Jayatirtha: Nyayasudha,
a subcommentary on Madhva's Anuvyakhyana, a commentary on Badarayana's Brahmasutra.
Integrated version including Anuvyakhyana and Brahmasutra.

Adhyaya 2



Input by members of the Sansknet project
(http://sansknet.ac.in/)




Inconsistencies in the segmentation of words and phrases are 
due to the custom Devanagari encoding of the original Sansknet file.
THE TEXT IS NOT PROOF-READ.


NOTES:
As an additional feature, this GRETIL version incorporates 
Bàdaràyaõa's Brahmasåtras and Madhva's Anuvyàkhyàna
into the Sansknet e-text of Jayatãrtha's Nyàyasudhà.


References to K.T. Pandurangi's edition of the Nyàyasudhà 
have been added for easier orientation, although the 
Sansknet e-text is probably based on a different edition.



STRUCTURE OF REFERENCES (added):
BBs_n,n.n = Bàdaràyaõa-Brahmasåtra_adhyàya,pàda.såtra
MAnuv_n,n.n = Madhva's Anuvyàkhyàna_adhyàya,pàda.verse

JNys_n,n.n = Jayatãrtha's Nyàyasudhà_adhyàya,pàda.adhikaraõa (Roman numbering)
(NOTE: The adhikaraõa-numbering of the Brahmasåtras is retained,
although Madhva's commentary and Jayatãrtha's subcommentary
do not cover all adhikaraõas of the måla text.)


*n,nnn* = *volume,page* of K.T. Pandurangi's edition (Bangalore, c. 2002-2006)


#<...># = BOLD for Brahmasåtra
%<...>% = ITALICS for Madhva's Anuvyàkhyàna



___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





Adhyaya 2, Pada 1


// atha ÷rãmannyàyasudhàyàü smçtyadhikaraõam //


*5,1*


yatpadaü vedasaüvedyaü kañàkùeõàpi vãkùitum /
na kùamante vimatayastamupàse ÷riyaþ patim // 1 //


ekavàkyatà(di)siddhaye prathamàdhyàyàrthasaïgatatvena dvitãyàdhyàyàrthaü vivakùurabuddhisthena saïgaterdar÷ayituma÷akyatvàt prathamàdhyàyàrthaü tàvadanuvadati- ukta iti //

%<uktaþ samanvayaþ sàkùàd ...  // MAnuv_2,1.1a //>%

NYâYASUDHâ:
(sakala)jagajjanmàdinimittakàraõe sàrvajj¤asarvai÷varyàdyanantaguõaparipårõe 'vidyàdyavadyagandhavidhure pare brahmaõi nàràyaõe svaravarõapadavàkyamahàvàkyaråpasya samastasya ÷àstrasya, sàkùàtparamamukhyayà vçttyà natu lakùaõayà, tathà mahàtàtparyeõa natu pàràrthyena samanvayaþ prathame 'dhyàye samarthita ityarthaþ /

yadyapi samanvaya÷abdenaiva sàkùàdityartho labhyate /
tathàpi parakãyasaü÷abdavyàkhyànanirasane 'vahitairbhavitavyamiti såcanàya tadvayàkhyànamidaü kçtamityadoùaþ /
athavà samanvaya÷abdena mukhyayà vçttyànvayaþ pratãyate /
paramamukhyayà tu vçttyà anvayaü dar÷ayituü sàkùàdityuktam /
yadvà na pradhànaparamàõvàdiniràsanena upàdànatvàdipratipàdanena ca paramparayà kintu sàkùàdevetyanenàcaùñe /


*5,8*

evaü prathamàdhyàyàrthamabhidhàya tatsaïgatatvena dvitãyàdhyàyàrthamàha- avirodha iti //

%<... avirodho 'tra sàdhyate  // MAnuv_2,1.1b //>%


NYâYASUDHâ:
atrokte 'rthe 'virodho virodhàbhàvo 'tra vyàcikhyàsitatayà buddhisannihite dvitãye('dhyàye) sàdhyate /
anenàsyàdhyàsyàtãtàdhyàyena kàryakàraõabhàvalakùaõa(õà)saïgatiþ såcità bhavati /
sakala÷àstrasya samanvayena jagajjanmàdikàraõatve samastagurapårõatve '÷eùadoùavidhuratve ca parasya brahmaõo 'bhihita eva(hi) tatra virodhaþ sphurati /
nànyathà nirà÷rayatvàt /
virodhasphårtàveva tadabhàvasàdhanasyàvasaro netarathà /
apràptapratiùedhàyogàt /
ato 'tãtàdhyàyàrthasya kàraõatvametadadhyàyàrthasya kàryatvaü ni÷cãyate /
athavà ÷rutisamanvayenopapàdito 'pyartho na tàvacchrotéõàü dçóhaniråóho bhavati, yàvadatra pratãte virodhàbhàvo na sàdhyate /
virodhena ÷rutãnàmevàpràmàõya÷aïkanàt /
tathà cànupapàditakalpa evàpadyate /
virodhàbhàvasàdhane tu bhavatyeva dçóhaniråóhaþ /
yathoktam /
"vimç÷ya pakùapratipakùàbhyàmarthàvadhàraõaü nirõayaþ' iti /
ato viparãtakàryakàraõabhàvalakùaõà anayossaïgatiþ /

nanåktàrthe virodhastatra tatraiva parihçtaþ /
kimatra pari(tatkimaparamava)÷iùyate yadarthamadhyàyàntaràrambhaþ /
satyam /
prativakùyatyatràcàryaþ /


*5,16*

nanvevamadhyàyasyàvirodhalakùaõaikàrthatvenaikavàkyatve sati pàdabhedaþ kinnibandhanaþ /
tatràpyasya pàdasya pràthamyaü kinnibandhanamityapekùàyàmàha-caturvidhasyeti //

%<caturvidhasya tasyàdau yauktas ...  // MAnuv_2,1.1c //>%

NYâYASUDHâ:
tasyàvirodhasya /
nirdhàraõe ùaùñhã /
àdau prathamapàde /
avirodhaþ sàdhyata ityanuvartate /
caturvidhasya tasyetyanuvàdàtsa caturvidha iti labhyate /


