Jayatirtha: Nyayasudha,
a subcommentary on Madhva's Anuvyakhana, a commentary on Badarayana's Brahmasutra.
Integrated version including Anuvyakhyana and Brahmasutra.

Adhyaya 3



Input by members of the Sansknet project
(http://sansknet.ac.in/)




Inconsistencies in the segmentation of words and phrases are 
due to the custom Devanagari encoding of the original Sansknet file.
THE TEXT IS NOT PROOF-READ.


NOTES:
As an additional feature, this GRETIL version incorporates 
Bàdaràyaõa's Brahmasåtras and Madhva's Anuvyàkhyàna
into the Sansknet e-text of Jayatãrtha's Nyàyasudhà.


References to K.T. Pandurangi's edition of the Nyàyasudhà 
have been added for easier orientation, although the 
Sansknet e-text is probably based on a different edition.



STRUCTURE OF REFERENCES (added):
BBs_n,n.n = Bàdaràyaõa-Brahmasåtra_adhyàya,pàda.såtra
MAnuv_n,n.n = Madhva's Anuvyàkhyàna_adhyàya,pàda.verse

JNys_n,n.n = Jayatãrtha's Nyàyasudhà_adhyàya,pàda.adhikaraõa (Roman numbering)
(NOTE: The adhikaraõa-numbering of the Brahmasåtras is retained,
although Madhva's commentary and Jayatãrtha's subcommentary
do not cover all adhikaraõas of the måla text.)


*n,nnn* = *volume,page* of K.T. Pandurangi's edition (Bangalore, 2002-2009)


#<...># = BOLD for Brahmasåtra
%<...>% = ITALICS for Madhva's Anuvyàkhyàna



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________






Adhyaya 3, Pada 1



*9,1*

//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü tçtãyàdhyàyasya prathamaþ pàdaþ //


kçpitàhiphaõacchàyàsamãkçtyàparaü sukham /
sevante yatpadaü dhãràstaü bhajevallabhaü ÷riyaþ //


sàdhanavicàro 'yamadhyàyaþ /
vairàgyàrthe gatyàdiniråpaõà prathamapàda ityadhyàyapàdapratipàdyaü bhàùya eva sphuñam /
saïgatiü tu làghavàyaikãkçtyopari vakùyàma ityà÷ayavàüstçtãyà(dhyàya)dyapàdàdhikaraõapåvarpakùasiddhàntayuktãþ saïgraheõàha- svàbhàviketi //


%<svàbhàvikànyathànàmasahàbhàvànyathoktayaþ  /
avi÷eùo vi÷eùau ca sahabhàvo vimi÷ratà  // MAnuv_3,1.1 //
viruddhoktiþ sahasthànaü vaiyarthyaü cànyathàgatiþ  /
yuktayaþ pårvapakùasya guõàdhikyàrthatobhavau  // MAnuv_3,1.2 //
upapattirdviråpatvamàdhikyamanuråpatà  /
yogyatà prabalatvaü ca vibhàgaþ kàraõàbhavaþ  /
këptiranyàgati÷caiva siddhàntasyaiva sàdhakàþ  // MAnuv_3,1.3 //>%



NYâYASUDHâ:
sàdhakà iti vakùyamàõaü pårvapakùasyetyatràpi sambaddhayate /
pårvapakùasya siddhàntasyeti jàtàvekavacanam /
sàdhakà iti chàndaso nirde÷aþ /
yadvà yuktayaþ pårvapakùasyetyatra sàdhakà iti nyakçùñate /
pårvapakùasambandhino yuktaya ityevàrthaþ /
siddhàntasyaiva sàdhakà ityatra tu nyàyà iti ÷eùaþ /


*9,10*

atra såtram yoneþ ÷arãramiti /
tadvayàkhyàtaü bhàùye /
svargàdavàggato jãvo vçùñidvàrà vrãhyàdibãjeùu saïkrànto retasmi(caüpu)kpuruùaü pravi÷ya saha retasà màtryonidvàreõa jañharaü praviùyaþ kalalabçdbudàdikrameõotpannaü ÷arãramàpnotãti prasiddham /
tatkiü tathyamutàtathyamiti sandehaþ /
na tathyamiti pårvaþ pakùaþ /
kutaþ /
"dehaü garbhasthitaü kvàpi pravi÷etsvargato gataþ' ityàdivacanàt /
màndhàtçdroõadrupadakçpàkàdãnàmitihàsapuràõeùu vinaiva bãjàdisambandhena jananadar÷anàcca /
anyathàsiddhe càrthe na bahukalpanà yuktà /
ataste vairàgyajanakà(yaivàr)thamevàdhyàtmavidàü vàdàþ' iti /
tathyamiti siddhàntaþ /
kasmàt /
"memegho bhåtvà varùati /
ta(dya) iha vrãhiyavà oùa(dhivanaspataya)dhayastilàmàùà iti jàyante /
yo yo hyannamatti /
yo và retaþ si¤cati tadråpàdbhåya eva bhavati /
tadya iha ramaõãyacaraõà abhyà÷o ha yatte ramaõãyàü yonimàpadyante' ityàdi÷ruteþ /
na càdçùñe 'rthenyathàsiddhiravakà÷avatã /
naca vacanàntaraliïgada÷arnavirodhaþ /
kvacid bãjàdisambandhàbhàvasyàpi vidyàmànatvena tadviùayatvàt /
yathoktam /
"divaþ sthàsnån gacchati' /
"sthàvaràõi divaþ pràptaþ' iti ÷rutismçtibhyàmiti /

tadidamayuktaü vyàkhyànam /
utsåtratvàt /
yadyapyatra yoni÷abdo bãjàdyupalakùaõaþ ÷akyo vyàkhyàtuü tathàpi tatsambandhaniyama eva såtre pratãyate /
natu kvàcitkastadabhàvo 'pi /
yadi ca kvacid bãjàdisambandhàbhàvaþ syàttadà'kasmikatvaü syàdityata àha- bãjeti //

#<yoneþ ÷arãram  | BBs_3,1.27 |>#

%<bãjàpåruùayonãnàü saïgàtiniyamojkhitim  /
atha÷abdena bhagavànàha ...  // MAnuv_3,1.4a-c //>%


*9,11*


NYâYASUDHâ:
bãja÷abdena vrãhyàdikaü reta÷cocyate /
saïgatiniyamojkhitiü sambandhàtiniyamàbhàvam /
ayamarthaþ /
retaþsiõyogo 'theti pårvasåtràdatha÷abdo 'tràpyanuvartate /
sa ca prakçtàdarthàdarthàntare vartate /
tathàca yoneþ ÷arãramàpadyate /
kvacittadabhàvenàpãtyatha÷abdena bhagavànsåtrakàro bãjàdisamba(ndhe ni)ndhaniyamàbhàvaü såtritavànityato notsåtratvaparyanuyogo yukta iti /

yaduktamevaü satyàkasmikatvaprasaïga iti tatpariharati- kàraõata÷ceti //


%<... kàraõata÷ca tàm  // MAnuv_3,1.4d //>%




NYâYASUDHâ:
tàü ca bãjàdisambandhaniyamojkhitiü kàraõàt àha /
etaduktaü bhavati /
janmakàraõàdçùñàkçùño janturbãjàdisambandhena ÷arãramàpadyata ityutsargaþ /
sa ca kvacijj¤ànatapoyogàdyati÷ayalakùaõena kàraõavi÷eùaõàpodyate /
yathà kùudrajantuyàtanà÷arãrotpattàvapavàda iti /
tathà coktam /
"vi÷eùakàraõàdeva vi÷eùàjjaniriùyate /
sàmànyajananaü caiva nçõàü sàmànyahetutaþ' iti /
ato yuktametadvayàkhyànamiti /


 //  iti ÷rãmatpårõapramatibhagavatpàdasukçteranuvyàkhyànasya praguõajayatãrthàkhyayatinà /
kçtàyàü ñãkàyàü viùamapadavàkyàrthavivçtau tçtãye 'dhyàye 'yaü prathamacaraõaþ paryavasitaþ /



*************************************************************************************************



Adhyaya 3, Pada 2



*9,16*

"bhaktirasminpàda ucyate /
bhaktyarthaü hi bhagavanmahimoktiþ' iti pàdàpratipàdyaü bhàùya eva sphuñam /
saïgatiü tåttaratra vakùyàma ityà÷ayavànetatpàdàdhikaraõe pårvapakùasiddhàntayuktãþ saïgraheõàha- pa÷càditi //

%<pa÷càdadçùñayavij¤ànakàladuþkhapçthagbhavàþ /
sthànabhedo viruddhatvaü nyàyasàmyaü svatobhavaþ // MAnuv_3,2.1 //
guõasàmyamayoga÷ca tarkabàdho vilomatà /
nànàbhàvaþ pralobha÷ca pårvapakùagàþ // MAnuv_3,2.2 //
a÷akyakartçtà÷aktiþ svato 'bodhastadeva ca /
amànakëptisanmànavyavasthàtyalpatàbhavàþ // MAnuv_3,2.3 //
vi÷eùadçùñivàkye ca puü÷aktiþ sunidar÷anam /
alaukikatvamàdhikyaü svàtantryaü nirõayapramàþ // MAnuv_3,2.4 //>%


NYâYASUDHâ:
pårvapakùagàþ pårvapakùasambandhinyaþ /
nirõayapramàþ siddhàntanirõayàrthàni pramàõàni /


*9,17*

[======= JNys_3,2.I: saüdhyàdhikaraõam =======]


#<saüdhye sçùñiràha hi | BBs_3,2.1 |>#
(cf. below)

// oü sandhye sçùñiràha hi oü //


*9,17f.*

yoneþ ÷arãramityetadavasànaiþ såtrairjãvasya janmàvagatam /
jàtasya ca svapanàdyavasthàsambandhaþ prasiddhaþ /
tatra svapnàvasthàpravartakatvalakùaõo mahimàbhagavato 'tràdhikaraõe nirõãyate /
tathàhi /
svapno nàmàrthaj¤ànàtmakaþ /
tatra tàvatsvàpnàrthànàü karituragàdãnàü parame÷varàyattatà nopapadyate /
asatyatvàt /
na tàvadime 'nàdinityàþ /
svapnàvasthàtaþ pràgårdhvaü copalabdhiprasaïgàt /
nahi vidyamànà apyupalabdhisàdhaneùu cakùuràdiùvanuparateùu nopalabhyante, upalabhyante copapatteriti sambhavati /
nacànyatra gatàþ /
anyairapyanupalambhàt /
madyamaparimàõa÷caite dç÷yante /
naca tathàvidhamanàdinityaü kimapi dçùñam /
nàpyutpattinà÷avantaþ /
tathàtve 'pi pràgårdhvamupalambhaprasakteþ /
naca vàcyaü vidyudàdivattadaivotpattirvinà÷a÷ceti /
itthambhàve pramàõàbhàvàt /
pràómçdàdãnàmårdhvaü kapàlàdãnàü copalambhàpatte÷ca /
nacaiteùàü (tàtkàlika)tatkàlãnajanmanyupàdànaü nimittaü ca pa÷yàmaþ /
kartà ca na tàvajjãvàtmà /
draùñurnirvyàpàratvàt /
aparasya càdar÷anàt /
nàpã÷varaþ /
pramàõàbhàvàt /
bhràntitvaü caiteùàm,"svàpnamàyàsaråpaþ' iti"svàpnamanoratho yathà' ityàdi÷rutismçtibhyàmàvedyate /
÷iùyamapavyàkhyànànuvàde vakùyàmaþ /
tadevaü na svàpnànàmarthànàmã÷varàdhãnatvam /
nàpi tajj¤ànasya /
tasyàpi nimittàbhàvenàparamàrthatvàt /
natàvaccakùuràdãnàü ta(tra nimi)nnimittatvam /
teùàmuparatatvàt /
nàpi manasaþ /
råpàdimatyarthe sàmarthyàbhàvàt (svàtantryàbhàvàt) /
ata eva na sàkùiõaþ /
sa indriyàpravçttau liïga÷abdayorapi nàvakà÷aþ /
aparokùàkàraü cedamavabhàsate /
ato 'rthaj¤ànaråpà svàpnàvasthà ne÷varàdhãneti pràpte tatpratividhànàyopodghàtamàha- vàsanà iti //

#<saüdhye sçùñiràha hi | BBs_3,2.1 |
nirmàtàraü caike putràdaya÷ ca | BBs_3,2.2 |
màyàmàtraü tu kàrtsnyenànabhivyaktasvaråpatvàt | BBs_3,2.3 |>#

%<vàsanàþ sarvavastånàmanàdyanubhavàgatàþ /
santyevà÷eùajãvànàmanàdimanasi sthitàþ // MAnuv_3,2.5 //>%


NYâYASUDHâ:
bhàvanàparanàmakàþ saüskàràþ /
sarvagrahaõaprayojanamuttaratra bhaviùyati /
nanu bhàvanàkhyasaüskàro 'nubhavajanyaþ /
naca sarvajãvànàü sarvavastvanubhavo 'sti /
tatkathama÷eùajãvànàü sarvavastuvàsanàþ santyevetyata uktam- anàdãti //
anàdyanubhavapravàhotpannàþ /
vàsanànàmàtmasamavetatvaü vai÷eùikàdibhirabhyupagatam /
tanniràsàrthamuktaü manasi sthità iti /
jàtàvekavacanam /
sàdito manasaþ kathamanàdivàsanàsambandha ityata uktam- anàdãti //


*9,27*

etadeva prapa¤cayati- triguõàtmakamiti //

%<triguõàtmakaü mano 'styeva yàvanmuktiþ sadàtanam /
tatraivà÷eùasaüskàràþ sa¤cãyante sadaiva ca // MAnuv_3,2.6 //>%


NYâYASUDHâ:
manasa eva saüskàrà÷rayatvaü nàtmana itayatropapattisåcanàya triguõàtmakamityuktam /
guõàtmakamityevokte parimàõàdiguõàtmakamityapi pratãtiþ syàt /
tadàtmano 'pi samànamityatastrigrahaõam /
tathàca jãvàtmà na bhàvanà÷rayaþ sattvàdiguõànàtmakatvàdã÷varavat /
bhàvanà và sattvàdiguõàtmakadravyà÷rayà saüskàratvàdvegàdivat /
tacca pari÷eùànmana evetyuktaü bhavati /
sattvàdiguõànabhyupagantàraü prati tu tatsthàne 'cetanapadaü prayoktavyam /
triguõàtmakagrahaõaü (ca)svaråpakathanam /
astyeva sarva(daiveti)deti ÷eùaþ /
tathà sati mokùe 'pi sattvàtsvapnàdyavasthàpattirityata uktaü vivçõoti- yàvaditi //
yadyapi manaþ svaråpeõa nityameva tathàpi jãvasambandhastasya mokùàvadhirityata idamuktam /
(tadvai devaü) tadvai jaivaü mano yenànandyeta bhavatãti såktàvapyàtmano manaþsambandha÷ravaõàtkathaü yàvanmuktirityuktamityato và triguõàtmakamityuktam /
àtmasvaråpamanaso muktau sattve 'pi jaóamano 'bhipretyàyamavadhirukta iti /
castasmàdityarthe /
tatraiva na tvàtmani /


*9,23*

"etasmàjjàyate pràõo manaþ sarvendriyàõi ca' iti manaso janma÷ravaõàtkathamanàditvamucyata ityata àha- såkùmatveneti //

*9,24*

%<såkùmatvena laye sacca pràkçtairupacãyate /
sçùñikàle yadà tanna kutaþ saüsàrasaüsthitiþ // MAnuv_3,2.7 //>%



NYâYASUDHâ:
ca÷abda evàrthe /
pràkçtaiþ ahaïkàràdyaiþ /
mana iti vartate /
pralaye sato 'pyupacayàpekùayà janma÷rutiriti bhàvaþ /
kuta eùà kalpanà /
mukhyàrthe bàdhakasadbhàvàdityàha- yadeti //
yadi mano mukhyata eva janimatsyàttadà pralaye tanna syàt /
yadi ca pralaye tanna syàttadà'tmanaþ saüsàràvasthànaü na syàt /
naca mà bhåtpralaye saüsàràvasthànamiti yuktam /
muktànàü punaþ saüsàrànupapattyà sçùñayanupapattiprasaïgàt /
avidyàkàmakarmàdyadhãnaþ saüsàra iti cenna /
avidyàdereva saüsàratvàt,"manaþ paraü kàraõamàmananti' ityàdismçtivirodhàcca /
tathàca ÷rutiþ /
"nityaü mano 'nàditvànna hyamanàþ pumàüstiùñhati' iti /
pumànsaüsàrãtyarthaþ /


*9,25*

kimato yadyevaü sarvavastvanubhavàhitasaüskàrasadbhàva ityata àha- saüskàrairiti //

%<saüskàrairbhagavàneva sçùñvà nànàvidhaü jagat /
svapnakàle dar÷ayati ... // MAnuv_3,2.8a-c //>%


NYâYASUDHâ:
atra sçùñvetyanenànàdinityatvapakùadoùà anabhyupagamenaiva nirastàþ /
svapnakàla eva sçùñvetyanena pràgårdhvaü copalambhaprasaïgo niràkçtaþ /
sçùñeþ saühàropalakùaõatvàt /
saüskàrairityupàdànakãrtanam /
naca teùàü guõatvenopàdànatvànupapattiþ /
manovçttitvena dravyatvàt /
saüskàràõàü càtãndriyatvena tryaõukajanmavinà÷ayoriva pràgårdhvaü cànupalambho na doùàya /
bhagavàniti kartçnirde÷aþ /
tadaiva sçùñisaühàrakaraõamasambhàvitamityato '÷akyakartçtà÷aktisåcanàya bhagavànityuktam /
evaü ca satyadçùñàdinimittaü prasiddhameva /
na kevalamarthànàü satyatvasambhavena bhagavadadhãnatvam, api tu tajj¤ànasyàpãtyuktaü dar÷ayatãti /
jãvàyeti ÷eùaþ /
dar÷anasàdhanaü ca mana eveti vakùyati /
dar÷anaü cànubhavo vivakùitaþ /
tena smaraõamevaitaditi mataü nirastaü bhavati /

smaraõatvaü khalvasya taccihnasya tadityullekhasya sadbhàvàdvà kalpyate /
asannihitagocaratvàdvà saüskàraprabhavatvàdvà /
nàdyaþ /
idamityullekhena tadabhàvàt /
ata eva smçtiviparyàso 'yamiti cenna /
smçtitvasyaivàsiddheþ /
na dvitãyaþ /
viùayasànnidhyasyopapàditatvàt /
na tçtãyaþ /
padàrthajanmani saüskàrasyopakùãõatvenàsiddheþ /
tasmàdyathà manorathe dhyàne và saüskàrayonãnarthànmanasànubhavatyevaü svapne 'pãti kimanupapannam /
iyàüstu vi÷eùaþ /
manorathàdau prayatnapårvikà padàrthasçùñiþ /
svapne punarã÷va(recchàdhã)ràdhãnaiveti /


*9,28*

apare tu bhavatyevàyamanubhavaþ /
kintu jàgarànubhåtasmartavyàrtha eveti manyante /
tadapyasat /
tathàhi /
kimayamanubhavo yathàrtha utàyathàrthaþ /
nàdyaþ /
bàhyàrthànàü de÷akàlaviprakçùñatvena tadanupapatteþ /
dvitãye vaktavyaü kimayamagaje gajatvollekhãtyayamayathàrthaþ, kiüvà gaja evàsannikçùñe sannikçùñatvollekhãtyayathàrthaþ /
àdye nàyaü gajaþ kintu gavaya eveti bàdodayaþ syàt /
dvitãye nàyaü sannikçùñaþ kinnàma viprakçùña iti bàdho bhavet /
na caitadasti /
tasmàtsaüskàraprabhavasannikçùñasatyàrthapramitireveyamiti yuktam /
kathaü tarhi ÷rutismçtiùu svapnapratãterbhràntitvamucyata ityata àha- bhràntiriti //


%<... bhràntirjàgrattvameva hi // MAnuv_3,2.8d //>%



NYâYASUDHâ:
jàgrattvamiti tatpratãtimupalakùayati /
eveti padàrthasvaråpaü vyàvartayati /
jàgrattvaü jàgarànubhåtapadàrthairekatvam /
svapne hi tàtkàlikatayàdçùñacaràneva tanayàdãndçùñacaratayànusandhatte /
yadvà jàgrattvaü nàma gaganàdãnàü nityatvàdikam /
ghañàdãnàü mçdàdyupàdànakatvaü bàhyàrthakriyàkùamatvamityàdi gràhyam /
jàgrattvapratãterbhràntitvàttadviùayaü ÷rutyàdikamiti bhàvaþ /

syàdetat /
jàgrattvasyàpi saüskàro 'styeveti sopàdànatvasambhavàtkathaü tatpratãtiþ bhràntirityucyate /
anyathàr'thapratãtirapi bhràntiþ syàdavi÷eùàditi /
maivam /
nahi vayaü kàraõasàmagrãsambhavamàtreõàrthànàü satyatàmàtiùñhàmahe /
kintu bàdhàbhàveneti vakùyàmaþ /
sàmagùabhàvenàsatyatvaü bruvàõaü prati tu tadasiddhi(rà)revàvedità /
asti ca jàgrattà(ttva)pratãterbàdhaþ /
svàpna evàyaü na jàgarànubhåta ityàdyudayàt /
tadidamuktaü hi÷abdena /


*9,31*

jàgrattvrapratãtireva bhràntirityayuktam /
arthànàmapi keùà¤cidasattvena tatpratãterapi bhràntitvàt /
svapne 'pi sva÷iracchedàdayo 'pi pratãyante /
naca tadutpattàvupàdànamasti /
ananubhåtatvena saüskàrodayàyogàt /
ananubhåte 'pi saüskàrodayàbhyupagame"adçùñe cà÷ruteþ' ityàdi÷rutismçtivirodhaþ syàt /
kadàcidananubhåtàrthasmçtirapyàpadyeta /
tato yadyapi sàkùàtsva÷iracchedàderbàdho nàsti tathàpi kàraõànupapattyàsattvamaïgãkàryamevetyata àha- adçùñe ceti //

%<adçùñe cà÷rute bhàve na bhàva upajàyate /
adçùñàda÷rutàd bhàvànna bhàva upajàyate // MAnuv_3,2.9 //
iti ÷rutipuràõoktiranàditvàttu yujyate // MAnuv_3,2.10ab //>%


NYâYASUDHâ:
bhàve padàrthe /
bhàvo vàsanà /
pa¤camã saptamyarthe /
uktirityataþ parastu÷abdo boddhavyaþ /
anàditvàt saüsàrasyeti ÷eùaþ /
saüsàrasyànàditvàtkvacijjanmani sva÷ira÷cchedàderapyanubhavasambhavena saüskàropapatteþ /
satyatve 'pi ÷rutipuràõoktiryujyata eva, na tu viruddhayate /
vinàpyanubhavena saüskàrodayàbhyupagame hi sà viruddhayeteti /
atrà÷rutagrahaõenàtràpi janmani ÷ravaõajanitasaüskàraþ sambhavatãti såcyate /
yatra tu ÷ravaõàdyapi nàsti tatrànàditvaü nive÷itam /
anena yatpårvaü sarvagrahaõaü kçtaü tadupapattaye vànàdyanubhavaparamparoktà tasya sarvasyopayogaþ kathito bhavati /


*9,32*

nanu (ca) ÷a÷aviùàõàdipratãtau katham /
nahi bhavàntare 'pi tadanubhavaþ sambhavati /
yathàpårvamiti sarvakalpànàmekavidhatva÷ravaõàt /
maivam /
÷a÷aviùàõàdipramàbhàve 'pi ÷abdàdinà bhràntisambhavena saüskàropapatteþ /
yena tu ÷a÷aviùàõàdikaü bhràntyàpi na pratipannaü tasya katham /
nahi (savo 'pi) sarvatra bhràmyatãti niyamo 'sti /
nàpi svapne na tatpa÷yatãti niyantuü ÷akyate /
ucyate /
kimatra ÷a÷àdãnàü viùàõàdãnàü copàdànàsambhavenàsattvamucyate /
uta ÷a÷atvàdiviùàõitvàdisàmànàdhikaraõyàdeþ /

àdyaü niràkaroti- kadàciditi //

%<kadàcid dar÷anàyogyaü yat tatràpi vibhàgataþ // MAnuv_3,2.10cd //
dçùñaü ... // MAnuv_3,2.11a //>%


*9,33*


NYâYASUDHâ:
yatsvapne dç÷yata iti ÷eùaþ /
vibhàgataþ sàmànàdhiraõyena vinà dçùñaü jàgare /
yadyapi ÷a÷atvaviùàõitvàdãnàü sàmànàdhikaraõyaü ÷a÷aviùàõàdisambandhavi÷eùo và jàgare nànubhåtastathàpi viviktaü ÷a÷atvàdikamanubhåtameveti tatsaüskàrasambhave(na) na ÷a÷àdãnàmasattvaü vàcyamiti /

dvitãye sampratipattimuttaramàha- sameti //

%<... samànàdhikaraõaü dç÷yate ca sa ca bhramaþ // MAnuv_3,2.11ab //>%


NYâYASUDHâ:
bhàvapradhàno nirde÷aþ /
upalakùaõaü caitat /
dç÷yata ityatra prakçtyarthaü sa iti paràmç÷ati /
yadityanuvartate /
atra svapne na kevalaü jàgrattvamiti càrthaþ /
yasyopàdànaü sambhavati bàdha÷ca nàsti /
tadeva hi pràgeva÷abdena vyavacchinnamiti bhàvaþ /


*9,34*

bhavedetatsarvaü yadi svàpnàrthànàü jàgaropalabdhànàmiva spaùñatayà bàhyàrthakriyàsàmarthyalakùaõà nàsti /
anyathà sà syàdityarthaþ /

%<dçùñaü samànàdhikaraõaü dç÷yate ca sa ca bhramaþ />%


*9,34f.*


NYâYASUDHâ:
ayamabhisandhiþ /
svàpnàstàvadghañàdayo nàsanto bàdhàbhàvàt /
nàpyanàdinityàþ /
pårvottaramanupalambhàt /
na(ca)nirupàdànotpattirupapannà /
tato 'va÷yamupàdàne 'nusaraõãye /
na tàvadbàhya(tte bàhya)mçdàdyupàdànàþ /
bàhyàrthakriyàsàmarthyarahitatvàt /
vimato ghaño na bàhyamçdàdyupàdànako bàhyamçdàdyupàdànako bàhyamçdàdyupàdànakàryakriyàrahitatvàt (pañavat) iti prayogàt /
anyathà tatprasaïgàt /
nacopàdànàntaramasti /
tataþ pari÷eùàdvàsanopàdànakà eveti /
ca÷abdena bhagavatkartçkatve tàtkàlikotpattivinà÷itve ca pari÷eùam"ya eùa supteùu jàgarti'"etasmàddhayeva putro jàyate'"na tatra rathàþ' ityàdi÷rutiü ca pramàõaü samuccinoti /

tadanena prabandhena sandhye sçùñiràha hi /
nirmàtàraü caike putràdaya÷ca /
màyàmàtraü tu kàtsnaryenànabhivyaktasvaråpatvàditi trisåtrã vyàkhyàtà bhavati /


*9,35f.*

anye punaranyathaitàni såtràõi vyàcakùate /

tathàhi /
"na tatra rathà na rathayogà na panthàno bhavantyatha rathànrathayogànpathaþ sçjate' ityàdi ÷råyate /
tatra saü÷ayaþ /
kiü prabodha iva svapne 'pi pàramàrthikã sçùñiràhosvinmàyàmayãti /
tatra tàvatpratipadyante /
sandhye sçùñiràha hi /
prabodha (svàpasthàna) samprasàda(yoþ saü) sthànayoþ sandhau, bhavatãti sandhyaü svàpnasthànam /
tatra tathàråpaiva sçùñiþ /
kutaþ /
yataþ pramàõabhåtà ÷rutirevamàha /
"atha rathànrathayogànpathaþ sçjate' ityàdi /

nirmàtàraü caike putràdaya÷ca /
api caike ÷àkhinaþ sandhye kàmànàü nirmàtàramàtmànamàmananti /
"ya eùa supteùu jàgarti kàmaü kàmaü puruùo nirmimàõaþ' iti /
putràdaya÷ca tatra kàmà abhipreyante kàmyanta iti, na punaricchàvi÷eùàþ /
"÷atàyuùaþ putrapautrànvçõãùva' iti prakçteùu putràdiùu"kàmànàü tvà kàmabhàjaü karomi' iti kàma÷abdasya prayuktatvàt /

pràj¤aü cainaü nirmàtàraü prakaraõavàkya÷eùàbhyàü pratãmaþ /
"anyatra dharmàdanyatràdharmàt' ityàdeþ pràj¤asya hãdaü prakaraõam /
vàkya÷eùo 'pi"tadeva ÷ukraü tadbrahma' ityàdiþ /
pràj¤akartçkà ca sçùñi(stathàbhåtàr)yathàråpà sandhye sçùñiriti /

evaü pràpte pratyàha- màyàmàtraü tu kàtsnaryenànabhivyaktasvaråpatvàt /
tu÷abdaþ pakùaü vyàvartayati /
màyetyanàdiranirvàcyàvidyocyate /
màyaiva sandhye sçùñirna paramàrthagandho 'pyasti /
kutaþ /

màyetyanàdiranirvàcya'vidyocyate /
màyaiva sandhye sçùñirna paramàrthagandho 'pyasti /
kutaþ /
kàtsnaryenànabhivyaktasvaråpatvàt /
de÷akàlanimittasampattirabàdha÷ca kàtsnaryaü tenàbhivyaktasvaråpatvàbhàvàt /

tathàhi /
na tàvatsvapne rathàdãnàmucito de÷aþ sambhavati /
nahi saüvçte dehade÷e rathàdayo 'vakà÷aü labheran /
naca vàcyaü"bahiþ kulàyàdamçta÷caritvà' iti ÷ruteþ sthitigatipratyayabhedàcca bahirdehàtsvapnaü pa÷yatãti /
suptasya jantoryojana÷atàntaritaü de÷aü kùaõamàtreõa paryetuü viparyetu ca tataþ (sarvataþ)sàmarthyà(bhàvà)sambhavàt /
kvacicca pratyàgamanavarjitaþ svapno bhavati /
kuruùvahamadya ÷ayànaþ svapne pà¤càlànadhigata÷ca pratibuddha÷ceti /
dehàccedapeyàtpà¤càleùu pratibudhyeta /
kuruùveva tu pratibudhyate /
yena càyaü dehena de÷àntaràõi svapne pa÷yati, na tàni tathàbhåtànyeva bhavanti /
paridhàvaü÷cetpa÷yejjàgradvadbhåtamarthamàkalayet /
dar÷ayati ca ÷rutirantareva svapnaü"sve ÷arãre yathàkàmaü parivartate' iti /
ata÷ca ÷rutyupapattiviredhàdbahiþ ÷rutiranupakàritvasàmyàdgauõã vyàkhyeyà /
sthitigatipratyayabheda÷ca bhrànto 'bhyupeyaþ /


*9,37*

kàlavisaüvàdo 'pi svapne bhavati /
rajanyàü supto hi vàsaraü bhàrate varùe manyante /
tathà muhårtamàtramapi varùam /
nimittànyapi (ca) svapne na buddhaye karmaõe voci(coci)tàni vidyante /
bàdhyante caite rathàdayaþ svapne dçùñàþ prabodhe /
svapne eva caite sulabhabàdhà bhavanti /
àdyantayorvyabhicàradar÷anàt /
ratho 'yamiti hi kadàcitsvapne nirdhàritaþ kùaõena manuùyaþ sampadyate /
manuùyo 'yamiti nirdhàritaþ kùaõena vçkùaþ /

spaùñaü càbhàvaü rathàdãnàü svapne ÷ràvayati ÷àstram /
"na tatra rathà na rathayogà na panthàno bhavanti' ityàdi /
tasmànmàyàmàtraü svapanadar÷anam /


*9,44*

apara àha kàtsnaryenànabhivyaktasvarapåtvàd draùñubhirnnatvàdinà nirvaktuma÷akyatvàt /
tathàhi /
svàpnànàü rathàdãnàü draùñurbhedo 'bhedo bhedàbhedo và /
na tàvadbhedaþ /
pà÷varsthànàmapi tadupalambhaprasaïgàt /
àntaratvasya cànucitatvàt /
nàpyabhedaþ /
ekasyàvicitrasya vicitrànekàtmakatàyà vinà bhràntimanupapatteþ /
bhedapratyayavirodhàcca /
naca bhedàbhedau /
vyàghàtàt /
ato 'nirvàcyàvidyàlàsa evàyamiti /

#<såcaka÷ca hi ÷ruter àcakùate ca tadvidaþ | BBs_3,2.4 |>#

såcaka÷ca hi ÷ruteràcakùate ca tadvidaþ /
màyàmàtratvàttarhi na ka÷citsvapne paramàrthagandha iti netyucyate /
såcaka÷ca hi svapno bhavati bhaviùyatoþ sàdhvasàdhunoþ /
kutaþ /
yadà karmasvityàdi÷ruteþ /
àcakùate ca svapnàdhyàyavidaþ /
tatra bhavatu såcyamànasya satyatvam /
såcakasya tu vaitathyameveti bhàvaþ /

yaduktam"àha hi' iti /
tadevaü sati bhàktaü vyàkhyeyam /
suptau hi svapnadar÷ananimittasukçtaduùkçtakartçtvàdrathàdãnàü kartetyucyate /
nirmàõa÷rutirapyevaü bhàktà vyàkhyeyà /

yadapyuktaü pràj¤amenaü nirmàtàramàmanantãti tadapyasat /
÷rutyantare"svayaü vihçtya svayaü nirmàya' iti jãvavyàpàra÷ravaõàt /

aparastvetadarthameva såcaka÷ceti såtraü vyàkhyàtavàn /
÷ubhà÷ubhasåcako hi svapnaþ /
nahi pràj¤asya ÷ubhà÷ubhayogo 'vakalpata iti /
jãvasyaiva tadeva ÷uklamiti vàkya÷eùe jãvabhàvaü vyàvartya brahmabhàva upadi÷yate tattvamasãtyàdivaditi na brahmaprakaraõaü viruddhaya(to)te /
astu và svapne 'pi pràj¤avyavahàraþ /
na(ca) tàvatà viyadàdivatsvapnasya satyatvam /
vaiùamyasyoktatvàt /
viyadàdiprapa¤co 'pyasatya evetyupapàditaü càrambhaõàdhikaraõe /
brahmàtmatvadar÷anàdviyadàdiprapa¤co bàdhyate /
sandhyà÷rayastu pratidinamityato vai÷eùikamidaü sandhyasya màyàmàtratvamu(papà)ditam /


*9,45*

paràbhidhyànàttu tirohitaü tato hyasya bandhaviparyayau /
nanyagneraü÷asya viùphuliïgasya yathà dahanaprakà÷ana÷aktã bhavatastathe÷varàü÷asya jãvasyàpi j¤ànai÷varya÷aktibhyàü bhàvyam /
tata÷ca sàïkalpikã sçùñiþ syàdityasyedamuttaram /
satyamastyeve÷varasàdharmyaü jãvasya kintu tirohitam /
tattu parame÷varàbhidhyànàdevàvirbhavati /
kutaþ /
tato hã÷varàddhetorasya jãvasya bandhamokùau bhavataþ /
dehayogàdvà so 'pi /
kasmàjjãvasya j¤ànai÷varyatiraskàro bhavati /
viùphuliïgavadatiraskàro hi yukta ityatredamuttaram /
so 'pi tiraskàro jãvasya dehayogàt /

avidyàpratyupasthàpitanàmaråpakçtadehendriyamanobuddhiviùayavedanàdyupàdhiyogàttadavivekabhramakçto bhavati /
yathàraõiyogàdagneþ /
kimanayà kalpanayà /
anya evàstu jãvaþ parame÷varàdityetadvà÷abdena /
vyavacchinatti /
maivam /
tattvamasyàdi÷rutivirodhàditi /


*9,47*

tadidamanupapannaü vyàkhyànam /
tathàhi /
yattàtsvapnasçùñeþ pàramàrthikatvapratipàdakaü såtradvayaü pårvapãnuvàdaparamiti tattadà pratãmo yadi màyàmàtramityanirvàcyatvapratij¤à syàt /
nacaivam /
tatpratipàdakapramàõàbhàvàt /

nanåktaü kàtsnaryenànabhivyaktasvaråpatvàditi de÷akàlanimittasampattyabàdharàhityaü tathà bhinnatvàdinà niråpayituma÷akyatvaü ca /
maivam /
tasyànupapannatvàt /
tatra yadde÷àdiràhityamupapàditam /
tatsåtràrthaspaùñãkaraõenaivàbhàsãbhaviùyatãtyà÷ayavàn bhedàdivikalpapra÷nena yat dåùaõamuktaü tatra pra÷na evàsàvanupapanno dåre dåùaõàbhidhànamityàha- bheda iti //

%<bhedo 'bhedo 'thavà dvandvamiti pra÷no na yujyate /
draùñuþ svapnasya ... // MAnuv_3,2.12a-c //>%


NYâYASUDHâ:
draùñurdevadattàtsvapnasya svapnopalabhyasya rathàdeþ kiü bhedo 'thàbhedo dvandvaü bhedàbhedau veti vikalpa(lpya) pra÷no na yujyate /

kuta ityata àha- dçùñatvàditi //

%<... dçùñatvàd bhedasyaivàkhilairjanaiþ // MAnuv_3,2.12cd //>%


NYâYASUDHâ:
draùñuþ svapnasyetyanuvartate /
sandehamålo hi vikalpapra÷naþ /
naca prakçte sandehaþ sambhavati /
svapnataddraùùorbhedasyaivàkhilairjanairdçùñatvena vipratipatterabhàvàt /


*9,50*

syàdetat /
mà bhådvipratipattimålo 'yaü saü÷ayaþ /
samànadharmajastu bhaviùyati /
ki¤cidvastu draùñurbhinnaü bhavati ki¤cidabhinnaü ki¤cidbhinnàbhinnam /
vastu cedamato bhinnamabhinnaü vetyàdisaü÷ayo bhavediti /
maivam /
saü÷ayo hi kiü samànadharmadar÷anamàtràdbhavati /
uta nirõàyakàbhàvasahakçtàt /
nàdyaþ /
sarvatra sandehotpàdaprasaïgàt /
asti hi sarvatra ki¤cit sàdharmyam /
tadanivçttiprasaïgàcca /
nahi samàno dharmaþ kadàpi nivartate /
dvitãye tu kathamatra sandehaþ /
bhedasyaivàkhilairjanairdçùñatvena nirõàyakàbhàvasyaivàsiddheþ /


*9,52*

atha matam /
bhedo hi ka÷citparamàrtho dçùño yathà stambhakumbhayoþ /
ka÷ci(ccàpa)daparamàrtho yathà candramasoþ /
dç÷yate càyaü bhedastato bhavedeva sandeha iti /
etadapi na /
tathà sati yathàsaü÷ayaü vikalpapra÷nasya kàryatvàt /
sa evànayà vàcobhaïgayà kriyata iti cenna /
pratãtirapi hi na kevalà saü÷ayaheturbhavati /
sarvatra (saü÷aya)prasaïgàt /
tadanivçttiprasaïgàcca /
vi÷eùapratãtyà hi tannivçttireùyavyà /
tatràpi ca sandeho 'vaskandata eva /
kintu vipratipattyàdikaluùità /
nacàtra tadastãtyuktam /
autsargikaü hi pratãtãnàü yàthàthyarm /
anyathàtvaü tvapavàdam /
tadevaü siddhaviùayatvàtpra÷na evàyamanupapannaþ /


*9,55*

nanu ca bhedapakùamevàïgãkçtya tatrokto doùaþ ÷akyata eva parihartum /
manoyonitvena sukhàdivatpàr÷vasthànupalambhasambhavàt /
tatkimanena pra÷nakhaõóena /
satyam /
tathàpi prativàdissvakhilaü nopekùàmarhatãti ÷iùyàücchikùayitumetat /
tathàca vakùyati /
yuktipàdavyutpàditanyàya÷eùaü prasaïgena vyutpàdayituü ca /
iha ca tadvyutpàdanasyopayogaü le÷ato dar÷ayiùyàmaþ /


*9,56*

siddhe 'rthe saü÷ayo na yujyate /
tato vikalpapra÷no 'pãtyuktam /
tatra na yujyata iti ko 'rthaþ /
na tàvannotpadyata iti /
saü÷ayavikalpapra÷notpatteþ pramitatvàt /
na cotpanno 'pi niùkàraõa iti /
akàraõakàryotpatteþ pramàõaviruddhatvàt /
nàpyatatkàraõàdutpanna iti /
yata utpannastasyaiva kàraõatvena vyàhatatvàt /
nacànyadanupapannatvamastãtyata àha- pra÷neti //


vikalpapra÷nadoùàþóha /
pramàõavyàhatiþ siddhàrthataiveti na pçthaguktaþ /
svavyàhatiryathà /
vandhyà kiü putravatã na veti /
asaïgatiryathà /
ã÷varaþ sukhãtyukte prapa¤casya kùaõikatve kiü pratyakùaü pramàõamutànumitiriti /
siddhàrthasya tu prakçtaiva /
vaiphalatyaü yathà /
kàkasyàùyau da÷a và dantà iti /
vaiphalyamityataþparamiti÷abdo 'dhyàhàryaþ /


*9,58*

ayamabhisandhiþ /
svavyàhatyàdikaü tàvattrayaü pra÷nadåùaõaü bhavatyeva /
pratij¤àvirodàrthàntaràdernigrahasthànatvena

pràmàõikaiþ parigaõitatvàt /
tasyànupapannatà kãdç÷ã yena dåùaõatvamiti vaktavyam /

atha manyeta /
avyà(ghàtàdi)hatyàdikamarthapratyayanàïgam /
vyàhatàdikaü ca bruvàõastanna pratyeti viparãtaü ca pratyetãtyanumãyate /
ato 'pratipattivipratipattiliïgatvàdanupapannamiti /
evaü tarhi siddhàrthatàpyevameveti kathaü na doùaþ /
vikalpapra÷no hi sandehamålaþ /
sandeha÷ca samànadharmadar÷anàdinà nirõàyakàbhàvasahakçtena bhavati /
samànadharmàdyabhàve và nirõàyakasadbhàve 'pi và yaþ sandigdhe vikalpàü÷ca pçcchati sa nånamavidyàmànameva samànadharmàdikaü pratipanno na pratipanna÷ca nirõàyakasadbhàvamityanumãyate /
naca kàryamakàraõaü bhavitumarhati /
dç÷yate hi sarpabhramàdinàpi bhayakampàdikàryotpàda iti /


*9,59f.*

nanu granthàstàvadime vàdakathàprakriyayà pravçttàþ /
naca vàde nigrahasthànamasti /
tasya tattvanirõayàvasànatvàt /
nahi vàdiprativàdinoranyarasminpratij¤àhànyàdinà nigçhãte satyantarapakùanirõayaþ siddhayati /
punaþ samyak pratipàdya pratyavasthànasambhavàt /
yattu vàdasåtre"siddhàntàviruddhaþ pa¤càvayavopapannaþ' ityapasiddhàntàdernigrahasthànatvaü såcitam /
tadapi vàdasyànyatarapakùaniõaryàvasànatvavirodhàdanupapannam /
yadi ca vàde 'pasiddhàntàdãni kànicinnigrahasthànàni syustadàparaõyapi kasmànna syuþ /
tattvanirõayàvasànatvaviro(dhitvasyo)dhasyobhayatra sàmyàt /
pratij¤àhànyàdinà nigrahe vãtaràgatvahà(niriti)niþ syàditi cet /
samamapasiddhàntadàvapãti /
ato vàde nigrahasthànàbhàvàtkathaü pra÷nadoùodbhavanamityata àha- na tairiti //


*9,60*

%<... na taiþ syàt tattvanirõayaþ // MAnuv_3,2.13d //>%


NYâYASUDHâ:
taiþ svavyàhatàdipra÷naiþ /
svavyàhatàdipra÷nàstattvanirõayavirodhina ityarthaþ /
nahi siddhe 'pyarthe sandihànaþ ÷atenàpi pramàõànàü tattvaü pratipàdayituü ÷akyate /
(tatra) tatràpi sandehànivàraõàt /
[JOSHI-12]


*9,61*

tataþ kimityata àha- tattveti //

%<tattvanirõayavailomyaü syàd vàde 'pi hi nigrahaþ // MAnuv_3,2.14ab //>%


NYâYASUDHâ:
na kevalaü jalpavitaõóayoreva nigrahasthànasadbhàvaþ kintu vàde 'pi /
nigçhyate 'neneti nigraho nigrahasthànaü syàdeva /
ayaü tu vi÷eùaþ /
na jalpavitaõóayoriva samastam /
api tu yàvattattvanirõayavirodhi tàvadeva /
siddhapra÷nàdikaü ca tattvanirõayavirodhãtyuktam, tatkuto vàde na nigrahasthànamiti /
yo hi yadarthaü pravartate sa tadviruddhamàcarankathaü nàparàdhã syàditi hi÷abdàrthaþ /
nigrahanimittaniùkarùàrthaü vailomyamiti bhàvapratyayaþ /


*9,63*

nanvevaü tarhi vàdasya tattvanirõayàrthatvaü vyàha(nyeta)nyate /
tathàca vijayàrthatvena jalpàdito vyàvçtti÷ca na syàt /
tadvadeva savarnigrahasthànasadbhàvo 'pi syàdityata àha- udbhàvanãyameveti //

%<udbhàvanãyameva syànna kathàvasitirbhavet // MAnuv_3,2.14cd //
vijigãùukathàyàü tu kathàvasitikàraõam // MAnuv_3,2.15ab //>%


NYâYASUDHâ:
tattvanirõayavailomyaü vàda ityanuvartate /
avasãtayate 'nenetyavasitiþ /
vijigãùukathàyàü jalpavitaõóàlakùaõàyàm /
kathàvasitikàraõaü sarvamapi nigrahasthànamiti ÷eùaþ /


*9,63f.*

etaduktaü bhavati /
vàde('pi) ki¤cidasambhàvitameva /
yathà vikùepàdi /
tasyàj¤ànasaügåhanàdyarthatvàt /
tattvanirõinãùo÷ca tatrànarthitvàt /
ki¤citsambhàvitamapyanudbhàvyam /
yathànanubhàùaõàdi /
tasyobhayàbhilaùitattvanirõayàvirodhitvena tadudbhàvanasya vyarthatvàt /
ki¤cidudbhàvyamàtraü yathà pratij¤àvirodhàdikaü prakçtam /
tasya tattvanirõayavirodhitvena tadudbhàvanasya tyàjanena tattvanirõayàïgatvàt /
vàdàvasànaü tvanyatarasya sàdhanadåùaõayoþ sthitayoranya(tara)smiü÷ca nissàdhadåùaõe sati bhavati /
sa eva hi tattvanirõaya iti /
jalpavitaõóayostu sarvamapi nigrahasthànaü sambhàvitaü codbhàvyaü ca /
udbhàvitaü ca kathàü càvasàyayati /
tayorvijayàrthatvàt /
sarvasya vijayasàdhanatvàt /
ato na ka÷ciddoùa iti /


*9,70*

evaü siddhàrthaviùayatvaü pra÷nasya dåùaõamudbhàvyaü cetyupapàdya taddåùaõatvànabhyupagame 'tiprasaïgaü såcayitumàha- parihàre 'pãti //

%<parihàre 'pi siddhatvaü dåùaõaü prativàdinaþ /
pratij¤àyàü ... // MAnuv_3,2.15c-e //>%


NYâYASUDHâ:
na kevalaü siddhaviùayatvaü pra÷nadåùaõaü kinnàma parihare 'pyuttare 'pyarthasya siddhatvaü dåùaõam /
iyàüstu vi÷eùaþ /
pra÷ne tu pçcchyamànàrthasya praùñuþ siddhatvaü dåùaõam /
pratiyoginastu siddhatvaü nyàyyameva /
anyathà pratipàdakatvànupapatteriti /
tatkimuttaravàkyàrthasya sarvasyàpi prativàdisiddhatvaü dåùaõam /
neti bråmaþ /
kintu pratij¤àrthasyaiva, parihàre 'pi pratij¤àyàmarthasya prativàdinaþ siddhatvaü dåùaõamiti sambandhaþ /
idamuktaü bhavati /
yadi svasiddhàr(the prar)thapra÷nakaraõaü na dåùaõaü syàt /
tadà prativàdisiddhàrthapratij¤àpi na dåùaõaü syàdavi÷eùàt /


*9,71*

nanu paraü prati sàdhanàya pakùavacanaü pratij¤à /
naca siddhaü sàdhanamarhati /
ataþ pratij¤àtvavyàghàtàt /
prativàdisiddhàrthatvaü dåùaõameveti /
evaü tarhi j¤ãpsàpårvakaü vàkyaü pra÷naþ /
naca j¤àte j¤ãpsà sambhavati /
ataþ pra÷natvavyàghàtàtsvasiddhàrthaviùayatvaü kathaü na dåùaõamiti /
atha kimarthaü pratij¤àyàmityucyata ityata àha- tadanyasyeti //

%<... tadanyasya siddhataiva hi sàdhakà // MAnuv_3,2.15ef //>%


*9,72*


NYâYASUDHâ:
vyàpakadharmasya sàdhyadharmiõà sambandhastadaparyavasànalabhya÷càrthaþ pratij¤àr(tà)thaþ /
tadanyasya hetvàdyarthasya siddhataiva hi sàdhyasàdhikà bhavati /
asiddhasya liïgàdeþ sàdhyasàdhakatve 'tiprasaïgàt /
ataþ pratij¤àyàmityaktam /
pratij¤àtàrthavyatiriktasyottaravàkyàrthasya siddhataiva sàdhiketyanena tadasiddherdåùaõvaü labdham /
sà cànekaprakàrà /
tathàhi /
sàdhyadharmiõo 'siddhirà÷rayàsiddhiþ /
yathà nç(÷a÷a)÷çïgamasti ÷çïgatvàdgo÷çïgavaditi /
sàdhyadharmàsiddhiraprasiddhavi÷eùaõatàparasaüj¤à /
yathà ÷uktirajatàdikaü sadasadvilakùaõaü bàdhyatvàditi /
liïgàsiddhiþ /
yathà vimatamacetanaü sadasadvilakùaõatvàditi /
liïgasya pakùadharmatàsiddhiþ /
yathà ÷abdo nitya÷càkùuùatvàditi /
vyadhikaraõàsiddhiþ /
yathà ÷abdo 'nityo ghañasya kçtakatvàditi /
vyàptyasiddhiþ /
yathà yatsattatkùaõikaü yathà pradãpaþ, saü÷ca prapa¤ca iti /
evaü vi÷eùaõàsiddhayàdayo 'pi draùñavyàþ /


*9,74*

tatra sarvàsàmapyasiddhãnàü dåùaõatve pràpte 'pavàdamàha- à÷rayeti //

%<à÷rayavyà÷rayàsiddhã sàdhyasiddhi÷ca dåùaõam /
keùà¤cin ... // MAnuv_3,2.16a-c //>%


NYâYASUDHâ:
à÷rayàsiddhirvyadhikaraõàsiddhiþ sàdhyàsiddhi÷ca yadyapi keùà¤cinnaiyyàyikàdãnàü mate dåùaõam /
tathàpi tattvato na ca te doùàþ /
à÷rayàsiddhiranekaprakàrà /
asadà÷rayatvamabhàvà÷rayatvamapratãtà÷rayatvaü pakùãkçtàkàreõàsattvaü siddhasàdha(katvaü)natvaü ceti /
tatràdyayordvayoradoùatvaü pratijànãte- naceti //

%<... na ca te doùà vyàptau satyàü katha¤cana // MAnuv_3,2.16 //>%


NYâYASUDHâ:
apratãtà÷rayatvàderdeùatvasya siddhatvàt /
ata evoktamanyatra"asadà÷rayasya' ityàdi /
"na càtyantàbhàvo 'pi' iti /
evamuttaratràpi j¤àtavyam /
à÷rayàsiddhi÷abdena dçùñàntasyà÷rayahãnatàpi saïgràhyà /
kutaste na doùà iti cet /
kiü vyàptyàdibhaïgahetutvena doùatvamuta satyeva vyàptyàdau prakàràntareõa /
nàdyaþ /
à÷rayàsiddhayàdàvapi vyàptyàdeþ sattvàt /
dvitãye tvidamupatiùñhate /
vyàptau satyàü katha¤cana kenàpi prakàreõa na doùà iti /
vyàptigrahaõamabàdhitaviùayatvàdyupalakùaõam /
vastuto vyàptàveva tasyopayogànna pçthaguktam /
asyaivàrthasya prapa¤càrthamuttaraþ prabandhaþ /


*9,77*

tatra bhagavadabhàvasyàpi pràmàõikatvaü sadharmakatvaü ca pràgeva sàdhitam /
asadà÷rayasya tu kuto duùñatvamiti vàcyam /
kinnaraviùàõamasti viùàõatvàdityàderapi sàdhanatvaprasaïgàt /
utàsato nirdharmakatvena sàdhyadharmà÷rayatvànupapattyà bàdhitaviùayatvena /
atha sàdhanadharmà÷rayatvànupapattyà svaråpàsiddhatvena /
yadvàsataþ sakalavyavahàràbhàjanatvena /
yadi vàpràmàõikasya pramàõàïgatàsambhavena /
athavàsadà÷rayasya vyàptyanupapattyeti /
àdyaü niràkaroti- doùa iti //

%<doùo vyàhatirevàsti nç÷çïgàstitvasàdhane // MAnuv_3,2.17ab //>%


NYâYASUDHâ:
vyàhatiþ pramàõavirodhaþ /
÷çïga÷abdo hi mahataþ ÷issaüyuktasya råpavato 'vayavavi÷eùasya vàcako 'bhipretaþ syàt /
atãndriyasya và kasyacit /
àdye pratyakùeõa tasya nàstitàvadhàraõàt /
pramàõabàdhitatvenaiva viùàõatvasyàsàdhanatvànnàtiprasaïgaþ /
dvitãye tviùyàpàdanamiti /


*9,79*

syàdetat /
÷çïgatvaü tàvadasàdhanamityavivàdam /
asti ca tatra bàdhitaviùayatvamasadà÷rayatvaü ca /
tatra bàdhitaviùayatvameva tadãyàsàdhanatve prayojakaü nàsadà÷rayatvamiti kuto niyamyata ityata àha- yatreti //

%<yatra vyàhatatà nàsti ko 'tisaïgo 'sya sàdhane // MAnuv_3,2.17cd //>%


NYâYASUDHâ:
yasminsàdhye vyàhatatà pramàõabàdho nàsti /
asya sàdhane 'sadà÷rayeõàpi hetunà kriyamàõe ko 'tiprasaïgaþ /
na ko 'pi doùaþ /
vyàhatatetyupalakùaõam /
vyabhicàràdikaü cetyapi draùñavyam /

etaduktaü bhavati /
asti tàvadbàdhitaviùayatvasya dåùaõatve kç÷ànu÷aityàdisàdhanaü kçtakatvàdikaü doùàntaràsaïkãrõamudàharaõam /
tena /
tasya dåùaõatvaü ni÷ninumaþ /
na càsàdà÷rayatvasya doùatve 'bàdhitaviùayatvàdyasaïkãrõamudàharaõamasti /
yena tasya doùatvaü pratãmaþ /
bàdhitaviùayatvàdidoùàntaràbhàve kevalàsadà÷rayasya hetutve bàdhakàbhàvàt /
dç÷yate ca tathàvidhasya hetutvam /
yathà vandhyàsuto na vaktàcetanatvàtpàùàõavaditi /
ato bàdhitaviùayatvenaiva ÷çïgatvamasàdhanaü nàsadà÷rayatveneti ni÷cãyate /


*9,80*

atha matam /
vandhyàsuto vaktà sutatvàtsammatavaditi satpratipakùametatkinna syàt /
asadà÷rayatàbhayasya bhavataiva tyàjitatvàditi /
maivam /
tadãyavaktçtàkàryasya kadàpi kenàpyanupalabdhatvena bàdhitaviùayatayà durbalasyàpratipakùatvàt /
nahi bhavati tarakùoþ pratipakùo hariõa÷àvaþ /
avaktçtvamapi vacanetarakriyàkartçtvamityato 'cetanatvamapi bàdhitaviùayamiti cenna /
vaktçtvàbhàvamàtrasya sàdhyatvàt /


*9,81*

nanvabhàvo 'pyasati kathaü, tasya dharmàbhàvàditi cenna /
dharmàõàmanekavidhatvàt /
keciddhi dharmisamavetà bhavanti /
yathà råpàdayaþ /
kecidanyasamavetà apyanyamupara¤janãyam /
yathà j¤ànàdayo ghañàdãnàm /
kecidà÷rayasamavàyamapi nàpekùante kevalaü kenacinniråpyante /
yathàbhàvaþ /
naca vàcyamabhàvo 'pi sadbhayàü niråpaõãya iti /
pràgabhàvàdyaniråpaõaprasaïgàt /
ghañàdeþ kadàcitsattvànnaivamiti cenna /
tasya niråpaõasamaye 'nupayogàt /
pratãtyà niråpakatvamiti cet /
samaü prakçte 'pi /
÷abdàbhàsàdinà vandhyàsutasyàpi pratãtisambhavàt /


*9,83*

asiddhaü ca sutatvaü vandhyàsutasya /
nacaivaü svavacanavyàghàtaþ /
kàlpanikànuvàdena vàstavaniràkaraõàt /
kàlpanikasya kathaü pakùatvamiti cenna /
niùedhaü prati pakùatve bàdhakàbhàvàt /
anyathà parapakùapratikùepàyogàt /
athàcetanatvamapyasiddham /
tasya cetanàtiriktasvabhàvatvàditi cenna /
caitanyavyàvçttimàtrasya hetutvàt /
abhàvasya càsato(tà)'pi niråpaõamupapadyata ityuktam /


*9,84*

måke 'naikàntika÷ca satatvahetuþ /
amåkatvena vi÷eùaõe tasya vaktçtvànatiriktatvena sàdhyavi÷iùyatà syàt /
etena vikalpitàþ pakùàþ samastà api nirastà bhavantãtyàstàü vistaraþ /


*9,85*

pramàõa(bàdhe)virodhena ÷çïgatvaheturàbhàsa ityuktam /
atha pramàõavirodhasyàpi kuto dåùaõatvam /
vyàptyàdyaïgasàkalye sàdhyasiddheràva÷yakatvàt /
tadabhàve tata evàbhàsatvam /
kiü pramàõabàdhenetyata àha- pratyakùeti //

%<pratyakùàgamamålàstu nyàyàþ sarve bhavanti hi /
nyàyàbhàsà amålàþ syur ... // MAnuv_3,2.18a-c //>%


NYâYASUDHâ:
tu÷abdo 'vadhàraõe hi÷abdaþ prasiddhau /
yasmàdityarthe ca /
yadyapi niùedhakahetorniùedhàtmano 'pràmàõikamapyà÷rayo dçùñàntadharmã ca kvacidbhavatãtyuktam /
tathàpi vidhàyakànàü vidhiråpàõàü cà÷rayeõàva÷yaü pratyakùàgamagçhãtena bhàvyam /
kvacinniùedhakasya niùedhàtmana÷ca niùedhe, sàdhye, kvacitpratiyoginà pratyakùàdigçhãtena bhavitavyam /
liïgaü ca na svaråpeõa sàdhyapramitimupajanayitumalam /
kintu pratyakùàgamàbhyàü ni÷citasvaråpavyàptikam /
ityevamanekadhà sarve 'pi nyàyàþ pratyakùàgamamålà eva bhavantãti tàvatprasiddham /

yata evaü, tasmàdamålàþ svamålabhåtapratyakùàgamaviruddhà nyàyàbhàsà eva syuþ /
yathà (khalu) nai÷atyàdisampanno 'pi para÷uraviùaye gaganàdau na chidàü janayati evamanumànànyapyupajãvyatvàdinà prabalàbhyàü pratyakùàgamàbhyàü bàdhitatvenàviùaye na pramàmupajanayitumalamityàbhàsabhåtànyeveti /


*9,88*

nanvanumànamålo 'pi nyàyo 'sti /
yathà cakùuràdipakùãkàreõa pravçttaþ /
tatkathaü pratyakùàgamamålàþ syurityuktamityata àha- nyàyasyeti //

%<... nyàyasyànyasya tau punaþ // MAnuv_3,2.18d //>%


NYâYASUDHâ:
pratyakùàgamamålànnyàyàdanyasyàpi nyàyasya tau pratyakùàgamàveve målam /
katham /
yato målabhåtasyàpyanyasya nyàyasya tau punarmålamityantataþ sarvathà pratyakùàgamànatikramàttathoktamiti /
yadyapyàgamo 'pi pratyakùamålastathàpi kvacitpratyakùasyàpi målaü bhavatãtyato dvayorgrahaõam /
anumànasyàpi kvacittanmålatve 'pi na svatantrasyetyatastatparityàgaþ /


*9,89*

evaü vyàptibhaïgàdyanapekùamevàviùayavçttitvena bàdhitasya duùñatvamupapàditam /
prakàràntaramapyàha- adçùña iti //

%<adçùñe vyabhicàre tu sàdhakaü taditi sphuñam /
j¤àyate sàkùiõaivàdvà ... // MAnuv_3,2.19a-c //>%


NYâYASUDHâ:
tu÷abdo 'vadhàraõe /
talliïgaü dhåmàdikaü dahanàdisàdhyavyabhicàre 'ddhà sarvathàpyadçùña eva sati tasya sàdhakaü na tu vyabhicàradar÷ana iti tàvatsàkùiõaiva sphuñaü j¤àyate /


*9,90*

kimate yadyadçùñavyabhicàrasyaiva liïgasya sàdhyasàdhakatvaü sàkùisiddhamityata àha- màneti //

%<... mànabàdhe na tad bhavet // MAnuv_3,2.19d //
yat sàkùiõaiva mànatvaü mànànàmavasãyate // MAnuv_3,2.20ab //>%


NYâYASUDHâ:
pramàõabàdhe sati taddçùñàntavyabhicàritvaü na bhavet /
pramàõabàdhenàgnyàdeþ ÷aityàdyapahàre sati tatraiva liïgasya kçtakatvàdeþ sàdhyavyabhicàradar÷anàt /
tadanena vyàptibhaïgahetutayà bàdhasya dåùaõatvamityuktaü bhavati /
tatràyaü vivekaþ /
paràrthaprayogottarakàlamaviùayavçttitvamevodbhàvyam /
na vyàptibhaïgaþ /
vyàptibhaïgopapàdanàyopajãvyenàviùayavçttitvenaivànumànasya duùñatve jaghanyapratipattikasya vyàptibhaïgasyànusaraõasyànyàyyatvàt /
vyàptigrahaõasamaye tu tadbhaïgahetutvenaiva /
tadànãü viùayasya buddhàvanàråóhatvàt /
vyàptibhaïgasyaiva purasphåtirkatvàcceti sàkùiõaivetyuktam /
tatprasaïgàdupapàdayati- yaditi //

yasmàtsarveùàü mànànàü j¤ànànàü mànatvaü sàkùiõaivàvasãyate /
anyatànavasthàdiprasaïgàt /
tasmàdanumànasyàpi pràmàõyaü tenaiva j¤àyata ityuktameva /


*9,91*

yadi tarhi pràmàõyaü sàkùivedyaü sàkùiõaþ pràgupapàdito yàthàrthyaniyamo bhajyeta /
kadàcidamànasyàpi hi mànatvaü gçhyate /
anyathà viparyayàdi÷aïkà pravçttirna syàt /
tasya càyathàrthatvaü bàdhenàvedyate ityata àha- amànasyeti //

%<amànasya tu mànatvaü mànasatvàccalaü bhavet // MAnuv_3,2.20cd //>%


NYâYASUDHâ:
mànatvaü mànatvagrahaõaü calaü bàdhitam /
amànasya tu yanmànatvaü gçhyate tanmanasaiva /
na sàkùiõà /
atastasya bàdhyatvaü na doùamàvahatãti /

atraiùà prakriyà /
sarvamapi j¤ànaü sàkùã gçhõàti /
yadyasya bàdho bhaviùyati tadàpramàõaü na cetpramàõameveti tatpràmàõyamapi gçhõàti /
sati prayojane pràmàõyàdijij¤àsàyàü parãkùàmanusçtya pràmàõyamapràmàõyaü và vyavasthàpayati /
alàbhe tu parãkùàyà vi÷eùàvadhàraõàdudàste /


*9,92*

asyàmavasthàyàü ràgàdikaluùitaü manaþ parãkùà'bhàsasahàyaü pràmàõyàdikamavadhàrayati /
tacca kadàcidbàdhyate kadàcinneti /
kuta eùà kalpaneti cetsàkùiõo yàthàrthyaniyamasyaivopàpaditatvàt /
vakùyate caitaditi /


*9,94*

adçùñe vyabhicàra iti sàdhyavyabhicàriliïgamapramàõamityuktam /
tatra dçùñavyabhicàriliïgamapramàõamityuktaü (bhavati) /
tatra vi÷eùamàha- utsargato 'pãti //

%<utsargato 'pi yat pràptamapavàdavivarjitam /
vyabhicàryapavàdena mànameva bhaviùyati // MAnuv_3,2.21 //>%


*9,95*


NYâYASUDHâ:
yalliïgamutsargataþ svabhàvenàpavàdavivarjitaü sàdhyavyabhicàravarjitaü pràptaü ni÷citamapyapavàdena kàraõavi÷eùeõaiva vyabhicàri tanmànameva bhaviùyati /
etaduktaü bhavati /
yathà sàdhanasya sàdhyasàhityamàtraü na pràmàõyayopayogi /
kintu nirupàdhikameva /
anyathà sopàdhikasàdhyasambandhasya, maitrãtanayatvàderapi ÷yamatàsàdhanatvaprasaïgàt /
tathà vyabhicàro 'pi nirupàdhika evàsà(ko 'sà)dhanatve hetuþ /
yathà prameyatvasya nityatvena /
nahi prameyatvaü svabhàvena nityatvàvyabhicàri, vyabhicàri tu nimittàntareõetyatra niyàmakaü pa÷yàmaþ yastu svabhàvena nityatvàvyabhicàri, vyabhicàri tu nimittàntareõetyatra pa÷yàmaþ yastu svabhàvena sàdhyavyabhicàriõo 'pi sàdhanasyaupàdhiko vyabhicàro nàsàvapràmàõyakàraõamiti /

kuta etadityata àha- ato hãti //

%<ato hi bhojanàdãnàmiùñasàdhanatànumà /
mànaü vyavahçtau nityaü ... // MAnuv_3,2.22a-c //>%


*9,96*


NYâYASUDHâ:
eva÷abdo 'tràdhyàhàryaþ /
sopàdhika(sya)vyabhicàrasyàpràmàõyakàraõatvàbhàvàdeva hyàgàmibhojanàdãnàmiùyasàdhanatànumànam yadi sopàdhiko 'pi vyabhicàro 'pràmàõyahetuþ /
syàttadà vimataü bhojanamiùyasàdhanaü bhojanatvàt hyastanabhojanavadityanumànamamànaü prasajyeteti /
apràmàõyameva tadastvityata àha- vyavahçtàviti //
kàraõamiti ÷eùaþ /
yadi vyabhicàreõedamamànaü syàttadà prameyatvamiva vyavahartçbhiramànatayà ni÷cãyetàpi /
tathà ca tato bhojane prekùàvatàü pravçttirna syàt /
nanu vyabhicàrisàdhanaü sandehamàvahati /
sandeho 'pi bhavati pravçttiheturiti /
satyam /
sandehaþ sà÷aïkàü pravçttimupajanayati na niraïku÷àm /
iyaü tu niraïku÷à sarvànubhavasiddheti /
tadidamuktam- nityamiti //
pårveõaiva sambandhaþ /


*9,97*

bhavatãdamanumànaü pramàõaü kintu vyabhicàràbhàvàdevetyata àha- vyabhicàro hãti //


%<... vyabhicàro hi tatra ca // MAnuv_3,2.22 //>%


NYâYASUDHâ:
tatra bhojanatvàdau sàdhane sàdhyeùyasàdhanatvavyabhicàraþ sphuña eva /
kvacidaniùyasàdhanatvasyàpyupalambhàt /
kintvapathyatvàdyupàdhinibandhana eva /
naca pathyatvàdivi÷iùyameva bhojanatvàdikaü sàdhanamiti vàcyam /
tasya pravçttyuttarakàle, phalànumeyasya pràgasiddheþ /
na khalu phalamålàdãnàü viùapatrikàdyanupahatatvamasmadàdibhiravadhàrayituü ÷akyate /
tasmànnirupàdhika eva vyabhicàro 'sàdhanatvaheturiti /
tadevaü pramàõabàdhasya dåùaõatve prakàrasambhavànnàsadà÷rayatvasyàdåùaõatve tatpratibandã yukteti /


*9,98f.*

evamasadà÷rayatvasya hetudåùaõatvaü niràkçtya vyadhikaraõatvasyàpi tanniràkurvàõo yadi vyadhikaraõo 'pi hetuþ syàttadà'tmà('ni)nityaþ kàkasya kàrùyàdityayamapi hetuþ syàdityatiprasaïgàdvà vyadhikaraõatvasya hetudåùaõatvamaïgãkatarvyam vyàptyabhàvàdvà pakùadharmatàbhàvàdveti vikalpaü manasi nidhàyàdyaü niràcaùñe- vyàptatva iti //

*9,99*

%<vyàptatve vyà÷rayatvaü tu kathameva hi dåùaõam // MAnuv_3,2.23ab //>%


NYâYASUDHâ:
sàdhanasya sàdhyena vyàptatve sati tena vibhinnà÷rayatvaü kathameva hi dåùaõam /
na katha¤cit /
idamuktaü bhavati /
kàkasya kàrùõyaü vyàptyabhàvàdeva hi nityatvàsàdhakaü na punarvyadhikaraõatvam /
ato nàtiprasaïgaþ /
kuta etat /
vyàptyàdyaïgasàkalye vyadhikaraõatvamàtreõàsàdhakatvasya kvàpyanupalambhàt /
ghañasya kçtakatvàt ÷abdo 'nityata ityàdau dçùñamiti cet /
ghañasyetyetaddhetuvi÷eùaõaü na và /
àdye vaiyarthyam /
dvitãye kathamasàdhakatvam /
(atha) anityatvavyàptamapi kçtakatvaü ghañavçtti na ÷abde 'nityatvaü sàdhayatãti cenna /
vyàptyabhàvàt /
tathàca vakùyàmaþ /


*9,102*

na kevalaü vyàptyàdyaïgasàkalye vyadhikaraõatvamàtreõa duùñatvaü na dçùñam /
kintu dçùñaü ca vyadhikaraõasyàpi vyàptyàdisampattimataþ sàdhakatvamityàha- rohiõãti //

%<rohiõyudaya àsannaþ kçttikàbhyudità yataþ /
ityukte sàdhanaü no kiü ... // MAnuv_3,2.23c-e //>%


NYâYASUDHâ:
nadãpåradar÷anenottarade÷e vçùñayanumànaü, pratyagra÷aràvacakrabhramadar÷anena kulàlàsattyanumànaü cà÷aïkaya kenaciduktaü nottarade÷o 'tra pakùaþ kinnàma nadã /
taddharmeõaiva påreõa, taddharmasya vçùñimaduttarade÷asambandhasya sàdhyatvam /
evaü ÷aràvacakradharmàbhyàü pratyagratvabhramàbhyàü taddharmasyaiva kulàlàsatteranumànamiti /
ata idamudàharaõàntaramuditam /
nahi ta(theho)treveha rohiõyàþ kçttikàyà và dvau dharmau sampàdayituü ÷akyau /


*9,102f.*

nanvihàpi kàlaü pakùãkçtya prayoktavyam /
vimataþ kàlo rohiõyudayàsattimànkçttikodayavatkàlatvàdatãtakàlavaditi /
(maivam) evaü sati de÷aü kàlaü và'dàya sàmànàdhikaraõyasya sarvatra sattvàdvayadhikaraõàsiddha eva na syàditi vyarthaü tatparisaïkhayànam /
evamaprayoge vyadhikaraõatvaü sàvakà÷amiti cenna /
tathà satyasiddheruktidoùatvàbhàvaprasaïgàt /
nacoktidoùatvamapi /
vyadhikaraõatayokterapi sàdhyasiddhayaïgatvànubhavàt /
evameva hi laukikànàmuktayaþ /
parãkùakà api hi"tatpràmàõyamapàtapràmàõyàt' ityàdi prayujyate /
tadidamuktam iti vyadhikaraõatayà ukte 'pyetadvàkyaü, sàdhanaü sàdhyasidhyaïgaü no kiü bhavatyeveti /


*9,105*

ki¤ca kàlàdikamàdàya prayogavipariõàmaþ kàrya ityatra (kiü) naiyàyikàdisamayo niyàmakaþ, kiüvà(tra)pramàõamasti /
àdyaü dåùayati- na hãti //

%<... na hyàj¤aivàtra sàdhakà // MAnuv_3,2.23 //>%


*9,105f.*

NYâYASUDHâ:
atra upapatti(siddhe 'rthe) sàdhye 'rthe /
àj¤aiva samayamàtram /
tathà sati sarvaü vàïmàtreõaivopadeùyavyam /
na punaþ kvàpi pramàõaü vàcyam /
viparãtàj¤ayà satpratipakùatà ca syàditi hi ÷abdàrthaþ /
àj¤à khalu pramàõàtparaviùaye dharmàdau bhavati /
sà càvagatàptabhàvànàm /
nàpi dvitãyaþ /
tadanupalambhàt /


*9,106f.*

syàdetat /
vyàptistàvadanumànàïgam /
sambandhavi÷eùa÷ca vyàptiþ /
naca vyà÷rayayoþ sambandho yujyate /
ato vyà÷rayatvasya doùatvàtsambha(tavi)te viùaye vipariõàma iti /
maivam /
avinàbhàvamàtrasya vyàptitvàt /
avinàbhàva÷ca kvacidekà÷rayatàmantarbhàvya bhavati /
yathà kçtakatvasyànityatvena /
ata evànyagatena tena nànyatrànityatàsiddhiþ /
kvacidvibhinnà÷rayayoreva /
yathà dhåmasyàgninà /
dhåmàgnã khalu na samavàyavçttyà samànà÷rayau /
nàpi saüyogavçttyà /
årdhvàdhode÷asaüyogitvàt /
(dhåmasyàdhode÷asaüyogasya siddhatvàt) /
tathàpyekaparvatasaüyogità dvayorastãti cenna /
tathà satyagnyarthino niyamena prade÷avi÷eùe pravçttyanupapatteþ /
dhåma eva dhåmatvena måle 'gnimànsàdhyata iti cet /
kimeùà laukikã pratãtiþ /
àhosvitsamayasiddhaye vipariõàmaþ kriyate /
na prathamaþ /
laukikà hyårdhvade÷aü dhåmavantamavalokyàdhode÷aü vahnimantamavagacchanti /
na dvitãyaþ /
nirmålatvàt /
api ca dehàdãnàü tàvatpareõa kùaõikatà svãkriya(''sthãya)te /
tatra patanakamarõà gurutvànumànaü durghañaü syàt /
nahi tayoþ kàlataþ sàmànàdhikaraõyam /
kàryakàraõabhàvàt /
nàpi de÷ataþ /
vibhinnadravyà÷rayatvàt /
ataþ kasyacidvibhinnà÷rayeõaivàvinàbhàvaþ /


*9,109*

nanu vyadhikaraõasya pakùadharmatà nàstãti cenmà bhåt /
tanniyamasya nirnibandhanatvàt /
tathà sati sàdhya(sya)niyatade÷atà kathaü siddhayediti cedvayàptisvabhàvàditi bråmaþ /
yathà hi /
yatkçtakaü tadanityamiti sàmànàdhikaraõyamantarbhàvya vyàpteþ kçtakatvaü svà÷raya evànityatvaü gamayati /
tathà kçttikodayo vyadhikaraõayaiva rohiõyudayàsattyà vyàpta iti tau tathaiva gamayati /
yathà ca sàmànàdhikaraõye 'pyasti prade÷àdiniyamastathà vaiyadhikaraõye 'pãti ko doùaþ /
tasmàdyatredaü tatredamitivadyadedaü tadedamitivat yadevaü tadevamitivacca yadãdaü tarhãdamiti vyàptisambhavàt /
vyàptyanurodhenaiva hetusiddheràva÷yakatayà pakùadharmatànàva÷yakatvàdyuktaü vyadhikaraõasyàpi hetutvamiti /


*9,110*

tathà sàdhyavi÷eùaõasyàprasiddhàvapi /
tathàhi /
sàdhyavi÷eùaõa÷aprasiddheþ kuto dåùaõatvàt /
kiü vi÷vaü sadasadvilakùaõaü bàdhyatvàdityàderapi pràmàõyaprasaïgàt /
uta sàdhyavi÷eùaõàprasiddhau tatsandehànupapattau pakùatvànupapatterhetoþ pakùadharmatvànupapattiprasakteþ /
athavà sàdhyavi÷eùaõàprasiddhau tena sàdhanasya vyàptipratãtyanupapattiprasaïgàt /
yadvà pratij¤àvàkyasyàpratãtapadàrthakatvenàbodhakatvàpatteþ /
àdyaü dåùayati- anyaditi //

%<anyat sadasatorvi÷vamiti ca vyàhateramà // MAnuv_3,2.24ab //>%


*9,110f.*


NYâYASUDHâ:
sanna bhavatãtyukte 'sattvamuktaü bhavet (syàtsa)sattvapratikùeparåpatvàdasattvasya /
punarasanna bhavatãtyukte svavacanavyàhatiþ /
evamasanna bhavatãtyuktyà dvau na¤au prakçtamarthaü sàti÷ayaü gamayata iti sattvaü labhyate /
punaþ sanna bhavatãtyukte svavyàhatireva /
tadevaü vi÷vaü sadasatoþ sakà÷àdanyat sadasacca na bhavatãtyeùà pratij¤à svavyàhatereva amà('pramà) sàdhanàïgaü na bhavati /
natu vi÷eùaõasya sadasadvailakùaõyalakùaõasyàprasiddhatvena /
kutaþ /
svavyàhatirhi me màtà vandhyetyàdau dåùaõatvena sampratipannà /
svavacanasvanyàyasvakriyàsvasiddhàntapramàõàntaràpratihatàyà evokteþ sàdhanadåùaõàïgatvàt /
nahi svaviùavimårchità bhujaïgã paraü da÷ati /
naca doùàntaràsaïkãrõaü sàdhyavi÷eùaõàsiddherudàharaõaü pa÷yàmo yena doùatvaü pratãmaþ /
kasyacidasàdhàraõadharmeõa ÷a÷aviùàõàdimattvasàdhanamapi pramàõaü kinna syàditi cenna /
tatràpi dç÷yànupalambhabàdhasya vidyamànatvàt /
atãndriyasaüsagarsàdhane na ko 'pi doùa iti cenna /
ã÷varàdisaüsargeõa siddhasàdhanatvàt /
evamanyatràpi sampratipannàpràmàõye doùàntaramanveùaõãyam /
tadidamuktaü ca÷abdena /
ata eva vyàhaterityupalakùaõam /


*9,114*

dvitãyaü paràcaùñe- asiddheti //

%<asiddhasàdhane doùaþ ko vyàptiryadi vidyate // MAnuv_3,2.24cd //>%


NYâYASUDHâ:
sàdhyàprasiddhayà yatra pakùadharmatvàsiddhirucyate(hetau) tatra vyàptyàdãtaràïgasàkalyamasti na và /
na cettata evànumànaü duùyaü kiü sàdhyavi÷eùaõàprasiddhayà /
yadi vyàptyàdikaü vidyate tadàsiddhasàdhane ko doùaþ /
na ko 'pi /
ayamabhisandhiþ /
hetorhi pakùadharmatvàsiddhistadà syàt /
yadi dharmã và hetostaddharmatvaü và na syàt /
sandehàbhàvena pakùadharmatvàsiddhistadà syàt /
yadi dharmã và hetostaddharmatvaü và na syàt /
sandehàbhàvena pakùatvànupapattyà pakùadharma(tva)tàbhàve tu svàrthànumànavi÷eùavilopaþ syàt /
yadà hi yo dhåmavànasàvagnimàniti gçhãtavyàptiko giri÷ekhare dhåmaü pa÷yanvyàptiü smarati /
tadotpadyata evàsyànumitiþ /
naca tasyàgnisandeho 'sti /
yadà càptavacanàdvini÷citaparvatàgnisambandhaþ parvataü pratyàsãdandhåmamavalokayati /
tadàpi tasya vinà sandehenàgnyanumitirbhavatyeva /
nahi sàmagrã buddhimatã /
yena yanmayà kartavyaü tadanyena kçtamiti paryàlocyodàsãta /
nàpi chinne chidàyà iva paricchinne paricchedàntarotpàdo 'yuktaþ(vaktuü na ÷akyaþ) /
nàpi paràrthànumàne sandehaniyamaþ /
viparyastasyàpi prativàditvopapatteþ /
ata eva siddhasàdhako 'saïgata eva nà÷rayàsiddha ityuktam /

ki¤ca viditatattvo 'pi yadà paraparãkùàrthaü (dyarthe) tatra pramàõaü pçcchati /
tadà prayuktamanumànamamànaü syàt /
sandehàbhàvàt /
tasmàtsandigdhasàdhyaþ pakùa ityàdyàþ pràcàü vàcaþ sambhàvanàbhipràyàþ /
paramàrthatastvanumitiviùaya eva pakùaþ /
ataþ sandehàbhàve pakùatvànupapattyabhàvànnàprasiddhasàdhane pakùadharmatvàsiddhiråpo doùa iti /


*9,117*

tçtãyaü niràkaroti- vyàpti÷ceti //

%<vyàpti÷ca vyatirekeõa tatra tai÷caiva gamyate // MAnuv_3,2.25ab //>%


NYâYASUDHâ:
tatra jãvàccharãrajàtaü sàtmakaü pràõàdimattvàt, bhåritarebhyo bhidyate gandhavattvàt, ã÷varaþ sarvaj¤aþ savarkartçtvàdityàdau kevalavyatirekiõi sàdhanasamåhe /
taiþ aprasiddhairapi sàtmakatvàdibhiþ sàdhyaiþ /
vyàpti÷càsti /
na kevalaü pakùadharmatà /
vyatirekeõa sàdhyàbhàvasya sàdhanàbhàvavyàptatvena liïgenàvagamyate ca sà /


*9,117f.*

idamuktaü bhavati /
sàdhyavi÷eùaõàprasiddhayà vyàptipratãtyabhàvaü prasajjayato vyàptyabhàvaþ /
tathàhi /
kevalavyatirekyanumànaü pramàõaü na và /
neti pakùe vakùyàmaþ /
àdye tasya vyàptisadbhàvo vyàptyavagama(÷càva÷yamaïgã)÷càïgãkàryaþ /
anyathànumànatvavyàghàtàt /
naca kevalavyatirekiõi sàdhyaü prasiddham /
pakùe prasiddhau siddhasàdhanatvàt /
anyatra prasiddhau kevalavyatirekiõi sàdhyaü prasiddham /
pakùe prasiddhau siddhasàdhanatvàt /
anyatra prasiddhau kevalavyatirekiõi sàdhyaü prasiddham /
pakùe prasiddhau siddhasàdhanatvàt /
anyatra prasiddhau tatra hetorvçttau kevalavyatirekitvànupapatteþ /
avçttàvasàdhàraõyaprasaïgàt /
ataþ (pra)÷ithilamålaþ prasaïgaþ vyatirekiõaþ kva vyàptiþ kena càvagamyata iti cet /
pakùa eva vyatirekeõàvagamyata iti bråmaþ /
pakùàdipravibhàgàtpràgavagatà tatraiva vipratipattyopadar÷ayituma÷akyà vyatirekeõopapàdyata iti /
tairiti bahuvacanenàtiprasiddhatàü prasaïgavyàptibhaïgasya såcayati /


*9,120*

na kevalaü kevalavyatirekisàdhanasya sàdhyena vyàptirvyatirekeõa tadavagama÷càsmàbhirevàïgãkriyate /
kintvaprasiddhavi÷eùaõatvadåùaõatvavàdibhirapi kai÷cidityàha- tai÷ceti //
avagamyate abhyupagamyate /
yathà'huþ /
yadi sàdhyenàsya kvacidapyanvayo nàsti tadà viruddha evàyamityà÷aïkaya nopeyatvamanvayasya vyàsedhàmo 'pi tåpà(yami)yatvamityàdi /
tathà, yathà ca vyatirekabalàdanvayasiddhistathà vai÷eùikairapyupapàdanãyam /
anyathà sàdhyasàdhanayoravyàptau vyatirekiõo gamakatvabhaïgàdityàdi /
tathà càprasiddhavi÷eùaõasyàpi kevalavyatirekiõo vyàptyupapàdanamaprasiddhavi÷eùaõatve vyàptyapratãtiprasa¤janaü ca kathaü na vyàhatamiti bhàvaþ /


*9,123*

yaduktaü kevalavyatirekiõo vyàptyavagamàtparairabhyupagamàcca nàprasiddhavi÷eùaõatve 'pi vyàptyavagamàtparairabhyupagamàcca nàprasiddhavi÷eùaõatve 'pi vyàptyanavagatiriti /
tadayuktam /
yataþ kevalavyatirekiõyanyaiva gatiþ /
ye hi sampratipannapramàõabhàvàþ kevalavyatirekiõasteùu sàmànyato 'nvayavyàptirevàbhidhàtavyà /
tathà hi /
pràõàdimattvena jãvaccharãrasya sàtmakatve sàdhye yadyatkàryavattattatkàraõavadyathàhaïkuravatã bhåmirbãjagarbheti /
(ya)tathà gandhavattvena bhuvo 'nyabhedasàdhane yadyadasàdhàraõadharmavattattato bhidyate yathà abàdãti /
evamã÷varasya sarvakartçtvena sàrvaj¤asàdhane yo yasya kartà sa tasya kàraõaü prayojanaü ca jànàti /
yathà kulàla iti /
evaü ÷abdaþ pçthivyàdyaùñadravyàtiriktadravyà÷ritaþ pçthivyàdivçttau bàdhakopapannatve sati guõatvàdityàdau yo yadvçttau bàdhakopapannatve sati guõaþ sa tato 'nyadravyavçttiryathà gandha ityàdiråpeõa sàmànyato vyàptirabhidhàtavyà /

yadvà sàmànyato vi÷eùaõaprasiddhiü vidhàya kevalavyatirekã prayoktavyaþ /
yathà j¤ànatàratamyaü kvacidvi÷ràntaü tàratamyatvàdityanena sàmànyataþ sàrvaj¤asiddhau tasye÷varasambandhaþ kevalavyatirekiõà sàdhyate /
tathecchàdayaþ kvacidà÷rità guõatvàdråpavat /
ya÷cecchàdãnàmà÷rayaþ sa evàtmeti sàmànyenàtmasiddhau tatsambandho jãvaccharãrasya kevalavyatirekiõà sàdhyate /
evamanyatràpi yathàsambhavamåhyam /

kvacitpakùaikade÷a eva vi÷eùaõaprasiddhimà÷ritya kevalavyatirekã pravartate /
yathà pçthivã itarebhyo bhidyate pçthivãtvànna yadevaü na tadevaü yathà jalàdãtyatra ghañàdàveva vi÷eùaõaprasiddhernàprasiddhavi÷eùaõatà /
nacaivaü sapakùasambhavena kevalavyatirekitvabhaïgaþ /
ghañàdeþ pakùaikade÷atvàt /
nacàü÷e siddhasàdhanatà /
ekaikatra prasiddhàvapyàparamàõaroþ à ca bhågolakàdasiddheriti /

abhàvo và kevalavyatirekiõà sàdhyaþ /
bhàve hi pratipàdye vyatirekavyàptau tadabhàvasya pratiyogipratãtisàpekùatayà vi÷eùaõaprasiddhayapekùà /
abhàve tu sàdhye nàyaü doùaþ /
abhàvàbhàvasya bhàvatvena pratiyoginirapekùatvàt /
evamanye 'pyuktivi÷eùaprakàrà draùñavyàþ /
[JOSHI-13]


*9,128*

teùvanyatamasyàpyabhàve 'prasiddhavi÷eùaõatà dåùaõameva /
ato na kevalavyatirekipràmàõyamavalambyàprasiddhavi÷eùaõatàdåùaõatvaü nirasanãyamityata àha- aprasiddhasyeti //


*9,129*

%<aprasiddhasya sàdhyasya sàdhakatvaü yadeùyate /
liïgasyoktau vi÷eùo 'yaü kena mànena gamyate // MAnuv_3,2.25c-f //>%


NYâYASUDHâ:
sàdhyasyeti karmaõi ùaùñhã liïgasyeti kartari /
ayamiti buddhisthaparàmar÷aþ /
bhavedetadyadyayaü kevalavyatirekiõyuktivi÷eùaþ kàrya ityatra niyàmakaü syàt /
na caitadasti /
tathàhi /
kimanenoktivi÷eùeõa kevalavyatirekisàdhyamanvayitàü nãyata uta neti vaktavyam /
nàdyaþ /
ukterarthatathàtvaparivartakatvàsambhavàt /
nahi sahasreõàpyuktãnàü naro vànarãkartuü ÷akyate /
÷akyatve và kevalavyatirekipràmàõyaü tyaktaü syàt /
dvitãyasyedamuktam /
yadà liïgasyàprasiddhasya sàdhyasya sàdhakatvamiùyate /
yadyuktivi÷eùaõàpi liïgaü kevalavyatirekisàdhyasàdhakameva nànvayitàmàpadyata itãùyata iti yàvat /
tadàyamuktau vi÷eùaþ kena mànena kartavyatayà j¤àyate na kenàpi /
ato 'prasiddhavi÷eùaõa eva kevalavyatirekã sàdhaka÷ceti nàprasiddhavi÷eùaõatvasya doùatvamiti /


astyevoktivi÷eùasya kartavyatàyàü niyàmakam /
tathàhi /
yadyapyuktivi÷eùo na vyatirekiõamanvayinaü karoti /
tathàpi liïgasya sàdhyena vyàptistàvada÷yambhàvinã /
naca sà kevalavyatirekiõi sàkùàdupar÷ayituü ÷akyà /
anvayagrahaõasthalasya vipratipattyà pratiruddhatvàt /
ataþ sàdhyavyatirekasya sàdhanavyatirekeõa vipakùe vyàptiü pradar÷yopapàdanãyà /


*9,130*

yadi và vyatirekavyàptireva sàdhyasiddheraïgam /
tathàpi tadgraho 'va÷yambhàvã /
vyatireka÷ca pratiyogipratãtyadhãnapratãtika eva /
pratiyoginau ca liïgasàdhyadharmau /
tatra liïgaü pakùe pratãtameva /
sàdhyadharma÷ca na pakùe pratãto nàpyanyatra /
tatkathaü vyatirekayorapi vyàptirgçhyatàm /
etaiståktivi÷eùaiþ katha¤citpratiyoginaþ sàdhyadharmasya buddhisthatàyàü sukaro vyàptigrahaþ syàt /


*9,131*

pratij¤àvàkyaü caivamaviditapadàrthakaü na prasajyata ityata àha- sàdhanamiti //

%<sàdhanaü paramàõvàderyadàsiddhasya ceùyate /
yathànubhavamevaitannàïgãkàryaü kutastadà // MAnuv_3,2.26 //>%


NYâYASUDHâ:
paramàõukàrakatàü kàryàõàmabhyupagacchatà vai÷eùikàdinà paramàõusadbhàvaþ sàdhyate /
tathà pradhànopàdànatàü vadatà sàïkhayena pradhànasadbhàvaþ /
evamanyadapi samavàyàdikaü tadaïgãkàribhiþ samarthyate /
tatra pçcchàmaþ /
yaþ paramàõvàdikamabhyupaiti taü prati tatsadbhàvaþ sàdhyate, uta na santi paramàõava iti tadabhàvamabhyupagacchantaü prati /
nàdyaþ /
siddhasya sàdhanàyogàt /
dvitãye tvabuddhayàråóhasya paramàõvàdeþ sàdhanàya kathaü vàdinaþ prayatnaþ kathaü ca tadabhàvaü paro manyeta /
pratiyogino 'viditatvàt /

atha manyase kaõàdàdyupade÷ena, sàmànyato dçùñasvàrthànumànena và svayamavagataü paramàõvàdikaü vàdinà ÷akyata eva sàdhayitum /
vàdivàkyena ca pratiyoginaþ paramàõvàderavagame tadabhàvà(numa)bhimatiþ prativàdino yuktaiva /
nahi pramàõenaiva pratiyogã j¤àtavya iti niyamo 'sti ÷a÷aviùàõàdyabhàvapratãtyànupapattiprasaïgàditi /

yadyevamatyantàprasiddhasyàpi paramàõvàderanubhavamàrgamanatikramya sàdhanamiùyate /
tadaitadvayatirekisàdhyasàdhanamapyanubhavànusàreõaiva kuto nàïgãkàryam /
tathàhi /
pratyakùeõopade÷ena vàsàdhàra(õadha)õau dharmàvekatropalabdhavatastato 'nyatra savartràpi tadabhàvopalambhasambhave vyatirekavyàptigrahastàvadvàdinaþ sukara eva /
prativàdino 'pi vàdivàkyàvagatapratiyoginastadabhàvàvagamasambhavàt /
vyatirekavyàptigrahaþ sambhavatyeva /
tathàca pràguktarãtyànvayasamarthanena aprasiddhasàdhyasàdhane sambhavati kimetàbhiþ kliùyakalpanàbhiþ /
evaüca na pratij¤àvàkyasyàviditapadàrthakatvaprasaïgaþ /
vàdinà tadarthasya vyutpàditatvà(dyatvà)diti /


*9,133*

upasaüharati- yatreti //

%<yatra nàtiprasaïgo 'sti mànaü naca viparyate /
kliùñakalpanayaivàtra sàdhyamityatidurvacaþ // MAnuv_3,2.27 //>%


NYâYASUDHâ:
viùaye kevalavyatirekiõi /
evaü sàmànyànva(vamanva)yàbhidhànàdinà sàdhanaü kàryamiti niyàmakaü (mànaü và) nàsti /
vyàptipratãtyàderanyathàsiddhatvàt /
çjunànubhavànusàriõà màrgeõa siddhayato 'rthasya vakreõànànubhàvikena sàdhanàyogàt /
viparyaye tathà sàdhanàkaraõe, atiprasaïga÷ca nàsti /
svavyàhatyàdinaivàparasyàbhàsatvàt /
atra kliùyakalpanayaiva sàdhyasàdhanaü kàryamityatiduùyaü vàkyamiti /
anena vi÷iùyavyatirekamà÷ritya yà mahàvidyàdivakrarãtiþ sàpyapàstà veditavyà /

bhavedetadyadi kevalavyatirekyanumànaü bhavet /
nacaivam /
pakùadharmatvaü sapakùe sattvaü vipakùàdvayàvçttirabàdhitaviùayatvamasatpratipakùatvaü ceti pa¤caråpopapannaü khalvanumànaü bhavati /
naca kevalavyatirekiõastadasti /
sapakùàbhàvena sapakùe sattvàbhàvàt /
nacaivaü kevalànvayino 'pi vipakùàbhàvena vipakùàdvayàvçtterabhàvàdananumànatvaprasaïga iti vàcyam /
anvayavyatirekavata evànumànatvenàniùyàbhàvàditi /


*9,136*

dvitãyamà÷aïkayàha- pari÷eùa iti //

%<pari÷eùo mithaþsiddhiþ cakrakasvà÷rayàdayaþ /
asiddhasàdhakatvena pa¤càvayavatàü vinà /
aïgãkàryàþ samastais ... // MAnuv_3,2.28a-e //>%


NYâYASUDHâ:
prasaktapratiùedhe pari÷iùyamàõe buddhiþ pari÷eùaþ /
dvayoþ parasparàpekùayotpattirj¤aptirvà mithaþsiddhiþ /
bahånàü cakravaditaretaràpekùayotpattyàdikaü cakrakam /
svàpekùaü svotpattyàdi svà÷rayaþ /
àdipadenànavasthà /
sà cànavasthitàsiddhotpàdakàdiparamparàpekùà /
asiddhasàdhakatvena hetunà /
pa¤càvayavatàü pa¤caråpopapannatàm /
aïgãkàryàþ anumànatvena samastairvàdibhiþ /
na khalu ko 'pi vàdã pari÷eùàdãnanàdçtya parãkùàyàü pravçtto 'sti /


*9,136f.*

etaduktaü bhavati /
pari÷eùàdãni tàvadanumànàni, vyàpyaj¤ànàdvayàpakaj¤ànamiti tallakùaõàkràntatvàt /
pramàõaprapa¤carucibhirapyanumànàdbahirbhàvena tatpràmàõyasyànabhyupagatatvàcca /
tàni càsiddhasyaiva sàdhyasya sàdhakàni /
÷abdasya hi pçthivyàdyaùñasaüsarge pratiùiddhe pari÷eùàttadatiriktadravyà÷ritatvaü siddhayati /
naca pràgàkà÷asiddheþ pçthivyàdyatiriktaü dravyaü siddham /
yena tadà÷ritatva kvacitprasiddhaü syàt /
yat yasya kàryaü pramitaü pareõàïgãkçtaü và tasya tatkàryatàmaïgãkurvàõaü prati mithaþsiddhirucyate /
naca sà kvacitprasiddhà /
dvayorapi parasparàpekùayà pårvabhàvitvaü (se tve) seti pakùe 'pi tathà /
etena cakrakaü vyàkhyàtam /
asyaiva ghañasyaitatkàryatvamyupa(mupa)gacchantaü prati svà÷rayatvamabhidhãyate /
(tacca) svasyaiva svàpekùayà pårvabhàvitvaü pa÷càdbhàvitvaü càprasiddhameva /
asiddhasyaiva kàraõatàü bruvàõaü pratyanavasthocyate /
naca kvacitkàrye 'navasthitàsiddhakàraõaparamparà siddhà /
sàmànyataþ prasiddhistu kevalavyatirekiõyapi samànà /
asiddhasàdhakatvena caiùàü pa¤caråpopapannatà nàsti /
tathà cànumànànàmapyeùàü pa¤caråpopapannatvàbhàvàt /
vyatireki nànumànaü pa¤carå(popannatà)patàvaidhuryàdityanaikàntikamiti /


*9,140*

dåùaõàntaramàha- tanniyama iti //

%<... tanniyamaþ kiünibandhanaþ // MAnuv_3,2.28f //>%


*9,140f.*


NYâYASUDHâ:
anumàne pa¤caråpopapannatàniyamasya nirnibandhanatvàdatàdç÷asyàpyanumànatve bàdhakàbhàvàccàprayojako 'yaü hetvàbhàsaþ /
nanvepàü råpàõàü vyàptipakùadharmataupàyikatvàdasiddhayàdihetvàbhàsapa¤caka(sya)vyudàsàrthatvàcca kathaü nirnibandhana(tva)tà /
kathaü ca vipakùe bàdhakàbhàvaþ /
uktaprayojanàsiddhereva bàdhakatvàt /
sapakùe sattvaü vinàpyanumànatve bhårnityà gandhavattvàdityàderasàdhàraõasyàpyanumànatvaü syàditi cenna /
sapakùasadbhàvàsadbhàvàbhyàü bhedasiddheriti /


*9,143*

evamà÷rayàsiddhayàderadåùaõatvamupapàdya yaduktaü"parihare 'pi siddhatvaü dåùaõam' iti tadayuktam /
vàde nigrahasthànàbhàvasyoktatvàdityà÷aïkàü pariharati- siddheti //

%<siddasàdhanatàyàü ca na kathàvasitirbhavet // MAnuv_3,2.29ab //>%


NYâYASUDHâ:
yathà siddhapra÷nàdau na vàdakathàvasitirbhavet kintu tattvanirõayavirodhitvàdudbhàvya tyàjanãyameva /
evaü siddhasàdhanatàyàü cetyarthaþ /
"tadanyasya siddhataiva hi sàdhikà' ityanena hetorvyàptyasiddhiþ svaråpàsiddhi÷ca dåùaõamiti såcitam /


tatra kecidàcakùate /
dvividhaü vyàptyabhàvàdikam /
vàdiprativàdinoranyataramatenobhayamatena ceti /
anye tu manyante /
anyataràvyàptyàdikaü nàma nàstyeva /
vastuvikalpàsambhavàditi /
tatra kintattvamityàkàïkùàyàmàha- vyabhicàra iti //

%<vyabhicàro hetvasiddhirekapakùe 'pi dåùaõam // MAnuv_3,2.29cd //>%


*9,144*


NYâYASUDHâ:
atra vyabhicàra ityavyàptimàtropalakùaõam /
na kevalamubhayapakùe kintu vàdiprativàdinorekasya pakùe 'pi vyabhicàro hetvasiddhi÷ca hetordåùaõameva /
yadyapi vastuto 'nyataravyabhicàràdikaü na sambhavati tathàpi pràgvastutattvàvadhàraõàdàbhimànikaü sambhavatyeva /
tathàca hetusàmarthyasandehe 'pyahetutvamàva÷yakameva /
vyàptyàdinimittayà ni÷citasyaiva hetutvàditi /
tadanyasyetyanena dçùñàntasyàpi sàdhyàdimattvenàsiddhirdåùaõamiti såcitam /


*9,145*

kecidàcakùate /
dçùñàntadoùà nàma na santi teùàü yathàyogaü hetudoùeùvevàntarbhåtatvàditi /
tànpratyàha- sàdhyeti // 

%<sàdhyasàdhanavaikalyaü dçùñàntasya ... // MAnuv_3,2.30ab //>%


NYâYASUDHâ:
dåùaõamiti vartate /
sàdhyavaikalyàderhetvàbhàsàntarbhàve 'pi dçùñàntà÷rayatayà spaùñapratibhàsatvàt /
pratibhàsànusàreõaivodbhàvyatvàdudbhàvanàrthatvàcca vyutpàdanasya dçùñàntadoùatvaü yuktamiti bhàvaþ /

dçùñàntadoùàü÷ca kecidaùñàvàcakùate /
sàdhyavaikalyaü sàdhanavaikalyamubhayavaikalyamà÷rayahãnatvamiti catvàraþ sàdharmyadçùñàntadoùàþ /
sàdhyàvyàvçttiþ sàdhanàvyàvçttirubhayàvyàvçttirà÷rayahãnatvamiti catvàro vaidhamyardçùñàntadoùà iti /
tannetyàha- sàdhyeti //
siddhe satyàrambho niyamàrthaþ /
sàdhyasàdhanavaikalyameva dçùñàntasya dåùaõaü nàparamityarthaþ /
tathàhi /
ubhayavaikalyaü tàvatpçthaï na vàcyam /
ekaikavaikalyenaiva dçùñàntasya duùñatve samuditakalpanàvaiyarthyàt /
anyathaikaikavaikalyasya dåùaõatvàïgãkàrabhaïgàt /
sambhavamàtreõa pçthagvacane 'naikàntikakàlatãtatvaü nàma hetvàbhàsàntaraü vàcyaü syàt /
à÷rayahãnatvaü cà÷rayasiddhisamànam /
vaidharmyadçùñànto nàma nàstyeveti pràgeva prapa¤citamiti /

yadvà dçùñàntasya sàdhyasàdhanavaikalyamapi vyabhicàràsivadubhayànyatararãtyà dvividhaü pratipattavya na punarekavidhameva /
abhimànato dvaividhyasyàpi sambhavàdityàha- sàdhyeti //
ekapakùe 'pi dåùaõamityanuvartate /


*9,147*

hetorvyarthavi÷eùaõatvaü vyarthavi÷eùyatvaü ca na dåùaõam /
vyàptipakùadharmatayorapratihateriti kecit /
tànpratyàha- vi÷eùaõa iti //
vi÷eùaõe datte sati yadvaiyarthyaü vi÷eùyasya vi÷eùaõasya và tadapi hetordåùaõameva /
vyàptyupayogitayà hi hetau vi÷eùaõamupadãyate /
vaiyarthye tu vi÷iùyasya vyàpyatvàbhàvàdyuktaü (tasya) hetudoùatvamiti /

yadvà siddhapra÷nàdikamiti vakùyamàõatvàdàdhikyàntargatametat /
sarvathà hetudoùatvaü si(ddhamiti)ddham /
vyarthavi÷eùaõatvàdikamapyubhayànyatararãtyà dvividhaü pratipattavyam /
na punarekavidhamevetyàha- vi÷eùaõa iti //

%<... vi÷eùaõe /
vaiyathyarm ... // MAnuv_3,2.30bc //>%


NYâYASUDHâ:
ekapakùe 'pi dåùaõamiti vartate /


*9,150*

vi÷eùaõàsiddhirvi÷eùyàsiddhi÷ca hetudoùo na bhavati /
nahi vi÷eùaõamàtraü vi÷eùyamàtraü và heturyena tadasiddhirhetordåùaõaü syàdityeke /
tànpratyàha- ekasiddhau ceti //

%<... ekàsiddhau ca vi÷iùñàsiddhireva hi // MAnuv_3,2.30cd //>%


NYâYASUDHâ:
vi÷iùyo(hi)heturna vi÷eùaõàdimàtram /
vi÷eùaõavi÷eùyayorekasyàsiddhàvapi vi÷iùyasyàsiddhireva prasiddhà /
daõóamàtràbhàve puruùamàtràbhàve và daõóino 'bhàvadar÷anàt /
ato vi÷eùaõàsiddhayàdàvapi vi÷iùyahetvasiddheravarjanãyatvàdyuktaü tasya hetudoùatvam /
taccobhayànyatararãtyà dvividhamiti pårvavatsiddhameveti /
ekàbhàve cetyàdyanuktvaikàsiddhau ceti vacanamasiddhi÷ca dvividhà svaråpatàj¤ànata÷ceti såcanàrtham /
tadevaü vyarthavi÷eùaõàsiddhayàderhetudoùatvadyuktaü paraparigaõitàsiddhibhedeùvà÷rayàsiddhayàditrayasyaivàdoùatvakathanamiti /


*9,150f.*

yaduktaü pra÷nadoùà÷catvàra iti tatra vaiphalyasyàsaïgate÷ca doùatvamayuktam /
a÷akyodbhàvanatvàt /
tathàhi ÷abdo 'nityo 'smadàdibàhyendriyagràhyatvàditi prayukte paraþ pçcchati sàmànyaü nityamanityaü veti /
tatra vaiphalyodbhàvane niranuyojyànuyogena paro nigçhõãyàt /
sàmànyanityatvamubhayasammataü kçtvà tatrànaikàntikatvodbhàvanasya prayojanasya pareõàbhisandhàtumapyucitatvàt /
tatraiva prayoge paraþ pçcchati sàmànyamanugatadaü na veti /
tatràsaïgatyudbhàvane niranuyogajyànuyogaþ syàt /
anugatatvena nityatvaü prasàdhya tatrànaikàntikatvaü vakùyàmãtyevamupodghàtalakùaõàyàþ saïgaterapi pareõàbhipretamucitatvàt /
nacà÷akyodbhàvanaü dåùaõaü nàmetyata àha- aprayojanateti //

%<aprayojakatà tatra prathamapra÷nadåùaõam // MAnuv_3,2.31ab //>%


NYâYASUDHâ:
tatra pra÷nadoùeùvaprayojanatà yadyapyu(ttaro)ttarapra÷neùvavadhàrayituma÷akyà /
tathàpi prathamapra÷ne sambhàvità dåùaõatvenodbhàvayituü ÷akyata eva /
nahi kathopakrame pradhànaprameyapra÷namapahàyaivaüvidhaþ pra÷naþ sambhavatãti /
anenaiva nyàyenàsaïgatirapi sarvathà saïgatyanupalambha evodbhàvyeti draùñavyam /


*9,152*

nanvevaü sati ùaóeva nigrahasthànànãti bhajyeta /
svavyàhatyasaïgatyorvirodhàsaïgatyantarbhàve 'pi siddhàrthatàvaiphalyayoratiriktatvàdityata àha- siddheti //

%<siddhapra÷nàdikaü yat tadàdhikyàntagartaü bhavet // MAnuv_3,2.31cd //>%


NYâYASUDHâ:
dåùaõàntarbhàvakathanaprasaïgena pràguktapramàõatritvaniyamasiddhaye paraiþ pçthakpramàõatvenàïgãkçtànàmarthàpattyàdãnàmuktàntarbhàvamàha- arthàpattãti //

%<arthàpattyupamàbhàvà anumàntargatàþ ... // MAnuv_3,2.32ab //>%


NYâYASUDHâ:
anupapadyamànadar÷anàdupapàdake buddhirarthàpattiþ /
yathà jãvato gçhàbhàvadar÷anàdbahirbhàvabuddhiþ /
tatra jãvato gçhàbhàvasyànupapadyamànatà nàma kiü sarvathàsambhavaþ kiü bahirbhàvena vinànavasthànam /
àdye dahana÷aityamapyanumànàbhàsàtpratãtaü kiü kamapyarthaü na bodhayet /
tatpratãtirbhràntiriti cet /
sarvathàsambhavato gçhàbhàvasyàpi pratãtiþ kathaü na bhràntiþ /
dahana÷aityasyopapàdakaü nàstãti cenna /
sarvathàpyasambhavato gçhàbhàvasyàpi tadanupapatteþ /
dvitãye vyàptireva seti vyàpyadar÷anàdvayàpakabuddhirarthàpattiranumànameva /
pramàõadvayavirodho 'nupapattiriti cenna /
prakçtodàharaõe tadabhàvàt /
virodho hi tadà syàdyadi jãvatãtyasya gçhe 'stãtyarthaþ syàt /
yadi và gçhe nàstãtyasya na jãvatãtyarthaþ syàt /
naca tadasti /
svasminnevànyathàbhàvàdar÷anàt /
yo hi màtàpitçbhyàü su(rakùã)÷ikùito na jàtu gçhànnirgacchati so 'nyànapi tathà manyamàno jãvanapramàõasya gçhe sattvamevàrthaü pratipàdyata iti /
evaü tarhi sandihàno 'vatiùñheta na tu bahirbhàvaü ni÷cinuyàt /
anyathà prakaraõasamenàpi ki¤cidavadhàrayet /

etenaitadapi nirastam /
yadàhuþ /
anumànatvapakùe kiü bahirbhàve jãvanamàtraü liïgamuta gçhàbhàvamàtram athavà vi÷iùyam /
na prathamadvitãyau /
vyabhicàràt /
na tçtãyaþ /
viruddhayorvi÷eùaõavi÷eùyabhàvànupapatteþ /
avirodhapratãte÷ca bahirbhàvakalpanottarakàlãnatvenetaretarà÷rayàpatteriti /
jãvanagrahàbhàvayorvirodhasya abhàvàt /
bhàve vàr'thàpatterapyanupapatteþ /
ato 'vinàbhàvabalenàrthapratãtihetutvàdarthàpattiranumànameva /

*9,153*

etena kevalavyatirekã pari÷eùa÷càrthàpattireva nànumànamityapi nirastam /


*9,156*

gçhyamàõe vastuni smaryamàõapratiyogikasàdç÷yadar÷anàt smaryamàõe gçhyamàõapratiyogikasàdç÷yapratãtirupamànam /
yathà gàmanubhåya vanaü gato gavaye gosàdç÷yamupalabhya gavi gavayasàdç÷yaü pratyeti /
yadyapi naitatsmaraõam /
pratiyogino gavayasya pràgananubhåtatvena gogatasàdç÷yasyànanubhåtatvàt /
nahi sàmagùabhàve yogyendriyasannikarùasadbhàvamàtreõànubhavaþ ÷akyo 'ïgãkartum /
pratiyogij¤ànasyànvayavyatirekàbhyàü sàdç÷yapratãtau hetutvamavadhçtameva /

nirvikalpakapratãtyabhyupagamastvapràmàõika eva /
tathàpi yo yatsadç÷aþ sa tatsadç÷a iti vyàptibalena gamakatvàdanumànameva /
vyadhikaraõatvànneti cettasyàdoùatàyà niråpitatvàt /
ekàdhikaraõatàyàþ ÷akyasampàdanatvàcca /
tasmàdvaisàdç÷yadar÷anavatsàdç÷yadar÷anamapi na pçthak pramàõam /


*9,159*

anye tu saüj¤àsaüj¤isambandhapramitiphalamanadhigatasaïgatisaüj¤àsmaraõasahàyaü tatsamabhivyàhçtàtide÷avàkyàrthapratyabhij¤ànamupamànam /
atide÷avàkyàrtha÷ca kvacitsàdharmyaü kvacidvaidharmyaü kvaciddharmamàtramiti trividho bhavati /
yathàvyutpannagavayapadàrtho gosadç÷o gavaya ityatide÷avàkyànubhåtamarthaü pratyakùe(õa) gavaye pratyabhij¤ànam gavayapadaü smaran gavayapadasya gavaye saïgatimavagacchati /
tadidaü sàdharmyopamànam /
vaidharmyopamànaü tu gavàdivaddvi÷apho na bhavatya÷va iti vàkyàrthapratyabhij¤ànàda÷ve '÷vapadasaïgatigrahaõam / dharmamàtropamànamapi dãrghagrãvatvàdidharmavànpa÷uruùùa iti vàkyàrthapratyabhij¤ànàduùùapadavyutpattiriti manyante /
tatra yadyapi saüj¤àsaüj¤isambandhapratipattiþ pràggavayàdidar÷anàdatide÷avàkyena prayogàdinà liïgena và bhavituü nàrhati /
sambandhino 'navagame sambandhasyàvagantuma÷akyatvàt /
tathàpi gavayàdidar÷anottarakàlaü sàdharmyàdinà liïgenaiva bhaviùyati /
etasyàü da÷àyàmatide÷avàkyaü vyàptigràhakatvenopayujyate /
yathà hi pçthivãtvàbhisambandhàtpçthivãti vyavahartavyeti ÷rutavataþ pçthivãtvàbhisambandhaü kvaciddravye pa÷yato 'numànenaiva saüj¤àsaüj¤isambandhapratipattirabhyupagatà /
tathà prakçte 'pãti kathamidaü pçthak pramàõaü syàditi /


*9,161*

ghañàdipratyakùayogyàrthapratiyogikàbhàvapratãtisàdhanaü pramàõamabhàvaþ /
taccànupalabdhilakùaõaü liïgamevetyabhàvo 'pi nànumànàdbhidyate /
ato yuktaü trãõyeva pramàõànãti /
tatkimabhàvo niyamenànumànàntargata ityata àha- kvaciditi //

%<... kvacit /
pratyakùàntargato 'bhàvaþ ... // MAnuv_3,2.32bc //>%


NYâYASUDHâ:
kadàciddhañàdyabhàvagràhakaü pratyakùamapi bhavatãtyarthaþ /
kiü tarhi pratyakùayogyàrthànàü sarveùàmapyabhàvaþ pramàõadvayavedya ityata àha- sukhàderiti //

%<... sukhàderniyamena ca // MAnuv_3,2.32d //>%


NYâYASUDHâ:
castvarthaþ /
sukhàderàntarasya sàkùivedyasyàbhàvastu niyamena sàkùipratyakùeõaiva gràhya ityarthaþ /
yadvàbhàva iti pramàõamevocyate /
tasya sukhàderiti paramparayà sambandhaþ /
niyamena pratyakùàntargata iti sambandhaþ /
anena bàhyànàü pratyakùayogyànàü ghañàdãnàmabhàvaþ pratyakùànumànavedya ityuktam /
tadayuktam /
ekasyaiva j¤ànasya svatantrakàraõadvayajanyatvànupapatteþ /
parasparaviruddhaparokùàparokùatvalakùaõàkàradvayapràpte÷cetyata uktam- kvaciditi //


*9,162*

tathàpyanupapattireva, pratyakùagràhye 'rthe'numànànavakà÷àdityata àha- anyatreti //

%<anyatra khaóiti pràptaþ ... // MAnuv_3,2.33a //>%


*9,162f.*


NYâYASUDHâ:
sukhàderanyatra ghañàdau pratiyogini sati, yo 'bhàvo 'bhàvapramàõaü khaóiti pràpnoti, tatpratyakùam /
yattu vilambena jàyate tadanumànamiti /
etaduktaü bhavati /
ghañàdyabhàvagràhakaü yogyànupalabdhiråpaü pramàõaü pçthageveti mãmàüsakàþ /
anupalabdhiliïgakamanumànameve taditi saugatàþ /
tadubhayamapyanupapannam /
pratiyogismaraõavataþ purovartini bhåtale ghañàdyabhàvasya pratyakùeõaiva(càva)gamyamànatvàt /
indriyànvayavyatirekànuvidhàyino 'bhàvapratyayasyàpratyakùaphalatvànupapatteþ /
aparokùakàratvasyànubhavasiddhatvàt /
bàdhakàbhàvàccànyatropakùayakalpanànupapatteþ /
anyathà råpàdij¤àne 'pi pramàõàntarakalpanàprasaïgàt /
liïgadar÷anavyàptismaraõàdivilambena vinà khaóiti jàyamànasyànumànaphalatvànupapatteþ /
liïgasya j¤àtasyaiva karaõatvàdanupalabdherapyabhàvatvenànupalabdhyantaràpekùàyàmanavasthàprasaïgàcca /


*9,164*

nanu ca pràta÷catvaràdau pratiyogismaraõàbhàvena gajàdyabhàvaümananubhåya de÷àntaraü gato gajasmçtimànpràta÷catvare gajo nàsãditi pratipadyate /
na tatra pratyakùasyàvakà÷a ityanupalabdhilakùaõaü pçthak pramàõaü tatràïgãkàryamiti /
maivam /
tatràbhàvasyàpratyakùatve 'pyanupalabdhiliïgakànumànavedyatàbhyupagamàt /
anupalabdhe÷ca smaraõàbhàvaliïgànumeyatvàt /
ata eva tatra kùaõaü dhyàtvà nàsãccatvare gaja iti pratipadyate /
smaraõàbhàvo 'pyanupalabdhyantarànumeya ityanavasthetyapi nàsti /
sàkùigràhyàõàü buddhisukhàdãnàmavabhàvasya niyamena sàkùi(pratyakùa)vedyatvàditi /


*9,165*

tathàpyupakramopasaühàràvabhyàsàpåvartàphalàrthavàdàþ pramàõàni santãti kathaü tattritvaniyama ityata àha- pràrambhàdyà÷ceti //

%<... pràrambhàdyà÷ca yuktayaþ // MAnuv_3,2.33b //>%


NYâYASUDHâ:
yuktayaþ anumànàni /
kuta ityata àha- àgameti //

%<àgamàrthàvasityarthà niyatavyàptayo 'khilàþ // MAnuv_3,2.33cd //>%


NYâYASUDHâ:
yato 'khilàþ pràrambhàdyà niyatavyàptayo, yo yatra pràrabhyate sa tatra pratipàdya ityàdiråpàü vyàptimapekùamàõà evàgamàrthàvasityarthà bhavantyato yuktaya evetyarthaþ /
etenàgamàntarbhàvo 'pi nirastaþ /
upakramàdyà àgamaviùayà eva na càrthàpattyupamàbhàvà iti yogavibhàgaþ /


*9,166*

vàkyàdãnàmapi pramàõànamanumànàntarbhàvamàha- vàkyamiti //

%<vàkyaü prakaraõaü sthànaü samàkhyà ca tathàvidhàþ // MAnuv_3,2.34ab //>%


NYâYASUDHâ:
yato vàkyàdayo 'pi tathàvidhà vyàptimapekùyaivàgamàrthàvasityarthàstatastathàvidhà yuktaya evetyarthaþ /
upakramàdãnàmuttarottaraü pràbalyaü vàkyàdãnàü tu pårvapårvamiti j¤àpanàya yogavibhàgaþ

yadyupakramàdayo vàkyàdaya÷cànumàne 'ntarbhavanti tarhi katham"upakramopasaühàràvabhyàso 'pårvatà phalam /
arthavàdopapattã ca liïgaü tàtparyanirõaye' ityupakramàdãnàmanumànàparaparyà(yàyà upa)yopapatteþ pçthaktvenoktiþ ta /
tathà"÷rutirliïgaü samàkhyà ca vàkyaü prakaraõaü tathà' iti vàkyàdãnàü liïgàdityata àha- kurupàõóavavaditi //

%<kurupàõóavavat teùàmupapatteþ pçthag vacaþ // MAnuv_3,2.34cd //>%


*9,167*


NYâYASUDHâ:
yathà pàõóavànàü kuru(vi÷eùa)tve 'pi sàmànyavi÷eùàpekùayà"santànabãjaü kurupàõóavànàm' ityàdau kurubhyaþ pçthagvacanaü tathà teùàmupakramàdãnàü vàkyàdãnàü cànumànatve 'pyupapatterliïgàcca pçthagvacanaü yuktamityarthaþ /

nanu tathàpi ÷àkunalipyakùaraceùyàsambavaitihyapari÷eùàþ pçthak pramàõàni santãti cet(na) /
÷àkunalipyakùaraceùyànàmantarbhàvasya na vilakùaõàdhikaraõe såcitatvàt /
sambhavaitihyayoranumànàgamàntarbhàvasya sarvavàdisampratipannatvàt /
pari÷eùasya ca"pari÷eùo mithaþ siddhiþ' ityanenaivànumànatvasya sthitatvàt /


*9,168*

nanu tathàpi jainàstarkaü pçthak pramàõamàhuþ /
satyam /
mithassisiddhirãtyàdinà so 'pyanumànàntargata iti såcitameva /

atràha tarkaþ pramàõameva na bhavati /
kuto 'numànam /
tathàhi /
aniùyaprasa¤janaü tarkaþ /
aniùyaü ca dvividhaü (dhà) pràmàõikaparityàgo 'pràmàõikasvãkàra÷ceti /
sa pa¤cavidhaþ /
àtmà÷rayànyonyà÷rayacakrakànavasthàpramàõabàdhitàrthaprasaïgabhedàt /
tatra prasaïgo nàma vyàpyàïgãkàre 'niùyavyàpakaprasa¤janam /


*9,171*

so 'yaü tarkaþ pramàõànàmanugràhakaþ /
anugraha÷ca pramàõaviùayasambhàvanàdiråpaþ /
tathàhi /
bhåtale ghañaþ kinna syàditi viparãta÷aïkayà kuõñhita÷aktikaü pratyakùaü na tàvadghañàbhàvaü ni÷ninuyàdyàvadyadyatra ghaño 'bhaviùyattadà bhåtalamivàdrakùyata tattulyadar÷anasàmagrãkatvàditi tarkeõa viparãta÷aïkà nàpanãyate /
tarko hi durjana iva paràbhilaùitaü vi(vyava)cchidya ghañàbhàvaü sambhàvayati /
athedànãü pratyakùaü sujana iva svaprameyaü ni÷cinoti /


*9,172*

evaü kvacidvayabhicàra÷aïkayopàdhi÷aïkayà và dhåmavànapi parvato 'gnimànmà bhåditi pakùe vipakùa÷aïkayànumàne kuõñhite yadi niragnikaþ syàtparvatastadà nirdhåmo 'pi syàdityàdiråpastarkaþ pravartate /
sa hyupàdhikoñau tadàyattavyabhicàrakoñau vàniùyamupajanayanviparãtecchàü vicchinatti /
tata÷ca ni÷citàvinàbhàvamanumànaü niùkammapevàgnimattvaü ni÷càyayati /

tathà svargakàmo yajetetyatra liïgà pratãyamànàyà bhàvanàyà bhàvyapekùàyàü, kiü bhàvyo dhàtvartho bhavatu, bhavatu và svarga, iti sandehe samànapadopàttatvàddhàtvartha eva bhàvya iti ÷aïkayà kuõñhita÷aktiþ ÷abdo joùamevàste /
yadi dhàtvartho bhàvyaþ syàttadà vidheriùyàbhyupàyatvaü ÷àstrasya ca tadbodhakatvaü tatpraõetu÷càptatvaü prekùàvatàü pravçtti÷cetyetatsarvaü na syàditi tarkeõàpanãtàyàü ÷aïkàyàü ÷abdaþ svargameva bhàvyatayàvadhàrayati /

evaü nànàvidhastarkasàdhyo 'nugrahaþ svayameva boddhavyaþ /


*9,175*

so 'yaü pramàråpaü và pramàõaü syàlliïgada÷arnavadapramàråpaü vendriyàdivat /
na tàvadanyaþ /
tar(ka)syàhàryaråpatvàt /
na tatkaraõamapi pramàõam /
pramàphalatvàbhàvàt /
na dvitãyaþ /
àropitaviùayatvàt /
viparyayapràmàõyopagatau tu tenàsya niyàmakaþ sambandho nàsti /
asambaddhasya gamakatve càtiprasaïgaþ /
anumànatve càsyàpàdakaü liïgamàpàdyaü sàdhyamiti vaktavyam /
naca tadyuktam /
àpàdakasyàhàryatvenànyataràsiddhatvàt /
àpàdyasya càniùñatvena bàdhitatvàt /
na hyasiddhaü liïgaü bhavati /
nàpi bàdhitaü sàdhyam /
sati cà÷raye 'numànaü bhavati /
na(hi)ca bhåtale ghaño 'sti yaþ sàdhyasàdhanayorà÷rayaþ syàt /
vyadhikaraõatà càpàdyàpàdakayorbahulamupalabhyate /
àpàdyasya sàdhyatve 'pasiddhànta÷ca syàt /
dhåmasadbhàvasya svayamabhyupagantavyatvàt /
tasmàdviparyayaparatantratvàdapramàõameva pramàõànàmanugràhakastarka iti kuto 'syànumàne 'ntarbhàva ityata àha- svanyàyairiti //


*9,176*

%<svanyàyaiþ sàdhanaü kàryaü paranyàyaistu dåùaõam /
svanyàyairdåùaõaü ca syàt sàdhitaiþ prativàdinaþ // MAnuv_3,2.35 //>%

NYâYASUDHâ:
nyàya÷abdena dhamirliïgavyàptidçùñàntà ucyante /
na kevalaü parasya kintu svasyàpi ye siddhà nyàyàste svanyàyàþ /
sàdhanamiti dåùaõasyàpyupalakùaõam /
parasyaiva siddhà nyàyàþ paranyàyàþ svasyaiva siddhà nyàyàþ svanyàyàþ /
ca÷abdena sàdhanaü ca prativàdinaþ prati /


*9,179*

etaduktaü bhavati /
dvividhaü hi kàryaü kathakasya, svapakùasàdhanaü parapakùadåùaõaü ceti /
tatra sàdhanaü svaparasammataireva nyàyaiþ kàryaü nànyataramàtrasiddhaiþ /
yathà parvato 'gnimàndhåmavattvàdyo yo dhåmavànasàvagnimànyathà mahànasa iti /
kvacitpunaþ sàdhanaü svamàtrasiddhaireva nyàyaiþ kriyate /
tatra ca pareõànyataràsiddhayàdàvudàhçte taü prati tatsàdhanaü kriyate /
yathà ÷abdo 'nityaþ kàryatvàt /
kàrya÷càsàvavya¤jakaprayatnànantaropalabdherityàdi /
sarvathà sàdhanamubhayasiddhanyàyasàdhyam /
dåùaõaü tu dvividham /
idamitthaü na bhavatãti vàniùyopadar÷anena và /
tatràdyamubhayasiddhanyàyaireva kàryam /
yathà ÷abdo na dravyaü ÷rotragràhyatvàtsàmànyavaditi /
kvacitpunaþ svamàtrasiddhairnyàyaiþ sàdhanamiva dåùaõamapi kçtvà paraü prati tatsàdhanaü kriyate /
yathà tatraiva prayoge kàlenànaikàntyaudbhàvane tasyàtãndriyatvasàdhanamityàdi /
sarvathà'dyaü dåùaõamubhayasiddhanyàyasampàdyameva /
dvitãyaü tu parasiddhaireva nyàyaiþ kàryam /
yathà yadi parvato niragnikastadà nirdhåmaþ syàditi /
atra hyàpàdakasya parasiddhatvameva bhàvyaü na svasiddhatvam /
tadatiriktàïgànàü tu svasiddhaþ satã asatã và na vivakùità parasiddhirevopayujyate /
tadeva ca tarka iti vyavahriyate /
tena tatrà÷rayàsiddhayanyataràsiddhã bhåùaõe eva na dåùaõe /


*9,181*

vyadhikaraõatvaü tu na kvàpi dåùaõamityuktam /
÷akyasampàdanaü ca tarke 'pi sàmànàdhikaraõatvam /
ava÷yaü caitadevam /
anyathà kevalànvayidharmasya kevalavyatirekiõyabhàvàt tasyànanumànatvàpatteþ /
sàmànyalakùaõasadbhàvàt, vi÷eùalakùaõàbhàve 'pi na doùa iti cetsamaü prakçte 'pi /
vyàptyapekùayà gamakatvasya tarke 'pi vidyamànatvàt /
vidyamàna evà÷raye vidyamànasyaivetyapi sàmànyalakùaõe nive÷yata iti cet /
tarhi vipakùàbhàvo và sapa(kùe sa)pakùasadbhàvo 'pi và nive÷yatàm /
prayojanàbhàvànneti cenna /
prakçte 'pi samatvàt /
tarkaniràsaþ prayojanamiti cettatràpi kevalavyatikiniràsaþ prayojanaü bhaviùyati /
nirnibandhano 'sàviti cet samaü prakçte 'pi /
sàdhane 'pyasiddhasyànumànatvaü syàditi cettarhi vipakùavataþ sapakùe 'sato 'pi kevalànvayitvaü syàt /
tadvi÷eùalakùaõa eva nikùepyamiti cetsamànamatràpi /
ata eva svanyàyaiþ sàdhanamityàdinà vyavasthà dar÷iteti /
[JOSHI-14]


*9,184*

mabhådà÷rayàsiddhayanyataràsiddhayoratra dåùaõatvam /
tathàpi bàdhàpasiddhàntasadbhàvànna tarkasyànumànatvamiti cet na /
tayorapyasiddhivatsàdhanadåùaõavi÷eùayoreva dåùaõatvena prasaïgànumàne tadabhàvàditi pårvavatparihàraþ siddha eva /
tathàpi, sàdhane 'pyavàntarabhedakalpanayà tarhi bàdhàderadåùaõatvaü kalpyatàmityatiprasaïganiràsàya parihàràntaramàha- prasaïgeti //

%<prasaïgàrthatayà proktà na siddhàntasya dåùakàþ // MAnuv_3,2.36ab //>%



NYâYASUDHâ:
prasaïgaþ àpàdanaü, tadarthatayà tadviùayatayà prasa¤janãyatayeti yàvat /
proktàþ nirdhåmatvàdayo 'rthàþ /
na siddhàntasya dåùakà ityupalakùaõam /
na bàdhità ityapi draùñavyam /


*9,184f.*

etaduktaü bhavati /
kimàpàdyatopetasya nirdhåmatvàderbàdhyatvaü tatproktau càpasiddhànta ucyate, uta kevalasya /
nàdyaþ /
yata àpàdanaü nàmàïgãkatarvyatàj¤àpanam /
na punaþ sadbhàvapratipàdanam /
naca tatpramàõàdiviruddham /
yadi viùaü bhakùayiùyasi tarhi mariùyasãti yathà /
dvitãye tu syàdeva bàdhàdi /
naca tadatrocyate /
tathà sati (tarhi) syàditi na syàditi /


*9,185*

asiddhirapyevameva parihatarvyà /
tathàhi /
kiü yadyalaükçtasya niragnikatvàderasiddhatvamucyate /
kiüvà kevalasya /
na prathamaþ /
asiddheþ /
yadi niragnikaþ syàditya(sya hi ya)pi yadi niragnikatvenàïgãkriyetetyarthaþ /
nacàyamasiddhaþ /
tathàsati tarkasyàpyanutthànàpatteþ /
ata eva bhagavànàcàryo"yadi vidyeta' ityetat"vidyata ityaïgãkàro bhavedyadi' iti vyàkhyàtavàn /
na dvitãyaþ /
tasyàtrànupàdànàt /
tathàtve(hi) yadãti na syàditi /


