþ sa prakà÷avànnàma prathamaþ pàdaþ / etadupàsanàyàü prakà÷avàn mukhyo bhavatãti prakà÷avàn pàdaþ / athàparàþ pçthivyantarikùaü dyauþ samudra iti catasraþ kalà eùa dvitãyaþ pàdo 'nantatavànnàma / so 'yamanantavattvena guõonopàsyamàno 'nantatvamupàsakasyàvahatãti anantavàn pàdaþ / athàgniþ sårya÷candramà vidyuditi catasraþ kalàþ sa jyotiùmànnàma pàdastçtãyastadupàsanàjjyotiùmàn bhavatãti jyotiùmàn pàdaþ / atha ghràõa÷cakùuþ ÷rotraü vàgiti catasraþ kalà÷caturthaþ pàda àyatanavànnàma / ete ghràõàdayo hi gandhàdiviùayà mana àyatanamà÷ritya bhogasàdhanaü bhavantãtyàyatanavànnàma pàdaþ / tadevaü catuùpàdbrahmàùña÷aphaü ùoóaùakalamunmiùitaü ÷rutyà / atastato brahmaõaþ paramanyadasti / syàdetat / asti cet parisaükhyàyocyatàmetàvaditi / ata àha-amitamastãti / pramàõasiddham / na tvetàvadityarthaþ / bhedavyapade÷a÷ca triprakàraþ-àdhàrata÷càtide÷ata÷càvadhita÷ca //31 // 3.2.7.32. sàmànyàttu / jagatastanmaryàdànàü ca vidhàrakatvaü ca setusàmànyam / yathà hi tantavaþ pañaü vidhàrayanti tadupàdànatvàdevaü brahmàpi jagadvidhàrayati tadupapàdakatvàt / tanmaryàdànàü ca vidhàrakaü brahma / itarathàticapalasthålabalavatkallolamàlàkalilo jalanidhirilàparimaõóalamavagilet / vaóavànalo và visphurjitajvàlàjañilo jagadbhasmasàdbhàvayet / pavanaþ pracaõóo vàkàõóameva brahmàõóaü vighaña...diti(?) / tathàca ÷rutiþ-'bhãùàsmàdvàtaþ pavate' ityàdikà //32 // 3.2.7.33. ## / manaso brahmapratãkasya samàropitabrahmabhàvasya vàgghràõa÷cakùuþ ÷rotramiti catvàraþ pàdàþ / mano hi vaktavyaghràtavyadraùñavya÷rotavyàn gocaràn vàgàdibhiþ saücaratãti saücaraõasàdhàraõatayà manasaþ pàdastadidamadhyàtman / àkà÷asya brahmapratãkasyàgnirvàyuràdityo di÷a iti catvàraþ pàdàþ / te hi vyàpino nabhasa udara iva goþ pàdà vilagnà upalakùyanta iti pàdastadidamadhidaivatam / tadanena pàdavaditi vaidikaü nidar÷anaü vyàkhyàya laukikaü cedaü nidar÷anamityàha- ## / ihàpi mandabuddhãnàmàdhyànavyavahàràyetyarthaþ //33 // 3.2.7.34. ## / buddhyàdyupàdhisthànavi÷eùayogàdudbhåtasya jàgratsvapnayorvi÷eùavij¤ànasyopàdhyupa÷ame 'bhibhave suùuptàvasthànamiti / tathà bhedavyapade÷o 'pi trividho brahmaõa upàdhibhedàpekùayeti / yathà saudhajàlamàrganive÷inyaþ savitçbhàso jàlamàrgopàdhibedàdbhinnà bhàsante tadvigame tu gabhastimaõóalenaikãbhavantyatastena saübadhyanta evamihàpãti //34 // 3.2.7.35. syàdetat / ekãbhàvaþ kasmàdiha saübandhaþ katha¤cidvyàkhyàyate na mukhya evetyetatsåtreõa pariharati- ## / svamapãta iti hi svaråpasaübandhaü bråte / svabhàva÷cedanena saübandhatvena spçùñastataþ svàbhàvikastàdàtmyànnàtiricyata iti tarkapàda upapàditamityarthaþ / tathà bhedo 'pi trividho vànyàdç÷aþ svàbhàvika ityarthaþ //35 // 3.2.7.36. ## / sugamena bhàùyeõa vyàkhyàtam //36 // 3.2.7.37. ## / brahmàdvaitasiddhàvapi na sarvagatatvaü sarvavyàpità sarvasya brahmaõà svaråpeõa råpavattvaü sidhyatãtyata àha- ##parahetuniràkaraõenànyapratiùedhasamà÷rayaõena ca svasàdhanopanyàsena ca sarvagatatvamapyàtmanaþ siddhaü bhavati / advaita siddhe sarvo 'yamanirvacanãyaþ prapa¤càvabhàso brahmàdhiùñhàna iti sarvasya brahmasaübandhàdbrahma sarvagatamiti siddham //37 // 3.2.8.38. ##siddhàntopakramamidamadhikaraõam / syàdetat / nitya÷uddhabuddhamuktasvabhàvasya brahmaõaþ kuta ã÷varatvaü kuta÷ca phalahetutvamapãtyata àha- ## / nàsya pàramàrthikaü råpamà÷rityaitaccintyate kintu sàüvyavahàrikam / etacca 'tapasà cãyate brahma' iti vyàcakùàõerasmàbhiråpapàditam / ##phalaü svargaþ / yathàhuþ-'yanna duþkhana saübhinnaü naca grastamanantaram / abhilàùopanãtaü ca sukhaü svargapadàspadam' iti / ##mavãcyàdisthànabhogyaü, ##manuùyabhogyam / ##tkarmabhiràràdhitàdbhavitumarhati / atha karmaõa eva phalaü kasmànna bhavatãtyata àha- ##pratyakùavinà÷ina iti / codayati- ## ## / upàttamapi phalaü bhoktumayogyatvàdvà karmàntarapratibandhàdvà na bhujyata ityarthaþ / pariharati- ## / nahi svarga àtmànaü labhatàmityadhikàriõaþ kàmayante kintu bhogyo 'smàkaü ## / tena yàdç÷amebhiþ kàmyate tàdç÷asya phalatvamiti bhogyameva satphalamiti / naca tàdç÷aü karmànantaramiti kathaü phalaü, tadapi svaråpeõa / apica svarganarakau tãvratame sukhaduþkhe iti tadviùayeõànubhavena bhogàparanàmnàva÷yaü bhavitavyam / tasmàdanubhavayogye ananubhåyamàne ÷a÷a÷çïgavanna sta iti ni÷cãyate / codayati- ## / pariharati- ## / yadyadacetanaü tattatsarvaü cetanàdhiùñhitaü pravartata iti pratyakùagamàbhyàmavadhàritam / tasmàdapårvoõàpyacetanena cetanàdhiùñhitenaiva pravartitavyaü nànyathetyarthaþ / na càpårvaü pràmàõikamapãtyàha- ## ## //38 // 3.2.8.39. #<÷rutatvàcca / annàdaþ>#annapradaþ //39 // 3.2.8.40. ## / ÷rutimàha- #<÷råyate tàvaditi># / nanu 'svargakàmo yajeta' ityàdayaþ ÷rutayaþ phalaü prati na sàdhanatayà yàgaü vidadhati / tathàhi-yadi yàgàdaya eva kriyà na tadatiriktà bhàvanà tathàpi na eva svapadebhyaþ pårvàparãbhåtàþ sàdhyasvabhàvà avagamyanta iti na sàdhyàntaramapekùanta iti na svargeõa sàdhyàntareõa saübaddhumarhanti / athàpi taditarekiõã bhavànàsti tathàpyasau bhàùyapekùàpi svapadopàttaü pårvàgataü na bhàvyaü dhàtvarthamapahàya na bhinnapadopàttaü puruùavi÷eùaõaü ca svargàdi bhàùyatayà svãkartumarhati / na caikasmin vàkye sàdhyadvayasaübandhasaübhavaþ, vàkyabhedaprasaïgàt / na kevalaü ÷abdato vastuta÷ca puruùaprayatnasya bhàvanàyàþ sàkùàddhàtvartha eva sàdhyo na tu svargàdistasya tadavyàpyatvàt / svargàdestu nàmapadàbhidheyatayà siddharåpasyàkhyàtavàcyaü sàdhyaü dhàtvarthe prati 'bhåtaü bhavyàyopadi÷yate' iti nyàyàtsàdhanatayà guõatvenàbhisaübandhaþ / tathàca pàramarùe såtram-'dravyàõàü karmasaüyoge guõatvenàbhisaübandhaþ' iti / tathàca karmaõo yàgàderduþkhatvena puruùeõàsamãhitatvàt, samãhitasya ca svargàderasàdhyatvànna yàgàdayaþ puruùasyopakurvanyanupakàriõàü caiùàü na puruùa ãùñe anã÷àna÷ca na teùu saübhavatyadhikàrãtyadhikàràbhàvapratipàditànarthakyaparihàràya kçtsnasyaivàmnàyasya nirmçùñanikhiladuþkhànuùaïganityasukhamayabrahmaj¤ànaparatvaü bhedaprapa¤cavilayanadvàreõa tathàhi-sarvatraivàmnàye kkacitkasyacidbhedasya pravilayo gamyate-yathà 'svargakàmo yajeta' iti ÷arãràtmabhàvapraliyaþ / iha khalvàpàtato dehàtirikta àmuùmikaphalopabhogasamartho 'dhikàrã gamyate / tatràdhikàrasyoktena krameõa niràkaraõàdasato 'pi pratãyamànasya vicàràsahasyopàyatàmàtreõàvasthànàdanena vàkyena dehàtmabhàvapravãlayastatpareõa kriyate / 'godohanena pa÷ukàmasya praõayet' ityatràpyàpàtato 'dhikçtàdhikàravagamàdadhikàribhedapravilayaþ / niùedhavàkyàni ca sàkùàdeva pravçttiniùedhena vidhivàkyàni cànyàyi 'sàügrahaõyà yajeta gràmakàmaþ' ityàdãnà na sàügrahaõyàdipravçttipàraõyapi tåpàyàntaropade÷ena saüvàdidçùñopàyapratiùedhàrthàni / yathà viùaü bhuïkùava màsya gçhe bhuïkùveti / tathàca ràgàdyakùiptapravçttiùedhena ÷àstrasya ÷àstratvamapyupapadyate / ràganibandhanàü tåpàyopade÷advàreõa pravçttimanujànato ràgasaübardhanàda÷àstratvaprasaïgaþ / tanniùedhena tu brahmaõi praõidhànamàdadhacchàstraü ÷àstra bhavet / tasmàtka4maphalasaübandhasyàpràmàõikatvàdanàdivicitràvidyàsahakàriõa ã÷varàdeva karmànapekùàdvicitraphalotpattirita / kathaü tarhi vidhiþ kimatra kathaü pravartanàmàtratvàdvidhestasya càdhikàramantareõàpyupapatteþ / nahi yo yaþ pravartayati sa sarvo 'dhikçtamapekùate / pavanàdeþ pravartakasya tadanapekùatvàditi÷aïkàmapàcikãrùaràha- ## / ayamabhisaüdhiþ-upade÷o hi vidhiþ / yathoktam-'tasya j¤ànamupade÷aþ' iti / upade÷a÷ca niyojyaprayojane karmaõi loka÷àstrayoþ prasiddhaþ / tadyathàrogyakàmo jãrõe bhu¤jãta / eùa supanthà gacchatu bhavànaneneti / na tvaj¤àdiriva niyoktçprayojanastatràbhipràyasya pravartakatvàt, tasya càpauruùeye 'saübhavàt / asya copade÷asya niyojyaprayojanavyàpàraviùayatvamanuùñhàtrapekùitànukålavyàpàragocaratvamasmàbhiråpapàditaü nyàyakaõikàyàm / tathàca 'svargakàmo yajeta' ityàdiùu svargakàmàdeþ samãhitopàyà gamyante yàgàdayaþ / itarathà tu na sàdhayitàramanugaccheyuþ / taduktamçùiõà-'asàdhakaü tu tàdarthyàt' iti / anuùñhàtrapekùitopàyatàrahitapravartanàmàtràrthatve yajetetyàdãnàmasàdhakaü karma yàgàdi syàt / sàdhayitàraü nàdhigacchedityarthaþ / na caite sàkùàdbhàvanàbhàvyà api kartrapekùitasàdhanatàvidhyupahitamaryàdà bhàvanodde÷yà bhavitumarhanti, yena puüsàmanupakàrakàþ santo nàdhikàrabhàjo bhaveyuþ / duþkhatvena karmaõàü cetanasamàhànàspadatvàt / svargàdãnàü tu bhàvanàpårvaråpakàmanopadhànàcca / prãtyàtmakatvàcca / nàmapadàbhidheyànàmapi puruùavi÷eùaõànàmapi bhàvanodde÷yatàlakùaõabhàvyatvapratãteþ / phalàrthapravçttabhàvanàbhàvyatvalakùaõena ca yàgàdisàdhyatvena phalàrthapravçttabhàvanàbhàvyatvaråpasya phalasàdhyatvasya samapradhànatvàbhàvenaikavàkyasamavàyasaübhavàt, bhàvanàbhàvyatvamàtrasya ca yàgàdisàdhyatvasya karaõe 'pyavirodhàt / anyathà sarvatra taducchedàt / para÷vàderapi chidàdiùu tathàbhàvàt / phalasya sàkùàdbhàvanàvyàpyatvavirahiõo 'pi tadudde÷yatayà sarvatra vyàpitayà vyavasthànàtsvargasàdhane yàgàdau svargakàmàderadhikàra iti siddham / na càpràptàrthaviùayàþ sàügrahaõyàdiyàgavidhayaþ parisaükhyàyakà niyàmakà và bhavitumarhanti / na càdhikàràbhàve dehàtmapravilayo vàdhikàribhedapravilayo và ÷akya upapàdayitum / àpàtataþ pratibhàne càsya tatparatvameva nàrthàyàtaparatvam / svarasataþ pratãyamàner'the vàkyasya tàdarthye saübhavati na saüpàtàyàtaparatvamucitam / na caitàvatà ÷àstravyàghàtaþ / tasya svargàdyupàyà÷ane 'pi ÷àstratvopapatteþ / puruùa÷reyo 'bhidhàyakatvaü hi ÷àstratvam / saràgavãtaràgapuruùa÷reyo 'bhidhàyakatvena sarvapàriùadatayà na tattvavyàghàtaþ / tasmàdvidhiviùayabhàvopagamàdyàgaþ svargasyotpàdaka iti siddham / ## / karmaõo 'vàntaravyàpàraþ / etaduktaü bhavati-karmaõo hi phalaü prati yatsàdhanatvaü ÷rutaü, tannirvàhayituü tasyaivàvàntaravyàpàro bhavati / naca vyàpàravati satyeva vyàpàro nàsatãti yuktam / asatsvapyàgneyàdiùu tadupattyapårvàõàü paramàpårve janayitavye tadavàntaravyàpàratvàt / asatyapi ca tailapànakarmaõi tena puùñau kartavyàyàmantarà tailapariõàmabhedànàü tadavàntaravyàpàratvàt / tasmàtkarmakàryamapårve karmaõà phale kartavye tadavàntaravyàpàra iti yuktam / yadà punaþ phalopajananànyathànupapattyà ki¤citkalpyate tadà ## / yadã÷varàdeva kevalàditi ÷eùaþ / karmabhirvà ÷ubhà÷ubhaiþ kàryadvaidhotpàde ràgàdimattvaprasaïga ityà÷ayaþ //40 // 3.2.8.41. ## / dçùñànusàriõã hi kalpanà yuktà nànyathà / nahi jàtu mçtpiõóadaõóàdayaþ kumbhakàràdyanadhiùñhitàþ kumbhàdyàrambhàya vibhavavanto dçùñàþ / naca vidyutpavanàdibhiraprayatnapårvairvyabhicàraþ, teùàmapi kalpanàspadatayà vyabhicàranidar÷anatvànupapatteþ / tasmàdacetanaü karma vàpårve và na cetanànadhiùñhitaü svatantraü svakàrye pravartitumutsahate naca caitanyamàtraü karmasvaråpasàmànyaviniyogàdivi÷eùavij¤àna÷ånyamupayujyate, yena tadrahitakùetraj¤amàtràdhiùñhànena siddhasàdhyatvamudbhàvyeta / tasmàttattatpràsàdàññàlagopuratoraõàdyupajananidar÷anasahasraiþ suparini÷citaü yathà cetanàdhiùñhànàdacetanànàü kàryàrambhakatvamiti tathà caitanyaü devatàyà asati bàdhake ÷rutismçtãtihàsapuràõaprasiddhaü na ÷akyaü pratiùedhdhumityapi spaùñaü nirañaïki devatàdhikaraõe / laukika÷ce÷varo dànaparicaraõapraõàma¤jalikaraõastutimayãbhirati÷raddhàgarbhàbhirbhaktibhiràràdhitaþ prasannaþ svànuråpamàràdhakàya phalaü prayacchati virodhata÷càpakriyàbhirvirodhakàyàhitàmityapi suprasiddham / tadiha kevalaü karma vàpårvaü và cetanànadhiùñhitamacetanaü phalaü prasåta iti dçùñaviruddham / yathà vinaùñaü karma na phalaü prasåta iti kalpyate dçùñavirodhàdevamihàpãti / tathà devapåjàcmako yàgo devatàü naprasàdayan phalaü prasåta ityapi dçùñaviruddham / nahi ràjapåjàtmakamàràdhanaü ràjànamaprasàdya phalàya kalpate / tasmàddçùñànuguõyàya yàgàdibhirapi devatàprasattirutpàdyate / tathàca devatàprasàdàdeva sthàyinaþ phalotpatterupapatteþ kçtamapårveõa / evama÷ubhenàpi karmaõà devatàvirodhanaü ÷rutismçtiprasiddham / tataþ sthàyino 'niùñaphalaprasavaþ / naca ÷ubhà÷ubhakàriõàü tadanuråpaü phalaü prasuvànà devatà dveùapakùapàtavatãti yujyate / nahi ràjà sàdhukàriõamanugçhõannigçhõan và pàpakàriõaü bhavati dviùño rakto và tadvadalaukiko 'pã÷varaþ / yathà ca paramàpårve kartavye utpattyapårvàõàmaïgàpårvàõàü copayogaþ / evaü pradhànàràdhane 'ïgàràdhanànàmutpattyàràdhanànàü copayogaþ / svàmyàràdhana iva tadamàtyatatpraõayijanàràdhanànàmiti sarve samànamanyatràbhinive÷àt / tasmàddçùñàvirodhena devatàràdhanàt phalaü na tvapårvàtkarmaõo và kevalàdvirodhato hetuvyapade÷a÷ca ÷rautaþ smàrta÷ca vyàkhyàtaþ / ye punarantaryimivyàpàràyà phalotpàdanàyà nityatvaü sarvasàdhàraõatvamiti manyamànà bhàùyakàrãyamadhikaraõaü dåùavibhàge bhàmatyàü tçtãyasyàdhyàyasya dvitãyaþ pàdaþ //2 // iti tçtãyàdhyàyasya tattvampadàrthapari÷odhanàkhyo dvitãyaþ pàdaþ ## / 3.3.1.1. ## / pårveõa saügatimàha- ## / niråpàdhibrahmatattvagocaraü vij¤ànaü manvàna àkùipati- ## / sàvayavasya hyavayavànàü bhedàttadavayavavi÷iùñabrahmagocaràõi vij¤ànàni gocarabhedàdbhidyerannityavayavà brahmaõo niràkçtàþ pårvàparàdãtyanena / naca nànàsvabhàvaü brahma yataþ svabhàvabhedàdbhinnàni j¤ànànãtyuktam- ##kañhinam / nanvekamapyanekaråpaü loke dçùñaü, yathà soma÷armaiko 'pyàcàryo màyulapità putro bhràtà bhartà jàmàtà dvijottama ityanekaråpa ityata uktam- ## / ekasmin gocare saübhavanti bahåni vij¤ànàni na tvanekàkàraõãtyuktam- ## / råpamàkàraþ / samàdhatte- ## / tattadguõopàdhànabrahmaviùayà upàsanàþ pràõàdiviùayà÷ca dçùñàdçùñakamuktiphalà viùayabhedàdbhidyanta ityarthaþ / tata upapanno vimar÷a ityàha- ## / pårvapakùaü gçhõàti- ## / asti 'athaiùa jyotiþ-etena sahasradakùiõena yajeta' iti / tatra saü÷ayaþ-kiü yajeteti saünihitajyotiùñomànuvàdena sahasradakùiõàlakùaõaguõavidhànam, utaitadguõavi÷iùñakarmàntaravidhànamiti / kiü tàvat pràptam, jyotiùñomasya prakràntatvàdyajeteti tadanuvàdàjjyotiriti pràtipadikamàtraü pañhitvà etenetyanukçùya karmasàmànàdhikaraõyena karmanàmavyavasthàpanàt, karmaõa÷cànuvàdyatvena tattantrasya nàmno 'pi tathaiva vyavasthàpanàt, jyotiþ÷abdasya 'vasante vasante jyotiùà' iti ca jyotiùñome yogadar÷anàt nàmaikade÷ena ca nàmopalakùaõasya lokasiddhatvàdbhãmasenopalakùaõabhãmapadavat, atha÷abdasya cànantaryàrthasyàsaübandhitve 'nupapatteþ, guõavi÷iùñakarmàntaravidhe÷ca guõamàtravidhànasya làghavàt, dvàda÷a÷atadakùiõàyà÷cotpattya÷iùñatayà sama÷iùñatayà sahasradakùiõayà saha vikalpopapatteþ, prakçtasyaiva jyotiùñomasya sahasradakùiõàlakùaõaguõavidhànàrthamayamanuvàdo na tu karmàntaramiti pràptam / evaü pràpta ucyate-bhavetpårvasmin guõavidhiryadi tadeva prakaraõaü syàt / vicchinnaü tu tat / tathàhi saünidhàvapi pårvàsaübaddhàrthaü saüj¤àntaraü pratãyamànam 'anyàya÷cànekàrthatvam' iti nyàyàdutsargator'thàntaràrthatvàtpårvabuddhiü vyavacchinattyapårvabuddhiü ca prasåta iti lokasiddham / na jàtu dehi devadattàya gàmatha devàya vàjinamiti deva÷abdàddevadattaü vàjibhàjamavasyanti laukikàþ / tathà copariùñàt 'yajeta' iti ÷råyamàõamasaübaddhàrthapadavyavàyàttatkarmabuddhimanàdadhat tatra guõavidhànamàtràsamarthaü karmàntarameva vidhatte / na caikatrànupapattyà lakùaõayà jyotiþ÷abdo jyotiùñome pravçtta ityasatyàmanupapattau làkùaõiko yuktaþ / nahi gàïgàyàü ghoùa ityatra gàïgàpadaü làkùaõikamiti mãno gàïgàyàmityatràpi làkùaõikaü bhavati / bhede 'pi ca prathamaü saüj¤àntareõollikhite yaji÷abdasàmànàdhikaraõyaü karmanàmadheyatàmàtratàmàvahati natu saüj¤àntaropajanitàü bhedadhiyamapanetumutsahate / tathà càtha÷abdo 'dhikàràrthaþ prakaraõàntaratàmavadyotayati / eùa÷abda÷càdhikriyamàõaparàmar÷aka iti so 'yaü saüj¤àntaràdbheda iti / bhavatu saüj¤àntaràtkarmabhedaþ prastute tu kimàyàtamityata àha- ## / yathaiva kàñhakàdisamàkhyà granthe prayujyanta evaü j¤àne 'pi laukikàþ / na càsti vi÷eùo yato granthe mukhyàvij¤àne gauõã bhavet / praõayanaü ca granthaj¤ànayorabhinnaü pravçttinimittam / tasmàjj¤ànasyàpi vàcikà samàkhyà / tathàca yadà jyotiùñomasaünidhau ÷råyamàõaü samàkhyàntaraü tatpratikamapi karmaõo bhedakaü tadà kaiva kathà ÷àkhàntarãye viprakçùñatame 'tatpratãkabhåtasamàkhyàntaràbhidheye j¤àta iti / tathà råpabhedo 'pi karmabhedasya pratipàdakaþ prasiddho yathà 'vai÷vadevyàmikùà vàjibhyo vàjinam' ityevamàdiùu / idamàmnayate-'tapte payasi dadhyànayati sà vai÷vadevyàmikùà' iti / atra hi dravyadevatàsaübandhànumito yàgo vidhãyate / tadanantacaraü cadamàmnàyate-'vàjibhyo vàjinam' iti / atredaü saüdihyate-kiü pårvàsminneva karmaõi vàjinaü guõo vidhãyate uta karmàntaraü dravyadevatàntaravi÷iùñamapårvaü vidhãyata iti / kiü tàvat pràptam, dravyadevatàntaravi÷iùñakarmàntaravidhau vidhigauravaprasaïgàt karmàntaràpårvàntarakalpanàgauravaprasaïgàcca na karmàntaravidhànamapi tu pårvasminneva karmaõi vàjinadravyavidhiþ / na cotpatti÷iùñamikùàguõàvarodhàttatra vàjinamalabdhàvakà÷aü karmàntaraü gocarayatãti yuktam / ubhayorapi vàkyayoþ samasamayapravçtteràmikùàvàjinayorutpattau samaü ÷iùyamàõatvena nàmikùàyàþ ÷iùñatvam / tatkathamanayàvaruddhaü karma na vàjinaü nivi÷et / na ca vai÷vadevãtyatra ÷rauta àmikùàsaübandho vi÷veùàü devànàü yena vàjinasaübandhàdvàkyagamyàdbalavànbhavedubhayorapi padàntaràpekùapratãtitayà vàkyagamyatvàvi÷eùàt / no khalu vai÷vadevãtyukte àmikùàpadànapekùàmàmikùàmadhyavasyàmaþ / astu và ÷rautatvaü tathàpi vàjibhya iti padaü vàjamannamàmikùà tadeùàmastãti vyutpattyà tatsaübandhino vi÷vàndevànupalakùayati / yadyapi vi÷vadeva÷abdàdvàjipadaü bhinnaü, yena ca ÷abdena codanà tenaivodde÷e devatàtvaü na ÷abdàntareõànyathàrthaikatvena såryàdityapadayoþ såryàdityacarvorekadaivatyaprasaïgàt, tathàpi vàjinnitãneþ sarvanàmàrthe smaraõàt saünihitasya ca sarvanàmàrthatvàt, vi÷veùàü devànàü ca vi÷vadevàpadena saünidhàpanàttatpadapuraþsarà evaite vàjipadenopasthàpyà na tu såryàdityapadavatsvatantràþ / tathàca tadupalakùaõàrthaü vàjipadaü vi÷vadevopahitàmeva devatàmupalakùayatãti na ÷abdàntaràddevatàbhedaþ / tata÷càmikùàsaübandhopajãvanena vi÷vebhyo vàjinaü vidhãyamànaü nàmikùayà bàdhyate kintu tayà saha samuccãyata iti na karmàntaramapi tu vàkyàbhyàü dravyayuktamekaü karma vidhãyata iti pràpta ucyate-syàdetadevaü yadi vai÷vadevãti taddhita÷rutyàmikùà nocyeta / taddhitasya tvasyeti sarvanàmàrthe smaraõàt saünihitasya ca vi÷eùyasya sarvanàmàrthatvàttatraiva taddhitasyàpi vçttirnatu vi÷veùu deveùaùu / na tatsaübandhe, nàpi tatsaübandhimàtre / nanvevaü sati kasmàdvai÷vadevã÷abdamàtràdeva nàmikùàü pratãmaþ kimiti càmikùàpadamapekùàmahe / taddhitàntasya padasyàbhidhànàparyavasànànna pratãmastatparyavasànàya càpekùamahe / avasitàbhidhànaü hi padaü samarthamarthadhiyamàdhàtum / idaü tu saünihitavi÷eùàbhidhàyi tatsaünidhimapekùamàõaü saünidhàpakamàmikùàpadamapekùata iti kuta àmikùàpadànapekùa àmikùàpratyayaprasaïgaþ / kuto và tatrànapekùà / ata÷ca satyàmapi padàntaràpekùàyàü yatpadaü padàntaràpekùamabhidhatte tatpramàõabhåtaprathamabhàvipadàvagamyatvàcchrautaü balãya÷ca / yattu paryavasitàbhidhànapadàbhihitapadàrthavagamagamyaü tattaccaramapratãtivàkyagamyaü durbalaü ceti taddhita÷rutyavagatàmikùàlakùaõaguõàvarodhàtpårvakarmàsaüyogi vàjinadravyaü sasaübandhi pårvasmàdbhinatti vàjipadaü katha¤cidyaugikaü sàpekùàvçtti vi÷vadeva÷abdàü devatàü vai÷vadevãpadàdàmikùàdravyaü pratyupasarjanãbhåtàmavagatàmupalakùayiùyati / prakçtaü hi sarvanàmapadagocaraþ / pradhànaü ca prakçtamucyate nopasarjanam / pràmàõike ca vidhikalpanàgaurave abhyupetavye eva pramàõasya tattvaviùayatvàt / tasmàdyatheha pårvakarmàsaübhavino guõàtkarmabheda evamihàpi pa¤càgnividyàyàþ ùaóagnividyà bhinnà, evaü pràõasaüvàdeùånàdhikabhàvena vidyàbeda iti / tathà dharmavi÷eùo 'pi karmabhedasya pratipàdaka iti / tathàhi-kàrãrivàkyànyadhãyànàstaittirãyà bhåmau bhojanamàcaranti nàcarantyanye / tathàgnimadhãyànàþ kecidupàdhyàyasyodakumbhamàharanti nàharantyanye / tathà÷vamedhadhãyànàþ kecida÷vasya ghàsamànayanti nànayantyanye / kecittyanye / kecittvàcarantyanyameva dharmam / naca tànyeva karmàõi bhåmibhojanàdijanitamupakàramàkàïkùanti nàkàïkùanti ceti yujyate / ato 'vagamyate bhinnàni tàsu ÷àkhàsu karmàõãti / astu prastute kimàyàtamityata àha- ## / anyeùàü ÷àkhinàü nàstãti ÷eùaþ / ## / ' samidho yajati' ityàdiùu pa¤cakçtvo 'bhyasto yajati÷abdaþ / tatra kimekà karmabhàvanà kiüvà pa¤caiveti / kiü tàvatpràptaü, dhàtvarthànubandhabhedena ÷abdàntaràdhikaraõe bhàvanàbhedàbhidhànàddhàtvarthasya ca dhàtubhedamantareõa bhedànupapatteþ 'samidho yajati' iti prathamabhàvinà vàkyena vihità karmabhàvanà viparãvartamànoparitanairvàkyaranådyate / naca prayojanàbhàvàdananuvàdaþ pramàõasiddhasyàprayojanasyànanuyojyatvàt / karmabhàvanàbhede cànekàpårvakalpanàprasaïgàdekàpårvavàntaravyàpàramekaü karmeti pràptam / evaü pràpta ucyate-parasparànapekùàõi hi samidàdivàkyànãti / sarvàõyeva pràthamyàrhaõyapi yugapadadhyayanànupapatteþ krameõàdhãtànãti / na tvayameùàü prayojakaþ kramaþ / parasparàpekùàõàmekavàkyatve hi prayojakaþ syàt / tena pràthamyàbhàvàt pràptamityeva nàstãti kasya ko 'nuvàdaþ / katha¤cidvaparivçttimàtrasyautsargikàpravçttapravartanàlakùaõavidhitvàpavàdasàmarthyàbhàvàt / guõa÷ravaõe hi guõavi÷iùñakarmavidhàne vidhigauravabhiyà guõamàtravidhànalàghavàya karmànuvàdapekùàyàü viparivçtterupakàraþ / yathà 'dadhnà juheti' iti dadhividhipare vàkye viparivçttyapekùàyàm 'agnihotraü juheti' iti vihitasya homasya viparãvartamànasyànuvàdaþ / na càtra guõàdbhedaþ, samidàdipadànàü karmanàmadheyànàü guõavacanatvàbhàvàt / agçhyamàõavi÷eùatayà ca kiüvacanavihitakiïkarmànuvàdena kasya guõavidhitvamiti na vinigamyate / na càpårvà nàma jyotiràdivadvidhànasaübandhaü prathamamavagataü, yataþ pårvabuddhivicchedena vidhãyamànaü ka4ma pårvasmàtsaüj¤àto vyavacchindyàt / kintu prathamata eva karmasàmànàdhikaraõyenàvagatàþ samidàdayastadva÷àtkarmanàmadheyatàü pratipadyamànà àkhyàtasyànuvàdatve 'nuvàdà vidhitve vidhayo na tu svàtantryeõa kasyacidã÷ate / tasmàt svarasasiddhàpràptakarmavidhiparatvàtkarmaõyayamabhyàso bhàvanànubandhabhåtàni bhindàno bhàvanàü bhinatti yathà tathà ÷àkhàntaravihità api vidyàþ ÷àkhàntaravihitàbhyo vidyàbhyo 'bhyàso bhetsyatãti / a÷akte÷ca / nahyekaþ puruùaþ sarvavedàntapratyayàtmikàmupàsanàmupasaühartuü ÷aknoti sarvavedàntàdhyayanàsàmarthyàdanadhãtàrthopasaühàre 'dhyayanavidhànavaiyarthyaprasaïgàt / prati÷àkhaü bhede tåpàsanànàü nàyaü doùaþ / samàptibhedàcca / keùà¤cit ÷àkhinàmoïkàrasàrvàtmyakathane samàptiþ / keùà¤cidanyatra / tasmàdapyupàsanàbhedaþ / anyàrthadar÷anàdapi bhedaþ / tathàhi-'naitadacãrõavrato 'dhãte' iti acãrõavratasyàdhyayanàbhàvadar÷anàdupàsanàbhàvaþ / kkacidacãrõavratasyàdhyayanadar÷anàdupàsanàvagamyate / tasmàdupàsanàbheda iti / atra siddhàntamàha- ## / tadvyàcaùñe- ##sarvavedàntapramàõàni ## / yànyekasmin vedànte tànyeva vedàntàntareùvapãtyarthaþ / codanàdyavi÷eùàt / àdi÷abdena saüyogaråpàkhyàþ saügçhyante / atra ca codyata iti codanà puruùaprayatnaþ / sa hi puruùasya vyàpàraþ / tatra khalvayaü homàdidhàtvarthàvicchinne pravartate / tasya devatodde÷ena tyàgasyàsecanàdikasyàvacchedyaþ puruùaprayatnaþ sa eva ÷àkhàntare yathaivamihàpi pràõajyeùñhatva÷reùñhatvavedanaviùayaþ puruùaprayatnaþ sa eva ÷àkhàntareùvapãti / evaü phalasaüyogo 'pi jyeùñha÷reùñhabhavanalakùaõaþ sa eva / råpamapi tadeva / yathà yàgasya yadekasyàü ÷àkhàyàü dravyadevatàråpaü tadeva ÷àkhàntareùvapãti / evaü vedanasyàpi yadekatra pràõajyeùñhatva÷reùñhatvaråpaü viùayastacchàkhàntareùvapãti //1 // 3.3.1.2. ## / yuktaü yadagnãùomãyasyotpannasya pa÷càdekàda÷akapàlatvàdisaübandhe 'pyabheda iti / yathotpannasya tasya sarvatra pratyabhij¤àyamànatvàdiha tvagniùåtvapattigata eva guõabheda iti kathaü vai÷vadevãvanna bhedaka iti vi÷eùaþ / tamimaü vi÷eùamabhipretyà÷aïkate såtrakàraþ- ## / parihàraþ såtràvayavaþ- ## / pa¤caiva sàüpàdikà agnayo vàjasaneyinàmapi chàndogyànàmiva vidhãyante / ùaùñhastvagniþ saüpadvyatirekàyànådyate na tu vidhãyate / vai÷vadevyàü tåtpattau guõo vidhãyata iti bhavatu bhedaþ / athavà chàndogyànàmapi ùaùñho 'gniþ pañhyata eva / athavà bhavatu vàjasaneyinàü ùaùñhàgnividhànaü mà ca bhåcchàndogyànàü tathàpi pa¤catvasaükhyàyà avidhànànnotpatti÷iùñatvaü saükhyàyàþ kintåtpanneùvagniùu pracaya÷iùñà saükhyànådyate sàüpàdikànagnãnavacchetuü, tena yeùàmutpattisteùàü pratyabhij¤ànàt / apratyabhij¤àyamànàyà÷ca saükhyàyà anuvàdyatvenànutpattervidhãyamànasya càdhikasya ùoóa÷igrahaõavadvikalpasaübhavànna ÷àkhàntare j¤ànabhedaþ / utpatti÷iùñatve 'siddhe pràõasaüvàdàdayo 'pi pràõasaüvàdàdayo 'pi bhavanti pratyabhij¤ànàdabhinnàstàsu tàsu ÷àkhàsviti //2 // 3.3.1.3. ## / yairàtharvaõikagranthopàyà vidyà veditavyàü teùàmeva ÷irovratapårvàdhyayanapràptagranthabodhità phalaü prayacchati nànyathà / anyeùàü tu chàndogyàdãnàü saiva vidyà cãrõa÷irovratànàü phaladetyàtharvaõagranthàdhyayanasaübandhàdavagamyate / tatsaübandha÷ca vedavrateneti 'naitadacãrõavrato 'dhãte' iti samàmnànàdavagamyate / 'teùàmevaitàü brahmavidyàü vadeta' iti vidyàsaüyoge 'pyetàmiti prakçtaparàmar÷inà sarvanàmnàdhyàyanasaübandhàvirodhàdàtharchavihitaiva vidyocyata iti / savà homàþ sapta sauryàdayaþ ÷ataudanàntà ÷ataudanàntà àtharvaõikànàü ta ekasminnevàrtharvaõike 'gnau kriyante na tretàyàm //3 // 3.3.1.4. ## / bhåyobhåyo vidyaikatvasya vedadar÷anàdyatràpi saguõabrahmavidyànàü na sàkùàdveda ekatvamàha tàsàmapi tatpràyapañhitànàü tadvidhànàü pràyadar÷anàdekatvameva / tathàhyagryapràye likhitaü dçùñvà bhavedayamagrya iti buddhiriti / yacca kàñhakàdisamàkhyayopàsanàbheda iti tadayuktam / età hi pauruùeyyaþ samàkhyàþ kàñakàdipravacanayogàttàsàü ÷àkhànàü na tåpàsanànàm / nahyetàþ kàñhàdibhiþ proktà naca kañhàdyanuùñhànamàsàmitarànuùñhànebhyo vi÷eùyate / naca kàñhaproktànimittamàtreõa granthe pravçttau tadyogàcca katha¤cillakùaõayopàsanàsu pravçttau saübhavantyàmupàsanàbhidhànàmapyàsàü ÷akyaü kalpayitum / naca tadbhedàbhedau j¤ànabhedàbhedaprayojakau, mà bhådyathàsvamàsàmabhedàjj¤ànànàmeka÷àkhàgatànàmaikyam / kañhàdipuruùapravacananimittà÷caitàþ samàkhyàþ kañhàdibhyaþ pràk nàsanniti tannibandhano j¤ànabhedo nàsãdidànãü càstãti durghañamàpadyeta / tasmànna samàkhyàto bhedaþ / abhyàso 'pi nàtra bhedakaþ / yuktaü yadeka÷àkhàgato yajatyabhyàsaþ samidàdãnàü bhedaka iti / tatra hi vidhitvamautsargikamaj¤àtaj¤àpanamapravçttapravartanaü ca kupyeyàtàm '÷àkhàntare tvadhyetçpuruùabhedàdekatve 'pi nautsragikavidhitvavyàkopa iti / a÷aktirapi na bhedahetuþ svàdhyàyo 'dhyetavya iti sva÷àkhàyàmadhyayananiyamaþ / tata÷ca ÷àkhàntaraparãyànarthànanyebhyastadvidyebhyo 'dhigamyopasaühariùyati / samàpti÷caikasminnapi tatsaübandhini samàpte tasya vyapadi÷yate / yathàdhvaryave karmaõi jyotiùñomasya samàpti vyapadi÷anti-'jyotiùñomaþ samàptaþ' iti tasmàtsamàptibhedo 'pi na sàdhanamupàsanàbhedasya / tadevamasati bàdhake codanàdyavi÷eùàtsarvavedàntapratyayàni karmàõi tàni tànyeveti siddham //4 // 3.3.2.5. ka¤cidvi÷eùamà÷aïkya pårvatantraprasàdhitam / vakùyamàõàrthasiddhyarthamarthamàha rasa såtrakçt // cintàprayojanapradar÷anàrthaü såtram- ## / atraidamà÷aïkate-bhavatu sarva÷àkhàpratyayamekaü vij¤ànaü tathàpi ÷àkhàntaroktànàü tadaïgàntaràõàü na ÷àkhàntarokte tasminnupasaühàro bhavitumarhati / tasyaikasya karmaõo yàvanmàtramaïgajàtamekasyàü ÷àkhàyàü vihitaü tàvnamàtreõaivopakàrasiddheradhikànapekùaõàt / apekùaõe càdhikamapi tatra vidhãyate / naca vihitam / tasmàdyathà naimittikaü karma sakalàïgavadvihitamapi a÷aktau yàvacchakyamaïgamanuùñhàtuü tàvanmàtrajanyenopakàreõaupakçtaü bhavatyevamihàpyaïgàntaràvidhànàdeva bhaviùyatãti / evaü pràpta ucyate-sarvatraikatve karmaõaþ sthite gçhamedhãyanyàyena nopakàràvacchedo yujyate / nahi tadeva karma sattadaïgamapekùate nàpekùate ceti yujyate / naimittike tu nimittànurodhàdava÷yakartavye sarvàïgopasaühàrasya sadàtanatvàsaübhavàdupakàràvacchedaþ kalpyate / pràkçtopakàrapiõóe codakapràpte àjyabhàgavidhànàdgçhamedhãye 'pyupakàràvacchedaþ syàt / iha tu ÷àkhàntare katipayàïgavidhànaü tàni vidhatte netaràõi parisaücaùñe / naca tadupakàrapiõóe codakapràpte àjyabhagavattanmàtravidhànam / tasmàttattvena karmaõàü sarvàïgasaïgama autsargiko 'sati balavati bàdhake nàpavadituü yukta iti //5 // 3.3.3.6. ## / dvayà dviprakàràþ pràjàpatyà devà÷càsurà÷ca / tataþ kànãyasà eva devà jyàyasà asuràþ / ÷àstrajanyayà sàttvikyà buddhyà saüpannà devàþ / te hi dãvyanta iti devàþ / ÷àstrayuktyaparikalpitamatayastàmasavçttipradhànà asurà asubhiþ pràõairanindriyairagçhãtaisteùu teùu viùayeùu ramanta ityasurà ata eva te jyàyàüsaþ / yato 'mã tattvaj¤ànavantaþ kànãyasàstu devàþ / aj¤ànapårvakatvàttattvaj¤ànasya / pràõasya prajàpateþ sàttvikavçttyudbhavastàmasavçttyabhibhavaþ kadàcit / kadàcittàmasavçttyudbhavo 'bhibhava÷ca sàttvikyà vçttaiþ / seyaü spardhà / te ha devà åcuþ, hanta asuràn yaj¤a udgãthenàtyayàma asuràn jayàmàsminnàbhicàrike yaj¤a udgãthalakùaõasàmabhaktyupalakùitenodgàtreõa karmaõoti / te ha vàcamåcurityàdinà saüdarbheõa vàkpràõacakùuþ÷rotramanasàmàsurapàpmaviddhatayà ninditvà atha hemamàsanyamàsye åvamàsanyaü mukhàntarbilasthaü mukhyaü pràõaü pràõàbhimànavatãü devatàmåcustvaü na udgàyeti / tathetyabhyupagamya tebhya eva pràõa udagàyat te 'surà viduranena pràõenodgàtrà no 'smàn devà atyeùyantãti / tamabhidrutya pàpmanàvidhyannasurà yathà÷mànamçtvà pràpya mçttvàlloùño và vidhvaüsata evaü vidhvaüsamànà viùva¤co 'surà vine÷uþ / tadetat saükùipyàha- ## / tathà chàndogye 'pyetaduktamityàha- ## / viùayaü dar÷ayitvà vimç÷ati- ## / pårvapakùaü gçhõàti- ## / pårvapakùamàkùipati- ## / ekatrodgàtçtvenocyate pràõa ekatra codgànatvena kriyàkartro÷ca sphuño bheda ityarthaþ / samàdhatte- ## / bahutararåpapratyabhij¤à nàdapratyabhij¤àyamànaü ki¤cillakùaõayà netavyam / na kevalaü ÷àkhàntare, ekasyàmapi ÷àkhàyàü dçùñametanna ca tatra vidyàbheda ityàha- ## / bahutararåpapratyabhij¤ànànugrahàya comityanenàpi udgãthàvayavena udgãtha eva lakùaõãya iti pårvapakùaþ //6 // 3.3.3.7. ## / bahutarapratyabhij¤àne 'pi upakramabhedàttanurodhena copasaühàravarõanàdekasminvàkye tasyaiva codgãthasya punajhapunaþ saükãrtanàllakùaõàyàü ca chàndogye vàjasaneyake pramàõàbhàvàdvidyàbheda iti ràddhàntaþ / ## / oükàra tathàhi-bhåtapçthivyoùadhipuruùavàgçksàmnàü pårvasyottaramuttaraü rasatayà sàratayoktam / teùàü sarveùàü rasatama oükàra ukta÷chàndogye / ## / ekatrodgãthodgàtàràvupàsyatvena vivakùitàvekatra tadavayava oükàra iti / tathà hyabhyudayavàkye iti / evaü hi ÷råyate-'vivà etaü prajayà pa÷ubhirardhayati vardhayatyasya bhràtçvyaü yasya havirniruptaü purastàccandramà abhyudeti sa tredhà taõóulànvibhajedye madhyamàþ syustànagnaye dàtre puroóà÷amaùñàkapàlaü nirvapedye sthiviùñhàstànindràya pradàtre dadhaü÷caruü ye kùodiùñhàstàn viùõave ÷ipiviùñàya ÷çte carum' iti / tatra saüdehaþ-kiü kàlàràdhe yàgàntaramidaü codyata uta teùveva karmasu prakçteùu kàlàparàdhe nimitte devatàpanaya iti / eùa tàvadatra viùayaþ-amàvàsyàyàmeva dar÷akarmàrthaü vedikriyàgnipraõayanakriyà vratàdi÷ca yajamànasaüskàraþ / dadhyartha÷ca dohaþ / pratipadi ca dar÷akarmapravçttirityanuùñhànakramastàttvikaþ / yasya tu yajamànasya kuta÷cidbhamanibandhanàccaturda÷yàmevàmàvàsyàbuddhau pravçttaprayogasya candramà abhyudãyate tatredaü ÷råyate-'yasya havirniruptam' iti / tena yajamànenàbhyuditenàmàvàsyàyàmeva nimittàdhikàraü parisamàpya purastadahareva vedyuddharaõàdikarma kçtvà pratipadi dar÷aþ pravartayitavyaþ / tatràbhàyudaye kiü naimittikamidaü karmàntaraü dar÷àccodyata uta tasminneva dar÷akarmaõi pårvadevatàpanayanena devanàntaraü vidhãyata iti / tatra havirbhàgamàtra÷ravaõàccaruvidhànasàmarthyàcca karmàntaram / yadi hi pårvadevatàbhyo