Ramanuja: Vedarthasamgraha

Input by Sadanori ISHITOBI


ANALYTIC TEXT VERSION (BHELA conventions)


___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________

ANALYTIC VERSION according to BHELA conventions:

Sandhi markers:
(. =short vowel, - =long vowel)

in word-sandhi:
1: . .  e.g.: veda+anta = vedà1nta
2: - .
3: . -
4: - -
 
in sentence-sandhi:
7: . .  e.g.: ca+api = cà7pi
8: . -
9: - .
0: - -

*********************************************************************

(1)
a÷eùa-cid-acid-vastu-vi÷eùiõe ÷eùa-÷àyine /
nirmalà1nanta-kalyàõa-nidhaye viùõave namaþ //(1)

(2)
paraü brahmai7và7j¤aü bhrama-parigataü saüsarati tat-paro1pàdhy-àlãóhaü viva÷ama-÷ubhasyà8spadam iti /
÷ruti-nyàyà1petaü jagati vitataü mohanam idaü tamo yenà7pàstaü sa hi vijayate yàmuna-muniþ //(2)

(3)
a÷eùa-jagad-dhità1nu÷àsana-÷ruti-nikara-÷irasi samadhigato 'yam arthaþ jãva-paramà3tma-yàthàtmya-j¤àna-pårvaka-varõà3÷rama-dharme1tikartavyatàka-parama-puruùa-caraõa-yugala-dhyànà1rcana-praõàmà3dir atyartha-priyas tat-pràpti-phalaþ /

(4)
asya jãvà3tmano 'nàdy-avidyà-saücita-puõya-pàpa-råpa-karma-pravàha-hetuka-brahmà3di-sura-nara-tiryak-sthàvarà3tmaka-catur-vidha-deha-prave÷a-kçta-tat-tad-abhimàna-janità1varjanãya-bhava-bhaya-vidhvaüsanàya dehà1tiriktà3tma-svaråpa-tat-sva-bhàva-tad-antarayàmi-paramà3tma-sva-råpa-tat-sva-bhàva-tad-upàsana-tat-phala-bhåtà3tma-sva-råpà3virbhàva-pårvakà1navadhikà1ti÷ayà3nanda-brahmà1nubhava-j¤àpane pravçttaü hi vedànta-vàkya-jàtam, tat tvam asi / ayam àtmà brahma / ya àtmani tiùñhann àtmano 'ntaro yam àtmà na veda yasyà8tmà ÷arãraü ya àtmànam antaro yamayati sa ta àtmà1ntaryàmy amçtaþ / eùa sarva-bhåtà1ntar-àtmà1pahata-pàpmà divyo deva eko nàràyaõaþ / tam etaü vedà1nuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena tapasà9nà÷akena /
brahma-vid àpnoti param / tam evaü vidvàn amçta iha bhavati nà7nyaþ panthà ayanàya vidyata ity-àdikam /

(5)
jãvà3tmanaþ sva-råpaü deva-manuùyà3di-prakçti-pariõàma-vi÷eùa-råpa-nànà-vidha-bheda-rahitaü j¤ànà3nandai1ka-guõaü, tasyai7tasya karma-kçta-devà3di-bhede 'padhvaste sva-råpa-bhedo vàcàm agocaraþ sva-saüvedyaþ, j¤àna-sva-råpam ity etàvad eva nirde÷yam / tac ca sarveùàm àtmanàü samànam /

(6)
evaü-vidha-cid-acid-àtmaka-prapa¤casyo7dbhava-sthiti-pralaya-saüsàra-nirvartanai1ka-hetu-bhåtaþ samasta-heya-pratyanãkà1nanta-kalyàõatayà ca sve1tara-samasta-vastu-vilakùaõa-sva-råpo 'navadhikà1ti÷ayà1saükhyeya-kalyàõa-guõa-gaõaþ sarvà3tma-para-brahma-para-jyotiþ-para-tattva-paramà3tma-sad-àdi-÷abda-bhedair nikhila-vedànta-vedyo bhagavàn nàràyaõaþ puruùo1ttama ity antaryàmi-sva-råpam / asya ca vaibhava-pratipàdana-paràþ ÷rutayaþ sve1tara-samasta-cid-acid-vastu-jàtà1ntar-àtmatayà nikhila-niyamanaü tac-chakti-tad-aü÷a-tad-vibhåti-tad-råpa-tac-charãra-tat-tanu-prabhçtibhiþ ÷abdais tat-sàmànàdhikaraõyena ca pratipàdayanti /

(7)
tasya vaibhava-pratipàdana-paràõàm eùàü sàmànàdhikaraõyà3dãnàü vivaraõe pravçttàþ kecana nirvi÷eùa-j¤àna-màtram eva brahma, tac ca nitya-mukta-sva-prakà÷a-sva-bhàvam api tat tvam asy àdi-sàmànàdhikaraõyà1vagata-jãvà1ikyaü, brahmai7và7j¤aü badhyate mucyate ca, nirvi÷eùa-cin-màtrà1tireke3÷vare3÷itavyà3dy-ananta-vikalpa-råpaü kçtsnaü jagan-mithyà, ka÷cid baddhaþ, ka÷cin mukta ity iyam avasthà na vidyate / itaþ pårvaü kecana muktà ity ayam artho mithyà / ekam eva ÷arãraü jãvavan nirjãvànã7taràõi, tac-charãraü kim iti na vyavasthitam, àcàryo j¤ànasyo7padeùñà mithyà ÷àstraü ca mithyà ÷àstra-pramàtà ca mithyà ÷àstra-janyaü j¤ànaü
ca mithyà --- etat sarvaü mithyà-bhåtenai7va ÷àstreõà7vagamyata iti varõayanti /

(8)
apare tv apahata-pàpmatvà3di-samasta-kalyàõa-guõo1petam api brahmai7tenai7và7ikyà1vabodhena kenacid upàdhi-vi÷eùeõa saübaddhaü badhyate mucyate ca nànà-vidha-mala-råpa-pariõàmà3spadaü ce7ti vyavasthitàþ /

(9)
anye punar aikyà1vabodha-yàthàtmyaü varõayantaþ svàbhàvika-nirati÷ayà1parimito1dàra-guõa-sàgaraü brahmai7va sura-nara-tiryak-sthàvara-nàraki-svargy-apavargi-cetaneùu sva-bhàvato vilakùaõam avilakùaõaü ca viyad-àdi-nànà-vidha-mala-råpa-pariõàmà3spadaü ce7ti pratyavatiùñhante /

(10)
tatra prathama-pakùasya ÷ruty-artha-paryàlocana-parà duùparihàràn doùàn udàharanti / prakçta-paràmar÷i-tac-chabdà1vagata-sva-saükalpa-kçta-jagad-udaya-vibhava-vilayà3dayas tad+aikùata bahu syàü prajàyeye7ty-àrabhya san-målàþ somye7màþ sarvàþ prajàþ sad-àyatanàþ sat-pratiùñhà ity-àdibhiþ padaiþ pratipàditàs tat-saübandhitayà prakaraõà1ntara-nirdiùñàþ sarva-j¤atà-sarva-÷aktitva-sarve3÷varatva-sarva-prakàratva-samà1bhyadhika-nivçtti-satya-kàmatva-satya-saükalpatva-sarvà1vabhàsakatvà3dy-anavadhikà1ti÷ayà1saükhyeya-kalyàõa-guõa-gaõà apahata-pàpme9ty-àdy-aneka-vàkyà1vagata-nirasta-nikhila-doùatà ca sarve tasmin pakùe
vihanyante /

(11)
atha syàt --- upakrame 'py eka-vij¤ànena sarva-vij¤àna-mukhena kàraõasyai7va satyatàü pratij¤àya tasya kàraõa-bhåtasyai7va brahmaõaþ satyatàü vikàra-jàtasyà7satyatàü mçd-dçùñàntena dar÷ayitvà satya-bhåtasyai7va brahmaõaþ sad eva somye7dam agra àsãd ekam evà7dvitãyam iti sajàtãya-vijàtãya-nikhila-bheda-nirasanena nirvi÷eùatai9va pratipàdità / etac chodhakàni prakaraõà1ntara-gata-vàkyàny api satyaü j¤ànam anantaü brahma, niùkalaü niùkriyaü nirguõaü, vij¤ànam ànandam ity-àdãni sarva-vi÷eùa-pratyanãkai1kà3kàratàü bodhayanti / na cai7kà3kàratà-bodhane padànàü paryàyatà / ekatve 'pi vastunaþ sarva-vi÷eùa-pratyanãkato2pasthàpanena
sarva-padànàm arthavattvàd iti /

(12)
nai7tad evam / eka-vij¤ànena sarva-vij¤ànaü sarvasya mithyàtve sarvasya j¤àtavyasyà7bhàvàn na setsyati / satyatva-mithyàtvayor ekatà-prasaktir và / api tv eka-vij¤ànena sarva-vij¤ànaü sarvasya tad-àtmakatvenai7va satyatve sidhyati /

(13)
ayam arthaþ --- ÷vetaketuü pratyàha stabdho 'sy uta tam àde÷am apràkùya iti paripårõa iva lakùyase tàn àcàryàn prati tam apy àde÷aü pçùñavàn asã7ti / àdi÷yate 'nene7ty àde÷aþ / àdeùaþ pra÷àsanam / etasya và akùarasya gàrgi såryà-candramasau vidhçtau tiùñhata ity àdibhir aikyarthyàt / tathà ca mànavaü vacaþ --- pra÷àsitàraü sarveùàm ity-àdi / atrà7py ekam eve7ti jagad-upàdànatàü pratipàdyà7dvitãya-padenà7dhiùñhàtara-nivàraõàd asyai7và7dhiùñhàtçtvam api pratipàdyate /atas taü pra÷àsitàraü jagad-upàdàna-bhåtam api pçùñavàn asi yena ÷rutena matena vij¤àtenà7÷rutam amatam avij¤ànaü ÷rutaü
mataü vij¤àtaü bhavatã7ty uktaü syàt / nikhila-jagad-udaya-vibhava-vilayà3di-kàraõa-bhåtaü sarva-j¤atva-satya-kàmatva-satya-saükalpatva-parimito1dàra-guõa-gaõa-sàgaraü kiü brahmà7pi tvayà ÷rutam iti hàrdo bhàvaþ / tasya nikhila-kàraõatayà kàraõam eva nànà-saüsthàna-vi÷eùa-saüsthitaü kàryam ity ucyata iti kàraõa-bhåta-såkùma-cid-acid-vastu-÷arãraka-brahma-vij¤ànena kàrra-bhåtam akhilaü jagad vij¤àtaü bhavatã7ti hçdi nidhàya yenà7÷rutaü ÷rutaü bhavaty amataü matam avij¤àtaü vij¤àtaü syàd iti putraü prati pçùñavàn pità / tad etat-sakalasya vastu-jàtasyai7ka-kàraõatvaü pitç-hçdi
nihitam ajànan putraþ paraspara-vilakùaõeùu vastuùv anyasya j¤ànena tad-anya-vij¤ànasyà7ghañamànatàü buddhvà paricodayati --- kathaü nu bagavaþ sa àde÷a iti /

(14)
paricoditaþ punas tad eva hçdi nihitaü j¤ànà3nandà1malatvai1ka-sva-råpam aparicchedya-màhàtmyaü satya-saükalpatva-mi÷rair anavadhikà1ti÷ayà1saükhyeya-kalyàõa-guõa-gaõair juùñam avikàra-sva-råpaü paraü brahmai7va nàma-råpa-vibhàgà1narha-såkùma-cid-acid-vastu-÷arãraü sva-lãlàyai sva-saükalpenà7nanta-vicitra-sthira-trasa-sva-råpa-jagat-saüsthànaü svà1ü÷enà7vasthitam iti /

(15)
taj-j¤ànenà7sya nikhilasya j¤àtatàü bruvaül loka-dçùñaü kàrya-kàraõayor ananyatvaü dar÷ayituü dçùñàntam àha --- yathà somyai7kena mçt-piõóena sarvaü mçn-mayaü vij¤àtaü syàd vàcà0rambhaõaü vikàro nàma-dheyaü mçttike9ty eva satyam iti / ekam eva mçd-dravyaü svai1ka-de÷ena nànà-vyavahàrà3spadatvàya ghaña-÷aràvà3di-nànà-saüsthànà1vasthà-råpa-vikàrà3pannaü nànà-nàma-dheyam api mçttikà-saüsthàna-vi÷eùatvàn mçd-dravyam eve7ttham avasthitaü na vastv-antaram iti / yathà mçt-piõóa-vij¤ànena tat-saüsthàna-vi÷eùa-råpam ghaña-÷aràvà3di sarvaü j¤àtam eva bhavatã7ty-arthaþ /

(16)
tataþ kçtsnasya jagato brahmai1ka-kàraõatàm ajànan putraþ pçcchati --- bhagavàüs tv eva me tad bravãtv iti / tataþ sarva-j¤aü sarva-÷akti brahmai7va sarva-kàraõam ity upadi÷an sa hovàca sad eva somye7dam agra àsãd ekam evà7dvitãyam iti / atre7dam iti jagan nirdiùñam / agra iti ca sçùñeþ pårva-kàlaþ / tasmin kàle jagataþ sad-àtmakatàü sad eve7ti pratipàdya, tat-sçùñi-kàle 'py avi÷iùñam iti kçtvai9kam eve7ti sad-àpannasya jagatas tadànãm avibhakta-nàma-råpatàü pratipàdya tat-pratipàdanenai7va sato jagad-upàdànatvaü pratipàditam iti sva-vyatirikta-nimitta-kàraõam advitãya-padena pratiùiddham /

(17)
tam àde÷am pràkùyo yenà7÷rutaü ÷rutaü bhavatã7ty-àdàv eva pra÷àstitai9va jagad-upàdànam iti hçdi nihitam idànãm abhivyaktam / svayam eva jagad-upàdànaü jagan-nimittaü ca sat tad aikùata bahu syàü prajàyeye7ti / tad etac-chabda-vàcyaü paraü brahma sarva-j¤aü sarva-÷akti satya-saïkalpam avàpta-samasta-kàmam api lãlà2rthaü vicitrà1nanta-cid-acin-mi÷ra-jagad-råpeõà7ham eva bahu syàü tad-arthaü prajàyeye7ti svayam eva saükalpya svà1ü÷ai1ka-de÷àd eva viyad-àdi-bhåtàni sçùñvà punar api sai9va sac-chabdà1bhihità parà devatai9vam aikùata hantà7ham imàs tisro devatà anena jãvenà8tmanà9nupravi÷ya nàma-råpe vyàkaravàõã7ti / anena jãvenà8tmane9ti -- jãvasya
brahmà3tmakatvaü pratipàdya brahmà3tma-jãvà1nuprave÷àd eva kçtsnasyà7cid-vastunaþ padà1rthatvam evaü-bhåtasyai7va sarvasya vastuno nàma-bhàktvam iti ca dar÷ayati / etad-uktaü bhavati --- jãvà3tmà tu brahmaõaþ ÷arãratayà prakàratvàd brahmà3tmakaþ / yasyà8tmà ÷arãram iti ÷ruty-antaràt / evaü-bhåtasya jãvasya ÷arãratayà prakàra-bhåtàni deva-manuùyà3di-saüsthànàni vastånã7ti brahmà3tmakàni tàni sarvàõi / ato devo manuùyo ràkùasaþ pa÷ur mçgaþ pakùã vçkùo latà kàùñhaü ÷ilà tçõaü ghañaþ paña ity-àdayaþ sarve prakçti-pratyaya-yogenà7bhidhàyakatayà prasiddhàþ ÷abdà loke tat-tad-vàcyatayà
pratãyamàna-tat-tat-saüsthàna-vastu-mukhena tad-abhimàni-jãva-tad-antaryàmi-paramà3tma-paryanta-saüghàtasyai7va vàcakà iti /

(18)
evaü samasta-cid-acid-àtmaka-prapa¤casya sad-upàdànatà-san-nimittatà-sad-àdhàratà-san-niyamyatà-sac-cheùatà4di sarvaü ca san-målàþ somye7màþ sarvàþ prajàþ sad-àyatanàþ sat-pratiùñhà ity-àdinà vistareõa pratipàdya kàrya-kàraõa-bhàvà3di-mukhenà7itadàtmyam idaü sarvaü tat-satyam iti kçtsnasya jagato brahmà3tmakatvam eva satyam iti pratipàdya kçtsnasya jagataþ sa evà8tmà kçtsnaü jagat tasya ÷arãraü tasmàt tvaü-÷abda-vàcyam api jãva-prakàraü brahmai7ve7ti sarvasya brahmà3tmakatvaü pratij¤àtaü tat tvam asã7ti jãva-vi÷eùa upasaühçtam /

(19)
etad uktaü bhavati / aitad-àtmyam idaü sarvam iti cetanà1cetana-prapa¤cam idaü sarvam iti nirdi÷ya tasya prapa¤casyai7ùa àtme9ti pratipàditaþ, prapa¤co1dde÷ena brahmà3tmakatvaü patipàditam ity-arthaþ / tad idaü brahmà3tmakatvaü kim àtma-÷arãra-bhàveno7ta sva-råpeõe7ti vivecanãyam / sva-råpeõa ced brahmaõaþ satya-saïkalpà3dyaþ --- tad aikùata bahu syaü prajàyeye7ty upakramà1vagatà bàdhità bhavanti / ÷arãrà3tma-bhàvena ca tad àtmakatvaü ÷ruty-antaràd vi÷eùato 'vagatam antaþpraviùñaþ ÷àstà janànàü sarvà3tme9ti pra÷àsitçtva-råpà3tmatvena sarveùàü janànàm antaþpraviùño
'taþ sarvà3tmà sarveùàü janànàm àtmà sarvaü cà7sya ÷arãram iti vi÷eùato j¤àyate brahmà3tmakatvam / ya àtmani tiùñhann àtmano 'ntaro yam àtmà na veda yasyà7tmà ÷arãraü ya àtmànam antaro yamayati sa ta àtmà1ntaryàmy-amçta iti ca / atrà7py anena jãvenà8tmane9tã7dam eva j¤àyata iti pårvam evo7ktam / ataþ sarvasya cid-acid-vastuno brahma-÷arãratvàt sarva-prakàraü sarva-÷abdair brahmai7và7bhidhãyata iti tat tvam iti sàmànàdhikaraõyena jãva-÷arãratayà jãva-prakàraü brahmai7và7bhihitam /

(20)
evam abhihite saty ayam artho j¤àyate --- tvam iti yaþ pårvaü dehasyà7dhiùñhàtçtayà pratãtaþ sa paramà3tma-÷arãratayà paramà3tma-prakàra-bhåtaþ paramà3tma-paryantaþ / atas tvam iti ÷abdas tvat-prakàra-vi÷iùñaü tvad-antaryàmiõam evà8caùña iti / anena jãvenà7tmanà9nupravi÷ya nàma-råpe vyàkaravàõã7ti brahmà3tmakatayai9va jãvasya ÷arãriõaþ sva-nàma-bhàktvàt tat tvam iti sàmànàdhikaraõya-pravçttayor dvayor api padayor brahmai7va vàcyam / tatra ca tat-padaü jagat-kàraõa-bhåtaü sakala-kalyàõa-guõa-gaõà3karaü nirvadyaü nirvikàram àcaùñe / tvam iti ca tad eva brahma jãvà1ntaryàmi-råpeõa sa-÷arãra-prakàra-vi÷iùñam àcaùñe / tad evaü pravçtti-nimitta-bhedenai7kasmin
brahmaõy eva tat tvam iti dvayoþ padayor vçttir uktà / brahmaõo niravadyaü nirvikàraü sakala-kalyàõa-guõa-gaõà3karatvaü jagat-kàraõatvaü cà7bàdhitam /

(21)
a÷ruta-vedàntàþ puruùàþ padà1rthàþ sarve jãvà3tmana÷ ca brahmà3tmakà iti na pa÷yati sarva-÷abdànàü ca kevaleùu tat-tat-padà1rtheùu vàcyai1ka-de÷eùu vàcya-paryavasànaü manyante / idànãü vedànta-vàkya-÷ravaõena brahma-kàryatayà tad-antaryàmitayà ca sarvasya brahmà3tmakatvaü sarva-÷abdànàü tat-tat-prakàra-saüsthita-brahma-vàcitvaü ca jànanti / nanv evaü gavà3di-÷abdànàü tat-tat-padà1rtha-vàcitayà vyutpattir bàdhità syàt / nai7vaü sarve ÷abdà acij-jãva-vi÷iùñasya paramà3tmano vàcakà ity uktam / nàma-råpe vyàkaravàõã7ty atra / tatra laukikàþ puruùàþ ÷abdaü vyàharantaþ
÷abda-vàcye pradhànà1ü÷asya paramà3tmanaþ pratyakùà3dy-aparicchedyatvàd vàcyai1ka-de÷a-bhåte vàcya-samàptiü manyante / vedànta-÷ravaõena ca vyutpattiþ påryate / evam eva vaidikàþ sarve ÷abdàþ paramà3tma-paryantàn svà1rthàn bodhayanti / vaidikà eva sarve ÷abdà vedà3dav uddhçtyo7ddhçtya pareõai7va brahmaõà sarva-padà1rthàn pårvavat sçùñvà teùu paramà3tma-paryanteùu pårvavan nàmatayà prayuktàþ / tad àha manuþ ---
sarveùàü tu nàmàni karmàõi ca pçthak pçthak /
veda-÷abdebhya evà8dau pçthak-saüsthà÷ ca nirmame //
iti / saüsthàþ saüsthànàni råpàõã7ti yàvat / àha ca bhagavàn parà÷araþ ---
nàma råpaü bhåtànàü kçtyànàü prapa¤canam /
veda-÷abdebhya evà8dau daivà3dãnàü cakàra saþ //
iti / ÷ruti÷ ca --- såryà-candra-masau dhàtà yathà-pårvam akalpayad iti / såryà3dãn pårvavat parikalpya nàmàni ca pårvavac cakàra ity-arthaþ /

(22)
evaü jagad-brahmaõor ananyatvaü prapa¤citam / tenai7kena j¤àtena sarvasya j¤àtato 'papàdità bhavati / sarvasya brahma-kàryatva-pratipàdanena tad-àtmakatayai9va satyatvaü nà7nyathe9ti tat satyam ity-uktam / yathà dçùñànte sarvasya mçd-vikàrasya mçd-àtmanai9va satyatvam /

(23)
÷odhaka-vàkyàny api niravadyaü sarva-kalyàõa-guõà3karaü paraü brahma bodhayanti / sarva-pratyanãkà3kàratà-bodhane 'pi tat-tat-pratyanãkà3kàratàyàü bhedasyà7varjanãyatvàn na nirvi÷eùa-vastu-siddhiþ /

(24)
nanu ca j¤àna-màtraü brahme7ti pratipàdite nirvi÷eùa-j¤àna-màtraü brahme7ti ni÷cãyate / nai7vaü / sva-råpa-niråpaõa-dharma-÷abdà hi dharma-mukhena sva-råpam api pratipàdayanti / gavà3di-÷abdavat / tad àha såtra-kàraþ --- tad-guõa-sàratvàt tad-vyapade÷aþ pràj¤avat / yàvad àtma-bhàvitatvàc ca na doùa iti / j¤ànena dharmeõa sva-råpam api niråpitaü na j¤àna-màtraü brahme7ti / katham idam avagamyata iti ced yaþ sarva-j¤aþ sarva-vid ity-àdi-j¤àtçtva-÷ruteþ paràsya ÷aktir vividhai9va ÷råyate svàbhàvikã j¤àna-bala-kriyà ca / vij¤àtàram are kena vijànãyàd ity-àdi-÷ruti-÷ata-samadhigatam idam / j¤ànasya dharma-màtratvàd dharma-màtrasyai7kasya vastutva-pratipàdanà1nupapatte÷ ca / ataþ satya-j¤ànà3di-padàni
svà1rtha-bhåta-j¤ànà3di-vi÷iùñam eva brahma pratipàdayanti / tat tvam iti dvayor api padayoþ svà1rtha-prahàõena nirvi÷eùa-vastu-sva-råpo1pasthàpana-paratve mukhyà1rtha-parityàga÷ ca /

(25)
nanv aikye tàtparya-ni÷cayàn na lakùaõà-doùaþ / so 'yaü deva-datta itivat / yathà so 'yam ity atra sa iti ÷abdena de÷à1ntara-kàlà1ntara-saübandhã puruùaþ pratãyata ayam iti ca saünihita-de÷a-vartamàna-kàla-saübandhã, tayoþ sàmànàdhikaraõyenà7ikyaü pratãyate / tatrai7kasya yugapad-viruddha-de÷a-kàla-saübandhitayà pratãtir na ghañata iti dvayor padayoþ sva-råpa-màtro1pasthàpana-paratvaü sva-råpasya cà7ikyaü pratipadyata iti cen nai7tad evam / so 'yaü deva-datta ity atrà7pi lakùaõà-gandho na vidyate / virodhà1bhàvàt / ekasya bhåta-vartamàna-kriyà-dvaya-saübaüdho na viruddhaþ / de÷à1ntara-sthitir bhåtvà saünihita-de÷a-sthitir
vartate / ato bhåta-vartamàna-kriyà-dvaya-saübandhitayà9ikya-pratipàdanam aviruddham / de÷a-dvaya-virodha÷ ca kàla-bhedena parihçtaþ / lakùaõàyàm api na dvayor api padayor lakùaõà-samà÷rayaõam / etenai7va lakùitena virodha-parihàràt / lakùaõà2bhàva evo7ktaþ / de÷à1ntara-saübandhitayà bhåtasyai7và7nya-de÷a-saübandhitayà vartamànatvà1virodhàt /

(26)
evam atrà7pi jagat-kàraõa-båtasyai7va parasya brahmaõo jãvà1ntaryàmitayà jãvà3tmatvam aviruddham iti pratipàditam / yathà bhåtayor eva hi dvayor aikyaü sàmànàdhikaraõyena pratãyate / tat-parityàgena sva-råpa-màtrà1ikyaü na sàmànàdhikaraõyà1rthaþ --- bhinna-pravçtti-nimittànàü ÷abdànàm ekasminn arthe vçttiþ sàmànàdhikaraõyam iti hi tad-vidaþ / tathà-bhåtayor aikyam upapàditam asmàbhiþ / upakrama-virodhy-upasaühàra-padena vàkya-tàtparya-ni÷caya÷ ca na ghañate / upakrame hi tad aikùata bahu syàm ity-àdinà satya-saükalpatvaü jagad-eka-kàraõatvam apy uktam / tad-virodhi cà7vidyà4÷rayatvà3di brahmaõaþ /