*9,186*

asminparihàre sati pårvoktavyavasthà÷rayaõe 'pi na ka÷citatiprasaïgaþ /


*9,192*

syàdetat /
dvividhamevànumànaü sàdhanaü dåùaõaü ca /
tatra tarko na sàdhanamiti tàvadbhavatàmapi sammatam /
nàpi dåùaõam /
duùyipramàjanakaü hi dåùaõaü nàma /
naca tarkasya tatsambhavati /
parasiddhena hi nyàyena parasya tatra duùyirj¤àpanãyà /
na càsau sàdhuþ /
tathàtve hi parasiddha ityeva na syàt /
asàdhunà ca j¤àpyamànà duùyiràbhàsabhåtaiveti kathaü tarko 'numànamityataþ chalajàtyorduùñatvamålavyutpàdanenaivaitatsamànayogakùemamityà÷ayavàüstatsvaråpaü niråpayati- chalamiti //

%<chalaü jàtiriti dvedhà vyàhatyantaramiùyate // MAnuv_3,2.36cd //>%


NYâYASUDHâ:
vyàhatyantaraü vyàhatiprabhedaþ /
iùyate pràmàõikaiþ /
yadvà vyàhativirodhaþ /
anyadasaïgataü ceti vyàhatyantaram /
chalamasaïgataü jàtivirodha ityarthaþ /


*9,194*

tatra jàterlakùaõamàha- jàtiriti //

%<jàtiþ svavyàhatirj¤eyà ... // MAnuv_3,2.36e //>%


NYâYASUDHâ:
j¤eyatyanenottaratvavi÷eùaõaü na kàryam /
sàdhane 'pi svavyàhateþ sambhavàt /
vçthà prabhedakalpanasyàpràmàõikatvàt /
svavyàhati÷ca svavacanavirodhasvakriyàvirodhasvanyàyavirodhabhedena trividheti /
chalalakùaõamàha- chalamiti //

%<... chalamarthàntarottaram // MAnuv_3,2.36f //>%


NYâYASUDHâ:
paroktasyàrthàntaraü parikalpya tasyàrthàntarasyottaramityarthaþ /


*9,195*

ayaü bhàvaþ /
asti tàvatsvavyàhatilakùaõà jàtiþ, arthàntarottaralakùaõaü chalaü ceti dvividhaü nigrahasthànam /
naca tadaïgãkàre ùaóeva nigrahasthànànãti niyamabhaïgaþ /
jàtervirodhabhedatvàcchalasyàsaïgatiprabhedatvàddvayorapi và virodha evàntarbhàvayituü ÷akyatvàt /
tatra jàtiü và chalaü và prayu¤jàno duùyametaditi kathaü pratipàdanãya iti vàcyam /
jàtau tàvadyuktàïgahãnatvàdayuktàïgàdhikatvàdaviùayavçttitvà(dvà)dduùyametaditi / chale ca madavivakùitadåùaõenàsaïgatatvàdityevamiti cet /
tatra jàtivàdã nedamayuktàïgamiti và nedamayuktamiti và nàyamaviùaya iti và nedamayuktamiti và (prati)bråyàdeva /
chalavàdã ca kiü tvadvivakùayà, tvadvacanena pratãto 'rtho mayà dåùaõãya iti /
tau kathaü pratibodhanãyau /


*9,196f.*

atha manyase /
dvividhaü duùñatvamålaü sàdhàraõamasàdhàraõaü ca (ceti) /
tatràsàdhàraõaü yuktàïgatyàgàdikam /
sàdhàraõaü tu svavyàhatiþ /
tatràsàdhàraõadåùaõopanyàse 'pi puna÷÷aïkamànaþ svavyàhatyà bodhanãyaþ /
yadi vyàptyàdyaïgamanape(kùyaiva)kùya prasaïgastadà jàtivàkyàrtho 'pi tathà dåùayituü ÷akyata ityàdi /
yadi (ca) vakturvivakùàmanapekùyaiva ÷abdapratãtatvamàtreõa dåùaõaü tadà chalavàkye 'pi tathà ÷akyamiti /
evaü tarhi parasiddhenaiva nyàyena para÷chalajàtyorduùyiü bodhanãyaþ /
tataþ paraü tu na ÷aïkayata eva /
vyàghàtàvadhitvàdà÷aïkàyà ityuktaü bhavati /
tathàca paranyàyastàvadasàdhuþ /
tena bodhyamànà duùyiràbhàsabhåtaiveti chalàdervàstavamaduùñatvaü syàt /
na syàt /
na hyatra paranyàyaþ pramàõatvenopanyasyate kintvasàdhurayaü tvadãyo nyàyo yataþ svàtmànamapi vyàhantãtyabhipràya iti cettulyametatprakçte 'pi /
na hyatràpi niragnikatvaü pramàõatayopanyasyate 'pi tu asàdhurayaü tvadãyo niragnikatvàïgãkàro yataþ pramàõaviruddhaü nirdhåmatvamapyaïgãkàrayatãtyabhipràyaiti /
jàtyàdau svaviru(ddhatàpa)ddhàpattistarke tu pramàõaviruddhàpattiriti vailakùaõyamàtram /
asti ca svaviruddhàpattirantatastarke 'pi /
yathoktam /
"vyàghàtàvadhirà÷aïkà tarkaþ ÷aïkàvadhirmataþ' iti /
tadevaü tarkasya dåùaõànumàne 'ntarbhàvàdyuktamuktamiti /


*9,198*

tadanena prabandhenoktàrthasya prakçtopayogaü dar÷ayannapavyàkhyànasya dåùaõàntaramàha- evamiti //

%<evaü saü÷odhitanyàyasadàgamavirodhataþ /
nànirvàcyamiha proktaü màyàmàtrapadena hi // MAnuv_3,2.37 //>%


*9,199*


NYâYASUDHâ:
saü÷odhitaþ àbhàsàtsamyagvivecitaþ /
nyàyo 'numànam /
nirdeùatvasyàgamapadenaiva labdhatvàtsacchabdena niravakà÷atvamucyate /
iha såtre /
proktaü sandhyamiti ÷eùaþ /
tatra nyàyavirodho 'nupadameva pradar÷ayiùyate /
svapnasya satyatàü pratipàdayansadàgamastu bhàùyàdàvudàhçtaþ prasiddha eveti hi÷abdenàha /
na kevalaü pramàõàbhàvànmàyàmàtramitãyaü na svapnasyànirvàcyatàpratij¤à kinnàma pramàõavirodhàdapãtyarthaþ /


na kevalaü pramàõavyàhateyaü pratij¤àpi tarhi svavyàhatàpãtyàha- vilakùaõamiti //

%<vilakùaõaü sadasatoriti hi vyàhataü svataþ // MAnuv_3,2.38ab //>%


NYâYASUDHâ:
anirvàcyamiti na vàcyatàvirahaþ parasyàbhimataþ svakriyàvirodhàpatteþ /
kintu sadasatoþ sakà÷àdvilakùaõamiti pratij¤ànaü ca svavyàhatam /
sanna bhavatãtyukte 'sattvameva labdham /
punarasanna bhavatãtyabhidhàne kathaü na svavyàhatiþ /
evamasanna bhavatãtyabhihite sati sattvamevàbhihitam /
punaþ sanna bhavatãtyuktau kuto na svavyàhatiriti hi÷abdàrthaþ /
tçtãyaprakàràïgãkàriõàü na svavyàhatiriti cenna /
asyàü pratij¤àyàü siddhàyàü tçtãyaprakàrasiddhistatsiddhau ca pratij¤àsiddhiriti parasparà÷rayadoùàt /
sadàdiprakà(ra)raiþdurniråpatàmàtraü pratij¤àyate na punarasadàdiprakàro vidhãyate 'to na svavyàhatiriti cenna /
sadàdiprakàrapratiùedho 'sadàdiprakàravidhirityetayoranarthàntarabhàvasyoktatvàt /
anyathaivaü mama màtà vandhyetyàdàvapi svavyàhatiþ samàhità syàt /


*9,202*

ki¤ca sadasadvilakùaõamityatra sacchabdena kimabàdhyamabhidhãyate uta brahmasvaråpam /
vailakùaõyamapi taddhamarviparãtadharma(va)ttvaü và tatpratiyogikànyonyàbhàvo và tattvànadhikaraõatvaü và /
sarveùvapi dåùaõànyàha- pratiyogitvamapãti //

%<pratiyogitvamapyasya brahmaõo 'ïgãkçtaü bhavet // MAnuv_3,2.38cd //>%


NYâYASUDHâ:
asya svàpnaprapa¤casya /
svàpnaprapa¤caü pratãti yàvat /
apipadaü doùàntarasamuccayàrtham /
asya niràkàratayàïgãkçtasyàpi brahmaõa iti và /
sadasadvilakùaõaü sandhyamiti pratijànateti vàkya÷eùaþ /

tata÷càyamarthaþ /
sacchabdenàbàdhyamaïgãkçtya vailakùaõyamapi taddharmaviparãtadharmatvamaïgãkriyate cettadàbàdhyasyàpi dharmavattvamaïgãkçtaü syàt /
abàdhyaü ca na brahmaõo 'nyadastãti brahmaiva sadharmakamu(mityu)ktaü syàt /
tathà càpasiddhàntaþ /
etena sacchabdasya brahmàrtho, vailakùaõyaü ca taddharmaviparyaya iti pakùo 'pyapàstaþ /

athàbàdhyaü sat, vailakùaõyaü ca tatpratiyogiko 'nyonyàbhàva iti matam /
tadà brahmàtiriktasyàbàdhyasyàbhàvàdbrahmaõaþ prapa¤caü prati pratiyogitvalakùaõo dharmaþ svãkçto bhavet /
anena sacchabdo brahmàrtha iti (ityapi) pratyuktam /

atha sacchabdo 'bàdhyàrtho, vailakùaõyaü ca tattvànadhikaraõatvaü tarhi bàdhyamiti pratij¤àrthaþ syàt /
kàtsnaryenànabhivyaktatvaü ca tadeveti sàdhyahetvorbhedo na bhavet /
abàdhyasya dharmitvaü càbhyupetaü syàt /
anyathà tvapratyayavaiyarthyàt /
etena brahmapakùaro 'pyapoóhaþ /

naca vàcyaü sakalamapyetadayuktam /
yato 'tra màyàmàtratvameva pratij¤àtaü na tu sadasadvailakùaõyamiti /
màyàmàtrapadasya sadasadvailakùaõyàrthatayaiva parasyàbhimatatvàt /
tacca"kiü svapne pàramàrthikã sçùñiràhosvinmayàmayi' iti saü÷ayopapàdanena"sandhye tathàråpaiva sçùñiþ' iti pårvapakùotthàpanena"na paramàrthagandho 'pyasti' iti siddhàntopakrameõa càvagamyate na hyasattvaü svãkriyata iti /


*9,205*

syàdetat /
brahmaõaþ pratiyogitvàdyaïgãkàre 'pi nàpasiddhàntaþ /
paramàrthato hi brahma nirdharmakaü bråmaþ /
pratiyogitvàdikaü càïgãkriyamàõaü mithyaiva /
na hyàropitena nãlimnà nabhaso nãråpatvaü vyàhanyata ityà÷aïkayàha- mithyà cediti //

%<mithyà cet pratiyogitvaü vailakùaõyaü tato nahi // MAnuv_3,2.39ab //>%


NYâYASUDHâ:
pratiyogitvamityupalakùaõam /
brahmaõaþ pratiyogitvàdi yadi mithyà syàttarhi tato brahmaõaþ svàpnaprapa¤casya vailakùaõyamuktavidhaü na syàt /
yasya yadapekùayà na pratiyogitvaü na tatastasya vailakùaõyamapi /
yathà tata eva ghañàttasyaiva ghañasyeti vyàptisåcanàrtho hi÷abdaþ /
mithyà÷abdo 'nirvacanãyavacano nàsadvacana iti tu pràganirvacanãyasiddherdurvacanam /


*9,206*

nanu ca vailakùaõyaü na syàditãdamiùyàpàdanam /
mayà tasyàpi mithyàtvàïgãkàràdityata àha- avilakùaõatvamiti //

%<avilakùaõatvaü satyaü syàn ... // MAnuv_3,2.39c //>%


NYâYASUDHâ:
yadi svàpnaprapa¤casya brahmavailakùaõyaü mçùà tadavilakùaõatvaü satyaü syàt /
ghañàdau tathà dar÷anàt /

yadyapyatra na pareõa tathàstviti vaktuü (na) ÷akyam /
apasiddhàntàpatteþ sphuñatvàt /
tathàpyadhikaü vivakùuràha- mithyàtvamiti //

%<... mithyàtvaü brahmaõastataþ // MAnuv_3,2.39d //
anirvàcyasya sattvaü và ... // MAnuv_3,2.40a //>%


NYâYASUDHâ:
tato brahmasvapnayoravailakùaõyasya satyatvàt /
anirvàcyasya anirvàcyatayàïgãkçtasya svapnasya /
sattvaü, bhavedityanuvartate /
prasaïgasyàniùyatà(pra)dar÷anàya svapnasyeti vaktavye 'nirvàcyasyetyuktam /
evaü brahmaõaþ satyasyetyapi gràhyam /
brahmasvapnayoravailakùaõyasya satyatve 'pi kuto mithyàtvàdiprasaïga ityato vedamuditam /
upalabdhaü hi ghañasya ghañàntareõa sàlakùaõyasadbhàve pàrthivatvàdisàmyam /
atra sàmànyena vi÷eùàpàdanànnàpàdyàpàdakayorabhedaþ ÷aïkanãyaþ /
bhàvatve dravyàdyanyatamatvàpattiriti yathà /
brahmapratiyogikaü svapnasya sàlakùaõyaü cedbrahmaõo 'pi mithyàtvaü syàdityasaïgatam vyadhikaraõatvàditi na vàcyam /
yatpratiyogikaü yatra sàlakùaõyaü sa taddharmeti vyàpteþ sugrahatvàt /
yastu mandamatistaü prati samànàdhikaraõamapyaniùyaü suvacanamiti prasaïgàntaramabhihitam /


*9,208*

syàdetat /
brahmaõaþ pratiyogitvàbhàve 'nuyogitvaü syàt /
tathàca svapnasya tato vailakùaõyaü na syàt /
tadabhàve ca sàlakùaõyàpattyà brahmasvapnayormithyàtvàdi prasajyetetyuktamayuktam /
sadharmake hi vastunyekasya dharmasyàbhàvena tadviruddhasya dharmasya bhàvo bhàvena càbhàvo(nyasya bhàvo) vaktuü ÷akyate /
yathà parimàõavattvàddravyasya mahattvàbhàve 'õutvasya aõutvabhàve và mahattvàbhàvasyàpàdanam /
yathà (và) vakturmandavacanàbhàve tãvravacanam /
tadbhàve và tadabhàvaþ ÷akyàpàdanaþ /
brahma tu sakaladharmavikalamiti kathaü tatràpàdanaü pratiyogitvàderivàyogitvàderapyabhàvàt /
nahi parimàõarahite guõàdau vaktçtva÷ånye kàùñhe coktaprasaïgàvakà÷o 'sti /
tathà svapane 'pi noktaprasaïgàvakà÷aþ /
svayamasatyasya vailakùaõyavadavailakùaõyasyàpyabhàvàt /
nahi bhràntasarpavisarpaõàdayaþ satyà bhaveyurityà÷aïkaya brahmaõo nirdharmakatvaü dåùayati /
yadãtyàdinà ã÷atajj¤ànetyataþ pràktanena prakaraõena /


*9,209*

%<... yadi dharmà na kecana /
brahmaõo naiva jij¤àsyaü ... // MAnuv_3,2.40b-c //>%


NYâYASUDHâ:
yadi brahmaõaþ ke 'pi dharmà na syustarhi tajjij¤àsyaü naiva syàt /
bhavati hi (ca) jij¤àsyam /
athàto brahmajij¤àseti vacanàt /
ato na tannirdhakamiti /


*9,210*

nirdharmakatve 'pi brahmaõaþ kuto na jij¤àsyatetyata àha- jij¤àseti //

%<... jij¤àsà dharmanirõayaþ // MAnuv_3,2.40d //>%


NYâYASUDHâ:
vicàro hi jij¤àsà nàma /
sa ca dharmasya nirõayo dharmanirõayaþ /
vyàpyadharmadar÷anamiti yàvat /

÷a÷aviùàõavannirdharmake kathamasau syàt /
aïgãkàre ca vyàghàtaþ kathaü na syàt /

ito 'pi na nirdharmakasya jij¤àsyatetyàha- idamitthamiti //

%<idamitthamiti j¤ànaü jij¤àsàyàþ prayojanam // MAnuv_3,2.41ab //>%


NYâYASUDHâ:
na khalvanumànavicàràparaparyàyàyàþ jij¤àsàyà vastusvaråpamàtraj¤ànaü prayojanam /
tasya pràgeva siddhatvàt /
asiddhau và(cà)''÷rayàsiddhasyànumànasyànutthànàt /
kinnàmedamiti svaråpànuvàdenetthamiti vyàpakadharmavi÷iùyadharmij¤ànam /
dhåmànumànàdau tathà dar÷anàt /
tathà ca kathaü nirdharmakasya jij¤àsyateti /
etena svapne 'pi prasaïgànavakà÷o('pi) nirastaþ /
tathà sati màyàmàtramityanumànàsambhavàt /
àropitàbhyàü vyàpyavyàpakàbhyàü tatsambhavaü iti cenna /
svaråpàsiddhibàdhaprasaïgàditi /


*9,211*

yadyapi na brahmaniùñhena kenaciddharmeõa tatra dharmàntaraü vidhitsitaü tathàpi kasyaciddharmasya nivçttyà dharmàntarasya bhràntiprasaktasyànyatra sato nivçttirj¤àpyate /
yathoktam /
siddhaü tu nivartakatvàditi /
eva¤ca nirdharmakasya kathaü jij¤àsyatànupapattirityata àha- itthambhàvo hãti //

%<itthambhàvo hi dharmo 'sya na cenna pratiyogità // MAnuv_3,2.41cd //>%


NYâYASUDHâ:
asya brahmaõaþ pratiyogità virodhità /
prapa¤cadharmavyàvçttimatteti yàvat /
na khalu niràdhàrayà kasyaciddharmasya nivçttyà niràdhàraiva dharmàntaravyàvçttiranumàtuü ÷akyà /
evaüvidhànumànapravçtteralaukikatvàt /
ato brahmaniùñhayaiva brahmaniùñheti vàcyam /
yadi càsya dharmo na syànna tarhi vyàvçttimattàpi syàditi /
itthamiti j¤ànaü jij¤àsàphalaü cedbrahmaõãtthambhàva eva svãkàryaþ syàt /
tat kiü dharmeõeti mandà÷aïkàniràsàya"itthambhàvo hi dharmo 'sya' ityanuvàdena parihàro 'bhihitaþ /
yadvàstu vyàvçttimattà brahmaõaþ kiü dharmeõetyata idamuktam /
na vidhiråpa eva dharmaþ kinnàmetthambhàvamàtraü prakçtamiti /
tadanena brahma na nirdharmakaü jij¤àsyatvàtparvatavadityanumànaü (ca) såcitaü bhavati /


*9,212*

ito 'pi na nirdharmakaü brahmetyàha- itthambhàvàtmakàniti //


*9,213*

%<itthambhàvàtmakàn dharmànàhu÷ca ÷rutayo 'khilàþ // MAnuv_3,2.42ab //>%


NYâYASUDHâ:
÷rutaya÷ceti sambandhaþ /
bhava(ntu sa)nti satyakàma ityàdyàþ ÷rutayo dharmavàdinyo na tvapahatapàpmetyàdyàstatkathamakhilà ityucyata ityata uktamitthambhàvàtmakàniti /
akhaõóaniùñhatà tu pràgeva niràkçtà niràkariùyate ceti /
na kevalaü ÷rutyanumànaviruddhaü brahmaõo nirdharmakatvaü kintu såtraviruddhaü cetyàha- adç÷yatvàdayo 'pãti //

%<adç÷yatvàdayo 'pyasya guõà hi prabhuõoditàþ // MAnuv_3,2.42cd //>%


NYâYASUDHâ:
prabhuõàpãti sambandhaþ /
"adç÷yatvàdiguõako dharmokteþ' ityàdineti ÷eùaþ /
yadvà na vidhiråpa eva dharmaþ kinnàmetthambhàvamàtramityata prayogamanena pramàõayati /
atracàpi÷abdo na bhinnakramaþ /
guõa÷abda÷ca dhamarvacano na pàribhàùikavacanaþ /
adç÷yatvàdãnàü tadabhàvàt /

nanvasmàbhirbhàvaråpà eva dharmà brahmaõo nàïgãkriyante 'bhàvàtmakàstu svãkriyanta eva /
ato na såtravirodha ityata àha- yadãti //

%<yadi syustàdç÷à dharmàþ sarvaj¤atvàdayo na kim // MAnuv_3,2.43ab //>%


NYâYASUDHâ:
tàdç÷à abhàvàtmakàþ /
yatàdç÷yatvàdyàþ pramàõàvagatàstathà sarvaj¤atvàdayo bhàvaråpà api yaþ sarvaj¤a ityàdi÷rutisiddhà iti te 'pyaïgãkàryàþ /
atha tadaïgãkàre neha nànàstãtyàdi÷rutivirodha ityucyate so 'dç÷yatvàdyaïgãkàre 'pi samànaþ /
ato 'rdhacara(jara)tãyasyàpràmàõikatvàtsarvaj¤atvàdayo 'pi svãkàryàþ /
adç÷yatvàdayo 'pi và tyàjyà iti /


*9,214*

syàdetat /
sarvaj¤atvàdayaþ sarvaniråpyatvàtsarvàpekùàþ /
viyadàdikaü ca sarvaü bhràntisiddhamasatyameva /
asatyasàpekùàstu kathaü paramàtharto brahmadharmatayà svãkartuü ÷akyanta ityata àha- anyeti //

%<anyàpekùà yadi syuùñe ... // MAnuv_3,2.43c //>%


NYâYASUDHâ:
te sarvaj¤atvàdayo 'nyàpekùà iti yadi nàïgãkriyante tarhi te 'dç÷yatvàdayo 'pi na dç÷yamadç÷yamityevamanyàpekùàssyuriti nàïgãkàryà eva /
tathà ca såtravirodhastadavastha eva /
viùayatayànyàpekùatvaü pratiyogitayànyàpekùatvamiti (tu) vaiùamyamàtram /
syuùya iti suùàmàdiùu draùñavyam /


*9,216*

ki¤ca paràpekùatayà sarvaj¤atvàdikaü brahmaõo 'naïgãkurvàõena sattàpi nàïgãkaraõãyà /
yataþ sattàpyevaü paràpekùetyàha- sattaivamiti //

%<... sattaivaü ... // MAnuv_3,2.43d //>%


NYâYASUDHâ:
nàstyeva svaråpàtiriktà satteti cetsvaråpasattàpi na syàt /
nahi mithyàbhåtaparàpekùaü satyasvaråpaü bhavitumarhatãti tvadãyanyàyapràptatvàt /
tathàca sadeva somyetyàdi÷rutivirodhaþ /
kathaü sattà paràpekùetyata àha- de÷eti //

%<... de÷akàlagà // MAnuv_3,2.43d //>%


NYâYASUDHâ:
yatastasmàtsattaivamiti sambandhaþ /
nanu de÷akàlageti ko 'rthaþ /
de÷akàlasambaddheti và de÷akàlajanyeti và /
nàdyaþ /
tàvatà paràpekùàsiddheþ /
nahi gaganaü ghañena saüyuktamityetàvatà tadapekùam /
na dvitãyaþ /
anàdinityatvàditi cedevaü tarhi sàvarj¤àderapi nànyàpe(kùà)kùatà /
nahi sarveõa saha viùayaviùayibhàvamàtreõa sarvàpekùatvaü sauraprakà÷asyàpi ghañàpekùatàprasaïgàt /
na(hi sa) ca sarveõa janyatvam /
nityasiddhatvàt /


*9,217*

nanåtpattau sàrvaj¤àdeþ sarvàsàpekùatàbhàve 'pi j¤aptau sàstyeva /
vidita eva sarvasminsàrvaj¤àdi vij¤àyate nàvidita iti /
evaü tarhi sattàpi mà bhådutpattau paràpekùà /
j¤aptau tu bhavatyevetyàha- de÷eti //

%<de÷akàlànapekùà hi na sattà kvàpi dç÷yate // MAnuv_3,2.44ab //>%


NYâYASUDHâ:
de÷akàlànapekùà de÷akàlapratãtyanapekùà /
de÷akàlapratãtyapekùaiva dç÷yata ityanvayo 'pi draùñavyaþ /
yadi ka÷cidvaiyàtyàtkvacidde÷akàlapratãtyanapekùàpi sattà dç÷yata iti bråyàttadà vyàghàtaþ syàt /
de÷akàlavyatirekeõa (kvacitsattà÷a) kiü÷abdàrthànirvacanàt /
sattàpratãtàvavarjanãyatayà de÷akàlau dç÷yete na tu tadapekùeti cenna /
abhådbhavati bhaviùyatãtyàdipratãtimavadhåya sattàyà apratibhàsàt /
niyatavi÷iùyapratãtike '(tadana)napekùàyàü na kutràpyapekùà syàt /
tadidamuktam- kvàpãti //


*9,218*

na kevalaü bràhmaõo nirdhamarkatve mãmàüsàviùayatvànupapattiþ kinnàma ÷àstrayonitvàdityuktaü ÷àstraviùayatvamapyanupapannaü syàdityàha- sarveti //

%<sarvadharmojj¤itasyàsya kiü ÷àstreõàdhigamyate // MAnuv_3,2.44cd //>%


NYâYASUDHâ:
kimàkùepe /
svaråpaü tàvatsvaprakà÷atvànna ÷àstrapratipàdyam /
saüsargabhedayoreva vàkyàrthatvàcca /
dharmàstu na santi /
yena saüsargabhedau ÷àstraviùayau syàtàm /
tasmàdasya brahmaõaþ kiü ÷àstreõàdhigamyate na svaråpaü nàpi dharmasaüsargàdãti /


*9,221*

itthambhàvàtmakànãti brahmaõo nirdharmakatve ÷rutivirodho 'bhihitaþ /
sàmprataü tu ÷rutãnàü nirviùayatvàpattyàdikamiti mahànbhedaþ /
brahmaõi paramàrthato dharmàbhàve 'pi mithyàbhåtà dharmàþ ÷àstrasya viùayà bhaviùyantãtyata àha- mithyeti //

%<mithyàdharmavidhàtu÷ca vedasyaivàpramàõatà // MAnuv_3,2.45ab //>%


NYâYASUDHâ:
castvarthaþ /
apramàõataiveti sambandhaþ /
vedàntànàü (dànàü) viùayàbhàvena prasaktamabodhakatvalakùaõamapràmàõyaü parihartumaïgãkçtaü mithyàdharmapratipàdakatvaü viparãtabodhakatvalakùaõamapràmàõyamevàpàdayati /
iyàüstu vi÷eùaþ /
abodhakànàmupekùaõãyataiva kevalaü

viparãtabodhakànàü tu heyatà syàditi /


*9,222*

bhavedapramàõaü vedo yadi mithyàdharmànpratipàdyaivoparamet /
nacaivaü kinnàma neha nànàstãtyàdinà (tu tatprati) pratiùedhati cetyata àha- àpràptamiti //

%<apràptàü bhràntimàpàdya kiü vedo mànatàü vrajet // MAnuv_3,2.45cd //>%


NYâYASUDHâ:
àpàdyetyataþparaü niùedhaü kurvanniti ÷eùaþ /
"yaþ sarvaj¤aþ sarvavit' /
"ya àtmàpahatapàpmà' ityàdinà vedo yadi bhràntiü brahmaõi mithyàbhåtasàrvaj¤yàdipratãtimutpàdya svayameva neha nànàstãtyàdinà tatpratiùedhaü kuryàttadà mànatàü vrajetkim /
parasparaviruddhatvenonmattavacanavadapràmàõya(pramàõa)meva syàt /
nanvetadanàkalitaparàbhisandherasadanuvàdenoktam /
nahi vayaü vedo dharmànvidhàya svayameva niùedhatãti bråmaþ /
kintvanådya niùedhatãti /
tathàca kathamapràmàõyàpattirityata uktam- àpràptamiti //
anuvàdo hyanyataþ pràptasya bhavati /
naca brahmaõi mithyàbhåtadharmapratãtiþ kenacitpràptà /
tato 'nuvàdàsambhavàt vidhàyaiva pratiùedhatãti vaktavye pårvokto doùa iti /


*9,223*

kathamapràptirbrahmadharmaõàmityata àha- nahãti //

%<nahi vedaü vinà brahma vedyaü dharmà÷ca tadgatàþ // MAnuv_3,2.46ab //>%


NYâYASUDHâ:
vedena vinà brahma na vedyamiti tàvatsamarthitaü prathamàdhyàye /
tathàca kathaü tadgatatvena sàrvaj¤àdayo 'nyato vedyà bhaveyuþ /
vedavidite 'pi brahmaõyanumànena sàrvaj¤àdipratãtiriti cenna /
tasyà vinàpi vaidikena pratiùedhena pratyanumàne(nàdi)naivàpàstatvàt /
anyathàtiprasaïgàt /


*9,224*

atha matam /
mithyàdharmavidhàtu÷ca vedasyaivàpramàõateti yaduktaü tannàniùyam /
dvividho(hi) vedabhàgaþ /
tattvàvedako 'tattvàvedaka÷ca /
tatra jãve÷varayo(vabrahmaõo)raikyaü pratipàdayaüstattvàvedako 'paro 'tattvàvedaka ityasmàbhiraïgãkçtatvàdityata àha- vedeti //

%<vedavedyasya mithyàtvaü yadi naikyasya tat katham // MAnuv_3,2.46cd //>%


NYâYASUDHâ:
tat tarhi tanmithyàtvamiti và /
satyameva tvayàïgãkçtamiti /
naca tadupapadyate(dyujyate) /

sarvo 'pi hi vedo 'pauruùeyaþ svataþpramà(õaü ca)õabhåta÷ca /
tatra caikasya bhàgasyàpràmàõye parasyàpi tatsyàt tasya pràmàõye 'syàpi kathaü tanna syàt /
tàtparyaliïgabhàvàbhàvàbhyàü vyavastheti càsaïgatam /
tathàtve hyasya bhàgasyànyatra tàtparyaü vàcyaü syàt /
naca niùedhàyànuvàda ityupapàditam /
ahiüsàdi÷yenàdividhivadvidvadavidvadviùayatayà vyavasthàstviti cenna /
vaiùamyàt /
dhanatvasya cànabhidhànàt /
athaikyaü pratipàdayituü buddhi÷uddhaye sàrvaj¤àdyavidyàmànamapi pratipàdyate /
sarvatra prasçtà hi buddhiþ saguõe brahmaõi dattapadà krameõaikye pravi÷atãti cenna /
pratikålatvàt /
sàrvaj¤àdipratipàdanena hi bhedavàsanaiva dçóhaniråóhà syàdityeùà dik /


*9,228*

yaduktaü brahmaõi dharmàõàmapràptiriti tanna /
pramàõato 'pràptàvapyàropastatsambhavàt /
àtmaiva hi brahma sa ca svaprakà÷atayàvabhàsata eveti tasmindharmàropo nànupapannaþ /
tata÷càropitadharmànuvàdena pratiùedho yujyata iti cet /
syàdapyevaü yadi brahmaõi dharmàropo yujyeta /
nacaivam /
tasya sarvadharmarahitatvàt /
pradhànàbhàvàcca /
atha dharmarahitatvàdàvapi kuto nàropa ityato vyatirekavyàptiü dar÷ayati- dharmeti //

%<dharmàropo 'pi sàmànyadharmàdãnàü hi da÷arne // MAnuv_3,2.47ab //>%


*9,229*


NYâYASUDHâ:
na kevalaü pramàõataþ pràptyabhàvaþ kintu dharmàropo 'pi nopapadyata ityapi÷abdaþ /
sàmànyaü càsau dharma÷ca sàmànyadharmaþ /
àdipadena pradhànadar÷anam /
dçùña iti ÷eùaþ /


*9,230*

etadeva prapa¤cayati- idamiti //

%<idantadàdidharmitve dharmo 'nyaþ kalpyate 'tra hi // MAnuv_3,2.47cd //>%


NYâYASUDHâ:
idaü taditi bhàvapradhàno nirde÷aþ /
àdipadena sàdhàraõadharmagrahaõam /
dharmitve dçùña iti ÷eùaþ /
pradhànaj¤ànamapyatra saïgràhyam /
atra loke /
÷uktikàyàü rajatatvadharmàropo hi na ÷uktikàvabhàsamàtreõa bhavati /
kinnàma vastuto rajatatvadharmavataþ pradhànasya, adhiùñhàne ÷uktikà÷akale purovartitvàdeþ, pradhànasàdhàraõa(dharmasya)sya ca ÷uklabhàsvaratvàderdharmasya dar÷ana eva /
tathà sphañike lauhityàropo 'pi vastuto lauhityavato japàkusumasya, sphañike ca(ce)dantàdeþ, pradhànasannidhànasya ca dar÷ana eva dçùña iti /


*9,232*

sahadar÷anamàtreõa na vyàptini÷caya ityata àha- sarveti //

%<sarvadharmavihãnasya dharmàropaþ kva dç÷yate // MAnuv_3,2.48ab //>%


*9,233*


NYâYASUDHâ:
atràpi pradhànadar÷anamupalakùaõãyam /
kva dç÷yate yenoktavyàptervyabhicàraþ syàditi ÷eùaþ /
upàdhivyabhicàrayoradar÷ane (sahacàra)sàhacaryadar÷anaü vyàptini÷càyakameveti bhàvaþ /
ayaü(matra) samudàyàrthaþ /
dharmàropasya pradhànadar÷anàdikaü vyàpakamupalabdham /
naca prakçte tadasti /
sarvàj¤àdãnàmapahatapàpmatvàdãnàmanyatrànabhyupagamàt /
brahmaõi ca pradhànasàdhàraõadharmàderanaïgãkàràt /
ato vyàpyasya dharmàropasyàbhàva iti /
nanvatra pradhànàdar÷anena dharmàropasambhavaþ ÷akyànumànaþ /
sàrvaj¤àdikaü na brahmaõyàropitaü pràganyatrànupalabdhatvàditi prayogasambhavàt /
dharmàbhàvaliïgakamanumànaü tu katham /
bhavatàmasiddhatvàditi /
maivam /
dharmaràhityavàdinaivamanumàyopagantavyamityabhipràyat /


*9,234*

nanu (ca) dharmàropo 'dhiùñhànadharmàõàü pradhànasya ca pratãtàvevàyatate na tu sattàyàm /
idantvàdipratãtau hãdaü rajatamityàdiråpà pratãtiþ syàt /
sàdhàraõadharmapratãtireva ca pradhànaü buddhi(sthaü ka)sthãkaroti /
pradhànapratãtireva cànvayavyatirekàbhyàmàropopayoginã /
sattàyà upayogàïgãkàre 'tiprasaïgaþ /
ubhayopayoge tu gauravam /
asti càpyatràdhiùñhànadharmàdipratãtiràroparåpà /
nahãdaüpårvo 'yaü brahmaõi dharmàropaþ /
tathàca pårvàropitadharmapratãtyadhãno 'yamuttarottaràropo bhaviùyati /
pårvameva cottarasya pradhànamiti kimanupapannamityata àha- tadarthamiti /

yadi brahma(õo)õi dharmàropasiddhayarthamanyà dharmàõàmàropaþ kalpyate /
tadà so 'pi dharmàropàntaràyatta ityevaü prasaktànavasthitiþ syàt /
siddhaviùayatvànneyamanavasthà dåùaõamiti cenna /
dharmasadbhàvatatpratãtyoþ pårvasiddhatve 'pyàropatvakalpanàyàmanavasthànivàraõàt /
asyà dharmapratãteràropatvaü pårvapratãteràropatvakalpanàdhãnaü tasyà api tatheti /
tadevaü brahmaõi dharmàropàsambhavàtsvato nirdharmakatve vedàpràmàõyàdiprasaïgànna nirdharmakaü brahmeti siddham /


*9,236*

yaduktaü sàrvaj¤àdermithyàtvasiddhaye vi÷vasya bhràntikalpitatvaü taddåùayitumã÷atajj¤ànetyàdiko granthaþ /
tathàhi /

vi÷vasya bhràntisiddhatvaü vadatà tatra pramàõaü vaktavyam /
tatkiü pratyakùaü syàdanumànaü và'gamo và /
na tàvatpratyakùam /
tasya satya(tatsatya)tvagràhitvasya vakùyamàõatvàt /


nàpyanumànam /
÷ånyasamayaniràse(na)nirastatvàt /
adhikaü ca dåùaõaü vaktumàha- ã÷eti //

%<ã÷atajj¤ànavedàkùajànumàmàtçpårviõaþ /
bhràntirvi÷vasya yenaiva mànàbhàsena kalpyate 'tra hi // MAnuv_3,2.49 //
tanmàtrasyànyathà bhàvàt kiü na syàd vi÷vasatyatà // MAnuv_3,2.50ab //>%


*9,237*


NYâYASUDHâ:
yadyapyatra bhràntirvi÷vasyetyàdinaivàlam /
tathàpi ye vi÷vaü pramàõaprameyapramàtçpramitibhedena caturvidhamàcakùate tanniràkaraõaprastàvanàya pramàõaprameyapramàtçbhedena trividhameva vi÷vamiti pratij¤àtumã÷etyàdyuktam /
tatre÷amàtrapadàbhyàü paràparapramàtrorgrahaõam /
yadyapi màtçpadenaive÷varo 'pi labhyate /
tathàpi tasya niyataü pramàtçtvamanyeùàü tu viparyayàdisambhavàdaniyatamityàdivi÷eùadyotanàya pçthaggrahaõam /
vedàkùajànumàpadaiþ karaõaphalaråpapramàõasvãkàraþ /
vedapadamàgamo(màtro)palakùaõam /
akùajatvaü j¤ànasannikarùayorastyeva /
ã÷varàdi(ra)j¤ànaü na vedàdipadaiþ saïgçhyate /
akaraõatvàdaphalatvàcca /
bhavati ca pramàõamityatastajj¤àneti pçthaguktam /
nityaj¤ànamàtropalakùaõaü caitat /
pårva÷abdena karmadhàrayaü vidhàya tata inipratyayaþ /
pratyayàrthastu veda÷abda÷càpaupuruùeyavàkyavacana eva /
pårva÷abdaþ (ka)kàraõàrthaþ /
pramàdhyàhàreõa tatsambandhaþ /
tata÷ce÷avàkye÷àdij¤ànavedàkùajànumànànã÷varapramàtçvàkyaråpapramàõavataþ sarvapramàõasiddhasyetyuktaü bhavati /
bhràntiþ bhràntikalpitatvam /
yenetyato labdhamekatvamevetyavadhàryate mànàbhàseneti /
svabhàvato durbalenànumànenetyarthaþ /
anyathàbhàve apràmàõye /
kimàkùepe /
etaduktaü bhavati /
vi÷vaü tàvatsvabhàvato bahutvena ca prabalairã÷avàkyàdibhiþ sarvaiþ pramàõaiþ satyatayàvagatam /
teùàü"asatyamapratiùñhaü te' ityàdãnàmanyatra dar÷itatvàt /
vivàdapadaü mithyà dç÷yatvàjjaóavadityàdikaü vi÷vamithyàtvànumànaü tu svabhàvaikatvàbhyàü durbalam /
tathàca prabalapramàõaviruddhasyànumànasyàpràmàõyopapattervi÷vasya satyatvameva yuktamiti /


*9,245*

nàpyabhàvaþ /
sa hi gauóapàdàdipuruùapraõãto và vedàdirvà /
àdyaü dåùayati- yeneti //

%<yenedaü kalpyate bhràntaü bhràntistasyaiva kiü na sà // MAnuv_3,2.50cd //>%


NYâYASUDHâ:
yena gauóapàdàdinà idaü pràguktamã÷àdikaü vi÷vaü, bhràntaü bhràntisiddhaü kalpyate, kalpayitvà ca tathà vàkyaü praõãyate /
tasyaiva sà kalpanà bhràntirayathàrthà kinna bhavet /
etaduktaü bhavati /
ã÷avàkyàdipramàõaistàvadã÷àdivi÷vaü satyatayàvagatam /
tadviruddhà ca gauóapàdàdãnàü vi÷vamithyàtvapratãtirbhràntireveti /
tataþ kimityata àha- bhràntatva iti //

%<bhràntatve tasya vi÷vàderã÷àdyabhràntameva hi // MAnuv_3,2.51ab //>%


NYâYASUDHâ:
vi÷vàrervi÷vamithyàtvaü pratipàdayatastasya gauóapàdàderbhràntatve siddhe tanmålasya tadvàkyasyàpràmàõyàttena vi÷vamithyàtvàsiddhàvã÷avàkyàdibhiþpramàõairã÷àdivi÷vamabhràntaü satyameva siddhamiti /
nanvã÷varavàkyavirodhàdgauóapàdàdãnàü bhràntatvaü kutaþ kalpanãyam /
gauóapàdàdivàkyavirodhàdã÷varàdãnàü vi÷vasatyatvapratãtireva bhràntiþ kuto na kalpanãyetyata àha- bhaveyuriti //

%<bhaveyurbhràntayo nçõàü naive÷àdeþ katha¤cana // MAnuv_3,2.51cd //>%


NYâYASUDHâ:
bàhyà(bhya)ntarakàraõasàmagrãsattvàditi ÷eùaþ /
katha¤canendriyadoùàderbàhyakàraõasya adharmàdeþ aj¤ànàderàntarakàraõasyàpyatyantamasambhavàdityarthaþ /
ã÷àdayo vipralambhakà iti cenna /
kalpakàbhàvàditi /


*9,246*

astu tarhi neha nànàstãtyàdiradvaitaparo vedàdiràgamaþ sarvasyàpi mithyàtve pramàõamiti cenna /
tasya vi÷vasatyatvagràhakapratyakùabàdhitatvenàtadarthatvàt /
atha matam /
pratyakùaü khalu tàtkàlikaü pramàõaü na punaràtyantikam /
vedastu na tathà /
svataþ pramàõaü ca /
ato balavatà vedena bàdhitatvàtpratyakùapràptamapi vi÷vasatyatvaü bhràntisiddhamityevàïgãkartumucitamityata àha- satyatvamiti /

%<satyatvamakùajapràptaü yadi bhràntamitãùyate // MAnuv_3,2.52ab //>%


NYâYASUDHâ:
satyatyaü vi÷vasyeti ÷eùaþ /
àgamabalamà÷ritya /
tanneti vàkya÷eùaþ /
kuto netyata àha- pràmàõyamiti //
[JOSHI-15]

%<pràmàõyamàgamasyàpi pratyakùàdanyataþ kutaþ // MAnuv_3,2.52cd //>%


NYâYASUDHâ:
kutaþ siddham /
na kuto 'pi /
na kevalaü pratyakùasya kintvàgamasyàpi pràmàõyaü pratyakùeõaiva siddhaü na tvanyenetyarthaþ /
tatkathamityata àha- sàkùãti //

%<sàkùipratyakùato hyeva mànànàü mànateyate // MAnuv_3,2.53ab //>%


NYâYASUDHâ:
àdyàdibhya upasaïkhayànàttçtãyàrthe tasiþ /
mànànàü sarveùàmãyate pratãyate /
hi÷abdaþ sarvapramàõapràmàõyasya sàkùisiddhatvopapàdakapramàõasåcanàrthaþ /
tadvivçõoti- sàkùiõà iti //


*9,247*

%<sàkùiõaþ svaprakà÷atvamanavasthà tato nahi // MAnuv_3,2.53cd //>%


NYâYASUDHâ:
pramàõànàü pràmàõyaü hi na sattàmàtreõa ni÷÷aïkavyavahàrahetuþ /
api tu pramitameva /
naca bàhyapratyakùàdikameva pràmàõyapramitisàdhanam /
tatpràmàõyapramiterapyuktanyàyenàva÷yakatvàt /
naca tatpràmàõyaü svagràhyam /

acaitanyaj¤ànasya svaprakà÷atvàbhàvàt /
pratyakùàdyantarànveùaõe cànavasthà syàt /
sàkùivedyatve tu sarvapramàõapràmàõyasya na ka÷ciddoùaþ /
sàkùã hi caitanyaråpatayà svaprakà÷aþ /
pràmàõyaü ca j¤ànagràhakagràhyamiti svapràmàõyaü svayameva gçhõàtãti nànavasthà'padyate /
ataþ sàkùivedyameva sarvapramàõapràmàõyamaïgãkàryamiti /


*9,250*

astvevaü sàkùipratyakùavedyaü pratyakùàgamapràmàõyam /
tathàpyuktarãtyà prabalenàgamena virodhe durbalasya pratyakùasya kuto na bàdha iti cet /
ittham /
syàdayaü pratyakùàgamayorbàdhyabàdhakabhàvaþ, yadi vyutpàdite daurbalyapràbalye yukte syàtàm /
nacobhayapràmàõyasya sàkùivedyatve te yujyete ityà÷ayavànpratyakùasya tàtkàlikaü pràmàõyamàgamasyàtyantikamiti vibhàgaü tàvadapàkaroti- tatkàlikamiti /

%<tàtkàlikaü pramàõatvamakùajasya yadà bhavet /
aikyàgamasya kiü na syàt ... // MAnuv_3,2.54a-c //>%


NYâYASUDHâ:
yadi sàkùigçhãtamapi vi÷vasatyatvagràhiõo 'kùajasya pràmàõyaü tàtkàlikameva bhavettarhyaikyàgamasyàpi pràmàõyaü sàkùigçhãtatvàvi÷eùàttàtkàlikaü syàdeveti na vibhàgaþ siddhayati /

nanvaikyagàmapràmàõyamapi tàtkàlikameva /
kintu pratyakùamàbhàsãkçtya nivartate /
yathoktam"veõusaïgharùajo vahnirdagdhvà ÷àmyati tadvanam /
evaü guõavyatyayajo vedaþ ÷àmyati tadyathà' itãtyata àha- tasyàpãti //

%<... tasyàpyetàdç÷aü yadi /
aikyapràmàõyamithyàtvaü yadà vi÷vasya satyatà // MAnuv_3,2.54d-f //>%


*9,251*


NYâYASUDHâ:
aikyàgamasyàpi pràmàõyaü yadi tàtkàlikaü svãkriyeta tadà vi÷vasya satyataiva syàt /

nanåktamatra pratyakùamàbhàsãkçtya pa÷càdaikyàgamapràmàõyaü nivartata iti bhavati tàtkàlikam, naca vi÷va(sya) satyatvàpattirityataþ"tasyàpyetàdç÷aü yadi' ityetad"aikyapramàõamithyàtvaü yadà' iti vyàkhyàtam /
aikyàgamapràmàõyasya bàdhyatvaü yadetyarthaþ /
na kevalaü pràmàõyamàtrasya bàdhyatvam /
kintu dharmiõo vàkyasyàpãti j¤àpanàyaivamuktam /

etaduktaü bhavati /
syàdidaü yadi pràmàõyasya tàtkàlikatvaü nàmànityatvamiha vivakùitaü syàt /
na caivam /
kùaõamàtravartino 'pi pràmàõyasya viùayasatyatvàvyabhicàritvenànityatàyà daurbalyahetutvàsambhavàt /
kintu bàdhyatvameva /
taccedaikyàgamapràmàõyasyàbhyupagataü tadà kathaü vi÷vasya satyatà na syàditi /


*9,252*

nanu sàkùiõo viùayavyabhicàritvàttadgçhãtamaikyàgamapràmàõyamabàdhatayamevetyà÷aïkayàha- aikyavàkyasyeti //

%<aikyàgamasya mànatvaü yadyabàdhyamitãùyate /
akùajasyàpi mànatvaü nàbàdhyaü kimitãùyate // MAnuv_3,2.55 //>%


NYâYASUDHâ:
sàkùigçhãtatvàvi÷eùàditi bhàvaþ /
sàkùigçhãtatvàvi÷eùàdvi÷vasatyatàgràhakapratyakùapràmàõyasya bàdhyatàyàmaikyàgamapràmàõyamapi bàdhyaü syàt /
tadabàdhyatve và pratyakùapràmàõyamapyabàdhyamevaiùyavyamiti samudàyàrthaþ /


nanvadvaitabrahmàvasthànaü mokùaþ /
sa ca pratyakùapràmàõyasyàbàdhyatve vyàhanyeta /
prapa¤casatyatvena saddvaitatàpatteþ /
ataþ sàkùivedyatvàvi÷eùe 'pyanena vi÷eùeõa pratyakùapràmàõyaü sàkùiõà tàtkàlikameva gçhyata iti kalpyata ityata àha- advaiteti //

%<advaitahànisàmànyàn ... // MAnuv_3,2.56a //>%


NYâYASUDHâ:
evaü tarhyaikyavàkyapràmàõyamapi tathàvidhameva (mantavyam) /
tadabàdhyatve 'pyadvaitahànisàmànyenoktalakùaõamokùàsiddheþ /
nahi vàkyaü và tatpràmàõyaü và tadartho bhedàbhàvo và brahmeti /
pratyakùapràmàõyasyàbàdhyatve bahuprapa¤càpattiþ /
àgamapràmàõyàbàdhyatàyàü tu naivamiti cenna /
asya vi÷eùasya vyarthatvàdityà÷ayavànàha- neti //


*9,253*

%<... na vi÷eùa÷ca ka÷cana // MAnuv_3,2.56b //>%



NYâYASUDHâ:
yadapyadvaitàgamasya pràbalyopapàdanàya svataþpràmàõyamuktaü tatràha- yadãti //

%<yadi svatastvaü pràmàõye vi÷vasattà kathaü na te // MAnuv_3,2.56cd //>%


NYâYASUDHâ:
svatastvadharmasya pràmàõyaü dharmi, adhikaraõatayà vivakùitamiti saptamyupapattiþ /
yadyàgamapràmàõyasya svatastvamucyate tadà pratyakùapràmàõyamapi svata eveti bråmaþ /
samyaïmithyàj¤ànasàdhàraõakàraõamàtrajanyatvaü và samyaïmithyàj¤ànasàdhàraõaj¤àpakamàtraj¤eyatvaü và pràmàõyasya svatastvam /
tadàgamajanyaj¤ànavatpratyakùajanyasyàpyavi÷iùyameva /
tathà càgamapràmàõyasya svatastvamaïgãkurvato yatà tadviùayasatyatà sammatà tathà svataþpramàõapratyakùaviùayavi÷vasattà(tyatà)'pi kathaü na te sammateti /


*9,254*

syàdetat /
pratyakùàgamayoþ svataþpràmàõye 'pyasti vi÷eùaþ /
yatpratyakùaü tàtkàlikameva j¤ànasya pràmàõyaü janayati vàkyantvàtyantikam /
tathà j¤ànagràhakaþ sàkùã pratyakùaj¤ànasya tàtkàlikameva pràmàõyaü gçhõàti vàkyajanyaj¤ànasya tvàtyantikamiti /
maivam /
asyàü vyavasthàyàü niyàmakàbhàvasyoktatvàt /
doùàntaraü càha- pràmàõyasya ceti //

%<pràmàõyasya ca maryàdà kàlato vyàhatà bhavet // MAnuv_3,2.57ab //>%


NYâYASUDHâ:
kàlato maryàdà vyavacchedaþ /
tàtkàlikatvam iti yàvat /
kathaü vyàhatirityata àha kàlàntare 'pãti /

%<kàlàntare 'pyamànaü cedidànãü mànatà kutaþ // MAnuv_3,2.57cd //>%


*9,254f.*


NYâYASUDHâ:
amànaü bàdhitamànatvaü (naü) cetpratyakùam /
tàtkàlika÷abdena hãdànãmasti kàlàntare tu bàdhya(tva)miti parasyàbhimatam /
tatra yadi ca pratyakùaü kàlàntare 'pi bàdhitapràmàõyaü syàttarhãdànãü tasya mànatàstãti kutaþ syàt /
kàlatrayasattàniùedharåpatvàdbàdhasya yadi ca pratyakùapràmàõyamidànãü satsyàtkathaü kàlàntare 'pi tarhi bàdhyeteti vyàhatameva tàtkàlikatvavacanam /
apramàõameva bhavatu tarhi pratyakùamiti cet /
satyam /
bhavati bhavato 'yaü manorathaþ /
tatsiddhirevedànãmapi ka(po)phoõiguóàyate /


advitãyabrahmàvasthànalakùaõaü mokùamabhyupetya pratyakùapràmàõyàbàdhyatàvadàgamapràmàõyàbàdhyatàyàmapi taddhàniþ samànetyuktam /
idànãntu sa evànupapanna ityà÷ayavànpçcchati- mithyàtvamànamiti //

%<mithyàtvamànaü mokùe 'pi mànaü kiü neti bhaõyatàm // MAnuv_3,2.58ab //>%


NYâYASUDHâ:
vi÷vamithyàtvapratipàdakamànamàgamo 'numànaü và mokùe 'pi mànamiti mokùasamaye 'pyabàdhitasvaråpapràmàõyamityarthaþ /
neti bàdhitasvaråpapràmàõyamityarthaþ /
kiü÷abdaþ pårveõa pareõa ca sambaddhayate /
yadvà kàkvaiva mànamityayaü pra÷no j¤àtavyaþ /
iti pçùñasyottaraü, bhaõyatàm /
àdye doùamàha- mànatva iti //

*9,256*

%<mànatve 'dvaitahàniþ syàd ... // MAnuv_3,2.58c //>%


NYâYASUDHâ:
abàdhitasvaråpapràmàõyapakùe tenaiva saddvitãyatvàdadvaitahàniþ syàdityuktalakùaõo mokùo na siddhayet /
dvitãye dåùaõamàha- amànatve 'pãti //

%<... amànatve 'pyamokùatà // MAnuv_3,2.58d //>%


NYâYASUDHâ:
amokùatà vivakùitàvasthàyà iti ÷eùaþ /
vi÷vamithyàtvamànasya tatpràmàõyasya ca bàdhyatvapakùe 'pi mokùo na siddhayati /
kathamityata àha- vi÷vasyeti //

%<vi÷vasya punaràpattirmithyàmànaü yadà na mà // MAnuv_3,2.59ab //>%


NYâYASUDHâ:
vi÷vamithyàtvamànaü yadà na mà bàdhitasvaråpapràmàõyaü syàttadà vi÷vasya punaràpattiþ syàt /
nàstitvapramàõabàdhasyàstitvàvyabhicàràt /
vi÷vasadbhàve ca kathamuktalakùaõo mokùaþ syàditi /
àdau tàvatpratyakùeõa vi÷vaü pràptam /
tadàgamàdinà'pàtato 'panãyam /
àgamàde÷ca bàdhe punastadàpatitamiti pratãtyapekùayà punaþ÷abdaþ /
vi÷vaü tadbàdhakaü cobhayamapi bàdhitamiti cenna /
uttaratra dåùaõàt /


*9,257*

ki¤ca muktiþ satã vàsatã và /
pakùadvaye 'pi noktalakùaõà muktiþ siddhayati /
kathamiti /
àdyaü pratyàha- asti cediti //

%<asti cenmuktayavasthà ca dvaitàpattir ... // MAnuv_3,2.59cd //>%


NYâYASUDHâ:
àtmasvaråpameva muktiþ /
yathoktam /
"àtmaivàj¤ànahàniþ' iti /
"avidyàstamayo mokùaþ' iti ca /
tatkathaü dvaitàpattirityato muktyavasthetyuktam /
avasthaivaiùà'tmano na tvàtmaiva /
tathàtve hi pràgeva siddhatvàt prayatnavaiyarthyam /
na càtmà j¤ànasya sàdhyo 'nàditvàt /
avidyàdhvaüsavi÷iùyo na pràksiddho j¤ànasàdhya÷ceti cettatkiü sa eva muktiþ /
addheti cet /
tarhi vi÷iùyasya sattvàbhàvena satã muktirityayuktaü syàt /
ki¤ca muktirnàma dharmaþ /
sa kathamàtmaiva syàditi /


*9,258*

dvitãyaü paràcaùñe- ato 'nya÷ceti //


*9,259*

%<... ato 'nyathà // MAnuv_3,2.59d //
amuktatvaü ... // MAnuv_3,2.60a //>%


NYâYASUDHâ:
sattvapakùàtpakùàntare /
yadi muktirasatã syàttadà'tmano 'muktatvaü syàt /
viùàõàsattve ÷a÷o hyaviùàõã dçùñaþ /
tathàca kuta uktalakùaõatvam /
atha matam /
na muktiþ satã nàpyasatã kintvanirvacanãyeti /
tadàpyamuktataiva(dapyayuktameva) /
saüsàre 'pyanirvacanãyenaiva hi dvitãyena saddvitãyatvam /
taduttaramapi taccetsyàtkathamamuktatvaü na bhavet /
etena pa¤camaprakàratàpi nirastà /
anirvacanãyatàparihàràt /
nahi caturthaprakàratàvasthitiranirvacanãyatvam /
tathà sati nirvacanãyatàpatteþ /
anirvacanãyàvidyànivçttiþ kathamanirvacanãyà syàditi cet /
ghañapradhvaüso yathà tatheti jànãthàþ /
tadetatsaïgrahàyàto 'nyathetyuktam /
anyathàsatã cedityavakùyat /


*9,261*

evameva mukteradvitãyabrahmàvasthànaråpatàniràsàya kàle 'pi vikalpya doùo 'bhidhàtavya ityàha- tathà kàla iti //

%<... tathà kàle ... // MAnuv_3,2.60a //>%

NYâYASUDHâ:
nanu ca mokùada÷àyàü kàlo 'sti na veti vikalpya"asti ceddvaitàpattiþ' iti dåùaõaü càstu /
"ato 'nyathàmuktatvam' iti kathamatide÷a ityata àha- kàlàdhãnà hãti //

%<... kàlàdhãnà hi muktatà // MAnuv_3,2.60b //>%


NYâYASUDHâ:
kàlàdhãnà niyamena kàlàdhikaraõà /
yadvastu tatkàlasambandhyeveti vyàpteriti hi ÷abdàrthaþ /

na kevalamanumànasiddho mukteþ kàlàdhikaraõatàniyamaþ kintu"tadà vidvàn'"dçùñvaiva taü mucyate' ityàgamasiddho 'pãtyàha- kàla eveti //

%<kàla evàgamo 'pyàha muktiü ... // MAnuv_3,2.60cd //>%


*9,262*


NYâYASUDHâ:
kintato yadyevamadhikaraõena kàlena vyàptà muktirityata àha- kàleti //

%<... kàlanivartane /
mukterapi nivçttiþ syàt ... // MAnuv_3,2.60de //>%


NYâYASUDHâ:
kàlàsattve mukterapyasattvaü syàt /
vyàpakanivçttau vyàpyanivçtteràva÷yakatvàt /
tathà càtide÷o yukta iti /
etaduktaü bhavati /

yadi mokùaþ kàlasambandhã na syàttadà ÷a÷çïgàdivadasattvàpattiþ iti /
nanu ca"na mumukùurna vai mukta ityeùà paramàrthatà' iti mukterasattvasyeùñatvànneyamaniùyàpattirityata àha- saüsàritvamiti //

%<... saüsàritvamato bhavet // MAnuv_3,2.60f //>%


NYâYASUDHâ:
caitanyasya sato bandhàbhàvalakùaõe mokùe 'sati devadattavanmuktàbhimatasyàpi saüsàritvaü bhavet /
bandha(sya)mithyàtvàtsaüsàro mukti÷ca na sta eveti cennànaïgãkçtatvamevàniùñatvaü kintvapràmàõikatvàdikam /
naca bandhamithyàtvaü pràmàõikamityuktaü pràk /


*9,263f.*

tadevamàgamàditaþ pratyakùasya daurbalyaü niràkurvatà tanmiùeõa pràbalyaü ca vyutpàditam /
sàkùipratyakùasyàgamàdipràmàõyagràhakatvenopajãvyatàyàstaditarasya sàkùini÷citapramàõa(pràmàõya)tàyà÷ca såcitatvàt /
tatastadviruddhasyàgamàderevàpràmàõyaü yuktamiti /
na kevalamupajãvyatvàdiguõenànyataþ prabalaü pratyakùam /
kintu svabhàvato 'pãtyà÷ayavànàha- kva ceti //


*9,264*
%<kva ca pratyakùataþ pràptamanumàgamabàdhitam // MAnuv_3,2.61ab //>%


NYâYASUDHâ:
pratyakùataþ pràptamiti sàkùàtkàrasiddham /
anumànàgama÷abdau liïgavacanavacanau /
pràmàõyanirõayasyedànãü kriyamàõatvàt /
dçùñamiti ÷eùaþ /
yadi hi pratyakùapràptaü kvacidanumànàgamàbhyàü bàdhitamupalabdhavantaþ tadà pratãmo 'numàditaþ pratyakùasya daurbalyam /
naca tathà /
ã÷vare doùagràhipratyakùamàgamàdibàdhitaü dçùñamiti cet /
satyam /
tatràgamàderupajãvyatayà bàdhakatvamiti vakùyàmaþ /
"pràbalyamàgamasyaiva jàtyà teùu triùu smçtam' ityasya vaidikàrtaviùayatvàdatra ca pçthivyàdiprapa¤casya prastutatvànna virodhaþ /


*9,267*

dçùñaü ca dahana÷aityànumànasya, mama karõe pravi÷ya gajo garjatãtyàdivàkyasya ca pratyakùabàdhitatvàt /
tatràpi pratyakùamupajãvyatvàdbàdhakaü natu svabhàveneti cet /
na /
dharmivyàpakavyàpyavyàptigràhakatvàbhàvàddahanauùõyàdigràhiõaþ pratyakùasya /
anauùõyamuùõatàbhàvaþ /
sa ca pratiyogij¤ànàdhãnaj¤ànaþ pratiyogibhåtaü cauùõyaü tejasyeva pratyakùeõa pratyetavyamiti tasyopajãvyatvamiti cenna /
uktottaratvàt /
anuùõatàsàdhane hãdamupapà(ditam)danam /
kenaciddhetunà ÷aityasàdhane tvasyànavakà÷aþ /
yadà ca samastasyàpi tejaso 'nauùõyaü sàdhyate tadà bhavatvidaü vyutpàdanam /
agnimàtrapakùãkàre tu nedamupayujyate /
sauràdau tejasyuùõatàü spar÷anenopalabhya cakùuùopalabdhe 'gnàvanauùõyasàdhanasya tu svabhàvaprabalenaiva pratyakùeõa bàdha ityeùà dik /


*9,269*

dehasyàtmatvaü pratyakùapràptamapi deho nàtmà bhåtatvàtkàryatvàdghañavadityàdyanumànena"taü svàccharãràtpravçhet' ityàgamena ca bàdhitaü dçùñam /
anyathà bàdhakàntaràbhàvàddehàtmatvasya vàstavatàpàtàt /
tatkathametadityata àha- dehàtmatvamiti //

%<dehàtmatvaü yadi ... // MAnuv_3,2.61c //>%


NYâYASUDHâ:
dehàtmatvaü pratyakùataþ pràptamanumànàgamabàdhitaü dçùñamiti yadi bråyàttadà tanneti bråma ityarthaþ /
na taditi pårveõottareõa ca sambaddhayate /
kuto netyata àha- na taditi //

%<... na tat pràptaü pratyakùataþ kvacit // MAnuv_3,2.61cd //>%


NYâYASUDHâ:
dehàtmatvaü pratyakùapràptameva na bhavati /
ataþ pratyakùapràptasyànumànàdinà bàdha ityatra nedamudàharaõam /
ayamabhisandhiþ /
nàstyeva dehàtmatvapratãtiþ /
yànumànàdinà bàdhyate /
yeùàü càsti nàstikàdãnàü teùàmapi nendriyajà /
kintvanumànàgamàbhàsajanyaiveti /
mà bhåtpaõóitaråpàõàü dehàtmatvapratãtiþ /
pàmàràõàü tvastyeva /
saivàsmàkamudàharaõaü bhaviùyatãtyataþ kvacidityuktam /


*9,271*

tadupapàdayati- mameti //

%<mama deha iti hyeva na deho 'hamiti pramà // MAnuv_3,2.61ef //>%


NYâYASUDHâ:
sarvasyàpi jantormama deha ityeva hi pramà pratãtirna tu kasyàpi deho 'hamiti /
yadvà yasmàtsarveùàü mama deha ityeva pramà samyakpratãtiþ sar(va)dànuvartate tasmàddeho 'hamiti pratãtirnàvakà÷amàsàdayatãti /
dehàtmatvapratãtyabhàve 'pi dehadharmàõàü kàrùõyàdãnàmàtmaniùñhatvapratãtistàvadastyeva kçùõo 'hamityàdivyavahàrasandar÷anàt /
sà ca liïgàdyanapekùaiva jàyamànà pratyakùajanyaiva bàdhyate cànumànàdineti saivodàharaõaü bhaviùyatãtyata àha- upacàra÷ceti //

%<upacàra÷ca kçùõo 'hamiti ... // MAnuv_3,2.62ab //>%


NYâYASUDHâ:
kçùõo 'hamiti ca pratãtirnàstãtyanuvartate /
kathaü tarhi vyavahàraþ /
kçùõo 'hamiti vyavahàraståpacàra eveti yojanà /
asya yo vyavahàrabalena tathàvidhàü pratãtimapyanuminoti /
tasyànaikàntikatvaü syàdityà÷ayavànuktàrthe

dçùñàntamàha- kardameti //

%<... kardamalepane // MAnuv_3,2.62ab //>%


*9,272*

NYâYASUDHâ:
%<vastrasya yadvadevaü syàd ... // MAnuv_3,2.62c //>%


NYâYASUDHâ:
yathà vastrasya kardamalepane sati kçùõaü vastramityupacàravyavahàro bhavatyevaü prakçte 'pi syàt /
ayamabhisandhiþ /
yo hi vastrasya ÷auklayaü kardamalepanaü ca samyagavagacchati na tasya vastre kàùõyarpratãtirasti /
vyavaharati ca kçùõaü vastramiti /
ataþ kçùõo 'hamiti vyavahàràttathàvidhaj¤ànànumànaü tatra vyabhicarati /
upacàravyavahàro 'sàviti cet /
prakçte 'pi tathà kinna syàditi /


*9,273*

nanu kçùõaü vastramiti nopacàraþ /
svataþ ÷ukle 'pi vastre kardamopàdhikakàrùõyasadbhàvena pratãtisambhavàditi cenna /

kimidamaupàdhikaü nàma /
sàdhanàbhimate vyàptiriva kardamasannidhànàdàropyamàõamiti cenna /
àropàsambhasyoktatvàt /
japàkusumasannidhànàtsphañike lauhityamiva pratiphalatãti cenna /
vastrasyàsvacchatvàt /
ghçtàdinà kuïkumagandhàdi(vatkarda)riva kardamanàbhivyaktamiti cenna /
pràgvastre kàrùõyasadbhàve mànàbhàvàt /

athàgnisaüyogàtpàrthivadravye råpàdikamiva kardamopàdhinà kçtamiti matam /
tatra pçcchàmaþ kiü kardamaþ ÷auklayaü nivartya kàrùõyaü vastre karoti, utànivartyaiva /
nàdyaþ /
kardamàpagame ÷auklayànupalabdhiprasaïgàt /
naca punaþ ÷auklayamutpannam /
kàraõàbhàvàt /
na dvitãyaþ /
yugapadråpadvayàdhiùñhànavirodhàt /
aupàdhikasyàpi satyatvena svàbhàvikàvi÷eùàt /


*9,274*

bhavatu và vastre katha¤citkàrùõyamaupàdhikaü kintadupanyàsenàbhyarthate /
nacoktavyabhicàraparihàraþ /
ekodàharaõaniràkaraõe 'pi ma¤càþ kro÷antãtyàderanekasya vyabhicàrodàharaõasya sambhavàt /
atha vastre kardamenevàtmani dehopàdhinà kçtaü kàrùõyamastãti pratãtisambhàvanà vivakùità tatràha- yadãti //

%<... yadyupàdhikçtaü tadà // MAnuv_3,2.62b //>%


NYâYASUDHâ:
yadi vastra ivàtmani dehopàdhikçtaü kàrùõyamastãti tatpratãtiþ sambhàvyate tadà pratyakùapratãtasyànumànàdinà bàdha ityatra nedamudàharaõamiti ÷eùaþ /
kathamityata àha- svata iti //

%<svataþ ÷uklatvavat kàrùõyaü na mameti pratãyate // MAnuv_3,2.62cd //>%


*9,274f.*


NYâYASUDHâ:
atra dçùñànte dàrùyàntike caikade÷otkãrtanenànyadapyupalakùyate /
tathà càyamarthaþ /
vastre khalu kàrùõyaü kardamopàdhikçtaü (aupàdhikaü) pratãyamànamevaü pratyetavyam /
svatiþ ÷uklamevedaü vastraü na kçùõam /
kàrùõyantåpàdhikçtamiti /
tathàtràpi svato nãråpa evàham /
kàrùõyaü tu na mama svabhàvataþ /
kintu dehopàdhikçtamiti pratãyata ityaïgãkartavyam /
tathàcàsyàþ pratãteryathàrthatvànnànumànàdinà(to) bàdha iti /


*9,276*

yaduktaü dehàtmatàpratãtirnàsti deho 'hamiti pratãtyananubhavàditi tadasat /
ahamiti pratãtereva tatpratãtitvàt /
idamanidaüråpavastugarbho hyahaïkàraþ /
yaccoktaü mama deha iti bhedapratã(tera)tyanuvçtterdehàtmatvapratibhàso 'nupapanna iti /
tadayuktam /
bhedapratãtyasampratipatteþ /
mama deha iti vyavahàrasya mama svaråpamitivadaupacàrikatvopapatteþ /
na khalu kevale dehe àtmatvapratãtiþ /
kintarhi dehendriyàntaþkaraõàdisaïghàte /
tatra saïghàtàpekùayà dehamàtre sambandhapratãtirapi na bàdhikà /
prasàdasya stambho, vçkùasya ÷àkheti yathà /
naca dehendriyàderàtmana÷ca bhedàvabhàse sphuñaü pramàõamasti /
yena dehàdyàtmapratãtirvirudhyeta /
yadapyuktaü kçùõo 'hamityàdiråpadehàdidharmàõàmàtmaniùñhapratãtirnàsti pramàõàbhàvàditi /
tanna /
kçùõo 'hamiti vyavahàradar÷anàt /
j¤ànamålatà khalu vyavahàrasyotsargataþ siddhà /
tadanupapattau tåpacàratvakalpanà /
naca nàhaü kçùõa ityàdiråpà pratãtirasti /
yadbhayàdupacàratvaü kalpayàmaþ /
ato bhedàdipratãtyabhàvàdastyevobhayã pratãtiþ /
yathà'ha /
"anyonyasminnanyonyàtmakatàmanyonyadharmàü÷càdhyasya' iti /


*9,278*

pratyakùajà ceyaü pratãtiriti kathaü pratyakùasiddhasya nànumànàdinà bàdha ityata àha- kathaü ceti /

%<kathaü ca bhedo dehàderàtmano na pramãyate // MAnuv_3,2.63ab //>%


NYâYASUDHâ:
bheda÷abdenàsaüsargo 'pi gçhyate /
dehàdi÷abdena saïghàtastaddharmà÷ca /
yadà dehàderiti pa¤camã tadà'tmana iti ùaùñhã /
yadà càtmana iti pa¤camã tadà dehàderiti ùaùñhã /
anyonyàropasya pareõoktatvàt /
dehàdisaïghàtasyàtmana÷cànyonyaü bhedastaddharmàõàü ca parasparamasaüsargaþ pratãyata evetyarthaþ /
tatkathamityata àha-jàtamàtrà iti //

%<jàtamàtrà mçgà gàvo hastinaþ pakùiõo khaùàþ /
bhayàbhayasvabhogàdau kàraõàni vijànate // MAnuv_3,2.63c-f //>%


*9,278f.*


NYâYASUDHâ:
jàtà eva na tu vyàpàràntaraü kçtavantaþ /
bhujyata iti bhogaþ sukham /
àdipadena duþkham /
siühavyàghràdãni bhayakàraõàni, màtràdãnyabhayakàraõàni, stanapànàdãni sukhakàraõàni, ÷aïkvàdinà nayanàntaþkaõóåyanàdãni duþkhakàraõànãti vijànate /
ata eva siühàdidhvanimàtreõa palàyante, màtràdãni copasarpanti, stanapànàdyarthaü pravartante, varjayanti ÷aïkukaõóåyanàdãni /


*9,279*

tataþ kimityata àha asmçtàviti

%<asmçtau pårvadehasya vij¤ànaü tat kathaü bhavet // MAnuv_3,2.64ab //>%


NYâYASUDHâ:
tadvij¤ànaü bhayàdikàraõametaditi vij¤ànam /
pårvadehàsmaraõe tadvij¤ànaü(kçto) kathaü na bhavedityata àha- anvayeti //

%<anvayavyatirekàderanusandhànavismçtau // MAnuv_3,2.64cd //>%


*9,280*


NYâYASUDHâ:
àdipadena dçùñàntadharmiõorgrahaõam /
yadvà'digrahaõenopade÷o gçhyate /
anvayavyatirekàdervismçtàviti sambandhaþ /
na kevalametàvat /
kintu tathà càyamityanusandhanasya ca vismçtau satyàü vij¤ànaü tatkathaü bhavediti sambandhaþ /

etaduktaü bhavati /
asti tàvanmçgàdãnàü stanapànàdau pravçttiþ ÷aïkukaõóåyanàdito nivçtti÷ca /
tato 'numãyate vidyete tatra teùàü ràgadveùàviti /
ràgadveùayoreva pravçttikàraõatvenàsmadàdau nirõãtatvàt /
ràgadveùàbhyàü ceùyàniùyasàdhanatvaj¤ànam /
tasyaiva ràgàdikàraõatayà ni÷citatvàt /
naca tajj¤ànaü pratyakùasàdhyam /
kàryakàraõabhàvasyàtãndriyatvàt /
kintvanumànopade÷asàdhyameva /
naca mçgàdãnàmupade÷aþ sambhavati /
anadhikàràt /
tasmàtpràgbhavãyopade÷a iti vàcyam /
nacàsmçto 'sau tatkàraõamiti tatsmçtisadbhàvo 'ïgãkàryaþ /
yadvànumànam /
naca tat, yadyatstanapànaü tadiùyasàdhanaü, yadiùyasàdhanaü na bhavati tatstanapànaü na bhavati, yathàmukam, stanapànaü cedamityanvayàdismaraõena vinà bhavati /
nacànanubhåte smçtirutpadyate /
nacàsmi¤janmanyanvayàdyanubhavo 'sti /
jàtamàtràõàmudàhçtatvàt /
ato janmàntarànubhåtànvayàdismaraõameùñavyam /

pràgbhavãyasyopade÷asyànvayàde÷ca smaraõe påvardehasmaraõamapyaïgãkartavyam /
samànayogakùematvàt /
naceddehàntarasmaraõaü mçgàdãnàü tadà tadavi÷iùyànvayayàdismaraõamapi na syàt /
tadabhàve cànumànàdyabhàveneùyàniùyakàraõatàj¤ànaü notpadyeta /
tadanutpàde ca ràgàdyanutpàdàtpravçttyàdyanutpa(dyata)dyate /
kàraõàbhàve kàryàbhàvasya sulabhatvàt /
adçùñava÷àtpravçttyàdãti cenna /
dçùñàtikramadoùàt /

etàvàüstvadçùñasyopayogo ya¤janmàntarànubhåtaü sarvamasmarannetàvatsmarati /
yàdçcchikaü pravçttyàdi bhavatviti cenna /
anantànàü tadanupapatteþ /
ata eva mçgà ityàdibahuvacanam /
astu jàtisvabhàvo 'yam /
na /
bhinnajàtãyànàmapyupalambhàt /
ata eva mçgà gàva ityàdyuktam /
dçùñàtikramadoùa÷càparihàryaþ /

tasmàdasti mçgàdãnàü pårvadehasmaraõam /
tathaiva mànuùàdãnàmapãti siddhamiti /


*9,283*

tathàpi kiü prakçta ityata àha- yadeti //

%<yadà dehàntaraj¤ànaü dehaikyàvasitiþ kutaþ // MAnuv_3,2.65ab //>%


NYâYASUDHâ:
yadaivametaddehavartino mama na kevalamayameva dehaþ kintu tatpràganyo 'pyabhåditi dehàntarasmaraõaü pramitam(õamàpatitam) /
tadaitaddehena svasyaikyà(dhya)vasàyaþ kutaþ syàt /
kintvanekamaõiùvanusyåtaü såtramivànekadehànusyåtamàtmànaü pa÷yataþ svasya tato 'tyantabhedàvasitireva yuktà /
tathàca kàrùõyàdãnàmasaüsargaj¤ànamapi susthameve /
pareõa dehàdyàropanibandhanatvàbhyupagamàttadàropasya /
ahaüpratyayastu nàropa iti pràgevoktam /
ato mama deha iti pratyayo nànyathayitavyaþ kçùõo 'hamityàdi÷copacàro 'ïgãkaraõãya iti /


*9,284f.*

syàdetat /
na mukhyàrthànupapattimàtràdupacàro labhyate /
kintu sàdç÷ye sambandhe và prayojane ca sati /
nacàtra sàdç÷yàdikamasti /
tatkathamayamupacàraþ /
ki¤ca mçgàdãnàü pàmàràõàü manuùyàõàü ca yadi dehàtmabhedaj¤ànaü syàttarhi"naiùàü mamàhamiti dhãþ ÷vasçgàlabhakùya' ityàdayaþ puràõàdivyavahàràþ kathaü saïgacchante /
kathaü ca dehàtmavivekàrthànàmupade÷ànàmànarthakyaü na syàt /
dehànukålapratikålàrthayo ràgadveùau ca dehàtmabhedaj¤àne sati na syàtàm /
tata÷ca saüsàrànupapattirityata àha- vyàptatvàditi //


*9,285*

%<vyàptatvàdàtmano dehe vyavahàreùvapàñavàt // MAnuv_3,2.65cd //
bhedaj¤àne 'pi càïgàravahnivat svàviviktavat /
bhavanti vyavahàrà÷ca ... // MAnuv_3,2.66a-c //>%


NYâYASUDHâ:
bhedàj¤àne 'pi ceti ca÷abdo vyavahàreùvapàñavàcceti sambaddhayate /
aïgàravahnivaditi /
aïgàravyàptavanhàvivetyarthaþ /
svàviviktavat svàbhinne svasaüsçùñe ca yathà tathetyarthaþ /
vyavahàrà÷ceti ca÷abdo 'nuktasamuccayàrthaþ /
àtmano(dehe) vyàptatvàtsvàviviktavadvayavahàrà bhavanti ityanenaikade÷atvalakùaõaü sàdç÷yaü sambandho 'pyabhihitaþ /
bhedaj¤àne 'pyabhinnavadvayavahàre kiü prayojanamityasyottaraü bhedaj¤àne 'pi lokànàü vyavahàreùvapàñavàtsvàviviktavadvayavahàre kiü prayojanamityasyottaraü bhedaj¤àne 'pi lokànàü vyavahàreùvapàñavavàtsvàviviktavadvayavahàrà bhavantãti /
na prayojanamuddi÷ya lokàstathà vyavaharanti /
kintu viviktavyavahàreùu pàñavàbhàvàdeveti /
apàñave heturvyàptatvàdàtmano deha iti /
råóhatvàccaiteùàü vyavahàràõàü na prayojanàpekùetyà÷ayena uktam- aïgàravahnivaditi /
bhedaj¤àne 'pyàtmano dehavyàptatvàdaïgàravahnivallokànàü vyavahàreùu apàñavàdatyantaviviktavedaneùvasàmarthyàtpuràõàdivyavahàrà÷ca svàviviktavadbhavanti /
vi÷adavivekàbhàvavivakùayaiva te vyavahàrà ityà÷ayaþ /
ata eva vivekàrthànàmupade÷ànàü ca sàrthakyamupapadyate /
vi÷ado hi vivekaþ puruùàrthàya kalpate na tvautpattikaþ /
àtmano dehe vyàptatvàdatyantaü premàspadatvàdràgàdayo yujyanta eveti /


*9,287*

nanu j¤ànameva vyavahàrakàraõaü taccedasti kathaü tarhi vyavahàreùvapàñavamityata àha- nahãti //

%<... na hi pratyakùagànapi // MAnuv_3,2.66d //>%


*9,288*


NYâYASUDHâ:
%<arthàn yathànubhavataþ pratipàdayituü kùamàþ /
lokàs ... // MAnuv_3,2.67a-c //>%


NYâYASUDHâ:
yathànubhavataþ anubhavànusàreõa pratipàdayituü vyavahartum /
yamalayoratyantavivekaü pa÷yanto 'pi màtràdayaþ kathametau viviktàvavagantavyàviti pçùñà evamiti svapratyakùànubhavànusàreõa na parànpratipàdayituü kùamanta ityàdyanubhavasiddham /
kà nàmàtra kathantà /
atha tatràtyantasàdç÷yaü pratibandhakaü tarhyatràpyaïgàravahnivadàtmano dehe vyàptatvaü pratibandhakamuktameva /
÷uktirajatàdipratyakùàõàmanumànàdinà bàdho nàstãtyanyatropapàditamityà÷ayavàn"kva ca pratyakùataþ pràptam' ityàdinoktamupasaüharati- tato hãti //

%<... tato hi pratyakùasiddhaü nànyena kenacit // MAnuv_3,2.67cd //
÷akyaü vàrayituü kvàpi ... // MAnuv_3,2.68a //>%


NYâYASUDHâ:
kvacitpratãterevàbhàvàtkvacitpratãtisadbhàve 'pi pratyakùajanyatvàbhàvàtkvacitpratyakùapratãtibhàve 'pi yathàrthatvàtkvacidayathàrthatve 'pi prabalapratyakùeõaiva bàdhàdityarthaþ /
ata eva kvàpãtyuktam /
anyeneti /
anupajãvyenàgamàdinetyarthaþ /
tadevaü svabhàvataþ prabalena pratyakùeõa viruddhàvanumànàgamàvabhàsàveveti /


*9,289*

bhavatvàgamàditaþ pratyakùaü prabalaü mà và bhåt /
tadvirodhastvàgamàdernàsti /
bhinnaviùayatvàt /
tathàhi /
àgamàdikaü khalvàgàminaü vi÷vasya bàdhaü pratipàdayati na tu adhunàtanam /
sa eva ca mithyàdipadena vedanãyaþ /
tasya ca pratyakùavirodhastadà syàt /
yadyàgàminamapi vi÷vasya bàdhaü pratyakùaü pratikùipet /
nacaivam /
tasya vartamànamàtragràhitvena àgàminamapi vi÷vasya bàdhaü pratyakùaü pratikùipet /
nacaivam /
tasya vartamànamàtragràhitvena àgàmibàdhàbhàvagrahaõe sàmarthyàbhàvàt /
yathoktam /
"sambaddhaü vartamànaü ca gçhyate cakùuràdinà' iti /
idànãntanabàdhàbhàvagrahaõe 'pi na virodhaþ /
naca bhinnaviùayayorvirodho 'sti /
tathà satãdànãntanaghañàbhàvagràhiõà pratyakùeõa bhaviùyati ghaña ityàgamàdervirodhaþ syàditi /


*9,290*

ucyate /
asti tàvat pratyakùaü vartamànakàlãnaü bàdhàbhàvamàvedayatãti parasyàpi sampratipattiþ /
àgama÷ca neha nànàstãtyàdiråpo vartamànameva vi÷vasya bàdhaü pratipàdayatãti kathaü na pratyakùaviruddhaþ /
astu vàgàmibodhakatvamàgamàdestathàpi bàdho nàma traikàlikasattaniùedhaþ /
sa ca vartamànakàlãnasattàgràhiõà pratyakùeõa viruddhayata eveti tatpratipàdakasyàgamàdeþ kathaü na pratyakùavirodhaþ /

etenàsmatpratyakùamasmanniùñhameva bàdhaü pratikùeptuü kùamate na puruùàntaragatamiti nirastam /
ghañàdisattàniùedharåpasya bàdhasya tatsattàgràhiõà pratyakùeõa virodhàva÷yambhàvàt /


*9,293*

tadevaü pratyakùasya vartamànamàtragràhitve 'pyàgamàdestadvirodho duùparihàra eva /
tathàpi prasaktau vastusthitirvaktavyetyà÷ayavànpratyakùasya vartamànamàtragràhitàniyamamapàkartumuttaraü prakaraõamàrabhamàõaþ sàkùipratyakùasya tàvattanniyamamapàkaroti- taccediti //

%<... taccennottaragocaram /
kathamevottaraþ kàlastadgo mokùa÷ca gamyate // MAnuv_3,2.68b-d //>%


NYâYASUDHâ:
gamyata iti vakùyamàõena sambandhaþ /
taditi pratyakùavi÷eùasàkùiõamevàdhikurute bhagavàn bhàùyakàraþ cecchabda÷ravaõàttarhãtyadhyàhàryam /
nottaragocaramiti /
vartamànamàtragocaramityarthaþ /
pramàõàntaràõàü pràgeva dåùitatvàdityevàrthaþ /
uttara ityatãtasyàpyupalakùaõam /
yeùàü càkhaõóa eva kàlastairapyupàdhibhedo 'ïgãkartavya eva /
anyathà sarvàkhyàtapratyayànàmaikàthyarprasaïgàt /
ataþ svàbhàviko vaupàdhiko vàstyuttaraþ kàlaþ /
màvagàmyuttaraþ kàla idànãm /
kinna÷chinnamityata àha- tadga iti //
kathamevetyanuvartate /
uttarakàlànavagatàviti càrthaþ /
gamyate avagamyate /
atràtãtasya kaõñhato 'saïkãrtanaü kai÷cidatãtamokùasyànaïgãkçtatvàt /
uttarakàlànavagatau tatsambandhitayà mokùo 'pi nàvagamyata eva /
vi÷eùaõànavagame vi÷iùyànavagamasya prasiddhatvàt /
bhaviùyati mokùa ityavagamàbhàve ca tadarthaþ prayatno na syàt /
mokùe sarvasya bàdho bhaviùyatãtyetadapi na syàditi /


*9,295*

÷ukavàmadevàdayo j¤ànena muktà abhåvannahamapi mukto bhaviùyàmãtyàdyavagatiþ àgamàdeva bhaviùya(tãti)ti kimatra sàkùiõo 'tãtànàgatàrthagocaratvenetyata àha- àgamo 'pãti //

%<àgamo 'pi hi sàmànye siddhe pratyakùataþ punaþ /
vi÷eùaü gamayedeva ... // MAnuv_3,2.69a-c //>%


NYâYASUDHâ:
eùà khalvàgamasya sthitiþ /
yatsàmànye 'nvayasàmànyavati padàrthasamåhe, pratyakùataþ pramàõàntareõa, siddhe sati, punaþ pa÷càdvi÷eùamanvayavi÷eùavantaü tameva padàrthasamåhaü, gamayedityeva na punaþ padàrthànapi gamayediti /
nadyàstãre pa¤caphalàni santãtyàdau tathà dar÷anàditi hi÷abdàrthaþ /
kiü pràk padàtharsiddhayetyata àha- kathamiti //

%<... kathaü ÷aktigraho 'nyathà // MAnuv_3,2.69d //>%


NYâYASUDHâ:
yadi padàrthàþ pràï na siddhàstarhi padànàü teùu vàcakatva÷aktigrahaõaü na syàt /
aviditaviùayàyàþ ÷aktergçhãtuma÷akyatvàt /
nahi kàùñhamajànankuñhàrasya tacchedana÷aktiü j¤àtu ÷aknoti /


*9,296*

astu padànàü ÷aktigrahàya padàrthaj¤ànamàva÷yakam /
atha ÷aktigraha eva kimartha ityata àha- atãteti //

%<atãtànàgatàrtheùu jàte ÷aktigrahe 'khilam /
vi÷eùaü j¤àpayed vàkyaü na tadaj¤àta÷aktike // MAnuv_3,2.70 //>%


NYâYASUDHâ:
atràtãtànàgatagrahaõaü prakçtàpekùam /
akhilamapi vàkyaü padànàü padàrtheùu vàcakatva÷aktigrahe jàta evànvayavi÷eùaü gamayet /
natu tadvàkyaü padàrtheùu padasamåhe 'j¤àta÷aktike sati vi÷eùaü gamayedityanvayavyatirekàbhyàü, vàkyasya vàkyàrthàvagatau kartavyàyàü, ÷aktigraho 'ïgamiti j¤àyate 'to 'sàvarthanãyaþ /
prakçtavàkyànàü càtãtànàgatàrthasaüsargabodhakatvàdatãtànàgatàrtheùu luïëóàdyantapadànàü ÷aktirj¤àtavyetyarthaþ /


*9,297*

astu ÷aktigrahàva÷yambhàvaþ kintu vartamàneùvevàrtheùu nàtãtànàgateùvanupayogàdityata àha- ÷akti÷cediti //
[JOSHI-16]

%<÷akti÷ced vartamàne syànnàtãtànàgataü vadet // MAnuv_3,2.71ab //>%


NYâYASUDHâ:
yadi vartamàna evàrthe padànàü ÷aktirgçhãtà syàttadà vàkyam atãtànàgatam atãtànàgatàrthasaüsargaü na vadet na pratipàdayet /
sahakàrivirahàt /
sarvo dvandvo vibhàùayaikavadbhavatãtyekavadbhàvaþ /
atãtànàgatàrtheùvityuktasyàbhipràyakathanametat /


*9,299*

astvatãtànàgatàrtheùvapi padànàü ÷aktigrahaþ /
tataþ kimityata àha- yadãti //

%<yadi ÷aktigraho 'nyatra kathaü sa syàt tadagrahe // MAnuv_3,2.71cd //>%


NYâYASUDHâ:
vartamànàdanyatràtãtànàgatayorapi pada÷aktigraho yadyaïgãkçtastadà saþ atãtànàgatàrtheùu pada÷aktigrahastadagrahe 'tãtànàgatàrthàgrahe kathaü syàt /
na katha¤cit /
nirviùayàyàþ ÷akterj¤àtuma÷akyatvàt /
ato 'tãtànàgatàrthaj¤ànamapyaïgãkàryam /

ayamatra samudàyàrthaþ /
vàkyaü tàvatpadàrthasaüsargavi÷eùalakùaõaü vàkyàrthameva bodhayati na padàrthamàtram /
taccàpekùate padànàü padàrtheùu vàcakatva÷aktigraham /
÷aktigraha÷ca padàrthagraham /
padàrthagraha÷ca pramàõàntaràyatto na padavàkyajanyaþ /
itaretarà÷rayàdidoùaprasaïgàt /
yatra càtãtànàgatàrthasaüsargo vàkyàrthastatràtãtànàgatàrthagrahaõamàva÷yakam /
÷ukavàmadevedayo muktà abhåvannahaü ca mukto bhaviùyàmãtyàdikaü ca tathà /
tasmàlluïëóàdyantapadavàcyànàmatãtànagatakàlatatsambandhipadàrthànàü ca grahaõamàgamenoktàrthapratipattimabhilaùatàpi pareõaiùyavyam /
naca tatsàkùiõà vinà bhavatãti kathamatãtànàgatàrthagràhiõastasya vartamànamàtraviùayatvamiti /


*9,300*

mãmàüsakamatànusàreõa ÷aïkate- sàmànyamiti //

%<sàmànyaü dçùñamevàsàvanyatra gamayed yadi // MAnuv_3,2.72ab //>%


*9,301*


NYâYASUDHâ:
asàviti prakçvàkyaikade÷asya ÷abdasya paràmar÷aþ /
sakalamapi vastu sàmànyavi÷eùàtmakam /
tatra sàmànyàkàra eva ÷abdavàcyo vi÷eùastu lakùya eveti tàvanniùyaïkitam /
sàmànyaü càtãtànàgatavi÷eùeùvekameva /
tacca vartamànaü cakùuràdinà dçùñaü ÷abda÷aktiviùayatayà avagatameva, anyatra kàlàntare 'pi, ÷abdo bodhayati /
tatra kimatãtànàgatàrthaj¤ànena /
vi÷eùàõàü hi ÷abdavàcyatve teùàmatãtàdiråpatvàt ÷aktigrahaõàyàtãtàdij¤ànamapekùitaü syàt /
naca luïëóàdi÷aktigrahaõàyàtãtànàgatàdikàlagrahaõamaparihàryamiti vàcyam /
tatràpi kàlatvajàtereva vàcyatvàt /
nahi vai÷eùikàdivanmãmàüsakànàü nissàmànyaü kimapyasti /
ato na ÷aktigrahàyàtãtàdigrahàpekùeti /


*9,302*

uttaramàha- sàmànyeti //

%<sàmànyavarjitaü vastusvaråpaü gamayet katham // MAnuv_3,2.72cd //>%


NYâYASUDHâ:
astu tàvatsarvavi÷eùà(ùayà)nugataü nityaü gotvàdisàmànyameva gavàdi÷abdavàcvatvaü sàsnàdimanto vi÷eùàstu lakùyà eva /
tathàpãdaü vaktavyam /
svaråpa÷abdo vastusvaråpàõyavagamayati na veti /
neti pakùe 'nubhavavirodhaþ /
àdye kathaü kayà vçttyeti vàcyam /
na tàvallakùaõayà /
vàcyàrthadvàraiva(reõaiva) sakùaõàsambhavà(làbhà)tsàmànyasyaiva vàcyatvàt /
svaråpàõàü ca sàmànyavarjitatvàt /
ataþ svaråpa÷abdo vastusvaråpàõàü vàcaka ityevàïgãkàryamiti /


*9,303*

nanu sarvasàmànyànàü vastusvaråpàbahirbhàvàtsàmànyavarjitaü (vastu)svaråpamiti kathamityata àha- neti //

%<na svaråpatvasàmànyaü kenàpyaïgãkçtaü kvacit // MAnuv_3,2.73ab //>%


NYâYASUDHâ:
satyam santi svaråpe sàmànyàni /
naca tàni svaråpa÷abdavàcyàni /
nahi sàsnàdimati piõóe vatarmànaü pa÷utvaü go÷abdavàcyam /
kintu gotvameva /
tadatràpi svaråpa÷abdasya vàcyaü sàmànyamabhyupagacchatà svaråpatvamevàïgãkàryam /
tacca nàsti /
kenàpi parãkùakeõa, kvacidapyanaïgãkçtatvàt /


màïgãkàri kenàpi svaråpatvasàmànyam /
mayà tvaïgãkariùyate /
nahi sarvairaïgãkçtamevàïgãkaraõãyamityasti niyamaþ /
tathàtve dar÷anabhedàsambhavàditi vaiyàtyàdvadantaü pratyàha- svaråpaü cediti //

%<svaråpaü cedanugataü vyàvçttaü tatra kiü bhavet // MAnuv_3,2.73cd //>%


NYâYASUDHâ:
svaråpamiti bhàvapradhàno nirde÷aþ /
tatra vastuni /
kiü÷abdaþ pra÷ne /
evaü satyatva pra÷no niruttaraþ syàditi bhàvaþ /
tatkathamityata àha- sarveti //


*9,304*

%<sarvànugatadharmàõàmante hi svatvamiùyate /
kiü vyàvçttamiti pra÷ne svaråpamiti kevalam /
syàduttaraü ... // MAnuv_3,2.74a-e //>%


NYâYASUDHâ:
yasmàtsarveùàmanugatadharmàõàmante 'vasàne svattvaü svaråpatvamiùyate mãmàüsakena /
tasmàtkiü tatra vyàvçttamiti pra÷ne kçte svaråpatvamityevottaraü vaktavyaü syàt /
etaduktaü bhavati /
dravyeùvatyantaü vyàvçttà dharmà antyà vi÷eùà iti vai÷eùikairaïgãkçtam /
vi÷eùeùvapi vi÷eùàntaràïgãkàre 'navasthà(syàt)nàt /
tatra yathà svaråpatvameva vyàvçttaü tathà dravyeùvapi tadevàstu kiü vi÷eùairiti vi÷eùànavaj¤àya tatsthàne svaråpatvamabhiùi¤catà mãmàüsakena kiü vyàvçttamiti pra÷ne 'ntyà vi÷eùà iti vaktuü na ÷akyata eva /
apasiddhàntàpàtàt /
guõàdayastu vyàvçttatve 'pyanugatàdhàratayàïgãkçtà anugatakalpà eva /
ataþ svaråpatva(mitye)meva vaktavyam /
tasya cedànãmanugatatvàïgãkàre kathamayaü pra÷no niruttaro na bhavediti /


*9,305*

nanu bheda eva vyàvçtto bhaviùyati /
tasyànugateranugatàdhàratàyà÷càbhàvàdityata àha- tata iti //

%<... tato 'nyaccet tadeva svayameva naþ // MAnuv_3,2.74ef //>%


NYâYASUDHâ:
ekasya eva÷abdasya tarhãtyarthaþ /
tataþ svaråpatvàdanyadbhedalakùaõaü vyàvçttaü yadyaïgãkriyate /
tarhi tadevàsmàkaü svayaü svaråpam padàrtha(yadarthaü)svaråpamudàhçtaü tatra bheda evodàharaõaü bhaviùyatãtyarthaþ /
etaduktaü bhavati /
udàharaõasyànàdaraõãyatvàdbhedastàvannissàmànyo 'pi ÷abdabodhyo vacanavçttyaivetyaïgãkaraõãyam /
naca vàcakaþ ÷abdaþ ÷aktigrahaõe vinàr'thaü bodhayatãti tatra tasya ÷aktigraho 'pyeùyavya iti /

tataþ kiü prakçta ityata àha- evamiti //

%<evaü vyàvçttaråpe 'pi yadà ÷aktigraho bhavet /
tasya ... // MAnuv_3,2.75a-c //>%


NYâYASUDHâ:
evamuktaprakàreõa vyàvçttaråpe nissàmànye 'pi svaråpe và bhede và svaråpabhedàdi÷abdànàü vàcakatva÷aktigraho yadàïgãkçto bhavettadà sa ca ÷aktigrahastasya svaråpàderj¤ànaü vinà kuto bhavet /
sambandhaj¤ànasya sambandhij¤ànapårvakatvaniyamànna bhavedeveti tajj¤ànamaïgãkaraõãyam /
sarveùàü svaråpàõàü bhedànàü ca j¤àne(ca) sàrvaj¤amàpatitamityata àha- sàmànyata iti //

%<... sàmànyato j¤ànaü vinà sa ca bhavet kutaþ // MAnuv_3,2.75cd //>%


NYâYASUDHâ:
sàmànyato j¤ànenaiva vyutpattyupapattiþ, vi÷eùato j¤ànàbhàvàcca sàrvaj¤ànàpattirityarthaþ /
nanu sàmànyavarjitasya svaråpàdeþ kathaü sàmànyato j¤ànamityata àha- ata iti //

%<ato vi÷eùasàmànyaråpaü sarvamapãùyate // MAnuv_3,2.76ab //>%


NYâYASUDHâ:
sarvamapi vastvasmàbhirvi÷eùasàmànyaråpaü vyàvçttaråpaü sàmànyaråpaü ceùyate 'to na kàcidanupapattiþ /
kuta evamiùyate /
ataþ pårvanyàyàt /
yadi vyàvçttameva syàttadoktaprakàreõa sàrvaj¤amàpadyeta ÷aktigrahàbhàvo và syàt /
yadi ca sàmànyaråpameva bhavettadà vyàvçttabuddhayanupapattireveti /


*9,306*

nanvidaü pårvoktaviruddhamucyate /
yàvatà pràk svaråpàdikaü nissàmànyameveti prasàdhyedànãü sarvamapi vi÷eùasàmànyaråpamiùyata ityucyata ityata àha- vyàvçttamiti //

%<vyàvçttaü yacca sàmànyaü tadeva syàd vi÷eùataþ // MAnuv_3,2.76cd //
nacaikadharmatà tena padàrthànàü parasparam // MAnuv_3,2.77ab //>%


NYâYASUDHâ:
yadeva vyàvçttaü svaråpaü tadeva vi÷eùabalena sàmànyaü ca syàdyatastena kàraõena padàrthànàü parasparamekadharmatà nàstãti /
etaduktaü bhavati /
yatpràk svaråpabhedàdau sàmànyaü nàstãtyuktaü tatpadàrthasvaråpàõàü parasparamanugataikadharmatà nàstãtyabhipràyeõa /
tadabhàve 'pi vyàvçtta(sya)svaråpàbhinnasya pratiniyatasya sàmànyàkàrasyàbhyupagame vi÷eùasàmànyaråpaü sarvamapãùyata ityuktamiti na pårvottaravirodhaþ /
nacaitadayuktam /
ekasyaiva vastuno vi÷eùabalena vyàvçttànuvçttabuddhijanakatvena vi÷eùasàmànyaråpatopapatte(tti)riti /


*9,307*

evaü gotvàdisàmànyasyànugatatvamaïgãkçtya svaråpatvàdisàmànyàbhàvàttatra÷abda÷aktigrahàrthaü tatsvaråpaj¤ànamapekùitamityuktam /
idànãü gotvàdikamapi nànugatamityàha- dharmàõàmiti //

%<dharmàõàü bhedadçùñayaiva ... // MAnuv_3,2.77c //>%


NYâYASUDHâ:
padàrthànàü paramparamekadharmatà netyetàvadanuvatarte /
samudàyavyatiriktànàü ÷auklayàdidharmàõàü bhedadçùñayà pratidharmivyàvçttatvadar÷anàttaddçùñàntena gavàdipadàrthànàmapi parasparamekadharmatà anugatagotvàdidharmavattà netyanumàtavyam /
ayamatra prayogaþ /
gotvàdikaü prativyaktivyàvçttaü samudàyàtiriktadharmatvàcchauklayàdivaditi /
eva÷abdaþ pratij¤ayà sambaddhayate /
tenànugatabuddhibàdha iti niràkaroti /
anugatabuddheranyathaivopapàditatvàt /


*9,308*

athavà yathànyàsàmevàstu sambandhaþ /
pràbhàkarà manyante /
råpàdayo 'pi dharmà anuvçttà eva na tu prativyakti bhidyate /
ataþ sàdhyavikalateti /
tanniràsàya bhedadçùñayaivetyuktam /
anyathà bhedàdityevàvakùyat /
÷auklayàdervyàvçttatve 'nuvçttapratyayo viruddhayetetyata àha- taditi //

%<... tatsàdç÷yasya dar÷anàt // MAnuv_3,2.77d //>%

NYâYASUDHâ:
÷auklayamidaü ÷auklayamidamiti pratãtau hima÷auklayasàdç÷yameva himàü÷u÷auklaye pratãyate natu tenaikyamityato na virodhaþ /
mà bhådanugataü sàmànyaü tataþ kiü prakçta ityata àha- ata iti //

%<ataþ sarvapadàrthà÷ca sàmànyàt sàkùigocaràþ // MAnuv_3,2.78ab //>%


NYâYASUDHâ:
anugatasàmànyàbhàvenàtãtànàgatavartamànavyaktãnàmeva vàcyatvàdagçhãta÷aktãnàü ca padànàmabodhakatvàt ÷aktigrahaõasya ca padàrthaj¤ànena vinàsambhavàdvi÷eùato j¤àne sàrvaj¤àpatterityarthaþ /
sarva iti /
vartamànàtãtànàgatàþ /
astvatãtàdij¤ànàpekùà ÷aktigrahasya /
tacca sàkùiõeti kuta ityata àha- sarvamiti //

%<sarvamityeva vij¤ànaü sarveùàü kathamanyathà // MAnuv_3,2.78cd //>%


*9,309*


NYâYASUDHâ:
eva÷abdo vi÷eùàkàravyavacchedàrthaþ /
pramàõàntaràbhàvàditi bhàvaþ /
anumànenàtãtàdisarvasàmànyaj¤ànaü bhaviùyatãtyasya cedamuttaram /
atãtànàgatavartamànaü sarvamapi liïgamanena sàdhyena vyàptamiti j¤ànàpekùaü khalvanumànam /
nacaitajj¤ànaü sàkùiõà vinà sambhavatãti /
yadvà sàkùiõo 'tãtàdisarvasàmànyàkàragocaratve pramàõàntaramevànenocyate /
atãtàdikaü sarvaü dhåmàdi tathàvidhenàgnyàdinà vyàptamiti j¤ànapårvakaü khalvanumànam /
tathàca sàkùiõo 'tãtàdigocaratvàbhàve 'nyasya tathàvidhasyàbhàvàdanumànamàtrocchedaþ syàditi /
ki¤càsti tàvatsarveùàü sarva÷abda÷aktigrahaþ /
anyathà"sarvaü khalvidaü brahma' iti vyavahàravilopaprasaïgàt /
÷aktigraha÷càrthagrahàpekùa iti sarveùàü sàmànyataþ sarvamiti j¤ànamaïgãkàryam /
sàkùiõa÷càtãtàdisarvagocaratvàbhàve tanna syàditi /


*9,310*

nanvanugatasàmànyàbhàve vyaktãnàmànantyàdvayabhicàràcca ÷abda÷aktigraha eva na saïgacchate /
kutastadanyathànupapattyà sàkùiõo 'tãtàdigocaratvasiddhirityata àha- ki¤ciditi //

%<ki¤citsàdç÷yavij¤ànàdakhilasyàpi vastunaþ /
÷abda÷aktigraha÷ca syàt ... // MAnuv_3,2.79a-c //>%


*9,311*


NYâYASUDHâ:
tadetadvai÷eùikaparãkùàyàü vyàkhyàtapràyam /
nanvevaü sati go÷abdasya gavaye 'pi ÷aktiü gçhõãyàt /
sàdç÷yasadbhàvàdityata àha- tattaditi //

%<... tattatsàdç÷yamànataþ // MAnuv_3,2.79d //>%


NYâYASUDHâ:
pårveõànvayaþ /
na yatki¤citsàdç÷yaj¤ànaü ÷abda÷aktigrahaõakàraõam /
kintvativyàptividhuram /
yathà go÷abde sàsnàdimattvamevamanyatrànyaditi bhàvaþ /
etena pårvaþ"ki¤cit' ÷abdo vyàkhyàto bhavati /


*9,312*

evaü sàkùipratyakùasya vartamànamàtragràhitvamapàkçtya mànasapratyakùasyàpi tadapàkaroti- pratyakùamiti //

%<pratyakùaü mànasaü caiva yadàtãtàrthagocaram // MAnuv_3,2.80ab //>%


NYâYASUDHâ:
mànasaü pratyakùaü càtãtàrthagocarameva yatsmçtikàraõamiti /
yadetyuttaravàkye sambaddhayate /
pårvànubhavànadhikaviùayàyàþ smçteþ pràmàõyameva durlabhaü kuto mànasapratyakùajatvamityata àha- (yadeti)tadeti /


*9,313*

%<tadà smçtipramàõatvamatãtatvavi÷eùitam // MAnuv_3,2.80cd //>%


NYâYASUDHâ:
yadà yasmàt atãtatvavi÷eùitam arthaü smçtirviùayãkarotãti ÷eùaþ /
tadà tasmàtsmçtipramàõatvaü siddham /
atãtatvavi÷eùitàrthaviùayatve 'pi kathaü smçteþ pramàõatvamityata àha- àdhikyamiti //

%<àdhikyamanubhåtàttu yadàtãtatvamiùyate /
mànatà ca kathaü na syàt smçter ... // MAnuv_3,2.81a-d //>%


NYâYASUDHâ:
yasmàtsmçtiviùayãkçtamatãtatvaü vartamànatayànubhåtàrthàdadhikyamiùyate sarvaistasmàtsmçtermànatà kathaü na syàt /
mànatve ca mànasapratyakùajatvaü kathaü na syàditi càrthaþ /
api cànadhigatàrthagantçtvaü pramàõalakùaõamaïgãkçtyedaü smçteranubhavàdhikaviùayatvaü vyutpàditam /
vastutastu nedaü lakùaõam /
kintu yathàrthatvameva /
taccàsti smçteranubhavasiddham /
bàdhakapratyaye hi sati tanna bhavet /
nacàsàvatràstãtyàha- bàdha÷ceti //

%<... bàdha÷ca nàtrahi // MAnuv_3,2.81d //>%


NYâYASUDHâ:
càkùuùàdipratyakùe 'pi na vartamànamàtragràhitvaniyama iti bhàvenàha- mànatvamiti //

%<mànatvaü pratyabhij¤àyà api sarvànubhåtigam // MAnuv_3,2.82ab //>%


NYâYASUDHâ:
sarve 'pi hi parãkùakàstadbalenàtmàdeþ sthàyitvaü sàdhayanti /
tataþ kiü prakçta ityata àha- atãteti //

%<atãtavartamànatvadharmiõã sà ca dç÷yate // MAnuv_3,2.82cd //>%


NYâYASUDHâ:
atãtatvavartamànatvadharmavi÷iùyàrthaviùayetyarthaþ /
dç÷yate sàkùiõà /
so 'yamiti hi pratyabhij¤àkàro 'nubhåyate /
sà ca cakùuràdinaiva jàyata iti bhàvaþ /


*9,314*

atha matam /
pratyabhij¤àyàü catvàraþ pakùàþ sambhavanti /
anubhava eveti và smçtireveti và smçtyanubhavaråpaü j¤ànadvayamiti caikameva j¤ànamaü÷e smçtiraü÷e 'nubhava iti veti /
tatra na tàvadàdyaþ /
tathàtve hyahamityeva syànna tu sa iti /
nàpi dvitãyaþ /
tathà sati sa ityeva syànna tvayamiti /
vakùyamà(õa)õo doùa÷ca syàt /
atha uttaraü pakùadvayamevàïgãkaraõãyam /
tathàca sa ityaü÷asya smçtitvànna càkùuùàdipratyakùasyàtãtaviùayatvamityata àha- naceti //

%<na ca sà smçtimàtràrdhà ... // MAnuv_3,2.83a //>%


NYâYASUDHâ:
smçtireva (màtrà) smçtimàtrà smçtimàtràrdhaü yasyàþ sà tathoktà smçtyanubhavaråpaikade÷asamudàyaråpà tathà smçtyanubhavàtmakaikaj¤ànaråpà ca netyarthaþ /
kuto netyataþ prathamapratij¤àyàü hetumàha- tadidaütveti //


*9,315*


%<... tadidantvagrahaikataþ // MAnuv_3,2.83b //>%


NYâYASUDHâ:
tattvedantvagrahayorekatvànubhavàt /
grahagrahaõenànubhavatvaü såcayati /
dvitãyapratij¤àyàü hetumàha- tadidantveti /
tattvedantvagrahasyaikatvànniraü÷atvàt /
etaduktaü bhavati /
pratyabhij¤à na smçtireveti pareõàpyuktam /
nàpi j¤ànadvayaråpà /
tattàvata evedantàyàü mànàbhàvaprasaïgena kùaõabhaïgabhaïgàsiddheþ /
naca smçtyanubhavaråpamekameva j¤ànam /
ekatve dviråpatàvirodhàt /
tasmàdanubhavaråpamekameva vij¤ànaü saüskàrasacivena cakùuràdinà jàtatvàtsoyamityàkàraü bhavati /
yathà khalu ÷uklaharitapãtàdiråpàõàü citraråpàrambhakatvam /
yathà và doùasahakçtànàmindriyàõàü viparyayahetutvam /
tathà saüskàrasacivànàmindriyàõàü pratyabhij¤àhetutvaü bhaviùyatãti ko doùaþ /
naca saüskàrasya svatantrasya j¤ànahetutvam /
smçtermànasapratyakùajatvàïgãkàràditi /

taccennottaragocaramityàdinoktamarthamupasaüharati- ata iti //

%<ato na vatarmànaikaniyamaþ syàd grahe 'kùaje // MAnuv_3,2.83cd //>%


NYâYASUDHâ:
vartamànaikaniyamaþ vartamànamekameva viùayãkarotãtyevaüråpo niyamaþ /


*9,318*

pramàõaprameyapramàtçbhedaü vi÷vamabàdhyamiti yaduktaü tadupasaühariùyannarthagatàyà j¤à(tatàyàþ pràkañyàparaparyàyà)tattàpràkañyasamàkhyàyàþ pramite÷caturthyà vidyamànatvàtkathaü trividhaü vi÷vamityà÷aïkàü tàvatpariharati- naceti //

%<naca pramàõato 'nyà syàt pramitirnàma kutracit /
mànàbhàvàd gauravàcca kalpanàyàþ kimetayà // MAnuv_3,2.84 //>%


NYâYASUDHâ:
pramitirnàma vastu nàstyeva tatra mànàbhàvàt /
nanu kathaü mànàbhàvaþ /
"pramàtà ca prameyaü ca pramàõaü pramitistathà' ityàderàgamasya vidyamànatvàdityata uktam- pramàõato 'nyeti //
dvividhaü pramàõaü karaõaü phalaü ca /
(atra) tatra pramàõa÷abdena karaõamabhidhàya pramiti÷abdena phalaråpapramàõamevocyate /
natu tato 'nyà pramitiriti /
asti tàvadarthaj¤ànayovirùayaviùayibhàvaniyamaþ /
nacàsau sattayà kàraõatvena vàtivyàpteþ /
nàpi tàdàtmyasàråpyàbhyàm /
asambhavàt /
yatra j¤àne yo 'rtho 'vabhàsate ta(tràsau)syàsau viùaya ityatra saptamyarthànupapattiþ /
tasmàdyena yasyàti÷aya utpadyate tasyàsau viùaya ityaïgãkàryam /
tathà càrthasya viùayatvasiddhaye j¤ànajanyo 'rthagato 'ti÷ayaþ sarvathàïgãkàrya iti kathaü mànàbhàvaþ /
maivam /
tathà satyatãtànàgatayorj¤ànaviùayatàbhàvaprasaïgàt /
na hyasati dharmiõi tatra dharmotpattiþ sambhavati /

atha karaõasambhavàttatra viùayatvamityucyate tarhi vartamàne 'pi tathà sambhavànna j¤àtatà kalpanãyeti /
tadidamuktaü kutraciditi /
atãtàdivadvartamàne 'pi nàstãtyarthaþ /

ki¤ca j¤ànaü svaviùaye j¤àtatàmupajanayati yatra kvacidvà /
dvitãye 'tiprasaïgaþ /
àdye j¤àtopajananàtpràgevàrthasya viùayatvasiddhervyarthaü tatkalpanamityàha- kimetayeti //


api ca j¤àtatàyàmapi j¤àtatotpàdo 'ïgãkriyate na và /
neti pakùe j¤ànaviùayatvaü na syàt /
àdye 'nubhavànàråóhaü j¤àtatàpravàhamaïgãkurvàõasya kalpanàgauravaü syàdityàha- kalpanàyà gauravàcceti //


atha j¤àtatà j¤àtatàntaramantareõaiva viùaya iti kalpyate /
tadàpi kalpanàgauravameva /

etena j¤ànaü svaviùaye ki¤citkaroti kriyàtvàdgamanavadityanumànamapi nirastam /
j¤ànamàtrapakùãkàre 'tãtànàgataj¤àtatàj¤àneùu bàdhàt /
anyathà tatraiva vyabhicàràditi /


*9,321*

nanu j¤àto ghañaþ prakaño ghaña ityarthavi÷eùaõatayà j¤àtatà pratyakùamãkùyata ityata àha- mayeti //

%<mayaitajj¤àtamiti tu sàkùigaü j¤ànagocaram /
j¤ànameva ... // MAnuv_3,2.85a-c //>%


*9,321f.*


NYâYASUDHâ:
j¤ànameva mayaitajj¤àtamiti j¤ànagocaram /
kriyà hi kartçsthaiva yadà kartçpràdhànyena vyavahriyate tadà kartçdharmatayà pratãyate /
yathà devadatto ghañamicchati dveùyãti /
yadà tu karmapràdhànyena tadà taddharmatayà /
yatheùyo dviùya iti /


*9,322*

yadà punaþ svapràdhànyena tadà svatantraiva /
yathecchà dveùa iti /
evàmàtmagatameva j¤ànaü viùayadharmatayàvabhàsata iti kimanupapannam /

nanu ca j¤ànaü tàvanna pratyakùam /
tathàhi /
na tàvatpårvabhàvino j¤ànasya j¤ànaü viùayaþ /
tathà sati j¤àsyàmãtyeva(meva) syànna tu jànàmãti /
nàpyàgàminaþ /
tathàtve hyaj¤àsiùamityeva syàt /
naca sahabhàvij¤ànàntaramasti /
tato j¤àtatàlakùaõakàryeõaivànumàtavyamiti kathaü sà nàbhyupagamyata ityata uktam- sàkùiõamiti //
sàkùiõo nityatvànnoktadoùaþ /
sa ca svaprakà÷a iti /
anupalambhabàdhità ca j¤àtatetyàha- tato 'nyeti //

%<... tato 'nyà na pramitirnàma dç÷yate // MAnuv_3,2.85cd //>%


NYâYASUDHâ:
prathamaj¤àne hi ÷uddha evàrtho j¤àyate na j¤àtatàvi÷iùyaþ /
tadànãü tasyà ajàtatvàt /
tàmutpàdya punastadvi÷iùyamarthaü viùayãkarotãti pakùe viramyavyàpàraprasaïgàt /
naca prathamaj¤ànaviùayãkçtàdadhiko 'rtha uttaraj¤àneùu cakàsti /
j¤àta ityatra tu j¤ànaü viùaya ityuktameveti /


*9,324*

idànãmã÷atajj¤ànetyàdinoktamarthamupasaüharati- màneti //

%<mànàmàtçprameyàõàü taducchittirnahi kvacit // MAnuv_3,2.86ab //>%


NYâYASUDHâ:
tattasmànmànàdibhedena trividhameva vi÷vaü tasya kvacidapyucchittirbàdho nà(stã)styevetyarthaþ /
prakçta(manusa)mupasaüharansvapnasya mithyàtvaü hetvantareõa dåùayati- svàpnànàmapãti //


*9,325*

%<svapnànàmapi caiteùàü na bàdho dç÷yate kvacit // MAnuv_3,2.86cd //>%


NYâYASUDHâ:
co hetau /
yasmàtsvapnànàmapye(te)ùàü mànamàtçprameyàõàü kvacitkàle na bàdho dç÷yate ataþ svapno mithyà naiveti sambandhaþ /
na kevalaü bàhyaprapa¤ca ityaperarthaþ /
svapnàdutthitasya nàtra gajo 'bhådityàdinà bàdhadar÷anàtkathametadityata àha- jàgrattvamàtramiti //

%<jàgrattvamàtramatraikamanyathà dç÷yate sphuñam /
ato mithyà naca svapno ... // MAnuv_3,2.87a-c //>%


NYâYASUDHâ:
anyathà avidyamànatvena /
vyàkhyàtapràyametat /
yattåktaü ratho 'yamityàdi, tatpariõàmitàmàvedayati /
na bàdhamiti vakùyate /
"na tatra rathàþ' ityàdi÷rutistu tatpràgabhàvam /

nanu svàpnapadàrthànàü jàgrattvaü yadi bhramasiddhaü bàdhitaü ca tadà teùàü mithyàtvamavarjanãyam /
svàpnagajàdayo mithyà bhramaviùayatvàdbàdhaviùayatvàcca ÷aktirajatavadityanumànàditi cetkimidaü bhramaviùayatvamàropyatayà và'ropàdhiùñhànatayà và sàdhàraõaü và /
tathà bàdhaviùayatvamapi kinniùedhyatayota niùedhàdhikaraõatayàtha sàdhàraõam /
ubhayatràpi dvitãyatçtãyayordeùamàha- jàgradvaditi //

%<... jàgradvaj ... // MAnuv_3,2.87d //>%


NYâYASUDHâ:
jàgratà dçùñaü ÷uktyàdikaü yathà tathetyarthaþ /
yathà ÷uktikàderàropabàdhàdhiùñhànatve 'pi na mithyàtvaü tathà svàpnànàmapãtyanaikàntyamityarthaþ /
nanu jàgaropalabdhasya ÷uktyàderapyanenaiva hetunà mithyàtvamasmàkaü siùàdhayiùitameveti kathaü tatrànaikàntikatvamityata àha- jàgraditi //

%<... jàgradeva ca // MAnuv_3,2.87d //
àtmavat ... // MAnuv_3,2.88a //>%


NYâYASUDHâ:
evaü tarhi jàgratsvapna÷càtmavannaiva mithyetyarthaþ /


*9,326*

tadvivçõoti- kvaciditi //

%<
... kvacidàtmà ca syàdeva bhramagocaraþ /
etàvatà na mithyàsau svapne jàgarite tathà // MAnuv_3,2.88a-d //>%


*9,327*


NYâYASUDHâ:
kùaõiko 'hamityàdi bhramagocaraþ /
upalakùaõaü caitat /
na kùaõiko 'haü sthira eveti bàdhagocara÷cetyapi draùñavyam /
svapne jàgarite tatheti /
tatropalabdhàþ padàrthà api na mithyetyarthaþ /
ubhayapakùãkàreõànumà(ne 'pyà)nasyàtmani vyabhicàro 'parihàyar iti /

nanu kùaõikatvàdinà pratipanna àtmàpi mithyeti kathaü tatra vyabhicàra iti cet /
kiü kùaõikatvàderàropitasya mithyàtvàdevamucyate utàtmasvaråpasyaiva /
dvitãye tvapasiddhàntaþ sphuña eva /
àdyamà÷aïkaya dåùayati- yadãti //

%<yadyàtmanyanyathà dç÷yaü bhràntamatràpi tad bhavet // MAnuv_3,2.89ab //>%


NYâYASUDHâ:
evaü tarhyàropitàkàrasya mithyàtvaü sàdhyamityuktaü syàt /
tathàca siddhasàdhanatvaü jàgratsvapnàvagatàrtheùvàropitàkàràõàü mithyàtvasyàsmàbhirapyaïgãkçtatvàt /
àropyatayà niùedhyatayà và bhràntibàdhaviùayatvaü heturityàdyapakùe doùamàha- abàdhiteti //

%<abàdhitànuvçttestu svapnàderbhràntatà kutaþ // MAnuv_3,2.89cd //>%


NYâYASUDHâ:
jàgrattvàdeþ rajatatvàde÷ca bàdhàduttaramapyabàdhitatvena gajàdeþ ÷uktyàde÷cànuvçtteþ svapnàderuktavidhà bhràntatà bàdhyatà ca kutaþ /
tathàca svaråpàsiddhiþ /
yathà khalu bàdhottarakàlamapyanuvartamàna àtmà nàropyo nàpi bàdhyaþ /
tathà svapnajàgaràvapi /
tayorapyadràkùamevàhaü gajamityàdyanuvçtteriti /

anukålapramàõàbhàvàtpratikålapramàõabhàvàcca bhràntiviùayatvàdihetunà jàgratsvapnayormithyàtvànumànamanupapannamityàha- naceti //

%<naca kàcit pramà vi÷vabhràntatve sarvameva ca /
abhràntatve pramàõaü tu kathaü tadbhràntità bhavet // MAnuv_3,2.90 //>%


NYâYASUDHâ:
vi÷vamityubhayavidhaü vivakùitam /
bhràntatve mithyàtve /
yadvà bhràntiviùayatvàdihetudvayasyàsiddhiü prakàràntareõa sàdhayitumidaü vàkyam /
bhràntasya i(mi)ti bàdhyatvasyàpyupalakùaõam /
yatastasmàdityupaskartavyam /
tadbhràntatà tasya dvividhasyàpi vi÷vasya bhràntiviùayatà /


*9,328*

dç÷yatvàdihetunà svapnajàgarayobhràntatvàdisàdhanàtkathamasiddhirityà÷aïkàü parihartuü bhràntatvaü prakàràntareõa dåùayati- ki¤ceti //


*9,329*

%<ki¤ca bhràntatvavàdã sa bhràntatvaü svamatasya ca /
aïgãkaroti niyataü ... // MAnuv_3,2.91a-c //>%


NYâYASUDHâ:
bhràntatvavàdã dç÷yatvàdinà dvividhasyàpi vi÷vasya bhràntatvàdikaü (sà tvaü) sàdhayan /
svamatasyeti /
svapratij¤àtharm /
niyatamiti /
anyathà tatrànaikàntyàpatteriti bhàvaþ /

na kevalaü pareõa svavyàptisiddhaye svapratij¤àtàrthasya bhràntatvàdikamaïgãkaraõãyam /
kintu vayamapi tadaïgãkurma ityàha- tatreti //

%<... tatra sampratipannatà /
vàdinos ... // MAnuv_3,2.91d-e //>%


NYâYASUDHâ:
parapratij¤àtàrthasya bhràntatvàdau vàdinoþ vàdiprativàdinoþ /
etacca vakùyamàõànumànasyànyataràsiddhiniràsàrthamiti boddhavyam /
tataþ kimityata àha- tena ceti //

%<... tena càbhràntaü vi÷vameva bhaviùyati // MAnuv_3,2.91ef //>%


NYâYASUDHâ:
na kevalamuktapramàõaiþ kintu vi÷vabhràntatvàderbhràntatvàdihetunà ca vi÷vamabhràntameva tathàbàdhyameva bhaviùyati /
tatra vyàptiü såcayati- bhràntatveti //

%<bhràntitvabhràntatà cet syàt kathaü nàbhràntisatyatà // MAnuv_3,2.92ab //>%


NYâYASUDHâ:
tadetau prayogau bhavataþ /
vi÷vamabhràntaü bhràntabhràntatvàt /
tathà vi÷vamabàdhyaü bàdhyabàdhyatvàt àtmavaditi /
apavyàkhyànadåùaõasya prayàrejanamàha- a÷eùeti //

%<a÷eùadoùaduùyaü tanmataü heyaü bubhåùibhiþ // MAnuv_3,2.92cd //>%


NYâYASUDHâ:
tanmatamiti /
svàpnajàgaraprapa¤casya mithyàtvaü pratipàdayanmatam /


*9,330*

syàdetat /
vi÷vasya bhràntatvàdikamivàbhràntatvàdikamapi mithyà kinna syàt /
na caitadaghañitaü durghañatvasya bhåùaõatvàdityà÷aïkàü pariharanmandametadasmadãyaü tanmataheyatàvyutpàdànaprasakterabhàvàditi solluõñhamàha- yeneti //

%<yena svamataheyatvaü svayamaïgãkçtaü sadà /
bhràntitvàd durghañatvasya bhåùaõatvàcca kevalam // MAnuv_3,2.93 //
unmatto 'pi kathaü tasya mataü svãkartumicchati // MAnuv_3,2.94ab //>%


*9,331*


NYâYASUDHâ:
bhràntitvàt bhràntiviùayatvenàïgãkçtatvàt /
durghañatvasya bhåùaõatvàt bhåùaõatvenàïgãkçtatvàcca /
kevalamunmatto 'pi sàkùàdunmatto 'pi na punarunmattakabãjàdyadanenonmattaþ /
na hyunmattaþ svamataü bhràntaü durghañaü ceti svayameva manyate /
tarhi kathaü loke pravçttamityata àha- ã÷eti //

%<ã÷a÷akteracintyatvànmahonmattaiþ pravartitam // MAnuv_3,2.94cd //>%


NYâYASUDHâ:
mahonmattairiti hetvantaram /


såtravyàkhyànamupakramyàpavyàkhyànasya heyatàvyutpàdanamasaïgatamityataþ svavyàkhyànadàróhyàrthamityà÷ayavànuktaü såtràrthaü vivçõvanmàyà÷abdàrthaü tàvadàha- ata iti //

%<ataþ praj¤àtra màyoktà jaivyu ... // MAnuv_3,2.95ab //>%


NYâYASUDHâ:
ata iti /
anyathà vyàkhyànasya duùñatvàt"màyà vayunamabhikhya' iti praj¤ànàmasu pàñhàditi bhàvaþ /
màyàyàþ sandhyakàraõatvaü vakùyate /
tatra jaivã praj¤à kãdç÷aü kàraõamityata àha- upàdànameveti //

%<... upàdànameva sà // MAnuv_3,2.95b //>%


NYâYASUDHâ:
sandhyasyeti ÷eùaþ /
na kevalaü jaivãpraj¤àtra màyà /
kintvai÷varã ca /
sà ca sandhyasya nimittamevetyàha- nimittamiti //

%<nimittamai÷varã mukhyaü ... // MAnuv_3,2.95c //>%


NYâYASUDHâ:
praj¤à÷abda÷càtra làkùaõiko vàsanàrtha iti vakùyati(te) /
tacca vyàkhyànaü nobhayasàdhàraõamityà÷ayenoktaü mukhyeti /
ã÷varapraj¤à mukhyaiva jãvapraj¤à tu làkùaõikã /


*9,333*

màyàmàtrapadaü vyàkhyàti- nirmitamiti //

%<... nirmitaü tràtameva ca // MAnuv_3,2.95d //
tàbhyàü saha pçthak caiva màyàmàtramitãryate /
ubhàbhyàü màtamai÷varyà tràtaü saha pçthak tataþ // MAnuv_3,2.96 //>%


NYâYASUDHâ:
tàbhyàmeveti sambandhaþ /
tena tu÷abdo vyàkhyàto bhavati /
yathàsaïkhayenànvayaparihàràrthamuktam- saha pçthageveti //
ca÷abdastasmàdityarthe /
ãryate sandhyamiti ÷eùaþ /
saha pçthagityuktaü vivçõoti- ubhàbhyàmiti //

jãve÷varapraj¤àbhyàü màtaü nirmitamai÷varyà praj¤ayà tràtaü yasmàttataþ saha pçthagityuktam / dhàtusamudàyàdàto 'nupasarge ka iti kaþ /
adibhåmyàü hutajiti yathà /
yadyapyekasmàdeva dhàtostrapratyayaþ ÷akyaþ kartum /
tathàpyadhikàrthalàbhàyaivaü kçtam /
sautratvànnirde÷asya karmaõi pratyayaþ /
gha¤arthe kavidhànamiti và /
nanvidaü pårvàparaviruddham /
pårvaü hi jãvavàsanopàdànakaü sandhyamityuktam /
idànãü tu praj¤opàdanakamiti /
maivam /
praj¤à÷abda(syàpi và)sya vàsanopalakùaõatvàt /


*9,338*

atha praj¤àyà vàsanàyà÷ca kaþ sambandho yena lakùaõà syàdityata àha- praj¤àtmakamiti //

%<praj¤àtmakaü mano yena manoråpà÷ca vàsanàþ // MAnuv_3,2.97ab //>%


NYâYASUDHâ:
yena kàraõena manaþ praj¤àtmakaü praj¤opàdànaü, vàsanà÷ca manoråpà manaupàdànakàþ tenaitayorekakàraõatvalakùaõasambandhena lakùaõopapadyata iti ÷eùaþ /
praj¤àvàsanayomarna upàdànamityetatkuta ityata àha- dhãriti //

%<dhãrbhãriti manastvevetyàha ca ÷rutira¤jasà // MAnuv_3,2.97cd //>%


NYâYASUDHâ:
÷rutàviti÷abda àdyarthaþ /
tena vàsanàyà api manovikàratvaü labhyate /
iti tviti sambandhaþ /
iti ÷ruti÷ca÷abdàdanyà càha praj¤àdermanovikàratvam /
a¤jasà spaùñam /
etenàtmakàryatvaü vadanto nirastà bhavanti /
bàhyàrthaj¤ànasya tadànãmabhàvàdasata÷copàdànatvànupapatteþ mukhyàrthatyàgaþ /
yadi ca vàsanàmàtramiti mukhya eva prayogaþ kriyeta tade÷varapraj¤à na saïgçhãtà syàtpçthagubhayagrahaõe ca gauravaü syàt /
ato mukhyàmukhyavivakùayobhayasya làghavena grahaõàya màyàmàtramityuktam /
ata eva màyaiva màyàmàtramiti na vyàkhyàtam /
sandhyasya nimittakàraõabhåtaye÷varapraj¤ayà tàdàtmyàbhàvàt /


*9,340*

nanu praj¤àvàsanayorasti kàryakàraõabhàvaþ sambandhaþ /
sa eva lakùaõàbãjamastu /
kiü dvayormanaþkàryatvavarõanenetyata àha- ciditi //

%<cidacinmi÷ramevaitanmano yàvacca saüsçtiþ /
tenàvasthà imàþ sarvà jãvaþ pa÷yati sarvadà // MAnuv_3,2.98 //>%