*5,17*

tadayamarthaþ /
yadyapyukte 'rthe virodhàbhàva ityeko 'rthaþ /
tathàpi yuktisamaya÷rutinyàyopeta÷rutivirodhàbhàvaråpàvàntarabhedena sa caturvidho bhavati /
tatpratipàdanena caturõàü pàdànàü bhedo yujyate /
tasya caturvidhasyàpi virodhàbhàvasya madhye yuktivirodhàbhàvaþ prathamapàde sàdhyate /
sarveùàmapi virodhànàü yuktyupajãvitavena tadvirodhasya prabalatayà tadabhàvasàdhanasya pràthamyopapatteþ /
yuktipuraskàreõa yuktyupajãvitvena tadvirodhasya prabalatayà tadabhàvasàdhanasya pràthamyopapatteþ /
yuktipuraskàreõa pravartanà(mànatvà)cca vicàra÷àstrasyeti /

nanu kathamabhàvasya càturvidhyam /
ucyate /
caturvidhà hi virodhino(nyo)yuktyàdayaþ /
tadupadhànàdvirodho 'pi caturvidho 'bhidhãyate /
tatastatpratiyogiko 'bhàvo 'pi tathocyate /
ata eva yaukta ityupapannam /
abhàvasyàpi paramparayà yuktisambandhitvàt /
athavàvirodhapadasannidhàpito virodhastasyeti paràmç÷ate /
tathàca virodhasya yuktyàdyupadhànena caturvidhatvàttadabhàvasàdhanena pàdabhedo yujyate /
caturvidhasya tasya virodhasya madhye yaukto virodha àdàvuktaprakàreõa prabalo yatastasmàttadabhàvo 'tràdau sàdhyata iti yojanãyam /
yadvà tasyeti virodhiparàmar÷o 'yam /
tasyàpyavirodhapadena buddhisannihitatvàt /
avirodho hi virodha(niråpaõa)dhãnaniråpaõaþ /
virodha÷ca virodhinà vinà nopapadyate /
tata÷ca virodhino yuktyàdibhedena caturvidhatvà(tta)dvirodhàbhàvasàdhanena pàdabhedopapattiþ /
caturvidhasyàpi tasya virodhino madhye yukteþ prabalatvàdàdau yaukto yuktisambandhã virodhàbhàvaþ sàdhyata iti yojyam /


*5,20*

prathamàdhikaraõe vi÷eùamàha- tatràpãti //

%<... tatràpi ca smçteþ  // MAnuv_2,1.1d //>%


*5,20f.*

NYâYASUDHâ:
apipadamàdàvityasyànukaùarõàrtham /
tatra yuktivirodhàbhàvapratipàdake 'pi pàda ityanaucitya÷aïkàsåcanàrthaü và /
ca÷abdenàvirodhaþ sàdhyata ityetadanukçùñate /
smçteþ pà÷upatàdikàyàþ /
yadyapi smçterityasya na na¤arthena sambandho ghañate virodha÷ca samàse guõabhåtaþ /
tathàpi buddhayà viviktena tena sambandhaþ sambhavati /


*5,22*

yuktivirodhaparihàralakùaõe 'tra pàde smçtivirodhaparihàro na kartavyo 'saïgatatvàt /
kartavyatàyàü và pràthamyaü kuta ityata àha- tasyà iti //

%<tasyà÷catuþsvaråpatvàt ...  // MAnuv_2,1.2a //>%

NYâYASUDHâ:
tasyàþ pà÷upatàdismçteryuktisamayàdivirodhicatussvaråpatvàt /
etaduktaü bhavati /
pà÷upatàdismçtayo hi svayamàptàbhimatavàkyatayà samayaråpà api svàbhimatàrthe yuktãþ ÷rutã÷ca saüvàdayantyo yuktisamayàdivirodhicatuùyayaråpàþ /
tata÷cokte 'rthe tadvirodhaparihàro 'dhyàye 'ntarbhavatyeva /
kintu pàdacatuùyayàrthasaïgato '(pya)yaü na niùkçùñaikatraiva pàde 'ntarbhavati /
tato 'dhyàyàdau tadante và vaktavyaþ /
prathamàtikrame ca kàraõaü na ki¤cidastãtyàdyàdhikaraõe niråpyata iti /
eva¤ca tatràpi ca smçterityayamuktasyàpavàdo bhavannapi na sarvathetyuktaü bhavati /

samayàdivirodhasyàpi parihàreõa niùkçùñapàdàrthàbhàvàdyuktivirodhaparihàrasyàpi bhàvenàntarbhàvasambhavàcca /


*5,23*

ekasyaivàdhikaraõasya pàdacatuùyayàrthasambandhena catussvaråpatvakathana(nena)prasaïgacchiùyàõàü ÷àstre bahumànotpàdanàyànyadapi càturvidhyaü vakti- pratyekamiti //

%<... pratyekaü caturàtmakàþ  /
pàdàþ sarve tadaü÷à÷ca ...  // MAnuv_2,1.2bc //>%

NYâYASUDHâ:
catvàro 'pi pàdàþ pratyekaü caturàtmakàþ pàdacatuùyayàrthavanto draùñavyàþ /
tadyathà /
yuktivirodhaparihàralakùaõo 'pyayaü pàdaþ samayàditrayavirodhaparihàràtmako 'pi bhavati /
tathà samayavirodhaparihàralakùaõo 'pi dvitãyo yuktyàditrayavirodhaparihàràtmako 'pi bhavatãtyàdi /
pàdà ityevokte sannihitatvàdetadadhyàyagatà eveti j¤àyate /
tadarthaü sarve ityuktam /
sarvàdhyàyasambandhino 'pãtyarthaþ /
yo yadadhyàyagataþ pàdaþ sa tadadhyàya(gata)pàdacatuùyayàrthavànavadhe(se)yaþ /
na kevalamevaü pàdàþ, kintu tadaü÷à÷ca te pàdà aü÷à yeùàü te tadaü÷à adhyàyà ityarthaþ /
prathamàdhyàyaþ samanvayasyevàvirodhàditrayasyàpi pratipàdako bhavatãtyàdi /
pàdànàü caturàtmakatve 'dhikaraõànàü tathàtvaü siddhameva /
na caivamadhyàyàdibhedànupapattiþ paunaruktyadoùa÷ceti vàcyam /
vivakùàbhedena sàma¤jasyàt /
yadà prathamaþ samanvayasyàrtho vivakùyate na tadà tadarthatetareùàmityàdi /


*5,24*

anyadàdi càturvidhyaü ÷àstrasya dar÷ayati- mårtãnàmiti //
#<Vyàsa>#-(8)

