Ramanuja: Vedarthasamgraha Input by Sadanori ISHITOBI ANALYTIC TEXT VERSION (BHELA conventions) ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ ANALYTIC VERSION according to BHELA conventions: Sandhi markers: (. =short vowel, - =long vowel) in word-sandhi: 1: . . e.g.: veda+anta = vedÃ1nta 2: - . 3: . - 4: - - in sentence-sandhi: 7: . . e.g.: ca+api = cÃ7pi 8: . - 9: - . 0: - - ***************************************************************** (1) aÓe«a-cid-acid-vastu-viÓe«iïe Óe«a-ÓÃyine / nirmalÃ1nanta-kalyÃïa-nidhaye vi«ïave nama÷ //(1) (2) paraæ brahmai7vÃ7j¤aæ bhrama-parigataæ saæsarati tat-paro1pÃdhy-ÃlŬhaæ vivaÓama-ÓubhasyÃ8spadam iti / Óruti-nyÃyÃ1petaæ jagati vitataæ mohanam idaæ tamo yenÃ7pÃstaæ sa hi vijayate yÃmuna-muni÷ //(2) (3) aÓe«a-jagad-dhitÃ1nuÓÃsana-Óruti-nikara-Óirasi samadhigato 'yam artha÷ jÅva-paramÃ3tma-yÃthÃtmya-j¤Ãna-pÆrvaka-varïÃ3Órama-dharme1tikartavyatÃka-parama-puru«a-caraïa-yugala-dhyÃnÃ1rcana-praïÃmÃ3dir atyartha-priyas tat-prÃpti-phala÷ / (4) asya jÅvÃ3tmano 'nÃdy-avidyÃ-saæcita-puïya-pÃpa-rÆpa-karma-pravÃha-hetuka-brahmÃ3di-sura-nara-tiryak-sthÃvarÃ3tmaka-catur-vidha-deha-praveÓa-k­ta-tat-tad-abhimÃna-janitÃ1varjanÅya-bhava-bhaya-vidhvaæsanÃya dehÃ1tiriktÃ3tma-svarÆpa-tat-sva-bhÃva-tad-antarayÃmi-paramÃ3tma-sva-rÆpa-tat-sva-bhÃva-tad-upÃsana-tat-phala-bhÆtÃ3tma-sva-rÆpÃ3virbhÃva-pÆrvakÃ1navadhikÃ1tiÓayÃ3nanda-brahmÃ1nubhava-j¤Ãpane prav­ttaæ hi vedÃnta-vÃkya-jÃtam, tat tvam asi / ayam Ãtmà brahma / ya Ãtmani ti«Âhann Ãtmano 'ntaro yam Ãtmà na veda yasyÃ8tmà ÓarÅraæ ya ÃtmÃnam antaro yamayati sa ta ÃtmÃ1ntaryÃmy am­ta÷ / e«a sarva-bhÆtÃ1ntar-ÃtmÃ1pahata-pÃpmà divyo deva eko nÃrÃyaïa÷ / tam etaæ vedÃ1nuvacanena brÃhmaïà vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasÃ9nÃÓakena / brahma-vid Ãpnoti param / tam evaæ vidvÃn am­ta iha bhavati nÃ7nya÷ panthà ayanÃya vidyata ity-Ãdikam / (5) jÅvÃ3tmana÷ sva-rÆpaæ deva-manu«yÃ3di-prak­ti-pariïÃma-viÓe«a-rÆpa-nÃnÃ-vidha-bheda-rahitaæ j¤ÃnÃ3nandai1ka-guïaæ, tasyai7tasya karma-k­ta-devÃ3di-bhede 'padhvaste sva-rÆpa-bhedo vÃcÃm agocara÷ sva-saævedya÷, j¤Ãna-sva-rÆpam ity etÃvad eva nirdeÓyam / tac ca sarve«Ãm ÃtmanÃæ samÃnam / (6) evaæ-vidha-cid-acid-Ãtmaka-prapa¤casyo7dbhava-sthiti-pralaya-saæsÃra-nirvartanai1ka-hetu-bhÆta÷ samasta-heya-pratyanÅkÃ1nanta-kalyÃïatayà ca sve1tara-samasta-vastu-vilak«aïa-sva-rÆpo 'navadhikÃ1tiÓayÃ1saækhyeya-kalyÃïa-guïa-gaïa÷ sarvÃ3tma-para-brahma-para-jyoti÷-para-tattva-paramÃ3tma-sad-Ãdi-Óabda-bhedair nikhila-vedÃnta-vedyo bhagavÃn nÃrÃyaïa÷ puru«o1ttama ity antaryÃmi-sva-rÆpam / asya ca vaibhava-pratipÃdana-parÃ÷ Órutaya÷ sve1tara-samasta-cid-acid-vastu-jÃtÃ1ntar-Ãtmatayà nikhila-niyamanaæ tac-chakti-tad-aæÓa-tad-vibhÆti-tad-rÆpa-tac-charÅra-tat-tanu-prabh­tibhi÷ Óabdais tat-sÃmÃnÃdhikaraïyena ca pratipÃdayanti / (7) tasya vaibhava-pratipÃdana-parÃïÃm e«Ãæ sÃmÃnÃdhikaraïyÃ3dÅnÃæ vivaraïe prav­ttÃ÷ kecana nirviÓe«a-j¤Ãna-mÃtram eva brahma, tac ca nitya-mukta-sva-prakÃÓa-sva-bhÃvam api tat tvam asy Ãdi-sÃmÃnÃdhikaraïyÃ1vagata-jÅvÃ1ikyaæ, brahmai7vÃ7j¤aæ badhyate mucyate ca, nirviÓe«a-cin-mÃtrÃ1tireke3Óvare3ÓitavyÃ3dy-ananta-vikalpa-rÆpaæ k­tsnaæ jagan-mithyÃ, kaÓcid baddha÷, kaÓcin mukta ity iyam avasthà na vidyate / ita÷ pÆrvaæ kecana muktà ity ayam artho mithyà / ekam eva ÓarÅraæ jÅvavan nirjÅvÃnÅ7tarÃïi, tac-charÅraæ kim iti na vyavasthitam, ÃcÃryo j¤Ãnasyo7pade«Âà mithyà ÓÃstraæ ca mithyà ÓÃstra-pramÃtà ca mithyà ÓÃstra-janyaæ j¤Ãnaæ ca mithyà --- etat sarvaæ mithyÃ-bhÆtenai7va ÓÃstreïÃ7vagamyata iti varïayanti / (8) apare tv apahata-pÃpmatvÃ3di-samasta-kalyÃïa-guïo1petam api brahmai7tenai7vÃ7ikyÃ1vabodhena kenacid upÃdhi-viÓe«eïa saæbaddhaæ badhyate mucyate ca nÃnÃ-vidha-mala-rÆpa-pariïÃmÃ3spadaæ ce7ti vyavasthitÃ÷ / (9) anye punar aikyÃ1vabodha-yÃthÃtmyaæ varïayanta÷ svÃbhÃvika-niratiÓayÃ1parimito1dÃra-guïa-sÃgaraæ brahmai7va sura-nara-tiryak-sthÃvara-nÃraki-svargy-apavargi-cetane«u sva-bhÃvato vilak«aïam avilak«aïaæ ca viyad-Ãdi-nÃnÃ-vidha-mala-rÆpa-pariïÃmÃ3spadaæ ce7ti pratyavati«Âhante / (10) tatra prathama-pak«asya Óruty-artha-paryÃlocana-parà du«parihÃrÃn do«Ãn udÃharanti / prak­ta-parÃmarÓi-tac-chabdÃ1vagata-sva-saækalpa-k­ta-jagad-udaya-vibhava-vilayÃ3dayas tad+aik«ata bahu syÃæ prajÃyeye7ty-Ãrabhya san-mÆlÃ÷ somye7mÃ÷ sarvÃ÷ prajÃ÷ sad-ÃyatanÃ÷ sat-prati«Âhà ity-Ãdibhi÷ padai÷ pratipÃditÃs tat-saæbandhitayà prakaraïÃ1ntara-nirdi«ÂÃ÷ sarva-j¤atÃ-sarva-Óaktitva-sarve3Óvaratva-sarva-prakÃratva-samÃ1bhyadhika-niv­tti-satya-kÃmatva-satya-saækalpatva-sarvÃ1vabhÃsakatvÃ3dy-anavadhikÃ1tiÓayÃ1saækhyeya-kalyÃïa-guïa-gaïà apahata-pÃpme9ty-Ãdy-aneka-vÃkyÃ1vagata-nirasta-nikhila-do«atà ca sarve tasmin pak«e vihanyante / (11) atha syÃt --- upakrame 'py eka-vij¤Ãnena sarva-vij¤Ãna-mukhena kÃraïasyai7va satyatÃæ pratij¤Ãya tasya kÃraïa-bhÆtasyai7va brahmaïa÷ satyatÃæ vikÃra-jÃtasyÃ7satyatÃæ m­d-d­«ÂÃntena darÓayitvà satya-bhÆtasyai7va brahmaïa÷ sad eva somye7dam agra ÃsÅd ekam evÃ7dvitÅyam iti sajÃtÅya-vijÃtÅya-nikhila-bheda-nirasanena nirviÓe«atai9va pratipÃdità / etac chodhakÃni prakaraïÃ1ntara-gata-vÃkyÃny api satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahma, ni«kalaæ ni«kriyaæ nirguïaæ, vij¤Ãnam Ãnandam ity-ÃdÅni sarva-viÓe«a-pratyanÅkai1kÃ3kÃratÃæ bodhayanti / na cai7kÃ3kÃratÃ-bodhane padÃnÃæ paryÃyatà / ekatve 'pi vastuna÷ sarva-viÓe«a-pratyanÅkato2pasthÃpanena sarva-padÃnÃm arthavattvÃd iti / (12) nai7tad evam / eka-vij¤Ãnena sarva-vij¤Ãnaæ sarvasya mithyÃtve sarvasya j¤ÃtavyasyÃ7bhÃvÃn na setsyati / satyatva-mithyÃtvayor ekatÃ-prasaktir và / api tv eka-vij¤Ãnena sarva-vij¤Ãnaæ sarvasya tad-Ãtmakatvenai7va satyatve sidhyati / (13) ayam artha÷ --- Óvetaketuæ pratyÃha stabdho 'sy uta tam ÃdeÓam aprÃk«ya iti paripÆrïa iva lak«yase tÃn ÃcÃryÃn prati tam apy ÃdeÓaæ p­«ÂavÃn asÅ7ti / ÃdiÓyate 'nene7ty ÃdeÓa÷ / Ãde«a÷ praÓÃsanam / etasya và ak«arasya gÃrgi sÆryÃ-candramasau vidh­tau ti«Âhata ity Ãdibhir aikyarthyÃt / tathà ca mÃnavaæ vaca÷ --- praÓÃsitÃraæ sarve«Ãm ity-Ãdi / atrÃ7py ekam eve7ti jagad-upÃdÃnatÃæ pratipÃdyÃ7dvitÅya-padenÃ7dhi«ÂhÃtara-nivÃraïÃd asyai7vÃ7dhi«ÂhÃt­tvam api pratipÃdyate /atas taæ praÓÃsitÃraæ jagad-upÃdÃna-bhÆtam api p­«ÂavÃn asi yena Órutena matena vij¤ÃtenÃ7Órutam amatam avij¤Ãnaæ Órutaæ mataæ vij¤Ãtaæ bhavatÅ7ty uktaæ syÃt / nikhila-jagad-udaya-vibhava-vilayÃ3di-kÃraïa-bhÆtaæ sarva-j¤atva-satya-kÃmatva-satya-saækalpatva-parimito1dÃra-guïa-gaïa-sÃgaraæ kiæ brahmÃ7pi tvayà Órutam iti hÃrdo bhÃva÷ / tasya nikhila-kÃraïatayà kÃraïam eva nÃnÃ-saæsthÃna-viÓe«a-saæsthitaæ kÃryam ity ucyata iti kÃraïa-bhÆta-sÆk«ma-cid-acid-vastu-ÓarÅraka-brahma-vij¤Ãnena kÃrra-bhÆtam akhilaæ jagad vij¤Ãtaæ bhavatÅ7ti h­di nidhÃya yenÃ7Órutaæ Órutaæ bhavaty amataæ matam avij¤Ãtaæ vij¤Ãtaæ syÃd iti putraæ prati p­«ÂavÃn pità / tad etat-sakalasya vastu-jÃtasyai7ka-kÃraïatvaæ pit­-h­di nihitam ajÃnan putra÷ paraspara-vilak«aïe«u vastu«v anyasya j¤Ãnena tad-anya-vij¤ÃnasyÃ7ghaÂamÃnatÃæ buddhvà paricodayati --- kathaæ nu bagava÷ sa ÃdeÓa iti / (14) paricodita÷ punas tad eva h­di nihitaæ j¤ÃnÃ3nandÃ1malatvai1ka-sva-rÆpam aparicchedya-mÃhÃtmyaæ satya-saækalpatva-miÓrair anavadhikÃ1tiÓayÃ1saækhyeya-kalyÃïa-guïa-gaïair ju«Âam avikÃra-sva-rÆpaæ paraæ brahmai7va nÃma-rÆpa-vibhÃgÃ1narha-sÆk«ma-cid-acid-vastu-ÓarÅraæ sva-lÅlÃyai sva-saækalpenÃ7nanta-vicitra-sthira-trasa-sva-rÆpa-jagat-saæsthÃnaæ svÃ1æÓenÃ7vasthitam iti / (15) taj-j¤ÃnenÃ7sya nikhilasya j¤ÃtatÃæ bruvaæl loka-d­«Âaæ kÃrya-kÃraïayor ananyatvaæ darÓayituæ d­«ÂÃntam Ãha --- yathà somyai7kena m­t-piï¬ena sarvaæ m­n-mayaæ vij¤Ãtaæ syÃd vÃcÃ0rambhaïaæ vikÃro nÃma-dheyaæ m­ttike9ty eva satyam iti / ekam eva m­d-dravyaæ svai1ka-deÓena nÃnÃ-vyavahÃrÃ3spadatvÃya ghaÂa-ÓarÃvÃ3di-nÃnÃ-saæsthÃnÃ1vasthÃ-rÆpa-vikÃrÃ3pannaæ nÃnÃ-nÃma-dheyam api m­ttikÃ-saæsthÃna-viÓe«atvÃn m­d-dravyam eve7ttham avasthitaæ na vastv-antaram iti / yathà m­t-piï¬a-vij¤Ãnena tat-saæsthÃna-viÓe«a-rÆpam ghaÂa-ÓarÃvÃ3di sarvaæ j¤Ãtam eva bhavatÅ7ty-artha÷ / (16) tata÷ k­tsnasya jagato brahmai1ka-kÃraïatÃm ajÃnan putra÷ p­cchati --- bhagavÃæs tv eva me tad bravÅtv iti / tata÷ sarva-j¤aæ sarva-Óakti brahmai7va sarva-kÃraïam ity upadiÓan sa hovÃca sad eva somye7dam agra ÃsÅd ekam evÃ7dvitÅyam iti / atre7dam iti jagan nirdi«Âam / agra iti ca s­«Âe÷ pÆrva-kÃla÷ / tasmin kÃle jagata÷ sad-ÃtmakatÃæ sad eve7ti pratipÃdya, tat-s­«Âi-kÃle 'py aviÓi«Âam iti k­tvai9kam eve7ti sad-Ãpannasya jagatas tadÃnÅm avibhakta-nÃma-rÆpatÃæ pratipÃdya tat-pratipÃdanenai7va sato jagad-upÃdÃnatvaæ pratipÃditam iti sva-vyatirikta-nimitta-kÃraïam advitÅya-padena prati«iddham / (17) tam ÃdeÓam prÃk«yo yenÃ7Órutaæ Órutaæ bhavatÅ7ty-ÃdÃv eva praÓÃstitai9va jagad-upÃdÃnam iti h­di nihitam idÃnÅm abhivyaktam / svayam eva jagad-upÃdÃnaæ jagan-nimittaæ ca sat tad aik«ata bahu syÃæ prajÃyeye7ti / tad etac-chabda-vÃcyaæ paraæ brahma sarva-j¤aæ sarva-Óakti satya-saÇkalpam avÃpta-samasta-kÃmam api lÅlÃ2rthaæ vicitrÃ1nanta-cid-acin-miÓra-jagad-rÆpeïÃ7ham eva bahu syÃæ tad-arthaæ prajÃyeye7ti svayam eva saækalpya svÃ1æÓai1ka-deÓÃd eva viyad-Ãdi-bhÆtÃni s­«Âvà punar api sai9va sac-chabdÃ1bhihità parà devatai9vam aik«ata hantÃ7ham imÃs tisro devatà anena jÅvenÃ8tmanÃ9nupraviÓya nÃma-rÆpe vyÃkaravÃïÅ7ti / anena jÅvenÃ8tmane9ti -- jÅvasya brahmÃ3tmakatvaæ pratipÃdya brahmÃ3tma-jÅvÃ1nupraveÓÃd eva k­tsnasyÃ7cid-vastuna÷ padÃ1rthatvam evaæ-bhÆtasyai7va sarvasya vastuno nÃma-bhÃktvam iti ca darÓayati / etad-uktaæ bhavati --- jÅvÃ3tmà tu brahmaïa÷ ÓarÅratayà prakÃratvÃd brahmÃ3tmaka÷ / yasyÃ8tmà ÓarÅram iti Óruty-antarÃt / evaæ-bhÆtasya jÅvasya ÓarÅratayà prakÃra-bhÆtÃni deva-manu«yÃ3di-saæsthÃnÃni vastÆnÅ7ti brahmÃ3tmakÃni tÃni sarvÃïi / ato devo manu«yo rÃk«asa÷ paÓur m­ga÷ pak«Å v­k«o latà këÂhaæ Óilà t­ïaæ ghaÂa÷ paÂa ity-Ãdaya÷ sarve prak­ti-pratyaya-yogenÃ7bhidhÃyakatayà prasiddhÃ÷ Óabdà loke tat-tad-vÃcyatayà pratÅyamÃna-tat-tat-saæsthÃna-vastu-mukhena tad-abhimÃni-jÅva-tad-antaryÃmi-paramÃ3tma-paryanta-saæghÃtasyai7va vÃcakà iti / (18) evaæ samasta-cid-acid-Ãtmaka-prapa¤casya sad-upÃdÃnatÃ-san-nimittatÃ-sad-ÃdhÃratÃ-san-niyamyatÃ-sac-che«atÃ4di sarvaæ ca san-mÆlÃ÷ somye7mÃ÷ sarvÃ÷ prajÃ÷ sad-ÃyatanÃ÷ sat-prati«Âhà ity-Ãdinà vistareïa pratipÃdya kÃrya-kÃraïa-bhÃvÃ3di-mukhenÃ7itadÃtmyam idaæ sarvaæ tat-satyam iti k­tsnasya jagato brahmÃ3tmakatvam eva satyam iti pratipÃdya k­tsnasya jagata÷ sa evÃ8tmà k­tsnaæ jagat tasya ÓarÅraæ tasmÃt tvaæ-Óabda-vÃcyam api jÅva-prakÃraæ brahmai7ve7ti sarvasya brahmÃ3tmakatvaæ pratij¤Ãtaæ tat tvam asÅ7ti jÅva-viÓe«a upasaæh­tam / (19) etad uktaæ bhavati / aitad-Ãtmyam idaæ sarvam iti cetanÃ1cetana-prapa¤cam idaæ sarvam iti nirdiÓya tasya prapa¤casyai7«a Ãtme9ti pratipÃdita÷, prapa¤co1ddeÓena brahmÃ3tmakatvaæ patipÃditam ity-artha÷ / tad idaæ brahmÃ3tmakatvaæ kim Ãtma-ÓarÅra-bhÃveno7ta sva-rÆpeïe7ti vivecanÅyam / sva-rÆpeïa ced brahmaïa÷ satya-saÇkalpÃ3dya÷ --- tad aik«ata bahu syaæ prajÃyeye7ty upakramÃ1vagatà bÃdhità bhavanti / ÓarÅrÃ3tma-bhÃvena ca tad Ãtmakatvaæ Óruty-antarÃd viÓe«ato 'vagatam anta÷pravi«Âa÷ ÓÃstà janÃnÃæ sarvÃ3tme9ti praÓÃsit­tva-rÆpÃ3tmatvena sarve«Ãæ janÃnÃm anta÷pravi«Âo 'ta÷ sarvÃ3tmà sarve«Ãæ janÃnÃm Ãtmà sarvaæ cÃ7sya ÓarÅram iti viÓe«ato j¤Ãyate brahmÃ3tmakatvam / ya Ãtmani ti«Âhann Ãtmano 'ntaro yam Ãtmà na veda yasyÃ7tmà ÓarÅraæ ya ÃtmÃnam antaro yamayati sa ta ÃtmÃ1ntaryÃmy-am­ta iti ca / atrÃ7py anena jÅvenÃ8tmane9tÅ7dam eva j¤Ãyata iti pÆrvam evo7ktam / ata÷ sarvasya cid-acid-vastuno brahma-ÓarÅratvÃt sarva-prakÃraæ sarva-Óabdair brahmai7vÃ7bhidhÅyata iti tat tvam iti sÃmÃnÃdhikaraïyena jÅva-ÓarÅratayà jÅva-prakÃraæ brahmai7vÃ7bhihitam / (20) evam abhihite saty ayam artho j¤Ãyate --- tvam iti ya÷ pÆrvaæ dehasyÃ7dhi«ÂhÃt­tayà pratÅta÷ sa paramÃ3tma-ÓarÅratayà paramÃ3tma-prakÃra-bhÆta÷ paramÃ3tma-paryanta÷ / atas tvam iti Óabdas tvat-prakÃra-viÓi«Âaæ tvad-antaryÃmiïam evÃ8ca«Âa iti / anena jÅvenÃ7tmanÃ9nupraviÓya nÃma-rÆpe vyÃkaravÃïÅ7ti brahmÃ3tmakatayai9va jÅvasya ÓarÅriïa÷ sva-nÃma-bhÃktvÃt tat tvam iti sÃmÃnÃdhikaraïya-prav­ttayor dvayor api padayor brahmai7va vÃcyam / tatra ca tat-padaæ jagat-kÃraïa-bhÆtaæ sakala-kalyÃïa-guïa-gaïÃ3karaæ nirvadyaæ nirvikÃram Ãca«Âe / tvam iti ca tad eva brahma jÅvÃ1ntaryÃmi-rÆpeïa sa-ÓarÅra-prakÃra-viÓi«Âam Ãca«Âe / tad evaæ prav­tti-nimitta-bhedenai7kasmin brahmaïy eva tat tvam iti dvayo÷ padayor v­ttir uktà / brahmaïo niravadyaæ nirvikÃraæ sakala-kalyÃïa-guïa-gaïÃ3karatvaæ jagat-kÃraïatvaæ cÃ7bÃdhitam / (21) aÓruta-vedÃntÃ÷ puru«Ã÷ padÃ1rthÃ÷ sarve jÅvÃ3tmanaÓ ca brahmÃ3tmakà iti na paÓyati sarva-ÓabdÃnÃæ ca kevale«u tat-tat-padÃ1rthe«u vÃcyai1ka-deÓe«u vÃcya-paryavasÃnaæ manyante / idÃnÅæ vedÃnta-vÃkya-Óravaïena brahma-kÃryatayà tad-antaryÃmitayà ca sarvasya brahmÃ3tmakatvaæ sarva-ÓabdÃnÃæ tat-tat-prakÃra-saæsthita-brahma-vÃcitvaæ ca jÃnanti / nanv evaæ gavÃ3di-ÓabdÃnÃæ tat-tat-padÃ1rtha-vÃcitayà vyutpattir bÃdhità syÃt / nai7vaæ sarve Óabdà acij-jÅva-viÓi«Âasya paramÃ3tmano vÃcakà ity uktam / nÃma-rÆpe vyÃkaravÃïÅ7ty atra / tatra laukikÃ÷ puru«Ã÷ Óabdaæ vyÃharanta÷ Óabda-vÃcye pradhÃnÃ1æÓasya paramÃ3tmana÷ pratyak«Ã3dy-aparicchedyatvÃd vÃcyai1ka-deÓa-bhÆte vÃcya-samÃptiæ manyante / vedÃnta-Óravaïena ca vyutpatti÷ pÆryate / evam eva vaidikÃ÷ sarve ÓabdÃ÷ paramÃ3tma-paryantÃn svÃ1rthÃn bodhayanti / vaidikà eva sarve Óabdà vedÃ3dav uddh­tyo7ddh­tya pareïai7va brahmaïà sarva-padÃ1rthÃn pÆrvavat s­«Âvà te«u paramÃ3tma-paryante«u pÆrvavan nÃmatayà prayuktÃ÷ / tad Ãha manu÷ --- sarve«Ãæ tu nÃmÃni karmÃïi ca p­thak p­thak / veda-Óabdebhya evÃ8dau p­thak-saæsthÃÓ ca nirmame // iti / saæsthÃ÷ saæsthÃnÃni rÆpÃïÅ7ti yÃvat / Ãha ca bhagavÃn parÃÓara÷ --- nÃma rÆpaæ bhÆtÃnÃæ k­tyÃnÃæ prapa¤canam / veda-Óabdebhya evÃ8dau daivÃ3dÅnÃæ cakÃra sa÷ // iti / ÓrutiÓ ca --- sÆryÃ-candra-masau dhÃtà yathÃ-pÆrvam akalpayad iti / sÆryÃ3dÅn pÆrvavat parikalpya nÃmÃni ca pÆrvavac cakÃra ity-artha÷ / (22) evaæ jagad-brahmaïor ananyatvaæ prapa¤citam / tenai7kena j¤Ãtena sarvasya j¤Ãtato 'papÃdità bhavati / sarvasya brahma-kÃryatva-pratipÃdanena tad-Ãtmakatayai9va satyatvaæ nÃ7nyathe9ti tat satyam ity-uktam / yathà d­«ÂÃnte sarvasya m­d-vikÃrasya m­d-Ãtmanai9va satyatvam / (23) Óodhaka-vÃkyÃny api niravadyaæ sarva-kalyÃïa-guïÃ3karaæ paraæ brahma bodhayanti / sarva-pratyanÅkÃ3kÃratÃ-bodhane 'pi tat-tat-pratyanÅkÃ3kÃratÃyÃæ bhedasyÃ7varjanÅyatvÃn na nirviÓe«a-vastu-siddhi÷ / (24) nanu ca j¤Ãna-mÃtraæ brahme7ti pratipÃdite nirviÓe«a-j¤Ãna-mÃtraæ brahme7ti niÓcÅyate / nai7vaæ / sva-rÆpa-nirÆpaïa-dharma-Óabdà hi dharma-mukhena sva-rÆpam api pratipÃdayanti / gavÃ3di-Óabdavat / tad Ãha sÆtra-kÃra÷ --- tad-guïa-sÃratvÃt tad-vyapadeÓa÷ prÃj¤avat / yÃvad Ãtma-bhÃvitatvÃc ca na do«a iti / j¤Ãnena dharmeïa sva-rÆpam api nirÆpitaæ na j¤Ãna-mÃtraæ brahme7ti / katham idam avagamyata iti ced ya÷ sarva-j¤a÷ sarva-vid ity-Ãdi-j¤Ãt­tva-Órute÷ parÃsya Óaktir vividhai9va ÓrÆyate svÃbhÃvikÅ j¤Ãna-bala-kriyà ca / vij¤ÃtÃram are kena vijÃnÅyÃd ity-Ãdi-Óruti-Óata-samadhigatam idam / j¤Ãnasya dharma-mÃtratvÃd dharma-mÃtrasyai7kasya vastutva-pratipÃdanÃ1nupapatteÓ ca / ata÷ satya-j¤ÃnÃ3di-padÃni svÃ1rtha-bhÆta-j¤ÃnÃ3di-viÓi«Âam eva brahma pratipÃdayanti / tat tvam iti dvayor api padayo÷ svÃ1rtha-prahÃïena nirviÓe«a-vastu-sva-rÆpo1pasthÃpana-paratve mukhyÃ1rtha-parityÃgaÓ ca / (25) nanv aikye tÃtparya-niÓcayÃn na lak«aïÃ-do«a÷ / so 'yaæ deva-datta itivat / yathà so 'yam ity atra sa iti Óabdena deÓÃ1ntara-kÃlÃ1ntara-saæbandhÅ puru«a÷ pratÅyata ayam iti ca saænihita-deÓa-vartamÃna-kÃla-saæbandhÅ, tayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyenÃ7ikyaæ pratÅyate / tatrai7kasya yugapad-viruddha-deÓa-kÃla-saæbandhitayà pratÅtir na ghaÂata iti dvayor padayo÷ sva-rÆpa-mÃtro1pasthÃpana-paratvaæ sva-rÆpasya cÃ7ikyaæ pratipadyata iti cen nai7tad evam / so 'yaæ deva-datta ity atrÃ7pi lak«aïÃ-gandho na vidyate / virodhÃ1bhÃvÃt / ekasya bhÆta-vartamÃna-kriyÃ-dvaya-saæbaædho na viruddha÷ / deÓÃ1ntara-sthitir bhÆtvà saænihita-deÓa-sthitir vartate / ato bhÆta-vartamÃna-kriyÃ-dvaya-saæbandhitayÃ9ikya-pratipÃdanam aviruddham / deÓa-dvaya-virodhaÓ ca kÃla-bhedena parih­ta÷ / lak«aïÃyÃm api na dvayor api padayor lak«aïÃ-samÃÓrayaïam / etenai7va lak«itena virodha-parihÃrÃt / lak«aïÃ2bhÃva evo7kta÷ / deÓÃ1ntara-saæbandhitayà bhÆtasyai7vÃ7nya-deÓa-saæbandhitayà vartamÃnatvÃ1virodhÃt / (26) evam atrÃ7pi jagat-kÃraïa-bÆtasyai7va parasya brahmaïo jÅvÃ1ntaryÃmitayà jÅvÃ3tmatvam aviruddham iti pratipÃditam / yathà bhÆtayor eva hi dvayor aikyaæ sÃmÃnÃdhikaraïyena pratÅyate / tat-parityÃgena sva-rÆpa-mÃtrÃ1ikyaæ na sÃmÃnÃdhikaraïyÃ1rtha÷ --- bhinna-prav­tti-nimittÃnÃæ ÓabdÃnÃm ekasminn arthe v­tti÷ sÃmÃnÃdhikaraïyam iti hi tad-vida÷ / tathÃ-bhÆtayor aikyam upapÃditam asmÃbhi÷ / upakrama-virodhy-upasaæhÃra-padena vÃkya-tÃtparya-niÓcayaÓ ca na ghaÂate / upakrame hi tad aik«ata bahu syÃm ity-Ãdinà satya-saækalpatvaæ jagad-eka-kÃraïatvam apy uktam / tad-virodhi cÃ7vidyÃ4ÓrayatvÃ3di brahmaïa÷ / (27) api cÃ7rtha-bheda-tat-saæsarga-viÓe«a-bodhana-k­ta-pada-vÃkyasya sva-rÆpatÃ4labdha-pramÃïa-bhÃvasya Óabdasya nirviÓe«a-vastu-bodhanÃ1sÃmarthÃn na nirviÓe«a-vastuni Óabda÷ pramÃïam / nirviÓe«a ity-Ãdi-ÓabdÃs tu kenacid viÓe«eïa viÓi«ÂatayÃ9vagatasya vastuno vastv-antara-gata-viÓe«a-ni«edha-paratayà bodhakÃ÷ / itarathà te«am apy anavabodhakatvam eva / prak­ti-pratyaya-rÆpeïa padasyai7vÃ7neka-viÓe«a-garbhatvÃd aneka-padÃ1rtha-saæsarga-bodhakatvÃc ca vÃkyasya / (28) atha syÃt --- nÃ7smÃbhir nirviÓe«e svayaæ-prakÃÓe vastuni Óabda÷ pramÃïam ity ucyate / svata÷siddhasya pramÃïÃ1napek«atvÃt / sarvai÷ Óabdais tad-uparÃga-viÓe«Ã j¤Ãt­tvÃ3daya÷ sarve nirasyante / sarve«u viÓe«e«u niv­tte«u vastu-mÃtram anavacchinnaæ svayaæ-prakÃÓaæ svata evÃ7vati«Âhata iti / nai7tad evam / kena Óabdena tad-vastu nirdiÓya tad-gata-viÓe«Ã nirasyante / j¤apti-mÃtra-Óabdene7ti cen na / so 'pi saviÓe«am eva vastv-avalambate / prak­ti-pratyaya-rÆpeïa viÓe«a-garbhatvÃt / j¤Ã avabodhana iti sa-karmaka÷ sa-kart­ka÷ kriyÃ-viÓe«a÷ kriyÃ2ntara-vyÃvartaka-sva-bhÃva-viÓe«aÓ ca prak­tyÃ9vagamyate / pratyayena ca liÇga-saækhyÃ4daya÷ / svata÷-siddhÃv apy etat-sva-bhÃva-viÓe«a-virahe siddhir eva na syÃt / anya-sÃdhana-sva-bhÃvatayà hi j¤apte÷ svata÷-siddhir ucyate / (29) brahma-sva-rÆpaæ k­tsnaæ sarvadà svayam eva prakÃÓate cen na tasminn anya-dharmÃ1dhyÃsa÷ saæbhavati / na hi rajju-sva-rÆpe 'vabhÃsamÃne sarpatvÃ3dir adhyasyate / ata eva hi bhavadbhir ÃcchÃdikÃ1vidyÃ9bhyupagamyate / tataÓ ca ÓÃstrÅya-nivartaka-j¤Ãnasya brahmaïi tirohitÃ1æÓo vi«aya÷ / anyathà tasya nivartakatvaæ ca na syÃt / adhi«ÂhÃnÃ1tireki-rajjutva-prakÃÓanena hi sarpatvaæ bÃdhyate / ekaÓ ced viÓe«o j¤Ãna-mÃtre vastuni ÓabdenÃ7bhidhÅyate sa ca brahma-viÓe«aïaæ bhavatÅ7ti sarva-Óruti-pratipÃdita-sarva-viÓe«aïa-viÓi«Âaæ brahma bhavati / (30) ata÷ prÃmÃïikÃnÃæ na kenÃ7pi pramÃïena nirviÓe«a-vastu-siddhi÷ / nirvikalpaka-pratyak«e 'pi saviÓe«am eva vastu pratÅyate / anyathà savikalpake so 'yam iti pÆrvÃ1vagata-prakÃra-viÓi«Âa-pratyayÃ1nupapatte÷ / vastu-saæsthÃna-viÓe«a-rÆpatvÃd gotvÃ3der nirvikalpata-daÓÃyÃm api sasaæsthÃnam eva vastv ittham iti pratÅyate / dvitÅyÃ3di-pratyaye«u tasya saæsthÃna-viÓe«asyÃ7neka-vastu-ni«ÂhatÃ-mÃtraæ pratÅyate / saæsthÃna-rÆpa-prakÃrÃ3khyasya padÃ1rthasyÃ7neka-vastu-ni«ÂhatayÃ9neka-vastu-viÓe«aïatvaæ dvitÅyÃ3di-pratyayÃ1vagamyam iti dvitÅyÃ3di-pratyayÃ÷ savikalpakà ity ucyante / ata evai7kasya padÃ1rthasya bhinnÃ1bhinnatva-rÆpeïa dvy-Ãtmakatvaæ viruddhaæ pratyuktam / saæsthÃnasya saæsthÃnina÷ prakÃratayà padÃ1rthÃ1ntaratvam / prakÃratvÃd eva p­thak-siddhy-anarhatvaæ p­thag-anupalambhaÓ ce7ti na dvy-Ãtmakatva-siddhi÷ / (31) api ca nirviÓe«a-vastv-Ãdinà svayaæprakÃÓe vastuni tad-uparÃga-viÓe«Ã÷ sarvai÷ Óabdair nirasyanta iti vadatà ke te Óabdà ni«edhakà iti vaktavyam / vÃcÃ0rambhaïaæ vikÃro nÃma-dheyaæ m­ttike9ty eva satyam iti vikÃra-nÃma-dheyayor vÃcÃ0rambhaïa-mÃtratvÃt / yat tatra kÃraïatayo9palak«yate vastu-mÃtraæ tad eva satyam anyad asatyam itÅ7yaæ Órutir vadatÅ7ti cen nai7tad upapadyate / ekasmin vij¤Ãte sarvaæ vij¤Ãtaæ bhavatÅ7ti pratij¤Ãte 'nya-j¤ÃnenÃ7nya-j¤ÃnÃ1saæbhavaæ manvÃnasyai7kam eva vastu vikÃrÃ3dy-avasthÃ-viÓe«eïa pÃramÃrthikenai7va nÃma-rÆpam avasthitaæ cet tatrai7kasmin vij¤Ãte tasmÃd vilak«aïa-saæsthÃnÃ1ntaram api tad eve7ti tatra d­«ÂÃnto 'yaæ nidarÓita÷ / nÃ7tra kasyacid viÓe«asya ni«edhaka÷ ko 'pi Óabdo d­Óyate / vÃcÃ0rambhaïam iti vÃcà vyavahÃreïÃ8rabhyata ity Ãrambhaïam / piï¬a-rÆpeïÃ7vasthitÃyÃ÷ m­ttikÃyà nÃma vÃ9nyad-vyavahÃraÓ cÃ7nya÷ / ghaÂa-ÓarÃvÃ3di-rÆpeïÃ7vasthitÃyÃs tasyà eva m­ttikÃyà anyÃni nÃma-dheyÃni vyavahÃrÃÓ cÃ7nyad-daÓÃ÷ / tathÃ9pi sarvatra m­ttikÃ-dravyam ekam eva nÃnÃ-saæsthÃna-nÃnÃ-nÃma-dheyÃbhyÃæ nÃnÃ-vyavahÃreïa cÃ8rabhyata ity-etad eva satyam ity anenÃ7nya-j¤ÃnenÃ7nya-j¤Ãna-saæbhavo nidarÓita÷ / nÃ7tra kiæcid vastu ni«idhyata iti pÆrvam evÃ7yam artha÷ prapa¤cita÷ / (32) api ca yenÃ7Órutaæ Órutam ity-Ãdinà brahma-vyatiriktasya sarvasya mithyÃtvaæ pratij¤Ãtaæ ced yathà somyai7kena m­t-piï¬ene7ty-Ãdi-d­«ÂÃnta÷ sÃdhya-vikala÷ syÃt / rajju-sarpÃ3divan m­ttikÃ-vikÃrasya ghaÂa-ÓarÃvÃ3der asatyatvaæ Óvetaketo÷ ÓuÓrÆ«o÷ pramÃïÃ1ntareïa yuktyà cÃ7siddham ity etad api si«Ãdhayi«itam iti cet / yathe9ti d­«ÂÃntayo9pÃdÃnaæ na ghaÂate / (33) sad eva somye7dam agra ÃsÅd ekam evÃ7dvitÅyam evÃ7dvitÅyam ity atra sad evai7kam eve7ty avadhÃraïa-dvayenÃ7dvitÅyam ity anena ca san-mÃtrÃ1tireki-sajÃtÅya-vijÃtÅyÃ÷ sarve viÓe«Ã ni«iddhà iti pratÅyata iti cenn etad evam / kÃrya-kÃraïa-bhÃvÃ1vasthÃ-dvayÃ1vasthitasyai7kasya vastuna ekÃ1vasthÃ2vasthitasya j¤ÃnenÃ7vasthÃ2ntarÃ1vasthitasyÃ7pi vastv-aikyena j¤ÃtatÃæ d­«ÂÃntena darÓayitvà Óvetaketor apraj¤Ãtaæ sarvasya brahma-kÃraïatvaæ ca vaktuæ sad eva somye7dam ity Ãrabdham / idam agre sad evÃ8sÅd iti / agra iti kÃla-viÓe«a÷ / idaæ-Óabda-vÃcyasya prapa¤casya sad-Ãpatti-rÆpÃæ kriyÃæ sadravyatÃæ ca vadati / ekam eve7ti cÃ7sya nÃnÃ-nÃma-rÆpa-vikÃra-prahÃïam / etasmin pratipÃdite 'sya jagata÷ sad-upÃdÃnatà pratipÃdità bhavati / anyatro7pÃdÃna-kÃraïasya sva-vyatiriktÃ1dhi«ÂhÃtr-apek«Ã-darÓane 'pi sarva-vilak«aïatvÃd asya sarva-j¤asya brahmaïa÷ sarva-Óakti-yogo na viruddha ity advitÅya-padam adhi«ÂhÃtr-antaraæ nivÃrayati / sarva-Óakti-yuktatvÃd eva brahmaïa÷ / kÃÓcana Órutaya÷ prathamam upÃdÃna-kÃraïatvaæ pratipÃdya nimitta-kÃraïam api tad eve7ti pratipÃdayanti / yathe9yaæ Óruti÷ / anyÃÓ ca Órutayo brahmaïo nimitta-kÃraïatvam anuj¤ÃyÃ7syai7vo7pÃdÃnatÃ4di katham iti paricodya, sarva-Óakti-yuktatvÃd upÃdÃna-kÃraïaæ tad-itarÃ1Óe«o1pakaraïaæ ca brahmai7ve7ti pariharanti --- kiæsvid vanaæ ka u sa v­k«a ÃsÅd yato dyÃvÃ-p­thivÅ ni«Âak«ur-maïÅ«iïo manasà p­cchated utdyad adhyati«Âhad bhuvanÃni dhÃrayan / brahma vanaæ brahma sa v­k«a ÃsÅd yato dyÃvÃ-p­thivÅ ni«Âatak«ur manÅ«iïo manasà vibravÅmi va÷ brahmÃ1dhyati«Âhad bhuvanÃni / dhÃrayann iti sÃmÃnyato d­«Âena virodham ÃÓaÇkya brahmaïa÷ sarva-vilak«aïatvena parihÃra ukta÷ / ata÷ sad eva somye7dam agra ÃsÅd ity atrÃ7py agra ity-Ãdy-aneka-viÓe«Ã brahmaïo pratipÃditÃ÷ / bhavad-abhimata-viÓe«a-ni«edha-vÃcÅ ko 'pi Óabdo na d­Óyate / praty uta jagad-brahmaïo÷ kÃrya-kÃraïa-bhÃva-j¤ÃpanÃyÃ7gra iti kÃla-viÓe«a-sad-bhÃva÷ / ÃsÅd iti kriyÃ-viÓe«o, jagad-upÃdÃnatà jagan-nimittatà ca, nimitto1pÃdÃnayor bheda-nirasanena tasyai7va brahmaïa÷ sarva-Óakti-yogaÓ ce7ty apraj¤Ãta÷ sahasraÓo viÓe«Ã eva pratipÃditÃ÷ / (34) yato vÃstava-kÃrya-kÃraïa-bhÃvÃ3di-vij¤Ãne prav­ttam ata evÃ7sad eve7dam agra ÃsÅd ity-ÃrabhyÃ7sat-kÃrya-vÃda-ni«edhaÓ ca kriyate --- kutas tu khalu somyai7vaæ syÃd iti / prÃg-asata utpattir ahetuke9ty-artha÷ / tad evo7papÃdayati --- katham asata÷ saj jÃyete7ti / asata utpannam asad-Ãtmakam eva bhavatÅ7ty-artha÷ / yathà m­d utpannaæ ghaÂÃ3dikaæ m­d-Ãtmakam / sata utpattir nÃma vyavahÃra-viÓe«a-hetu-bhÆto 'vasthÃ-viÓe«a-yoga÷ / (35) etad uktaæ bhavati / ekam eva kÃraïa-bhÆtaæ dravyam avasthÃ2ntara-yogena kÃryam ity ucyata ity eka-vij¤Ãnena sarva-vij¤Ãnaæ pratipipÃdayi«itam / tad asat-kÃrya-vÃde na setsyati / tathà hi nimitta-samavÃyy-asamavÃyi-prabh­ti÷ kÃraïair avayavy-Ãkhyaæ kÃryaæ dravyÃ1ntaram evo7tpadyata iti kÃraïa-bhÆtÃd vastuna÷ kÃryasya vastv-antaratvÃn na taj-j¤ÃnenÃ7sya j¤Ãtatà katham api saæbhavatÅ7ti / katham avayavi dravyÃ1ntaraæ nirasyata iti cet / kÃraïa-gatÃ1vasthÃ2ntara-yogasya dravyÃ1ntaro1tpatti-vÃdina÷ saæpratipannasyai7vai7katva-nÃmÃ1ntarÃ3der upapÃdakatvÃd dravyÃ1ntarÃ1darÓanÃc ce7ti kÃraïam evÃ7vasthÃ2ntarÃ3pannaæ kÃryam ity ucyata ity uktam / (36) nanu niradhi«ÂhÃna-bhramÃ1saæbhava-j¤ÃpanÃyÃ7sat-kÃrya-vÃda-nirÃsa÷ kriyate / tathà hy ekaæ cid-rÆpaæ satyam evÃ7vidyÃc chÃditaæ jagad-rÆpeïa vivartata ity avidyÃ4ÓrayatvÃya mÆla-kÃraïaæ satyam ity abhyupagantavyam ity asat-kÃrya-vÃda-nirÃsa÷ / nai7tad evam / eka-vij¤Ãnena sarva-vij¤Ãna-pratij¤Ã-d­«ÂÃnta-mukhena sat-kÃrya-vÃdasyai7va prasaktatvÃd ity uktam / bhavat-pak«e niradhi«ÂhÃna-bhramÃ1saæbhavasya durupapÃdatvÃc ca / yasya hi cetana-gata-do«a÷ pÃramÃrthiko do«Ã3Órayatvaæ ca pÃramÃrthikaæ tasya pÃramÃrthika-do«eïa yuktasyÃ7pÃramÃrthika-gandharva-nagarÃ3di-darÓanam upapannaæ, yasya tu do«aÓ cÃ7pÃramÃrthiko do«Ã3Órayatvaæ cÃ7pÃramÃrthikaæ tasyÃ7pÃramÃrthikenÃ7py ÃÓrayeïa tad upapannam iti bhavat-pak«e na niradhi«ÂhÃna-bhramÃ1saæbhava÷ / (37) Óodhake«v api satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahma, Ãnando brahme7ty-Ãdi«u vÃkye«u sÃmÃnyÃdhikaraïya-vyutpatti-siddhÃ1neka-guïa-viÓi«Âai1kÃ1rthÃ1vabodhanam aviruddham iti sarva-guïa-viÓi«Âaæ brahmÃ7bhidhÅyata iti pÆrvam evo7ktam / (38) athÃ7ta ÃdeÓo ne7ti ne7tÅ7ti bahudhà ni«edho d­«yata iti cet / kim atra ni«idhyata iti vaktavyam / dve vÃva brahmaïo rÆpe mÆrtaæ cai7vÃ7mÆrtaæ ce7ti mÆrtÃ1mÆrtÃ3tmaka÷ prapa¤ca÷ sarvo 'pi ni«idhyata iti cen nai7vam / brahmaïo rÆpatayÃ9praj¤Ãtaæ sarvaæ rÆpatayo9padiÓya punar tad eva ni«eddhum ayuktam / prak«ÃlanÃd dhi paÇkasya dÆrÃd asparÓanaæ varam iti nyÃyÃt / kas tarhi ni«edha-vÃkyÃ1rtha÷ / sÆtra-kÃra÷ svayam eva vadati --- prak­tai1tÃvattvaæ hi prati«edhati tato bravÅti ca bhÆya iti / uttaratra atha nÃma-dheyaæ saty asya satyaæ prÃïà vai satyaæ te«Ãm e«a satyam iti satyÃ3di-guïa-gaïasya pratipÃditatvÃt pÆrva-prak­tai1tÃvan-mÃtraæ na bhavati brahme7ti, brahmaïa etÃvan-mÃtratà prati«idhyata iti sÆtrÃ1rtha÷ / (39) ne7ha nÃnÃ9sti kiæcane7ty-Ãdinà nÃnÃtva-prati«edha eva d­«yata iti cet / atrÃ7py uttaratra sarvasya vaÓÅ sarvasye8Óana iti satya-saÇkalpatva-sarve3Óvaratva-pratipÃdanÃc cetana-vastu-ÓarÅra ÅÓvara iti sarva-prakÃra-saæsthita÷ sa eka eve7ti tat-pratyanÅkÃ-brahmÃ3tmaka-nÃnÃtvaæ prati«iddhaæ na bhavad-abhimatam / sarvÃsv evaæ-prakÃrÃsu Óruti«v iyam eva sthitir iti na kvacid api brahmaïa÷ saviÓe«atva-ni«edhaka-vÃcÅ ko 'pi Óabdo d­Óyate / (40) api ca nirviÓe«a-j¤Ãna-mÃtraæ brahma tac cÃ8chÃdikÃ1vidyÃ-tirohita-sva-rÆpaæ sva-gata-nÃnÃtvaæ paÓyatÅ7ty ayam artho na ghaÂate / tirodhÃnaæ nÃma prakÃÓa-nivÃraïam / sva-rÆpÃ1tireki-prakÃÓa-dharmÃ1nabhyupagamena prakÃÓasyai7va sva-rÆpatvÃt sva-rÆpa-nÃÓa eva syÃt / prakÃÓa-paryÃyaæ j¤Ãnaæ nityaæ sa ca prakÃÓo 'vidyÃ-tirohita iti bÃliÓa-bhëitam idam / avidyayà prakÃÓa-tirohita iti prakÃÓo7tpatti-pratibandho vidyamÃnasya vinÃÓo và / prakÃÓasyÃ7nutpÃdyatvÃd vinÃÓa eva syÃt / prakÃÓo nityo nirvikÃras ti«ÂhatÅ7ti cet / satyÃm apy avidyÃyÃæ brahmaïi na kiæcit tirohitam iti nÃnÃtvaæ paÓyatÅ7ti bhavatÃm ayaæ vyavahÃra÷ satsv anirvacanÅya eva / (41) nanu ca bhavato 'pi vij¤Ãna-sva-rÆpa ÃtmÃ1bhyupagantavya÷ / sa ca svayaæ-prakÃÓa÷ / tasya ca devÃ3di-sva-rÆpÃ3tmÃ1bhimÃne sva-rÆpa-prakÃÓa-tirodhÃnam avaÓyam ÃÓrayaïÅyam / sva-rÆpa-prakÃÓe sati svÃ3tmany ÃkÃrÃ1ntarÃ1dhyÃsÃ1yogÃt / ato bhavataÓ cÃ7yaæ samÃno do«a÷ / kiæ cÃ7smÃkam ekasminn evÃ8tmani bhavad-udÅritaæ durghaÂatvam bhavatÃm ÃtmÃ1nantyÃ1bhyupagamÃt sarve«v ayaæ do«a÷ pariharaïÅya÷ / (42) atro7cyate --- svabhÃvato mala-pratyanÅkÃ1nanta-j¤ÃnÃ3nandai1ka-svarÆpaæ svÃbhÃvikÃ1navadhikÃ1tiÓayÃ1parimito1dÃra-guïa-sÃgaraæ nime«a-këÂhÃ-kalÃ-muhÆrtÃ3di-parÃ1rdha-paryantÃ1parimita-vyavaccheda-sva-rÆpa-sarvo1tpatti-sthiti-vinÃÓÃ3di-sarva-pariïÃma-nimitta-bhÆta-kÃla-k­ta-pariïÃmÃ1spa«ÂÃ1nanta-mahÃ-vibhÆti sva-lÅlÃ-parikara-svÃ1æÓa-bhÆtÃ1nanta-baddha-mukta-nÃnÃ-vidha-cetana-tad-bhogya-bhÆtÃ1nanta-vicitra-pariïÃma-Óakti-cetane1tara-vastu-jÃtÃ1ntaryÃmitva-k­ta-sarva-Óakti-ÓarÅratva-sarva-prakarÓÃ1vasthÃnÃ1vasthitaæ paraæ brahmai7va vedyaæ, tat-sÃk«ÃtkÃra-k«ama-bhagavad-dvaipÃyana-parÃÓara-vÃlmÅki-manu-yÃj¤avalkya-gautamÃ3pastamba-prabh­ti-muni-gaïa-praïÅta-vidhy-artha-vÃda-mantra-sva-rÆpa-veda-mÆle1tihÃsa-purÃïa-dharma-ÓÃstro1pabh­æhita-paramÃ1rtha-bhÆtÃ1nÃdi-nidhanÃ1vicchinna-pÃÂha-saæpradÃya-rg-yaju÷-sÃmÃ1tharva-rÆpÃ1nanta-ÓÃkhaæ vedaæ cÃ7bhyupagacchatÃm asmÃkaæ kiæ na setsyati / yatho9ktaæ bhagavatà dvaipÃyanena mahÃbhÃrate --- yo mÃm ajam anÃdiæ ca vetti loka-mahe4Óvaram / dvÃv imau pura«au loke k«araÓ cÃ7k«ara eva ca / k«ara÷ sarvÃïi bhÆtÃni kÆÂa-stho 'k«ara ucyate // uttama÷ puru«as tv anya÷ paramÃ3tme9ty udÃh­ta÷ / yo loka-trayam ÃviÓya vibhartya-vyaya ÅÓvara÷ // kÃlaæ ca pacate tatra na kÃlas tatra vai prabhÆ÷ / ete vai nirayÃs tÃta sthÃnasya paramÃ3tmana÷ // avyaktÃ3di-viÓe«Ã1ntaæ pariïÃma-rddhi-saæyuktam / krŬà harer idaæ sarvaæ k«aram ity avadhÃryatÃm // k­«ïa eva hi lokÃnÃm utpattir api cÃ7pyaya÷ / k­«ïasya hi k­te bhÆtam idaæ viÓvaæ carÃ7caram // iti / k­«ïasya hi k­ta iti k­«ïasya Óe«a-bhÆtaæ sarvam ity-artha÷ / bhagavatà parÃÓareïÃ7py uktam --- Óuddhe mahÃ-vibhÆty-Ãkhye pare brahmaïi Óabdyate / maitreya bhagavac-chabda÷ sarva-kÃraïa-kÃraïe // j¤Ãna-Óakti-balÃ1iÓvarya-vÅrya-tejÃæsy aÓe«ata÷ / bhagavac-chabda-vÃcyÃni vinà heyair guïÃ3dibhi÷ // evam e«a mahÃ-Óabdo maitreya bhagavÃn iti / parama-brahma-bhÆtasya vÃsudevasya nÃ7nya-ga÷ // tatra pÆjya-padÃ1rtho1kti-paribhëÃ-samanvita÷ / Óabdo 'yaæ no7pacÃreïa tv anyatra hy upacÃrata÷ // evaæ-prakÃram amalaæ satyaæ vyÃpakam ak«ayam / samasta-heya-rahitaæ vi«ïv-Ãkhyaæ paramaæ padam // kalÃ-muhÆrtÃ3di-mayaÓ ca kÃlo na yad-vibhÆte÷ pariïÃma-hetu÷ // krŬato bÃlakasye7va ce«ÂÃs tasya niÓÃmaya // ity-Ãdi / manunÃ9pi --- praÓÃsitÃraæ sarve«Ãm aïÅyÃæsam aïÅyasÃm / ity-uktam / yÃj¤avalkyenÃ7pi --- k«etrasye8Óvara-j¤ÃnÃd viÓuddhi÷ paramà matà / iti / ÃpastambenÃ7pi --- pÆ÷ prÃïina÷ sarva eva guhÃ3Óayasye7ti / sarve prÃïino guhÃ3Óayas paramÃ3tmana÷ pÆ÷ --- puraæ ÓarÅram ity-artha÷ / prÃïina iti sa-jÅvÃ3tma-bhÆta-saæghÃta÷ / (43) nanu ca kim anenÃ7¬ambareïa / codyaæ tu na parih­tam / ucyate / evam abhyupagacchatÃm asmÃkam Ãtma-dharma-bhÆtasya caitanyasya svÃbhÃvikasyÃ7pi karmaïà pÃramÃrthikaæ saækocaæ vikÃsaæ ca bruvatÃæ sarvam idaæ parih­tam / bhavas tu prakÃÓa eva sva-rÆpam iti prakÃÓo na dharma-bhÆtas tasya saækoca-vikÃsau và nÃ7byupagamyete / prakÃÓa-prasÃrÃ1nutpattim eva tirodhÃna-bhÆtÃ÷ karmÃ3daya÷ kurvanti / avidyà cet tirodhÃnaæ tirodhÃna-bhÆtatayÃ9vidyayà sva-rÆpa-bhÆta-prakÃÓa-nÃÓa iti pÆrvam evo7ktam / asmÃkaæ tv avidyÃ-rÆpeïa karmaïà sva-rÆpa-nitya-dharma-bhÆta-prakÃÓa÷ saækucita÷ / tena devÃ3di-sva-rÆpÃ3tmÃ1bhimÃno bhavatÅ7ti viÓe«a÷ / yatho9ktam --- avidyà karma-saæj¤Ãnyà t­tÅyà Óaktir i«yate // yathà k«etra-Óakti÷ sà ve«Âità n­pa sarva-gà / saæsÃra-tÃpÃn akhilÃn avÃpnoty atisaætatÃn // tayà tirohitatvÃc ca Óakti÷ k«etra-j¤a-saæj¤ità / sarva-bhÆte«u bhÆ-pÃle tÃratamyena vartate // iti / k«etra-j¤ÃnÃæ sva-dharma-bhÆtasya j¤Ãnasya karma-saæj¤Ã2vidyayà saækocaæ vikÃsaæ ca darÓayati / (44) api cÃ7cchÃdikÃ1vidyà ÓrutibhiÓ cÃ7ikyo1padeÓa-balÃc ca brahma-sva-rÆpa-tirodhÃna-heya-do«a-rÆpÃ3ÓrÅyate tasyÃÓ ca mithyÃ-rÆpatvena prapa¤cavat-sva-darÓana-mÆla-do«Ã1pek«atvÃt / na sà mithyà darÓana-mÆla-do«a÷ syÃd iti brahmai7va mithyÃ-darÓana-mÆlaæ syÃt / tasyÃÓ cÃ7nÃditve 'pi mithyÃ-rÆpatvÃd eva brahma-d­Óyatvenai7vÃ7nÃditvÃt tad-darÓana-mÆla-paramÃ1rtha-do«Ã1nabhyupagamÃc ca brahmai7va tad-darÓana-mÆlaæ syÃt / tasya nityatvÃd anirmok«a eva / (45) ata eve7dam api nirastam --- ekam eva ÓarÅraæ jÅvavat, nirjÅvÃnÅ7tarÃïi ÓarÅrÃïi svapna-d­«Âa-nÃnÃ-vidhÃ1nanta-ÓarÅrÃïÃæ yathà nirjÅvatvam / tatra svapne dra«Âu÷ ÓarÅram ekam eva jÅvavat / tasya svapna-velÃyÃæ d­Óya-bhÆta-nÃnÃ-vidha-ÓarÅrÃïÃæ nirjÅvatvam eva / anenai7kenai7va parikalpitatvÃj jÅvà mithyÃ-bhÆtà iti brahmaïà sva-sva-rÆpa-vyatiriktasya jÅva-bhÃvasya sarva-ÓarÅrÃïÃæ ca kalpitatvÃd ekasminn api ÓarÅre ÓarÅravaj jÅva-bhÃvasya ca mithyÃ-rÆpatvÃt sarvÃïi ÓarÅrÃïi mithyÃ-rÆpÃïi, tatra jÅva-bhÃvaÓ ca mithyÃ-rÆpa ity ekasya ÓarÅrasya tatra jÅva-bhÃvasya ca na kaÓcid viÓe«a÷ / asmÃkaæ tu svapne dra«Âu÷ sva-ÓarÅrasya tasminn Ãtma-sad-bhÃvasya ca prabodha-velÃyÃm abÃdhitatvÃn anye«Ãæ ÓarÅrÃïÃæ tad-gata-jÅvÃnÃæ ca bÃdhitatvÃt te sarve mithyÃ-bhÆtÃ÷ sva-ÓarÅram ekaæ tasmi¤ jÅva-bhÃvaÓ ca paramÃ1rtha iti viÓe«a÷ / (46) api ca kena và vidyÃ-niv­tti÷ sà kÅd­ÓÅ9ti vivecanÅyam / aikya-j¤Ãnaæ nivartakaæ niv­ttiÓ cÃ7nirvacanÅya-pratyanÅkÃ3kÃre9ti cet / anirvacanÅya-pratyanÅkaæ nirvacanÅyaæ tac ca sad vÃ9sad và dvi-rÆpaæ và koÂy-antaraæ na vidyate / brahma-vyatirekeïai7tad-abhyupagame punar avidyà na niv­ttà syÃt / brahmai7va cen niv­ttis tat-prÃg apy aviÓi«Âam iti vedÃnta-j¤ÃnÃt pÆrvam eva niv­tti÷ syÃt / aikya-j¤Ãnaæ nivartakaæ tad-abhÃvÃt saæsÃra iti bhavad-darÓanaæ vihanyate / (47) ki¤ ca nivartaka-j¤ÃnasyÃ7py avidyÃ-rÆparvÃt tan-nivartanaæ kene7ti vaktavyam / nivartaka-j¤Ãnaæ sve7tara-samasta-bhedaæ nivartya k«aïikatvÃd eva svayam eva vinaÓyati dÃvÃ1nala-vi«a-nÃÓana-vi«Ã1ntaravad iti cen na / nivartaka-j¤Ãnasya brahma-vyatiriktatvena tat-sva-rÆpa-tad-utpatti-vinÃÓÃnÃæ mithyÃ-rÆpatvÃt tad-vinÃÓa-rÆpà vidyà ti«Âhaty eve7ti tad-vinÃÓa-darÓanasya nivartakaæ vaktacyam eva / dÃvÃ1gny-ÃdÅnÃm api pÆrvÃ1vasthÃ-virodhi-pariïÃma-paraæparÃ1varjanÅyai9va / (48) api ca cin-mÃtra-brahma-vyatirikta-k­tsna-ni«edha-vi«aya-j¤Ãnasya ko 'yaæ j¤Ãtà / adhyÃsa-rÆpa iti cen na / tasya ni«edhatayà nivartaka-j¤Ãna-karmatvÃt tat-kart­tvÃ1nupapatte÷ / brahma-sva-rÆpa eve7ti cen na / brahmaïo nivartaka-j¤Ãnaæ prati j¤Ãt­tvaæ kiæ sva-rÆpam utÃ7dhyastam / adhyastaæ ced ayam adhyÃsas tan-mÆla-vidyÃ2ntaraæ ca nivartaka-j¤Ãna-vi«ayatayà ti«Âhaty eva / tan-nivartakÃ1ntarÃ1bhyupagame tasyÃ7pi tri-rÆpatayÃ9navasthai9va / sarvasya hi j¤Ãnasya tri-rÆpakatva-virahe j¤Ãnatvam eva hÅyate / kasyacit kaæcanÃ7rtha-viÓe«aæ prati siddhi-rÆpatvÃt / j¤Ãnasya tri-rÆpatva-virahe bhavatÃæ sva-rÆpa-bhÆta-j¤Ãnavan nivartaka-j¤Ãnam apy anivartakaæ syÃt / brahma-sva-rÆpasyai7va j¤Ãt­tvÃ1bhyupagame 'smadÅya eva pak«a÷ parig­hÅta÷ syÃt / nivartaka-j¤Ãna-sva-rÆpa-j¤Ãt­tvaæ ca sva-nivartyÃ1ntargatam iti vacanaæ bhÆtala-vyatiriktaæ k­tsnaæ chinnaæ deva-dattene7ty asyÃm eva chedana-kriyÃyÃm asyÃÓ chedana-kriyÃyÃÓ chett­tvasya ca chedyÃ1ntarbhÃva-vacanavad upahÃsyam / (49) api ca nikhila-bheda-nivartakam idam aikya-j¤Ãnaæ kena jÃtam iti vimarÓanÅyam / Órutyai9ve7ti cen na / tasyà brahma-vyatiriktÃyà avidyÃ-parikalpitatvÃt prapa¤ca-bÃdhaka-j¤Ãnasyo7tpÃdakatvaæ na saæbhavati / tathà hi du«Âa-kÃraïa-jÃtam api rajju-sarpa-j¤Ãnaæ na du«Âa-kÃraïa-janyena rajjur iyaæ na sarpa iti j¤Ãnena bÃdhyate / rajju-sarpa-j¤Ãna-bhaye vartamÃne kena-cid-bhrÃntena puru«eïa rajjur iyaæ na sarpa ity-ukte 'py ayaæ bhrÃnta iti j¤Ãte sati tad-vacanaæ rajju-sarpa-j¤Ãnasya bÃdhakaæ na bhavati bhayaæ ca na nivartate / prayojaka-j¤Ãnavata÷ Óravaïa-velÃyÃm eva hi brahma-vyatiriktatvena Óruter api bhrÃnti-mÆlatvaæ j¤Ãtam iti / nivartaka-j¤Ãnasya j¤Ãtus tat-sÃmagrÅ-bhÆta-ÓÃstrasya ca brahma-vyatiriktatayà yadi bÃdhyatvam ucyate hanta tarhi prapa¤ca-niv­tter mithyÃtvam ÃpatatÅ7ti prapa¤casya satyatà syÃt / svapna-d­«Âa-puru«a-vÃkyÃ1vagata-pitr-Ãdi-maraïasya mithyÃtvena pitr-Ãdi-satyatÃvat / ki¤ca tat tvam asy Ãdi-vÃkyaæ na prapa¤casya bÃdhakam / bhrÃnti-mÆlatvÃd bhrÃnta-prayukta-rajju-sarpa-bÃdhaka-vÃkyavat / (50) nanu ca svapne kasmiæÓcid bhaye vartamÃne svapna-daÓÃyÃm evÃ7yaæ svapna iti j¤Ãte sati pÆrva-bhaya-niv­ttir d­«Âà / tadvad atrÃ7pi saæbhavatÅ7ti / nai7vam / svapna-velÃyÃm eva so 'pi svapna iti j¤Ãte sati punar-bhayÃ1niv­ttir eva d­«Âe9ti na kaÓcid viÓe«a÷ / (51) Óravaïa-velÃyÃm eva so'pi svapna iti j¤Ãtam eve7ty-uktam / yad api ce7dam uktaæ bhrÃnti-parikalpitatvena mithyÃ-rÆpam api ÓÃstram advitÅyaæ brahme7ti bodhayati tasya sato brahmaïo vi«ayasya paÓcÃt tan-abÃdhÃ1darÓanÃd brahma susthitam eve7ti / tad ayuktam / ÓÆnyam eva tat tvam iti vÃkyena tasyÃ7pi bÃdhitatvÃt / idaæ bhrÃnti-mÆla-vÃkyam iti cet / sad advitÅyaæ brahme7ti vÃkyam api bhrÃnti-mÆlam iti tvayai9vo7ktam / paÓcÃt tan-abÃdhÃ1darÓanaæ tu sarva-ÓÆnya-vÃkyasyai7ve7ti viÓe«a÷ / sarva-ÓÆnya-vÃdino brahma-vyatirikta-vastu-mithyÃtva-vÃdinaÓ ca sva-pak«a-sÃdhana-pramÃïa-pÃramÃrthyÃ1nabyupagamenÃ7bhiyuktair vÃdÃ1nadhikÃra eva pratipÃdita÷ / adhikÃro 'nabhyupÃyatvÃn na vÃde ÓÆnya-vÃdina÷ / iti / (52) api ca pratyak«a-d­«Âasya prapa¤casya mithyÃtvaæ kena pramÃïena sÃdhyate / pratyak«asya do«a-mÆlatvenÃ7nyathÃ-siddhi-saæbhavÃn nirdo«aæ ÓÃstram ananyathÃ-siddhaæ pratyak«asya bÃdhakam iti cet / kena do«eïa jÃtaæ pratyak«am ananta-bheda-vi«ayam iti vaktavyam / anÃdi-bheda-vÃsanÃ4khya-do«a-jÃtaæ pratyak«am iti cet / hanta tarhy anenai7va do«eïa jÃtaæ ÓÃstram apÅ7ty eka-do«a-mÆlatvÃc chÃstra-pratyak«ayor na bÃdhya-bÃdhaka-bhÃva-siddhi÷ / (53) ÃkÃÓa-vÃyv-Ãdi-bhÆta-tad-Ãrabdha-Óabda-sparÓÃ3di-yukta-manu«yatvÃ3di-saæsthÃna-saæsthita-padÃ1rtha-grÃhi pratyak«am / ÓÃstraæ tu pratyak«Ã3dy-aparicchedya-sarvÃ1ntarÃ3tmatva-satyatvÃ3dy-ananta-viÓe«aïa-viÓi«Âa-brahma-sva-rÆpa-tad-upÃsanÃ3dy-ÃrÃdhana-prakÃra-tat-prÃpti-pÆrvaka-tat-prasÃda-labhya-phala-viÓe«a-tad-ani«Âa-karaïa-mÆla-nigraha-viÓe«a-vi«ayam iti na ÓÃtra-pratyak«ayor virodha÷ / anÃdi-nidhanÃ1vicchinna-pÃÂa-saæpradÃyatÃ4dy-aneka-guïa-viÓi«Âasya ÓÃstrasya balÅyastvaæ vadatà pratyak«a-pÃramÃrthyam avaÓyam abhyupagantavyam ity alam anena Óruti-Óata-vitati-vÃta-vega-parÃhata-kud­«Âi-du«Âa-yukti-jÃla-tÆla-nirasanene7ty uparamyate / (54) dvitÅye tu pak«a upÃdhi-brahma-vyatirikta-vastv-antarÃ1nabhyupagamÃd brahmaïy evo7pÃdhi-saæsargÃd aupÃdhikÃ÷ sarve do«Ã brahmaïy eva bhaveyu÷ / tataÓ cÃ7pahata-pÃpmatvÃ3di-nirdo«atva-Órutaya÷ sarve vihanyante / (55) yathà ghaÂÃ3kÃÓÃ3de÷ paricchinnatayà mahÃ4kÃÓÃd vailak«aïyaæ paraspara-bhedaÓ ca d­Óyate --- tatra-sthà guïà và do«Ã vÃ9navacchinne mahÃ4kÃÓe na saæbadhyante evam upÃdhi-k­ta-bheda-vyavasthita-jÅva-gatà do«Ã anupahite pare brahmaïi na saæbadhyanta iti cet / nai7tad upapadyate / niravayavasyÃ8kÃÓasyÃ7navacchedyasya ghaÂÃ3dibhiÓ chedÃ-saæbhavÃt tenai7vÃ8kÃÓena ghaÂÃ3daya÷ saæyuktà iti brahmaïo 'py acchedyatvÃd brahmai7vo7pÃdhi-saæyuktaæ syÃt / ghaÂa-saæyuktÃ3kÃÓa-pradeÓo 'nyasmÃd ÃkÃÓa-pradeÓÃd bhidyata ic cet / ÃkÃÓasyai7kasyai7va pradeÓa-bhedena ghaÂÃ3di-saæyogÃd ghaÂÃ3dau gacchati tasya ca pradeÓa-bhedasyÃ7niyama iti tadvad brahmaïy eva pradeÓa-bhedÃ1niyameno7pÃdhi-saæsargÃd upÃdhau gacchati saæyukta-viyukta-brahma-pradeÓa-bhedÃc ca brahmaïy evo7pÃdhi-saæsarga÷ k«aïe k«aïe bandha-mok«au syÃtÃm iti santa÷ parihasanti / (56) niravayavasyai7vÃ8kÃÓasya Órotre1ndriyatve 'pÅ7ndriya-vyavasthÃvad brahmaïy api vyavastho9papadyata iti cet / na vÃyu-viÓe«a-saæsk­ta-karïa-pradeÓa-saæyuktasyai7vÃ8kÃÓa-pradeÓasye7ndriyatvÃt tasya ca pradeÓÃ1ntarÃ1bhede 'pÅ7ndriya-vyavastho9papadyate / ÃkÃÓasya tu sarve«Ãæ ÓarÅre«u gacchat sva-niyamena sarva-pradeÓa-saæyoga iti brahmaïy upÃdhi-saæyoga-pradeÓÃ1niyama eva / (57) ÃkÃÓasya sva-rÆpeïai7va Órotre1ndriyatvam abhyupagamyÃ7pÅ7ndriya-vyavastho9katà / paramÃ1rthatas tv ÃkÃÓo na Órotre1ndriyam / vaikÃrikÃd ahaæ-kÃrÃd ekÃdaÓe1ndriyÃïi jÃyanta iti hi vaidikÃ÷ / yatho9ktaæ bhagavatà parÃÓareïa --- taijasÃnÅ7ndriyÃïy Ãhur devà vaikÃrikà daÓa / ekÃdaÓaæ manaÓ cÃ7tra devà vaikÃrikÃ÷ sm­tÃ÷ // iti / ayam artha÷ / vaikÃrikas taijaso bhÆtÃ3dir iti tri-vidho 'haækÃra÷ / sa ca kramÃt sÃttviko rÃjasas tÃmasaÓ ca / tatra tÃmasÃd bhÆtÃ3der ÃkÃÓÃ3dÅni bhÆtÃni jÃyanta iti s­«Âi-kramam uktvà taijasÃd rÃjasÃd ahaækÃrÃd ekadaÓe1ndriyÃïi jÃyanta iti para-matam upanyasya sÃttvikÃ1haækÃrÃd vaikÃrikÃnÅ7ndriyÃïi jÃyanta iti sva-matam ucyate --- devà vaikÃrikÃ÷ sm­tà iti / devà indriyÃïi / evam indriyÃïÃm ÃhaækÃrikÃïÃæ bhÆtaiÓ cÃ7py Ãyanaæ mahÃ-bhÃrata ucyate / bhautikatve 'pÅ7ndriyÃïÃm ÃkÃÓÃ3di-bhÆta-vikÃratvÃd evÃ8kÃÓÃ3di-bhÆta-pariïÃma-viÓe«Ã vyavasthità eva ÓarÅravat puru«ÃïÃm indriyÃïi bhavantÅ7ti brahmaïy acchedye niravayave nirvikÃre tv aniyamenÃ7nanta-heyo1pÃdhi-saæsarga-do«o du«parihara eve7ti ÓraddadhÃnÃnÃm evÃ7yam pak«a iti ÓÃstra-vido na bahu manyante / sva-rÆpa-pariïÃmÃ1bhyupagamÃd avikÃratva-Órutir bÃdhyate / niravadyatà ca brahmaïa÷ Óakti-pariïÃma iti cet / ke9yaæ Óaktir ucyate / kiæ brahma-pariïÃma-rÆpà / uta brahmaïo 'nanyà kÃ9pÅ7ti / ubhaya-pak«e 'pi sva-rÆpa-pariïÃmo 'varjanÅya eva / (58) t­tÅye 'pi pak«e jÅva-brahmaïor bhedavad abhedasya cÃ7bhyupagamÃt tasya ca tad-bhÃvÃt saubhari-bhedavac ca svÃ1vatÃra-bhedavac ca sarvasye8Óvara-bhedatÃt sarve jÅva-gatà do«Ãs tasyai7va syu÷ / etad uktaæ bhavati / ÅÓvara÷ sva-rÆpeïai7va sura-nara-tiryak-sthÃvarÃ3di-bhedenÃ7vasthita iti hi tad-Ãtmakatva-varïanaæ kriyate / tathà saty eka-m­t-piï¬Ã3rabdha-ghaÂa-ÓarÃvÃ3di-gatÃny udakÃ3haraïÃ3dÅni sarva-kÃryÃïi yathà tasyai7va bhavanti, evaæ sarva-jÅva-gata-sukha-du÷khÃ3di sarvam ÅÓvara-gatam eva syÃt / (59) ghaÂa-ÓarÃvÃ3di-saæsthÃnÃ1nupayukta-m­d-dravyaæ yathà kÃryÃ1ntarÃ1nvitam evam eva sura-paÓu-manujÃ3di-jÅvatvÃ1nupayukte3Óvara÷ sarva-j¤a÷ satya-saækalpatvÃ3di-kalyÃïa-guïÃ3kara iti cet satyaæ sa eve8Óvara ekenÃ7æÓena kalyÃïa-guïa-gaïÃ3kara÷ sa evÃ7nyenÃ7æÓena heya-guïÃ3kara ity uktam / dvayor aæÓayor ÅÓvarÃ1viÓe«Ãt / dvav aæÓau vyavasthitav iti cet / kas tena lÃbha÷ / ekasyai7vÃ7nekÃ1æÓena nitya-du÷khitvÃd aæÓÃ1ntareïa sukhitvam api ne8ÓvaratvÃya kalpate / yathà deva-dattasyai7kasmin haste candana-paÇkÃ1nulepa-keyÆra-kaÂakÃ1ÇgulÅyÃ1laækÃras tasyai7vÃ7nyasmin haste mudgarÃ1bhighÃta÷ kÃlÃ1nala-jvÃlÃ1nupraveÓaÓ ca tadvad eve8Óvarasya syÃd iti brahmÃ1j¤Ãna-pak«Ãd api pÃpÅyÃn ayaæ bhedÃ1bheda-pak«a÷ / aparimita-du÷khasya pÃramÃrthikatvÃt saæsÃriïÃm anantatvena dustaratvÃc ca / (60) tasmÃd vilak«aïo 'yaæ jÅvÃ1æÓa iti cet / Ãgato 'si tarhi madÅyaæ panthÃnam / ÅÓvarasya sva-rÆpeïa tÃdÃtmya-varïane syÃd ayaæ do«a÷ / Ãtma-ÓarÅra-bhÃvena tu tÃdÃtmya-pratipÃdane na kaÓcid do«a÷ / praty uta nikhila-bhuvana-niyamanÃ3dir mahÃn ayaæ guïa-gaïa÷ pratipÃdito bhavati / sÃmÃnÃdhikaraïyaæ ca mukhya-v­ttam / (61) api cai7kasya vastuno bhinnÃ1bhinnatvaæ viruddhatvÃn na saæbhavatÅ7ty-uktam / ghaÂasya paÂÃd bhinnatve sati tasya tasminn abhÃva÷ / abhinnatve sati tasya ca bhÃva iti / ekasmin kÃle cai7kasmin deÓe cai7kasya hi padÃ1rthasya yugapat-sad-bhÃvo 'sad-bhÃvaÓ ca viruddha÷ / (62) jÃty-Ãtmanà bhÃvo vyakty-Ãtmanà cÃ7bhÃva iti cet / jÃter muï¬ena cÃ7bhÃve sati khaï¬e muï¬asyÃ7pi sad-bhÃva-prasaÇga÷ / khaï¬ena ca jÃter abhinnatve sad-bhÃvo bhinnatve cÃ7sad-bhÃva÷ aÓve mahiÓatvasyai7ve7ti virodho du«parihara eva / jÃty-Ãder vastu-saæsthÃnatayà vastuna÷ prakÃratvÃt prakÃra-prakÃriïoÓ ca padÃ1rthÃ1ntaratvaæ prakÃrasya p­thak-siddhy-anarhatvaæ p­thag-anupalambhaÓ ca tasya ca saæsthÃnasya cÃ7neka-vastu«u prakÃratayÃ9vasthitaÓ ce7ty-Ãdi pÆrvam uktam / (63) so 'yam iti buddhi÷ prakÃrÃ1ikyÃd ayam api daï¬Å9ti buddhimat / ayam ca jÃty-Ãdi-prakÃro vastuno bheda ity ucyate / tad-yoga eva vastuno bhinnam iti vyavahÃra-hetur ity-artha÷ / sa ca vastuno bheda-vyavahÃra-hetu÷ svasya ca saævedanavat / yathà saævedanaæ vastuno vyavahÃra-hetu÷ svasya vyavahÃra-hetuÓ ca bhavati / (64) ata eva san-mÃtra-grÃhi pratyak«aæ na bheda-grÃhÅ7ty-Ãdi-vÃdà nirastÃ÷ / jÃty-Ãdi-saæsthÃna-saæsthitasyai7va vastuna÷ pratyak«eïa g­hÅtatvÃt tasyai7va saæsthÃna-rÆpa-jÃty-Ãde÷ pratiyogy-apek«ayà bheda-vyavahÃra-hetutvÃc ca / sva-rÆpa-pariïÃma-do«aÓ ca pÆrvam evo7kta÷ / (65) ya÷ p­thivyÃæ ti«Âhan p­thivyà antaro yaæ p­thivÅ na veda yasya p­thivÅ ÓarÅraæ ya÷ p­thivÅm antaro yamayati e«a ta ÃtmÃ1ntaryÃmy-am­ta÷ / ya Ãtmani ti«Âhann Ãtmano 'ntaro ya Ãtmà na veda yasyÃ8tmà ÓarÅraæ ya ÃtmÃnam antaro yamayati e«a ta ÃtmÃ1ntaryÃmy-am­ta÷ / ya÷ p­thivÅm antare saæcaran yasya p­thivÅ ÓarÅraæ yaæ p­thivÅ na vede7ty-Ãdi --- yo 'k«aram antare saæcaran yasyÃ7k«araæ ÓarÅraæ ak«araæ na veda --- yo m­tyum antare saæcaran yasya m­tyu÷ ÓarÅraæ yaæ m­tyur na veda --- e«a sarva-bhÆtÃ1ntarÃ3tmÃ1pahata-pÃpmà divyo deva eko nÃrÃyaïa÷ / dvà suparïà sayujà sakhÃyà samÃnaæ v­k«aæ pari«a-sva-jÃte / tayor anya÷ pippalaæ svÃdv atty anaÓnann anyo 'bhicÃkaÓÅ7ti / anta÷ pravi«Âa÷ ÓÃstà janÃnÃæ sarvÃ3tmà / tat-s­«Âvà tad evÃ7nuprÃviÓat / tad-anupraviÓya sac ca tyac cÃ7n­taæ ca satyam abhavat / anena jÅvenÃ8tmane9ty-Ãdi / p­thag-ÃtmÃnaæ preritÃraæ matvà ja«Âas tatas tenÃ7m­tatvam eti / bhoktà bhogyaæ preritÃraæ ca matvà sarvaæ proktaæ tri-vidhaæ brahma, etat / nityo nityÃnÃæ cetanaÓ cetanÃnÃm eko bahÆnÃæ yo vidadhÃti kÃmÃn / pradhÃna-k«etra-j¤a-patir guïe3Óa÷ / j¤Ã1j¤au dvav ajav ÅÓÃ1nÅÓav ity-Ãdi-Óruti-Óatais tad-upab­æhaïai÷ --- jagat sarvaæ ÓarÅraæ te sthairyaæ te vasudhÃ-talam // yat kiæcit s­jyate yena sattva-jÃtena vai dvi-ja / tasya s­jyasya saæbhÆtau tat-sarvaæ vai hares tanu÷ // aham Ãtmà gu¬ÃkeÓa sarva-bhÆtÃ3Óaya-sthita÷ // sarvasya cÃ7haæ h­di saænivi«Âo matta÷ sm­tir j¤Ãnam apohanaæ ca // ity-Ãdi-veda-vid-agre-sara-vÃlmÅki-parÃÓara-dvaipÃyana-vacobhiÓ ca parasya brahmaïa÷ sarvasyÃ8tmatvÃ1vagamÃc cid-acid-Ãtmakasya vastunas tac-charÅratvÃ1vagamÃc ca ÓarÅrasya ÓarÅriïaæ prati prakÃratayai9va padÃ1rthatvÃc ÓarÅra-ÓarÅriïoÓ ca dharma-bhede 'pi tayor asaækarÃt sarva-ÓarÅraæ brahme7ti brahmaïo vaibhavaæ pratipÃdayadbhi÷ sÃmÃnÃdhikaraïyÃ3dibhir mukhya-v­ttai÷ sarva-cetanÃ1cetana-prakÃraæ brahmai7vÃ7bhidhÅyate / sÃmÃnÃdhikaraïyaæ hi dvayo÷ padayo÷ prakÃra-dvaya-mukhenai7kÃ1rtha-ni«Âhatvaæ / tasya cai7tasmin pak«e mukhyatà / tathà hi tat tvam iti sÃmÃnÃdhikaraïye tad ity-anena jagat-kÃraïaæ sarva-kalyÃïa-guïa-gaïÃ3karaæ niravadyaæ brahmo7cyate / tvam iti ca cetana-sÃmÃnÃdhikaraïya-v­ttena jÅvÃ1ntaryÃni-rÆpi tac-charÅraæ tad-ÃtmatayÃ9vasthitaæ tat-prakÃraæ brahmo7cyate / itare«u pak«e«u sÃmÃnÃdhikaraïya-hÃnir brahmaïa÷ sa-de«atà ca syÃt / (66) etad uktaæ bhavati / brahmai7vam avasthitam ity atrai7vaæ-ÓabdÃ1rtha-bhÆta-prakÃratayai9va vicitra-cetanÃ1cetanÃ3tmaka-prapa¤casya sthÆlasya sÆk«masya ca sad-bhÃva÷ / tathà ca bahu syÃæ prajÃyeye7ty ayam artha÷ saæpanno bhavati / tasyai7ve8Óvarasya kÃryatayà kÃraïatayà ca nÃnÃ-saæsthÃna-saæsthitasya saæsthÃnatayà cid-acid-vastu-jÃtam avasthitam iti / (67) nanu ca saæsthÃna-rÆpeïa prakÃratayai9vaæ-ÓabdÃ1rthatvam jÃti-guïayor eva d­«Âaæ na dravyasya / sva-tantra-siddhi-yogyasya padÃ1rthasyai7vaæ-ÓabdÃ1rthataye0Óvarasya prakÃra-mÃtratvam ayuktaæ / ucyate --- dravyasyÃ7pi daï¬a-kuï¬alÃ3der dravyÃ1ntara-prakÃratvaæ d­«Âam eva / nanu ca daï¬Ã3de÷ sva-tantrasya dravyÃ1ntara-prakÃratve matv-arthÅya-pratyayo d­«Âa÷ / yathà daï¬Å kuï¬alÅ9ti / ato gotvÃ3di-tulyatayà cetanÃ1cetanasya dravya-bhÆtasya vastuna ÅÓvara-prakÃratayà sÃmÃnÃdhikaraïyena pratipÃdanaæ na yujyate / atro7cyate --- gaur aÓvo manu«yo deva iti bhÆta-saæghÃta-rÆpÃïÃæ dravyÃïÃm eva deva-datto manu«yo jÃta÷ puïya-viÓe«eïa yaj¤a-datto gaur-jÃta÷ pÃpena, anyaÓ cetana÷ puïyÃ1tirekeïa devo jÃta ity-Ãdi-devÃ3di-ÓarÅrÃïÃæ cetana-prakÃratayà loka-devayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïyena pratipÃdanaæ d­«Âam / (68) ayam artha÷ --- jÃtir và guïo và dravyaæ và na tatrÃ3dara÷ / kaæcana dravya-viÓe«aæ prati viÓe«aïatayai9va yasya sad-bhÃvas tasya tad-ap­thak-siddhes tat-prakÃratayà tat-sÃmÃnÃdhikaraïyena pratipÃdanaæ yuktam / yasya punar dravyasya p­thak-siddhasyai7va kadÃcit-kvacid-dravyÃ1ntara-prakÃratvam i«yate tatra matv-arthÅya-pratyaya iti viÓe«a÷ / evam eva sthÃvara-jaÇgamÃ3tmakasya sarvasya vastuna ÅÓvara-ÓarÅratvena tat-prakÃratayai9va sva-rÆpa-sad-bhÃva iti / tat-prakÃrÅ3Óvara eva tat-tac-chabdenÃ7bhidhÅyata iti tat-sÃmÃnÃdhikaraïyena pratipÃdanaæ yuktaæ / tad evai7tat sarvaæ pÆrvam eva nÃma-rÆpa-vyÃkaraïa-Óruti-vivaraïe prapa¤citam / (69) ata÷ prak­ti-puru«a-mahad-ahaækÃra-tanmÃtra-bhÆte1ndriya-tad-Ãrabdha-catur-daÓa-bhuvanÃ3tmaka-brahmÃ1ï¬a-tad-antarvarti-deva-tiryaÇ-manu«ya-sthÃvarÃ3di-sarva-prakÃra-saæsthÃna-saæsthitaæ kÃryam api sarvaæ brahmai7ve7ti kÃraïa-bhÆta-brahma-vij¤ÃnÃd eva sarvaæ vij¤Ãtaæ bhavatÅ7ty eka-vij¤Ãnena sarva-vij¤Ãnam upapannataram / tad evaæ kÃrya-kÃraïa-bhÃvÃ3di-mukhena k­tsnasya cid-acid-vastuna÷ para-brahma-prakÃratayà tad-Ãtmakatvam uktam / (70) nanu ca parasya brahmaïa÷ sva-rÆpeïa pariïÃmÃ3spadatvaæ nirvikÃratva-niravadyatva-Óruti-vyÃkopa-prasa¤gena nivÃritam / prak­tiÓ ca pratij¤Ã-d­«ÂÃntÃ1nuparodhÃd ity eka-vij¤Ãnena sarva-vij¤Ãna-pratij¤Ãna-m­t-tat-kÃrya-d­«ÂÃntÃbhyÃæ parama-puru«asya jagad-upÃdÃna-kÃraïatvaæ ca pratipÃditam / upÃdÃna-kÃraïatvaæ ca pariïÃmÃ3spadatvam eva / katham idam upapadyate / (71) atro7cyate --- sajÅvasya prapa¤casyÃ7viÓe«eïa kÃraïatvam uktam / tatre8Óvarasya jÅva-rÆpa-pariïÃmÃ1bhyupagamena nÃ8tmà Óruter nityatvÃc ca tÃbhya iti virudhyate / vai«amya-nairgh­ïya-parihÃraÓ ca jÅvanam anÃditvÃ1bhyupagamena tat-karma-nimittatayà pratipÃdita÷ --- vai«amya-nairgh­ïye na sÃpek«atvÃn na karma-vibhÃgÃd iti cen na --- anÃditvÃd upapadyate cÃ7py upalabhyate ce7ty-ak­tÃ1bhyÃgama-k­ta-vipraïÃÓa-prasaÇgaÓ cÃ7nityatve 'bhihita÷ / (72) tathà prak­ter apy anÃdità Órutibhi÷ pratipadità --- ajÃm ekÃæ lohita-Óukla-k­«ïÃæ bahnÅæ prajÃæ janayantÅæ sarÆpÃm / ajo hy eko ju«amÃïo 'nuÓete jahÃty enÃæ bhukta-bhogÃm ajo 'nya÷ // iti prak­ti-puru«ayor ajatvaæ darÓayati / asmÃn mÃyÅ s­jate viÓvam etat tasmiæÓ cÃ7nyo mÃyayà saæniruddha÷ --- mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃn mÃyinaæ tu mahe4Óvaram iti prak­tir eva sva-rÆpeïa vikÃrÃ3spadam iti ca darÓayati / gaur anÃdy-antavatÅ sà janitrÅ bhÆta-bhÃvinÅ9ti ca / sm­tiÓ ca bhavati --- prak­tiæ puru«aæ cai7va viddhy anÃdÅ ubhav api / vikÃrÃæÓ ca guïÃæÓ cai7va viddhi prak­ti-saæbhavÃn // bhÆmir Ãpo 'nalo vÃyu÷ khaæ mano buddhir eva ca / ahaækÃra itÅ7yaæ me bhinnà prak­tir a«Âadhà // apare9yam itas tv anyÃæ prak­tiæ viddhi me parÃm / jÅva-bhÆtÃæ mahÃ-bÃho yaye9daæ dhÃryate jagat // prak­tiæ svÃm ava«Âabhya vis­jÃmi puna÷ puna÷ / mayÃ9dhyak«eïa prak­ti÷ sÆyate sacarÃ1caram // ity-Ãdikà / (73) evaæ ca prak­ter apÅ8Óvara-ÓarÅratvÃt prak­ti-Óabdo 'pi tad-Ãtma-bhÆtasye8Óvarasya tat-prakÃra-saæsthitasya vÃcaka÷ / puru«a-Óabdo 'pi tad-Ãtma-bhÆtasye8Óvarasya puru«a-prakÃra-saæsthitasya vÃcaka÷ / atas tad-vikÃrÃïÃm api tathe0Óvara evÃ8tmà / tad Ãha --- vyaktaæ vi«ïus tathÃ9vyaktaæ puru«a÷ kÃla eva ca / sà eva k«obhako brahman k«obhyaÓ ca parame3Óvara÷ // iti / ata÷ prak­ti-prakÃra-saæsthite paramÃ3tmani prakÃra-bhÆta-prak­ty-aæse vikÃra÷ prakÃry-aæse cÃ7vikÃra÷ / evam eva jÅva-prakÃra-saæsthite paramÃ3tmani ca prakÃra-bhÆta-jÅvÃ1æÓe sarve cÃ7puru«Ã1rthÃ÷ prakÃry-aæÓo niyantà niravadya÷ sarva-kalyÃïa-guïÃ3kara÷ satya-saækalpa eva / (74) tathà ca sati kÃraïÃ1vastha ÅÓvara eve7ti tad-upÃdÃnaka-jagat-kÃryÃ1vastho 'pi sa eve7ti kÃrya-kÃraïayor ananyatvaæ sarva-Óruty-avirodhaÓ ca bhavati / tad evaæ nÃma-rÆpa-vibhÃgÃ1narha-sÆk«ma-daÓÃ4panna-prak­ti-puru«a-ÓarÅraæ brahma kÃraïÃ1vasthaæ, jagatas tad-Ãpattir eva ca pralaya÷ / nÃma-rÆpa-vibhÃga-vibhakta-sthÆla-cid-acid-vastu-ÓarÅraæ brahma kÃryatvaæ, brahmaïas tathÃ-vidha-sthÆla-bhÃva eva jagata÷ s­«Âir ity ucyate / yatho9ktaæ bhagavatà parÃÓareïa --- pradhÃna-puæsor ajayo÷ kÃraïaæ kÃrya-bhÆtayo÷ / iti / (75) tasmÃd ÅÓvara-prakÃra-bhÆta-sarvÃ1vastha-prak­ti-puru«a-vÃcina÷ ÓabdÃs tat-prakÃra-viÓi«ÂatayÃ9vasthite paramÃ3tmani mukhyatayà vartante / jÅvÃ3tma-vÃci-deva-manu«ya-Óabdavat / yathà deva-manu«yÃ3di-Óabdà deva-manu«yÃ3di-prak­ti-pariïÃma-viÓe«ÃïÃæ jÅvÃ3tma-prakÃratayai9va padÃ1rthatvÃt prakÃriïi jÅvÃ3tmani mukhyatayà vartante / tasmÃt sarvasya cid-acid-vastuna÷ paramÃ3tma-ÓarÅratayà tat-prakÃratvÃt paramÃ3tmani mukhyatayà vartante sarve vÃcakÃ÷ ÓabdÃ÷ / (76) ayam eva cÃ8tma-ÓarÅra-bhÃva÷ p­thak-siddhy-anarhÃ3dhÃrÃ3dheya-bhÃvo niyant­-niyÃmya-bhÃva÷ Óe«a-Óe«i-bhÃvaÓ ca / sarvÃ3tmanÃ0dhÃratayà niyant­tayà Óe«itayà ca --- ÃpnotÅ7ty Ãtmà sarvÃ3tmanÃ0dheyatayà niyÃmyatayà Óe«atayà ca --- ap­thak-siddhaæ prakÃra-bhÆtam ity ÃkÃra÷ ÓarÅram iti co7cyate / evam eva hi jÅvÃ3tmana÷ sva-ÓarÅra-saæbandha÷ / evam eva paramÃ3tmana÷ sarva-ÓarÅratvena sarva-Óabda-vÃcyatvam / (77) tad Ãha Óruti-gaïa÷ --- sarve vedà yat-padam Ãmananti sarve vedà yatrai7kaæ bhavantÅ7ti / tasyai7kasya vÃcyatvÃd ekÃ1rtha-vÃcino bhavantÅ7ty-artha÷ / eko devo bahudhà nivi«Âa÷, sahai7va santaæ na vijÃnanti devà ity-Ãdi / devà indriyÃïi / deva-manu«yÃ3dÅnÃm antaryÃmitayÃ0tmatvena niviÓya sahai7va santaæ te«Ãm indriyÃïi mana÷-paryantÃni na vijÃnantÅ7ty-artha÷ / tathà ca paurÃïikÃni vacÃæsi --- natÃ÷ sma sarva-vacasÃæ prati«Âhà yatra ÓaÓvatÅ / vÃcye hi vacasa÷ prati«Âhà / kÃryÃïÃæ kÃraïÃæ pÆrvaæ vacasÃæ vÃcyam uttamam / vedaiÓ ca sarvair aham eva vedya÷ / ity-ÃdÅni sarvÃïi hi vacÃæsi sa-ÓarÅrÃ3tma-viÓi«Âam antaryÃmiïam evÃ8cak«ate / hantÃ7ham imÃs tisro devatà anena jÅvenÃ8tmÃ1nupraviÓya nÃma-rÆpe vyÃkaravÃïÅ7ti hi Óruti÷ / tathà ca mÃnavaæ vaca÷ --- praÓÃsitÃraæ sarve«Ãm aïÅyÃæsam aïÅyasÃm rukmÃ1bhaæ svapna-dhÅ-gamyaæ vidyÃt taæ puru«aæ param // anta÷ praviÓyÃ7ntaryÃmitayà sarve«Ãæ praÓÃsitÃraæ niyantÃram --- aïÅyÃæsa ÃtmÃna÷ k­tsnasyÃ7cetanasya vyÃpakatayà sÆk«ma-bhÆtÃs te te«Ãm api vyÃpakatvÃt tebhyo 'pi sÆk«matara ity-artha÷ --- rukmÃ1bha÷ Ãditya-varïa÷ --- svapna-kalpa-buddhi-prÃpya÷, viÓadatama-pratyak«atÃ4pannÃ1nudhyÃnai1ka-labhya ity-artha÷ / enam eke vadanty agniæ mÃruto 'nye prajÃpatim / indram eke pare pramÃïam apare brahma ÓÃÓvatam // iti / eke --- vedà ity-artha÷ / ukta-rÅtyà parasyai7va brahmaïa÷ sarvasya praÓÃsit­tvena sarvÃ1ntarÃ3tmatayà praviÓyÃ7vasthitatvÃd agny-Ãdaya÷ Óabdà api ÓÃÓvata-brahma-Óabdavat tasyai7va vÃcakà bhavantÅ7ty-artha÷ / tathà ca sm­ty-antaram --- ye yajanti pitQn devÃn brÃhmaïÃn sahutÃ3ÓanÃn / sarva-bhÆtÃ1ntarÃ3tmÃnaæ vi«ïum eva yajanti te // iti / pit­-deva-brÃhmaïa-hutÃ3ÓanÃ3di-ÓabdÃs tan-mukhena tad-antarÃ3tma-bhÆtasya vi«ïor eva vÃcakà ity-uktaæ bhavati / (78) atre7daæ sarva-ÓÃstra-h­dayam --- jÅvÃ3tmÃna÷ svayam asaækucitÃ1paricchinna-nirmala-j¤Ãna-sva-rÆpÃ÷ santa÷ karma-rÆpÃ1vidyÃ-ve«ÂitÃs tat-tat-karmÃ1nurÆpa-j¤Ãna-saækocam ÃpannÃ÷, brahmÃ3di-stamba-paryanta-vividha-vicitra-dehe«u praviÓÂÃs tat-tad-deho1cita-labdha-j¤Ãna-prasarÃs tat-tad-dehÃ3tmÃ1bhimÃninas tad-ucita-karmÃïi kurvÃïÃs tad-anuguïa-sukha-du÷kho1pabhoga-rÆpa-saæsÃra-pravÃhaæ pratipadyante / ete«Ãæ saæsÃra-mocanaæ bhagavat-prapattim antareïa no7papadyata iti tad-artha÷ prathamam e«Ãæ devÃ3di-bheda-rahita-j¤Ãnai1kÃ3kÃratayà sarve«Ãæ sÃmyaæ pratipÃdya, tasyÃ7pi sva-rÆpasya bhagavac-che«atai2ka-rasatayà bhagavad-ÃtmakatÃm api pratipÃdya, bhagavat-sva-rÆpaæ ca heya-pratyanÅla-kalyÃïai1ka-tÃnatayà sakale1tara-visajÃtÅyam anavadhikÃ1tiÓayÃ1saækhyeya-kalyÃïa-guïa-gaïÃ3Órayaæ sva-saækalpa-prav­tta-samasta-cid-acid-vastu-jÃtatayà sarvasyÃ8tma-bhÆtaæ pratipÃdya, tad-upÃsana sÃÇgaæ tat-prÃpakaæ pratipadayanti ÓÃstrÃïÅ7ti / (79) yatho9ktam --- nirvÃïa-maya evÃ7yam Ãtmà j¤Ãna-mayo 'mala÷ / du÷khÃ1j¤Ãna-malà dharmà prak­tes te na cÃ8tmana÷ / iti prak­ti-saæsarga-k­ta-karma-mÆlatvÃn nÃ8tma-dva-rÆpa-prayuktà dharmà ity-artha÷ / prÃptÃ1prÃpta-vivekena prak­ter eva dharmà ity-uktam / vidyÃ-vinaya-saæpanne brÃhmaïe gavi hastini / Óuni cai7va Óva-pÃke ca pÃï¬itÃ÷ sama-darÓina÷ / iti / deva-tiryaÇ-manu«ya-sthÃvara-rÆpa-prak­ti-saæs­«ÂasyÃ8tmana÷ sva-rÆpa-vivecanÅ buddhir e«Ãæ te paï¬itÃ÷ / tat-tat- prak­ti-viÓe«a-viyuktÃ3tma-yÃthÃtmya-j¤Ãnavantas tatra tatrÃ7tyanta-vi«amÃ3kÃre vartamÃnam ÃtmÃnaæ samÃnÃ3kÃraæ paÓyantÅ7ti sama-darÓina ity uktam / tad idam Ãha --- ihai7va tair jita÷ sargo ye«Ãæ sÃmye sthitaæ mana÷ / nirdo«aæ hi samaæ brahma tasmÃd brahmaïi te sthitÃ÷ // iti / nirdo«aæ --- devÃ3di-prak­ti-viÓe«a-saæsarga-rÆpa-do«a-rahitaæ sva-rÆpeïÃ7vasthitaæ sarvam Ãtma-vastu nirvÃïa-rÆpa-j¤Ãnai1kÃ3kÃratayà samam ity-artha÷ / (80) tasyai7vaæ-bhÆtasyÃ8tmano bhagavac-che«atai2ka-rasatà tan-niyÃmyatà tad-ekÃ3dhÃratà ca tac-charÅra-tat-tanu-prabh­tibhi÷ Óabdais tat-samÃnÃ1dhikaraïyena ca Óruti-sm­tÅ1tihÃsa-purÃïe«u pratipÃdyata iti pÆrvam evo7ktam / (81) daivÅ hy e«Ã guïa-mayÅ mama mÃyà duratyayà / mÃm eva ye prapadyante mÃyÃm etÃæ taranti te // iti tasyÃ8tmana÷ karma-k­ta-vicitra-guïa-maya-prak­ti-saæsarga-rÆpÃt saæsÃrÃn mok«o bhagavat-prapattim antareïa no7papadayata ity-uktaæ bhavati / nÃ7nya÷ panthà ayanÃya vidyata ity-Ãdi-ÓrutibhiÓ ca / mayà tatam idaæ sarvaæ jagad avyakta-mÆrtinà / mat-sthÃni sarva-bhÆtÃni na cÃ7haæ te«u avasthita÷ // na ca mat-sthÃni bhÆtÃni paÓya me yogam aiÓvaram // iti sarva-Óakti-yogÃt svÃ7iÓvarya-vaicitryam uktam / tad Ãha --- vi«ÂabhyÃ7ham idaæ k­tsnam ekÃ1æÓena sthito jagat / iti --- ananta-vicitra-mahÃ4Ócarya-rÆpaæ jagan mamÃ7yutÃ1æÓenÃ8tmatayà praviÓya sarvaæ mat-saækalpena vi«ÂabhyÃ7nena rÆpeïÃ7nanta-mahÃ-vibhÆti-parimito1dÃra-guïa-sÃgaro niratiÓayÃ3Ócarya-bhÆta÷ sthito 'ham ity-artha÷ / tad idam Ãha --- ekatve sati nÃnÃtvaæ nÃnÃtve sati cai7katà / acintyaæ brahmaïo rÆpaæ kutas tad-veditum arhati // iti / praÓÃsit­tvenai7ka eva san-vicitra-cid-acid-vastu«v antarÃ3tmatayà praviÓya tat-tad-rÆpeïa vicitra-prakÃro vicitra-karma kÃrayan nÃnÃ-rÆpÃæ bhajate / evaæ sv-alpÃ1æÓena tu sarvÃ3Ócaryaæ nÃnÃ-rÆpaæ jagat-tad-antarÃ3tmatayà praviÓya vi«Âabhya nÃnÃtvenÃ7vasthito 'pi sann anavadhikÃ1tiÓayÃ1saækhyeya-kalyÃïa-guïa-gaïa÷ sarve3Óvara÷ para-brahma-bhÆta÷ puru«o1ttamo nÃrÃyaïo niratiÓayÃ3Ócarya-bhÆto nÅla-toya-da-saækÃÓa÷ puï¬arÅka-dalÃ1malÃ3yate3k«aïa÷ sahasrÃ1æÓu-sahasra-kiraïa÷ parame vyomni yo veda nihitaæ guhÃyÃæ parame vyomaæs tad-ak«are parame vyomann ity-Ãdi-Óruti-siddha eka evÃ7ti«Âhate / (82) brahma-vyatiriktasya kasyacid api vastuna eka-sva-bhÃvasyai7ka-kÃrya-Óakti-yuktasyai7ka-rÆpasya rÆpÃ1ntara-yoga÷ sva-bhÃvÃ1ntara-yoga÷ Óakty-antara-yogaÓ ca na ghaÂate / tasyai7tasya para-brahmaïa÷ sarva-vastu-vijÃtÅyatayà sarva-sva-bhÃvatvaæ sarva-Óakti-yogaÓ ce7ty ekasyai7va vicitrÃ1nanta-rÆpatà ca punar apy anantÃ1parimitÃ3Ócarya-yogenai7ka-rÆpatà ca na viruddhe9ti vastu-mÃtra-sÃmyÃd virodha-cintà na yukte9ty-artha÷ / yatho9ktaæ --- Óaktaya÷ sarva-bhÃvÃnÃm acintya-j¤Ãna-gocarÃ÷ / yato 'to brahmaïas tÃs tu sargÃ3dyà bhÃva-Óaktaya÷ // bhavanti tapasÃæ Óre«Âa pÃvakasya yatho9«ïatà //iti / etad uktaæ bhavati --- sarve«Ãm agni-jalÃ3dÅnÃæ bhÃvÃnÃm ekasminn api bhÃve d­«Âai9va Óaktis tad-vijÃtÅya-bhÃvÃ1ntare 'pÅ7ti na cintayituæ yuktà jalÃ3dÃv ad­«ÂÃ9pi tad-vijÃtÅya-pÃvake bhÃsvaratvo1«ïatÃ4di-Óaktir yathà d­Óyate, evam eva sarva-vastu-visajÃtÅye brahmaïi sarva-sÃmyaæ nÃ7numÃtuæ yuktam iti / ato vicitrÃ1nanta-Óakti-yuktaæ brahmai7ve7ty-artha÷ tad Ãha --- jagad etan mahÃ4Ócaryaæ rÆpaæ yasya mahÃ4tmana÷ / tenÃ8Ócarya-vareïÃ7haæ bhavatà k­«ïa saægata÷ // iti / (83) tad etan nÃnÃ-vidhÃ1nanta-Óruti-nikara-Ói«Âa-parig­hÅta-tad-vyÃkhyÃna-pariÓramÃd avadhÃritam / tathà hi --- pramÃïÃ1ntarÃ1parid­«ÂÃ1parimita-pariïÃmÃn eka-tattva-niyata-krama-viÓi«Âau s­«Âi-pralayau brahmaïo 'neka-vidhÃ÷ Órutayo vadanti --- niravadyaæ nira¤janaæ vij¤Ãnam Ãnandaæ nirvikÃraæ ni«kalaæ ni«kriyaæ ÓÃntaæ nirguïam ity ÃdikÃ÷ nirguïaæ j¤Ãna-sva-rÆpaæ brahme7ti kÃÓcana Órutayo 'bhidadhati / ne7ha nÃnÃ9sti kiæcana --- m­tyo÷ sa m­tyum Ãpnoti ya iha nÃne9va paÓyati ---yatra tv asya sarvam Ãtmai9vÃ7bhÆt --- tat kena kaæ paÓyet tat kena kaæ vijÃtÅyÃd ity-Ãdikà nÃnÃtva-ni«edha-vÃdinya÷ santi kÃÓcana Órutaya÷ / ya÷ sarva-j¤a÷ sarva-vit --- yasya j¤Ãna-mayaæ tapa÷ ---sarvÃïi rÆpÃïi vicitya dhÅro nÃmÃni k­tvÃ9bhivadan yad Ãste --- sarve nime«Ã jaj¤ire vidyuta÷ puru«Ã1dadhi --- apahata-pÃpmà vijaro vim­tyur viÓoko vijaghatso 'pipÃsa÷ satya-kÃma÷ satya-saækalpa iti sarvasmi¤ jagati heyatayÃ9vagataæ sarva-guïaæ prati«idhya niratiÓaya-kalyÃïa-guïÃ1nantyaæ sarva-j¤atà sarva-Óakti-yogaæ sarva-nÃma-rÆpa-vyÃkaraïaæ sarvasyÃ7vadhÃratÃæ ca kÃÓcana Órutayo bruvate / sarvaæ khalv idaæ brahma taj-jalÃn iti --- aitadÃtmyam idaæ sarvaæ --- eka÷ san bahudhà vicÃra ity-Ãdikà brahma-s­«Âaæ jagan nÃnÃ4kÃraæ pratipÃdya tad-aikyaæ ca pratipÃdayanti kÃÓcana / p­thag-ÃtmÃnaæ preritÃraæ ca matvà --- bhoktà bhogyaæ preritÃraæ ca matvà --- prajÃpatir akÃmayata prajÃ÷ s­jeye7ti --- patiæ viÓvasyÃ8tme3Óvaraæ --- ÓvÃstaæ Óivam acyutaæ --- tam ÅÓvarÃïÃæ paraæ mahe4Óvaraæ taæ devatÃnÃæ paraæ ca daivataæ --- sarvasya vaÓÅ sarvasye8ÓÃna ity-Ãdikà brahmaïa÷ sarvasmÃd anyatvaæ sarvasye8Óitavyam ÅÓvaratvaæ ca brahmaïa÷ sarvasya Óe«atÃæ patitvaæ ce8Óvarasya kÃÓcana / anta÷ pravi«Âa÷ ÓÃstà janÃnÃæ sarvÃ3tmà --- e«a ta ÃtmÃ1ntaryÃmy am­ta÷ --- yasya p­thivÅ ÓarÅraæ --- yasyÃ8pa÷ ÓarÅraæ --- yasya teja÷ ÓarÅram ity-Ãdi yasyÃ7vyaktaæ ÓarÅraæ --- yasyÃ7k«araæ ÓarÅraæ -- yasya m­tyu÷ ÓarÅraæ ---yasyÃ8tmà ÓarÅram iti brahma-vyatiriktasya sarvasya vastuno brahmaïaÓ ca ÓarÅrÃ3tma-bhÃvaæ darÓayanti kÃÓcane7ti / (84) nÃnÃ-rÆpÃïÃæ vÃkyÃnÃm avirodho mukhyÃ1rthÃ1parityÃgaÓ ca yathà saæbhavati tathà varïanÅyam / varïitaæ ca --- avikÃra-Órutaya÷ sva-rÆpa-pariïÃma-parihÃrÃd eva mukhyÃ1rthÃ÷ / nirguïa-vÃdÃÓ ca prÃk­ta-heya-guïa-ni«edha-paratayà vyavasthitÃ÷ / nÃnÃtva-ni«edha-vÃdÃÓ cai7kasya brahmaïa÷ ÓarÅratayà prakÃra-bhÆtaæ sarvaæ cetanÃ1cetanaæ vastv iti sarvasyÃ8tmatayà sarva-prakÃraæ brahmai7vÃ7vasthitam iti surak«itÃ÷ / sarva-prakÃra-vilak«aïatva-patitve3Óvaratva-sarva-kalyÃïa-guïa-gaïÃ3kÃratva-satya-kÃmatva-satya-saækalpatvÃ3di-vÃkyaæ tad-abhyupagamÃd eva surak«itam / j¤ÃnÃ3nanda-mÃtra-vÃdi ca sarvasmÃd anyasya sarva-kalyÃïa-guïa-gaïÃ3Órayasya sarve3Óvarasya sarva-Óe«iïa÷ sarvÃ3dhÃrasya sarvo1tpatti-sthiti-pralaya-hetu-bhÆtasya niravadyasya nirvikÃrasya sarvÃ3tma-bhÆtasya parasya brahmaïa÷ sva-rÆpa-nirÆpaka-dharmo mala-pratyanÅkÃ3nanda-rÆpa-j¤Ãnam eve7ti sva-prakÃÓatayà sva-rÆpam api j¤Ãnam eve7ti ca pratipÃdanÃd anupÃlitam / aikya-vÃdÃÓ ca ÓarÅrÃ3tma-bhÃvena sÃmÃnÃdhikaraïya-mukhyÃ1rthato2papÃdanÃd eva susthitÃ÷ / (85) evaæ ca saty abhedo và bhedo và dvy-Ãtmakatà và vedÃnta-vedya÷ ko 'yam artha÷ samarthito bhavati / sarvasya veda-vedyatvÃt sarvaæ samarthitam / sarva-ÓarÅratayà sarva-prakÃraæ brahmai7vÃ7vasthitam ity abheda÷ samarthita÷ / ekam eva brahma nÃnÃ-bhÆta-cid-acid-vastu-prakÃraæ nÃnÃtvenÃ7vasthitam iti bhedÃ1bhedau / acid-vastunaÓ cid-vastunaÓ ce8Óvarasya ca sva-rÆpa-sva-bhÃva-vailak«aïyÃd asaækarÃc ca bheda÷ samarthita÷ / (86) nanu ca tat tvam asi Óveta-keto tasya tÃvad eva ciram ity aikya-j¤Ãnam eva parama-puru«Ã1rtha-lak«aïa-mok«a-sÃdhanam iti gamyate / nai7tad evam / p­thag-ÃtmÃnaæ preritÃraæ ca matvà ju«Âas tatas tenÃ7m­tatvam etÅ7ty ÃtmÃnaæ preritÃraæ cÃ7ntaryÃmiïaæ p­thag matvà tata÷ p­thaktva-j¤ÃnÃd dhetos tena paramÃ3tmanà ju«Âo 'm­tatvam etÅ7ti sÃk«Ãd-am­tatva-prÃpti-sÃdhanam Ãtmano niyantuÓ ca p­thag-bhÃva-j¤Ãnam eve7ty avagamyate / (87) aikya-vÃkya-virodhÃd etad-aparamÃ1rtha-saguïa-brahma-prÃpti-vi«ayam ity abhyupagantavyam iti cet / p­thaktva-j¤Ãnasyai7va sÃk«Ãd-am­tatva-prÃpti-sÃdhanatva-ÓravaïÃd viparÅtaæ kasmÃn na bhavati / etad uktaæ bhavati / dvayor tulyayor virodhe saty avirodhena tayor vi«ayo vivecanÅya iti / katham avirodha iti cet / antaryÃmi-rÆpeïÃ7vasthitasya parasya brahmaïa÷ ÓarÅratayà prakÃratvÃj jÅvÃ3tmanas tat-prakÃraæ brahmai7va tvam iti ÓabdenÃ7bhidhÅyate / tathai9va j¤Ãtavyam iti tasya vÃkyasya vi«aya÷ / evaæ-bhÆtÃj jÅvÃt tad-ÃtmatayÃ9vasthitasya paramÃ3tmano nikhila-do«a-rahitatayà satya-saækalpatvÃd anavadhikÃ1tiÓayÃ1saækhyeya-kalyÃïa-guïa-gaïÃ3karatvena ca ya÷ p­thag-bhÃva÷ so 'nusaædheya ity asya vÃkyasya vi«aya ity ayam artha÷ pÆrvam asak­d-ukta÷ / bhoktà bhogyaæ preritÃraæ ca matve9ti bhogya-rÆpasya vastuno 'cetanatvaæ paramÃ1rthatvaæ satataæ vikÃrÃ3spadatvam ity-Ãdaya÷ sva-bhÃvÃ÷, bhoktur jÅvÃ3tmanaÓ cÃ7malÃ1paricchinna-j¤ÃnÃ3nanda-sva-bhÃvasyai7vÃ7nÃdi-karma-rÆpÃ1vidyÃ-k­ta-nÃnÃ-vidha-j¤Ãna-saækoca-vikÃsau bhogya-bhÆtÃ1cid-vastu-saæsargaÓ ca param-Ãtmo1pÃsanÃn mok«aÓ ce7ty-Ãdaya÷ sva-bhÃvÃ÷, evaæ-bhÆta-bhokt­-bhogyayor antaryÃmi-rÆpeïÃ7vasthÃnaæ sva-rÆpeïa cÃ7parimita-guïau1ghÃ3ÓrayatvenÃ7vasthÃnam iti parasya brahmas tri-vidhÃ1vasthÃnaæ j¤Ãtavyam ity-artha÷ // (88) tat tvam asÅ7ti sad-vidyÃyÃm upÃsyaæ brahma sa-guïaæ sa-guïa-brahma-prÃptiÓ ca phalam ity abhiyuktai÷ pÆrvÃ3cÃryair vyÃkhyÃtam / yatho9ktaæ vÃkya-kÃreïa --- yuktaæ tad-guïako1pÃsanÃd iti / vyÃkhyÃtaæ ca drami¬Ã3cÃryeïa vidyÃ-vikalpaæ vadatà --- yady api sac-cito na nirbhugna-daivataæ guïa-gaïaæ manasÃ2nudhÃvet tathÃ9py antarguïÃm eva devatÃæ bhajata iti tatrÃ7pi saguïai9va devatà prÃpyata iti / sac-citta÷ sad-vidyÃ-ni«Âha÷ / na nirbhugna-daivataæ guïa-gaïaæ manasÃ9nudhÃvet ---apahata-pÃpmatvÃ3di-kalyÃïa-guïa-gaïaæ daivatÃd vibhaktaæ yady api dahara-vidyÃ-ni«Âha iva sac-cito na smaret / tathÃ9py antarguïÃm eva devatÃæ bhajate --- devatÃ-sva-rÆpÃ1nubandhitvÃt sakala-kalyÃïa-guïa-gaïasya kenacid para-devatÃ-sÃdhÃraïena nikhila-jagat-kÃraïatvÃ3dinà guïeno7pÃsyamÃnÃ9pi devatà vastuta÷ sva-rÆpÃ1nubandhi sarva-kalyÃïa-guïa-gaïa-viÓi«Âai9vo7pÃsyate / ata÷ saguïam eva brahma tatrÃ7pi prÃpyam iti sad-vidyÃ-dahara-vidyayor vikalpa ity-artha÷ / (89) nanu ca sarvasya janto÷ paramÃ3tmÃ1ntaryÃmÅ tan-niyÃmyaæ ca sarvam eve7ty uktam / evaæ ca sati vidhi-ni«edha-ÓÃstrÃïÃm adhikÃrÅ na d­Óyate / ya÷ sva-buddhyai9va prav­tti-niv­tti-Óakta÷ sa evaæ kuryÃn na kuryÃd iti vidhi-ni«edha-yogya÷ / na cai7«a d­Óyate / sarvasmin prav­tti-jÃte sarvasya preraka÷ paramÃ3tmà kÃrayite9ti tasya sarva-niyamanaæ pratipÃditam / tathà ca ÓrÆyate --- e«a eva sÃdhu karma kÃrayati te yam ebhyo lokebhya unninÅ«ati / e«a evÃ7sÃdhu karma kÃrayati taæ yam adho ninÅ«atÅ7ti / sÃdhv-asÃdhu-karma-kÃrayit­tvÃn nairgh­ïyaæ ca / (90) atro7cyate --- sarve«Ãm eva cetanÃnÃæ cic-chakti-yoga÷ prav­tti-Óakti-yoga ity-Ãdi sarvaæ prav­tti-niv­tti-parikaraæ sÃmÃnyena saævidhÃya tan-nirvahaïÃya tad-ÃdhÃro bhÆtvÃ9nta÷ praviÓyÃ7numant­tayà ca niyamanaæ kurva¤ Óe«itvenÃ7vasthita÷ paramÃ3tmai1tad-Ãhita-Óakti÷ san-prav­tti-niv­tty-Ãdi svayam eva kurute / evaæ kurvÃïam Åk«amÃïa÷ paramÃ3tmo1dÃsÅna Ãste / ata÷ sarvam upapannam / sÃdhv-asÃdhu-karmaïo÷ kÃrayit­tvaæ tu vyavasthita-vi«ayaæ na sarva-sÃdhÃraïam / yas tu sarvaæ svayam evÃ7timÃtram ÃnukÆlye prav­ttas taæ prati prÅta÷ svayam eva bhagavÃn kalyÃïa-buddhi-yoga-dÃnaæ kurvan kalyÃïe pravartayati / ya÷ punar atimÃtraæ prÃtikÆlye prav­ttas tasya krÆrÃæ buddhiæ dadan svayam