NYâYASUDHâ:
na kevalaü svapnaü kintvimàþ sàüsàrikãþ sarvà apyavasthàstena manasaiva sarvadà jãvaþ pa÷yati /
ataþ pradhànatvàttaddvàraka eva sambandha àdaraõãyo nàparaþ /
mana÷ca kecana jaóameva manyante /
apare tvacetanamevàropitacaitanyam /
tanniràsena svaråpaü kathayati- cidacinmi÷rameveti //


yadityadhyàhàryam /
kevalamacetanasya ghañàdivadevambhàvàsambhavàccaitanyàropasya niràkçtatvàccidacinmi÷ramevàïgãkàryam /
bhavanti càtràgamàþ /
yadi manasà sarvàvasthàpràptistadà mokùe 'pi tasya bhàvà(dava)devàvasthàssyurityata uktaü yàvatsaüsçtistàvadeva jãvasyopakàràpakàrau karotãti /
kàtsnaryenànabhivyaktasvaråpatvàditi vyàkhyàti- manovikàrà iti //


*9,341*

%<manovikàrà viùayàþ svàpnà yad bahyavanna te /
sthålà bhavantyatasteùàü spaùñatà na tathà kvacit // MAnuv_3,2.99 //>%


NYâYASUDHâ:
yadyasmàtsvàpnà viùayà manojanyavàsanàvikàrà ata eva hi te bàhyavat sthålàþ na bhavanti saüvçte de÷e 'vakà÷ànarhà na bhavanti /
teùàü tathà bàhyavatkvacitspaùñatà bàhyàrthakriyàkàrità nàsti /
yadvà yasmàtte bàhyavatsthålà na bhavanti tathà teùàü kvacitspaùñatà nàstyataþ svàpanà viùayà manovikàrà iti yojanà /
yathà caitattathoktaü purastàt /


*9,343*

nanu (ca) svàpnakàminãsambhogàde÷caramadhàtuvisargàdibàhyàtharkriyàkàritàdar÷anàdbhàgàsiddhirityata àha- kvaciditi //

%<kvacit spaùñà api syuùye ... // MAnuv_3,2.100a //>%


NYâYASUDHâ:
te svàpnà viùayàþ kvacitspaùñà api syureva /
tathàpi tadatiriktapakùãkaraõenàdoùa iti bhàvaþ /
evaü tarhi tasyàü÷asya vàsanàmayatvaü na syàdityata àha- vàsaneti //

%<... vàsanà mànasã ca sà // MAnuv_3,2.100b //>%


*9,343f.*


NYâYASUDHâ:
sà ca mànasã vàsanà siddhà /
aspaùñatàbhàve 'pyasthålatvasya sattvàditi bhàvaþ /
ata eva sautro heturdvedhà vyàkhyàtaþ /
tadanena de÷akàlanimittasampattiþ svapne nàstãti yaduktaü tadvàsanàmayoktyà nirastam /
ata eva sçùñi÷ruterbhàktatvavarõanamapàstam /
pràj¤asya nirmàtçtvaü ca na vçthà tvàjyam /
svayaü vihatyetyàdyàpã÷varaviùayamanyatra vyàkhyàtam /
svapnanirmàõe ÷ubhà÷ubhayogàpattiriti càsaïgatam /
vyàptyabhàvàt /
jãvasya brahmabhàvopade÷a iti ca sàrvaj¤àdeþ pàramàrthikatvasamarthanàdayuktam /
viyadàdiprapa¤casya mithyàtvakathanaü ca tatsatyatvopapàdanànnirastam /

// iti ÷rãmannyàyasudhàyàü sandhyàdhikaraõam //
[JOSHI-17]


___________________________________________________________________________



[======= JNys_3,2.II: paràbhidhyànàdhikaraõam =======]

/ atha ÷rãmannyàyasudhàyàü paràbhidhyànàdhikaraõam //


#<paràbhidhyànàt tu tirohitaü tato hy asya bandhaviparyayau | BBs_3,2.5 |>#


// oü paràbhidhyànàttu tirohitaü tato hyasya bandhaviparyayau oü //

parakçtasyàpavyàkhyànatàü pratipàdayituü paràbhidhyànàditi såtratàtparyamàha- ã÷eti //

%<ã÷ecchayàntardadhàti ... // MAnuv_3,2.100c //>%


*9,347*


NYâYASUDHâ:
sandhyamiti ÷eùaþ /
na kevalaü svapnaþ kintu tattirodhànamapã÷varecchàdhãnamityeùa evàrtho 'nena såtreõocyate nànyaþ /
jãvasye÷varàü÷atàyà apràmàõikatvasya dvitãye 'bhihitatvàt /
naca j¤ànai÷varya÷aktã brahmaõastàttvikatayà pareõàïgãkçte /
ki¤ca dehayogàttirohitamityetàvatàlam /
anyadasaïgatameva /
ki¤ca dehayoga÷cettirodhàna (eva) hetustadà suptipralayayoràvirbhàvaþ syàt /
avidyàdyupalakùaõametaditi ce(detadapi ta)t atha tathaiva kinnoktamityàstàü vistaraþ /
yadi svapno 'ntardhatte kathaü tarhi punastatpratãtiriùyata àha- vyajyate ceti //

%<... vyajyate ca punastayà // MAnuv_3,2.100d //>%


NYâYASUDHâ:
etena parakãyaü bàdhakathanaü nirastam /
vyaktistirodhànaü ca na j¤àyata ityato 'dhikaraõadvayàrthamupasaüharati- sçùñvaiveti //

%<sçùñvaiva vàsànabhi÷ca prapa¤caü svàpnamã÷varaþ /
vàsanàmàtratàü tasya nãtvàntardhàpayatyajaþ // MAnuv_3,2.101 //>%


NYâYASUDHâ:
eva÷abdenàropaü vàrayati /
dar÷ayitvetyapi draùñavyam /
tasya ca vàsanàmàtratàü nãtvà kçtvà /
anyathà dvitãyà syàt /
antardhàpayati adar÷anaü gamayati /
tasya jãvasya vàsanàbhiriti và /
tasyàntardhàpayatãti và /

// iti ÷rãmannyàyasudhàyàü paràbhidhyànàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________



*9,350*


[======= JNys_3,2.III: suùuptibodhamohàdhikaraõam =======]


// atha ÷rãmannyàyasudhàyàü bodhamohàdhikaraõàni //


#<tadabhàvo nàóãùu tacchruter àtmani ca | BBs_3,2.7 |>#

#<ataþ prabodho 'smàt | BBs_3,2.8 |>#

#<mugdhe 'rdhasaüpattiþ pari÷eùàt | BBs_3,2.10 |>#



// oü tadabhàvo nàóãùu tacchateràtmani ha oü //

oü ataþ prabodho 'smàt oü //
oü mugdhe 'rdhasampatti pari÷eùàt oü //

atra yajjãvabrahmaõorekatvaü pareõa varõitaü tatsåtràkùaràpratãtaü tadviruddhaü càpekùaõãyameveti j¤àpayitumadhikaraõatrayasya tàtparyamàha- suùuptãti //

%<suùuptimohabodhàü÷ca svava÷astadva÷aü sadà /
jãvaü nayati jãve÷o ... // MAnuv_3,2.102a-c //>%


NYâYASUDHâ:
suùuptibodhàdeþ kàraõàntaradar÷anàtkathametadityata uktaü svava÷astadva÷amiti /
svatantro 'pã÷varo lãlayà tàni kàraõànyupàdàya jãvaü tadva÷atàü nãtvà suùuptyàdikaü pràpayatãtyarthaþ /
etacca bhàùyàdau spaùñam /

// iti suùuptibodhamohàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*9,355*


[======= JNys_3,2.IV: karmànusmçtyadhikaraõam =======]


// atha karmànusmçtyadhikaraõam //

// oü sa eva ca karmànusmçti÷abdavidhibhyaþ oü //

kecidevaü vyàcakùate /
suùuptau brahmasampanno ya eva jãvaùaþ (kiü) sa evottiùñhatyutànyo 'pãti saü÷aye mahàjalanidhau kùiptasyodabindoriva brahmaõaikãbhåtasyoddharaõàsambhavàdaniyama iti pràpte samàdhãyate /
sa evottiùñhati, yaþ suptaþ /
kutaþ /
karma÷eùasamàpanàtpratyabhij¤ànàcchabdebhyo vidhibhya÷ca /
suptasya muktatvàpattyà vidhyanupapatteriti /
tadetadapavyàkhyànamiti såcanàyàdhikaraõatàtpayarmàha- nànya iti //


#<sa eva ca karmànusmçti÷abdavidhibhyaþ | BBs_3,2.9 |>#

%<... nànyaþ kartàsya ka÷cana // MAnuv_3,2.102d //>%


NYâYASUDHâ:
svapnàdãnàü parame÷varakçtatve 'bhihite kiü de÷akàlàntare 'nyo 'pi kartàstyute÷vara eveti saü÷aye laukike÷varàõàü de÷akàlavyavasthayai÷varyadar÷anàdayamapi tathàvidha iti pràpte /
sa eve÷varo 'sya svapnàdeþ kartà natu de÷akàlàntare 'nyaþ ka÷canetyeùa evàrtho 'tra pratipàdyata iti /
nahi yaþ suptaþ sa evottiùñhatyanyo veti kasyacitsaü÷ayo 'sti /
naca suptasya brahmaõaikyaü pramàõadçùñamiùyaü và parasyeti yatki¤cidetat /
làghavàrthaü kramollaïghanena vyàkhyànamiti bo(ddhavya)dhyam /
såtrakçtà ca svapnàdivanna mohaþ svatantràvastheti j¤àpanàya vyavadhànaü kçtamiti /

// iti karmànusmçtyadhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*9,358*


[======= JNys_3,2.V: sthàna(to 'pya)bhedàdhikaraõam =======]


// atha sthàna(to 'pya)bhedàdhikaraõam //

// oü na sthànato 'pi parasyobhayaliïgaü sarvatra hi oü //

kecididamitthaü vyàcakùate /
dviråpaü brahma ÷råyate sarvakarmà sarvakàma ityàdau savi÷eùamasthålamanaõvityàdau nirvi÷eùam /
tatra kimubhayaråpaü brahma pratipattavyamutànyatararåpam /
yadàpyanyatararåpaü tadà('pi) kiü savi÷eùamuta nirvi÷eùamiti saü÷aye dvividha÷rutyanurodhàdubhayaråpameva brahmeti pràpte idamucyate /
na tàvatsvata eva parasya brahmaõa ubhayaråpatvaü sambhavati virodhàt /
astu tarhi sthànataþ pçthivyàdyupàdhiyogàt /
maivam /
na hyupàdhiranyadanyathàkaroti kintvavidyopasthàpitàþ pçthivyàdyupàdhayo bhramamupajanayanti /
ata÷cànyataraparigrahe 'pi nirastasamastavi÷eùameva brahma pratipattavyam /
sarvatrà÷abdamaspar÷amityàdivàkyeùu tathàbhåtameva hi brahmopadi÷yate /
na bhedàditi cenna pratyekamatadvacanàt /
na nirvi÷eùameva brahma /
catuùpàdbrahma ùoóa÷akalaü brahmetyàdau bhedenopade÷àditi cenna /
ya÷càyamasyàü pçthivyàmityàdinà pratyupàdhi bhedàbhàvavacanàt /
api caivameke /
neha nànàsti ki¤canetyàdau bhedadar÷ananindàpårvakamabhedameke ÷àkhinaþ samàmanantãti /

tadidaü vyàkhyànaü samyagvyàkhyànenaivàpahastitaü bhaviùyati kiü punaþ prayatnenetyà÷ayavànvyàkhyànamevàrabhate /

sarva÷arãreùu, prati÷arãraü ca dakùiõàkùyàdisthàneùu, sthitaþ paramapuruùaþ svapanàdyavasthàþ pravartayatãtyuktam /
tatra sarvatra sthitaþ kimeka evota parasparaü bhinna iti saü÷aye yadyugapadbhinnasthànaü tadbhinnaü dçùñam /
yathà ghañàdi /
bhinnasthàna÷càyamityato bhinna eva bhavet /
bhinnànàü ca tàratamyamanugràhyànugràhakabhàva÷copalabdha iti tatprasaïgo 'pãti kathaü sa eva cetyuktamiti pràpte prativihitaü såtrakçtà na sthànato 'pãti /
tadvayàcaùñe- neti //

#<na sthànato 'pi parasyobhayaliïgaü sarvatra hi  | BBs_3,2.11 |>#

%<na sthànabhedato 'pyasya bhedaþ ka÷cit pare÷ituþ  // MAnuv_3,2.103ab //>%



NYâYASUDHâ:
atra sthàna÷abdastadbhedasyopalakùaõa ityuktaü bhavati /
saptamyarthe tasiþ /
àdyàdibhya upasaïkhayànàt /


*9,360*

bheda iti vadatà"ubhayaliïgam' ityetadbhinnasvaråpatvamiti vyàkhyàtam /
sthànànàü suranaràdi÷arãràõàü tatràpi dakùiõàkùyàdãnàü bhede satyapyasya tatra tatra sthitasya pare÷ituþ ka÷cit anyonyàbhàvalakùaõo hãnàdhikatvaråpo 'nugràhyànugràhakatvaråpo và, bhedo nàsti /
kuta ityataþ sarvatra hãtyuktaü vyàcaùñe- sarvatreti //

%<sarvatrà÷eùadoùojkhapårõakalyàõacidguõaþ  // MAnuv_3,2.103cd //>%


*9,361*


NYâYASUDHâ:
sarvatra sthàneùu nirbheda÷cetyapi draùñavyam /
a÷eùadoùojkha÷càsau pårõakalyàõacidguõa÷ceti vigrahaþ /
kalyàõà vinà÷àdirahitàþ /
yadvà guõa÷abdo duþkhàdiùvapãtyataþ kalyàõetyuktam /
cicchabdàtparata àdipadamadhyàhàryam /
athavà cidråpà na tvacetanà ityarthaþ /
"sarveùu bhåteùvetameva brahmetyàcakùate' ityàdau paramàtmà ÷råyate yata iti ÷eùaþ /


*9,362*

oü na bhedàditi cenna pratyekamatadvacanàt oü //
uktamarthamàkùipya samàdhàtuü såtraü na bhedàditi /
nirbhedaü sarvatra sarvadoùadåraü sakalaguõaparipårõaü brahmeti nopapadyate /
"kàryakàraõabaddhau tau' ityàdi÷rutipuràõàdivàkyairbhinnatvadoùitvàlpaguõatvàderbheda÷abdopalakùitasyoktatvàdityàkùepàrthaþ /
neti parihàràü÷aü vyàcaùñe- tadviruddhaü tviti //

#<na bhedàd iti cen na pratyekam atadvacanàt  | BBs_3,2.12 |>#

%<tadviruddhaü tu yat tatra mànaü naiva bhavet kvacit  // MAnuv_3,2.104ab //>%


NYâYASUDHâ:
yattu vàkyaü tasyoktàrthasya viruddhaü pratãyate tattatra uktaviruddhe kvacidarthe mànaü naiva bhavetkintvanya eva tasyàrthaþ pratipattavyaþ /
kuta ityataþ pratyekamatadvacanàdityuktam /
tadanupapannamivàbhàti /
sarvatra hãtyuktasya pratipakùacodanàyàü punastanmàtropanyàsasya vyarthatvàt /
atastàtparyamàha- mahàtàtparyeti //


*9,363*

%<mahàtàtparyarodhena kathaü tanmànamatra tu  // MAnuv_3,2.104cd //>%


NYâYASUDHâ:
sakalasmçtãtihàsapuràõànàü parame÷varasyà÷eùadoùadåratve samastaguõaparipårõatve ca yanmahàtàtparyaü tadvirodhena tat vàkyaü atra bhagavato doùitvàdau kathaü mànaü bhavet /
tu÷abdo mahàvàkyatvàvàntaravàkyatvalakùaõavi÷eùàrthaþ /
dçùñaü hi nirõãtamahàvàkyàrthaviruddhasya tadavàntaravàkyasya tatràpràmàõyam /
yathà svargaprayojanàgnihotraparamahàvàkyàrthaviruddhasya yadyamuùminlloke 'sti và na vetyàdestadavàntaravàkyam /
tadatharpratipattihetutvàt /


*9,364*

syàdetat /
yadi parame÷varasya sakalaguõaparipårõatve nirastasamastadoùatve ca vedàdãnàü mahàtàtparyamityarthaþ pramàõavànsyàt /
tadeva tu na pa÷yàma ityata àha- duþkheti //

%<duþkhàpyayasukhàvàptihetutvenaiva vedavàk  /
bhavenmànaü ...  // MAnuv_3,2.105a-c //>%


*9,365*


NYâYASUDHâ:
mokùahetutveneti vaktavye duþkhàpyayetyàdivacanaü vàdivipratipattermokùasvaråpaniråpaõàrthamàtyantikaduþkhanivçttirnirati÷ayasukhàbhivyakti÷ca muktiriti /
yadvàpradhànaprayojanasvargàdisaïgrahàrthamidam /
itthambhåtalakùaõe tçtãyà /
duþkhàpyayasukhàvàptihetutvenaiva taddhetutvaü yathà nirvahettathaiva, mànaü kasyacidarthasya pratipàdikà bhavet /
vedavàgiti smçtyàderupalakùaõam /

etaduktaü bhavati /
÷àstreõa hi viùayaprayojanavatà bhàvyam /
pramàõatvàtparàrthatvàcca /
tatra yadà viùayaþ sandigdhaþ prayojanaü ca ni÷citaü tadà, ni÷citena prayojanenàni÷cito viùayo ni÷cetavyaþ /
nahi ÷àstraü sàkùàtprayojanasya kàrakam /
kintu viùayapratipàdanadvàraiva /
tathàca tatprayojanaü yasminj¤àpite sampadyate sa eva viùayo 'vadhàryate /
anyathà viùayaprayojanayorasambaddhatvena ÷àstrasyànupàdeyatà'patteþ /
vedàde÷ca mokùa eva pradhànaü prayojanam /
"teùàü duþkhaprahàõàya ÷rutireùà pravartate' ityàdeþ /
svargàdikaü càpradhànam /
ataþ sa eva viùayaþ kalpanãyo yasminj¤à(pi)te mokùàdikaü sampa(dyata iti)dyeteti /


*9,366*

tataþ kimityata àha- taditi //

%<... tadã÷ànàt prasannàdeva nànyathà  // MAnuv_3,2.105cd //>%


NYâYASUDHâ:
tat duþkhàpyayàdiråpaü kaivalyam /
ã÷ànàt viùõoreva bhavennànyasmàt /
sa hi tasyeùye nànyaþ /
astu tarhi sa eva viùayaþ kiü guõapårõatvàdinetyata uktaü prasannàdeva nànyathà na j¤àtamàtràditi /

tato 'pi kimityata àha- prasannateti //

%<prasannatà guõotkarùaj¤ànàdeva hi kevalam  /
nirdoùatàparij¤ànàdapi nànyena kenacit  // MAnuv_3,2.106 //>%


NYâYASUDHâ:
viùõoþ prasannatà ca tadãyaguõotkarùaj¤ànàdeva kevalaü nirdeùatàparij¤ànàcca bhavati /
hi÷abdaþ pramàõaprasiddhiü dyotayati /
tacca vakùyate /
kevala÷abdo 'vadàraõàrthaþ /
nànyena kenacidityetatpratiråpeõàlpaguõatvàdij¤ànena karmàdinà và netyarthaþ /
tathàca mokùàdiprayojanena ÷àstreõa tatsàdhanabhåtaü bhagavadguõotkarùanirdeùatàj¤ànameva jãvànàmutpàdanãyamityataþ sakalaguõaparipårõe nirastasamastadoùe nàràyaõa evà÷eùa÷àstrasya mahàtàtparyamityavasãyate /


*9,367*

syàdetadyadi tadã÷ànàdityàdinoktaü pràmàõikaü syàdityatastatràgamavàkyànyudàharati- yo màmiti //

%<yo màma÷eùadoùojkhaü guõasarvasvabçühitam  /
jànàtyasmai prasanno 'haü dadyàü muktiü nacànyathà  // MAnuv_3,2.107 //
yo màma÷eùàbhyadhikaü vijànàti sa eva màm  /
vijànàtyakhilàüstasya dadyàü kàmàn paraü padam  // MAnuv_3,2.108 //
yo màmevamasammåóhaþ kiü mà nindanti ÷atravaþ  // MAnuv_3,2.109ab //>%


*9,367f.*


NYâYASUDHâ:
bçühita÷abdena pratyekamapi guõànàmanavadhikatvamàcaùñe /
a÷eùàbhyadhikaü guõairdeùabhàvai÷ca sarvottamam /
sa eva màü vijànàti /
anyaj¤ànasya matprasàdàhetutvàt /
"yo màmevam' ityanena"kçtakçtya÷ca bhàrata' ityantaü bhagavadvàkyaü saïgçhõàti /
evaü samastairguõairdeùàbhàvai÷ca /
kùaràkùarottamo hi puruùottamaþ /
sa sarvavidityàdistutyà prasannatà dyotyate /
sarvabhàvena sarveõa prakàreõa /
anyathà vyàghàtàt /
kçtakçtyo muktaþ /
"kiü màm' ityanena"abhã' idamekameka asmi niùùàëabhã dvà kimau trayaþ karanti /
khale na parùànprati hanmi bhåri kimmà nindanti ÷atravo 'nindrà' (ç.10-48-7) iti ÷rutimupàdatte /
idamekaü vi÷vaü abhi prati ahameko niùpaëasmi nitaràü sahata iti niùpàñ dvau prapa¤càvabhi prati ahameko niùùàëasmi /
trayo 'pi prapa¤cà mama kimeva kurvanti na kimapi mamàniùyaü kartumã÷ate /
kintvahameva khala iva khalasthitàni dhànyànãva bhåri bhårãnbahånbahuvaraü và tànniùñhurànnindakànpratihanmi tasmàdanã÷varàste ÷atravo màü kiü nindantãtyarthaþ /
etadbhagavato vàkyam /
atra nindakeùu bhagavato 'prasàdo '(narthàvà)niùyàvàpti÷ca ÷råyate /
nindà ca doùaj¤ànàdiketi prasiddhameva /


*9,369*

vàkyodàharaõaphalamàha- ityàdãti //

%<ityàdivedasmçtigavàkyairevàvasãyate  // MAnuv_3,2.109cd //>%


NYâYASUDHâ:
avadhàraõena pràbalyaü såcayati /
"prasàdena muktiþ saguõavedanàt' iti vakùyamàõamatràpi sambaddhayate /
atrànumànamapyàha- lokata÷ceti //

%<lokata÷ca prasàdena muktiþ sa guõavedanàt  // MAnuv_3,2.110ab //>%


NYâYASUDHâ:
iti÷abdo 'dhyàhàryaþ avasãyata iti vartate /
bhagavatprasàdena saüsàrànmuktirbhavati sa bhagavatprasàdastadguõotkarùavedanàddoùàbhàvavedanàcca bhavatãtyayamartho lokato lokadçùñàntopetànumànata÷cà(numãyate)vasãyate /
tathàca prayogaþ /
saüsàrànmuktiþ (paramapu)samarthapuruùaprasàdasàdhyà muktitvànnigaóamuktivat /
na(ca)hi bhagavato 'nyastatra samartho 'sti /
vimato bhagavatprasàdo guõotkarùaj¤ànasàdhyo mahàprasàdatvàdràjasaprasàdavat /
pakùatulyatvànna vyabhicàra÷codanãyaþ /


*9,371*


mahàtàtparyarodhenetyàdinoktamupasaüharanparakçtàpavyàkhyànaniràse 'pyuktàü yuktimatidi÷ati- mahàtàtparyeti //

%<mahàtàtparyamukhyasya virodhàdata eva hi  // MAnuv_3,2.110cd //
doùitvanirguõatvàlpaguõatvàdi katha¤cana  /
nàrthaþ ÷rutipuràõàdes ...  // MAnuv_3,2.111a-c //>%


NYâYASUDHâ:
paramamahàtàtparyasya /
nirguõatvagrahaõamapavyàkhyànaniràsàrtham /
katha¤canetyupàdhisambandhàdinetyarthaþ /
na kevalamànumànikaü sakalavedà(dãnàü)ntànàü bhagavadguõotkarùàdau mahàtàtpayarm /
kintu vàcanikaü cetyàha- tadviruddha iti //

%<... tadviruddho 'khilasya ca  /
arthaþ svayaü vinirõãto vàsudevena sàdaram  // MAnuv_3,2.111d-f //>%


NYâYASUDHâ:
doùitvàderviruddhaþ /
akhilasya ÷àstrasya /
tadvàkyaü pañhati- iti guhyatamamiti //

%<iti guhyatamaü ÷àstramidamuktaü mayànagha  /
etad buddhvà buddhimàn syàt kçtakçtya÷ca bhàrata  // MAnuv_3,2.112 //
ity ...  // MAnuv_3,2.113a //>%


NYâYASUDHâ:
iti yanmayà mama puruùottamatvàdikamuktaü idaü guhyatamaü ÷àstraü tàtparyeõa sarva÷àstraiþ pratipàdyo 'rthaþ /
etadbuddhveti pra÷aüsayà'daraþ pratãyate /
yaduktaü sthànabhedànumànaü tadanyathàsiddhamiti pare÷iturityanena såcitam /
yathoktam /
"ai÷varyàdråpamekaü ca såryavadbahudheyata' iti /
kàlàtãtaü cetyàha- ata iti //

%<... ato 'khilasacchàstraviruddhatvena nànumà  /
vartate tatra ...  // MAnuv_3,2.113a-c //>%


NYâYASUDHâ:
tatra parame÷varabhedàdau /


*9,372*

adhikaraõàrthamupasaüharati- teneti //

%<... tene÷o nirõãto 'khilasadguõaþ  // MAnuv_3,2.113cd //>%


NYâYASUDHâ:
sacchabdo nirdeùàrthaþ /
nirbheda ityupasaühartavye tatphalopasaühàro 'yamapavyàkhyànaniràsamapyupasaühartum /

// iti sthàna(to 'pya)bhedàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________



*9,373*


[======= JNys_3,2.VI: upamàdhikaraõam =======]


// atha upamàdhikaraõam //

// oü ata eva copamà såryakàdivat oü //

iha parame÷vare jãvasyàtyantikabhaktisiddhaye bhedàbhedamataü niràkriyate /
tathàhi /
jãvabrahmaõorbhedastàvatsiddhàntinàïgãkriyata eva /
abhedastvanumànataþ siddhaþ /
jãvo brahmàbhinna÷cetanatvàdbrahmavataþ, brahmàü÷atvàt /
yo yadaü÷aþ sa tadabhinno yathe÷varàü÷à matsyàdistadabhinna iti /
ato bhinnàbhinnà brahmaõà jãva ityevaü pràpte prativihitaü såtrakçtà såryakàdivaditi såtrakhaõóena /
tadetaddçùñàntavacanamàtraü na kasyacidarthasya sàdhakaü bàdhakaü vetyataþ påvarpakùaniùedhapårvakaü pratij¤àhetå dar÷ayati- naceti //

#<ata eva copamà såryakàdivat  | BBs_3,2.18 |>#

%<na ca cittvàdabhinnatvaü jãvasye÷avadàpyate  /
yata àbhàsatàmeva ÷rutirasya vadatyalam  // MAnuv_3,2.114 //>%


NYâYASUDHâ:
cittvàdityaü÷atvasyàpyupalakùaõam /
abhinnatvaü brahmaõeti ÷eùaþ /
ã÷avat brahmavadã÷varàvatàravacca /
àpyate yujyate /
asya jãvasya /
asya brahmaõa àbhàsatàm /
evetyavigànenàlaü vispaùñam /
etaduktaü bhavati /
na cetanatvàdyanumànena jãvasya brahmàbhedasàdhanaü yuktam /
jãvo brahmàbhinno na bhavati tadàbhàsatvàdyo yadàbhàso nàsau tadabhinno yathàsåryakàdiþ såryàdinetyanumànavirodhàt /
na càsiddho heturvispaùña÷rutisiddhatvàditi /


*9,375*

kàsau ÷rutirityatastàmudàharati- yatheti //

%<yathaiùà puruùe cchàyà etasminnetadàtatam  // MAnuv_3,2.115ab //>%


NYâYASUDHâ:
chàyà'tatà tathaitasminparamàtmanyetajjãvajàtamàtatamàyattamiti yàvat /
etadeva vi÷ada÷rutibhyàü dar÷ayati- chàyeti //

%<chàyà yathà puüsadç÷à pumàdhãnà ca dç÷yate  /
evamevàtmakàþ sarve brahmàdyàþ paramàtmanaþ  // MAnuv_3,2.115c-f //
sattàpratãtikàryeùu pumadhãno yatheyate  /
àbhàsa eva puruùà muktà÷ca paramàtmanaþ  // MAnuv_3,2.116 //>%


*9,376*


NYâYASUDHâ:
àtmakà alpacetanàþ /
puruùàþ saüsàriõaþ /
tadadhãnatvàdikamevàbhàsatvamiti vakùyati /
parame÷varàbhàsatvaü (na sarveùàü sà) ca sàkùàtkintu pàramparyeõeti svaråpakathanàya ÷rutidvayaü pañhati- chàyà viùõoriti //

%<chàyà viùõo ramà tasyà÷chàyà dhàtà vi÷eùakau  /
tasyendrakàmau ca tayostayoranye 'khilà api  // MAnuv_3,2.117 //
harerbrahmàsya gãstasyà vi÷eùàvindra etayoþ  /
màra÷càbhàsakàþ sarva etayostadadhãnataþ  // MAnuv_3,2.118 //
sarve 'lpa÷aktaya÷caiva pårõa÷aktiþ paro hariþ  /
cetanatve 'pi bhinnàste tasmàdetena sarvadà  // MAnuv_3,2.119a-d //>%


NYâYASUDHâ:
chàyeva chàyà /
vi÷eùakau garuóa÷eùau /
tasya dhàtu÷chàye tayoþ garuóa÷eùayoþ /
punastayorindrakàmayoþ /
harerbrahmà /
abhàsa iti sarvatra sambandhaþ /
àbhàsatvavyàkhyànaü tadadhãnata iti /
sarva ityanena sarveùàü parame÷varàbhàsatvamupapàdayati /
ca÷abdo haristviti tu÷abdàrthaþ /
àbhàsàtve kimityata uktam- cetanatve 'pãti //
atràpi tadaü÷a(tvasyopa)tvopalakùaõam /
tasmàt àbhàsatvàt /
sarvadetyanena bhinnà evetyavadhàraõaü såcayati /
udàhçta÷rutãnàü phalamàha- ityàdãti //

%<ityàdi÷rutivàkyebhyo j¤àyate bheda eva hi  // MAnuv_3,2.119ef //>%


NYâYASUDHâ:
jãvasya parame÷varàbhàsatvaü j¤àyate tenàtyantabheda÷ca j¤àyata ityarthaþ /
na parànumànayoþ satpratipakùatvamucyate /
kintvasmadãyànumànasya ÷rautatvena prabalatvàdbàdhitatvamiti bhàvaþ /


*9,378*

idànãü"ata eva copamà' iti såtràvayavaü vyàkhyàtuü tannivartanãyàmà÷aïkàmàha- àbhàsatvaü hãti //

%<àbhàsatvaü hi nirõãtaü jãvasya paramàtmanaþ  /
tanna yuktaü ...  // MAnuv_3,2.120a-c //>%


NYâYASUDHâ:
yajjãvasya paramàtmana àbhàsatvaü ÷rutibalena nirõãtaü tadyuktiviruddham /
nahi niravakà÷ayuktiviruddho 'rthaþ ÷rutyàpi pratipàdayituü ÷akyate /
tathà satyabhimànyadhikaraõànàrambhaprasaïgàt /
ataþ sà katha¤cidyojanãyeti /

kathaü na yuktamityata àha- yaditi //

%<... yadàbhàsa upàdhyàyatta ãyate  // MAnuv_3,2.120cd //>%


NYâYASUDHâ:
yasmàdàbhàsaþ såryakàdirjalàdyupàdhyàyatto j¤àyate /
àbhàsatvasyopàdhyàyattatvaü vyàpakatvena sarvatra ni÷citamityarthaþ /
tathàpi kuto na yuktamityata àha- upàdhãti //

%<upàdhyàyattatàbhàvàd ...  // MAnuv_3,2.121a //>%


NYâYASUDHâ:
jãvànàmiti ÷eùaþ /
vyàpakasyopàdhyàyattatvasya jãveùvabhàvàdvayàpyamapyàbhàsatvaü na yuktam /
tato hetorasiddherduùyamanumànam /
ita÷ca duùyamityàha- àbhàsatveti //

%<... àbhàsatvavirodhataþ  // MAnuv_3,2.121b //>%


NYâYASUDHâ:
àbhàsatvasya bhinnatvena virodhata÷cànumànaü duùyam /
tathàhi /
darpaõàdinà sannikçùñàþ pratihatàþ paràvçttà nàyanara÷mayo mukhena sannikçùñàstadeva viùayãkurvanti /
natu tato 'nya àbhàso nàmàsti /
tatra vyavacchedaþ paràktvaü savyetaravyatyàsa÷cetyàdikaü bhràntyaiva pratãyate /
sopàdhika÷càyaü bhrama iti yàvadupàdhibhàvaü na nivartate /
eva¤càbhàsatvasyàbhedena vyàptatvàdbhedasàdhane viruddhatvamiti /
upalakùaõaü caitat /
tattvamasyàdi÷rutiviruddhatvena kàlàtãtatvamapi draùñavyam /

evamàbhàsatvànumàne duùye kim iti cenniràbàdhena pràguktànumànadvayenaikyaü siddhamityàha- cetanatveneti //


*9,379*

%<cetanatvena càü÷atvàt samudàyaikyamàpatet  // MAnuv_3,2.121cd //>%


NYâYASUDHâ:
aü÷atvàccetyanvayaþ /
aikyaü ca sàdhyamànaü na màyàvàdinàmivetyuktam- samudàyeti //


màyàvàdino hi jãvànàü pratyekaü brahmaõàtyantàbhedamaïgãkurvate /
nacaivamasmanmatam /
samudàyaikye bhedasyàpi sattvàditi /
atyantàbhedaü parityajya samudàyaikyaü kuto 'ïgãkriyata ityata àha- ata iti //


*9,380*

%<ataþ pçthaktavamuditaü samudàyàü÷ayorbhavet  // MAnuv_3,2.122ab //>%


NYâYASUDHâ:
samudàyaikyàïgãkàrato yacchatyàdyuktaü pçthaktvaü tatsamudàyasya tadaü÷asya ca jãvasya bhavet /
samudàyasya yàvaü÷au jãve÷varau tayorbhavediti và /
etaduktaü bhavati /
yadi jãvasya brahmaõàtyantàbhedaþ sà(dhyeta)dhyate tadà bheda÷rutaya uparudhyeran /
màyika(bheda)paratvàbhidhàne càpramàõamàpadyeran //
nacàyamasmàkamasti doùaþ /

jãvabrahmaõorjãve÷varayo÷ca bhedasadbhàvena tadviùayatvopapatteriti /
etena cetanatvàdyanumànasyàbhàsoddhàraþ kçto bhavati /

samudàyaikyamityuktam /
tatki¤citprapa¤cayati- ã÷àkhyeti //

%<ã÷àkhyà samudàye syàd ...  // MAnuv_3,2.122c //>%


NYâYASUDHâ:
ã÷a÷abdo brahmaparaþ /
samudàye cetanànàm /
etaduktaü bhavati /
brahmaikyameva svabhàvasiddhaü tattvaü tatparamàrthabhåtaü màyàsambandhàdã÷varatàmàpadyate /
sa ca sarvaj¤aþ sarve÷varo jagajjananàdikartà /
jãvàstu brahmaõoü'÷à÷citsvabhàvà vahneriva viùphuliïgà ata eva brahmaõo bhinnàbhinnàþ /
parasparamã÷varàcca bhinnà eva /
brahma tu sakalacetanasamudàyàtmakamatiriktaü ceti /
atra dçùñàntamàha- ã÷eti //

%<... ã÷aråpeùvivodità  // MAnuv_3,2.122d //>%


NYâYASUDHâ:
yathà bhagavadråpàõàü matsyàdãnàü samudàye bhagavatsaüj¤à na sthànato 'pãtyàdau siddhàntinodità tathà /
etenàtyantàbhedaü parityajya bhedàbhedàïgãkàre ÷rutidvayamivàü÷atvànumànaü coktaü bhavati /
yadi matsyàdayaþ parame÷varasyeva jãvà brahmaõoü'÷àþ syustadà matsyàdãnàmai÷varyàdivajjãvànàü nirduþkhatvàdikaü syàt /
aü÷eùvaü÷isàdharmyasyàvyabhicàràt /


*9,381*

ki¤ca yadi jãvasya brahmaõàbhedo 'pi paramàrthaþ syàttadà brahmaiva bhavatãtyuktà muktirayuktà syàdityata àha- ata iti //

%<ato dehàdyupàdhãnàmapàye samatà bhavet  /
ã÷aråpair ...  // MAnuv_3,2.123a-c //>%


*9,382*


NYâYASUDHâ:
buddhisannihitaü tadãyasiddhàntamata iti paràmç÷ati /
na jãvànàü brahmaõà bhedàbhedau svàbhàvikau /
kintvabhedaþ svàbhàviko bhedastvaupàdhikaþ /
yathe÷varàü÷ànàü matsyàdãnàmã÷vareõa iyàüstu vi÷eùaþ /
matsyàdyà jagadanugrahàrthaü lãlàvigrahopàdhibhinnà atiraskçtai÷varyàdimantaþ /
jãvàstvanàdyavidyàkàmakarmàdinibandhanadehendriyàdyupàdhibhinnàstiraskçtabrahmasvabhàvà upàdhinibandhanaduþkhàdibhàja÷ceti /
yata evamaupàdhika eva bhedo 'to j¤ànakarmàbhyàü dehàdyupàdhãnàmàtyantike 'pàye sati jãvànàmã÷aråpaiþ samatà bhavet /
yathe÷vararåpàõi kàryàvasàne svecchayaiva lãlàvigrahatyàgene÷varatàmàpadyante /
tathà jãvà apyanuùyitaj¤ànakarmasamuccayàþ pràrabdhakarmàvasàne dehàdyupàdhibhiratyantavimuktàþ svàbhàvikaü brahmatvamàpadyanta iti na ka÷ciddoùaþ /


*9,383*

yaduktamupàdhyàyattatàbhàvàditi tadasiddham /
jãvànàmapi såryakàdivadàbhàsatvàïgãkàre bàdhakàbhàvàditi bhàvenà÷aïkate- atheti //

%<... athàbhàsà mukhyataþ såryakàdivat  // MAnuv_3,2.123cd //
yadà ...  // MAnuv_3,2.124a //>%


NYâYASUDHâ:
atha÷abdaþ ÷aïkopakrame pakùàntare và /
àbhàsàþ jãvàþ /
mukhyata iti upàdhyàyattatvena /
såryakàdinà tulyaü vartata iti såryakàdivat /
uttaravàkye vàsya sambandhaþ /
pariharati- tadeti //

%<... tadopàdhyàyattaråpàõàü nà÷ità bhavet  // MAnuv_3,2.124ab //>%


NYâYASUDHâ:
yadi jãvànàmupàdhyàyattatà syàttarhyupàdhinà÷e såryakàdãnàmiva teùàü nà÷ità bhavet /
athopàdhayo 'vinà÷inastadà pratyakùàdivirodhaþ sarvadà saüsàritvaü ca syàdityubhayathà mokùa÷àstravaiyarthyam /
tasmàdupàdhyadhãnatve 'ïgãkartuma÷akye susthaivàbhàsatvasyàsiddhiriti /


*9,384*

etadà÷aïkànivartakatvena såtràvayavamavatàrayati- ityà÷aïketi //

%<ityà÷aïkànivçttyarthamàha vedàdhipaþ prabhuþ  /
ata evopametyeva ca ... // MAnuv_3,2.124c-e //>%


NYâYASUDHâ:
ca÷abdo 'ta eva copameti bhinnakramaþ /
etàvadeva vàkyametadà÷aïkàniràsàrthaü na punaridaü såtrasya pratãkagrahaõamiti eva÷abdaþ /
anyathà hi såryakàdivadityasyàvçttirà÷aïkayeta /
yadvaikavàkyatàniràsena parakçtasyàpavyàkhyànatàmàha, yata evàyamàtmà caitanyasvaråpo nirvi÷eùo vàïmanasàtãtaþ parapratiùedhopade÷yo 'ta eva càsyopàdhinimittamapàramàrthikãü vi÷eùavattàmabhipretya jalasåryakàdivadityupamopàdãyate mokùa÷àstreùviti /
yadyapyevamekavàkyatàlàbhastathàpyarthadoùastatra tatra vyutpàdita eva /
vatervaiyarthyaü ca /
såryakàdirityetàvatà pårõatvàt /
iti÷abdàdhyàhàra÷caivaü na kartavya iti /


*9,385*

såtrakhaõóasya tàtparyamàha- anyeti //

%<... anyàbhàsavi÷eùitàm  // MAnuv_3,2.124f //>%


NYâYASUDHâ:
anyasmàtsåryakàderàbhàsàjjãvànàü vi÷eùitàü vilakùaõatàü anena såtrakhaõóenàha såtrakàraþ /
tadetattàtparyaü såtràkùaraiþ kataü labhyata ityata (etacchabda)idaü÷abdaparàmçùñamarthaü tàvaddar÷ayati- yaduktamiti //

%<yaduktaü tadadhãnatvaü sarvàvasthàsva÷eùataþ  /
jãvasya sadç÷atvaü ca cittvamàtraü nacàparam  // MAnuv_3,2.125 //>%


*9,386*


NYâYASUDHâ:
tadadhãnatvaü paramàtmàdhãnatvam /
a÷eùato '÷eùeùu vyàpàreùu /
sandhye sçùñiràha hãtyàdau /
sadç÷atvaü ca paramàtmanà, yaduktaü puüstvàdivadityàdau kiü tatsadç÷atvam, cittvamàtram /
na càparaü svàtantryàdikaü, yena hetorviruddhatà syàditi bhàvaþ /


*9,387*

idànãmata eva copameti vàkyaü yojayati- tàvanmàtreõa ceti //

%<tàvanmàtreõa càbhàso råpameùàü cidàtmanàm  // MAnuv_3,2.126ab //>%


NYâYASUDHâ:
tadadhãnatvatatsadç÷atvamàtreõaiùàü cidàtmanàü råpaü svaråpamasmàbhiràbhàsa ityuktam /
såryakàdyupamà ca tàvanmàtreõa copapatteriti càrthaþ /
jãva iti vaktavye eùàü cidàtmanàü råpamiti vacanaü mukteùvidaü dvayamastãti dar÷ayitum /
anena ata eva prakçtàbhyàü tadadhãnatvatatsadç÷atvàbhyàmeva /


*9,388*

àbhàsatvaü såryakàdyupamà cokteti svàbhipràyaprakañanaü såtràthar ityuktaü bhavati /
eva÷abdavyàvartyaü dar÷ayati- neti //

%<nopàdhyadhãnatàdyai÷ca ...  // MAnuv_3,2.126c //>%


NYâYASUDHâ:
upàdhyadhãnatvatannà÷ana÷yatvaóatvàdyairapi netyarthaþ /
(iha) bahuvacanaprayogànnà÷ità bhavedityàpàdanamapyupalakùaõaü boddhavyam /


*9,390*

nanvevaü sati dçùñàntadàrùyàntikabhàvo na syàt /
atyantasàmye hi sa bhavati /
anyathà prameyatvàdimàtrasàmyasya sarvatra sambhavena ma÷ako 'pi màtaïgasya dçùñàntaþ syàdityata àha- nàtisàmyamiti //

%<... nàtisàmyaü nidar÷ane  // MAnuv_3,2.126d //>%


NYâYASUDHâ:
nidar÷yate sàdhyena sàdhanasya vyàptiratreti hi nidar÷anam /
ataþ sàdhyasàdhanadharmasàmyameva dàrùyàntikena tatrànveùyavyam /
na tvatisàmyam /
tathà sati sarvànumànocchedaprasaïgàt /
ma÷akàderapi vivakùitadharmasàmye dçùñàntatvaü nàniùyamiti /

nanu cittvamàtramityasat /
muktau sukhàdyaïgãkàravirodhàdityata àha- ki¤ciditi //

%<ki¤citsukhàdisàdç÷yamapã÷enesurànçte  // MAnuv_3,2.127ab //>%


NYâYASUDHâ:
asurànvihàyànyeùàü jãvànàmã÷ena ki¤citsukhàdisàdç÷yamapyastyeva /
sukhàdisàdç÷yaü vidyamànamapyasarvagàmitvànnoktam /
cittvasàdç÷yaü tu sarvagàmitvàduktàmiti bhàvaþ /
niravadhikasukhàdivyavacchedàya ki¤cidityuktam /
anyathà hi hetorviruddhatà syàt /


*9,391*

ayaü samudàyàrthaþ /
brahmàbhàsatvàditi hetorbrahmàdhãnatvàttatsadç÷atvàccetyartho na tu såryakàdivatpratibimbatvàditi /
na càyamartho 'siddhaþ /
nipuõataraü pràgupapàditatvàt /
na copàdhyadhãnatvena vyàpto yena tadvayàvçttyà vyàvarteta /
upàdhyadhãnatàrahiteùvapi bhàvàt /
naca bhàgàsiddhiþ(ddhaþ) /
cidàtmasvaråpatayopapàditatvàt /
nàpi viruddhaþ /
bhinneùveva bhà(ùvapi bhà)vàt /

tathàpi bimbapratibimbayoraikyàtsåryakàdidçùñàntaþ sàdhyasàdhanavikala iti cenna /
pramàõàbhàvàt /
na tàvatpratyakùam /
tasya pratyaktvaparaktvàdinà bhedagràhitvàt /
pratyabhij¤ànaü tvasiddhameva /
nàpyanumànaü liïgàbhàvàt /
atyantasàdç÷yasya savyetarakaràdinà vyabhicàràt /
vaidharmyàbhàvasya càsiddhatvàt /
kriyàsàmyasya chàyàdàvanaikàntyàt /
pçthakkàraõàbhàvasya nityeùu vyabhicàràt /
bimbakàraõamàtrajanyatvasya sandigdhatvàt /
pçthagdçùñakàryànurodhena hyadçùñamapi pçthakkàraõaü kalpyate /

natu kàraõàdar÷anena dçùñakàryàpalàpaþ /
tathà sati bahuviplavàpatteþ /
tataþ kàraõamupàdhireva kalpyate /
àgamàstu pratyakùàdivi(kùavi)rodhàdupacaritàrthà eva /
yadi ca jalàdinà pratihatà nayanara÷mayo mukhamãkùante tadà ÷ilàdipratihatà apãkùeran /
na càsyàü prakriyàyàü svacchatàyàþ ko 'pyupayogo 'stãtyalam /
tattvamasyàdi÷rutivirodhastu parihariùyate /
ato nirdeùamevàbhàsatvànumànamiti /


*9,395*

nanu brahmàbhàsa÷abdo jãvasya brahmàdhãnatàü brahmasadç÷atàü ca kayà vçttyà vakti /
gauõyeti cet /
evaü tarhyasmadàyatte ÷abdaprayoge 'vàcakaü kimiti prayokùyàmaha iti prayojanaü vàcyam /
maivam /
yogà÷rayaõàdityàha- tata iti //

%<tata àbhàsate nityaü tadvadàbhàsate 'pi ca  // MAnuv_3,2.127cd //
bhànamastitvamapicaivàsamantàd yatastataþ  /
jãva àbhàsa uddiùñaþ sadaiva paramàtmanaþ  // MAnuv_3,2.128 //>%


*9,396*


NYâYASUDHâ:
tena paramàtmanà nimittenàbhàsate pratãto bhavatãti pratãtau tadadhãnatvamucyate /
tadvat brahmavadàbhàsata ityanena tatsadç÷atvam /
api ceti vyàkhyànasamuccaye /
bhànaü j¤ànam /
astitvaü sattvam /
asti÷abdo 'vyayam /
asti svatãti pàñhàt /
api÷abdo bhànàstitvayoþ samuccaye /
ca÷abdo vyàkhyànasamuccaye /
eva÷abdasya tata eveti sambandhaþ /
à ityanuvàdena samantàditi vyàkhyànam /
yataþ kàraõàttataþ paramàtmana eva jãvasya bhavatastataþ kàraõàdityàvçttyà yojyam /
bhà ca àmà ca bhà'se, à sarvakàlavartinyau bhà'se àbhàse, paramàtmàdhãne àbhàse yasyàsau paramàtmàbhàsaþ /
"pårvàntavatsvaraþsandhau kvacideva paràdivat /
draùñavyo yaticintàyàü yaõàde÷aþ paràdivat' iti vacanànna yatibhaïgaþ ÷aïkanãyaþ /


*9,400*

%<na jalàyattasåryàdipratibimbopamatvataþ  // MAnuv_3,2.129ab //>%


NYâYASUDHâ:
na jalàyattasåryàdipratibimbopamatvata iti /
såryàdipratibimbà yathà jalàdyupàdhyàyattàstathopàdhyàyattatvenàbhàso netyarthaþ /
nanvayamartho nopàdhyadhãnatàdyairityanenaivoktaþ /
satyam /
yaduktamityàdinokta evàrthastata àbhàsata ityàdinà prapa¤cita ityadoùaþ /
tathà hi /
"råpameùàü cidàtmanàm' ityuktasya tàtparyaü sadaivetyuktam /
syàdetat /
såtrakàreõa dçùñàntamàtramuktam /
tadbalàtka÷ciddheturadhyàhartavyaþ /
na càbhàsatvamevetyasti niyamaþ /
nàpyàbhàsapadopàdàne niyàmakamasti /
tasmàdasaïgatametat /
maivam /
àbhàsa eva ceti såtrakàroktasya brahmàbhàsatvasyàtra hetutvena vivakùitatvàt /
brahmàü÷atvenàkùepe tadadhikaraõagatàrthasyaiva (tu) buddhisannidhànàttatra kartavya evàyaü carco 'tra kçta iti na ka÷ciddoùaþ /

nanåpàdhimattvenaiva jãvasya bhagavatpratibimbatvamiti siddhànta /
upàdherapi nityacetanatvena doùaparihàraþ /
yathoktam /
"upàdhe÷caiva nityatvànnaiva jãvo vina÷yati /
svaråpatvàdupàdhe÷ca na bhinnopàdhikalpanà' iti /
tatkathametat /
ittham /
dvividho hi jãvopàdhiþ /
abhyantaro bàhya÷ca /
tatra svaråpa(svabhàva)pratibhàsaheturàbhyantaraþ /
svabhàvaviparãtàvabhàsaheturantaþkaraõàdirbàhyaþ /
tadàyattatvàdikaü caitanyasya nàstãtyabhipretyedamuditam /
taduktam /
"jãvopàdhirdvidhà proktaþ svaråpaü bàhya eva ca /
bàhyopàdhirlayaü yàti muktàvanyasya tu sthitiþ' iti /
nirupàdhipratibimbavàcoyuktarapi bàhyopàdhyadhãnatvàbhàvàbhipràyeõa netavyeti /


*9,402*

sautra÷ca÷abda àbhàsatvasamuccayàrthasya vyàkhyàtaþ /
avadhàraõàrtho và pratipattavyaþ /
evaü tarhi punaruktidoùaþ /
eva÷abdasyàpyavadhàraõàrthatvàdityata àha- tadadhãnatvamiti //

%<tadadhãnatvameveti ki¤cit sàdç÷yameva ca  /
samprakà÷ayataþ såtragatàv ...  // MAnuv_3,2.129c-f //>%


NYâYASUDHâ:
eveti÷abdastadadhãnatvamevetyarthaü, ca(÷ca)÷abdaþ ki¤citsàdç÷yamevetyarthamityubhàvarthadvayaü samprakà÷ayata ityàvçttyà yojyam /
yadvaiveti÷abdastadadhãnatvam, caþ ki¤citsàdç÷yamityubhàvarthadvayaü samprakà÷ayataþ avadhàrayata iti vyàkhyeyam /
etaduktaü bhavati /
ata ityarthadvayaü hetutvenoktam /
pratyekaü copàdhyadhãnatvàdikaü vyàvartanãyam /
tadadhãnatvàdeva tatsadç÷atvàdeveti /
tasmàdubhàvapi sàrthakàviti /
eva÷abdenaikenaiva÷abdenobhayàvadhàraõaü pratiùedhati /
nanvekaikenaiva÷abdenàrthadvayasyoktatvàdekenaivàdhàraõenàlam /
maivam /
buddhayà viviktenàrthadvayena sambandhàt /
athàrthadvayamekãkçtya kasmànnàvadhàryate /
astyatra såcanãyo 'rthaþ /
yadyata evetyetàvadevocyeta tadekasyaivàrthasyàyaü paràmar÷o na dvitayasya paràmar÷o dvitãyaparàmar÷e'pi militasya hetutvamiti j¤àyeta /
avadhàraõadvayaprayoge tu tadanyathànupapattyà pratyekaü hetubhåtàrthadvayaparàmar÷o vij¤àyate /
tathàca bàdhakasyànekatvena pràbalyaü vi÷eùaõakçtyagaveùaõaprayàsani(ràso 'pi na syà)rasaranaü ca labdhaü syàt /
tadidamuktam- såtragatàviti //
[JOSHI-18]


*9,405*

evaü cetanatvàdyanumànasya bàdhakatayoktamàbhàsatvànumànaü samarthitam /
tadidaü pramàõàntaropalakùaõamityà÷ayavànàha- akhileti //

%<... akhilamànataþ  // MAnuv_3,2.129f //
jãve÷abhedadçùñayaiva samudàyaikatà kutaþ  // MAnuv_3,2.130ab //>%


NYâYASUDHâ:
na kevalamàbhàsatvànumànena kintvakhilairapi mànaiþ /
bhedadçùñayetyukte siddhasàdhanatà syàt /
pareõàpi bhedasyàïgãkçtatvàt /
ata"eva'÷abdaþ /
sa ca samàse guõabhåtenàpi buddhayà viviktena bheda÷abdena sambaddhayate 'bhedaniràsena bhedasya dar÷anàditi /
kutaþ pramàõàtsiddhayet /
tatraikyabàdhakaü pratyakùaü tàva(tprasiddha)tsiddhameva /
nàhaü sarvaj¤o nirdeùa ityàdyanubhavàt /
yathà hi stambhe kumbhatàdàtmyàbhàvaþ pratyakùastathà'tmani sàrvaj¤àdilakùaõabrahmatàdàtmyàbhàvaþ sàkùiõà siddha eva /
tadabhràntatà ca pràgevopapàdità /
àgamàstu tatra tatrodàhçtà draùñavyàþ /


*9,407*

anumànàntaraü (tvàha) càha- a÷eùeti //

%<a÷eùadoùaràhityaü sarva÷aktitvato hareþ  // MAnuv_3,2.130cd //
sarvopeteti kathitamata aikyaü kva doùiõà  // MAnuv_3,2.131ab //>%


NYâYASUDHâ:
etaduktaü bhavati /
jãvabrahmaõã nàbhedavatã viruddhadharmàdhikaraõàt /
chàyà'tapavat /
na càsiddho hetuþ /
sarvopetà ca taddar÷anàditi sarva÷aktitvena hetunà brahmaõo '÷eùadoùaràhityasya samarthitatvàt /
jãve duþkhàdidoùàõàmanubhavasiddhatvàt /
viruddhadharmàdhikaraõayorapyaikye stambhakumbhayorapyaikyaü syàditi /

nanvastu paramàtmà sarva÷aktira÷eùadoùarahita÷ca /
tathàpyupàdhibhinnastadaü÷o jãvàstannimittadoùavàü÷ca bhaviùyati ko virodhaþ /
prakàrabhedasya virodha÷àntihetutvàdityata àha- a÷eùeti //


*9,408*

%<a÷eùa÷aktiyukta÷cet svàtantryàd doùavàn katham  // MAnuv_3,2.131cd //>%


NYâYASUDHâ:
yadya÷eùa÷aktiyuktaþ paramàtmàïgãkçtastadà tasyopàdhau tannimitte ca svàtantryàtkathaü tannimittadoùavànsyàt /

ayamabhisandhiþ /
bhavatu vànena prakàrabhedena virodha÷àntirmà và bhåt /
prakàrabheda evàyamanupapannaþ /
tathàhi /
antaþkaraõàdayupàdhayo 'vidyànimittamittàni ca sva÷aktyà paramàtmànaü vicchidya tadaü÷asya jãvasya duþkhàdidoùànkurvantãti tàvanna yujyate /
paramàtmanaþ sarva÷aktisvàtantryahàniprasaïgàt /
ataþ paramàtmaiva sarva÷aktiþ svàdhãnaireva taiþ svàtmànaü vicchidya svàü÷aü jãvaü duþkhàdidoùayoginaü karotãti mantavyam /
taccàyuktataram /
aprekùàvattvaprasakteþ /
na hi ka÷citprekùàvànàtmànamàtmàdhãnairahikaõñakàdibhirapuruùàrthabhàjaü kurvàõo dçùñaþ /
naca tàpasasyevàtmano duþkhotpàdanena paramàtmanaþ ki¤citprayojanamasti /
paripårõatvàt /
nacàvidyàdino 'nàditàtra samàdhànam, anàdino 'pi tatpravàhasya tadadhãnatvàt /
naca lãlàmàtrametaditi sàmpratam /
svàpuruùàrthahetorlãlàyàþ prekùàpårvakàribhiranupàdànàt /
ataþ paramapuruùasya na kenàpi prakàreõa doùasaüsargo yujyata iti na doùiõà jãvena tasyaikyaü yuktamiti /


*9,409*

jãvabrahmaõoraikye 'pi brahmaõo jãvagataduþkhàdyanusandhànàbhàvànnoktadoùaprasaïgaþ /
tathà coktena prakàrabhedena virodha÷àntirbhaviùyatãti bhàvena ÷aïkate- anusandhàneti //

%<anusandhànarahitamaikyaü ced ...  // MAnuv_3,2.132ab //>%


*9,410*


NYâYASUDHâ:
anusandhànaü nàma bhogasamàkhyàtaþ svãyatayà duþkhàdisàkùàtkàro 'bhimataþ /
pariharati /
ekateti /

%<... ekatà na tat  // MAnuv_3,2.132b //>%


NYâYASUDHâ:
tat tarhi /
jãvastàvadbrahmasvaråpaü nirduþkhatvàdikaü nànusandhatta ityavivàdam /
brahmàpi cejjãvagataü duþkhàdikaü nànusandadhyàttadà tayorekatà nàstãtyevoktapràyaü syàt kathamityata àha- cetaneti //

%<cetanaikye 'nusandhànaü pramàõaü naiva càparam  // MAnuv_3,2.132cd //>%


NYâYASUDHâ:
co hetvarthaþ /
astvaikyo 'nusandhànaü pramàõam /
tataþ kim /
ekapramàõavyàvçttau prameyavyàvçttyabhàvàt /
mà hi bhåddhåmàbhàvo 'gnyabhàva ityata uktam- naivàparamiti //
nanvasti ghañasya ghañenaikyaü na tvanusandhànaü tatkathametadityata uktam- cetaneti //


etaduktaü bhavati /
caitanyàvacchinnamaikyamanusandhànaikapramàõakam /
àgamàdikaü tvanusandhàne sati saüvàditayà pravartate /
ata eva hi mamàtmà bhadrasena iti vàkyamanusandhànàbhàvena bàdhyate /
tathà nàyaü sa ityàdivàkyamanusandhànena /
naca pràgbhavãyaduþkhàdyanusandhànamidànãü nàstyasti caikyamiti vyabhicàraþ ÷aïkanãyaþ /
nahi vayaü sadànusandhànaü bråmaþ /
kintu ya÷cetano yatsvaråpaü kadàcidanusandhatte sa tenàbhinno yo nànusandhatte sa tena nàbhinna iti /
tadekapramàõakasya tannivçttau nivçttireva /
yathà råpagrahaõanivçttau cakùurnivçttiþ /
naca cetanatvaü ÷akyanivartanam /
ubhayavàdisiddhatvàt /
tasmàdekataiva nivartata iti /

etena cetanatvàdyanumànasya sopàdhikatvaü coktaü bhavati /
anusandhànaü khalu cetanatvàvacchinnasyaikyasya vyàpakamupalabdhaü devadattàdau /
avyàpakaü ca cetanatvàdeþ /
pakùa eva tadabhàvàt /
tathàca sulabhaþ prayogaþ /
jãvabrahmaõã cetanatve sati parasparaikyavatã na bhavataþ paraspa(rasvaråpànu)rànusandhànarahitatvàtsampratipannavaditi /
naca pratij¤àyàü vi÷eùaõaü vyartham /
÷abdo na spar÷avadvi÷eùaguõa ityàdàviva hetuvyabhicàraparihàràrthatvàt /


*9,413*

÷aïkate- anusandhàneti //

%<anusandhànarahitasamudàyaikyameva cet  /
cetaneùv ...  // MAnuv_3,2.133a-c //>%


*9,414*


NYâYASUDHâ:
yataþ samudàyaikyameva mayocyate nàtyantaikyam /
ata÷cetaneùvapyanusandhànarahitaü tadyuktam /
ayamabhisandhiþ /
samudàyaikyavàdinà hi jãvabrahmaõorbhedàbhedau svãkriyete /
tatrànusandhànàbhàvo bhedanimittastajj¤àpanenaiva caritàrtho nàbhedaü nivartayati /
tantupañàdiùu hi samudàyaikyasthaleùu viruddhadharmàdhyàso bhedaj¤àpanamàtreõa kçtàrtho nàbhedaü bàdhate /
anyathà tatràpyabhedàïgãkàro durghañaþ syàt /
tasmàdaikyaü nànupapannamiti /
gåóhàbhisandhiþ sampratipattimuttaramàha- astu taditi //

%<... astu tan ...  // MAnuv_3,2.133c //>%


NYâYASUDHâ:
sarvathàpi parasparasvaråpànusandhànarahitaü jãvabrahmaõoraikyaü bhavantvityarthaþ /
vipratipannàrthàïgãkàre pratij¤àhànirnigrahasthànaü syàdityata àha- nàmamàtrameveti //

%<... nàmamàtrameva yatastataþ  // MAnuv_3,2.133cd //>%


NYâYASUDHâ:
yatastadaikyaü nàmamàtraü na vàstavaü tatastadabhyupagamo na dåùaõam /
ayamabhisandhiþ /
tantupañàdyabhedo na viruddhadharmàdhyàsàbhàvaikapramàõakaþ /
pratyakùàdinà tadabhedasya siddhatvàt /
tathàca viruddhadharmàdhyàsaþ kàlàtyayàpadiùñatvabhayàdabhedabàdhanànnivçtto bhedasàdhanenaiva kçtã bhavati /
tathà yadi cetanaikyaü niravakà÷apramàõàntaragamyaü syàttadànusandhànàbhàvo 'bhedamabàdhamàno bhedamàtrapratipàdanena caritàrthaþ syàt /

nacaivam /
cetanaikyasyànusandhànavyàpyatayoktatvàt /
vyàpakàbhàve ca vyàpyanivçtteràva÷yakatvenaikyàbhàve punastadvacanaü nirarthakameveti /


*9,415*

bhavatvanusandhànaikapramàõakaü cetanaikyam /
anusandhànaü ca kàdàcitkamapyaikyaü sàdhayati /
vidyate ca muktàvanusandhànamityaikyasiddhiþ /
muktasvaråpasya duþkhàdidoùadåratvena pràguktadoùàbhàva÷cetyata àha- muktàviti //


*9,416*

%<muktau syàdanusandhànaü ityapi syàt suduùkaram  // MAnuv_3,2.134ab //>%


NYâYASUDHâ:
ityapi vacanaü suduùkaraü syàt /
pramàõàbhàvena sandigdhatvàditi bhàvaþ /
ki¤ca muktàvanusandhànaü bhaviùyatãti vadatà vaktavyamidànãü kuto 'nusandhànaü nàstãti /
atha bråyàdavidyàkàmakarmàdi(nimitta)pratibandhakasadbhàvàditi /
tatra vaktavyam /
pratibandhakasadbhàvanibandhana evedànãmanusandhànàbhàvo na punaraikyàbhàvanibandhana iti kutaste ni÷caya iti /
vayaü tu vadàmaþ /
aikyàbhàvanibandhana evàyamidànãmanusandhànàbhàvo nàj¤ànàdinimitta iti /
kuto 'yaü ni÷caya iti tatràha- sarvaj¤a iti //

%<sarvaj¤a ekatàü nànusandhatte naiva sà yataþ  // MAnuv_3,2.134cd //>%


NYâYASUDHâ:
yataþ sarvaj¤a ekatàü nànusandhatte 'taþ sà ekatà naiveti sambandhaþ /
etaduktaü bhavati /
yadyaj¤ànàdinibandhano 'yamanusandhànàbhàvo bhavet /
bhavettadà jãvànàmeva /
teùàmevàj¤ànàdisambandhitvàt /
paramàtmà tvanusandadhyàdeva /
tasya sarvaj¤atvenàj¤ànàdyabhàvàt /
nacàsàvanusandhatte /
yasmàtkùaramatãto 'hamityàdivadvàkyairbhedànubhavasyaivàvagamàt /
tena ni÷cinumo 'nusandhànàbhàvo nàj¤ànàdipratibandhakanibandhanaþ /
kintvaikyàbhàvanimitta eveti /


*9,417*

ã÷vara evàsàviti cet /
kastato 'nyaþ paramàtmà pramàõàbhàvàt /
ki¤ce÷varo 'pi sarvaj¤a eveti kimaneneti /
api caikye pramàõasiddhe 'nusandhànàbhàvaþ pratibandhakanibandhana iti kalpanopapadyate /
naca tadastãtyuktam /
nanu ca duþkhàdikaü jãvasya na caitanyasvaråpànubandhi /
kinnàma vi÷iùyàkàragatameva /
tatkathamã÷varo 'nusandhãteti duþkhàdyananusandhàne 'pyaikyaü tàvadanusandadhyàdevetyuktam- ekatàmiti //
ata eva"vibhedajanake 'j¤àne nà÷amàtyantikaü gate /
àtmano brahmaõà bhedamasantaü kaþ kariùyati' ityàdivàkyànyathà yojyàni /
vibheda÷abdo hi virodhavàcã /
mitrabheda iti yathà /
tathàca jãvasya paramàtmanà viparãtamatitvamaj¤ànanibandhanam /
tadapàye na bhavatãtyarthaþ /


*9,418*

paramàtmana aikyànusandhànàbhàvo 'siddhaþ /
yata idànãmananusandadhadapãdamàgàmini kàle 'nusandhasyati /
na hi sàrvakàlikamanusandhànamaikyasya vyàpakamityà÷aïkate- pa÷càditi //

%<pa÷càt syàdanusandhànaü cen ...  // MAnuv_3,2.135ab //>%



NYâYASUDHâ:
paramàtmano jãvaikyasyeti ÷eùaþ /
atra pramàõaü nàstãti sphuñaþ parihàraþ /
gåóhàbhisandhiþ parihàràntaramàha- mithyeti //

%<... mithyàj¤ànità bhavet  // MAnuv_3,2.135b //>%


*9,419*


NYâYASUDHâ:
paramàtmana iti ÷eùaþ /
sarvaj¤o hi yadãdànãü jãvaikyaü nànusandhatte tadà tadasadeva syàtsaptamarasàdivat /
tathàcàgàmini kàle tadanusandhàsyati cenmithyàj¤ànã prasajyetetyabhisandhiþ /

nanvavidyamànaü vidyamànatayànusandadhàno mithyàj¤ànã bhavati /
na caikyamavidyamànam /
tatkathaü paramàtmano mithyàj¤ànitvamityaviditàbhisandherà÷aïkàmabhisandhimuddhàñayanpariharati- vidyamàneti //

%<vidyamànànusandhànaü na cedaj¤atvamàpatet  // MAnuv_3,2.135cd //>%


NYâYASUDHâ:
yadyaikyaü vidyamànaü tarhi tadidànãmananusandadhadasarvaj¤aþ syàt /
naca tadyuktam /
ato nàstyeva taditi vàcyam /
tathàca tadanusandhàsyànkathaü mithyàj¤ànã na bhavet /
etene÷varasyedànãü ÷arãrasadbhàvàdananusandhànamityapi nirastam /
sàrvaj¤ahàniprasaïgànistàràt /
ã÷varasya sàkàratàyà nityatvena na bhàvinyapyanusandhàne pratyà÷à /


*9,420*

yadai(dyai)kyamavidyamànameva yadi và vidyamànameva tadoktadoùadvayaü syàt /
nacaivam /
kintvidànãmasadeva pa÷càjj¤ànottarakàle bhavet /
tatredànãmasattvànna paramàtmanastadananusandhàne sàvarj¤ahàniþ /
pa÷càdbhàvàcca na tadanusandhàne mithyàj¤ànitvamiti pari÷iùyaü pakùaü kasyacinmataü và ÷aïkate- asaditi //

%<asadaikyaü bhavet pa÷càd yadi syàt saptamo rasaþ  // MAnuv_3,2.136ab //>%


NYâYASUDHâ:
pariharati- syàditi //
tarhãti ÷eùaþ /
na hyanàdau saüsàre yasya yena naikyaü tattenaikãbhåtamupalabdham /
naca tathà bhaviùyatãtyatra pramàõamasti /
"pare 'vyaye sarva ekãbhavanti'"yàvanmokùaü tu bhedaþ syàjjãvasya paramasya ca /
tataþ paraü na bhedo 'sti bhedahetorabhàvataþ' ityàdi÷rutismçtãnàü sthànaikyàdiviùayatvena sàvakà÷atvàt /
ataþ saptamo raso bhaviùyatãtivadiyaü pratyà÷àtyantàsambhàvitaviùayeti bhàvaþ /


*9,421*

jãvabrahmaõoþ saüsàre bhedàbhedau mokùe tvabheda eveti saüsàre kevalabhedo muktàvatyantàbheda iti

bhedàbhedamatadvayadoùàtide÷enàvasthàdvaye 'pi bhedàbhedàviti tçtãyamatamapàkaroti- samudàyeti //

%<samudàyaikyametasmàd dårato 'pàkçtaü sadà  // MAnuv_3,2.136cd //>%


NYâYASUDHâ:
sadà samudàyaikyamiti sambandhaþ /
etasmàtpramàõa÷ånyatvàdàbhàsatvàdipramàõaviruddhatvàcca /
iyàüstu vi÷eùaþ /
abhedakàryasyànusandhànasya bhedaþ pratibandhakaþ /
tasminnapagate muktàvanusandhànaü bhaviùyatãtyasti pårvayormatayoþ pratyà÷à /
atra tu sàpi nàsti /
bhedasya sadàtanatvàt /
anusandhànaü ca cetanaikyasya vyàpakamityuktam /
tadidamuktaü dårata iti /
dehàdyevànusandhànasya pratibandhakamiti cenna /
kàyavhavatàü yåyoginàmanusandhànasadbhàvasya vakùyamàõatvàt /


*9,422*

yadyevaü na sakalacetanasamudàyaþ paramàtmà tarhi kiyatã sãmà paramàtmatvasyetyata àha- ata iti //


*9,423*

%<ato '÷eùaguõonnaddhaü nirdoùaü yàvadeva hi  /
tàvadeve÷varo nàma ...  // MAnuv_3,2.137a-c //>%


NYâYASUDHâ:
sàdhakasyànusandhànasya sarvatràbhàvàdbàdhakasyàbhàsatvàderbhàvàdiha tu tadbhàvàbhàvàbhyàmityarthaþ /
a÷eùaguõonnaddhatvaü nirdeùatvaü ca pratyekaü nirdhàraõahetutvenoktam /
svamate brahmaõa ã÷varàtiriktasyàbhàvaü såcayituü sarvatre÷vara ityàdyuktiþ /
idaü hi brahmaõo lakùaõaü ÷rutyàdisiddhamiti hi÷abdaþ /
tàvadvastvã÷varo nàmetyukte samudàyaikyaü pratãyate tanniràkaroti- tatreti //

%<... tatra bhedo 'pi na kvacit  // MAnuv_3,2.137d //>%


NYâYASUDHâ:
kvaciditi /
parasparaü paramàtmanà cetyarthaþ /
etenaitadapi nirastam"ã÷a(÷vara)råpeùvivoditaþ' iti yaduktaü pårvapakùiõà /
tatkuta ityata àha- neheti //

%<neha nànàsti kimapi harayo 'yamayaü hi saþ  /
ityàdi÷rutimànena ...  // MAnuv_3,2.138a-c //>%


NYâYASUDHâ:
anena"neha nànàsti ki¤cana' iti ÷rutimupàdatte /
haraya iti //
"ayaü vai haraya ityàdikàm /
ayaü hi sa iti"ayameva sa yo 'yamàtmà' ityàdikàm /
pårveõaivànvayaþ /
etàsàü ÷rutãnàmabhedaparatvànna vivakùitàrthe mànatvamityà÷aïkàniràsàya mànenetyuktam /
àdya÷rutàvã÷vararåpeùu bhedaniràkaraõasya spaùñatavàttçtãyàyàmeva÷abda(sya)÷ravaõàttadanusàreõa dvitãyàyàmapi vai÷abdasyaivàrthatvopapatteretàþ ÷rutayo vivakùitàrthe mànatàmàpadyanta iti bhàvaþ /


*9,424*

cetanaikyasyànusandhànaü vyàpakamityuktaü kva tadupalabdhamiti cenna /
devadattasambandhinaþ sukhàderdevadattenànusandhãyamànatvàt /
upàdhibhinne nopalabdhamiti cenna /
hastapàdàdyupàdhibhinne 'pi dar÷anàt /
vi÷liùyopàdhibhinne na dçùñamiti cettatràha- jãvàü÷à iti //

%<... jãvàü÷àþ sarva eva ca  // MAnuv_3,2.138 //
niyamenànusandhànavanto ...  // MAnuv_3,2.139a //>%


NYâYASUDHâ:
jãvànàmindràdãnàmaü÷à arjunàdayaþ /
etacca"eka àtmanaþ ÷arãre bhàvàt' ityàdina samarthayiùyate /
ca÷abdene÷varàü÷àþ samuccãyante /
naca"(nu)àtmà vai putranàmàsãt' ityàdivacanàtpitàputrayoþ satyapyaikye 'nusandhànaü nàstãti kathaü tadvayàpakamityata àha- yadãti //

%<... yadyekatà svataþ  // MAnuv_3,2.139b //>%


NYâYASUDHâ:
tarhyanusandhànavanta iti sambandhaþ /
ayaü bhàvaþ /
vàstavasyaikyasyànusandhànaü vyàpakamabhimataü na tåpacaritasya /
nacàbhimatasya vyabhicàro 'sti /
pitàputraikyaü tåpacaritameveti na tatra vyabhicàro doùàyeti /
svato vastutaþ /


*9,427*

yadvà parame÷varàü÷atvaheturasiddha÷cetyàha- jãvàü÷à iti //


etaduktaü bhavati /
caitanyàvacchinnàü÷atvasyànusandhànaü vyàpakamarjunàdiùu dçùñam /
tacca parame÷varajãvayornàstãtyupapàditam /
vyàpakàbhàve ca vyàpyàbhàvo 'va÷yambhàvã /
naca caitanyavyàvçttiryuktetyaü÷atvameva vyàvartate /
tathàca prayogaþ /
jãve÷varau na cetanatve satyaü÷àü÷inau /
parasparànusandhàna÷ånyatvàt /
yathà ghañapañau /
yathà cendràrjunàviti /
nanu pitàputrayoraü÷àü÷ibhàve satyapyanusandhànaü nàstãti kathaü tattasya vyàpakamityata àha- yadãti //
ekatà ekade÷atàråpàü÷atà pitàputrayoraü÷à÷ibhàvo naikade÷atàdiråpa iti bhàvaþ /
nanvanusandhànàbhàvenàü÷atvavyàvçttàvaü÷àdhikaraõavirodhaþ syàt /
na syàt /
aü÷a÷abdo hi tadekade÷àrthastatsadç÷àdyartha÷ca /
tatra (tacca) dvitãyamaü÷atvamaü÷àdhikaraõapratipàdyaü na niràkriyate /
tasyànaikàntyaprasaïgena pareõa hetåkartuma÷akyatvàt /
àdyasyàsiddhivyutpàdane na ko 'pi doùaþ /


*9,429*

nanvindridãnàmanusandhànasadbhàve kathamindrànabhimataü khàõóavavanadàhàdikamarjunaþ kçtatvàt /
kathaü cendro 'rjunànabhimataü dahana÷amanàdikam /
nahi hastàdàvanusandhàne satãdaü dçùñamityata àha- aü÷ina iti //

%<aü÷ino '÷eùasandhànamatyalpasyàpi vidyate  // MAnuv_3,2.139cd //
bhuvi jàtena càü÷ena sukhaduþkhàdi tadgatam  /
anubhåyate vi÷eùastu ka÷cidã÷akçto bhavet  // MAnuv_3,2.140 //>%


NYâYASUDHâ:
atyalpasyàpyaü÷inoü÷agatà÷eùànusandhànaü vidyata eva /
tathàpi ka÷cidvi÷eùoü'÷ànabhimatakaraõàdiþ ÷akçto bhavat /
aü÷akãrtyàdyatharmã÷varapreritenàü÷inà kriyata ityarthaþ /
alpasyàpãti svaråpasaïkãrtanam /
bhuvi jàtenàü÷ena càü÷igataü sukhaduþkhàdyevànubhåyate natu sarvam /
satyapyaikye ka÷citsarvànanusandhànaråpo vi÷eùastu ã÷akçto bhavet /
bhåmyàdyapakçùñade÷aü garbhavàsàdyavasthàü mànuùànnopabhogàdikaü ca nimittãkçtye÷vareõa kriyate /
atoü'÷asyàü÷anabhimatakaraõàdikaü yujyate /
na hya÷eùànusandhànamasmàbhi÷cetanaikyàdervyàpakamuktam /
kintvanusandhànamàtramiti bhàvaþ /


*9,431*

nanvã÷varo 'pi kathaü svànabhitaü kàrayati /
kathaü càbhinne 'nusandhànaü pratibadhnàtãtyata àha- ã÷asyeti //

%<ã÷asyàcintya÷aktitvànnà÷akyaü kvàpi vidyate  // MAnuv_3,2.141ab //>%


NYâYASUDHâ:
dç÷yante khalvaghañitaü ghañayantye÷vara÷aktyà preritàþ kàmakrodhàdiparava÷à aihikàmuùmikaduþkhahetuü sva÷ira÷chedaü pàtakaü ca kurvàõà ityà÷ayaþ /
nanvevaü tarhi mayàpi ÷akyate vaktum /
yathàjunasyaikye satyapãndragatà÷eùànusandhànamacintyayà ã÷a÷aktyà pratibaddhayate /
tathà jãvaparamàtmanorabhede 'pi tayaivànusandhànapratibandho bhaviùyati /
apakçùñade÷àdikamiva dehàdyupàdhayo nimittatàmàpatsyante /
tathà cànusandhànàbhàvàdaikyàbhàva ityanupapannam /
anusandhànasyaikyavyàpakatvaü càsati pratibandha iti kalpyata ityata àha- seti //

%<se÷atànupapannaiva yadi jãvaikatàsya hi  // MAnuv_3,2.141cd //>%


NYâYASUDHâ:
sà aghañitaghañanàråpà /
asya paramàtmanaþ /
bhavedetadyadi bhavanmate paramàtmano 'cintya÷aktimattàråpe÷atà bhavet(syàt) /
jãvenàbhinnasya se÷ataivànupapannà /
kutastayànusandhànapratibandhakalpanàdikamiti /
hi÷abdena yo jãvenàbhinno nàsàvacintya÷aktiråpe÷atopeto yathà devadatta iti vyàptiü såcayati /
jãvenaikãbhåto 'pi paramàtmàstvã÷atopetaþ /
kiü vipakùe bàdhakamityata àha- anã÷asyeti //

%<anã÷asye÷atetyeva viruddhaü sarvamànataþ  // MAnuv_3,2.141ef //>%


NYâYASUDHâ:
jãvastàvadanã÷a ityanubhavasiddham /
tadabhede paramàtmàpyanã÷a ityuktameva /
tathàca anã÷asye÷atàstviti ÷aïkitaü syàt /
etacca sarvapramàõairviruddhaü svavyàhataü ca /
na caivaüvidhamanunmattaþ ÷aïkate /
÷aïkàyà evànudaye kuto bàdhakopanyàsàvasara ityeva÷abdaþ(bdàrthaþ) /


*9,432*

syàdetat /
se÷atànupapannaiveti tarko 'numànaü và /
nàdyaþ /
aikyasya ÷rutisiddhatvena viparyayaparyavasànànupapatteþ /
na dvitãyaþ /
jãvaikatàyà bhavatàmasiddhatvàt /
yadi padavaiyarthyàcceti /
maivam /
yasya jãvaikyaü siddhaü (syàt) tasyànã÷atàviùayasvàrthànumànàpàdanasyàbhimatatvàt /
tarkapakùe 'pi na doùaþ /
÷rutãnàmaikyaparatvàbhàvàdityà÷ayavànàha- ã÷atvenaiveti //

%<ã÷atvenaiva vij¤àtamanã÷atvena cecchrutiþ  /
anã÷atvena vij¤àtamã÷atvenàthavà di÷et  // MAnuv_3,2.142 //
upajãvyavirodhena naiva mànatvameùyati  // MAnuv_3,2.143ab //>%


NYâYASUDHâ:
traividhyaü khalvatra sambhavati /
kàcit ÷rutiþ pramàõàntareõa ã÷atvenaiva vij¤àtaü paramàtmànamuddi÷ya anã÷atvena pramitànã÷atvajãvabhàvena àdi÷et /
kàcidanã÷atvena pramitaü jãvamuddi÷ya ã÷atvena pramite÷abhàvaparamàtmatvena upadi÷et /
kàcidubhàvapi tathà pramitàvuddi÷yaikyamupadi÷editi /
sarvathàpyujãvyavirodhaprasaïgena naikye pràmàõyama÷nuta iti /
yadatra vaktavyaü tat"kathaü brahmeti tajj¤eyam' ityàdinà vakùyate /
cecchatiriti dvitãyàrdhe 'pi gràhyam /
àdi÷editi prathàmàrdhe 'pi /
tçtãyaþ prakàro 'pyadhyàhàryaþ /
tarhãtipadamupajãvyetyataþ pårvam /


*9,435*

nanu paramàtmano 'ghañithaghañanasvaråpayà ÷aktyaive÷atànã÷atayoþ (viruddhayorapi) ekatra samàve÷o bhaviùyati /
tatkathamupajãvyavirodha ityata àha- ata eveti //

%<ata eve÷atàsiddherna ki¤cicchakyamasya ca  // MAnuv_3,2.143cd //>%


NYâYASUDHâ:
jãvaikyàdevetyarthaþ /
ã÷atà uktaråpà ÷aktiþ /
ki¤cit ã÷atànã÷atayorekatràvasthànam /
asya ca paramàtmano 'pi /
jãvaikyene÷atàbhàvànumànama÷akyam /
ã÷atàyàþ"paràsya ÷aktiþ' ityàdi÷rutisiddhatvàt /

ki¤ca jãvaikye 'pi bhedasya vidyamànatvàdã÷atopapadyata ityà÷aïkàü pariharan tarhi kiyatã sãmà paramàtma÷aktyàghañitaghañanakalpanasyeti mandena jij¤àsite satyàha- ã÷atva iti //

%<ã÷atve 'nã÷abhedena ÷rutyà samyak prakà÷ite  /
ayuktamapi cànyatra yuktaü bhavati tadbalàt  // MAnuv_3,2.144 //
ato 'nyatràpi yad dçùñaü tadã÷enaiva kalpyate  /
÷rutyàbhàsàptamapi nahã÷atvaparipanthi yat  // MAnuv_3,2.145 //>%


NYâYASUDHâ:
atrànã÷abhedenàïgãkçtenaive÷atvaü ÷rutyà samyak prakà÷itaü bhavatãti vadatà ÷rutivirodhaþ parihçtaþ /
tathàhi /
yadi jãvaparamàtmaikyaü tàttvikaü tadà niravakà÷ànumànaviruddhà ÷rutirupacaritàrthà bhavantã ne÷atvaü vyavasthàpayediti susthaþ svàrthànumànaprasaïga iti /
samyaganã÷abhedena na tu bhedamàtreõeti và /
tathàca bhedene÷atopapatsyata iti

nirastam /
anã÷atàhetoþ abhedasya vidyamànatvàt /
kimabhedenànã÷atàstu uta bhedena mà bhåditi sandehànivàraõàt /
anyatra ã÷varàt /
ayuktaü parasparaparihàreõa vartamànamapi yuktaü bhavati /
ã÷vara iti ÷eùaþ /
tadbalàt ã÷atvabalàt /
dçùñamiti atràpi sambaddhayate /


*9,436*

ataþ parame÷varàt /
ã÷eneti bhàvapradhàno nirde÷aþ /
kalpyate yuktatayeti ÷eùaþ /
uktasyàpavàdaþ ÷rutãti /
àbhàsatvaü ca vastuvçtta÷apekùayà /
hãti tatropapattiþ /


*9,437*

ayamarthaþ /
yatkvacidviruddhamiva pratãyamànamapã÷vare taditaratra và pramàõasiddhamã÷varai÷varyavirodhi ca na bhavati /
yathàõutvamahattvayaugapadyàdi, yathà vàr'junàdãnàma÷eùànusandhànàbhàvaþ /
tatsarvamã÷varai÷varyabalena ghañata ityaïgãkàryam /
natu niràkàryam /
yatpunarapramitaü tadã÷varai÷varyàviruddhamapi na kalpanãyam /
÷a÷aviùàõàdikalpanàpatteþ /
yacca pramitamapi ã÷varai÷varyavirodhi tanna kalpanãyameva /
kalpakavighàtakatvam /
kintu tasya pramàõasya yathàyogamàbhàsatvaü vaõarnãyam /
yathà prakçtamiti /


*9,438*

"anã÷asye÷atetyeva viruddhaü sarvamànataþ' ityuktam /
tadupapàdayituü smçtimeva pañhati- ã÷a iti //

%<ã÷o 'nã÷o jaganmithyà duþkhã mukto bhidà nahi  /
iti pratij¤àvyàghàtaþ sarvadoùàdhikàdhikaþ  // MAnuv_3,2.146 //
iti hi brahmatarkoktir ...  // MAnuv_3,2.147a //>%


NYâYASUDHâ:
dvividho hi pratij¤àvirodhaþ /
pramàõasvavàkyavirodhabhedàt /
tatre÷o 'nã÷o duþkhã mukta iti svavàkyavirodhasyodàharaõadvayam /
jaganmithyà bhidà na hãti pramàõavirodhasya /


*9,439*

yadve÷o 'nã÷o duþkhã mukta iti svavàkyavirodhodàharaõe /
jaganmithyeti svanyàyavirodhasya /
jagato mithyàtve tannyàyena mithyàtvasyàpi mithyàtvàpattyà satyatvaprasaïgàt /
bhidà na hãti svakriyàvirodhasya /
anayà hi pratij¤àkriyayà sàdhyadharmadharmiõorbhedastàvatpràpyata iti /
sarvadoùeùvadhikàdhiko 'tyantàdhikaþ /
smçtyudàharaõasya sàdhyamàha- atiheyamiti //

%<... atiheyamato 'khilaiþ  /
bubhåùubhirmatamidaü jãve÷àbhedavàdinaþ  // MAnuv_3,2.147b-d //>%


NYâYASUDHâ:
idam ã÷asyànã÷atvam /
ã÷atvene÷abhedenetyàdinokte 'rthe smçtimapyàha- nàyuktamiti //

%<nàyuktamã÷ituþ ki¤cidã÷atvasyàvirodhi yat  /
yadã÷itvavirodhi syàt tadevàyuktama¤jasà  // MAnuv_3,2.148 //
ã÷itvasyàvirodhena yojayitvàkhilàþ pramàþ  /
siddhe÷itvena càyuktamapi hã÷e na yojayet  // MAnuv_3,2.149 //
mànataþ pràptamakhilaü nàmànaü yojayet kvacit  /
iti hi brahmatarkoktir ...  // MAnuv_3,2.150a-c //>%


NYâYASUDHâ:
yasmànnàyuktamã÷atuþ ki¤cidityàdi tasmàdãtvasyàvirodhenetyàdi /
siddhamã÷atvaü yasyàsau tathoktaþ /
tene÷ena saüyojjayet /
ã÷vare 'stãti jànãyàt /
apipadàdanyenàpi /
siddhene÷atvena nimitteneti và /
smçtyudàharaõasya prayojanamàha- ata iti //

%<... ato yuktamihoditam  // MAnuv_3,2.150d //>%


NYâYASUDHâ:
tasmàdatyantabhinna eva brahmaõà jãva iti sthitam /

// iti ÷rãmannyàyasudhàyàü upamàdhikaraõam //



___________________________________________________________________________


*9,440*


[======= JNys_3,2.VII: aråpàdhikaraõam =======]


// atha ÷rãmannyàyasudhàyàü aråpàdhikaraõam //

// oü aråpavadeva hi tatpradhànatvàt oü //

atràdhikaraõe prathamasåtreõa brahmaõo råparàhityamupapàdya prakà÷avaccàvaiyarthyamiti (dvitãya)såtreõa råpavattvaviùayàõàü ÷rutãnàü vaiyarthyamà÷aïkaya vilakùaõaråpavattvàïgãkàreõa parihçtam /
vilakùaõaråpavattvaü ca,"àha ca tanmàtram'"dar÷ayati càtho 'pi smaryate' iti såtradvayena samarthitamiti bhàùyeõa pratãyate /
tadanupapannam /
antato råpavattvàïgãkàre 'råpavadeva hi tadityasyàvaktavyatvàpàtàt /
prayojanàbhàvàccàsya vicàrasyetyata÷catuþsåtryàstàtparyamàha- sa ceti //

#<aråpavad eva hi tatpradhànatvàt  | BBs_3,2.14 |>#

%<sa càpràkçtaråpatvàdaråpaþ svaguõa÷atmakam  /
råpamasya ÷iraþpàõipàdàdyàtmakamiùyate  // MAnuv_3,2.151 //>%


NYâYASUDHâ:
sa paramàtmà /
prakçti÷abdo 'nyeùàmapi tattvànàmupalakùakaþ /
apràkçtaråpatvàt /
pràkçtaråparahitatvàt /
guõàtmakamityukte sattvàdãnàü pratãtiþ syàt /
tanniràsàrthaü sva÷abdaþ /
ye paramàtmanaþ svaråpabhåtà guõà ànandàdyàstadàtmakamiti /
råpa÷abdena ca ÷uklàdiguõapratãtiþ syàt /
ataþ ÷iraþpàõãti vivaraõaü kçtam /
ato råpavàü÷ceti ÷eùaþ /
vicàraprayojanaü dar÷ayati- ata iti //


*9,441*

%<ato nànityatà naiva ÷rutidvayavirodhità  // MAnuv_3,2.152ab //>%


NYâYASUDHâ:
anityatà janmamaraõavattà /
nàpi saundaryàdyabhàva iti ca draùñavyam /
tathàca tasminbhaktirupapanneti ÷eùaþ /


*9,442f.*

yadyapi paramàtmano råpaü kathaü tarhi tasya prasiddhavailakùaõyamàtreõàråpatvavyavahàra ityà÷aïkàparihàràrthatvena prakà÷avaditi såtràvayavo bhàùye vyàkhyàtaþ /
idànãü yadã÷vararåpaü lokavilakùaõaü tadà tatra råpa÷abda(pra)vçttirdurghañà syàt /
sambandhagrahaõànupapatteþ /
tathàca råpavattva÷rutãnàü vaiyarthyaü duùpariharamityà÷aïkàparihàràrthatvenàpi vyàcaùñe- yathà hãti //

%<yathà hi taijasasyaiva prakà÷asyojkhitàvapi  /
àtmaiva jyotirityàha jãvasye÷aü ÷rutistathà  // MAnuv_3,2.152c-f //>%


NYâYASUDHâ:
taijasasyaiva prakà÷asyetyetattaijasa eva hi sauràdiràlokaþ prakà÷a÷abdavàcyaþ prasiddhastasyeti vyàkhyeyam /
ujkhitàvapi parame÷varasya tattvàbhàve 'pãti yàvat /
àtmaivàsya jyotirbhavati iti ÷rutirjãvasye÷aü prakà÷amàhetyarthaþ /
tathà lokavilakùaõe 'pi bhagavadråpe råpa÷abdapravçttiryukteti ÷eùaþ /
upapattistu"paramate' ityatra vakùamàõàtrà(pya)nusandeyeti / 


*9,443f.*

nanvetadadhikaraõaü"ata eva ca(copamà)' iti såtràtpårvam /
tatkathaü pa÷càdvayàkhyànam /
ucyate /
ata eve(ce)ti såtraü"na sthànato 'pi' ityadhikaraõena saïgatamiti j¤àpanàya kramabhedaþ /
tatsiddhà(mar)thamupajãvya pårvapakùotthànàt /
tathàca bhàùyam"yasmàdevam' ityàdi /
atràpi"ã÷aråpeùu' ityàdi /
atha tadanantarameva kinna kçtamaråpavattvàdhikaraõàrthasyàta eva ceti såtràrthaü prati hetutvenopodghàtalakùaõayà saïgatyà varõitasyàvyavadhàyakatvàt /
hetutvamapi prapa¤cayitumàcàryeõa"sa càprakçtaråpatvàditi ca÷abdo nibaddhaþ /
kàlatraye 'pya÷arãràtparamàtmano jãvasyàtyantàbheda eva hyupapanna iti /

// iti aråpàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*9,444*


[======= JNys_3,2.VIII: vçddhihràsàdhikaraõam =======]


// atha vçddhihràsàdhikaraõam //

// oü vçddhihràsabhàktvamantarbhàvàdubhayasàma¤jasyàdevam oü //

yadarthaü bhagavanmahimàtrocyate sà bhaktiþ puruùeùu tàratamyena tiùñhatãtyetadihopapàdyate /
tathàhi /
asti bhaktervçddhihràsabhàktva(miti)m /
kutaþ /
brahmàdãnàmasmadàdãnàü ca bhaktatve'ntarbhàvàt /
evaü bhaktitàratamye'ïgãkçte eve÷varasyobhayànprati sàma¤jasyasambhavàditi /
tadetadasaïgatam /
yukteþ pratij¤àtàrthena saha smbandhàpratãteri(tyata)ti tatra àha tadbhaktãti /


*9,445*

#<vçddhihràsabhàktvam antarbhàvàd ubhayasàma¤jasyàd evam  | BBs_3,2.20 |>#

%<tadbhaktitàratamyena tàratamyaü vimuktigam  /
brahmàdãnàü ca sarveùàmànandàderyathàkramam  // MAnuv_3,2.153 //>%


NYâYASUDHâ:
brahmàdãnàü ca÷abdàdasmadàdãnàmityevaü sarveùàü yathàkramaü ÷rautakramànatirekeõa yadvimuktigamànandàdestàratamyaü tadbhagavadbhaktitàratamyenaiva bhavatãtyarthaþ /
etaduktaü bhavati /
sàdhitaü tàvanmauktasyànandàdeþ phalasya bhaktisàdhyatvamambuvadagrahaõàttu na tathàtvamiti såtreõa /
taccàthàta ànandasya mãmàüsetyàdi÷rutyà tàratamyavadavagamyate /
sàdhyatàratamye ca sàdhanatàratamyamàva÷yakam /
anyathà tasyàkasmikatvaprasaïgàt /
phaladàturã÷varasyàsàma¤jasyaprasakte÷ca /
na caivam /
ato'sti bhaktervçddhihràsabhàktvam iti /

// iti vçddhihràsàdhikaraõam //



___________________________________________________________________________


*9,446*


[======= JNys_3,2.IX: sthànavi÷eùàdhikaraõam =======]


// atha sthànavi÷eùàdhikaraõam //

// oü sthànani÷eùàtprakà÷àdivat oü //

(oü upapatte÷ca oü) //

yadyapyetadadhikaraõaü paramata ityato 'nantaram /
tathàpi tenevànenàpi saïgatirasya /
anena viùayopakùepàttena pårvapakùopapattidar÷anàt /
yadvànena pårvapakùayuktyutthànàttena viùayopakùepàt /
tathàhi /
na brahmàdãnàmànandasya tàratamyamupapadyate /
bhagavadànandapratibimbatvàbhyupagamàt /
bimbe ca tàratamyàbhàvasya na sthànato 'pãtyuktatvàt /
anyathà'kasmikatvaprasaïgàditi /
yadvà na brahmà(dyà)dãnàmànando bhagavadànandapratibimbaþ /
parasparaü vibhinna(citra)tvàt /
bimbàbhimate ca vaicitryàbhàvàditi /
ato 'tredaü vi÷adayati- pratibimbavaditi //

#<sthànavi÷eùàtprakà÷àdivat  | BBs_3,2.34 |>#

%<pratibimbavadapyeùàmànando 'nyaguõà yathà  // MAnuv_3,2.154ab //>%


NYâYASUDHâ:
yadyepyeùàü brahmàdãnàmànandaþ pratibimbavat /
prasiddhapratibimbaistulyaü vartate /
bhagavadànandapratibimbo bhavatãti yàvat /
tathàpi parasparaü vicitro bhavatãti ÷eùaþ /
katham /
anyeùàü sàdhanabhåtànàmupàdhiguõànàü bhaktyàdãnàü vaicitryànatikrameõa /
tatra dçùñàntaþ pratibimbavaditi /
yathà såryàdipratibimbànàü såryakàntajalàdigatàyàü såryàdibimbavaicitryàbhàve 'pi såryakàntàdisthànaguõavaicitryàdvaicitryaü tathetyarthaþ /


*9,448*

vaicitrye hetvantaramàha- nàràyaõeti //

#<upapatte÷ ca  | BBs_3,2.35 |>#

%<nàràyaõaguõàdhãna÷ca ...  // MAnuv_3,2.154c //>%


NYâYASUDHâ:
bimba÷aktyà ca vicitra ityarthaþ /
sthànaguõasya bimbasàmarthyasya ca prayojakatvaü nyàyavivaraõe vyutpàditam anenopapatte÷ceti såtraü vyàkhyàtaü bhavati /
bimbapratibimbayoraikyaü kecidicchanti /
ataþ pratibimbatvaü vyàkhyà(taü)ti nàràyaõeti /
guõa ànandaþ /
ca÷abdena tatsadç÷a÷ceti gràhyam /
bimbàbhinna eva kinna bhavatãtyata àha- atyalpa iti //

%<... atyalpastadapekùayà  // MAnuv_3,2.154d //
tasmàd bhinna÷ca satatamanyajj¤ànaü parasya ca  // MAnuv_3,2.155ab //>%


NYâYASUDHâ:
co hetau /
yasmàttadapekùayàtyalpastasmàtsatataü bhinna iti /
tadapekùayàtyalpatvaü kuta ityàkàïkùàü pariharannatra ÷rutimàha- anyaditi //

%<anyajj¤ànaü tu jãvànàmanya ànanda ã÷atà  // MAnuv_3,2.155cd //
mukhye÷atà pare÷asya gauõã jãvasya sà yataþ  /
iti ÷ruteþ ...  // MAnuv_3,2.156a-c //>%


NYâYASUDHâ:
anya ànandaþ parasya jãvànàü ceti sambandhaþ /
evamã÷atetyapi yojyam /
mukhye÷atetyupalakùaõayà hetumàha /
iti ÷ruteriti pårveõa sambandhaþ /

// iti sthànavi÷eùàdhikaraõam //
[JOSHI-19]


___________________________________________________________________________


*9,450*

[======= JNys_3,2.X: pàlakatvàdhikaraõam =======]


/ atha ÷rãmannyàsudhàyàü pàlakatvàdhikaraõam //

// oü prakçtaitàvattvaü hi pratiùedhati tato bravãti ca bhåyaþ oü //
atra påvarpakùapradar÷anaparaü bhàùyaü"sçùñisaühàrakartçtvamevàsya na pàlakatvam /
svataþ siddheriti /
tadayuktam /
sçùñisaühàrakartçtvàbhyupagamasya vyarthatvàt /
svataþ siddherityatràsyetyapratãte÷ca /
sthiterityadhyàhàre 'pi svabhàvavàdà÷rayaõasya sçùñisaühàrayorapi sàmyena tatkartçtvàbhyupagamànupapatterityataþ pårvapakùaü vi÷adayati- sçùñãti //

%<... sçùñinà÷au tadadhãnàvitãrite  /
svabhàvatvàt sthiternaitadapekùà ...  // MAnuv_3,2.156d-f //>%


NYâYASUDHâ:
iti ãrite siddhàntinàbhyupagate sati /
tata÷càyamarthaþ /
ã÷varasya pàlakatvaü nopapadyate sthitestatprayojanatvàt /
tasyà÷ca svabhàvasiddhatvene÷varànapekùatvàt /
ã÷vara eva hi vi÷vasya sçùñisaühàrayoþ kartà nànya ityabhyupagatam /
tathàca sçùñvà yàvanna saüharettàvatsthitiþ svabhàvasiddhaiva na paravyàpàramapekùate /
yadi khalu sçùñisaühàrayoþ kartà'nyaþ syàttadodàsãnasya tasya sçùñau preraõàdyarthaü saühàre pravçttasya nivàraõàrthaü ca sthitàvã÷varàpekùà sambhavet /
naca tadasti /
ataþ saühàrodàsãnatvàtiriktaü pàlakatvaü nopapadyata ityevamatra pårvapakùa iti /

evaü tarhi siddhànto na yuktaþ /
svabhàvattvayukteraparihçtatvàdityataþ såtràbhipràyamàha- iti neti //

%<... iti na yujyate  // MAnuv_3,2.156 //
yataþ svabhàvo 'khila ã÷àyatto 'khilasya ca  // MAnuv_3,2.157ab //>%


*9,450f.*


NYâYASUDHâ:
parànapekùatayà pratãyamànaü svaråpaü dharmo và svabhàva ityucyate /
sa sarveùàü padàrthànàm /
(sa) sarvo 'pã÷àyatta eva /
anyathà teùàü svàtantryaprasaïgenàsye÷atvànupapatteþ /
sarvaü khalvityàdi÷rutivirodhàpatte÷ca /
annadànàdau vyàpàra÷ca sphuña eveti /


// iti pàlakatvàdhikaraõam /



___________________________________________________________________________


*9,452*


[======= JNys_3,2.XI: avyaktàdhikaraõam =======]


// atha avyaktàdhikaraõam //

// oü tadavyaktamàha hi oü //
atra paramàtmano 'vyaktatvamàdau vistareõa samarthitam /
tatastarhi bhaktyàdisàdhanavaiyarthyamityà÷aïkaya"prakà÷a÷ca karmaõyabhàsàt' iti dç÷yatvaü coktam /
tadetadubhayaü viruddhamityà÷aïkaya ato 'nantena tathà hi liïgamiti såtritam /
atra virodha÷àntirna sphuñà pratãyata ityatastasya tàtparyamàha- avyakto 'pãti //

#<tadavyaktamàha hi  | BBs_3,2.23 |>#

%<avyakto 'pi svaktayaiva bhaktànàü dç÷yate hariþ  // MAnuv_3,2.157cd //>%


NYâYASUDHâ:
// iti avyaktàdhikaraõam //



___________________________________________________________________________


*9,453*


[======= JNys_3,2.XII: ubhayavyapade÷àdhikaraõam =======]


// atha ubhayavyapade÷àdhikaraõam //

// oü ubhayavyapade÷àttvahikuõóalavat oü //
yadã÷varasya guõakriyàdayo dharmàstato bhinnàstadà samavàyasya niràkçtatvàttadvattvamanupapannam /
yadi càbhinnàstadà j¤ànàdimattvamànandàdibhoktçtvamityàdyayuktamityubhayathà tatra bhaktyanupapattiriti pårvapakùapràptàvidamàrabhyate /
tatra hetudçùñàntàveva såcitau /
natu pakùaparigraharåpà pratij¤à /
adhyàhàro 'pi hetudçùñàntabalena bhedàbhedapakùaparigrahasyeti pratibhàti /
ataþ pratij¤àü dar÷ayati- tadabhinnà iti //

#<ubhayavyapade÷àttvahikuõóalavat  | BBs_3,2.27 |>#

%<tadabhinnà guõà nityamapi sarve vi÷eùataþ  /
guõatvena guõitvena bhoktçbhogyatayà sthitàþ  // MAnuv_3,2.158 //>%


NYâYASUDHâ:
nitya÷abdo niyamàrthaþ /
pàrame÷varàþ sarve guõà dharmà nityaü tadabhinnàstenàtyantàbhinnastathàpi vi÷eùa÷aktyà guõaguõyàdibhàvena sthitàþ /


*9,454*

syàdetat /
parimàõàdãnàü yàvaddravyabhàvinàü bhavatu nàma bhagavatàtyantàbhedaþ /
kriyàõàü (j¤ànàdi)guõànàü càsràkùãtsçjati srakùyati vyaj¤àsãjjànàti j¤àsyatãtyàdi ÷rautavyavahàrairanityatayàvagatànàü tu na yujyata ityata àha- vi÷eùàtmatayeti //


*9,455*

%<vi÷eùàtmatayà teùàü nitya÷aktayàtmanà tathà  /
nityasthiterna dharmàõàü kriyàdãnàmanityatà  // MAnuv_3,2.159 //>%


NYâYASUDHâ:
teùàü parame÷varasambandhinyàü kriyàdãnàü dharmàõàü nitya÷aktyàtmanà nityaü sthitestathà vi÷eùàtmatayà vyaktiråpeõa vyavahàraviùayatopapatternànityateti yojanà /
prapa¤castu pràgeva kçtaþ /
nanu ca kriyàdãnàü yà vyaktatà sà tàvadanityaiva /
anyathoktavyavahàràõàü niràlambanatvàpàtàt /
tatastasyà bhagavaddharmabhåtàyà api nàtyantàbhedopapattirityata àha- na vi÷eùeti //

%<na vi÷eùàtmatà ceyamanityà ...  // MAnuv_3,2.160ab //>%


NYâYASUDHâ:
iyaü vyavahàràlambanatvenoktà /
kuta ityata àha- ÷aktãti //

%<... ÷aktiråpatà  /
saiva yat ...  // MAnuv_3,2.160bc //>%


NYâYASUDHâ:
yadyasmàtsà vi÷eùatmatà ÷aktiråpataiva /
÷akti÷ca nityetyuktaü tasmàdityarthaþ /
nanvevaü tarhi ÷aktirvyaktirita vyavahàravi÷eùo na syàt /
uktavyavahàràõàü niràlambanatvaü ca na parihçtaü syàdityata àha- savi÷eùeti //

%<... savi÷eùà syàd ...  // MAnuv_3,2.160 //>%


NYâYASUDHâ:
neyaü vyaktiþ ÷aktyà nirvi÷eùàbhinnà /
yenoktadoùaþ syàt /
kintu
savi÷eùàbhinnaiva /
yadyayaü sarvanirvàhaheturvi÷eùo bhagavato bhinnastadà sarveùàü taddharmàõàü tenàtyantàbheda iti pratij¤à bhajyeta /
abhinna÷cedvi÷eùatà tasya na syàt /
svarupamàtraparyavasànena so 'pi na syàdityata àha- vi÷eùa iti //

%<... vi÷eùo 'nyo nacàpyayam  // MAnuv_3,2.160d //
svanirvàhakatàhetostathàpi syàd vi÷eùataþ  // MAnuv_3,2.161ab //>%


NYâYASUDHâ:
co 'vadhàraõe /
ayaü vi÷eùo 'pi bhagavatà naiva bhinnastena na pratij¤àhàniþ /
tathàpi tasya vi÷eùatà syàt /
katham /
na hyayamabhinno bhavannirvi÷eùaþ /
evaü tarhi vi÷eùaparamparayànavasthà syàt /
na syàt /
kutaþ vi÷eùasya svanirvàhakatàhetoriti /


*9,457*

evaü pratij¤à dar÷ità /
tatra bàdhakàni parihçtàni /
atra coktvà /
syàdevam /
yadyeteùvartheùu pramàõaü syàt /

naca tatpa÷yàma ityataþ sautramubhayavyapade÷àditi hetuü vyàcaùñe- vi÷eùatveneti //

%<vi÷eùatvena vij¤àteþ pramàõairakhilairapi  // MAnuv_3,2.161cd //>%


NYâYASUDHâ:
akhilaiþ ubhayavidhaiþ pramàõaiþ vedavàkyairj¤ànàdidharmàõàü bhagavadvi÷eùatvenàpi÷abdàttadabhinnatvena ca vij¤àtervij¤ànàdityarthaþ /
nanu vij¤àteriti katham /
"àta÷copasarge' ityaïaþ ktinbàdhakatvàt /
"ktinnàbàdibhya÷ca' iti vacanàdbhaviùyati /
etadeva vivçõoti- sasarjeti //

%<sasarja sa¤jahàreti vi÷eùo hyavagamyate  /
÷rutyaiva sa sa eveti tadabheda÷ca gamyate  // MAnuv_3,2.162 //>%


NYâYASUDHâ:
"sa idaü sarvamasçjate' ityàdi÷rutiü sasarjetyanenopàdatte /
tattadattumadhriyate' ityàdikàü sa¤jahàretyanena, sa ànandàdiþ saþ paramàtmaivetyanena"ànando brahma' ityàdi÷rutim /

tadayamarthaþ /
"sa idaü sarvamasçjata, ukùà sa dyàvàpçthivã bibharti, tattadattumadhriyata, sa aikùata so 'kàmayata, ànandam brahmaõo vidvàn' ityàdi÷rutyà sarjanàdikaü brahmaõo vi÷eùo 'ti÷ayo na brahmamàtramityavagamyate /
tanmàtratve kriyàkartçbhàvàderanupapatteþ /
"ànando brahmeti vyajànàt /
satyaü j¤ànamanantaü brahma ekadhaivànudraùñavyam' ityàdi÷rutyaiva tasya tenàbheda÷càvagamyate /
tadevamubhayavyapade÷ànyathànupapattyà sakalamidaü kalpyate /
sarveùàü brahmadharmàõàü brahmaõà savi÷eùo 'tyantàbhedaþ /
kriyàdãnàü nityatà ÷aktivyaktiråpatà vyaktiråpasyàpi nityatà ÷aktiråpapàbhinnatà savi÷eùatà vi÷eùasyàpyabhedaþ svanirvàhakatà ceti /
na hyeteùvartheùvanyatamasyàpyakalpanàyàmudàhçtobhayavyapade÷avirodha÷àntirbhavatãti /
etadeva prapa¤cayituü"nidar÷anamàtreõa' ityataþ pràktano granthasandarbhaþ /


*9,460*

atha matam /
bheda eva brahmadharmàõàü brahmaõàstu /
samavàyena vi÷eùaõavi÷eùyabhàvo bhaviùyati /
samavàyadåùaõàni ca ÷rutivirodhenàbhàsatàü yàsyanti /
samavàyàbhàve 'pi và dharmadharmiõoreva sa ko 'pi mahimà kalpyate /
nacàbheda÷rutivirodhaþ /
anàgantakatvenopacàropapatteþ /
ataþ kimabhedamàdàya vi÷eùàdyaïgãkàreõeti /
apara àha akhaõóameva brahma na tu tatra ka÷cidvi÷eùaþ /
na càpara÷rutivirodhaþ /
kriyàdiviùayàõàü saguõaviùayatvàt /
tasya ca màyàmayatvenàvicàritaramaõãyatvàt /
ànandaü ityàdãnàü ca ràhoþ ÷ira ityàdivadupacaritatvopapatteriti /
anyastvàha bhedàbhedàbhyàmevobhayavyapade÷asàma¤jasyopapatteþ kimanayà savi÷eùàbhedakalpanayeti /

maivam /
tribhirapyetairantato 'bhinne vi÷eùasyàïgãkatarvyatvàt /
tato varamàdita eva tadaïgãkaraõamityà÷ayavànbhedavàdinaü tàvadvi÷eùamaïgãkàrayitumàha- bheda iti //

%<bhedo yadi vi÷eùasya sa bhedo bhedinà katham  // MAnuv_3,2.163ab //>%

NYâYASUDHâ:
vi÷eùasya j¤ànàderbrahmadharmasya, yadi brahmaõo bhedo 'ïgãkriyate tadà pçcchàmaþ /
sa bhedo, bhedinà brahmaõà j¤ànàdinà ca saha, kathaü kiü prakàraþ, pratipattavyaþ /
kiü bhinnaþ kiüvàbhinna iti /
àdye doùamàha- bhinna÷cediti //

%<bhinna÷cedanavasthà syàd ...  // MAnuv_3,2.163c //>%


NYâYASUDHâ:
yadi bhedo bhedibhyàü bhinnastadà so 'pi bhedastathetyanavasthà syàt /
vi÷eùaõavi÷eùyabhàvàdipratipattaye khalu dharmadharmiõorbhedo 'bhyupagamyate /
sa ca pratãyamàna eva taddhetuþ /
tatpratãti÷ca vi÷eùaõàdibhàvenaivetyuttarottarabhedapratãtirava÷yamapekùitaiveti susthànavasthà /


*9,464*

abhinnatve 'pi vaktavyaü savi÷eùàbhinna uta nirvi÷eùàbhinna iti /

prathame doùamàha- abhinna÷cediti //

%<... abhinna÷cet purà na kim  // MAnuv_3,2.163d //>%


NYâYASUDHâ:
purà na kimiti /
dharmàõàü dharmiõà savi÷eùàbhedaþ kinnàïgãkriyate 'ïgãkàrya evetyarthaþ /
bheda iva vinàpi bhedena vi÷eùeõaivopapattàvapi vçthà paramparàkalpanàyàü gauravaü syàttato dharmàõàmeva savi÷eùàbhedàïgãkàraþ ÷reyàniti bhàvaþ /
astvevamityata àha- vi÷eùa iti //

%<vi÷eùo 'bhinna eveti tena nàbhyupagamyate  // MAnuv_3,2.164ab //>%


NYâYASUDHâ:
vi÷eùo dharmobhinna ityeva tàvat /
tena bhedavàdinà nàbhyupagamyate /
dåre savi÷eùatvamityato 'pasiddhàntaþ syàt /
samãhitaü ca naþ (na) siddhayedityà÷ayaþ /

dvitãyaü dåùayati- abhinna iti //

%<abhinno nivir÷eùa÷ced bhedastadbhedatà kutaþ  // MAnuv_3,2.164cd //>%


NYâYASUDHâ:
bhedo yadi bhedibhyàmabhinno nirvi÷eùa÷ca syàttadà tasya tadbhedatà tayorayaü bheda ityevambhàvaþ kuto na kuto 'pi /
tadãyatàyà bhedena vi÷eùaõa và vinànupapatteþ /
tanmàtratve ca dharmadharmiõàveva sto na bheda iti syàt /
tathà ca dharmadharmiõàvityapi na syàt /
bheda evàsti na dharmadharmiõàviti và bhavet /
tata÷ca bhedo 'pi na syàditi /


*9,465*

bhedasya bhedisvaråpatvamaïgãkçtya vi÷eùamanaïgãkurvàõaü prati dåùaõàntaramàha- aneneti //

%<anenànena bhinno 'yamiti yat sa vi÷eùataþ  /
bheda evaiùa bahudhà dç÷yate tat kimuttaram  // MAnuv_3,2.165 //>%


*9,465f.*


NYâYASUDHâ:
bhinno 'yaü ghaña iti sa bheda eva vi÷eùato vi÷eùaõatvena dç÷yate na tu ghañaþ, kintu vi÷eùyatvena /
tathànenànena /

vyatyayo bahulamiti pa¤camyarthe tçtãyà /
sahayoge và /
pañàdbhinnastambhàdbhinno ghaña ityeùa bheda eva savi÷eùaþ pratiyogivi÷eùasàhityena dç÷yate /
tathàyaü padàrtho 'nena vakratvenànena koñaravattvena puruùàdbhinna iti sa eùa bheda eva vi÷eùato vyàvartakadharmeõa dç÷yate /
padàrthastvakùasannikarùamàtreõa /
tathàsmàtpañàdasmàtstambhàdasmàtkuóyàdbhinno 'yaü ghaña ityeùa bheda eva savi÷eùataþ pratiyogivi÷eùasàhityena nimittena bahudhà dç÷yate /
ghañastvekadhaiva /
ato na bhedo ghañasya svaråpamiti yatsvaråpabhedasya dåùaõaü parairucyate /
tattasya kimuttaraü tvayàbhidhàsyate, yadi vi÷eùo nàïgãkriyate, ityarthaþ /
yadi vi÷eùo nàïgãkriyate tadà bhedo bhedinàbhinna ityapi nàïgãkartuü ÷akyate /
bhedabhedinorbhedasàdhakànàmanekeùàü bhàvàt /
vi÷eùaõaiva hi teùàmanyathàsiddhiü vyutpàdya pratãtibalena bhedasya bhedinàbhedo vaktavyo nànyatheti bhàvaþ /


*9,466*

tadãyatvena vi÷eùaõatvena sapratiyogitvena liïgitvena bahutvena ca pratãyamàno 'nyonyàbhàvàdiråpo bhedo na bhedisvaråpatayàïgãkriyate /
yastu svaråpatayàïgãkriyate nàsau tadãyatvàdinà pratãyata iti tasyottaraü bråma iti cenna /
asyaiva prasiddhatvàdanyasya tadabhàvàt /
anyathà svaråpasyaiva bheda iti pàribhàùikaü nàmàntaramuktaü syàt /
na càdvaitavàdinaþ svaråpaü nàïgãkurvate /
tatkimanena bhedena /
tadidamuktaü sa eùa iti prasiddhidyotakàbhyàm /
tadãyatvàdirupacàra iti cenna /
pratãteþ sphuñatvàt /
bàdhakàbhàvenàbhràntitvàcca /
tadidamapyuktaü dç÷yata iti /


*9,468*

dåùaõàntaramàha- abhedeti //

%<abhedabhedayo÷caiva svaråpatvaü hi bhedinà  // MAnuv_3,2.166ab //>%


NYâYASUDHâ:
na kevalaü bhedasya /
kintvabhedasya ca bhedinaþ svaråpatvameveti yojanà /
yo bhedasya bhedinà ghañenàbhedamaïgãkaroti /
tena tasyàbhedasyàpi ghañasvaråpatvamevàïgãkaraõãyam /
bhedasamànanyàyatvàditi hi÷abdàrthaþ /
tataþ kimityata àha- tayorapãti //

%<tayorapy ...  // MAnuv_3,2.166c //>%


NYâYASUDHâ:
abhedo 'ïgãkàrya iti ÷eùaþ /
astvekena ghañenàtyantàbhinnayorabhedabhedayorabhedastato 'pi kimityata àha- avi÷eùatva iti //

%<... avi÷eùatve paryàyatvaü hi ÷abdayoþ  // MAnuv_3,2.166cd //>%


NYâYASUDHâ:
abhedabhedayoratyantàbhede vi÷eùe càsatyabhedàbheda÷abdayoþ paryàyatvaü syàt /
ekàtharvàcitvàdghañakala÷a÷abdàditi hi÷abdàrthaþ /
astvityata àha- abhedeti //


*9,469*

%<abhedabheda÷abdau ca paryàyàviti ko vadet  // MAnuv_3,2.167ab //>%


NYâYASUDHâ:
ko vadet na ko 'pi /
pratyutàparyàyàvityeva vadati sarva ityapràmàõikaü pramàõaviruddhaü caitaditi /

etaduktaü bhavati /
bhedo bhedinàbhinnastannyàyena so 'bhedo 'pi tatastàvanyonyamapyabhinnàviti tàvattvam /
tathàca bhedàbheda÷abdayoþ paryàyatvapràptau vi÷eùabalenaiva hi tatpariharaõãyam /
tasya cànaïgãkàre duùpariharaü tadàpadyeteti /

nanu bhedabhedi÷abdayorapi paryàyatvamàpàdayitumucitam /
satyam /
÷iùyairåhyatàmiti noktam /


*9,470*

÷aïkate- bheda iti //

%<bhedo 'nyonyamabheda÷ca bhedinà ced ...  // MAnuv_3,2.167cd //>%


NYâYASUDHâ:
yadyapi bhedàbhedayoþ bhedinà ghañena sahàbhedastathàpi tayoranyonyaü bhedo 'stãti na tacchabdayoþ paryàyatvaü prasajyate /
tatkiü vi÷eùaõeti /
pariharati- vi÷eùiteti //

%<... vi÷eùatà  // MAnuv_3,2.167d //>%


NYâYASUDHâ:
evamaïgãkurvàõenàpyabhinne vastuni vi÷eùitàïgãkaraõãyaivetyarthaþ /
tatkathamityata àha- avi÷eùa iti //

%<nirvi÷eùe kathaü bhedo bhedinaikastathàbhidà  /
punastayorvibheda÷ca bhedimàtratvato bhavet  // MAnuv_3,2.168 //>%


NYâYASUDHâ:
vi÷eùàbhàve bhedo bhedinà eko 'bhinnastathàbhidà bhedinà ghañenàbhinnà, punastayorbhedàbhedayoþ parasparaü kathamupapannaü bhavet /
kuto na bhavet /
bhedàbhedayorbhedimàtratvataþ /
anyathà ghañasyàpi svato bhedaþ syàt /
ghañenàbhinnayorbhedàbhedayoþ parasparaü bheda(kàrya)nirvàhàrthaü ghañena savi÷eùa evàbhedo 'ïgãkàrya iti bhàvaþ /


*9,471*

÷aïkate- bhedina÷ceti //

%<bhedina÷caiva bhedasya vi÷eùo yadi gamyate  /
abhedàbhedino÷caiva ...  // MAnuv_3,2.169a-c //>%


NYâYASUDHâ:
ca÷abdàvanyonyasamuccayàrthau /
eva÷abdau parasparaü savi÷eùàbhedavyàvçttyarthau /
gamyate 'bhyupagamyate /
bhedasya bhedina÷ca ghañasyàbhedo vi÷eùa÷ca mayàbhyupagamyate /
tathàbhedasyàbhedina÷ca tasya savi÷eùo 'bhedo 'bhyupagamyate /
tathàca bhedàbhedayorghañatanmàtratvàbhàvena parasparaü bhedopapatterna ÷abdayoþ paryàyatvam /
tata÷ca bhedàbhedayoþ parasparamabhedo vi÷eùa÷càïgãkàyar ityasaditi bhàvaþ /

evamapi dharmadharmiõorbhedamabhyupagacchatàntato 'bhinne vastuni vi÷eùo 'ïgãrktavya ityabhimataü yadyapi siddhameva, tathàpyuktaü tattvaü na parityàjyamityà÷ayavànpariharati- kimiti //

%<... kiü bhedo 'bhedabhedayoþ  // MAnuv_3,2.169d //>%


NYâYASUDHâ:
eva¤cedabhedabhedayorbhedaþ kasmàtkalpyate /
tayorapi savi÷eùàbheda evàïgãkartavyaþ /
tatropapattimàha- vi÷eùaõaiveti //

%<vi÷eùeõaiva sarvatra yadi vyavahçtirbhavet  /
kalpanàgauravàyaiva kiü bhedaþ kalpyate tadà  // MAnuv_3,2.170 //>%


NYâYASUDHâ:
sarvatra bhedabhedinorabhedàbhedino÷càbhede 'pi vi÷eùeõaiva tanmàtratàbhàvanibandhanà vyàvahçtirbhavedityaïgãkçtaü cedbhedàbhedayostarhi bhedaþ kiü kalpanàgauravàyaiva kalpyata iti solluõñhavacanam /
bhedàbhedayorghañeneva parasparamapi savi÷eùatvenaiva sarvasyopapattau bhedakalpane kalpanàgauravaü syàt /
anekapadàrthakalpanàt dvidhà kalpanàcceti bhàvaþ /

astvevaü tataþ kimàyàtaü prakçta ityata àha- vi÷eùeõaiveti //
bhedasya bhedinàbhede 'pi tadãyatvàdivyavahçtirbhedàbhedayo(÷car)ghañenàbhede 'pyaparyàya÷abdavyavahçtiryadi vi÷eùeõaiva bhavet tadà dharmadhamirõorapi bhedaþ kiü kalpanàgauravàyaiva kalpyate /
dharmadhamirõorbhedamaïgãkçtyàpyantato vi÷eùo 'ïgãkàryaþ tato varamàdita eva tadaïgãkaraõam /
anyathà kalpanàgauravaprasaïgàditi / etena purà na kimitivivçtaü bhavati /


*9,473*

yadi kalpanàgauravabhayàddharmadharmiõorabhedamaïgãkçtya vyavahàravi÷eùàrthaü vi÷eùo 'ïgãkriyate /
tarhi gavà÷vayorapi tathà kalpyatàm /
avi÷eùàt /
tathàca bheda eva jagati na syàdityata àha- aikyeti /

%<aikyapratãtyabhàvena bheda eva gava÷vayoþ  // MAnuv_3,2.171ab //>%


NYâYASUDHâ:
bheda eva svãkriyate na vi÷eùaþ /
gava÷vayoriti pramàdapàñhaþ /
målako÷eùvadar÷anàt /
aikyapratãtyabhàve 'pi kuto vi÷eùo nàïgãkriyata ityata àha- sa eveti //

%<sa eveti pratãtau hi vi÷eùo nàma bhaõyate  // MAnuv_3,2.171cd //>%


NYâYASUDHâ:
dharmadharmipratibandyà hi gavà÷vayovir÷eùaþ pareõàpàdanãyaþ /
naca tatràvi÷eùaþ /
abhedapratãtyà tatra tadaïgãkàràt /
iha ca tadabhàvàt /
bhedasya pratãtisiddhatvena kalpanà(gauravàbhàvàcceti)bhàvàditi /


*9,476*

adhunàbhedavàdinàpi vi÷eùamaïgãkàrayati- saccidàderiti //

%<saccidàderaparyàyasiddhayarthaü màyinàpi hi  /
aïgãkàryo vi÷eùo 'yaü ...  // MAnuv_3,2.172a-c //>%


*9,476f.*


NYâYASUDHâ:
màyinàpãti /
kriyàdiviùayàõàü vàkyànàü màyikaviùayatàmaïgãkurvatàpãti yàvat /
tatra hetuþ saccidàdeþ padasamåhasya aparyàyatvasiddhayarthamiti /
ayamiti aparyàya÷abdapravçttihetuþ /
vi÷eùasya tathàbhàvaþ pramita iti hi÷abdaþ /
etaduktaü bhavati /
santu tàvatkriyàdiviùayàõi vàkyànyasatyaviùayàõi /
tathàpi"satyaü j¤ànamanantaü brahma' ityàdãni tàvatsatyaviùayàõi pareõàïgãkçtànyeva /
teùàü càkhaõóàrthaniùñhatve satyaj¤ànàdipadànàmekàrthatvena paryàyatvaü syàt /
naca tadyuktaü sahaprayogadar÷anàt /
naca bhedo 'ïgãkartuü ÷akyaþ /
ekamevàdvitãyamityàdi÷rutivirodhàt /
ataþ satye 'pi vi÷eùo 'ïgãkàryaþ /
tasyàparyàya÷abdapravçttihetutà cànayaivàrthàpattyà siddhà /
tathàtvenaiva tatkalpanàditi /


*9,479*

apohavàdà÷rayeõa ÷aïkate- yadãti //

%<
... yadyasatyavi÷eùaõam  /
pçthak pçthag vàrayituü ÷abdàntaramitãùyate  // MAnuv_3,2.172d-f //>%


NYâYASUDHâ:
satyàdipadànàü vidhivàcitve vidhãyamànànàü satyatvàdivi÷eùaõànàü brahmaõyabhàvàt svaråpamàtrasya caikatvàtparyàyatvaü syàt /
na caivam asatyatvàdyapohavàcitvàt /
nacaivaü sati vaiyarthyam /
brahmaõyasatyatvàdãnàü vi÷eùaõànàü bhràntikalpitatvena tannivàraõàrthatvàt /
santi hi nàsti brahma, sadapi na j¤ànaü paricchinnaü (ce)vetyàdipratãtayaþ pràõinàm /
naca satyapadamaj¤ànasyàpyapohaü vakti yenaikenaivàlamiti syàt /
tasmànna paryàyatvaü vaiyarthyaü ceti /
yadvà satyàdipadàni satyatvàdipçthagarthavàcãnyeveti na paryàyatàmàpadyante /
brahmaõi tu lakùaõayà pravartanta iti na tatra vi÷eùaõàni samarpayanti /
nahi gaïgàpadaü tãre gaïgàtvamarpayati /
nacaivamekenaiva lakùitatvàditareùàü vaiyarthyamiti vàcyam /
àropitànàmasatyatvàdivi÷eùaõànàü pratyektaü nivàraõena sàrthakyàt /
naca saïgatigrahaõaviùayàbhàvàllakùaõànupapattiþ /
÷abale gçhãtasaïgatikànàü satyabrahmalakùakatvopapatteþ / ato na paryàyatvaü nàpi vaiyarthyamiti ÷aïkàrthaþ /
asatyavi÷eùaõam asatyatva(tvàdi)vi÷eùaõam /
àropitaü vi÷eùaõamiti và /
iti yadãùyata ityanvayaþ /

pariharati- màyeti //

%<màyàvi÷eùaràhityavi÷eùeõa vi÷eùità  /
satyasyàpi bhavet ...  // MAnuv_3,2.173a-c //>%


NYâYASUDHâ:
màyà÷abdenàropitatvamàcaùñe /
evaü kusçùñau kalpitàyàmapi na satyasyàkhaõóatàsiddhiþ /
kalpitàsatyatvàdivi÷eùaràhityalakùaõavi÷eùavi÷eùitàyà avarjanãyatvàdityarthaþ /


*9,482*

÷aïkate- sà ceti //

%<... sà ca tathà ced ...  // MAnuv_3,2.173cd //>%


NYâYASUDHâ:
bhavedakhaõóatvakhaõóanaü yadyàropitavi÷eùaparàhityaråpavi÷eùaõavi÷eùità satyà syàt /
na caivam /
api tarhi sàpyasatyatvàdivadàropitaiva /
na hyàropitena råpeõa gaganasya nãråpatà vihanyata ityarthaþ /
pariharati- anavasthitiriti //

%<... anavasthitiþ  // MAnuv_3,2.173d //>%


NYâYASUDHâ:
vàkyàrthasyeti ÷eùaþ /
evaü tarhi na ko 'pi vàkyàrtho vyavasthitaþ syàt /
satyatvàdivi÷eùavattayàsatyatvàdivyàvçttimattayà càpratipàditatvàt /
nahi saüsargabhedau vihàya vàkyàrtho 'sti /
brahmaiva vàkyàrtha iti cenna /
tasya svaprakà÷atvàt /
vyàvçtte÷càsatyatvàditi /

yadvà pratãtà sà ca svàbhàvavyàvartakatvenaiva vyavatiùñhate na brahmaviùayatvena /
yenàkhaõóatà vyàhanyata iti ÷aïkàrthaþ /
evamapi tadabhàvavyàvçttiråpavi÷eùaõavi÷iùyatàyà aparihàràdakhaõóatvahànireva /
sàpi tathà cet anavasthitiþ brahmaj¤ànasyàvyavasthaiveti parihàràrthaþ /
na kevalaü brahmaõo nirvi÷eùatve padànàü paunaruktyàdi(kaü) kinnàmaikasyàpi padasya tatra pravçttirna bhavedityàha- yadãti //

%<yadi satye vi÷eùo na na taduktirbhavet tadà  // MAnuv_3,2.174ab //>%


NYâYASUDHâ:
guõakarmàdinimittamanàlambya kasyàpi ÷abdasya pravçttyabhàvàditi bhàvaþ /


*9,485*

÷aïkate- lakùyate ceteneti //

%<lakùyate cet tena ...  // MAnuv_3,2.174c //>%


NYâYASUDHâ:
syàdayaü doùo yadi brahma ÷abdàbhidheyaü syàt /
nacaivam /
kintu tena ÷abdena lakùyata eva /
nahi lakùaõà guõakriyàdyapekùà /
tathàtve khalvabhidhaiva syàditi /
pariharati- lakùyamiti //

%<... lakùyamityapi syàd vi÷eùità  // MAnuv_3,2.174cd //>%


*9,486*


NYâYASUDHâ:
evamaïgãkàre 'pi brahmaõo lakùyamiti vi÷eùità syàt /
lakùyatvaü tàvadaparihàyarmityarthaþ /
upalakùaõaü caitat /
mukhyàrthayogàdinàpi vi÷eùità syàdeva /
nanu lakùyatvamapi brahmaõo nàstyeva lakùyamityapi lakùaõayaivocyate nàbhidhànavçttyeti cenna /
atràpi vàkye pareõa lakùyapadasya prayogàllakùyatvavi÷eùapràpteþ /
tenàpi lakùyameveti cettatràha- punariti //