havãüùi vibhajediti ÷råyate tatastànyeva havãüùi devatàntareõa yujyamànàni na karmàntaraü gamayitumarhanti kintu prakçtameva karma taddhaviùkamapanãtapårtadevatàkaü devatàntarayuktaü syàt / atra punastredhà taõóulàn vibhajediti haviùa eva madhyamàdikrameõa vibhàga÷ravaõàdanapanãtà haviùi pårvadevatà iti pårvadavatàvaruddhe haviùi devatàntaramalabdhàvakà÷aü ÷råyamàõaü karmàntarameva gocarayet / apica pràpte pårvasmin karmaõi dadhnastaõóulànàü cendràdidevatà saübandha÷ca vidhàtavyaþ / carutvaü càtra vihitaü nàstãti tadapiva vidhàtavyam / tathà pràpte karmaõyanekaguõavidhànàdvàkyaü bhidyeta / karmàntaraü tvapårvaü ÷akyamekenaiva prayatnenànekaguõavi÷iùñaü vidhàtumiti nimitte karmàntarameva vidhãyate / dar÷astu lupyate kàlàparàdhàditi pràpta ucyate-na karmàntaram / pårvadavatàto haviùo vibhàgapårvaü nimitte devatàntaravidhànàt / carvarthasya càrthapràpteþ / bhavedetadevaü yadà tredhà taõóulàn vibhajediti taõóulànàü tredhà vibhàgavidhànaparametadvàkyaü syàdapi tu vàkyàntarapràptaü taõóulànàü tredhàtvamanådya vibhajedityetàvadvidhatte tatra vàkyànyapanãte pårvavat devatàsaübandhe haviùastasminneva karmaõyapratyåhaü devatàntarasaübandhaü vidhàtuü ÷aknuvanti / tathàca dravyamukhena prakçtamukhapratyabhij¤ànàt devatàntarasaübandhe 'pi na karmàntarakalpanàbhavitumarhati / tata÷ca samàpte 'pi naimittikàdhikàrasiddhyarthaü tànyeva punaþ karmàõyanuùñheyàni / naca dadhani carumiti carusaptamyarthayorvidhànaü tayorapyarthapràptatvàt / prakçte hi karmaõi taõóulapeùaõaprathanaü puroóà÷apàkàdi dadhipayasã ca pràptàni tatràbhyudayanimitte dadhiyuktànàü payoyuktànàü ca taõóulànàü vibhajediti vàkyena pårvadevatàpanayaü kçtvà ye madhyamà ityàdibhirvàkyairdevatàntarasaübandhaþ kçtaþ / naca prabhåtadhipayaþ saüsaktairalpaistaõóulaiþ puroóà÷akriyà saübhavati / iti puroóà÷anivçttau tadarthasya prathanasyàpi nivçttiranivçttastu pàko 'pavàdàbhàvàttathà càrthapràpta÷codyate / bhavatu và anekavàkyakalpanam / prakçtàdhikàràvagamabalàdasyàpi nyàyyatvàditi / tasmàttadevedaü karma na tu karmàntaramiti siddham / pa÷ukàmavàkye tvapårvakarmavidhirabhyudayavàkyasàråpye 'pi / 'yaþ pa÷ukàmaþ syàtso 'màvàsyàmiùñvà vatsànapàkuryàdye sthaviùñhàstànagnaye sanimate 'ùñhàkapàlaü nirvapedye madhyamàstàn viùõave ÷ipiviùñàya ÷çte caruü ye kùodiùñhàstanindràya pradàtre dadhaü÷carum' iti / atra hi amàvàsyàmiùñveti samàpte yàge pa÷ukàmeùñividhànaü nàtra pårvasya karmaõo 'nanuvçtteryàgàntaravidhiriti yuktam / ## / yathodgãthopàsanàsàmye 'pi àdityagatahiraõya÷makùutvàdiguõavi÷iùñodgãthopàsanàtaþ parovarãyastvaguõavi÷iùñodgãthopàsanà bhinnà tadvadidamapãti / parasmàt paro varàcca varãyàniti parovarãyànudgãthaþ paramàtmaråpaþ saüpannaþ / ata eva anantaþ / paramàtmadçùñimudgãthe bhavayitum 'àkà÷o hyevaibhyo bhåtebhyo jyàyàn' ityàkà÷a÷abdena paramàtmànaü nirdi÷ati //7 // 3.3.3.8. ## / sphuñatare medàvagame saüj¤aikatvaü nàbhedasàdhanamatiprasaïgapàtàt / apica ÷rutyakùaràlocanayàü bhedapratyayo 'ntaraïga÷cànapekùa÷ca / saüj¤aikatvaü tu ÷rutibàhyatayà bahiraïgaü ca pauruùeyatayà sàpekùaü ca / tasmàdurbalaü nàmedasàdhanàyàlamiti //8 // 3.3.4.9. ## / gauõã buddhiradhyàsaþ / yathà màõavake 'nivçttàyàmeva màõavakabuddhivyàpade÷avçttau siühabuddhivyapade÷avçttiþ siüho màõavaka iti, evaü pratimàyàü vàsudevabuddhirnàmni ca brahmabuddhistathoïkàga udgãthabuddhivyapade÷àviti / apavàdaikatvavi÷eùaõàni coktàni / ekàrthe ' pi ca ÷abdadvayaprayogo dç÷yate / yathà vai÷vadevyàmikùà vij¤ànamànandam / vyàkhyàyàü ca paryàyàõamapi sahaprayogo yathà sindhuraþ karã pikaþ kokila iti / vimç÷yànadhyavasàyalakùaõaü pakùaü gçhõàti- ## / siddhàntamàha-idamucyate- ## / pratyanuvàkaü pratyçcamupakrame ca samàptau cokàraþ sardavedavyàpãti kiïgato 'yamoïkàrastattadàpyàdiguõavi÷iùñastasmai tasmai kàmàvàptyàdiphalàyopàsyatvenàdhikriyata ityapekùàyàmudgãthapadeneti vi÷iùyate / udgãthapadenokàràdyavayavaghañitasàmabhaktibhedàbhidhàyinà samudàyasyàvayavabhàvànupapattestatsaübandhavayava oükàro lakùyate, na punaroïkàreõàvayavina udgãthasya lakùaõà / oükàrasyaivopariùñàttu tattadguõavi÷iùñasya tattatphalavi÷iùñasya copavyàkhyàsyamànatvàt / dçùña÷ca samudàya÷abdo 'vayave lakùaõayà yathà gràmo dagdhaþ paño dagdha iti tadekade÷adàhe / adhyàse tu lakùaõà phalakalpanà ca / tathàhi àptyàdiguõakapraõavopàsanàdidamudgãthatopàsanaü praõavasyànyat / nacàtràpyàdi upàsaneùviva phalaü ÷råyate / tasmàt kalpanãyam / udgãthasaübandhipraõavopàsanàdhikàrapare vàkye nàyaü doùaþ / apica gauõyà vçtterlakùaõàvçttirbalãyasã làghavàt / lakùaõàyà hi lakùaõãyaparatvaü padasya tasyaiva vàkyàrthàntarbhàvàt / yathà gàïgàyàü ghoùa iti lakùyamàõasya tãrasya vàkyàrthe 'ntarbhàvo 'dhikaraõatayà / gaurvàhãka ityatra tu gosaübandhitãùñhanmåtrapurãùàdilakùaõayà na tatparatvaü go÷abdasya / apitu tatkakùàdhyavasitatadguõayuktavàhãkaparatvamiti gauõyà vçtterdurbalatvaü tadidamuktaü-lakùaõàyàmapi tviti / gauõyapi vçttirlakùaõàvayavatvàllakùaõoktà / yadyapi vai÷vadevãpadamàmikùàyàü pravartate tathàpyarthamedaþ sphuñataraþ / àmikùàpadaü hi råpeõàmikùàyàü pravartate / vai÷vadevãpadaü tu tasyàmeva vi÷vadevavi÷iùñàyàm / evaü hi vij¤ànàndayorapi sphuñataraþ pravçttinimittabhedaþ satyapi brahmaõyaikàrthye / naca vyàkhyànamubhayorapi prasiddhàrthatvàdbhinnàrthatvàcca / ÷eùamatirohitàrtham //9 // 3.3.5.10. ## / evaü÷abdasya sannihitaprakàrabhedaparàmar÷àrthatvàtsàkùàcchabdopasthàpitasya ca saünidhànàcchàkhàntaragatasya cànukramatayà(?) saünidhànàbhàvànna kauùãtakipràõasaüvàdavàkye pràõasya vasiùñhatvàdibhirguõairupàsyatvamapi tu jyeùñhatreùñhatvamàtreõeti pårvaþ pakùaþ / siddhàntastu-satyaü saünihitaü paràmç÷ati evaïkàro na tu ÷abdopàttamàtraü saünihitam / kintu yacchabdàbhihitàrthanàntarãyakatayà pràptaü tadapi hi buddhau saünihitaü saünihitameva / yathà 'yasya parõamayã juhårbhavati' ityavyabhicàritakratusamanvayayà juhvopasthàpitaþ kratuþ / tasmàdupàsyaphalapratyabhij¤ànàttadavyabhicàriõaþ prakàrabhedasyehànuktasyàpi buddhau saünidhànàtprakçtaparàmar÷inaivaïkàreõa paràmar÷o yukta iti siddhaü kauùãtakibràhmaõagatena tàvadevaïkàreõa ÷akyate paràmraùñum / tathàpyabhyupetyàpi bråma ityà÷ayavatà bhàùyakçtoktam- ## / kevalasya ÷rutasya hàniritarasahitasya càkùutasya kalpanà na cetyarthaþ / atirohitamanyat //10 // 3.3.6.11. ànandàdayaþ pradhànasya / guõavadupàsanàvidhànasya vàstavaguõavyàkhyànàdvivekàrthamidamadhikaraõam / yathaikasya brahmaõaþ / saüyadvàmatvàdayaþ satyakàmàdaya÷ca guõà na saükãryeran / evàmànandavij¤ànatvàdayo vibhutvanityatvàdibhirguõaiþ prade÷àntaroktairna saükãryeran / tatsaükare và saüyadvàmatvàdayo 'pi satyakàmàdibhiþ saükãryeran / nahi brahmaõo dharmiõaþ sattve ka÷cidvi÷eùa iti pårvaþ pakùaþ / ràddhàntastu vàstavavidheyayorvastudharmatayà cànuùñheyatayà càvyavasthàvyavasthe vyavatiùñhete / vastudharmo hi yàvadvastu vyavatiùñhate / nàsàvekatrokte 'nyatrànukto nàstãti ÷akyaü vaktum / vidheyastu puruùaprayatnatantraþ puruùaprayatna÷ca yatra yàvadguõavi÷iùñe brahmaõi coditaþ sa tàvatyevàvatiùñhate nàvihitamapi guõaü cotarãkartumarhati / tasya vidhitantratvàdvidhe÷ca vyavasthànàt / tasmàdànandavij¤ànàdayo brahmatattvàtmatayoktà yatra yatra brahma ÷råyate tatra tatrànuktà api labhyante / saüyadvàmàdaya÷copàsanàprayatnavidhiviùayà yathàvidhyavatiùñhante na tu yathàvastviti siddham / priya÷irastvàdãnàü tåpàsyatvamàropya nyàyo dar÷itaþ / tasya (?) tu saüyadvàmàdiruktaþ / modanamàtraü modaþ / pramodaþ prakçùño modastàvimau parasparàpekùàvupacayàpacayau //11 // 3.3.6.12. // 12 // 3.3.6.13. // 13 // 3.3.7.14. #<àdhyànàya prayojanàbhàvàt / indriyebhyaþ parà hyarthà iti># / kimatra sarveùàmevàrthàdãnàü paratvaü pratipàdayiùitam, àho puruùasyaiva tatpratipàdanàrthaü cetareùàü paratvapratipàdanam / tatra pratyekamarthàdiparatvapratipàdana÷ruteþ ÷råyamàõatattatparatve ca saübhavati na tattadatikarme sarveùàmekaparatvàdhyavasànaü nyàñyam / na ca prayojanàbhàvàdasaübhavaþ / sarveùàmeva pratyekaü paratvàbhidhànasyàdhyànaprayojanatvàt / tattadàdhyànànàü ca prayojanavattvasmçteþ / tathàhi smçtiþ- 'da÷a manvantaràõãha tiùñhantãndriyacintakàþ / bhautikàstu ÷ataü pårõaü sahasraü tvàbhimànikàþ // bauddhà da÷a sahasràõi tiùñhanti vigatajvaràþ / pårõaü ÷atasahasraü tu tiùñhantyanyaktacintakàþ / puruùaü nirguõaü pràpya kàlasaükhyà na vidyate / ' iti / pràmàõikasya vàkyabhedasyàbhyupeyatvàt pratyekaü teùàmarthàdãnàü paratvaparàõyetàni vàkyànãti pràptaya ucyate-indriyebhyaþ parà hyarthà ityeùa tàvatsaüdarbho vastutattvapratipàdanaparaþ pratãyate nàdhyànavidhiparaþ / tada÷ruteþ / tadatra yatpratyasya sàkùàtprayojanavattvaü dç÷yate tatpratyayaparatvaü sarveùàm / dçùñaü ca viùõoþ paramapadaj¤ànasya nikhilànarthasaüsàrakàraõàvidyopa÷amaþ / tattvaj¤ànodayasya viparyàsopa÷amalakùaõatveta tatra tatra dar÷anàt / arthàdiparatvapratyayasya tu na dçùñamasti prayojanam / naca dçùñe saübhavati adçùñakalpanà nyàñyà / naca paramapuruùàrthahetuparatve saübhavati avàntarapuruùàrthatocità / tasmàddçùñaprayojanavattvàt, puruùaparatvapratupàdanàrtho 'yaü saüdarbha iti gamyate / ki¤càdaràdapyayamevàsyàrtha ityàha- ## / nanvatràdhyànavidhirnàsti tatkathamucyate àdhyànàyetyata àha- #<àdhyànàyeti># //14 // 3.3.7.15. #<àtma÷abdàcca># / anadhigatàrthapratipàdanasvabhàvatvàpramàõànàü vi÷eùata÷càgamasya, puruùa÷abdavàcyasya càtmanaþ svayaü ÷rutyaiva duradhigamatvàvadhàraõàdvastuta÷ca duradhigamatvàdarthàdãnàü ca sugamatvàttatparatvamevàrthàdiparatvàbhidhànasyetyarthaþ / ÷ruterà÷ayàti÷a ivà÷ayàti÷ayaþ / tattàtparyateti yàvat / ki¤ca ÷rutyantaràpekùitàbhidhànàdapyevameva / arthàdiparatve tu svaråpeõa vivakùite nàpekùitaü ÷rutiràcaùñe ityàha- ## //15 // 3.3.8.16. #<àtmagçhãtiritaravaduttaràt># / ÷rutismçtyorhi lokasçùñiþ parame÷varàdhiùñhità parame÷varahiraõyagarbhakartçkopalabdhà seyamiha mahàbhåtasargamanabhidhàya pràthamikã lokasçùñirupalabhyamànàvàntare÷varakàryà pràgutpatteràtmaikatvàvadhàraõaü càvàntare÷varasaübandhitayà gamayati / pàrame÷varasargasya mahàbhåtàkà÷àditvàdasya ca tadvaiparãtyàt / asti hi tasyaivaikasya vikàràntaràpekùayàgnatvamasti cekùaõam / api caitasminnaitareyake pårvasminprakaraõe prajàpatikartçkaiva lokasçùñiruktà / tadanusàràdapyetadeva vij¤àyate / apica tàbhyo gàmànayadityàdaya÷ca vyavahàraþ ÷rutyoktà vi÷eùavatsvàtmaparamàtmaùu prasiddhàþ / tato 'pyavàntare÷vara eva vij¤àyate / àtma÷abdaprayoga÷càtràpi dçùñastasmàdaparàtmàbhilàpo 'yamiti pràpta ucyati-paramàtmano gçhãtiriha yathà itareùu sçùñi÷ravaõeùu 'etasmàdàtmana àkà÷aþ saübhåtaþ' ityàdiùu / tasmàduttaràtsa aikùatetãkùaõapårvakasraùñçtva÷ravaõàdàtmetyavadhàraõàcca / etadabhisaühitam-mukhyaü tàvat sargàtpràkkevalatvamàtmapadatvaü sraùñçtvaü ca parame÷varasyàtra bhavataþ / tadasatyàmanupapattau nànyatra vyàkhyàtumucitam / naca mahàbhåtasçùñyanabhidhànena lokasçùñyabhidhànamanupapattibãjam / àkà÷apårvikàyàü vastuto brahmaõaþ sçùñau yathà kkacittejaþpårvakasçùñyabhidhànaü na virudhyate 'etasmàdàtmana àkà÷aþ saübhåtaþ' iti dar÷anàt / àkà÷aü vàyuü sçùñveti hi tatra pårayitavyamevahàpi mahàbhåtàni sçùñveti kalpanãyam / sarva÷àkhàpratyayatvena j¤ànasya ÷rutisidvyarthama÷rutopalabdhau yatnavatà bhavitavyaü na punaþ ÷rute mahàbhåtàditve sargasya ÷aithilyamàdaraõãyam / apica svàdhyàyavidhyadhãnagrahaõo vedarà÷iradhyayanavidhyàpàditaprayojanavadarthamabhidadhàno yathà yathà prayojanàdhikyamàpnoti tathà tathànumanyatetaràm / yathà càsya brahmagocaratve paramapuruùàrthaupayikatvaü naivamanyagocaratve / tadidamuktam- ## / naca lokasargo 'pi hiraõyagarbhavyàpàro 'pi tu tadanupraviùñasya paramàtmana ityatraivoktam / tasmàdàtmaivàgna ityupakramàttadvyàpàreõa cekùaõena madhye paràmar÷àdupariùñàcca bhedajàtaü mahàbhåtaiþ sahànukamya brahmapratiùñhatvena brahmaõa upasaühàràdbrahmàbhilàpatvamevàsyeti ni÷cãyate / yatra tu puruùavidhàdi÷ravaõaü tasya bhavettvanyaparatvaü gatyantaràbhàvàditi sarvamavadàtam / aparaþ kalpaþ / sadupakramasya saüdarbhasyàtmopakramasya ca kimaikàrthyamàhosvidarthabhedaþ / tatra sacchabdasyàvi÷eùeõàtmani cànàtmani ca pravçtternàtmàrthatvaü kintu samastavastvanugatasattàsàmànyàrthatvaü tathà copakramabhedàdbhinnàrthatvam / sa àtmà tattvamasãti copasaühàra upakramànurodhena saüpattyarthatayà vyàkhyeyaþ / taddhi satsàmànyaü paramàtmatayà saüpàdanãyam / tadvij¤ànena ca sarvavij¤ànaü mahàsàmànyasya sattàyàþ samastavastuvistàravyàpitvàdityevaü pràpta ucyate-àtmagçhãtirvàjasaneyinàmiva chàndogyànàmapyuttaràtma àtmà tattvamasãti tàdàtmyopade÷àt / astu tàvadàtmavyàtiriktasya prapa¤casya sadasattvàbhyàmanirvàcyatayà na sattvaü sattvaü tvàtmadhàtoreva tattvena nirvàcyatvàttasmàdàtmaiva sanniti / abhyupetyàha / sacchabdasya sattàsàmànyàbhidhàyitvàtprativyakti ca tasya pravçtteràtmani cànyatra ca sacchabdapravçtteþ saü÷aye satyupasaühàrànurodhena sadevetyàtmanyevàvasthàpyate / nãtàrthopakramànurodhena hyupasaühàravarõanà na punaþ saüdigdhàrthenopakrameõopasaühàro varõanãyaþ / apica saüpattau phalaü kalpanãyam / naca sàmànyamàtre j¤àte vi÷eùaj¤ànasaübhavaþ / na khalvàkàràdvçkùe j¤àte ÷iü÷apàdayastadvi÷eùà j¤àtà bhavanti / tadevamavadhàraõàdi sarvamanàtmàrthatve syàdanupapannamiti chàndogyasyàtmàrthatvemeveti siddham / atra ca pårvasmin pårvapakùe hiraõyagarbhopàsanà siddhànte tu brahmabhàvaneti //16 // 3.3.8.17. // 17 // 3.3.9.18. ## / viùayamàha- ## / ananaü pràõanaü anaþ pràõaþ taü pràõamanagnaü kurvantaþ / ## / manyanta iti mananaü j¤ànaü tadvyànaparyantamiti cintanamuktam / saü÷ayamàha- ## / khuraravamàtreõàpàtata ubhayavidhànapakùaü gçhãtvà madhyamaü pakùamàlambate pårvapakùã- ## / yadyevamanagnatàsaükãrtanasya kiü prayojanamityata àha- ## / ayamabhisandhiþ-yadyapi smàrtaü pràyatyàrthamàcamanamasti tathàpi pràõopàsanaprakaraõe 'vidhànàttadaïgatvenàpràptamiti vidhànamarthavadbhavati, ançtavadanapratiùedha iva smàrte jyotiùñomaprakaraõe samàmnàto nànçtaü vadediti pratiùedho jyotiùñomàïgatayàrthavàniti / ràddhàntanamàha- ## / codayati- ## / pariharati- ## / tulyàrthayormålamålibhàvo nàtulyàrthayorityarthaþ / abhipràyasthaü pårvapakùabãjaü niràkaroti- ## / kratvarthapuruùàrthayorançtavadanapratiùedhayoryuktamapaunaruktam / iha tu smàrtamàcamanaü sakalakarmàïgatayà vihitaü pràõopàsanàïgamapãti vyàpakena smàrtenàcamanavidhinà punaruktatvàdanarthakam / naca smàrtasyànena paunarukyaü tasya ca vyàpakatvàdetasya ca pratiniyaviùayatvàditi / madhyamaü pakùamapàkçtya prathamapakùamapàkaroti- ## / yuktyantaramàha- ## / upasaüharati- ## / stotavyàbhàve stutirnopapadyata ityarthaþ / apica mànàntarapràptenàpràptaü vidheyaü ståyeta / na cànagnatàsaükalpo 'nyataþ pràpto yataþ stàvako bhavet / na càcamanamanyato 'pràptaü yena vidheyaü satståyetetyàha- ## / api caikasya karmaõa ekàrthataivetyucitaü tasya balavatpramàõava÷àdananyagatitve satyanekàrthatà kalpyate / saükalpe tu karmàntare vidhãyamàne nàyaü doùa ityàha- ## / apica dçùñicodanàsàhaca4yàddçùñicodanaiva nyàñyà na càcamanacodanetyàha- ## / yathà hi ÷vàdimaryàdasyànnasyàttuma÷akyatvàdannadçùñi÷codyate evamihàpyapàü paridhànàsaübhavàddçùñireva codyata ityannadçùñividhisàhacaryàdgamyate / a÷abdatvaü ca yadyapi dçùñyabhyavahàrayostulyaü tathàpi dçùñiþ ÷àbdadç÷yanàntarãyakatayà sàkùàcchabdena kriyamàõopalabhyate / abhyavahàrastvadhyàharaõãyaþ katha¤cidyogyatàmàtreõeti vi÷eùaþ / ki¤ca chàndogyànàü vàjasaneyinàü càcamane pràyeõàcàmantãti vartamànàpade÷aþ evaü yatràpi vidhivibhaktistatràpi jartilayavàgvavà và juhuyàditivadvidhitvamavivakùitam / manyanta iti tvatpràptàrthatvàtsamidho yajatãtyàdivadvidhirevetyàha-apicàcàmantãti / ÷eùamatirohitàrtham //18 // 3.3.10.19. ## / ihàbhyàsàdhikaraõanyàyena pårvaþ pakùaþ / dvayorvidyàvidhyoreka÷àkhàgatayoragçhmamàõavi÷eùatayà kasya ko 'nuvàda iti vini÷cayàbhàvàdaj¤àtaj¤àpanàpravçttapravartanàråpasya ca vidhitvasya svarasasiddherubhayatropasanàbhedaþ / naca guõàntaravidhànàyaikatrànuvàda ubhayatràpi guõàntaravidhànopalabdhervinigamanàhetvabhàvàtsamànaguõànabhidhànaprasaïgàcca / tasmàtsamidho yajatãtyàdivadabhyàsàdupàsanàbheda iti pràpta ucyate-aikakarmyamekatvena pratyabhij¤ànàt / na càgçhyamàõavi÷eùatà / tatra bhåyàüso guõà yasya karmaõo vidhãyante tatra tasya pradhànasya vidhiritaratra tu tadanuvàdena katipayaguõavidhiþ / yathà yatra chatracàmarapatàkàhàstikà÷cãya÷aktikayàùñãkadhànuùkakàrpàõikapràsikapadàtipracayastatràsti ràjeti gamyate na tu katipayagajavàjipadàtibhàji tadamàtye, tathehàpi / na caikatra vihitànàü guõànàmitaratroktiranrathikà pratyabhij¤ànadàróhyàrthatvàt / astu vàsminnityànuvàdo nahyanuvàdànàmava÷yaü sarvatra prayojanavattvam / anuvàdamàtrasyàpi tatra tatropalabdheþ / tasmàttadeva bçhadàraõyake 'pyupàsanaü tadguõenopasaühàràditi siddham //19 // 3.3.11.20. ## / yadyekasyàmapi ÷àkhàyàü tattvena pratyabhij¤ànàdupàsanasya tatra vihitànàü dharmàõàü saükaraþ / tathà sati satyasyaikasasyàbedànmaõóaladvayavartina upaniùadorapi saükaraprasaïgàt / tasyeti ca prakçtaparàmar÷itvàdbhedaþ / satyasya ca pradhànasya prakçtatvàdadhidaivamityasya vi÷eùaõatayopasarjanatvenàprastutvàtprastutasya ca satyasyàbhedàtpårvavadguõasaükaraþ //20 // 3.3.11.21. iti pràpta ucyate- ## / satyaü yatra svaråpamàtrasaübandho dharmàõàü ÷råyate tatraivaü svaråpasya pratyabhij¤àyamànatvàttanmàtrasaübandhitvàcca dharmàõàm / yatra tu savi÷eùaõaü pradhànamavagamyate tatra savi÷eùaõasyaiva tasya dharmàbhisaübandho na nirvi÷eùaõasya nàñyanyavi÷eùaõasahitasya / nahi daõóinaü puruùamànayetyukte damóarahitaþ kamaõóalumànànãyate / tasmàdadhidaivaü satyasyopaniùaduktà na tasyaivàdhyàtmaü bhavitumarhati / yathà càcàryasya gacchato 'nugamanaü vihitaü na tiùñhato bhavati, tasmànnopaniùadoþ saükaraþ kintu vyavasthitiþ / tadidamuktaü-svaråpànapàyàditi //21 // 3.3.11.22. ## / atide÷àdapyevameva tattve hi nàtide÷aþ syàditi //22 // 3.3.12.23. saübhçtidyuvyàptyapi càtaþ / 'brahmajyeùñhà vãryà saübhçtàni brahmàgne jyeùñhaü divamàtatàna / brahma bhåtànàü prathamaü tu jaj¤e tenàrhati brahmaõà spardhituü kaþ / ' brahma jyeùñhaü yeùàü tàni brahmajyeùñhà jaj¤e àsa / yadyapi tàsu tàsu ÷àõóilyàdividyàsvàyatanabhedaparigraheõàdhyatmikàyatanatvaü saübhçtyàdãnàü guõànàmàdhidaikatvamityàyatanabhedaþ pratibhàti, tathàpi jyàyàn diva ityàdinà saüdarbheõàdhidaivikavibhåtipratyabhij¤ànàtùoóa÷akalàdyàsu ca vidyàsvàyatanà÷ravaõàdantato brahmà÷rayatayà sàmyena pratyabhij¤àsaübhavàt saübçtyàdãnàü guõànàü ÷àõóilyàdividyàsu ùoóa÷akalàdividyàsu copasaühàra iti pårvaþ pakùaþ / ràddhàntastu-mithaþ samànaguõa÷ravaõaü pratyabhij¤àya yadvidyà apårvànapi tatrà÷rutànguõànupasaühàrayati na tviha saübhçtyàdiguõakabrahmavidyàyaü ÷àõóilyàdividyàgataguõa÷ravaõamasti / yà tu kàcidàdhidaivikã vibhåtiþ ÷àõóilyàdividyàyaü ÷råyate tasmàstatprakaraõàdhãnatvàttàvanmàtraü grahãùyate naitàvanmàtreõa saübhçtyàdãnanukraùñumarhati / tatraitatpratyabhij¤ànàbhàvàdityuktam / brahmà ÷rayatvena tu pratyabhij¤ànasamarthamatiprasaktam / bhåyasãnàmaikyaprasaïgàt / tadidamuktaü- ## / tasmàtsaübhçti÷ca dyuvyàpti÷ca tadidaü saübhçtidyuvyàptyapi càtaþ pratyabhij¤ànàbhàvànna ÷àõóilyàdividyàsåpasaühriyata iti siddham //23 // 3.3.13.24. ## / puruùayaj¤atvamubhayatràpyavi÷iùñam / naca viduùo yaj¤asyeti na sàmànàdhikaraõyasaübhavaþ / yaj¤asyàtmetyàtma÷abdasya svaråpavacanatvàt / yaj¤asya svaråpaü yajamànastasya ca cetanatvàdviduùa iti sàmànàdhikaraõyasaübhavaþ / tasmàtpuruùayaj¤atvàvi÷eùànmaraõàvabhçthatvàdisàmànyàccaikavidyàdhyavasàne ubhayatra ubhayadharmopasaühàra iti pràptam / evaü pràpta ucyate yàdç÷aü tàõóinàü paiïginàü ca puruùayaj¤asaüpàdanaü tadàyuùa÷ca tredhà vyavasthitasya savanatrayasaüpàdanam / a÷i÷iùàdãnàü ca dãkùàdibhàvasaüpàdanaü naivaü taittirãyàõàm / teùàü na tàvat puruùe yaj¤asaüpattiþ / nahyàtmà yajamàna ityatràyamàtma÷abdaþ svaråpavacanaþ / nahi yaj¤asvaråpaü yajamàno bhavati / kartçkarmaõorabhedàbhàvàt / cetanàcetanayo÷caikyànupapatteþ yaj¤akarmaõo÷càcetanatvàt / yajamànasya cetanatvàt / àtmanastu cetanasya yajamànatvaü ca vidvattvaü copapadyate / tathà càyamarthaþ-evaü viduùaþ puruùasya yaþ saübandhã yaj¤aþ tasya saübandhitayà yajamàna àtmà tathà càtmano yajamànatvaü ca vidvatsaübandhità ca yaj¤asya mukhye syàtàmitarachàtma÷abdasya svaråpavàcitve viduùo yaj¤asyeti ca yajamàno yaj¤asvaråpamiti ca gauõe syàtàm / naca satyàü gatau tadyuktam / tasmàtpuruùayaj¤atà taittirãye nàstãti tayà tàvanna sàmyam / naca patnãyajamànavedavidyàdisaüpàdanaü taittirãyàõàmivi tàõóinàü paiïginàü và vidyate savanasaüpattirapyeùàü vilakùaõaiva / tasmàdbhåyo vailakùaõye sati na ki¤cinmàtrasàlakùaõyàdvidyaikatvamucitamatiprasaïgàt / apica tasyaivaü viduùa ityanuvàda÷rutau satyàmanekàrthavidhàne vàkyabhedadoùaprasaktirityarthaþ / api ceyaü paiïginàü tàõóinàü ca puruùayaj¤avidyàphalàntarayuktà svatantrà pratãyate / taittirãyàõàü tu evaüviduùa iti ÷ravaõàtpårvoktaparàmar÷àttatphalatva÷rute÷ca pàratantryam / naca svatantraparantrayoraikyamucitamityàha-apica sasaünyàsàmàtmavidyàmiti / upasaüharati-tasmàditi //24 // 3.3.14.25. ## / vicàraviùayaü dar÷ayati- #<àtharvaõikànàmiti># / àtharvaõikàdyupaniùadàrambhe te te mantràstàni tàni ca pravargyàdãti karmàõi samamnàtãni / saü÷ayamàha- ## / pårvapakùaü gçhõàti- ## / saphalà hi sarvà vidyà àmnàtàstatsannidhau mantràþ / karmàõi ca samàmnàtàni 'phalavatsannidhàphalaü tadaïgam' iti nyàyàdvidyàïgàbhàvena vij¤àyante / codayati- ## / nahyatra ÷rutiliïgavàkyaprakaraõasthànasamàkhyànàni santi viniyojakàni pramàõàni, nahi yathà dar÷apårõamàsàvàrabhya samidàdayaþ samàmràtàstathà kà¤cidvidyàmàrabhya mantrà và karmàõi và samàmràtàni / na càsati sàmànyasaübandhe saübandhisaünidhànamàtràttàdarthyasaübhavaþ / naca ÷rutasvàïgaparipårõà vidyà etànàkàïkùitumarhati yena prakaraõàpaditasàmànyasaübandhànàü saünidhirvi÷eùasaübandhàyà bhavedityarthaþ / samàdhatte- ## / mà nàma bhåtphalavatãnàü vidyànàü paripårõàïgànàmàkàïkùà // mantràõàü tu svàdhyàyavidhyàpàditapuruùàrthabhàvanàü karmaõàü ca pravargyàdãnàü svavidhyàpàditapuruùàrthabhàvànàü puruùàbhilaùitamàkàïkùatàü saünidhànàdanyatàràkàïkùànibandho raktapañanyàyena saübandhaþ / tatràpi ca vidyànàü phalavattvàttàdarthyamaphalànàü mantràõàü karmaõàü ca / naca pravargyàdãnàü piõóapitçyaj¤avatsvargaþ kalpanàspadaü, phalavatsaünidhànena tadavarohàt / ## / idaü khalu nivçttàkàïkùàyà vidyàyàþ saünidhàne ÷rutamanàkàïkùàyà sàkàïkùasyàpi saübaddhumasàmarthyàttasyà apyàkàhkùàmutthàpayati / utthàpya caikavàkyatàmupaiti / asamarthasya copakàrakatvànupapatteþ prakaraõinaü prati upakàrasàmarthyamàtmanaþ kalpayati / naca satyapi sàmarthye tatra ÷rutyà aviniyuktaü sadaïgatàmupagantumarhatãtyanayà paramparayà saünidhiþ ÷rutimarthàpattyà kalpayati / àkùipati- ## / prayogasamavetàrthaprakà÷anena hi mantràõàmupayogo varõitaþ 'avi÷iùñastu vàkyàrthaþ' ityatra / naca vidyàsaübaddhaü ka¤canàrthaü mantreùu pratãmaþ / yadyapi ca pravargyo na ki¤cidàrabhya ÷råyate tathàpi vàkyasaüyogena kratusaüyogena kratusaübandhaü pratipadyate / 'purastàdupasadàü pravargyeõa pracaranti' iti / upasadàü juhåvadavyabhicaritakratusaübandhatvàt / yadyapi jyotiùñomavikçtàvapi santyupasadastathàpi tatrànumànikyo jyotiùñome tu pratyakùavihitàstena ÷ãghrapravçttitayà jyotiùñomàïgataiva vàkyenàvagamyate / apica prakçtau vihitasya pravargyasya codakenopasadvattadvikçtàvapi pràptiþ / prakçtau và adviruktatvàditi nyàyàjjyotiùñome eva vidhànamupasadà saha yuktaü, tadetadàha- ## / saünidhànàdarthaviprakarùeõa vàkyaü balãya iti bhàvaþ / samàdhatte- ## / yathà 'agnaye tvà juùñaü nirvapàmi' iti mantre agnaye nirvapàmiti pade karmasamavetàrthaprakà÷ake / ÷iùñànàü tu padànàü tadekavàkyatayà yathàkatha¤cidvyàkhyànamevamihàpi hçdayapadasyopàsanàyàü samavetàrthatvàttadanusàreõa tadekavàkyatàpannàpi padàntaràõi gauõyà lakùaõayà ca vçttyà katha¤cinneyànãti nàsamavetàrthatà mantràõàm / naca mantraviniyogo nopàsaneùu dçùño yenàtyantàdçùñaü kalpyata ityàha- ## / yadyapi vàkyena balãyasà saünidhirdurbalo bàdhyate tathàpi virodhe sati / na cohàsti virodhaþ / vàkyena viniyuktasyàpi jyotiùñome pravargyasya saünidhinà vidyàyàmapi viniyogasaübhavàt / yathà 'brahmavarcasakàmo bçhaspatisavena yajeta' iti brahmavarcasaphalo 'pi bçhaspatisavo vàjapeyàïgatvena codyate-vàjapeyeneùñvà bçhaspatisavena yajeteti / atra hi ktvaþ samànakartçkatvamavagamyate dhàtusaübandhe pratyayavidhànàt / dhàtvarthàntarasaübandha÷ca kathaü ca samànaþ kartà syàt / yadyakaþ prayogo bhavet / prayogàviùñaü hi kartçtvam / tacca prayogabhede kathamekam / tasmàtsamànakartçkatvàdekaprayogatvaü vàjapeyabçhaspatisavayordhàtvarthàntarasaübandhàcca / naca guõapradhànabhàvamantareõaikaprayogatà saübandha÷ca tatràpi vàjapeyasya prakaraõe samàmnànàdvàjapeyaþ pradhànam / aïgaü bçhaspatisavaþ / naca 'dar÷apårõamàsàbhyàmiùñvà somena yajeta' ityatràïgapradhànabhàvaprasaïgaþ / nahyetadvacanaü kasyaciddar÷apårõamàsamya somasya và prakaraõe samàmnàtam / tathàca dvayoþ sàdhikàratayà agçhyamàõavi÷eùatayà guõapradhànabhàvaü prati vinigamanàbhàvenàdhiùñhànamàtravivakùayà làkùaõikaü samànakartçkatvamityadoùaþ / yadi tu kasyà¤cicchàkhyàyàmàrabhyàdhãtaü dar÷apårõamàsàbhyàmiùñveti / tathàpyanàrabhyàdhãtasyaivàrabhyàdhãte pratyabhij¤ànamiti yuktam / tathà sati dvayorapi pçthagadhikàratayà pratãtaü samapradhànatvamatyaktaü bhaveditarathà tu guõapradhànabhàvena tattyàgo bhavet / tasmàtkàlàrtho 'yaü saüyoga iti siddham / siddhàntamupakramate- ## / hçdayaü pravidhyetyayaü mantraþ svarasatastàvadàbhicàrikakarmasamavetaü sakalaireva padairarthamabhidadhadupalabhyate tadasyàbhidhànasàmarthyalakùaõaü liïgaü vàkyaprakaraõàbhyàü kramàdbalãyobhyàmapi balavatkimaïga punaþ kramàt, tasmàlliïgena saünidhimapodyàbhicàrikakarma÷eùatvamevàpàdyate / yadyapi copàsanàsu hçdayapadamàtrasya samavetàrthatvam / tathàpi taditareùàü sarveùàmeva padànàmasamavetàrthatvam / àbhicàrike tu karmaõi sarveùàmarthasamavàya iti kimekapadasamavetàrthatà kariùyati / naca saünidhyupagçhãyàsåpàsanàsu mantramavasthàpayatãti yuktam / hçdayapadasyàbhicàre 'pi samavetàrthasyetarapadaikavàkyatàpannasya vàkyapramàõasahitasyàbhicàrikàtkarmaõaþ saünidhinàcàlayituma÷akyatvàdevaü 'deva savitaþ prasuva yaj¤am' ityàderapi yaj¤aprasavaliïgasya yaj¤aïgatve siddhe jaghanyo vidyàsaünidhiþ kiü kariùyati / evamanyeùàmapi ÷vetà÷va ityevamàdãnàü keùà¤cilliïgena keùà¤cicchutyà ##prakaraõeneti / kasmàtpunaþ saünidhirliïgàdibhirvàdhyate ityata àha- ## / prathamatantragator'thaþ smàryate / tatra tu ÷rutiliïgayoþ samavàye samànaviùayatvalakùaõe virodhe kiü balãya iti cintà / atrodàharaõam-astyaindrã çk 'kadàcanastarãrasi nendra' ityàdikà ÷rutirviniyokã 'aindrayà gàrhapatyamupatiùñhate' iti / atra hi sàmarthyalakùaõàlliïgàdindre viniyogaþ pratibhàti / ÷rute÷ca gàrhapatyamiti dvitãyàto gàrhapatyasya ÷eùitvaü aindriyeti catçtãyà÷ruteraindyà çcaþ ÷eùatvamavagamyate / yadyapi gàrhapatyamiti dvitãyà÷ruteràgneyãmçcaü prati gàrhapatyasya ÷eùitvenopapatteþ / yadyapi caindrayeti ca tçtãyà÷ruteraindrayà indraü prati ÷eùatvanopapatteravirodhaþ / padàntarasaübandhe tu vàkyasyaiva liïgena virodho na tu ÷ruteþ / tatra ca viparãtaü balàbalam / tathàpi ÷rutivàkyayo råpato vyàpàrabhedàdadoùaþ / dvitãyàtçtãyà÷rutã hi kàrakavibhaktitayà kriyàü prati prakçtyarthasya karmakaraõabhàvamavagamayata iti viniyojike / kriyàü prati hi karmaõaþ ÷eùitvaü karaõasya ca ÷eùatvamiti hi viniyogaþ / padàntarànapekùe ca kriyàü prati ÷eùa÷eùitve ÷rutimàtràtpratiyete iti ÷raute / so 'yaü ÷rutitiþ sàmànyàvagato viniyogaþ padàntarava÷àdvi÷eùe 'vasthàpyate / so 'yaü vi÷iùaõavi÷eùyabhàvalakùaõaþ saübandho vàkyagocaraþ, ÷eùa÷eùibhàvastu ÷rautaþ, tasmàdvàkyalabhyaü vi÷iùamapekùya ÷rautaþ ÷eùa÷eùibhàvo liïgena virudhyata iti ÷rutiliïgavirodhe kiü liïgànuguõena gàrhatvamiti dvitãyà÷rutiþ saptamyarthe vyàkhyàyatàü gàrhapatyasamãpe aindrayendra upastheya iti / àho ÷rutyanuguõatayà liïgaü vyàkhyayatàm / prabhavati hi svocitàyàü kriyàyàü gàrhapatya itãndra indarterai÷varyavacanatvàditi / kiü tàvatpràptaü ÷ruterliïgaü balãya iti / no khalu yatràsamarthaü tacchutisahasreõàpi tatra viniyoktuü ÷akyate / yathà agninà si¤cet pàthasà dahediti / tasmàtsàmarthyaü purodhàya ÷rutyà viniyoktavyam / taccàsyà çcaþ pramàõàntarataþ ÷abdata÷ca indre pratãyate / tathàhi-viditapadatadarthaþ kadàcanetyçcaþ spaùñamindramavagacchati, ÷abdàccaindrayetyataþ / tasmàddàrudahanasyeva dahanasya saliladahane viniyogo gàrhapatye viniyoga aindrayàþ / naca ÷rutyanurodhàjjaghanyàmàsthàyà vçttiü sàmarthyakalpaneti sàmpratam / samarthyasya pårvabhàvitayà tadanurodhenaiva ÷rutivyavasthàpanàt / tasmàdaindrayendra eva gàrhapatyasamãpa upasthàtavya iti pràpte 'bhidhãyate-'liïgaj¤ànaü purodhàya na ÷rutervinayoktçtà / ÷rutij¤ànaü purodhàya liïgaü tu viniyojakam' / yadi hi sàmarthyamavagamya ÷ruterviniyogamavadhàrayetpramàtà tataþ ÷ruterviniyogaü prati liïgaj¤ànàpekùatvàddurbalatvaü bhavet / na tvetadasti / ÷rutirviniyogàya samarthyamapekùate nàpekùate sàmarthyavij¤ànam / avagate tu tato viniyoge nàsamarthasya sa iti tannirvàhàya sàmarthyaü kalpyate / tacchutiviniyogàtpårvamasti sàmarthyam / na tu pårvamagamyate / viniyoge tu siddhe tadanyathànupapattyà pa÷càtpratãyata iti ÷rutiviniyogàtparàcãnà sàmarthyapratãtistadanurodhenàvasthàpanãyà / liïgaü tu na svato viniyojakamapi tu viniyokãü kalpyitvà ÷rutim / tathàhi-na svarasato liïgàdanenendra upasthàtavya iti pratãyate, kintvãdçgindra iti tasya tu prakaraõàmnànasàmartyàt sàmànyataþ prakaraõàpatitaidamarthyasya tadanyathànupapattyà viniyogakalpanàyàmapi ÷rautàdviniyogàtkalpanãyasya viniyogasyàrthaviprakarùàcchutireva kalpayitumucità na tu tadartho viniyogaþ / nahi ÷rutamanupapannaü ÷àkyamarthenopapàdayitum / nahi trayo 'tra brahmaõàþ kañhakauõóinyàviti vàkyaü pramàõàntaropasthàpitena màñhareõopapàdayanti, upapàdayato và nopahasanti / ÷abdàþ / màñhara÷ceti tu ÷ràvayantamanumanyante / tasmàcchutàrthasamutthànànupapattiþ ÷rutenaivàrthàntareõopapàdanãyà, nàrthàntaramàtreõa pramàõàntaropanãteneti lokasiddham / naca lokasiddhasya niyogànuyogau yujyete ÷abdàrthaj¤ànopàyabhåtalokavirodhàt / tasmàdviniyojikà ÷rutiþ kalpanãyà / tathàca yàvalliïgàdviniyojikàü ÷rutiü kalpayituü prakàntavyàpàrastàvatpratyakùayà ÷rutyà gàrhapatye viniyogaþ siddha iti nivçttàkàïkùaü prakaramamiti kasyànupapattyà liïgaü viniyokãü ÷rutimupakalpyet / mantrasamàmnànasya pratyakùayaiva viniyoga÷rutyopapàditatvàt / yathàhuþ-'yàvadaj¤àtasaüdigdhaü j¤eyaü tàtpramitsyate / pramite tu pramàtçõàü pramautsukyaü vihanyate' iti / tasmàtpratãta÷rautaviniyogopapattyai mantrasya sàmarthye tadanuguõatvena nãyamànaü prathamàü vçttimajahajjaghanyayàpi neyamiti siddham / liïgavàkyayoriha virodho yathà-'syonaü te sadanaü kçõomi ghçtasya dhàrayà su÷eùaü kalpyàmi / tasminsãdàmçte pratitiùñha vrãhãõàü medha sumanasyamànaþ' iti / kimayaü kçtsna eva mantraþ sadanakaraõe puroóà÷àsàdane ca prayoktavya uta kalpyàmyanta upastaraõe tasmintsãdetyevamàdistu puroóà÷àsàdana iti / yadi vàkyaü balãyaþ kçtsnau mantra ubhayatra, su÷evaü kalpyàmãtyetadapekùo hi tasminsãdetyàdiþ pårveõaikavàkyatàmupaiti yatkalpayàmi tasmintsãdeti / atha liïgaü balãyastataþ kalpyàmyantaþ sadanakaraõe tatprakà÷ane hi tatsamartham / tasmintsãdeti puroóà÷àsàdane tatra hi tatsamarthamiti / kiü tàvatpràptam / liïgàdvàkyaü balãya ityubhayatra kçtsnasya viniyoga iti / iha hi