(27)
api cà7rtha-bheda-tat-saüsarga-vi÷eùa-bodhana-kçta-pada-vàkyasya sva-råpatà4labdha-pramàõa-bhàvasya ÷abdasya nirvi÷eùa-vastu-bodhanà1sàmarthàn na nirvi÷eùa-vastuni ÷abdaþ pramàõam / nirvi÷eùa ity-àdi-÷abdàs tu kenacid vi÷eùeõa vi÷iùñatayà9vagatasya vastuno vastv-antara-gata-vi÷eùa-niùedha-paratayà bodhakàþ / itarathà teùam apy anavabodhakatvam eva / prakçti-pratyaya-råpeõa padasyai7và7neka-vi÷eùa-garbhatvàd aneka-padà1rtha-saüsarga-bodhakatvàc ca vàkyasya /

(28)
atha syàt --- nà7smàbhir nirvi÷eùe svayaü-prakà÷e vastuni ÷abdaþ pramàõam ity ucyate / svataþsiddhasya pramàõà1napekùatvàt / sarvaiþ ÷abdais tad-uparàga-vi÷eùà j¤àtçtvà3dayaþ sarve nirasyante / sarveùu vi÷eùeùu nivçtteùu vastu-màtram anavacchinnaü svayaü-prakà÷aü svata evà7vatiùñhata iti / nai7tad evam / kena ÷abdena tad-vastu nirdi÷ya tad-gata-vi÷eùà nirasyante / j¤apti-màtra-÷abdene7ti cen na / so 'pi savi÷eùam eva vastv-avalambate / prakçti-pratyaya-råpeõa vi÷eùa-garbhatvàt / j¤à avabodhana iti sa-karmakaþ sa-kartçkaþ kriyà-vi÷eùaþ kriyà2ntara-vyàvartaka-sva-bhàva-vi÷eùa÷
ca prakçtyà9vagamyate / pratyayena ca liïga-saükhyà4dayaþ / svataþ-siddhàv apy etat-sva-bhàva-vi÷eùa-virahe siddhir eva na syàt / anya-sàdhana-sva-bhàvatayà hi j¤apteþ svataþ-siddhir ucyate /

(29)
brahma-sva-råpaü kçtsnaü sarvadà svayam eva prakà÷ate cen na tasminn anya-dharmà1dhyàsaþ saübhavati / na hi rajju-sva-råpe 'vabhàsamàne sarpatvà3dir adhyasyate / ata eva hi bhavadbhir àcchàdikà1vidyà9bhyupagamyate / tata÷ ca ÷àstrãya-nivartaka-j¤ànasya brahmaõi tirohità1ü÷o viùayaþ / anyathà tasya nivartakatvaü ca na syàt / adhiùñhànà1tireki-rajjutva-prakà÷anena hi sarpatvaü bàdhyate / eka÷ ced vi÷eùo j¤àna-màtre vastuni ÷abdenà7bhidhãyate sa ca brahma-vi÷eùaõaü bhavatã7ti sarva-÷ruti-pratipàdita-sarva-vi÷eùaõa-vi÷iùñaü brahma bhavati /

(30)
ataþ pràmàõikànàü na kenà7pi pramàõena nirvi÷eùa-vastu-siddhiþ / nirvikalpaka-pratyakùe 'pi savi÷eùam eva vastu pratãyate / anyathà savikalpake so 'yam iti pårvà1vagata-prakàra-vi÷iùña-pratyayà1nupapatteþ / vastu-saüsthàna-vi÷eùa-råpatvàd gotvà3der nirvikalpata-da÷àyàm api sasaüsthànam eva vastv ittham iti pratãyate / dvitãyà3di-pratyayeùu tasya saüsthàna-vi÷eùasyà7neka-vastu-niùñhatà-màtraü pratãyate / saüsthàna-råpa-prakàrà3khyasya padà1rthasyà7neka-vastu-niùñhatayà9neka-vastu-vi÷eùaõatvaü dvitãyà3di-pratyayà1vagamyam iti dvitãyà3di-pratyayàþ savikalpakà ity ucyante / ata evai7kasya padà1rthasya bhinnà1bhinnatva-råpeõa
dvy-àtmakatvaü viruddhaü pratyuktam / saüsthànasya saüsthàninaþ prakàratayà padà1rthà1ntaratvam / prakàratvàd eva pçthak-siddhy-anarhatvaü pçthag-anupalambha÷ ce7ti na dvy-àtmakatva-siddhiþ /

(31)
api ca nirvi÷eùa-vastv-àdinà svayaüprakà÷e vastuni tad-uparàga-vi÷eùàþ sarvaiþ ÷abdair nirasyanta iti vadatà ke te ÷abdà niùedhakà iti vaktavyam / vàcà0rambhaõaü vikàro nàma-dheyaü mçttike9ty eva satyam iti vikàra-nàma-dheyayor vàcà0rambhaõa-màtratvàt / yat tatra kàraõatayo9palakùyate vastu-màtraü tad eva satyam anyad asatyam itã7yaü ÷rutir vadatã7ti cen nai7tad upapadyate / ekasmin vij¤àte sarvaü vij¤àtaü bhavatã7ti pratij¤àte 'nya-j¤ànenà7nya-j¤ànà1saübhavaü manvànasyai7kam eva vastu vikàrà3dy-avasthà-vi÷eùeõa pàramàrthikenai7va nàma-råpam avasthitaü cet tatrai7kasmin vij¤àte tasmàd vilakùaõa-saüsthànà1ntaram api tad eve7ti
tatra dçùñànto 'yaü nidar÷itaþ / nà7tra kasyacid vi÷eùasya niùedhakaþ ko 'pi ÷abdo dç÷yate / vàcà0rambhaõam iti vàcà vyavahàreõà8rabhyata ity àrambhaõam / piõóa-råpeõà7vasthitàyàþ mçttikàyà nàma và9nyad-vyavahàra÷ cà7nyaþ / ghaña-÷aràvà3di-råpeõà7vasthitàyàs tasyà eva mçttikàyà anyàni nàma-dheyàni vyavahàrà÷ cà7nyad-da÷àþ / tathà9pi sarvatra mçttikà-dravyam ekam eva nànà-saüsthàna-nànà-nàma-dheyàbhyàü nànà-vyavahàreõa cà8rabhyata ity-etad eva satyam ity anenà7nya-j¤ànenà7nya-j¤àna-saübhavo nidar÷itaþ / nà7tra kiücid vastu niùidhyata iti pårvam evà7yam arthaþ prapa¤citaþ /

(32)
api ca yenà7÷rutaü ÷rutam ity-àdinà brahma-vyatiriktasya sarvasya mithyàtvaü pratij¤àtaü ced yathà somyai7kena mçt-piõóene7ty-àdi-dçùñàntaþ sàdhya-vikalaþ syàt / rajju-sarpà3divan mçttikà-vikàrasya ghaña-÷aràvà3der asatyatvaü ÷vetaketoþ ÷u÷råùoþ pramàõà1ntareõa yuktyà cà7siddham ity etad api siùàdhayiùitam iti cet / yathe9ti dçùñàntayo9pàdànaü na ghañate /

(33)
sad eva somye7dam agra àsãd ekam evà7dvitãyam evà7dvitãyam ity atra sad evai7kam eve7ty avadhàraõa-dvayenà7dvitãyam ity anena ca san-màtrà1tireki-sajàtãya-vijàtãyàþ sarve vi÷eùà niùiddhà iti pratãyata iti cenn etad evam / kàrya-kàraõa-bhàvà1vasthà-dvayà1vasthitasyai7kasya vastuna ekà1vasthà2vasthitasya j¤ànenà7vasthà2ntarà1vasthitasyà7pi vastv-aikyena j¤àtatàü dçùñàntena dar÷ayitvà ÷vetaketor apraj¤àtaü sarvasya brahma-kàraõatvaü ca vaktuü sad eva somye7dam ity àrabdham / idam agre sad evà8sãd iti / agra iti kàla-vi÷eùaþ / idaü-÷abda-vàcyasya prapa¤casya sad-àpatti-råpàü kriyàü sadravyatàü ca vadati / ekam eve7ti cà7sya nànà-nàma-råpa-vikàra-prahàõam / etasmin pratipàdite 'sya jagataþ
sad-upàdànatà pratipàdità bhavati / anyatro7pàdàna-kàraõasya sva-vyatiriktà1dhiùñhàtr-apekùà-dar÷ane 'pi sarva-vilakùaõatvàd asya sarva-j¤asya brahmaõaþ sarva-÷akti-yogo na viruddha ity advitãya-padam adhiùñhàtr-antaraü nivàrayati / sarva-÷akti-yuktatvàd eva brahmaõaþ / kà÷cana ÷rutayaþ prathamam upàdàna-kàraõatvaü pratipàdya nimitta-kàraõam api tad eve7ti pratipàdayanti / yathe9yaü ÷rutiþ / anyà÷ ca ÷rutayo brahmaõo nimitta-kàraõatvam anuj¤àyà7syai7vo7pàdànatà4di katham iti paricodya, sarva-÷akti-yuktatvàd upàdàna-kàraõaü tad-itarà1÷eùo1pakaraõaü ca brahmai7ve7ti pariharanti --- kiüsvid vanaü ka u sa vçkùa àsãd yato dyàvà-pçthivã
niùñakùur-maõãùiõo manasà pçcchated utdyad adhyatiùñhad bhuvanàni dhàrayan / brahma vanaü brahma sa vçkùa àsãd yato dyàvà-pçthivã niùñatakùur manãùiõo manasà vibravãmi vaþ brahmà1dhyatiùñhad bhuvanàni / dhàrayann iti sàmànyato dçùñena virodham à÷aïkya brahmaõaþ sarva-vilakùaõatvena parihàra uktaþ / ataþ sad eva somye7dam agra àsãd ity atrà7py agra ity-àdy-aneka-vi÷eùà brahmaõo pratipàditàþ / bhavad-abhimata-vi÷eùa-niùedha-vàcã ko 'pi ÷abdo na dç÷yate / praty uta jagad-brahmaõoþ kàrya-kàraõa-bhàva-j¤àpanàyà7gra iti kàla-vi÷eùa-sad-bhàvaþ / àsãd iti kriyà-vi÷eùo,
jagad-upàdànatà jagan-nimittatà ca, nimitto1pàdànayor bheda-nirasanena tasyai7va brahmaõaþ sarva-÷akti-yoga÷ ce7ty apraj¤àtaþ sahasra÷o vi÷eùà eva pratipàditàþ /

(34)
yato vàstava-kàrya-kàraõa-bhàvà3di-vij¤àne pravçttam ata evà7sad eve7dam agra àsãd ity-àrabhyà7sat-kàrya-vàda-niùedha÷ ca kriyate --- kutas tu khalu somyai7vaü syàd iti / pràg-asata utpattir ahetuke9ty-arthaþ / tad evo7papàdayati --- katham asataþ saj jàyete7ti / asata utpannam asad-àtmakam eva bhavatã7ty-arthaþ / yathà mçd utpannaü ghañà3dikaü mçd-àtmakam / sata utpattir nàma vyavahàra-vi÷eùa-hetu-bhåto 'vasthà-vi÷eùa-yogaþ /

(35)
etad uktaü bhavati / ekam eva kàraõa-bhåtaü dravyam avasthà2ntara-yogena kàryam ity ucyata ity eka-vij¤ànena sarva-vij¤ànaü pratipipàdayiùitam / tad asat-kàrya-vàde na setsyati / tathà hi nimitta-samavàyy-asamavàyi-prabhçtiþ kàraõair avayavy-àkhyaü kàryaü dravyà1ntaram evo7tpadyata iti kàraõa-bhåtàd vastunaþ kàryasya vastv-antaratvàn na taj-j¤ànenà7sya j¤àtatà katham api saübhavatã7ti / katham avayavi dravyà1ntaraü nirasyata iti cet / kàraõa-gatà1vasthà2ntara-yogasya dravyà1ntaro1tpatti-vàdinaþ saüpratipannasyai7vai7katva-nàmà1ntarà3der upapàdakatvàd dravyà1ntarà1dar÷anàc ce7ti kàraõam evà7vasthà2ntarà3pannaü kàryam ity ucyata ity uktam /

(36)
nanu niradhiùñhàna-bhramà1saübhava-j¤àpanàyà7sat-kàrya-vàda-niràsaþ kriyate / tathà hy ekaü cid-råpaü satyam evà7vidyàc chàditaü jagad-råpeõa vivartata ity avidyà4÷rayatvàya måla-kàraõaü satyam ity abhyupagantavyam ity asat-kàrya-vàda-niràsaþ / nai7tad evam / eka-vij¤ànena sarva-vij¤àna-pratij¤à-dçùñànta-mukhena sat-kàrya-vàdasyai7va prasaktatvàd ity uktam / bhavat-pakùe niradhiùñhàna-bhramà1saübhavasya durupapàdatvàc ca / yasya hi cetana-gata-doùaþ pàramàrthiko doùà3÷rayatvaü ca pàramàrthikaü tasya pàramàrthika-doùeõa yuktasyà7pàramàrthika-gandharva-nagarà3di-dar÷anam upapannaü, yasya tu doùa÷ cà7pàramàrthiko
doùà3÷rayatvaü cà7pàramàrthikaü tasyà7pàramàrthikenà7py à÷rayeõa tad upapannam iti bhavat-pakùe na niradhiùñhàna-bhramà1saübhavaþ /

(37)
÷odhakeùv api satyaü j¤ànam anantaü brahma, ànando brahme7ty-àdiùu vàkyeùu sàmànyàdhikaraõya-vyutpatti-siddhà1neka-guõa-vi÷iùñai1kà1rthà1vabodhanam aviruddham iti sarva-guõa-vi÷iùñaü brahmà7bhidhãyata iti pårvam evo7ktam /

(38)
athà7ta àde÷o ne7ti ne7tã7ti bahudhà niùedho dçùyata iti cet / kim atra niùidhyata iti vaktavyam / dve vàva brahmaõo råpe mårtaü cai7và7mårtaü ce7ti mårtà1mårtà3tmakaþ prapa¤caþ sarvo 'pi niùidhyata iti cen nai7vam / brahmaõo råpatayà9praj¤àtaü sarvaü råpatayo9padi÷ya punar tad eva niùeddhum ayuktam / prakùàlanàd dhi païkasya dåràd aspar÷anaü varam iti nyàyàt / kas tarhi niùedha-vàkyà1rthaþ / såtra-kàraþ svayam eva vadati --- prakçtai1tàvattvaü hi pratiùedhati tato bravãti ca bhåya iti / uttaratra atha nàma-dheyaü saty asya satyaü pràõà vai satyaü teùàm eùa satyam iti satyà3di-guõa-gaõasya
pratipàditatvàt pårva-prakçtai1tàvan-màtraü na bhavati brahme7ti, brahmaõa etàvan-màtratà pratiùidhyata iti såtrà1rthaþ /

(39)
ne7ha nànà9sti kiücane7ty-àdinà nànàtva-pratiùedha eva dçùyata iti cet / atrà7py uttaratra sarvasya va÷ã sarvasye8÷ana iti satya-saïkalpatva-sarve3÷varatva-pratipàdanàc cetana-vastu-÷arãra ã÷vara iti sarva-prakàra-saüsthitaþ sa eka eve7ti tat-pratyanãkà-brahmà3tmaka-nànàtvaü pratiùiddhaü na bhavad-abhimatam / sarvàsv evaü-prakàràsu ÷rutiùv iyam eva sthitir iti na kvacid api brahmaõaþ savi÷eùatva-niùedhaka-vàcã ko 'pi ÷abdo dç÷yate /

(40)
api ca nirvi÷eùa-j¤àna-màtraü brahma tac cà8chàdikà1vidyà-tirohita-sva-råpaü sva-gata-nànàtvaü pa÷yatã7ty ayam artho na ghañate / tirodhànaü nàma prakà÷a-nivàraõam / sva-råpà1tireki-prakà÷a-dharmà1nabhyupagamena prakà÷asyai7va sva-råpatvàt sva-råpa-nà÷a eva syàt / prakà÷a-paryàyaü j¤ànaü nityaü sa ca prakà÷o 'vidyà-tirohita iti bàli÷a-bhàùitam idam / avidyayà prakà÷a-tirohita iti prakà÷o7tpatti-pratibandho vidyamànasya vinà÷o và / prakà÷asyà7nutpàdyatvàd vinà÷a eva syàt / prakà÷o nityo nirvikàras tiùñhatã7ti cet / satyàm apy avidyàyàü brahmaõi na kiücit tirohitam iti nànàtvaü pa÷yatã7ti bhavatàm ayaü vyavahàraþ satsv anirvacanãya eva /

(41)
nanu ca bhavato 'pi vij¤àna-sva-råpa àtmà1bhyupagantavyaþ / sa ca svayaü-prakà÷aþ / tasya ca devà3di-sva-råpà3tmà1bhimàne sva-råpa-prakà÷a-tirodhànam ava÷yam à÷rayaõãyam / sva-råpa-prakà÷e sati svà3tmany àkàrà1ntarà1dhyàsà1yogàt / ato bhavata÷ cà7yaü samàno doùaþ / kiü cà7smàkam ekasminn evà8tmani bhavad-udãritaü durghañatvam bhavatàm àtmà1nantyà1bhyupagamàt sarveùv ayaü doùaþ pariharaõãyaþ /

(42)
atro7cyate --- svabhàvato mala-pratyanãkà1nanta-j¤ànà3nandai1ka-svaråpaü svàbhàvikà1navadhikà1ti÷ayà1parimito1dàra-guõa-sàgaraü nimeùa-kàùñhà-kalà-muhårtà3di-parà1rdha-paryantà1parimita-vyavaccheda-sva-råpa-sarvo1tpatti-sthiti-vinà÷à3di-sarva-pariõàma-nimitta-bhåta-kàla-kçta-pariõàmà1spaùñà1nanta-mahà-vibhåti sva-lãlà-parikara-svà1ü÷a-bhåtà1nanta-baddha-mukta-nànà-vidha-cetana-tad-bhogya-bhåtà1nanta-vicitra-pariõàma-÷akti-cetane1tara-vastu-jàtà1ntaryàmitva-kçta-sarva-÷akti-÷arãratva-sarva-prakar÷à1vasthànà1vasthitaü paraü brahmai7va vedyaü,
tat-sàkùàtkàra-kùama-bhagavad-dvaipàyana-parà÷ara-vàlmãki-manu-yàj¤avalkya-gautamà3pastamba-prabhçti-muni-gaõa-praõãta-vidhy-artha-vàda-mantra-sva-råpa-veda-måle1tihàsa-puràõa-dharma-÷àstro1pabhçühita-paramà1rtha-bhåtà1nàdi-nidhanà1vicchinna-pàñha-saüpradàya-rg-yajuþ-sàmà1tharva-råpà1nanta-÷àkhaü vedaü cà7bhyupagacchatàm asmàkaü kiü na setsyati / yatho9ktaü bhagavatà dvaipàyanena mahàbhàrate ---
yo màm ajam anàdiü ca vetti loka-mahe4÷varam /
dvàv imau puraùau loke kùara÷ cà7kùara eva ca /
kùaraþ sarvàõi bhåtàni kåña-stho 'kùara ucyate //
uttamaþ puruùas tv anyaþ paramà3tme9ty udàhçtaþ /
yo loka-trayam àvi÷ya vibhartya-vyaya ã÷varaþ //
kàlaü ca pacate tatra na kàlas tatra vai prabhåþ /
ete vai nirayàs tàta sthànasya paramà3tmanaþ //
avyaktà3di-vi÷eùà1ntaü pariõàma-rddhi-saüyuktam /
krãóà harer idaü sarvaü kùaram ity avadhàryatàm //
kçùõa eva hi lokànàm utpattir api cà7pyayaþ /
kçùõasya hi kçte bhåtam idaü vi÷vaü carà7caram //
iti / kçùõasya hi kçta iti kçùõasya ÷eùa-bhåtaü sarvam ity-arthaþ /
bhagavatà parà÷areõà7py uktam ---
÷uddhe mahà-vibhåty-àkhye pare brahmaõi ÷abdyate /
maitreya bhagavac-chabdaþ sarva-kàraõa-kàraõe //
j¤àna-÷akti-balà1i÷varya-vãrya-tejàüsy a÷eùataþ /
bhagavac-chabda-vàcyàni vinà heyair guõà3dibhiþ //
evam eùa mahà-÷abdo maitreya bhagavàn iti /
parama-brahma-bhåtasya vàsudevasya nà7nya-gaþ //
tatra påjya-padà1rtho1kti-paribhàùà-samanvitaþ /
÷abdo 'yaü no7pacàreõa tv anyatra hy upacàrataþ //
evaü-prakàram amalaü satyaü vyàpakam akùayam /
samasta-heya-rahitaü viùõv-àkhyaü paramaü padam //
kalà-muhårtà3di-maya÷ ca kàlo na yad-vibhåteþ pariõàma-hetuþ //
krãóato bàlakasye7va ceùñàs tasya ni÷àmaya //
ity-àdi / manunà9pi ---
pra÷àsitàraü sarveùàm aõãyàüsam aõãyasàm /
ity-uktam / yàj¤avalkyenà7pi ---
kùetrasye8÷vara-j¤ànàd vi÷uddhiþ paramà matà /
iti / àpastambenà7pi --- påþ pràõinaþ sarva eva guhà3÷ayasye7ti / sarve pràõino guhà3÷ayas paramà3tmanaþ påþ --- puraü ÷arãram ity-arthaþ / pràõina iti sa-jãvà3tma-bhåta-saüghàtaþ /

(43)
nanu ca kim anenà7óambareõa / codyaü tu na parihçtam / ucyate / evam abhyupagacchatàm asmàkam àtma-dharma-bhåtasya caitanyasya svàbhàvikasyà7pi karmaõà pàramàrthikaü saükocaü vikàsaü ca bruvatàü sarvam idaü parihçtam / bhavas tu prakà÷a eva sva-råpam iti prakà÷o na dharma-bhåtas tasya saükoca-vikàsau và nà7byupagamyete / prakà÷a-prasàrà1nutpattim eva tirodhàna-bhåtàþ karmà3dayaþ kurvanti / avidyà cet tirodhànaü tirodhàna-bhåtatayà9vidyayà sva-råpa-bhåta-prakà÷a-nà÷a iti pårvam evo7ktam / asmàkaü tv avidyà-råpeõa karmaõà sva-råpa-nitya-dharma-bhåta-prakà÷aþ saükucitaþ / tena devà3di-sva-råpà3tmà1bhimàno bhavatã7ti vi÷eùaþ / yatho9ktam
---
avidyà karma-saüj¤ànyà tçtãyà ÷aktir iùyate //
yathà kùetra-÷aktiþ sà veùñità nçpa sarva-gà /
saüsàra-tàpàn akhilàn avàpnoty atisaütatàn //
tayà tirohitatvàc ca ÷aktiþ kùetra-j¤a-saüj¤ità /
sarva-bhåteùu bhå-pàle tàratamyena vartate //
iti / kùetra-j¤ànàü sva-dharma-bhåtasya j¤ànasya karma-saüj¤à2vidyayà saükocaü vikàsaü ca dar÷ayati /

(44)
api cà7cchàdikà1vidyà ÷rutibhi÷ cà7ikyo1pade÷a-balàc ca brahma-sva-råpa-tirodhàna-heya-doùa-råpà3÷rãyate tasyà÷ ca mithyà-råpatvena prapa¤cavat-sva-dar÷ana-måla-doùà1pekùatvàt / na sà mithyà dar÷ana-måla-doùaþ syàd iti brahmai7va mithyà-dar÷ana-målaü syàt / tasyà÷ cà7nàditve 'pi mithyà-råpatvàd eva brahma-dç÷yatvenai7và7nàditvàt tad-dar÷ana-måla-paramà1rtha-doùà1nabhyupagamàc ca brahmai7va tad-dar÷ana-målaü syàt / tasya nityatvàd anirmokùa eva /

(45)
ata eve7dam api nirastam --- ekam eva ÷arãraü jãvavat, nirjãvànã7taràõi ÷arãràõi svapna-dçùña-nànà-vidhà1nanta-÷arãràõàü yathà nirjãvatvam / tatra svapne draùñuþ ÷arãram ekam eva jãvavat / tasya svapna-velàyàü dç÷ya-bhåta-nànà-vidha-÷arãràõàü nirjãvatvam eva / anenai7kenai7va parikalpitatvàj jãvà mithyà-bhåtà iti brahmaõà sva-sva-råpa-vyatiriktasya jãva-bhàvasya sarva-÷arãràõàü ca kalpitatvàd ekasminn api ÷arãre ÷arãravaj jãva-bhàvasya ca mithyà-råpatvàt sarvàõi ÷arãràõi mithyà-råpàõi, tatra jãva-bhàva÷ ca mithyà-råpa ity ekasya ÷arãrasya tatra jãva-bhàvasya ca na ka÷cid vi÷eùaþ / asmàkaü tu svapne draùñuþ sva-÷arãrasya tasminn àtma-sad-bhàvasya ca prabodha-velàyàm abàdhitatvàn anyeùàü
÷arãràõàü tad-gata-jãvànàü ca bàdhitatvàt te sarve mithyà-bhåtàþ sva-÷arãram ekaü tasmi¤ jãva-bhàva÷ ca paramà1rtha iti vi÷eùaþ /

(46)
api ca kena và vidyà-nivçttiþ sà kãdç÷ã9ti vivecanãyam / aikya-j¤ànaü nivartakaü nivçtti÷ cà7nirvacanãya-pratyanãkà3kàre9ti cet / anirvacanãya-pratyanãkaü nirvacanãyaü tac ca sad và9sad và dvi-råpaü và koñy-antaraü na vidyate / brahma-vyatirekeõai7tad-abhyupagame punar avidyà na nivçttà syàt / brahmai7va cen nivçttis tat-pràg apy avi÷iùñam iti vedànta-j¤ànàt pårvam eva nivçttiþ syàt / aikya-j¤ànaü nivartakaü tad-abhàvàt saüsàra iti bhavad-dar÷anaü vihanyate / 