%<... mårtãnàü varõamà'gamàt  // MAnuv_2,1.2d //>%

NYâYASUDHâ:
catasçõàü vàsudevàdimårtãnàü pratipàdakatvenàpi caturàtmakatvaü j¤àtavyamiti yojanà /
nanvetaduktameva, punaþ kasmàducyata ityata àha- varõamiti //

atràgamàdityàïgadvayasyopa÷leùo draùñavyaþ /
tatràdyasyàrabhyetyarthaþ /
dvitãyo 'bhividhau /
àgama iti caturadhyàyi÷àstramucyate /
tata÷càyamarthaþ /
na kevalaü pratyakùaraü pratipadaü pratisåtraü pratyadhikaraõaü kintvetacchàstragatamekaü varõamàrabhya à sarva÷àstràt, pratyadhikaraõaü pratipàdaü pratyàdhyàyaü samastena ÷àstreõa ca catasro mårtayaþ pratipàdyanta ityarthaþ /

kuta etadavagantavyamityata àha- àgamàditi //
bçhattantràderityarthaþ /


*5,26f.*

etatpàdàdhikaraõapårvapakùasiddhàntayuktãþ saïkùepeõàha- àptatetyàdinà //

%<àptatà samatàdçùñi÷rutisàmyabalàdbhavàþ  /
sarvànusàro laghutà vi÷eùàdar÷anàphale  // MAnuv_2,1.3 //
iùyasiddhi÷ca niyamaþ pårvapakùeùu yuktayaþ  /
età eva tvatibalà siddhàntasya niyàmakàþ  // MAnuv_2,1.4 //>%


NYâYASUDHâ:
uktàrthaü smçtivirodhenàkùipya samàdadhatsåtram oü smçtyanavakà÷adoùaprasaïga iti cennànyasmçtyanavakà÷adoùaprasaïgàt oü //
iti /
asyàrthaþ /
yaduktaü parasya brahmaõo viùõoþ sakalajagajjanmàdikàraõatvaü sàrvaj¤yàdisakalaguõapårõatvaü samastadoùadåratvaü ca tadayuktam /
pà÷upatasàïkhayabauddhàrhatàdismçtiviruddhatvàt /
tà hi ÷ivaprabhçtãnàmeva jagajjanmàdikàraõatvàdikaü pratipàdayanti /
naca tàsàmanyo 'vakà÷o 'sti yena pratãte 'pyarthe tàtparyàbhàvaü pratãmaþ /
anyathà tàsàü smçtãnàmanavakà÷enàpràmàõyalakùaõadoùaprasaïga iti /
tanna /
puruùottamasyaiva pa¤caràtràdismçtibhirakhilajagatkàraõatvàderuktatvàt /
apara(nya)thà tàsàü pà÷upatàdi(smçti)bhyo 'nyàsàü pa¤caràtràdismçtãnàmavakà÷àntaràbhàvenàpràmàõyadoùaprasaïgàditi /

tatràkùepastàvadayamayuktaþ /
÷rutisamanvayenàsyàrthasya sàdhitatvàt /
÷rutiviruddhànàü(ca) smçtãnàmapràmàõyasyeùñatvàt /
÷rutisamanvayanyàyena pà÷upatàdismçtãnàmapi parabrahmaõi samanvayena ÷ivàrcanàdiparatvena và sàvakà÷atvàcca /
samàdhànamapãdamayuktam /
sakala÷àstrapramàõakatvamuktàrthasyàbhidhàyedànãü smçtimàtropàdàne kàraõàbhàvàt /
paràbhidhitsitaü doùamavabuddhaya ÷rutiparityàgastvayuktaþ /
kintu sa parihartavyaþ /
anyathà pràgapi ÷rutiranàdeyà syàt /
ki¤ca pa¤caràtràdismçtãnàmapràmàõyaü parasyeùyameva /
vàsudevàrcanàdiparatayà sàvakà÷atàpi tena sambhàvyeta /
sàmyàpàdanamàtre 'pi parasyaiva jayo ni÷cayapratibandhakatvàdityato nirdalaü pårvapakùa tàvadujjãvayati- àptairiti //


*5,27*

#<smçtyanavakà÷adoùaprasaïga iti cen nànyasmçtyanavakà÷adoùaprasaïgàt  | BBs_2,1.1 |>#

%<àptaiþ pratyakùato dçùñvà proktamarthaü kathaü ÷ratiþ  /
pipãlikàlipinibhà vàrayeta sarvagà hi te  // MAnuv_2,1.5 //>%

NYâYASUDHâ:
ayamihàbhisandhiþ pårvapakùiõaþ /
÷rutivirodhena smçtãnàmapràmàõyamabhilaùatà prabaladurbalatve sarvathà samarthanãye /
anyathàtiprasaïgàt /
na tàvatpràmàõyakàraõabhàvàbhàvàbhyàü pràbalyadaurbalye /
pràmàõyasya svatastvenàïgãkçtatvàt /
vaiparãtyàcca /
vàkyapràmàõye hi kàraõaü vakturàptatvam /
vaktàra÷ca smçtãnàmàptàþ /
na ÷ruteþ /
apauruùeyatvenàïgãkçtatvàt /
ata eva samålatvanirmålatvàbhyàm /
smçtãnàmàptimålatvàt /
÷rutestadabhàvàt /
nàpi kçttimatvàkçtrimatvàbhyàm /
svaråpato 'prayojakatvàt /
uktarãtyà vaiparãtyàcca /
tadidamuktamàptai rudrakapilakamalàsanàdibhiþ uktamarthaü ÷ivàdãnàü jagatkàraõatvàdikaü, pipãlikàlipinibhà buddhipårvapraõayahãnà, ÷rutiþ, kathaü vàrayet na kathamapãti /