yattatpadasamabhivyàhàreõa vibhajyamànasàkàïkùatvàdekavàkyatàyàü siddhàyàü tadanurodhena pa÷càttadabhidhànasàmàrthyaü kalpanãyam / yathà devasyatvetimantre 'gnye nirvapàmãti padayoþ samavetàrthatvena tadekavàkyatayà padàntaràõàü tatparatvena tatra sàmarthyakalpanà / tadevaü pratãtaikavàkyatànirvàhàya tadanuguõatayà sàmarthyaü këptaü sanna tadvyàpàdayitumarhati, api tu viniyojikàü ÷rutiü mantraþ prayoktavya iti pràptam / evaü pràpte ucyate-bhavedetadevaü yadyekavàkyatàvagamapårvaü sàmarthyàvadhàraõamapi tu avadhçtasàmarthyànàü padànàü pra÷liùñapàñhitànàü sàmarthyava÷ena prayojanaikatvenekavàkyatvàvadhàraõam / yavanti padàni pradhànamekamarthamavagamayituü samarthàni vibhàge sàkàïkùàõi tànyekaü vàkyam / anuùñheya÷càrtho mantreùu prakà÷yamànaþ pradhànam / sadanakaraõapuroóà÷àsàdane cànuùñheyatayà pradhàne / tayo÷ca sadanakaraõaü kalpayàmyanto mantraþ samarthaþ prakà÷ayituü puroóà÷àsàdanaü ca tasminsãdetyàdiþ / tata÷ca yàvadekavàkyatàva÷ena sàmarthyamanumãyate tàvatpratãtaü sàmarthyamekaikasya bhàgasyaikaikasminnarthe viniyojikàü ÷rutiü kalpayati / tathàca ÷rutyaivaikaikasya bhàgasyaikatra viniyoge sati prakaraõapàñhopapattau na vàkyakalpitaü liïgaü viniyojikàü ÷rutimaparàü kalpayitumarhatãtyekavàkyatàbuddhirutpannàpyàbhàsãbhavati liïgena bàdhanàt / yatra tu virodhakaü liïgaü nàsti tatra samavetàrthaikadvitripadaikavàkyatà padàntaràõàmapi sàmarthyaü kalpayatãti bhavati vàkyasya viniyojakatvam / yathàtraiva syonaü ta ityàdãnàm / tasmàdvàkyàlliïgaü balãya siddham // vàkyaprakaraõayorvirodhodàharaõam / atra ca padànàü parasparàpekùàva÷àtkasmiü÷cidvi÷iùña ekasminnarthe paryavasitànàü vàkyatvaü, labdhavàkyabhàvanàü ca punaþ kàryàntaràpekùàva÷ena vàkyàntareõa saübandhaþ prakaraõam / kartavyàyàþ khalu phalabhàvanàyà labdhadhàtvarthakaraõàyà itikartavyatàkàïkùàyà vacanaü prakaraõamàcakùate vçddhàþ / yathà 'dar÷apårõamàsàbhyàü svargakàmo yajeta' iti / etaddhi vacanaü prakaraõam / tadetasmin svapadagaõena kiyatyapyarthe paryavasite karaõopakàralakùaõakàryàntaràpekùàyàü 'samidho yajati' ityàdivàkyàntarasaübandhaþ / samidàdibhàvanà hi svavidhyupahitàþ puruùe hitaü bhàvyapekùamàõà vi÷vajitryàyena vànuùaïgato vàrthavàdato và phalàntaràpratilambhena dar÷apårõamàsabhàvanàü nirvàrayitumã÷ate / tasmàttadakàïkùàyàmupanipatitànyetàni vàkyàni svakàryàpekùàõi tadapekùitakaraõopakàralakùaõaü kàryamasàdya nirvaõvanti ca nirvàrayanti ca pradhànam / so 'yamanayornaùñà÷vadagdharathavatsaüyogaþ / tadevaü lakùaõayorvàkyaprakaraõayorvirodhodàharaõaü såktavàkanigadaþ / tatra hi paurõamàsãdevatà amàvasyàdevatàþ samàmnàtàþ / ta÷ca na mitha ekavàkyatàü gantumarhantãti liïgena paurõamàsãyàgàdindràgnã÷abda utkraùñavyaþ amàvàsyàyàü ca samavetàrtatvàtprayoktavyaþ / athedànãü saüdihyate-kiü yadindràgnipadaikavàkyatayà pratãyate 'avivçdhethàü maho jyàyo 'kàtàm' iti tannotàkraùñavyamutendràgni÷abdàbhyàü sahotkraùñavyamiti / tatra yadi prakaraõaü balãyastato 'panãtadevatàko 'pi ÷eùaþ prayoktavyo 'tha vàkyaü tato tatra devatà÷abdastatraiva prayoktavyaþ / kiü tàvatpràptamapanãtadevatàko 'pi ÷eùaþ prayoktavyaþ prakaraõasyaivàïgasaübandhapratipàdakatvàt / phalavatã hi bàvanà pradhànetikartavyatàtvamàpàdayati / tadupajãvanena ÷rutyàdãnàü vi÷eùasaübandhàpàdakatvàt / ataþ pradhànabhàvanàvacanalakùaõaprakaraõavirodhe tadupajãvivàkyaü bàdhyata iti pràptam / evaü pràpta ucyate-bhavedetadevaü yadi viniyojyasvaråpasàmarthyamanapekùya prakaramaü viniyojayet / api tu viniyogàya tadapekùaye 'nyathà påùàdyanumantraõamantrasya dvada÷opasattàyà÷ca notkarùaþ syàt / tadråpàlocanàyàü ca tadyadeva ÷ãghraü pratãyate tattadvalavadviprakçùñaü tu durbalam / tatra yadi tadråpaü ÷rutyà liïgena vàkyena vànyatra viniyuktaü tataþ prakaramaü bhaïktvotkçùyate, piri÷iùñaistu prakaraõasyetikartavyatàpekùà puryate / atha svasya ÷ãghrapravçttaü ÷rutyàdi nàsti tataþ prakaramaü viniyojakam / yathà samidàdeþ / tadiha prakaraõàdvàkyasya ÷ãghrapravçttatvamutacyate / prakaraõe hi svàrthapårõànàü vàkyanàmupakàryopakàrakàkàïkùàmàtraü dç÷yate / vàkye tu padànàü pratyakùasaübandhaþ / tata÷ca saha prasthitayorvàkyaprakaraõayoryàvatprakaraõenaikavàkyatà kalpyate tàvadvàkyenàbhidhànasàmarthyaü, yàvaditaratra vàkyena sàmarthyaü tàvaditaratra sàmarthyena ÷rutistàvadiha ÷rutyà viniyogastàvatà ca vicchinnàyàmàkàïkùàyàü ÷rutyanumàne vihate prakaraõenàntarà kalpitaü vilãyanta iti vàkyabalãyastvàttaddevatà÷eùaõàmapakarùa eveti siddham // kramaprakaraõavirodhodàharaõam / ràjasåyaprakaraõe pradhànasyaivàbhiùecanãyasya saünidhau ÷aunaþ÷epopàkhyànàdyàmnàtaü, tatkiü samastasya ràjasåyasyàïgamutibhiùecanãyasya / yadi prakaramaü balãyastataþ samastasya ràjasåyasya, atha kramastato 'bhiùecanãyasyaiveti, kiü tàvatpràptam / nàkàhkùàmàtraü hi saübandhahatuþ / gàmànaya prasàdaü pa÷yeti gàmityasya kriyàmàtràpekùiõaþ pa÷yetyanenàpi saübandhasaübhavàdvinigamanàbhàvaprasaïgàt / tasmàtsaünidhànaü saübandhakàraõam / tathà cànayetyananaiva gàmityasya saübandho vinigamyate / naca saünidhànamapi saübandhakàraõam / ayameti putro ràj¤aþ puruùo 'pasàryatàmityatra ràj¤a ityasya putrapuruùapadasaünidhànàvi÷eùànmà bhådavinigamanà / tasmàdàkàïkùà ni÷cayaheturvaktavyà / atra putra÷abdasya saübandhivacanatayà samutthitàkàïkùasyàntike yadupanipatitaü saübandhyantaràkàïkùaü padaü tasya tenaivàkàïkùàparipårteþ puruùapadena puruùaråpamàtràbhidhàyinà svatantreõaiva na saübandhaþ kintu pareõàpasàryatàmityanenàpasaraõãyàpekùeõeti / satyapi saünidhàne àkàïkùàbhàvàdasaübandhaþ / tathà càbhàõakaþ-'taptaü taptena saübadhyate' iti / tathà càkàïkùitamapi na yàvatsaünidhàpyate tàvanna saübadhyate / tathà saünihitamapi yàvannàkàïkùyate na tàvatsaübadhyata iti dvayoþ saübandhaü prati samànabalatvàtkramaprakaraõayoþ samuccayàsaübhavàcca vikalpena ràjasåyàbhiùecanãyayorviniyogaþ ÷aunaþ÷epopàkhyànàdãnàmiti pràptam / evaü pràpta ucyate-ràjasåyake kathaübhàvàpekùà hi pavitràdàrabhya kùatrasya dhçtiü yàvadanuvartate / tathàca-'avicchinne kathaübhàve yatpradhànasya pañhyate / anirj¤àtaphalaü karma tasya prakaraõàïgatà ' iti nyàyàdràjasåyàïgatà ÷aunaþ÷opopàkhyànàdãnàm / abhiùecanãyasya tu svavàkyopàttapadàrthaniràkàïkùasya saünidhipàñhenàkàïkùotthàpanãyà yàvattàvatsiddhàkàïkùeõa ràjasåyenaikavàkyatà kalpyate / yàvaccàbhiùecanãyaikavàkyatayà liïgaü kalpyate tàvatkëptaliïgaü viniyokrãü ÷rutiü kalpyati yàvadvàkyakalpitena liïgena ÷rutiritaratra kalpte tàvatkëptayà ÷rutyà viniyoge sati prakaraõapàñhopapattau saünidhànaparikalpitamantarà vilãyate / pramàõàbhàve 'pratibhatvàt / prakaraõina÷ca ràjasåyasya sa4vadà buddhisàüni÷yena tatsaünidherakalpanãyatvàt / tasmàtprakaraõavirodhe kramasya bàdha eva naca vikalpo durbalatvàditi siddham // kramasamàkhyayorvirodhodàharaõam-pauroóà÷ika iti samàkhyàte kàõóe sànnàñyakrame ca ÷undhadhvaü daivyàya karmaõa iti ÷undhanàrtho mantraþ samàmnàtaþ, tatra saüdihyate kiü samàkhyànasya balãyastvàtpuroóà÷apàtràõàü ÷undhena viniyoktavyaþ, àho sànnàñyapàtràõàü ÷undhena kramo balãyàniti / kintàvatpràptam / samàkhyànàü balãya iti pauroóà÷ika÷abdena hi puroóà÷asaübandhãnãtyucyante tànyadhikçtya pravçttaü kàõóaü pauroóà÷ikam / tata÷ca yàvatkrameõa prakaraõàdyanumànaparamparayà saübandhaþ pratipàdanãyaþ yàvatsamàkhyayà ÷rutyaiva sàkùàdeva sa pratipàdita iti arthaviprakarùeõa kramàtsamàkhyaiva balãyasãti puroóà÷apàtra÷undhena mantraþ prayoktavyaþ na sànnàñyapàtra÷undhana iti pràptam / evaü pràpte 'bhidhãyate-samàkhyànàtkramo balavànarthaviprakarùàditi / tathàhi-samàkhyà na tàvatsaübandhasya vàcikà kintu pauroóà÷avi÷iùñaü kàõóamàha / tadvi÷iùñatvànyathànupapattyà tava saübandhaþ kàõóasyànumãyate na tu sàkùànmantrabedasya / taddhàreõa ca tanmadhyapàtino mantrabedasyàpi tadanumànam / na càsau saübandho 'pi ÷rutyaiva ÷eùa÷eùibhàvaþ pratãyate / api tu saübandhamàtram / tasmàcchatisàdç÷yamasya dåràpetamiti krameõa nàsya spardhocità / tatràpi ca sàmànyato dar÷apårõamàsaprakaraõàpàditaidamarthyasya ÷aunaþ÷epopàkhyànàdivaccàràdupakàrakatayà prakçtamàtrasaübandhànupapattiþ / mantrasya prayogasamavetàrthasmàraõena sàmavàyikàïgatvàt / tathàca yaü ka¤citprakçtaprayogagatamarthaü prakà÷ayato 'sya prakaraõàïgatvamaviruddhamiti vi÷eùàpekùàyàü sànnàñyakramaþ sànnàñyaü prati prakaraõàdyanumànadvàreõa viniyogaü kalpayitumutsahate na tu samàkhyànam / tasya durbalatvàt / tathàhi-samàkhyà saübandhanibandhanà sati tatsidhyarthaü saünidhimupakalpayati yàvattàdvaidikena pratyakùadçùñena saünidhànenàkàïkùà kalpyate / yàvacca këptena saünidhànenàkàïkùà kalpyate tàvaditaratra këptayàkàïkùayaikavàkyatà tàvaditaratraikavàkyatayà këptayopakàrasàmarthyam / yàvaccàtraikavàkyatayopakàrasàmarthyaü tàvaditaratra liïgena viniyojikà ÷rutiþ / yàvadatra liïgena viniyojikà ÷rutistàvaditaratra këptayà ÷rutyà viniyoga iti tàvataiva prakaraõapàñhopapatteþ sarvaü samàkhyànakalpitaü vicchinnamålatvàttåyamàna÷asyamiva nirbãjaü bhavati / puroóà÷àbhidhàyakramantràbàhulyàtkàõóasya pauroóà÷ikasamàkhyeti mantavyam / 'ekadvitricatuùpa¤cavastvantarayakàritam / ÷rutyarthaü prati vaiùamyaü liïgàdãnàü pratãyate // ' ityarthaviprakarùa uktaþ / tatràpi ca 'bàdhikaiva ÷rutirnityaü samàkhyà bàdhyate sadà / madhyamànàü tu bàdhyatvaü bàdhakatvamapekùayà // ' iti vi÷eùa ukto vçddhaiþ / tadvayaü vistaràdbibhyato 'pi prathamatantrànabhij¤ànukampayà nidhrà vistare patitàþ sma ityuparamyate / tasmàdyathànuj¤àpanànuj¤ayoþ praj¤àtakramayorupahåta upahåyasvetyevaü mantravàmnàtau de÷asàmànyàttathaivàïgatayà pràpnutaþ / upahåta iti liïgato 'nuj¤àmantro nànuj¤àpane upahåyasveti ca liïgato 'nuj¤àpano ca mantro nànuj¤àyàm / tadiha liïgena kramaü bàdhitvà viparãtaü ÷eùatvamàpàdyate / yàvaddhi sthànena prakaraõamutpàdyaikavàkyatvaü kalpyate tàvalliïgena ÷rutiü kalpayitvà sàdhito viniyoga iti akalpitaliïga÷ruteþ kramasya bàdhaþ / tadvidihàpi viniyoge pratyekàntaritena liïgena caturantaritasya vidyàkramasya bàdha iti / yadyapi prathamatantra evàyamartha upapàditastathàpi virodhe tadupapàdanamiha tvavirodhaþ / nahi liïgenàbhicàrikakarmasaübandhaþ vidyàsaübandhena kramakçtena virudhyate / naca viniyuktaviniyogalakùaõo 'tra virodho bçhaspatisave 'pi tatprasaïgàt / athaiva pratãtivirodho naca vastuvirodhaþ sa vidyàyàü viniyoge 'pi tulyaþ / tasmàdavirodhàdvedhàmantrasyopàsanàïgatvamityastyabhyadhikà ÷ahkà / tatrocyate-'nahi liïgavirodhena kramabàdho 'bhidhãyate / kintu liïgaparicchinne na kramaþ kalpanàkùamaþ' / prakaraõapàñhopapattyà hi ÷rutiliïgatvàkyaprakaraõairaviniyuktaþ krameõa prakaraõavàkyaliïga÷rutikalpanàpràmàlikayà viniyujyate / tadà viniyuktasya prakaraõapàñhànarthakyaprasaïgàt / upapàdite tu ÷rutyàdibiþ prakaraõapàñhe kùãõatvàdarthàpatteþ kramo na svocitàü pramàmutpàdayitumarhati pramityàbhàvàditi / bçhaspatisavasya tu ktvà÷rutireva dhàtusaübandhàdhikàrakàtsamànakartçkatàyàü vihità saüyogapçthaktvena viniyuktamapi viniyojayantã na ÷akyà ÷rutyantareõa niroddhuü svapramàmiti vaiùamyam / tadidamuktam- ## / tulyabalatayà bçhaspatisamasya tulyatà÷aïkàpàkaraõadvàreõa samuccayo na tu pçthaguktitayà parasparàpekùatvàditi / saünidhipàñhamupapàdayati- ## //25 // 3.3.15.26. ## / yatra hànopàyane ÷råyete tatràvivàdaþ saünipàte yatràpyupàyanamàtra÷ravaõaü tatràpi nàntarãyakatayà hànamàkùiptamityasti saünipàtaþ / yatra tu hànamàtraü sukçtaduùkçtayoþ ÷rutaü na ÷råyate upàyanaü, tatra kimupàyanamupàdànaü saünipatenna veti saü÷ayaþ / atra pårvapakùaü gçhõàti- ## / syàdetat / yathà ÷råyamàõamekatra ÷àkhàyàmupàsanàïgaü tasminnevopàsane ÷àkhàntare '÷råyamàõamupasaühriyate / evaü ÷àkhàntara÷rutamupàyanamupasaühariùyata ityata àha- ## / ekatve hyupàsanakarmaõàmanyatra utànàmapyanyatra samavàyo ghañate / na tvihopàsanànàmekatvaü, saguõanirguõatvena bhedàdityarthaþ / nanu yathopàyanaü ÷rutaü hànamupasthàpayatyevaü hànamapi upàyanamityata àha- ## / grahaõaü hi na svàmino 'pagamamantareõa bhavatãti grahaõàdapagamasiddhirava÷yaübhàvinã / apagamastvasatyapyanyena grahaõe dçùño yathà pràya÷cittenàpagatirenasa iti / kartçbhedakathanaü tvetadupodbalàrthaü na punarava÷yaübhàvasya prayojakamupàyanenànaikàntyàditi / siddhàntamupakramate- ## / ayamasyàrthaþ-karmàntare vihitaü hi na karmàntara upasaühriyate pramàõàbhàvàt / yatpunarna vidhãyate kintu stutyarthaü siddhatayà saükãrtyate tadasati bàdhake devatàdhikaraõanyàyena ÷abdataþ pratãyamànaü parityaktuma÷akyam / tathàca vidhåtayoþ sukçtaduùkçtayornirguõàyàü vidyàyàma÷varomàdivatkiü bhavatvityàkàïkùàyàü na tàvatpràya÷citteneva tadvilayasaübhavastathà satya÷varomaràhudçùñàntànupapatteþ / na jàtva÷varomaràhumukhayorvilayanamasti / api tva÷vacandràbhyàü vibhàgaþ / naca naùñe vidhånanapramocanàrthasaübhavaþ / tasmàdarthavàdasyàpekùàyàü ÷abdasaünidhikçto 'pi vi÷eùa upàyanaü buddhau saünidhàpayituü ÷akrotyapekùàü pårayitumiti / nirguõàpi vidyà hànopàyanàbhyàü stotavyà / stutiprakarùastu prayojanaü na pramàõam / aprakarùe 'pi stutyupapatteþ / na càrthavàdàntaràpekùàrthavàdàntaràõàü na dçùñà / naca tairna påraõamityàha- ## / yadyapyanyadãye api sukçtaduùkçte anyasya phalaü prayacchataþ, yathà putrasya ÷ràddhakarma pitustçptiü yathà ca piturvai÷vànarãyeùñiþ putrasya / nàryà÷ca suràpànaü bharturnarakam / tathàpyanyadãye api sukçtaduùkçte sàkùàdanyasminna saübhavata ityà÷ayena ÷aïkà / phalataþ pràptyà stutiriti parihàraþ / ##mityapi na svaråpataþ sukçtaduùkçtasaücàràbhipràyam / nanu vidyàguõopasaühàràdhikàre ko 'yamakàõóe stutyarthavicàra iti÷aïkàmupasaühàrannapàkaroti- ## / vidyàguõopasaühàraprasaïgataþ stutiguõopasaühàro vicàritaþ / prayojanaü copàsake sauhàrdamàcaritavyaü na svasauhàrdamiti chanda evàcchanda àcchàdanàdàcchabdo bhavati / ## / çtvija upagàyantãtyavi÷eùeõopagànamçtvijàm / bhàllavinastu vi÷eùeõa nàdhvaryupagàyatãti / tadetasmàdbhàllavinàü vàkyamçtvija upagàyantãtyetaccheùaü vij¤àyate / etaduktaü bhavati-adhvaryuvarjità çtvija upagàyantãti / kasmàtpunarevaü vyàkhyàyate / nanu svatantràõyeva santu vàkyànãtyata àha- #<÷rutyantarakçtamiti># / aùñadoùavikalpaprasaïgabhayena vàkyàntarasya vàkyàntara÷eùatvamatrabhavato jaiminerapi saümatamityàha- ## / 'api tu vàkya÷eùaþ syàdanyàñyatvàdvikalpasya vidhãnàmekade÷aþ syàt' ityetadeva såtramarthadvàreõa pañhati- ##syàtsa cànyàñya iti ÷eùaþ / evaü kila ÷råyate-'eùa vai saptada÷aþ prajàpatiryaj¤e yaj¤e 'nvàyatta' iti / tato nàyuyàjeùu yeyajàmahaü karotãti / tadatrànàrabhya ka¤cidyaj¤aü yaj¤eùu yeyajàmahakaraõamupadiùñam / tadupadi÷ya càmnàtaü nànuyàjeùviti / tatra saü÷ayaþ-kiü vidhipratiùedhayorvikalpa uta paryudàso 'nuyàjavarjiteùu yeyajàmahaþ kartavya iti / mà bhådarthapràptasya ÷àstrãyeõa niùedhe vikalpaþ / dçùñaü hi tàdàtvikãmasya sundaratàü gamayati nàyatau doùavattàü niùedhati / tasya tatraudàsãnyàt / niùedha÷àstraü tu tàdàtvikaü saundaryamabàdhamànameva pravçttyunmukhaü naraü nivàrayadàyatyàmasya duþkhaphalatvamavagamayati / yathàha-'akartavyo duþkhaphalaþ' iti / tato gàrataþ pravçttamapyàyatyàü duþkhato vibhyataü puruùaü ÷aknoti nivàrayitumiti balãyayàn ÷àstrãyaþ pratiùedho gàrataþ pravçtteriti na tayà vikalpamarhati / ÷àstrãyau tu vidhiniùedhau tulyabalatayà ùoóa÷igrahaõavadvakalpyete / tatra hi vidhidar÷anàtpradhànasyopakàrabhåyastvaü kalpyate / niùedhadar÷anàcca vaiguõye 'pi phalasiddhiravagamyate / tathàha-'arthapràptavaditi cenna tulyatvàdubhayaü ÷abdalakùaõaü' iti / naca vàcyaü yàvadyajatiùu yeyajàmahakaraõaü yàvadyajatisàmànyadvàreõànuyàjaü yajativi÷eùamupasarpati tàvadanuyàjagatena niùedhena tanniùiddhamiti ÷ãghrapravçtteþ sàmànya÷àstradvi÷eùaniùedho balavàniti / yato bhavatvevaüvidhiùu bràhmaõebhyo dadhi dãyatàü takraü kauõóinyàyeti / tatra takradhapràptyai tadvidhimapekùate pravartitumiha tu pràptapårvakatvàpratiùedhasya yeyajàmahasya cànyato 'pràptestanniùedhena niùedhapràptyai tadvidhirapekùaõãyaþ / naca sàpekùatayà niùedhàdvidhireva balãyànityatulya÷iùñatayà na vikalpaþ kintu niùedhasyaiva bàdhanamiti sàüprataü, tathà sati niùedha÷àstraü pramattagãtaü syàt / naca yadyuktaü tulyaü hi sàüpradàyikam / naca na tau pa÷au karotãtivadarthavàdatà / asamevatàrthatvàt / pa÷au hi nàjyabhàgau sta ityupapadyate / na càtra tathà yeyajàmahàbhàvaþ, yajatiùu yeyajàmahavidhànàt / anuyàjànàü ca tadbhàvàt / naca paryudàsastadànanuyàjeùviti, kàtyàyanamatena niyamaprasakteþ / tasmàdvihitapratiùiddhatayà vikalpa iti pràptam / evaü pràpta ucyate-uktaü ùoóa÷igrahaõayorvikalpa iti / nahi tatrànyà gatirasti / tenàdoùaduùño 'pi vikalpa àsthãyate pakùe 'pi pràmàõyànmà bhåtpramatagãtateti / iha tu paryudàsenàpyupapattau saübhavantyàmanyàñyaü vikalpà÷raõamayuktam / evaü hi tadà na¤aþ saübandho 'nanuyàjeùu yajatiùvanuyàjavartiteùu yeyajàmahaþ kartavya iti / kimato yadyavam / etadato bhavati-nànuyàjeùvityetadvàkyamaparipårõaü sàkàïkùaü pårvavàkyaikade÷ena saübhantasyate yadetadyeyajàmahaïkarotãtyetannànuyàjeùu yàvaduktaü syàdanuyàjavarjitoùviti tàvaduktaü bhavati nànuyàjeùviti / tathàca yajitavi÷eùaõàrthatvàdananuyàjavidhirevàyamiti pratiùedhàbhàvànna vikalpaþ / na càbhiyuktatarapàõinivirodhe kàtyàyanasyàsadvàditvaü nityasamàsavàdinaþ saübhavati / sa hi vibhàùàdhikàre samàsaü ÷àsti / tasmàdanuyàjavarjiteùu yeyajàmahavidhànamiti siddham / varõakàntaramàha- ## / yathà hi sukçtaduùkçtayoramårtayoþ kalpanaü nà¤jasaü sårtyanuvidhàyitvàtkampasya / tathànyadãyayoranyatra saücàro 'pyanupapanno 'mårtatvàdeva / tasmàdyatra vidhånanamàtraü ÷rutaü tatra kampanena varaü svakàryarambhàccàlanamàtrameva lakùyatàü na tu tato 'pagatyànyatra saücàraþ kalpanàgauravaprasaïgàt / tasmàtsvakàryàrambhàccàlanaü vidhånanamiti pràpte 'bhidhãyate-yatra tàvadupàyana÷rutistatràva÷yaü tyàgo vidhånanaü vaktavyam / kkacidapi codvidhånanaü tyàge vartate tathà satyanyatràpi tatraiva vartitumarhati / evaü hi na varteta yadi vidhånanamiha mukhyaü labhyeta / na caitadasti / tatràpi svakàryàccàlanasya lakùyamàõatvàt / naca pràmàõikaü kalpanàgauravaü lohagandhitàmàcarati / apicànekàrthatvàddhàtatånàü tyàge 'pi vidhåyate mukhyageva bhaviùyati / pràcuryeõa tyàge 'pi loke prayogadar÷anàt / vinigamanahetorabhàvàt / gaõakàrasya copalakùaõatvenàpyarthanirde÷asya tatra dar÷anàt / tasmàddhànàrtha evàtreti yuktam //26 // 3.3.16.27. ## / nanu pàñhakramàdardhapathe sukçtaduùkçtataraõe pratãyete / vidyàsàmarthyàcca pràgevàvagamyete / tathà ÷àñhyàyaninàü tàõóinàü ca ÷ruteþ / ÷rutyarthau ca pàñhakramàdbalãyàüsau, 'agnihotraü juhoti yavàgåü pacati' ityatra yathà / tasmàtpårvapakùàbhàvàdanàrabhyametat / atrocyate / naitatpàñhakramamàtramapi tu ÷rutistatsukçtaduùkçte vidhånuta iti / taditi hi sarvanàma tasmàdarthe sannihitaparàmar÷akaü tasya hetubhàvamàha / sannihitaü ca yadanantaraü ÷rutam / taccàrdhapathavarti virajànadãmano 'bhigamanamityardhapatha eva sukçtaduùkçtatyàgaþ / naca ÷rutyantaravirodhaþ / ardhapathe 'pi pàpavidhånane brahmalokasaübhavàtpràkkàlatopapatteþ / evaü ÷àñhyàyaninàmapyavirodhaþ / nahi tatra jãvanniti và jãvata iti và ÷rutam / tathà càrdhapatha eva sukçtaduùkçtavimokaþ / eva¤ca na paryaïkavidyàtastatprakùaya iti pårvaþ pakùaþ / ràddhàntastu vidyàsàmarthyavidhåtakalmaùasya j¤ànavata uttareõa pathà gacchato brahmapràptirna càprakùãõakalmaùasyottaramàrgagamanaü saübhavati / yathà yavàgåpàkàtpràgnàgnihotram / yamaniyamàdyanuùñhànasahitàyà vidyàyà uttareõa màrgeõa paryaïkasthabrahmapràptyupàyatva÷ravaõàt / aprakùãõapàpmana÷ca tadanupapatteþ / vidyaiva tàdç÷ã kalmaùaü kùapayati kùapitakalmaùaü cottaramàrgaü pràpayatãti kathamardhapathe kalmaùayaþ / tasmàtpàñhakramabàdhenàrthakramo 'nusartavyaþ / nanu na pàñhakramamàtramatra, taditi sarvanàma÷rutyà saünihitaparàmar÷àdityuktam / tadayuktaü, buddhisaünidhànamàtramatropayujyate nànyat, taccànantarasyeva vidyàprakaraõàdvidyàyà apãti samànà ÷rutirubhayatràpãti / arthapàñhau pari÷iùyete tatra càrtho balãyàniti / naca tàõóyàdi÷rutyavirodhaþ pårvapakùe / a÷va iva romàõi vidhåyeti hi svatantrasya puruùasya vyàpàraü bråte, naca paretasyàsti svàtantryam, tasmàttadvirodhaþ //27 // 3.3.16.28. ## / kebhya÷citpadebhya idaü såtram / nanu yathà paretasyottareõa pathà brahmapràptirbhavatãti vidyàphalamevaü tasyaivàrdhapathe sukçtaduùkçtahànirapi bhaviùyatãti ÷aïkàpadàni tebhya uttaramidaü såtram / yadvyàcaùñe- ## / vidyàphalamapi brahmapràptirnàparetasya bhavitumarhati ÷aïkàpadebhyaþ / yathàhuþ-nàjanitvà tatra gacchantãti / sukçtaduùkçtaprakùayastu satyapi nara÷arãre saübhavatãti samarthasya hetoryamaniyamàdisahitàyà vidyàyàþ karyakùayàyogàdyukto jãvata eva sukçtaduùkçtakùaya iti siddham / chandataþ svacchandataþ svecchayeti yàvat / svecchayànuùñhànaü yamaniyamàdisahitàyà vidyàyàþ / ##jãvataþ puruùasya syànna mçtasya / tatpårvakaü casukçtaduùkçtahànaü syàjjãvata eva / samarthasya kùepàyogàt / evaü kàraõànantaraü kàryotpàde sati nimittanaimittakayostadbhàvasyopapattistàõói÷àñhyàyani÷rutyo÷ca saügatiritarathà svàtantryàbhàvenàsaügatiruktà syàt / tadanenobhayavirodho vyàkhyataþ / ye tu parasya viduùaþ sukçtaduùkçte kathaü paratra saükràmata iti ÷aïkottaratayà såtraü vyàcakhyuþ / chandataþ saükalpata iti ÷rutismçtyoravirodhàdevaþ / na tvatràgamagamyer'the svàtantryeõa yuktirnive÷anãyete / teùàmadhikaraõa÷arãrànuprave÷e saübhavatyarthàntaropavarõanamasaïgatameveti //28 // 3.3.17.28. ## / yathà hànisaünidhàvupàyanamanyatra ÷rutamiti, tatràpi kevalà hàniþ ÷råyate tatràpi upàyanamupasthàpayatyevaü tatsannidhàveva devayànaþ panthàþ ÷ruta iti yatràpi sukçtaduùkçtahàniþ kevalà ÷rutà tatràpi devayànaü panthànamupasthàpayitumarhati / naca nira¤janaþ paramaü sàmyamupaitãtyanena virodhaþ / devayànena pathà brahmalokapràptau nira¤janasya paramasàmyopapatteþ / tasmàddhànimàtre devayànaþ panthàþ saübadhyata iti pràptam / evaü pràptam ucyate-vidvàn puõyapàpe vidhåyanira¤janaþ paramaü sàmyamupaitãti hi viduùo vidhåtapuõyapàpasya vidyayà kùemapràptimàha / bhramanibandhano 'kùemo yàthàtmyaj¤ànalakùaõayà vidyàyà vinivartanãyaþ / nàsau de÷avi÷eùamapekùate / nahi jàtu rajjau sarpabhramanivçttaye samutpannaü rajjutattavaj¤ànaü de÷avi÷eùamapekùate / vidyotpàdasyaiva svavirodhyavidyànivçttiråpatvàt / naca vidyotpàdàyà brahmalokapràptirapekùaõãyà / yamaniyamàdivi÷uddhasattvasyehaiva ÷ravaõàdibhirvidyotpàdàt / yadi paramàrabdhakàryakarmakùapaõàya ÷arãrapàtàvadhyapekùeti na devayànenàstãhàrtha iti ÷rutidçùñavirodhànnàpekùitavya iti / asti tu paryaïkavidyàyàü tasmàrtha ityuktaü dvitãyena såtreõeti / ye tu yadi puõyamapi nivartate kimarthà tarhi gatarityà÷aïkya såtramavatàrayanti / gaterarthavattvamubhayathà duùkçtanivçttyà sukçtanivçttyà ca / yadi punaþ puõyamanuvarteta brahmalokagatasyàpãha puõyaphalopabhogàyavçttiþ syàt / tathà caitena pratipàdyamànàgatyanàvçtti÷rutivirodhaþ / tasmàdduùkçtasyeva sukçtasyàpi prakùaya iti taiþ punaranà÷aïkanãyamevà÷aïkitam / vidyàkùiptàyàü hi gatau keyamà÷aïkà yadi kùãõasukçtaþ kimarthamayaü yàtãti / nahyeùà sukçtanibandhanà gatirapi tu vidyànibandhanà / tasmàdvçddhoktamevopavarõanaü sàdhviti //29 // 3.3.17.30. // 31 // 3.3.18.31. aniyamaþ sarvàsàmavirodhaþ ÷abdànumànàbhyàm / prakaraõaü hi dharmàõàü niyàmakam / yadi tu tannàdriyate tato dar÷apårõamàsajyotiùñomàdidharmàþ saükãryeran / naca teùàü vikçtiùu sauryàdiùu dvàda÷àhàdiùu codakataþ pràptiþ / sarvatraupade÷ikatvàt / naca darvihomasyàprakçtivikàrasyàdharmakatvam / naca sarvadharmayuktaü karma ki¤cidapi ÷akyamanuùñhàtum / na caivaü sati ÷rutyàdoya'pi viniyojakàsteùàmapi hi prakaraõena sàmànyasaübandhe sati viniyojakatvàt / yatràpi vinàprakaraõaü ÷rutyàdibhyo viniyogo 'vagamyate tatràpi tannirvàhàya prakaraõasyàva÷yaü kalpanãyatvàt / tasmàtprakaraõaü viniyogàya tanniyamàya càva÷yàbhyupetavyamanyathà ÷rutyadãnàmapràmàõyaprasakteþ / tasmàdyàsvevopàsanàsu devayànaþ pitçyàõo và panthà àmnàtastàsveva na tåpàsanàntareùu tadanàmnànàt / naca 'ye ceme 'raõye ÷raddhàtapa ityupàsate' iti sàmànyavacanàtsarvavidyàsu tatpathapràptiþ / ÷raddhàtapaþparàyaõànàmeva tatra tatpathapràptiþ ÷råyate, na tu vidyàparàyaõànàm / apicaivaü satyekasyàü vidyàyàü màrgopade÷aþ sarvàsu vidyàsvityekatraiva màrgopade÷aþ kartavyo na vidyàntare / vidyàntare ca ÷råyate / tasmànna sarvopàsanàsu pathipràptiriti pràptam / evaü pràpte ucyate-'ye ceme 'raõye ÷raddhàtapa ityupàsate' iti na ÷raddhàtapomàtrasya pathipràptimàhàpi tu vidyayà tadàrohàntãtyatra nàvidvàüsastapasvina iti kevalasya tapasaþ ÷raddhàyà÷ca tatpràptipratiùedhàdvidyàsahite ÷raddhàtapasã tatpràpyupàyatayà vadan vidyàntarãlànàmapi pa¤càgnividyàvidbhiþ samànamàrgatàü dar÷ayati / tathànyatràpi pa¤càgnividyàdhikàre 'bhidhãyate-'ya evametàdvidurye càmã araõye ÷raddhàü satyamupàsate' iti / satya÷abdasya brahmaõyevànapekùapravçttitvàt / tadeva hi satyamanyasya mithyàtvena katha¤cidàpekùikasatyatvàt / pa¤càgnividàü cetthaüvittayaivopàttatvàt / vidyàsàhacaryàcca vidyàntaraparàyaõànàmevedamupàdànaü nyàñyam / màrgadvayabhraùñànàü càdhogati÷ravaõàt / tatràpi ca yogyatayà devayànasyaivehàdhvano 'bhisaübandhaþ / etaduktaü bhavati-bhavetprakaraõaü niyàmakaü yadyaniyamapratipàdakaü vàkyaü ÷rautaü smàrtaü và na syàdasti tu tattasya ca prakaraõàdbalãyastvam / tasmàdaniyamo vidyàntareùvapi saguõeùu devayànaþ panthà asakçnmàrgopade÷asya ca prayojanaü varõitaü bàùyakçteti //31 // 3.3.19.32. ## / saguõànàü vidyàyàü cintàü kçtvà nirguõàyàü cintayati / nirguõàyàü vidyàyàü nàpavargaþ palaü bhavitumarhati / ÷rutismçtãtihàsapuràõeùu viduùàmapyapàntaratamaþprabhçtãnàü tattaddehaparigrahaparityàgau ÷råyete / tadapavargaphalatve nopapadyate / apavçktasya tadanupapatteþ / upapattau và tallakùaõàyogàt / apunàvçttirhi tallakùaõam / tena satyàmapi vidyàyàü tadanupapatterna mokùaþ / phalaü, vidyàyàü vibhåtayastu tàstàstasyàþ phalam / apunaràvçtti÷rutiþ punastatpra÷aüsàrtheti manyate / naca 'tàvadevàsya ciraü yàvanna vimokùye 'tha saüpatsye' iti ÷ruterviduùo dehapàtàvadhipratãkùàvadvasiùñhàdãnàmapi pràrabdhakarmaphalopabhogapratãkùeti sàüpratam / yena hi karmaõà vasiùñhàdãnàmàrabdhaü ÷arãraü tatpratãkùà syàt / tathàca na ÷arãràntaraü te gçhõãyuþ / naca tàvadeva ciramityetadapyàrjavena ghañate / samarthahetusaünidhau kùepàyogàt / tasmàdetadapi vidyàstutyaiva gamayitavyam / tasmànnàpavargo vidyàphalam / tathà càpavargàkùepeõa pårvaþ pakùaþ / atra ca pàkùikaü mokùahetutvamityàpàtataþ, ahetutvaü vetu tu pårvapakùatattvam / ràddhàntastu-vidyàkarmasvanuùñhànatoùite÷varacoditam / adhikàraü samàpyaite prati÷anti paraü padam // nirguõàyàü vidyàyàmapavargalakùaõaü ÷råyamàõaü na stutimàtratayà vyàkhyàyamucitam / paurvàparyaparyàlocane bhåyasãnàü ÷rutãnàmatraiva tàtparyàvadhàraõàt / naca yatra tàtparyaü tadanyathayituü yuktam / uktaü hi 'na vidyau paraþ ÷abdàrtha' iti / naca viduùamapàntaramaþprabhçtãnàü tattaddehasaütàràtsatyàmapi brahmavidyàyàmanirmokùànna brahmavidyà mokùasya heturiti sàmpratam / hetorapi sati pratibandhe kàryànupajano na hetubhàvamapakàroti / nahi vçntaphalasaüyogapratibaddhaü gurutvaü na patanamajãjanaditi pratibandhàpagame tatkurvanna taddhetuþ / naca na setupratibandhànàmapàü nimnade÷ànabhisarpaõamiti setubhede na nimnamabhisarpanti / tadvadihàpi vidyàkarmàràdhanàvarjite÷varavihitàdhikàrapadapratibaddhà brahmavidyà yadyapi na muktiü dattavatã tathàpi tatparisamàptau pratibandhavigame dàsyati / yathà hi pràrabdhavipàkasya karmaõaþ prakùayaü pratãkùamàõa÷caramadehasamutpannabrahmasàkùàtkàro 'pi dhriyate 'tha tatprakùayànmokùaü pràpnoti / evaü pràrabdhàdhikàralakùaõaphalavidyàkarmà puruùo vasiùñhàdirvidvànapi tatkùayaü pratãkùamàõo yugutkrameõa và tattaddehaparigrahaparityàgau kurvanmukto 'pyanàbhogàtmikayà prakhyayà sàüsàrika ava viharati / tadidamuktam- ## / pràrabdhavipàkàni tu karmàõi varjayitvà vyapagatànij¤ànenaivàtivàhitàni / na caite jàtismarà iti / yo hi parava÷o dehaü parityàjyate dehàntaraü ca nãtaþ pårvajanmànubhåtasya smarati sa janmavà¤jàtismarca / gçhàdiva gçhàntare svecchayà kàyàntaraü saücaramàõo na jàtismara àkhyàyataü / ##vivàdaü kçtvà / vyatirekamàha- ##pràrabdhavipàke ##mapràrabdhavipàkamiti / syedàtat / vidyayàvidyàdikle÷anivçttau nàva÷yaü niþ÷eùasya karmà÷ayasya nivçttinaranàdibhavaparasparàhitasyàniyatavipàkakàlasyàsaïkhyeyatvàtkarma÷ayasyetyata àha- ## / nahisamàne vinà÷ahetau kasyacidvinà÷o nàparasyeti ÷akyaü vaditum / tatkimidànãü pravçttaphalamiti karma vina÷yet / tathàca na viduùo vasiùñhàderdehadhàraõetyata àha- ## / tasya tàvadeva ciramiti ÷rutipràmàõàdanàgataphalameva karma kùãyate na pravçttaphalamityavagamyate / apica nàdhikàravayàü sarveùàmçùãõàmàtmatattvaj¤ànaü tenàvyàpako 'pyayaü parvapakùa ityàha- ## / tatkinteùàmanirmokùa eva, netyàha- ##viraktàþ / ##pralayaþ / apica svargàdàvanubhavapathamanàrohati ÷abdaikasamadhigamye vicikitsà syàdapi mandadhiyàmàmuùmikaphalatvaü prati / yathà càrthavàdaþ-'ko hi tadveda yadamuùmiülloke 'sti và na veti' / advaitaj¤ànaphalatve mokùasyànubhavasiddhe vicikitsàgandho 'pi nàstãtyàha- ## / advaitatattvasàkùàtkàro hi avidyàsamàropitaü prapa¤caü samålaghàtaü nighnandhoraü saüsàràïgaparitàpamupa÷amayati puruùasyetyanuvàdapi sphuñamupapatidraóhimna÷ca ÷rutirdar÷ità / taccànubhavàdvàmadevàdãnàü siddham / nanu tattvamasi vartasa iti vàkyaü kathamanubhavameva dyotayatãtyata àha- ## / vartamànàpade÷asya bhaviùyadarthatà mçta÷abdàdhyàhàra÷cà÷akya ityarthaþ //32 // 3.3.20.33. ## / aïaraviùayàõàü (?) pratiùedhadhiyàü sarvavedavartinãnàmavarodha upasaühàraþ pratiùedhasàmànyàdakùarasya tadbhàvapratyabhij¤ànàt / ànandàdayaþ pradhànasyetyatràyamartho yadyapi bhàvaråpeùu vi÷eùaõeùu siddhastantryàyatayà ca niùedharåpeùviti siddha eva / tathàpi tasyaivaiùa prapa¤co 'vagantavyaþ / ## / yadyapi ÷àbare dattottaramatrodàharaõàntaraü tathàpi tulyanyàyatayaidapi ÷akyamudàhartumityudàharaõàntaraü dar÷itam / tatra ÷àbaramudàharaõamastyàdhànaü yajurvedavihitam-'ya evaü vidvànagnimàdhatta' iti / tadaïgatvena yajurveda eva 'ya evaü vidvànvàravantãyaü gàyati ya evaü vidvànyaj¤àyaj¤ãyaü gàyati ya evaü vidvànvàmadevyaü gàyati' iti vihitam / etàni ca sàmàni sàmavedeùåtpannàni / tatredaü saüdihyate-kimetàni yatrotpadyante tatrapyainevoccaiùñvena svareõàdhàne prayoktavyànyatha yanna viniyujyante tatratyenopàü÷utvena svareõa 'uccaiþ sàmnopàü÷u yajuùà iti ÷ruteþ / kiü tàtpràptam / utpattividhinaivàpekùitopàyatvàtmanà vihitatvàdaïganàü tasyaiva pràthamyàttannibandhana evoccaiþsvare pràpta ucyate-guõamukhyavyatikrame tadarthatvànmukhyena vedasaüyogaþ / ayamarthaþ-utpattividhirguõo viniyogavidhistu pradhànaü, tadanayorvyàtikrame virodhe utpattividhyàlocanenoccaiùñvaü viniyogavidhyàlocanena copàü÷utvaü so 'yaü virodho vyatikramastasminvayatikrame mukhyena pradhànena niyujyamànatvaråpeõa tasya vàravantãyàdervedasaüyogo gràhyo notpadyamànatvena guõena / kutaþ, viniyujyamànatvasya mukhyatvenotpadyamànatvasya guõatvena tadarthatvàdviniyujyamànàrthatvàdutpadyamànatvasya / etaduktaü bhavati-yadyapyutpattividhàvapi càtåråpyamasti vidhitvasyàvi÷eùàt / tanmàtranàntarãyakatvàcca càtabaråpyasya / tathàpi vàkyànàmaidaüparyaü bhidyate / ekasyaiva vidherutpattiviniyogàdhikàraprayogaråpeùu caturùu madhye ki¤cideva råpaü kenacidvàkyenollikhyate yadanyato 'pràptam / tatra yadyapi sàmavede sàmàni vihitàni tathàpi tadvàkyànàü tadutpattimàtraparatà viniyogasya yàjurvaidikaireva vàkyai pràptatvàt / tathàcotpattivàkyebhyaþ samãhitàrthàpratilambhàdviniyogavàkyebhya÷ca tadavagatestadarthànyevotpattivàkyàni