Jayatirtha: Nyayasudha,
a subcommentary on Madhva's Anuvyakhana, a commentary on Badarayana's Brahmasutra.
Integrated version including Anuvyakhyana and Brahmasutra.

Adhyaya 4, Pada 1



Input by members of the Sansknet project
(http://sansknet.ac.in/)




Inconsistencies in the segmentation of words and phrases are 
due to the custom Devanagari encoding of the original Sansknet file.
THE TEXT IS NOT PROOF-READ.


NOTES:
As an additional feature, this GRETIL version incorporates 
BÃdarÃyaïa's BrahmasÆtras and Madhva's AnuvyÃkhyÃna
into the Sansknet e-text of JayatÅrtha's NyÃyasudhÃ.


References to K.T. Pandurangi's edition of the NyÃyasudhà 
have been added for easier orientation, although the 
Sansknet e-text is probably based on a different edition.



STRUCTURE OF REFERENCES (added):
BBs_n,n.n = BÃdarÃyaïa-BrahmasÆtra_adhyÃya,pÃda.sÆtra
MAnuv_n,n.n = Madhva's AnuvyÃkhyÃna_adhyÃya,pÃda.verse

JNys_n,n.n = JayatÅrtha's NyÃyasudhÃ_adhyÃya,pÃda.adhikaraïa (Roman numbering)
(NOTE: The adhikaraïa-numbering of the BrahmasÆtras is retained,
although Madhva's commentary and JayatÅrtha's subcommentary
do not cover all adhikaraïas of the mÆla text.)


*n,nnn* = *volume,page* of K.T. Pandurangi's edition (Bangalore, 2002-2009)


#<...># = BOLD for BrahmasÆtra
%<...>% = ITALICS for Madhva's AnuvyÃkhyÃna



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE.
            
Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS 
and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions):
            
description             character  =ASCII
            
long a                  Ã             195
long A                  ù             249
long i                  Å             197
long I                  ý             253
long u                  Æ             198
long U                  ô             244
vocalic r               ­             173
vocalic R               ã             227
long vocalic r          Ì             204
vocalic l               Ê             202
long vocalic l          Ë             203
velar n                 Ç             199
velar N                 §             167
palatal n               ¤             164
palatal N               ¥             165
retroflex t             Â             194
retroflex T             è             232
retroflex d             ¬             172
retroflex D             Ö             214
retroflex n             ï             239
retroflex N             ×             215
palatal s               Ó             211
palatal S               Á             193
retroflex s             «             171
retroflex S             å             229
anusvara                æ             230
capital anusvara        õ             245
visarga                 ÷             247
capital visarga         ê             234

Other characters of the REE encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________







Adhyaya 4, Pada 1




// atha ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ caturthÃdhyÃyasya prathamapÃda÷ //


[======= JNys_4,1.I: Ãv­tyadhikaraïam =======]

*12,1*

yadÅyacaraïÃmbhojacchÃyÃmÃÓritya nirv­tÃ÷ /
nandanti satataæ muktÃ÷ saæÓraye taæ Óriya÷ patim // 1 //


phalaæ nigadyate 'sminnadhyÃya iti bhëyam /
phalanirÆpaïasyedÃnÅæ kà saÇgatirityata Ãha- samanvayeti //

%<samanvayÃvirodhÃbhyÃæ siddhe vastuni sÃdhane /
vicÃrite«vaÓe«e«u sÃdhane«u viÓe«ata÷ // MAnuv_4,1.1 //
nityaÓa÷ kÃryamatyantamavaÓyaæ bhÃvi sÃdhanam /
cintyate prathamaæ tatra ... // MAnuv_4,1.2a-c //>%

NYùYASUDHù:
samanvayÃvirodhÃbhyÃæ prathamadvitÅyÃdhyÃyapratipÃditÃbhyÃæ, parabrahmÃdirÆpe vastuni siddhe sati, sÃdhane sÃdhanavi«aye t­tÅyÃdhyÃye, aÓe«e«u mok«asÃdhane«u, vicÃrite«u satsu, phalapratipÃdanasyÃvasaraprÃpti÷ /
jij¤Ãsite«varthe«vanye«Ãæ vicÃritatvÃdasyaivÃvaÓi«ÂatvÃt /
ato mok«alak«aïaæ phalamÃtrÃdhyÃye nigadyate iti vÃkyaÓe«a÷ /


*12,1f.*

pÃdacatu«yayapratipÃdyaæ saÇgatiæ ca lÃghavÃyaikatraiva vak«yati /
tataÓca phalavi«aye 'sminnadhyÃye karmanÃÓÃkhyaæ phalaæ prathamapÃde nigadyata ityuktaæ bhavati /
tasyÃpavÃdamÃha- viÓe«ata iti //
tatra(atra) caturthasya prathamapÃde, prathamaæ kaiÓcitsÆtrai÷ sÃdhanameva cintyate /
katham /
viÓe«ata÷ paramÃdareïa, nityaÓo nairantaryeïa ca kÃryamiti /
kuta÷ /
yato mok«asiddhÃvatyantamavaÓyaæbhÃvi /


*12,2*

idamuktaæ bhavati /
t­tÅye adhyÃye yÃni sÃdhanÃni vicÃritÃni te«veva ke«Ã¤citparamÃdaranairantaryÃbhyÃmanu«ÂheyatvamatrÃdau pratipÃdyate /
tathÃnu«ÂhÃna eva mok«asya bhÃvÃdanyathÃbhÃvÃt /
etajj¤ÃpanÃ(yaiva)ya t­tÅye idamanuktavÃtredamucyate /
tatrÃnuktayà hi tato vailak«aïyaæ j¤Ãyate /
phalalak«aïe coktyà phalÃntaraÇgatvam /
adhyÃyÃdivyavasthà ca prÃyikatvÃdupapadyata iti /


*12,11*

// oæ Ãv­ttirasak­dupadeÓÃt oæ //
adhikaraïotthÃnakÃraïaæ darÓayati- ÓravaïÃdÅti //

#<Ãv­ttir asak­dupadeÓÃt | BBs_4,1.1 |>#

%<... ÓravaïÃdisak­tkriyà // MAnuv_4,1.2d //
Ãv­ttirveti sandehe ... // MAnuv_4,1.3a //>%

NYùYASUDHù:
prathamaæ tatreti vartate /
Órotavyo mantavyo nididhyÃsitavya iti darÓanÃtha ÓravaïÃdikaæ vidhÅyate /
tasya ÓravaïÃderjyoti«yomÃdivatsak­tkriyà và vrÅhyÃvaghÃtÃdivadÃv­ttirveti sandehe sati /
upalak«aïametat /
sak­tkriyeti pÆrvapak«e ca satÅtyapi grÃhyam /
idamadhikaraïamÃrabhyata iti Óe«a÷ /
pÆrvapak«abÅjaæ ca nyÃyavivaraïe spa«Âamavagantavyam /
sÆtraæ vyÃkhyÃti- kartavyeti //


%<... kartavyÃ'v­ttireva hi /
upadeÓo 'tat tvamasÅtyÃdirhyasak­deva yat // MAnuv_4,1.3b-d //>%


*12,12*

NYùYASUDHù:
ÓravaïÃdÅnÃmiti vartate /
hiÓabdo tattvamasÅtyupadeÓasya prasiddhatvaæ dyotayati /
yadi hi Ói«yeïÃv­ttirna kartavyà tadà gurorasak­dupadeÓo 'narthaka÷ syÃt /
tena j¤Ãyate kartavyà ÓravaïÃv­ttiriti /


*12,13*

anena ÓravaïÃv­tte÷ kartavyatà siddhà /
trayÃïÃmapyÃv­ttiæ sÃdhayalliÇgÃcceti sÆtraæ paÂhitvà tadabhipretÃni liÇgÃnyÃgamavÃkyenaiva darÓayati- liÇgÃdityÃdinà //

#<liÇgÃc ca | BBs_4,1.2 |>#

%<liÇgÃllÃtavyata÷ pÆrvam­jobarrahmatvata÷ ÓatÃt /
ÓuÓrÃvogratapà nÃma yogyo rudrapadasya ya÷ // MAnuv_4,1.4 //
sÃrddhaæ parÃrddhaæ vi«ïostu guïÃn bhaktayà sadodyata÷ /
tattribhÃgamupÃsÃæ ca cakre sambh­tamÃnasa÷ // MAnuv_4,1.5 //>%

NYùYASUDHù:
lÃtavya ÃdÃtavya÷ Ói«yairupÃsitavya÷ /
tasmÃt /
brahmatvata iti «a«ÂhÅbahuvacanÃntÃttasi÷ /
brahmatvÃnÃæ ÓatÃtpÆrvamiti ­jorviÓe«aïam /
yasyaitasmÃdbrahmakalpÃdÃrabhya brahmakalpÃnÃæ Óate gate brahmatvaæ bhavi«yati tasmÃditi yÃvat /
sÃrdhaæ parÃrdhamityatyantasaæyoge dvitÅyà /
tattribhÃgaæ tasya ÓravaïakÃlasya, t­tÅyabhÃgaæ kÃlam /
upÃsÃæ manananididhyÃsanarÆpÃm /
sambh­tamÃnasa iti upÃsitavya evÃrthe dh­tacitta÷ /


*12,14*

%<daÓamanvantaraæ Óakrapadayogyo garutmata÷ /
padayogyÃt sumanasa÷ sunando nÃma cÃÓ­ïot /
upÃsÃæ cakra udyukto manvantaracatu«yayam // MAnuv_4,1.6 //
sÆryÃcandramasoÓcaiva padayogyau sutejasau /
surÆpa÷ ÓÃntarÆpaÓca manvantaracatu«yayam /
aÓ­ïvatÃæ sumanaso manvantaramupÃsatÃm // MAnuv_4,1.7 //
tata÷ proktÃstu te sarve bhaktayogratapaÃdaya÷ /
apaÓyan paramaæ vi«ïuæ tatprasÃdedhitÃ÷ sadà /
ityuktaæ vi«ïunà sÃk«Ãd granthe sattatvasa¤j¤ite // MAnuv_4,1.8 //>%

NYùYASUDHù:
daÓa manvantarÃïi yasminkÃle sa tathokta÷ /
garutmata÷ padayogyÃdita /
garutmato yatpadaæ tatra yogyÃdityartha÷ /
sutejasÃveva supraj¤Ãveva na tu mandau /
aÓ­ïvatÃæ aÓ­ïutÃm /
vyatyayo bahulamiti dvivikaraïatà /
sumanasa eva /
manvantaraæ manvantarÃvacchinnaæ kÃlam /
upÃsatÃmupÃsÃtÃm /
chÃndaso vaïarvikÃra÷ /

nanvatra ÓravaïÃdikÃlabÃhulyameva pratÅyate /
na punarÃv­tti÷ /
Órutasyaiva vÃkyasya puna÷ ÓravaïamityÃdirÆpà hi seti /
maivam /
ekena vÃkyenÃvagatasya tattvasya puna÷ punastenÃnyena avagati÷ ÓravaïÃv­tti÷ /
evamekayà yuktayÃnusaæhitasya bhÆyo bhÆya÷ tayÃnyathà vÃnusandhÃnaæ mananÃv­ttirityabhipretatvÃt /

nanvevaæ cetsarvavedÃntapratyayamityanenaiva gatametat /
satyam /
tasyaivÃtyantÃvaÓyakatvapradarÓanÃya punarÃrambha ityuktameva /
evamuttaratrÃpi dra«Âavyam /

// iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ Ãv­ttyadhikaraïam //


___________________________________________________________________________


[======= JNys_4,1.II: ÃtmopagamÃdhikaraïam =======]


*12,18*


// atha ÓrÅmannyÃsudhÃyÃæ ÃtmopagamÃdhikaraïam //

// oæ Ãtmeti tÆpagacchanti grÃhayanti ca oæ //
etatsÆtraæ vyÃkhyÃtumÃtmaÓabdÃrthaæ tÃvadÃha- Ãtmeti //

#<Ãtmeti tÆpagacchanti grÃhayanti ca | BBs_4,1.3 |>#

%<Ãtmeti nÃma kathitaæ sÃk«ÃnnÃrÃyaïasya hi // MAnuv_4,1.9ab //>%

NYùYASUDHù:
yasmÃdÃtmeti nÃma sÃk«Ãt mukhyayà v­ttyà nÃrÃyaïasya kathitam /
mukhye ca sambhavatyamukhyaæ na yujyate /
tasmÃdatra sÆtre 'pi Ãtmà janÃrdana÷ ÃtmaÓabdodito janÃrdana iti vak«yamÃïenÃnvaya÷ /


*12,20*

kiæ tadÃtmaÓabdasya bhagavannÃmatvakathanamityata Ãha- Ãtmeti //

%<Ãtmà brahma mahÃæstÃra÷ parameÓa÷ ÓuciÓravÃ÷ // MAnuv_4,1.9cd //
vi«ïurnÃrÃyaïo 'nanta iti ÓrÅpatirÅryate /
iti piÇgaÓrutiÓcaiva tathaiva paramaÓruti÷ // MAnuv_4,1.10 //>%

NYùYASUDHù:
iti nÃmabhi÷ /
paiÇgiÓruti÷ ÃtmaÓabdaæ bhagavannÃmatvenÃha /
caÓabda÷ ÓrutyantarasamuccayÃrtha÷ /
Órutireva na tu mÃnu«apraïÅtamabhidhÃnamityevaÓabda÷ /
tena"k«etraj¤a Ãtmà puru«a÷' ityÃdivirodho nÃÓaÇkanÅya÷ /
omÃtmeti paramaÓruti÷ /

%<omÃtmà bhagavÃn vi«ïurÃtmÃnando 'k«ara÷ svarà/
viÓvatrÃtà n­siæho 'jo nÃrÃyaïa urukrama÷ // MAnuv_4,1.11 //
anasÆyà tathaivÃtrerjaj¤e putrÃnakalma«Ãn /
dattaæ durvÃsasaæ somamÃtmeÓabrahmasambhavÃn // MAnuv_4,1.12 //
iti bhÃgavate caiva tasmÃdÃtmà janÃrdana÷ // MAnuv_4,1.13ab //>%

NYùYASUDHù:
ÃtmÃnandeti samastamekaæ nÃma /
anasÆyeti bhÃgavate cÃtmaÓabdasya bhagavatyeva prayogo 'sti /
tathaiveti tatra prak­tena samuccayÃrtha÷ /
jaj¤e janayÃmÃsa /
antarïÅta(ïijartho 'tra)ïyartho vÃtra jani÷ /
ÃtmeÓabrahmasambhavÃn vi«ïuÓivabrahmasambhavÃn /
saha bhavantÅti sambhavÃ÷ /
atra dattadÆrvÃsasau vi«ïuÓivÃveva /
somo brahmaïà sahabhÆta÷ /
taddharmo 'nyayorapyupacÃrÃducyate /
chatriïa iti yathà /


*12,25*

astvÃtmaÓabdo vi«ïuparastathÃpi ka÷ sÆtrÃrtha ityata ÃtmetÅti pratij¤ÃæÓaæ vyÃkhyÃti(ca«Âe) tasmÃditi /

%<tasmÃdupÃsyo vi«ïuriti j¤Ãtavya÷ sajjanai÷ sadà // MAnuv_4,1.13cd //>%

NYùYASUDHù:
yasmÃdÃtmaÓabdo vi«ïuparastasmÃt /
ayaæ pratij¤Ãrtha÷ /
Ãtmà vi«ïu÷ Ãtmeti sajjanai÷ sadà j¤Ãtavya÷ upÃsyo dhyeyaÓca /

hetvaæÓaæ vyÃca«Âe- tathaiveti //

%<tathaivopÃsate santastathaivopadiÓanti ca // MAnuv_4,1.14ab //>%

NYùYASUDHù:
anenÃtma(tmeti)ÓabdasyÃ'v­ttistuÓabdaÓcÃvadhÃraïÃrtha ityuktaæ bhavati /
satÃmevopÃsanopadeÓau bhëyodÃh­tÃbhyÃæ ÓrutibhyÃæ siddhau /
upagacchantÅtyetajj¤ÃnÃrthamupÃsanÃrthaæ ca /
tatra j¤ÃnÃrthatvaæ spa«Âamityeka evÃrtho vyÃkhyÃta÷ /
ata eva prÃk j¤Ãtavya upÃsyaÓcetyuktam /


*12,27*

nanvanena vi«ïurvi«ïurityupÃsya ityuktaæ bhavati /
tataÓca kimanena k­taæ syÃt /
na hyavi«ïutvenopÃstiratra prasaktetyata Ãha- ÃdÃneti //

%<ÃdÃnÃrthatvataÓcÃyamÃtmaÓabda÷ patiæ vadet // MAnuv_4,1.14cd //>%

NYùYASUDHù:
ayaæ sÆtragata ÃtmaÓabda÷ patiæ ca vadet /
katham /
ÃdÃnÃthartvata ÃdÃnakart­tvÃrthatvÃt /
ÃÇpÆrvÃt däa÷ Ãto maninniti manin pratyaya÷ ÃkÃralopo dasya taÓca nirvacanatvÃt /
tathà coktaæ"yaccÃpnoti yadÃdatta÷' ityÃdi /
patirhi svÅyatayà bh­tyÃnÃdatte /


*12,28*

tata÷ kimityata÷ sÆtrÃrthaæ viv­ïoti- svÃmÅti //

%<svÃmÅ me vi«ïurityeva nityadopÃsyama¤jasà // MAnuv_4,1.14ef //>%

NYùYASUDHù:
atra sÆtre dvÃvÃtmaÓabdau /
ekonuvÃdÃrtho dvitÅyo vidhyathar÷ /
ÃtmÃtmetyupÃsya iti dvÃvapi vi«ïuvi«ayau /
tatrÃdyo 'vivak«itÃvayavÃrtha÷ saæj¤Ãtvena vartate /
dvitÅyo vivak«itÃvayavÃrtha÷ svÃminaæ vadati /
tathà cÃtmà vi«ïurÃtmeti svÃmÅtyupÃsya iti sÆtrÃrtho bhavatÅtyartha÷ /
a¤jasà paramÃdareïa /
nanvetadÃnandÃdaya÷ pradhÃnasyetyanenaiva gatam /
satyam /
sarvathopÃsyatvasya j¤ÃpanÃya punarvacanam /
tadidamuktaæ nityadaiväjaseti /


*12,29*

asya sarvathopÃsyatve kiæ pramÃïamityata Ãha- svÃmÅti //

%<svÃmÅ vi«ïuriti dhyÃnaæ viÓe«aïaviÓe«yata÷ /
kartavyaæ sarvathaivaitanna katha¤cana vismaret // MAnuv_4,1.15 //
iti sattattvavacanaæ «Ã¬guïyavacanaæ param /
mama svÃmÅ harirnityaæ sarvasya patireva ca /
iti dhyeya÷ sarvadaiva bhagavÃn vi«ïuravyaya÷ // MAnuv_4,1.16 //>%

NYùYASUDHù:
viÓe«aïaviÓe«yata iti svÃmitvaæ viÓe«aïaæ vi«ïurviÓe«ya iti viÓe«aïaviÓe«yabhÃvenaiva /
natu taÂasthaæ svÃmitvaæ nirguïasya vi«ïorupalak«aïamityevamityartha÷ /
katha¤cana ÃdhivyÃdhisatve 'pi /
param uparitanam /
mama svÃmÅtyanena prasaktamalpatvaæ nivÃrayati- sarvasyeti //

// iti ÓrÅmannyÃsudhÃyÃæ ÃtmopagamÃdhikaraïam //

___________________________________________________________________________


[======= JNys_4,1.III: pratÅkÃdhikaraïam =======]


*12,30*

// atha ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ pratÅkÃdhikaraïam //

// oæ na pratÅke na hi sa÷ oæ //
mano brahmetyupÃsÅtetyÃdiÓrutiprÃptaæ mana÷prabh­tipratÅkÃnÃæ brahmatvenopÃsanamatra prati«idhyate /
tatra pratÅka ityadhikaraïasaptamÅti pratÅti÷ syÃt /
pratÅkÃdhikaraïasya copÃsanaæ brahmaïo yuktameva /
ato 'nyathà pratij¤Ãæ vyÃkhyÃti- pratÅketi //

#<na pratÅke na hi sa÷  | BBs_4,1.4 |>#

%<pratÅkavi«ayatvena na kÃryà vi«ïubhÃvanà  // MAnuv_4,1.17ab //>%

NYùYASUDHù:
itthambhÆtalak«aïe t­tÅyà /
idaæ manaÃdikaæ vi«ïurityevaærÆpopÃsanà na kÃryetyartha÷ /
na hi sa iti hetuæ vyÃca«Âe- pratÅkamiti //

%<pratÅkaæ naiva vi«ïuryan ...  // MAnuv_4,1.17c //>%

NYùYASUDHù:
yadyasmÃtpratÅkaæ, brahmaïa÷ pratimÃtmakaæ, mana÷prabh­ti, sa vi«ïurnaiva tasmÃditi pÆrveïÃnvaya÷ /
nanvasaÇgato 'yaæ hetu÷ /
pratÅkasya vi«ïoÓcÃbhedÃbhÃvo hyabhedasya tatpramiteÓca nivÃrako na tvabhedabhÃvanÃmÃtrasyetyata Ãha- mithyeti //

%<... mithyopÃsà hyanathardà  // MAnuv_4,1.17d //>%

NYùYASUDHù:
nahi sa vi«ïu÷ pratÅkam /
atastayorabhedabhÃvanà mithyopÃsanà /
sà cÃnarthasyaiva hetu÷ /
ato na kartavyetyevaæ hetuhetumadbhÃva÷

sÆtrak­to 'bhipreto na puna÷ sÃk«Ãt /
ato nÃsaÇgati÷ /


*12,31*

mithyopÃsanasyÃnarthahetutvaæ kuta ityatastadupapÃdanapÆrvakamimameva sÆtrÃbhiprÃyaæ spa«ÂamÃca«Âe- yo 'nyathetyÃdinà bhagavanprabhurityantena //

%<yo 'nyathà santamÃtmeÓamanyathà pratipadyate  /
kiæ tena na k­taæ pÃpaæ coreïÃtmÃpahÃriïà  // MAnuv_4,1.18 //
yo 'nyathà santamÃtmÃnamanyathà pratipadyate  /
kiæ tena na k­taæ pÃpaæ coreïeÓÃpahÃriïà  // MAnuv_4,1.19 //>%
*12,32*
NYùYASUDHù:
%<yo 'nyathaiva sthitaæ vi«ïumanyathà pratipadyate  /
kiæ tena na k­taæ pÃpaæ coreïa brahmacÃriïà  // MAnuv_4,1.20 //>%

NYùYASUDHù:
anyathÃsantaæ pratÅkabhinnatvÃdiprakÃraæ santam /
ÃtmanÃæ jÅvÃnÃm ÅÓam /
anyathà pratÅkatvÃdinà /
pratipadyate jÃnÃti dhyÃyati ca /
coratvasyaiva vivaraïaæ ÃtmÃpahÃriïeti /
abhede khalvekÃvaÓe«a÷ syÃt /
tatra pratÅkÃvaÓe«e dhyÃte sphuÂaæ paramÃtmÃpahÃritvam /
pratÅkapravilaye 'pyaiÓvaryÃpalÃpÃtparamÃtmÃpahÃritvameva /
ÃtmÃnaæ paramÃtmÃnam /

etÃni trÅïi vÃkyÃni vi«ïo÷ pratÅkatÃdhyÃne bÃdhakÃni /
pratÅkasya vi«ïutvadhyÃne tu na bÃdhakamityata÷ svÃtmanamiti vÃkyaæ paÂhitam /

%<svÃtmÃnaæ pratimÃæ vÃpi devatÃntarameva và  /
cetanÃcetanaæ vÃnyad dhyÃyed ya÷ keÓavastviti  /
kiæ tena na k­taæ pÃpaæ cÃreïeÓÃpahÃriïà  // MAnuv_4,1.21 //>%

NYùYASUDHù:
yo 'nyaditi trÅïyubhayÃrthe /

%<yo 'nyad vi«ïuriti dhyÃyejjÃnÅyÃd và hariæ tathà  /
andhe tamasi majjet sa yatra naivotthiti÷ kvacit  // MAnuv_4,1.22 //
yo 'nyad vi«ïuriti dhyÃyed vi«ïuranyaditi sma và  /
anyathà dhyÃnado«eïa mahÃtamasi majjati  // MAnuv_4,1.23 //
yo 'nyad vi«ïuriti dhyÃyed vi«ïuranyaditi sma và  /
mahÃtamasi magnasya tasya naivotthiti÷ kvacit  // MAnuv_4,1.24 //>%

NYùYASUDHù:
yatra patitasya /
anyathÃdhyÃnameva do«o 'nyathÃdhyÃnado«a÷ /
yatki¤cidityÃdÅni prathamÃrtha eva kaimutyÃrthÃni /

%<yatki¤cidanyathà saæsthamanyathà dhyÃtama¤jasà  /
dhyÃturmahÃdo«akaraæ kimu sarveÓvaro hari÷  // MAnuv_4,1.25 //>%
*12,33*
NYùYASUDHù:
%<yatki¤cidanyathà saæsthamanyathà j¤Ãtama¤jasà  /
mahÃdo«akaraæ vi«ïu÷ kimu sarveÓvareÓvara÷  // MAnuv_4,1.26 //
yatki¤cidanyathà saæsthamanyathà j¤Ãtama¤jasà  /
anarthakÃraïaæ loke kimu sarveÓvareÓvara÷  // MAnuv_4,1.27 //
na ki¤cidanyathà j¤eyaæ dhyeyaæ và tena kutracit  /
kimu sarvottamo vi«ïurj¤eyo nÅcatayà kvacit  // MAnuv_4,1.28 //
tasmÃd vastu yathÃrÆpaæ j¤eyaæ dhyeyaæ ca sarvadà  /
kÃraïaæ puru«Ãrthasya nÃnyathà bhavati kvacit  // MAnuv_4,1.29 //>%

NYùYASUDHù:
yatki¤cidgaÇgodakÃdikamanyathÃsaæsthaæ pavitraæ sat anyathÃpavitraæ dhyÃtaæ dhyÃtura¤jasà mahÃdo«akaraæ kimu sarveÓvaro hariraprak­«Âatayà dhyÃta÷ /
tena anarthaprasaÇgena /

%<iti ÓrutipurÃïoktibalato na pratÅkatà  /
dhyeyà vi«ïo÷ kvacid yasmÃnmithyÃj¤Ãnamanarthadam  // MAnuv_4,1.30 //
ityabhipretya na hi sa ityÃha bhagavÃn prabhu÷  // MAnuv_4,1.31ab //>%

NYùYASUDHù:
iti ÓrutipurÃïoktibalato mithyÃj¤Ãnamanarthapadaæ pratÅyate yasmÃttasmÃdvi«ïo÷ pratÅkatà na dhyeyeti paramparayà hetuhetumadbhÃvamabhipretya bhagavÃnsÆtrakÃro na hi sa iti hetumÃha /
ato nÃsaÇgatirityartha÷ /
vak«yamÃïaprakÃreïa dvirÆpasyÃpi dhyÃnasya sÃmyÃt balata ityuktam /
dhyÃnasyÃpi j¤ÃnaviÓe«atvÃtsaÇkÅrïokti÷ /


*12,36*

evaæ tarhi mano brahmetyÃdiÓrutÅnÃæ ko 'rtha ityata Ãha- pratÅketi //

%<pratÅkasaæsthitatvena dhyeyo vi«ïurnacÃnyathà  // MAnuv_4,1.31cd //>%

NYùYASUDHù:
vyatyayo bahulaæ, saptasu prathamÃ, «aÂsu dvitÅyÃ, ityÃdismaraïÃdvibhaktivyatyayenÃdhikaraïÃrthatayà Órutayo vyÃkhyeyà iti bhÃva÷ /

// iti ÓrÅmannyÃsudhÃyÃæ pratÅkÃdhikaraïam //


___________________________________________________________________________


[======= JNys_4,1.IV: brahmad­«Âyadhikaraïam =======]

// atha ÓrÅmannyÃsudhÃyÃæ brahmad­«Âayadhikaraïam //

// oæ brahmad­«Âirutkar«Ãt oæ //
atra brahmad­«Âi÷ kartavyetyucyate /
kutretyÃkÃÇk«ÃyÃæ sannidhÃnÃtpratÅka iti prÃpnoti /
tacca yogyatÃvirahÃnnirÃk­tam /
ata÷ sÃkÃÇk«aæ pratij¤ÃvÃkyaæ vyÃkhyÃti- brahmeti ceti //

#<brahmad­«Âir utkar«Ãt  | BBs_4,1.5 |>#

%<brahmeti ca sadà dhyeyo bhagavÃn vi«ïura¤jasà  // MAnuv_4,1.32ab //>%

NYùYASUDHù:
atra caÓabdaæ prayu¤jÃnenÃtmetyanena vyavahitenÃpyasya yogyatayÃnvaya÷ /
ÃtmaÓabdaÓca prathamÃnta÷ prak­ta÷, saptamyantena cehÃrtha÷ /
arthavaÓÃdvibhaktivipariïÃma÷ /
ata÷ saptamyanto 'tra anuvartata iti sÆcitam /
bhagavÃnvi«ïurbrahmeti dhyeya iti tÃtparyakathanaæ, nÃk«arÃrtha÷ /
nanvetat bhÆmna÷ kratuvajjyÃyastvamityanenaiva gatamityata÷ sadäjasetyuktam /
utkar«Ãditi hetu÷ /
tatra na j¤Ãyate kasyotkar«a iti /
ato vyÃca«Âe- utk­«Âa iti //

%<utk­«Âo brahmaÓabdÃrtha÷ ...  // MAnuv_4,1.32c //>%


NYùYASUDHù:
yata iti vak«yamÃïamihÃpi sambaddhayate /
utkar«Ãdutkar«asya brahmaÓabdaprav­ttinimittatvÃditi sÆtrak­totkar«asya brahmaÓabdaprav­ttinimittatvamuktam /
anuvyÃkhyÃnak­tà tÆtkar«avÃn brahmaÓabdÃbhidheya ityabhihitam /
phalatastveka evÃrtha÷ /
kathamutkar«o brahmaÓabdaprav­ttinimittamityata Ãha- pÆrïatvamiti //



*12,38*


%<... pÆrïatvaæ brahmatà yata÷  // MAnuv_4,1.32d //>%

NYùYASUDHù:
v­ddhayarthÃt b­hateranyebhyo 'pi d­Óyanta iti maninpratyaya÷ d­ÓigrahaïasÃmarthyÃddhÃtoramÃgamaÓca /
v­ddhi÷ pÆrïatvamityeka evÃrtha÷ /
brahmatà brahmaÓabdaprav­ttinimittam /
pÆrïatvameva cotkar«a÷ /
hetuhetumadbhÃvaÓca bhëya eva samarthita÷ /


*12,40*

brahmatvasya sarvathÃra dhyeyatve kiæ pramÃïamityata Ãha- ÃdhivyÃdhÅti //

%<ÃdhivyÃdhinimittena vik«iptamanaso 'pi tu  /
dhyeyaiva brahmatà nityaæ vi«ïorbhaktayà nirantaram  /
iti prakÃÓikÃyÃæ ca vacanaæ vi«ïuneritam  // MAnuv_4,1.33 //>%

NYùYASUDHù:
ÃdhivyÃdhÅti dvandvaikavadbhÃva÷ /
tacca tannimittaæ ca, tena /
k­tyÃnÃæ kartari veti «a«ÂhÅ /
caÓabdena bhëyodÃh­tÃni vacanÃni samuccinoti /

// iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ brahmad­«Âayadhikaraïam //


___________________________________________________________________________


*12,43*

[======= JNys_4,1.V: ÃtmopagamÃdhikaraïam =======]


// atha ÓrÅmannyÃsudhÃyÃæ ÃtmopagamÃdhikaraïÃnyathÃvyÃkhyÃnanirÃkaraïam //


"Ãtmeti tÆpagacchanti grÃhayanti ca',"na pratÅke na hi sa÷'"brahmad­«Âirutkar«Ãt' iti trisÆtrÅmeke 'nyathà vyÃcak«ate /

tathÃhi /
paramÃtmà kimahamiti grahÅtavya÷ /
kiæ và madanya iti saæÓaye nÃhamiti grÃhya iti prÃptam /
kuta÷ /
apahatapÃpmatvÃdiguïo hi paramÃtmà /
tadviparÅtaguïaÓca ÓÃrÅra÷ /
ata÷ kathaæ tayorabhedo bhavet /
ÅÓvarasya ca saæsÃryÃtmatve ÅÓvarÃbhÃvastata÷ ÓÃstrÃnarthakyam /
saæsÃriïo 'pÅÓvaratve 'dhikÃryabhÃvÃcchÃstrÃnarthakyameva /
pratyak«ÃdivirodhaÓca /
evaæ prÃpte brÆma÷ /
Ãtmetyeva parameÓvara÷ pratipattavya÷ /
tathÃhi /
parameÓvaraprakriyÃyÃæ jÃbÃlà Ãtmatvenaivainamupagacchanti /
"tvaæ vÃhamasmi bhagavo devate ahaæ vai tvamasi devate' iti /
tathÃnye 'pi"ahaæ brahmÃsmi' ityevamÃdaya Ãtmatvopagamà dra«ÂavyÃ÷ /
grÃhayanti cÃtmatvenaiveÓvaraæ vedavÃkyÃni /
"e«a ta Ãtmà sarvÃntara÷',"tattvamasi' ityÃdÅni /
"atha yo 'nyÃæ devatÃmupÃste' ityÃdikà Órutirapavadati ca bhedadarÓanam /
yattÆktaæ viruddhaguïayoranyonyÃtmatvaæ na sambhavatÅti tadasat /
viruddhaguïatayà mithyÃtvÃt /
na ceÓvarÃbhÃvaprasaÇga÷ /
nahÅÓvarasya saæsÃritvaæ pratipÃdyate kiæ tarhi saæsÃritvÃpoheneÓvaratvam /
nacÃdhikÃryabhÃva÷ pratyak«ÃdivirodhaÓca /
prÃk prabodhÃtsaæsÃritvÃbhyupagamÃt /
tadvi«ayatvÃcca pratyak«ÃdivyavahÃrasya /
prabodhe tu pratyak«ÃdyabhÃva eva /
tathà satyadvaitaÓruterapyabhÃvaprasaÇga iti cet /
i«yamevaitat /
tasmÃdÃtmetyeveÓvare mano dadhÅteti prathamasÆtrÃrtha÷ /


*12,44f.*

mano brahmetyupÃsÅtetyevamÃdi«u pratÅkopÃsane«u saæÓaya÷ kiæ te«vapyÃtmagraha÷ kartavyo na veti /
kiæ tÃvatprÃptam /
te«vapyÃtmagraha eva yukta÷ /
kasmÃt /
brahmaïa ÃtmatvÃt, pratÅkÃnÃmapi brahmavikÃratvÃt brahmatve satyÃtmatvopapatteriti /
brÆma÷ /
na pratÅke«vÃtmamatiæ badhnÅyÃt /
nahi sa upÃsaka÷ pratÅkÃni yattÃnyÃtmatvenÃkalayet /
yatpunarbrahmavikÃratvÃtpratÅkÃnÃæ brahmatvaæ tataÓcÃtmatvamiti tadasat /
pratÅkÃbhÃvaprasaÇgÃt /
vikÃrasvarÆpopamardena hi nÃmÃdijÃtasya brahmatvamevÃÓritaæ bhavati /
svarÆpopamarde ca nÃmÃdÅnÃæ kuta÷ pratÅkasvarÆpatvamÃtmagraho và /
ki¤ca yathà rucakasvastikayornetarÃtmatvam /
dvayorapi vikÃratvÃt /
tathà pratÅkÃtmanorapi /
suvarïÃtmaneva brahmÃtmanaikatve pratÅkÃbhÃvaprasaÇgamavocÃma /
ato na pratÅke«vÃtmad­«Âi÷ kartavyeti dvitÅyasÆtrÃrtha÷ /



*12,46*

te«vevodÃharaïe«vanya÷ saæÓaya÷ /
kimÃdityÃdid­«Âayo brahmaïi kÃryÃ÷ kiævà brahmad­«ÂirÃdityÃdi«viti /
sÃmÃnÃdhikaraïyasyobhayathopapatte÷ /
tatrÃniyamo niyamakÃriïa÷ ÓÃstrasyÃbhÃvÃt /
athavÃdityÃdid­«Âaya eva brahmaïi kartavyÃ÷ /
evaæ hi brahmopÃsitaæ bhavati /
brahmopÃsanaæ ca phalavaditi prÃpte brÆma÷ /
brahmad­«ÂirevÃdityÃdi«u syÃt /
kasmÃt /
utkar«Ãt /
evamutkar«eïÃdityÃdayo d­«Âà bhavanti /
tathà ca laukiko nyÃyo 'nugato bhavati /
k«attari khalu rÃjad­«Âi÷ kriyate na tu rÃj¤i k«att­«Âirviparyaye pratyavÃyaprasaÇgÃt /
yattu phalavattvayà brahopÃsanaæ yuktamiti tadayuktam /
ÃdityÃdyupÃsanasyÃpi phalavattvopapatte÷ /
brahmaiva ca sarvÃdhyak«atvÃtphalaæ dÃsyati /
idameva ca brahmopÃsanaæ yadÃdityÃdi«u tadd­«Âi÷ pratimÃdi«viva vi«ïvÃdÅnÃmiti t­tÅyasÆtrÃ(syÃ)rtha iti /


*12,48*

tatra tÃvatprathamasÆtrasyÃpavyÃkhyÃnaæ dÆ«ayati- neti //

%<nÃtmeti sÆtramÅÓasya jÅvatvapratipÃdakam  // MAnuv_4,1.34ab //>%

NYùYASUDHù:
atra pratipattirnÃma pramitereva parasyÃbhimatà /
pratÅkadaÓarnamityÃÓaÇkaya nirÃkaraïÃt /
ato jÅvatvena pratipattavyatvasya pratipÃdakamiti, jÅvatvasya pratipÃdakamiti caika evÃrtha÷ /


*12,50*

kuto netyata÷ padÃrthaj¤ÃnapÆrvakatvÃdvÃkyÃrthaj¤Ãnasya prathamaæ padÃrthaæ nirÃkaroti- ÃtmaÓabdamiti //

%<ÃtmaÓabdaæ yato hetuæ k­tvà jÅvaæ nyavÃrayat  /
svaÓabdÃt prÃïabh­ccaiva nokta ityeva vedarÃÂ  // MAnuv_4,1.34c-f //>%

NYùYASUDHù:
svaÓabdÃdeva prÃïabh­cca nokta iti vedarìevÃtmaÓabdaæ hetuæ k­tvà jÅvaæ nyavÃrayadyatastasmÃdÃtmaÓabdodito vi«ïureva na cÃparo jÅva iti yojanà /


*12,50f.*

etaduktaæ bhavati /
bhavedayaæ sÆtrÃrtho yadyÃtmaÓabdo jÅvavÃcÅ bhavet /
na caivam /
sÆtrakÃravacanasÃmarthyÃdeva tasya tadvÃcitvÃbhÃvÃvagamÃt /
tathà hi /
yasmindyauriti vÃkyamudÃh­tya kimatra dyubhvÃdyÃyatanatvena pradhÃnamucyate uta jÅva÷ kiævà paramÃtmeti saæÓaye pradhÃnÃdau prÃpte siddhÃntitam /
"dyubhvÃdyÃyatanaæ svaÓabdÃt' iti /
svaÓabdÃt"tamevaikaæ jÃnatha ÃtmÃnam' iti dyubhvÃdyÃyatane ÃtmaÓabdaÓravaïÃt dyubhvÃdyÃyatanaæ paramÃtmaiveti /
tato"nÃnumÃnamatacchabdÃt' iti pradhÃnaæ nirÃk­tya jÅvanirÃkaraïÃrthaæ sÆtritam /
prÃïabh­cceti /
tatra caÓabdo netyasya svaÓabdÃditi hetoÓcÃnukar«aïÃrtha÷ /
tataÓcÃtmaÓabdÃjjÅvo 'pi netyartha÷ /
yadevamÃtmaÓabdaæ hetuæ k­tvà jÅvaæ nivÃritavÃnsÆtrakÃra÷, tadanyathÃnupapattyà jÃnÅma÷ sÆtrakÃrasyÃtmaÓabdo na jÅvavÃcÅtyabhipretamiti /
tathÃca kathaæ svÃcaritaviruddhamidÃnÅmÃcarediti /


*12,51*

etadeva viÓadayati- yadÅti //

%<yadyÃtmaÓabdo jÅve 'pi kathaæ sa vinivÃrayet  /
ÃtmaÓabdoditastasmÃd vi«ïureva nacÃpara÷  // MAnuv_4,1.35 //>%

NYùYASUDHù:
jÅve 'pi vartata iti sÆtrak­to 'bhipretamiti Óe«a÷ /
tarhi kathaæ sÆtrakÃro jÅvamÃtmaÓabdena vinivÃrayet /
nahi gandhavattvena ghaÂo nivÃrayituæ Óakyate /
athavà yadyÃtmaÓabdo jÅve 'pi varteta tadà sa ÃtmaÓabda÷ kathaæ jÅvaæ nivÃrayet /
pratyuta pratipÃdayediti yojanà /


*12,52*

ÃgamavÃkyamapyatra paÂhati- Ãtmeti //

%<ÃtmabrahmÃdaya÷ ÓabdÃstam­te vi«ïumavyayam  /
na vadanti yato nÃptà kvÃpi tairguïapÆrïatà  /
nÃrÃyaïÃdhyÃtmagatamiti yad vai«ïavaæ vaca÷  // MAnuv_4,1.36 //>%

NYùYASUDHù:
anyÃnna vadanti kuto yata ÃtmÃdiÓabdÃ÷ pÆrtivÃcinastairanyairguïapÆrïatà kvÃpyavasthÃyÃæ na prÃptà /
yatki¤citpÆrïatÃrthatve cÃmukhyÃrthatÃpÃta iti /
ÃtmaÓabdo 'pyÃÇpÆrvÃttanotermanin pratyaye Âilope ca sati ni«panna÷ pÆrïatÃvacana÷ /
yadyasmÃdevaæ vaco 'sti tasmÃdapÅti pÆrveïaiva anvaya÷ /


*12,53*

idÃnÅæ vÃkyÃrthaæ dÆ«ayati- yadÅti //

%<yadi jÅveÓayorvedapatiraikyaæ ca manyate  /
ÃtmaÓabdaæ kathaæ tasmÃnnivÃrayati yuktita÷  // MAnuv_4,1.37 //>%

