Jayatirtha: Nyayasudha,
a subcommentary on Madhva's Anuvyakhana, a commentary on Badarayana's Brahmasutra.
Integrated version including Anuvyakhyana and Brahmasutra.

Adhyaya 4, Pada 1



Input by members of the Sansknet project
(http://sansknet.ac.in/)




Inconsistencies in the segmentation of words and phrases are 
due to the custom Devanagari encoding of the original Sansknet file.
THE TEXT IS NOT PROOF-READ.


NOTES:
As an additional feature, this GRETIL version incorporates 
Bàdaràyaõa's Brahmasåtras and Madhva's Anuvyàkhyàna
into the Sansknet e-text of Jayatãrtha's Nyàyasudhà.


References to K.T. Pandurangi's edition of the Nyàyasudhà 
have been added for easier orientation, although the 
Sansknet e-text is probably based on a different edition.



STRUCTURE OF REFERENCES (added):
BBs_n,n.n = Bàdaràyaõa-Brahmasåtra_adhyàya,pàda.såtra
MAnuv_n,n.n = Madhva's Anuvyàkhyàna_adhyàya,pàda.verse

JNys_n,n.n = Jayatãrtha's Nyàyasudhà_adhyàya,pàda.adhikaraõa (Roman numbering)
(NOTE: The adhikaraõa-numbering of the Brahmasåtras is retained,
although Madhva's commentary and Jayatãrtha's subcommentary
do not cover all adhikaraõas of the måla text.)


*n,nnn* = *volume,page* of K.T. Pandurangi's edition (Bangalore, 2002-2009)


#<...># = BOLD for Brahmasåtra
%<...>% = ITALICS for Madhva's Anuvyàkhyàna




___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





Adhyaya 4, Pada 1




// atha ÷rãmannyàyasudhàyàü caturthàdhyàyasya prathamapàdaþ //


[======= JNys_4,1.I: àvçtyadhikaraõam =======]

*12,1*

yadãyacaraõàmbhojacchàyàmà÷ritya nirvçtàþ /
nandanti satataü muktàþ saü÷raye taü ÷riyaþ patim // 1 //


phalaü nigadyate 'sminnadhyàya iti bhàùyam /
phalaniråpaõasyedànãü kà saïgatirityata àha- samanvayeti //

%<samanvayàvirodhàbhyàü siddhe vastuni sàdhane /
vicàriteùva÷eùeùu sàdhaneùu vi÷eùataþ // MAnuv_4,1.1 //
nitya÷aþ kàryamatyantamava÷yaü bhàvi sàdhanam /
cintyate prathamaü tatra ... // MAnuv_4,1.2a-c //>%

NYâYASUDHâ:
samanvayàvirodhàbhyàü prathamadvitãyàdhyàyapratipàditàbhyàü, parabrahmàdiråpe vastuni siddhe sati, sàdhane sàdhanaviùaye tçtãyàdhyàye, a÷eùeùu mokùasàdhaneùu, vicàriteùu satsu, phalapratipàdanasyàvasarapràptiþ /
jij¤àsiteùvartheùvanyeùàü vicàritatvàdasyaivàva÷iùñatvàt /
ato mokùalakùaõaü phalamàtràdhyàye nigadyate iti vàkya÷eùaþ /


*12,1f.*

pàdacatuùyayapratipàdyaü saïgatiü ca làghavàyaikatraiva vakùyati /
tata÷ca phalaviùaye 'sminnadhyàye karmanà÷àkhyaü phalaü prathamapàde nigadyata ityuktaü bhavati /
tasyàpavàdamàha- vi÷eùata iti //
tatra(atra) caturthasya prathamapàde, prathamaü kai÷citsåtraiþ sàdhanameva cintyate /
katham /
vi÷eùataþ paramàdareõa, nitya÷o nairantaryeõa ca kàryamiti /
kutaþ /
yato mokùasiddhàvatyantamava÷yaübhàvi /


*12,2*

idamuktaü bhavati /
tçtãye adhyàye yàni sàdhanàni vicàritàni teùveva keùà¤citparamàdaranairantaryàbhyàmanuùñheyatvamatràdau pratipàdyate /
tathànuùñhàna eva mokùasya bhàvàdanyathàbhàvàt /
etajj¤àpanà(yaiva)ya tçtãye idamanuktavàtredamucyate /
tatrànuktayà hi tato vailakùaõyaü j¤àyate /
phalalakùaõe coktyà phalàntaraïgatvam /
adhyàyàdivyavasthà ca pràyikatvàdupapadyata iti /


*12,11*

// oü àvçttirasakçdupade÷àt oü //
adhikaraõotthànakàraõaü dar÷ayati- ÷ravaõàdãti //

#<àvçttir asakçdupade÷àt | BBs_4,1.1 |>#

%<... ÷ravaõàdisakçtkriyà // MAnuv_4,1.2d //
àvçttirveti sandehe ... // MAnuv_4,1.3a //>%

NYâYASUDHâ:
prathamaü tatreti vartate /
÷rotavyo mantavyo nididhyàsitavya iti dar÷anàtha ÷ravaõàdikaü vidhãyate /
tasya ÷ravaõàderjyotiùyomàdivatsakçtkriyà và vrãhyàvaghàtàdivadàvçttirveti sandehe sati /
upalakùaõametat /
sakçtkriyeti pårvapakùe ca satãtyapi gràhyam /
idamadhikaraõamàrabhyata iti ÷eùaþ /
pårvapakùabãjaü ca nyàyavivaraõe spaùñamavagantavyam /
såtraü vyàkhyàti- kartavyeti //


%<... kartavyà'vçttireva hi /
upade÷o 'tat tvamasãtyàdirhyasakçdeva yat // MAnuv_4,1.3b-d //>%


*12,12*

NYâYASUDHâ:
÷ravaõàdãnàmiti vartate /
hi÷abdo tattvamasãtyupade÷asya prasiddhatvaü dyotayati /
yadi hi ÷iùyeõàvçttirna kartavyà tadà gurorasakçdupade÷o 'narthakaþ syàt /
tena j¤àyate kartavyà ÷ravaõàvçttiriti /


*12,13*

anena ÷ravaõàvçtteþ kartavyatà siddhà /
trayàõàmapyàvçttiü sàdhayalliïgàcceti såtraü pañhitvà tadabhipretàni liïgànyàgamavàkyenaiva dar÷ayati- liïgàdityàdinà //

#<liïgàc ca | BBs_4,1.2 |>#

%<liïgàllàtavyataþ pårvamçjobarrahmatvataþ ÷atàt /
÷u÷ràvogratapà nàma yogyo rudrapadasya yaþ // MAnuv_4,1.4 //
sàrddhaü paràrddhaü viùõostu guõàn bhaktayà sadodyataþ /
tattribhàgamupàsàü ca cakre sambhçtamànasaþ // MAnuv_4,1.5 //>%

NYâYASUDHâ:
làtavya àdàtavyaþ ÷iùyairupàsitavyaþ /
tasmàt /
brahmatvata iti ùaùñhãbahuvacanàntàttasiþ /
brahmatvànàü ÷atàtpårvamiti çjorvi÷eùaõam /
yasyaitasmàdbrahmakalpàdàrabhya brahmakalpànàü ÷ate gate brahmatvaü bhaviùyati tasmàditi yàvat /
sàrdhaü paràrdhamityatyantasaüyoge dvitãyà /
tattribhàgaü tasya ÷ravaõakàlasya, tçtãyabhàgaü kàlam /
upàsàü manananididhyàsanaråpàm /
sambhçtamànasa iti upàsitavya evàrthe dhçtacittaþ /


*12,14*

%<da÷amanvantaraü ÷akrapadayogyo garutmataþ /
padayogyàt sumanasaþ sunando nàma cà÷çõot /
upàsàü cakra udyukto manvantaracatuùyayam // MAnuv_4,1.6 //
såryàcandramaso÷caiva padayogyau sutejasau /
suråpaþ ÷àntaråpa÷ca manvantaracatuùyayam /
a÷çõvatàü sumanaso manvantaramupàsatàm // MAnuv_4,1.7 //
tataþ proktàstu te sarve bhaktayogratapaàdayaþ /
apa÷yan paramaü viùõuü tatprasàdedhitàþ sadà /
ityuktaü viùõunà sàkùàd granthe sattatvasa¤j¤ite // MAnuv_4,1.8 //>%

NYâYASUDHâ:
da÷a manvantaràõi yasminkàle sa tathoktaþ /
garutmataþ padayogyàdita /
garutmato yatpadaü tatra yogyàdityarthaþ /
sutejasàveva supraj¤àveva na tu mandau /
a÷çõvatàü a÷çõutàm /
vyatyayo bahulamiti dvivikaraõatà /
sumanasa eva /
manvantaraü manvantaràvacchinnaü kàlam /
upàsatàmupàsàtàm /
chàndaso vaõarvikàraþ /

nanvatra ÷ravaõàdikàlabàhulyameva pratãyate /
na punaràvçttiþ /
÷rutasyaiva vàkyasya punaþ ÷ravaõamityàdiråpà hi seti /
maivam /
ekena vàkyenàvagatasya tattvasya punaþ punastenànyena avagatiþ ÷ravaõàvçttiþ /
evamekayà yuktayànusaühitasya bhåyo bhåyaþ tayànyathà vànusandhànaü mananàvçttirityabhipretatvàt /

nanvevaü cetsarvavedàntapratyayamityanenaiva gatametat /
satyam /
tasyaivàtyantàva÷yakatvapradar÷anàya punaràrambha ityuktameva /
evamuttaratràpi draùñavyam /

// iti ÷rãmannyàyasudhàyàü àvçttyadhikaraõam //


___________________________________________________________________________


[======= JNys_4,1.II: àtmopagamàdhikaraõam =======]


*12,18*


// atha ÷rãmannyàsudhàyàü àtmopagamàdhikaraõam //

// oü àtmeti tåpagacchanti gràhayanti ca oü //
etatsåtraü vyàkhyàtumàtma÷abdàrthaü tàvadàha- àtmeti //

#<àtmeti tåpagacchanti gràhayanti ca | BBs_4,1.3 |>#

%<àtmeti nàma kathitaü sàkùànnàràyaõasya hi // MAnuv_4,1.9ab //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàdàtmeti nàma sàkùàt mukhyayà vçttyà nàràyaõasya kathitam /
mukhye ca sambhavatyamukhyaü na yujyate /
tasmàdatra såtre 'pi àtmà janàrdanaþ àtma÷abdodito janàrdana iti vakùyamàõenànvayaþ /


*12,20*

kiü tadàtma÷abdasya bhagavannàmatvakathanamityata àha- àtmeti //

%<àtmà brahma mahàüstàraþ parame÷aþ ÷uci÷ravàþ // MAnuv_4,1.9cd //
viùõurnàràyaõo 'nanta iti ÷rãpatirãryate /
iti piïga÷ruti÷caiva tathaiva parama÷rutiþ // MAnuv_4,1.10 //>%

NYâYASUDHâ:
iti nàmabhiþ /
paiïgi÷rutiþ àtma÷abdaü bhagavannàmatvenàha /
ca÷abdaþ ÷rutyantarasamuccayàrthaþ /
÷rutireva na tu mànuùapraõãtamabhidhànamityeva÷abdaþ /
tena"kùetraj¤a àtmà puruùaþ' ityàdivirodho nà÷aïkanãyaþ /
omàtmeti parama÷rutiþ /

%<omàtmà bhagavàn viùõuràtmànando 'kùaraþ svaràñ /
vi÷vatràtà nçsiüho 'jo nàràyaõa urukramaþ // MAnuv_4,1.11 //
anasåyà tathaivàtrerjaj¤e putrànakalmaùàn /
dattaü durvàsasaü somamàtme÷abrahmasambhavàn // MAnuv_4,1.12 //
iti bhàgavate caiva tasmàdàtmà janàrdanaþ // MAnuv_4,1.13ab //>%

NYâYASUDHâ:
àtmànandeti samastamekaü nàma /
anasåyeti bhàgavate càtma÷abdasya bhagavatyeva prayogo 'sti /
tathaiveti tatra prakçtena samuccayàrthaþ /
jaj¤e janayàmàsa /
antarõãta(õijartho 'tra)õyartho vàtra janiþ /
àtme÷abrahmasambhavàn viùõu÷ivabrahmasambhavàn /
saha bhavantãti sambhavàþ /
atra dattadårvàsasau viùõu÷ivàveva /
somo brahmaõà sahabhåtaþ /
taddharmo 'nyayorapyupacàràducyate /
chatriõa iti yathà /


*12,25*

astvàtma÷abdo viùõuparastathàpi kaþ såtràrtha ityata àtmetãti pratij¤àü÷aü vyàkhyàti(caùñe) tasmàditi /

%<tasmàdupàsyo viùõuriti j¤àtavyaþ sajjanaiþ sadà // MAnuv_4,1.13cd //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàdàtma÷abdo viùõuparastasmàt /
ayaü pratij¤àrthaþ /
àtmà viùõuþ àtmeti sajjanaiþ sadà j¤àtavyaþ upàsyo dhyeya÷ca /

hetvaü÷aü vyàcaùñe- tathaiveti //

%<tathaivopàsate santastathaivopadi÷anti ca // MAnuv_4,1.14ab //>%

NYâYASUDHâ:
anenàtma(tmeti)÷abdasyà'vçttistu÷abda÷càvadhàraõàrtha ityuktaü bhavati /
satàmevopàsanopade÷au bhàùyodàhçtàbhyàü ÷rutibhyàü siddhau /
upagacchantãtyetajj¤ànàrthamupàsanàrthaü ca /
tatra j¤ànàrthatvaü spaùñamityeka evàrtho vyàkhyàtaþ /
ata eva pràk j¤àtavya upàsya÷cetyuktam /


*12,27*

nanvanena viùõurviùõurityupàsya ityuktaü bhavati /
tata÷ca kimanena kçtaü syàt /
na hyaviùõutvenopàstiratra prasaktetyata àha- àdàneti //

%<àdànàrthatvata÷càyamàtma÷abdaþ patiü vadet // MAnuv_4,1.14cd //>%

NYâYASUDHâ:
ayaü såtragata àtma÷abdaþ patiü ca vadet /
katham /
àdànàthartvata àdànakartçtvàrthatvàt /
àïpårvàt dà¤aþ àto maninniti manin pratyayaþ àkàralopo dasya ta÷ca nirvacanatvàt /
tathà coktaü"yaccàpnoti yadàdattaþ' ityàdi /
patirhi svãyatayà bhçtyànàdatte /


*12,28*

tataþ kimityataþ såtràrthaü vivçõoti- svàmãti //

%<svàmã me viùõurityeva nityadopàsyama¤jasà // MAnuv_4,1.14ef //>%

NYâYASUDHâ:
atra såtre dvàvàtma÷abdau /
ekonuvàdàrtho dvitãyo vidhyatharþ /
àtmàtmetyupàsya iti dvàvapi viùõuviùayau /
tatràdyo 'vivakùitàvayavàrthaþ saüj¤àtvena vartate /
dvitãyo vivakùitàvayavàrthaþ svàminaü vadati /
tathà càtmà viùõuràtmeti svàmãtyupàsya iti såtràrtho bhavatãtyarthaþ /
a¤jasà paramàdareõa /
nanvetadànandàdayaþ pradhànasyetyanenaiva gatam /
satyam /
sarvathopàsyatvasya j¤àpanàya punarvacanam /
tadidamuktaü nityadaivà¤jaseti /


*12,29*

asya sarvathopàsyatve kiü pramàõamityata àha- svàmãti //

%<svàmã viùõuriti dhyànaü vi÷eùaõavi÷eùyataþ /
kartavyaü sarvathaivaitanna katha¤cana vismaret // MAnuv_4,1.15 //
iti sattattvavacanaü ùàóguõyavacanaü param /
mama svàmã harirnityaü sarvasya patireva ca /
iti dhyeyaþ sarvadaiva bhagavàn viùõuravyayaþ // MAnuv_4,1.16 //>%

NYâYASUDHâ:
vi÷eùaõavi÷eùyata iti svàmitvaü vi÷eùaõaü viùõurvi÷eùya iti vi÷eùaõavi÷eùyabhàvenaiva /
natu tañasthaü svàmitvaü nirguõasya viùõorupalakùaõamityevamityarthaþ /
katha¤cana àdhivyàdhisatve 'pi /
param uparitanam /
mama svàmãtyanena prasaktamalpatvaü nivàrayati- sarvasyeti //

// iti ÷rãmannyàsudhàyàü àtmopagamàdhikaraõam //

___________________________________________________________________________


[======= JNys_4,1.III: pratãkàdhikaraõam =======]


*12,30*

// atha ÷rãmannyàyasudhàyàü pratãkàdhikaraõam //

// oü na pratãke na hi saþ oü //
mano brahmetyupàsãtetyàdi÷rutipràptaü manaþprabhçtipratãkànàü brahmatvenopàsanamatra pratiùidhyate /
tatra pratãka ityadhikaraõasaptamãti pratãtiþ syàt /
pratãkàdhikaraõasya copàsanaü brahmaõo yuktameva /
ato 'nyathà pratij¤àü vyàkhyàti- pratãketi //

#<na pratãke na hi saþ  | BBs_4,1.4 |>#

%<pratãkaviùayatvena na kàryà viùõubhàvanà  // MAnuv_4,1.17ab //>%

NYâYASUDHâ:
itthambhåtalakùaõe tçtãyà /
idaü manaàdikaü viùõurityevaüråpopàsanà na kàryetyarthaþ /
na hi sa iti hetuü vyàcaùñe- pratãkamiti //

%<pratãkaü naiva viùõuryan ...  // MAnuv_4,1.17c //>%

NYâYASUDHâ:
yadyasmàtpratãkaü, brahmaõaþ pratimàtmakaü, manaþprabhçti, sa viùõurnaiva tasmàditi pårveõànvayaþ /
nanvasaïgato 'yaü hetuþ /
pratãkasya viùõo÷càbhedàbhàvo hyabhedasya tatpramite÷ca nivàrako na tvabhedabhàvanàmàtrasyetyata àha- mithyeti //

%<... mithyopàsà hyanathardà  // MAnuv_4,1.17d //>%

NYâYASUDHâ:
nahi sa viùõuþ pratãkam /
atastayorabhedabhàvanà mithyopàsanà /
sà cànarthasyaiva hetuþ /
ato na kartavyetyevaü hetuhetumadbhàvaþ

såtrakçto 'bhipreto na punaþ sàkùàt /
ato nàsaïgatiþ /


*12,31*

mithyopàsanasyànarthahetutvaü kuta ityatastadupapàdanapårvakamimameva såtràbhipràyaü spaùñamàcaùñe- yo 'nyathetyàdinà bhagavanprabhurityantena //

%<yo 'nyathà santamàtme÷amanyathà pratipadyate  /
kiü tena na kçtaü pàpaü coreõàtmàpahàriõà  // MAnuv_4,1.18 //
yo 'nyathà santamàtmànamanyathà pratipadyate  /
kiü tena na kçtaü pàpaü coreõe÷àpahàriõà  // MAnuv_4,1.19 //>%
*12,32*
NYâYASUDHâ:
%<yo 'nyathaiva sthitaü viùõumanyathà pratipadyate  /
kiü tena na kçtaü pàpaü coreõa brahmacàriõà  // MAnuv_4,1.20 //>%

NYâYASUDHâ:
anyathàsantaü pratãkabhinnatvàdiprakàraü santam /
àtmanàü jãvànàm ã÷am /
anyathà pratãkatvàdinà /
pratipadyate jànàti dhyàyati ca /
coratvasyaiva vivaraõaü àtmàpahàriõeti /
abhede khalvekàva÷eùaþ syàt /
tatra pratãkàva÷eùe dhyàte sphuñaü paramàtmàpahàritvam /
pratãkapravilaye 'pyai÷varyàpalàpàtparamàtmàpahàritvameva /
àtmànaü paramàtmànam /

etàni trãõi vàkyàni viùõoþ pratãkatàdhyàne bàdhakàni /
pratãkasya viùõutvadhyàne tu na bàdhakamityataþ svàtmanamiti vàkyaü pañhitam /

%<svàtmànaü pratimàü vàpi devatàntarameva và  /
cetanàcetanaü vànyad dhyàyed yaþ ke÷avastviti  /
kiü tena na kçtaü pàpaü càreõe÷àpahàriõà  // MAnuv_4,1.21 //>%

NYâYASUDHâ:
yo 'nyaditi trãõyubhayàrthe /

%<yo 'nyad viùõuriti dhyàyejjànãyàd và hariü tathà  /
andhe tamasi majjet sa yatra naivotthitiþ kvacit  // MAnuv_4,1.22 //
yo 'nyad viùõuriti dhyàyed viùõuranyaditi sma và  /
anyathà dhyànadoùeõa mahàtamasi majjati  // MAnuv_4,1.23 //
yo 'nyad viùõuriti dhyàyed viùõuranyaditi sma và  /
mahàtamasi magnasya tasya naivotthitiþ kvacit  // MAnuv_4,1.24 //>%

NYâYASUDHâ:
yatra patitasya /
anyathàdhyànameva doùo 'nyathàdhyànadoùaþ /
yatki¤cidityàdãni prathamàrtha eva kaimutyàrthàni /

%<yatki¤cidanyathà saüsthamanyathà dhyàtama¤jasà  /
dhyàturmahàdoùakaraü kimu sarve÷varo hariþ  // MAnuv_4,1.25 //>%
*12,33*
NYâYASUDHâ:
%<yatki¤cidanyathà saüsthamanyathà j¤àtama¤jasà  /
mahàdoùakaraü viùõuþ kimu sarve÷vare÷varaþ  // MAnuv_4,1.26 //
yatki¤cidanyathà saüsthamanyathà j¤àtama¤jasà  /
anarthakàraõaü loke kimu sarve÷vare÷varaþ  // MAnuv_4,1.27 //
na ki¤cidanyathà j¤eyaü dhyeyaü và tena kutracit  /
kimu sarvottamo viùõurj¤eyo nãcatayà kvacit  // MAnuv_4,1.28 //
tasmàd vastu yathàråpaü j¤eyaü dhyeyaü ca sarvadà  /
kàraõaü puruùàrthasya nànyathà bhavati kvacit  // MAnuv_4,1.29 //>%

NYâYASUDHâ:
yatki¤cidgaïgodakàdikamanyathàsaüsthaü pavitraü sat anyathàpavitraü dhyàtaü dhyàtura¤jasà mahàdoùakaraü kimu sarve÷varo hariraprakçùñatayà dhyàtaþ /
tena anarthaprasaïgena /

%<iti ÷rutipuràõoktibalato na pratãkatà  /
dhyeyà viùõoþ kvacid yasmànmithyàj¤ànamanarthadam  // MAnuv_4,1.30 //
ityabhipretya na hi sa ityàha bhagavàn prabhuþ  // MAnuv_4,1.31ab //>%

NYâYASUDHâ:
iti ÷rutipuràõoktibalato mithyàj¤ànamanarthapadaü pratãyate yasmàttasmàdviùõoþ pratãkatà na dhyeyeti paramparayà hetuhetumadbhàvamabhipretya bhagavànsåtrakàro na hi sa iti hetumàha /
ato nàsaïgatirityarthaþ /
vakùyamàõaprakàreõa dviråpasyàpi dhyànasya sàmyàt balata ityuktam /
dhyànasyàpi j¤ànavi÷eùatvàtsaïkãrõoktiþ /


*12,36*

evaü tarhi mano brahmetyàdi÷rutãnàü ko 'rtha ityata àha- pratãketi //

%<pratãkasaüsthitatvena dhyeyo viùõurnacànyathà  // MAnuv_4,1.31cd //>%

NYâYASUDHâ:
vyatyayo bahulaü, saptasu prathamà, ùañsu dvitãyà, ityàdismaraõàdvibhaktivyatyayenàdhikaraõàrthatayà ÷rutayo vyàkhyeyà iti bhàvaþ /

// iti ÷rãmannyàsudhàyàü pratãkàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________


[======= JNys_4,1.IV: brahmadçùñyadhikaraõam =======]

// atha ÷rãmannyàsudhàyàü brahmadçùñayadhikaraõam //

// oü brahmadçùñirutkarùàt oü //
atra brahmadçùñiþ kartavyetyucyate /
kutretyàkàïkùàyàü sannidhànàtpratãka iti pràpnoti /
tacca yogyatàvirahànniràkçtam /
ataþ sàkàïkùaü pratij¤àvàkyaü vyàkhyàti- brahmeti ceti //

#<brahmadçùñir utkarùàt  | BBs_4,1.5 |>#

%<brahmeti ca sadà dhyeyo bhagavàn viùõura¤jasà  // MAnuv_4,1.32ab //>%

NYâYASUDHâ:
atra ca÷abdaü prayu¤jànenàtmetyanena vyavahitenàpyasya yogyatayànvayaþ /
àtma÷abda÷ca prathamàntaþ prakçtaþ, saptamyantena cehàrthaþ /
arthava÷àdvibhaktivipariõàmaþ /
ataþ saptamyanto 'tra anuvartata iti såcitam /
bhagavànviùõurbrahmeti dhyeya iti tàtparyakathanaü, nàkùaràrthaþ /
nanvetat bhåmnaþ kratuvajjyàyastvamityanenaiva gatamityataþ sadà¤jasetyuktam /
utkarùàditi hetuþ /
tatra na j¤àyate kasyotkarùa iti /
ato vyàcaùñe- utkçùña iti //

%<utkçùño brahma÷abdàrthaþ ...  // MAnuv_4,1.32c //>%


NYâYASUDHâ:
yata iti vakùyamàõamihàpi sambaddhayate /
utkarùàdutkarùasya brahma÷abdapravçttinimittatvàditi såtrakçtotkarùasya brahma÷abdapravçttinimittatvamuktam /
anuvyàkhyànakçtà tåtkarùavàn brahma÷abdàbhidheya ityabhihitam /
phalatastveka evàrthaþ /
kathamutkarùo brahma÷abdapravçttinimittamityata àha- pårõatvamiti //



*12,38*


%<... pårõatvaü brahmatà yataþ  // MAnuv_4,1.32d //>%

NYâYASUDHâ:
vçddhayarthàt bçhateranyebhyo 'pi dç÷yanta iti maninpratyayaþ dç÷igrahaõasàmarthyàddhàtoramàgama÷ca /
vçddhiþ pårõatvamityeka evàrthaþ /
brahmatà brahma÷abdapravçttinimittam /
pårõatvameva cotkarùaþ /
hetuhetumadbhàva÷ca bhàùya eva samarthitaþ /


*12,40*

brahmatvasya sarvathàra dhyeyatve kiü pramàõamityata àha- àdhivyàdhãti //

%<àdhivyàdhinimittena vikùiptamanaso 'pi tu  /
dhyeyaiva brahmatà nityaü viùõorbhaktayà nirantaram  /
iti prakà÷ikàyàü ca vacanaü viùõuneritam  // MAnuv_4,1.33 //>%

NYâYASUDHâ:
àdhivyàdhãti dvandvaikavadbhàvaþ /
tacca tannimittaü ca, tena /
kçtyànàü kartari veti ùaùñhã /
ca÷abdena bhàùyodàhçtàni vacanàni samuccinoti /

// iti ÷rãmannyàyasudhàyàü brahmadçùñayadhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*12,43*

[======= JNys_4,1.V: àtmopagamàdhikaraõam =======]


// atha ÷rãmannyàsudhàyàü àtmopagamàdhikaraõànyathàvyàkhyànaniràkaraõam //


"àtmeti tåpagacchanti gràhayanti ca',"na pratãke na hi saþ'"brahmadçùñirutkarùàt' iti trisåtrãmeke 'nyathà vyàcakùate /

tathàhi /
paramàtmà kimahamiti grahãtavyaþ /
kiü và madanya iti saü÷aye nàhamiti gràhya iti pràptam /
kutaþ /
apahatapàpmatvàdiguõo hi paramàtmà /
tadviparãtaguõa÷ca ÷àrãraþ /
ataþ kathaü tayorabhedo bhavet /
ã÷varasya ca saüsàryàtmatve ã÷varàbhàvastataþ ÷àstrànarthakyam /
saüsàriõo 'pã÷varatve 'dhikàryabhàvàcchàstrànarthakyameva /
pratyakùàdivirodha÷ca /
evaü pràpte bråmaþ /
àtmetyeva parame÷varaþ pratipattavyaþ /
tathàhi /
parame÷varaprakriyàyàü jàbàlà àtmatvenaivainamupagacchanti /
"tvaü vàhamasmi bhagavo devate ahaü vai tvamasi devate' iti /
tathànye 'pi"ahaü brahmàsmi' ityevamàdaya àtmatvopagamà draùñavyàþ /
gràhayanti càtmatvenaive÷varaü vedavàkyàni /
"eùa ta àtmà sarvàntaraþ',"tattvamasi' ityàdãni /
"atha yo 'nyàü devatàmupàste' ityàdikà ÷rutirapavadati ca bhedadar÷anam /
yattåktaü viruddhaguõayoranyonyàtmatvaü na sambhavatãti tadasat /
viruddhaguõatayà mithyàtvàt /
na ce÷varàbhàvaprasaïgaþ /
nahã÷varasya saüsàritvaü pratipàdyate kiü tarhi saüsàritvàpohene÷varatvam /
nacàdhikàryabhàvaþ pratyakùàdivirodha÷ca /
pràk prabodhàtsaüsàritvàbhyupagamàt /
tadviùayatvàcca pratyakùàdivyavahàrasya /
prabodhe tu pratyakùàdyabhàva eva /
tathà satyadvaita÷ruterapyabhàvaprasaïga iti cet /
iùyamevaitat /
tasmàdàtmetyeve÷vare mano dadhãteti prathamasåtràrthaþ /


*12,44f.*

mano brahmetyupàsãtetyevamàdiùu pratãkopàsaneùu saü÷ayaþ kiü teùvapyàtmagrahaþ kartavyo na veti /
kiü tàvatpràptam /
teùvapyàtmagraha eva yuktaþ /
kasmàt /
brahmaõa àtmatvàt, pratãkànàmapi brahmavikàratvàt brahmatve satyàtmatvopapatteriti /
bråmaþ /
na pratãkeùvàtmamatiü badhnãyàt /
nahi sa upàsakaþ pratãkàni yattànyàtmatvenàkalayet /
yatpunarbrahmavikàratvàtpratãkànàü brahmatvaü tata÷càtmatvamiti tadasat /
pratãkàbhàvaprasaïgàt /
vikàrasvaråpopamardena hi nàmàdijàtasya brahmatvamevà÷ritaü bhavati /
svaråpopamarde ca nàmàdãnàü kutaþ pratãkasvaråpatvamàtmagraho và /
ki¤ca yathà rucakasvastikayornetaràtmatvam /
dvayorapi vikàratvàt /
tathà pratãkàtmanorapi /
suvarõàtmaneva brahmàtmanaikatve pratãkàbhàvaprasaïgamavocàma /
ato na pratãkeùvàtmadçùñiþ kartavyeti dvitãyasåtràrthaþ /



*12,46*

teùvevodàharaõeùvanyaþ saü÷ayaþ /
kimàdityàdidçùñayo brahmaõi kàryàþ kiüvà brahmadçùñiràdityàdiùviti /
sàmànàdhikaraõyasyobhayathopapatteþ /
tatràniyamo niyamakàriõaþ ÷àstrasyàbhàvàt /
athavàdityàdidçùñaya eva brahmaõi kartavyàþ /
evaü hi brahmopàsitaü bhavati /
brahmopàsanaü ca phalavaditi pràpte bråmaþ /
brahmadçùñirevàdityàdiùu syàt /
kasmàt /
utkarùàt /
evamutkarùeõàdityàdayo dçùñà bhavanti /
tathà ca laukiko nyàyo 'nugato bhavati /
kùattari khalu ràjadçùñiþ kriyate na tu ràj¤i kùattçùñirviparyaye pratyavàyaprasaïgàt /
yattu phalavattvayà brahopàsanaü yuktamiti tadayuktam /
àdityàdyupàsanasyàpi phalavattvopapatteþ /
brahmaiva ca sarvàdhyakùatvàtphalaü dàsyati /
idameva ca brahmopàsanaü yadàdityàdiùu taddçùñiþ pratimàdiùviva viùõvàdãnàmiti tçtãyasåtrà(syà)rtha iti /


*12,48*

tatra tàvatprathamasåtrasyàpavyàkhyànaü dåùayati- neti //

%<nàtmeti såtramã÷asya jãvatvapratipàdakam  // MAnuv_4,1.34ab //>%

NYâYASUDHâ:
atra pratipattirnàma pramitereva parasyàbhimatà /
pratãkada÷arnamityà÷aïkaya niràkaraõàt /
ato jãvatvena pratipattavyatvasya pratipàdakamiti, jãvatvasya pratipàdakamiti caika evàrthaþ /


*12,50*

kuto netyataþ padàrthaj¤ànapårvakatvàdvàkyàrthaj¤ànasya prathamaü padàrthaü niràkaroti- àtma÷abdamiti //

%<àtma÷abdaü yato hetuü kçtvà jãvaü nyavàrayat  /
sva÷abdàt pràõabhçccaiva nokta ityeva vedaràñ  // MAnuv_4,1.34c-f //>%

NYâYASUDHâ:
sva÷abdàdeva pràõabhçcca nokta iti vedaràóevàtma÷abdaü hetuü kçtvà jãvaü nyavàrayadyatastasmàdàtma÷abdodito viùõureva na càparo jãva iti yojanà /


*12,50f.*

etaduktaü bhavati /
bhavedayaü såtràrtho yadyàtma÷abdo jãvavàcã bhavet /
na caivam /
såtrakàravacanasàmarthyàdeva tasya tadvàcitvàbhàvàvagamàt /
tathà hi /
yasmindyauriti vàkyamudàhçtya kimatra dyubhvàdyàyatanatvena pradhànamucyate uta jãvaþ kiüvà paramàtmeti saü÷aye pradhànàdau pràpte siddhàntitam /
"dyubhvàdyàyatanaü sva÷abdàt' iti /
sva÷abdàt"tamevaikaü jànatha àtmànam' iti dyubhvàdyàyatane àtma÷abda÷ravaõàt dyubhvàdyàyatanaü paramàtmaiveti /
tato"nànumànamatacchabdàt' iti pradhànaü niràkçtya jãvaniràkaraõàrthaü såtritam /
pràõabhçcceti /
tatra ca÷abdo netyasya sva÷abdàditi heto÷cànukarùaõàrthaþ /
tata÷càtma÷abdàjjãvo 'pi netyarthaþ /
yadevamàtma÷abdaü hetuü kçtvà jãvaü nivàritavànsåtrakàraþ, tadanyathànupapattyà jànãmaþ såtrakàrasyàtma÷abdo na jãvavàcãtyabhipretamiti /
tathàca kathaü svàcaritaviruddhamidànãmàcarediti /


*12,51*

etadeva vi÷adayati- yadãti //

%<yadyàtma÷abdo jãve 'pi kathaü sa vinivàrayet  /
àtma÷abdoditastasmàd viùõureva nacàparaþ  // MAnuv_4,1.35 //>%

NYâYASUDHâ:
jãve 'pi vartata iti såtrakçto 'bhipretamiti ÷eùaþ /
tarhi kathaü såtrakàro jãvamàtma÷abdena vinivàrayet /
nahi gandhavattvena ghaño nivàrayituü ÷akyate /
athavà yadyàtma÷abdo jãve 'pi varteta tadà sa àtma÷abdaþ kathaü jãvaü nivàrayet /
pratyuta pratipàdayediti yojanà /


*12,52*

àgamavàkyamapyatra pañhati- àtmeti //

%<àtmabrahmàdayaþ ÷abdàstamçte viùõumavyayam  /
na vadanti yato nàptà kvàpi tairguõapårõatà  /
nàràyaõàdhyàtmagatamiti yad vaiùõavaü vacaþ  // MAnuv_4,1.36 //>%

NYâYASUDHâ:
anyànna vadanti kuto yata àtmàdi÷abdàþ pårtivàcinastairanyairguõapårõatà kvàpyavasthàyàü na pràptà /
yatki¤citpårõatàrthatve càmukhyàrthatàpàta iti /
àtma÷abdo 'pyàïpårvàttanotermanin pratyaye ñilope ca sati niùpannaþ pårõatàvacanaþ /
yadyasmàdevaü vaco 'sti tasmàdapãti pårveõaiva anvayaþ /


*12,53*

idànãü vàkyàrthaü dåùayati- yadãti //

%<yadi jãve÷ayorvedapatiraikyaü ca manyate  /
àtma÷abdaü kathaü tasmànnivàrayati yuktitaþ  // MAnuv_4,1.37 //>%

NYâYASUDHâ:
manyate(atra) tatra såtre tadà tasmàt jãvàdàtma÷abdaü kathaü nivàrayati /
kutra nivàritavànityata uktam- yuktita iti //


jãvaniràkaraõayuktitvenoktatvàditi yàvat /

idamuktaü bhavati /
àtma÷abda÷ravaõàt dyubhvàdyàyatanaü na jãva iti àtma÷abdaü jãvanivàraõe hetuü vadatà såtrakàreõàtma÷abdo jãvànnivàrita iti gamyate /
nàyaü puruùo viùàõitvàditi yathà /
nahi tatrasthena tanniràso yujyate /
nàyaü gaurviùàõitvàdityapi prasaïgàt /
prathamasåtre ca dyubhvàdyàyatanaü parame÷varo na jãva àtma÷abdàdityàtma÷abdasya parame÷vare pravçttirabhyupagatà /
anyathà tena tatsàdhanànupapatteþ /
tatra yadi jãve÷varàvekameva tattvamiti såtrakàrasya mataü syàt /
tadà tenàtma÷abdastatraiva vartate, na vartate cetyuktaü bhavati /
naca vyàhataü såtrakàro bhàùata iti yuktam /
tasmànna jãve÷varaikyaü tasya matamiti gamyata iti /


upalakùaõaü caitat /
dyubhvàdyàyatanaü parame÷varo, na jãva iti, pratij¤àdvayaü ca vyàhatamityapi draùñavyam /