*5,30f.*

nanvaudumbarãü spçùñvodgàyedityàdi÷rutiviruddhànàmaudumbarã sarvà veùyayitavyetyàdismçtãnàmapràmàõyamupalabdhaü tathàtra syàt /
na syàt /
vaiùamyàt /
÷rutimålatayàbhimatà hi tàþ smçtayo 'tastàsàü måla÷rutyanumàpakatvena pràmàõyamiùyam /
naca ÷rutiviruddhàyàþ smçtermåla÷rutyanumàpakatvaü sambhavatãtyapràmàõyameva yuktam /
yathà'ha jaiminiþ"virodhe tvanapekùaü syàdasati hyanumànam' iti /
nacaivaü prakçte /
pà÷upatàdismçtãnàü ÷ivàdipratyakùamålatvena ÷rutimålatvàbhàvàt /
tadidamàha- pratyakùato dçùñveti //
nanu tarhi smçtãnàmuktarãtyà sàvakà÷atvànniravakà÷a÷rutivirodhenàpràmàõyamastu /
maivam /
vaiparãtyàt /
smçtayo hi vispaùñavàdinyo na vivakùitàrthàtpracyàvanamarhanti /
÷rutayastvasphuña(spaùña)vikùiptavàdinyo 'vyavasthitàlaukika÷àbdalakùaõaviùayà a÷akyàdhyayanànantàparipårõavàkyaråpà nàrthavi÷eùaniùñhà lakùyante /
ata eva bhavatàü mãmàüsàyàsaþ /
etadapyuktaü prakarùeõoktamiti /
vispaùñamuktamityarthaþ /
pipãlikàlipinibheti ca /
asphuñe(spaùñe)tyarthaþ /


*5,33*

ki¤ca ÷rutayastàvadavispaùñàrthàþ /
praõetçvyàkhyànasampradàyavikalà na svatantràþ kamapyarthaü pratipàdayitumã÷ate /
kintu sahajasiddhena yogardhilabdhena và pratyakùeõà÷eùàrthadar÷inàmàptànàü vacanamanusçtya netavyàþ /
yathoktam /
itihàsapuràõàbhyàü vedaü samupabçühayediti /
itihàsapuràõagrahaõamupalakùaõam /
tathàca kathaü pà÷upatàdismçtyuktàrthanivàraõàya samarthàssyuþ /
tadidamuktaü pipãlikàlipinibhà saüvàdena vinà kamapyarthaü pratipàdayitumasamarthà ÷rutiryadvacanasaüvàdàpekùiõã tairevàptaiþ pratyakùato dçùñvà proktamarthaü kathaü vàrayet /
svatantra(svàtantrya)da÷àyàmapratipàdakatvàt /
pàratantrye tu virodhàbhàvàdeva /
kintu tadanusàreõaiva netavyeti /


*5,34*

bhavedetadyadi pà÷upatàdismçtipraõetéõàmàptatvaü syàt /
tadeva kuta ityata àha- sarvagà hãti //
sarvaü gacchantyavagacchantãti sarvagàþ /
àptatvopalakùaõametat /
te rudràdayaþ /
hãti tatra pramàõaprasiddhiü dyotayati /

athavà sarvaj¤atvamevàtra pramàõaprasiddhayà sàdhyate /


*5,35*

tata evànyasya siddheþ /

tathàhi /
hariharahiraõyagarbhàstàvatsarvaj¤atayà ÷rutãtihàsapuràõeùu prasiddhàþ /
tatra harerevàvatàrà buddharùabhakapilàþ saugatàdismçtipraõetàraþ /
tathàca teùàü mohàbhàvena ràgadveùayorapyabhàvàt vipralipsà ca nivartate /
ki¤ca j¤ànecchàprayatnasthànakaraõapàñavàni tàvadupade÷amàtreõa teùàü ni÷cãyante /
ki¤ca j¤ànecchàprayatnasthànakaraõapàñavàni tàvadupade÷amàtreõa teùàü ni÷cãyante /
j¤ànaü tu yathàrthamayathàrthaü và syàt /
icchàpi pratipipàdayiùà và vipralipsà veti sandeho 'va÷iùyate /
tatràbhyàsada÷àpanno 'yamartho 'syeti sàmànyato ni÷caye bhavatyeva tasya j¤ànasya yathàrthatvani÷cayaþ yathàbhyàsada÷àpannamidamaraõyamamãùàü mle¤chànàmato 'sminnete màrgàbhij¤à iti pànthànàmeva ni÷cayaþ /
vipralipsà ca hetudar÷anena vyàptà hetau sati syàt /
sa ca dviråpaþ /
svopakàraþ paràpakàro và /
na tàvatpàntheùu vimàrgeõa pratiùñhamàneùu mle¤chànàü ka÷citsvopakàraþ /
svasya gçhãtatvàt /
÷arãrasya ca karaõãyàntarabhàvàt /
bhàve và parityàgàyogàt /
nàpi dvitãyaþ /
na hyanunmattà anapakàriõamapakurvate /
nàpi paràpakàramàtraü puruùàrthaþ /
tathà sati sarvaþ sarvamapakuryàditi /
evaü vipralipsàpi nivàryate /
anabhyàsada÷àpanne tu viùaye pramàõàntarasaüvàdàtpravçttisàmarthyàdvà mohavipralipsayornivçttirityato mle¤chà apyàptà bhavanti /
kimuta mahànubhàvà rudràdaya iti /


*5,38*

evaü pårvapakùasåtràbhipràyamabhidhàya siddhàntasåtratàtparyamàha- iti cediti //

%<iti ced yadya÷eùaj¤à rudràdyà haripårvakàþ  /
kiü nà÷eùavido ...  // MAnuv_2,1.6a-c //>%

NYâYASUDHâ:
tanneti ÷eùaþ /
kutaþ /
ni÷cite hi pà÷upatàdismçtipràmàõye tadviruddhaü viùõossarvajagatkàraõatvàdikamasatsyàt /
na caivam /
satpratipakùatvàt /
àstàü tàvacchatiþ /
pa¤caràtràdismçtayo hi viùõoreva sakalajagatkàraõatvàdikamabhidadhànà dç÷yante /


*5,38f.*

nanu viruddhayoþ pramàõayoþ sàmye sati satpratipakùatà syàt /
na caivaü prakçte /
pà÷upatàdismçtãnàmàptapraõãtatvàt vispaùñavàditvena niravakà÷atvàcca /
pa¤caràtràdismçtãnàü tadabhàvàdityata àha- yadãti //
a÷eùaj¤à a÷eùavida ityàptatvopalakùaõam /
haripårvakà harimanuprabhçtayaþ pa¤caràtràdãnàmapi tadupeyam /
naca vi÷eùaheturastãti bhàvaþ /
upalakùaõaü caitat /
vispaùñavàditvena nira(ràna)vakà÷atvaü ca draùñavyam /