NYùYASUDHù:
manyate(atra) tatra sÆtre tadà tasmÃt jÅvÃdÃtmaÓabdaæ kathaæ nivÃrayati /
kutra nivÃritavÃnityata uktam- yuktita iti //


jÅvanirÃkaraïayuktitvenoktatvÃditi yÃvat /

idamuktaæ bhavati /
ÃtmaÓabdaÓravaïÃt dyubhvÃdyÃyatanaæ na jÅva iti ÃtmaÓabdaæ jÅvanivÃraïe hetuæ vadatà sÆtrakÃreïÃtmaÓabdo jÅvÃnnivÃrita iti gamyate /
nÃyaæ puru«o vi«ÃïitvÃditi yathà /
nahi tatrasthena tannirÃso yujyate /
nÃyaæ gaurvi«ÃïitvÃdityapi prasaÇgÃt /
prathamasÆtre ca dyubhvÃdyÃyatanaæ parameÓvaro na jÅva ÃtmaÓabdÃdityÃtmaÓabdasya parameÓvare prav­ttirabhyupagatà /
anyathà tena tatsÃdhanÃnupapatte÷ /
tatra yadi jÅveÓvarÃvekameva tattvamiti sÆtrakÃrasya mataæ syÃt /
tadà tenÃtmaÓabdastatraiva vartate, na vartate cetyuktaæ bhavati /
naca vyÃhataæ sÆtrakÃro bhëata iti yuktam /
tasmÃnna jÅveÓvaraikyaæ tasya matamiti gamyata iti /


upalak«aïaæ caitat /
dyubhvÃdyÃyatanaæ parameÓvaro, na jÅva iti, pratij¤Ãdvayaæ ca vyÃhatamityapi dra«Âavyam /


*12,54*

sÆtrÃntaravirodhaæ cÃha- bhedasyeti //

%<bhedasya vyapadeÓaæ ca sthitiæ cÃdanameva ca  /
bhedadÃr¬hye hetumÃha satÃtparyaæ jagatpati÷  // MAnuv_4,1.38 //>%

NYùYASUDHù:
yadi jagatpati÷ sÆtrakÃro jÅveÓvarayoraikyaæ manyate tarhi kathaæ sa eva"bhedavyapadeÓÃt' iti bhedasya vyapadeÓaæ ca"sthityadanÃbhyÃæ ca' iti sthitiæ cÃdanaæ ca satÃtparyaæ jÅveÓabhedaæ d­¬hayituæ hetumÃha /
bhedasya prÃgapi pratipÃditatvÃddar¬hya ityuktam /
atrÃpyanekapramÃïopanyÃsÃtsatÃtparyamiti /


*12,55*

na ko 'pyayaæ virodho 'sti /
paramÃrthato jÅveÓayorekatve 'pi hi vyÃvahÃrikabhedo 'sti tadapek«ayà tÃni sÆtrÃïi /
idaæ tu paramÃrthÃpek«ayeti vyavasthopapatterityÃÓayena ÓaÇkate- vyÃvahÃriketi //

%<vyÃvahÃrikabhedaÓcet ...  // MAnuv_4,1.39a //>%

NYùYASUDHù:
atra vyÃvahÃrikaÓabdena bhrÃntisiddho 'bhipreyate /
prÃk prabodhÃdityuktÃnuvÃdatvÃt /
jÅveÓvarabhedo bhrÃntisiddha iti vadanpra«Âavya÷ /
kimayameva bhedo bhrÃntisiddha÷ kiæ và bhedamÃtramiti /
nÃdya÷ /
apasiddhÃntÃt /
dvitÅye do«amÃha- kveti //

%<... kvÃsÃvavyÃvahÃrika÷  // MAnuv_4,1.39b //>%

NYùYASUDHù:
bhrÃnterabhrÃntipÆrvakatvÃt /
jÅveÓvarabhedasya bhrÃntikalpitatve kvacitsatyo bhedo 'ÇgÅkartavya÷ /
kvÃsau na kvÃpi /
kutrÃpi bhedasya satyatvÃÇgÅkÃre jÅveÓabhedÃropo 'pi na sambhavatÅti bhÃva÷ /


*12,57*

syÃdetat /
nÃstyeva ko 'pi bheda÷ satya÷ /
tathÃpi jÅveÓabhedabhrÃntirupapadyate /
bhrÃntirhi saæskÃramapek«yate /
saæskÃraÓca j¤ÃnamÃtram /
ata÷ pÆrvapÆrvamasaæskÃrÃduttarottarabhrÃntyutpÃda÷ /
anÃdiÓcÃyaæ saæsÃra iti /
maivam /
bhedamÃtrasya mithyÃtve pramite khalu tadbalÃde«Ã kalpanopapadyate /
na caivam /
sarvo 'pi bhedo bhrÃnta iti hi pratij¤aiva tÃvadvayahatà /
dÆre pramÃïopanyÃsa ityÃÓayavÃnsopapattikaæ tÃvatp­cchati- vyÃvahÃrikamiti //

%<vyÃvahÃrikamityeva vacanaæ vyÃvahÃrikam  // MAnuv_4,1.39cd //
uta neti vikalpe tu ...  // MAnuv_4,1.40a //>%

NYùYASUDHù:
bhedamÃtramiti Óe«a÷ /
ti«Âhatu tÃvadanyadityevÃrtha÷ /
iti vikalpe tu pak«advaite (dvaye)(dvaidhe) sambhavati kaæ pak«amavalambya iti Óe«a÷ /
atra sarvatra vacanaÓabdena tadartho lak«yate /
sarvo 'pi bhedo bhrÃntikalpita iti vÃkyÃrtho bhrÃntikalpito 'tha paramÃrtha iti praÓnÃrtha÷ /


*12,58*

Ãdyaæ ÓaÇkate- yadÅti //

%<... yadi syÃd vyÃvahÃrikam  // MAnuv_4,1.40b //>%


*12,59*

NYùYASUDHù:
etadvacanamiti vartate /
atrÃpi p­cchÃmo vÃkyÃrtho 'yaæ bÃdhyo na veti /
neti pak«e bhrÃntikalpito 'pi na bhavet /
kutrÃpi kadÃpi kenÃpyabÃdhyasya bhrÃntikalpitatve brahmaïo 'pi tathÃtvÃpatte÷ /
prathamaæ ÓaÇkate- tasyeti //

%<tasyÃpi bÃdhyatà cet syÃd ...  // MAnuv_4,1.40c //>%

NYùYASUDHù:
tasya vacanasya na kevalaæ bhrÃntikalpitatvaæ kintu bÃdhyatÃpi syÃccedityartha÷ /
dƫayati- bheda iti //

%<... bheda÷ syÃt pÃramÃrthika÷  // MAnuv_4,1.40d //>%

NYùYASUDHù:
sarvo 'pi bhedo bhrÃnta iti vÃkyÃrthasya bhrÃntatve bÃdhyatve ca sakala(lo)bheda÷ pÃramÃrthika÷ syÃt /


*12,60*

dvitÅyamÃÓaÇkate- avyÃvahÃrikatvamiti //

%<avyÃvahÃrikatvaæ ced ...  // MAnuv_4,1.41a //>%

NYùYASUDHù:
tasya vacanasyeti vartate /
nirÃkaroti- bheda iti //

%<... bhedo 'yaæ satyatÃæ gata÷  // MAnuv_4,1.41b //>%

NYùYASUDHù:
ti«Âhatu tÃvadanya÷ /
vÃkyÃrthasya satyatve tasya brahmaïaÓca yo bhedo, yaÓca padÃrthÃnÃmasatyatve vÃkyÃrthasya satyatvÃnupapatte÷ padÃrthÃnÃæ parasparaæ vÃkyÃrthÃdbrahmaïaÓca bheda÷, sa tÃvat satyatÃæ gata÷ /
ubhayathÃpi vÃkyÃrtho vyÃhata ityartha÷ /


*12,61*

sarvo 'pi bhedo bhrÃnta iti vÃkyÃrthasya bhrÃntatve bÃdhyatve ca sarvasyÃpi bhedasya satyatà syÃdityuktam /
tatkuta ityatastadupapÃdanÃya vyÃptiæ tÃvadÃha- ekasyeti //

%<ekasyÃsatyatÃyÃæ hi dvayoreva viruddhayo÷  /
anyasya satyataiva syÃditi kena nivÃryate  // MAnuv_4,1.41c-f //>%

NYùYASUDHù:
yau dvÃveva viruddhau tayormadhye ekasyÃsatyatÃyÃæ satyÃmanyasya satyatà syÃdeveti vyÃpti÷ kena nivÃryate /
upÃdhivyabhicÃrayorabhÃvÃnna kenÃpi /
purovartina÷ puru«atve 'sati sthÃïutvameva bhavatÅti niyamo nÃsti /
valmÅkatvasyÃpi sambhavÃt /
ato dvayoreva viruddhayorityuktam /
dvayoriti viÓe«aïasyÃsamarthatÃparihÃrÃya viruddhagrahaïam /
ya÷ padÃrtho dvayoreva viruddhayorekasya asatyatvavÃn asÃvanyasya satyatvavÃnityuktaæ bhavati /


*12,62*

nidarÓanamÃha- anityamiti //

%<asatyaæ noktamityukte satyamuktamiti prajÃ÷  /
jÃnantyuktaæ tu no satyamityukte 'satyatÃmapi  // MAnuv_4,1.42 //>%

NYùYASUDHù:
Ãptenoktamasatyaæ netyukte satyuktaæ satyamiti prajà jÃnanti /
tathà vipralambhakenoktaæ satyaæ no ityukte tu tasyÃsatyatÃmapi jÃnanti /
satyatvÃsatyatvayordvayoreva viruddhatà /
tatra Ãptokte 'rthe 'satyatÃyÃmasatyÃæ satyatÃyÃ÷ satvamanÃptokte ca satyatÃyÃmasatyÃmasatyatÃyÃ÷ satvaæ ca prasiddhamityartha÷ /
ityukta iti pramitatvopalak«aïam /
prajà jÃnantÅtyanena

ÃvipÃlÃÇganame«Ã vyÃpti÷ siddhà na kevalaæ parÅk«akÃïÃmiti sÆcayati /


*12,64*

nanu svapne 'tra ghaÂa iti d­«Âvà nÃtra ghaÂa ityapi paÓyati /
tatra ghaÂa÷ tadabhÃvaÓca dvayamapi mithyà /
ato vyÃptibhaÇga ityata Ãha- neti //

%<na svapne 'pi dvayaæ mithyà ...  // MAnuv_4,1.43a //>%

NYùYASUDHù:
tatkiæ dvayamapi satyamityata Ãha- tatreti //

%<... tatraikaæ satyameva hi  // MAnuv_4,1.43b //>%

NYùYASUDHù:
tatra ghaÂatadabhÃvayormadhye /
yadÃbhÃvasyÃsatyatà tadà ghaÂa÷ satya eva /
yadà ca ghaÂasya asatyatà tadÃbhÃva÷ satya evetyathar÷ /
tasmÃnna vyÃptibhaÇga iti hiÓabdÃrtha÷ /
kuto na dvayamapi mithyetyata Ãha- bhÃveti //


*12,65*

%<bhÃvÃbhÃvÃvubhau tatra kathaæ mithyà bhavi«yata÷  // MAnuv_4,1.43cd //>%

NYùYASUDHù:
yo yasyÃbhÃvo yaÓca yasyÃbhÃvasya pratiyogÅ tÃvubhÃvapyekatraikadaiva na mithyeti vyÃpte÷ /
svapne 'pi ghaÂatadabhÃvau kathaæ tathà bhavi«yata iti bhÃva÷ /
vyÃhataæ ca bhÃvÃbhÃvayorubhayorasattvavarïanamityÃÓayenÃha- bhÃvasya hÅti //

%<bhÃvasya hi ni«edhe tu nÃbhÃvasya ni«edhanam  // MAnuv_4,1.44ab //>%

NYùYASUDHù:
hiÓabdo hetau /
bhÃvasya ni«edhe k­te tu abhÃvasyaiva vihitatvÃt /
punarnÃbhÃvasya ni«edhanaæ kartuæ Óakyate vyÃghÃtÃt /
evamabhÃvasya ni«edhe k­te 'bhÃvÃbhÃvo bhÃva eva tadvayapto veti bhÃvasya vihitatvÃt punarna bhÃvasya ni«edhanaæ yuktaæ vyÃhatatvÃditi /
astvevaæ vyÃptistata÷ kimityata Ãha- svavaca iti //

%<svavÃco 'satyatà cet syÃt tasmÃd bhedasya satyatà  // MAnuv_4,1.44cd //>%

NYùYASUDHù:
svaÓabdena prativÃdyucyate /
tadvÃgarthasya sakalabhedamithyÃtvasya /
tasmÃt vyÃptisadbhÃvÃt mithyÃtvaæ satyatvaæ ca dvau viruddhadharmau /
bhede tayo÷, mithyÃtve 'sati satyatvaæ satsyÃdevoktavyÃptibalÃdityartha÷ /


*12,70*

prak­tamupasaæharati- tasmÃditi //

%<tasmÃjjÅveÓayorbheda uktanyÃyena gamyate  // MAnuv_4,1.45ab //>%

NYùYASUDHù:
bhedamithyÃtvÃsambhavÃjjÅveÓayo÷ pÃramÃrthikabheda evoktanyÃyena dyubhvÃdisÆtrairgamyate /
tathÃca tadvirodhÃnnedamabhedaæ pratipÃdayati sÆtramiti siddham /
Órutayastu prÃgeva samyagvyÃkhyÃtÃ÷ /
viruddhaguïasatyatà copapÃdità /
pratyak«ÃdÅnÃmatattvÃvedakatvamapi ni(rastaæ)rÃk­tam /
ÓrutimithyÃtvasyÃni«Âatvaæ ca samarthitamityukta eva sÆtrÃrtha÷ /

// iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ ÃtmopagamÃdhikaraïÃnyathÃvyÃkhyÃnanirÃkaraïam //


___________________________________________________________________________


*12,71*


[======= JNys_4,1.VI: pratÅkÃdhikaraïam =======]

// atha ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ pratÅkÃdhikaraïÃnyathÃvyÃkhyÃnirÃkaraïam //


evaæ prathamasÆtrasyÃpavyÃkhyÃæ pratyÃkhyÃya dvitÅyasyÃpi pratyÃkhyÃti- etasmÃditi //

%<etasmÃdÃtmaÓabdo 'yaæ paramÃtmÃbhidhà bhavet  // MAnuv_4,1.45cd //>%

NYùYASUDHù:
etasmÃduktanyÃyÃdÃtmeti sÆtragato 'yamÃtmaÓabda÷ paramÃtmÃbhidhà paramÃtmana evÃbhidhÃyakastÃvadbhavet /
tata÷ kimityata Ãha- pratÅketi //

%<pratÅkavi«ayatvena vi«ïud­«Âirna tad bhavet  // MAnuv_4,1.46ab //>%

NYùYASUDHù:
tat tasmÃtpÆrvasÆtragatasyÃtmaÓabdasya paramÃtmavÃcitvÃnna pratÅka iti pratij¤ÃvÃkyasya pratÅkavi«ayatvena vi«ïud­«Âi÷ kartavyà na bhavedityevÃrtha÷ /
idamuktaæ bhavati /
na pratÅka ityatra tÃvadÃtmetÅtyanuvartanÅyaæ pÆrvasÆtrÃt /
anyathà pratij¤ÃvÃkyasyÃparipÆrïatvÃt /
pÆrvasÆtre cÃtmaÓabdo vi«ïuvi«aya iti samarthitam /
tathÃca pratÅkavi«ayÃyà vi«ïud­«ÂerevÃyaæ prati«edho vyÃkhyeya÷ /
na pratÅke«u jÅvamatiæ badhnÅyÃditi tu pratij¤ÃvyÃkhyÃne prak­taparityÃgo 'prak­tasvÅkÃraÓca prasajyeyÃtÃmiti /


*12,72*

mano brahmetyÃdiÓrutyarthatvena yatpratÅkasaæsthitatvenetyuktam /
tadapi notsÆtra(trita)m /
kintu pratÅka iti saptamyantaæ padamÃvartate /
tatrÃdyaæ vi«ayasaptamyantaæ netyanena sambaddhayate /
dvitÅyamadhikaraïasaptamyantaæ ÓrutivyÃkhyÃnam /
ubhayatrÃtmetÅti padadvayaæ pÆvarsÆtrÃdanuvartata ityÃÓayavÃnprasaÇgÃd dvitÅyaæ vyÃkhyÃti- pratÅka iti //

%<pratÅke vi«ïurityeva tasmÃt kÃryà hyupÃsanà  // MAnuv_4,1.46cd //>%


*12,73*

NYùYASUDHù:
yasmÃtpratÅkavi«ayatvena vi«ïud­«Âi÷ kartavyà na bhavettasmÃditi Órutyartha iti Óe«a÷ /
hiÓabdena prathamÃdivibhakte÷ saptamyarthavÃcitvaæ ÓÃbdikÃnÃæ prasiddhamiti dyotayati /


*12,74*

itaÓca nÃyaæ pratij¤Ãrtha ityÃha- naceti //

%<na ca vi«ïu÷ pratÅkaæ yat tasmÃn ...  // MAnuv_4,1.47ab //>%

NYùYASUDHù:
yasmÃdvi«ïu÷ pratÅkaæ, caÓabdÃjjÅvasya na bhavati, tasmÃtpratÅke«vÃtmeti jÅva ityupÃsanà na prasakteti Óe«a÷ /
ayamartha÷ /
prÃptau satyÃæ hi prati«edho vaktavya÷ /
naca pratÅke«ÆpÃsakasya Ãtmad­«Âi÷ prasaktà prasa¤jakÃbhÃvÃt /
yattu prasa¤jakamuktaæ brahmaïa Ãtmatvaæ pratÅkÃnÃæ ca brahmavikÃratvaæ tadubhayamaprÃmÃïikaæ pramÃïaviruddhaæ ca /
na hyatyantÃbhÃsena prasaktirbhavati /
atiprasaÇgÃt /
tata÷ prasaktayabhÃvÃtprati«edho 'narthaka iti /

nahi sa iti hetuvyÃkhyÃnaæ dÆ«ayati- naca vi«ïu÷ pratÅkaæ yattasmÃditi //
tacchabdo hi prak­taparÃmarÓe vartate prak­taÓcÃtmà /
ÃtmaÓabdaÓca vi«ïuvÃcyeveti samarthitam /
tathÃca hi yasmÃtsa vi«ïu÷ pratÅkaæ naiva tasmÃdityevÃrtha÷ sampadyate /
nahi sa upÃsaka÷ pratÅkÃnÅti vyÃkhyÃne tu prak­taparityÃgenÃprak­taparÃmarÓa÷ prasajyata iti /

// iti pratÅkÃdhikaraïÃnyathÃvyÃkhyÃnanirÃkaraïam //


___________________________________________________________________________



*12,75*

[======= JNys_4,1.VII: brahmad­«tyadhikaraïam =======]


// atha brahmad­«ÂayadhikaraïÃnyathÃvyÃkhyÃnanirÃkaraïam //


idanÅæ brahmad­«Âiriti sÆtrasyÃpavyÃkhyÃmaïakaroti- nÃtmeti //

%<... nÃtmetyupÃsanà  /
iti pak«o yadà brahmad­«ÂiÓcÃtra viruddhayate  // MAnuv_4,1.47b-d //>%

NYùYASUDHù:
nÃtmetyupÃsanetyekadeÓotkÅrtanena"na pratÅke na hi sa÷' iti samagrasÆtrÃrthamanuvadati /
pratÅke«vÃtmeti jÅva ityupÃsanà na kÃryà /
nahi sa upÃsaka÷ pratÅkÃni iti pak«o yadà ityevaæ pÆrvasÆtravyÃkhyÃnaæ yadà tadÃtra pratÅke«u brahmad­«ÂiÓca viruddhayate /
caÓabdo 'pavyÃkhyÃnanirÃsasamuccaye /


*12,76*

etadviv­ïoti- sa iti //

%<sa neti yuktistatrÃpi sametyuktaviruddhatà  // MAnuv_4,1.47ef //>%

NYùYASUDHù:
pratÅkÃnÃmÃtmatvenopÃsanasyÃkartavyatve tvayà yà tÃdÃtmyÃbhÃvalak«aïà sa neti yuktirabhihità sà tatrÃpi brahmapratÅkayorapi sameti heto÷ pratÅke«u brahmad­«Âi÷ kartavyeti sÆtre vyÃkhyÃyamÃne sati uktayuktiviruddhatà bhavatÅti /
etaduktaæ bhavati /
pratÅke«u brahmad­«Âi÷ kartavyeti sÆtravyÃkhyÃnamasat /
pratÅkaæ brahmatayà nopÃsyam /
abrahmatvÃt /
yadyanna bhavati na tattatvenopÃsyamiti yuktiviruddhatvÃt /
na ceyaæ yuktirapramà /
pratÅkÃnÃmÃtmatvenopÃsanasya akartavyatÃyÃæ pÆrvasÆtre pareïaivopanyastatvÃt /
anyathÃnaikÃntyena sÃdhikà na syÃt /
naca brahmapratÅkayorabheda÷ brahmaïa÷ satyatvÃt pratÅkÃnÃæ kalpitatvÃt /
pÃramÃrthikabhedÃbhÃva÷ tÃvadastÅti cet /
tarhi jÅvapratÅkayorapi sa nÃstÅtyasiddhi÷ syÃditi /


*12,77*

syÃdetat /
"nahi sa÷' iti na nirviÓe«aïo hetu÷ sÆtrakÃrasyÃbhi(preto)mato yena brahmad­«Âi÷ pratÅke«Æktayuktiviruddhà syÃt /
kiæ tÆpÃsyasyotkar«aprÃptyabhÃve satÅtyanena viÓi«ya÷ /
pratÅkÃnÃæ brahmatvenopÃsane tÆtkar«aprÃptirasti /
ato 'tadbhÃve 'pyupÃsanà (kÃryÃ)yujyata ityata Ãha- yadÅti //

%<yadyapyutkar«amÃtreïa hyatadbhave 'pyupÃsanà  // MAnuv_4,1.48ab //>%

NYùYASUDHù:
Ãdye 'piÓabdo 'tiprasaÇgasamuccayÃrtha÷ /
hiÓabdasyottarÃrdhenÃnvaya÷ /
yadi viÓi«yahetuæ vyÃkhyÃya pratÅkÃnÃmatadbhÃve 'brahmatve 'pyutkar«aprÃptimÃtreïa brahmatvenopÃsanÃÇgÅkriyate /
tadà ÃtmatvenÃpi tadupÃsanamaÇgÅkÃryaæ natu nirÃkÃryam /
kuta ityata Ãha- utkar«a iti //

%<utkar«a Ãtmano 'pi syÃccetanatvÃdacetanÃt  // MAnuv_4,1.48cd //>%

NYùYASUDHù:
yasmÃdbrahmavadÃtmano 'pi pratÅkÃdutkar«o 'sti /
katham /
ÃtmanaÓcetanatvÃt /
acetanaæ khalu pratÅkam /

tasyÃtmatvenopÃsanÃyÃmutkar«aprapti÷ syÃditi /
atiprasaÇgasya viparyayapayarvasÃnamÃha- tasmÃditi //

%<tasamÃdatattvaæ nopÃsyamiti vedavido matam  // MAnuv_4,1.48ef //>%

NYùYASUDHù:
yasmÃdviÓi«yahetau vyÃkhyÃyamÃne pÆrvasÆtre 'siddhi÷ syÃt /
tata eva pratÅke«u brahmopÃsanavadÃtmopÃsanaæ ca prasajyeta /
tasmÃt, atattvaæ, yadyanna bhavati tattatvena nopÃsyamiti sÃmÃnyameva sÆtrakÃrasyÃbhimatam /
natu viÓe«aïaprak«epa÷ /
tathÃca brahmad­«Âiriti pratij¤Ã svoktayuktiviruddhaiveti /
atra vyÃpternirviÓe«aïatvÃbhidhÃnasya hetornirviÓe«aïatva eva tÃtparyam /
spa«ÂatvÃrthaæ tu vyÃptyabhidhÃnamiti vÃcyam /


*12,80*

pratij¤ÃvyÃkhyÃnamapÃk­tya utkar«Ãditi hetuvyÃkhyÃnamapÃkaroti- utkar«Ãditi //

%<utkar«Ãd brahmatÃdhyÃne yadi syÃt phalama¤jasà  /
brahmaïo nÅcatÃdhyÃnÃdanartha÷ kiæ na jÃyate  // MAnuv_4,1.49 //>%

NYùYASUDHù:
brahmatÃdhyÃne pratÅkÃnÃmutkar«Ãdutkar«asya d­«ÂatvÃda¤jasà phalaæ puru«ÃrtharÆpaæ phalaæ yadi syÃttadÃ, tadeva brahmaïo nÅcatÃdhyÃnamiti, tasmÃdanartha÷ kiæ na jÃyate, jÃyata eveti samavyayaphalatvÃdakÃryamevedamiti /

abhyupagamyedaæ samavyayaphalatvamuktam /
vastutastu na puru«Ãrtha÷ kiæ tvanartha evetyÃha- acetanasyeti //

%<acetanasya brahmatvadhyÃne tu«yirnahi kvacit  /
nÅcasya svÃtmatÃdhyÃne kupyati brahma lokavat  // MAnuv_4,1.50 //>%

NYùYASUDHù:
tu«ÂyayabhÃvÃcca na puru«ÃrthalÃbhastata÷ /
kvacidityanena yadacetanaæ tadupacikÅr«Ãlak«aïatu«yirahitamiti vyÃptiæ sÆcayati /
nÅcasya pratÅkasya svÃtmatÃdhyÃnÃdbrahma kupyati /
tataÓcÃnarthaæ prayacchati /
tatra d­«ÂÃnto lokavaditi /
yathà loke ÓilÃdikaæ rÃjatvÃdinà cintitaæ na prasÅdati nÃpi puru«Ãrthaæ prayacchati /
yathà ca rÃjà caï¬Ãlatvena dhyÃta÷ kupyati anarthaæ ca dadÃti tathetyartha÷ /
anena pratÅkÃnÃmacetanatve 'pi brahmaiva sarvÃdhyak«atvÃtphalaæ dÃsyatÅti ca pratyuktam /
tasyÃnenopÃsanena kupitatvÃt /


*12,82*

na vayaæ brahmaïi pratÅkatvopÃsanaæ brÆma÷ /
yena brahma kupitamanarthaæ prayacchet kintu pratÅke brahmatvopÃsanam /
tata÷ puru«ÃrthaprÃptirityata Ãha- caï¬Ãla iti //

%<caï¬Ãlo n­pa ityukte n­paÓcaï¬Ãla ityapi  /
ko viÓe«a÷ parij¤Ãte n­peïa syÃt katha¤cana  // MAnuv_4,1.51 //>%

NYùYASUDHù:
caï¬ÃlamuddiÓya caï¬Ãlo n­pa ityukte tathà n­pamuddiÓya n­paÓcaï¬Ãla ityukte n­peïa parij¤Ãte satyanarthaprÃptau katha¤cana ko viÓe«a÷ syÃnna katha¤citko 'pi /
atroktaÓabdena dhyÃnamupalak«yate /
aj¤ÃtopÃsano rÃjà nÃnarthaæ karotÅti n­peïa parij¤Ãta ityuktam /
tathÃca pratÅkaæ brahmetyupÃsane brahma pratÅkamityupÃsane ca sama evÃnartha iti vÃkyaÓe«a÷ /


*12,82f.*

nanu k«attari rÃjad­«Âi÷ phalavatÅ, rÃj¤i k«att­d­«Âiranarthaheturd­«ÂÃ /
tatkathamubhayasya sÃmyamucyata iti cenna /
tatra d­«ÂerabhÃvÃt /

uktimÃtraæ tÆpacÃreïa /
siæho devadatta iti yathà /
d­«Âau tu tatrÃpyanarthasÃmyamevetyÃÓayenÃha- purata iti //


*12,83*

%<purato naradevasya caï¬Ãlo yadi pÆjyate  /
rÃjavat kiæ na kopa÷ syÃd rÃj¤o loke hi paÓyati  // MAnuv_4,1.52 //>%

NYùYASUDHù:
rÃjà yathà pÆjyate tathà /
tadà rÃj¤a÷ kopo na syÃtkim /
loke 'bhipaÓyati satÅti kopÃtiÓayapradarÓanÃrtham /
pÆjayà darÓanamunnÅyata ityata÷ pÆjyata ityuktam /
na kevalaæ d­«ÂerunnÃyikÃyÃæ pÆjÃyÃmeva rÃjakopa÷ kintu tÃd­ÓyÃmuktÃvapÅtyÃha- rÃj¤astviti //

%<rÃj¤astu purata÷ prokte caï¬Ãlaæ n­pa ityapi  /
ÃtmÃnaæ sa iti proktamitivaddhayeva kupyati  // MAnuv_4,1.53 //>%

NYùYASUDHù:
nÃj¤Ãtà prokti÷ kopajananÅtyato rÃj¤astu purata ityuktam /
caï¬Ãle n­pa iti prokte 'pi prakar«eïa na mayopacÃreïocyate api tu vastuta evetyukte 'pi rÃjà kupyatyeva hi /
ÃtmÃnaæ prati hi sa caï¬Ãla iti proktaæ prakar«eïoktamitivadityatra yathà tathaivetyartha÷ /
pÆjaiva kopakÃraïaæ na daÓarnamityaÓaÇkÃnirÃsÃya vivekÃrthamayaæ Óloka÷ /


*12,85*

evamuddeÓavidhÃnoktayà dvairÆpyamaÇgÅk­tya phalata÷ sÃmyamuktam /
idanÅæ tadapi nÃstÅtyÃha- abhedeneti //

%<abhede naitayordhyÃne ko viÓe«o vacasyapi  // MAnuv_4,1.54ab //>%

NYùYASUDHù:
etayorbrahmapratÅkayorabhedena dhyÃne 'ÇgÅk­te na kevalamanatharsÃmyaæ kintu vacasyÃpi ko viÓe«a÷ /
vacanadvayÃrtho 'pyaviÓi«ya evetyartha÷ /
atraiva d­«ÂÃntamÃha- ayamiti //

%<ayaæ rÃjà tvamityukte caï¬Ãle 'tha n­pe 'pi ca  /
caï¬Ãla iti tu prokte samameva hi dÆ«aïam  // MAnuv_4,1.54c-f //>%

NYùYASUDHù:
vyaktibhedena dÆ«aïaparihÃra÷ syÃdityato 'yamityuktam /
dÆ«aïaæ nÅcatvalak«aïam /
dvayorabhedena dhyÃne dÆ«aïaæ sambhavatyeva /
nacaivam /
pratÅkasya hi brahmatvaæ bhÃvyate /
natu brahmaïa÷ pratÅkatvamityata Ãha- dhyÃta iti //

%<dhyÃte tvekasya tadbhÃve tadbhÃvo 'nyasya kiæ na tat  // MAnuv_4,1.55ab //>%

NYùYASUDHù:
tattayorbrahmapratÅkayorekasya pratÅkasya tadbhÃve brahmabhÃve dhyÃte satyanyasya brahmaïastadbhÃva÷ pratÅkabhÃva÷ dhyÃto na kim /


*12,86*

etaduktaæ bhavati /
bhavedayaæ parihÃro yadi pratÅka(sya) svarÆpopamardena tasya brahmatvamupÃsyamiti pak«a÷ syÃt /
na caivam /
pratÅkÃbhÃvaprasaÇgasya pareïaivoktatvÃt /
bhedÃbhedÃbhiprÃyeïÃyaæ parihÃra ityapi nÃsti /
nahi ghaÂo m­dabhinno m­dghaÂÃdbhinneti bhedÃbhedau kinnÃma parasparam /
tasmÃdanupamarditasvarÆpasya pratÅkasya brahmatve dhyÃte brahmaïo 'pi pratÅkatvaæ dhyÃtameveti yuktamuktamiti /

nanvasminnupÃsane brahmaïà j¤Ãte 'nartha÷ syÃnna tvaj¤Ãte /
atastathopÃsanaæ kari«yata ityata Ãha- na caiveti //


%<nacaiva tadavij¤Ãtaæ sarvaj¤abrahmaïà kvacit  // MAnuv_4,1.55cd //>%

NYùYASUDHù:
tat upÃsanam /
brahmaïo 'j¤Ãne sarvÃdhyak«aæ brahmaiva phalaæ dÃsyatÅti riktaæ vaca÷ syÃt / 


*12,88*

nanu ÓrutivihitamÃcaratà kathaæ brahmakopenÃnarthaprÃptirityÃÓaÇkÃæ pariharannapavyÃkhyÃnanirÃkaraïamupasaæharati- tasmÃditi //

%<tasmÃdapeÓalaæ sarvamanyasya brahmatÃvaca÷  // MAnuv_4,1.56ab //>%

NYùYASUDHù:
sarvamiti ÓrutisÆtravyÃkhyÃnarÆpam /
etena sÃlagrÃmÃdau vi«ïvÃdipratipattirapi parÃstà veditavyà /
sÆtravyÃkhyÃnamupakramyÃpavyÃkhyÃnadÆ«aïamasaÇgatamityata÷ svoktadÃr¬hyÃrthamiti bhÃvenÃha- tasmÃditi //

%<tasmÃd yathoktamÃrgeïa brahmopÃsyaæ mumuk«ubhi÷  // MAnuv_4,1.56cd //>%


*12,89*

NYùYASUDHù:
parakÅyavyÃkhyÃnasya dÆ«itatvÃt /
yathoktamÃrgeïa asmaduktaæ sÆtrÃrthamanatikramya vartamÃnena mÃrgeïa /

// iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ brahmad­«ÂayadhikaraïÃnyathÃvyÃkhyÃnanirÃkaraïam //


___________________________________________________________________________


[======= JNys_4,1.VIII: ...dhikaraïam =======]


// atha ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ tadadhigamÃdhikaraïam //

// oæ tadadhigama uttarapÆrvÃghayoraÓle«avinÃÓau tadvayapadeÓÃt oæ //


niv­ttà sÃdhanacintà /
pratibandhÃ(kÃ)nÃæ pÆrvottarÃïÃmanantakarmaïÃæ bhÃvÃnna j¤Ãnino mok«a÷ sambhavatÅtyÃÓaÇkÃnirÃsÃya karmanÃÓÃkhyaæ j¤ÃnaphalamidÃnÅæ nirÆpyate /
tatra j¤ÃnasÃmarthyenaiva karmak«ayo bhavatÅti pratÅtiæ nirÃkartuæ sÆtratÃtparyamÃha- tatheti //

#<tadadhigama uttarapÆrvÃghayor aÓle«avinÃÓau tadvyapadeÓÃt  | BBs_4,1.13 |>#

%<tathopÃsyäjasà d­«Âaæ brahma pÃpaæ ca bhasmasÃt  /
karoti nikhilaæ pÆrvaæ pÃÓcÃttyasyÃpyasaÇgatÃm  /
karoti ...  // MAnuv_4,1.57a-e //>%


*12,90*

NYùYASUDHù:
tathà uktaprakÃreïa, a¤jasà ÃdaranairantaryÃbhyÃæ, upÃsya d­«Âaæ, j¤ÃnÃt pÆrvaæ, nikhilaæ pÃpaæ, caÓabdÃdani«yaæ puïyaæ ca, pÃÓcÃtyasya pÃpasyÃni«yapuïyasya ca /
anena"ato 'nyadapÅtyeke«Ãmubhayo÷' iti sÆtratÃtparyamuktaæ bhavati /

// oæ itarasyÃpyevamasaæÓle«a÷ pÃte tu oæ //


*12,90f.*

idaæ sÆtraæ kecidbrahmavida evÃghasyeva puïyasyÃ(saæÓle)Óe«o vinÃÓo bhavati, ÓarÅrapÃte pratyÃsanne satÅti vyÃcak«ate, tadasat /
ato 'nyadapÅtyasya punaruktatÃprasaÇgÃt /
vyÃkhyÃnavyÃkhyeyabhÃvasya cÃnanyagatitvÃt /
pÆrvasÆtra evÃghapadasthÃne karmapadaprak«epeïopapattau sÆtrÃntarÃrambhavaiyarthyÃt /
asmÃkaæ tvagnihotrÃdÅtyÃdisÆtrÃïi puïye 'pi vibhÃgasÆcanÃrthÃni /
j¤Ãnottaraæ puïyÃrjanasyÃbhÃvÃdaÓle«aÓabdo vinÃÓÃrtho vyÃkhyÃtavya÷ /
tathÃca prak­taparityÃgo 'prak­tasvÅkÃraÓcetyÃÓayavÃnanyathà sÆtratÃtparyamÃha- taddvi«aÓceti //

#<itarasyÃpy evam asaæÓle«a÷ pÃte tu  | BBs_4,1.14 |>#

%<... taddvi«aÓcaivaæ puïyanÃÓo 'pyasaÇgatà  // MAnuv_4,1.57ef //>%

NYùYASUDHù:
brahmadvi«aÓca /
evaæ j¤Ãnivat /
dve«aparipÆrte÷ pÆrvasya puïyasya nÃÓo bhavatyuttarasyÃsaÇgatÃpi /
atra sÆtraæ yadeva vidyayeti hÅti, tatpunaruktam /
etadarthasya tacchruteriti sÆtreïa prÃguktatvÃdityata Ãha- yadeveti //

%<yadeva vidyayetyatra pÆrvoktÃddhi viÓi«Âate  // MAnuv_4,1.58ab //>%

NYùYASUDHù:
atroktaæ prameyamiti Óe«a÷ /
ato na punaruktido«a iti herathar÷ /
vak«yamÃïo 'rthavibhÃga÷ prakaraïavaÓÃt prasiddha iti và /
kathaæ viÓi«yata ityata÷ pÆrvasÆtratÃtparyaæ tÃvadÃha- pÆrvamiti //

%<pÆrvaæ svargÃdilabdhyarthaæ vÅryavattvena coditam  /
karma vidyÃyutaæ ...  // MAnuv_4,1.58c-e //>%

NYùYASUDHù:
svargÃdÅti mok«etarapuru«Ãrthagrahaïam /
uttarasÆtratÃtparyamÃha- paÓcÃditi //

%<... paÓcÃnmok«e vÅryapradaæ tviti  // MAnuv_4,1.58ef //>%

NYùYASUDHù:
paÓcÃttviti sambandha÷ /
vidyÃyutaæ karmeti vartate /
vÅryapadaæ ÃnandÃtiÓayapradam /
iti coditamiti sambandha÷ /
sakalakamark«aye tadaiva mukti÷ syÃt /
na caivam /
jÅvanmuktÃnÃmupalambhÃdityÃÓaÇkÃparihÃrÃyoktam- sÆtrakÃreïa anÃrabdhakÃrye eva tu pÆrve tadavadhe÷ iti //
tarhi prÃrabdhakarmabhÃvÃtkathaæ mok«a ityÃÓaÇkaya puna÷ sÆtritaæ- bhogena tvitare k«aparitvÃtha sampatsyata iti //
etadapi na brahmavinmÃtravi«ayamityÃÓayavÃn vyÃca«Âe- tata iti //

#<bhogena tv itare k«apayitvÃtha saæpadyate  | BBs_4,1.19 |>#

%<tato bhogena puïyaæ ca k«apayitvetarat tathà  /
brahmadvi¬ brahmadarÓÅ ca tamomok«ÃvavÃpnuta÷  // MAnuv_4,1.59 //>%

NYùYASUDHù:
anÃrabdhak«ayÃnantaram /
itaratpÃpam /


*12,94*

prÃrabdhakarmaïÃmanantatve bhogena k«ayo na Óakya(te)ityÃÓaÇkÃmÃgamavÃkyena pariharati- brahmaïÃmiti //

%<brahmÃïaæ ÓatakÃlÃttu pÆrvamÃrabdhasaÇk«aya÷  /
brahmaïastveva tÃvattvaæ pa¤cÃÓad brahmaïastathà  /
rudrasya viæÓadeva syÃdindrasyÃrkÃdike daÓa  // MAnuv_4,1.60 //
anye«Ãæ brahmamÃtrasya tvanta ÃrabdhasaÇk«aya÷  /
brahmaïaiva sahÃtaÓca paraæ nÃrÃyaïaæ vrajet  /
iti sattattvavacanaæ svayaæ bhagavatoditam  // MAnuv_4,1.61 //>%

NYùYASUDHù:
brahmaïÃæ Óatamiti «a«Âhayà aluk /
tasya kÃlo brahmaïÃæ ÓatakÃla÷ tasmÃttatsamÃpte÷ pÆrvameva sarve«Ãæ j¤ÃninÃmÃrabdhasaæk«ayo bhavati /
asyaiva vivaraïaæ brahmaïastu tÃvattvameva brahmakalpÃnÃæ Óatenaiva karmak«ayavattvam /
brahmaïa iti jÃtÃvekavacanam /
pa¤cÃÓatÃæ brahmaïÃæ kÃlÃtpÆrvaæ rudrasyÃrabdhasaÇk«aya÷ /
tathÃÓabda÷ samuccaye /
viæÓatiparyÃyo viæÓacchabda÷ /
brahmaïÃæ viæÓatireva tadavacchinna evendrasya prÃrabdhakarmasaæk«ayakÃla÷ /
arkÃdike arkÃdÅnÃæ daÓa brahmaïastadavacchinna÷ karmak«ayakÃla÷ /
brahmamÃtrasya ekasyaiva brahmaïa÷ /
ata÷ paraæ prÃrabdhakarmasaÇk«ayÃnantaramapi brahmaïà sahaiva nÃrÃyaïaæ vrajet /

// iti ÓrÅmatpÆrïapramatibhagavatpÃdasuk­teranuvyÃkhyÃnasya praguïajayatÅrthÃkhyayatinà k­tÃyÃæ ÂÅkÃyÃæ vi«amapadavÃkyÃrthaviv­tau caturthe 'dhyÃye 'sminprathamacaraïa÷ paryavasita÷ //

// iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ caturthÃdhyÃyasya prathama÷ pÃda÷ //


*************************************************************************************************


Adhyaya 4, Pada 2


*12,102*

dvitÅyapÃdapratipÃdyapradarÓanaparaæ bhëyaæ"devÃnÃæ mok«a utkrÃntiÓcÃsminpÃda ucyate' iti /
tatra devÃnÃmityetadyadi mok«otkrÃntibhyÃæ sambaddhayate tadà devebhyo 'nye«Ãæ saÓarÅrÃïÃmevÃvasthÃnamiti prÃpnoti /
anyatra và taccharÅraparityÃgaprakÃraÓcintanÅya÷ /
acintane và kÃraïaæ vÃcyam /
yadi ca mok«eïaiva sambaddhayate tadà devÃnÃæ mok«a itare«ÃmutkrÃntiÓcetyuktaæ bhavati /
mok«aÓca prakaraïavaÓÃddehÃditi gamyate /
tathÃca prathamapÃde karmanÃÓÃkhyaæ phalamasminpÃde ucyata iti yathà sÃmÃnyenoktaæ tathÃtrÃpyutkrÃntirasminpÃda ucyata iti vaktavyam /
kimanena vibhÃge(netya)na k­taæ syÃdityata Ãha- devÃnÃæ ceti //

%<devÃnÃæ ca manu«yÃïÃmetÃvat samameva hi  /
utkrÃntimÃrgau devÃnÃæ na prÃyeïa bhavi«yata÷  // MAnuv_4,2.1 //>%

NYùYASUDHù:
yadatÅtapÃde cintitaæ karmanÃÓÃkhyaæ phalametÃvaddevÃnÃæ manu«yÃïÃæ ca samameva /
karmanÃÓÃbhÃve tatphalÃnuv­tterÃvaÓyakatvÃt /
manu«yaÓabdo devavyatiriktÃn lak«ayati /
tasmÃt sÃmÃnyena pÆrvapÃdapratipÃdyamuktam /
etatpÃdapratimÃdyà dehÃdutkrÃntist­tÅyapÃdapratipÃdyo 'rcirÃdimÃrgaÓca devÃnÃæ na prÃyeïa bhavi«yato 'to vibhÃgenoktiryukteti /
anena"mÃrgo gamyaæ cÃsminpÃda ucyate' ityetadbhëyamapi devavyatiriktÃnÃæ mÃrga÷ sarve«Ãæ gamyaæ ceti vyÃkhyeyamiti sÆcitaæ bhavati /
sphuÂaæ caitadvak«yati /
"utkrÃntimÃrgaÓca vimuktagamyam' iti /