*12,54*

såtràntaravirodhaü càha- bhedasyeti //

%<bhedasya vyapade÷aü ca sthitiü càdanameva ca  /
bhedadàróhye hetumàha satàtparyaü jagatpatiþ  // MAnuv_4,1.38 //>%

NYâYASUDHâ:
yadi jagatpatiþ såtrakàro jãve÷varayoraikyaü manyate tarhi kathaü sa eva"bhedavyapade÷àt' iti bhedasya vyapade÷aü ca"sthityadanàbhyàü ca' iti sthitiü càdanaü ca satàtparyaü jãve÷abhedaü dçóhayituü hetumàha /
bhedasya pràgapi pratipàditatvàddaróhya ityuktam /
atràpyanekapramàõopanyàsàtsatàtparyamiti /


*12,55*

na ko 'pyayaü virodho 'sti /
paramàrthato jãve÷ayorekatve 'pi hi vyàvahàrikabhedo 'sti tadapekùayà tàni såtràõi /
idaü tu paramàrthàpekùayeti vyavasthopapatterityà÷ayena ÷aïkate- vyàvahàriketi //

%<vyàvahàrikabheda÷cet ...  // MAnuv_4,1.39a //>%

NYâYASUDHâ:
atra vyàvahàrika÷abdena bhràntisiddho 'bhipreyate /
pràk prabodhàdityuktànuvàdatvàt /
jãve÷varabhedo bhràntisiddha iti vadanpraùñavyaþ /
kimayameva bhedo bhràntisiddhaþ kiü và bhedamàtramiti /
nàdyaþ /
apasiddhàntàt /
dvitãye doùamàha- kveti //

%<... kvàsàvavyàvahàrikaþ  // MAnuv_4,1.39b //>%

NYâYASUDHâ:
bhrànterabhràntipårvakatvàt /
jãve÷varabhedasya bhràntikalpitatve kvacitsatyo bhedo 'ïgãkartavyaþ /
kvàsau na kvàpi /
kutràpi bhedasya satyatvàïgãkàre jãve÷abhedàropo 'pi na sambhavatãti bhàvaþ /


*12,57*

syàdetat /
nàstyeva ko 'pi bhedaþ satyaþ /
tathàpi jãve÷abhedabhràntirupapadyate /
bhràntirhi saüskàramapekùyate /
saüskàra÷ca j¤ànamàtram /
ataþ pårvapårvamasaüskàràduttarottarabhràntyutpàdaþ /
anàdi÷càyaü saüsàra iti /
maivam /
bhedamàtrasya mithyàtve pramite khalu tadbalàdeùà kalpanopapadyate /
na caivam /
sarvo 'pi bhedo bhrànta iti hi pratij¤aiva tàvadvayahatà /
dåre pramàõopanyàsa ityà÷ayavànsopapattikaü tàvatpçcchati- vyàvahàrikamiti //

%<vyàvahàrikamityeva vacanaü vyàvahàrikam  // MAnuv_4,1.39cd //
uta neti vikalpe tu ...  // MAnuv_4,1.40a //>%
NYâYASUDHâ:
bhedamàtramiti ÷eùaþ /
tiùñhatu tàvadanyadityevàrthaþ /
iti vikalpe tu pakùadvaite (dvaye)(dvaidhe) sambhavati kaü pakùamavalambya iti ÷eùaþ /
atra sarvatra vacana÷abdena tadartho lakùyate /
sarvo 'pi bhedo bhràntikalpita iti vàkyàrtho bhràntikalpito 'tha paramàrtha iti pra÷nàrthaþ /


*12,58*

àdyaü ÷aïkate- yadãti //

%<... yadi syàd vyàvahàrikam  // MAnuv_4,1.40b //>%


*12,59*

NYâYASUDHâ:
etadvacanamiti vartate /
atràpi pçcchàmo vàkyàrtho 'yaü bàdhyo na veti /
neti pakùe bhràntikalpito 'pi na bhavet /
kutràpi kadàpi kenàpyabàdhyasya bhràntikalpitatve brahmaõo 'pi tathàtvàpatteþ /
prathamaü ÷aïkate- tasyeti //

%<tasyàpi bàdhyatà cet syàd ...  // MAnuv_4,1.40c //>%

NYâYASUDHâ:
tasya vacanasya na kevalaü bhràntikalpitatvaü kintu bàdhyatàpi syàccedityarthaþ /
dåùayati- bheda iti //

%<... bhedaþ syàt pàramàrthikaþ  // MAnuv_4,1.40d //>%

NYâYASUDHâ:
sarvo 'pi bhedo bhrànta iti vàkyàrthasya bhràntatve bàdhyatve ca sakala(lo)bhedaþ pàramàrthikaþ syàt /


*12,60*

dvitãyamà÷aïkate- avyàvahàrikatvamiti //

%<avyàvahàrikatvaü ced ...  // MAnuv_4,1.41a //>%

NYâYASUDHâ:
tasya vacanasyeti vartate /
niràkaroti- bheda iti //

%<... bhedo 'yaü satyatàü gataþ  // MAnuv_4,1.41b //>%

NYâYASUDHâ:
tiùñhatu tàvadanyaþ /
vàkyàrthasya satyatve tasya brahmaõa÷ca yo bhedo, ya÷ca padàrthànàmasatyatve vàkyàrthasya satyatvànupapatteþ padàrthànàü parasparaü vàkyàrthàdbrahmaõa÷ca bhedaþ, sa tàvat satyatàü gataþ /
ubhayathàpi vàkyàrtho vyàhata ityarthaþ /


*12,61*

sarvo 'pi bhedo bhrànta iti vàkyàrthasya bhràntatve bàdhyatve ca sarvasyàpi bhedasya satyatà syàdityuktam /
tatkuta ityatastadupapàdanàya vyàptiü tàvadàha- ekasyeti //

%<ekasyàsatyatàyàü hi dvayoreva viruddhayoþ  /
anyasya satyataiva syàditi kena nivàryate  // MAnuv_4,1.41c-f //>%

NYâYASUDHâ:
yau dvàveva viruddhau tayormadhye ekasyàsatyatàyàü satyàmanyasya satyatà syàdeveti vyàptiþ kena nivàryate /
upàdhivyabhicàrayorabhàvànna kenàpi /
purovartinaþ puruùatve 'sati sthàõutvameva bhavatãti niyamo nàsti /
valmãkatvasyàpi sambhavàt /
ato dvayoreva viruddhayorityuktam /
dvayoriti vi÷eùaõasyàsamarthatàparihàràya viruddhagrahaõam /
yaþ padàrtho dvayoreva viruddhayorekasya asatyatvavàn asàvanyasya satyatvavànityuktaü bhavati /


*12,62*

nidar÷anamàha- anityamiti //

%<asatyaü noktamityukte satyamuktamiti prajàþ  /
jànantyuktaü tu no satyamityukte 'satyatàmapi  // MAnuv_4,1.42 //>%

NYâYASUDHâ:
àptenoktamasatyaü netyukte satyuktaü satyamiti prajà jànanti /
tathà vipralambhakenoktaü satyaü no ityukte tu tasyàsatyatàmapi jànanti /
satyatvàsatyatvayordvayoreva viruddhatà /
tatra àptokte 'rthe 'satyatàyàmasatyàü satyatàyàþ satvamanàptokte ca satyatàyàmasatyàmasatyatàyàþ satvaü ca prasiddhamityarthaþ /
ityukta iti pramitatvopalakùaõam /
prajà jànantãtyanena

àvipàlàïganameùà vyàptiþ siddhà na kevalaü parãkùakàõàmiti såcayati /


*12,64*

nanu svapne 'tra ghaña iti dçùñvà nàtra ghaña ityapi pa÷yati /
tatra ghañaþ tadabhàva÷ca dvayamapi mithyà /
ato vyàptibhaïga ityata àha- neti //

%<na svapne 'pi dvayaü mithyà ...  // MAnuv_4,1.43a //>%

NYâYASUDHâ:
tatkiü dvayamapi satyamityata àha- tatreti //

%<... tatraikaü satyameva hi  // MAnuv_4,1.43b //>%

NYâYASUDHâ:
tatra ghañatadabhàvayormadhye /
yadàbhàvasyàsatyatà tadà ghañaþ satya eva /
yadà ca ghañasya asatyatà tadàbhàvaþ satya evetyatharþ /
tasmànna vyàptibhaïga iti hi÷abdàrthaþ /
kuto na dvayamapi mithyetyata àha- bhàveti //


*12,65*

%<bhàvàbhàvàvubhau tatra kathaü mithyà bhaviùyataþ  // MAnuv_4,1.43cd //>%

NYâYASUDHâ:
yo yasyàbhàvo ya÷ca yasyàbhàvasya pratiyogã tàvubhàvapyekatraikadaiva na mithyeti vyàpteþ /
svapne 'pi ghañatadabhàvau kathaü tathà bhaviùyata iti bhàvaþ /
vyàhataü ca bhàvàbhàvayorubhayorasattvavarõanamityà÷ayenàha- bhàvasya hãti //

%<bhàvasya hi niùedhe tu nàbhàvasya niùedhanam  // MAnuv_4,1.44ab //>%

NYâYASUDHâ:
hi÷abdo hetau /
bhàvasya niùedhe kçte tu abhàvasyaiva vihitatvàt /
punarnàbhàvasya niùedhanaü kartuü ÷akyate vyàghàtàt /
evamabhàvasya niùedhe kçte 'bhàvàbhàvo bhàva eva tadvayapto veti bhàvasya vihitatvàt punarna bhàvasya niùedhanaü yuktaü vyàhatatvàditi /
astvevaü vyàptistataþ kimityata àha- svavaca iti //

%<svavàco 'satyatà cet syàt tasmàd bhedasya satyatà  // MAnuv_4,1.44cd //>%

NYâYASUDHâ:
sva÷abdena prativàdyucyate /
tadvàgarthasya sakalabhedamithyàtvasya /
tasmàt vyàptisadbhàvàt mithyàtvaü satyatvaü ca dvau viruddhadharmau /
bhede tayoþ, mithyàtve 'sati satyatvaü satsyàdevoktavyàptibalàdityarthaþ /


*12,70*

prakçtamupasaüharati- tasmàditi //

%<tasmàjjãve÷ayorbheda uktanyàyena gamyate  // MAnuv_4,1.45ab //>%

NYâYASUDHâ:
bhedamithyàtvàsambhavàjjãve÷ayoþ pàramàrthikabheda evoktanyàyena dyubhvàdisåtrairgamyate /
tathàca tadvirodhànnedamabhedaü pratipàdayati såtramiti siddham /
÷rutayastu pràgeva samyagvyàkhyàtàþ /
viruddhaguõasatyatà copapàdità /
pratyakùàdãnàmatattvàvedakatvamapi ni(rastaü)ràkçtam /
÷rutimithyàtvasyàniùñatvaü ca samarthitamityukta eva såtràrthaþ /

// iti ÷rãmannyàyasudhàyàü àtmopagamàdhikaraõànyathàvyàkhyànaniràkaraõam //


___________________________________________________________________________


*12,71*


[======= JNys_4,1.VI: pratãkàdhikaraõam =======]

// atha ÷rãmannyàyasudhàyàü pratãkàdhikaraõànyathàvyàkhyàniràkaraõam //


evaü prathamasåtrasyàpavyàkhyàü pratyàkhyàya dvitãyasyàpi pratyàkhyàti- etasmàditi //

%<etasmàdàtma÷abdo 'yaü paramàtmàbhidhà bhavet  // MAnuv_4,1.45cd //>%

NYâYASUDHâ:
etasmàduktanyàyàdàtmeti såtragato 'yamàtma÷abdaþ paramàtmàbhidhà paramàtmana evàbhidhàyakastàvadbhavet /
tataþ kimityata àha- pratãketi //

%<pratãkaviùayatvena viùõudçùñirna tad bhavet  // MAnuv_4,1.46ab //>%

NYâYASUDHâ:
tat tasmàtpårvasåtragatasyàtma÷abdasya paramàtmavàcitvànna pratãka iti pratij¤àvàkyasya pratãkaviùayatvena viùõudçùñiþ kartavyà na bhavedityevàrthaþ /
idamuktaü bhavati /
na pratãka ityatra tàvadàtmetãtyanuvartanãyaü pårvasåtràt /
anyathà pratij¤àvàkyasyàparipårõatvàt /
pårvasåtre càtma÷abdo viùõuviùaya iti samarthitam /
tathàca pratãkaviùayàyà viùõudçùñerevàyaü pratiùedho vyàkhyeyaþ /
na pratãkeùu jãvamatiü badhnãyàditi tu pratij¤àvyàkhyàne prakçtaparityàgo 'prakçtasvãkàra÷ca prasajyeyàtàmiti /


*12,72*

mano brahmetyàdi÷rutyarthatvena yatpratãkasaüsthitatvenetyuktam /
tadapi notsåtra(trita)m /
kintu pratãka iti saptamyantaü padamàvartate /
tatràdyaü viùayasaptamyantaü netyanena sambaddhayate /
dvitãyamadhikaraõasaptamyantaü ÷rutivyàkhyànam /
ubhayatràtmetãti padadvayaü påvarsåtràdanuvartata ityà÷ayavànprasaïgàd dvitãyaü vyàkhyàti- pratãka iti //

%<pratãke viùõurityeva tasmàt kàryà hyupàsanà  // MAnuv_4,1.46cd //>%


*12,73*

NYâYASUDHâ:
yasmàtpratãkaviùayatvena viùõudçùñiþ kartavyà na bhavettasmàditi ÷rutyartha iti ÷eùaþ /
hi÷abdena prathamàdivibhakteþ saptamyarthavàcitvaü ÷àbdikànàü prasiddhamiti dyotayati /


*12,74*

ita÷ca nàyaü pratij¤àrtha ityàha- naceti //

%<na ca viùõuþ pratãkaü yat tasmàn ...  // MAnuv_4,1.47ab //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàdviùõuþ pratãkaü, ca÷abdàjjãvasya na bhavati, tasmàtpratãkeùvàtmeti jãva ityupàsanà na prasakteti ÷eùaþ /
ayamarthaþ /
pràptau satyàü hi pratiùedho vaktavyaþ /
naca pratãkeùåpàsakasya àtmadçùñiþ prasaktà prasa¤jakàbhàvàt /
yattu prasa¤jakamuktaü brahmaõa àtmatvaü pratãkànàü ca brahmavikàratvaü tadubhayamapràmàõikaü pramàõaviruddhaü ca /
na hyatyantàbhàsena prasaktirbhavati /
atiprasaïgàt /
tataþ prasaktayabhàvàtpratiùedho 'narthaka iti /

nahi sa iti hetuvyàkhyànaü dåùayati- naca viùõuþ pratãkaü yattasmàditi //
tacchabdo hi prakçtaparàmar÷e vartate prakçta÷càtmà /
àtma÷abda÷ca viùõuvàcyeveti samarthitam /
tathàca hi yasmàtsa viùõuþ pratãkaü naiva tasmàdityevàrthaþ sampadyate /
nahi sa upàsakaþ pratãkànãti vyàkhyàne tu prakçtaparityàgenàprakçtaparàmar÷aþ prasajyata iti /

// iti pratãkàdhikaraõànyathàvyàkhyànaniràkaraõam //


___________________________________________________________________________



*12,75*

[======= JNys_4,1.VII: brahmadçùtyadhikaraõam =======]


// atha brahmadçùñayadhikaraõànyathàvyàkhyànaniràkaraõam //


idanãü brahmadçùñiriti såtrasyàpavyàkhyàmaõakaroti- nàtmeti //

%<... nàtmetyupàsanà  /
iti pakùo yadà brahmadçùñi÷càtra viruddhayate  // MAnuv_4,1.47b-d //>%

NYâYASUDHâ:
nàtmetyupàsanetyekade÷otkãrtanena"na pratãke na hi saþ' iti samagrasåtràrthamanuvadati /
pratãkeùvàtmeti jãva ityupàsanà na kàryà /
nahi sa upàsakaþ pratãkàni iti pakùo yadà ityevaü pårvasåtravyàkhyànaü yadà tadàtra pratãkeùu brahmadçùñi÷ca viruddhayate /
ca÷abdo 'pavyàkhyànaniràsasamuccaye /


*12,76*

etadvivçõoti- sa iti //

%<sa neti yuktistatràpi sametyuktaviruddhatà  // MAnuv_4,1.47ef //>%

NYâYASUDHâ:
pratãkànàmàtmatvenopàsanasyàkartavyatve tvayà yà tàdàtmyàbhàvalakùaõà sa neti yuktirabhihità sà tatràpi brahmapratãkayorapi sameti hetoþ pratãkeùu brahmadçùñiþ kartavyeti såtre vyàkhyàyamàne sati uktayuktiviruddhatà bhavatãti /
etaduktaü bhavati /
pratãkeùu brahmadçùñiþ kartavyeti såtravyàkhyànamasat /
pratãkaü brahmatayà nopàsyam /
abrahmatvàt /
yadyanna bhavati na tattatvenopàsyamiti yuktiviruddhatvàt /
na ceyaü yuktirapramà /
pratãkànàmàtmatvenopàsanasya akartavyatàyàü pårvasåtre pareõaivopanyastatvàt /
anyathànaikàntyena sàdhikà na syàt /
naca brahmapratãkayorabhedaþ brahmaõaþ satyatvàt pratãkànàü kalpitatvàt /
pàramàrthikabhedàbhàvaþ tàvadastãti cet /
tarhi jãvapratãkayorapi sa nàstãtyasiddhiþ syàditi /


*12,77*

syàdetat /
"nahi saþ' iti na nirvi÷eùaõo hetuþ såtrakàrasyàbhi(preto)mato yena brahmadçùñiþ pratãkeùåktayuktiviruddhà syàt /
kiü tåpàsyasyotkarùapràptyabhàve satãtyanena vi÷iùyaþ /
pratãkànàü brahmatvenopàsane tåtkarùapràptirasti /
ato 'tadbhàve 'pyupàsanà (kàryà)yujyata ityata àha- yadãti //

%<yadyapyutkarùamàtreõa hyatadbhave 'pyupàsanà  // MAnuv_4,1.48ab //>%

NYâYASUDHâ:
àdye 'pi÷abdo 'tiprasaïgasamuccayàrthaþ /
hi÷abdasyottaràrdhenànvayaþ /
yadi vi÷iùyahetuü vyàkhyàya pratãkànàmatadbhàve 'brahmatve 'pyutkarùapràptimàtreõa brahmatvenopàsanàïgãkriyate /
tadà àtmatvenàpi tadupàsanamaïgãkàryaü natu niràkàryam /
kuta ityata àha- utkarùa iti //

%<utkarùa àtmano 'pi syàccetanatvàdacetanàt  // MAnuv_4,1.48cd //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàdbrahmavadàtmano 'pi pratãkàdutkarùo 'sti /
katham /
àtmana÷cetanatvàt /
acetanaü khalu pratãkam /

tasyàtmatvenopàsanàyàmutkarùapraptiþ syàditi /
atiprasaïgasya viparyayapayarvasànamàha- tasmàditi //

%<tasamàdatattvaü nopàsyamiti vedavido matam  // MAnuv_4,1.48ef //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàdvi÷iùyahetau vyàkhyàyamàne pårvasåtre 'siddhiþ syàt /
tata eva pratãkeùu brahmopàsanavadàtmopàsanaü ca prasajyeta /
tasmàt, atattvaü, yadyanna bhavati tattatvena nopàsyamiti sàmànyameva såtrakàrasyàbhimatam /
natu vi÷eùaõaprakùepaþ /
tathàca brahmadçùñiriti pratij¤à svoktayuktiviruddhaiveti /
atra vyàpternirvi÷eùaõatvàbhidhànasya hetornirvi÷eùaõatva eva tàtparyam /
spaùñatvàrthaü tu vyàptyabhidhànamiti vàcyam /


*12,80*

pratij¤àvyàkhyànamapàkçtya utkarùàditi hetuvyàkhyànamapàkaroti- utkarùàditi //

%<utkarùàd brahmatàdhyàne yadi syàt phalama¤jasà  /
brahmaõo nãcatàdhyànàdanarthaþ kiü na jàyate  // MAnuv_4,1.49 //>%

NYâYASUDHâ:
brahmatàdhyàne pratãkànàmutkarùàdutkarùasya dçùñatvàda¤jasà phalaü puruùàrtharåpaü phalaü yadi syàttadà, tadeva brahmaõo nãcatàdhyànamiti, tasmàdanarthaþ kiü na jàyate, jàyata eveti samavyayaphalatvàdakàryamevedamiti /

abhyupagamyedaü samavyayaphalatvamuktam /
vastutastu na puruùàrthaþ kiü tvanartha evetyàha- acetanasyeti //

%<acetanasya brahmatvadhyàne tuùyirnahi kvacit  /
nãcasya svàtmatàdhyàne kupyati brahma lokavat  // MAnuv_4,1.50 //>%

NYâYASUDHâ:
tuùñyayabhàvàcca na puruùàrthalàbhastataþ /
kvacidityanena yadacetanaü tadupacikãrùàlakùaõatuùyirahitamiti vyàptiü såcayati /
nãcasya pratãkasya svàtmatàdhyànàdbrahma kupyati /
tata÷cànarthaü prayacchati /
tatra dçùñànto lokavaditi /
yathà loke ÷ilàdikaü ràjatvàdinà cintitaü na prasãdati nàpi puruùàrthaü prayacchati /
yathà ca ràjà caõóàlatvena dhyàtaþ kupyati anarthaü ca dadàti tathetyarthaþ /
anena pratãkànàmacetanatve 'pi brahmaiva sarvàdhyakùatvàtphalaü dàsyatãti ca pratyuktam /
tasyànenopàsanena kupitatvàt /


*12,82*

na vayaü brahmaõi pratãkatvopàsanaü bråmaþ /
yena brahma kupitamanarthaü prayacchet kintu pratãke brahmatvopàsanam /
tataþ puruùàrthapràptirityata àha- caõóàla iti //

%<caõóàlo nçpa ityukte nçpa÷caõóàla ityapi  /
ko vi÷eùaþ parij¤àte nçpeõa syàt katha¤cana  // MAnuv_4,1.51 //>%

NYâYASUDHâ:
caõóàlamuddi÷ya caõóàlo nçpa ityukte tathà nçpamuddi÷ya nçpa÷caõóàla ityukte nçpeõa parij¤àte satyanarthapràptau katha¤cana ko vi÷eùaþ syànna katha¤citko 'pi /
atrokta÷abdena dhyànamupalakùyate /
aj¤àtopàsano ràjà nànarthaü karotãti nçpeõa parij¤àta ityuktam /
tathàca pratãkaü brahmetyupàsane brahma pratãkamityupàsane ca sama evànartha iti vàkya÷eùaþ /


*12,82f.*

nanu kùattari ràjadçùñiþ phalavatã, ràj¤i kùattçdçùñiranarthaheturdçùñà /
tatkathamubhayasya sàmyamucyata iti cenna /
tatra dçùñerabhàvàt /

uktimàtraü tåpacàreõa /
siüho devadatta iti yathà /
dçùñau tu tatràpyanarthasàmyamevetyà÷ayenàha- purata iti //


*12,83*

%<purato naradevasya caõóàlo yadi påjyate  /
ràjavat kiü na kopaþ syàd ràj¤o loke hi pa÷yati  // MAnuv_4,1.52 //>%

NYâYASUDHâ:
ràjà yathà påjyate tathà /
tadà ràj¤aþ kopo na syàtkim /
loke 'bhipa÷yati satãti kopàti÷ayapradar÷anàrtham /
påjayà dar÷anamunnãyata ityataþ påjyata ityuktam /
na kevalaü dçùñerunnàyikàyàü påjàyàmeva ràjakopaþ kintu tàdç÷yàmuktàvapãtyàha- ràj¤astviti //

%<ràj¤astu purataþ prokte caõóàlaü nçpa ityapi  /
àtmànaü sa iti proktamitivaddhayeva kupyati  // MAnuv_4,1.53 //>%

NYâYASUDHâ:
nàj¤àtà proktiþ kopajananãtyato ràj¤astu purata ityuktam /
caõóàle nçpa iti prokte 'pi prakarùeõa na mayopacàreõocyate api tu vastuta evetyukte 'pi ràjà kupyatyeva hi /
àtmànaü prati hi sa caõóàla iti proktaü prakarùeõoktamitivadityatra yathà tathaivetyarthaþ /
påjaiva kopakàraõaü na da÷arnamitya÷aïkàniràsàya vivekàrthamayaü ÷lokaþ /


*12,85*

evamudde÷avidhànoktayà dvairåpyamaïgãkçtya phalataþ sàmyamuktam /
idanãü tadapi nàstãtyàha- abhedeneti //

%<abhede naitayordhyàne ko vi÷eùo vacasyapi  // MAnuv_4,1.54ab //>%

NYâYASUDHâ:
etayorbrahmapratãkayorabhedena dhyàne 'ïgãkçte na kevalamanatharsàmyaü kintu vacasyàpi ko vi÷eùaþ /
vacanadvayàrtho 'pyavi÷iùya evetyarthaþ /
atraiva dçùñàntamàha- ayamiti //

%<ayaü ràjà tvamityukte caõóàle 'tha nçpe 'pi ca  /
caõóàla iti tu prokte samameva hi dåùaõam  // MAnuv_4,1.54c-f //>%

NYâYASUDHâ:
vyaktibhedena dåùaõaparihàraþ syàdityato 'yamityuktam /
dåùaõaü nãcatvalakùaõam /
dvayorabhedena dhyàne dåùaõaü sambhavatyeva /
nacaivam /
pratãkasya hi brahmatvaü bhàvyate /
natu brahmaõaþ pratãkatvamityata àha- dhyàta iti //

%<dhyàte tvekasya tadbhàve tadbhàvo 'nyasya kiü na tat  // MAnuv_4,1.55ab //>%

NYâYASUDHâ:
tattayorbrahmapratãkayorekasya pratãkasya tadbhàve brahmabhàve dhyàte satyanyasya brahmaõastadbhàvaþ pratãkabhàvaþ dhyàto na kim /


*12,86*

etaduktaü bhavati /
bhavedayaü parihàro yadi pratãka(sya) svaråpopamardena tasya brahmatvamupàsyamiti pakùaþ syàt /
na caivam /
pratãkàbhàvaprasaïgasya pareõaivoktatvàt /
bhedàbhedàbhipràyeõàyaü parihàra ityapi nàsti /
nahi ghaño mçdabhinno mçdghañàdbhinneti bhedàbhedau kinnàma parasparam /
tasmàdanupamarditasvaråpasya pratãkasya brahmatve dhyàte brahmaõo 'pi pratãkatvaü dhyàtameveti yuktamuktamiti /

nanvasminnupàsane brahmaõà j¤àte 'narthaþ syànna tvaj¤àte /
atastathopàsanaü kariùyata ityata àha- na caiveti //


%<nacaiva tadavij¤àtaü sarvaj¤abrahmaõà kvacit  // MAnuv_4,1.55cd //>%

NYâYASUDHâ:
tat upàsanam /
brahmaõo 'j¤àne sarvàdhyakùaü brahmaiva phalaü dàsyatãti riktaü vacaþ syàt / 


*12,88*

nanu ÷rutivihitamàcaratà kathaü brahmakopenànarthapràptirityà÷aïkàü pariharannapavyàkhyànaniràkaraõamupasaüharati- tasmàditi //

%<tasmàdape÷alaü sarvamanyasya brahmatàvacaþ  // MAnuv_4,1.56ab //>%

NYâYASUDHâ:
sarvamiti ÷rutisåtravyàkhyànaråpam /
etena sàlagràmàdau viùõvàdipratipattirapi paràstà veditavyà /
såtravyàkhyànamupakramyàpavyàkhyànadåùaõamasaïgatamityataþ svoktadàróhyàrthamiti bhàvenàha- tasmàditi //

%<tasmàd yathoktamàrgeõa brahmopàsyaü mumukùubhiþ  // MAnuv_4,1.56cd //>%


*12,89*

NYâYASUDHâ:
parakãyavyàkhyànasya dåùitatvàt /
yathoktamàrgeõa asmaduktaü såtràrthamanatikramya vartamànena màrgeõa /

// iti ÷rãmannyàyasudhàyàü brahmadçùñayadhikaraõànyathàvyàkhyànaniràkaraõam //


___________________________________________________________________________


[======= JNys_4,1.VIII: ...dhikaraõam =======]


// atha ÷rãmannyàyasudhàyàü tadadhigamàdhikaraõam //

// oü tadadhigama uttarapårvàghayora÷leùavinà÷au tadvayapade÷àt oü //


nivçttà sàdhanacintà /
pratibandhà(kà)nàü pårvottaràõàmanantakarmaõàü bhàvànna j¤ànino mokùaþ sambhavatãtyà÷aïkàniràsàya karmanà÷àkhyaü j¤ànaphalamidànãü niråpyate /
tatra j¤ànasàmarthyenaiva karmakùayo bhavatãti pratãtiü niràkartuü såtratàtparyamàha- tatheti //

#<tadadhigama uttarapårvàghayor a÷leùavinà÷au tadvyapade÷àt  | BBs_4,1.13 |>#

%<tathopàsyà¤jasà dçùñaü brahma pàpaü ca bhasmasàt  /
karoti nikhilaü pårvaü pà÷càttyasyàpyasaïgatàm  /
karoti ...  // MAnuv_4,1.57a-e //>%


*12,90*

NYâYASUDHâ:
tathà uktaprakàreõa, a¤jasà àdaranairantaryàbhyàü, upàsya dçùñaü, j¤ànàt pårvaü, nikhilaü pàpaü, ca÷abdàdaniùyaü puõyaü ca, pà÷càtyasya pàpasyàniùyapuõyasya ca /
anena"ato 'nyadapãtyekeùàmubhayoþ' iti såtratàtparyamuktaü bhavati /

// oü itarasyàpyevamasaü÷leùaþ pàte tu oü //


*12,90f.*

idaü såtraü kecidbrahmavida evàghasyeva puõyasyà(saü÷le)÷eùo vinà÷o bhavati, ÷arãrapàte pratyàsanne satãti vyàcakùate, tadasat /
ato 'nyadapãtyasya punaruktatàprasaïgàt /
vyàkhyànavyàkhyeyabhàvasya cànanyagatitvàt /
pårvasåtra evàghapadasthàne karmapadaprakùepeõopapattau såtràntaràrambhavaiyarthyàt /
asmàkaü tvagnihotràdãtyàdisåtràõi puõye 'pi vibhàgasåcanàrthàni /
j¤ànottaraü puõyàrjanasyàbhàvàda÷leùa÷abdo vinà÷àrtho vyàkhyàtavyaþ /
tathàca prakçtaparityàgo 'prakçtasvãkàra÷cetyà÷ayavànanyathà såtratàtparyamàha- taddviùa÷ceti //

#<itarasyàpy evam asaü÷leùaþ pàte tu  | BBs_4,1.14 |>#

%<... taddviùa÷caivaü puõyanà÷o 'pyasaïgatà  // MAnuv_4,1.57ef //>%

NYâYASUDHâ:
brahmadviùa÷ca /
evaü j¤ànivat /
dveùaparipårteþ pårvasya puõyasya nà÷o bhavatyuttarasyàsaïgatàpi /
atra såtraü yadeva vidyayeti hãti, tatpunaruktam /
etadarthasya tacchruteriti såtreõa pràguktatvàdityata àha- yadeveti //

%<yadeva vidyayetyatra pårvoktàddhi vi÷iùñate  // MAnuv_4,1.58ab //>%

NYâYASUDHâ:
atroktaü prameyamiti ÷eùaþ /
ato na punaruktidoùa iti heratharþ /
vakùyamàõo 'rthavibhàgaþ prakaraõava÷àt prasiddha iti và /
kathaü vi÷iùyata ityataþ pårvasåtratàtparyaü tàvadàha- pårvamiti //

%<pårvaü svargàdilabdhyarthaü vãryavattvena coditam  /
karma vidyàyutaü ...  // MAnuv_4,1.58c-e //>%

NYâYASUDHâ:
svargàdãti mokùetarapuruùàrthagrahaõam /
uttarasåtratàtparyamàha- pa÷càditi //

%<... pa÷cànmokùe vãryapradaü tviti  // MAnuv_4,1.58ef //>%

NYâYASUDHâ:
pa÷càttviti sambandhaþ /
vidyàyutaü karmeti vartate /
vãryapadaü ànandàti÷ayapradam /
iti coditamiti sambandhaþ /
sakalakamarkùaye tadaiva muktiþ syàt /
na caivam /
jãvanmuktànàmupalambhàdityà÷aïkàparihàràyoktam- såtrakàreõa anàrabdhakàrye eva tu pårve tadavadheþ iti //
tarhi pràrabdhakarmabhàvàtkathaü mokùa ityà÷aïkaya punaþ såtritaü- bhogena tvitare kùaparitvàtha sampatsyata iti //
etadapi na brahmavinmàtraviùayamityà÷ayavàn vyàcaùñe- tata iti //

#<bhogena tv itare kùapayitvàtha saüpadyate  | BBs_4,1.19 |>#

%<tato bhogena puõyaü ca kùapayitvetarat tathà  /
brahmadvió brahmadar÷ã ca tamomokùàvavàpnutaþ  // MAnuv_4,1.59 //>%

NYâYASUDHâ:
anàrabdhakùayànantaram /
itaratpàpam /


*12,94*

pràrabdhakarmaõàmanantatve bhogena kùayo na ÷akya(te)ityà÷aïkàmàgamavàkyena pariharati- brahmaõàmiti //

%<brahmàõaü ÷atakàlàttu pårvamàrabdhasaïkùayaþ  /
brahmaõastveva tàvattvaü pa¤cà÷ad brahmaõastathà  /
rudrasya viü÷adeva syàdindrasyàrkàdike da÷a  // MAnuv_4,1.60 //
anyeùàü brahmamàtrasya tvanta àrabdhasaïkùayaþ  /
brahmaõaiva sahàta÷ca paraü nàràyaõaü vrajet  /
iti sattattvavacanaü svayaü bhagavatoditam  // MAnuv_4,1.61 //>%

NYâYASUDHâ:
brahmaõàü ÷atamiti ùaùñhayà aluk /
tasya kàlo brahmaõàü ÷atakàlaþ tasmàttatsamàpteþ pårvameva sarveùàü j¤àninàmàrabdhasaükùayo bhavati /
asyaiva vivaraõaü brahmaõastu tàvattvameva brahmakalpànàü ÷atenaiva karmakùayavattvam /
brahmaõa iti jàtàvekavacanam /
pa¤cà÷atàü brahmaõàü kàlàtpårvaü rudrasyàrabdhasaïkùayaþ /
tathà÷abdaþ samuccaye /
viü÷atiparyàyo viü÷acchabdaþ /
brahmaõàü viü÷atireva tadavacchinna evendrasya pràrabdhakarmasaükùayakàlaþ /
arkàdike arkàdãnàü da÷a brahmaõastadavacchinnaþ karmakùayakàlaþ /
brahmamàtrasya ekasyaiva brahmaõaþ /
ataþ paraü pràrabdhakarmasaïkùayànantaramapi brahmaõà sahaiva nàràyaõaü vrajet /

// iti ÷rãmatpårõapramatibhagavatpàdasukçteranuvyàkhyànasya praguõajayatãrthàkhyayatinà kçtàyàü ñãkàyàü viùamapadavàkyàrthavivçtau caturthe 'dhyàye 'sminprathamacaraõaþ paryavasitaþ //

// iti ÷rãmannyàyasudhàyàü caturthàdhyàyasya prathamaþ pàdaþ //


*************************************************************************************************


Adhyaya 4, Pada 2


*12,102*

dvitãyapàdapratipàdyapradar÷anaparaü bhàùyaü"devànàü mokùa utkrànti÷càsminpàda ucyate' iti /
tatra devànàmityetadyadi mokùotkràntibhyàü sambaddhayate tadà devebhyo 'nyeùàü sa÷arãràõàmevàvasthànamiti pràpnoti /
anyatra và taccharãraparityàgaprakàra÷cintanãyaþ /
acintane và kàraõaü vàcyam /
yadi ca mokùeõaiva sambaddhayate tadà devànàü mokùa itareùàmutkrànti÷cetyuktaü bhavati /
mokùa÷ca prakaraõava÷àddehàditi gamyate /
tathàca prathamapàde karmanà÷àkhyaü phalamasminpàde ucyata iti yathà sàmànyenoktaü tathàtràpyutkràntirasminpàda ucyata iti vaktavyam /
kimanena vibhàge(netya)na kçtaü syàdityata àha- devànàü ceti //

%<devànàü ca manuùyàõàmetàvat samameva hi  /
utkràntimàrgau devànàü na pràyeõa bhaviùyataþ  // MAnuv_4,2.1 //>%

NYâYASUDHâ:
yadatãtapàde cintitaü karmanà÷àkhyaü phalametàvaddevànàü manuùyàõàü ca samameva /
karmanà÷àbhàve tatphalànuvçtteràva÷yakatvàt /
manuùya÷abdo devavyatiriktàn lakùayati /
tasmàt sàmànyena pårvapàdapratipàdyamuktam /
etatpàdapratimàdyà dehàdutkràntistçtãyapàdapratipàdyo 'rciràdimàrga÷ca devànàü na pràyeõa bhaviùyato 'to vibhàgenoktiryukteti /
anena"màrgo gamyaü càsminpàda ucyate' ityetadbhàùyamapi devavyatiriktànàü màrgaþ sarveùàü gamyaü ceti vyàkhyeyamiti såcitaü bhavati /
sphuñaü caitadvakùyati /
"utkràntimàrga÷ca vimuktagamyam' iti /


*12,104*

bhavatvidaü pratipàdyaü eta(tpàdaprati)tpratipàdane kà saïgatirityataþ prasaïgàtpàdacatuùyayasyàpi saïgatimàha- karmeti //

