#
%%
NYùYASUDHù:
bhogÃæÓceti sambandha÷ /
aikyamevetyevaÓabdÃnvaya÷ /
aikyaæ ekarÆpatvam /
svarÆpaikyasya vibhÃge 'pi sattvÃt /
sarvamÅÓavaÓam /
tathÃca sa eva svatantra iti vÃkyaÓe«a÷ /
*8,507*
nanvanyaiÓchaittumaÓakyaæ chitvà te«Ãmapi bhÃgÃnÃæ bhogaÓaktiæ pradÃya yadi punarekatÃmÃpÃdayati haristarhi tatra tasya sÃmarthyaæ j¤ÃyatÃm /
kÃryasya kÃraïaÓaktiæ vinÃnupapatte÷ /
sarvaæ jagadÅÓavaÓamiti tu kathamityata Ãha- avibhÃgamiti //
%%
*8,507f.*
NYùYASUDHù:
yathà loke ki¤cidadbhataæ kÃryaæ ktavatastathÃbhÆte 'nyatrÃpi kÃryaÓakti÷ sambhÃvyate /
tathÃtyantÃghaÂitamidaæ ghaÂayato jagannÃthasya sarvatrÃpi ÓaktisambhÃvanà yuktaiveti bhÃva÷ /
nanvatra sÆtre jÅvasyÃnekatvÃpattimÃtramucyate natu tasyÃ÷ parameÓvarÃyattatvam /
tatkathamanena tasya sarvaiÓvaryÃvagatirityata Ãha- iti hÅti //
"taæ yathà yatheÓvara÷ prakurute tathà tathà bhavati /
so 'cintya÷ pamaro garÅyÃn'"acintyayeÓaÓaktyaiva hyeko 'vayavavivarjita÷ /
ÃtmÃnaæ bahudhà ktvà krŬate yogasampada÷' iti sÆtropÃttÃbhyÃæ ÓrutibhyÃæ yasmÃdevamabhidhÅyate tasmÃtsÆtreïÃpyevamevamabhidhÅyate /
pratij¤ÃpramÃïayorekÃrthatÃyà ÃvaÓyakatvÃditi /
// iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ vyatirekÃdhikaraïam //
___________________________________________________________________________
*8,508*
[======= JNys_2,3.XIV: pthagupadeÓÃdhikaraïa =======]
// atha ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ pthagupadeÓÃdhikaraïam //
// oæ pthagupadeÓÃt oæ //
atra jÅvÃtmana÷ paramÃtmanÃ'tyantiko bheda÷ samarthyate /
syÃdetat /
yathà hi pratyak«ÃdipramÃïaira??ïÃvadhta(devadatta)siæha(devadatta)bhedasya puæsa÷ siæho devadatta iti vÃkyaÓravaïe 'pi na siæhadevadattasvarÆpaikyapratipattirbhavati /
kinnÃma gauïa evÃyaæ prayoga ityadhyavasyati /
tathà athÃto brahmajij¤Ãsà ityÃdibhi÷ vyatireko gandhavat ityantai÷ sÆtrai÷ jÅvÃtmaparamÃtmabhedasya pratyak«ÃdipramÃïabalenopapÃditatvÃttattvamasyÃdiÓrutiÓatenÃpi na tadabhedapratipattirutpattumalam /
kintu gauïÃrtha eva Órutaya eva iti niÓcayo bhavet /
ata÷ prÃpakabhÃvÃnnedamadhikaraïamÃrambhaïÅyamityato 'dhikÃÓaÇkÃæ daÓaryanpÆrvapak«ayati- evaæ sthite 'pÅti //
##
%%
*8,509*
NYùYASUDHù:
evamatÅtagranthoktanyÃyena jÅvÃtmaparamÃtmanorbhede niÓcite 'pÅtyartha÷ /
smtibhinneti cÃrtho 'numÃnabalÃcceti và sambandha÷ /
etaduktaæ bhavati /
yadyapi bheda÷ prÃk samarthitastathÃpi jÅva÷ paramÃtmanÃbhinna eva /
"tadyo 'haæ so 'sau yo 'sau so 'ham' /
tattvamasi /
"ahaæ brahmÃsmi' ityÃdiÓrute÷ /
"ahaæ hari÷ sarvamidaæ janÃrdano nÃnyattata÷ kÃraïakÃryajÃtam /
ÅdÇmano yasya na tasya bhÆyo bhavodbhavà dvandvagadà bhavanti' ityÃdismteÓca /
nacaitÃ÷ Órutaya÷ smtayaÓca gauïÃrthà yojyÃ÷ /
upakramÃdibalena tÃtparyÃvadhÃraïÃt /
balavadbÃdhakÃbhÃvÃcca /
upanyastÃni tu pramÃïÃnyÃvidyakamithyÃbhedavi«ayatayÃpi sambhavanti /
tathà cÃnumÃnam /
vimato bhedo mithyà bhedatvÃccandrabhedavaditi /
naca"asminnasya ca tadyogaæ ÓÃsti' iti muktÃvapi bhedoktirbÃdhikà /
tasyà avÃntaravi«ayatvopapatte÷ /
naca paramamuktau bhede pramÃïamasti /
"yatra tvasya sarvamÃtmaivÃbhÆt /
vibhedajanake j¤Ãne nÃÓamÃtyantikaæ gate /
Ãtmano brahmaïo bhedamasantaæ ka÷ kari«yati /
avimuktestu bhedassyÃjjÅvasya paramasya ca /
tata÷ paraæ na bhedo 'sti bhedahetorabhÃvata÷' ityÃdiÓrutiramtayo 'pavadanti ca paramamuktau jÅvaparabhedamityevaæ kecidvÃdino vadanti /
ato yuktastannirÃkaraïÃyÃdhikaraïÃrambha iti /
*8,511*
evaæ pÆrvapak«ayitvà siddhÃntayatsÆtraæ vyÃca«Âe- na taditi //
%%
NYùYASUDHù:
tat jÅvasya paramÃtmaikyam /
na yuktam /
kintu pthageva jÅvÃtmaparamÃtmÃnau /
kuta÷ /
yato vi«ïurjÅvÃjjÅvaÓca vi«ïo÷
"bhinno 'cintya÷ paramo jÅvasaÇghÃt' ityÃdiÓruti(smti)bhi÷ pthageva abhidhÅyate tasmÃdityartha÷ /
nanvetÃ÷ Órutismtayo 'vidyÃkalpitabhedavi«ayatayÃnyathÃsiddhÃ÷ na tÃtvikabhedasiddhayai prabhavantÅtyuktamiti cet /
mà tvari«ÂhÃ÷ /
nirÃkari«yÃma÷ ÓrutyÃde÷ atattvÃvedakatvamityÃÓayavÃnakalpitabhedavi«ayÃæ ÓrutimudÃharati- praj¤eti //
%%
NYùYASUDHù:
"e«a brahmai«a prajÃpatirindra÷' ityÃdinà viÓvaprapa¤camanÆdya sarvaæ tatpraj¤Ãnetramiti tasya praj¤ÃkhyabrahmanetkatvamabhidhÃya netnetavyabhÃvasya kalpitatvÃdityÃÓaÇkÃnivttyarthaæ praj¤Ãnetro 'loka iti Órutyà muktÃvapi jÅvaparayorbhedo 'bhidhÅyate 'loko mukto 'pi praj¤Ãnetro brahmanetka iti /
nÅyate 'neneti netram /
dÃmnÅtyadisÆtrÃt /
praj¤Ã ca brahma /
"praj¤Ã prati«Âhà praj¤Ãnaæ brahma' iti vÃkyaÓe«Ãt /
nacÃtra loka iti padaæ chedyam /
janabhuvanadeharÆpasya lokasya prÃgeva brahmanetkatvasyoktatvena punaruktiprasaÇgÃt /
naca netnetavyayorabheda÷ kvacidasti /
nacÃvÃntaramuktivi«ayeyaæ Óruti÷ /
tatra lokÃtÅtatÃyogÃt /
dehendriyÃdivaikalyaæ khalvalokatvam /
paramamuktau cÃnuvartamÃno bhedo nÃvidyÃkalpito bhavitumarhatyatiprasaÇgÃditi /
*8,513*
nanu mu(ktau bhedÃbhÃvene)ktÃvabhede 'nekÃ÷ Órutaya÷ smtayaÓca santi /
tatkathamekÃkinÅyaæ Óratirmuktau bhedasÃdhanÃyÃlamityato bahvÅ÷ ÓrutismtÅratrodÃharati- etamiti //
*8,514*
%%
NYùYASUDHù:
"etamÃnandamayÃtmÃnamupasaÇkramya' ityanyà Órutirmuktasya parasmÃdbhedamÃha /
sÃmÅpyaprÃpterabhidhÃnÃt /
naceyamavÃntaramukti÷ /
"asmÃllokÃtpretya' iti videhatvavacanÃt /
"tadà vidvÃnpuïyapÃpe vidhÆya nira¤jana÷ paramaæ sÃmyamupaiti' ityapi Órutirmuktau jÅvasya brahmaïo bhedamÃca«Âe /
sÃmyasya bhedasamÃnÃÓrayatvÃt /
puïyapÃpäjanÃkhyavidyÃvidhÆnanÃbhidhÃnÃdasyÃpi paramamuktivi«ayatvaæ j¤Ãyate /
%%
NYùYASUDHù:
idaæ j¤Ãnamiti bhagavadvÃkye 'pi mama sÃdharmyamÃgamà iti bhedo j¤Ãyate /
sargapralayayorapyupajananavyathÃbhÃvoktyà paramamuktitvaæ ca /
%%
NYùYASUDHù:
upasampadyata ityanena"para¤jyotirupasampadya svena rÆpeïÃbhini«padyate /
sa tatra paryeti jak«ankrŬanramamÃïa÷' ityetÃæ Órutimarthato 'nuvadati /
atrÃpi sÃmÅpyaprÃptyÃdinà bhedo 'vagamyate /
"asmÃccharÅrÃtsamutthÃya svena rÆpeïÃbhini«padyate' ityuktyà paramamok«atvaæ ca /
%<ÓÃkhÃæ ÓÃkhÃæ mahÃnadya÷ saæyÃnti parita÷sravÃ÷ /
dhÃnÃpÆpà mÃæsakÃmÃ÷ sadà pÃyasakardamÃ÷ // MAnuv_2,3.31 //
yasminnagnimukhà devÃ÷ sendrÃ÷ sahamarudgaïÃ÷ /
Åjire kratubhi÷ Óre«Âhaistadak«aramupÃsate // MAnuv_2,3.32 //
praviÓanti paraæ devaæ muktÃstatraiva bhogina÷ /
nirgacchanti yathÃkÃmaæ pareÓenaiva coditÃ÷ // MAnuv_2,3.33 //>%
*8,514f.*
NYùYASUDHù:
ÓÃkhÃæ ÓÃkhÃmiti mahÃbhÃratavÃkye bhedÃvabhÃsa÷ sphuÂa eva /
tasya ca paramamok«avi«ayatÃpradarÓanÃrthamÃcak«vetyÃdipÆrvavÃkyÃrthasaÇgrahakathanam /
ityukte prajÃpatineti p«Âe /
tasya madhye puïyagandha÷ sahasraÓÃkho vimalo vibhÃti /
tasya vetasasya ÓÃkhÃæ ÓÃkhÃmÃÓritya dhÃnÃpÆpavatya÷ mÃæsakÃmavatya÷ /
arÓaÃdibhyo 'c /
pÃyasaæ kardamasthÃnÅyaæ yÃsÃæ tÃstathoktÃ÷ /
yasmin loke /
Åjire yajante ca /
tadak«araæ paramaæ brahma /
tatraiva parameÓvarÃntara eva /
*8,515*
%%
NYùYASUDHù:
bhedad«Âayeti bhÃgavatavÃkyasyÃyamartha÷ /
"Ãdya÷ sthiracarÃïÃæ yo vedagarbha÷ sahar«ibhi÷ /
yogeÓvarai÷ kumÃrÃdyai÷ siddhairyogapravartakai÷ /
sa jÅveÓvarÃdibhedaj¤ÃnenÃbhimÃneneÓvarabahumÃnena nivttakarmaïà ca jagatkarttvÃtsÃrvaj¤Ãdiguïopetaæ paramapuru«Ãkhyaæ paraæ brahma saÇgatyamukta÷ sanpraviÓya puna÷ kÃlÃkhyaparameÓvaramÆrtyà s«ÂikÃle jÃte satyaguïavyatireke sattvÃdiguïavikriyÃhÅne vi«ïuloke pÆrvavatsarvamuktÃdhipatirjÃyata iti /
atra tu bheda÷ sphuÂa eva /
hiraïyagarbhamuktitvÃdeva paramamuktitvaæ ca siddham /
%<cÃæ tva÷ po«amÃste ca pareïa preritÃ÷ sadà // MAnuv_2,3.36ab //>%
NYùYASUDHù:
"cÃæ tva÷ po«amÃste pupu«vÃngÃyatraæ tvo gÃyati ÓakvarÅ«u /
brahmà tvo vadati jÃtavidyÃæ yaj¤asya mÃtrÃæ vimimÅta u tva' iti mantrasyÃyamartha÷ /
muktisthÃne tva÷ kaÓcid brahmà cÃæ po«aæ pupu«pvÃnÃste ca÷ pu«yÃ÷ kurvannÃste /
tvo brahmà ÓakvarÅ«u k«vÃrƬhaæ gÃyatraæ sÃma gÃyati /
tvo brahmà jÃtavidyÃæ pauru«eyavidyÃæ vadati /
tvo brahmà yaj¤asya vi«ïormÃtrÃmaæÓameva vimimÅte dhyÃyatÅti /
atrÃpi bheda÷ sphuÂa evÃvabhÃsate /
brahmabÃhulyaÓravaïÃtparamamok«atvaæ ca /
nacÃsya tvigvi«ayatvam /
brahmaïo jÃtavidyÃvÃditvasyÃprasiddhatvÃt /
caturïÃmapi pÃdÃnÃæ hotrÃdibhinnavi«ayatve ttÅyapÃde tva iti ca vyarthaæ syÃt /
caÓabdo vÃkyaÓe«asamuccaye /
pareïa preritÃ÷ sadetyanena"sa và e«a brahmani«Âha idaæ ÓarÅraæ martyamatimjya brahmÃbhisampadya brahmaïÃ('bhi)paÓyati' ityÃdiÓrutÅ÷ /
"yathe«yaæ parivartante tasyaivÃnugraheritÃ' ityÃdismtÅÓcopÃdatte /
%%
*8,516*
NYùYASUDHù:
yatkÃma ityanena"na hÃsya karma k«Åyate 'smÃddhayevÃtmano yadyatkÃmayate tattatsjata' iti ÓrutirupÃdÅyate /
mukto yadyatkÃmayate tattadvastu tatkarma sjate /
katham /
yatsjate tadasmÃdÃtmana eva parameÓvarÃnugrahadvÃraivetyartha÷ /
addhaiveti hyevaÓabdÃrtha÷ /
atreÓvarÃjjÅvasya bheda÷ spa«Âa eva /
karmÃk«ayavacanÃtparamamuktitvaæ ca /
%%
NYùYASUDHù:
sahaivetyanena"so 'Ónute sarvÃnkÃmÃnsaha brahmaïà vipaÓcita÷' iti ÓrutimupÃdatte /
brahmaïà brahmÃtmakÃmatayà sarvÃnkÃmÃnsaha yaugapadyena bhuÇkta iti vyÃkhyÃnaæ tu ÓrautÃk«arÃnanuguïaæ tatsiddhÃntÃnanuguïaæ ca /
nistÅrïetyanena"tÅrïo hi tadà sarvÃnÓokÃnhdayasya bhavati' iti Órutirghyate /
tadà sarvÃn ÓokÃæstÅrïo mukto hdayasya brahmaïa÷ Óe«abhÆto bhavatÅtyartha÷ /
hdayanatvÃd hdayaæ brahma /
tadguïà hdguïà du÷khÃdyÃ÷ /
atra sarvaÓokataraïÃtparamamuktitvamavagamyate /
%%
NYùYASUDHù:
du÷khÃdÅæÓca parityajyetyanena"jyotirmaye«u dehe«u svecchayà viÓvamok«iïa÷ /
bhu¤jate susukhÃnyeva na du÷khÃdÅnkadÃcana' ityÃdi(kaæ) brahmavaivartavÃkyaæ ghyate /
atra bahuvacanena bhedo du÷khÃdyabhÃvena paramamuktitvaæ cÃva(sÅyate)bhÃsate /
%<... jagadvayÃpÃravarjita÷ // MAnuv_2,3.37d //
bhuÇkte bhogÃn sahaivoccÃn ... // MAnuv_2,3.38a //>%
NYùYASUDHù:
jagadvayÃpÃretyanena svÃdhikÃnandasamprÃptau s«ÂayÃdivyÃpti«vapi /
muktÃnÃæ naiva kÃma÷ syÃdanyÃnkÃmÃæstu bhu¤jate' iti vÃrÃhavacanaæ ghyate /
atra caiÓvaryamaryÃdayà bhedo gamyate /
svapak«asÃdhanamupasaæharati- ityÃdÅti //
%<... ityÃdyÃgamamÃnata÷ /
muktasya bhedÃvagate÷ kathameva hyabhinnatà // MAnuv_2,3.38b-d //
jÅveÓayor ... // MAnuv_2,3.39a //>%
NYùYASUDHù:
muktasya parabrahmaïa iti Óe«a÷ /
*8,519*
idÃnÅæ parapak«aæ nirÃkari«yanyaduktaæ ÓrutibhiÓcÃnumÃbalÃdita ÓrutisÃcivyena anumÃnam, tattÃvannirÃkartumupakramate- nÃnumà ceti //