*12,104*

bhavatvidaæ pratipÃdyaæ eta(tpÃdaprati)tpratipÃdane kà saÇgatirityata÷ prasaÇgÃtpÃdacatu«yayasyÃpi saÇgatimÃha- karmeti //

%<karmak«ayasatathotkrÃntirmÃrgo bhogaÓcatu«yayam  /
phalaæ mok«a iti prokta÷ kramÃt pÃde«u codita÷  // MAnuv_4,2.2 //>%

NYùYASUDHù:
tathÃÓabda÷ samuccaye /
utkrÃntiÓabdena devataditarasÃdhÃraïaÓcaramadehanÃÓo lak«yate, mÃrgaÓabdena brahmaprÃptiÓca /
itiÓabdo bhoga ityata÷ paro (paraæ) yojya÷ /
kvacitpÃÂha÷ proktamityuditamiti ca tatra yathÃsthÃna eva itiÓabda÷ /
Ãdye mok«ÃnuvÃdena phalacatu«yayÃtmakatvaæ vidheyam /
dvitÅye tu viparyayeïa /
kramÃdityetadÃvartanÅyam /


*12,105*

tataÓcÃyamartha÷ /
phalaæ khalvatrÃdhyÃye nirÆpaïÅyam /
phalaæ ca mok«a÷ /
saca karmak«ayÃdicatu«yayÃtmaka÷ /
ÃtyantikÃni«yaniv­ttÅ«yaprÃptyoratraivÃntarbhÃvÃt /
karmak«ayÃdayaÓca kramÃdbhavanti /
j¤ÃnodayÃnantarameva hi karmak«aya÷ k«ÅïakarmaïaÓcotkrÃnti÷ utkrÃntasya ca svayogyamÃrgeïa gatasya brahmaprÃpti÷ tato bhoga iti /
tasmÃdete«u pÃde«u kramÃdevodità ityantarbhÃvalak«aïà cÃnantaryalak«aïà ca saÇgatiriti /


*12,108*

devÃnÃæ mÃrgo nÃstÅtyuktam /
tatkiæ yatra sthitÃstatraiva muktà bhavantÅtyata Ãha- sra«Â­«veveti //


*12,109*

%<sra«Â­«veva tu s­jyÃnÃæ praveÓo brahmaïo laye  /
devÃnÃæ mÃrga uddi«Âo ...  // MAnuv_4,2.3a-c //>%

NYùYASUDHù:
kvacidasra«Â­«vapÅti caÓabda÷, tathÃca nyÃyavivaraïe /
brahmaïo laye pratyÃsanne sati praveÓÃrthaæ tadabhisarpaïameva mÃrgagamanamityartha÷ /
tarhi devÃnÃæ mÃrgo nÃstÅtyuktasya ko vi«aya ityata Ãha- neti //

%<... nÃrcirÃdir ...  // MAnuv_4,2.3d //>%

NYùYASUDHù:
devÃnÃæ dehÃdutkramo nÃstÅtyuktam /
tatkuta÷ /
sadehÃnÃmevÃvasthÃnaprasakterityata Ãha- naceti //

%<... na cotkrama÷  // MAnuv_4,2.3d //>%

NYùYASUDHù:
ata evetyupaskartavyam /
caÓabdena sadehÃnÃmavasthÃnaæ samuccinoti /
etadeva viv­ïoti- sra«Âu(stviti)riti //

%<sra«Âustu grÃsabhÆtasya dehastatra layaæ vrajet  /
yata÷ s­jyasya devasya naivotkrÃntistato bhavet  // MAnuv_4,2.4 //>%

NYùYASUDHù:
dehaÓcetanÃdhi«Âhita eva /
tata sra«Âari /
utkrÃnti÷ ÓarÅram /
cetanani«kramaïÃtprÃgeva s­jyÃnÃæ deha÷ sra«Â­«u vilÅyata yata ityartha÷ /
sra«Â­«u laye nimittaæ sra«ÂurgrÃsabhÆtasyeti /
dehastviti sambandha÷ /


*12,111*

devÃnÃmarcirÃdimÃrgo nÃstÅtyuktaæ tatkuta ityato yatpurà mÃrgÃntaramuktaæ tata evaitatsiddhamityÃÓayavÃnstatanuvÃdena yuktayantaramÃha- layÃcceti //

%<layÃccaivÃrcirÃdÅnÃæ lokÃnÃmapi sarvaÓa÷  /
kathaæ mÃrgo bhavet te«Ãæ viÓatÃmuttamaæ svata÷  // MAnuv_4,2.5 //>%

NYùYASUDHù:
devatÃmukte÷ prÃgevetyartha÷ /
arcirÃdÅnÃæ lokÃnÃmiti vyadhikaraïe «a«Âhayau /
sarve«Ãmapi bhavet arcirÃdiriti Óe«a÷ /
svata(kaæ) uttaraæ viÓatÃmityuktÃnuvÃda÷ /
nanu prÃyeïetyuktatvÃtkadÃciddevÃnÃmutkrÃntimÃrgÃvaÇgÅkÃryau /
tatroktayuktivirodha ityata Ãha- jÃtÃnÃmiti //

%<jÃtÃnÃæ mÃnu«e loke devÃnÃæ ca kadÃcana  /
utkrÃntimÃrgau bhavato na tadà muktiri«yate  // MAnuv_4,2.6 //>%

NYùYASUDHù:
yadyapi bhavatastathÃpi na tadà muktiri«yate kintu brahmaïà sahaiva /
ato noktayuktivirodha÷ /
etaduktaæ bhavati /
utkrÃntimÃrgasÃmÃnyamapek«yaiva prÃyeïetyuktam /
natu muktikÃlÅnÃvutkrÃntimÃrgau /
tasya ca vyÃvartyÃvamok«akÃlÅnau /
yuktistu muktivi«ayeti na virodha iti /


*12,112*

kiæ devÃnÃmeva brahmaïà saha mukti÷ /
anye«ÃmapÅti brÆma÷ /
tarhi"bheje khagendradhvajapÃdamÆlam' ityÃdivirodha ityata Ãha- anye«ÃmapÅti //

%<anye«Ãmapi sÃk«Ãttu mukti÷ prÃpyÃpi taæ harim  /
sahaiva brahmaïà bhÆyÃditi ÓÃstrasya nirïaya÷  // MAnuv_4,2.7 //>%


*12,113*

NYùYASUDHù:
sÃk«Ãnmukti÷ liÇgaÓarÅrabhaÇgalak«aïà /
prÃpyÃvasthitÃnÃmapÅti yojyam /
tamiti vaikuïÂhÃdistham /
chandasyubhayatheti anÃÓÅrvi«ayasyÃpi liÇa ÃrdhadhÃtukatvÃdbhÆyÃditi sÃdhu /
itÅÓvarÃÓÅriti /
asminpak«e sÃdhyamÃdau p­thagvÃcyaæ tasya nimittaæ j¤Ãpakaæ cÃnenocyata iti /


*12,115f.*

iti ÓÃstrasya nirïaya ityuktameva viv­ïoti- k«meti //

%<k«mÃmbhonalÃnilaviyanmanaindriyÃrthabhÆtÃdibhi÷ pariv­ta÷ pratisa¤jigh­k«u÷  /
avyÃk­taæ viÓati yarhi guïatrayÃtmà kÃlaæ paraæ svamanubhÆya para÷ svayambhÆ÷  // MAnuv_4,2.8 //
evaæ paretya bhagavantamanupravi«Âà ye yogino jitamarunmanaso virÃgÃ÷  /
tenaiva sÃkamam­taæ puru«aæ purÃïaæ brahma pradhÃnamupayÃntyagatÃbhimÃnÃ÷  // MAnuv_4,2.9 //
bhagavantamanuprÃptà api tu brahmaïà saha  /
paramaæ mok«amÃyÃnti liÇgabhaÇgena yogina÷  // MAnuv_4,2.10 //
prÃptà api paraæ devaæ sahaiva brahmaïà puna÷  /
ÃnandavyaktiyÃyÃnti pÆrïÃæ liÇgasya bhaÇgata÷  // MAnuv_4,2.11 //
iti ÓrutipurÃïoktibalÃd vij¤Ãyate ca tat  // MAnuv_4,2.12ab //>%


*12,116*

NYùYASUDHù:
bhÆtÃnÃmÃdirbhÆtÃdi÷ /
k«mÃ'dipadai÷ pa¤cÃnÃæ mahÃbhÆtÃnÃæ, manaso, daÓÃnÃmindriyÃïÃæ, pa¤cÃnÃæ vi«ayÃïÃæ, bhÆtÃdipadopalak«itasya trividhasyÃpyahaÇkÃrasyÃbhimÃnino devà ucyante /
avyÃk­taæ parameÓvaram /
yarhi yadà /
guïatrayasyÃtmÃbhimÃnÅ /
paraæ parasaÇkhayopetam /
para÷ k«mÃdibhya÷ /
evaæ tadà /
bhagavantamiti tadÅyaæ lokam /
agatÃbhimÃnà agatajÅvabhÃvÃ÷ /
paramaæ mok«amityasyaiva vivaraïaæ liÇgabhaÇgeneti /
itthambhÆtalak«aïe t­tÅyà /
yadvà /
liÇgabhaÇgena nimittena paramaæ mok«amÃnandÃvirbhÃvamÃyÃntÅti vyÃkhyeyam /
tacceti caÓabdena sra«Â­«vevetyuktaæ samuccinoti /
ÓrutyÃdikaæ bhëyodÃh­taæ grÃhyam /


*12,119*

nanu yathà dvitÅyat­tÅyapÃdapratipÃdyamutkramÃdikamasÃdhÃraïaæ tathà caturthapÃdodito bhoga÷ kimasÃdhÃraïa÷ /
kiævà prathamapÃdoditakarmak«aya iva sÃdhÃraïa ityapek«ÃyÃmÃha- bhogastviti //

%<bhogastu sarvadevÃnÃæ narÃdÅnÃæ ca vidyate  // MAnuv_4,2.12cd //>%

NYùYASUDHù:
asÃdhÃraïye pramÃïÃbhÃvÃditi bhÃva÷ /
asminprathamabhëye devÃnÃæ mok«a iti prathamanirdeÓa÷ k­tastasya tÃtparyamÃha- tatreti //

%<tatra praveÓo devÃnÃmuttarottarata÷ kramÃt  /
ucyate ...  // MAnuv_4,2.13a-c //>%

NYùYASUDHù:
tatra dvitÅyapÃde /
prathamamiti Óe«a÷ /
uttarottarata÷ uttarottare«u /
ata÷ prathamamasau nirdi«ya iti /


*12,120*

nanvayuktametat /
vÃÇmanasÅtyÃdisÆtre«u devÃnÃmaÓravaïÃt /
atha vÃgÃdiÓabdÃstadabhimÃninÃmupalak«akà iti mataæ tadÃ, sati vÃcake lÃk«aïikaprayogasya prayojanaæ vÃcyam /
yadvà vÃcakà eveti pak«astathÃpi prasiddhaÓabdaparityÃgenÃprasiddhapadaprayoge prayojanaæ vaktavyamevetyata Ãha- deheti //

%<... dehagÃnÃæ ca v­ttÅnÃmevameva tu  // MAnuv_4,2.13 //>%

NYùYASUDHù:
bÃhyatattvavyÃv­ttyarthaæ dehagÃnÃmityuktam /
vartate deha etÃbhiriti v­ttayo ja¬Ã vÃgÃdyÃ÷ yathà mucyamÃnÃnÃæ devÃnÃmevameva dehagÃnÃæ tadabhimatÃnÃæ vÃgÃdÅnÃmuttarottare«u maraïakÃle layo bhavatÅtyetadapi prasaÇgÃjj¤Ãpayituæ vÃgÃdipadaprayoga iti bhÃva÷ /
vÃgÃdiÓabdà devÃnÃæ vÃcakà eveti tuÓabdena sÆcayati /


*12,121*

bhavedevaæ padÃrtha÷ saÇgatiÓca /
yadi bhagavajj¤ÃnabhogÃbhyÃæ niv­ttasamastÃni«yakarmÃïa÷, svottamapraveÓena brahmanìyotkrameïa và parityaktadehÃ÷, svocitenÃcirrÃdinà và pathà vaikuïÂhalokavÃsinaæ bhagavantaæ hiraïyagarbheïa saha prÃptà bhinnaliÇgaÓarÅrÃ÷ vidhvastaprak­tayo 'tyantaniv­ttÃni«yÃ÷ samyagÃvirbhÆtÃnandÃdiguïà bhagavatsamÅpa eva tadupÃsÅnÃ÷, svarÆpeïa và lÅlÃniv­ttÃni«yÃ÷ samyagÃvirbhÆtÃnandÃdiguïà bhagavatsamÅpa eva tamupÃsÅnÃ÷, svarÆpeïa và lÅlÃg­hÅtavigrahairvà saÇkalpamÃtrasÃdhyÃndivyabhogÃæstÃratamyena bhu¤jÃnà na kadÃcitpunarÃvartanta, ityetanmok«asvarÆpaæ"karmak«ayastathotkrÃnti÷' ityÃdinoktaæ niÓcitaæ syÃt /
na caivam /
taistai÷ vÃdibhiranyathÃmok«asvarÆpasya varïitatvÃt /
vipratipattau ca saæÓayasya dhruvatvÃdityata Ãha- tatreti //

%<tatra mok«asvarÆpaæ tu vÃdina÷ pratibhÃÓrayÃt  /
nÃnà vadanti ...  // MAnuv_4,2.14a-c //>%

NYùYASUDHù:
tatra /
tathà sati, sÆtrakÃreïoktalak«aïe mok«e ÓrutyÃdipramÃïairupapÃdite sati /
vÃdinastu pratibhÃÓrayÃt svotprek«ÃmÃtreïa nÃnà vadanti /
ata÷ pramÃïamÆlatvÃdasyÃpramÃïamÆlÃnÃmutprek«ÃmÃtrayonÅnÃæ vÃdÃnÃæ ca sÃmyÃbhÃvÃnna saæÓayÃvakÃÓa÷ /


*12,123*

nanu yadi tathà tathà pramÃïÃni santi tarhi tattadvÃdinÃæ tÃd­ÓÃni j¤ÃnÃni kuto na jÃyante /
pramÃïÃbhÃsairvimohitÃsta iti cet /
tattvaj¤Ãbhimatà api kutastainar vimƬhÃ÷ /
do«adarÓanÃditi cet /
itare 'pi kuto na do«ÃnpaÓyanti pramÃïaistattvaj¤Ãnodayo 'pi samÃna ityato mÆlakÃraïamÃha- puæsÃæ hÅti //

%<... puæsÃæ hi matayo guïabhedata÷  /
p­thak p­thak prajÃyante ...  // MAnuv_4,2.14c-e //>%


*12,124*

NYùYASUDHù:
guïabhedo guïaviÓe«a÷ /
hiÓabdena"j¤Ãnaæ karma ca kartÃ' ityÃdipramÃïaprasiddhiæ dyotayati /
etadviÓadayati- tamasaiveti //

%<... tamasaivÃnyathÃmati÷  // MAnuv_4,2.14f //
rajasà miÓrabuddhitvaæ sattvenaiva yathà mati÷  // MAnuv_4,2.15ab //>%

NYùYASUDHù:
miÓraj¤Ãne 'nyathÃtvaæ samyaktavaæ cÃstÅtyato 'nyathaivetyuktam /
yatheti bhinnaæ padaæ samyagvÃcÅ /
tamoguïa÷ pramÃïe«u ceta÷prav­ttiæ pratibadhyÃbhÃsÃnÃæ do«ÃnÃcchÃdya viparÅtaj¤Ãna(mutpÃ)mapyutpÃdayatÅtyÃdi dra«Âavyam /


*12,125*

samyagj¤Ãnaæ sattvaguïena bhavatÅtyuktam /
tasya mukte«u tÃvadapavÃdamÃha- guïeti //

%<guïÃtÅtà vimuktÃnÃæ mati÷ Óuddhacitiryata÷  // MAnuv_4,2.15cd //
sÃmyagevÃtha nityà ca ...  // MAnuv_4,2.16a //>%


*12,125f.*

NYùYASUDHù:
yadyapi vimuktÃnÃæ mati÷ samyageva athÃpi guïÃtÅtà sattvajanyà na bhavati /
kuta÷ Óuddhaciti÷ nityà ca yata÷ /
ja¬aæ hi kutaÓcijjÃyate na cetanam /
tathÃnityameva na nityam /
daityÃnÃæ svarÆpaj¤Ãne«vavidyamÃnaæ samyaktavaæ tarhi kathamityata÷ Óuddhetyuktam /
svÃbhÃvikado«arahitetyartha÷ /

*12,126*

svarÆpopÃdhigatadëanibandhanaæ hi daityÃnÃæ j¤ÃnÃnÃmasamyaktvam /
karaïanimitto j¤ÃnÃnÃæ vi«ayaniyamo vaiÓadyabhedaÓca /
tatra yadi muktÃnÃæ j¤Ãnaæ nityaæ tarhi nirvi«ayaæ và syÃt sarvavi«ayaæ và /
evaæ vaiÓadye 'pÅti /
tatrÃha- tattaditi //

%<... tattanmÃhÃtmyayogata÷  /
bahalà cÃtiviÓadà ...  // MAnuv_4,2.16bc //>%

NYùYASUDHù:
te«Ãæ te«Ãæ mÃhÃtmyaæ yogyatÃrÆpaæ tadeva yogo nimittaæ tatastadanusÃreïa (bahula)bahulÃrthavi«ayiïyativiÓadà ca /


*12,127*

ÓrÅdevyÃmapyuktasyÃpavÃdamÃha- spa«ÂÃ ceti //



*12,128*

%<... spa«ÂÃ caiva Óriyo mati÷  // MAnuv_4,2.16d //
mahÃÓuddhacititvena ...  // MAnuv_4,2.17a //>%

NYùYASUDHù:
Óriyo matiÓca samyaktave 'pi guïÃtÅteti sambandha÷ /
mahÃÓuddhacititveneti pÆrvavadeva tatra hetu÷ /
mahacchabdena kadÃpi (bÃhya)do«asambandho nÃstÅtyucyate /
spa«Âaiveti bhuktamaterapyatiÓayena viÓadetyartha÷ /
etadapi pÆrvavadvayÃkhyeyam /

bhagavajj¤Ãne 'pyapavÃdamÃha- tato 'pÅti //

%<... tato 'pyatimahÃciti÷  /
aÓe«oruviÓe«ÃïÃmatispa«Âatayà d­Ói÷  /
nityamekaprakÃrà ca nÃrÃyaïamati÷ parà  // MAnuv_4,2.17b-f //
sÆryaprabhÃvadakhilaæ bhÃsayanti nirantarà  /
nirlepà vÅtado«Ã ca nityamevÃvikÃriïÅ  // MAnuv_4,2.18 //>%

NYùYASUDHù:
nÃrÃyaïamatiÓca samyaktave 'pi parà guïebhya iti Óe«a÷ /
tatra pÆrvavadeva hetu÷ /
tata÷ Óriyo 'pyatiÓayena mahÃÓuddhaciti÷ /
viÓi«yanta iti viÓe«Ã÷ padÃrthÃ÷ /
aÓe«ÃïÃmurÆïÃmanantÃnÃæ viÓe«ÃïÃæ d­Óirvi«ayÅkÃriïÅ /
atispa«ÂatayÃÓe«apadÃrthavi«ayetyetadapi bahulà cÃtiviÓadetivadvayÃkhyeyam /
d­Ói÷ sÃk«ÃtkÃra iti và /
nityamekaprakÃretyutpattivinÃÓarahitetyayamapi guïÃtÅtatve hetu÷ /
kecidekameveÓvaraj¤ÃnamityÃsthitÃ÷ /
apare tvanekÃnÅti /
tadvivekÃrthamuktaæ nirantarà nirbhedeti /
tarhi kiæ te«u te«u padÃrthe«u j¤Ãte«u vikriyate netyÃha- nityamavikÃriïyeveti /
kathaæ tarhi tattadvi«ayÅkaraïamityata uktam- sÆryeti //
yathà sÆryaprabhà svayaæ nirvikÃrÃpi tÃæstÃnprÃptÃnvi«ayÃnprakÃÓayati tatheyamapÅtyartha÷ /
atra ca viÓe«a eva nirvÃhaka÷ /
ata evaiketyanuktavà nirantaretyuktam /
nirlepà vÅtado«Ã ceti ÓuddhatvavyÃkhyÃnam /
lepa÷ karmasambandha÷ /
mahacchabdavyÃkhyÃnaæ pÆrvavat /
yadvà nityameveti tadarthamatrÃpi yojyam /
parà svatantretyatiÓabdasya vyÃkhyÃtatvenÃpi vyÃkhyeyam /
ata eva tattantratvÃcceti vak«yati /


*12,134*

etÃni viÓe«aïÃni lak«mÅmÃne 'pyatidiÓati- viÓe«ÃnÅti //

%<viÓe«ÃæsatadgatÃæstyaktavà prÃyastallak«aïà Óriya÷  // MAnuv_4,2.19ab //>%

NYùYASUDHù:
tadgatÃnbhagavadgatÃæstÃni lak«aïÃni yasyÃ÷ sà tathoktà /
Óriyo mati÷ pratipattavyeti Óe«a÷ /
bhagavadgatÃÓe«aviÓe«avi«ayÅkÃritvaæ vihÃyÃnyadharmavatÅ j¤Ãtavyetyartha÷ /
prÃya ityuktasya tÃtparyamÃha- tathaiveti //

%<tathaiva spa«ÂatÃbhÃvÃt tattantratvÃcca kevalam  /
na tÃd­ÓÅ ...  // MAnuv_4,2.19c-e //>%

NYùYASUDHù:
yathà bhagavanmaterniratiÓayaspa«Âatvaæ tathaiva /
kevalaæ tattantratvÃt bhagavanmÃtrÃdhÅnatvÃt /
atra kevalamiti svarÆpakathanam /
parÃdhÅnatvÃdityeva hetu÷ /
tÃd­ÓÅ bhagavanmatisad­ÓÅ /
ata÷ prÃya ityuktamiti bhÃva÷ /


*12,135*

lak«mÅmativiÓe«aïÃni muktabrahmamatÃvatidiÓati- brahmaïastviti //

%<... brahmaïastu prÃya eva Óriyo yathà  // MAnuv_4,2.19ef //>%

NYùYASUDHù:
brahmaïastu mati÷ Óriyo yathaivaæ prÃya÷ /
tathà vaiÓadyÃdyabhÃvÃtprÃya ityuktam /
kevalamityuktayabhÃvÃcca /
ata eva tatra taduktam /
brahmaïa iti viÓi«yÃbhidhÃne ko heturityata Ãha- muktÃnÃæ tviti //

%<muktÃnÃæ tu tadanye«Ãæ samudrataraÊopamà  // MAnuv_4,2.20ab //>%

NYùYASUDHù:
viÓe«abalena v­ddhihrÃsavatÅtyartha÷ /
yathoktaæ av­ddhihrÃsarÆpatvamityÃdi /
muktagrahaïasya tÃtparyamÃha- agnÅti //

%<agnijvÃlÃvadeva syÃt sm­tigÃnÃæ d­Óo bhava÷  // MAnuv_4,2.20cd //>%

NYùYASUDHù:
agnijvÃlÃyà agneriva saæsÃriïÃæ d­Óo 'nta÷karaïÃdbhava utpattireva syÃnna tu vyaktimÃtram /


*12,137*

bhavatvevaæ j¤ÃnÃnÃæ guïanimittaæ nÃnÃvidhatvam /
prak­te tu kimityata Ãha- evaævidhe«viti //

%<evaævidhe«u j¤Ãne«u tamasà mu«yad­«Âaya÷  // MAnuv_4,2.21ab //>%

NYùYASUDHù:
j¤Ãne«vevaævidhe«u satsu mu«yad­«Âayo 'pah­tasamyagj¤ÃnÃ÷ /
samyagj¤ÃnÃbhÃve 'nyathÃd­ktavamapi nopapadyate /
adhi«ÂhÃnasÃmÃnyaj¤Ãnasya bhrÃntyupayogitvÃdityata uktam- khadyoteti //

%<khadyotasad­ÓÃtyalpaj¤ÃnatvÃdanyathÃd­Óa÷  /
vadanti vÃdino mok«aæ nÃnÃmatasamÃÓrayÃt  // MAnuv_4,2.21c-f //>%

NYùYASUDHù:
yathÃndhatamase khadyotà api bhayahetavastathà viparyayabahulamalpaæ samyagj¤Ãnamapi tÃmasameva /
yathoktam /
atattvÃrthavadalpaæ ceti /
nÃnÃmatasamÃÓrayÃnnÃnà vadantÅti yojanà /
j¤ÃnÃnÃæ guïavaÓÃdanekavidhatvopapattestamasÃ'v­ttà vÃdina÷

pramÃïÃvadhÅraïÃtsamyagj¤Ãnavikalà ÃbhÃsÃdaraïÃdadhi«ÂhÃnasÃmÃnyaj¤ÃnavattvÃcca viparÅtaj¤Ãnino mok«aæ nÃnÃvidhamÃcak«ata ityartha÷ /
kÃraïaikatvÃnmithyÃj¤ÃnenÃpyekavidhena bhÃvyamiti cenna /
sahakÃrivaicitryÃdvaicitryopapatte÷ /
tadidamuktam- nÃnÃmatamÃÓrayÃditi //
matÃnÃæ ca pravÃheïÃnÃditvamuktam /
mÆlakÃraïe tamoguïe 'pi vaicitryÃcca /
ata evoktam- guïabhedata iti //


*12,139*

samadhigatametat nÃnÃvidhe«u mok«avÃde«veka÷ pramÃïamÆlo 'nye mithyÃj¤ÃnamÆlà iti /
natu viÓe«o 'ta÷ puna÷ saæÓaya evetyata paramatÃnÃæ sarve«Ãæ heyatvaæ didarÓayi«urÃdau tÃvajjinoditaæ mok«asvarÆpamanuvadati- ÃÓrityeti //

%<ÃÓritya pratibhÃmÃha jinastatrÃtitÃmasÅm  // MAnuv_4,2.22ab //>%

NYùYASUDHù:
tatra te«u vÃdi«u /
vedaprÃmÃïyÃ(syÃ)naÇgÅkÃrÃdatitÃmasÅmityuktam /
kimÃhetyata aha- j¤ÃnÃditi //

%<j¤ÃnÃt karmak«ayÃnmok«o bhaved dehÃkhyapa¤jarÃt  // MAnuv_4,2.22cd //>%

NYùYASUDHù:
j¤ÃnÃtke«Ã¤citkarmaïÃæ k«ayo bhavati /
ke«Ã¤cidbhogÃt /
tata÷ karmak«ayÃt pak«iïa÷ pa¤jarÃdiva Ãtmano dehÃnmok«o bhavet /
dehÃvasthÃnasya karmanimittatvÃt /
tata÷ kathaæ vartata ityata Ãha- pa¤jareti //

%<pa¤jaronmuktakhagavadalÃkÃkÃÓagocara÷  /
nityamÆrdhvaæ vrajatyeva pudgalo hastapÃdavÃn  // MAnuv_4,2.23 //
iti ... // MAnuv_4,2.24a //>%

NYùYASUDHù:
yathà pa¤jaronmukta÷ khaga Ærdhvaæ vrajatyevamevordhvaæ vrajati /
ayaæ tu viÓe«a÷ /
alokÃkÃÓo gocaro yasya sa tathokta÷ /
nityameveti ca /
dehaparimÃïasyÃtmano dehÃbhÃve parimÃïÃbhÃvaprÃptau uktam- hastapÃdavÃniti //
caramadehasya ya÷ sanniveÓastathÃbhÆta ityartha÷ /
ityÃheti sambandha÷ /
anÆditaæ dÆ«ayati- taditi //

%<... tat kena mÃnena mok«arÆpaæ prad­Óyate  // MAnuv_4,2.24ab //>%

NYùYASUDHù:
pradarÓyate paraæ prati jinena /
yadapyanantacatu«yayÃvÃptirmuktasyocyate jinena /
tathÃpi sà sampratipannatvÃnnÃnÆdità nÃpi dÆ«ità /


*12,142*

kathamuktamok«asvarÆpamaprÃmÃïikamiti cet /
na tÃvadatra pratyak«amasti nÃpi Ãgama÷ /
tadÅyÃgamasyÃsmÃbhiranaÇgÅkÃrÃt /
vedÃdeÓca pareïÃnaÇgÅk­tatvÃt /
ata÷ kevalaæ ki¤cidanumÃnaæ vaktavyaæ tatrÃha- gatiriti //

%<gatirÆrdhvà ca du÷khetà gatitvÃllaukikÅ yathà  /
ityukte cÃnumÃnaikaÓaraïasya kimuttaram  // MAnuv_4,2.24c-f //>%

NYùYASUDHù:
caÓabdo 'nuktasamuccayÃrtha÷ /
tena vipratipanneti pratij¤ÃyÃæ siddhayati /
hetau ca cetanÃÓriteti /
tenÃcetanagatau bÃdho, devadattagatau siddhÃrthatvaæ, acetanagatau vyabhicÃraÓca na sambhavati /
du÷khenetà prÃptà du÷khetà /
prÃptiÓca na sÃdhyasÃdhanabhÃvalak«aïà /
tathà sati devadattasya sukhÃrthÃyÃæ mandagatau vyabhicÃrÃpÃtÃt /
dÆratvasya cÃniyatatvÃt /
tÅvratvasyÃpyaparini«ÂhitatvÃt /
kiæ tarhi samÃnakÃlÅnena du÷khena sahaikÃdhikaraïatvalak«aïà /
kadÃciddevadatta÷ du÷khena vinÃpi gacchati tatra vyabhicÃra iti cenna /
devadattasya kadÃpi nirdu÷khatÃyà anaÇgÅkÃrÃt /
ÃdhyÃtmikÃdi«vanyatamena mahatÃlpena vÃyaæ khalu sadà saævalita÷ /
cetanaÓabdena jÃgrato 'bhidhÃnÃnna suptagatau vyabhicÃra÷ /
sukhÃrthÃpi gatiralpaæ du÷khamutpÃdayatÅtyabhyupagamya du÷khasÃdhanatvaæ và sÃdhyam /
laukikÅ devadattÃdigati÷ /
iti ca pratyanumÃne kenacidukte, ekaæ ca taccharaïaæ caikaÓaraïaæ anumÃnamekaÓaraïaæ yasyÃsau tathokta÷ /
anyathà pÆrvakÃlaiketyekaÓabdasya pÆrvanipÃta÷ syÃt /


*12,145*

pratyanumÃnasyottaraæ ÓaÇkate- anÆrdhveti //

%<anÆrdhvagatità tatra yadyupÃdhi÷ ...  // MAnuv_4,2.25ab //>%

NYùYASUDHù:
tatra devadattagaterdu÷khatatve 'nÆrdhvatÃviÓi«yaæ gatitvaæ prayojakaæ na gatitvamÃtramiti yadi brÆyÃdityartha÷ /
pak«etaro 'yaæ kasmÃcchaÇkita iti ce(t)nna /
lak«aïasampattau tadupÃdhitvasyoktatvÃt /
nirÃkaroti- khagasyeti //


*12,146*

%<... khagasya ca  /
dÆrordhvagamane du÷khamiti sÃdhyÃnugo na sa÷  // MAnuv_4,2.25b-d //>%

NYùYASUDHù:
tadà vadÃma ityÃdÃvupaskartavyam /
khagasya pÃrÃvatÃderdÆrodhvargamane ca du÷khamastÅti heto÷ sa upÃdhi÷ sÃdhyÃnuga÷ sÃdhyavyÃpako na bhavatÅtyato 'nupÃdhi÷ /
idamuktaæ bhavati /
kimayaæ kevalasÃdhyavyÃpako 'bhimata÷ kiæ và sÃdhanÃvacchinnasÃdhyavyÃpaka÷ /
na prathama÷ /
adharme sÃdhyasadbhÃve 'pyanÆrdhvatÃviÓi«yagatitvasyÃbhÃvena sÃdhyÃvyÃpakatvÃt /
na dvitÅya÷ /
khagasya dÆrordhvagatau gatitvÃvacchinne du÷khetatve satyapyanÆdhvargatitvasyÃbhÃvÃt /
anenordhvagatitvÃbhÃvo 'nÆrdhvagatitvaæ kevalasÃdhye upÃdhirityapi prayuktamiti /
dÆragrahaïaæ khagasya du÷khaæ vya¤jayitum /
tadà hi tasmindu÷khakÃryÃïi d­Óyante /
pratyÃgamanasamayavartidu÷khakÃryÃïi tÃnÅti cenna /
Ærdhvaæ gacchatyeva taddarÓanÃt /


*12,147*

mà bhÆdayamupÃdhi÷ ÓarÅrav­ttitvaæ tu bhavi«yati /
devadattagatau yaddu÷khetattvaæ tatra na gatitvaæ prayojakaæ kiæ nÃma ÓarÅrav­ttitvam /
na cedaæ sÃdhyÃvyÃpakam /
yaddu÷khetaæ taccharÅriv­ttÅtyasya vyabhicÃrÃdarÓanÃdityata÷ sarvopÃdhisÃdhÃraïaæ dÆ«aïamÃha- pratisÃdhaneti //

%<pratisÃdhanarÆpasya nÃnumÃnasya dÆ«aïam  /
upÃdhi÷ ...  // MAnuv_4,2.26a-c //>%

NYùYASUDHù:
jinoktÃnumÃnÃnÃæ pratisÃdhanaæ khalvasmÃbhirupanyastam /
pratisÃdhanarÆpasyÃnumÃnasya copÃdhirna dÆ«aïam /
ato 'tropÃdhyudbhÃvanamevÃsaÇgataæ kiæ taddÆ«aïagave«aïena /
pÆrvopÃdhestvaÇgÅkÃreïa dÆ«aïamabhihitamiti /
kuto netyata Ãha- pratirÆpaæ hÅti //

%<... pratirÆpaæ hi sÃdhanaæ tannacÃparam  // MAnuv_4,2.26cd //>%

NYùYASUDHù:
yadupÃdhirnÃma dÆ«aïaæ tatpratirÆpaæ sÃdhanaæ na tvanaikÃntyÃdikam /
hiÓabdo yasmÃdityarthe /


*12,148*

etaduktaæ bhavati /
upÃdhistÃvatpratipak«onnÃyaka÷ netarasthà dÆ«aïam /
tata÷ pratipak«asyopÃdhimudbhÃvayatà pratipak«a evodbhÃvito bhavati /
pratipak«aÓca sÃdhanÃya prav­ttaæ pratibadhnÃti na puna÷ ki¤citsÃdhayati /
prathamenaiva pratibaddhatvÃt /
ata÷ pratipak«asya pratipak«o 'ki¤citkaratvÃnna dÆ«aïam /
ata evopÃdhirapÅti /


*12,150*

nanu pak«ÃdipravibhÃgottarakÃlamupÃdhi÷ pratipak«asyonnÃyako bhavatyeva /
prÃktu tato 'vyÃpterunnÃyaka÷ /
atastadapek«ayà ÓarÅra(ri)v­ttitvamupÃdhirbhavatvityato 'bhyupagamya dÆ«ayati- athÃpÅti //

%<athÃpi saÓarÅratvaæ cÃtropÃdhirna vai bhavet  // MAnuv_4,2.27ab //>%

NYùYASUDHù:
yadi kayÃcidvivak«ayà pratipak«asyÃpyupÃdhirucyate tathÃpi saÓarÅratvaæ ÓarÅreïa saha vartamÃnatvaæ ÓarÅrasamÃnÃÓrayatvaæ ÓarÅra(ri)v­ttitvamiti yÃvat /
na kevalamanÆrdhvagatitvamiti caÓabda÷ /
atrÃsmaduktÃnumÃne /
vaiÓabdo 'vadhÃraïe /
kuto na bhavedityata Ãha- gatitvamiti //

%<gatitvaæ yatra dehitvamiti yat sÃdhanÃnugam  // MAnuv_4,2.27cd //>%


*12,151*

NYùYASUDHù:
yatra gatitvaæ viÓi«yaæ tatra dehitvaæ dehena sambandha÷ pÆrvokta÷ dehiv­ttitvamiti yÃvat /
iti prakÃreïa ÓarÅra(ri)v­ttitvaæ sÃdhanÃnugaæ sÃdhanasya viÓi«yagatitvasya vyÃpakaæ yadyasmÃdityartha÷ / 


*12,152*

syÃdetat /
yatki¤cidgatipak«ÅkÃre bÃdhÃdiprasaÇgÃt muktÃnÃæ gati÷ pak«ÅkaraïÅyà /
tasyà du÷khetatvasÃdhane bhavatÃmapasiddhÃnta÷ syÃt /
bhavadbhirapi muktÃnÃæ nirdu÷khatvasyÃbhyupagatatvÃt /
tathà yà gati÷ sà du÷kheteti vyÃptiæ vadatà ÅÓvarasyÃpi du÷khamaÇgÅkaraïÅyam /
anyathà tatra vyabhicÃrÃpatte÷ /
tato 'pyapasiddhÃnta eva /
ÓarÅra(ri)v­ttitvasya sÃdhanavyÃpakatÃÇgÅkÃre gatimattvÃdÅÓvarasyÃpi ÓarÅritvamaÇgÅkÃryam /
tataÓcÃpasiddhÃnta evetyata Ãha- Ãgameti //

%<ÃgamÃnanusÃritve prasaÇgo 'yaæ yatastata÷  /
nÃpasiddhÃntatà do«a÷ ...  // MAnuv_4,2.28a-c //>%

NYùYASUDHù:
yato vedÃdikamÃgamamanus­tya mok«asvarÆpÃnumÃne 'tiprasaÇgo 'yamasmÃbhirukta÷ yadi vedÃdinirapek«astvamevamanumimÅ«e tadaivamapi kasmÃnnÃnuminuyà iti /
tata÷ kÃraïÃdapasiddhÃntatÃdo«o na bhavati /
prasaÇge 'pyapasiddhÃntamudbhÃvayantaæ bodhayitumÃha- prasaÇga iti //

%<... prasaÇge yadi sà bhavet  /
tadaivÃtiprasaÇga÷ syÃn ...  // MAnuv_4,2.28de //>%

NYùYASUDHù:
sà apasiddhÃntatà /
bhaveddo«a iti Óe«a÷ /
kathamatiprasaÇga ityata Ãha- neti //

%<... na pasaÇga÷ kvacid bhavet  // MAnuv_4,2.28f //>%

NYùYASUDHù:
itiÓabdo 'trÃnte 'dhyÃhÃrya÷ /
sarve«vapi prasaÇge«vapasiddhÃntasya katha¤cidudbhÃvayituæ ÓakyatvÃditi bhÃva÷ /
etena muktÃnÃæ satatordhvagati÷ siddhà cedbÃdho 'nyathÃ'ÓrayÃsiddhirityapi parÃstam /
parasiddhÃÓraye pratipak«asya prasa¤janÃt /


*12,153*

upÃdhyantaramÃÓaÇkate- loketi //

%<lokÃkÃÓagatitvaæ cedupÃdhi÷ ...  // MAnuv_4,2.29ab //>%


*12,154*

NYùYASUDHù:
atra lokÃkÃÓasambandhitvamevopÃdhi÷ /
sÃdhyavyÃpakatvÃt /
gatitvaæ tu svarÆpakathanam /
dÆ«ayati- sÃdhaneti //

%<... sÃdhanÃnuga÷  /
so 'pÅtyukte vadet kiæ sa ...  // MAnuv_4,2.29bc //>%

NYùYASUDHù:
yà gati÷ sà lokÃkÃÓasambandhinÅti so 'pyupÃdhi÷ sÃdhanamanugacchati vyÃpnoti /
muktagatÃvupÃdherabhÃvÃnneti cenna /
tatrÃpi gatitvena tatsÃdhanam /
etena ÓarÅriv­ttitvasyÃpi sÃdhanavyÃpakatvaæ samarthitaæ veditavyam /
tadidamuktaæ ityukte vadetkiæ sa iti /
svÃbhimate mok«e pramÃïamupadaÓaryannupasaæharati- tasmÃditi //

%<... tasmÃd vedodito bhavet  // MAnuv_4,2.29d //
mok«a ...  // MAnuv_4,2.30a //>%

NYùYASUDHù:
jinokte mok«asvarÆpe pramÃïÃbhÃvÃt /

uktado«ÃtideÓena bauddhektamapi mok«aæ dÆ«ayati- evamiti //

%<... evaæ svayaæ vi«ïuryadyapÅÓo hyaÓe«avit  // MAnuv_4,2.30ab //>%


*12,155*

NYùYASUDHù:
%<cakÃra saugatamataæ mohÃyaiva cakÃra yat  // MAnuv_4,2.30cd //
asurÃïÃmayogyÃnÃæ vedamÃrge pravartatÃm  /
ato 'surÃdhikÃratvÃnna grÃhyaæ tanmataæ kvacit  // MAnuv_4,2.31 //>%

NYùYASUDHù:
yathÃprÃmÃïikatvÃjjainamataæ na grÃhyamevaæ tanmataæ saugatamatamapi kvacid grÃhyaæ na bhavati /
nanu paramÃptena buddharÆpeïa(piïÃ) vi«ïunà k­tamidaæ kathaæ na grÃhyamityata uktam- svayamiti //
yadyapi saugatamataæ svayaæ vi«ïuÓcakÃra tathÃpi na grÃhyamiti sambandha÷ /
ÅÓa iti karaïapÃÂavamabhyupaiti /
aÓe«aviditi tattvaj¤Ãnam /
abhyupagame kÃraïaæ pramÃïaprasiddhiæ hiÓabdenÃha /
tarhi kuto na grÃhyamityata uktam- mohÃyaiveti //
yadyasmÃdasurÃïÃæ mohÃyaiva taccakÃra /
ato 'surÃdhikÃratvÃnna grÃhyam /
adhikriyante 'sminnityadhikÃra÷ /
asurÃïÃmadhikÃro 'surÃdhikÃrastasya bhÃvastattvaæ tasmÃt /
asurÃ÷ kuto mohanÅyà ityata uktam- ayogyÃnÃmiti //
vedamÃrga iti pÆrveïottareïa ca sambaddhayate /
etaduktaæ bhavati /
yadyapi bhagavÃnbuddha÷ paÂukaraïastattvaj¤ÃnavÃæÓca ÓrutyÃdisiddha÷ /

granthakaraïÃdeva vivak«uÓca /
naitÃvatÃpyÃpta÷ /
vipralambhakatvÃt /
yathoktam"tata÷ kalau samprav­tte saæmohÃya suradvi«Ãm /
buddho nÃmnà jinasuta÷ kÅkaÂe«u bhavi«yati' iti /
atastaduktaæ mok«asvarÆpaæ heyameveti /


*12,156*

evaæ sÃmÃnyato dÆ«itaæ bauddhamataæ viÓe«ato nirÃkartuæ tadbhedÃnÃha- caturiti //