%<punaþpunarlakùaõàyàmapi syàdanavasthitiþ  // MAnuv_3,2.175ab //>%


NYâYASUDHâ:
lakùaõàyàmà÷ritàyàü satyàmiti ÷eùaþ /

÷aïkate- yadãti //

%<yadyabhàvavi÷eùitvaü syàdaïgãkçtameva te  // MAnuv_3,2.175cd //>%


NYâYASUDHâ:
te mate iti ÷eùaþ /
tçtãyàrthe 'vyayaü và /
yaduktaü màyàvi÷eùaràhityavi÷eùaõavi÷eùità satyasyàpi bhavediti /
tannàniùyam /
abhàvaråpavi÷eùavattvasya mayàïgãkçtatvàt /
"neha nànàsti' iti ÷rutiþ"iha bhåtale ghaño nàsti' itivadabhàvaü brahmaõyaïgãkarotyeva /
yaccoktaü na taduktirbhavettadeti /
tadapyasat /
bhàvanimittàbhàve 'pyabhàvanimittena padapravçttyupapatteþ /
abhàvadharmavattvasya càïgãkçtatvàt /
etena lakùyamityetadapi nirastam /
lakùyapadasyàpyapohavàcitvopapatteriti bhàvaþ /


*9,487f.*

atra vaktavyaü paramasiddhàntamakhaõóatvaü parityajyàbhàvadharmavattvaü kasmàdaïgãkaroùãti /
atha bråyàt /
satyaü j¤ànamanantaü vij¤ànamànandamityàdipadàni tàvadbrahmaõi ÷råyante /
naca teùàü vidhiråpo 'rthaþ svãkartuü ÷akyaþ /
neha nànàstãtyàdi÷rutivirodhàt /
abhàvadharmàïgãkàre ca na virodha ityuktamiti /
tatràha- asàrvaj¤àdãti //

%<asàrvaj¤yàdiràhityamapyevaü te bhaviùyati  // MAnuv_3,2.176ab //>%


NYâYASUDHâ:
te aïgãkàryamiti ÷eùaþ /
yathà hi satyaj¤ànàdipadàni brahmaõi ÷råyante, evameùa sarvaj¤aþ, eùa sarve÷varaþ, iti sàrvaj¤àdipadànyapi /
tathàca yathà tànyançtatvàdyabhàvavàcãnyevametànyapi asarvaj¤atvàdyabhàvavàcitayà (tvayà) aïgãkartavyànyeva /
tata÷ca satyaj¤ànàdivàkyaü tattvàvedakaü sàrvaj¤àdivàkyaü màyà÷abalaparamiti vibhàgo na yukta iti bhàvaþ /


mà bhådayaü vibhàgo 'sàrvaj¤àdyabhàvo 'pi brahmaõyaïgãkriyata evetyata àha- tadeti //

%<tadà sàrvaj¤yameva syàd bhàvàrthatvànna¤ordvayoþ  // MAnuv_3,2.176cd //>%


NYâYASUDHâ:
brahmaõyasàrvaj¤àdyabhàve 'ïgãkçte (sati) sàvarj¤àdibhàvadharmà durnivàrà eva /
kutaþ /
dvau na¤au prakçtamarthaü sàti÷ayaü gamayata iti nyàyàdityarthaþ /
etacca caturthe spaùñayiùyate /



*9,489*

asàrvaj¤àdiràhityamapyevaü te bhaviùyatãtyuktànaïgãkàre bàdhakamàha- yadãti //

%<yadi naitàdç÷aü gràhyam ...  // MAnuv_3,2.177a //>%


NYâYASUDHâ:
sarvaj¤àdipadaü brahmaõi ÷råyamàõamasàrvaj¤àdinivçttiü bodhayatãtyetàdç÷aü prameyaü yadi na gràhyaü tadà'nandapadamapyasukhatvaü na nivartayet, satyapadaü càsatyatvam, j¤ànapadaü càj¤ànatvam, àtmapadaü cànàtmatvam /
avi÷eùàditi vàkya÷eùaþ /


*9,490*

mà bhådànandàdipadànàmasukhatvàdivyàvartakatvam /
ko doùa ityata àha- asukhatveti //

%<... asukhatvànivartanàt  /
asattvaj¤ànatàde÷ca syàdasattvàdikaü tadà  // MAnuv_3,2.177b-d //>%


NYâYASUDHâ:
asattvàj¤ànatàde÷cànivartanàditi sambandhaþ /
ayambhàvaþ /
brahmaõi tàvadasattvàdikaü prasaktam /
tadvayàvartanàya satyaj¤ànàdivàkyànàü pravçttiþ /
tànyapi cenna tadvayàvartayanti tadà brahmaõo 'sattvàdikaü tàttvikamevetyàpannamiti /

yadvà yadi naitàdç÷amityadhyàhàreõa vinaikameva vàkyaü buddhayà vivicya tu yojyamiti /


*9,491*

÷aïkate- ançtàdãti //

%<ançtàdivirodhitvaü yadyasyàbhyupagamyate  // MAnuv_3,2.178ab //>%


NYâYASUDHâ:
asya satyatvàdeþ /
ayamarthaþ /
satyàdipadàni tàvadàpàtataþ satyatvàdivi÷eùaõàni samarpayanti /
tadanantaraü tattadvirodhyàkàranivartakatvena paryavasyanti /
yathoktam"prati(pà)padyapadàrthaü hi virodhàttadvirodhinaþ /
pa÷càdabhàvaü jànàti vadhyaghàtakavatpadàt' iti /
satyatvàdivi÷e(ùaõànàü)ùàõàü cànçtatvàdivirodhitvaü suprasiddhamiti kathaü na tadvayàvçttiriti /
samavetatprakçte 'pãtyàha- anai÷varyeti //

%<anai÷varyavirodhitvamapyevaü kiü nivàryate  // MAnuv_3,2.178cd //>%


NYâYASUDHâ:
sarve÷varàdipadasamarpitasyai÷varyàderiti ÷eùaþ /


*9,492*

upasaüharati- akhaõóeti //

%<akhaõóakhaõóanàdevaü vi÷eùo'khaõóavàdinà  /
khaõóitenàpi manasà svãkàryo'nanyathàgateþ  // MAnuv_3,2.179 //>%


NYâYASUDHâ:
eva(yasmàde)vamakhaõóakhaõóanàdakhaõóavàdinàpãtyanvayaþ /
ananyathàgatehe toþ, khaõóitena uttarotprekùàrahitena /


*9,493*

idànãü bhedàbhedavàdinaü vi÷eùamaïgãkàrayati- akhaõóeti //

%<akhaõóakhaõóavàdibhyàü khaõóàkhaõóena caiva tat  /
mahàdareõa ÷irasi vi÷eùo dhàrya eva hi  // MAnuv_3,2.180 //>%


NYâYASUDHâ:
yasmàdevamakhaõóavàdibhyàü vi÷eùo 'ïgãkàryastattasmàdeva hi khaõóàkhaóena khaõóàkhaõóavàdinà ca vi÷eùo 'ïgãkàrya eva /
kuntàþ pravi÷antãtivadupalakùaõayà ar÷aàdibhyo 'jiti và khaõóàkhaõóeneti sàdhu /
tathàhi /
dharmadharmiõorbhedàbhedàviti vadatà tau kiü tàbhyàmatyantaü bhinnàvaïgãkriyete utàtyantàbhinnàvatha bhinnàbhinnau /
nàdyaþ /
bhedànavasthàpatteþ /
bhedasya svaråpatve ca vi÷eùànaïgãkàre tadãyatvàdyanupapatteþ /
bhedàbhedayoratyantabhinnayoþ sambandhàbhàvena tadãyatvànupapatte÷ca /
na dvitãyaþ /
tadãyatvàdyanupapatte÷ca /
bhedàbheda÷abdayoþ paryàyatvàpatte÷ca /
na tçtãyaþ /
anavasthàpatteþ /
kvacidbhedàbhedayorabhede pårvadoùànuùaïgàt /
tasmàdbhedàbhedavàdinàpi kvacidvi÷eùo 'ïgãkàrya iti /

tadevamubhayavyapade÷ànyathànupapattyà bhagavaddharmàõàü savi÷eùo 'tyantàbheda eveti siddham /


*9,496*

nanu nàyaü såtrakàràbhipràyo bhavitumarhati /
tenànevaüvidhànàmahikuõóalàdãnàü nidar÷anànàmupàttatvàt /
aheravayavànàmanyonyasaüyogavi÷eùo hyahikuõóalamityucyate /
sa tàvadahinà nàtyantàbhinnaþ /
prakà÷a÷ca dravyàntaraü na såryàbhinna ityataþ prakà÷à÷rayavadveti nidar÷anamapi nàtyantàbhedopayuktam /
kàlasya pårvatvaü nàma pradhvastakriyàsambandha iti na pårvavadvetyapi prakçtànuguõamityata àha- nidar÷aneti //

%<nidar÷anatrayeõàto bhagavànatyabhinnatàm  /
guõànàmàdareõàha ...  // MAnuv_3,2.181a-c //>%


NYâYASUDHâ:
yata evamarthàpattyà bhagavadguõànàü bhagavatà savi÷eùo 'tyantàbhedaþ siddho 'tra ityarthaþ /
atyabhinnatàü savi÷eùàm /
niravakà÷apramàõànusàreõa nidar÷anatrayamapi savi÷eùàbhedopayuktatvena såtrakàrasyàbhimataü j¤àtavyamityà÷ayaþ /
tatràhikuõóalaü yadyapi bhedàbhedavattathàpi mandànàmabhede buddhimavatàrayitumupàttam /
yathà pçthivyàmoùadhayaþ sambhavantãti yathà /
prakà÷a÷abdena ca bhàsvaraü råpaü vivakùitam /
tacca yàvadravyabhàvitvàtsåryamaõóalenàtyantàbhinnameva /
pårvatvaü ca pårvakàlasambandha iti sakalalokasiddhamiti /
nanvekenaiva nidar÷anenàlaü kiü trayeõetyata uktam- àdareõeti //


*9,498*

evaü sàkùàdadhikaraõàrthaü vyàkhyàyedànãmanuùaïgasiddhamarthaü dar÷ayati- tacceti //

%<... tacca nàbhihitànvayaþ  // MAnuv_3,2.181d //>%


NYâYASUDHâ:
tasmàdeva bhagavaddharmàõàü bhagavatà savi÷eùàbhedasya samarthitatvàdeva padàbhihitaiþ padàrthairanvayabodha ityetanmataü neti labhyata iti ÷eùaþ /
abhihitànvayagrahaõamupalakùaõam /
vakùyamàõànvitàbhidhànavyatiriktànàü sarveùàmapi matànàmanupapannatvàt /
yadi tarhyabhihitànvayavàdo 'nupapannaþ /
kaþ panthàþ såtrakàrasyàbhimataþ /
nahi nirupàyamanvayaj¤ànamiti sambhavati /
anvitàbhidhànamiti bråmaþ /
tatràpyasti vi÷eùa ityà÷ayenàha- yadeti //

%<yadà÷eùavi÷eùàõamuktiþ sàmànyato bhavet  /
padaikenàpyuttareõa vi÷eùàvagatirbhavet  // MAnuv_3,2.182 //>%


NYâYASUDHâ:
yadà÷abdo yadyarthaþ /
yadyapya÷eùavi÷eùàõàmitya÷eùavi÷eùànvitasyetyarthaþ /
eka÷abdo mukhyàrthaþ /
padeùvekaü padaikamà(dye na)dyapadenetyarthaþ /
karmadhàrayatve tu pårvakàlaiketyekapadasya pårvanipàtaþ syàt /
àpaü tathàpi /
uttareõa padajàtenànvayavi÷eùàvagatiþ /


*9,505*

etaduktaü bhavati /
satyaü j¤ànamanantaü brahma yaþ sarvaj¤aþ sarvavidityàdibrahmapratipàdakavàkyagatàni sakalànyapi padànyanvitàrthàbhidhàyãni /
tatra brahmapadaü satyatvasarvaj¤atvàdya÷eùavi÷eùànvitaü brahma pratipàdayati /
nacaivaü satyàdipadànàü vaiyarthyam /
yataþ sàmànyata evànvitàbhidhàne ÷aktiþ padànàü nànvayavi÷eùàbhidhàne /
ato brahmapadena sàmànyataþ samastayogyadharmànvite brahmaõi pratãte satyatvenànvitaü j¤ànatvenànvitamiti vi÷eùànvayapratipattyarthàni satyàdipadànãti /


*9,506*

nanvabhihitànvayàdivàdànàmanupapannatvamanvitàbhidhànasyopapannatvaü ca prathamasåtre såtrakàreõoktameva /
tatkimatràdhikaraõasiddhàntatayà tadvarõanena /
ucyate /
ataþ÷abdena hyanvayabodhe 'styupàya ityetàvanmàtraü pratãyate /
na punaþ padànyeva na padàbhihitàrthàdãnãti vi÷eùaþ /
tatra vyàkhyàtàraü prati kuto 'yaü såtrakçto 'bhipràya iti bhavatyeva paricodanà /
tatsamàdhànàya càdhikaraõasiddhàntavarõanamupapannameva /
yadyapyupapannaþ såtrakàràbhipràya iti ÷akyate vaktum /
tathàpyadhikaraõasiddhàntavarõanamiùeõa tatra saükùepato vyutpàditopapattãnàü prapa¤càya prayatno 'yamityadoùaþ /


*9,507*

taditi paràmçùñaü hetuü dar÷ayati- yata iti //

%<yato '÷eùavi÷eùàõàü vastunàstyeva caikatà  /
ataþ ...  // MAnuv_3,2.183a-c //>%


NYâYASUDHâ:
vastunà brahmaõà /
ca÷abdàdvi÷eùa÷ca /
ato nàbhihitànvayàdivàdàþ kinnàmoktavidhànvitàbhidhànamiti ÷eùaþ /
tathàhi /
satyatvàdidharmàõàü tàvadbrahmaõàtyantàbhedaþ samarthitaþ /
tato brahmavàcakasya brahmapadasya satyatvàdivàcakatvamàva÷yakameva /
kintvabhede 'nvaya eva nàsti kutastadabhidhànaü vi÷eùato 'bhidhànaprasaïga÷cetyava÷iùyate /
tatra savi÷eùatvàïgãkàra eva samàdhiþ /
abhede 'pi vi÷eùa÷aktyànvitatvasya vi÷eùànabhidànasya copapattiriti /


*9,508*

syàdetat /
asminnanvitàbhidhànavàde vi÷eùànvayapratipattirnirnibandhanaivàpadyate /
sakalapadànàü sàmànyato 'nvitàbhidhàne sàmarthyàt /
nacàdyaü padaü sàmànyato 'nvitàbhidhàyyuttaraü tu vi÷eùata iti vàcyam /
àdyatvàderavyavasthitatvàt /
vedavàkye 'pi hi kvacidbrahmapadamàdyaü kvaciduttaramityata àha- sàmànyata iti //

%<... sàmànyato j¤àtaþ padàntarabalàt punaþ  /
bhaved vi÷eùato j¤ànastena syàdanvitoktità  // MAnuv_3,2.183c-f //>%


NYâYASUDHâ:
ekaika÷aþ padaiþ sàmànyato 'nvitatayà j¤àto 'rthaþ punaþ padàntarasannidhànàhita(÷akti)balàdvi÷eùato 'nvitatvena j¤àto bhavet /
tena kàraõena padànàmanvitoktitànvitàbhidhàyità syàdupapanneti ÷eùaþ /


*9,510*

savi÷eùàbhedasamarthanenoktaprakàraü padànàmanvitàbhidhànaü siddhamityayuktam /
atiprasaïgàt /
råpasya hi ghañenàbheda iti tvacà tasmingçhãte tadapi gçhyeta /
athàvi÷eùeõa pratibaddhaü tadgrahaõamityucyate /
tarhyatràpi pratibandhaþ syàt /
vi÷eùàbhidhànaü pratibaddhameveti cet /
sàmànyàbhidhànamapi kuto na pratibaddham /
atha sambhàvanaivaiùokteti mataü tadà nàyamadhikaraõasiddhàntaþ /
ekasya siddhàvanuùaïgã yo 'rthaþ siddhayati so 'dhikaraõasiddhànto na hi sambhàvanàsiddhirityata àha- svàrtha eveti //
[JOSHI-20]

%<svàrtha evànvito yasmàt kenacit tadvi÷eùataþ  /
aneneti taduktayaiva j¤àyate 'nubhavena hi  // MAnuv_3,2.184 //>%


*9,510f.*


NYâYASUDHâ:
yasmàtkenacidanvita eva padànàü svàrtha iti, anena satyatvena j¤ànatvena vànvita iti, tadvi÷eùato dharmavi÷eùeõa anvayaþ taduktyaiva satyàdipadoktyaiva j¤àyata ityanubha(vena)vasiddham /
tasmàduktaü yuktamiti ÷eùaþ /
pratyekaü padàni sàmànyato 'nvitàbhidhàyãni, vi÷eùato 'nvitàrthapratãtistu parasparasannidhànàhita÷aktibhiþ padairbhavatãtyetadanubhavasiddhamityarthaþ /


*9,511*

etaduktaü bhavati /
abhedena tàvadvi÷eùàbhidhànaü pràptaü naca tadastyanubhavavirodhàt /
atastatpra(tã)tibandhakatvena vi÷eùaþ kalpanãyaþ /
sa ca yathànubhavameva svãkàrya iti nàtiprasaïga ka÷ciditi /


*9,512*

evaü pratij¤àtamanvitàbhidhànamupapàdya yaduktamabhihitànvayàdipakùàõàmayuktatvaü tadanvitàbhidhànànaïgãkàre bàdhakapradar÷anamukhenopapàdayati- yadãti //

%<yadyananvitamevaitat padaü svàrthaü vadediha  /
tathànyànyapi sarvàõi kaþ kuryàdanvayaü punaþ  // MAnuv_3,2.185 //>%


NYâYASUDHâ:
etadbrahmàdikamàdyaü padam /
iha satyaj¤ànàdivàkye /
anyànyuttarà(õyapi)õi padà(ni)nyapi tathà yadyananvità(nyeva)neva svàrthànvadeyustarhyanvayamanvayaj¤ànaü tu kaþ kuryàt /
àdyaü padamalabdhasahàyaü prathamaü sàmànyato 'nvitamabhidhatte /
uttaràõi tvàdita eva labdhasahàyàni vi÷eùata evànvitàbhidhàyãni /
tadidaü vailakùaõyaü såcayitumetadanyànãti vibhàgena grahaõam /
anyathà yadi vàkyasthàni samastàni padàni nànvitàbhidhàyãni kintvananvitàneva svàrthànabhidadhatãti, tarhyanvayaj¤ànaü nirnibandhanamàpadyetetyavakùyat /

etadeva prapa¤cayati- vyàpàra iti //

%<vyàpàro nahi ÷abdasya paraþ svàrthaprakà÷anàt  /
pumànapyekavàroktayà kçtakçtyo yadà bhavet  // MAnuv_3,2.186 //
anvayasya kathaü j¤ànaü ÷abdàrthatvaü yadàsya na  // MAnuv_3,2.187ab //>%


NYâYASUDHâ:
yadà yadyasyànvayasya ÷abdàrthatvaü padàbhidheyatvaü na syàttarhyanvayasya j¤ànaü kathaü na katha¤cit /
upàyàntaràbhàvàt /
tathàhi anvayaj¤ànàtpårvabhàvitvena vàdibhiraïgãkçtatvena và prasaktàni tàvadetàni padàni và vaktà và padairabhihitàþ padàrthà và vàkyaü và vàkyàntyavarõo và varõamàlà và sphoño và ÷rotà veti /
tatra tàvadanvitàbhidhànànaïgãkàre padànàmupàyatvaü nopapadyata ityetadvayàpàro na hãtyardhenàha /

÷abdasya padasya, svàrthaprakà÷anàdanyo vyàpàro nàstãti tàvatsuprasiddham /
anvaya÷ca na padàbhidheyaþ /
tatkathaü padasya tajj¤ànopàyatvam /
vakturapi tannàstãtyàha- pumànapãti //


*9,513*

yadà yasmàttasmàtso 'pi nopàya iti ÷eùaþ /
ekavàragrahaõaü tasyàtyantavyavahitatvadyotanàrtham /
sakçduccàraõa eva tasyopakùãõatvàditi /

padàbhihitànàü padàrthànàmanvayabodhakatvapakùe doùamàha- yadaiveti //

%<yadaivànanvitàrthasya vacanaü taiþ padaibharvet  // MAnuv_3,2.187cd //
ananvitaþ syàcchabdàrtho ...  // MAnuv_3,2.188a //>%


NYâYASUDHâ:
ananvitàrthasyaiveti sambandhaþ /
jàtàvekavacanam /
tairvàkyasthaiþ /
yadi padànyananvitàneva svàrthànpratipàdya nivartante /
tataþ padàrthà evàkàïkùàdimanto 'nvayaü bodhayanti /
tarhyananvita eva ÷abdàrthaþ syàt /
anvayasya ÷àbdatvaü na syàditi yàvat /
padàrthàkhyaü pramàõàntaraü càpa(dyeta)dyate /
bhavedetat /
yadi padàrthànàmevànvayabodhakatvaü bråmaþ /
na caivam /
kinnàma padairabhihitànàm /
tatkathamanvayasyà÷àbdatvamityata àha- neti //

%<... na tadartho hi so 'nvayaþ  // MAnuv_3,2.188b //>%


NYâYASUDHâ:
sa padàrthaiþ pratipàdito 'nvayasteùàü padànàmartho na hãtyarthaþ /
tathà sati pratyakùàvagatadhåmapratipàditasyàgneþ pratyakùaprameyatvaü syàditi bhàvaþ /


*9,514*

astu tarhi vàkyasyànvayabodhakatvamiti pakùa ityata àha- niràkàïkùeti //

%<niràkàïkùapadànyeva vàkyamityucyate budhaiþ  // MAnuv_3,2.188cd //>%


NYâYASUDHâ:
padànàmanvitàbhidhànasàmathyarmanaïgãkurvatà vàkyasyànvayabodhakatvamaïgãkartuma÷akyam /
yataþ padànyeva vàkyamiti budhairucyate /
padavyatiriktasya vàkyasyàbhàvàdityarthaþ /
kecitpadàtiriktameva vàkyaü pratipannàstadåvyudàsàya budhairityuktam /
tacca niràkariùyate /
gaura÷vaþ puruùo hastãtyàdipadànàü vàkyatvaü mà bhåditi niràkàïkùetyuktam /
sannidhànàbhàve niràkàïkùatvameva na nirvahatãti niràkàïkùatvenaiva sannidhànasya labdhatvànna pç(tatpç)thaguktam /
agninà si¤cedityàdau yogyatàbhàve 'pyanvayapratãteþ prakçtànupayogàdyogyatàpi noktà /


*9,516*

nanvevaü vadatà bhavataiva padavyatiriktaü vàkyamaïgãkçtam /
yathà khalu tantånàü vikriyàvi÷eùaþ paño na tantumàtram /
tathà padànàü yo niràkàïkùatàlakùaõo vikriyàvi÷eùaþ sa ÷akyaü, padàtiriktamevetyata àha- tattaditi //

%<tattadarthàbhidhànena syànniràkàïkùatà ca sà  // MAnuv_3,2.189 //>%


NYâYASUDHâ:
na tantånàü paña iva padànàü niràkàïkùatà vikriyà /
yena padàtiriktaü vàkyaü syàt /
kinnàma ÷rotçpuruùadharma eva /
jij¤àsà khalvàkàïkùà /
niràkàïkùatà ca nivçttajij¤àsatvam /
sà ca niràkàïkùatà padaiþ syàditi padàni niràkàïkùàõãtyucyante /
niràkàïkùatàkàritvaü ca na padànàü vikriyàvi÷eùaþ /
jij¤àsitàrthàbhidhànamàtreõa taddhetutvàt /
tasya ca svabhàvatvàt /
tathàca jij¤àsitàrthànabhidadhati jij¤àsàü nivartayanti padàni niràkàïkùàõãtyuktaü bhavati /


*9,517*

jij¤àsitàrthàbhidhànenaiva ÷roturniràkàïkùatà syàdityetadupapàdayati- apårteriti //

%<apårtestàvadarthànàmàkàïkùà pårvamiùyate  // MAnuv_3,2.190ab //>%


NYâYASUDHâ:
ànayetyevokte gavàdipadaprayogàtpårvaü, yà kimi(tyàdi)tijij¤àsà (vartate) sà tàvatàü jij¤àsitànàmarthànàü karmàdãnàmàpårtergavàdipadairanabhidhànàditi yàvat /
etaduktaü bhavati /
÷àbdã jij¤àsà yàvatpadàni jij¤àsità(nar)thànnàbhidadhati tàvanna nivartate /
nivartate ca padaisteùvabhihiteùvityato 'nvayavyatirekàbhyàü vij¤àyate tattadarthàbhidhànenaiva niràkàïkùatà syàditi /
vàkyàntyavarõo varõamàleti pakùadvayamatimandamiti na dåùitam /
tathàcoktaü purastàt /

astu tarhi nirastavarõapadavibhàgaü sphoñàkhyaü vàkyamevànvayasya pratipàdakam /
padàni tu tadabhivya¤jakatayopayujyanta iti pakùa ityata àha- karmeti //


*9,518*

%<karmakartçkriyàõàü tu pårtau ko 'nyo 'nvayo bhavet  // MAnuv_3,2.190cd //>%


NYâYASUDHâ:
atra karmàdigrahaõamupalakùaõam /
jij¤àsitànàü padàrthànàmityarthaþ /
anyonyasaüsçùñànàmiti ÷eùaþ /
pårtàvabhidhàne sati padairiti ÷eùaþ /
anvayo bhavetpratipàdanãya iti ÷eùaþ /
etaduktaü bhavati /
sphoñamanvayasya pratipàdakaü vadatà tatsadbhàve pramàõaü vàcyam /
anvayapratãtyanyathànupapattiriti cenna /
padànàmeva saüsçùñàrthapratipàdakatvasambhavàt /
naca tadatirikto 'nvayo nàmàsti pratipàdanãyo yadarthaü sphoñànveùaõamiti /

evamanaïgãkàre bàdhakamàha- apårtiriti //

%<apårti÷cet padairuktaiþ kiü nç÷çïgeõa påryate  // MAnuv_3,2.191ab //>%


NYâYASUDHâ:
anvayasyàpårtiranabhidhànam /
uktairiti padànàü pramitatvamabhipraiti /
nç÷çïgeõa sphoñeneti tasyàpràmàõikatvam /
nç÷çïgatulyeneti påryate 'bhidhãyate 'nvaya iti ÷eùaþ /
idamuktaü bhavati /
padavàdinaþ kalpanàlàghavaü pramitànàü padànàmanvitàr(thà)bhidhànasya kalpanàt /
sphoñavàdinastu gauravam /
yato niùpramàõakaþ sphoñastasyànvayapratipàdakatvaü ceti dvayaü kalpanãyamiti /


*9,520*

astu tarhi navãnàbhihitànvayapakùaþ /
yadi hi padàni padàrthànpratipàdyaiva nivartante padàrthà evànvayaü bodhayantãti mataü tadà syàdevoktadoùaþ /
nacaivam /
kintu padànyeva padàrthapratipàdanàvàntaravyàpàràõyanvayaü bodhayantãti /
maivam /
tathà sati padànàü viramyavyàpàraprasaïgàt /
tataþ ko doùa ityata àha- vyàpàra÷cediti //

%<vyàpàra÷cet punasteùàmanuktàvapi kiü na saþ  // MAnuv_3,2.191cd //>%


NYâYASUDHâ:
acetanànàmapi padànàü yadi punarvyàpàro viramyavyàpàro 'ïgãkriyate tadà pçcchàmo 'nuktànàmapi padànàü padàrthàdipratipàdane vyàpàraþ kuto na bhavatãti /

uttaramà÷aïkate- ukta iti //

%<ukte buddhisthatàhetoryadi vyàpàra iùyate  // MAnuv_3,2.192ab //>%


NYâYASUDHâ:
bhàve ktapratyayaþ /
buddhisthatà buddhiviùayatà /
padàni hi j¤àtakaraõàni na tu cakùuràdivatsattàmàtreõa /
uktistu(÷ca tajj¤à)j¤ànopàvaya ityato 'nuktau j¤àtatvàbhàvànna vyàpàra ityà÷ayaþ /
iti yadãùyata iti sambandhaþ /


*9,521*

punaþ siddhàntã pçcchati- buddhisthatvàyeti //

%<buddhisthatvàya yatnaü na kathaü kuryuþ puraiva ca  // MAnuv_3,2.192cd //>%


NYâYASUDHâ:
padàrthabodhanàdivyàpàràya yatpadànàü j¤àtatvamàva÷yakam, tadarthaü tàni padànyukteþ pràgeva yatnaü kathaü na kuryuriti ca tvàü pçcchàmaþ /
uktiü vinàpi buddhiviùayatàyai kuto yatnaü na kuryuriti pra÷nàrthaþ /
yadvà buddhiviùayatvàya yaduccàraõaü tadarthaü tåùõãü sthitaü kuto na prerayantãti /
uttaraü ÷aïkate- puruùeti //

%<puruùàdhãnatà teùàü yadi ...  // MAnuv_3,2.192e //>%


NYâYASUDHâ:
syàdetadyadi padàni cetanàni syuþ /
nacaivam /
ato vaktçpuruùàyattànyeva /
sa yadoccàraõena vyanakti tadà ÷rotçbuddhisthàni bhåtvà padàrthapratipàdanàdivyàpàravanti bhavanti /
natu svayaü kimapi kurvantãti /

evaü tarhyanvayabodhanaråpo 'pi viramyavyàpàro na teùàmupapadyata ityàha- pa÷càcceti //

%<... pa÷càcca sà samà  // MAnuv_3,2.192f //>%


NYâYASUDHâ:
pa÷càdanvayabodhane sà puruùàdhãnatà /
etaduktaü bhavati /
caitanye hi padànàmanvayabodhanàya samabhivyàhçtànàmasmàkaü na padàrthapratipàdanamàtreõa kçtàrthatà /
ato 'nvayo 'pyasmàbhiþ pratipàdanãya iti vimç÷ya viramyavyàpàro yujyate /
na caivam /
anyathokta evàtiprasaïga iti /
÷rotànvayaj¤àne kàraõamiti tu syàt /
kintu kartaiva /
tasya kàraõaü tu vicàryate /


*9,522*

ananvitàbhidhàyãni padànyeva karaõãkçtya ÷rotà tatsmàritànàmarthànàmanvayaj¤ànàya yatata iti cettatràha- pumàneveti //

%<pumànevànvayàyaiùàü pa÷càd yadi viceùyate  /
ananvitàbhidhànànàü sa evàrthàntaroktiùu  /
yatatàü ...  // MAnuv_3,2.193a-e //>%


NYâYASUDHâ:
anvaya÷abdena tajj¤ànamupalakùyate /
pa÷càt padaiþ padàrthasmaraõànantaram /
ananvitàbhidhànànàü sàhàyyeneti ÷eùaþ /
saþ pumàneva /
ukti÷abdastatkàryaj¤ànopalakùaõaþ /
anvayànabhidhàyibhirapi padairyadyanvayaü pratipadyate, tadà gavàdipadaira÷vàdikamapi pratipadyetetyarthaþ /

÷aïkate- ÷abdeti //

%<... ÷abda÷akti÷cet tatra naiva ...  // MAnuv_3,2.193ef //>%


NYâYASUDHâ:
gavàdipadànàma÷vàdau ÷aktireva nàsti tatkathaü taistatpratipadyatàm /
na (hi) cakùuùà ÷abdaü pratipàdyata iti cedityarthaþ /
tarhi samaü prakçte 'pãtyàha- anvaye kathamiti //

%<... anvaye katham  // MAnuv_3,2.193f //>%


NYâYASUDHâ:
anvaye ÷aktirahitaistaiþ kathamanvayaj¤ànàya yatetetyarthaþ /


*9,523*

yadyananvitamityàdinoktamarthamupasaüharati- taditi //

%<tatkalpanàgurutvàdidoùeto 'bhihitànvayaþ  /
anubhåtiviruddha÷ca tyàjya eva manãùibhiþ  // MAnuv_3,2.194 //>%


NYâYASUDHâ:
tat tasmàt /
tasyaiva vivaraõaü kalpanetyàdi /
kalpanàgauravaü prathamasåtreõa vyutpàditam /
abhihitànvaya ityuktasamastapakùopalakùaõam /
kathamanubhåtivirodha ityata àha- kartç÷abde hãti /

%<kartç÷abde hyabhihite dharmasàmànyavedanàt  /
vi÷eùadharmamanvicchan kimityeva hi pçcchati  // MAnuv_3,2.195 //>%


NYâYASUDHâ:
kartçgrahaõaü sambandhimàtropalakùaõam /
vi÷eùadharmamiti tajj¤ànam /
devadatteneti kartçvàcini ÷abde prayukte ÷rotà kimiti pçcchatãti tàvadavivàdam /
sa ca pacanàdidharmavi÷eùaj¤ànami(manvi)cchanneva pçcchati /
vi÷eùajij¤àsà ca dharmasàmànyaj¤ànàdeva /
naca tadà tasya dharmasàmànyaj¤ànopàyo 'styanyaþ padàt /
ataþ padena dharmasàmànyànvitaü vastu pratipàditamiti j¤àyate /
kimiti pra÷no vi÷eùajij¤àsayetyetatkuta ityata àha- guõeti //

%<guõakriyàdidharmàõàü vi÷eùe kathite punaþ  /
niràkàïkùo bhavedyasmàc ...  // MAnuv_3,2.196a-c //>%


NYâYASUDHâ:
niràkàïkùo nivçttajij¤àsaþ /
tasmàdvi÷eùadharmamanvicchaktimityeva hi pçcchatãti sambandhaþ /
etaduktaü bhavati /
kartràdipada÷ravaõànantarabhàvã kimityàdipra÷no jij¤àsàmålaþ /
pra÷natvàtsaümatavat /
sà ca jij¤àsà dharmavi÷eùaviùayà /
taduktyà nivartamànatvà(tsamatmata)tsampratipannavat /
vi÷eùajij¤àsà ca dharmasàmànyaj¤ànapåvirkà vi÷eùajij¤àsàtvàtsaümatavat /
sàmànyaj¤ànaü cedametatpadajanyaü tadanantarabhàvitvàtsaümatavaditi /
padena padàrthamàtre 'bhihite avinàbhàvabalena dharmasàmànyaj¤ànamiti cenna /
dçùñapadaparityàgenàdçùñànumànakalpanànupapatteriti /

etena vi÷eùànvitàbhidhànapakùo 'pi paràstaþ /


*9,524*

abhihitànvayàdipakùàõàü tyàjyatve prakçte kimàyàtamityata àha- ÷abdà iti //

%<... chabdà anvitavàcakàþ  // MAnuv_3,2.196d //>%


NYâYASUDHâ:
sarve 'pi ÷abdàþ sàmànyenànvita(sva)svàrthavàcakà ityeùa eva pakùà gràhya ityarthaþ /


*9,525*

adhikaraõasya sàkùàtpratipàdyamartamupasaüharati- ata iti //

%<ato 'nantaguõàtmaiko bhagavàn ...  // MAnuv_3,2.197ab //>%


NYâYASUDHâ:
anantaguõàtmakatve 'pi na tasyaikyaü vihanyate, nàpyekenàbhinnànàmanantatvaü guõatvaü cetyarthaþ /
taccetyànuùaïgika(martha)mupasaüharati- eka eveti //

%<... eka eva tu  /
ucyate sarvavedai÷ca ...  // MAnuv_3,2.197bc //>%


NYâYASUDHâ:
tu÷abdena sakaladharmànvita iti såcayati /

// iti ÷rãmannyàyasudhàyàü ubhayavyapade÷àdhikaõam //



___________________________________________________________________________



[======= JNys_3,2.XIII: parànandàdhikaraõam =======]


// atha ÷rãmannyàyasudhàyàü parànandà(paramatà)dhikaraõam //

// oü paramataþ setånmànasambandhabhedavyapade÷ebhyaþ oü //

parame÷varasyànandàdayo guõàþ kiü laukikànandàdisalakùaõàþ kiü và tadvilakùaõàþ /
àdye na tatra bahumànaþ sambhavati /
na dvitãyaþ /


*9,526*

prakàrapramàõàbhàvàt /
vimatà laukikasalakùaõà ànandàdi÷abdavàcyatvàditi bàdhakasadbhàvàcca /
anyathà tatrànandàdi÷abdapravçttirna syàt /
vyutpattyabhàvàt /
atãndriyatvena tatropade÷à(dyupàyàdya)bhàve sàdç÷yànumànasyaivànusaraõãyatvàt /
tasya càsiddhatvàt /
tata÷ca vedavedyatvaü na syàdityasya samàdhànàrthamidamàrabhyate /
tatrà÷aïkitasakaladoùaparihàro na sphuñaþ pratãyata ityato vyàcaùñe- te ceti //

#<paramataþ setånmànasaübandhabhedavyapade÷ebhyaþ  | BBs_3,2.31 |>#

%<... te càkhilavilakùaõàþ  // MAnuv_3,2.197d //>%


NYâYASUDHâ:
te guõà na kevalaü guõinàbhinnàþ kinnàmàkhilebhyo laukikànandàdibhyo vilakùaõà÷ca /
kathaü vilakùaõà ityata àha- sarva iti //

%<sarve sarvaguõàtmànaþ sarvakartàra eva ca  // MAnuv_3,2.198ab //>%


NYâYASUDHâ:
ànando 'pi j¤ànàtmako j¤ànamapyànandàtmakamityàdi /
na hyevamantaþkaraõapariõàmabhedàþ sukhàdayaþ /
sarvakartàro jagatsçùñayàdikartàra÷ca /
eva÷abdenopacàraü vàrayati /
anyonyamabhede ÷abdànàü paryàyatvamanekatvàbhàva÷ca syàdityata àha- tathàpãti //

%<tathàpi savi÷eùà÷ca ...  // MAnuv_3,2.198c //>%


NYâYASUDHâ:
parasparàbhede 'pi /
tato noktadoùa iti (÷eùaþ) bhàvaþ /
anena vailakùaõyaprakàro dar÷itaþ /
pramàõaü ca vakùyate /
tathàcàdyaü såtradvayaü vyàkhyàtaü bhavati /


*9,528*

bàdhakaparihàràrthaü såtram oü buddhayarthaþ pàdavat oü iti /
tadvayàcaùñe- vidvaditi //

#<buddhyarthaþ pàdavat  | BBs_3,2.33 |>#

%<... vidvadyvutpattito 'pica  // MAnuv_3,2.198d //
taistaiþ ÷abdai÷ca bhaõyante ...  // MAnuv_3,2.199a //>%


NYâYASUDHâ:
api ca tathàpi taistaiþ ÷abdai÷ca bhaõyante /
kathaü vidvadvyutpa(ttitaþ)ttyanvità /
vidvàüso hi sàkùàtkçtabhagavadguõàþ pårvairvidvadbhirvyutpàdayituü ÷akyante /
aviduùàü kathaü vyutpattiþ /
bhavitavyaü hi tayà /
anyathà vidvattvasyaivànupapatterityata àha- yujyate ceti //

%<... yujyate copade÷ataþ  // MAnuv_3,2.199b //>%


NYâYASUDHâ:
vidvadupade÷ato 'viduùàmapi vyutpattiryujyate /
atãndriye kathamupade÷a ityata àha- anyeti //

%<anyànandàdisàdç÷yam ... // MAnuv_3,2.199c //>%


NYâYASUDHâ:
laukikànandàdisàdç÷yaü bhagavadànandàdervidyate /
tata÷ca yo 'smadànandasadç÷o bhagavadguõaþ sa ànandàdi÷abdavàcya ityàdirupade÷o ghañate /
tarhi pårvottaravirodhaþ syàt /
pràk"te càkhilavilakùaõàþ' ityuktatvedànãmanyànandàdisàdç÷yàbhyupagamàdityata àha- ànukålyàdãti //

%<... ànukålyàdinà param  // MAnuv_3,2.199d //>%


NYâYASUDHâ:
ànukålyaü nirupàdhipriyatvamànandasya /
bodhàtmakatvaü j¤ànasyetyàdi /
aparamalpatvàsthiratvàdi /
ànukålyàdeþ pravçttinimittasya sattvàttadà÷rayeõa vyutpatterapi sambhavàdànandàdi÷abdapravçttyupapattàvanumànamaprayojakamityuktaü bhavati /
nanu vilakùaõeùvànandàdiùu vilakùaõà eva ÷abdàþ kuto na prayujyante /
tathà sati tatra buddhiprave÷àbhàvaprasaïgàt /
alpatvàdisàdç÷yaü kuto netyata àha- pårõatvàdãti //

%<pårõatvàdi mahat teùàü vailakùaõyaü ÷rutau ÷rutam  // MAnuv_3,2.200ab //>%


*9,529*


NYâYASUDHâ:
(tàü) ÷rutiü pañhati- pårõa iti //

%<pårõe '÷eùaniyantà ca sukhàdutama ekakalaþ  // MAnuv_3,2.200cd //
guõorusamudàyo 'yaü vàsudevaþ sa niùkaëaþ  /
vàsudeva÷rutiþ saiùà guõàn vakti hareþ paràn  // MAnuv_3,2.201 //>%


NYâYASUDHâ:
pårõaþ pårõaguõaþ /
sukhàduttamaþ ÷obhanànandatamaþ /
ekalaþ ekàkã parànapekùaþ /
suniùkalaþ sarvathà vibhaktàü÷avikalaþ /
harerguõànparànvilakùaõànvaktãti /


*9,531*

eteùàmadhikaraõànàmapavyàkhyànaü na sthànato 'pãtyatraiva niràkçtamiti na punaþ prakràntam /

// iti parànandà(paramatà)dhikaraõam //



___________________________________________________________________________


*9,532*


[======= JNys_3,2.XIV: phaladànàdhikaraõam =======]


// atha phaladànàdhikaraõam //

// oü phalamata upapatteþ oü //
atràdau tàvatsvarganarakàdikaü phalaü pràõinàmã÷varàdeva bhavatãti ÷rutyupapattibhyàmupapàditam /
tadàkùepàrthaü såtraü"dharmaü jaiminirata eva' iti /
tasyàrthaþ /
ã÷varaþ phalakàraõaü ceddharmàdharmàvapekùate na và /
neti pakùe vaiùamyàdyàpattirvedàpràmàõyaprasakti÷ca /
àdye kimã÷vareõa tadapekùaõãyenaiva karmaõà phalasiddheþ /
anyathà gauravàpatteþ /
na càcetanatvopapattivirodhaþ /
nahi ràjàdiriva karma phalaü dadàtãti bråmo yenàcetanatvaü bàdheta /
kintu kàraõamàtram /
naca ÷rutivirodhaþ /
phalakàraõayordharmàdharmayorã÷varakàritatvena tatstutaye tasya phalakàraõatvopacàràditi /

samàdhànàrthaü såtram /
oü pårvaü tu bàdaràyaõo hetuvyapade÷àt oü //
tenedamuktam /
apekùata eve÷varo dharmàdharmau /
naca tàvatà tayorevàstu phalahetuteti yuktam /
dharmàderive÷varasyàpi phalahetutayà ÷rutisiddhatvena tyàgàyogàt /
bàdhakàbhàvena ÷ruterupacaritàrthatàkalpanànupapatteþ /
gauravasyàpràmàõikaviùayatvàt /
parasya brahmaõaþ karmaõa÷cobhayorhetutve sàmyàpattirityapi na vàcyam /


*9,533*

yataþ phaladàne parame÷varaþ kartçtvena karma tu kàraõatvena puõyena puõyamityàdau vyapadi÷yate /
karaõaü ca kartçprayojyamiti prasiddhameveti /
tatredamà÷aïkayate /
tathàpi karmàpekùasye÷varasya phaladàne 'nupacaritaü svàtantryaü na siddhayati /
tata÷ca na tasminbahumànàti÷aya iti /
etatparihàratvena pårvapadaü vyàkhyàti- sa eveti //

#<pårvaü tu bàdaràyaõo hetuvyapade÷àt  | BBs_3,2.41 |>#

#<phalamata upapatteþ  | BBs_3,2.38 |>#

%<sa evà÷eùajãvasthanissaïkhayànàdikàlikàn  /
dharmàdharmàn sadà pa÷yan svecchayà bodhayatyajaþ  // MAnuv_3,2.202 //
kàü÷cit teùàü phalaü caiva dadàti svayamacyutaþ  /
na te vi÷eùaü kamapi preraõàdikamucyate  /
kuryuþ kadàpi tenàyaü svatantro 'nupacàrataþ  // MAnuv_3,2.203 //>%


NYâYASUDHâ:
anàdikàlatvaü ca pravàhàpekùayoktam kàü÷cit bodhayati savyàpàrãkaroti svayameveti sambandhaþ /
lãlayà karaõãkaroti na tu tena vinà dàtuü na ÷aknotãti bhàvaþ /


*9,535*

yadetadatroktaü dharmàdharmadar÷anaü tatpreraõaü tatphaladànaü tadapreryatvàdikaü ce÷varasya /
tadeva vicàryamàõaü tasminmahàntaü bahumànamutpàdayiùyati kimu samastapadàrtha ityà÷ayavànkamarõàü svaråpaü tàvatprapa¤cayati- karmàõãti //

%<karmàõi tàni ca pçthak cetanànyeva sarva÷aþ  /
acetana÷arãràõi svakarmaphalabhà¤ci ca  // MAnuv_3,2.204 //
pratyekaü teùu cànantakarmàõyevaüvidhàni ca  /
tàni caivam ...  // MAnuv_3,2.205a-c //>%


NYâYASUDHâ:
tànãtya÷eùajãvasthetyàdyuktavi÷eùaõàni /
pçthagityekaikadharmàdharmàdhiùñhà(tç)nabhåtàni muktavyàvçttaye 'cetana÷arãràõãtyuktam /
tata eva svakarmaphalabhà¤ji ca /
teùu karmàbhimàniùu /
evaüvidhànãti cetanatvàdyuktadharmavanti tàni teùvapi karmasu vartamànàni /
tataþ kimityata àha- itã÷asyeti //

%<... itã÷asya nissãmà ÷aktiruttamà  // MAnuv_3,2.205cd //>%


NYâYASUDHâ:
evaübhåtànàü karmaõàü dar÷anàdimataþ /
uttamà pratibandhàdirahitatvàt /
karmaõàmevaüvidhatvaü kuta ityata àha- ekaiveti //

%<ekaiva brahmahatyà hi varàhahariõodità  // MAnuv_3,2.206ab //>%


NYâYASUDHâ:
hariõaiva na tvarvàcãnena /
varàhagrahaõena vàràhapuràõa iti såcitam /
udità cetanatvàdiråpeõeti ÷eùaþ /
tadeva dar÷ayati- brahmapàreti //


*9,536*

%<brahmapàrastavenaiva niùkràntà ràjadehataþ  // MAnuv_3,2.206cd //
stotrasya tasya màhàtmyàd vyàdhatvaü gamità punaþ  /
pràpya j¤ànaü paraü càpa tathànyànyapi sarvadà  // MAnuv_3,2.207 //
anantànyuditànyevaü prabhuõà kapilena hi  /
saüsàre pacyamànàni karmàõyapi pçthak pçthak  // MAnuv_3,2.208 //>%


NYâYASUDHâ:
anena samagramitihàsaü saükùepeõa smàrayanti /
vyàdhatvàdipràptyà cetanatvàdikaü gamyate /
tathà÷abdaþ pramàõasamuccaye /
anyàni brahmahatyàyàþ /
pçthak pçthaguditàni /
evaü cetanatvàdinà /
hãti (parama)sà(ïkhye)ïkhyaprasiddhiü dar÷ayati /
kathaü cetanatvàdinà pratãtisteùàmityata uktam- saüsàreti //


*9,538*

pàdàrthamupasaüharati-tasmàditi //

%<tasmàdanantamàhàtmyaguõapågo janàrdanaþ  /
bhaktyà paramayà'ràdhya iti pàdàrtha ãryate  // MAnuv_3,2.209 //>%


NYâYASUDHâ:
màhàtmyaü ÷aktiþ guõà ànandàdyàþ /
àràdhya upàsya ityuttarapàdàrthena saïgatimasya såcayati /

// iti ÷rãmatpårõapramatibhagavatpàdasukçteranuvyàkhyànasya praguõajayatãrthàkhyayatinà //

kçtàyàü ñãkàyàü viùamapadavàkyàrthavivçtau tçtãyàdhyàyasya dvitãyaþ pàdaþ //

// iti ÷rãmannyàyasudhàyàü tçtãyàdhyàyasya dvitãyaþ pàdaþ //



*************************************************************************************************



*10,1*


upàsanàsminpàda ucyata iti bhàùyam /
tatropàsanàrthasyàsya pàdasya kà pårveõottareõa và saïgatirityato 'sya pàdasya saïgatiü vadanprasaïgàdetadadhyàyagatapàdacatuùyayasyàpyàha- vairàgyata iti //

%<vairàgyato bhaktidàróhyaü tenopàsà yadà bhavet  /
àparokùyaü bhaved viùõoriti pàdakramo bhavet  // MAnuv_3,3.1 //>%


NYâYASUDHâ:
mãmàüsàsàdhyàdvairàgyàttpràgeva bhakterbhàvyatvàddàróhyamityuktam /
yadà÷abdo yasmàdityarthe /
tayàparokùyaü bhavet /
iti tasmàt /

ayamarthaþ /
sàdhanavicàro 'yaü tàvadadhyàyaþ /
mokùasàdhanaü ca bhagavatprasàda eva /
tatsàdhanàni ca viùayavairàgyaü bhagavadbhaktistadupàsanà tatsàkùàtkàra iti catvàri /
tàni ca na samakakùyàõi /
kintvàdau vairàgyaü sàdhyam /
tena bhaktiþ /
na hi heye ràgavata upàdeye pramotpattirasti /
dç÷yate tàvaditi cet /
nàsau dçóha(þ) premà /
ata evaü coktaü bhaktidàróhyamiti /
tena vairàgyeõa bhaktidàróhyena copàsà bhavet /
na hyanyatra ràgavatastatra bhaktirahitasyàdaranairantaryàbhyàmanucintanamupapa(tpa)dyate /
upàsanayà càtidãgharkàlamanuùñhitayà prasanno bhagavànàtmànaü dar÷ayati /
yasmàdevaü vairàgyàdãnàü kramastasmàttadviùayàõàmeùàü pàdànàmapyayaü kramo bhavediti /


*10,4f.*

evametadadhyàyagatànàü caturõàmapi pàdànàmànantaryalakùaõàü saïgatimabhidhàya tatprasaïgàtprathamasåtramàrabhyàtãtànàü sarveùàmapi såtràõàü parasparaü saïgatiü vivakùuþ prathamasåtràrthaü tàvadanuvadati yuktita ityàrabhya(vi÷iùya) àcàryasampadetyantena /

%<yuktito j¤àtavedàrtho nirasya samayàn paràn  /
parasparavirodhaü ca praõudyà÷eùavàkyagam  // MAnuv_3,3.2 //
adhyàtmapraõavo bhåtvà tasya sannihitatvataþ  /
bahuyuktivirodhànàü bhànàt tatsahita÷ruteþ  // MAnuv_3,3.3 //
virodhaü ca niràkçtya ÷rutãnàü pràõatastvagàn  /
parihçtya virodhàü÷ca tatprasàdànura¤jitaþ  // MAnuv_3,3.4 //
dehakartçtvamã÷asya j¤àtvà tatpitçtàsmçteþ  /
vi÷eùasnehamàpàdya sarvakartçtvato 'dhikam  // MAnuv_3,3.5 //
niùpàdya bahumànaü ca tadanyatràtiduþkhataþ  /
utpàdyàdhikavairàgyaü tadguõàdhikyavedanàt  // MAnuv_3,3.6 //
sarvasya tadva÷atvàcca dàróhyaü bhakteravàpya ca  /
yatetopàsanàyaiva vi÷iùñàcàryasampadà  // MAnuv_3,3.7 //>%


*10,5*


NYâYASUDHâ:
tatra yatetopàsanàyaivetyanena brahmajij¤àsà kartavyetyetadvayàkhyàtam /
anyatsarvamapyatha÷abdavyàkhyànam /
yadyapi saïgatimàtravivakùayedamàrabdham /
tathàpi pràgatha÷abdasyàvyàkhyàtatvàt tasya ca kevalasya vyàkhyàtuma÷akyatvàtsåtràrthànuvàdaþ kçtaþ /
atãtena sàrdhenàdhyàyadvayena yàvànartho mãmàüsitastàvataþ sàmànyato j¤ànàdimattvamatha÷abdasyàrtha iti saïkùepaþ /
vi÷iùyàcàryasampadeti sarvatrànvayaþ /

tatra j¤àtavedàrtha iti sarvavedànàü bhagavànevàrtha iti j¤ànavànityanena prathamàdhyàyaprameyamuktam /
yaktita iti lyablopanimittà pa¤camã /
vedàrthavirodhiyuktãþ sàmànyato niràkçtyeti dvitãyà(dhyàyà)dyapàdasya /
parànvaiùõavasamayàdanyànsàïkhayàdisamayànsàmànyato(niràkçtye)nirasyeti dvitãyapàdasya /
parasparavirodha¤ceti tçtãyacaturthayoþ /
kathaü tarhi pàdabheda ityato 'dhyàtmapravaõo bhåtveti bahuyuktivirodhànàü bhànàtkàraõàcchatãnàü yuktisahita÷rutervirodhaü ca niràkçtyeti

caturthasya vi÷eùo dar÷itaþ /
adhyàtmaviùaya÷rutivirodhaparihàraj¤ànasya caramatvopapàdanàya tasyetyuktam /
àdhyàtmikà(hi)bhàvà mithyà samyagvà vidità bandhamokùayorantaraïgatàma÷nuvate /
na tathà bàhyàþ /
pràõatattvagànityanena caturthapàdagatànàmeva mukhyapràõaviùayàõàmadhikaraõànàü prameyamadhyàtmetyanenaiva labdhametatkasmàtpunarucyata ityato vi÷eùeõaitadbhàvyaü tatprasàdàyattatvàjjij¤àsàyà ityà÷ayavatoktaü tatprasàdeti /
anura¤citaþ samãcãnaþ kçta iti yàvat /
dehakartçtvamityàdinà trivçtkurvata ityadhikaraõasya sarvakartçtvata iti sarvakartçtvaü vij¤àya tata÷ca bhagavadbhaktimànbhåtvetyarthaþ /
atràpi punarvacanasya tàtparyaü pårvavadavadheyam /
atiduþkhasàdhanatvaü vij¤àya /
tadanyatra bhagavato 'nyatràdhikaü vairàgyamutpàdyeti tçtãyàdyasya /
ajij¤àsånàmapi kadàcitkvacidvairàgyaü jàyate 'to 'dhikamityuktaü atãti ca /
tadguõàdhikyeti dvitãyasya /
tadva÷atvàttadva÷atvaü vij¤àya bhakteþ pràk siddhatvàddàróhyamityuktam /
na caitatsarvamanupàsitagurorbhavatãtyato vi÷iùyetyabhihitamiti /


*10,9*

kathamayamatha÷abdasyàrtha iti cet /
ucyate /
yadyapyatha÷abdo 'nekàrthaþ /
tathàpyarthàntaràõàmatràyogàdànantaryàrthaþ parigçhyata ityavivàdam /
ànantaryaü na yataþ kuta÷ricadabhidhàtavyam /
vaiyarthyàt /
kintu yena vinà na brahmajij¤àsà bhavati yasmiü÷ca sati bhavatyeva tadànantaryam /
tathàvidhaü ca vedàrthaj¤ànàdãti /

ki¤ca jij¤àsà nàma vicàràparaparyàyaü mananam /
naca tacchravaõamantareõa sambhavatãtyato yàvadarthajàtamatra ÷àstre vicàryaü tàvataþ ÷ravaõajanyaü j¤ànaü pårvavçttam /
sati ca tasmi¤janmàntarànuùñhitasatkarmaõaþ satkulaprasåtasya sàttvikaprakçtervairàgyàdikamava÷yaü bhavatyeva /
yattu parairnityànityavastuvivekaþ ÷amadamàdisàdhanasampadihàmutraphalabhogavairàgyaü mumukùutà ceti sàdhanacatuùyayaü pårvavçttamuktaü tadasmàdukta evàntarbhavatãtyaviruddham /
uttamabhaktànàü mumukùutà nàstãtyàcàryeõa na saïkãrtità /

etena jij¤àsàsàdhyasya vairàgyàdestatsàdhanatve 'nyonyà÷rayatvaü syàdityapi nirastam /
sàttvikaprakçteþ satsaïgava÷àdãùadvairàgyàdimataþ ÷ravaõena tadabhivçddhau kçtamananàderbhåyastadabhivçddhiriti /


*10,11*

evaü prathamasåtràrthamabhidhàya tena dvitãyasåtra(sya)saïgatimàha- kartavyeti //

%<kartavyà brahmajij¤àsetyukte kimiti saü÷aye  // MAnuv_3,3.8ab //>%


NYâYASUDHâ:
ukte sati kimiti kartavyà prayojanàbhàvànna kartavyeti saü÷ayo bhavati /
saü÷aya÷abdenàtra viparyayo 'bhidhãyate /
mithyàj¤ànatvasàmyàt /
saü÷aye sati tatparihàràya janmàdyasya yata ityàheti ÷eùaþ /
yadvà kiü kartavyà na veti saü÷aye prayojanàbhàvànna kartavyeti pårvapakùe ca satãti vyàkhyeyam /
ityàheti vakùyamàõenaiva(và) sambandhaþ /


*10,12*

prathamasåtre 'taþ ÷abdena jij¤àsàyà mokùàrthatvàtkathaü punarà÷aïketyata àha- ata iti //

%<ata ityudite 'pyasya vi÷eùànuktitaþ punaþ  // MAnuv_3,3.8cd //>%


NYâYASUDHâ:
ataþ÷abdena jij¤àsàyà mokùàrthatve udite 'pyasya mokùàrthatvasya vi÷eùànuktito hetoþ punaþ saü÷aya iti pårveõa sambandhaþ /
evaü tarhi janmàdisåtreõàpi naiùà ÷aïkà nivartate /
tatràpi(hi) mokùaþ samàsàrthatayà vyàkhyàtavya eva /
na tu vi÷eùeõokta iti cenna /
pramàõavi÷eùànuktita iti vyàkhyànàt /
etaduktaü bhavati /
mokùaprayojanatvàdbrahmajij¤àsàkartavyetyataþ÷abdenodite 'pi punarà÷aïkà bhavatyeva /
tatra pramàõasyànuktatvàditi /


*10,13*

eva¤ced dvitãyasåtramapi kathametadà÷aïkàü nivartayet /
na hyatràyamarthaþ pramàõenopapàdita ityatastadvayàcaùñe- sçùñãti //

%<sçùñibandhanamokùàdikartçtvasya ÷rutatvataþ  /
yato mokùàdidàtàsàvato jij¤àsya eva vaþ  /
ityàha tat paraü brahma vyàsàkhyaü j¤ànara÷mimat  // MAnuv_3,3.9 //>%


NYâYASUDHâ:
÷rutatvatoab 'sau mokùàdidàtà /
yata÷ca mokùàdidàtàsàvato vo yuùmàkaü mumukùåõàü jij¤àsya evetyetamarthaü janmàdisåtreõàhetyarthaþ /
ayamabhisandhiþ /
janmàdyasya yata iti såtre ÷rutamiti vàkya÷eùaþ /
tathàca parame÷varasya mokùadàtçtve ÷rutiþ pramàõamityuktaü bhavati /
ki¤càtra mokùadàtçtvaü pradhànam /
sçùñayàdikartçtvaü tu tatra hetutvenoktam /
kevalavyatirekã càyaü hetuþ /
tasya càsiddhiparihàràya ÷rutatvamabhihitamiti /
kçtyànàü kartari veti va iti ùaùñhã /


*10,15*

nanu mokùàdikartçtvasyetyàdi katham /
kartari ceti tçjantena ùaùñhayàþ samàsapratiùedhàt /
tçnnayaü tacchãlàdau vihitaþ /
tena ca ÷ritàdiùu gàmigamyàdãnàmupasaïkhayànamiti dvitãyàyàþ samàsaþ /


*10,25*

j¤ànaü ra÷maya iva j¤ànara÷mayaþ /
vyàptaj¤ànavadityarthaþ /
apàü taratamo nàma"ka÷cana munirvyàpto babhåva' iti pravàdadar÷anàcchiùyàõàü såtrakàre bhaktimàndyaü mà bhådityato vi÷eùeõopàdanam /


*10,26*

jij¤àsàyà mokùasàdhanatve pramàõàbhàvenàkùipte bhagavato mokùasàdhanatvasamarthanamasaïgatamityata àha- yenaiveti //

%<yenaiva bandhamokùaþ syàt sa ca jij¤àsayà gataþ  /
suprasanno bhavedã÷o jij¤àsàto 'sya muktidà  // MAnuv_3,3.10 //>%


NYâYASUDHâ:
bandhànmokùo bandhamokùa /
pa¤camãti yogavibhàgàtsamàsaþ /
ùaùñhãsamàso và /
yena prasanneneti ÷eùaþ /
gato j¤àtaþ /
gatyarthànàmavagatyarthatvàt /
co yasmàdityarthe /
prasàdamàtrasya mokùasàdhanatvàbhàvàtsu÷abdaþ /
asye÷asya jij¤àsàsya jãvasya muktidà /
etaduktaü bhavati /
jij¤àsà tàvanna sàkùànmokùasàdhanatvenàsmàkamabhimatà /
kintu (su)prasanno bhagavàneva /
sa cotkçùñatayà j¤àtaþ suprasanno bhavati /
utkarùaj¤ànaü ca jij¤àsayetyevamparamparayà /
tatra bhagavato mokùadàtçtvaü tàvatpramàõaiþ samarthitam /
prasanna eva dadàtãtyutkarùaj¤ànàtprasãdatãti jij¤àsayotkçùñatayà j¤àyata iti ca lokata eva siddham /
kiü tatra pramàõopanyàsena /
ato bhagavajjij¤àsàya mokùahetutvaü pramitamiti manyate såtrakàra iti /

nanu sthànàntare 'sya såtrasyànyathàsaïgatiruktà /
satyam /
satyàü tasyàmiyamaparàtrokteti /


*10,29*

tçtãyasåtranivartyàmà÷aïkàmabhidhàya tatparihàratvena tat pañhati- mokùàdãti //

%<mokùàdidatvamã÷asya kathamevàvagamyate  /
iti cecchàstrayonitvàcchàstragamyo hi mokùadaþ  // MAnuv_3,3.11 //>%


NYâYASUDHâ:
pradhànaü mokùadàtçtvaü tatsàdhanaü sçùñayàdikartçtvaü ce÷asyaiveti sambandhaþ /
kathamavagamyate /
na katha¤cit /
anumànaistattadàgamai÷cànyeùàü tathàvagamàditi bhàvaþ /
iti cettatroktamiti ÷eùaþ /
kathamidaü såtrametadà÷aïkàyà nivartakamityatastadvyàcaùñe- ÷àstragamyo hãti //
mokùagrahaõaü sçùñayàderapyupalakùaõam /
yasmànmokùàdidaþ puruùaþ ÷àstramàtrasya viùayo 'to vedàdikaü yaü tathàvidhaü pratipàdayati sa eva tathà pratipattavyo nànumàdinà kalpanãya iti /


*10,30*

mokùàdidàtuþ ÷àstraikasamadhigamyatvaü kutaþ /
pari÷eùàdityà÷ayavànpratyakùagamyatvaü tàvaddåùayati- pratyakùeti //

%<pratyakùàvasitebhyaþ syàd yadi mokùaþ katha¤cana  /
kimityanàdisaüsàramagnàþ sarvà imàþ prajàþ  // MAnuv_3,3.12 //>%


NYâYASUDHâ:
yadi mokùàdidàtà pratyakùaþ syàditi yàvat /
katha¤cana tatsevàdinà /
tadà sarve'pi yuktàþ syurityarthaþ /
mokùadàtuþ pratyakùatve kutaþ sarvairmuktairbhàvyamityata àha- yasmàditi /

%<yasmànniyamato duþkhahàniþ pratyakùato bhavet  /
dhàvantyeva tamuddi÷ya ràjàdyamakhilàþ prajàþ  // MAnuv_3,3.13 //>%


NYâYASUDHâ:
yasmàtpuruùàddhetoþ /
amumukùutvànna dhàvantãtyà÷aïkànivàraõàya mokùasvaråpaü vyàkhyàtaü duþkhahàniriti /
na hi ko 'pi duþkhã duþkhaü na jihàsati iti sambhavati /
pratyakùataþ pratyakùagamyàt /
ràjàdyamiti sambhàvanayoktam /
dàridrayaduþkhaü jihàsavo vadànyaü ràjàdyamiveti và /
anumànagamyatvaü dåùayati- anumeti //

%<anumànagamyato mokùo yadi tasyànumaiva hi  /
dçùñapåruùavanmokùadàtçtàü vinivàrayet  // MAnuv_3,3.14 //
tacchàstragamya evaiko mokùado bhavati dhruvam  // MAnuv_3,3.15ab //>%


NYâYASUDHâ:
yadi ka÷cinmokùadàtçtvenànumãyata ityarthaþ /
anumaiva puruùatvàdikà /
anumànaü sapratipakùatvànna tatra bhavatãtyarthaþ /

àgamàstvàpterani÷cayàdasamarthà evetyà÷ayavànpari÷eùamupasaüharati- taditi //
tattasmànmokùadaþ puruùo dhruvaü lokaü ÷àstragamya eva bhavediti yojanà /


*10,31*

astvevaü tathàpi mokùadatvena ÷àstragamyatvamanyeùàü bhaviùyati /
tathà pratibhàsàditi caturthasåtrasya saïgatiü såcayaüstattviti padadvayaü vyàkhyàti- ÷àstreti //

%<÷àstragamya÷ca nànyo 'sti mokùadatvena ke÷avàt  // MAnuv_3,3.15cd //>%

NYâYASUDHâ:
mokùadatvena ÷àstragamya÷ca ke÷avàdanyo nàsti /
kintu sa eva kuta ityataþ sautraü hetuü vyàkhyàti- mokùado hãti //

%<mokùado hi svatantraþ syàt ...  // MAnuv_3,3.16a //>%


NYâYASUDHâ:
svatantra eva hi mokùadaþ syàdityanvayaþ /
svàtantryeõa samanvaya÷ca bhagavata eva nànyeùàm /
yasya ca pratãyate ÷rutyàdau sa eva bhagavànviùõuriti bhàvaþ /
paratantro mokùadaþ kinna syàditi cet /
sa kiü svatantramanà÷ritya svayameva mokùaü dadyàduta svatantramanyamà÷ritya /
àdye doùamàha- paratantra iti //

%<... paratantraþ svayaü sçtau  /
vartamànaþ kathaü ÷aktaþ paramokùàya kevalam  // MAnuv_3,3.16b-d //>%


NYâYASUDHâ:
paratantra eva /
kevalaü parànapekùayà /
yadyasau svatantramanapekùyaiva svabhaktamokùàya ÷aktaþ syàttarhi svàtmànamapi mocayediti na saüsàrã syàdityà÷ayaþ /
dvitãyaü dåùayati- anyeti //

%<anyà÷rayeõa yadyeùa dadyànmokùaü sa eva hi  /
tenànanusçto mokùaü na dadyàdanyavàkyataþ  // MAnuv_3,3.17a-d //>%


NYâYASUDHâ:
eùo 'vàntare÷varo 'nyasya svatantrasya viùõorà÷rayeõa svabhaktàya mokùaü dadyàditi yadyucyate tadà sa svatantrastena mumukùuõànusçto 'sevito 'nyasyàvàntare÷varasya mama bhaktàya mokùaü dehãti pràrthanàvàkyamàtreõa mokùaü naiva dadyàdityapi sambhàvitameva /
tathà loke dar÷anàditi hi÷abdaþ /
tataþ kimityata àha- ata iti //


*10,32*

%<atastadarthamapi sa j¤eyo viùõurmumukùibhiþ  // MAnuv_3,3.17ef //>%


NYâYASUDHâ:
tadarthamapyavàntare÷varànmokùapràptyarthamapi sa svatantraþ /
tathàca bhagavajjij¤àsàyà aparihàryatvàdvayarthàvàntare÷varasya mokùadatvakalpaneti bhàvaþ /

prakàràntareõa hetuü vyàcaùñe- yameveti //
JOSHI-21


*10,33*

%<yamevaiùa iti ÷rutyà tameveti ca sàdaram  /
÷àstrayonitvamasyaiva j¤àyate vedavàdibhiþ  // MAnuv_3,3.18 //>%


NYâYASUDHâ:
anena yamevaiùa vçõute tena labhya iti ÷rutimupàdatte /
tameva ceti ÷rutyà /
"tamevaü viditvàpi mçtyumeti' iti ÷rutiranenopàttà /
"nànyaþ panthà vidyate' iti vàkya÷eùeõàdaro gamyate /
mokùadatvena ÷àstrayonitvamasya viùõoreva /
anena ÷rutãnàü samyak sàdaramanvayaþ samanvaya ityuktaü bhavati /
nanvetayoþ ÷rutyoreùa iti tamiti ca bhagavànucyata ityetatkutaþ /
prakaraõàdiparyàlocanayà tadavadhàraõam /
tadidamuktaü vedavàdibhiriti //

atra ÷rutyantaramàha- ya enamiti //

%<ya enaü viduramçtà ...  // MAnuv_3,3.19a //>%


NYâYASUDHâ:
"ya enaü viduramçtàste bhavanti' iti ca ÷rutyeti pårveõa sambandhaþ /
mãmàüsàrthamasyàþ ÷ruteþ pçthaggrahaõam /
atrainamityukto harirityetatkuta ityata àha- ityukta iti //

%<... ityuktastu samudragaþ  // MAnuv_3,3.19b //>%


NYâYASUDHâ:
ya enaü viduriti ÷rutau mokùahetuj¤ànatvenoktastu"yamantaþ samudre kavayo vayanti' iti samudraga uktaþ /
tacca harerliïgamityarthaþ /
pramàõàntaramàha- tadeveti //

%<tadeva brahma paramamiti ÷rutyàvadhàritaþ  // MAnuv_3,3.19cd //>%


NYâYASUDHâ:
ityukta iti vartate /
"tadeva brahma paramaü kavãnàmiti' ÷rutyà brahmatvenàvadhàritaþ /
etaduktaü bhavati /
enamityukte brahmapada÷ravaõàttasya ca bhagavannàmatvàdbhagavànevàyamiti j¤àyate /
yadyapi brahmapadasyànyatràpi vçttirasti tathàpyamukhyaiva /
nacaivamatra ÷akyate grahãtum /
tadevetyavadhàraõavirodhàt /
idaü khalvasya mukhyato brahmatvamàcaùñe /
anyatra brahma÷abdavçttimàtrasya pràmàõikatvena niùedhànupapatteriti /
yuktyantaramàha- yata iti //

%<yataþ prasåteti tataþ sçùñimàha ...  // MAnuv_3,3.20ab //>%


NYâYASUDHâ:
"yataþ prasåtà jagataþ prasåtiþ' iti ÷rutistato ya etamityuktànmålaprakçteþ sçùñimàha /
naca målaprakçteþ kàraõatvaü paramapuruùàdanyasya sambhavati /
ato 'pyayaü bhagavàniti /
etena mokùàdikartçtvasya ÷rutatvata ityuktamapi vivçtaü veditavyam /


*10,35*

dvitãyaü hetuvyàkhyànamupasaüharati- tata iti //

%<... tato hariþ  /
÷àstrayonirnacànyo 'sti mukhyatastviti gamyate  // MAnuv_3,3.20b-d //>%


NYâYASUDHâ:
mukhyata iti mokùadatveneti yàvat /

viùõorivànyeùàmapi ÷àstrayonitvaü pratãyata iti yaduktaü tatparihàràthartvenàpi sautraü hetuü vyàcaùñe- ÷àstreti //

%<÷àstrayonitvametasya j¤àyate hi samanvayàt  // MAnuv_3,3.21ab //>%


*10,36*


NYâYASUDHâ:
anvaya upapattyàdiliïgam /

yato vàco nivartante ityàdi÷rutibhirbrahmaõo 'vàcyatvamà÷aïkaya vàcyatvamãkùatyadhikaraõe sàdhyate /
tadasaïgatam /
pràgvàcyatàyà anuktatvàt /
÷àstrayonitvasya lakùaõàdinàpi sambhavàdityato 'dhikaraõaü saïgamayituü saü÷abdaü vyàkhyàti- samiti //

%<samiti hyupasargeõa paramukhyàthartocyate  // MAnuv_3,3.21cd //>%


NYâYASUDHâ:
paramamukhyàrthatocyate /
saïkoce(pramàõà)kàraõàbhàvàt /
tataþ kimityata àha- evamiti //

%<evaü paramamukhyàrtho nàràyaõa iti ÷ruteþ  /
nirdhàraõàya nà÷abdamiti vedapatirjagau  // MAnuv_3,3.22 //>%


NYâYASUDHâ:
evaü mokùàdidatvena nàràyaõaþ ÷ruteþ paramamukhyàrtha ityasyàrthasya nirdhàraõàyeti sambandhaþ /
yasmàtsamityupasargeõa paramamukhyàrthatocyate, evaü tasmàtsaïgatisadbhàvàt nà÷abdamiti jagàviti và /


*10,37*

atràdhikaraõe gatisàmànyàditi såtram /
tatpràgvàcyatàsamarthanaparaü na bhavatãti na vyàkhyàtam /
tasyedànãü saïgatimàha- kathamiti //

%<kathaü samanvayo j¤eyaþ svalpa÷àkhàvidàü nçõàm  // MAnuv_3,3.23ab //>%


NYâYASUDHâ:
saü÷abdo dvayartho mukhyavçttyeti sarvavedànàmiti ca /
tatra dvitãyàrtho 'tràkùipyate /
atra evaikàdhikaraõatvameùàü såtràõàm /
saü÷abdàrthàkùepasamàdhànasyaikatvàt /
upakramàdiliïgairjagajjanmàdikàraõatvena parame÷vare sarvavedànàü samanvayo na j¤àtuü ÷akyaþ /
kutaþ /
nçõàü svalpàyuþ praj¤àdimatàü svalpa÷àkhàvedi(ta)tvasyaiva sambhavena sarvavedaj¤ànàsambhavàt /
vedànàmapi svalpatve ÷akyata eva tatsamanvayo j¤àtumasmadàdibhirapãtyata àha- vedà iti //

%<vedà hyanantà iti hi ÷rutiràhàpyanantatàm  // MAnuv_3,3.23cd //>%


NYâYASUDHâ:
anantà vai vedà iti ÷rutimanenopàdatte /
àdyo hi÷abdaþ ÷rautavai÷abdàrthaþ /
dvitãyaþ ÷ruteþ prasiddhatvaü dyotayati /
apiþ samuccaye /
na kevalaü puruùàþ svalpavedavidaþ /
kintu vedà apyanantà iti /
anantatà vedànàmiti ÷eùaþ /
santu puruùàþ svalpavido vedà÷cànantàstathàpi kathaü samanvayaj¤ànama÷akyamityata àha- ananteti //

%<anantavedanirõãtirmahàpraëayavàridheþ  /
uttàraõopamà ...  // MAnuv_3,3.24a-c //>%


NYâYASUDHâ:
svalpa÷àkhàvidàmiti vartate /
mahàpralayavàridheruttàraõopameti gamakatvàtsamàsaþ /
devadattasya gurukulamiti yathà /
yo yadvàkyaü svaråpato na jànàti sa tatropakramàdyanusandhàya vàkyàrthamavadhàrayatãtyasambhàvitametaditi bhàvaþ /
etaduktaü bhavati /
vimatàþ puruùà na sarvavedasamanvayaj¤ànàrhàþ sarvavedàj¤atvàt /
yo yadvàkyaü na jànàti nàsau tatsamanvayamapi jànàti /
yathà sammataþ /
vimatà na sarvavedavedanàrhà alpapraj¤àdimattvàt yo yadapekùayàlpapraj¤àdimànnàsau tadveti yathà sammataþ /
vedà và naitatpuruùavedyàþ /
etatpraj¤àdyatikràntatvàt /

àkùepamupasaüharati- ityasmàditi //

%<... ityasmànna j¤eyo 'tra samanvayaþ  // MAnuv_3,3.24cd //>%


*10,38*


NYâYASUDHâ:
atra viùõau /
tata÷ca ÷àkhàntare pratipàdyàntara÷aïkayà noktàrthàvadhàraõaü sambhavatãti bhàvaþ /


*10,39*

etatparihàràrthatvena såtramavatàrayati- ityà÷aïketi //

%<ityà÷aïkàpanodàrthaü sa àha karuõàkaraþ  // MAnuv_3,3.25ab //>%


NYâYASUDHâ:
àha gatisàmànyàditi såtramiti ÷eùaþ /
nanvasya såtrasya ko 'rthaþ /
sarvàbhiþ ÷àkhàbhirutpàdyàyà brahmàvagaterekaråpatvàtsarvà api ÷àkhàþ paramapuruùamekameva jagajjanmàdikàraõatvenàvagamayantãti na kvacida(pya)nyathàpratipàdanaü ÷aïkanãyamiti cet /
nanvetadeva vedànàmanantatvena j¤àtuma÷akyatvàdupakramàdibhistannirõayo dåre nirasta ityàkùiptam /
punastadevocyata iti kimanena kçtaü syàdityataþ såtrakçto 'bhisandhimàha- a÷akyeti //

%<a÷akyottaraõatve 'pi hyàgamàpàravàridheþ  /
nirõãyate mayaivàyaü romakåpalayodinà  // MAnuv_3,3.25c-f //>%


*10,39f.*


NYâYASUDHâ:
madanyairiti ÷eùaþ /
hi÷abdena paropanyastaü pramàõamabhyupaiti /
uttàraõaü pàragamanam /
upakramàdibhirnirõayanamiti yàvat /
udamudakamasyàstãtyudã /
bhåmavivakùàyàminiþ /
samudra ityarthaþ /
romakåpe layodã yasyàsau tathoktaþ /
pralayasamudrasamàno 'pi vedo madãyaj¤àne 'ntarbhavatãti bhàvaþ /
etadeva vivçõoti- yadyapãti //


*10,40*

%<yadyapya÷eùavedàrtho durgamo 'khilamànavaiþ  /
majj¤ànàvyàkçtàkà÷e pràpnoti paramàõutàm  // MAnuv_3,3.26 //>%


NYâYASUDHâ:
avyàkçtàkà÷e paramàõuriva majj¤àne 'ntarbhavati /
bhåtàkà÷asya parimitatvàdavyàkçtagrahaõam /
vivaraõàbhàve pårva÷lokoktaü ki¤cidvyàhataü ki¤ciccàsaïgataü pratãyeta /
abhipràyamupasaüharati- itãti //

%<iti prakà÷ayan vi÷vapatiràha prameyatàm  /
nikhilasyàpi vedasya gatisàmànyama¤jasà  // MAnuv_3,3.27 //>%


NYâYASUDHâ:
uktaprakàreõa nikhilyàpi vedasya svenà¤jasà prameyatàü prakà÷ayansåcayangatisàmànyamàha na tu nirabhisandhiryenoktadoùaþ syàt /
vi÷vapatiriti sarvavedavittve pramàõam /
nahi pàlanãyamavidvànpàlako bhavati /
vi÷vàntargatà÷ca sarve vedà iti /
etaduktaü bhavati såtrakàreõa /
sarvavedaj¤ànàsambhavena sarvavedasamanvayaj¤ànaü kiü mànavàdãnàmucyate uta såtrakarturmama /
àdye 'pi kiü vi÷eùato 'tha sàmànyato 'pi /
àdyo 'bhyupagamyata eva /

dvitãye tu vakùyàmaþ /
na tçtãyaþ /
mama sarvaj¤atvenàsiddhayàdipràpteriti /


*10,43*

evaü cedyadi ka÷cidanyaþ såtrakàravadviùayàntare gatisàmànyaü bråyàttadà punaranirõaya evetyata àha- ko nàmeti //

%<ko nàma gatisàmànyamanantàgamasampadaþ  /
j¤ànasåryamçte bråyàt tamekaü bàdaràyaõam  // MAnuv_3,3.28 //>%


*10,43f.*


NYâYASUDHâ:
j¤ànena såyar iva j¤ànasåryaþ /
yathà såryaþ svatejasà vi÷vasya prakà÷akastathàyaü j¤àneneti /
"vinà vàtam' ityàdiprayogadar÷anàdvinàyoga iva çte 'pi dvitãyà bhavatyeva /
idamuktaü bhavati /
kiü sarvaj¤o viparãtaü gatisàmànyaü bråyàt /
utàparaþ /
nàdyaþ /
sarvaj¤oktyorvirodhàyogàt /
yoge và dvayoþ sàrvaj¤ànupapatteþ /
dvitãye sampratipannasarvaj¤asåtrakàravacanavirodhànmithyàdçùñirvàpratàrako vàsau syàditi kathamanirõaya iti /


*10,46*

astu bhagavataþ sarvaj¤atvena gatisàmànyaj¤ànaü, parasya tu kathaü yadarthamidaü ÷àstramityataþ såtrasyàrthàntaramàha- anyo 'ùãti //

%<anyo 'pyalpamatiþ ÷àkhàcatuùpa¤cagataü vasu  /
jànannànumitatvena bråyàt tasya prasàdataþ  // MAnuv_3,3.29 //>%


*10,46f.*


NYâYASUDHâ:
alpamatirapyanyastasya prasàdataþ ÷àkhàcatuùpa¤cagataü vasu jànannanumitatvenànantàgamasampado gatisàmànyaü bråyàditi yojanà /
yàsàü ÷àkhànàmudàharaõena såtrakçtà parame÷varasamanvayo 'bhihitastaddçùñàntãkçtya ÷àkhàtvàdvipratipanna÷àkhànàmapi tatparatvànumànasambhavàdanyeùàmapi gatisàmànyaj¤ànaü yuktamiti bhàvaþ /
anena gatisàmànyànumànàditi såtraü vyàkhyàtamiti /
nanu catuùpa¤ca÷àkhàgatamiti vaktavyam /
taddhitàrthottarapadasamàhàre ceti saïkhayàyà upasarjanatvàt /
kaóàràþ karmadhàraya ityupasarjanasya paranipàto bhaviùyati /
vargàrthau và catuùpa¤ca÷abdau /
prapa¤co yadi vidyeteti yathà /


*10,55*

idamevàstu såtravyàkhyànaü ÷rotçpratyàyanàïgatvàt /
na pårvam /
÷aïkàniràsàhetutvàt /
na hi såtrakàraþ sarvaj¤atvàt sarvavedagatagatisàmànyaü vettãtyetàvatànyeùàü ÷aïkà nivartata ityata àha- iti mukhyatayeti //

%<iti mukhyatayà÷eùagatisàmànyavit prabhuþ  /
pratijaj¤e dçóhaü yasmàd devànàmapi påryate  // MAnuv_3,3.30 //>%


NYâYASUDHâ:
iti pratijaj¤a iti sambandhaþ /
mukhyatayetyanumànàdinà vinà÷eùavedagatisàmànyavit /
devànàmityuttamàdhikàriõàm /
apiþ padàrthe /
÷aïketyarthaþ /
madhuno 'pi syàditi yathà /
påryate nivàryate /
ye såtrakàrasya paramàptatvaü jànantyuttamàdhikàristeùàü tadãyapratimàmàtreõa ÷aïkà nivartata eveti tànprati pårvavyàkhyànam /
anyànprati tu dvitãyam /
tathà bhàùyoktaü gatisàmànya÷ruteriti tçtãyaü ceti bhàvaþ /


*10,57*

nanvanayà pa¤càdhikaraõyà vaktavyasyoktvatvàtkimadhyàya÷eùeõetyataþ prapa¤cyaprapa¤canaråpàü saïgatiü dar÷ayannàha- ata iti //

%<ato nikhilavedànàü siddha evaü samanvayaþ  /
iti suj¤àpitàrtho 'pi pçthak càha samanvayam  // MAnuv_3,3.31 //>%


NYâYASUDHâ:
atãtaprabandhenetyarthaþ /
pçthag vistareõàdhyàya÷eùeõeti ÷eùaþ /

tatra prathamapàde anyatra prasiddhànàü ÷abdànàü samanvayo 'bhidhãyate /
dvitãye 'nyatra prasiddhànàü liïgàtmakànàm /
tçtãye tatrànyatra prasiddhànàmubhayaråpàõàm /
caturthe 'nyatraiva prasiddhànàmityuktam /
tametaü kramamupapàdayannàha- tatreti //

%<tatra prathamato 'nyatra prasiddhànàü samanvayaþ  /
÷abdànàü vàcya evàtra mahàmalle÷abhaïgavat  // MAnuv_3,3.32 //>%


NYâYASUDHâ:
tatra prathamàdhyàye, prathamapàde, ÷abdànàü nàmàtmakànàm, atra viùõau /
mahàmalle÷abhaïgena tulyaü vartate iti tathà /
yathànekeùu malleùu pratyarthitayàvasthiteùvapi bhagavatà kçùõena pradhànatvàccàõåràdimallànàmevàdau bhaïgo vihitastathetyarthaþ /
ubhayatra prasiddhànàü hi ÷abdànàü samanvaye 'nyatraprasiddhinivàraõamàtre yatno vidheyaþ /
anyatra prasiddhànàü tu bhagavati prasiddhirapyupapàdanãyeti /
tataþ eteùàü pràdhànyam /
liïgàtmaka÷ca dharmavacanà vyavadhànenànyabuddhiü janayanti /
nàmàtmakàstu sattvavacanàþ sàkùàdeveti tatsamanvaye yatnagauravamastãti liïgàtmakebhyo nàmàtmakànàü pràdhànyamiti /


*10,60*

yadi pràdhànyàdanyatra prasiddhànàü nàmàtmakànàü ÷abdànàü samanvayaþ prathamapàde vaktavyaþ syàttadà caturthaùàdoditasyànyatraiva prasiddhànàü ÷abdànàü samanvayasyeto 'pi pràdhànyàtpràthamyaü bhavet /
anyatra prasiddheranyatraiva prasiddhirbalãyasãtyata àha- ita iti //

%<ito 'tyabhyadhikatve 'pi turyapàdoditasya tu  // MAnuv_3,3.33ab //>%


NYâYASUDHâ:
turyapàdoditasya samanvayasyeto('tya)pyabhyadhikatve 'pyasàvatràdhyàye pràthamyena naivodita iti sambandhaþ /
tattu samanvayàditi saïkùepeõa tasyàpyatroktatvàda¤jasetyuktam /
kuto nodita utsargasyàpavàdavi÷eùasadbhàvàditi tu÷abdaþ /
tamevàpavàdahetuü dar÷ayati- mahàsamanvaya iti //

%<mahàsamanvaye tasmin nàdhikàro 'khilasya hi  // MAnuv_3,3.33cd //
brahmaivàdhikçtastatra mukhyato 'nye yathàkramam  /
durgamatvàcca naivàtra pràthamyenodito '¤jasà  // MAnuv_3,3.34 //>%


NYâYASUDHâ:
tarhi na vaktavya eva niradhikàrikatvàt /
nahi gàyamàno badhireùu gàyatãtyata uktaü brahmaiveti /
naikàdhikàrikaü ÷àstramityato 'nya ityàdyuktam /
sarvàdhikàrisàdhàraõamarthamàdàvabhidhàyàsàdhàraõaü pa÷càdvakùyàmãtyà÷ayaþ såtrakàrasya /
tatra sàdhàraõe tvidaü tàratamyaü cintitamiti /
durgamatvàcceti hetvantaram /
prathamaü buddhàvanàrohàdityarthaþ /
etaduktaü bhavati /

brahmàdãnàmeva tatra yadyapi mukhyàdhikàrità /
tathàpyasmadàdãnàmãùadadhikàro 'styeva /
naca mandànàmasau samanvayaþ prathamaü buddhimadhirohati /
sàdhàraõasamanvayaj¤ànena vaidikavyutpattyanuraktà tu buddhiþ krameõa tatràpyavataratãti /
tataþ kimityata àha- ata iti //

%<ato 'nyatra prasiddhànàü ÷abdànàü nirõayàya tu  /
pravçttaþ prathamaü devas ...  // MAnuv_3,3.35a-c //>%


*10,61*


NYâYASUDHâ:
pràdhànyàdatipràdhànyànyasyopapàditatvàccetyarthaþ /
tu÷abdo 'vadhàraõe /


*10,62*

tatrànandamayàdhikaraõasyàdyatve hetuü såcayannàha- tatreti //

%<... tatrànandàdayo guõàþ  /
ã÷asyaiveti nirõãtàþ ÷rutiyuktisamà÷rayàt  // MAnuv_3,3.35d-f //>%


NYâYASUDHâ:
tatra samanvayaprapa¤cane /
prathamamityanuvartate /
sarveùu hi ÷ubheùu mårdhàbhiùiktà ànandavij¤ànàdayaþ /
ato màïgalikaü àcàryastacchabdasamanvayamàdàvàheti /
antaradhikaraõasyàkà÷àdhikaraõasya cànandamayàdhikaraõasaïgatatve samàne kutaþ krama ityatastatra hetuü såcayannantaradhikaraõatàtparyamàha- devateti //

%<devatàntaragàþ sarve ÷abdavçttinimittataþ  /
viùõumeva vadantyaddhà ...  // MAnuv_3,3.36a-c //>%


NYâYASUDHâ:
devatàþ khalu jaóebhyo mukhyàþ /
atastadvàcinàmàkà÷àdijaóavàcibhya utkarùaþ /
sarve ÷abdà addhà vacanavçttyaiva nopacàreõa /
katham /
÷abdavçttyoryogaråóhyornimittànàü bahulaprayogàdãnàü harau vidyamànatvàt /


*10,62f.*

tatkimanyatra ÷abdànàü vçttireva nàsti /
yena viùõumevetyavadhàryata ityata àha- tatsaïgàditi //

%<... tatsaïgàdupacàrataþ  // MAnuv_3,3.36d //
anyadevàn vadantãha vi÷eùaguõavaktçtaþ  /
viùõumeva paraü bråyur ...  // MAnuv_3,3.37a-c //>%


NYâYASUDHâ:
upacàraprakàra÷ca pràgeva vivçtaþ /
akùàdi÷abdavadubhayatra sàmyena pravçttiþ kiü na syàdityata àha- iheti //
indràdi÷abdà hi paramai÷varyàdiguõànvadati /
te ca bhagavata evàsàdhàraõà iti tameva paraü mukhyaü bråyuþ /
iha devatàntare /
tathà neti ÷eùaþ /
yadvà iha deveùu tatsaïgàditi pårvatra sambandhaþ /
råóhinimittàti÷ayasyàpyetadupalakùaõam /
uttaràdhikaraõeùvapyevaü kramanimittàdikaü svayamåhanãyamityà÷ayavànàha- evamiti //

%<... evamanye 'pya÷eùataþ  // MAnuv_3,3.37d //>%


NYâYASUDHâ:
viùõumeva paraü bråyuriti vartate /


*10,65*

anyatra prasiddhànàü nàmàtmakànàü ÷abdànàmanantatvàtkathaü pàdaparisamàptirityà÷aïkàü niràkurvanprathamapàdàrthamanådya dvitãyapàdasya saïgatimàha- ityanyatreti //

%<ityanyatraprasiddhoru÷abdarà÷era÷eùataþ  /
j¤àte samanvaye viùõau liïgairhyeùa samanvayaþ  // MAnuv_3,3.38 //
teùàmanyagatatve tu na syàt samyak samanvayaþ  /
ityevà÷eùaliïgànàü brahmaõyeva samanvayam  // MAnuv_3,3.39 //
àha ...  // MAnuv_3,3.40a //>%


NYâYASUDHâ:
samànanyàyasa¤càraviùayatvàditi bhàvaþ /
j¤àte prathamapàdena /
÷aïkà jàyata iti ÷eùaþ /
kathaü(iti) /
pràyeõa liïgabalena hyeùa nàmàtmaka÷abdasamanvayo 'bhihitaþ /
liïgànàü cànyagatatvaü pratãyate /
tata÷ca viruddhatavàttaiþ pratãtaþ samanvayaþ samyaï na syàdeva /
nahi kçtakatvena nityatvaj¤ànaü samyagutpadyate /
iti÷abdaþ ÷aïkàsamàptau /
tatparihàràyànyatra prasiddhànàma÷eùaliïgànàm /
àha dvitãyapàde /

nanvevaü tarhi yàni antastaddharmopade÷àdityàdau samudràntasthatvàdãni liïgàni sàdhanatvenoktàni teùàmiha vicàraþ karaõãyaþ /
na caivam /
kintu yànyuktàni na tàni vicàryante /
yàni ca vicàryante na tànyaktàni /
ucyate /
sarva÷rutigatàþ sarve 'pyanyatra prasiddhàþ nàmàtmakàþ ÷abdà bhagavadviùayà eva tatra tatra ÷rutaiþ sarvairliïgairiti hi prathamapàdasyàrthaþ /
tatra yàni liïgànyasandigdhàni tàni vihàyetaràõi vicàryanta iti ko virodhaþ /
ata evà÷eùata ityuktaü pràk /


*10,66*

tçtãyapadàsya prathamadvitãyàbhyàü saïgatimàha- ubhayeti //

%<... ubhayagatatvaü ca syàdato liïga÷abdayoþ  /
iti saü÷ayanuttyartham ...  // MAnuv_3,3.40a-c //>%


NYâYASUDHâ:
bhagavattaditaraviùayatvam /
ato 'nyatra prasiddhànàü bhagavatparatvasya samarthanam /
liïgàtmakànàü ca ÷abdànàm /


*10,66*

nanvanyavàcitvaniràso 'pi tatraiva netara ityàdinà vihita eva /
tatkathaü ÷aïkodayaþ /
maivam /
anyatra tàtparyàbhàvo hi netara ityàdinà dar÷itaþ /
÷aktiståbhayatra syàdeva /
tarhi ta eva punarvicàryàþ /
satmay /
teùveva yatra yatra vicàyapràptiste vicàryante /
yadà yatrànupapattyàdãnàü sa¤càraþ sugamastanvihàyànyatrobhayagatatvaü ÷aïketaiveti yuktamuktam /
tathà ca tattvityavadhàraõànupapattiriti ÷aïkà÷eùaþ /
ityà÷aïkànivçttyarthaü tçtãyapàdamàrabdhavàniti ÷eùaþ /
ityàheti vakùyamàõena và sambandhaþ /
kathamiyamà÷aïkà tçtãye parihçtetyatastàtparyamàha- ubhayatreti //


*10,67*

%<... ubhayatra pratãtitaþ  // MAnuv_3,3.40d //
÷abdànàü vartamànànàü saliïgànàü vi÷eùataþ  /
samanvayo haràveva ...  // MAnuv_3,3.41a-c //>%


NYâYASUDHâ:
harau taditaratra ca /
pratãtito na tu vastuto vartamànànàü saliïgànàü ÷abdànàü nàmnàü liïgànàü ca haràveva vi÷eùataþ paramamukhyayà vçttyà tàtparyeõa ca samanvayaþ /
kuta ityata àha- yaditi //

%<... yannaivànyatra mukhyataþ  // MAnuv_3,3.41d //
÷abdà liïgàni ca ...  // MAnuv_3,3.42a //>%


NYâYASUDHâ:
yadyasmàdvartata iti ÷eùaþ /
etadapi kuta ityata àha- yata iti //

%<... yato naivànyatra svatantratà  // MAnuv_3,3.42ab //>%


NYâYASUDHâ:
svatantratàstãti ÷eùaþ /
svàtantryàbhàve 'pi kuto 'nyatra ÷abdànàü mukhyavçttyabhàva ityata àha- asvatantreùviti //

%<asvatantreùu ÷abdasya vçttiheturna mukhyataþ  // MAnuv_3,3.42cd //
yato 'to ...  // MAnuv_3,3.43a //>%


NYâYASUDHâ:
nanvanyeùàmasvatantratvàtteùu mukhyataþ ÷abdapravçttihetorguõàderabhàvànmukhyataþ ÷abdà na vartanta iti cet /
mà vartiùata /

tathàpi vi÷eùataþ samanvayo haràvevetyetatkuta ityata àha- ata iti //
itarasya mukhyàrthatvàbhàvàdityarthaþ /
bhàvyaü khalu ÷abdasya mukhyàrthena /
anyathà tadapekùasyàmukhyasyànupapatteþ /
tathàca dvayoþ prasaktayorekasya mukhyàrthatvànupapattàvitarasya mukhyàrthatvamàva÷yakameva /

yadadhãnàsta ityàdinà yuktyantaramàha /


*10,68*

%<... yadadhãnàste ÷abdàrthatvamupàgatàþ  /
atyalpenaiva ÷abdasya vçttihetuguõena tu  // MAnuv_3,3.43a-d //
ayo yathà dàhakatvaü sa eve÷aþ svatantrataþ  /
mukhya÷abdàrtha iti hi svãkartavyo manãùibhiþ  // MAnuv_3,3.44 //
ityàha ...  // MAnuv_3,3.45a //>%


NYâYASUDHâ:
te bhagavato 'nye padàrthà bhagavadapekùayàtyalpenaiva ÷abdapravçttihetunà guõàdinà yasminbhagavatyàyattàþ santaþ ÷abdàthartvamupagatàþ sa bhagavàneve÷o niravadhika÷abdapravçttinimittatvàt /
svatantratvata÷ca mukhya÷abdàrtha iti hi svãkartavyaþ /
itareùu ÷abdapravçttinimittànyalpànyeva tànyapi bhagavadadhãnàni /
bhagavati tu niravadhikaparàdhãnàni cetyetadasiddhamityata uktaü manãùibhiriti /
÷rutyàdiparicayavadbhiþ /
yo yadadhãnaþ ÷abdàrthaþ so 'mukhya itarastu mukhya ityatra dçùñàntaþ /
ayo yathànyàdhãnaü sad dàhakatvaü dàhaka÷abdàrthatvamupagatam ata eva dahatãti ÷abdastasminnamukhyo 'gnau tu mukhyastathetyarthaþ /
atretarasyàmukhyàrthatvamanådyata eveti na punaruktiþ ka ityàha tçtãyapàdeneti ÷eùaþ /


*10,69*

caturthapàdasya saïgatiü karoti- eva¤ceti //

%<... eva¤ca ÷abdànàü nàràyaõasamanvaye  /
siddhe 'pya÷eùa÷abdànàü na katha¤cana yujyate  // MAnuv_3,3.45a-d //
virodhàvavaratvàderapi pràptiryato bhavet  /
iti ced ...  // MAnuv_3,3.46a-c //>%


NYâYASUDHâ:
eva¤cetyasyaiva vivaraõamatãtena pàdatrayeõa keùà¤cicchabdànàü nàràyaõasamanvaye siddhe 'pãti /
a÷eùa÷abdànàü nàràyaõe samanvayo na yujyate /
yaþ pratij¤àto duþkhibaddhàvaràdi÷abdànàü karmàdiviùayàõàü ca katha¤cana yogena råóhyà và pravçttyanupapatteriti ÷eùaþ /
katham /
yato 'varàdi÷abdavàcyatve bhagavato 'varatvàderdeùasya pràptirbhavet /
tasyà÷ca sarvapramàõavirodhàt /
karmakramàdivirodhàcceti /
iti cettatra prativihitaü såtrakàreõeti ÷eùaþ /

kathamityataþ prathamàdhikaraõatàtparyamàha- avaratvàdãti //

%<... avaratvàdi dvividhaü hyupalabhyate  // MAnuv_3,3.46cd //>%


*10,70*


NYâYASUDHâ:
avaràdi÷abdàpravçttinimittamupalabhyate pramàõaiþ /
hi÷abdasteùàü prasiddhiü dyotayati /
kathaü dvividhamityata àha- parasyeti //

%<parasyàvaratàheturyaþ svayaü para eva san  /
so 'pi hyavara÷abdàrtho yathà ràjà jayã bhavet  // MAnuv_3,3.47 //
anyo 'varatvànubhavã ...  // MAnuv_3,3.48a //>%


NYâYASUDHâ:
svayaü para eva sanniti na pravçttinimittakathanaü kintu svasyàvaratvàbhàve 'pãti prada÷arnàrtham /
parasminnavaratvàdidharmaniyantçtvamekaü nimittamityarthaþ /
tasya pramitatvadar÷anaü yatheti /
paragatasya jayasya ràjàdhãnatvena yathà ràjà jayi÷abdavàcyo bhavettathetyarthaþ /
avaratvànubhavã anvayo 'vara÷abdàrthaþ /
avaratvàdimattvamaparaü nimittamiti yàvat /
etacca suprasiddhamiti na pramàõamuktam /
tataþ kiü prakçta ityata àha- tayoriti /

%<... tayoþ pårvo 'sti ke÷ave  // MAnuv_3,3.48b //>%


NYâYASUDHâ:
tayoþ pravçttihetvormadhye /
tenàvaràdi÷abdavàcyatva ceti ÷eùaþ /
kutaþ pårva evàïgãkriyate na dvitãya ityata àha- dvitãya iti //

%<dvitãyo jãva evàsti ...  // MAnuv_3,3.48c //>%


NYâYASUDHâ:
jãva iti jaóasyàpyupalakùaõam /
tathàca satã÷varatvahàniþ syàdityarthaþ /
adhikaraõaphalamàha- svàtantryàditi //

%<... svàtantrànnaca dåùaõam  // MAnuv_3,3.48d //
harer ...  // MAnuv_3,3.49a //>%


NYâYASUDHâ:
paragatàvaratvàdau svàtantryasyaiva nimittatvàïgãkàràddhareravaratvàdikaü dåùaõaü na prasajyata iti /
evamuttaràdhikaraõatàtparyamapi vaktavyam /


*10,71*

prathamàdhyàyàrthànuvàdena dvitãyàdhyàyasya saïgatimàha- evamiti //

%<... evama÷eùeõa sarva÷abdasamanvaye  /
ukte virodhahãnasya syàt samanvayatà yataþ  /
ato '÷eùavirodhànàü kçte÷ena niràkçtiþ  // MAnuv_3,3.49a-f //>%


*10,72*


NYâYASUDHâ:
sarva÷abdàrthavivaraõama÷eùeõeti /
ukte sati dvitãye '÷eùavirodhànàü niràkçtirã÷ena kçteti sambandhaþ /
virodhahãnasyaiva samanvayasya /

%<samanvayàvirodhàbhyàü sa¤jàte vastunirõaye  // MAnuv_3,3.50ab //>%


NYâYASUDHâ:
tçtãyàdhyàyasya saïgatimàha- samanvayeti //

%<kiü mayà kàryamityeva syàd buddhiradhikàriõaþ  // MAnuv_3,3.50cd //>%


NYâYASUDHâ:
tadarthayoradhyàyayorupalakùaõametat /
vastunirõaye brahmanirõaye /
kiü mayà kàryamiti /

ayamarthaþ /
yadyapi brahmavicàraþ kartavya ityuktam /
kçta÷càsau /
tathàpi sàdhanaphalavicàrasahitasya brahmavicàrasya kartavyatayoktatvàtkçtabrahmavicàrasyàdhikàriõo yanmayà kàryaü sàdhanaü tatkiü kathambhåtamiti /
buddhiþ syàditi /
phalaviùaye kuta evaü buddhirna syàditi cetsyàdeva /
kintu phalàpekùayà sàdhanasya pårvabhàvitvàttadviùayaivàdau syàt /
tadidamuktameva÷abdena /
tadarthaü tçtãyo 'dhyàyaþ pravçtta iti ÷eùaþ /


*10,73*

etadgatànàü trayàõàü pàdànàü pràguktàmeva saïgatiü sphuñãkaroti- tatreti //

%<tatra bhaktividhànàrthamabhaktànarthasantatau  /
uktàyàü bhaktidàróhyàya prokte '÷eùaguõoccaye  /
vaktavyopàsanà nityaü kartavyetyàdareõa hi  // MAnuv_3,3.51 //>%


NYâYASUDHâ:
tatra tçtãye 'dhyàye /
bhaktividhànàrthaü bhaktyutpàdanàrthaü vairàgyàrthamiti yàvat /
abhaktànàü kàmyàrthakarmiõàü pàpinàü dveùiõàü ca /
uktàyàü prathamapàdena /
a÷eùaguõocyate parame÷varasya prokte dvitãyena /
upàsanàsminpàde vaktavyàvasarapràptà /
nanåpàsanàyàü ko bhakterupayogo yatastadànantaryasyetyata àha- nityamiti //
yasmàdupàsanà nityamàdareõa kartavyà /
àdaranairantaryàbhyàmeva saüskàràti÷ayasyotpàdàt /
àdaranairantarye copàsanàyàü nàbhaktasya bhavataþ /
iti tasmàdidànãmupàsanà vaktavyeti sambandhaþ /


*10,74*

evaü tarhyupàsanaiva vicàraõãyà /
sarva÷àstraparij¤ànaü prathamàdhikaraõe kasmàdvicàryata ityata àha- seti //


*10,75*

%<sopàsanà ca dvividhà ÷àstràbhyàsasvaråpiõã  /
dhyànaråpà parà caiva ...  // MAnuv_3,3.52a-c //>%


NYâYASUDHâ:
yà vaktavyatayàvasarapràptà sà copàsanà dvividhaiva /
na tvekaråpaiva /
katham /
ekà ÷àstràbhyàsasvaråpiõã /
parà ca dhyànaråpà /
ato yuktaþ prathamàdhikaraõasyàtràntarbhàvaþ /
tathàpyayaü kramaþ kutaþ /
dhyànasya ÷àstràbhyàsasàdhyatvàt /

tadidamuktaü pareti /
dhyànasamàdhyoranatibhinnatvaddhayàna÷abdena samàdhirapi gçhyate /
dhàraõàpratyàhàrapràõàyàmà'sanayamaniyamànàmapyupàsanàbhedànàü sattvàtkathaü dvaividhyamityata àha- tadaïgamiti //

%<... tadaïgaü dhàraõàdikam  // MAnuv_3,3.52d //>%


NYâYASUDHâ:
tasya dhyànasyàïgameva natu svatantramupàsanam /
yoga÷àstre caitatspaùñamavagantavyam /
÷àstràbhyàsasya dhyànàïgatve 'pi svatantropàsanatvaü càsti /
brahmasàkùàtkàrahetutvàt /
cittavçttinirodhà(katvà)cca /
"athavà satataü ÷àstravimar÷ena bhaviùyati' iti /


*10,77*

kimato yadyupàsanàvasarapràptà dvividhà ceti /
tatràha- tatheti //

%<tathobhayàtmakaü caiva pàde 'smin bàdaràyaõaþ  /
àhopàsanamaddhava vistaràcchrutipårvakam  // MAnuv_3,3.53 //>%


NYâYASUDHâ:
tathà tasmàdavasarapràptatvàt /
asminneveti sambandhaþ /
upàsanameveti ca (và) /
tena pareùàmidànãü tu prativedàntaü vij¤ànàni bhidyante na veti vicàryata iti pàdàrthakathanaü niràkaroti /
tathàhi /
kiü bhedàbhedau, virodhàvirodhau, uta vilakùaõatvàvilakùaõatve /
nàdyaþ /
gatàrthatvàt /
dvitãye brahmaõo 'khaõóatvena pràptyabhàvaþ /
saguõabrahmaviùayà pràõàdiviùayà ceyaü cinteti cenna /
prakçtaviùayaprayojanaviruddhatvenàkartavyatvàditi /
addhà upayuktaprameyeõa saha /
ata eva vistaràt /
anena keùà¤cidadhikaraõànàmanantarbhàva÷aïkà niràkçtà bhavati /
÷rutigrahaõamupalakùaõam /
atra saïgatikathanaprastàve 'pi keùà¤citsåtràõàmarthavyàkhyànaü saïgatisamarthanàrthameveti na doùaþ /


*10,79f.*

evaü saïgatimabhidhàyaitatpàdàdhikaraõeùu pårvapakùayuktãþ siddhàntayuktã÷ca saïgraheõàha- pçthagdçùñirityàdinà //

%<pçthagdçùñira÷akyatvamanirõãtiþ samuccayaþ  /
vi÷eùadar÷anaü kàryalopo nànoktirà÷utà  // MAnuv_3,3.54 //
vibhramo 'pàkçtirliïgamanavasthàvi÷eùità  /
aprayojanatà càtiprasaïgo 'dårasaü÷rayaþ  // MAnuv_3,3.55 //
vi÷iùñakàraõaü ceùyà dçùñavairåpyamunnatiþ  /
anuktiraprayatnatvaü dçóhabandhaparàbhavau  // MAnuv_3,3.56 //
puüsàmyaü pràptasantyàgaþ kàraõànirõayo bhramaþ  /
vi÷eùadar÷ità'làpo guõasàmyaü pçthagdç÷iþ  // MAnuv_3,3.57 //
agamyavartma sandhànamiùñaü phalamakalpanà  /
÷uddhavairåpyamaïgatvamavi÷eùadç÷iþ kriyà  // MAnuv_3,3.58 //
yuktayaþ pårvapakùasthàþ suj¤eyatvaü vidhikriyà  /
màhàtmyamalpa÷aktitvaü yathàyogyaphalaü bhavaþ  // MAnuv_3,3.59 //
phalasàmyaü vi÷eùa÷ca guõàdhikyaü pradhànatà  /
yathà÷aktikriyà sandhiþ pramàõabalamànatiþ  // MAnuv_3,3.60 //
kàraõaü kàryavai÷eùyaü svabhàvo vastudåùaõam  /
pratikriyàvirodha÷ca pratisandhiranånatà  // MAnuv_3,3.61 //
saüskàrapàñavaü svecchàniyatirvastuvaibhavam  /
vi÷eùoktiramànatvaü pràdhànyaü prãtiràgamaþ  // MAnuv_3,3.62 //
susthiratvaü kçtapràptiranàdiguõavistaraþ  /
sàdhanottamatà nànàdçùñiþ ÷iùñiranånatà  // MAnuv_3,3.63 //
avighnatvavirodhau ca guõavai÷eùyamàgamaþ  /
siddhàntanirõaye hyetà yuktayo 'vyàhatàþ sadà  // MAnuv_3,3.64 //>%


NYâYASUDHâ:
avyàhatàþ sadeti siddhàntayuktitvasamarthanam /
//  iti nyàyamàlàsthalàni //



___________________________________________________________________________


*10,81*


[======= JNys_3,3.I: sarvavedà(ntapratyayà)dhikaraõa =======]


//  atha sarvavedà(ntapratyayà)dhikaraõam //

//  oü sarvavedàntapratyayaü codanàdyavi÷eùàt oü //
atra dhyànopàsanàrthibhiþ kiü sva÷àkhà evàdhyayana÷ravaõamananairj¤àtavyàþ kiü và sarve 'pi vedà iti saü÷aye ÷àkhàbhedasya suprasiddhatvàdanyathà tadanupapatteþ prathamapakùa eva jyàyàniti pràpte siddhàntitam sarvavedàntapratyayamiti /
tatra sarva÷abdo 'saïkucitavçttiriti pratãtiniràsàya vyàcaùñe- ya÷a÷aktãti //

#<sarvavedàntapratyayaü codanàdyavi÷eùàt  | BBs_3,3.1 |>#

%<yathà÷aktayakhilàn vedàn vij¤àyopàsanaü bhavet  // MAnuv_3,3.65ab //>%


NYâYASUDHâ:
vij¤àyàvasthitasyetyadhyàhàràtsamànakartçkatàsiddhiþ /
upàsanaü kurvàõo bhavediti và /
upàsanaü kurvãteti và /
bhavedityasyottaravàkye 'nvayaþ /
atra yathà÷aktyakhilànvedànvijànãyàdityeva vaktavyam /
tathàpyatrocyamànaü sarvaparij¤ànaü dhyànopàsanàïgamiti da÷aryitumevamuktam /
tata÷ca paretyuktaü vivçtaü bhavati /


*10,83*

yathà÷ruta evàrtho 'stu kiü vi÷eùeõenetyata àha- tatreti //

%<tatràkhilasya vij¤aptiþ samyag brahmaõa eva hi  // MAnuv_3,3.65ab //
tadanyeùàü yathàyogyamakhilaj¤aptiriùyate  // MAnuv_3,3.66ab //>%


NYâYASUDHâ:
tatropàsakeùu yasmàtsamyagakhilasya vedasya vij¤aptirbrahmaõa eva yuktà bhavennànyeùàü tasmàdanyeùàü yathàyogaü yathà÷aktyevàkhilaj¤aptireùyavyà /
etaduktaü bhavati /
sarvàdhikàrisàdhàraõaü tàvadidaü såtram /
codanàdyavi÷eùàdiyuktibhistadavagamàt /
saü÷ayapårvapakùàsaïgatatvaprasaïgàcca /
naca sarveùàü sarvavedavij¤ànaü sambhavati /
vedànàmanantatvàt /
alpapraj¤àdimattvàccà puüsàm /
tato yuktamuktamiti /
yadvà prathamavàkya eva bhavedityanenaivaiùo 'bhihitaþ /
yasmàdevamevopapannaü bhavediti /
tataþ kasya kãdç÷ã ÷aktiriti jij¤àsàyàmidaü vàkyam /
hi÷abdaþ prasiddhau /
yogo yogyatà /
j¤aptirj¤apti÷aktiþ /


*10,85*

upàsanàyogyatàsamanvaye khalvatra sarvavij¤ànamucyate /
nacàlpavedaj¤asya sà bhavati /
"sarvai÷ca vedaiþ paramo hi devo jij¤àsyo 'sau nàlpavedaiþ prasiddhayet' ityàdi÷ruteþ /
ataþ sarva÷abdo mukhyàrtha eva vyàkhyàtavyaþ /
ata eva yadyapyasmadàdãnàmasmi¤janmani sarvavedaj¤ànamasambhavi /
tathàpi tàdç÷aü janma kalpanãyaü yatredaü sambhavatãtyata àha- tàvateti //

%<tàvatopàsane yogyo bhavedevàkhilaþ pumàn  // MAnuv_3,3.66cd //>%


NYâYASUDHâ:
yathà÷akti vij¤ànamàtreõa /
ayamabhisandhiþ /
dhyànopàsane vedaj¤ànasya kathamupayogaþ /
dhyeyàj¤àne dhyànàyogàditi cet /
tarhi sarveùàü sarvavedàrthadhyànàbhàvasya vakùyamàõatvànna sarvavedaj¤ànamupayuktam /
satyam /
tathàpyadhigataika÷àkhasya ÷àkhàntare 'nyathokti÷aïkayà dhyànàsambhavàtsarva(veda)parij¤ànamàva÷yakamiti cenna /
gatisàmànyànumànenaiva ÷aïkàniràsasyoktatvàt /
anyathà parasparavirodhena vedàpràmàõyàpatteþ /
tataþ ÷rutiryathà÷aktãtyeva vyàkhyeyeti /


*10,86f.*

yathà÷akti vedaj¤ànaü bhagavadupàsanopayuktaü na sarvavedaj¤ànàva÷yambhàva ityatra puràõavàkyamapi pañhati- mahattvasyeti //

%<mahattvasya paraü pàraü viditvaiva janàrdanaþ  /
stoùyatàmeti tuùñatvamiti nàstyeva nàrada  // MAnuv_3,3.67 //
kintu ni÷calayà bhaktayà hyàtmaj¤ànànuråpataþ  /
yaþ stoùyati sadà bhaktastuùyastasya sadà hariþ  // MAnuv_3,3.68 //
ityàdivàkyasandarbhàd yathàyogyàkhilaj¤atà  // MAnuv_3,3.69ab //>%


NYâYASUDHâ:
mahattvasya paraü pàraü viditveti sarvavedaj¤atvamucyate /
vedena vinà bhagavanmahattvasya j¤àtumà÷akyatvàt /
stoùyatàmiti dhyànasyàpyupalakùaõam /
samànanyàyatvàt /
nàstyeveti niyamaniùedhaþ yathàyogyàkhilaj¤atà dhyànopayoginãti vij¤àyata iti ÷eùaþ /
yathàyogyeti katham /
avyayãbhàvasya napuüsakatvena yathàyogyamiti bhàvyam /
satyam /
yathàyogyàkhilaj¤ateti samàso 'yamityadoùaþ /
yadvà yathà yàdç÷ã yogyà tathaiveti bhinne evaite pade /


*10,89*

nanvatràtmaj¤ànamevopàsanopayogitvenocyate /
natu yathà÷aktij¤ànam /
ato na prakçtopayogãdaü vàkyamityata àha- àtmeti //

%<àtmaj¤ànànuråpatvaü yathà÷akti vicàraõàt  // MAnuv_3,3.69cd //>%


NYâYASUDHâ:
atropàsanasyàtmaj¤ànànuråpatvaü nàma yathà÷akti vedavicàraõàdbhàvitvameva /
anyathà vàkyasyàsaïgatatvaprasaïgàditi bhàvaþ /
sarvaj¤ànaniyame niràkçte kintvityà÷aïkàyàü yathà÷aktij¤ànaü hi vaktavyam /
na tvàtmaj¤ànam /
nahi paraj¤ànaü pràï niràkçtam /
tasmàdàtmaj¤ànaü nàmàtmayogyaü j¤ànamityeva vyàkhyeyamiti /


kutaþ savarvedaj¤ànamityata÷codanàdyavi÷eùàdityuktam /
tatra ÷àkhàbhedasya suprasiddhatvàccodanàdikamapi vi÷eùaniùñhaü vyàkhyàtamityato yuktyantaramàha såtrakàraþ oü svàdhyàyasya tathàtvena hi samàcàre 'dhikàràcceti oü //
tatra hãyantaü vyàcaùñe- veda iti //

#<svàdhyàyasya tathàtvena hi samàcàre 'dhikàràc ca savavac ca  | BBs_3,3.3 |>#

%<vedaþ kçtsno 'dhigantavyaþ svàdhyàyàdhyayanaü bhavet  /
ityàdivàkyavaiyarthyamanyathà na nivàryate  // MAnuv_3,3.70 //>%


NYâYASUDHâ:
anena"vedaþ kçtsno 'dhigantavyaþ sarahasyo dvijanmanà' iti smçtimupàdatte /
svàdhyàyàdhyayanaü kartavyaü bhavedityanena"svàdhyàyo 'dhyetavyaþ' iti ÷rutim /
anyathà svasva÷àkhàmàtraj¤ànàïgãkàre /


*10,90*

etaduktaü bhavati /
svàdhyàyasya svàdhyàyavidhestathàtvena sàmànyataþ sarvavedàdhyayanavidhàyakatvena hetunà sarvaj¤ànamaïgãkaraõãyam /
adhyayanasyàrthaj¤ànaparyantanàsthiteþ /
svasva÷àkhàmàtraj¤ànàïgãkàre càsya vidhervaiyarthyàpatteþ /
naca vàcyaü ÷àkhàbhedasya prasiddhayà svàdhyàyapadakçtsnapadadar÷anàt /
÷àkhàbhedasyà÷aktinimittatvopapatteriti /


*10,97*

nanu ÷rutyantaraü hi÷abdena smçtiþ såtrakçtopàttà tatkathamatra viparyayaþ /
ucyate /
àkàïkùàkrameõa såtram /
vyàkhyànaü tåpodghàtaprakriyayeti na virodhaþ /
÷rutismçtibalàdeva yathà÷akti savarvij¤ànasyaiva ni÷÷aïkatàhetutvaü kalpyate /
bhåyodar÷anaü cànumànàïgamiti suprasiddham /


*10,99*

àha nàdhyayanavidhiprayuktamadhyayanam /
kintvadhyàpanavidhiprayuktameva /
adhyayanavidherniyojyarahitatvàt /
nahyatra svargakàmo yajetetivatka÷cinniyojyaþ ÷råyate /
nàpi vi÷vajidàdàviva kalpayituü ÷akyate /
adhyàpanavidhinaivàdhyayanasiddhau kalpakàbhàvàt /
nacàdhyàpanavidhirapi niyojyarahita iti vàcyam /
àcàryakaraõakàmasya tatra niyojyatvàt /
naùñavarùaü bràhmaõamupanayãtetyàtmanepada÷ravaõàt /
"sammànanotsa¤janàcàryakaraõaj¤ànabhçtivigaõanavyayeùu niyamaþ' ityàcàyarkaraõe nayateràtmanepadavidhànàt /
tamadhyàpayãtetyupanayanàdhyàpanayorekakartçkatàpratãteþ /
na hyadhyàpanamadhyayanena vinà bhavatãti svasiddhaye parà(pekùa kùepa)lakùaõenopàdànopàdànenàdhyàpanavidhirevàdhyàpanavidhirevàdhyayanaü prayuïkte /
ki¤càdhyayane sati vidhij¤ànaü tata÷càdhyayanamitãtaretarà÷rayatvaü syàt /
ato naitadvàkyodàharaõamatra saïgatamiti /

ucyate /
syàdevaü yadyadhyàpanavidhiprayuktamadhyayanaü syàt /
nacaivam /
adhyàpanasya jãvãkàrthatvàt /
trãõi karmàõi jãviketi vacanàt /
adhyayanasya ca nityatvàt /
"yo 'nadhãtya dvijo vedàn' ityakaraõe pratyavàya÷ravaõàt /
naca nityamanityena prayujyate /
ki¤caikasya màõavakasyàdhyàpanena caritàrthatve màõavakàntarasyànadhyayanaprasaïgaþ /
yo yenopanãtaþ sa tenàdhyàpanãya iti cet /


*10,100*

tarhyupanàyake parete 'dhyayanàbhàvaþ syàt /
yatpunaritaretarà÷rayatvamuktaü tat pràtaþsandhyàmupàsãtetyàdàvapi samànam /
ayamapyàcàryasyaiva vidhiþ /
÷aucàcàràü÷ca ÷ikùayedityàderiti cenna /
àcàrye parete tadabhàvàpàtàt /
ato 'dhyayanàdividhiü vçddhàþ katha¤cinmàõavakaü bodhayantãtyaïgãkàryamityalam /
JOSHI-22


*10,106*

samàcàredhikàràcca ityetadvayàcaùñe- adyàpãti //

#<... samàcàre 'dhikàràc ca ...  | BBs_3,3.3 |>#

%<adyàpi tena devàdyàþ ÷çõvate manvate sadà  /
dhyàyanti ca yathàyogaü  // MAnuv_3,3.71a-c //>%


NYâYASUDHâ:
yataþ sarvavij¤ànamàva÷yakam /
tenaiva hi kàraõena devàdyà adyàpi ÷ravaõamanane kurvanti sadà dhyàyanti ca /
anyathà mahàmatãnàü teùàmekaika÷àkhà÷ravaõàderalpãyasaiva kàlena kartuü ÷akyatvenàdyàpi tatkaraõaü na syàditi /
yathàyogaü yathà÷aktãti pratyekaü vi÷eùaõam /
÷çõvanta ityàtmanepada uktam /
samàcàraccetyevokte devàdãnàü vedàdhikàritvàbhàvàtkathametadityato devatàdhikaraõanyàyaü mà vismàrùãriti såcayituü såtrakçtà samàcàre 'dhikàràccetyuktam /


*10,108*

yadi brahmasàkùàtkàravanto 'pi devàdyàþ ÷ravaõàdyanutiùñhanti tarhi tasya niravadhikatvaü prasaktamityata àha- tathàpãti //

%<... tathàpyà vastunirõayàt  /
÷ravaõaü mananaü caiva kartavyaü sarvathaiva hi  // MAnuv_3,3.71d-f //>%


NYâYASUDHâ:
yadyapi såtrakàreõa devàdyàcàraþ pramàõãkçtastathàpi, vastu parabrahmàdikam /
nirõayo yathàrthaþ parokùo ni÷cayaþ /
prathamasyaiva÷abdasyàvastunirõayàdeveti sambandhaþ /
vastunirõayahetutvàcchravaõàderiti hi÷abdàtharþ /

vastunirõayaparyantaü ÷ravaõamanane kartavye ityasat /
nirõãte 'pyarthe punaþ kàraõàntaropanipàtena saü÷ayàdyutpàdasya dar÷anena vastunirõayasyàvadhàrayituma÷akyatvàdityata àha- matãti //

%<mati÷rutidhyànakàlavi÷eùaü gururuttamaþ  /
vetti tasyoktimàrgeõa kurvataþ syàddhi dar÷anam  // MAnuv_3,3.72 //>%


NYâYASUDHâ:
matirmananaü ÷rutiþ ÷ravaõam /
uttamaþ ÷iùyayogyatàbhij¤aþ /
kurvataþ ÷ravaõàdikam /
dar÷anaü brahmasàkùàtkàþ /
etaduktaü bhavati /
brahmadar÷anàrthaü hi ÷ravaõàdikam /
naca tadyathàkatha¤cidanuùñhitaü tatsàdhanam /
kintu ÷iùyayogyatàbhij¤agurupradànapårvakameveti vakùyati /
atastàdç÷o gurureva ÷ravaõàdikàlavi÷eùamupadekùyati /
yataþ paraü kàraõa÷atopanipàte 'pi na saü÷ayàdyutpàdaþ syàditi /


*10,109*

devàdyàþ ÷ravaõàdikamadyàpi kurvantãti na yuktam /
syàddhi dar÷anamiti ÷ravaõàdestattvadar÷anasàdhanatvasyoktatvàt /
devàdãnàü ca tattvadar÷anasyautpattikatvàt /
yathoktam"naiva devapadaü pràptà brahmadar÷anavarjitàþ' ityàdi /
naca pràptasàdhyaþ sàdhanamutiùñhatãtyata àha- ÷ravaõamiti //

%<÷ravaõaü dçùñatattvasya mananaü dhyànameva ca  /
vi÷eùànandasampràptyà ...  // MAnuv_3,3.73a-c //>%


NYâYASUDHâ:
dçùñatattvasyàpi puüsaþ ÷ravaõaü mananaü dhyànaü ca vi÷eùànandasampràptyai yujyata eveti yojanà /
evaü tarhi ÷ravaõàderdar÷anasàdhanatvoktirvyàhanyata ityata àha- anyasyeti //

%<... anyasyaitàni dçùñaye  // MAnuv_3,3.73d //>%


NYâYASUDHâ:
adçùñatattvasyaitàni ÷ravaõàdãni dçùñaye bhavanti /
yathà khalu samuccayavàdinàü j¤ànàtpårvàõi karmàõi j¤ànàrthãni /
tataþ paràõi tu mokùàrthàni /
yathà ca sakàmàni karmàõi saüsàrakàraõàni niùkàmàni tu j¤ànakàraõàni /
tathà ÷ravaõàdãnyadçùñatattvasya j¤ànàrthànãti na taduktivyàghàtaþ /
dçùñatattvasya tu vi÷eùànandàrthànãti devàdãnàü tadanuùñhànaü ca yuktam /
samàcàrakathanaü ca yathà÷akti vedàrtha÷ravaõamananayoþ kartavyatàmàtropodbalanàya kçtamiti nàsaïgatam /
vi÷eùànandaü tu vakùyàmaþ /


*10,110*

÷iùyayogyatàbhij¤aguråpade÷ànusàreõa ÷ravaõàdikaü kartavyamityayuktam /
tàdç÷asya gurordulabhatvena ÷ravaõàdyabhàvàpatteþ /
labhyamàno 'pyasàvanuùñhita÷ravaõàdinà àdhyàtmika÷aktisampannenaiva ÷iùyeõa labhyate nànyena /
tathàcànyonyà÷raya ityata àha- yadãti //


*10,111*

%<yadi tàdçg gururnàsti nirõãta÷ravaõàdikam  /
tatsiddhàntànusàreõa nirõayaj¤àt samàcaret  // MAnuv_3,3.74 //>%


NYâYASUDHâ:
dvividhaü ÷àstraü nirõãtaü nirõetavyaü ca /
tatràdyaü brahmasåtràdikaü, dvitãyaü vedàdikam /
tatra nirõãtasya ÷ravaõàdikaü samàcaret /
sarvaj¤ànàü siddhàntànusàreõa yo nirõayaü jànàti tasmàt /
idamuktaü bhavati /
mukhyasya guroþ prathamamalàbhe 'pi na ÷ravaõàdyabhàvàpattiþ /
amukhyàdapi gurostadupapatteþ /
tatra mukhyavadamukhyasyàtigahanavedàdivyàkhyànasàmarthyàbhàve 'pi nirõãtavyàkhyànamupapadyata eva /
naca nirõãta÷àstrasyàpi vyàkhyànavipratipattyàbhipràyo duradhigama iti vàcyam /
sarvaj¤apraõãtopàyagranthànusàreõàmukhyasyàpi gurostadavagamasambhavàt /
evaü càmukhye ÷ravaõàdàvanuùñhite mukhyo 'pi gururlabhyata iti /


*10,112*

sarvaj¤asya guroþ ÷ravaõàdyaïgatve tadabhàve ÷ravaõàdyabhàva eva kuto nàïgãkriyate kimanenàmukhyena ÷ravaõàdinà /
sarvaj¤agurupràptistu puõyopacayenàpi bhaviùyatãtyata àha- ÷ravaõàdãti //

%<÷ravaõàdi vinà naiva kùaõaü tiùñhedapi kvacit  // MAnuv_3,3.75ab //>%


NYâYASUDHâ:
santi tàvatsarvadà ÷ravaõàdikaü kartavyaü kùaõamapi na tyàjyamityevamarthàþ ÷rutismçtayaþ svàdhyàyapravacane eveti nàko maudgalya ityàdyàþ /
tatra ca sarvaj¤o gururaïgam /
tadalàbhe tu guõe tvanyàyyakalpanamiti nyàyena yàdç÷atàdç÷amapi ÷ravaõàdikaü kàryamevetãti bhàvaþ /

nanvetàþ ÷rutaya evànupapannàrthàþ /
aparihàryanidràdyupadravapràptau ÷ravaõàdeþ kartuma÷akyatvàt /
na hyàkà÷aromanthanaü ÷akyavidhànamityata àha- atãti //

%<atya÷akye tu nidràdau punareva samàrabhet  // MAnuv_3,3.75cd //>%


NYâYASUDHâ:
parihartuma÷akye nidràdau pràpte tu punareva tadapagamanànantarameva ÷ravaõàdikaü samàcaret /
ayamabhipràyaþ /
yathà sàyampràtaragnihotraü juhotãtyàdividhayaþ sannipàtàdyupaplavasambhave 'pi nànupapannastathà prakçte 'pãti /


*10,114*

nirõayaj¤asya gurorabhàve kiü ÷ravaõàdyabhàva eva, netyàha- abhàva iti //

%<abhàve nirõayaj¤asya sacchàstràõyeva sarvadà  /
÷çõuyàd ...  // MAnuv_3,3.76 //>%


NYâYASUDHâ:
nirõayaj¤asya gurorabhàve 'pi yàdç÷atàdç÷àtsarvadà ÷çõuyàt /
manvãta ca /
nahi guõàlàbhe mukhyaparityàgo yukta iti bhàvaþ /
vedàdi÷ravaõe sarvaj¤o gururapekùitaþ /
taditara÷ravaõe tu nirõayaj¤aþ sarvaj¤akalpaþ /
dvayorabhàve 'pi ÷ravaõàdikaü cedanuùñheyaü tadàsacchàstràõàmiti pratãtiþ syàt /
ataþ sacchàstràõyevetyuktam /
yàdç÷atàdç÷àt ÷çõuyàdityanenàtiprasaktau satyàmàha- yadãti //

%<... yadi sajj¤ànapràcuryamupalabhyate  // MAnuv_3,3.76cd //>%


NYâYASUDHâ:
yadi tasminpuruùe svàpekùayà samyagj¤ànàdipràcuryamupalabhyate tarhi tataþ ÷çõuyàt /
na tvadhamàt /
vaiyarthyàt /
na hyadçùñamàtràrthaü ÷ravaõàdikamiti bhàvaþ /


*10,115*

svato 'dhikasya puruùasya prabandhena vyàkhyànàsàmbhave kiü ÷ravaõàdyabhàva evetyàkàïkùàyàmàha- mahadbhaya iti //

%<mahadbhayo viùõubhaktebhyo yathà÷akti ca saü÷ayàn  /
chindyàt ...  // MAnuv_3,3.77a-c //>%


NYâYASUDHâ:
svato mahadbhayo, mahattvaü ca na sajj¤ànamàtreõa kintu viùõubhaktyàdiguõai÷cetyuktaü viùõubhaktebhya iti /
tàdç÷a eva hyàdaramutpàdayanvyàkhyàti /
sàdarameva ca ÷ravaõàdikaü phalàyàlam /
saü÷ayàn aj¤ànaviparyayàü÷ceti ÷ravaõàdiphalamuktam /

ekasmàtprabandhena ÷ravaõàdyasambhave 'pi bahubhyo mahadbhayo yathà÷akti yathàsambhavamekaikade÷a÷ravaõàdikamapi kuryàdeva /
tenàpi saü÷ayàdicchedasya ÷ravaõàdiphalasya làbhàditi bhàvaþ /

svato 'dhikàbhàve kathaü ÷ravaõàdãtyata àha- svata iti //

%<... svato 'dhikàbhàve svayameva samabhyaset  /
bråyàdapi ca ÷iùyebhyaþ ...  // MAnuv_3,3.77c-e //>%


*10,116*


NYâYASUDHâ:
apicàvitaretarayoge /
÷rutà'vçttipravacanàbhyàmabhinavotprekùodayàtte 'pi ÷ravaõàdiphalaü prasuvàte /
samyak ÷ravaõàdirahito vyàcakùàõaþ skhalanena pratyaveyàt /
tatkathamucyate ÷iùyebhyo bråyàditi tatràha- saditi //

%<... satsiddhàntamahàpayan  // MAnuv_3,3.77 //>%


NYâYASUDHâ:
bråyàditi sambandhaþ /
pràmàõikatayàbhimàno 'rthaþ siddhàntaþ /
natu pràmàõika eveti niyama; /
tathàtve ÷abdanityatvaü keùà¤citsiddhàntaþ /
keùà¤cittadanityatvamiti na syàt /
dvayoþ pràmàõikatvàyogàt /
ayaü tu na tathà /
api tu pràmàõika evetyataþ sadityuktam /
svàrthiko õic /
ajahadityarthaþ /
yadvà ÷iùyairahàpayan /
satsiddhàntahànireva mahataþ pratyavàyasya heturiti vakùyàmaþ /
kùudrasskhalitaü tvalpãyasa eva /
naca tàvatà mahàprayojanavyàkhyànatyàgaþ /
tathà sati mçgabhayàdbãjànàvàpaprasaïgàditi bhàvaþ /


*10,118*

ko 'sau satsiddhànto yo na hàtavyaþ /
dvividhaþ satsiddhàntaþ paràparabhedàt /
pratyekaü dvividho vàcanika ànuùaïgika÷ca /
tatra vàcanikaü paraü satsiddhàntaü tàvadàha- a÷eùeti //

%<a÷eùaguõapårõatvaü sarvadoùasamujkhitiþ  /
viùõoranyacca tattantramiti samyag vinirõayaþ  // MAnuv_3,3.78 //>%


NYâYASUDHâ:
anyattattantramiti sakalajagajjanmàdikàraõatvamucyate /
nirõãyata iti nirõayaþ /
samyagvinirõayo vàcanikaþ parasiddhàntaþ /
sàkùàdbrahmasvaråpàvadhàraõapare janmàdisåtre khalvabhihito 'yamarthaþ /
ànuùaïgikaü parasiddhàntamàha- svatantratvamiti //

%<svatantratvaü sadà tasya tasya bheda÷ca sarvataþ  // MAnuv_3,3.79ab //>%


NYâYASUDHâ:
svatantratvaü svàdhãnasattvàdimattvam /
tasya viùõoþ /
dvitãyastasyeti÷abda uttaratra sambaddhayate /
sarvato bheda÷ceti /
prakçtijãvajaóebhyo 'tyantabhinnatvam /
nanvetadapyasambhavastu sato nàtmà÷ruteþ pçthagupade÷àdityàdinàbhihitameva /
tatkathamànuùaïkikaþ siddhàntaþ /
satyam /
tathàpi pradhànaprameyopayogitayoktatvàdadoùaþ /
svagatabhedavarjitatvàderupalakùaõametat /
iti samyak sthitiriti vakùyamàõenànvayaþ /


*10,121*

kathamasyàtharsyànuùaïgikatvamityata àha- adoùatvasyeti //

%<adoùatvasya siddhayarthaü ...  // MAnuv_3,3.79c //>%


NYâYASUDHâ:
viùõoradoùatvasya siddhayarthamaïgãkàryo 'yamartha iti ÷eùaþ /
upalakùaõametat /
a÷eùaguõapårõatvasya sakalajagajjanmàdikàraõatvasya cetyapi draùñavyam /
anena kathaü tatsiddhirityata àha- yadãti //

%<... yadabhede tadanvayaþ  // MAnuv_3,3.79d //>%


NYâYASUDHâ:
yasmàjjagatàbhede viùõordeùasambandhaþ prasajyate tasmàditi pårveõa sambandhaþ /
atràpyabheda ityasvàtantryasyàpyupalakùaõam /
tadanvaya iti ca guõapårtyàdyabhàvasyàpi /
anyattattantramityanya÷abdo 'muktaviùaya iti pratãtiþ syàttadarthamàha- tattantratvaü ceti //

%<tattantratvaü ca muktànàmapi ...  // MAnuv_3,3.80ab //>%


NYâYASUDHâ:
ca÷abdo vakùyamàõena bhedena saha samuccayàrthaþ /
aïgãkàyarmiti ÷eùaþ /
kimarthamidamaïgãkàryaü janmàdisåtrasyàmuktaviùayatayàpyupapatterityata àha- taditi //


*10,122*

%<... tadguõapårtaye  // MAnuv_3,3.80b //>%


NYâYASUDHâ:
nahi muktànàü tattantratvena vinà tasya nirargalamai÷varyaü siddhayati /
naca tadantareõa guõapårtirbhavatãti /
syàdetat /
yadi muktàþ paramàtmano bhinnàþ syuþ /
naca tathà /
tatkiü tattantratvenetyata àha- muktànàmapãti //

%<muktànàmapi bheda÷ca ...  // MAnuv_3,3.80c //>%


NYâYASUDHâ:
paramàtmano 'tyantabheda÷càïgãkàryaþ /
anena"tasya bheda÷ca sarvataþ' ityetadapi vivçtaü bhavati /
kimarthamityataþ prayojanaü vaktuü pãñhamàracayati- nahãti //

%<... nahi bhinnamabhinnatàm  /
gacchad dçùñaü kvacit ...  // MAnuv_3,3.80de //>%


NYâYASUDHâ:
muktànàü paramàtmanàbhedo bhavanna tàvatpràgbhinnànàm /
bhinnasyàbhedàvàpteþ kvàpyadar÷anàt /
na kevalamadar÷anaü kiü tarhãtyata àha- tasyeti //

%<... tasyàpyabhàvo 'nubhavopagaþ  // MAnuv_3,3.80ef //>%


NYâYASUDHâ:
bhinnamabhinnatàü gacchatãtyasyàrthasyàbhàvo 'nubhavasiddho 'pi /
tataþ saüsàre 'pyabhinnànàmeva muktàvabhedo vyajyata ityeva vaktavyam /
tathaivàstvityata àha- pårveti //

%<pårvàbhede doùavattvamã÷asyetyatibhinnatà  /
nàràyaõena muktànàmapi samyagiti sthitiþ  // MAnuv_3,3.81 //>%


NYâYASUDHâ:
samarthitaü tàvadduþkhàdiråpo 'yaü saüsàraþ satya iti /
tataþ saüsàre 'pi jãvànàü paramàtmanà bhede tasya doùavattvaü syàt /
iti÷abdo hetau /
samyak sthitiþ satsiddhàntaþ ànuùaïgikaþ para iti ÷eùaþ /


*10,124*

nanvatibhinnatà kimarthà bhedàbhedopapatterityata àha- bhedeti //

%<bhedàbhede 'pyabhedena doùàõàmapi sambhavaþ  // MAnuv_3,3.82ab //>%


NYâYASUDHâ:
bhedena sahito 'bhedo bhedàbhedaþ /
"vipratiùiddhaü cànadhikaraõavàcã' iti dvandvaikavadbhàvo và /
atràpi pårvanyàyena saüsàre 'pi bhedàbhedàvaïgãkàryau /
tata÷càbhedena doùàõàmapi sambhavaþ /
bhedena tatparihàro bhaviùyatãti cettarhi kimajàgalastanàyitenàbhedeneti /
idànãmaparaü siddhàntamàha- nirdeùatvamiti //

%<nirdoùatvaü ramàyà÷ca ...  // MAnuv_3,3.82c //>%


*10,125*


NYâYASUDHâ:
tathà parame÷varavadramàyà÷ca nirdeùatvam /
yathoktam"kàmàdiratatra tatra càyatanàdibhyaþ'"samanà càsçtyupakramàdamçtatvaü cànupoùya' iti /
nirdeùatvamityuktyà pàratantryamapi nàstãti pratãtiniràsàrthamàha- taditi //

%<... tadanantaratà tathà  // MAnuv_3,3.82d //>%


NYâYASUDHâ:
parame÷varànantaratà tadadhãnateti yàvat /
yadvànenàparasiddhàntàntaramàha- ekasmàdbhagavata evàvaratvamiti /
tadapyuktam asyaiva copapatteråùmà' iti /
siddhàntàntaramàha- brahmeti //

%<brahmà sarasvatã vãndra÷eùarudrà÷ca tatsriyaþ  /
÷akrakàmau tadanye ca kramànmuktàvapãti ca  // MAnuv_3,3.83 //
satsiddhànta iti j¤eyo  // MAnuv_3,3.84a //>%


NYâYASUDHâ:
muktau saüsàre 'pi /
proktàtkramàttiùñhantãtyarthaþ /
atra dvandvanirdiùyànàü sàmyamanyeùàü tàratamyamiti j¤eyam /
etaccoktamiyadàmananàditi /
upalakùaõaü caitat /
prapa¤casatyatvàdikamapi gràhyam /
kuto 'yama÷eùaguõetyàdisatsiddhànta ityata àha- nirõãta iti //

%<... nirõãto hariõà svayam  // MAnuv_3,3.84b //>%


NYâYASUDHâ:
hariõà såtrakàreõa svayaü sàkùànnirõãto na tu balàtsåtràrthatayà kalpitaþ /
etacca tatra tatra dar÷itameva /


*10,128*

satsiddhàntamahàpayannityuktam /
taddhànau ko doùa ityata àha- etaditi //

%<etadvirodhi yat sarvaü tamase 'ndhàya kevalam  // MAnuv_3,3.84cd //>%


NYâYASUDHâ:
j¤àtaü sadityarthaþ /
virodhi j¤ànameva hi /
asya tyàgaþ /
andhàya bhavatãti ÷eùaþ /
kevalamiti na kadàpi na sukhàyetyarthaþ /
kuta etadityata àha- andhamiti //

%<andhaü tamo vi÷antãti pràha ÷rutiratisphuñam  // MAnuv_3,3.85ab //>%


NYâYASUDHâ:
anenàndhantamaþ pravi÷anti ye 'vidyàmupàsata iti ÷rutimupàdatte /
uktàrthasya pràmàõikatvaü vakùyate /
atastadviruddhapratãtiravidyà bhavatyeva /
atisphuñamityanena pareùàü vyàkhyànaü paràcaùñe /
tathàca vakùyàmaþ /


*10,129*

nanu ca vastutaþ pràmàõikaþ satsiddhàntaþ /
prakçtasya kathaü pràmàõikatvamityata àha- ityevetyàdinà sàdaramityantena /

%<ityeva ÷rutayo '÷eùàþ pa¤caràtramathàkhilam  // MAnuv_3,3.85cd //
målaràmàyaõaü caiva bhàrataü smçtayo 'khilàþ  /
vaiùõavàni puràõàni sàïkhayayogau paràvapi  // MAnuv_3,3.86 //
brahmatarka÷ca mãmàüsetyanantaþ ÷abdasàgaraþ  /
anantara yuktaya÷caiva pratyakùàgamamålakàþ  // MAnuv_3,3.87 //
pratyakùamai÷varaü caiva ramàdãnàma÷eùataþ  /
muktànàmapyamuktànàmetamevàrthamuttamam  // MAnuv_3,3.88 //>%


NYâYASUDHâ:
ityevetyuktaprakàràvadhàraõam /
etamevàrthamiti prakçtadharmyavadhàraõam /
tena vyatyàsamapi vàrayati /
a÷eùà iti ÷rutibhàgasya karmàdiparyavasàyitvaniràsàrtham /
atha÷abdaþ samuccaye /
akhilamiti jãvajananàdivàkyànàmapyupàdanàrtham /
målaràmàyaõamevetyavàntararàmàyaõànàü vyudàsaþ /
akhilà iti bahuvacanaviùayavivaraõàrtham /
itarapuràõànàü pà÷upatàdimålatvenàpràmàõyàdvaiùõavànãtyuktam /
paràviti arvàcãnasàïkhayayogavyàvçttaye /
tayorapramàõatvàt /
mãmàüsà trividhà /
÷abdasàgaraþ prakà÷ayatãti sambandhaþ /
yuktaya÷ca prakà÷ayanti pratyakùàgamamålakà eva /
na tvàbhàsàþ /
pratyakùaü ca prakà÷ayati /
eva÷abdene÷varapratyakùasya pràbalyaü såcayati /
karmakàõóàdãnàmetadarthaprakà÷akatvaü kathamityata uktamuttamamiti /
karmàderuttànàrthatve 'pyuttamo 'rtho 'yamiti bhàvaþ /

vedàdãnàmanyathàvyàkhyànaü vàrayati- anyàvakà÷arahitamiti //


*10,130*

%<anyàvakà÷arahitaü prakà÷ayati sàdaram  // MAnuv_3,3.89ab //>%


NYâYASUDHâ:
kriyàvi÷eùaõametat /
sàdaramiti tatra tàtparyasadbhàvamàcaùñe /
etadartharü(the) ca ÷rutyàdikamanyatra pañhitameva draùñavyam /


*10,132*

satsiddhàntamahàpayansacchàstràõyeva sarvadà ÷çõuyàdityuktam /
tatra sa(ta)tsiddhàntasvaråpaü niråpya sacchàstràõyeva sarvadà ÷ruõuyàdityetadvivçõoti- etadeva ceti //

%<etadeva ca sacchàstraü duþ÷àstraü tu tataþ param  // MAnuv_3,3.89cd //
sacchàstramabhyasennityaü duþ÷àstraü ca parityajet  // MAnuv_3,3.90ab //>%


NYâYASUDHâ:
etadvedàdikam /
tataþ paraü tadviruddhaü tadudàsãnaü ca /
çgàdyà bhàrataü caivetyàdyàgamo 'tra sphuña eva /
du÷÷àstraü nàbhyasediti vaktavye parityajediti vacanaü na kevalaü tatrodàsãnatvaü kintu hetutayà j¤ànamapi bhàvyamiti j¤àpayitum /
atra càsacchàstràdhigamanamiti pàtakeùu parigaõanaü pramàõam /
sphuñàni càcàryeõànyatràtràrthe vàkyànyudàhçtàni /


*10,133*

sacchàstramabhyasediti ÷ravaõamananayoþ kartavyatvamuktaü tadayuktam /
nididhyàsanenaiva brahmadar÷anopapatteþ /
anyathà tadvaiyarthyàdityata àha- asaü÷ayeneti //

%<asaü÷ayena tattvasya nirõaye brahmadar÷anam  // MAnuv_3,3.90cd //>%


NYâYASUDHâ:
saü÷aya÷abdena viparyayo 'pi lakùyate /
nirõaye sati nididhyàsanena brahmadar÷anaü bhavatãti yojyam /
etaduktaü bhavati /
satyaü nididhyàsanaü brahmadar÷anasàdhanamiti /
kintu tatsiddhaye ÷ravaõamanane api kartavye /
avitathaü brahmànucintanaü hi nididhyàsanam /
vitathànucintanasya caturthe niràkariùyamàõatvàt /
nacàviditasyànucintanaü sambhavatãti /
tadvedanàrthaü ÷ravaõamabhyarthanãyam /
÷rute càrthe liïgàbhàsapratibhàsena saü÷ayaviparyayodayena vitathaü tadbhavatãti tadvyudàsaheturmananamapyeùyavyamiti /


*10,135f.*

anye punarmanyante /
÷ravaõameva brahmàparokùaj¤ànasàdhanam /
manananididhyàsane ÷ravaõaü prati phalopakàryaïgabhåte /
asambhàvanàviparãtabhàvanàkhyacittavikùepapratibaddhaü hi brahmàparokùaj¤ànaü nàvidyànirmålanasyeùyam /
mananàdikaü ca pratibandhaü nivartayatãti /
tadasat /
÷abdasya sàkùàtkàrakàraõatàyàþ kvàpyadar÷anàt /
brahmaviùaya÷abdavaddharmàdiviùayasyàpi tathàtvàpatte÷ca /
naca vi÷eùaheturasti /
yena brahmaviùayasyaiva tadbhàvo na dharmàdiviùayasyeti pratãmaþ /
pratyakùalakùaõàkràntatayà ÷abdasya tatràntarbhàva÷càpadyeta /
atha matam /
dç÷yate tàvadda÷amastvamasãtyàdivàkyasya sàkùàtkàrakaraõatvam /
naca tatràpãndriyameva karaõaü na ÷abda iti sàmpratam /
÷abdasyàpyanvayavyatirekasiddhatvàt /
astu tarhãndriyameva karaõaü ÷abdastu sahakàrãti cenna /
vaiparãtyasyàpi suvacatvàt /
tathàpi kutà vinigamanamiti cet /
kvacidbahalatame tamasi kvacicca locanavirahiõo 'pi vàkyàdda÷amo 'smãtyaparokùapratãtidar÷anàditi vadàmaþ /
dharmàdiviùayasyàpi ÷abdasyàparokùaj¤ànasàdhanatvàpàdanaü càsat /
vaiùamyàt /
prakçto hi ÷abdo 'parokùabrahmàtmaviùayaþ /
na tathànyaþ /
asti càsyàparokùaj¤ànasàdhanatve pramàõam /
nànyasya /
tathàhi /
vimataü ÷a(÷à)bdaj¤ànamaparokùam, aparokùaviùayatvàt sukhàdij¤ànavat /
aparokùatvaü vedàntavàkyajanyaj¤ànavçtti, aparokùaj¤ànaniùñhàtyantàbhàvàpratiyogitvàt j¤ànatvavaditi /
naca vivàdàdhyàsitaþ ÷abdo 'parokùaj¤ànajanako na bhavati, ÷abdatvàt, jyotiùyomàdivàkyavaditi yuktam /
da÷amastvamasãtyàdau vyabhicàràt /
÷råyate ca"taddhàsya vijij¤au tamasaþ pàraü dar÷ayati' ityupade÷amàtradevàparokùapramitijanma /
ata eva brahmàtmaviùayavàkyànyatvena pratyakùalakùaõaü vi÷eùaõãyamiti /


*10,139*

atrocyate /
yattàvaduktaü da÷amastvamasãtyàdivàkyàdaparokùaj¤ànajanmopabdhamiti tadasaïgatam /
da÷atvasaïkhayà khalvapekùàbuddhijanyà tadvayaïgayà vetyato nàpàtato råpàdikamiva pratyakùeõopalabhyate /
tato da÷ànàü påraõo da÷amo 'pi tathà /
ataþ prathamaü ÷abdena parokùaj¤àne jàte 'nantaraü labdhasahàyena pratyakùeõàparokùaj¤ànaü jàyate /
àbhàvàdekamevàparokùaü j¤ànamityabhimànaþ /
andhakàràdau tu vàkyàdutpannasya j¤ànasyàparokùatvaü nàstyeva /
pratãtikalaho 'yaü niravadhika iti cet /
atredaü vaktavyam /
÷abdasyàparokùaj¤ànasàdhanatvaü kiü svabhàvaþ kiü và aparokùaj¤ànasàdhanatvamasyàpyagantukam /
àdye sarveùàmapi ÷abdànàü tathàbhàvaþ syàt /
dvitãye nimittaü vaktavyam /
brahmàtmaviùayatvamiti cet /
tarhi da÷amastvamasãtyàderatathàbhåtasya nàparokùaj¤ànasàdhanatvaü syàt /
aparokùaviùayatvamiti cenna /
aparokùaj¤ànaviùayatvàtiriktasyàrthe aparokùatvasyàbhàvàt /
tatraitajj¤ànaviùayatvena taduktàvitaretarà÷rayatvam /
j¤ànàntaràbhipràye tu svargàdayo 'pi keùà¤cidaparokùaj¤ànaviùayà ityasmàkaü tadviùayaþ ÷abdo 'parokùaj¤ànaü janayet /
ekapuruùàbhipràye 'pi keùà¤cidaparokùaj¤ànaviùayà ityasmàkaü tadviùayaþ ÷abdo 'parokùaj¤ànaü janayet /
ekapuruùàbhipràye 'pi pratyakùàvagate 'gnau dhåmadar÷anenàparokùaj¤ànajanmaprasaïgaþ /
÷abdasyaivaübhàva iti cet /
tathàpyagnau ÷abdenàparokùaj¤ànotpattiþ syàt /
aparokùatayà j¤àyamàne tatheti cenna /
dharmimàtràbhipràye pratyakùeõàvagamyamàne ghañe ÷atapalaparimito 'yamiti ÷abdasyàparokùaj¤ànakàraõatàpatteþ /
prakàràbhipràye tu prakçte 'bhàvàt /
nahi tattvamasãtyàdivàkyapratipàdyaü brahmàtmaikyamaparokùatayàvabhàsate /
tathà sati ÷abdavaiyarthyàpatteriti /


*10,142*

etenàparokùaviùayatvànumànamapi paràstam /

yaccàparokùatvamityàdi /
tajjyotiùyomàdivàkye 'pi tathà prayogasambhavàdàbhàsasamànayogakùemam /
jyotiùyomàdivàkyasyàparokùaj¤ànasàdhanatvàbhàve na ki¤cidbàdhakamiti cet /
samametadvedàntavàkyeùvapi /
saüsàrasyàvidyàmayatvàdavidyàyà÷càparokùaj¤ànena vinà nibarhaõàyogàdvedàntavàkyasyàparokùaj¤ànasàdhanatvàbhàve mokùàbhàvaprasaïga iti cenna /
j¤ànanivartyatàyà nirastatvàt /
cittaikàgùaråpanididhyàsanasyàparokùaj¤ànasàdhanatvopapatte÷ca /
manaso 'parokùaj¤ànasàdhanatvaü kvàpi nopalabdhamiti cet /
tatkiü ÷abdasyopalabdham /
yanmanasà na manuta iti ÷rutiviruddhaü taditi cenna /
÷rutermanasaivedamàptavyamiti ÷rutyà satpratipakùatvàt /
cittaikàgùasya antaraïgatàpareyaü ÷rutiriti cet /
sàpyapakvamanoviùayeti syàt /


*10,145*

ki¤ca ÷abdasyàpi brahmaj¤ànasàdhanatvaü yato vàco nivartanta iti ÷rutiviruddhaü kathamaïgãkàryam /
taddhàsya vijij¤àvityàdi÷rutayastu parokùaj¤ànenàpi sàrthakàþ /
paramparayà aparokùaj¤ànasàdhanatvavàdinyo và /
spaùñaü hi smçtayo vadanti"÷rutvà matvà tathà dhyàtvà tadaj¤ànaviparyayau /
saü÷ayaü ca paràõudya labhate brahmadar÷anam' iti,"÷çõuyàdyàvadaj¤ànaü matiryàvadayuktatà /
dhyànaü ca yàvadãkùà syànnekùarà kva ca na bàdhyate' iti ca /

etena dharmàdivàkye 'tiprasaïgaþ ÷abdatvànumànaü ca samàhitaü veditavyam /
ata eva pratyakùalakùaõe vi÷eùaprakùeõe 'pi nirastaþ /
nirnibandhanatvàt /


*10,147*

ye tu ÷abda evàparokùaj¤ànajananàya pravçtto 'sambhàvanàdipratibaddho manananididhyàsanàbhyàü pratibandhàpagame sajjanayatãti manyante te praùñavyàþ /
pràïmanananididhyàsanàbhyàü kimasau kimapyakçtvà parastàdaparokùaj¤ànaü janayatyuta parokùaj¤ànaü kçtvà /
nàdyaþ /
gçhãtasaïgateþ ÷abdàdbodhodayàbhàvasya pramàõaviruddhatvàt /
dvitãye 'pi viramyavyàpàràpattiþ /
tato varaü ÷abdasya tàvataiva caritàrthatvakalpanamityeùà dik /


*10,147f.*

yaduktaü yathà÷akti ÷ravaõamanane kartavye iti tadayuktam /
puruùa÷aktãnàü tàratamyavattvena ÷ravaõàderapi tàratamyàpatteþ /
naca tathàstviti vàcyam /
tatsàdhyasya j¤ànasyaikavidhatvena vaiyarthyaprasaïgàt /
naca vàcyaü j¤àtavyasya brahmaõo 'parimitatvàttattajj¤ànànyapi tàratamyavantãti /
tatphalasya mokùasya tàratamyarahitatvena vaiyarthyàparihàràt /
na khalu bandhavidhvaüsasya tàratamyamupapadyata ityata àha- samyagiti //


*10,148*

%<samyagviùamavij¤ànatàratamyànusàrataþ  /
phalaü bhavet tàratamyàt sukhaduþkhàtmakaü nçõàm  // MAnuv_3,3.91 //>%


NYâYASUDHâ:
viùamaü viparãtam /
j¤ànameva vij¤ànam /
tato na punaruktirvirodha÷ca /
tàratamyàditi tàratamyenopetamityarthaþ /
samyagviparãtaj¤ànayostàratamyamityukte parasparamiti pratãtiþ syàt /
tanniràsàrthamuktaü vivçõoti- samyakceti //

%<samyak càdhikavij¤ànàt sukhàdhikyaü bhavennçõàm  // MAnuv_3,3.92ab //>%


NYâYASUDHâ:
samyagityavyayaü samãcãnàdityarthaþ /
ca÷abdo 'nuktasamuccayàrthaþ /
madhyamàtsamyagj¤ànàttathàvidhaü sukhaü bhavet /
alpàcca samyagj¤ànàdalpam /
evamadhikànmithyàj¤ànàdadhikaü duþkhamityàdi /
atra mithyàj¤ànatàratamyena duþkhatàratamyasyàbhidhànaü dçùñàntatvenopayujyate /
yadvà du÷÷àstraü tu parityajedityuktam /
tatràtyantaparityàgàrtho 'rthavàdo 'yam /
na bandhapradhvaüsamàtraü mokùaþ kintu sukhamapi /
tasya ca tàratamyamupapadyata iti bhàvaþ /


*10,149*

adhikaraõàrthamupasaüharati- ata iti //

%<ato yathàtma÷aktayaiva ÷ravaõaü mananaü tathà  // MAnuv_3,3.92cd //>%


*10,149f.*


NYâYASUDHâ:
nanvatràtma÷aktimanatikramya yathàtma÷aktãtyavyayãbhàve sati, tasyàvyayãbhàva÷ceti avyayatvàdavyayàdàpsupa iti tçtãyàyà lukà bhavitavyam yathà'tma÷aktyaiveti katham /
ucyate /
yatheti bhinnaü padaü samyagvàci /
nivçttimàrgaþ kathita àdau bhagavatà yatheti, yathà ÷ravaõamityàdinà ca sambaddhayate /
sàdç÷yàrthaü và /
àtma÷aktyaiva ÷ravaõaü mananaü càcaret /
natu sarva÷àkhàviùayam /
nàpi svasva÷àkhàmàtraviùayam /
yathà ca ÷ravaõaü manana càtma÷aktyaiva /
nididhyàsanamapi tathà'caret /
tacca ÷ravaõaü mananaü ca kçtvà kuvarnveti /
yadvà yathà'tma÷aktãtyavyayãbhàvàtpara à÷abdaþ samyagvàcã /
÷ravaõamityàdinà sambaddhayate /
athavà yathà÷abdasyàtma÷abdenàvyayãbhàvaþ /
tataþ ÷akti÷abdena karmadhàrayaþ /
yogyatànusàriõyà ÷aktyetyarthaþ /
atra yathà'tma÷aktyaiva ÷ravaõaü mananaü tathà'cataredityetàvataivopasaühàre kartavye 'dhikamucyate yattacchravaõamananayoruktasya nididhyàsanàïgatvasyàpyupasaühàràtharm /
kçtvà athavà kurvannapãti vi÷eùaj¤àpanàrthaü ca /
ayaü ca vikalpo guråpade÷ànurodhena vyavatiùñhate /
athavà pårvàrdha evàdhikaraõàrthopasaühàraþ /
tatràcarediti vakùyamàõaü siühàvalokanena sambaddhayate /
iti siddhamiti ÷eùaþ /

//  iti sarvavedà(npratyayà)dhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*10,152*


[======= JNys_3,3.II: upasaühàràdhikaraõa =======]


//  atha upasaühàràdhikaraõam //

//  oü upasaühàro 'rthàbhedàdvidhi÷eùavatsamàne ca oü //
atra sarvavedoktànguõàndoùàbhàvàü÷copasaühçtyaiva paramàtmopàsya ityuktam /
ihàpi sarva÷abdo nàsaïkucitavçttiruktanyàyàdityà÷ayavàüstàtparyamàha- kçtveti //

#<upasaühàro 'rthàbhedàd vidhi÷eùavatsamàne ca  | BBs_3,3.5 |>#

kçtvàtha kurvannapi và nididhyàsanamàcaret // 3-3-2 //

÷ravaõaü mananaü tatheti vartate /
yathà'tma÷aktyaiveti ca /
anena"pràpte÷ca sama¤jasam' ityàdãnàü såtràõàmapi tàtparyamuktaü veditavyam /
tathà"tannirdhàraõàrthaniyamaþ' ityàdãnàü, prathamàdhikaraõavyàkhyàneneti /
//  iti upasaühàràdhikaraõam //



___________________________________________________________________________


*10,154*


[======= JNys_3,3.III: anubandhàdhikaraõa =======]


//  atha anubandhàdhikaraõam //

//  oü anubandhàdibhya÷ca oü //
yoga÷àstre yamàdikamupàsanàïgatayopadi÷yate /
tatra pårvapakùavàdã manyate /
yamànuùñhànaü tàvadasat /
viùõubhaktyàdiguõasampattirviùayasaüsargàdidoùavarjanaü ca yama÷abdàbhidheyam /
de÷akàlàvastàvyavasthayà vinànuùñheyasya tathàtvàt /
ahiüsàdiparigaõanaü tu tatpradar÷anàrthamiti hi yogànu÷àsanàni /
tatra yamànàü kimupàsanotpattàvupayogaþ /
kiüvà tatphalaj¤ànotpattau /
nàdyaþ /
vidveùiõàmapi satatànucintanadar÷anàt /
tanmàtratvàccopàsanàyàþ /
na dvitãyaþ /
bhaktyàdisahitamevopàsanaü brahmasàkùàtkàraü janayati nànyathetyatra pramàõàbhàvàt /
ki¤ca"dveùàccaidyàdayo nçpàþ' /
"vaireõa yannçpatayaþ' ityàdau dveùasya tàvanmokùasàdhanatvaü pratãyate /
dçùñvaiva taü mucyate nàpareõeti mokùasya dar÷anaikasàdhyatvaü ca /
tadubhayaparyàlocanayà dveùasya dar÷anasàdhanatvamavagamyate /
evaü niyamàsanapràõàyàmapratyàhàràõàmapyaïgatà nirasanãyeti /
tatra samàdhànamanubandhàdibhya iti /
tasyàrtho bhaktyàdibhya iti /
tatra na j¤àyate kaþ pakùo 'ïgãkçtaþ kathaü ca tatroktadoùaþ parihçta iti /
ato vyàcaùñe- viùayeùvityàdinà //

#<anubandhàdibhya÷ca  | BBs_??? |>#

%<viùayeùu ca saüsargàcchà÷vatasya ca saü÷ayàt  /
manasà cànyadàkàïkùàt paraü na pratipàdyate  // MAnuv_3,3.93 //
iti bhàratavàkyaü hi tenaitaddoùavarjitaþ  /
sadopàsanayà yukto vàsudevaü prapa÷yati  // MAnuv_3,3.94 //>%


NYâYASUDHâ:
viùayasevanàt /
÷à÷vatasya brahmaõaþ mokùàdanyadviùayajàtaü prati /
àkàïkùàditi gha¤antaþ paraü brahma na pratipadyate na pa÷yati /
mithaþ samuccaye ca÷abdaþ /
hi÷abdo yasmàdityarthe /
viùayasaüsargàdidoùàõàü j¤ànavirodhitvamàheti ÷eùaþ /
etaddoùavarjita eva sadopàsanayà yukto bhavati /
tathàvidha eva sadopàsanayà yukto vàsudevaü prapa÷yatãti yojyam /

etaduktaü bhavati /
upàsanotpattau tàvadyamànàmaïgatvaü bråmaþ /
viùayasaüsargàdimato bhaktirahitasya sadopàsanànupapatteþ /
na hyanyatra(vyà) àsaktamanàstatra snehavidhura÷ca tatsantataü cintayatãti yujyate /


*10,154f.*

yadatroktaü snigdhavatkruddhànàmapi santatànucintanaü dçùñamiti tatsatyam /
tathàpi taditarasaüsargavarjanàdikamaïgãkàryameva /
naca bhagavati vidveùasya kàraõamasti /
keùà¤cidà÷ayadoùava÷àddveùasambhave 'pi na tathàvidhamanucintanaü j¤ànasàdhanaü bhavati /
kintåktayamàdisahitameveti dvitãyapakùamapi svãkurmaþ /
naca tatra pramàõàbhàvaþ /
bhàratavàkyasya vidyamànatvàt /
tatra (ca) viùayasaüsargàdipadànàü yamamàtràbhàvopalakùaõatvàditi /
bhaktyàdyabhàvasyàpi doùatvenaitaddoùavarjita ityuktam /


*10,160*

yamànàmava÷yànuùñheyatve yuktimapyàha- doùà iti //

%<doùà anàdisambaddhàste muktiparipanthinaþ  /
santyeva pràya÷aþ puüsu tena mokùo na jàyate  // MAnuv_3,3.95 //>%


*10,160f.*


NYâYASUDHâ:
te viùõubhaktyabhàvàdyà viùayasaüsargàdyà÷ca doùà muktiparipanthinaþ pràcuryeõa puruùeùvanàdisambandhàþ santyeva /
tena kàraõena teùàü mokùo na jàyate /
etaduktaü bhavati /
mokùayogyànàü mumukùåõàmapãdànãü tàvanmokùo na jàyate /
tatkuta iti cintyam /
bhagavatprasàdàbhàvàditi cetso 'pi kutaþ /
j¤ànàbhàvàditi cedasàvapi kutaþ /
dhyànàbhyàsàsattvàditi cenna /
vidveùiõàü tatsattve 'pyasattvasya vakùyamàõatvàt /
api ca dhyànàbhyàso 'pi kuto neti vàcyam /
÷ravaõàdyabhàvàditi cet /
tadbhàvo 'pi na kutaþ /
ato doùà eva tattadutpattiü pratibadhnanto mokùaparipanthina iti j¤àyate /
na ca doùàõàmàgantukànàmanàdimokùàbhàvahetutvaü na sambhavatãti sàmpratam /
pravàhato 'nàditvàditi /
tathà coktam /
doùagçhãtaguõàmiti /


*10,162*

syàdetat /
santi kecitsaüsàriõo 'pi ràgàdidoùarahità jãvà bàlamugdhàdayaþ /
tatkathaü doùàõàü mokùàbhàvahetutvamityata àha- sarva iti //

%<sarve ta ete jãveùu dç÷yante tàratamyataþ  // MAnuv_3,3.96ab //>%


NYâYASUDHâ:
udàhçteùvapi bàlamugdhàdijãveùu ta ete magavadbhaktyabhàvàdyà doùàstàvatpratyakùànumànàbhyàü dç÷yanta eva /
ràgadveùàdayo 'pi puruùeùu tàratamyataþ santi /
caturvidhà hi te prasuptatanuvicchinnodàrabhedena /
ato bàlàdiùådàràõàü teùàmabhàvàdabhàvàbhimànaþ /
stanyàdikàmàdesteùvapi dar÷anàt tathà càgamaþ /
garbhe bàlye 'pyapauùkalyàdityàdiþ /
tadevaü sarve 'pi doùàþ sarveùvapi pramità iti yuktamuktam /
JOSHI-23

athàpi syàt /
çjavo nàma hiraõyagarbhapadapràptiyogyàþ santi saüsàriõaþ puruùàþ /
naca te doùiõa iti yuktam /
çjutvavirodhàt /
çjavaþ samãcãnà nirdeùà ityanarthàntaram /
tatkathamityata àha- çjånàmiti //

%<çjånàmeka evàsti paramotsàhavarjanam  // MAnuv_3,3.96cd //>%


NYâYASUDHâ:
çjånàmapi mokùàrthaü mahodyogavarjanaü nàma doùo 'stãtyato noktamayuktam /
anyathà mokùavilambàsambhavàt /
na caivamçjutvavirodhaþ /
yato 'sàveka eva /
doùabàhulyàbhàvàbhipràyamçjutvavacanam /
alpasve niþsvaprayogadar÷anàditi bhàvaþ /


*10,165*

prakàràntareõa virodhaü pariharati- sa iti //

%<sa guõàlpatvamàtratvànnarjatvena viruddhayate  // MAnuv_3,3.96ef //>%


NYâYASUDHâ:
sa paramotsàhavarjanaü nàma doùaþ /
yadyapi mahodyamàbhàvo doùa eva heyatvàt /
tathàpi na ràgàdiriva bhàvaråpaþ /
nàpi guõàbhàvaråpaþ /
kinnàmotsàhalakùaõaguõàlpatàmàtramityadoùo 'pyucyata iti narjutvena viruddhayate /


kimato yadyevaü doùàþ saüsàrahetavo muktiparipanthina ityata àha- ata iti //

%<ato viùõau parà bhaktistadbhakteùu ramàdiùu  /
tàratamyena kartavyà puruùàrthamabhãpsità  // MAnuv_3,3.97 //>%


*10,166*


NYâYASUDHâ:
idaü ca sarvayamopalakùaõam /
puruùàrthaü mokùam /
ayamatra saïkùepaþ /
viùõubhaktyabhàvàdyà viùayasaüsargàdyà÷ca doùà mumukùàdimatà tyàjyàþ /
mokùàdivirodhitvàt /
yadyadvirodhi tattadarthinà tyàjyaü dçùñam /
yathà'rogyavirodhyapathyaü tadarthinà /
tathàca viùõubhaktyàdikaü kàryamiti siddhayati /
bhàvànuùñhànena vinàbhàvaparityàgàyogàditi /

viùõau parànyatra tàratamyenetyuktaü vivçõoti- svàdara iti //

%<svàdaraþ sarvajantånàü saüsiddho hi svabhàvataþ  /
tato 'dhikaþ svottameùu tadàdhikyànusàrataþ  // MAnuv_3,3.98 //
kartavyo vàsudevàntaü sarvathà ÷ubhamicchatà  // MAnuv_3,3.99ab //>%


NYâYASUDHâ:
àdaraþ snehaþ /
svabhàvataþ saüsiddha ityupakàràdikaraõamanapekùyànàdisiddha ityarthaþ /
anyathà sukhinaiva mayà bhàvyaü na jàtu duþkhinetyà÷ãrna syàditi hi÷abdàrthaþ /
tataþ svaviùayàdàdaràdadhika àdaraþ sàkùàtsvottameùu kartavyaþ /
evaü teùàü teùàmàdhikyànusàrato 'dhikaþ kartavyo vàsudevàntam /
vàsudeve tu nirati÷ayaþ /
÷ubhaü dhyànàdikam /
etaccopapàdadiùyate /


*10,167*

sakçdanuùñheyàsakçdanuùñheyasadànuùñheyabhedàdaïgamanekavidham /
ayaü tu kathamityapekùàyàmàha- neti //

%<na kadàcit tyajet taü ca krameõainaü vivardhayet  // MAnuv_3,3.99cd //>%


NYâYASUDHâ:
taü viùõvàdyàdaram /
na kevalaü na tyajetkintu kàlakrameõainaü vivardhayecca /
svasameùu svato 'dhameùu ca kathamityapekùàyàmàha- sameùviti /

%<sameùu svàtmavat snehaþ satsvanyatra tato dayà  /
kàryaivamàparokùyeõa dç÷yate kùipramã÷varaþ  // MAnuv_3,3.100 //>%


*10,167f.*


NYâYASUDHâ:
kartavya iti vartate /
tata uttamasamebhyo 'nyatràdhameùu satsu dayà kàryà /
yadi satsvityevocyeta tadottamasameùvapi prasaïgaþ /
tato 'nyatretyevoktàvasatsvapi prasaktiþ /
tato vargatrayàdanyatràj¤eùvodàsãnyam /
viparãteùu vaiparãtyaü cetyapi yojyam /
evaü kriyamàõe yamànàmupàsanotpattau j¤ànotpàde mokùati÷aye càïgatvamiti såcanàya puruùàrthamabhãpsatà ÷ubhamicchatà dç÷yate kùipramã÷vara iti vicitroktiþ /
ata evopasaühàre trayasyàpi saïkãrtanam /


*10,169*

doùaparityàge 'pyasti vi÷eùaþ /
ràgàdayo hi saüsàramàtanvate /
viparãtaj¤ànàdayastu nityaü narakaü pràpayantãtyato ràgàdito 'ti÷ayena tyàjyà ityà÷ayavàüstatra ÷rutimàha- taditi //

%<tat tamo 'ndhaü vrajed viùõusamatvaü yo 'nupa÷yati  /
ramàbrahma÷ivàdãnàmapi muktau katha¤cana  // MAnuv_3,3.101 //
kimutàdhikyadçùñestad guõàbhàvamaterapi  /
doùavetturabhedasya draùñurdraùñustathobhayoþ  // MAnuv_3,3.102 //
ityàha sacchrutis ...  // MAnuv_3,3.103a //>%


NYâYASUDHâ:
tatprasiddham /
na kevalaü saüsàre kintu muktàvapi katha¤cana kenàpi dharmeõa samatvam /
ramàbrahma÷ivàdãnàü viùõoràdhikyadçùñeþ puruùasyàndhatamasàvàptirbhavatãti kimuteti yojyam /
viùõorguõàbhàvamaterviùõorjãvairjaóai÷càbhedasya draùñuþ /
ubhayorbhedàbhedayoþ /

svapakùasàdhanamupasaüharati- teneti //

%<... tena samproktaguõasaüyutam  /
upàsãta hariü dçùñvà muktistenaiva jàyate  // MAnuv_3,3.103a-d //>%


*10,170*


NYâYASUDHâ:
pràk samproktairviùayasaüsargavarjanàdibhirguõaiþ saüyutaþ /
yadvà yoga÷àstre samproktairyamàdibhirguõairaïgaiþ saüyutaþ /
tenaiva tathàvidhenaivopàsena hariü dçùñvà karmàõi kùapayato muktirjàyate /


idànãü yatpårvapakùiõoktaü bhagavaddveùiõàmapi puràõe muktiþ kathyata iti tanniràkaroti- dveùàditi //

%<dveùàd yanmuktikathanaü ÷rutivàkyavirodhi yat  // MAnuv_3,3.104ab //>%


NYâYASUDHâ:
tasmàdanyathà vyàkhyàtavyamiti bhàvaþ /
tatprakàraü ca vakùyati /
kiü tacchativàkyamityato"mà nastenebhyo ye abhidruhaspade niràmiõo ripavo 'nneùu jàgçdhuþ' ityetadarthataþ pañhati- ripava iti //


*10,170f.*

%<ripavo ye tu ràmasya vimukhatvànniràmiõaþ  /
abhidrohapade nityamandhe tamasi te sthitàþ  // MAnuv_3,3.104c-f //
haridviùastamo yànti ye caiva tadabhedinaþ  /
tannirguõatvavettàrastasya doùavido 'pi ca  // MAnuv_3,3.105 //>%


NYâYASUDHâ:
ràmo ramaõaü tadasyàstãti ràmã bhagavannàmastasmànniùkràntàstasya vimukhà niràmiõa ityarthaþ /
ata eva tasya ripavaþ /
abhidrohapada ityasyaiva vyàkhyànamandhetamasãti /
nityaü sthità bhavantãti ÷eùoktiþ /
anena ye niràmiõo ripavo 'nneùu bhogeùu jàgçdhurabhikàïkùàvantaste 'bhidruho 'bhito drohasya pade sthàne sthàtuü yogyà yato 'tastebhyaþ stenebhyo 'smànmàvocaþ /
na hyasmacchravaõavànduþkhamarhatãti yojanà såcità bhavati /
idaü ca vàyuü prati vidyàdevatàyà vacanam /
tadabhedinastasya harerjãvàdyabhedavàdinaþ /


*10,172*

kathametacchativirodha ityata àha- ityàdãti //

%<ityàdi÷rutisandarbhàd dveùiõastama ãyate  // MAnuv_3,3.106ab //>%


NYâYASUDHâ:
smçtiviruddhaü ca dveùiõàü mokùakathanamityà÷ayavàüstàþ pañhati- hiraõyaka÷ipu÷ceti //


*10,172f.*

%<hiraõyaka÷ipu÷càpi bhagavannindayà tamaþ  /
vidhikùuratyagàt såno prahlàdasyànubhàvataþ  // MAnuv_3,3.106c-f //
yadanindat pità mahyaü tvadbhakte mayi càghavàn  /
tasmàt pità me påyeta durantàd dustaràdaghàt  // MAnuv_3,3.107 //
nindàü bhagavataþ ÷çõvaüstatparasya janasya và  /
tato nàpaiti yaþ so 'pi yàtyaghaþ sukçtàccyutaþ  // MAnuv_3,3.108 //
avajànanti màü måóhà mànuùãü tanumà÷ritam  /
paraü bhàvamajànanto mama bhåtamahe÷varam  // MAnuv_3,3.109 //
moghà÷à moghakarmàõo moghaj¤ànà vicetasaþ  /
ràkùasãmàsurãü caiva prakçtiü mohanãü ÷ritàþ  // MAnuv_3,3.110 //
màmàtmaparadeheùu pradviùanto 'bhyasåyakàþ  /
tànahaü dviùataþ kråràn saüsàreùu naràdhamàn  /
kùipàmyajasrama÷ubhànàsurãùveva yoniùu  // MAnuv_3,3.111 //
àsurãü yonimàpannà måóhà janmani janmani  /
màmapràpyaiva kaunteya tato yàntyadhamàü gatim  // MAnuv_3,3.112 //
yo dviùñàd vibudha÷reùñhaü devaü nàràyaõaü prabhum  /
kathaü sa na bhaved dveùya àlokàntasya kasyacit  // MAnuv_3,3.113 //
yo dviùñàd vibudha÷reùñhaü devaü nàràyaõaü prabhum  /
majjanti pitarastasya narake ÷à÷vatãþ samàþ  /
ityàdivàkyasandohàd dveùiõastama eva tu  // MAnuv_3,3.114 //>%


*10,173*


NYâYASUDHâ:
vivikùurve÷anasambhàvanàviùayaþ /
à÷aïkàyàmacetaneùåpasaïkhayànamiti vacanàt /
÷và mumårùatãti yathà /
atyàgàttamaþ /
mama pità mahyaü mannimittaü tvamanindat /
mayi madviùaye càghavànaparàdhavàn /
tasmàdviùõuvaiùõavanindàparàdhajàdaghànnityanirayàt /
nindàdikaü ca dveùamålamiti prasiddhameva /
narahariü prati prahlàdasya vàkyamidam /
tataþ sthànàt /
nindàü ÷çõvato yadàdhaþpàtastadà nindakasya kimu /
mànuùãü manuùyasadç÷ãm /
ye màmavajànanti te moghà÷àdimanto bhavanti /
teùàü sukhale÷o 'pi na bhavati /
àtmaparadeheùu prerakatvena sthitam /
saüsarantyatreti saüsàrà dehàþ /
tasya vivaraõamàsurãùvevetyàdi /
loko janastasyànta÷caõóàlàdistatparyantasya /

kathametatsmçtivirodha ityata àha- ityàdãti //

%<ityàdivàkyasandohàd dveùiõastama eva tu  // MAnuv_3,3.114cd //>%


NYâYASUDHâ:
j¤àyata iti ÷eùaþ /
tamo 'pi nirutthànamiti tu÷abdaþ /

ato yamàdyaïgamava÷yànuùñheyamiti siddham /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü anubandhàdhikaraõam //



___________________________________________________________________________


*10,177*


[======= JNys_3,3.IV: vidhyàdhikaraõa =======]


// atha ÷rãmannyàyasudhàyàü vidyàdhikaraõam //

// oü vidyaiva tu nirdhàraõàt oü //

yadyapãdamadhikaraõamanubandhàdibhya ityataþ pårvaü tathàpyupàsanasvaråpàvagame satyeva tatsàtharkyasamarthanasyàvasaro nànyatheti vyutkrameõa vyàkhyàtam /
tathàhi /
na bhagavadupàsanaü kartavyaü vaiyarthyàt /
naca sàkùàtkàràrtham /
tasyàpi vyarthatvàt /
naca mokùaprayojano 'sàviti vàcyam /
càrvàkadi÷à mokùasyaivàbhàvàt /
bhàve và jainàdimatànusàreõa sàdhanàntarasàdhyatvàditi pràpte mokùasadbhàvaü tasyàpi bhagavaddar÷anasàdhyatvaü ca sàdhayitumidamàrabhyate /
yadyapi samayapàde càrvàkàdimatàni niràkçtàni /
tathàpi mokùatatsàdhanaviyadåùaõavi÷eùavyutpàdanàrtho 'yaü prayatnaþ /
tatra càrvàkamataü tàvadanuvadati- naiveti //

#<vidyaiva tu nirdhàraõàt  | BBs_3,3.47 |>#

%<naiva mokùa iti pràhurlokàyatamate sthitàþ  // MAnuv_3,3.115ab //>%


NYâYASUDHâ:
eva÷abdaþ svaråpaniùedhadyotanàrthaþ /
anyathà puruùavi÷eùàdisambandhena niùedho 'pi j¤àyeta /
tasmàdupàsanaü vyarthamiti ÷eùaþ /


*10,178*

tarhi kaþ puruùàrtho 'stãtyata àha- bhoga iti //

%<bhogaþ ...  // MAnuv_3,3.115c //>%


NYâYASUDHâ:
srakcandanàdiviùayasukhànubhavo bhogaþ sa puruùàrtho 'stãti pràhuriti sambandhaþ /
bhoga÷caihika eva na tu svargàdigata ityàha- ÷arãreti //

%<... ÷arãraparyantaü ...  // MAnuv_3,3.115c //>%


NYâYASUDHâ:
÷arãrapàtaparyantamityarthaþ /
kutaþ svargàpavargayorasattvamityata àha- bhasmãbhàva iti //

%<... bhasmãbhàvastato bhavet  // MAnuv_3,3.115d //
iti ...  // MAnuv_3,3.116a //>%


*10,179*


NYâYASUDHâ:
tataþ pàtànantaraü ÷arãrasya bhasmãbhàvo bhavet /
idamuktaü bhavati /
÷arãrapàtottarakàlamàtmanaþ svargàpavargau vaktavyau /
àtmà ca na ÷arãràtirikto 'sti /
÷arãraü ca pàtottarakàlaü na÷yatyeva /
tataþ kasya tau syàtàmiti /
iti pràhuriti sambandhaþ /
÷aïkàsamàptau veti÷abdaþ /

tadetatpramàõàbhàvena dåùayaüstàvatpçcchati- taditi //

%<... tat kena mànena dçùñaü ...  // MAnuv_3,3.116ab //>%


NYâYASUDHâ:
mokùo naivàstãti vàkyàrthaü taditi paràmç÷ati /
kena màneneti /
pratyakùeõa và taditareõa vetyarthaþ /
dçùñamavagatam /
dvitãyastàvaccàrvàkeõa nàïgãkartuü ÷akyata ityà÷ayavànàha- pratyakùeti //

%<... pratyakùavàdinà  // MAnuv_3,3.116b //>%


NYâYASUDHâ:
pratyakùamekameva pramàõaü nànyadityabhyupagacchatà /
pårveõa sambandhaþ /
àdyaü niràkaroti- nahãti //

%<nahi pratyakùamànena mokùàbhàvo 'vasãyate  // MAnuv_3,3.116cd //>%


*10,179f.*


NYâYASUDHâ:
anumànàdikaü tàvatparasya mànaü na bhavati /
yacca mànatvenàïgãkçtaü pratyakùaü teneti yàvat /
mokùo hi nàma paramànandàvàptivi÷iùyàtyantikã duþkhanivçttiþ /
tadabhàva÷caivamavagantavyaþ /
nàsti ko 'pi puruùaþ paramànandànubhavã sarvo 'pi duþkhã ceti /
naca puruùàntaravartinã sukhaduþkhe tadabhàvau và puruùàntarapratyakùaviùayàviti kathaü mokùàbhàvaþ pratyakùeõàvasãyeteti hi÷abdàrthaþ /


*10,181*

mà bhåtpramàõàbhàvena mokùàbhàvani÷cayaþ /
tatsadbhàvani÷cayo 'trapa durghaña eva /
pramàõàbhàvàt /
tàvattatra pratyakùaü pramàõam /
parapuruùavartinoþ paramànandaduþkhàbhàvayoþ parapratyakùasya sàmarthyàbhàvàt /
svaniùñhastu tadabhàva eva pratyakùeõokùyate /
nàpi pratyakùàdanyat /
tatpràmàõyasiddheþ /
tata÷ca sàdhakabàdhakapramàõàbhàvàdapratipattirnityasaü÷ayo và mokùe syàditi nopàsanànuùñhànaü sambhavatãti /
maivam /
pratyakùeõa tàvanmokùani÷cayopapatteþ /


*10,182*

nanåktamatra pratyakùasya tatra sàmarthyaü nàstãti tatràha- ghañata iti //

%<ghañate muktidçùñistu puruùeõa mahãyasà  // MAnuv_3,3.117ab //>%


NYâYASUDHâ:
yadyapi pràkçtànàü pratyakùaü na mokùaü gocarayituü kùamate /
tathàpi mahattamapuruùapratyakùeõa mokùani÷cayo yujyata eva /
tadãyapratyakùàvagama÷ca pareùàü tadvàkyena bhaviùyatãti bhàvaþ /
nanu kartçkarmaõoþ kçtãtyatra ùaùñhayà bhavitavyaü kathaü tçtãyà /
÷eùavivakùàyàü ùaùñhã vihità /
nacàtra ÷eùavivakùeti cenna /
asminyoge ÷eùagrahaõasya nivçttatvàt /
ucyate /
hetàveùà tçtãyà /
na kartari karaõe và /
mahãyasà puruùeõa hetunà karaõena và tadãyapratyakùeõeti yàvat /
itareùàü muktidçùñirmuktisadbhàvani÷cayo ghañata iti /
yadvà muktiviùayà pratyakùadçùñirghañate /
katham /
yato mahãyasà puruùeõaùakùyate mokùa iti vadàma iti yojanà /
athavà kriyamàõeti padàdhyàhàre na doùaþ /


*10,187*

evaü tarhi mayàpi vaktuü ÷akyata eva /
yadyapi parapuruùavartã mokùàbhàvo 'smadàdãnàü na pratyakùaþ /
tathàpi mahãyasaþ puruùasya lokàyatàcàryasya pratyakùa eva /
tadavagama÷càsmàkaü tadvàkyena bhaviùyatãti /
tathàca satpratipakùatayà punarani÷caya evetyata àha- netãti //

%<neti vakturmahattvaü tu katha¤cana na vidyate  // MAnuv_3,3.117cd //>%


NYâYASUDHâ:
kasminnapi puruùe vartamàno 'nàgato và mokùo nàstyevetyahaü pratyakùeõekùa iti vaktustviti sambandhaþ /
mahattvameva na vidyate kuto mahãyastvamityeva÷abdàrtho và tu÷abdaþ /
mahattvamiha bahuprakàramapekùitam /
itarapuruùàpratyakùàrthasàkùàtkàritvaü tadupayuktàsàdhàraõadharmavattvaü yathàrthavàditvaü ceti /
tatraikaprakàramapi na lokàyatàcàryasya vidyate /
kutastena satpratipakùatà÷aïkà mokùavàdinàü mahàpuruùàõàm /


kuta ityata àha- sàdhayanniti //

%<sàdhayan sarvasàmànyaü kathameva vi÷eùavàn  // MAnuv_3,3.118ab //>%


*10,187f.*


NYâYASUDHâ:
dharmàdyabhàvapratipàdanena sarveùàü puüsàü samànatvaü sàdhayaüllokàyatàcàryaþ kathamevetarebhyo 'ti÷ayavànbhavati /
na katha¤cit /
etaduktaü bhavati /
puruùàntaràpratyakùasya parapuruùagatasya mokùàbhàvasya sàkùàtkaraõe lokàyatàcàryasyetarebhyo vi÷eùeõa bhàvyam /
anyathetareùàmapi tatprasaïgàt /
na càsàvasti /
tapasà yogena và janito dharmavi÷eùastathà /
sa cetareùàmiva svàtmano 'pi nàstãti tenaiva sàdhitam /
ataþ kàraõàbhàvàditaravattasyàpi parapuruùavartimokùàbhàvasàkùàtkaraõaü nàstyeveti ni÷cãyate /
tata evàhaü mokùàbhàvaü sàkùàtkaromãti tadãyavacanamayathàrthameva /
bhåtapariõàmavi÷eùa evàti÷ayo 'stviti cet /
sa kiü pratyakùo 'pratyakùo và /
nàdyaþ /
anupalambhàt /
yàdç÷atàdç÷asya prakçtaphalahetutve mànàbhàvàt /
anyathàtiprasakteþ /
na dvitãyaþ /
atãndriyàrthaü niràkurvatà tenaivetaravadàtmanyapi tadabhàvasya sàdhitatvàditi /


*10,189*

yathà yuùmàbhirabhidhãyate nàstyeva mokùàbhàvasàkùàtkàrã mahàpuruùa iti tathà ahamapi vadàmi /
nàstyevàsau mahãyànpuruùo yaþ pratyakùeõa mokùamãkùeta /
pramàõàbhàvàditi /
tathàca punarani÷caya evetyata àha- dç÷yanta iti //

%<dç÷yante puruùà loke paràvaravido 'pica  // MAnuv_3,3.118cd //
aparokùadç÷o yoganiùñhà÷càmalacakùuùaþ  /
pratyakùaü devatàü dçùñvà tatprasàdàptabhåtayaþ  // MAnuv_3,3.119 //
j¤ànavij¤ànapàraj¤à ...  // MAnuv_3,3.120a //>%


NYâYASUDHâ:
na kevalameka iti bhàvaþ /
loke 'sminneva bhåmaõóale /
te ca vasiùñhàdayaþ /
teùàü mahãyastvamàha- j¤ànavij¤ànapàraj¤à iti //


atra viùayibhyàü viùayàvupalakùyete /
sàmànyavi÷eùàkàrapàraj¤àþ /
na kevalaü vartamànà÷eùavidaþ kinnàma paràvaravido 'pi /
tatkimanumànàdinà netyàha- aparokùadç÷a÷ceti //
asmadàdibhyaþ ko vi÷eùasteùàmityata uktaü yoganiùñhà÷càmalacakùuùa iti /
yoganiùñhàjanitavi÷iùyàdçùñena divyadçùñayaþ /
kintenaiva netyàha- pratyakùamiti //
yogasàmarthyena paradevatàü sàkùàdupalabhya tanprasàdàsàditaprakà÷àdyai÷varyavantaþ /
vasiùñhàdayo yogardhisampannayà divyayà dçùñayà paramapuruùavartinaü mokùaü sàkùàtkurvàõàþ pratyakùeõaiva dç÷yante 'to na mokùàni÷caya iti /
asmadàdibhiranupalabdhatvàtte na santãtyata àha- niùiddhayanta iti //

%<... niùiddhayante kathaü nçbhiþ  // MAnuv_3,3.120b //>%


NYâYASUDHâ:
nçbhirityanena mandabhàgyaiþ parimità viviktade÷aparicayavadbhiriti såcayati /
nahi te vaõigvãthyàü vartante /
yena yuùmàbhirupalabhyeran /
ato viprakarùàdanupalabhyamànà na niùeddhuü ÷akyanta iti bhàvaþ /


*10,190*

nanu puruùasvaråpamàtre na vipratipattiþ /
teùàü mahãyastvaü tu kuta ityata àha- dç÷yate ceti //


*10,191*

na kevalaü puruùàþ kintu teùàmatimàhàtmyaü mahãyastvaü ca dç÷yate /
katham /
atimahaujasàm /
etaduktaü bhavati /
dç÷yante tàvadvindhyasthaganasamudrapànàdãni teùàmatimahàntyojàüsi /
tàni ca mahai÷varyakàryàõi /
naca kàryàõi vinà kàraõairbhavitumarhanti /
mahai÷varyeùu ca sàrvaj¤àparanàmakaü pràkà÷yamiti teùàü mahãyastvasiddhiriti /


*10,192*

nanu tadãyaü mokùaviùayaü pratyakùaü pareùàü kutaþ siddham /
tadvàkyàditi cenna /
teùàü vipralambhakatvopapatterityata àha- yadãti //
%<yadi te 'pi niùiddhayante kiü noktiste niùiddhayate  // MAnuv_3,3.121ab //>%


NYâYASUDHâ:
vipralambho hi prayojanamålo bhavati /
naca teùàü prayojanànusandhànaü sambhavati /
àptasamastai÷vayartvàt /
prayojanàntarasya càpramitatvàt /
evaübhåtà api te yogino yadi vipralambhakà iti niùiddhayante /
tadãyaü vàkyaü vipralambhamålatvena niràkriyata iti yàvat /
tadà te tvadabhyupagatà lokàyatàcàryoktiþ kiü tathaiva na niùidhyate /
sàpi vipralambhamåleti kalpayitvànàdaraõãyà syàt /
avi÷eùàditi yàvat /

etenaitadapi nirastam /
viprakaùarva÷àdasmàbhiranupalabhyamànà api yoginastanmàhàtmyaü tadãyaü svapratyakùaviùayaü vàkyaü càsmàbhiþ kuto 'vagantavyam /
itihàsapuràõebhya iti cenna /
teùàmapramàõatvàditi /
doùadar÷anena hi teùàmapràmàõyaü kalpyam /
naca tatra pramàõamasti /
vàkyatvenaiva pràmàõyapratiùedhe lokàyatàcàryokterapi tatpratiùedhaprasaïgàditi /


*10,193*

na lokàyatàcàryoktirvipralambha÷aïkayà niràkriyate /
pratyakùasaüvàdena pràmàõyani÷cayàditi cetsamaü prakçte 'pãtyàha- yadukteti //

%<yaduktavàkyapràmàõyaü pratyakùeõopalabhyate  // MAnuv_3,3.121cd //>%


NYâYASUDHâ:
yairyogibhiruktànàü vàkyànàü pràmàõyaü pratyakùeõa pratyakùasaüvàdenopalabhyante te 'pãti pårveõànvayaþ /
kathamityata àha- varàdayo 'pãti //

%<varàdayo 'pi taddattàþ sadà satyà bhavanti hi  // MAnuv_3,3.122ab //>%


NYâYASUDHâ:
tairyogibhirdattà varàþ ÷àpà÷ca sadàvyabhicàreõa satyà bhavanti /
hi yasmàttasmàditi pårveõaiva sambandhaþ /
te prasannàþ santastavedaü bhadraü bhaviùyatãti và kupitàþ santastavedamabhadraü bhaviùyatãti và yadàhustattathaiva bhavatpratyakùeõopalabhyata iti /

syàdetat /
pratyakùayogyàrthe bhavatu tatsaüvàdena tadãyaü vàkyaü pramàõam /
atãndriye tu mokùàdau kathamiti /
evaü tarhi lokàyatàcàryavacanamapi pratyakùayogyàrthe tatsaüvàdena pramàõamastu /
atãndriye tu mokùàbhàvàdau kathamiti samànam /

atha manyase pratyakùayogyàrthe tàvattadãyaü vacanaü pratyakùasaüvàdyevopalabdham /
tenàtãndriyàrthaviùaye 'pi tatra vi÷vasimaþ /
loke tathopalambhàditi /
tadidaü prakçte 'pi samànam /
tadidamuktamanuktasamuccayàrthenàpipadena /


*10,194*

evaü satpratipakùatàniràsàya yoginàü mokùapratyakùavàdasya pràmàõyam, apràmàõyaü ca lokàyatàcàryasya mokùàbhàvapratyakùokterupapàditam /
hetvantareõàpi tadapràmàõyamupapàdayati- apràmàõyamiti //

%<apràmàõyaü tadukte÷ca vçthàvàcàvasãyate  // MAnuv_3,3.122cd //>%


NYâYASUDHâ:
hetusamuccaye ca÷abdaþ /
vçthàvàceti bhàvapradhàno nirde÷aþ /
vçthàtvàdityevokte tçõàdidar÷ane vyabhicàraþ syàt /
tadarthaü vàggrahaõam /
kathaü lokàyatàcàryoktervçthàtvamityata àha- na hãti //

%<na hi prayojanaü ki¤cit paralokanivàraõàt  // MAnuv_3,3.123ab //>%


NYâYASUDHâ:
paralokasya mokùàdernivàraõàt nàstitvapratipàdanàllabhyaü ki¤citprayojanaü nàstãtyetatprasiddhameva /
tathàhi /
tadukteradçùñaü và prayojanaü syàddçùñaü và /
na tàvadadçùñam /
paralokanivàraõàt /
adçùñaü hi svargàdàvupabhogyaü và syàddehàntareõehaiva và /
nàdyaþ /
svargàdeþ paralokasya pareõa pratiùiddhatvàt /
na dvitãyaþ /
dehàtmavàdinàsyàtmanaþ paralokasya dehàntarasya nivàraõàt /
nàpi dçùñam /
pratipàdakapratipàdyayorarthakàmalàbhànupalambhàditi /


*10,195*

vaidikànàü dharmàdharmavyavasthàpakairvavacanairuparuddhakàmabhogànàü pràõinàü dharmàdyabhàvàpratipàdanena kàmopabhogoparodhanivçttiråpaparopakàrastàvadàcàryasya pràõinàü dharmàdyabhàvapratipàdanena kàmopabhogoparodhanivçttiråpaparopakàrastàvadàcàryasya prayojanamasti /
yadyapyupakàro na svaråpeõa prayojanam /

nàpyadçùñahetutvena /
tathàpyupakartàraü pratyupakurvantyeva /
vineyànàü ca kàmopabhogoparodhanivçttirevàsti prayojanam /
tatkathaü vçthàtvamityata àha- vçthà vàcamiti //

%<vçthàvàcaü vçthà hanyàd yadi tasya kimuttaram  // MAnuv_3,3.123cd //>%


NYâYASUDHâ:
atra vçthàvàcamiti sàdhyanirde÷aþ /
evamapi vçthàvàktvaü na parihàryamiti /
adçùñaprayojanarahitavàcamiti và /
yadi ka÷cittamàcàryaü vineyaü và vçthaiva hanyàttadà taü prati tasya kimuttaram /
na ki¤cit /

etaduktaü bhavati /
na sta eva dharmàdharmau, atastvayà niraïku÷ena kàmopabhogaþ karaõãya ityàcàryeõa bodhito 'ntevàsã tadãyakamanãyakàntàdyapahàràrthaü taü hanyàdeva, tadàsya kà pratikriyà /
upakarturapakàro mahàpratyavàyaheturiti chàndasoktestenaiva tyàjitatvàt /
upakartàraü pratyupakurvantãtyetadapi dharmàdivàsanàyàü satyàmeva /
sà tu tenaiva ni÷÷eùità /
ato nàstyevàcàryasya prayojanam /
pratyuta svajãvanahànilakùaõo 'nartha eva evaü vineyànàmapyanyonyadhanavanitàdyapahàràyaparasparavadhàdàveva pravçttiþ na tu kàmopabhogàvasaraþ /
mahatànarthenàkrànto 'lpãyànkàmopabhogo 'nartha eveti /


*10,196*

astvevaü lokàyatàcàryoktervçthàtvamanarthahetutvaü ca /
tathàpyapràmàõyaü kuta ityata àha- sveti //

%<svajãvanavirodhàya vadan kiü nàma buddhimàn  // MAnuv_3,3.123ef //>%


NYâYASUDHâ:
sva÷abdaþ pareùàmapyupalakùakaþ /
vyarthaü ceti ÷eùaþ /
vyarthànarthahetuvàktvena lokàyatàcàryasyàprekùàvattvamanumãyate /
tatastadvacanasyàpràmàõyamiti ÷eùaþ /
ukta÷càyamarthaþ prayojanàdhikaraõe /


*10,197*

uktamarthaü buddhayàrohàya saïkùipyàha- pràmàõyaü iti //

%<pràmàõye saü÷ayaþ kiü syàt tayoþ puruùayorapi  /
svajãvanaviruddhoktiraj¤o dçùñasya càpi saþ  // MAnuv_3,3.124 //
ya÷càtãndriyadevokti÷rotà dçùñaparàvaraþ  /
atãtànàgataü sarvaü lokànubhavamàpayan  // MAnuv_3,3.125a-c //>%


*10,198*


NYâYASUDHâ:
(atra) pràmàõya÷abdenàptatvamucyate /
kimityàkùepe /
api÷abdo garhàyàm /
svetyupalakùaõam /
dçùñasya dar÷anayogyasyàpi bahorarthasya /
ca÷abdo vi÷eùaõasamuccaye /
devoktãtyatãndriyàntarasyàpyupalakùaõam /
svoktaü sarvaü pratyakùasaüvàdena lokànubhavaü lokà÷vàsaü pràpayan /

yaþ svajãvanaviruddhoktitvàdivi÷eùaõo lokàyatàcàryo ya÷càtãndriyadevokti÷rotçtvàdivi÷eùaõo yogã tayorapi puruùayoþ pràmàõye saü÷ayaþ syàtkiü, na syàdeva /
kintvàdyasyàpràmàõyameva dvitãyasya pràmàõyameva ni÷cãyata iti yojanà /


*10,199*

evaü nimittàbhàvenàsambhàvitàtãndriyaj¤ànasya kàmukatvàdinà sambhàvitavipralambhasya lokàyatàcàryasya yogardhisampadà sambhàvitasàrvaj¤àvàptasamastai÷varyavattvàdinàtyantàsambhàvitava¤cakatvàtpratyakùasaüvàdivacaso yoginaþ prati, pratipakùatvàsambhave (na) tadvacanàvagatena tatpratyakùeõa mokùaþ siddhayatãtyuktam /
idànãü vedenàpi taü siùàdhayiùustatpràmàõye vipratipannaü prati kiü saüvàdarahitatvàdvedasyàpràmàõyamucyate /
uta vàkyatvàdunmattavàkyavat /
athavonmattavàkyàdani÷citavi÷eùatvàdatha(và) bàdhitatvaditi vikalpyàdye 'pi kiü sarvasya saüvàdo nàsti utaikade÷asyeti vikalpyàdyaü niràcaùñe- ata iti //

%<ataþ pratyakùagamyatvàd vedamàtvasya ca sphuñam  // MAnuv_3,3.125ef //>%


NYâYASUDHâ:
vaidikànuùñhànavatàü tatphalasiddherdçùñatvàdityarthaþ /
pratyakùagamyatvàt pratyakùasaüvàdena siddhatvàt /
pramàõasamuccaye ca÷abdaþ /
vedena ca mokùasiddhiriti /
anena sarvasyàpi vedasya pramàõàntarasaüvàdo nàstãtyetadasiddham /
ai÷varyàdisàdhanatayà yogàdikamupadi÷ato vedabhàgasya saüvàdadar÷anàdityuktaü bhavati /
mokùapratipàdakàni ca vedavàkyàni tatra tatrodàhçtànyeva draùñavyàni /
phalavisaüvàdo 'pi vedasya dç÷yata iti cenna /
tasya kartçkarmàdivaiguõyahetutàyàþ pràguktatvàt /
tadidamuktaü sphuñamiti /

àdye dvitãyaü dåùayati- yadãti //

%<yadyàgamasya no màtvamakùajasya tathà bhavet  // MAnuv_3,3.126ab //>%


NYâYASUDHâ:
yadi bhàgavi÷eùasya saüvàdàbhàvena kçtsnasyàpi àgamasya no mànatvam apramàõatvamityucyate tarhi akùajasya pratyakùamàtrasya tathà apramàõatvaü bhavet /
asthàtsukhàdiviùayasya pratyakùasya saüvàdàbhàvàt /
yadi ca saüvàdarahitasyaiva vedabhàgasya no mànatvamityucyate tadàsmatsukhàdiviùayasya pratyakùasyàpràmàõyaü bhavedeveti /
yadyapi yogipratyakùasaüvà(do 'sti tathà)daþ pràguktastathàpi taditarapramàõàpekùayedamuditaü veditavyam /
syàdetat /
pratyakùaü svata eva pramàõaü tatra kiü saüvàdenetyata àha- yadyakùajasyeti //


*10,200*

%<yadyakùajasya màtvaü syàdàgamasya kathaü na tat  // MAnuv_3,3.126cd //>%


NYâYASUDHâ:
yadi saüvàdena vinàkùajasya svata eva pramàõatvaü syàttarhi àgamasya tat svata eva pràmàõyaü kathaü na bhavet- avi÷eùàdbhavedeva /


*10,201*

dvitãyaü niràkaroti- yadyàgamasyeti /
yadi vàkyatvamàtreõonmattavàkyavadàgamasya na mànatvamityucyate /
tarhyakùajatvena ÷uktirajatàdiviùayàkùajavatstatstambhàdyakùajasyàpyapràmàõyaü syàdavi÷eùàt /
nirdeùatvàtstambhàdiviùayamakùajaü pramàõamityata àha- yadyakùajasyeti //
yadi nirdeùatvàtstambhàdiviùayasyàkùajasya pramàõatvaü syàttarhyàgamasyàpi tata eva kathaü na bhavet /
na hyapauruùeyasya sadoùatà sambhavati /
veda ityupakramàttathaiva vaktavye yadàgamasyeti vadati tadanenaiva nyàyena pauruùeyàgamasyàpi pràmàõyaü sàdhanãyamiti såcayitum /


*10,202*

tçtãyaü niràkaroti- loketi //

%<lokavàkyàd vi÷eùa÷càvyabhicàreõa siddhayati  // MAnuv_3,3.126ef //>%


NYâYASUDHâ:
unmattàdivàkyàt /
vi÷eùo vedasya /
avyabhicàreõa bàdharàhityena /
nahi vaidiko 'rthaþ pratyakùasiddho yena tattatra bàdhakatayàvakà÷aü labheta /

etena caturtho 'pi nirastaþ /

tadevaü pratyakùàgamàbhyàü mokùaü sàdhayatehàmutra phalabhogavairàgyavatàü yoginàü pravçttiþ saphalà prekùàvatpravçttitvàtsammatavadityanumànamapi såcitam /
anumànapràmàõyaü ca pràgeva samarthitam /


*10,203*

apare purananumimate /
duþkhasantatiratyantamucchidyate santatitvàddãpajvàlàsantativaditi /
tadasat /
sakalajãvagataduþkhasantatipakùãkàreü'÷e bàdhitatvàt /
nityasaüsàriõàü keùà¤citsattvasya tairapyaïgãkçtatvàtsamarthayiùyamàõatvàcca /
tadvayatiriktajãvagataduþkhasantatipakùãkàre tu tatraiva vyabhicàràt /

pàrthivaparamàõuråpàdisantàne vyabhicàràcca /
sarvamuktipakùe phalamålayorabhàvena so 'pyatyantamucchidyata eveti cenna /
sarvamuktipakùasyaiva niràkariùyamàõatvàt /
kàlakùaõasantàne vyabhicàràcca /

ki¤ca duþkhasantati÷abdena duþkhànyevocyante uta taddharmaþ ka÷cit /
àdye siddhasàdhanatà /
mokùamanaïgãkurvatàpi duþkhànàü vinà÷itàbhyupagamàt /
ata evàtyantamityuktamiti cet /
ko 'syàrthaþ /
kiü sarvàõyapi duþkhànyucchidyanta iti /
uta niþ÷eùatayocchidyanta iti /
athavà tatra duþkhàntarànutpàdeneti /
na prathamaþ /
siddhasàdhanatànistàràt /
sarveùàmapi duþkhànàü pareõànityatàyàþ svãkçtatvàt /
ata eva na dvitãyaþ /
na hi duþkhaü sàvayavadravyam /
yena sa÷eùamucchidyata iti ÷aïkayeta /
na tçtãyaþ /
dçùñàntasya sàdhyavikalatvàt /
nahi dãpajvàlàsantatirevamucchidyate /
tatraiva punarjvàlàntarodayasambhavàt /
na dvitãyaþ /
duþkhadharmo hi jàtirvà tadanyo và /
àdye 'pasiddhàntaþ /
jàternityatvàïgãkàràt /
na dvitãyaþ /
à÷rayàsiddheþ /
guõeùu jàtivyatiriktadharmànaïgãkàràt /
aïgãkàre 'pyarthàntaratà syàt /
nahi duþkhadharmasya kasyacidvinà÷asiddhau mokùasiddhiriti /


*10,206*

àtmà kadàciddhvastà÷eùavi÷eùaguõo vibhutve sati kàryavi÷eùaguõavattvàt mahàpralayàvasthàyàmàkà÷avaditi càsat /
sarvàtmapakùãkàre parame÷varàtmani bàdhàt /
asiddhe÷ca /
jãvàtmapakùãkàre 'pi saüsàryekasvabhàvànàü jãvànàü svayamevorarãkçtatvena tatra bàdhàt /
tadatiriktajãvapakùãkàre tatraivànaikàntyàt /
jãvàtmanàü vibhutvàbhàvenàsiddhe÷ca /

àtmatvaü kadàciddhvastà÷eùavi÷eùaguõadravyaniùñhamiti pratij¤àrtha iti cenna /
tathà sati hetorasiddhiprasaïgàt /
jàtitvaü heturiti cenna /
pårvànumànadoùàparihàràt /
ghañatvàdàvanaikàntikatvàcca /

a÷eùavi÷eùaguõa÷ånyadravyaniùñhamiti pratij¤àrtha iti cenna /
saguõànàmeva dravyàõàmutpàdasya samarthitatvàt /
vibhukàryavi÷eùaguõavadvçttijàtitvasya hetutvànna ko 'pi doùa iti cenna /
kàryavi÷eùaguõavatpadasya vaiyarthyàt /
tattyàge 'pyarthàntaratvàt /
a÷eùavi÷eùaguõadhvaüso na mokùa iti vakùyamàõatvàt /


*10,212*

etena devadatto devadattàdharmasamànakàlãnadevadattagatatvànadhikaraõaduþkhadhvaüsàdhikaraõaü duþkhitvàdyaj¤adattavaditi vi÷iùyavyatirekyanumànamapi nirastam /
arthàntaratàparihàràdityàstàü prapa¤caþ /


*10,213*

idànãü jainoktamokùasàdhanaü dåùayitumanuvadati- astãti //

%<asti mokùo 'pi dharmeõa yathàrthaj¤ànato 'pi ca  // MAnuv_3,3.127ab //>%


*10,214*


NYâYASUDHâ:
yadidaü mokùàstitvaü samarthitaü tatsàdhviti jainàþ pràhuriti sambandhaþ /
aïgãkçta÷cenmokùasadbhàvastadà tatsàdhanamapi ki¤cidaïgãkàyarmeva /
tathàca kà vipratipattirityà÷ayavànpçcchati- apãti //
kiü tarhãtyarthaþ /
uttaramàha- dharmeõeti //
labhyata ityàhuþ /
apicàvitaretarasamuccaye /
yadyapi mokùaü tatsàdhanaü càbhyupayanti jainàstathàpi tadvi÷eùe vipratipadyante /
yataþ samyagj¤ànasamyakcàritryasamuccayasàdhyaü mokùamàhurityà÷ayaþ /
samyagdar÷anaü yadyaparokùaj¤ànaü tadà yathàrthagrahaõenaiva gçhãtam /
yadi ca svasamayaparipàlanaü tadà dharmagrahaõeneti pçthaggrahaõaü vyarthamiti såcayituü dvayoreva grahaõam /

dharmaj¤ànasamuccayasàdhyatvaü mokùasya katha¤cidasmàbhirapyaïgãkriyate /
ato vipratipattyanantaraü dar÷ayati- pràmàõyamiti //

%<pràmàõyamanumàyà÷ca jinasyàptatvasàdhane  // MAnuv_3,3.127cd //
tadvàkyàd dharmasajj¤ànavij¤aptirbhavatãti ca  // MAnuv_3,3.128ab //>%


NYâYASUDHâ:
jina àpto 'ssvalitavàkyatvàdityàdyanumàyàþ /
ca÷abdàjjinadar÷inàü vàkyasya ca /
tadvàkyàt jinavàkyàt /
iti ca jainàþ pràhuþ /
anumà(nà)dyavagatàptabhàvajinavàkyànmokùasàdhanasiddhimàhuþ /
natu svataþ pramàõàdvedàdityà÷ayaþ /
mokùasàdhanaviùayàü vipratipattiü dar÷ayitumupakramya pramàõavipratipattipradar÷anamasaïgatamiti cenna /
sàdhanaj¤àpakasyàpi sàdhanatvàt /

dharmaj¤ànasvaråpe 'pi vipratipattiü dar÷ayati- dharma iti //

%<dharmo 'hiüsàparo nànyo j¤ànaü pudgaladar÷anam  // MAnuv_3,3.128cd //
iti jainàþ ...  // MAnuv_3,3.129a //>%


NYâYASUDHâ:
ahiüsà parà pradhànabhåtà yasminsa tathoktaþ /
etadasmàkamapi sammatamityata uktamanyo hiüsàsahito yaj¤àdirna dharma iti /
àtmaviviktatvàdiråpeõa pudgalasya dehasya dar÷anam /
yadvà pudgalasyàtmano dehàdiviviktatayà dar÷anam /
atràpi nànyadyatsiddhàntinà vivakùitamityanuvartate /


*10,217*

dåùayati- kathamiti //

%<... kathaü tat syàt pramàõamanumànataþ  // MAnuv_3,3.129ab //>%


NYâYASUDHâ:
tajjinavàkyamanumànena pramàõamiti pratipattavyaü kathaü syàt /
anumànena vàkyena ca jinasyàptatvamavadhàryàptavàkyatvànumànena mokùasàdhanaü dharmaü j¤ànaü ca pratipàdayato jinavàkyasya pràmàõyàvadhàraõaü yaduktaü tannopapadyata ityarthaþ /

kuto nopapadyata ityato hetuü vaktumupodghàtatvena pratyakùànumànàgamasvaråpaü krameõa tàvadàha- viùayàniti //

%<viùayàn prati sthitaü hyakùaü pratyakùamiti gãyate  /
pratyakùa÷abdànusàràdanumeti prakãtirtà  // MAnuv_3,3.129c-f //
à samantàd gamayati dharmàdharmau paraü padam  /
yaccàpyatãndriyaü tvanyat tenàsàvàgamaþ smçtaþ  // MAnuv_3,3.130 //>%


NYâYASUDHâ:
viùayànnirdeùànprati sthitaü taiþ sannikçùñamakùamaduùyamindriyam /
jàtàvekavacanam /
yasyendriyasya yo viùayo 'nvayavyatirekàbhyàmavagatastenàdoùeõa sannikçùñamaduùyaü tatpratyakùamityarthaþ /
anena pràdisamàso 'yaü nàvyayãbhàva iti såcitam /
tathà sati pratyakùasyeti ùaùñhã na ÷råyeta /
yadyapi pratisthitamakùaü pratyakùam /
tathàpi yogyatayà viùayàõàü sambandha iti hi÷abdenàcaùñe /


*10,218*

pratyakùa÷abdànusàràt /
pratyakùàgamànusàreõaiva mànatvam /
anusaraõaü ca tadgçhãtadharmyàdimattvaü tadabàdhitàpratibaddhaviùayatvaü ca /
prakãrtitànumeti ÷eùaþ /
yànumà prasiddhà sàsmànnimittàdanumeti prakãtirtà /
yadyapyanusçtà mànumà tathàpi sàmarthyàtpratyakùàdisambandhaþ /
anumànamålànumàpyantataþ pratyakùàdimålaivetyuktaü pràk /

à ityanuvàdena samantàditi vyàkhyànam /
samyak cetyapi gràhyam /
gamayati j¤àpayati /
karaõe kartçtvopacàraþ /
grahavçdçni÷cigama÷cetyakartari kàrake bhàve và apo vidhànàt /
anupramàõaviùayaü cedaü vyàkhyànaü j¤àtavyam /
yacca dharmàdibhyo 'nyadatãndriyamapi÷abdàdananumitaü ca /
tu÷abdo 'vadhàraõe /
tenaiveti sambaddhayate /
yadyapyà samyak samantàtsarvaü gamyate anenetyàgamaþ /
tathàpi pratyakùànumànàgate 'rthe tasya vaiyarthyàdatãndriyamapãtyuktam /
tasya vivaraõaü dharmetyàdi /
ya àgamaþ prasiddho 'sau /
JOSHI-24


*10,225*

nirvacanamàtramevaitatpratyakùàdi÷abdànàm /
naca nirvacanalabhyo 'rtho 'tivyàptiparihàreõàva÷yambhàvãtyasti niyamaþ /
vyàghraparõyàdiùvabhàvàditi na mantavyamityà÷ayavànàha- eteneti //


*10,226*

%<etena kàreõenaiva tattanmànatvamiùyate  // MAnuv_3,3.131ab //>%


NYâYASUDHâ:
tattanmànatvaü pratyakùàdãnàü pratyakùàditvaü pratyakùàdi÷abdavàcyatvamiùyate pràmàõikaiþ /
pratyakùàdiùu pratyakùàdi÷abdapravçttau nimittamevaitat /
natu nirvacanamàtralabhyo 'rtha ityarthaþ /
kuta ityata àha- svaråpaü hãti //

%<svaråpaü hi tadeteùàm ...  // MAnuv_3,3.131c //>%


NYâYASUDHâ:
tat nirdeùaviùayasannikçùñanirdeùendriyatvàdikam eteùàü pratyakùàdãnàü svaråpaü lakùaõaü hi ityarthaþ /
lakùaõaü hi ÷abdapravçttinimittaü bhavati /
etadapi kuta ityata àha- anyatheti //

%<... anyathàsiddhimànataþ  // MAnuv_3,3.131d //>%


NYâYASUDHâ:
anyathàsiddhi÷ca tanmànaü ca /
prakàràntareõa pratyakùàdilakùaõànàü niråpayituma÷akyatvàdityarthaþ /
tathàcoktam /


*10,227*

tataþ kiü yadyevaü pratyakùàdisvaråpamityata àha- ata iti //

%<ato 'numà kathaü dharmaü pudgalaü càpi dar÷ayet  // MAnuv_3,3.132ab //>%


NYâYASUDHâ:
anumetyanumànàvagatapràmàõyaü jinavàkyamucyate /
càpi÷abdàvitaretarasamuccaye /
dar÷ayet pratipàdayet /
idamuktaü bhavati /
jinavàkyàddharmàdisiddhiriti vadatà kiü pramàõamuktaü bhavati /
àgama iti cenna /
samyak pratyakùàdyana(vaga)dhigatàrthapratipàdakasyaivàgamatvàt /
jinavàkyasya ca tadasiddheþ /
jino hi pramàõenàrthamupalabhya vàkyaü praõãtavànanyathà và /
dvitãye pauruùeyasya nirmålasyonmattavàkyavatsamyaktvaü durlabham /
àdye pratyakùeõànumànena vàvagatau tadanadhigatàrthàr(thatà)'sambhavaþ /
vàkyàntareõa cedandhaparamparàpattyà punarasamyaktvameva /


*10,229*

etena vimataü pramàõamàptavàkyatvàt, jina àpto 'sskhalitavàkyatvàdityanumànaü jinadar÷inàü vàkyaü ca pratyuktam /
tathà hi /
àptatvaviùayaü vàkyaü tàvannirmålaü cedasamyageva /
vàkyàntaramålatve 'pi tathà /
naca pratyakùaü målam /
viùayànprati sthitasyàkùasya pratyakùatvàt /

nacàptatvaråpàparacittavçttiraparokùaviùayatàma÷nute /
ato 'sskhalitavàktvàdyanumànamålamityeva vaktavyam /
nacaitadanumànam /
pratyakùàdyanusaraõenàrthagamakasyànumànatvàt /
nacaitatprakçte asti /
àptavàkyatvàdityasya hi yathà÷rutàrthatve kvacidàptasya vipralambhakasyàj¤asya vàkye vyabhicàraþ /
àptimålavàkyatvàdityabhipràye vi÷eùaõàsiddhiþ /
tattvaj¤ànàdilakùaõà khalu àptiþ /
tatra dharmàdiviùayaü tattvaj¤ànaü tàvanna jinasya pratyakùajanyam /
viùayànprati sthitasya akùasya pratyakùatvàt /

dharmàde÷càkùàviùayatvàt /
tathàtve vànyeùàmapi tadadhigatipràpteþ /
ata eva nànumànajanyam /

vàkyàntaràbhyupagame tvandhaparamparaiva /
evamavipralipsàpi duradhigamà /

ata evàptatvasàdhakamanumànaü kàlàtyayàpadiùyam /
àpteruktavidhayà bàdhitatvàt /
anyeùàmapratyakùe 'rthe 'sya pratyakùaü pravartata ityato na virodha iti cenna /
puruùatvàdinà satpratipakùatvàt /
asskhalitavàkyaü ca kvacidvà prakçte và sarvatra và /
nàdyaþ /
yaþ kvacidasskhalitavàgasau viùayavi÷eùa àpta iti vyàptyabhàvàt /
na dvitãyaþ /
nirdhàraõopàyàbhàvàt /
phalapràptyanumeyaü khalvetat /
ata eva na tçtãyo 'pi /

yattu niþsvedatvàdikaü liïgamucyate tattàvatsandigdhàsiddham /
auùadhàdinà sambhavadanyathàsiddhaü ca /
nacàyaü manvàdivàkyeùvapi prasaïgaþ /
apauruùeyatayà målànapekùavedamålatvàt /
"yadvai ki¤cana manuravadattadbheùajam' ityàdivedenaivàptatvàdini÷cayàcca /
ataþ pratyakùàdãnàmuktalakùaõatvàjjinataddar÷itapratyakùe paropanyastànumàne jinàdivàkye ca tadabhàvàdanumànàdisiddhàptabhàvajinavàkyàddharmàdisiddhirityasaditi /


*10,231*

na kevalaü jinasyàsskhalitavàktvaü ni÷càyakàbhàvàdisiddham /
kintu sskhalanada÷arnàdapãtyà÷ayenàha- svaråpa iti //


*10,232*

%<svaråpaü pudgalasyoktà doùà ...  // MAnuv_3,3.132cd //>%

NYâYASUDHâ:
viùayasaptamãyam /
apudgala÷abdena ta¤ivayuktanyàyena pudgalàddehàdanyastatsadç÷a÷càtmocyate pudgala÷abdenaiva và /
uktàþ"evaü càtmà kàtsnaryam' ityàdinà /
ayamarthaþ /
jinenàtmasvaråpaü ÷arãraparimàõaü råpavaccoktam /
tatpràgdåùitamiti skhalitavàgasàviti /
yadyapi saptabhaïginayo 'pi tadukto dåùitastathàpi mokùasàdhanaü yatpudgalada÷arnamuktaü tatraiva skhalanapradar÷anàyeyamuktiþ /
nanu etadapi pårvavàkyena siddham /
satyam /
prapa¤càrtha uttarabandha ityadoùaþ /


*10,233*

prakàràntareõàtmasvaråpe jinavacanaskhalanaü dar÷ayati- ànandameveti //

%<... ànandameva ca  /
na manyate pudgalaü sa ...  // MAnuv_3,3.132de //>%


*10,233f.*


NYâYASUDHâ:
atràpyapudgalapudgala÷abdàbhyàmàtmocyate /
tattvavida àtmànamànàndamevànandenàtyantàbhinnaü manyante /
sa jinastamànandameva na manyante /
bhinnatvàdinà saptaprakàraü bravãti /
tatsaptabhaïgãnayaniràsena puüstvàdivadityàtmanaþ sukhàdyatyantàbhedasàdhanena ca nirastam /
ata÷ca skhalitavàgasàviti bhàvaþ /


*10,234*

ita÷ca tathetyàha- duþkheti //

%<... duþkhàbhàvaþ sukhaü tviti  // MAnuv_3,3.132f //>%


NYâYASUDHâ:
tu÷abda àtmavyàvçttyarthaþ /
iti÷abdo hetau /
pårveõaiva sambandhaþ /
yasmàdàtmà bhàvaþ /
sukhaü tu duþkhàbhàvaþ /
naca viruddhasvabhàvayoratyantàbhedo dçùñaþ /
tasmàdàtmà na sukhàtyantàbhinna iti jino bråte /
taccàyuktamityataþ skhalitavàgasau /
kutastadayuktamityata àha- màtreti //

%<màtràbhogàtirekeõa sukhàdhikyasya dar÷anàt  // MAnuv_3,3.133ab //>%


NYâYASUDHâ:
mãyanta iti màtràþ ÷abdàdyà viùayàþ /
bhogo 'nubhavaþ /
upalakùaõaü caitat /
viùayabhogàlpatvena sukhàlpatvadar÷anatvàdityapi gràhyam /
sukhaü bhàvastàratamyopetatvàdduþkhàdivaditi pramàõaviruddhatvàtsukhasya duþkhàbhàvatvavacanamayuktamityarthaþ /
sukhasya tàratamyopetatvasamarthanàya dar÷anàditi sàkùã tatra pramàõatvena dar÷itaþ /
yastu tatràpi vipratipannastaü pratyaniùyaprasaïgaü såcayituü màtràbhogàtirekeõetyuktam /
yadi sukhaü nirati÷ayaü syàttadà prekùàvatàü viùayabhogàtirekopàdanaü vyarthaü syàt /
dç÷yate ca taditi /


*10,235*

nanu na sukhaü tàratamyopetaü kintu duþkhaü bhàvabhåtaü tàratamyopetaü tadabhàva÷ca sukham /
tad yàvadyàvannivartate tàvattàvatsukhamiti pratãyate /
naca pratiyogaråpopàdhinimittà tàratamyopalabdhistàttvikaü tadupapàdayitumãùye /
viùayabhogàtirekopàdànaü ca duþkhàtirekavyàvçttyartham /
viùayabhogasàdhyatvàdduþkhàbhàvasyetyata àha- sukhasyeti //

%<sukhasyàbhàvatà kena ...  // MAnuv_3,3.133c //>%


NYâYASUDHâ:
bhavedetatpratãtyàderaupàdhikatvavarõanam /
yadi sukhasyàbhàvatà pramàõena siddhà syàt /
sukhasyàbhàvatà kena na kenàpi pramàõena siddhetyarthaþ /
evameva pratãtyàderaupàdhikatvavarõane bàdhakamàha- naceti //

%<... naca syàt kiü viparyayaþ  // MAnuv_3,3.133d //>%


*10,235f.*


NYâYASUDHâ:
yadi nirnibandhanameva sukhatàratamyada÷arnàderaupàdhikatvaü kalpyate /
tadà sukhaü bhàvaråpaü duþkhaü tadabhàvaþ /
tatra tàratamyadar÷anaü pratiyogisukhopàdhinimittam /
sukhanivçttyarthàni càhikaõñakàdãnãti paroktavipayarya÷ca kinna syàt /
syàdeva /
ato dvayorapyanupalabhyamànavi÷eùatvàtsvàbhàvikatàratamyorbhàvatvamaïgãkartavyamiti /


*10,236*

sukhamabhàvo vastutvàtsammatàbhàvavaditi pramàõasadbhàvàtkathaü sukhasyàbhàvatà kenetyuktamiti cet /
kimevaüvàdino mate ka÷cidbhàvo vidyate /
uta sarve 'pyabhàvàþ /
àdye doùamàha- yadãti //

%<yadi bhàvo 'pi ka÷cit syàt tasyaivàbhàvatà kutaþ  // MAnuv_3,3.134ab //>%


NYâYASUDHâ:
vastutvena sukhasyàbhàvatàmanumimànasya mate yadi ka÷citpadàrtho bhàvo 'pi syàt /
tarhi tasya sukhasyaivàbhàvatà kutaþ /
api tu bhàvatvenàïgãkçtasyàpi padàrthasyàbhàvatà syàt /
anyathà vastutvasya tatra vyabhicàràpatteþ /

nanu sarve 'pi padàrthà abhàvà bhavantyevati nokto doùaþ /
yadyapi ghañàdãnàmanàditvàdyàpattyà pràk pradhvaüsàtyantàbhàvatvamanupapannam /
tathàpyanyonyàbhàvatvaü yujyata eva /
ghañe hi pañàdyanyonyàbhàvaþ pramàõasiddhaþ /
nacànyonyàbhàvo dharmiõo 'nyo 'sti /
ato ghaña eva pañàdyanyonyàbhàvaþ /
evaü pañàdayo 'pãti dvitãyaü ÷aïkate- yadi sarve 'pãti //

%<yadi sarve 'pyabhàvàþ syuranyonyamiti // MAnuv_3,3.134cd //>%


NYâYASUDHâ:
sarve'pi padàrthà anyonyàbhàvàþ syuriti yadi manyasa ityarthaþ /

uttaramàha- bhàvateti //

%<... bhàvatà  // MAnuv_3,3.134d //
abhàvàbhàvatà yat syàt kiü na÷chinnaü tadà bhavet  // MAnuv_3,3.135ab //>%


*10,237*


NYâYASUDHâ:
tadaivaü sarvapadàrthànàmanyonyàbhàvatvavyutpàdanena no 'smàkaü kiü chinnaü bhavet /
na kimapi /
katham /
yato 'bhàvàbhàvatà bhàvataiva syàt /
idamuktaü bhavati /
sukhasya vastutvena sàdhyamànamabhàvatvaü kiü pràgabhàvàditrayànyatamatvam /
athavànyonyàbhàvatvam /
uta sàmànyam /
àdye pràguktadoùaparihàraþ /
dvitãyatçtãyayoþ siddhasàdhanam /
asmàbhirapi sukhàdãnàü sarvapadàrthànàmanyonyàbhàvatàsvãkàràt /
naca bhàvatvàïgãkàravirodhaþ /
sukhaü hi svànyonyàbhàvaduþkhà(dya)nyonyàbhàvaþ /
abhàvàbhàva÷ca bhàva eva /
evambhåtaü càbhàvatvaü sukhasya nàtmasvaråpatàü viruõaddhi /
àtmano 'pi tathàtvàditi /


*10,239*

abhàvàbhàvatà bhàvataiva syàdityuktam /
tadupapàdayituü bhàvàbhàvasvaråpaü tàvadàha- bhàvatvamiti //

%<bhàvatvaü vidhiråpatvaü niùedhatvamabhàvatà  // MAnuv_3,3.135cd //>%


NYâYASUDHâ:
bhàvatvaü nàma vidhiråpatvamabhàvatvaü nàma niùedhatvamiti yojanà /
÷abdapravçttinimittaniùkarùàrthaü bhàvapratyayaþ /
anyathendraþ purandara itivatsyàt /
tataþ kimityata àha- niùedhasyeti //

%<niùedhasya niùedho 'pi bhàva eva balàd bhavet  // MAnuv_3,3.136ab //>%


NYâYASUDHâ:
yasmàdabhàvo nàma niùedhastasmàdabhàvasyàbhàva iti niùedhasyàpi niùedha ityuktaü syàt /
sa ca vidhireva syàt /
dar÷anabalàt /
dçùño hi"neyaïuvaïsthànau' iti niùedhasyàstrãti niùedho vidhiþ /
vakùyate caitat /
vidhi÷ca bhàva evetyuktam /
tasmàdabhàvàbhàvatà bhàvataiveti yuktam /


*10,240*

evaü tarhi dravyàdayo bhàvàþ pràgabhàvàdayo 'bhàvà ityanyatroktaniyamo na syàt /
ghañasyàpi na paña iti niùedharåpatàyàþ pràgabhàvasyàpi prameya iti vidhiråpatàyà dar÷anàdityataþ pràguktaü smàrayati- prathameti //

%<prathamapratipattistu bhàvabhàvaniyàmikà  // MAnuv_3,3.136cd //>%


NYâYASUDHâ:
kçtavyàkhyànametat /


*10,241*

evaü jinasya skhalitavàktvapradar÷anena taduktasya mokùasàdhanasyàpràmàõikatvamuktam /
yuktiviruddhatvaü ca dar÷ayannàtmaj¤ànasya yanmokùasàdhanatvamuktaü tatkiü sàkùàdutàtmaprasàdadvàreti vikalpyàdyaü tàvanniràkaroti- naceti //

%<na ca pudgalavij¤ànaü mokùadaü bhavati kvacit  // MAnuv_3,3.137ab //>%


NYâYASUDHâ:
àtmavij¤ànaü mokùadaü na bhavati acetanatvàtpañavaditi ÷eùaþ /
asya vyàptimucapapàdayati- kvaciditi //
neti vartate /
mokùadamiti ca /
tacca bhàvapradhànam /
nahi kvacidapyacetane mokùadatvaü dçùñam /
yena vyàptirna syàt /
karmaõastathàtvaü niràkariùyate /
j¤ànaü tu caitanyameva na cetanamiti prasiddhameva /


*10,242*

àtmà j¤àtaþ prasanno mokùaü dadàtãti dvitãyaü dåùayati- asvàtantryàditi //

%<asvàtantryàt pudgalasya j¤àto 'pi sukhado na hi  // MAnuv_3,3.137cd //>%


NYâYASUDHâ:
j¤àta àtmàpi sukhado mokùado na bhavati /
kutaþ pudgalasyàtmano 'svàtantryàt /
hi÷abdena pañàdau vyàptiþ sphuñeti såcayati /
asvàtantryaü cànupadameva j¤àsyate /
àtmanaþ sukhamàtradànaü nopapadyate /
kimutànantasukhamokùadànamiti såcayituü sukhada ityuktam /


pakùadvayaü hetvantareõa niràkaroti- na hãti //


*10,243*

%<na hi duþkhiparij¤ànàd duþkhitvaü vinivartate  // MAnuv_3,3.138ab //>%


NYâYASUDHâ:
àtmaj¤ànamàtyantikaduþkhanivçttiheturna bhavati duþkhij¤ànatvàddevadattaj¤ànavat /
jainenàpi svàtmaj¤ànameva mokùasàdhanamucyate nàtmaj¤ànamàtram /
ã÷varaj¤àne vyabhicàraniràsàya duþkhãtyuktam /
tasyàpi sàkùànmokùasàdhanatvàbhàvavivakùàyàü j¤ànatvàdityeva vaktavyam /
yadvà'tmà duþkhaü nivartayituma÷aktaþ /
duþkhitvàdyo yadanarthavànnàsau tannivartate ÷akto yathà daridro dàridrayanivartane iti tàtparyàtharþ /
duþkhitvoktyàsvàtantryaü samarthitaü svàtantrye hi jàtu na duþkhã bhavediti /


*10,244*

syàdetat /
nàtmaj¤ànaü devadatto gàmiva mokùaü dadàti /
kintu prakà÷o 'ndhakàramiva virodhàd duþkhaü nivartayati /
tatra kimacaitanyaü kariùyati /
svàtmaj¤ànameva ca svaduþkhavirodhi nàtmaj¤ànamàtramiti dvitãyaheturapyaprayojaka ityà÷aïkayàha- yadãti //

%<yadi pudgalavij¤ànàdaduþkhã syàt katha¤cana  /
dehavànapi nàduþkhã kiü j¤ànàduttaraü sadà  // MAnuv_3,3.138c-f //>%


*10,244f.*


NYâYASUDHâ:
katha¤cana duþkhàtmaj¤ànayorviruddhatvena /
tarhi j¤ànàduttarakàlaü dehavànapi sadà nirantaramaduþkhã kinna syàt, syàdeva /
etaduktaü bhavati /
prakà÷aþ khalvandhakàravirodhitvàttannivartayan utpattyanantarameva nivartayati na tu vilambena /
vilambe virodhasyaivànirvàhàt /
tathàtmatattvaj¤ànaü yadi duþkhàdyanarthavirodhitvàttannivartyàtmànaü muktaü kuryàt /
tarhi jinàdayastattvaj¤ànasampannà j¤ànotpattyanantarameva muktàþ syuþ /
na caivam /
dehàdimattvenopalambhàt /
tathàvidhànàü ca duþkhàderavarjanàditi /
iùyàpattiniràsàya sadetyàdyuktam /
ayamatra prayogaþ /
duþkhàdikamàtmatattvaj¤ànavirodhi na bhavati bahulaü kàlaü tena saha sthitatvàtsammatavaditi /
ki¤càtmatattvaj¤ànaü na tàvadàmokùàdekam /
j¤ànànàü kùaõikatvadar÷anàt /
tathàca yadanantaraü mokùo 'bhilaùñate tajjinasya caramaj¤ànaü na mokùasàdhanamàtmaj¤ànatvàtprathamàdij¤ànavat /
anyathà prathamameva mokùaü sàdhayedavi÷eùàditi /


*10,246*

nanu bhavadbhirã÷varaj¤ànaü mokùasàdhanamabhyupeyate /
tatràpi samànamidaü dåùaõamityata àha- ã÷eti //

%<ã÷akëptyanusàreõa syàt kàlàdã÷avàdinaþ  // MAnuv_3,3.139ab //>%


*10,247*


NYâYASUDHâ:
ã÷avàdino mama mate tadicchàvi÷eùànusàreõa kàlàtka¤cana kàlamativàhya muktiþ syàt /
ayamabhisandhiþ /
na vayamã÷varaj¤ànaü mokùasàdhanamàcakùmahe /
kinnàma prasannaþ parame÷vara eva /
j¤ànaü tu prasàdasàdhanatvànmokùasàdhanamiti gãyate /
sa ca cetanaþ kàmapi kàlakalpanàü karoti /
asminsamaye 'muü muktaü kariùyàmãti /
tatkalpanànusàreõa bhavatyevàsau mukta iti na ka÷ciddoùaþ /
yathà bràhmaõasya vidyàcaraõàdinà prasanno 'pi prabhu÷cetasà kalpayati /
àgàmini såryoparàge 'smai gàü dàsyàmãti /
sa bràhmaõasya vidyàcaraõàdinà prasanno 'pi prabhu÷cetasà kalpayati /
àgàmini såryoparàge 'smai gàü dàsyàmãti /
sa tadanusàreõa tasmàdgàü labhate tathaiveti /


evamàtmaj¤ànasya mokùasàdhanatvaü niràkçtya dharmasyàpi taü niràcaùñe- karmeti //


*10,248*

%<karmahetutvamapi tu ni÷caitanyànnahi kvacit  // MAnuv_3,3.139cd //>%


NYâYASUDHâ:
karmaõà hetutvaü karmahetutvaü mokùaü prati /
yadvà karmahetutvamiti bahuvrãhiþ /
mokùasyeti ÷eùaþ /
tu÷abdo 'vadhàraõe /
naiveti sambandhaþ /
ni÷caitanyàtkarmaõaþ /
vimataü karma na mokùasàdhanaü bhavati acetanatvàtpañavadityarthaþ /
vyàptimupapàdayati- nahãti //
netyubhayatra sambaddhayate /
nahi kvacidacetane mokùasàdhanatvamàvayoþ sammatam /
yenàtra vyàptirna syàdityarthaþ /

nanvacetanatve 'pi vi÷iùyaü karmedaü mokùasàdhanaü kinna syàditi cet /
kimàmokùapràpteþ kriyamàõamekameva karmotànekàni /
nàdyaþ /
kriyàõàmanekatvadar÷anàt /
pratikriyaü karmotpatteþ /
ekatve ca jàtasyaiva janma và kriyàõàü vaiyarthyaü và viramyavyàpàro và'padyeta /
abhyupagamyaikatvaü bàdhakamàha- a÷eùeti //


*10,249*

%<a÷eùaduþkhavilaye nedànãü kàraõaü yathà  /
tathottaraü ca naiva syàd ...  // MAnuv_3,3.140a-c //>%


NYâYASUDHâ:
yathedànãü prathamakriyottarakàlaü jàtaü karmà÷eùaduþkhavilaye mokùasya kàraõaü na bhavati /
tathottarakàlaü vivakùitakàle 'pi mokùakàraõaü na syàt /
karmatvàditi ÷eùaþ /
ekasyàpi karmaõaþ kàlabhedena bhedàtpakùasapakùatvaü yujyate /
vipakùe tåtpattyanantarameva mokùaü sàdhayedavi÷eùàditi /

dvitãye 'pi bàdhakaü pramàõamàha- a÷eùeti //
atredànãmitãdànãntanã karmavyaktirucyate /
uttaramityantimà /
anyatsamànam /
nacàntimakarmavyatiriktànàü karmaõàü mokùasàdhanatvamasti /
tathà sati tadanantarameva mokùaprasaïgàt /
naca pårvasahakçsyàntimasya karmaõo mokùasàdhanatvaü vàcyam /
iyattàbhàvenàniyatakàraõakatvàpatteþ /
nahi j¤ànodayànantaramiyataiva kàleneyantyeva karmàõi kçtvàpavrajyata iti niyamaþ pramàõavàn /
naca jainairiùyate /
jinànàü viùamakàlatvàbhyupagamàt /


*10,254*

àbhàsoddhàraü karoti- dçùñãti //

%<... dçùñipårvànumà yataþ  // MAnuv_3,3.140d //>%


NYâYASUDHâ:
yasmàdiyaü dçùñipårvà pramàõagçhãtavyàptyàdimatã /
tato 'numà na tvàbhàsa ityarthaþ /

yaduktamã÷akëptyanusàreõeti tadasat /
j¤ànàdã÷varaprasàdastato muktirityatra pramàõàbhàvàditi cenna /
÷ruteþ sadbhàvàt /
tatpràmàõyasya sàdhitatvàt /

àbhàsàdanuddharanneva(và) cànumànamapyàha- dçùñãti //

%<÷aktasyànyasya vij¤ànaü tatprãtijanakaü yadi  /
tayaiva bandhahàniþ syàditi kiü nàma dåùaõam  // MAnuv_3,3.141 //>%


NYâYASUDHâ:
÷aktasyànyasya vij¤ànaü vi÷iùyaj¤ànaü guõotkarùàdij¤ànamiti yàvat /
tatprãtijanakamiti yadyanumãyate /
yadi ca tayà tatprãtyaiva bandhahàniþ syàdityanumãyate /
tadà kinnàma dåùaõam /
na kimapi /
kutaþ /
yato dçùñipårvà pramàõagçhãtavyàptyàdimatãyamanumetyarthaþ /
arthamàtramidamuktam /

eùà tu prayogaprakriyà /
saüsàrabandhahàniþ samarthapuruùàntaraprãtinibandhanà bandhahànitvàt ràjaprasàdàdhãnabhçtyanigaóabandhahànivat /
ya÷càsau puruùaþ sa eve÷varaþ /
vipratipannà prãtirguõotkarùàdij¤ànajà anijaprãtitvàdràjaprãtivat /
karmàdinà bhavannã÷varaprasàdo 'pi guõotkarùàdij¤àne satyeveti na doùaþ /
yadve÷varaviùayaü guõotkarùàdij¤ànatvàtsaümatavat /
nace÷varasiddhayà doùaþ /
prathamànumànena tasya siddhatvàt /
tadidamuktaü ÷aktasyànyasyeti /


*10,255*

nanvetadviparãtamapi mayànumãyate /
tataþ satpratipakùateti cet /
kiü vimatà bandhahàniþ svaj¤ànanibandhanetyanumãyate uta paraprasàdanibandhanà na bhavatãti /
àdye doùamàha- svaj¤ànàditi //

%<svaj¤ànàd bandhahànistu dç÷yate kasya kutracit  // MAnuv_3,3.142ab //>%


NYâYASUDHâ:
dç÷yata ityetatkàkvà na dç÷yata iti vyàkhyeyam /
tathàca vyàptyabhàva iti bhàvaþ /
dvitãye tu bandhahànitvàde ràjaprasàdàdhãnanigaóabandhahànyàdau vyabhicàraþ /
paraprasàdanirapekùaiva kàcidbandhahànirdç÷yate /
tatra bhavatàmapi vyabhicàra iti cenna /
pakùatulyatvàt /
sarvàpyaniùyanivçttirã÷varaprasàdàdhãneti hi tattvavidàü panthàþ /


*10,257*

yaduktaü dharmaj¤ànayormokùasàdhanatve tadaiva mokùaþ syàditi tadasat /
karmaõaþ pratibandhakasya sadbhàvàt /
nahi pratibandhakava÷àtkàryamakurvàõo heturaheturbhavati /
atiprasaïgàt /
anekavidhaü khalu kamar /
tatra yadyapi j¤ànàvaraõà(õãyà)dikaü j¤ànàdeva nivçttam /
tathàpyàyuràdikàraõamastyeveti cet /
syàdidaü pratibandhakasadbhàvakalpanaü yadi"ahiüsàdiråpo dharmaþ, ÷arãraparimàõatvàdinà'tmaj¤ànaü ca tattvaj¤ànam, ete ca dharmaj¤àne mokùasàdhane' ityeùo 'rthaþ pramito bhavet /
nacaivam /
evameva kalyane 'tiprasaïga ityà÷ayavàndharmàdisvaråpe tàvatpramàõaü nàstãtyàha- ahiüsàyà÷ceti //

%<ahiüsàyà÷ca dharmatvaü kena mànena gamyate  // MAnuv_3,3.142cd //>%


NYâYASUDHâ:
ca÷abdo j¤ànasaïgrahàrthaþ /
yadvà saptaghañikàbhojanàdisamuccayàrthaþ /
j¤ànavi÷eùasya copalakùaõam /
jinavàkyenàvagamyata iti cenna /
tatpràmàõyasàdhakàbhàvasyoktatvàt /


*10,260*

satpratipakùaü ca jinavàkyamityàha- hiüsàyà eveti //

%<hiüsàyà eva dharmatvamityukte syàt kimuttaram  // MAnuv_3,3.142ef //>%


NYâYASUDHâ:
atràpi pårvavadupalakùaõaü j¤àtavyam /
jinavàkyàdahiüsàyà dharmatvaü pratipannasya bhinnakàcàryeõa hiüsàyà eva dharmatvamityakte kimuttaraü syànna kimapi /
tathàca na dharmani÷cayaþ syàt /
bhinnakàcàryo nàpta iti cet /
jino 'pi kathamàptaþ /
(sàrvaj¤agu)sarvaguõopetatvàditi cet /
bhinnakàcàrye 'pi tulyametat /
apràmàõikàstatra te guõà iti cet /
jine 'pi kiü pramàõasiddhàþ /
jinadar÷inàü vacanena teùàü tatra siddhiriti cenna /
samànamanyatràpi /
bhinnakàcàryadar÷ino bhràntàþ pratàrakà veti cet /
jinadar÷ino 'pi kuto na tatheti /


*10,261*

idànãü dharmàdermokùasàdhanatvamapyapràmàõikamityàha- dharmasyeti //

%<dharmasya sukhahetutvamapi kenàvagamyate  // MAnuv_3,3.143ab //>%


NYâYASUDHâ:
sukhaü mokùaþ /
jinavàkyenàvasãyata iti vadataþ pårvavatsatpratipakùatetyàha- hatyàyà iti //

%<hatyayà mokùahetutvaü kuto mànànnivàryate  // MAnuv_3,3.143cd //>%


NYâYASUDHâ:
mokùahetutvaü kenacidàcàryeõoktamiti ÷eùaþ /
hanasta cetyatra supãti nànuvartate /
brahmahatyàdayastu ùaùñhãsamàsàþ /
ato hatyeti sàdhuþ /
"santi khalvakùayaü ha vai càturmàsyayàjinaþ sukçtaü bhavati' ityàdi÷rutimanusçtya hiüsàtmakasya yàgasya mokùahetutvaü vadanta ityayuktameva jainànàü mokùasàdhanamiti /


*10,264*

adhunà bauddhàbhimataü mokùasàdhanaü niràkurvàõaþ ÷ånyavàdyuktaü tàvadapàkaroti- naceti //

%<na ca ÷ånyaparij¤ànàcchånyabhàvanayàpi ca  /
mokùaþ katha¤cana bhaved ...  // MAnuv_3,3.144a-c //>%


NYâYASUDHâ:
÷ånyameva tattvaü samastaü tatràdhyastamiti parij¤ànam /
tathaiva ÷ånyabhàvanayà ÷ånyadhyànena /
apicàvanyonyasamuccaye /
mokùo na bhavediti sambandhaþ /
kathaü ca netyanenedamàcaùñe /
÷ånyaparij¤ànàdikaü mokùasàdhanamityatra pramàõàbhàvàttatraiva bandhahàniþ syàdityuktapramàõavirodhàcceti /
yadvà ÷ånyaparij¤ànàdikaü kiü svayameva mokùaü sàdhayati kiüvà ÷ånyaprasàdajananena /
nàdyaþ /
acetanatvàtpañavat /
na dvitãyaþ /
÷ånyasya prasàdaguõànaïgãkàràt /
anyathà ÷ånyatvavyàghàtàditi /


*10,265*

syàdetat /
bandhastàvatsaüvçvinàmakàj¤ànanimitto 'dhyàsaþ /
saüvçti÷ca virodhinà ÷ånyaj¤ànena nivartyate /
tatastanmålo bandhàdhyàso 'pãti kimacetanatvàdikaü kariùyati /
naca evambhàvanàvaiyarthyam /

asambhàvanàviparãtabhàvanànivçttyarthatvàditi /
maivam /
bandhasyàdhyastatàyà nirastatvàt /
aïgãkçtya doùamàha- yadãti //

%<... yadãdànãü kathaü na saþ  // MAnuv_3,3.144d //>%


NYâYASUDHâ:
÷ånyaparij¤ànàdityàdikaü sarvamanuvartate /
÷ånyaj¤ànena katha¤caneti ÷aïkitarãtyà mokùo bhavediti yadyucyate tarhi sa mokùaþ kathamidànãü j¤ànodayànantarakùaõe na bhavet /
tadaiva bhavitavyamityà÷ayaþ /
nahi pradãpasya virodhyandhakàranivartane vilambo 'sti /
aïgãkriyante ca ÷ånyaj¤ànasamanantaramapi saüsarantaþ puruùàþ pareõa /
asambhàvanàviparãtabhàvanàsadbhàvàdvilamba iti cet /
te kiü saüvçtikàrye na và /
dvitãye ÷ånyavadanivçttireva /
àdye saüvçtau nivçttàyàü kathaü tadanivçttiþ /
anyathà saüvçtyanivçttirvà tadakàryatvametayorvà syàt /
saüvçteranivçttau ca kathaü j¤ànavirodhitvam /
pa÷càdapi kathaü nivçttiþ /


*10,266*

nanu yathà bhavanmate j¤ànodayànantaramapi saüsàràvasthànaü tathàsmanmate 'pi kiü na syàdityato vaiùamyamàha- pareti //

%<paraprasàdanecchostu viëambo nàma yujyate  /
pumicchàdhãnatà no ced viëambaþ kiïkçto bhavet  // MAnuv_3,3.145 //>%


NYâYASUDHâ:
anuùñhitasvakçtyasyàpi tena paraprasàdanecchostu phalàvàptau vilambo nàma yujyate /
loke tathà dar÷anàt /
mokùasya puruùàntaraprasàdàdhãnatà no cedàsthãyate kevalaü ÷ånyaj¤ànaü bandhavirodhitvàdbandhaü nivartayatãtyaïgãkriyate tadà j¤ànodayànantaraü mokùasya vilambaþ kiü nibandhano bhavet /
pratibandhakatvena kalpyamànasya saüvçtikàyartvena j¤ànavirodhitvàt /
nahi prabodhànantaraü svàpnabandhanivçttervilambo 'sti /


paraprasàdànapekùeùvapi kàryeùu vilambo 'sti /
trivçnmålàbhyavaharaõàdau kçte 'pi virecanàdevirlambadar÷anàt /
tatkathamucyate pumicchàdhãnatàbhàve vilambo na bhavediti /
tatràha- anyatràpãti //

%<anyatràpi viëambàstu syurã÷ecchànimittataþ  // MAnuv_3,3.146ab //>%


NYâYASUDHâ:
mokùàdanyatra /
etàvatà kàlenedaü bhavatvitã÷ecchaiva nimittaü tataþ /
kuto 'tre÷varecchànimittaü kalpyata ityata àha- anyatheti //

%<anyathà kàraõaü cet syàt kiü kàryaü nopajàyate  // MAnuv_3,3.146cd //>%


*10,267f.*


NYâYASUDHâ:
ã÷varecchàyà akalpane kàraõaü syàccettrivçnmålàdanàdimàtraü virekàdeþ kàraõaü yadi bhavettadà tasya sadbhàvàtkàryaü virekàdikaü kasmànnopajàyate /
upajàyetaiva /
kàryànudayenaiva sàmagrãvaikalyaü kalpyate /
na(càdçùñavai)ca dçùñasya vaikalyamatràstãti parame÷varecchaiva kalpyà /
naca dharmavaikalyaü kalpayituü yuktam /
uttarakàlamapi kàryànudayaprasaïgàt /
nahi tanmadhye ka÷ciddharmo 'nuùñhãyate / vidyamàna eva pràgalabdhavçttirdharma iti cet /
keyaü vçttirnàma /
kiü kàryakàraõamuta sahakàrisàhityam /
nàdyaþ /
karaõameva kuto nàstãti vicàryamàõatvàt /
dvitãye tadeva sahakàrã÷varecchaivocyate /
auùadhasya ÷arãrà÷ayavyàptyabhàvàtkàryànudaya iti cenna /
tasyàpã÷varecchàmantareõànupapatteriti /


*10,269*

ki¤ca pràptasàdhanàbhimatànàmapi mokùavilambe sàmagrãvaikalyaü và pratibandhakasadbhàvo vànyairvàdibhiþ katha¤cicchakyate vaktum /
natu bauddhenetyà÷ayavànàha- kàraõe satãti //

%<kàraõe sati kàryasya bhàvaþ suniyato 'sya hi  // MAnuv_3,3.146ef //>%


NYâYASUDHâ:
asya bauddhasya mate kàraõe sati kàryasyotpàdaþ suniyato na tvanyeùàmivàpratibaddhakàraõasàmagùàü satyàm /
samarthasya kùepàyogàditi tadvacanàditi hi÷abdàrthaþ /
ataþ ÷ånyavij¤ànàdikaü na mokùasàdhanamiti siddham /


vij¤ànavàdyuktaü mokùasàdhanaü dåùayati- vij¤àneti //

%<vij¤ànavàdina÷caiva vij¤ànàdvaitavedanàt  /
vij¤ànabhàvanàccaiva mokùo na ghañate kvacit  // MAnuv_3,3.147 //>%


*10,269f.*


NYâYASUDHâ:
dvitaiva dvaitam /
svàrthiko 'õ /
na dvaitamadvaitam /
vij¤ànasyàdvaitaü vij¤ànàdvaitam /
vij¤ànamekameva tattvaü na tato 'nyadastãti vedanàt /
vij¤ànabhàvanàt vij¤ànàdvaitadhyànàt /
àdya÷ca÷abdo vàdisamuccaye /
dvitãyaþ sàdhanasamuccaye /
eva÷abdo naiva ghañata ityàdyaþ sambaddhayate /
dvitãyastu sàdhananiyamàrthaþ /
vij¤ànavàdina iti tenai(tàbhyàü)va tàbhyàü sàdhanàbhyàü bhavatãti pratipàditaþ /
sàmarthyàdvij¤ànàdvaitavedanàdikaü vij¤ànavàdinoktaü mokùasàdhanaü naivopapadyata ityarthaþ /
yadvà vij¤ànavàdina iti tena pratipàditàdvij¤ànàdvaitavedanàdikànmokùo naiva ghañate naiva sampadyata iti yojanà /
kuta ityataþ pårvoktaü sarvaü smàrayituü kvacitkàle hyasau, natu j¤ànodayottarakàla eva bhavatãtyuktam /


*10,271*

vaibhàùikasautràntikàbhimataü mokùasàdhanaü paràcaùñe- antariti //

%<antarj¤ànasya bàhye ca kùaõikatvasya vedanàt  /
bhàvanàccoktamàrgeõa mànàbhàvànna mucyate  // MAnuv_3,3.148 //>%


NYâYASUDHâ:
÷arãràntaþsthitasya j¤ànasya /
upalakùaõametat /
vij¤ànavedanàsaüj¤àsaüskàràõàü bàhye sthitasya råpasya ca yatkùaõikatvaü tasya vedanàt /
uktamàrgeõa kùaõikatvena /
na mucyate puruùaþ /
kuto 'tràrthe mànàbhàvàt /

akçtàbhyàgamakçtavipraõà÷àdayo doùàþ sphuñà eveti noktaþ /


*10,272*

evaü vedabàhyamatàni niràkçtya vaidikàni niràkurvàõaþ sàïkhayokteþ mokùasàdhanaü tàvadanuvadati- prakçteriti //

%<prakçteþ puruùasyàpi viveko muktisàdhanam  /
iti ÷aïkayà ...  // MAnuv_3,3.149a-c //>%


NYâYASUDHâ:
prakçterantaþkaraõàdiråpàyàþ puruùasya svàtmanaþ vivekaþ svaråpato dharmata÷ca bhedadar÷anaü sàïkhayàþ pràhuþ /
dåùayati- na ceti //


*10,273*

etasmiü÷càrthe mànaü nàsti /
kathaü nàsti /
"ya enaü vetti puruùaü prakçtiü ca guõaiþ saha /
sarvathà vartamàno 'pi na sa bhåyo 'bhijàyate /
kùetrakùetraj¤àyorevamantaraü j¤ànacakùuùà /
bhåtaprakçtimokùaü ca ye viduryànti te param' ityàdyàgamànàü sattvàdityata uktam- ã÷àprasàdata iti //

%<... na caitasmin mànamã÷àprasàdataþ  // MAnuv_3,3.149cd //>%


NYâYASUDHâ:
ã÷aprasàdena vinà kevalaü prakçtipuruùaviveko mokùasàdhanamityasminnarthe mànaü nàstãtyarthaþ /
ayamabhisandhiþ /
bhavatyeva prakçtipuruùaviveko mokùasàdhanam /
kintu bhagavatprasàdasàdhanatvena /
prakçtipuruùaviveke hi puruùasya vairàgyaü sampadyate /
viraktasya bhaktyàdidvàrà bhagavatprasàda iti /
tadarthàni caitàni vàkyàni /
nirã÷vareõa tu sàïkhayena sàkùànmokùasàdhanatvaü prakçtipuruùavivekasyocyate /
naca tasminvi÷eùe pramàõamastãti /

nanvetàni vàkyàni prakçtipuruùavivekasya mokùasàdhanatvaü tàvatpratipàdayanti /
naca pàramparyakalpane kàraõamasti /
ata eteùàmeva sàkùàtsàdhanatve pràmàõyamityata àha- ÷rutaya iti //

%<÷rutayaþ smçtaya÷caiva yadã÷asya prasàdataþ  /
vadanti niyamànmuktiü tamçte 'taþ kuto bhavet  // MAnuv_3,3.150 //>%


NYâYASUDHâ:
yasya prasàdàdityàdyàþ ÷rutayaþ /
aj¤ànàü j¤ànado viùõurityàdyà÷ca smçtayaþ /
eva÷abdasya na pràkçtapuruùavàkyànãtyarthaþ /
yadà yasmàt /
niyamàtmasàdha÷ràntaravyavacchedena /
nàpareõa /
sa evaika iti vacanàt /
taü prasàdam /
bhavenmuktiþ /
balavadbàdhakasadbhàvàt làïgalena vayaü jãvàma itivat pàramparatvameva teùàü vàkyànàü yuktamiti bhàvaþ /


*10,274*

vai÷eùikàdyuktaü mokùasàdhanaü niràkaroti- kaõàdeti //

%<kaõàdayogàkùapàdà api ...  // MAnuv_3,3.151ab //>%


NYâYASUDHâ:
yoga÷abdena yogànu÷àsanasya praõetà pata¤jalirupalakùyate /
anupapannabhàùiõa iti ÷eùaþ /
na kevalaü sàïkhayàdyà ityaperarthaþ /

nanvete trayo 'pã÷varaprasàdasàdhyàü muktiü bruvate /
tathà hi vai÷eùikeõa yadyapi dravyàdipadàrthànàü sàdharmyavaidhamyartattvaj¤ànaü niþ÷reyasaheturityuktam /
tathàpi na sàkùàt /
kintu dharmadvàraiva /
anyathà yato 'bhyudayaniþ÷reyasasiddhiþ sa dharma iti såtravirodhàt /
naca dharmo 'pi sàkùànmokùahetuþ /
api tvã÷varaprasàdasahakçta eva /
yathoktam /
tacce÷varacodanàbhivyaktàddharmàdeveti /
spaùñaü ca"tuùyermocayato baddhànatuùyerbadhnataþ punaþ /
kàràgàramidaü vi÷vaü yasya vande tamã÷varam' iti /


*10,280*

akùapàdo yadyapi pramàõàdiùoóa÷apadàrthatattvaj¤ànànniþ÷reyasàdhigama ityàha- tathàpi pramàõàdipa¤cada÷apadàrthatattvaj¤ànasyàtmàdidvàda÷avidhaprameyatattvaj¤ànahetutvameva /
àtma÷arãrendriyàtharbuddhimanaþpravçttidoùapretyabhàvaphaladukhàpavargàstu prameyamiti tu÷abdakaraõàt /
àtmàdij¤ànamapi na sàkùànmokùasàdhanam /
kinnàma parame÷varaprasàdopetameva /
"svargàpavargayormàrgamàmananti manãùiõaþ /
yadupàstibhasàvatra paramàtmà niråpyate' iti sampradàyavidvacanàt /

atha kathamanupapannabhàùiõa ityata àha- ã÷asyeti //

%<... ã÷asya prasàdataþ  /
muktiü bruvàõà apyàhur ...  // MAnuv_3,3.151bc //>%


NYâYASUDHâ:
ã÷a(sya)prasàdato muktiü bruvàõà apyete ki¤cidayuktamàhuryato 'nupapannabhàùiõaityarthaþ /


*10,284*

tathàhi /
yadyapi vai÷eùikairã÷varaprasàdo 'ïgãkçtastathàpi dharmasahakàritvenaiva /
ã÷varacodanàbhivyaktàditi vacanàt /
evaü pata¤jalirapi tapaþsvàdhyàyàdisamànakakùyatàmeve÷varapraõidhànasyàha /
naiyyàyikà apyàtmatattvaj¤ànameva mokùasàdhanamã÷varaprasàdastu sahakàrimàtramityàsthitàþ /
dvitãyasåtre tathaiva vyutpàditatvàt /
÷rutismçtayastu dharmàdikaü samastaü sàkùàtparamparayà và bhagavatprasàdasàdhanam /
bhagavatprasàdastvananyàpekùaþ sàkùàdeva mokùasàdhanamityàcakùate /
"sarvaü tadantaràdhàya muktaye sàdhanaü bhavet /
na ki¤cidantaràdhàya vimokùàyàparokùadçk' ityàdyàþ /
ataþ kathaü nànupapannavàdina iti /


*10,286*

ita÷cànupapannabhàùiõa ityàha- bhogàdeva ceti //
JOSHI-25

%<... bhogàdeva ca karmaõàm  /
kùayaü pràhuþ ...  // MAnuv_3,3.151de //>%


NYâYASUDHâ:
vai÷eùikàdayastattvavida iva j¤ànàtpårveùàü karmaõàü j¤ànàdeva vinà÷aü na manyante /
kintu samàdhimahimnàparimitadehavyåhanirmàõenànantànyapi viùamavipàkasamayànyapi karmàõi piõóãkçtya tatphalasukhaduþkhabhogenaiva j¤ànino vinà÷ayantãti pràhurato 'pyanupapannabhàùiõa ityarthaþ /

nanvetadasaïgatam /
mokùasàdhanavicàrasya prastutatvàditi /
maivam /
avidyàkàmakarmàdilakùaõo hi bandhaþ /
atastannivçttirmokùa iti kathaü kamarkùayo na mokùaþ /
vakùyati ca /
karmakùayastathotkràntirityàdi /
ato mokùasàdhanaviùayaiveyaü cinteti /

tathàbruvàõà api kathamanupapannabhàùiõa ityato 'syàrthasyàpràmàõikatvàdityàha- kuta÷ceti //