%<... nÃnumà ca tadabhedaæ pramÃpayet // MAnuv_2,3.39ab //>%
NYùYASUDHù:
caÓabda÷ svapak«asÃdhanaparapak«ani(rasana)rÃsasamuccayÃrta÷ /
pramÃpayet pramitaæ kuryÃt /
yadvà jÅveÓvarÃbhede paropanyastasamastapramÃïanirasanapratij¤eyam /
tathÃca ÓrutismtÅ ceti cÃrtha÷ /
*8,520*
tatkathamityato 'numÃnaæ tÃvadanuvadati- mithyaiveti //
%%
NYùYASUDHù:
bhedo mithyetyetÃvatyukte candrabhedÃdinà siddhasÃdhanaæ syÃdityota vimata ityuktam /
jÅvabrahmaïorbheda iti yÃvat /
stambhakumbhÃdibhedasya pak«atulyatvÃnna tatra bhedatvahetorvyabhicÃra÷ ÓaÇkanÅya iti j¤ÃpanÃrthaæ và /
yÃvÃnkaÓcidvimato bheda÷ sa sarvo 'pÅti /
bhedagrahaïaæ (vi)spa«ÂÃrtham /
sÃdhyÃvadhÃraïenÃsiddhayÃdyÃbhÃsoddhÃraæ sÆcayati /
bhedamithyÃtvasiddhÃvabheda eva vÃstava÷ siddhayatÅti bhÃva÷ /
*8,521*
dÆ«ayituæ pcchati- sÃdhyeti //
%<... sÃdhyadharmo 'yaæ sannasan và navobhayam // MAnuv_2,3.39ef //>%
NYùYASUDHù:
ayaæ jÅvabrahmabhedasya mithyÃtvalak«aïa÷ /
sanniti svamatÃnusÃreïa /
nanu mithyÃtvaæ saccettadyasya tadapi satsyÃt /
nahi sambhavati nÃsti dharmÅ dharmaÓcÃstÅti /
tathÃca vaiparÅ(tyameva)tyam /
maivam /
mithyÃtvaæ khalvatyantÃbhÃvapratiyogitvaæ tacca buddhidvÃreïaiva /
atyantÃsato 'pi pratÅtiraÇgÅkriyate /
tathÃca mithyÃtvamastÅtyasya tatpratiyogiko 'tyantÃbhÃva÷ sannityartha÷ /
nacÃtra ko 'pi virodha÷ /
asanveti mÃdhyamikamatÃnurodhena /
nahi prativÃdinyÃÓvÃso 'sti /
yenÃsau svamatamatipa(tÅ)tya na vadediti niÓcinuma÷ /
ubhayaæ naveti prativÃdimatÃnusÃreïa /
sadÃdipak«adÆ«aïasÃmyÃditi brÆma÷ /
yadvobhayaæ (veti) ceti ttÅya÷ pak«a÷ /
neti caturtha÷ /
ubhayaæ na vetyartha÷ /
*8,524*
Ãdyaæ dÆ«ayati- yadÅti //
%%
NYùYASUDHù:
yadyayaæ sÃdhyadharma÷ sannityucyate tadà mÃyÃvÃdino 'pasiddhÃnta÷ syÃt /
nahi jÅvabrahmaïorbhedasya mithyÃtvaæ brahma, yena tasya sattve 'pi sadadvaitavÃdino nÃpasiddhÃnta÷ syÃt /
brahmaïo nirvikalpakatvÃt /
dvitÅye do«amÃha- sa eveti //
%<... sa evÃsannitÅrite // MAnuv_2,3.40b //>%
NYùYASUDHù:
apasiddhÃnta eva /
mithyÃtvasyÃsattve (api) sattvameva jÅvabrahmabhedasya syÃt /
nacÃsat pramÃïavi«aya iti te«Ãæ pak«a÷ /
anena sadasattvapak«o 'pi nirasto veditavya÷ /
antimamapÃkaroti- nobhayaæ cediti /
%%
NYùYASUDHù:
tadubhayavilak«aïatvaæ ca jÅvabrahmabhedamithyÃtve 'nyatra và kvÃpi na siddham /
*8,525*
nanvanena kimuktaæ syÃt /
aprasiddhaviÓe«aïatvamiti cenna /
sadasadvailak«aïyasya pak«aviÓe«aïatvÃbhÃvÃt /
mithyÃtvameva pak«aviÓe«aïamupanyastaæ taddharma eva sadasadvailak«aïyam /
naca vimataæ buddhimatkartpÆrvakamitivadviÓe«aïenÃpi prasiddhena bhÃvyamiti vÃcyam /
vai«amyÃt /
yaddhi vyÃpakakoÂinivi«yaæ vivÃdapadaæ ca tasya prasiddhatÃvaÓyambhÃvinÅ /
anyathà vyÃptigrahaïapak«a(tva)yorasambhavÃt /
asti ca buddhimattvasyÃpi vyÃpakoÂi(Âau) niveÓÃdi na tu sadasadvailak«aïyasyeti /
ucyate /
yo hyartha÷ pramÃïasÃdhya÷ sa sambhÃvitaprakÃre«vanyatamaprakÃravÃnupalabdha÷ /
idaæ ca jÅvabrahmabhedasya mithyÃtvaæ na sadÃdiprakÃravadaÇgÅkartuæ Óakyaæ prakÃratrayasyÃpasiddhÃntaparÃhatatvÃt /
catutharsyÃprÃmÃïikatvÃt /
na hyaprÃmÃïikena prakÃreïa prakÃravatki¤cidbhavati /
ato vyÃpakÃnupalabdhibÃdhitaæ jÅvabrahmaïorbhedasya mithyÃtvaæ na sÃdhayituæ Óakyamiti samudÃyÃrtho vivak«ita iti na kÃcidanupapatti÷ /
anenaivÃbhiprÃyeïa ÂÅkÃpi netavyeti /
*8,526*
dÆ«aïÃntaramÃha- iti mÃnasyeti //
%<... iti mÃnasya dÆ«aïam // MAnuv_2,3.40d //>%
*8,526f.*
NYùYASUDHù:
mÅyata iti mÃnam /
ktyalluÂo bahulamiti vacanÃt /
mithyÃÓabdÃrthaæ vikalpyÃpyevaæ dÆ«aïamabhidhÃnÅyamityartha÷ /
tathÃhi /
kiæ mithyetyasattvamucyate /
kiævÃnirvÃcyatvam /
Ãdye 'pasiddhÃnta÷ /
dvitÅye 'prasiddhaviÓe«aïatà pak«asyeti /
sattvÃbhÃvo mithyÃpadÃrtha iti cenna /
tasyaivÃsattva(ÓabdÃrtha)padÃrthatvenÃpasiddhÃntÃnistÃrÃditi /
*8,528*
do«ÃntaramÃha- itÅti //
mÃnasya liÇgasya /
bhedatvaheturapi sannasanvà sadasanvà anirvÃcyo veti vikalpyÃdye 'dvaitavÃdino 'siddhi÷ /
d«ÂÃntasya sÃdhanavikala÷ /
dvitÅyattÅyayordvayorapi /
caturthe dvaitavÃdina iti dÆ«aïamabhidhÃtavyamityartha÷ /
naca sadasadÃdau bhedatvasÃmÃnyamasti /
yena dhÆmavattvavadayaæ hetu÷ syÃt /
*8,530*
jÅvo brahmaïo na bhidyate ÃtmatvÃdbrahmavadityÃdÃvanumÃnÃntare 'pyevameva vikalpya dÆ«aïÃntaramabhidhÃtavyamityÃha- iti mÃnasyeti //
yadvÃdvaitavÃdiprayukte«u viruddhavi«aye«u sarve«vapi anumÃne«vevaæ sÃdhyaæ hetuæ ca vikalpya do«o vaktavya ityatidiÓati- itÅti //
*8,531*
na siddhaæ tadityayuktam /
pak«Åkte bhede và prapa¤ce vÃvidyÃyÃæ và ÓaktirajatÃdau vÃnirvacanÅyatvasya pramÃïena sÃdhayituæ ÓakyatvÃdityata Ãha- naceti //
%%
NYùYASUDHù:
yadà bhedamithyÃtvasya sattvÃdivikalpena dÆ«aïÃbhidhÃnaæ tadÃntaraÓabdo viÓe«avacana÷ /
yadà tu mithyÃÓabdÃr(tharæ)thavika(lpya)lpena dÆ«aïÃbhidhÃnaæ tadÃnyanmÃnaæ mÃnÃntaram /
etat anirvÃcyatvam /
kvacit ityuktasthale«u /
*8,532*
tatkathamiti cedittham /
kasyacitpadÃrthasyÃnirvÃcyatve pratyak«aæ và pramÃïamucyate anumÃnaæ vÃ'gamo vÃr'thÃpattirvopamÃnaæ vÃbhÃvo veti manasi vikalpÃnnidhÃya parÃÇgÅkÃraprÃcuryÃnurodhenÃnumÃnaæ tÃvadapÃkaroti- anumÃnena cediti //
%%
NYùYASUDHù:
vimatamanirvÃcyaæ bÃdhyatvÃdityÃdyanumÃnena ÓuktirajatÃderanirvÃcyatvaæ sÃdhyate cedanavasthà bhavi«yati /
katham /
saiva hi aprasiddhaviÓe«aïatÃparihÃrÃrthÃnumÃnaparamparÃdvÃrikà prasiddhaivetyartha÷ /
yadatra vaktavyaæ tatprathamasÆtra evÃsmÃbhirabhihitam /
ÃgamamapÃkaroti- naceti //
%%
NYùYASUDHù:
tadartho 'nirvacanÅyÃrtha÷ /
anupalambhÃditi bhÃva÷ /
nanu kathaæ nÃsti /
nÃsadÃsÅnnosadÃsÅttadÃnÅmityÃgamasya vidyamÃnatvÃdityata Ãha- nÃsaditi //
*8,533*
%<... nÃsadÃsÅnna tad vadet // MAnuv_2,3.42b //>%
NYùYASUDHù:
ityÃgama iti Óe«a÷ /
tat anirvÃcyaæ vastu /
ayaæ bhÃva÷ /
padasamanvayabalena pratÅta÷ padÃrthasaæsargo hi vÃkyÃrtho nÃpara÷ /
anyathÃr'thÃpattyÃderapyÃgamÃntarbhÃvaprasaÇgÃt /
atra ca pralaye sadÃdyabhÃvamÃtraæ vÃkyÃtpratÅyate na punaranirvÃcyaæ vastu /
tato nÃyamÃgamo 'nirvÃcyÃrtha iti /
mà bhÆdayamÃgamo 'nirvacanÅyÃrtha÷ /
tathÃpyetadvacanabalenÃnirvacanÅyÃrtha÷ setsyati /
tathÃhi /
atra tÃvatpralaye sadasadabhÃva; pratipÃdyate /
tatsÃmarthyÃttadà vidyamÃnasyÃrthasya sattvÃsattvaprati«edhÃvagatau pariÓe«ÃdanirvÃcyatvÃvagate÷ /
naca tadà vastumÃtrÃbhÃva÷ /
puna÷ s«Âayanupapatte÷ /
abhÃvasyÃÇgÅkÃryatvÃcca /
*8,534*
pariÓe«aÓcÃrthÃpattiranumÃnaæ vetyÃÓaÇkate- pariÓe«Ãditi //
%%
NYùYASUDHù:
pariÓe«ÃdanirvÃcyaæ vastu siddhayedita yadyucyata iti sambandha÷ /
atra brÆma÷ /
bhavedidaæ yadyatra sadasacchabdau pratÅtÃrthau syÃtÃm /
nacaivam /
pratyak«Ãpratyak«apa¤camahÃbhÆtaparatvÃt /
"na sattannÃsaducyate' ityÃdau tatra prayogÃt /
kuta etaditi cetpratÅtÃrthatve 'ni«yaprasaÇgÃditayÃÓayavÃnÃha- parÃtmana iti //
%<... parÃtmana÷ // MAnuv_2,3.42d //
anirvÃcyatvameva syÃt ... // MAnuv_2,3.43a //>%
NYùYASUDHù:
tarhi sattvenÃÇgÅktasya paramÃtmana evÃnirvÃcyatvaæ syÃdityartha÷ /
kuta ityata Ãha- pariÓi«yo hÅti //
%<... pariÓi«Âo hyasau tadà // MAnuv_2,3.43b //>%
NYùYASUDHù:
sadasatprati«edhasÃmarthyÃtsarvakÃrya(pra)laye 'vaÓi«yasya khalvanirvÃcyatvameve«yavyam /
asau paramÃtmà yasmÃttadà pralayavelÃyÃmalÅnatayÃvaÓi«yastasmÃttasyÃnirvÃcyatvaæ bhavediti /
naca vÃcyaæ yadyapi pralaye paramÃtmà vidyata eva /
tathÃpi tama ÃsÅdityadisannihitavÃkyÃttamo 'vidyÃkhyaæ buddhisannihitamiti tadupaktÃyÃæ buddhau pariÓe«apramÃïamapi tamasa eva anirvÃcyatÃmÃdhÃsyatÅti /
ÃnÅdavÃtamiti vÃkyena brahmaïo 'pi buddhisannidhÃnÃt /
satyaæ j¤Ãnamiti tasya satyatvÃvagamÃdapavÃda iti cenna /
ÃsÅditi tamaso 'pi sattvÃvagamÃdapavÃda÷ syÃt /
sÃævyÃvahÃrikaæ sattvaæ taditi cet /
brahmaïo 'pi tathà kinna syÃt /
ki¤cÃsminvyÃkhyÃne tadÃnÅmiti vyarthaæ sadà tamaso 'nirvÃcyatvÃt /
anyaparaæ vÃkyamiti cet /
tathÃpyasannÃsÅditi vyarthameva /
prÃptyabhÃvÃt /
*8,537*
"na taæ vidÃtha ya imà jajÃnÃnyadyu«mÃkamantaraæ babhÆva /
nÅhÃreïa prÃvtà jalpyà cÃsutpa ukthaÓÃsaÓcaranti /
ta ime satyÃ÷ kÃmà antà pidhÃnÃ' ityÃdyÃgamastarhyaj¤ÃnasyÃnirvÃcyatve pramÃïamityata Ãha- naceti //
%%
NYùYASUDHù:
tatrÃnirvÃcye 'rthe mÃnamiti Óe«a÷ /
anyÃntaÓabdÃbhyÃmanirvacanÅyÃj¤ÃnÃbhidhÃnÃtkathaæ netyato 'nirvÃcyatvaæ nirvakti- sadasaditi //
%<... sadasatpratiyogini // MAnuv_2,3.43d //>%
NYùYASUDHù:
sadasatÅ pratiyoginÅ yasya tattathoktam /
yanna sannÃpyasattaddhayanirvÃcyam /
nacÃtra tatpratipÃdaka÷ Óabdo 'sti /
antÃdiÓabdasya tvanyathà vyÃkhyÃnÃditi /
*8,539*
pratyak«aæ pratik«ipati- naceti //
%%
NYùYASUDHù:
nahÅdamanirvÃcyamiti kaÓcillaukika÷ parÅk«ako và cak«urÃdinek«ate /
bÃdhottarakÃlaæ mithyaiva rajataæ pratyabhÃdityanuvÃdÃtkathaæ nek«ata iti cenna /
mithyÃÓabdasyÃsadarthatvÃt /
*8,541*
arthÃpattimapÃkaroti- naceti //
%<... nacÃrthÃpattiri«yate // MAnuv_2,3.44b //>%
NYùYASUDHù:
anumÃnÃtpthak prÃmÃïikairiti Óe«a÷ /
anumÃnaæ cÃprasiddhaviÓe«aïatayà nirastamiti bhÃva÷ /
ki¤ca nÃstyasÃvanupapadyamÃno 'rtho yena kasyacidarthasyÃnirvÃcyatÃpatti÷ syÃt /
*8,542*
atha matam /
yadi viyadÃdiviÓvaæ và ÓuktirajatÃdikaæ và satsyÃttadà na bÃdhyeta /
sato bÃdhÃyogÃt /
nahi (saæÓcidÃtmÃ) sannÃtmà bÃdhyate /
yadi vÃsatsyÃttarhi na pratÅyeta /
asata÷ pratÅtyayogÃt /
nahi nari ÓÇgaæ bhÃti gavÅva /
ato bÃdhapratÅtyoranupapattyÃnirvÃcyatvaæ gamyata ityata Ãha- bÃdheti //
%%
NYùYASUDHù:
arthÃpattirne«yata iti vartate /
ekadeÓotkÅrtanenoktaæ sarvamupÃttaæ veditavyam /
sato bÃdhÃyogÃdityÃdyuktÃrthÃpattirnÃnirvÃcyatvaæ gamayitumalamityathar÷ /
viyadÃde÷ sattve ÓuktirajatÃdeÓcÃsattve 'nupapattyabhÃvÃditi bhÃva÷ /
nanu yadi viyadÃdikaæ satsyÃttadà bÃdho na syÃdityuktamityata Ãha- bÃdhÃbhÃvata iti //
%<... bÃdhÃbhÃvata eva hi /
i«ÂÃpatti÷ ... // MAnuv_2,3.44d-e //>%
NYùYASUDHù:
viyadÃderviÓvasya bÃdhÃbhÃvata eva, sattve bÃdho na syÃditÅ«yÃpÃdanametat /
neha nÃnÃstÅti Órautani«edhÃtmà bÃdho 'stÅti cenna /
tasya prÃ(Çni«i)geva ni«iddhatvÃt /
tadidamÃha hiÓabdena /
anenÃk«epakÃsiddhiÓcoktà bhavati /
*8,543*
vimataæ bÃdhyaæ dÓyatvÃd bhrÃntivaditi viyadÃdau bÃdha÷ pramita ityata Ãha- nahati //
%<... na hi bhrÃntÃvapi bÃdho 'vagamyate // MAnuv_2,3.44ef //>%
NYùYASUDHù:
tasmÃdd«ÂÃnta÷ sÃdhyavikala ityartha÷ /