%<catu«prakÃraæ taccoktaæ ...  // MAnuv_4,2.32a //>%

NYùYASUDHù:
vyÃkhyÃt­matibhedÃditi bhÃva÷ /
kathamityata Ãha- ÓÆnyamiti //

%<... ÓÆnyaæ vij¤Ãnamekalam  /
anumeyabahistattvaæ tathà pratyak«abÃhyagam  // MAnuv_4,2.32b-d //
iti ...  // MAnuv_4,2.33a //>%


*12,156f.*

NYùYASUDHù:
ekalamadvitÅyaæ ÓÆnyameva tattvamityekaæ matam /
ekaæ vij¤Ãnameva tattvamityaparam /
anumeyaæ bahistattvaæ j¤anÃvyatiriktaæ yasmiæstattathoktam /
astyeva j¤Ãnavyatiriktamapi tattvaæ kiæ tu tadanumeyamiti sautrÃntikamatamanyadityartha÷ /
tathÃÓabda÷ samuccayÃrtha÷ /
pratyak«aæ bÃhyagaæ yasmiæstadvaibhëikamataæ caikamityevaæ catu«prakÃramiti /
ete«u ÓÆnyavÃdino 'titÃmasÃ÷ /
pramitasakalavastvapalÃpÃt /
tato jyÃyÃæso vij¤ÃnavÃdina÷ /
rÆpÃdyapalÃpe 'pi vij¤ÃnamÃtrÃÇgÅkÃrÃt /
tata÷ sautrÃntikà bÃhyÃrthÃbhyupagamÃt /
tasya cÃnumeyatvÃbhyupagamena vaibhëikebhya÷ ka«ÂÃ÷ /
tato vaibhëikÃ÷ /
bÃhyÃrthamabhyupagamya tasya yathÃyathaæ pratyak«ÃdigamyatÃbhyupagamÃdityetajj¤Ãpayitumanena krameïoddeÓa÷ k­ta÷ /


*12,159*

tatra ÓÆnyavÃdyuktaæ mok«amanuvadati- tatreti //

%<... tatra tu ye ÓÆnyaæ vadantyaj¤Ãnamohita÷  /
te mok«aæ tÃd­Óaæ brÆyurniÓÓaÇkaæ mÃyino yathà  // MAnuv_4,2.33a-d //>%

NYùYASUDHù:
te«u catur«u /
ye ÓÆnyameva tattvaæ vadanti te mÃyinà yathÃbhÆtaæ mok«amÃcak«ate tÃd­Óameva brÆyu÷ /
iyÃæstu viÓe«a÷ /
mÃyino veda÷ pramÃïamityabhimÃnÃt"paramaæ sÃmyamupaiti'"so 'Ónute sarvÃnkÃmÃn' ityÃdervedÃcchaÇkamÃnÃstasyÃnyathÃvyÃkhyÃnaæ vidhÃya svÃbhimataæ mok«aæ pratipÃdayanti /
tamoguïo lak«yate /
aj¤ÃnakÃraïatvÃt /
"pramÃdamohau tamaso bhavato 'j¤Ãnameva ca' iti vacanÃt /
tena mohitÃ÷ /


*12,161*

evaæ sÃmÃnyenoktaæ spa«ÂamÃca«Âe- na ki¤ciditi //

%<na ki¤cinamuktayavasthÃyÃmÃtmÃtmÅyamathÃpi và  // MAnuv_4,2.34ab //>%

NYùYASUDHù:
ki¤cidityasyaiva vivaraïam /
ÃtmÃpyathavÃ'tmÅyamiti /
Ãtmeti (vi)j¤Ãnamucyate /
ÃtmÅyamiti j¤eyam /
tadubhayamapi mok«e nÃsti /


*12,162*

ÓÆnyavÃdo 'pi dvividha÷ /
ekÃtmavÃdo 'nekÃtmavÃdaÓceti /
tatra prathama eva mukhyasiddhÃnta÷ /
mandÃnÃæ tu buddhÃvÃrohÃya tu dvitÅyo 'vatÃrita÷ /
tadubhayasÃdhÃraïamuktavà viÓe«aæ vivak«urÃdÃvÃdyamÃha- ekasminniti //

%<ekasmin saæs­termukte na ki¤cidavaÓi«yate  // MAnuv_4,2.34cd //>%

NYùYASUDHù:
ki¤cit cetanamacetanaæ ca /
ekamuktau kuta etadityata Ãha- taditi //

%<tatsaæv­tyaiva bhedo 'yaæ cetanÃcetanÃtmaka÷  /
d­Óyate saæv­terdhvaæse nirviÓe«aiva ÓÆnyatà  // MAnuv_4,2.35 //>%

NYùYASUDHù:
tasyaikasyaivÃtmana÷ saæv­tyÃj¤ÃnenaivÃyaæ parid­ÓyamÃnaÓcetanÃcetanÃtmako, bhidyata iti bheda÷ padÃrthasamÆho, d­Óyate /
natu paramÃrtho nÃpyanekÃj¤Ãnakalpita÷ /
atastasyaikasyaivÃtmana÷ saæv­terdhvaæse jÃte sati ÓÆnyataiva pÃramÃrthikÅ (ava)viÓi«yata iti yuktameveti /
nirviÓe«eti ÓÆnyasya svarÆpasaÇkÅrtanam /
saæv­terdhvaæsa eva mok«a iti vak«yati /
nirviÓe«atvameva viv­ïoti- na sattvamiti //

%<na sattvaæ naiva cÃsattvaæ ÓÆnyatattvasya vidyate  /
na sukhatvaæ na du÷khatvaæ na viÓe«o 'pi kaÓcana  // MAnuv_4,2.36 //>%

NYùYASUDHù:
sattvaæ parasÃmÃnyÃdirÆpam /
asattvamabhÃvapratiyogitvam /
kiæbahunà kaÓcanÃpi viÓe«o na vidyate /


*12,164*

nanu mok«astÃvadasanna bhavati /
sadà saæsÃrÃpatte÷ /
ata÷ satà mok«eïa saviÓe«aæ ÓÆnyamityata Ãha- nirviÓe«amiti //

%<nirviÓe«aæ syayambhÃtaæ nirlepamajarÃmaram  /
ÓÆnyaæ tattvamasambÃdhaæ nÃnÃsaæv­tivarjitam  // MAnuv_4,2.37 //
aÓe«ado«arahitaæ manovÃcÃmagocaram  /
mok«a ityucyate 'sadbhir ...  // MAnuv_4,2.38a-c //>%


*12,164f.*

NYùYASUDHù:
ÓÆnyaæ tattvamevÃsadbhirmok«a ityucyate /
natu ÓÆnyÃtirikto mok«o 'sti /
ato na tena saviÓe«atvam /
tarhi sarvadà mok«abhÃvÃcchÆnyabhÃvanÃdervaiyarthyamityato nirviÓe«amityÃdyuktam /
svayambhÃtamityasyaiva vivaraïaæ manovÃcÃmagocaramiti /
nirlepaæ dharmÃdharmarahitaæ ajaraæ ca tadamaraæ ca ajarÃmaram /
sambÃdho vastvantaropamarda÷ /

asambÃdhamadvitÅyamiti yÃvat /
do«Ã÷ kÃmÃdaya÷ /
na, kevalaæ ÓÆnyaæ, mok«a÷ kintu nÃnÃsaæv­tivarjitatvÃdyupalak«itam /
upalak«aïani«pattaye ca bhÃvanÃdyupayoga iti /


*12,165*

aj¤Ãnaniv­ttyÃdyupalak«itaæ ÓÆnyameva mok«a ityetatkuta ityata Ãha- nÃneti //

%<... nÃnÃsaæv­tidÆ«itam  // MAnuv_4,2.38 //
saæs­tyavasthaæ vij¤eyà ...  // MAnuv_4,2.39a //>%

NYùYASUDHù:
nÃnÃsaæv­tibhirdÆ«itaæ ÓÆnyameva saæsÃrÃvasthà vij¤eyà yato 'tastadviparÅtaæ ÓÆnyameva mok«a iti yuktam /


*12,165f.*

etaduktaæ bhavati /
ÓÆnyaæ tattvaæ svato nirviÓe«amekameva /
tasya paramasÆk«masya vÃÇmanasÃtÅtasya svaprakÃÓasyÃvaraïavik«epÃdyanekaÓaktimatyà mÆlasaæv­tyà kart­tvabhokt­tvaÓaktimadahaÇkÃropÃdhivaÓÃtki¤citsthÆlatà jÃyate, tata÷ saddvitÅyatvena saviÓe«atÃyÃæ sthÆlatà sampadyate /
tato manovacanagocaratve jÃte vidhini«edhagocaratvena salepatvam /
rÃgÃdido«asaæsargaÓca /
tato dehendriyÃnta÷karaïavi«ayasambandhe sthÆlataratà bhavati /
tato mamakÃravato du÷khÃdimattve sthÆlatamattvamityevaæ saæv­tyà tatkÃryatvÃtsaæv­tisaæj¤akairahaÇkÃrÃdibhiÓca saævalitaæ ÓÆnyameva saæsÃra÷ /
bhÃvanÃprakar«Ãdinà mÆlasaæv­tau dhvastÃyÃæ tatkÃryapravÃhe ca vilÅne tadupalak«itaæ ÓÆnyameva mok«a iti /


*12,166*

ÓÆnyameva cenmok«a÷ saæsÃraÓca /
tadà mok«asaæsÃraÓabdayo÷ paryÃyatvamityÃdikamÃpadyate ityetadapi codyamanenaiva parih­tamityÃÓayavÃnÃha- saæv­tyaiveti //

%<... saæv­tyaiva viÓe«yate  /
sthitayà dhvastayà caiva saæs­tirmok«a ityapi  // MAnuv_4,2.39b-d //>%

NYùYASUDHù:
yadyapi ÓÆnyameva saæsÃro mok«aÓca /
tathÃpi saæs­tiriti mok«a ityapi viÓi«yata eva /
katham /
sthitayà ca dhvastayà ca saæv­tyaiva /
upalak«aïabhedÃdarthabhede sati na ÓabdaparyÃyatvÃdikamiti bhÃva÷ /


*12,167*

evamekÃtmavÃdamupanyasyÃnekÃtmavÃdaæ darÓayati- keciditi //

%<kecit te«vanyathà prÃhu÷ ...  // MAnuv_4,2.40a //>%

NYùYASUDHù:
te«u ÓÆnyavÃdi«u /
anyathà ekÃtmavÃdimatÃt /
kathamityata Ãha- saæv­tyaiveti //


*12,168*

%<...  saæv­tyaiva tvanekadhà  /
avacchinnaæ mahÃÓÆnyaæ nÃnÃnapudgalaÓabditam  // MAnuv_4,2.40b-d //>%

NYùYASUDHù:
tuÓabdenaikÃtmavÃdaæ svÃbhÃvikÃnekÃtmavÃdamupÃdhik­tÃnekÃtmavÃdaæ ca vyÃvartayati /
saæv­tyà nÃnÃbhÆtayà saæv­tyÃvacchinnameva natu svabhÃvata÷ /
saæv­testatk­tÃvacchedÃnÃæ ca mithyÃtvÃnnÃnÃpudgalaÓabditamityuktaæ bhavatÅti Óe«a÷ /

tata÷ kimityata Ãha- yasyeti //

%<yasya ÓÆnyaikarasatà j¤ÃnÃt sà tvapagacchati  /
sa pudgalatvanirmukto mahÃÓÆnyatvame«yati  // MAnuv_4,2.41 //
saæv­tyÃnyastvavacchinno du÷khÃnyanubhavatyalam  /
ity ...  // MAnuv_4,2.42a-c //>%

NYùYASUDHù:
tatrÃneke«vÃtmasu yasyÃtmanastu ÓÆnyaikarasatÃj¤ÃnÃcchÆnyÃdvitÅyatÃj¤ÃnÃtsà saæv­tirapagacchati mÆlasaæv­tirvyÃv­ttà bhavati /
anyà naÓyati /
sa pudgalatvÃtkart­tvÃdirÆpÃnnirmukto mahÃÓÆnyatvame«yatÅva /
yastu saæv­tyÃvacchinna Ãtmà sa pudgalabhÃvena du÷khÃnyalaæ paramÃrthabuddhayaivÃnubhavati /
iti prÃhuriti sambandha÷ /


*12,169*

%<... evaæ mÃyinaÓcÃhurekajÅvatvavÃdina÷  // MAnuv_4,2.42 //
bahujÅvamatÃÓceti ...  // MAnuv_4,2.43a //>%

NYùYASUDHù:
ÓÆnyavÃdyabhimatamok«anirÃsena mÃyÃvÃdyabhimato 'pi nirasto bhavi«yatÅtyÃÓayena yaduktaæ mÃyino yatheti siddhÃntasÃmyaæ tadupapÃdayati- (itye)evamiti //


ekajÅvatvavÃdino bahujÅvamatÃÓceti dvividhamÃyinaÓcaivaæ dvividhaÓÆnyavÃdivadeva mok«asvarÆpamÃhu÷ /
eko jÅvo yasmiælloke sa tathoktastasya bhÃvastattvaæ tadvadantÅtyekajÅvatvavÃdina÷ /
bahavo jÅvà yasmiæstattathoktaæ bahujÅvamataæ ye«Ãæ te bahujÅvamatÃ÷ /


*12,170*

nanu ÓÆnyavÃdina÷ saæv­tinibandhana÷ saæsÃrastanniv­ttiÓca mok«a ityÃcak«ate /
mÃyÃvÃdinastu mÃyÃhetuko 'yaæ saæsÃrastanniv­ttiÓca mok«a iti /
ato vai«amyamityata Ãha- mÃyeti //

%<... mÃyà te«Ãæ tu saæv­ti÷  // MAnuv_4,2.43b //>%

NYùYASUDHù:
yà ÓÆnyavÃdyabhyupagatà saæv­ti÷ saiva te«Ãæ mÃyinÃæ mÃyà /
anÃdyanirvÃcyatvalak«aïasya Ãvaraïavik«epÃde÷ kÃryasya caikatvÃditi bhÃva÷ /
ÓÆnyavÃdina÷ ÓÆnyaæ tattvamÃhurmÃyÃvÃdinastu brahma /
ato 'sti vai«amyamityata Ãha- nirviÓe«atveti //

%<nirviÓe«atvavÃcaiva ÓÆnyaæ brahmaiva no bhidà  // MAnuv_4,2.43cd //>%

NYùYASUDHù:
ÓÆnyaæ brahmeti caitayorbhidà no vidyate /
kuta÷ nirviÓe«atvasya vÃcaiva dvÃbhyÃæ dvayornirviÓe«atvenoktatvÃt /
vaidharmyaæ khalu vastuno bhedakam /
taccÃtra nÃstÅti dvayorapi sammatam /
ata÷ ÓabdabhedamÃtraæ na vastubheda iti /


*12,171*

atha matam /
satyaæ j¤Ãnamanantaæ brahma vij¤ÃnamÃnandaæ brahmaiveti Órutyaiva satyÃdilak«aïaæ brahma sarvato vyÃvartitaæ tatkathaæ ÓÆnyaæ brahmeti no bhidetyucyate iti /
satyam /
sadÃdilak«aïairbrahma Órutyà sarvato vyÃvartitamiti /
tattu mÃyÃvÃdimate nopapadyata ityÃÓayavÃnÃha- saditi //

%<saccitsukhÃdikaæ caiva kiæ kuto 'khaï¬avÃdina÷  // MAnuv_4,2.44ab //>%

NYùYASUDHù:
sadÃdikaæ ca kimeva na kimapÅtyartha÷ /
tathÃhi /
sadÃdikaæ kiæ brahmasvarÆpamutÃnyat /
Ãdye na lak«yalak«aïabhÃva÷ /
anekapadavaiyarthyaæ ca /
na dvitÅya÷ /
akhaï¬avÃditvÃt /
yathà bhavatÃæ satyatvÃdikaæ brahmasvarÆpamapi tallak«aïaæ tathà mamÃpi kiæ na syÃditi cenna /
asmÃbhi÷ viÓe«aÓaktayà tannirvÃhÃÇgÅkÃrÃt /
pareïa tu kuto nirvÃhyametat /
mayÃpi viÓe«o 'ÇgÅkriyata iti cet /
na /
akhaï¬avÃditvÃt /


*12,172*

yadyapi satyÃdipadapratipÃdyavastuni na bheda÷ /
tathÃpi vyÃvartyÃnÃmasattvÃdÅnÃmastyeva atastadvayÃv­ttiprayojanÃni tadvÃcÅni vÃnekÃni padÃni brahmaïi vartanta ityabhyupagamÃtkathamasmanmate ÓrutyarthÃnirvÃha ityata Ãha- vyÃvartyeti //

%<vyÃvartyamÃtrabhedastu vidyate ÓÆnyavÃdina÷  // MAnuv_4,2.44cd //>%

NYùYASUDHù:
vyÃvartyamÃtrabhedastvityekadeÓotkÅrtanena sakalamapyuktamupalak«ayati /
e«Ã prakriyà samastà ÓÆnyavÃdino 'pi mate 'styevÃto naitayÃpi brahmaÓÆnyayorbhedo vaktuæ Óakyate /
ÓÆnyavÃdino 'pi vidyata iti kimÃpÃdanenocyate /
netyÃha- an­tÃderiti //

%<an­tÃderapohaæ tu svayameva hi manyate  // MAnuv_4,2.45ab //>%

NYùYASUDHù:
satyÃdipadÃrthatvena ÓÆnyaviÓe«aïatvena ceti Óe«a÷ /
manyate ÓÆnyavÃdÅ /
apohapadÃrthavÃdino bauddhà iti prasiddhameveti hiÓabdenÃha /
"jìyasaæv­vidu÷khÃntapÆrvado«avirodhi yad' iti prasiddhaæ ca /

ÃstÃæ tÃvadbrahmaÓÆnyayorviÓe«apratipÃdanaæ nirviÓe«ayo÷ /
viÓe«o 'stÅti pratij¤aiva tÃvade«Ã nÃÇgaæ dhatte /
vyÃhatatvÃditi bhÃvenÃha- nirviÓe«atvata iti //

%<nirviÓe«atvato naiva viÓe«o brahmaÓÆnyayo÷  // MAnuv_4,2.45cd //>%

NYùYASUDHù:
naiva pratij¤Ãtuæ Óakyata iti Óe«a÷ /


*12,173*

nanu mÃyÃvÃdinà vedasya prÃmÃïyaæ svata÷ prÃmÃïyaæ nityatvaæ cÃÇgÅk­tya vedavÃkyanirvÃho 'yaæ k­ta÷ /
ÓÆnyavÃdÅ tu vedaprÃmÃïyameva nÃÇgÅkurute /
tatkathamuktaæ vyÃvartyamÃtreti /
tatrÃha- prÃmÃïyÃdÅti //

%<prÃmÃïyÃdi ca vedasya phalata÷ samameva hi  // MAnuv_4,2.46ab //>%

NYùYASUDHù:
ÓabdamÃtreïa vi«amam /
arthastu dvayorapi sama eva /
tasmÃdvÃkyÃrthanirvÃho 'pi sama ityuktamupapannam /
vedavÃkyapuraskÃrastu mÃyÃvÃdinÃæ chadmamÃtraæ prameyaæ tu samÃnameveti bhÃva÷ /
kathaæ phalata÷ samÃnamityata Ãha- atattvÃvedakamiti //

%<atattvÃvedakaæ yasmÃt pramÃïaæ tena kathyate  // MAnuv_4,2.46cd //>%

NYùYASUDHù:
veda iti vartate /
sarvamapi pramÃïamiti và /
tena mÃyÃvÃdinà /
kathyate avidyÃvadvi«ayÃïi pratyak«ÃdÅni pramÃïÃni ÓÃstrÃïi cetyÃdÃviti Óe«a÷ /
atattvÃvedakatve 'ÇgÅk­te 'pi kuta÷ samamityata Ãha- atattvÃvedakatvamiti //


*12,174*

%<atattvÃvedakatvaæ yadaprÃmÃïyaæ satÃæ matam  // MAnuv_4,2.46ef //>%

NYùYASUDHù:
yat yasmÃt satÃæ vidu«Ãm /
nÃnÃvidhÃni lak«aïÃni praïayanto 'pi parÅk«akà atattvÃvedakavyÃv­ttaye prayatanta eva /
anubhÆti÷ pramÃïamiti vadatÃpyatattvÃvedakÃbhÃvÃbhimÃnenaiva na prayatna÷ k­ta÷ /
na punaratattvÃvedakasyÃpi prÃmÃïyÃbhiprÃyeïa /
ato mÃyÃvÃdinÃbhyupagataæ vedaprÃmÃïyaæ nÃmÃprÃmÃïyameva /
prÃmÃïyÃbhÃve ca tatsvatastvaæ dÆrotsÃritam /
nityatvavyutpÃdanaæ ca vyarthameveti /


*12,176*

nanvatattvÃvedakatve 'pi yasya vi«ayo brahmaj¤ÃnÃtprÃgeva bÃdhyate tadapramÃïam /
yasya tu vi«ayo brahmaj¤Ãnenaiva bÃdhyastadatattvÃvedakaæ pramÃïamiti vibhÃga÷ /
vedavi«ayastu brahmaj¤Ãnenaiva bÃdhyate /
atastasya prÃmÃïyamityÃÓayenÃÓaÇkate- dÅrgheti //

%<dÅrghabhrÃntikarÅ cet syÃdatattvÃvedakapramà  // MAnuv_4,2.47ab //>%


*12,177*

NYùYASUDHù:
yà dÅrghabhrÃntikarÅ sÃtattvÃvedakaprameti yadi mataæ syÃdityartha÷ /
kimidaæ lokav­ttamanus­tyocyate /
kiæ và svasaÇketamÃtreïa /
Ãdye do«amÃha- rajjviti //

%<rajjusarpÃdivij¤ÃnÃdapyÃdhikyÃdamÃnatà  /
syÃdÃgamasyÃnivartyamahÃmohapradatvata÷  // MAnuv_4,2.47c-f //>%

NYùYASUDHù:
Ãgamasya vedasya /
kuta÷ /
alpena kÃlenÃnivartyatvÃdyo mahÃnmohastatpradatvata÷ /
aprÃmÃïye viÓe«ÃbhÃve 'pi taddhetukÃnarthÃtiÓayÃbhiprÃyeïÃdhikyÃdityuktamiti bhÃva÷ /
dvitÅye atiprasaÇgamÃha- taleti //

%<talanailyÃdivij¤ÃnamÃkÃÓe mÃnatÃævrajet  // MAnuv_4,2.48ab //>%

NYùYASUDHù:
talamindranÅlaæ tasya nailyamiva nailyaæ talanailyam /
ÃdipadÃrthaæ svayameva bhëyak­dviv­ïoti- chatreti //

%<chatrÃkÃratvavij¤ÃnaæcandraprÃdeÓatÃmati÷  // MAnuv_4,2.48cd //>%

NYùYASUDHù:
ÃkÃÓa iti vartate /
mÃnatÃæ vrajediti sarvatra sambaddhayate /
alpakÃlÃnivartyabhrÃntiheto÷ prÃmÃïyasaÇketaæ kurvatà ete«Ãmapi prÃmÃïyasaÇketa÷ karaïÅyo 'viÓe«Ãt /
brahmaj¤Ãnanivartyavi«ayatvamÃÓrityÃyaæ saÇketa÷ kriyate na tvalpakÃlÃnivartyabhrÃntihetutvamiti cet /
(na) brahmaj¤Ãnanivartyavi«atvoktayÃpyasyaivÃrthasya mÃyÃvÃdinà vivak«itatvÃt /
anyathÃ"na khalu nÃga iti naga iti và padÃtku¤jaraæ giriæ và pratipadyamÃnà bhavanti bhrÃntÃ' iti varïadairghyÃdij¤Ãnaæ kathamudÃharet /


*12,179*

kiæ caivaævidhaæ vedaprÃmÃïyaæ ÓÆnyavÃdinÃpyaÇgÅk­tameveti kuto 'yaæ viÓe«a÷ /
na sarvasyÃpi vedasya mÃyÃvÃdinÃtattvÃvedakatvamucyate /
kiæ nÃma vidhiprati«edhavi«ayasya /
advitÅyaæ tattvaæ pratipÃdayatastattvamasÅtyÃdermahÃvÃkyasya nirviÓe«aæ saccidÃnandÃtmakaæ tatpadÃrthaæ pratipÃdayato"yattadadreÓyamagrÃhyam'"satyaæ j¤Ãnam' ityÃderavÃntaravÃkyasya ca tattvÃvedakatvamaÇgÅkriyata eva, na caivaæ ÓÆnyavÃdinÃ, ityata÷ kathaæ sÃmyamityata÷ ÓÆnyavÃdinÃpyevamevÃÇgÅkriyate /
tattvÃvedakatvaæ hi na vi«ayavisaævÃdÃbhÃvÃtiriktaæ ki¤cidasti /
vÃkyadvayÃrthasya cÃvisaævÃda÷ ÓÆnyavÃdinÃpyaÇgÅ(k­ta)kriyata evetyÃÓayavÃnmahÃvÃkyÃrthÃÇgÅkÃraæ tÃvaddarÓayati- nirbhedatvaæ tviti //

%<nirbhedatvaæ tu ÓÆnyasya tenÃpyaÇgÅk­taæ sadà  // MAnuv_4,2.49ab //>%

NYùYASUDHù:
tena ÓÆnyavÃdinà api, sadetyanena svayameva nÃsmadÃpÃdaneneti sÆcayati /


*12,180*

avÃntaravÃkyÃrthÃÇgÅkÃro 'pi dvayo÷ samÃna iti darÓayannirviÓe«atvaæ tÃvadubhayasammatamityÃha- sattveti //

%<sattvÃsattvÃdidharmÃïÃmabhÃva ubhayormata÷  // MAnuv_4,2.49cd //>%

NYùYASUDHù:
tattvasyeti Óe«a÷ /
ubhayormÃyÃvÃdiÓÆnyavÃdinormata÷ sammata÷ /
satyatvamapi
ÓÆnyavÃdinÃÇgÅkriyata ityÃÓayena ÓÆnyaæ nÃmÃsattasya sattvaæ kathamityata Ãha- nahÅti //

%<na hi satpratiyogitvaæ ÓÆnyatvaæ tena ce«yate  // MAnuv_4,2.50ab //>%

NYùYASUDHù:
satpratiyogitvaæ sadvirodhitvamasattvam /
tena ca ÓÆnyavÃdinÃpi /
nirviÓe«atvÃbhiprÃyeïa ÓÆnyamityucyate nÃsattvÃbhiprÃyeïa /
tattvamityaÇgÅkÃrÃditi bhÃva÷ /
ÃnandatÃpi ÓÆnyavÃdinà abhyupagamyata iti vaktuæ mÃyÃvÃdyabhyupagatÃnandatÃæ tÃvadanuvadati- naceti //

%<na ca du÷khavirodhitvÃdanyà hyÃnandate«yate  // MAnuv_4,2.50cd //
mÃyinà ...  // MAnuv_4,2.51a //>%

NYùYASUDHù:
du÷khavirodhitvamevÃnandatvaæ natu dharmarÆpaæ kimapÅtyartha÷ /
hiÓabdenÃn­taja¬avirodhÅtyÃditatprasiddhiæ sÆcayati /
tata÷ kimityata Ãha- ÓÆnyeti //

%<... ÓÆnyapak«e 'pi ...  // MAnuv_4,2.51a //>%


*12,181*

NYùYASUDHù:
tatsamÃnamiti Óe«a÷ /
"jìyasaæv­tidu÷khÃntapÆrvado«avirodhi yad' ityÃditadvacanÃt /
j¤ÃnatvÃÇgÅkÃraæ darÓayati- j¤Ãnamiti //

%<... j¤Ãnaæ jìyavirodhi ca  // MAnuv_4,2.51b //>%

NYùYASUDHù:
j¤Ãnaæ ca jìyavirodhisvarÆpamevocyate mÃyinà /
tacchÆnyavÃdino 'pi samÃnamityartha÷ /

syÃdetat /
mÃyÃvÃdinà brahmaïo nirviÓe«atvÃdikamaÇgÅkriyate ÓÆnyavÃdinà tu ÓÆnyasya /
tatkathaæ sÃmyamityato maivam /
brahmaÓÆnyayorbhedÃbhÃvasyoktatvÃdityÃha- dharmà iti //

%<dharmÃ÷ ke 'pi na santyeva ko viÓe«astatastayo÷  // MAnuv_4,2.51cd //>%

NYùYASUDHù:
tato vyÃvartakÃbhÃvÃttayorbrahmaÓÆnyayo÷ ko viÓe«a÷ kiæk­to bheda÷ syÃt /
nanÆktavidhamadvaitatattvaæ sÆtrakÃrasya siddhÃnta eva /
tatkathaæ dÆ«aïÃya tadanuvÃda÷ kriyata ityata Ãha- etÃd­ÓÃnÃmiti //

%<etÃd­ÓÃnÃæ pak«ÃïÃæ dÆ«aïaæ prabhurà k­tam  /
svapak«asÃdanenaiva ...  // MAnuv_4,2.52a-c //>%


*12,182*

NYùYASUDHù:
ÓÆnyapak«asad­Óapak«ÃïÃm /
katham /
tadviruddhasya svapak«asya sÃdhanenaivÃrthÃt /
etaduktaæ bhavati /
nÃdvaitaæ sÆtrakÃrasya siddhÃnta÷ /
tena tasya dÆ«itatvÃt /
p­thagupadeÓÃdityÃdinà tadviruddhÃtharsya sÃdhitatvÃt /
nahi tasya du«yatÃmananusandadhattadviruddhaæ sÃdhayatÅti sambhavatÅti /

na kevalamarthÃddÆ«aïaæ k­taæ kintu"nÃbhÃva upalabdhe÷' ityÃdyuktito 'pÅtyÃha- nÃbhÃva iti //

%<... nÃbhÃva iti coktita÷  // MAnuv_4,2.52d //>%

NYùYASUDHù:
evaæ saprabhedaæ ÓÆnyavÃdyabhimataæ mok«amanÆdya sÃdhÃraïado«eïa tÃvaddÆ«ayan ya÷ ÓÆnyavÃdinÃ"pradÅpasyeva nirvÃïaæ vimok«astasya tÃyina (bhÃvina÷)' ityÃtmavinÃÓo mok«a uktastaæ dÆ«ayati- Ãtmeti //

%<ÃtmÃbhÃve pumartha÷ ka ...  // MAnuv_4,2.53a //>%

NYùYASUDHù:
mok«a iti vak«yamÃïaæ siæhÃvalokananyÃyenehÃ(nenehÃ)pi sambaddhayate /
Ãtmano 'bhÃve vinÃÓe sati mok«a÷ ka÷ kiæsambandhÅ pumartha÷ /
etaduktaæ bhavati /
ÃtmavinÃÓalak«aïo mok«a÷ kimÃtmana÷ phalamutÃnÃtmana÷ /
nÃdya÷ /
tasyÃbhÃvÃt /
nahi phalino 'bhÃve phalamupapadyate /
dharmÃdi«u tathà darÓanÃt /
na dvitÅya÷ /
ÃtmanÃÓe 'nÃtmano 'pyabhÃvÃt /
bhÃve 'pyapuru«ÃrthatvaprasaÇgÃt /
anÃtmanastenopakÃrÃbhÃvÃcceti /

nanvÃtmana evÃyam /
dharmÃdivadabhyudayatvÃbhÃvÃdasamÃnakÃlatÃpyupapadyata ityata Ãha- Ãtmeti //
mok«a÷ ka÷ pumartha÷ pumartho na bhavedityartha÷ /

tatra hetumÃha- i«yasyeti //


*12,183*

%<... i«ÂasyÃtmÃvadhiryata÷  // MAnuv_4,2.53b //>%

NYùYASUDHù:
i«yotkar«aparamparÃyÃ÷ paryanto yata÷ sarvamÃtmÃrthataye«yam /
Ãtmà tvananyÃrthatayà /
i«yamÃtrasya vittÃdervinÃÓaæ puru«o nÃrthayate, kimate«yatamasyÃtmana÷ /


*12,185*

yadvÃ'tmÃbhÃve sati mok«a÷ ka÷ pumartha÷ kimi«yÃvÃptirÆpo 'thÃni«yaniv­ttirÆpa ityartha÷ /
nÃdya÷ /
tatra hetu÷- i«yasyeti //
sarvasyÃpyÃtmetarasye«yasyÃtmÃvadhirÃÓrayo yata÷ /
ÃtmÃrthaæ hi sarvami«yam /
sa cenna syÃttadà kasyÃyaæ puru«Ãrtha÷ syÃdityartha÷ /
na dvitÅya÷ /
tatra hetu÷- i«yasyeti //
ani«yaniv­ttirapi puru«Ãrtho bhavantÅ tadà syÃdyadÅ«yaæ na vihanyÃt /
tadvidhÃte 'pi và yadi mahato 'ni«yasya vighÃtinÅ syÃt /
tathà loke darÓanÃt /
nahi kaÓcinmahadi«yaæ vinÃÓya alpÃni«yaniv­ttiæ kurvÃïa÷ prek«ÃvÃnupalabhyate /
Ãtmà ca sarvato 'pÅ«yatama÷ /
tadvighÃtena bhavantyani«yaniv­tti÷ kathaæ puru«Ãrtho bhavet /
rogÃdipŬità udbandhÃdinÃ'tmavinÃÓaæ kurvanto d­Óyanta iti cenna /
rogÃdyÃyatanadehaparityÃgenÃtmÃnaæ nirdu÷khÅkartumeva te«Ãæ prav­tte÷ /
nirdu÷kho bhÆyÃsamiti hi sarvasyÃÓÅ÷ /
natu na bhÆyÃsamiti /
dehÃtmavivekaj¤ÃnavidhurÃstvÃtmanÃÓÃyaiva prayatanta iti cenna /
te«Ãmaprek«ÃvattvenÃtrÃnudÃhÃryatvÃt /
upapÃditaæ caitat /
yatpaÓavo 'pi dehÃtmavivekaj¤Ãnavanta iti /


*12,186f.*

nanu du÷khÃtyantaniv­ttistÃvadavaÓyame«yavyà /
sà ca kÃraïaniv­ttyaiva bhavati nÃnyathà /
kÃraïaæ ca du÷khasyÃtmaiva /
adharmÃrjanÃdÃdhÃratvÃcca /
tatkathamÃtmanÃÓena ÓÆnyabhÃvÃpattirne«yata iti cet /
maivam /
na hyÃtmaiva du÷khakÃraïam /
kintu jÃgara eva bhÃvÃtsuptÃvabhÃvÃdanvayavyatirekÃbhyÃæ ÓarÅrendriyavi«ayavedanÃdikamapi /
tato j¤ÃnabhogÃbhyÃæ karmaïi k«Åïe nirbÅjasya dehÃderanutpÃde sÃmagrÅvaikalyena du÷khÃnutpÃdasya sambhavÃtkimÃtmanÃÓakalpanayà /
kuto vinigamanamiti cet /
sarvasyÃpyÃtmÃrthatvÃt /
ÃtmanaÓcÃtyantÃbhyarhitatvÃditi brÆma÷ /
viprak­«Âavyayena hi sÃdhyÃsiddhau sannik­«Âavyayaæ prek«Ãvanta÷ kurvanti /
tasmÃt"ÃtmÃrthe p­thivÅæ tyajet' iti nyÃyena du÷khaæ jihÃsatÃ'tmÃvadhikasyaiva kÃraïasya mok«a e«yavyo na tvÃtmano 'pÅti yuktamutpaÓyÃma÷ /
tadetatsÆcayanvipak«e bÃdhakamÃha- yadÅti //


*12,187*

%<yadi nÃtmÃvadhirmok«o mok«a÷ syÃd ghaÂaÓÆnyatà  // MAnuv_4,2.53cd //>%

NYùYASUDHù:
yadyasmÃdabhimataprakÃreïÃtmÃvadhirmok«o na bhavet /
ÃtmavyatiriktÃnÃæ du÷khakÃraïÃnÃæ dehÃdÅnÃmeva niv­ttirÃtmanastu svarÆpeïÃvasthÃnamiti pak«o yadi na syÃdityartha÷ /
Ãtmano 'pi ÓÆnyatÃpattiryadi syÃditi yÃvat /
tadà ghaÂaÓÆnyatÃpi devadattasya mok«a÷ syÃt /
tathÃca sÃdhanÃnu«ÂhÃnavaiyarthyam /
ghaÂaÓÆnyatÃyÃ÷ pÃrivrÃjyÃdikÃraïÃnapek«atvÃt /


*12,188*

nanu kuto 'yaæ prasaÇgo 'viÓe«Ãditi cenna /
ÃtmaÓÆnyatà ghaÂaÓÆnyateti bhavadbhireva viÓe«asyoktatvÃdityata Ãha- kalpitatvÃditi //

%<kalpitatvÃd viÓe«ÃïÃæ ...  // MAnuv_4,2.53e //>%

NYùYASUDHù:
na khalvatra ÓÆnyatÃÓabdenÃbhÃvo 'bhidhÅyate /
"bhÃvÃrthapratiyogitvaæ bhÃvatvaæ và na tattvata÷ /
yasya"ityabhidhÃnÃt kintu (vi) na«Âa Ãtmà ghaÂaÓca /
tau cÃprÃmÃïikau /
naca tathÃvidhayorviÓe«Ã÷ prÃmÃïikÃ÷ sambhavanti /
nahi turag­Çgaæ ÓaÓ­Çgaæ ca vyÃvartakadharmavatÅ iti sambhavata÷ /
tasmÃdÃtmaÓÆnyatà ghaÂaÓÆnyateti vyavahart­bhi÷ kevalaæ vyavahÃrÃrthaæ viÓe«Ã÷ kalpità ityaÇgÅkÃryam /
tathÃca nÃviÓe«o 'siddha iti /

dÆ«aïÃtideÓÃrthaæ prÃÇmatasÃmyamupapÃditam /
ata÷ ÓÆnyavÃdinÃæ dÆ«aïaæ mÃyÃvÃdinÃmatidiÓati- mÃyino 'pÅti //

%<... mÃyino 'pi samaæ hi tat  // MAnuv_4,2.53f //>%

NYùYASUDHù:
tadityÃtmabhÃva ityÃdinoktaæ samastaæ parÃm­Óati /


*12,190*

syÃdetat /
nÃtmanÃÓo mÃyÃvÃdinocyate /
yene«yanÃÓÃdapuru«Ãrthatvaæ mok«asya syÃt /
nÃpi ÓÆnyatÃ'patti÷ /
yato ghaÂaÓÆnyatÃpi muktirbhavet /
kiæ nÃma jÅvabhÃvÃpagamena brahmabhÃvÃvirbhÃva÷ /
brahma ca paramÃnandÃtmakamiti bhavatyeva tadbhÃva÷ puru«Ãrtha iti /

maivam /
ko 'yaæ jÅvabhÃvo nÃma kaÓca brahmabhÃva÷ /
yadyavidyÃkÃmakarmÃdibaddhatvaæ jÅvatvaæ paramÃnandabhokt­tvaæ ca

brahmatvamityabhidhÅyate tadÃnuj¤ayà vartÃmahe /
na caivaæ parasya panthÃ÷ /
yadetatkart­tvabhokt­tvaÓaktayupetaæ sÃkÃraæ dehÃdivyatiriktaæ rÆpamahamiti sÃk«isiddhaæ tadapagamasya pareïe«ÂatvÃt /
idameva ca rÆpaæ parame«yamanubhÆyata iti kathaæ noktado«a÷ /
ÃnandarÆpatopapÃdanÃya pareïÃpyasyaivarÆpasya paramapremÃspadatÃyà upapÃditatvÃt /
na hyetasmÃdrÆpÃdviviktaæ kimapi nirÃkÃraæ rÆpamanusandhÃya mà na bhÆvaæ bhÆyÃsamiti loka ÃÓÃste /
cak«u«Å nimÅlya tatheti vadatastu ka÷ pratimalla÷ /
saævalitarÆpe tadapyastÅtyata iyamÃÓÅriti cÃsat /
tasya sarvathÃpyabuddhisthatvÃt /
ÃÓÃsanaæ ca sÃkÃrameva /
nirÃkÃrasya tadanupapatte÷ /
nacÃnyasyÃnyasminnirupÃdhika÷ premà sambhavatÅtÅdameve«yatamam /
evaæ tarhi dehÃdisahitatvasyÃpÅ«ÂatvÃttannÃÓena bhavatÃmapi mok«asyÃpuru«Ãrthatvaæ syÃditi cenna /
parame«yalÃbhahetoralpe«ÂanÃÓasyÃpi puru«Ãrthatvena loke d­«ÂatvÃt /

brahmabhÃvaÓca na ÓÆnyabhÃvÃdbhidyata ityupapÃditam /
ÃnandarÆpatà ca vÃÇmÃtramityuktameva /

kiæ cÃnandatvamapi na puru«Ãrtha÷ /
nahi kaÓcidÃnando bhÆyÃsamityÃÓÃste /
kintu tamanubhÆyÃsamiti /
nacÃnubhÃvyatvaæ pareïe«yate /
anubhavituranyasyÃbhÃvÃt /
svasminkarmakart­bhÃvÃnabhyupagamÃt /


*12,191*

api cÃnandatvaæ prÃk siddhamiti na puru«eïÃrthanÅyam /
prÃgavidyÃv­taæ na prakÃÓate paÓcÃdavidyÃvaraïÃpagame prakÃÓate 'to naivamiti cenna /
prÃgapi svarÆpasya svayaæprakÃÓamÃnatÃbhyupagamÃt /
tanmÃtrasya cÃnandasyÃprakÃÓÃnupapatte÷ /
prakÃÓamÃno 'pyÃnando na viÓada÷ prakÃÓata iti cenna /
nirviÓe«atvÃt /
vaiÓadyÃvaiÓadyayoÓca viÓe«anibandhanatvÃt /
yaddhi saha viÓe«ai÷ prakÃÓate tadviÓadamucyate /
yattu sÃdhÃraïadharmai÷ saha tadaviÓadamiti /
avidyÃvaraïÃpagame prakÃÓata iti ca ko 'rtha÷ /
kiæ pratÅyata iti uta pratyetÅti /
nobhÃvapi /
anaÇgÅkÃrÃt /
pradÅpa÷ prakÃÓata iti ko 'thar iti cet /
bhÃsvararÆpavÃnvartata iti na ki¤cidetat /
tadidaæ sÆcitaæ hiÓabdena /


*12,195*

nanu nirviÓe«Ãæ ÓÆnyatÃæ mok«amÃcak«mahe /
talpratyayo 'pi hi vyavahÃrÃrthameva upÃdÅyate natu kamapi dharmaæ pratipÃdayati /
ghaÂaÓÆnyatà tu saviÓe«Ã ghaÂena viÓe«itatvÃt /
tatkathamatiprasaÇga iti cenna /
vivak«itÃyà api ÓÆnyatÃyà evamevÃtmaÓÆnyatetyÃtnà viÓe«itatvena saviÓe«atvadarÓanÃdamok«atvaprasaÇgÃt /
athaivamÃtmaÓÆnyatÃyà viÓe«e d­ÓyamÃne 'pi kenacidabhisandhinà nirviÓe«atocyate tatrÃha- d­ÓyamÃna iti //

%<d­ÓyamÃne viÓe«e 'pi yadi cedaviÓe«atà  /
ghaÂÃbhÃvo 'viÓe«a÷ syÃt pÃÓcÃtyaÓcedanÃgata÷  // MAnuv_4,2.54 //>%