bhavantãti tatra yena vàkyena viniyujyante tasyaiva svarasya sàdhanatvaüsaüspar÷ino grahaõaü na tu råpamàtraspar÷ina iti / bhàùyakàrãyamapyudàharaõamevameva yojayitavyam / udràtçvedotpannànàü mantraõàmudgàtrà prayoge pràpte adhvaryupradànake 'pi puroóà÷e viniyuktatvàtpradhànànurodhenàdhvaryuõaiva teùàü prayogo nodràtreti dàrùñàntike yojayati- ## //33 // 3.3.20.34. ## / 'guhàü praviùñàvàtmànau' ityatra siddho 'pyarthaþ prapa¤cyate / ekatra bhokrabhokrorvedyatà, anyatra bhokroreveti vedyabhedàdvidyàbheda iti / naca sçùñirupadadhàtãtivatpibadapiballakùaõàparaü pibantàviti netumucitam / sati mukhyàrthasaübhave tadà÷rayaõàyogàt / naca vàkya÷eùànurodhàttadà÷rayaõam / saüdehe hi vàkya÷eùànnirõayo naca mukhyalàkùaõikagrahaõaviùayo viùayaþ saübhavati, tulyabalatvàbhàvàt / prakaraõasya ca tato balãyasà vàkyena bàdhanàt / tasmàdvedyabhedàdvidyàbheda iti pràpta ucyate-dvàsuparõatyatra çtaü pibantàvityatra ca dvitvasaükhyotpattau pratãyate tena samànatautsargikã / pibantàviti dvayoþ pibantà yà sà bàdhanãyà, sà copakramopasaühàrànurodhena na dvayorapi tu chatrinyàyena làkùàõikã vyàkhyeyà / yena hyupakramyate yena copasaüsthite tadanurodhena madhyaü j¤eyam / yathà jàmitvadoùasaükãrtanopakrame tatpratisamàdhànopasaühàre ca saüdarbhe madhyapàtino viùõuråpàü÷u yaùñavyo 'jàmitvàyetyàdayaþ pçthagvidhitvamalabhamànà vidhitvamavivakùitvàrthavàdatayà nãtàstatkasya hetorekavàkyatà hi sàdhãyasã vàkyabhedàditi / tathehàpi tadanurodhena pibadapibatsamåhaparaü lakùaõãyaü pibantàvityanena / tathàca vedyàbhedàdvidyàbheda iti / apica triùvapyeteùu vedàntaùu prakaraõatraye 'pi paurvàparyaparyàlocanayà paramàtmavidyaivàvagamyate / yadyevaü kathaü tarhi jãvopàdànamastvityata àha- ## / nàsyàü jãvaþ pratipàdyate kintu paramàtmano 'bhedaü jãvasya dar÷ayitumasàvanådyate / paramàtmavidyàyà÷càbhedaviùayatvànna bhedàbhedavicàràvatàraþ / tasmàdaikavidyamatra siddham //4 // 3.3.22.35. ## / kauùãtakeyakaholacàkràyaõoùastapra÷nopakramayorvidyornaitarantaõàmnàtayoþ kimasti bhedo na veti vi÷aye bheda eveti bhråmaþ / kutaþ-yadyapyubhayatra pra÷nottarayorabhedaþ pratãyate, tathàpi tatsyaivaikasya punaþ ÷ruteravi÷e÷àdànarthakyaprasaïgàdyajatyabhyàsavadbhedaþ pràptaþ / na caikasyaiva tàõóinàü navakçtva upade÷e 'pi yathà bhedo na bhavati 'sa àtmà tattvamati ÷vetaketo' ityatra tathehàpyabheda iti yuktam / bhåya eva mà bhagavàn vij¤àpayatu, iti hi tatra ÷råyate tenàbhedo yujyate / na ceha tathàsti / tena yadyapãha vedyàbhedo 'vagamyate tathàpyekatra tasyaivà÷anàyàdimàtràtyayopàdherupàsanàdekatra ca kàryakaraõavirahopàdherupàsanàdvidyàbheda eveti pràpte pratyucyate / naitadupàsanàvidhànaparamapi tu vastusvaråpapratipàdanaparaü pra÷naprativacanàlocanenopalabhyate / kimato yadyavam / etadato bhavati-vidherapràptapràpaõàrthatvàtpràptàvanupapattiþ / vastusvaråpaü tu punaþpunarucyamànamapi na doùamàvahati ÷atakçtvo 'pi hi pathyaü vadantyàptàþ / vi÷eùatastu vedaþ pitçbhyàmapyabhyarhitaþ / naca sarvathà paunaruktyam / ekatrà÷anàyàdyatyayàdanyatra ca kàryakàraõapravilayàt / tasmàdekà vidyà pratyabhij¤ànàt / ubhàbhyàmapi vidyàbhyàü bhinna àtmà pratipàdyate iti yo manyate pårvapakùaikade÷ã taü prati sarvàntaratvavirodho dar÷itaþ //35 // 3.3.22.36. ## / asya tu pårvapakùatattvàbhipràyo dar÷itaþ / sugamamanyat //36 // 3.3.23.37. ## / utkçùñasya nikçùñaråpàpatternobhayatrobhayaråpànucintanam / api tu nikçùñe jãva utkçùñaråpàbhedacintanam / evaü hi nikçùña utkçùño bhavatãti pràptam / evaü pràpta ucyate-itaretarànuvàdenetaretaråpavidhànàdubhayatràbhayacintanaü vidhãyate / itarathà tu yo 'haü so 'sàvityetàvadevocyeta / jãvàtmànamanådye÷varatvamasya vidhãyeta / na tvã÷varasya jãvàtmatvaü yo 'sau so 'hamiti / yathà tattvamasãtyatra / tasmàdubhayaråpamubhayatràdhyànàyopadi÷yate / nanvevamutkçùñasya nikçùñaprasaïga ityuktaü tatkimidànãü saguõe brahmaõyupàsyamàne 'sya vastuto nirguõasya nikçùñatà bhavati / kasmaicitphalàya tathà dhyànamàtraü vidhãyatena tvasya nikçùñatàmàpàdayatãti cedihàpi vyatihàrànucintanamàtramupadi÷yate phalàya na ti nikçùñatà bhavatyutkçùñasya / anvàcaya÷iùñaü tu tàdàtmyadàróhyaü bhavannopekùàmahe / ##iva tadguõe÷varasiddhiriti siddhamubhayatrobhayàtmatvàdhyanamiti //37 // 3.3.24.38. ## / tadvai tadetadeva tadàsa satyameva sa yo haitanmahadyakùaü prathamajaü veda satyaü brahmeti jayatãmàüllokà¤jita ityasàvasadya evametanmahadyakùaü prathamajaü veda satyaü brahmeti satyaü hyeva brahma / pårvoktasya hçdayàkhyasya brahmaõaþ satyamityupàsanamena saüdarbheõa vidhãyate / taditi hçdayàkhyaü brahmaikena tadà paràmç÷ati / etadeveti vakùyamàõaü prakàràntaramasya paràmç÷ati / tattàdàgre àsa babhåva / kiü tadityata àha-satyameva / sacca mårtaü tyaccàmårtaü ca sattyam / tadupàsakasya phalamàha-sa yo haitamiti / yaþ prathamajaü yakùaü påjyaü veda / kathaü vedetyata àha-satyaü brahmetãti / sa jayatãmàn lokàn / ki¤ca jito va÷ãkçta inu÷abda itthaü÷abdasyàrthe vartate / vijetavyatvena buddhisaünihitaü ÷atruü paràmç÷ati-asàviti / asadbhavenna÷yet / uktamartha nigamayati-ya evametaditi / evaü vidvànkasmàjjayatãtyata àha-satyameva yasmàdbrahmeti / atastadupàsanàt phalotpàdo 'pi satya ityarthaþ / tadyattatsatyaü kimatau / atràpi tatpadàbhyàü råpaprakàrai paràmçùñau / kasmiünnàlambane tadupàsanãyamityata uttaram-sa àdityo ya eùa ityàdinà tasyopaniùadaharahamiti / hanti pàpmànaü jahàti ca ya evaü vedetyantena / upaniùat rahasyaü nàma / tasya nirvacanaü-hanti pàpmànaü jahàti ceti / hanterjahàtervà råpametat / tathàca nirvacanaü kurvanphalaü pàpahànimàheti / tamimaü viùayamàha bhàùyakàraþ- ## / tathàca ÷rutiþ-'tadetadakùaraü satyamiti sa ityekamakùaraü tãtyekamakùaraü yamityekamakùaraü prathamottame akùare satyaü madhyato 'nçtaü tadetadançmubhayataþ satyena parigçhãtaü satyabhåyameva bhavati naivaüvidvàüsamançtaü hinasti' iti / tãtãkàrànubandha uccàraõàrthaþ / niranubandhastakàro draùñavyaþ / atra hi prathamottame akùare satyaü mçtyuråpàbhàvàt / madhyato madhye 'nçtamançtaü hi mçtyuþ / mçtyvançtayostakàrasàmyàt / tadetadançtaü mçtyuråpamubhayataþ satyena parigçhãtam / antarbhàvitaü satyaråpàbhyàm / ato 'ki¤citkaraü tatsatyabhåyameva satyabàhulyameva bhavati / ÷eùamatirohitàrtham / seyaü satyavidyàyàþ sanàmàkùayopàsanatà / yadyapi tadyatsatyamiti prakçtànukarùeõàbedaþ pratãyate tathàpi phalabhedena bhedaþ sàdhyabhedeneva nityakàmyadiùayordar÷apårõamàsàbhyàü svargakàmo yajeta yàvajjãvaü dar÷apårõamàsàbhyàü yajeteti ÷àstrayoþ satyapyanubandhàbhede bheda iti pràpte pratyucyate-ekaiveyaü vidyà tatsatyamiti prakçtaparàmar÷àdabhedena pratyabhij¤ànàt / naca phalabhedaþ / tasyopaniùadaharahamiti tasyaiva yadaïgàntaraü rahasyanàmnopàsanaü tatpra÷aüsàrthor'thavàdo 'yaü na phalavidhiþ / yadi punarvidyàvidhàvadhikàra÷ravaõàbhàvàttatkalpanàyàmàrthavàdikaü phalaü kalpyeta tato jàteùñàvivàgçhyamàõavi÷eùatayà saüvalitàdhikàrakalpanà tata÷ca samastàrthavàdikaphalayuktamekamevopàsanamiti siddham / parakãyaü vyàkhyànamupanyasyati- ## / vàjasaneyakamapyakùyàdityaviùayaü chàndogyamapãtyupàsyàbhedàdabhedaþ / tata÷ca vàjasaneyoktànàü satyàdãnàmupasaühàra ityatràrthe saiva hi satyàdaya iti såtraü vyàkhyàtaü tadetaddåùayati- ## / anubandhàbhede 'pi sàdhyabhedàdbheda iti vidyàbhedàdanupasaühàra iti //38 // 3.3.25.39. ## / chàndogyavàjasaneyavidyayoryadyapi saguõanirguõatvena bhedaþ / tathàhi chàndogye-'atha ya ihàtmànamanuvidya vrajanti etàü÷ca satyànkàmàn' ityàtmavatkàmànàmapi vedyatvaü ÷råyate / vàjasaneye tu nirguõameva paraü brahmopadi÷yate 'vimokùàya bråhi' iti tathàpi tayoþ parasparaguõopasaühàraþ / nirguõàyàü tàvadvidyàyàü brahmastutyarthameva saguõavidyàsaübandhiguõopasaühàraþ saübhavã / saguõàyàü ca yadyapyàdhyànàya na va÷itvàdiguõopasaühàrasaübhavaþ / nahi nirguõàyàü vidyàyàmàdhàyàtavyatvenaite codità yenàtràdhyeyatvena saübadhyerannapi tu satyakàmàdiguõanàntarãyakatvenaiteùàü pràptirityupasaühàra ucyate / evaü vyavasthita eùa saükùepo 'dhikaraõàrthasya-sàmyabàhulye 'pyekatràkà÷àdhàratvasyàparatra càkà÷atàdàtmyasya ÷ravaõàdbhede vidyayorna parasparaguõopasaühàra iti pårvapakùaþ / ràddhàntastu sarvasàmyamevobhayatràpyàtmopade÷àdàkà÷a÷abdenaikatràtmokto 'nyatra ca daharàkà÷àdhàraþ sa evokta iti sarvasàmyàdbrahmaõyubhayatràpi sarvaguõopasaühàraþ / saguõanirguõatvena tu vidyàbhede 'pi guõopasaühàravyavasthà dar÷ità / tasmàtsarvamavadàtam //39 // 3.3.26.40. #<àdàradalopaþ># / asti vai÷vànaravidyàyàü tadupàsakasyàtithibhyaþ pårvabhojanam / tena yadyapãyamupàsanàgocarà na cintà sàkùàttathàpi tatsaübaddhaprathamabhojanasaübandhàdasti saügatiþ / vicàragocaraü dar÷ayati- ## / vicàraprayojakaü saüdehamàha-- ## / atra pårvapakùàbhàvena saü÷ayamàkùipati- ## / uktaü khalvetatprathama eva tantre 'padakarmàprayojakaü nayanasya paràrthatvàt' ityanena / yathà somakrayàrthànãyamànaikahàyanãsaptamapadapàü÷ugrahaõamaprayojakaü na punarekahàyanyà nayanaü prayojayati / tatkasya hetoþ / somakrayeõa tannayanasya prayuktatvàttadupajãvitvàtsaptamapadapàü÷ugrahaõasyeti / tathehàpi bhojanàrthabhaktàgamanasaüyogàtpràõàhuterbhojanàbhàve bhaktaü pratyaprayojakatvamiti nàsti pårvapakùa ityapårvapakùamidamadhikaraõamityarthaþ / pårvapakùamàkùipya samàdhatte- ## / tàvacchabdaþ siddhànta÷aïkàniràkaraõàrthaþ / pçcchati- ## / tadeva sphorayati- ## / jàbàlà hi ÷ràvayanti-'pårvo 'tithibhyo '÷rãyàt' iti / a÷rãyàditi ca pràõàgnihotrapradhànaü vacaþ / 'yathà hi ÷rudhità bàlà màtaraü paryupàsate / evaü sarvàõi bhåtànyagnihotramupàsate' iti vacanàdagnihotrasyàtithãnbhåtàni pratyupajãvyatvena ÷ravaõàttadekavàkyatayehàpi pårvo 'tithibhyo '÷rãyàditi pràõàhutipradhànaü lakùyate / tadevaü sati 'yathàha vai svayamahutvàgnihotraü parasya juhuyàdityevaü tat' ityatithibhojanasya pràthamyaü ninditvà ##svàminaþ pràõàgnihotraü prathamaü pràpayantã pràõàgnihotràdaraü karoti / nanvàtithitàmeùà ÷rutiþ pràõahutiü kintu svàmibhojanapakùa eva nàbhojane 'pãtyata àha- ## / ãdç÷aþ khalvayamàdaraþ pràõàgnihotrasya dharmiõaþ pràthamyadharmalopamapi na sahate ÷rutistadàsyàþ kaiva kathà dharmilopaü sahata ityarthaþ / pårvapakùàkùepamanubhàùya dåùayati- ## / yathà hi kauõóapàyinàmayanagate agnihotre prakaraõàntarànnaiyamikàgnihotràdbhinne dravyadevatàråpadharmàntararahitatayà tadàkàïkùe sàdhyasàdç÷yena naiyamikàgnihotrasamànanàmatayà taddharmàtide÷ena råpadharmàntarapràptirevaü pràõàgnihotre 'pi naiyamikàgnihotragatapayaþprabhçtipràptau bhojanàgatabhaktadravyatà vidhãyate / na caitàvatà bhojanasya prayojakatvam / uktametadyathà bhojanakàlàtikramàtpràõàgnihotrasya na bhojanaprayuktatvamiti / na caikade÷adravyatayottaràrdhàtsviùñakçte samavadyatãtivadaprayojakatvamekade÷adravyasàdhanasyàpi prayojakatvàt / yathà jàghanyà patnãþ saüyàjayantãti patnãsaüyàjànàü jàghanyekade÷adravyajuùàü jàghanãprayojakatvam / sa hi nàmàprayojako bhavati yasya prayojakagrahaõamantareõàrtho na j¤àyate / yathà na prayojakapuroóà÷agrahaõamantareõottaràrdhaü j¤àtuü ÷akyam / ÷akyaü tu jàghanãvadbhaktaü j¤àtum / tasmàdyathà jàghanyantareõàpi pa÷åpàdànaü paraprayukta÷åpajãvanaü và khaõóa÷o màüsavikrayiõo muõóàdivadàkçtiråpàdãyate / evaü bhaktamapi ÷akyamupàdàtum / tasmànna bhojanasya lope pràõàgnihotralopa iti manyate pårvapakùã / adbhiriti tu pratinidhyupàdànamàva÷yakatvasåcanàrthaü bhàùyakàrasya //40 // 3.3.26.41. ## / taddhomãyamiti hi vacana kimapi saünihitadravyaü home viniyuïkte tadaþ sarvanàmnaþ saünihitàvagamamantareõàbhidhànàparyavasànàttadanena svàbhidhànaparyavasànàya tadyadbhaktaü prathamamàgacchediti saünihitamapekùya nirvartitavyam / tacca saünihitaü bhaktaü bhojanàrthamityuttaràrdhàtsviùñakçte samavadyatãtivanna bhaktaü vàpo và dravyàntaraü và prayoktumarhati / jàghanyàstvavayavabhedasya nàgnãùomãyapa÷vadhãnaü niråpaõaü svatantrasyàpi tasya sånàsthasya dar÷anàttasmàdastyetasya jàghanãto vi÷eùaþ / yaccoktaü codakapràptadravyabàdhayà bhaktadravyavidhànamiti / tadayuktam / vidhyudde÷agatasyàgnihotranàmnastathàbhàvàdàrthavàdikasya tu siddhaü ki¤citsàdç÷yamupàdàya stàvakatvenopapatterna tadbhàvaü vidhàtumarhatãtyàha- ## / api càgnihotrasya codakato dharmapràptàvabhyupagamyamànàyàü bahutaraü pràptaü bàdhyate / naca saübhave bàdhanicayo nyàpyaþ / kçùõalacarau khalvagatyà pràptabàdho 'bhyupeyata ityàha-taddharmapràptau càbhyupagamyamànàyàmiti / codakàbhàvamupodbalayati- ## / yata evoktena krameõàtide÷àbhàvo 'ta eva sàüpàdikatvamagnihotràïgànàm / tatpràptau tu sàüpàdikatvaü nopapadyeta / kàminyàü kila kucavadanàdyasatà cakravàkanalinàdiråpeõa saüpàdyate / na tu nadyàü cakravàkàdaya eva cakravàkàdinà saüpàdyante / ato 'pyavagacchàmo na codakapràptiriti / yattvàdaradar÷anamiti tadbhojanapakùe pràthamyavidhànàrtham / yasminpakùe dharmànavalopastasmindharmiõo 'pi na tvetàvatà dharminityatà sidhyatãti bhàvaþ / nanvatithibhojanottarakàlatà svàmibhojanasya vihiteti kathamasau bàdhyata ityata àha- ## / sàmànya÷àstrabàdhàyàü vi÷eùa÷àstrasyàtibhàro nàstãtyarthaþ //41 // 3.3.27.42. ## / yathaiva 'yasya parõamayã juhårbhavati na sa pàpaü ÷lokaü ÷çõoti' ityetadanàrabhyàdhãtamavyabhicàritakratusaübandhaü juhådvàrà kratuprayogavacanagçhãtaü kratatvarthaü satphalànapekùaü siddhavartamànàpade÷apratãtaü na ràtrisatravatphalatayà svãkarotãti / evamavyabhicàritakarmasaübandhodgãthagatamupàsanaü karmaprayogavacanagçhãtaü na siddhavartamànàpade÷àvagatasamastakàmavàpakatvalakùaõaphalakalpanàyàlam / paràrthatvàt / tathàca pàramarthatvàt / tathàca pàramarùaü såtram-'dravyasaüskàrakarmasu paràrthatvàtphala÷rutirarthavàdaþ syàt' iti / eva¤ca sati kratau parõatàniyamavadupàsanàniyama iti pràpte ucyate-yuktaü parõatàyàü phala÷ruterarthavàdamàtratvam / nahi parõatànà÷rayà yàgàdivatphalasaübandhamanubhavitumarhati / avyàpàraråpatvàt / vyàpàrasyaiva ca phalavattvàt / yathàhuþ-'utpattimataþ phaladar÷anàt' iti / nàpi svàdiratàyàmiva prakçtakratusaübaddho yåpa à÷rayastadà÷rayaþ prakçto 'sti anàrabhyàdhãtatvàtparõatàyàþ / tasmàdvàkyenaiva juhåsaübandhadlàreõa parõatàyàþ kraturà÷rayo j¤àpanãyaþ / na càtatparaü vàkyaü j¤àpayitumarhatãti tatra vàkyatàtparyamava÷yà÷rayaõãyam / tathàca tatparaü sanna parõatàyàþ phalasaübandhamapi gamayitumarhati / vàkyabhedaprasaïgàt / upàsanànàü tu vyàpàràtmatvena svata eva phalasaübandhopapatteþ udgãthàdyà÷rayaõaü phale vidhànaü na virudhyate vi÷iùñavidhànàt / phalàya khalådgãthasàdhanakamupàsanaü vidhãyamànaü na vàkyabhedamàvahati / nanu karmàïgodgãthasaüskàra upàsanaü prokùaõàdivadvitãyà÷ruterudgãthamiti / tathà cà¤janàdiùviva saüskàreùu phala÷ruterarthavàdatvam / maivam / nahyatrodgãthasyopàsanaü kintu tadavayavasyoïkàrasyetyuktamadhastàt / na coïkàraþ karmàïgamapi tu karmàïgodgãthàvayavaþ / na cànupayogamãpsitam / tasmàtsaktån juhotãtivadviniyogabhaïgenoïkàrasàdhànàdupàsanàtphalamiti saübandhaþ / tasmàdyathà kratvà÷rayàõyapi godohanàdãni phalasaüyogàdanityàni evamudgãthàdyupàsanànãti draùñavyam / ÷eùamuktaü bhàùye / ## / arthavàdamàtratve 'tyantaparokùà vçttiryathà na tathà phalaparatve / na tu vartamànàpade÷àtsàkùàtphalapratãtiþ / ata eva prayàjàdiùu nàrthavàdàdvartamànàpade÷àtphalakalpanà / phalaparatve tvasya na ÷akyaü prayàjàdãnàü pàràrthyenàphalatvaü vaktumiti //42 // 3.3.28.43. ## / tattacchutyarthàlocanayà vàyupràõayoþ svaråpàbhede siddhe tadadhãnaniråpaõatayà tadviùayopàsanàpyabhinnà na càdhyàtmàdhidaivaguõabhedàdbhedaþ / nahi guõabhede guõavato bhedaþ / nahyagnihotraü juhotãtyutpannasyàgnihotrasya taõóulàdiguõabhedàdbhedo bhavati / utpadyamànakarmasaüyukto hi guõabhedaþ karmaõo bhedakaþ / yathàmikùàvàjinasaüyuktayoþ karmaõoþ / notpannakarmasaüyuktaþ / adhyàtmàdhidaivopade÷eùu cotpannopàsanàsaüyogaþ / tathopakramopasaühàràlocanayà vidyaikatvavini÷cayàdekaiva sakçtpravçttiriti pårvapakùaþ / ràddhàntastu-satyaü vidyaikatvaü tathàpi guõabhedàtpravçttibhedaþ / sàyaüpràtaþkàlaguõabhedàdyathaikasminnapyagnihotre pravçttibhedaþ evamihàpyadhyàtmàdhidaivaguõabhedàdupàsanasyaikasyàpi pravçttibheda iti siddham / #<àdhyànàrtho># ## / agnihotrasyevàdhyànasya kçte tadhitaõóulàdivadayaü pçthagupade÷aþ / ## / etenat tattvàbhedena / evakàra÷ca vàgàdivrataniràkaraõàrthaþ / nanvetasyai devatàyai iti devatàmàtraü ÷råyate na tu vàyustatkathaü vàyupràptimàhetyata àha- ## / vàyuþ khalvagnyàdãnsaüvçõuta ityagnyàdãnapekùyànavacchinno 'gnyàdayastutenaivàvacchinnà iti saüvargaguõatayà vàyuranavacchinnà devatà / ## / militànàü ÷ravaõàvi÷eùàdindrasya devatàyà abhedàtrayàõàmapi puroóà÷ànàü sahapradànà÷aïkàyàmutpattivàkya eva ràjàdhiràjasvaràjaguõabhedàdyàjyànuvàkyàvyatyàsavidhànàcca yathànyàsameva devatàpçthaktvàtpradànapçthaktvaü bhavati / sahapradàne hi vyatyàsavidhànamanupapannam / kramavati pradàne vyatyàsavidhirarthavàn / tathàvidhasyaiva kramasya vivakùitatvàt / sugamamanyat //43 // 3.3.29.44. ## / iha siddhàntenopakramasya pårvapakùayitvà siddhàntayati / tatra yadyapi bhåyàüsi santi liïgàni mana÷cidàdãnàü svàtantryasåcakàni tathàpi na tàni svàtantryeõa svàtantryaü prati pràpakàõi / pramàõapràpitaü tu svàtantryamupodbalayanti / na càtràsti svàtantryapràpakaü pramàõam / na cedaü sàmarthyalakùaõaü liïgaü yenàsya svàtantryeõa pràpakaü bhavet / taddhi sàmarthyamàbhidhànasya vàrthasya và syàt / tathà påùàdyanumantraõamantrasya påùànumantraõe, yathà và 'pa÷unà yajeta' ityekatvasaükhyàyà arthasya saükhyeyàvacchetasàmarthyam / na cedanamanyasyàrthadar÷analakùaõaü liïgaü tathà / stutyarthatvenàsya vidhyudde÷enaikavàkyatayà vidhiparatvàt / tasmàdasati sàmarthyalakùaõe viroddhari prakaraõapratyåhaü mana÷cidàdãnàü kriyà÷eùatàmavagamayati / naca te haite vidyàcita evetyavadhàraõa÷rutiþ kriyànuprave÷aü vàrayati / yena ÷rutivirodhe sati na prakaraõaü bhavet, bàhyasàdhanatàpàkaraõàrthatvàdavadhàraõasya / naca vidyayà haivaita evaüvida÷cità bhavantãti puruùasaübandhamàpàdayadvàkyaü prakaraõamapabàdhitumarhati / anyàrthadar÷anaü khalvetadapi / naca tatsvàtantryeõa pràpakamityuktam / tasmàttadapi na prakaraõavirodhàyàlamiti sàüpàdikà apyete agnayaþ prakaraõàtkriyànuprave÷ina eva mànasavat / dvàda÷àhe tu ÷råyate-'anayà tvà pàtreõa samudraü rasayà pràjàpatyaü manograhaü gçhõàmi' iti / tatra saü÷ayaþ-kiü mànasaü dvàda÷àhà daharantamuta tanmadhyapàtino da÷amasyàhnàïgamiti / tatra vàgvai dvàda÷àho mano mànasamiti mànasasya dvàda÷àhàdbhedena vyapade÷àdvàïmanasabhedavadbhedaþ / nirdhåtàni dvàda÷àhasya gatarasàni chandàüsi tàni mànasenaivàpyàyantãti ca dvàda÷àhasya mànasena ståyamànatvàdbhede ca sati stutistutyabhàvasyopapatterdvàda÷àhàdaharantaraü na tadaïgaü, patnãsaüyàjàntatvàccàhnàü patnãþ saüyàjya mànasàya prasarpantãti ca mànasasya patnãsaüyàjasya parastàcchuteþ / trayoda÷àhe 'pyavayujya dvàda÷asaükhyàsamavàyàtkatha¤cijjaghanyayàpi vçttyà dvàda÷àhasaüj¤àvirodhàbhàvàditi pràpte 'bhidhãyate-pramàõàntareõa hi trayoda÷atve 'hnàü siddhe dvàda÷àha iti jaghanyayà vçttyonnãyeta / na tvasti tàdç÷aü pramàõàntaram / naca vyapade÷abhedo 'harantaratvaü kalpayitumarhati / aïgàïgibhedenàpi tadupapatteþ / ata eva ca stutyastàvakabhàvasyàpyupapattiþ / devadattasyeva dãrghaiþ ke÷aiþ / patnãsaüyàjàntatà tu yadyapyautsargikã tathàpi da÷amasyàhno vi÷eùavacanànmànasàni grahaõàsàdanahavanàdãni patnãsaüyàjàtparà¤ci bhaviùyanti / kimiva hi na kuryàdvacanamiti / eùa vai da÷amasyàhno visargo yanmànasamiti vacanàdda÷amàharaïgatà gamyate / visargo 'nto 'ntavato dharmo na svatantra iti da÷ame 'hani mànasàya pramarpantãti da÷amasyàhna àdhàratvanirde÷àcca tadaïgaü mànasaü nàharantaramiti siddham / tadiha dvàda÷àhasaübandhino da÷amasyàhno 'ïgaü mànasamitiü dharmamãmàüsàsåtrakçtoktam / da÷aràtragasyàpi da÷amasyàhno 'ïgamiti bhagavanbhàùyakàraþ / ÷rutyantarabalenàha- ## / avivàkya iti da÷amasyàhno nàma //44 // 3.3.29.45. // 45 // 3.3.29.46. ## / nahi sàüpàdikànàmagnãnàmiùñakàsu citenàgninà ki¤cidasti sàdç÷yamanyatra kriyànuprave÷àt / tasmàdapi na svatantra iti pràpte 'bhidhãyate //46 // 3.3.29.47. ## / mà bhådanyeùàü ÷rutavidhyudde÷ànàmanyàrthadar÷anànàmapràptapràpakatvameteùu tva÷rutavidhàyudde÷eùu 'vacanàni tvapårvatvàt' iti nyàyàdvidhirunnetavyaþ / tathà caitebhyo yàdç÷or'thaþ pratãyate tadanuråpa eva sa bhavati / pratãyate caitebhyo mana÷cidàdãnàü sàntatyaü càvadhàraõaü ca phalabhedasamanvaya÷ca puruùasaübandha÷ca / na càsya godohanàdivatkratvarthà÷ritatvaü yena puruùàrthasya karmapàratantryaü bhavet / naca vidyàcita evetyavadhàraõaü bàhyasàdhanàpàkaraõàrtham / svabhàvata eva vidyàyà bàhyànupekùatvasiddheþ / tasmàtpari÷eùànmànasagrahavatkriyànuprave÷a÷aïkàpàkaraõàrthamavadhàraõam / na caivamarthatve saübhavati / dyotakatvamàtreõa nipàta÷rutiþ pãóanãyà / tasmàcchutiliïgavàkyàni prakaraõamapodya svàtantryaü mana÷cidàdãnàmavagamayantãti siddham / anubandhàtide÷a÷rutyàdibhya evameva vij¤eyam / te ca bhàùya eva sphucàþ / yaduktaü pårvapakùiõà kratvaïgatve pårveõeùñakàcitena mana÷cidàdãnàü vikalpa iti / tadutalyakàryatvena dåùayati-naca satyeva kriyàsaübandha iti / apica pårvàparayorbhàgayorvidyàpràdhànyadar÷anàttanmadhyapàtino 'pi tatsàmànyàdvidyàpradhànatvameva lakùyate na karmàïgatvamityàha såtreõa- ## / sphuñamasya bhàùyam / asti ràjasåyaþ 'ràjà svàràjyakàmo ràjasåyena yajeta' iti / taü prakçtyàmananti aveùñiü nàmeùñim / àgneyo 'ùñàkapàlo hiraõyaü dakùiõetyevamàdi tàü prakçtyàdhãyate / yadi bràhmaõo yajeta bàrhaspatyaü madhye nidhàyàhutiü hutvàbhighàrayedyadi vai÷yo vai÷vadevaü yadi ràjanya aindramiti / tatra saüdihyate-kiü bràhmaõàdãnàü pràptànàü nimittàrthena ÷ravaõamuta bràhmaõàdãnàmayaü yàgo vidhãyata iti / tatra yadi prajàpàlanakaõñakoddharaõàdi karma ràjyaü tasya kartà ràjeti ràja÷abdasyàrthastato ràjà ràjasåyena yajeteti ràjyasya kartå ràjasåye 'dhikàraþ / tasmàtsaübhavantyavi÷iùeõa bràhmaõakùatriyavai÷yà ràjyasya kartàra iti siddhaü sarva evaite ràjasåye pràptà iti 'yadi bràhmaõo yajeta' ityevamàdayo nimittàrthàþ ÷rutayaþ / atha tu ràj¤aþ karma ràjyamiti ràjakartçyogàttatkarma ràjyaü tataþ ko ràjetyapekùàyàmàryeùu tatprasiddherabhàvàtpikanematàmarasàdi÷abdàrthàvadhàraõàya mlecchaprasiddhirivàndhràõàü kùatriyajàtau ràja÷abdaprasiddhistadavadhàraõakàraõamiti kùatriya eva ràjeti na bràhmaõavai÷yayoþ pràptiriti ràjasåyaprakaraõaü bhittvà bràhmaõàdikartçkàõi pçthageva karmàõi pràpyanta iti na naimittikàni / tatra kiü tàvatpràptaü, naimittikànãti / ràjyasya kartà ràjetyàryàõàmàndhràõàü càvivàdaþ / tathàhi-bràhmaõàdiùu prajàpàlanakartçùu kanakadaõóàtapatra÷vetacàmaràdilà¤chaneùu ràjapadamàndhrà÷càryà÷càvivàdaü prayu¤jànà dç÷yante / tenàvipratipatrvipratipattàvapyàryàndhraprayogayoryavavaràhavadàryaprasiddheràndhraprasiddhito balãyasãtvàt / balavadàryaprasiddhivirodhe tvatanmålàyàþ pàõinãyaprasiddheþ 'virodhe tvanapekùaü syàt' iti nyàyena bàdhanàttadanuguõatayà và katha¤cinnasvanakulàdivadanvàkhyànàmàtraparatayà nãyamànatvàdrajyasya kartà ràjeti siddhe nimittàrthàþ ÷rutayaþ / tathàca yadi÷abdo 'pyà¤jasaþ syàditi pràptam / evaü pràpta ucyate-'råpato na vi÷eùo 'sti hyàryamlecchaprayogayoþ / vaidikàdvàkya÷eùàttu vi÷eùastatra dar÷itaþ' // tadiha ràja÷abdasya karmayogàdvà kartari prayogaþ kartçprayogàdvà karmaõãti vi÷aye vaidikavàkya÷eùavadabhiyuktatarasyàtrabhavataþ pàõineþ smçternirõàyate prasiddhiràndhraõàmanàdiràdimatã càryàõàü prasiddhirgogàvyàdi÷abdavat / naca saübhàvitàdimadbhàvà prasiddhiþ pàõinimsçtimapodyànàdiprasiddhimàdimatãü kartumatsahate / gàvyàdi÷abdaprasiddheranàditvena gavàdipadaprasiddherapyàdimattvàpatteþ / tasmàtpàõinãyasmçtyanumatàndhraprasiddhibalãyastvena kùatriyatvajàtau ràja÷abde mukhye tatkartaryatajjàtau ràja÷abdo gauõa iti kùatriyasyaivàkàràdràjasåye tatprakaraõamapodyàveùñerutkarùaþ / anvayànurodhã yadi÷abdo na tvapårvavidhausati tamanyathayitumarhati / ata evàhuþ-'yadi ÷abdaparityàgo rucyadhyahàrakalpanà' iti / iyaü ca ràjasåyàdadhikàràntarametayànnàdyakàmaü yàjayediti nàstãtikçtvà cintà / etasmiüstvadhikàre 'nnàdyakàmasya traivarõikya saübhavàtpràpternimittàrthatà bràhmaõàdi÷ravaõasya durvàraiveti //47 // 3.3.29.48. // 48 // 3.3.29.49. // 49 // 3.3.29.50. // 50 / . 3.3.29.51. // 51 // 3.3.29.52. // 52 // 3.3.30.53. eka àtmanaþ ÷arãre bhàvàt / adhikàraõatàtparyamàha- ## / samarthanaprayojanamàha- ## / asamarthane bandhamokùàdhikàràbhàvamàha- ## / adhastanatantroktena paunaruktyaü codayati- ## / pariharati- ## / nasåtrakàreõa tatroktaü yena punaruktaü bhavedapi tu bhàùyakçtetyatratyasyaivàrthasyàpakarùaþ pramàõalakùaõopayogitayà tatra kçta iti / yata iha såtrakçdvakùyatyata eva bhagavatopavarùeõoddhàro 'pakarùasya kçtaþ / vicàrasyàsya pårvottaratantra÷eùatvamàha- ## / pårvàdhikaraõasaügatimàha- ## / nanvàtmàstitvopapattaya evàtrocyantàü kiü tadàkùepeõetyata àha-àkùepapårvikà hãti / àkùepamàha- ## / yadyapi samastavyasteùu pçthivyaptejovàyuùu na caitanyaü dçùñaü tathàpi kàyàkàrapariõateùu bhaviùyati / nahi kiõvàdayaþ samastavyastà na madanà dçùñà iti madiràkàrapariõatà na madayanti / ahamiti cànubhave deha eva gauràdyakàraþ prathate / na tu tadatiriktaþ tadadhiùñhànaþ kuõóa eva dadhãti / ata evàhaü sthålo gacchàmãtyàdisàmànàdhikaraõyopapattirahamaþ sthålàdibhiþ / na jàtu dadhisamànàdhikaraõàni madhuràdãni kuõóasyaikàdhikaraõyamanubhavanti sitaü madhuraü kuõóamiti / na càpratyakùamàtmatattvamanumànàdibhiþ ÷akyamunnetum / na khalvapratyakùaü pramàõamasti / uktaü hi-'de÷akàlàdiråpàõàü bhedàdbhinnàsu ÷aktiùu / bhavànàmanumànena prasiddhiratidurlabhà' iti / yadà ca upalabdhisàdhyanàntarãyakabhàvasya liïgasyeyaü gatistadà kaiva kathà dçùñavyabhicàrasya ÷abdasyàrthàpatte÷càtyantaparokùàrthagocaràyà upamànasya heturbhàùyakçtà vyàkhyàtaþ / ceùñà hitàhitapràptiparihàràrtho vyàpàraþ / sa ca ÷arãràdhãnatayà dç÷yamànaþ ÷arãradharma evaü pràõaþ ÷vàsapra÷vàsàdiråpaþ ÷arãradharma eva / icchàprayatnàdaya÷ca yadyapyàntaràþ tathàpi ÷arãràtiriktasya tadà÷rayànupalabdheþ sati ÷arãre bhàvàt antaþ ÷arãrà÷rayà eva, anyathà dçùñahànàdçùñakalpanàprasaïgàt / ÷arãràtirikta àtmani pramàõàbhàvàccharãre ca saübhavàccharãre ca saübhavàccharãramevecchàdimadàtmeti pràpta ucyate- //53 // 3.3.30.54. ## / nàpratyakùaü pramàõamiti bruvàõaþ praùñavyo jàyate kuto bhavànanumànàdãnàmapràmàõyamavadhàritavàniti / pratyakùaü hi liïgàdiråpamàtragràhi nàpràmàõyameùàü vini÷cetumarhati / nahi dhåmaj¤ànamivaiùàmindriyàrthasannikarùàdapràmàõyaj¤ànamudetumarhati / kintu de÷akàlàvasthàråpabhedena vyabhàcirotprekùayà / na caitàvànpratyakùasya vyàpàraþ saübhavati / yathàhuþ-nahãdamiyato vyàpàrànkartuü samarthaü saünihitaviùayabalenotpatteravicàrakatvàditi / tasmàdasminnanicchatàpi pramàõàntaramabhyupeyam / apica pratipannaü pumàüsamapahàyàpratipannasaüdigdhàþ prekùàvadbhiþ pratipàdyante / na caiùàmitthaübhàvo bhavatpratyakùagocaraþ / na khalvete gauratvàdivatpratyakùagocaràþ kintu vacanaceùñàdiliïgànumeyàþ / naca liïgaü pramàõaü yata ete sidhyanti / na puüsàmitthaübhàvamavij¤àya yaü ka¤cana puruùaü pratipipàtayiùato 'navadheyavacanasya prekùàvattà nàma / apica pa÷avo 'pi hitàhitapràptiparihàràrthinaþ komala÷aùpa÷yàmalàyàü bhuvi pravartante / pariharanti cà÷yànatçõakaõñakàkãrõàm / nàstikastu pa÷orapi pa÷uriùñaniùñasàdhanamavidvàn / na khalvasminnumànagocara-pravçttinivçttigocare pratyakùaü prabhavati / naca parapratyàyanàya ÷abdaü prayu¤jãta ÷àbdasyàrthasyàpratyakùatvàt / tadeva mà nàma bhånnàstikasya janmàntaramasminneva janmanyupasthito 'sya måkatvapravçttinivçttiviraharåpo mahànnarakaþ / paràkràntaü càtra såribhiþ / atyantaparokùagocaràpyanyathànupapadyamànàrthaprabhavàrthàpattiþ / bhåyaþsàmànyayogena copamànamupapàditaü pramàõalakùaõe / tadatràstu tàvatpramàõàntaraü pratya÷ramevàhaüpratyayaþ ÷arãràtiriktamàlambata ityanvayatirekàbhyàmavadhàryate / yogavyàghravatsvapnada÷àyàü ca ÷arãràntaraparigrahàbhimàne 'pyahaïkàràspadasya pratyabhij¤àyamànatvamityuktam / såtrayojanà tu na tvavyatiriktaþ kintu vyatirikta àtmà dehàt / kutastadbhàvàbhàvitvàt / caitanyàdiryadi ÷arãraguõaþ tato 'nena vi÷eùaguõena bhavitavyam. na tu saükhyàparimàõasaüyogàdivatsàmànyaguõena / tathàca ye bhåtavi÷eùaguõaste yàvadbhåtabhàvino dçùñà yathà råpàdayaþ / nahyasti saübhavaþ bhåtaü ca råpàdirahitaü ceti / tasmàdbhåtavi÷eùaguõaråpàdivaidharmyànna caitanyaü ÷arãraguõaþ / etenecchàdãnàü ÷arãravi÷eùaguõatvaü pratyuktam / pràõaceùñàdayo yadyapi dehadharmà eva tathàpi na dehamàtraprabhavàþ / mçtàvasthàyàmapi prasaïgàt / tasmàdyasyaite adhiùñànàddehadharmà bhavanti sa dehàtirikta àtmà / adçùñakàraõatve 'bhyupagamyamàne tasyàpi dehà÷rayatvànupapatteràtmaivàbhyupetavya iti / vaidharmyàntaramàha- ## / svaparapratyakùà hi dehadharmà dçùñà yathà råpàdayaþ / icchàdayastu svapratyakùà eveti dehadharmavaidharmyam / tasmàdapi dehàtiriktadharmà iti / tatra yadyapi caitanyamapi bhåtavi÷eùaguõastathàpi yàvadbhåtamanuvarteta / naca mada÷aktyà vyabhicàraþ / sàmarthyasya sàmànyaguõatvàt / apica mada÷aktiþ pratimadiràvayavaü màtrayàvatiùñhate tadvaddehe 'pi caitanyaü tadavayaveùvapi màtrayà bhavet / yathà caikasmindehe bahava÷cetayeran / naca bahånàü cetanànàmanyonyàbhipràyànuvidhànasaübhava iti ekapà÷anibaddhà iva bahavo vihaïgamàþ viruddhàdikriyàbhimukhàþ samarthà api na hastamàtramapi de÷amatipatitumutsahante / evaü ÷arãramapi na ki¤citkartumutsahate / api nànvayamàtràttaddharmadharmibhàvaþ / ÷akyo vini÷cetuü, mà bhådàkà÷asya sarvo dharmaþ sarveùvanvayàt / api tvanvayavyatirekàbhyàm / saüdigdha÷càtra vyatirekaþ / tathàca sàdhakatvamanvayamàtrasyetyàha- ## / dåùaõàntaraü vivakùuriõàmabhedo råpàdirna tu bhåtacatuùñayàdarthàntaramevaü bhåtapariõàmabheda eva caitanyaü na tu bhåtebhyor'thàntaraü, yena 'pçthivyàpastejo vàyuriti tattvàni' iti pratij¤àvyàghàtaþ syàdityarthaþ / etaduktaü bhavati-caturõàmeva bhåtànàü jagatpariõàmo na tvasti tattvàntaraü yasya pariõàmo råpàdayo 'nyadvà pariõàmàntaramiti / atroktàbhistàvadupapattibhirdehadharmatvaü nirastaü tathàpyupapattyantaràbhidhitsayàha- ## / bhåtadharmà råpàdayo jaóatvàdviùayà eva dçùñà na tu viùayiõaþ / naca keùà¤cidviùayàõàmapi viùayitvaü bhaviùyatãti vàcyam / svàtmani vçttivirodhàt / na copalabdhàveùa prasaïgastasyà ajaóàyàþ svayaüprakà÷atvàbhyupagamat / kçtopapàdanaü caitatpurastàt / upalabdhivaditi såtràvayavaü yojayati- ## / upalabdhigràhiõa eva pramàõàccharãvyatireko 'pyalagamyate / tasyàstataþ svayaüprakà÷apratyayena bhåtadharmebhyo jaóebhyo vailakùaõyena vyatirekani÷cayàt / astu tarhi vyatirekàdupalabdhirbhåtebhyaþ svatantrà tathàpyàtmani pramàõàbhàva ityata àha- ## / àjànatastàvadupalabdhibhedo nànubhåyata iti viùayabhedàdabhyupeyaþ / na copalabdhivyatirekiõàü viùayàõàü prathà saübhavatãtyupapàdatam / naca viùayabhedagràhi pramàõamastãti copapàditaü brahmatattvasamãkùàyàmasmàbhiþ / evaü ca sati viùayaråpatadbhedàveva sudurlabhàviti dåranirastà viùayabhedàdupalabdhibhedasaükathà / tenopalabdherupalabdhçtvamapi na tàttvikam / kintvavidyàkalpitam / tatràvidyàda÷àyàmapyupalabdherabheda ityàha- ## / na kevalaü tàttvikàbhedànnityatvamatàttvikàdapi nityatvameveti tasyàrthaþ / ## / nànàtve hi nànyenopalabdhe 'nyasya puruùasya smçtirupapadyata ityarthaþ / niràkçtamapyarthaü niràkaraõàntaràyànubhàùate- ## / yo hi dehavyàpàràdupalabdhirutpadyate tena dehadharma iti manyate taü pratãdaü dåùaõam- ## / prakçtamupasaüharati- ## //54 // 3.3.31.55. ## / svaràdibhedàtprativedamudgãthàdayo bhidyante / tadanubaddhàstu pratyayàþ prati÷àkhaü vihità bhedena / tatra saü÷ayaþ-kiü yasminvede yadudrãthàdayo vihitàsteùàmeva tadvedavihitàþ pratyayà utànyavedavihitànàmapyudrãthàdãnàü te pratyayà iti / kiü tàvatpràptam / 'omityakùaramudrãthamupàsti' ityudrãtha÷ravaõenodrãthasàmànyamavagamyate / nirvi÷eùasya ca tasyànupapattervi÷eùakàïkùàyàü sva÷àkhàvihitasya vi÷eùasya saünidhànàttenaivàkàïkùàvinivçtterna ÷àkhàntarãyamudrãthàntaramapekùate / na caivaü saünidhànena ÷rutipãóà, yadi hi ÷rutisamarpitamarthamapabàdhena tataþ ÷rutiü pãóayenna caitadasti / nahyudrãtha÷rutyabhihitalakùitau sàmànyavi÷eùau bàdhitau sva÷àkhàgatayoþ svãkaraõàcchàkhàntarãyàsvãkàre 'pi / yathàhuþ-'jàtivyaktã gçhãtveha vayaü tu ÷rutilakùite / kçùõàdi yadi mu¤càmaþ kà ÷rutistatra pãóyate' // evaü pràptam / evaü pràpta ucyate-udrãthàïgavavaddhàstu pratyayà nànà÷àkhàsu prativedamanuvarteranna prati÷àkhaü vyavatiùñheran / udrãthamityàdisàmànya÷ruteravi÷eùàt etaduktaü bhavati-yuktaü ÷uklaü pañamànayetyàdau paña÷rutimavi÷eùapravçttàmapi saünidhànàcchukla÷rutirbàdhata iti / vi÷iùñàrthapratyàyanapratyuktatvàtpadànàü samabhivyàhàrasya / anyathà tadanupapatteþ / naca svàrthamasmàrayitvà vi÷iùñàrthapratyàyanaü padànàmiti vi÷iùñàrthaprayuktaü svàrthasmàraõaü na svaprayojakamapavàdhitumutsahate / mà ca vàdhiprayojakàbhàvena svàrthasmàraõamapãti yuktamavi÷eùapravçttàyà api ÷ruterekasminneva vi÷eùe avasthàpanam / iha tådrãtha÷ruteravi÷eùeõa vi÷iùñàrthapratyàyakatvàt / saükoce pramàõaü ki¤cinnàsti / naca saünidhimàtramapabàdhitumarhati / ÷rutisàmànyadvàreõa ca sarvavi÷eùagàminyàþ ÷ruterekasminnavasthànaü pãóaiva / tasmàtsarvodrãthaviùayàþ pratyayà iti //55 // 3.3.31.56. mantràdivadvàvirodhaþ / viruddhamiti naþ saüpratyayo yatpramàõena nopalabhyate / upalabdhaü ca mantràdiùu ÷àkhàntarãyeùi ÷àkhàntarãyakarmasaübandhitvam / tadvadihàpãti dar÷anàdavirodhaþ / etacca dar÷itaü bhàùyeõa sugameneti //56 // 3.3.32.57. ## / vai÷vànaravidyàyàü chàndogye kiü vyastopàsanaü samastopàsanameveti / tatra divameva bhagavo ràjanniti hovàceti pratyakamupàsana÷ruteþ pratyekaü ca phalavattvàmnànàtsamastopàsane ca phalavattva÷ruterubhayathàpyupàsanam / naca yathà vai÷vànarãyeùñau yadaùñàkapàlo bhavatãtyàdãnàmavayujyavàdànàü pratyekaü phala÷ravaõe 'pyarthavàdamàtratvaü vai÷vànaraü dvàda÷akapàlaü nirvapedityasyaiva tu phalavattvamevamatràpi bhavitumarhati / tatra hi dvàda÷akapàlaü nirvapediti / vidhibhakti÷rutiryadaùñàkapàlo bhavatãtyàdiùu vartamànàpade÷aþ / naca vacanàni tvapårvatvàditi vidhikalpanà / avayujyavàdena stutyàpyupapatteþ / iha tu samaste vyaste ca vartamànàpade÷asyàvi÷eùàdagçhyamàõavi÷eùa÷atayà ubhayatràpi vidhikalpanàyàþ phalakalpanàyà÷ca bhedàt / nindàyà÷ca samastopàsanàrambhe vyastopàsane 'pyupapatteþ / ÷yàmo và÷vàhutimabhyavaharatãtivadubhayavidhamupàsanamiti pràpta ucyate-samastopàsanasyaiva jyàyastvaü na vyastopàsanasya / yadyapi vartamànàpade÷atvamubhayatràpyavi÷iùñaü tathàpi paurvàparyàlocanayà samastopàsanaparatvasyàvagamaþ / yatparaü hi vàkyaü tadasyàrthaþ / tathàhi-pràcãna÷àlaprabhçtayo vai÷vànaravidyànirmayàyà÷vapatiü kaikeyamàjagmiþ / te ca tattadekade÷opàsanamupanyastavantaþ / tatra kaikeyastattadupàsananindàpårvaü tannivàraõena samastopàsanamupasaühàra / tathà caikavàkyatàlàbhàya vàkyabhedaparihàràya ca samastopàsanaparataiva saüdarbhasya lakùyate / tasmàdbahuphalasaükãrtanaü / pradhànastavanàya / samastopà,nasyaiva tu phalavattvamiti siddham / ekade÷ivyàkhyànamupanyasya dåùayati- ## / saübhavatyakavàkyatve vàkyabhedasyànyàpyatvàt nedç÷aü såtravyàkhyànaü sama¤ja,mityarthaþ //57 // 3.3.33.58. nànà÷abdàdibhedàt / siddhaü kçtvà vidyàbhedamadhastanaü vicàrajàtamabhinirvartitam / saüprati tu sarvàsàmã÷varagocaràõàü vidyànàü kimabhedo bhedo và, evaü pràõàdigocaràsviti vicàrayitavyam / nanu yathà pratyayàbhidheyàyà apårvabhàvanàyà àjànato bhedabhàve 'pi dhàtvarthena niråpyamàõatvàttasya ca yàgàderbhedàtprakçtyarthayàgàdidhàtvarthànubandhabhedàdbhedaþ / tadanuraktàyà eva tasyàþ pratãyamànatvàt / evaü vidyànàmapi råpato vedyasye÷varasyàbhede 'pi tattatsatyasaükalpatvàdiguõopadhànabhedàdvidyàbheda iti nàstyabhedà÷aïkà / ucyateyuktamanubandhabhedàtkàryaråpàõàmapårvabhàvanànàü bheda iti / iha brahmaõaþ siddharåpatvàjguõànàmapi satyasaükalpatvàdãnàü tadà÷rayàõàü siddhatayà sarvatràbhedo vidyàsu / nahi vi÷àlavakùà÷cakorekùaõaþ kùatriyayuvà du÷ryavanadharmeti ekatropadiùño 'nyatra siühàsyo vçùaskandhaþ evopadi÷yamàna÷cakorekùaõatvàdyapajahàti na khalu pratyupade÷aü vastu bhidyate / tasya sarvatra tàdavasthyàt / atàdavasthye và tadeva na bhavet / nahi vastu vikalpyata iti / tasmàdvedyàbhedàdvidyànàü bheda iti pràptam / evaü pràpta ucyate-bhavedetadevaü yadi vastuniùñànyupàsanavàkyàni kintu tadviùayàmupàsanàbhàvanàü vidadhati / sà ca kàryaråpà / yadyapi copàsanàbhàvanà upàsanàdhãnaniråpaõopàsanaü copàsyàdhãnaniråpaõamupàsyaü ce÷varàdi vyavasthitaråpam, tathàpyupàsanaviùayãbhàvo 'sya kadàcitkasyàcitkenacidråpeõetyapariniùñhita eva / yathaikaþ strãkàyaþ kenacidbhakùyatayà kenacidupagantavyatayà kenacidapatyatayà kenacinmàtçtayà kenacidupekùaõãyatayà viùayãkriyamàõaþ puruùecchàtantraþ / evamihàpi upàsanàni puruùecchàtantratayà vidheyatàü nàtikràmanti / naca tattadguõatayopàsanàni guõabhedànna bhidyante / na càgnihotramivopasanàü vidhàya dadhitaõóulàdiguõavadiha satyasaükalpatvàdiguõavidhiryenaika÷àstratvaü syàt / api tåtpattàvevopàsanànàü tattadguõavi÷iùñànàmavagamàt / tatràgçhyamàõavi÷eùatayà sarvàsàü bedastulyaþ / naca samasta÷àkhàvihitasarvaguõopasaühàraþ ÷akyànuùñhànastasmàdbedaþ / ## / kecitkhalu guõàþ kàsucidvidyàsu samànàstenaikavidyàtve àvartayitavyàþ / ekatroktatvàt / vidyàbhede tu na paunaruktyamekasyàü vidyàyàmuktà vidyàntare noktà iti vidyàntarasyàpi tadguõatvàya vaktavyà anuktànàmapràpteriti //58 // 3.3.34.59. ## / agnihotradar÷apårõamàsàdiùu pçthagadhikàràõàmapi succayo dçùño niyamavàüsteùàü nityatvàdupàsanàstu kàmyatayà na nityàstasmànnàsàü samuccayaniyamaþ / tena samànaphalànàü dar÷apårõamàsajyotiùñomàdãnàmiva na niyamavànvikalpaþ phabhåmàrthinaþ samuccayasyàpi saübhavàditi pårvaþ pakùaþ / upàsanànàmamåùàmupàsyasàkùàtkaraõasàdhyatvàtphalabhedasyaikenopàsanenopàsyasàkùàtkaraõe tata eva phalaprakilàbhe tu kçtamupàsanàntareõa / naca sàkùàtkaraõasyàti÷ayasaübhavasyopàyasahasrairapi tàdavasthyàttanmàtrasàdhyatvàcca phalàvàpteþ / upàsanàntaràbhyàse ca cittaikàgratàvyàghàtena kasya cidupàsanàniùpatteriha vikalpa eva niyamavàniti ràddhàntaþ //59 // 3.3.35.60. ## / yàsåpàsanàsu vinopàsyasàkùàtkàraõamadçùñenaiva kàmyasàdhanaü tàsàü kàmyadar÷apaurõamàsàdivatpuruùecchàva÷ena vikalpasamuccayàviti sàmpratam //60 // 3.3.36.61. ## / tannirdhàraõàniyamastaddçùñeþ pçthagdhyapratibandhaþ phalamityatropasanàsu phala÷ruteþ parõamayãnyàyenàrthavàdatayopàsanànàü kratvarthatvena samuccayaniyamamà÷aïkya puruùàrthatayaikaprayogavacanagrahaõàbhàve samuccayaniyamo nirastaþ / iha tu satyapi puruùàrthatve kasmànnaikaprayogavacanagrahaõaü bhavatãti pårvoktamarthamàkùipan pratyavatiùñhate / yadyapi hi kàmyà età upàsanàstathàpi na svatantrà bhavitumarhanti / tathà sati hi kratvarthànà÷ritatayà kratuprayogàdbahirapyamåùàü prayogaþ prasajyate / naca prayujyante tatkasya hotoþ / kratvarthà÷ritànàmeva tàsàü tattatphalodde÷ena vidhànàditi / evaü cà÷rayatantratvàdà÷ritànàü prayogavacanenà÷rayàõàü samuccayaniyamenà÷ritànàmapi samuccayaniyamo yukta itarathà tadà÷ritatvànupapatteþ / sa ca prayogavacana upàsanàþ samuccitanvaüstattatphalakàmanànàmava÷yaübhàvamàkùipati tadabhàve tàsàü samuccayaniyamàbhàvàditi manvànasya pårvaþ pakùaþ / ràddhàntastu yathàvihitoddiùñapadàrthanurodhã prayogavacano na padàrthasvabhàvànanyathayitumarhati / kintu tadavirodhenàvatiùñhate / tatra kratvarthànàü nityavadàmnànàttathàbhàvasya na saübhavànniyamenaitàntsamuccinotu / kàmàvabaddhàståpàsanàþ kàmànamanityatvànna samuccayena niyantumarhati / nahi kàmà vidhãyate yena samuccãyerannapi tåddi÷yante / mànàntarànusàrã codde÷o na tadvirodhenodde÷yamanyathayatã / tathà satyudde÷ànupapatteþ / tasmàtkàmànàmanityatvàttadavabaddhànàmupàsanànàmapyanityatvam / nityànityasaüyogavirodhàt satyapi tadà÷rayàõàü nityatve idameva cà÷rayatantratvamà÷ritànàü yadà÷raye satyeva vçttirnàsatãti / na tu tatra vçttireva nàvçttiriti tadidamuktam-à÷rayatantràõyapi hãti //61 // 3.3.36.62. // 62 // 3.3.36.63. ## / apirbhinnakamo dirudgãthamapãti / vedàntarohitapraõavodgãthaikatvapratyayasàmarthyàddhotçkarmaõaþ ÷aüsanàdudràtà pratisamàdadhàti kiü tadityata àha durudrãthamapi vedàntarodite caudràtre karmaõi utpannaü kùatam / evaü bruvanvedàntaroditasya pratyasyetyàdi yojanãyam //63 // 3.3.36.64. ## / asya såtrasyànvayamukhena vyatirekamukhena ca vyàkhyà / ÷eùamatirohitàrtham //64 // 3.3.36.65. // 65 // 3.3.36.66. // 66 // iti ÷rãvàcaspatimi÷raviracite ÷àrãrakabhagavatpàdabhàùyavibhàge bhàmatyàü tçtãyàdhyàyasya tçtãyaþ pàdaþ //3 // ## / 3.4.1.1. ## / sthitaü kçtvopaniùadàmapavargàkhyapuruùàrthasàdhanàtmaj¤ànaparatvamupàsanànàü ca tattatpuruùàrthasàdhanatvamadhastanaü vicàrajàtamabhinirvartitam / samprati tu kimaupaniùadàtmatattvaj¤ànamapavargasàdhanatayà puruùàrthamàho kratuprayogàpekùitakartçpratipàdakatayà kratvarthamiti mãmàüsàmahe / yadà ca kratvarthaü tadà yàvanmàtraü kratuprayogavidhinàpekùitaü kartçtvamàmuùmikaphalopabhoktçtvaü ca na caitadanityatve ghañate kçtavipraõà÷àkçtàbhyàgamaprasaïgàdato nityatvamapi, tàvanmàtramupaniùatsu vivakùitam / ito 'nyadanapekùitaü viparãtaü ca nopaniùadarthaþ syàt / yathà ÷uddhatvàdi / yadyapi jãvànuvàdena tasya brahmatvapratipàdanaparatvamupaniùadàmiti mahatà prabandhena tatra tatra pratipàditaü tathàpyatra keùà¤citpårvapakùa÷ahkàbãjànàü niràkaraõe tadeva sthåõanikhanananyàyena ni÷calãkriyata ityasti vicàraprayojanam / tatra yadyapi prokùaõàdivadàtmaj¤ànaü na ka¤citkratumàrabhyàdhãtam, yadyapi ca kartçmàtraü nàvyabhicàritakratusaübandhaü kartçmàtrasya laukikeùvapi karmasu dar÷anàdyena parõatàdivadanàrabhyàdhãtamapyavyabhicaritakratusaübandhajihådvàreõa vàkyenaiva kratvarthamàpadyate tathàpi yàdç÷a àtmà kartàmuùmikasvargàdiphalabhogabhàgã dehàdyatirikte vedàntaiþ pratipàdyate na tàdç÷asyàsti laukikeùu karmasåpayogaþ / teùàmaihikaphalànàü ÷arãrànatiriktenàpi yàdç÷atàdç÷ena kartraupapatteþ / àmuùmikaphalànàü tu vaidikànàü karmaõàü tamantareõàsaübhavàttatsaübandha evàyamaupaniùadaþ ka4teti tadavyabhicàràttànyanusmàrayajjuhvàdivadvàkyenaiva tajj¤ànaü parõatàvatkratvaidamarthyamàpadyata iti phala÷rutirarthavàdaþ / taduktam-'dravyasaüskàrakarmasu paràrthatvàtphala÷rutirarthavàdaþ syàt' iti aupaniùadàtmaj¤ànasaüskçto hi kartà pàralaukikaphalopabhogayogyo 'smãti vidyàvàcchraddhàvànkratuprayogàïgaü nànyathà prokùità iva vrãhayaþ kratvaïgamiti / priyàdisåcitasya ca saüsàriõa evàtmano draùñavyatvena pratij¤àpanàdapahatapàpmatvàdi tu tadvi÷eùaõaü tasyaiva stutyartham / na tu tatparatvamupaniùadàm / tasmàtkratvarthamevàtmaj¤ànaü kartçsaüskàradvàrà na punaþ puruùàrthamiti / etadupodbalàrthaü ca brahmavidàmàcàràdiþ ÷rutyavagata upanyastaþ / na kevalaü vàkyàdàtmaj¤ànasya kratvarthatvam / tçtãyà÷rute÷ca / na tvetatprakçtodgãthavidyàviùayaü yadeva vidyayeti sarvanàmavadhàraõàbhyàü vyàpteradhigamat / yathà ya eva dhåmavànde÷aþ sa vahvimàniti / samanvàrambhavacanaü ca phalàrambhe vidyàkarmaõoþ sàhityaü dar÷ayati / tacca yadyapyàpneyàdiyagaùañkavatsamapradhànatvenàpi bhavati tathàpyuktayà yuktyà vidyàyàþ karma pratyaïgabhàvenaiva netavyam / vedàrthaj¤ànavataþ karmavidhànàdupaniùado 'pi vedàrtha iti tajj¤ànamapi karmàïgamiti //1 // 3.4.1.2. // 2 // 3.4.1.3. // 3 // 3.4.1.4. // 4 // 3.4.1.5. // 5 // 3.4.1.6. // 6 // 3.4.1.7. ## / sugamam //7 // 3.4.1.8. ## / yadi ÷arãràdyatiriktaþ kartà bhoktàtmetyetanmatra upaniùadaþ paryavasitàþ syustataþ syàdevaü, na tvetadasti / tàstvevaübhåtajãvànuvàdena tasya ÷uddhabuddhodàsãnabrahmaråpatàpratipàdanaparà iti tatra tatràsakçdàveditam / anadhigatàrthabodhanasvarasatà hi ÷abdasya pramàõàntarasiddhànuvàdena / tathà caupaniùadàtmaj¤ànasya kratvanuùñhànavirodhinaþ kratusaübandha eva nàsti / kimaïga punaþ tadavyabhicàrastata÷ca kratu÷eùatà / tathàca nàpavargaphala÷ruterarthavàdamàtratvamapi tu phalaparatvameva / ata eva priyàdisåcitena saüsàriõàtmanopakramasya tasyaivàtmano 'dhikopadidikùàyàü paramàtmanàtyantàbheda upadi÷yate / yathà samàropitasya bhujagasya rajjuråpàdatyantàbhedaþ pratipàdyate yo 'yaü sarpaþ sà rajjuriti / yathà vidyàyàþ karmàïgatve dar÷anamupanyastamevakarmàïgatve dar÷anamuktam / tatra karmàïgatvadar÷anànàmanyathàsiddhiruktà kevalavidyàdar÷anànàü tu nànyathàsiddhiþ //8 // 3.4.1.9. // 9 // 3.4.1.10. ## / vyàptirapyudgãthavidyàpekùayà tasyà eva prakçtatvànna tva÷eùàpekùayà / yatha sarve bràhmaõà bhojyantàmiti nimintritàpekùayà teùàmeva prakçtatvàt //10 // 3.4.1.11. ## / sugamam / avibhàge 'pi na doùa ityàha- ## / saüsàriviùayà vidyà ##yathodgãthavidyà / pratiùiddhà ca yathàsacchàstràdhigamanalakùaõà //11 // 3.4.1.12. ##tåpaniùadadhyayanavataþ / etaduktaü bhavati-yadadhyayanamarthàvabodhaparyantaü karmasåpayujyate yathà karmavidhivàkyànàü tanmàtravata evàdhikàraþ karmasu nopaniùadadhyanavataþ tadadhyayanasya karmasvanupayogàditi / adhyayanamàtravata eveti màtragrahaõenàrthaj¤ànaü và vyavacchinnamiti manvàno bhrànta÷codayati- ## / svàbhipràyamudghàñayansamàdhatte- ## / upaniùadadhyayanàpekùaü màtragrahaõaü nàrthabodhàpekùamityarthaþ //12 // 3.4.1.13. ## / kurvanneveha karmàõãtyavidyàvadviùayamityarthaþ //13 // 3.4.1.14. vidyavadviùayatve 'pyavirodho vidyàstutyarthatvàdityàha- ## //14 // 3.4.1.15. apica vidyàphalaü pratyakùaü dar÷ayantã ÷rutiþ kàlàntarabhàviphalakarmàïgatvaü vidyàyà niràkarotãtyàha- ## / kàmakàra icchà //15 // 3.4.1.16. ## / adhikopade÷àdityanenàtmana eva ÷uddhabuddhodàsãnatvàdaya uktàþ / iha tu samastakriyàkàrakaphalavibhàgopamardaü ceti //16 // 3.4.1.17. #<årdhvaretaþsu ca ÷abde hi># / subodham //17 // 3.4.2.18. ## / siddha årdhvaretasàmà÷ramitve tadvidyànàmakarmàïgatayàpavargàrthaü syàt / à÷ramitvaü tveùàmanyàrthaparàmar÷amàtrànna sidhyati / vidhyabhàvàt / smçtyàcàraprasiddhi÷ca teùàü pratyakùa÷rutivirodhàdapramàõam / nindati hi pratyakùà ÷rutirà÷ramàntaraü 'vãrahà và eùa devànàm' ityàdikà / pratyakùa÷rutivirodhe ca smçtyàcàrayorapràmàõyamuktaü 'virodhe tvanapekùaü syàdasati hyanumànam' iti / tadetatsarvamàha- ## ## / andhapaïgavàdayo hi ye naimittikakarmànadhikçtàstànpratyà÷ramàntaravidhiriti / ## / na kevalamanyaparatayà paràmar÷asyà÷ramàntaraü na labhyate api tvà÷ramàntaranindàdvàreõàpavàdàdapãtyarthaþ / syàdetat / bhavatveùa paràmar÷o 'nyàrthaþ / ye ceme 'raõya ityàdibhyastvà÷ramàntaraü setasyatãtyata àha- ## / asyàpi devapathopade÷aparatvànnaitatparatvamityarthaþ / na cànyaparàdapi sphuñatarà÷ramàntarapratyata ityàha- ## / nahi tapa eva dvitãya ityatrà÷ramàntaràbhidhàyã ka÷cidasti ÷abda iti / nanvetameva pravràjina iti vacanàdà÷ramàntaraü setsyatãtyata àha- ## / etadapi lokasaüstavanaparamiti / adhikaraõàrambhamàkùipya nàsti pratyakùavacanamitikçtvà cinteyamiti samàdhatte- ## //18 // 3.4.2.19. ## / bhavatvanyàrthaþ paràmar÷astathàpyetasmàdà÷ramàntaràõi pratãyamànàni ca nàpàkaraõamarhanti / evaü tànyapàkriyeranyadyasmànna pratãyeran / pratãyamànàni và ÷rutyà bàdhyeran / na tàvanna pratãyante / tathàhi-trayo dharmaskandhà iti skandhatritvaü pratij¤àtam / tatra skandha÷abdo yadyà÷ramaparo na syàditi tu samåhavacanastato dharmàõàü yaj¤àdãnàü pràtisvikotpattãnàü kimapekùya tritvamaïkhyà suvyavasthàpyeta / ekaikà÷ramopasaügçhãtàstvà÷ramàõàü tritvàcchakyàstritve vyavasthàpayitumityà÷ramatritvapratij¤opapattiþ / tatra yaj¤àdiliïgo gçhà÷rama eko dharmaskandho brahmacàrãti dvitãyastapa iti ca, tapaþpradhànàttu vànaprasthà÷ramànnànyaþ, brahmasaüstha iti ca pàri÷eùyàtparivràóiti vakùyati / tasmàdanyaparàdapi paràmarthàda÷ramàntaràõi pratãyamànàni devatàdhikaraõanyàyena na ÷akyante 'pàkartum / naca pratyakùa÷rutivirodho vãrahà vetyàdeþ pratipannagàrhasthyaü pramàdàdaj¤ànàdvàgnimudvàsayituü pravçttaü pratyupapatteþ / eva¤ca avirodhe siddhavatparàmar÷àda÷ramàntaràõàü ÷àstràntarasiddhiü và kalpayiùyàmo yathopavãtavidhipare vàkye 'upavyayate devalakùmameva tatkurute' ityatra nivãtaü manuùyàõàü pràcãnàvãtaü pitçõàmiti ÷àstràntarasiddhayornivãtapràcãnàvãtayoþ paràmar÷a iti //19 // 3.4.2.20. ## / yadyapi brahmasaüsthatvastu tiparatayàsya saüdarbhasyaikavàkyatà gamyate / saübhavàntyàü caikavàkyatàyàü vàkyabhedo 'nyàpyaþ / tathàpyà÷ramàntaràõàü pårvasiddherabhàvàtparàmar÷ànupapatteþ, aparàmar÷e ca stuterasaübhavena kiüparatayà ekavàkyatàstvitã tàü bhaïktvà dhàraõavadvaramapårvatvàdvidhirevàstu / yathà 'adhastàtsamidhaü dhàrayannanudravedupari hi devebhyo dhàrayati' ityatra satyàmapyadhodhàraõenaikavàkyatàpratãtau vidhãyata evoparidhàraõamapårvatvàt / tathoktam 'vidhistu dhàraõe 'pårvatvàt' it / tathehàpyà÷ramàntaraparàmar÷a÷rutirvidhareveti kalpyte / saüprati paràmar÷e 'pãtareùàmà÷ramàõàü brahmasaüsthatà saüstavasàmarthyàdeva vidhàtavyà / na khalvavidheyaü saüståyate tadarthatvàtsaüstavasyetyàha- ## / atràvàntaravicàramàrabhate- ## / vicàraprayojanamàha- ## / nanu anà÷ramyeva brahmasaüstho bhaviùyatãtyata àha- ## / tatra pårvapakùamàha- ## / ayamabhisaüdhiþ / yadi tàvadbrahmasaüstha iti padaü pratyastamityàvayavàrthaü parivràjake '÷vakarõàdipadavadråóhaü tadà÷ramapràptimàtreõaivàmçtãbhàva iti na tadbhàvàyà brahmaj¤ànamapekùeta / tathàca nànyaþ panthà vidyate 'yanàyeti virodhaþ / naca saübhatyavayavàrthe samudàyasaktikalpanà / tasmàdbrahmaõi saüsthàsyeti / brahmasaüsthaþ / eva¤ca caturùvà÷rameùu yasyaiva brahmaõi niùñhatvamà÷ramiõaþ sa brahmasaüstho 'mçtatvametãti yuktam / tatra tàvadbrahmacàrigçhasthau sva÷abdàbhihitau tapaþpadena ca tapaþpradhànatayà bhikùuvànaprasthàvupasthàpitau / bhikùurapi hi samàdhika÷aucàùñagràsãbhojananiyamàdbhavati vànaprasthavattapaþpradhànaþ / naca gçhasthàdeþ karmiõo brahmaniùñhatvàsaübhavaþ / yadi tàvatkarmayogaþ karmità sà bhikùorapi kàyavàïmanobhirasti / atha ye na brahmàrpaõena karma kurvanti kintu kàmàrthitayà te karmiõaþ / tathà sati gçhasthàdayo 'pi brahmàrpaõena karma kurvàõà na karmiõaþ / tasmàdbrahmaõi tàtparyaü brahmaniùñhatà na tu karmatyàgaþ / pramàõavirodhàt / tapasà ca dvayorà÷ramayorekãkaraõena traya iti tritvamupapadyate / eva¤ca trayo 'pyà÷ramà abrahmasaüsthàþ santaþ puõyalokabhàjo bhavanti yaþ punareteùu brahmasaüsthaþ so 'mçtatvabhàgiti / naca yeùàü puõyalokabhàktvaü teùàmevàmçtatvamiti virodhaþ / yathà devadattayaj¤adattau mandapraj¤àvabhåtàü saüprati tayoryaj¤àdattastu ÷àstràbhyàsàtpañupraj¤o vartate iti tathehàpi ya evàbrahmasaüsthàþ / puõyalokabhàjasta eva brahmasaüsthà amçtatvabhàja ityavasthàbhedàdavirodhaþ / tathàca brahmasaüstha iti yaugikaü padaü prakçtaviùayaü bhaviùyati / yathà àgnepyàgnãdhramupatiùñhata ityatra viniyuktàpi prakçtaivàgneyã gçhyate / naca viniyuktaviniyogavirodhaþ / yadi hyatràgnotyupadi÷yeta tato yathà pratãtà tathoddi÷yate / viniyuktà ca pratãtirbhavediti viniyuktaviniyogavirodhaþ / iha tu àgnãdhropasthàne sà vidheyatvena viniyujyate / na tåddi÷yate / vidheyatvena ca viniyoge àgneyãpadàrthàpekùaõàtprakçtàtikrame pramàõàbhàvàt / tàvatà ca ÷àstropapatternàprakçtànàmapi grahaõasaübhavaþ / naca yàtayàmatayà na viniyogaþ / vàcasteme sarveùàmeva mantràõàü viniyogàdanyatràpyaviniyogaprasaïgàt / tathehàpi prakçtà evà÷ramà buddhiviparivartinaþ paràmç÷yante nànuktaþ parivràóeveti pårvaþ pakùaþ / ràddhàntamupakramate- ## / yathopakràntaü tathaiva parisamàpanamucitam / yatsaükhyàkà÷ca ye prasiddhàste tatsaükhyàkà eva kãrtyante iti cocitam / na tu satyàü gatàvutsargasyàpavàdo yujyate / a÷àdhàraõenaikaikena lakùaõenaikeka à÷ramo vaktumupakrànta iti tathaiva samàpanamucitam / na tu sàdhàraõàsàdhàraõàbhyàmupakramasamàptã ÷rliùyete / naca tapo nàma nàsàdhàraõaü vànaprasthànàmityata àha- ## / na khalu paràkàdibhiþ kàyakle÷apradhàno yathà vànaprasthastathà bhikùuþ satyapyaùñagràsàdiniyame / naca ÷aucasantoùa÷amàdayastapaþ pakùe vartante tatra vçddhànàü tapaþprasiddherasiddheþ / ata eva vçddhàstapaso bhedena ÷aucàdãnàcakùate-'÷aucasantoùatapaþsvàdhyàye÷varapraõidhànàni niyamàþ' iti / siddhasaükhyàbhedeùu ca saükhyàntaràbhidhànama÷liùñamityàha- ## / traya eta iti kiü bhikùurapi paràmç÷yate kintvà bhikùuvarjaü traya eva / na tàvantraya iti bhikùusaügrahe tadvarjanamete traya ityatra vartuü ÷akyam / eva iti prakçtànàü sàkalyena paràmar÷àdbhikùusaügrahe ca na tasya puõyalokatvamabrahmasaüsthàtvàbhàvàdbhikùoþ / tena tasya brahmasaüsthasya sadà puõyalokatvamamçtatvaü ceti virodhaþ / triùu ca brahmasaüsthapade yadeti saübandhanãyam / bhikùau ca sadeti vaiùamyam / tadidamuktam- ## / pårvapakùàbhàsaü smàrayati- ## / tanniràkaroti- ## / ayamabhisaüdhiþ / satyaü yaugikaþ ÷abdaþ sati prakçtasaübhave na tadatipattyàprakçte vartitumarhati / asati tu saübhave mà bhåtpramàdapàñha ityaprakçte vartayitavyaþ, dar÷ita÷càtràsaübhavo 'dhastàditi / eùa hi brahmasaüsthatàlakùaõo dharmo bhikùorasàdhàraõa à÷ramàntaràõi tatsaüsthànyatatsaüsthàni ca bhikùustatsaüstha ityeva / tatsaüsthatà hi svàbhàvaü vyavacchindantã virodhàdyastatsaüstha eva tatrà¤jasã nànyatra / #<÷amadamàdistu tadãya iti># / svàïgamavyavadhàyakamityarthaþ / brahmasaüsthatvamasàdhàraõaü parivràjakadharmaü ÷rutiràdar÷ayatãtyàha- ## / sarvasaïgaparityàgo hi nyàsaþ sa brahmà kuta ityata àha- ## / ataþ paro brahmeti / kimapekùya paraþ saünyàsa ityata àha- ## / etaduktaü bhavati-brahmaparatayà sarveùaõàparityàgalakùaõo nyàso brahmeti / tathà cedç÷aü nyàsalakùaõaü brahmasaüsthatvaü bhikùorevàsàdhàraõaü netareùàmà÷ramiõàm / brahmaj¤ànasya ÷abdajanitasya yaþ paripàkaþ sàkùàtkàro 'pavargasàdhanaü tadaïgatayà parivràjyaü vihitam / na tvanadhikçtaü pratãtyarthaþ //20 // 3.4.3.21. ## / yadyatra saünidhàna upàsanàvidhirnàsti tataþ prade÷àntarasthito 'pi vidhivyabhicàritatadvidhisaübandhenodgãthenopasthàpitaþ sa eùa rasànàü rasatama ityàdinà padasaüdarbheõaikavàkyabhàvamupagataþ ståyate / nahi samabhivyàhçtairevaikavàkyatà bhavatãti ka÷cinniyamaheturasti / anuùaïgàtide÷alabdhairapi vidhyasamabhivyàhçtairarthavàdairekavàkyatàbhyupagamàt / yadi tådgãthamupàsãta sàmopàsãtetyàdividhisamabhivyàhàraþ ÷rutastathàpi tasyaiva vidheþ stutirna tåpàsanàviùayasamarpaõapara omityetadakùaramudgãthamityanenaivopàsanàviùayasamarpaõàditi pràpte 'bhidhãyate-na tàvaddårasthena karmavidhivàkyenaikavàkyatàsaübhavaþ / pratãtasamabhivyàhçtànàü vidhinaikavàkyatayà stutyarthatvamarthavàdànàü raktapañanyàyena bhavati / na tu stutyà vinà kàcidanupapattirvidheþ / yathàhuþ-'asti tu tadityatireke parihàraþ' iti / ata eva vidherapekùàbhàvàtpravartanàtmakasyànuùaïgatide÷àdibhirarthavàdapràptyabhidhànamasama¤jasam / nahi kartrapekùitopàyàmavagatàyàü prà÷astyapratyayasyàsti ka÷cidupayogaþ / tasmàddårasthasya karmavidheþ stutàvànarthakyam / tenaikavàkyatànupapatteþ saünihitasya tåpàsanàvidheþ kiü viùayasamarpaõenopayujyatàmuta stutyeti vi÷aye viùayasamarpaõena yathàrthavattvaü naivaü stutyà bahiraïgatvàt / agatyà hi sà / tasmàdupàsanàrthà iti siddham / 'kuryàtkriyeta kartavyaü bhavetsyàditi pa¤camam / etatsyàtsarvavedeùu niyataü vidhilakùaõam // ' bhàvanàyàþ khalu kartçsamãhitànukålatvaü vidhirniùedha÷ca karturahitànukålatvam / yathàhuþ-'kartavya÷ca sukhaphalo 'kartavyo duþkhaphalo 'kartavyo duþkhaphalaþ' iti / etaccàsmàbhirupapàditaü nyàyakaõikàyàm / kriyà ca bhàvanà tadvacanà÷ca karotyàdayaþ / yathàhuþ-kamabhvastayaþ kriyàsàmànyavacanà iti / ata eva kçbhvastãnudàhçtavàn / sàmànyoktau tadvi÷eùàþ pacedityàdayo 'pi gamyanta iti tatra kuryàdityàkùiptakartçkà bhàvanà / kriyeteti àkùiptakarmikà bhàvanà / kartavyamiti tu karmabhåtadravyopasarjanabhàvanà / evaü daõóã bhaveddaõóinà bhavitavyaü daõóinà bhåyetetyekadhàtvarthaviùayà vidhyupahità bhàvanà udàhàryàþ / bhavati÷caiùa janmani / yathà kulàlavyàpàràdghaño bhavati bãjàdaïkuro bhavatãti prayu¤jate / naca bãjàdaïkuro 'stãti prayu¤jate / tasmàdasti sattàyàü na janmanãti //21 // 3.4.3.22. // 22 // 3.4.4.23. ## / yadyapi upaniùadàkhyànàni vidyàsaünidhau ÷rutàni tathàpi 'sarvàõyàkhyànàni pàriplave' iti sarva÷rutyà niþ÷eùàrthatayà durbalasya saünidherbàdhitatvàtpariplavàrthànyevàkhyànàni / naca sarvà dà÷atayãranubråyàditi viniyoge 'pi dà÷atayãnàü pràtisvikaviniyogàttatra tatra karmaõi yathà viniyogo na virudhyate tathehàpi satyapi pàriplave viniyege saünidhànàdvidyàïgatvamapi bhaviùyatãti vàcyam / dà÷atayãùu pràtisvikànàü viniyogànàü samudàyaviniyogasya ca tulyabalatvàdiha tu saünidhànàt ÷ruterbalãyastvàt / tasmàtpàriplavàrthànyevàkhyànànãti pràpta ucyate-naiùàmàkhyànànàü pàriplave viniyogaþ / kintu pàriplavamàcakùãtetyupakramya yànyàmnàtàni manurvaivasvato ràjetyàdãni teùàmeva tatra viniyogaþ, tànyeva hi pàriplavena vi÷eùitàni / itarathà pàriplave sarvàõyàkhyànànityetàvataiva gatatvàtpariplavamàcakùãtetyanarthakaü syàt / àkhyànavi÷eùaõatve tvarthavat / tasmàdvi÷eùàõànurodhàtsarva÷abdastadapekùo na tva÷eùavacanaþ / yathà sarve bràhmaõà bhojayitavyà ityatra nimintràtàpekùaþ sarva÷abdaþ / tathà copaniùadàkhyànànàü vidyàsaünidhirapratidvandãü vidyaikavàkyatàü so 'rodãdityàdãnàmiva vidhyekavàkyatvaü gamayatãti siddham / pratipattisaukaryàccetyupàkhyànena hi bàlà apyavadhãyante yathà tantropàkhyàyikayeti //23 // 3.4.4.24. // 24 // 3.4.5.25. ## / vidyàyàþ kratvarthatve sati tathà kratåpakaraõàya svakàryàya kraturapekùitaþ / tadabhàve kasyopakàro vidyayeti / yadà tu puruùàrthà tadà nànayà kraturapekùitaþ svakàrye nirapekùàyà eva tasyàþ sàmarthyàt / agnãndhànàdinà cà÷ramakarmàõyupalakùyante tadàha- ## / svàrthasiddhau nàpekùitavyàni na tu svasiddhàviti / etaccàdhikamupariùñàdvakùyate / tadvivakùayà caitatprayojanaü pårvatanasyàdhikaraõasyoktam //25 // 3.4.5.26. adhikavivakùyeti yaduktaü tadadhikamàha- ## / yathà svàrthasiddhau nàpekùyante à÷ramakarmàõi evamutpattàvapi nàpekùyeranniti ÷aïkà syàt / naca vividiùanti yaj¤enetyàdivirodhaþ / nahyeùa vidhirapi tu vartamànàpade÷aþ / sa ca stutyàpyupapadyate / apica catasraþ pratipattayo brahmaõi / prathamà tàvadupaniùadvàkya÷ravaõamàtràdbhavati yàü kilàcakùate ÷ravaõamiti / dvitãyà mãmàüsàsahità tasyàdevopaniùadvàkyàdyàmàcakùate / mananamiti / tçtãyà cintà / santatimayã yàmàcakùate nididhyàsanamiti / caturthã sàkùàtkàravatã vçttiråpà nàntarãyakaü hi tasyàþ kaivalyamiti / tatràdye tàvatpratipatti viditapadatadarthasya viditavàkyagatigocaranyàyasya ca puüsa upapadyete eveti na tatra karmàpekùà / te eva ca cintàmayãü tçtãyaü pratipattiü prasuvàte iti na tatràpi karmàpekùà / sà càdaranairantaryadãrghakàlasevità sàkùàtkàravatãmàdhatta eva pratipattiü caturthãmiti na tatràpyasti karmàpekùà / tannàntarãyakaü ca kaivalyamiti na tasyàpi karmàpekùà / tadevaü pramàõata÷ca prameyata utpattau ca kàrye ca na j¤ànasya karmàpekùeti bãjaü ÷aïkàyàm / evaü pràpta ucyate-utpattau j¤ànasya karmàpekùà vidyate vividiùotpàdadvàrà 'vividiùanti yaj¤ena' iti ÷ruteþ / na cedaü vartamànàpade÷atvàtstutimàtramapårvatvàdarthasya / yathà yasya parõamayã juhårbhavatãti parõamayatàvidhirapårvatvànna tvayaü vartamànàpade÷aþ, anuvàdànupapatteþ / tasmàdutpattau vidyayà ÷amàdivat karmàõyapekùyante / tatràpyevaüviditi vidyàsvaråpasaüyogàdantaraïgàõi vidyotpàde ÷amàdãni, bahiraïgàõi karmàõi vividiùàsaüyogàt / tathàhi-à÷ramavihitanityakarmànuùñhànàddharmasamutpàdastataþ pàpmà vilãyate / sa hi tattvato 'nityà÷uciduþ-khànàtmani saüsàre sati nitya÷ucimukhàtmalakùaõena vibhrameõa malinayati cittasattvamadharmanibandhanatvàdvibhramàõàm / ataþ pàpmanaþ prakùaye pratyakùopapattidvàràpàvaraõe sati pratyakùopapattibhyàü saüsàrasya tàttvikãmanityà÷uciduþkharåpatàmapratyåhaü vini÷cineti / tato 'sminnanabhiratisaüj¤aü vairàgyamupajàyate / tatastajjihàsàsyopàvartate / tato hànopàyaü prayeùate paryeùamàõa÷càtmatattvaj¤ànamasyopàya iti ÷àstradàcàryavacanàccopa÷rutya tajjij¤àsata iti vividiùopahàramukhenàtmaj¤ànotpattàvasti karmàõamupayogaþ / vividiùuþ khalu yukta ekàgratayà ÷ravaõamanane kartumutsahate / tato 'sya 'tattvamasi' itivàkyannirvicikitsaü j¤ànamutpadyate / naca nirvicikitsaü tattvamasãti vàkyàrthamavadhàrayataþ karmaõyadhikàro 'sti / yena bhàvanàyàü và bhàvanàkàrye và sàkùàtkàre karmaõàmupayogaþ / etena vçttirårapasàkùàtkàrakàrye 'pavarge karmaõàmupayogo dåranirasto veditavyaþ / tasmàdyathaiva ÷amadamàdayo yàvajjãvamanuvartante evamà÷ramakarmàpãtyasamãkùitàbhàdhànam / viduùastatrànadhikàràdityuktam / dçùñàrtheùu tu karmasu pratiùiddhavarjamanadhikàre 'pyasaktasya svàrasikã pravçttirupapadyata eva / nahi tatrànvayavyatirekasamadhigamanãyaphale 'sti vidhyapekùà / ata÷ca 'bhràntyà cellaukikaü karma vaidikaü ca tathàstu te' iti pralàpaþ / ÷amadamàdãnàü tu vidyotpàdàyopàttànàmupariùñàdavasthàsvàbhàvyàdanapekùitànàmapyanuvçttiþ / upapàditaü caitadasmàbhiþ prathamasåtra ite neha punaþ pratyàpyate / tasmàdvividiùotpàdadvàrà÷ramakarmaõàü vidyotpattàvupayogo na vidyàkàrya iti siddham / ÷eùamatirohitàrtham //26 // 3.4.6.27. // 27 // 3.4.7.28. sarvànnànumati÷ca pràõàtyaye taddar÷anàt / pràõasaüvàde sarvendriyàõàü ÷råyate / eùa kila vicàraviùayaþ-sarvàõi khalu vàgàdãnyavajitya pràõo mukhya uvàcaitàni kiü me 'nnaü bhaviùyatãti, tàni hocuþ / yadidaü loke 'nnamà ca ÷vabhya à ca ÷akunibhyaþ sarvapràõinàü yadannaü tattavànnamiti / tadanena saüdarbheõa pràõasya sarvamannamityanucintanaü vidhàyàha ÷rutiþ-'na ha và evaüvidi ki¤canànannaü bhavati' iti / sarvaü pràõasyànnamityevaüvidi na ki¤cinànannaü bhavatãti / tatra saü÷ayaþ-kimetatsarvànnàbhyanuj¤ànaü ÷amàdivadetadvidyàïgatayà vidhãyata uta stutyarthaü saükãrtyata iti / tatra yadyapi bhavatãti vartamànàpade÷ànna vidhiþ pratãyate / tathàpi yathà yasya parõamayã juhårbhavatãti vartamànàpade÷àdapi palà÷amayãtvavidhipratipattiþ pa¤camalakàràpattyà tathehàpi pravçttivi÷eùakaratàlàbhe vidhipratipattiþ / stutau hi arthavàdamàtraü na tathàrthavadyathà vidhau / bhakùyàbhakùya÷àstraü ca sàmànyataþ pravçttamanena vi÷eùa÷àstreõa bàdhyate / gamyàgamyaviveka÷àstramiva sàmànyataþ pravçttaü vàmadevavidyàïgabhåtasamastantryaparihàra÷àstreõa vi÷eùaviùayeõeti pràpta ucyate-a÷akteþ kalpanãyatvàcchàstràntaravirodhataþ / pràõasyànnamidaü sarvamiti cintanasaüstavaþ // na tàvatkauleyakamaryàdamannaü manuùyajàtinà yugapatparyàyeõa và ÷akyamattum / ibhakarabhakàdãnàmannasya ÷amãkarãrakaõñakavañakàùñhàderekasyàpi a÷akyàdanatvàt / na càtra liï iva sphuñatarà vidhipratipattirasti / naca kalpanãyo vidhirapårvatvàbhàvàt / stutyàpi ca tadupapatteþ / naca satyàü gatau sàmànyataþ pravçttasya ÷àstrasya viùayasaükoco yuktaþ / tasmàtsarvaü pràõasyànnamityanucintanavidhànastutiriti sàmpratam / ÷akyatve ca pravçttivi÷eùakaratopayujyate nà÷akyavidhànatve / pràõàtyasya iti càvadhàraõaparaü pràõàtyaya eva sarvànnatvam / tatropàkhyànàcca sphuñataravidhismçte÷ca suràvarjaü vidvàüsamavidvàüsaü prati vidhànàt / na tvanyatreti / ##hastipakena ##nardhabhakùitàn / sa hi càkràyaõo hastipakocchiùñànkulmàùànbhu¤jàno hastipakenoktaþ / kulmàùàniva maducchiùñamudakaü kasmànnànupibasãti / evamuktastadudakamucchiùñadoùàtpratyàcacakùe / kàraõaü càtrovàca / na vàjãviùñaü na jãviùyàmãtãmànkulmàùànakhàdam / kàmo ma udakapànamiti svàtantryaü me udakapàne nadãkåpataóàgapràpàdiùu yathàkàmaü pràpnomãti nocchiùñodakàbhàve pràõàtyaya iti tatrocchiùñabhakùaõadoùa iti