kathamiti cet /
vaktavyaæ (hi ka) tarhi kasya bÃdha sati /
kiæ j¤Ãnasyota vi«ayasya /
nÃdya÷ /
adhi«ÂhÃnaj¤ÃnanÃÓyatvalak«aïasya parÃbhimatasya bÃdhasya tatra svabhÃvabhaÇgure 'bhÃvÃt /
anyathà pramiterapi tatprasaÇgÃt /
paramate j¤Ãnasya sÃk«itvena vinÃÓÃyogÃcca /
dvitÅyaæ prati«edhati- vi«ayasyeti //
%%
NYùYASUDHù:
na kuto 'pÅtyartha÷ /
kuto neti cet /
vi«aya÷ ko 'bhimata÷ kiæ ÓuktyÃdi÷ kiæ và rajatÃdi÷ /
Ãdye hetumÃha- vidyamÃnaæ hÅti //
%%
NYùYASUDHù:
"na hi bhrÃntau' ityato maï¬Ækaplutyà netyanuvartate /
vidyamÃnaæ yathÃrthaj¤ÃnodayÃnantaramapyanuvartamÃnaæ nahi bÃdhyate /
tathà satyÃtmano 'pi bÃdhaprasaÇgÃditi bhÃva÷ /
dvitÅye (yuktimÃ)hetumÃha- vidyamÃnaæ hÅti //
yatpÆrvaæ vidyamÃnaæ tadeva kenacinnÃÓyate (natvavi)nÃvidyamÃn /
ÓuktirajatÃdikaæ cÃvidyamÃnamiti tasya nÃÓyatvÃyogÃttadvi«ayo bÃdha÷ sutarÃmayukta iti /
asato nÃÓyatvaæ nÃsti kintu vidyamÃnasyaivetyatra d«ÂÃntÃvÃha- nahÅti //
ayamatra prayoga÷ /
Óuktirajataæ na nÃÓyamasattvÃt /
yadasattanna nÃÓyaæ yathà vandhyÃsuta÷ /
yadvà yannÃÓyaæ na tadasadyathà yaj¤adatta iti /
*8,545*
syÃdetat /
bÃdhÃnabhyupagame laukikavaidikavyavahÃravirodho 'pasiddhÃntaÓca syÃdityata÷ sarvathÃÇgÅkartavye bÃdhe tadd«ÂÃntena viyadÃderapi bÃdhÃyogÃtsattvÃnupapattirityata Ãha- bÃdheti //
%%
NYùYASUDHù:
kvetyÃk«epe /
idamuktaæ bhavati /
satyamaÇgÅkriyata eva bÃdho 'smÃbhi÷ /
kintvanyathÃvij¤Ãtasya samyagvij¤Ãnagocaratvalak«aïa÷ /
sa tu bhrÃntÃviva viyadÃdÃvapyastyeva /
k«aïikatvabrahmapariïÃmatvÃdirÆpeïa vij¤Ãtasya sthÃyitvÃdirÆpeïÃvagamÃt /
adhi«ÂhÃnayÃthÃtmyaj¤ÃnanÃÓyatvasyaiva prÃÇnirastatvÃt /
tatsÃdhane siddhasÃdhanatà syÃt /
naca tena viyadÃdau sattvapratik«epa÷ sambhavati /
yatsattanna bÃdhyata iti vyÃpteranavagatatvÃt /
sa (to 'pyÃ)tyasyÃpyÃtmano 'nyÃkÃreïa viditasya samyagvij¤ÃnagocaratvasyobhayasiddhatvÃt /
nacÃrthÃpatte÷ pthak pramÃïatve kiæ vyÃptyeti vÃcyam /
nahi vayamanupapadyamÃnarsthasyopapÃdakenÃrthena vyÃpterabhÃvaæ codayÃma÷ /
kintu sattvasya bÃdhÃbhÃvena bÃdhasya và sattvÃbhÃvena /
nahi bÃdha evÃnupapadyaramÃno 'rtha÷ /
kintu pratÅtatve sati bÃdha÷ /
tasya cÃnyathÃnupapattiæ vyutpÃdayatà sarvathÃsattve bÃdho na syÃditi prasaÇgo và bÃdhÃtsanna bhavatÅtyanumÃnaæ và vÃcyam /
tadubhayaæ ca vyÃptyapek«ameva /
yadà tu pramÃïadvayavirodho 'rthÃpattistadà spa«Âa eva vyÃptyabhÃvo do«a iti /
nanu bÃdhÃyogÃditi pa¤camÅ kimarthà /
ucyate /
sato bÃdhÃyogÃdbÃdhyamÃnamidaæ na sadityanumÃne vyÃptire«Ã kva dÓyata iti vyÃkhyÃyate /
yadvÃsmadabhimatabÃdhÃbhyupagame bÃdhÃyogÃtsata ityÃdikaæ nopapadyata iti na¤o 'nuvttyà vyÃkhyà /
kuta ityÃÓaÇkÃyÃæ vyÃptirityÃdikaæ vyÃkhyeyam /
*8,548*
evaæ vinÃÓalak«aïaæ bÃdhaæ siddhavatktya ÓaktirajatÃdau viyadÃdau ca bÃdhasyÃsiddhirabhihità /
idÃnÅæ tÃmeva vivarituæ bÃdhasvarÆpaæ paraæ pcchati- kaÓceti //
%%
NYùYASUDHù:
yo 'yaæ viyadÃde÷ ÓuktirajatÃdeÓca sattvÃbhÃvasiddhayarthaæ bÃdha uddi«yo 'yaæ ka÷ /
kiæ (vi)j¤Ãnena vinÃÓa÷ kiævà nivttiryadvà nÃsÅnnÃsti na bhavi«yatÅti kÃlatrayasattÃni«edha iti bhÃva÷ /
nanu vinÃÓanivttyo÷ ko bheda÷ /
ucyate /
kecitkhalu mÃyÃvÃdino vadanti /
adhi«ÂhÃnayÃthÃtmyaj¤Ãnena savilÃsÃvidyà vinaÓyati /
yÃvanti j¤ÃnÃni tÃvatyo hyavidyà iti /
tanmatarÅtyà vinÃÓa ityuktam /
apare tvekaikÃvidyà tadavasthÃviÓe«Ã eva rajatÃdyupÃdÃnÃni bhavantÅti manvÃnà adhi«ÂhÃnatattvaj¤Ãnena, saha kÃryairavidyà tirodhatta iti /
tatsamayÃnusÃreïa nivttiriti /
*8,549*
yadvÃvidyÃyà vidyayà vinÃÓo bhavati /
kÃryaæ tu rajatÃdikamupÃdÃnavinÃÓe svayameva vilÅyata iti pare«Ãæ matam /
tadubhayÃnusÃreïedaæ kalpadvayam /
athavÃlaukikarajatotpÃdavÃdinÃæ matamanustya vinÃÓa iti /
mÃyÃvÃdinÃæ tu matamanuruddhaya nivttiriti /
yadi vÃ, vinÃÓa iti mÃyÃvÃdinÃæ matam /
vivekÃgrahÃtpravttasya vivekagrahe sati nivttiriti prÃbhÃkaramatamiti /
*8,550*
Ãdyaæ dÆ«ayati- nahÅti //
%<... nahi nÃÓo 'sato bhavet // MAnuv_2,3.46d //>%
NYùYASUDHù:
asata ityupalak«aïam /
asadeva rajataæ pratyabhÃdityuttarÃnubhavabalÃdasadeva tÃvacchuktirajatam /
nacÃsata÷ ÓaÓavi«ÃïavadvinÃÓa÷ sambhavati /
svarÆpanivttirhi vinÃÓa÷ /
nacÃsata÷ svarÆpamasti /
vyÃghÃtÃt /
nÃpi viyadÃdervinÃÓa÷ sambhavati /
nityatvÃt /
ghaÂÃderapi mudgarÃbhighÃtÃdinaiva vinÃÓo nÃdhi«ÂhÃnatattvaj¤Ãneneti pÆrvoktaæ smÃrayitumetaduktamiti hiÓabda÷ /
JOSHI-9
*8,551*
dvitÅyaæ nirÃkaroti- nivttiÓceti //
%%
NYùYASUDHù:
tirobhÃvÃdirÆpà nivtti÷ khalvÃvirbhÃvÃdirÆpapravttimato bhavet /
saddharmaÓcÃvirbhÃva÷ /
ÓuktirajatÃdikaæ cÃsadityuktam /
ata÷ apravttasya tasya nivttiÓca kathamevopapadyate /
yadvà avidyÃyà pravttasya tadupÃdÃnakasya hi vidyayà nivttiruktarÆpopapadyate /
naca ÓaktirajatÃdikamavidyopÃdÃnakam /
asattvÃt /
ata÷ apravttasya nivttiÓca kathamevopapadyate /
etena viyadÃdÃvapi bÃdhÃsiddhiruktà veditavyà /
prÃbhÃkaraæ prati rajatÃrthitÃbhÃvÃdinÃpravttasya puru«asya nivttirnopapadyata iti tatrÃvyÃpternedaæ bÃdhalak«aïamiti vyÃkhyeyam /
*8,552*
ttÅyaæ dÆ«ayitumanuvadati- nÃsÅditi //
%%
NYùYASUDHù:
yadetÃvantaæ kÃlaæ pratyabhÃttannÃsÅnnÃsti na bhavi«yatÅti traikÃlikasattvani«edharÆpaj¤Ãnavi«ayatà (yadi) bÃdha ityartha÷ /
yadyapyevaævidhaæ j¤Ãnaæ bÃdha iti vaktavyaæ tathÃpi tasya rajatÃdisambandhitÃj¤ÃpanÃrthaæ j¤Ãnameyatetyuktam /
dƫayati- tadeti //
*8,553*
%<... tadÃsattvaæ tenaivÃÇgÅktaæ puna÷ // MAnuv_2,3.47cd //>%
NYùYASUDHù:
yadyevaæ traikÃlikasattvani«edhalak«aïo bÃdho viyadÃde÷ ÓuktirajatÃdeÓcÃÇgÅkriyate /
tadà asadvailak«aïyamurarÅkurvatà tenaiva punarasattvamaÇgÅktaæ syÃt /
sattÃvirahavyatirekeïa ÓaÓavi«ÃïÃdÅnÃmapyasattvasyÃnirÆpaïÃt /
apasiddhÃntaprasaÇgÃnnÃyaæ bÃdha÷ pareïÃÇgÅkartuæ Óakyata ityÃÓaya÷ /
asiddhaÓcÃyaæ bÃdho viyadÃdÃviti prÃgevoktam /
(nanu) yaduktaæ ÓuktirajatÃderasattvÃnna vinÃÓÃdilak«aïo bÃdha÷ sambhavatÅti /
tada(sat)siddham /
vimataæ nÃsat pratÅyamÃnatvÃt, yatpratÅyate tannÃsadyathà paÂa÷, yaccÃsanna tatpratÅyate yathà ÓaÓavi«Ãïamiti pramÃïenÃsattvavirahasya niÓcitatvÃt /
ata evÃsattve 'nupapattyabhÃvÃdarthÃpatteranyathaivopapattirityapi pratyuktam /
pratÅterevÃnupapatte÷ /
yaccoktaæ traikÃlikasattvani«edhe 'sattvÃÇgÅkÃraprasaÇga iti tadapyasat /
pratÅtatvenÃsattvÃnupapattau ni«edhasya sattvotsÃraïamÃtra eva paryavasÃnopapatte÷ /
yadapyatroktaæ sattÃvirahavyatirekeïÃsattvaæ nÃma durnirÆpamiti, taccÃyuktam /
nirupÃkhyatvamasattvamiti nirÆpaïÃt iti cenna /
asata÷ pratÅtyabhÃve khalvidaæ sarvaæ syÃt /
nacaivam /
asata÷ pratÅtiæ nirÃkurvatà tvayaiva tasyà aÇgÅkÃryatvÃdityÃÓayavÃnÃha- pratÅtiriti //
%%
NYùYASUDHù:
vadannityupalak«aïam /
jÃnannityapi dra«Âavyam /
asata÷ pratÅtirnÃstÅti ni«edhaæ kurvatà kuto 'sata÷ pratÅtiraÇgÅkÃryetyata Ãha- ni«edho hÅti //
%%
*8,553f.*
NYùYASUDHù:
pratÅtirnÃsata iti kimasata÷ pratÅtirni«idhyate kiævà pratÅterasadvi«ayatvam /
Ãdye prati«edhavi«ayatayÃ, dvitÅye prati«edhyanivi«yatayÃvaÓyamasata÷ pratÅtiraÇgÅkaraïÅyà /
tasmÃtkatha¤ciduktaprakÃradvayenÃpratÅtasya sambandhÅ ni«edho nopapadyate /
na hyapratÅte bhÆtale ghaÂe và bhÆtale ghaÂo nÃstÅti prati«edho d«Âa÷ /
tadanena vimato 'satpratÅtimÃæstatsambandhini«edhakarttvÃttadvayavaharttvÃdvà sammatavaditi pramÃïaæ sÆcitaæ bhavati /
avaÓyaæ ca prÃmÃïikaæ parÅk«akeïÃbhyupagantavyam /
manasyabhyupagamo vÃci ni«edha iti svakriyÃvirodho vÃnena sÆcita iti /
*8,555*
evamarthÃpattiæ nirasyopamÃnaæ ca nirasyati- naceti //
%%
NYùYASUDHù:
atra anirvacanÅyÃrthasadbhÃve /
pramÃïamiti Óe«a÷ /
tasyÃ÷ sÃdÓyÃdiniyatavi«ayatvÃditi bhÃva÷ /
abhÃvamapÃkaroti pratyak«aditi
%<... pratyak«Ãt sattvameva ca // MAnuv_2,3.49b //>%
NYùYASUDHù:
viyadÃdau ÓuktirajatÃdau và pratyak«eïÃnupalambhena và sattvÃsattvayorabhÃvasiddhÃvanirvacanÅyÃrthasiddhiriti vaktavyam /
naca tadyuktam /
yato viyadÃdau pratyak«Ãtsattvameva niÓcÅyate /
caÓabdÃcchuktirajatÃdÃvasattvaæ ca niÓcÅyata iti ghyate /
pratyak«aæ viparÅtamanupalambhaÓcÃsiddha ityartha÷ /
*8,556*
evamanumÃnÃdÅnÃæ pratyekaæ dÆ«aïamabhidhÃya sÃdhÃraïaæ dÆ«aïamÃha- pratyak«Ãditi //
pratyak«eïa gaganÃdau sattvameva ÓuktirajatÃdau tvasattvameva niÓcÅyate /
sadgaganam, asti me 'j¤Ãnam, asadeva rajataæ pratyabhÃditi sarvalokasÃk«iïa÷ sÃk«ÃtkÃripratyak«asya durapahnavatvÃt /
atastadanirvÃcyatÃyÃmÃÓaÇkayamÃnÃnyanumÃnÃdÅni pratyak«Ãpahtavi«ayÃïÅti"nobhayaæ cenna siddhaæ tat' iti yuktam /
yadvà jÅveÓvarayorbhedo mithyà bhedatvÃdityÃdyanumÃnasya dÆ«aïÃntaramÃha- pratyak«Ãditi //
jÅveÓvarabhedasyÃvadhÃryata iti Óe«a÷ /
tata÷ pratyak«aviruddhatvena kÃlÃtyayÃpadi«Âatvaæ jÅveÓvarabhedamithyÃtvÃdisÃdhakÃnumÃnasyeti bhÃva÷ /
*8,557*
syÃdetat /
ÅÓvarastÃvanna pratyak«asiddha÷ /
ÓÃstrayonitvasyÃbhyupagatatvÃt /
nÃpi sarve jÅvÃ÷ /
parÃtmanÃæ parÃtmÃnaæ prati pratyak«atvasyÃnabhyupagamÃt /
nacÃpratyak«avastubheda÷ pratyak«asiddho dÆre tatsatyatvamityata Ãha- ÓÃstreti //
%<ÓÃstragamyapareÓÃnÃd bheda÷ svÃtmana Åyate // MAnuv_2,3.49cd //>%
NYùYASUDHù:
Åyate pratyak«eïeti Óe«a÷ /
uktaæ tÃvannaika eva bhedo 'nekatra vyÃsajya vartate kintvekapratiyogiko 'paradharmika iti /
tatpratyak«atÃyÃæ ca dharmiïa eva pratyak«atopayujyate /
pratiyoginastvavagamamÃtraæ, tathà loke darÓanÃt /
tatreÓvarasyÃtmÃntarÃïÃæ cÃpratyak«atvena taddharmikasya bhedasya pratyak«eïa j¤ÃtumaÓakyatve 'pi parameÓvarapratiyogika÷ svÃtmadharmiko bheda÷ pratyak«eïa j¤Ãtuæ Óakyata eva /
svÃtmana÷ pratyak«atvÃt /
pareÓÃnasya ca ÓÃstreïÃvagatatvÃt /
yastu ÓÃstreïeÓvaraæ na jÃnÃti tena mà vimÃyi tatpratiyogika÷ svÃtmano bheda÷ /
ÓÃstrÃdviditeÓvarasyaiva pratyak«aæ tata÷ svÃtmano bhede pramÃïamuktamiti /
tathÃpi kathamanumÃnasya kÃlÃtyayÃpadi«Âatvaæ bhedagrÃhakasya pratyak«asya prÃbalyÃnirÆpaïÃdityata Ãha- anubhÆtÅti //
*8,559*
tatÃpi kathamanumÃnasya kÃlÃtyayÃpadi«Âatvaæ bhedagrÃhakasya pratyak«asya prÃbalyÃnirÆpaïÃdityata Ãha anubhÆtÅti /
%%
NYùYASUDHù:
atrÃnubhÆtiÓabdena sÃk«Å ghyate /
ucyate anumÅyate /
parÃrthÃnumÃnaprayogasya vacanÃtmakatvÃducyata ityuktam /
anumÃnenetyadhyÃhÃro và /
etaduktaæ bhavati /
sÃk«ipratyak«aæ khalu svÃtmana÷ paramÃtmabhedagrÃhakami«yam /
taccÃnumÃnata÷ prabalameva /