%<karmakùayasatathotkràntirmàrgo bhoga÷catuùyayam  /
phalaü mokùa iti proktaþ kramàt pàdeùu coditaþ  // MAnuv_4,2.2 //>%

NYâYASUDHâ:
tathà÷abdaþ samuccaye /
utkrànti÷abdena devataditarasàdhàraõa÷caramadehanà÷o lakùyate, màrga÷abdena brahmapràpti÷ca /
iti÷abdo bhoga ityataþ paro (paraü) yojyaþ /
kvacitpàñhaþ proktamityuditamiti ca tatra yathàsthàna eva iti÷abdaþ /
àdye mokùànuvàdena phalacatuùyayàtmakatvaü vidheyam /
dvitãye tu viparyayeõa /
kramàdityetadàvartanãyam /


*12,105*

tata÷càyamarthaþ /
phalaü khalvatràdhyàye niråpaõãyam /
phalaü ca mokùaþ /
saca karmakùayàdicatuùyayàtmakaþ /
àtyantikàniùyanivçttãùyapràptyoratraivàntarbhàvàt /
karmakùayàdaya÷ca kramàdbhavanti /
j¤ànodayànantarameva hi karmakùayaþ kùãõakarmaõa÷cotkràntiþ utkràntasya ca svayogyamàrgeõa gatasya brahmapràptiþ tato bhoga iti /
tasmàdeteùu pàdeùu kramàdevodità ityantarbhàvalakùaõà cànantaryalakùaõà ca saïgatiriti /


*12,108*

devànàü màrgo nàstãtyuktam /
tatkiü yatra sthitàstatraiva muktà bhavantãtyata àha- sraùñçùveveti //


*12,109*

%<sraùñçùveva tu sçjyànàü prave÷o brahmaõo laye  /
devànàü màrga uddiùño ...  // MAnuv_4,2.3a-c //>%

NYâYASUDHâ:
kvacidasraùñçùvapãti ca÷abdaþ, tathàca nyàyavivaraõe /
brahmaõo laye pratyàsanne sati prave÷àrthaü tadabhisarpaõameva màrgagamanamityarthaþ /
tarhi devànàü màrgo nàstãtyuktasya ko viùaya ityata àha- neti //

%<... nàrciràdir ...  // MAnuv_4,2.3d //>%

NYâYASUDHâ:
devànàü dehàdutkramo nàstãtyuktam /
tatkutaþ /
sadehànàmevàvasthànaprasakterityata àha- naceti //

%<... na cotkramaþ  // MAnuv_4,2.3d //>%

NYâYASUDHâ:
ata evetyupaskartavyam /
ca÷abdena sadehànàmavasthànaü samuccinoti /
etadeva vivçõoti- sraùñu(stviti)riti //

%<sraùñustu gràsabhåtasya dehastatra layaü vrajet  /
yataþ sçjyasya devasya naivotkràntistato bhavet  // MAnuv_4,2.4 //>%

NYâYASUDHâ:
deha÷cetanàdhiùñhita eva /
tata sraùñari /
utkràntiþ ÷arãram /
cetananiùkramaõàtpràgeva sçjyànàü dehaþ sraùñçùu vilãyata yata ityarthaþ /
sraùñçùu laye nimittaü sraùñurgràsabhåtasyeti /
dehastviti sambandhaþ /


*12,111*

devànàmarciràdimàrgo nàstãtyuktaü tatkuta ityato yatpurà màrgàntaramuktaü tata evaitatsiddhamityà÷ayavànstatanuvàdena yuktayantaramàha- layàcceti //

%<layàccaivàrciràdãnàü lokànàmapi sarva÷aþ  /
kathaü màrgo bhavet teùàü vi÷atàmuttamaü svataþ  // MAnuv_4,2.5 //>%

NYâYASUDHâ:
devatàmukteþ pràgevetyarthaþ /
arciràdãnàü lokànàmiti vyadhikaraõe ùaùñhayau /
sarveùàmapi bhavet arciràdiriti ÷eùaþ /
svata(kaü) uttaraü vi÷atàmityuktànuvàdaþ /
nanu pràyeõetyuktatvàtkadàciddevànàmutkràntimàrgàvaïgãkàryau /
tatroktayuktivirodha ityata àha- jàtànàmiti //

%<jàtànàü mànuùe loke devànàü ca kadàcana  /
utkràntimàrgau bhavato na tadà muktiriùyate  // MAnuv_4,2.6 //>%

NYâYASUDHâ:
yadyapi bhavatastathàpi na tadà muktiriùyate kintu brahmaõà sahaiva /
ato noktayuktivirodhaþ /
etaduktaü bhavati /
utkràntimàrgasàmànyamapekùyaiva pràyeõetyuktam /
natu muktikàlãnàvutkràntimàrgau /
tasya ca vyàvartyàvamokùakàlãnau /
yuktistu muktiviùayeti na virodha iti /


*12,112*

kiü devànàmeva brahmaõà saha muktiþ /
anyeùàmapãti bråmaþ /
tarhi"bheje khagendradhvajapàdamålam' ityàdivirodha ityata àha- anyeùàmapãti //

%<anyeùàmapi sàkùàttu muktiþ pràpyàpi taü harim  /
sahaiva brahmaõà bhåyàditi ÷àstrasya nirõayaþ  // MAnuv_4,2.7 //>%


*12,113*

NYâYASUDHâ:
sàkùànmuktiþ liïga÷arãrabhaïgalakùaõà /
pràpyàvasthitànàmapãti yojyam /
tamiti vaikuõñhàdistham /
chandasyubhayatheti anà÷ãrviùayasyàpi liïa àrdhadhàtukatvàdbhåyàditi sàdhu /
itã÷varà÷ãriti /
asminpakùe sàdhyamàdau pçthagvàcyaü tasya nimittaü j¤àpakaü cànenocyata iti /


*12,115f.*

iti ÷àstrasya nirõaya ityuktameva vivçõoti- kùmeti //

%<kùmàmbhonalànilaviyanmanaindriyàrthabhåtàdibhiþ parivçtaþ pratisa¤jighçkùuþ  /
avyàkçtaü vi÷ati yarhi guõatrayàtmà kàlaü paraü svamanubhåya paraþ svayambhåþ  // MAnuv_4,2.8 //
evaü paretya bhagavantamanupraviùñà ye yogino jitamarunmanaso viràgàþ  /
tenaiva sàkamamçtaü puruùaü puràõaü brahma pradhànamupayàntyagatàbhimànàþ  // MAnuv_4,2.9 //
bhagavantamanupràptà api tu brahmaõà saha  /
paramaü mokùamàyànti liïgabhaïgena yoginaþ  // MAnuv_4,2.10 //
pràptà api paraü devaü sahaiva brahmaõà punaþ  /
ànandavyaktiyàyànti pårõàü liïgasya bhaïgataþ  // MAnuv_4,2.11 //
iti ÷rutipuràõoktibalàd vij¤àyate ca tat  // MAnuv_4,2.12ab //>%


*12,116*

NYâYASUDHâ:
bhåtànàmàdirbhåtàdiþ /
kùmà'dipadaiþ pa¤cànàü mahàbhåtànàü, manaso, da÷ànàmindriyàõàü, pa¤cànàü viùayàõàü, bhåtàdipadopalakùitasya trividhasyàpyahaïkàrasyàbhimànino devà ucyante /
avyàkçtaü parame÷varam /
yarhi yadà /
guõatrayasyàtmàbhimànã /
paraü parasaïkhayopetam /
paraþ kùmàdibhyaþ /
evaü tadà /
bhagavantamiti tadãyaü lokam /
agatàbhimànà agatajãvabhàvàþ /
paramaü mokùamityasyaiva vivaraõaü liïgabhaïgeneti /
itthambhåtalakùaõe tçtãyà /
yadvà /
liïgabhaïgena nimittena paramaü mokùamànandàvirbhàvamàyàntãti vyàkhyeyam /
tacceti ca÷abdena sraùñçùvevetyuktaü samuccinoti /
÷rutyàdikaü bhàùyodàhçtaü gràhyam /


*12,119*

nanu yathà dvitãyatçtãyapàdapratipàdyamutkramàdikamasàdhàraõaü tathà caturthapàdodito bhogaþ kimasàdhàraõaþ /
kiüvà prathamapàdoditakarmakùaya iva sàdhàraõa ityapekùàyàmàha- bhogastviti //

%<bhogastu sarvadevànàü naràdãnàü ca vidyate  // MAnuv_4,2.12cd //>%

NYâYASUDHâ:
asàdhàraõye pramàõàbhàvàditi bhàvaþ /
asminprathamabhàùye devànàü mokùa iti prathamanirde÷aþ kçtastasya tàtparyamàha- tatreti //

%<tatra prave÷o devànàmuttarottarataþ kramàt  /
ucyate ...  // MAnuv_4,2.13a-c //>%

NYâYASUDHâ:
tatra dvitãyapàde /
prathamamiti ÷eùaþ /
uttarottarataþ uttarottareùu /
ataþ prathamamasau nirdiùya iti /


*12,120*

nanvayuktametat /
vàïmanasãtyàdisåtreùu devànàma÷ravaõàt /
atha vàgàdi÷abdàstadabhimàninàmupalakùakà iti mataü tadà, sati vàcake làkùaõikaprayogasya prayojanaü vàcyam /
yadvà vàcakà eveti pakùastathàpi prasiddha÷abdaparityàgenàprasiddhapadaprayoge prayojanaü vaktavyamevetyata àha- deheti //
%<... dehagànàü ca vçttãnàmevameva tu  // MAnuv_4,2.13 //>%

NYâYASUDHâ:
bàhyatattvavyàvçttyarthaü dehagànàmityuktam /
vartate deha etàbhiriti vçttayo jaóà vàgàdyàþ yathà mucyamànànàü devànàmevameva dehagànàü tadabhimatànàü vàgàdãnàmuttarottareùu maraõakàle layo bhavatãtyetadapi prasaïgàjj¤àpayituü vàgàdipadaprayoga iti bhàvaþ /
vàgàdi÷abdà devànàü vàcakà eveti tu÷abdena såcayati /


*12,121*

bhavedevaü padàrthaþ saïgati÷ca /
yadi bhagavajj¤ànabhogàbhyàü nivçttasamastàniùyakarmàõaþ, svottamaprave÷ena brahmanàóyotkrameõa và parityaktadehàþ, svocitenàcirràdinà và pathà vaikuõñhalokavàsinaü bhagavantaü hiraõyagarbheõa saha pràptà bhinnaliïga÷arãràþ vidhvastaprakçtayo 'tyantanivçttàniùyàþ samyagàvirbhåtànandàdiguõà bhagavatsamãpa eva tadupàsãnàþ, svaråpeõa và lãlànivçttàniùyàþ samyagàvirbhåtànandàdiguõà bhagavatsamãpa eva tamupàsãnàþ, svaråpeõa và lãlàgçhãtavigrahairvà saïkalpamàtrasàdhyàndivyabhogàüstàratamyena bhu¤jànà na kadàcitpunaràvartanta, ityetanmokùasvaråpaü"karmakùayastathotkràntiþ' ityàdinoktaü ni÷citaü syàt /
na caivam /
taistaiþ vàdibhiranyathàmokùasvaråpasya varõitatvàt /
vipratipattau ca saü÷ayasya dhruvatvàdityata àha- tatreti //

%<tatra mokùasvaråpaü tu vàdinaþ pratibhà÷rayàt  /
nànà vadanti ...  // MAnuv_4,2.14a-c //>%

NYâYASUDHâ:
tatra /
tathà sati, såtrakàreõoktalakùaõe mokùe ÷rutyàdipramàõairupapàdite sati /
vàdinastu pratibhà÷rayàt svotprekùàmàtreõa nànà vadanti /
ataþ pramàõamålatvàdasyàpramàõamålànàmutprekùàmàtrayonãnàü vàdànàü ca sàmyàbhàvànna saü÷ayàvakà÷aþ /


*12,123*

nanu yadi tathà tathà pramàõàni santi tarhi tattadvàdinàü tàdç÷àni j¤ànàni kuto na jàyante /
pramàõàbhàsairvimohitàsta iti cet /
tattvaj¤àbhimatà api kutastainar vimåóhàþ /
doùadar÷anàditi cet /
itare 'pi kuto na doùànpa÷yanti pramàõaistattvaj¤ànodayo 'pi samàna ityato målakàraõamàha- puüsàü hãti //

%<... puüsàü hi matayo guõabhedataþ  /
pçthak pçthak prajàyante ...  // MAnuv_4,2.14c-e //>%


*12,124*

NYâYASUDHâ:
guõabhedo guõavi÷eùaþ /
hi÷abdena"j¤ànaü karma ca kartà' ityàdipramàõaprasiddhiü dyotayati /
etadvi÷adayati- tamasaiveti //

%<... tamasaivànyathàmatiþ  // MAnuv_4,2.14f //
rajasà mi÷rabuddhitvaü sattvenaiva yathà matiþ  // MAnuv_4,2.15ab //>%

NYâYASUDHâ:
mi÷raj¤àne 'nyathàtvaü samyaktavaü càstãtyato 'nyathaivetyuktam /
yatheti bhinnaü padaü samyagvàcã /
tamoguõaþ pramàõeùu cetaþpravçttiü pratibadhyàbhàsànàü doùànàcchàdya viparãtaj¤àna(mutpà)mapyutpàdayatãtyàdi draùñavyam /


*12,125*

samyagj¤ànaü sattvaguõena bhavatãtyuktam /
tasya mukteùu tàvadapavàdamàha- guõeti //

%<guõàtãtà vimuktànàü matiþ ÷uddhacitiryataþ  // MAnuv_4,2.15cd //
sàmyagevàtha nityà ca ...  // MAnuv_4,2.16a //>%


*12,125f.*

NYâYASUDHâ:
yadyapi vimuktànàü matiþ samyageva athàpi guõàtãtà sattvajanyà na bhavati /
kutaþ ÷uddhacitiþ nityà ca yataþ /
jaóaü hi kuta÷cijjàyate na cetanam /
tathànityameva na nityam /
daityànàü svaråpaj¤àneùvavidyamànaü samyaktavaü tarhi kathamityataþ ÷uddhetyuktam /
svàbhàvikadoùarahitetyarthaþ /

*12,126*

svaråpopàdhigatadàùanibandhanaü hi daityànàü j¤ànànàmasamyaktvam /
karaõanimitto j¤ànànàü viùayaniyamo vai÷adyabheda÷ca /
tatra yadi muktànàü j¤ànaü nityaü tarhi nirviùayaü và syàt sarvaviùayaü và /
evaü vai÷adye 'pãti /
tatràha- tattaditi //

%<... tattanmàhàtmyayogataþ  /
bahalà càtivi÷adà ...  // MAnuv_4,2.16bc //>%

NYâYASUDHâ:
teùàü teùàü màhàtmyaü yogyatàråpaü tadeva yogo nimittaü tatastadanusàreõa (bahula)bahulàrthaviùayiõyativi÷adà ca /


*12,127*

÷rãdevyàmapyuktasyàpavàdamàha- spaùñà ceti //



*12,128*

%<... spaùñà caiva ÷riyo matiþ  // MAnuv_4,2.16d //
mahà÷uddhacititvena ...  // MAnuv_4,2.17a //>%

NYâYASUDHâ:
÷riyo mati÷ca samyaktave 'pi guõàtãteti sambandhaþ /
mahà÷uddhacititveneti pårvavadeva tatra hetuþ /
mahacchabdena kadàpi (bàhya)doùasambandho nàstãtyucyate /
spaùñaiveti bhuktamaterapyati÷ayena vi÷adetyarthaþ /
etadapi pårvavadvayàkhyeyam /

bhagavajj¤àne 'pyapavàdamàha- tato 'pãti //

%<... tato 'pyatimahàcitiþ  /
a÷eùoruvi÷eùàõàmatispaùñatayà dç÷iþ  /
nityamekaprakàrà ca nàràyaõamatiþ parà  // MAnuv_4,2.17b-f //
såryaprabhàvadakhilaü bhàsayanti nirantarà  /
nirlepà vãtadoùà ca nityamevàvikàriõã  // MAnuv_4,2.18 //>%

NYâYASUDHâ:
nàràyaõamati÷ca samyaktave 'pi parà guõebhya iti ÷eùaþ /
tatra pårvavadeva hetuþ /
tataþ ÷riyo 'pyati÷ayena mahà÷uddhacitiþ /
vi÷iùyanta iti vi÷eùàþ padàrthàþ /
a÷eùàõàmuråõàmanantànàü vi÷eùàõàü dç÷irviùayãkàriõã /
atispaùñatayà÷eùapadàrthaviùayetyetadapi bahulà càtivi÷adetivadvayàkhyeyam /
dç÷iþ sàkùàtkàra iti và /
nityamekaprakàretyutpattivinà÷arahitetyayamapi guõàtãtatve hetuþ /
kecidekameve÷varaj¤ànamityàsthitàþ /
apare tvanekànãti /
tadvivekàrthamuktaü nirantarà nirbhedeti /
tarhi kiü teùu teùu padàrtheùu j¤àteùu vikriyate netyàha- nityamavikàriõyeveti /
kathaü tarhi tattadviùayãkaraõamityata uktam- såryeti //
yathà såryaprabhà svayaü nirvikàràpi tàüstànpràptànviùayànprakà÷ayati tatheyamapãtyarthaþ /
atra ca vi÷eùa eva nirvàhakaþ /
ata evaiketyanuktavà nirantaretyuktam /
nirlepà vãtadoùà ceti ÷uddhatvavyàkhyànam /
lepaþ karmasambandhaþ /
mahacchabdavyàkhyànaü pårvavat /
yadvà nityameveti tadarthamatràpi yojyam /
parà svatantretyati÷abdasya vyàkhyàtatvenàpi vyàkhyeyam /
ata eva tattantratvàcceti vakùyati /


*12,134*

etàni vi÷eùaõàni lakùmãmàne 'pyatidi÷ati- vi÷eùànãti //

%<vi÷eùàüsatadgatàüstyaktavà pràyastallakùaõà ÷riyaþ  // MAnuv_4,2.19ab //>%

NYâYASUDHâ:
tadgatànbhagavadgatàüstàni lakùaõàni yasyàþ sà tathoktà /
÷riyo matiþ pratipattavyeti ÷eùaþ /
bhagavadgatà÷eùavi÷eùaviùayãkàritvaü vihàyànyadharmavatã j¤àtavyetyarthaþ /
pràya ityuktasya tàtparyamàha- tathaiveti //

%<tathaiva spaùñatàbhàvàt tattantratvàcca kevalam  /
na tàdç÷ã ...  // MAnuv_4,2.19c-e //>%

NYâYASUDHâ:
yathà bhagavanmaternirati÷ayaspaùñatvaü tathaiva /
kevalaü tattantratvàt bhagavanmàtràdhãnatvàt /
atra kevalamiti svaråpakathanam /
paràdhãnatvàdityeva hetuþ /
tàdç÷ã bhagavanmatisadç÷ã /
ataþ pràya ityuktamiti bhàvaþ /


*12,135*

lakùmãmativi÷eùaõàni muktabrahmamatàvatidi÷ati- brahmaõastviti //

%<... brahmaõastu pràya eva ÷riyo yathà  // MAnuv_4,2.19ef //>%

NYâYASUDHâ:
brahmaõastu matiþ ÷riyo yathaivaü pràyaþ /
tathà vai÷adyàdyabhàvàtpràya ityuktam /
kevalamityuktayabhàvàcca /
ata eva tatra taduktam /
brahmaõa iti vi÷iùyàbhidhàne ko heturityata àha- muktànàü tviti //

%<muktànàü tu tadanyeùàü samudrataraëopamà  // MAnuv_4,2.20ab //>%

NYâYASUDHâ:
vi÷eùabalena vçddhihràsavatãtyarthaþ /
yathoktaü avçddhihràsaråpatvamityàdi /
muktagrahaõasya tàtparyamàha- agnãti //

%<agnijvàlàvadeva syàt smçtigànàü dç÷o bhavaþ  // MAnuv_4,2.20cd //>%

NYâYASUDHâ:
agnijvàlàyà agneriva saüsàriõàü dç÷o 'ntaþkaraõàdbhava utpattireva syànna tu vyaktimàtram /


*12,137*

bhavatvevaü j¤ànànàü guõanimittaü nànàvidhatvam /
prakçte tu kimityata àha- evaüvidheùviti //

%<evaüvidheùu j¤àneùu tamasà muùyadçùñayaþ  // MAnuv_4,2.21ab //>%

NYâYASUDHâ:
j¤àneùvevaüvidheùu satsu muùyadçùñayo 'pahçtasamyagj¤ànàþ /
samyagj¤ànàbhàve 'nyathàdçktavamapi nopapadyate /
adhiùñhànasàmànyaj¤ànasya bhràntyupayogitvàdityata uktam- khadyoteti //

%<khadyotasadç÷àtyalpaj¤ànatvàdanyathàdç÷aþ  /
vadanti vàdino mokùaü nànàmatasamà÷rayàt  // MAnuv_4,2.21c-f //>%

NYâYASUDHâ:
yathàndhatamase khadyotà api bhayahetavastathà viparyayabahulamalpaü samyagj¤ànamapi tàmasameva /
yathoktam /
atattvàrthavadalpaü ceti /
nànàmatasamà÷rayànnànà vadantãti yojanà /
j¤ànànàü guõava÷àdanekavidhatvopapattestamasà'vçttà vàdinaþ

pramàõàvadhãraõàtsamyagj¤ànavikalà àbhàsàdaraõàdadhiùñhànasàmànyaj¤ànavattvàcca viparãtaj¤ànino mokùaü nànàvidhamàcakùata ityarthaþ /
kàraõaikatvànmithyàj¤ànenàpyekavidhena bhàvyamiti cenna /
sahakàrivaicitryàdvaicitryopapatteþ /
tadidamuktam- nànàmatamà÷rayàditi //
matànàü ca pravàheõànàditvamuktam /
målakàraõe tamoguõe 'pi vaicitryàcca /
ata evoktam- guõabhedata iti //


*12,139*

samadhigatametat nànàvidheùu mokùavàdeùvekaþ pramàõamålo 'nye mithyàj¤ànamålà iti /
natu vi÷eùo 'taþ punaþ saü÷aya evetyata paramatànàü sarveùàü heyatvaü didar÷ayiùuràdau tàvajjinoditaü mokùasvaråpamanuvadati- à÷rityeti //

%<à÷ritya pratibhàmàha jinastatràtitàmasãm  // MAnuv_4,2.22ab //>%

NYâYASUDHâ:
tatra teùu vàdiùu /
vedapràmàõyà(syà)naïgãkàràdatitàmasãmityuktam /
kimàhetyata aha- j¤ànàditi //

%<j¤ànàt karmakùayànmokùo bhaved dehàkhyapa¤jaràt  // MAnuv_4,2.22cd //>%

NYâYASUDHâ:
j¤ànàtkeùà¤citkarmaõàü kùayo bhavati /
keùà¤cidbhogàt /
tataþ karmakùayàt pakùiõaþ pa¤jaràdiva àtmano dehànmokùo bhavet /
dehàvasthànasya karmanimittatvàt /
tataþ kathaü vartata ityata àha- pa¤jareti //

%<pa¤jaronmuktakhagavadalàkàkà÷agocaraþ  /
nityamårdhvaü vrajatyeva pudgalo hastapàdavàn  // MAnuv_4,2.23 //
iti ... // MAnuv_4,2.24a //>%

NYâYASUDHâ:
yathà pa¤jaronmuktaþ khaga årdhvaü vrajatyevamevordhvaü vrajati /
ayaü tu vi÷eùaþ /
alokàkà÷o gocaro yasya sa tathoktaþ /
nityameveti ca /
dehaparimàõasyàtmano dehàbhàve parimàõàbhàvapràptau uktam- hastapàdavàniti //
caramadehasya yaþ sannive÷astathàbhåta ityarthaþ /
ityàheti sambandhaþ /
anåditaü dåùayati- taditi //

%<... tat kena mànena mokùaråpaü pradç÷yate  // MAnuv_4,2.24ab //>%

NYâYASUDHâ:
pradar÷yate paraü prati jinena /
yadapyanantacatuùyayàvàptirmuktasyocyate jinena /
tathàpi sà sampratipannatvànnànådità nàpi dåùità /


*12,142*

kathamuktamokùasvaråpamapràmàõikamiti cet /
na tàvadatra pratyakùamasti nàpi àgamaþ /
tadãyàgamasyàsmàbhiranaïgãkàràt /
vedàde÷ca pareõànaïgãkçtatvàt /
ataþ kevalaü ki¤cidanumànaü vaktavyaü tatràha- gatiriti //

%<gatirårdhvà ca duþkhetà gatitvàllaukikã yathà  /
ityukte cànumànaika÷araõasya kimuttaram  // MAnuv_4,2.24c-f //>%

NYâYASUDHâ:
ca÷abdo 'nuktasamuccayàrthaþ /
tena vipratipanneti pratij¤àyàü siddhayati /
hetau ca cetanà÷riteti /
tenàcetanagatau bàdho, devadattagatau siddhàrthatvaü, acetanagatau vyabhicàra÷ca na sambhavati /
duþkhenetà pràptà duþkhetà /
pràpti÷ca na sàdhyasàdhanabhàvalakùaõà /
tathà sati devadattasya sukhàrthàyàü mandagatau vyabhicàràpàtàt /
dåratvasya càniyatatvàt /
tãvratvasyàpyapariniùñhitatvàt /
kiü tarhi samànakàlãnena duþkhena sahaikàdhikaraõatvalakùaõà /
kadàciddevadattaþ duþkhena vinàpi gacchati tatra vyabhicàra iti cenna /
devadattasya kadàpi nirduþkhatàyà anaïgãkàràt /
àdhyàtmikàdiùvanyatamena mahatàlpena vàyaü khalu sadà saüvalitaþ /
cetana÷abdena jàgrato 'bhidhànànna suptagatau vyabhicàraþ /
sukhàrthàpi gatiralpaü duþkhamutpàdayatãtyabhyupagamya duþkhasàdhanatvaü và sàdhyam /
laukikã devadattàdigatiþ /
iti ca pratyanumàne kenacidukte, ekaü ca taccharaõaü caika÷araõaü anumànameka÷araõaü yasyàsau tathoktaþ /
anyathà pårvakàlaiketyeka÷abdasya pårvanipàtaþ syàt /


*12,145*

pratyanumànasyottaraü ÷aïkate- anårdhveti //

%<anårdhvagatità tatra yadyupàdhiþ ...  // MAnuv_4,2.25ab //>%

NYâYASUDHâ:
tatra devadattagaterduþkhatatve 'nårdhvatàvi÷iùyaü gatitvaü prayojakaü na gatitvamàtramiti yadi bråyàdityarthaþ /
pakùetaro 'yaü kasmàcchaïkita iti ce(t)nna /
lakùaõasampattau tadupàdhitvasyoktatvàt /
niràkaroti- khagasyeti //


*12,146*

%<... khagasya ca  /
dårordhvagamane duþkhamiti sàdhyànugo na saþ  // MAnuv_4,2.25b-d //>%

NYâYASUDHâ:
tadà vadàma ityàdàvupaskartavyam /
khagasya pàràvatàderdårodhvargamane ca duþkhamastãti hetoþ sa upàdhiþ sàdhyànugaþ sàdhyavyàpako na bhavatãtyato 'nupàdhiþ /
idamuktaü bhavati /
kimayaü kevalasàdhyavyàpako 'bhimataþ kiü và sàdhanàvacchinnasàdhyavyàpakaþ /
na prathamaþ /
adharme sàdhyasadbhàve 'pyanårdhvatàvi÷iùyagatitvasyàbhàvena sàdhyàvyàpakatvàt /
na dvitãyaþ /
khagasya dårordhvagatau gatitvàvacchinne duþkhetatve satyapyanådhvargatitvasyàbhàvàt /
anenordhvagatitvàbhàvo 'nårdhvagatitvaü kevalasàdhye upàdhirityapi prayuktamiti /
dåragrahaõaü khagasya duþkhaü vya¤jayitum /
tadà hi tasminduþkhakàryàõi dç÷yante /
pratyàgamanasamayavartiduþkhakàryàõi tànãti cenna /
årdhvaü gacchatyeva taddar÷anàt /


*12,147*

mà bhådayamupàdhiþ ÷arãravçttitvaü tu bhaviùyati /
devadattagatau yadduþkhetattvaü tatra na gatitvaü prayojakaü kiü nàma ÷arãravçttitvam /
na cedaü sàdhyàvyàpakam /
yadduþkhetaü taccharãrivçttãtyasya vyabhicàràdar÷anàdityataþ sarvopàdhisàdhàraõaü dåùaõamàha- pratisàdhaneti //

%<pratisàdhanaråpasya nànumànasya dåùaõam  /
upàdhiþ ...  // MAnuv_4,2.26a-c //>%

NYâYASUDHâ:
jinoktànumànànàü pratisàdhanaü khalvasmàbhirupanyastam /
pratisàdhanaråpasyànumànasya copàdhirna dåùaõam /
ato 'tropàdhyudbhàvanamevàsaïgataü kiü taddåùaõagaveùaõena /
pårvopàdhestvaïgãkàreõa dåùaõamabhihitamiti /
kuto netyata àha- pratiråpaü hãti //

%<... pratiråpaü hi sàdhanaü tannacàparam  // MAnuv_4,2.26cd //>%

NYâYASUDHâ:
yadupàdhirnàma dåùaõaü tatpratiråpaü sàdhanaü na tvanaikàntyàdikam /
hi÷abdo yasmàdityarthe /


*12,148*

etaduktaü bhavati /
upàdhistàvatpratipakùonnàyakaþ netarasthà dåùaõam /
tataþ pratipakùasyopàdhimudbhàvayatà pratipakùa evodbhàvito bhavati /
pratipakùa÷ca sàdhanàya pravçttaü pratibadhnàti na punaþ ki¤citsàdhayati /
prathamenaiva pratibaddhatvàt /
ataþ pratipakùasya pratipakùo 'ki¤citkaratvànna dåùaõam /
ata evopàdhirapãti /


*12,150*

nanu pakùàdipravibhàgottarakàlamupàdhiþ pratipakùasyonnàyako bhavatyeva /
pràktu tato 'vyàpterunnàyakaþ /
atastadapekùayà ÷arãra(ri)vçttitvamupàdhirbhavatvityato 'bhyupagamya dåùayati- athàpãti //

%<athàpi sa÷arãratvaü càtropàdhirna vai bhavet  // MAnuv_4,2.27ab //>%

NYâYASUDHâ:
yadi kayàcidvivakùayà pratipakùasyàpyupàdhirucyate tathàpi sa÷arãratvaü ÷arãreõa saha vartamànatvaü ÷arãrasamànà÷rayatvaü ÷arãra(ri)vçttitvamiti yàvat /
na kevalamanårdhvagatitvamiti ca÷abdaþ /
atràsmaduktànumàne /
vai÷abdo 'vadhàraõe /
kuto na bhavedityata àha- gatitvamiti //

%<gatitvaü yatra dehitvamiti yat sàdhanànugam  // MAnuv_4,2.27cd //>%


*12,151*

NYâYASUDHâ:
yatra gatitvaü vi÷iùyaü tatra dehitvaü dehena sambandhaþ pårvoktaþ dehivçttitvamiti yàvat /
iti prakàreõa ÷arãra(ri)vçttitvaü sàdhanànugaü sàdhanasya vi÷iùyagatitvasya vyàpakaü yadyasmàdityarthaþ / 


*12,152*

syàdetat /
yatki¤cidgatipakùãkàre bàdhàdiprasaïgàt muktànàü gatiþ pakùãkaraõãyà /
tasyà duþkhetatvasàdhane bhavatàmapasiddhàntaþ syàt /
bhavadbhirapi muktànàü nirduþkhatvasyàbhyupagatatvàt /
tathà yà gatiþ sà duþkheteti vyàptiü vadatà ã÷varasyàpi duþkhamaïgãkaraõãyam /
anyathà tatra vyabhicàràpatteþ /
tato 'pyapasiddhànta eva /
÷arãra(ri)vçttitvasya sàdhanavyàpakatàïgãkàre gatimattvàdã÷varasyàpi ÷arãritvamaïgãkàryam /
tata÷càpasiddhànta evetyata àha- àgameti //

%<àgamànanusàritve prasaïgo 'yaü yatastataþ  /
nàpasiddhàntatà doùaþ ...  // MAnuv_4,2.28a-c //>%

NYâYASUDHâ:
yato vedàdikamàgamamanusçtya mokùasvaråpànumàne 'tiprasaïgo 'yamasmàbhiruktaþ yadi vedàdinirapekùastvamevamanumimãùe tadaivamapi kasmànnànuminuyà iti /
tataþ kàraõàdapasiddhàntatàdoùo na bhavati /
prasaïge 'pyapasiddhàntamudbhàvayantaü bodhayitumàha- prasaïga iti //

%<... prasaïge yadi sà bhavet  /
tadaivàtiprasaïgaþ syàn ...  // MAnuv_4,2.28de //>%

NYâYASUDHâ:
sà apasiddhàntatà /
bhaveddoùa iti ÷eùaþ /
kathamatiprasaïga ityata àha- neti //

%<... na pasaïgaþ kvacid bhavet  // MAnuv_4,2.28f //>%

NYâYASUDHâ:
iti÷abdo 'trànte 'dhyàhàryaþ /
sarveùvapi prasaïgeùvapasiddhàntasya katha¤cidudbhàvayituü ÷akyatvàditi bhàvaþ /
etena muktànàü satatordhvagatiþ siddhà cedbàdho 'nyathà'÷rayàsiddhirityapi paràstam /
parasiddhà÷raye pratipakùasya prasa¤janàt /


*12,153*

upàdhyantaramà÷aïkate- loketi //

%<lokàkà÷agatitvaü cedupàdhiþ ...  // MAnuv_4,2.29ab //>%


*12,154*

NYâYASUDHâ:
atra lokàkà÷asambandhitvamevopàdhiþ /
sàdhyavyàpakatvàt /
gatitvaü tu svaråpakathanam /
dåùayati- sàdhaneti //

%<... sàdhanànugaþ  /
so 'pãtyukte vadet kiü sa ...  // MAnuv_4,2.29bc //>%

NYâYASUDHâ:
yà gatiþ sà lokàkà÷asambandhinãti so 'pyupàdhiþ sàdhanamanugacchati vyàpnoti /
muktagatàvupàdherabhàvànneti cenna /
tatràpi gatitvena tatsàdhanam /
etena ÷arãrivçttitvasyàpi sàdhanavyàpakatvaü samarthitaü veditavyam /
tadidamuktaü ityukte vadetkiü sa iti /
svàbhimate mokùe pramàõamupada÷aryannupasaüharati- tasmàditi //

%<... tasmàd vedodito bhavet  // MAnuv_4,2.29d //
mokùa ...  // MAnuv_4,2.30a //>%

NYâYASUDHâ:
jinokte mokùasvaråpe pramàõàbhàvàt /

uktadoùàtide÷ena bauddhektamapi mokùaü dåùayati- evamiti //

%<... evaü svayaü viùõuryadyapã÷o hya÷eùavit  // MAnuv_4,2.30ab //>%


*12,155*

NYâYASUDHâ:
%<cakàra saugatamataü mohàyaiva cakàra yat  // MAnuv_4,2.30cd //
asuràõàmayogyànàü vedamàrge pravartatàm  /
ato 'suràdhikàratvànna gràhyaü tanmataü kvacit  // MAnuv_4,2.31 //>%

NYâYASUDHâ:
yathàpràmàõikatvàjjainamataü na gràhyamevaü tanmataü saugatamatamapi kvacid gràhyaü na bhavati /
nanu paramàptena buddharåpeõa(piõà) viùõunà kçtamidaü kathaü na gràhyamityata uktam- svayamiti //
yadyapi saugatamataü svayaü viùõu÷cakàra tathàpi na gràhyamiti sambandhaþ /
ã÷a iti karaõapàñavamabhyupaiti /
a÷eùaviditi tattvaj¤ànam /
abhyupagame kàraõaü pramàõaprasiddhiü hi÷abdenàha /
tarhi kuto na gràhyamityata uktam- mohàyaiveti //
yadyasmàdasuràõàü mohàyaiva taccakàra /
ato 'suràdhikàratvànna gràhyam /
adhikriyante 'sminnityadhikàraþ /
asuràõàmadhikàro 'suràdhikàrastasya bhàvastattvaü tasmàt /
asuràþ kuto mohanãyà ityata uktam- ayogyànàmiti //
vedamàrga iti pårveõottareõa ca sambaddhayate /
etaduktaü bhavati /
yadyapi bhagavànbuddhaþ pañukaraõastattvaj¤ànavàü÷ca ÷rutyàdisiddhaþ /

granthakaraõàdeva vivakùu÷ca /
naitàvatàpyàptaþ /
vipralambhakatvàt /
yathoktam"tataþ kalau sampravçtte saümohàya suradviùàm /
buddho nàmnà jinasutaþ kãkañeùu bhaviùyati' iti /
atastaduktaü mokùasvaråpaü heyameveti /


*12,156*

evaü sàmànyato dåùitaü bauddhamataü vi÷eùato niràkartuü tadbhedànàha- caturiti //

%<catuùprakàraü taccoktaü ...  // MAnuv_4,2.32a //>%

NYâYASUDHâ:
vyàkhyàtçmatibhedàditi bhàvaþ /
kathamityata àha- ÷ånyamiti //

%<... ÷ånyaü vij¤ànamekalam  /
anumeyabahistattvaü tathà pratyakùabàhyagam  // MAnuv_4,2.32b-d //
iti ...  // MAnuv_4,2.33a //>%