*5,40*

kimato yadyevamityata àha- mànamiti //

%<... mànaü hy ubhayatra samaü bhavet  // MAnuv_2,1.6cd //>%

NYâYASUDHâ:
hi÷abdo hetau /
yasmàdevaü tasmàdubhayatra pårvapakùasiddhàntayormànaü smçtidvayaü samaü bhavet /
tathà ca pà÷upatàdismçtãnàü satpratipakùatvaü sthitamiti ÷eùaþ /

nanu ye viruddhe pramàõe na tayoþ sàmyam /
÷uktirajataj¤ànayostadabhàvadar÷anàt /
ye ca same na tayorvirodhaþ /
paña÷uklo dãrgha÷cetyatra tadabhàvàt /
tatkathaü pà÷upatàdismçteþ satpratipakùatvasambhavaþ /
sambhave 'pi jitaü pareõa /
siddhàntanirõayasyàyogàdityata àha- mànamiti //
ubhayatra dvayossmaraõayormadhye yatsamaü saha mayà målapramàõena vartate, tadeva mànamanyadapramàõam /
etaduktaü bhavati /
vi÷eùànirdhàraõàyàmeva satpratipakùatvam /
vastutastu samålaü mànamanyadamànamiti /
nanu samålatvena pràmàõyàvadhàraõe pràmàõyasya paratastvàpattiþ /
maivam /
parasparavirodhenàpràmàõya÷aïkàpràptau samålatvena tadapanayanàt /
tathobhayatra smaraõe yatpa¤caràtràdismaraõaü samaü samålapramàõaü saüvàdipamàõàntaropetaü ca, tadeva mànaü bhavenna tu pà÷upatàdikam, målàdyabhàvàt /
ato noktadoùa iti yojyam /
vakùyete hi ÷rutimålatvatatsaüvàditve ca pa¤caràtràdãnàm /


*5,42*

nanu kathaü pà÷upatàdismçtãnàü nirmålatvàt /
yàvatà pa÷upatiprabhçtãnàmàptistatra målamuditetyata àha- na ceti //

%<nacàptini÷cayastatra ÷akyate vyabhicàrataþ  // MAnuv_2,1.7ab //>%

NYâYASUDHâ:
tatra ÷ivàdiùu ni÷cayopàyàbhàvàditi ÷eùaþ /
nanåktamatra"sarvagà hi te' iti /
maivam /
"nityaü vçddhikùayopetam' ityàdinà paramapuruùàditareùàü sàrvaj¤yàbhàvasyoktatvàt /
÷rutyàdãnàü copacaritatvàt /

nanvasti tàvadviùõoranupacaritasàrvaj¤yam /
÷ivàdãnàmapyupàyopeyaviùayam /
kiü gaïgàvàlukàkãñasaïkhayàparij¤ànena /
satyam /
na tàvattattvaj¤ànamevàptiþ /
vipralambhake 'tivyàptirityàha- vyabhicarata iti //


*5,43f.*

athocyeta sarvaj¤ànàü mohàbhàvàttanmålayo ràgadveùayorabhàve vipralipsàpi nivartata ityàptini÷caya iti /
kiü tatra sarve 'pi tãrthakarà àptà ityaïgãkçtyaivamanumãyate /
uta svasvàbhimatamekameva /
àdyaü dåùayati- vyabhicàrata iti //
pa¤caràtràdismçtipraõetari nàràyaõe asyàïgãkàrasya bhagnatvàdityarthaþ /
abhaïge và siddhaü

naþ samãhitam /
yadvà vyabhicàro 'nyonyavirodhaþ /
nahi parasparaviruddhavàdinaþ sarve 'pyàptà ityaïgãkartumucitam /
vastuvikalpaprasaïgàt /
dvitãyaü paràcaùñe- vyabhicàrata iti //
yasya tãrthakarasyàptatvaü nàïgãkriyate /
tatraiva sàrvaj¤yasya vyabhicàràdityarthaþ /
naca tatra sàvarj¤yaü nàïgãkriyata iti yuktam /
samànanyàyatvàt /
atha hetuü vi÷iüùyàttadà sandigdhàsiddhayàdikam /


*5,45f.*

yadapyuktaü j¤ànecchàprayatnasthànakaraõapàñavàni tàvadupade÷amàtreõa ni÷cãyanta iti /
tanna /
apañukaraõànàmapyupade÷adar÷anena vyabhicàràdityàha- vyabhicarata iti //
upade÷avi÷eùaõe cokto doùaþ /
ni÷cãyatàü j¤ànam, tasya yàthàrthyaü tu kutaþ /
abhyàsada÷àpanno 'yam artho 'syeti sàmànyani÷caye sati tatsiddhiriti netyàha- vyabhicàrata iti //
vyabhicàraþ viprakarùaþ teùàmeva sannidhànaü durlabhamasmadàdãnàü, dåre tadãyàbhyàsàvadhàraõamiti bhàvaþ /
vineyavacanaparamparayà tadavadhàraõamiti cet(na) /
tãrthakaràntare vyabhicàràdityàha- vyabhicàrata iti //
tàsu tàsu smçtiùvabhiniviùyàþ sarve 'pi hi taü tamàcàryaü tatra tatràrthe 'bhyàsavantamevàcakùate /
naca tadãyaü j¤ànaü yathàrthamevàïgãkartuü ÷akyaü, tvatsiddhàntavirodhitvàt /
anyathà tvadãyasiddhàntasyàvàstavatvàpàtàdityàha- vyabhicàrata iti //
vyabhicàraþ virodhaþ /
icchàpi vipralipsà kuto neti vàcyam /
svopakàraparàpakàraråpahetudar÷anàbhàvàditi cet tatkiü smçtipraõetàrassarve 'pi na vipralambhakàþ /
addheti cet /
asya niyamasya buddhàdiùu bhagnatvàdityàha- vyabhicarata iti //
niyame ca svavyàghàtaþ /
yasya kasyàpi vipralambhakatve, hetudar÷anàbhàvasya tatraiva vyabhicàraþ /
nahi tattatpuruùavi÷eùànusaühitàste te prayojanavi÷eùàþ pi÷itanayanairasmadàdibhiravadhàrayituü ÷akyanta ityà÷ayenàha- vyabhicàrata iti //
kenàpi pramàõena hetåpalambhàbhàvo 'vipralambhaheturiti cenna /
sandigdhatvàt /
prayojanàbhàvo 'vipralambhahetuþ /
prayojanàbhàva÷ca parava¤canasyàpuruùàrthatvàdatatsàdhanatvàcca ni÷cãyata iti cenna /
sampratipannavipralambhakeùu vyabhicàràdityàha- vyabhicàrata iti //
apuruùàrthamapi puruùàrthatayà vibhramya va¤cayatyasàviti cet /
kiü tàvatà /
prakçtastu vivekitayà naivamiti cenna /
tãrthakaràntare avidyamànasya vivekasyàsminnavadhàraõànupapatteþ /

atha vi÷vahitopade÷àrthaü pravçttyà vipralambhàbhàvo 'numãyata iti cenna /
buddhàdiùu tatsàmyena vyabhicàràdityàha- vyabhicàrata iti //


atha te na tathà, kintvayogyajanavyàmohanàrthamiti cet /
prakçto 'pi na tatheti kuto ni÷citam /
ni÷cayopàyasyetaratràpi tulyatvàt /