tatsvarÆpaprÃmÃïyayordharmikoÂinivi«yasya jÅvasya ca grÃhakatvenopajÅvyatvÃt /
atastadvirodhena kÃraïena jÅvabrahmaïorekatvaæ nÃnumÃtuæ Óakyata iti /
astu sÃk«ipratyak«amanumÃnÃtprabalaæ tasyeÓvarÃtsvÃtmano bhedagrÃhakatvaæ tu kuto niÓcitaæ yenÃnumÃnaæ bÃdhitavi«ayaæ syÃdityata Ãha- ki¤ciditi /
%%
*8,559f.*
NYùYASUDHù:
upalak«aïametat /
alpaj¤o 'lpaÓaktiÓcetyapi pÆrvÃrdhe grÃhyam /
tathà sarvakartà nirdu÷kha ityaparÃrdhe /
anubhÆyate svÃtmeti Óe«a÷ /
Óruta÷"ya÷ sarvaj¤a÷',"parÃsya Óakti÷',"sa hi sarvasya kartÃ',"nirani«ya÷' ityÃdÃviti Óe«a÷ /
ayamabhisandhi÷ /
yo hi yamarthamava(dhi)gamya tadviruddhadharmÃïaæ yamadhyak«Åkaroti sa tasmÃttasya bhedaæ pratyak«ata÷ paÓyatyeveti sarvasÃk«ikam /
yadyapi bheda÷ pratyak«asiddhastathÃpi pratiyogino vaidharmyadaÓarnaæ pratyak«asÃcivyamÃcaratÅti na do«a÷ /
d«Âaæ hi ratnatattvasÃk«ÃtkÃre ÓÃstrÅyalak«aïaj¤Ãnasya sÃcivyam /
tadihÃpi ÓÃstrÃvagatasÃrvaj¤ÃdimadÅÓvara÷ puru«a÷ svÃtmanaæ tadviruddhÃlpaj¤atvÃdidharmavantaæ sÃk«iïÃnubhavaæstata÷ svÃtmano bhedaæ kathaæ nÃdhyak«ÅkuryÃditi /
astvekasya jÅvasyeÓvarÃdbheda÷ sÃk«isiddha÷ /
tathÃpi taæ vihÃyÃnyatreÓvarÃbhedÃnumÃne na pratyak«abÃdha ityata uktam- sarvaireveti //
ekapratyak«abÃdhÃbhÃve 'pi tattatpratyak«abÃdho du«parihara iti bhÃva÷ /
*8,560*
nanu jÅvaæ pak«ÅktyeÓvarÃbhedasÃdhane bhavedeyaæ pratyak«avirodha÷ /
nacaivamanumÅyate /
kintvÅÓvaraæ pak«Åktya jÅvÃbheda ityata Ãha- anubhÆtÃddhÅti //
%%
*8,560f.*
NYùYASUDHù:
ÅÓvaraæ pak«Åkurvatà hi tatsiddhiravaÓyaæ vaktavyà /
naca pratyak«Ãdinà sa siddhayatÅti Órutireva tadgrÃhikà grÃhyà /
e«Ã(hi) ca dharmipramÃïabhÆtÃ"ya÷ sarvaj¤a÷' satyÃdikà Óruti÷ anumÅÓvaramalpaj¤atvÃdinÃnubhÆtÃjjÅvÃdbhedenavadati /
tasmÃtpratyak«abÃdhÃbhÃve 'pyupajÅvyaÓrutivirodhena kÃlÃtyayÃpadi«yatà du«pariharaiva /
sadÃvagatÃlpaj¤atvÃdima¤jÅrasvarÆpaæ prati sÃrvaj¤ÃdimadÅÓvarasvarÆpaæ pratipÃdayantÅ Órutistatastaæ bhinnameva pratipÃdayati /
anubhavasyÃpalapitumaÓakyatvÃt /
anenaivobhayapak«ÅkÃro 'pi parÃsta÷ /
upajÅvyapratyak«aÓrutibÃdhitatvÃditi /
*8,561*
evamanumÃnaæ nirÃktyedÃnÅæ tadyo 'hamityÃdiÓrutiæ nirÃkaroti- upajÅvyeti //
%%
NYùYASUDHù:
tuÓabdo viÓe«Ãrtha÷ /
du«yaæ hyanumÃnamaprÃ(ïameva bha)ïaæ bhavati /
Órutestu pratÅtÃrthapracyÃvanamÃtramiti /
aikyaæ jÅveÓvarayo÷ /
Órutyà hi yadi jÅvamanÆdya tasyeÓvaraikyaæ bodhyate tadà jÅvagrÃhakaæ sÃk«ipratyak«amupajÅvyaæ syÃt /
tacca bhedagrÃhakamityuktamityupajÅvyavirodha÷ /
yadi ceÓvarÃnuvÃdena tasya jÅvÃbhedo vidhÅyate tadà ya÷ sarvaj¤a ityÃdikaæ ÓrutyantaramevopajÅvyaæ bhavet /
tacca bhedagrÃhakamityuktatvÃdupajÅvyavirodha eva /
yadi cobhayÃnuvÃdenÃbhedamÃtrabodhyaæ tadobhayamupajÅvyamityupajÅvyapramÃïavirodha÷ sphuÂa eva /
yadyapyetatsarvaæ prathamasÆtra evoktam /
tathÃpi prapa¤canÃrthaæ punarÃrabhyata ityado«a÷ /
*8,562*
nanÆpajÅvyavirodhenopajÅvakaæ bÃdhyata ityatra kiæ niyÃmakam /
yena pratyak«ÃgamavirodhÃdanumÃnÃgamayoraprÃmÃïyamuktam /
ucyate /
iha hi bhedÃbhedavi«ayorupajÅvyopajÅvakayorubhayorapi prÃmÃïyameva vÃprÃmÃïyameva và /
ekasya prÃmÃïyamaparasyÃprÃmÃïyaæ và /
tatrÃpyupajÅvakasya prÃmÃïyamupajÅvyasyÃprÃmÃïyaæ và /
upajÅvyasya prÃmÃïyamupajÅvakasyÃprÃmÃïyamiti pak«Ã÷ sambhavati /
tatra na tÃvatprathama÷ /
viruddhayo÷ prÃmÃïyÃnupapatte÷ /
upapattau và vastuno dvarÆpyÃpatte÷ /
bhrÃntibÃdhavyavasthÃbhÃvaprasaÇgÃcca /
naca bhedÃbhedÃbhyÃmupapatti÷ /
nirÃkari«yamÃïatvÃt /
asÃrvatrikatvÃcca /
nacÃnaikÃntavÃdena nistÃra÷ /
dvayorapi sÃvadhÃraïatvÃsambhavÃt /
nÃpi dvitÅya÷ vastuno nissvabhÃvatvÃpatte÷ /
nacÃnirvÃcyatÃsvÅkÃreïa nirvÃha÷ /
brahmaïyapi sambhavÃditi pak«advayamatisphuÂado«atvÃdanirÃktya ttÅyaæ dÆ«ayati- aprÃmÃïyamiti //
%%
NYùYASUDHù:
bhedavÃcakasyÃgamasyetyupalak«aïam /
bhedagrÃhiïa÷ pratyak«asyetyapi dra«Âavyam /
evaæ tadà sa evetyatrÃpi vyÃkhyÃtatvÃt /
dharmiïo jÅvasyeÓvarasya ca /
itiÓabdo 'dhyÃhÃrya÷ /
kathaæ bodhya iti Óe«a÷ /
idamuktaæ bhavati /
yadyaj¤ÃnÃdiviÓi«yasya jÅvasya sÃrvaj¤ÃdiviÓi«yasya paramÃtmano grÃhakaæ pratyak«amÃgamavÃkyaæ vÃprÃmÃïyaæ syÃt /
tadà jÅveÓvarayorasiddhau tattvamasyÃdyÃgamairanumÃnaiÓca tadabhedabodhanaæ na syÃt /
nirvi«ayatvÃt /
tathÃca kasya virodhÃtpratyak«ÃderaprÃmÃïyaæ syÃt /
j¤ÃpakaÓcÃyamartho na kÃraka÷ /
akhaï¬Ãrthabodhanamapi laukikavÃkyanyÃyamanustya paÓcÃllak«aïayà pareïÃbhyupagatam /
na punarevameva /
alaukikaprakÃrasya bodhÃnaÇgatvÃt /
tasmÃdupajÅvakavirodhenopajÅvyasyÃprÃmÃïyÃyogÃtpariÓe«ataÓcaturthaprakÃra eva ca siddhayatÅti /
*8,567f.*
bhavedevopajÅvakÃdupajÅvyaæ balavattadvirodhe copajÅvakasyÃprÃmÃïyam /
kinnÃmÃsti tatra viÓe«a÷ /
anekaprakÃro hyupajÅvyopajÅvakabhÃva÷ /
kvaciddharmigrÃhaka(tayeti)tvena /
kvacitsÃdhyagrÃhakatayà /
kvacittadgrahaïopayuktatayà /
kvÃpi svarÆpagrahaïena /
kutracitprÃmÃïyopapÃdanena /
kvacidvayÃptyÃdyaÇgapratipÃdakatveneti /
tatra sarvatropajÅvyaviruddhamupajÅvakaæ bÃdhyata eva /
ÃÓrayÃdihÅnasyotthÃnavirahÃpatte÷ /
yatra puna÷ prati«edhakasyopajÅvakasya prati«edhyasamarpakamupajÅvyaæ bhavati /
tadà nÃyaæ nyÃya÷ /
copajÅvakenaivopajÅvyasya bÃdha÷ /
ni«edhÃrthameva tena tadupajÅvanÃt /
d«Âaæ hÅdaæ rajatamiti j¤Ãnasya nedaæ rajatamiti j¤Ãnena bÃdhyatvÃt /
tadihÃpi yaduktamabhedapramÃïayoranumÃnÃgamayorupajÅvyÃbhyÃæ pratyak«ÃgamÃbhyÃæ virodhÃdaprÃmÃïyamiti tadayuktam /
pratyak«ÃgamayoranumÃnÃgamau prati ni«edhyasamarpakatayopajÅvyatvÃt /
bhedani«edho hi na tatprÃptiæ sambhavati /
tenÃtropajÅvakavirodhinorupajÅvyayo÷ pratyak«ÃgamayorevÃprÃmÃïyamucitamityato ya÷ sarvaj¤a ityÃderÃgamasya tÃvadaprÃmÃïyamapÃkaroti- aprÃmÃïyamiti //
*8,568*
bhedavÃcakasya bhedakasÃrvaj¤ÃdiviÓi«yaparamÃtmapratipÃdakasyÃgamasya /
etaduktaæ bhavati /
samutthÃnavatà khalvanumÃnenÃgamena và virodhinà ya÷ sarvaj¤a ityÃdyÃgamasyÃprÃmÃïyasye«yavyam /
asyÃprÃmÃïye tvanumÃnÃderutthÃnameva durlabham /
dÆre tadbÃdhanam /
paramÃtmalak«aïasya dharmiïastadekagamyatvÃt /
nirÃÓrayasyÃnumÃnÃde÷ pravttyanupapattiriti /
nanvevaæ tarhi nedaæ rajatamiti j¤Ãnavirodhena idaæ rajatamita j¤ÃnasyÃprÃmÃïyaæ na syÃt /
na na syÃt /
nahi nedaæ rajatamiti j¤Ãnaæ
rajatÃviÓi«yaæ vastu dharmÅktyotpadyate kintu svarÆpamÃtram /
sarvamapi hi, j¤Ãnaæ dharmiïi pramÃïaæ prakÃre tu viparyaya÷ (dharmiïyabhrÃntamakhilaæ j¤Ãnamicchanti vÃdina÷ /
viparyayaæ prakÃre tu vadanti rajatÃdike' iti sÃyaïaÓik«Ãbhëye vÃrtikasÃravacanam /
atrÃpi ttÅyÃdhyÃye catutharpÃde"tathÃnyepyÃhu÷ sarvaæ j¤Ãnaæ dharmiïi pramÃïaæ prakÃre tu viparyaya iti) /
tadatrÃpÅdaæ rajatamiti j¤ÃnamidamaæÓe pramÃïamiti tatsiddhamidamÃkÃramÃÓritya pravttena bÃdhakapratyayena virodhÃdrajatÃæÓe pÆrvaj¤ÃnasyÃprÃmÃïyaæ yujyata eva /
*8,570*
nanvanenaiva nyÃyenÃbhedÃnumÃnÃgamavirodhena ya÷ sarvaj¤a ityÃdiÓruteraprÃmÃïyaæ ÓakyopapÃdanam /
iyamapi ÓrutirbrahmasvarÆpamÃtre pramÃïamiti tanmÃtramupajÅvyÃnumÃnÃgamÃbhyÃæ sÃrvaj¤ÃdibhedakadharmavaiÓi«yayÃæÓe 'pramÃïÅkari«yate /
tathÃca yaddharmigrÃhakaæ na tadvirodho 'numÃnÃde÷ /
yacca virodhi na taddharmipramÃramityata Ãha- yaditi //
%%
NYùYASUDHù:
yacchativÃkyaæ brahmasvarÆpagrahaïÃrthaæ mÃnamaÇgÅkriyate /
taddharme sÃrvaj¤ÃdidharmavaiÓi«yayÃkÃre kathaæ na mÃnaæ bhavet /
*8,570f.*
ayamabhisandhi÷ /
ÓuktirajatÃdij¤Ãnaæ hÅdamaæÓe pramÃïaæ rajatavaiÓi«yayÃæÓe tvapramÃïamiti yuktam /
vaiÓi«yayÃæÓasya bÃdhakapramÃïaviruddhatvÃt /
idamÃkÃrasyottaratrÃpyanuvtte÷ /
idaæ na rajatamiti bÃdhakaj¤Ãnamutpadyate na punarnedaæ rajataæ ceti /
nacÃyamatra nyÃya÷ /
svarÆpavadviÓi«yÃæÓe 'pi bÃdhakÃbhÃvÃt /
nacÃbhedÃnumÃnÃgamau bÃdhakau /
anyonyÃÓrayatvÃt /
bÃdhitatvena ÓruteraprÃmÃïye satyupajÅvyavirodharahitasyÃnumÃnÃderbÃdhakatvaæ sati ca tasmiæstadvirodhinyÃ÷ ÓruteraprÃmÃïyamiti /
kathaæ cÃnumÃnÃde÷ ÓrutibÃdhakatvam /
natÃvadvirodhitvamÃtreïa /
vaiparÅtyasyÃpi suvacatvÃt /
nÃpi virodhyuttaraj¤Ãnatvena ÓuktirÆpyamiti j¤ÃnÃnantaraæ rajatamidamiti j¤Ãnasya darÓanÃt /
anuttaravirodhij¤Ãnaæ bÃdhakamidaæ tu sottaramityapi na /
kadÃcidanuttarasyÃpi rajataj¤Ãnasya sambhavÃt /
kintu yÃvacchakti parÅk«itamuttaraæ virodhyaparÅk«itasya pÆrvasya bÃdhakaæ bhavati /
nacaivamatrÃstÅti /
*8,572*
na kevalaæ bÃdhakÃbhÃvasÃmyÃdayaæ vibhÃgo na yukta÷ kiæ tarhÅtyata Ãha- eketi //
%%
NYùYASUDHù:
ekavidhamevedaæ ya÷ sarvaj¤a ityÃdiÓrutijanitaæ vij¤Ãnaæ, na puna÷ ÓuktirajatÃdij¤Ãnamiva svarÆpamÃtre pramÃïaæ viÓi«yÃkÃre tvapramÃïamityanekavidhamityevaæ parÅk«ÃsahaktasÃk«irÆpavij¤aptyÃpÅdaæ j¤Ãnadvayaæ dharmadharmidvayagarbhaæ viÓi«yÃkÃraæ pratyapi mÃnaæ bhavatyeva /
vak«yate cÃyamartha÷ prapa¤cena /
yadvà dvayaæ pratÅtidvayaæ svarÆpavaddharme 'pÅti yojyam /
*8,573f.*
athavà ya÷ sarvaj¤a ityÃdiÓruterbrahmasvarÆpamÃtre prÃmÃïyamaprÃmÃïyaæ tu sÃrvaj¤ÃdiviÓi«yÃkÃra iti vadata÷ ko 'bhiprÃya÷ /
kiæ ÓuktirajatÃdij¤Ãnamivaikamevedaæ j¤Ãnaæ vi«ayabhedena pramÃïamapramÃïaæ ceti /
kiævà j¤Ãnadvayametat tatraikaæ pramÃïamaparaæ cÃpramÃïamiti /
Ãdyaæ dÆ«ayati- yaditi //
pÆrva evÃbhiprÃya÷ /
dvitÅyaæ nirÃkaroti- eketi /
ekamevedaæ vij¤Ãnamiti sÃk«ivij¤aptyà nÃnekatvaæ kalpyamiti Óe«a÷ /
anyathà stambho 'yamityÃdÃvapi j¤ÃnadvayakalpanÃpatti÷ /
tathÃca sÃmÃnÃdhikaraïyaæ na kenÃpi j¤Ãyeta /
*8,574*
astu vedaæ j¤Ãnadvayaæ tathÃpi naikasyÃprÃmÃïyaæ vaktuæ Óakyate /
svarÆpaj¤Ãnasyeva dharmaj¤ÃnasyÃpyabÃdhitatvÃdityÃha- dvayamiti //
j¤ÃnadvayamapÅtyartha÷ /
dharmaj¤ÃnamapÅti(ca) vaktavye dvayamiti vacanaæ nyÃyasÃmyasÆcanÃrtham /
evaæ bÃdhÃbhÃvaparÅk«itatvasÃmye 'pi Órautamekaæ j¤Ãnadvayaæ vÃÇgÅktyÃæÓata÷ prÃmÃïyaprÃmÃïye vadato 'tiprasaÇgamÃha- nacediti //
tacchrautaæ j¤Ãnaæ dvayaæ viÓi«yÃkÃraæ prati pramÃïaæ na cettadÃtra vi«aye ekaæ svarÆpÃæÓaæ pratyapi pramÃïaæ na bhavet /
aviÓe«Ãt /
tathÃca punaranÃÓrayayoranumÃnÃgÃmayoranutthÃnameva /
yadvà tadvij¤Ãnamatra vi«aye ekaæ viÓi«yÃkÃraæ prati pramÃïaæ cettadà dvayaæ pratyapi no bhavet /
viÓi«yÃkÃravatsvarÆpe 'pi pramÃïaæ na bhavet /
aviÓe«Ãditi yÃvat /
j¤ÃnadvayÃÇgÅkÃravÃde tvatra j¤Ãnadvaye tadviÓi«yavi«ayaæ j¤Ãnaæ pramÃïaæ na cettarhi j¤Ãnadvayamapi pramÃïaæ na bhavet /
viÓi«yaj¤Ãnamiva svarÆpaj¤ÃnamapyapramÃïaæ syÃdaviÓe«Ãditi /