*12,156f.*

NYâYASUDHâ:
ekalamadvitãyaü ÷ånyameva tattvamityekaü matam /
ekaü vij¤ànameva tattvamityaparam /
anumeyaü bahistattvaü j¤anàvyatiriktaü yasmiüstattathoktam /
astyeva j¤ànavyatiriktamapi tattvaü kiü tu tadanumeyamiti sautràntikamatamanyadityarthaþ /
tathà÷abdaþ samuccayàrthaþ /
pratyakùaü bàhyagaü yasmiüstadvaibhàùikamataü caikamityevaü catuùprakàramiti /
eteùu ÷ånyavàdino 'titàmasàþ /
pramitasakalavastvapalàpàt /
tato jyàyàüso vij¤ànavàdinaþ /
råpàdyapalàpe 'pi vij¤ànamàtràïgãkàràt /
tataþ sautràntikà bàhyàrthàbhyupagamàt /
tasya cànumeyatvàbhyupagamena vaibhàùikebhyaþ kaùñàþ /
tato vaibhàùikàþ /
bàhyàrthamabhyupagamya tasya yathàyathaü pratyakùàdigamyatàbhyupagamàdityetajj¤àpayitumanena krameõodde÷aþ kçtaþ /


*12,159*

tatra ÷ånyavàdyuktaü mokùamanuvadati- tatreti //
%<... tatra tu ye ÷ånyaü vadantyaj¤ànamohitaþ  /
te mokùaü tàdç÷aü bråyurni÷÷aïkaü màyino yathà  // MAnuv_4,2.33a-d //>%

NYâYASUDHâ:
teùu caturùu /
ye ÷ånyameva tattvaü vadanti te màyinà yathàbhåtaü mokùamàcakùate tàdç÷ameva bråyuþ /
iyàüstu vi÷eùaþ /
màyino vedaþ pramàõamityabhimànàt"paramaü sàmyamupaiti'"so '÷nute sarvànkàmàn' ityàdervedàcchaïkamànàstasyànyathàvyàkhyànaü vidhàya svàbhimataü mokùaü pratipàdayanti /
tamoguõo lakùyate /
aj¤ànakàraõatvàt /
"pramàdamohau tamaso bhavato 'j¤ànameva ca' iti vacanàt /
tena mohitàþ /


*12,161*

evaü sàmànyenoktaü spaùñamàcaùñe- na ki¤ciditi //

%<na ki¤cinamuktayavasthàyàmàtmàtmãyamathàpi và  // MAnuv_4,2.34ab //>%

NYâYASUDHâ:
ki¤cidityasyaiva vivaraõam /
àtmàpyathavà'tmãyamiti /
àtmeti (vi)j¤ànamucyate /
àtmãyamiti j¤eyam /
tadubhayamapi mokùe nàsti /


*12,162*

÷ånyavàdo 'pi dvividhaþ /
ekàtmavàdo 'nekàtmavàda÷ceti /
tatra prathama eva mukhyasiddhàntaþ /
mandànàü tu buddhàvàrohàya tu dvitãyo 'vatàritaþ /
tadubhayasàdhàraõamuktavà vi÷eùaü vivakùuràdàvàdyamàha- ekasminniti //

%<ekasmin saüsçtermukte na ki¤cidava÷iùyate  // MAnuv_4,2.34cd //>%

NYâYASUDHâ:
ki¤cit cetanamacetanaü ca /
ekamuktau kuta etadityata àha- taditi //

%<tatsaüvçtyaiva bhedo 'yaü cetanàcetanàtmakaþ  /
dç÷yate saüvçterdhvaüse nirvi÷eùaiva ÷ånyatà  // MAnuv_4,2.35 //>%

NYâYASUDHâ:
tasyaikasyaivàtmanaþ saüvçtyàj¤ànenaivàyaü paridç÷yamàna÷cetanàcetanàtmako, bhidyata iti bhedaþ padàrthasamåho, dç÷yate /
natu paramàrtho nàpyanekàj¤ànakalpitaþ /
atastasyaikasyaivàtmanaþ saüvçterdhvaüse jàte sati ÷ånyataiva pàramàrthikã (ava)vi÷iùyata iti yuktameveti /
nirvi÷eùeti ÷ånyasya svaråpasaïkãrtanam /
saüvçterdhvaüsa eva mokùa iti vakùyati /
nirvi÷eùatvameva vivçõoti- na sattvamiti //

%<na sattvaü naiva càsattvaü ÷ånyatattvasya vidyate  /
na sukhatvaü na duþkhatvaü na vi÷eùo 'pi ka÷cana  // MAnuv_4,2.36 //>%

NYâYASUDHâ:
sattvaü parasàmànyàdiråpam /
asattvamabhàvapratiyogitvam /
kiübahunà ka÷canàpi vi÷eùo na vidyate /


*12,164*

nanu mokùastàvadasanna bhavati /
sadà saüsàràpatteþ /
ataþ satà mokùeõa savi÷eùaü ÷ånyamityata àha- nirvi÷eùamiti //

%<nirvi÷eùaü syayambhàtaü nirlepamajaràmaram  /
÷ånyaü tattvamasambàdhaü nànàsaüvçtivarjitam  // MAnuv_4,2.37 //
a÷eùadoùarahitaü manovàcàmagocaram  /
mokùa ityucyate 'sadbhir ...  // MAnuv_4,2.38a-c //>%


*12,164f.*

NYâYASUDHâ:
÷ånyaü tattvamevàsadbhirmokùa ityucyate /
natu ÷ånyàtirikto mokùo 'sti /
ato na tena savi÷eùatvam /
tarhi sarvadà mokùabhàvàcchånyabhàvanàdervaiyarthyamityato nirvi÷eùamityàdyuktam /
svayambhàtamityasyaiva vivaraõaü manovàcàmagocaramiti /
nirlepaü dharmàdharmarahitaü ajaraü ca tadamaraü ca ajaràmaram /
sambàdho vastvantaropamardaþ /

asambàdhamadvitãyamiti yàvat /
doùàþ kàmàdayaþ /
na, kevalaü ÷ånyaü, mokùaþ kintu nànàsaüvçtivarjitatvàdyupalakùitam /
upalakùaõaniùpattaye ca bhàvanàdyupayoga iti /


*12,165*

aj¤ànanivçttyàdyupalakùitaü ÷ånyameva mokùa ityetatkuta ityata àha- nàneti //

%<... nànàsaüvçtidåùitam  // MAnuv_4,2.38 //
saüsçtyavasthaü vij¤eyà ...  // MAnuv_4,2.39a //>%

NYâYASUDHâ:
nànàsaüvçtibhirdåùitaü ÷ånyameva saüsàràvasthà vij¤eyà yato 'tastadviparãtaü ÷ånyameva mokùa iti yuktam /


*12,165f.*

etaduktaü bhavati /
÷ånyaü tattvaü svato nirvi÷eùamekameva /
tasya paramasåkùmasya vàïmanasàtãtasya svaprakà÷asyàvaraõavikùepàdyaneka÷aktimatyà målasaüvçtyà kartçtvabhoktçtva÷aktimadahaïkàropàdhiva÷àtki¤citsthålatà jàyate, tataþ saddvitãyatvena savi÷eùatàyàü sthålatà sampadyate /
tato manovacanagocaratve jàte vidhiniùedhagocaratvena salepatvam /
ràgàdidoùasaüsarga÷ca /
tato dehendriyàntaþkaraõaviùayasambandhe sthålataratà bhavati /
tato mamakàravato duþkhàdimattve sthålatamattvamityevaü saüvçtyà tatkàryatvàtsaüvçtisaüj¤akairahaïkàràdibhi÷ca saüvalitaü ÷ånyameva saüsàraþ /
bhàvanàprakarùàdinà målasaüvçtau dhvastàyàü tatkàryapravàhe ca vilãne tadupalakùitaü ÷ånyameva mokùa iti /


*12,166*

÷ånyameva cenmokùaþ saüsàra÷ca /
tadà mokùasaüsàra÷abdayoþ paryàyatvamityàdikamàpadyate ityetadapi codyamanenaiva parihçtamityà÷ayavànàha- saüvçtyaiveti //

%<... saüvçtyaiva vi÷eùyate  /
sthitayà dhvastayà caiva saüsçtirmokùa ityapi  // MAnuv_4,2.39b-d //>%

NYâYASUDHâ:
yadyapi ÷ånyameva saüsàro mokùa÷ca /
tathàpi saüsçtiriti mokùa ityapi vi÷iùyata eva /
katham /
sthitayà ca dhvastayà ca saüvçtyaiva /
upalakùaõabhedàdarthabhede sati na ÷abdaparyàyatvàdikamiti bhàvaþ /


*12,167*

evamekàtmavàdamupanyasyànekàtmavàdaü dar÷ayati- keciditi //

%<kecit teùvanyathà pràhuþ ...  // MAnuv_4,2.40a //>%

NYâYASUDHâ:
teùu ÷ånyavàdiùu /
anyathà ekàtmavàdimatàt /
kathamityata àha- saüvçtyaiveti //


*12,168*

%<...  saüvçtyaiva tvanekadhà  /
avacchinnaü mahà÷ånyaü nànànapudgala÷abditam  // MAnuv_4,2.40b-d //>%

NYâYASUDHâ:
tu÷abdenaikàtmavàdaü svàbhàvikànekàtmavàdamupàdhikçtànekàtmavàdaü ca vyàvartayati /
saüvçtyà nànàbhåtayà saüvçtyàvacchinnameva natu svabhàvataþ /
saüvçtestatkçtàvacchedànàü ca mithyàtvànnànàpudgala÷abditamityuktaü bhavatãti ÷eùaþ /

tataþ kimityata àha- yasyeti //

%<yasya ÷ånyaikarasatà j¤ànàt sà tvapagacchati  /
sa pudgalatvanirmukto mahà÷ånyatvameùyati  // MAnuv_4,2.41 //
saüvçtyànyastvavacchinno duþkhànyanubhavatyalam  /
ity ...  // MAnuv_4,2.42a-c //>%

NYâYASUDHâ:
tatrànekeùvàtmasu yasyàtmanastu ÷ånyaikarasatàj¤ànàcchånyàdvitãyatàj¤ànàtsà saüvçtirapagacchati målasaüvçtirvyàvçttà bhavati /
anyà na÷yati /
sa pudgalatvàtkartçtvàdiråpànnirmukto mahà÷ånyatvameùyatãva /
yastu saüvçtyàvacchinna àtmà sa pudgalabhàvena duþkhànyalaü paramàrthabuddhayaivànubhavati /
iti pràhuriti sambandhaþ /


*12,169*

%<... evaü màyina÷càhurekajãvatvavàdinaþ  // MAnuv_4,2.42 //
bahujãvamatà÷ceti ...  // MAnuv_4,2.43a //>%

NYâYASUDHâ:
÷ånyavàdyabhimatamokùaniràsena màyàvàdyabhimato 'pi nirasto bhaviùyatãtyà÷ayena yaduktaü màyino yatheti siddhàntasàmyaü tadupapàdayati- (itye)evamiti //


ekajãvatvavàdino bahujãvamatà÷ceti dvividhamàyina÷caivaü dvividha÷ånyavàdivadeva mokùasvaråpamàhuþ /
eko jãvo yasmiülloke sa tathoktastasya bhàvastattvaü tadvadantãtyekajãvatvavàdinaþ /
bahavo jãvà yasmiüstattathoktaü bahujãvamataü yeùàü te bahujãvamatàþ /


*12,170*

nanu ÷ånyavàdinaþ saüvçtinibandhanaþ saüsàrastannivçtti÷ca mokùa ityàcakùate /
màyàvàdinastu màyàhetuko 'yaü saüsàrastannivçtti÷ca mokùa iti /
ato vaiùamyamityata àha- màyeti //

%<... màyà teùàü tu saüvçtiþ  // MAnuv_4,2.43b //>%

NYâYASUDHâ:
yà ÷ånyavàdyabhyupagatà saüvçtiþ saiva teùàü màyinàü màyà /
anàdyanirvàcyatvalakùaõasya àvaraõavikùepàdeþ kàryasya caikatvàditi bhàvaþ /
÷ånyavàdinaþ ÷ånyaü tattvamàhurmàyàvàdinastu brahma /
ato 'sti vaiùamyamityata àha- nirvi÷eùatveti //

%<nirvi÷eùatvavàcaiva ÷ånyaü brahmaiva no bhidà  // MAnuv_4,2.43cd //>%

NYâYASUDHâ:
÷ånyaü brahmeti caitayorbhidà no vidyate /
kutaþ nirvi÷eùatvasya vàcaiva dvàbhyàü dvayornirvi÷eùatvenoktatvàt /
vaidharmyaü khalu vastuno bhedakam /
taccàtra nàstãti dvayorapi sammatam /
ataþ ÷abdabhedamàtraü na vastubheda iti /


*12,171*

atha matam /
satyaü j¤ànamanantaü brahma vij¤ànamànandaü brahmaiveti ÷rutyaiva satyàdilakùaõaü brahma sarvato vyàvartitaü tatkathaü ÷ånyaü brahmeti no bhidetyucyate iti /
satyam /
sadàdilakùaõairbrahma ÷rutyà sarvato vyàvartitamiti /
tattu màyàvàdimate nopapadyata ityà÷ayavànàha- saditi //

%<saccitsukhàdikaü caiva kiü kuto 'khaõóavàdinaþ  // MAnuv_4,2.44ab //>%

NYâYASUDHâ:
sadàdikaü ca kimeva na kimapãtyarthaþ /
tathàhi /
sadàdikaü kiü brahmasvaråpamutànyat /
àdye na lakùyalakùaõabhàvaþ /
anekapadavaiyarthyaü ca /
na dvitãyaþ /
akhaõóavàditvàt /
yathà bhavatàü satyatvàdikaü brahmasvaråpamapi tallakùaõaü tathà mamàpi kiü na syàditi cenna /
asmàbhiþ vi÷eùa÷aktayà tannirvàhàïgãkàràt /
pareõa tu kuto nirvàhyametat /
mayàpi vi÷eùo 'ïgãkriyata iti cet /
na /
akhaõóavàditvàt /


*12,172*

yadyapi satyàdipadapratipàdyavastuni na bhedaþ /
tathàpi vyàvartyànàmasattvàdãnàmastyeva atastadvayàvçttiprayojanàni tadvàcãni vànekàni padàni brahmaõi vartanta ityabhyupagamàtkathamasmanmate ÷rutyarthànirvàha ityata àha- vyàvartyeti //

%<vyàvartyamàtrabhedastu vidyate ÷ånyavàdinaþ  // MAnuv_4,2.44cd //>%

NYâYASUDHâ:
vyàvartyamàtrabhedastvityekade÷otkãrtanena sakalamapyuktamupalakùayati /
eùà prakriyà samastà ÷ånyavàdino 'pi mate 'styevàto naitayàpi brahma÷ånyayorbhedo vaktuü ÷akyate /
÷ånyavàdino 'pi vidyata iti kimàpàdanenocyate /
netyàha- ançtàderiti //

%<ançtàderapohaü tu svayameva hi manyate  // MAnuv_4,2.45ab //>%

NYâYASUDHâ:
satyàdipadàrthatvena ÷ånyavi÷eùaõatvena ceti ÷eùaþ /
manyate ÷ånyavàdã /
apohapadàrthavàdino bauddhà iti prasiddhameveti hi÷abdenàha /
"jàóyasaüvçviduþkhàntapårvadoùavirodhi yad' iti prasiddhaü ca /

àstàü tàvadbrahma÷ånyayorvi÷eùapratipàdanaü nirvi÷eùayoþ /
vi÷eùo 'stãti pratij¤aiva tàvadeùà nàïgaü dhatte /
vyàhatatvàditi bhàvenàha- nirvi÷eùatvata iti //

%<nirvi÷eùatvato naiva vi÷eùo brahma÷ånyayoþ  // MAnuv_4,2.45cd //>%

NYâYASUDHâ:
naiva pratij¤àtuü ÷akyata iti ÷eùaþ /


*12,173*

nanu màyàvàdinà vedasya pràmàõyaü svataþ pràmàõyaü nityatvaü càïgãkçtya vedavàkyanirvàho 'yaü kçtaþ /
÷ånyavàdã tu vedapràmàõyameva nàïgãkurute /
tatkathamuktaü vyàvartyamàtreti /
tatràha- pràmàõyàdãti //

%<pràmàõyàdi ca vedasya phalataþ samameva hi  // MAnuv_4,2.46ab //>%

NYâYASUDHâ:
÷abdamàtreõa viùamam /
arthastu dvayorapi sama eva /
tasmàdvàkyàrthanirvàho 'pi sama ityuktamupapannam /
vedavàkyapuraskàrastu màyàvàdinàü chadmamàtraü prameyaü tu samànameveti bhàvaþ /
kathaü phalataþ samànamityata àha- atattvàvedakamiti //

%<atattvàvedakaü yasmàt pramàõaü tena kathyate  // MAnuv_4,2.46cd //>%

NYâYASUDHâ:
veda iti vartate /
sarvamapi pramàõamiti và /
tena màyàvàdinà /
kathyate avidyàvadviùayàõi pratyakùàdãni pramàõàni ÷àstràõi cetyàdàviti ÷eùaþ /
atattvàvedakatve 'ïgãkçte 'pi kutaþ samamityata àha- atattvàvedakatvamiti //


*12,174*

%<atattvàvedakatvaü yadapràmàõyaü satàü matam  // MAnuv_4,2.46ef //>%

NYâYASUDHâ:
yat yasmàt satàü viduùàm /
nànàvidhàni lakùaõàni praõayanto 'pi parãkùakà atattvàvedakavyàvçttaye prayatanta eva /
anubhåtiþ pramàõamiti vadatàpyatattvàvedakàbhàvàbhimànenaiva na prayatnaþ kçtaþ /
na punaratattvàvedakasyàpi pràmàõyàbhipràyeõa /
ato màyàvàdinàbhyupagataü vedapràmàõyaü nàmàpràmàõyameva /
pràmàõyàbhàve ca tatsvatastvaü dårotsàritam /
nityatvavyutpàdanaü ca vyarthameveti /


*12,176*

nanvatattvàvedakatve 'pi yasya viùayo brahmaj¤ànàtpràgeva bàdhyate tadapramàõam /
yasya tu viùayo brahmaj¤ànenaiva bàdhyastadatattvàvedakaü pramàõamiti vibhàgaþ /
vedaviùayastu brahmaj¤ànenaiva bàdhyate /
atastasya pràmàõyamityà÷ayenà÷aïkate- dãrgheti //

%<dãrghabhràntikarã cet syàdatattvàvedakapramà  // MAnuv_4,2.47ab //>%


*12,177*

NYâYASUDHâ:
yà dãrghabhràntikarã sàtattvàvedakaprameti yadi mataü syàdityarthaþ /
kimidaü lokavçttamanusçtyocyate /
kiü và svasaïketamàtreõa /
àdye doùamàha- rajjviti //

%<rajjusarpàdivij¤ànàdapyàdhikyàdamànatà  /
syàdàgamasyànivartyamahàmohapradatvataþ  // MAnuv_4,2.47c-f //>%

NYâYASUDHâ:
àgamasya vedasya /
kutaþ /
alpena kàlenànivartyatvàdyo mahànmohastatpradatvataþ /
apràmàõye vi÷eùàbhàve 'pi taddhetukànarthàti÷ayàbhipràyeõàdhikyàdityuktamiti bhàvaþ /
dvitãye atiprasaïgamàha- taleti //

%<talanailyàdivij¤ànamàkà÷e mànatàüvrajet  // MAnuv_4,2.48ab //>%

NYâYASUDHâ:
talamindranãlaü tasya nailyamiva nailyaü talanailyam /
àdipadàrthaü svayameva bhàùyakçdvivçõoti- chatreti //

%<chatràkàratvavij¤ànaücandrapràde÷atàmatiþ  // MAnuv_4,2.48cd //>%

NYâYASUDHâ:
àkà÷a iti vartate /
mànatàü vrajediti sarvatra sambaddhayate /
alpakàlànivartyabhràntihetoþ pràmàõyasaïketaü kurvatà eteùàmapi pràmàõyasaïketaþ karaõãyo 'vi÷eùàt /
brahmaj¤ànanivartyaviùayatvamà÷rityàyaü saïketaþ kriyate na tvalpakàlànivartyabhràntihetutvamiti cet /
(na) brahmaj¤ànanivartyaviùatvoktayàpyasyaivàrthasya màyàvàdinà vivakùitatvàt /
anyathà"na khalu nàga iti naga iti và padàtku¤jaraü giriü và pratipadyamànà bhavanti bhràntà' iti varõadairghyàdij¤ànaü kathamudàharet /


*12,179*

kiü caivaüvidhaü vedapràmàõyaü ÷ånyavàdinàpyaïgãkçtameveti kuto 'yaü vi÷eùaþ /
na sarvasyàpi vedasya màyàvàdinàtattvàvedakatvamucyate /
kiü nàma vidhipratiùedhaviùayasya /
advitãyaü tattvaü pratipàdayatastattvamasãtyàdermahàvàkyasya nirvi÷eùaü saccidànandàtmakaü tatpadàrthaü pratipàdayato"yattadadre÷yamagràhyam'"satyaü j¤ànam' ityàderavàntaravàkyasya ca tattvàvedakatvamaïgãkriyata eva, na caivaü ÷ånyavàdinà, ityataþ kathaü sàmyamityataþ ÷ånyavàdinàpyevamevàïgãkriyate /
tattvàvedakatvaü hi na viùayavisaüvàdàbhàvàtiriktaü ki¤cidasti /
vàkyadvayàrthasya càvisaüvàdaþ ÷ånyavàdinàpyaïgã(kçta)kriyata evetyà÷ayavànmahàvàkyàrthàïgãkàraü tàvaddar÷ayati- nirbhedatvaü tviti //

%<nirbhedatvaü tu ÷ånyasya tenàpyaïgãkçtaü sadà  // MAnuv_4,2.49ab //>%

NYâYASUDHâ:
tena ÷ånyavàdinà api, sadetyanena svayameva nàsmadàpàdaneneti såcayati /


*12,180*

avàntaravàkyàrthàïgãkàro 'pi dvayoþ samàna iti dar÷ayannirvi÷eùatvaü tàvadubhayasammatamityàha- sattveti //

%<sattvàsattvàdidharmàõàmabhàva ubhayormataþ  // MAnuv_4,2.49cd //>%

NYâYASUDHâ:
tattvasyeti ÷eùaþ /
ubhayormàyàvàdi÷ånyavàdinormataþ sammataþ /
satyatvamapi
÷ånyavàdinàïgãkriyata ityà÷ayena ÷ånyaü nàmàsattasya sattvaü kathamityata àha- nahãti //

%<na hi satpratiyogitvaü ÷ånyatvaü tena ceùyate  // MAnuv_4,2.50ab //>%

NYâYASUDHâ:
satpratiyogitvaü sadvirodhitvamasattvam /
tena ca ÷ånyavàdinàpi /
nirvi÷eùatvàbhipràyeõa ÷ånyamityucyate nàsattvàbhipràyeõa /
tattvamityaïgãkàràditi bhàvaþ /
ànandatàpi ÷ånyavàdinà abhyupagamyata iti vaktuü màyàvàdyabhyupagatànandatàü tàvadanuvadati- naceti //

%<na ca duþkhavirodhitvàdanyà hyànandateùyate  // MAnuv_4,2.50cd //
màyinà ...  // MAnuv_4,2.51a //>%

NYâYASUDHâ:
duþkhavirodhitvamevànandatvaü natu dharmaråpaü kimapãtyarthaþ /
hi÷abdenànçtajaóavirodhãtyàditatprasiddhiü såcayati /
tataþ kimityata àha- ÷ånyeti //

%<... ÷ånyapakùe 'pi ...  // MAnuv_4,2.51a //>%


*12,181*

NYâYASUDHâ:
tatsamànamiti ÷eùaþ /
"jàóyasaüvçtiduþkhàntapårvadoùavirodhi yad' ityàditadvacanàt /
j¤ànatvàïgãkàraü dar÷ayati- j¤ànamiti //

%<... j¤ànaü jàóyavirodhi ca  // MAnuv_4,2.51b //>%

NYâYASUDHâ:
j¤ànaü ca jàóyavirodhisvaråpamevocyate màyinà /
tacchånyavàdino 'pi samànamityarthaþ /

syàdetat /
màyàvàdinà brahmaõo nirvi÷eùatvàdikamaïgãkriyate ÷ånyavàdinà tu ÷ånyasya /
tatkathaü sàmyamityato maivam /
brahma÷ånyayorbhedàbhàvasyoktatvàdityàha- dharmà iti //

%<dharmàþ ke 'pi na santyeva ko vi÷eùastatastayoþ  // MAnuv_4,2.51cd //>%

NYâYASUDHâ:
tato vyàvartakàbhàvàttayorbrahma÷ånyayoþ ko vi÷eùaþ kiükçto bhedaþ syàt /
nanåktavidhamadvaitatattvaü såtrakàrasya siddhànta eva /
tatkathaü dåùaõàya tadanuvàdaþ kriyata ityata àha- etàdç÷ànàmiti //

%<etàdç÷ànàü pakùàõàü dåùaõaü prabhurà kçtam  /
svapakùasàdanenaiva ...  // MAnuv_4,2.52a-c //>%


*12,182*

NYâYASUDHâ:
÷ånyapakùasadç÷apakùàõàm /
katham /
tadviruddhasya svapakùasya sàdhanenaivàrthàt /
etaduktaü bhavati /
nàdvaitaü såtrakàrasya siddhàntaþ /
tena tasya dåùitatvàt /
pçthagupade÷àdityàdinà tadviruddhàtharsya sàdhitatvàt /
nahi tasya duùyatàmananusandadhattadviruddhaü sàdhayatãti sambhavatãti /

na kevalamarthàddåùaõaü kçtaü kintu"nàbhàva upalabdheþ' ityàdyuktito 'pãtyàha- nàbhàva iti //

%<... nàbhàva iti coktitaþ  // MAnuv_4,2.52d //>%

NYâYASUDHâ:
evaü saprabhedaü ÷ånyavàdyabhimataü mokùamanådya sàdhàraõadoùeõa tàvaddåùayan yaþ ÷ånyavàdinà"pradãpasyeva nirvàõaü vimokùastasya tàyina (bhàvinaþ)' ityàtmavinà÷o mokùa uktastaü dåùayati- àtmeti //

%<àtmàbhàve pumarthaþ ka ...  // MAnuv_4,2.53a //>%

NYâYASUDHâ:
mokùa iti vakùyamàõaü siühàvalokananyàyenehà(nenehà)pi sambaddhayate /
àtmano 'bhàve vinà÷e sati mokùaþ kaþ kiüsambandhã pumarthaþ /
etaduktaü bhavati /
àtmavinà÷alakùaõo mokùaþ kimàtmanaþ phalamutànàtmanaþ /
nàdyaþ /
tasyàbhàvàt /
nahi phalino 'bhàve phalamupapadyate /
dharmàdiùu tathà dar÷anàt /
na dvitãyaþ /
àtmanà÷e 'nàtmano 'pyabhàvàt /
bhàve 'pyapuruùàrthatvaprasaïgàt /
anàtmanastenopakàràbhàvàcceti /

nanvàtmana evàyam /
dharmàdivadabhyudayatvàbhàvàdasamànakàlatàpyupapadyata ityata àha- àtmeti //
mokùaþ kaþ pumarthaþ pumartho na bhavedityarthaþ /

tatra hetumàha- iùyasyeti //


*12,183*

%<... iùñasyàtmàvadhiryataþ  // MAnuv_4,2.53b //>%

NYâYASUDHâ:
iùyotkarùaparamparàyàþ paryanto yataþ sarvamàtmàrthatayeùyam /
àtmà tvananyàrthatayà /
iùyamàtrasya vittàdervinà÷aü puruùo nàrthayate, kimateùyatamasyàtmanaþ /


*12,185*

yadvà'tmàbhàve sati mokùaþ kaþ pumarthaþ kimiùyàvàptiråpo 'thàniùyanivçttiråpa ityarthaþ /
nàdyaþ /
tatra hetuþ- iùyasyeti //
sarvasyàpyàtmetarasyeùyasyàtmàvadhirà÷rayo yataþ /
àtmàrthaü hi sarvamiùyam /
sa cenna syàttadà kasyàyaü puruùàrthaþ syàdityarthaþ /
na dvitãyaþ /
tatra hetuþ- iùyasyeti //
aniùyanivçttirapi puruùàrtho bhavantã tadà syàdyadãùyaü na vihanyàt /
tadvidhàte 'pi và yadi mahato 'niùyasya vighàtinã syàt /
tathà loke dar÷anàt /
nahi ka÷cinmahadiùyaü vinà÷ya alpàniùyanivçttiü kurvàõaþ prekùàvànupalabhyate /
àtmà ca sarvato 'pãùyatamaþ /
tadvighàtena bhavantyaniùyanivçttiþ kathaü puruùàrtho bhavet /
rogàdipãóità udbandhàdinà'tmavinà÷aü kurvanto dç÷yanta iti cenna /
rogàdyàyatanadehaparityàgenàtmànaü nirduþkhãkartumeva teùàü pravçtteþ /
nirduþkho bhåyàsamiti hi sarvasyà÷ãþ /
natu na bhåyàsamiti /
dehàtmavivekaj¤ànavidhuràstvàtmanà÷àyaiva prayatanta iti cenna /
teùàmaprekùàvattvenàtrànudàhàryatvàt /
upapàditaü caitat /
yatpa÷avo 'pi dehàtmavivekaj¤ànavanta iti /


*12,186f.*

nanu duþkhàtyantanivçttistàvadava÷yameùyavyà /
sà ca kàraõanivçttyaiva bhavati nànyathà /
kàraõaü ca duþkhasyàtmaiva /
adharmàrjanàdàdhàratvàcca /
tatkathamàtmanà÷ena ÷ånyabhàvàpattirneùyata iti cet /
maivam /
na hyàtmaiva duþkhakàraõam /
kintu jàgara eva bhàvàtsuptàvabhàvàdanvayavyatirekàbhyàü ÷arãrendriyaviùayavedanàdikamapi /
tato j¤ànabhogàbhyàü karmaõi kùãõe nirbãjasya dehàderanutpàde sàmagrãvaikalyena duþkhànutpàdasya sambhavàtkimàtmanà÷akalpanayà /
kuto vinigamanamiti cet /
sarvasyàpyàtmàrthatvàt /
àtmana÷càtyantàbhyarhitatvàditi bråmaþ /
viprakçùñavyayena hi sàdhyàsiddhau sannikçùñavyayaü prekùàvantaþ kurvanti /
tasmàt"àtmàrthe pçthivãü tyajet' iti nyàyena duþkhaü jihàsatà'tmàvadhikasyaiva kàraõasya mokùa eùyavyo na tvàtmano 'pãti yuktamutpa÷yàmaþ /
tadetatsåcayanvipakùe bàdhakamàha- yadãti //


*12,187*

%<yadi nàtmàvadhirmokùo mokùaþ syàd ghaña÷ånyatà  // MAnuv_4,2.53cd //>%

NYâYASUDHâ:
yadyasmàdabhimataprakàreõàtmàvadhirmokùo na bhavet /
àtmavyatiriktànàü duþkhakàraõànàü dehàdãnàmeva nivçttiràtmanastu svaråpeõàvasthànamiti pakùo yadi na syàdityarthaþ /
àtmano 'pi ÷ånyatàpattiryadi syàditi yàvat /
tadà ghaña÷ånyatàpi devadattasya mokùaþ syàt /
tathàca sàdhanànuùñhànavaiyarthyam /
ghaña÷ånyatàyàþ pàrivràjyàdikàraõànapekùatvàt /

*12,188*

nanu kuto 'yaü prasaïgo 'vi÷eùàditi cenna /
àtma÷ånyatà ghaña÷ånyateti bhavadbhireva vi÷eùasyoktatvàdityata àha- kalpitatvàditi //

%<kalpitatvàd vi÷eùàõàü ...  // MAnuv_4,2.53e //>%

NYâYASUDHâ:
na khalvatra ÷ånyatà÷abdenàbhàvo 'bhidhãyate /
"bhàvàrthapratiyogitvaü bhàvatvaü và na tattvataþ /
yasya"ityabhidhànàt kintu (vi) naùña àtmà ghaña÷ca /
tau càpràmàõikau /
naca tathàvidhayorvi÷eùàþ pràmàõikàþ sambhavanti /
nahi turagçïgaü ÷a÷çïgaü ca vyàvartakadharmavatã iti sambhavataþ /
tasmàdàtma÷ånyatà ghaña÷ånyateti vyavahartçbhiþ kevalaü vyavahàràrthaü vi÷eùàþ kalpità ityaïgãkàryam /
tathàca nàvi÷eùo 'siddha iti /

dåùaõàtide÷àrthaü pràïmatasàmyamupapàditam /
ataþ ÷ånyavàdinàü dåùaõaü màyàvàdinàmatidi÷ati- màyino 'pãti //

%<... màyino 'pi samaü hi tat  // MAnuv_4,2.53f //>%

NYâYASUDHâ:
tadityàtmabhàva ityàdinoktaü samastaü paràmç÷ati /


*12,190*

syàdetat /
nàtmanà÷o màyàvàdinocyate /
yeneùyanà÷àdapuruùàrthatvaü mokùasya syàt /
nàpi ÷ånyatà'pattiþ /
yato ghaña÷ånyatàpi muktirbhavet /
kiü nàma jãvabhàvàpagamena brahmabhàvàvirbhàvaþ /
brahma ca paramànandàtmakamiti bhavatyeva tadbhàvaþ puruùàrtha iti /

maivam /
ko 'yaü jãvabhàvo nàma ka÷ca brahmabhàvaþ /
yadyavidyàkàmakarmàdibaddhatvaü jãvatvaü paramànandabhoktçtvaü ca

brahmatvamityabhidhãyate tadànuj¤ayà vartàmahe /
na caivaü parasya panthàþ /
yadetatkartçtvabhoktçtva÷aktayupetaü sàkàraü dehàdivyatiriktaü råpamahamiti sàkùisiddhaü tadapagamasya pareõeùñatvàt /
idameva ca råpaü parameùyamanubhåyata iti kathaü noktadoùaþ /
ànandaråpatopapàdanàya pareõàpyasyaivaråpasya paramapremàspadatàyà upapàditatvàt /
na hyetasmàdråpàdviviktaü kimapi niràkàraü råpamanusandhàya mà na bhåvaü bhåyàsamiti loka à÷àste /
cakùuùã nimãlya tatheti vadatastu kaþ pratimallaþ /
saüvalitaråpe tadapyastãtyata iyamà÷ãriti càsat /
tasya sarvathàpyabuddhisthatvàt /
à÷àsanaü ca sàkàrameva /
niràkàrasya tadanupapatteþ /
nacànyasyànyasminnirupàdhikaþ premà sambhavatãtãdameveùyatamam /
evaü tarhi dehàdisahitatvasyàpãùñatvàttannà÷ena bhavatàmapi mokùasyàpuruùàrthatvaü syàditi cenna /
parameùyalàbhahetoralpeùñanà÷asyàpi puruùàrthatvena loke dçùñatvàt /

brahmabhàva÷ca na ÷ånyabhàvàdbhidyata ityupapàditam /
ànandaråpatà ca vàïmàtramityuktameva /

kiü cànandatvamapi na puruùàrthaþ /
nahi ka÷cidànando bhåyàsamityà÷àste /
kintu tamanubhåyàsamiti /
nacànubhàvyatvaü pareõeùyate /
anubhavituranyasyàbhàvàt /
svasminkarmakartçbhàvànabhyupagamàt /


*12,191*

api cànandatvaü pràk siddhamiti na puruùeõàrthanãyam /
pràgavidyàvçtaü na prakà÷ate pa÷càdavidyàvaraõàpagame prakà÷ate 'to naivamiti cenna /
pràgapi svaråpasya svayaüprakà÷amànatàbhyupagamàt /
tanmàtrasya cànandasyàprakà÷ànupapatteþ /
prakà÷amàno 'pyànando na vi÷adaþ prakà÷ata iti cenna /
nirvi÷eùatvàt /
vai÷adyàvai÷adyayo÷ca vi÷eùanibandhanatvàt /
yaddhi saha vi÷eùaiþ prakà÷ate tadvi÷adamucyate /
yattu sàdhàraõadharmaiþ saha tadavi÷adamiti /
avidyàvaraõàpagame prakà÷ata iti ca ko 'rthaþ /
kiü pratãyata iti uta pratyetãti /
nobhàvapi /
anaïgãkàràt /
pradãpaþ prakà÷ata iti ko 'thar iti cet /
bhàsvararåpavànvartata iti na ki¤cidetat /
tadidaü såcitaü hi÷abdena /


*12,195*

nanu nirvi÷eùàü ÷ånyatàü mokùamàcakùmahe /
talpratyayo 'pi hi vyavahàràrthameva upàdãyate natu kamapi dharmaü pratipàdayati /
ghaña÷ånyatà tu savi÷eùà ghañena vi÷eùitatvàt /
tatkathamatiprasaïga iti cenna /
vivakùitàyà api ÷ånyatàyà evamevàtma÷ånyatetyàtnà vi÷eùitatvena savi÷eùatvadar÷anàdamokùatvaprasaïgàt /
athaivamàtma÷ånyatàyà vi÷eùe dç÷yamàne 'pi kenacidabhisandhinà nirvi÷eùatocyate tatràha- dç÷yamàna iti //

%<dç÷yamàne vi÷eùe 'pi yadi cedavi÷eùatà  /
ghañàbhàvo 'vi÷eùaþ syàt pà÷càtya÷cedanàgataþ  // MAnuv_4,2.54 //>%


*12,195f.*

NYâYASUDHâ:
mokùatvenàbhimatasya ÷ånyabhàvasyeti ÷eùaþ /
cecchabdaþ syàdityarthe /
bhàva÷abdaþ kartçsàdhanaþ /
evaü tarhi ghaña÷ånyatàpi tenaivàbhisandhinà nirvi÷eùà syàdityatiprasaïgatàdavasthyamiti /
pårvapakùiõo 'bhisandhimudghàñayati- pà÷càtya÷cediti //
àtma÷ånyabhàvaþ /
pà÷càtyo vi÷eùarahita iti cedityarthaþ /
pà÷càtyatvaü càtra vyavahàràpekùayà /