mañacãhateùu kuruùu glàyanna÷anàyayà munirnirapatrapa ibhyena sàmijagdhànkhàdayàmàsa //28 // 3.4.7.29. // 29 // 3.4.7.30. // 30 // 3.4.7.31. // 31 // 3.4.8.32. ## / nityàni hyà÷ramakarmàõi yàvajjãva÷ruternityehitopàyatayàva÷yaü kartavyàni / vividiùantãti ca vidyàsaüyogàdvidyàyà÷càva÷yaübhàvaniyamàbhàvàdanityatà pràpnoti / nityànityasaüyoga÷caikasya na saübhavati, ava÷yànava÷yaübhàvayorekatra virodhàt / naca vàkyabhedàdvàstavo virodhaþ ÷akyo 'panetum / tasmàdanadhyavasàya evàtreti pràptam / etena 'ekasya tåbhayatve saüyogapçthaktvam' ityàkùiptam / evaü pràpte 'bhidhãyate-siddhe hi syàdvirodho 'yaü na tu sàdhye katha¤cana / vidhyadhãnàtmalàbhe 'smin yathàvidhi matà sthitiþ // siddhaü hi vastu viruddhadharmayogena bàdhyate / na tu sàdhyaråpaü yathà ùoóa÷ina ekasya grahaõàgrahaõe / te hi vidhyadhãnatvàdvikaspete eva / na punaþ siddhe vikalpasaübhavaþ / tadihaikamevàgnihotràkhyaü karma yàvajjãva÷ruternimittena yujyamànaü nityehitopàttaduritaprakùayaprayojanamava÷yakartavyaü, vidyàïgatayà ca vidyàyàþ kàdàcitkatayànava÷yaü bhàve 'pi 'kàmyo và naimittiko và vikçtya nivi÷ate' iti nyàyàdanityàdhikàreõa nivi÷amànamapi na nityamanityayati, tenàpi tasmiddheriti saüyogapçthaktvànna nityànityasaüyogavirodha ekasya kàryasyeti siddham / sahàkiratvaü ca karmaõàü na kàrye vidyàyàþ kiü tåtpattau / kor'tho vidyàsahakàrãõi karmàõãti / ayamarthaþ-satsu karmasu vidyaiva svakàrye vyàpriyate / yathà 'sahaiva da÷àbhiþ påtrairbhàraü vahati gardabhã' iti sàtsveva da÷aputreùu saiva bhàrasya vàhiketi / ## / vihitaü hi dar÷apaurõamàsàdyaïgairyujyate na tvavihitam / gràhakagrahaõapårvakatvàdaïgabhàvasya vidhai÷ca gràhakatvàt / avihite ca tadanupapatteþ / catasçõàmapi ca pratipattãnàü brahmaõi vidhànànupapatterityuktaü prathamasåtre / draùñavyo nididhyàsitavya iti ca vidhisaråpaü ni vidhirityapyuktam / utpattiü prati hetubhàvastu sattva÷uddhyà vividiùopajanadvàretyadhastàdupapàditam / asàdhyatvàcca vidyàphalasyàpavargasya svaråpàvasthànalakùaõo hi saþ / naca svaü råpaü brahmaõaþ sàdhyaü nityatvàt / ÷eùamatirohitàrtham //32 // 3.4.8.33. // 33 // 3.4.8.34. ## / yathà màsamagnihotraü juhvatãti prakaraõàntaràtkarmabheda evamihàpi 'tametaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena' itikratuprakaraõamatikramya÷ravaõàtprakaraõàntaràttadbuddhivyavacchede sati karmàntaramiti pràpta ucyate-satyapi prakaraõàntare tadeva karma, ÷ruteþ smçte÷ca saüyogabhedaþ paraü yathà 'agnihotraü juhuyàtsvargakàmaþ' 'yàvajjãvamagnihotraü juhuyàt' iti tadevàgnihotramubhayasaüyuktam / nahi prakaraõàntaraü sàkùadbhedakam / kintu aj¤àtaj¤àpanasvaraso vidhiþ prakaraõaikye sphuñatarapratyabhij¤àbalena svarasaü jahyàt / prakaraõàntareõa tu vighañutapratyabhij¤ànaþ svarasamajahatkarma bhinatti / iha tu siddhavadutpannaråpàõyeva yaj¤àdãni vividiùàyàü viniyu¤jàno na juhvatãtyàdivadapårvameùàü råpamutpàdayitumarhati / naca tatràpi naiyamikàgnihotre màsavidhirnàpårvàgnihotrotpattiriti sàüpratam / homa eva sàkùadvidhi÷ruteþ / kàlasya cànupàdeyasyàvidheyatvàt / kàle hi karma vidhãyate na karmaõi kàla ityutsargaþ / iha tu vividiùàyàü vidhi÷rutiþ na yaj¤àdau / tàni tu siddhànyevànådyanta ityaikakarmyàtsaüyogapçthaktvaü siddham / smçtimuktvà liïgadar÷anamuktam //34 // 3.4.8.35. // 35 // 3.4.9.36. ## / yadi vidyàsahakàrãõyà÷ramakarmàõi hanta bho vidhuràdãnàmanà÷ramiõàmanadhikàro vidyàyàm, abhàvàtsahakàriõàmà÷ramakarmaõàmiti pràpta ucyate-nàtyantamakarmàõo raikkavidhuravàcakravãprabhçtayaþ / santi hi teùàmanà÷ramitve 'pi japopavàsadevatàràdhanàditi karmàõi / karmaõàü ca sahakàritvamuktamà÷ramakarmaõàmupalakùaõatvàditi na teùàmanadhikàro vidyàsu / ## / na khalu vidyàkàrye karmaõàmapekùà / apitu utpàde / utpàdayanti ca vividiùopahàreõa karmàõi vidyàm / utpannavividiùàõàü puruùadhaureyàõàü vidhurasaüvartaprabhçtãnàü kçtaü karmabhiþ / yadyapi ceha janmani tatheha janmanyà÷ramakarmotpàditavividiùa eva vidyàyàmadhikçto netara ityanà÷ramiõàmanadhikàro vidhuraprabhçtãnàmityata àha- ## / avidyànivçttirvidyàyà dçùñor'thaþ / sa cànvavyatirekasiddho na niyamamapekùata ityarthaþ / pratiùedho vighàtastasyàbhàva ityarthaþ //36 // 3.4.9.37. // 37 // 3.4.9.38. // 38 // 3.4.10.39. yadyanà÷ramiõàmapyadhikàro vidyàyàü kçtaü tarhyà÷ramairatibahulàyàsairityà÷aïkyàha-atastvitarajjyàyo liïgàcca / svasthenà÷ramitvamàstheyam / daivàtpunaþ patnyàdiviyogàtaþ satyanà÷ramitve bhavedadhikàro vidyàyàmiti ÷rutismçtisaüdarbheõa vividiùanti yaj¤enetyàdinà jyàyastvàvagateþ ÷rutiliïgàtsmçtiliïgàccvàgamyate / tenaiti puõyakçditi ÷rutiliïgam, anà÷ramã na tiùñhetetyàdi ca smçtiliïgam //39 // 3.4.10.40. ## / àrohavatpratyavaroho 'pi kadàcidårdhvaretasàü syàditi mandà÷aïkànivàraõàrthamidamadhikaraõam / pårvadharmeùu yàgahomàdiùu / ràgato và gçhastho 'haü patnyàdiparivçtaþ syàmiti / niyamaü vyàcaùñe-tathàhi- ## / atadråpatàmàrohatulyatàbhàvaü vyàcaùñe- ## / abhàvaü ÷iùñàcàràbhàvaü vibhajate- ## / atirohitàrthamanyat //40 // 3.4.11.41. ## / pràya÷cittaü na pa÷yàmãti naiùñhikaü prati pràya÷cittàbhàvasmaraõànnairçtagardabhàlambhaþ pràya÷cittamupakurvàõakaü prati / tasmàcchinna÷irasa iva puüsaþ pratikriyàbhàva iti pårvaþ pakùaþ / såtrayojanà tu-na càdhikàrikamadhikàralakùaõe prathamakàõóe nirõãtam 'avakãrõipa÷u÷ca tadvadàdhànasyàpràptakàlatvàt' ityanena yatpràya÷cittaü tanna naiùñhike bhavitumarhati / kutaþ-àråóho naiùñhikamiti smçtyà patana÷rutyanumànàttatpràya÷cittàyogàt //41 // 3.4.11.42. upapårvamapãtyeke bhàvama÷anavattaduktam / ÷rutistàvatsarasato 'saïkacadvçttirbrahmacàrimàtrasya naiùñhikasyopakurvàõasya càvi÷eùeõa pràya÷cittamupadi÷ati sàkùàt / pràya÷cittaü na pa÷yàmãti tu smçtiþ / tasyàmapi ca sàkùàtpràya÷cittaü na kartavyamiti pràya÷cittaniùedho na gamyate, na pa÷yàmãti tu dar÷anàbhàvena so 'numàtavyaþ / tathà ca smçtirniùedhàrtheti anumàya tadarthà ÷rutiranumàtavyà / ÷rutistu sàmànyaviùayà vi÷eùamupasarpantã ÷ãghrapravçttiriti / smàrtaü pràya÷cittàdar÷anaü tu yatnagauravàrtham / etaduktaü bhavati-kçtanirõejanairapi etairna saükhyànaü kartavyamiti / såtràrthastu-upapårvamapi pàtakaü naiùñhikasyàvakãrõitvaü na mahàpàtakamapirevakàràrthe ata eke pràya÷cittabhàvamicchantãti / àcàryàõàü vipratipattau vi÷eùàbhàvàtsàmyaü bhavet / ÷àstrasthà yà và prasiddhiþ sà gràhyà ÷àstramålatvàt / upapàdetaü ca pràya÷cittabhàvaprasiddheþ ÷àstramålatvamiti / sugamamitaram //42 // 3.4.12.43. yadi naiùñhikàdãnàmasti pràya÷cittaü tatkimetaiþ kçtanirõejanaiþ saüvyavahartavyamuta neti / tatra doùakçtatvàdasaüvyavahàrasya pràya÷cittena tannibarhaõàdanibarhaõe và tatkaraõavaiyarthyàtsaüvyavahàryà eveti pràpta ucyati- ## / niùiddhakarmànuùñhànajanyameno lokadvaye 'pya÷uddhimàpàdayati dvaidham lokadvaye 'pya÷uddhirapanãyate pràya÷cittairenonibarhaõaü kurvàõaiþ / kasyàcittu paralokà÷uddhimàtramapanãyate pràya÷cittairenonibarhaõaü kurvàõairihalokà÷uddhistvenasàpàdità na ÷akyàpanetum / yathà strãbàlàdighàtinàm / yathàhuþ-'vi÷uddhànapi dharmato na saüpibet' iti / tathà ca 'pràya÷cittairapaityeno yadaj¤ànakçtaü bhavet' kàmataþ kçtamapi / bàlaghràdistu kçtanirõejano 'pi vacanàdavyavahàrya iha loke jàyata iti / vacanaü ca bàlaghràü÷cetyàdi / tasmàtsarvamavadàtam //43 // 3.4.13.44. ## / prathame kàõóe ÷eùalakùaõe tathàkàma ityatrartviksaübandhe karmaõaþ siddhe kiü kàmo yàjamàna utàrtvijya iti saü÷apyàrtvijye 'pi karmaõi yàjamàna eva kàmo guõaphaleùviti nirõãtamihi tveva¤jàtãyakàni càïgasaübaddhàni upàsanàni kiü yàjamànanyevotàrtvijyànãti vicàryata iti na punaruktam / tatropàsakànàü phala÷ravaõàdanadhikàriõastadanupapatteryajamànasya ca karmajanitaphalopabhogabhàjo 'dhikàràdçtvijàü ca tadanupapattervacanàcca ràjàj¤àsthànãyàtkkacidçtvijàü phala÷ruterasati vacane yajamànasya phalavadupàsanaü tasya phala÷ruteþ taü ha bako dàlabhyo vidà¤cakàretyàderupàsanasya ca siddhaviùayatayànyàyàpavàdasàmarthyabhàvàdyàjamànamevopàsanàkarmeti pràpta ucyate- //44 // 3.4.13.45. #<àrtvijyamityauóulomistasmai hi parikrãyate># / upàkhyànàttàvadupàsanamaudgàtramavagamyate / tadbalavati sati bàdhake 'nyathopapàdanãyam / na cartvikkartçka upàsane yajamànagàmità phalasyàsaübhavinã tena hi sa parikrãyastadgàmine phalàya ghañate / tasmànna vyasanitàmàtreõopàkhyànamanyathayituü yuktamiti ràddhàntaþ //45 // 3.4.13.46. // 46 // 3.4.14.47. tasmàdbràhmaõaþ pàõóityaü nirvidya ni÷cayena / labdhvà bàlyena tiùñhàsedbàlyaü ca pàõóityaü ca nirvidyàtha muniramaunaü ca maunaü ca nirvidyàtha bràhmaõa iti / yatra hi vidhivibhaktiþ ÷råyate sa vidheyaþ / bàlyena tiùñhàsedityatra ca sà ÷råyate na ÷råyate tu maune / tasmàdyathàtha brahmaõa ityetada÷råyamàõavidhikamavidheyamevaü maunamapi / na càpårvatvàdvidheyaü, tasmàdbràhnaþ pàõóityaü nirvidyeti pàõóityavidhànàdeva maunasiddheþ pàõóityameva maunamiti / athavà bhikùuvacano 'yaü muni÷abdastatra dar÷anàt 'gàrhasthyamàcàryakulaü maunaü vànaprastham' ityatra / tasyànyato vihitasyàyamanuvàdaþ / tasmàdbàlyamevàtra vidhãyate maunaü tu pràptaü pra÷aüsàrthamanådyata iti yuktam / bhavedevaü yadi paõóitaparyàyo muni÷abdo bhavet / api tu j¤ànamàtraü pàõóityaü j¤ànàti÷ayasaüpattistu maunaü tatprasiddheþ / à÷ramabhede tu tatpravçttirgàrhasthyàdipadasaünidhànàt / tasmàdapårvatvànmaunasya bàlyapàõóityàpekùayà tçtãyamidaü maunaü j¤ànàti÷ayaråpaü vidhãyate / evaü ca nirvedanãyatvamapi vidhàna à¤jasaü syàdityàha- ## / kasyedaü maunaü vidhãyate vidyàsahakàritayetyata àha- ##bhikùoþ / pçcchati- ## / vidyàvattà pratãyate na saünyàsitetyarthaþ / uttaran ##bhikùostadadhikàràt / taddar÷ayati- #<àtmànaü viditveti># / såtràvayavaü yojayituü ÷aïkate- ## / pariharati- ## / vidyàvàniti na vidyàti÷ayo vivakùitaþ / api tu vidyodayàyàbhyàse pravçtto na punarutpannavidyàti÷ayaþ / tathàcàsya pakùe kadàcidbhedadar÷anàtsaübhava ityarthaþ / vidhyàdirvidhimukhyaþ pradhànamiti yàvat / ata eva samidàdirvidhyantaþ sa hi vidhiþ pradhànavidheþ pa÷càditi / tatrà÷råyamàõavidhitve 'pårvatvàdvidhiràstheya ityarthaþ //47 // 3.4.14.48. nanu yadyayamà÷ramo bàlyapradhànaþ kasmàtpunargàrhasthyenopasaüharatãti codayati- ## / uttaraü pañhati- ## / chàndogye bahulàyàsàdhyakarmabahulatvàdgàrhasthyasya cà÷ramàntaradharmàõàü ca keùà¤cidahiüsàdãnàü samavàyàttenopasaühàro na punastena samàpanàdityarthaþ //48 // 3.4.14.49. evaü tadà÷ramadvayopanyàsena kkacitkadàciditaràbhàva÷aïkà mandabuddheþ syàditi tadapàkaraõàrthaü såtram- ## / vçttirvànaprasthànàmanekavidhairevaü brahmàcàriõo 'pãti vçttibhedo 'nuùñhàtàro và puruùà bhidyante, tasmàddvitve 'pi bahuvacanamaviruddham //49 // 3.4.15.50. ## / bàlyeneti yàvadbàlacarita÷ruteþ kàmacàravàdabhakùatàyà÷acàtyantabàlyena prasiddheþ ÷aucàdiniyamavidhàyina÷ca sàmànya÷àstrasyànena vi÷eùa÷àstreõa bàdhanàtsakalabàlacaritavidhànamiti pràpte 'bhidhãyate-vidyàïgatvena bàlyavidhànàtsamastabàlacaryàyàü ca pradhànavirodhaprasaïgàdyattadanuguõamaprauóhendriyatvàdi bhàva÷uddhiråpaü tadeva vidhãyate / evaü ca ÷àstràntaràbàdhenàpyupapattau na ÷àstràntarabàdhanamanyàpyaü bhaviùyatãti //50 // 3.4.16.41. ## / saügatimàha- ## / kiü ÷ravaõàdibhirihaiva và janmani vidyà sàdhyate utàniyama iha vàmutra veti / yadyapi karmàõi yaj¤àdinyaniyataphalàni teùàü ca vidyotpadasàdhanatvena vidyotpàdasyàniyamaþ pratibhàti / tathàca garbhasthasya vàmadevasyàtmapratibodha÷ravaõàt 'anekajanmasaüsiddhastato yati paràü gatim' iti ca smaraõàdàmuùmikatvamapyavagamyate / tathàpi yaj¤àdãnàü prameyàõàmapramàõatvàcchravaõàde÷ca pramàõatvàtteùàmeva sàkùàdvidyàsàdhanatvam / yaj¤àdãnàü sattva÷uddhyàdhànena và vidyotpàdaka÷ravaõàdilakùaõapramàõapravçttivighnopa÷amena và vidyàsàdhanatvàm / ÷ravaõàdãnàü tvanapekùàmàmeva vidyotpàdakatvam / naca pramàõeùu pravartamànàþ pramàtàra aihikamapi cirabhàvinaü pramotpàdaü kàmayante kintu tàdàtvikameva pràgeva tu pàralaukikam / nahi kumbhalàdidçkùu÷cakùuùã samunmãlayati kàlàntarãyàya kumbhadar÷anàya kintu tàdàtvikàya / tasmàdaihika eva vidyotpàdo nàniyatakàlaþ / ÷rutismçtã ca pàralaukikaü vidyotpàdaü stutyà bràtaþ / itthaübhåtàni nàma ÷ravaõàdãnyàva÷yakaphalàni yatkàlàntare 'pi vidyàmutpàdayantãti / evaü pràpta ucyate-yata evàtra vidyotpàde ÷ravaõàdibhiþ kartavye yaj¤àdãnàü sattvà÷uddhidvàreõa và vighnopa÷amadvàrà vopayogo 'ta eva teùàü yaj¤àdãnàü karmàntarapratibandhàpratibandhàbhyàmaniyataphalatvena tadapekùàõàü ÷ravaõàdãnàmapyaniyataphalatvaü nyàñyaniyataphalatvaü nyàñyamanapahatavighnànàü ÷ravaõàdãnàmanutpàdakatvàdavi÷uddhasattvàdvà puüsaþ pratyanutpàdakatvàt / tathàca teùàü yaj¤àdyapekùàõàü teùàü càniyataphalatvena ÷ravaõàdãnàmapyaniyataphalatvaü yuktamevaü ÷rutismçtipratibandho na stutimàtratvena vyàkhyeyo bhaviùyati / puruùà÷ca vidyàrthinaþ sàdhanasàmarthyànusàreõa tadanuråpameva kàmayiùyante tadidamuktam-abhisaüdherniraïka÷atvàditi //51 // 3.4.17.52. ## / yaj¤àdyupakçtavidyàsàdhana÷ravaõàdivãryavi÷eùàtkila tatphale vidyàyàmaihikamuùmikatvalakùaõa utkarùo dar÷itaþ / tathà ca yathà sàdhanotkarùanikarùàbhyàü tatphalasya vidyàyà utkarùàvevaü vidyàphalasyàpi mukterutkarùanikarùau saübhàvyete / naca muktàvaihikàmuùmikatvalakùaõo vi÷eùa upapadyate brahmopàsanàparipàkalabdhajanmani vidyàyàü jãvato mukterava÷yaübhàvaniyamàtsatyapyàrabdhavipàkakarmàprakùaye / tasmànmuktàveva råpato nikarùotkarùau syàtàm / apica saguõànàü vidyànàmutkarùanikarùàbhyàü tatphalànàmutkarùanikarùau dçùñàviti mukterapi vidyàphalatvàdråpata÷cotkarùanikarùau syàtàmiti pràpata ucyate-na muktestatra tatraikaråpya÷ruterupapatte÷ca / sàdhyaü hi sàdhanavi÷e÷aùàdvi÷eùavadbhavati / naca muktirbrahmaõo nityasvaråpàvasthànalakùaõà nityà satã sàdhyà bhavitumarhati / naca savàsananiþ÷eùakle÷akarmà÷ayaprakùayo vidyàjarnmavi÷eùavàn, yena tadvi÷eùànmokùo vi÷eùavànbhavet / naca sàva÷eùaþ kle÷àdiprakùayo mokùàya kalpate / naca ciràcirotpàdànutpàdàvantareõa vidyàyàmapi råpato bhedaþ ka÷cidupalakùyate tasyà apyekaråpatvena ÷ruteþ / saguõàyàstu vidyàyàstattadguõàvapodjhàmàbhyàü tatkàryasya phalasyotkarùanikarùau yujyete / na càtra vidyàtvaü sàmànyato dçùñaü bhavati / àgamatatprabhavayuktibàdhitatvena kàlàtyayàpadiùñatvàt / tasmàttasyà muktyavasthàyà aikaråpyàvadhçtermuktilakùaõasya phalasyàvi÷eùo yukta iti //52 // iti ÷rãvàcaspatimi÷raviracite ÷àrãrakabhagavatpàdabhàùyavibhàge bhàmatyàü tçtãyàdhyàyasya caturthaþ pàdaþ // iti tçtãyàdhyàyasya nirguõavidyàyà antaraïgasàdhanavicàràkhya÷caturthaþ pàdaþ ____________________________Adhyàya 4____________________________ / ## nàbhyarthyà iha santaþ svayaü pravçttà na cetare ÷akyàþ / matsarapittanibandhanamacikitsyamarocakaü yeùàm //1 // ÷aïke saüprati nirvi÷aïkamadhunà svaràjyasaukhyaü vahannendraþ sàndratapaþsthiteùu kathamapyudvegamabhyeùyati / yadvàcaspatimi÷ranirmitamitavyàkhyànamàtrasphuñadvedàntàrthavivekava¤citabhavàþ svarge 'pyamã niþspçhàþ //2 // #<àvçttirasakçdupade÷àt># / sàdhanànuùñhànapårvakatvàtphalasiddherviùayakrameõa viùayiõorapi tadvicàrayoþ kramamàha-- ## / muktilakùaõasya phalasyàtyantaparokùatvàttadarthàni dar÷ana÷ravaõamanananididhyàsanàni codyamànànyadçùñàrthànãti yàvadvidhànamanuùñheyàni na tu tato 'dhikamàvartanãyàni pramàõàbhàvàt / yatra punaþ sakçdupade÷a upàsãtetyàdiùu tatra sakçdeva prayogaþ prayàjàdivaditi pràpta ucyate / yadyapi muktiradçùñacarã tathàpi savàsanàvidyocchedenàtmanaþ svaråpàvasthànalakùaõàyàstasyàþ ÷rutisiddhatvàdavidyàyà÷ca vidyotpàdavirodhitayà vidyotpàdena samucchedasyàhivibhramasyeva rajjutatvasàkùàtkàreõa samucchedasyopapattisiddhatvàdanvayavyatirekàbhyàü ca ÷ravaõamanananididhyàsanàbhyàsasyaiva svagocarasàkùàtkàraphalatvena lokasiddhatvàsakaladuþkhavinirmuktaikacaitanyàtmako 'hamityaparokùaråpànubhavasyàpi ÷ravaõàdyabhyàsasàdhanatvenànumànàttadarthàni ÷ravaõàdãni dçùñàrthàni bhavanti / na ca dçùñàrthatve satyadçùñàrthatvaü yuktam / na caitànyanàvçttàni satkàradãrghakàlanairantaryeõa sàkùàtkàravate tàdç÷ànubhavàya kalpante / na càtràsàkùàtkàravadvij¤ànaü sàkùàtkàravatãmavidyàmucchettumarhati / na khalu pittopahçtendriyasya guóe tiktatàsàkùàtkàro 'ntareõamàdhuryasàkùàtkàraü sahasreõàpyupapattibhirnivartitumarhati / atadvato naràntaravacàüsivopapattisahasràõi và paràmç÷ato 'pi thåtkçtya guóatyàgàt / tadevaü dçùñàrthatvaddhyànopàsanayo÷càntanãrtàvçttikatvena lokataþ pratãteràvçttireveti siddham //1 // adhikaraõàrthamuktvà nirupàdhibrahmaviùayatvamasyàkùipati-- ## / sàdhye hyanubhave pratyayàvçttirarthavatã nàsàdhye / nahi brahmànubhavo brahmasàkùàtkàro nitya÷uddhasvabhàvàdbrahmaõo 'tiricyate / tathàca nityasya brahmaõaþ svabhàvo nitya eveti kçtamatra pratyayàvçtyà / tadidamuktam--- #<àtmabhåtamiti># / àkùeptàraü prati÷aïkate #<---sakçcchrutàviti># / ayamabhisaüdhiþ-- na ca brahmàtmabhåtastatsàkùàtakàro 'vidyàmucchinanti tayà sahànuvçtteravirodhàte / virodhe và tasya nityatvànnàvidyodãyeta kuta eva tu tena sahànuvarteta / tasmàttannivçttaye àgantukastatsàkùàtkàra eùitavyaþ / tathàca pratyayànuvçttirarthavatã / àkùeptà sarvapårvoktàkùepeõa pratyavatiùñhate #<---na àvçttàvapãti># / na khalu jyotiùñomavàkyàrthapratyayaþ ÷ata÷o 'pyàvartamànaþ sàkùàtkàrapramàõaü svaviùaye janayati / utpannasyàpi tàdç÷o dçùñavya bhicàratvena pràtibhatvàt / ##brahmatmasàkùàtkàram / punaþ ÷aïkate-- ## / àkùeptà dåùayati #<---tathàpyàvçtyànarthakyamiti># / vàkyaü cedyuktyapekùaü sàkùàtkàràya prabhavatitathà sati kçtamàvçtyà / sakçtpravçttasyaiva tasya sopapattikasya yàvatkartavyakaraõàditi / punaþ ÷aïkate #<---athàpi syàditi># / na yuktivàkye sàkùàtkàraphale pratyakùasyaiva pramàõasya tatphalatvàt / te tu parokùàrthàvagàhinã sàmànyamàtramabhinivi÷ate natu vi÷eùaü sàkùàtkuruta iti tadvi÷eùasàkùàtkàràyàvçttirupàsyate / sà hi satkàradãrghakàlanairantaryasevità satã dçóhabhåmirvi÷eùa sàkùàtkàràya prabhavati kàminãbhàvaneva straiõasya puüsa iti / àkùeptàha #<--na / asakçdapãti># / sa khalvayaü sàkùàtkàraþ ÷àstra yuktiyonirvà syàdbhàvanàmàtrayonirvà / na tàvatparokùàbhàsavij¤ànaphale ÷àstrayuktã sàkùàtkàralakùaõaü pratyakùapramàõaphalaü prasotumarhataþ / na khalu kuñajabãjàdvañàïkuro jàyate / naca bhàvanàprakarùaparyantajamaparokùàvabhàsamapi j¤ànaü pramàõaü vyabhicàràdityuktam / àkùeptà svapakùamupasaüharati-- ## / àkùeptàkùepàntaramàha #<---naca sakçtpravçtte iti># / ka÷citkhalu ÷uddhasatvogarbhastha iva vàmadevaþ ÷rutvà ca matvà ca kùaõamavadhàya jãvàtmano brahmàtmatamanubhavati / tato 'pyàvçttiranarthiketi / ata÷càvçranarthikà yanniraü÷asya grahaõamadrahaõaü và na tu vyaktàvyaktatve sàmànyava÷eùavatpadmaràgàdivadityata àha #<--api cànekàü÷eti># / samàdhatte -- ## / ayamabhisandhiþ---satyaü na brahmasàkùàtkàraþ sàkùàdàgamayukttiphalamapi tu yuktyàgamàrthaj¤ànàhitasaüskàrasacivaü citameva brahmaõi sàkùàtkàravartãü buddhivçttiü samàdhatte / sà ca nànumànitavahmisàkùàtkàravatpràtibhatvenàpramàõaü tadànãü vahnisvalakùaõasyaparokùatvàtsadàtanaü tu brahmasvaråpasyopàdhiråùitasya jãvasyàparokùatvam / nahi ÷uddhabuddhatvàdayo vastutastato 'tiricyate / tasmàdyathà gàndharva÷àstràrthaj¤ànàbhyàsàhitasaüskàraþ sacivena ÷rotreõa ùaójàdisvaragràbhamårcchanàbhedamadhyakùeõekùate evaü vedàntàrthaj¤ànàhitasaüskàro jãvasya brahmasvabhàvamantaþkaraõeneti / ## / ÷rutvà matvà kùaõamavadhàya pràgbhavãyàbhyàsajàtasaüskàràdityarthaþ / ## / pràgbhavãyabrahmàbhyàsarahita ityarthaþ / ## / yatra parokùapratibhàsini vàkyàrthe 'pi vyaktàvyaktatvatàratamyaü tatra mananottarakàlamàdhyàsanàbhyàsanikarùaprakarùakramajanmani pratyayapravàhe sàkùàtkàràvadhau vyaktitàratamyaü prati kaiva katheti bhàvaþ / tadevaü vàkyamàtrasyàrthe 'pi na dràgityeva pratyaya ityuktam / tatvamasãti tu vàkyamatyantadurgrahapadàrthaü na padàrthaj¤ànapårvake svàrthe j¤àne dràgityeva pravartate / kintu bilambitatamapadàrthaj¤ànamativilambenetyàha #<---apica tatvamasãtyetadvàkyaü tvaüpadàrthasyeti># / syàdetat padàrthasaüsargàtmà vàkyàrthaþ padàrthaj¤ànakrameõa tadadhãnaniråpaõãyatayà kramavatpratãtiryujyate / brahma tu niraü÷atvenàsasçùñanànàtvapadarthakamiti kasyànukramema kramavatã pratãtiriti sakçdeva tadgçhyeta na và gçhyatetyuktamityata àha #<---yadyapi ca pratipattavya àtmà niraü÷a iti># / niraü÷o 'pyahamaparokùo 'pyàtmà tattaddehàdyàropavyudàsàbhyàmaü÷avànivàtyantaparokùa iva / tata÷ca vàkyàrthatayà kramavatpratyaya upapadyate / tatkiümiyameva vàkyajanità pratãtiràtmani tathàca na sàkùàtpratãtiràtmanyanàgataphalatvàdasya ityata àha #<---tattu pårvaråpamevàtmapratipatteþ>#sàkùàtkàravatyàþ / etaduktaü bhavati ---vàkyàrtha÷ravaõamananottarakàlà vi÷eùaõatrayavatã bhàvanà brahma sàkùàtkàràya kalpate iti vàkyàrthapratãtiþ sàkùàtkàrasya pårvaråpamiti / ÷aïkate #<--satyamevamiti># / samàropo hi tatvapratyayenàpodyate na tatvapratyayaþ / duþkhitvàdipratyaya÷càtmani sarveùàü sarvadotpadyata ityabàdhitatvàtsamãcina iti balavànna ÷akyo 'panetumityarthaþ / niràkaroti #<---na / dehàdyabhimànavaditi># / nahi sarveùàü sarvadotpadyata ityetàvatà tàtvikatvam / dehàtmàbhimànasyàpi satyatvaprasaïgàtso 'pi sarveùàü sarvadotpadyate / uktaü càsya tatra tatropapatyà bàdhanamevaü duþkhitvàdyabhimàno 'pi tathà / nahi nitya÷uddhabuddhasvabhàvasyàtmanà upajanàpàyadharmaõo duþkha÷okàdaya àtmano bhavitumarhanti / nàpi dharmàþ teùàü tato 'tyantabhinnànàü taddharmatvànupapatteþ, nahi gaura÷vasya dharmaþ saübandhasyàpi vyatirekàvyatirekàbhyàü saübandhàsaübandhàbhyàü ca vicàràsahatvàt / bhedàbhedayo÷ca parasparavirodenaikatràsaübhavatvàt / iti sarvametadupahitaü dvitãyàdhyàye / tadidamuktaü #<---dehàdivadeva caitanyàdbahirupalabhyamànatvàditi># / ita÷ca duþkhitvàdãnàü na tàdàtmyamityàha #<----suùuptàdiùu ceti># / syàdetat / kasmàdanubhavàrtha evàvçtyabhyupagamo yàvatà draùñavyaþ ÷rotavya ityàdibhistatvamasivàkyaviùayàdanyaviùayaivàvçttirvidhàsyata ityata àha #<---tatràpi na tatvamasivàkyàrthàditi / . >#àtmà và are draùñavya ityàdyàtmaviùayaü dar÷anaü vidhãyate / na ca tattvamasãvàkyaviùayàdanyadàtmadar÷anamàmnàtaü yenopakramyate yena copasaühriyate sa vàkyàrthaþ / sadeva somyedamiti copakramya tattvamasãtyupasaühçta iti sa eva vàkyàrthaþ / taditaþ pràcyàvyàvçttimanyatra vidadhànaþ pradhànamaïgena vihanti / varo hi karmaõàbhipràyamàõatvàtsaüpradànaü pradhànam / tamudvàhena karmaõàïgena na vighnantãti / nanu vidhipradhànatvàdvàkyasya na bhåtàrthapradhànatvaü bhåtastvarthastadaïgatayà pratyàyyate / yathàhuþ 'codanà hi bhåtaü bhavantam' ityàdi ÷àbaraü vàkyaü vyàcakùàõàþ--'kàryamarthamavagamayantå codanà taccheùatayà bhåtàdikamavagamayati' ityà÷aïkyàha--- ## / yathà tàvadbhåtàrthaparyavasità vedàntà na kàryavidhiniùñàstathopapàditaü 'tattu samanvayàt' ityatra / pratyuta vidhiniùñhatve muktiviruddhapratyotpàdànmuktivihantçtvamevàsyetyabhyuccayamàtramatroktamiti //2 // #<àtmeti tåpagacchanti gràhayanti ca># / yadyapi tatvamasåtyàdyàþ ÷rutayaþ saüsàriõaþ paramàtmabhàvaü pratipàdayanti tathàpi tayorapahatapàpmatvànapahatapàpmatvàdilakùaõaviruddhadharmasaüsargeõa nànatvasya vini÷cayàcchrute÷ca tatvamasãtyadyàyà 'mano brahma , 'àdityo brahma,' ityàdivatpratãkopade÷aparatayàpyupapatteþ pratãkopade÷a evàyam / naca yathà samàropitaü sarpatvamanådya rajjutvaü purovartino dravyasya.vidhãyata evaü prakà÷àtmano jãvabhàvamanådya paramàtmatvaü vidhãyata iti yuktam / yuktaü hi purovartini dravye dràghãyasi sàmànyaråpeõàlocite vi÷eùaråpeõàgçhãte vi÷eùàntarasamàropaõam / iha tu prakà÷àtmano nirvi÷eùasàmànyasyàparàdhãnaprakà÷asya nàgçhãtamasti ki¤cidrupamiti kasya vi÷eùasyàgrahe kiü vi÷eùàntaraü samàropyatàm / tasmàdbrahmaõo jãvabhàvàropàsaübhavàjjãvo jãvo brahma ca hrahmeti tatvamasãti pratãkopade÷a eveti pràptam / evaü pràpte 'bhidhãyate---÷vetaketoràtmaiva parame÷varaþpratipattavyo na tu ÷vetaketorvyatiriktaþ parame÷varaþ / bhede hi gauõatvàpattirna ca mukhyasaübhave gauõatvaü yuktam / apica pratãkopade÷e sakçdvacanaü tu pratãyate bhedadar÷ananindà ca(?) / abhyàse hi bhåyastvamarthasya bhavati,nàlpatvamatidavãya evopacaritatvam / tasmàtpaurvàparyalocanayà ÷rutestàvajjãvasya paramàtmatà vàstavãtyetatparatà lakùyate / mànàntaravãrodhàdatràpràmàõyaü ÷ruteþ / naca mànàntaravirodha ityàdi tu sarvamupàditaü prathamàdhyàye / niraü÷asyàpi cànàdyanirvàcyàvidyàtatatadvàsanàsamàropitavividhaprapa¤càtmanaþ sàü÷asyeva kasyacidaü÷asyàgrahaõàdvibhrama iva paramàrthastu na vibhramo nàma ka÷cinna ca saüsàro nàma / kintu sarvametatsarvànupapattibhàjanatvenànirvacanãyamiti yuktamutpa÷yàmaþ / tadanenàbhisaüdhinoktam---- ## / anye 'pyàhuþ---'yadyadvaite toùo 'sti mukta evàsi sarvadà ' iti / atirehitàrthamanyaditi //3 // ## / yathà hi ÷àstroktaü ÷uddhamukcatasvabhàvaü brahmàtmatvenaiva jãvenopàsyate 'haü brahmàsmi tatvamasi ÷vetaketo ityàdiùu tkasya hetorjãvàtmano brahmaråpeõa tàtvikatvàdadvitãyamiti ÷rute÷ca / jãvàtmana÷càvidyàdarpaõà yathà brahmapratibimbakàstathà yatra yatra mano brahmàdityo brahmetyàdiùu brahmadçùñerupade÷astatra sarvatràhaü mana ityàdi draùñavyaü brahmaõo mukhyamàtmatvamiti / upapannaü ca manaþprabhçtãnàü brahmavikàratvena tàdàtmyam / ghaña÷aràvoda¤canàdãnàmiva mçdvikàràõàü mçdàtmakatvam / tathàca tàdç÷ànàü pratãkopade÷ànàü kvacit kasyacidvikàrasya pravilayàvagamàdbhedaprapa¤capravilayaparatvameveti pràpta ucyate---na tàvadahaü brahmetyàdibhiryathàhaïkàràspadasya brahmàtmatvamupadi÷yate evaü mano brahmetyàdibhirahaïkàràspadatvaü manaþprabhçtãnàü, kintveùàü brahmatvenopàsyatvam / ahaïkàràspadasya brahmatayà brahmatvenopàsanãyeùu manaþprabhçtiùvapyahaïkàràspadatvenopàsanamiti cet / na / evamàdiùvahamitya÷ravaõàt / brahmàtmatayà tvahaïkàràspadakalpane tatpratibimbasyeva tadvikàràntarasyàpyàkà÷àdermanaþprabhçtiùåpàsanaprasaïgaþ / tasmàdyasya yanmàtràtmatayopàsanaü vihitaü tasya tanmàtràtmatayaiva pratipattavyaü 'yàvadvacanaü vàcanikam 'iti nyàyàt / nàdhikamadhyàhartavyamatiprasaïgàt / naca sarvasya vàkyajàtasya prapa¤casya vilayaþ prayojanam / tadarthatve hi mana iti pratãkagrahaõamanarthakaü vi÷vamiti vàcyaü yathà sarvaü khalvidaü brahmeti / naca sarvopalakùaõàrthaü manograhaõaü yuktam / mapukhyàrthasaübhave lakùaõayà ayogàt / àdityo brahmetyàdãnàü cànarthakyàpatteþ / ## / anubhavadvà pratãkànàü manaþprabhçtãnàmàtmatvenàkalan ÷rutervà, na tvetadubhayamastãtyarthaþ / ## / nanu yathàvacchinnasyàhaïkaràspadasyànavacchinnabrahmàtmatayà bhavatyàbhàva evaü pratãkànàmapi bhaviùyatãtyata àha--- ## / iha hi pratãkànyahaïkàràspadatvenopàsyatayà pradhànatvena vidhitsitàni / natu tatvamasãtyàdàvahaïkàràspadamupàsyamavagamyate / kintu sarpatvànuvàdena rajjutatva÷j¤àpana ivàhaïkàràspadasyàvacchinnasya pravilayo 'vagamyate / kimato yadyevam / etadato.bhavati---pradhànãbhåtànàü na pratãkànàmucchedo yukto naca taducchede vidheyasyàpyupapattiriti / apica ## / nahyupàsanavidhànàni jãvàtmano brahmasvabhàvapratipàdanaparaistatvamasyàdisaüdarbhairekavàkyabhàvamàpadyante yena tadekavàkyatayà brahmadçùñyupade÷eùvàtmadçùñiþ kalpeta bhinnaprakaraõatvàt. tathàca tatra yathàlokapratãtivyavasthito jãvaþ kartà bhoktà ca saüsàrã na brahmeti kathaü tasya brahmàtmatayàbrahmadçùñyupade÷eùvàtmadçùñirupadi÷yatetyarthaþ / ## / yadyapyupàsako jãvàtmà na brahmavikàraþ, pratãkàni tu manaþprabhçtãnibrahmavikàrastathàpyavacchinnatayà jãvàtmanaþ pratãkaiþ sàmyaü dçùñavyam //4 // ## / yadyapi sàmànàdhikaraõmubhayathàpi ghañate tathàpi brahmaõaþ sarvàdhyakùatayà phalaprasavasàmarthyena phalavatvàtpràdhànyena tadevàdityàdidçùñibhiþ saüskartavyamityàdityàdidçùñayo brahmaõyeva kartavyà na tu brahmadçùñiràdityàdiùu / na caivaüvidhe 'vadhçte ÷àstràrthe nikçùñadçùñinorkçùña iti laukiko nyàyo 'pavàdàya prabhavatyàgamavirodhena tasyaivàpoditatvàditi pårvapakùasaükùepaþ / satyaü sarvàdhyakùatayà phalàdàtçtvena brahmaõa eva sarvatra vàstavaü pràdhànyaü tathàpi ÷abdagatyanurodhena kvacitkarmaõa eva pràdhànyamavasåyate / yathà 'dar÷apårõamàsàbhyàü yajeta svargakàmaþ', 'citrayà yajeta pa÷ukàmaþ' ityàdau / atra hi sarvatra yàgàdyàràdhità devataiva phalaü prayacchatãti sthàpitaü tathàpi ÷abdataþ karmaõaþ karaõatvàvagamane phalavatvapratåte- pràdhànyam / kvacidravyasya yathà vrãhãnprokùatãtyàdau / taduktaü ----'yaistu dravyaü saücikãrùyate guõastatra pratãyate' iti / tadiha yadyapi sarvàdhyakùatayà vastuto brahmaiva phalaü prayacchati tathàpi ÷àstraü brahmabuddhyà'dityàdau pratika upàsyamàne brahma phalàya kalpate ityabhivadati kiüvàdityàdibuddhyà brahmaiva viùayãkçtaü palàyetyubhayathàpi brahmaõaþ sarvàdhyakùasya phaladànopapatteþ ÷àstràrthasaüdehe lokànusàrato ni÷cãyate / tadidamuktam-- ## / na kevalaü laukiko nyàyo ni÷caye heturapi tu àdityàdi÷abdànàü pràthamyena mukhyàrthatvamapãtyàha #<---pràthamyàcceti># / iti paratvamapi brahma÷abdasyàmumeva nyàyamavagamayati / tathàhi ----svaravçtyà àdityàdi÷abdà yathà svàrthe vartante tathà brahma÷abdo 'pi svàrthe vartsyati yadi svàrtho 'sya vapavakùitaþsyàt / tathàcetiparatvamanarthakaü tasmàditinà svàrthàtpracyàvya brahmapadaü j¤ànaparaü svaråpaparaü và kartavyam / naca brahmapadamàdityàdipadàrtha iti ,pratåtipara evàyamitiparaþ÷abdo yathà gauriti me gavayo 'bhavaditi / tathàca àdityàdayo brahmeti pratipattavyà ityartho bhavatãtyàha--- ## / ÷eùamatirohitàrtham //5 // // #<àdityàdimataya÷càïga upapatteþ / athavà niyamenodgãthàdimataya àdityàdiùvadhyasyeranniti># / satsvapi àdityàdiùu phalànutpàdàdutpattimataþ karmaõa eva phaladar÷anàtkarmaiva phalavat / tathà càdityàdimatibhiryadyudgãthàdikarmàõi viùayãkriyeraüstata àdityàdidçùñibhiþ karmaråpàõyabhibhåyeran // eva¤ca karmaråpeùvasatkalpeùu kutaþ phalamutpadyeta / àdityadiùu punarudgãthàdidçùñàvudgãthàdibudyopàsyamànà àdityàdayaþ karmàtmakaþsantaþ phalàya kalpiùyanta iti / ata eva ca pçthvyagnyorçksàma÷abdaprayoga upapanno yataþ pçthvyàmçgdçùñiradhyastàgnau ca sàmadçùñiþ / sàmni punaragnidçùñau çci ca pçthvãdçùñau viparãtaü bhavet / tasmàdapyetadeva yuktamityàha--- ## / upapattyantaramàha--- ## / evaü khalvadhikaraõanirde÷o viùayatvapratipàdanapara upapadyate yadi lokeùu sàmadçùñiradhyasyeta nàlyatheti / pårvàdhikaraõaràddhantopapattimatraivàrthe bråte--- ## / siddhàntamatra prakramate--- #<àdityàdimataya eveti># / yadyudgãthàdimataya àdityàdiùukùipyeraüstata àdityàdãnàüsvayamakàryatvàdudgãthàdimatestatra vaiyarthyaü prasajyeta / nahyàdityàdibhiþ ki¤citkriyate yadvidyayà viryavattaraü bhavatãtyàdityamatãnàmupapadyate udgãthàdiùu saüskàrakatvenopayogaþ / codayati--- ## / yatra hi karmaõa- phalaü tatraivaü bhavatu yatra tu guõàtaphalaü tatra guõasya siddhatvenàkàryatvàtkarotãtyeva nàstãtyatra vidyàyàþ kva upayoga ityarthaþ / pariharati--- ## / na tàvadguõaþ siddhasvabhàvaþ kàryàya phalàya paryàptaþ, mà bhåtprakçtakarmànive÷ino yatki¤citphalotpàdaþ, tasmàtprakçtàpårvasaünive÷inaþ phalotpàda iti tasya kriyamàõatvena vidyayà vãryavattaratvopapattiriti / ## / yadyapi brahmavikàratvenàdityodgãthayoravi÷eùastathàpi phalàtmakatvenàdityàdãnàmastyudgãthà dibhyo vi÷eùa ityarthaþ / dvitãyanirde÷àdapyudgãthàdãnàü pràdhànyamityàha--- ## / svayamevopàsanasya karmatvàtphalavatvopapatteþ / nanåktaü siddharåpairàdityàdibhiradhyastaiþ sàdhyabåtatvamabhibhåtaïkarmaõàmityata àha--- #<àdityàdibhàvenàpi ca dç÷yamànànàmiti># / bhavedetavaü yadyadyàsena kramaråpamabhibhåyeta / api tu màõavaka ivàgnidçùñiþ kenacittãvratvàdinà guõena gauõyanabhibhåtamàõavakatvàttathehàpi / nahãyaü ÷uktikàyàü rajatadhãriva vahnidhãryena màõavakattvamabhibhavet / kintu gauõã / tatheyamapyudgãthàdàvàdityadçùñirgauõãti bhàvaþ / ## / anyathàpi lakùaõopapattau