*8,575*
evamabhedÃnumÃnÃgamau prati ya÷ sarvaj¤a iti Óruterni«edhyasamarpakatvenopajÅvyatvaæ pratyuktam /
tathÃpi nÃnumÃnÃgamayorupajÅvyapramÃïavirodho 'sti /
ya÷ sarvaj¤a ityÃdiÓrutisiddhabrahmasvarÆpamÃtrÃÓrayaïena pravttatvÃt /
nahi sÃrvaj¤ÃdiviÓi«yÃkÃramavalambyÃnumÃnÃdinà pravartitavyamityatra niyÃmakamasti /
tato viruddhÃkÃrasyÃnupayogitayÃnupajÅvanÃdupajÅvyasya ca svarÆpamÃtrasyÃvirodhitvÃnnopajÅvyapramÃïavirodho 'numÃnÃde÷ pramÃïavirodhastu katha¤citsyÃdityÃÓaÇkÃæ pariharannupasaæharati- dharmÅti //
%%
NYùYASUDHù:
tuÓabdo viÓe«Ãrtha÷, pramÃïamÃtravirodhÃdvayavacchinatti /
dharmigrÃhiïyà Órutyà virodha÷ /
mÃnasya abhedapramÃïasyÃnumÃnÃgamarÆpasya /
ayamÃÓaya÷ /
paramÃïava÷ sÃvayavà ityÃderanumÃnasya vÃkyasya ca kathamupajÅvyavirodha÷ iti vaktavyam /
paramÃïutvasyÃnupayogino 'nupajÅvyatvaæ kintu svarÆpamÃtrasyeti vaktuæ ÓakyatvÃt /
naivaæ yuktam /
niravayatvÃdinà vinà paramÃïordharmÅkaraïÃsambhavÃt /
svarÆpamÃtradharmÅkaraïe siddhÃrthatÃpattiriti cet /
samaæ prakte 'pi /
nahi brahmÃpi sÃrvaj¤Ãdinà vinà Óakyaæ dharmÅkartum /
svarÆpamÃtradharmÅkaraïe siddhasÃdhanÃt /
Ãropitena sÃrvaj¤Ãdinà vyÃvttasya dharmÅkaraïe ko do«a÷ /
yo 'yaæ sthÃïu÷ sa puru«a itivaditi cenna /
Ãropitena niravayavatvÃdinà vyÃvttasya tatrÃpi dharmÅkaraïasambhavÃt /
niravayavatvÃdigrÃhakaæ pramÃïatayÃvadhtam /
nÃropitaæ iti cet /
tulyamatrÃpi /
Óruterapi prÃmÃïyaniÓcayÃt /
tadevaæ pramÃïasiddhena niravayavatvÃdinà viÓi«yasyaiva yathà dharmÅkaraïaæ tathÃtrÃpi sÃvarj¤Ãdinà pÃramÃrthikenaiva viÓi«yasyaiva dharmÅkaraïamityato dharmigrÃhakavirodho du«parihara iti /
*8,576f.*
syÃdetat /
yathà khalvabhedapramÃïayoranumÃnÃgamayorupajÅvyavirodhÃnnÃbhedasÃdhakatvaæ tathodÃhtÃyà bhinno 'cintya ityÃdibhedaÓruterapyupajÅvyavirodhÃnna bhedasÃdhakatvaæ sambhavati /
tÃdÃtmyapratiyogika÷ prati«edho hi bhedo nÃma /
nacÃprÃpte tÃdÃtmye tatprati«edhabodhanaæ yuktamityabhedaprÃpakaæ pramÃïamupajÅvya pravttà bhedaÓruti÷ kathaæ nopajÅvyaviruddhà /
ki¤ca nirbhedaæ svarÆpamÃÓritya tasya bhedo bodhanÅya÷ /
tathÃca kathaæ nopajÅvyavirodha÷ /
yathoktam"abhedaæ nollikhantÅ dhÅrna bhedollekhanak«amà /
tathÃcÃdye pramà sà syÃnnÃntye svÃpek«yavaiÓasÃt' ityata Ãha- neti //
*8,577*
%%
NYùYASUDHù:
hiÓabdo yuktisÆcaka÷ /
abheda iti tadgrÃhakam /
atra kvaciditi /
dharmitvÃdÃvityartha÷ /
tadayamartha÷ /
bhedaÓruterhi na dharmisamarpakatvenÃbhedaj¤ÃnopajÅvakatvaæ tÃvat /
jÅveÓvarasvarÆpasyaiva dharmitvÃt /
nÃpi svarÆpaprÃmÃïyagrÃhakatvena /
pratyak«eïaiva tatsiddhe÷ /
ato ni«edhyaprÃpakatayaiveti vaktavyam /
naca tadvirodho 'prÃmÃïyamÃvahati /
ni«edhaÓÃstrÃpalÃpaprasaÇgÃt /
naca pramÃïaprÃptasyÃyaæ prati«edha÷ /
kintu tattvamasyÃdiÓrutitÃtparyÃparij¤ÃnaprÃptasyaiva /
yadapi nirbhedaæ svarÆpamÃdÃya bhedo boddhavya iti tatrÃpi na yayorbhedo bodhanÅyastayorabheda ÃÓrayaïÅya÷ /
kintu svagatabhedaæ vastu dharmitayopÃdÃya tasyÃntato bhedo bodhyate /
ato jÅveÓabhedaÓrutestadabhedopajÅvanÃbhÃvÃdanapek«atvalak«aïÃdbalÃdyuktaæ bhedasÃdhakatvamiti Óe«a÷ /
*8,581*
ki¤ca ti«Âhatu tÃvadya÷ sarvaj¤a ityÃdiÓruterupajÅvyatvam /
tathÃpyabhedÃnumÃnÃgamabÃdhakatvaæ bhavedeva /
iyaæ khalu Óruti÷ sÃrvaj¤ÃdiviÓi«yamÅÓvaraæ pratipÃdayantÅ na ki¤cidapek«ate /
anumÃnÃgamau tu sÃpek«au /
sÃpek«anirapek«ayoÓca nirapek«asya prÃbalyÃdityÃÓayavÃnÃha- nopajÅvyo hÅti //
atra bhedÃbhedapramÃïayormadhye /
bhedaÓrute÷ bhedakadharmaviÓi«yadharmiÓrute÷ /
abheda ityabhedapramÃïam /
anapek«atvopalak«aïametat /
ato balÃdabhedapramÃïabÃdhakatvamiti Óe«a÷ /
*8,582*
syÃdetat /
ya÷ sarvaj¤a ityÃdiÓrutirna jÅvabhedakadharmaviÓi«yaæ brahma pratipÃdayati /
kintvanuvadatyeva /
ato nÃnumÃnÃdestadbÃdha ityata Ãha- naceti //
%%
NYùYASUDHù:
upeyaæ j¤eyam /
taditi sÃrvaj¤Ãdyupetam /
kvaciditi bhrÃntipratipannamapi na bhavatÅti sÆcayati /
na tÃvatsÃrvaj¤ÃdiviÓi«yaæ brahma ÓrÅtivyatiriktapramÃïagamyam /
ÓÃstraikayonitvasya samarthitatvÃt /
nÃpi bhrÃntipratipannam /
kvacitpramitasyaivÃnyatrÃropÃt /
naca pramÃïena bhrÃntyà vÃprÃptasyÃnuvÃda÷ sambhavati /
ato neyaæ ÓrutiranuvÃdinÅ /
kinnÃma pratipÃdayatyevoktarÆpaæ brahmeti /
nanu tathÃpi nopajÅvyapramÃïavirodho 'numÃnÃde÷ /
ÓrutyupajÅvane hi sa÷ syÃt /
na caivam /
tadvayatiriktapramÃïopajÅvanÃdityata Ãha- naceti //
vastuvyavahito vahniradhÆmasthale pratyak«Ãdyavedyo 'pi kvaciddeÓe pratyak«eïÃnumÃnena vÃvagamyate /
prÃk patanotpatteragamyamapi gurutvaæ kvacitkÃle 'numÃnena gamyate /
nacaivaæ brahma kvacinmÃnÃntaropeyam /
yena tadupajÅvyÃnumÃnÃdipravtti÷ syÃt /
*8,583*
astu và brahma pramÃïÃntaravedyam /
tathÃpyabhedÃnumÃnÃderupajÅvyapramÃïavirodho du«parihara÷ /
ÓrutivattasyÃpi pramÃïasya bhedapratyÃyakatvÃdityabhiprÃyavÃnÃha- yeneti //
%%
NYùYASUDHù:
upeyaæ brahmeti Óe«a÷ /
tatkathamityata Ãha- sa(sÃr)vaj¤eti //
%%
NYùYASUDHù:
dharmÃdikaæ kasyacitpratyak«aæ prameyatvÃdghaÂavadityÃdikayà sÃ(sar)vaj¤asÃdhakatayÃnumayà /
sarvakarttvÃdyanumÃnopalak«aïaæ caitat /
eveti pratyak«aæ vyÃvartayati /
katha¤canetyabhyupagamavÃdo 'yamiti sÆcayati /
sarvaj¤atvetyupalak«aïam /
tayaivetyanvaya÷ /
ÅÓvare tÃvatpratyak«aæ ÓaÇkÃrhameva na bhavati /
ato 'numÃnameva vaktavyam /
pratipak«Ãdinà parÃhatasyÃpi tasya katha¤cicchaÇkÃrhatvÃt /
anumÃnaæ ca ki¤citkenacidviÓi«yameva pratipÃdayati /
natu ni«k«Âaæ vastu /
naca jÅvÃdisÃdhÃraïadharmaviÓi«yÃtharsiddhÃvÅÓvara÷ sidhyati /
tasmÃdbhedakadharmavaiÓi«yayenaiva tatsiddhivarktavyà /
tathÃcÃnumÃnÃderupajÅvyavirodho vajralepÃyita÷ /
yadyapyanumÃnaæ svata÷ Órutito durbalaæ tathÃpi upajÅvyatayà bÃdhakaæ bhavatyeveti /
*8,584*
tadaneneÓvaragrÃhikÃyÃ÷ ÓruterbhedakadharmaviÓÂi tasminprÃmÃïyamupapÃditam /
idÃnÅæ jÅvagrÃhakasya pratyak«asyeÓvarabhedaka(vi)dharmiïi jÅve prÃmÃïyaæ samarthyate /
tathÃhi /
bhavatu Órutiradu÷khitvasÃrvaj¤ÃdimadÅÓvare pramÃïam /
tathÃpi nÃbhedÃnumÃnÃgamayorupajÅvyapramÃïavirodhenÃprÃmÃïyam /
du÷khitvÃdirÆpe hi jÅvasya tÃttvike sati tathà syÃnna caivam /
ahaæ du÷khÅtyÃderanubhavasya mithyÃnubhavatvÃt /
anta÷karaïagato hi du÷khÃdiranartha÷ svarÆpato mithyÃbhÆto japÃkusumÃruïimeva sphaÂike caitanye cakÃsti /
naca bhrÃntipratipannena(nnabhe)bhedakena vastu bhidyata iti ata Ãha- neti //
%%
NYùYASUDHù:
kvÃpÅti /
sarvathetyartha÷ /
bhavedetadyadyahaæ du÷khÅtyÃdyanubhavo mithyÃnubhava÷ syÃnna ca tathà /
api tu pramÃïameva /
yadyapi du÷khÃdikamanta÷karaïagataæ, tathÃpi svarÆpeïa sadeva /
jÅvÃtmanaÓca tadbhokttvena tadvattvaæ tÃttvikameva /
alpaÓaktitvapÃratantryÃdikaæ tu svarÆpagatamevetyÃÓaya÷ /
*8,585*
kuta ityata Ãha- nahÅti //
%%
NYùYASUDHù:
tuÓabdo 'vadhÃraïe naiveti sambandha÷ /
asa¤jÃtabÃdhabhrame«u vyabhicÃraparihÃrÃya kvacidityuktam /
nahi kadÃcitkutracitkaÓcinnÃhaæ du÷khÅ kintvanta÷karaïagatenaiva mithyÃdu÷khena du÷khitayÃ'tmÃnamamani(«Å)«amiti bÃdhakapratyayavÃndÓyata ityartha÷ /
nanu"vimuktaÓca vimucyate'"tattvamasi' ityÃdiÓrutirevÃsyÃnubhavasya bÃdhikÃstÅti kathaæ na du÷khÃnubhÆtirbhrÃnti÷ /
atra hi du÷khÃdyupaplavarahitamevÃsyÃtmanastÃttvikaæ rÆpamiti pratipÃdyata ityata Ãha- yadÅti //
%%
*8,585f.*
NYùYASUDHù:
avasÅyate ÓrutimÃÓrityeti Óe«a÷ /
kena kÃraïena /
bhrÃnti÷ svarÆpato 'rthataÓca /
gamyate abhyupagamyate /
anubhavamÃÓrityeti Óe«a÷ /
idamuktaæ bhavati /
bhavede«Ã ÓrutirasyÃnubhavasya bÃdhikà /
yadi niÓcitapramÃïabhÃvà bhavet /
naca tathà /
dharmigrÃhakÃnubhavavirodhenÃsmÃbhi÷tadaprÃmÃïyasya pratipÃdyamÃnatvÃt /
parasya ca tatparihÃrÃyÃdyÃpi samudyatatvÃt /
tathÃca sati ÓrutiprÃmÃïyaniÓcaye 'nubhavasya bhrÃntitvaæ tasmiæÓca sati ÓrutiprÃmÃïyaniÓcaya iti parasparÃÓrayatvaprasaÇga÷ /
nanvanubhavavirodhena ÓrutyaprÃmÃïyÃbhidhÃne 'pi samÃnametat /
na samÃnam /
anubhavasyÃnapek«atvÃt Órutestadapek«atvÃt /
anyathà sarvatra dharmigrÃhakavirodhocchedÃpa(tte)ttiriti /
*8,586*
nanu tarhi nedaæ rajatamityasyÃpi rajatamidamiti j¤Ãnaæ prati bÃdhakatvamayuktaæ syÃt /
na syÃt /
nedaæ rajatamiti j¤ÃnaprÃmÃïyasya sÃk«iïà parÅk«ayà niÓcitatvÃt /
idaæ rajatamiti j¤Ãnasya tadabhÃvÃt /
parÅk«itaprÃmÃïyenopajÅvakenopajÅvyasyÃtathÃbhÆtasya bÃdhopagamÃt /
upajÅvyopajÅvakanyÃyasya tadanyavi«ayatvÃt /
prÃmÃïyasandehe khalu nyÃyÃnusaraïam /
niÓcite tu prÃmÃïye kimanena /
vak«yati caitadÃcÃrya÷ /
evaæ tarhi Óruterapi prÃmÃïyaæ parÅk«Ãsahaktena sÃk«iïà niÓcitamityanubhavabÃdhakatvamupapatsyata ityÃÓayavÃnÃÓaÇkate- ÓrutÅti //
*8,588*
evaæ tarhi Óruterapi prÃmÃïyaæ parÅk«Ãsahaktena sÃk«iïà niÓcitamityanubhavabÃdhakatvamupapatsyata ityÃÓayavÃnÃÓaÇkate ÓrutÅti /
*8,589*
%<ÓrutisvarÆpamarthaÓca mÃnenaivÃvasÅyate // MAnuv_2,3.60ab //>%
NYùYASUDHù:
svarÆpamarthaÓceti vivak«Ãbhedena prÃmÃïyamevoktam /
jÅvasya nirdu÷khabrahmÃtmatÃpratipÃdakaÓrutisvarÆpamasyÃ÷ Órute÷ so 'rtha ityubhayatra phalato 'rthabhedÃbhÃvÃt /
etadeva hi prÃmÃïyamapi /
mÃnena sÃk«iïà /
pariharati- taccediti //
%%
NYùYASUDHù:
ta ityavyayaæ ttÅyÃrthe /
te mata ityadhyÃhÃro và /
kiæ kinnimittam /
du÷khÃnubhave bhrama iti /
du÷khÃnubhavasya bhramatvamiti(iti) yÃvat /
aÇgÅkriyata iti Óe«a÷ /
tat sÃk«ilak«aïaæ mÃnaæ du÷khÃnubhavavi«aye bhrama÷ kuto 'ÇgÅkriyata iti và /
etaduktaæ bhavati /
sÃk«iïà ÓrutiprÃmÃïyaæ niÓcitamiti na pareïÃÇgÅkartuæ Óakyate /
tathà sati tatprÃmÃïyasyÃÇgÅkartavyatvaprasaÇgÃt /
i«yate taditi cenna /
tathà satyahaæ du÷khÅti du÷khÃdivi«ayo 'pi sa eveti tatrÃpi tasya prÃmÃïyameva grÃhyaæ syÃnna bhramatvam /
nacet ÓrutiprÃmÃïyagrahaïe 'pi bhrama÷ syÃditi /
JOSHI-10
*8,591*
nanvekatra prÃmÃïye vi«ayÃntare 'pi prÃmÃïyena bhÃvyaæ tatrÃprÃmÃïye cÃnyatrÃpi aprÃmÃïyena bhavitavyamiti kuta etat /
mà hi bhÆdekasya cak«urÃderayaæ niyama ityata Ãha- naceti //
%%
*8,591f.*
NYùYASUDHù:
bhededevaikasyÃpi kvacitprÃmÃïye paratrÃprÃmÃïyam /
kÃraïaviÓe«Ãt /
sa cotpattau do«o j¤aptau bÃdha÷ /
do«o 'pi bÃdhonneya eva /
yathoktam /
"balavatpramÃïataÓcaiva j¤eyà do«Ã na cÃnyathÃ' iti /
tato bÃdha eva viÓe«a÷ /
naca du÷khÃdivi«ayasya sÃk«yanubhavasya bÃdharÆpo viÓe«o 'sti /
yenÃsau ÓrutiprÃmÃïye pramÃïabhÆto 'pi du÷khÃdau bhrama÷ syÃt /