eva krÆre«v eva karmasu prerayati bhagavÃn / yatho9ktaæ bhagavatà --- te«Ãæ satata-yuktÃnÃæ bhajatÃæ prÅti-pÆrvakam / dadÃmi buddhi-yogaæ taæ yena mÃm upayÃnti te // te«Ãm evÃ7nukampÃ2rtham aham aj¤Ãna-jaæ tama÷ / nÃÓayÃmy Ãtma-bhÃva-stho j¤Ãna-dÅpena bhÃsvatà // tÃn ahaæ dvi«ata÷ krÆrÃn saæsÃre«u narÃ1dhamÃn / k«ipÃmy ajasram aÓubhÃn ÃsurÅ«v eva yoni«u // iti / (91) so 'yaæ para-brahma-bhÆta÷ puru«o1ttamo niratiÓaya-puïya-saæcaya-k«ÅïÃ1Óe«a-janmo1pacita-pÃpa-rÃÓe÷ parama-puru«a-caraïÃ3ravinda-ÓaraïÃ-gati-janita-tad-abhimukhyasya sad-ÃcÃryo1padeÓo1pab­æhita-ÓÃstrÃ1dhigata-tattva-yÃthÃtmyÃ1vabodha-pÆrvakÃ1harahar-upacÅyamÃna-Óama-dama-tapa÷-Óauca-k«amÃ1rjava-bhayÃ1bhaya-sthÃna-viveka-dayÃ-hiæsÃ4dy-Ãtma-guïo1petasya varïÃ3Óramo1cita-parama-puru«Ã3rÃdhana-ve«a-nitya-naimittika-karmo1pasaæh­ti-ni«iddha-parihÃra-ni«Âasya parama-puru«a-caraïÃ3ravinda-yugala-nyastÃ3tmÃ3tmÅyasya tad-bhakti-kÃritÃ1navarata-stuti-sm­ti-namask­ti-vandana-yatana-kÅrtana-guïa-Óravaïa-vacana-dhyÃnÃ1rcana-praïÃmÃ3di-prÅta-parama-kÃruïika-puru«o1ttama-prasÃda-vidhvasta-svÃ1nta-dhvÃntasyÃ7nanya-prayojanÃ1navarata-niratiÓaya-priya-viÓadatama-pratyak«atÃ4pannÃ1nudhyÃna-rÆpa-bhakty-eka-labhya÷ / tad uktaæ parama-gurubhir bhagavad-yÃmunÃ3cÃrya-pÃdai÷ --- ubhaya-parikarmita-svÃ1ntasyai7kÃntikÃ3tyantika-bhakti-yoga-labhya iti / j¤Ãna-yoga-karma-yoga-saæsk­tÃ1nta÷karaïasye7ty-artha÷ / tathà ca Óruti÷ / vidyÃæ cÃ7vidyÃæ ca yas tad vedo7bhyaæ saha / avidyayà m­tyuæ tÅrtvà vidyayÃ9m­tam aÓnute // iti/ atrÃ7vidyÃ-Óabdena vidye2taratvÃd varïÃ3ÓramÃ3cÃrÃ3di pÆrvo1ktaæ karmo7cyate vidyÃ-Óabdena ca bhakti-rÆpÃ3pannaæ dhyÃnam ucyate / yatho9ktam --- ijÃya so 'pi subahÆny aj¤Ã¤ j¤Ãna-vyapÃÓraya÷ / brahma-vidyÃm adhi«ÂhÃya tartuæ m­tyum avidyayà // iti / tam evaæ vidvÃn am­ta iha bhavati nÃ7nya÷ panthà ayanÃya vidyate / ya enaæ vidur am­tÃs te bhavanti / brahma-vid Ãpnoti param / so yo ha vai tat paraæ veda brahma veda brahmai7va bhavatÅ7ty-Ãdi / vedana-Óabdena dhyÃnam evÃ7bhihitam / nididhyÃsitavya ity-ÃdinÃ9ikÃrthyÃt / tad eva dhyÃnaæ punar api viÓina«Âi --- nÃ7yam Ãtmà pravacanena labhyo na medhayà na bahudhà Órutena / yam evai7«a v­ïute tena labhyas tasyai7«a Ãtmà viv­ïute tanÆæ svÃm iti / bhakti-rÆpÃ3pannÃ1nudhyÃnenai7va labhyate na kevala,, vedanÃ-mÃtreïa na medhaye9ti kevalasya ni«iddhatvÃt / (92) etad uktaæ bhavati --- yo 'yaæ mumuk«ur vedÃnta-vihita-vedana-rÆpa-dhyÃnÃ3di-ni«Âho yadà tasya tasminn evÃ7nudhyÃne niravadhikÃ1tiÓayà prÅtir jÃyate tadai9va tena labhyate para÷ puru«a iti / yatho9ktaæ bhagavatà --- puru«a÷ sa para÷ pÃrtha bhaktyà labhyas tv ananyayà / bhaktyà tv ananyayà Óakyo 'ham evaæ-vidho 'rjuna / j¤Ãtuæ dra«Âuæ ca tattvena prave«Âaæ ca paraætapa // bhaktyà mÃm abhijÃnÃti yÃvÃn yaÓ cÃ7smi tattvata÷ / tato mÃæ tattvato j¤Ãtvà viÓate tad-anantaram // iti / tad-anantaraæ tata eva bhaktito viÓata ity-artha÷ / bhaktir api niratiÓaya-priyÃ1nanya-prayojana-sakale1tara-vait­ïyÃ3vaha-j¤Ãna-viÓe«a eve7ti / tad yukta eva tena pareïÃ8tmanà varaïÅyo bhavatÅ7ti tena labhyata iti Óruty-artha÷ / evaæ-vidha-para-bhakti-rÆpa-j¤Ãna-viÓe«asyo7tpÃdaka÷ pÆrvo1ktÃ1harahar-upacÅyamÃna-j¤Ãna-pÆrvaka-karmÃ1nug­hÅta-bhakti-yoga eva / yatho2ktaæ bhagavatà parÃÓareïa --- varïÃ3ÓramÃ3cÃravatà puru«eïa para÷ pumÃn / vi«ïur ÃrÃdhyate panthà nÃ7nyas tat-to«a-kÃraka÷ // iti / nikhila-jagad-uddhÃraïÃyÃ7vani-tale 'vatÅrïa÷ para-brahma-bhÆta÷ puru«o1ttama÷ svayam evai7tad-uktavÃn --- sva-karma-nirata÷ siddhiæ yathà vindati tac-ch­ïu // yata÷ prav­ttir bhÆtÃnÃæ yena sarvam idaæ tatam / sva-karmaïà tam abhyarcya siddhiæ vindati mÃnava÷ // iti / yatho2dita-krama-pariïata-bhakty-eka-labhya eva / (93) bodhÃyana-ÂaÇka-drami¬a-guhadeva-kapardi-bhÃruci-prabh­ty-avigÅta-Ói«Âa-parig­hÅta-purÃtana-veda-vedÃnta-vyÃkhyÃna-suvyaktÃ1rtha-Óruti-nikara-nidarÓito 'yaæ panthÃ÷ / anena cÃrvÃka-ÓÃkyÃ1ulÆkyÃ1k«apÃda-k«apaïaka-kapila-pata¤jali-matÃ1nusÃriïo veda-bÃhyà vedÃ1valambi-kud­«Âibhi÷ saha nirastÃ÷ / vedÃ1valambinÃm api yathÃ2vasthita-vastu-viparyayas tì­ÓÃæ bÃhya-sÃmyaæ manunai9vo7ktam --- yo veda-bÃhyÃ÷ sm­tayo yÃÓ ca kÃÓ ca kud­«Âaya÷ / sarvas tà ni«phalÃ÷ pretya tamo-ni«Âhà hi tÃ÷ sm­tÃ÷ // iti / rajas-tamobhyÃm asp­«Âam uttamaæ sattvam eva ye«Ãæ svÃbhÃviko guïas te«Ãm eva vaidikÅ rucir vedÃ1rtha-yÃthÃtmyÃ1vabodhaÓ ce7ty-artha÷ / (94) yatho2ktaæ mÃtsye --- saækÅrïÃ÷ sÃttvikÃÓ cai7va rÃjasÃs tÃmasÃs tathà / iti / kecid brahma-kalpÃ÷ saækÅrïÃ÷ kecit sattva-prÃyÃ÷ kecid raja÷-prÃyà kecit tama÷-prÃyà iti kalpa-vibhÃgam uktvà sattva-rajas-tamo-mayÃnÃæ tattvÃnÃæ mÃhÃtmya-varïanaæ ca tat-tat-kalpa-prokta-purÃïe«u sattvÃ3di-guïa-mayena brahmaïà kriyata iti co7ktam --- yasmin kalpe tu yat proktaæ purÃïaæ brahmaïà purà / tasya tasya tu mÃhÃtmyaæ tat-sva-rÆpeïa varïyate // iti / viÓe«ataÓ co7ktam --- agne÷ Óivasya mÃhÃtmyaæ tÃmase«u prakÅrtyate / rÃjase«u ca mÃhÃtmyam adhikaæ brahmaïo vidu÷ // sÃttvike«u ca kalpe«u mÃhÃtmyam adhikaæ hare÷ / te«v eva yoga-saæsiddhà gami«yanti parÃæ gatim // saækÅrïe«u sarasvatyÃ÷ ....................... // ity-Ãdi / etad-uktaæ bhavati --- Ãdi-k«etra-j¤atvÃd brahmaïas tasyÃ7pi ke«ucid ahassu sattva-mudrikaæ ke«ucid raja÷ ke«ucit tama÷ / yatho2ktaæ bhagavatà --- na tad asti p­thivyÃæ và divi deve«u và puna÷ / sattvaæ prak­ti-jair muktaæ yad ebhi÷ syÃt tribhir guïai÷ // iti / yo brahmaïaæ vidadhati pÆrvaæ yo vai vedÃæÓ ca prahiïoti tasmà iti Órute÷ / brahmaïo 'pi s­jyatvena ÓÃstra-vaÓyatvena ca k«etra-j¤atvaæ gamyate / sattva-prÃye«v ahassu tad-itare«u yÃni purÃïÃni brahmaïà proktÃni te«Ãæ paraspara-virodhe sati sÃttvikÃ1ha÷-proktam eva purÃïaæ yathÃ2rthaæ tad-virodhy-anyad ayathÃ2rtham iti purÃïa-nirïayÃyai7ve7daæ sattva-ni«Âhena brahmaïÃ9bhihitam iti vij¤Ãyata iti / sattvÃ3dÅnÃæ kÃryaæ ca bhagavatai9vo7ktam --- sattvÃt saæjÃyate j¤Ãnaæ rajaso lobha eva ca / pramÃda-mohau tamaso bhavato 'j¤Ãnam eva ca // prav­ttiæ ca niv­ttiæ ca kÃryÃ1kÃrye bhayÃ1bhaye / bandhaæ mok«aæ ca yà vetti buddhi÷ sà pÃrtha sÃttvikÅ // yathà dharmam adharmaæ ca kÃryaæ cÃ7kÃryam eva ca / ayathÃvat prajÃnÃti buddhi÷ sà pÃrtha rÃjasÅ // adharmaæ dharmam iti yà manyate tamasÃ4v­tà / sarvÃ1rthÃn viparÅtÃæÓ ca buddhi÷ sà pÃrtha tÃmasÅ // iti / sarvÃn purÃïÃ1rthÃn brahmaïa÷ sakÃÓÃd adhigamyai9va sarvÃïi purÃïÃni purÃïa-kÃrÃÓ cakru÷ / yatho2ktam --- kathayÃmi yathà pÆrvaæ dak«Ã4dyair muni-sattamai÷ / p­«Âa÷ provÃca bhagavÃn ab-ja-yoni÷ pitÃmaha÷ // iti / (95) apauru«eye«u veda-vÃkye«u paraspara-viruddhe«u katham iti cet / tÃtparya-niÓcayÃd avirodha÷ pÆrvam evo7kta÷ / yad api ced evaæ viruddhavad d­Óyate --- prÃïaæ manasi saha kÃraïair nÃdÃ1nte paramÃ3tmani saæprati«ÂhÃya dhyÃyÅtavyaæ pradhyÃyÅtavyaæ sarvam idaæ, brahma-vi«ïu-rudrÃs te sarve saæprasÆyante, na kÃraïaæ, kÃraïaæ tu dhyÃya÷, sarvÃ1iÓvarya-saæpanna÷ sarve3Óvara÷ Óaæbhur ÃkÃÓa-madhye dhyeya÷ --- yasmÃt paraæ nÃ7param asti kiæcid yasmÃn nÃ8ïÅyo na jyÃyo 'sti kaÓcit --- v­k«a iva stabdho divi ti«Âhaty ekas tene7daæ pÆrïaæ puru«eïa sarvam --- tato yad-uttarataraæ tad-arÆpam anÃmayaæ ya etad-vidur am­tÃs te bhavanti, athe7tare du÷kham evÃ8piyanti --- sarvÃ1nana-Óiro-grÅva÷ sarva-bhÆta-guhÃ3Óaya÷ / sarva-vyÃpÅ ca bhagavÃæs tasmÃt sarva-gata÷ Óiva÷ // yadà tamas tan na divà na rÃtrir na san na cÃ7sac chiva eva kevala÷ / tad-ak«araæ tat-savitur vareïyaæ praj¤Ã ca tasmÃt pras­tà purÃïÅ // ity-Ãdi nÃrÃyaïa÷ paraæ brahme7ti ca pÆrvam eva pratipÃditaæ, tenÃ7sya katham avirodha÷ / (96) atyalpam etat -- veda-vit-pravara-prokta-vÃkya-nyÃyo1pab­æhitÃ÷ / vedÃ÷ sÃ1Çgà hariæ prÃhur jagaj-janmÃ3di-kÃraïaæ // janmÃ3dy-asya yata÷ --- yato và imÃni bhÆtÃni jÃyante, yena jÃtÃni jÅvanti, yat prayanty abhisaæviÓanti, tad vijij¤Ãnasva tad brahme7ti jagaj-janmÃ3di-kÃraïaæ brahme7ty avagamyate / tac ca jagat-s­«Âi-pralaya-prakaraïe«v avagantavyam / sad eva somye7dam agra ÃsÅd ekam evÃ7dvitÅyam iti jagad-upÃdÃnatÃ-jagan-nimittatÃ-jagad-antaryÃmitÃ2di-mukhena parama-kÃraïaæ sac-chabdena praitpÃditaæ brahme7ty avagatam / ayam evÃ7rtha÷ --- brahma và idam ekam evÃ7gra ÃsÅd iti ÓÃkhÃ2ntare brahma-Óabdena pratipadita÷ / anena sac-chabdenÃ7bhihitaæ brahme7ty avagatam / ayam evÃ7rthas tathà ÓÃkhÃ2ntara Ãtmà và idam eka evÃ7gra ÃsÅn nÃ7nyat kiæcana mi«ad iti sad-brahma-ÓabdÃbhyÃm Ãtmai7vÃ7bhihita ity avagamyate / tathà ca ÓÃkhÃ2ntara eko ha vai nÃrÃyaïa ÃsÅn na brahma ne8ÓÃno ne7me dyÃva-p­thivÅ na nak«atrÃïÅ7ti sad-brahmÃ3tmÃ3di-parama-kÃraïa-vÃdibhi÷ Óabdair nÃrÃyaïa evÃ7bhidhÅyata iti niÓcÅyate / (97) yam anta÷ samudre kavayo vayantÅ7ty-Ãdi --- nai7nam Ærdhvaæ na tirya¤caæ na madhye parijagrabhat / na tasye8Óe kaÓcana tasya nÃma mahad-yaÓa÷ // na saæd­Óe ti«Âhati rÆpam asya na cak«u«Ã paÓyati kaÓcanai7nam, h­dà manÅ«Ã manasÃ9bhikÊpto ya evaæ vidur am­tÃs te bhavantÅ7ti sarvasmÃt paratvam asya pratipÃdya, na tasye8Óe kaÓcane7ti tasmÃt paraæ kim api na vidyata iti ca prati«idhya, adbhya÷ sambhÆto hiraïya-garbha ity-a«ÂÃv iti tenai7ka-vÃkyatÃæ gamayati / tac ca mahÃ-puru«a-prakaraïaæ hrÅÓ ca te lak«mÅÓ ca patnyÃv iti ca nÃrÃyaïa eve7ti dyotayati / (98) ayam artho nÃrÃyaïÃ1nuvÃke prapa¤cita÷ / sahasra-ÓÅr«aæ devam ity-Ãrabhya sa brahma sa Óiva÷ se7ndra÷ so 'k«ara÷ parama÷ sva-rì iti / sarva-ÓÃkhÃsu para-tattva-pratipÃdana-parÃn ak«ara-Óiva-Óaæbhu-para-brahma-para-jyoti÷-para-tattva-parÃ3yaïa-paramÃ3tmÃ3di-sarva-ÓabdÃæs tat-tad-guïa-yogena nÃrÃyaïa eva prayujya tad-vyatiriktasya samastasya tad-ÃdhÃratÃæ tan-niyÃmyatÃæ tac-che«atÃm tad-ÃtmakatÃæ ca pratipÃdya brahma-Óivayor apÅ7ndrÃ3di-samÃnÃ3kÃratayà tad-vibhÆtitvaæ ca pratipÃditam / idaæ ca vÃkyaæ kevala-para-tattva-pratipÃdanai1ka-param anyat kiæcid apy atra na vidhÅyate / (99) asmin vÃkye pratipÃditasya sarvasmÃt paratvenÃ7vasthitasya brahmaïo vÃkyÃ1ntare«u brahma-vid Ãpnoti param ity-Ãdi«Æ7pÃsanÃ3di vidhÅyate / ata÷ prÃïaæ manasi saha karaïair ity-Ãdi vÃkyaæ sarva-kÃraïe paramÃ3tmani karaïa-prÃïÃ3di sarvaæ vikÃra-jÃtam upasaæh­tya tam eva paramÃ3tmÃnaæ sarvasye8ÓÃnaæ dhyÃyÅte7ti para-brahma-bhÆta-nÃrÃyaïasyai7va dhyÃnaæ vidadhÃti / (100) patiæ viÓvasye7ti na tasye8Óe kaÓcane7ti ca tasyai7va sarvasye8ÓÃnatà pratipÃdità / ata eva sarvÃ1iÓvarya-saæpanna÷ sarve3Óvara÷ ÓaæbhurÃ3kÃÓa-madhye dhyeya iti nÃrÃyaïasyai7va parama-kÃraïasya Óaæbhu-Óabda-vÃcyasya dhyÃnaæ vidhÅyate / kaÓ ca dhyeya ity-Ãrabhya kÃraïaæ tu dhyeya iti kÃryasyÃ7dhyeyatÃ-pÆrvaka-kÃraïai1ka-dhyeyatÃ-paratvÃd vÃkyasya / tasyai7va nÃrÃyaïasya parama-kÃraïatà Óaæbhu-Óabda-vÃcyatà ca parama-kÃraïa-pratipÃdanai1ka-pare nÃrÃyaïÃ1nuvÃka eva pratipanne9ti tad-virodhy-arthÃ1ntara-parikalpanaæ kÃraïasyai7va dhyeyatvena vidhi-vÃkye na yujyate / (101) yad api tato yad-uttaram ity atra puru«Ãd anyasya parataratvaæ pratÅyata ity-abhyadhÃyi tad api yasmÃt paraæ nÃ7param asti kiæcid yasmÃn nÃ7ïÅyo na jyÃyo 'sti kaÓcit--- yasmÃd aparaæ --- yasmÃd anyat kiæcid api paraæ nÃ7sti kenÃ7pi prakÃreïa puru«a-vyatiriktasya paratvaæ nÃ7stÅ7ty-artha÷ / aïÅyastvaæ --- sÆk«matvam / jyÃyastvaæ --- sarve3Óvaratvam / sarva-vyÃpitvÃt sarve3ÓvaratvÃd asyai7tad-vyatirikitasya kasyÃ7py aïÅyastvaæ jyÃyastvaæ ca nÃ7stÅ7ty-artha÷ / yasmÃn nÃ7ïÅyo na jyÃyo 'sti kaÓcid iti puru«Ãd anyasya kasyÃ7pi jyÃyastvaæ ni«iddham iti tasmÃd anyasya paratvaæ na yujyata iti pratyuktam / (102) kas tarhy asya vÃkyasyÃ7rtha÷ / asya prakaraïasyo7pakrame tam eva viditvÃ9tim­tyum eti nÃ7nya÷ panthà vidyate 'yanÃyÃ7iti puru«a-vedanasyÃ7m­tatva-hetutÃæ tad-vyatiriktasyÃ7pathatÃæ ca pratij¤Ãya yasmÃt paraæ nÃ7param asti kiæcit tene7daæ pÆrïaæ puru«eïa sarvam ity etad antena sarvasmÃt paratvaæ pratipÃditam / yata÷ puru«a-tattvam evo7ttarataraæ tato yad-uttarataraæ puru«a-tattvaæ tad evÃ7rÆpam anÃmayaæ ya etad-vidur am­tÃs te bhavanti, athe7tare du÷kham evÃ7piyantÅ7ti puru«a-vedanasyÃ7m­tatva-hetutvaæ tad-itarasyÃ7pathatvaæ pratij¤Ãtaæ sahetukam upasaæh­tam / anyatho9pakrama-gata-pratij¤ÃbhyÃæ virudhyate / puru«asyai7va Óuddhi-guïa-yogena Óiva-ÓabdÃ1bhiprÃyatvaæ ÓÃÓvataæ Óivam acyutam ity-Ãdinà j¤Ãtam eva / puru«a eva Óiva-ÓabdÃ1bhidheya ity-anantaram eva vadati --- mahÃn prabhur vai puru«a÷ sattvasyai7«a pravartaka iti / uktenai7va nyÃyena na san na cÃ7sac chiva eva kevala ity-Ãdi sarvaæ ne7yam / (103) kiæca na tasye8Óe kaÓcane7ti nirasta-samÃ1bhyadhika-saæbhÃvanasya puru«asyÃ7ïor aïÅyÃ1nityasminn anuvÃke vedÃ3dy-anta-rÆpatayà veda-bÅja-bhÆta-praïavasya prak­ti-bhÆtÃ1kÃra-vÃcyatayà mahe4Óvaratvaæ pratipÃdya dahara-puï¬arÅka-madhya-sthÃ3kÃÓÃ1ntarvartitayo9pÃsyatvam uktam / ayam artha÷ --- sarvasya veda-jÃtasya prak­ti÷ praïava ukta÷ / praïavasya ca prak­tir akÃra÷ / praïava-vikÃro veda÷ sva-prak­ti-bhÆte praïave lÅna÷ / praïavo 'py akÃra-vikÃra-bhÆta÷ sva-prak­tÃv akÃre lÅna÷ / tasya praïava-prak­ti-bhÆtasyÃ7kÃrasya ya÷ paro vÃcya÷ sa eva mahe4Óvara iti sarva-vÃcaka-jÃta-prak­ti-bhÆtÃ1kÃra-vÃcya÷ sarva-vÃcya-jÃta-prak­ti-bhÆta-nÃrÃyaïo ya÷ sa mahe4Óavara ity-artha÷ / yatho2ktaæ bhagavatà --- ahaæ k­tsnasya jagata÷ prabhava÷ pralayas tathà / matta÷ parataraæ nÃ7nyat-kiæcid asti dhanaæjaya // ak«araïÃm akÃro 'smi -------------------------- // iti / a iti brahme7ti ca Órute÷ / akÃro vai sarvà vÃg iti ca / vÃcaka-jÃtasyÃ7kÃra-prak­titvaæ vÃcya-jÃtasya brahma-prak­titvaæ ca suspa«Âam / ato brahmaïo 'kÃra-vÃcyatÃ-pratipÃdanÃd akÃra-vÃcyo nÃrÃyaïa eva mahe4Óvara iti siddham / (104) tasyai7va sahasra-ÓÅr«aæ devam iti kevala-para-tattva-viÓe«a-pratipÃdana-pareïa nÃrÃyaïÃ1nuvÃkena sarvasmÃt paratvaæ prapa¤citam / anenÃ7nanya-pareïa pratipÃditam eva para-tattvam anya-pare«u sarva-vÃkye«u kenÃ7pi Óabdena pratÅyamÃnaæ tad eve7ty avagamya iti ÓÃstra-d­«tyà tÆ7padeÓo vÃma-devavad iti sÆtra-kÃreïa nirïÅtam / tad etat paraæ brahma kvacid brahma-ÓivÃ3di-ÓabdÃd avagatam iti kevala-brahma-Óivayor na paratva-prasaÇga÷ / asminn ananya-pare 'nuvÃke tayor indrÃ3di-tulyatayà tad-vibhÆtitva-pratipÃdanÃt / kvacid ÃkÃÓa-prÃïÃ3di-Óabdena paraæ brahmÃ7bhihitam iti bhÆtÃ3kÃÓa-prÃïÃ3der yathà na paratvam / yat punar idam ÃÓaÇkitam atha yad idam asmin brahma-pure daharaæ puï¬arÅkaæ veÓma daharo 'sminn antarÃ3kÃÓas tasmin yad antas tad anve«Âavyaæ tad và va vijij¤Ãsitavyam ity atrÃ8kÃÓa-Óabdena jagad-upÃdÃna-kÃraïaæ pratipÃdya tad-antarvartina÷ kasyacit tattva-viÓe«asyÃ7nve«Âavyatà pratipÃdyate / asyÃ8kÃÓasya nÃma-rÆpayor nivo¬h­tva-ÓravaïÃt puru«a-sÆkte puru«asya nÃma-rÆpayo÷ kart­tva-darÓanÃc cÃ8kÃÓa-paryÃya-bhÆtÃt puru«Ãd anyasyÃ7nve«Âavyatayo9pÃsyatvaæ pratÅyata ity-anadhÅta-vedÃnÃm ad­«Âa-ÓÃstrÃïÃm idaæ codyaæ / (105) yatas tatra Órutir evÃ7sya parihÃram Ãha / vÃkya-kÃraÓ ca --- daharo 'sminn antar-ÃkÃÓa÷ kiæ tad atra vidyate yad anve«Âavyaæ yad và va vijij¤Ãsitavyam iti codite yÃvÃn và ayam ÃkÃÓas tÃvÃn e«o 'ntarh­daya ÃkÃÓa ity-ÃdinÃ9syÃ8kÃÓa-Óabda-vÃcyasya parama-puru«asyÃ7navadhika-mahattvaæ sakala-jagad-ÃdhÃratvaæ ca pratipÃdya tasmin kÃmÃ÷ samÃhità iti kÃma-ÓabdenÃ7pahata-pÃpmatvÃ3di-satya-saækalpa-paryanta-guïÃ1«Âakaæ nihitam iti parama-puru«avat parama-puru«a-guïÃ1«ÂakasyÃ7pi p­thivi-jij¤ÃsitavyatÃ-pratipÃdayi«ayà tasmin yad antas tad-anve«Âavyam ity-uktam iti Órutyai9va sarvaæ parih­tam / (106) etad uktaæ bhavati --- kiæ tad atra vidyate yad ane«Âavyam ity asya codyasya tasmin sarvasya jagata÷ sra«Â­tvam ÃdhÃratvaæ niyant­tvaæ Óe«itvam apahata-pÃpmatvÃ3dayo guïÃÓ ca vidyanta iti parihÃra iti / tathà ca vÃkya-kÃra-vacanam --- tasmin yad antar iti kÃma-vyapadeÓa iti / kÃmyanta iti kÃmÃ÷ / apahata-pÃpmatvÃ3dayo guïà ity-artha÷ / etad uktaæ bhavati --- yad etad daharÃ3kÃÓa-ÓabdÃ1bhidheyaæ nikhila-jagad-udaya-vaibhava-laya-lÅlaæ paraæ brahma tasmin yad antar nihitam anavadhikÃ1tiÓayam apahata-pÃpmatvÃ3di-guïÃ1«Âakaæ tad ubhayam apy anve«Âavyaæ vijij¤Ãsitavyam iti / yathÃ0ha --- atha ya ihÃ8tmÃnam anuvidya vrajanty etÃæÓ ca satyÃn kÃmÃæs te«Ãæ sarve«u loke«u kÃma-cÃro bhavantÅ7ti / (107) ya÷ puna÷ kÃraïasyai7va dhyeyatÃ-pratipÃdana-pare vÃkye vi«ïor ananya-para-vÃkya-pratipÃdita-para-tattva-bhÆtasya kÃrya-madhye niveÓa÷ sa sva-kÃrya-bhÆta-tattva-saækhyÃ-pÆraïaæ kurvata÷ sva-lÅlayà jagad-upakÃrÃya sve7cchÃ2vatÃra ity avagantavya÷ / yathà lÅlayà deva-saækhyÃ-pÆrïaæ kurvata upendratvaæ parasyai7va, yathà ca sÆrya-vaæÓo1dbhava-rÃja-saækhyÃ-pÆrïaæ kurvata÷ parasyai7va brahmaïo dÃÓa-rathi-rÆpeïa sve1cchÃ2vatÃra÷, yathà ca soma-vaæÓa-saækhyÃ-pÆraïaæ kurvato bhagavato bhÆ-bhÃrÃ1vatÃraïÃya sve1cchayà vasudeva-g­he 'vatÃra÷ / (108) s­«Âi-pralaya-prakaraïe«u nÃrÃyaïa eva parama-kÃraïatayà pratipÃdyata iti pÆrvam evo7ktam / yat punar atharva-Óirasi rudreïa sva-sarvÃ1iÓvaryaæ prapa¤citaæ tat so 'ntarÃd antaraæ prÃviÓad iti paramÃ3tma-praveÓÃd uktam iti Órutyai9va