*12,195f.*

NYùYASUDHù:
mok«atvenÃbhimatasya ÓÆnyabhÃvasyeti Óe«a÷ /
cecchabda÷ syÃdityarthe /
bhÃvaÓabda÷ kart­sÃdhana÷ /
evaæ tarhi ghaÂaÓÆnyatÃpi tenaivÃbhisandhinà nirviÓe«Ã syÃdityatiprasaÇgatÃdavasthyamiti /
pÆrvapak«iïo 'bhisandhimudghÃÂayati- pÃÓcÃtyaÓcediti //
ÃtmaÓÆnyabhÃva÷ /
pÃÓcÃtyo viÓe«arahita iti cedityartha÷ /
pÃÓcÃtyatvaæ cÃtra vyavahÃrÃpek«ayà /


*12,196*

tataÓcaitaduktaæ bhavati /
idÃnÅæ nirÆpaïasamaye vyavahÃrÃrthaæ kalpitenaiva viÓe«eïÃtmaÓÆnyabhÃva÷ saviÓe«a ivÃbhÃti /
akriyamÃïe tu nirÆpaïe svarÆpeïa nirviÓe«a eveti /
siddhÃntino 'bhisandhimudghÃÂati- Ãtmagata iti //
evaæ tarhi ghaÂaÓÆnyabhÃvo 'pi nirÆpaïa eva saviÓe«o d­Óyate /
nirÆpaïamanÃgato 'prÃptastu nirviÓe«a evetyasmÃbhirapi Óakyate vaktumityartha÷ /


*12,197f.*

ki¤coktarÆpe ÓÆnyavÃdimayÃvÃdibhyÃmutprek«ite mok«e na ki¤citpramÃïamasti /
tathÃhi /
na tÃvadatra pratyak«aæ pramÃïam /
pratyak«Ãvi«ayatvÃdasyÃtharsya /
nÃpyÃgama÷ /
vedÃdyÃgamasya ÓÆnyavÃdinà pramÃïatvenÃnabhyupagamÃt /
tadÅyÃgamasyÃsmÃbhiranaÇgÅk­tatvÃt /
mÃyÃvÃdinaæ prati tu vak«yÃma÷ /
tasmÃdÃtmaÓÆnyatà puru«Ãrtho du÷khaniv­ttyupayogitvÃccharÅrÃdiÓÆnyatÃvadityanumÃnameva vaktavyam /
yathoktam /
"na tairvinà du÷khaheturÃtmà cette 'pi tÃd­ÓÃ÷ /
nirde«aæ dvayamapyevaæ vairÃgyaæ ca dvayostata÷' iti /
tadidaæ satpratipak«atayà nÃnumÃnamityÃha- na mok«a iti //


*12,198*

%<na mok«o vimato yasmÃdadeho ghaÂaÓÆnyatà  /
yathetyukte vadet kiæ sa yo 'numÃmÃtramÃnaka÷  // MAnuv_4,2.55 //>%

NYùYASUDHù:
vimata÷ ÓÆnyabhÃvo brahmabhÃvo và na mok«a iti pratij¤Ã /
yasmÃdadeha iti hetu÷ adehatvÃditi /
ghaÂaÓÆnyatà yatheti d­«ÂÃnta÷ /
yo 'numÃmÃtramÃnaka÷ sa ityukte kiæ vadedityanenoktavidhayà pramÃïÃntarÃbhÃvaæ tata eva svÃnumÃnasyÃbÃdhitavi«ayatvaæ ca sÆcayati /

%<na ca mÃyÅ vadet tatra ...  // MAnuv_4,2.56a //>%


*12,200*

NYùYASUDHù:
atrÃnumÃnavi«aye ÓrutimÃlambya dÆ«aïaæ na vadet /
tathÃtra svÃbhimate mok«e Órutiæ pramÃïaæ naiva vadedityartha÷ /
kuta ityata Ãha- pÆrveti //

%<...  pÆrvoktenaiva vartmanà  /
amÃnatvÃcchrutestasya ...  // MAnuv_4,2.56bc //>%

NYùYASUDHù:
tasya mÃyÃvÃdino mate ÓruteramÃnatvÃt /
katham /
"prÃmÃïyÃdi ca vedasya' ityÃdinà pÆrvoktenaiva vartmanà /
nanu na sarvo vedo 'tattvÃvedaka÷ kintu vidhini«edhÃtmaka eva /
atathÃbhÆtÃstu vedÃntÃstattvÃvedakà iti cenna /
sarvadharmojjhitasyÃsya kiæ ÓÃstreïÃdhigamyata ityÃdinà pÆrvoktenaiva vartmanÃtra tattve ÓruteramÃnatvÃt /

astu và katha¤cit Óruti÷ pramÃïam /
tathÃpi nÃsmadanumÃnasya tadbÃdha ityÃha- na ceti //

%<... nacÃdehatvavÃdinÅ  // MAnuv_4,2.56d //
Óruti÷ kÃcid ...  // MAnuv_4,2.57a //>%

NYùYASUDHù:
muktÃviti Óe«a÷ /
tathà tadabhimatamok«avÃdinÅtyapi grÃhyam /
"aÓarÅraæ vÃva santaæ na priyÃpriye sp­Óata÷' ityÃdiÓrutisadbhÃvÃtkathamadehatvavÃdinÅ ÓrutirnÃstÅtyucyata ityata Ãha- adehatvamiti //

%<... adehatvamaprÃk­taÓarÅragà  // MAnuv_4,2.57ab //>%

NYùYASUDHù:
yadasyÃæ ÓrutÃvadehatvamucyate tatprÃk­taÓarÅrarÃhityameva /
natu sarvathÃpyadehatvam /
prÃk­taÓabdena ja¬amupalak«yate /
tadrÃhityaæ ca caturthapÃdoditaprakÃreïa j¤Ãtavyam /
evaæ"brahma veda brahmaiva bhavati' ityÃdiÓrutirÃÓaÇkaya

vyÃkhyÃtavyà ca /

aÓarÅratvaÓrute÷ kuto 'rthasaÇkoca÷ kriyata ityata Ãha- mok«a iti //

%<mok«e bhogaæ yato brÆte jak«an krŬanniti Óruti÷  // MAnuv_4,2.57cd //>%

NYùYASUDHù:
"sa tatra paryeti jak«ankrŬanramamÃïa÷ strÅbhirvà yÃnairvà j¤ÃtibhirvÃj¤ÃtibhirvÃ' iti Órutirmok«e stryÃdibhogaæ brÆte /
na cÃÓarÅrasyÃsau sambhavatÅtyata÷ saÇkoca ityartha÷ /


*12,203*

parakÅyÃnumÃnasya pratipak«ÃntaramÃha nirdu÷khatvÃditi


*12,204*

%<nirdu÷khatvÃnna tanmok«a÷ pratipannaæ yatheti ca  /
anumÃdÆ«aïaæ kiæ syÃd vÃdino÷ ÓÆnyamÃyino÷  // MAnuv_4,2.58 //>%

NYùYASUDHù:
tacchÆnyatvaæ brahmatvaæ và mok«o na bhavati nirdu÷khatvÃt pratipannaæ ghaÂaÓÆnyatvaæ yatheti cÃnumÃyÃ÷ kiæ dÆ«aïaæ syÃnna kimapi /
ÓÆnyaÓabdena tadaÇgÅkÃravÃn lak«yate /
ÓÆ(nyaæ ca mÃ)nyaÓca mÃyÅ ceti dvandva÷ /
yadvà ÓÆnyaæ ca mÃyà ceti dvandva÷ /
te vidyete yayoriti vrÅhyÃdilak«aïa ini÷ /
tatra ca tadantavidhiri«yate /


*12,205*

pratipak«ÃntaramÃha- du÷khamiti /

%<du÷khaæ du÷khÃdabhinnatvÃnmok«o 'pi syÃdasaæÓayam  // MAnuv_4,2.59ab //>%


*12,205f.*

NYùYASUDHù:
mok«a iti ÓÆnyaæ brahma cocyate /
prativÃdibhyÃæ tathÃbhyupagatatvÃt /
sa mok«o du÷khÃtmà syÃt du÷khÃdabhinnatvÃt /
du÷khapratiyogikabheda(rahitatvÃ)ÓÆnyatvÃtprasiddhadu÷khavat ityartha÷ /
ÓÆnyabrahmaïordu÷khatve tadbhÃvÃpattirna puru«Ãrtha iti siddhayati /
apiÓabda÷ pratipak«ÃntarasamuccayÃrtha÷ /
asaæÓayamiti vyÃpterniÓcitatvamÃca«Âe /

du÷khapratiyogikabhedÃbhÃva÷ kuta ityata Ãha- bheda iti //

%<bhede sadvaitataiva syÃd ...  // MAnuv_4,2.59c //>%

NYùYASUDHù:
du÷khÃt ÓÆnyabrahmaïoriti Óe«a÷ /
tathà cÃpasiddhÃnta iti bhÃva÷ /

ki¤ca du÷khÃpÃyasyÃtmanÃÓena vinà dehÃdinÃÓenÃpi sambhavÃdanyathÃsiddhiÓca anumÃnasya /
ÓarÅrÃdiÓÆnyatÃpi na du÷khadhvaæsopayogitvÃtpuru«Ãrtha÷ /
kiæ nÃmÃtmano nirdu÷khatÃæ prati hetutvÃt /
nahi du÷khaæ naÓyatviti kaÓcidÃÓÃste /
api tarhi nirdu÷kha÷ syÃmiti /

nanu ÓÆnyabhÃvo brahmabhÃvo và bhavatÃæ siddhaÓcedapasiddhÃnta÷, na cedÃÓrayÃsiddhiriti cenna /
parÃnumÃne 'pyÃtmaÓÆnyatÃyà asiddhatvenÃÓrayÃsiddhe÷ /
iyÃæstu viÓe«a÷ /
yatparaprasiddhimÃtreïa pratipak«a÷ sambhavatÅti /

nanu bhogaÓruti÷ saguïamuktivi«ayÃstviti cenna /
"paraæ jyotirupasampadya svena rÆpeïÃbhini«padyate' ityuktavirodhÃt /
nirdu÷khatvÃnmok«o na bhavatÅti viruddhamiti cet /
parame«yasya Ãtmano nÃÓa÷ puru«Ãrtha iti kathaæ na viruddham /

atha sato du÷khÃdbhede saddvaitatà syÃt /
du÷khaæ tu mithyeti cenna /
anubhavavirodhÃderuktatvÃt /

bahujÅvavÃdinaæ prati nÃntimÃnumÃnamiti na kucodyÃvakÃÓa÷ /


*12,207*

tadetatsarvamabhisaÇghÃyopasaæharati- ityÃdÅti //

%<... ityÃdyamitado«ata÷  /
heyaæ mÃyÃmatenaiva saha ÓÆnyamataæ budhai÷  // MAnuv_4,2.59d-f //>%

NYùYASUDHù:
sahaiveti sambandha÷ /


*12,211*

vij¤ÃnavÃdyabhimataæ mok«asvarÆpamapyuktado«eïÃtidiÓati- evamiti //

%<evaæ vij¤ÃnavÃdo 'pi ...  // MAnuv_4,2.60a //>%

NYùYASUDHù:
ÓÆnyavÃdimÃyÃvÃdyabhimatamok«avadvij¤ÃnavÃdyabhipreto 'pi mok«o heya ityartha÷ /
nanu vij¤ÃnavÃdino vij¤Ãnaæ tattvamÃhu÷ tasyÃpi k«aïikatvaæ svakarmakaprakÃÓakatvalak«aïaæ svaprakÃÓatvaæ ca /
nacaivaæ pÆrvakÃvityato vai«amyÃtkathamatideÓa ityata Ãha- j¤Ãneti //

%<... j¤ÃnamÃtraviÓe«ata÷  /
tasyÃpi bhaÇguratvÃdiviÓe«amapahÃya hi  /
advaitatÃmataæ sÃk«Ãduktado«astato bhavet  // MAnuv_4,2.60b-f //>%


*12,211f.*

NYùYASUDHù:
j¤ÃnamÃtraæ cÃsau viÓe«aÓca j¤ÃnamÃtraviÓe«a÷ /
tamiti dvitÅyÃrthe tasi÷ /
yasmÃtj¤ÃnamÃtraviÓe«aæ tasya j¤Ãnasya bhaÇguratvÃdiviÓe«amapyapahÃya vij¤ÃnavÃdo 'pyadvaitatÃmataæ j¤Ãtavyam /
na vidyate dvaitaæ yasya tattvasya tadadvaitaæ tasya bhÃvo 'dvaitatà /
tasyà matamadvaitatÃmatam /
tata÷ kÃraïÃduktado«o 'pi samo bhavet /


*12,212*

idamuktaæ bhavati /
astu vij¤ÃnavÃdasya pÆrvasmÃtkaÓcidviÓe«a÷ /
tathÃpi sa prak­tÃnupayogitvÃnnÃdaraïÅya÷ /
mok«asvarÆpaæ tu prak­taæ samÃnam /
pratipannaæ jÅvabhÃvaæ vihÃyÃdvitÅyavij¤ÃnatvÃpattirmuktiriti vij¤ÃnavÃdinÃpyaÇgÅk­tatvÃt /
ato yukta evÃtideÓa iti /
yadvà j¤ÃnamÃtraviÓe«aæ tasya bhaÇguratvÃdiviÓe«aæ cÃpahÃya vij¤ÃnavÃdo 'pi sÃk«ÃdadvaitatÃmataæ j¤Ãtavya ityanenedamabhipraiti /
na kaÓcidvij¤ÃnavÃdasya pÆrvÃbhyÃæ viÓe«a÷ /
j¤Ãnamiti viÓe«asya ÓabdamÃtratvena heyatvÃt /
na hi j¤Ãnatvaæ nÃma dharmo 'bhyupagamyate pareïa /
bhaÇguratvÃdikaæ tu tenaiva kalpitamityuktatvÃddheyameva /
natu vastuto matabhedahetu÷ /
yathoktaæ"tatra santatibhedaÓca' ityÃdi /
ato yukto 'tideÓa iti /
atideÓaprakÃrastu spa«Âa eva /


*12,213*

anumÃnÃntaramapi tannirÃsÃrthamÃha- kÃla iti //

%<kÃlo na kevalaj¤ÃnÅ kÃlatvÃt pratipannavat  /
etayÃnumayà rodhÃnna tÃd­Çmok«arÆpatà  // MAnuv_4,2.61 //>%


*12,213f.*

NYùYASUDHù:
mok«akÃlo 'dvitÅyaj¤ÃnavÃnna bhavatÅtyartha÷ /
pratipannavadvartamÃnakÃlavat /
rodhÃdvirodhÃt /
tÃd­k mok«arÆpaæ yasyÃtmano 'sau tÃd­Çmok«arÆpastasya bhÃvastattà /
j¤ÃnÃtiriktasya kalpitatvÃdvartamÃnakÃlo 'pi kevalaj¤ÃnÅti cenna /
muktisaæsÃrayoraviÓe«Ãpatte÷ /
yastu viÓe«o 'ÇgÅkriyate tadabhÃva evÃnena sÃdhyate /


*12,214*

j¤Ãnavyatiriktaæ kimapi nÃstÅti mate kÃlo 'pi nÃstyeva /
ata÷ kimÃÓrayÃnumÃnaprav­ttirityata Ãha- yadÅti //

%<yadi kÃlo 'pi netyÃha kadeti praÓna uttaram  /
kiæ vak«yati ...  // MAnuv_4,2.62a-c //>%

NYùYASUDHù:
Ãha vij¤ÃnavÃdÅ /
tadà kadà kÃlo neti praÓne pareïa k­te sati kimutaramasau vak«yati /
niradhikaraïasyÃbhÃvasya nirÆpayitumaÓakyatvÃtkÃlo netyetadapi durnirÆpamÃpadyetetyartha÷ /
mok«ÃvasthÃyÃæ kÃlo netyuttaraæ vak«yÃmÅtyÃÓaÇkyÃha- yadeti //

%<... yadÃvasthÃæ vadet sà pak«atÃæ vrajet  // MAnuv_4,2.62c //>%


*12,215*

NYùYASUDHù:
vadetkÃlÃbhÃvÃdhikaraïatveneti Óe«a÷ /
tarhi sà mok«Ãvasthà pÆrvÃnumÃne pak«atÃæ vrajet /
pak«aÓabdena tadekadeÓo dharmÅ lak«yate /
mok«Ãvasthà na kevalaj¤ÃnavatÅti pratij¤Ãsyata ityartha÷ /

evaæ tarhi kÃlatvÃditi hetu÷ svarÆpÃsiddha÷ syÃdityata Ãha- avasthÃtvÃditi //

%<avasthÃtvÃditi hyeva hetu÷ ...  // MAnuv_4,2.63ab //>%

NYùYASUDHù:
yadÃvasthà pak«Åkriyate tadÃvasthÃtvÃdityeva hi heturucyate na kÃlatvÃdityato noktado«a÷ /

evaæ saæsÃrÃvasthaiva d­«ÂÃntÅkriyata iti na d­«ÂÃntado«o 'pÅti vÃcyam /
prathamoktapak«ahetud­«ÂÃntÃnÃæ tyÃge pratij¤ÃhÃni÷ syÃditi cet /
maivam /
kÃlÃbhÃvasyÃvasthÃmadhikaraïaæ vadatà na ki¤cidÃtmahitamÃcaritam /
anumÃnÃntaravirodhasyÃparihÃryatvÃt /
nahi prativÃdinigrahamÃtreïa viruddhaæ tattvaæ vyavati«Âhate /
mà hi bhÆtkasmiæÓcidanumÃne saddÆ«aïadvayena dÆ«ite 'dhikatvena ca prativÃdini nig­hÅte tasya sadanumÃnatvamiti pradarÓanÃrthamevÃnumÃnÃntaramupanyastam /
vastutastu kÃlÃbhÃvameva nirÃkurma ityÃÓayavÃnÃha- sÃpÅti //

%<... sÃpi kadeti ca  /
p­«Âe kÃlaÓca vaktavyo nÃkÃlatvaæ tato bhavet  // MAnuv_4,2.63b-d //>%


*12,216*

NYùYASUDHù:
mok«ÃvasthÃæ kÃlÃbhÃvasyÃdhikaraïatvena vadatà sà mok«ÃvasthÃtrapa kadeti kenacitp­«Âe bhÃvanÃparipÃkottarakÃla ityavasthÃdhikaraïatvena kÃla eva vaktavya÷ /
nahyevaæ kadÃpi na pra«Âavyamiti niyÃmakamasti /
tata÷ kÃlasya sarvathÃparihÃryatvÃdakÃlatvaæ kÃlÃbhÃvo na bhavet /
tathÃca tadÃÓrayeïa prathamÃnumÃnamapi pravartsyatÅti /


*12,217*

nanu kÃlÃbhÃvÃdÃÓrayÃsiddhimÃdyÃnumÃnam /
yadatroktaæ kadeti tadasat /
pratiyogyadhikaraïameva hyabhÃvasyÃdhikaraïam /
naca kÃlasya kÃlo 'dhikaraïam /
yena tadabhÃva÷ kÃlÃdhikaraïa÷ syÃt /
ata÷ kadeti praÓna evÃnupapanna÷ /
kimuttareïeti cet /
evaæ tarhi kÃlaviÓe«amadhikaraïatvenÃnupÃdÃya kÃlaæ ni«edhatà sÃmÃnyani«edha eva k­ta÷ syÃt /
tata÷ kimityata Ãha- neti //

%<na kÃla iti sÃmÃnyani«edhe kÃlagapramà  /
niruïaddhi ...  // MAnuv_4,2.64a-c //>%

NYùYASUDHù:
kÃlo neti sÃmÃnyato ni«edhe kriyamÃïe hi kÃlasya svarÆpameva ni«iddhaæ syÃt /
tathà ca kÃlaæ gacchati vi«ayÅkarotÅti kÃlagà pramà sÃk«Å (niru)viruïaddhi /
sa hi pÆrvottarakoÂirahitatayà kÃlasadbhÃvaæ g­hïÃtÅti /
na kevalamayaæ sÃk«ivirodho vij¤ÃnavÃdina÷ kiæ nÃma pÆrvÃbhyÃæ saha trayÃïÃæ cetyÃha- samaÓceti //

%<... vaktavyo nÃkÃlatvaæ tato bhavet  // MAnuv_4,2.64cd //>%

NYùYASUDHù:
uktÃ÷ pratyuktÃ÷ /


*12,218f.*

nanu kathaæ ÓÆnyavÃdimÃyÃvÃdinorayaæ sÃk«ivirodha÷ /
tÃbhyÃæ kÃlÃbhÃvasyÃnabhyupagatatvÃt /
yathà hi loke 'neke«u mÃyÃmayÃn gajaturagÃdÅnpaÓyatsu yasya kÃraïaviÓe«eïa mÃyÃpagacchati sa eva tÃnna paÓyati anye tu paÓyantyeva /
tathà dvaitadarÓanakÃraïamaj¤Ãnaæ yasyÃpagataæ sa eva tanna paÓyati /
anye«Ãæ tu kÃlÃdiprapa¤cadarÓanamanuvatarta eveti khalu tÃbhyÃmabhyupetamityata Ãha- eketi //

*12,219*

%<ekajÅvatvapak«e tu kÃlÃbhÃvÃdiyaæ pramà  /
kupità ...  // MAnuv_4,2.65a-c //>%

NYùYASUDHù:
satyamevaæ bahujÅvavÃdina÷ ÓÆnyavÃdino mÃyÃvÃdinaÓca matam /
naca tayorasmÃbhi÷ sÃk«ivirodho 'bhihita÷ /
kiæ tarhyekamuktireva sarvamukti÷ ekasminmukte na ki¤cidavaÓi«yata ityekajÅvavÃdapak«e tu muktau kÃlÃbhÃvÃbhyupagamÃdiyaæ pramà sÃk«irÆpà kupità virodhinÅ bhavatyeva /

ÓÆnyavÃdimÃyÃvÃdinau prati sÃk«ivirodhÃbhidhÃnamasaÇgatam /
kÃlÃbhÃvÃbhyupagame 'pÅdÃnÅæ tasyÃprastutatvÃdityata Ãha- kÃlamiti //

%<... kÃlamÃdÃya dvaitamevopapÃdayet  // MAnuv_4,2.65cd //>%

NYùYASUDHù:
iyaæ prameti vartate /
ÃdhÃya upapÃdya /
ayamabhisandhi÷ /
advitÅyasya ÓÆnyasya brahmaïo vÃttasthÃnaæ muktiriti tÃvadekajÅvavÃdibhyÃæ tÃbhyÃmabhidhÅyate /
tatra vayaæ brÆma÷ /
kÃlasadbhÃvÃnnÃdvaitatvamupapadyata iti /
tatra para÷ kÃlo 'pi nÃstÅti vadati tadà sÃk«ivirodho 'bhidhÅyata ityetÃæ saÇgatimÃÓrityÃtideÓa÷ k­to na tvÃÓrayÃsiddhiprasaÇgeneti /


*12,220*

vÃditrayasÃdhÃraïamanumÃnÃntaramÃha- vimata iti //

%<vimata÷ prapa¤cavÃn kÃla÷ kÃlatvÃt pratipannavat  /
iti cÃnyÃnumaikatvaæ jÅvasya vinivÃrayet  // MAnuv_4,2.66 //>%

NYùYASUDHù:
kÃla÷ prapa¤cavÃnityukte siddhasÃdhanatà syÃt /
ato vimata ityuktam /
mok«akÃla ityartha÷ /
tasya spa«ÂÅkaraïÃya kÃla ityuktam /
kÃlÃbhÃvasyÃnupadameva nirastatvÃnnÃÓrayÃsiddhi÷ /
prapa¤co viyadÃdi÷ pratipanno vartamÃnakÃla÷ /
pÆrvoktamevedaæ kuta÷ punarucyata ityÃÓaÇkÃnirÃsÃyoktamanyÃnumà ceti /
yadyapi dvayordharmyÃdikaæ prayojanaæ ca samÃnam /
tathÃpi pÆrvamadvaitani«edhamukhena prav­ttam /
idaæ tu prapa¤cavidhimukheneti bheda÷ /
jÅvasya muktasya /


*12,221*

uktÃtideÓenÃdvaitamatÃntarÃïi dÆ«ayati- kÃleti //

%<kÃlaÓabdeÓvaraikatvamatÃnyapyevameva hi  /
nirÃk­tÃni ...  // MAnuv_4,2.67a-c //>%

NYùYASUDHù:
yadyadanuviddhaæ pratÅyate tattatrÃropitam /
yathedamÃkÃre rajatam /
kÃlÃnuviddhaæ ca samastaæ pratibhÃti /
tasmÃttatraivÃropitam /
sa eva tu paramÃrtha÷ /
atastanmÃtrÃvasthÃnaæ muktiriti kÃlaikatvavÃdina÷ /
evameva ÓabdaikatvavÃdino vaiyÃkaraïÃ÷ prÃhu÷ /
yathÃ"na so 'sti pratyayo loke ya÷ ÓabdÃnugamÃd­te /
anuviddhamiva j¤Ãnaæ sarvaæ Óabdena gamyate' iti /
ÓaivaikadeÓina÷ svÃgamamÃÓrityeÓvaraikatvamÃhu÷ /

kathaæ nirÃk­tÃnÅtyata Ãha- te«Ãæ ceti //

%<... te«Ãæ ca samatvÃt pak«ado«ayo÷  // MAnuv_4,2.67cd //>%


*12,221f.*

NYùYASUDHù:
te«Ãæ ÓÆnyavÃdiprabh­tÅnÃæ ete«Ãæ ca pak«astÃvatsamÃna eva /
ÓÆnyÃdiÓabdabhedasyÃprayojakatvÃt /
pratipannasvarÆpajÅvavinÃÓÃde÷ sarvairabhyupagatatvÃt /
ata÷ parame«yanÃÓenÃpuru«ÃrthatvamityÃdido«o 'pi samÃna eveti /
anumÃnaæ tu pratyak«avirodhÃdinà du«yameva /
tathÃ'gamo 'pÅti sphuÂatvÃnnoktam /


*12,223*

vaibhëikasautrÃntikÃbhimataæ mok«aæ nirÆpayati- j¤Ãnamiti //

%<j¤Ãnaæ svarasabhaÇgayeva nityasantÃmi«yate  /
bauddhÃbhyÃmaparÃbhyÃæ tu ...  // MAnuv_4,2.68a-c //>%

NYùYASUDHù:
evaÓabdena vi«ayasambandhaæ vyÃvartayati /
i«yate muktau /
ayamartha÷ /
j¤ÃnamevÃtmà /
tacca j¤Ãnaæ svabhÃvenaiva bhaÇguram /
ata eva k«aïikam /
tatsantÃnastu nitya÷ /
tasyÃnÃdivÃsanÃvaÓÃdyo vi«ayoparaktasyotpÃda÷ sa saæsÃra÷ bhÃvanÃprakar«avaÓena vasÃnÃyÃmutsannÃyÃæ yo vi«ayopaplavaæ vinà ÓuddhasyaivÃdaya÷ sa mok«a÷ ityubhayasamÃnam /
sautrÃntikÃstu saæsÃre sÃkÃratvaæ muktau nirÃkÃratvaæ ca viÓe«amÃhuriti /


*12,224*

nirÃkaroti- tatrÃpÅti //

%<... tatrÃpyuktÃnumà ripu÷  // MAnuv_4,2.68d //>%

NYùYASUDHù:
vimata÷ kÃlo na nirvi«ayaitajj¤ÃnasantatimÃn kÃlatvÃdidÃnÅntakÃlavadityÃdiruktà uktasarÆpà anumà ripurvirodhinÅtyathar÷ /


*12,225*

anumÃnÃntaramÃha- mok«a iti //

%<mok«o na Óuddhavij¤ÃnasantÃnÅ kÃlagatvata÷  /
pratipanno yathetyetadanumÃnaæ taduttaram  // MAnuv_4,2.69 //>%

NYùYASUDHù:
Óuddhavij¤ÃnasantÃnÅ(ti) nirvi«ayacitsantÃnasambandhÅ /
kÃlagatvata÷ kÃlasambandhitvÃt /
pratipanna÷ saæsÃra÷ /
taduttaraæ tatpak«asya dÆ«aïam /
aprÃmÃïikaÓcÃyaæ mok«a÷ /
pÆrvavatpratyak«ÃgamayorabhÃvÃtkevalÃnumÃnÃni vÃcyÃni /
tatrÃha- anumÃnÃnÅti //

%<anumÃnÃni sarvÃïi pratisÃdhanayogata÷  /
ni«iddhÃnyuktabhaÇgayaiva ...  // MAnuv_4,2.70a-c //>%

NYùYASUDHù:
uktabhaÇgayaiva pratisÃdhanasambandhena /
Órutiviruddhatvena kÃlÃtyayÃpadi«yÃni ceti bhÃvenÃha- ÓrutayaÓceti //

%<... ÓrutayaÓcÃsmaduktigÃ÷  // MAnuv_4,2.70d //>%

NYùYASUDHù:
ucyata ityukti÷ asmaduktiæ gacchanti pratipÃdayantÅtyasmaduktigÃ÷ /
asmadabhimatameva mok«asvarÆpaæ pratipÃdayantÅtyartha÷ /
ÓrutiprÃmÃïyaæ tu prÃgeva samarthitamiti /


*12,226*

sÃÇkhayÃdyabhimataæ mok«amanuvadati- sÃÇkhayeti //

%<sÃÇkhayanaiyÃyikÃdyÃÓca prÃhurmok«aæ tu nissukham  // MAnuv_4,2.71ab //>%

NYùYASUDHù:
Ãdyagrahaïena vaiÓe«ikà ucyante /
yathà pÆrve 'nupapannabhëiïastathaite 'pÅti j¤ÃpanÃrthaÓcaÓabda÷ /
kuta evaæ prÃhurityata Ãha- iccheti //

%<icchÃdve«aprayatnÃderapi sarvÃtmanà layam  // MAnuv_4,2.71cd //
tatrÃhur ...  // MAnuv_4,2.72a //>%

NYùYASUDHù:
tatra muktÃvicchÃdve«aprayatnÃderapi layamÃhu÷ /
suptipralayavailak«aïyaæ darÓayituæ sarvÃtmanetyuktam /
niv­ttajÃtÅyasya tasminnevÃtmani punaranutpÃda÷ sarvÃtmanà laya÷ /
Ãdipadena buddhidu÷khadharmÃdharmÃïÃæ ÓarÅrendriyÃïÃæ ca grahaïam /


*12,229*

tataÓcÃyamÃÓaya÷ /
na tÃvanmuktasya sukhamanÃdÅtyupapadyate /
saæsÃre 'pi tatpratibhÃsaprasaÇgÃt pratibhÃsata eveti cenna /
pratibhÃsamÃnasyÃnÃditÃyÃæ sÃdhanopÃdÃnavaiyarthyÃpatte÷ /

avyaktatvÃtsaæsÃre na pratibhÃsate vyaktatvÃttu muktau pratibhÃsata iti cenna /
avyaktirhi pratibhÃsÃbhÃvo vyaktiÓca pratibhÃsa÷ /
tataÓcÃpratibhÃsÃnna pratibhÃsate pratibhÃsanÃcca pratibhÃsata ityuktaæ syÃt /
ki¤ca pratÅtikÃraïÃnta÷karaïasadbhÃve saæsÃre na pratÅyate /
muktau tu tadapagame pratÅyata iti subhëitam /
Ãv­tatvÃnna pratÅyata iti cenna /
mÆrtatvÃbhÃvenÃvaraïÃnupapatte÷ /
tadanirÆpaïÃcca /
sukhamiva tatpratÅtirapyanÃdiÓcetkimÃvaraïak­tyam /
vi«ayavi«ayibhÃva÷ pratibadhyata iti cenna /
nirvi«ayÃyÃ÷ pratÅteranupapatte÷ /
sukhatatpratÅtyoranÃditÃyÃæ pramitÃyÃmeva cai«Ã kalpanà yuktà /
naca tatra pramÃïaæ paÓyÃma÷ /
tata÷ sukhasya tatpratÅteÓca muktÃvutpattireva vaktavyà /
sÃpi na sambhavati /
kÃraïÃbhÃvÃt /
ÓarÅre sati tadÃÓrayendriyasadbhÃva÷, tairarthÃlocanaæ, tata÷ pÆrvÃnubhÆtasÃrÆpyeïe«yÃni«yasÃdhanatvÃnumÃnaæ, tasmÃdicchÃdve«au, tÃbhyÃæ prayatna÷, tataÓce«yasÃdhanopÃdÃnaæ, ani«yasÃdhanahÃnaæ ca, tata÷ sukhotpÃda÷, tadanantaraæ tatpratÅtirityeva d­«ÂakÃraïakrama÷ /

ad­«Âaæ ca sarvatra vijayate /
na cai«a kÃraïapravÃho muktÃvasti /
tatsadbhÃve du÷khasyÃpi prasaÇgena muktatvavyÃghÃtÃt /

tasmÃtsukharahita eva mok«a÷ /


*12,232*

kathamayaæ puru«Ãrtha iti cet ÓarÅraæ «a¬indriyÃïi «a¬vi«ayÃ÷ «a¬buddhaya÷ sukhaæ du÷khaæ cetyekaviæÓatibhedadu÷khÃtyantaniv­ttitvÃditi brÆma÷ /
du÷khaniv­tti÷ puru«Ãrtha eva na bhavati /
tadÅyapuru«Ãrthatvasya sopÃdhikatvÃt /
sukhaæ du÷khÃbhÃve satyeva bhavatÅti sukhÃrthaæ du÷khÃbhÃvo m­gyate na tu sa eva puru«asya samÅhita iti cet (na) /
viparyayasyÃpi sadbhÃvÃt /
bhojanÃdisukhe satyeva bubhuk«Ãdidu÷khaæ nivartata iti du÷khaniv­ttyarthameva bhojanÃdisukhaæ m­gyate na punastadeva puru«asya samÅhitamiti kalpyate /
kvaciddu÷khaniv­ttyabhÃve 'pi sukhasye«yamÃïatvÃditi cenna /
du÷khaniv­ttirapi kvacitsukhÃbhÃve 'pÅ«yamÃïatvÃt /
du÷khaniv­ttau satyÃæ sukhameva bhavi«yatÅtyabhisandhistÃvadastÅti cet /
sukhÃvasthÃyÃæ niyato du÷khaviraho bhavatÅtyabhisandhestatrÃpi sadbhÃvÃt /
tasmÃdyadyapi du÷khÃbhÃve sukhaæ sukhe ca du÷khÃbhÃvo niyata÷ /
tathÃpi parasparaæ nirapek«ameva puru«Ãrthatvamanayo÷ /
icchÃyà asaÇkÅïarvi«ayatvÃditi /


*12,236f.*

bhavati du÷khahÃni÷ puru«Ãrtha÷ kiæ tvanubhÆyamÃnatayà /
nahi vi«ÃdijanyamohÃvasthÃyÃæ du÷khaniv­ttiriti tatra prek«Ãvanta÷ pravartante /
tasmÃnmok«e du÷khahÃnerananubhÆyamÃnatvÃnna puru«Ãrthatvamiti cenna /
putrÃdiviyogajanyadu÷khahÃnimicchatÃæ ke«Ã¤cidvi«aÓastrodbandhanÃdÃvapi prav­ttidarÓanÃt /
prek«Ãvanto naivaæ kurvantÅti cenna /
puru«ÃrthatvÃvirodhÃt /
nahi paradÃre«u ÓÃstrani«edhÃÇkuÓavÃrita÷ prek«Ãvanto nÃbhivartanta iti na tatra kÃma÷ puru«Ãrtha÷ /
api tvalpÅya÷ sukhaæ mahÅyÃnanartha iti niv­tti÷ /
tathà vi«ÃdÃvapi prav­ttasya ÓÃstre garhitatvÃdalpÅyÃnanartho nivartate mahÅyÃnpravartata iti na te pravartante /
iyameva hi prek«Ã yatpuru«Ãrthe 'pi ÓÃstralokavirodhaparÃmarÓa÷ /
svarÆpeïe«yamÃïatÃmÃtranibandhanatvÃtpuru«ÃrthatÃyÃ÷ /
ata eva yatra lokaÓÃstrÃvirodhastatra vyÃdhyÃdiparipŬitÃ÷ prayagavÃripÃtÃnaÓanÃdinÃpi dehaæ tyajanta÷ prek«Ãvanto 'pi d­Óyante /

*12,237*

na kvaciddu÷khaniv­ttimanubhavi«yÃmÅti tatsÃdhane pravartante /
api tu du÷khaæ hÃsyÃmÅti /
api ca du÷khaniv­tteranubhÆyamÃnatÃmÃtraæ vivak«itaæ, du÷khaniv­ttisattÃpi và /
ÃdyeÓcettu«yatu durjana÷ carame janmanyanubhÆyata eva /
samÃdhibhÃvÃ(vadhiva)dÃtyantikÅ du÷khaniv­ttirapyanÃgatÃvartamÃnÃpyaciramanubhÆyata eva /
dvitÅye tu prasaktakaïÂakÃdihetukadu÷khaniv­tterapuru«ÃrthatvaprasaÇga÷ /
sarvadÃnanubhÆyamÃnatvÃt /
tathÃtve và vi«ayÃntarasa¤cÃrÃbhÃvaprasaÇga÷ /
niv­tte÷ sarvadà tÃdavasthyÃt /

tasmÃtsukharahito mok«a÷ puru«Ãrtha iti /


*12,264*

nirÃkaroti- naitaditi //

%<... naitadapyatra Óobhanaæ ...  // MAnuv_4,2.72ab //>%

NYùYASUDHù:
atra muktau /
etat sukharÃhityamatamapi na Óobhanam /
kuta ityata Ãha- ÓrÆyata iti //

%<... Órutayo yata÷  /
mahÃnandaæ ca bhogaæ ca niyamena vadanti hi  // MAnuv_4,2.72b-d //>%

NYùYASUDHù:
atreti vartate /
bhogam tadanubhavam /
niyamena avigÃnena /
iti ÓrutÅnÃæ prasiddhatÃmÃca«Âe /
tÃÓcodÃhari«yante /


*12,265*

nanu"aÓarÅraæ vÃva santaæ na priyÃpriye sp­Óate' iti muktasya du÷khavatsukhasyÃpi hÃni÷ ÓrÆyate /
tathÃ"na pretya saæj¤Ãsti' iti j¤ÃnÃbhÃvÃcca /
tatkathametadityata÷ sukhÃsp­«ÂiÓrutiæ tÃvadvayÃca«Âe- prÃk­teti //

%<prÃk­tapriyahÃnistu priyÃsp­«ÂiritÅryate  // MAnuv_4,2.73ab //>%

NYùYASUDHù:
asyÃæ Órutau prÃk­taæ yadanta÷karaïapariïatirÆpaæ priyaæ taddhÃnireva priyÃsp­«ÂiritiÓabdena pratipÃdyate /
natu sarvathà sukhÃbhÃva÷ /


*12,266*

evaæ tarhyapriyÃsp­«Âirapyevaæ vibhÃgena vyÃkhyÃtavyà /
viÓe«ÃbhÃvÃt /
tathÃca mok«e du÷khasadbhÃva(prÃptiri)prasaktirityata Ãha- apriyamiti //

%<apriyaæ pratikÆlaæ tadaviÓe«eïa Óabditam  // MAnuv_4,2.73cd //>%

NYùYASUDHù:
yasmÃtsakalamapyapriyaæ (du÷khaæ) pratikÆlaæ mumuk«oranapek«itam /
tattasmÃdapriyamatrÃviÓe«eïa Óabditam /

etaduktaæ bhavati /
sarvÃtmanÃni«yaniv­ttirmok«a iti tÃvadavivÃdaæ sarvavÃdinÃm /
du÷khaæ tu yÃd­ÓatÃd­Óamapyani«yameva /
ato na tadvibhÃgena vyÃkhyÃtuæ yuktamiti /

yadvà /
yena nyÃyena priye vibhÃga÷ kriyate tadaviÓe«aÓcedapriye syÃttadà tadapi vibhÃgena vyÃkhyÃtavyaæ bhavet /
nacaivam /
sÃmastyena priyahÃnirani«yà /
ani«yaprÃptau ca mok«asyÃpuru«Ãthartvaæ syÃdityato hi priye vibhÃga÷ kalpyate /
tathÃca vak«yÃma÷ /
naca sÃmastyena du÷khahÃnirani«yà /
sarvasyÃpi du÷khasyÃni«Âatvena taddhÃneri«ÂatvÃt /
tarhi sarvasyÃpi sukhasye«ÂatvÃt prÃk­tasukhahÃnirapi nÃÇgÅkaraïÅyeti cenna /
tasya du÷khÃnu«aktatvena vi«asamp­ktamadhuvadani«yapak«anik«epÃditi bhÃva÷ /


*12,267*

itaÓca nÃpriyaæ prÃk­tatvena viÓe«aïÅyamityÃha- nÃstÅti /

%<nÃsti hyaprÃk­taæ du÷khaæ sato jÅvasya kutracit  // MAnuv_4,2.74ab //>%

NYùYASUDHù:
aprÃk­te du÷khe sati tadvayÃv­ttaye prÃk­tamiti viÓe«aïÅyaæ syÃt /
sato muktiyogyasya /
jÅvasyÃprÃk­taæ du÷khaæ nÃsti pramÃïÃbhÃvÃt /
ato vyarthaæ viÓe«aïamiti /
kutracit Órutau sm­tau coktamiti Óe«a÷ /


*12,268*

evaæ tarhyaprÃk­tasya sukhasyÃpyapramitatvÃttatrÃpi viÓe«aïaprak«epeïa vyÃkhyÃnamayuktamityata Ãha- priyamiti //

%<priyaæ svarÆpamevÃsya balÃnandÃdivÃkyata÷  // MAnuv_4,2.74cd //>%

NYùYASUDHù:
"balamÃnanda ojaÓca saho j¤ÃnamanÃkulam /
svarÆpÃïyeva jÅvasya vyajyante paramÃdvibho÷' iti ÓrutivÃkyÃdasya sato jÅvasya priyaæ svarÆpamevetyavagamyate /
svarÆpaæ cÃprak­tam /
atastadvayavacchedÃya viÓe«aprak«epeïa vyÃkhyÃnaæ yujyate /
(etena) anena sukhasyotpattimattve yo do«o 'bhihita÷ so 'naÇgÅkÃraparÃsto veditavya÷ /
svarÆpatvenÃnÃditvasyoktatvÃt /
yadatroktaæ tadapyasat /  Ãv­tÃ÷ santo vyajyanta iti ÓrutatvÃt /
Ãvaraïaæ ca mÃyÃvidyÃdisamÃkhyÃtà prak­tireva /
naca viÓadaÓrutisiddhe 'rthe kÃcidanupapatti÷ /
j¤Ãnasya svarÆpatvenÃnÃditve 'pyavidyayà vi«ayavi«ayibhÃva÷ pratibadhyate /
nacoktado«a÷ /
ÃtmasvarÆpÃdau tasyÃpratibaddhatvÃt /


*12,269*

uktamarthaæ saæk«ipyÃha- heyatvÃditi //

%<heyatvÃdapapriyasyaiva priyahÃnerani«Âhata÷  /
na samastapriyÃbhÃvo mok«e prokte tu yujyate  // MAnuv_4,2.75 //>%