*12,196*

tata÷caitaduktaü bhavati /
idànãü niråpaõasamaye vyavahàràrthaü kalpitenaiva vi÷eùeõàtma÷ånyabhàvaþ savi÷eùa ivàbhàti /
akriyamàõe tu niråpaõe svaråpeõa nirvi÷eùa eveti /
siddhàntino 'bhisandhimudghàñati- àtmagata iti //
evaü tarhi ghaña÷ånyabhàvo 'pi niråpaõa eva savi÷eùo dç÷yate /
niråpaõamanàgato 'pràptastu nirvi÷eùa evetyasmàbhirapi ÷akyate vaktumityarthaþ /


*12,197f.*

ki¤coktaråpe ÷ånyavàdimayàvàdibhyàmutprekùite mokùe na ki¤citpramàõamasti /
tathàhi /
na tàvadatra pratyakùaü pramàõam /
pratyakùàviùayatvàdasyàtharsya /
nàpyàgamaþ /
vedàdyàgamasya ÷ånyavàdinà pramàõatvenànabhyupagamàt /
tadãyàgamasyàsmàbhiranaïgãkçtatvàt /
màyàvàdinaü prati tu vakùyàmaþ /
tasmàdàtma÷ånyatà puruùàrtho duþkhanivçttyupayogitvàccharãràdi÷ånyatàvadityanumànameva vaktavyam /
yathoktam /
"na tairvinà duþkhaheturàtmà cette 'pi tàdç÷àþ /
nirdeùaü dvayamapyevaü vairàgyaü ca dvayostataþ' iti /
tadidaü satpratipakùatayà nànumànamityàha- na mokùa iti //


*12,198*

%<na mokùo vimato yasmàdadeho ghaña÷ånyatà  /
yathetyukte vadet kiü sa yo 'numàmàtramànakaþ  // MAnuv_4,2.55 //>%

NYâYASUDHâ:
vimataþ ÷ånyabhàvo brahmabhàvo và na mokùa iti pratij¤à /
yasmàdadeha iti hetuþ adehatvàditi /
ghaña÷ånyatà yatheti dçùñàntaþ /
yo 'numàmàtramànakaþ sa ityukte kiü vadedityanenoktavidhayà pramàõàntaràbhàvaü tata eva svànumànasyàbàdhitaviùayatvaü ca såcayati /

%<na ca màyã vadet tatra ...  // MAnuv_4,2.56a //>%


*12,200*

NYâYASUDHâ:
atrànumànaviùaye ÷rutimàlambya dåùaõaü na vadet /
tathàtra svàbhimate mokùe ÷rutiü pramàõaü naiva vadedityarthaþ /
kuta ityata àha- pårveti //

%<...  pårvoktenaiva vartmanà  /
amànatvàcchrutestasya ...  // MAnuv_4,2.56bc //>%

NYâYASUDHâ:
tasya màyàvàdino mate ÷ruteramànatvàt /
katham /
"pràmàõyàdi ca vedasya' ityàdinà pårvoktenaiva vartmanà /
nanu na sarvo vedo 'tattvàvedakaþ kintu vidhiniùedhàtmaka eva /
atathàbhåtàstu vedàntàstattvàvedakà iti cenna /
sarvadharmojjhitasyàsya kiü ÷àstreõàdhigamyata ityàdinà pårvoktenaiva vartmanàtra tattve ÷ruteramànatvàt /

astu và katha¤cit ÷rutiþ pramàõam /
tathàpi nàsmadanumànasya tadbàdha ityàha- na ceti //

%<... nacàdehatvavàdinã  // MAnuv_4,2.56d //
÷rutiþ kàcid ...  // MAnuv_4,2.57a //>%

NYâYASUDHâ:
muktàviti ÷eùaþ /
tathà tadabhimatamokùavàdinãtyapi gràhyam /
"a÷arãraü vàva santaü na priyàpriye spç÷ataþ' ityàdi÷rutisadbhàvàtkathamadehatvavàdinã ÷rutirnàstãtyucyata ityata àha- adehatvamiti //

%<... adehatvamapràkçta÷arãragà  // MAnuv_4,2.57ab //>%

NYâYASUDHâ:
yadasyàü ÷rutàvadehatvamucyate tatpràkçta÷arãraràhityameva /
natu sarvathàpyadehatvam /
pràkçta÷abdena jaóamupalakùyate /
tadràhityaü ca caturthapàdoditaprakàreõa j¤àtavyam /
evaü"brahma veda brahmaiva bhavati' ityàdi÷rutirà÷aïkaya

vyàkhyàtavyà ca /

a÷arãratva÷ruteþ kuto 'rthasaïkocaþ kriyata ityata àha- mokùa iti //

%<mokùe bhogaü yato bråte jakùan krãóanniti ÷rutiþ  // MAnuv_4,2.57cd //>%

NYâYASUDHâ:
"sa tatra paryeti jakùankrãóanramamàõaþ strãbhirvà yànairvà j¤àtibhirvàj¤àtibhirvà' iti ÷rutirmokùe stryàdibhogaü bråte /
na cà÷arãrasyàsau sambhavatãtyataþ saïkoca ityarthaþ /


*12,203*

parakãyànumànasya pratipakùàntaramàha nirduþkhatvàditi


*12,204*

%<nirduþkhatvànna tanmokùaþ pratipannaü yatheti ca  /
anumàdåùaõaü kiü syàd vàdinoþ ÷ånyamàyinoþ  // MAnuv_4,2.58 //>%

NYâYASUDHâ:
tacchånyatvaü brahmatvaü và mokùo na bhavati nirduþkhatvàt pratipannaü ghaña÷ånyatvaü yatheti cànumàyàþ kiü dåùaõaü syànna kimapi /
÷ånya÷abdena tadaïgãkàravàn lakùyate /
÷å(nyaü ca mà)nya÷ca màyã ceti dvandvaþ /
yadvà ÷ånyaü ca màyà ceti dvandvaþ /
te vidyete yayoriti vrãhyàdilakùaõa iniþ /
tatra ca tadantavidhiriùyate /


*12,205*

pratipakùàntaramàha- duþkhamiti /

%<duþkhaü duþkhàdabhinnatvànmokùo 'pi syàdasaü÷ayam  // MAnuv_4,2.59ab //>%


*12,205f.*

NYâYASUDHâ:
mokùa iti ÷ånyaü brahma cocyate /
prativàdibhyàü tathàbhyupagatatvàt /
sa mokùo duþkhàtmà syàt duþkhàdabhinnatvàt /
duþkhapratiyogikabheda(rahitatvà)÷ånyatvàtprasiddhaduþkhavat ityarthaþ /
÷ånyabrahmaõorduþkhatve tadbhàvàpattirna puruùàrtha iti siddhayati /
api÷abdaþ pratipakùàntarasamuccayàrthaþ /
asaü÷ayamiti vyàpterni÷citatvamàcaùñe /

duþkhapratiyogikabhedàbhàvaþ kuta ityata àha- bheda iti //

%<bhede sadvaitataiva syàd ...  // MAnuv_4,2.59c //>%

NYâYASUDHâ:
duþkhàt ÷ånyabrahmaõoriti ÷eùaþ /
tathà càpasiddhànta iti bhàvaþ /

ki¤ca duþkhàpàyasyàtmanà÷ena vinà dehàdinà÷enàpi sambhavàdanyathàsiddhi÷ca anumànasya /
÷arãràdi÷ånyatàpi na duþkhadhvaüsopayogitvàtpuruùàrthaþ /
kiü nàmàtmano nirduþkhatàü prati hetutvàt /
nahi duþkhaü na÷yatviti ka÷cidà÷àste /
api tarhi nirduþkhaþ syàmiti /

nanu ÷ånyabhàvo brahmabhàvo và bhavatàü siddha÷cedapasiddhàntaþ, na cedà÷rayàsiddhiriti cenna /
parànumàne 'pyàtma÷ånyatàyà asiddhatvenà÷rayàsiddheþ /
iyàüstu vi÷eùaþ /
yatparaprasiddhimàtreõa pratipakùaþ sambhavatãti /

nanu bhoga÷rutiþ saguõamuktiviùayàstviti cenna /
"paraü jyotirupasampadya svena råpeõàbhiniùpadyate' ityuktavirodhàt /
nirduþkhatvànmokùo na bhavatãti viruddhamiti cet /
parameùyasya àtmano nà÷aþ puruùàrtha iti kathaü na viruddham /

atha sato duþkhàdbhede saddvaitatà syàt /
duþkhaü tu mithyeti cenna /
anubhavavirodhàderuktatvàt /
bahujãvavàdinaü prati nàntimànumànamiti na kucodyàvakà÷aþ /


*12,207*

tadetatsarvamabhisaïghàyopasaüharati- ityàdãti //

%<... ityàdyamitadoùataþ  /
heyaü màyàmatenaiva saha ÷ånyamataü budhaiþ  // MAnuv_4,2.59d-f //>%

NYâYASUDHâ:
sahaiveti sambandhaþ /


*12,211*

vij¤ànavàdyabhimataü mokùasvaråpamapyuktadoùeõàtidi÷ati- evamiti //

%<evaü vij¤ànavàdo 'pi ...  // MAnuv_4,2.60a //>%

NYâYASUDHâ:
÷ånyavàdimàyàvàdyabhimatamokùavadvij¤ànavàdyabhipreto 'pi mokùo heya ityarthaþ /
nanu vij¤ànavàdino vij¤ànaü tattvamàhuþ tasyàpi kùaõikatvaü svakarmakaprakà÷akatvalakùaõaü svaprakà÷atvaü ca /
nacaivaü pårvakàvityato vaiùamyàtkathamatide÷a ityata àha- j¤àneti //

%<... j¤ànamàtravi÷eùataþ  /
tasyàpi bhaïguratvàdivi÷eùamapahàya hi  /
advaitatàmataü sàkùàduktadoùastato bhavet  // MAnuv_4,2.60b-f //>%


*12,211f.*

NYâYASUDHâ:
j¤ànamàtraü càsau vi÷eùa÷ca j¤ànamàtravi÷eùaþ /
tamiti dvitãyàrthe tasiþ /
yasmàtj¤ànamàtravi÷eùaü tasya j¤ànasya bhaïguratvàdivi÷eùamapyapahàya vij¤ànavàdo 'pyadvaitatàmataü j¤àtavyam /
na vidyate dvaitaü yasya tattvasya tadadvaitaü tasya bhàvo 'dvaitatà /
tasyà matamadvaitatàmatam /
tataþ kàraõàduktadoùo 'pi samo bhavet /


*12,212*

idamuktaü bhavati /
astu vij¤ànavàdasya pårvasmàtka÷cidvi÷eùaþ /
tathàpi sa prakçtànupayogitvànnàdaraõãyaþ /
mokùasvaråpaü tu prakçtaü samànam /
pratipannaü jãvabhàvaü vihàyàdvitãyavij¤ànatvàpattirmuktiriti vij¤ànavàdinàpyaïgãkçtatvàt /
ato yukta evàtide÷a iti /
yadvà j¤ànamàtravi÷eùaü tasya bhaïguratvàdivi÷eùaü càpahàya vij¤ànavàdo 'pi sàkùàdadvaitatàmataü j¤àtavya ityanenedamabhipraiti /
na ka÷cidvij¤ànavàdasya pårvàbhyàü vi÷eùaþ /
j¤ànamiti vi÷eùasya ÷abdamàtratvena heyatvàt /
na hi j¤ànatvaü nàma dharmo 'bhyupagamyate pareõa /
bhaïguratvàdikaü tu tenaiva kalpitamityuktatvàddheyameva /
natu vastuto matabhedahetuþ /
yathoktaü"tatra santatibheda÷ca' ityàdi /
ato yukto 'tide÷a iti /
atide÷aprakàrastu spaùña eva /


*12,213*

anumànàntaramapi tanniràsàrthamàha- kàla iti //

%<kàlo na kevalaj¤ànã kàlatvàt pratipannavat  /
etayànumayà rodhànna tàdçïmokùaråpatà  // MAnuv_4,2.61 //>%


*12,213f.*

NYâYASUDHâ:
mokùakàlo 'dvitãyaj¤ànavànna bhavatãtyarthaþ /
pratipannavadvartamànakàlavat /
rodhàdvirodhàt /
tàdçk mokùaråpaü yasyàtmano 'sau tàdçïmokùaråpastasya bhàvastattà /
j¤ànàtiriktasya kalpitatvàdvartamànakàlo 'pi kevalaj¤ànãti cenna /
muktisaüsàrayoravi÷eùàpatteþ /
yastu vi÷eùo 'ïgãkriyate tadabhàva evànena sàdhyate /


*12,214*

j¤ànavyatiriktaü kimapi nàstãti mate kàlo 'pi nàstyeva /
ataþ kimà÷rayànumànapravçttirityata àha- yadãti //

%<yadi kàlo 'pi netyàha kadeti pra÷na uttaram  /
kiü vakùyati ...  // MAnuv_4,2.62a-c //>%

NYâYASUDHâ:
àha vij¤ànavàdã /
tadà kadà kàlo neti pra÷ne pareõa kçte sati kimutaramasau vakùyati /
niradhikaraõasyàbhàvasya niråpayituma÷akyatvàtkàlo netyetadapi durniråpamàpadyetetyarthaþ /
mokùàvasthàyàü kàlo netyuttaraü vakùyàmãtyà÷aïkyàha- yadeti //

%<... yadàvasthàü vadet sà pakùatàü vrajet  // MAnuv_4,2.62c //>%


*12,215*

NYâYASUDHâ:
vadetkàlàbhàvàdhikaraõatveneti ÷eùaþ /
tarhi sà mokùàvasthà pårvànumàne pakùatàü vrajet /
pakùa÷abdena tadekade÷o dharmã lakùyate /
mokùàvasthà na kevalaj¤ànavatãti pratij¤àsyata ityarthaþ /

evaü tarhi kàlatvàditi hetuþ svaråpàsiddhaþ syàdityata àha- avasthàtvàditi //

%<avasthàtvàditi hyeva hetuþ ...  // MAnuv_4,2.63ab //>%

NYâYASUDHâ:
yadàvasthà pakùãkriyate tadàvasthàtvàdityeva hi heturucyate na kàlatvàdityato noktadoùaþ /

evaü saüsàràvasthaiva dçùñàntãkriyata iti na dçùñàntadoùo 'pãti vàcyam /
prathamoktapakùahetudçùñàntànàü tyàge pratij¤àhàniþ syàditi cet /
maivam /
kàlàbhàvasyàvasthàmadhikaraõaü vadatà na ki¤cidàtmahitamàcaritam /
anumànàntaravirodhasyàparihàryatvàt /
nahi prativàdinigrahamàtreõa viruddhaü tattvaü vyavatiùñhate /
mà hi bhåtkasmiü÷cidanumàne saddåùaõadvayena dåùite 'dhikatvena ca prativàdini nigçhãte tasya sadanumànatvamiti pradar÷anàrthamevànumànàntaramupanyastam /
vastutastu kàlàbhàvameva niràkurma ityà÷ayavànàha- sàpãti //

%<... sàpi kadeti ca  /
pçùñe kàla÷ca vaktavyo nàkàlatvaü tato bhavet  // MAnuv_4,2.63b-d //>%


*12,216*

NYâYASUDHâ:
mokùàvasthàü kàlàbhàvasyàdhikaraõatvena vadatà sà mokùàvasthàtrapa kadeti kenacitpçùñe bhàvanàparipàkottarakàla ityavasthàdhikaraõatvena kàla eva vaktavyaþ /
nahyevaü kadàpi na praùñavyamiti niyàmakamasti /
tataþ kàlasya sarvathàparihàryatvàdakàlatvaü kàlàbhàvo na bhavet /
tathàca tadà÷rayeõa prathamànumànamapi pravartsyatãti /


*12,217*

nanu kàlàbhàvàdà÷rayàsiddhimàdyànumànam /
yadatroktaü kadeti tadasat /
pratiyogyadhikaraõameva hyabhàvasyàdhikaraõam /
naca kàlasya kàlo 'dhikaraõam /
yena tadabhàvaþ kàlàdhikaraõaþ syàt /
ataþ kadeti pra÷na evànupapannaþ /
kimuttareõeti cet /
evaü tarhi kàlavi÷eùamadhikaraõatvenànupàdàya kàlaü niùedhatà sàmànyaniùedha eva kçtaþ syàt /
tataþ kimityata àha- neti //

%<na kàla iti sàmànyaniùedhe kàlagapramà  /
niruõaddhi ...  // MAnuv_4,2.64a-c //>%

NYâYASUDHâ:
kàlo neti sàmànyato niùedhe kriyamàõe hi kàlasya svaråpameva niùiddhaü syàt /
tathà ca kàlaü gacchati viùayãkarotãti kàlagà pramà sàkùã (niru)viruõaddhi /
sa hi pårvottarakoñirahitatayà kàlasadbhàvaü gçhõàtãti /
na kevalamayaü sàkùivirodho vij¤ànavàdinaþ kiü nàma pårvàbhyàü saha trayàõàü cetyàha- sama÷ceti //

%<... vaktavyo nàkàlatvaü tato bhavet  // MAnuv_4,2.64cd //>%

NYâYASUDHâ:
uktàþ pratyuktàþ /


*12,218f.*

nanu kathaü ÷ånyavàdimàyàvàdinorayaü sàkùivirodhaþ /
tàbhyàü kàlàbhàvasyànabhyupagatatvàt /
yathà hi loke 'nekeùu màyàmayàn gajaturagàdãnpa÷yatsu yasya kàraõavi÷eùeõa màyàpagacchati sa eva tànna pa÷yati anye tu pa÷yantyeva /
tathà dvaitadar÷anakàraõamaj¤ànaü yasyàpagataü sa eva tanna pa÷yati /
anyeùàü tu kàlàdiprapa¤cadar÷anamanuvatarta eveti khalu tàbhyàmabhyupetamityata àha- eketi //

*12,219*

%<ekajãvatvapakùe tu kàlàbhàvàdiyaü pramà  /
kupità ...  // MAnuv_4,2.65a-c //>%

NYâYASUDHâ:
satyamevaü bahujãvavàdinaþ ÷ånyavàdino màyàvàdina÷ca matam /
naca tayorasmàbhiþ sàkùivirodho 'bhihitaþ /
kiü tarhyekamuktireva sarvamuktiþ ekasminmukte na ki¤cidava÷iùyata ityekajãvavàdapakùe tu muktau kàlàbhàvàbhyupagamàdiyaü pramà sàkùiråpà kupità virodhinã bhavatyeva /

÷ånyavàdimàyàvàdinau prati sàkùivirodhàbhidhànamasaïgatam /
kàlàbhàvàbhyupagame 'pãdànãü tasyàprastutatvàdityata àha- kàlamiti //

%<... kàlamàdàya dvaitamevopapàdayet  // MAnuv_4,2.65cd //>%

NYâYASUDHâ:
iyaü prameti vartate /
àdhàya upapàdya /
ayamabhisandhiþ /
advitãyasya ÷ånyasya brahmaõo vàttasthànaü muktiriti tàvadekajãvavàdibhyàü tàbhyàmabhidhãyate /
tatra vayaü bråmaþ /
kàlasadbhàvànnàdvaitatvamupapadyata iti /
tatra paraþ kàlo 'pi nàstãti vadati tadà sàkùivirodho 'bhidhãyata ityetàü saïgatimà÷rityàtide÷aþ kçto na tvà÷rayàsiddhiprasaïgeneti /


*12,220*

vàditrayasàdhàraõamanumànàntaramàha- vimata iti //

%<vimataþ prapa¤cavàn kàlaþ kàlatvàt pratipannavat  /
iti cànyànumaikatvaü jãvasya vinivàrayet  // MAnuv_4,2.66 //>%

NYâYASUDHâ:
kàlaþ prapa¤cavànityukte siddhasàdhanatà syàt /
ato vimata ityuktam /
mokùakàla ityarthaþ /
tasya spaùñãkaraõàya kàla ityuktam /
kàlàbhàvasyànupadameva nirastatvànnà÷rayàsiddhiþ /
prapa¤co viyadàdiþ pratipanno vartamànakàlaþ /
pårvoktamevedaü kutaþ punarucyata ityà÷aïkàniràsàyoktamanyànumà ceti /
yadyapi dvayordharmyàdikaü prayojanaü ca samànam /
tathàpi pårvamadvaitaniùedhamukhena pravçttam /
idaü tu prapa¤cavidhimukheneti bhedaþ /
jãvasya muktasya /


*12,221*

uktàtide÷enàdvaitamatàntaràõi dåùayati- kàleti //

%<kàla÷abde÷varaikatvamatànyapyevameva hi  /
niràkçtàni ...  // MAnuv_4,2.67a-c //>%

NYâYASUDHâ:
yadyadanuviddhaü pratãyate tattatràropitam /
yathedamàkàre rajatam /
kàlànuviddhaü ca samastaü pratibhàti /
tasmàttatraivàropitam /
sa eva tu paramàrthaþ /
atastanmàtràvasthànaü muktiriti kàlaikatvavàdinaþ /
evameva ÷abdaikatvavàdino vaiyàkaraõàþ pràhuþ /
yathà"na so 'sti pratyayo loke yaþ ÷abdànugamàdçte /
anuviddhamiva j¤ànaü sarvaü ÷abdena gamyate' iti /
÷aivaikade÷inaþ svàgamamà÷ritye÷varaikatvamàhuþ /

kathaü niràkçtànãtyata àha- teùàü ceti //

%<... teùàü ca samatvàt pakùadoùayoþ  // MAnuv_4,2.67cd //>%


*12,221f.*

NYâYASUDHâ:
teùàü ÷ånyavàdiprabhçtãnàü eteùàü ca pakùastàvatsamàna eva /
÷ånyàdi÷abdabhedasyàprayojakatvàt /
pratipannasvaråpajãvavinà÷àdeþ sarvairabhyupagatatvàt /
ataþ parameùyanà÷enàpuruùàrthatvamityàdidoùo 'pi samàna eveti /
anumànaü tu pratyakùavirodhàdinà duùyameva /
tathà'gamo 'pãti sphuñatvànnoktam /


*12,223*

vaibhàùikasautràntikàbhimataü mokùaü niråpayati- j¤ànamiti //

%<j¤ànaü svarasabhaïgayeva nityasantàmiùyate  /
bauddhàbhyàmaparàbhyàü tu ...  // MAnuv_4,2.68a-c //>%

NYâYASUDHâ:
eva÷abdena viùayasambandhaü vyàvartayati /
iùyate muktau /
ayamarthaþ /
j¤ànamevàtmà /
tacca j¤ànaü svabhàvenaiva bhaïguram /
ata eva kùaõikam /
tatsantànastu nityaþ /
tasyànàdivàsanàva÷àdyo viùayoparaktasyotpàdaþ sa saüsàraþ bhàvanàprakarùava÷ena vasànàyàmutsannàyàü yo viùayopaplavaü vinà ÷uddhasyaivàdayaþ sa mokùaþ ityubhayasamànam /
sautràntikàstu saüsàre sàkàratvaü muktau niràkàratvaü ca vi÷eùamàhuriti /


*12,224*

niràkaroti- tatràpãti //

%<... tatràpyuktànumà ripuþ  // MAnuv_4,2.68d //>%

NYâYASUDHâ:
vimataþ kàlo na nirviùayaitajj¤ànasantatimàn kàlatvàdidànãntakàlavadityàdiruktà uktasaråpà anumà ripurvirodhinãtyatharþ /


*12,225*

anumànàntaramàha- mokùa iti //

%<mokùo na ÷uddhavij¤ànasantànã kàlagatvataþ  /
pratipanno yathetyetadanumànaü taduttaram  // MAnuv_4,2.69 //>%

NYâYASUDHâ:
÷uddhavij¤ànasantànã(ti) nirviùayacitsantànasambandhã /
kàlagatvataþ kàlasambandhitvàt /
pratipannaþ saüsàraþ /
taduttaraü tatpakùasya dåùaõam /
apràmàõika÷càyaü mokùaþ /
pårvavatpratyakùàgamayorabhàvàtkevalànumànàni vàcyàni /
tatràha- anumànànãti //

%<anumànàni sarvàõi pratisàdhanayogataþ  /
niùiddhànyuktabhaïgayaiva ...  // MAnuv_4,2.70a-c //>%

NYâYASUDHâ:
uktabhaïgayaiva pratisàdhanasambandhena /
÷rutiviruddhatvena kàlàtyayàpadiùyàni ceti bhàvenàha- ÷rutaya÷ceti //

%<... ÷rutaya÷càsmaduktigàþ  // MAnuv_4,2.70d //>%

NYâYASUDHâ:
ucyata ityuktiþ asmaduktiü gacchanti pratipàdayantãtyasmaduktigàþ /
asmadabhimatameva mokùasvaråpaü pratipàdayantãtyarthaþ /
÷rutipràmàõyaü tu pràgeva samarthitamiti /


*12,226*

sàïkhayàdyabhimataü mokùamanuvadati- sàïkhayeti //

%<sàïkhayanaiyàyikàdyà÷ca pràhurmokùaü tu nissukham  // MAnuv_4,2.71ab //>%

NYâYASUDHâ:
àdyagrahaõena vai÷eùikà ucyante /
yathà pårve 'nupapannabhàùiõastathaite 'pãti j¤àpanàrtha÷ca÷abdaþ /
kuta evaü pràhurityata àha- iccheti //

%<icchàdveùaprayatnàderapi sarvàtmanà layam  // MAnuv_4,2.71cd //
tatràhur ...  // MAnuv_4,2.72a //>%

NYâYASUDHâ:
tatra muktàvicchàdveùaprayatnàderapi layamàhuþ /
suptipralayavailakùaõyaü dar÷ayituü sarvàtmanetyuktam /
nivçttajàtãyasya tasminnevàtmani punaranutpàdaþ sarvàtmanà layaþ /
àdipadena buddhiduþkhadharmàdharmàõàü ÷arãrendriyàõàü ca grahaõam /


*12,229*

tata÷càyamà÷ayaþ /
na tàvanmuktasya sukhamanàdãtyupapadyate /
saüsàre 'pi tatpratibhàsaprasaïgàt pratibhàsata eveti cenna /
pratibhàsamànasyànàditàyàü sàdhanopàdànavaiyarthyàpatteþ /

avyaktatvàtsaüsàre na pratibhàsate vyaktatvàttu muktau pratibhàsata iti cenna /
avyaktirhi pratibhàsàbhàvo vyakti÷ca pratibhàsaþ /
tata÷càpratibhàsànna pratibhàsate pratibhàsanàcca pratibhàsata ityuktaü syàt /
ki¤ca pratãtikàraõàntaþkaraõasadbhàve saüsàre na pratãyate /
muktau tu tadapagame pratãyata iti subhàùitam /
àvçtatvànna pratãyata iti cenna /
mårtatvàbhàvenàvaraõànupapatteþ /
tadaniråpaõàcca /
sukhamiva tatpratãtirapyanàdi÷cetkimàvaraõakçtyam /
viùayaviùayibhàvaþ pratibadhyata iti cenna /
nirviùayàyàþ pratãteranupapatteþ /
sukhatatpratãtyoranàditàyàü pramitàyàmeva caiùà kalpanà yuktà /
naca tatra pramàõaü pa÷yàmaþ /
tataþ sukhasya tatpratãte÷ca muktàvutpattireva vaktavyà /
sàpi na sambhavati /
kàraõàbhàvàt /
÷arãre sati tadà÷rayendriyasadbhàvaþ, tairarthàlocanaü, tataþ pårvànubhåtasàråpyeõeùyàniùyasàdhanatvànumànaü, tasmàdicchàdveùau, tàbhyàü prayatnaþ, tata÷ceùyasàdhanopàdànaü, aniùyasàdhanahànaü ca, tataþ sukhotpàdaþ, tadanantaraü tatpratãtirityeva dçùñakàraõakramaþ /

adçùñaü ca sarvatra vijayate /
na caiùa kàraõapravàho muktàvasti /
tatsadbhàve duþkhasyàpi prasaïgena muktatvavyàghàtàt /

tasmàtsukharahita eva mokùaþ /


*12,232*

kathamayaü puruùàrtha iti cet ÷arãraü ùaóindriyàõi ùaóviùayàþ ùaóbuddhayaþ sukhaü duþkhaü cetyekaviü÷atibhedaduþkhàtyantanivçttitvàditi bråmaþ /
duþkhanivçttiþ puruùàrtha eva na bhavati /
tadãyapuruùàrthatvasya sopàdhikatvàt /
sukhaü duþkhàbhàve satyeva bhavatãti sukhàrthaü duþkhàbhàvo mçgyate na tu sa eva puruùasya samãhita iti cet (na) /
viparyayasyàpi sadbhàvàt /
bhojanàdisukhe satyeva bubhukùàdiduþkhaü nivartata iti duþkhanivçttyarthameva bhojanàdisukhaü mçgyate na punastadeva puruùasya samãhitamiti kalpyate /
kvacidduþkhanivçttyabhàve 'pi sukhasyeùyamàõatvàditi cenna /
duþkhanivçttirapi kvacitsukhàbhàve 'pãùyamàõatvàt /
duþkhanivçttau satyàü sukhameva bhaviùyatãtyabhisandhistàvadastãti cet /
sukhàvasthàyàü niyato duþkhaviraho bhavatãtyabhisandhestatràpi sadbhàvàt /
tasmàdyadyapi duþkhàbhàve sukhaü sukhe ca duþkhàbhàvo niyataþ /
tathàpi parasparaü nirapekùameva puruùàrthatvamanayoþ /
icchàyà asaïkãõarviùayatvàditi /


*12,236f.*

bhavati duþkhahàniþ puruùàrthaþ kiü tvanubhåyamànatayà /
nahi viùàdijanyamohàvasthàyàü duþkhanivçttiriti tatra prekùàvantaþ pravartante /
tasmànmokùe duþkhahànerananubhåyamànatvànna puruùàrthatvamiti cenna /
putràdiviyogajanyaduþkhahànimicchatàü keùà¤cidviùa÷astrodbandhanàdàvapi pravçttidar÷anàt /
prekùàvanto naivaü kurvantãti cenna /
puruùàrthatvàvirodhàt /
nahi paradàreùu ÷àstraniùedhàïku÷avàritaþ prekùàvanto nàbhivartanta iti na tatra kàmaþ puruùàrthaþ /
api tvalpãyaþ sukhaü mahãyànanartha iti nivçttiþ /
tathà viùàdàvapi pravçttasya ÷àstre garhitatvàdalpãyànanartho nivartate mahãyànpravartata iti na te pravartante /
iyameva hi prekùà yatpuruùàrthe 'pi ÷àstralokavirodhaparàmar÷aþ /
svaråpeõeùyamàõatàmàtranibandhanatvàtpuruùàrthatàyàþ /
ata eva yatra loka÷àstràvirodhastatra vyàdhyàdiparipãóitàþ prayagavàripàtàna÷anàdinàpi dehaü tyajantaþ prekùàvanto 'pi dç÷yante /

*12,237*

na kvacidduþkhanivçttimanubhaviùyàmãti tatsàdhane pravartante /
api tu duþkhaü hàsyàmãti /
api ca duþkhanivçtteranubhåyamànatàmàtraü vivakùitaü, duþkhanivçttisattàpi và /
àdye÷cettuùyatu durjanaþ carame janmanyanubhåyata eva /
samàdhibhàvà(vadhiva)dàtyantikã duþkhanivçttirapyanàgatàvartamànàpyaciramanubhåyata eva /
dvitãye tu prasaktakaõñakàdihetukaduþkhanivçtterapuruùàrthatvaprasaïgaþ /
sarvadànanubhåyamànatvàt /
tathàtve và viùayàntarasa¤càràbhàvaprasaïgaþ /
nivçtteþ sarvadà tàdavasthyàt /

tasmàtsukharahito mokùaþ puruùàrtha iti /


*12,264*

niràkaroti- naitaditi //

%<... naitadapyatra ÷obhanaü ...  // MAnuv_4,2.72ab //>%

NYâYASUDHâ:
atra muktau /
etat sukharàhityamatamapi na ÷obhanam /
kuta ityata àha- ÷råyata iti //

%<... ÷rutayo yataþ  /
mahànandaü ca bhogaü ca niyamena vadanti hi  // MAnuv_4,2.72b-d //>%

NYâYASUDHâ:
atreti vartate /
bhogam tadanubhavam /
niyamena avigànena /
iti ÷rutãnàü prasiddhatàmàcaùñe /
tà÷codàhariùyante /


*12,265*

nanu"a÷arãraü vàva santaü na priyàpriye spç÷ate' iti muktasya duþkhavatsukhasyàpi hàniþ ÷råyate /
tathà"na pretya saüj¤àsti' iti j¤ànàbhàvàcca /
tatkathametadityataþ sukhàspçùñi÷rutiü tàvadvayàcaùñe- pràkçteti //

%<pràkçtapriyahànistu priyàspçùñiritãryate  // MAnuv_4,2.73ab //>%

NYâYASUDHâ:
asyàü ÷rutau pràkçtaü yadantaþkaraõapariõatiråpaü priyaü taddhànireva priyàspçùñiriti÷abdena pratipàdyate /
natu sarvathà sukhàbhàvaþ /


*12,266*

evaü tarhyapriyàspçùñirapyevaü vibhàgena vyàkhyàtavyà /
vi÷eùàbhàvàt /
tathàca mokùe duþkhasadbhàva(pràptiri)prasaktirityata àha- apriyamiti //

%<apriyaü pratikålaü tadavi÷eùeõa ÷abditam  // MAnuv_4,2.73cd //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàtsakalamapyapriyaü (duþkhaü) pratikålaü mumukùoranapekùitam /
tattasmàdapriyamatràvi÷eùeõa ÷abditam /

etaduktaü bhavati /
sarvàtmanàniùyanivçttirmokùa iti tàvadavivàdaü sarvavàdinàm /
duþkhaü tu yàdç÷atàdç÷amapyaniùyameva /
ato na tadvibhàgena vyàkhyàtuü yuktamiti /

yadvà /
yena nyàyena priye vibhàgaþ kriyate tadavi÷eùa÷cedapriye syàttadà tadapi vibhàgena vyàkhyàtavyaü bhavet /
nacaivam /
sàmastyena priyahàniraniùyà /
aniùyapràptau ca mokùasyàpuruùàthartvaü syàdityato hi priye vibhàgaþ kalpyate /
tathàca vakùyàmaþ /
naca sàmastyena duþkhahàniraniùyà /
sarvasyàpi duþkhasyàniùñatvena taddhàneriùñatvàt /
tarhi sarvasyàpi sukhasyeùñatvàt pràkçtasukhahànirapi nàïgãkaraõãyeti cenna /
tasya duþkhànuùaktatvena viùasampçktamadhuvadaniùyapakùanikùepàditi bhàvaþ /


*12,267*

ita÷ca nàpriyaü pràkçtatvena vi÷eùaõãyamityàha- nàstãti /

%<nàsti hyapràkçtaü duþkhaü sato jãvasya kutracit  // MAnuv_4,2.74ab //>%

NYâYASUDHâ:
apràkçte duþkhe sati tadvayàvçttaye pràkçtamiti vi÷eùaõãyaü syàt /
sato muktiyogyasya /
jãvasyàpràkçtaü duþkhaü nàsti pramàõàbhàvàt /
ato vyarthaü vi÷eùaõamiti /
kutracit ÷rutau smçtau coktamiti ÷eùaþ /


*12,268*

evaü tarhyapràkçtasya sukhasyàpyapramitatvàttatràpi vi÷eùaõaprakùepeõa vyàkhyànamayuktamityata àha- priyamiti //

%<priyaü svaråpamevàsya balànandàdivàkyataþ  // MAnuv_4,2.74cd //>%

NYâYASUDHâ:
"balamànanda oja÷ca saho j¤ànamanàkulam /
svaråpàõyeva jãvasya vyajyante paramàdvibhoþ' iti ÷rutivàkyàdasya sato jãvasya priyaü svaråpamevetyavagamyate /
svaråpaü càprakçtam /
atastadvayavacchedàya vi÷eùaprakùepeõa vyàkhyànaü yujyate /
(etena) anena sukhasyotpattimattve yo doùo 'bhihitaþ so 'naïgãkàraparàsto veditavyaþ /
svaråpatvenànàditvasyoktatvàt /
yadatroktaü tadapyasat /  àvçtàþ santo vyajyanta iti ÷rutatvàt /
àvaraõaü ca màyàvidyàdisamàkhyàtà prakçtireva /
naca vi÷ada÷rutisiddhe 'rthe kàcidanupapattiþ /
j¤ànasya svaråpatvenànàditve 'pyavidyayà viùayaviùayibhàvaþ pratibadhyate /
nacoktadoùaþ /
àtmasvaråpàdau tasyàpratibaddhatvàt /


*12,269*

uktamarthaü saükùipyàha- heyatvàditi //

%<heyatvàdapapriyasyaiva priyahàneraniùñhataþ  /
na samastapriyàbhàvo mokùe prokte tu yujyate  // MAnuv_4,2.75 //>%

NYâYASUDHâ:
apriyasya duþkhasya heyatvàdevetyeva÷abdena sarvatheti såcayati /
"a÷arãraü vàva santam' ityasyàü ÷rutau prokte mokùe samastapriyàbhàvo na vyàkhyàtuü yujyate /
kutaþ priyahàneraniùñatvataþ /
kintu pràkçtatvavi÷eùaõaprakùepeõeti tu÷abdaþ /
apriyahànaü tvavi÷eùeõa vyàkhyeyamityupaskartavyam /
tatra heturapriyasya sarvathà heyatvàditi /
upalakùaõaü caitat /
sato jãvasyàpràkçtaduþkhàbhàvàccetyapi draùñavyam /