*5,49f.*

yadapyuktaü pramàõàntarasaüvàdànmohavipralipsayornivçttiriti tadasat /
pramàõàntaraü hi na tàvatpratyakùam /
atãndriyatvàdvipratipannàrthasya /
anumànaü cedvayabhicàro buddhàdiùu /
àbhàsameva tat madãyaü tvanumànameveti cenna /
yato nivàrayiùyàmastava(vacana)camatkàraü mà tvariùñhà ityà÷ayenàha- vyabhicàrata iti //

athàgamaþ sa kiü vedàdiruta tadviruddhaü smçtyantaramathavà svayåthyaracitaü granthàntaram /
na prathamadvitãyau /
virodhitvena saüvàdàsambhavàdityàha- vyabhicàrata iti //
nàpi tçtãyaþ /
buddhàdipraõãtasmçtãnàmapi svayåthyapuruùàntaravacanasaüvàditvena vyabhicàràdityàha- vyabhicàrata iti //
te 'pi sandigdhàptabhàvà iti cenna /
prakçteùvapi tanni÷cayopàyàbhàvàt /


*5,52*

yaccoktaü pravçttisàmarthyàdvayàmohavipralipsayorniràsa iti /
tadayuktam /
pravçttisàmarthyaü hi tato 'rthamavabuddhaya pravçttasya phalopalambhaþ /
naca vipratipannasmçtiphalaü svargàpavargalakùaõaü pratyakùeõekùyate /
indriyàõàü tàdçgàrthàviùayatvàdityàha- vyabhicàrata iti //
àbhimukhyena càro 'bhicàrastadabhàvo vyabhicàraþ /
nàpyanumànena /
smçtitvàdervyabhicàritvàt /
anyasya càbhàvàdityàha- vyabhicàrata iti //
athàgamena /
so 'pi na tàvatsampratipanno 'sti /
naca vipratipannena /
tasya bauddhàdiviùaye 'pi vidyamànatvena vyabhicàràdityàha- vyabhicàrata iti //


*5,53*

syàdetat /
dvividhà khalu ÷ivàdipraõãtà smçtiþ /
ekà tàvadadçùñaü phalamuddi÷ya pravçttà /
parà tu sampadàdikaü dçùñam /
tatra dçùñàrthàyàþ pravçttisàmarthyaü pratyakùeõopalabhyate /
tatastatpraõeturàptatvamiti /
tanna /
tathàpi vipratipannasmçteràptimålatve pramàõàbhàvàt /
tata evàsyà api tatsiddhiriti cenna /
vyabhicàràt /
na hyekatràptena sarvatràpi tathà bhàvyamiti niyamo 'sti /
tathà ca sati sarvàsàmapi smçtãnàmàptimålatàpàtàt /
tatràpi dçùñàrthànàü pravçttisàmarthyopalambhàdityàha- vyabhicàrata iti //
aïgãkçtya cedamuditam /
dçùñàrthànàmapi tàsàü bahulaü (phala)vyabhicàro dç÷yate /
tathàca kathaü taddçùñàntenetaràsàmàptimålatànumànamityàha- vyabhicàrata iti //

ki¤ca phalavyabhicàratastadaü÷asyànàptimålatvasthitau pa÷upatipraõãtatvàdestatra vyabhicàrataþ kathamanumànaü syàdityàha- vyabhicàrata iti //


tadevaü pà÷upatàdismçtãnàmàptimålatvàni÷cayena nirmålànàü pa¤caràtràdismçtivirodhenàpràmàõyameva yuktam /


*5,54*

tadanena"itareùàü cànupalabdheþ, etena yogaþ pratyuktaþ' iti såtradvayaü vyàkhyàtaü bhavati /

yaccetareùàü mahadahaïkàràditattvànàmanupalabdhe÷ca sàïkhayasmçterapràmàõyamiti vyàkhyànam /
tatpratyakùànupalabdhervedànteùvapi vyabhicàrataþ sarvathànupalabdherasiddheruktatvàdayuktamiti /


*5,55*

nanu pa¤caràtràdismçtayo 'pi phalaü vyabhicaranti /
kvacittaduktànuùñhàne 'pi dçùñaphalànupalambhàt /
atastàsàmapràmàõyànna tadvirodhena pà÷upatàdismçtãnàmapràmàõyam /
anyathà phalavyabhicàrasyànaikàntikatvamityata àha- na ceti //

%<nacàsyà vyabhicàre 'pi hãyate mànatà kvacit  // MAnuv_2,1.7cd //>%

NYâYASUDHâ:
asyàþ pa¤caràtràdismçteþ kvacidvayabhicàre 'pãti sambandhaþ /
kuto na hãyata iti cet /
kimadçùñàrthàyàþ pràmàõyàbhàvo 'bhidhãyate, uta dçùñàrthàyà eva /
nàdyaþ /
yataþ phalavyabhicàre hetau kvacid dçùñàrthàyàü vartamàne asyà adçùñàrthàyàü phalavyabhicàre, tata evàpràmàõye satyapyasyà adçùñàrthàyàstàvavanmànatà na hãyate /
kàraõàbhàvàt /
tadvirodhàdeva ca pà÷upatàdãnàmapràmàõyamuktam /
dçùñàrthàyà apràmàõyavacanaü tu prakçtànupayuktamityabhisandhiþ /


*5,57*

atha dçùñàrthàyàþ phalavyabhicàreõàpràmàõye sati tata evàdçùñàrthà apyapramàõaü bhaviùyatãti cenna /
tata iti kiü tena hetunota tena dçùñàntena /
nàdyaþ /
kvacidvayabhicàre(õà)'pràmàõye 'pyasyà mànatà hãyata iti na yuktam, vyàptyabhàvàt /
na dvitãyaþ /
kvacidvayabhicàre 'pràmàõye('pi) asyà mànatà hãyata ityetanna yuktam /
hetvabhàvàt /
nàràyaõavàkyatvàdervyabhicàràt /
mà hi bhåtsakalamapi nàràyaõavàkyamapramàõam /
dçùñàrthàyàü phalavyabhicàre apràmàõye ca satyasyà api mànatà ÷aïkàspadatvena hãyata iti ca na vàcyam /
atra hetumàha- nirdoùeti //