(47)
ki¤ ca nivartaka-j¤ànasyà7py avidyà-råparvàt tan-nivartanaü kene7ti vaktavyam / nivartaka-j¤ànaü sve7tara-samasta-bhedaü nivartya kùaõikatvàd eva svayam eva vina÷yati dàvà1nala-viùa-nà÷ana-viùà1ntaravad iti cen na / nivartaka-j¤ànasya brahma-vyatiriktatvena tat-sva-råpa-tad-utpatti-vinà÷ànàü mithyà-råpatvàt tad-vinà÷a-råpà vidyà tiùñhaty eve7ti tad-vinà÷a-dar÷anasya nivartakaü vaktacyam eva / dàvà1gny-àdãnàm api pårvà1vasthà-virodhi-pariõàma-paraüparà1varjanãyai9va /

(48)
api ca cin-màtra-brahma-vyatirikta-kçtsna-niùedha-viùaya-j¤ànasya ko 'yaü j¤àtà / adhyàsa-råpa iti cen na / tasya niùedhatayà nivartaka-j¤àna-karmatvàt tat-kartçtvà1nupapatteþ / brahma-sva-råpa eve7ti cen na / brahmaõo nivartaka-j¤ànaü prati j¤àtçtvaü kiü sva-råpam utà7dhyastam / adhyastaü ced ayam adhyàsas tan-måla-vidyà2ntaraü ca nivartaka-j¤àna-viùayatayà tiùñhaty eva / tan-nivartakà1ntarà1bhyupagame tasyà7pi tri-råpatayà9navasthai9va / sarvasya hi j¤ànasya tri-råpakatva-virahe j¤ànatvam eva hãyate / kasyacit kaücanà7rtha-vi÷eùaü prati siddhi-råpatvàt / j¤ànasya tri-råpatva-virahe bhavatàü sva-råpa-bhåta-j¤ànavan nivartaka-j¤ànam apy anivartakaü syàt / brahma-sva-råpasyai7va
j¤àtçtvà1bhyupagame 'smadãya eva pakùaþ parigçhãtaþ syàt / nivartaka-j¤àna-sva-råpa-j¤àtçtvaü ca sva-nivartyà1ntargatam iti vacanaü bhåtala-vyatiriktaü kçtsnaü chinnaü deva-dattene7ty asyàm eva chedana-kriyàyàm asyà÷ chedana-kriyàyà÷ chettçtvasya ca chedyà1ntarbhàva-vacanavad upahàsyam /

(49)
api ca nikhila-bheda-nivartakam idam aikya-j¤ànaü kena jàtam iti vimar÷anãyam / ÷rutyai9ve7ti cen na / tasyà brahma-vyatiriktàyà avidyà-parikalpitatvàt prapa¤ca-bàdhaka-j¤ànasyo7tpàdakatvaü na saübhavati / tathà hi duùña-kàraõa-jàtam api rajju-sarpa-j¤ànaü na duùña-kàraõa-janyena rajjur iyaü na sarpa iti j¤ànena bàdhyate / rajju-sarpa-j¤àna-bhaye vartamàne kena-cid-bhràntena puruùeõa rajjur iyaü na sarpa ity-ukte 'py ayaü bhrànta iti j¤àte sati tad-vacanaü rajju-sarpa-j¤ànasya bàdhakaü na bhavati bhayaü ca na nivartate / prayojaka-j¤ànavataþ ÷ravaõa-velàyàm eva hi brahma-vyatiriktatvena ÷ruter api bhrànti-målatvaü j¤àtam iti / nivartaka-j¤ànasya j¤àtus tat-sàmagrã-bhåta-÷àstrasya ca brahma-vyatiriktatayà
yadi bàdhyatvam ucyate hanta tarhi prapa¤ca-nivçtter mithyàtvam àpatatã7ti prapa¤casya satyatà syàt / svapna-dçùña-puruùa-vàkyà1vagata-pitr-àdi-maraõasya mithyàtvena pitr-àdi-satyatàvat / ki¤ca tat tvam asy àdi-vàkyaü na prapa¤casya bàdhakam / bhrànti-målatvàd bhrànta-prayukta-rajju-sarpa-bàdhaka-vàkyavat /

(50)
nanu ca svapne kasmiü÷cid bhaye vartamàne svapna-da÷àyàm evà7yaü svapna iti j¤àte sati pårva-bhaya-nivçttir dçùñà / tadvad atrà7pi saübhavatã7ti / nai7vam / svapna-velàyàm eva so 'pi svapna iti j¤àte sati punar-bhayà1nivçttir eva dçùñe9ti na ka÷cid vi÷eùaþ /

(51)
÷ravaõa-velàyàm eva so'pi svapna iti j¤àtam eve7ty-uktam / yad api ce7dam uktaü bhrànti-parikalpitatvena mithyà-råpam api ÷àstram advitãyaü brahme7ti bodhayati tasya sato brahmaõo viùayasya pa÷càt tan-abàdhà1dar÷anàd brahma susthitam eve7ti / tad ayuktam / ÷ånyam eva tat tvam iti vàkyena tasyà7pi bàdhitatvàt / idaü bhrànti-måla-vàkyam iti cet / sad advitãyaü brahme7ti vàkyam api bhrànti-målam iti tvayai9vo7ktam / pa÷càt tan-abàdhà1dar÷anaü tu sarva-÷ånya-vàkyasyai7ve7ti vi÷eùaþ / sarva-÷ånya-vàdino brahma-vyatirikta-vastu-mithyàtva-vàdina÷ ca sva-pakùa-sàdhana-pramàõa-pàramàrthyà1nabyupagamenà7bhiyuktair vàdà1nadhikàra eva pratipàditaþ / adhikàro 'nabhyupàyatvàn na vàde ÷ånya-vàdinaþ / iti /

(52)
api ca pratyakùa-dçùñasya prapa¤casya mithyàtvaü kena pramàõena sàdhyate / pratyakùasya doùa-målatvenà7nyathà-siddhi-saübhavàn nirdoùaü ÷àstram ananyathà-siddhaü pratyakùasya bàdhakam iti cet / kena doùeõa jàtaü pratyakùam ananta-bheda-viùayam iti vaktavyam / anàdi-bheda-vàsanà4khya-doùa-jàtaü pratyakùam iti cet / hanta tarhy anenai7va doùeõa jàtaü ÷àstram apã7ty eka-doùa-målatvàc chàstra-pratyakùayor na bàdhya-bàdhaka-bhàva-siddhiþ /

(53)
àkà÷a-vàyv-àdi-bhåta-tad-àrabdha-÷abda-spar÷à3di-yukta-manuùyatvà3di-saüsthàna-saüsthita-padà1rtha-gràhi pratyakùam / ÷àstraü tu pratyakùà3dy-aparicchedya-sarvà1ntarà3tmatva-satyatvà3dy-ananta-vi÷eùaõa-vi÷iùña-brahma-sva-råpa-tad-upàsanà3dy-àràdhana-prakàra-tat-pràpti-pårvaka-tat-prasàda-labhya-phala-vi÷eùa-tad-aniùña-karaõa-måla-nigraha-vi÷eùa-viùayam iti na ÷àtra-pratyakùayor virodhaþ / anàdi-nidhanà1vicchinna-pàña-saüpradàyatà4dy-aneka-guõa-vi÷iùñasya ÷àstrasya balãyastvaü vadatà pratyakùa-pàramàrthyam ava÷yam abhyupagantavyam ity alam anena ÷ruti-÷ata-vitati-vàta-vega-paràhata-kudçùñi-duùña-yukti-jàla-tåla-nirasanene7ty
uparamyate /

(54)
dvitãye tu pakùa upàdhi-brahma-vyatirikta-vastv-antarà1nabhyupagamàd brahmaõy evo7pàdhi-saüsargàd aupàdhikàþ sarve doùà brahmaõy eva bhaveyuþ / tata÷ cà7pahata-pàpmatvà3di-nirdoùatva-÷rutayaþ sarve vihanyante /

(55)
yathà ghañà3kà÷à3deþ paricchinnatayà mahà4kà÷àd vailakùaõyaü paraspara-bheda÷ ca dç÷yate --- tatra-sthà guõà và doùà và9navacchinne mahà4kà÷e na saübadhyante evam upàdhi-kçta-bheda-vyavasthita-jãva-gatà doùà anupahite pare brahmaõi na saübadhyanta iti cet / nai7tad upapadyate / niravayavasyà8kà÷asyà7navacchedyasya ghañà3dibhi÷ chedà-saübhavàt tenai7và8kà÷ena ghañà3dayaþ saüyuktà iti brahmaõo 'py acchedyatvàd brahmai7vo7pàdhi-saüyuktaü syàt / ghaña-saüyuktà3kà÷a-prade÷o 'nyasmàd àkà÷a-prade÷àd bhidyata ic cet / àkà÷asyai7kasyai7va prade÷a-bhedena ghañà3di-saüyogàd ghañà3dau gacchati tasya ca prade÷a-bhedasyà7niyama iti tadvad brahmaõy eva prade÷a-bhedà1niyameno7pàdhi-saüsargàd
upàdhau gacchati saüyukta-viyukta-brahma-prade÷a-bhedàc ca brahmaõy evo7pàdhi-saüsargaþ kùaõe kùaõe bandha-mokùau syàtàm iti santaþ parihasanti /

(56)
niravayavasyai7và8kà÷asya ÷rotre1ndriyatve 'pã7ndriya-vyavasthàvad brahmaõy api vyavastho9papadyata iti cet / na vàyu-vi÷eùa-saüskçta-karõa-prade÷a-saüyuktasyai7và8kà÷a-prade÷asye7ndriyatvàt tasya ca prade÷à1ntarà1bhede 'pã7ndriya-vyavastho9papadyate / àkà÷asya tu sarveùàü ÷arãreùu gacchat sva-niyamena sarva-prade÷a-saüyoga iti brahmaõy upàdhi-saüyoga-prade÷à1niyama eva /

(57)
àkà÷asya sva-råpeõai7va ÷rotre1ndriyatvam abhyupagamyà7pã7ndriya-vyavastho9katà / paramà1rthatas tv àkà÷o na ÷rotre1ndriyam / vaikàrikàd ahaü-kàràd ekàda÷e1ndriyàõi jàyanta iti hi vaidikàþ / yatho9ktaü bhagavatà parà÷areõa ---
taijasànã7ndriyàõy àhur devà vaikàrikà da÷a /
ekàda÷aü mana÷ cà7tra devà vaikàrikàþ smçtàþ // iti /
ayam arthaþ / vaikàrikas taijaso bhåtà3dir iti tri-vidho 'haükàraþ / sa ca kramàt sàttviko ràjasas tàmasa÷ ca / tatra tàmasàd bhåtà3der àkà÷à3dãni bhåtàni jàyanta iti sçùñi-kramam uktvà taijasàd ràjasàd ahaükàràd ekada÷e1ndriyàõi jàyanta iti para-matam upanyasya sàttvikà1haükàràd vaikàrikànã7ndriyàõi jàyanta iti sva-matam ucyate --- devà vaikàrikàþ smçtà iti / devà indriyàõi / evam indriyàõàm àhaükàrikàõàü bhåtai÷ cà7py àyanaü mahà-bhàrata ucyate / bhautikatve 'pã7ndriyàõàm àkà÷à3di-bhåta-vikàratvàd evà8kà÷à3di-bhåta-pariõàma-vi÷eùà vyavasthità eva ÷arãravat puruùàõàm indriyàõi bhavantã7ti brahmaõy acchedye niravayave nirvikàre tv aniyamenà7nanta-heyo1pàdhi-saüsarga-doùo duùparihara
eve7ti ÷raddadhànànàm evà7yam pakùa iti ÷àstra-vido na bahu manyante / sva-råpa-pariõàmà1bhyupagamàd avikàratva-÷rutir bàdhyate / niravadyatà ca brahmaõaþ ÷akti-pariõàma iti cet / ke9yaü ÷aktir ucyate / kiü brahma-pariõàma-råpà / uta brahmaõo 'nanyà kà9pã7ti / ubhaya-pakùe 'pi sva-råpa-pariõàmo 'varjanãya eva /

(58)
tçtãye 'pi pakùe jãva-brahmaõor bhedavad abhedasya cà7bhyupagamàt tasya ca tad-bhàvàt saubhari-bhedavac ca svà1vatàra-bhedavac ca sarvasye8÷vara-bhedatàt sarve jãva-gatà doùàs tasyai7va syuþ / etad uktaü bhavati / ã÷varaþ sva-råpeõai7va sura-nara-tiryak-sthàvarà3di-bhedenà7vasthita iti hi tad-àtmakatva-varõanaü kriyate / tathà saty eka-mçt-piõóà3rabdha-ghaña-÷aràvà3di-gatàny udakà3haraõà3dãni sarva-kàryàõi yathà tasyai7va bhavanti, evaü sarva-jãva-gata-sukha-duþkhà3di sarvam ã÷vara-gatam eva syàt /

(59)
ghaña-÷aràvà3di-saüsthànà1nupayukta-mçd-dravyaü yathà kàryà1ntarà1nvitam evam eva sura-pa÷u-manujà3di-jãvatvà1nupayukte3÷varaþ sarva-j¤aþ satya-saükalpatvà3di-kalyàõa-guõà3kara iti cet satyaü sa eve8÷vara ekenà7ü÷ena kalyàõa-guõa-gaõà3karaþ sa evà7nyenà7ü÷ena heya-guõà3kara ity uktam / dvayor aü÷ayor ã÷varà1vi÷eùàt / dvav aü÷au vyavasthitav iti cet / kas tena làbhaþ / ekasyai7và7nekà1ü÷ena nitya-duþkhitvàd aü÷à1ntareõa sukhitvam api ne8÷varatvàya kalpate / yathà deva-dattasyai7kasmin haste candana-païkà1nulepa-keyåra-kañakà1ïgulãyà1laükàras tasyai7và7nyasmin haste mudgarà1bhighàtaþ kàlà1nala-jvàlà1nuprave÷a÷ ca tadvad eve8÷varasya
syàd iti brahmà1j¤àna-pakùàd api pàpãyàn ayaü bhedà1bheda-pakùaþ / aparimita-duþkhasya pàramàrthikatvàt saüsàriõàm anantatvena dustaratvàc ca /

(60)
tasmàd vilakùaõo 'yaü jãvà1ü÷a iti cet / àgato 'si tarhi madãyaü panthànam / ã÷varasya sva-råpeõa tàdàtmya-varõane syàd ayaü doùaþ / àtma-÷arãra-bhàvena tu tàdàtmya-pratipàdane na ka÷cid doùaþ / praty uta nikhila-bhuvana-niyamanà3dir mahàn ayaü guõa-gaõaþ pratipàdito bhavati / sàmànàdhikaraõyaü ca mukhya-vçttam /

(61)
api cai7kasya vastuno bhinnà1bhinnatvaü viruddhatvàn na saübhavatã7ty-uktam / ghañasya pañàd bhinnatve sati tasya tasminn abhàvaþ / abhinnatve sati tasya ca bhàva iti / ekasmin kàle cai7kasmin de÷e cai7kasya hi padà1rthasya yugapat-sad-bhàvo 'sad-bhàva÷ ca viruddhaþ /

(62)
jàty-àtmanà bhàvo vyakty-àtmanà cà7bhàva iti cet / jàter muõóena cà7bhàve sati khaõóe muõóasyà7pi sad-bhàva-prasaïgaþ / khaõóena ca jàter abhinnatve sad-bhàvo bhinnatve cà7sad-bhàvaþ a÷ve mahi÷atvasyai7ve7ti virodho duùparihara eva / jàty-àder vastu-saüsthànatayà vastunaþ prakàratvàt prakàra-prakàriõo÷ ca padà1rthà1ntaratvaü prakàrasya pçthak-siddhy-anarhatvaü pçthag-anupalambha÷ ca tasya ca saüsthànasya cà7neka-vastuùu prakàratayà9vasthita÷ ce7ty-àdi pårvam uktam /

(63)
so 'yam iti buddhiþ prakàrà1ikyàd ayam api daõóã9ti buddhimat / ayam ca jàty-àdi-prakàro vastuno bheda ity ucyate / tad-yoga eva vastuno bhinnam iti vyavahàra-hetur ity-arthaþ / sa ca vastuno bheda-vyavahàra-hetuþ svasya ca saüvedanavat / yathà saüvedanaü vastuno vyavahàra-hetuþ svasya vyavahàra-hetu÷ ca bhavati /

(64)
ata eva san-màtra-gràhi pratyakùaü na bheda-gràhã7ty-àdi-vàdà nirastàþ / jàty-àdi-saüsthàna-saüsthitasyai7va vastunaþ pratyakùeõa gçhãtatvàt tasyai7va saüsthàna-råpa-jàty-àdeþ pratiyogy-apekùayà bheda-vyavahàra-hetutvàc ca / sva-råpa-pariõàma-doùa÷ ca pårvam evo7ktaþ /

(65)
yaþ pçthivyàü tiùñhan pçthivyà antaro yaü pçthivã na veda yasya pçthivã ÷arãraü yaþ pçthivãm antaro yamayati eùa ta àtmà1ntaryàmy-amçtaþ / ya àtmani tiùñhann àtmano 'ntaro ya àtmà na veda yasyà8tmà ÷arãraü ya àtmànam antaro yamayati eùa ta àtmà1ntaryàmy-amçtaþ / yaþ pçthivãm antare saücaran yasya pçthivã ÷arãraü yaü pçthivã na vede7ty-àdi --- yo 'kùaram antare saücaran yasyà7kùaraü ÷arãraü akùaraü na veda --- yo mçtyum antare saücaran yasya mçtyuþ ÷arãraü yaü mçtyur na veda --- eùa sarva-bhåtà1ntarà3tmà1pahata-pàpmà
divyo deva eko nàràyaõaþ / dvà suparõà sayujà sakhàyà samànaü vçkùaü pariùa-sva-jàte / tayor anyaþ pippalaü svàdv atty ana÷nann anyo 'bhicàka÷ã7ti / antaþ praviùñaþ ÷àstà janànàü sarvà3tmà / tat-sçùñvà tad evà7nupràvi÷at / tad-anupravi÷ya sac ca tyac cà7nçtaü ca satyam abhavat / anena jãvenà8tmane9ty-àdi / pçthag-àtmànaü preritàraü matvà jaùñas tatas tenà7mçtatvam eti / bhoktà bhogyaü preritàraü ca matvà sarvaü proktaü tri-vidhaü brahma, etat / nityo nityànàü cetana÷ cetanànàm eko bahånàü yo vidadhàti kàmàn / pradhàna-kùetra-j¤a-patir guõe3÷aþ
/ j¤à1j¤au dvav ajav ã÷à1nã÷av ity-àdi-÷ruti-÷atais tad-upabçühaõaiþ ---
jagat sarvaü ÷arãraü te sthairyaü te vasudhà-talam //
yat kiücit sçjyate yena sattva-jàtena vai dvi-ja /
tasya sçjyasya saübhåtau tat-sarvaü vai hares tanuþ //
aham àtmà guóàke÷a sarva-bhåtà3÷aya-sthitaþ //
sarvasya cà7haü hçdi saüniviùño
mattaþ smçtir j¤ànam apohanaü ca //
ity-àdi-veda-vid-agre-sara-vàlmãki-parà÷ara-dvaipàyana-vacobhi÷ ca parasya brahmaõaþ sarvasyà8tmatvà1vagamàc cid-acid-àtmakasya vastunas tac-charãratvà1vagamàc ca ÷arãrasya ÷arãriõaü prati prakàratayai9va padà1rthatvàc ÷arãra-÷arãriõo÷ ca dharma-bhede 'pi tayor asaükaràt sarva-÷arãraü brahme7ti brahmaõo vaibhavaü pratipàdayadbhiþ sàmànàdhikaraõyà3dibhir mukhya-vçttaiþ sarva-cetanà1cetana-prakàraü brahmai7và7bhidhãyate / sàmànàdhikaraõyaü hi dvayoþ padayoþ prakàra-dvaya-mukhenai7kà1rtha-niùñhatvaü / tasya cai7tasmin pakùe mukhyatà / tathà hi tat tvam iti sàmànàdhikaraõye tad ity-anena jagat-kàraõaü sarva-kalyàõa-guõa-gaõà3karaü niravadyaü brahmo7cyate
/ tvam iti ca cetana-sàmànàdhikaraõya-vçttena jãvà1ntaryàni-råpi tac-charãraü tad-àtmatayà9vasthitaü tat-prakàraü brahmo7cyate / itareùu pakùeùu sàmànàdhikaraõya-hànir brahmaõaþ sa-deùatà ca syàt /

(66)
etad uktaü bhavati / brahmai7vam avasthitam ity atrai7vaü-÷abdà1rtha-bhåta-prakàratayai9va vicitra-cetanà1cetanà3tmaka-prapa¤casya sthålasya såkùmasya ca sad-bhàvaþ / tathà ca bahu syàü prajàyeye7ty ayam arthaþ saüpanno bhavati / tasyai7ve8÷varasya kàryatayà kàraõatayà ca nànà-saüsthàna-saüsthitasya saüsthànatayà cid-acid-vastu-jàtam avasthitam iti /

(67)
nanu ca saüsthàna-råpeõa prakàratayai9vaü-÷abdà1rthatvam jàti-guõayor eva dçùñaü na dravyasya / sva-tantra-siddhi-yogyasya padà1rthasyai7vaü-÷abdà1rthataye0÷varasya prakàra-màtratvam ayuktaü / ucyate --- dravyasyà7pi daõóa-kuõóalà3der dravyà1ntara-prakàratvaü dçùñam eva / nanu ca daõóà3deþ sva-tantrasya dravyà1ntara-prakàratve matv-arthãya-pratyayo dçùñaþ / yathà daõóã kuõóalã9ti / ato gotvà3di-tulyatayà cetanà1cetanasya dravya-bhåtasya vastuna ã÷vara-prakàratayà sàmànàdhikaraõyena pratipàdanaü na yujyate / atro7cyate --- gaur a÷vo manuùyo deva iti bhåta-saüghàta-råpàõàü dravyàõàm eva deva-datto manuùyo jàtaþ puõya-vi÷eùeõa yaj¤a-datto
gaur-jàtaþ pàpena, anya÷ cetanaþ puõyà1tirekeõa devo jàta ity-àdi-devà3di-÷arãràõàü cetana-prakàratayà loka-devayoþ sàmànàdhikaraõyena pratipàdanaü dçùñam /

(68)
ayam arthaþ --- jàtir và guõo và dravyaü và na tatrà3daraþ / kaücana dravya-vi÷eùaü prati vi÷eùaõatayai9va yasya sad-bhàvas tasya tad-apçthak-siddhes tat-prakàratayà tat-sàmànàdhikaraõyena pratipàdanaü yuktam / yasya punar dravyasya pçthak-siddhasyai7va kadàcit-kvacid-dravyà1ntara-prakàratvam iùyate tatra matv-arthãya-pratyaya iti vi÷eùaþ / evam eva sthàvara-jaïgamà3tmakasya sarvasya vastuna ã÷vara-÷arãratvena tat-prakàratayai9va sva-råpa-sad-bhàva iti / tat-prakàrã3÷vara eva tat-tac-chabdenà7bhidhãyata iti tat-sàmànàdhikaraõyena pratipàdanaü yuktaü / tad evai7tat sarvaü pårvam eva nàma-råpa-vyàkaraõa-÷ruti-vivaraõe prapa¤citam /

(69)
ataþ prakçti-puruùa-mahad-ahaükàra-tanmàtra-bhåte1ndriya-tad-àrabdha-catur-da÷a-bhuvanà3tmaka-brahmà1õóa-tad-antarvarti-deva-tiryaï-manuùya-sthàvarà3di-sarva-prakàra-saüsthàna-saüsthitaü kàryam api sarvaü brahmai7ve7ti kàraõa-bhåta-brahma-vij¤ànàd eva sarvaü vij¤àtaü bhavatã7ty eka-vij¤ànena sarva-vij¤ànam upapannataram / tad evaü kàrya-kàraõa-bhàvà3di-mukhena kçtsnasya cid-acid-vastunaþ para-brahma-prakàratayà tad-àtmakatvam uktam /

(70)
nanu ca parasya brahmaõaþ sva-råpeõa pariõàmà3spadatvaü nirvikàratva-niravadyatva-÷ruti-vyàkopa-prasa¤gena nivàritam / prakçti÷ ca pratij¤à-dçùñàntà1nuparodhàd ity eka-vij¤ànena sarva-vij¤àna-pratij¤àna-mçt-tat-kàrya-dçùñàntàbhyàü parama-puruùasya jagad-upàdàna-kàraõatvaü ca pratipàditam / upàdàna-kàraõatvaü ca pariõàmà3spadatvam eva / katham idam upapadyate /

(71)
atro7cyate --- sajãvasya prapa¤casyà7vi÷eùeõa kàraõatvam uktam / tatre8÷varasya jãva-råpa-pariõàmà1bhyupagamena nà8tmà ÷ruter nityatvàc ca tàbhya iti virudhyate / vaiùamya-nairghçõya-parihàra÷ ca jãvanam anàditvà1bhyupagamena tat-karma-nimittatayà pratipàditaþ --- vaiùamya-nairghçõye na sàpekùatvàn na karma-vibhàgàd iti cen na --- anàditvàd upapadyate cà7py upalabhyate ce7ty-akçtà1bhyàgama-kçta-vipraõà÷a-prasaïga÷ cà7nityatve 'bhihitaþ /

(72)
tathà prakçter apy anàdità ÷rutibhiþ pratipadità ---
ajàm ekàü lohita-÷ukla-kçùõàü bahnãü prajàü janayantãü saråpàm /
ajo hy eko juùamàõo 'nu÷ete jahàty enàü bhukta-bhogàm ajo 'nyaþ //
iti prakçti-puruùayor ajatvaü dar÷ayati / asmàn màyã sçjate vi÷vam etat tasmiü÷ cà7nyo màyayà saüniruddhaþ --- màyàü tu prakçtiü vidyàn màyinaü tu mahe4÷varam iti prakçtir eva sva-råpeõa vikàrà3spadam iti ca dar÷ayati / gaur anàdy-antavatã sà janitrã bhåta-bhàvinã9ti ca / smçti÷ ca bhavati ---
prakçtiü puruùaü cai7va viddhy anàdã ubhav api /
vikàràü÷ ca guõàü÷ cai7va viddhi prakçti-saübhavàn //
bhåmir àpo 'nalo vàyuþ khaü mano buddhir eva ca /
ahaükàra itã7yaü me bhinnà prakçtir aùñadhà //
apare9yam itas tv anyàü prakçtiü viddhi me paràm /
jãva-bhåtàü mahà-bàho yaye9daü dhàryate jagat //
prakçtiü svàm avaùñabhya visçjàmi punaþ punaþ /
mayà9dhyakùeõa prakçtiþ såyate sacarà1caram //
ity-àdikà /