*12,270*

nanu sajjãvasyàpyapriyaü svaråpabhåtamapràkçtamasti /
tatkathametadityata àha- apriyasyeti //

%<apriyasya svaråpatvamasureùveva hi ÷rutam  // MAnuv_4,2.76ab //>%

NYâYASUDHâ:
asurà÷ca na mokùayogyà iti bhàvaþ /
tàü ÷rutimarthataþ pañhati- asurà iti //

%<asurà naivamevaü ca naivaü càkhilamànuùàþ  /
ity ...  // MAnuv_4,2.76c-e //>%

NYâYASUDHâ:
anena"nityànando nityaj¤àno nityabalaþ paramàtmà /
naivamasurà evamanevaü ca manuùyà iti ÷rutimupàdatte /
nityatvoktyà svaråpatvaü siddham /
vçttãnàmanityatvàt /
paramàtmà parame÷varaþ /
sajjãva iti và /
naivamiti /
etadviruddhasvabhàvà ityarthaþ /
evamanevaü ceti /
ubhayasvabhàvaþ' ityarthaþ /
asurà naivaü, akhilamànuùà evaü ca naivaü ceti yojanà /
iti ÷rutamiti sambandhaþ /


*12,271*

apriyahànàvapi saïkocaþ kriyatàmityatiprasaïgaü nivàrayataiva sàmànyataþ ÷rutà priyàspçùñiþ kuto vi÷eùe 'vasthàpyata ityà÷aïkàpi parihçtà /
niyàmakasya såcitatvàt /
tadeva niyàmakaü vispaùñamàcaùñe- àtmeti //

%<... àtmapriyahànàya ko yateta ca buddhimàn  // MAnuv_4,2.76ef //>%


NYâYASUDHâ:
àtmà ca tatpriyaü ceti àtmapriyam /
àtmanaþ priyamiti và /
tadicchati ceti ca÷abdaþ /


*12,272*

yadi priyàspçùñiravi÷iùyà syàttadà na ka÷citprekùàvànmokùamicchet /
nàpi tadarthaü prayateta /
yadyapi dveùava÷àtparakãyasukhahànàdàvicchàdikaü sambhavati /
tathàpi na ka÷cid buddhimànàtmanaþ sukhahànamicchati /

tadarthaü prayatate và /
vçttiråpasukhasyàniùyabhåyiùñhatvàttattyà(gecchà)gàyecchàdikaü yujyate /
svaråpasukhaü tu niùkaõñakaü kasmàttyàjyam /
naca tannàsti, ÷rutisiddhatvàt /
kàraõaikyanimitto hi sukhasya duþkhànuùaïgaþ /
nacàtmasukhasya kàraõamasti /
a÷akyaü càtmasukhahànam /
nacà÷akyaviùayecchàprayatnau buddhimataþ sambhavataþ /
àtmahànaü khalu vinà÷alakùaõamanutpàdalakùaõaü ca na sambhavati, nityatvàt /
nàpi viyogalakùaõaü, pareùàü mate vibhutvàt /
asmàkaü svàtmani kriyàvirodhàt /
nàpyaj¤ànalakùaõaü svaprakà÷atvàt /

tadevaü bàdhakasadbhàvàtpriyàspçùñirvi÷eùaniùñhaiva vyàkhyeyà /
tathàca"a÷arãraü vàva santam' iti ÷rutyuktopapattiþ ÷liùyata iti /


*12,275*

evaü sukhàspçùñi÷rutiü vyàkhyàya j¤ànàbhàva÷rutiü ca vyàkhyàti- saüj¤eti //

%<sa¤j¤à nàstãtyapi hyasya nàmuktaj¤eyateti hi  // MAnuv_4,2.77ab //>%

NYâYASUDHâ:
÷rutirvaktãti vakùyamàõamatràpi sambaddhayate /
"na pretya saüj¤àsti' ityapi ÷rutirasya muktasyàmuktaj¤eyatà nàstãtyeva vakti /
natu mukto na jànàtãti /
eko hi÷abda evàrthaþ /
dvitãyastu svoktàrthasya ÷abda÷aktyanatikramaü såcayati /

tathàhi /
pretya maraõànantaraü saüj¤àü j¤ànaü nàstãti tàvacchrauto 'tharþ /
tatra prakaraõava÷àtpretyetyetanmaraõavi÷eùamokùànantaramiti vyàkhyeyam /
j¤ànaü tu muktasambandhi pratiùidhyamànaü tatkartçkameveti kalpane na niyàmakaü pa÷yàmaþ /
atastatkamarkasyaiva j¤ànasyàyaü pratiùedho vij¤àyate /
sarvathàj¤e(yatàyàü và) yànàü càsattvaü prasajyata ityamuktaj¤eyatàniùedha iti kalpyate /
amuktànàmapyasmadàdãnàmaparokùaj¤ànasyàyaü pratiùedhaþ /
nàradàdibhiràparokùyeõàsmadàdibhi÷ca ÷àstreõa tajj¤ànàt /
ata eva saü÷abdaprayoga iti /


*12,276*

nanu sàdhàraõe vàkye muktaviùayasya j¤ànasyàyaü pratiùedho natu tatkartçkasyeti kutaþ kalpyata ityata àha- dharmeti //

%<dharmànucchittimevàsya yato vaktayuttara÷rutiþ  // MAnuv_4,2.77cd //>%

NYâYASUDHâ:
yataþ kàraõàt"ayamàtmànucchittidharmaþ' ityuttara÷rutirasya muktàtmano dharmànucchittimeva vakti /
na vidyate ucchittiryeùàü te tathoktàþ /
anucchittayo dharmà yasyàsàvanucchittidharmeti /
tasmàdevaü vyàkhyàta iti /


*12,278*

syàdetat /
anucchittidharmetyetatsaïkhayàdidharmàõàmanucchittiü vaktãtyapi ÷akyate vaktum /
yadvà ucchitterabhàvo 'nucchittiþ sà dharmo yasyàsàvanucchittidharmeti /
tatkathametanniyàmakamityà÷aïkàniràsàyàdita eva vàkyaü vyàcaùñe- à÷aïkayeti //

%<à÷aïkayàsya j¤ànahàniü maitreyyà mohamàha màm  /
bhavànityuktavatyà hi nàhaü mohaü vadàmi te  /
ityuktavà yàj¤avalkyo hi svaråpànà÷amåcivàn  // MAnuv_4,2.78 //>%

NYâYASUDHâ:
"vij¤ànaghana evaitebhyo bhåtebhyaþ samutthàya tànyevànuvina÷yati na pretya saüj¤àsti' vij¤ànamårtirayamàtmànàdirapi carame janmanyetebhyo bhåtebhyaþ samutthàya bhåtàtmaka÷arãrotpattinimittamevotpannavyavahàraviùaye bhåtvà punastàni bhåtànyanveva tannà÷animittameva nityo 'pi vina÷yati /

*12,279*

vinaùñavyavahàra(gocaro bha)viùayo bhavati /
apavrajyata iti yàvat /
tataþ pretya mokùànantaramasya muktasya saüj¤à j¤ànaü nàstãtyavi÷adaü yàj¤avalkyavàkyaü ÷rutvà asya muktasya j¤ànahànimà÷aïkayànena vàkyena mukto na jànàtãtyucyata iti matvà maitreyyà"atraiva mà bhavànmohàntamàpipat' iti vàkye bhavànmàü prati yadàha mukto na jànàtãti tanmohakamevetyarthamuktavatyà codita iti ÷eùaþ /

yàj¤avalkyo na và are 'haü mohaü bravãmãtyanena j¤ànopade÷àya pravçtto 'haü paramapriyàyai te mohaü na vadàmãti pratij¤àmuktvà kathamityà÷aïkàyàmavinà÷ã và are 'yamàtmetyàtmasvaråpasyànà÷amåcivàn /

yadvà à÷aïkayeti õijantàllayap /
yàj¤avalkyaþ saümugdhena vacasàsyàmaitreyyà j¤ànahànimà÷aïkayocivàniti yojanà /

tasyàstathà ÷aïkà jàtetyatra kiü mànamityatroktaü mohamàha màü bhavànityuktavatyà hãti vacanaliïgenà÷aïkà(va)gamyata ityarthaþ /
ayamarthaþ spaùña eva ÷rutàviti dvitãyo hi÷abdaþ /


*12,280*

j¤ànavinà÷avacanaü mohakamityàkùepe svaråpànà÷o 'saïgataþ kathamukta ityata àha- j¤ànasvaråpasyeti //

%<j¤ànaråpasya vij¤ànànà÷astannà÷a eva yat  /
iti ...  // MAnuv_4,2.79a-c //>%

NYâYASUDHâ:
yat yasmàjj¤ànaråpastàvadàtmà tasya ca vij¤ànanà÷o nàma tannà÷a eva /
nacàtmanà÷o 'sti /
tathà sati mukterapuruùàrthatvaprasaïgàt /
ato na j¤ànanà÷o 'sti /
ata eva na madvacanaü tadartham, kiü tvamuktànàü muktaviùaye saüj¤à nàsti, muktànàmeva và vçttiråpà saüj¤à nàstãtyàdireva madvacanàrtha ityabhipràyavànsvaråpànà÷amåcivàniti sambandhaþ /


*12,281*

astvevaü saïgatistathàpi j¤ànaü na na÷yatãti sàkùàdanuktvaivaü vacanaü kimarthamityata àha- ÷ånyeti //

%<... ÷ånyamatocchittyai ...  // MAnuv_4,2.79c //>%

NYâYASUDHâ:
na kevalamatra prameyaniråpaõamàtràrthaü pravçtto yàj¤avalkyaþ kintu parã(kùàyàü)kùayà /
ata eva na pretya j¤àyata iti vi÷adamanuktvà ÷aïkotpàdanàya na pretya saüj¤àstãti sàdhàraõaü vàkyamàha /
parãkùà ca svànabhimataniràsaråpà /
ata evamuttare datte ÷ånyamatasyàtmanà÷alakùaõasya niraso 'pi kçto bhavatãti tadarthaü svaråpànà÷amåcivàn /

yadarthamàdito vàkyaü vyàkhyàtaü tadidànãmanucchittidharmetyetadvayàcaùñe- punariti //

%<... punarànandapårvakàn  /
dharmànàhàpyanucchinnàüs ...  // MAnuv_4,2.79de //>%


*12,281f.*

NYâYASUDHâ:
svaråpànà÷amuktvà punarapi muktasyànandapåvarkàndharmànanucchinnànàha yàj¤avalkyaþ /
svaråpànà÷oktyaiva dharmànucchittisiddhau punaruktiriyamityata uktamànandapårvakàniti /
vàkyopakrame vij¤ànaghana eveti vij¤ànasyàtmasvaråpatvamuktaü na punarànandapårvakàniti /
vàkyopakrame vij¤ànaghana eveti vij¤ànasyàtmasvaråpatvamuktaü na punarànandapårvakàõàm /
ataþ svaråpànà÷oktyà vij¤ànàvinà÷a eva suj¤àno nànandàdyavinà÷aþ /
ataste 'pi vij¤ànavat àtmasvaråpabhåtà eva nocchidyante ityarthapratipattyarthamidaü vàkyamiti /


*12,282*

tàtparyàntaraü såcayati- tàrkikairiti /

%<... tàrkikairvinivàritàn  // MAnuv_4,2.79f //>%

NYâYASUDHâ:
uktametatparãkùàyàü pravçtto yàj¤avalkya iti /
ataþ svaråpàvinà÷amaïgãkçtya ye tàrkikà buddhisukhàdãndharmànmuktasya vinivàrayanti te 'pyasamãcãnavàdina iti j¤àpanàyedaü vàkyamiti na paunaruktyadoùaþ /

nanu svaråpàvinà÷oktyà dharmàvinà÷o 'pi siddha eva /
satyam /
svamatarãtyà tat /
tàrkikàstu na j¤ànasukhàdãnàmàtmasvaråpatvaü manyante /
ataþ kimidànãü mokùaprasaïge teùàmàtmasvaråpatvopapàdanena /
àtmasvaråpaprakriyàyàü tadapi vaktavyamityà÷ayenànucchittirevokteti /

idamatràkåtam /
anucchittidharmeti yadi saïkhayàdidharmàõàmanucchittiruktà syàt tadà asaïgatamidaü vàkyamàpadyeta /
j¤ànavinà÷avacanaü moha ityàkùepe saïkhayàdyavinà÷akathanasya saïgatyadar÷anàt /
yadi ca svaråpàvinà÷o 'nenokta iti syàttadà tasya pårvavàkyenaivoktatvàt punaruktidoùaþ syàt /
asmatpakùe tvasti sarveùàü vàkyànàmuktarãtyà sàphalyam /
tasmàjj¤ànànandàdiguõànàmevànucchittimàhedaü vàkyamiti gamyate /
tadbalàcca na pretya saüj¤àstãtyetadapi uktàrthameveti /


*12,283*

ita÷caitaduktàtharmevetyàha- màtreti //

%<màtràsaüsargamapyàha tathà ...  // MAnuv_4,2.79g //>%

NYâYASUDHâ:
yathà dharmànucchittimàha tathà mãyanta iti màtrà råpàdayo viùayàsteùàü saüsargamupabhogalakùaõamapyasyàha"màtràsaüsargastvasya bhavati' iti vàkyena /
tato na j¤ànavilopo vyàkhyàtuü ÷akyate /
nedaü vàkyaü ÷rutàvupalabhyata ityata uktam- màdhyandina÷rutiriti //

%<... màdhyandina÷rutiþ  // MAnuv_4,2.79h //>%

NYâYASUDHâ:
maitreyãyàj¤avalkyasaüvàdaråpamidaü prakaraõaü kàõvamàdhyandina÷rutyoþ samànam /
idaü tu vàkyaü yadyapi kàõva÷rutau nàsti tathàpi màdhyandina÷rutàvastyeveti /


*12,284*

ito 'pi saüj¤à nàstãti vàkyamuktàrthamevetyàha- àcikùepeti //

%<àcikùepa mataü tacca yasmin na viùayàdanam  // MAnuv_4,2.80ab //>%

NYâYASUDHâ:
÷rutiriti vakùyati /
yatra hi"dvaitamiva bhavati' ityàdiruttarà ÷rutiryasminmate muktasya na viùayàdanaü råpàdiviùayabhogo nàstãtyabhyupagamastanmatamàcikùepa ninditavatãti /
tata÷ca na tadvàkyaü muktasya j¤ànàbhàvaü pratipàdayati /
nahi j¤ànarahitasya ghañakalpasya viùayasaüsargo và tadabhàvanindà vopapadyate /
kathamàcikùepeti cet /
ucyate /
yatra yadi, dvaitaü bhavati tat tarhyeva, itara itaraü pa÷yatãtyàdinà vyàptimabhidhàya hi÷abdena tasyàþ pramitatvaü coktvà yatra yadi, tu , asyàtmano 'pekùitaü sarvamàtmaivàbhåt svavyatiriktaü na syàt /
tat tarhi kena sàdhanena kam arthaü pa÷yeta /
na kenàpi ki¤cidityaniùyaprasaïgo 'bhidhãyate / 


*12,285*

evaü tarhi yadi muktau dvaitaü na syàttadà råpadar÷anàdikaü na bhavediti tarkitaü bhavati /
tathàca dvaitàbhàvamatamanayàkùiptaü, na viùayabhogàbhàvamatamityata àha- ghràõàdãti //

%<ghràõàdibhogàbhàvasya tvaniùñatvahçdà ÷rutiþ  // MAnuv_4,2.80cd //>%

NYâYASUDHâ:
ghràõàdinà gandhàderbhogo ghràõàdibhogaþ /
kena kamiti karaõasya karmaõa÷coktatvàt /
tu÷abdo vi÷eùàrthaþ /
hçdàbhipràyeõa /

pårveõaiva sambandhaþ /

satyametat ÷ånyamataü tàrkikamataü ca niràkçtyàdvaitamanayà ÷rutyà niràkriyata iti /
tacca viùayabhogàbhàvaprasa¤janena /
prasa¤janãyaü ca tadbhavati yadaniùyam /
ato 'dvaitamate ghràõàdibhogàbhàvaü prasa¤jayantã ÷rutistasyàniùñatvamabhipraitãti gamyate /
aniùyaü ca taducyate yadapràmàõikaü pramàõaviruddhaü ca /
ato viùayabhogàbhàvanindà ÷rutyabhipràyavyàptà bhavatyeveti /


*12,286*

bhavedevamarthàpattyà viùayabhogàbhàvanindàvagamo yadyatràdvaitamate viùayabhogàbhàvaþ prasa¤janãyaþ syàt /
na caivam /
api tarhi vastusthitikathanametat /
tathàhi /
ayamàtmà avinà÷ã ata evànucchittistasya dharmaþ /
muktau màtràbhirasaüsargastasya bhavati /
kutaþ /
yatra hi saüsàre dvaitamiva bhavati tattatretara itaraü pa÷yatãtyàdi /
yatra tu muktàvasya sarvamàtmaivàbhåtsvavyatiriktaü kimapi nàsti tatra kena kaü pa÷yenna kenàpi na kimapãtyadvaitinaþ /
tatràha- yeneti //

%<yenedamakhilaü veda vij¤àtàraü svameva ca  /
kena taü ca vijànãyàdityaniùñaü hi sarvathà  // MAnuv_4,2.81 //>%

NYâYASUDHâ:
yenedamakhilaü veda taü ca kena vijànãyàt vij¤àtàraü ca kena vijànãyàdityanena yenedaü sarvaü vijànàti taü ca kena vijànãyàt vij¤àtàramare kena vijànãyàditi vàkyadvayamupàdatte /
vij¤àtàramityetatsvameveti vyàcaùñe /
prathamavàkyaviùayaü såtrasya vakùyati /
iti vàkyadvayoktaü viùõuj¤ànaràhityaü svaj¤ànaràhityaü ca /

etaduktaü bhavati /
atrànte yenedamiti vàkyadvayaü ÷råyate /
tadarthaþ parame÷varaj¤ànàbhàvaþ svaj¤ànàbhàva÷ca tàvadaniùyo na vàstavaþ /
tatastatprasaïgakathanameveti j¤àyate /
tatsàhacaryàtkena kaü pa÷yedityàdikamapi prasa¤janameva na vastusthitikathanamiti j¤àtavyamiti /


*12,287*

nanvã÷varastàvatsarvathàpyavi÷eùa eva /
yato vàca ityàdi÷ruteþ /
jãvàtmà ca na svavij¤ànã /
ekasyàü kriyàyàmekasyaiva kartçkarmabhàvasya viruddhatvàt /
ataþ parame÷varaj¤ànàbhàvaþ svaj¤ànàbhàva÷ca kathamaniùya ityataþ parame÷varasya savarthàpyavij¤eyatvaü tàvanniràkaroti- neti //

%<nàkhilaj¤àpako viùõuraj¤eyo niyamena hi  // MAnuv_4,2.82ab //>%


*12,287f.*

NYâYASUDHâ:
atràkhilaj¤àpaka ityanena yenedamiti vàkyàrthamanådya viùõuriti tasya viùayo dar÷itaþ /
pràgavyàkhyàtatvàt /
viùõuü vinaitadvàkyàtharsyàsambhavàt /
hi÷abdastàvadarthe /
viùõurniyamena sarvathàpyaj¤eya iti tàvanna bhavati /
kuta ityata àha- taditi //


*12,288*

%<tajj¤ànàrthaü hi vedànàmakhilànàü pravartanam  // MAnuv_4,2.82cd //>%

NYâYASUDHâ:
sarve vedà ityàderiti ÷eùaþ /
viùõoþ sarvathàpyaj¤eyatve 'khilavedavaiyarthyaprasaïgàdyato vàca ityàdikamanyathà vyàkhyeyamiti bhàvaþ /


evaü paramàtmano j¤eyatvamupapàdya jãvàtmanaþ svaj¤ànamupapàdayati- pratyakùamiti //

%<pratyakùàgamàtmavij¤ànàvirodhànubhavàdapi  /
na svavij¤ànitàyàü ca virodhaþ ka÷caneyate  // MAnuv_4,2.83 //>%


*12,288f.*

NYâYASUDHâ:
kriyàvi÷eùaõametat /
àtmavij¤ànaü càvirodha÷ceti dvandvaþ /
avirodha÷ca prasaïgàdàtmà vij¤àna eva /
tayoranubhavaþ /
sa ca pratyakùaråpaþ tasmàt /
apipadena ÷rutyàdigrahaõam /
svavij¤ànitàyàü jãvasya ka÷cana virodho neyate /
na kàpyanupapattiþ pratãyate /
àtmavij¤ànànubhavastàvat màmahaü jànàmãti sàkùiråpaþ prasiddha eva /
yathà ghañamahaü jànàmãtyatra na kàcidanupapattiþ pratãyate /
kiü tvanupalambhasanàthena sàkùiõànupapattyabhàva eva sàkùàtkriyate /
tathà tadavi÷iùye màmahaü jànàmãti j¤àne 'pi /
÷rutayo 'pi"ahamityeva yo vedyaþ' ityàdyàþ /
yadi càtmà na svàtmànaü jànãyàttadà mamedamiùyasàdhanamityàdij¤ànàbhàvàttathàvidhecchàprayatnayorapyabhàvàtsarvapravçttinivçttivilopaprasaïgaþ /
svaprakà÷atvaü j¤ànà÷rayatayà prakà÷amànatvaü ca na svaj¤ànàtirekeõopapadyata iti /


*12,290*

chidàdiùu kartçkarmaõorbhedada÷arnàttadekatvàbhyupagamo viruddha iti yaduktaü tanniràkaroti- kartçkarmeti //

%<kartçkarmavirodha÷ca nityànubhavavirodhataþ  /
kathameva padaü gacched virodho dçùñabàdhanam  // MAnuv_4,2.84 //>%

NYâYASUDHâ:
ekasyàü kriyàyàü kartçkarmatvayorvirodhaþ kartçkarmavirodhaþ /
nityànubhavaþ uktasàkùyanubhavaþ /
padam àspadam prakçta iti ÷eùaþ /

ayamà÷ayaþ /
uktametalliïgapàde /
yatkartçkarmaõorbheda ityautsargiko 'yaü nyàyaþ /
apavàde satyabhedo 'pi bhavatãti /
atra ca màmahaü jànàmãti sàkùyanubhavavirodhànnàyamasya nyàyasya viùayaþ /
kintu yatràdçùñabàdhanaü pramàõavirodhàbhàvastatraivàyaü virodhaþ pravartate /
yathàïgulyagreõàïgulyagraspar÷ane /
yathà vàsidhàrayàsidhàràchedana iti /


*12,291*

astvevamã÷varasya j¤eyatvaü, jãvasya ca svaj¤ànitvam /
tathàpi muktau tajj¤ànàbhàvaþ kathamaniùya iti cet /

ucyate /
"nàtmànaü na paràü÷caiva na satyaü nàpi cànçtam /
pràj¤aþ ki¤cana saüvetti turyaü tatsarvadçk sadà' iti ÷rutau svaj¤ànamã÷varaj¤ànaü ca nàstãtyabhidhàya muktasya tu tadastãtyucyate /
atastadabhàvaþ pramàõaviruddha iti kathaü nàniùyaþ /
na kevalamevamaniùyaprakaraõàdviùayabhogàbhàvasyàniùñatvaü gamyate kintu viùayabhogasyàpi ÷rutisiddhatvàccetyàha- sa iti //

%<so '÷nute sarvakàmaü÷ca kàmànnã kàmaråpyatha  /
ityàdi÷rutaya÷coktamarthameva vadanti hi  // MAnuv_4,2.85 //>%

NYâYASUDHâ:
atha mukteranantaramiti ÷rutidvayasyopakrame sambaddhayate /
uktamevàrthaü muktasya viùayabhogasadbhàvam /
ata eva màtràbhirasaüsarga iti vyàkhyànamasadeveti /


*12,292*

syàdetat /
yatra hi dvaitamiva bhavatãti iva÷abdena dvaitàbhàvaþ pratipàdyate tatkathaü dvaitàbhàve 'niùyaprasaïgàbhidhànametadityata àha- asvàtantryàditi //


*12,293*

%<asvàtantryàdivetyuktaü na dvaitàbhàvataþ kvacit  // MAnuv_4,2.86ab //>%

NYâYASUDHâ:
dvaitasyàsvàtantryamabhipretya dvaitamivetyuktam /
natu dvaitàbhàvamabhipretya /
kutaþ /
kvacidabhidhànàdàviva÷abdasyàbhàvavàcitànukterityarthaþ /
asvàtantryaü càtra svaråpamàtramuktam /

iva÷abdasyàbhàvàrthatve bàdhakaü càha- àtmaiveti /

%<àtmaivàbhåditi hyasmàdavi÷eùaprasaïgataþ  // MAnuv_4,2.86cd //>%

NYâYASUDHâ:
iva÷abdasyàbhàvàrthatve dvaitamiva bhavatãtyasya dvaitaü nàstãtyarthaþ syàt /
yatra tvasya sarvamàtmaivàbhådityasya tàvad dvaitàbhàvo 'rthaþ sphuña eva /
tatastasmàdasya vi÷eùo na bhavet /
tathà ca dvaitàbhàve itara itaraü pa÷yet /
dvaitàbhàve kena kaü pa÷yediti vàkyadvayàrthaþ prasajyeta /
tata÷ca unmattavàkyatà ÷ruteràpadyata iti /

nanviva÷abdasyàsvàtantryavàcitvaü kuta ityata àha- asvàtantryeti //

%<asvàtantryopamàbhedabhedeùviva udãritaþ  /
÷abdatattva iti proktaü ...  // MAnuv_4,2.87a-c //>%

NYâYASUDHâ:
abhedabhedeti pratãyogidvayopalakùaõam /
ivànta ekasminnukte tatpratiyogã dvitãyo 'pi labhyata ityarthaþ /

nanvasmàkamupamàyàmeveva÷abdaþ /
dvaitàbhàvastvarthasiddhaþ /
yathà gauriva gavaya ityukte gavayasya gotvàbhàvo 'vagamyata iti cet /
tarhi dvaitasadç÷aü kiü taditi vàcyam /
kalpitaü dvaitamiti cenna /
tasya sattàbhàvena bhavatãtyanupapatteþ /
bhavanamapi tasya kàlpanikamiti cet /
evaü tarhi yadi dvaitadar÷anaü syàditi syàt /
tathà cetara itaraü pa÷yatãtyetadapi tadeveti na hetuhetumadbhàvo 'vakalpyata iti /


*12,295*

na pretya saüj¤àstãti vàkyasya mukto na jànàtãtyevàrthamaïgãkçtyàvinà÷ãtyàdivàkyànya(pya)nyathà vyàkurvato bàdhakamàha- maitreyãti //

%<... maitreyyuktottaraü ca kim  // MAnuv_4,2.87d //>%

NYâYASUDHâ:
na pretya saüj¤àstãti vàkyaü ÷rutvà maitreyyoktamatraiva mà bhavànityàdi /
tattàvannàhçdayaü nirdalàkùepakaraõe 'suj¤atvaprasaïgàt /
tataþ praj¤ànaghana ityàtmano j¤ànasvaråpatvamabhidhàyedànãü j¤ànàbhàvaü vadatastava vàkyaü mohakamityabhipràyaþ kalpyaþ /
apuruùàrthatvaprasaïgo và /
yathoktaü"saüj¤ànà÷o yadi bhavetkiü muktyà naþ prayojanam /
mohaü màü pràõayàmàsa bhavànatreti coditaþ' iti /
anyathàvyàkhyàne maitreyyuktaü niruttaraü prasajyeta /
na hyetairvàkyaiþ svavacanavyàghàtaþ parihçto nàpi puruùàrthatà samarthiteti /


*12,297*

evaü sàïkhayanaiyàyikàdyabhimatasya mokùasyàpràmàõikatvamabhidhàya, yaduktaü mokùasyàpuruùàrthatvaprasaïga iti tatprapa¤cayati- sukhàdãti //

%<sukhàdidharmahànau tu mukteþ ki¤ca prayojanam  // MAnuv_4,2.88ab //>%

NYâYASUDHâ:
sukhàdidharmahànau muktitvenàïgãkçtàyàmiti ÷eùaþ /
tu÷abdaþ svapakùàdvi÷inaùñi /
parasyàpàdyamàno doùaþ svamate nàstãtyà÷ayaþ /
mukteriti sambandhamàtre ùaùñhã /
kimàkùepe /
ca÷abdo 'pràmàõikatvena samuccayàrthaþ /
prayujyate pravartyate puruùo 'neneti prayojanam /
mukteþ prayojanaü kimiti /
muktyarthe puruùaü pravartayatkimapi nàstãtyarthaþ /


*12,298*

dvividhaü prayojanam /
iùyàvàptiraniùyanivçtti÷ca /
tatra yadyapi muktiriùyapràptiråpà na bhavati tathàpyaniùyanivçttiråpà bhavatyeva /
ataþ puruùeõàrthyata ityà÷aïkate- yadãti //

%<yadyartho duþkhahàniþ syàd ...  // MAnuv_4,2.88c //>%

NYâYASUDHâ:
duþkhahàniråpà muktiþ puruùasyàrtho 'rthanãyaþ syàditi yadi bråùe /
atrocyate /
bhavatyaniùyanivçttiþ puruùàrthaþ /
mukti÷ca samastaduþkhahànistathàpi na puruùàrthaþ kathamityata àha- anartha iti //

%<... anarthaþ sukhanà÷anam  // MAnuv_4,2.88d //>%

NYâYASUDHâ:
sukhanà÷aråpo 'nartho 'pyasti yataþ /

idamuktaü bhavati /
kevalasya duþkhasyàtyantikã nivçttirbhavati puruùàrthaþ, iyaü tu duþkhavat sukhasyàpyàtyantikã nivçttiriti kathaü puruùàtharþ /
aniùyanivçttyà÷ayà pravçttau iùyanivçttibhiyà nivçttyàpatteþ /
duþkha÷abalasukhahànau sukha÷abaladuþkhopàdànapràpte÷ca /


*12,299*

yadatroktaü"yasya duþkhamupàdeyaü tasya heyaü kimucyatàm /
heyahãnasya kà muktiþ kena càpyupadi÷yate' iti, tadidamasaïgatam /
nahi vayaü duþkhasyopàdeyatvamupapàdayàmaþ /
kintu samavyayaphalatvena vinigamane kàraõàbhàvànna pravçttyupapattiriti bråmaþ /
yathoktam"asatyàni durantàni samavyavaphalàni ca /
a÷akyàni ca vaståni nàrabheta vicakùaõaþ' iti /
aïgãkçtyaiva samavyayaphalatvamuktam /
vastutastu àyàdapi vyayo garãyànityàha- tayo÷ceti //

%<tayo÷ca duþkhahànàddhi sukhanà÷o 'dhiko bhavet  // MAnuv_4,2.89ab //>%

NYâYASUDHâ:
sukhaduþkhahànayormadhye /
nahi ràjàdayo ràjyàdyapagame duþkhahànena sukhahànavyathàü samàdadhati /
tato nivçttireva mukteriti bhàvaþ /


*12,301*

yatra nivartamànaü duþkhamalpãyaþ /
sukhaü tu mahattatraivametat /
iha tu mahadduþkhaü nivartate sukhaü tvalpãyastatkathaü na puruùàrthatvam /
"yastu ghanataraduþkha(timira)nirantaràtsaüsàrakàntàràtsukhakhadyotikàsu dyotamànàsvapi bibheti, taü pratyayaü nirastataskaratayà sugamo màrga upa(di÷yata)dar÷itaþ' iti /
tatràha- pràpyàpãti //

%<pràpyàpi duþkhaü sumahat sukhale÷àptaye janaþ  /
yatate sukhahànau hi ko mokùàya yatet pumàn  // MAnuv_4,2.89c-f //>%

NYâYASUDHâ:
yato jàndhikàdirjanaþ sumahadduþkhaü pràpyàpi sukhale÷àptaye yatate /
tasmàdalpasyàpi sukhasya hànau mahato 'pi duþkhasya mokùàya kaþ pumànyateta na ko 'pi /
abhyupagamavàda÷càyam /
nahi sàüsàrikasukhasya duþkhàpekùayàlpatvaü pramitam /
kasmiü÷cana janmanyayaü (daridro)(durbhago) duþkhito bhavati kasmiü÷citsàrvabhaumaþ kadàcinnarakamanubhavati kadàcitsvargam /
yà ca mokùa÷àstreùu sàüsàrikasukhanindà sà nirastasamastaduþkhaü mokùagataü paramànandamapekùyàlpatvàbhipràyeõeti /


*12,303*

mahàduþkhahànàdalpaü sukhaü garãya ityetatprakàràntareõopapàdayati- alpàcceti //

%<alpàcca sukhànà÷àddhi bibhetyatitaràü janaþ  /
mahacca duþkhamàpnoti sukhanà÷anivçttaye  // MAnuv_4,2.90 //>%

NYâYASUDHâ:
(hànasyà)nà÷asyàlpatvaü pratiyogyalpatvanimittam /
alpasyàpi sukhasya (hànàdi)nà÷àditi yàvat /
sukhanà÷anivçttaya iti /
prasaktasya sukhanà÷ahetornivçttaya ityarthaþ /
udàharaõàni tu loke spaùñànyeva kathaü tarhi madhuviùasampçktànna(bhojana)parityàga iti cet /
bahutarasukhahànipràpteriti bråmaþ /
anyathà pareõàpi vyavasthàyàþ katarvyatvàt /


*12,304*

syàdetat /
dvividhàþ puruùàþ ràgiõo vãtaràgà÷ca /
tatra ràgiõaþ sukhàrthaü duþkhamapyanubhavanti /
te hi madhuviùasampçktamapyannaü madhutayà'pàtaramaõãyaü viùa(viùaügà)saüyogàttu màrayatu mà và mãmaradupa(bhuüjmahe)yuükùmahe tàvadàpàtasukhaü ko hi hastagataü pàdagataü karotãti vicintyopabhu¤jate /
vãtaràgàstvà(yati)pattimàlocayantaþ svagarmapi kupitabhogiphaõamaõóalacchàyàpratimamityapajahatãtyata àha- naceti //

%<na ca ràganimittaü tad ...  // MAnuv_4,2.91a //>%

NYâYASUDHâ:
yadetaduktaü, pràpyàpãtyàdi tadràganimittam /
mumukùavastu vãtaràgàþ tasmàtsukhamanàdçtya duþkhadhvaüsàyaiva yatanta iti, tacca netyarthaþ /
kuta ityata àha- vãteti //

%<... vãtaràgà api sphuñam  /
nàradàdyàþ sukhàrthàya sahante duþkhama¤jasà  // MAnuv_4,2.91b-d //>%

NYâYASUDHâ:
sphuñamiti nàradàdãnàü vãtaràgatvaü ÷rutyàdiprasiddhamityarthaþ /
a¤jaseti ÷ravaõàdalpàya sukharåpàrthàyeti yojyam /
yasmàditi vakùyamàõamihàpi sambaddhayate /
etatkuta ityata àha- yuddhàdãti //


*12,305*

%<yuddhàdidar÷anaü yasmàt suduþkhenàpi kuvarte  // MAnuv_4,2.91ef //>%

NYâYASUDHâ:
sukhàrthàyeti vartate /
nàradàdyà iti ca /
àdipadena dåragamanàdisàdhyaü svayaüvaradar÷anaü ca gçhyate /
etadapi kuta ityata àha- yadeti //

%<yadendravairocanayorbrahmàstràbhyàü sutàpitàþ  /
api naivàjahuryuddharasàt te nàradàdayaþ  /
iti skàndavacas ...  // MAnuv_4,2.92a-e //>%

NYâYASUDHâ:
naivàjarhuryuddhadar÷anaü yuddharasàdyuddhadar÷ananimittàtsukhàtkàraõàt /
yadà÷abdasya pårvatrottaratra và sambandhaþ /
yasmàditi atràpi sambaddhayate /


*12,306*

idamatràkåtam /
atra ràga÷abdena kiü sukhecchàbhipretà /
uta lakùaõayà avivekaþ /
àdye satyametat /
kintu mumukùavo 'pi ràgiõa eva /
ràgiõàü kathaü muktiriti cet dveùiõàmapi katham /
duþkhadveùàddhi te duþkhaü jahati /
asthàne dveùo bandhaka itrata cet /
ràgo 'pi tatheti samànam /
ki¤ca duþkhocchede ràgaþ pareõàpi svãkàryaþ /
na duþkhadveùo 'sau kintu nirveda eveti cet /
tarhi na sukharàgo 'sau api tu ÷raddhaiveti vadàmaþ /
dvitãye tu nàradàdayo nidar÷anam /
te 'pi tadàvivekina iti cet /
kathametadvij¤àtaü laukikavaidi(kalo)kottarapraj¤eneti /


*12,307*

naca ràgetyàdinoktamupasaüharati- tasmàditi //

%<... tasmàt sukhàbhàvasya ko yatet  // MAnuv_4,2.92ef //>%

NYâYASUDHâ:
vãtaràgo 'pãti ÷eùaþ /


*12,308*

evaü paraniråpite mokùe duþkhàbhàvamabhyupetya tatra pravçttyabhàvaprasaïgo 'bhihitaþ /
idànãü tu duþkhàbhàvo 'pi nopapadyata ityàha- vimata iti //

%<vimato duþkhayug yasmàccetanaþ san sukhojkhitaþ  /
pratipanno yathetyeva cànumà kena vàryate  // MAnuv_4,2.93 //>%