vyaktam / ÓÃstra-d­«Âyà tÆ7padeÓo vÃmadevavad iti sÆtra-kÃreïai7vaæ-vÃdinÃm artha÷ pratipÃdita÷ / yatho9ktaæ prahlÃdenÃ7pi --- sarva-gatvÃd anantarasya sa evÃ7ham avasthita÷ / matta÷ sarvam ahaæ sarvaæ mayi sarvaæ sanÃtane // ity-Ãdi / atra sarva-gatvÃd anantasye7ti hetur ukta÷ / sva-ÓarÅra-bhÆtasya sarvasya cid-acid-vastuna Ãtmatvena sarva-ga÷ paramÃ3tme9ti sarve ÓabdÃ÷ sarva-ÓarÅraæ paramÃ3tmÃnam evÃ7bhidadhatÅ7ty uktam / ato 'ham iti Óabda÷ svÃ3tma-prakÃra-prakÃriïaæ paramÃ3tmÃnam evÃ8ca«Âe / ata idam ucyate / Ãtme9ty eva tu g­hïÅyÃt sarvasya tan-ni«patter ity-ÃdinÃ9haæ-grahaïo1pÃsanaæ vÃkya-kÃreïa kÃryÃ1vastha÷ kÃraïÃ1vasthaÓ ca sthÆla-sÆk«ma-cid-acid-vastu-ÓarÅra÷ paramÃ3tmai9ve7ti sarvasya tan-ni«patter ity uktam / Ãtme9ti tÆ7pagacchanti grÃhayanti ce7ti sÆtra-kÃreïa ca / mahÃ-bhÃrate ca brahma-rudra-saævÃde brahmà rudraæ prayÃha --- tavÃ7ntarÃ3tmà mama ca ye cÃ7nye dehi-saæj¤itÃ÷ / iti / rudrasya brahmaïaÓ cÃ7nye«Ãæ ca dehinÃæ parame3Óvaro nÃrÃyaïo 'ntarÃ3tmatayÃ9vasthita iti / tathà tatrai7va --- vi«ïur Ãtmà bhagavato bhavasyÃ7mita-tejasa÷ / tasmÃd dhanur-jyÃ-saæsparÓaæ sa vi«ehe mahe3Óvara÷ // iti / tatrai7va --- etau dvau vibudha-Óre«Âhau prasÃda-krodha-jau sm­tau / tad-ÃdarÓita-panthÃnau s­«Âi-saæhÃra-kÃrakau // iti / antarÃ3tmatayÃ9vasthita-nÃrÃyaïa-darÓita-pathau brahma-rudrau s­«Âi-saæhÃra-kÃrya-karÃv ity-artha÷ / (109) nimitto1pÃdÃnayos tu bhedaæ vadanto veda-bÃhyà eva syu÷ / janmÃ3dy-asya yata÷ --- prak­tiÓ ca --- pratij¤Ã-d­«ÂÃntÃ1nuparodhÃd ity-Ãdi veda-vit-praïÅta-sÆtra-virodhÃt / sad eva somye7dam agra ÃsÅd ekam evÃ7dvitÅyam --- tad aik«ata bahu syÃæ prajÃyeye7ti --- brahma-vanaæ brahma sa v­k«a ÃsÅd yato dyÃvÃ-p­thivÅ ni«Âa-tak«u÷ --- brahmÃ1dhyati«Âhad-bhuvanÃni dhÃrayan --- sarve nime«Ã jaj¤ire vidyuta÷ puru«Ã1dadhi --- na tasye8Óe kaÓcana tasya nÃma mahad-yaÓa÷ --- ne7ha nÃnÃ9sti kiæcana --- sarvasya vaÓÅ sarvasye8ÓÃna÷ --- puru«a eve7daæ sarvaæ yad bhÆtaæ yac ca bhavyam utÃ7m­tattvasye8ÓÃna÷ --- nÃ7nya÷ panthà ayanÃya vidyata ity-Ãdi-sarva-Óruti-virodhÃc ca / (110) itihÃsa-purÃïe«u ca s­«Âi-sthiti-pralaya-prakaraïayor idam eva para-tattvam ity avagamyate / yathà mahÃ-bhÃrate --- kuta÷ s­«Âam idaæ sarvaæ jagat-sthÃvara-jaÇgamam / pralaye ca kam abhyeti tan to brÆhi pitÃmaha // iti p­«Âo --- nÃrÃyaïo jagan-mÆrtir anantÃ3tmà sanÃtana / ity-Ãdi ca vadati --- ­«aya÷ pitaro devà mahÃ-bhÆtÃni dhÃtava÷ / jaÇgamÃ1jaÇgamaæ ce7daæ jagan-nÃrÃyaïo1dbhavam // iti ca / prÃcyo1dÅcya-dÃk«iïÃtya-pÃÓcÃtya-sarva-Ói«Âai÷ sarva-dharma-sarva-tattva-vyavasthÃyÃm idam eva paryÃptam ity avigÃna-parig­hÅtaæ vai«ïavaæ ca purÃïaæ janmÃ3dy asya yata iti jagaj-janmÃ3di-kÃraïaæ brahme7ty avagamyate / taj-janmÃ3di-kÃraïaæ kim iti praÓna-pÆrvakaæ vi«ïo÷ sakÃÓÃd bhÆtam ity-Ãdinà brahma-sva-rÆpa-viÓe«a-pratipÃdanai1ka-paratayà prav­ttam iti sarva-saæmatam / tathà tatrai7va --- prak­tir yà khyÃtà vyaktÃ1vyakta-sva-rÆpiïÅ / puru«aÓ ca+py ubhÃv etau lÅyete paramÃ3tmani // paramÃ3tmà ca sarve«Ãm ÃdhÃra÷ parame3Óvara÷ / vi«ïu-nÃmà sa vede«u vedÃnte«u ca gÅyate // iti / sarva-veda-vedÃnte«u sarvai÷ Óabdai÷ parama-kÃraïatayÃ9yam eva gÅyata ity-artha÷ / yathà sarvÃsu «ruti«u kevala-para-brahma-sva-rÆpa-viÓe«a-pratipÃdanÃyai7va prav­tto nÃrÃyaïÃ1nuvÃkas tathe9daæ vai«ïavaæ ca purÃïam --- so 'ham icchÃmi dharma-j¤a Órotuæ tvatto yathà jagat / babhÆva bhÆyaÓ ca yathà mahÃ-bhÃga bhavi«yati // yan-mayaæ ca jagad-brahmany ataÓ cai7tac-carÃ1caram / lÅnam ÃsÅd yathà yatra layam e«yati yatra ca // iti paraæ brahma kim iti prakramya --- vi«ïo÷ sakÃÓÃd udbhÆtaæ jagat tatrai7va ca sthitam / sthiti-saæyama-kartÃ9sau jagato 'sya jagac ca sa÷ // para÷ parÃïÃæ parama÷ paramÃ3tmÃ3tma-saæsthita÷ / rÆpa-varïÃ3di-nirdeÓa-viÓe«aïa-vivarjita÷ // apak«aya-vinÃÓÃbhyÃæ pariïÃma-rddhi-janmabhi÷ / varjita÷ Óakyate vaktuæ ya÷ sad astÅ7ti kevalam // sarvatrÃ7sau samastaæ ca vasaty atre7ti vai yata÷ / tata÷ sa vÃsudeve7ti vidvadbhi÷ paripaÂhyate // tad-brahma paraæ nityam ajam ak«ayam avyayam / eka-sva-rÆpaæ ca sadà heyÃ1bhÃvÃc ca nirmalam // tad eva sarvam evai7tad-vyaktÃ1vyakta-sva-rÆpavat / tathà puru«a-rÆpeïa kÃla-rÆpeïa ca sthitam // sa sarva-bhÆta-prak­tiæ vikÃrÃn guïÃ3di-do«ÃæÓ ca mune vyatÅta÷ / atÅta-sarvÃ3varaïo 'khilÃ3tmà tenÃ7st­taæ yad bhuvanÃ1ntarÃle // samasta-kalyÃïa-guïÃ3tmako 'sau sva-Óakti-leÓo1ddh­ta-bhÆta-varga÷ / icchÃ-g­hÅtÃ1bhimato1ru-deha÷ saæsÃdhitÃ1Óe«a-jagad-dhito 'sau // tejo-balÃ1iÓvarya-mahÃ2vabodha-suvÅrya-Óakty-Ãdi-guïai1ka-rÃÓi÷ / para÷ parÃïÃæ sakalà na yatra kleÓÃ3daya÷ santi parÃ1vare3Óe // sa ÅÓvaro vya«Âi-sama«Âi-rÆpo 'vyakta-sva-rÆpa÷ prakaÂa-sva-rÆpa÷ / sarve3Óvara÷ sarva-d­k-sarva-vettà samasta-Óakti÷ parame3ÓvarÃ3khya÷ // saæj¤Ãyate yena tad asta-do«aæ Óuddhaæ paraæ nirmalam eka-rÆpam / saæd­Óyate vÃ9py adhigamyate và taj-j¤Ãnam aj¤Ãnam ato 'nyad uktam // iti para-brahma-sva-rÆpa-viÓe«a-nirïayÃyai7va prav­ttam / (111) anyÃni sarvÃïi purÃïÃny etad-avirodhena neyÃni / anya-paratvaæ ca tat-tad-Ãrambha-prakÃrair avagamyate / sarvÃ3tmanà viruddhÃ1æÓas tÃmasatvÃd anÃdaraïÅya÷ / (112) nanv asminn api --- s­«Âi-sthity-anta-karaïÅæ brahma-vi«nu-ÓivÃ3tmikÃæ / sa saæj¤Ã yÃti bhagavÃn eka janÃ1rdana÷ // iti tri-mÆrto-sÃmyaæ pratÅyate / nai7tad evam / eka eva janÃ1rdana iti jana ardanasyai7va brahma-ÓivÃ3di-k­tsna-prapa¤ca-tÃdÃtmyaæ vidhÅyate / jagac ca sa iti pÆrvo1ktam eva viv­ïoti --- sra«Âà s­jati cÃ8tmÃnaæ vi«ïu÷ pÃlyaæ ca pÃti ca / upasaæhriyate cÃ7nte saæhartà ca svatyaæ-prabhu÷ // iti ca sra«Â­tvenÃ7vasthitaæ brahmaïaæ s­jyaæ ca saæhartÃraæ saæhÃryaæ ca yugapan nirdiÓya sarvasya vi«ïu-tÃdÃtmyo1padeÓÃt s­jya-saæhÃrya-bhÆtÃd vastuna÷ sra«Â­-saæhartror janÃ1rdana-vibhÆtitvena viÓe«o d­Óyate / janÃ1rdana-vi«ïu-Óabdayo÷ paryÃyatvena brahma-vi«ïu-ÓivÃ3tmikÃm iti vibhÆtim / ata eva sve1cchayà lÅlÃ2rthaæ vibhÆty-antarbhÃva ucyate / yathe9dam anantaram evo7cyate --- p­thivy-Ãpas tathà tejo vÃyur ÃkÃÓa eva ca / sarve1ndriyÃ1nta÷karaïaæ puru«Ã3khyaæ hi yaj jagat // sa eva sarva-bhÆtÃ3tmà viÓva-rÆpo yato 'vyaya÷ / sargÃ3dikaæ tato 'syai7va bhÆta-stham upakÃrakam // sa eva s­jya÷ sa ca sarva-kartà sa eva pÃtyatti ca pÃlyate ca / brahmÃ3dy-avasthÃbhir aÓe«a-mÆrtir vi«ïur vari«Âho vara-do vareïya÷ // iti / (113) atra sÃmÃnÃdhikaraïya-nirdi«Âaæ heya-miÓra-prapa¤ca-tÃdÃtmyaæ niravadyasya nirvikÃrasya samasta-kalyÃïa-guïÃ3tmakasya brahmaïa÷ katham upapadyata ity ÃÓaÇkhya sa eva sarva-bhÆtÃ3tmà viÓva-rÆpo yato 'vyaya iti svayam evo7papÃdayati / sa eva sarve3Óvara÷ para-brahma-bhÆto vi«ïur eva sarvaæ jagad iti pratij¤Ãya sarva-bhÆtÃ3tmà viÓva-rÆpo yato 'vyaya iti hetur ukta÷ / sarva-bhÆtÃnÃm ayam Ãtmà viÓva-ÓarÅro yato 'vyaya ity-artha÷ / vak«yati ca --- sat-sarvaæ vai hares tanur iti / etad uktaæ bhavati / asyÃ7vyayasyÃ7pi parasya brahmaïo vi«ïor viÓva-ÓarÅratayà tÃdÃtmya-viruddham ity Ãtma-ÓarÅrayoÓ ca sva-bhÃvà vyavasthità eva / evaæ-bhÆtasya sarve3Óvarasya vi«ïo÷ prapa¤cÃ1ntarbhÆta-niyÃmya-koÂi-nivi«Âa-brahmÃ3di-deva-tiryaÇ-manu«ye«u tat tat samÃÓrayaïÅyatvÃya sve1cchÃ2vatÃra÷ pÆrvo1kta÷ / tad etad brahmÃ3dÅnÃæ bhÃvanÃ-trayÃ1nvayena karma-vaÓyatvaæ bhagavata÷ para-brahma-bhÆtasya vÃsu-devasya nikhila-jagad-upakÃrÃya sve1cchayà svenai7va rÆpeïa devÃ3di«v avatÃra iti ca «a«Âe 'æÓe ÓubhÃ3Óraya-prakaraïe suvyaktam uktam / asya devÃ3di-rÆpeïÃ1vatÃre«v api na prÃk­to deha iti mahÃbhÃrate --- na bhÆta-saægha-saæsthÃno deho 'sya paramÃ3tmana÷ / iti pratipÃdita÷ / ÓrutibhiÓ ca --- ajÃyamÃno bahudhà vijÃyate --- tasya dhÅrÃ÷ parijÃnanti yonim iti / karma-vaÓyÃnÃæ brahmÃ3dÅnÃm anicchatÃm api tat-tat-karmÃ1nuguïa-prak­ti-pariïÃma-rÆpa-bhÆta-saægha-saæsthÃna-viÓe«a-devÃ3di-ÓarÅra-praveÓa-rÆpaæ janmÃ7varjanÅyam / ayaæ tu sarve3Óvara÷ satya-saækalpo bhagavÃn evaæ-bhÆta-Óubhe1tara-janmÃ7kurvann api sve1cchayà svenai7va niratiÓaya-kalyÃïa-rÆpeïa devÃ3di«u jagad-upakÃrÃya bahudhà jÃyate, tasyai7tasya Óubhe1tara-janmÃ7kurvato 'pi sva-kalyÃïa-guïÃ3nantyena bahudhà yoniæ bahu-vidha-janma dhÅrÃ-dhÅramatÃm agresarà jÃnantÅ7ty-artha÷ / (114) tad-etan-nikhila-jagan-nimitto1pÃdÃna-bhÆtÃj janmÃ3dy asya yata÷ --- prak­tiÓ ca pratij¤Ã-d­«ÂÃntÃ1nuparodhÃ3dityÃ3di-sÆtrai÷ pratipÃditÃt parasmÃd brahmaïa÷ parama-puru«Ãd anyasya kasyacit parataratvaæ para-mata÷ setÆn mÃna-saæbandha-bheda-vyapadeÓebhya ity-ÃÓaÇkya sÃmÃnyÃt tu --- buddhy-artha÷ pÃdavat --- sthÃna-viÓe«Ãt prakÃÓÃ3divat --- upapatteÓ ca --- tathÃ9nya-prati«edhÃt --- anena sarva-gatatva-mÃyÃm Ãdi-ÓabdÃ3dibhya iti sÆtra-kÃra÷ svayam eva nirÃkaroti / (115) mÃnave ca ÓÃstre --- prÃdur-ÃsÅt tamonuda÷ sis­k«ur vividhÃ÷ prajÃ÷ / apa eva sasarjÃ8dau tÃsu vÅryam apÃ7s­jat // tasmi¤ jaj¤e svayaæ brahma iti brahmaïo janma-ÓravaïÃt k«etra-j¤atvam evÃ7vagamyate / tathà ca sra«Âu÷ parama-puru«asya tad-vis­«Âasya ca brahmaïa÷ ayaæ tasya tÃ÷ pÆrvaæ tena nÃrÃyaïa÷ sm­ta÷ / tad-vis­«Âa÷ sa puru«o loke brahme7ti kÅrtyate // iti nÃma-nirdeÓÃc ca / tathà ca vai«ïave purÃïe hiraïya-garbhÃ3dÅnÃæ bhÃvanÃ-trayÃ1nvayÃd aÓuddhatvena ÓubhÃ3ÓrayatvÃ1narhato2papÃdanÃt k«etra-j¤atvaæ niÓcÅyate / (116) yad api kaiÓcid uktam --- sarvasya Óabda-jÃtasya vidhy-artha-vÃda-mantra-rÆpasya kÃryÃ1bhidhÃyitvenai7va prÃmÃïyaæ varïanÅyam / vyavahÃrÃd anyatra Óabdasya bodhakatva-Óakty-avadhÃraïÃ1saæbhavÃd vyavahÃrasya ca kÃrya-buddhi-mÆlatvÃt kÃrya-rÆpa eva ÓabdÃ1rtha÷ / na parini«panne vastuni Óabda÷ pramÃïam iti / atro7cyate / pravartaka-vÃkya-vyavahÃra eva ÓabdÃnÃm artha-bodhakatva-Óakty-avadhÃraïaæ kartavyam iti kim iyaæ rÃjÃ3j¤Ã / siddha-vastu«u Óabdasya bodhakatva-Óakti-grahaïam atyanta-sukaram / tathà hi --- kenacid dhasta-ce«ÂÃ4dinÃ9pavarake daï¬a÷ sthita iti deva-dattÃya j¤Ãpaye7ti pre«ita÷ kaÓcit taj-j¤Ãpane prav­tto 'pavarake daï¬a÷ sthita iti Óabdaæ prayuÇkte / mÆkavad dhasta-ce«ÂÃm imÃæ jÃnan pÃrÓva-stho 'nya÷ prÃg-vyutpanno 'pi tasyÃ1rthasya bodhanÃyÃ1pavarake daï¬a÷ sthita ity-asya Óabdasya prayoga-darÓanÃd asyÃ7rthasyÃ7yaæ Óabdo bodhaka iti jÃnÃtÅ7ti kim atra du«karam / tathà bÃlas tÃto 'yam iyaæ mÃtÃ9yaæ mÃtulo 'yaæ manu«yo 'yaæ m­gaÓ candro 'yam ayaæ ca sarpa iti mÃtÃ-pit­-prabh­tibhi÷ Óabdai÷ Óanai÷ Óanair aÇgulyà nirdeÓane tatra tatra bahuÓa÷ Óik«itas tair eva Óabdais te«v arthe«u svÃ3tmanaÓ ca buddhy-utpattiæ d­«Âvà te«v arthe«u te«Ãæ ÓabdÃnÃm aÇgulyà nirdeÓa-pÆrvaka÷ prayoga÷ sambandhÃ1ntarÃ1bhÃvÃt saæketayit­-puru«Ã3j¤ÃnÃc ca bodhakatva-nibandhana iti krameïa niÓcitya punar apy asya ÓabdasyÃ7yam artha iti pÆrva-v­ddhai÷ Óik«ita÷ sarva-ÓabdÃnÃm artham avagamya svayam api sarvaæ vÃkya-jÃtaæ prayuÇkte / evam eva sarva-padÃnÃæ svÃ1rthÃ1bhidhÃyitvaæ saæghÃta-viÓe«aïÃæ ca yathÃ2vasthita-saæsarga-viÓe«a-vÃcitvaæ ca jÃnÃtÅ7ti kÃryÃ1rthai1va vyuttipattir ity-Ãdi-nirbandho nirbandhana÷ / ata÷ pari«panna÷ vastuni Óabdasya-bodhakatva-Óakty-avadhÃraïÃt sarvÃïi vedÃnta-vÃkyÃni sakala-jagat-kÃraïaæ sarva-kalyÃïa-guïÃ3kara-mukta-lak«aïaæ brahma bodhayanty eva / (117) api ca kÃryÃ1rtha eva vyutpattir astu / vedÃnda-vÃkyÃny apy upÃsana-vi«aya-kÃryÃ1dhik­ta-viÓe«aïa-bhÆta-phalatvena du÷khÃ1saæbhinna-deÓa-viÓe«a-rÆpa-svargÃ3divad rÃtri-satra-prati«ÂhÃnÃ3divad apagoraïa-Óata-yÃtanÃ-sÃdhya-sÃdhana-bhÃvavac ca karyo1payogitayai9va sarvaæ bodhayanti / tathÃ+hi --- brahma-vid Ãpnoti param ity-atra brahmo1pÃsana-vi«aya-kÃryÃ1dhik­ta-viÓe«aïa-bhÆta-phalatvena brahma-prÃpti÷ ÓrÆyate --- para-prÃpti-kÃmo brahma vidyÃd ity-atra prÃpyatayà pratÅyamÃnaæ brahma-sva-rÆpaæ tad-viÓe«aïaæ ca sarvaæ kÃryo1payogitayai9va siddhaæ bhavati / tad-antargatam eva jagat-sra«Â­tvaæ saæhart­tvam ÃdhÃratvam antarÃtmatvam ity-Ãdy uktam anuktaæ ca sarvam iti na kiæcid anupapannam / (118) evaæ ca sati mantrÃ1rtha-vÃda-gatà hy aviruddhà apÆrvÃÓ cÃ7rthÃ÷ sarve vidhi-Óe«atayai9va siddhà bhavanti / yatho9ktaæ drami¬a-bhëye --- ­ïaæ hi vai jÃyata iti Óruter ity upakramya yady apy avadÃna-stuti-paraæ vÃkyaæ tathÃ9pi nÃ1satà stutir upapadyata iti / etad uktaæ bhavati --- sarvo hy artha-vÃda-bhÃgo devatÃ4rÃdhana-bhÆta-yÃgÃ3de÷ sÃÇgasyÃ8rÃdhya-devatÃyÃÓ cÃ7d­«Âa-rÆpÃn guïÃn sahasraÓo vadan sahasraÓa÷ karmaïi prÃÓastya-buddhim utpÃdayati / te«Ãm asad-bhÃve prÃÓastya-buddhir eva na syÃd iti karmaïi prÃÓastya-buddhy-arthaæ guïa-sad-bhÃvam eva bodhayatÅ7ti / anayai9va diÓà sarve mantrÃ1rtha-vÃdÃ1vagatà arthÃ÷ siddhÃ÷ / (119) api ca kÃrya-vÃkyÃ1rtha-vÃdibhi÷ kim idaæ kÃryatvaæ nÃme7ti vaktavyam / k­ti-bhÃva-bhÃvità k­ty-uddeÓyatà ce7ti cet / kim idaæ k­ty-uddeÓyatvam / yad adhik­tya k­tir vartate tat k­ty-uddeÓyatvam iti cet / puru«a-vyÃpÃra-rÆpÃyÃ÷ k­te÷ ko 'yam adhikÃro nÃma / yat-prÃptÅ1cchayà k­tim utpÃdayati puru«a÷ tat k­ty-uddeÓyatvam iti ced dhanta tarhÅ7«Âatvam eva k­ty-uddeÓyatvam / athai7vaæ manu«e i«Âasyai7va rÆpa-dvayam asti / icchÃ-vi«ayatayà sthiti÷ puru«a-prerakatvaæ ca / tatra prerakatvÃ3kÃra÷ k­ty-uddeÓyatvam iti so 'yaæ sva-pak«Ã1bhiniveÓa-kÃrito v­thÃ3Órama÷ / tathà hÅ7cchÃ-vi«ayatayà pratÅtasya sva-prayatno1tpattim antareïÃ7siddhir eva prerakatvam / tata eva prav­tte÷ / icchÃyÃæ jÃtÃyÃm i«Âasya sva-prayatno1tpattim antareïÃ7siddhi÷ pratÅyate cet tataÓ cikÅr«Ã jÃyate tata÷ pravartate puru«a iti tattva-vidÃæ prakriyà / tasmÃd i«Âasya k­ty-adhÅnÃ3tma-lÃbhatvÃ1tireki k­ty-uddeÓyatvaæ nÃma kim pi na d­«yate / atho7cyate --- i«ÂatÃ-hetuÓ ca puru«Ã1nukÆlatà / tat-puru«Ã1nukÆlatvaæ k­ty-uddeÓyatvam iti cet / nai7vam / puru«Ã1nukÆlaæ sukham ity anarthÃ1ntaram / tathà puru«Ã1nukÆlaæ du÷kha-paryÃyam / ata÷ sukha-vyatiriktasya kasyÃ7pi puru«Ã1nukÆlatvaæ na saæbhavati / nanu ca du÷kha-niv­tter api sukha-vyatiriktÃyÃ÷ puru«Ã1nukÆlatà d­«Âà / nai7tat / ÃtmÃ1nukÆlaæ sukham Ãtma-pratikÆlaæ du÷kham iti hi sukha-du÷khayor viveka÷ / tatrÃ3tmÃ1nukÆlaæ sukham i«Âaæ bhavati / tat-pratikÆlaæ du÷khaæ cÃ7ni«Âam / ato du÷kha-saæyogasyÃ7sahyatayà tan-niv­ttir apÅ7«Âà bhavati / tata eve7«ÂatÃ-sÃmyÃd anukÆlatÃ-bhrama÷ / tathà hi --- prak­ti-saæs­«Âasya saæsÃriïa÷ puru«asyÃ7nukÆla-saæyoga÷ pratikÆla-saæyoga÷ sva-rÆpeïÃ7vasthitir iti ca tisro 'vasthÃ÷ / tatra pratikÆla-saæbandha-niv­ttiÓ cÃ7nukÆla-saæbandha-niv­ttiÓ ca sva-rÆpeïÃ7vasthitir eva / tasmÃt pratikÆla-saæyoge vartamÃne tan-niv­tti-rÆpà sva-rÆpeïÃ7vasthitir apÅ7«Âà bhavati / tatre7«ÂatÃ-sÃmyÃd anukÆlatÃ-bhrama÷ / (120) ata÷ sukha-rÆpatvÃd anukÆlatÃyÃ÷ niyogasyÃ7nukÆlatÃæ vadantaæ prÃmÃïikÃ÷ parihasanti / i«ÂasyÃ7rtha-viÓe«asya nivartakatayai9va hi niyogasya niyogatvaæ sthiratvam apÆrvatvaæ ca pratÅyate / svarga-kÃmo yajete7ty atra kÃryasya kriyÃ2tiriktà svarga-kÃma-pada-samabhivyÃhÃreïa svarga-sÃdhanatva-niÓcayÃd eva bhavanti / na ca vÃcyaæ yajete7ty atra prathamaæ niyoga÷ sva-pradhÃnatayai9va pratÅyate svarga-kÃma-pada-samabhivyÃhÃrÃt sva-siddhaye svarga-siddhy-anukÆlatà ca niyogasye7ti / yajete7ti hi dhÃtv-arthasya puru«a-prayatna-sÃdhyatà pratÅyate / svarga-kÃma-pada-samabhivyÃhÃrÃd eva dhÃtv-arthÃ1tirekiïo niyogatvaæ sthiratvam apÆrvatvaæ ce7ty-Ãdi / tac ca svarga-sÃdhanatva-pratÅti-nibandhanam / samabhivyÃh­ta-svarga-kÃma-padÃ1rthÃ1nvaya-yogyaæ svarga-sÃdhanam eva kÃryaæ liÇ-Ãdayo 'bhidadhatÅ7ti loka-vyutpattir api tirask­tà / etad uktaæ bhavati --- samabhivyah­ta-padÃ1ntara-vÃcyÃ1rthÃ1nvaya-yogyam eve7tara-pada-pratipÃdyam ity-anvitÃ1bhidhÃyi-pada-saæghÃta-rÆpa-vÃkya-Óravaïa-saman antaram eva pratÅyate / tac ca svarga-sÃdhana-rÆpam / ata÷ kriyÃvad ananyÃ1rthatÃ9pi virodhÃd eva parityakte9ti / ata eva gaÇgÃyÃæ gho«a ity-Ãdau gho«a-prativÃsa-yogyÃ1rtho1pasthÃpana-paratvaæ gaÇgÃ-padasyÃ8ÓrÅyate / prathamaæ gaÇgÃ-padena gaÇgÃ2rtha÷ sm­ta iti gaÇgÃ-padÃ1rthasya peyatvaæ na vÃkyÃ1rthÃ1nvayÅbhavati / evam atra api yajete7ty-etÃvan-mÃtra-Óravaïe kÃryam ananyÃ1rthaæ sm­tam iti vÃkyÃ1rthÃ1nvaya-samaye kÃryasyÃ7nanyÃ1rthatà nÃ7vati«Âhate / kÃryÃ1bhidhÃyi-pada-Óravaïa-velÃyÃæ prathamaæ kÃryam ananyÃ1rthaæ pratÅtam ity etad api na saægacchate / vyutpatti-kÃle gavÃ3nayanÃ3di-kriyÃyà du÷kha-rÆpÃyà i«Âa-viÓe«a-sÃdhanatayai9va kÃryatÃ-pratÅte÷ / ato niyogasya puru«Ã1nukÆlatvaæ sarva-loka-viruddhaæ niyogasya sukha-rÆpa-puru«Ã1nukÆlatÃæ vadata÷ svÃ1nubhava-virodhaÓ ca / karÅryà v­«Âi-kÃmo yajeyte7ty-Ãdi«u siddhe 'pi niyoge v­«Ây-Ãdi-siddhi-nimittasya v­«Âi-vyatirekeïa niyogasyÃ7nukÆlatà nÃ7nubhÆyate / yady apy asmi¤ janmani v­«Ây-Ãdi-siddher aniyamas tathÃ9py aniyamÃd eva niyoga-siddhir avaÓyÃ3ÓrayaïÅyà / tasminn anukÆlatÃ-paryÃya-sukhÃ1nubhÆtir na d­Óyate / evam ukta-rÅtyà k­ti-sÃdhye1«ÂatvÃ1tireki k­ty-uddeÓyatvaæ na d­Óyate / (121) k­tiæ prati Óe«itvaæ k­ty-uddeÓyatvam iti cet / kim idaæ Óe«itvaæ kiæ ca Óe«atvam iti vaktavyam / kÃryaæ prati saæbandhÅ Óe«a÷ / tat-pratisaæbandhitvaæ Óe«itvam iti cet / evaæ tarhi kÃryatvam eva Óe«itvam ity uktaæ bhavati / kÃryatvam eva vicÃryate / paro1ddeÓa-prav­tta-k­ti-vyÃpty-arhatvam Óe«atvam iti cet / ko 'yaæ paro1ddeÓo nÃme7ti / ayam eva hi vicÃryate / uddeÓyatvaæ nÃme8psitatva-sÃdhyatvam iti cet / kim idam Åpsitatvam / k­ti-prayojanatvam iti cet puru«asya k­ty-Ãrambha-prayojanam eva hi k­ti-prayojanam / sa ce7cchÃ-vi«aya÷ k­ty-adhÅnÃ3tma-lÃbha iti pÆrvo1kta eva / ayam eva hi sarvatra Óe«a-Óe«i-bhÃva÷ / para-gatÃ1tiÓayÃ3dhÃne1ccho2pÃdeyatvam eva yasya sva-rÆpaæ sa Óe«a÷ para÷ Óe«Å / phalo1tpattÅ1cchayà yÃgÃ3des tat-prayatnasya co7pÃdeyatvaæ yÃgÃ3di-siddhÅ1cchayÃ9nyat sarvam upÃdeyam / (122) evaæ garbha-dÃsÃ3dÅnÃm api puru«a-viÓe«Ã1tiÓayÃ3dhÃno1pÃdeyatvam eva sva-rÆpam / evam ÅÓvara-gatÃ1tiÓayÃ3dhÃne1cchayo9pÃdeyatvam eva cetanÃ1cetanÃ3tmakasya nityasyÃ7nityasya ca sarvasya vastuna÷ sva-rÆpam iti sarvam ÅÓvara-Óe«atvam eva sarvasya ce8Óvara÷ Óe«Å9ti sarvasya vaÓÅ sarvasye8ÓÃna÷ patiæ viÓvasye7ty-Ãdy-uktam / k­ti-sÃdhyaæ pradhÃnaæ yat tat-kÃryam abhidhÅyata ity ayam artha÷ ÓraddadhÃne«v eva Óobhate / (123) api ca svarga-kÃmo yajete7ty-Ãdi«u la-kÃra-vÃcya-kart­-viÓe«a-samarpaïa-parÃïÃæ svarga-kÃmÃ3di-padÃnÃæ niyojya-viÓe«a-samarpaïa-paratvaæ ÓabdÃ1nuÓÃsana-viruddhaæ kenÃ7vagamyate / sÃdhya-svarga-viÓi«Âasya svarga-sÃdhane kart­tvÃ1nvayo na ghaÂata iti cet / niyojyatvÃ1nvayo 'pi na ghaÂata iti hi svarga-sÃdhanatva-niÓcaya÷ / sa tu ÓÃstra-siddhe kart­tvÃ1nvaye svarga-sÃdhanatva-niÓcaya÷ kriyate / yathà bhoktu-kÃmo devadatta-g­haæ gacched ity-ukte bhojana-kÃmasya devadatta-g­ha-gamane kart­tva-ÓravaïÃd eva prÃg-aj¤Ãtam api bhojana-sÃdhanatvaæ devadatta-g­ha-gamanasyÃ7vagamyate / evam atrÃ7pi bhavati / na kriyÃ2ntaraæ prati kart­tayà Órutasya kriyÃ2ntare kart­tva-kalpanaæ yuktam --- yajete7ti hi yÃga-kart­tayà Órutasya biddhau kart­tva-kalpanaæ kriyate / buddhe÷ kart­tva-kalpanam eva hi niyojyatvam / yatho2ktaæ --- niyojya sarva-kÃryaæ ya÷ svakÅyatvena budhyate / iti / ya«Â­tvÃ1nuguïaæ tad-bodh­tvam iti cet / devadatta÷ paced iti pÃke kart­tayà Órutasya devadattasya pÃkÃ1rtha-gamanaæ pÃkÃ1nuguïam iti gamane kart­tva-kalpanaæ na yujyate / (124) kiæ ca liÇ-Ãdi-Óabda-vÃcyaæ sthÃyi-rÆpaæ kim ity apÆrvam ÃÓrÅyate / svarga-kÃma-pada-samabhivyÃhÃrÃ1nupapatter iti cet / kÃ9trÃ7nupapatti÷ / si«Ãdhayi«ita-svargo hi svarga-kÃma÷ / tasya svarga-kÃmasya kÃlÃ1ntara-bhÃvi-svarga-siddhau k«aïa-bhaÇginÅ yÃgÃ3di-kriyà na samarthe9ti cet / anÃghrÃta-veda-siddhÃntÃnÃm iyam anupapatti÷ / sarvai÷ karmabhir ÃrÃdhita÷ parame3Óvaro bhagavÃn nÃrÃyaïas tat-tad-i«Âaæ phalaæ dadÃtÅ7ti veda-vido vadanti / yathÃ0hur veda-vid-agresarà drami¬Ã3cÃryÃ÷ --- phala-saæbibhatsayà hi karmabhir ÃtmÃnaæ piprÅ«anti sa prÅto 'laæ phalÃye7ti ÓÃstra-maryÃdà iti / phala-saæbandhe1cchayà karmabhir yÃga-dÃna-homÃ3dibhir indriyÃ3di-devatÃ-mukhena tat-tad-antaryÃmi-rÆpeïÃ7vasthitam indrÃ3di-Óabda-vÃcyaæ paramÃ3tmÃnaæ bhagavantaæ vÃsudevam ÃrirÃdhayi«anti, sa hi karmabhir ÃrÃdhitas te«Ãm i«ÂÃni phalÃni prayacchatÅ7ty-artha÷ / tathà ca Óruti÷ --- i«ÂÃ1pÆrtaæ bahudhà jÃtaæ jÃyamÃnaæ viÓvaæ bibharti bhuvanasya nÃbhir iti / i«ÂÃ1pÆrtam iti sakala-Óruti-sm­ti-coditaæ karmo7cyate / tad-viÓvaæ bibharti --- indrÃ1gni-varuïÃ3di-sarva-devatÃ-saæbandhitayà pratÅyamÃnaæ tat-tad-antarÃ3tmatayÃ9vasthita÷ parama-puru«a÷ svayam eva bibharti svayam eva svÅ-karoti / bhuvanasya nÃbhi÷ --- brahma-k«atrÃ3di-sarva-varïa-pÆrïasya bhuvanasya dhÃraka÷ --- tais tai÷ karmabhir ÃrÃdhitas tat-tad-i«Âa-phala-pradÃnena bhuvanÃnÃæ dhÃraka iti nÃbhir ity-ukta÷ / agni-vÃyu-prabh­ti-devatÃ2ntarÃ3tmatayà tat-tac-chabdÃ1bhidheyo 'yam eve7ty Ãha --- tad evÃ7gnis tad-vÃyus tat-sÆryas tad u candra-mà iti / yatho2ktaæ bhagavatà --- yo yo yÃm yÃæ tanuæ bhakta÷ ÓraddhayÃ9rcitum icchati / tasya tasyÃ7calÃæ ÓraddhÃæ tÃm eva vidadhÃmy aham // sa tasya Óraddhayà yuktas tasyÃ3rÃdhanam Åhate / labhate ca tata÷ kÃmÃn mayai9va vihitÃn iha tÃn // iti / yÃæ yÃæ tanum itÅ7ndrÃ3di-devatÃ-viÓe«Ãs tat-tad-antaryÃmitayÃ9vasthitasya bhagavatas tanava÷ ÓarÅrÃïÅ7ty-artha÷ / ahaæ hi sarva-yaj¤ÃnÃæ bhoktà ca prabhur eva ca / ity-Ãdi / prabhur eva ce7ti sarva-phalÃnÃæ pradÃtà ce7ty-artha÷ / yathà ca yaj¤ais tvam ijyase nityaæ sarva-deva-mayÃ7cyuta / yai÷ sva-dharma-parair nÃtha narair ÃdÃdhito bhavÃn / te taranty akhilÃm etÃæ mayÃm Ãtma-vimuktaye // iti / se9tihÃsa-purÃïe«u sarve«v eva vede«u sarvÃïi karmÃïi sarve3ÓvarÃ3rÃdhana-rÆpÃïi, tais tai÷ karmabhir ÃrÃdhita÷ puru«o1ttamas tat-tad-i«Âaæ phalaæ dadÃtÅ7ti tatra tatra prapa¤citam / evam hi sarva-Óaktiæ sarva-j¤aæ sarve3Óvaraæ bhagavantam indrÃ3di-devatÃ2ntaryÃmi-rÆpeïa yÃga-dÃna-homÃ3di-vedo1dita-sarva-karmaïÃæ bhoktÃraæ sarva-phalÃnÃæ pradÃtÃraæ ca sarvÃ÷ Órutayo vadanti / catur-hotÃro yatra saæpadaæ gacchanti devair ity-ÃdyÃ÷ / catur-hotÃro yaj¤Ã÷, yatra paramÃ3tmani deve«v antaryÃmi-rÆpeïÃ7vasthite, devai÷ saæpadaæ gacchanti --- devai÷ saæbandhaæ gacchanti yaj¤Ã ity-artha÷ / antaryÃmi-rÆpeïÃ7vasthitasya paramÃ3tmana÷ ÓarÅratayÃ9vasthitÃnÃm indrÃ3dÅnÃæ yÃgÃ3di-saæbandha ity uktaæ bhavati / yatho9ktaæ bhagavatà --- bhoktÃraæ yaj¤a-tapasÃæ sarva-loka-mahe4Óvaram / iti / tasmÃd agny-Ãdi-devatÃ2ntarÃ3tma-bhÆta-parama-puru«Ã3rÃdhana-rÆpa-bhÆtÃni sarvÃïi karmÃïi, sa eva cÃ7bhila«ita-phala-pradÃte9ti kim atrÃ7pÆrveïa vyutpatti-patha-dÆra-vartinà vÃcyatayÃ9bhyupagatena kalpitena và prayojanam / evaæ ca sati liÇ-Ãde÷ ko 'yam artha÷ parig­hÅto bhavati / yaja deva-pÆjÃyÃm iti devatÃ4rÃdhana-bhÆta-yÃgÃ3de÷ prak­ty-arthasya kart­-vyÃpÃra-sÃdhyatÃæ vyutpatti-siddhÃæ liÇ-Ãdayo 'bhidadhatÅ7ti na kiæcid anupapannam / kart­-vÃcinÃæ pratyayÃnÃæ prak­ty-arthasya kart­-vyÃpÃra-saæbandha-prakÃro hi vÃcya÷ / bhÆta-vartamÃnÃ3dikam anye vadanti / liÇ-Ãdayas tu kart­-vyÃpÃra-sÃdhyatÃæ vadanti / (125) api ca kÃmina÷ kartavyatà karma vidhÃya karmaïo devatÃ4rÃdhana-rÆpatÃæ tad-dvÃrà phala-saæbhavaæ ca tat-tat-karma-vidhi-vÃkyÃny eva vadanti / vÃyavyaæ Óvetam Ãlabhata bhÆti-kÃmo vÃyur vai k«epi«Âhà devatà vÃyum eva svena bhÃga-dheyeno7padhÃvati sa evai7naæ bhÆtiæ gamayatÅ7ty-ÃdÅni / nÃ7tra phala-siddhy-anupapatti÷ kÃ9pi d­Óyata iti phala-sÃdhanatvÃ1vagatir aupÃdÃnikÅ9ty api na saægacchati / vidhy-apek«itaæ yÃgÃ3de÷ phala-sÃdhanatva-prakÃraæ vÃkya-Óe«a eva bodhayatÅ7ty-artha÷ / tasmÃd brÃhmaïÃya nÃ7pagurete7ty atrÃ7pagoraïa-ni«edha-vidhi-para-vÃkya-Óe«e ÓrÆyamÃïaæ ni«edhyasyÃ7pagoraïasya Óata-yÃtanÃ-sÃdhanatvaæ ni«edha-vidhy-upayogÅ9ti hi svÅkriyate / atra puna÷ kÃmina÷ kartavyatayà vihitasya yÃgÃ3de÷ kÃmya-svargÃ3di-sÃdhanatva-prakÃraæ vÃkya-Óe«Ã1vagatam anÃd­tya kim ity upÃdÃnena yÃgÃ3de÷ phala-sÃdhanatvaæ parikalpyate / hiraïya-nidhim apavarake nidhÃya yÃcate kodravÃ3di-lubdha÷ k­païaæ janam iti ÓrÆyate tad etad yu«mÃsu d­Óyate / Óata-yÃtanÃ-sÃdhanatvam api nÃ7d­«Âa-dvÃreïa / coditÃny anuti«Âho vihitaæ karmÃ1kurvato ninditÃni ca kurvata÷ sarvÃïi sukhÃni du÷khÃni ca parama-puru«Ã1nugraha-nigrahÃbhyÃm eva bhavanti / e«a hy evÃ8nandayati --- atho so 'bhayaæ gato bhavati --- atha tasya bhayaæ bhavati --- bhÅ«Ã9smÃd vÃ9ta÷ pavate bhÅ«o9deti sÆryo bhÅ«Ã2smÃd agniÓ candraÓ ca m­tyur dhÃvati pa¤cama÷ --- iti / etasya và ak«arasya praÓÃsane gÃrgi sÆryÃ-candramasau vidh­tau ti«Âhata÷ --- etasya và ak«arasya praÓÃsane gÃrgi dadato manu«yÃ÷ praÓaæsanti yajamÃnaæ devà darvÅæ pitaro 'nvÃyattà ity-Ãdy-aneka-vidhÃ÷ Órutaya÷ santi / yatho9ktaæ drami¬a-bhëye --- tasyÃ8j¤ayà dhÃvati vÃyur nadya÷ sravanti tena ca k­ta-sÅmÃno jalÃ3ÓayÃ÷ samadà iva me«avir-sapitaæ kurvantÅ7ti / tat-saækalpa-nibandhanà hÅ7me loke na cyavante na sphuÂante / sva-ÓÃsanÃ2nuvartinÃæ j¤Ãtvà kÃruïyÃt sa bhagavÃn vardhayeta vidvÃn karma-dak«a iti ca / (126) parama-puru«a-yÃthÃtmya-j¤Ãna-pÆrvaka-tad-upÃsanÃ3di-vihita-karmÃ1nu«ÂhÃyinas tat-prasÃdÃt tat-prÃpti-paryantÃni sukhÃny abhayaæ ca yathÃ2dhikÃraæ bhavanti / taj-j¤Ãna-pÆrvakaæ tad-upÃsanÃ3di-vihitaæ karmÃ1kurvato ninditÃni ca kurvatas tan-nigrahÃd eva tad-aprÃpti-pÆrvakÃ1parimita-du÷khÃni bhayaæ ca bhavanti / yatho2ktaæ bhagavatà --- niyataæ kuru karma tvaæ karma jyÃyo hy akarmaïa÷ / ity-Ãdinà k­tsnaæ karma j¤Ãna-pÆrvakam anu«Âheyaæ vidhÃya --- mayi sarvÃïi karmÃïi saænyasya iti sarvasya karmaïa÷ svÃ3rÃdhanatÃm ÃtmanÃæ sva-niyÃmyatÃæ ca pratipÃdya --- ye me matam idaæ nityam anuti«Âhanti mÃnavÃ÷ / ÓraddhÃvanto 'nasÆyanto mucyante te 'pi karmabhi÷ // ye tv etad-abhyasÆyanto nÃ7nuti«Âhanti me matam / sarva-j¤Ãna-vimƬhÃæs tÃn viddhi na«ÂÃn acetasa÷ // iti svÃ3j¤Ã2nuvartina÷ praÓasya viparÅtÃn vinindya punar api svÃ3j¤Ã2nupÃlanam akurvatÃm Ãsur aprak­ty-antarbhÃvam abhidhÃyÃ7dhamà gatiÓ co7ktà --- tÃn ahaæ dvi«ata÷ krÆrÃn saæsÃre«u narÃ1dhamÃn / k«ipÃmy ajasram aÓubhÃn ÃsurÅ«v eva yoni«u // ÃsurÅæ yonim Ãpannà mƬhà janmani janmani / mÃm aprÃpyai7va kaunteya tato yÃnty adhamÃæ gatim // iti / sarva-karmÃïy api sadà kurvÃïo mad-vypÃÓraya÷ / mat-prasÃdÃd avÃpnoti ÓÃÓvataæ padam avyayam // iti ca svÃ3j¤Ã2nuvartinÃæ ÓÃÓvataæ padaæ co7ktam / aÓruta-vedÃntÃnÃæ karmaïy aÓraddhà mà bhÆd iti devatÃ2dhikaraïe 'tivÃdÃ÷ k­tÃ÷ karma-mÃtre yathà Óraddhà syÃd iti sarvam eka-ÓÃstram iti veda-vit-siddhÃnta÷ / (127) tasyai7tasya parasya brahmaïo nÃrÃyaïasyÃ7paricchedya-j¤ÃnÃ3nandÃ1malatva-sva-rÆpavaj-j¤Ãna-Óakti-balÃ1iÓvarya-vÅrya-teja÷-prabh­ty-anavadhikÃ1tiÓayÃ1saækhyeya-kalyÃïa-guïavat-sva-saækalpa-pravartya-sve1tara-samasta-cid-acid-vastu-jÃtavat-svÃ1bhimata-svÃ1nurÆpai1ka-rÆpa-divya-rÆpa-tad-ucita-niratiÓaya-kalyÃïa-vividhÃ1naæta-bhÆ«aïa-sva-Óakti-sad­ÓÃ1parimitÃ1nantÃ3Ócarya-nÃnÃ-vidhÃ3yudha-svÃ1bhimatÃ1nurÆpa-sva-rÆpa-guïa-vibhavÃ1iÓvarya-ÓÅlÃ3dy-anavadhika-mahima-mahisÅ-svÃ1nurÆpa-kalyÃïa-j¤Ãna-kriyÃ4dy-aparimeya-guïÃ1nanta-parijana-pariccheda-svo1cita-nikhila-bhogya-bhogo1pakaraïÃ3dy-ananta-mahÃ-vibhavÃ1vÃÇ-manasa-gocara-sva-rÆpa-sva-bhÃva-divya-sthÃnÃ3di-nityatÃ-niravadyatÃ-gocarÃÓ ca sahasraÓa÷ Órutaya÷ santi / vedÃ7ham etaæ puru«aæ mahÃ2ntam Ãditya-varïaæ tamasa÷ parastÃt / ya e«o 'ntarÃ3ditye hiraï-maya÷ puru«a÷ / tasya yathà kapyÃsaæ puï¬arÅkam evam ak«iïÅ / ya e«o 'ntar-h­daya ÃkÃÓas tasminn ayaæ puru«o mano-mayo 'm­to hiraï-maya÷ --- mano-maya iti manasai9va viÓuddhena g­hyata ity-artha÷ --- sarve nime«Ã jaj¤ire vidyuta÷ puru«Ãd adhi --- vidyud-varïÃt puru«Ãd ity-artha÷ --- nÅla-toyada-madhya-sthà vidyul-lekhe9va bhÃsvarà --- madhya-stha-nÅla-toyadà vidyul-lekhe9va se9yaæ dahara-puï¬arÅka-madhya-sthÃ3kÃÓa-vartinÅ vahnir-Óikhà svÃ1ntarnihita-nÅla-toyadÃ-bha-paramÃ3tma-sva-rÆpà avÃ1ntarnihita-nÅla-toyadà visyud ivÃ8bhÃtÅ7ty-artha÷ / mano-maya÷ prÃïa-ÓarÅro bhÃ-rÆpa÷ / satya-kÃma÷ satya-saækalpa÷ / ÃkÃÓÃ3tmà sarva-kÃmà sarva-kÃma÷ sarva-gandha÷ sarva-rasa÷ sarvam idam abhyÃtto 'vÃkyÃ1nÃdara÷ / mÃhÃrajanaæ vÃsa ity-ÃdyÃ÷ / asye8ÓÃnà jagato vi«ïu-patnÅ / hrÅÓ ca te lak«mÅÓ ca patnyau /tad-vi«ïo÷ paramaæ padaæ sadà paÓyanti sÆraya÷ / k«ayantam asya rajasa÷ parÃke / yad ekam avyaktam ananta-rÆpaæ viÓvaæ purÃïaæ tamasa÷ parastÃt / yo veda nihitaæ guhÃyÃæ parame vyoman / yo 'syÃ7dhyak«a÷ parame vyoman / tad eva tad u bhavyamà idaæ tad-ak«are parame vyoman nityÃ3di-Óruti-Óata-niÓcito 'yam artha÷ / (128) tad-vi«ïo÷ paramaæ padam iti vi«ïo÷ parasya brahmaïa÷ paraæ padaæ sadà paÓyanti sÆraya iti vacanÃt sarva-kÃla-darÓanavanta÷ paripÆrïa-j¤ÃnÃ÷ kecana santÅ7ti vij¤Ãyate / ye sÆrayas te sadà paÓyantÅ7ti vacana-vyakti÷, ye sadà paÓyanti te sÆraya iti và / ubhaya-pak«e 'py aneka-vidhÃnaæ na saæbhavatÅ7ti cet / na / aprÃptatvÃt sarvasya sarva-viÓi«Âaæ parama-sthÃnaæ vidhÅyate / yatho2ktaæ --- tad-guïÃs te vidhÅyerann avibhÃgÃd vidhÃnÃ1rthe na ced anyena Ói«Âà iti / yathà yad-Ãgneyo '«ÂÃka-pÃla ity-Ãdi-karma-vidhau karmaïo guïÃnÃæ cÃ7prÃptatvena sarva-guïa-viÓi«Âaæ karma vidhÅyate tathÃ9trÃ7pi sÆribhi÷ sadà d­Óyatvena vi«ïo÷ parama-sthÃnam aprÃptaæ pratipÃdayatÅ7ti na kaÓcid virodha÷ / karaïa-mantrÃ÷ kriyamÃïÃ1nuvÃdina÷ stotra-Óastra-rÆpà japÃ3di«u viniyuktÃÓ ca prakaraïa-pathitÃÓ cÃ7prakaraïa-pathitÃÓ ca svÃ1rthaæ sarvaæ yathÃ2vasthitam evÃ7prÃptam aviruddhaæ brÃhmaïavad bodhayantÅ7ti hi vaidikÃ÷ / pragÅta-mantra-sÃdhya-guïa-guïi-abhimÃnaæ stotram / apragÅta-mantra-sÃdhya-guïa-guïi-ni«Âha-guïÃ1bhidhÃnaæ Óastram / niyuktÃ1rtha-prakÃÓanÃæ ca devatÃ4di«v aprÃptÃ1viruddha-guïa-viÓe«a-prtipÃdanaæ viniyogÃ1nuguïam eva / ne7yaæ Órutir mukta-jana-vi«ayà / teÓÃæ sadÃ-darÓanÃ1nupapatte÷ / na+pi mukta-pravÃha-vi«ayà / sadà paÓyantÅ7ty ekai1ka-kart­ka-vi«ayatayà pratÅte÷ Óruti-bhaÇga-prasaÇgÃt / mantrÃ1rtha-vÃda-gatà hy arthÃ÷ kÃrya-paratve 'pi siddhyantÅ7ty-uktam / kiæ puna÷ siddha-vastuny eva tÃtparye vyutpatti-siddha iti sarvam upapannam / nanu cÃ7tra tad-vi«ïo÷ paramaæ padam iti para-sva-rÆpam eva parama-pada-ÓabdenÃ7bhidhÅyate / samasta-heya-rahitaæ vi«ïv-Ãkhyaæ paraæ padam ity-Ãdi«v avyatireka-darÓanÃt / nai7vam / k«ayantam asya rajata÷ parÃke, tad-ak«are parame vyoman, yo asyÃ8dhyÃk«a÷ parame vyoman, yo veda nihitaæ guhÃyÃæ parame vyoman nityÃ3di«u parama-sthÃnasyai7va darÓanam / tad-vi«ïo÷ paramaæ padam iti vyatireka-nirdeÓÃc ca / vi«ïv-Ãkhyaæ paramaæ padam iti viÓe«aïÃd anyad api paramaæ padaæ vidyata iti ca tenai7va j¤Ãyate / tad idaæ para-sthÃnaæ sÆribhi÷ sadÃ-d­Óyatvena pratipÃdyate / (129) etad-uktaæ bhavati --- kvacit-para-sthÃnaæ parama-pada-Óabdena pratipÃdyate, kvacit-prak­ti-viyuktÃ3tma-sva-rÆpaæ, kvacid-bhagavat-sva-rÆpam / tad-vi«ïo÷ paramaæ padaæ sadà paÓyanti sÆraya iti para-sthÃnam / sarga-sthity-anta-kÃle«u tri-vidhai9va pravartate / guïa-prav­ttyà paramaæ padaæ tasyÃ7guïaæ mahat // ity-atra prak­ti-viyuktÃ3tma-sva-rÆpam / samasta-heya-rahitaæ vi«ïv-Ãkhyaæ paramaæ padam / ity-atra bhagavat-sva-rÆpam / trÅïy apy etÃni parama-prÃptatvena parama-pada-Óabdena pratipÃdyante / kathaæ trayÃïÃæ parama-prÃpyatvam iti cet / bhagavat-sva-rÆpaæ parama-prÃpyatvÃd eva paramaæ padam / itarayor api bhagavat-prÃpti-garbhatvÃd eva parama-padatvam / sarva-karma-bandha-vinirmuktÃ3tma-sva-rÆpÃ1vÃptir bhagavat-prÃpti-garbhà / ta ime satyÃ÷ kÃmà an­tÃ1pidhÃnà iti bhagavato guïa-gaïasya tirodhÃyakatvenÃ7n­ta-Óabdena sva-karmaïa÷ pratipÃdanam / (130) an­ta-rÆpa-tirodhÃnaæ k«etra-j¤a-karme7ti katham avagamyata iti cet / avidyà karma-saæj¤Ãnyà t­tÅyà Óaktir i«yate / yathà k«etra-j¤a-Óakti÷ sà ve«Âità n­pa sarva-gà // saæsÃra-tÃpÃn akhilÃn avÃpnoty atisaætatÃn / tayà tirohitatvÃc ca ity-Ãdi-vacanÃt / (131) para-sthÃna-prÃptir api bhagavat-prÃpti-garbhai9ve7ti suvyaktam / k«ayantam asya rajasa÷ parÃka iti rajata÷-Óabdena tri-guïÃ3tmikà prak­tir ucyate kevalasya rajaso 'navasthÃnÃt / imÃæ tri-guïÃ3tmikÃæ prak­tim atikramya sthite sthÃne k«ayantam --- vasantam ity-artha÷ / anena tri-guïÃ3tmakÃt k«etra-j¤asya bhogya-bhÆtÃd vastuna÷ parastÃd vi«ïor vÃsa-sthÃnam iti gamyate / vedÃ7ham etaæ puru«aæ mahÃntam Ãditya-varïaæ tamasa÷ parastÃd ity-atrÃ7pi tama÷-Óabdena sai9va prak­tir ucyate / kevalasya tamaso 'navasthÃnÃd eva / rajasa÷ parÃke k«ayantam ity-anenai7ka-vÃkyatvÃt tamasa÷ parastÃd vasantaæ mahÃntam Ãditya-varïaæ puru«am ahaæ vede7ty ayam artho 'vagamyate / satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahma / yo veda nihitaæ guhÃyÃæ parame vyoman / tad-ak«are parame vyomann iti tat-sthÃnam avikÃra-rÆpaæ parama-vyoma-ÓabdÃ1bhidheyam iti ca gamyate / ak«are parame vyoman nityasya sthÃnasyÃ7k«aratva-ÓravaïÃt k«ara-rÆpÃ3ditya-maï¬alÃ3dayo na parama-vyoma-ÓabdÃ1bhidheyÃ÷ / yatra pÆrve sÃdhyÃ÷ santi devÃ÷, yatra r«aya÷ prathama-jà ye purÃïà ity-Ãdi«u ca ta eva sÆraya ity avagamyate / tad-viprÃso vipanyavo jÃg­vÃæsa÷ samindhate vi«ïor yat-paraæ padam ity-atrÃ7pi viprÃso --- medhÃvina÷, vipanyava÷ --- stuti-ÓÅlÃ÷, jÃg­vÃæsa÷ --- askhalita-j¤ÃnÃs ta evÃ7skhalita-j¤ÃnÃs tad-vi«ïo÷ paramaæ padaæ sadà stuvanta÷ samindhata ity-artha÷ / (132) ete«Ãæ parijana-sthÃnÃ3dÅnÃæ sad eva somye7dam agra ÃsÅd ity-atra j¤Ãna-balÃ1iÓvaryÃ3di-kalyÃïa-guïa-gaïavat-para-brahma-sva-rÆpÃ1ntarbhÆtatvÃt sad evai7kam evÃ7dvitÅyam iti brahmÃ1ntarbhÃvo 'vagamyate / e«Ãm api kalyÃïa-guïai1ka-deÓatvÃd eva sad eva somye7dam agra ÃsÅd ity atre7dam iti Óabdasya karma-vaÓya-bhokt­-varga-miÓra-tad-bhogya-bhÆta-prapa¤ca-vi«ayatvÃc ca sadà paÓyanti sÆraya iti sadÃ-darÓitvena ca te«Ãæ karma-vaÓyÃ1nantarbhÃvÃt / apahata-pÃpme9ty-Ãdy apipÃsa ity-antena salÅlo2pakaraïa-bhÆta-tri-guïa-prak­ti-prÃk­ta-tat-saæs­«Âa-puru«a-gataæ heya-sva-bhÃvaæ sarvaæ prati«idhya satya-kÃma ity-anena sva-bhogya-bhogo1pakaraïa-jÃtasya sarvasya satyatà pratipÃdità / asatyÃ÷ kÃmà yasyÃ7sau satya-kÃma÷ / kÃmyanta iti kÃmÃ÷ / tena pareïa brahmaïà sva-bhogya-tad-upakaraïÃ3daya÷ svÃ1bhimatà ye kÃmyante te satyÃ÷ --- nityà ity-artha÷ / anyasya lÅlo2pakaraïasyÃ7pi vastuna÷ pramÃïa-saæbandha-yogyatve saty