(73)
evaü ca prakçter apã8÷vara-÷arãratvàt prakçti-÷abdo 'pi tad-àtma-bhåtasye8÷varasya tat-prakàra-saüsthitasya vàcakaþ / puruùa-÷abdo 'pi tad-àtma-bhåtasye8÷varasya puruùa-prakàra-saüsthitasya vàcakaþ / atas tad-vikàràõàm api tathe0÷vara evà8tmà / tad àha ---
vyaktaü viùõus tathà9vyaktaü puruùaþ kàla eva ca /
sà eva kùobhako brahman kùobhya÷ ca parame3÷varaþ //
iti / ataþ prakçti-prakàra-saüsthite paramà3tmani prakàra-bhåta-prakçty-aüse vikàraþ prakàry-aüse cà7vikàraþ / evam eva jãva-prakàra-saüsthite paramà3tmani ca prakàra-bhåta-jãvà1ü÷e sarve cà7puruùà1rthàþ prakàry-aü÷o niyantà niravadyaþ sarva-kalyàõa-guõà3karaþ satya-saükalpa eva /

(74)
tathà ca sati kàraõà1vastha ã÷vara eve7ti tad-upàdànaka-jagat-kàryà1vastho 'pi sa eve7ti kàrya-kàraõayor ananyatvaü sarva-÷ruty-avirodha÷ ca bhavati / tad evaü nàma-råpa-vibhàgà1narha-såkùma-da÷à4panna-prakçti-puruùa-÷arãraü brahma kàraõà1vasthaü, jagatas tad-àpattir eva ca pralayaþ / nàma-råpa-vibhàga-vibhakta-sthåla-cid-acid-vastu-÷arãraü brahma kàryatvaü, brahmaõas tathà-vidha-sthåla-bhàva eva jagataþ sçùñir ity ucyate / yatho9ktaü bhagavatà parà÷areõa ---
pradhàna-puüsor ajayoþ kàraõaü kàrya-bhåtayoþ / iti /

(75)
tasmàd ã÷vara-prakàra-bhåta-sarvà1vastha-prakçti-puruùa-vàcinaþ ÷abdàs tat-prakàra-vi÷iùñatayà9vasthite paramà3tmani mukhyatayà vartante / jãvà3tma-vàci-deva-manuùya-÷abdavat / yathà deva-manuùyà3di-÷abdà deva-manuùyà3di-prakçti-pariõàma-vi÷eùàõàü jãvà3tma-prakàratayai9va padà1rthatvàt prakàriõi jãvà3tmani mukhyatayà vartante / tasmàt sarvasya cid-acid-vastunaþ paramà3tma-÷arãratayà tat-prakàratvàt paramà3tmani mukhyatayà vartante sarve vàcakàþ ÷abdàþ /

(76)
ayam eva cà8tma-÷arãra-bhàvaþ pçthak-siddhy-anarhà3dhàrà3dheya-bhàvo niyantç-niyàmya-bhàvaþ ÷eùa-÷eùi-bhàva÷ ca / sarvà3tmanà0dhàratayà niyantçtayà ÷eùitayà ca --- àpnotã7ty àtmà sarvà3tmanà0dheyatayà niyàmyatayà ÷eùatayà ca --- apçthak-siddhaü prakàra-bhåtam ity àkàraþ ÷arãram iti co7cyate / evam eva hi jãvà3tmanaþ sva-÷arãra-saübandhaþ / evam eva paramà3tmanaþ sarva-÷arãratvena sarva-÷abda-vàcyatvam /

(77)
tad àha ÷ruti-gaõaþ --- sarve vedà yat-padam àmananti sarve vedà yatrai7kaü bhavantã7ti / tasyai7kasya vàcyatvàd ekà1rtha-vàcino bhavantã7ty-arthaþ / eko devo bahudhà niviùñaþ, sahai7va santaü na vijànanti devà ity-àdi / devà indriyàõi / deva-manuùyà3dãnàm antaryàmitayà0tmatvena nivi÷ya sahai7va santaü teùàm indriyàõi manaþ-paryantàni na vijànantã7ty-arthaþ / tathà ca pauràõikàni vacàüsi ---
natàþ sma sarva-vacasàü pratiùñhà yatra ÷a÷vatã /
vàcye hi vacasaþ pratiùñhà /
kàryàõàü kàraõàü pårvaü vacasàü vàcyam uttamam /
vedai÷ ca sarvair aham eva vedyaþ /
ity-àdãni sarvàõi hi vacàüsi sa-÷arãrà3tma-vi÷iùñam antaryàmiõam evà8cakùate / hantà7ham imàs tisro devatà anena jãvenà8tmà1nupravi÷ya nàma-råpe vyàkaravàõã7ti hi ÷rutiþ / tathà ca mànavaü vacaþ ---
pra÷àsitàraü sarveùàm aõãyàüsam aõãyasàm 
rukmà1bhaü svapna-dhã-gamyaü vidyàt taü puruùaü param //
antaþ pravi÷yà7ntaryàmitayà sarveùàü pra÷àsitàraü niyantàram --- aõãyàüsa àtmànaþ kçtsnasyà7cetanasya vyàpakatayà såkùma-bhåtàs te teùàm api vyàpakatvàt tebhyo 'pi såkùmatara ity-arthaþ --- rukmà1bhaþ àditya-varõaþ --- svapna-kalpa-buddhi-pràpyaþ, vi÷adatama-pratyakùatà4pannà1nudhyànai1ka-labhya ity-arthaþ /
enam eke vadanty agniü màruto 'nye prajàpatim /
indram eke pare pramàõam apare brahma ÷à÷vatam //
iti / eke --- vedà ity-arthaþ / ukta-rãtyà parasyai7va brahmaõaþ sarvasya pra÷àsitçtvena sarvà1ntarà3tmatayà pravi÷yà7vasthitatvàd agny-àdayaþ ÷abdà api ÷à÷vata-brahma-÷abdavat tasyai7va vàcakà bhavantã7ty-arthaþ / tathà ca smçty-antaram ---
ye yajanti pitQn devàn bràhmaõàn sahutà3÷anàn /
sarva-bhåtà1ntarà3tmànaü viùõum eva yajanti te //
iti / pitç-deva-bràhmaõa-hutà3÷anà3di-÷abdàs tan-mukhena tad-antarà3tma-bhåtasya viùõor eva vàcakà ity-uktaü bhavati /

(78)
atre7daü sarva-÷àstra-hçdayam --- jãvà3tmànaþ svayam asaükucità1paricchinna-nirmala-j¤àna-sva-råpàþ santaþ karma-råpà1vidyà-veùñitàs tat-tat-karmà1nuråpa-j¤àna-saükocam àpannàþ, brahmà3di-stamba-paryanta-vividha-vicitra-deheùu pravi÷ñàs tat-tad-deho1cita-labdha-j¤àna-prasaràs tat-tad-dehà3tmà1bhimàninas tad-ucita-karmàõi kurvàõàs tad-anuguõa-sukha-duþkho1pabhoga-råpa-saüsàra-pravàhaü pratipadyante / eteùàü saüsàra-mocanaü bhagavat-prapattim antareõa no7papadyata iti tad-arthaþ prathamam eùàü devà3di-bheda-rahita-j¤ànai1kà3kàratayà sarveùàü sàmyaü pratipàdya, tasyà7pi sva-råpasya
bhagavac-cheùatai2ka-rasatayà bhagavad-àtmakatàm api pratipàdya, bhagavat-sva-råpaü ca heya-pratyanãla-kalyàõai1ka-tànatayà sakale1tara-visajàtãyam anavadhikà1ti÷ayà1saükhyeya-kalyàõa-guõa-gaõà3÷rayaü sva-saükalpa-pravçtta-samasta-cid-acid-vastu-jàtatayà sarvasyà8tma-bhåtaü pratipàdya, tad-upàsana sàïgaü tat-pràpakaü pratipadayanti ÷àstràõã7ti /

(79)
yatho9ktam ---
nirvàõa-maya evà7yam àtmà j¤àna-mayo 'malaþ /
duþkhà1j¤àna-malà dharmà prakçtes te na cà8tmanaþ /
iti prakçti-saüsarga-kçta-karma-målatvàn nà8tma-dva-råpa-prayuktà dharmà ity-arthaþ / pràptà1pràpta-vivekena prakçter eva dharmà ity-uktam /
vidyà-vinaya-saüpanne bràhmaõe gavi hastini /
÷uni cai7va ÷va-pàke ca pàõóitàþ sama-dar÷inaþ /
iti / deva-tiryaï-manuùya-sthàvara-råpa-prakçti-saüsçùñasyà8tmanaþ sva-råpa-vivecanã buddhir eùàü te paõóitàþ / tat-tat- prakçti-vi÷eùa-viyuktà3tma-yàthàtmya-j¤ànavantas tatra tatrà7tyanta-viùamà3kàre vartamànam àtmànaü samànà3kàraü pa÷yantã7ti sama-dar÷ina ity uktam / tad idam àha ---
ihai7va tair jitaþ sargo yeùàü sàmye sthitaü manaþ /
nirdoùaü hi samaü brahma tasmàd brahmaõi te sthitàþ //
iti / nirdoùaü --- devà3di-prakçti-vi÷eùa-saüsarga-råpa-doùa-rahitaü sva-råpeõà7vasthitaü sarvam àtma-vastu nirvàõa-råpa-j¤ànai1kà3kàratayà samam ity-arthaþ /

(80)
tasyai7vaü-bhåtasyà8tmano bhagavac-cheùatai2ka-rasatà tan-niyàmyatà tad-ekà3dhàratà ca tac-charãra-tat-tanu-prabhçtibhiþ ÷abdais tat-samànà1dhikaraõyena ca ÷ruti-smçtã1tihàsa-puràõeùu pratipàdyata iti pårvam evo7ktam /

(81)
daivã hy eùà guõa-mayã mama màyà duratyayà /
màm eva ye prapadyante màyàm etàü taranti te //
iti tasyà8tmanaþ karma-kçta-vicitra-guõa-maya-prakçti-saüsarga-råpàt saüsàràn mokùo bhagavat-prapattim antareõa no7papadayata ity-uktaü bhavati / nà7nyaþ panthà ayanàya vidyata ity-àdi-÷rutibhi÷ ca /
mayà tatam idaü sarvaü jagad avyakta-mårtinà /
mat-sthàni sarva-bhåtàni na cà7haü teùu avasthitaþ //
na ca mat-sthàni bhåtàni pa÷ya me yogam ai÷varam //
iti sarva-÷akti-yogàt svà7i÷varya-vaicitryam uktam / tad àha ---
viùñabhyà7ham idaü kçtsnam ekà1ü÷ena sthito jagat /
iti --- ananta-vicitra-mahà4÷carya-råpaü jagan mamà7yutà1ü÷enà8tmatayà pravi÷ya sarvaü mat-saükalpena viùñabhyà7nena råpeõà7nanta-mahà-vibhåti-parimito1dàra-guõa-sàgaro nirati÷ayà3÷carya-bhåtaþ sthito 'ham ity-arthaþ / tad idam àha ---
ekatve sati nànàtvaü nànàtve sati cai7katà /
acintyaü brahmaõo råpaü kutas tad-veditum arhati //
iti / pra÷àsitçtvenai7ka eva san-vicitra-cid-acid-vastuùv antarà3tmatayà pravi÷ya tat-tad-råpeõa vicitra-prakàro vicitra-karma kàrayan nànà-råpàü bhajate / evaü sv-alpà1ü÷ena tu sarvà3÷caryaü nànà-råpaü jagat-tad-antarà3tmatayà pravi÷ya viùñabhya nànàtvenà7vasthito 'pi sann anavadhikà1ti÷ayà1saükhyeya-kalyàõa-guõa-gaõaþ sarve3÷varaþ para-brahma-bhåtaþ puruùo1ttamo nàràyaõo nirati÷ayà3÷carya-bhåto nãla-toya-da-saükà÷aþ puõóarãka-dalà1malà3yate3kùaõaþ sahasrà1ü÷u-sahasra-kiraõaþ parame vyomni yo veda nihitaü guhàyàü parame vyomaüs tad-akùare parame vyomann ity-àdi-÷ruti-siddha eka
evà7tiùñhate /

(82)
brahma-vyatiriktasya kasyacid api vastuna eka-sva-bhàvasyai7ka-kàrya-÷akti-yuktasyai7ka-råpasya råpà1ntara-yogaþ sva-bhàvà1ntara-yogaþ ÷akty-antara-yoga÷ ca na ghañate / tasyai7tasya para-brahmaõaþ sarva-vastu-vijàtãyatayà sarva-sva-bhàvatvaü sarva-÷akti-yoga÷ ce7ty ekasyai7va vicitrà1nanta-råpatà ca punar apy anantà1parimità3÷carya-yogenai7ka-råpatà ca na viruddhe9ti vastu-màtra-sàmyàd virodha-cintà na yukte9ty-arthaþ / yatho9ktaü ---
÷aktayaþ sarva-bhàvànàm acintya-j¤àna-gocaràþ /
yato 'to brahmaõas tàs tu sargà3dyà bhàva-÷aktayaþ //
bhavanti tapasàü ÷reùña pàvakasya yatho9ùõatà //iti /
etad uktaü bhavati --- sarveùàm agni-jalà3dãnàü bhàvànàm ekasminn api bhàve dçùñai9va ÷aktis tad-vijàtãya-bhàvà1ntare 'pã7ti na cintayituü yuktà jalà3dàv adçùñà9pi tad-vijàtãya-pàvake bhàsvaratvo1ùõatà4di-÷aktir yathà dç÷yate, evam eva sarva-vastu-visajàtãye brahmaõi sarva-sàmyaü nà7numàtuü yuktam iti / ato vicitrà1nanta-÷akti-yuktaü brahmai7ve7ty-arthaþ tad àha ---
jagad etan mahà4÷caryaü råpaü yasya mahà4tmanaþ /
tenà8÷carya-vareõà7haü bhavatà kçùõa saügataþ //
iti /

(83)
tad etan nànà-vidhà1nanta-÷ruti-nikara-÷iùña-parigçhãta-tad-vyàkhyàna-pari÷ramàd avadhàritam / tathà hi --- pramàõà1ntarà1paridçùñà1parimita-pariõàmàn eka-tattva-niyata-krama-vi÷iùñau sçùñi-pralayau brahmaõo 'neka-vidhàþ ÷rutayo vadanti --- niravadyaü nira¤janaü vij¤ànam ànandaü nirvikàraü niùkalaü niùkriyaü ÷àntaü nirguõam ity àdikàþ nirguõaü j¤àna-sva-råpaü brahme7ti kà÷cana ÷rutayo 'bhidadhati / ne7ha nànà9sti kiücana --- mçtyoþ sa mçtyum àpnoti ya iha nàne9va pa÷yati ---yatra tv asya sarvam àtmai9và7bhåt --- tat kena kaü pa÷yet tat kena kaü vijàtãyàd ity-àdikà nànàtva-niùedha-vàdinyaþ
santi kà÷cana ÷rutayaþ / yaþ sarva-j¤aþ sarva-vit --- yasya j¤àna-mayaü tapaþ ---sarvàõi råpàõi vicitya dhãro nàmàni kçtvà9bhivadan yad àste --- sarve nimeùà jaj¤ire vidyutaþ puruùà1dadhi --- apahata-pàpmà vijaro vimçtyur vi÷oko vijaghatso 'pipàsaþ satya-kàmaþ satya-saükalpa iti sarvasmi¤ jagati heyatayà9vagataü sarva-guõaü pratiùidhya nirati÷aya-kalyàõa-guõà1nantyaü sarva-j¤atà sarva-÷akti-yogaü sarva-nàma-råpa-vyàkaraõaü sarvasyà7vadhàratàü ca kà÷cana ÷rutayo bruvate / sarvaü khalv idaü brahma taj-jalàn iti --- aitadàtmyam idaü sarvaü --- ekaþ san bahudhà vicàra ity-àdikà
brahma-sçùñaü jagan nànà4kàraü pratipàdya tad-aikyaü ca pratipàdayanti kà÷cana / pçthag-àtmànaü preritàraü ca matvà --- bhoktà bhogyaü preritàraü ca matvà --- prajàpatir akàmayata prajàþ sçjeye7ti --- patiü vi÷vasyà8tme3÷varaü --- ÷vàstaü ÷ivam acyutaü --- tam ã÷varàõàü paraü mahe4÷varaü taü devatànàü paraü ca daivataü --- sarvasya va÷ã sarvasye8÷àna ity-àdikà brahmaõaþ sarvasmàd anyatvaü sarvasye8÷itavyam ã÷varatvaü ca brahmaõaþ sarvasya ÷eùatàü patitvaü ce8÷varasya kà÷cana / antaþ praviùñaþ
÷àstà janànàü sarvà3tmà --- eùa ta àtmà1ntaryàmy amçtaþ --- yasya pçthivã ÷arãraü --- yasyà8paþ ÷arãraü --- yasya tejaþ ÷arãram ity-àdi yasyà7vyaktaü ÷arãraü --- yasyà7kùaraü ÷arãraü -- yasya mçtyuþ ÷arãraü ---yasyà8tmà ÷arãram iti brahma-vyatiriktasya sarvasya vastuno brahmaõa÷ ca ÷arãrà3tma-bhàvaü dar÷ayanti kà÷cane7ti /

(84)
nànà-råpàõàü vàkyànàm avirodho mukhyà1rthà1parityàga÷ ca yathà saübhavati tathà varõanãyam / varõitaü ca --- avikàra-÷rutayaþ sva-råpa-pariõàma-parihàràd eva mukhyà1rthàþ / nirguõa-vàdà÷ ca pràkçta-heya-guõa-niùedha-paratayà vyavasthitàþ / nànàtva-niùedha-vàdà÷ cai7kasya brahmaõaþ ÷arãratayà prakàra-bhåtaü sarvaü cetanà1cetanaü vastv iti sarvasyà8tmatayà sarva-prakàraü brahmai7và7vasthitam iti surakùitàþ / sarva-prakàra-vilakùaõatva-patitve3÷varatva-sarva-kalyàõa-guõa-gaõà3kàratva-satya-kàmatva-satya-saükalpatvà3di-vàkyaü tad-abhyupagamàd eva surakùitam / j¤ànà3nanda-màtra-vàdi ca sarvasmàd anyasya sarva-kalyàõa-guõa-gaõà3÷rayasya
sarve3÷varasya sarva-÷eùiõaþ sarvà3dhàrasya sarvo1tpatti-sthiti-pralaya-hetu-bhåtasya niravadyasya nirvikàrasya sarvà3tma-bhåtasya parasya brahmaõaþ sva-råpa-niråpaka-dharmo mala-pratyanãkà3nanda-råpa-j¤ànam eve7ti sva-prakà÷atayà sva-råpam api j¤ànam eve7ti ca pratipàdanàd anupàlitam / aikya-vàdà÷ ca ÷arãrà3tma-bhàvena sàmànàdhikaraõya-mukhyà1rthato2papàdanàd eva susthitàþ /

(85)
evaü ca saty abhedo và bhedo và dvy-àtmakatà và vedànta-vedyaþ ko 'yam arthaþ samarthito bhavati / sarvasya veda-vedyatvàt sarvaü samarthitam / sarva-÷arãratayà sarva-prakàraü brahmai7và7vasthitam ity abhedaþ samarthitaþ / ekam eva brahma nànà-bhåta-cid-acid-vastu-prakàraü nànàtvenà7vasthitam iti bhedà1bhedau / acid-vastuna÷ cid-vastuna÷ ce8÷varasya ca sva-råpa-sva-bhàva-vailakùaõyàd asaükaràc ca bhedaþ samarthitaþ /

(86)
nanu ca tat tvam asi ÷veta-keto tasya tàvad eva ciram ity aikya-j¤ànam eva parama-puruùà1rtha-lakùaõa-mokùa-sàdhanam iti gamyate / nai7tad evam / pçthag-àtmànaü preritàraü ca matvà juùñas tatas tenà7mçtatvam etã7ty àtmànaü preritàraü cà7ntaryàmiõaü pçthag matvà tataþ pçthaktva-j¤ànàd dhetos tena paramà3tmanà juùño 'mçtatvam etã7ti sàkùàd-amçtatva-pràpti-sàdhanam àtmano niyantu÷ ca pçthag-bhàva-j¤ànam eve7ty avagamyate /

(87)
aikya-vàkya-virodhàd etad-aparamà1rtha-saguõa-brahma-pràpti-viùayam ity abhyupagantavyam iti cet / pçthaktva-j¤ànasyai7va sàkùàd-amçtatva-pràpti-sàdhanatva-÷ravaõàd viparãtaü kasmàn na bhavati /
etad uktaü bhavati / dvayor tulyayor virodhe saty avirodhena tayor viùayo vivecanãya iti / katham avirodha iti cet / antaryàmi-råpeõà7vasthitasya parasya brahmaõaþ ÷arãratayà prakàratvàj jãvà3tmanas tat-prakàraü brahmai7va tvam iti ÷abdenà7bhidhãyate / tathai9va j¤àtavyam iti tasya vàkyasya viùayaþ / evaü-bhåtàj jãvàt tad-àtmatayà9vasthitasya paramà3tmano nikhila-doùa-rahitatayà satya-saükalpatvàd anavadhikà1ti÷ayà1saükhyeya-kalyàõa-guõa-gaõà3karatvena ca yaþ pçthag-bhàvaþ so 'nusaüdheya ity asya vàkyasya viùaya ity ayam arthaþ pårvam asakçd-uktaþ / bhoktà bhogyaü preritàraü ca matve9ti bhogya-råpasya vastuno 'cetanatvaü paramà1rthatvaü
satataü vikàrà3spadatvam ity-àdayaþ sva-bhàvàþ, bhoktur jãvà3tmana÷ cà7malà1paricchinna-j¤ànà3nanda-sva-bhàvasyai7và7nàdi-karma-råpà1vidyà-kçta-nànà-vidha-j¤àna-saükoca-vikàsau bhogya-bhåtà1cid-vastu-saüsarga÷ ca param-àtmo1pàsanàn mokùa÷ ce7ty-àdayaþ sva-bhàvàþ, evaü-bhåta-bhoktç-bhogyayor antaryàmi-råpeõà7vasthànaü sva-råpeõa cà7parimita-guõau1ghà3÷rayatvenà7vasthànam iti parasya brahmas tri-vidhà1vasthànaü j¤àtavyam ity-arthaþ //

(88)
tat tvam asã7ti sad-vidyàyàm upàsyaü brahma sa-guõaü sa-guõa-brahma-pràpti÷ ca phalam ity abhiyuktaiþ pårvà3càryair vyàkhyàtam / yatho9ktaü vàkya-kàreõa --- yuktaü tad-guõako1pàsanàd iti / vyàkhyàtaü ca dramióà3càryeõa vidyà-vikalpaü vadatà --- yady api sac-cito na nirbhugna-daivataü guõa-gaõaü manasà2nudhàvet tathà9py antarguõàm eva devatàü bhajata iti tatrà7pi saguõai9va devatà pràpyata iti / sac-cittaþ sad-vidyà-niùñhaþ / na nirbhugna-daivataü guõa-gaõaü manasà9nudhàvet ---apahata-pàpmatvà3di-kalyàõa-guõa-gaõaü daivatàd vibhaktaü yady api dahara-vidyà-niùñha iva sac-cito na smaret / tathà9py antarguõàm eva devatàü bhajate
--- devatà-sva-råpà1nubandhitvàt sakala-kalyàõa-guõa-gaõasya kenacid para-devatà-sàdhàraõena nikhila-jagat-kàraõatvà3dinà guõeno7pàsyamànà9pi devatà vastutaþ sva-råpà1nubandhi sarva-kalyàõa-guõa-gaõa-vi÷iùñai9vo7pàsyate / ataþ saguõam eva brahma tatrà7pi pràpyam iti sad-vidyà-dahara-vidyayor vikalpa ity-arthaþ /

(89)
nanu ca sarvasya jantoþ paramà3tmà1ntaryàmã tan-niyàmyaü ca sarvam eve7ty uktam / evaü ca sati vidhi-niùedha-÷àstràõàm adhikàrã na dç÷yate / yaþ sva-buddhyai9va pravçtti-nivçtti-÷aktaþ sa evaü kuryàn na kuryàd iti vidhi-niùedha-yogyaþ / na cai7ùa dç÷yate / sarvasmin pravçtti-jàte sarvasya prerakaþ paramà3tmà kàrayite9ti tasya sarva-niyamanaü pratipàditam / tathà ca ÷råyate --- eùa eva sàdhu karma kàrayati te yam ebhyo lokebhya unninãùati / eùa evà7sàdhu karma kàrayati taü yam adho ninãùatã7ti / sàdhv-asàdhu-karma-kàrayitçtvàn nairghçõyaü ca /