NYùYASUDHù:
apriyasya du÷khasya heyatvÃdevetyevaÓabdena sarvatheti sÆcayati /
"aÓarÅraæ vÃva santam' ityasyÃæ Órutau prokte mok«e samastapriyÃbhÃvo na vyÃkhyÃtuæ yujyate /
kuta÷ priyahÃnerani«Âatvata÷ /
kintu prÃk­tatvaviÓe«aïaprak«epeïeti tuÓabda÷ /
apriyahÃnaæ tvaviÓe«eïa vyÃkhyeyamityupaskartavyam /
tatra heturapriyasya sarvathà heyatvÃditi /
upalak«aïaæ caitat /
sato jÅvasyÃprÃk­tadu÷khÃbhÃvÃccetyapi dra«Âavyam /


*12,270*

nanu sajjÅvasyÃpyapriyaæ svarÆpabhÆtamaprÃk­tamasti /
tatkathametadityata Ãha- apriyasyeti //

%<apriyasya svarÆpatvamasure«veva hi Órutam  // MAnuv_4,2.76ab //>%

NYùYASUDHù:
asurÃÓca na mok«ayogyà iti bhÃva÷ /
tÃæ Órutimarthata÷ paÂhati- asurà iti //

%<asurà naivamevaæ ca naivaæ cÃkhilamÃnu«Ã÷  /
ity ...  // MAnuv_4,2.76c-e //>%

NYùYASUDHù:
anena"nityÃnando nityaj¤Ãno nityabala÷ paramÃtmà /
naivamasurà evamanevaæ ca manu«yà iti ÓrutimupÃdatte /
nityatvoktyà svarÆpatvaæ siddham /
v­ttÅnÃmanityatvÃt /
paramÃtmà parameÓvara÷ /
sajjÅva iti và /
naivamiti /
etadviruddhasvabhÃvà ityartha÷ /
evamanevaæ ceti /
ubhayasvabhÃva÷' ityartha÷ /
asurà naivaæ, akhilamÃnu«Ã evaæ ca naivaæ ceti yojanà /
iti Órutamiti sambandha÷ /


*12,271*

apriyahÃnÃvapi saÇkoca÷ kriyatÃmityatiprasaÇgaæ nivÃrayataiva sÃmÃnyata÷ Órutà priyÃsp­«Âi÷ kuto viÓe«e 'vasthÃpyata ityÃÓaÇkÃpi parih­tà /
niyÃmakasya sÆcitatvÃt /
tadeva niyÃmakaæ vispa«ÂamÃca«Âe- Ãtmeti //

%<... ÃtmapriyahÃnÃya ko yateta ca buddhimÃn  // MAnuv_4,2.76ef //>%


NYùYASUDHù:
Ãtmà ca tatpriyaæ ceti Ãtmapriyam /
Ãtmana÷ priyamiti và /
tadicchati ceti caÓabda÷ /


*12,272*

yadi priyÃsp­«ÂiraviÓi«yà syÃttadà na kaÓcitprek«ÃvÃnmok«amicchet /
nÃpi tadarthaæ prayateta /
yadyapi dve«avaÓÃtparakÅyasukhahÃnÃdÃvicchÃdikaæ sambhavati /
tathÃpi na kaÓcid buddhimÃnÃtmana÷ sukhahÃnamicchati /

tadarthaæ prayatate và /
v­ttirÆpasukhasyÃni«yabhÆyi«ÂhatvÃttattyÃ(gecchÃ)gÃyecchÃdikaæ yujyate /
svarÆpasukhaæ tu ni«kaïÂakaæ kasmÃttyÃjyam /
naca tannÃsti, ÓrutisiddhatvÃt /
kÃraïaikyanimitto hi sukhasya du÷khÃnu«aÇga÷ /
nacÃtmasukhasya kÃraïamasti /
aÓakyaæ cÃtmasukhahÃnam /
nacÃÓakyavi«ayecchÃprayatnau buddhimata÷ sambhavata÷ /
ÃtmahÃnaæ khalu vinÃÓalak«aïamanutpÃdalak«aïaæ ca na sambhavati, nityatvÃt /
nÃpi viyogalak«aïaæ, pare«Ãæ mate vibhutvÃt /
asmÃkaæ svÃtmani kriyÃvirodhÃt /
nÃpyaj¤Ãnalak«aïaæ svaprakÃÓatvÃt /

tadevaæ bÃdhakasadbhÃvÃtpriyÃsp­«ÂirviÓe«ani«Âhaiva vyÃkhyeyà /
tathÃca"aÓarÅraæ vÃva santam' iti Órutyuktopapatti÷ Óli«yata iti /


*12,275*

evaæ sukhÃsp­«ÂiÓrutiæ vyÃkhyÃya j¤ÃnÃbhÃvaÓrutiæ ca vyÃkhyÃti- saæj¤eti //

%<sa¤j¤Ã nÃstÅtyapi hyasya nÃmuktaj¤eyateti hi  // MAnuv_4,2.77ab //>%

NYùYASUDHù:
ÓrutirvaktÅti vak«yamÃïamatrÃpi sambaddhayate /
"na pretya saæj¤Ãsti' ityapi Órutirasya muktasyÃmuktaj¤eyatà nÃstÅtyeva vakti /
natu mukto na jÃnÃtÅti /
eko hiÓabda evÃrtha÷ /
dvitÅyastu svoktÃrthasya ÓabdaÓaktyanatikramaæ sÆcayati /

tathÃhi /
pretya maraïÃnantaraæ saæj¤Ãæ j¤Ãnaæ nÃstÅti tÃvacchrauto 'thar÷ /
tatra prakaraïavaÓÃtpretyetyetanmaraïaviÓe«amok«Ãnantaramiti vyÃkhyeyam /
j¤Ãnaæ tu muktasambandhi prati«idhyamÃnaæ tatkart­kameveti kalpane na niyÃmakaæ paÓyÃma÷ /
atastatkamarkasyaiva j¤ÃnasyÃyaæ prati«edho vij¤Ãyate /
sarvathÃj¤e(yatÃyÃæ vÃ) yÃnÃæ cÃsattvaæ prasajyata ityamuktaj¤eyatÃni«edha iti kalpyate /
amuktÃnÃmapyasmadÃdÅnÃmaparok«aj¤ÃnasyÃyaæ prati«edha÷ /
nÃradÃdibhirÃparok«yeïÃsmadÃdibhiÓca ÓÃstreïa tajj¤ÃnÃt /
ata eva saæÓabdaprayoga iti /


*12,276*

nanu sÃdhÃraïe vÃkye muktavi«ayasya j¤ÃnasyÃyaæ prati«edho natu tatkart­kasyeti kuta÷ kalpyata ityata Ãha- dharmeti //

%<dharmÃnucchittimevÃsya yato vaktayuttaraÓruti÷  // MAnuv_4,2.77cd //>%

NYùYASUDHù:
yata÷ kÃraïÃt"ayamÃtmÃnucchittidharma÷' ityuttaraÓrutirasya muktÃtmano dharmÃnucchittimeva vakti /
na vidyate ucchittirye«Ãæ te tathoktÃ÷ /
anucchittayo dharmà yasyÃsÃvanucchittidharmeti /
tasmÃdevaæ vyÃkhyÃta iti /


*12,278*

syÃdetat /
anucchittidharmetyetatsaÇkhayÃdidharmÃïÃmanucchittiæ vaktÅtyapi Óakyate vaktum /
yadvà ucchitterabhÃvo 'nucchitti÷ sà dharmo yasyÃsÃvanucchittidharmeti /
tatkathametanniyÃmakamityÃÓaÇkÃnirÃsÃyÃdita eva vÃkyaæ vyÃca«Âe- ÃÓaÇkayeti //

%<ÃÓaÇkayÃsya j¤ÃnahÃniæ maitreyyà mohamÃha mÃm  /
bhavÃnityuktavatyà hi nÃhaæ mohaæ vadÃmi te  /
ityuktavà yÃj¤avalkyo hi svarÆpÃnÃÓamÆcivÃn  // MAnuv_4,2.78 //>%

NYùYASUDHù:
"vij¤Ãnaghana evaitebhyo bhÆtebhya÷ samutthÃya tÃnyevÃnuvinaÓyati na pretya saæj¤Ãsti' vij¤ÃnamÆrtirayamÃtmÃnÃdirapi carame janmanyetebhyo bhÆtebhya÷ samutthÃya bhÆtÃtmakaÓarÅrotpattinimittamevotpannavyavahÃravi«aye bhÆtvà punastÃni bhÆtÃnyanveva tannÃÓanimittameva nityo 'pi vinaÓyati /

*12,279*

vina«ÂavyavahÃra(gocaro bha)vi«ayo bhavati /
apavrajyata iti yÃvat /
tata÷ pretya mok«Ãnantaramasya muktasya saæj¤Ã j¤Ãnaæ nÃstÅtyaviÓadaæ yÃj¤avalkyavÃkyaæ Órutvà asya muktasya j¤ÃnahÃnimÃÓaÇkayÃnena vÃkyena mukto na jÃnÃtÅtyucyata iti matvà maitreyyÃ"atraiva mà bhavÃnmohÃntamÃpipat' iti vÃkye bhavÃnmÃæ prati yadÃha mukto na jÃnÃtÅti tanmohakamevetyarthamuktavatyà codita iti Óe«a÷ /

yÃj¤avalkyo na và are 'haæ mohaæ bravÅmÅtyanena j¤ÃnopadeÓÃya prav­tto 'haæ paramapriyÃyai te mohaæ na vadÃmÅti pratij¤Ãmuktvà kathamityÃÓaÇkÃyÃmavinÃÓÅ và are 'yamÃtmetyÃtmasvarÆpasyÃnÃÓamÆcivÃn /

yadvà ÃÓaÇkayeti ïijantÃllayap /
yÃj¤avalkya÷ saæmugdhena vacasÃsyÃmaitreyyà j¤ÃnahÃnimÃÓaÇkayocivÃniti yojanà /

tasyÃstathà ÓaÇkà jÃtetyatra kiæ mÃnamityatroktaæ mohamÃha mÃæ bhavÃnityuktavatyà hÅti vacanaliÇgenÃÓaÇkÃ(va)gamyata ityartha÷ /
ayamartha÷ spa«Âa eva ÓrutÃviti dvitÅyo hiÓabda÷ /


*12,280*

j¤ÃnavinÃÓavacanaæ mohakamityÃk«epe svarÆpÃnÃÓo 'saÇgata÷ kathamukta ityata Ãha- j¤ÃnasvarÆpasyeti //

%<j¤ÃnarÆpasya vij¤ÃnÃnÃÓastannÃÓa eva yat  /
iti ...  // MAnuv_4,2.79a-c //>%

NYùYASUDHù:
yat yasmÃjj¤ÃnarÆpastÃvadÃtmà tasya ca vij¤ÃnanÃÓo nÃma tannÃÓa eva /
nacÃtmanÃÓo 'sti /
tathà sati mukterapuru«ÃrthatvaprasaÇgÃt /
ato na j¤ÃnanÃÓo 'sti /
ata eva na madvacanaæ tadartham, kiæ tvamuktÃnÃæ muktavi«aye saæj¤Ã nÃsti, muktÃnÃmeva và v­ttirÆpà saæj¤Ã nÃstÅtyÃdireva madvacanÃrtha ityabhiprÃyavÃnsvarÆpÃnÃÓamÆcivÃniti sambandha÷ /


*12,281*

astvevaæ saÇgatistathÃpi j¤Ãnaæ na naÓyatÅti sÃk«Ãdanuktvaivaæ vacanaæ kimarthamityata Ãha- ÓÆnyeti //

%<... ÓÆnyamatocchittyai ...  // MAnuv_4,2.79c //>%

NYùYASUDHù:
na kevalamatra prameyanirÆpaïamÃtrÃrthaæ prav­tto yÃj¤avalkya÷ kintu parÅ(k«ÃyÃæ)k«ayà /
ata eva na pretya j¤Ãyata iti viÓadamanuktvà ÓaÇkotpÃdanÃya na pretya saæj¤ÃstÅti sÃdhÃraïaæ vÃkyamÃha /
parÅk«Ã ca svÃnabhimatanirÃsarÆpà /
ata evamuttare datte ÓÆnyamatasyÃtmanÃÓalak«aïasya niraso 'pi k­to bhavatÅti tadarthaæ svarÆpÃnÃÓamÆcivÃn /

yadarthamÃdito vÃkyaæ vyÃkhyÃtaæ tadidÃnÅmanucchittidharmetyetadvayÃca«Âe- punariti //

%<... punarÃnandapÆrvakÃn  /
dharmÃnÃhÃpyanucchinnÃæs ...  // MAnuv_4,2.79de //>%


*12,281f.*

NYùYASUDHù:
svarÆpÃnÃÓamuktvà punarapi muktasyÃnandapÆvarkÃndharmÃnanucchinnÃnÃha yÃj¤avalkya÷ /
svarÆpÃnÃÓoktyaiva dharmÃnucchittisiddhau punaruktiriyamityata uktamÃnandapÆrvakÃniti /
vÃkyopakrame vij¤Ãnaghana eveti vij¤ÃnasyÃtmasvarÆpatvamuktaæ na punarÃnandapÆrvakÃniti /
vÃkyopakrame vij¤Ãnaghana eveti vij¤ÃnasyÃtmasvarÆpatvamuktaæ na punarÃnandapÆrvakÃïÃm /
ata÷ svarÆpÃnÃÓoktyà vij¤ÃnÃvinÃÓa eva suj¤Ãno nÃnandÃdyavinÃÓa÷ /
ataste 'pi vij¤Ãnavat ÃtmasvarÆpabhÆtà eva nocchidyante ityarthapratipattyarthamidaæ vÃkyamiti /


*12,282*

tÃtparyÃntaraæ sÆcayati- tÃrkikairiti /

%<... tÃrkikairvinivÃritÃn  // MAnuv_4,2.79f //>%

NYùYASUDHù:
uktametatparÅk«ÃyÃæ prav­tto yÃj¤avalkya iti /
ata÷ svarÆpÃvinÃÓamaÇgÅk­tya ye tÃrkikà buddhisukhÃdÅndharmÃnmuktasya vinivÃrayanti te 'pyasamÅcÅnavÃdina iti j¤ÃpanÃyedaæ vÃkyamiti na paunaruktyado«a÷ /

nanu svarÆpÃvinÃÓoktyà dharmÃvinÃÓo 'pi siddha eva /
satyam /
svamatarÅtyà tat /
tÃrkikÃstu na j¤ÃnasukhÃdÅnÃmÃtmasvarÆpatvaæ manyante /
ata÷ kimidÃnÅæ mok«aprasaÇge te«ÃmÃtmasvarÆpatvopapÃdanena /
ÃtmasvarÆpaprakriyÃyÃæ tadapi vaktavyamityÃÓayenÃnucchittirevokteti /

idamatrÃkÆtam /
anucchittidharmeti yadi saÇkhayÃdidharmÃïÃmanucchittiruktà syÃt tadà asaÇgatamidaæ vÃkyamÃpadyeta /
j¤ÃnavinÃÓavacanaæ moha ityÃk«epe saÇkhayÃdyavinÃÓakathanasya saÇgatyadarÓanÃt /
yadi ca svarÆpÃvinÃÓo 'nenokta iti syÃttadà tasya pÆrvavÃkyenaivoktatvÃt punaruktido«a÷ syÃt /
asmatpak«e tvasti sarve«Ãæ vÃkyÃnÃmuktarÅtyà sÃphalyam /
tasmÃjj¤ÃnÃnandÃdiguïÃnÃmevÃnucchittimÃhedaæ vÃkyamiti gamyate /
tadbalÃcca na pretya saæj¤ÃstÅtyetadapi uktÃrthameveti /


*12,283*

itaÓcaitaduktÃtharmevetyÃha- mÃtreti //

%<mÃtrÃsaæsargamapyÃha tathà ...  // MAnuv_4,2.79g //>%

NYùYASUDHù:
yathà dharmÃnucchittimÃha tathà mÅyanta iti mÃtrà rÆpÃdayo vi«ayÃste«Ãæ saæsargamupabhogalak«aïamapyasyÃha"mÃtrÃsaæsargastvasya bhavati' iti vÃkyena /
tato na j¤Ãnavilopo vyÃkhyÃtuæ Óakyate /
nedaæ vÃkyaæ ÓrutÃvupalabhyata ityata uktam- mÃdhyandinaÓrutiriti //

%<... mÃdhyandinaÓruti÷  // MAnuv_4,2.79h //>%

NYùYASUDHù:
maitreyÅyÃj¤avalkyasaævÃdarÆpamidaæ prakaraïaæ kÃïvamÃdhyandinaÓrutyo÷ samÃnam /
idaæ tu vÃkyaæ yadyapi kÃïvaÓrutau nÃsti tathÃpi mÃdhyandinaÓrutÃvastyeveti /


*12,284*

ito 'pi saæj¤Ã nÃstÅti vÃkyamuktÃrthamevetyÃha- Ãcik«epeti //

%<Ãcik«epa mataæ tacca yasmin na vi«ayÃdanam  // MAnuv_4,2.80ab //>%

NYùYASUDHù:
Órutiriti vak«yati /
yatra hi"dvaitamiva bhavati' ityÃdiruttarà Órutiryasminmate muktasya na vi«ayÃdanaæ rÆpÃdivi«ayabhogo nÃstÅtyabhyupagamastanmatamÃcik«epa ninditavatÅti /
tataÓca na tadvÃkyaæ muktasya j¤ÃnÃbhÃvaæ pratipÃdayati /
nahi j¤Ãnarahitasya ghaÂakalpasya vi«ayasaæsargo và tadabhÃvanindà vopapadyate /
kathamÃcik«epeti cet /
ucyate /
yatra yadi, dvaitaæ bhavati tat tarhyeva, itara itaraæ paÓyatÅtyÃdinà vyÃptimabhidhÃya hiÓabdena tasyÃ÷ pramitatvaæ coktvà yatra yadi, tu , asyÃtmano 'pek«itaæ sarvamÃtmaivÃbhÆt svavyatiriktaæ na syÃt /
tat tarhi kena sÃdhanena kam arthaæ paÓyeta /
na kenÃpi ki¤cidityani«yaprasaÇgo 'bhidhÅyate / 


*12,285*

evaæ tarhi yadi muktau dvaitaæ na syÃttadà rÆpadarÓanÃdikaæ na bhavediti tarkitaæ bhavati /
tathÃca dvaitÃbhÃvamatamanayÃk«iptaæ, na vi«ayabhogÃbhÃvamatamityata Ãha- ghrÃïÃdÅti //

%<ghrÃïÃdibhogÃbhÃvasya tvani«Âatvah­dà Óruti÷  // MAnuv_4,2.80cd //>%

NYùYASUDHù:
ghrÃïÃdinà gandhÃderbhogo ghrÃïÃdibhoga÷ /
kena kamiti karaïasya karmaïaÓcoktatvÃt /
tuÓabdo viÓe«Ãrtha÷ /
h­dÃbhiprÃyeïa /

pÆrveïaiva sambandha÷ /

satyametat ÓÆnyamataæ tÃrkikamataæ ca nirÃk­tyÃdvaitamanayà Órutyà nirÃkriyata iti /
tacca vi«ayabhogÃbhÃvaprasa¤janena /
prasa¤janÅyaæ ca tadbhavati yadani«yam /
ato 'dvaitamate ghrÃïÃdibhogÃbhÃvaæ prasa¤jayantÅ ÓrutistasyÃni«ÂatvamabhipraitÅti gamyate /
ani«yaæ ca taducyate yadaprÃmÃïikaæ pramÃïaviruddhaæ ca /
ato vi«ayabhogÃbhÃvanindà ÓrutyabhiprÃyavyÃptà bhavatyeveti /


*12,286*

bhavedevamarthÃpattyà vi«ayabhogÃbhÃvanindÃvagamo yadyatrÃdvaitamate vi«ayabhogÃbhÃva÷ prasa¤janÅya÷ syÃt /
na caivam /
api tarhi vastusthitikathanametat /
tathÃhi /
ayamÃtmà avinÃÓÅ ata evÃnucchittistasya dharma÷ /
muktau mÃtrÃbhirasaæsargastasya bhavati /
kuta÷ /
yatra hi saæsÃre dvaitamiva bhavati tattatretara itaraæ paÓyatÅtyÃdi /
yatra tu muktÃvasya sarvamÃtmaivÃbhÆtsvavyatiriktaæ kimapi nÃsti tatra kena kaæ paÓyenna kenÃpi na kimapÅtyadvaitina÷ /
tatrÃha- yeneti //

%<yenedamakhilaæ veda vij¤ÃtÃraæ svameva ca  /
kena taæ ca vijÃnÅyÃdityani«Âaæ hi sarvathà  // MAnuv_4,2.81 //>%

NYùYASUDHù:
yenedamakhilaæ veda taæ ca kena vijÃnÅyÃt vij¤ÃtÃraæ ca kena vijÃnÅyÃdityanena yenedaæ sarvaæ vijÃnÃti taæ ca kena vijÃnÅyÃt vij¤ÃtÃramare kena vijÃnÅyÃditi vÃkyadvayamupÃdatte /
vij¤ÃtÃramityetatsvameveti vyÃca«Âe /
prathamavÃkyavi«ayaæ sÆtrasya vak«yati /
iti vÃkyadvayoktaæ vi«ïuj¤ÃnarÃhityaæ svaj¤ÃnarÃhityaæ ca /

etaduktaæ bhavati /
atrÃnte yenedamiti vÃkyadvayaæ ÓrÆyate /
tadartha÷ parameÓvaraj¤ÃnÃbhÃva÷ svaj¤ÃnÃbhÃvaÓca tÃvadani«yo na vÃstava÷ /
tatastatprasaÇgakathanameveti j¤Ãyate /
tatsÃhacaryÃtkena kaæ paÓyedityÃdikamapi prasa¤janameva na vastusthitikathanamiti j¤Ãtavyamiti /


*12,287*

nanvÅÓvarastÃvatsarvathÃpyaviÓe«a eva /
yato vÃca ityÃdiÓrute÷ /
jÅvÃtmà ca na svavij¤ÃnÅ /
ekasyÃæ kriyÃyÃmekasyaiva kart­karmabhÃvasya viruddhatvÃt /
ata÷ parameÓvaraj¤ÃnÃbhÃva÷ svaj¤ÃnÃbhÃvaÓca kathamani«ya ityata÷ parameÓvarasya savarthÃpyavij¤eyatvaæ tÃvannirÃkaroti- neti //

%<nÃkhilaj¤Ãpako vi«ïuraj¤eyo niyamena hi  // MAnuv_4,2.82ab //>%


*12,287f.*

NYùYASUDHù:
atrÃkhilaj¤Ãpaka ityanena yenedamiti vÃkyÃrthamanÆdya vi«ïuriti tasya vi«ayo darÓita÷ /
prÃgavyÃkhyÃtatvÃt /
vi«ïuæ vinaitadvÃkyÃtharsyÃsambhavÃt /
hiÓabdastÃvadarthe /
vi«ïurniyamena sarvathÃpyaj¤eya iti tÃvanna bhavati /
kuta ityata Ãha- taditi //


*12,288*

%<tajj¤ÃnÃrthaæ hi vedÃnÃmakhilÃnÃæ pravartanam  // MAnuv_4,2.82cd //>%

NYùYASUDHù:
sarve vedà ityÃderiti Óe«a÷ /
vi«ïo÷ sarvathÃpyaj¤eyatve 'khilavedavaiyarthyaprasaÇgÃdyato vÃca ityÃdikamanyathà vyÃkhyeyamiti bhÃva÷ /


evaæ paramÃtmano j¤eyatvamupapÃdya jÅvÃtmana÷ svaj¤ÃnamupapÃdayati- pratyak«amiti //

%<pratyak«ÃgamÃtmavij¤ÃnÃvirodhÃnubhavÃdapi  /
na svavij¤ÃnitÃyÃæ ca virodha÷ kaÓcaneyate  // MAnuv_4,2.83 //>%


*12,288f.*

NYùYASUDHù:
kriyÃviÓe«aïametat /
Ãtmavij¤Ãnaæ cÃvirodhaÓceti dvandva÷ /
avirodhaÓca prasaÇgÃdÃtmà vij¤Ãna eva /
tayoranubhava÷ /
sa ca pratyak«arÆpa÷ tasmÃt /
apipadena ÓrutyÃdigrahaïam /
svavij¤ÃnitÃyÃæ jÅvasya kaÓcana virodho neyate /
na kÃpyanupapatti÷ pratÅyate /
Ãtmavij¤ÃnÃnubhavastÃvat mÃmahaæ jÃnÃmÅti sÃk«irÆpa÷ prasiddha eva /
yathà ghaÂamahaæ jÃnÃmÅtyatra na kÃcidanupapatti÷ pratÅyate /
kiæ tvanupalambhasanÃthena sÃk«iïÃnupapattyabhÃva eva sÃk«Ãtkriyate /
tathà tadaviÓi«ye mÃmahaæ jÃnÃmÅti j¤Ãne 'pi /
Órutayo 'pi"ahamityeva yo vedya÷' ityÃdyÃ÷ /
yadi cÃtmà na svÃtmÃnaæ jÃnÅyÃttadà mamedami«yasÃdhanamityÃdij¤ÃnÃbhÃvÃttathÃvidhecchÃprayatnayorapyabhÃvÃtsarvaprav­ttiniv­ttivilopaprasaÇga÷ /
svaprakÃÓatvaæ j¤ÃnÃÓrayatayà prakÃÓamÃnatvaæ ca na svaj¤ÃnÃtirekeïopapadyata iti /


*12,290*

chidÃdi«u kart­karmaïorbhedadaÓarnÃttadekatvÃbhyupagamo viruddha iti yaduktaæ tannirÃkaroti- kart­karmeti //

%<kart­karmavirodhaÓca nityÃnubhavavirodhata÷  /
kathameva padaæ gacched virodho d­«ÂabÃdhanam  // MAnuv_4,2.84 //>%

NYùYASUDHù:
ekasyÃæ kriyÃyÃæ kart­karmatvayorvirodha÷ kart­karmavirodha÷ /
nityÃnubhava÷ uktasÃk«yanubhava÷ /
padam Ãspadam prak­ta iti Óe«a÷ /

ayamÃÓaya÷ /
uktametalliÇgapÃde /
yatkart­karmaïorbheda ityautsargiko 'yaæ nyÃya÷ /
apavÃde satyabhedo 'pi bhavatÅti /
atra ca mÃmahaæ jÃnÃmÅti sÃk«yanubhavavirodhÃnnÃyamasya nyÃyasya vi«aya÷ /
kintu yatrÃd­«ÂabÃdhanaæ pramÃïavirodhÃbhÃvastatraivÃyaæ virodha÷ pravartate /
yathÃÇgulyagreïÃÇgulyagrasparÓane /
yathà vÃsidhÃrayÃsidhÃrÃchedana iti /


*12,291*

astvevamÅÓvarasya j¤eyatvaæ, jÅvasya ca svaj¤Ãnitvam /
tathÃpi muktau tajj¤ÃnÃbhÃva÷ kathamani«ya iti cet /

ucyate /
"nÃtmÃnaæ na parÃæÓcaiva na satyaæ nÃpi cÃn­tam /
prÃj¤a÷ ki¤cana saævetti turyaæ tatsarvad­k sadÃ' iti Órutau svaj¤ÃnamÅÓvaraj¤Ãnaæ ca nÃstÅtyabhidhÃya muktasya tu tadastÅtyucyate /
atastadabhÃva÷ pramÃïaviruddha iti kathaæ nÃni«ya÷ /
na kevalamevamani«yaprakaraïÃdvi«ayabhogÃbhÃvasyÃni«Âatvaæ gamyate kintu vi«ayabhogasyÃpi ÓrutisiddhatvÃccetyÃha- sa iti //

%<so 'Ónute sarvakÃmaæÓca kÃmÃnnÅ kÃmarÆpyatha  /
ityÃdiÓrutayaÓcoktamarthameva vadanti hi  // MAnuv_4,2.85 //>%

NYùYASUDHù:
atha mukteranantaramiti Órutidvayasyopakrame sambaddhayate /
uktamevÃrthaæ muktasya vi«ayabhogasadbhÃvam /
ata eva mÃtrÃbhirasaæsarga iti vyÃkhyÃnamasadeveti /


*12,292*

syÃdetat /
yatra hi dvaitamiva bhavatÅti ivaÓabdena dvaitÃbhÃva÷ pratipÃdyate tatkathaæ dvaitÃbhÃve 'ni«yaprasaÇgÃbhidhÃnametadityata Ãha- asvÃtantryÃditi //


*12,293*

%<asvÃtantryÃdivetyuktaæ na dvaitÃbhÃvata÷ kvacit  // MAnuv_4,2.86ab //>%

NYùYASUDHù:
dvaitasyÃsvÃtantryamabhipretya dvaitamivetyuktam /
natu dvaitÃbhÃvamabhipretya /
kuta÷ /
kvacidabhidhÃnÃdÃvivaÓabdasyÃbhÃvavÃcitÃnukterityartha÷ /
asvÃtantryaæ cÃtra svarÆpamÃtramuktam /

ivaÓabdasyÃbhÃvÃrthatve bÃdhakaæ cÃha- Ãtmaiveti /

%<ÃtmaivÃbhÆditi hyasmÃdaviÓe«aprasaÇgata÷  // MAnuv_4,2.86cd //>%

NYùYASUDHù:
ivaÓabdasyÃbhÃvÃrthatve dvaitamiva bhavatÅtyasya dvaitaæ nÃstÅtyartha÷ syÃt /
yatra tvasya sarvamÃtmaivÃbhÆdityasya tÃvad dvaitÃbhÃvo 'rtha÷ sphuÂa eva /
tatastasmÃdasya viÓe«o na bhavet /
tathà ca dvaitÃbhÃve itara itaraæ paÓyet /
dvaitÃbhÃve kena kaæ paÓyediti vÃkyadvayÃrtha÷ prasajyeta /
tataÓca unmattavÃkyatà ÓruterÃpadyata iti /

nanvivaÓabdasyÃsvÃtantryavÃcitvaæ kuta ityata Ãha- asvÃtantryeti //

%<asvÃtantryopamÃbhedabhede«viva udÅrita÷  /
Óabdatattva iti proktaæ ...  // MAnuv_4,2.87a-c //>%

NYùYASUDHù:
abhedabhedeti pratÅyogidvayopalak«aïam /
ivÃnta ekasminnukte tatpratiyogÅ dvitÅyo 'pi labhyata ityartha÷ /

nanvasmÃkamupamÃyÃmevevaÓabda÷ /
dvaitÃbhÃvastvarthasiddha÷ /
yathà gauriva gavaya ityukte gavayasya gotvÃbhÃvo 'vagamyata iti cet /
tarhi dvaitasad­Óaæ kiæ taditi vÃcyam /
kalpitaæ dvaitamiti cenna /
tasya sattÃbhÃvena bhavatÅtyanupapatte÷ /
bhavanamapi tasya kÃlpanikamiti cet /
evaæ tarhi yadi dvaitadarÓanaæ syÃditi syÃt /
tathà cetara itaraæ paÓyatÅtyetadapi tadeveti na hetuhetumadbhÃvo 'vakalpyata iti /


*12,295*

na pretya saæj¤ÃstÅti vÃkyasya mukto na jÃnÃtÅtyevÃrthamaÇgÅk­tyÃvinÃÓÅtyÃdivÃkyÃnya(pya)nyathà vyÃkurvato bÃdhakamÃha- maitreyÅti //

%<... maitreyyuktottaraæ ca kim  // MAnuv_4,2.87d //>%

NYùYASUDHù:
na pretya saæj¤ÃstÅti vÃkyaæ Órutvà maitreyyoktamatraiva mà bhavÃnityÃdi /
tattÃvannÃh­dayaæ nirdalÃk«epakaraïe 'suj¤atvaprasaÇgÃt /
tata÷ praj¤Ãnaghana ityÃtmano j¤ÃnasvarÆpatvamabhidhÃyedÃnÅæ j¤ÃnÃbhÃvaæ vadatastava vÃkyaæ mohakamityabhiprÃya÷ kalpya÷ /
apuru«ÃrthatvaprasaÇgo và /
yathoktaæ"saæj¤ÃnÃÓo yadi bhavetkiæ muktyà na÷ prayojanam /
mohaæ mÃæ prÃïayÃmÃsa bhavÃnatreti codita÷' iti /
anyathÃvyÃkhyÃne maitreyyuktaæ niruttaraæ prasajyeta /
na hyetairvÃkyai÷ svavacanavyÃghÃta÷ parih­to nÃpi puru«Ãrthatà samarthiteti /


*12,297*

evaæ sÃÇkhayanaiyÃyikÃdyabhimatasya mok«asyÃprÃmÃïikatvamabhidhÃya, yaduktaæ mok«asyÃpuru«ÃrthatvaprasaÇga iti tatprapa¤cayati- sukhÃdÅti //

%<sukhÃdidharmahÃnau tu mukte÷ ki¤ca prayojanam  // MAnuv_4,2.88ab //>%

NYùYASUDHù:
sukhÃdidharmahÃnau muktitvenÃÇgÅk­tÃyÃmiti Óe«a÷ /
tuÓabda÷ svapak«ÃdviÓina«Âi /
parasyÃpÃdyamÃno do«a÷ svamate nÃstÅtyÃÓaya÷ /
mukteriti sambandhamÃtre «a«ÂhÅ /
kimÃk«epe /
caÓabdo 'prÃmÃïikatvena samuccayÃrtha÷ /
prayujyate pravartyate puru«o 'neneti prayojanam /
mukte÷ prayojanaæ kimiti /
muktyarthe puru«aæ pravartayatkimapi nÃstÅtyartha÷ /


*12,298*

dvividhaæ prayojanam /
i«yÃvÃptirani«yaniv­ttiÓca /
tatra yadyapi muktiri«yaprÃptirÆpà na bhavati tathÃpyani«yaniv­ttirÆpà bhavatyeva /
ata÷ puru«eïÃrthyata ityÃÓaÇkate- yadÅti //

%<yadyartho du÷khahÃni÷ syÃd ...  // MAnuv_4,2.88c //>%

NYùYASUDHù:
du÷khahÃnirÆpà mukti÷ puru«asyÃrtho 'rthanÅya÷ syÃditi yadi brÆ«e /
atrocyate /
bhavatyani«yaniv­tti÷ puru«Ãrtha÷ /
muktiÓca samastadu÷khahÃnistathÃpi na puru«Ãrtha÷ kathamityata Ãha- anartha iti //

%<... anartha÷ sukhanÃÓanam  // MAnuv_4,2.88d //>%

NYùYASUDHù:
sukhanÃÓarÆpo 'nartho 'pyasti yata÷ /

idamuktaæ bhavati /
kevalasya du÷khasyÃtyantikÅ niv­ttirbhavati puru«Ãrtha÷, iyaæ tu du÷khavat sukhasyÃpyÃtyantikÅ niv­ttiriti kathaæ puru«Ãthar÷ /
ani«yaniv­ttyÃÓayà prav­ttau i«yaniv­ttibhiyà niv­ttyÃpatte÷ /
du÷khaÓabalasukhahÃnau sukhaÓabaladu÷khopÃdÃnaprÃpteÓca /


*12,299*

yadatroktaæ"yasya du÷khamupÃdeyaæ tasya heyaæ kimucyatÃm /
heyahÅnasya kà mukti÷ kena cÃpyupadiÓyate' iti, tadidamasaÇgatam /
nahi vayaæ du÷khasyopÃdeyatvamupapÃdayÃma÷ /
kintu samavyayaphalatvena vinigamane kÃraïÃbhÃvÃnna prav­ttyupapattiriti brÆma÷ /
yathoktam"asatyÃni durantÃni samavyavaphalÃni ca /
aÓakyÃni ca vastÆni nÃrabheta vicak«aïa÷' iti /
aÇgÅk­tyaiva samavyayaphalatvamuktam /
vastutastu ÃyÃdapi vyayo garÅyÃnityÃha- tayoÓceti //

%<tayoÓca du÷khahÃnÃddhi sukhanÃÓo 'dhiko bhavet  // MAnuv_4,2.89ab //>%

NYùYASUDHù:
sukhadu÷khahÃnayormadhye /
nahi rÃjÃdayo rÃjyÃdyapagame du÷khahÃnena sukhahÃnavyathÃæ samÃdadhati /
tato niv­ttireva mukteriti bhÃva÷ /


*12,301*

yatra nivartamÃnaæ du÷khamalpÅya÷ /
sukhaæ tu mahattatraivametat /
iha tu mahaddu÷khaæ nivartate sukhaæ tvalpÅyastatkathaæ na puru«Ãrthatvam /
"yastu ghanataradu÷kha(timira)nirantarÃtsaæsÃrakÃntÃrÃtsukhakhadyotikÃsu dyotamÃnÃsvapi bibheti, taæ pratyayaæ nirastataskaratayà sugamo mÃrga upa(diÓyata)darÓita÷' iti /
tatrÃha- prÃpyÃpÅti //

%<prÃpyÃpi du÷khaæ sumahat sukhaleÓÃptaye jana÷  /
yatate sukhahÃnau hi ko mok«Ãya yatet pumÃn  // MAnuv_4,2.89c-f //>%

NYùYASUDHù:
yato jÃndhikÃdirjana÷ sumahaddu÷khaæ prÃpyÃpi sukhaleÓÃptaye yatate /
tasmÃdalpasyÃpi sukhasya hÃnau mahato 'pi du÷khasya mok«Ãya ka÷ pumÃnyateta na ko 'pi /
abhyupagamavÃdaÓcÃyam /
nahi sÃæsÃrikasukhasya du÷khÃpek«ayÃlpatvaæ pramitam /
kasmiæÓcana janmanyayaæ (daridro)(durbhago) du÷khito bhavati kasmiæÓcitsÃrvabhauma÷ kadÃcinnarakamanubhavati kadÃcitsvargam /
yà ca mok«aÓÃstre«u sÃæsÃrikasukhanindà sà nirastasamastadu÷khaæ mok«agataæ paramÃnandamapek«yÃlpatvÃbhiprÃyeïeti /


*12,303*

mahÃdu÷khahÃnÃdalpaæ sukhaæ garÅya ityetatprakÃrÃntareïopapÃdayati- alpÃcceti //

%<alpÃcca sukhÃnÃÓÃddhi bibhetyatitarÃæ jana÷  /
mahacca du÷khamÃpnoti sukhanÃÓaniv­ttaye  // MAnuv_4,2.90 //>%

NYùYASUDHù:
(hÃnasyÃ)nÃÓasyÃlpatvaæ pratiyogyalpatvanimittam /
alpasyÃpi sukhasya (hÃnÃdi)nÃÓÃditi yÃvat /
sukhanÃÓaniv­ttaya iti /
prasaktasya sukhanÃÓahetorniv­ttaya ityartha÷ /
udÃharaïÃni tu loke spa«ÂÃnyeva kathaæ tarhi madhuvi«asamp­ktÃnna(bhojana)parityÃga iti cet /
bahutarasukhahÃniprÃpteriti brÆma÷ /
anyathà pareïÃpi vyavasthÃyÃ÷ katarvyatvÃt /


*12,304*

syÃdetat /
dvividhÃ÷ puru«Ã÷ rÃgiïo vÅtarÃgÃÓca /
tatra rÃgiïa÷ sukhÃrthaæ du÷khamapyanubhavanti /
te hi madhuvi«asamp­ktamapyannaæ madhutayÃ'pÃtaramaïÅyaæ vi«a(vi«aægÃ)saæyogÃttu mÃrayatu mà và mÅmaradupa(bhuæjmahe)yuæk«mahe tÃvadÃpÃtasukhaæ ko hi hastagataæ pÃdagataæ karotÅti vicintyopabhu¤jate /
vÅtarÃgÃstvÃ(yati)pattimÃlocayanta÷ svagarmapi kupitabhogiphaïamaï¬alacchÃyÃpratimamityapajahatÅtyata Ãha- naceti //

%<na ca rÃganimittaæ tad ...  // MAnuv_4,2.91a //>%

NYùYASUDHù:
yadetaduktaæ, prÃpyÃpÅtyÃdi tadrÃganimittam /
mumuk«avastu vÅtarÃgÃ÷ tasmÃtsukhamanÃd­tya du÷khadhvaæsÃyaiva yatanta iti, tacca netyartha÷ /
kuta ityata Ãha- vÅteti //

%<... vÅtarÃgà api sphuÂam  /
nÃradÃdyÃ÷ sukhÃrthÃya sahante du÷khama¤jasà  // MAnuv_4,2.91b-d //>%

NYùYASUDHù:
sphuÂamiti nÃradÃdÅnÃæ vÅtarÃgatvaæ ÓrutyÃdiprasiddhamityartha÷ /
a¤jaseti ÓravaïÃdalpÃya sukharÆpÃrthÃyeti yojyam /
yasmÃditi vak«yamÃïamihÃpi sambaddhayate /
etatkuta ityata Ãha- yuddhÃdÅti //


*12,305*

%<yuddhÃdidarÓanaæ yasmÃt sudu÷khenÃpi kuvarte  // MAnuv_4,2.91ef //>%

NYùYASUDHù:
sukhÃrthÃyeti vartate /
nÃradÃdyà iti ca /
Ãdipadena dÆragamanÃdisÃdhyaæ svayaævaradarÓanaæ ca g­hyate /
etadapi kuta ityata Ãha- yadeti //

%<yadendravairocanayorbrahmÃstrÃbhyÃæ sutÃpitÃ÷  /
api naivÃjahuryuddharasÃt te nÃradÃdaya÷  /
iti skÃndavacas ...  // MAnuv_4,2.92a-e //>%

NYùYASUDHù:
naivÃjarhuryuddhadarÓanaæ yuddharasÃdyuddhadarÓananimittÃtsukhÃtkÃraïÃt /
yadÃÓabdasya pÆrvatrottaratra và sambandha÷ /
yasmÃditi atrÃpi sambaddhayate /


*12,306*

idamatrÃkÆtam /
atra rÃgaÓabdena kiæ sukhecchÃbhipretà /
uta lak«aïayà aviveka÷ /
Ãdye satyametat /
kintu mumuk«avo 'pi rÃgiïa eva /
rÃgiïÃæ kathaæ muktiriti cet dve«iïÃmapi katham /
du÷khadve«Ãddhi te du÷khaæ jahati /
asthÃne dve«o bandhaka itrata cet /
rÃgo 'pi tatheti samÃnam /
ki¤ca du÷khocchede rÃga÷ pareïÃpi svÅkÃrya÷ /
na du÷khadve«o 'sau kintu nirveda eveti cet /
tarhi na sukharÃgo 'sau api tu Óraddhaiveti vadÃma÷ /
dvitÅye tu nÃradÃdayo nidarÓanam /
te 'pi tadÃvivekina iti cet /
kathametadvij¤Ãtaæ laukikavaidi(kalo)kottarapraj¤eneti /


*12,307*

naca rÃgetyÃdinoktamupasaæharati- tasmÃditi //

%<... tasmÃt sukhÃbhÃvasya ko yatet  // MAnuv_4,2.92ef //>%

NYùYASUDHù:
vÅtarÃgo 'pÅti Óe«a÷ /


*12,308*

evaæ paranirÆpite mok«e du÷khÃbhÃvamabhyupetya tatra prav­ttyabhÃvaprasaÇgo 'bhihita÷ /
idÃnÅæ tu du÷khÃbhÃvo 'pi nopapadyata ityÃha- vimata iti //