*10,287*

%<... kuta÷caitat prasanne jagadã÷vare  // MAnuv_3,3.151ef //>%


NYâYASUDHâ:
j¤ànino 'pi karmaõàü phalabhogenaiva kùaya ityetatkuta eva pramàõàtpratipattavyam /
na kuta÷cit /
akùãõakarmaõàü mokùànupapattestatkùayaheto÷cànyasyàbhàvàdatyantasukhaduþkhasaüj¤ànameva tatkùayakàraõamiti kalpyata ityata àha- prasanna iti //
kuta etaditi vartate /
j¤ànena prasanno bhagavànevàbhuktaphalànyeva karmàõi vinà÷ayatãtyanyathaivopapatteþ kuta etatkalpyata ityà÷ayaþ /
bhagavànapi kathamadattaphalakarmakùayasyeùya iti na ÷aïkanãyam /
tadai÷varyasya kvàpyapratihatatvàditi bhàvenoktaü jagadã÷vara iti /

sambhàvitamevaitanna tu pramitam /
tatkathamanyathaivopapattirityata àha- bhidyata iti //

%<bhidyate hçdayagranthi÷chidyante sarvasaü÷ayàþ  /
kùãyante càsya karmàõi tasmin dçùñe paràvare  // MAnuv_3,3.152 //
bhidyate hçdayagranthi÷chidyante sarvasaü÷ayàþ  /
kùãyante càsya karmàõi dçùña evàtmanã÷vare  /
iti ÷rutipuràõàdivacanebhyo 'nyathàgateþ  // MAnuv_3,3.153 //>%


NYâYASUDHâ:
hçdayagranthiravidyà /
parà apyavarà yasmàtsa paràvaraþ /
àtmanyàtataguõe jagadã÷vare /
àdyaü kañha÷rutivacanam /
dvitãyaü bhàgavatavacanam /
àdipadena vakùyamàõànãtihàsavacanàni gçhyante /
anyathà phalabhogena vine÷varaprasàdenaiva karmaõàü gaterapagatervinà÷ani÷cayàdanyathaivopapattiriti /


*10,288*

nanvatra parame÷vare dçùñe karmàõi kùãyanta ityucyate natu dar÷aneneti /
to bhogeneti vyàkhyàne 'pi na virodha iti cenna /
tathà sati hçdayagranthibhedanasaü÷ayacchedanayorapyanyasàdhyatàsvãkàràpàtàt /
dçùña evetyeva÷abdavirodhàcca /
bhogena kùayasya sarvasàdhàraõyàddar÷anavi÷eùaõasya vaiyarthyàcca /


*10,288f.*

aj¤o na sarvàõi karmàõi bhogena kùeptuü kùamate /
bahutaratvàdviùamavipàkasamayatvàcca /
j¤ànã tu samàdhisàmarthyàtkàyavyåhaü nirmàya sarvàõi samàhçtya phalabhogena vinà÷ayatãtyato vi÷eùaõopapattiriti cetkuta eùà kalpanà /
uktàrthàpattyaiveti cenna /
asmadudàhçtavacanànàmanyathàvyàkhyànasthitàvarthàpattisthitiþ /
tatsthitau ca vacanànàmanyathàvyàkhyànasthitiriti parasparà÷rayàpatteþ /
vacanànàmanyathàvyàkhyànaniràse satyarthàpattiniràsastanniràse (satyanya)nànyathàvyàkhyànaniràsa iti bhavatàmapi parasparà÷rayàpattiriti cenna /
avadhàraõàdinà niravakà÷asyoktatvàt /
"bhinatti karmasaïghàtaü prasanno bhagavànhariþ' ityàdãnàmatyantànavakà÷ànàmanyatrodàhçtatvàcca /
ata eva"nàbhuktaü kùãyate karma kalpakoñi÷atairapi' ityàdisàmànyavacanamaj¤àniviùayam /
j¤àninàmapi pràrabdhakarmaviùayam /
"àtmano vai ÷arãràõi bahåni manujàdhipa /
pràpya yogabalaü kuryàttai÷ca sarvàü mahãü caret /
bhu¤jãta viùayankai÷citkai÷cidugraü tapa÷caret /
saüharecca punastàni såryastejogaõàniva' ityàdikaü j¤àninàü pràrabdhakarmaviùayam /
vi÷eùavacanabalena pràrabdhakarmavinà÷asya vakùyamàõatvàt /

ata eva"j¤ànàdevà÷eùakamarkùaye tadaiva muktiþ syàt /
nacaivam /
jãvanmuktànàmupàlabdheþ' ityanavakà÷aü codyam /


*10,291*

vimataü karma phalabhogavinà÷yaü karmatvàtsampratipannakarmavadityanumànaü tu kçtapràya÷cittakarmaõyanaikàntikam /
pràya÷cittaü na karmakùayaheturityetaduttaratra niràkariùyàmaþ /
akçtapràya÷cittakarmatvaü heturiti cetkimidaü pràya÷cittaü nàma /
pàpanivçttyarthatvena vihito vratavi÷eùa iti cet /
tarhi mahànubhàvànàmanugrahàdinà vinaùñe karmaõi vyabhicàraþ /
pàpanivçttihetumàtraü pràya÷cittaü vivakùitamiti cenna /
tathàpi mahadavaj¤àdinà vinaùñe puõye vyabhicàraþ /
kùayahetvantararahitakarmatvaü heturiti cet /
tatkiü vidhireva hetutvaü gamayati /
tathà sati samàdherapi kàyavyåhanirmàõàdau hetutvaü na syàt /
àrthavàdikaü phalamaviruddhaü svãkriyata iti cet /
samaü prakçte 'pi /
na hyatra ka÷cidvirodho 'stãtyuktam /
alaukikatvaü tåbhayatràpi samànam /


*10,293*

ki¤càsminmate na kadàpi karmakùayaþ /
bhogakàle 'pi punaþ karaõàt /
na karotãti càsambhàvitam /
"nahi ka÷citkùaõamapi' ityuktatvàt /
kriyamàõàpi pravçttirnàdçùñajananãti cenna /
÷rutismçtivirodhàt /
j¤àninàü j¤ànasàmarthyàttathetyanyaviùayaü ÷rutyàdikam /
"tadyathà puùkarapalà÷e',"brahmàõyàdhàya karmàõi' ityàdi÷rutismçtibalàditthaü kalpyata iti cet /
pràktanakarmasvapyayaü prakàraþ kuto nàbhyupagamyate /
ràgadveùayorabhàvànna pravçttiradçùñakàraõam /
yathoktam /
"na pravçttiþ pratibandhàya hãnakle÷asya' iti /
maivam /
pràmàdikabrahmahananàdãnàmadharmahetutvàbhàvaprasaïga ityalam /


*10,294*

pà÷upatàdyuktaü mokùasàdhanaü niràkaroti- naceti //

%<na ca pà÷upatàdyukta÷ivàdãnàmanugrahàt  // MAnuv_3,3.154ab //>%


*10,295*


NYâYASUDHâ:
pà÷upata÷abdena caturvidhà api gçhyante /
àdipadena skàndasauràdayaþ /
dvitãyenàdipadena skàndàdayaþ /
anugrahànmokùo bhavatãti ÷eùaþ /

nanu ca pà÷upatàdyukteti tàvannànugrahasya vi÷eùaõam /
asàmarthyena samàsànupapatteþ /
tathà sati pà÷upatàdyuktàditi syàt /
ata eva na mokùasya vi÷eùaõam /
tathà sati pà÷upatàdyukta iti bhavet /
÷ivàdivi÷eùaõatve tu vaiyarthyamiti /

ucyate /
astu tàvadanugrahavi÷eùaõam /
tatra ÷ivàdãnàmanugraha iti samàsa eva /
ùaùñhayà àkro÷a iti ùaùñhayà aluk /
"j¤àtvà ÷ivaü ÷àntimatyantameti' ityàdi÷rutivirodhaparihàra÷ca tatprayojanam /
yaþ saüsàradharmairãùadapyaspçùñaþ parama÷ivastatprasàdànmuktiriùyata eva /
yastvaj¤ànàdyupetastathà pramitastadanugrahànmokùo netyucyata iti /
"mokùo j¤ànaü ca krama÷o muktigo bheda eva ca /
uttareùàü prasàdena nãcànàü nànyathà bhavet' ityàdivàkyavirodhaparihàràya pà÷upatàdyuktetyanugraho vi÷eùitaþ /
aïgãkriyata eva ÷ivàdyanugraho bhagavatprasàdasàdhanabhåto mokùahetuþ /
natu pà÷upatàdyuktaþ svatantrasàdhanabhåta iti /
yadvà pà÷upatàdyuktetyapi bhinnaü padam /
supàü sulugiti pa¤camyà luk /
yadvà prathamàyà luk /
mokùasya cedaü vi÷eùaõam /
tatra vàdinirde÷aprayojanaü vaktameva /
yadvàstu yathà÷rutaü ÷ivàdãnàmeva /
ye ÷ivàdayaþ pà÷upatàdibhiþ svàtantryeõopàsyà uktàsteùàü (ya)tathopàsitànàmanugraha eva nàsti pratyuta koùa eva /
ato 'nugrahànmokùo dåranirasta iti bhàvaþ /


*10,298*

kutaþ ÷ivàdãnàmanugrahànmokùo netyata àha- nànya iti //

%<nànyaþ panthà iti hyuktaü puruùaj¤ànataþ ÷rutau  // MAnuv_3,3.154cd //>%


NYâYASUDHâ:
tamevamiti ÷rutau sahasra÷ãrùà puruùa iti prakatapuruùaj¤ànato 'nyaniùedhenàmçtatvamuktaü hi yasmàttasmàtpuruùottamànugraha eva j¤ànenerito mokùaheturna ÷ivàdyanugraha iti /

nanu puruùasåkte pa÷upuruùa eva pratipàdyate na viùõustatkathaü viùõuj¤ànasya mokùasàdhanatve mantro 'yamudàhçtaþ /
pa÷upuruùaj¤ànamapi pa÷upateranugrahe paramopayogãti mokùasàdhanamucyate /
nànya iti ca na viruddham /
sàdhanavatsàdhanasàdhanasya parityàge 'pi phalànudayàditi cet /
kimetatpuruùa÷abdasya viùõau ÷aktyabhàvàtkalpane /
tàtparyaj¤àpakàbhàvàdvà /
bàdhakasadbhàvàdvà /

nàdyaþ /
nàràyaõànuvàke puruùa÷abdasya harau prayogàdityàha- sarva iti //

%<sarve nimeùà jaj¤ire vidyutaþ puruùàdataþ  /
evaü puruùa÷abda÷ca prayukto 'bdhi÷aye harau  // MAnuv_3,3.155 //>%


NYâYASUDHâ:
na kevalaü puruùaj¤ànato 'mçtatmuktam /
kintu puruùa÷abda÷ca harau prayuktaþ /
vidyutaþ puruùàdityukto 'pi pa÷upuruùa eva kinna syàdityata uktamabdhi÷aya iti ambhasya pàre, yamantaþsamudre ityasminpuruùe 'bdhi÷ayatvasya ÷ravaõàt /
mahodadhi÷ayontaka ityàdinà tasya viùõuliïgatvàvagamàt /


*10,299*

ita÷càyaü nàràyaõo na pa÷upatirityàha- na tasyeti //

%<na tasye÷e ka÷cana tasya nàma mahad ya÷aþ  /
iti càdhipatistasya pratiùiddhaþ svayaü ÷rutau  // MAnuv_3,3.156 //
vi÷vataþ paramàü nityaü vi÷vaü nàràyaõaü harim  /
iti sarvàdhikatvoktayà samo 'pi vinivàritaþ  // MAnuv_3,3.157a-d //>%


*10,299f.*


NYâYASUDHâ:
tasya puruùasya /
ã÷e ãùye vyatyayo bahulamiti vacanàt /
adhãgarthadayeùàü karmaõãti ùaùñhã /
mahaditi ya÷a÷ceti tasya puruùasya nàma /
÷rutau nàràyaõànuvàke na tasyeti vàkyena tasya puruùasyàdhipatiþ svayaü mukhata eva pratiùiddhaþ /
parama÷càsàva÷ceti paramàstaü paramàm /
liïgavyatyayena paramamiti và /
vi÷vaü pårõam /
nàràyaõànuvàka eva vi÷vata iti ÷rutau tasya puruùasya sarvàdhikatvoktyà saso 'pi vinivàritaþ /
nahi sarvàdhikasya samo yujyate /


*10,301*

tataþ kimityata àha- sameti //

%<samàdhikasya ràhityànnopacàrapumànasau  // MAnuv_3,3.157ef //>%


NYâYASUDHâ:
samàdhikasyeti dvandvaikyavadbhàvaþ /
asau nàràyaõànuvàkoktaþ /
upa samãpe càro yasyàsau pradhànasyopasarjanabhåta upacàrapumàn pa÷upuruùo netyarthaþ /
nàràyaõanàmàdinà harirevàyamiti ÷iùyaireva j¤àtuü ÷akyata iti noktam /


*10,302f.*

adhipatiràhityasarvàdhikatvayostato 'vagatasya samàdhikaràhityasya ca pa÷àvanupapatterna tadviùayo 'yaü puruùa÷abdaþ /
kintu nàràyaõàdinàmnàbdhi÷ayatvàdiliïgena ca viùõuviùaya evetyastu /
na tàvatà puruùa÷abdasya viùõau vàcakatva÷aktiþ siddhayati /
prayogasyàmukhyayà vçttyàpyupapatterityata àha- sameti // asau viùõurupacàreõa puruùa÷abdaviùayo na bhavati kintu mukhyavçttyaiva /
kutaþ /
mukhyàsambhave hyupacàraþ kalpyate /
puruùa÷abdasya mukhyàrthaþ pårõatvam /
tacca viùõoreva samàdhikaràhityàdyujyata iti /


*10,303*

astvevaü puruùa÷abdasya viùõau vàcakatva÷aktistathàpi puruùasåkte j¤àpakàbhàvàttatparatvaü nàstãti dvitãyaü niràkaroti- puruùa eveti //

%<puruùa evedaü sarvaü yad bhåtaü yacca bhavyam  /
utàmçtatvasye÷àno yadannenàtirohati  // MAnuv_3,3.158 //
muktàmuktapare÷atvamiti tasyàha sà ÷rutiþ  // MAnuv_3,3.159ab //>%


*10,304*


NYâYASUDHâ:
yadbhåtaü yacca bhavyaü yacca bhavadamuktaü vi÷vamidaü sarvaü puruùa eva /
puruùàdhãnameva /
yata evamannenànnamadanãyamamuktavargamatirohati atikràmati /
amuktàdhipatirita yàvat /
tasmàdamçtatvasyota bhàvabhavitrorabhedànmuktavargasyàpã÷ànaþ /
saüsàre svàdhãnaü jagadyadi muktau svàdhãnatvaü jagadyadi muktau svàdhãnatvaü jahyàttadà prekùàvànna mocayet /
ato muktàvapi tadadhãnameveti sà ÷rutiþ puruùasåktamantrastasya muktàmuktapare÷atvamàha /
tacca muktànàü paramà gatirityàdinà viùõorevàvagataü pa÷ostvasambhàvitamevetyataþ puruùasåktaü viùõuparameveti j¤àyate /

nanu ca puruùa evedaü sarvamiti puruùasyàtra sar(vatvar)vàtmakatvamevoditam /
tatkathaü muktàmuktapare÷atvamàha ÷rutiriti tatràha- amçteti //

%<amçte÷ànavacanàt sarvasye÷ànatodità  // MAnuv_3,3.159cd //>%


NYâYASUDHâ:
ã÷àneti bhàvapradhàno nirde÷aþ /
uttaràrdhe mukte÷ànatvasyoktatvàtpårvàrdhe 'muktasya sarvasye÷ànataivodità j¤àtavyà /
natu sarvatvam /
nahi ko 'pi vàdã muktau bhedamamuktàvabhedamaïgãkaroti /
nàpi yujyate /
abhinnasya pa÷càdbhedàdar÷anàt /


*10,305*

hetvantaramàha- yadãti //
%<yadi sarvatvamuditamute÷a iti tad vçthà  // MAnuv_3,3.160ab //>%


NYâYASUDHâ:
pårvàrdhe yadi puruùasya sarvatvamuditaü syàttattarhyuttaràrdhe 'mçtatvasyote÷àna ityuta÷abdo vçthà syàt /
tatkathamityata àha- uta÷abda iti //

%<uta÷abdo vadedeùa hã÷atvasya samuccayam  // MAnuv_3,3.160cd //>%


NYâYASUDHâ:
uttaràrdhastha uta÷abdo yasmàdã÷atvasya samuccayaü vadet /
arthàntarasyàsambhavàt /
naca dvayorã÷atvayoranuktau tatsamuccayokteravakà÷o 'sti /
tasmàduta÷abdo vçthaiveti /

yuktyantaramàha- puruùeõaiveti //

%<puruùeõedaü vyàptamiti bràhmaõaü càha taü prati  // MAnuv_3,3.161ab //>%


NYâYASUDHâ:
puruùa evedaü sarvamiti puruùeõaivedaü sarvaü vyàptamàtçõàdàkarãùàtsarvaü bhagavàniti mithyàdçùñireveti ÷àkhàntarabràhmaõaü ca taü mantraü prati pravçttaü tasya mantrasya vyàkhyànaråpamevàha ata÷ca na sarvatvamarthaþ /
vyàptaü va÷ãkçtam /

etena dharma(rmi)samuccayàrtha uta÷abda ityapi paràstam /


*10,306*

ita÷ca sarve÷atvameva pårvàrdhàrtho natu sarvatvamityàha- etàvàniti //

%<etàvànasya mahimeti mahimno vaco hi tat  // MAnuv_3,3.161cd //>%


NYâYASUDHâ:
iti vacanàditi ÷eùaþ /
asya puruùasyaitàvànmahimà yaþ pårvavàkyokta ityuttaravàkyabalàt tat puruùa evedamityetatpuruùasya mahimno vàcakaü vaca iti tàvajj¤àyate /
tata÷ca mahimapratipàdakaü yathà syàttathà vyàkhyeyam /
na ca sarvàtmatvaü mahimà /
apakaùarhetutvàt /
kintu sarvàdhipatyameva /
naca tadatirikta(ktaü)mahimno vacanam /
saïkoce kàraõàbhàvàt /


*10,307*

ito 'pyetadevamityàha- so 'mçtasyeti //

%<so 'mçtasyàbhayasye÷o martyamannaü yadatyagàt  /
ityamuktàdhipatyaü tu pårvàrdhoktamanådya ca  // MAnuv_3,3.162 //
utàmçtasye÷a iti vidhatte muktige÷atàm  // MAnuv_3,3.163ab //>%


NYâYASUDHâ:
iti bhàgavatavacanàditi ÷eùaþ /
anådya yadannenàtirohatãti vacanena hetutayeti ÷eùaþ /
vidhatte ÷rutiþ /
ayamarthaþ /
uttaràrdhe tàvadamuktàdhipatyaü hetutvenopàdàya muktàdhipatyaü prati jànãte ÷rutiriti j¤àyate /
puruùasåktavyàkhyànaprasaïge so 'mçtasyeti bhàgavatavacanenottaràrdhasya tathaiva vyàkhyàtatvàt /
ata eva"annena divyabhogena yadatirohatyadhirohatyedhate tasyàmçtatvasya devatvasye÷ànaþ' iti vyàkhyànamayuktam /
bhàvabhavitrorekatvàbhipràyeõàmçtatvasyetyetadamçtasyeti hi vyàkhyàtam /
devavyàvçttyarthameva càbhayasyetyuktam /

anneneti tçtãyà ca dvitãyàrthetyabhihitam /
annaü ca na prasiddhamiti martyamityuditam /
so 'yamuttaràrdhàrthaþ pårvàrdhasyàsmadvayàkhyàna eva yujyate /
pårvàrdhe 'muktàdhipatyaü vihitam /
uttaràrdhe tatpårvàrdhoktamamuktàdhipatyaü hetutvenànådya puruùasya muktige÷atàü vidhatte ÷rutiriti /
parakãyavyàkhyàne tu parasparavyàghàtenànupapanna eveti /


*10,308*

etena"puruùa÷abdasya viùõuviùayatve sarvàtmakatvaü bàdhakam /
nahi viùõoþ sarvàtmakatvaü bhavadbhirapyabhyupagamyate /
pa÷ostu dehayogava÷àdbhåtatvàdikaü yujyate' iti tçtãyapakùo 'pi nirastaþ /

upasaüharati- ata iti //


*10,309*

%<ato viùõuparij¤ànàdeva muktirnacànyataþ  // MAnuv_3,3.163cd //>%


NYâYASUDHâ:
parij¤ànàtparij¤ànoditàtprasàdàt /
anyataþ ÷ivàdãnàmanugrahàt /

pà÷upatà api j¤ànino bhogenaiva karmakùayamàcakùate /
tadapyanupapannamityàha- tadyatheti //


"tadyatheùãkàtålamagnau protaü padåyetaivaü haivàsya sarve pàpmanaþ pradåyante' iti ÷ruteþ /
"iùyakeùã kàmàlànàü citatålabhàriùu' iti hrasvatà ÷rutitvànna bhavati /
protaü praviùyam /
pradåyeta paritaptaü bhavedbhasmãbhavet /
iti tannidar÷anaü yathà /
asya j¤àninaþ /
pradåyante vina÷yantãtyatharþ /
ca÷abdaþ pårvodàhçtavàkyasamuccayàrthaþ /
tata eva viùõuparij¤ànàdeva /


*10,310*

nanvasyàü ÷rutau j¤àninaþ karmaõàü paritàpaþ ÷råyate natu j¤ànena vinà÷a iti vivakùito 'rtha ityato bhagavadvàkyasamàkhyàmàha- yatheti //

%<yathaidhàüsi samiddho 'gnirbhasmasàt kurute 'rjuna  /
j¤ànàgniþ sarvakarmàõi bhasmasàt kurute tathà  // MAnuv_3,3.164 //>%


NYâYASUDHâ:
yadyapyatra j¤ànasya kàraõatvaü sphuñaü pratãyate /
tathàpi karmaõàü bhasmasàtkaraõaü nàma mukhyàsambhavàtkiü kalpanãyamiti na j¤àyate 'tovàkyàntaraü pañhati- sarveti //

%<sarvadharmàn parityajya màmekaü ÷araõaü vraja  /
ahaü tvà sarvapàpebhyo mokùayiùyàmi mà ÷ucaþ  /
ityàdibhagavadvàkyairuktàrtha÷càvasãyate  // MAnuv_3,3.165 //>%


NYâYASUDHâ:
dharmànavaiùõavànkàmyàrthàü÷ca /
÷araõapràpti÷ca"sarvottamatvavij¤ànapårvam' ityàdinànyatra bhagavatpàdaireva vyàkhyàtà /
tataþ prasanno 'ham /
mà ÷ucaþ /
na ÷ociùyasi mukto bhaviùyasi /
àdipadena"gatasaïgasya muktasya' ityàdeþ saïgrahaþ bhagavadvàkyai÷ceti sambandhaþ /
tadyatheti ÷ruteruktàrthaþ bhagavadvàkyairavasãyata iti và /


*10,311*

bhàññànàü mokùasàdhanamanuvadati- nityeti //

%<nityanaimittikaü karma kurvannanyat parityajan  /
mucyate saüsçte÷ca ...  // MAnuv_3,3.166a-c //>%


*10,312*


NYâYASUDHâ:
nityaü nàma yadakaraõe pratyavàyo, bràhmaõyàdikameva ca nimittamupàdàya vihitaü taducyate /
yathà sandhyàvandanàdi /
naimittikaü nàma yadakaraõe pratyavàyaþ pitçmaraõàdyàgantukaü ca nimittamupàdàya vihitaü taducyate /
yathà pitç÷ràddhàdi /
anyatkàmyaü niùiddhaü ca /
tatra yatkàraõe phalamakaraõe na pratyavàyaþ /
kàmànanimittaü tatkàmyàt /
yathà jyotiùyomàdi /
pratiùiddhaü niùiddham /
yathà brahmahatyàdi /
upàttaü ca karma bhogena kùapayanniti ca÷abdàrthaþ /

ayamà÷ayaþ /
sukhaduþkhatatkàraõaråpo hi saüsàraþ /
sa ca karmanimitta eva /
nityanaimittikayorakaraõe tvadharmapravacayena duþkhatatsàdhanàvàptirasya bhavati /
niùiddhakaraõe 'pi tathà /
kàmyakaraõe tu dharmotpàdanena sukhatatsàdhanàvàptirjàyate /
mumukùustu nityaü naimittikaü ca nityameva karoti /
parityajati ca niùiddhamiti na duritopacaya; /
kàmyamapi parityajatãti na dharmopacayaþ /
evamanàgatayordharmàdharmayoranutpàde pràgupàttau ca bhogena kùapayannirbãjàyàþ saüsçtermucyata iti /
yathoktam /
"mokùàrthã na pravarteta tatra kàmyaniùiddhayoþ /
nityanaimittike kuryàtpratyavàya javàüsayà' iti /
naca pa¤camã karmavidhàsti /
yatkaraõe 'karaõe và dharmàdharmodayaþ syàditi /


*10,314*

niràkaroti- etadapãti //

%<... etadapyetena niràkçtam  /
vidyaivetãmamevàrthaü svayamevàha vedaràñ  // MAnuv_3,3.166d-f //>%


NYâYASUDHâ:
etena nànyaþ panthà iti ÷rautena bhagavajj¤ànavyatiriktamokùasàdhananiùedhena /
api ca nityanaimittikakarmaõàü niyamena samyaganuùñhànaü tàvada÷akyameva /
"caranti devà vihitaü samastamardhameva munayo da÷àü÷ato manuùyàþ' ityàdi÷ruteþ /
nàpi niùiddhàkaraõaü sambhàvitam /
pràmàdikànàü mànasavàcikakàyikànàmaparihàryatvàt /
pràya÷cittàttatkùaya iti cenna /
pràya÷cittasyàpi samyaganuùñhàtuma÷akyatvàt /
pårvopàrjitakarmaõàü bhogena kùayastvatyantàsambhàvita eva /
anantatvàdityalam /

nanvetatsarvaü såtrànuktaü kasmàdvarõyata ityata àha- vidyaiveti //

%<vidyaivetãmamevàrthaü svayamevàha vedaràñ  // MAnuv_3,3.166ef //>%


*10,314f.*


NYâYASUDHâ:
vidyaiva tu nirdhàraõàditi såtreõa /
svayameva na tvarthataþ /
"vàjasaneyino 'dhãyate /
ùañtriü÷atsahasràõyapa÷yadàtmano 'gnãnarkànmanomayànmana÷citaþ' ityàdi /
tatra saü÷ayaþ /
kimete 'gnayaþ kriyànuprave÷inastaccheùabhåtà uta svatantràþ kevalavidyàtmakà iti /
kriyàmayasyàgneþ prakaraõàttadviùaya evàyamupade÷a iti pràpte 'bhidhãyate /
vidyàtmakà evaite 'gnayo na kriyà÷eùabhåtàþ /
te haite vidyàcita eveti nirdhàraõàt /
iti pareùàü vyàkhyànamasadeveti bhàvenoktamimamevàrthamiti /
viphalatvàdasyà÷cintàyàþ /
pakùadvaye 'pyabhyudaya eva hyasya prayojanam /
yastu nityànityavastuvivekavà¤chamadamàdisampannaþ sarvabhogavairàgyopeto mumukùuratha÷abdenottaramãmàüsàyàmadhikàrã såcitaþ sa kathametàsu phalgucintàsu pravartata iti /


*10,316*

evaü såtrakçtà pårvapakùitàni matàni niràkçtyedànãü ye såtràõàü vçttikàrà anyathà bhàùante teùàü matàni niràkurvàõaþ samuccayaniyamavàdinàü mataü tàvadapàkaroti- vineti //

%<vinà karma na mokùaþ syàjj¤ànenetyapi sà ÷rutiþ  /
nànyaþ panthà iti hyeva nivàrayati sàdaram  // MAnuv_3,3.167 //>%


*10,316f.*


NYâYASUDHâ:
saüsàranivçttimàtraü kevalena j¤ànena bhavati /
ànandavçddhistu kamarsàpekùeõaiva j¤àneneti bhagavataþ panthàþ /
yadvakùyati sahakàritvena ceti /
ato j¤ànakarmabhyàü mokùa ityanuktvà karma vinà kevalaj¤ànena na mokùaþ kintu karmasahitenetyuktam /
ityetadapi mataü saiva såtragçhãtaiva nànyaþ panthà iti ÷rutiþ spaùñaü nivàrayati /
tamevaü viditveti j¤ànamàtrasya mokùasàdhanatvamuktvà punarnànyaþ panthà itrata vacanàdàdaro 'vagamyate /
naca samuccayaniyame kimapi pramàõamasti /
andhantamaþ pravi÷antãtyàdãnàmanyàrthatvàt /
"yathànnaü madhusaüyuktaü madhu cànnena saüyutam /
evaü tapa÷ca vidyà ca saüyukte bheùajaü mahad' ityàdãnàü parokùaj¤ànaviùayatvàt /
aparokùaj¤ànaviùayatve 'pyànandavçddhayarthatvàt /


*10,319*

màyàvàdino vadanti /
dvividho mokùaþ paràparabhedàt /
tatràparo vaikuõñhasatyalokàdipràptilakùaõaþ /
parastvavidyàstamaye satyadvaitabrahmàvasthànaråpaþ /
pratãkàdiviùayamanyathopàsanamaparasya sàdhanam /
parasya tvekatvaj¤ànamiti /
tatrànyathopàsanasya vaikuõñhàdipràptisàdhanatvaü tàvadapàkaroti- anyatheti //

%<anyathopàsanamapi tamevamitivàdinã  /
nivàrayatyàdareõa ...  // MAnuv_3,3.168a-c //>%


NYâYASUDHâ:
evaü yathàsthitenaiva prakàreõa na tvanyatheti vadantã ÷rutiranyathopàsanamapi puruùàrthasàdhanaü nivàrayati /
na kevalaü paramapuruùaj¤ànavyatiriktapakùàn /
tamityanena yathàrthaj¤ànaü labdhameva /
saprakàrasya prakçtasya paràmar÷opapattàvekade÷aviùayatvakalpanànupapatteþ /
tathàpi yadevamiti vadati tadà'darasåcanàrthamiti /
paramamokùaviùayeyaü ÷rutirastu /
aparastu puruùàrtho 'nyathopàsanena bhaviùyatãtyata àha- neti //

%<... na pratãka iti prabhuþ  // MAnuv_3,3.168d //>%


NYâYASUDHâ:
"na pratãke na hi saþ' iti såtrakàro 'nyathopàsanasya sarvathàpyakartavyatvaü vakùyati /
ato na tatpuruùàrthale÷ahetuþ /


*10,320*

såtrasyàrthàntaraü vakùyàmãti vadantaü prati ÷rutivirodhamàha- andhamiti //

%<andhaü tamaþ pravi÷anti ye 'vidyàmupàsate  /
iti ÷rutivirodhàcca nànyathopàsanaü bhavet  // MAnuv_3,3.169 //>%


NYâYASUDHâ:
puruùàtharsàdhanamiti ÷eùaþ /
÷rutistvanyatra smçtisammatipradar÷anena vyàkhyàtà /


*10,321*

idànãmekatvaj¤ànasya paramokùasàdhanatvaü niràkaroti- naceti //

%<na càpyekatvavij¤ànàduktanyàyena mucyate  // MAnuv_3,3.170ab //>%


NYâYASUDHâ:
co 'vadhàraõe /
ekatvavij¤ànàdapi puruùaþ saüsàrànna mucyate /
kutaþ /
uktanyàyena"tamevaü vidvàn' itrata sahasra÷irastvàdimahàmahimopetasya bhagavato j¤ànamamçtatvasàdhanamabhidhàya"nànyaþ panthàþ' iti sàdhanàntaràbhàvasyoktatvàt /
"puruùa evedaü sarvam' ityuktamekatvamevaü÷abdena paràmç÷yata iti cenna /
uktanyàyena tasya vàkyasyaikatvaviùayatàyà abhàvàt /
"tadyo yo devànàü pratyabuddhayate' ityàdi÷rutayastu tadguõasàratvàdityuktanyàyena naikyaj¤ànasya mokùasàdhanatàü vadanti /

ki¤caikyaj¤ànamanyathàj¤ànamiti pçthagupade÷àdityuktanyàyena siddham /
mithyàj¤ànaü cànarthasàdhanamityuktam /


*10,322*

api càdvaitaj¤ànasya na tàvadyàgàdivadràjasevàdivadvà mokùasàdhanatvam /
kintu avidyàvirodhitvena /
virodhinàdvaitasàkùàtkàreõàvidyàyàü nivçttàyàü tadupàdànako bandhaþ svayameva nivartata iti /
tathàca sàkùàtkçtàdvaitànàmuttarakùaõa eva dehàdidvaitadar÷anàbhàvaþ pràpnoti /
aïgãkriyate ca jãvanmuktiþ /
j¤ànenàvidyàyàü nivçttàyàmapi tatsaüskàreõa dvaitadar÷anànuvçttirbhavatãti cenna /
saüskàrasyàvidyàkàryatve 'vasthànànupapatteþ /
na hyupàdàne nivçtte kàryamavasthitaü dçùñam /
anyathà satyatvaprasaïgaþ /
j¤ànodaye 'pyanivçttasya tasya nivartakàntaràbhàvàtsarvadà('nivç)nuvçttau na kadàpi dvaitada÷arnanivçttiþ syàt /
asaïgasyàtmano vinaivàvidyàsambandhena saüskàrà÷rayatvaü càyuktameva /
etena pràrabdhakarmava÷àd dvaitadar÷anà('nivç)nuvçttirityapi nirastam /
j¤ànena nivçttàpyavidyà dagdhapañanyàyena ki¤citkàlamavatiùñhate /
tena dvaitadar÷anànuvçttirghañata iti cenna /
àtyantikanivçttau kàraõàbhàvena dvaitadar÷anànuparamaprasaïgàt /
etena avidyàle÷àvasthànapakùo 'pi pratikùiptaþ /
le÷a÷ca pañasya tanturivàvayavo và syàtprade÷o và dharmo và /
nàdyaþ /
akàryatvàdavidyàyàþ /
na dvitãyaþ /
prade÷ànaïgãkàràt /
prade÷ino nivçttau prade÷àvasthànàsambhavàcca /
na tçtãyaþ /
dhamiõo 'pagame dharmànapagamànupapatteþ /


*10,324f.*

atha matam /
saüsàramålakàraõabhåtàvidyà yadyapyekaiva /
tathàpi tasyàþ santyeva bahava àkàràþ /
tatraiko bandhasya paramàrthasatyatvavibhramahetuþ /
dvitãyo 'rthakriyàsamarthavastukalpakaþ /
tçtãyastvaparokùyapratibhàsaviùayàkàrakalpakaþ /
tatràdvaitasya satyatvàdhyavasàyena samastadvaitasatyatvakalpaka àkàro nivartate /
arthakriyàsamarthaprapa¤copàdànaü màyàkàrastattvasàkùàtkàreõa vilãyate /
aparokùapratibhàsayogyàrthàsajanakastu màyàle÷o jãvanmuktasya nivçttaþ samàdhyavasthàyàü tirohito 'nyadà dehàbhàsajanakàbhàsahetutayànuvartate /
pràrabdhakarmaphalopabhogàvasàne tu nivartata iti /
tadayuktam /
asyàþ kalpanàyàþ niùpramàõakatvàt /
indro màyàbhiþ pururåpa ãyata iti ÷rutiratra pramàõamiti cenna /
atra pàrame÷vara÷aktipratipàdanàt /
j¤ànabàdhyànirvàcyamàyàkàrapratipàdanàpratibhàsanàt /
"tasyàbhidhyànàdyojanàttattvabhàvàd bhåya÷cànte vi÷vamàyànivçttiriti ÷vetà÷vataramantre 'pi bhåyobhåyastasminmanaso yojanàdyo jàyate tattvabhàvastattvaj¤ànaü tasmàduditàttasya parame÷varasyàbhidhyànàdanugrahàtkarmakùayànte vi÷vabandhakamàyànivçttirbhavatãtyucyate na tvanirvàcyavidyàkàràõàü krameõa nivçttirbàdhalakùaõà /
ki¤ca yo 'pi màyàkàro 'nuvartata ityucyate tattvaj¤ànaü tasya virodhi na và /
àdye kathaü na nivartate /
dvitãye j¤ànena na nivarteta /
tathàca satyaþ syàt /
karmakùaye sati nivartata iti vadatà karmaõàü tatkàraõatvamuktaü syàt /
anyathà tannivçttau nivçtteranupapatteþ /


*10,327*

atha manyase /
j¤ànamevàvidyale÷asya nivartakam /
kintu prabalena pràrabdhakarmaõà pratibaddhaü na nivartayati /
phalabhogena tu pratibandhake kùãõe nivartayatãti /
tadapyayuktam /
nirupàdànakarmàvasthànànupapatteþ /
sa evàvidyàle÷aþ karmopàdànamiti cenna /
karmàvasthàne 'vidyàle÷àvasthànaü tadavasthàne ca karmàvasthànamiti parasparà÷rayatvàpatteþ /
utpattyàdàvivàvasthàne 'pi tasya doùatvàt /

ki¤càsyàrthasya na ki¤citsphuñaü j¤àpakàntaramasti /
tato mà nàma bhådavasthitàvitaretarà÷rayatvam /
j¤aptau tu bhavatyeva /
jãvanmuktyanyathànupapattyaivaiùo 'rthaþ kalpyata iti cenna /
paramapuruùànugraheõaiva mokùa ityasya sakala÷rutãtihàsapuràõàdisiddhasyàrthasyàïgãkàreõaiva sarvasyopapattàvasyàþ kalpanàyà anavakà÷àditi /


*10,328*

adhikaraõàrthamupasaüharati- iti sarvamiti //

%<iti sarvaü pravij¤àya sarvaistarkasadàgamaiþ  /
upàsãta hariü nityaü guõaireva svayogataþ  // MAnuv_3,3.170c-f //>%


*10,328f.*


NYâYASUDHâ:
nàstyeva mokùaþ sattve và sàdhanàntarasàdhya ityetadanupapannam /
kinnàma niùkàmabhagavadartha÷rutyàdivihitakarmànuùñhànena ÷uddhàntaþkaraõasya ràgàdidoùakùaye jàtabhagavadbhakteþ ÷ravaõamanananididhyàsanàbhyàsavataþ paramabhàgavatasya bhagavatsàkùàtkàre jàte prasanno bhagavànapràrabdhàni karmàõi vinà÷ya bhàgavatadharmapravçttaye j¤àninaü kamapi kàlaü vyavasthàpayaüstadarthaü pràrabdhàni karmàõyava÷eùya tatphalopabhoge sati tànyapi vinà÷ya prakçtibandhànmocayatãti sarvaü pratij¤àya guõaireva natu so 'rodãdityàdinà pratãtairapyaguõairiti samàne ceti såtrakhaõóasyàrthamanuvadati /
yuktamiti ÷eùaþ /
svayogyata eva natu yogyatàtikrameõeti pràpte÷ce(tyàdiså)ti såtràrthànuvàdaþ /
prayojanaü cottareõa saïgatisåcanamiti /


*10,329*

svayogyata ityuktam /
tàmeva yogyatàü vivçõoti- brahmeti //

%<brahmà sarvaiguõai÷caiva kriyàsàmànyata÷ca gãþ  /
guõasàmànyato rudro dravyasàmànyataþ pare  // MAnuv_3,3.171 //>%


*10,330*


NYâYASUDHâ:
brahmaiveti sambandhaþ /
sarvairvedoditaiþ /
ca÷abdaþ kriyàdravyasamuccayàtharþ /
harimupàsãteti vartate /
vedoktasamastaguõakriyopetatayànantaråpaü harimupàsituü brahmaiva yogya ityarthaþ /
castvarthaþ /
sarasvatã tu kriyàsàmànyataþ kriyàsaïkocenopàste /
sakalavedoktaguõopetatayànantaråpaü harimupàste /
trivikramatvàdikriyàstu nityavikràntyàdiùvantarbhàvayatãtyarthaþ /
guõasàmànyataþ samastaråpàõyupàste /
guõànkriyàü÷ca saïkocayatãtyarthaþ /
pare ÷akràdayaþ /
dravyàõi råpàõi guõakriyàsaïkocastu siddha eva /

etena"samàna evaü càbhedàt' ityadhikaraõatàtparyamuktaü bhavati /
vidyaiva tu nirdhàraõàdityataþ pårvamevedamadikaraõam /
tatkuto vyatyàsena vyàkhyànam /
ucyate /
prakaraõa÷uddhau prameyaü sugrahaü bhavatãtyataþ kramabhaïgaþ /
tathàhi /

upàsanasvaråpàni÷caye na ko 'pi vicàro 'vakà÷aü labhata iti tatsvaråpamàdau dar÷itam /
tatastasya kartavyatà samarthità /
anantaraü taditikartavyatàjij¤àsàyàü yogyatàdivicàra iti /

// iti vidyàdhikaraõam //



___________________________________________________________________________


*10,332*


[======= JNys_3,3.V: yàvadadhikàràdhikaraõa =======]


// atha yàvadadhikàràdhikaraõam //

// oü yàvadadhikàramavasthitiràdhikàrikàõàm oü //
etadyathà yathetyàdinà bhàùye vyàkhyàtam /
tadavispaùñam /
adhikàravi÷eùasya kàraõatvànabhidhànàt /
muktàvityuktyà saüsàre naivamiti pratãteþ /

ànandamàtragrahaõàdguõànantaravyàvçttipràpteþ /
dharmiõàmanirde÷àcca /
ataþ spaùñaü vyàcaùñe- adhikàreti //

#<yàvadadhikàram avasthitir àdhikàrikàõàm  | BBs_3,3.32 |>#

%<adhikàravi÷eùeõa bhaktij¤ànasukhàdibhiþ  /
vi÷eùo devatàdãnàü ...  // MAnuv_3,3.172a-c //>%


NYâYASUDHâ:
adhikàro yogyatà /
atra sàmànyoktyà muktau saüsàre ceti gamyate /
tarhi muktàviti kasmàduktamityata àha- mokùe ceti //

%<... mokùe caiva vi÷eùataþ  // MAnuv_3,3.172d //>%


NYâYASUDHâ:
castvarthaþ /
vi÷eùatastu mokùa evetyanvayaþ /
saüsàre vikùepava÷àdyogyatànusàritvaü ki¤cidvihanyate /
mokùe tadabhàvàdyogyatànusàryeva niyamena bhaktyàdikaü bhavatãtyato muktàvityuktamiti /

evaü tarhi muktànàü parasparaü dveùerùyàdiprasaïgena muktatvavirodhaþ syàdityà÷aïkàparihàràrthaü såtram"akùaradhiyàü tvavirodhaþ sàmànyatadbhàvàbhyàmaupasadavattaduktam' iti /
etadapyavi÷adam /
doùàbhàvasàmyàdityatra sàmyapadaprayojanàdar÷anàt /
uttamebhyo 'nyeùàü bhàvàdityasyotpatteriti pratãteþ /
÷iùyavaditi càyuktam /
kvacicchiùyasyàpi gurau dveùàdidar÷anàta /
ato vyàkhyàti- neti //

#<akùaradhiyàü tvavarodhaþ sàmànyatadbhàvàbhyàmaupasadavattaduktam  | BBs_3,3.33 |>#


*10,333*

%<na tàvatà virodho 'sti nirdoùatvàt samasta÷aþ  /
àbhàsatvàt pareùàü tadavaràõàü ca sarva÷aþ  // MAnuv_3,3.173 //>%


NYâYASUDHâ:
tàvatà parasparamasàmyena dveùàdiprasaïgena muktatvavirodho 'sti /
sàmya÷abdasyàrthaþ samasta÷a iti /
uttamebhya ityasya vivaraõamàbhàsatvàditi /
tadavaràõàü sarveùàü paràbhàsatvàcceti yojanà /
etadeva vivçõvandçùñàntaü vyàkhyàti- yata iti //

%<yato 'varàõàü sarve 'pi guõàþ sarvàþ kriyà api  /
niyamenaiva pårveùàü suprasàdanibandhanàþ  /
ataþ sacchiùyavat teùàü naiverùyàdiþ katha¤cana  // MAnuv_3,3.174 //>%


NYâYASUDHâ:
gurau sacchiùyasyevetyarthaþ /
etaccottaratra sphuñãkariùyatyàcàryaþ /


*10,324*

cirantanàstu vçttikàràþ såtradvayamidamanyathà vyàcakùate /
viduùàü kiü j¤ànodayànantarameva muktiþ kiüvà neti saü÷aye pårvasminpakùe satãdamucyate /
àdhikàrikàõàü parame÷varadattàdhikàre vartamànànàü viduùàmapi devàdãnàü yàvadadhikàraü saüsàre 'vasthitiþ /
na tadaiva muktiþ /
tathà ÷rutyàdiùu dar÷anàt /
satyàmapi sàdhanasampattau yadi na mokùastadà na teùàü kadàpi mokùaþ syàdityà÷aïkàparihàràya dvitãyaü såtram /
brahmavidàü na mokùàbhàvaråpo virodhaþ /
kutaþ /
sàmànyatadbhàvàbhyàü sàmànyavi÷eùabhàvàbhyàm /
yadyapi kùãyante càsya karmàõãti sàmànyataþ sarvakarmaõàü j¤ànena kùayo 'bhihitastathàpi tasya tàvadeva ciramiti vi÷eùavacanàtpràrabdhakarmaõàmava÷eùo gamyate /
etaduktaü bhavati /
apràrabdhàni karmàõi nivartante /
pràrabdhasya tu bhogenaiva kùayaþ /
atastatphalabhåte 'dhikàre sthitvà tatkùaye pravrajyanta iti /

màyàvàdinastu prathamasåtrasyaivàyaü samasto 'rtha iti varõayanto 'kùaradhiyàmityetadadhikaraõàntaraü vyàcakùate /
JOSHI-26


*10,336*

tràdyaü mataü niràkaroti- naceti //

%<na ca saüsàridevànàü kàleyattàpare ime  /
såtre ...  // MAnuv_3,3.175a-c //>%


NYâYASUDHâ:
saüsàràvasthànasya kàleyattà kàlamaryàdà pràrabdhakarmaphalabhogàvasànaråpà sà parà udde÷yà pratipàdyà yayoste tathokte /
kuto netyata àha- hãti //

%<... hyàrabdhamàtrasya bhogenaiva kùayo dhruvaþ  // MAnuv_3,3.175cd //
anàrabdhakàrye bhogena tvitare iti coditaþ  // MAnuv_3,3.176ab //>%


NYâYASUDHâ:
yasmàdanàrabdhasya j¤ànenaiva kùaya àrabdhamàtrasya bhogenaiva kùayo dhruva ityeùo 'tha"anàrabdhakàrye eva tu pårve tadavadheþ' iti såtreõa,"bhogena tvitare kùapayitvàtha sampatsyate' iti ca såtreõoditaþ /
tasmànneti sambandhaþ /
evamuditatve 'pi kuto netyà÷aïkàü pariharannapavyàkhyàniràsasya prayojanamàha- paunaruktyeneti //

%<paunaruktayena tenaite uktàrthe iti ni÷cayaþ  // MAnuv_3,3.176cd //>%


NYâYASUDHâ:
etena màyàvàdinàmapi (vyàkhyànaü) mataü nirastam /
tàtparyabhedàtprapa¤canabhàvàdvà na paunaruktyamiti cet /
syàdevam /
yadyasaïkãrõaü vyàkhyànàntaraü na syàt /
tadidamuktam- iti ni÷caya iti //

// iti yàvadadhikaràdhikaraõam //



___________________________________________________________________________


*10,340*


[======= JNys_3,3.VI: iyadàmananàdhikaraõa =======]


// atha iyadàmananàdhikaraõam //

// oü iyadàmananàt oü //

yeùàü j¤ànayogyànàmidaü muktisaüsàrayostàratamyaü samarthitam /
te chandogànàmupaniùadi nàmavàgàdikrameõa pràõàntà uktàþ /
tatra kiü pràõa evàdhikàritàratamyasyàvadhiþ utàdhiko 'pyastãti saü÷aye satãyadeva devatàtàratamyamiti siddhàntitam /
tatra na j¤àyate kàstà nàmàdyà devatà iti /
kathaü ca pa¤cada÷aiva adhikànàmapi bhàvàdityà÷aïkàniràsàrthaü bçhatsaühitàvacanameva pañhati- uùà iti //

#<iyadàmananàt  | BBs_3,3.34 |>#

%<uùàþ svàhà ca parjanyo mitro 'gnirvaruõo vidhuþ  /
pravaho 'niruddha indrome rudro vàõã ca màrutaþ  /
uttarottaratastvete guõaiþ sarvai÷ca muktigàþ  // MAnuv_3,3.177 //>%


NYâYASUDHâ:
uùà a÷vinorbhàryà /
svàhàgnerbhàryà /
parjanyo mitra÷càdityau /
pravaho marut /
aniruddhaþ kàmasutaþ /
ete muktigà saüsàragà÷ca sarvairguõairuktamevottarata eva vartanta ityarthaþ /


*10,340*

adhikasadbhàva÷aïkàniràsàyaiteùàü samànantaràvasthitàü÷càha- såryetyàdinà //


*10,341*

%<såryadharmau yathà somo manurdakùo bçhaspatiþ  /
÷acã rati÷càniruddhasamàstàrà ca mitravat  // MAnuv_3,3.178 //
somavacchataråpà tu prasåtirvahnivad viràñ  /
parjanyavad vàruõã ca tathà sa¤j¤à ca rohiõã  // MAnuv_3,3.179 //
dharmã ca mitravattvena pràvahã parikãrtità  /
mitrapajarnyamadhyasthàva÷vinau vighnavittapau  // MAnuv_3,3.180 //
bhçguragnisamo mitratanmadhye brahmaputrakàþ  /
varuõàgnyantarà tatra nàradaþ pràya indravat  // MAnuv_3,3.181 //
kàmaþ suparõã comàvad vãndro rudravadãritaþ  /
niçtirmitrasadç÷o vi÷vàmitraþ kasånuvat  // MAnuv_3,3.182 //
vaivasvato manu÷cà÷vipa÷càdanye tato 'varàþ  /
cyavanocathyavainyà÷ca ÷a÷abindu÷ca haihayaþ  /
tadvacca vipraràjanyavi÷eùo 'tràpi ka÷cana  // MAnuv_3,3.183 //
tadvat priyavrata÷càpi tadanyàþ ÷atadevatàþ  /
pajarnyamitràntaràëe tadanye tu tato 'varàþ  // MAnuv_3,3.184 //>%


NYâYASUDHâ:
tatheti ÷eùaþ /
såryadharmau somasamànau /
manvàdayaþ pa¤càniruddhasamànàþ /
manuratra svàyambhuvo vivakùitaþ /
tàrà bçhaspatibhàryà /
castvarthaþ /
mitreõa tulyaü vartata iti mitravat /
÷ataråpà svàyambhuvasya patnã somavat /
såryadharmàvityatraiveyaü vaktavyà /
satyam /
patãnàmuktau idànãmàsàü prastutatvàtpçthaguktiþ /
prasåtirdakùapatnã vahnivat /
viràóaniruddhabhàryà parjanyavat /
varuõasyeyaü vàruõã /
puüyoge tu varuõànãti syàt /
indravaruõeti smaraõàt /
saüj¤à såryabhàryà /
rohiõã somabhàryà /

dharmasyeyaü dharmã /
vàruõã saüj¤à rohiõã dhàrmã ca tathaiva parjanyavadeva /
pravahasyeyaü pravàhã tu mitravadeva prakãrtità /
a÷vinau vighnapavittapau mitraparjanyamadhyasthàviti pratyekaü sambandhaþ /
ete catvàraþ parasparaü samà mitràdadhamàþ /
parjanyàduttamà ityatharþ /
bhçguragnisama iti vakùyamàõasyàpavàdaþ /
brahmaputrà marãcyàdyà mitratanmadhye mitràgnyormadhye /
parasparaü samà mitràduttamà agneradhamà ityarthaþ /
tatra teùu brahmaputreùu nàrado varuõàgnyantarà vàruõàdadhamo 'gneruttama ityarthaþ /
tathàca dakùabhçgunàradànàü pçthaguktatvàdbrahmaputrakà marãcyàdyàþ saptaiva /
pràyagrahaõeneùannyånaþ /
suparõã garuóabhàryà /
vi÷vàmitraþ kasånuvat brahmaputrairmacãcyàdyaiþ samànaþ /
vaivasvato manu÷ca kasånuvaditi sambandhaþ /


*10,342*

svàyambhuvàdvaivasvatàdbhagavadavatàràttàpasàccànye manavastato vaivasvatàdavaràþ /
te '÷vibhyàü pa÷càtparjanyàduttamàþ /
cyavanàdyà÷ca tadvat /
ekàda÷amanusamànàþ /
atraiteùvapi vipraràjanyatvanimittaþ ka÷cana vi÷eùo 'sti /
muktàvapi vipratvàderbhàvàt /
atra cyavanocathyau viprau /
anye ràjanyàþ priyavrato 'pi tat avaramanuvadeva /

tadanyà uktebhyo 'nyàþ ÷atadevatàþ somàrhadevatàþ ÷atàntaragatàþ parjanyamitràntaràle /
parjanyàduttamà mitràdadhamà a÷vinoþ samànà ityarthaþ /

tadanye uktebhyo 'nye tu devàstataþ ÷atàntargatadevatàbhyo 'varàþ /
avaramanusamànà ityarthaþ /


*10,350*

nanu mahàlakùmãþ pràõàdapyuttamàsti /
tatkathaü pràõàvasànatvamadhikàriõàmityata àha- etebhya iti //

%<etebhyo 'bhyadhikà ÷rãrastu sadà muktà vi÷eùataþ  /
tatsamo nàsti paramo harireva nacàparaþ  // MAnuv_3,3.185 //
saühitàyàü bçhatyàü tu svayaü bhagavatoditam  /
tadetadakhilaü ...  // MAnuv_3,3.186a-c //>%


NYâYASUDHâ:
yadyapi ÷rãretebhyo vi÷eùato 'bhyadhikà /
tathàpi sadà muktà bandharahiteti nàdhikàrivarge gçhyate /
tasyàþ samo nàstãti svaråpakathanam /

etena kàmàditaratra tatra càyatanàdibhya ityadhikaraõasya tàtparyamuktaü bhavati /
paramo harireva na càpara ityanena"vyatihàro vi÷iüùanti hãtaravat'"saiva hi satyàdayaþ' ityadhikaraõadvayasya tàtparyamuktaü veditavyam /


*10,351*

nanåpaniùadi nàmàdyàþ pràõàntàþ pa¤cada÷oktàþ /
atra coùàþ svàhetyàdinà caturda÷a÷aiva tatkathaü na visaüvàda ityato bçhatsaühitàvacanenànuktamekaü svayamàha- pràõa iti //

%<... pràõa àhaïkàrika eva ca  /
indràdanantaro ...  // MAnuv_3,3.186c-e //>%


NYâYASUDHâ:
taijasàhaïkàràdutpannaþ pràõa÷càparo 'sti /
sa cendràdanantaraü evàniruddhàduttamo j¤àtavyaþ /
parapràõavyàvçttyarthamàhaïkàrika evetyuktam /

ayamatra saïgrahaþ /
puùkaro nàma sarvàvaro devaþ /
"kalàbhya÷cànyàdevebhyaþ karma pratyavaraü yataþ /
kàlàbhyaþ pçthaguktaü tatpuùkaraþ karma cocyate' ityanyatroktatvàt /
tata÷÷anai÷caro 'dhikaþ /
pçthivyàtmà ÷ani÷ceti vacanàt /
tata uùàþ(upà) /
tato budhaþ /
udakàtmako budha÷ceti vacanàt /
tataþ svàhà /
tataþ parjanyo vàruõã saüj¤à rohiõã dhàrmã viràñ /
tata ekàda÷a mana÷cyavanocathyavainya÷a÷abinduhaihayapriyavratagayà anuktadevà÷ca /
"priyavrato gaya÷caiva karmadevasamau matau' ityanyatroktatvàt /
tato '÷vinau vighne÷avittapau viùvaksena÷ca /
viùvakseno vàyujaþ svena tulya iti vacanàt /
tato mitro nirçtistàrà pràvahãti ca /
tato marãciratryaïgiràþ pulastyaþ pulahaþ kraturvasiùñho vi÷vàmitro vaivasvatamanu÷ca /
tato 'gnirbhçguþ prasåti÷ca /
tato nàradaþ /
tato varuõaþ /


*10,352*

tata÷candrasåryadharmàþ ÷ataråpà ca /
tataþ pravahaþ /
tato 'niruddhasvàyambhuvabçhaspatidakùàþ ÷acã rati÷ca /
tata àhaïkàrikaþ pràõaþ /
tata indrakàmau /
tata umà suparõã umàtmakatvàccheùabhàryà ca /
tato jàmbavatyàdyà bhagavanmahiùyaùùañ /
anyatroktatvàt /
anyatroktatvàt /
tato rudràtmakatvàccheùa÷ca /
tato bhàratã tadàtmakatvàtsarasvatã ca /
tato mukhyavàyustadàtmakatvàdbrahmà ca /
tato mahàlakùmãþ /
tato bhagavàniti /

// iti iyadàmanàdhikaraõam //



___________________________________________________________________________


*10,354*


[======= JNys_3,3.VII: dar÷anabhedàdhikaraõa =======]


// atha dar÷anabhedàdhikaraõam //

// oü praj¤àntarapçthaktvavaddçùñi÷ca taduktam oü //

etadvayàkhyàtaü bhàùye upàsanàbhedavaddar÷anabheda iti /
tadaspaùñam /
dar÷anabhede målakàraõasyànuktatvàt /
tato vyàkhyàti- dçùñiriti //

#<praj¤àntarapçthaktvavaddçùñi÷ca taduktam  | BBs_??? |>#

%<... dçùñirapi yogyànusàrataþ  // MAnuv_3,3.186d //>%


NYâYASUDHâ:
nànàvidheti ÷eùaþ /

// iti dar÷anabhedàdhikaraõam //

___________________________________________________________________________


*10,355*


[======= JNys_3,3.VIII: pradànàdhikaraõaguruprasàdàdhikaraõa =======]



// atha pradànàdhikaraõaguruprasàdàdhikaraõau //

// oü pradànavadeva taduktam oü //
atra prakçùñaü dànaü pradànam /
pra÷abdo na sphuñaü vyàkhyàto bhàùye /
ataþ såtràrthamàha- samyagiti //

#<pradànavad eva tad uktam  | BBs_3,3.43 |>#

#<liïgabhåyastvàt tad dhi balãyas tad api  | BBs_3,3.44 |>#

%<samyag guruprasàda÷ca mukhyato dçùñikàraõam  // MAnuv_3,3.187ab //>%


NYâYASUDHâ:
na kevalaü ÷ravaõàdi kintu samyagguruprasàda÷ca /
samyak prasàdapårvakaü guroryadvidyàdànaü tacca bhagavaddçùñeþ kàraõamityarthaþ /
nanu"praj¤àntarapçthaktvavat' iti såtraü pradànavadevetyataþ pa÷càttanaü tatkuto vyutkramaþ /
ucyate /
yogyatàcintàsaïgataü taditi prakaraõa÷uddhaye pårvameva vyàkhyàtamiti na doùaþ /

// oü liïgabhåyastvàttaddhi balãyastadapi oü //

atra gurupra(sàda)dànasya balavattvamuktam /
tadayuktam /
÷ravaõàdito hi balavattvam /
tacca pradàna÷abdàrthàntargatameva /
nahi svasmàdeva svaya balãya iti sambhavatãtyato vyàcaùñe- samyagiti //
mukhyataþ ÷ravaõàdyapekùayàti÷ayena /
ayamabhisandhiþ /
pradàna÷abdena hi samyagguruprasàdapårvakaü dànaü prakçtam /
tatra samyagguruprasàdamàtraü taditi atra paràmç÷yata iti /

liïgabhåyastvàdityuktam /
yàsvàkhyàyikàsu liïgàni dç÷yante tatra guruprasàdenaiva j¤ànapràpti÷ravaõàt ÷ravaõàdikaü na karaõãyamiti ÷aïkà syàttàü nivàrayituü tadapãtyuktam /
tadvayàkhyàti- ÷ravaõàdi ceti //

%<÷ravaõàdi ca kartavyaü nànyathà dar÷anaü kvacit  // MAnuv_3,3.187cd //>%


*10,355f.*


NYâYASUDHâ:
kuta ityata àha- nànyatheti //
anvayavyatirekàbhyàü ÷rutyà ca pramàõànàmeva prameyàdhigatisàdhanatvani÷cayàditi bhàvaþ /
àkhyàyikàsvapi ÷ravaõàdãnàmanuktimàtram /
na punarabhàvoktirasti //
iti pradànàdhikaraõaguruprasàdàdhikaraõau //


___________________________________________________________________________


*10,358*


[======= JNys_3,3.IX: pårvavikalpàdhikaraõa =======]


// atha pårvavikalpàdhikaraõam //

// oü pårvavikalpaþ prakaraõàtsyàtkriyàmànasavat oü //

kiü prathamapràpta eva gururuta taü parityajyànyo 'pi svãkartuü ÷akyata iti saü÷aye"gurumantraparityàgã rauravaü narakaü vrajet' iti guruparityàge doùasmaraõàtprathamapràpta eveti pràpte vikalpa ucyate /
sa hãnasamottameùu kiüviùaya iti na j¤àyate /
doùasmaraõasya kà gatirityato vyaktaü vyàkhyàti- guõàdhikamiti //

#<pårvavikalpaþ prakaraõàtsyàt kriyàmànasavat  | BBs_3,3.45 |>#

%<guõàdhikaü guruü pràpya taddhãnaü nàpnuyàt kvacit  // MAnuv_3,3.188ab //>%


NYâYASUDHâ:
kvacitprayojanavi÷eùe 'pi /
doùasmaraõaü tadviùayamiti bhàvaþ /

evaü tarhi sautro vikalpo 'dhikagurupràptiviùayaþ kimiti netyàha- viparyayastviti //

%<viparyayastu kartavyaþ sarvathà muktimicchatà  // MAnuv_3,3.188cd //>%


NYâYASUDHâ:
adhamaguruparityàgenottamagurusvãkàra ityarthaþ /
anyathà daivàdàdàvalpaü guruü pràptasya ÷iùyasya praj¤otkarùavato jàtayoþ saü÷ayaviparyàsayoraj¤ànasya ca nivçttirna syàt /
tadidamuktaü ÷ubhamicchateti /

evaü tarhyanupadi÷ata uttamasya tyàgenopadi÷ato 'dhamasya svãkàro 'pi kartavyaþ syàt /
satyam /
pratiùedhavacanena tatràpodito 'yaü nyàyaþ /
tarhi sautrasya vikalpasya ko viùaya ityata àha- sama iti //


*10,359*

%<same vikalpa eva syàt ...  // MAnuv_3,3.189a //>%


NYâYASUDHâ:
pårvasvãkçtena guruõà same gurau svayameva pràpte sati svãkàrasya vikalpa eva syàt /
na tu niyamaþ /
sama eveti và sambandhaþ /

doùasmçterviùayàntaraü ca dar÷ayitumàha- pårveti //

%<... pårvànuj¤à ca sarvathà  // MAnuv_3,3.189b //>%


NYâYASUDHâ:
samagurvantarasvãkàre pårvasyànuj¤à ca sarvathà bhàvyà /
vinànuj¤ayà samànapårvaparityàgaviùayaü doùasmaraõamiti bhàvaþ /


*10,360*

pårvànuj¤à cetyetadgurvantarapràptimàtraviùayamiti mandapratãtiniràsàyàha- taduttameti //

%<taduttamagurupràptyai pårvànuj¤à na mçgyate  // MAnuv_3,3.189cd //>%


NYâYASUDHâ:
taditi pårvapràptasya paràmar÷aþ /
tasmàduttamasya guroþ pràptyai pårvasyànuj¤à na màrgaõãyà /


guruprasàdaþ sarvathà bhàvya iti såtrakçtoktam /
tadvidyàdevatayorapi prasàdasyopalakùaõamiti vivakùurguruvidyàdevatàsvaråpaü tàvadàha- gururiti //

%<gurubarrahmàkhilànàü ca vidyà caiva sarasvatã  /
devatà bhagavàn viùõuþ sarveùàmavi÷eùataþ  // MAnuv_3,3.190 //>%


*10,361*


NYâYASUDHâ:
yeùàü teùàmiti vi÷eùaü vihàya sarveùàmeva /
tataþ kimityata àha- taditi //

%<tatprasàdena muktiþ syànnànyathà tu katha¤cana  // MAnuv_3,3.191ab //>%


NYâYASUDHâ:
na kevalaü guruprasàdena kintu vidyàdevatayorapãtyarthaþ /
muktiriti j¤ànàderupalakùaõam /

sàdhàraõagurumuktvàsàdhàraõànàha- syottamàstviti //

%<svottamàstu krameõaiva sarveùàü guravaþ ÷rutàþ  // MAnuv_3,3.191cd //>%


*10,362*


NYâYASUDHâ:
krameõaiveti sàkùàduttamo garustato 'pyuttamo gurutara ityàdi /
evaü vidyàvi÷eùe taddevatàvi÷eùo 'pi j¤àtavyaþ /

nanvastu vidyàtvaü vidyàbhimànitvàtsarasvatyàdãnàm /
devatàtvaü ca vidyàpratipàdyatvàdviùõoþ /
brahmaõo gurutvaü tu kutaþ /
vidyopadeùyçtvaü hi gurutvam /
naca sarvànprati brahmaõastadastãtyata àha- upade÷a iti //

%<upade÷o brahmaõastu sarveùàmeva muktaye  // MAnuv_3,3.191ef //>%


NYâYASUDHâ:
iha janmàntare và hiraõyagarbhopade÷ena vinà na kasyàpi muktirityatastasya gurutvamupapannam /
taditareùàmapyuttamànàü vidyàsampradàyapravartakatvàdgurutvamapravartakànàü tvanugràhakatvàdineti /

// iti pårvavikalpàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*10,364*


[======= JNys_3,3.X: tàdvidyàdhikaraõa =======]



// atha tàdvidyàdhikaraõam //

 // oü pareõa ca ÷abdasya tàdvidhvaü bhåyastvàttvanubandhaþ oü //
bhaktirevainaü nayatãtyàdi÷ruterbhaktireva mokùàdisàdhanaü na paramàtmà /
yathaikalavyasya gurubhaktireva vidyàpràptisàdhanaü na gururityevaü pràpte idamuktam /
tatra bhàùyam /
pradhànasàdhanatvàdbhaktiþ karaõatvenocyata iti /
tatraprakçtatvàdbhagavadapekùayaiva bhakteþ pràdhànyamiti pratãtiþ sayàttàü nivàrayitumàha- sàdhanebhya iti //

#<pareõa ca ÷abdasya tàdvidhyaü bhåyastvàt tv anubandhaþ  | BBs_3,3.52 |>#

%<sàdhanebhyo 'dhikà bhaktir ...  // MAnuv_3,3.192a //>%


NYâYASUDHâ:
mokùasàdhanebhyo j¤ànàdibhyaþ /
etadapi tàdçgeva bhagavato 'pi mokùasàdhanatvàdityata àha- naiveti //

%<... naivànyat tàdç÷aü kvacit  // MAnuv_3,3.192b //>%


NYâYASUDHâ:
kvacinmuktau j¤ànàdau và bhagavatonyatsàdhanaü bhaktisadç÷aü naivàstãtyarthaþ /

bhaktiriti sàmànyenoktaü na j¤àyate kiüviùayà kathaü ceti /
ata àha- bhakti÷ceti //

%<bhakti÷caiva haràveva mukhyànyatra yathàkramam  // MAnuv_3,3.192cd //>%


NYâYASUDHâ:
haràveva mukhyà sarvàdhikà na tathànyatra /
anyatràpi yathàkramameva na tu sàmyenàkrameõa vetyarthaþ /
tadiyattàmàha- svàdhiketi //


*10,365*

%<svàdhikà tveva sarvatra svottameùu krameõa ca  // MAnuv_3,3.193ab //>%


NYâYASUDHâ:
sàkùàtsvottame svàdhikaiva kartavyà /
anyatra svottameùu taduttamatvakrameõetyarthaþ /
yadyapyeùo 'tharþ pràguktastathàpi tàtparyàti÷ayadyotanàya punaruktaþ /

bhaktiþ sàdhanaü cenmuktipràptyanantaraü nàstãti pratãtiþ syàt /
phalapràptau sàdhananivçttidar÷anàt /
tannivçttyarthamàha- anuvartate ceti //


*10,366*

%<anuvartate ca sà bhaktirmuktàvànandaråpiõã  // MAnuv_3,3.193cd //>%


NYâYASUDHâ:
premavi÷eùo hi bhaktirnàma /
upakàrakatvaj¤ànàjjàtà hi premà kçtamahopakàre nitaràü vardhata ityeva khalu yuktaü na tu hãyata iti /
tadetat astãtyanuktvànuvartata iti vadatà såcitam /
tarhi tasyàþ phalamapi ki¤citsyàdityata àha- ànandaråpiõãti //
pràkkartavyatayà prakçtà /
ataþ sàdhanaråpà /
muktau tu svabhàvabhåtàvirbhåtàphalaråpaiva /

pàdàrthamupasaüharati- taditi //

%<tatpårvakopàsanaivaü kartavyà muktaye guõaiþ  // MAnuv_3,3.193ef //>%


NYâYASUDHâ:
bhaktipårvà /
evamiti yogyatàdeþ /
guõairupetasya hareþ /


// iti ÷rãmatpårõapramatibhagavatpàdasukçteranuvyàkhyànasya praguõajayatãrthàkhyayatinà kçtàyàü ñãkàyàü viùamapadavàkyàrthavivçtau
tçtãye 'tropàsàviùayacaraõaþ paryavasitaþ //


*************************************************************************************************



*11,1*


[======= JNys_3,4.I: puruùàrthàdhikaraõa =======]




//  atha puruùàrthàdhikaraõam //


j¤ànasàmarthyamasminpàda ucyata iti pàdapratipàdyaü bhàùye 'bhihitam /
saïgatistu pràguktaiva /
nanu ca j¤ànasya svàtantryeõa

mokùasàdhanatvaü sàmarthyam /
tacca vidyaivetyuktam /
kimaparamava÷iùyate /
yadarthaü pàdàrambhaþ /
ucyate /
siddhe(ddhaü) svatantrasyaiva j¤ànasya mokùasàdhanatve(tvam) /
viùayàntare tu samarthyate /
yadyapi sàdhakena mokùàrthamevedaü sàdhitaü tathàpi svabhàvabalàyataü tatsàmarthyamupapadyate /
yathà dahanàrthamutpàdito 'pi dahanaþ svabhàvava÷àtprakà÷ayatyapãti /
oü puruùàrtho 'taþ ÷abdàditi bàdaràyaõaþ oü //
kiü karmànuprave÷ena j¤ànaü mokùasàdhanaü kiü và svatantrameveti saü÷aye svatantrasyaiva j¤ànasya mokùasàdhanatvamanena samarthyata iti kecidvayàcakùate /
tadasat /
vidyaivetyatraivàsyàrthasya samarthitatvàt /
kintu j¤ànaü kiü mokùameva sàdhayatyutànyamapi puruùàrthamiti saü÷aye j¤àninàü puruùàntare ràgàbhàvànmokùasyaiva sàdhakaü j¤ànamiti pràpte satãdamucyata ityà÷ayavànpuruùàrtho 'ta ityetàvadvayàcaùñe- evamiti //

#<puruùàrtho 'taþ ÷abdàd iti bàdaràyaõaþ  | BBs_3,4.1 |>#

%<evamutpannanirdoùabhagavaddar÷anàt sadà  /
apekùitaphalapràptir ...  // MAnuv_3,4.1a-c //>%


*11,2*


NYâYASUDHâ:
ata iti j¤ànaparàmar÷o nopapadyate /
pårvatra pràdhànyenopàsanasyaiva prakçtatvàdityata uktamevamutpanneti /
na khalåpàsanaü svàtantryeõa prakçtaü kinnàma bhagavadda÷arnàrthatvena /
ataþ sàdhyatayà tadapi prakçtameveti bhàvaþ /
evamuktaråpopàsanotpannàt /
bhagavato nirdeùatvasaïkãtarnaü tadupapàdanàya pàtanikàrthaü j¤àtavyam /
yadvà bhagavaddar÷anàdityevokte daityàdãnàü yadavatàradar÷anaü tasyàpi puruùàtharhetutvaü syàt /
evamutpannetyanenaiva tatparihçtamiti cenna /
tasya prakçtatàpradar÷ana eva caritàrthatvàt /
tanna teùàü bimbadar÷anamiti cet /
mà bhåt /
tasya mokùàrthatvàt /
atra tu puruùàrthàntarasya prastutatvàt /
ato nirdeùàdbhagavaddar÷anàdityuktam /
bhagavadgrahaõenàdvaitaj¤ànamatra gçhyata iti niràcaùñe /
sàda j¤ànodayakùaõàdàrabhya svodayàtphaladaü j¤ànamiti vacanàt /
apekùitaphalapràptirbhavatãti mokùamàtraü vyàvataryati /


*11,4*

nanvetadasat /
j¤àninàmapyabhipràyasya kadàcinmoghatvadar÷anàdityata àha- àrabdhasyeti //

%<... àrabdhasyànatikramàt  // MAnuv_3,4.1d //>%


NYâYASUDHâ:
pràrabdhakarmaõo 'tikramamavidhàyeti pårveõaiva sambandhaþ /
pràrabdhapratibaddhaü hi j¤ànaü mokùamapi na karoti /
atastatpratibandha(ka)va÷àjj¤àninàmàpyabhipràyà moghàþ syuþ /
j¤ànasya puruùàrthahetutve 'pi vi÷eùo 'stãtyàha- deveti //

%<devarùimànuùàdãnàü tattajjàtyanusàrataþ  // MAnuv_3,4.2ab //>%


NYâYASUDHâ:
jàti÷abdenàtra yogyocyate /
apekùitaphalapràptirbhavatãti sambandhaþ /
etena nàvi÷eùàdityasyàpi tàtparyamukataü bhavati /


*11,5*

atra na j¤ànaü svatantrameva svargàdisàdhanaü kintu karmaiva /
j¤ànaü tu karma÷eùatvàttatsàdhanatvenocyate /
÷eùatvaü ca karmaõaiva siddhayati puruùàrthe 'ti÷ayàdhàyakatvamiti ÷eùatvàtpuruùàrthavàdo yathànyeùviti jaiminirityàdisåtraiþ pårvapakùayitvàdhikopade÷àttu bàdaràyaõasyaivaü taddar÷anàdityàdinà svatantrasyaiva j¤ànasya svargàdisàdhanatvaü punaþ siddhàntitam /
tatra pårvapakùyupanyastapramàõaniràsaþ sphuño bhàùye /
jaiminimatavirodhaparihàrastu kathamityata àha- jaiminyuktamiti //

%<jaiminyuktaü mànuùàõàü tadvi÷eùà÷ca kecana  // MAnuv_3,4.2cd //>%


NYâYASUDHâ:
j¤àna÷eùasya karmaõa eva svargàdisàdhanatvaü mànuùaj¤àniviùayam /
na kevalaü jaiminyuktaü kintu svargàdayaþ karmaõaiva nànyenetyapare viduþ /
"adçùñameva j¤ànena dçùñaü naivopalabhyate /
iti kecidvidaþ pràhuþ' ityàdinoktàstadvi÷eùà jaiminimataikade÷à ye kecana te 'pi mànuùàõàm /
kathameteùàü jaiminimataikade÷atvamiti cet /
svatantrasya j¤ànasya ca svargàdisàdhanatvamityetàvatyaü÷e sàmyàditi bråmaþ /
mànuùà apyuttamamadhyamàdhamabhedabhinnà iti yathàyogyaü vicitramataviùayà bhavanyeva /


*11,8*

evaü jaiminimataviùayamuktvà såtrakàramataviùayaü dar÷ayati- sàmànyamiti //

%<sàmànyaü bhagavatproktaü ...  // MAnuv_3,4.3a //>%


NYâYASUDHâ:
j¤ànaü sakalapuruùàrthasàdhanaü bhavatãti sàmànyameva bhagavatà proktam /
natu puruùavi÷eùaniùñhaü j¤ànamiti /
ataþ sàmànyavi÷eùaniyatatvànnaitayormatayorvirodhaþ /
nanu sàmànyenàpi kvacidvi÷eùe 'vasthàtavyam /
tadidamapi kvàvatiùñhata ityata àha- devàdãnàmiti //

%<... devàdãnàü vi÷eùataþ  // MAnuv_3,4.3b //>%


NYâYASUDHâ:
bhagavanmataü vi÷eùato 'pavàdairapoditaü devàdiviùayaü vyavatiùñhate /
yadyapyayamartho lokata eva siddhaþ /
yadapavàdaviùayaü parityajya sàmànyaü vyavatiùñhata iti /
tathàpi mandaprabodhanàyàcàryairabhihitaþ /


*11,9*

prakàràntareõa matayorviùayabhedaü dar÷ayati- balavaditi //

%<balavadvirodhisadbhàve jaiminyàdyuktiriùyate  // MAnuv_3,4.3cd //>%


NYâYASUDHâ:
atràpi sàmànyaü bhagavatproktamiti vartate /
bhagavatà j¤ànaü sakalapuruùàrthasàdhanamiti sàmànyenoktam /
jaiminyàdayastu balavatpratibandhakakarmasadbhàve j¤ànasya puruùàrthàsàdhanatvamabhipretya na svatantraj¤ànàtsvargàdipràptirbhavatãtyuktavantaþ /
tata÷ca sàmànyavi÷eùaviùayatvànna virodhaþ /
tathà càpratibaddhaj¤ànaviùayaü bhagavanmataü vyavatiùñhate /
yathoktam /
àrabdhasyànatikramàditi /

nanu nàyaü jaiminyàdimatasya viùayo vaktuü ÷akyate /
balavadvirodhasadbhàve karmaõo 'pi svargàdisàdhanatvànupapatteþ /
maivam /
nahi yajj¤ànasya pratibandhakaü kamar tatkarmaõo 'pãtyasti niyamaþ /
loke 'nyathà dar÷anàt /
phalapratibandhakakarmasadbhàve kathamiti cet /
tadà svargàdisàdhanaü karmaiva notpadyate /
utpannaü và pratibaddhaü tiùñhatãti ko virodhaþ /
nahi balavadvirodhisadbhàve sarvatraiva

jaiminyàdyuktiriùyata ityuktam /
iyaü ca vyavasthà pårvavyavasthayopaskatarvyà /
anyathà virodhàpatteriti /

//  iti puruùàrthàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*11,12*


[======= JNys_3,4.II: kàmacàràdhikaraõa =======]


//  atha kàmacàràdhikaraõam //

//  oü stutaye 'numatirvà oü //

atràdhikaraõe j¤àninaþ sadasatpravçttibhyàü vi÷eùasadbhàvaþ samarthyate /
tathà càj¤ànisàmànyasamarthanàrthasyàsya na j¤ànasàmarthyapratipàdanàrthe 'sminpàde 'ntarbhàvaþ sambhavatãtyato 'dhikaraõasya tàtparyamàha- vikarmeti //

#<stutaye 'numatir và  | BBs_3,4.14 |>#

%<vikarmalepo naivàsti samyagdçùñimatàü kvacit  // MAnuv_3,4.4ab //>%


NYâYASUDHâ:
yadyapyatra mukhato j¤àninàü sadasatpravçttibhyàü vi÷eùasadbhàvaþ pratipàdyate /
tathàpi samyagdçùñimatàü kvacidapi vikarmalepo vakùyamàõaråpo naivàstãtyasyàrthasya phalato làbhàdyukto 'syàntarbhàvaþ /
na hyaj¤àninàü vikarmalepàbhàvo 'stãti bhàvaþ /
yathoktam"kàmacàreõa caike' iti /
vikarmalepàbhàve kathamasatpravçttyà vi÷eùasadbhàvo 'ïgãkriyata iti cet /
ànandàdiguõahànovirkarmakarturvi÷eùasya svãkàràt /
alepasta tato 'nya iti vakùyate /


*11,13*

kiü sarveùàmapi j¤àninàü vikarmasambhavo guõahàni÷càstãtyapekùàyàmàha- guõahàni÷ceti //

%<guõahàni÷ca naivàsti brahmaõastvavikarmataþ  // MAnuv_3,4.4cd //
devànàmapi na pràyaþ ...  // MAnuv_3,4.5a //>%


*11,13f.*


NYâYASUDHâ:
brahmaõastu sarvathà vikarma nàsti /
"na bhàratã me 'ïga mçùopalakùyate' ityàdivacanàt /
avikarmato guõahàni÷ca naivàsti /
hiraõyagarbhetaradevànàmapi pràyo vikarmaguõahànã na staþ /
ãùadvikamartannimittà guõahàni÷càstãtyarthaþ /


*11,14*

yadi devànàü vikarma sambhavati tena cànandàdiguõahàniþ syàttadàyamasmàdetàvatà nyåno 'smàdetàvatàdhiko 'nena samàna iti ÷àstrãyaniyamo bhajyeta /
tathàca ÷àstrasyàpràmàõyaü syàt /
naca tadaiva pratiyogiparamparà vikçtiþ pramàõavatãtyata àha- këptasyeti //

%<... këptasya tu katha¤cana  // MAnuv_3,4.5b //>%


NYâYASUDHâ:
hànirneti vartate /
yasyà devasya yàvad guõatvaü këptaü tasya tu katha¤cana kenàpi vikarmaõà hànirna bhavatãtyarthaþ /


*11,16*

tarhi devanàü vikarmaõeùadguõahànirbhavatãtyasya ko 'thar ityata àha- pràpteti //

%<pràptahràso bhavet kvàpi mahatà tu vikarmaõà  // MAnuv_3,4.5cd //>%


NYâYASUDHâ:
pràpta÷abdena prasaktamucyate /
devànàmalpena vikarmaõà na ki¤ciddhãyate /
kvàpi pràptena mahatà tu vikarmaõà pràptasyaiva guõasya hràso

bhavet /
svayogyaparipårtaye yàvatsàdhanamanuùñheyaü tato 'tiriktena sàdhanenànuùñhitena yadànandàdikaü prasaktaü tasyàbhàvo bhavet /

yadi svayogyaparipårtyarthaü sàdhanàtiriktamapi sàdhanaü devairanuùñhãyate tadà tàratamyaniyamo bhajyeta /
yo hi devo 'ratiriktasàdhanamanuùñhàya na mahadvikarma karoti tasyotpattavyameva tena guõena /
ã÷varàràdhanasya vaiphalyànupapatteþ /
naca tadaivànyeùàü vikriyàyàü pramàõamasti /
tata÷ca ÷àstrasyàpràmàõyamityata àha- tathàpãti //

%<tathàpi tat këptameva ...  // MAnuv_3,4.5e //>%


NYâYASUDHâ:
yadyapi devaiþ svayogyaparipårtyarthaü sàdhanàtiriktamapi sàdhanamanuùñhãyate /
tathàpi teùàü tadvighàtakaü tadvikarma mahatkëptaü niyatameva /
"svàdhikàràdhiko yatnaþ katha¤cinnopapadyate /
katha¤cidadhike yatne doùaþ ka÷citsamàpatet' iti vacanàt /

"këptasya tu katha¤cana'"tathàpi tatkëptameva' ityuktam /
dvayasyàpi sàdhyamàha- tasmàditi //

%<... tasmànna niyamojkhitiþ  // MAnuv_3,4.5f //>%


NYâYASUDHâ:
këptahàyabhàvàdadhikànuùñhàne vikarmapattiniyamàcca /
÷rautatàratamyaniyamabhaïgo nàstãtyarthaþ /

uktàrthamudàharati- candreti //

%<candrasugrãvayo÷caiva svoccadàraparigrahàt  /
pràptahànirabhånnaiva këptahàniþ yatha¤cana  // MAnuv_3,4.6 //>%


NYâYASUDHâ:
ca÷abdo yathetyarthe /
eva÷abdasya pràptahànirevetyanvayaþ /

%<hràso 'pi mànuùàdãnàmànandasya vikarmaõà  /
bhavenmuktau vi÷eùeõa svoccànàmaparàdhataþ  // MAnuv_3,4.7 //>%


NYâYASUDHâ:
devànàü vikarmaõà prasaktahànireva bhavati na tu këptahànirityuktam /
tadatiriktànàü tu kathamityapekùàyàmàha- hràso 'pãti //


këptasyàpãtyaperarthaþ /
ànandasyetyupalakùaõam /
hràsonàmànabhivyaktiþ /
sà ce÷varecchàdhãnà /
prakçtyàdyàvaraõànàmapàstatvàt /
vikarmasvapyadhikaü nirdhàrayannàha- vi÷eùeõeti //
svottamaviùayàparàdhàdvi÷eùeõànandahràso bhavati /

// oü kàmacàreõa caike oü //

syàdetat /
atràdhikaraõe kàmacàreõa caika iti såtreõa j¤ànottarakàlaü kçtena vikarmaõà j¤ànino lepàbhàvo 'bhidhãyate /
tathopamardaü ceti såtreõa j¤ànàtpårveùàü karmaõàü j¤ànena vinà÷aþ /
etadubhayaü caturthe 'dhyàye tadadhigama uttarapårvàghayora÷leùavinà÷àviti såtreõocyate /
tatkathaü ca punaruktidoùa ityatastàvatkàmacàreõa caika ityasya punaruktidoùaü pariharati- j¤ànottarasyeti //

#<kàmakàreõa caike  | BBs_3,4.15 |>#


*11,20*

%<j¤ànottarasya pàpasya caturthe 'lepa ucyate  // MAnuv_3,4.8ab //>%


NYâYASUDHâ:
caturthe 'dhyàye uttaràghasyà÷leùa ityanena j¤ànottarasya pàpasyàlepastatphalanaràkàdipràptyabhàva ucyate /
viùayàntaramàha- a÷ucitvàdikaü ceti //

%<a÷ucitvàdikaü tasya na bhavediti tatphalam  // MAnuv_3,4.8cd //>%


NYâYASUDHâ:
asya j¤àninarastatphalaü j¤ànottarapàpaphalama÷ucitvàsambhàùyatvàdikaü na bhavediti cottaràghasyà÷leùa ityanenocyate /
tataþ kimityata àha- atreti //

%<atra j¤ànaphalasyaiva mukterniyatatocyate  // MAnuv_3,4.8ef //>%


NYâYASUDHâ:
atra tçtãye 'dhyàye kàmacàreõa caika ityanena j¤ànaphalasya mukterniyatatà /
j¤àninà kçtàni pàpàni j¤ànaphalaü mokùaü na vihantumalabhityeùo 'rtha ucyate /
ato na punaruktidoùa iti /

//  oü upamardaü ca oü //

dvitãyàü punaruktiü parihartumupamardaü cetyasya pratipàdyamàha- pràrabdheti //

#<upamardaü ca  | BBs_3,4.16 |>#

%<pràrabdhakarmajasyaiva viùabhakùànmçteriva  /
pràptasyàpyanivartyasya ki¤cid bhuktasya saüvidà  /
upamarda iha prokto ...  // MAnuv_3,4.9a-e //>%


*11,20f.*


NYâYASUDHâ:
caturthe 'dhyàyo pårvàrdhasya svaråpavinà÷aþ kathyate /
anàrabdhakàrye eveti vacanàt /
iha tçtãye 'dhyàye tåpamardaü ceti såtreõa pràrabdhakarmajasya phalasyaiva saüvidopamardaþ proktaþ /
natu pràrabdhasyàpràrabdhasya và karmaõo nà÷a iti na punaruktidoùaþ /
nanvatra pràrabdhakarmaõa ityeva kasmànnoktaü kiü tajjanitaphalagrahaõena /
naivaüya ÷aïkayam /
"bhogena tvitare' iti pràrabdhasya karmaõo bhogavinà÷yatvokteþ /
saüvidvinà÷yatvàïgãkàre tadvirodhàt /
ãùadvinà÷astu phaladvàreõaiva /
karmaõàü nirbhàgatvàt /
nanu ca phalopamarde karmopamarda evokto 'rthataþ syàt /
tathàca bhogeneti såtravirodhastadavastha ityata uktaü ki¤cid bhuktasyeti /
na sarvasya pràrabdhakarmaphalasyopamardaþ saüvidocyate /
kinnàma ki¤cidbhuktasyàto na såtravirodhaþ /
karmàõi j¤àninaü na tàvatsvaphalaü bhojayanti yàvadaj¤àninamiti bhàvaþ /
yathoktam /
"na vai jano jàtu katha¤canàvrajenmukundasevyanyavadaïga saüsçtim' iti /
nanu"ava÷yamanubhoktavyaü kçtaü karma ÷ubhà÷ubham' iti /
pràrabdhakarmaphalopabhogasyàparihàyartvasmaraõàtkathametadityata uktam anivartyasya pràptasyàpãti /
aparihàryatayà prasaktasyàpãtyarthaþ /
anivartyatayà prasaktasyàpãtyarthaþ /
anivartyasyàpãtyetàvatyeva vaktavye pràptasyetyanena virodhaparihàraü såcayati /
atra dçùñàntamàha- viùeti //


*11,21*


yathà viùabhakùaõànmçttiranivartyatayà prasaktaiva na punarativartyaiva /
viùaharamantrauùadhàdinà nivçtterdar÷anàt /
tathà pràrabdhakarmaphalabhogo 'pyanivartyatayà prasakta eva na tvanivartya eva /
j¤ànàdinà nivçtterupapàdayiùyamàõatvàt /
tathàca viùabhakùaõànmaraõamava÷yaü bhàvãti vacanavadava÷yamanubhoktavyamiti vacanasyàpyartho 'vagantavyaþ /
utsargataþ pràrabdhakarmaphalàni bhoktavyànyeva /
apavàdena tåpamçdyanta iti /

kiü sarveùàü j¤àninàü pràrabdhakarmaphalopamarda ekavidha evota nànàvidha ityapekùàyàmàha- devàdãnàmiti //


*11,22*

kiü sarveùàü j¤àninàü pràrabdhakarmaphalopamarda ekavidha evota nànàvidha ityapekùàyàmàha devàdãnàmiti /


%<... devàdãnàü yathàkramam  // MAnuv_3,4.9 //>%


NYâYASUDHâ:
yeùàmadhikaü j¤ànaü teùàmadhika ityàdi /
etena"nàvi÷eùàt' iti madhye pañhitasya såtrasya pårvatrottaratra copayoga

ityuktaü bhavati /

pràrabdhakarmaõàü bhogena vinà na kùayaþ /
kintu brahmaj¤ànena phalahràso bhavatãtyuktam /
tatraike manyante /
acintyo hi brahmaj¤ànasya mahimà /
atastatsàmarthyàdapràrabdhànãva pràrabdhànyapi karmàõyabhuktaphalàni kùãyante /
nàbhuktaü kùãyate karmetyàdivàkyàni tvaj¤àniviùayàõi /
tata÷ca j¤ànàgniþ sarvakarmàõãti sarva÷abdo 'yapãóitaþ syàditi /
anye tu parame÷varecchopodbalitàni pràrabdhàni bhojayantyeva sarvaü svaphalam /
na ka÷cidapi phalahràso 'stãti /

tatràdyaü mataü tàvadapàkaroti- sarvàtmaneti //

%<sarvàtmanà tvabhogo hi pràrabdhasyaiva karmaõaþ  /
na brahmadar÷ino 'pi syàt ...  // MAnuv_3,4.10a-c //>%


*11,23*


NYâYASUDHâ:
brahmadar÷ino 'pi pràrabdhasya karmaõaþ sarvàtmanà tvabhogo na syàdeva /
vinà bhogena brahmaj¤ànàdeva pràrabdhànyapi karmàõi kùãyanta iti matamanupapannamityarthaþ /
tathà sati brahmavidàü saüsàràvasthànaü na syàt /
nirbãjatvàt /
lokànugrahàrthameva vigrahàüste bibhratãti cenna /
÷àpàdinimittànàmàpàdàmapãtihàsapuràõeùu bahulamupalambhàt /
tasya tàvadeva ciramityàdi÷rutyà càvagamyate karmàvasthànamiti hi÷abdàrthaþ /
dvitãyaü matamapàkartumàha- phaleti //


%<... phalahràsastu vidyate  // MAnuv_3,4.10d //>%


NYâYASUDHâ:
pràrabdhasya kamarõa iti vartate /
oümityaccàryàntarimamàtmànamabhipa÷yopamçdya puõyaü ca pàpaü ca kàmamàcaranto brahmànuvrajanti' ityàgamàditi bhàvaþ /
yastvàgamapràrabdhaviùayaü vyàkhyàya pràrabdhakarmaphalasyeùadapi hràso nàstãti bråyàntaü pratyàha- sarvàtmaneti //

%<sarvàtmanà phalahràso yadi nàrabdhakarmaõaþ  /
syàt kàmyavidhivaiyarthyam ...  // MAnuv_3,4.11a-c //>%


NYâYASUDHâ:
ãùadapãtyarthaþ /
brahmahatyàdikarmavipàkakùayarogàdinivçttyarthàþ pràya÷cittavidhayo 'tra kàmyavidhayo vivakùitàþ /


*11,24*

ayamatrottarakramaþ /
"brahmahà kùayarogã syàt' iti smaraõàtkùayàdikaü tàvadbrahmahatyàdeþ phalam /
tata utpàditakùayàdikaü brahmahatyàdipràrabdhameva /
tasya ca pràrabdhakarmaphalasya kùayàdeþ pràya÷cittakaraõe nivçttirdç÷yate /
tatkathaü pràrabdhakarmakaphalasya sarvathàpyanupamardaþ /

atha manyeta /
pràya÷cittaü na kùayanivçttihetuþ kintu bhoganimittakarmakùaya eveti /
tadà pràya÷cittaviùayo vyarthàþ syuþ /
gçhadàheùyayàdivatpràya÷cittànàü naimittikatvaü bhaviùyatãti cenna /
kùayàdisaüyogena vidhãyamànànàmeùàü tadvighàtaphalasambhave phalàntarakalpanànupapatteþ /
ki¤càtra niyatapa÷càdbhàvitvamasamàhitameva /
tadidamuktaü kàmyeti /
tathàpi brahmaj¤ànaü na tadarthaü vihitamiti cenna /
phala÷rayaõenaiva vidhikalpanàt /

anenaiva nyàyena pràya÷cittànàü kamarkùayahetutvàbhàvo 'pi nirastaþ /
tathà sati pràya÷cittavidhãnàü vaiyarthyàpatteþ /
naimittikatvapakùasya ca dçùñàdçùñahànopàdànaprasaïgena nirastatvàt /

atha karmaõo dvayã ÷aktiþ /
ekà tàvatphalajananã aparà tvasaüvyavahàryatvahetuþ /
pràya÷cittairdvitãyàpàkriyata iti cet /
evaü tarhi karmavipàkapràya÷cittànàmapãyameva gatiriti kathaü nopamardaþ /
ki¤ca na sarvo rogaþ sarvaü ca duritamasaüvyavahàryatàheturiti tatra pràya÷cittavaiyarthyameva syàt /
api ca kùayakuùñhàdyupahato 'pi na pràya÷cittàcaraõamàtreõa saüvyavahàryaþ /
kintu kùayàdyapagama eveti tatkàraõatvameva pràya÷cittànàmaïgãkàryam /
maraõàntikapràya÷cittànàmànarthakyaü ca syàt /
÷ràddhàdivyavahàrasiddhayarthaü taditi cenna /
parivràjakànàü tadabhàvàpàtàdityalam /

upasaüharati- ityukteti //

%<... ityuktaniyamo bhavet  // MAnuv_3,4.11d //>%


*11,25*


NYâYASUDHâ:
iti÷abdastasmàdityarthe /
pràrabdhakarmaõàü bhogàdeva kùayastathàpi phalahràso 'pi vidyata ityuktaniyamo bhavedupapanna iti ÷eùaþ /
JOSHI-27


*11,30*

evamutpannanirdeùaþ' ityàdinoktàrthe smçtisammatimàha- evamàdãti //


%<evamadyàpi samproktaü tantrabhàgavate sphuñam  // MAnuv_3,4.11ef //>%


NYâYASUDHâ:
àdipadenaitadupayuktamanyat /
bhàùyàdàvudàhçtaivarcanairapãtyaperarthaþ /
yadvaivamàdãtyetadadhikaraõaprameyaü tadupayuktaü ca gçhyate /
apipadena prathamàdhikaraõaprameyasya samuccayaþ /
athavàdhikaraõaprameyasya samuccayaþ /
athavàdhikaraõadvayàthar evamàdãtyanena gçhãtaþ /
dvitãyàdyadhikaraõàrthagrahaõàyàpi÷abdaþ /
puruùàrthàdhikaraõe stutyadhikaraõe ca j¤ànaphalasya tàratamyamabhihitam /
tatsaüsàrikaphalasya na vipratipannamiti muktigatasya sàdhayitumuttaro granthaþ /
ye mokùe bhedameva nàïgãkuvarte ye càïgãkçtyàpi bhedamànandàdikaü nàbhyupayanti na tànprati tàratamyasàdhanasyàvakà÷aþ /
kintu bhedàdisàdhanameva katarvyam /
kariùyate ca caturthe 'dhyàye /
ye punarbhedamànandàdikaü càïgãkçtyàpi tàratamyaü na manyante tànpratyaya prayatnaþ kriyate /
yàvadadhikàramityadhikaraõàrthasyaivàyaü prapa¤ca iti na doùaþ /


*11,31*

tatra tàvacchatyà muktàvànandatàratamyamupapàdayati- tàratamyamiti //


%<tàratamyaü phale no ced brahmàdãnàü kathaü ÷rutiþ  /
avçjino 'kàmahata iti muktiü nigadya ca  /
ànandatàratamyaü ca teùàü bråyàt pçthak pçthak  // MAnuv_3,4.12 //>%


*11,32*


NYâYASUDHâ:
brahmàdãnàü j¤ànaphale muktigàmityànande yadi yadi tàratamya no bhavettarhi kathaü"sa yo havai manuùyàõàü ràddha' ityàdikà vàjasaneyinàü saiùà'nandasya mãmàüsà bhavati' ityàdikà taittirãyàõàü ca ÷rutisteùàü brahmàdãnàmànandasya tàratamyaü bråyàt /
sarve 'pyuttarottaraü ÷ataguõanandà ityanabhidhàya pçthakpçthageva bravãti /
tena tatra tàtparyasadbhàva÷càvagamyate /
brahmàdãnàmànandasya ya÷ca ÷rutirbravãti muktànàü tu tatsàdhyata iti kiü kena saïgatamityata uktamavçjina iti /
ya÷ca ÷rotriyo 'vçjino 'kàmahata ityàdyà /
÷rotriyasya càkàmahatasyeti dvitãyà /
yadyapi ÷rotriyatvamapi muktij¤àpakamityanyatroktam /
tathàpi bahusaüvidhànasàdhyaü taditi na saïkãtirtam muktiü ca nigadya teùàü muktànàmànandatàratamyaü ca bravãti /
ca÷abdau mithaþ samuccaye /
taittirãya÷rutirapyatropalakùitetyuttaratra j¤àsyate /


*11,33*

÷rutidvayoktamànandatàratamyaü saüsàraviùayameva na muktiviùayamityà÷aïkaya pariharati- saüsàra iti //

%<saüsàra eva cedetat tàratamyaü na mukhyataþ  /
akàmahata÷abdàrtho 'vçjinatvaü ca no bhavet  // MAnuv_3,4.13 //>%


NYâYASUDHâ:
etacchatyuktaü tàratamyaü saüsàra ityevokte siddhàntino nàniùyam /
muktàmuktaviùayatàyà vakùyamàõatvàt /
ata evetyuktaü tasyaiva vivaraõaü na mukhyata iti /
saptamyarthe tasiþ /
etattàratamyaü saüsàra eva na tu mukhye puruùàrthe mokùe iti cedityarthaþ /
tarhyakàmahata÷abdàrtho 'kàmahatatvamavçjinatvaü ca no bhavet /
yuktamiti ÷eùaþ /
tathàhi /
ya÷ca ÷rotriyo 'vçjino 'kàmahata iti ÷rotriyasya càkàmahatasyeti coktàkàmahatatvàdikaü kiü prakçtànàü saüsàriõàmeva vi÷eùaõamuta saüsàryantarasamuccayàrtham /
nàdyaþ /
yataþ sambhave vyabhicàre ca vi÷eùaõamarthavat /
naca brahmàdayaþ kecida÷rotriyatvàdiguõàþ santi /
yena vyabhicàranivàraõàrthametatsyàt /
nàpi saüsàriùvakàmahatatvàdikaü sambhavati /
ata eva dvitãyo 'pi paràstaþ /


*11,34*

nanu saüsàriùvapyakàmahatatvàdikaü katha¤citsambhavati /
satyam /
mukhyato na sambhavatãti bråmaþ /
naca vinà bàdhakenàmukhyàïgãkàro yuktaþ /
etenàvçjino 'kàmahata iti muktiü nigadyetyetadvivçtaü bhavati /
kathamakàmahatatvàdeþ saüsàriùvasambhava ityato 'kàmahatatvasya tàvadupapàdayati- kàmasyeti //

%<kàmasya yatràptàþ kàmàstatra màmamçtaü kçdhi  /
iti yallakùaõaü mukteþ ÷rutiràha balãyasã  // MAnuv_3,4.14 //
kàmàhatiþ kuto 'nyatra ...  // MAnuv_3,4.15a //>%


NYâYASUDHâ:
yatra loke kàmasyecchàyàþ kàmà viùayà àptàþ paryàptàstatra màmamçtaü muktaü api kurviti vàyuü prati pràrthanam /
yadyasmàditi ÷rutirityàptakàmatvaü mukterlakùaõatvenàha /
vi÷eùaõasyetaravyàvçttyarthatvàt /
niravakà÷atvàdinà balãyasàþ ÷ruteranyathayituma÷akyatvàt /
tasmàtkàmàhatirakàmahatatvaü muktàdanyatra kutaþ sambhavet /
àptakàmatvasya muktalakùaõatvena ÷rutyuktatve tadevaü saüsàriùvasambhavi syàt /
akàmahatatvaü tu kathamasambhavãtyata àha- pràpteti //

%<... pràptakàmasya sà bhavet  // MAnuv_3,4.15b //>%


NYâYASUDHâ:
sà kàmahatiþ /
akàmahatatvasyàptakàmatvaü hetuþ /
naca nimittàbhàve naimittikasya sambhavo 'sti /
tatra nimittaü càptakàmatvaü saüsàriùu na sambhavatãtyuktam /
tato naimittikamakàmahatatvamapi tatràsambhavãti /


*11,36*

àptakàmatvasyàkàmahatatvaü prati nimittatvaü vivçõoti- aprayatneneti //

%<aprayatnena kàmànàmavàptiþ sà yadà bhavet  /
tadaivàkàmahatatà kuta evànyathà bhavet  // MAnuv_3,4.15c-f //>%


NYâYASUDHâ:
sàkàmahateti sambandhaþ /
yàkàmahata÷abdàtpratãyate setyarthaþ /
anyathàprayatnena kàmànàmavàptyabhàve kuta eva kàraõàtsàkà÷amahatayà bhavenna kuto 'pãtyanvayavyatirekàvuktau /
etaduktaü bhavati /
kàmenopadravo hi kàmahatatà tadabhàva÷càkàmahatatà /
kàmanimittopadravàbhàva÷cànàyàsena tattadviùayapràptàveva bhavati nànyathetyanubhavasiddham /
ataþ pràptakàmatvàkàmahatatvayornimittanaimittikabhàvo yukta eveti /

nàyamasti niyamaþ, yadàptakàmasyaiva, kàmanimittopadravàbhàvo nànyatheti /
kàmabhàve 'pi tannimittopadravàbhàvasambhavàditi cet /
kimanenoktasya vyabhicàramàtraü codyate kiü và prakçteùu saüsàriùvapyàptakàmatvàbhàve 'pyakàmatvenàkàmahatatà sambhavatãtyà÷àsyate /
nàdyaþ /
vakùyamàõanyàyena vi÷eùaõaprakùepàt /
na dvitãyaþ /
brahmàdayo na kàmarahità asuptàmåóhacetanatvàddevadattavadityanumànavirodhàdityà÷ayavànanumànasya vyàptimupapàdayati- cetanasyeti //

%<cetanasya tvasuptasya kutra dçùñà hyakàmatà  // MAnuv_3,4.16ab //>%


*11,36f.*


NYâYASUDHâ:
ghañàdau vyabhicàraparihàràya cetanasyetyuktam /
suptamugdhayostatparihàràyàsuptasyeti /
amugdhasyetyapi draùñavyam /
nanu suptau mohe ca na cetayata eva /
ata÷cetanasyetyanenaiva tadvayavacchedasiddhervyarthaü vi÷eùaõamiti /
maivam /
cetana÷abdenàtmatvamàtrasya vivakùitatvàt /
caitanyayoge hi vivakùite kàmàbhàvàïgãkàrasàhasàdabibhyatpara÷caitanyàbhàvamapi brahmàdãnàmaïgãkuryàdityasiddhiþ syàt /
tadidamuktaü tu÷abdena /
kutretyàkùepe /
hi÷abdo yasmàdvayàpti siddheti ÷eùaþ /
nopàdeyameva và hetàvasuptatvàdivi÷eùaõam /
naca tathà sati vyabhicàràpàtaþ /
suptyàdàvapyàtmanaþ kàmasadbhàvàt /
nacaivaü sati yatra supto na ka¤cana kàmaü kàmayata ityàdi÷rutyànupalambhena ca virodhaþ /
vidyamànànàmapi kàmànàü tadànãmavyaktatvena ÷rautàbhàvavyavahàrasyànupalambhasya copapatteþ /


*11,38*

vyaktakàmàbhipràyeõa pràgvi÷eùaõamupàttamityà÷ayavànàha- avyaktireveti //

%<avyaktireva kàmànàü na nà÷o mohasuptayoþ  // MAnuv_3,4.16cd //>%


NYâYASUDHâ:
nà÷o 'bhàvaþ /
suptaü suptiþ /
napuüsake bhàve ktaþ /


*11,39*

syàdetat /
suptyàdau kàmasadbhàve siddhe yuktamavyaktikalpanam /
sa eva tu kutaþ siddha ityata àha- yatkàma iti //

%<yatkàmaþ svàpamàpnoti tadevotthàpitaþ kutaþ  /
ava÷o 'pi vyàharati kutaþ suptàvakàmatà  // MAnuv_3,4.17 //>%


NYâYASUDHâ:
moho 'tràpi gràhyaþ /
vyàharatãtyataþ paraü yatastasmàdityadhyàhàryam /
yadbhojanàdikaü kàmayamàno devadattaþ svàpàdikamàpnotyutthàpitaþ punastadeva kadàcidvayàharatãti tàvadanubhavasiddham /
tasmàdvayàharaõavi÷eùàcca tasya tadà tatra kàmo 'stãtyanumãyate /
sa ca na tàvadutthànànantaramutpannaþ /
tadà devadattasyàvà÷atvàt /
vastudar÷ane 'numànàdineùyasàdhanatàj¤àne ca sati khalu kàmodayaþ syàt /
nacàva÷asyaiùà kàmasàmagrã kalpayituü ÷akyate tataþ pràktana eva kàmaþ suptyàdau sannataro(vyakto)'nuvartamànaþ punaþ sahakàrilàbhakrameõa vyajyata ityevàïgãkàryam /
tathàcàha pata¤jaliþ /
avidyàkùetratvamuttareùàü prasuptatanuvicchinnodàràõàmiti /
yata evaü tasmàtkutaþ suptyàdàvàtmano 'kàmatà syàt /


*11,41*

nanvayaü kevalo vi÷iùyo và cetanatvaheturmukteùvanaikàntikaþ /
teùàü kàmàbhàvàdityata àha- sarveti //

%<sarvakàmànavàpnoti brahmaõà saha muktigaþ  /
paryeti tatra jakùaü÷ca krãóan ratimavàpnuvan  // MAnuv_3,4.18 //
kàmànnã kàmaråpã sannimàn lokàü÷ca sa¤caran  /
àste gàyan sàma mukta ityàdi÷rutisadbalàt  // MAnuv_3,4.19 //
akàmaþ syàt kathaü muktaþ ...  // MAnuv_3,4.20a //>%


NYâYASUDHâ:
anena"so '÷nute sarvànkàmànsaha brahmaõà vipa÷cità' iti ÷rutimupàdatte /
paryetãtyanena"sa tatra paryeti jakùankrãóanramamàõaþ' iti /
jakùanniti vaidikatvàtsàdhuþ /
kàmànnãtyanena"imàüllokànkàmànnã kàmaråpyamanusa¤caran /
etatsàma gàyannàste' iti /
àdipadena"sa ekadhà bhavatãtyàdeþ saïgrahaþ /
balàtkàmasadbhàvàvagateriti ÷eùaþ /
yadyepyetàþ ÷rutayo na sàkùànmuktasya kàmasadbhàvamàcakùate /
tathàpi sàmarthyàttaü gamayantyeva /
tadidamuktaü ÷rutibalàditi /
tacca sàmarthyamavyabhicaritameva na tu sambhàvanàmàtramiti sacchabdenàha /
tathàhi /
kàmakarmatvàddhi viùayàþ kàmàþ /
karmaõi gha¤o vidhànàt /
tayà ca so '÷nute sarvànkàmànityatra sannidhestatkàmakarmabhåtànviùayàna÷nuta ityuktaü syàt /
niùkàmasya ÷ilàsamasya kàmàvàptiþ kãdç÷ã syàt /
paryañanàdikaü ca kàmakàryaü na vinàna kàmena sambhavati /
strãbhirniùkàmasya smaraõamatyantàsambhàvitam /
annàdãnàü ca kàmatvaü kàmyatayaiveti pårvavatkàmàvagatiþ /
yadyapi sa yadi pitçlokakàmo bhavatãtyàdyà vispaùñàþ ÷rutayo 'tra santi tathàpi ÷iùyairnyàyamanusandadhànairbhàvyamityetàsàmudàharaõam /
muktasyàkàmatvàbhàvànnànaikàntyaü hetoriti /


*11,43*

nanu muktànàü kàmàbhàve 'pi"yadà sarve pramucyante kàmà ye 'sya hçdi ÷ritàþ /
atha martyo 'mçto bhavatyatra brahma sama÷nute' ityàdyà ÷rutirasti /
tatkathaü kàmavattvani÷caya ityata àha- kàmà ye 'syeti //

%<... kàmà ye 'sya hçdi ÷ritàþ  /
ityantaþkaraõasthànàü kàmànàü mokùameva hi  /
àha ÷rutir ...  // MAnuv_3,4.20b-e //>%


NYâYASUDHâ:
iti ÷rutirityanvayaþ /
antaþkaraõasthànàmeveti ca /
natu sarvathàpãtyevàrthaþ /
hi÷abdo yasmàdityarthe /
tasmàdakàmaþ syàtkathaü mukta iti sambandhaþ /

kutaþ ÷ruterarthasaïkocaþ kriyata ityata àha- hçdãtyeveti //

%<... hçdãtyeva na ced vyarthaü vi÷eùaõam  // MAnuv_3,4.20ef //>%


NYâYASUDHâ:
nacedeùà ÷rutiruktarãtyà vyàkhyàyeta /
sarvathàpi kàmàbhàvapareti vyàkhyàyeteti yàvat /
tadà hçdi ÷rità iti kàmànàü vi÷eùaõaü vyarthameva syàt /
vyàvartyàbhàvàt /
ato vi÷eùaõaü prayu¤jànà ÷rutirantaþkaraõapariõatãnàü kàmànàmeva muktàvabhàvo 'ntaþkaraõasyaivàbhàvànna tu sarveùàü svaråpabhåtànàü kàmànàmavasthànàdityetamarthaü gamayatãti / 


*11,44*

bhavedetat /
yadãdaü vi÷eùaõaü syàt /
nacaivam /
vyàvartyàbhàvàt /
etatsarvaü mana eveti ÷rutyà sarveùàmapi kàmànàü manaþpariõàma(va)tvameva na tvàtmadharmaþ kàmo 'stãtyavagamàt /
ato hçdi ÷rità ityetatsvaråpakathanamàtramityà÷ayenà÷aïkaya niùedhati- hçdyeveti //

%<hçdyeùa teùàü ÷rayaõamiti pakùo na bhàsate  // MAnuv_3,4.21ab //>%


NYâYASUDHâ:
antaþkaraõa eva /
teùàü kàmànàm /
bhàsate ÷obhate /
kuto na bhàsata ityata àha- muktanàmiti //

%<muktànàü kàmitàmàha pçthakchàkhàsu yacchrutiþ  // MAnuv_3,4.21cd //>%


NYâYASUDHâ:
antaþkaraõavidhuràõàmapãtyarthaþ /
yadyasmàttasmànna ÷obhata iti sambandhaþ /
÷rutiþ pårvodàhçtà /
nanvetadayuktam /
pràgudàhçta÷ruteþ pratipakùatayodbhàvitàyà asyàþ ÷rutestathaiva bàdhasyocyamànatvàt /
maivam /
pràgudàhçta÷ruteþ prabalatvena bàdhakatvopapatteþ /
tathàhi /
kàma÷rutistàvanniravakà÷à /
tadabhàva÷rutiståktarãtyà sàvakà÷à /
vi÷eùaõasvaråpakathanatvasandehe 'pi na niravakà÷atvam /
etatsarvaü mana evetyapi sàvakà÷a÷rutiriti sàïkhayàdhikaraõe 'bhihitam /
ki¤ca kàma÷rutiþ sarvàsvapi ÷àkhàsvasti /
tathaivodàhçtatvàt /
tadabhàva÷rutistu kvacideveti kathaü na bàdhyabàdhakabhàvaþ /
tadidamuktaü pçthak÷àkhàsviti /


*11,45*

kàmasya yatretyàdinoktamarthamupasaüharati- ata iti //

%<ato 'kàmahatatvaü tu muktànàmeva mukhyataþ  // MAnuv_3,4.22ab //>%


*11,45f.*


NYâYASUDHâ:
kàmanimittopadravàbhàvasyàkàmahatatvasyàkàmatvàptakàmatvàbhyàmevopapatterakàmatvasya cetanamàtre 'sambhavàdàptakàmatvasya ca muktalakùaõatvena tatraiva sambhavàdamukteùvasambhavàdityarthaþ /
muktànàmeva dharma iti siddhamiti ÷eùaþ /


*11,46*

satyam /
mukhyayà vçttyàkàmahatatvaü mukteùveva sambhavati /
tathàpi kàmanimittabahutaropadravàbhàvàdbrahmàdiùvapyamukhyaü yujyata eva /
ataþ saüsàriõa eva ÷rutipratipàdyàþ kinna bhavantãti cet /
kiü mukhyàrthaparigrahe bàdhakasadbhàvàttatparityàgaþ kriyate kiüvà vçthaiva /
nàdyaþ /
tadabhàvàt /
bàdhakàbhàsànàü ca niràkariùyamàõatvàt /
dvitãyaü dåùayati- mukhyàrthasyeti //

%<mukhyàrthasya vçthà tyàgo màyinàmeva bhåùaõam  // MAnuv_3,4.22cd //>%


NYâYASUDHâ:
aparãkùakà eva màyàvàdiprabhçtayo vinà bàdhakena mukhyàrthaü tyajanti /
vàcyàrthaparame÷varaparityàgena nirguõalakùaõàïgãkàràt /
natu nyàyavida iti /

%<apàpatvamaduþkhatvaü càvçjinatvamihoditam  // MAnuv_3,4.23ab //>%


NYâYASUDHâ:
evamakàmahatatvasyàmukteùvasambhavamabhidhàyàvçjinatvasyàpyabhidhàsyannavçjinatvaü tàvadvayàkhyàti- apàpatvamiti //


ihoditamavçjinatvaü tàvadapàpatvamaduþkhatvaü ceti yojanà /
kuta etadityata àha- apriyamiti //

%<apriyaü vçjinaü duþkhamakaü toda itãyarte  // MAnuv_3,4.23cd //
tatkàraõatvàt pàpaü và vçjinaü nàma kathyate  /
ityuktaþ svayamã÷ena nàmàrthaþ ÷abdanirõaye  // MAnuv_3,4.24 //>%


NYâYASUDHâ:
duþkhamapriyamityàdi÷abdairãryata iti sambandhaþ /
tatkàraõatvàd duþkhakàraõatvàt /
dadhitrapusaü pratyakùo jvara iti yathà /
etena vçjina÷abdo duþkhe mukhyaþ /
pàpe tàdarthyàttàcchabdyamityuktaü bhavati /
ata eva và÷abdaþ /
nàmàrtho vçjinanàmàrthaþ /
vçjina÷abdasya duþkhàdyarthatve 'vçjina÷abdasyàduþkhàdyarthatvaü siddhameveti bhàvaþ /


*11,49*

tataþ kiü yadyapàpatvàdikamavçjina÷abdàrtha ityata àha- apàpatvaü ceti //

%<apàpatvaü ca naivàsti yàvatsaüsàramasya hi  /
àrabdhapàpamastyeva duþkhaü ca j¤ànino 'pi hi  // MAnuv_3,4.25 //>%


NYâYASUDHâ:
ca÷abdo vakùyamàõasamuccayàrthaþ /
asya jãvasya /
hi÷abdaþ saüsàritvàditi hetusåcanàrthaþ /
tadyathà iùãkàtålamityàdi÷rauterj¤àninaþ pàpàbhàvàtkathametadityata uktamàrabdheti /
anàrabdhaviùayà ÷rutiriti bhàvaþ /
j¤ànino 'pyàrabdhapàpamastyeveti sambandhaþ /
duþkhaü càstyeva pàpasadbhàvàditi hi÷abdàrthaþ /
tasmàdavçjinatvamapi muktebhyo 'nyatràsambhavãti siddham /


*11,50*

kecidetàü ÷rutiü anyathà vyàcakùate /
ya÷ca ÷rotriyo 'vçjino 'kàmahata iti ÷rotriyasya càkàmahatasyeti ca vàkyaü na muktasaïgrahàrtham /
kinnàma prakçtamanuùyagandharvàdiviùayameva /
naca tatràsambhavaþ /
÷rotriya¤chandodhãta iti smaraõàcchrotriya÷abdasya chando 'dhigatinimittatvàt /
manuùyagandharvàdãnàü ca sarvaj¤akalpatvàtpràrabdhapàpasadbhàve 'pi na te tadà pàpamàcarantãtyavçjinà evocyante /
viùayavairàgyopetatvàdakàmahatà÷ca bhavantãti /
naca vyàvartyàbhàvena vaiyarthyamiti yuktam /
nahi vayaü ÷rotriyatvàdikaü vi÷eùaõatvena bråmaþ /
kintu manuùyebhyo manuùyagandharvàõàü ÷ataguõànandatve 'bhihite tatra hetvàkàïkùàyàmidamucyate /
evaü manuùyagandharvebhyo devagandharvàõàü ÷ataguõànandàbhidhàne kuta ityàkàïkùàyàü ÷rotriyatvàdiheturucyate /
evamuttaratràpi /
naca vàcyaü sarveùvapi vidyamànaü ÷rotriyatvàdikamànandàti÷aye kathaü hetuþ syàditi /
manuùyàdapyati÷ayena manuùyagandharvaþ ÷rotriyo 'vçjino 'kàmahata÷ca yataþ /
evaü pårvapårvanirdiùyàdapyati÷ayenottarottaraþ ÷rotriyatvàdimàn yasmàditi vyàkhyànàditi /

tadetannniràcaùñe tasmàditi /


%<tasmàt tasmàdakàmatvamiti cà÷rutakalpanà  // MAnuv_3,4.26ab //>%


NYâYASUDHâ:
castvarthaþ /
tasmàttasmàtpårvapårvanirdiùyàdati÷ayenottarottarasyàkàmatvam /
upalakùaõametat /
÷rotriyàdikaü ceti vyàkhyàne tva÷rutakalpanaü syàt /
tasmàdityati÷ayeneti cà÷rutasya kalpanãyatvàt /
anyathà vivakùitàrthasyàlàbhàt /

doùàntaramàha- akàmeti //


%<akàmahata ityukteþ ÷rutahànirapi sphuñà  // MAnuv_3,4.26cd //>%


NYâYASUDHâ:
÷rutàvakàmahata ityukteþ pareõa càkàma iti vyàkhyàtatvàcchatasya hata÷abdasya hànirapi sphuñà'padyate /
nahi hata÷abdasya ki¤citprayojanamasti /
ataþ ÷rutà÷rutatyàgopàdànaprasaïgàdayuktamidaü vyàkhyànamiti /


*11,52*

apare tu vyàcakùate /
ya÷co ÷rotriya iti ÷rotriyasya ceti ca na muktaviùayaü nàpi prakçtamanuùyagandharvàdiviùayaü kintu puruùàntaraviùayam /
tathàhi /
manuùyebhyo manuùyagandharvàõàü ÷ataguõastàvadànandaþ /
ya÷càparaþ ÷rotriyo 'vçjino manuùyagandharvapade kàmarahita÷ca /
tasyàpi manuùyebhyaþ ÷ataguõo manuùyagandharvasamàna evànando bhavatãtyevaü teùu teùu padeùvakàmasya tattatsamànànandatvamatrocyate /
naca vàcyaü viraktànàü sarvatra kàmàbhàvàtkathamiyaü tàratamyoktiriti /

tadatiriktapadeùu kàmasadbhàvasya vivakùitatvàt /
yo yo yàvadàyàsànmukto 'sàvasau tàvadànandavànityartho hyatra pratipipàdayiùita iti /

etadapi ÷rutahànà÷rutakalpanàprasaïgàdeva nirastam /
atràpi hata÷abdasya prayojanàbhàvena hyàtavyatvàt /
tasminpada ityasyànyatra sakàma ityasya ca kalpanãyatvàt /

adhikaü doùamàha- kutraciditi //

%<kutracit kàminaþ puüsaþ kàmàbhàvàt kvacit kvacit  /
indràdisukhabhogo 'stãtyanubhåtirhi kupyati  // MAnuv_3,4.27 //>%


*11,53*


NYâYASUDHâ:
kutracidindràdipadavyatirikte kàminaþ puüsaþ kvacitkvacidindràdipade kàmàbhàvàdindràdisamànasukhànubhavo 'stãti vyàkhyàne 'nubhavavirodhaþ syàt /
ràjyamakàmayamànasya ràjasamànasukhànubhåteranubhavabàdhitatvasya spaùñatvàt /
vairàgyapra÷aüsàto na tattvaü màrgaõãyamiti cenna /
niravadhikànandasvaråpo 'yamàtmà kàmàdyupadravàvaraõàttu tathà na bhàsate /
ato yàvadyàvatkàmakùayastàvattàvadànandotkarùo dç÷yata ityasyàrthasya pradar÷anàrthamasya prakaraõasyàvatàritatvàt /
ànandotkarùe('tra)tu tàtparyaü ÷ataguõatve tu na nirbharaþ kàrya iti cenna /
devapadàkàmàdindrapadàkàmasyànandavi÷eùàdar÷anàditi /


*11,56*

tarhi kaþ ÷rutyartha ityata àha- tasmàditi //

%<tasmàdamuktasukhagaü tàratamyaü pçthak pçthak  /
uktvà ya÷ceti muktànàü tàratamyaü sukhe ÷rutiþ  /
àheti pe÷alaü ...  // MAnuv_3,4.28a-e //>%


NYâYASUDHâ:
arthàntarapratãternirastatvàt /
amuktamanuùyàdisukhasambandhitàratamyaü te ye ÷atamityàdivàkyaiþ pçthak pçthaguktvà ya÷ceti ÷rotriyasya ceti ca vàkyena muktànàü manuùyagandharvàdãnàü sukhe tàratamyaü ÷rutiratide÷enàheti vyàkhyànameva pe÷alam /

nanvevaü sati vàkyabhedo doùaþ syàt /
maivam /
j¤àpakasadbhàvàdityàha- tacceti //

%<... tacca ca÷abdàdeva gamyate  // MAnuv_3,4.28ef //>%


*11,56f.*


NYâYASUDHâ:
ya÷ceti vàkyasya prakçtàdanyo viùaya ityetacca ca÷abdenaiva gamyate /
kimutaikavàkyagatàyàmuktànupapattyetyevàrthaþ /
ca÷abdo hyayaü samuccayasya dyotakaþ pratãyate /
devadatto dhaniko yaj¤adatta÷ceti tathà /
nacaikaviùayatàyàmevaü yujyate /
nahi bhavati vasiùñho brahmiùñho 'rundhatãpati÷ca tatheti prayogaþ /
vi÷eùaõasamuccaye ca÷abdaþ kinna syàditi cenna /
mukhyàrthe bàdhakàbhàvena tyàgàyogàt /
vacanavyatyaya÷caikavàkyatàyàü sphuña eva /
tathàtve khalu te ye ÷ataü karmadevànàmànandàþ /
sa eka àjàna(ja)devànàmànando ye ÷rotriyà avçjinà akàmahatà÷ceti syàt /
tathà teta ye ÷ataü mànuùà ànandàþ sa eko manuùyagandharvàõàmànandaþ ÷rotriyàõàmakàmahatànàmiti bhavet /


*11,57*

nanvevaü tarhi kathaü bçhadàraõyakavàkyaü bhàùye muktamàtraviùayaü vyàkhyàtam /
ya÷ceti vi÷eùaõasamuccayaparamuktam /
ayamabhipràyo bhàùyakàrasya /
sarvathà vàkyadvayamevedaü bhinnaviùayam /
ekavàkyatà÷raddhàyàmapi muktamàtraviùayamastu /
tatrànupapattãnàmalpatvàt /
nàmuktamàtraviùayam anupapattibàhulyàditi /


*11,58*

mànuùàdihiraõyagarmàntànàmamuktànàü muktànàü cottarottaraü ÷ataguõànandatvaü ÷rutidvayamàhetyayuktam /
mànuùànandanirde÷o muktaj¤àpakàbhàvàt /
nahi tatràkàmahatatvàdikamanyadvà kimapi ÷råyate ityà÷aïkàü niràkurvan ÷rutyarthaü vivçõoti /
ràddha itayàdinàbhivãkùata ityantena /
tatra tàvat bçhadàraõyake manuùyamuktasya j¤àpakaü dar÷ayati- ràddha iti //


%<ràddhaþ saüsiddha ityeva mukta evàvagamyate  /
sàdhunà viùõunà yukto muktaþ sàdhuyuvà mataþ  // MAnuv_3,4.29//>%


*11,59*


NYâYASUDHâ:
sa yo manuùyàõàü ràddhaþ samçddho bhavatãtyupakramavàkye ràddha iti padena mukta eva gçhyate nàmuktaþ /
kayà vçttyàbhidhayaiva na tåpacaryate /
yena mukhyàrthànupapattyàdikaü vyutpàdanãyaü syàt /
katham? saüsiddha iti /
etaduktaü bhavati /
ràdha sàdha saüsiddhàviti pañhyate /
ràdhadhàto÷ca"gatyarthàkarmaka÷liùa÷ãïsthà'savasajanaruhajãryatibhya÷ca' ityakarmakatvàtkartari ktaþ /
tato ràddhaþ saüsiddha ityuktaü bhavati /
saüsiddhi÷ca muktireva nityatvena duþkhàsambhinnatvena ca samãcãnasiddhitvàt /
netarà, anityatvena duþkhasambhinnatvena càsamãcãnatvàt /
naca mukhye sambhavatyamukhyàrtho 'ïgãkartuü ÷akyata iti /
evaü samçddha÷abdo 'pi muktasyaiva vàcakaþ /
muktiü vinà samyagçddherabhàvàt /
anyeùàmadhipatirityàdikaü tu muktàmuktasàdhàraõam /
yathà ca mukte sambhavati tathoktaü bhàùye /


*11,60*

idànãü taittirãya÷rutau muktamanuùyaj¤àpakaü dar÷ayanyuvà syàdityàdãni padàni vyàcaùñe- sàdhuneti //

%<sàdhunà viùõunà yukto muktaþ sàdhuyuvà mataþ  // MAnuv_3,4.29cd //
yauvanaü nityametasya muktasyeti yuvà sa ca  /
phalamadhyayanasyàptaü tenàdhyàyaka ãritaþ  // MAnuv_3,4.30 //
nirhràsànandasampràptyà cà÷iùña iti gãyate  /
sthitasyànanyathà pràpterdçóhiùñha iti coditaþ  // MAnuv_3,4.31 //
baliùñha÷ca svabhàvena mukto bhavati kevalam  // MAnuv_3,4.32ab //>%

*11,60f.*


NYâYASUDHâ:
nirdeùo hi sàdhurityucyate /
naca viùõoritaro nirdeùo 'sti /
ataþ sàdhunà viùõunetyuktam /
tçtãyànte sàdhu÷abda upapade yu mi÷raõa ityasamàt"anyebhyo 'pi dç÷yante' iti kvanippratyaye kçte sàdhuyuveti bhavati /
yadvà yujir /
yoga ityasyedaü råpam /
dç÷igrahaõasàmarthyàddhàtorantalopaþ /
tathàca bhagavatsàmãpyalakùaõamokùavànityuktaü bhavati /
yuva÷abdàdapyati÷ayena sàdhuyuva÷abdo muktasya j¤àpaka iti kramamatilaïghayàdau vyàkhyàtaþ /
yadyapi yuva÷abdo yauvananimittastathàpi mukhyàmukhyayormukhye sampratyaya iti nityayauvanamaïgãkàryam /
taccaitasya manuùyasya muktasyaiva yujyate na saüsàriõa iti hetoryuvà ca sa mukta eva /
adhyàyaka÷abdo yadyapyàïadhipårvàdiïadhyayana ityasmàt õvuli pratyaye sati niùpannaþ samyagadhyayanasya kartàramàha /
tathàpyatra puruùàrthaprasaïgàdadhyayanasyàpuruùàrthatvàdadhyayanaphalapràpterlakùako varõanãyaþ /
adhyayanasya phalaü ca tena muktenaivàptam /
muktereva tatphalatvàt /
tena kàraõena mukta evàdhyàpaka ãritaþ /
à samyak samantàcca ÷amasyetyà÷aþ /
ati÷ayenà÷a à÷iùñhaþ /
samyaktvàdi ca hràsàbhàvàdikameva /
tato nirhràsasya yogyatànusàreõa pårõasyànandasya sampràptyà kàraõena mukta evà÷iùñha iti ca gãyate /
avikàro hi dçóho nàma /
ati÷ayena dçóho dçóhiùñhaþ /
chàndasatvàt"ra çto halàderlaghoþ' ityetanna bhavati /
mukta eva sthitasyànanyathàpràpteþ ati÷ayena nirvikàratvàt dçóhiùñha iti coditaþ /
balamasyàstãti balã /
ati÷ayena balã baliùñhaþ /
ati÷aya÷ca svàbhàvikatvam /
svabhàvena baliùñha÷ca kevalaü mukto bhavati /
nàmuktaþ /
ato baliùñha iti sa evocyata iti /


*11,65*

nanu muktasya"tasyeyaü pçthivã sarvà vittasya pårõà syàt' iti vittaparipårõapçthivãpatitvamucyamànaü kathaü yujyata ityata àha- tasyeti //

%<tasyeyaü pçthivãtyàdi pårvabhàvavyapekùayà  // MAnuv_3,4.32cd //>%


NYâYASUDHâ:
pårvabhàvo 'muktatvaü muktàmuktamanuùyayorvivakùayà hi yuvà syàdityàdikamàrabdham /
tatra yuvà syàdityàdikà muktaü pratipàdyàmuktavivakùayà tasyetyàdivàkyaü pravçttamityarthaþ /
anenaiva nyàyenànyeùàmadhipatirityàdikamamuktaviùayaü pratipattavyam /
nanvevaü yuvà syàdityàdermuktàmuktaviùayatàïgãkçtàvekaviùayatàpratãtivirodha ityà÷aïkàniràsàyàmukteti vaktavye pårvabhàvetyuktam /
eka eva cetano yuvàdi÷abdaiþ pratipàdyate /
tasya càvasthàbhedena vi÷eùaõàni vyavasthàpyate /
eka eva cetano yuvàdi÷abdaiþ pratipàdyate /
tasya càvasthàbhedena vi÷eùaõàni vyavasthàpyante /
tasmàdekaviùayatàpratibhàso nànupapanna iti /