(90)
atro7cyate --- sarveùàm eva cetanànàü cic-chakti-yogaþ pravçtti-÷akti-yoga ity-àdi sarvaü pravçtti-nivçtti-parikaraü sàmànyena saüvidhàya tan-nirvahaõàya tad-àdhàro bhåtvà9ntaþ pravi÷yà7numantçtayà ca niyamanaü kurva¤ ÷eùitvenà7vasthitaþ paramà3tmai1tad-àhita-÷aktiþ san-pravçtti-nivçtty-àdi svayam eva kurute / evaü kurvàõam ãkùamàõaþ paramà3tmo1dàsãna àste / ataþ sarvam upapannam / sàdhv-asàdhu-karmaõoþ kàrayitçtvaü tu vyavasthita-viùayaü na sarva-sàdhàraõam / yas tu sarvaü svayam evà7timàtram ànukålye pravçttas taü prati prãtaþ svayam eva bhagavàn kalyàõa-buddhi-yoga-dànaü
kurvan kalyàõe pravartayati / yaþ punar atimàtraü pràtikålye pravçttas tasya kråràü buddhiü dadan svayam eva kråreùv eva karmasu prerayati bhagavàn / yatho9ktaü bhagavatà ---
teùàü satata-yuktànàü bhajatàü prãti-pårvakam /
dadàmi buddhi-yogaü taü yena màm upayànti te //
teùàm evà7nukampà2rtham aham aj¤àna-jaü tamaþ /
nà÷ayàmy àtma-bhàva-stho j¤àna-dãpena bhàsvatà //
tàn ahaü dviùataþ kråràn saüsàreùu narà1dhamàn /
kùipàmy ajasram a÷ubhàn àsurãùv eva yoniùu // iti /

(91)
so 'yaü para-brahma-bhåtaþ puruùo1ttamo nirati÷aya-puõya-saücaya-kùãõà1÷eùa-janmo1pacita-pàpa-rà÷eþ parama-puruùa-caraõà3ravinda-÷araõà-gati-janita-tad-abhimukhyasya sad-àcàryo1pade÷o1pabçühita-÷àstrà1dhigata-tattva-yàthàtmyà1vabodha-pårvakà1harahar-upacãyamàna-÷ama-dama-tapaþ-÷auca-kùamà1rjava-bhayà1bhaya-sthàna-viveka-dayà-hiüsà4dy-àtma-guõo1petasya varõà3÷ramo1cita-parama-puruùà3ràdhana-veùa-nitya-naimittika-karmo1pasaühçti-niùiddha-parihàra-niùñasya parama-puruùa-caraõà3ravinda-yugala-nyastà3tmà3tmãyasya
tad-bhakti-kàrità1navarata-stuti-smçti-namaskçti-vandana-yatana-kãrtana-guõa-÷ravaõa-vacana-dhyànà1rcana-praõàmà3di-prãta-parama-kàruõika-puruùo1ttama-prasàda-vidhvasta-svà1nta-dhvàntasyà7nanya-prayojanà1navarata-nirati÷aya-priya-vi÷adatama-pratyakùatà4pannà1nudhyàna-råpa-bhakty-eka-labhyaþ / tad uktaü parama-gurubhir bhagavad-yàmunà3càrya-pàdaiþ --- ubhaya-parikarmita-svà1ntasyai7kàntikà3tyantika-bhakti-yoga-labhya iti / j¤àna-yoga-karma-yoga-saüskçtà1ntaþkaraõasye7ty-arthaþ / tathà ca ÷rutiþ /
vidyàü cà7vidyàü ca yas tad vedo7bhyaü saha /
avidyayà mçtyuü tãrtvà vidyayà9mçtam a÷nute //
iti/ atrà7vidyà-÷abdena vidye2taratvàd varõà3÷ramà3càrà3di pårvo1ktaü karmo7cyate vidyà-÷abdena ca bhakti-råpà3pannaü dhyànam ucyate / yatho9ktam ---
ijàya so 'pi subahåny aj¤à¤ j¤àna-vyapà÷rayaþ /
brahma-vidyàm adhiùñhàya tartuü mçtyum avidyayà //
iti / tam evaü vidvàn amçta iha bhavati nà7nyaþ panthà ayanàya vidyate / ya enaü vidur amçtàs te bhavanti / brahma-vid àpnoti param / so yo ha vai tat paraü veda brahma veda brahmai7va bhavatã7ty-àdi / vedana-÷abdena dhyànam evà7bhihitam / nididhyàsitavya ity-àdinà9ikàrthyàt / tad eva dhyànaü punar api vi÷inaùñi --- nà7yam àtmà pravacanena labhyo na medhayà na bahudhà ÷rutena / yam evai7ùa vçõute tena labhyas tasyai7ùa àtmà vivçõute tanåü svàm iti / bhakti-råpà3pannà1nudhyànenai7va labhyate na kevala,, vedanà-màtreõa na medhaye9ti kevalasya niùiddhatvàt /

(92)
etad uktaü bhavati --- yo 'yaü mumukùur vedànta-vihita-vedana-råpa-dhyànà3di-niùñho yadà tasya tasminn evà7nudhyàne niravadhikà1ti÷ayà prãtir jàyate tadai9va tena labhyate paraþ puruùa iti / yatho9ktaü bhagavatà ---
puruùaþ sa paraþ pàrtha bhaktyà labhyas tv ananyayà /
bhaktyà tv ananyayà ÷akyo 'ham evaü-vidho 'rjuna /
j¤àtuü draùñuü ca tattvena praveùñaü ca paraütapa //
bhaktyà màm abhijànàti yàvàn ya÷ cà7smi tattvataþ /
tato màü tattvato j¤àtvà vi÷ate tad-anantaram //
iti / tad-anantaraü tata eva bhaktito vi÷ata ity-arthaþ / bhaktir api nirati÷aya-priyà1nanya-prayojana-sakale1tara-vaitçõyà3vaha-j¤àna-vi÷eùa eve7ti / tad yukta eva tena pareõà8tmanà varaõãyo bhavatã7ti tena labhyata iti ÷ruty-arthaþ / evaü-vidha-para-bhakti-råpa-j¤àna-vi÷eùasyo7tpàdakaþ pårvo1ktà1harahar-upacãyamàna-j¤àna-pårvaka-karmà1nugçhãta-bhakti-yoga eva / yatho2ktaü bhagavatà parà÷areõa ---
varõà3÷ramà3càravatà puruùeõa paraþ pumàn /
viùõur àràdhyate panthà nà7nyas tat-toùa-kàrakaþ //
iti / nikhila-jagad-uddhàraõàyà7vani-tale 'vatãrõaþ para-brahma-bhåtaþ puruùo1ttamaþ svayam evai7tad-uktavàn ---
sva-karma-nirataþ siddhiü yathà vindati tac-chçõu //
yataþ pravçttir bhåtànàü yena sarvam idaü tatam /
sva-karmaõà tam abhyarcya siddhiü vindati mànavaþ //
iti / yatho2dita-krama-pariõata-bhakty-eka-labhya eva /

(93)
bodhàyana-ñaïka-dramióa-guhadeva-kapardi-bhàruci-prabhçty-avigãta-÷iùña-parigçhãta-puràtana-veda-vedànta-vyàkhyàna-suvyaktà1rtha-÷ruti-nikara-nidar÷ito 'yaü panthàþ / anena càrvàka-÷àkyà1ulåkyà1kùapàda-kùapaõaka-kapila-pata¤jali-matà1nusàriõo veda-bàhyà vedà1valambi-kudçùñibhiþ saha nirastàþ / vedà1valambinàm api yathà2vasthita-vastu-viparyayas tàóç÷àü bàhya-sàmyaü manunai9vo7ktam ---
yo veda-bàhyàþ smçtayo yà÷ ca kà÷ ca kudçùñayaþ /
sarvas tà niùphalàþ pretya tamo-niùñhà hi tàþ smçtàþ //
iti / rajas-tamobhyàm aspçùñam uttamaü sattvam eva yeùàü svàbhàviko guõas teùàm eva vaidikã rucir vedà1rtha-yàthàtmyà1vabodha÷ ce7ty-arthaþ /

(94)
yatho2ktaü màtsye ---
saükãrõàþ sàttvikà÷ cai7va ràjasàs tàmasàs tathà /
iti / kecid brahma-kalpàþ saükãrõàþ kecit sattva-pràyàþ kecid rajaþ-pràyà kecit tamaþ-pràyà iti kalpa-vibhàgam uktvà sattva-rajas-tamo-mayànàü tattvànàü màhàtmya-varõanaü ca tat-tat-kalpa-prokta-puràõeùu sattvà3di-guõa-mayena brahmaõà kriyata iti co7ktam ---
yasmin kalpe tu yat proktaü puràõaü brahmaõà purà /
tasya tasya tu màhàtmyaü tat-sva-råpeõa varõyate //
iti / vi÷eùata÷ co7ktam ---
agneþ ÷ivasya màhàtmyaü tàmaseùu prakãrtyate /
ràjaseùu ca màhàtmyam adhikaü brahmaõo viduþ //
sàttvikeùu ca kalpeùu màhàtmyam adhikaü hareþ /
teùv eva yoga-saüsiddhà gamiùyanti paràü gatim //
saükãrõeùu sarasvatyàþ ....................... //
ity-àdi / etad-uktaü bhavati --- àdi-kùetra-j¤atvàd brahmaõas tasyà7pi keùucid ahassu sattva-mudrikaü keùucid rajaþ keùucit tamaþ / yatho2ktaü bhagavatà ---
na tad asti pçthivyàü và divi deveùu và punaþ /
sattvaü prakçti-jair muktaü yad ebhiþ syàt tribhir guõaiþ //
iti / yo brahmaõaü vidadhati pårvaü yo vai vedàü÷ ca prahiõoti tasmà iti ÷ruteþ / brahmaõo 'pi sçjyatvena ÷àstra-va÷yatvena ca kùetra-j¤atvaü gamyate / sattva-pràyeùv ahassu tad-itareùu yàni puràõàni brahmaõà proktàni teùàü paraspara-virodhe sati sàttvikà1haþ-proktam eva puràõaü yathà2rthaü tad-virodhy-anyad ayathà2rtham iti puràõa-nirõayàyai7ve7daü sattva-niùñhena brahmaõà9bhihitam iti vij¤àyata iti /
sattvà3dãnàü kàryaü ca bhagavatai9vo7ktam ---
sattvàt saüjàyate j¤ànaü rajaso lobha eva ca /
pramàda-mohau tamaso bhavato 'j¤ànam eva ca //
pravçttiü ca nivçttiü ca kàryà1kàrye bhayà1bhaye /
bandhaü mokùaü ca yà vetti buddhiþ sà pàrtha sàttvikã //
yathà dharmam adharmaü ca kàryaü cà7kàryam eva ca /
ayathàvat prajànàti buddhiþ sà pàrtha ràjasã //
adharmaü dharmam iti yà manyate tamasà4vçtà /
sarvà1rthàn viparãtàü÷ ca buddhiþ sà pàrtha tàmasã //
iti /
sarvàn puràõà1rthàn brahmaõaþ sakà÷àd adhigamyai9va sarvàõi puràõàni puràõa-kàrà÷ cakruþ / yatho2ktam ---
kathayàmi yathà pårvaü dakùà4dyair muni-sattamaiþ /
pçùñaþ provàca bhagavàn ab-ja-yoniþ pitàmahaþ //
iti /

(95)
apauruùeyeùu veda-vàkyeùu paraspara-viruddheùu katham iti cet / tàtparya-ni÷cayàd avirodhaþ pårvam evo7ktaþ / yad api ced evaü viruddhavad dç÷yate --- pràõaü manasi saha kàraõair nàdà1nte paramà3tmani saüpratiùñhàya dhyàyãtavyaü pradhyàyãtavyaü sarvam idaü, brahma-viùõu-rudràs te sarve saüprasåyante, na kàraõaü, kàraõaü tu dhyàyaþ, sarvà1i÷varya-saüpannaþ sarve3÷varaþ ÷aübhur àkà÷a-madhye dhyeyaþ --- yasmàt paraü nà7param asti kiücid yasmàn nà8õãyo na jyàyo 'sti ka÷cit --- vçkùa iva stabdho divi tiùñhaty ekas
tene7daü pårõaü puruùeõa sarvam --- tato yad-uttarataraü tad-aråpam anàmayaü ya etad-vidur amçtàs te bhavanti, athe7tare duþkham evà8piyanti ---
sarvà1nana-÷iro-grãvaþ sarva-bhåta-guhà3÷ayaþ /
sarva-vyàpã ca bhagavàüs tasmàt sarva-gataþ ÷ivaþ //
yadà tamas tan na divà na ràtrir na san na cà7sac chiva eva kevalaþ /
tad-akùaraü tat-savitur vareõyaü praj¤à ca tasmàt prasçtà puràõã //
ity-àdi nàràyaõaþ paraü brahme7ti ca pårvam eva pratipàditaü, tenà7sya katham avirodhaþ /

(96)
atyalpam etat --
veda-vit-pravara-prokta-vàkya-nyàyo1pabçühitàþ /
vedàþ sà1ïgà hariü pràhur jagaj-janmà3di-kàraõaü //
janmà3dy-asya yataþ --- yato và imàni bhåtàni jàyante, yena jàtàni jãvanti, yat prayanty abhisaüvi÷anti, tad vijij¤ànasva tad brahme7ti jagaj-janmà3di-kàraõaü brahme7ty avagamyate / tac ca jagat-sçùñi-pralaya-prakaraõeùv avagantavyam / sad eva somye7dam agra àsãd ekam evà7dvitãyam iti jagad-upàdànatà-jagan-nimittatà-jagad-antaryàmità2di-mukhena parama-kàraõaü sac-chabdena praitpàditaü brahme7ty avagatam / ayam evà7rthaþ --- brahma và idam ekam evà7gra àsãd iti ÷àkhà2ntare brahma-÷abdena pratipaditaþ / anena sac-chabdenà7bhihitaü brahme7ty avagatam / ayam evà7rthas tathà ÷àkhà2ntara àtmà và idam eka evà7gra àsãn nà7nyat kiücana miùad iti sad-brahma-÷abdàbhyàm àtmai7và7bhihita ity avagamyate / tathà ca ÷àkhà2ntara
eko ha vai nàràyaõa àsãn na brahma ne8÷àno ne7me dyàva-pçthivã na nakùatràõã7ti sad-brahmà3tmà3di-parama-kàraõa-vàdibhiþ ÷abdair nàràyaõa evà7bhidhãyata iti ni÷cãyate /



(97)
yam antaþ samudre kavayo vayantã7ty-àdi --- nai7nam årdhvaü na tirya¤caü na madhye parijagrabhat / na tasye8÷e ka÷cana tasya nàma mahad-ya÷aþ // na saüdç÷e tiùñhati råpam asya na cakùuùà pa÷yati ka÷canai7nam, hçdà manãùà manasà9bhikëpto ya evaü vidur amçtàs te bhavantã7ti sarvasmàt paratvam asya pratipàdya, na tasye8÷e ka÷cane7ti tasmàt paraü kim api na vidyata iti ca pratiùidhya, adbhyaþ sambhåto hiraõya-garbha ity-aùñàv iti tenai7ka-vàkyatàü gamayati / tac ca mahà-puruùa-prakaraõaü hrã÷ ca te lakùmã÷ ca patnyàv iti ca nàràyaõa eve7ti dyotayati /

(98)
ayam artho nàràyaõà1nuvàke prapa¤citaþ / sahasra-÷ãrùaü devam ity-àrabhya sa brahma sa ÷ivaþ se7ndraþ so 'kùaraþ paramaþ sva-ràó iti / sarva-÷àkhàsu para-tattva-pratipàdana-paràn akùara-÷iva-÷aübhu-para-brahma-para-jyotiþ-para-tattva-parà3yaõa-paramà3tmà3di-sarva-÷abdàüs tat-tad-guõa-yogena nàràyaõa eva prayujya tad-vyatiriktasya samastasya tad-àdhàratàü tan-niyàmyatàü tac-cheùatàm tad-àtmakatàü ca pratipàdya brahma-÷ivayor apã7ndrà3di-samànà3kàratayà tad-vibhåtitvaü ca pratipàditam / idaü ca vàkyaü kevala-para-tattva-pratipàdanai1ka-param anyat kiücid apy atra na vidhãyate /

(99)
asmin vàkye pratipàditasya sarvasmàt paratvenà7vasthitasya brahmaõo vàkyà1ntareùu brahma-vid àpnoti param ity-àdiùå7pàsanà3di vidhãyate / ataþ pràõaü manasi saha karaõair ity-àdi vàkyaü sarva-kàraõe paramà3tmani karaõa-pràõà3di sarvaü vikàra-jàtam upasaühçtya tam eva paramà3tmànaü sarvasye8÷ànaü dhyàyãte7ti para-brahma-bhåta-nàràyaõasyai7va dhyànaü vidadhàti /

(100)
patiü vi÷vasye7ti na tasye8÷e ka÷cane7ti ca tasyai7va sarvasye8÷ànatà pratipàdità / ata eva sarvà1i÷varya-saüpannaþ sarve3÷varaþ ÷aübhurà3kà÷a-madhye dhyeya iti nàràyaõasyai7va parama-kàraõasya ÷aübhu-÷abda-vàcyasya dhyànaü vidhãyate / ka÷ ca dhyeya ity-àrabhya kàraõaü tu dhyeya iti kàryasyà7dhyeyatà-pårvaka-kàraõai1ka-dhyeyatà-paratvàd vàkyasya / tasyai7va nàràyaõasya parama-kàraõatà ÷aübhu-÷abda-vàcyatà ca parama-kàraõa-pratipàdanai1ka-pare nàràyaõà1nuvàka eva pratipanne9ti tad-virodhy-arthà1ntara-parikalpanaü kàraõasyai7va dhyeyatvena vidhi-vàkye na yujyate /

 

(101)
yad api tato yad-uttaram ity atra puruùàd anyasya parataratvaü pratãyata ity-abhyadhàyi tad api yasmàt paraü nà7param asti kiücid yasmàn nà7õãyo na jyàyo 'sti ka÷cit--- yasmàd aparaü --- yasmàd anyat kiücid api paraü nà7sti kenà7pi prakàreõa puruùa-vyatiriktasya paratvaü nà7stã7ty-arthaþ / aõãyastvaü --- såkùmatvam / jyàyastvaü --- sarve3÷varatvam / sarva-vyàpitvàt sarve3÷varatvàd asyai7tad-vyatirikitasya kasyà7py aõãyastvaü jyàyastvaü ca nà7stã7ty-arthaþ / yasmàn nà7õãyo na jyàyo 'sti ka÷cid iti puruùàd anyasya kasyà7pi jyàyastvaü niùiddham iti tasmàd anyasya paratvaü na yujyata iti pratyuktam /

(102)
kas tarhy asya vàkyasyà7rthaþ / asya prakaraõasyo7pakrame tam eva viditvà9timçtyum eti nà7nyaþ panthà vidyate 'yanàyà7iti puruùa-vedanasyà7mçtatva-hetutàü tad-vyatiriktasyà7pathatàü ca pratij¤àya yasmàt paraü nà7param asti kiücit tene7daü pårõaü puruùeõa sarvam ity etad antena sarvasmàt paratvaü pratipàditam / yataþ puruùa-tattvam evo7ttarataraü tato yad-uttarataraü puruùa-tattvaü tad evà7råpam anàmayaü ya etad-vidur amçtàs te bhavanti, athe7tare duþkham evà7piyantã7ti puruùa-vedanasyà7mçtatva-hetutvaü tad-itarasyà7pathatvaü pratij¤àtaü sahetukam upasaühçtam
/ anyatho9pakrama-gata-pratij¤àbhyàü virudhyate / puruùasyai7va ÷uddhi-guõa-yogena ÷iva-÷abdà1bhipràyatvaü ÷à÷vataü ÷ivam acyutam ity-àdinà j¤àtam eva / puruùa eva ÷iva-÷abdà1bhidheya ity-anantaram eva vadati --- mahàn prabhur vai puruùaþ sattvasyai7ùa pravartaka iti / uktenai7va nyàyena na san na cà7sac chiva eva kevala ity-àdi sarvaü ne7yam /

(103)
kiüca na tasye8÷e ka÷cane7ti nirasta-samà1bhyadhika-saübhàvanasya puruùasyà7õor aõãyà1nityasminn anuvàke vedà3dy-anta-råpatayà veda-bãja-bhåta-praõavasya prakçti-bhåtà1kàra-vàcyatayà mahe4÷varatvaü pratipàdya dahara-puõóarãka-madhya-sthà3kà÷à1ntarvartitayo9pàsyatvam uktam / ayam arthaþ --- sarvasya veda-jàtasya prakçtiþ praõava uktaþ / praõavasya ca prakçtir akàraþ / praõava-vikàro vedaþ sva-prakçti-bhåte praõave lãnaþ / praõavo 'py akàra-vikàra-bhåtaþ sva-prakçtàv akàre lãnaþ / tasya praõava-prakçti-bhåtasyà7kàrasya yaþ paro vàcyaþ sa eva mahe4÷vara iti sarva-vàcaka-jàta-prakçti-bhåtà1kàra-vàcyaþ sarva-vàcya-jàta-prakçti-bhåta-nàràyaõo yaþ sa mahe4÷avara ity-arthaþ
/ yatho2ktaü bhagavatà ---
ahaü kçtsnasya jagataþ prabhavaþ pralayas tathà /
mattaþ parataraü nà7nyat-kiücid asti dhanaüjaya //
akùaraõàm akàro 'smi -------------------------- //
iti / a iti brahme7ti ca ÷ruteþ / akàro vai sarvà vàg iti ca / vàcaka-jàtasyà7kàra-prakçtitvaü vàcya-jàtasya brahma-prakçtitvaü ca suspaùñam / ato brahmaõo 'kàra-vàcyatà-pratipàdanàd akàra-vàcyo nàràyaõa eva mahe4÷vara iti siddham /

(104)
tasyai7va sahasra-÷ãrùaü devam iti kevala-para-tattva-vi÷eùa-pratipàdana-pareõa nàràyaõà1nuvàkena sarvasmàt paratvaü prapa¤citam / anenà7nanya-pareõa pratipàditam eva para-tattvam anya-pareùu sarva-vàkyeùu kenà7pi ÷abdena pratãyamànaü tad eve7ty avagamya iti ÷àstra-dçùtyà tå7pade÷o vàma-devavad iti såtra-kàreõa nirõãtam / tad etat paraü brahma kvacid brahma-÷ivà3di-÷abdàd avagatam iti kevala-brahma-÷ivayor na paratva-prasaïgaþ / asminn ananya-pare 'nuvàke tayor indrà3di-tulyatayà tad-vibhåtitva-pratipàdanàt / kvacid àkà÷a-pràõà3di-÷abdena paraü brahmà7bhihitam iti bhåtà3kà÷a-pràõà3der yathà na paratvam / yat punar idam à÷aïkitam atha yad idam asmin brahma-pure daharaü puõóarãkaü ve÷ma daharo 'sminn
antarà3kà÷as tasmin yad antas tad anveùñavyaü tad và va vijij¤àsitavyam ity atrà8kà÷a-÷abdena jagad-upàdàna-kàraõaü pratipàdya tad-antarvartinaþ kasyacit tattva-vi÷eùasyà7nveùñavyatà pratipàdyate / asyà8kà÷asya nàma-råpayor nivoóhçtva-÷ravaõàt puruùa-såkte puruùasya nàma-råpayoþ kartçtva-dar÷anàc cà8kà÷a-paryàya-bhåtàt puruùàd anyasyà7nveùñavyatayo9pàsyatvaü pratãyata ity-anadhãta-vedànàm adçùña-÷àstràõàm idaü codyaü /

(105)
yatas tatra ÷rutir evà7sya parihàram àha / vàkya-kàra÷ ca --- daharo 'sminn antar-àkà÷aþ kiü tad atra vidyate yad anveùñavyaü yad và va vijij¤àsitavyam iti codite yàvàn và ayam àkà÷as tàvàn eùo 'ntarhçdaya àkà÷a ity-àdinà9syà8kà÷a-÷abda-vàcyasya parama-puruùasyà7navadhika-mahattvaü sakala-jagad-àdhàratvaü ca pratipàdya tasmin kàmàþ samàhità iti kàma-÷abdenà7pahata-pàpmatvà3di-satya-saükalpa-paryanta-guõà1ùñakaü nihitam iti parama-puruùavat parama-puruùa-guõà1ùñakasyà7pi pçthivi-jij¤àsitavyatà-pratipàdayiùayà tasmin yad antas tad-anveùñavyam ity-uktam iti ÷rutyai9va sarvaü parihçtam /

(106)
etad uktaü bhavati --- kiü tad atra vidyate yad aneùñavyam ity asya codyasya tasmin sarvasya jagataþ sraùñçtvam àdhàratvaü niyantçtvaü ÷eùitvam apahata-pàpmatvà3dayo guõà÷ ca vidyanta iti parihàra iti / tathà ca vàkya-kàra-vacanam --- tasmin yad antar iti kàma-vyapade÷a iti / kàmyanta iti kàmàþ / apahata-pàpmatvà3dayo guõà ity-arthaþ / etad uktaü bhavati --- yad etad daharà3kà÷a-÷abdà1bhidheyaü nikhila-jagad-udaya-vaibhava-laya-lãlaü paraü brahma tasmin yad antar nihitam anavadhikà1ti÷ayam apahata-pàpmatvà3di-guõà1ùñakaü tad ubhayam apy anveùñavyaü vijij¤àsitavyam iti / yathà0ha --- atha ya ihà8tmànam anuvidya vrajanty etàü÷
ca satyàn kàmàüs teùàü sarveùu lokeùu kàma-càro bhavantã7ti /

(107)
yaþ punaþ kàraõasyai7va dhyeyatà-pratipàdana-pare vàkye viùõor ananya-para-vàkya-pratipàdita-para-tattva-bhåtasya kàrya-madhye nive÷aþ sa sva-kàrya-bhåta-tattva-saükhyà-påraõaü kurvataþ sva-lãlayà jagad-upakàràya sve7cchà2vatàra ity avagantavyaþ / yathà lãlayà deva-saükhyà-pårõaü kurvata upendratvaü parasyai7va, yathà ca sårya-vaü÷o1dbhava-ràja-saükhyà-pårõaü kurvataþ parasyai7va brahmaõo dà÷a-rathi-råpeõa sve1cchà2vatàraþ, yathà ca soma-vaü÷a-saükhyà-påraõaü kurvato bhagavato bhå-bhàrà1vatàraõàya sve1cchayà vasudeva-gçhe 'vatàraþ /