%<nirdoùavàkyamålatvàn na ca tadyuktimålatà  // MAnuv_2,1.7* //>%


*5,58*

NYâYASUDHâ:
nirdoùavàkyaü vedaþ tadyuktiþ samarthapravçttijanakatvaü pràmàõyàvadhàraõasya yata iti ÷eùaþ /
ayamabhisandhiþ /
kimidaü dçùñàrthàyàþ pa¤caràtràdismçteþ phalavyabhicàreõàpràmàõyànumànam /
tata evetarasyà apyapràmàõya÷aïkanaü ca svàtantryeõa kriyate kiüvà pratibandãgrahaõam /
àdyaü tåttaràdhikaraõe niràkariùyàmaþ /
na dvitãyaþ /
pratibandãgrahaõaü hi prameyasàdhye bhavati /
na caivaü prakçte /
pareõa khalu phalasaüvàdàdinà pà÷upatàdismçteràptimålatvapràmàõyayoranumitayorasmàbhistannyàyena phalavisaüvàdaü pradar÷ya doùo 'bhihitaþ /
yadi nàma pa¤caràtràdismçtipràmàõyàvadhàraõaü phalasaüvàdayuktyà'÷àsyeta /
syàdidaü tadà pratibandãgrahaõam /
na càsmàbhiþ pa¤caràtràdipràmàõyàvadhàraõasya tadyuktimålatopeyate /
na caivaü tatpràmàõyàvadhàraõaü nirmålaü syàditi vàcyam /
bodhakatvena svataþsiddhatvàt /
apràmàõya÷aïkànivçttiþ kuta iti cedàptimålatvenetyuktam /
tadavadhàraõaü nirmålamiti cenna /
÷rutisaüvàdanibandhanatvàditi /

nanu ÷rutereva vaktçguõahãnàyà na pràmàõyamityato nirdoùavàkyetyuktam /
bodhakatvenaiva hi pràmàõyaü vyavasthàpitaü tacca vàkyatvàcchaterubhayasammatam /
doùastu tadapavàdakaþ /
na càpauruùeye sa sambhavatãti niùkampameva ÷rutipràmàõyamiti vakùyàma ityarthaþ /
asyàü da÷àyàü ÷rutivirodhenàpi pà÷upatàdismçtãnàmapràmàõyaü ÷akyasàdhanam /
yadapyuktam"itihàsapuràõàbhyàü vedaü samupabçühayet' iti tattathà kintvaviruddhànàmevopàyatvaü na tu viruddhànàm /
nacaivamitaretarà÷rayatvam /
÷rutyarthani÷cayasya smçtisaüvàdaikanibandhanatvàbhàvàditi /


*5,62*

nanu ca pa¤caràtràdismçtãnàü pràmàõyamaïgãkurvàõaiþ sarvathà pravçttisàmarthyamaïgãkaraõãyam /
vyabhicàrasya ca kartçkaraõàdivaiguõyanibandhanatvamabhyupeyam /
anyathà phalavyabhicàri ca pramàõaü ceti vyàghàtàpàtàt /
tathàca phalasaüvàdenàpi pràmàõyàdisàdhanaü su÷akameveti kimucyate, naca tadyuktimålateti suhçdbhàvena pçcchantaü pratyàha- vedoktasyeti //

%<vedoktasyàdhikàrasya durniråpatvataþ sadà  /
niyamo vyabhicàro và naiva j¤àtuü hi ÷akyate  // MAnuv_2,1.8 //>%

NYâYASUDHâ:
vaidikagranthopadiùyànuùñhàne vedoktà niùekàdisaüskàrà evàdhikàratàmàpadyanta iti vedoktasyetyuktam /
yadvà veda÷abdena pa¤caràtràdayo 'pi gçhyante /
adhikàrasyetyupalakùaõam /
sàdhanànuùñhànasyetyapi draùñavyam /
durniråpatvamasmadàdyapratyakùatvam /
sadeti svabhàvata eva na tu de÷àdivyavadhànenetyarthaþ /
niyamo vyabhicàro và phalasyeti ÷eùaþ /
hi÷abdo yasmàdityarthe /

tasmàtphalasaüvàdena pràmàõyàdi nànumãyata iti ÷eùaþ /

etaduktaü bhavati /
pramitaü khalu liïgamanumiteþ karaõam /
na sattàmàtreõa /
atiprasaïgàt /
atra (ca) evaü prayoktavyam /
pa¤caràtràdikaü pramàõam /
samarthapravçttijanakatvàtsampratipannavaditi /
tasya càyamarthaþ /
etadvihitasàdhanànuùñhànavadbhistatphalasya niyamena pràpteriti /
nacaitalliïgaü ÷akyàvadhàraõam /
vyabhicàrasya bahulamupalambhena niyamasya pratyetuma÷akyatvàt /
tadavadhàraõe ca kàkatàlãyatàyàþ ÷aïkanàt /
tatraitàvadvaktavyam /
kàryaü kàraõasàmagrãsampàdyaü natu tadekade÷ena /
tathàtve 'tiprasakteþ /
prakçte cobhayakula÷uddhivaidikaniùekàdisaüskàràdyadhikàrapårvakaü vi÷uddhàbhisandhyàdimatà samyaganuùñhita karma asati pratibandhake, sati ce÷varecchàdau hi sahakàriõi, sampadàdiphalajananàyàlam /
tathà ca yatra phalaü nopalabdhaü tatràdhikàràdivaiguõyamitaratra tu tatsàdguõyamityato niyamani÷caya iti /
na caitadyuktam /
paragatayoradhikàràdibhàvàbhàvayorasmadàdibhiravagantuma÷akyatvàt /
nahi khalu parakãyapitçpitàmahàdãnàü mànasàdivi÷uddhirdhà, niùekàdisamãcãnatà và, mantràõàmayàtayàmatvàdikaü và dravyàdãnàü ÷ucitvàdikaü và, arvàcãnairavagantuü ÷akyate /
tathàcàsya phalaniyama eva vyabhicàrastu vaiguõyanimitta iti vàstu /
vyabhicàra evàsya /
kvacitphalopalambhastu kàkatàlãyo 'nyanimitta eveti và bhavatviti sandeho na nivartate /
naca sandigdhena pràmàõyànumànaü yujyate /
pràmàõyasiddhayuttarakàlaü tu vyabhicàrasya vaiguõyanimittatàkalpanàyàmitaretarà÷rayatvaü syàt /
vedasaüvàdena tu pràmàõye 'vadhàrite ÷akyate phalavyabhicàrasyànyà gatiþ kalpayitum /
ato vedasaüvàdenaiva pràmàõyaü pa¤caràtràdãnàmavadhàryate na pravçttisàmarthyeneti /