*11,66*

evaü vàjasaneya÷rutau"sa yo ha vai manuùyàõàmityàdeþ sampannatama ityantasya, taittirãya÷rutau ca yuvà syàdityàdeþ pårõà syàdityantasya' muktàmuktaparatvavarõanena sa manuùyàõàü parama ànando 'tha(te)ye ÷ataü manuùyàõàmànandà ityetatsa eko mànuùa ànandaste ye ÷ataü mànuùà ànandà ityetacca muktàmuktaviùayamiti siddhe taittirãya÷rutigataü sa eko manuùyagandharvàõàmànandaþ ÷rotriyasya càkàmahatasyetyetàvadvayàcaùñe- sa eka itãti //

%<sa eka iti saüsàragatamuktavà sukhaü punaþ  /
÷rotriyasyeti vadati muktàcchataguõàtmatàm  // MAnuv_3,4.33 //>%


NYâYASUDHâ:
saüsàragataü sukhamuktveti saüsàrimanuùyasukhàcchataguõaü saüsàriõo manuùyagandharvasya sukhamuktvetyarthaþ /
muktàcchataguõàtmatàmiti muktamanuùyasya sukhànmuktamanuùyagandharvasya ÷ataguõasukhàtmatàü vadatãtyarthaþ /
÷rutiriti ÷eùaþ /
sa eka iti vàkyena ÷rotriyasyeti vàkyena /


*11,67*

anenaiva nyàyena te ye ÷ataü manuùyagandharvàõàmànandà ityàdikaü vyàkhyeyamityà÷ayavànàha- saüsàragàditi //

%<saüsàragàcca saüsàragatasyaiva ÷atàdhikam  /
muktànmuktasya ...  // MAnuv_3,4.34a-c //>%


NYâYASUDHâ:
saüsàrimanuùyagandharvàdisukhàdityarthaþ /
saüsàragatasya devagandharvàdeþ ÷atàdhikaü ÷ataguõàdhikaü sukhamuktveti vartate /
muktànmuktasyeti muktamanuùyagandharvàdisukhàcchataguõaü muktadevagandharvàdeþ sukhaü vadatãtyarthaþ /
anena te ye ÷atamityubhayamekoktyà paràmç÷ya sa eka iti ÷rotriyasyeti ca yathàyogyaü pçthak ÷ataguõànandatvamucyata ityuktaü bhavati /

anayaiva rãtyà sa ekaþ pitéõàmityàdi vàjasaneya÷rutivàkyamapi vyàkhyeyam /
upakrame mukta÷ravaõàdàjàna(ja)devàdau ya÷ca ÷rotriya ityàdinà tacchravaõànmadhye 'pi ya÷ca ÷rotriya ityanuvartanãyam /
÷rutidvayavisaüvàdastu bhagavatpàdairanyatra parihçta iti /


*11,70*

÷rutidvayavyàkhyànamupasaüharati- yuktaü syàditi //

%<... yuktaü syàcchrutyuktamabhivãkùitaþ  // MAnuv_3,4.34cd //>%


NYâYASUDHâ:
÷rutyuktamabhivãkùato 'bhivãkùamàõasya samyagvicàrayato matenaitadeva vyàkhyànaü yuktaü syàt /
athavàbhivãkùo 'bhivãkùaõaü samyagvicàrastasmàdidameva ÷rutyuktaü yuktaü syàditi /


*11,71*
 
evaü ÷rutyà muktau tàratamyamupapàdya yuktyàpyupapàdayati- yuktaü ceti //

%<yuktaü ca sàdhanàdhikyàt sàdhyàdhikyaü suràdiùu  // MAnuv_3,4.35ab //>%


NYâYASUDHâ:
suràdiùu mànuùàdibhyaþ sàdhyàdhikyaü muktigataphalàdhikyaü sàdhanàdhikyàddhetoryuktamanumitaü cetyarthaþ /
devàdayo mànuùàdibhyo 'dhikamauktaphalabhàjastadapekùayàdhikatatsàdhanavattvàdityuktaü bhavati /

vipakùe bàdhakàbhàvaüdaprayojako 'yaü heturityata àha- nàdhikyamiti //

%<nàdhikyaü yadi sàdhye syàt prayatnaþ sàdhane kutaþ  // MAnuv_3,4.35cd //>%


NYâYASUDHâ:
suràdiùviti vartate /
mànuùàdibhya iti ca /
sàdhane sàdhanàdhikye /
yadi devàdayo mànuùàdibhyo 'dhikamauktaphalabhàjo na syustadà tadadhikatatsàdhanàrthaprayatnavanto na syuþ /
anadhikaphalàya càdhikaü prayatnamàtiùñhamànà na prekùàvanto bhaveyuriti vipakùe bàdhakànnàprayojako hetuþ /


*11,73*

pramàõàbhàvàtsvaråpàsiddho 'stvityata àha- yatna÷ceti //

%<yatna÷ca dç÷yate teùàü mahàneva mahàtmanàm  // MAnuv_3,4.36ab //>%


NYâYASUDHâ:
mahàtmanàü mahàphalabhàktvenànumeyànàü teùàü devàdãnàü mànuùàdibhyo mahànyatno 'dhikaü mokùasàdhanànuùñhànaü ca dç÷yata eva pramàõaiþ /
tànyapi vakùyàma iti bhàvaþ /

vyàptimupapàdayati- yatreti //


*11,74*

%<yatra sàdhanabàhulyaü sàdhyabàhulyamatra ca  /
dçùñaü niyamato ...  // MAnuv_3,4.36c-e //>%


NYâYASUDHâ:
yatra puruùe yadapekùayà sàdhanàdhikyamastyatra tadapekùayà sàdhyàdhikyaü ca niyamena dçùñam /
karùakavàõigràjapuruùàdiùu loke, vede càgnyàhitàdiùu, yo yadadhikasàdhanavànasau tadadhikasàdhyavàniti niyamena tattatpramàõairupalabdhamevetyarthaþ /

yastvagnyàdhànàdiphalànàü tàratamyamajànànaþ kçùñàdisthale ca dhànyàdau tàratamyaü kàraõàntaràyattaü na kçùñàdisàdhanatàratamyàdhãnamiti manyamàno dçùñànteùvapi vipratipadyate taü pratyàha- no cediti //

%<... no cenna yatnaü kuryara¤jasà  // MAnuv_3,4.36ef //>%


NYâYASUDHâ:
yadi loke vede ca sàdhanàdhikyàtsàdhyàdhikyaü no bhavet /
tadà ke 'pya¤jasà yatnaü sàdhanàti÷ayànuùñhànaü na kuryuþ kintu samameva kuryuþ /
itarathà prekùàvanto na bhaveyuþ /
na hyagnyàdhànena yàvànsvargo '÷vamedhenàpi tàvata eva làbhe '÷vamedhe ka÷citpravarteta /
pravartamàno vàbuddhimànbhavet /
dro(õàvà)õavàpamàtrakarùaõena yàvàndhànyalàbhastàvata eva svàr(yàvà)rãvàpakarùaõena bhàve na ka÷cittatra pravarteta /
tathàtve ca mandaþ syàt /
dçùñaü vçùñayàdikamadçùñaü dharmàdikaü ca sàdhanàntarbhåtameveti na vyabhicàraþ ÷aïkanãyaþ /

evaü mànuùàdayo devàdibhyo 'lpamuktiphalabhàjastadapekùayàlpasàdhanavattvàdyo yadapekùayàlpasàdhanavànsa tato 'lpaphalavàndçùñaþ yathà sammataþ /
devàdayo mànuùàntà muktau phalatàratamyavantaþ sàdhanatàratamyopetatvàdye yatsàdhanatàratamyavantaste tatsàdhyatàratamyavanto yathà sammatàþ /
brahmàdãnàü mànuùàntànàü mokùaphalàni tàratamyavanti tàratamyavatsàdhanasàdhyatvàtsammatavadityanumànànyapyatra draùñavyàni /
anukålatarkàdikaü ca pårvavadåhanãyamiti /
JOSHI-28


*11,76*

syàdetat /
muktà apyupàsanaü karma cànutiùñhantãti guõopasaühàrapàde samarthitam /
na caikaprakàrameva teùàmanuùñhànamiti niyàmakamasti /
tathàca teùàmupàsanàditàratamye satyapi tatprayuktaphalatàratamyàbhàvàdayuktànyeva satarkàõyanumànàni /
muktairanuùñhitaü sàdhanameva na bhavati sàdhyàbhàvàditi cet /
amuktai(mumukùubhi)ranuùñhitasyàpyadhikasya tathàtvopapatteþ /
anuùñhànaü ca muktavallãlàtmakaü bhaviùyatãtyata àha- kçcchreõeti //


*11,77*

%<kçcchreõa sàdhanàdeva na muktavadudãryate  // MAnuv_3,4.37ab //>%


NYâYASUDHâ:
mumukùubhiþ kçcchreõaiva sàdhanànàü sàdhanàdanuùñhànàtkàraõànmuktavanmuktànàmivalãlayànuùñhànaü na bhavati /
anena vi÷eùaõaprakùepàdanaikàntyàdi parihçtam /
muktànàü kçcchràbhàvàllãlàvailakùaõyadar÷anàdanyathàsiddhirapyapàstà /
nahi kçcchravatã lãlà bhavatãtyuktaü bhavati /
kçcchreõa mumukùåõàü sàdhanànuùñhàne kiü pramàõamityata àha- udãryata iti //
etadàgamenodãryata ityarthaþ /

tadàgamaü pañhati- da÷akalpamiti //


*11,78*

%<da÷akalpaü tapa÷cãrõaü rudreõa lavaõàrõave  /
tyaktavà sukhàni sarvàõi kliùñena lavaõàmbhasà  // MAnuv_3,4.37c-f //
÷akreõa varùakoñi÷ca dhåmaþ pãto 'tiduþkhataþ  /
varùàyutaü ca såryeõa tapo 'vàkchirasà kçtam  // MAnuv_3,4.38 //
suduþkhena sukhaü tyaktavà dharmeõàkà÷a÷àyinà  /
pãtà mayãcayo varùasàhasramatisàdaram  // MAnuv_3,4.39 //
atikçcchreõa kurvanti yatnaü brahmavido 'pi hi  /
ity ...  // MAnuv_3,4.40a-c //>%


NYâYASUDHâ:
kalpo brahmaõo divasaþ /
pàtràditvànnapuüsakam /
kàlàdhvanoratyantasaüyoga iti dvitãyà /
yadvà da÷akalpamiti bahuvrãhiþ /
tapaso vi÷eùaõam /

sahasraü parimàõamasyeti sàhasraþ saïghaþ /
tadasya parimàõamityarthe ÷atamànaviü÷atikasahasravasanàdaõityaõo vidhànàt /
anye 'pyatikçcchreõa yatnaü kuvarnti kimaihikaphalàrthaü netyucyate brahmavido 'pãti /
viùayavairàgyamanenopalakùyate /
brahmaj¤ànotta(ra)raü sàdhanànuùñhànena mokùatàratamyasyopari sàdhayiùyamàõatvàdatra sàmànyamàtraü vivakùitam /
iti÷abdo vàkyasamàptau /


*11,86*

anumànamupasaüharati- etaditi //

%<... etadakhilaü mokùavi÷eùàbhàvataþ katham  // MAnuv_3,4.40cd //>%


NYâYASUDHâ:
etadakhilaü kçcchreõa sàdhanànuùñhànam /
vi÷eùo vaicitryam /
saptamyarthe tasiþ /
kathaü yujyate /
tato 'nena mokùavi÷eùaþ siddha iti ÷eùaþ /

syàdetat /
muktau tàratamyànumànaü kàlàtyayàpadiùyam /
paramaü sàmyamupaitãtyàdi÷rutiviruddhatvàditi /
maivam /
÷ruteþ ÷rutismçtibàdhitatvena bàdhakatvàsambhavàdityà÷ayavànmokùatàratamyavàdinãþ ÷rutismçtãstàvatpañhati- daivãti //

%<daivã sampad vimokùàya nibandhàyàsurã matà  /
iti mokùavi÷eùa÷ca svayaü bhagavatoditaþ  // MAnuv_3,4.41 //>%


*11,87*


NYâYASUDHâ:
%<tameva yåyaü bhajatàtmavçttibhirmanovacaþkàyaguõaiþ svakarmabhiþ  /
amàyinaþ kàmadughàïghripaïkajaü yathàdhikàràvasitàrthasiddhaye  // MAnuv_3,4.42 //
akùaõvantaþ karõavantaþ sakhàyo manojaveùvasamà babhåvuþ  /
àdaghnàsa upakakùàsa u tve hradà iva snàtvà u tve dadç÷re  // MAnuv_3,4.43 //
ityàdãni ca vàkyàni tàratamyaü vimuktigam  /
vyaktaü vadanti ...  // MAnuv_3,4.44 //>%


NYâYASUDHâ:
sampadyogyatà /
vimokùo vi÷iùyamokùaþ /
nibandho nãcasthàne 'ndhe tamasi bandhaþ /
tàdarthye caturthã /
ca÷abda evàrthe /
bhagavatà svayamevokta iti sampadyate /
anyathà vãtyupasargasya vaiyarthyàpatteþ /

tameveti munãnprati pçthorvàkyam /
taü viùõumeva /
àtmavçttibhirityasyaiva vivaraõaü manovacaþkàyakàryaiþ svakarmabhiriti /
amàyina÷chadmarahità niùkàmàþ /
yathàdhikàraü yogyatànusàreõàvasitasya ni÷citàrthasya mokùasya siddhaya iti mokùatàratamyoktiþ /
amàyina ityuktatvàdartha÷abdena mokùasyaivokteþ /

akùaõvanto 'kùimantaþ /
ano nuóiti nuñ /
karõavantaþ pràptasamastendriyaphalàþ /
parasparaü sakhàyo muktà /
manojaveùu manojavaþ praj¤àti÷ayo bahuvacanamàdyarthe j¤ànàdiguõeùu asamàstàratamyopetà babhåvuþ /

bhagavatsàmãpye ca tàratamyamucyate /
teùu kecidàdadhnàsa àsya÷abdasyà'bhàvaþ /
àsyaü parimàõasyetyàdadhnamamçtaü tadeteùàmasti sthànamityar÷aàdibhyo 'c /
àsyaparimàõe sudhànidhau viharanta iti dåratvamucyate /
yadvà taratama÷abda iva dadhna÷abdo 'pratyayo 'pyasti /
tata÷ca samyagdadhnà magnà ityarthaþ /
tve kecidupagatàþ kakùaü vanamupakakùàþ /
u÷abda evàrthaþ /
÷vetadvãpagatavanakrãóàratà eveti madhyatvamucyate /
à¤jaserasugityasuk /
tve(eva)eke snàtvàþ snàtavyàþ /
kçtyarthe"tavaiken kenyatvana' iti tvan /

hçdà iva gambhãràþ parame÷varaü dadç÷re dadç÷uþ /
harayore /
anenàtisàmãpyamucyate /
"÷rutvà viùõuü karõaphalam' ityàdismçtyàsya mantrasyaiva vyàkhyàtatvànnàrthàntaraü kalpanãyam /

ityàdãni ceti ca÷abdena pràgudàhçtakàõvataittirãya÷rutã samuccinoti /
vyaktaü niravakà÷am /

tataþ kimityata àha- tatkeneti //


*11,88*

%<... tat kena sàmyaü mukteùu gamyate  // MAnuv_3,4.44cd //>%


NYâYASUDHâ:
tattasmànniravakà÷a÷rutismçtibàdhitatvàtkena na kenàpi /
yadudàhçtaü vàkyaü tanna tatparamiti bhàvaþ /


*11,97*

tarhi kastasyàrtha ityata àha- duþkhàdãti //

%<duþkhàdyabhàvasàmyaü ca sàmyavàkyàrtha ãyate  // MAnuv_3,4.45ab //>%


NYâYASUDHâ:
ca÷abdo 'vadhàraõe paramànandasàmyasamuccaye và /
yathoktam /
"duþkhàbhàvaþ parànando liïgabhedaþ samà matà' iti /

ki¤canedamanumànamutprekùitam /
kintvàgamasiddham /
tatra kathaü kàlàtãtà÷aïketyà÷ayenàha- bhaktyàdãti //

%<bhaktayàdiguõasadbhàve hyatulyatvaü ca bhàrate  /
uktaü ...  // MAnuv_3,4.45c-e //>%


*11,97f.*


NYâYASUDHâ:
tàratamyena bhaktyàdiguõasadbhàve sati bhaktyàdisàdhanaguõànàü tàratamyena hetuneti yàvat /
atulyatvaü mokùaphalasya /
na kevalamasmàbhiþ kintu bhàrate coktam /
hãti tadvàkyasya prasiddhànàü såcayati /
yathà sati hi guõe pravadantyatulyatàmiti /
sati sàdhau guõaùa bhaktyàdàvatulye sati phalasyàpyatulyatàü vadanti hãtyarthaþ /
sàdhanatàratamyaü pramàõairdç÷yata ityuktam /
kàni tànãtyataþ kçcchreõànuùñhànaü pradar÷ayitumudàhçtaü tàvadekaü vàkyam /
anyànyapi santãtyàha- sàdhaneti //

%<... sàdhanavai÷eùyamapi sarvatra kathyate  // MAnuv_3,4.45ef //>%


NYâYASUDHâ:
sàdhakànàü sàdhanavaicitryaü sarvatràpi grantheùu /


*11,99*

tàni vàkyàni pañhati- durj¤eyamiti //

%<durj¤eyaü ghoraråpasya trailokyadhvaüsinaþ prabhoþ  /
daivatairmunibhiþ siddhairmahàyogibhireva ca  // MAnuv_3,4.46 //>%


NYâYASUDHâ:
prabhornçsiühasya dhyànacakraü devatàdibhirdurj¤eyam /
kuto ghoraü bhayaïkaraü råpamasyeti tathoktaþ /
trailokyaü dhvaüsituü ÷ãlamasyeti /
eva÷abdena na saüj¤àmàtreõa mahàyoginaþ kintvarthata evetyàha- tadevoktaü nityamuktairityàdinà //

%<nityayuktairmahàbhàgairvimuktakle÷asàdhvasaiþ  /
mahotsàhairmahàdhairyaiþ sattvasthairvyavasàyibhiþ  // MAnuv_3,4.47 //
atãtànàgataj¤ànaprabhavàpyayavedibhiþ  /
÷aucasvàdhyàyasantoùatapassatyadayànvitaiþ  // MAnuv_3,4.48 //
kimu martyairbhayabhràntidhvaüsamoharujànvitaiþ  /
alpàyurvãryadhãsattvavyavasàya÷rutivrataiþ  // MAnuv_3,4.49 //>%


NYâYASUDHâ:
sarvadà dhyànàdyudyogavadbhiþ /
bhàgo bhàgyamindriyajayàdi /
moho mithyàj¤ànam /
kle÷à avidyàyàþ /
sàdhvasaü vighnàdibhayam /
na kevalaü sadodyuktàþ kintu sa codyogo mahànityucyate mahotsàhairiti /
sattvasyaiþ sadà sattvaguõapracuraiþ /
vyavasàyo ni÷cayaþ /
j¤àna÷abdena j¤eyamupalakùyate /
atãtànàgatàni j¤ànàni prabhàvàpyayau sçùñisaühàrau ca vettuü ÷ãlameùàmiti tathoktàþ /
prabhàvàpyayaj¤ànasya mahàphalatvàtpçthaguktiþ /
martyairdurj¤eyamiti kimu vaktavyam /
dhvaüso manovi÷araõam /
moho 'j¤ànam /
÷rutiþ ÷ravaõam /
atra vaihàyasasaühitàvàkye devàdibhyo manuùyàõàmalpaü sàdhanamiti sphuñaü pratãyate /
mànuùatvàpagamànantaramàdhikaü bhaviùyatãti cenna /
mànuùatvàderanapagamasyànantarameva vakùyamàõatvàt /


*11,101*

%<kastaü madàmadaü devaü madanyo j¤àtumarhati  /
brahmaiva ki¤cijjànàti na tadanyo hi ka÷cana  // MAnuv_3,4.50 //>%


NYâYASUDHâ:
kastàmiti ÷rutiryamavàkyam /
suràsuràõàü sukhaduþkhahetutvànmadàmadaþ /
anena yamasyànyebhyo j¤ànàdhikyamucyate /
brahmaivetyanena brahmaõaþ /
ata eva madanya iti brahmàdãnvineti vyàkhyeyam /

%<muktànàmapi siddhànàü nàràyaõaparàyaõaþ  /
sudurlabhaþ pra÷àntàtmà koñiùvapi mahàmate  // MAnuv_3,4.51 //>%


NYâYASUDHâ:
muktànàmiti bhàgavatavàkye muktànàü ÷arãràdyabhimànarahitànàü siddhànàü j¤àninàü koñiùvapi nàràyaõaparàyaõaþ pra÷àntàtmà sudurlabhaþ ka÷cideva /
"nàràyaõàyanàþ ÷àntàtmànastu sarve 'pãti' sphuñaü sàdhanatàratamyaü pratãyate /
atra vi÷eùaõadvayena vairàgyabhaktã kathyete /

%<iyaü visçùñiryata à babhåva yadi và dadhe yadi và na  /
yo asyàdhyakùaþ parame vyoman tso aïga veda yadi và na veda  // MAnuv_3,4.52 //>%


*11,102*


NYâYASUDHâ:
iyaü visçùñiriti mantrasyàyamarthaþ /
iyaü pratyakùàdisiddhà vividhà sçùñiryato hiraõyagarbhàdà samantàdbabhåva /
ya÷càsya prapa¤casyàdhyakùo 'dhipatiþ so 'pi paramàtmànaü parame vyoman vyàmni hçdayàkà÷e yadi và dadhe yadi và na tathà veda yadi và na /
aïgeti kasyacitsambuddhiþ /
itaràpekùayà'dhikyena dhyàyati jànàti ca kàrtsyena tu na dhyàyati na jànàti ceti /
vyomanniti saptamyà luk yo asya so aïgeti prakçtyàntaþpàdamavyapara iti prakçtibhàvaþ /

%<yaþ svàtmamàyàvibhavaü svayaü gato nàhaü nabhasvàüstamathàpare kutaþ  /
brahmàpi yaü vetti naiveha samyaganye kuto devamunãndramartyàþ  // MAnuv_3,4.53 //>%


NYâYASUDHâ:
yaþ svàtmamàyetyàdiùu bhàgavatavacaneùu kaimutyoktyà j¤ànatàratamyamavagamyate /
yo bhagavànsvàtmamàyàyà vibhavaü svaråpamahimno vistaraü svayameva gato j¤ànavàn /
brahmavàkyamidam /
yaü harimiha jãveùu /

%<namaste 'mitatattvàya dharmàdãnàü ca såtaye  /
nirguõàya ca satkàùñhàü nàhaü vedàpare kutaþ  // MAnuv_3,4.54 //>%


NYâYASUDHâ:
tattvaü svaråpam /
såtiþ kàraõam /
yasya satkàùñhàü samyagdiïmàtram /
brahmavàkyamidam /

%<nàhaü paràyur çùayo na marãcimukhyà jànanti yadviracitaü khalu sattvasaïgàþ  /
yanmàyayà muùitacetasa ã÷adaityamartyàdayaþ kimuta ÷a÷vadabhadravçttàþ  // MAnuv_3,4.55 //>%


NYâYASUDHâ:
nàhaü paràyuriti ÷ivavacanam /
yadviracitaü yasya caritram /
ã÷eti bhagavatsambuddhiþ /


*11,102f.*

%<ahaü mahendro nirçtiþ pracetàþ somo 'gnirã÷aþ pavano 'rko viri¤caþ  /
àdityavi÷ve vasavo 'tha sàdhyà marudgaõà rudragaõàþ sasiddhàþ  // MAnuv_3,4.56 //
anye ca ye vi÷vasçjo 'mare÷à bhçgvàdayo 'spçùñarajastamaskàþ  /
yasyehitaü na viduþ spçùñçmàyàþ sattvapradhànà api kiü tato 'nye  // MAnuv_3,4.57 //
savarsyàdau smçto brahmà tasmàd devàdanantaraþ  /
jànàti devapravaraü bhåya÷càto 'dhikaü nçpa  // MAnuv_3,4.58 //>%


*11,103*


NYâYASUDHâ:
ahamiti yamavacanam /
ãhitaü ceùyitam /
sarvasya prapa¤casyàdau smçtaþ /
àdyatayà pramitaþ /
ato j¤ànivargàt /
bhåyo 'dhikamati÷ayenàdhikam /

%<na tvàmati÷ayiùyanti muktàvapi katha¤cana  /
madbhaktiyogàjj¤ànàcca sarvànati÷ayiùyasi  // MAnuv_3,4.59 //
yathà bhaktivi÷eùo 'tra dç÷yate puruùottame  /
tathà muktivi÷eùo 'pi j¤àninàü liïgabhedane  // MAnuv_3,4.60 //
sàyujyaü samanupràptà api devàdayo 'khilàþ  /
tàratamyàddhi tiùñhanti tàratamyaü hi sàdhane  // MAnuv_3,4.61 //
manuùyàõàü sahasreùu ka÷cid yatati siddhaye   /
yatatàmapi siddhànàü ka÷cinmàü vetti tattvataþ  // MAnuv_3,4.62 //>%


NYâYASUDHâ:
na tvàmiti brahmàõaü prati bhagavadvàkyam /
atra saüsàre /
liïgabhedane liïga÷arãrabhaïge jàte sati /
siddhaye j¤ànasya /
yatatàmapi madhye kecitsiddhà bhavanti /
siddhànàü madhya iti yojyam /
tattvataþ pràcuryeõa /
ekaü ca tattvato j¤àtumiti yathà /


*11,103f.*

%<ya imaü paramaü guhyaü madbhakteùvabhidhàsyati  /
bhaktiü mayi paràü kçtvà màmevaiùyatyasaü÷ayaþ  // MAnuv_3,4.63 //
na ca tasmànmanuùyeùu ka÷cinme priyakçttamaþ  /
bhavità na ca me tasmàdanyaþ priyataro bhuvi  // MAnuv_3,4.64 //
adhyeùyate ca ya imaü dharmyaü saüvàdamàvayoþ  /
j¤ànayaj¤ena tenàhamiùñaþ syàmiti me matiþ  // MAnuv_3,4.65 //
÷raddhàvànanasåyu÷ca ÷çõuyàdapi yo naraþ  /
so 'pi muktaþ ÷ubhàn lokàn pràpnuyàt puõyakarmaõàm  // MAnuv_3,4.66 //>%


*11,104*


NYâYASUDHâ:
(ya)imamiti vyàkhyàturadhyetuþ ÷rotu÷ca tàratamyamucyate /
vyàkhyànàdipràcuryaü ca pratyekaü mokùasàdhanamityanyatroktam / 

%<dhyànenàtmani pa÷yanti kecidàtmànamàtmanà  /
anye sàïkhayena yogena karmayogena càpare  // MAnuv_3,4.67 //
anye tvevamajànantaþ ÷rutvànyebhya upàsate  /
te 'pi càtitarantyeva mçtyuü ÷rutiparàyaõàþ  // MAnuv_3,4.68 //>%


NYâYASUDHâ:
dhyànenetyasya bhagavatpàdakçtaü gãtàtàtparyagataü vyàkhyànaü draùñavyam /

%<susåkùmairapya÷eùai÷ca vi÷eùaiþ saha pa÷yati  /
svàtmànaü bhagavàn viùõuþ sarvaråpo 'pi sarvadà  // MAnuv_3,4.69 //
savartra cànyadapyevaü tenàdçùñaü na hi kvacit  /
sarvatra sarvadaive÷aü pa÷yatyeva ramàpi tu  // MAnuv_3,4.70 //
natu sarvairvi÷eùaistaü pa÷yantyapyanyato 'dhikam  /
svàtmànamanyaccà÷eùaü pa÷yatyeva hi sarvadà  // MAnuv_3,4.71 //
brahmà tu sarvagaü pa÷yed guõànapyato 'dhikam  /
natu sarveùu kàleùu tathà pa÷yatyamuktigaþ  // MAnuv_3,4.72 //
muktastu sarvadà pa÷yet sarvagatvena càpi tu  /
na ramàvad vi÷eùàõàü dar÷anaü ÷aknuyàt kvacit  // MAnuv_3,4.73 //
svàtmànamanyacca sadà vi÷eùairakhilairapi  /
pa÷yantya¤jastathà vàõã vi÷oùàüstàvato natu  /
traiguõyàt parataþ pa÷yed vyàptaü ÷ataguõaü harim  // MAnuv_3,4.74 //>%


*11,104f.*


NYâYASUDHâ:
susåkùmairityàdinà sarveùàü j¤ànatàratamyamucyate /
svato 'nyadvi÷vamapyevaü pa÷yati /
api tu kintu /
tarhi bhagavatsamànà kimiti pra÷nàrthaþ /
anyato j¤ànavargàdadhikaü pa÷yantyapi sarvairvi÷eùairyuktaü taü naiva pa÷yati viùõoþ svasmàccànyada÷eùam /
anyataþ sarasvatyàderadhikaü pa÷yet /
brahmaõo 'pyavasthàbhedena vi÷eùa ucyate natu sarveùviti /
tathà sarvagatatvena sarasvatyàdidçùñàdhikaguõatvena savargatatvena ceti /
ca÷abdenoktaguõavattvaü samuccinoti /
tarhi muktasya brahmaõo ramàsàmyaü kimiti pra÷naþ- api tviti //
dar÷anaü kartum /
anyat bhagavataþ /
yatha brahma ramàdçùñànna pa÷yati tathà /
yàvanto brahmadçùñàstàvataþ /


*11,105*

%<giri÷o garuóa÷caiva tamomàtragataü harim  /
pa÷yed vi÷eùànapi hi vàõãdçùñàn na pa÷yati  // MAnuv_3,4.75 //
umà suparõã ca mahattattvaü yàvat prapa÷yati  /
rudradçùñàn vi÷eùàü÷ca naiva pa÷yet kadàcana  // MAnuv_3,4.76 //
svaråpamanyaråpaü ca muktà devàþ samasta÷aþ  /
jànantãndra÷ca kàma÷ca brahma yàvadahaïkçtiþ  // MAnuv_3,4.77 //
pa÷yanto manudakùàdyà buddhitattvasthitaü harim  /
pa÷yanti somasåryau tu manasthaü parame÷varam  // MAnuv_3,4.78 //
anye bhåtasthitaü viùõuü devàþ pa÷yanti sarvadà  /
bahusàhasravarùeõa mahattattve kvacit kvacit  // MAnuv_3,4.79 //
anye caiva yathàyogyamaõóàntarvartinaü harim  /
÷vetadvãpapatiü caiva hçdyevànye tu kecana  /
kadàcideva tatràpi kecit pa÷yanti ke÷avam  // MAnuv_3,4.80 //>%


NYâYASUDHâ:
tamoguõamàtragatameveti sambandhaþ /
pa÷yedityàdeþ pratyekaü sambandhaþ /
anyaråpaü svàdhamaråpam /
bahusàhasravarùeõeti /
bahusahasravarùànuùñhitasàdhanena /
kvacitkvaciditi mahattattvapravibhàgànabhipraiti /
yathàyogameva kecana (tu) ÷vetadvãpapatimeva /
tatràpa hçdyapi /


*11,116*

parimàõadar÷anavadvi÷eùadar÷ane tàratamyaü na vispaùñamuktamata àha- umeti //

%<umà yàvadanantàü÷àn pårvadçùñebhya eva tu  /
vi÷eùàn vàsudevasya pa÷càduktà vicakùate  // MAnuv_3,4.81 //
÷akrakàmàdaya÷caiva vi÷eùàn brahmaõi sthitàn  /
umàdibhiþ prabuddhebhyaþ ÷atàü÷àneva cakùate  // MAnuv_3,4.82 //>%


NYâYASUDHâ:
umàparyantaü tu pa÷càtpa÷càduktàþ pårvapårvairdçùñebhyo dçùñànàmanantàü÷àneva vàsudevasya vi÷eùa÷anvicakùate /
÷akrakàmàdaya÷ceti castvarthaþ /
eva÷abdasyomàdibhirevetyanvayaþ /
prabuddhebhya iti pårvavat ùaùñhayarthe /
cakùate pa÷yanti /


*11,121*

udàhçtànàü vacanànàü prayojanamàha- ityàdãti //

%<ityàdivedasmçtigavacanebhyo yathàrthataþ  /
tàratamyaü vimuktànàü sàdhanànàü ca dç÷yate  // MAnuv_3,4.83 //>%


NYâYASUDHâ:
yathàrthata iti //
na paramatànuvàdaråpeõetyarthaþ /
muktànàü ca sàdhanànàü ceti yojanà /
sàdhanatàratamyapratipàdanàyodàhçteùveve keùucidvàkyeùu muktànàü tàratamyaü pratãyate /
tadapi prakçtatvàd gràhyamityarthaþ /


*11,122*

astu mumukùåõàü sàdhaneùu tàratamyaü mà ca bhåmnokùe tàratamyamityà÷aïkàyàü pràgbàdhakamuktam /
idànãü ÷aïkaivaiùà nopapadyate dåre dåùaõàbhidhànamityàha- sàdhyeti //

%<sàdhyasàdhanavairåpyam ...  // MAnuv_3,4.84a //>%


NYâYASUDHâ:
sàdhyamavicitraü sàdhanaü vicitramiti sàdhyasàdhanayorvairåpyaü kena bãjena kalpyate ÷aïkayate na kenàpi /
ayamabhisandhiþ /
pakùe vipakùatva÷aïkà khalu kenacidbãjena syàt /
nirbãjaü ÷aïkamàno na laukiko nàpi parãkùaka ityunmatta ivopekùaõãyaþ /
bãjaü ca vyabhicàradar÷anaü vopàdhida÷arnaü và tayoranyatara÷aïkà và /
tatràdyaü tàvadiha nàsti /
tadidamàha- adçùñamiti //

%<... adçùñaü kena kalpyate  // MAnuv_3,4.84b //>%


NYâYASUDHâ:
nàpi dvitãyam /
pakùe sàdhyasadbhàvasya ÷rutyàdisiddhatvena yasya kasyacidà÷aïkayamànasyàva÷yaü sàdhyavyàpakatvàbhàvenopàdhitvàsambhavàt /
pakùe 'pi tadvçttau sàdhanavyàpakatvàt /
ata evopàdhi÷aïkàpi nirastà /
tato vyabhicàra÷aïkàpi /
udàhçtavàkyairvyàpteruktatvàt /
ato bãjàbhàvàcchaïkaivaiùànupapanneti /


*11,123*

ã÷varo mumukùubhyo vicitraü phalaü dadàti vicitrasàdhanairàràdhitatvàt /
vicitrasàdhanànyapekùya phaladàtçtvàdityanumànàntaraü hçdi nidhàyànyathàsisiddhiniràsàrthaü vipakùe bàdhakamàha- vaiùamyamiti //

%<vaiùamyaü nirghçõatvaü ca tena syàtàü parasya ca  // MAnuv_3,4.84cd //>%


NYâYASUDHâ:
tena sàdhyasàdhanavairåpyeõa /
dvitãya÷ca÷abdaþ pramàõàntarasåcanàrthaþ /
yadã÷varo 'nuùñhitàlpasàdhanàyànuùñhitamahàsàdhanasamànaphalaü dadyàt /
tadàsau viùamaþ prasajyeta /
yadi vànuùñhitamahàsàdhanàyànuùñhitàlpasàdhanasamànaphalaü dadyàt /
tadà nirghçõaþ syàdityarthaþ /

ã÷varasya vaiùamyàdyàpattirnàniùyà /
duþkhàdyahetutvàdityata àha- sàpekùatvàditi //


*11,124*

%<sàpekùatvàditi ca tau vidyàdhã÷ena vàritau  // MAnuv_3,4.84ef //>%


NYâYASUDHâ:
anena"vaiùamyanairghaõye và sàpekùatvàt' iti såtramupàdatte /
tau ceti sambandhaþ /
tau vaiùamyanairghaõyalakùaõau doùau /
yaddhi pramàõaviruddhamapràmàõikaü và taducyate 'niùyamiti /
vaiùamyaü(myàdikaü)ce(mã)÷varasya såtrakàreõa vàritatvàtpramàõaviruddhamiti kathaü nàniùyam /
aïgãkçtasåtrapràmàõyànpratyayaü yatna iti nàsaïgatiþ /
ye tu såtrapràmàõyamanaïgãkçtye÷varasya vaiùamyàdyàpatteriùñatvaü manyante /
tànprati vedàpràmàõyahetutvena vaiùamyàderdeùatvaü såcayituü pulliïganirde÷aþ /
anyathà prakaraõàtte vàrite ityavakùyat /
napuüsakaprayoge 'pi dåùaõe iti ÷akyate j¤àtumiti cenna /
te vaiùamyanairghçõye iti niràkàïkùatvàt /


*11,127*

prasaïgasya viparyaye payarvasànamupapàdayati- tàratamyàditi //

%<tàratamyàt sàdhanànàü sàdhyatàdçktavamã÷ataþ  /
avaiùamyàdihetuþ syàt sadaiva parame÷vare  // MAnuv_3,4.85 //>%


NYâYASUDHâ:
sàdhanànàü tàratamyàtsadaiva niyamene÷ato bhavataþ sàdhyasya tàratamyaü parame÷vare 'vaiùamyàdihetuþ syàt /
àpàdakaviparyayasya khalvàpàdyavipayaryaü prati nirvàhakatve bhavetprasaïgasya viparyayaparyavasànam /
niragnikatvaviparyayo hi nirdhåmatvaviparyayaü ghañayati /
asti caitatprakçta iti /

yadvà kathaü vaiùamyàdi såtrakàreõa vàritamityataþ sàpekùatvasya vaiùamyàdyabhàvena saha hetuhetumadbhàvaü vyutpàdayati- tàratamyàditi //
pårvaiva yojanà /


*11,128*

vyarthamidaü såtrakàrasya sàdhanasaüskàrapårvakarmàpekùàïgãkàreõa vaiùamyàdinivàraõam /
phale tatparihàre 'pi sàdhanàdau parihartuma÷akyatvàt /
tathàhi /
sàdhanàdau parame÷varasya prayojakatvamasti na và /
neti pakùe parame÷varatvahàniþ /
àdye nirnimittaü vicitràõi sàdhanàni prayojayataþ kathaü na vaiùamyàdãtyato 'nupapannasya såtrasya kathaü bàdhakatvamiti /
maivam /
asyàkùepasya såtrakçtaiva nirastatvàdityàha- svàtantrya iti //

%<svàtantrye vidyamàne 'pi sàdhanàdau pare÷ituþ  /
apekùyànàdivaicitçyaü na doùa iti tadvacaþ  // MAnuv_3,4.86a-d //>%


NYâYASUDHâ:
svàtantryaü prayojakakartçtvàt /
vaicitryaü sàdhanàdeþ /
apekùya preraõàditi ÷eùaþ /
doùo vaiùamyàdiþ /
tadvacaþ såtrakçto vaco 'sti /


*11,129*

nanvevaü savartra sàpekùasya hareþ svàtantryahànirdeùaþ syàdityata àha- svatantrya iti //
ayamapi doùo nàsti /
katham /
pare÷ituþ sàdhanàdau svàtantrye vidyamàne 'pi svecchayànàdivaicitryamapekùya prerakatvamityetadarthapratipàdakaü tadvaco 'sti yata iti /
kiü tadvaca ityataþ krameõa såtradvayaü pañhati- nànàditvàditi //

%<nànàditvàditi hyuktamupapadyata ityapi  // MAnuv_3,4.86ef //>%


NYâYASUDHâ:
tatràdyadoùaparihàràya"na karmàvibhàgàditi cennànàditvàt' itrata såtraü(maneno)upàdatte /
dvitãyaparihàràya"upapadyate ca' iti /

evamanumànasyànyathàsiddhiü nirasya bàdhakapratirodhau niràkaroti- apekùyeti //

%<apekùyopàyavaiùamyamupeyasya tathà sthitiþ  /
mayà kayà viruddhà syàd ...  // MAnuv_3,4.87a-c //>%


*11,129f.*


NYâYASUDHâ:
tathàsthitirviùamate÷vareõa kriyata iti sàdhyamàneti ÷eùaþ /
mayà pramàõena /
kayà na kayàpi /
paramaü sàmyamityàderanyathàvyàkhyàtatvaditi bhàvaþ /
anumànàdervyàptipratipattaye dçùñàntamàha- ràjàdàviti //


*11,130*

%<... ràjàdàvapi dç÷yate  // MAnuv_3,4.87d //>%


NYâYASUDHâ:
prekùàvati ràjàdau sevànuråpaphaladànaü vaiparãtyakartaryaprekùàvati vaiùamyàdikaü ca dç÷yata ityarthaþ /
sàdhyasàdhanavairåpyakalpane bàdhakàntaramàha- tyàga iti //

%<tyàgo dçùñasya càdçùñakalpaneti suduùkarau  /
màyibhyo 'nyena kenàpi ...  // MAnuv_3,4.88a-c //>%


NYâYASUDHâ:
sarvatra sàdhyasàdhanaikaråpyasya dçùñatvàttadvairåpyasya kvàpyadçùñatvàtprakçtavairåpyaü ÷aïkamànasya dçùñatyàgo 'dçùñakalpanà ceti doùau prasajyete /
naca syàtàü tàviti ÷akyate vaktum /
prekùàvatà kenàpyanaïgãkçtatvàdityàha- suduùkaramiti //
màyàvàdino dçùñaü prapa¤casya satyatvàdikaü tyajanti /
adçùñamanirvàcyàdikaü kalpayanti /
ato màyibhyo 'nyenetyuktam /
asya cottaratropayogaþ /
anyairakçtamapi dçùñatyàgàdikaü kurvatàü ko doùa ityata àha- tatkimiti //

%<... tat kimanyai÷ca vàdibhiþ  // MAnuv_3,4.88d //
màyino 'trànugamyante ...  // MAnuv_3,4.89a //>%


NYâYASUDHâ:
tat tarhi /
kimiti gåóhàbhipràyaþ pra÷naþ /
atra dçùñatyàgàdyanuùñhànaviùaye /
anugamyante anusriyante /
etaduktaü bhavati /
dçùñatyàgàdiprasaïgena màyàvàdino dåùayatàü punaratra dçùñatyàgàdikaü svayaü kurvatàü vyàhatiþ syàditi /


*11,132*

sàdhyasàdhanayorvairåpyaü ÷aïkamànasyàniùyàntaramàha- ÷ruteti //
uktavidhayà sàdhyasàdhanasàråpyasya ÷rutatvàdanyathà cà÷rutatvàdatra vairåpyàïgãkàre ÷rutahànya÷rutagrahàvapi syàtàm /
màyinàü liïge iti tayorvi÷eùaõaü prayu¤jànasyokta evàbhisandhiþ /
màyàvàdino hi ÷rutaü sàrvaj¤àdyupetaü brahma parityajyà÷rutaü nirguõamupayanti /

dçùñatyàgàdicatuùyayaü kurvatàü bàdhakàntaramàha- taditi //

%<... ÷rutahànya÷rutagrahau  /
apyatra màyinàü liïge tat ke doùàstato 'dhikàþ  // MAnuv_3,4.89b-d //>%


NYâYASUDHâ:
tat tatra prakçtadoùeùu /
tato dçùñatyàgàdeùaþ /
adhikà bahirbhåtàþ /
dçùñatyàgàdikaü kurvàõenànyadapi pramitaü tyàjyaü syàt /
adçùñakalpanàdikaü ca kurvatàpràmàõikamanyadapi kalpanãyaü bhavediti(tyarthaþ) bhàvaþ /


*11,133*

syàdetat /
yadi muktàstàratamyopetàþ syustadà parasparaü dveùavantaþ syuriti pratikålatarkaparàhataü muktatàratamyànumànamityata àha- ni÷÷eùeti //

%<ni÷÷eùagatadoùàõàü bahubhirjanmabhiþ punaþ  /
syàdàparokùyaü hi harerdveùerùyàdistataþ kutaþ  // MAnuv_3,4.90 //>%


*11,133f.*


NYâYASUDHâ:
ni÷÷eùeõa gatà apagatà doùà yebhyàste tathoktàþ /
punaþ ÷ravaõàdimatàmiti ÷eùaþ /
teùàü hareràparokùyamiti tànprati hareràparokùya(raparokùatva)mityarthaþ /
anubandhàdibhya ityatra pratipàdito 'yamartha iti hi÷abdaþ /
yasmàdityarthe và /
dveùerùyàdidoùastatastasmàtkuto muktànàü nàpàdayituü ÷akyata ityarthaþ /


*11,134*

etaduktaü bhavati /
ye tàratamyopetàste dveùàdimanto dçùñà yathà laukikàþ puruùà iti khalvatra vyàptirabhidhàtavyà /
nacaivam /
laukikànàü dveùàdimattve doùitvasyaiva prayojakatvàt /
yatra dveùàdimattvaü tatra doùitvamita vyàpterdar÷anam /
naca doùitvaü mukteùu sambhavati /
aupàdhikà hi teùu doùà vaktavyàþ /
svàbhàvikànàü ÷aïkituma÷akyatvàt /
te ca bhagavatsàkùàtkàrodayàtpràgeva pràcuryeõa gatàþ /
sàkùàtkàreõa ca samålaghàtaü hatàþ /
muktau copàdherevàpagatatvànneùadapi sthàtumarhati /
ato vyàpakàbhàvàdvayàpyasyàpyabhàva iti /

nanu pareõàpi na mukteùu dveùàdimattvaü sàdhyate kintvàpàdyata iti /
tatasstebhyastadvayàvçttisàdhanamasaïgatam /
maivam /
tarkamålabhåtavyàptàvupàdhiþ khalvatra kathitaþ /
tasya ca pakùàdvayàvçttiþ svavyàvçttyà vivakùitadharmavyàvartana÷akti÷càva÷yaketi tadvyutpàdanasya kriyamàõatvàt /
atra dveùerùyàsantàpapareùyapratighàtaprayatnecchà vyàpyàþ /
avidyàhaïkàràdyà vyàpakà iti vivekaþ /


*11,136*

doùàõàmeva dveùàdau prayojakatvamityetamarthaü pareõàpi svãkàrayituü pratibandã gçhõàti- bhaveyuriti //

%<bhaveyuryadi cerùyàdyàþ sameùvapi kuto na te  // MAnuv_3,4.91ab //>%


NYâYASUDHâ:
tàratamye 'ïgãkçte muktànàmãrùyàdayo yadi bhaveyuryadyàpàdyante /
tadà mukteùu sameùvaïgãkçteùvapi kuto na bhaveyuþ /
yadi muktàstàratamyopetàstadà dveùàdimantaþ syuriti vadatà na dveùàdimantastasmàtsamà eveti vàcyam /
naca sàmyamapyaïgãkartuü ÷akyate /
yadi muktàþ samàþ syustadà dveùàdimantaþ syuriti tatràpyaniùyaprasaïgàdityarthaþ /

sàmye kathaü dveùàdiprasaïga ityata paraprasaïgavatsàmyasyàpi dveùàdisàhacaryaü dçùñamityàha- tapyamànà iti //

%<tapyamànàþ samàn dçùñvà dveùerùyàdiyutà api  /
dç÷yante bahavo loke doùà evàtra kàraõam  // MAnuv_3,4.91c-f //>%


NYâYASUDHâ:
samasattàmàtraü nàpàdakatvena vivakùitam /
atiprasaïgàt /
kintu samadar÷anamevetyà÷ayenoktam- samàndçùñveti //

pratibandãgrahaõasya prayojanamàha- doùà iti //
doùàõàü samuditànàmeva kàraõatvamityekavacanam /
evamasmàbhiþ sàmyavàdinaü pratyatiprasaïge 'bhihite tenaitadeva vaktavyam /
atra loke doùà eva dveùàdeþ kàraõam /
anvayavyatirekàbhyàü tanni÷cayàt /
natu sàmyam /
satyapi sàmye sakhiùvabhàvàt /
asatyapi kvacidbhàvàt /
naca mukteùu doùàssanti /
ataþ sàmye 'pi na (dvai)doùàdiprasaïga iti /


*11,137*

ataþ kimityata àha- yadãti //

%<yadi nirdoùatà tatra kimàdhikyena dåùyate  // MAnuv_3,4.92ab //>%


NYâYASUDHâ:
yadyevaü doùàõàmeva dveùàdikàraõatvam /
tatra mukteùu /
nirdeùatà càïgãkçtà /
tadà àdhikyena hãnàdhikabhàvenàïgãkçtena /
kiü dåùyate na kimapi /
sàmyamaïgãkurvàõenàpi nirdeùatayaiva dveùàdiprasaïgo vàraõãyaþ /
tàratamyamaïgãkurvàõairasmàbhirapi tathaiva niràkariùyate /
iyàüstu vi÷eùaþ /
yattàratamyaü pramitaü na sàmyamiti samudàyàrthaþ /

÷aïkate- yadãti //

%<yadyanyadar÷anàbhàvàdãrùyàdirvinivàryate  // MAnuv_3,4.92cd //>%


*11,138*


NYâYASUDHâ:
bhavedetadyadi sàmyena prasaktaü dveùàdikaü nirdeùatayà nivàrayàmaþ /
nacaivam /
kinnàma samasattàmàtraü hi na dveùàdikàraõamatiprasaïgàt /
api tarhi samadar÷anam /
naca muktaþ samaü muktàntaraü pa÷yatyato na dveùàdãti /
evaü tarhi na tàratamyasattàmàtraü dveùàdikàraõaü kintu svato 'dhikadar÷anameva /
naca muktaþ svato 'dhikaü muktàntaraü pa÷yati /
tasmàtsatyapi tàratamye na dveùàdiprasaïga iti kuto na santoùyavyamiti parihàro 'tra ÷akyate vaktum /
tathàpi nàsau tàttvika ityanyadar÷anàbhàvameva dåùayati- adar÷anàditi //


%<adar÷anàdaratyàdiþ kathaü tena nivàryate  // MAnuv_3,4.92ef //>%


NYâYASUDHâ:
evamanyadar÷anàbhàvena dveùàdikaü nivàrayatà tenàdar÷anàtprasaktamaratyàdikaü kathaü nivàryate /
aratiþ sukhàbhàvaþ /
àdipadena tandrã bhayaü ca gçhyate /
etaduktaü bhavati /
syàdayaü parihàro yadi muktasyànyadar÷anàbhàvaþ sambhavet /
nacaivam /
mukto hi na tàvadacetanaþ /
apasiddhàntaprasaïgàt /
tata÷cetanasya sato 'nyadar÷anàbhàve 'ratyàdikaü prasajyata iti /

nanu bahirmukhà evànyadar÷anàbhàve 'ratyàdikaü pràpnuvanti naca muktàstathàto nàratyàdiprasaïga ityata àha- brahmaõo 'pãti //

%<brahmaõo 'pyaratirdçùñvà pårvamekàkinaþ ÷rutau  // MAnuv_3,4.93ab //>%


NYâYASUDHâ:
"j¤ànamapratighaü yasya vairàgyaü ca jagatpateþ /
ai÷varyaü caiva dharma÷ca sahasiddhaü catuùyayam' ityevaü pramitasyàpãtyarthaþ /
pårvam àdikàle /
÷rutàviti jàtàvekavacanam /
tàþ ÷rutãrarthataþ pañhati- naiveti //


*11,139*


%<naiva reme sa caikàkã tasamànna ramate kvacit  /
dvitãyamaicchat tenàsàviti ÷rutaya ådire  // MAnuv_3,4.93c-f //>%


NYâYASUDHâ:
anena sa vai naiva reme tasmàdekàkã na ramate sa dvitãyamaicchaditi vàkyamupàdatte /

syàdetat /
yadyanyadar÷anàbhàvamàtramaratyàdeþ kàraõaü syàt /
nacaivam /
kintvanyadar÷anecchàyàü tadabhàvaþ /
muktasya tvicchaiva nàstyato 'nyadar÷anàbhàve 'pi nàratyàdikaü prasajyata ityà÷aïkayàha- yadãti //


%<yadãcchà tatra naivàstãtyeva tat kalpyate mçùà  /
÷rutyuktanirdoùataiva kiü nàïgãkriyate svayam  // MAnuv_3,4.94 //>%


NYâYASUDHâ:
tat tatra muktau /
tatra anyadar÷anaviùaye /
icchà naivàstãti mçùaiva kalpya teyadãti yojanà /
bhidyate hçdayagranthirityàdi÷rutyuktà /
svayaü sàkùàcchatyukteti sambandhaþ /
tarhãti ÷eùaþ /
tacchabdo và tarhyarthaþ /
idamuktaü bhavati /
muktànàü sàmyamaïgãkçtyànyadar÷anàbhàvena dveùàdiparihçtyànyadar÷anecchàbhàvena càratyàdikaü pariharato 'pràmàõikànekakalpanaü pràmàõikaparityàga÷ca syàtàm /


*11,140*

sàmànyadar÷anàbhàvenàbhàvavatadicchàbhàvànàmapràmàõikatvàt /
tàratamyàdeþ pràmàõikatvàt /
tato varaü tàratamyamaïgãkçtya dveùàdiniràsàya ÷rautanirdeùatàsvãkàra iti /
etena tàratamyaü sàmyaü vàïgãkçtya nirdeùatvena dveùàdisamàdhànaü vidhàtavyamiti sandeho 'pi nirasto veditavyaþ /

uktameva spaùñamàha- tàratamyaü ceti //


%<tàratamyaü ca kàmaü ca ÷rutamevàtihàya tu  /
a÷rutà samatà kena kalpyate yuktimàninà  // MAnuv_3,4.95 //>%


*11,141*


NYâYASUDHâ:
anyadar÷anaü cetyapi gràhyam /
"sa yo manuùyàõàü ràddhaþ /
kàmasya yatràptàþ kàmàþ /
akùaõvantaþ karõavantaþ sakhàyaþ' ityàdyau ÷rutam /
na hyanyadar÷anàbhàve sakhyaü sambhavati /
samatetyanyadar÷anàbhàvecchàbhàvayorapyupalakùaõam /
yuktiü manyata iti yuktamànã /
yuktau bahumànavatà kenàpyevaü na kalpyata ityarthaþ /
pràmàõikaparityàgàpràmàõikasvãkàraprasaïgo hi tarkàparanàmikà yuktiþ /

nanu samatàyà a÷rutatve 'pi nàpràmàõikatvam /
nahi ÷rutireva pramàõamityata àha- kiü taditi //

%<kiü tanmànaü samatve te muktànàmupalabhyate  // MAnuv_3,4.96ab //>%


NYâYASUDHâ:
na ki¤cittacchateranyat /
ataþ pramàõàntaràbhàve '÷rutatvenàpràmàõikatvameva siddhayati /
yadyanyadar÷anàbhàvàdityàdinoktamupasaüharati- vçtheti //

%<vçthàyamàgrahaþ kena ÷rutahànya÷rutagrahe  // MAnuv_3,4.96cd //>%


NYâYASUDHâ:
kena na kenàpi kàraõena /
÷rutahànya÷rutagraha iti dvandvaikavadbhàvaþ /
÷rutahànisahito '÷rutagraha iti và /
viùayasaptamãyam /
tato na kàrya iti bhàvaþ /
muktànàü tàratamye 'numànàntaramàha- mokùe 'pãti //

*11,142*

%<mokùe 'pi tàratamyeta÷cetanatvàt purà yathà  // MAnuv_3,4.97ab //>%


NYâYASUDHâ:
tàratamyenetaþ pràptastàratamyavàniti yàvat /
purà saüsàre /

nanvatra saüsàre vartamànaü kamapi pakùãkçtyàyaü tàratamyeta iti sàdhyate tatra ca mokùe 'pãti siddhasàdhanatàparihàràya vi÷eùaõamupàdãyata iti và /
mokùe 'pãtyanena muktaü pakùãkçtya tàratamyeta iti và /
muktaü pakùãkçtya tàratamyeta iti sàdhyate /
tatra pràcãnena tàratamyena siddhasàdhanatàparihàràya mokùe 'pãti vi÷eùaõamupàdãyata iti và /
nàdyaþ /
tasya nityasaüsàritvasyàpi sambhavena bàdhàpatteþ /
ni÷citamokùapuruùavi÷eùapakùãkàre 'pi dçùñàntasya sàdhyavikalatvàt /
nahi saüsàrã muktigatatàratamyopetaþ /
dvitãye apipadavaiyarthyam /
pràktanatàratamyopetatvena siddhasàdhanatà ca /
tçtãye 'pi dçùñàntasya sàdhyavikalataiva /
tàratamyopetatvaü ca hãnàdhikasadbhàvo vànyatarasadbhàvo và /

*11,143*

àdye parame÷vare 'naikàntyam /
dvitãye siddhasàdhanatà /
muktànàmapyamuktebhyo 'dhikatvasya pareõàïgãkçtatvàt /
muktàdhikatvasàdhane devadatte vyabhicàrastatkathametat /

ucyate /
muktàstadànãntanena parasparaü tàratamyenopetà÷cetanatvàtsaüsàriõo yathetyayamartho 'tra vivakùitaþ /
tàratamyaü ca kuta÷ciddhãnatvaü kuta÷cidadhikatvamityetayoranyataraditi noktadoùaþ /
sàmànyasya ca vi÷eùaniràsenàpàkaraõe càtiprasaïgaþ /
yadvà maktyuttarakùaõavartã muktaþ pràg yato 'dhikatvahãnatvàbhyàmupetasvaråpo 'bhådidànãmapi tàbhyàmupeta iti pratij¤àrtho vaõarnãyaþ /
sàmànyata eva vyàptirabhidhàtavyeti /


*11,147*

àbhàsànuddharati- ityukta iti //

%<ityukta uttaraü kiü te ...  // MAnuv_3,4.97c //>%


NYâYASUDHâ:
ukte pratyukte /
vyàptipakùadharmatvayoþ pramitatvànna kimapyuttaramastãti bhàvaþ /
bàdhitaviùayamanumànamityata àha- kalpaneti //

%<... kalpanàmàtravàdinaþ  // MAnuv_3,4.97d //>%


NYâYASUDHâ:
kalpanàmàtreõa vadatãti tathoktaþ /
pårveõaiva sambandhaþ /
÷rutãnàmanyàrthatvàtpramàõàntarasya càbhàvàtsvotprekùayaiva muktànàü tàratamyàbhàvaü vadatastavottaraü kimiti /

yadyevamanumãyeta tadà muktà duþkhàdyupetà÷cetanatvàtsaüsàrivadityapyanumãyetetyatiprasaïgaparàhatamanumànamityata àha- naceti //

%<na ca duþkhàdikaü kalpyaü ...  // MAnuv_3,4.98a //>%


NYâYASUDHâ:
kalpyaü anumeyaü muktasya /
àdipadenàparipårõànandatvàdeþ saïgrahaþ /
kuta ityata àha- nirduþkhatveti //

%<... nirduþkhatva÷ruterbalàt  // MAnuv_3,4.98b //>%


NYâYASUDHâ:
atràpyàdipadaü gràhyam /
ayamabhisandhiþ /
samànayogakùematvàbhipràyeõa khalvayamatiprasaïgo vàcyo nànyathà vyàptyabhàvàt /
naca prakçte tadasti /
duþkhàdisàdhakasya nirduþkhatvàdikaü pratipàdayantyà ÷rutyà bàdhitatvàt /
÷ruterapauruùeyatvena dharmigràhakatvena cànumànato balavattvàt /
tàratamyànumànasya càbàdhitatvàditi /


*11,148*

etadeva vivçõvanmuktasya nirduþkhatvàdi pratipàdayantãþ ÷rutãstàvatpañhitvà tàsàü tàtparyamàha- ÷okamiti /


*11,149*

%<÷okaü taratyàtmavettà tãrõaþ sarvànaduþkhabhàk  // MAnuv_3,4.98cd //
yenànandyeva bhavati na ÷ocati kadàcana  /
kilbiùaspçt pituùaõiraraü hita ihe÷varaþ  // MAnuv_3,4.99 //
yaü yamantamabhiprepsuþ sa saïkalpàd bhavediha  /
ityàdi÷rutayo mànaü nirduþkhatvàdisampadi  // MAnuv_3,4.100 //>%


NYâYASUDHâ:
anena tarati ÷okamàtmaviditi ÷rutimupàdatte /
vettà vedità /
vicàraõàrthasya vindatervà råpametat /
tãrõaþ sarvànityanena tãrõo hi tadà sarvà¤chokàniti /
aduþkhabhàgityanena nànànandaü ka¤cidupaspç÷atãti /
yenetyanena tadvai jaivaü mano yenànandyeva bhavatãtyatho na ÷ocatãti /
eva÷abdena ÷okàbhàve labdhe 'pi yatpunaþ"na ÷ocati' ityuktaü tasyàbhipràyaþ kadàcaneti /

kilpiùaspçdityanena sarve nandanti ya÷asà'gatena sabhàsàhena sakhyà sakhàyaþ /
kilbiùa'spçtpitu'ùaõirhyeùàmaraü hito bhavati vàjinàyeti mantram(ç 10-71010) parasparaü sakhàyaþ sarve muktà àgatena svàgatena ya÷asà (ya÷asvatà)(÷asvinà) ya÷ovatà sabhàü sahata iti sabhàsahaþ karmaõyaõ /
tena sakhyà parame÷vareõa nimittena nandanti /
katham /
hi yasmàdã÷vara eùàü muktànàü kilbiùaspçd /
duþkhaü na sahate /
spardhaterarthe spardheti dhàtvantaraü tataþ kvip /
pituùaõiþ annasya dàtà /
annaü vai pituriti ÷ruteþ /
ùaõu dàne /
asmàdikàrapratyayaþ /
ara(malaü) matyartham /
vàjinàyendriyàya hito bhavati /
indriyaü vai vàjinamiti ÷ruteþ /
iha muktaviùaye /
yaü yamityanena yaü yamantamabhikàmo bhavati so 'sya saïkalpàdeva bhavatãti /
antaü sthànam /
iha muktau /
nirduþkhatvàdisampadi muktànàm /

JOSHI-29


*11,154*

tataþ kimityata àha- ata iti //

%<ato duþkhàdyanumayà nàvakà÷o 'tra labhyate  // MAnuv_3,4.101ab //>%


NYâYASUDHâ:
÷rutibàdhitatvàdityarthaþ /
atra mukteùu /
muktà duþkhàdyupetà iti pratij¤àyàþ svavyàhatatvàccetyapi draùñavyam /
tato 'pi kimityata àha- tàratamyeti //

%<tàratamyànumà tena bhavennàtiprasaïginã  // MAnuv_3,4.101cd //>%


NYâYASUDHâ:
tasmàt bàdhàbhàvena samànayogakùematvàbhàvàt /


*11,155*

muktatàratamyasàdhanamupasaüharati- ÷rutãti //

%<÷rutiyuktibalàdevaü tàratamyaü vibhàvyate  /
muktàvapi tataþ ke 'tra virodhaü kartumã÷ate  // MAnuv_3,4.102 //>%


NYâYASUDHâ:
vibhàvyate samyaganubhåyate /
ke vàdino na ke'pi /
atra muktatàratamyaviùaye /

//  iti kàmacàràdhikaraõam //


___________________________________________________________________________


[======= JNys_3,4.III: ubhayaliïgàdhikàrikàdhikaraõe =======]


//  atha ubhayaliïgàdhikàrikàdhikaraõe //

//  oü sarvathàpi tu ta evobhayaliïgàt oü //

oü na càdhikàrikamapi patanànumànàttadayogàt oü //
atra prathamàdhikaraõe 'nàdij¤ànayogyatàvatàmevaj¤ànapràptirnànyeùàmityuktam /
dvitãye ca devatàdipadapràptiranàditadyogyatopetànàmeva netareùàmityabhihitam /
seyaü jãvànàü nànàvidhànàdiyogyatà prasiddhaistaistaiþ kàraõairutkarùàparkapràptirbhavatãti vadadbhirvàdibhirnàbhyupagamyate 'tastàü sàdhayitumàha- anàdãti //

#<sarvathàpi ta evobhayaliïgàt  | BBs_3,4.34 |>#

#<na càdhikàrikam api patanànumànàt tadayogàt  | BBs_3,4.41 |>#

%<anàdiyogyatàü caiva kalivàõã÷varàvadhim  /
ko nivàrayituü ÷akto yuktayàgamabaloddhatàm  // MAnuv_3,4.103 //>%


*11,156*


NYâYASUDHâ:
na kevalaü muktànàü tàratamyamiti càrthaþ /
anena muktatàratamyasyàpãdaü sàdhakamityuktaü bhavati /
anàdernityatvàt /
eva÷abdasya ka eveti sambandhaþ /
kalivàõã÷varàvadhã yasyàþ sà tathoktà /
yogyatàpakarùaparamparàyàþ kaliravadhistadutkarùaparamparàyà vàõã÷varaþ /
uddhatàü apratihatàm /
kathaü yuktyàgamasiddhetyata àgamànàü sàvakà÷atvàbhimànena yuktàveva bahumànavantaü pratyàdau tàmàha- brahmaõa iti //

%<brahmaõo 'nyatra àdhikyayuktaþ kàlo vivàdavàn  /
kàlo hyayaü yathetyàdi mànumàmànino bhavet  // MAnuv_3,4.104 //>%


NYâYASUDHâ:
vartamànakàle brahmà sarvàdhika iti sampratipannam /
ato vivàdavànvivàdaviùayaþ kàla ityuktam /
vartamànamahàkalpavyatirikto 'tãto 'nàgata÷ca kàla etasya brahmaõo yadanyata àdhikyaü tena yuktaþ /
kàlo hãti kàlatvàdityarthaþ /
ayaü vartamànaþ kàlo yathà /
àdipadenàyaü brahmàtãtàdikàle 'pyanyato 'dhiko brahmatvàttatkàlavartibrahmavadityàdeþ saïgrahaþ /
anumàmànino 'numàyàü bahumànavato bodhàya prayoktavyà bhavet /
anumàmàninaþ pratãtiü và /
brahmagatenàdhikyena kàlasya sambandhàbhàvàtkathamanumànamiti cenna /
paramparàsambandhenànumànapràmàõyavàdibhirayaü kàlo vedavyatiriktedànãntanatvarahitapauruùeyavànityàdyanumànàpravçtteþ aïgãkçtatvàt /
tadidamuktamanumàmànina iti /
brahmaõa padàdyabhàvakàle 'pi sarvotkarùasiddhau yogyataiva sarvotkçùñànàdinityà siddhà bhavati /


*11,159*

syàdetat /
pramàõabàdhiteyaü pratij¤à /
dçùñànta÷ca sàdhyavikalaþ /
anya÷abdo hyayaü prakaraõàdbrahmavyatiriktaü sarvamàha /
tatra harermahàlakùmyà çjubhya÷càdhikyaü brahmaõaþ kàlatraye 'pi nàsti /
hareþ÷riya÷càdhikatvena çjånàü samatvena pramitatvàdityata àha- anya÷abda iti //

%<anya÷abdo hari÷rãsvasamebhyo 'nyavivakùayà  /
prayukto naiva doùàya ...  // MAnuv_3,4.105 //>%


NYâYASUDHâ:
sva÷abdena brahmocyate /
sa càvartanãyaþ /
sva÷ca svasamà÷ceti /
yadà vaktà svavivakùàü svayameva vyàkhyàti kàtra prakaraõàdyapekùà /
tadabhàve tasyopayogàt /
kathàyàü tu vyaktameva vaktavyam /
anyathà pratij¤àntaràdãnàmapyevaü parihàraprasaïgàt /
naiva doùàya bàdhàdiheturnaiva bhavati /


*11,161*

uktanyàyamanyatràpyatidi÷ati- rudràdiùu ceti //

%<... rudràdiùu ca yuktitaþ  // MAnuv_3,4.105 //>%


NYâYASUDHâ:
anayaiva rãtyà rudràdiùvapi sànàdiyogyatà yuktyà sàdhanãyetyarthaþ /
vimataþ kàlo 'sya rudrasye÷varàdivyatiriktàdyadàdhikyaü tena yuktaþ kàlatvàdetatkàlavadityàdi /

(nanu) muktàstàvatsarve 'pi brahmaõo 'dhikàsteùàü muktatvàdasya saüsàritvàt /
ato 'nya÷abdavyàkhyàne te 'pi kuto na gçhyanta ityata àha- uttamatvaü tviti //

%<uttamatvaü tu muktànàmapi na brahmaõo bhavet  // MAnuv_3,4.106ab //>%


NYâYASUDHâ:
atastadagrahe na doùa iti ÷eùaþ /
tatkathamityata àha- vyaktiriti //

%<vyaktiþ sukhasya tu bhavennatvàdhikyaü sukhasya ca  // MAnuv_3,4.106cd //>%


NYâYASUDHâ:
àdyastu÷abdo 'vadhàraõàtharþ /
vyaktireveti sambaddhayate /
ca÷abdo guõàntarasamuccayàthar ubhayatrànveti /
pràgvidyamànasyaiva svaråpasukhàdermuktàvavidyàdyàvaraõàpàyena vyaktiranubhavalakùaõà bhavenna tu kimapyadhikamutpadyate /
tathà satyanityatvaprasaïgàt /
naca brahmaõaþ svaråpàditareùàü svaråpamadhikam /
naca nirõiktaü kàüsyamanirõiktàtsuvarõàdadhikaü bhavati /
etena muktatvaheturapi pratyuktaþ /


*11,162*

na kevalaü muktànàü brahmaõo 'dhikatvaü nàsti kiü tarhãtyata àha- baleti //

%<balaj¤ànàdhikatvaü ca tebhyo hi brahmaõaþ sadà  // MAnuv_3,4.107ab //>%


NYâYASUDHâ:
guõàntaropalakùaõametat /
sadà saüsàre muktau ca /
etena sama÷abdenàpi tatparigraho nirastaþ /


*11,163*

nanvevamanumàne vimataþ kàlo 'sya ràj¤aþ sampratipannàdhikyena yuktaþ kàlatvàtsampratipannakàlavadityapyanumànaprasaïga ityata àha- àdhikyasyeti //

%<àdhikyasya tvanityatve na ki¤cinmànamãyate  // MAnuv_3,4.107cd //>%


NYâYASUDHâ:
brahmaõa iti ÷eùaþ /
anityatva iti sàditvasyàpyupalakùaõam /
tu÷abdo ràjàdyàdhikyasya vyàvartakaþ /
bàdhakabhàvàbhàvàbhyàü vi÷eùànnàtiprasaïga iti bhàvaþ /


*11,164*

evaü brahmàdijãveùvanàdinityaü nànàvidhàü yogyatàü prasàdhyedànãmàgamenàpi sàdhayannàdau tàvat ÷rutãþ pañhati- ÷çõve vãra iti //

%<÷çõve vãra ugramugraü damàyannanyamanyamatinenãyamànaþ  /
edhamànadviëubhayasya ràjà coùkåyate vi÷a indro manuùyàn  // MAnuv_3,4.108 //>%


NYâYASUDHâ:
vãro 'dhyavasitàntagàmã /
indraþ parame÷varaþ /
ugramugraü sarvànduùyaprakçtãndamayannityanarakaü pràpayannanyamanyaü sarvànsatsvabhàvànatinenãyamànaþ saüsàraü bhç÷amatikràmayan svayogyatàtirekeõaidhamànaü dveùyãtyedhamànadviñ /
÷çõve ÷råyate /
kuta ubhayasya devatàsuravargasya ràjà yataþ /
ki¤ca manuùyànvi÷aþ prajà÷coùkåyate nityaü parivartayati /

%<parà pårveùàü sakhyà vçõakti vitarturàõo aparebhireti  /
anànubhåtãravadhånvànaþ pårvãtindraþ ÷aradastartarãti  // MAnuv_3,4.109 //>%


NYâYASUDHâ:
parà pårveùàm /
atãtamantre pårveùàü pårvanirdiùyànàmugràõàü sakhyà sakhyàni paràvçõakti parityajati /
aparebhiraparaiþ sàdhubhiþ saha sakhyàni vitarturàõo 'ti÷ayena tvaramàõa etyànànubhåtãþ samyaganubhavarahitànavadhånvàno 'vame saüsàre vartayannindraþ pårvãþ ÷arado 'tãtànsaüvatsaràüstãrõo vartamànàü÷ca tartarãti /
àgàmina÷ca tariùyatãti /
atra mantradvaye 'suràõàmanàdito bhagavadbhajanàbhàvo nityanarakàvàpti÷ca ÷råyate /
devànàü sadà bhagavadbhajanaü mokùàvàpti÷ca /
manuùyàõàü sarvadà saüsàra iti /

%<divedive sadç÷ãranyamardhaü kçùõà asedhadapa sadmano jàþ  /
ahan dàsà vçùabho vasnayantodavraje varcinaü ÷ambaraü ca  // MAnuv_3,4.110 //>%


NYâYASUDHâ:
dive dive varùaõàdvçùabhaþ parame÷varo dive dive sarvadà sadç÷ã÷cetanatvamàtreõa kçùõàstamomayãrjàþ prajàþ kàstà devebhyo 'nyamardhaü svãyàtsadmanopàsedhat /
nivartayati /
ki¤ca dàsau dasyå vasnayantà jagacchàyadantau varcinaü ÷ambaraü codavraje jalarà÷au samudratãre 'hanhiüsitavàniti /
atra daityànàü kadàpi na mokùa iti pratãyate /


*11,164f.*

%<taü bhåtiriti devà upàsà¤cakrire te babhåvustasmàddhàpyetarhi supto bhåbhrårityeva pra÷vasityabhåtirityasuràste ha paràbabhåvuþ  // MAnuv_3,4.111 //
tad yathà pe÷askarã pe÷aso màtràmapàdàyànyannavataraü kalyàõataraü råpaü tanuta evamevàyamàtmedaü ÷arãraü nihatyàvidyàü gamayitavànyannavataraü kalyàõataraü råpaü kurute pitçyaü pitçyaü và gàndharvaü và daivaü và pràjàpatyaü và bràhmaü vànyeùàü và bhåtànàm  // MAnuv_3,4.112 //>%


*11,165*


NYâYASUDHâ:
taü bhåtiriti /
taü parame÷varam /
bhåtirai÷varyaråpaþ /
babhåvurmuktà iti ÷eùaþ /
etarhãdànãü suptaþ suptastho vàyuþ /
paràbabhåvurnityanirayaü pràptàþ /
atra devàsuràõàü samyagviparãtopàsanàbhyàü mokùatamasoþ pràptiþ ÷råyate /
tena devatvamasuratvaü ca sahajamiti j¤àyate /
tadyathà tadvakùyamàõaü nidar÷anaü yathà /
pe÷askàrã suvarõakàraþ pe÷asaþ suvarõasya màtràmaü÷am /
anyadiva navataraü pràgananubhavàt /
kalyàõataraü malàpakarùàt /
råpaü rucakàdikam /
àtmà paramàtmà /
anyeùàü bhåtànàü manuùyottamànàm /
atra suvarõasyaiva yathà rucikàdibhàvaþ suvarõakàreõa kriyate na yasya kasyaciddravyasya tathà muktiyogyànàmeve÷vareõa muktatvaü kriyate nànyeùàmiti pratãyate /


*11,170*

adhunàtraiva smçtãþ pañhati- prayàntãti //

%<prayànti paramàü siddhimaihikàmuùmikãü drutam  /
yà na pràpyàsuraiþ sarvairakùayà kle÷avarjità  /
na tàü gatiü prapadyante vinà bhàgavatàn naràn  // MAnuv_3,4.113 //>%


NYâYASUDHâ:
purà satye yuga iti prakçtànàü devatàsvabhàvànàü prayàntãtyanena mokùàdiphalapràptimuktvà yà na pràpyetyasuràõàü na tàü gatimiti manuùyàõàü ca kadàcittatpràptirnàstãtyucyate /

%<avajànanti màü måóhà mànuùãü tanumà÷ritam  /
paraü bhàvamajànanto mama bhåtamahe÷varam  // MAnuv_3,4.114 //
moghà÷à moghakarmàõo moghaj¤ànà vicetasaþ  /
ràkùasãmàsurãü caiva prakçtiü mohanãü ÷ritàþ  // MAnuv_3,4.115 //>%


*11,171*


NYâYASUDHâ:
avajànantãtyanena bhagavadavaj¤àdilakùaõaràkùasàdisvabhàvavatàü kadàpi puruùàrthàvàptirnàstãvati kathyate /

prakçtiþ svabhàvaþ /

%<mahàtmànastu màü pàrtha daivãü prakçtimà÷ritàþ  /
bhajantyananyamanaso j¤àtvà bhåtàdimavyayam  // MAnuv_3,4.116 //>%


NYâYASUDHâ:
mahàtmana ityatra bhagavadbhajanàdilakùaõadevatvaü svabhàva iti pratãyate /

%<abhayaü sattvasaü÷uddhirj¤ànayogavyavasthitiþ  /
dànaü dama÷ca yaj¤a÷ca svàdhyàyastapa àrjavam  // MAnuv_3,4.117 //
ahiüsà satyamakrodhastyàgaþ ÷àntirapai÷unam  /
dayà bhåteùvalolutvaü màrdavaü hrãracàpalam  // MAnuv_3,4.118 //
tejaþ kùamà dhçtiþ ÷aucamadroho nàtimànità  /
bhavanti sampadaü daivãmabhijàtasya bhàrata  // MAnuv_3,4.119 //
óambho darpo 'timà÷ca krodhaþ pàruùyameva ca  /
aj¤ànaü càbhijàtasya pàrtha sampadamàsurãm  // MAnuv_3,4.120 //>%


NYâYASUDHâ:
abhayamityanenàbhayàdilakùaõaü devatvaü dambhàdilakùaõaü càsuratvaü svabhàva eveti j¤àyate /

%<màmàtmaparadeheùu pradviùanto 'bhyasåyakàþ  /
tànahaü dviùataþ kråràn saüsàreùu naràdhamàn  /
kùipàmyajasrama÷ubhànàsurãùveva yoniùu  // MAnuv_3,4.121 //
àsurãü yonimàpannà måóhà janmani janmani  /
màmapràpyaiva kaunteya tato yàntyadhamàü gatim  // MAnuv_3,4.122 //>%


NYâYASUDHâ:
màmàtmetyanenàsurasvabhàvànàmandhatamasàvàptiparyavasànamabhidhãyate /

%<dvividho bhåtasargo 'tra daiva àsura eva ca  /
viùõubhaktiparo daivo viparãtastathà'suraþ  // MAnuv_3,4.123 //>%


*11,172*


NYâYASUDHâ:
%<devànàü paramo dharmaþ sadà yaj¤àdikàþ kriyàþ  /
svàdhyàyastattvaveditvaü viùõupåjàratiþ smçtiþ  // MAnuv_3,4.124 //
daityànàü bàhuùàëitvaü màtsaryaü yuddhasatkriyà  /
nãti÷àstrapraveditvaü ÷ivapåjàratiþ smçtiþ  // MAnuv_3,4.125 //
varõà÷ramàcàravattvaü svàdhyàyo bhaktiracyute  /
÷ive sårye tathà devyàü svabhàvo mànuùaþ smçtaþ  // MAnuv_3,4.126 //
anàdivaiùõavà eva devatàstu svabhàvataþ  /
viparãtàstato daityàþ sadaivànàdikàlataþ  // MAnuv_3,4.127 //
mànuùà mi÷ramatayo vimi÷ragatayo 'pi ca  // MAnuv_3,4.128ab //>%


NYâYASUDHâ:
dvividha iti spaùñaü devàsuratvayoþ svabhàvatvamàkhyàyate /
sarga÷abdasya svabhàvavàcitvàt /
dvividha eveti sambandhaþ /
sargàõàü subahutve 'pi"÷ubhà÷ubhaphalàdhikau /
devàsuràkhyau dvàveva gandhavadyàstadantarà iti vacanàdavadhàraõopapattiþ /
svabhàva ityetaddevànàü daityànàmityatràpi sambaddhayate /
paramo dharma iti yaj¤àdikànàü kriyàõàü vi÷eùaõam /
bhagavadarpaõàdinà paramadharmaråpayaj¤àdikàþ kriyà iti /
ratiþ smçti÷ca viùõoþ ÷ivasya ceti ÷eùaþ /
bahu÷àlitvamityasthàne bàhubalaprayogo 'bhipreyate /
yuddhasatkriyà yuddhakau÷alam /
varõà÷rameti tadanuùñhànamàtraparyavasàyitvamàcaùñe /
acyutàdau sàmyena bhaktirityarthaþ /
anàdãti spaùñam /
anàditvàdeva svabhàvato 'nàdikàlata ityetanmànuùà ityanena sambaddhayate /
mi÷ramatayaþ samyagasamyagj¤ànàþ /
vimi÷ragatayaþ sukhaduþkhàtmakasaüsàraphalàþ /
devàdãnàmapyevaü phalaü j¤àtavyam /
÷rutismçtyudàharaõaphalaü dar÷ayati- ityàdãti //

%<ityàdivàkyasandarbhe j¤àyate 'nàdiyogyatà  // MAnuv_3,4.128cd //>%


NYâYASUDHâ:
sandarbhairityatibahåni vàkyànyatràrthe 'nyatrodàhçtàni draùñavyànãti såcayati /


*11,176*

uktànàmanumànànàü vyàptyavadhàraõàdyarthamàgamànàü cànyàrthavyàkhyànaniràsàrthamanugràhakaü tarkamàha- yadãti //

%<yadyanàdirvi÷eùo na sàmprataü kathameva saþ  // MAnuv_3,4.129ab //>%


NYâYASUDHâ:
vi÷eùaþ svaråpagato yogyatàlakùaõo 'ti÷ayaþ /
sa vi÷eùaþ paridç÷yamàno 'ti÷ayaþ /
etaduktaü bhavati /
yadi hiraõyagarbhasyànàdiþ sarvotkçùño yogyatàlakùaõo vi÷eùo na syàttadà sàmprataü dç÷yamànaü sarvotkçùñatvaü na syàt /
tasyaitadbãjatvàt /
kàraõàbhàve ca kàryàbhàvasya niyamatvàt /
anyathà sarveùàmapi sarvotkçùñatvàpatteþ /
evamanyatràpi vaktavyamiti /


*11,177*

nanu brahmàdãnàü yogyatàlakùaõànàdivi÷eùàbhàve 'pi sàdino vi÷iùyàdçùñàdeva sarvotkçùñatvàdikaü bhaviùyati /
tathàca smçtiþ"svadharmaniùñhaþ ÷atajanmabhiþ pumànviri¤catàmeti' ityàdiketi cet /
atra vaktavyam /
kiü tadviri¤casya sarvotkarùabãjaü vi÷iùyamadçùñaü tataþ pràktanatathàvidhamadçùñamanapekùyaiva jàyate /
utàpekùyeti /
àdyaü dåùayati- adçùñàdeva ceti //

%<adçùñàdeva càdçùñaü svãkçtaü savarvàdibhiþ  // MAnuv_3,4.129cd //>%


NYâYASUDHâ:
tàni tàni dravyàdãni khalvadçùñotpattaunimittàni ÷rutismçtibhyàmupalabhyante /
tatsampatti÷càdçùñanimittaiva /
tasmànna kevalaü phalaü kinnàmottarottaramadçùñaü ca pårvapårvàdçùñàdbhavatãti càrvàkavyatiriktasarvavàdibhiþ svãkçtam /
ataþ sarvotkarùahetorvi÷iùyàdçùñasya tathàvidhapràktanàdçùñànapekùotpattikatvàbhyupagame 'pasiddhàntaþ syàt /
bhavatvanyeùàü vàdinàmitthaü siddhànto mama tu sarvotkarùàdiphalotpattàveva vi÷iùyàdçùñàpekùà natu tadutpattàvapãti /
yadvà yadviri¤casya sarvotkarùanimittaü vi÷iùyamadçùñaü tasya tathàvidhàdçùñakàryatve 'pi tasya nàdçùñakàryatvamiti /


*11,178*

sarvasyàpi pravàhasya tathàtve hi bhavatàmiùyasiddhiriti vadantaü pratyatiprasaïgamàha- àkasmika iti //

%<àkasmiko vi÷eùa÷cedadçùñe kvacidiùyate  /
sarvatràkasmikatvaü syànnàdçùñàpekùatà bhavet  // MAnuv_3,4.130a-d //>%


NYâYASUDHâ:
kvacidviri¤cotkarùahetau taddhetau vàdçùñe vi÷eùo 'ti÷ayo yadyàkasmiko 'dçùñanirapekùa eveùyate, yadi kimapi vi÷iùyamadçùñaü tathàvidhàdçùñanirapekùamevotpadyate ityaïgãkriyata iti yàvat /
tarhi sarvatra phalàdàvapyàkasmikatvamaïgãkàryaü syàdavi÷eùàt /
àpàdyaü vivçõoti- neti //


sarvatretyanuvartate /
yadyevaü na vivrãyeta tarhi pareõàdçùñasya niùkàraõatàyà anaïgãkçtatvàdasaïgato 'yaü prasaïgaþ syàt /
evamevàpadàkamapi vyàkhyeyamiti bhàvaþ /


*11,178f.*

astu viri¤cotkarùasyàpyadçùñànapekùateti cenna /
pràgbhavãyasya dçùñakàraõakalàpasya naùñatvena niùkàraõatàpàtàt /
ki¤ca vi÷iùyo dçùñakàraõakalàpo 'pi tasya kuta iti vàcyam /
nirnimitta÷cedatiprasaïgaþ /
svabhàvanimitta÷cetsiddhaü naþ samãhitam /
etena dçùñavyàpàraparituùyàdã÷varàdviri¤casya sarvotkarùasampattirityapi nirastam /
anàdiyogyatàparihàràditi /


*11,181*

astu tarhi dvitãyaþ pakùa iti tatràha- adçùñàccediti //

%<adçùñà÷ced vi÷eùo 'yamanàditvaü kuto na tat  // MAnuv_3,4.130ef //>%


NYâYASUDHâ:
bhavatãti ÷eùaþ /
vi÷iùyata iti vi÷eùo vi÷iùyamadçùñamityarthaþ /
ayamiti viri¤casya sarvotkaùarhetuþ /
anàditvaü tathàvidhàdçùñaparamparàyàþ /
anàdiyogyatàvattvamiti ca /
tattarhi /
idamuktaü bhavati /
yathà viri¤casya sarvotkarùe kàraõaü vi÷iùyamadçùñaü tathà(vidhàdçùñapårvakaü)vidhapårvàdçùñahetukam /
tathà tadapi tadapãti svãkàryam /
samànanyàyatvàt /
tathà cànàdivi÷iùyàdçùñapravàhà÷rayatvaü tasyaiva kuta ityanuyogasya nànyaduttaramanàdervi÷iùyasvabhàvàt /
tattatphalapràptyupàyayoþ prayatnàdçùñayoràgantukayorbãjabhåto 'nàgantukasvabhàvavi÷eùa evànàdiyogyatocyate /
yathoktam /

*11,182*

"svabhàvàkhyà yogyatà yà hañhàkhyà' ityàdi /
ataþ siddhà brahmàdikaliparyanteùu jãveùvanàdiyogyateti /


*11,182f.*

bhagavànnirdeùa iti yatpràguktaü tatsamarthanàrthamuttaro granthaþ /
nanu"na sthànato 'pi' ityàdinaiva samarthitametat /
satyam /
yuktyàdinà pràptaü sadoùatvaü tatràpàkçtam /
atra tu pratyakùapràptamiti bhedàt /
etadapi tatraiva kuto na dåùitamiti cet /
vi÷vàdiùu pratyakùasyàpravçtteþ /
pràsaïgikaü tu niràkaraõaü tatra vàtra và na ka÷cidvi÷eùaþ /
pràguktàrthaprapa¤ca÷càtrànubhàùyakçtà kriyate /
muktatàratamyàdeþ prapa¤canàdeþ /
ato 'traiva nirdeùatàprapa¤canaü yuktam /
ki¤càtra j¤ànasvaråpaniråpaõaü bhaviùyati tatprasaïga÷ca j¤ànapàde samucitaþ /
api ca na bhagavatsàkùàtkàramàtreõà÷eùapuruùàrthapràptiþ kintu nirdeùàdbhagavaddar÷anàdityuktam /
taccànena nirdeùabhagavaddar÷anamupadar÷itaü bhavati /
tarhi tatraivàyaü granthasandarbhaþ kuto na nive÷ita iti cet /
devadànavamànavasvabhàvaprapa¤canasyàtropayuktatvena tadànantaryopapatteþ /
tathàca vakùyàmaþ /


*11,184*

idamatra ÷aïkayate /
ràmakçùõàdayo bhagavadavatàrà bhagavatàtyantàbhinnà iti tàvatsamarthitam /
teùàü ca parasparaü bhedastakàlavartinàü puruùàõàü pratyakùeõa dç÷yate /
naca te dehavanta iti coktam /
tato dehagata eva bheda ityanavakà÷àt /

tata÷ca sarveùàü svàtantryànupapatteþ /
keùà¤citpàratantryam /
evamanye 'pi bhedànuùaïgiõo doùà draùñavyàþ /
samànanyàyatvàt /
vedàdhidoùà÷ca pratyakùeõekùyanta iti na bhagavato nirdeùatvamiti /
tatra tàvadbhedasya pratyakùasiddhatàü niràkartumàgamavàkyaü pañhati- naceti //

%<nacànyabhedavad viùõau bhedastaddar÷inàmapi  /
dç÷yate ...  // MAnuv_3,4.130a-c //>%


*11,185*


NYâYASUDHâ:
co 'vadhàraõe /
anyabhedavaditi vyatirekadçùñàntaþ /
anyeùàü ghañàdãnàü yathànekatvàtirikto 'nyonyàbhàvalakùaõo bhedo dç÷yate na tatheti /
viùõau bhedo na dç÷yata ityevokte 'nekatvasyàpyadar÷anaü pratãyeta tadarthamidaü vacanam /
yadvà yathà viùõàvanyapratiyogiko bhedo dç÷yate na tathà svapratiyogika iti yojanà /
anyathà ghañàdipratiyogiko 'pi bhedo na dç÷yata ityapi pratãyeta /
athavànyapratiyàgikabhedavati viùõàvityaikapadyena vyàkhyeyam /
prayojanaü tåktameva /
viùõau ràmakçùõàdiråpe /
adhunàtanairbhedo na dç÷yata iti parasyàpi sammatam /
atastaddar÷inàmapãtyuktam /
tçtãyàrthe ùaùñhã /
avatàradar÷ibhirapãtyarthaþ /
taddar÷inàü pratyakùeõàpãti và /
svabhàvata eva jãvàstrividhàþ /
devadànavamànavabhedàt /
tatra daivaü pratyakùaü tàvadavatàràõàü parasparaü na bhedaü gocarayatãti bhàvaþ /


*11,186*

na kevalametàvatkiü tarhãtyata àha- pratyabhij¤aiveti //

%<... pratyabhij¤aiva bahuråpeùu dç÷yate  // MAnuv_3,4.130cd //>%


NYâYASUDHâ:
uttamànàü puruùàõàü bhagavato bahuråpeùu tadevedamityabhedaviùayà pratyabhij¤aiva puràõàdau dç÷yate /
yathà jàmbavataþ sa ràma evàyaü kçùõa iti pratyabhij¤à /
tathàca kuto bhedaj¤ànasyàvakà÷a iti bhàvaþ /

nanu bahutvaü bhedena vinà'nupapadyamànaü tamàkùipati /
tathà ca bahuråpeùu pratyabhij¤à na sambhavatyeva /
sambhavantã và bhràntiþ syàdityata àha- bahutvaü ceti //

%<bahutvaü ca vi÷eùeõa ...  // MAnuv_3,4.132ab //>%


NYâYASUDHâ:
bhagavadråpàõàmiti ÷eùaþ /
anyathopapattikuõñhitàrthàpattirna bhedaü pramàpayatãtyarthaþ /
anyathàpyupapattipakùe bhedasandehaþ syàtso 'pyaniùya ityanyathaivopapattiü såcayati- na bhedeneti //

%<... na bhedena katha¤cana  // MAnuv_3,4.132b //>%


NYâYASUDHâ:
upapadyata ityubhayatra ÷eùaþ /
kutaþ /
bhagavadråpàõàü bhede niravakà÷apramàõàbhàvàttadvirodhàcca /
tadidamàha- katha¤caneti //


*11,187*

evamuttamànàü puüsàü bhagavadekaråpadar÷anasamaye råpàntarapratãtàvasatyàü tato bhedaj¤ànamasambhàvitam /
pratiyogij¤ànàbhàve bhedaj¤ànàbhàvasya niyatatvàt /
satyàmapi tathà virodhinyàþ pratyabhij¤àyà bhàvàdityuktam /
tathàpi madhyamàdijanànàü pratyakùaü bhagavadråpabhede pramàõaü bhaviùyati /
ekaråpadar÷anasamaye råpàntarapratãtyabhàve bhedadar÷anànupapattàvapi tadbhàve sambhavatyeva /
naca teùàmapi pratyabhij¤à bhavadbhirabhyupetuü ÷akyate /
uttamatvaprasaïgàdityato madhyamànapekùya tàvadàha- pratyabhij¤à ceti //

%<pratyabhij¤à ca yeùàü na te 'pi tanmuùyadçùñayaþ  // MAnuv_3,4.132cd //>%


NYâYASUDHâ:
castvarthaþ /
yeùàü tu madhyamànàü janànàü pratyabhij¤à bhagavadråpeùu nàsti te 'pi tatra bhedaü naiva pa÷yantãti yojanà /
pratyabhij¤àbhàve kàraõaü tena bhagavatà muùyàpahatà dçùñireùàmiti /
tena bahutveneti và /
bhagavadicchàyà teùàü yogyatayà copodbalitaü bahutvamupalabhyamànaü pratãyamàne('pi) vastuni vidyamànasyàpyabhedasya j¤ànaü pratibadhnàti /
atra tanmuùyadçùñayaste 'pãtyanuvàdàttanmuùyadçùñitvàtpratyabhij¤aiùàü nàstãti labhyate /


*11,188*

bhagavadråpe bhedaü naiva pa÷yantãtyukte ghañàdibhyo 'pi bhedaü na pa÷yantãti mandasya pratãtiþ syàttàü nivàrayitumàha- bhedamiti //

%<bhedaü naiva prapa÷yanti bhedamanyebhya eva ca  /
pa÷yantyevaü haristeùàü sandar÷ayati nànyathà  // MAnuv_3,4.133 //>%


NYâYASUDHâ:
anyebhyo bhedaü pa÷yantyeva ceti yojanà /

nanu pratãyamànaü vastudvayaü bhedena và pratãyate 'bhedena và /
bhedàbhedodàsãnatayà tu pratãtiþ kathamityata àha- evamiti //

%<evaü bçhatsaühitàyàü vacanaü ...  // MAnuv_3,4.134ab //>%


*11,188f.*


NYâYASUDHâ:
teùàü yogyateti ÷eùaþ /
anyathà gatibuddhãtyàdinà karmasaüj¤àyàü dvitãyà syàt /
vibhaktivyatyayo và chàndasaþ /
anyathà bhedenàbhedena ca dar÷ayati /
yathà khalvakhyàtavàdinàü sahakàrisàmarthyàdbhedàbhedaudàsãnyena vastupratãtiþ /
yathà vànyeùàü ÷uktikà÷akaladar÷anànantaraü vyàsaktau /
tathà parame÷vara÷aktyàtràpi tathà pratãtau ko virodhaþ /
adhamajãvapratyakùasya tvanyà gatirbhaviùyati /
evamã÷vararåpabhede pratyakùaü niràkurvatànumànamapi niràkçtam /
bahutvasyànyathàsiddheruktatvàt /
tannyàyena càkàravi÷eùàdãnàmanyathàsiddhatvàditi /
vacanam astãti ÷eùaþ /


*11,191*

mà bhådbhagavadråpabhedaþ pratyakùànumànasiddhaþ /
àgamasiddhastu bhaviùyati /
puràõeùu tatra tatrànyàdi÷abda÷ravaõàditi cenna /
neha nànàsti ki¤canetyàdivedavàkyavirodhàt /
puràõameva vedasya kinna bàdhakaü bhavatãtyata àha- neti //

%<... na puràõagam  /
lokadar÷anavàdyeva vedarodhàya ÷aknuyàt  // MAnuv_3,4.134b-d //>%


NYâYASUDHâ:
vacanamiti vartate /
puràõavacanaü khalu lokànàü yadbhagavadråpeùu bhedadar÷anaü tadanuvàdaparameva /
na vastuniùñham /
upakramàdinà tathàvagamàt /
vedastu vastutathàtve tàtparyavàn /
liïgaiþ tathàdhyavasàyàt /
ato na tat tadbàdhanàya ÷aknoti /

nanvetadvayàhatam /
yatpràgbhagavadråpabhedaviùayaü pratyakùaü nàstãtyuktam /
idànãntu tadastãti /
tasyaivàbhàve puràõavacanasya tadanuvàditvànupapatteþ /
maivam /
bahutvàdyanumànàbhàsajanitabhedada÷arnànuvàditvopapatteþ /

ki¤cottamamadhyamànàü bhedaviùayaü pratyakùaü nàstãtyabhihitam /
adhamànàü tu tadastãtyadhunà aïgãkriyate /
tarhi tadeva bhagavadråpabhede pramàõaü bhaviùyatãtyapi na vàcyam /
uttamànàmabhedaviùayeõa pratyakùeõa bàdhitatvàt /
naca tadeva nàsti /
pratyabhij¤aiva bahuråpeùu dç÷yata ityàgamoktatvàt /
tathàca bhãùmavàkyam /
"tamimamahamajaü ÷arãrabhàjàü hçdi hçdi viùñhitamàtmakalpitànàm /
pratidç÷amiva naikadhàrkamekaü samadhigato 'smi vidhåtabhedamohaþ //
' iti /


*11,193*

atha bhedadar÷anamevàbhedadar÷anasya bàdhakaü kuto na bhavatãtyata àha- aparãkùiteti //

%<aparãkùitadçùñi÷ca parãkùàpårvadar÷anam  /
niùeddhuü ÷aknuvàtkvàpi ...  // MAnuv_3,4.135a-c //>%


NYâYASUDHâ:
aparãkùità parãkùayà pramàõatvenàni÷cità /
netyasyànukarùaõàrtha÷ca÷abdaþ /
parãkùàpårvaþ pràmàõyani÷cayo yasya dar÷anasya tatparãkùàpårvadar÷anam /
parãkùàpårvaü dar÷anaü pràmàõyani÷cayo yasya pratyakùasyeti và /
kvàpãtyanena niyamamàha /
tadanena yatparãkùayà na ni÷citapràmàõyaü j¤ànaü na tannimittapràmàõyaü j¤ànàntaraü bàdhata iti vyàptiruktà /
parãkùàgrahaõaü pràmàõyani÷cayopalakùaõameva, natu niyamàrthamityuttaratra sphuñãbhaviùyati /


*11,194*

atra dçùñàntamàha- devadatteti //

%<... vedadattàdidçùñivat  // MAnuv_3,4.135cd //>%


NYâYASUDHâ:
yathà yaj¤adattàdàvani÷cipràmàõyà devadattàdidçùñirna ni÷citapràmàõyàü yaj¤adattàdidçùñiü bàdhate tathetyarthaþ /
tataþ kiü yadyevaü vyàptiriti cet /
bhedadar÷anamani÷citapràmàõyamabhedada÷arnaü tu ni÷citapràmàõyam /
ato na tattasya bàdhakaü kintu vaiparãtyameveti vadàmaþ /

kuto bhedadar÷anamani÷citapràmàõyamityata àha- na ceti //

%<na ca ni÷citabhedasya dar÷ane 'sti puràõagam  /
vàkyaü kvaciddhi ...  // MAnuv_3,4.136a-c //>%


NYâYASUDHâ:
co 'vadhàraõe /
kvacitprade÷e /
hi÷abdo hetau /
parame÷vararåpabhedaviùayaü pratyakùaü tàvadasmàkaü puràõavàkyàdeva siddham /
puràõavàkyaü ca kecidbhedaü pa÷yantãti và pratipàdayatu /
anuvàdakatayà liïgatvena và /
atastatpràmàõyani÷cayastata evànveùyavyaþ /
naca bhedadar÷anasya pràmàõyaü ni÷càyayatpuràõavàkyamasti /
ataþ pramàõàbhàvànna bhedada÷arnasya pràmàõyani÷caya iti bhàvaþ /


*11,195*

pràmàõyani÷cayo dvàbhyàü prakàràbhyàü bhavati /
arthatathàtvani÷cayena và j¤ànaparãkùayà và /
àdyàbhipràyeõoktaü satyatayà ni÷citabhedasyeti /
dvitãyàbhipràyeõa tu bhedasya dar÷ana iti samàsaþ /
ùaùñhayà àkro÷a ityaluk /
ni÷citaü parãkùitaü ca tadbhedasyadar÷anaü ceti tathoktam /
tatra svàbhipràyeõàkro÷aþ paràbhipràyeõa ni÷citatvamityavirodhaþ /


*11,196*

yadi puràõavàkyà(deva)nni÷citapràmàõyaü bhedadar÷anaü na pratãyeta tarhi kãdç÷aü tatpratãyata ityata àha- sammugdhamiti //

%<... sammugdhadar÷anaü tatra gamyate  // MAnuv_3,4.136cd //>%


NYâYASUDHâ:
pramàõatvàpramàõatvàbhyàü sandigdham /
da÷arnaü bhedasya /
tatra puràõavàkye /
etaduktaü bhavati /
puràõavàkyaü bhedadar÷anamàtraü gamayati /
na tu tasya pràmàõyamapràmàõyaü và /
tataþ pràgabhedadar÷anàvagamàttatra pràmàõyàpràmàõyasandeha eva yuktaþ /
avagate tvabhedadar÷ane tasyàpràmàõyameva ni÷cãyate /
puràõavàkyàdeva tatpràmàõyasya ni÷citatvàt /
samadhigatosmãti saü÷abda÷ravaõàt /
hçdi hçdi naikadhà sthitamapãtyanumànànàmàbhàsatvasyoktatvàt /
vidhåtabhedamoha iti bhedaj¤ànasya mohatvàbhidhànàcceti /
evaü bhagavadråpeùu bhedàbhàvaþ siddhaþ /
tathà vedhàdidoùàbhàva÷ca /
pramàõàbhàvàt /


*11,197*

nanvasti taddar÷ità pratyakùamatra pramàõam /
maivam /
mahatàü pratyakùeõa vedhàdyabhàvagràhiõà bàdhitatvàt /
idameva tasya bàdhakaü kinna syàdityata àha- aparãkùitameveti //

%<aparãkùitamevàtra vedhàdikamadhã÷ituþ  /
parãkùàdar÷ane naiva dç÷yate kenacit kvacit  // MAnuv_3,4.137 //>%


NYâYASUDHâ:
atra vedhàdi(doùa)tadabhàvayormadhye /
adhã÷ituratràvatàreùviti và /
dç÷yata iti sambandhaþ /
yadvà vedhàdikamiti taddar÷anamupalakùyate /
parãkùayà yuktaü dar÷anaü parãkùàdar÷anam /
yadvà parãkùyata iti parãkùà /
guro÷ca hala ityakàrapratyayaþ /
parãkùà ca tadda÷arnaü ca tasmin /
dç÷yate vedhàdikaü kvacit /
doùadar÷anamaparãkùitaü nirdeùatvadar÷anaü tu parãkùitamiti bhàvaþ /


*11,198*

nanu doùàbhàvaviùayaü mahatàü pratyakùaü tàvatkutaþ siddhamityata àha- nirdeùameveti //

%<nirdoùameva taü brahmà dadar÷à÷eùaråpiõam  /
nirdoùameva rudro 'dràï nirdoùaü taü purandaraþ  // MAnuv_3,4.138 //
nirdoùàõyasya råpàõi dçùñànyevaü surottamaiþ  /
anye sadoùàþ sarve 'pi nirdoùo harirekalaþ  /
iti barku÷rute÷caiva sadoùaü nàsya dar÷anam  // MAnuv_3,4.139 //>%


NYâYASUDHâ:
adràk adràkùãt /
anityamàgama÷àsanamiti vacanàt /
purandaro 'dràkùãt /
anyairapi surottamaiþ /
sadoùà dçùñàþ /
tasmànnirdeùo harireka eva /
ca÷abdaþ ÷rutyantarasamuccayàrthaþ /
asya parame÷varasya viùaye mahatàü dar÷anaü sadoùaü doùagràhi naiva, kintu nirdeùameva gçhõàtãti /


*11,200*

doùada÷arnamaparãkùitaü tadabhàvadar÷anaü tu parãkùitametatkuta ityata àha- aviddha iti //

%<aviddho viddhavad viùõurajàto jàtavanmçùà  /
abaddho baddhavaccaiva dar÷ayatyamitadyutiþ  /
iti paiïgi÷ruti÷caiva pràha nirdoùatàü hareþ  // MAnuv_3,4.140 //>%


*11,201*


NYâYASUDHâ:
aviddhamiva viddhavat /
chàndaso dvitãyàntàdvatiþ /
eva÷abdasyàviddha ityàdinà sambandhaþ /
dar÷ayatyàtmànam /
pårva÷rutyàpyayamartho 'rthàtsiddhayatãti paiïgi÷ruti÷cetyuktam /
nirdeùatàmiti phaloktyà vivakùitamarthamupalakùayati /
atraiva spaùñàü ÷rutimudàharati- aparãkùiteti //

%<aparãkùitadçùñayaiva sadoùo dç÷yate hariþ  /
parãkùàdar÷ane naiva dç÷yo doùo hareþ kvacit  /
iti paiïgi÷ruti÷càha ...  // MAnuv_3,4.141a-e //>%


NYâYASUDHâ:
àha doùadar÷anasyàparãkùitatvaü nirdeùatàdar÷anasya parãkùitatvaü ca /
tataþ kimityata àha- pramàõaü hãti //

%<... pramàõaü hi parãkùitam  // MAnuv_3,4.141d //>%


NYâYASUDHâ:
yatparãkùitaü parãkùayà pramàõatvenàvadhçtaü tadeva pramàõam /
aparãkùitaü tvàpàtataþ sandigdham /
ni÷citavirodhyupanipàte tvapramàõameva /
ataþ parãkùitena nirdeùatàdar÷anenàparãkùitaü doùadar÷anameva bàdhyate /
natu viparyayaþ /
pràmàõyani÷caye parãkùopayogaþ pramàõasiddha iti hi÷abdaþ /
tathàca vakùyate /


*11,205*

atra kecidàhuþ /
svata eva j¤ànànàü pràmàõyaü (gçhyate) natu parãkùàdhãnam /
sakalamapi j¤ànaü svaprakà÷aü yathàrthaü ca /
ataþ svenaiva svayaü svapràmàõyaü ca siddhayati kà tatra parãkùàpekùeti /
anye tu bruvate /
j¤ànaü tatpràmàõyaü cànumànenaiva gçhyata iti /
apare tu vadanti /
j¤ànaü tatpràmàõyaü ca sàkùiõaiva j¤àyata iti /
yadi ca svataþpràmàõyagraho na syàttarhi na syàdeva /
tasya parãkùàdhãnatve 'navasthàprasaïgàt /
anumànavi÷eùaþ khalu parãkùà nàma /
tatpràmàõyàvadhàraõaü ca parãkùàntareõeti kathaü nànavasthà syàditi /
tatra pàmàõyagrahasya parãkùàdhãnatve 'navasthàprasaïgaü tàvatpariharati- neti //

%<na parãkùànavasthà syàt ...  // MAnuv_3,4.142a //>%


NYâYASUDHâ:
pràmàõyagrahaõasya parãkùàdhãnatvàïgãkàre 'pãti ÷eùaþ /
tatra hetumàha- sàkùãti //

%<... sàkùisiddhe tvasaü÷ayàt  // MAnuv_3,4.142a //>%


NYâYASUDHâ:
dvividhaü khalu j¤ànamantaþkaraõapariõàmaråpaü sàkùiråpaü ceti /
tatràdyàdvi÷eùyuü tu÷abdaþ /
etaduktaü bhavati /
syàdiyamanavasthà yadi savartra parãkùàpekùà syàt /
na caivam /
sandigdhe khalvarthe parãkùàpekùyate na tvasandigdhe /
saü÷aya÷ca manovçttiviùaye pànãyàdau bhavati na punaþ sàkùisiddhe sukhàdau /
atastàvadeva parãkùà yàvatsàkùigçhãteùu sukhàdiùvavatàra iti kuto 'navastheti /
prapa¤cita÷càyamartho 'smàbhiþ prakçtyadhikaraõe /


*11,207*

manovçttiviùaya eva saü÷ayo na sàkùisiddha ityatra kiü kàraõamityata àha- mànasa iti //

%<mànase dar÷ane doùàþ syurnavai sàkùidar÷ane  // MAnuv_3,4.142cd //>%


*11,207f.*


NYâYASUDHâ:
manaþpariõatiråpe doùàþ kàraõatayà sambhàvitàþ syuþ /
vai÷abdastu÷abdàrthe /
ayamarthaþ /
dvividho hi saü÷ayo bhavati /
ekastàvadàdita eva /
yathà sthàõurvà'yaü puruùo veti /
aparastu ni÷cayapçùñhabhàvã /
yathà sthàõutayà(vadayaü) pratãyate sthàõurbhavati na veti /
tatràdyo vi÷eùàdar÷anàdidoùamålaþ /
dvitãyo 'pi prathamaj¤ànasya doùajanyatva÷aïkàmålaþ /
doùà÷ca mànasa eva dar÷ane sambhavanti /
atastatsaü÷ayàtmakaü và jàyate ni÷cayatayà jàtasya viùaye và àhàyarþ saü÷ayo bhavati /
natu sàkùi(siddhe)dar÷ane doùasambhavaþ /
ato na tatsaü÷ayàtmakaü nàpi (sàkùisiddhe)tatsiddhe 'rthe saü÷aya iti /


*11,208*

mànase dar÷ane doùàþ sambhavantãti sphuñam /
sàkùidar÷ane na sambhavantãtyetatkuta ityata àha- sudçóha iti //

%<sudçóho nirõayo yatra j¤eyaü tat sàkùidar÷anam  // MAnuv_3,4.142ef //>%


NYâYASUDHâ:
sudçóhaþ kadàpi bàdharahitaþ /
nirõayo 'vadhàraõàtmakaþ pratyayaþ /
yatreti nipàto ya ityarthe /
idamuktaü bhavati /
doùàstàvajj¤ànasya óolàyamànatàdar÷anena balavadbàdhakopanipàtena và kalpyàþ /
yathoktam /
"balavatpramàõata÷ca'(÷caiva j¤eyà doùà na cànyatà') iti /
sàkùidar÷anaü ca nirõayàtmakameva bhavati na ca bàdhyata ityupapàditaü pçthagadhikaraõe /
ataþ pramàõàbhàvànna tatra doùaþ sambhavati /


*11,209*

sàkùisiddhe 'rthe saü÷ayo nàstãtyuktaü tadanubhavàråóhaü kartuü sàkùisiddhamarthaü tàvadàha- iccheti //

%<icchà j¤ànaü sukhaü duþkhabhayàbhayakçpàdayaþ  /
sàkùisiddhà ...  // MAnuv_3,4.143a-c //>%


NYâYASUDHâ:
àdipadena prayatnadveùàvetadabhàvà÷ca gçhyante /
tataþ kimityata àha- neti //

%<... na ka÷ciddhi tatra saü÷ayavàn kvacit  // MAnuv_3,4.143cd //>%


NYâYASUDHâ:
tatra kvaciditi sambandhaþ /
na jàtu mama sukhamasti na veti saü÷ayo nàpi pratãyamànamidaü sukhaü sadasadveti saü÷aya iti hi÷abdenàha /

sàkùidar÷anamabàdhitameveti na yujyate ÷uktirajatàdau bàdhadar÷anàt /
nahi pratãtisamayamàtravartini tatrànyaj¤ànaü sambhavatãtyata àha- yadãti //


*11,210*

%<yat kvacid vyabhicàrã syàd dar÷anaü mànasaü hi tat  // MAnuv_3,4.143ef //>%


NYâYASUDHâ:
yaddar÷anaü kvacicchuktirajatàdau viùaye vyabhicàri bàdhitaü syàttaccakùuràdikaraõakaü manaþpariõatiråpameva na sàkùiråpam /
kuta etat /
mànasadar÷anasya bàdhyatvàïgãkàre 'niùyàbhàvàt /
sàkùiõastu tathàtve sarvavyavahàravilopaprasaïgasyoktatvàt /
tadidamuktaü hi÷abdena /
sambhavati càsya mànasatvamanyathàkhyàtisamarthanàditi /


*11,211*

mànasasya dar÷anasya doùabàdhasambhavo 'bhihitaþ /
kãdç÷asya tarhi pràmàõyamityata àha- mana iti //

%<mana÷cakùurdar÷anàderapi yatraiva sàkùiõà  /
pràmàõyaü sugçhãtaü syàt tat parãkùitadar÷anam  // MAnuv_3,4.144 //>%


NYâYASUDHâ:
mana÷cakùu÷÷abdau ÷rotràderupalakùakau /
dar÷anaü sàkùàtkàraþ /
àdipadena laiïgika÷abdaj¤ànasaïgrahaþ /
indriyaliïga÷abdakaraõakasya manovçtterj¤ànasyetyatharþ /
nirdhàraõe ùaùñhã /
sambhàvitadoùabàdhasyàpãtyaperarthaþ /
yatra j¤àne sugçhãtaü parãkùayà ni÷citaü tatparãkùitadar÷anaü pramàõamiti ÷eùaþ /
pratyakùàgamaj¤ànapràmàõyagrahaõa eva parãkùopayogaþ, dharmij¤ànànumànopamànànuvyavasàyànàü tu pràmàõyagrahaõaü na parãkùàpekùamiti kecinmanyante /
tanniràsàya sarvamànasasaïgrahàrthaü mana÷cakùurdar÷anàdermadhya ityuktam /
anyathà yatra j¤àna ityàdikamevàvakùyat /
tadeve pramàõamityetàvatà pårõe parãkùitadar÷anamityanuvàdena sugçhãtamityetadvivçõoti /


*11,212*

evaü mànasapratyakùàdij¤ànapràmàõyagrahasya parãkùàdhãnatve 'pi sàkùipràmàõyagrahasya tadanapekùatvànna parãkùànavasthetyuktam /
tatra kimanayà dvividhakalpanayà /
sàkùivatpratyakùàdij¤ànasyàpi pràmàõyagrahaþ parãkùànapekùa evoktavidhayà svataþ kinna syàdityà÷aïkàü pariharati- neti //

%<na j¤ànadçùñimàtreõa pràmàõyaü tasya dç÷yate  // MAnuv_3,4.145ab //>%


NYâYASUDHâ:
j¤ànasya dçùñirj¤ànadçùñiþ /
tasya j¤ànasya /


*11,213*

etaduktaü bhavati /
vçttij¤ànànàü svaprakà÷atvameva tàvadasat /
pramàõàbhàvàt /
j¤ànavyavahàrasya sàkùivedyatvenaivopapatteþ /
idamahaü jànàmãtyanubhavasya sàkùiråpatvàt /
vimataü j¤ànaü na svaprakà÷amanàtmatvàtkàryatvàdanityatvànmanoråpatvàtsukhàdivadityàdipramàõavirodhàcca /

bhavatu và j¤ànaü svaprakà÷aü tathàpi svaråpamàtra eva na tu svadharme pràmàõye 'pi /
tathà hi /
vedavàkya÷ravaõe sati bàhyasya vàkyàrthaj¤ànamutpadyate na và /
na dvitãyaþ /
satyàü sàmagùàü kàryànudayànupapatteþ /
anyathà mãmàüsakasyàpi tadanudayaprasaïgàt /
àdye 'pi tatprakà÷ate na và /
neti pakùe 'pasiddhàntaþ /
prathame tatpràmàõyaü prakà÷ate na và /
nàdyaþ /
tannirà(sasyànu)sànupapatteþ /
tato j¤ànadçùñimàtreõa na j¤ànapràmàõyaü dç÷yata iti dvitãya evàïgãkàryaþ /
tathàca svaprakà÷aj¤ànenaiva pràmàõyagraha iti kathaü syàt /
apauruùeyatvàdiyuktibhiþ prabodhito bàhyaþ pratipadyate ca tatpràmàõyamiti kathaü na parãkùàpekùatvam /
anyathà vaidikaj¤ànapràmàõye vipratipattireva na syàt j¤ànasvaråpavat /
ki¤caivaüvàdino mate ÷uktirajatàdivibhramo na syàt /
idamanubhavasya rajatasmaraõasya ca bhedàgraho hi vibhramaþ /
tatra pràmàõyavadbhedasyànubhavatvasmaraõatvayo÷ca prakà÷o 'va÷yambhàvãti kathaü vibhramàvakà÷aþ /
nahi pràmàõyasya bhedàde÷ca ka÷cidvi÷eùo 'stãti /
JOSHI-30


*11,215*

j¤ànapràmàõye sahaivànumeye ityapyasat /
j¤ànasyà(pya)numeyatve pramàõàbhàvàt /
tadvayavahàrasyànyathaivopapatteþ /
à÷utaravinà÷ino j¤ànasya jànàmãti vartamànatayà pratibhà(sà)'nupapatte÷ca /
aparokùàvabhàsavirodhàcca /
anumeyatve 'pi j¤ànasya na j¤ànànumitimàtreõa pràmàõyaü tasya dç÷yate /
taddhi j¤àtatayà vyavahàreõa kàryeõa vànumàtavyam /
naca tàvatà pràmàõyamanumàtuü ÷akyate /
vyabhicàràt /
tato j¤àtatàdimàtreõa pratãte j¤àne bàdhàbhàvàdinà pràmàõyamanumeyam /
anyathà bàhyànàmapi vaidikaj¤ànapràmàõyànumànaprasakteþ /
prasaktamapyapodyata iti cet /
tarhyapavàdaniràsàya parãkùàpekùàva÷yambhàvinãtyàgatam /
idameva càsmàbhirabhidhàsyate, sarvathà parãkùànapekùeti tu na kùamyate /


*11,216*

etena sàkùivedyatàpakùo 'pi pratikùiptaþ /
aupaniùadaj¤ànadçùñimàtreõa bàhyaistatpràmàõyasyàdar÷anàt /


*11,217*

caturthapakùastvatimandaþ /
anumànàdij¤ànadçùñimàtreõa tatpràmàõyasya càrvàkàdibhiradçùñatvàt /
vibhàge mànàbhàvàcca /
dharmij¤ànàdipràmàõye vigànàbhàvàditi ce(t)nna /
niràlambanàdimatadar÷anàt /
upapattibàdhitaü taditi cet /
tarhi svãkçtà'pyuùmataiva parãkùàpekùetyalaü pallaveneti /


*11,218*

evaü tarhi pratyakùàdivatsàkùiõo 'pi pràmàõyaü parãkùàpekùagrahaõamevàïgãkriyatàm /
dvidhà kalpanasyànyàyyatvàdityata àha- niyameneti //

%<niyamena sukhàdyeùu pràmàõyaü sàkùigocaram  // MAnuv_3,4.145cd //>%


*11,219*


NYâYASUDHâ:
dç÷yata iti vartate /
sàkùã gocaro yasya tattathoktam /
gocaratvaü cà÷rayatayà vivakùitam /
sukhàdiviùaye yatsàkùigataü pràmàõyaü tanniyamena dç÷yate /
etaduktaü bhavati /
yadi vçttij¤ànànàmiva sàkùij¤ànasyàpi pràmàõyaü taddar÷anamàtreõa na dç÷yate tadàdhikamapi kàraõaü kalpayàmaþ /
nacaivam /
sukhaj¤àne dçùñe tatpràmàõyàj¤ànasaü÷ayaviparyayàõàü kadàpyadar÷anàd /
kalpakasadbhàve dvidhà kalpanasyàdåùaõatvàditi /


*11,220*

ki¤ca sàkùipràmàõyasyàpi parãkùàpekùagrahaõatve 'navasthà ca syàt /
nanu pràmàõyagrahaõamabhilaùatà nànavasthàto bhettuü yuktam /
parãkùànavasthàbhàve 'pi gràhakànavasthàyà duùpariharatvàdityata àha- svapràmàõyamiti //

%<svapràmàõyaü sadà sàkùã pa÷yatyeva suni÷cayàt  // MAnuv_3,4.146ab //>%


NYâYASUDHâ:
sàkùyeveti sambandhaþ /
sadà suni÷cayàditi /
parãkùànapekùameveti yàvat /
etaccànubhavànyathànupapattibhyàü kalpyate /


*11,221*

nanvevaü sati vçttij¤ànànàü parataþpràmàõyamuktaü syàt /
j¤ànasvaråpasya sàkùivedyatvàt /
pràmàõyasya parãkùàgamyatvàt /
tathàca na vilakùaõatvàditi yatsvataþ pràmàõyamiùyaü tattyaktaü syàdityata àha- j¤ànasyeti //

%<j¤ànasya gràhakeõaiva sàkùiõà mànatàmiteþ  // MAnuv_3,4.146cd //>%


NYâYASUDHâ:
j¤ànasya gràhakeõa sàkùiõaiva j¤ànasya mànatàyà miteþ kàraõàtsvataþpràmàõyamiùyata eveti sambandhaþ /
bhavetsvataþpràmàõyatyàgo yadi j¤ànameva sàkùivedyaü na pràmàõyamiti bråmaþ /
na caivam /
j¤ànavattatpràmàõyasyàpi sàkùivedyatvàbhyupagamàditi /
kimarthaü tarhi parãkùàva÷yambhàvo 'bhyupagamyata ityata àha- doùeti //

%<doùàbhàve pramàõatvaü ...  // MAnuv_3,4.147a //>%


NYâYASUDHâ:
sàkùiõà ni÷citatvamiti vakùyamàõamihàpi yojyam /
iti pràmàõyasyeti padadvayamadhyàhàryam /
j¤ànaü gçhõansàkùã karaõadoùàbhàve 'sya pràmàõyamityeva pràmàõyaü ni÷cinoti /
natu pramàõamevedamiti /
tataþ kimityata àha- doùàbhàvasyeti //

%<... doùàbhàvasya sàkùiõà  /
ni÷citatvaü kvaciccaiva svataþ pràmàõyamiùyate  // MAnuv_3,4.147b-d //>%


NYâYASUDHâ:
parãkùayeti ÷eùaþ /
co 'vadhàraõe /
kvacideva prayojanava÷àjjij¤àsàyàü jàtàyàü parãkùàlàbhe cetyarthaþ /
doùàbhàvani÷cayàrthà parãkùà na tu pràmàõyagrahaõàrthà /
tatpunarj¤ànamiva sàkùivedyameva /
ato na svataþpràmàõyaparityàga iti bhàvaþ /


*11,222*

syàdetadyadãyaü prakriyà pramàõavatã syànna ca tadastãtyata àha- ata iti //

%<ato na sarvamànànàü pràmàõyaü ni÷citaü bhavet  /
sàkùiõà ni÷citaü yatra tat pràmàõyasvalakùaõam  // MAnuv_3,4.148 //>%


*11,223*


NYâYASUDHâ:
ata eva hi sarveùàü j¤ànànàü pràmàõyaü prathamato na ni÷citaü bhavet /
kinnàma yatra yadà parãkùàsahakçtena sàkùiõà pràmàõyaü ni÷citaü bhavati tattadaiva pràmàõyaü svalakùaõaü pràmàõyasvaråpamapràmàõyaviviktaü pràmàõyaü siddhayati /
idamuktaü bhavati /
yadi sàkùã doùàbhàve pramàõametaditi prathamaü sammugdhaü pràmàõyaü gçhãtvà pa÷càjjij¤àsàyàü satyàü parãkùayà pramàõamevetyavadhàrayatãtyeùà prakriyà nàïgãkriyeta tadànabhyastaviùayàõàü ÷abdàdinà jàtànàü sarveùàmapi j¤ànànàü prathamameva pràmàõyamavadhàryeta /
nacaitadasti /
tena jànãmo 'stãyaü prakriyeti /


uktamarthaü buddhayàrohàya saïkùipyàha- nahãti //

%<na hi ka÷cit sukhàdyeùu saü÷ayaü kurute janaþ  /
nacaivàkhilamànàni ni÷cinotyakhilo janaþ  // MAnuv_3,4.149 //
tasmàdanubhavàråóhaü kimarthamupalapyate  // MAnuv_3,4.150ab //>%


NYâYASUDHâ:
yasmàtsukhàdyeùu ka÷citsaü÷ayaü na karoti yasmàccàkhilàni vçttij¤ànàni dar÷ana eva pramàõatayàkhilo jano na ni÷cinoti tasmàtsàkùipràmàõyaü parãkùànapekùeõa sàkùiõaiva gçhyate /
vçttij¤ànànàü tu tatsàpekùeõetyanubhavàråóhaü prameyaü kimarthamapalapyate /
nirnimittamapalapituü na ÷akyata iti /


*11,224*

"na parãkùànavasthà syàt' ityuktamupasaüharati- doùàbhàvàdikaü ceti //

%<doùàbhàvàdikaü caiva sàkùã samyak prapa÷yati  // MAnuv_3,4.150cd //>%


NYâYASUDHâ:
sàkùyeveti sambandhaþ /
svasya parãkùàyà÷ca doùàbhàvaü pràmàõyaü ca parãkùànirapekùaþ sàkùyeva samyak prapa÷yati /
tasmànna kàpyanavastheti /

"aparãkùitameva' ityàdinoktamupasaüharati- taditi //

%<tat parãkùitamànena na doùo viùõavi kvacit  // MAnuv_3,4.151ab //>%


NYâYASUDHâ:
tattasmàtparãkùitameva mànam /
tena ca bhagavati kvacidapi doùo nàstãti siddham /
tadvirodhàdaparãkùitaü doùadar÷anamapramàõamevetyarthaþ /

evamaparãkùitaü doùadar÷anaü parãkùitena nirdeùatàdar÷anena bàdhitaü na bhagavato doùitvaü sàdhayituü ÷aktamityuktam /
idànãü tàdç÷asyàpi sàdhakatve 'tiprasaïgaü såcayati- aparãkùiteti //

%<aparãkùitadçùñistu kasminnarthe na vidyate  // MAnuv_3,4.151cd //>%


NYâYASUDHâ:
÷uktyàdãnàü rajatatvàdàvapi vidyata eva /
tata÷ca tathà tadapi siddhayedavi÷eùàditi bhàvaþ /


*11,225*

tadevaü doùadar÷anaü parãkùitapratyakùavirodhàdapramàõamityabhihitam /
niraniùyo niravadya ityàdyàgamavirodhàcca /
syàdetat /
pràk tattvamasyàdyàgamasya pratyakùaviruddhatvàtpratãtàrthe na pràmàõyamityuktam /
tatkathaü tadviparãtaü pratyakùasyàgamavirodhenàpràmàõyamidànãmucyata ityà÷aïkàü parihartumàha- taditi //

%<tat pratyakùaviruddhàrthe nàgamasyàpi mànatà  /
upajãvyamakùajaü yatra tadanyatra viparyayaþ  // MAnuv_3,4.152 //>%


NYâYASUDHâ:
yatra yadàkùajamàgamasyopajãvyaü tat tadà pratyakùaviruddhàrthe jàtyà prabalasyàpyàgamasya mànatà nàsti /
tasmàdu(ktàdu)pajãvyopajãvakabhàvàdanyatra viparãtopajãvyopajãvakabhàve bàdhyabàdhakabhàvasyàpi viparyayaþ /
yadà'gamaþ pratyakùasyopajãvyastadà'gamaviruddhàrthe pratyakùasya na mànatetyarthaþ /


*11,226*

tataþ kimityata àha- laukika iti //
%<laukike vyavahàre 'tra pratyakùasyopajãvyatà  /
avatàràdidaùñau syàdàgamasyopajãvyatà  // MAnuv_3,4.153 //>%


NYâYASUDHâ:
laukike pratyakùasiddhajãvàdiviùaye brahmàtmakatvàdibodhanaråpe vyavahàre tattvamasyàdyàgamena kriyamàõe atra àgame àgamaü prati pratyakùasyopajãvyatà /
avatàràõàü vi÷vàdãnàü ca doùadçùñau pratyakùàdikaü pratyàgamasyopajãvyatà syàt /
etaduktaü bhavati /
pràk pratyakùavirodhenàgamasyàpràmàõyamabhidhàyedànãmàgamavirodhena pratyakùasyàpràmàõyàbhidhànaü na viruddham /
nahi nirvi÷eùaõayoþ pratyakùàgamayoþ parasparaü bàdhyabàdhakabhàvo 'bhihitaþ /
kintåpajãvakatvena bàdhyatvamupajãvyatvena bàdhakatvam /
tacca tatrànyathàtrànyatheti kathaü virodha iti /
anena doùaviùayapratyakùavirodhàdàgamasyaivàpràmàõyaü kinna syàditi codyaü garbhasràveõaiva gatam /
àgamasyojãvyatayà pratyakùataþ pràbalyasyoktatvàt /


*11,227*

kathaü pratyakùaü pratyàgamasyopajãvyatvamityata àha- àgameneti /

%<àgamena hi viùõutvaü j¤àtvà doùo 'tra kalpyate  // MAnuv_3,4.154ab //>%


NYâYASUDHâ:
atra viùõau /
vastutaþ kalpanaivaiùà na pramitiritibhàvena kalpyata ityuktam /
bhavedàgamasyopajãvyatvaü yadi

viùõutvaü j¤àtavyaü bhavet /
tadeva na j¤àtavyamityata àha- na cediti //

%<na cet syàt doùavànanyaþ ...  // MAnuv_3,4.154c //>%


NYâYASUDHâ:
yadi viùõutvaü ràmakçùõàdau na j¤àtaü tadà doùagràhiõà pratyakùeõa viùõoranyo doùavàniti gçhãtaü syàt /
natu viùõurdeùavàniti /
nahi devadatte devadattatvàj¤àne devadatto 'yamàgata ityàkàraü j¤ànamutpattumarhatãti /
tathàpi nàgamasyopajãvyatvam /
yataþ ÷rãvatsakaustubhàdilakùaõena viùõutvamanumàya viùõurdeùavàniti pratyakùeõa j¤àsyata ityata àha- ÷àstreti //

%<... ÷àstrasiddhaü hi lakùaõam  // MAnuv_3,4.154d //>%


NYâYASUDHâ:
÷rãvatsàdikaü lakùaõaü viùõutvena vyàptamityetacchàstreõaiva siddham /
yadyapyasminpakùe sàkùàdàgamo nopajãvyaþ /
tathàpyanumànamålavyàptigrahaõàya tadupajãvanamaparihàryameveti bhàvaþ /
nanu viùõutvàj¤àne viùõoranyo doùavàniti j¤ànena kuto bhàvyam /
viùõutvavattadanyatvasyàpyaj¤àtatvàditi cet /
evaü tarhyaj¤àtaü prasajyata ityàha- kasyaciditi //

%<kasyacid doùavattvaü syàditimàtre 'kùajaü bhavet  // MAnuv_3,4.155ab //>%


NYâYASUDHâ:
itimàtre etàvatyeva viùaye /
viùõurdeùavàniti j¤ànà(syà)nutpàdanaprasaïga eva tàtparyamiti bhàvaþ /
nanu yathà paño 'yaü chinno dagdho malina iti parànupajãvinà pratyakùeõaiva gçhyate /
tathà'gamàdikamanupajãvya pratyakùeõaiva viùõurdeùavàniti j¤àsyata ityata àha- neti //

%<na viùõordeùavattve hi pratyakùaü vartate svataþ  // MAnuv_3,4.155cd //>%


NYâYASUDHâ:
svataþ parànupajãvanena /
ayamabhisandhiþ /
pañatvamavayavasannive÷avyaïghayaü pratyakùameveti yujyate tathà j¤ànam /
viùõutvaü tu samastaguõaparipårõatvanirdeùatvajagajjanmàdikàraõatvalakùaõaü na pratyakùam /
ato na tathàvidhaü j¤ànamupapadyate /
yathà pa¤capalaparimito 'yaü paño malina iti j¤ànamiti /