(108)
sçùñi-pralaya-prakaraõeùu nàràyaõa eva parama-kàraõatayà pratipàdyata iti pårvam evo7ktam / yat punar atharva-÷irasi rudreõa sva-sarvà1i÷varyaü prapa¤citaü tat so 'ntaràd antaraü pràvi÷ad iti paramà3tma-prave÷àd uktam iti ÷rutyai9va vyaktam / ÷àstra-dçùñyà tå7pade÷o vàmadevavad iti såtra-kàreõai7vaü-vàdinàm arthaþ pratipàditaþ / yatho9ktaü prahlàdenà7pi ---
sarva-gatvàd anantarasya sa evà7ham avasthitaþ /
mattaþ sarvam ahaü sarvaü mayi sarvaü sanàtane //
ity-àdi / atra sarva-gatvàd anantasye7ti hetur uktaþ / sva-÷arãra-bhåtasya sarvasya cid-acid-vastuna àtmatvena sarva-gaþ paramà3tme9ti sarve ÷abdàþ sarva-÷arãraü paramà3tmànam evà7bhidadhatã7ty uktam / ato 'ham iti ÷abdaþ svà3tma-prakàra-prakàriõaü paramà3tmànam evà8caùñe / ata idam ucyate / àtme9ty eva tu gçhõãyàt sarvasya tan-niùpatter ity-àdinà9haü-grahaõo1pàsanaü vàkya-kàreõa kàryà1vasthaþ kàraõà1vastha÷ ca sthåla-såkùma-cid-acid-vastu-÷arãraþ paramà3tmai9ve7ti sarvasya tan-niùpatter ity uktam / àtme9ti tå7pagacchanti gràhayanti ce7ti såtra-kàreõa ca / mahà-bhàrate ca brahma-rudra-saüvàde brahmà rudraü prayàha ---
tavà7ntarà3tmà mama ca ye cà7nye dehi-saüj¤itàþ /
iti / rudrasya brahmaõa÷ cà7nyeùàü ca dehinàü parame3÷varo nàràyaõo 'ntarà3tmatayà9vasthita iti / tathà tatrai7va ---
viùõur àtmà bhagavato bhavasyà7mita-tejasaþ /
tasmàd dhanur-jyà-saüspar÷aü sa viùehe mahe3÷varaþ //
iti / tatrai7va ---
etau dvau vibudha-÷reùñhau prasàda-krodha-jau smçtau /
tad-àdar÷ita-panthànau sçùñi-saühàra-kàrakau //
iti / antarà3tmatayà9vasthita-nàràyaõa-dar÷ita-pathau brahma-rudrau sçùñi-saühàra-kàrya-karàv ity-arthaþ /

(109)
nimitto1pàdànayos tu bhedaü vadanto veda-bàhyà eva syuþ / janmà3dy-asya yataþ --- prakçti÷ ca --- pratij¤à-dçùñàntà1nuparodhàd ity-àdi veda-vit-praõãta-såtra-virodhàt / sad eva somye7dam agra àsãd ekam evà7dvitãyam --- tad aikùata bahu syàü prajàyeye7ti --- brahma-vanaü brahma sa vçkùa àsãd yato dyàvà-pçthivã niùña-takùuþ --- brahmà1dhyatiùñhad-bhuvanàni dhàrayan --- sarve nimeùà jaj¤ire vidyutaþ puruùà1dadhi --- na tasye8÷e ka÷cana tasya nàma mahad-ya÷aþ --- ne7ha nànà9sti kiücana --- sarvasya va÷ã sarvasye8÷ànaþ --- puruùa eve7daü sarvaü yad bhåtaü yac ca bhavyam utà7mçtattvasye8÷ànaþ
--- nà7nyaþ panthà ayanàya vidyata ity-àdi-sarva-÷ruti-virodhàc ca /

(110)
itihàsa-puràõeùu ca sçùñi-sthiti-pralaya-prakaraõayor idam eva para-tattvam ity avagamyate / yathà mahà-bhàrate ---
kutaþ sçùñam idaü sarvaü jagat-sthàvara-jaïgamam /
pralaye ca kam abhyeti tan to  bråhi pitàmaha //
iti pçùño ---
nàràyaõo jagan-mårtir anantà3tmà sanàtana /
ity-àdi ca vadati ---
çùayaþ pitaro devà mahà-bhåtàni dhàtavaþ /
jaïgamà1jaïgamaü ce7daü jagan-nàràyaõo1dbhavam //
iti ca / pràcyo1dãcya-dàkùiõàtya-pà÷càtya-sarva-÷iùñaiþ sarva-dharma-sarva-tattva-vyavasthàyàm idam eva paryàptam ity avigàna-parigçhãtaü vaiùõavaü ca puràõaü janmà3dy asya yata iti jagaj-janmà3di-kàraõaü brahme7ty avagamyate / taj-janmà3di-kàraõaü kim iti pra÷na-pårvakaü viùõoþ sakà÷àd bhåtam ity-àdinà brahma-sva-råpa-vi÷eùa-pratipàdanai1ka-paratayà pravçttam iti sarva-saümatam / tathà tatrai7va ---
prakçtir yà khyàtà vyaktà1vyakta-sva-råpiõã /
puruùa÷ ca+py ubhàv etau lãyete paramà3tmani //
paramà3tmà ca sarveùàm àdhàraþ parame3÷varaþ /
viùõu-nàmà sa vedeùu vedànteùu ca gãyate //
iti / sarva-veda-vedànteùu sarvaiþ ÷abdaiþ parama-kàraõatayà9yam eva gãyata ity-arthaþ / yathà sarvàsu ùrutiùu kevala-para-brahma-sva-råpa-vi÷eùa-pratipàdanàyai7va pravçtto nàràyaõà1nuvàkas tathe9daü vaiùõavaü ca puràõam ---
so 'ham icchàmi dharma-j¤a ÷rotuü tvatto yathà jagat /
babhåva bhåya÷ ca yathà mahà-bhàga bhaviùyati //
yan-mayaü ca jagad-brahmany ata÷ cai7tac-carà1caram /
lãnam àsãd yathà yatra layam eùyati yatra ca //
iti  paraü brahma kim iti prakramya ---
viùõoþ sakà÷àd udbhåtaü jagat tatrai7va ca sthitam /
sthiti-saüyama-kartà9sau jagato 'sya jagac ca saþ //
paraþ paràõàü paramaþ paramà3tmà3tma-saüsthitaþ /
råpa-varõà3di-nirde÷a-vi÷eùaõa-vivarjitaþ //
apakùaya-vinà÷àbhyàü pariõàma-rddhi-janmabhiþ /
varjitaþ ÷akyate vaktuü yaþ sad astã7ti kevalam //
sarvatrà7sau samastaü ca vasaty atre7ti vai yataþ /
tataþ sa vàsudeve7ti vidvadbhiþ paripañhyate //
tad-brahma paraü nityam ajam akùayam avyayam /
eka-sva-råpaü ca sadà heyà1bhàvàc ca nirmalam //
tad eva sarvam evai7tad-vyaktà1vyakta-sva-råpavat /
tathà puruùa-råpeõa kàla-råpeõa ca sthitam //
sa sarva-bhåta-prakçtiü vikàràn guõà3di-doùàü÷ ca mune vyatãtaþ /
atãta-sarvà3varaõo 'khilà3tmà tenà7stçtaü yad bhuvanà1ntaràle //
samasta-kalyàõa-guõà3tmako 'sau sva-÷akti-le÷o1ddhçta-bhåta-vargaþ /
icchà-gçhãtà1bhimato1ru-dehaþ saüsàdhità1÷eùa-jagad-dhito 'sau //
tejo-balà1i÷varya-mahà2vabodha-suvãrya-÷akty-àdi-guõai1ka-rà÷iþ /
paraþ paràõàü sakalà na yatra kle÷à3dayaþ santi parà1vare3÷e //
sa ã÷varo vyaùñi-samaùñi-råpo 'vyakta-sva-råpaþ prakaña-sva-råpaþ /
sarve3÷varaþ sarva-dçk-sarva-vettà samasta-÷aktiþ parame3÷varà3khyaþ //
saüj¤àyate yena tad asta-doùaü ÷uddhaü paraü nirmalam eka-råpam /
saüdç÷yate và9py adhigamyate và taj-j¤ànam aj¤ànam ato 'nyad uktam //
iti para-brahma-sva-råpa-vi÷eùa-nirõayàyai7va pravçttam /

(111)
anyàni sarvàõi puràõàny etad-avirodhena neyàni / anya-paratvaü ca tat-tad-àrambha-prakàrair avagamyate / sarvà3tmanà viruddhà1ü÷as tàmasatvàd anàdaraõãyaþ /

(112)
nanv asminn api ---
sçùñi-sthity-anta-karaõãü brahma-viùnu-÷ivà3tmikàü /
sa saüj¤à yàti bhagavàn eka janà1rdanaþ //
iti tri-mårto-sàmyaü pratãyate / nai7tad evam / eka eva janà1rdana iti jana ardanasyai7va brahma-÷ivà3di-kçtsna-prapa¤ca-tàdàtmyaü vidhãyate / jagac ca sa iti pårvo1ktam eva vivçõoti --- sraùñà sçjati cà8tmànaü viùõuþ pàlyaü ca pàti ca /
upasaühriyate cà7nte saühartà ca svatyaü-prabhuþ //
iti ca sraùñçtvenà7vasthitaü brahmaõaü sçjyaü ca saühartàraü saühàryaü ca yugapan nirdi÷ya sarvasya viùõu-tàdàtmyo1pade÷àt sçjya-saühàrya-bhåtàd vastunaþ sraùñç-saühartror janà1rdana-vibhåtitvena vi÷eùo dç÷yate / janà1rdana-viùõu-÷abdayoþ paryàyatvena brahma-viùõu-÷ivà3tmikàm iti vibhåtim / ata eva sve1cchayà lãlà2rthaü vibhåty-antarbhàva ucyate / yathe9dam anantaram evo7cyate ---
pçthivy-àpas tathà tejo vàyur àkà÷a eva ca /
sarve1ndriyà1ntaþkaraõaü puruùà3khyaü hi yaj jagat //
sa eva sarva-bhåtà3tmà vi÷va-råpo yato 'vyayaþ /
sargà3dikaü tato 'syai7va bhåta-stham upakàrakam //
sa eva sçjyaþ sa ca sarva-kartà sa eva pàtyatti ca pàlyate ca /
brahmà3dy-avasthàbhir a÷eùa-mårtir viùõur variùñho vara-do vareõyaþ // iti /

(113)
atra sàmànàdhikaraõya-nirdiùñaü heya-mi÷ra-prapa¤ca-tàdàtmyaü niravadyasya nirvikàrasya samasta-kalyàõa-guõà3tmakasya brahmaõaþ katham upapadyata ity à÷aïkhya sa eva sarva-bhåtà3tmà vi÷va-råpo yato 'vyaya iti svayam evo7papàdayati / sa eva sarve3÷varaþ para-brahma-bhåto viùõur eva sarvaü jagad iti pratij¤àya sarva-bhåtà3tmà vi÷va-råpo yato 'vyaya iti hetur uktaþ / sarva-bhåtànàm ayam àtmà vi÷va-÷arãro yato 'vyaya ity-arthaþ / vakùyati ca --- sat-sarvaü vai hares tanur iti /
etad uktaü bhavati / asyà7vyayasyà7pi parasya brahmaõo viùõor vi÷va-÷arãratayà tàdàtmya-viruddham ity àtma-÷arãrayo÷ ca sva-bhàvà vyavasthità eva / evaü-bhåtasya sarve3÷varasya viùõoþ prapa¤cà1ntarbhåta-niyàmya-koñi-niviùña-brahmà3di-deva-tiryaï-manuùyeùu tat tat samà÷rayaõãyatvàya sve1cchà2vatàraþ pårvo1ktaþ / tad etad brahmà3dãnàü bhàvanà-trayà1nvayena karma-va÷yatvaü bhagavataþ para-brahma-bhåtasya vàsu-devasya nikhila-jagad-upakàràya sve1cchayà svenai7va råpeõa devà3diùv avatàra iti ca ùaùñe 'ü÷e ÷ubhà3÷raya-prakaraõe suvyaktam uktam / asya devà3di-råpeõà1vatàreùv api na pràkçto deha iti mahàbhàrate --- na
bhåta-saügha-saüsthàno deho 'sya paramà3tmanaþ / iti pratipàditaþ / ÷rutibhi÷ ca --- ajàyamàno bahudhà vijàyate --- tasya dhãràþ parijànanti yonim iti / karma-va÷yànàü brahmà3dãnàm anicchatàm api tat-tat-karmà1nuguõa-prakçti-pariõàma-råpa-bhåta-saügha-saüsthàna-vi÷eùa-devà3di-÷arãra-prave÷a-råpaü janmà7varjanãyam / ayaü tu sarve3÷varaþ satya-saükalpo bhagavàn evaü-bhåta-÷ubhe1tara-janmà7kurvann api sve1cchayà svenai7va nirati÷aya-kalyàõa-råpeõa devà3diùu jagad-upakàràya bahudhà jàyate, tasyai7tasya ÷ubhe1tara-janmà7kurvato 'pi sva-kalyàõa-guõà3nantyena bahudhà yoniü bahu-vidha-janma dhãrà-dhãramatàm agresarà jànantã7ty-arthaþ /

(114)
tad-etan-nikhila-jagan-nimitto1pàdàna-bhåtàj janmà3dy asya yataþ --- prakçti÷ ca pratij¤à-dçùñàntà1nuparodhà3dityà3di-såtraiþ pratipàditàt parasmàd brahmaõaþ parama-puruùàd anyasya kasyacit parataratvaü para-mataþ setån màna-saübandha-bheda-vyapade÷ebhya ity-à÷aïkya sàmànyàt tu --- buddhy-arthaþ pàdavat --- sthàna-vi÷eùàt prakà÷à3divat --- upapatte÷ ca --- tathà9nya-pratiùedhàt --- anena sarva-gatatva-màyàm àdi-÷abdà3dibhya iti såtra-kàraþ svayam eva niràkaroti /

(115)
mànave ca ÷àstre ---
pràdur-àsãt tamonudaþ sisçkùur vividhàþ prajàþ /
apa eva sasarjà8dau tàsu vãryam apà7sçjat //
tasmi¤ jaj¤e svayaü brahma
iti brahmaõo janma-÷ravaõàt kùetra-j¤atvam evà7vagamyate / tathà ca sraùñuþ parama-puruùasya tad-visçùñasya ca brahmaõaþ
ayaü tasya tàþ pårvaü tena nàràyaõaþ smçtaþ /
tad-visçùñaþ sa puruùo loke brahme7ti kãrtyate //
iti nàma-nirde÷àc ca / tathà ca vaiùõave puràõe hiraõya-garbhà3dãnàü bhàvanà-trayà1nvayàd a÷uddhatvena ÷ubhà3÷rayatvà1narhato2papàdanàt kùetra-j¤atvaü ni÷cãyate /

(116)
yad api kai÷cid uktam --- sarvasya ÷abda-jàtasya vidhy-artha-vàda-mantra-råpasya
kàryà1bhidhàyitvenai7va pràmàõyaü varõanãyam / vyavahàràd anyatra ÷abdasya bodhakatva-÷akty-avadhàraõà1saübhavàd vyavahàrasya ca kàrya-buddhi-målatvàt kàrya-råpa eva ÷abdà1rthaþ / na pariniùpanne vastuni ÷abdaþ pramàõam iti / atro7cyate / pravartaka-vàkya-vyavahàra eva ÷abdànàm artha-bodhakatva-÷akty-avadhàraõaü kartavyam iti kim iyaü ràjà3j¤à / siddha-vastuùu ÷abdasya bodhakatva-÷akti-grahaõam atyanta-sukaram / tathà hi --- kenacid dhasta-ceùñà4dinà9pavarake daõóaþ sthita iti deva-dattàya j¤àpaye7ti preùitaþ ka÷cit taj-j¤àpane pravçtto 'pavarake daõóaþ sthita iti ÷abdaü prayuïkte / måkavad dhasta-ceùñàm imàü jànan pàr÷va-stho 'nyaþ pràg-vyutpanno
'pi tasyà1rthasya bodhanàyà1pavarake daõóaþ sthita ity-asya ÷abdasya prayoga-dar÷anàd asyà7rthasyà7yaü ÷abdo bodhaka iti jànàtã7ti kim atra duùkaram / tathà bàlas tàto 'yam iyaü màtà9yaü màtulo 'yaü manuùyo 'yaü mçga÷ candro 'yam ayaü ca sarpa iti màtà-pitç-prabhçtibhiþ ÷abdaiþ ÷anaiþ ÷anair aïgulyà nirde÷ane tatra tatra bahu÷aþ ÷ikùitas tair eva ÷abdais teùv artheùu svà3tmana÷ ca buddhy-utpattiü dçùñvà teùv artheùu teùàü ÷abdànàm aïgulyà nirde÷a-pårvakaþ prayogaþ sambandhà1ntarà1bhàvàt saüketayitç-puruùà3j¤ànàc ca bodhakatva-nibandhana
iti krameõa ni÷citya punar apy asya ÷abdasyà7yam artha iti pårva-vçddhaiþ ÷ikùitaþ sarva-÷abdànàm artham avagamya svayam api sarvaü vàkya-jàtaü prayuïkte / evam eva sarva-padànàü svà1rthà1bhidhàyitvaü saüghàta-vi÷eùaõàü ca yathà2vasthita-saüsarga-vi÷eùa-vàcitvaü ca jànàtã7ti kàryà1rthai1va vyuttipattir ity-àdi-nirbandho nirbandhanaþ / ataþ pariùpannaþ vastuni ÷abdasya-bodhakatva-÷akty-avadhàraõàt sarvàõi vedànta-vàkyàni sakala-jagat-kàraõaü sarva-kalyàõa-guõà3kara-mukta-lakùaõaü brahma bodhayanty eva /

(117)
api ca kàryà1rtha eva vyutpattir astu / vedànda-vàkyàny apy upàsana-viùaya-kàryà1dhikçta-vi÷eùaõa-bhåta-phalatvena duþkhà1saübhinna-de÷a-vi÷eùa-råpa-svargà3divad ràtri-satra-pratiùñhànà3divad apagoraõa-÷ata-yàtanà-sàdhya-sàdhana-bhàvavac ca karyo1payogitayai9va sarvaü bodhayanti / tathà+hi --- brahma-vid àpnoti param ity-atra brahmo1pàsana-viùaya-kàryà1dhikçta-vi÷eùaõa-bhåta-phalatvena brahma-pràptiþ ÷råyate --- para-pràpti-kàmo brahma vidyàd ity-atra pràpyatayà pratãyamànaü brahma-sva-råpaü tad-vi÷eùaõaü ca sarvaü kàryo1payogitayai9va siddhaü bhavati / tad-antargatam eva jagat-sraùñçtvaü saühartçtvam àdhàratvam antaràtmatvam
ity-àdy uktam anuktaü ca sarvam iti na kiücid anupapannam /

(118)
evaü ca sati mantrà1rtha-vàda-gatà hy aviruddhà apårvà÷ cà7rthàþ sarve vidhi-÷eùatayai9va siddhà bhavanti / yatho9ktaü dramióa-bhàùye --- çõaü hi vai jàyata iti ÷ruter ity upakramya yady apy avadàna-stuti-paraü vàkyaü tathà9pi nà1satà stutir upapadyata iti / etad uktaü bhavati --- sarvo hy artha-vàda-bhàgo devatà4ràdhana-bhåta-yàgà3deþ sàïgasyà8ràdhya-devatàyà÷ cà7dçùña-råpàn guõàn sahasra÷o vadan sahasra÷aþ karmaõi prà÷astya-buddhim utpàdayati / teùàm asad-bhàve prà÷astya-buddhir eva na syàd iti karmaõi prà÷astya-buddhy-arthaü guõa-sad-bhàvam eva bodhayatã7ti / anayai9va di÷à sarve mantrà1rtha-vàdà1vagatà arthàþ siddhàþ /

(119)
api ca kàrya-vàkyà1rtha-vàdibhiþ kim idaü kàryatvaü nàme7ti vaktavyam / kçti-bhàva-bhàvità kçty-udde÷yatà ce7ti cet / kim idaü kçty-udde÷yatvam / yad adhikçtya kçtir vartate tat kçty-udde÷yatvam iti cet / puruùa-vyàpàra-råpàyàþ kçteþ ko 'yam adhikàro nàma / yat-pràptã1cchayà kçtim utpàdayati puruùaþ tat kçty-udde÷yatvam iti ced dhanta tarhã7ùñatvam eva kçty-udde÷yatvam / athai7vaü manuùe iùñasyai7va råpa-dvayam asti / icchà-viùayatayà sthitiþ puruùa-prerakatvaü ca / tatra prerakatvà3kàraþ kçty-udde÷yatvam iti so 'yaü sva-pakùà1bhinive÷a-kàrito vçthà3÷ramaþ / tathà hã7cchà-viùayatayà pratãtasya
sva-prayatno1tpattim antareõà7siddhir eva prerakatvam / tata eva pravçtteþ / icchàyàü jàtàyàm iùñasya sva-prayatno1tpattim antareõà7siddhiþ pratãyate cet tata÷ cikãrùà jàyate tataþ pravartate puruùa iti tattva-vidàü prakriyà / tasmàd iùñasya kçty-adhãnà3tma-làbhatvà1tireki kçty-udde÷yatvaü nàma kim pi na dçùyate / atho7cyate --- iùñatà-hetu÷ ca puruùà1nukålatà / tat-puruùà1nukålatvaü kçty-udde÷yatvam iti cet / nai7vam / puruùà1nukålaü sukham ity anarthà1ntaram / tathà puruùà1nukålaü duþkha-paryàyam / ataþ sukha-vyatiriktasya kasyà7pi puruùà1nukålatvaü na saübhavati
/
nanu ca duþkha-nivçtter api sukha-vyatiriktàyàþ puruùà1nukålatà dçùñà / nai7tat / àtmà1nukålaü sukham àtma-pratikålaü duþkham iti hi sukha-duþkhayor vivekaþ / tatrà3tmà1nukålaü sukham iùñaü bhavati / tat-pratikålaü duþkhaü cà7niùñam / ato duþkha-saüyogasyà7sahyatayà tan-nivçttir apã7ùñà bhavati / tata eve7ùñatà-sàmyàd anukålatà-bhramaþ / tathà hi --- prakçti-saüsçùñasya saüsàriõaþ puruùasyà7nukåla-saüyogaþ pratikåla-saüyogaþ sva-råpeõà7vasthitir iti ca tisro 'vasthàþ
/ tatra pratikåla-saübandha-nivçtti÷ cà7nukåla-saübandha-nivçtti÷ ca sva-råpeõà7vasthitir eva / tasmàt pratikåla-saüyoge vartamàne tan-nivçtti-råpà sva-råpeõà7vasthitir apã7ùñà bhavati / tatre7ùñatà-sàmyàd anukålatà-bhramaþ /

(120)
ataþ sukha-råpatvàd anukålatàyàþ niyogasyà7nukålatàü vadantaü pràmàõikàþ parihasanti / iùñasyà7rtha-vi÷eùasya nivartakatayai9va hi niyogasya niyogatvaü sthiratvam apårvatvaü ca pratãyate / svarga-kàmo yajete7ty atra kàryasya kriyà2tiriktà svarga-kàma-pada-samabhivyàhàreõa svarga-sàdhanatva-ni÷cayàd eva bhavanti / na ca vàcyaü yajete7ty atra prathamaü niyogaþ sva-pradhànatayai9va pratãyate svarga-kàma-pada-samabhivyàhàràt sva-siddhaye svarga-siddhy-anukålatà ca niyogasye7ti / yajete7ti hi dhàtv-arthasya puruùa-prayatna-sàdhyatà pratãyate / svarga-kàma-pada-samabhivyàhàràd eva dhàtv-arthà1tirekiõo niyogatvaü sthiratvam apårvatvaü ce7ty-àdi / tac ca svarga-sàdhanatva-pratãti-nibandhanam
/ samabhivyàhçta-svarga-kàma-padà1rthà1nvaya-yogyaü svarga-sàdhanam eva kàryaü liï-àdayo 'bhidadhatã7ti loka-vyutpattir api tiraskçtà / etad uktaü bhavati --- samabhivyahçta-padà1ntara-vàcyà1rthà1nvaya-yogyam eve7tara-pada-pratipàdyam ity-anvità1bhidhàyi-pada-saüghàta-råpa-vàkya-÷ravaõa-saman antaram eva pratãyate / tac ca svarga-sàdhana-råpam / ataþ kriyàvad ananyà1rthatà9pi virodhàd eva parityakte9ti / ata eva gaïgàyàü ghoùa ity-àdau ghoùa-prativàsa-yogyà1rtho1pasthàpana-paratvaü gaïgà-padasyà8÷rãyate / prathamaü gaïgà-padena gaïgà2rthaþ smçta iti gaïgà-padà1rthasya peyatvaü na vàkyà1rthà1nvayãbhavati / evam atra api yajete7ty-etàvan-màtra-÷ravaõe kàryam ananyà1rthaü smçtam iti vàkyà1rthà1nvaya-samaye
kàryasyà7nanyà1rthatà nà7vatiùñhate / kàryà1bhidhàyi-pada-÷ravaõa-velàyàü prathamaü kàryam ananyà1rthaü pratãtam ity etad api na saügacchate / vyutpatti-kàle gavà3nayanà3di-kriyàyà duþkha-råpàyà iùña-vi÷eùa-sàdhanatayai9va kàryatà-pratãteþ / ato niyogasya puruùà1nukålatvaü sarva-loka-viruddhaü niyogasya sukha-råpa-puruùà1nukålatàü vadataþ svà1nubhava-virodha÷ ca / karãryà vçùñi-kàmo yajeyte7ty-àdiùu siddhe 'pi niyoge vçùñy-àdi-siddhi-nimittasya vçùñi-vyatirekeõa niyogasyà7nukålatà nà7nubhåyate / yady apy asmi¤ janmani vçùñy-àdi-siddher aniyamas tathà9py aniyamàd eva niyoga-siddhir ava÷yà3÷rayaõãyà / tasminn
anukålatà-paryàya-sukhà1nubhåtir na dç÷yate / evam ukta-rãtyà kçti-sàdhye1ùñatvà1tireki kçty-udde÷yatvaü na dç÷yate /