yat yasmÃdevaæ tat tasmÃt ÓrutiprÃmÃïyamiva tat Ãtmano du÷khitvÃdikamapyabÃdhitameva satyamevÃÇgÅkÃyarmiti /
yadvà yadyasmÃdevaæ ta(tta)smÃtkiæ du÷khÃnubhave bhrama iti pÆrve(ïaiva)ïa sambandha÷ /
*8,593*
nanvetat ÓrutiprÃmÃïyaæ du÷khÃdikaæ ca sÃk«ighÅtameva /
nacobhayatra prÃmÃïyaæ sÃk«iïo yuktam /
parasparavirodhÃt /
tata ekatrÃprÃmÃïyÃvaÓyambhÃve du÷khÃdÃveva taditi grÃhyam /
ÓrutiprÃmÃïyasyÃpauru«eyatvÃdiparÅk«Ãsahaktena ghÅtatvÃt /
ato mithyaiva du÷khitvÃdikamita cenna /
du÷khÃdÃvapi sajÃtÅyavijÃtÅyasaævÃdarÆpaparÅk«ÃsadbhÃvÃt /
evaæ tarhi sandehÃnna du÷khÃdisatyatÃniÓcayo bhavatÃæ yukta iti na ÓruteranubhavabÃdho vaktuæ Óakyata ityata Ãha- abÃdhitameveti //
tad du÷khaæ satyamevetyavadhÃrayato 'yamabhisandhi÷ /
satyam /
ÓrutiprÃmÃïyaæ du÷khÃdikaæ ca sÃk«ighÅtameva /
nacaikatrÃpi bÃdhakamastÅtyubhayamapi pramÃïaæ sÃk«Å /
naca virodha÷ /
advaitasattÃmantareïÃpi ÓrutiprÃmÃïyasattÃyÃ÷ sambhavÃt /
nahyapauru«eyatvÃdiyuktayo vi«ayaviÓe«aniyataprÃmÃïyaniÓcaye (sÃk«iïa÷) sÃcivyamÃcaranti /
kintu prÃmÃïyamÃtraniÓcaye /
upakramÃdyÃstu tatra tatrÃbhÃsÅktà eva /
naca du÷khasattÃmantareïa tatra prÃmÃïyasya sambhavo 'sti /
naca du÷khasattayà ÓrutiprÃmÃïyamÃtrasya virodho 'sti /
vi«ayÃntare 'pi tasya sambhavÃt /
ata÷ satyameva du÷khÃdikamiti /
*8,594*
Órutiranubhavasya bÃdhikà na bhavati /
kintu dharmigrÃhakatayà prabalenÃnubhavenaiva bÃdhyata ityuktam /
na kevalaæ dhamirgrÃhakatayÃnubhava(sya)prÃbalyam /
kinnÃma ÓrutisvarÆpaprÃmÃïyagrÃhakatvenÃpÅtyÃÓayavÃnÃha- ÓrutÅti //
artha ityarthavattvaæ prÃmÃïyamiti yÃvat /
svarÆpata÷ prÃmÃïyataÓcÃvasità hi Órutirabhipretasiddhaye prayoktavyà nÃnyathà /
ÓratisvarÆpaæ tatprÃmÃïyaæ ca mÃnenaiva sÃk«ilak«aïenÃvasÅyate nÃnyena /
yadyapi ÓratisvarÆpaæ Órotravedyaæ tathÃpi ÓrotrajanitatadvttiprÃmÃïyaæ yÃvanna sÃk«iïà ghyate tÃvanna tat siddhayatÅtyata÷ ÓrutisvarÆpÃvasÃyo 'pi sÃk«iïyevÃyatate /
yadvà ÓrutiÓabde(nai)na tajjanitaæ j¤Ãnamucyate /
tatra pcchÃma÷ /
tasya sÃk«iïa÷ prÃmÃïyaæ bhavatÃpyabhyupagataæ na veti /
neti pak«e ÓrutisvarÆpÃdyasiddherna tadvirodhena du÷khÃdyanubhavasya bhramatvaæ vaktuæ yuktam /
Ãdyaæ dÆ«ayati- taccediti //
tat sÃk«i(sva)rÆpaæ pramÃïaæ tvayà ghÅtaæ cettadà du÷khÃnubhavasya bhramatvaæ kiæ (kathaæ) na katha¤cit /
Órutivirodhena khalu taducyate /
sà tu svarÆpaprÃmÃïyagrÃhakatayopajÅvyenÃnubhavena bÃdhità kathaæ tadbÃdhanÃya prabhavatÅti /
syÃdetat /
ÓrutisvarÆpaprÃmÃïyayo÷ sÃk«iïa÷ prÃmÃïyamaÇgÅkriyate /
du÷khÃdau tu vi«ayÃntare ÓrutivirodhenÃprÃmÃïyamÃÓrÅyate /
tatkathamuktado«a ityata Ãha- naceti //
bÃdhasya bÃdhakatvena abhimatÃyÃ÷ Órute÷ viÓe«o bÃdhyatayÃbhimatÃtsÃk«iïo 'tiÓayo nÃsti /
asti coktavak«yamÃïarÅtyà sÃk«iïa eva viÓe«a iti /
Ói«yaæ spa«Âam /
*8,595*
ki¤cÃhaæ du÷khÅtyÃdisÃk«iïo bhramatvaæ vadanpra«Âavya÷ /
kiæ sarvatrÃpi sÃk«iïo bhramatvamaÇgÅkriyate /
uta kvacitprÃmÃïyamapi /
Ãdye do«amÃha- ÓrutisvarÆpamiti //
mÃnena sÃk«iïaiva /
tathÃca tasya bhrÃntitve tanna siddhayediti bhÃva÷ /
paramÃrthato mà saitsÅditi ca na vÃcyam /
tattvÃvedakatvasyÃÇgÅktatvÃt /
atha ÓrutisvarÆpÃdivi«aye tanmÃnatvaæ svÅkriyata iti dvitÅyamanÆdyottaramÃha- taccediti //
ekatra prÃmÃïye paratrÃpi prÃmÃïyamaÇgÅkartavyamityetatkuta ityato 'viÓe«ÃdityÃha- naceti //
pÆrvavadvayÃkhyÃnam /
evaæ sÃk«iïa÷ pramÃïÃntarasÃdhÃraïarÆpatÃ(tva)mupetya bÃdhakÃbhÃvenÃhaæ du÷khÅtyÃdebhraæmatvaæ nopapadyata ityuktam /
idÃnÅæ sÃk«iïo yathÃrthatvaniyamÃcca na du÷khÃdivi«aye bhramatvaÓaÇkopapadyate /
kiæ bÃdhakagave«aïÃdinetyÃÓayavÃnsÃk«iïo yathÃrthatvaniyamaæ vipak«e bÃdhakena samarthayate- bÃdha iti //
*8,596*
anubhÆte sÃk«ipratÅte 'rthe yadi bÃdha÷ pravarteta sÃk«Å yadi kutracidayathÃrtha÷ syÃditi yÃvat /
ayathÃtvarthasya bÃdhonneyatvÃdevamuktam /
tadà kathaæ stambho 'yaæ kumbho 'yamiti padÃrthÃnÃæ nirïaya Åyate upeyate /
etadeva prapa¤cayati- ko 'pÅti //
%%
NYùYASUDHù:
bhramavÃdinà sÃk«iïa÷ kvacidbhramatvaæ vadatà /
(yadi) sÃk«Å kvacidayathÃrtha÷ syÃttadà padÃrthanirïayo na syÃdityartha÷ /
yathÃ'huranye 'pi /
"j¤Ãnasya vyabhicÃritve viÓvÃsa÷ kinnibandhana÷' iti /
*8,597*
nanu ca nirïayo niÓcaya iti cÃvadhÃraïÃtmakaæ j¤Ãnamucyate /
tacca stambhakumbhÃdi«varthe«u tattatkÃraïasÃmagrÅvaÓÃdevotpadyate /
nirïÃyakÃbhÃvasahaktasamÃnadharmadarÓanÃdinà hyanavadhÃraïÃtmakaæ j¤Ãnaæ saæÓayapadavedanÅyaæ janyate /
tadvilak«aïayà ca sÃmag«Ã avadhÃraïaj¤Ãnam /
tatra ka÷ sÃk«iïo yÃthÃrthyaniyamasyopayoga÷ /
ki¤ca tadabhÃvenÃpane«yate /
ucyate /
na stambho 'yamityekÃkÃrapratiniyataæ j¤Ãnaæ iha(hi) nirïayÃdiÓabdairabhidhÅyate /
api tarhi tadanantarabhÃvÅ vastutathÃtvÃÓvÃsa÷ /
tathÃhi /
vaktÃro bhavanti /
stambha iti (ca) pratÅyate bhavati cÃyaæ stambha iti và vastutattvaæ tu na vidma iti veti /
tatkasya heto÷ /
ekÃkÃrapratiniyate«vapi j¤Ãne«a ke«Ã¤cidbhramatvasya ke«Ã¤cidabhramatvasya bahulamupalabdhatvenedÃnÅæ jÃyamÃnepye(«ve)kÃkÃraniyate j¤Ãne vastutathÃtvaviÓvÃsÃyogÃt /
*8,599*
bhavatu vastutathÃtvÃÓvÃso vastudarÓanap«ÂhabhÃvÅ nirïaya÷ /
so 'pi tasya daÓarnasya bhramatvÃbhramatvanirïayamevÃpek«ate /
yadi j¤Ãnaæ bhrama÷ syÃttadà vastvatathÃbhÆtamityavasÅyate /
yadi tvabhramastadà tathÃbhÆtamiti /
evaæca kiæ sÃk«iïo yÃthÃrthyaniyamenopanÅyate, kiæca tasya bhramatvenÃpanÅyata ityata Ãha- bhramatvamiti //
%%
NYùYASUDHù:
satyaæ pratyayÃnÃæ bhramatvÃbhramatvanirïayÃyatto vastunirïaya iti /
saiva tatra pratyaye«vekasya stambhÃdau puru«Ãdipratyayasya bhramatÃparasya stambhÃdipratyayasyÃbhramatà ca kuto nirïetavyà na kuto 'pi /
kuto yadà yata÷ /
pratyayÃnÃæ bhramatvamabhramatva ca anubhavopagaæ sÃk«iïaivÃdhyavaseyamiti /
syÃdetat /
karaïado«abÃdhakapratyayÃdhÅnaæ pratyayÃnÃæ bhramatvamabhramatvaæ ca saævÃdÃyattaæ bhavi«yati /
tatkathaæ tadanavadhÃraïamityÃÓaÇkÃæ pariharannuktamarthaæ spa«ÂamÃca«Âe- bhramatvamiti //
*8,600*
%%
NYùYASUDHù:
pratyayÃnÃæ bhramatvamabhramatvaæ tadavadhÃraïopayuktaæ ca sarvaæ karaïado«Ãdikaæ sÃk«iïà niÓceyam /
aniÓcitasya bhramatvÃdyavadhÃraïÃprasaÇgÃt /
sa cetsÃk«Å kvacit du«ya÷ ayathÃrtha÷ syÃttadà kathaæ kÃraïado«ÃderbhramatvÃdervastutathÃtvÃdervà niïarya Åyate /
etaduktaæ bhavati /
pratyayÃnÃæ bhramatvÃvadhÃraïaæ kÃ(ka)raïado«ÃdyÃyattaæ tathÃpi sÃk«iïo yÃthÃrthyaniyamÃbhÃve na siddhayet /
nahi tatsvarÆpeïopayuktam /
atiprasaÇgÃt /
kintu niÓcitameva tanniÓcayaÓca sÃk«ÃtkÃraparamparayà và sÃk«iïyÃyatate /
sa hi kÃ(ka)raïado«Ãdikaæ svayameva (vÃ) tadgrÃhakaprÃmÃïyagrahaïena và niÓcitya bhramatvaæ niÓcinoti /
tataÓca tasya kvacidayathÃrthatve 'viÓvasanÅyatvÃpattyà na nirïaya÷ syÃt /
abhramatvaniÓcayastu na saævÃdÃdhÅna÷ /
tathà satyanavasthÃdido«Ã÷ prÃdu«yurityuktam /
kintu kevalasÃk«iïyÃyatta÷ /
viparyayaÓaÇkÃnirÃse tu saævÃdasyÃnupraveÓa÷ /
naca saævÃdo 'pyaniÓcito 'Çgam /
tanniÓcayaÓca sÃk«yadhÅna eva /
tasya ca kvacidayathÃrthatve tadubhayanirïayo 'pi na bhavediti /
*8,602*
nanu sÃk«iïo yathÃrthatvaniyame 'pi pratyayÃnÃæ bhramatvÃbhramatvanirïayo nopapadyate /
nahi yÃthÃrthyaæ svarÆpeïaivopayuktam /
atiprasaÇgÃt /
kintu niÓcitameva /
naca tanniÓcayopÃyo 'sti /
atastadaniÓcayÃtkÃ(ka)raïado«ÃderbhramatvÃde÷ stambhatvÃderaniÓcaya evetyata Ãha- viÓe«Ã iti //
%%
NYùYASUDHù:
viÓi«yante etairiti viÓe«Ã÷ kÃ(ka)raïado«opÃdaya÷ /
sÃk«ipratyak«agocarà eveti sambandha÷ /
sÃk«iyÃthÃrthyasya sÃk«iïaiva u(niÓcayo)papatte÷ /
asyÃrthasya ca vak«yamÃïavyavahÃrÃnyathÃnupapattisiddhatvÃditi bhÃva÷ /
*8,603*
yadi sÃk«Å kvacidvayabhicarettadà tenÃviÓvasanÅyena kÃ(ka)raïado«ÃdiniÓcayo na syÃt /
tadabhÃve ca pratyayÃnÃæ bhramatvÃdi na niÓcÅyeta /
tathÃca vastunirïayo na syÃt /
kÃraïÃbhÃve kÃryÃ(kÃryodayÃ)yogÃdityuktam /
tatra mà bhÆdetatsarvamiti cenna /
tathà sati hÃnopÃdÃnÃdisarvavyavahÃvilopaprasaÇgÃt /
katham /
sarvavyavahÃrÃïÃmatatkÃryatvÃdityÃha- ÆrÅktya ceti //
%<ÆrÅktya ca tÃn sarvÃn vyavahÃra÷ pravartate // MAnuv_2,3.64cd //>%
NYùYASUDHù:
niÓcityetyartha÷ /
co 'vadhÃraïe /
tÃnsarvÃnkÃ(ka)raïado«Ã(dÅ)n ÆrÅktya vyavahÃra pravartata iti gauïaæ samÃnakartkatvam /
yadvorÅktya kÃraïatayopÃdÃya kÃraïÅktveti vyÃkhyeyam /
tathÃhi /
idaæ rajatamiti bhrÃntyà pravtta÷ kÃ(ka)raïado«aæ bÃdhakapratyayaæ (cÃ)vÃvadhÃrya tasya j¤Ãnasya bhramatvaæ niÓcitya nedaæ rajataæ kintu Óuktireveti vastu vyavasthÃpya jahÃti /
tathà jalamedaditi pratÅtya tasya pratyayasyÃpÃtata evÃnyathÃtvaÓaÇkÃyÃæ saævÃdaæ niveÓya tatsvarÆpaprÃmÃïye ghÅtvÃ(ca) abhramatvaæ niÓcitya jalametadbhavatyevetyavadhÃrya tadupÃdatta iti /
*8,604*
nanu nÃyamasti niyamo yaduktarÅtyÃr'thatathÃtvÃdhyavasÃyapÆrvaka eva vyavahÃra iti /
tatsandehÃdinÃpi(dapi) vyavahÃradarÓanÃdityata Ãha- sÃk«iïa iti //
%%
NYùYASUDHù:
vyavasÃyÅ niraÓaÇko 'visaævÃ(divya)dÅ ca vyavahÃro 'smÃbhiruktarÅtyà sÃk«iïa÷ kÃryo 'bhidhÅyate na tu vyavahÃramÃtram /
naca viÓi«yo vyavahÃro 'rthatathÃtvÃdhyavasÃyapÆrvakatÃæ vyabhicaratÅti /
astu vyavahÃravilopa÷ kinnaÓchinnamityÃÓaÇkÃæ pariharannuktÃprasaÇgÃnÃæ viparyayaparyavasÃnamÃha- tasmÃditi //
%%
NYùYASUDHù:
yasmÃtsÃk«iïa÷ kvacidayathÃrthatve 'viÓvasanÅyatvÃpattyà kÃ(ka)raïado«ÃdyaniÓcayaprasaÇgena j¤ÃnÃnÃæ bhramatvÃbhramatvanirdhÃraïÃbhÃvasaktyÃr'thatathÃtvanirïayÃbhÃvÃnu«aÇgeïa niÓÓaÇko 'visaævÃdÅ vyavahÃro lupyeta /
naca tallopo 'ÇgÅkartuæ Óakya÷ /
savarlokaprasiddhatvÃt /
tathÃvidhasya (ca) laukikai÷ parÅk«akaiÓlollaÇghanÃyogÃt /
pramitÃrthÃnanumatÃvunmattatvaprasaÇgÃt /
tasmÃtsarvalokaprasiddhasya niÓÓaÇkasyÃvisaævÃdino vyavahÃrasya kÃyarbhÆtasya siddhaye vastutathÃtvÃtathÃtvaniÓcaya÷ kÃraïa(karaïÅ)bhÆto 'ÇgÅkÃrya÷ /
tatsiddhaye kÃ(ka)raïado«ÃdiniÓcayadvÃrà sÃk«iïà j¤ÃnÃnÃæ bhramatvÃbhramatvanirïayo 'ÇgÅkÃrya÷ /
tatsiddhaye (ca) sÃk«iïo viÓvasanÅyatvaæ tatsiddhaye ca sÃk«Å sadà nirde«o yathÃrtha eva na parÅk«akÃïÃmaÇgÅkÃrya iti /
nanvevaæ tarhi prÃbhÃkarÃdidiÓÃ sarve«Ãmapi pratyayÃnÃæ yathÃrthatvaniyamo 'stvityata Ãha- eka eveti //
ekasyaiva yÃthÃrthyaniyamena sarvasyopapattau kimaprÃmÃïikena pramÃïaviruddhena sarvapratyayayÃthÃrthyaniyameneti bhÃva÷ /
*8,605*
kimato yadyevaæ sÃk«Å niyamenÃrthÃvyabhicÃrÅtyata Ãha- Óuddha iti //