*11,228*

ayaü samudàyàrthaþ /
ràmakçùõàdidoùagràhiõà pratyakùeõa tredhotpattavyam /
viùõurayaü doùavàniti và viùõoranyo 'yaü doùavàniti và ka÷cidayaü doùavàniti và /
prakàràntaràbhàvàt /
tatra dvitãyatçtãyayorna viùõordeùavattve tadudbhàvayituü (÷akyate) ÷akyam /
viùõurdeùavàniti tenànavagàhanàt /
vastuvçttyàsau viùõureveti cet /
kiü tataþ /
nahi vastuvçttisahitaü yatki¤cijj¤ànaü vivakùitavi÷e(ùaõaü sà)ùaü sàdhayati /
atiprasaïgàt /
àdye viùõutvaü sarvathà j¤àtavyam /
nacaitatpratyakùavedyaü nàpyanumeyamityuktaü ÷àstrayonisåtre /
tasmàd"devakyàü devaråpiõyàü viùõuþ sarvaguhà÷ayaþ /
àviràsãd' ityàgamena và'gamàvagatavyàptikànumànena vàvagantavyam /
tataþ sarvathà pratyakùasyàgamopajãvyatvamaïgãkàryam /
sarvo 'pyàgamastàvadekameva vàkyam /
sa ca sarvaråpopetasya viùõornirdeùatvaü pratipàdayatãti tadvirodhàdapramàõameva doùaviùayaü pratyakùamiti /


*11,229*

ita÷ca tadapramàõamiti dar÷ayitumàha- keciditi //

%<kecit pa÷yanti doùànityatràpi syànnacàkùajam  // MAnuv_3,4.156ab //>%


*11,230*


NYâYASUDHâ:
na kevalaü doùeùvityapi÷abdaþ /
ca÷abdo 'numànàdisamuccayàrthaþ /

pratyakùaü bhagavadråpàõàü doùitve pramàõamiti vadanpraùñavyaþ /
kecittatkàlavartinaþ puruùà bhagavadråpeùu doùànpa÷yantãtyatràrthe 'smàkaü kiü pramàõam /
pratyakùamanumànamàgamo veti /
na tàvatpratyakùam /
parapuruùavartini pratyakùe pareùàü pratyakùàyogàt /
dåre kàlabhede /
nàpyanumànaü liïgàbhàvàt /
àgamo 'pi vedaþ puràõàdirvà /
nàdyaþ /
tasyàdar÷anàt /
tasmàddvitãya evàïgãkàrya ityàha- pauràõamiti //

%<pauràõaü vàkyamevàtra ...  // MAnuv_3,4.156c //>%


NYâYASUDHâ:
atra bhagavadråpadoùagràhipratyakùasadbhàve /
vaktavyamiti ÷eùaþ /

tataþ kimiti cet /
tatpuràõavàkyaü taddoùadar÷anaü kiü pratyakùalakùaõaü pramàõatayà manyate, utàparãkùitapramàõàpramàõàbhàvapratãtimàtratayà, athàpramàõatayà /


*11,231*

àdye doùamàha- taditi //

%<... tacchrutyaiva viruddhayate  // MAnuv_3,4.156d //>%


NYâYASUDHâ:
bhagavadråpeùu doùagràhiõãü pratãtiü pramàõatayà pratipàdayatpuràõavàkyaü doùasadbhàvaü manyata eva /
na hi sambhavati tadgràhiõaþ pràmàõyamaïgãkaroti nàïgãkaroti ca taditi /
doùasadbhàvaü manyamànaü ca tatpràgudàhçtayà ÷rutyaiva viruddhayata iti /

puràõavàkyasya ÷rutiviruddhatve ko doùa ityata àha- puràõasyeti //

%<puràõasyopajãvya÷ca veda ...  // MAnuv_3,4.157ab //>%


NYâYASUDHâ:
pauruùeyeõa khalu vàkyena samålena bhàvyam /
yataþ kenacitkàraõena ka¤cidarthaü buddhisthãkçtya vàkyaü prayu¤jmahe /
anyathotpatterevàsambhavaþ /

puràõavàkyasya ca veda eva målaü kuta ityata àha- naceti //

%<... eva nacàparaþ  // MAnuv_3,4.157b //>%


NYâYASUDHâ:
aparaþ pauruùeyo granthaþ /
ca÷abdaþ pratyakùà(gamà)disamuccayàrthaþ /
pauruùeyastàvadàgamo na puràõasya målam /

tasyàpi målà(ntarà)pekùàyàmandhaparamparàpàtàt /
na(ca) pratyakùànumàne /
tadarthasya tadagocaratvàt /
nàpyutprekùà /
pratàrakavàkyavadapràmàõyaprasaïgàt /
ataþ pari÷eùàdveda eva puràõasyopajãvya iti siddham /

tataþ kimityata àha- tadvirodha iti //


%<tadvirodhe kathaü mànaü tat tatra ca bhaviùyati  // MAnuv_3,4.157cd //>%


NYâYASUDHâ:
upajãvyavedavirodhe /
tat puràõavàkyam /
tatra bhagavataþ sadoùatve /
upajãvyaviruddhasyopajãvakasyàpràmàõyàva÷yambhàvàditi càrthaþ /


*11,231f.*

nanvã÷varapraõãtànàü puràõànàü tadãyaü nijaü j¤ànameva målaü na vedaþ /
anã÷varapraõãtànàmapi yogipratyakùameva /
ato vedavirodhe 'pi ko doùaþ /
ucyate /
vedastàvatpramàõameveti niùyaïkitam /
naca pramàõayorvirodho 'sti /
vastuvikalpaprasaïgàt /
tato vedavirodhe nijaj¤ànàdimålatvamevàpanãyate /
tathàpi veda eva puràõasyopajãvya iti katham /
amã÷varapraõãtapuràõàbhipràyeõeti na doùaþ /
anã÷varà hi svayaüpratibhàte 'pyarthe (samà÷và) à÷vàsàrthaü vedamupajãvanti /
yathoktam"yatsvayaüpratibhàtasya saü÷ayàrtaü gurorvacaþ' iti /
yadve÷varapraõãtapuràõànàmapi pràmàõyàvadhàraõàya vedasaüvàdo 'pekùitaþ /
anyathotprekùàmålatva÷aïkanàt /
tadabhipràyeõa"puràõasyopajãvya÷ca veda eva' ityuktam /


*11,234*

dvitãyaü niràkaroti- aparãkùiteti //

%<aparãkùitadçùñi÷ca kathamevàkùajaü bhavet  // MAnuv_3,4.158ab //>%


NYâYASUDHâ:
akùajaü kathameva bhavediti pratyakùaü pramàõatayàbhilaùitàrthe nodbhàvayituü ÷akyate /
nahi pramàõatvenànavadhàritaü pramàõatvenodbhàvayanparãkùakaþ syàditi bhàvaþ /
vipakùe bàdhakamàha- yadyevamiti //

%<yadyevaü devadattàdibhramaþ kiü nàkùajaü bhavet  // MAnuv_3,4.158cd //>%


NYâYASUDHâ:
pramàõatvenàparãkùitamapi yadi pratyakùatayodbhàvyata ityarthaþ /
devadattàdibhrama iti /
yaj¤adatta÷uktyàdau devadattarajatàdibhrama ityarthaþ /
bàdhitatvàttannàkùajaü pramàõamiti cet /
tatkiü bàdhàbhàvamàtraü vastuvyavasthàhetuþ /
tathàtve ni÷càyakapramàõavaiyarthyàpatteþ /
asti ca prakçte vedabàdha iti /


*11,236*

upajãvyavedavirodhàdupajãvakayoþ pratyakùapuràõavàkyayorapràmàõyamityuktam /
tadasat /
upajãvakamupajãvyavirodhena bàdhyata iti niyamàbhàvàt /
dç÷yate hyupajãvyasyàpãdaü rajatamiti j¤ànasyopajãvakena nedaü rajatamiti j¤ànena bàdha iti cet /
kathamatropajãvyopajãvakabhàva iti vaktavyam /
apràptasya pratiùedhàyogàtpràptiråpamidaü rajatamiti j¤ànamàdyamupajãvyaü, pratiùedhàtmakaü tu nedaü rajatamiti j¤ànamupajãvakamiti và, asiddhe dharmiõi pratiùedhàsambhavàddharmij¤ànamàdyamupajãvyaü dvitãyaü tåpajãvakamiti và /
àdye samàdhimàha- yàvacchaktãti //

%<yàvacchakti parãkùàyàmupajãvyasya bàdhane  /
doùo nà÷odhite doùa upajãvyatvamasvalam  // MAnuv_3,4.159 //>%


NYâYASUDHâ:
parãkùàyàü satyàü pramàõatayà pratãtasyeti ÷eùaþ /
bàdhane upajãvakena kuta iti ÷eùaþ /
doùo 'smadabhimata(to)niyamabhaïgaþ syàt /
upajãvye '÷odhite parãkùayàpramàõàdavivikte upajãvakena bàdhite na doùaþ /
upajãvyatvamastvalamiti /
prakçtodàharaõe prathamapupajãvyopajãvakabhàvamabhyupaiti /
upajãvyatvamityupalakùaõam /
upajãvakatvaü cetyapi draùñavyam /
pårvottaraj¤ànayoriti ÷eùaþ /
alaü÷abdo 'vadhàraõe /


*11,236f.*

idamuktaü bhavati /
(astveva) astyevedaü rajataü nedaü rajatamiti j¤ànayorupajãvyopajãvakabhàva upajãvyasyopajãvakena bàdha÷ca /
tathàpyupajãvyavirodhenopajãvakaü bàdhyata iti niyamabhaïgo nàsti /
ayaü khalvasya niyamasyàrthaþ /
parãkùayà ÷odhitamupajãvyaü virodhyupajãvakaü bàdhate svayaü tena na bàdhyata iti /
natu yathà÷rutaþ /
asya tu tadà bhaïgaþ syàt /
yadi parãkùitamupajãvyaü virodhinopajãvakena bàdhyaü (bàdhitaü) kvacidupalabhemahi /
nacaivam /
idaü rajatamiti j¤ànaü tu na ÷odhitam /
tatastasminnupajãvakena bàdhite na niyamabhaïgaþ /
nahi nirvi÷eùaõasya vyabhicàre vi÷iùyaü vyabhicaratyatiprasaïgàt /
naca vàcyaü vi÷iùyasya prayojakatàkalpanaü nirmålamiti /
ubhayathà(pi) bàdhyabàdhakabhàvadar÷anàt /
vi÷eùaõànapekùàyàmavyavasthàpàtàt /
nanu parãkùàyàmaïgãkçtàyàü tayaivàlam /
parãkùitenàparãkùitaü bàdhyata ityetàvataþ kvacidvayabhicàràbhàvàtkimupajãvyopajãvakabhàvena /
ucyate /
bhavedevaü yadyàtyantikãü parãkùàmatràïgãkurmaþ /
nacaivam /
kintu yàvacchaktiparãkùàmeva /
naca tàvanmàtrasya bàdhakatvaniyamo 'sti /
yàvacchaktiparãkùitasyàpi bàdhadar÷anàt /
ato yuktaü vi÷iùyasyopàdànam /
àtyantikaparãkùaiva bàdhakatvopayoginã bhavatu kimupajãvyatvenetyapi na vàcyam /
tasyàpi sàüvyàvahàrikatvàt /
yathoktam /
"sannipàtalakùaõo vidhiranimittaü tadvighàtasya' iti /
prakçte tu vedaþ parãkùita upajãvya÷ceti /


*11,241*

dvitãye parihàramàha- bhrame 'pãti //

%<bhrame 'pyabhramabhàgo 'sti ...  // MAnuv_3,4.160a //>%


NYâYASUDHâ:
hãti vakùyamàõamatràpi sambaddhayate /
yadyapyekamevedaü rajatamiti j¤ànaü tathàpi viùayopàdhiva÷àd vibhàgam /
tatra prakàre bhramatve 'pi svaråpe 'bhramatvameva /
tatra kadàpi bàdhàbhàvàt /
tathànyepyàhuþ /
sarvaü j¤ànaü dharmiõi pramàõaü prakàre tu viparyaya iti /
bhàgàbhyupagamàdeva na virodhacodanàvakà÷aþ /
tataþ kimityata àha- tanmàtramiti //

%<... tanmàtramupajãvya hi  /
bàdhakaj¤ànavçttiþ syàn ...  // MAnuv_3,4.160bc //>%


NYâYASUDHâ:
abhramabhàgamàtram /
tenaiva dharmiõaþ siddheþ /
rajatàkàrasya niùedhyatvena dharmitvàbhàvàditi hi÷abdàrthaþ /
etaduktaü bhavati /
asminpakùe yadupajãvyaü na tadupajãvakena bàdhyate yacca bàdhyate na tadupajãvyamityato nedamasmadãyaniyamabhaïgasyodàharaõamiti /


*11,241f.*

atràntare màyàvàdina÷codayanti /
yaduktamupajãvyavirodhàdadvaita÷rutãnàmapràmàõyamiti /
tadasat /
tatràpyasya samàdhànasya suvacatvàt /
tathàhi /
yaþ sarvaj¤a ityàdãnàü tattvamasyàdãnàü ca kathamupajãvyopajãvakabhàva iti vaktavyam /
siddhaü na nivartakatvàdityàdivacanàt /
tattvamasyàdivàkayamaikyavirodhinàü sàvarj¤àdãnàü duþkhàdãnàü ca pratiùedhakamaïgãkçtam /
naca pràptiü vinà pratiùedho 'stãti pràptiråpaü yaþ sarvaj¤a ityàdikamupajãvyam, tattvamasyàdikaü tåpajãvakamiti và, asiddhe dhamirõi pratiùedhànupapatterdharmipratipàdakamàdyamupajãvyamupajãvakaü cottaramiti và /
àdye rajataj¤ànasyevàparãkùitatvàdupajãvyasyàpi prathamasyottareõa bàdhe na kàpyanupapattiþ /
dvitãye ÷uktisvaråpamàtramiva brahmasvaråpamàtramupajãvyaü na sàrvaj¤àdivi÷iùyam /
tathàca yadupajãvyaü na taduttareõa bàdhyate /
yadbàdhyate sàrvaj¤àdikaü na tadupajãvyamiti na ka÷cidvirodha iti /


*11,242*

atra parihàradvayamapi pratiùedhati- nacaivamiti //

%<... nacaivaü ...  // MAnuv_3,4.160d //>%


NYâYASUDHâ:
prasiddhayorbhràntibàdhayorivàtra samàdhànaü na vaktuü ÷akyate /
vaiùamyàditi bhàvaþ /


*11,244*

tatkathamityataþ prathamapakùe tàvadvaiùamyaü dar÷ayati- suparãkùita iti //

%<... suparãkùite  // MAnuv_3,4.160d //>%


NYâYASUDHâ:
prathamapramàõe suparãkùite sati na caivamiti sambandhaþ /
etaduktaü bhavati /
idaü rajatamiti j¤ànamupajãvyamapyaparãkùitatvàdupajãvakena nedaü rajatamati j¤ànena bàdhyate /
upajãvyopajãvakanyàyasya yàvacchaktiparãkùàviùayatvàti hyasmàbhirabhihitam /
asmannyàyena ca pareõa pratyavasthàyate /
naca tadyuktam /
yaþ sarvaj¤a ityàdãnàmahaü duþkhãtyàdãnàü ca suparãkùitatvàt /
upapàditaü khalu yaþ sarvaj¤a ityàdi÷rutãnàü tattvàvedakatvaü sàkùiõa÷ca niyamenàvyabhicàritvamiti /

dvitãyapakùe vaiùamyaü dar÷ayati- sarvamiti //

%<sarvaü tadupajãvyaiva pramàõaü vartate yataþ  // MAnuv_3,4.160ef //>%


*11,244f.*


NYâYASUDHâ:
yataþ kàraõàttatsarvaü sàrvaj¤àdikamupajãvyaiva tattvamasãtyàdikaü pramàõaü pravartate 'to na caivamiti sambandhaþ /
idamuktaü bhavati /
yathà nedaü rajatamiti j¤ànaü purovartinaþ svaråpamàtraü dharmãkçtya pravartate na tu rajatatvavi÷iùyaü na tathà tattvamasyàdivàkyaü pravartitumarhati /
kintu sarvaj¤atvàdivi÷iùyaü brahmasvaråpaü duþkhàdivi÷iùyaü jãvasvaråpaü ca dharmãkçtyaiva /
tathàca dharmigràhakavirodho 'parihàrya iti /
atra sarvamiti sarvaj¤atvàdyanyatamasyopalakùaõam /


*11,247*

nanu tattvamasyàdivàkyamapi yadi svaråpamàtramupajãvya pravarteta tadà kãdç÷o doùa ityata àha- kathamiti //

%<kathaü brahmeti tajj¤eyaü sarvaj¤atvàdilakùaõam  /
vihàya yasmàtkasmàccit svaråpasyaiva ced yadi  // MAnuv_3,4.161 //
upajãvyatvam ...  // MAnuv_3,4.162a //>%


NYâYASUDHâ:
vàkyadvayametat /
tatraikasyàrthaþ /
dharmànvihàya svaråpasyaivopajãvyatvaü cettarhi tatkathaü j¤eyaü yattattvamasãti bodhyate /
etaduktaü bhavati /
÷abdenànådya hi svaråpaü tattvamasãti vaktavyam /
naca nirdharmasya pratipàdakaþ ÷abdo 'sti /
ataþ svaråpamàtrasya buddhàvanàrohàdbodhanamevànupapannamiti /
na bråmaþ svaråpamàtrasyopajãvyatvam /
kintu bhedakànsarvaj¤atvàdidharmànvihàya tattvàdinà vi÷iùyasya /
tathàca na ka÷ciddoùa ityataþ ÷iùyaü vàkyam /
yadi tattvàdidharmopetasyopajãvyatvaü tarhi sarvaj¤atvàdikaü vihàya yasmàtkasmàccittattvàdestadbrahmeti kathaü j¤eyam /
yadyapyasminpakùe noktadoùastathàpi bodhyasya brahmàsmãti j¤ànamanupapannameva /
sarvaj¤atvàderbrahmalakùaõatvena tadanupàdàne brahmaõo buddhàvanàrohàt /
tattvàderghañàdisàdhàraõatvàditi bhàvaþ /
sarvaj¤atvàdiparityàgenopajãvane bàdhakamabhidhàya viparyaye paryavasànamàha- etasmàditi //

%<... etasmàd vyàvçttaü yàvatà bhavet  /
tàvataivopajãvyatvaü ...  // MAnuv_3,4.162a-c //>%


NYâYASUDHâ:
aparathà j¤ànàsambhavàt /
yàvatà dharmeõa /
tàvatopetasyaiva /

nanu nedaü rajatamiti j¤ànaü yathà svaråpamàtramupajãvya pravçttam /
tathedamapi pravartsyati ko doùa ityata àha- svaråpasyaiveti //

%<... svarapasyaiva na kvacit  // MAnuv_3,4.162d //>%


NYâYASUDHâ:
upajãvyatvamiti vartate /
uktànupapattereva dçùñànto 'pi na samasta ityarthaþ /


*11,249*

nanu yatsarvaj¤aü tattvamasãti na bodhanãyam /
kintu tattvamasãtyeva /
na coktadoùaþ /
tacchabdo brahma vadati /
yogyànvitàbhidhàyina÷ca÷abdàþ /
lakùaõaü ca brahmaõànvetuü yogyam /
tata÷ca tacchabdenaiva vyàvçttasya pratãterityà÷ayavànà÷aïkate- sarveti //

%<sarvalakùaõayuktaü tu svaråpaü yadi bhaõyate  // MAnuv_3,4.163ab //>%


NYâYASUDHâ:
ca÷abdo 'vadhàraõe /
bhaõyate tacchabdena iti yadi bhaõyate ityàvçttyà yojyam /
sampratipattimuttaramàha- astviti //

%<astu ...  // MAnuv_3,4.163c //>%


NYâYASUDHâ:
yatpareõoktaü tadastvityarthaþ /
prativàdyuktàrthàïgãkàre pratij¤àhàniþ kathaü na bhavedityata àha- na iti //

%<... no naiva hàniþ syàt ...  // MAnuv_3,4.163c //>%


NYâYASUDHâ:
anabhimataprameyàïgãkàre hi pratij¤àhàniþ syàt /
anena càïgãkçtena no 'smàkaü (na pratij¤àhà)naiva hàniþ syàt /
parasya dharmigràhivirodho hyasmàbhirucyate /
tatparihàràya pareõa cedamuditam /
nacànena tatparihàram /
pratyuta dçóhãkçtamiti bhàvaþ /

kiü prakçtaprameyàvirodhitvamàtreõedamaïgãkriyate uta tathàbhåtatveneti jij¤àsàyàmàha- svapakùa÷ceti //

%<... svapakùa÷càyama¤jasà  // MAnuv_3,4.163d //>%


NYâYASUDHâ:
a¤jaseti nàbhyupagamamàtreõetyarthaþ /
tadupapàdayati- yasmàditi //

%<yasmàdanvita evàrthaþ ÷abdànàmapi sarva÷aþ  // MAnuv_3,4.164ab //>%


NYâYASUDHâ:
sarva÷o 'pãti sambandhaþ /
ityetatsåtrasàmarthyena pràgupapàditamiti ÷eùaþ /


*11,251*

ki¤càsminnapi pakùe brahmaõo buddhàvanàrohastadavastha eva /
yatastadàdi÷abdàþ sàmànyata eva yogyànvitaü bruvate /
sarvaj¤àdi÷abdà eva vi÷eùataþ /
tathànubhavàt /
naca sàmànyato 'nvitàbhidhàyinà vyàvçttapratãtirityà÷ayavànàha- vi÷eùeti //

%<vi÷eùasàmanyatayà svaråpamakhilaü bhavet  // MAnuv_3,4.164cd //>%


NYâYASUDHâ:
akhilaü yogyànvitaü svaråpaü vi÷eùasàmànyatayà ÷abdabodhyaü bhavet /


*11,252*

anvitàbhidhànamàtramaïgãkriyata eva /
taccaikasya padasya sàmànyata eva na vi÷eùata iti na buddhau brahmàrohaþ /
yadi ca vi÷eùastadà dharmigràhivirodhastadavastha eveti samudàyàrthaþ /

kecinmàyàvàdino 'nvitàbhidhànamaïgãkurvate vij¤ànaghanàdaya sati nàpràpta÷aïkeyam /


*11,253*

vyàvartakadharmairvyàvçttasyaivopajãvyatvamiti yaduktaü tannàsti /
bàdhakaj¤àneùu tadabhàvàt /
naca tatràpi vyàvçttasyaivopajãvyatvaü na svaråpamàtrasyetyuktamiti vàcyam /
pårvasminbhramaj¤àne vyàvçttatva(sya)syaivàsiddhatvàt /
siddhau ca bhramatvànupapatteþ /
"tanmàtramupajãvya hi' ityuktavirodhàccetyata àha- purovartitveti //

%<purovartitvapårvàõi devadattàdikabhrame  /
vyàvartayanti tadråpaü caitramàtrad vinaiva hi  // MAnuv_3,4.165 //>%


NYâYASUDHâ:
devadattàdau ya÷caitràdibhramastatra purovartitvapårvàõi vi÷eùaõàni devadattàdisvaråpaü devadattàderaviditatvàccaitramàtràdvinaivàpurovartyàdibhyo vyàvartayanti yasmàttasmàdbàdhakaj¤ànaü vyàvçttamevopajãvatãti niyamo nànupapannaþ /
nàpi bhramànupapattiþ /
àropyavyàvçtteranaïgãkaraõàt /
tanmàtra÷abdena càropyamàtravyàvartanànnoktavirodho 'pãti bhàvaþ /


*11,254*

nanvanena nàtyantavyàvçttiru(pajãvyatvo)payoginã /
kintu vyàvçttimàtramityuktaü bhavati /
tatprakçte 'pyasti /
tattvàdinà brahmaõo 'pi vyàvçttatvenopajãvyatvasambhavàditi cenna /
tàvanmàtreõa bodhyasyàpi brahmàsmãti j¤ànànupapatteruktatvàt /


*11,255*
doùàntaraü càha- brahmaõa iti //

%<brahmaõo nirvi÷eùatvàd vyàvartayati kiü punaþ  // MAnuv_3,4.166ab //>%


NYâYASUDHâ:
brahmaõaþ punariti sambandhaþ /
kiü kartç, brahma vyàvartayati, na kimapi /

tattvàdãnàmaïgãkàre 'pi doùamàha- yasmàditi //

%<yasmàtkasmàccidapyarthàt tàvaccet siddhasàdhanam  // MAnuv_3,4.166cd //>%


NYâYASUDHâ:
tattvàdi vi÷eùaõena yasmàtkasmàdapyarthàttattvàdirahitam /
tàvadvayàvçttaü cedupajãvyatvamastãti bodhyate /
tadedaü vàkyaü siddhasàdhanaü j¤àtasyaiva j¤àpakaü syàt /
bodhyenàsyàrthasya pràgeva viditatvàt /
tathà cà÷àstraü syàt /


*11,256*

mà bhåttattvàdinà vyàvçttaü brahmopajãvyam /
vij¤ànamànandaü brahmetyàdi÷rutyà brahmalakùaõatvenoktena cinmàtratvàdinà tu bhaviùyatãtyata àha- cinmàtratvaü ceti //

%<cinmàtratvaü ca naiveùyamavi÷eùatvavàdinaþ  // MAnuv_3,4.167ab //>%


NYâYASUDHâ:
màtra÷abdena citaþ sarvaviùayatvàdikaü vyàvartayati /
ànandatvàderapyupalakùaõametat /
brahmaõa iti ÷eùaþ /

cinmàtratvàdikaü na brahmaõo bhinnam ato nirvi÷eùatvàvirodhàttadaïgãkriyata ityata àha- tàvanmàtramiti //

%<tàvanmàtraü yadãùyaü syàt sarvaj¤atvaü kuto na tat  // MAnuv_3,4.167cd //>%


NYâYASUDHâ:
tattarhi tasyàpi ÷rutatvàdabhinnatvàcceti bhàvaþ /
abhede kathaü lakùaõatvamiti cet /
samaü vij¤ànàdàvapi /
ukta÷ca lakùyalakùaõaprakàro lakùaõasåtra iti /


*11,257*

÷rutatvasàmye 'pi cinmàtratvàdikameva dharmiõi nive÷yate /
aviruddhatvàt /
na sarvaj¤atvàdikaü viruddhatvàt /
yathà nedaü rajatamiti j¤àne 'viruddhapurovartitvàdyupetasya dharmitvaü na viruddharajatatvàdyupetasyetyata àha- cinmàtreti //

%<cinmàtràbhedasàdhye 'pi ...  // MAnuv_3,4.168a //>%


NYâYASUDHâ:
cinmàtreõàbheda÷cinmàtràbhedaþ saþ sàdhyaþ pratipàdyo yasya tattathoktam /
tattvamasyàdivàkye cinmàtràbhedasàdhye 'ïgãkçte 'pi tadvàkyaü siddhasàdhanaü bhavedityanvayaþ /
tatkathamityata àha- siddhamiti //

%<... siddhaü tat prativàdinaþ  // MAnuv_3,4.168b //>%


NYâYASUDHâ:
taccidaikyaü prativàdino bodhyasya yata iti ÷eùaþ /
kathaü siddhamityata àha- sveti //

%<svàbhedàïgãkçtereva ...  // MAnuv_3,4.168c //>%


NYâYASUDHâ:
svasya svenàbhedàïgãkçteþ /
eva÷abdasya siddhamiti pårveõa sambandhaþ /
svàbhedàïgãkçtau cidabhedaþ kathaü siddha ityata àha- cittvamiti //

%<... cittvaü svasyàpi yanmatam  // MAnuv_3,4.168d //>%


*11,258*


NYâYASUDHâ:
svasya bodhyasya yadyasmànmataü sammatam /

etaduktaü bhavati /
virodhabhayàtsarvaj¤atvàdivi÷iùyaü na dharmãkriyate iti vadatà cidànandaråpamapi na dharmãkartavyam /
j¤àtaj¤àpanaprasaïgàt /
virodha iva j¤àtaj¤àpanasyàpya÷àstratàhetutve vi÷eùàbhàvàt /
cinmàtraü tvadatiriktaü nàstãti vàkyàrtha iti cenna /
apratibhàsanàt /
gatyantaràbhàvàditthaü kalpyata iti cet(nna) /
såtrakçtaivàrthàntarasyoktatvàt /


*11,259*

na virodhabhayàdvayaü sàrvaj¤àdikaü dharmiõi na nive÷ayàmaþ /
kintu sarvaj¤atvàdikaü (hi) na brahmaõo bhinnam /
neha nànetyàdi÷rutivirodhàt /
nàpi svaråpam /
tasya viyadàdisarvasàpekùatvàt /
sarvasya ca mithyàtvàt /
nahi tathàbhåtasya satyasvaråpatà sambhavati /
cidànandàdestu brahmasvaråpatve na kvàpyanupapattirityà÷ayavànà÷aïkate- sarveti //

%<sarvàpekùatayà sarvaj¤atvamityeva tannahi  /
iti cec ...  // MAnuv_3,4.169a-c //>%


NYâYASUDHâ:
sarvaj¤atvaü vartata iti ÷eùaþ /
iti÷abdo hetau /
eva÷abdasya tadevetyanena sambandhaþ /
nahi mithyetyarthaþ /
pariharati- cetanatvaü ceti //

%<... cetanatvaü ca ...  // MAnuv_3,4.169c //>%


NYâYASUDHâ:
yatparasàpekùaü tanna sadityaïgãkàre brahmaõa÷cetanatvaü ca na syàdityarthaþ /
kuta ityato (lyuñ pratya)yupratyayasyànekàrthatvàtkartçvàcitàü tàvadupàdàya vyàcaùñe- j¤atvamiti //

%<... j¤atvaü ...  // MAnuv_3,4.169d //>%


NYâYASUDHâ:
cetanatvaü nàma tàvajj¤atvamityarthaþ /
tataþ kimityata àha- neti //

%<... na j¤eyavarjitam  // MAnuv_3,4.169d //>%


NYâYASUDHâ:
j¤atvamiti vartate /
kintu j¤eyasàpekùameva /
j¤ànakriyàü prati kartçtvaü khalu j¤atvam /
sakarmakakriyàvacana÷ca jànàtiþ /
ataþ karmàpekùakriyàkartçtvamapi sàpekùameva /


*11,261*

tathàpi kuta÷cetanatvaü na syàditi cet /
j¤asya brahmaõo j¤eyaü svayameva và syàtparaü và /
nàdya ityàha- sveti //

%<svaj¤eyatvaü ca naivàsau manyate savi÷eùataþ  // MAnuv_3,4.170ab //>%


NYâYASUDHâ:
castvarthaþ /
asau màyàvàdã /
kuto na manyata ityata àha- savi÷eùata iti //
savi÷eùatvaprasaïgàt /
pratyak paràgbhàvalakùaõo hi kartçkarmabhàvo naikatraikasya yujyate /
yadi ca syàttadà bhedapratinidhinà vi÷eùeõa ghañanãyaþ /
ato brahmaõo j¤atvaj¤eyatvayoraïgãkàre vi÷eùo 'ïgãkartavyaþ syàt /
nivir÷eùaü ca brahmàïgãkçtamiti svaj¤eyatvaü na manyate /
tata÷ca parameva j¤eyaü vaktavyam /
tacca mithyàbhåtamiti kathaü tadapekùaü cetanatvaü satsyàditi /
evaü j¤atvasya j¤ànasàpekùatvamapi vaktavyam /


*11,262*

ki¤caivaü vadatà svaråpamàtramupajãvyamityapi vaktuü na ÷akyate /
tasyàpi sva÷abdena paràpekùatàpratãterityàha- sva÷abdo 'pãti //

%<sva÷abdo 'pi paràpekùas ...  // MAnuv_3,4.170c //>%


NYâYASUDHâ:
parepekùaþ paràpekùasyàrthasya pratipàdakaþ /
kathamityata àha- tasmàditi //

%<... tasmàd vyàvçttireva hi  /
sva÷abdàrtha iti proktaþ ...  // MAnuv_3,4.170de //>%


NYâYASUDHâ:
parasmàt /
hi÷abdo hetau /
arthaþ pravçttinimittam /
iti proktaþ ÷abda÷aktij¤aiþ /
svaü ca tadråpaü ceti hi svaråpam /
råpa÷abda÷ca svaparasàdhàraõaþ /
tena svasminpràpte 'pyucyamànaþ sva÷abdaþ parisaïkhayànyàyena paravyàvçttimeva pratipàdayatãti j¤àyate /
JOSHI-31


*11,264*

satyametadevaü vyàkhyàne /
nacaivamityata àha- svaråpamiti //

%<... svaråpaü nàma kiü na cet  // MAnuv_3,4.170 //
na svaråpàbhidhàyi syàd vaiyarthyaü svaravasya yat  /
råpa÷abdena pårõatvàt tacca sàmànyatàvacaþ  // MAnuv_3,4.171 //>%


NYâYASUDHâ:
asmadabhipretaü vyàkhyànaü na cedaïgãkriyate tadà svaråpaü nàma kiü, na kimapi /
svaråpa÷abdo nirarthakaþ syàdityarthaþ /
råpa÷abdasamànàrthaþ svaråpa÷abda ityataþ kathametaditi cedatra vaktavyam /
svaü ca tadråpaü ceti vyutpattimaïgãkçtyaivamucyate /
utàkhaõóa evàyaü ÷abda ityupetya /
àdye doùamàha- vaiyathyarmiti //
yasmàdasminpakùe sva÷abdasya vaiyarthyaü tasmàtsvaråpaü nàma kimita sambandhaþ /
kuto vaiyarthyamityata àha- råpeti //
svaråpa÷abde yo råpa÷abdastenaiva råpa÷abdàrthàbhidhànasya pårõatvàt /
nahi råpa÷abdo råpa÷abdàrthaü nàbhidhava iti sambhavati /
anyathotpalanãlotpala÷abdàvapyekàrthau syàtàm /
dvitãyaü niràkaroti- tacceti //
tat råpapadam /
co yasmàdityarthe /
sàmànyatàvacaþ sàmànyàkàrasya vàcakam /
càturvarõyàditvàtsvàrthe ùya¤pratyayaþ /
etaduktaü bhavati /
pratãtipramàõaka eva ÷abdàrthani÷caya iti hi ÷àbdàþ /
tatra råpa÷abdaþ sàmànyàkàrasyàbhidhàyakaþ /
sarveùàü tatastatpratyayàt /
svaråpa÷abda÷càsàdhàraõàkàrasya /
tasmàttatpratãteþ /
tasmànna tayorekàrthatvamiti /


*11,266*

yaduktaü cetanatvaü brahmaõo na syàditi tadiùyàpàdanam /
na hi vayaü brahmaõa÷cetanatvamaïgãkurmaþ /
kriyàve÷alakùaõasya kartçtvasya nirvikalpake 'bhàvàt /
kintu caitanyameva brahma /
tadarthà eva cetanatvavàdà vyàkhyàtavyà ityata÷caitanyamapi na pareõa ÷akyàïgãkàramiti bhàvena tadvayàkhyàti- cetanasyeti //

%<cetanasya svabhàvo hi caitanyamiti gãyate  // MAnuv_3,4.172ab //>%


NYâYASUDHâ:
bhàvaþ ÷abdapravçttinimittam /
tasyàtrànàgantukatvaü j¤àpayituü sva÷abdaþ /
iti hi gãyata ityanena guõavacanabràhmaõàdibhyaþ karmaõi ceti smçtiü såcayati /
cetana÷abdapravçttinimittaü ca j¤ànam /
citã saüj¤àna iti pàñhàt /
tata÷ca j¤ànaü brahmetyuktaü bhavati /


*11,267*

tataþ kimityata àha- tasmàditi //

%<tasmàd vi÷eùabàhulyaü caitanyasya vi÷eùataþ  // MAnuv_3,4.172cd //>%


NYâYASUDHâ:
yasmàccaitanyaü nàma j¤ànaü tasmàccaitanyasya brahmaõo, vi÷eùato 'ti÷ayena, vi÷eùabàhulyaü prasajyate /
j¤ànaü hi j¤eyaj¤àtçkaraõasàpekùaü bhavati /
j¤ànatvàdidharmà÷cànivàryàþ /
naca savi÷eùaü brahma pareõàïgãkriyate /
j¤eyàdikaü ca na svayam /
virodhàt /
parantu mithyeti tatsàpekùaü j¤ànaü kathaü satsyàt /
brahmaõo j¤ànatve j¤eyàdyupetatà kuta iti cet /
j¤ànatvàt /
prasiddhaj¤ànavat /
naca j¤ànatvamasiddhamiti yuktam /
aïgãkàravirodhàt /
vyàptimupapàdayati- neti //

%<na j¤eyaj¤àtçhãnaü hi j¤ànaü nàma kvacid bhavet  // MAnuv_3,4.173ab //>%


NYâYASUDHâ:
yaduktaü pràgbrahmaõa÷cetanatve j¤eyaj¤ànopetatvena bhàvyamiti, tatràpi j¤atvàtsammatavaditi niyàmakamabhipretam /
prasaïgàttasyàpi vyàptimupapàdayati- j¤eyeti //

%<j¤eyaj¤ànavihãna÷ca j¤a ityatra ca na pramà  // MAnuv_3,4.173cd //>%


NYâYASUDHâ:
àdya÷ca÷abdo j¤eyàdiràhityaj¤atvayoþ samuccaye /
dvitãyastu vyabhicàradvayasamuccaye /


*11,268*

nanu prasiddhasya j¤ànasya j¤eyàdyupetatve 'pãdaü brahmasvaråpaü j¤ànaü tadrahitaü bhavatu kiü bàdhakamityata àha- j¤àtçj¤eyeti //


*11,269*

%<j¤àtçj¤eyavihãnaü ca j¤ànaü ced bhoktçbhojyataþ  /
hãnaü bhojanameva syàt tàóanaü kartçtàóyataþ  // MAnuv_3,4.174 //>%


NYâYASUDHâ:
hãnameveti sambandhaþ /
kartç tàóyata iti tàóayitçtàóyàbhyàü hãnaü syàdityarthaþ /
dhàtvartho 'pi j¤ànaü yadi kartçrahitaü syàt /
àkàïkùàva÷àtsakarmakatayà pratãyamànamapi ca yadi niùkarmakaü syàttadokto bahutaro 'tiprasaïgaþ, vi÷eùàbhàvàditi /
j¤aviùaye 'pyevaü bhojyabhojanavihãno bhoktàpi syàdityàdiratiprasaïgo vàcyaþ /
nahi sakarmakakriyàyàþ kartà kriyàdirahito yukta iti /


*11,270*

j¤àtà j¤eyamiti ca kàrakàbhidhànametat /
kàrakamutpàdakamiti ca paryàyàvetau /
kàryameva cotpàdakamapekùate /
akàryaü ca brahmàkhyaü j¤ànamiti na tasya kartràdyapekùetyà÷ayavàn ÷aïkate- nityatvàditi //

%<nityatvàt tàdç÷aü ca syàditi cen ...  // MAnuv_3,4.175ab //>%


NYâYASUDHâ:
nityatvamakàryatvasyopalakùaõam /
anityasya bhojanàderbhoktràdyapekùàyàmapãdaü nityatvàttàdç÷aü j¤àtràdirahitaü ca syàdityanena vyàpakaviruddhopalabdhyà vyàpyaviparyayaþ ÷aïkitaþ /
notpàdakameva kàrakam /
tathà satyasti gaganamityàdau gaganàdãnàmakàrakatvaprasaïgàt /
kintu dhàtvarthà÷rayaþ kartà, tadviùayaþ karmetyàdi /

àkàïkùànàkàïkùe eva ca tadanvitatvànanvitatvayoþ prayojake /
natu kàryatvàkàryatve /
ata eva ka÷ciddhàtvarthaþ karmàdyanvitaþ ka÷cinneti yujyata ityà÷ayavànàkàïkùàmaprayojakãkçtya kàryatvàdyeva prayojakãkurvàõasyàtiprasaïgamàha- nityeti //

%<... nityavàgapi  /
vàcyavaktçvihãnà syàn ...  // MAnuv_3,4.175bc //>%


NYâYASUDHâ:
akàryasya kàrakànanvitatve 'kàryà vedavàk vàcyavaktçvihãnà syàt /
kàryasya ca kàrakànvitatve karmàdyanvitatàniyamo 'pi syàdityaperarthaþ /
viparyaye paryavasànamàha- nahãti //

%<... nahi sà caiva tàdç÷ã  // MAnuv_3,4.175d //>%


NYâYASUDHâ:
sà tàdç÷ã naiva hãti sambandhaþ /
dvitãyaprasaïgasya viparyayaparyavasànaü ca÷abdenàha /
kathaü na sà tàdç÷ãtyata àha- draùñàra iti //


*11,271*

%<draùñàro vedavàco hi santi vàcyàni cà¤jasà  // MAnuv_3,4.176ab //>%


NYâYASUDHâ:
vaktàra iti vaktavye draùñàra ityuktamapauruùeyatvàvighàtàrtham /
a¤jaseti vàcyasadbhàve na kàcidanupapattirityuktam /


*11,272*

nanu santi sthitisamaye vedavàco vasiùñhàdayo draùñàra indràdaya÷ca vàcyàþ /
natu mahàpralaya ityata àha- nitya iti //


*11,273*

%<nityo draùñà ca vàcya÷ca bhagavàneva ca svayam  // MAnuv_3,4.176cd //
na hi vaktçvihãnà ca vàcyahãnàpi vàk kvacit  // MAnuv_3,4.177ab //>%


NYâYASUDHâ:
dvau ca÷abdàvanyonyasamuccaye /
tçtãyo yasmàdityarthe vedavàca iti vartate /
hi÷abdaþ tasmàdityarthe /
vàk vedavàk /
kvacit pralaye 'pi /
yathà vedavàgvàcyàdyupetàpi kvacittadrahità tathà brahma (sva)råpaü j¤ànaü vyavahàre j¤eyàdyanvitamapi paramàrthatastadrahitaü bhaviùyatãti pratyà÷àü vàrayitumidaü vacanam /

yasmàdevaü kàryatvàdikamaprayojakaü kintvàkàïkùànimitto niyatasambandha eva /
tasmànnityavàgiva nityamapi j¤ànaü j¤eyàdyupetamevàïgãkàryamityupasaüharati-j¤àtçj¤eyeti //

%<j¤àtçj¤eyavihãnaü ca j¤ànamevaü na tad bhavet  // MAnuv_3,4.177cd //>%


NYâYASUDHâ:
nanu vàï na dhàtvarthaþ /
api tu dhàtvarthaü prati karma /
tatkathamatrodàharaõam /
ucyate /
àkàïkùànimittaü pratisambandhyanvitatvaü nityatvena na hãyata ityetàvanmàtre(õa) vàgudàharaõasya gçhãtatvànna doùaþ /
vàgityukte hi kiüvaktçkà kiüvàcyetyàkàïkùà bhavatyeva /

varõànàmapyatharvattvasya sthitatvànna nityatvavàcyavattvayorvyadhikaraõatvam /


*11,275*

j¤asyàpi nityatvena j¤eyàdirahitatva÷aïkaivameva parihàryetyàha- nahãti //

%<na hi nityo 'pi vaktàsti vàkyavàcyavivarjitaþ  /
j¤ànaj¤eyavihãna÷ca j¤o 'pyevaü naiva vidyate  // MAnuv_3,4.178 //>%


NYâYASUDHâ:
nityo 'pi vaktà parame÷varo vàkyavàcyavivajirto nàsti /
yasmàttasmàdevaü nityo 'pi j¤o j¤ànaj¤eyavihãno naiva vidyate /
÷aktiþ kàrakamiti pakùasya sthitvànnityo vakteti yujyate /
anenobhayatra vyàptyabhàvena vyàpakaviruddhopalabdhirasiddhetyuktaü bhavati /


*11,283*

mithyàbhåtaparasàpekùasya sàrvaj¤asyàpi mithyàtvamaïgãkurvàõasya cetanatvàdyabhàvaprasaïgo 'bhihitaþ /
idànãü prapa¤camithyàtvaü càpràmàõikamityàha- ki¤ceti //

%<ki¤ca sarvavilopa÷ca kena mànena gamyate  // MAnuv_3,4.179ab //>%


*11,284*


NYâYASUDHâ:
sarvavilopaþ sarvasya mithyàtvam /
na tàvatpratyakùeõa, tasya satyatàgràhitvàt /
nàpyanumànena, pratyakùabàdhitasya tasya pràmàõyàbhàvàt /
nacàgamena /
prapa¤camithyàtvaü pratipàdayataþ tasyàbhàvàdityàkùepàrthaþ /

nanu neha nànàsti ki¤canetyàgamasya sadbhàvàtkathaü vi÷vamithyàtve mànàbhàva iti cedatra pçcchàmaþ /
atra sarvasya mithyàtvaü pratipàdayati vàkye sarvàntargatatvenedaü vàkyametadvàkyàrtha÷ca gçhyate na veti /
àdyamanådya dåùayati- sarveõeti //

%<sarveõa saha tad vàkyàmartha÷ca yadi gçhyate  /
tadabhàvena sarvasya nàpalàpo bhavet tadà  // MAnuv_3,4.179c-f //>%


NYâYASUDHâ:
tadabhàvena vàkyavàkyàrthayormithyàtvena kàraõena /
vàkyàbhàve pratipàdakàbhàvàdvàkyàrthasya sarvamithyàtvasyàbhàve ca vyàghàtàt /
dvitãyamanådya dåùayati- na gçhyate cediti //

%<na gçhyate ced tannyàyàdapalàpo na hi kvacit  // MAnuv_3,4.180ab //>%


NYâYASUDHâ:
kvacidviyadàdiviùaye 'pyapalàpo niùedho na yujyate /
tannyàyàdvàkyàdinyàyàt /
ayamarthaþ /
vàkyavàkyàrthau kutaþ sarvasmàdbahiùkriyete iti vàcyam /
anupapatteriti cet /
kimanupapannaü na pratipàdanãyam /
addheti ceta /
evaü tarhi viyadàdimithyàtvamapyanupapannatvànna pratipàdanãyamiti /


*11,285*

nanu vàkyodàharaõe kçte naivaüvidhaü vàkyamastãti và (e)naiùàü padànàmatra ÷aktirar(nà)stãti và nàsya vàkyasyàtra tàtparyamastãti và vaktavyam /
anena vikalpaniràkaraõena tu kiü kçtaü syàdityata àha- upapattãti //

%<upapattivihãnasya vàkyasyàrtho na gamyate  // MAnuv_3,4.180cd //>%


NYâYASUDHâ:
vihãnasya viruddhasya /
arthastàtparyam /
etaduktaü bhavati /
na bråmo vayaü nàstãdaü vàkyamiti /
nàpyeùàü padànàmatra ÷aktirnàstãti /
kintvasya vàkyasya prapa¤camithyàtve tàtparyaü nàstãti /
upapattivirodhàbhàvo hi pratãtàrthe tàtparyasya j¤àpakaþ /
atra càstyupapattivirodha iti j¤àpanàya vikalpya dåùaõàbhidhànaü kçtamiti /

syàdetat /
upakramopasaühàràbhyàsàpårvatàphalàrthavàdopapattayaþ ÷rutiliïgavàkyaprakaraõasthànasamàkhyà÷ca tàtparyaliïgàni /
tatropapattivirodhe 'pyanyairliïgairasya vàkyasya prapa¤camithyàtve tàtparyamavagamyatàmityata àha- upakramàdãti //

%<upakramàdiliïgànàü balãyo hyuttarottaram  /
÷rutyàdau pårvapårvaü ca ...  // MAnuv_3,4.181a-c //>%


*11,285f.*


NYâYASUDHâ:
upakramàdiliïgànàü madhye yadyaduttaraü tattadbalãya ityupapattireva balãyasã /
÷rutyàdau liïgasamåhe ca yadyatpårvaü tattadbalãya iti /
tatràpi liïga÷abdoditopapattireva balavatã /
tato balavadvirodhe satàmanyeùàü liïgànàü na tàtparyani÷càyakatvaü yuktam /
kuta etadityata àha- brahmatarketi //


*11,286*

%<... brahmatarkavinirõayàt  // MAnuv_3,4.181d //>%


NYâYASUDHâ:
brahmatarkàkhye tarka÷àstre tathà nirõãtatvàt /
etenopakramasyopasaühàràtpràbalyaü vadanto nirastàþ /
yathà caitattathoktaü nyàyavivaraõe /


*11,287*

ita÷ca nàpyasya vàkyasya prapa¤camithyàtve tàtparyamàha- pratyakùamiti //


*11,287f.*

%<pratyakùamupapatti÷ca bahava÷càgamà yadà  /
viruddhayante nacàrtho 'sti yatra liïgavirodhità  // MAnuv_3,4.182 //
sa evàrthaþ kathaü gràhya ...   // MAnuv_3,4.183a //>%


*11,288*


NYâYASUDHâ:
sadgaganamityàdi pratyakùam /
tacca sàkùiråpatvàdbalavat /
upapatti÷càrthakriyàkàritvàdikà /
sà ca vyàptyàdimattvàdbalavatã /
àgamà÷ca vi÷vaü satyamityàdyàþ /
teùà pràbalyavyutpàdanàya bahava ityuktam /
niravakà÷atvàdyupalakùaõametat /
yadà yasminnarthe 'ïgãkçte /
yatra yadarthapratipàdane 'rthaþ prayojanaü ca nàsti /
brahmaõo 'dvitãyatàsiddhiþ prayojanamiti cenna /
tasyà evàpràmàõikatvàt /
àtmano muktisiddhiriti cenna /
vinà÷enàpi tatsiddheþ /
bahujãvavàdinàmivàdar÷anenàpyupapatteþ /
vairàgyàrthamiti cenna /
duþkhasàdhanatàj¤àpanena tatsiddheþ /
arthagrahaõamupalakùaõam /
upakramàdãnàmapyànukålyaü nàstãti ca draùñavyam /
na kevalaü liïgànukålyàbhàvaþ /
kinnàma yatra liïgavirodhità ca /
etaddvayaü granthàntare tatra tatroktaü j¤àtavyam /


*11,289*

tarhi niravakà÷aü vàkyamapramàõaü prasajyata ityata àha- upapanna iti //

%<... upapanne 'virodhinã  // MAnuv_3,4.183b //>%


NYâYASUDHâ:
pratyakùàdipramàõopakramàdiliïgàvirodhini tadànukålyopapanne ca bhagavati svagatabhedàbhàve 'rthe vàkyasya sati sa evàrthaþ kathaü gràhyaþ /
neha nàneti vàkyasyàpavyàkhyàne niràkçte labdhamàha- mukhyàrtha iti //

%<mukhyàrthe vidyamàne tu kva sàvarj¤yaü niùiddhayate  // MAnuv_3,4.183cd //>%


NYâYASUDHâ:
pratiùedhasya saïkoce kàraõàbhàvena prapa¤camithyàtvaü mukhyo 'rthaþ /
tasminnavidyamàne tu sàvarj¤aü na pratiùeddhuü ÷akyate /
mithyàrthasàpekùatayà hi tanniùedhyam /
yadvopapanna ityàdikamekaü vàkyam /
upapanne 'virodhini ca /
ata eva mukhyàrthe vàkyasya vidyamàne sati /
anena prapa¤camithyàtvàsiddheþ kva sàrvaj¤aü niùidhyata iti yojanà /
saïgatiståktasaïgatisamàhàreõa draùñavyà /


*11,290*

sarvaü tadupajãvyaivetyàdinoktamarthamupasaüharati- ata iti //

%<ataþ sarvaguõairyuktaü brahmàïgãkàyarmeva hi  // MAnuv_3,4.184ab //>%


NYâYASUDHâ:
aïgãkàryam dharmitayeti ÷eùaþ /
tathà copajãvyavirodhastattvamasyàdivàkyasya durvàra iti herarthaþ /


*11,291*

syàdetat /
sàrvaj¤àdiguõopetameva brahma dharmãkurmaþ /
kintu teùàü mithyàtvànnopajãvyavirodho 'dvaitàgamasya /
yathà yaþ puruùaþ sa sthàõurityatràropitena puruùatvena vyàvçttaü vastu dharmãkçtya pravçttàvapi nopajãvyavirodha ityata àha- apalàpo 'pãti //

%<apalàpo 'pi sarvasya na katha¤cana yujyate  // MAnuv_3,4.184cd //>%


NYâYASUDHâ:
mithyàtvàbhidhànam /
api÷abdaþ pårvavàkyàrthasamuccaye /
sarva÷abdena prakçtaü guõajàtamucyate /
katha¤caneti pramàõàbhàvàt ÷rutyàdipramàõaviruddhatvàcca /
apràptatvenànuvàdatvàbhàvasya coktatvàdityarthaþ /


*11,292*

nanu ca tattvamasyàdivàkyameva jãvabrahmaõorekatàü pratipàdayatsàrvaj¤àdiguõajàtasya mithyàtvaü gamayati /
nahi tasya satyatve jãvabrahmaikatvamupapadyate /
tatkathaü guõànàü mithyàtve pramàõàbhàva iti cenna /
siddhe tattvamasyàdivàkyasya jãvabrahmaikatvaniùñhatve guõànàü mithyàtvasiddhiþ /
tatsiddhau ca tatsiddhiriti parasparà÷rayatàdoùàt /
doùàntaraü càha- anàdãti //

%<anàdiyogyatà coktà tena gràhyaiva sarvathà  // MAnuv_3,4.185ab //>%


NYâYASUDHâ:
yasmàjjãvànàmanàdiyogyatoktà pramàõairupapàdità /
tena kàraõena sà gràhyaiva sarvathà /
etaduktaü bhavati /
yadà devamànavadànavaråpà tadavàntarabhedaråpà ca jãvànàü yogyatànàdinityà pramità tadà kà vàrtà jãvabrahmaõorekatvasya /
tathà ca kathaü tatsiddhaye guõànàü mithyàtvakalpanamiti /

atraiva hetvantaramàha- muktànàmiti //

%<muktànàü tàratamyaü ca mànairuktairna càlyate  // MAnuv_3,4.185cd //>%


NYâYASUDHâ:
mànairuktairiti mànànàmuktatvàdityarthaþ /
na càlyate nànyathayituü ÷akyate /
yadà muktàvapi tàratamyaü pramitam /
tadà kà jãvabrahmaikyapratyà÷à /
kathaü ca tattvamasyàdivàkyasya tatparatvam /
yato guõànàü mithyàtvakalpanaü yuktaü syàditi /


*11,293*

muktànàü tàratamye pramàõàntaramàha- j¤ànino 'pãti //

%<j¤ànino 'pi yato nityaü kurvanti ÷ubhameva hi  /
tàratamyaü tu muktau ca tenaivàdhyavasãyate  // MAnuv_3,4.186 //>%


NYâYASUDHâ:
eva÷abdena pàpaü pariharanti ceti såcayati /
tu÷abdena ÷ubhà÷ubhakaraõaparityàgayoþ tàratamyaü dyotayati /
hi÷abdena tatra pramàõaprasiddhim /
pramàõàni tu da÷akalpamityàdãni pràgudàhçtànyeva /
tenaivetyasya pramàõasya niravakà÷atàmàha /
pràïmokùasàdhanànàü tàratamyànmokùatàratamyamuktam /
idànãü tu j¤ànena ni÷citamokùàõàmapi ÷ubhà÷ubhakaraõaparityàgatàratamyàducyata iti bhedaþ /
vipakùe bàdhakamàha- tàratamyamiti /


*11,294*

%<tàratamyaü na cenmuktau kutaþ kuryuþ ÷ubhaü punaþ  // MAnuv_3,4.187ab //>%


NYâYASUDHâ:
punariti j¤ànottaram /
yadi brahmàdyà muktau tàratamyavanto na syustadà j¤ànamàtreõa mokùasya pràptapràyatvàjj¤ànottarakàlaü ÷ubhaü na kuryuþ /
a÷ubhaü ca na parityajeyurityatharþ /

viparyayaparyavasànamàha- kçcchreõeti //

%<kçcchreõàpi tapo j¤ànaü karmàpyete caranti hi  // MAnuv_3,4.187cd //
bibhyati smà÷ubhànnityaü sakàmà÷ca ÷ubhe sadà  // MAnuv_3,4.188ab //>%


NYâYASUDHâ:
tapo j¤ànaü karmàpãtyanena ÷ubhamityuktaü bhavati /
j¤ànamiti ÷ravaõàdikamucyate /
karmeti yaj¤àdi ete j¤àninaþ kçcchreõàpãtyàdivi÷eùaõànàü phalamanupadameva j¤àsyate /
sakàmà÷ca ÷ubhe sadetyekasya tapaàde÷caraõakàle tapaàdyantaraü kàmayanta ityarthaþ /
tasmàjj¤ànottarakàlànuùñhitena vicitreõa ÷ubhena vicitràmànandabuddhiü pràpnuvantãti ÷eùaþ /


*11,295*

bhavedetadyadi j¤ànottarakàlakçtànàü ÷ubhànàü phalavattvaü syàt /
na caivam /
teùàü karmasvanadhikàràt /
anadhikàriõà ca kçtaü viphalamiti prasiddhameva /
anuùñhànaü tvanyathàpyupapadyate /
te hi pràgj¤ànodayàdàdaranairantaryàbhyàü ÷ubhànyanuùñhitavantastatsvàbhàvyamàpannà j¤ànodayànantaramapyanutiùñhantãtyàïkaya pariharati- naceti //

%<na ca svabhàva evàyaü bhayapårvapravçttitaþ  // MAnuv_3,4.188cd //>%


NYâYASUDHâ:
ayaü j¤àninàü ÷ubhàcaraõaråpaþ /
akaraõe pratyavàyo bhaviùyatãtyevaü bhayapårvapravçttitaþ kçcchreõaivàcaraõàcca, ÷ubhasyaiveti prekùàpårvama÷ubhaparityàgenetyarthaþ /


*11,296*

%<kçcchreõàcaraõàccaiva ÷ubhasyaiva punaþ punaþ  // MAnuv_3,4.188ef //>%


NYâYASUDHâ:
etena kçcchreõàpãtyàdivi÷eùaõaphalamuktaü bhavati /
nahi svabhàvakçtà pravçttirevaü bhavitumarhati /


*11,297*

nanvete pràganuùñhànakàle bhayapårvaü kçcchreõà÷ubhaparityàgenaivànuùñhitavantaþ /
ataþ tatsvabhàvà eva saüvçttàra idànãmapi tatsvàbhàvyena tathaiva kurvantãtyaïgãkàre ko doùa ityà÷aïkayàha- tàdç÷o 'pãti //

%<tàdç÷o 'pi svabhàva÷cedaj¤asyàpi bhavet tathà  // MAnuv_3,4.189ab //>%


NYâYASUDHâ:
bhayapårvapravçttyàdiråpo 'pi /

j¤àninastàvadanuùñhàne 'j¤ebhyo na vi÷iùyante /
tatra j¤àninàü ÷ubhapravçttiþ pårvatarapårvatamasvabhàvabalàyàtaiva natu phalavatãtyaïgãkurvàõaü prati yadi ka÷cid bråyàt aj¤àninàmapi ÷ubhà pravçttiþ pårvatarapårvamasvabhàvagataiva na tu phalavatã vi÷eùàbhàvàditi, tadà kiü vàcyamiti /
pratibandãü mocayitumà÷aïkate- phalavattva iti //

%<phalavattve pramàõaü cet tatra j¤asya samaü hi tat  // MAnuv_3,4.189cd //>%


NYâYASUDHâ:
aj¤àninàü karmaõo 'stãti ÷eùaþ /
sàmye hi pratibandãgrahaþ /
naca tadatràsti /
yato 'j¤ànikçtakarmaõàü saphalatve"karmajaü buddhiyuktà hi' ityàdikaü pramàõamasti /
upalakùaõaü caitat /
adhikàriõa÷caite vidhigocarà÷cetyapi draùñavyam /
nahyevaü sati svabhàvakalpanàvakà÷o 'stãti /
evaü tarhi j¤àniùvapi na svabhàvakalpanà yuktetyà÷ayavànàha- tatreti //


tatra karmaõaþ phalavattve /
tat pramàõam /
atràpyadhikàràdikamupalakùaõãyam /


*11,298*

kiü tatpramàõamityatastaddar÷ayati- niùkàmamiti /

%<niùkàmaü j¤ànapårvaü ca nivçttamiha cocyate  /
nivçttaü sevamànastu brahmàbhyeti sanàtanam  // MAnuv_3,4.190 //>%


NYâYASUDHâ:
iha pravçttanivçttayormadhye /
abhyeti ati÷ayenaiti /
ànandodrekasàhityena mukto bhavatãtyarthaþ /
etatsmçtivàkyàrthavivaraõàya vàkyàntaraü pañhati- ÷ubheneti //

%<÷ubhenànandavçddhi syàdghràsa÷caivà÷ubhena hi  /
j¤ànino 'pi yatastena kartavyaü ÷ubhameva taiþ  // MAnuv_3,4.191 //>%


NYâYASUDHâ:
hyàsa÷cànandasya /
÷ubhameva kartavyama÷ubhaü tyàjyaü ca /
anena vidhisadbhàvo 'pi siddhaþ /
tato 'dhikàra÷ca /
atra ÷rutimapyàha- upàsta iti //

%<upàste sa ya àtmànaü kùãyate nàsya karma ha  /
asmàddhayevàtmano yadyat kàmayet sçjate ca tat  // MAnuv_3,4.192 //>%


*11,298f.*


NYâYASUDHâ:
anena"sa ya àtmànameva lokamupàste na hyasya karma kùãyate 'smàddhayevàtmano yadyatkàmayate tattatsçjate' iti ÷rutimupàdatte /
àtmànaü paramàtmànam /
lokaü sarvà÷rayam /
upàste kàraõena kàryopalakùaõaü pa÷yatãtyarthaþ /
sa vidvànmukto bhåtvà yadyatkàmayate tattatkarmàsmàddhayevàtmano 'syàtmanaþ prasàdena sçjate /


*11,299*

%<avidvàn bahukarmàpi hyantavat phalamàpnuyàt  // MAnuv_3,4.193ab //>%


NYâYASUDHâ:
avidvànityanena"yadyapyanevaüvinmahatpuõyaü karma karoti taddhàsyàntataþ kùãyata eva' iti ÷rutimupàdatte /
anayà càrthàjj¤ànikarmaõaþ sàphalyaü siddhayati /
upari copayogo bhaviùyati /

%<yadeva vidyayà kuryàt tadeva hyativãryavat  /
ityàdivàkyasàmarthyàt tàratamyaü vimuktigam  // MAnuv_3,4.193c-f //>%


NYâYASUDHâ:
yadevetyanena"yadeva vidyayà karoti ÷raddhayopaniùadà tadeva vãryavattaraü bhavati' iti ÷rutimupàdatte /
vidyayà brahmasàkùàtkàrapårvakamupaniùadà svayogya(m)yà vãryavattaramadhikaphalamityàdivàkyasàmarthyàjj¤ànikçtakarmaõàü phalavattvaü tàvatpratãyate /
tatasteùàü vaicitryàdvimuktigaü tàratamyaü ca siddhamityarthaþ /


*11,300*

syàdetat /
naitàni vàkyàni j¤ànikarmaõàü sàphalyaü pratipàdayanti /
sa ya àtmànamityatra tàvadupàsakakarmaõàmakùayaphalatva÷ravaõàt /
itaratra ca j¤ànavidyà÷abdayoþ parokùaj¤ànàrthatvasyàpyupapatterityà÷aïkàü pariharati- naceti //

%<nacàtropàsakasyaiva phalamakùayamucyate  // MAnuv_3,4.194ab //>%


NYâYASUDHâ:
atra vàkyeùu /
phalaü karmaõàm /
tathà j¤ànàdipadaü parokùaj¤ànàrthatayà na vyàkhyeyamityapi gràhyam /
kuto netyata àha- nahãti //

%<na hi j¤ànaü vinà kvàpi phalasyàkùayatà bhavet  // MAnuv_3,4.194cd //>%


NYâYASUDHâ:
j¤ànaü brahmasàkùàtkàram /
kvàpi mokùe 'nyatra ca /
phalasya karmaõàm /

idamuktaü bhavati /
brahmasàkùàtkàrarahitenopàsakena kçtàni karmàõyakùayaphalàni kena prakàreõeti cintyam /
kimakùayaü mokùaü kurvantãti /
uta svargàdikam /
nàdyaþ /
nànyaþ panthà iti ÷rutivirodhàt /
na dvitãyaþ /
puõyacito lokaþ kùãyata iti svargàdiphalànàü kùayitva÷ravaõàt /
"anevaüvinmahatpuõyaü karma karoti'"tadeva vãryavattaraü bhavati' ityudàhçta÷rutivirodha÷ca pakùadvaye 'pi /
tadevamaj¤apakùe vàkyàrthànupapatterupàsakapadasya j¤ànyupalakùakatvameva yuktam /
tathà brahmàbhyetãti ÷ravaõàjj¤ànapadasya sàkùàtkàravàcitvameva yuktamiti /
ata eva vàkyasàmarthyàdityuktam /
yadyapi pa÷yannapãmamàtmànamityàdyàþ spaùñàrthàþ ÷rutayo 'tra santi /
tathàpi mãmàüsàrthametàsàmudàharaõam /


*11,301*

nanvaj¤apakùe 'pi nànupapattiþ /
upàsakena kçtàni khalvasaïkalpitaphalàni karmàõi j¤ànamupajanayanti /
karmaõà j¤ànamàtanotãti ÷ruteþ /
j¤ànena mokùo bhavatãtyaj¤akçtakarmaõàmapi j¤ànadvàreõàkùayaphalatvopapatterityà÷aïkayàha- j¤àneti //

%<j¤ànadvàreõa cet tasya nàsmatpakùapratãpatà  // MAnuv_3,4.194ef //>%


NYâYASUDHâ:
karmaphalasyàkùayateti vartate /
tasya parakçtavyàkhyànasya /
asmatpakùapratãpatà muktatàratamyavirodhità /
pratyuta tadanukålataiva /
muktau tàratamyamasahamànena khalvevamanyathà vyàkhyànaü kriyate tanmuktatàratamyameva sàdhayati /
karmàõi hi jij¤àsavo vicitràõi kurvanti /
tai÷ca jàyamànena j¤ànena vicitreõaiva bhàvyam /
anyathà kçtavipràõàkçtàbhyàgamàpatte /
vicitreõa j¤ànena vicitra eva mokùo bhàvanãyaþ /
pårvoktàdeva hetoriti /
tadevaü svamatavirodhiparànukålamanyathàvyàkhyànaü na kàryameva /
tathà càsmadvayàkhyàne sthite prakçtaü yuktamiti /


*11,302*

astu vànyathàvyàkhyànaü yuktam /
tata÷caiteùàü vàkyànàü prakçtàsàdhakatvam /
evamapi j¤ànottarakarmaõo mokùàntargataphalahetutàyàþ pramàõàntareõa siddhermuktatàratamyaü na hàtuü ÷akyamityabhyupagamavàdenàha- j¤ànottarasyeti //

%<j¤ànottarasyaivamapi hyakùayatvaü ...  // MAnuv_3,4.195ab //>%


NYâYASUDHâ:
karmaõo 'kùayatvamakùayamokùànuprave÷iphalatvaü siddhayati /
kathamityata àha- naceti //

%<... nacànyathà  // MAnuv_3,4.195b //>%


NYâYASUDHâ:
prakàràntaràbhàvàt /
pari÷eùapramàõàditi yàvat /
etena j¤ànottarasya karmaõaþ sàphalye 'pi tasya phalasya mokùànuprave÷itàyàü pramàõàbhàvànna mokùatàratamyasiddhirityapi pratyuktam /


*11,303*

pari÷eùameva dar÷ayati- pårveti //

%<pårvabhàvi÷ubhànàü hi j¤ànenaiva kçtàrthatà  // MAnuv_3,4.195cd //
pràrabdhànàü tu bhogena tajj¤ànottarakarmaõàm  /
muktàvanuprave÷aþ syàdanyathà tatkçtirnahi  // MAnuv_3,4.196 //>%


NYâYASUDHâ:
j¤ànikçteùu karmasvetà vidhàstàvatsambhavanti /
j¤ànàrthatvaü và bhogàrthatvaü và vyarthatvaü veti /
tatra j¤ànikarmaõàü j¤ànàrthatvaü tàvannopapadyate /
pårvabhàvi÷abhaireva j¤ànasya kçtatvàt /
tatra hetuþ pårvabhàvãti /
j¤ànàtpårvabhàvinàü ÷ubhànàü yasamàjj¤ànenaiva kàryeõa kçtàrthatà nànyena /
teùàü kàryàntaràbhàvàt /
j¤ànàrthatvàbhàve vaiyarthyaü syàdityarthaþ /
pårvajàtaü prati pa÷càdbhàvinaþ kàraõatvàyogàcca /
nàpi bhogàrthatvam /
pràcãnapràrabdhakarmabhireva bhogasya jàyamànatvàt /
tatra hetuþ pràrabdhànàü ca karmaõàü bhogenaiva kçtàrthateti /
pårvavattàtparyam /
vaiyarthyaniràsaheturanyatheti /
j¤ànikarmaõàü vyarthatve tadanuùñhànaü na syàt /
nahi prekùàvanto vyarthaü (karma) kurvanti /
karaõasvàbhàvyàditi cet /
abuddhipårvatàprasaïgàt /
lokasaïgrahàrthamiti cenna /
tatprayojanasyàpi vàcyatvàt /
ã÷varavaditi cenna /
muktàvapi prasaïgàt /
pari÷eùaphalakathanaü tattasmàjj¤ànottarakarmaõàü muktàvanuprave÷o muktigatànandavçddhayarthatvaü syàditi /


*11,304*

pårvabhàvi÷ubhàni j¤ànàrthànãtyuktam /
tatra sarveùàü j¤ànàrthatàyàü prasaktàyàü vi÷eùamàha- j¤ànàdãti //

%<j¤ànàt pårvàõi sarvàõi ÷ubhàni j¤ànasiddhaye  /
akàmyàni ...  // MAnuv_3,4.197a-c //>%


NYâYASUDHâ:
j¤ànàtpårvàõyakàmyànyeva ÷ubhàni karmàõi puõyakarmàõi j¤ànasiddhaye bhavanti na tu kàmyàni /
÷ubhànãti vi÷eùaõasya kçtyamàha- niùiddhànãti //

%<... niùiddhàni j¤ànarodhàya bhuktaye  // MAnuv_3,4.197cd //>%


*11,305*


NYâYASUDHâ:
j¤ànànutpàda utpannasyàpyabhibhavo và j¤ànarodhaþ /
bhuktaye duþkhasya /
evaü kàmyasyàpi viniyogo j¤àtavyaþ /
etacca(ca)turthe vyutpàdanãyam /


*11,306*

nanu yathàkàmyàni ÷ubhànãti ca vi÷eùaõamupàdãyate tathà nityanaimittikavyatiriktànãtyapi vi÷eùaõamupàdeyam /
nityàderapi pratyavàyaparihàràthartvena j¤ànakàraõatvàbhàvàdityata àha- yogyatàyà iti //

%<yogyatàyà balàd yacca ÷ubhabàhulyamàditaþ  /
j¤ànabàhulyamevaitat kuryànnànyasya ...  // MAnuv_3,4.198a-d //>%


NYâYASUDHâ:
yogyàta bràhmaõatvàdiråpà pitçmaraõàdiråpà ca /
àdito j¤ànàtpårvaü kçtam /
anyasya pratyavàyamàtraparihàrasya /
"àdhyànàya prayojanàbhàvàt' ityatràsyàrthasya samarthitatvànneha heturuktaþ /
atra yogyatàyà balàcchubhamàditaþ kçtametacca j¤ànameva kuryàditi ca vaktavye yadubhayatra bàhulyagrahaõaü kçtaü tattasya nàsmatpakùapratãpatetyuktaprapa¤canàrthamiti /


*11,308*

atra"puruùàrtho 'taþ÷abdàd' ityàdinà j¤ànasya mokùasàdhanatvamuktam /
atra ca karmatàratamyàjj¤ànatàratamyaü j¤ànatàratamyànmokùatàratamyamiti vadatà ca såcitam /
j¤ànapadaü càvabodhamàtrasya pratipàdakamiti pratãtiniràsàrthamàha- j¤ànasyeti //

%<j¤ànasya bhaktibhàgatvàd bhaktirj¤ànamitãryate  // MAnuv_3,4.199ab //>%


NYâYASUDHâ:
asmi¤chàstre yatra yatra j¤ànasya mokùasàdhanatvamucyate tatra tatra j¤ànamiti padena bhaktirãryate lakùyate /
kutaþ /
sambandhàt /
j¤ànasya bhaktibhàgatvàt /
màhàtmyaj¤ànasnehasamudàyo hi bhaktirityuktam /
tato j¤ànaü bhakterbhàga ekade÷aþ /
tathà caikade÷aikade÷itvalakùaõàtsambandhàdityuktaü bhavati /
ekade÷enaikade÷ilakùaõà ca da(÷ama)÷àmàtraü dattamityàdau prasiddhaiva /


*11,311*

prakàràntaramàha- j¤ànasyaiveti //

%<j¤ànasyaiva vi÷eùo yad bhaktirityabhidhãyate  // MAnuv_3,4.199cd //>%


NYâYASUDHâ:
yadyadà j¤ànasyaiva vi÷eùaþ snehàdisàhityalakùaõo dharmo bhavati tadà sa piõóo bhaktirityabhidhãyate /
etaduktaü bhavati /
j¤ànaü sneha÷ca bhakteraü÷au /
tatraikenàü÷enàü÷àntarasyopalakùaõam /
tathàcàhajallakùaõayà bhaktireva sidhyatãti /
ekade÷àntareõaikade÷àntarasyopalakùaõe dçùñàntamàha- parokùatveti //

%<parokùatvàparokùatve vi÷eùau j¤ànagau yathà  // MAnuv_3,4.200ab //>%


NYâYASUDHâ:
yathà j¤ànasya parokùatvàparokùatvalakùaõau dvau dharmau /
tatra tamevaü vidvàniti parokùaj¤ànasya mokùasàdhanatve 'bhihite parokùatvenàparokùatvaü lakùyata ityarthaþ /
dàrùyàntikaü da÷aryati- snehayogo 'pãti //

%<snehayogo 'pi tadvat syàd vi÷eùo j¤ànagocaraþ  // MAnuv_3,4.200cd //>%


NYâYASUDHâ:
sneha÷càsau yoga upàya÷ceti snehayogaþ /
snehena yogaþ sambandha iti và /
tata e(kenai)kade÷enaikade÷àntaralakùaõà ca syàditi ÷eùaþ /


*11,313*

làkùaõikaprayoge såtrakàrasya kiü prayojanamityata àha- ityabhipràyata iti //

%<ityàbhipràyataþ pràyo j¤ànameva vimuktaye  /
vadanti ÷rutayaþ ...  // MAnuv_3,4.201a-c //>%


NYâYASUDHâ:
dvividhalakùaõàbhkimayeõa ÷rutayaþ tarati ÷okamàtmavidityàdyàþ /
idamuktaü bhavati /
dvividhà lakùaõà bhavati råóhàråóhabhedàt /
tatra dvitãyàyàü prayoktuþ prayojanànusandhànena bhàvyam /
na tvàdyàyàmabhidhàtulyàyàm /
iyaü ca råóhalakùaõà /
÷rutiùu pràyikavyavahàràdar÷anàt /
ataþ kiü prayojanànveùaõeneti /


*11,314*

bhakti÷abdo màhàtmyaj¤ànapårvakasya snehasya vàcaka ityuktaü tathà j¤àna÷abdo bhaktyartha iti /
tadubhayamapyanupapannam /
bhaktij¤ànàbhyàü mokùo bhavatãtyapi dar÷anàt /
tatra bhakti÷abdasyoktàrthatve j¤ànagrahaõavaiyarthyàt /
(tasya tatràntarbhåtatvàt) /
j¤ànapadasya cobhayàrthatve bhaktigrahaõavaiyarthyàdityata àha- so 'yamiti //

%<... so 'yaü vi÷eùo 'pi hyudãryate  // MAnuv_3,4.201cd //
bhaktirj¤ànamiti kvàpi ...  // MAnuv_3,4.202a //>%


NYâYASUDHâ:
kvàpi bhaktirj¤ànamiti padàbhyàü so 'yaü snehalakùaõo bodhalakùaõa÷ca vi÷eùo 'pyudãryate /
na tåkta evàrtha iti niyamastasmànnànupapattiþ /
yatra bhaktij¤àne(j¤ànaü) sahocyate tadà punaruktiprasaïgàdbhaktipadaü svàrthaikade÷atyàgena snehàü÷asya lakùakam /
natu mukhyàrthaniùñham /
j¤ànapadaü cànupapattyabhàvànmukhyàrthameva natu lakùakamiti bhàvaþ /


nanu vinà snehàjj¤ànamàtreõa yadi muktiranupapannà syàt /
tadà j¤ànapadasya lakùakatvamà÷rayaõãyam /
nacaivam /
puruùàrthasya bhaktyekasàdhyatve pramàõàbhàvàt /
dveùiõàmapi ÷i÷upàlàdãnàü mokùadar÷anàcca /
dveùiõaþ snigdhà ityasya ca vipratiùiddhatvàt /
ato 'nupapannaü lakùaõà÷rayaõamityato dveùasya mokùasàdhanatvaü tàvanniràkaroti- na hãti //

%<... na hi dveùayutà dç÷iþ  /
puruùàrthàya bhavati sarva÷rutivirodhataþ  // MAnuv_3,4.202b-d //>%


*11,315*


NYâYASUDHâ:
atra dveùasya puruùàrthasàdhanatva niùiddhayate /
dç÷iriti tu prasaïgàduktam /
j¤ànasyàva÷yakatàmupàdàya snehaniràsàya hi paraþ pratyavasthitaþ /
kaimutyàrthaü và /
màhàtmyaj¤ànamapi na dveùayuktaü mokùahetuþ /
kimuta kevalo dveùa iti /
yathoktam /
"naiùkarmyamapyacyutabhàvavarjitaü na ÷obhate j¤ànamalaü vira¤janam' iti /


*11,316*

dveùasya muktisàdha÷ratvàïgãkàre kathaü sarva÷rutivirodha ityatastàvadekàü ÷rutiü pañhati- cetanasyeti //

%<cetanasya dvayaü bhogyaü saüsàro muktireva ca  /
saüsàrastrividhastatra svargo madhyamadhastathà  // MAnuv_3,4.203 //
mukti÷ca dvividhà tatra sukhaü nityaü tathàparam  /
nityaduþkhamiti j¤eyaü sàdhanaü saüsçtàvapi  /
kàmyaü karma niùiddhaü ca sàj¤ànamiti ni÷cayaþ  // MAnuv_3,4.204 //
dveùo bhakti÷ca muktau tu muktidvayavidhàyakam  /
iti paiïgi÷ruterdveùo naiva sanmuktikàraõam  // MAnuv_3,4.205 //>%


NYâYASUDHâ:
jãvajàtasya /
dvayameva /
tatra muktisaüsàrayormadhye /
madhyaü mànuùatvam /
adho narakàdi /
nityaü sukhamekaü muktitvena j¤eyam /
tathà nityaduþkhamaparamiti j¤eyam /
saüsçtau saüsçtiviùaye, sàdhanamapi dveùo bhakti÷ceti yogyatayà sambandhaþ /
vidhàyakaü kàrakam /
nityasukharåpà sanmuktiþ /
iti j¤àyata iti ÷eùaþ /


*11,317*

sanmuktikàraõatvasyàpratiùedhàtkathamevamucyata ityata àha- asaditi //

%<asanmukteþ kàraõaü ca ...  // MAnuv_3,4.206a //>%


NYâYASUDHâ:
nityaduþkhasvaråpàõàü mukteþ kàraõatvena tàvad dveùa uktaþ /
tena sanmuktikàraõaü na bhavatãti j¤àyate virodhàditi /
nanvasyàü ÷rutau muktiviùayau bhaktidveùau sadasanmuktikàraõatvenocyeta /
viùõuviùayau tu prakçtau /
ataþ kiü kena saïgatamityata àha- muktàviti //

%<... muktàvityatra ke÷avaþ  /
mukti÷abdodito ...  // MAnuv_3,4.206bc //>%


*11,318*


NYâYASUDHâ:
muktàvityatra saptamyante pade muktãti pràtipadikenoditaþ /
kevalaü mukti÷abdodita ityukte muktidvayetyatràpi pràptiþ /
ato muktàvityatretyuktam /
kena nimittenetyata àha- mokùamiti //

%<... mokùaü svabhaktànàü karoti yat  // MAnuv_3,4.206cd //>%


NYâYASUDHâ:
mucë mokùaõa ityasmàtstrayàü ktiniti ktinpratyayaþ /
sa ca bahulagrahaõàtkartaryapi bhavati /
yadvà karotãti karaõe kartçtvopacàraþ /
mucyate 'neneti muktirita karaõe ktinpratyayaþ /
JOSHI-32


*11,319*

dveùasya mokùasàdhanatvàïgãkàre yuktivirodhaü càha- dveùato 'pãti //

%<dveùato 'pi vimukti÷cenmahàtàtparyarodhanam  // MAnuv_3,4.207ab //>%


NYâYASUDHâ:
na kevalaü bhaktyà kintu dveùato 'pi vi÷iùyà mukti÷cedaïgãkriyate tadà yatsarva÷rutyàdãnàü bhagavadguõotkarùa eva mahàtàtparyaü tadviruddhamàpadyeta /
kathamityata àha- bhaktyeti //

%<bhaktayà prasannato devànmuktirityeva tadguõàn  /
vadanti ÷rutayaþ sarvàþ puràõànyàgamà api  // MAnuv_3,4.207c-f //>%


NYâYASUDHâ:
anye 'pyàgamàþ /
÷rutyàdayo muktiprayojanàþ parame÷varaguõaviùayà÷ceti tàvatprasiddham /
tatra sambandho 'yameva /
yadbhagavata eva jãvànàü muktiþ /
sà ca prasannàdeva /
prasàda÷ca bhaktyaiva /
bhakti÷ca guõaj¤à(nàdeve)na evetyevaü ÷rutyàdyàstadguõànvadantãti /
tathàca kathaü dveùato muktyaïgãkàre na mahàtàtparyavirodhaþ /


*11,320*

bhaktermokùasàdhanatvamanena gamyate /
naca tadasmàbhirapàkriyate /
kintu bhaktivad dveùasyàpãtyata àha- yadãti //

%<yadi dveùeõa muktiþ syàd vaktavyo doùasa¤cayaþ  // MAnuv_3,4.208ab //>%


NYâYASUDHâ:
tadà dveùotpàdanàrthamiti ÷eùaþ /
nacaivam /
guõamàtrapratipàdanasya pratipàditatvàt /
tato mokùàrthaü pravçtto vedàdirguõàneva pratipàdayanmokùasya bhaktimàtrasàdhyatvamabhipraitãti gamyata iti bhàvaþ /

nanu dveùàccaidyàdayo nçpà ityàdãni dveùasyàpi mokùasàdhanatàü pratipàdayanti vàkyàni santi /
tatkathaü dveùasya muktisàdhanatvàbhàva ityata àha- smartavya iti //

%<smartavyo bhagavàn nityamityarthenaiva hi kvacit  /
dveùàdiva guõànàha puràõe kruddhavàkyavat  // MAnuv_3,4.208c-f //>%


NYâYASUDHâ:
puràõe kvacitprade÷e /
bhagavànnityaü smartavya ityabhipràyeõaiva dveùànmuktimàheva puràõakçditi sambandhaþ /
tasmànnoktavirodha iti herarthaþ /


*11,320f.*

idamuktaü bhavati /
puràõavàkyaü dveùasya muktisàdhanatvaü pratipàdayadivàpàtato yadyapi pratãyateta /
tathàpi tanna tadabhipràyam /
kintu mumukùuõà bhagavansarvadà smartavya iti tasyàbhipràyaþ /
yathà"vçddhau ca màtàpitarau sàdhvã bhàryà sutaþ ÷i÷uþ /
apyakàrya÷ataü kçtvà bhartavyà manurabravãt' ityatra nàkàryakaraõe tàtparyaü kintu sarvathà bhartavyatve, tathehàpãti /
guõànàheti tàtparyàntaram /
caidyàdãnàü dveùato muktiü pratipàdayadvàkyaü bhagavataþ kçpàlutvàdãnguõànàheti /
÷àpàdinà dveùiõo 'pi caidyàdyàstàtkàlikadveùamaniråpya pårvatanãü bhaktimevàpekùya bhagavatà såcitàþ /
aho kçpàlutvaü nirvikàratvaü satyasaïkalpatvaü ca tasyetyatra tàtparyaü teùàü vàkyànàmityarthaþ /
dvividhàni vàkyàni, vaireõa yannçpataya ityàdãni smaraõapradhànàni teùàü prathamà gatiþ /
dveùàccaidyàdaya ityàdãni dveùapradhànàni teùàü dvitãyeti hçdayam /

prathamavyàkhyàne laukikadçùñàntamàha- kruddhavàkyavaditi /
kruddhavàkyasya yathà na pratãta evàrthapramàõyam kintvanyatra, tathaivetyarthaþ /


*11,323*

etadvivçõoti- yatheti //

%<yathà kruddhaþ pità putraü maretyàkùepapårvakam  /
proktasyànyasya kçtyarthaü vadatyevaü puràõagam  // MAnuv_3,4.209 //
vàkyaü ...  // MAnuv_3,4.210a //>%


NYâYASUDHâ:
mareti prakçtyantarasyaitadråpam /
"jãva và mara và sàdho vyàdha mà jãva mà mara' iti prayogadar÷anàt /
àkùepo nindà /
svena proktasyànyasya kàryasya /
pità ki¤citputraü prati vidhatte idaü kurvãti /
sa tu ÷ramàdibhãrurakurvàõa evàvatiùñhate /
tadà kruddhaþ pità bravãti /
are jàlma vaidhaveya mriayasveti /
tasya vàkyasya yathà na putramaraõavidhàne tàtparyaü kintu svavihitakaraõe /
tathàca dveùeõa smaraõe muktirbhavatãti puràõavàkyasyàpi na dveùasya muktisàdhanatve tàtpayarm /
kintu smaraõasya kartavyatàyàmiti /


*11,324*

iyaü ca vya¤janàvçttiriti kecit /
tàtparyavçttirityapare /
vàkyalakùaõà(a)numà(namityà)naü cetyàcàryàþ /
pratãta evàrthaþ kinna syàdityata àha- ÷rutãti //

%<... ÷rutivirodhena svavirodhena cà¤jasà  /
bahvàgamavirodhàcca na dveùànmuktivàcakam  // MAnuv_3,4.210a-d //>%


NYâYASUDHâ:
puràõagaü vàkyamiti vartate /
÷rutayo 'tãtapàde 'tra codàhçtàþ /
yatra dveùasya muktisàdhanatvamucyate tatraiva tadviruddhamucyata iti svavirodhaþ /
so 'pi hiraõyaka÷ipu÷cetyàdibhàgàvatavàkyànàü pañhitatvàtpradar÷ita eva /
a¤jasà mukhyayà vçttyà /
dveùànmuktiü pratipàdayanna bhavati /


*11,329*

àgamavirodhaü dar÷ayati- tama iti //

%<tamo dveùeõa saüyànti bhaktayà muktiü tathaiva ca  /
viùõau viùõuprasàdena vilomatvena cà¤jasà  /
iti ùàóguõyavacanamapyuktàrthaniyàmakam  // MAnuv_3,4.211 //>%


NYâYASUDHâ:
viùõau bhaktyà jàtena viùõuprasàdenaiva muktiü saüyànti /
tathà viùõau dveùeõa jàtena vilomatvena viùõukopenà¤jasà tamaþ saüyàntãti yojanà /
ca÷abdau samuccayàrthau /
uktàrthaniyàmakaü viùõubhaktireva muktisàdhanaü na dveùa ityasyàrthasya niyàmakam /
etadvàkyasamàkhyayà cetanasyeti ÷rutau muktàviti÷abdo viùõorvàcaka iti siddhayati /
tathàca dveùo bhakti÷cetyetad dvayaü sanmukteþ kevalo dveùastvasanmukteþ kàraõamityanyathàpratãtirapàstà bhavati /

ita÷ca naitadvàkyaü patãtàrthaparamityàha- mahàtàtparyeti //

%<mahàtàtparyarodhe ca kathaü vàkyaü pramàõatàm  /
yàti ...  // MAnuv_3,4.212a-c //>%


*11,330*


NYâYASUDHâ:
mokùaprayojanànàü sarvàgamànàü bhagavadguõeùveva yanmahàtàtparyaü tadanyathànupapattyà bhaktireva muktisàdhanaü na dveùa ityavagamyate /
ato mahàtàtparyavirodhena ca dveùavàkyaü pratãtàrthe kathaü pramàõatàü yàti /

nanu ÷rutyàdãnàü kathaü pràbalyam /
yena tadvirodhàdidaü vacanaü svàrthàtpracyàvyate /
ucyate /
÷ruteþ ÷rutitvàd eva pràbalyam /
svavàkyasya niravakà÷atvàt /
ata eva tatroktama¤jaseti /
itaràgamànàü ca bahutvena /
ata eva bahvàgametyabhihitam /
mahàtàtparyayuktervàkyataþ pràbalyamupapàdayitumàha sarveti /

%<... sarvàrtharåpaü hi mahàtàtparyamiùyate  // MAnuv_3,4.212cd //>%


NYâYASUDHâ:
sarveùàü ÷àstràõàmananyàrthatayà yadekàrthapratipàdakatvaü tadråpamityarthaþ /


*11,331*

kathamidaü labhyate /
artha÷abdo mukhyaü pratipàdyamàha /
"sata eva padàtharsya' iti yathà /
sa caikavacanàntaþ /
tena ca tatpratipàdakatvaü lakùyata iti /
kathamayaü mahàtàtparya÷abdàrtha ityata àha- vàcakatvaü hãti //

%<vàcakatvaü hi tàtparyaü ...  // MAnuv_3,4.213a //>%


NYâYASUDHâ:
tat paraü pratipàdyaü yasya tattatparam /
tasya bhàvastàtparyamitye(vamarthavà)vaü vàcakatvaü pratipàdakatvaü hi tàtparyamucyate /
tasya ca mahacchabdena vi÷eùaõe yogyatayaiùo 'rtho mahàtàtparya÷abdasya bhavatãti bhàvaþ /
tataþ kimityata àha- yadarthà iti //

%<... yadarthà akhilà ravàþ  /
so 'rthaþ kathaü parityàjya eka÷abdasya saü÷aye  // MAnuv_3,4.213b-d //>%


NYâYASUDHâ:
yo 'rtho yeùàü te yadarthàþ /
ravà àgamàþ /
eka÷abdasya saü÷aye ekavàkyasambandhini saü÷aye satyekaü sandigdhaü viruddhàrthaü vàkyamàdàyetyarthaþ /

etaduktaü bhavati /
sarvàõi vàkyàni sambhåyànanyàrthatayà yamekamarthaü pratipàdayanti tadviruddhàrthaü pratipàdayattadavàntaravàkyaü yaduõlabhyate sàvakà÷aü ca tanmahàvàkyàrthavirodhàdanyathà kriyate na tu tadviruddho mahàvàkyàrthastyajyata iti tàvatprasiddham /
mahàvàkyasya pradhànatvàdupakramàdibhirni÷citàrthatvàcca /
avàntaravàkyasyàpradhànatvàtsandigdhàrthatvàcca /
prakçte tu bhaktireva muktisàdhanaü na dveùa iti sarvairvàkyaiþ sambhåya pratipàdito 'rthaþ /
arthàkùi(akùi)ptasyàpi pratipàdyasyeva tadarthatvàt /
dveùànmuktiü pratipàdayadekaü tadavàntaravàkyaü sàvakà÷aü coktaprakàreõa /
tasmàdidameva bàdhyata iti /


*11,334*

dveùasya muktisàdhanatvaniràkaraõamupasaüharati- ata iti //

%<ato vij¤ànabhaktibhyàü puruùàrthaþ paro bhavet  // MAnuv_3,4.213ef //>%


NYâYASUDHâ:
màhàtmyaj¤ànasnehàbhyàmeva na tu dveùeõetyarthaþ /
mokùa iti vaktavye paraþ puruùàrtha iti vadatà j¤ànàdikamapi dveùiõàü na bhavatãti såcitam /
j¤ànàderapi dharmàdyapekùayà parapuruùàrthatvàt /


*11,335*

evaü dveùasya muktisàdhanatvaü niràkçtyedànãü bhakteþ paramapuruùàrthasàdhakatve pramàõaü nàstãti yaduktaü tanniràsàya pramàõàntaramàha- yasyeti //

%<yasya deve parà bhaktiryathà deve tathà gurau  /
tasyaite kathità hyarthàþ prakà÷ante mahàtmanaþ  // MAnuv_3,4.214 //
bhaktyà j¤ànaü tato bhaktistato dçùñistata÷ca sà  /
tato muktistato bhaktiþ saiva syàt sukharåpiõã   // MAnuv_3,4.215//
bhaktayà prasanno bhagavàn dadyàjj¤ànamanàkulam  /
tayaiva dar÷anaü yàtaþ pradadyànmuktimetayà  // MAnuv_3,4.216 //
nàhaü vedairna tapasà na dànena nacejyayà  /
÷akya evaüvidho draùñuü pradadyànmuktimetayà  // MAnuv_3,4.217 //
bhaktayà tvananyayà ÷akya ahamevaüvidho 'rjuna  /
j¤àtuü draùñuü ca tattvena praveùyuü ca parantapa  // MAnuv_3,4.218 //
ityàdivàkyata÷caiva so 'yamuktàrtha ãyate  // MAnuv_3,4.219ab //>%


NYâYASUDHâ:
yathà deve devayogyà tathà gurau guruyogyetyarthaþ /
anena j¤ànasya bhaktisàdhyatvamucyate /
bhaktyà j¤ànamityanena j¤ànàdeþ /
j¤ànaü parokùani÷cayo jàyate /
tato j¤ànàtpakvà bhaktirbhavati /
tato dçùñistata÷ca sà paripakvà bhaktiþ /
tato mokùànantaraü bhaktiravatiùñhate /
sà sukharåpiõyeva syànna phalavatã /
bhaktyà prasanna ityanenàpãdamevocyate /
j¤ànàbhàve bhaktyàbhàvàdanàkulamityuktam /
tayaiva pakvayà etayà paripakvayà /
vedairiti bhaktirahita÷ravaõàdibhirityarthaþ /
na vidyate 'nyo viùayo yasyàþ sànanyà /
"yàdç÷ã tatra bhaktiþ syàttàdç÷yanyatra naiva ceta /
ananyabhakti sà j¤eyà viùõàveva ca sà bhavet' iti ca smçtiþ /
vivakùitastu sandhibharvatãti vacanàcchakya ahamiti yujyate /
tattvena yàthàrthyena j¤àtum /
ityàdivàkyata÷ceti ca÷abdena cetanasya dvayamityàdãni pårvodàhçtavàkyàni samuccinoti /
vàkyata eva na tvarthàt /


*11,337*

anumànenàpyuktamarthaü sàdhayati- naceti //

%<na ca prasàdamàpnoti dveùàd bhaktyà tamàpnuyàt  /
iti dçùñànusàritvamapyasminnartha ãyate  // MAnuv_3,4.219c-f //>%


*11,338*


NYâYASUDHâ:
bhagavaddveùàdbhagavatprasàdaü naivamàpnoti /
bhagavadbhaktyà taü bhagavatprasàdaü pràpnuyàdityasminnarthe dçùñànusàritvaü patyakùadçùñavyàptikànumànànusàritvamapãyate j¤àyate /

etaduktaü bhavati /
bhagavatprasàdàdeva mokùa iti tàvanniùyaïkitam /
bhagavatprasàdo bhagavaddveùasàdhyo na bhavati /
bhagavatprasàdatvàt /
yo yatprasàdo nàsau taddveùasàdhyo yagà guruprasàdaþ /
yadvà bhagavaddveùo bhagavatprasàdasàdhanaü na bhavati /
bhagavaddveùatvàt /
yo yaddveùaþ sa tatprasàdasàdhanaü na bhavati /
yathà gurudveùaþ /
athavà bhagavànsvadveùiõi na prasãdati prekùàvatpuruùatvàt devadattavat /
yadvà bhagavaddveùã bhagavatprãtiviùayo na bhavati bhagavaddveùitvàt /
yo yaddveùã nàsau tatprãtiviùayaþ /
yathà sampratipanna iti dveùasya prasàdasàdhanatve 'pàste muktisàdhanatvamevàpàstaü bhavati /
tathà bhagavatprasàdo bhagavadbhaktisàdhyo bhagavatprasàdatvàt /
yo yatprasàdaþ sa tadbhaktisàdhyo yathà guruprasàdaþ /
yadvà bhagavadbhaktiþ bhagavatprasàdasàdhanaü bhagavadbhaktitvàt /
yà yadbhaktiþ sà tatprasàdasàdhanaü yathà gurubhaktiþ /
athavà bhagavànsvabhakte prasãdati prekùàvatpuruùàrthatvàt /
sammatavat /
yadvà bhagavadbhakto bhagavatprãtiviùayo bhagavadbhaktatvàt /
yo yadbhakto 'sau tatprãtiviùayaþ /
yathà gurubhakta iti /
bhakteþ prasàdasàdhanatve siddhe muktisàdhanatvameva siddhaü bhavatãti /

nanvalaukike bhagavati lokadçùñàntenaivamanumànaü na yujyate /
anyathàõutvàdiniyamasyàpyanumànàpatteþ /
ato lokavilakùaõo dviùyo 'pi prasãdatãtyàïgãkàre na bàdhakamiti ÷aïkàmàgamavàkyena pariharati- ya iti //

%<ye pçthag vihità viùõorguõà vedena sàdaram  /
ta eva dçùñavailomyàdaïgãkàryà nacàparam  // MAnuv_3,4.220 //
anyad dçùñànusàreõa vàsudeve 'pi gçhyate  // MAnuv_3,4.221ab //>%


NYâYASUDHâ:
pçthag lokavailakùaõyena, sàdaraü tàtparyeõa, dçùñavailomyàd dçùñavailomyamanàdçtya /
aparaü vedànuktaü lokavilakùaõaü guõajàtaü naivàïgãkàryam /
kintu vedoktàdaõutvamahattvayaugapadyàderanyadguõajàtam /
guõà ityasya prayojanamucyate- doùàbhàva iti //

%<doùàbhàvà÷ca ye vedairudità avihàya tàn  // MAnuv_3,4.221cd //>%


*11,339*


NYâYASUDHâ:
%<doùàbhàvà÷ca ye vedairudità avihàya tàn  // MAnuv_3,4.221ef //
anuktà apica gràhyà mahàtàtparya÷aktitaþ  /
evaü bçhatsaühitàvàk siddhànto hi tadãritaþ  // MAnuv_3,4.222 //>%


NYâYASUDHâ:
castvarthaþ /
lokavilakùaõà avilakùaõà÷ceti ÷eùaþ /
mahàtàtparya÷aktita sati //

sarvathàpi doùo bhagavati nàstãtyatra sàmànyataþ sarva÷àstràõàü tàtparyasya nirõãtatvàdityarthaþ /
vedànuktasyàpràmàõikàrthasya grahaõamayuktamityà÷aïkàmanena niràcaùñe /
vi÷eùato 'nuktàvapi sàmànyataþ siddheriti bhàvaþ /
tat tasmàdãrito 'rthaþ siddhàntaþ pràmàõikaþ /
yadvà bçhatsaühiterito 'rtho hi siddhànta iti tatra bahumànamutpàdayati /


*11,340*

evaü bhaktereva mokùasàdhanatvamupapàditam /
bhakti÷ca kevalaü bhagavadviùayaiveti pratãtimapàkartumàha- tàratamyeneti //

%<tàratamyena tadbhakteùvapi bhaktirvini÷cayàt  /
kartavyà ...  // MAnuv_3,4.223a-c //>%


NYâYASUDHâ:
na kevalaü viùõau kintu tadbhakteùu ramàdiùvapi, vini÷cayàt sarvathà, sà ca kriyamàõà tàratamyenaiva /
kuta ityata àha- eùàpãti //

%<... eùàpi tadbhaktir ... // MAnuv_3,4.223c //>%


NYâYASUDHâ:
yatastadbhakteùu kriyamàõaiùàpi bhagavadbhaktirevàtastadviùaye 'pi bhaktiþ kartavyà /
etaduktaü bhavati /
viùõubhaktistàvatkartavyetyupapàditam /
sà ca tadbhaktabhaktyaiva sàïgà nànyatheti /
etadapi kuta ityata àha- loketi //

%<... lokavedànusàrataþ  // MAnuv_3,4.223d //>%


*11,341*


NYâYASUDHâ:
loka÷abdena lekasiddhavyàptimadanumànamucyate /
veda÷abdenàgamamàtram /

lokànusàritàü dar÷ayati- yo hãti //

%<yo hi bhaktaþ pradhàne syàt tadãyeùvapi bhaktimàn  /
dç÷yate 'sau niyamato viparãto viparyaye  // MAnuv_3,4.224 //>%


NYâYASUDHâ:
pradhàne ràjàdau /
viparyaye tadãyabhaktiràhitye /
viparãtaþ pradhànabhaktirahitaþ /
niyamena dç÷yate /
anenànvayavyatirekàvuktau /
tathà càyaü prayogaþ /
vimato bhagavadbhaktabhaktimànbhavet bhagavadbhaktyà puruùàrthabhàktvàt /
yo yadbhaktyà puruùàtharbhàgyathà sammata iti /

nanu daityàdayo brahmàdiùu bhaktimanto 'pi tadbhakteùvindràdiùu bhaktirahità dç÷yante /
tato vyabhicàra ityata àha- vyabhicàra iti //

%<vyabhicàro yadi kvàpi bhaktihràso 'tra kalpyate  // MAnuv_3,4.225ab //>%


*11,342*


NYâYASUDHâ:
yadi kvàpi pareõa vyabhicàra÷codyate tadàsmàbhiratra puruùe bhaktihràsaþ kalpyate viphalabhaktitvamucyate /
tathàca vipakùe vi÷iùyasya hetorabhàvànna vyabhicàra ityarthaþ /
kuta evaü kalpyata ityata àha- bhaktãti //

%<bhaktidoùo hyasau yanna tadbhakteùvapi bhaktimàn  // MAnuv_3,4.225cd //>%


NYâYASUDHâ:
tadbhakteùvapi bhaktimànneti yadasau pradhànabhaktereva doùo hi /
tena pradhànabhaktireva duùyà na phalàyàlamiti prasiddham /
hiraõyagarbhàdibhirdaityàdibhyo 'maratvàdikaü sacchalameva dãyate mçùà na bhavatãti puràõeùu suprasiddhameveti /
vedànusàritvaü tåttaratra pradar÷ayiùyate /

tadbhaktabhaktiþ kartavyetyetadanumànenopapàdya sà ca tàratamyena kàryetyetadanumànena sàdhayati- tàratamyeneti //

%<tàratamyena teùvaddhà bhaktirdçùñànusàrataþ  /
viùõuprasàdànusàràt kàryà doùastadanyathà  // MAnuv_3,4.226 //>%


*11,343*


NYâYASUDHâ:
teùu tadbhakteùu kriyamàõà bhaktiraddhà sarvathà tàratamyena kàryà /
kutaþ dçùñànusarataþ /
tàratamyenetyasyaiva vivaraõaü viùõuprasàdànusàràditi /
yasminnadhiko viùõuprasàdastasminnadhiketyàdi /
tadanyathà sàmyena vaiparãtyena ca karaõe 'nartho bhavati /

dçùñànusàrata ityuktaü dar÷ayati- sveti //

%<svaprãtyanusçtau prãtirloke 'pyaddhaiva dç÷yate  // MAnuv_3,4.227ab //>%


NYâYASUDHâ:
atra sva÷abdena ràjàdiþ kathyate /
tatprãtyanusàreõa tasya yasminyathà prãtistadanusàreõa bhaktikaraõe sati tasminbhakte tasya ràjàdeþ prãtiraddhà niyamenaiva dç÷yate /
ayamatra prayogaþ /
ã÷varaþ svaprãtyanusàreõa svabhakteùu bhakteþ prasãdati /
prekùàvatpuruùatvàdràjavaditi /
anena prameyàntaramapi siddhamityàha- tàratamyeti //

%<tàratamyaparij¤ànamapyetenaiva sàdhanam  // MAnuv_3,4.227cd //>%


NYâYASUDHâ:
etenaiva bhagavadbhakteùu ramàbrahmàdiùu tàratamyenaiva muktiþ karaõãyeti samarthitenaiva devatàtàratamyaparij¤ànaü yatpràguktaü tadapi mokùasya sàdhanamiti siddham /
na hyavidite tàratamye tàratamyànurodhena muktikaraõaü sambhavati /
anenaiva prakàreõànumànasambhavàditi vàtide÷àrthaþ /


*11,344*

bhagavatprasàdatàratamyànusàreõa tadãyeùu muktiþ kàryetyatràgamamapyàha- lakùmãti //

%<lakùmãviri¤cavàõã÷agirijendràïgirassutàþ  /
såryàdaya÷ca krama÷o bhagavatprãtigocaràþ  // MAnuv_3,4.228 //
teùu bhaktiþ krameõaiva kàryà nityaü mumukùubhiþ  // MAnuv_3,4.229ab //>%


NYâYASUDHâ:
tena bhagavatprãtikrameõaiva /
tiùñhatu kramasteùu bhaktikaraõameva kutaþ /
bhagavatprãtigocaratvàdeva /
kàraõàntaraü cocyate- sarve 'pãti //

%<sarve 'pi gurava÷caite puruùasya sadaiva hi  // MAnuv_3,4.229cd //
tasmàt påjyà÷ca namyà÷ca dhyeyà÷ca parito harim  /
iti ùàóguõyavacanàdapyeùo 'rtho 'vasãyate  // MAnuv_3,4.230 //
haribhaktiþ krameõaiva tadãyeùu harismçtiþ  /
haristutistatsmçti÷ca tatstutirharipåjanam  // MAnuv_3,4.231 //
tatpåjàvihitatyàga iti mukteþ krameõa hi  /
niyamàt sàdhanànyeva nityasàdhyàni càkhilaiþ  // MAnuv_3,4.232 //
iti pravçttavacanaü sàdhanasya vinirõaye  // MAnuv_3,4.233ab //>%


NYâYASUDHâ:
gurutvaü vidyàpravartakatvena prasiddhameva /
påjyà÷cetyàdinà bhaktereva prapa¤canaü hariü parito na tu pçthak /
vedànusàrata iti yaduktaü tadapyanena da÷irtaü bhavati /
krameõaiva tayãyeùu bhaktistatsmçtirityàdau tacchabdena tadãyà ucyante /
krameõaiveti sarvatra sambaddhayate /
krameõeti hariviùayàõi bhaktyàdãni mukhyasàdhanàni tadãyaviùayàõi tvamukhyasàdhanànãtyarthaþ /
muktisàdhanatvàdakhilairmumukùubhirnityasàdhyàni /
sàdhanasya vinirõaya iti sàdhanavinirõayàkhye 'vàntaraprakaraõe 'stãtyarthaþ /

etadeva vivçõoti- pravçtta iti //


%<pravçtte pa¤caràtre hi sàdhanasya vinirõayaþ  // MAnuv_3,4.233cd //>%


*11,345*


NYâYASUDHâ:
pa¤caràtre pravçttaü nàmàvàntaro granthaþ /
tatràpi sàdhanasya vinirõayo nàma prakaraõamastãtyarthaþ /


uktàrtheùvanumànàntaràõyàha- harãti //


*11,346*

%<haridveùo na ÷ubhada ;saddveùatvàd yathà guroþ  /
kramàd bhaktirhariprãtikàraõaü tatpriyaupagà  /
bhaktiryato yathà svasminnityàdyà yuktiratra ca  // MAnuv_3,4.234 //>%


NYâYASUDHâ:
saddveùatvàt uttamapuruùadveùatvàt /
vaiùõavairdaityàdiùu kriyamàõe dveùe vyabhicàraü vàrayituü sadityuktam /
gurordveùaþ /
pràgdveùasya bhagavatprasàdasàdhanatvàbhàve sàmànyavyàptimà÷ritya bhagavaddveùatvaü heturuktaþ, atra tu ÷ubhamàtrasàdhanatvàbhàve vi÷eùavyàptimevà÷ritya saddveùatvamiti mahànbhedaþ /
kramàdbhaktiriti /
kramamanusçtya ramàdiùu bhaktirdharmiõãtyarthaþ /
tatpriyopagà bhaktiryata iti /
haripriyaviùayabhaktitvàdityarthaþ /
tatpriyànugacchati viùayãkarotãti tatpriyopagà /
yà yatpriyaviùayà bhaktiþ sà tatprãtikàraõàt /
yathà svasminbhaktiþ /
atra sva÷abdena devadatta ucyate /
yathà ràjapriye devadatte bhaktã ràjaprãtikàraõamityarthaþ /
iha kramàditi pratij¤àyàü vi÷eùaõaprakùepeõa bhagavadbhaktabhakteþ kartavyatvaü tattàratamyasya càva÷yakatvaü siddhayati /
yadvànena prayogadvayaü såcayati /
bhàgavatabhaktirbhagavatprãtikàraõaü bhagavatpriyabhaktitvàditi /
bhagavànràmàdiùu tàratamyopetabhaktyaiva prasãdati /
tàratamyenaiva tadviùayaprãtimattvàditi ca /
yukti÷ceti sambandhaþ /
atra pràgukte 'rthe /

kiü sàmànyavyàptyà, vi÷eùavyàptirapyastãtyà÷ayena prayogàntaramucyate- pràdhànyeti //


%<pràdhànyatàratamyànusàriõã bhaktiruttamà  /
prãtidaiva hareryasmàd bhaktiþ sà svopagà yathà  // MAnuv_3,4.235 //
iti và ...  // MAnuv_3,4.236a //>%


NYâYASUDHâ:
uttamatvatàratamyànusàriõã ramàdiùu bhaktirhareþ prãtidaiva /
yasmàtsottamà bhaktiþ /
÷àstravihitabhaktitvàdityarthaþ /
svopagà sà viùõuviùayà bhaktiryathetyarthaþ /
iti và anumàtavyamiti ÷eùaþ /
atràpi pårvavadvi÷iùyasàdhàtpçthakprayogadvayena và sàdhyadvayasiddhiþ /

//  iti ubhayaliïgàdhikàrikàdhikaraõe //


___________________________________________________________________________


*11,348*

[======= JNys_3,4.IV: phala÷rutyadhikaraõa =======]


//  atha phala÷rutyadhikaraõam //

//  oü svàminaþ phala÷ruterityàtreyaþ oü //
j¤ànaü mahàphalakàraõamiti puruùàrthàdhikaraõe pratipàditam /
j¤ànottaramanuùñhitaü varõà÷ramakarma ÷amadamàdikaü cànandàti÷ayakàraõamiti stutyadhikaraõe /
tadetajj¤ànakarmàdiphalaü kiü prerakatvàddevànàü bhavati uta kartçtvàddevadattasyeti saü÷aye prathamasåtreõa devànàmeveti pårvapakùayitvà /
"àrtvijyamityauóulomistasmai hi parikriyate' ityekade÷imatena siddhàntamabhidhàya"sahakàryantaravidhiþ pakùeõa tçtãyaü tadvato vidhyàdivat' iti paramasiddhànto 'bhihitaþ /
tatra devànàü j¤ànàdiphalamiti pårvapakùàü÷o gràhya eva /
avadhàraõamàtrameva tyàjyam /
ataþ pårvapakùasåtràrthaü vivçõoti- j¤àneti //


#<svàminaþ phala÷ruter ity àtreyaþ  | BBs_3,4.44 |>#

%<... j¤ànakarmàdiphalaü caiùu kramopagam  // MAnuv_3,4.236ab //>%


NYâYASUDHâ:
phalaü ca devànàü bhavatãti ÷eùaþ /
bhavaccaiùu deveùu kramopagaü krameõaivopagacchati /


*11,349*

devadattenànuùñhitasya j¤ànàdeþ phalaü devànàü bhavatãtyekà pratij¤à /
bhavacca tatkrameõaiva na tu sàmyena vaiparãtyena veti dvitãyà /
tatràdyàyàü hetuü såcayandvitãyamupapàdayati- svàtantryeti //


%<svàtantryatàratamyena phalaü hi phalinàü bhavet  // MAnuv_3,4.236cd //>%


NYâYASUDHâ:
phalinàü phalabhàjàü, svàtantryatàratamyena svàmyatàratamyànusàreõaiva hi phalena bhàvyam /
natu sàmyena vaiparãtyena vetyarthaþ /
brahmàdayastàratamyenaiva phalavantastatra tàratamyenaiva svàtantryàdityuktaü bhavata /
anena prathamapratij¤àyàü svàtantryahetuþ såcito bhavati yaþ såtre svàmipadenoktaþ /
yadyapi phalapràptau tàratamyaü na såtritam /
tathàpi phalapràptàvuktasya svàmitvahetoþ sàmarthyena pràptamiti tadapyupapàditam /

yadi svàtantryàddevadattànuùñhitaj¤ànàdiphalaü devànàü syàttarhi tadanuùñhitamithyàj¤ànàdiphalamapi prasajyetàvi÷eùàdityata àha- a÷ubhaü tviti //


*11,350*

%<a÷ubhaü tva÷ubhe 'pyeùàü svàtantryàt prãtito hareþ  /
àj¤ayà cànyagaü naiva bhogàya bhavati kvacit  // MAnuv_3,4.237 //>%


NYâYASUDHâ:
anyagama÷ubhaü tveùàü devànàü kvacidapi bhogàya na bhavati /
kutaþ /
hareþ prãtito '÷ubhe 'pyeùàü svàtantryàdbhagavatprasàdena maitadasmànpràpaditi nivàraõe teùàü sàmarthyasadbhàvàt /
maitadetànpràpaditi harerevàj¤ayà ca /
anyagamiti vadatà svagataü tu bhavatãti såcitam /
anenàsati nivàraõakàraõa iti svàmitvaheturvi÷eùito bhavati /


yaduktamavi÷eùàditi tadasiddham /
vyavasthàpaka÷rutisadbhàvàdityàha- puõyameveti //

%<puõyamevàmumàpànoti na devàn pàpamàpnuyàt  /
ityàdi÷rutayo mànamukte 'rthe ...  // MAnuv_3,4.238a-d //>%


NYâYASUDHâ:
anena"puõyamevàmuü gacchati na ha vai devànpàpaü gacchati' iti ÷rutimupàdatte /
amuü saptànnavidyopàsanena prerakatayà parapuraprave÷inaü parakçtaü puõyamevàpnoti na pàpam /
kutaþ /
devo hyasau jàto /
nahi devànpràpnotãtyarthaþ /
ukte 'rthe ÷ubhameva bhavati nà÷ubhamityarthe /


*11,351*

vyavasthàpakàntaramàha- yuktaya iti //


%<... yuktayo 'paràþ  // MAnuv_3,4.238d //>%


NYâYASUDHâ:
aparàþ pårvoktàbhyàm /
ukte 'rthe mànamiti sambandhaþ /

kàstà yuktaya ityatastà dar÷ayitumàgamavàkyaü pañhati- upasaneti //

%<upàsanàdharmaphalaü yato dehàntare sthitiþ  /
vàsudevàj¤ayà caiva pårvakarmànusàrataþ  // MAnuv_3,4.239 //
prerayanti hi te jãvàn puõyapàpeùu nitya÷aþ  /
aràgadveùata÷caiva kathaü doùànavàpnuyuþ  // MAnuv_3,4.240 //
haryàj¤àkaraõàdeva puõyamebhiravàpyate  /
haripåjeti codde÷àt kathaü na ÷ubhamàpnuyuþ  // MAnuv_3,4.241 //>%


NYâYASUDHâ:
yataþ kàraõàddehàntare sthitiþ, parapuraü pravi÷ya tatra puõyapàpapreraõaü, devànàü bhagavadupàsanàjanitadharmaphalam /
ataþ kathaü pàpàdikaü prerayanto 'pi doùànavàpnuyuþ /
nahi sàttviko dharmo duþkhaparyavasàyã /
tattvavyàghàtàdityarthaþ /
parapure devànàü pàpàdipreraõaü na duþkhahetuþ /
sàttvikadharmaphalatvàttattvaj¤ànavadityuktaü bhavati /
ki¤ca te devà vàsudevàj¤ayaiva na tu svecchayà tattatkçtapårvakarmànusàrata eva /
ata evàràgadveùato ràgadveùau vinaiva nitya÷o jãvànpuõyapàpeùu prerayanti hi yasmàttasmàtkathaü doùànavàpnuyuþ /
prabhoràj¤ayàparàdhànusàreõa cora÷àsakaràjapuruùavaditi bhàvaþ /
pàpàdipreraõena devànàma÷ubhaü na bhavatãtyeva kevalaü na, kintu haryàj¤ànuùñhànàjjyotiùyomàdyanuùñhàtçbhirivaibhirdevaiþ puõyamevàpyate /
ki¤ca svavihitaparapreraõe haripåjeyamiti codde÷àtkathaü devà na ÷ubhamàpanuyuþ /
ata ityupasaühàraþ /


*11,352*

%<ato yathàkramaü dharmaj¤ànayoþ phalama¤jasà  /
sarvapràõigataü devàþ pràpnuvantyà viri¤cataþ  // MAnuv_3,4.242 //>%


NYâYASUDHâ:
dharmaj¤ànayoreveti yojyam /
pràpnuvanto 'pyàviri¤cato yathàkramaü pràpnuvantãtyapårvoktirnopasaühàraþ /
anyagataü j¤ànàdiphalaü devàþ pràpnuvanti /
devagataü tu kathamityapekùàyàmuktam- devà iti //

%<devà eva hi devànàü vi÷iùñà viniyàmakàþ  // MAnuv_3,4.243ab //>%


NYâYASUDHâ:
devànàmapakçùñànàm /
atastadãyaj¤ànàdiphalaü teùàü bhavatãti ÷eùaþ /
brahmà tviti àviri¤cata ityuktasya vivaraõam /

%<brahmà tvakhiladevànàü naràõàü ca niyàmakaþ  /
ataþ sarvaguõàneùa pràpanotyadhikamanyataþ  // MAnuv_3,4.243c-f //>%


NYâYASUDHâ:
devàdigrahaõamupalakùaõam /
adhikamiti kriyàvi÷eùaõam /

bhavatvanyagataj¤ànàdiphalapràptirdevànàm /
tatràpi tàratamye ko heturityata uktam- dravyeti //

%<dravyasvàtantryavij¤ànaprayatnairadhikaü phalam  /
devànàmanyagaü càpi teùu yad brahmaõo 'dhikam  // MAnuv_3,4.244 //
bçhattantroditaü vàkyaü hariõà phalanirõaye  // MAnuv_3,4.245ab //>%


NYâYASUDHâ:
dravyàõãndriyàdãni teùu svàtantryaü dravyasvàtantryaü vij¤ànaprayatnau dharmàdyutpànanimitte /
adhikairiti ÷eùaþ /
ca÷abdo 'nuktasamuccayàrthaþ /
madhyamairdravyasvàtantryàdibhirmadhyamam /
alpairalpamiti /
teùvapi deveùu niravadhikadravyasvàtantryamattvàditi hi÷abdàrthaþ /
phalanirõaya iti tatràpi prakaraõavi÷eùoktiþ /

dravyasvàtantryàdyati÷ayàtphalàti÷aya ityuktasya vyàptiü dar÷ayati- loke 'pãti //

%<loke 'pyetàdç÷aguõaiþ phalàdhikyaü hi dç÷yate  // MAnuv_3,4.245cd //>%


NYâYASUDHâ:
etàdç÷aguõairityadhikairdravyasvàtantryàdibhiþ samuditàyàü kçùau, yasyàdhikaü kùetràdidravyasvàtantryaü, yasya cà'vàpàdau j¤ànaprayatnàdhikyaü tasya phalàdhikyaü dç÷yata ityarthaþ /
evaü madhyalpayorapyudàhatarvyam /
anena svàtantryatàratamyenetyuktamupapàditaü bhavati /


*11,354*

prasaïgàtpàpàdiphalaü prerakàõàmasuràõàü tàratamyena bhavatãtyàha- eva¤ceti //

%<eva¤ca kalipårvàõàmasuràõàü mahat phalam  /
a÷ubheùu sadaiva syànmithyàj¤ànàdikeùu hi  // MAnuv_3,4.246 //>%


NYâYASUDHâ:
mahàprerakàõàü mahadityàdãtyarthaþ /
a÷ubheùva÷ubhanimittam /
hi÷abdena svàtantryaü hetumàha /
evamiti devadçùñàntam /
asuràõàü ceti sambandhaþ /


*11,355*

pràgukte 'rthe 'tra ca pramàõàntaramàha- ÷ubheti //

%<÷ubhà÷ubhaphalaü devà asurà÷ca samàpnuyuþ  /
krameõaiva yathà÷akti yathà ye ye prayojakàþ  // MAnuv_3,4.247 //
prerakà api pàpànàü na devàþ pàpamàpnuyuþ  /
iti prakà÷ikàyàü hi provàca harira¤jasà  // MAnuv_3,4.248 //>%


NYâYASUDHâ:
yathàsaïkhayena ÷ubhà÷ubhaphalam /
yathà÷aktãti krameõaivetyatra yuktiþ /
tasya vivaraõaü ye ye yathà prayojakàstathà tatheti /
prerakà ityasya pårvavacchaïkàparihàra÷ca /


*11,356*

//  oü àrtvijyamityauóulomistasmai hi parikriyate oü //

oü sahakàryantaravidhiþ pakùeõa tçtãyaü tadvato vidhyàdivat oü //
evaü prapa¤cena pårvapakùamuktvà siddhàntasåtratàtparyamàgamavàkyenàha- yadyapãti /


#<àrtvijyam ity auóulomiþ tasmai hi parikrãyate  | BBs_3,4.45 |>#

#<sahakàryantaravidhiþ pakùeõa tçtãyaü tadvato vidhyàdivat  | BBs_3,4.47 |>#


%<yadyapyevaü suràõàü ca daityànàü ca mahat phalam  /
÷ubhà÷ubhebhya eva¤ca kartu÷ca syàd yathoditam  // MAnuv_3,4.249 //>%


NYâYASUDHâ:
evamuktaprakàreõa yadyapi ÷ubhà÷ubhebhyo j¤ànàdibhyo bhavatphalaü suràõàü ca daityànàü ca bhavatãtyupapàditam /
evaüca tathàpi karturdevadattàderapi phalaü syàdeva /
àgame 'pyasyàrthasya prakçtatvàdyadyapãtyàdi yujyate /
etaduktaü bhavati /
devàsuràõàü ÷ubhà÷ubhaphalamityetàvadabhyupagamyate pramitatvàt /
teùàmeveti tu na kùamyate /
kintu karturapi bhavatãti /
kartuþ phalàïgãkàre yadu ki¤cemàþ prajà iti sàvadhàraõa÷rutivirodha àtreyavacanavirodha÷ca syàdityata uktam- mahaditi //
devàdãnàü mahatphalaü kartustvalpam /
alpasya casattvavivakùà bahulamupalabdheti bhàvaþ /

kutaþ kartuþ phalàïgãkàra ityata àha- yathoditamita //
÷rutismçtisadbhàvàdityarthaþ /
tà÷ca bhàùyàdàvudàhçtà draùñavyàþ /


*11,357*

yuktamapyàha- tasmàditi //

%<tasmànnirayamànuùyasvargamuktyupabhoginaþ  /
mànuùottamamàrabhya ...  // MAnuv_3,4.250a-c //>%


NYâYASUDHâ:
kartuþ ÷ubhà÷ubhaphalasadbhàvàdeva mànuùottamamàrabhya devaparyantà daityaparyantà÷ca nirayàdyupabhogina iti yujyate nànyathetyarthaþ /
uktasyàpavàdamàha- devàstviti //

%<... devàstu nirayaü vinà  // MAnuv_3,4.250d //
asuràstu vinà muktiü tamo 'ndhamapi càpnuyuþ  /
iti tattvavivekoktaü svayaü bhagavatà vacaþ  // MAnuv_3,4.251 //>%


NYâYASUDHâ:
anyaphalopabhoginaþ /
na kevalamasuràõàü muktyabhàvaþ kintvandhantamo 'pi càpnuyuþ /

etaduktaü bhavati /
manuùyottamàstàvannirayamànuùyasvargamuktãþ pràpnuvanti /
devà÷ca mànuùyasvargamuktãþ /
asurà÷ca svargamànuùyanirayàndhatamasàni /
naca nirayàdãni nirnimittàni /
naca svakçtapàpàdãni vinà nimittamasti /
tasmàtkarturapyasti ÷ubhà÷ubhaphalapràptirisita j¤àyate /
anyathà nirayàdyabhàvaprasaïgàt /
naca vàcyaü suràsuràõàü kartçtvaprayuktaphalàbhàve 'pi preraõanimittaphalasadbhàvànmuktyàdyupapattiriti /
devànàü mànuùyapràpterayogàt /
daityànàü svargàdipàpteranupapatteþ /
sarvathà manuùyàõàü nirayàdipràpterasambhavàditi /
tadidamuktaü mànuùottamamàrabhyeti, manuùyottamànàmàditvoktyà nirayàdyanekaphaloktyà ca /
vaco 'stãti ÷eùaþ /
 //  iti phala÷rutyadhikaraõam //


___________________________________________________________________________



*11,359*

[======= JNys_3,4.V: anàviùkàràdhikaraõa =======]


// atha anàviùkàràdhikaraõam //

// oü anàviùkurvannanvayàt oü //

j¤ànadànaü kimàviùkàreõa kàryamutànàviùkàreõeti saü÷aye pårvavadatràpi pårvapakùamatyantaheyatvàbhàvàtprapa¤cenàüha- j¤ànadà apãti //

#<anàviùkurvann anvayàt  | BBs_3,4.50 |>#

%<j¤ànadà apicàcàryà vi÷eùàt phalamàpnuyuþ  // MAnuv_3,4.252ab //>%


NYâYASUDHâ:
na kevalaü ÷iùyàþ kintu j¤ànadà àcàryà api j¤ànaphalamàpnuyuþ /
tacca vi÷eùàcchiùyàdapyati÷ayena /
àcàryà ityenenaiva siddhe j¤ànadà iti vacanaü j¤ànadàneneti j¤àpanàrtham /
ca÷abdaþ paramàcàryàdisaïgrahaþ /
kuta etadityata àha0- muktàviti //

%<muktàvaùñaguõaü ÷iùyàd gururàpanoti ÷obhanam  // MAnuv_3,4.252cd //
tadgururdviguõaü tasmàt sàrdhaü tàvat tato 'pare  /
devàþ sahasraguõitaü kramàt tasmàd yathottaram  // MAnuv_3,4.253 //
brahmà mahaughaguõitamevaü phalavinirõayaþ  /
ityàha bhagavà¤chàstre guruvçttàbhidhe svayam  // MAnuv_3,4.254a-d //>%


NYâYASUDHâ:
÷iùyàt ÷iùyasya yacchravaõaphalaü tato 'ùyaguõaü gururj¤ànadànenàpnoti /
tadgururgurorgurusmàdguruphalàddviguõañha phalamàpnoti /
santànakàraõatvàt /
tataþ paramagurorapare guravaþ sva÷iùyaphalàpekùayà sàrdhaü tàvat adhyardhaü phalamàpanuvanti /
yathottaraü tasmàtkramàdityadhyardhapràptikramàddevàj¤ànapravartakatvàtsahasraguõitam /
yathottaraü tasmàtkramàditi brahmà mahaughaguõitamityanenàpi sambaddhayate /
sahasramahaugha÷abdàvupalakùaõàrthau /
paramparàyà aniyatatvàt /

àgamasiddhe 'tràrthe yuktirapyastãtyàha- yuktaü ca taditi //

%<yuktaü ca tan ...  // MAnuv_3,4.254c //>%


NYâYASUDHâ:
pratigrahãtuþ ÷iùyasya j¤ànaphalàdapyàcàryasya j¤ànadànaphalamadhikamityetadyuktisiddhaü ca /
tàü yuktiü såcayati- neti //


*11,360*

%<... na godàtà gomàtraphalamàpnuyàt  // MAnuv_3,4.254cd //>%


NYâYASUDHâ:
pratigrahãturhi gomàtraphalam /
godàtà na gomàtraphalavànbhavati /
kintu mahàphalaü svargàdikaü ca pràpnoti /
yathaitattathà prakçte 'pãtyarthaþ /
ayamatra prayogaþ /
j¤ànadàtà dattavastuphalàdapyadhikadànaphalavànpuruùàrthahetuvastudàtçtvàdgodàtçvaditi /

j¤ànaphalàdapyàcàryasya j¤ànadànaphalamadhikàmityatra bhagavadgãtàsaüvàdamàha- ya imamiti //

%<ya imaü paramaü guhyaü madbhakteùvabhidhàsyati  /
bhaktiü mayi paràü kçtvà màmevaiùyatyasaü÷ayaþ  // MAnuv_3,4.255 //
na ca tasmànmanuùyeùu ka÷cinme priyakçttamaþ  /
bhavità na ca me tasmàdanyaþ priyataro bhuvi  /
ityàha bhagavàn ...  // MAnuv_3,4.256a-e //>%


NYâYASUDHâ:
adhyeùyata ityuttaravàkyamatra pañhanãyam /

yata evaü j¤ànadànaü tatsampradàyapravartanaü ca mahàphalam /
ato bahånàü grahaõàyàviùkàreõa j¤ànadànaü kàryamiti pràpte siddhàntamàha- evamapãti //

%<... evamapi ...  // MAnuv_3,4.256ef //>%


NYâYASUDHâ:
satyaü j¤ànadànamuktaprakàreõa mahàphalam /
tathàpi nàviùkàreõa kàryaü kuta ityata àha- pàtramiti //

%<... pàtramapekùyate  // MAnuv_3,4.256f //>%


NYâYASUDHâ:
dànaphaleneti ÷eùaþ /
pàtre kriyamàõaü khalu dànaü phalàyàlam /
nàpàtre /
pratyuta pratyavàyasyaiva hetuþ /
àviùkàreõa j¤ànadàne càyogyànàmapi tatpràptirbhavati /
sà ca pratiùiddheti bhàvaþ /
 //  iti anàviùkàràdhikaraõam //


___________________________________________________________________________



*11,365*

[======= JNys_3,4.VI: aihikàdhikaraõamuktiphalàdhikaraõa =======]


//  atha aihikàdhikaraõamuktiphalàdhikaraõe //

//  oü aihikamaprastutapratibandhe taddar÷anàt oü //
oü evaü muktiphalàniyamastadavasthàvadhçtestadavasthàvadhçteþ oü //
adhikaraõadvayasya tàtparyaü saïkùepeõàha- evameveti //

#<aihikam apy aprastutapratibandhe taddar÷anàt  | BBs_3,4.51 |>#

#<evaü muktiphalàniyamas tadavasthàvadhçtes tadavasthàvadhçteþ  | BBs_3,4.52 |>#

%<evamevàvirodhena pràrabdhasyaiva karmaõaþ  /
j¤ànaü dçùñaphalaü proktaü mukti÷cehaiva labhyate  // MAnuv_3,4.257 //>%


NYâYASUDHâ:
pràrabdhasya karmaõo 'virodhenaiva j¤ànaü dçùñaphalaü proktamiti prathamàdhikaraõatàtparyam /
dçùñaü ca tatphalaü ceti dçùñaphalam ÷ravaõàdisampårtyanantarameva j¤ànamutpadyate /
yadi pràrabdhakamarpratibandhakaü nàsti /
tasmiüstu sati tadavasàna iti /
evameva mukti÷caiveha labhyata iti dvitãyasya /
yasmindehe j¤ànamutpannaü tatpàtànantarameva muktirlabhyate pràrabdhakarmapratiba(ndhàbhàve)ndhakàbhàve tadbhàve tu tadavasàna iti /

//  iti ÷rãmatpårõapramatibhagavatpàdasukçteranuvyàkhyànasya praguõajayatãrthàkhyayatinà /
kçtàyàü ñãkàyàü viùamapadavàkyàrthavivçtau tçtãyàdhyàye 'smiü÷caramacaraõaþ paryavasitaþ //

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü tçtãyàdhyàyasya caturthaþ pàdaþ //