(121)
kçtiü prati ÷eùitvaü kçty-udde÷yatvam iti cet / kim idaü ÷eùitvaü kiü ca ÷eùatvam iti vaktavyam / kàryaü prati saübandhã ÷eùaþ / tat-pratisaübandhitvaü ÷eùitvam iti cet / evaü tarhi kàryatvam eva ÷eùitvam ity uktaü bhavati / kàryatvam eva vicàryate / paro1dde÷a-pravçtta-kçti-vyàpty-arhatvam ÷eùatvam iti cet / ko 'yaü paro1dde÷o nàme7ti / ayam eva hi vicàryate / udde÷yatvaü nàme8psitatva-sàdhyatvam iti cet / kim idam ãpsitatvam / kçti-prayojanatvam iti cet puruùasya kçty-àrambha-prayojanam eva hi kçti-prayojanam / sa ce7cchà-viùayaþ kçty-adhãnà3tma-làbha iti pårvo1kta eva
/ ayam eva hi sarvatra ÷eùa-÷eùi-bhàvaþ / para-gatà1ti÷ayà3dhàne1ccho2pàdeyatvam eva yasya sva-råpaü sa ÷eùaþ paraþ ÷eùã / phalo1tpattã1cchayà yàgà3des tat-prayatnasya co7pàdeyatvaü yàgà3di-siddhã1cchayà9nyat sarvam upàdeyam /

(122)
evaü garbha-dàsà3dãnàm api puruùa-vi÷eùà1ti÷ayà3dhàno1pàdeyatvam eva sva-råpam / evam ã÷vara-gatà1ti÷ayà3dhàne1cchayo9pàdeyatvam eva cetanà1cetanà3tmakasya nityasyà7nityasya ca sarvasya vastunaþ sva-råpam iti sarvam ã÷vara-÷eùatvam eva sarvasya ce8÷varaþ ÷eùã9ti sarvasya va÷ã sarvasye8÷ànaþ patiü vi÷vasye7ty-àdy-uktam / kçti-sàdhyaü pradhànaü yat tat-kàryam abhidhãyata ity ayam arthaþ ÷raddadhàneùv eva ÷obhate /

(123)
api ca svarga-kàmo yajete7ty-àdiùu la-kàra-vàcya-kartç-vi÷eùa-samarpaõa-paràõàü svarga-kàmà3di-padànàü niyojya-vi÷eùa-samarpaõa-paratvaü ÷abdà1nu÷àsana-viruddhaü kenà7vagamyate / sàdhya-svarga-vi÷iùñasya svarga-sàdhane kartçtvà1nvayo na ghañata iti cet / niyojyatvà1nvayo 'pi na ghañata iti hi svarga-sàdhanatva-ni÷cayaþ / sa tu ÷àstra-siddhe kartçtvà1nvaye svarga-sàdhanatva-ni÷cayaþ kriyate / yathà bhoktu-kàmo devadatta-gçhaü gacched ity-ukte bhojana-kàmasya devadatta-gçha-gamane kartçtva-÷ravaõàd eva pràg-aj¤àtam api bhojana-sàdhanatvaü devadatta-gçha-gamanasyà7vagamyate / evam atrà7pi bhavati / na kriyà2ntaraü prati kartçtayà ÷rutasya kriyà2ntare kartçtva-kalpanaü yuktam --- yajete7ti hi yàga-kartçtayà
÷rutasya biddhau kartçtva-kalpanaü kriyate / buddheþ kartçtva-kalpanam eva hi niyojyatvam / yatho2ktaü ---
       niyojya sarva-kàryaü yaþ svakãyatvena budhyate /
iti / yaùñçtvà1nuguõaü tad-bodhçtvam iti cet / devadattaþ paced iti pàke kartçtayà ÷rutasya devadattasya pàkà1rtha-gamanaü pàkà1nuguõam iti gamane kartçtva-kalpanaü na yujyate /

(124)
kiü ca liï-àdi-÷abda-vàcyaü sthàyi-råpaü kim ity apårvam à÷rãyate / svarga-kàma-pada-samabhivyàhàrà1nupapatter iti cet / kà9trà7nupapattiþ / siùàdhayiùita-svargo hi svarga-kàmaþ / tasya svarga-kàmasya kàlà1ntara-bhàvi-svarga-siddhau kùaõa-bhaïginã yàgà3di-kriyà na samarthe9ti cet / anàghràta-veda-siddhàntànàm iyam anupapattiþ / sarvaiþ karmabhir àràdhitaþ parame3÷varo bhagavàn nàràyaõas tat-tad-iùñaü phalaü dadàtã7ti veda-vido vadanti / yathà0hur veda-vid-agresarà dramióà3càryàþ --- phala-saübibhatsayà hi karmabhir àtmànaü piprãùanti sa prãto 'laü phalàye7ti ÷àstra-maryàdà iti / phala-saübandhe1cchayà karmabhir
yàga-dàna-homà3dibhir indriyà3di-devatà-mukhena tat-tad-antaryàmi-råpeõà7vasthitam indrà3di-÷abda-vàcyaü paramà3tmànaü bhagavantaü vàsudevam àriràdhayiùanti, sa hi karmabhir àràdhitas teùàm iùñàni phalàni prayacchatã7ty-arthaþ / tathà ca ÷rutiþ --- iùñà1pårtaü bahudhà jàtaü jàyamànaü vi÷vaü bibharti bhuvanasya nàbhir iti / iùñà1pårtam iti sakala-÷ruti-smçti-coditaü karmo7cyate / tad-vi÷vaü bibharti --- indrà1gni-varuõà3di-sarva-devatà-saübandhitayà pratãyamànaü tat-tad-antarà3tmatayà9vasthitaþ parama-puruùaþ svayam eva bibharti svayam eva svã-karoti / bhuvanasya nàbhiþ ---
brahma-kùatrà3di-sarva-varõa-pårõasya bhuvanasya dhàrakaþ --- tais taiþ karmabhir àràdhitas tat-tad-iùña-phala-pradànena bhuvanànàü dhàraka iti nàbhir ity-uktaþ / agni-vàyu-prabhçti-devatà2ntarà3tmatayà tat-tac-chabdà1bhidheyo 'yam eve7ty àha --- tad evà7gnis tad-vàyus tat-såryas tad u candra-mà iti / yatho2ktaü bhagavatà ---
yo yo yàm yàü tanuü bhaktaþ ÷raddhayà9rcitum icchati /
tasya tasyà7calàü ÷raddhàü tàm eva vidadhàmy aham //
sa tasya ÷raddhayà yuktas tasyà3ràdhanam ãhate /
labhate ca tataþ kàmàn mayai9va vihitàn iha tàn // iti /
yàü yàü tanum itã7ndrà3di-devatà-vi÷eùàs tat-tad-antaryàmitayà9vasthitasya bhagavatas tanavaþ ÷arãràõã7ty-arthaþ /
ahaü hi sarva-yaj¤ànàü bhoktà ca prabhur eva ca /
ity-àdi / prabhur eva ce7ti sarva-phalànàü pradàtà ce7ty-arthaþ / yathà ca
yaj¤ais tvam ijyase nityaü sarva-deva-mayà7cyuta /
yaiþ sva-dharma-parair nàtha narair àdàdhito bhavàn /
te taranty akhilàm etàü mayàm àtma-vimuktaye //
iti / se9tihàsa-puràõeùu sarveùv eva vedeùu sarvàõi karmàõi sarve3÷varà3ràdhana-råpàõi, tais taiþ karmabhir àràdhitaþ puruùo1ttamas tat-tad-iùñaü phalaü dadàtã7ti tatra tatra prapa¤citam / evam hi sarva-÷aktiü sarva-j¤aü sarve3÷varaü bhagavantam indrà3di-devatà2ntaryàmi-råpeõa yàga-dàna-homà3di-vedo1dita-sarva-karmaõàü bhoktàraü sarva-phalànàü pradàtàraü ca sarvàþ ÷rutayo vadanti / catur-hotàro yatra saüpadaü gacchanti devair ity-àdyàþ / catur-hotàro yaj¤àþ, yatra paramà3tmani deveùv antaryàmi-råpeõà7vasthite, devaiþ saüpadaü gacchanti --- devaiþ
saübandhaü gacchanti yaj¤à ity-arthaþ / antaryàmi-råpeõà7vasthitasya paramà3tmanaþ ÷arãratayà9vasthitànàm indrà3dãnàü yàgà3di-saübandha ity uktaü bhavati / yatho9ktaü bhagavatà ---
bhoktàraü yaj¤a-tapasàü sarva-loka-mahe4÷varam /
iti / tasmàd agny-àdi-devatà2ntarà3tma-bhåta-parama-puruùà3ràdhana-råpa-bhåtàni sarvàõi karmàõi, sa eva cà7bhilaùita-phala-pradàte9ti kim atrà7pårveõa vyutpatti-patha-dåra-vartinà vàcyatayà9bhyupagatena kalpitena và prayojanam / evaü ca sati liï-àdeþ ko 'yam arthaþ parigçhãto bhavati / yaja deva-påjàyàm iti devatà4ràdhana-bhåta-yàgà3deþ prakçty-arthasya kartç-vyàpàra-sàdhyatàü vyutpatti-siddhàü liï-àdayo 'bhidadhatã7ti na kiücid anupapannam / kartç-vàcinàü pratyayànàü prakçty-arthasya kartç-vyàpàra-saübandha-prakàro hi vàcyaþ / bhåta-vartamànà3dikam anye vadanti / liï-àdayas tu kartç-vyàpàra-sàdhyatàü vadanti /

(125)
api ca kàminaþ kartavyatà karma vidhàya karmaõo devatà4ràdhana-råpatàü tad-dvàrà phala-saübhavaü ca tat-tat-karma-vidhi-vàkyàny eva vadanti / vàyavyaü ÷vetam àlabhata bhåti-kàmo vàyur vai kùepiùñhà devatà vàyum eva svena bhàga-dheyeno7padhàvati sa evai7naü bhåtiü gamayatã7ty-àdãni / nà7tra phala-siddhy-anupapattiþ kà9pi dç÷yata iti phala-sàdhanatvà1vagatir aupàdànikã9ty api na saügacchati / vidhy-apekùitaü yàgà3deþ phala-sàdhanatva-prakàraü vàkya-÷eùa eva bodhayatã7ty-arthaþ / tasmàd bràhmaõàya nà7pagurete7ty atrà7pagoraõa-niùedha-vidhi-para-vàkya-÷eùe ÷råyamàõaü niùedhyasyà7pagoraõasya
÷ata-yàtanà-sàdhanatvaü niùedha-vidhy-upayogã9ti hi svãkriyate / atra punaþ kàminaþ kartavyatayà vihitasya yàgà3deþ kàmya-svargà3di-sàdhanatva-prakàraü vàkya-÷eùà1vagatam anàdçtya kim ity upàdànena yàgà3deþ phala-sàdhanatvaü parikalpyate / hiraõya-nidhim apavarake nidhàya yàcate kodravà3di-lubdhaþ kçpaõaü janam iti ÷råyate tad etad yuùmàsu dç÷yate / ÷ata-yàtanà-sàdhanatvam api nà7dçùña-dvàreõa / coditàny anutiùñho vihitaü karmà1kurvato ninditàni ca kurvataþ sarvàõi sukhàni duþkhàni ca parama-puruùà1nugraha-nigrahàbhyàm eva bhavanti / eùa hy evà8nandayati --- atho so 'bhayaü gato bhavati --- atha tasya
bhayaü bhavati --- bhãùà9smàd và9taþ pavate bhãùo9deti såryo bhãùà2smàd agni÷ candra÷ ca mçtyur dhàvati pa¤camaþ --- iti / etasya và akùarasya pra÷àsane gàrgi såryà-candramasau vidhçtau tiùñhataþ --- etasya và akùarasya pra÷àsane gàrgi dadato manuùyàþ pra÷aüsanti yajamànaü devà darvãü pitaro 'nvàyattà ity-àdy-aneka-vidhàþ ÷rutayaþ santi / yatho9ktaü dramióa-bhàùye --- tasyà8j¤ayà dhàvati vàyur nadyaþ sravanti tena ca kçta-sãmàno jalà3÷ayàþ samadà iva meùavir-sapitaü kurvantã7ti / tat-saükalpa-nibandhanà hã7me loke na cyavante na sphuñante / sva-÷àsanà2nuvartinàü
j¤àtvà kàruõyàt sa bhagavàn vardhayeta vidvàn karma-dakùa iti ca /

(126)
parama-puruùa-yàthàtmya-j¤àna-pårvaka-tad-upàsanà3di-vihita-karmà1nuùñhàyinas tat-prasàdàt tat-pràpti-paryantàni sukhàny abhayaü ca yathà2dhikàraü bhavanti / taj-j¤àna-pårvakaü tad-upàsanà3di-vihitaü karmà1kurvato ninditàni ca kurvatas tan-nigrahàd eva tad-apràpti-pårvakà1parimita-duþkhàni bhayaü ca bhavanti / yatho2ktaü bhagavatà ---
niyataü kuru karma tvaü karma jyàyo hy akarmaõaþ /
ity-àdinà kçtsnaü karma j¤àna-pårvakam anuùñheyaü vidhàya ---
mayi sarvàõi karmàõi saünyasya
iti sarvasya karmaõaþ svà3ràdhanatàm àtmanàü sva-niyàmyatàü ca pratipàdya ---
ye me matam idaü nityam anutiùñhanti mànavàþ /
÷raddhàvanto 'nasåyanto mucyante te 'pi karmabhiþ //
ye tv etad-abhyasåyanto nà7nutiùñhanti me matam /
sarva-j¤àna-vimåóhàüs tàn viddhi naùñàn acetasaþ //
iti svà3j¤à2nuvartinaþ pra÷asya viparãtàn vinindya punar api svà3j¤à2nupàlanam akurvatàm àsur aprakçty-antarbhàvam abhidhàyà7dhamà gati÷ co7ktà ---
tàn ahaü dviùataþ kråràn saüsàreùu narà1dhamàn /
kùipàmy ajasram a÷ubhàn àsurãùv eva yoniùu //
àsurãü yonim àpannà måóhà janmani janmani /
màm apràpyai7va kaunteya tato yànty adhamàü gatim // iti /
sarva-karmàõy api sadà kurvàõo mad-vypà÷rayaþ /
mat-prasàdàd avàpnoti ÷à÷vataü padam avyayam //
iti ca svà3j¤à2nuvartinàü ÷à÷vataü padaü co7ktam / a÷ruta-vedàntànàü karmaõy a÷raddhà mà bhåd iti devatà2dhikaraõe 'tivàdàþ kçtàþ karma-màtre yathà ÷raddhà syàd iti sarvam eka-÷àstram iti veda-vit-siddhàntaþ /

(127)
tasyai7tasya parasya brahmaõo nàràyaõasyà7paricchedya-j¤ànà3nandà1malatva-sva-råpavaj-j¤àna-÷akti-balà1i÷varya-vãrya-tejaþ-prabhçty-anavadhikà1ti÷ayà1saükhyeya-kalyàõa-guõavat-sva-saükalpa-pravartya-sve1tara-samasta-cid-acid-vastu-jàtavat-svà1bhimata-svà1nuråpai1ka-råpa-divya-råpa-tad-ucita-nirati÷aya-kalyàõa-vividhà1naüta-bhåùaõa-sva-÷akti-sadç÷à1parimità1nantà3÷carya-nànà-vidhà3yudha-svà1bhimatà1nuråpa-sva-råpa-guõa-vibhavà1i÷varya-÷ãlà3dy-anavadhika-mahima-mahisã-svà1nuråpa-kalyàõa-j¤àna-kriyà4dy-aparimeya-guõà1nanta-parijana-pariccheda-svo1cita-nikhila-bhogya-bhogo1pakaraõà3dy-ananta-mahà-vibhavà1vàï-manasa-gocara-sva-råpa-sva-bhàva-divya-sthànà3di-nityatà-niravadyatà-gocarà÷ ca sahasra÷aþ ÷rutayaþ santi / vedà7ham etaü puruùaü mahà2ntam
àditya-varõaü tamasaþ parastàt / ya eùo 'ntarà3ditye hiraõ-mayaþ puruùaþ / tasya yathà kapyàsaü puõóarãkam evam akùiõã / ya eùo 'ntar-hçdaya àkà÷as tasminn ayaü puruùo mano-mayo 'mçto hiraõ-mayaþ --- mano-maya iti manasai9va vi÷uddhena gçhyata ity-arthaþ --- sarve nimeùà jaj¤ire vidyutaþ puruùàd adhi --- vidyud-varõàt puruùàd ity-arthaþ --- nãla-toyada-madhya-sthà vidyul-lekhe9va bhàsvarà --- madhya-stha-nãla-toyadà vidyul-lekhe9va se9yaü dahara-puõóarãka-madhya-sthà3kà÷a-vartinã vahnir-÷ikhà svà1ntarnihita-nãla-toyadà-bha-paramà3tma-sva-råpà avà1ntarnihita-nãla-toyadà visyud ivà8bhàtã7ty-arthaþ / mano-mayaþ
pràõa-÷arãro bhà-råpaþ / satya-kàmaþ satya-saükalpaþ / àkà÷à3tmà sarva-kàmà sarva-kàmaþ sarva-gandhaþ sarva-rasaþ sarvam idam abhyàtto 'vàkyà1nàdaraþ / màhàrajanaü vàsa ity-àdyàþ / asye8÷ànà jagato viùõu-patnã / hrã÷ ca te lakùmã÷ ca patnyau /tad-viùõoþ paramaü padaü sadà pa÷yanti sårayaþ / kùayantam asya rajasaþ paràke / yad ekam avyaktam ananta-råpaü vi÷vaü puràõaü tamasaþ parastàt / yo veda nihitaü guhàyàü parame vyoman / yo 'syà7dhyakùaþ parame vyoman / tad eva tad u bhavyamà idaü tad-akùare
parame vyoman nityà3di-÷ruti-÷ata-ni÷cito 'yam arthaþ /

(128)
tad-viùõoþ paramaü padam iti viùõoþ parasya brahmaõaþ paraü padaü sadà pa÷yanti såraya iti vacanàt sarva-kàla-dar÷anavantaþ paripårõa-j¤ànàþ kecana santã7ti vij¤àyate / ye sårayas te sadà pa÷yantã7ti vacana-vyaktiþ, ye sadà pa÷yanti te såraya iti và / ubhaya-pakùe 'py aneka-vidhànaü na saübhavatã7ti cet / na / apràptatvàt sarvasya sarva-vi÷iùñaü parama-sthànaü vidhãyate / yatho2ktaü --- tad-guõàs te vidhãyerann avibhàgàd vidhànà1rthe na ced anyena ÷iùñà iti / yathà yad-àgneyo 'ùñàka-pàla ity-àdi-karma-vidhau karmaõo guõànàü cà7pràptatvena sarva-guõa-vi÷iùñaü karma vidhãyate
tathà9trà7pi såribhiþ sadà dç÷yatvena viùõoþ parama-sthànam apràptaü pratipàdayatã7ti na ka÷cid virodhaþ / karaõa-mantràþ kriyamàõà1nuvàdinaþ stotra-÷astra-råpà japà3diùu viniyuktà÷ ca prakaraõa-pathità÷ cà7prakaraõa-pathità÷ ca svà1rthaü sarvaü yathà2vasthitam evà7pràptam aviruddhaü bràhmaõavad bodhayantã7ti hi vaidikàþ / pragãta-mantra-sàdhya-guõa-guõi-abhimànaü stotram / apragãta-mantra-sàdhya-guõa-guõi-niùñha-guõà1bhidhànaü ÷astram / niyuktà1rtha-prakà÷anàü ca devatà4diùv apràptà1viruddha-guõa-vi÷eùa-prtipàdanaü viniyogà1nuguõam eva / ne7yaü ÷rutir mukta-jana-viùayà / te÷àü
sadà-dar÷anà1nupapatteþ / na+pi mukta-pravàha-viùayà / sadà pa÷yantã7ty ekai1ka-kartçka-viùayatayà pratãteþ ÷ruti-bhaïga-prasaïgàt / mantrà1rtha-vàda-gatà hy arthàþ kàrya-paratve 'pi siddhyantã7ty-uktam / kiü punaþ siddha-vastuny eva tàtparye vyutpatti-siddha iti sarvam upapannam / nanu cà7tra tad-viùõoþ paramaü padam iti para-sva-råpam eva parama-pada-÷abdenà7bhidhãyate / samasta-heya-rahitaü viùõv-àkhyaü paraü padam ity-àdiùv avyatireka-dar÷anàt / nai7vam / kùayantam asya rajataþ paràke, tad-akùare parame vyoman, yo asyà8dhyàkùaþ parame vyoman, yo veda nihitaü guhàyàü parame
vyoman nityà3diùu parama-sthànasyai7va dar÷anam / tad-viùõoþ paramaü padam iti vyatireka-nirde÷àc ca / viùõv-àkhyaü paramaü padam iti vi÷eùaõàd anyad api paramaü padaü vidyata iti ca tenai7va j¤àyate / tad idaü para-sthànaü såribhiþ sadà-dç÷yatvena pratipàdyate /

(129)
etad-uktaü bhavati --- kvacit-para-sthànaü parama-pada-÷abdena pratipàdyate, kvacit-prakçti-viyuktà3tma-sva-råpaü, kvacid-bhagavat-sva-råpam / tad-viùõoþ paramaü padaü sadà pa÷yanti såraya iti para-sthànam /
sarga-sthity-anta-kàleùu tri-vidhai9va pravartate /
guõa-pravçttyà paramaü padaü tasyà7guõaü mahat //
ity-atra prakçti-viyuktà3tma-sva-råpam /
samasta-heya-rahitaü viùõv-àkhyaü paramaü padam /
ity-atra bhagavat-sva-råpam / trãõy apy etàni parama-pràptatvena parama-pada-÷abdena pratipàdyante / kathaü trayàõàü parama-pràpyatvam iti cet / bhagavat-sva-råpaü parama-pràpyatvàd eva paramaü padam / itarayor api bhagavat-pràpti-garbhatvàd eva parama-padatvam / sarva-karma-bandha-vinirmuktà3tma-sva-råpà1vàptir bhagavat-pràpti-garbhà / ta ime satyàþ kàmà ançtà1pidhànà iti bhagavato guõa-gaõasya tirodhàyakatvenà7nçta-÷abdena sva-karmaõaþ pratipàdanam /

(130)
ançta-råpa-tirodhànaü kùetra-j¤a-karme7ti katham avagamyata iti cet /
avidyà karma-saüj¤ànyà tçtãyà ÷aktir iùyate /
yathà kùetra-j¤a-÷aktiþ sà veùñità nçpa sarva-gà //
saüsàra-tàpàn akhilàn avàpnoty atisaütatàn /
tayà tirohitatvàc ca
ity-àdi-vacanàt /

(131)
para-sthàna-pràptir api bhagavat-pràpti-garbhai9ve7ti suvyaktam / kùayantam asya rajasaþ paràka iti rajataþ-÷abdena tri-guõà3tmikà prakçtir ucyate kevalasya rajaso 'navasthànàt / imàü tri-guõà3tmikàü prakçtim atikramya sthite sthàne kùayantam --- vasantam ity-arthaþ / anena tri-guõà3tmakàt kùetra-j¤asya bhogya-bhåtàd vastunaþ parastàd viùõor vàsa-sthànam iti gamyate / vedà7ham etaü
puruùaü mahàntam àditya-varõaü tamasaþ parastàd ity-atrà7pi tamaþ-÷abdena sai9va prakçtir ucyate / kevalasya tamaso 'navasthànàd eva / rajasaþ paràke kùayantam ity-anenai7ka-vàkyatvàt tamasaþ parastàd vasantaü mahàntam àditya-varõaü puruùam ahaü vede7ty ayam artho 'vagamyate / satyaü j¤ànam anantaü brahma / yo veda nihitaü guhàyàü parame vyoman / tad-akùare parame vyomann iti tat-sthànam avikàra-råpaü parama-vyoma-÷abdà1bhidheyam iti ca gamyate / akùare parame vyoman nityasya sthànasyà7kùaratva-÷ravaõàt kùara-råpà3ditya-maõóalà3dayo na parama-vyoma-÷abdà1bhidheyàþ / yatra
pårve sàdhyàþ santi devàþ, yatra rùayaþ prathama-jà ye puràõà ity-àdiùu ca ta eva såraya ity avagamyate / tad-vipràso vipanyavo jàgçvàüsaþ samindhate viùõor yat-paraü padam ity-atrà7pi vipràso --- medhàvinaþ, vipanyavaþ --- stuti-÷ãlàþ, jàgçvàüsaþ --- askhalita-j¤ànàs ta evà7skhalita-j¤ànàs tad-viùõoþ paramaü padaü sadà stuvantaþ samindhata ity-arthaþ /

(132)
eteùàü parijana-sthànà3dãnàü sad eva somye7dam agra àsãd ity-atra j¤àna-balà1i÷varyà3di-kalyàõa-guõa-gaõavat-para-brahma-sva-råpà1ntarbhåtatvàt sad evai7kam evà7dvitãyam iti brahmà1ntarbhàvo 'vagamyate / eùàm api kalyàõa-guõai1ka-de÷atvàd eva sad eva somye7dam agra àsãd ity atre7dam iti ÷abdasya karma-va÷ya-bhoktç-varga-mi÷ra-tad-bhogya-bhåta-prapa¤ca-viùayatvàc ca sadà pa÷yanti såraya iti sadà-dar÷itvena ca teùàü karma-va÷yà1nantarbhàvàt / apahata-pàpme9ty-àdy apipàsa ity-antena salãlo2pakaraõa-bhåta-tri-guõa-prakçti-pràkçta-tat-saüsçùña-puruùa-gataü heya-sva-bhàvaü sarvaü pratiùidhya satya-kàma ity-anena sva-bhogya-bhogo1pakaraõa-jàtasya sarvasya satyatà pratipàdità / asatyàþ
kàmà yasyà7sau satya-kàmaþ / kàmyanta iti kàmàþ / tena pareõa brahmaõà sva-bhogya-tad-upakaraõà3dayaþ svà1bhimatà ye kàmyante te satyàþ --- nityà ity-arthaþ / anyasya lãlo2pakaraõasyà7pi vastunaþ pramàõa-saübandha-yogyatve saty api vikàrà3spadatvenà7sthiratvàd tad-viparãtaü sthiratvam eùàü satya-padeno7cyate / satya-saükalpa ity-eteùu bhogya-tad-upakaraõà3diùu nityeùu nirati÷ayeùv ananteùu sat-svapya-pårvàõàm aparimitànàm arthànàm api saükalpa-màtreõa siddhiü vadati / eùàü ca bhogo1pakaraõànàü lãlo2pakaraõànàü cetanànàm acetanànàü sthiràõàm asthiràõàm ca
tat-saükalpà3yatta-sva-råpa-sthiti-pravçtti-bhedà3di sarvaü vàti satya-saükalpa iti /