api vikÃrÃ3spadatvenÃ7sthiratvÃd tad-viparÅtaæ sthiratvam e«Ãæ satya-padeno7cyate / satya-saækalpa ity-ete«u bhogya-tad-upakaraïÃ3di«u nitye«u niratiÓaye«v anante«u sat-svapya-pÆrvÃïÃm aparimitÃnÃm arthÃnÃm api saækalpa-mÃtreïa siddhiæ vadati / e«Ãæ ca bhogo1pakaraïÃnÃæ lÅlo2pakaraïÃnÃæ cetanÃnÃm acetanÃnÃæ sthirÃïÃm asthirÃïÃm ca tat-saækalpÃ3yatta-sva-rÆpa-sthiti-prav­tti-bhedÃ3di sarvaæ vÃti satya-saækalpa iti / (133) itihÃsa-purÃïayor vedo1pab­æhaïayoÓ cÃ7yam artha ucyate --- tau te medhÃvinau d­«Âvà vede«u parini«Âhitau / vedo1pab­æhaïÃ1rthÃya tÃv agrÃhayata prabhu÷ // iti vedo1pab­æhaïatayà prÃrabdhe ÓrÅmad-rÃmÃyaïe --- vyaktam e«a mahÃ-yogÅ paramÃ3tmà sanÃtana÷ / anÃdi-madhya-nidhano mahata÷ paramo mahÃn // tamasa÷ paramo dhÃtà ÓaÇkha-cakra-gadÃdhara÷ / ÓrÅvatsa-vak«Ã nitya-ÓrÅr ajayya÷ ÓÃÓvato dhruva÷ // ÓÃrà nÃnÃ-vidhÃÓ cÃ7pi dhanur Ãyata-vigraham / anvagacchanta kÃkut-sthaæ sarve puru«a-vigrahÃ÷ // viveÓa vai«ïavaæ teja÷ sa-ÓarÅra÷ sahÃ1nuga÷ // ÓrÅmad-vai«ïava-purÃïe --- samastÃ÷ ÓaktayaÓ cai7tà n­pa yatra prati«ÂhitÃ÷ / tad-viÓvairÆpyaæ rÆpam antyad-dharer mahat // mÆrtaæ brahma mahÃ-bhÃga sarva-brahma-mayo hari÷ // nityai7vai7«Ã jagan-mÃtà vi«ïo÷ ÓrÅr anapÃyinÅ / yathà sarva-gato vi«ïus tathai9ve7yaæ dvijo1ttama // devatve deva-dehe9yaæ manu«yatve ca mÃnu«Å / vi«ïor dehÃ1nurÆpÃæ vai karoty e«Ã0tmanas tanum // ekÃntina÷ sadà brahma-dhyÃyino yogino hi ye / te«Ãæ tat-paraæ sthÃnaæ yad vai paÓyanti sÆraya÷ // kalÃ-muhÆrtÃ3di-mayaÓ ca kÃlo na yad-vibhÆte÷ pariïÃma-hetu÷ // mahÃ-bhÃrate ca --- divyaæ sthÃnam ajaraæ cÃ7prameyaæ durvij¤eya, cÃ8gamair gamyamÃdyam / gaccha prabho rak«a cÃ7smÃn prapannÃn kalpe kalpe jÃyamÃna÷ sva-mÆrtyà // kÃla÷ sa pacate tatra na kÃlas tatra vai prabhu÷ / iti / parasya brahmaïo rÆpavattvaæ sÆtra-kÃraÓ ca vadati --- antas tad-dharmo1padeÓÃd iti (134) yo 'sÃv Ãditya-maï¬alÃ1ntarvartÅ tapta-kÃrta-svara-giri-vara-prabha÷ sahasrÃ1æÓu-Óata-sahasra-kiraïo gambhÅrÃ1mbha÷-samudbhÆta-sum­«Âa-nÃla-vikara-vikasita-puï¬arÅka-dalÃ1malÃ3yate3k«aïa÷ su-bhrÆ-lalÃÂa÷ su-nÃsa÷ su-smitÃ1dhara-vidruma÷ su-rucira-komala-gaï¬a÷ kambu-grÅva÷ samunnatÃ1æsa-vilambi-cÃru-rÆpa-divya-karïa-kisalaya÷ pÅna-v­ttÃ3yata-bhujaÓ cÃrutarÃ-tamra-kara-talÃ1nuraktÃ1ÇgulÅbhir alaæk­tas tanu-madhyo viÓÃla-vak«a÷-sthala÷ sama-vibhakta-sarvÃ1Çgo 'nirdeÓya-divya-rÆpa-saæhanana÷ snigdha-varïa÷ prabuddha-puï¬arÅka-cÃru-caraïa-yugala÷ svÃ1nurÆpa-pÅtÃ1mbara-dho 'mala-kirÅÂa-kuï¬ala-hÃra-kaustubha-keyÆra-kaÂaka-nÆpurodara-bandhanÃ3dy-aparimitÃ3ÓcaryÃ1nanta-divya-bhÆ«aïa÷ ÓaÇkha-cakra-gadÃsi-ÓrÅvatsa-vanamÃlÃ2laÇk­to 'navadhikÃ1tiÓaya-saundaryÃ3h­tÃ1Óe«a-mano-d­«Âi-v­ttir lÃvaïyÃ1m­ta-pÆritÃ1Óe«a-carÃ1cara-bhÆta-jÃto 'tyadbhutÃ1cintya-nitya-yauvana÷ pu«pa-hÃsa-sukumÃra÷ puïya-gandha-vÃsitÃ1nanta-dig-antarÃlas trailokyÃ3kramaïa-prav­tta-gambhÅra-bhÃva÷ karuïÃ2nurÃga-madhura-locanÃ1valokitÃ3Órita-varga÷ puru«a-varo darÅd­Óyate / sa ca nikhila-jagad-udaya-vibhava-laya-lÅlo nirasta-samasta-heya÷ samasta-kalyÃïa-guïa-gaïa-nidhi÷ sve1tara-samasta-vastu-vilak«aïa÷ paramÃ3tmà paraæ brahma nÃrÃyaïa ity avagamyate / tad-dharmo1padeÓÃt --- sa e«a sarve«Ãæ lokÃnÃm Å«Âe sarve«Ãæ kÃmÃnÃm --- sa e«a sarvebhya÷ pÃpabhya udita ity-Ãdi-darÓanÃt / tasyai7te guïÃ÷ sarvasya vaÓÅ sarvasye8ÓÃna÷ --- apahata-pÃpmà vijara ity-Ãdi satya-saækalpa ity-antam --- viÓvata÷ paramaæ nityaæ viÓvaæ nÃrÃyaïaæ harim / patiæ viÓvasyÃ8tme3Óvaram ity-Ãdi-vÃkya-pratipÃditÃ÷ / (135) vÃkya-kÃraiÓ cai7tat-sarvaæ su-spa«Âam Ãha --- hiraïya-maya÷ puru«o d­Óyata iti prÃj¤a÷ sarvÃ1ntara÷ syÃl loka-kÃme3Óo1padeÓÃt tatho9dayÃt pÃpmanÃm ity-Ãdinà / tasya ca rÆpasyÃ7nityatÃ4di vÃkya-kÃreïai7va prati«iddham --- syÃt tad-rÆpaæ k­takam anugrahÃ1rthaæ tac-cetanÃnÃm aiÓvaryÃd ity upÃsitur anugrahÃ1rtha÷ parama-puru«asya rÆpa-saægraha iti pÆrva-pak«aæ k­tvÃ, rÆpaæ vÃ9tÅndriyam anta÷karaïa-pratyak«aæ tan-nirdeÓÃd iti / yathà j¤ÃnÃ3daya÷ parasya brahmaïa÷ sva-rÆpatayà nirdeÓÃt sva-rÆpa-bhÆta-guïÃs tathe9dam api rÆpaæ Órutyà sva-rÆpatayà nirdeÓÃt sva-rÆpa-bhÆtam ity-artha÷ / bhëya-kÃreïai7tad vyÃkhyÃtam --- a¤jasai9va viÓva-s­jo rÆpaæ tat tu na cak«u«Ã grÃhyaæ manasà tv akalu«eïa sÃdhanÃ1ntaravatà g­hyate, na cak«u«Ã g­hyate nÃ7pi vÃcà manasà tu viÓuddhene7ti Órute÷, na hy rÆpÃyà devatÃyà rÆpam upadiÓyate, yathÃ-bhÆta-vÃdi hi ÓÃstram, mahÃ-rajanaæ vÃsa÷ --- vedÃ7ham etaæ puru«aæ mahÃntam Ãditya-varïaæ tamasa÷ parastÃd iti prakaraïÃ1ntara-nirdeÓÃc ca sÃk«iïa ity-Ãdinà hiraïya-maya iti rÆpa-sÃmÃnyÃc candra-mukhavat, na maya¬ atra vikÃram ÃdÃya prayujyate, anÃrabhyatvÃd Ãtmana iti / yathà j¤ÃnÃ3di-kalyÃïa-guïa-gaïÃ3nantarya-nirdeÓÃd aparimita-kalyÃïa-guïa-gaïa-viÓi«Âaæ paraæ brahme7ty avagamyata evam Ãditya-varïaæ puru«am ity-Ãdi-nirdeÓÃt svÃ1bhimata-svÃ1nurÆpa-kalyÃïatama-rÆpa÷ para-brahma-bhÆta÷ puru«o1ttamo nÃrÃyaïa iti j¤Ãyate / tathÃ9sye8Óanà jagato vi«ïu-patnÅ --- hrÅÓ ca te lak«mÅÓ ca patnyau --- sadà paÓyanti sÆraya÷ --- tamasa÷ parastÃt --- k«ayantam asya rajasa÷ parÃka ity-Ãdinà patnÅ-parijana-sthÃnÃ3dÅnÃæ nirdeÓÃd eva tathai9va santÅ7ty avagamyate / yathÃ0ha bhëya-kÃra --- yathÃ-bhÆta-vÃdi hi ÓÃstram iti / (136) etad-uktaæ bhavati --- yathà satyaæ j¤Ãnaæ anantaæ brahme7ti nirdeÓÃt paramÃ3tma-sva-rÆpaæ samasta-heya-pratyanÅkÃ1navadhikÃ1nantai1ka-tÃnatayÃ-paricchedyatayà ca sakale1tara-vilak«aïaæ tathà ya÷ sarva-j¤a÷ sarva-vit --- parÃ9sya Óaktir vividhai9va ÓrÆyate svÃbhÃvikÅ j¤Ãna-bala-kriyà ca --- tam eva bhÃntam anubhÃti sarvaæ tasya bhÃsà sarvam idaæ vibhÃtÅ7ty-Ãdi-nirdeÓÃn niratiÓayÃ1saækhyeyÃÓ ca guïÃ÷ sakale7tara-vilak«aïÃ÷ / tathÃ4ditya-varïam ity-Ãdi-nirdeÓÃd rÆpa-parijana-sthÃnÃ3dayaÓ ca sakale1tara-vilak«aïÃ÷ svÃ1sÃdhÃraïà anirdeÓya-sva-rÆpa-sva-bhÃvà iti / (137) vedÃ÷ pramÃïaæ ced vidhy-artha-vÃda-mantra-gataæ sarvam apÆrvam aviruddham artha-jÃtaæ yathÃ2vasthitam eva bodhayanti / prÃmÃïyaæ ca vedÃnÃm autpattikas tu ÓabdasyÃ7rthena saæbandha ity-uktam / yathÃ2gni-jalÃ3dÅnÃm au«ïyÃ3di-Óakti-yoga÷ svÃbhÃvika÷, yathà ca cak«ur-ÃdÅnÃm indriyÃïÃæ buddhi-viÓe«a-jana-Óakti÷ svÃbhÃvikÅ tathà ÓabdasyÃ7pi bodhana-Óakti÷ svÃbhÃvikÅ / na ca hasta-ce«ÂÃ4divat saæketa-mÆlaæ Óabdasya bodhakatvam iti vaktuæ Óakyam / anÃdy-anusaædhÃnÃ1vicchede 'pi saæketayit­-puru«Ã1j¤ÃnÃt / yÃni saæketa-mÆlÃni tÃni sarvÃïi sÃk«Ãd và paraæparayà và j¤Ãyante / na ca deva-dattÃ3di-Óabdavat kalpayituæ yuktam / te«u ca sÃk«Ãd và paraæparayà và saæketo j¤Ãyate / gavÃ3di-ÓabdÃnÃæ tv anÃdy-anusaædhÃnÃ1vicchede 'pi saæketÃ1j¤ÃnÃd eva bodhakatva-Óakti÷ svÃbhÃvikÅ / ato 'gny-ÃdÅnÃæ dÃhakatvÃ3di-Óaktivad indriyÃïÃæ bodhakatva-Óaktivac ca ÓabdasyÃ7pi bodhakatva-Óaktir ÃÓrayaïÅyà // (138) nanu cen indriyavac chabdasyÃ7pi bodhakatvaæ svÃbhÃvikaæ saæbandha-grahaïaæ bodhakatvÃya kim ity apek«ate, liÇgÃ3divad iti ucyate --- yathà j¤Ãta-saæbandha-niyamaæ dhÆmÃ3dy-agny-Ãdi-vij¤Ãna-janakaæ tathà j¤Ãta-saæbandha-niyama÷ Óabdo 'py artha-viÓe«a-buddhi-janaka÷ / evaæ tarhi Óabdo 'py artha-viÓe«asya liÇgam ity anumÃnaæ syÃt --- nai7vam / ÓabdÃ1rthayo÷ saæbandho bodhya-bodhka-bhÃva eva dhÆmÃ3dÅnÃæ tu saæbandhÃ1ntara iti tasya saæbandhasya j¤Ãna-dvÃreïa buddhi-janakatvam iti viÓe«a÷ / evaæ g­hÅta-saæbandhasya bodhakatva-darÓanÃd anÃdy-anusaædhÃnÃ1vicchede 'pi saæketÃ1j¤ÃnÃd bodhakatva-Óaktir eve7ti niÓcÅyate / (139) evaæ bodhakÃnÃæ pada-saæghÃtÃnÃæ saæsarga-viÓe«a-bodhakatvena vÃkya-ÓabdÃ1bhidheyÃnÃm uccÃraïa-kramo yatra puru«a-buddhi-pÆrvakas te pauru«eyÃ÷ Óabdà ity ucyante / yatra tu tad-uccÃraïa-krama÷ pÆrva-pÆrvo1ccaraïa-krama-janita-saæskÃra-pÆrvaka÷ sarvadÃ9pauru«eyÃs te ca vedà ity+ucyante / etad eva vedÃnÃm apauru«eyatvaæ nityatvaæ ca yat-pÆrvo1ccÃraïa-krama-janita-saæskÃreïa tam eva krama-viÓe«aæ sm­tvà tenai7va krameïo7ccÃryamÃïatvam / te cÃ7nupÆrvÅ-viÓe«eïa saæsthità ak«ara-rÃÓayo vedà ­g-yaju÷-sÃmÃ1tharva-bheda-bhinnà ananta-ÓÃkhà vartante / te ca vidhy-artha-vÃda-mantra-rÆpà vedÃ÷ para-brahma-bhÆta-nÃrÃyaïa-sva-rÆpaæ tad-ÃrÃdhana-prakÃrÃ1dhitÃt phala-viÓe«aæ ca bodhayanti / parama-puru«avat tat-sva-rÆpa-tad-ÃrÃdhana-tat-phala-j¤Ãpaka-vedÃ3khya-Óabda-jÃtaæ nityam eva / vedÃnÃm anantatvÃd duravagÃhatvÃc ca parama-puru«a-niyuktÃ÷ parama-r«aya÷ kalpe kalpe nikhila-jagad-upakÃrÃ1rthaæ vedÃ1rthaæ sm­tvà vidhy-artha-vÃda-mantra-mÆlÃni dharma-ÓÃstrÃïÅ7tihÃsa-purÃïÃni ca cakru÷ / laukikÃÓ ca Óabdà veda-rÃÓer uddh­tyai7va tat-tad-artha-viÓe«a-nÃmatayà pÆrvavat prayuktÃ÷ pÃraæparyeïa prayujyante / nanu ca vaidika eva sarve vÃcakÃ÷ ÓabdÃÓ cec chandasyai7vaæ bhëÃyÃm evam iti lak«aïa-bheda÷ katham upapadyate / ucyate --- te«Ãm eva ÓabdÃnÃæ tasyÃm evÃ7nupÆrvyÃæ vartamÃnÃæ tathai9va prayoga÷ / anyatra prayujyamÃnÃnÃm anyathe9ti na kaÓcid do«a÷ / (140) evam itihÃsa-purÃïa-dharma-ÓÃstro1pab­æhita-sÃÇga-veda-vedya÷ para-brahma-bhÆto nÃrÃyaïo nikhila-heya-pratyanÅka÷ sakale1tara-vilak«aïo 'paricchinna-j¤ÃnÃ3nandai1ka-sva-rÆpa÷ svÃbhÃvikÃ1navadhikÃ1tiÓayÃ1saækhyeya-kalyÃïa-guïa-gaïÃ3kara÷ sva-saækalpÃ1nuvidhÃyi-sva-rÆpa-sthiti-prav­tti-bheda-cid-acid-vastu-jÃto 'paricchedya-sva-rÆpa-sva-bhÃvÃ1nanta-mahÃ-vibhÆtir nÃnÃ-vidhÃ1nanta-cetanÃ1cetanÃ3tmaka-prapa¤ca-lÅlo2pakaraïa iti pratipÃditam / sarvaæ khalv idaæ brahma --- aitadÃtmyam idaæ sarvaæ --- tat tvam asi Óvetaketo --- enam eke vadanty agniæ maruto 'nyo prajÃpatim / indram eke pare prÃïam apare brahma ÓÃÓvatam // jyotÅæ«i ÓuklÃni ca yÃni loke trayo lokà loka-pÃlÃs trayÅ ca / trayo 'gnayaÓ cÃ8hutayaÓ ca pa¤ca sarve deva devakÅ-putra eva // tvaæ yaj¤as tvaæ va«aÂ-kÃras tvam oæ-kÃra÷ paraætapa÷ / ­tu-dhÃmà vasu÷ pÆrvo vasÆnÃæ tvaæ prajÃ-pati÷ // jagat-sarvaæ ÓarÅraæ te sthairyaæ te vasu-dhÃtalam / agni÷ kopa÷ prasÃdas te soma÷ ÓrÅvatsa-lak«aïa÷ // jyotÅæ«i vi«ïur bhuvanÃni vi«ïur vanÃni vi«ïur girayo diÓaÓ ca / nadya÷ samudrÃÓ ca sa eva sarvaæ yad asti yan nÃ7sti ca vipravarya // ity-Ãdi-sÃmÃnÃdhikaraïya-prayoge«u sarvai÷ Óabdai÷ sarva-ÓarÅratayà sarva-prakÃraæ brahmai7vÃ7bhidhÅyata iti co7ktam / satya-saækalapaæ paraæ brahma svayam eva bahu-prakÃraæ syÃm iti saækalpyÃ7cit-sama«Âi-rÆpa-mahÃ-bhÆta-sÆk«ma-vastu bhokt­-varga-samÆhaæ ca svasmin pralÅnaæ svayam eva vibhajya tasmÃd bhÆta-sÆk«mÃd vÃstuno mahÃ-bhÆtÃni s­«Âvà te«u ca bhokt­-vargÃ3tmatayà praveÓya taiÓcid adhi«Âhitair mahÃ-bhÆtair anyonya-saæs­«Âai÷ k­tsnaæ jagad vidhÃya svayam api sarvasyÃ8tmatayà praviÓya paramÃ3tmatvenÃ7vasthitaæ sarva-ÓarÅraæ bahu-prakÃram avati«Âhate / yad idaæ mahÃ-bhÆta-sÆk«maæ vastu tad eva prak­ti-ÓabdenÃ7bhidhÅyate / bhokt­-varga-samÆha eva puru«a-Óabdena co7cyate / tau ca prak­ti-puru«au paramÃ3tma-ÓarÅratayà paramÃ3tma-prakÃra-bhÆtau / tat-prakÃra÷ paramÃ3tmai9va prak­ti-puru«a-ÓabdÃ1bhideya÷ / so 'kÃmayata bahu syÃæ prajÃyeye7ti --- tat-s­«Âvà tad evÃ7nupraviÓat --- tad anupraviÓya sac ca tyac cÃ7bhavan niruktaæ cÃ7niruktaæ ca nilayanaæ cÃ7nilayanaæ ca vij¤Ãnaæ cÃ7vij¤Ãnaæ ca satyaæ cÃ7n­taæ ca satyam abhavad iti pÆrvo1ktaæ sarvam anayai9va Órutyà vyaktam / (141) brahma-prÃpty-upÃyaÓ ca ÓÃstrÃ1dhigata-tattva-j¤Ãna-pÆrvaka-sva-karmÃ1nug­hÅta-bhakti-ni«ÂhÃ-sÃdhyÃ1navadhikÃ1tiÓaya-priya-viÓadatama-pratyak«atÃ4pannÃ1nudhyÃna-rÆpa-para-bhaktir eve7ty-uktam / bhakti-ÓabdaÓ ca prÅti-viÓe«e vartate / prÅtiÓ ca j¤Ãna-viÓe«a eva / nanu ca sukhaæ prÅtir ity-anarthÃ1ntaram / sukhaæ ca j¤Ãna-viÓe«a-sÃdhyaæ padÃ1rthÃ1ntaram iti hi laukikÃ÷ / nai7vam / yena j¤Ãna-viÓe«eïa tat-sÃdhyam ity ucyate sa eva j¤Ãna-viÓe«a÷ sukham / (142) etad uktaæ bhavati --- vi«aya-j¤ÃnÃni sukha-du÷kha-madhya-sÃdhÃraïÃni / tÃni ca vi«ayÃ1dhÅna-viÓe«Ãïi tathà bhavanti / yena ca vi«aya-viÓe«eïa viÓe«itaæ j¤Ãnaæ sukhasya janakam ity abhimataæ tad-vi«ayaæ j¤Ãnam eva sukhaæ, tad-atireki padÃ1rthÃ1ntaraæ no7palabhyate / tenai7va sukhitva-vyavahÃro1papatteÓ ca / evaæ-vidha-sukha-sva-rÆpa-j¤Ãnasya viÓe«akatvaæ brahma-vyatiriktasya vastuna÷ sÃ1tiÓayam asthiraæ ca / brahmaïas tv anavadhikÃ1tiÓayaæ sthiraæ ce7ti / Ãnando brahme7ty ucyate / vi«ayÃ3yattatvÃj j¤Ãnasya sukha-sva-rÆpatayà brahmai7va sukham / tad idam Ãha --- raso vai sa÷ --- rasaæ he evÃ7yaæ labdhvÃ0nandÅ bhavatÅ7ti brahmai7va sukham iti brahma labdhvà sukhÅ bhavatÅ7ty-artha÷ / parama-puru«a÷ svenai7va svayam anavadhikÃ1tiÓaya-sukha÷ san parasyÃ7pi sukhaæ bhavati / sukha-sva-rÆpatvÃ1viÓe«Ãt / brahma yasya j¤Ãna-vi«ayo bhavati sa sukhÅ bhavatÅ7ty-artha÷ / tad evaæ parasya brahmaïo 'navadhikÃ1tiÓayÃ1saækhyeya-kalyÃïa-guïa-gaïÃ3karasya niravadyasyÃ7nanta-mahÃ-vibhÆter anavadhikÃ1tiÓaya-sauÓÅlya-saundarya-vÃtsalya-jala-dhe÷ sarva-Óe«itvÃd Ãtmana÷ Óe«atvÃt pratibaædhitayÃ9nusaædhÅyamÃnam anavadhikÃ1tiÓaya-prÅti-vi«ayaæ sat paraæ brahmai7vai7nam ÃtmÃnaæ prÃpayatÅ7ti / (143) nanu cÃ7tyanta-Óe«atai9vÃ8tmano 'navadhikÃ1tiÓaya-sukham ity-uktaæ bhavati / tad etat sarva-loka-viruddham / tathà hi sarve«Ãm eva cetanÃnÃæ svÃtantryam eva i«Âatamaæ d­Óyate, pÃratantryaæ du÷khataram / sm­tiÓ ca --- sarvaæ para-vaÓam du÷khaæ sarvam Ãtma-vaÓaæ sukham / tathà hi --- sevà Óva-v­ttir ÃkhyÃtà tasmÃt tÃæ parivarjayet / iti / tad idam anadhigata-dehÃ1tiriktÃ3tma-rÆpÃïÃæ ÓarÅrÃ3tmÃ1bhimÃna-vij­mbhitam / tathà hi --- ÓarÅraæ hi manu«yatvÃ3di-jÃti-guïÃ3Óraya-piï¬a-bhÆtaæ sva-tantraæ pratÅyate / tasminn evÃ7ham iti saæsÃriïÃæ pratÅti÷ / ÃtmÃ1bhimÃno yÃd­Óas tad-anuguïai9va puru«Ã1rtha-pratÅti÷ / siæha-vyÃghra-varÃha-manu«ya-yak«a-rak«a÷-piÓÃca-deva-dÃnava-strÅ-puæsa-vyavasthitÃ3tmÃ1bhimÃnÃnÃæ sukhÃni vyavasthitÃni / tÃni ca paraspara-viruddhÃni / tasmÃd ÃtmÃ1bhimÃnÃ1nuguïa-puru«Ã1rtha-vyavasthayà sarvaæ samÃhitam / Ãtma-sva-rÆpaæ tu devÃ3di-deha-vilak«aïaæ j¤Ãnai1kÃ3kÃram / tac ca para-Óe«atai2ka-sva-rÆpam / yathÃ2vasthitÃ3tmÃ1bhimÃne tad-anuguïai9va puru«Ã1rtha-pratÅti÷ / Ãtmà j¤Ãna-mayo 'mala iti sm­ter j¤Ãnai1kÃ3kÃratà pratipannà / patiæ viÓvasye7ty-Ãdi Óruti-guïai÷ paramÃ3tma-Óe«atai2kÃ3kÃratà ca pratÅtà / ata÷ siæha-vyÃghrÃ3di-ÓarÅrÃ3tmÃ1bhimÃnavat svÃtantryÃ1bhimÃno 'pi karma-k­ta-viparÅtÃ3tma-j¤Ãna-rÆpo veditavya÷ / ata÷ karma-k­tam eva parama-puru«a-vyatirikta-vi«ayÃïÃæ sukhatvam / ata eva te«Ãm alpatvam asthiratvaæ ca parama-puru«asyai7va svata eva sukhatvam / atas tad eva sthiram anavadhikÃ1tiÓayaæ ca --- kaæ brahma khaæ brahma --- Ãnando brahma --- satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahme7ti Órute÷ / brahma-vyatiriktasya k­tsnasya vastuna÷ sva-rÆpeïa sukhatvÃ1bhÃva÷ karma-k­tatvena cÃ7sthiratvaæ bhagavatà parÃÓareïo7ktam --- naraka-svarga-saæj¤e vai pÃpa-puïye dvijo1ttama / vastv ekam eva du÷khÃya sukhÃye8r«yÃ1gamÃya ca / kopÃya ca yatas tasmÃd vastu vastv-Ãtmakaæ kuta÷ // sukha-du÷khÃ3dy-ekÃ1nta-rÆpiïo vastuno vastutvaæ kuta÷ / tad-ekÃ1ntatà puïya-pÃpa-k­te9ty-artha÷ / evam aneka-puru«Ã1pek«ayà kasyacit sukham eva kasyacid du÷khaæ bhavatÅ7ty-avasthÃæ pratipÃdya, ekasminn api puru«e na vyavasthitam ity-Ãha --- tad eva prÅyate bhÆtvà punar-su÷khÃya jÃyate / tad eva kopÃya yata÷ prasÃdÃya ca jÃyate // tasmÃd du÷khÃ3tmakaæ nÃ7sti na ca kiæcit sukhÃ3tmakam / iti sukha-du÷khÃ3tmakatvaæ sarvasya vastuna÷ karma-k­taæ na vastu-sva-rÆpa-k­tam / ata÷ karmÃ1vasÃne tad apaitÅ7ty-artha÷ / (144) yat tu sarvaæ para-vaÓaæ du÷kham ity-uktaæ tat-parama-puru«a-vyatiriktÃnÃæ paraspara-Óe«a-Óe«i-bhÃvÃ1bhÃvÃt tad-vyatiriktaæ prati Óe«atà du÷kham eve7ty-uktam / sevà Óva-v­ttir ÃkhyÃte9ty atrÃ7py asevya-sevà Óva-v­ttir eve7ty-uktam / sa hy ÃÓramai÷ sado9pÃsya÷ samastair eka eva tv iti sarvair Ãtma-yÃthÃtmya-vedibhi÷ sevya÷ puru«o1ttama eka eva / yatho9ktaæ bhagavatà --- mÃæ ca yo 'vyabhicÃreïa bhakti-yogena sevate / sa guïÃn samatÅtyai7tÃn brahma-bhÆyÃya kalpate // itÅ7yam eva bhakti-rÆpà sevà brahma-vid Ãpnoti param --- tam evaæ vidvÃn am­ta iha bhavati --- brahma veda brahmai7va bhavatÅ7ty-Ãdi«u vedana-ÓabdenÃ7bhidhÅyata ity-uktam / yam evai7«a v­ïute tena labhya iti viÓe«aïÃd yam evai7«a v­ïuta iti bhavagatà varaïÅyatvaæ pratÅyate / varaïÅyaÓ ca priyatama÷ / yasya bhagavaty anavadhikÃ1tiÓayà prÅtir jÃyate sa eva bhagavata÷ priyatama÷ / tad uktaæ bhagavatà --- priyo hi j¤Ãnino 'ty-artham ahaæ sa ca mama priya÷ / iti / tasmÃt para-bhakti-rÆpÃ3pannam eva vedanaæ tattvato bhagavat-prÃpti-sÃdhanam / yatho9ktaæ bhagavatà dvaipÃyanena mok«a-dharme sarvo1pani«ad-vyÃkhyÃna-rÆpam --- na saæd­Óo ti«Âhati rÆpam asya na cak«u«Ã paÓyati kaÓcanai7nam / bhaktyà ca dh­tyà ca samÃhitÃ3tmà j¤Ãna-sva-rÆpaæ paripaÓyatÅ7tÅ7ha // dh­tyà samÃhitÃ3tmà bhaktyà puru«o1ttamaæ paÓyati --- sÃk«Ãtkaroti --- prÃpnotÅ7ty-artha÷ / bhaktyà tv anannyayà Óakya ity-anenÃ7ikÃrthyÃt / bhaktiÓ ca j¤Ãna-viÓe«a eve7ti sarvam upapannam / (145) sÃrÃ1sÃra-viveka-j¤Ã garÅyÃæso vimatsarÃ÷ / pramÃïa-tantrÃ÷ santÅ7ti k­to vedÃ1rtha-saÇgraha÷ //