na çksàmetyadhyàsakalpanà pçthvyagnayorityarthaþ / akùaranyàsàlocanayà tu vaniparãtamevetyàha--- ## / 'lokeùupa¤cavidhaü sàmopàsãta' iti dvitãyànirde÷àtsàmnàmupasyatvamavagamyate / tatra yadi sàmadhãradhyasyeta tato na sàmànyupàsyeran api tu lokàþ pçthivyàdayaþ / tathà ca dvitãyàrthaü parityajya tçtãyàrthaþ parikalpayeta sàmneti / lokeùviti saptamã dvitãyàrtheü katha¤cinnãyate / akàre gàvo vàsyantàü pràvàre kusumànãtivat tenoktanyànurodhena saptamyà÷cobhayathàpyava÷yaü kalpanãyàrthatvàdvaraü yathà÷rutadvitãyàrthànurodhàya tçtãyàrthe saptamã vyàkhyàtavyà / lokapçthvyàdibuddhyà pa¤cavidhaü hiïaraprastàvoïkàrodgãthapratihàropadravanidhanaprakàraü sàmopàsãteti nirõãyate / nanu yatrobhayatràpi dvitãyànirde÷o yathà khalvamumevàdityaü saptavidhaü hiïkàraprastàvoïkàrodgãthapratãhàropadravanidhanaprakàraü sàmopàsãteti, tatra ko vinigamanàyàü heturityata àha #<---tatràpãti># / tatràpi samastasya saptavidhasya sàmna upàsanamiti sàmna upàsyatva÷ruteþ sàdhviti pa¤cavidhasya / sàdhutvaü càsya dharmatvam / tathàca ÷rutiþ --'sàdhukàrã sàdhurbhavati 'iti / hiïkàrànuvàdena pçthivãdçùñividhàne hiïkàraþ pçthivãti pràpte viparãtanirde÷aþ pçthivã hiïkàraþ //6 // #<àsãnaþ saübhavàt># / karmàïgasaümandhiùu yatra hi tiùñhataþ karma coditaþ tatra tatsaübaddhopàsànàni tiùñhataiva kratavyà / yatra tvàsãnasya tatrapàsanàpyàsãnenaiveti / nàpi samyagdar÷ane vastutantratvàtpramàõatantratvà¤ca / pramàõatantrà ca vastuvyavasthà pramàõaü ca .....nàpekùata iti tatràpyaniyamaþ(?) / yanmahatà prayatnena vinopàsituma÷akyaü yathà pratãkàdi , yathà và samyagdar÷anamapi tatvamasyàdi,tatraiùà cintà / tatra codaka÷àstràbhàvàdaniyame pràpte yathà ÷akàyata ityupabhandhàdàsãnasyaiva siddham / nanu yasyàmavasthàyàü dhyàyatirupacariyate prayujyate kimasau tadà tiùñhato na bhavati na bhavatãtyàha / àsãna÷càvidyamànàyàso bhavatãti / atirohitàrthamitarat //7 // //8 // //9 // //10 // ## / same ÷ucau ÷arkaràvahnivàlukàvivarjita ityàdivacanànniyame siddhe digde÷àdiniyamamavàcanikamapi pràcãnapravaõe vai÷vadevena yajetetivadvaidikàrambhasàmànyàtkvacitka÷citadà÷aïkate / tamanugrahãtumàcàryaþ suhçdbhàvenaiva tadàha sma / yatraikàgratà manastatraiva bhàvanaü prayojayat / ovi÷eùàt / nahyatràsti vai÷vadevàdivadvacanaü vi÷eùekaü tasmàditi //11 // #<à pràyaõàttatràpi hi dçùñam># / adhikaraõaviùayaü vivecayati -- ## / avidyamànaniyojyà yà brahmàtmapratipattistasyàþ / ÷àstraü hi niyojyasya kàryaråpaniyegasaübandhamavabodhayati tasyaiva karmaõyai÷varyalakùaõamadhikàraü taccaitadubhayamatãndriyatvàdbhavati ÷àstralakùaõaü pramàõàntaràpràpye ÷àstrasyàrthavattvàdbrahmatvapratãtestu jãvanmuktena dçùñatvànnàstãha tirohitamiva ki¤caneti kimatra ÷àstraü kariùyati / nanvevamapyabhyudayaphalànyupàsanàni tatra niyoganiyojyalakùaõasya ca kramaõi svàmitàlakùaõasya ca saübandhasyàtãndritvàttatra sakçtkàraõàdeva ÷àstràrthasamàptaupràptàyàmupàsanapadavedanãyàvçttimàtrameva kçtavata uparaümaþ pràptastàvataiva kçta÷àstràrthatvàditi pràpte 'bhidhãyate--savij¤àno bhavatãtyàdi÷ruteryatra svargàdiphalànàmapi karmaõàü pràyaõakàle svargàdivij¤ànàpekùakatvaü tatra kaiva kathàtãndriyaphalànàmupàsanànàm / tàni khalu àpràyaõaü tattadupàsyagocarabuddhipravàhavàhitayà dçùñenaiva råpeõa pràyaõasamaye tadbuddiü bhàvayiùyanti / kimatra phalavatpràyaõasamaye buddhyàkùepeõa nahi dçùñe saübhavatyadçùñakalpanà yuktà / tasmàdàpràyaõaü pravçttà vçttiriti / tadidamuktam-- ## / tathà ca ÷rutiþ sarvàdãndriyaviùaya--'sa yathàkraturasmàllokàt praiti tàvatkraturhàmuü lokaü pretyabhisaübhavati' iti / kratuþ saükalpavi÷eùaþ / smçtaya÷codàhçtà iti //12 // ## / gatastçtãya÷eùaþ sàdhanagocaro vicàraþ / idànãmetadadhyàyagataphalaviùayà cintà pratanyate / tatra tàvatprathamamidaü vicàryate kiü brahmàdhigame brahmaj¤àne sati brahmaj¤ànaphalànmokùàdviparãtaphalaü duritaü bandhanaphalaü kùãyate na kùãyata iti saü÷ayaþ / kiü tàvatpràptaü , ÷àstreõa hi phalàya yadvihitaü pratiùiddhaü cànarthaparihàràyà÷vamedhàdi brahmahatyàdi càpårvàvàntaravyàpàraü kiü tadapårvamuparate 'pi karmaõyatra sukhadukhopabhogàtpràïgàvirantumarhati / sa hi tasya vinà÷ahetusdabhàve kathaü vina÷yediti / tyàkasmikatvaprasaïgàt ÷àstravyàkopàcceti / adattaphalaü cetkarmàpårvaü vina÷yati karmaõa eva phalaprasavasàmarthyabodhaka÷àstramapramàõaü bhavet / naca pràya÷cittamiva brahmaj¤ànamadattaphalànyapi karmapårvàõi kùiõotãti sàmpratam / pràya÷cittànàmapi tadaprakùayahetutvàt tadvidhànasya cainasvinaràdhikàripràptimàtreõopapattàvupàttaduritanibarhaõaphalàkùepakatvàyogàt / ata eva smaranti nàbhuktaü kùãyate karmeti / yadi punarapekùitopàyatàtmà pràya÷cittavidhirna niyojyavi÷eùapratilambhamàtreõa nirvçõotãtyapekùitakàïkùàyàü doùasaüyogena ÷ravaõàttannibarhaõaphalaþ kalpeta / tathàpi brahmaj¤ànasya tatsaüyogenà÷ravaõannaduparitanibarhaõasàmarthye pramàõamasti mokùavàt / tasyàpi svargàdiphalavadde÷akàlanimittàpekùayopapatteþ / ÷àstrapràmàõyàtsaübhaviùyatyasàvavasthà yasyàmupabhogena samastakarmakùaye brahmaj¤ànaü mokùaü prasoùyati / yogàdhdyairva và divi bhuvyantarãkùe bahåni ÷arãrendriyàõi nirmàya phalànayupabhujyarddhena yogasàmarthyena yogã karmàõi kùapayitvà mokùã saüpatsyate / sthite caitasminnarthe nyàyabalàdyathà puùkarapalà÷a ityàdivyapade÷o brahmavidyàstutimàtraparatayà vyàkhyeya iti pràpta ucyate--vyàkhyàyetaivaü vyapade÷o yadi karmavirodhaþ syànna tvayamasti / ÷àstraü hi phalotpàdanasàmarthyamàtraü karmaõàmavagamayati na tu kuta÷cidàgantukànnimittataþ pràya÷cittàdestadapratibandhamapi / tasya tatraudàsãnyàt / yadi ÷àstrabodhitaphalaprasavasàmarthyamapratibaddhamàgantukena kenacit karmaõà tatastatphalaü prasåta evàti na ÷àstravyàghàtaþ / nàbhuktaü karma kùãyataiti ca smaraõapratibaddhasàmarthyakarmàbhipràyaü / doùakùayoddhe÷ena càparavidyànàmasti pràya÷cittavadvidhànamai÷varyabhalànàmapyubhayasaüyogàvi÷eùàt / yatràpi nirguõàyàü paravidyàyàü doùoddhe÷o nàsti tatràpi tatsvabhàvàlocanàdeva tatprakùayaprasavasàmarthyamavasãyate / nahi tatvamasivàkyàrthaparibhàvanàbhuvà prasaükhyànena nirmçùñanikhilakartçbhokktçtvàdivibhramo jãvaþ phalopabhogona yujyate / nahi rajjavàü bhujaïkasamàropanibandhanà bhayakampàdayaþ sati rajjutatvasàkùàtkàre prabhavanti, kintu saüskàra÷eùàtki¤citkàlamanuvçttà api nivartanta eva / amumevàrthamanuvadanto yathà puùkarapalà÷a ityàdayo vyapade÷àþ samavetàrthàþ santo na stutimàtratayà katha¤cidvyàkhyànamarhanti / nanåktaü saübhaviùyanti sàvasthà jãvàtmano yasyàü paryàyeõopabhogàdvà yogarddheþ prabhàvato yugapannaikavidhakàyanirmàõenàparyàyeõopabhogàdvà jantuþ karmàõi kùapayitvà mokùã saüpatsyata ityata àha--- ## / anàdikàlapravçttà hi karmà÷ayà aniyatakàlavipàkàþ kramavatà tàvadbhogena kùetuma÷akyàþ / bhu¤jànaþ khalvayamaparànapi saücinoti karmà÷ayàniti / nàpyaparyàyamupabhogenàsaktaþ karmàntaràõyasaücinvànaþ kùeùyatãti sàmpratam / kalpa÷atàni kramakàlabhogyànàü samprati bhoktusàmarthyàt / dãrghakàlaphalàni ca karmàõi kathamekapade kùeùyanti / tasasmànnànyathà mokùasaübhavaþ / nanu satsvapi karmà÷ayàntareùusukhadukhaphaleùu mokùaphalàt karmaõaþ samudàcarato brahmabhàvamanubhåyàtha labdhavipàkànàü karmàntaràõàü phalàni bhokùyanta ityàha-- ## / nahi kàryaþ sanmokùo mokùo bhavitumarhati brahmabhàvo hi saþ / naca brahma kriyate niyatvàdityarthaþ / parokùatvànupatte÷ca j¤ànaphalasya / j¤ànaphalaü khalu mokùo 'bhyupeyate / j¤ànasya cànantarabhàvinãj¤eyàbhivyaktiþ phalaü, saivàvidyocchedamàdadhatã brahmasvabhàvasvaråpàvasthànalakùaõàya mokùàya kalpate / evaü hi dçùñàrthatà j¤ànasya syàt / apårvàdhànaparamparayà j¤ànasya mokùaphale kalpyamàne j¤ànasya parokùaphalatvamadçùñàrthatvaü bhavet / naca dçùñe saübhavatyadçùñakalpanà yuktetyarthaþ / tasmàdbrahmàdhigame brahmaj¤ànesatyadvaitasiddhau duritakùaya iti siddham //13 // ## / adharmasya svàbhàvikatvena ràgàdinibandhanatvena ÷àstrãyeõa brahmaj¤ànena pratibandho yuktaþ / dharmaj¤ànayostu ÷àstrãyatvena, jyotiùñomadar÷apaurõamàsavirodhànnocchedyocchettçbhàvo yujyate / pàpnamana÷ca vi÷eùato brahmaj¤ànocchedyatva÷ruterdharmasyana taducchedyatvam / vi÷eùavidhànasya ÷eùapratiùedhanàntarãyakatvena lokataþ siddheþ / yathà devadatto dakùiõenàkùõà pa÷yatãtyukte na vàmena pa÷yatãti gamyate / ubhe hyevaiùa ete taratãti ca yathàsaübhavaü, brahmaj¤ànena duùkçtaü bhogena sukçtamiti / 'kùãyante càsya karmaõi' iti ca sàmànyavacanaü 'sarve pàpmànaþ' iti vi÷eùa÷ravaõàtpàpakarmàõãti vi÷eùe upasaüharaõãyam / tasmàdbrahmaj¤ànàdduùkçtasyaiva kùayo na sukçtasyeti pràpte pårvàdhikaraõaràddhànto 'tidi÷yate / no khalu brahmavidyà kenacidadçùñena dvàreõa duùkçtamapanayatyapi tu dçùñenaiva bhoktçbhoktavyabhogàdipravilayadvàreõa taccaitattulyaü sukçtepãti kathametadapi nocchindyàt / evaü ca satina ÷àstrãyatvasàmyamàtramavirodhaheturanahi pratyakùatvasàmànyamàtràdavirodho jalànalàdãnàü / naca sukçta÷àstramanarthakamabrahmavidaü prati tadvidherarthavatvàt / evamavasthite ca pàpma÷rutyà puõyamapi grahãtavyam / brahmaj¤ànamapekùya puõyasya nikçùñaphalatvàttatphalaü hi kùayàti÷ayàt / nahyevaü mokùo nirati÷ayatvànnityatvàcca / dçùñaprayoga÷càyaü pàpma÷abdo vede puõyapàpayoþ / tadyathà puõyapàpe anukramya sarve pàpmàno 'to nivartaneta ityatra / tasmàdavi÷eùeõa puõyapàpayora÷leùavinà÷àviti siddham //14 // ## / yadyadvaitaj¤ànasvabhàvàlocanayottarapårvasukçtaduùkçtayora÷leùavinà÷au hanta àrabdhànàrabdhakàryayo÷càvi÷eùeõaiva vinà÷aþ syàt / kartçkarmàdipravilayasyobhayatràvi÷eùàt / tannibandhanatvàcca vinà÷asya / naca saüskàra÷eùàtkulàlacakrabhramaõavadanuvçttiþ / vastunaþ khalvanuvçttiþ / màyaivàdina÷ca puõyapàpayo÷camàyàmàtravinirmitatvena màyànivçttau na puõyàpuõye na tatasaüskàro vastusantãti kasyànuvçttiþ / naca rajjau sarpàdivibramajanità bhayakamapàdayo nivçtte 'pi vibhrame yathànuvartante tathehàpãti yuktam / tatràpi sarpàsatve 'pi tajjànasya satve tajjanitabhayakampàdãnàü tatsaskàràõàü ca vastusattvena nivçtte 'pi vibhrame 'nivçtteþ / atra tu màyà na tajjaþ saüskàro na tadgocara iti tucchatvàtkimanuvarteta / na saüskàra÷eùo na karmetyavi÷eùeõàrabdhakàryàõàmanàrabdhakàryàõàü ca nivçttiþ / naca tasya tàvadeva ciraü yàvanna vimokùye 'tha saümapatya iti ÷ruterdehàpratãkùàrabdhakàryàõàü yuktà. nahyeùà ÷rutiravadhibhedavidhàyinyapi tu kùipratàparà / yathà loka etàvanme ciraü yatsanàto bhu¤jàna÷ceti / nahi tatra snànabhojane avadhitvena vidhãyate kitu kùapãyastà pratipàdyate. ubhayavidhàne hi vàkyaü bhidyetàvadhibhedaþ ciratàceti pràpte 'bhidhãyate--yadyapyadvaitabrahmatatvasàkùàtkàro 'nàdyavidyapadar÷itapru¤camàtravirodh itayà tanmadhyapatitasakalakarmaviredhã / tathàpyanàrabdhavipàkaü karmajàtaü dràgityeva samucchinatti na tvàrabdhavipàkaü saüpàditajàtyàyurvitatapårvàparãbhãtasukhaduþkhopabhogapravàhaü karmajàtam / taddhi samudàcaradvçttitayetarebhyaþprasuptavçttibhyo balavat / anyathà devarùãõàü hiraõyagarbhamanåddàlakaprabhçtãnàüvigalitanikhilakle÷ajàlàvaramatayà paritaþ pradyotamànabuddhisatvànàü na jyogjãvità bhavet / ÷råyate caiùàü ÷rutismçtãtihàsapuràõeùu tatvaj¤atà ca mahàkalpakalpamanvantaràdijãvità ca / na caite mahadhiyo na tadãyasamastaphalopabhogapratãkùà satyapi tatvasàkùàtkàre / tàvadeva ciramiti na ciratà vidhãyate. api tu ÷rutyantarasiddhàü ciratàmanådya dehapàtàvadhimàtravidhànaü tadetadabhisaüdhàyaucityamàtratayàha bhagavàn bhàùyàkàraþ--- ## / na cedaü na jàtu dçùñaü yadviredhisamavàye viroddhyantaramanuvartata ityàha--- ## / yadà loke 'pi virodhinoþ ki¤citkàlaü sahànuvçttirupalabdhà tadehagamabalàddãrghakàlamapi bhavatãti na ÷akyà nivàrayitum / pramàõasiddhasya niyogaparyanuyogànupapatteþ / tadevaü madhyasthanapratipàdya ye bhàùyakàramàptaü manyate tàn pratyàha--- ## / sthitapraj¤a÷ca na sàdhakastasyottarottaradhyànotkarùeõa pårvapratyayànavasthitatvàt / nirati÷ayastu sthitapraj¤aþ / sa ca siddha eva / naca j¤ànakàryà bhayakampàdayaþ,j¤ànamàtràdanutpàdàt / sarpàvacchedohi tasya bhayakampàdihetuþ / sa càsanna nirvacanãya iti kuto vastusataþ karyotpàdaþ / naca kàryamamapi bhayakampàdi vastusat / tasyàpi vicàràsahatvenànirvàcyatvàt / anirvàcyàccànirvàcyotpattau nànupapattiþ / yàdç÷o hi yakùastàdç÷o baliriti sarvamavadàtam //15 // ## / yadi puõyasyàpya÷leùavinà÷au hanta nityamapyagnihotràdi na kartavyaü yogamàrårukùuõà / tasyàpãtarapuõyavadvidyayà vinà÷àt / 'prakùàlanàddhi païkasya dåràdaspar÷anaü vara'miti nyàyàt / naca vividiùanti yaj¤ena dàneneti mokùalakùaõaikakàryatayà vidyàkarmaõoravirodhaþ / sahàsaübhavenaikakàryatvàsaübhavàt / nahyetamàtmànaü viduùo vigalitàkhilakartçtvàdiprapa¤cavibhramasya pårvottare nitye kriyàjanye puõye saübhavataþ / tasmàdvividiùanti yaj¤eneti vartamànàpade÷o brahmaj¤ànasya yaj¤àdãnàü và stutimàtraü na tu mokùamàõasya muktisàdhanaü yaj¤àdividhiriti pràpta ucyate / --satyaü na vidyayaikakàryatvaü karmaõàü parasparavirodhena sahàsaübhavàt / vidyotpàdakatayà tu karmaõàmàràdupakàrakàõàmastu mokùopayogaþ / naca karmaõàü vidyayà virudhyamànànàü na vidyàkàraõatvaü, svakàraõavirodhinàü kàryàõàü bahulamupalabdheþ / tathàca vidyàlakùaõakàryopàyatayà kàryavinà÷yànàmapi karmaõàmupàdànamarthavat / tadabhàve tatkàryasyànutpàdena mokùasyàsaübhavàt / eva¤ca vividiùanti yaj¤eneti yaj¤asàdhanatvaü vidyàya apårvamarthaü pràpayataþ pa¤camalakàrasya nàtyantaparokùavçttitayà j¤ànastutyarthatayà katha¤cidvyàkhyànaü bhaviùyati / tadanenàbhisamadhinoktaü -- ## / yata eva na vidyodayasamaye karmàsti nàpi parastàdapi tu pràgeva vidyàyàþ, ata eva càtikràntaviùayametatkàryaikatvàbhidhànam / etadeva sphorayati-- ## //16 // såtràntaramavatàrayituü pçcchati-- ## / asyottaraü såtram #<---ato 'nyàpi hyekeùàmubhayoþ># / kàmyakarmaviùayama÷le,vinà÷avacanaü ÷àkhàntarãyavacanaü ca tasya putrà dàyamupayantãti //17 // ## / asti vidyàsaüyuktaü yaj¤àdi ya evaü vidvànyajetetyàdikam / asti ca kevalam / tatra yathà bràhmaõàya hiraõyaü dadyàdiyukte viduùe bràhmaõàya dadyàtra bràhmaõabruvàya måkhàyeti vi÷eùapratilambhaþ tatkasya hetostasyàti÷ayavatvàt / evaü vidyàrahitàdyaj¤àdervidyàsahitamati÷ayavaditi tasyaiva paravidyàsàdhanatvamupàttaduritakùayadvàrà netasya / tasmàdvividiùanti yaj¤enetyavi÷eùa÷rutamapi vidyàsahite yaj¤àdàvupasaühartavyamiti pràpte 'bhidhãyate--yadeva vidyayà karàti tadevàsya vãryavattaramiti tarabartha÷rutervidyàrahitasya vãryavattàmàtramavagamyate / naca sarvathàki¤citkarasya tadupapadyate / tasmàdastyasyàpi kayàpi màtrayà paravidyotpàdopayoga iti vidyàrahitamapi yaj¤àdi paravidyàrthinànuùñheyamiti siddham //18 // ## / anàrabdhakàrya ityasya na¤aþ phalaü bhogena nivçttiü dar÷ayatyanena såtreõa / asya tåpapàdanaü purastàdapakçùya kçtamiti neha kriyate punaruktibhayàt //19 // iti ÷rãvàcaspatimi÷raviracite ÷àrãrakabhagavatpàdabhàùyavibhàge bhàmatyàü caturthasyàdhyàyasya prathamaþ pàdaþ samàptaþ // ## / ## / athàsmin phalavicàralakùaõe vàïmanasi saüpadyata ityàdivicàro 'saügata ityata àha-- ## / aparavidyàphalapràptyarthadevayànamàrgàrthatvàdutkràntestadgato vicàraþ pàramparyeõa bhavati phalavicàra iti nàsaügata ityarthaþ / nanvayamutkràntikramo viduùo nopapadyate 'na tasya pràõà utkràmantyatraiva samavanãyante' iti ÷ravaõàttatkathamasya vidyàdhikàra ityata àha-- ## / viùayamàha-- ## / vimç÷ati-- ## / vi÷ayaþ saü÷ayaþ / pårvapakùamàha-- ## / ÷ratilakùaõàvi÷aye saü÷aye / siddhàntasåtraü pårayitvà pañhati-- ## / vçttyadhyàhàraprayojanaü pra÷napårvakamàha ## / uttaràdhikaraõaparyàlocanenaivaü påritamityarthaþ / tattvasya dharmiõo vàcaþ pralayavivakùàyàü tviha sarvatraiva paratreha càvibhàgasàmyàtkiü paratraiva viü÷iùyàdavibhàga iti na tvatràpi / tasmàdihàvibhàgenàviü÷iùato 'tra vçttyupasaühàramàtravivakùà såtrakàrasyeti gamyate / siddhàntahetuü pra÷napårvakamàha-- ## / satyàmeva manovçttau vàgvçtterupasaühàradar÷anàt / vàcaståpasaühàramadçùñaü nàgamo 'pi gamayitumarhati / àgamaprabhavayuktivirodhà÷ca / àgamo hi dçùñànusàrataþ prakçtau vikàràõàü layamàha / na ca vàcaþ prakçtirmano yenàsminniyaü lãyate / tasmàtvçttivçttimatorabhedavivakùayà vàkpadaü tadvçttau vyàkhyeyam / saübhavati ca vàgvçttervàgaprakçtàvapi manasi layaþ / tathà tatra tatra dar÷anàdityàha-- ## / yata eva prakçtivikàrabhàvàbhàvanmanasi na svaråpalayo vàco 'pi tu vçttilayaþ, ata eva ca sarveùàü cakùuràdãnàmidriyàõàü satyeva savçttike manasi vçtteranugatirlayo na svaråpalayaþ / vàcastu pçthak grahaõaü pårvasåtre udàharaõàpekùaü na tu tadeveha vivakùitamityarthaþ //2 // ## / yadi svaprakçtau vikàrasya layastato manaþ pràõe saüpadyate ityatra manaþsvaråpasyaiva pràõe saüpattyà bhavitavyam / tathà hi manaþ iti nopacàrato vyàkhyànaü bhaviùyati / saübhavati hi prakçtivikàrabhàvaþ pràõamanasoþ / annamayaü hi somya mana ityannàtmatàmàha manasaþ ÷rutiràpomayaþ pràõa iti ca pràõasyàbàtmatàm / prakçtivikàrayostàdàtmyàt / tathà ca pràõo manasaþ prakçtiriti manaso vçttimataþ pràõe laya iti pràpte 'bhidhãyate-- satyam, àpo 'nnamasçjanta iti ÷ruterabannayoþ prakçtivikàrabhàvo 'vagamyate / na tu tadvikàrayoþ pràõamanasoþ / khayonipràõàóikayà tu mitho vikàrayoþ prakçtivikàrabhàvàbhyupagame saükaràdatiprasaïgaþ syàt / tasmàdyo yasya sàkùàdvikàrastasya tatra laya ityannasyàpsu layo na tvabvikàre pràõe 'nnavikàrasya manasaþ / tathà càtràpi manovçttervçttimati pràõe layo na tu vçttimato manasa iti siddham //3 // ## / pràõastejasãti tejaþ÷abdasya bhåtavi÷eùavacanatvàdvij¤ànàtmani càprasiddheþ pràõasya jãvàtmanyupagamànugamàvasthàna÷rutãnàü ca tejoddhàreõàpyupapatteþ / tejasi samàpannavçttiþ khalu pràõaþ / tejastu jãvàtmani samàpannavçtti / tadvàrà jãvàtmasamàpannavçttiþ pràõa ityupapadyate / tasmàttejasyeva pràõavçttipravilaya iti pràpte 'bhidhãyate--- sa prakçtaþpràõo 'dhyakùe vij¤ànàtmanyavatiùñhate tattantravçttirbhavati / kutaþ-- upagamànugamàvasthànebhyo hetubhyaþ / tatropagama÷rutimàha-- ## / anugamana÷rutimàha-- ## / avasthàna÷rutimàha- ## / vij¤àyate 'neneti vij¤ànaü pa¤cavçttipràõasahita indriyagràmastena sahàvatiùñhata iti savij¤ànaþ / codayati-- ## / adhikàvàpo '÷abdàrthavyàkhyànam / pariharati-- ## / yadyapi pràõastejasãtyatastejasi pràõavçttilayaþ pratãyate, tathàpi sarva÷àkhàpratyayatvena vidyànàü ÷rutyantaràlocanayà vij¤ànàtmani layo 'vagamyate / na ca tejasastatràpi laya iti sàmpratam / tasyànilàkà÷akrameõa paramàtmani tatvalayàvagamàt / tasmàttejograhaõenopalakùyate tejaþ sahacaritadehabãjabhåtapa¤cabhåtasåkùmaparicàràdhyakùo jãvàtmà tasmin pràõavçttirapyetãti / codayati-- ## / tejaþsahacaritàni bhåtànyupalakùyantàü tejaþ÷abdenàdhyakùe tu kimàyàtaü tasya tadasàhacaryàdityarthaþ / pariharati-- ## / yadà hyayaü pràõo 'ntaràle 'dhyakùaü pràpyàdhyasaüparkava÷àdeva tejaþprabhçtãni bhåtasåkùmàõi pràpnoti tadopapadyate pràõastesãti / atraiva dçùñàntamàha--- ## //4 // såtràntaramavatàrayituü pçcchati-- ## / atra bhàùyakàro 'numànadar÷anamàha-- ## / sthåla÷arãrànuråpamanumeyaü såkùmamapi ÷arãraü pa¤càtmakamityarthaþ / dar÷ayata iti såtràvayavaü vyàcaùñe-- ## / pra÷naprativacanàbhipràyaü dvivacanaü ÷rutismçtyabhipràyaü và / aõvyo màtràþ såkùmà da÷àrdhànàü pa¤cabhåtànàmiti / ÷rutyantaravirodhaü codayati-- ## / karmà÷rayateti pratãyate na bhåtà÷rayatetyarthaþ / pariharati-- ## / grahà indriyàõi atigrahàstadviùayàþ / karmaõàü prayojakatvenà÷rayatvaü bhåtànàü tåpàdànatvenetyavirodhaþ / pra÷aüsà÷abdo 'pi karmaõàü prayojakatayà prakçùñamà÷rayatvaü bråte sati nikçùña à÷rayàntare tadupapatterityàha-- ## / atràbhçtatvapràpti÷ruteþ paravidyàvantaü pratyetaditi manvànasya pårvaþ pakùaþ / ##saüdihànànàü puüsàm / codayati-- ## / pariharati-- ## / paravidyayaivàmçtatvapràptyavasthàmàkhyàtuü tatsadharmà÷ca tadvidharmà÷cànyà apyavasthàstadanuguõatayàkhyàyante / sàdharmyavaidharmyàbhyàü hi sphuñataraþ pratipipàdayiùite vastuni pratyayo bhavatãti / na tu viduùaþ sakà÷àdvi÷eùavanto 'vidvàüso vidhãyante yena vidyàprakaraõavyàkhyàto bhavedapi tu vidyàü pratipàdayituü lokasiddhànàü tadanuguõatayà teùàmanuvàda iti / evaü pràpte 'bhidhãyate--- ## / kutaþ-- #<àsçtyupakçmàt># / sçtiþ saraõaü devayànena pathà kàryabrahmalokapràptiràsçteràkàryabrahmalokapràpteþ / ayaü vidyopakrama àrambhaþ prayatna iti yàvat / tasmàdetaduktaü bhavati-- neyaü parà vidyà yato nàóãdvàramà÷rayate / api tvaparavidyeyam / na càsyàmàtyantikaþ kle÷apradàho yato na tatrotkràntirbhavet / tasmàdaparavidyàsàmarthyàdàpekùikabhàbhåtasaüplavasthànamamçtatvaü prepsate puruùàrthàya saübhavatyeùa utkràntibhedavàn sçtyupakramopade÷aþ / upapårvàduùa dàha ityasmàdupoùyeti prayogaþ //7 // ## / siddhàü kçtvà bãjabhàvàva÷eùaü paramàtmasaüpattiü vidvadaviduùorutkràntiþ samarthità / saiva saüprati cintyate / kimàtmani tejaþprabhçtãnàü bhåtasåkùmàõàü tatvapravilaya eva saüpattiràhosvidbãjabhàvàva÷eùeti / yadi pårvaþ pakùaþ, notkràntiþ / athottaraþ tataþ seti / tatràprakçtau na vikàratatvapravilayo yathà manasi na vàgàdãnàm / sarvasya ca janimataþ prakçtiþ parà devateti tattvapralaya evàtyantikaþ syàttejaþprabhçtãnàmiti pràpte 'bhidhãyate-- 'yonimanye prapadyante ÷arãratvàya dehinaþ / sthàõumanye 'nusaüyanti yathàkarma yathà÷rutam // ' ityavidyàvataþ saüsàramupadi÷ati ÷rutiþ seyamàtyantike tattvalaye nopapadyate / na ca pràyaõasyaivaiùa mahimà vidvàsamavidvàüsaü và pratãti sàüpratamityàha-- ## / vidhi÷àstraü jyotiùñomàdiviùayamanarthakaü pràyaõàdevàtyantikapralaye punarbhavàbhàvàt / mokùa÷àstraü càprayatnalabhyàtpràyaõàdeva jantumàtrasya mekùapràpteþ / na kevalaü ÷àstrànarthakyamayukta÷ca pràyaõamàtrànmokùa ityàha-- ## / nàsati nidànapra÷ame pra÷amastadvato yujyata ityarthaþ //8 // athetarabhåtasahitaü tejo jãvasyà÷rayabhåtamutkràntamaddehàddehàntaraü và saücaratkasmàdasmàbhirna nirãkùyate / taddhi mahattvàdvànekadravyatvàdvà råpavadupalabdavyam / kasmànna mårtàntaraiþ pratibadhyata iti ÷aïkàmapàkartumidaü såtram-- ## / cakàre bhinnakramaþ / na kevalamàpãtestadavatiùñhate / tacca såkùmaü svaråpataþ parimàõata÷ca svaråpameva hi tasya tàdç÷amadç÷yam / yathà càkùuùasya tejaso mahato 'pi adçùñava÷àdanudbhåtaråpaspar÷aü hi tat / parimàõataþ saukùmyaü yato nopalabhyate yathà trasareõavo jàlasåryamarãcibhyo 'nyatra pramàõatastathopalabdhiriti vyàcaùñe-- ## / àdigrahaõena cakùuùño và mårdho và anyebhyo và ÷arãrade÷ebhya iti saügçhãtam / apratighàte hetumàha-- ## / etadapi hi såkùmatvenaiva saügçhãtam / yathà hi kàcàbhrapañalaü svacchasvabhàvasya na tejasaþ pratidhàtam / evaü sarvameva vastujàtamasyeti //9 // ## / ata eva ca svacchatàlakùaõàtsaukùmyàdasaktatvàparanàmnaþ //10 // ## / upapattiþ pràptiþ / etaduktaü bhavati-- dçùña÷rutàbhyàmåùmaõo 'nvayavyatirekàbhyàmasti sthålàddehàdatiriktaü ki¤ciccadàmàtsåkùmaü ÷arãramiti //11 // ## / adhikaraõatàtparyamàha-- ## / viùayamàha-- ## / siddhàntimatamà÷aïkya tanniràkaraõena pårvapakùã svamatamavasthàpayati-- ## / yadi hi pràõopalakùitasya såkùma÷arãrasya jãvàtmanaþ sthåla÷arãràdutkràntiü pratiùedhecchrutiþ tata etadupapadyate / na tvetadasti / na tasmàtpràõa utkràmantãti hi tadà sarvanàmnà pradhànàvamar÷inàbhyudayaniþ ÷reyasàdhikçto dehi pradhànaü paràmç÷yate / tathà ca tasmàddehino na pràõaþ såkùmaü ÷arãramutkràmantyapi tu tatsahitaþ kùetraj¤a evotkràmatãti gamyate / sa punaratikramya brahmanàóya saüsàramaõóalaü hiraõyagarbhaparyantaü saliïgo jãvaþ parasminbrahmaõi lãyate tasmàtparàmapi devatàü viduùa utkràntirata eva màrga÷rutayaþ, smçti÷ca mumukùoþ ÷ukasyàdityamaõóalaprasthànaü dar÷ayatãti pràptam //12 // evaü pràpte pratyucyate-- ## / nàyaü dehyapàdànasya pratiùedhaþ / api tu dehàpàdànasya / tathà hi -- àrtabhàgapra÷nottare hyekasminpakùe saüsàriõa eva jãvàtmano 'nutkràntiü parigçhya na tarhyeùa bhçtaþ pràõànàmanutkrànteriti svayamà÷aïkya pràõànàü pravilayaü pratij¤àya tatsiddhyarthamutkràntyavadherucchvayanàdhmàne bruvanyasyocchvayanàdhmàne tasya tadavadhitvamàha / ÷arãrasya ca te iti÷arãrameva tadapàdànaü gamyate / nanvevamapyastvaviduùaþ saüsàriõo viduùastu kimàyàtamityata àha-- ## / nanu tadà sarvanàmnà pradhànatayà dehi paràmçùñaþ tatkathamatra dehàvagatirityata àha-- ## / nanu tadà sarvanàmnà pradhànatayà dehã paràmçùñaþ tatkathamatra dehàvagatirityata àha-- ## / dehadehinordehiparàmar÷inà sarvanàmnà deha eva paràmçùña iti pa¤camãpàñhe vyàkhyeyam / ùaùñhãpàñhe tu nopacàra ityàha-- ## / api ca pràptipårvaþ pratiùedho bhavati nàpràpte / aviduùo hi dehàdutkràmaõaü dçùñamiti viduùo 'pi tatsàmànyàddehàdutkramaõe pràpte pratiùedha upapadyate na tu pràõànàü jãvàvadhikaü kvacidutkramaõaü dçùñaü yena tanniùidhyate / apicàdvaitaparibhàvanàbhuvà prasaükhyànena nirmçùñanikhilaprapa¤càvabhàsajàtasya gantavyàbhàvàdeva nàsti gatirityàha-- ## / apadasya hi brahmavido màrge padaiùiõo 'pi devà iti yojanà / codayati-- ## / pariharati-- ## / aparavidyàbaleneti //13 // ## / pratiùñhàvilayana÷rutyorvipratipattervimar÷astamapanetumayamàrambhaþ / tàni punaþ pràõa÷abdoditànãndriyàõyekàda÷a såkùmàõi ca bhåtàni pa¤ca / ## / àrambhabãjaü vimar÷amàha-- ## / ghràõamanasorekaprakçtitvaü vivakùitvà pa¤cada÷atvamuktam. / atra ÷rutyorviùayavyavasthayà vipratipattyabhàvamàha--- ## / vyavahàro laukikaþ. sàüvyavahàrikapramàõàpekùeyaü ÷rutiþ / na tàttvikapramàõàpekùà / itarà tu evamevàsya paridçùñuþ ityàdikà vidvatpratipattyapekùà tàttvikapramàõàpekùà / tasmàdviùayabhedàdavipratipattiþ ÷rutyoriti //15 // ## / nimittàpàye naimittikasyàtyantikàpàyaþ / avidyànimitta÷ca vibhàgo nàvidyàyàü vidyayà samålaghàtamapahatàyàü sàva÷eùo bhavitumarhati / tathàpi pravilayasàmànyàt sàva÷eùatà÷aïkàmatimandàmapanetumidaü såtram //16 // ## / aparavidyàvido 'viduùa÷cotkràntiruktà / tatra kiü vidvànavidvàü÷càvi÷eùeõa mårdhàdibhya utkràmatyàho vidvànmårdhasthànàdeva, apare tu sthànàntarebhya iti / atra vidyàsàmarthyamapa÷yataþ pårvapakùaþ / tasyopasaühçtavàgàdikalàpasyocciktamiùato vij¤ànàtmanà oka àyatanaü hçdayaü tasyàgraü tasya jvalanaü yattatprakà÷itadvàro viniùkramadvàro vidvànmårdhasthànàdeva niùkràmati nànyebhya÷cakùuràdisthànebhyaþ / kutaþ-- vidyàsàmarthàt hàrdavidyàsàmarthyàt / utkçùñasthànapratilambhàya hi hàrdavidyopade÷aþ / mårdhasthànàdaniùkramaõe ca notkçùñade÷apràptiþ / atha sthànàntarebhyo 'pyutkràmamankasmàllokamutkçùñaü na pràpnotãtyata àha-- ## / hàrdavidyà÷eùabhåtà hi mårdhanyà nàóã gatyai upadiùñà / tadanu÷ãlanena khalvayaü jãvo hàrdena såpàsitena brahmaõànugçhãtastasyànusmaraüstadbhàvamàpanno mårdhanyayaiva ÷atàdhikayà nàóya niùkràmati / hçdayàdudgatà hi brahmanàóã bhàsvarà tàlumålaü bhittvà mårdhànametya ra÷mibhirekãbhåtà àdityamaõóalamanupraviùñà tàmanu÷ãlayatastayaivàntakàle nirgamanaü bhavatãti //17 // ## / ràtràvahani càvi÷eùeõa ra÷myanusàrã sannàdityamaõóalaü pràpnotãti siddhàntapakùapratij¤à //18 // pårvapakùamà÷aïkate såtràvayavena-- ## / såtràvayavàntareõa niràkaroti--- ##pramàõàntaràtpratãyate / dar÷ayati caitamarthaü ÷rutirapya÷eùeõa / amuùmàdàdityàtpratàyante ra÷mayanta àsu nàóãùu sçptà bhavanti ya àbhyo nàóãbhyaþ pratàyante ##vistàryante te ra÷mayo 'muùminnàditye sçptàþ / ## / àdigrahaõena candràpaþ saügçhyante / candramasà khalvaümayena saübadhyamànànàü sårãõàü bhàsàü candrikàtvam / tasmàdapyasti ni÷i sauryara÷mipracàra iti / ye tyàhuþ-- sa yàvatkùipyenmanastàvadàdityaü gacchediti nirapekùa÷ravaõàdràtrau prete nàsti ra÷myapekùeti / tànpratyàha-- ##dhyetàraþ / ye tu manyante vidvànapi ràtripràyaõàparàdhena nordhvamàkramata iti tànpratyàha-- ## / nityavatphalasaübandhena vihità vidyà na pàkùikaphalà yukteti / ye tu ràtrau pretasya viduùo 'harapekùàü såryamaõóalapràptiràcakùate tanmatamà÷aïkyàha--- ## / yàvattàvadupabandhenànapekùà gatiþ ÷rutà / na càpekùà ÷akyàvagamà upabandhavirodhàditi //19 // ## / ata evetyuktahetuparàmar÷a ityàha-- ## / pårvapakùabãjamàha-- ## / apanodamàha-- ## / ataþpadaparàmçùñahetubalàdaviduùo maraõaü pra÷astamuttaràyaõe viduùaståbhayatràpyavi÷eùo vidyàsàmarthyàditi / viduùo 'pi ca bhãùmasyottaràyaõapratãkùaõamaviduùa àcàraü gràha- yati 'yadyadàcarati ÷reùñhastattadevetaro janaþ' iti nyàyàt / àpåryamàõapakùàdityàdyà ca ÷rutirna kàlavi÷eùapratipattyarthà, api tvàtivàhikãrdevatàþ pratipàdayatãti vakùyati / tasmàdavirodhaþ //20 // såtràntaràvataraõàya codayati-- ## / kàla evàtra pràdhànyenocyate na tvàtivàhikã devatetyarthaþ / ## / smàrtãmupàsanàü pratyayaü smàrtaþ kàlabhedaviniyogaþ pratyàsatteþ na tu ÷rautãü pratãtyarthaþ / atra yadi smçtau kàlabhedavidhiþ ÷rautau càgnijyotiràdividhistatràgnyàdãnàmàtivàhikatayà viùayavyavasthayà virodhàbhàva uktaþ / atha pratyabhij¤ànaü tathàpi yatra kàla ityatràpi kàlàbhidhànadvàreõàtivàhikya eva devatà uktà ityavirodha eveti //21 // iti ÷rãvàcaspatimi÷raviracite ÷àrãrakabhàùyavibhàge bhàmatyàü caturthasyàdhyàyasya dvitãyaþ pàdaþ //2 // ## ## / bhinnaprakaraõasthatvàdbhinnopàsanayogataþ / anapekùà mitho màrgastvaràto 'vadhçterapi // gantavyamekaü nagaraü prati vakreõàdhvanà gatimapekùya çjunàdhvanà gatistvaràvatã kalpyate / ekamàrgatve tu kamaparamapekùya tvarà syàt / atha taireva ra÷mibhirityavadhàraõaü nopapadyate pathyantarasya nivartanãyasyàbhàvàttasmàtparànapekùà evaite panthàna ekabrahmalokapràptyupàyà vrãhiyavàviva vikalperanniti pràpte pratyucyate- ekatve 'pi patho 'nekaparvavasaübhavàt / gauravànnaiva nànàtvaü pratyabhij¤ànaliïgataþ // saparvà hi panthà nagaràdikamekaü gantavyaü pràpayati nàbhàgaþ / tatra kimete ra÷myaharvàyusåryàdayo 'dhvanaþ parvàõaþ santo 'dhvanaikena yujyante, àho yathàyathamadhvànamapi bhindantãti saüdehe 'bhede 'pyadhvano bhàgabhedopapatterna bhàgibhedakalpanocità, gauravaprasaïgàt / ekade÷apratyabhij¤ànàcca vi÷eùaõavi÷eùyabhàvopapatternànekàdhvakalpanà / athaitaireva ra÷mibhirityavadhàraõaü na tàvadarthàntaranivçttyarthaü tatpràpakaireva vàkyàntarairvirodhàt, tasmàdanyànapekùàmasyàvadhàrayatãti vaktavyam / na caikaü vàkyamapràptamadhvànaü pràpayati tasya cànapekùatàü pratipàdayatãtyarthadvayàya paryàptaü, tasmàdvidhisàmarthyapràptamayogavyavacchedamevakàro 'nuvadatãti yuktam / ## / na khalvekasminneva gantavye pathibhedamapekùya tvaràvakalpyate kintu gantavyabhedàdapi tadupapattiþ / yathà ka÷mãrebhyo mathuràü kùipraü yàti caitra iti tathehàpyanyataþ kuta÷cidgantavyàdanenopàyena brahmalokaü kùipraü prayàtãti / ## / ayamarthaþ-ekatvàtpràptavyasya brahmalokasyàlpaparvaõà màrgeõa tatpràptau saübhavantyàü bahumàrgopade÷o vyarthaþ prasajyate / tatra cetanasyàpravçtteþ / tasmàdbhåyasàü parvaõàmavirodhenàlpànàü tadanuprave÷a eva yukta iti //1 // ## / '÷rutyàdyabhàve pàñhasya kramaü prati niyantçtà / årdhvàkramaõamàtre ca ÷rutà vàyornimittatà // ' 'sa vàyumàgacchati tasmai sa tatra vijihãte yathà rathacakrasya khaü tena sa årdhvamàkramate' iti hi vàyunimittamårdhvàkramaõaü ÷rutaü na tu vàyunimittamàdityagamanaü 'sa àdityaü gacchati' ityàdityagamanamàtrapratãteþ / naca tenetyanantara÷rutordhvãkramaõakriyàsaübandhi niràkàïkùamàdityagamanakriyayàpi saübanddhumarhati / na càdityàgamanasya teneti vinà kàcidanupapattiryenànyasaübaddhamapyanuùajyate / tatràgnilokamàgacchati sa vàyulokamityàdisaüdarbhagatasya pàñhasya kvacinniyàmakatvena këptasàmarthyàdagnivàyuvaruõakramaniyàmaka÷rutyàdyabhàvàditi pràpte pratyucyate- årdhva÷abdo na lokasya kasyacitpratipàdakaþ / tadbhedàpekùayà yuktamàdityena vi÷eùaõam // bhavedetadevaü yadyårdhva÷abdàtka÷cillokabhedaþ pratãyeta sa tåparide÷amàtravàcã lokabhedàdvinàparyavasyaüllokabhedavàcinàditye vyavasthàpyate / tathà càdityalokagamanameva vàyunimittamiti ÷rautakramaniyame, pàñhaþ padàrthamàtrapradar÷anàrtho na tu kramàya prabhavati ÷rutivirodhàditi siddham / vàjasaneyinàü saüvatsaraloko na pañhyate chàndogyànàü devaloko na pañhyate tatrobhayànurodhàdubhayapàñhe màsasaübandhàtsaüvatsaraþ pårvaþ pa÷cimo devalokaþ / nahi màso devalokena saübadhyate kintu saüvatsareõa / tasmàttayoþ parasparasaübandhànmàsàrabhyatvàcca saüvatsarasya màsànantarye sthite devalokaþ saüvatsarasya parastàdbhavati / tatràdityànantaryàya vàyoþ saüvatsaràdityasya sthàne devalokàdvàyumiti pañhitavyam / vàyapamabdàditi tu såtramatràpi vàcakameva / tathàpi saüvatsaràtparà¤camàdityàdarvà¤caü vàyumabhisaübhavantãti chàndogyapàñhamàtràpekùayektaü, tadidamàha- ## //2 // ## / taóidante 'rciràdye 'dhvanyappatistaóitaþ paraþ / tatsaübandhàttathendràdirappateþ para ãùyate // àgantånàü nive÷o 'nte sthànàbhàvàtprasàdhitaþ / tathà cendràdiràgantuþ pañhyate càppateþ paraþ //3 // ## / màrgacihnasaråpatvàccihnànyevàrciràdayaþ / bhartçbhogabhuvo và syurlokatvànnàtivàhikàþ // arciràdi÷abdà hi jvalanàdàvacetaneùu niråóhavçttayo loke / na caiùàü tvàvadhikànàmiva niyamavatã saüvahanasvaråpà svatanantrakriyà buddhipårvà saübhavatyacetanànàm / tasmàlloka÷abdavàcyatvàdbharturjãvàtmano bhogabhåmaya eveti manyàmahe / api càrciùa ityasmàdapàdànàü pratãyate / na heturnàguõe hetau pa¤camã dç÷yate kvacit // jàóyàdbaddha ityàdiùu guõavacaneùu jàóyàdiùu hetupa¤camã dçùñà / na càrciràdi÷abdà guõavàcino yena pa¤camyà teùàü vahanaü prati hetutvamucyate / apàdànatvaü càcetaneùvapyastãti nàtivàhikàþ / na càmànavasya puruùasya vidyudàdiùu voóhçtvadar÷anàdarciràdãnàmapi voóhçtvànnàmànavaþ puruùo voóhà ÷råyate / yataþ ÷råyate tato 'vagacchàmo vidyudàdivannàrciràdãnàü voóhçtvamiti / tasmàdbhogabhåmaya evàrciràdayo nàtivàhikà iti pràpte pratyucyate -saüpiõóakaraõànàü hi såkùmadehavatàü gatau / na svàtantryaü na càgnyàdyà netàro 'cetanàstu te // ãdç÷ã hi niyamavatã gatiþ svayaü và prekùàvato 'prekùàvato và prekùàvatprayuktasya / na tàvadvigalitasthålakalevaràþ såkùmadehavantaþ saüpiõóitakaraõagràmà utkràntimanto jãvàtmàno mattamårcchicavatsvayaü prekùàvanto yadevaü svàtantryeõa gaccheyustadyadyarciràdayo 'pi màrgacihnàni và ÷amãkàraskaràdivadbhogabhåmayo và sumeru÷ailalàvçttàdivadubhayathàpyacetanatayà na nayanaü pratyeùàmasti svàtantryam / na caitebhyo 'nyasya cetanasya netuþ kalpanà sati ÷rutànàü caitanyasaübhave / naca parame÷vara evàstu neteti yuktam / tasyàtyantasàdhàraõatayà lokapàlagrahàdãnàmaki¤citkaratvàt / tasmàdvyavasthita eva parame÷varasya sarvàdhyakùatve yathà yathàtvaü lokapàlàdãnàü svàtantryamevamihàpyarciràdãnàmàtivàhikatvameva dar÷anànusàràcchabdàrtha iti yuktam / imamevàrthamamànavapuruùàtivàhanalakùaõaü liïgamupodvalayatãtyuktam / ## / avasthitaü hi màrgacihnaü bhavatyavyabhicàrànnànavasthitaü vyabhicàràditi / arciùa iti ca hetau pa¤camã nàpàdàne / guõatvaü cà÷ritatayà / naca vai÷eùikaparibhàùayà niyama àstheyo lokavirodhàt / apica te 'rcirabhisaübhavantãti saübandhamàtramuktamiti / sàmànyavacane ÷abde vi÷eùàkàïkùiõi sphuñam / yadvi÷eùapadaü tena tatsàmànyaü niyamyate // yathà bràhmaõamànaya bhojayitavya iti tadvi÷eùàpekùàyàü yadà tatsaünidhàvupanipatati padaü kaõñhàdi(?) tadà tenaitanniyamyate evamihàpãti //4 // //5 // ## / vidyullokamàgato 'mànavaþ puruùo vaidyutastenaiva na tu varuõàdinà svayamuhyate / tacchrutestasyaiva svayaü voóhçtva÷ruteþ / varuõàdayastu tatsàhàyake vartamànà voóhàro bhavantãti ca vaiùamyaü na voóhçtve iti sarvamavadàtam //6 // pàñhakramàdarthakramo balavànitiyathàrthakramaü pañhyante såtràõi- ## / sa etàn brahma gamayatãti vicikitsyate / kiü paraü brahma gamayatyàhosvidaparaü kàryaü brahmeti / mukhyatvàdamçtapràpteþ paraprakaraõàdapi / gantavyaü jaiminirmene paramevàrciràdinà // brahma gamayatãtyatra hi napuüsakaü brahmapadaü parasminneva brahmaõi niråóhatvàdanapekùatayà mukhyamiti sati saübhave na kàrye brahmaõi guõakalpanayà vyàkhyàtumucitam / api càmçtatvaphalàvartirna kàryabrahmapràptau yujyate / tasya kàryatvena maraõadharmavattvàt / ki¤ca tatra tatra parameva brahma prakçtya prajàpatisadmapratipattyàdaya ucyamànà nàparabrahmaviùayà bhavitumarhanti prakaraõavirodhàt / na ca parasmintsarvagate gatirnopapadyate pràptatvàditi yuktam / pràptepi hi pràptiphalà gatirdç÷yate / yathaikasminnyagrodhapàdape målàdagramagràcca målaü gacchataþ ÷àkhàmçgasyaikenaiva nyagrodhapàdapena nirantaraü saüyogavibhàgà bhavanti / na caite tadavayavaviùayã na tu nyagrodhaviùayà iti sàmprataü tathà sati na ÷àkhàmçgo nyagrodhena yujyate / nyagrodhàvayavasya tadavayavayogàt / evaü dç÷yamànànàmapi tadavayavànàü na yogastadavayavayogàttadantena krameõa tadavayaveùu paramàõuùu vyavatiùñhate / te càtãndriyà iti kasminnu nàmàyamanubhavapaddhatimadhyàstàü saüyogatapasvã / tasmàdakàmenàpyanubhavànurodhena pràpta eva pràptiphalatvàvagatireùitavyà / tadbrahma pràptamapi pràptiphalàyàvagategocaro bhaviùyati / brahmalokeùviti ca bahuvacanamekasminnapi prayogasàdhutàmàtreõa gamayitavyam / loka÷abda÷càlokane prakà÷e vartayitavyo na tu sannive÷avati de÷avi÷eùe / tasmàt parabrahmapràptyarthaü gatyupade÷asàmarthyàdayamartho bhavati / yathà vidyàkarmava÷àdarciràdinà gatasya satyalokamatikramya paraü jagatkàraõaü brahma lokamàlokaü svayaü prakà÷akamiti yàvat / pràptasya tatraiva liïgaü pralãyate na tu gatimevaübhåtàü vinà liïgapravilaya iti / ata eva ÷rutiþ- puruùamàõàþ puruùaü pràpyàstaü gacchanti / tadanenàbhisandhinà paraü brahma gamayatyamànava iti mene jaiminiràcàryaþ / ## / tattvadar÷ãü bàdarirdadar÷a- kàryamapràptapårvatvàdapràptapràpaõã gatiþ / pràpayedbrahma na paraü pràptatvàjjagadàtmakam // tattvamasivàkyàrthasàkùàtkàràtpràkkila jãvàtmàvidyàkarmavàsanàdyupàdhyavacchedàdvastuto 'navacchinno 'vacchinnamivàbhinno 'pi lokebhyo bhinnamivàtmànamabhimanyamànaþ svaråpàdanyànapràptànarciràdãüllokàngatyàpnotãti yujyate / advaitabrahmatattvasàkùàtkàravatastu vigalitanikhilaprapa¤càvabhàsavibhramasya na gantavyaü na gatirna gamayitàra iti kiü kena saügatam / tasmàdanidar÷anaü nyagrodhasaüyogavibhàgà nyayagrodhavànaratadgatitatsaüyogavibhàgànàü mitho bhedàt / naca tatràpi pràptapràptiþ karmajena hi vibhàgena niruddhàyàü pårvapràptàvapràptasyaivottarapràpterutpatteþ / etadapi vastuto vicàrasahatayà sarvamanirvacanãyaü vijçmbhitamavidyàyàþ samutpannàdvaitatattvasàkùàtkàro na vidvànabhimanyate / viduùo 'pi dehapàtàtpårvaü sthitapraj¤asya yathàbhàsamàtreõa sàüsàrikadharmànuvçttirabhyupeyate evamàliïga÷arãrapàtàdviduùastaddharmànuvçttiþ / tathàcàpràptapràptergatyupapattistadde÷apràptau ca liïgadehanivçttermuktiþ ÷rutipràmàõyàditi cet / na / paravidyàvata utkràntipratiùedhàt 'brahmaiva sanbrahmàpyeti na tasmàtpràõà utkràmanti atraiva samavanãyante' iti / yathà vidyàbrahmapràptyoþ samànakàlatà ÷råyate- 'brahma veda brahmaiva bhavati' 'ànandaü brahmaõo vidvànna bibheti' 'tadàtmànameva vedàhaü brahmàsmãti tatsarvamabhavat' 'tatra ko mohaþ kaþ ÷oka ekatvamanupa÷yataþ' iti paurvàparyà÷ravaõàt paravidyàvato muktiü prati nopàyàntaràpekùeti lakùyate 'bhisaüdhiþ ÷ruteþ / upapannaü caitat / na khalu brahmaivedaü vi÷vamahaü brahmàsmãti paribhàvanàbhuvà jãvàtmano brahmabhàvasàkùàtkàreõonmålitàyàmanavayavenàvidyàyàmasti gantavyagantçvibhàgo viduùastadabhàve kathamayamarciràdimàrge pravarteta / naca chàyàmàtreõàpi sàüsàrikadharmànuvçttistatra pravçttyaïgaü yàdçcchikapravçtteþ / ÷raddhàvihãnasya dçùñàrthàni karmàõi phalanti na phalanti ca / adçùñàrthànàü tu phale kà kathetyuktaü prathamasåtre / na càrciràdimàrgabhàvanàyàþ parabrahmapràptyarthamaviduùaþ pratyupade÷astathà ca karmàntareùviva nityàdiùu tatràpi syàttasya pravçttirapi sàmpratam / vikalpàsahatvàt / kimiyaü paravidyànapekùà parabrahmapràptisàdhanaü tadapekùà và / na tàvadanapekùà 'tameva viditvàtimçtyumeti nànyaþ panthà vidyate 'yanàya' iti parabrahmavij¤ànàdanyasyàdhvanaþ sàkùàtpratiùedhàt / paravidyàpekùatve tu màrgabhàvanàyàþ kimiyaü vidyàkàrye màrgabhàvanà sàhàyakamàcaratyatha vidyotpàde / na tàvadvidyàkàrye tayà saha tasyà dvaitàdvaitagocaratayà mitho virodhena sahàsaübhavàt / nàpi yaj¤àdivadvidyotpàde sàkùàtbrahmapràptyupàyatva÷ravaõàdetànbrahma gamayatãti / yaj¤àdestu vividiùàsaüyogena ÷ravaõàdvidyotpàdàïgatvam / tasmàdupanyastabahu÷rutyanurodhàdupapatte÷ca brahma÷abdo 'saübhavanmukhyavçttirbrahmasàmãpyàdaparabrahmaõi lakùaõayà netavyaþ / tathàca lokeùviti bahuvacanopapatteþ kàryabrahmalokasya / parasya tvanavayavatayà taddvàreõàpyanupapatteþ / lokatvaü celàvçttàdivatsannive÷avi÷eùavati bhogabhåmau niråóhaü na katha¤cidyogena prakà÷e vyàkhyàtaü bhavati / tasmàtsàdhudar÷ã sa bhagavànbàdarirasàdhudar÷ã jaiminiriti siddham / apràmàõikànàü bahupralàpàþ sarvagatasya dravyasya guõàþ sarvagatà eva caitanyànandàdaya÷ca guõinaþ paramàtmano bhedàbhedavanto guõà ityàdayo dåùaõàyànubhàùyamàõà apyapràmàõikatvamàvahantyasmàkamityupekùitàþ / granthayojanà tu ##pratiprati a¤cati gacchatãti pratyak pratibhàvavçtti brahma tadàtmatvàdgantéõàü jãvàtmanàmiti / ## / yaugikyapi hi yogaguõàpekùayà gauõyeva / ## / manomayatvàdayaþ kalpanàþ kàryàþ / kàryatvàdavi÷uddhà api ÷reyohetutvàdvi÷uddhàþ / pratisaücaro mahàpralayaþ pratipattyabhisaüdhiþ pratipattirgatiþ padergatyarthatvàt / abhisaüdhistàtparyam / yasya brahmaõo nàmàbhidhànaü ya÷a iti / ## / ÷rutivàkye balãyasã prakaraõàt / ## / pra÷aüsàrthamityarthaþ / codayati- ## / nyagrodhavànaradçùñànta upapàditaþ / pariharati- ## / ayamabhisaüdhiþ-yathàtathà nyagrodhàvayavã pariõàmavànupajanàpàyadharmabhiþ karmajaiþ saüyogavibhàgaiþ saüyujyatàmayaü punaþ paramàtmà nirastanikhilabhedaprapa¤caþ kåñasthanityo na nyagrodhavatsaüyogavibhàgabhàg bhavitumarhati / kàlpanikasaüyogavibhàgastu kàlpanikasyaiva kàryabrahmalokasyopapadyate na parasya / ÷aïkate- ## / nahyutpattyàdihetubhàvo 'pariõàminaþ saübhavati tasmàtpariõàmãti / tathà ca bhàvikamasyopapadyate gantavyatvamityarthaþ / niràkaroti- ## / vi÷eùaniràkaraõaü samasta÷okàdiduþkha÷amanatayà puruùàrthaphalavat / aphalaü tåtpattyàdividhànam / tasmàtphalavataþ saünidhàvàmnàyamànaü tadarthamevocyata ityupapattiþ / tadvijij¤àsasveti ca ÷rutiþ / tasmàcchrutyupapattibhyàü nirastasamastavi÷eùabrahmapratipàdanaparo 'yamàmnàyo na tåtpattyàdipratipàdanaparaþ / tasmànna gatistàttvikã / api ceyaü gatirna vicàraü sahata ityàha- ## / anyànanyatvã÷rayàvavayavavikàrapakùau / ##tyantam / atha kasmàdàtyantikamananyatvaü na kalpyata ityata àha- ## / mçdàtmatayà hi svabhàvena ghañàdayo bhàvàstadvikàrà vyàptàþ, tadabhàve na bhavanti ÷iü÷apeva vçkùatvàbhàva iti / ##saha vikàràvayavaiþ ##dacalatvàdbrahmaõaþ saüsàralakùaõaü gamanaü vikàràvayavayeranupapannam / nahi sthiràtmakamasthiraü bhavati / anyànanyatve api caikasya virodhàdasaübhavantã iti bhàvaþ / ## / tathàca brahmaõyasaüsaratyapi jãvasya saüsàraþ kalpyata iti / etadvikalpya dåùayati- ## / ## / madhyamaparimàõànàü ghañàdãnàmanityatvadar÷anàt / ## / bhedàbhedayorvirodhinorekatràsaübhavàdbuddhivyapade÷abhedàdarthabhedaþ / ayutasiddhatayopacàreõàbhinnamucyata ityamukhyamasyaikatvamityarthaþ / apica jãvànàü brahmàvayavatvapariõàmàtyantabhedapakùeùu tàttvikã saüsàriteti muktau svabhàvahànàjjãvànàü vinà÷aprasaïgaþ / brahmavivartatve tu brahmaivaiùàü svabhàvaþ pratibimbànàmiva bimbaü taccàvinà÷ãti na jãvavinà÷a ityàha- ## / matàntaramupanyasyati dåùayitum- ##vinaiva brahmaj¤ànaü ## / yathà hi kaphanimitto jvara upàttasya kaphasya vi÷eùaõàdibhiþ prakùaye kaphàntarotpattinimittadadhyàdivarjane pra÷ànto 'pi na punarbhavati / evaü karmanimitto bandha upàttànàü karmaõàmupabhogàtprakùaye pra÷àmyati / karmàntaràmaõàü ca bandhahetånàmananuùñhànàtkàraõàbhàve kàryànupapatterbandhàbhàvàtsvabhàvasiddho mokùa àrogyamiva / upàttaduritanibarhaõàya ca nityanaimittikakarmànuùñhànàdduritanimittapratyavàyo na bhavati / pratyavàyànutpattau ca svasthasvànto na niùiddhànyàcarediti / tadetaddåùayati- ## / ÷àstraü khalvasminpramàõaü tacca mokùamàõasyàtmaj¤ànamevopadi÷ati natåktamàcàram / na càtropapattiþ prabhavati saüsàrasyànàditayà karmà÷ayasyàpyasaükhyeyasyàniyatavipàkakàlasya bhogenocchettuma÷akyatvàdityàha- ## / codayati- ## / pariharati- ## / yadi hi nityanaimittikàni karmàõi sukçtamapi duùkçtamiva nirvaheyustataþ kàmyakarmopade÷à dattajalà¤jalayaþ prasajyeran / nahyasti ka÷ciccàturvarõye càturà÷ramye và yo na nityanaimittikàni karmàõi karoti / tasmànnaiùàü sukçtavirodhiteti / abhyuccayamàtramàha- ## / samyagdar÷ã hi viraktaþ kàmyaniùiddhe varjayannapi pramàdàdupanipatite tenaivasamyagdar÷anena kùapayati / j¤ànaparipàke ca na karotyeva aj¤astu nipuõo 'pi pramàdàtkaroti / kçte ca na kùapayituü kùamata iti vi÷eùaþ / ## / kartçtvabhoktçtve samàkùiptakriyàbhoge te cedàtmanaþ svabhàvàvadhàrite na tvàropite tato na ÷akyàvapanetum / nahi svabhàvàdbhàvo 'varopayituü ÷akyo bhàvasya vinà÷aprasaïgàt / na ca bhogo 'pi satsvabhàvaþ ÷akyo 'satkartuü, no khalu nãlamanãlaü ÷akyaü ÷akreõàpi kartuü tadidamuktaü- ## / samàropitasya tvanirvacanãyasya tatsvabhàvasya ÷akyastattvaj¤ànenàvaropaþ kartuü sarpasyeva rajjutattvaj¤àneneti bhàvaþ / bhàvamimamavidvànparicodayati- ## / aprakà÷itabhàvo yathoktameva samàdhatte- ## / kartçtvabhoktçtvayornimittasaübandhasya ca ÷aktidvàreõa nityatvàdbhaviùyati kadàcideùàü samudàcàro yataþ sukhaduþkhe bhojyete iti saübhàvanàtaþ kutaþ kaivalyani÷caya ityarthaþ / bhåyonirastamapi matidraóhimne punarupanyasya dåùayati- ## / ÷eùamatirohitàrtham //7 // //8 // //9 // //10 // //11 // //12 // //13 // //14 // ## / abrahmakratavo yànti yathà pa¤càgnividyayà / brahmalokaü prayàsyanti pratãkopàsakàstathà // santi hi mano brahmetyupàsãtetyàdyàþ pratãkaviùayà vidyàþ / tadvanto 'pyarciràdimàrgeõa kàryabrahmopàsakà iva gantumarhanti 'aniyamaþ sarvàsàm' ityavi÷eùeõa vidyàntareùvapi gateravadhàraõàt / na caiùàü parabrahmavidàmiva gatyasaübhava iti / naca brahmakratava eva brahmalokabhàjo nàtatkratava ityapyekàntaþ / atatkratånàmapi pa¤càgnividàü tatpràpteþ / na caite na brahmakratavo mano brahmetyupàsãtetyàdau sarvatra brahmànugamena tatkratutvasyàpi saübhavàt / phalavi÷eùasya brahmalokapràptàvapyupapatteþ, tasya sàvayavatayotkarùanikarùasaübhavàditi pràpte pratyucyate- uttarottarabhåyastvàdabrahmakratubhàvataþ / pratãkopàsakàn brahmalokaü nàmànavo nayet // bhavatu pa¤càgnividyàyàmabrahmakratånàmapi brahmalokanayanaü, vacanàt / kimiva hi vacanaü na kuryàt nàsti vacanasyàtibhàra iha tu tadabhàvàt / 'taü yathàyathopàsate tadeva bhavati' iti ÷ruterautsargikyànnàsati vi÷eùavacane 'pavàdo yujyate / naca pratãkopàsako brahmopàste satyapi brahmetyanugame / kintu nàmàdivi÷eùaü brahmaråpatayà / tathà khalvayaü nàmàditantro na brahmatantraþ / à÷rayàntarapratyayasyà÷rayàntare prakùepaþ pratãka iti hi vçddhàþ / brahmà÷raya÷ca pratyayo nàmàdiùu prakùipta iti nàmatantraþ / tasmànna tadupàsako brahmakratuþ kintunàmàdikratuþ / na ca brahmakratutve nàmàdyupàsakànàmavi÷eùàduttarottarotkarùaþ saübhavã / naca brahmakratustadavayavakraturyena tadavayavàpekùayotkarùo varõyeta / tasmàtpratãkàlambanànviduùo varjayitvà sarvànanyànvikàràlambanànnayatyamànavo brahmalokam / na hyevamubhayathàbhàva ubhayathàrthatve kàü÷citpratãkàlambanànna nayati vikàralambanànviduùastu nayatãtyabhyupagame ka÷ciddoùo 'sti 'aniyamaþ sarvàsàm' ityasya nyàyasyeti sarvamavadàtam //15 // iti ÷rãvàcaspatimi÷raviracite bhagavatpàdabhàùyavibhàge bhàmatyàü caturthasyàdhyàyasya tçtãyaþ pàdaþ //3 // ## / ## / pràgabhåtasya niùpattau kartçtvaü na sato yataþ / phalatvena prasiddhe÷ca mukte råpàntarodbhavaþ / abhåtasya ghañàderbhavanaü niùpattirna punaratyantasato 'sato và / na jàtu gaganatatkusume niùpadyete / svaråpàvasthànaü cedàtmano muktirna sà niùpadyeta, tasya gaganavadatyantasataþ pràgasattvàbhàvàt / na càsya bandhàbhàvo niùpadyate, tasya tucchasvabhàvasya kàryatvenàtucchatvaprasaïgàt / phalatvaprasiddhe÷ca mokùasyàkàryasya phalatvànavakalpanàdàgantunà råpeõa kenacidutpattau sveneti pràptamanådyata iti pràpte 'bhidhãyate-saübhavatyarthavattve hi nànarthakyamupeyate / bandhasya sadasattvàbhyàü råpamekaü vi÷iùyate // anadhigatàvabodhanaü hi pramàõaü ÷àbdamagatyà katha¤cidanuvàdatayà varõyate / sakalasàüsàrikadharmàpetaü tu prasannamàtmaråpamaprasannàttasmàdeva råpàdvyàvçttamanadhigatamavabodhayannànuvàdo yujyate / na càsya niùpattyasaübhavaþ, sata iva ghañàdeþ sàüvyavahàrikeõa pramàõena bandhavigamasyàpi niùpatterlokasiddhatvàt / vicàràsahatayà tvasiddhirubhayatràpi tulyà / na hyasadutpattumarhatãtyasakçdàveditam / andho bhavatãti svapnàvasthà dar÷ità bàhyendriyavyàpàràbhàvàt / roditãva jàgradavasthà duþkha÷okàdyàtmakatvàt / vinà÷amevàpãta iti suùuptiþ / evakàra÷cevàrthe 'navadhàraõe //1 // //2 // #<àtmà prakaraõàt># / nanu jyotirupasaüpadya svena råpeõàbhiniùpadyata iti paurvàparya÷ravaõàt svaråpaniùpatteranyà jyotirupasaüpattiþ tathàca bhautikatve 'pi na mokùavyàghàtaþ / bhavedetadevaü yadi jyotirupasaüpadya tat parityajediti ÷råyeta / tadadhyàhàre 'pi tatpratipàdanavaiyarthyaü tadaparityàge ca jyotiùaiva svena råpeõeti gamyate / tasya ca bhåtatve vikàratvànmaraõadharmakatvaprasiddheramuktitvamiti pràpte pratyucyate-jyotiùpadasya mukhyatvaü bhautike yadyapi sthitam / tathàpi prakramàdvàkyàdàtmanyevàtra yujyate // paraü jyotiriti hi parapadasamabhivyàhàràtparatvasya cànapekùasya brahmaõyeva pravçttejyotiùi càpare ki¤cidapekùya paratvàtparaü jyotiriti vàkyàdàtmaivàtra gamyate / prakaraõaü coktam / yat saüpadya niùpadyata iti tanmukhaü vyàdàya svapitãtivat / tasmàjjyotirupasaüpanno mukta iti såktam //3 // ## / yadyapi jãvàtmà brahmaõo na bhinna iti tatra tatropapàditaü tathàpi sa tatra paryetãtyàdhàràdheyabhàvavyapade÷asya saüpattçsaüpattavyabhàvavyapade÷asya ca samàdhànàrthamàha //4 // ## / upanyàsa udde÷o j¤àtasya yathà ya àtmàpahatapàpmetyàdiþ / tathàj¤àtaj¤àpanaü vidhiþ / yathà sa tatra paryeti jakùadramamàõa iti, tasya sarveùu lokeùu kàmacàro bhavatãtyetadaj¤àtaj¤àpanaü vidhiþ / sarvaj¤aþ sarve÷vara iti vyapade÷aþ / nàyamudde÷o vidheyàntaràbhàvàt / nàpi vidhirapratipàdyatvàt / siddhavadvyapade÷àt / tannirvacanasàmarthyàdayamarthaþ pratãyate-ta ete upanyàsàdayaþ / etebhyo hetubhyaþ / bhàvàbhàvàtmakai råpairbhàvikaiþ parame÷varaþ / muktaþ saüpadyate svairityàha sma kila jaiminiþ // na ca citsvabhàvasyàtmano 'bhàvàtmàno 'pahatapàpmatvàdayo bhàvàtmana÷ca sarvaj¤atvàdayo dharmà advaitaü ghnanti / no khalu dharmiõo dharmà bhidyante, mà bhådgavà÷vavaddharmidharmabhàvàbhàva iti jaiminiràcàrya uvàca //5 // ## / anekàkàrataikasya naikatvànnaikatà bhavet / parasparavirodhena na bhedàbhedasaübhavaþ // na hyekasyàtmanaþ pàramàrthikànekadharmasaübhavaþ / te cedàtmano bhidyante dvaitàpatteradvaita÷rutayo vyàvarteram / atha na bhidyante tata ekasmàdàtmano 'bhedànmitho 'pi na bhidyeran / àtmaråpavat / àtmaråpaü và bhidyeta / bhinnebhyo 'nanyatvànnãlapãtaråpavat / naca dharmiõa àtmano na bhidyante mithastu bhidyanta iti sàmpratam / dharmyabhedena tadananyatvena teùàmapyabhedaprasaïgàt / bhede và dharmiõo 'pi bhedaprasaïgàdityuktam / bhedàbhedau ca parasparavirodhàdekatràbhàvànna saübhavata ityupapàditaü prathame såtre / abhàvaråpàõàmadvaitàvihantçtve 'pi tasya pàpmàdeþ kàlpanikatayà tadadhãnaniråpaõatayà teùàmapi kàlpanikatvamiti na tàttvikã taddharmatà ÷liùyate / etena satyakàmasarvaj¤asarve÷varatvàdayo 'pyaupàdhikà vyàkhyàtàþ / tasmànnirastà÷eùaprapa¤cenàvyapade÷yena caitanyamàtràtmanàbhiniùpadyamànasya muktàvàtmanor'tha÷ånyairevàpahatapàpmasatyakàmàdi÷abdairvyapade÷a ityauóulomirmene / tadidamuktaü- #<÷abdavikalpajà evaite>#apahatapàpmatvàdayo na tu sàüvyavahàrikà apãti //6 // ## / tadetadati÷auõóãryamauóulomerna mçùyate / bàdaràyaõa àcàryo mçùyannapi hi tanmatam // evamapãtyauóulomimatamanujànàti / ÷auõóãryaü tu na sahata ityàha- ## / etaduktaü bhavati-satyaü tàttvikànandacaitanyamàtra evàtmà, apahatapàpmasatyakàmatvàdayastvaupàdhikatayàtàttvikà api vyàvahàrikapramàõopanãtatayà lokasiddhà nàtyantàsanto yena tacchabdà ràhoþ ÷ira itivadavàstavà ityarthaþ //7 // ## / yatnànapekùaþ saükalpo loke vastuprasàdhanaþ / na dçùñaþ so 'tra yatnasya làghavàdavadhàritaþ // loke hi ka¤cidarthaü cikãrùuþ prayatate prayatamànaþ samãhate samãhànastamarthamàpnotãti kramo dçùñaþ / na tvicchànantaramevàsyeùyamàõamupatiùñhate / tena ÷rutyàpi lokavçttamanurudhyamànayà viduùastàdç÷a eva kramo 'numantavyaþ / avadhàraõaü tu saükalpàdeveti laukikaü yatnagauravamapekùya vidyàprabhàvato viduùo yatnalàghavàt / yallaghu tadasatkalpamiti / syàdetat / yathà manorathamàtropasthàpità strã straiõànàü caramadhàtuvisargaheturevaü pitràdayo 'pyasya saükalpopasthàpitàþ kalpiùyante svakàryàyetyata àha- ## / santi hi khalu kànicidvastusvaråpasàdhyàni kàryàõi yathà strãvastusàdhyàni dantakùatamaõimàlàdãni / kànicittu j¤ànasàdhyàni yathoktacaramadhàtuvisargaromaharùàdãni / tatra manorathamàtropanãte pitràdau bhavantu tajj¤ànamàtrasàdhyàni kàryàõi natu tatsàdhyàni bhavitumarhanti / nahi straiõasya romaharùàdivadbhavanti strãvastusàdhyà maõimàlàdayastadidamuktaü ##miti pràpte 'bhidhãyate- pitràdãnàü samutthànaü saükalpàdeva tacchruteþ / na cànumànabàdho 'tra ÷rutyà tasyaiva bàdhanàt // pramàõàntarànapekùà hi ÷rutiþ svàrthaü gocarayantã na pramàõàntareõa ÷akyà bàdhitum / anumànameva tu svotpàdàya pakùadharmatvàdivanmànàntaràbàdhitaviùayatvaü svasàmagrãmadhyapàtenàpekùamàõaü sàmagrãkhaõóanena tadviruddhayà ÷rutyà bàdhyate / ata eva nara÷iraþkapàlàdi÷aucànumànamàgamabàdhitaviùayatayà nopapadyate / tasmàdvidyàprabhàvàdviduùàü saükalpamàtràdeva pitràdyupasthànamiti sàüpratam / tathàhuràgaminaþ-ko hi yogaprabhàvàdçte 'gastya iva samudraü pibati sa iva daõóakàraõyaü sçjati / tasmàtsarvamavadàtam //8 // //9 // ## / anyayogavyacchittyà manaseti vi÷eùaõàt / dehendriyaviyogaþ syàdviduùo bàdarermatam // anekadhàbhàva÷carddhiprabhàvabhuvo manobhedàdvà stutimàtraü và katha¤cidbhåmavidyàyàü nirguõàyàü tadasaübhavàdasatàpi hi guõena stutirbhavatyeveti //10 // ## / ÷arãrendriyabhede hi nànàbhàvaþ sama¤jasaþ / na càrthasaübhave yuktaü stutimàtramanarthakam // nahi manomàtrabhede sphuñataro 'nekadhàbhàvo yathà ÷arãrendriyabhede / ata eva saubharerabhivinirmitavividhadehasyàparyàyeõa màndhàtçkanyàbhiþ pa¤cà÷atà vihàraþ pairàõikaiþ smaryate / na càrthasaübhave stutimàtramanarthakamavakalpate / saübhavati càsyàrthavattvam / yadyapi nirguõàyamidaü bhaumavidyàyàü pañhyate tathàpi tasyàþ purastàdanena saguõàvasthàgatenai÷varyeõa nirguõaiva vidyà ståyate / na cànyayogavyavacchedenaiva vi÷eùaõam / yathà caitro dhanurdharaþ / tasmànmanaþ ÷arãrendriyayoga ai÷varya÷àlinàü niyameneti mene jaiminiþ //11 // ## / manaseti kevalamanoviùayàü ca sa ekadhà bhavati tridhà bhavatãti ÷arãrendriyabhedaviùayàü ca ÷rutimupalabhyàniyamavàdã khalu bàdaràyaõo niyamavàdau pårvayorna sahate / dvividha÷rutyanurodhàt / na càyogavyavacchedenaivaüvidheùu vi÷eùaõamavakalpyate / kàmeùu hi ramaõaü samanaskendriyeõa ÷arãreõa puruùàõàü siddhameveti nàsti ÷aïkà manoyogasyeti tadvyavacchedo vyarthaþ / siddhasya tu manoyogasya tadanyaparisaükhyànenàrthavattvamavakalpate / tasmàdvàmenàkùõà pa÷yatãtivadatrànyayogavyavaccheda iti sàüpratam / ## / dvàda÷àhasya satratvamàsanopàyicodane / ahãnatvaü ca yajaticodane sati gamyate // dvàda÷àhamçddhikàmà upeyurityupàyicodanena ya evaü vidvàüsaþ satramupayantãti ca dvàda÷àhasya satratvaü bahukartçkasya gamyate / evaü tasyaiva dvàda÷àhena prajàkàmaü yàjayediti yajaticodanena niyatakartçparimàõatvena dviràtreõa yajatetyàdivadahãnatvamapi gamyata iti / saüprati ÷arãrendriyàbhàvena manomàtreõa viduùaþ svapnavatsåkùmo bhogo bhavati / kutaþ-upapatteþ / manasaitàniti ÷ruteþ / yadi punaþ suùuptavadabhogo bhavet naiùà ÷rutirupapadyeta / naca sa÷arãravadupabhogaþ ÷arãràdyupàdànavaiyarthyàt / sa÷arãrasya tu puùkalo bhogaþ / ihàpyupapatterityanuùa¤janãyam / tadidamuktaü såtràbhyàm ## / iti //12 // //13 // //14 // ## / vastutaþ paramàtmano 'bhinno 'pyayaü vij¤ànàtmànàdyavidyàkalpitapràde÷ikàntaþkaraõàvacchedenànàdijãvabhàvamàpannaþ pràde÷ikaþ sanna dehàntaràõi svabhàvanirmitànyapi nànàprade÷avartãni sàntaþkaraõo yugapadàveùñumarhati / na vàtmàntaraü sraùñumapi / sçjyamànasya sraùñratireke 'nàtmatvàdàtmatve và kartçkarmabhàvàbhàvàdbhedà÷rayatvàdayasya / nàpyantaþkaraõàntaraü tatra sçjati sçjyamànasya tadupàdhitvàbhàvàt / anàdinà khalvantaþkaraõenautpattikenàyamavaruddho nedànãntanenàntaþkaraõenopàdhitayà saübaddhumarhati / tasmàdyathà dàruyantraü tatprayoktrà cetanenàdhiùñhitaü sattadicchàmanurudhyate / evaü nirmàõa÷arãràõyapi sendriyàõãti pràpte pratyabhidhãyate-÷arãratvaü na jàtu syàdbhogàdhiùñhànatàü vinà / sa tridheti ÷arãratvamuktaü yuktaü ca tadvibhau // sa tridhà bhavati pa¤cadhà saptadhà navadhetyàdikà ÷rutirviduùo nànàbhàvamàcakùàõà bhinna÷arãrendriyopàdhisaübandhe 'vakalpate nàdehahetu(bhåta)bhede / nahi yantràõi bhinnàni nirmàya vàhayanyantravàho nànàtvenàpadi÷yate / bhogàdhiùñhànatvaü ca ÷arãratvaü nàbhogàdhiùñhàneùu yantreùviva yujyate / tasmàddehàntaràõi sçjati / na vànenàdhiùñhitàni dehapakùe vartante / naca sarvagatasya vastuto vigalitapràyàvidyasya viduùaþ pçthagjanasyevautpattikàntaþkaraõava÷yatà yena tadautpattikamantaþkaraõamàgantukàntaþkaraõàntarasaübandhamasya vàrayet / tasmàdvidvàn sarvasya va÷ã sarve÷varaþ satyasaükalpaþ sendriyamanàüsi ÷arãràõi nirmàya tàni caikapade pravi÷ya tattadindriyamantaþkaraõaisteùu lokeùu mukto viharatãti sàüpratam / pradãpavaditi tu nidar÷anaü pradãpaikyaü pradãpavyaktiùåpacaryate bhinnavartivartinãnàü bhinnavyaktãnàü bhedàt / evaü vidvà¤jãvàtmà dehabhede 'pyeka iti paràmar÷àrthaþ / ##tyekàbhipràyavartãnãtyarthaþ //15 // saüpannaþ kevalo mukta ityucyate / na caitasyetthaübhàvasaübhavaþ ÷rutivirodhàdityuktamarthajàtamàkùipati- ## / salilamiva salilaþ salilapràtipadikàtsarvapràtipadikebhya ityupamànàdàcàre kvipi kçte pacàdyaci ca kçte råpam / etaduktaü bhavati-yathà salilamambhonidhau prakùiptaü tadekãbhàvamupayàti / evaü draùñàpi brahmaõeti / atrottaraü såtram- ## / àsu kà÷cicchrutayaþ suùuptimapekùya kà÷cittu saüpattiü tadadhikàràt / ai÷varya÷rutayastu saguõavidyàvipàkàvasthàpekùà muktyabhisaüdhànaü tu tadavasthàsatteryathàruõadar÷ane saüdhyàyàü divasàbhidhànam //16 // ## / svàràjyakàmacàràdi÷rutibhyaþ syànniraïku÷aþ / svakàrya ã÷varàdhãnasiddhirapyatra sàdhakaþ // 'àpnoti svàràjyaü' 'sarve 'smai devà balimàvahanti' 'sarveùu lokeùu kàmacàro bhavati' ityàdi÷rutibhyo viduùaþ parabrahmaõa ivànyànadhãnatvamai÷varyamavagamyate / nanvasya brahmopàsanàlabdhamai÷varyaü kathaü brahmàdhãnaü na tu svabhàvaþ / nahi kàraõàdhãnajanmàno bhàvàþ svakàrye svakàraõamapekùante / kiü tvatra te svatantrà eva / yathàhuþ-mçtpiõóadaõóacakràdi ghaño janmanyapekùate / udakàharaõe tvasya tadapekùà na vidyate // na ca viduùàü parame÷varàdhãnai÷varyasiddhitvàttadgatamai÷varyaü yena laukikà iva ràjàno mahàràjàdhãnaþ svavyàpàre vidvàüsaþ parame÷varàdhãnà bhaveyuþ / na khalu yadadhãnotpàdaü yasya råpaü tattadråpàdånaü bhavatãti ka÷cinniyamaþ / tatsamànàü tadadhikànàü ca dar÷anàttathà hyantevàsã gurvadhãnavidhaþ tatsamastadadhiko và dç÷yate / duùñasàmantà÷ca pàrthivàdhãnai÷varyàþ pàrthivànspardhamànàstànvijayamànà và dç÷yante / tadiha nirati÷ayai÷varyatvàt parame÷varasya mà nàma bhåvanvidvàüsastato 'dhikàstatsamàstu bhaviùyanti / tathàca na tadadhãnàþ / nahi samapradhànabhàvànàmasti mitho 'pekùà / tadete svatantràþ santastadvyàpàre jagatsarjane 'pi pravarteranniti pràpte pratyabhidhãyate-nityatvàdanapekùatvàt ÷rutestatprakramàdapi / ekyamatyàcca viduùàü parame÷varatantratà // jagatsargalakùaõaü hi kàryaü kàraõaikasvabhàvasyaiva hi bhavatu àho kàryakàraõasvabhàvasya / tatrobhayasvabhàvasya svotpattau målakàraõàpekùasya pårvasiddhaþ parame÷vara eva kàraõamabhyupetavya iti sa evaiko 'stu jagatkàraõam / tasyaiva nityatvena svakàraõànapekùasya këptasàmarthyàt / kalpyasàmarthyàstu jagatsarjanaü prati vidvàüsaþ / na ca jagatsraùñçtvameùàü ÷råyate / ÷råyate tvatrabhavataþ parame÷varasyaiva / tameva prakçtya sarvàsàü tacchrutãnàü pravçtteþ / apica samapradhànànàü hi na niyamavadaikamatyaü dçùñamiti yadaikaþ sisçkùati tadaivetaraþ saüjihãrùatãtyaparyàyeõa sçùñisaühàrau syàtàm / na cobhayorapã÷varatvaü vyàghàtam / ekasya tu tadàdhipatye tadabhipràyànurodhinàü sarveùàmaikamatyopapatteradoùaþ / tatràgantukànàü kàraõàdhãnajanmai÷varyàõàü gçhyamàõavi÷eùatayàsamatvànnityai÷varya÷àlinaþ sa eva teùàmadhã÷a iti tattantrà vidvàüsa iti parame÷varavyàpàrasya sargasaühàrasya ne÷ate //17 // pårvapakùiõo 'nu÷ayabãjamà÷aïkya niràkaroti- ## / yataþ parame÷varàdhãnamai÷varyaü tasmàttato nyånamaõimàdimàtraü svàràjyaü na tu jadatsraùñçtvam / uktànnyàyàt //18 // ## / etàvànasya mahimeti vikàravarti råpamuktam / tato jyàyàü÷ceti nirvikàraü råpam / tathà pàdo 'sya vi÷và bhåtànãti vikàravarti råpaü tripàdasyàmçtaü divãti nirvikàramàha råpam //19 // dar÷ayata÷càpare ÷rutismçtã nirvikàrameva råpaü bhagavataste ca pañhite / etaduktaü bhavati-yadi bråùe saguõe brahmaõyupàsyamàne yathà tadguõasya niravagrahatvamapi vastuto 'stãti niravagrahatve viduùà pràptavyamiti tadanena vyabhicàrayate / yathà savikàre brahmaõyupàsyamàne vastutaþ sthitamapi nirvikàraråpaü na pràpyate tatkasya hetoþ, atatkratutvàdupàsakasya / tathà tadguõopàsanayà vastutaþ sthitamapi niravagrahatvaü nàpyate / tattvopàsanàsu puruùakratutvàt / upàsakasya tadakratutvaü ca niravagrahatvasyopàsanavidhyagocaratvàdvidhyadhãnatvàccopàsanàsu puruùasvàtantryàbhàvàtsvàtantrye và pràtibhatvaprasaïgàditi //20 // ## / na kevalaü svàràjyasye÷varàdhãnatayàjagatsarjanam, sàkùàdbhogamàtreõa tena parame÷vareõa sàmyàbhidhànàdapi vyapade÷aliïgàditi / bhåtànyavanti prãõayantãti bhojayantãti yàvat / såtràntaràvatàraõàya ÷aïkate- ## / saha parame÷varasyàti÷ayena vartata iti viduùa ai÷varyaü sàti÷ayam / yacca kàryaü sàti÷ayaü tacca yathà laukikamai÷varyam / tadanena kàryatvamuktam / tathàca kàryatvàdantavatpràptamiti tacca na yuktamànantyena tadviduùàü tatra pravçtteriti //21 // ata uttaraü pañhati- ## / kimarciràdimàrgeõa brahmalokapràptànàmai÷varyasyàntavattvaü tvayà sàdhyate / àhosviccandralokàdiva brahmalokàdetallokapràptirmukterantavattvam / tatra pårvasmin kalpe siddhasàdhanam / uttaratra tu ÷rutismçtivirodhaþ / tadvidhànàü ca kramamuktipratipàdanàditi / tattvamasivàkyàrthaikopàsanàparàn pratyàha- ## / dvidhàvidyà tamaþ / nirupàdhibrahmasàkùàtkàrastattvadar÷anam / na caitannirvàõaü svaråpàvasthànalakùaõaü kàryaü yenànityaü syàdityàha- ## //22 // bhaïktvà vàdyasurendravçndamakhilàvidyopadhànàtigaü yenàmnàyapayonidhernayapathà brahmàmçtaü pràpyate / so 'yaü ÷àïkarabhàùyajàtaviùayo vàcaspateþ sàdaraü saüdarbhaþ paribhàvyatàü sumatayaþ svàrtheùu ko matsaraþ //1 // aj¤ànasàgaraü tãrtvà brahmatattvamabhãpsatàm / nãtinaukarõadhàreõa mayàpåri manorathaþ //2 // yannyàyakaõikàtattvasamãkùàtattvabindubhiþ / yannyàyasàükhyayogànàü vedàntànàü nibandhanaiþ //3 // samacaiùaü mahatpuõyaü tatphalaü puùkalaü mayà / samarpitamathaitena prãyatàü parame÷varaþ //4 // nçpàntaràõàü manasàpyagamyàü bhråkùepamàtreõa cakàra kãrtim / kàrtasvaràsàrasupåritàrthasàrthaþ svayaü ÷àstravicakùaõa÷ca //5 // nare÷varà yaccaritànukàramicchanti kartuü naca pàrayanti / tasminmahãpe mahanãyakãrtau ÷rãmannçge 'kàri mayà nibandhaþ //6 // ## /