(133)
itihàsa-puràõayor vedo1pabçühaõayo÷ cà7yam artha ucyate ---
tau te medhàvinau dçùñvà vedeùu pariniùñhitau /
vedo1pabçühaõà1rthàya tàv agràhayata prabhuþ //
iti vedo1pabçühaõatayà pràrabdhe ÷rãmad-ràmàyaõe ---
vyaktam eùa mahà-yogã paramà3tmà sanàtanaþ /
anàdi-madhya-nidhano mahataþ paramo mahàn //
tamasaþ paramo dhàtà ÷aïkha-cakra-gadàdharaþ /
÷rãvatsa-vakùà nitya-÷rãr ajayyaþ ÷à÷vato dhruvaþ //
÷àrà nànà-vidhà÷ cà7pi dhanur àyata-vigraham /
anvagacchanta kàkut-sthaü sarve puruùa-vigrahàþ //
vive÷a vaiùõavaü tejaþ sa-÷arãraþ sahà1nugaþ //
÷rãmad-vaiùõava-puràõe ---
samastàþ ÷aktaya÷ cai7tà nçpa yatra pratiùñhitàþ /
tad-vi÷vairåpyaü råpam antyad-dharer mahat //
mårtaü brahma mahà-bhàga sarva-brahma-mayo hariþ //
nityai7vai7ùà jagan-màtà viùõoþ ÷rãr anapàyinã /
yathà sarva-gato viùõus tathai9ve7yaü dvijo1ttama //
devatve deva-dehe9yaü manuùyatve ca mànuùã /
viùõor dehà1nuråpàü vai karoty eùà0tmanas tanum //
ekàntinaþ sadà brahma-dhyàyino yogino hi ye /
teùàü tat-paraü sthànaü yad vai pa÷yanti sårayaþ //
kalà-muhårtà3di-maya÷ ca kàlo na yad-vibhåteþ pariõàma-hetuþ //
mahà-bhàrate ca ---
divyaü sthànam ajaraü cà7prameyaü durvij¤eya, cà8gamair gamyamàdyam /
gaccha prabho rakùa cà7smàn prapannàn kalpe kalpe jàyamànaþ sva-mårtyà //
kàlaþ sa pacate tatra na kàlas tatra vai prabhuþ /
iti / parasya brahmaõo råpavattvaü såtra-kàra÷ ca vadati --- antas tad-dharmo1pade÷àd iti

(134)
yo 'sàv àditya-maõóalà1ntarvartã tapta-kàrta-svara-giri-vara-prabhaþ sahasrà1ü÷u-÷ata-sahasra-kiraõo gambhãrà1mbhaþ-samudbhåta-sumçùña-nàla-vikara-vikasita-puõóarãka-dalà1malà3yate3kùaõaþ su-bhrå-lalàñaþ su-nàsaþ su-smità1dhara-vidrumaþ su-rucira-komala-gaõóaþ kambu-grãvaþ samunnatà1üsa-vilambi-càru-råpa-divya-karõa-kisalayaþ pãna-vçttà3yata-bhuja÷ càrutarà-tamra-kara-talà1nuraktà1ïgulãbhir alaükçtas tanu-madhyo vi÷àla-vakùaþ-sthalaþ sama-vibhakta-sarvà1ïgo 'nirde÷ya-divya-råpa-saühananaþ snigdha-varõaþ prabuddha-puõóarãka-càru-caraõa-yugalaþ svà1nuråpa-pãtà1mbara-dho
'mala-kirãña-kuõóala-hàra-kaustubha-keyåra-kañaka-nåpurodara-bandhanà3dy-aparimità3÷caryà1nanta-divya-bhåùaõaþ ÷aïkha-cakra-gadàsi-÷rãvatsa-vanamàlà2laïkçto 'navadhikà1ti÷aya-saundaryà3hçtà1÷eùa-mano-dçùñi-vçttir làvaõyà1mçta-pårità1÷eùa-carà1cara-bhåta-jàto 'tyadbhutà1cintya-nitya-yauvanaþ puùpa-hàsa-sukumàraþ puõya-gandha-vàsità1nanta-dig-antaràlas trailokyà3kramaõa-pravçtta-gambhãra-bhàvaþ karuõà2nuràga-madhura-locanà1valokità3÷rita-vargaþ puruùa-varo darãdç÷yate / sa ca nikhila-jagad-udaya-vibhava-laya-lãlo nirasta-samasta-heyaþ samasta-kalyàõa-guõa-gaõa-nidhiþ sve1tara-samasta-vastu-vilakùaõaþ paramà3tmà paraü brahma nàràyaõa ity avagamyate / tad-dharmo1pade÷àt
--- sa eùa sarveùàü lokànàm ãùñe sarveùàü kàmànàm --- sa eùa sarvebhyaþ pàpabhya udita ity-àdi-dar÷anàt / tasyai7te guõàþ sarvasya va÷ã sarvasye8÷ànaþ --- apahata-pàpmà vijara ity-àdi satya-saükalpa ity-antam --- vi÷vataþ paramaü nityaü vi÷vaü nàràyaõaü harim / patiü vi÷vasyà8tme3÷varam ity-àdi-vàkya-pratipàditàþ /

(135)
vàkya-kàrai÷ cai7tat-sarvaü su-spaùñam àha --- hiraõya-mayaþ puruùo dç÷yata iti pràj¤aþ sarvà1ntaraþ syàl loka-kàme3÷o1pade÷àt tatho9dayàt pàpmanàm ity-àdinà / tasya ca råpasyà7nityatà4di vàkya-kàreõai7va pratiùiddham --- syàt tad-råpaü kçtakam anugrahà1rthaü tac-cetanànàm ai÷varyàd ity upàsitur anugrahà1rthaþ parama-puruùasya råpa-saügraha iti pårva-pakùaü kçtvà, råpaü và9tãndriyam antaþkaraõa-pratyakùaü tan-nirde÷àd iti / yathà j¤ànà3dayaþ parasya brahmaõaþ sva-råpatayà nirde÷àt sva-råpa-bhåta-guõàs tathe9dam api råpaü ÷rutyà sva-råpatayà nirde÷àt sva-råpa-bhåtam ity-arthaþ / bhàùya-kàreõai7tad
vyàkhyàtam --- a¤jasai9va vi÷va-sçjo råpaü tat tu na cakùuùà gràhyaü manasà tv akaluùeõa sàdhanà1ntaravatà gçhyate, na cakùuùà gçhyate nà7pi vàcà manasà tu vi÷uddhene7ti ÷ruteþ, na hy råpàyà devatàyà råpam upadi÷yate, yathà-bhåta-vàdi hi ÷àstram, mahà-rajanaü vàsaþ --- vedà7ham etaü puruùaü mahàntam àditya-varõaü tamasaþ parastàd iti prakaraõà1ntara-nirde÷àc ca sàkùiõa ity-àdinà hiraõya-maya iti råpa-sàmànyàc candra-mukhavat, na mayaó atra vikàram àdàya prayujyate, anàrabhyatvàd àtmana iti / yathà j¤ànà3di-kalyàõa-guõa-gaõà3nantarya-nirde÷àd aparimita-kalyàõa-guõa-gaõa-vi÷iùñaü paraü brahme7ty avagamyata evam
àditya-varõaü puruùam ity-àdi-nirde÷àt svà1bhimata-svà1nuråpa-kalyàõatama-råpaþ para-brahma-bhåtaþ puruùo1ttamo nàràyaõa iti j¤àyate / tathà9sye8÷anà jagato viùõu-patnã --- hrã÷ ca te lakùmã÷ ca patnyau --- sadà pa÷yanti sårayaþ --- tamasaþ parastàt --- kùayantam asya rajasaþ paràka ity-àdinà patnã-parijana-sthànà3dãnàü nirde÷àd eva tathai9va santã7ty avagamyate / yathà0ha bhàùya-kàra --- yathà-bhåta-vàdi hi ÷àstram iti /

(136)
etad-uktaü bhavati --- yathà satyaü j¤ànaü anantaü brahme7ti nirde÷àt paramà3tma-sva-råpaü samasta-heya-pratyanãkà1navadhikà1nantai1ka-tànatayà-paricchedyatayà ca sakale1tara-vilakùaõaü tathà yaþ sarva-j¤aþ sarva-vit --- parà9sya ÷aktir vividhai9va ÷råyate svàbhàvikã j¤àna-bala-kriyà ca --- tam eva bhàntam anubhàti sarvaü tasya bhàsà sarvam idaü vibhàtã7ty-àdi-nirde÷àn nirati÷ayà1saükhyeyà÷ ca guõàþ sakale7tara-vilakùaõàþ / tathà4ditya-varõam ity-àdi-nirde÷àd råpa-parijana-sthànà3daya÷ ca sakale1tara-vilakùaõàþ svà1sàdhàraõà anirde÷ya-sva-råpa-sva-bhàvà iti /

(137)
vedàþ pramàõaü ced vidhy-artha-vàda-mantra-gataü sarvam apårvam aviruddham artha-jàtaü yathà2vasthitam eva bodhayanti / pràmàõyaü ca vedànàm autpattikas tu ÷abdasyà7rthena saübandha ity-uktam / yathà2gni-jalà3dãnàm auùõyà3di-÷akti-yogaþ svàbhàvikaþ, yathà ca cakùur-àdãnàm indriyàõàü buddhi-vi÷eùa-jana-÷aktiþ svàbhàvikã tathà ÷abdasyà7pi bodhana-÷aktiþ svàbhàvikã / na ca hasta-ceùñà4divat saüketa-målaü ÷abdasya bodhakatvam iti vaktuü ÷akyam / anàdy-anusaüdhànà1vicchede 'pi saüketayitç-puruùà1j¤ànàt / yàni saüketa-målàni tàni sarvàõi sàkùàd và paraüparayà
và j¤àyante / na ca deva-dattà3di-÷abdavat kalpayituü yuktam / teùu ca sàkùàd và paraüparayà và saüketo j¤àyate / gavà3di-÷abdànàü tv anàdy-anusaüdhànà1vicchede 'pi saüketà1j¤ànàd eva bodhakatva-÷aktiþ svàbhàvikã / ato 'gny-àdãnàü dàhakatvà3di-÷aktivad indriyàõàü bodhakatva-÷aktivac ca ÷abdasyà7pi bodhakatva-÷aktir à÷rayaõãyà //

(138)
nanu cen indriyavac chabdasyà7pi bodhakatvaü svàbhàvikaü saübandha-grahaõaü bodhakatvàya kim ity apekùate, liïgà3divad iti ucyate --- yathà j¤àta-saübandha-niyamaü dhåmà3dy-agny-àdi-vij¤àna-janakaü tathà j¤àta-saübandha-niyamaþ ÷abdo 'py artha-vi÷eùa-buddhi-janakaþ / evaü tarhi ÷abdo 'py artha-vi÷eùasya liïgam ity anumànaü syàt --- nai7vam / ÷abdà1rthayoþ saübandho bodhya-bodhka-bhàva eva dhåmà3dãnàü tu saübandhà1ntara iti tasya saübandhasya j¤àna-dvàreõa buddhi-janakatvam iti vi÷eùaþ / evaü gçhãta-saübandhasya bodhakatva-dar÷anàd anàdy-anusaüdhànà1vicchede
'pi saüketà1j¤ànàd bodhakatva-÷aktir eve7ti ni÷cãyate /

(139)
evaü bodhakànàü pada-saüghàtànàü saüsarga-vi÷eùa-bodhakatvena vàkya-÷abdà1bhidheyànàm uccàraõa-kramo yatra puruùa-buddhi-pårvakas te pauruùeyàþ ÷abdà ity ucyante / yatra tu tad-uccàraõa-kramaþ pårva-pårvo1ccaraõa-krama-janita-saüskàra-pårvakaþ sarvadà9pauruùeyàs te ca vedà ity+ucyante / etad eva vedànàm apauruùeyatvaü nityatvaü ca yat-pårvo1ccàraõa-krama-janita-saüskàreõa tam eva krama-vi÷eùaü smçtvà tenai7va krameõo7ccàryamàõatvam / te cà7nupårvã-vi÷eùeõa saüsthità akùara-rà÷ayo vedà çg-yajuþ-sàmà1tharva-bheda-bhinnà ananta-÷àkhà vartante / te ca vidhy-artha-vàda-mantra-råpà
vedàþ para-brahma-bhåta-nàràyaõa-sva-råpaü tad-àràdhana-prakàrà1dhitàt phala-vi÷eùaü ca bodhayanti / parama-puruùavat tat-sva-råpa-tad-àràdhana-tat-phala-j¤àpaka-vedà3khya-÷abda-jàtaü nityam eva / vedànàm anantatvàd duravagàhatvàc ca parama-puruùa-niyuktàþ parama-rùayaþ kalpe kalpe nikhila-jagad-upakàrà1rthaü vedà1rthaü smçtvà vidhy-artha-vàda-mantra-målàni dharma-÷àstràõã7tihàsa-puràõàni ca cakruþ / laukikà÷ ca ÷abdà veda-rà÷er uddhçtyai7va tat-tad-artha-vi÷eùa-nàmatayà pårvavat prayuktàþ pàraüparyeõa prayujyante / nanu ca vaidika eva sarve vàcakàþ ÷abdà÷ cec chandasyai7vaü bhàùàyàm evam iti lakùaõa-bhedaþ
katham upapadyate / ucyate --- teùàm eva ÷abdànàü tasyàm evà7nupårvyàü vartamànàü tathai9va prayogaþ / anyatra prayujyamànànàm anyathe9ti na ka÷cid doùaþ /

(140)
evam itihàsa-puràõa-dharma-÷àstro1pabçühita-sàïga-veda-vedyaþ para-brahma-bhåto nàràyaõo nikhila-heya-pratyanãkaþ sakale1tara-vilakùaõo 'paricchinna-j¤ànà3nandai1ka-sva-råpaþ svàbhàvikà1navadhikà1ti÷ayà1saükhyeya-kalyàõa-guõa-gaõà3karaþ sva-saükalpà1nuvidhàyi-sva-råpa-sthiti-pravçtti-bheda-cid-acid-vastu-jàto 'paricchedya-sva-råpa-sva-bhàvà1nanta-mahà-vibhåtir nànà-vidhà1nanta-cetanà1cetanà3tmaka-prapa¤ca-lãlo2pakaraõa iti pratipàditam / sarvaü khalv idaü brahma --- aitadàtmyam idaü sarvaü --- tat tvam asi ÷vetaketo ---
enam eke vadanty agniü maruto 'nyo prajàpatim /
indram eke pare pràõam apare brahma ÷à÷vatam //
jyotãüùi ÷uklàni ca yàni loke trayo lokà loka-pàlàs trayã ca /
trayo 'gnaya÷ cà8hutaya÷ ca pa¤ca sarve deva devakã-putra eva //
tvaü yaj¤as tvaü vaùañ-kàras tvam oü-kàraþ paraütapaþ /
çtu-dhàmà vasuþ pårvo vasånàü tvaü prajà-patiþ //
jagat-sarvaü ÷arãraü te sthairyaü te vasu-dhàtalam /
agniþ kopaþ prasàdas te somaþ ÷rãvatsa-lakùaõaþ //
jyotãüùi viùõur bhuvanàni viùõur vanàni viùõur girayo di÷a÷ ca /
nadyaþ samudrà÷ ca sa eva sarvaü yad asti yan nà7sti ca vipravarya //
ity-àdi-sàmànàdhikaraõya-prayogeùu sarvaiþ ÷abdaiþ sarva-÷arãratayà sarva-prakàraü brahmai7và7bhidhãyata iti co7ktam / satya-saükalapaü paraü brahma svayam eva bahu-prakàraü syàm iti saükalpyà7cit-samaùñi-råpa-mahà-bhåta-såkùma-vastu bhoktç-varga-samåhaü ca svasmin pralãnaü svayam eva vibhajya tasmàd bhåta-såkùmàd vàstuno mahà-bhåtàni sçùñvà teùu ca bhoktç-vargà3tmatayà prave÷ya tai÷cid adhiùñhitair mahà-bhåtair anyonya-saüsçùñaiþ kçtsnaü jagad vidhàya svayam api sarvasyà8tmatayà pravi÷ya paramà3tmatvenà7vasthitaü sarva-÷arãraü bahu-prakàram avatiùñhate
/ yad idaü mahà-bhåta-såkùmaü vastu tad eva prakçti-÷abdenà7bhidhãyate / bhoktç-varga-samåha eva puruùa-÷abdena co7cyate / tau ca prakçti-puruùau paramà3tma-÷arãratayà paramà3tma-prakàra-bhåtau / tat-prakàraþ paramà3tmai9va prakçti-puruùa-÷abdà1bhideyaþ / so 'kàmayata bahu syàü prajàyeye7ti --- tat-sçùñvà tad evà7nupravi÷at --- tad anupravi÷ya sac ca tyac cà7bhavan niruktaü cà7niruktaü ca nilayanaü cà7nilayanaü ca vij¤ànaü cà7vij¤ànaü ca satyaü cà7nçtaü ca satyam abhavad iti pårvo1ktaü sarvam anayai9va ÷rutyà vyaktam /

(141)
brahma-pràpty-upàya÷ ca ÷àstrà1dhigata-tattva-j¤àna-pårvaka-sva-karmà1nugçhãta-bhakti-niùñhà-sàdhyà1navadhikà1ti÷aya-priya-vi÷adatama-pratyakùatà4pannà1nudhyàna-råpa-para-bhaktir eve7ty-uktam / bhakti-÷abda÷ ca prãti-vi÷eùe vartate / prãti÷ ca j¤àna-vi÷eùa eva / nanu ca sukhaü prãtir ity-anarthà1ntaram / sukhaü ca j¤àna-vi÷eùa-sàdhyaü padà1rthà1ntaram iti hi laukikàþ / nai7vam / yena j¤àna-vi÷eùeõa tat-sàdhyam ity ucyate sa eva j¤àna-vi÷eùaþ sukham /

(142)
etad uktaü bhavati --- viùaya-j¤ànàni sukha-duþkha-madhya-sàdhàraõàni / tàni ca viùayà1dhãna-vi÷eùàõi tathà bhavanti / yena ca viùaya-vi÷eùeõa vi÷eùitaü j¤ànaü sukhasya janakam ity abhimataü tad-viùayaü j¤ànam eva sukhaü, tad-atireki padà1rthà1ntaraü no7palabhyate / tenai7va sukhitva-vyavahàro1papatte÷ ca / evaü-vidha-sukha-sva-råpa-j¤ànasya vi÷eùakatvaü brahma-vyatiriktasya vastunaþ sà1ti÷ayam asthiraü ca / brahmaõas tv anavadhikà1ti÷ayaü sthiraü ce7ti / ànando brahme7ty ucyate / viùayà3yattatvàj j¤ànasya sukha-sva-råpatayà brahmai7va sukham / tad idam àha --- raso vai saþ
--- rasaü he evà7yaü labdhvà0nandã bhavatã7ti brahmai7va sukham iti brahma labdhvà sukhã bhavatã7ty-arthaþ / parama-puruùaþ svenai7va svayam anavadhikà1ti÷aya-sukhaþ san parasyà7pi sukhaü bhavati / sukha-sva-råpatvà1vi÷eùàt / brahma yasya j¤àna-viùayo bhavati sa sukhã bhavatã7ty-arthaþ / tad evaü parasya brahmaõo 'navadhikà1ti÷ayà1saükhyeya-kalyàõa-guõa-gaõà3karasya niravadyasyà7nanta-mahà-vibhåter anavadhikà1ti÷aya-sau÷ãlya-saundarya-vàtsalya-jala-dheþ sarva-÷eùitvàd àtmanaþ ÷eùatvàt pratibaüdhitayà9nusaüdhãyamànam anavadhikà1ti÷aya-prãti-viùayaü sat paraü brahmai7vai7nam àtmànaü
pràpayatã7ti /

(143)
nanu cà7tyanta-÷eùatai9và8tmano 'navadhikà1ti÷aya-sukham ity-uktaü bhavati / tad etat sarva-loka-viruddham / tathà hi sarveùàm eva cetanànàü svàtantryam eva iùñatamaü dç÷yate, pàratantryaü duþkhataram / smçti÷ ca ---
sarvaü para-va÷am duþkhaü sarvam àtma-va÷aü sukham /
tathà hi ---
sevà ÷va-vçttir àkhyàtà tasmàt tàü parivarjayet /
iti / tad idam anadhigata-dehà1tiriktà3tma-råpàõàü ÷arãrà3tmà1bhimàna-vijçmbhitam / tathà hi --- ÷arãraü hi manuùyatvà3di-jàti-guõà3÷raya-piõóa-bhåtaü sva-tantraü pratãyate / tasminn evà7ham iti saüsàriõàü pratãtiþ / àtmà1bhimàno yàdç÷as tad-anuguõai9va puruùà1rtha-pratãtiþ / siüha-vyàghra-varàha-manuùya-yakùa-rakùaþ-pi÷àca-deva-dànava-strã-puüsa-vyavasthità3tmà1bhimànànàü sukhàni vyavasthitàni / tàni ca paraspara-viruddhàni / tasmàd àtmà1bhimànà1nuguõa-puruùà1rtha-vyavasthayà sarvaü samàhitam / àtma-sva-råpaü tu devà3di-deha-vilakùaõaü j¤ànai1kà3kàram / tac ca para-÷eùatai2ka-sva-råpam
/ yathà2vasthità3tmà1bhimàne tad-anuguõai9va puruùà1rtha-pratãtiþ / àtmà j¤àna-mayo 'mala iti smçter j¤ànai1kà3kàratà pratipannà / patiü vi÷vasye7ty-àdi ÷ruti-guõaiþ paramà3tma-÷eùatai2kà3kàratà ca pratãtà / ataþ siüha-vyàghrà3di-÷arãrà3tmà1bhimànavat svàtantryà1bhimàno 'pi karma-kçta-viparãtà3tma-j¤àna-råpo veditavyaþ / ataþ karma-kçtam eva parama-puruùa-vyatirikta-viùayàõàü sukhatvam / ata eva teùàm alpatvam asthiratvaü ca parama-puruùasyai7va svata eva sukhatvam / atas tad eva sthiram anavadhikà1ti÷ayaü ca --- kaü brahma khaü brahma --- ànando brahma --- satyaü j¤ànam anantaü brahme7ti ÷ruteþ
/ brahma-vyatiriktasya kçtsnasya vastunaþ sva-råpeõa sukhatvà1bhàvaþ karma-kçtatvena cà7sthiratvaü bhagavatà parà÷areõo7ktam ---
naraka-svarga-saüj¤e vai pàpa-puõye dvijo1ttama /
vastv ekam eva duþkhàya sukhàye8rùyà1gamàya ca /
kopàya ca yatas tasmàd vastu vastv-àtmakaü kutaþ //
sukha-duþkhà3dy-ekà1nta-råpiõo vastuno vastutvaü kutaþ / tad-ekà1ntatà puõya-pàpa-kçte9ty-arthaþ / evam aneka-puruùà1pekùayà kasyacit sukham eva kasyacid duþkhaü bhavatã7ty-avasthàü pratipàdya, ekasminn api puruùe na vyavasthitam ity-àha ---
tad eva prãyate bhåtvà punar-suþkhàya jàyate /
tad eva kopàya yataþ prasàdàya ca jàyate //
tasmàd duþkhà3tmakaü nà7sti na ca kiücit sukhà3tmakam /
iti sukha-duþkhà3tmakatvaü sarvasya vastunaþ karma-kçtaü na vastu-sva-råpa-kçtam / ataþ karmà1vasàne tad apaitã7ty-arthaþ /

(144)
yat tu sarvaü para-va÷aü duþkham ity-uktaü tat-parama-puruùa-vyatiriktànàü paraspara-÷eùa-÷eùi-bhàvà1bhàvàt tad-vyatiriktaü prati ÷eùatà duþkham eve7ty-uktam / sevà ÷va-vçttir àkhyàte9ty atrà7py asevya-sevà ÷va-vçttir eve7ty-uktam / sa hy à÷ramaiþ sado9pàsyaþ samastair eka eva tv iti sarvair àtma-yàthàtmya-vedibhiþ sevyaþ puruùo1ttama eka eva / yatho9ktaü bhagavatà ---
màü ca yo 'vyabhicàreõa bhakti-yogena sevate /
sa guõàn samatãtyai7tàn brahma-bhåyàya kalpate //
itã7yam eva bhakti-råpà sevà brahma-vid àpnoti param --- tam evaü vidvàn amçta iha bhavati --- brahma veda brahmai7va bhavatã7ty-àdiùu vedana-÷abdenà7bhidhãyata ity-uktam / yam evai7ùa vçõute tena labhya iti vi÷eùaõàd yam evai7ùa vçõuta iti bhavagatà varaõãyatvaü pratãyate / varaõãya÷ ca priyatamaþ / yasya bhagavaty anavadhikà1ti÷ayà prãtir jàyate sa eva bhagavataþ priyatamaþ / tad uktaü bhagavatà ---
priyo hi j¤ànino 'ty-artham ahaü sa ca mama priyaþ /
iti / tasmàt para-bhakti-råpà3pannam eva vedanaü tattvato bhagavat-pràpti-sàdhanam / yatho9ktaü bhagavatà dvaipàyanena mokùa-dharme sarvo1paniùad-vyàkhyàna-råpam ---
na saüdç÷o tiùñhati råpam asya na cakùuùà pa÷yati ka÷canai7nam /
bhaktyà ca dhçtyà ca samàhità3tmà j¤àna-sva-råpaü paripa÷yatã7tã7ha //
dhçtyà samàhità3tmà bhaktyà puruùo1ttamaü pa÷yati --- sàkùàtkaroti --- pràpnotã7ty-arthaþ / bhaktyà tv anannyayà ÷akya ity-anenà7ikàrthyàt / bhakti÷ ca j¤àna-vi÷eùa eve7ti sarvam upapannam /

(145)
sàrà1sàra-viveka-j¤à garãyàüso vimatsaràþ /
pramàõa-tantràþ santã7ti kçto vedà1rtha-saïgrahaþ //