%<Óuddha÷ sÃk«Å yadà siddho du÷khitvaæ vÃryate katham // MAnuv_2,3.66ab //>%
NYùYASUDHù:
du÷khitvaæ tena pratÅtaæ jÅvasyeti Óe«a÷ /
tataÓca kimityata Ãha- upajÅvyeti //
%%
NYùYASUDHù:
ÓrutyanumÃnayorupajÅvyapramÃïaæ tat tasmÃt bhedagrÃhakaæ bhedapramÃpakam /
tathà copajÅvyavirodhÃdabhedaÓrutyÃderaprÃmÃïyamiti bhÃva÷ /
tato 'pi kimityata÷ sÆtrÃrthamupasaæharati- ata iti //
%%
NYùYASUDHù:
Óruti÷"bhinno 'cintya÷' ityÃdikà /
sÃmarthyamaprati(satprati)pak«atvam /
// oæ tadguïasÃratvÃttu tadvayapadeÓa÷ prÃj¤avat oæ //
yadyevaæ jÅveÓvarayorbheda eva pÃramÃrthiko vyavasthitastadà tattvamasÅtyÃdyadvaitaÓrutÅnÃmahaæ harirityÃdismtÅnÃæ ca kà gati÷ /
nahi tÃsÃmanumÃnavatsarvathÃprÃmÃïyaæ yuktam /
apauru«eyatvenÃptoktatvena ca tatkÃraïÃbhÃvÃdityÃÓaÇkÃparihÃrÃya sÆtram /
tadguïasÃratvÃttu tadvayapadeÓa÷ prÃj¤avaditi /
tadvayÃca«Âe- tathÃpÅti //
##
%%
*8,606*
NYùYASUDHù:
yadyapi jÅvabrahmaïorbheda eva tathÃpyabhedavaditi sambandha÷ /
tuÓabdo viÓe«Ãrtha÷ /
taæ ca vak«yÃma÷ /
tatsadÓa÷ paramÃtmaguïasadÓÃ÷ /
sÃra ityanuvÃdena svarÆpamiti vyÃkhyÃnam /
asya jÅvasya /
kuta÷ /
muktÃvapi kaivalye 'pyavaÓi«yate yata÷ /
abhedavat abhedamiva"tatra tasyeva' ityatropasaÇkhayeyametat /
Ói«yaprayogÃt /
yadvÃbheda iti tatpratipÃdakamupalak«yate /
ata eveti sambandha÷ /
etÃ÷ parodÃhtÃ÷ /
hÅti mukhye bÃdhakaæ sÆcayati /
ata evetyasyaiva vivaraïaæ sÃdÓyeti /
sÃdÓyamevÃbheda÷ sÃdÓyÃbheda÷ /
siæho devadatta ityÃdivadgauïo 'yaæ vyapadeÓa iti vÃkyÃrtha÷ /
advaitavÃdibhi÷ khalu tattvaæpadayorviruddhasvÃrthaikadeÓatyÃgenaikadeÓalak«aïayà sÃmÃnÃdhikaraïyamÃtraæ mukhyamaÇgÅktam /
tato varaæ padadvayasya mukhyÃrthatvamabhyupagamya sÃmÃnÃdhikaraïyamÃtrasya gauïatvamabhyupagantum /
tÃtparyaliÇgÃni ca tatra tatrÃnyathà nÅtÃni /
*8,610*
upalak«aïaæ caitat sautramabhedÃgamavyÃkhyÃnamityÃÓayavÃnuktÃnuvÃdenÃrthÃntaramapyÃha- sÃdÓyÃcceti //
%%
*8,611*
NYùYASUDHù:
pradhÃnatvÃdapÅtyanvaya÷ /
Ãhu÷ Órutaya÷ /
paurÃïÃni (ca) vÃkyÃnÅti vartate /
uktÃnuvÃda÷ pratipattisaukaryÃrtha÷ /
pradhÃnatvaæ vaiÓi«yayam /
tattvamasÅtyÃdivyapadeÓa÷ sÃdÓyÃdgauïa ityuktam /
nÃnyo 'to 'sti dra«ÂetyÃdi nirdeÓastu svÃtantryaprÃdhÃnyÃbhyÃæ lÃk«aïika÷ /
dra«Âpadena tatrÃropitavaiÓi«yayaæ svÃtantryaæ copalak«yate /
tathÃca dra«ÂÃ viÓi«ya÷ svÃtantryaÓcÃnyo nÃsti ityartha÷ sampadyate /
yadvà tattvamasÅtyÃdinirdeÓo 'pi prÃdhÃnyasvÃtantryÃbhyÃæ lÃk«aïiko vyÃkhyÃyate /
tathÃhi /
tacchabdena tadÅye svÃtantryaprÃdhÃnye lak«yete /
punastÃbhyÃæ tadvi«ayatà lak«yate /
tataÓca tatpradhÃnakastattantraÓceti vÃkyÃrtho bhavati /
etadapyupalak«aïam /
atattvamasÅtyÃdivyÃkhyÃnÃntaramapyatra dra«Âavyam /
syÃdetat /
tuÓabdo hi sautro 'vadhÃraïÃrthastena ca sÃdÓyÃtirikto 'rtho nivartyate /
tatkathamarthÃntaravarïanamityato 'nyathà vyÃca«Âe- neti //
%<... na svarÆpÃbhidÃæ kvacit // MAnuv_2,3.69d //>%
NYùYASUDHù:
kvacit pradeÓe /
svarÆpÃbhidÃæ nÃhuriti tuÓabdÃrtha÷ /
natu prÃdhÃnyÃdinivttiriti /
astvevaæ jÅvasya brahmaikyaæ muktasya tatkathaæ vyÃkhyeyam /
naca tadapyuktanyÃyeneti yuktam /
tathà sati yatra tvasyetyÃdiviÓe«oktyanupapatterityata Ãha- sthÃnaikyamiti //
%%
NYùYASUDHù:
ÅÓeneti vartate /
na kevalamuktanimittatrayaæ kinnÃmaitannimittadvayaæ viÓi«yate /
ato viÓe«aïÃbhedoktirupapadyate /
tatra sthÃnaikyenaikyavyapadeÓo lÃk«aïika÷ /
sthÃnagatasyaikasya sthÃni«u prayogÃt /
aikamatyanimitte tu prayoge lak«italak«aïà /
vi«ayaikyÃnmatyaikyaæ tataÓca matimatÃmiti /
*8,616*
ki¤ca yatsÃdÓyaæ sajjÅvamÃtrasÃdhÃraïatayoktaæ tatsaæsÃriïyanabhivyaktaæ mukte tu vyaktamiti tadabhiprÃyeïÃpi viÓe«ato 'bhedoktiryuktetyÃÓayavÃnÃha- sÃdÓyaæ ceti //
%%
NYùYASUDHù:
muktasyeÓeneti vartate /
nanu sÃdyÃdikaæ ja¬e«vapi vidyate /
tatkathaæ te«Ãæ"sarvaæ khalvidaæ brahma' /
"bhÆtÃni vi«ïurbhuvanÃni vi«ïurvanÃni vi«ïurgirayo diÓaÓca' ityÃdau kvacideva paramÃtmaikyavyapadeÓo na punarjÅvatprÃcuryeïetyata Ãha- ja¬ÃnÃmiti //
%<... ja¬ÃnÃæ dvayameva tu // MAnuv_2,3.70d //>%
NYùYASUDHù:
tatpradhÃnakaæ tattantratvameva /
ja¬ÃnÃæ tviti sambandha÷ /
sÃdÓyasyÃpi ttÅyasya vidyamÃnatvÃtkathaæ dvayamevetyata Ãha- bhavediti //
%%
*8,616f.*
NYùYASUDHù:
ja¬ÃnÃmiti vartate /
satyamasti sÃdÓyaæ kintu tatsatvÃ(ttÃ)dinaiva /
natu jÅvavadÃnandÃdinà /
ato dvayasyaiva sattvÃdupapannÃpracurokti÷ /
nanvÃnandÃdinà sÃdÓyaæ jÅve«vapi nÃsti /
ke«Ã¤cijjÅvÃnÃmatadrÆpatÃbhyupagamÃditi cenmà bhÆt /
nahi jÅvamÃtraæ prati tattvamasÅtyucyate /
tasya vedÃnadhikÃritvÃt /
kintu bhok«ayogyaæ patÅtyado«a÷ /
atra sthÃnaikyaæ ca k«ÅrÃbdhyÃdisthitabhagavadrÆpÃpek«ayoktamiti na jÅvaja¬asÃdhÃraïam /
ja¬ÃbhedavyÃkhyÃnena prÃj¤avaditi d«ÂÃnto 'pi vyÃkhyÃto bhavati /
*8,617*
sÆtre prÃj¤avadityuktam /
tasyÃ(yamar)tha÷ /
prÃj¤e yathÃbhedavyapadeÓo 'mukhyastatheti /
tatra pratiyogiviÓe«Ãnuktervij¤ÃnamÃnandaæ brahmetyÃdirakhilo 'pyabhedavyapadeÓo nityatvÃdisÃdÓyenÃmukhya iti j¤Ãyeta /
tanmà vij¤ÃyÅtyÃÓayavÃnÃha- ÅÓeti //
*8,618*
%<ÅÓarÆpakriyÃïÃæ ca guïÃnÃmapi sarvaÓa÷ /
tathaivÃvayavÃnÃæ tatsvarÆpaikyaæ tu mukhyata÷ // MAnuv_2,3.71 //>%
NYùYASUDHù:
rÆpÃïi matsyÃdÅni /
kriyÃ÷ s«ÂayÃdyÃ÷ /
guïà j¤ÃnÃdaya÷ /
savarÓa iti pratyekaæ sambandha÷ /
tathÃÓabda÷ samuccaye /
evaÓabdasya mukhyata ityenÃnvaya÷ /
avayavà hastÃdyÃ÷ /
tatsvarÆpaikyam ÅÓvarasvarÆpeïai(pai)kyaæ tatpratipÃdakaæ vÃkyamiti yÃvat /
mukhyata eva vyÃkhyeyamiti Óe«a÷ /
tuÓabdo ja¬avyÃvttyartha÷ /
tathÃca ja¬aviÓe«a evÃyaæ d«ÂÃnta iti bhÃva÷ /
nacaivaæ sÃdhyasamatvado«a÷ /
jÅvamÃtrÃbhedavÃdinaæ pratyak«asyÃdhikaraïasyÃrabdhatvÃditi /
kuta etaditi cet(na) /
tatra bhedadarÓane pratyavÃyasyoktatvÃdityÃha- yatheti //
%%
NYùYASUDHù:
parvate«u durge Óikhare v«Âamudakaæ yathÃdho (vi)dhÃvatyevaæ pÃrameÓvarÃndharmÃstata÷ pthak paÓyaæstÃneva taddarÓanamanvevÃvilambena narakaæ vidhÃvatÅtyartha÷ /
*8,620*
nanvÅÓvaradharmÃïÃæ bhedÃbhedau bhavatÃm /
tathà cÃtyantÃbhedoktiramukhyeti sautro d«ÂÃnto 'saÇkucitavttirbhavi«yati /
iyaæ ca ÓrutiratyantabhedadarÓananindÃparà bhavatvityata Ãha- nobhayaæ ceti //
%<... nobhayaæ ca bhedÃbhedÃkhyami«yate // MAnuv_2,3.72ef //>%
NYùYASUDHù:
i«yate sÆtrakteti Óe«a÷ /
bhedÃbhedau ne«yate iti vaktavye bhedÃbhedÃkhyamubhayamiti vacanaæ vak«yamÃïaÓrutivyÃkhyÃnÃnusÃreïeti j¤Ãtavyam /
kuto ne«yata ityata Ãha- ekameveti //
%%
NYùYASUDHù:
ekam abhinnam /
ekamapi ghaÂÃdikamavayavabhedavadupalabdhamata evetyuktam /
advitÅyaæ samÃdhikarahitam /
iha brahmaïi ki¤cana guïÃdikamiti nÃnÃbhÆtaæ nÃsti /
yastviha brahmaïi vidyamÃnaæ guïÃdikaæ nÃnà bhinnaæ, iva ÓabdÃdabhinnaæ ca paÓyati /
sa mtyoranantaraæ mtyuæ narakamÃpnoti /
iti ÓrutÃvivetyasmÃcchabdÃt /
upalak«aïaæ caitat /
evaÓabdÃcca bhedÃbhedanirÃkti÷ ktà j¤Ãyate /
ato ne«yata iti yojanà /
ivaÓabdaprayogÃtkathametallabhyata ityata Ãha- iveti //
%%
NYùYASUDHù:
ubhaye yaduktaæ pÆrvapadena tatpratiyogini dvitÅye vartata ityartha÷ /
atra ca nÃno(ktvÃ)ktyà prayukta ivaÓabdo 'nÃnà (saæ)ghïÃtÅti bhedÃbhedÃkhyamukhyaæ nirÃktaæ bhavati /
vÃgastÅti Óe«a÷ /
Óabdanirïayo nÃma granthaviÓe«a÷ /
// iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ pthagupadeÓÃdhikaraïam //
___________________________________________________________________________
*8,622*
[======= JNys_2,3.XVIII: aæÓÃdhikaraïa =======]
// atha ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ aæÓÃdhikaraïam //
// oæ aæÓo nÃnÃvyapadeÓÃdanyathà cÃpi tÃÓakitavÃditvamadhÅyata eke oæ //
kecididamevaæ vyÃcak«ate /
jÅva÷ paramÃtmanoæ'Óa÷ /
aæÓatvaæ ca nÃrambhakatvam /
paramÃtmano 'nÃrabdhatvÃt /
nÃpi khaï¬atvam /
acchedyatvÃt /
naca pradeÓatvam /
pa(gha)ÂÃdivadanityatvaprasaÇgÃt /
kinnÃma bhinnÃbhinnatvam /
atra bheda aupÃdhiko 'bhedastu svÃbhÃvika÷ /
upÃdhiÓca anÃdyanirvÃcyÃvidyetyeke /
anye tu satyamevÃnta÷karaïÃdikamiti /
kuta etat /
"dvà suparïÃ'"nityo nityÃnÃm' ityÃdinÃnÃvyapadeÓÃt /
anyathà cÃpi"tattvamasi'"ahaæ brahmÃsmi' ityÃdyabhedavyapadeÓÃt /
nacaikasyaiva jÅvasya brahmaïà bhedÃbhedau kintu sarve«Ãm /
yato brahmadÃÓà brahmakitavà ityeke brahmararo dÃÓakitavÃditvamadhÅyata ityÃdi /
tadidamayuktam /
tathÃhi /
ko 'yamabheda÷ /
kiæ mukhya evotÃmukhya÷ /
sÃdÓyÃdilak«aïa÷ /
Ãdyaæ nirÃkaroti- bhedasyeti //
*8,623*
##
%%
NYùYASUDHù:
muktÃvapÅti sambandha÷ /
tatpak«o mukhyÃbhedapak«a÷ /
jÅvasyaupÃdhika eva paramÃtmano bheda÷ /
abhedastu svÃbhÃvika iti vadatà muktau bhedÃbhÃvo (vÃcya÷) /
tatrÃvidyÃyà anta÷karaïÃdeÓcÃbhÃvÃt /
naca tadyujyate /
muktÃvapi jÅvabrahmabhe(ïorbhe)dasya prÃgudÃhtÃbhi÷ ÓrutismtibhirabhihitatvÃt /
ata÷ pramÃïaviruddhatvÃdasya pak«asya heyatvameva /
dvitÅyaæ nirÃca«Âe- cetanatvÃdÅti //
%%
NYùYASUDHù:
sÃdÓyamityupalak«aïam /
tatpradhÃna(ka)tvÃdyapÅti dra«Âavyam /
abhedo 'ÇgÅktaÓcetkathaæ tatpak«anigraha ityuktamityata(mata) Ãha- neti //
kvaciditi saæsÃre muktau ve(ce)tyartha÷ /
*8,625*
na kevalaæ yuktiviruddho jÅvabrahmaïorbhedÃbhedÃÇgÅkÃra÷ kiæ tarhi Órutiviruddho 'pÅtyÃha- na kenaciditi //
%%
*8,625f.*
NYùYASUDHù:
bhedena sahito 'bhedo bhedÃbheda÷ /
kvacidapÅti sambandha÷ /
vÃÓabda÷ samuccaye /
teyoge dvitÅyÃpyupasaÇkhayÃtavyà /
ÓrautaprayogÃt /
apiÓabda÷ samuccaye /
vÃÓabdo vikalpÃrtha÷ /
sa ca vyavasthito vikalpa÷ /
samudÃyamte(na) kenacidbhedÃbhedo(do 'sti) nÃsti /
svaguïÃdÅnvinÃbhedo nÃstÅti /
kenacidapÅtyanvaya÷ /
etena jÅvabrahmaïorbhedÃbhedau dvÃvapi svÃbhÃvikau /
natu bhedo 'vidyÃdyupÃdhinibandhana÷ /
ato muktÃvapi bhedasadbhÃvÃnnÃsmÃkaæ muktabhedavacanavirodha iti vadanyÃdavaprakÃÓo 'pi nirasta÷ /
kvacitkenaciditi viÓe«aÓrutivirodhÃditi /
*8,628*
yadyevaæ jÅvabrahmaïorna bhedÃbhedau kathaæ tarhi sautraæ bhedÃbhedaÓrutyudÃharaïamityata÷ svamatena sÆtratÃtparyamÃha- abhedeti //
%%
NYùYASUDHù:
upalak«aïametat /
bhedaÓrutayaÓcetyapi dra«Âavyam /
aæÓatvÃdeva hi upapadyanta iti Óe«a÷ /
dinÃnÃvidhasambandhavyapadeÓahetumabhidhÃyÃnyathà cÃpÅtyÃdinÃr'thÃpattirapyucyate /
tathÃhi /
jÅvabrahmaïorbhedamabhedaæ ca vadantya÷ ÓrutayastÃvadvidyante /
tÃÓca jÅvasya brahmÃæÓatvÃdeva hi upapadyante nÃnyathà /
yadi jÅvo brahmaïo ghaÂa iva paÂÃdatyantabhinna÷ syÃttadÃbhedaÓrutaya uparudhyeran /