NYâYASUDHâ:
muktatvena paràbhyupagato 'tra pakùaþ /
duþkhayugityàpàdyam /
yasmàccetanaþ santsukhojkhita ityàpàdakam /
ghañàdau vyabhicàraniràsàya cetanaþ sannityuktam /
atra cetana ityàtmatvopalakùaõamiti nàpàdakasiddhiþ /
svargavàsiùvanaikàntyaparihàràya sukhojkhita iti /
ã÷varasyàpi sukhasàdhanànna tatra vyabhicàraþ /
pratipanno nàrakã yathà /
eva÷abdaþ pratij¤ayà sambaddhayate /
na ceyaü sàdhanànumà yena bàdhàdikasyàvasaraþ kintu prasaïgànumaiva /
tadidamàha ityanumà kena vàryata iti /
yadi muktaþ sukhã na syàttadànàtmà và duþkhã và syàt sammatavadityàdayo 'pi atiprasaïgà draùñavyàþ /


*12,311*

yaduktaü pràk ÷rutayo yata iti tadidànãü prapa¤cayati- sarveti //

%<sarva÷rutipuràõeùu sukhabhàvoktitastathà  /
muktau na gràhyamevaitat sukhàbhàvamataü budhaiþ  // MAnuv_4,2.94 //>%

NYâYASUDHâ:
tathà÷abdaþ samuccaye /
tàni ÷rutyàdãnyudàharati- sa iti //

%<so 'nànandàd vimuktaþ sannànandã bhavati sphuñam  /
nirguõe brahmaõi mayi dhàrayan vi÷adaü manaþ  /
paramànandamàpnoti yatra kàmo 'vasãyate  // MAnuv_4,2.95 //
na viùõusadç÷aü daivaü na mokùasadç÷aü sukham  /
na vedasadç÷aü vàkyaü na varõo 'kàrasammitaþ  // MAnuv_4,2.96 //
yatrànandà÷ca modà÷ca mudaþ pramuda àsate  /
kàmasya yatràptàþ kàmàstatra màmamçtaü kçdhi  // MAnuv_4,2.97 //>%

NYâYASUDHâ:
anena"so 'nànandàdvimuktaþ ànandãbhavati' iti ÷rutimupàdatte /
ànandasya svabhàvasiddhatvàdbhavatãti kathamityataþ sphuñamityuktam /
anànandàt duþkhàt /
nirguõa iti bhàgavate bhagavadvàkyam /
yatra paramànande pràpte kà(mastçùõàva)maþ spçhàvasãyate /
avasànaü gacchati /

na viùõusadç÷amityetadapi puràõavàkyam /
yatra loke /
ànandàdi÷abdàþ sukhavi÷eùàõàü vàcakàþ /
kàmasya kàmàþ icchàyà viùayàþ /
àptàþ paryàptàþ /
kçdhi kurviti vàyuü prati pràrthanam /
÷ru÷çõupçkçvçbhyaþ chandasi /
÷rutyormadhye puràõapañhanaü tasya ÷rutikalpatvapradar÷anàrtham /

udàhçtànàü ÷rutyàdãnàü phalamupasaüharati- iti ÷rutãti //

%<iti ÷rutipuràõàni tatratatra vadanti hi  /
ato mokùe sukhàbhàva iti yatki¤cideva hi  // MAnuv_4,2.98 //>%

NYâYASUDHâ:
tatratatra prade÷e vadanti muktasya sukham /
àdyo hi÷abdo yasmàdityarthe /
dvitãyaþ prasiddhau /
yatki¤cideva phalgvityarthaþ /


*12,313*

yacca sàïkhayàdibhiruktaü sukhàbhàvopapàdanàya ÷arãràhitaràhityaü muktasya, tatsvaråpasukhasyoktatvàdvaiyarthyenàpàstam /
asiddhaü ca tadityà÷ayenàha- ÷ira iti //

%<÷iraþkaràdyabhàva÷ca na muktasya bhavet kvacit  // MAnuv_4,2.99ab //>%

NYâYASUDHâ:
na kevalaü sukhàdyabhàva iti ca÷abdaþ /
jãvanmuktau ÷iraþkaràdibhàvo na paramamuktàvityataþ kvacidityuktam /
kuta ityata àha- ÷rutaya÷ceti /

%<÷rutaya÷ca puràõàni mànamatra bahåni ca  // MAnuv_4,2.99cd //>%

NYâYASUDHâ:
÷iraþkaràdyabhàvo netyupasthàpitaü ÷iraàdibhàvaü atreti paràmç÷ati /
antya÷co yasmàdityarthe /
santãti ÷eùaþ /
a÷arãratvàdergati÷cokteti ca càrthaþ /


*12,315*

tatra tàvatsphuñàrthatvàtpuràõamàdàvudàharati na vartata iti /

%<na vartate yatra rajastamastayoþ sattvaü ca mi÷raü na ca kàlavikramaþ  /
na yatra màyà kimutàpare hareranuvratà yatra suràsuràrcitàþ  // MAnuv_4,2.100 //
÷yàmàvadàtàþ ÷atapatralocanàþ pi÷aïgavastràþ surucaþ supe÷asaþ  /
sarve caturbàhava unmiùanmaõipravekaniùkàbharaõàþ suvarcasaþ  // MAnuv_4,2.101 //
pravàëavaióåryamçõàëavarcasàü parisphuratkuõóalamaulimàlinàm  /
bhràjiùõubhiryaþ parito viràjate lasadvimànàvalibhirmahàtmanàm  // MAnuv_4,2.102 //
vidyotamànapramadottamàbhiþ savidyudabhràvalibhiryathà nabhaþ  /
÷rãryatra råpiõyurugàyapàdayoþ karoti mànaü bahudhà vibhåtibhiþ  // MAnuv_4,2.103 //
çcàü tvaþ poùamàste pupuùvàn gàyatraü tvo gàyati ÷akvarãùu  /
brahmà tvo vadati jàtavidyàü yaj¤asya màtraü vimibhãta u tvaþ  // MAnuv_4,2.104 //>%

NYâYASUDHâ:
yatra loke /
sattva÷abdo 'nekàrthaþ /
kvacitprakçtipariõàmavi÷eùasya vàcakaþ /
kvacit sàdhutvasya /
tatra sattvaü ca na vidyata ityukte na j¤àyate kasya pratiùedha iti /
atastayo rajastamasorbhi÷raü sahacaritamityuktam /
raja àdiprakaraõàjj¤àsyata iti cet /
÷rutyabhàve prakaraõàdyanveùaõàt /

*12,316*

rajaþprabhçtãnàmavçttirnàma bandhakatayà vyàpàràbhàvaþ /
kàlavikramaþ kàlasàmarthyakç(tà bhàvàvikàrà)to bhàvavikàraþ /
màyà prakçtiþ /
apare mahadàdayo na vartanta iti kimuta vaktavyam /
hareranuvratà yatra vartante /
asuràþ sàdhavaþ santi /
avadàtà nimarlàþ /
supe÷asaþ suråpàþ /
unmiùanmaõipravekaniùkàbharaõàþ ra÷mimadratnapravarahàràbharaõàþ /
ruk prabhà /
varco balam /
hareranuvratà ityanena sambandhaþ /
yo loka evaüvidhànàü mahàtmanàü lasadvimànàvalibhiþ parito viràjate /
kecitpravàlavarcasa ityàdi /
parisphuratkuõóalamaulaya÷ca te màlina÷ceti vigrahaþ /
yadvà parisphurantya÷ca tàþ kuõóalamaulimàlà÷ceti karmadhàrayaü vidhàya pa÷càdinirutpàdyaþ /
vidyotamànàþ pramadottamàþ yàsu vimànàvaliùu tàstathoktastàbhiþ /
yadvà vidyotamànàbhiþ pramadottamàbhirbhràjiùõubhiriti vyadhikaraõatvena yojanà /
pramadottamàþ vidyutaþ /
vimànàvalayaþ abhràvalayaþ råpiõã pratyakùà /
mànaü påjà /
bahudhà sthitàbhiþ vibhåtibhiþ svamårtibhiþ /
evaübhåtaü lokaü sandar÷ayàmàseti pårveõànvayaþ /

%<kàmànnaråpã carati ...  // MAnuv_4,2.105a //>%

NYâYASUDHâ:
kàmànnaråpã caratãtyanena"kàmaråpyanusa¤caran' iti ÷rutimupàdatte /

udàhçtavàkyànàü phalamàha- itipårveti /

%<... itipårva÷rutyà puràõoktibhirapyadoùaþ  /
dehaþ svaråpàtmaka eva teùàü muktiü gatànàmapi ceyate hi  // MAnuv_4,2.105a-d //>%

NYâYASUDHâ:
ityeùà pårvà yasyàþ sà tathoktà /
dehitve duþkhàdiprasaktyà muktatvavyàghàta ityata uktam- adoùa iti //
doùahetuþ kathamityata uktam- svaråpàtmaka eveti //
jãvasvaråpamevàtmà svaråpaü yasyàsau tathoktaþ /
kiü jãvanmuktànàmityata uktaü teùàmapi ca muktiü gatànàmiti /
puràõavàkye hi ÷yàmàvadàtà ityàdinà dehaþ pratãyate /
na vartata ityatra ca prakçtyàdyabhàvoktyà paramamuktitvaü, dehasya ca svaråpatvaü, tata evàdoùatvam /
÷rutàvçguccàraõàdinà dehitvam /


*12,322*

atra anumànamapyàha- ÷ira iti //

%<÷iraþkaràdyairapi muktibhàjo yuktà yataste puruùà idànãm  /
yathetipårvà anumà÷ca jãvasvaråpamaïgàdiyugàpayanti  // MAnuv_4,2.106 //>%

NYâYASUDHâ:
yataste puruùà ityàtmatvàdityarthaþ /
idànãü yatheti /
asmàdàdivadityarthaþ /
ã÷varàdãnàü pakùatulyatvànna doùaþ /
pårvagrahaõena, muktirdehiniùñhà jãvàvasthàtvàt saüsàravadityasya grahaõam /
jãvasvaråpaü muktajãvasvaråpam /
aïgaü ÷arãram /
àdipadenendriyàõi /
àvayantãti karaõe kartçtvopacàraþ /
àpayantãti kvacitpàñhaþ /


*12,323*

evaü sàïkhayàdimatamapàkçtyedànãü ye pràg bhinnasya bhinnàbhinnasya và jãvasya muktau parabrahmaõàtyantaikyaü bhavatãti manyante teùàü matamapàkaroti- neti //

%<na brahmaråpatvamamuùya dehino muktàvapi syàt pramayà katha¤cit  // MAnuv_4,2.107ab //>%

NYâYASUDHâ:
katha¤citpramayeti kenàpi pramàõenetyarthaþ /
÷rutãnàü pràganyathà vyàkhyàtatvàt /
yadvà katha¤cit kenàpi sàdhanena na syàt kutaþ /
pramayà muktàvapi bhede pramàõasadbhàvàdityarthaþ /
tatpramàõaü pañhati- sa iti //

%<sa brahmaõà sahito '÷eùabhogàn bhuïkte tathopetya sukhàrõavaü tam  // MAnuv_4,2.107cd //
yattat paraü jyotirupetya jãvo nijasvarapåtvamavàpya kàmàn  /
bhuïkte sa daivaü puruùottamo 'ja àtmeti cokto guõapårtihetoþ  // MAnuv_4,2.108 //
setuþ sa devo 'khilamuktibhàgàmutàmçtasyeùya ihe÷ità yat  // MAnuv_4,2.109ab //>%


*12,323f.*

NYâYASUDHâ:
anena"so '÷nute sarvànkàmànsaha brahmaõà vipa÷cità' iti ÷rutimupàdatte /
tathà÷abdaþ ÷rutisamuccaye /
upetyetyanena

"etamànandamayamàtmànamupasaïkramya' iti /
upetya tathà÷eùabhogànbhuïkta iti và /
yattadityanena"paraü jyotirupasampadya svena råpeõàbhiniùpadyate sa uttamaþ puruùaþ sa tatra paryeti jakùankrãóanramamàõaþ, paraü jyotirupasampadya svena råpeõàbhiniùpadyata eùa àtmà' iti ÷rutidvayam /
yaþ paraü jyotirupasampadyate sa evottamapuruùa àtmeti cànyathàpratãtirarthataþ ÷rutã pañhataiva niràkçtà /
paràkràntaü càtra såtrakçtaiva"anyàrtha÷ca paràmar÷aþ' iti /
guõapårtihetoþ iti àtma÷abdavyàkhyànaü puruùottamatvasya copapàdakam /
seturityanena"amçtasyaiùa setuþ' iti /
utetyanena"utàmçtatvasye÷àno yadannenàtirohati' iti /
utetyanena"utàmçtatvasye÷àno yadannenàtirohati' iti /


*12,324*

udàhçtavàkyaphalaü dar÷ayati- ityàdãti //

%<ityàdivàkyairbhagavadva÷aþ san bhuïkte'khilàn muktigato 'pi bhogàn  // MAnuv_4,2.109cd //>%

NYâYASUDHâ:
iti j¤àyata iti ÷eùaþ /
bhagavadva÷a ityupalakùaõam /
tatsamãpaü pràpta ityapi gràhyam /
advaitino bhogaü na manyanta ityataþ so 'pyatra varõitaþ /


*12,327*

atrànumànamapyàha- kàlo 'pãti //

%<kàlo 'pyasau naikyayutaþ pareõa jãvasya kàlo yata eùa yadvat  /
ityàdikà apyanumàþ pramàõaü muktau ca jãvasya paratvarodhe  // MAnuv_4,2.110 //>%

NYâYASUDHâ:
asau mokùasambandhyapi, jãvasya pareõa yadaikyaü tadyuto na bhavatãtyarthaþ /
kàlo yataþ kàlatvàt /
eùa yadvatsaüsàrakàlavat /
anumà api /
muktàvapi jãvasya parabrahmatvanivàraõe pramàõamasti, kiü tat anumà iti yojanà /
ye pràgatyantabhinnasya muktàvaikyaü vadanti /
teùàmaikyamiti paratvamiti ca yathà÷rutaü vyàkhyeyam /
ye tu pràgbhedàbhedàvupetya muktàvatyantàbhedamàhustànpratyaikyàdi÷abdo 'tyantàbhedaparo vyàkhyeyaþ /
tathàca na dçùñàntadoùaþ /
jãva÷abda÷ca niùkçùñavyaktiviùayo varõanãyaþ /
anyathà punardçùñàntadoùàpatteriti /

svakãyamàdipadaü vyàkurvannanumànàntaramàha- kathaü ceti //

%<kathaü ca yaþ pårvamasau na pa÷càd bhavet sa evetyapi yuktimeti  // MAnuv_4,2.111ab //>%

NYâYASUDHâ:
yo jãvaþ pårvaü saüsàre 'sau paramàtmà na bhavati, asau pa÷cànmuktau sa paramàtmaiva bhavedityetatkathaü yuktimeti /
anupapannamityarthaþ /
atràpi pårvavanmatabhedena vyàkhyànaü kartavyam /
ata eva sa evetyavadhàraõam /
prayogastu pràgeva dar÷itaþ /
api÷abdo 'numànasamuccaye /
asya vyaptimupapàdayati- yata iti //

%<yato na dçùñaü yadabhånna pårvaü pa÷càt tadàseti kuta÷ca ki¤cit  // MAnuv_4,2.111cd //>%

NYâYASUDHâ:
yataþ kàraõàt yatki¤cidghañàdikaü vastu pårvaü yadghañàdikaü nàbhåt /
yena satà vastvantareõaikãbhåtaü na bhavatãti yàvat /
tat pa÷càtkuta÷citkàraõàttadàsa tenaikyamàpannamityetanna dçùñam /
naca dç÷yate nàpi drakùyate /
tasmàditi pårveõa sambandhaþ /
etenàdadhibhåtasya kùãrasya pa÷càddadhibhàvadar÷anàdvayabhicàra ityasaïgatam /


*12,332*

evaü bhàskaràdimatamapàkçtya ye yàdavaprakà÷àdayaþ svabhàvata eva paramàtmanà bhinnàbhinno jãvastasya saüsàre bheda eva vyakto 'bhedastvavidyàsidanà'vçto vartate, muktau tu dvàvapi vyaktau bhavataþ, ityàcakùate teùàü matamadhunà niràkaroti- naceti //

%<nacaiva muktau tu hareþ pçthaktavamaikyaü tathà syàditi yuktimeti  // MAnuv_4,2.112ab //>%

NYâYASUDHâ:
tathà÷abdaþ samuccaye /
iti ca mataü yuktiü naivaitãti sambandhaþ /
kutaþ /
udàhçtavacanànàü

bhedaj¤àpakatvenàsmanmatàvirodhitvàt /
anumànasya càdyasyàsmànpratyasiddhavyàptikatvàt dvitãyasya càtadbhåtasya tadbhàvaniràsahetoþ siddhasàdhanatvàdityato 'numànàntaramàha- yata iti //


*12,333*

%<yato na kutràpi bhidàbhidà ca dçùñà cita÷cetanayà kuta÷cit  // MAnuv_4,2.112cd //>%

NYâYASUDHâ:
yataþ kàraõàccita÷cetanayà cetanasya cetanena bhidàbhidà ca kutràpi de÷e kuta÷citpramàõànna dçùñetyanena jãve÷varau na bhinnàbhinnau cetanatvàt devadattayaj¤adattavat /
ã÷varo jãvena bhinnàbhinno na bhavati cetanatvàdyaj¤adattavadityàdyanumànaü såcitam /


*12,334*

mokùavàdàrthamupasaüharati- itthamiti //


*12,335*

%<itthaü matàni bhramajàni ...  // MAnuv_4,2.113a //>%

NYâYASUDHâ:
itthamuktaprakàreõa jainàdimatàni bhramajàni /
upalakùaõametat /
kànicidvipralambhajàni ityapi j¤eyam /
tasmàddheyànãti ÷eùaþ /
nanu vaktéõàü kvacidbhramaþ sambhavatyeva /
ko doùa ityata àha- yasmàditi //

%<... yasmànmokùaü samudde÷yamapi bhrameõa  /
vidurna samyag ...  // MAnuv_4,2.113a-c //>%

NYâYASUDHâ:
matànàü praõetàra iti ÷eùaþ /
apràkaraõikaü prasaktànuprasaktyàgatamarthaü katha¤cidanyathà jànanto 'pi nàtãva nindyà bhavanti /
ete tu pradhànodde÷yamapi mokùaü samyaï na viduþ /
kintu bhramena vaiparãtyena viduþ /
tasmàttatpraõãtàni matàni bhramajànãti sambandhaþ /

nacàtisåkùmaprameye aj¤ànaviparyayàveteùàü, kintu gopàlàvipàlapramukhaiþ pàmarairapi suvidita ityà÷ayenàha- yadapãti //

%<... yadapãha laukikàþ sukhaü mama syàcca sadeti jànate  // MAnuv_4,2.113cd //>%

NYâYASUDHâ:
yadyasmàdiha pràõiùu laukikà vaidikabuddhirahità api, me sadà sukhaü syàditi svodde÷yaü jànate hi /
natu vayameva na måyàsmetyàdi /
atastebhyo 'pyete mandà iti /
tadanena prabandhena pàdapratipàdyaü saïgatikathanaü ca samarthitam /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü anyathàmokùasvaråpaniràkaraõam //


___________________________________________________________________________


*12,336*


[======= JNys_4,2.II(?): anekalayàdhikaraõa =======]



//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü anekalayàdhikaraõam //


idànãmetatpàdàdhikaraõeùu pårvapakùasiddhàntayuktãrvivakùuþ prasaïgàtsiühàvalokanena pårvapàdadvayayuktikathanapårvakamasminpàde càha- audàyarmiti //

%<audàryamuccàvaca÷aktiràtmasvarapådàróhyaü ca nijasvabhàvaþ  /
svàtantryamàpårõavi÷eùayogyatà virodhahàni÷ca caturthapàde  // MAnuv_4,2.114 //>%

NYâYASUDHâ:
caturthapàde tçtãyàdhyàyasya /
pårvapakùayuktaya iti ÷eùaþ /

%<vyavasthitistvavi÷eùaþ sthiti÷ca niùedhasàmànyavidhikriyàõàm  /
vibhaktatà càtvarayaiva siddhirvipakùasampràptiviruddhahetavaþ  // MAnuv_4,2.115 //>%

NYâYASUDHâ:
vipakùasampràptikçtàü nirodhàþ /
pårvapakùasampràptiü kurvantãnàü yuktãnàü nivàrakà hetavaþ /
vipakùasampràptiviruddhahetava iti kvacitpàñhaþ /
tatra sampràpti÷abdaþ karaõasàdhanaþ /


*12,337*

%<su÷akyatà ÷a÷vadatiprasiddhivivekavinyàsavicàrasa¤j¤àþ  /
nànàpravçttiþ kçtakçtyatà ca vipakùatarkàþ samatãtapàde  // MAnuv_4,2.116 //>%

NYâYASUDHâ:
samatãtapàde nirantaràtãtapàde /

%<mahàphalatvaü praviviktatà ca sandhigrahaþ sàdhanamàptakçtyam  /
vi÷eùakàryaü kçtisaüsthiti÷ca suyuktayo nirõayagàþ svapakùe  // MAnuv_4,2.117 //>%

NYâYASUDHâ:
svapakùe siddhàntaviùaye /
nirõayagà nirõayahetavaþ suyuktayaþ /

%<vyàmi÷ratà kàryakaratvamarthakëptiþ sudàróhyaü paratantratà ca  /
samànadharmaþ kçta÷eùatà ca lokopamà pårvamatànusàràþ  // MAnuv_4,2.118 //>%

NYâYASUDHâ:
pårvamatànusàrà yuktayo asminpàde 'nusriyanta etàbhirityanusàràþ /

%<vi÷eùasàmya÷rutiràóhyatà ca samànalopo mahimà vi÷eùaþ  /
kçtàrthatà ÷a÷vadanupravçttiþ siddhàntanirõãtivi÷iùñahetavaþ  // MAnuv_4,2.119 //>%

NYâYASUDHâ:
siddhàntanirõãtervi÷iùyahetavaþ /


*12,339*

// oü naikasmindar÷ayato hi oü //
atràgnau sarve devà vilãyante /
bhåteùu devà vilãyante iti ÷rutidvayavipratipattyà kimagnàvekasminsarve devà vilãyante, uta pa¤casvapi bhåteùviti saü÷aye 'gnàvekasminneva sarveùàü devànàü layaþ /
agni÷ruterniravakà÷atvàt /
bhåta÷rutestu sàvakà÷atvàt /
ekasminnagnau sarveùàü ca laye 'gne÷ca vàyau vàyoràkà÷e sati bhåteùviti bahuvacanopapatteriti pràpte siddhàntitam /
naikasminnagnau sarveùàü devànàü layaþ /
kintu pa¤casvapi bhåteùu /
kutaþ /
"pçthivyàmçbhavo vilãyante, varuõe '÷vinau, agnàvagnayo, vàyàvindraþ, soma àdityo bçhaspatirityàkà÷a eva sàdhyà vilãyante' (mçtyavaþ)"çbhavaþ pçthivyàü, varuõa àpaþ, agnayastejasi, maruto màrute, àkà÷e vinàyakà vilãyante' iti ÷rutã yathàyogaü pa¤casvapi bhåteùu devànàü layaü dar÷ayato hãti /

atra vàyàvindra iti vàyu÷abdo bhåtavàyorapradhànasya vàcako vivakùita iti pratãyate /
pçthivyàdisaïkãrtanena bhåta(prakara)kàraõàt /
såtrakçtà ca sarveùu bhåteùu devànàü laya ityatràrthe gçhãte 'yaü ÷rutiþ /
bhåteùu tacchaterityupakramàt /
tato 'pyapradhàno vàyuriti pratãtinivàraõàya àha- pradhàneti //

#<naikasmin dar÷ayato hi  | BBs_4,2.6 |>#

%<pradhànavàyustviha vàyunàmà bhåteùvitiproktagato 'pi yuktayà  // MAnuv_4,2.120ab //>%

NYâYASUDHâ:
tu÷abdo 'vadhàraõe /
iha ÷rutau bhåteùviti proktagato 'pãti ÷aïkàbãjànuvàdaþ /
bhåteùu layaü vakùyàmãtyà÷ayena ÷rutyà proktaü yatpçthivyàdikaü tadgato 'pãti /
yadvà bhåteùu devànàü laya ityatràrthe proktaü såtrakçtà gçhãtaü

÷rutivàkyaü tadgato 'pãti /
kutaþ /
yuktyà uttamànàmindràdãnàmadhame bhåtavàyau layànupapatterityarthaþ /
pradhànavàyàvapi kathamindràdãnàü layopapattirityata àha- yasmàditi //

%<yasmàcchrutau pavate ceti bhåri prokto ...  // MAnuv_4,2.120c //>%
NYâYASUDHâ:
yasmàtkàraõàt"sà và eùà devatànàdiryo 'yaü pavate' iti ÷rutau ca÷abdàdanyàsvapi ÷rutiùu pradhànavàyuþ bhåritvena sakalajãvottamatvena proktaþ, tasmàt tasminnindràdãnàü pralayopapatteþ, pradhànavàyustviha vàyunàmeti sambandhaþ /
yadvà"eùa vai brahma yo 'yaü pavate tametàþ pa¤ca devatàþ parimriyante vidyudvçùñi÷candramà àdityo 'gniþ' iti ÷rutiratra vivakùità /
tatra bhårispaùñaü såryàdãnàü saühartà prokta iti /
evaü tarhi bhåtaprakaraõabàdhaþ syàdityata àha- yata iti //

%<... yato bhåtamànã ca so 'pi  // MAnuv_4,2.120d //>%

NYâYASUDHâ:
na kevalamapradhànavàyuþ kintu sa pradhànavàyurapi bhåtamànitvàdbhåtanàmà ceti càrthaþ /
ataþ prakaraõavirodhàbhàvàtpradhànavàyureveha vàyunàmeti /

uktameva prapa¤cayati- mahàmànãti //

%<mahàmànã tvalpamànã ca yasmàt tacchabdenàpyucyate tena so 'pi  // MAnuv_4,2.120ef //>%

NYâYASUDHâ:
mahàü÷càsau mànã ceti mahàmànã sarvàbhimànãti yàvat /
yathà samastaràùùàdhipatã ràjà tadantargatasya gràma(ka)syàdhipatirbhavatyevaü sarvàbhimànã pradhànavàyuralpasya vàyorbhåtasyàbhimànã bhavedeva /
tacchabdena bhåta÷abdena /
na kevalaü vàyu÷abdenetyaperarthaþ /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü anekalayàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*12,341*


[======= JNys_4,2.III(?): paràlayàdhikaraõa =======]


//  atha ÷rãmannyàsudhàyàü paralayàdhikaraõam //

//  oü tàni pare tathà hyàha oü //
itisåtram /
asyàrthaþ /
tàni bhåtàbhimànipçbhçtãni daivàni pare paramàtmani lãyante tathà hyàha ÷rutiriti /
atra sarveùàü devànàü paramàtmani sàkùàllayaþ pratãyate /
tatparihàràya bhàùyaü"pràõadvàreõa' iti /
tatràpi pràõe sarveùàü sàkùàllayaþ pratãyate /
ato vispaùñaü vyàcaùñe- tasminniti //


*12,342*

#<tàni pare tathà hy àha  | BBs_4,2.15 |>#

%<tasmin layaü yànti bhåtànya÷eùakramàvirodhena sa eva viùõau  // MAnuv_4,2.121ab //>%

NYâYASUDHâ:
a÷eùakramavirodhena ÷rutyàdyuktaü sarvaü kramamanusçtya /
bhåtàni bhåtàdãni daivàni tasmiünpradhànavàyau layaü yànti /
sa eva viùõau layaü yàti /
ya÷ca yàvadindra iti ÷rutàvindràdãnàü pradhànavàyau layo 'bhihitaþ so 'pi na sàkùàdityàha- indràdãnàmiti //

%<indràdãnàü tatra layaþ kramaü tu proktaü vi÷eùàdanusçtya nànyat  // MAnuv_4,2.121cd //>%

NYâYASUDHâ:
tatra pradhànavàyau /
vi÷eùàditi tçtãyàrthe pa¤camã /
vi÷eùavàkyena proktamanusçtya vyàkhyàtavyaþ /
na tvanyadvayàkhyànaü sàkùàttatra laya iti /
vi÷eùavàkyavirodhàditi bhàvaþ /


*12,343*

tameva kramaü saïkùepeõa tàvadàha- tasmàditi //

%<tasmàda÷eùà girijàü pravi÷ya tayaiva rudraü saha tena vàõãm  /
tayà patiü pràpya sahaiva tena layaü harau yànti samastajãvàþ  // MAnuv_4,2.122 //>%

NYâYASUDHâ:
vi÷eùapramàõasya sarvathànusartavyatvàditi bhàvaþ /
atra girijà÷abdo vàruõãsauparõãparo vyàkhyeyaþ /
tathà rudra÷abdaþ ÷eùagaruóaparaþ /
tathàca vakùyati /
tayà girijayà sahaiva rudraü pràpya, patiü vàõyàþ /
samastajãvà ityasyaiva vivaraõama÷eùà iti /
yadvà rudraü pravi÷antãtyadhyàhàreõa vyàkhyeyam /
asyaiva vivaraõamuttaravàkyajàtam /


*12,344*

tatra vàyàvindra iti ÷rutàvuktànàmindràdãnàü caturõàü pçthivyàdãnàü bhåtànàü ca krameõaiva vàyau prave÷a iti yaduktaü tattàvatprapa¤cyate /


*12,345*

iha dvau màrgau ÷eùamàrgo garuóamàrga÷ca /
tatra ÷eùamàrgamàdàvàha- somastviti //

%<somastu vàrã÷ayuto 'niruddhaü vi÷atyasau kàmamasau ca vàruõãm  /
sà ÷eùadevaü sa giraü ca saiva vàyuü vi÷atya¤ja itãha nirõayaþ  // MAnuv_4,2.123 //>%

NYâYASUDHâ:
vàrã÷ayuta ityanenàbdevatàyà varuõasya some laya ityucyate /
ihendràdicatuùyaye somasya bhåteùvapàü ca vàyuprave÷e nirõayaþ /
pràggirijàü rudramityuktam /
idànãü ca giraü vàyumiti /
ete catvàraþ ÷abdàþ prasiddhapadàrthakà iti pratãtiü vàrayitumàha- umeti //

%<umàgirã÷àvapi bhàratãràviti sma vàg vedagatà bravãti  /
ahãndrapatnãmahipaü viri¤capatnãü viri¤caü ca vimuktikàle  // MAnuv_4,2.124 //>%

NYâYASUDHâ:
umàgirã÷àviti bhàratãràvityapi /
ãraþ samãraþ /
vàgityetatparyàyasamudàyo gçhyate /
pratãtàrthatve kiü bàdhakamityata uktam- vimuktikàla iti /
vimuktipratipàdanàvasare /
etenomàdãnàü caturõàmiha janmani muktyabhàvàditi bàdhakaü såcitaü bhavati /
vedavàkyànusàriõo vayamapi tathaiva prayuktavantaþ sma iti bhàvaþ /
umàdi÷abdànàü vàruõyàdivçttau kiü nimittamityata àha- ta eveti //

%<ta eva yat tatpadamàpnuvanti ...  // MAnuv_4,2.125a //>%

NYâYASUDHâ:
yadyasmàtta umàdyà eva tatpadaü vàruõyàdipadamuttarakalpe pràpnuvanti tasmàditi pårveõa sambandhaþ /
anenomàtvàdãnàü vàruõãtvàdãnàü caikadravyasambandho lakùaõàbãjamityuktaü bhavati /
prasiddhapadatyàgenàprasiddhapadaprayoge kiü

prayojanamityata àha- tatkàla iti //

%<... tatkàla etàn samupàsya jãvàþ  /
brahmatvakàle pravi÷anti caitànãti sma vàk tàdç÷atàmupaiti  // MAnuv_4,2.125b-d //>%

NYâYASUDHâ:
tatkàle umàtvàdikàle /
etànumàdãndevàn /
brahmatvakàle teùàmeva vàyvàdãnàü brahmatvàdeþ kàle /
etàn vàruõyàdãn /
co yasmàdityarthe /
iti tasmàt /
vàk vedavàõã /
tàdç÷atàm umàdi÷abdavattàm /


*12,346*

etaduktaü bhavati /
yo yasminnatiparicayavàüstasyà÷ramàntarapràptyàdinà nàmàntare pràpte 'pi prayoga iti kiü prayojanànveùaõeneti /



*12,347*

idànãü garuóamàrgamàha- såyar iti //

%<såryo 'gniyukto gurumàpya tena ÷akraü sahainena suparõapatnãm  /
tayà suparõaü saha tena vàõãü brahmàõametadgata eva yàti  // MAnuv_4,2.126 //>%

NYâYASUDHâ:
agniyukta ityanenàgneþ sårye laya ityucyate /
anenàgnirindra iti ÷rutiþ paramparàpekùetyuktaü bhavati /
etadgato vàõãgata eva /
etenendràdiùvindràdityabçhaspatãnàü, bhåteùu tejaso, vàyau layo vivçto bhavati /

nanvetat"indra umàyàmumà rudre vilãyate' iti ÷rutiviruddham /
umàrudra÷abdayoþ svàrthaparityàge 'pi vàruõã÷eùaparatayà vyàkhyàtatvàdityata àha- indreti //

%<indraprave÷astu yadocyate 'tra tadà hyumetyeva suparõapatnã  /
uktà suparõa÷ca girã÷anàmnà tato virodha÷ca na ka÷canàtra  // MAnuv_4,2.127 //>%

NYâYASUDHâ:
yadàtadà÷abdàvadhikaraõamàtrasyàpalakùakau yatra ÷rutau atra umàyàmindraprave÷a ucyate /
tasyà÷comàyà rudre /
suparõapatnnayeva /
girã÷anàmnà girã÷aparyàyeõa /
sauparõyàmindralayasya balavacchatisiddhatvàditi hi÷abdaþ /
atra padasàdç÷yaü pravçttinimittamiti bhàvaþ /


*12,349*

adhunà"tàni pare' ityuktànàü hiraõyagarbhe layaprakàramàha- bhçgvàdaya iti //

%<bhçgvàdayo dakùamavàpya tena pràpyendrametena suparõapatnãm  /
vi÷anti ye manavo ràjamukhyà manuü pravi÷yàtra gatà mahendram  // MAnuv_4,2.128 //>%

NYâYASUDHâ:
suparõapatnnayàþ suparõe layaþ siddha eva /
indraparyantameva vaktavye 'dhikavacanamuktadàróhyàrtham /
evamuttaratràpi /
ye manavo vaivasvatàdyàþ ye ca ràjamukhyàþ priyavratàdyàste svàyambhuvamanuü pravi÷ya atra svàyambhuve manau gatà vartamànà mahendram /
vi÷antãtyubhayatra sambadhyate /

bhåteùu pçthivyàkà÷ayorlayaprakàro vaktavyastamàha àkà÷a iti

%<àkà÷a urvã ca guruü pravi÷ya tenaiva yàtaþ puruhåtadevam  /
sanàdayo yatayaþ kàmameva vi÷anti ÷iùñà api havyavàham  // MAnuv_4,2.129 //>%

NYâYASUDHâ:
vàyubhåtasya mukhyàbhimànã pradhànavàyurityuktam /
amukhyàbhimàninastu"÷akraü marudgaõàþ' iti layo vakùyate /
sanàdaya iti /
sanatkumàravyatiriktàþ /
tasya kàmàvatàratvàt /
kàmasya tu vàruõyàmukta eva layaþ /
÷iùyà uktebhyaþ /
etena"agnau sarve devà vilãyante' ityasya viùayo dar÷itaþ /

asyàpavàdamàha- varõà÷rameti //

%<varõà÷ramàcàraratà manuùyà dharmaü manuü so 'pi sameti kàle  /
tameva sarve pitaraþ surànugàþ sarve kuberaü sa ca somameva  // MAnuv_4,2.130 //>%

NYâYASUDHâ:
etatprasaïgànmuktau prave÷amàtramuktaü na tu dehalayaþ /
teùàmutkramaõasya vidyamànatvàt /
varõà÷ramàcàraratà ityanena manuùyàõàü muktau varõà÷ramavattvamastãti såcayati /
dharmasya tu svàyambhuve manau laya eva /
kàle mokùakàle /
sarve pitaraþ taü dharmameva saüyànti /
sarve surànugà gandharvàdyà kuberam /
upasaüharati- vimuktãti //


*12,350*

%<vimuktikàle pravi÷antyabhãkùõaü bhogàü÷ca taddehagatàþ prabhu¤jate  // MAnuv_4,2.131ab //>%

NYâYASUDHâ:
evaü sarve yathoktaprakàreõa vimuktikàle pravi÷antyuttamàniti ÷eùaþ /
na kevalaü pravi÷anti kiü tarhãtyata àha- abhãkùõamiti //
àviùyagrahavadityarthaþ /
kimanena prave÷enetyata àha- ànandeti //

%<ànandasuvyaktiramutra teùàü bhavaty ...  // MAnuv_4,2.131c //>%

NYâYASUDHâ:
amutra uttameùu prave÷ena /


*12,351*

praviùyànàü punarnirgamo 'sti na veti ÷aïkàyàmàha- ata÷ceti //

%<... ata÷ceùyata eva nirgatàþ  /
krãóanti ...  // MAnuv_4,2.131de //>%

NYâYASUDHâ:
ata ebhya uttamebhyo nirgatà÷ceti sambandhaþ /
iùyam icchà /
napuüsake bhàve ktaþ /
nirgatànàü punaþ prave÷o 'sti na vetyata àha- bhåya÷ceti //

%<... bhåya÷ca samàvi÷anti tàneva ...  // MAnuv_4,2.131ef //>%

NYâYASUDHâ:
tàn pårvapraviùyàneva /

nanvevaüvidhà muktiþ kvàpi nopalabdhetyata àha- sàyujyamiti //

%<... sàyujyamidaü vadanti  // MAnuv_4,2.131f //>%

NYâYASUDHâ:
vadanti puràõàdãni /
sayujàü bhàvo hi sàyujyam /
kimidaü sàyujyaü sarveùàmasti /
neti bråmaþ /
tarhi sàyujyahãnànàü kãdç÷ã vçttirityata àha- sàyujyeti //

*12,352*

%<sàyujyahãnà÷ca laye tu sarve proktena màrgeõa vi÷anti sçùñau  /
bahi÷ca niryànti ...  // MAnuv_4,2.132a-c //>%

NYâYASUDHâ:
laye tu laya eva /
vi÷antyuttamàn /
bahistebhyaþ /
etatsàyujyabhàjàmapi samànamiti netyàha- tata iti //

%<... tato 'nyadàpi sàyujyabhàjàü bhavati prave÷aþ  // MAnuv_4,2.132cd //>%

NYâYASUDHâ:
tataþ layakàlàt /


*12,353*

nanvetatsarvaü kutaþ pramàõàtpratipattavyamityata àha- uktamiti //

%<uktaü samastaü parama÷rutau hi proktaü ca ...  // MAnuv_4,2.133ab //>%

NYâYASUDHâ:
asyàsmiüllaya ityuktaü samastam /
parama÷ruti÷ca vistarabhayànna pañhità /
ca÷abda uttaravàkyena sambaddhayate /
pramàõàntaramàha- sargeti //

%<... sargakramato viparyayaþ  /
muktau ...  // MAnuv_4,2.133bc //>%

NYâYASUDHâ:
muktau sargakramato viparyaya iti /
yo yasmàjjàtastasya tasminmuktiriti tàvadaïgãkaraõãyamityarthaþ /

etaccàpavàdàbhàve satãti j¤eyam /
tathàca nyàyavivaraõe /
kuta etadityata àha- laya iti //

%<... laye yadvad ...  // MAnuv_4,2.133c //>%

NYâYASUDHâ:
sàdhàraõapralaye sargakramàdviparyayasya sattvàditi bhàvaþ /
etadapi kuta ityata àha- atho iti //

%<... atho laya÷ca viparyayeõetyavadad giràü patiþ  // MAnuv_4,2.133cd //>%

NYâYASUDHâ:
atho÷abdo 'rthàntare /
viparyayeõa sargakramamapekùya /
avadat upapàditavàn /
giràü vedavàcàü prabhuþ såtrakàraþ /
yathà"viparyayeõa tu kramo 'tra upapadyate ca' iti /
laye sçùñikramato viparyaya÷cenmuktau tathà bhàvyamityatra kiü niyamàkamityata àha- laya iti //

%<layo yato muktiriyaü suràõàü ...  // MAnuv_4,2.134a //>%

NYâYASUDHâ:
yataþ kàraõàtsuràõàü laya eveyaü muktirna tu manuùyàõàmiva pràgeva dehàdutkràntiþ /
tasmàduktaü yuktam /
sàmànyavi÷eùabhàvànna sàdhyavi÷iùyatàdoùaþ /
sarga÷coktànuguõa eva ÷rutyàdisiddha iti bhàvaþ /
nanu pràï muktànàü bhogàdikaü samarthitam /
idànãü tåcyate laya eva muktiriti /
tatkathaü pårvàparavirodho na bhavatãtyata àha- bhoga iti //


*12,354*

%<... bhogo vi÷eùeõa ca ...  // MAnuv_4,2.134b //>%

NYâYASUDHâ:
vi÷eùeõa devapadàdapyati÷ayena /
dehahànilakùaõà muktirlayànna vi÷iùyata ityuktaü na tu sarvàpãti bhàvaþ /
ata eva pràgiyamityuktam /


*12,356*

bhoga÷ca muktiriti såtrakàrànuktaü kasmàdupasaïkhayeyamityata àha- yamiti //

%<... yaü vadiùyati  // MAnuv_4,2.134b //>%

NYâYASUDHâ:
yaü bhogaü caturthapàde såtrakàro vakùyati muktitvena saþ /
pramàõàntaraü càha- ukta÷ceti //


*12,357*

%<ukta÷ca bimbapratibimbabhàvaþ piïga÷rutàvuktalayànusàrataþ  // MAnuv_4,2.134cd //>%

NYâYASUDHâ:
bimbapratibimbabhàvo devànàmuktalayànusàrata iti /
yasminyasyàsmàbhirlaya uktaþ sa bimbaþ aparaþ pratibimba ityuktamastãtyarthaþ /
tataþ kimityata àha- bimba iti //

%<bimbe layo yanniyata÷ca muktau cidàtmanàü tadva÷atà ca sarvadà  // MAnuv_4,2.135ab //>%

NYâYASUDHâ:
mokùànantaramapi sarvadà /
etaduttaratropayogi /
prasaïgàdihoktam /
yadyasmànmuktau pratibimbasya bimbe layo niyataþ pramàõaprasiddhaþ, tàni cànyatra tasmàduktaü yuktamiti /


*12,358*

yaduktaü sarveùàü bhåtànàü pràõe layastasya viùõàviti tadasat /
"pràõastejasi tejanaþ parasyàü devatàyàm' iti ÷rutivirodhàt /
bimbe pratibimbasya laya iti càsat /
nahi pràõastejàbhåtasya pratibimba ityata àha- tejo 'bhidhàmiti //

%<tejo 'bhidhàü tu ÷riyamàpya viùõumagre tataþ putratayaiva vàyuþ  /
àptaþ prasåtaþ punareva viùõuü pravi÷ya muktaþ praëaye 'tra tiùñhati  // MAnuv_4,2.135c-f //>%

NYâYASUDHâ:
vàyuþ pralaye tejo 'bhidhàü ÷riyamàpya tatra lãno bhåtvà viùõumàptaþ /
sçùñikàle jàte 'gre sarvebhyaþ pårvaü, tato viùõoþ, putratayà hiraõyagarbhatvena prasåtaþ /
punareva pralaye muktau viùõuü pravi÷ya atra viùõau tiùñhati /

idamuktaü bhavati /
tejaþ÷abdasya lakùmãvàcitvànnoktavirodhaþ /
evaü tarhi"vilãno hi prakçtau saüsàrameti' iti ÷rutervàyoþ saüsàraprasaïga iti cenna /
iùñatvàt /
hiraõyagarbhatvena punajarnanàïgãkàràt /
evamapi brahmavido muktyabhàvaprasaïga iti cenna /
hiraõyagarbhatvànantaraü muktisvãkàràditi /
idaü ca pràõa÷abdasya vàyuvàcitvapakùamàdàyoktam /
hiraõyagarbhavàcitvapakùe tu bhàùyoktaü draùñavyam /

muktànàü svastottamadevatàþ pravi÷yàvasthànamityuktam /
naitàvadeva /
kintu bhagavatprave÷o 'pyasti /
ukta÷ca bhogo nànandasya janakaþ kintu vya¤jaka eva /
ànandastu svaråpabhåta ityàha- sarve 'pãti //

%<sarve 'pi te muktagaõà amandasàndraü nijànandama÷eùato 'pi  /
bhu¤janta evàsata ã÷adehe laye 'tha sarge bahireva yànti  // MAnuv_4,2.136 //>%

NYâYASUDHâ:
sarve 'pãtyukte devànàü prakçtatvàtta eveti pratãtiü vàrayituma÷eùato 'pãtyuktam /
bhu¤jantaþ anubhavantaþ /


*12,359*

÷iùñà havyavàhamityasyàpavàdàntaramàha- prayàtãti //

%<prayàti dharmaü nirçtistu ÷akraü marudgaõàþ pàrùadàstathaiva  /
sarve 'niruddhaü pçtanàdhipàdyàs ...  // MAnuv_4,2.137a-c //>%


*12,360*

NYâYASUDHâ:
nirçtistu dharmaü prayàti /
marudgaõàþ ÷akraü prayànti /
tathà÷abdaþ samuccaye /
pçtanàdhipàdyà viùvaksenàdyàþ sarve bhagavataþ pàrùadà aniruddhaü prayànti /
dehalayàrthamiti ÷eùaþ /
aniruddhasya tu kàme laya ukta evetyevàrthaþ /
atra pramàõamàha- tureti //

%<... tura÷rutirhãttham ...  // MAnuv_4,2.137cd //>%

NYâYASUDHâ:
ata evaitattatraiva noktaü parama÷rutàvanuktatvàt /


*12,361*

pàdàrthamupasaüharati- iyamiti //

%<... iyaü vimuktiþ  // MAnuv_4,2.137d //>%

NYâYASUDHâ:
devàdãnàü dehalayaråpà vimuktirukteti /

//  iti ÷rãmatpårõapramatibhagavatpàdasukçteranuvyàkhyànasya praguõajayatãrthàkhyayatinà kçtàyàü ñãkàyàü viùamapadavàkyàrthavivçtau caturthe 'dhyàye 'trotkramaõacaraõaþ paryavasitaþ //


*************************************************************************************************


Adhyaya 4, Pada 3



*12,362*


màrgo gamyaü càsminpàda ucyata iti bhàùyam /
tatpràk prasaïgàdvivçtamapãhàvarapràptau vi÷eùato vivçõoti- utkrànteti //

%<utkràntamàrga÷ca vimuktagamyaü pàdoditam ...  // MAnuv_4,3.1ab //>%

NYâYASUDHâ:
ye ÷arãràdutkràntà mànuùàsteùàü màrgo bhagavallokagamanàrthaþ /
gamyamapi teùàmeveti pratãtiniràsàyoktam- vimukteti //
ye karmaõo dehàcca vimuktàsteùàü sarveùàmapi gamyam /
idamubhayametatpàdoditam /

atràdhikaraõeùu pårvapakùayuktiþ siddhàntayuktã÷càha- sukrameti //

%<... sukramavikramau ca  // MAnuv_4,3.1b //>%


*12,363*

NYâYASUDHâ:
%<sàntànikaü pràptirabhãùyatà ca saukayarmityanyamatasya tarkàþ  // MAnuv_4,3.1cd //
vi÷eùasampràptirurutvamàptiþ kramànuràgaþ kathitànuvçttiþ  /
siddhàntanirõãtikaràþ ...  // MAnuv_4,3.2a-c //>%

NYâYASUDHâ:
anyamatasyeti jàtàvekavacanam /
siddhàntanirõãtikaràstarkà iti ÷eùaþ //


oü apratãkàlambanànnayatãti bàdaràyaõa ubhayathà ca doùàttatkratu÷ca oü //

vimuktagamyaü pratipàdayitumidaü såtram /
tadbhàùye na vispaùñamityataþ spaùñãkariùyanpratãka÷abdàrthaü tàvadàha- pratãkamiti //


*12,364*

#<apratãkàlambanàn nayatãti bàdaràyaõa ubhayathà ca doùàt tatkratu÷ ca  | BBs_4,3.15 |>#

%<... pratãkaü dehàdikaü ...  // MAnuv_4,3.2cd //>%

NYâYASUDHâ:
àdipadena manaþprabhçtãnàü bhagavatpratimànàü grahaõam /
yadyapi såtre 'pratãkàlambanànàü gamyamuktaü pratãkàlambanànàü tu pari÷eùasiddham /
tathàpyaspaùñaspaùñãkaraõàrthaü pravçttatvàdabhàvasya bhàvapårvakatvàcca pari÷eùasiddhamevàrthamàdàvàha- tadgatamiti //

%<... tadgatameva ye naràþ  // MAnuv_4,3.2d //
upàsate te purataþ samàpnuyurbrahmàõamasmànmatimàpya viùõum  /
pràpsyanty ...  // MAnuv_4,3.3a-c //>%

NYâYASUDHâ:
pratãkagatameva viùõum /
te pratãkàlambanàþ /
purataþ pràk pralayakàlàt /
asmàt brahmaõaþ /
matiü bhagavajj¤ànavi÷eùam /
pràpsyanti pralaye /
idànãü såtritàmapratãkàlambanànàü gatiü prapa¤cayati- ata iti //

%<... ato 'nye 'pi tamàpya tasmàddhariü gatà muktibhàjaþ parànte  // MAnuv_4,3.3cd //>%

NYâYASUDHâ:
pratãkàlambanebhyo 'nye vyoptopàsakà apratãkàlambanàþ /
prathamatastaü viùõumàpyàpi paràntakàle /
tasmàdviùõostaü brahmàõamàpya hariü gatà bhavantãti /

//  iti ÷rãmatpåõarpramatibhagavatpàdasukçteranuvyàkhyànasya praguõajayatãrthàkhyayatinà kçtàyàü ñãkàyàü viùamapàdavàkyàrthavivçtau caturthàdhyàye '(rciþprabhçti)smingamanacaraõaþ paryavasitaþ //

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü caturthàdhyàyasya tçtãyaþ pàdaþ //



*************************************************************************************************

Adhyaya 4, Pada 4


*12,366*

//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü caturthàdhyàyasya caturthaþ pàdaþ //


pàdapratipàdyaü tatsaïgati÷ca prasiddhaivetyataþ pårvottarapakùayuktirevàha- atikrameti //


%<atikramoktiþ kçtirarthalàbhaþ parà gatiþ pàragatistadokaþ  /
samastakàryaü va÷ità ca vi÷vasambhàvanà yuktayastvanyapakùe  // MAnuv_4,4.1 //
sàmànyaråpaü pratibhànamuktirà÷caryatàkçtrimatàstadoùaþ  /
vi÷eùakëptiþ kçtaniþ÷rama÷ca màhàtmyamityeva sunirõayàrthàþ  // MAnuv_4,4.2 //>%


NYâYASUDHâ:
anyapakùe pårvapakùeùu /
sunirõayaþ siddhàntanirõayaþ arthaþ prayojanaü yàsàü tàþ sunirõayàrthà yuktayaþ /

*12,367*

//  oü ata eva cànanyàdhipatiþ oü //

idaü (etat) såtraü ka÷cidvayàkhyàti /
ata eva càvandhyasaïkalpatvà(devàna)danyànadhipatirvidvànbhavati /
nàsyànyo 'dhipatirbhavatãtyartha iti /
tadidamasaditi bhàvenàha- ananyeti //

#<ata eva cànanyàdhipatiþ  | BBs_4,4.9 |>#

%<ananyabhçtyatvamihoditabhyastvanyasya bhçtyatvanivàraõàya  // MAnuv_4,4.3ab //>%

NYâYASUDHâ:
iha såtre muktasyànanyàdhipatiriti yadananyabhçtyatvamuktaü tattåditebhyà ye yasya muktasyàdhipatitvenoditàþ ÷àstre tebhyaþ anyasya bhçtyo na bhavati mukta iti pratipàdanàya /
natu sarvathà adhipatinivàraõàya /
kutaþ /
ananyapadaprayogàt /
anyathàpatirityakùyat /


*12,368*

ita÷caivamevetyàha- patimiti //

%<patiü yadeùàmapi viùõumàha hyutàmçtatvasya patitvavàgdhareþ  // MAnuv_4,4.3cd //>%

NYâYASUDHâ:
yat yasmàddhareramçtatvasyota yatpatitvaü tasya vàk"utàmçtatvasye÷ànaþ' iti ÷rutiriti yàvat /
viùõumeùàü muktànàü patimàha /
tato 'pyukta eva såtràrtho nàpara iti /


*12,369*

anumànenàpyetamarthaü samarthayate- ete 'pãti //

%<ete 'picànyàdhipatitvayuktà viùõvanyacittvena yathà pumàüsaþ  /
prasiddhibhàjastviti cànumaiva hyabhãùyasiddhayai bhavatãha ni÷cayàt  // MAnuv_4,4.4 //>%

NYâYASUDHâ:
api ceti pramàõasamuccaye /
ete muktàþ /
anyo 'dhipatiryeùàü te 'nyàdhipatayaþ /
teùàü bhàvo 'nyàdhipatitvaü tena yuktàþ /
viùõvanyatvena cittvena jãvatvena ca /
tu÷abdo vi÷eùàrthaþ /
parakãyavyàkhyànànusàreõànyàdhipatitvayuktà iti pratij¤àtam /
svamate tvadhipatiyuktà ityeva pratij¤eti /
yadi ka÷cidudàhçta÷rutyarthe vipratipadyeta tasyànumànenaivàla(mityukta)mityanumaiva ceha mukteùvabhãùyasyàdhipatisàhityasya siddhayai bhavatãti /
katham /
vyàptipakùadharma(tva)tayoþ pramitatvàditi hi÷abdaþ /
muktà adhipatirahità muktatvàdavandhyasaïkalpatvàdã÷varavadityanumànapratirodha iti cenna /
målaprakçtàvanaikàntyàt /
vipakùe bàdhakàbhàvàcca /
tadidamuktaü ni÷cayàditi /


*12,370*

na kevalaü muktànàü bhagavànadhipatiþ kiü tvanye 'pi yathàsambhavaü bhavantãtyà÷ayavànàha- mukteti //

%<muktasvakãyàvarayantçtàsti muktàvapi brahmapurassaràõàm  // MAnuv_4,4.5ab //>%


*12,370f.*

NYâYASUDHâ:
brahmapuraþsaràõàmapi muktau muktà÷ca te svakãyàþ svaiþ saha muktiü gatà÷ca ca te 'varà÷ca muktasvakãyàvaràstànniyantçtàsti /
amuktànprati yantçtà sarvathà nàsti /
yathà'ha såtrakàraþ"vikàravatir ca' iti /
mukteùvapi kalpàntare muktànsvakalpe mukteùvapyuttamànsamàü÷ca prati nàstãtyato muktetyàdyuktam /
anena parodàhçta÷rutãnàü gati÷coktà bhavati /


*12,371*

kuta etadityata àha- aneneti //

%<anena devena tathàmunà ca hãùye paràrvàktanalokinàmiti  // MAnuv_4,4.5cd //
phalaü ÷rutirj¤ànata àha ...  // MAnuv_4,4.6a //>%

NYâYASUDHâ:
anena cakùurantasthena devena prasannena tathàmunà'dityàntargatena ca paràrvàktanalokavartinàü muktànàmãùye ã÷ità bhavatãti ÷rutirj¤ànato muktaniyantçtvaü phalamàha- hãti //
atràmunà paralokinàü, anena arvàktanalokinàmiti j¤eyam /
anena"atha ya evaü vidvàn' ityàdyàü"so 'munaiva ye càmuùmàtparà¤co lokàstàü÷càpnoti devakàmàü÷ca, athànenaiva ye caitasmàdarvà¤co lokàstàü÷càpnoti manuùyakàmàü÷ca' iti ÷rutimupàdatte /

nanvasyàü ÷rutàvuktamidaü j¤ànaphalaü muktigatamityetatkuta ityata àha- muktàviti //

%<... muktàvetacca sarvà÷ubhanà÷aliïgàt  // MAnuv_4,4.6ab //>%

NYâYASUDHâ:
etacca sarvalokàptilakùaõaü phalaü muktàveva /
"udeti ha vai sarvebhyaþ pàpmabhyo ya evaü veda' iti sarvapàpakùayaliïgàt /
nahi mukteritatraitatsambhavati /
pràrabdhapàpasya àmokùaü vidyamànatvàt /


*12,373*

yadidaü sarvalokàdhipatyaü muktau phalamuktaü tatsarveùàmapi muktànàmiti pratãtiniràsàyàha- loketi //

%<lokàdhipatyaü ca vidhàtureva sarvàtmanà ...  // MAnuv_4,4.6cd //>%

NYâYASUDHâ:
sarvàtmanà lokàdhipatyaü ca muktasya vidhàtureva /
anyeùàü yathàyogyamiti bhàvaþ /
svakãyetyuktamanusandheyam /
atra pramàõamàha- ityàheti //


*12,374*

%<... ityàha tura÷ruti÷ca  // MAnuv_4,4.6d //>%

NYâYASUDHâ:
sà cànyatra draùñavyà /
ca÷abdo vakùyamàõayuktisamuccayàrthaþ /
÷rutyantaramapyevameva vyàkhyeyamityàha- sarva iti //

%<sarve baliü devagaõà vahantãtyetacca nànyasya hi yuktimeti  // MAnuv_4,4.6ef //>%

NYâYASUDHâ:
"sa veda brahma, sarve 'smai devà balimàvahanti' iti ÷rutyuktaü muktasya sarvadevapåjyatvaü cànavadhikaü vidhàtureva na sarveùàmukta÷ruterevetyarthaþ /
ito 'pyevamityàha- neti //
påjakà api hi devà muktà eva /
amuktànàü muktasambandhasya nivàritatvàt /
tathàca sarve devà muktàþ sarvairmuktairdevaiþ påjyanta ityuktaü syàt /
etacca vyàhatam /
tata eva na (syaivotta)syottamatvasyàdhamatvasya kvàpyadar÷anàt /
ata ukta eva ÷rutyarthaþ /


*12,375*

syàdetat /
tàü÷càpnotãtyukta àptà sarvà÷ubhanà÷aliïgàdbhavatu muktaþ /
tasya càtra lokàptirevocyate /
natu (mukta)svakãyàvarayantçtetyata àha- loka iti //

%<lokà itãhàpi tu lokinàü vaco ...  // MAnuv_4,4.7a //>%

NYâYASUDHâ:
iha ÷rutau lokà iti padaü tàvallokinàü vacaþpratipàdakam /
na kevalamàptà muktaþ /
lokapadamapi lokiviùayamityapi÷abdaþ /
tu÷abdo vçttivi÷eùadyotakaþ /
yathà ma¤ca÷abdo ma¤castheùu puruùeùu vidyate tathà loka÷abdo 'pi lokastheùu puruùeùviti /
atra lakùaõàbãjasambandhastu sphuña eva /
làkùiõikaprayogaprayojanaü vàcyamityata àha- loka iti //

%<... lokà iti hyeva ravaþ prajàsu  /
prayujyate sarvajanaiþ sadaiva ...  // MAnuv_4,4.7bc //>%

NYâYASUDHâ:
hi÷abdaþ prasiddhau /
prayojanànusandhànena vinetyeva÷abdaþ /
ravaþ ÷abdaþ /
prajàsu prajàviùaye /
råóhalakùaõaiùà tatra kiü prayojanànveùaõeneti bhàvaþ /

athavà kiü lakùaõayà /
yato vàcaka eva loka÷abdo janànàmiti bhàvenàha- lokà iti sarvajanairiti ÷abda÷aktij¤aiþ /

prakàràntareõa loka÷abdasya puruùavàcitvamàha- taditi //

%<... tanmànino lokapadena coktàþ  // MAnuv_4,4.7d //>%

NYâYASUDHâ:
lokàbhimàninaþ /
abhimànyadhikaraõanyàyeneti bhàvaþ /


*12,376*

astu loka÷abdasya janeùu vçttistathàpyasyàü ÷rutau tadvivakùà kuto j¤àyate /
na tàvatàpãùyasiddhiþ /
muktaviùayatàyàü pramàõàbhàvàt /
àptireva cehocyate natu tanniyamanamityata àha- tadgà iti //


*12,377*

%<tadgàstu muktà iha loka÷abdà anyonyanàthà iti paiïginàü ÷rutiþ  // MAnuv_4,4.7ef //>%

NYâYASUDHâ:
tu÷abdo 'vadhàraõe /
iha ye càmuùmàdityasyàü ÷rautau tadgàþ paràvaralokagatàþ muktà eva loka iti ÷abdo eùàü te loka÷abdàþ /

te cànyonyanàthàþ uttamà adhamànàü svãyànàü niyàmakà ityevametacchativyàkhyànaråpà paiïgi÷rutirasti /
yadyapi muktasya vikàràvartivyàpàraniùedhàdevaitatsiddham /
tathàpi dàróhyàya ÷rutyudàharaõam /
etena lakùaõàpakùe mukhye bàdhakaü coktaü bhavati /
abhimànipakùe tu bhåtapårvagatyà mukteùu loka÷abdo vyàkhyeyaþ /


*12,378*

prakàràntareõàsyàü ÷rutau muktasya muktaniyàmakatvaü pratipàdayannàha- aloketi //

%<aloka÷abdena vimuktibhàjo vàcyàþ ... // MAnuv_4,4.8ab //>%

NYâYASUDHâ:
lokadoùàtãtatvàdvidehatvàdveti bhàvaþ /
tataþ kiü prakçta ityata àha- padamiti //

%<... padaü tàdçgapãha yuktam  // MAnuv_4,4.8b //>%

NYâYASUDHâ:
iha parà¤co lokà arvà¤co lokà ityatra tàdçgaloka ityapi padaü chettuü yuktam /
lokàloka÷abdayoþ saühitàyà(yàü)þ samànaråpatvàditi bhàvaþ /

yogavçttyàpi loka÷abdasya mukteùu vçttiþ sambhavatãtyàha- loketi //

%<lokàbhidhà÷càpi yato hi muktàþ prakà÷aråpàþ satataü ca sarve  // MAnuv_4,4.8cd //>%

NYâYASUDHâ:
yataþ sarve 'pi muktàþ satatamapi prakà÷aråpàþ prasiddhàstato 'pi lokàbhidhàþ /
lokateþ pacàdyaci kçte råpametat /
dar÷anaü prakà÷a iti ca nàrthàntaram /


*12,379*

yaduktaü pràglokàbhimànino ye muktàsta iha loka÷abdàrthà iti tadasat /
te hi uttamàþ /
naca tanniyamanaü muktànàü sambhavatãtyato moktaü vismàrùãrityàha- brahmaiveti //

%<brahmaiva lokàdhipatirvimukto bhavediti pràha tura÷ruti÷ca  // MAnuv_4,4.8ef //>%

NYâYASUDHâ:
tathàca nànupapattiriti //


*12,380*

evaü svamatena ÷rutiü vyàkhyàya yatpareùàü vyàkhyànamàdityamaõóale parame÷varamupàsãnasya viduùaþ paralàkàdhipatyaü bhavati cakùuùyupàsãnasyàrvàktanalokàdhipatyaü bhavatãti tanniràkaroti- naceti //

%<naceha vij¤ànaphalaü samuktaü lokàdhipatyaü ...  // MAnuv_4,4.9ab //>%

NYâYASUDHâ:
iha ÷rutau /
lokàdhipatyaü vij¤ànaphalaü samuktamiti vyàkhyànaü na yuktam /
kuta ityata àha- ravãti //
%<... ravibimbato harau  /
uktaü pçthak tacca puraiva yasmàd ...  // MAnuv_4,4.9bc //>%

NYâYASUDHâ:
ca÷abdena cakùurgate ceti samuccinoti /
yasmàt kàraõàt tat lokàdhipatyaü puraiva pårvavàkya eva ravibimbage harau cakùurantargate ca pçthak vibhàgenoktam /
àdityagataü prakçtya"sa eùa ye càmuùmàtparà¤co lokàsteùàü ceùye manuùyakàmànàü ca' iti /
tasmànneti /

etaduktaü bhavati /
na samastalokàdhipatyaü viduùo yujyate /
tasya bhagavaddharmatvenàtraivoktatvàditi /


*12,381*

bhagavaddharmo 'pi viduùo bhavatãtyaïgãkàre ko doùa iti cet /
tatkiü bhagavàn svãyasarvalokàdhipatyaü parityajya viduùe dadàtãti /
uta vidvàüsamavàntare÷varaü karotãti /
atha vidvàüstàdàtmyaü pràpnotãti /

nàdyaþ /
bhagavadai÷varyasya samasta÷rutyàdau nityatvàvagamàt /
kiü caikasmai viduùe dattasvàdhipatyo magavànanyasmai (viduùe) kiü dadyàt /
sarvapàpakùayaliïgavirodhàcca /
ata eva na dvitãyaþ /
hiraõyagarbhe tadyujyata iti cenna /
pàpma(pa)÷abdena prakçtderbandhasya vivakùitatvàt /
ata evoktaü sarvà÷ubheti /
"tasyoditi nàma' iti hi parame÷varasyocchabdaü nàmatvenoktvà tasya nirvacanaü kriyate"sa eùa sarvebhyaþ pàpmabhya udite' iti /
tatroditatvamevocchabdàtharþ /
kasmàdityapekùàyàü yogyaü kimapi gràhyam /
naca tatpàpameveti niyàmakamasti /
ataþ sarvamapya÷ubhaü tatra vivakùitam /
tadeva ca viduùaþ phalamucyate /
tçtãyaü niràkaroti- bheda iti //

%<... bhedo 'munetyàdi ca samyaguktaþ  // MAnuv_4,4.9d //>%

NYâYASUDHâ:
viduùaþ /
parame÷varàditi ÷eùaþ /
àdipadenànenetyasya grahaõam /
kriyàvi÷eùaõaü caitat /
bheda÷ceti sambandhaþ /
samyagiti /
spaùñam /
nahi tadàtmà tatprasàdàttaddharmà bhavati /


*12,383*

bhavedetadyadyamunànenetyetadamunà devena prasannena nimitteneti vyàkhyàyeva /
nacaivam /
kiü nàma /
amunà råpeõàmuùya tàdàtmyaü pràpyeti /
nacaivaü sati bhedoktirastãtyata àha- tvapratyayamiti //

%<tvapratyayaü càpyatihàya naiva råpeõa teneti bhavedihàrthaþ  // MAnuv_4,4.10ab //>%

NYâYASUDHâ:
ca÷abdastatsamànàrthapratyayàntarasamuccayàrthaþ /  api÷abdo råpeõeti padasya /
tena ityamunà anenetyubhayorgrahaõam /
atihàya pravçttàyàmiha ÷rutau /
bhave(devaü pa)dayaü parasyasyàbhilàùaþ ÷rutistu na tathà vakti /
yadi khalvadastvenàdastayedaütvenedaütayeti bhàvavàcã pratyayaþ syàt /
yadi và(cà)munà råpeõàtmanà, anena råpeõàtmaneti padaü syàt /
tadà pratãmo 'yamarthaþ ÷rutyabhipreta iti /
nacaitadastãti /


*12,384*

nanu bhàvapradhànà nirde÷à bahulamupalabhyate /
tato vinàpi pratyayena so 'rtho bhaviùyati /
sopaskaràõi ca vàkyàni bhavanti /
tato råpeõetyàdipadàdhyàhàro và kariùyate /
ko doùa iti cenna /
ni÷cite hi vàkyàrthe tadupapadyate /
naca tanni÷càyakamatràstãtyà÷ayavàndoùàntaramàha- bhavatãti //

%<bhavatyasàvityaõu÷abdamatra vihàya vàkyàni bahåni doùaþ  // MAnuv_4,4.10cd //>%

NYâYASUDHâ:
yadyasyàü ÷rutau tàdàtmyapràptyà(ptau) tadãyaü sarvalokàdhipatyamasya bhavatãtyartho vivakùitaþ syàt /
tarhyatraitadarthapratipàdane 'yaü vidvànasau paramàtmà bhavatãtyetàvadeva vaktavyam /
natu so 'munaivetyàdikam /
tàdàtmyapràptau taddharmar(mya)sya svataþ siddhatvàt /
ayamasau bhavatãtyalpaü ÷abdaü vihàya bahåni vàkyàni prayu¤jànàyàþ ÷ruteraku÷alatvadoùaþ syàt /
nahi ka÷cidalpãyasà prayatnena siddhatyarthe mahàntaü prayatnamàtiùñhamà(naþ sadbhi)no mahadbhiràdriyate /
kiü càtra parame÷varaþ saguõo và vivakùito nirguõo và /
àdye na viduùastattàdàtmyamasti /
pareõà(pya)nabhyupagatatvàt(màt) /
na dvitãyaþ /
nirguõasyà'dityàdiparicchedànupapatteþ /
ai÷varyàsambhavàcca /

naca tadbhåyaügatasya sarvalokàdhipatyaü bhavatãti /


*12,386*

apavyàkhyànaniràkaraõamupasaüharanpàdàrthaü saïkùepeõàha- ata iti //

%<ato jagadvayàpçtimanta eva brahmàdayaþ pårõaguõàþ krameõa  /
amandamànandamajasrameva bhu¤janta àtmãyamajàt samàsate  // MAnuv_4,4.11 //>%

NYâYASUDHâ:
jagacchabdena svã(syakã)yàvaramuktà gçhyante /
jagadvayàpàravarjamityetanmuktetarajagadviùayam /
ato na tadvirodha ityetadapyanena såcayati /
anyathà svàvaramuktanimakà evetyavakùyat /
tathàcànanyàdhipatipadamuktàrthameveti bhàvaþ /
àtmãyaü natu parame÷varam /
ajàt parame÷varàttamavihàyetyarthaþ /
tatprasàdàditi và /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü ananyàdhipatitvàdhikaraõam //



*12,388*

evaüparisamàpitagrantho bhagavànàcàryaþ svapratipàditaprakàraü svasyàtivi÷adànàdisàvarj¤apradaü nirupàdhikaparamapremàspadaguõagaõaü puruùottamaü paunaþpunyena praõamati- nama iti //

%<namo namo '÷eùavi÷eùapårõaguõaikadhàmne puruùottamàya  /
bhaktànukampàdati÷uddhasaüviddàtre 'nupàdhipriyasadguõàtmane  // MAnuv_4,4.12 //>%

NYâYASUDHâ:
a÷eùavi÷eùaiþ pårõà ye guõàsteùàü pradhànà÷rayàya, bhakte mayyanukampàdanukro÷àt /
ata eva tàcchãlikasya tçnaþ prayogaþ /
sadguõànuvàdenànupàdhipriyatvaü tàdàtmyaü ca vidhãyata iti na punaruktiþ /


*12,390*

yathà bhagavatsvaråpavij¤ànaü samastapuruùàrthasàdhanaü tathà svasvaråpavij¤ànamapãtyataþ tadàviùkurvannàha- yasyeti //

%<yasya trãõyuditàni vedavacane råpàõi divyànalaü bañ tad dar÷atamitthameva nihitaü devasya bhargo mahat  /
vàyo ràmavaconayaü prathamakaü pçkùo dvitãyaü vapurmadhvo yattu tçtãyametadanumà granthaþ kçtaþ ke÷ave  // MAnuv_4,4.13 //>%

NYâYASUDHâ:
yasya vàyordevasya vedavacane baëitthetyàdàvalaü divyànyadbhutàni trãõi råpàõyuditàni /
amunà vàyunàyaü ke÷ave viùaye granthaþ kçta ityanvayaþ /


*12,391*

kãdç÷aü tasya målaråpaü kathaübhåtàni ca tàni trãõi råpàõãtyata uktam- baóityàdi //

yasya tanmålaråpaü bañ balàtmakaü dar÷ataü j¤ànaråpaü ca /
dç÷erauõa÷adiko 'tacpratyayaþ /

anena vàyu÷abdo niruktaþ /
va÷abdo balavàcã /
ayatiþ gatyarthaþ /
gatyarthà÷càvagatyarthàþ /
tata uõ /
va÷càsau àyu÷ceti vàyuriti /

ki¤ca bhargo bharaõagamanayoþ kartç /
hubhç¤ bharaõe, gamë gatau, àbhyàmasunpratyayo óicca /
idamapi vàyu÷abdavyàkhyànam /
và gatigandhanayorityataþ kçvàpàjimisvadisàdhya÷åbhya uõityuõ /
anekàrthatvàddhàtånàü vàtirbharaõe 'pi vartate /
api ca mahat ÷reùñham /
vayaþ ÷reùñhatva ityasmàduõ /

na kevalaü målaråpamevaü kintu yasyàvatàreùu nihitaü råpamitthameva /

yasya prathamakaü prathamaü råpaü ràmaviùayàõi vacàüsi målaràmàyaõàdãni ràmavacàüsi teùàü nayaü nãyante ÷iùyeùu pravartyante 'neneti /
erajityac /

yasya dvitãyaü vapuþ pçkùaþ /
pçcchabdaþ pçtanàvàcã prasiddhaþ /
tasminkarmaõyupapade kùai kùaya ityetasmàt àto 'nupasarge ka iti kaþ /
upapadatakàralopa÷chàndasaþ /
puüliïgaü(ïgaþ) ca ÷rutyanusàreõa /
asunvà pratyayaþ /
kidita napuüsakamevedam /
ripupçtanàkùayakàrãtyarthaþ /


*12,392*

yasya tçtãyaü vapuþ etanmadhvaþ /
madhu÷abdaþ sukhavàcã /
"madhuta dyaurastu naþ pità' iti prayogàt /
va÷abdaþ ÷àstràparaparyàyatãrthavàcã /
vàteravagatyarthàtkaraõe gha¤arthe kavidhànamiti kaþ /
sukhasàdhanaü tãrthamasyeti /
svarityatrevokàralopaþ /


*12,399*

bhagavatsvaråpapratipàdanenaiva granthopasaühàraþ samucita ityà÷ayavànnityàparokùaü bhagavantaü sambodhya stauti- niþ÷eùamiti //

%<niþ÷eùadoùarahitakalyàõàkhilasadguõa  /
bhåtisvayambhu÷arvàdivandyaü tvàü naumi me priyam  // MAnuv_4,4.14 //>%

%<|| iti ÷rãmadànandatãrthabhagavatpàdàcàryaviracite ÷rãmadbrahmasåtrànuvyàkhyàne caturtho 'dhyàyaþ ||>%

NYâYASUDHâ:
bhåtiþ mahàlakùmãþ /


*12,400*

vacanaprasånamàlà jayatãrthàkhyena bhikùuõà racità /
dhriyatàü hçdaye sadaye kamalàmahilena påruùeõa // 1 //


*12,401*

na vaiduùyabhràntyà naca vacanacàturyakudhiyà na màtsaryàve÷ànnaca capalatàdoùava÷ataþ /
paraü ÷raddhàjàóyàdakçùi kçtimàcàryavacasi skhalannapyetasmàjjagati nahi nindyo 'smi viduùàm // 2 //


anuvyàkhyàmçtàmbhodheþ samutpannàtinirmalà /
iyaü nyàyasudhà bhaumairvibudhaiþ sevyatàü sadà // 3 //



*12,403*

iti ÷rãmatpårõapramatibhagavatpàdasukçteranuvyàkhyànasya praguõajayatãrthàkhyayatinà /
kçtàyàü ñãkàyàü viùamapadavàkyàrthavivçtau caturthe 'dhyàye 'smiü÷caramacaraõaþ paryavasitaþ // 4 //


//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü caturtho 'dhyàyaþ sampårõaþ //