%<vimato du÷khayug yasmÃccetana÷ san sukhojkhita÷  /
pratipanno yathetyeva cÃnumà kena vÃryate  // MAnuv_4,2.93 //>%

NYùYASUDHù:
muktatvena parÃbhyupagato 'tra pak«a÷ /
du÷khayugityÃpÃdyam /
yasmÃccetana÷ santsukhojkhita ityÃpÃdakam /
ghaÂÃdau vyabhicÃranirÃsÃya cetana÷ sannityuktam /
atra cetana ityÃtmatvopalak«aïamiti nÃpÃdakasiddhi÷ /
svargavÃsi«vanaikÃntyaparihÃrÃya sukhojkhita iti /
ÅÓvarasyÃpi sukhasÃdhanÃnna tatra vyabhicÃra÷ /
pratipanno nÃrakÅ yathà /
evaÓabda÷ pratij¤ayà sambaddhayate /
na ceyaæ sÃdhanÃnumà yena bÃdhÃdikasyÃvasara÷ kintu prasaÇgÃnumaiva /
tadidamÃha ityanumà kena vÃryata iti /
yadi mukta÷ sukhÅ na syÃttadÃnÃtmà và du÷khÅ và syÃt sammatavadityÃdayo 'pi atiprasaÇgà dra«ÂavyÃ÷ /


*12,311*

yaduktaæ prÃk Órutayo yata iti tadidÃnÅæ prapa¤cayati- sarveti //

%<sarvaÓrutipurÃïe«u sukhabhÃvoktitastathà  /
muktau na grÃhyamevaitat sukhÃbhÃvamataæ budhai÷  // MAnuv_4,2.94 //>%

NYùYASUDHù:
tathÃÓabda÷ samuccaye /
tÃni ÓrutyÃdÅnyudÃharati- sa iti //

%<so 'nÃnandÃd vimukta÷ sannÃnandÅ bhavati sphuÂam  /
nirguïe brahmaïi mayi dhÃrayan viÓadaæ mana÷  /
paramÃnandamÃpnoti yatra kÃmo 'vasÅyate  // MAnuv_4,2.95 //
na vi«ïusad­Óaæ daivaæ na mok«asad­Óaæ sukham  /
na vedasad­Óaæ vÃkyaæ na varïo 'kÃrasammita÷  // MAnuv_4,2.96 //
yatrÃnandÃÓca modÃÓca muda÷ pramuda Ãsate  /
kÃmasya yatrÃptÃ÷ kÃmÃstatra mÃmam­taæ k­dhi  // MAnuv_4,2.97 //>%

NYùYASUDHù:
anena"so 'nÃnandÃdvimukta÷ ÃnandÅbhavati' iti ÓrutimupÃdatte /
Ãnandasya svabhÃvasiddhatvÃdbhavatÅti kathamityata÷ sphuÂamityuktam /
anÃnandÃt du÷khÃt /
nirguïa iti bhÃgavate bhagavadvÃkyam /
yatra paramÃnande prÃpte kÃ(mast­«ïÃva)ma÷ sp­hÃvasÅyate /
avasÃnaæ gacchati /

na vi«ïusad­Óamityetadapi purÃïavÃkyam /
yatra loke /
ÃnandÃdiÓabdÃ÷ sukhaviÓe«ÃïÃæ vÃcakÃ÷ /
kÃmasya kÃmÃ÷ icchÃyà vi«ayÃ÷ /
ÃptÃ÷ paryÃptÃ÷ /
k­dhi kurviti vÃyuæ prati prÃrthanam /
ÓruÓ­ïup­k­v­bhya÷ chandasi /
Órutyormadhye purÃïapaÂhanaæ tasya ÓrutikalpatvapradarÓanÃrtham /

udÃh­tÃnÃæ ÓrutyÃdÅnÃæ phalamupasaæharati- iti ÓrutÅti //

%<iti ÓrutipurÃïÃni tatratatra vadanti hi  /
ato mok«e sukhÃbhÃva iti yatki¤cideva hi  // MAnuv_4,2.98 //>%

NYùYASUDHù:
tatratatra pradeÓe vadanti muktasya sukham /
Ãdyo hiÓabdo yasmÃdityarthe /
dvitÅya÷ prasiddhau /
yatki¤cideva phalgvityartha÷ /


*12,313*

yacca sÃÇkhayÃdibhiruktaæ sukhÃbhÃvopapÃdanÃya ÓarÅrÃhitarÃhityaæ muktasya, tatsvarÆpasukhasyoktatvÃdvaiyarthyenÃpÃstam /
asiddhaæ ca tadityÃÓayenÃha- Óira iti //

%<Óira÷karÃdyabhÃvaÓca na muktasya bhavet kvacit  // MAnuv_4,2.99ab //>%

NYùYASUDHù:
na kevalaæ sukhÃdyabhÃva iti caÓabda÷ /
jÅvanmuktau Óira÷karÃdibhÃvo na paramamuktÃvityata÷ kvacidityuktam /
kuta ityata Ãha- ÓrutayaÓceti /

%<ÓrutayaÓca purÃïÃni mÃnamatra bahÆni ca  // MAnuv_4,2.99cd //>%

NYùYASUDHù:
Óira÷karÃdyabhÃvo netyupasthÃpitaæ ÓiraÃdibhÃvaæ atreti parÃm­Óati /
antyaÓco yasmÃdityarthe /
santÅti Óe«a÷ /
aÓarÅratvÃdergatiÓcokteti ca cÃrtha÷ /


*12,315*

tatra tÃvatsphuÂÃrthatvÃtpurÃïamÃdÃvudÃharati na vartata iti /

%<na vartate yatra rajastamastayo÷ sattvaæ ca miÓraæ na ca kÃlavikrama÷  /
na yatra mÃyà kimutÃpare hareranuvratà yatra surÃsurÃrcitÃ÷  // MAnuv_4,2.100 //
ÓyÃmÃvadÃtÃ÷ ÓatapatralocanÃ÷ piÓaÇgavastrÃ÷ suruca÷ supeÓasa÷  /
sarve caturbÃhava unmi«anmaïipravekani«kÃbharaïÃ÷ suvarcasa÷  // MAnuv_4,2.101 //
pravÃÊavai¬Æryam­ïÃÊavarcasÃæ parisphuratkuï¬alamaulimÃlinÃm  /
bhrÃji«ïubhirya÷ parito virÃjate lasadvimÃnÃvalibhirmahÃtmanÃm  // MAnuv_4,2.102 //
vidyotamÃnapramadottamÃbhi÷ savidyudabhrÃvalibhiryathà nabha÷  /
ÓrÅryatra rÆpiïyurugÃyapÃdayo÷ karoti mÃnaæ bahudhà vibhÆtibhi÷  // MAnuv_4,2.103 //
­cÃæ tva÷ po«amÃste pupu«vÃn gÃyatraæ tvo gÃyati ÓakvarÅ«u  /
brahmà tvo vadati jÃtavidyÃæ yaj¤asya mÃtraæ vimibhÅta u tva÷  // MAnuv_4,2.104 //>%

NYùYASUDHù:
yatra loke /
sattvaÓabdo 'nekÃrtha÷ /
kvacitprak­tipariïÃmaviÓe«asya vÃcaka÷ /
kvacit sÃdhutvasya /
tatra sattvaæ ca na vidyata ityukte na j¤Ãyate kasya prati«edha iti /
atastayo rajastamasorbhiÓraæ sahacaritamityuktam /
raja ÃdiprakaraïÃjj¤Ãsyata iti cet /
ÓrutyabhÃve prakaraïÃdyanve«aïÃt /

*12,316*

raja÷prabh­tÅnÃmav­ttirnÃma bandhakatayà vyÃpÃrÃbhÃva÷ /
kÃlavikrama÷ kÃlasÃmarthyak­(tà bhÃvÃvikÃrÃ)to bhÃvavikÃra÷ /
mÃyà prak­ti÷ /
apare mahadÃdayo na vartanta iti kimuta vaktavyam /
hareranuvratà yatra vartante /
asurÃ÷ sÃdhava÷ santi /
avadÃtà nimarlÃ÷ /
supeÓasa÷ surÆpÃ÷ /
unmi«anmaïipravekani«kÃbharaïÃ÷ raÓmimadratnapravarahÃrÃbharaïÃ÷ /
ruk prabhà /
varco balam /
hareranuvratà ityanena sambandha÷ /
yo loka evaævidhÃnÃæ mahÃtmanÃæ lasadvimÃnÃvalibhi÷ parito virÃjate /
kecitpravÃlavarcasa ityÃdi /
parisphuratkuï¬alamaulayaÓca te mÃlinaÓceti vigraha÷ /
yadvà parisphurantyaÓca tÃ÷ kuï¬alamaulimÃlÃÓceti karmadhÃrayaæ vidhÃya paÓcÃdinirutpÃdya÷ /
vidyotamÃnÃ÷ pramadottamÃ÷ yÃsu vimÃnÃvali«u tÃstathoktastÃbhi÷ /
yadvà vidyotamÃnÃbhi÷ pramadottamÃbhirbhrÃji«ïubhiriti vyadhikaraïatvena yojanà /
pramadottamÃ÷ vidyuta÷ /
vimÃnÃvalaya÷ abhrÃvalaya÷ rÆpiïÅ pratyak«Ã /
mÃnaæ pÆjà /
bahudhà sthitÃbhi÷ vibhÆtibhi÷ svamÆrtibhi÷ /
evaæbhÆtaæ lokaæ sandarÓayÃmÃseti pÆrveïÃnvaya÷ /

%<kÃmÃnnarÆpÅ carati ...  // MAnuv_4,2.105a //>%

NYùYASUDHù:
kÃmÃnnarÆpÅ caratÅtyanena"kÃmarÆpyanusa¤caran' iti ÓrutimupÃdatte /

udÃh­tavÃkyÃnÃæ phalamÃha- itipÆrveti /

%<... itipÆrvaÓrutyà purÃïoktibhirapyado«a÷  /
deha÷ svarÆpÃtmaka eva te«Ãæ muktiæ gatÃnÃmapi ceyate hi  // MAnuv_4,2.105a-d //>%

NYùYASUDHù:
itye«Ã pÆrvà yasyÃ÷ sà tathoktà /
dehitve du÷khÃdiprasaktyà muktatvavyÃghÃta ityata uktam- ado«a iti //
do«ahetu÷ kathamityata uktam- svarÆpÃtmaka eveti //
jÅvasvarÆpamevÃtmà svarÆpaæ yasyÃsau tathokta÷ /
kiæ jÅvanmuktÃnÃmityata uktaæ te«Ãmapi ca muktiæ gatÃnÃmiti /
purÃïavÃkye hi ÓyÃmÃvadÃtà ityÃdinà deha÷ pratÅyate /
na vartata ityatra ca prak­tyÃdyabhÃvoktyà paramamuktitvaæ, dehasya ca svarÆpatvaæ, tata evÃdo«atvam /
ÓrutÃv­guccÃraïÃdinà dehitvam /


*12,322*

atra anumÃnamapyÃha- Óira iti //

%<Óira÷karÃdyairapi muktibhÃjo yuktà yataste puru«Ã idÃnÅm  /
yathetipÆrvà anumÃÓca jÅvasvarÆpamaÇgÃdiyugÃpayanti  // MAnuv_4,2.106 //>%

NYùYASUDHù:
yataste puru«Ã ityÃtmatvÃdityartha÷ /
idÃnÅæ yatheti /
asmÃdÃdivadityartha÷ /
ÅÓvarÃdÅnÃæ pak«atulyatvÃnna do«a÷ /
pÆrvagrahaïena, muktirdehini«Âhà jÅvÃvasthÃtvÃt saæsÃravadityasya grahaïam /
jÅvasvarÆpaæ muktajÅvasvarÆpam /
aÇgaæ ÓarÅram /
ÃdipadenendriyÃïi /
ÃvayantÅti karaïe kart­tvopacÃra÷ /
ÃpayantÅti kvacitpÃÂha÷ /


*12,323*

evaæ sÃÇkhayÃdimatamapÃk­tyedÃnÅæ ye prÃg bhinnasya bhinnÃbhinnasya và jÅvasya muktau parabrahmaïÃtyantaikyaæ bhavatÅti manyante te«Ãæ matamapÃkaroti- neti //

%<na brahmarÆpatvamamu«ya dehino muktÃvapi syÃt pramayà katha¤cit  // MAnuv_4,2.107ab //>%

NYùYASUDHù:
katha¤citpramayeti kenÃpi pramÃïenetyartha÷ /
ÓrutÅnÃæ prÃganyathà vyÃkhyÃtatvÃt /
yadvà katha¤cit kenÃpi sÃdhanena na syÃt kuta÷ /
pramayà muktÃvapi bhede pramÃïasadbhÃvÃdityartha÷ /
tatpramÃïaæ paÂhati- sa iti //

%<sa brahmaïà sahito 'Óe«abhogÃn bhuÇkte tathopetya sukhÃrïavaæ tam  // MAnuv_4,2.107cd //
yattat paraæ jyotirupetya jÅvo nijasvarapÆtvamavÃpya kÃmÃn  /
bhuÇkte sa daivaæ puru«ottamo 'ja Ãtmeti cokto guïapÆrtiheto÷  // MAnuv_4,2.108 //
setu÷ sa devo 'khilamuktibhÃgÃmutÃm­tasye«ya iheÓità yat  // MAnuv_4,2.109ab //>%


*12,323f.*

NYùYASUDHù:
anena"so 'Ónute sarvÃnkÃmÃnsaha brahmaïà vipaÓcitÃ' iti ÓrutimupÃdatte /
tathÃÓabda÷ Órutisamuccaye /
upetyetyanena

"etamÃnandamayamÃtmÃnamupasaÇkramya' iti /
upetya tathÃÓe«abhogÃnbhuÇkta iti và /
yattadityanena"paraæ jyotirupasampadya svena rÆpeïÃbhini«padyate sa uttama÷ puru«a÷ sa tatra paryeti jak«ankrŬanramamÃïa÷, paraæ jyotirupasampadya svena rÆpeïÃbhini«padyata e«a ÃtmÃ' iti Órutidvayam /
ya÷ paraæ jyotirupasampadyate sa evottamapuru«a Ãtmeti cÃnyathÃpratÅtirarthata÷ ÓrutÅ paÂhataiva nirÃk­tà /
parÃkrÃntaæ cÃtra sÆtrak­taiva"anyÃrthaÓca parÃmarÓa÷' iti /
guïapÆrtiheto÷ iti ÃtmaÓabdavyÃkhyÃnaæ puru«ottamatvasya copapÃdakam /
seturityanena"am­tasyai«a setu÷' iti /
utetyanena"utÃm­tatvasyeÓÃno yadannenÃtirohati' iti /
utetyanena"utÃm­tatvasyeÓÃno yadannenÃtirohati' iti /


*12,324*

udÃh­tavÃkyaphalaæ darÓayati- ityÃdÅti //

%<ityÃdivÃkyairbhagavadvaÓa÷ san bhuÇkte'khilÃn muktigato 'pi bhogÃn  // MAnuv_4,2.109cd //>%

NYùYASUDHù:
iti j¤Ãyata iti Óe«a÷ /
bhagavadvaÓa ityupalak«aïam /
tatsamÅpaæ prÃpta ityapi grÃhyam /
advaitino bhogaæ na manyanta ityata÷ so 'pyatra varïita÷ /


*12,327*

atrÃnumÃnamapyÃha- kÃlo 'pÅti //

%<kÃlo 'pyasau naikyayuta÷ pareïa jÅvasya kÃlo yata e«a yadvat  /
ityÃdikà apyanumÃ÷ pramÃïaæ muktau ca jÅvasya paratvarodhe  // MAnuv_4,2.110 //>%

NYùYASUDHù:
asau mok«asambandhyapi, jÅvasya pareïa yadaikyaæ tadyuto na bhavatÅtyartha÷ /
kÃlo yata÷ kÃlatvÃt /
e«a yadvatsaæsÃrakÃlavat /
anumà api /
muktÃvapi jÅvasya parabrahmatvanivÃraïe pramÃïamasti, kiæ tat anumà iti yojanà /
ye prÃgatyantabhinnasya muktÃvaikyaæ vadanti /
te«Ãmaikyamiti paratvamiti ca yathÃÓrutaæ vyÃkhyeyam /
ye tu prÃgbhedÃbhedÃvupetya muktÃvatyantÃbhedamÃhustÃnpratyaikyÃdiÓabdo 'tyantÃbhedaparo vyÃkhyeya÷ /
tathÃca na d­«ÂÃntado«a÷ /
jÅvaÓabdaÓca ni«k­«Âavyaktivi«ayo varïanÅya÷ /
anyathà punard­«ÂÃntado«Ãpatteriti /

svakÅyamÃdipadaæ vyÃkurvannanumÃnÃntaramÃha- kathaæ ceti //

%<kathaæ ca ya÷ pÆrvamasau na paÓcÃd bhavet sa evetyapi yuktimeti  // MAnuv_4,2.111ab //>%

NYùYASUDHù:
yo jÅva÷ pÆrvaæ saæsÃre 'sau paramÃtmà na bhavati, asau paÓcÃnmuktau sa paramÃtmaiva bhavedityetatkathaæ yuktimeti /
anupapannamityartha÷ /
atrÃpi pÆrvavanmatabhedena vyÃkhyÃnaæ kartavyam /
ata eva sa evetyavadhÃraïam /
prayogastu prÃgeva darÓita÷ /
apiÓabdo 'numÃnasamuccaye /
asya vyaptimupapÃdayati- yata iti //

%<yato na d­«Âaæ yadabhÆnna pÆrvaæ paÓcÃt tadÃseti kutaÓca ki¤cit  // MAnuv_4,2.111cd //>%

NYùYASUDHù:
yata÷ kÃraïÃt yatki¤cidghaÂÃdikaæ vastu pÆrvaæ yadghaÂÃdikaæ nÃbhÆt /
yena satà vastvantareïaikÅbhÆtaæ na bhavatÅti yÃvat /
tat paÓcÃtkutaÓcitkÃraïÃttadÃsa tenaikyamÃpannamityetanna d­«Âam /
naca d­Óyate nÃpi drak«yate /
tasmÃditi pÆrveïa sambandha÷ /
etenÃdadhibhÆtasya k«Årasya paÓcÃddadhibhÃvadarÓanÃdvayabhicÃra ityasaÇgatam /


*12,332*

evaæ bhÃskarÃdimatamapÃk­tya ye yÃdavaprakÃÓÃdaya÷ svabhÃvata eva paramÃtmanà bhinnÃbhinno jÅvastasya saæsÃre bheda eva vyakto 'bhedastvavidyÃsidanÃ'v­to vartate, muktau tu dvÃvapi vyaktau bhavata÷, ityÃcak«ate te«Ãæ matamadhunà nirÃkaroti- naceti //

%<nacaiva muktau tu hare÷ p­thaktavamaikyaæ tathà syÃditi yuktimeti  // MAnuv_4,2.112ab //>%

NYùYASUDHù:
tathÃÓabda÷ samuccaye /
iti ca mataæ yuktiæ naivaitÅti sambandha÷ /
kuta÷ /
udÃh­tavacanÃnÃæ

bhedaj¤ÃpakatvenÃsmanmatÃvirodhitvÃt /
anumÃnasya cÃdyasyÃsmÃnpratyasiddhavyÃptikatvÃt dvitÅyasya cÃtadbhÆtasya tadbhÃvanirÃsaheto÷ siddhasÃdhanatvÃdityato 'numÃnÃntaramÃha- yata iti //


*12,333*

%<yato na kutrÃpi bhidÃbhidà ca d­«Âà citaÓcetanayà kutaÓcit  // MAnuv_4,2.112cd //>%

NYùYASUDHù:
yata÷ kÃraïÃccitaÓcetanayà cetanasya cetanena bhidÃbhidà ca kutrÃpi deÓe kutaÓcitpramÃïÃnna d­«Âetyanena jÅveÓvarau na bhinnÃbhinnau cetanatvÃt devadattayaj¤adattavat /
ÅÓvaro jÅvena bhinnÃbhinno na bhavati cetanatvÃdyaj¤adattavadityÃdyanumÃnaæ sÆcitam /


*12,334*

mok«avÃdÃrthamupasaæharati- itthamiti //


*12,335*

%<itthaæ matÃni bhramajÃni ...  // MAnuv_4,2.113a //>%

NYùYASUDHù:
itthamuktaprakÃreïa jainÃdimatÃni bhramajÃni /
upalak«aïametat /
kÃnicidvipralambhajÃni ityapi j¤eyam /
tasmÃddheyÃnÅti Óe«a÷ /
nanu vaktÌïÃæ kvacidbhrama÷ sambhavatyeva /
ko do«a ityata Ãha- yasmÃditi //

%<... yasmÃnmok«aæ samuddeÓyamapi bhrameïa  /
vidurna samyag ...  // MAnuv_4,2.113a-c //>%

NYùYASUDHù:
matÃnÃæ praïetÃra iti Óe«a÷ /
aprÃkaraïikaæ prasaktÃnuprasaktyÃgatamarthaæ katha¤cidanyathà jÃnanto 'pi nÃtÅva nindyà bhavanti /
ete tu pradhÃnoddeÓyamapi mok«aæ samyaÇ na vidu÷ /
kintu bhramena vaiparÅtyena vidu÷ /
tasmÃttatpraïÅtÃni matÃni bhramajÃnÅti sambandha÷ /

nacÃtisÆk«maprameye aj¤ÃnaviparyayÃvete«Ãæ, kintu gopÃlÃvipÃlapramukhai÷ pÃmarairapi suvidita ityÃÓayenÃha- yadapÅti //

%<... yadapÅha laukikÃ÷ sukhaæ mama syÃcca sadeti jÃnate  // MAnuv_4,2.113cd //>%

NYùYASUDHù:
yadyasmÃdiha prÃïi«u laukikà vaidikabuddhirahità api, me sadà sukhaæ syÃditi svoddeÓyaæ jÃnate hi /
natu vayameva na mÆyÃsmetyÃdi /
atastebhyo 'pyete mandà iti /
tadanena prabandhena pÃdapratipÃdyaæ saÇgatikathanaæ ca samarthitam /

//  iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ anyathÃmok«asvarÆpanirÃkaraïam //


___________________________________________________________________________


*12,336*


[======= JNys_4,2.II(?): anekalayÃdhikaraïa =======]



//  atha ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ anekalayÃdhikaraïam //


idÃnÅmetatpÃdÃdhikaraïe«u pÆrvapak«asiddhÃntayuktÅrvivak«u÷ prasaÇgÃtsiæhÃvalokanena pÆrvapÃdadvayayuktikathanapÆrvakamasminpÃde cÃha- audÃyarmiti //

%<audÃryamuccÃvacaÓaktirÃtmasvarapÆdÃr¬hyaæ ca nijasvabhÃva÷  /
svÃtantryamÃpÆrïaviÓe«ayogyatà virodhahÃniÓca caturthapÃde  // MAnuv_4,2.114 //>%

NYùYASUDHù:
caturthapÃde t­tÅyÃdhyÃyasya /
pÆrvapak«ayuktaya iti Óe«a÷ /

%<vyavasthitistvaviÓe«a÷ sthitiÓca ni«edhasÃmÃnyavidhikriyÃïÃm  /
vibhaktatà cÃtvarayaiva siddhirvipak«asamprÃptiviruddhahetava÷  // MAnuv_4,2.115 //>%

NYùYASUDHù:
vipak«asamprÃptik­tÃæ nirodhÃ÷ /
pÆrvapak«asamprÃptiæ kurvantÅnÃæ yuktÅnÃæ nivÃrakà hetava÷ /
vipak«asamprÃptiviruddhahetava iti kvacitpÃÂha÷ /
tatra samprÃptiÓabda÷ karaïasÃdhana÷ /


*12,337*

%<suÓakyatà ÓaÓvadatiprasiddhivivekavinyÃsavicÃrasa¤j¤Ã÷  /
nÃnÃprav­tti÷ k­tak­tyatà ca vipak«atarkÃ÷ samatÅtapÃde  // MAnuv_4,2.116 //>%

NYùYASUDHù:
samatÅtapÃde nirantarÃtÅtapÃde /

%<mahÃphalatvaæ praviviktatà ca sandhigraha÷ sÃdhanamÃptak­tyam  /
viÓe«akÃryaæ k­tisaæsthitiÓca suyuktayo nirïayagÃ÷ svapak«e  // MAnuv_4,2.117 //>%

NYùYASUDHù:
svapak«e siddhÃntavi«aye /
nirïayagà nirïayahetava÷ suyuktaya÷ /

%<vyÃmiÓratà kÃryakaratvamarthakÊpti÷ sudÃr¬hyaæ paratantratà ca  /
samÃnadharma÷ k­taÓe«atà ca lokopamà pÆrvamatÃnusÃrÃ÷  // MAnuv_4,2.118 //>%

NYùYASUDHù:
pÆrvamatÃnusÃrà yuktayo asminpÃde 'nusriyanta etÃbhirityanusÃrÃ÷ /

%<viÓe«asÃmyaÓrutirìhyatà ca samÃnalopo mahimà viÓe«a÷  /
k­tÃrthatà ÓaÓvadanuprav­tti÷ siddhÃntanirïÅtiviÓi«Âahetava÷  // MAnuv_4,2.119 //>%

NYùYASUDHù:
siddhÃntanirïÅterviÓi«yahetava÷ /


*12,339*

// oæ naikasmindarÓayato hi oæ //
atrÃgnau sarve devà vilÅyante /
bhÆte«u devà vilÅyante iti Órutidvayavipratipattyà kimagnÃvekasminsarve devà vilÅyante, uta pa¤casvapi bhÆte«viti saæÓaye 'gnÃvekasminneva sarve«Ãæ devÃnÃæ laya÷ /
agniÓruterniravakÃÓatvÃt /
bhÆtaÓrutestu sÃvakÃÓatvÃt /
ekasminnagnau sarve«Ãæ ca laye 'gneÓca vÃyau vÃyorÃkÃÓe sati bhÆte«viti bahuvacanopapatteriti prÃpte siddhÃntitam /
naikasminnagnau sarve«Ãæ devÃnÃæ laya÷ /
kintu pa¤casvapi bhÆte«u /
kuta÷ /
"p­thivyÃm­bhavo vilÅyante, varuïe 'Óvinau, agnÃvagnayo, vÃyÃvindra÷, soma Ãdityo b­haspatirityÃkÃÓa eva sÃdhyà vilÅyante' (m­tyava÷)"­bhava÷ p­thivyÃæ, varuïa Ãpa÷, agnayastejasi, maruto mÃrute, ÃkÃÓe vinÃyakà vilÅyante' iti ÓrutÅ yathÃyogaæ pa¤casvapi bhÆte«u devÃnÃæ layaæ darÓayato hÅti /

atra vÃyÃvindra iti vÃyuÓabdo bhÆtavÃyorapradhÃnasya vÃcako vivak«ita iti pratÅyate /
p­thivyÃdisaÇkÅrtanena bhÆta(prakara)kÃraïÃt /
sÆtrak­tà ca sarve«u bhÆte«u devÃnÃæ laya ityatrÃrthe g­hÅte 'yaæ Óruti÷ /
bhÆte«u tacchaterityupakramÃt /
tato 'pyapradhÃno vÃyuriti pratÅtinivÃraïÃya Ãha- pradhÃneti //

#<naikasmin darÓayato hi  | BBs_4,2.6 |>#

%<pradhÃnavÃyustviha vÃyunÃmà bhÆte«vitiproktagato 'pi yuktayà  // MAnuv_4,2.120ab //>%

NYùYASUDHù:
tuÓabdo 'vadhÃraïe /
iha Órutau bhÆte«viti proktagato 'pÅti ÓaÇkÃbÅjÃnuvÃda÷ /
bhÆte«u layaæ vak«yÃmÅtyÃÓayena Órutyà proktaæ yatp­thivyÃdikaæ tadgato 'pÅti /
yadvà bhÆte«u devÃnÃæ laya ityatrÃrthe proktaæ sÆtrak­tà g­hÅtaæ

ÓrutivÃkyaæ tadgato 'pÅti /
kuta÷ /
yuktyà uttamÃnÃmindrÃdÅnÃmadhame bhÆtavÃyau layÃnupapatterityartha÷ /
pradhÃnavÃyÃvapi kathamindrÃdÅnÃæ layopapattirityata Ãha- yasmÃditi //

%<yasmÃcchrutau pavate ceti bhÆri prokto ...  // MAnuv_4,2.120c //>%

NYùYASUDHù:
yasmÃtkÃraïÃt"sà và e«Ã devatÃnÃdiryo 'yaæ pavate' iti Órutau caÓabdÃdanyÃsvapi Óruti«u pradhÃnavÃyu÷ bhÆritvena sakalajÅvottamatvena prokta÷, tasmÃt tasminnindrÃdÅnÃæ pralayopapatte÷, pradhÃnavÃyustviha vÃyunÃmeti sambandha÷ /
yadvÃ"e«a vai brahma yo 'yaæ pavate tametÃ÷ pa¤ca devatÃ÷ parimriyante vidyudv­«ÂiÓcandramà Ãdityo 'gni÷' iti Órutiratra vivak«ità /
tatra bhÆrispa«Âaæ sÆryÃdÅnÃæ saæhartà prokta iti /
evaæ tarhi bhÆtaprakaraïabÃdha÷ syÃdityata Ãha- yata iti //

%<... yato bhÆtamÃnÅ ca so 'pi  // MAnuv_4,2.120d //>%

NYùYASUDHù:
na kevalamapradhÃnavÃyu÷ kintu sa pradhÃnavÃyurapi bhÆtamÃnitvÃdbhÆtanÃmà ceti cÃrtha÷ /
ata÷ prakaraïavirodhÃbhÃvÃtpradhÃnavÃyureveha vÃyunÃmeti /

uktameva prapa¤cayati- mahÃmÃnÅti //

%<mahÃmÃnÅ tvalpamÃnÅ ca yasmÃt tacchabdenÃpyucyate tena so 'pi  // MAnuv_4,2.120ef //>%

NYùYASUDHù:
mahÃæÓcÃsau mÃnÅ ceti mahÃmÃnÅ sarvÃbhimÃnÅti yÃvat /
yathà samastarë«ÃdhipatÅ rÃjà tadantargatasya grÃma(ka)syÃdhipatirbhavatyevaæ sarvÃbhimÃnÅ pradhÃnavÃyuralpasya vÃyorbhÆtasyÃbhimÃnÅ bhavedeva /
tacchabdena bhÆtaÓabdena /
na kevalaæ vÃyuÓabdenetyaperartha÷ /

//  iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ anekalayÃdhikaraïam //


___________________________________________________________________________


*12,341*


[======= JNys_4,2.III(?): parÃlayÃdhikaraïa =======]


//  atha ÓrÅmannyÃsudhÃyÃæ paralayÃdhikaraïam //

//  oæ tÃni pare tathà hyÃha oæ //
itisÆtram /
asyÃrtha÷ /
tÃni bhÆtÃbhimÃnip­bh­tÅni daivÃni pare paramÃtmani lÅyante tathà hyÃha Órutiriti /
atra sarve«Ãæ devÃnÃæ paramÃtmani sÃk«Ãllaya÷ pratÅyate /
tatparihÃrÃya bhëyaæ"prÃïadvÃreïa' iti /
tatrÃpi prÃïe sarve«Ãæ sÃk«Ãllaya÷ pratÅyate /
ato vispa«Âaæ vyÃca«Âe- tasminniti //


*12,342*

#<tÃni pare tathà hy Ãha  | BBs_4,2.15 |>#

%<tasmin layaæ yÃnti bhÆtÃnyaÓe«akramÃvirodhena sa eva vi«ïau  // MAnuv_4,2.121ab //>%

NYùYASUDHù:
aÓe«akramavirodhena ÓrutyÃdyuktaæ sarvaæ kramamanus­tya /
bhÆtÃni bhÆtÃdÅni daivÃni tasmiænpradhÃnavÃyau layaæ yÃnti /
sa eva vi«ïau layaæ yÃti /
yaÓca yÃvadindra iti ÓrutÃvindrÃdÅnÃæ pradhÃnavÃyau layo 'bhihita÷ so 'pi na sÃk«ÃdityÃha- indrÃdÅnÃmiti //

%<indrÃdÅnÃæ tatra laya÷ kramaæ tu proktaæ viÓe«Ãdanus­tya nÃnyat  // MAnuv_4,2.121cd //>%

NYùYASUDHù:
tatra pradhÃnavÃyau /
viÓe«Ãditi t­tÅyÃrthe pa¤camÅ /
viÓe«avÃkyena proktamanus­tya vyÃkhyÃtavya÷ /
na tvanyadvayÃkhyÃnaæ sÃk«Ãttatra laya iti /
viÓe«avÃkyavirodhÃditi bhÃva÷ /


*12,343*

tameva kramaæ saÇk«epeïa tÃvadÃha- tasmÃditi //

%<tasmÃdaÓe«Ã girijÃæ praviÓya tayaiva rudraæ saha tena vÃïÅm  /
tayà patiæ prÃpya sahaiva tena layaæ harau yÃnti samastajÅvÃ÷  // MAnuv_4,2.122 //>%

NYùYASUDHù:
viÓe«apramÃïasya sarvathÃnusartavyatvÃditi bhÃva÷ /
atra girijÃÓabdo vÃruïÅsauparïÅparo vyÃkhyeya÷ /
tathà rudraÓabda÷ Óe«agaru¬apara÷ /
tathÃca vak«yati /
tayà girijayà sahaiva rudraæ prÃpya, patiæ vÃïyÃ÷ /
samastajÅvà ityasyaiva vivaraïamaÓe«Ã iti /
yadvà rudraæ praviÓantÅtyadhyÃhÃreïa vyÃkhyeyam /
asyaiva vivaraïamuttaravÃkyajÃtam /


*12,344*

tatra vÃyÃvindra iti ÓrutÃvuktÃnÃmindrÃdÅnÃæ caturïÃæ p­thivyÃdÅnÃæ bhÆtÃnÃæ ca krameïaiva vÃyau praveÓa iti yaduktaæ tattÃvatprapa¤cyate /


*12,345*

iha dvau mÃrgau Óe«amÃrgo garu¬amÃrgaÓca /
tatra Óe«amÃrgamÃdÃvÃha- somastviti //

%<somastu vÃrÅÓayuto 'niruddhaæ viÓatyasau kÃmamasau ca vÃruïÅm  /
sà Óe«adevaæ sa giraæ ca saiva vÃyuæ viÓatya¤ja itÅha nirïaya÷  // MAnuv_4,2.123 //>%

NYùYASUDHù:
vÃrÅÓayuta ityanenÃbdevatÃyà varuïasya some laya ityucyate /
ihendrÃdicatu«yaye somasya bhÆte«vapÃæ ca vÃyupraveÓe nirïaya÷ /
prÃggirijÃæ rudramityuktam /
idÃnÅæ ca giraæ vÃyumiti /
ete catvÃra÷ ÓabdÃ÷ prasiddhapadÃrthakà iti pratÅtiæ vÃrayitumÃha- umeti //

%<umÃgirÅÓÃvapi bhÃratÅrÃviti sma vÃg vedagatà bravÅti  /
ahÅndrapatnÅmahipaæ viri¤capatnÅæ viri¤caæ ca vimuktikÃle  // MAnuv_4,2.124 //>%

NYùYASUDHù:
umÃgirÅÓÃviti bhÃratÅrÃvityapi /
Åra÷ samÅra÷ /
vÃgityetatparyÃyasamudÃyo g­hyate /
pratÅtÃrthatve kiæ bÃdhakamityata uktam- vimuktikÃla iti /
vimuktipratipÃdanÃvasare /
etenomÃdÅnÃæ caturïÃmiha janmani muktyabhÃvÃditi bÃdhakaæ sÆcitaæ bhavati /
vedavÃkyÃnusÃriïo vayamapi tathaiva prayuktavanta÷ sma iti bhÃva÷ /
umÃdiÓabdÃnÃæ vÃruïyÃdiv­ttau kiæ nimittamityata Ãha- ta eveti //

%<ta eva yat tatpadamÃpnuvanti ...  // MAnuv_4,2.125a //>%

NYùYASUDHù:
yadyasmÃtta umÃdyà eva tatpadaæ vÃruïyÃdipadamuttarakalpe prÃpnuvanti tasmÃditi pÆrveïa sambandha÷ /
anenomÃtvÃdÅnÃæ vÃruïÅtvÃdÅnÃæ caikadravyasambandho lak«aïÃbÅjamityuktaæ bhavati /
prasiddhapadatyÃgenÃprasiddhapadaprayoge kiæ

prayojanamityata Ãha- tatkÃla iti //

%<... tatkÃla etÃn samupÃsya jÅvÃ÷  /
brahmatvakÃle praviÓanti caitÃnÅti sma vÃk tÃd­ÓatÃmupaiti  // MAnuv_4,2.125b-d //>%

NYùYASUDHù:
tatkÃle umÃtvÃdikÃle /
etÃnumÃdÅndevÃn /
brahmatvakÃle te«Ãmeva vÃyvÃdÅnÃæ brahmatvÃde÷ kÃle /
etÃn vÃruïyÃdÅn /
co yasmÃdityarthe /
iti tasmÃt /
vÃk vedavÃïÅ /
tÃd­ÓatÃm umÃdiÓabdavattÃm /


*12,346*

etaduktaæ bhavati /
yo yasminnatiparicayavÃæstasyÃÓramÃntaraprÃptyÃdinà nÃmÃntare prÃpte 'pi prayoga iti kiæ prayojanÃnve«aïeneti /



*12,347*

idÃnÅæ garu¬amÃrgamÃha- sÆyar iti //

%<sÆryo 'gniyukto gurumÃpya tena Óakraæ sahainena suparïapatnÅm  /
tayà suparïaæ saha tena vÃïÅæ brahmÃïametadgata eva yÃti  // MAnuv_4,2.126 //>%

NYùYASUDHù:
agniyukta ityanenÃgne÷ sÆrye laya ityucyate /
anenÃgnirindra iti Óruti÷ paramparÃpek«etyuktaæ bhavati /
etadgato vÃïÅgata eva /
etenendrÃdi«vindrÃdityab­haspatÅnÃæ, bhÆte«u tejaso, vÃyau layo viv­to bhavati /

nanvetat"indra umÃyÃmumà rudre vilÅyate' iti Órutiviruddham /
umÃrudraÓabdayo÷ svÃrthaparityÃge 'pi vÃruïÅÓe«aparatayà vyÃkhyÃtatvÃdityata Ãha- indreti //

%<indrapraveÓastu yadocyate 'tra tadà hyumetyeva suparïapatnÅ  /
uktà suparïaÓca girÅÓanÃmnà tato virodhaÓca na kaÓcanÃtra  // MAnuv_4,2.127 //>%

NYùYASUDHù:
yadÃtadÃÓabdÃvadhikaraïamÃtrasyÃpalak«akau yatra Órutau atra umÃyÃmindrapraveÓa ucyate /
tasyÃÓcomÃyà rudre /
suparïapatnnayeva /
girÅÓanÃmnà girÅÓaparyÃyeïa /
sauparïyÃmindralayasya balavacchatisiddhatvÃditi hiÓabda÷ /
atra padasÃd­Óyaæ prav­ttinimittamiti bhÃva÷ /


*12,349*

adhunÃ"tÃni pare' ityuktÃnÃæ hiraïyagarbhe layaprakÃramÃha- bh­gvÃdaya iti //

%<bh­gvÃdayo dak«amavÃpya tena prÃpyendrametena suparïapatnÅm  /
viÓanti ye manavo rÃjamukhyà manuæ praviÓyÃtra gatà mahendram  // MAnuv_4,2.128 //>%

NYùYASUDHù:
suparïapatnnayÃ÷ suparïe laya÷ siddha eva /
indraparyantameva vaktavye 'dhikavacanamuktadÃr¬hyÃrtham /
evamuttaratrÃpi /
ye manavo vaivasvatÃdyÃ÷ ye ca rÃjamukhyÃ÷ priyavratÃdyÃste svÃyambhuvamanuæ praviÓya atra svÃyambhuve manau gatà vartamÃnà mahendram /
viÓantÅtyubhayatra sambadhyate /

bhÆte«u p­thivyÃkÃÓayorlayaprakÃro vaktavyastamÃha ÃkÃÓa iti

%<ÃkÃÓa urvÅ ca guruæ praviÓya tenaiva yÃta÷ puruhÆtadevam  /
sanÃdayo yataya÷ kÃmameva viÓanti Ói«ÂÃ api havyavÃham  // MAnuv_4,2.129 //>%

NYùYASUDHù:
vÃyubhÆtasya mukhyÃbhimÃnÅ pradhÃnavÃyurityuktam /
amukhyÃbhimÃninastu"Óakraæ marudgaïÃ÷' iti layo vak«yate /
sanÃdaya iti /
sanatkumÃravyatiriktÃ÷ /
tasya kÃmÃvatÃratvÃt /
kÃmasya tu vÃruïyÃmukta eva laya÷ /
Ói«yà uktebhya÷ /
etena"agnau sarve devà vilÅyante' ityasya vi«ayo darÓita÷ /

asyÃpavÃdamÃha- varïÃÓrameti //

%<varïÃÓramÃcÃraratà manu«yà dharmaæ manuæ so 'pi sameti kÃle  /
tameva sarve pitara÷ surÃnugÃ÷ sarve kuberaæ sa ca somameva  // MAnuv_4,2.130 //>%

NYùYASUDHù:
etatprasaÇgÃnmuktau praveÓamÃtramuktaæ na tu dehalaya÷ /
te«Ãmutkramaïasya vidyamÃnatvÃt /
varïÃÓramÃcÃraratà ityanena manu«yÃïÃæ muktau varïÃÓramavattvamastÅti sÆcayati /
dharmasya tu svÃyambhuve manau laya eva /
kÃle mok«akÃle /
sarve pitara÷ taæ dharmameva saæyÃnti /
sarve surÃnugà gandharvÃdyà kuberam /
upasaæharati- vimuktÅti //


*12,350*

%<vimuktikÃle praviÓantyabhÅk«ïaæ bhogÃæÓca taddehagatÃ÷ prabhu¤jate  // MAnuv_4,2.131ab //>%

NYùYASUDHù:
evaæ sarve yathoktaprakÃreïa vimuktikÃle praviÓantyuttamÃniti Óe«a÷ /
na kevalaæ praviÓanti kiæ tarhÅtyata Ãha- abhÅk«ïamiti //
Ãvi«yagrahavadityartha÷ /
kimanena praveÓenetyata Ãha- Ãnandeti //

%<Ãnandasuvyaktiramutra te«Ãæ bhavaty ...  // MAnuv_4,2.131c //>%

NYùYASUDHù:
amutra uttame«u praveÓena /


*12,351*

pravi«yÃnÃæ punarnirgamo 'sti na veti ÓaÇkÃyÃmÃha- ataÓceti //

%<... ataÓce«yata eva nirgatÃ÷  /
krŬanti ...  // MAnuv_4,2.131de //>%

NYùYASUDHù:
ata ebhya uttamebhyo nirgatÃÓceti sambandha÷ /
i«yam icchà /
napuæsake bhÃve kta÷ /
nirgatÃnÃæ puna÷ praveÓo 'sti na vetyata Ãha- bhÆyaÓceti //