yadi và brahmÃbhinna÷ syÃttarhi bhedaÓrutayo bÃdhyeran /
naca bhedÃbhedÃÓrayaïena ÓrutidvayasÃma¤jasyaæ vÃcyam /
na kenacidityudÃhtaÓrutivirodhÃt /
ato bhedÃbhedaÓrutyanyathÃnupapattyà jÅvo brahmÃæ(ïoæ)Óo 'ÇgÅkÃrya ityeva sÆtrÃrtha iti /
etadarthaæ ca na kenacidityÃdyekavÃkyatayà và yojyam /
yathoktam /
"yato bhedena tasyÃyamabhedena ca gÅyate /
ataÓcÃæÓatvamuddi«yaæ bhedÃbhedau na mukhyata÷' iti /
*8,629*
paramÃtmÃæÓatvaæ cedupagataæ kathaæ tarhi na bhedÃbhedÃÇgÅkÃra÷ /
prakÃrÃntareïÃæÓatvasya nirvaktumaÓakyatvÃt /
matsyÃdi«u parameÓvarÃæÓe«vabhedasyÃÇgÅktatvÃccetyata Ãha- sÃdÓyaæ ceti //
%<... sÃdÓyaæ cÃæÓatÃsya tu // MAnuv_2,3.77d //>%
NYùYASUDHù:
asya jÅvasya parameÓvarÃæÓatà tu tatsÃdÓyam /
caÓabdÃttadadhÅnasattÃdimattvaæ cetyartha÷ /
etena puæstvÃdivadityanenaivedaæ gatÃrthamadhikaraïamityapi nirastam /
yadvà caÓabdo 'vadhÃraïÃrtha÷ /
satyam /
matsyÃdi«vabhedanimittakoæ'ÓaÓabda÷ /
tathÃpi mukhyÃæÓasÃdÓyaæ tatsattayaiva sattÃvattvalak«aïameva jÅvasyÃæÓatvaæ gauïo 'yamaæÓaÓabda iti iti yÃvat /
aæÓaÓabdasyÃnekÃrthatvaæ tatra matsyÃdyÃ÷ svarÆpÃæÓà eva jÅvÃ÷ bhinnÃæÓà evetyatra asambhÃvanÃnirÃsÃya(dÅnÃæ svarÆpÃæÓatvaæ jÅvÃnÃæ tvatathÃbhÆtÃæÓatvamityetatkuta ityato 'tra) ÃgamavÃkayaæ paÂhati- aæÓastviti //
*8,630*
%%
NYùYASUDHù:
dvividha eva na tvekavidha evetyanvaya÷ /
ki¤citsÃdÓyamÃtrayugiti purovadubhayathà vyÃkhyeyam /
sÃmarthyaæ s«ÂayÃdikarttvÃdilak«aïam /
svarÆpaæ pÆrïÃnandÃdikam /
sthiti÷ sarvagatatvÃdiparimÃïam /
sa eva cet tatsÃmarthyÃdiyuktaÓcedaæÓastadÃsau tatsvarÆpÃæÓo j¤Ãtavya÷ /
prÃdurbhÃvà iti tasyaivodÃharaïam /
evaæ jÅvà yathetyÃdyasyÃpyudÃharaïaæ dra«Âavyam /
anena prakÃÓÃdivannaivaæ para ityasya tÃtparyamuktaæ bhavati /
*8,633*
matsyÃdÅnÃæ jÅvÃnÃæ ca parameÓvarÃæÓatvÃsÃmye 'pi naikaprakÃratà kintu matsyÃdyÃ÷ svarÆpÃæÓà eva jÅvà vibhinnÃæÓà evetyatrÃsambhÃvanÃnirÃsÃya prakÃÓavaditi sÆtraktà d«ÂÃntà dattÃ÷ /
te cÃyuktà iva pratÅyante ubhayatra bhedÃbhedasÃmyÃ(sadbhÃvÃ)dityÃÓaÇkÃnirÃsÃ(yar)thaæ bhëyam"abhimÃnidevatÃpek«ayaitad' iti /
tadavispa«Âamityata÷ sautrÃnd«ÂÃntÃnspa«Âayati- sÆryeti //
%%
NYùYASUDHù:
sÆryamaï¬alamÃnyaæÓÅ sÆryastatprakÃÓÃbhimÃnavÃæstadaæÓaÓcaika eva /
yatheti sarvatrÃnvÅyate /
athaÓabda÷ samuccaye /
bÃhyodasyÃbhimÃnyaæÓÅ vÃripa÷ saptamÃbdherabhimÃnÅ tadaæÓaÓcaika eva /
pthivyÃ÷ pa¤cÃÓatkoÂivistÅrïÃyà abhimÃninyaæÓibhÆtà (devatÃ) dharÃdevÅ mervÃ(dera)dyabhimÃninÅ devatÃpyaæÓarÆpaikaiva /
meruhimavadÃde÷ puru«Ã abhimÃnina÷ purÃïe«u (pra)siddhà ityata uktam- kaÂhiïatveneti //
yatkaÂhinaæ(ïaæ) sà pthivÅti ÓruterdharÃdevyeva sarvasyÃ÷ pthivyà abhimÃninÅ /
avÃntarÃbhimÃninastvanye iti /
anena svarÆpÃæÓo nidarÓita÷ /
dÃr«yÃntikaæ darÓayati- evameveti //
%<... evamevaiko bhagavÃn vi«ïuravyaya÷ /
nÃnÃvatÃrarÆpeïa sthita÷ pÆrïaguïa÷ sadà // MAnuv_2,3.81c-f //>%
NYùYASUDHù:
bhagavÃnvi«ïuraæÓÅ nÃnÃvatÃrarÆpeïa sthitoæ'ÓaÓcaika eveti yojanà /
avyaya÷ sadà pÆrïaguïa ityÃgÃmisÆtrÃnusÃreïÃbhedopapÃdanam /
vibhinnÃæÓad«ÂÃntavivaraïapÆrvakaæ dÃr«yÃntikaæ vivïoti- viïmÆtreti //
%%
*8,635*
NYùYASUDHù:
apabhra«ÂanÃmakà devatà aæÓarÆpÃ÷ sÆryÃdibhya÷ sÆryavaruïapthivÅbhyoæ'Óibhyo vyutkrameïa yathà pthak /
jÅvÃæÓÃnÃmaæÓina÷ parameÓvarÃtpthaktvaæ yuktita÷ samarthayituæ sÆtram anuj¤ÃparihÃrau dehasambandhÃjjyotirÃdivaditi /
atrÃpi d«ÂÃntÃnÃmasaÇgatimÃÓaÇkayÃbhimÃnivi«ayatayà vyÃkhyÃti- deheti //
##
%%
NYùYASUDHù:
paradehagatado«ai÷ /
devatÃtvaæ tvantardhÃnÃdiÓaktiyoga÷ /
caÓa(bdau)bdo hetvo÷ samuccaye /
hi yasmÃdanugrÃhyÃÓca tai÷ sÆryÃdibhistatprasÃdÃyattapratibandhanivttitvÃccetyapi dra«Âavyam /
anugrÃhyaÓcetyÃdau yata iti Óe«a÷ /
dehado«aliptatvÃdityapi grÃhyam /
nanvanuj¤Ãdihetutrayaæ svarÆpÃæÓe«u matsyÃdi«vastÅtyanaikÃntikaæ na jÅvÃæÓÃnÃæ parameÓvarÃdbhedaæ sÃdhayitumalamityata Ãha- natviti //
anugrÃhyatvamityupalak«aïam /
ne«yate"naiva te jÃyante' ityÃdiÓrutibaleneti Óe«a÷ /
*8,637*
atraiva sÆtram- asantateÓcÃvyatikara÷' iti /
tajjÅvÃæÓÃnÃæ parameÓvarÃdbhedameva sÃdhayatpratÅyate /
natu matsyÃdÅnÃmabhedamapi /
ata u(tadu)palak«aïatvena vyÃca«Âe- guïairiti //
##
%%
NYùYASUDHù:
matsyÃdirÆpÃïÃmiti vartate /
mukhyÃbhedÃeæ'Óinà /
aparairjÅvairÅÓvarasyÃbhedo na ca te«ÃmaparipÆrïaguïatvÃcceti /
anuj¤ÃparihÃrÃvityetadapyevamupalak«aïatayà vyÃkhyeyam /
tadarthaæ và natu matsyÃdirÆpÃïÃmiti vÃkyaæ yojyam /
*8,638*
// oæ ÃbhÃsa eva ca oæ //
evamaæÓasyÃpi jÅvasyeÓvarÃdbheda÷ pramÃïaissamarthita÷ /
yastvaæÓatvÃdabhedaæ sÃdhayettasyÃæÓaÓabdavÃcyatvamÃtratvaæ ceddhetustadÃnaikÃntikatvamuktameva /
mukhyÃæÓatvaæ ceddhetustadÃsiddhiriti pratipÃdayadÃbhÃsa eva ceti sÆtraæ vyÃca«Âe- aæÓeti //
#<ÃbhÃsa eva ca | BBs_2,3.50 |>#
%%
NYùYASUDHù:
sarve 'pi jÅvÃ÷ /
jÅvÃnÃmaæÓÃbhÃsatvaæ Órutyantareïa dra¬hayati- yatheti //
%%
NYùYASUDHù:
tathaitasminpuru«ottame etajjÅvajÃtamÃtatametadevÃsya tadaæÓatvamiti bhÃva÷ /
nanvetat Órutiviruddhaæ"pÃdo 'sya viÓvà bhÆtÃni tripÃdasyÃmtaæ divi' ityasminmantre 'nantÃsanaÓvetadvÅpavaikuïÂhe«u dyuÓabdavÃcye«vavasthitarÆpatrayavadbhÆtaÓabdavÃcyÃnÃæ jÅvÃnÃmapi paramapuru«apÃdatvÃbhidhÃnÃt ityÃÓaÇkaya viÓe«aÓrutibalena pÃdaÓabdasyÃnekÃrthatvakalpanaæ nyÃyyamityÃÓayavÃnÃha- natviti //
%%
NYùYASUDHù:
puæpÃdavat puru«asyÃmtapÃdatrayamiva /
kuta÷ /
pÆrïÃ÷ /
nÃrÃyaïaæ prÃdurbhÃvarÆpam /
jÅvÃæÓebhya÷ paraæ vilak«aïam /
jagÃda /
*8,639*
adhidaivÃdisvarÆpanirïayÃya pÃdo 'yamÃrabdha ityuktam /
tatra kÅdÓo 'tra nirïayo jÃta ityatastaæ buddhayÃrohÃya piï¬ÅktyÃha- ak«aya iti //
%%
NYùYASUDHù:
dehÃdik«ayarahita eva pralaye sthita÷ /
anena"asambhavastu sato 'nupapatte÷',"nÃtmà ÓruternityatvÃcca tÃbhya÷' ityadhikaraïatÃtparyamuktaæ bhavati /
lak«myÃvÃsa iti /
devyà api pralaye 'vasthÃnoktyà viyatpa(denopa)dopalak«itÃyÃstasyà na jÅvavajjananamiti /
viyadÃdipadopÃdÃnena tadabhimÃnitvadaÓÃyÃmeva brahmÃdÅnÃæ dehÃdyutpattirna muktÃviti sÆcitam /
tatsÆcayati- muktairiti //
%%
NYùYASUDHù:
tathÃpi s«Âi(pra)layakramasamarthanena sÆcitaæ tÃratamyaæ tu tatrÃpi nÃpaitÅtyÃÓayenoktam- tÃratamyagauriti //
viparyayeïa tu kramo 'tra iti s«Âikramaviparyayeïa (pra)laye kramo 'bhihita÷ /
tatra ka÷ s«Âau krama ityatastaæ darÓayanviyadadhikaraïatÃtparyamÃha- praktiriti //
%%
*8,640*
NYùYASUDHù:
%%
NYùYASUDHù:
tadabhimÃninÅ lak«mÅÓcaivamityartha÷ /
tata÷ ka÷ s«Âau krama ityatastaæ darÓayanviyadadhikaraïatÃtparyamÃha- praktiriti //
tadabhimÃninÅ lak«mÅÓcaivamityartha÷ /
tata÷ tadanantaram /
prÃïanÃmà saÇkar«aïÃt /
devyau sarasvatÅbhÃratyau /
praktimÃninÅ mahattattvarÆpÃt /
tata÷ ahaÇkÃrÃt /
tata eva indraskandÃbhyÃm /
anye tattvÃbhimÃnina÷ /
atropalak«itÃnÃmapyadhikÃÓaÇkÃnirÃsÃya"tathà prÃïa÷'ityÃdinà nirïaya÷ kari«yata ityado«a÷ /
s«Âipralayayo÷ kramavipayaryasamarthanÃya tÃtparyamÃha- tatreti //
%%
NYùYASUDHù:
samastaÓa÷ samaste«u /
"tejo 'ta÷',"tadabhidhyÃnÃt' ityÃdestÃtparyamÃha- tebhyaÓceti //
%%
NYùYASUDHù:
ÓreyÃniti vartate /
samastaÓa iti pa¤camyantamatra và sambaddhayate /
sarvasya janmalayau parameÓvarÃyattÃvityuktam /
"parÃttu tacchate÷' ityÃdinà pravttiÓca /
tattÃtparyamÃha- tadadhÅnà iti //
%<... tadadhÅnà ime sadà // MAnuv_2,3.92d //
janmasthitilayÃj¤Ãnaniyatij¤Ãnasaæsti÷ /
mok«aÓca ... // MAnuv_2,3.93a-c //>%
NYùYASUDHù:
ime janmÃdyà mok«Ãntà bhÃvÃ÷ /
ete«Ãmiti vak«yamÃïamatrÃpi sambaddhayate /
dvandvaikavadbhÃve 'pi napuæsakatvÃbhÃvaÓchÃndasa÷ /
yuvoranÃkÃviti yathà /
muktau janmÃbhÃve 'pi sthityÃdau bhagavadadhÅnatvamastyevetyÃha- tadadhÅnatvamiti //
%<... tadadhÅnatvamete«Ãæ naiva hÅyate // MAnuv_2,3.93cd //
muktÃvapi ... // MAnuv_2,3.94a //>%
*8,641*
NYùYASUDHù:
ete«Ãæ brahmÃdÅnÃm /
paramaprameyamÃha- sa eveti //
%<... sa evaika÷ svatantra÷ pÆrïasadguïa÷ // MAnuv_2,3.94ab // >%
NYùYASUDHù:
upasaæharati- itÅti //
%%
NYùYASUDHù:
// iti ÓrÅmatpÆrïapramatibhagavatpÃdasukteranuvyÃkhyÃnasya praguïajayatÅrthÃkhyayatinà /
ktÃyÃæ ÂÅkÃyÃæ vi«amadavÃkyÃrthavivtau dvitÅye 'dhyÃye 'smingaganacaraïa÷ paryavasita÷ //
// iti dvitÅyÃdhyÃyasya ttÅya÷ pÃda÷ //
*************************************************************************************************
Adhyaya 2, Pada 4
*8,647*
// atha dvitÅyÃdhyÃyasya caturtha÷ pÃda÷ //
yadyapi caturthapÃde 'pi ÓrutivacanÃnÃæ parasparavirodha eva parihriyate /
tathÃpyadhyÃtmavi«ayatvena bhedasiddhiriti prÃgeva sÆcitam /
prakÃrÃntareïa pÃdabhedaæ darÓayitumÃha- Órutyartha iti //
%<Órutyartha÷ ÓrutiyuktibhyÃæ viruddha iva dÓyate /
yatra tannirïayaæ deva÷ suviÓi«Âopapattibhi÷ /
karotyanena pÃdena ... // MAnuv_2,4.1a-e //>%
NYùYASUDHù:
yadyapi Órutirityevokte 'pi siddhayatyartha iti /
vÃkyÃnÃmarthadvÃraiva virodhasthite÷ /
tathÃpyarthanirïayÃyaiva pÃdÃrambho na prÃmÃïyanirïayÃyÃto na mÅmÃæsÃtvahaniriti darÓayitumartha ityuktam /
yadyapi yuktaya÷ pÆrvapÃde 'pi santi tathÃpyÃgamaghÅtavyÃptyÃdimattvenÃtra prabalà iti viÓe«a÷ /
pÃramÃrthike virodhe niïaryo du«kara ityata ivetyuktam /
yatra prÃïÃdivi«aye /
Órutyartho janmÃdi÷ /
yuktyupasarjanÃbhi÷ /
Órutibhirviruddha iva dÓyate /
tannirïayamiti yojanà /
yuktisahitaÓrutibhi÷ pÆrvapak«ite kathaæ ÓrutimÃtreïa tadviparÅtÃrthanirïaya ityata uktam- suviÓi«yeti //
anena buddhisannihitena /
tathà prÃïà ityÃdÅnÃæ sÆtrÃïÃæ bhëya evÃrtho vispa«Âa ityata÷ pÆrvottarapa(k«Åyayu)k«ayuktÅ÷ saÇghyÃha- tatreti //
%<... tatra spa«ÂÃrthavacchruti÷ // MAnuv_2,4.1f //
viÓe«aÓrutivairÆpyaæ mÃhÃtmyaæ vyaktasadguïÃ÷ /
d«ÂÃyukti÷ samÃnatvaæ kartÓaktirvimiÓratà // MAnuv_2,4.2 //
yuktaya÷ pÆrvapak«e«u sunirïÅtÃsatu tÃdÓÃ÷ /
yuktayo nirïayasyaiva svayaæ bhagavatoditÃ÷ // MAnuv_2,4.3 //>%
*8,648*
NYùYASUDHù:
tatra caturthapÃde /
tÃdÓÃ÷ tacchabdavÃcyÃ÷ /
nirïayasya siddhÃntasya /
tÃdÓÃÓcetkathaæ nirïayaæ kuryurityata uktam- sunirïÅtÃstviti //
tÃdÓÃrthà iti Óe«a÷ /
kuta etadityata uktam- svayamiti //
svayameveti sambandha÷ /
// iti ÓrÅmatpÆrïapramatibhagavatpÃdasukteranuvyÃkhyÃnasya praguïajayatÅrthÃkhyayatinà /
ktÃyÃæ ÂÅkÃyÃæ vi«amapadavÃkyÃrthavivtau dvitÅye 'dhyÃye 'smiæÓcaramacaraïa÷ paryavasita÷ //
// iti ÓrÅmannyÃyasudhÃyÃæ dvitÅyÃdhyÃyasya caturtha÷ pÃda÷ //