%<... bhÆyaÓca samÃviÓanti tÃneva ...  // MAnuv_4,2.131ef //>%

NYùYASUDHù:
tÃn pÆrvapravi«yÃneva /

nanvevaævidhà mukti÷ kvÃpi nopalabdhetyata Ãha- sÃyujyamiti //

%<... sÃyujyamidaæ vadanti  // MAnuv_4,2.131f //>%

NYùYASUDHù:
vadanti purÃïÃdÅni /
sayujÃæ bhÃvo hi sÃyujyam /
kimidaæ sÃyujyaæ sarve«Ãmasti /
neti brÆma÷ /
tarhi sÃyujyahÅnÃnÃæ kÅd­ÓÅ v­ttirityata Ãha- sÃyujyeti //


*12,352*

%<sÃyujyahÅnÃÓca laye tu sarve proktena mÃrgeïa viÓanti s­«Âau  /
bahiÓca niryÃnti ...  // MAnuv_4,2.132a-c //>%

NYùYASUDHù:
laye tu laya eva /
viÓantyuttamÃn /
bahistebhya÷ /
etatsÃyujyabhÃjÃmapi samÃnamiti netyÃha- tata iti //

%<... tato 'nyadÃpi sÃyujyabhÃjÃæ bhavati praveÓa÷  // MAnuv_4,2.132cd //>%

NYùYASUDHù:
tata÷ layakÃlÃt /


*12,353*

nanvetatsarvaæ kuta÷ pramÃïÃtpratipattavyamityata Ãha- uktamiti //

%<uktaæ samastaæ paramaÓrutau hi proktaæ ca ...  // MAnuv_4,2.133ab //>%

NYùYASUDHù:
asyÃsmiællaya ityuktaæ samastam /
paramaÓrutiÓca vistarabhayÃnna paÂhità /
caÓabda uttaravÃkyena sambaddhayate /
pramÃïÃntaramÃha- sargeti //

%<... sargakramato viparyaya÷  /
muktau ...  // MAnuv_4,2.133bc //>%

NYùYASUDHù:
muktau sargakramato viparyaya iti /
yo yasmÃjjÃtastasya tasminmuktiriti tÃvadaÇgÅkaraïÅyamityartha÷ /

etaccÃpavÃdÃbhÃve satÅti j¤eyam /
tathÃca nyÃyavivaraïe /
kuta etadityata Ãha- laya iti //

%<... laye yadvad ...  // MAnuv_4,2.133c //>%

NYùYASUDHù:
sÃdhÃraïapralaye sargakramÃdviparyayasya sattvÃditi bhÃva÷ /
etadapi kuta ityata Ãha- atho iti //

%<... atho layaÓca viparyayeïetyavadad girÃæ pati÷  // MAnuv_4,2.133cd //>%

NYùYASUDHù:
athoÓabdo 'rthÃntare /
viparyayeïa sargakramamapek«ya /
avadat upapÃditavÃn /
girÃæ vedavÃcÃæ prabhu÷ sÆtrakÃra÷ /
yathÃ"viparyayeïa tu kramo 'tra upapadyate ca' iti /
laye s­«Âikramato viparyayaÓcenmuktau tathà bhÃvyamityatra kiæ niyamÃkamityata Ãha- laya iti //

%<layo yato muktiriyaæ surÃïÃæ ...  // MAnuv_4,2.134a //>%

NYùYASUDHù:
yata÷ kÃraïÃtsurÃïÃæ laya eveyaæ muktirna tu manu«yÃïÃmiva prÃgeva dehÃdutkrÃnti÷ /
tasmÃduktaæ yuktam /
sÃmÃnyaviÓe«abhÃvÃnna sÃdhyaviÓi«yatÃdo«a÷ /
sargaÓcoktÃnuguïa eva ÓrutyÃdisiddha iti bhÃva÷ /
nanu prÃÇ muktÃnÃæ bhogÃdikaæ samarthitam /
idÃnÅæ tÆcyate laya eva muktiriti /
tatkathaæ pÆrvÃparavirodho na bhavatÅtyata Ãha- bhoga iti //


*12,354*

%<... bhogo viÓe«eïa ca ...  // MAnuv_4,2.134b //>%

NYùYASUDHù:
viÓe«eïa devapadÃdapyatiÓayena /
dehahÃnilak«aïà muktirlayÃnna viÓi«yata ityuktaæ na tu sarvÃpÅti bhÃva÷ /
ata eva prÃgiyamityuktam /


*12,356*

bhogaÓca muktiriti sÆtrakÃrÃnuktaæ kasmÃdupasaÇkhayeyamityata Ãha- yamiti //

%<... yaæ vadi«yati  // MAnuv_4,2.134b //>%

NYùYASUDHù:
yaæ bhogaæ caturthapÃde sÆtrakÃro vak«yati muktitvena sa÷ /
pramÃïÃntaraæ cÃha- uktaÓceti //


*12,357*

%<uktaÓca bimbapratibimbabhÃva÷ piÇgaÓrutÃvuktalayÃnusÃrata÷  // MAnuv_4,2.134cd //>%

NYùYASUDHù:
bimbapratibimbabhÃvo devÃnÃmuktalayÃnusÃrata iti /
yasminyasyÃsmÃbhirlaya ukta÷ sa bimba÷ apara÷ pratibimba ityuktamastÅtyartha÷ /
tata÷ kimityata Ãha- bimba iti //

%<bimbe layo yanniyataÓca muktau cidÃtmanÃæ tadvaÓatà ca sarvadà  // MAnuv_4,2.135ab //>%

NYùYASUDHù:
mok«Ãnantaramapi sarvadà /
etaduttaratropayogi /
prasaÇgÃdihoktam /
yadyasmÃnmuktau pratibimbasya bimbe layo niyata÷ pramÃïaprasiddha÷, tÃni cÃnyatra tasmÃduktaæ yuktamiti /


*12,358*

yaduktaæ sarve«Ãæ bhÆtÃnÃæ prÃïe layastasya vi«ïÃviti tadasat /
"prÃïastejasi tejana÷ parasyÃæ devatÃyÃm' iti ÓrutivirodhÃt /
bimbe pratibimbasya laya iti cÃsat /
nahi prÃïastejÃbhÆtasya pratibimba ityata Ãha- tejo 'bhidhÃmiti //

%<tejo 'bhidhÃæ tu ÓriyamÃpya vi«ïumagre tata÷ putratayaiva vÃyu÷  /
Ãpta÷ prasÆta÷ punareva vi«ïuæ praviÓya mukta÷ praÊaye 'tra ti«Âhati  // MAnuv_4,2.135c-f //>%

NYùYASUDHù:
vÃyu÷ pralaye tejo 'bhidhÃæ ÓriyamÃpya tatra lÅno bhÆtvà vi«ïumÃpta÷ /
s­«ÂikÃle jÃte 'gre sarvebhya÷ pÆrvaæ, tato vi«ïo÷, putratayà hiraïyagarbhatvena prasÆta÷ /
punareva pralaye muktau vi«ïuæ praviÓya atra vi«ïau ti«Âhati /

idamuktaæ bhavati /
teja÷Óabdasya lak«mÅvÃcitvÃnnoktavirodha÷ /
evaæ tarhi"vilÅno hi prak­tau saæsÃrameti' iti ÓrutervÃyo÷ saæsÃraprasaÇga iti cenna /
i«ÂatvÃt /
hiraïyagarbhatvena punajarnanÃÇgÅkÃrÃt /
evamapi brahmavido muktyabhÃvaprasaÇga iti cenna /
hiraïyagarbhatvÃnantaraæ muktisvÅkÃrÃditi /
idaæ ca prÃïaÓabdasya vÃyuvÃcitvapak«amÃdÃyoktam /
hiraïyagarbhavÃcitvapak«e tu bhëyoktaæ dra«Âavyam /

muktÃnÃæ svastottamadevatÃ÷ praviÓyÃvasthÃnamityuktam /
naitÃvadeva /
kintu bhagavatpraveÓo 'pyasti /
uktaÓca bhogo nÃnandasya janaka÷ kintu vya¤jaka eva /
Ãnandastu svarÆpabhÆta ityÃha- sarve 'pÅti //

%<sarve 'pi te muktagaïà amandasÃndraæ nijÃnandamaÓe«ato 'pi  /
bhu¤janta evÃsata ÅÓadehe laye 'tha sarge bahireva yÃnti  // MAnuv_4,2.136 //>%

NYùYASUDHù:
sarve 'pÅtyukte devÃnÃæ prak­tatvÃtta eveti pratÅtiæ vÃrayitumaÓe«ato 'pÅtyuktam /
bhu¤janta÷ anubhavanta÷ /


*12,359*

Ói«ÂÃ havyavÃhamityasyÃpavÃdÃntaramÃha- prayÃtÅti //

%<prayÃti dharmaæ nir­tistu Óakraæ marudgaïÃ÷ pÃr«adÃstathaiva  /
sarve 'niruddhaæ p­tanÃdhipÃdyÃs ...  // MAnuv_4,2.137a-c //>%


*12,360*

NYùYASUDHù:
nir­tistu dharmaæ prayÃti /
marudgaïÃ÷ Óakraæ prayÃnti /
tathÃÓabda÷ samuccaye /
p­tanÃdhipÃdyà vi«vaksenÃdyÃ÷ sarve bhagavata÷ pÃr«adà aniruddhaæ prayÃnti /
dehalayÃrthamiti Óe«a÷ /
aniruddhasya tu kÃme laya ukta evetyevÃrtha÷ /
atra pramÃïamÃha- tureti //

%<... turaÓrutirhÅttham ...  // MAnuv_4,2.137cd //>%

NYùYASUDHù:
ata evaitattatraiva noktaæ paramaÓrutÃvanuktatvÃt /


*12,361*

pÃdÃrthamupasaæharati- iyamiti //

%<... iyaæ vimukti÷  // MAnuv_4,2.137d //>%

NYùYASUDHù:
devÃdÅnÃæ dehalayarÆpà vimuktirukteti /

//  iti ÓrÅmatpÆrïapramatibhagavatpÃdasuk­teranuvyÃkhyÃnasya praguïajayatÅrthÃkhyayatinà k­tÃyÃæ ÂÅkÃyÃæ vi«amapadavÃkyÃrthaviv­tau caturthe 'dhyÃye 'trotkramaïacaraïa÷ paryavasita÷ //


*************************************************************************************************


Adhyaya 4, Pada 3



*12,362*


mÃrgo gamyaæ cÃsminpÃda ucyata iti bhëyam /
tatprÃk prasaÇgÃdviv­tamapÅhÃvaraprÃptau viÓe«ato viv­ïoti- utkrÃnteti //

%<utkrÃntamÃrgaÓca vimuktagamyaæ pÃdoditam ...  // MAnuv_4,3.1ab //>%

NYùYASUDHù:
ye ÓarÅrÃdutkrÃntà mÃnu«Ãste«Ãæ mÃrgo bhagavallokagamanÃrtha÷ /
gamyamapi te«Ãmeveti pratÅtinirÃsÃyoktam- vimukteti //
ye karmaïo dehÃcca vimuktÃste«Ãæ sarve«Ãmapi gamyam /
idamubhayametatpÃdoditam /

atrÃdhikaraïe«u pÆrvapak«ayukti÷ siddhÃntayuktÅÓcÃha- sukrameti //

%<... sukramavikramau ca  // MAnuv_4,3.1b //>%


*12,363*

NYùYASUDHù:
%<sÃntÃnikaæ prÃptirabhÅ«yatà ca saukayarmityanyamatasya tarkÃ÷  // MAnuv_4,3.1cd //
viÓe«asamprÃptirurutvamÃpti÷ kramÃnurÃga÷ kathitÃnuv­tti÷  /
siddhÃntanirïÅtikarÃ÷ ...  // MAnuv_4,3.2a-c //>%

NYùYASUDHù:
anyamatasyeti jÃtÃvekavacanam /
siddhÃntanirïÅtikarÃstarkà iti Óe«a÷ //


oæ apratÅkÃlambanÃnnayatÅti bÃdarÃyaïa ubhayathà ca do«ÃttatkratuÓca oæ //

vimuktagamyaæ pratipÃdayitumidaæ sÆtram /
tadbhëye na vispa«Âamityata÷ spa«ÂÅkari«yanpratÅkaÓabdÃrthaæ tÃvadÃha- pratÅkamiti //


*12,364*

#<apratÅkÃlambanÃn nayatÅti bÃdarÃyaïa ubhayathà ca do«Ãt tatkratuÓ ca  | BBs_4,3.15 |>#

%<... pratÅkaæ dehÃdikaæ ...  // MAnuv_4,3.2cd //>%

NYùYASUDHù:
Ãdipadena mana÷prabh­tÅnÃæ bhagavatpratimÃnÃæ grahaïam /
yadyapi sÆtre 'pratÅkÃlambanÃnÃæ gamyamuktaæ pratÅkÃlambanÃnÃæ tu pariÓe«asiddham /
tathÃpyaspa«Âaspa«ÂÅkaraïÃrthaæ prav­ttatvÃdabhÃvasya bhÃvapÆrvakatvÃcca pariÓe«asiddhamevÃrthamÃdÃvÃha- tadgatamiti //

%<... tadgatameva ye narÃ÷  // MAnuv_4,3.2d //
upÃsate te purata÷ samÃpnuyurbrahmÃïamasmÃnmatimÃpya vi«ïum  /
prÃpsyanty ...  // MAnuv_4,3.3a-c //>%

NYùYASUDHù:
pratÅkagatameva vi«ïum /
te pratÅkÃlambanÃ÷ /
purata÷ prÃk pralayakÃlÃt /
asmÃt brahmaïa÷ /
matiæ bhagavajj¤ÃnaviÓe«am /
prÃpsyanti pralaye /
idÃnÅæ sÆtritÃmapratÅkÃlambanÃnÃæ gatiæ prapa¤cayati- ata iti //

%<... ato 'nye 'pi tamÃpya tasmÃddhariæ gatà muktibhÃja÷ parÃnte  // MAnuv_4,3.3cd //>%

NYùYASUDHù:
pratÅkÃlambanebhyo 'nye vyoptopÃsakà apratÅkÃlambanÃ÷ /
prathamatastaæ vi«ïumÃpyÃpi parÃntakÃle /
tasmÃdvi«ïostaæ brahmÃïamÃpya hariæ gatà bhavantÅti /

//  iti ÓrÅmatpÆïarpramatibhagavatpÃdasuk­teranuvyÃkhyÃnasya praguïajayatÅrthÃkhyayatinà k­tÃyÃæ ÂÅkÃyÃæ vi«amapÃdavÃkyÃrthaviv­tau caturthÃdhyÃye '(rci÷prabh­ti)smingamanacaraïa÷ paryavasita÷ //

//  iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ caturthÃdhyÃyasya t­tÅya÷ pÃda÷ //



*************************************************************************************************


Adhyaya 4, Pada 4


*12,366*

//  atha ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ caturthÃdhyÃyasya caturtha÷ pÃda÷ //


pÃdapratipÃdyaæ tatsaÇgatiÓca prasiddhaivetyata÷ pÆrvottarapak«ayuktirevÃha- atikrameti //


%<atikramokti÷ k­tirarthalÃbha÷ parà gati÷ pÃragatistadoka÷  /
samastakÃryaæ vaÓità ca viÓvasambhÃvanà yuktayastvanyapak«e  // MAnuv_4,4.1 //
sÃmÃnyarÆpaæ pratibhÃnamuktirÃÓcaryatÃk­trimatÃstado«a÷  /
viÓe«akÊpti÷ k­tani÷ÓramaÓca mÃhÃtmyamityeva sunirïayÃrthÃ÷  // MAnuv_4,4.2 //>%


NYùYASUDHù:
anyapak«e pÆrvapak«e«u /
sunirïaya÷ siddhÃntanirïaya÷ artha÷ prayojanaæ yÃsÃæ tÃ÷ sunirïayÃrthà yuktaya÷ /

*12,367*

//  oæ ata eva cÃnanyÃdhipati÷ oæ //

idaæ (etat) sÆtraæ kaÓcidvayÃkhyÃti /
ata eva cÃvandhyasaÇkalpatvÃ(devÃna)danyÃnadhipatirvidvÃnbhavati /
nÃsyÃnyo 'dhipatirbhavatÅtyartha iti /
tadidamasaditi bhÃvenÃha- ananyeti //

#<ata eva cÃnanyÃdhipati÷  | BBs_4,4.9 |>#

%<ananyabh­tyatvamihoditabhyastvanyasya bh­tyatvanivÃraïÃya  // MAnuv_4,4.3ab //>%

NYùYASUDHù:
iha sÆtre muktasyÃnanyÃdhipatiriti yadananyabh­tyatvamuktaæ tattÆditebhyà ye yasya muktasyÃdhipatitvenoditÃ÷ ÓÃstre tebhya÷ anyasya bh­tyo na bhavati mukta iti pratipÃdanÃya /
natu sarvathà adhipatinivÃraïÃya /
kuta÷ /
ananyapadaprayogÃt /
anyathÃpatirityak«yat /


*12,368*

itaÓcaivamevetyÃha- patimiti //

%<patiæ yade«Ãmapi vi«ïumÃha hyutÃm­tatvasya patitvavÃgdhare÷  // MAnuv_4,4.3cd //>%

NYùYASUDHù:
yat yasmÃddhareram­tatvasyota yatpatitvaæ tasya vÃk"utÃm­tatvasyeÓÃna÷' iti Órutiriti yÃvat /
vi«ïume«Ãæ muktÃnÃæ patimÃha /
tato 'pyukta eva sÆtrÃrtho nÃpara iti /


*12,369*

anumÃnenÃpyetamarthaæ samarthayate- ete 'pÅti //

%<ete 'picÃnyÃdhipatitvayuktà vi«ïvanyacittvena yathà pumÃæsa÷  /
prasiddhibhÃjastviti cÃnumaiva hyabhÅ«yasiddhayai bhavatÅha niÓcayÃt  // MAnuv_4,4.4 //>%

NYùYASUDHù:
api ceti pramÃïasamuccaye /
ete muktÃ÷ /
anyo 'dhipatirye«Ãæ te 'nyÃdhipataya÷ /
te«Ãæ bhÃvo 'nyÃdhipatitvaæ tena yuktÃ÷ /
vi«ïvanyatvena cittvena jÅvatvena ca /
tuÓabdo viÓe«Ãrtha÷ /
parakÅyavyÃkhyÃnÃnusÃreïÃnyÃdhipatitvayuktà iti pratij¤Ãtam /
svamate tvadhipatiyuktà ityeva pratij¤eti /
yadi kaÓcidudÃh­taÓrutyarthe vipratipadyeta tasyÃnumÃnenaivÃla(mityukta)mityanumaiva ceha mukte«vabhÅ«yasyÃdhipatisÃhityasya siddhayai bhavatÅti /
katham /
vyÃptipak«adharma(tva)tayo÷ pramitatvÃditi hiÓabda÷ /
muktà adhipatirahità muktatvÃdavandhyasaÇkalpatvÃdÅÓvaravadityanumÃnapratirodha iti cenna /
mÆlaprak­tÃvanaikÃntyÃt /
vipak«e bÃdhakÃbhÃvÃcca /
tadidamuktaæ niÓcayÃditi /


*12,370*

na kevalaæ muktÃnÃæ bhagavÃnadhipati÷ kiæ tvanye 'pi yathÃsambhavaæ bhavantÅtyÃÓayavÃnÃha- mukteti //

%<muktasvakÅyÃvarayant­tÃsti muktÃvapi brahmapurassarÃïÃm  // MAnuv_4,4.5ab //>%


*12,370f.*

NYùYASUDHù:
brahmapura÷sarÃïÃmapi muktau muktÃÓca te svakÅyÃ÷ svai÷ saha muktiæ gatÃÓca ca te 'varÃÓca muktasvakÅyÃvarÃstÃnniyant­tÃsti /
amuktÃnprati yant­tà sarvathà nÃsti /
yathÃ'ha sÆtrakÃra÷"vikÃravatir ca' iti /
mukte«vapi kalpÃntare muktÃnsvakalpe mukte«vapyuttamÃnsamÃæÓca prati nÃstÅtyato muktetyÃdyuktam /
anena parodÃh­taÓrutÅnÃæ gatiÓcoktà bhavati /


*12,371*

kuta etadityata Ãha- aneneti //

%<anena devena tathÃmunà ca hÅ«ye parÃrvÃktanalokinÃmiti  // MAnuv_4,4.5cd //
phalaæ Órutirj¤Ãnata Ãha ...  // MAnuv_4,4.6a //>%

NYùYASUDHù:
anena cak«urantasthena devena prasannena tathÃmunÃ'dityÃntargatena ca parÃrvÃktanalokavartinÃæ muktÃnÃmÅ«ye ÅÓità bhavatÅti Órutirj¤Ãnato muktaniyant­tvaæ phalamÃha- hÅti //
atrÃmunà paralokinÃæ, anena arvÃktanalokinÃmiti j¤eyam /
anena"atha ya evaæ vidvÃn' ityÃdyÃæ"so 'munaiva ye cÃmu«mÃtparäco lokÃstÃæÓcÃpnoti devakÃmÃæÓca, athÃnenaiva ye caitasmÃdarväco lokÃstÃæÓcÃpnoti manu«yakÃmÃæÓca' iti ÓrutimupÃdatte /

nanvasyÃæ ÓrutÃvuktamidaæ j¤Ãnaphalaæ muktigatamityetatkuta ityata Ãha- muktÃviti //

%<... muktÃvetacca sarvÃÓubhanÃÓaliÇgÃt  // MAnuv_4,4.6ab //>%

NYùYASUDHù:
etacca sarvalokÃptilak«aïaæ phalaæ muktÃveva /
"udeti ha vai sarvebhya÷ pÃpmabhyo ya evaæ veda' iti sarvapÃpak«ayaliÇgÃt /
nahi mukteritatraitatsambhavati /
prÃrabdhapÃpasya Ãmok«aæ vidyamÃnatvÃt /


*12,373*

yadidaæ sarvalokÃdhipatyaæ muktau phalamuktaæ tatsarve«Ãmapi muktÃnÃmiti pratÅtinirÃsÃyÃha- loketi //

%<lokÃdhipatyaæ ca vidhÃtureva sarvÃtmanà ...  // MAnuv_4,4.6cd //>%

NYùYASUDHù:
sarvÃtmanà lokÃdhipatyaæ ca muktasya vidhÃtureva /
anye«Ãæ yathÃyogyamiti bhÃva÷ /
svakÅyetyuktamanusandheyam /
atra pramÃïamÃha- ityÃheti //


*12,374*

%<... ityÃha turaÓrutiÓca  // MAnuv_4,4.6d //>%

NYùYASUDHù:
sà cÃnyatra dra«Âavyà /
caÓabdo vak«yamÃïayuktisamuccayÃrtha÷ /
Órutyantaramapyevameva vyÃkhyeyamityÃha- sarva iti //

%<sarve baliæ devagaïà vahantÅtyetacca nÃnyasya hi yuktimeti  // MAnuv_4,4.6ef //>%

NYùYASUDHù:
"sa veda brahma, sarve 'smai devà balimÃvahanti' iti Órutyuktaæ muktasya sarvadevapÆjyatvaæ cÃnavadhikaæ vidhÃtureva na sarve«ÃmuktaÓruterevetyartha÷ /
ito 'pyevamityÃha- neti //
pÆjakà api hi devà muktà eva /
amuktÃnÃæ muktasambandhasya nivÃritatvÃt /
tathÃca sarve devà muktÃ÷ sarvairmuktairdevai÷ pÆjyanta ityuktaæ syÃt /
etacca vyÃhatam /
tata eva na (syaivotta)syottamatvasyÃdhamatvasya kvÃpyadarÓanÃt /
ata ukta eva Órutyartha÷ /


*12,375*

syÃdetat /
tÃæÓcÃpnotÅtyukta Ãptà sarvÃÓubhanÃÓaliÇgÃdbhavatu mukta÷ /
tasya cÃtra lokÃptirevocyate /
natu (mukta)svakÅyÃvarayant­tetyata Ãha- loka iti //

%<lokà itÅhÃpi tu lokinÃæ vaco ...  // MAnuv_4,4.7a //>%

NYùYASUDHù:
iha Órutau lokà iti padaæ tÃvallokinÃæ vaca÷pratipÃdakam /
na kevalamÃptà mukta÷ /
lokapadamapi lokivi«ayamityapiÓabda÷ /
tuÓabdo v­ttiviÓe«adyotaka÷ /
yathà ma¤caÓabdo ma¤casthe«u puru«e«u vidyate tathà lokaÓabdo 'pi lokasthe«u puru«e«viti /
atra lak«aïÃbÅjasambandhastu sphuÂa eva /
lÃk«iïikaprayogaprayojanaæ vÃcyamityata Ãha- loka iti //

%<... lokà iti hyeva rava÷ prajÃsu  /
prayujyate sarvajanai÷ sadaiva ...  // MAnuv_4,4.7bc //>%

NYùYASUDHù:
hiÓabda÷ prasiddhau /
prayojanÃnusandhÃnena vinetyevaÓabda÷ /
rava÷ Óabda÷ /
prajÃsu prajÃvi«aye /
rƬhalak«aïai«Ã tatra kiæ prayojanÃnve«aïeneti bhÃva÷ /

athavà kiæ lak«aïayà /
yato vÃcaka eva lokaÓabdo janÃnÃmiti bhÃvenÃha- lokà iti sarvajanairiti ÓabdaÓaktij¤ai÷ /

prakÃrÃntareïa lokaÓabdasya puru«avÃcitvamÃha- taditi //

%<... tanmÃnino lokapadena coktÃ÷  // MAnuv_4,4.7d //>%

NYùYASUDHù:
lokÃbhimÃnina÷ /
abhimÃnyadhikaraïanyÃyeneti bhÃva÷ /


*12,376*

astu lokaÓabdasya jane«u v­ttistathÃpyasyÃæ Órutau tadvivak«Ã kuto j¤Ãyate /
na tÃvatÃpÅ«yasiddhi÷ /
muktavi«ayatÃyÃæ pramÃïÃbhÃvÃt /
Ãptireva cehocyate natu tanniyamanamityata Ãha- tadgà iti //


*12,377*

%<tadgÃstu muktà iha lokaÓabdà anyonyanÃthà iti paiÇginÃæ Óruti÷  // MAnuv_4,4.7ef //>%

NYùYASUDHù:
tuÓabdo 'vadhÃraïe /
iha ye cÃmu«mÃdityasyÃæ Órautau tadgÃ÷ parÃvaralokagatÃ÷ muktà eva loka iti Óabdo e«Ãæ te lokaÓabdÃ÷ /

te cÃnyonyanÃthÃ÷ uttamà adhamÃnÃæ svÅyÃnÃæ niyÃmakà ityevametacchativyÃkhyÃnarÆpà paiÇgiÓrutirasti /
yadyapi muktasya vikÃrÃvartivyÃpÃrani«edhÃdevaitatsiddham /
tathÃpi dÃr¬hyÃya ÓrutyudÃharaïam /
etena lak«aïÃpak«e mukhye bÃdhakaæ coktaæ bhavati /
abhimÃnipak«e tu bhÆtapÆrvagatyà mukte«u lokaÓabdo vyÃkhyeya÷ /


*12,378*

prakÃrÃntareïÃsyÃæ Órutau muktasya muktaniyÃmakatvaæ pratipÃdayannÃha- aloketi //

%<alokaÓabdena vimuktibhÃjo vÃcyÃ÷ ... // MAnuv_4,4.8ab //>%

NYùYASUDHù:
lokado«ÃtÅtatvÃdvidehatvÃdveti bhÃva÷ /
tata÷ kiæ prak­ta ityata Ãha- padamiti //

%<... padaæ tÃd­gapÅha yuktam  // MAnuv_4,4.8b //>%

NYùYASUDHù:
iha paräco lokà arväco lokà ityatra tÃd­galoka ityapi padaæ chettuæ yuktam /
lokÃlokaÓabdayo÷ saæhitÃyÃ(yÃæ)÷ samÃnarÆpatvÃditi bhÃva÷ /

yogav­ttyÃpi lokaÓabdasya mukte«u v­tti÷ sambhavatÅtyÃha- loketi //

%<lokÃbhidhÃÓcÃpi yato hi muktÃ÷ prakÃÓarÆpÃ÷ satataæ ca sarve  // MAnuv_4,4.8cd //>%

NYùYASUDHù:
yata÷ sarve 'pi muktÃ÷ satatamapi prakÃÓarÆpÃ÷ prasiddhÃstato 'pi lokÃbhidhÃ÷ /
lokate÷ pacÃdyaci k­te rÆpametat /
darÓanaæ prakÃÓa iti ca nÃrthÃntaram /


*12,379*

yaduktaæ prÃglokÃbhimÃnino ye muktÃsta iha lokaÓabdÃrthà iti tadasat /
te hi uttamÃ÷ /
naca tanniyamanaæ muktÃnÃæ sambhavatÅtyato moktaæ vismÃr«ÅrityÃha- brahmaiveti //

%<brahmaiva lokÃdhipatirvimukto bhavediti prÃha turaÓrutiÓca  // MAnuv_4,4.8ef //>%

NYùYASUDHù:
tathÃca nÃnupapattiriti //


*12,380*

evaæ svamatena Órutiæ vyÃkhyÃya yatpare«Ãæ vyÃkhyÃnamÃdityamaï¬ale parameÓvaramupÃsÅnasya vidu«a÷ paralÃkÃdhipatyaæ bhavati cak«u«yupÃsÅnasyÃrvÃktanalokÃdhipatyaæ bhavatÅti tannirÃkaroti- naceti //

%<naceha vij¤Ãnaphalaæ samuktaæ lokÃdhipatyaæ ...  // MAnuv_4,4.9ab //>%

NYùYASUDHù:
iha Órutau /
lokÃdhipatyaæ vij¤Ãnaphalaæ samuktamiti vyÃkhyÃnaæ na yuktam /
kuta ityata Ãha- ravÅti //

%<... ravibimbato harau  /
uktaæ p­thak tacca puraiva yasmÃd ...  // MAnuv_4,4.9bc //>%

NYùYASUDHù:
caÓabdena cak«urgate ceti samuccinoti /
yasmÃt kÃraïÃt tat lokÃdhipatyaæ puraiva pÆrvavÃkya eva ravibimbage harau cak«urantargate ca p­thak vibhÃgenoktam /
Ãdityagataæ prak­tya"sa e«a ye cÃmu«mÃtparäco lokÃste«Ãæ ce«ye manu«yakÃmÃnÃæ ca' iti /
tasmÃnneti /

etaduktaæ bhavati /
na samastalokÃdhipatyaæ vidu«o yujyate /
tasya bhagavaddharmatvenÃtraivoktatvÃditi /


*12,381*

bhagavaddharmo 'pi vidu«o bhavatÅtyaÇgÅkÃre ko do«a iti cet /
tatkiæ bhagavÃn svÅyasarvalokÃdhipatyaæ parityajya vidu«e dadÃtÅti /
uta vidvÃæsamavÃntareÓvaraæ karotÅti /
atha vidvÃæstÃdÃtmyaæ prÃpnotÅti /

nÃdya÷ /
bhagavadaiÓvaryasya samastaÓrutyÃdau nityatvÃvagamÃt /
kiæ caikasmai vidu«e dattasvÃdhipatyo magavÃnanyasmai (vidu«e) kiæ dadyÃt /
sarvapÃpak«ayaliÇgavirodhÃcca /
ata eva na dvitÅya÷ /
hiraïyagarbhe tadyujyata iti cenna /
pÃpma(pa)Óabdena prak­tderbandhasya vivak«itatvÃt /
ata evoktaæ sarvÃÓubheti /
"tasyoditi nÃma' iti hi parameÓvarasyocchabdaæ nÃmatvenoktvà tasya nirvacanaæ kriyate"sa e«a sarvebhya÷ pÃpmabhya udite' iti /
tatroditatvamevocchabdÃthar÷ /
kasmÃdityapek«ÃyÃæ yogyaæ kimapi grÃhyam /
naca tatpÃpameveti niyÃmakamasti /
ata÷ sarvamapyaÓubhaæ tatra vivak«itam /
tadeva ca vidu«a÷ phalamucyate /
t­tÅyaæ nirÃkaroti- bheda iti //

%<... bhedo 'munetyÃdi ca samyagukta÷  // MAnuv_4,4.9d //>%

NYùYASUDHù:
vidu«a÷ /
parameÓvarÃditi Óe«a÷ /
ÃdipadenÃnenetyasya grahaïam /
kriyÃviÓe«aïaæ caitat /
bhedaÓceti sambandha÷ /
samyagiti /
spa«Âam /
nahi tadÃtmà tatprasÃdÃttaddharmà bhavati /


*12,383*

bhavedetadyadyamunÃnenetyetadamunà devena prasannena nimitteneti vyÃkhyÃyeva /
nacaivam /
kiæ nÃma /
amunà rÆpeïÃmu«ya tÃdÃtmyaæ prÃpyeti /
nacaivaæ sati bhedoktirastÅtyata Ãha- tvapratyayamiti //

%<tvapratyayaæ cÃpyatihÃya naiva rÆpeïa teneti bhavedihÃrtha÷  // MAnuv_4,4.10ab //>%

NYùYASUDHù:
caÓabdastatsamÃnÃrthapratyayÃntarasamuccayÃrtha÷ /  apiÓabdo rÆpeïeti padasya /
tena ityamunà anenetyubhayorgrahaïam /
atihÃya prav­ttÃyÃmiha Órutau /
bhave(devaæ pa)dayaæ parasyasyÃbhilëa÷ Órutistu na tathà vakti /
yadi khalvadastvenÃdastayedaætvenedaætayeti bhÃvavÃcÅ pratyaya÷ syÃt /
yadi vÃ(cÃ)munà rÆpeïÃtmanÃ, anena rÆpeïÃtmaneti padaæ syÃt /
tadà pratÅmo 'yamartha÷ Órutyabhipreta iti /
nacaitadastÅti /


*12,384*

nanu bhÃvapradhÃnà nirdeÓà bahulamupalabhyate /
tato vinÃpi pratyayena so 'rtho bhavi«yati /
sopaskarÃïi ca vÃkyÃni bhavanti /
tato rÆpeïetyÃdipadÃdhyÃhÃro và kari«yate /
ko do«a iti cenna /
niÓcite hi vÃkyÃrthe tadupapadyate /
naca tanniÓcÃyakamatrÃstÅtyÃÓayavÃndo«ÃntaramÃha- bhavatÅti //

%<bhavatyasÃvityaïuÓabdamatra vihÃya vÃkyÃni bahÆni do«a÷  // MAnuv_4,4.10cd //>%

NYùYASUDHù:
yadyasyÃæ Órutau tÃdÃtmyaprÃptyÃ(ptau) tadÅyaæ sarvalokÃdhipatyamasya bhavatÅtyartho vivak«ita÷ syÃt /
tarhyatraitadarthapratipÃdane 'yaæ vidvÃnasau paramÃtmà bhavatÅtyetÃvadeva vaktavyam /
natu so 'munaivetyÃdikam /
tÃdÃtmyaprÃptau taddharmar(mya)sya svata÷ siddhatvÃt /
ayamasau bhavatÅtyalpaæ Óabdaæ vihÃya bahÆni vÃkyÃni prayu¤jÃnÃyÃ÷ ÓruterakuÓalatvado«a÷ syÃt /
nahi kaÓcidalpÅyasà prayatnena siddhatyarthe mahÃntaæ prayatnamÃti«ÂhamÃ(na÷ sadbhi)no mahadbhirÃdriyate /
kiæ cÃtra parameÓvara÷ saguïo và vivak«ito nirguïo và /
Ãdye na vidu«astattÃdÃtmyamasti /
pareïÃ(pya)nabhyupagatatvÃt(mÃt) /
na dvitÅya÷ /
nirguïasyÃ'dityÃdiparicchedÃnupapatte÷ /
aiÓvaryÃsambhavÃcca /

naca tadbhÆyaægatasya sarvalokÃdhipatyaæ bhavatÅti /


*12,386*

apavyÃkhyÃnanirÃkaraïamupasaæharanpÃdÃrthaæ saÇk«epeïÃha- ata iti //

%<ato jagadvayÃp­timanta eva brahmÃdaya÷ pÆrïaguïÃ÷ krameïa  /
amandamÃnandamajasrameva bhu¤janta ÃtmÅyamajÃt samÃsate  // MAnuv_4,4.11 //>%

NYùYASUDHù:
jagacchabdena svÅ(syakÅ)yÃvaramuktà g­hyante /
jagadvayÃpÃravarjamityetanmuktetarajagadvi«ayam /
ato na tadvirodha ityetadapyanena sÆcayati /
anyathà svÃvaramuktanimakà evetyavak«yat /
tathÃcÃnanyÃdhipatipadamuktÃrthameveti bhÃva÷ /
ÃtmÅyaæ natu parameÓvaram /
ajÃt parameÓvarÃttamavihÃyetyartha÷ /
tatprasÃdÃditi và /

//  iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ ananyÃdhipatitvÃdhikaraïam //



*12,388*

evaæparisamÃpitagrantho bhagavÃnÃcÃrya÷ svapratipÃditaprakÃraæ svasyÃtiviÓadÃnÃdisÃvarj¤apradaæ nirupÃdhikaparamapremÃspadaguïagaïaæ puru«ottamaæ pauna÷punyena praïamati- nama iti //

%<namo namo 'Óe«aviÓe«apÆrïaguïaikadhÃmne puru«ottamÃya  /
bhaktÃnukampÃdatiÓuddhasaæviddÃtre 'nupÃdhipriyasadguïÃtmane  // MAnuv_4,4.12 //>%

NYùYASUDHù:
aÓe«aviÓe«ai÷ pÆrïà ye guïÃste«Ãæ pradhÃnÃÓrayÃya, bhakte mayyanukampÃdanukroÓÃt /
ata eva tÃcchÅlikasya t­na÷ prayoga÷ /
sadguïÃnuvÃdenÃnupÃdhipriyatvaæ tÃdÃtmyaæ ca vidhÅyata iti na punarukti÷ /


*12,390*

yathà bhagavatsvarÆpavij¤Ãnaæ samastapuru«ÃrthasÃdhanaæ tathà svasvarÆpavij¤ÃnamapÅtyata÷ tadÃvi«kurvannÃha- yasyeti //

%<yasya trÅïyuditÃni vedavacane rÆpÃïi divyÃnalaæ ba tad darÓatamitthameva nihitaæ devasya bhargo mahat  /
vÃyo rÃmavaconayaæ prathamakaæ p­k«o dvitÅyaæ vapurmadhvo yattu t­tÅyametadanumà grantha÷ k­ta÷ keÓave  // MAnuv_4,4.13 //>%

NYùYASUDHù:
yasya vÃyordevasya vedavacane baÊitthetyÃdÃvalaæ divyÃnyadbhutÃni trÅïi rÆpÃïyuditÃni /
amunà vÃyunÃyaæ keÓave vi«aye grantha÷ k­ta ityanvaya÷ /


*12,391*

kÅd­Óaæ tasya mÆlarÆpaæ kathaæbhÆtÃni ca tÃni trÅïi rÆpÃïÅtyata uktam- ba¬ityÃdi //

yasya tanmÆlarÆpaæ ba balÃtmakaæ darÓataæ j¤ÃnarÆpaæ ca /
d­ÓerauïaÓadiko 'tacpratyaya÷ /

anena vÃyuÓabdo nirukta÷ /
vaÓabdo balavÃcÅ /
ayati÷ gatyartha÷ /
gatyarthÃÓcÃvagatyarthÃ÷ /
tata uï /
vaÓcÃsau ÃyuÓceti vÃyuriti /

ki¤ca bhargo bharaïagamanayo÷ kart­ /
hubh­¤ bharaïe, gamÊ gatau, ÃbhyÃmasunpratyayo ¬icca /
idamapi vÃyuÓabdavyÃkhyÃnam /
và gatigandhanayorityata÷ k­vÃpÃjimisvadisÃdhyaÓÆbhya uïityuï /
anekÃrthatvÃddhÃtÆnÃæ vÃtirbharaïe 'pi vartate /
api ca mahat Óre«Âham /
vaya÷ Óre«Âhatva ityasmÃduï /

na kevalaæ mÆlarÆpamevaæ kintu yasyÃvatÃre«u nihitaæ rÆpamitthameva /

yasya prathamakaæ prathamaæ rÆpaæ rÃmavi«ayÃïi vacÃæsi mÆlarÃmÃyaïÃdÅni rÃmavacÃæsi te«Ãæ nayaæ nÅyante Ói«ye«u pravartyante 'neneti /
erajityac /

yasya dvitÅyaæ vapu÷ p­k«a÷ /
p­cchabda÷ p­tanÃvÃcÅ prasiddha÷ /
tasminkarmaïyupapade k«ai k«aya ityetasmÃt Ãto 'nupasarge ka iti ka÷ /
upapadatakÃralopaÓchÃndasa÷ /
puæliÇgaæ(Çga÷) ca ÓrutyanusÃreïa /
asunvà pratyaya÷ /
kidita napuæsakamevedam /
ripup­tanÃk«ayakÃrÅtyartha÷ /


*12,392*

yasya t­tÅyaæ vapu÷ etanmadhva÷ /
madhuÓabda÷ sukhavÃcÅ /
"madhuta dyaurastu na÷ pitÃ' iti prayogÃt /
vaÓabda÷ ÓÃstrÃparaparyÃyatÅrthavÃcÅ /
vÃteravagatyarthÃtkaraïe gha¤arthe kavidhÃnamiti ka÷ /
sukhasÃdhanaæ tÅrthamasyeti /
svarityatrevokÃralopa÷ /


*12,399*

bhagavatsvarÆpapratipÃdanenaiva granthopasaæhÃra÷ samucita ityÃÓayavÃnnityÃparok«aæ bhagavantaæ sambodhya stauti- ni÷Óe«amiti //

%<ni÷Óe«ado«arahitakalyÃïÃkhilasadguïa  /
bhÆtisvayambhuÓarvÃdivandyaæ tvÃæ naumi me priyam  // MAnuv_4,4.14 //>%

%<|| iti ÓrÅmadÃnandatÅrthabhagavatpÃdÃcÃryaviracite ÓrÅmadbrahmasÆtrÃnuvyÃkhyÃne caturtho 'dhyÃya÷ ||>%

NYùYASUDHù:
bhÆti÷ mahÃlak«mÅ÷ /


*12,400*

vacanaprasÆnamÃlà jayatÅrthÃkhyena bhik«uïà racità /
dhriyatÃæ h­daye sadaye kamalÃmahilena pÆru«eïa // 1 //


*12,401*

na vaidu«yabhrÃntyà naca vacanacÃturyakudhiyà na mÃtsaryÃveÓÃnnaca capalatÃdo«avaÓata÷ /
paraæ ÓraddhÃjìyÃdak­«i k­timÃcÃryavacasi skhalannapyetasmÃjjagati nahi nindyo 'smi vidu«Ãm // 2 //


anuvyÃkhyÃm­tÃmbhodhe÷ samutpannÃtinirmalà /
iyaæ nyÃyasudhà bhaumairvibudhai÷ sevyatÃæ sadà // 3 //



*12,403*

iti ÓrÅmatpÆrïapramatibhagavatpÃdasuk­teranuvyÃkhyÃnasya praguïajayatÅrthÃkhyayatinà /
k­tÃyÃæ ÂÅkÃyÃæ vi«amapadavÃkyÃrthaviv­tau caturthe 'dhyÃye 'smiæÓcaramacaraïa÷ paryavasita÷ // 4 //


//  iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ caturtho 'dhyÃya÷ sampÆrïa÷ //