*5,67*

evaü nyàyasàmyàbhàvena pratibandã mocità /
yadapi pratibandãmàdadànasya vivakùitam /
yathà ca pa¤caràtràdipràmàõyamabhilaùatà phalavyabhicàrasyàdhikàràdivaikalyanibandhanatà kalpyà tathàhamapi pà÷upatàdismçtiùu kalpayiùyàmãti, tadayuktaü vaiùamyàdityàha- adhikàro hãti //
%<adhikàro hi sulabhaþ kathito 'nyàgameùvalam  /
vedokto hy adhikàrastu durlabhaþ sarvamànuùaiþ  // MAnuv_2,1.9 //>%

NYâYASUDHâ:
adhikàragrahaõaü sàdhanasyàpyupalakùaõam /
anyàgameùu pà÷upatàdiùu kathito 'dhikàro 'laü sulabho 'nàyàsasàdhyaþ /
kutaþ /
yasmàdanyàgameùu tathà kathitaþ /
tathàca tadvaikalyakalpanamasambhàvanàpratihatam /
vedoktastvadhikàro vi÷uddhasantànajatvàdiþ sarvamànuùairdurlabha iti prasiddhameva /
atastadvaikalyakalpanaü sambhàvitameveti /


*5,68*

nanu kathamanyàgameùvadhikàraþ sàdhanaü ca sulabhamuktamityato le÷ena da÷aryati- anyàgameùviti //

%<anyàgameùu vipratvamapi caõóàlajanmanàm  /
maõóalàntaþprave÷ena krama÷aþ pratipàdyate  // MAnuv_2,1.10 //>%

NYâYASUDHâ:
yadbhàvàþ tareõa mahatà tapasà vinà và(na)'labhyaü tadapãtyarthaþ /
yatitvàdikamapãti và /
caõóàlajanmanàmapi kimu kùatriyàdãnàmiti và /
viprà eva ye kamarõà caõóàlàsteùàü katha¤citpratyàpattirvaidikairapyaïgãkriyata ityata÷caõóàlajanmanàmityuktam /
caõóàleùu janma yeùàmiti và /
caõóàlasambandhitvàccaõóàlaü janma yeùàmiti và tathoktàþ /
krama÷o maõóalàntaþprave÷enetyanenedamucyate /
yo yàvajjàtivyavahitastasya tàvanti maõóalàni påjyàni (kalpyàni) /
tatra yadyanmaõóalaü pravi÷ati tattajjàtãyo bhavati /
caramamaõóalaprave÷e tu vipraþ sampadyata ityanyàgameùu pratipàdyata iti sambandhaþ /
tathà coktam
"dãkùàprave÷amàtreõa bràhmaõo bhavati kùaõàt /
kàpàlaü vratamàsthàya yatirbhavati mànavaþ' //
iti /
etadadhikàrasaulabhyamudàharaõam /
evaü sàdhanasaulabhyamapi draùñavyam /
yathà'huþ kàpàlikàþ /
"mudrikàùañkatattvaj¤aþ paramudràvi÷àradaþ /
bhagàsanasthamàtmànaü dhyàtvà nirvàõamçcchati /
karõikà rucakaü caiva kuõóalaü ca ÷ikhàmaõiþ /
bhasma yaj¤opavãtaü ca mudràùañkaü pracakùate /
àbhirmudritadehastu na bhåya iha jàyate (kàyabhàk)' ityàdi /
tathà kàlàmukhà api /
rudràkùakaïkaõaü haste jañà caikà ca mastake /

kapàlaü bhasmanà snànaü lakuñaü (ca kalà) kala÷àrcanam' ityàdi /


*5,69*

nanu yathàdhikàrasàdhanayoþ saulabhyamuktamevaü taddaurlabhyamapi tatraivoktamiti cettarhi na kevalaü phalasaüvàdena pà÷upatàdãnàmapràmàõyam /
kinnàma parasparavisaüvàdenàpãtyàha- adhikàramiti //


*5,70*

%<adhikàraü duràpàdyamuktavàtisulabhaü punaþ  /
a÷akyaü sàdhanaü coktavà su÷akaü tatphalàptaye  /
ucyate 'tastaduktaü hi vyabhicàri phale 'pi tu  // MAnuv_2,1.11 //
kathaü pramàõatàü gacchen ...  // MAnuv_2,1.12a //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàtkvacidadhikàraü duràpàdyamuktvà punarapi sulabhaü bravãti, yasmàcca tatphalàptaye sampadàdiphalàptaye, sàdhanama÷akyamuktvà su÷akaü cocyate /
yasmàcca taduktaü sàdhanaü phale 'pi viùaye vyabhicàri atastaduktaü sà pà÷upatàdyuktiþ kathaü pramàõatàü gacchenna kathamapãtyarthaþ /
durlabhatvoktyanurodhena saulabhyavacanaü prarocanàrthaü vyàkhyàyatàm /
tathàca phalavisaüvàdo 'pyadhikàràdivaiguõyanimitto bhaviùyati yathà pa¤caràtràdàviti cenna /
vaiùamyàt /
yuktaü hi pa¤caràtràdiùu tathà kalpanam /
÷rutimålatvena pràmàõyasya ni÷citatayà kalpakasya vidyamànatvàt /
pà÷upatàdau tu tadabhàvena visaüvàdasyàpràmàõyanibandhanatopapattau kalpakàbhàvàt /
kvacitsaüvàdastu kàkatàlãyo và guóajihvikànimitto và bhaviùyati /
tadidamuktaü tu÷abdena /
taduktaü tviti sambandhaþ /
tadevaü pà÷upatàdãnàmapasmçtitvànna tadvirodhenoktàrthàsambhavaþ ÷aïkanãya iti sthitam /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü smçtyadhikaraõam //



___________________________________________________________________________



[======= JNys_2,1.II: navilakùaõatvàdhikaraõam =======]


*5,71*

//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü navilakùaõatvàdhikaraõam //


//  oü na vilakùaõatvàdasya tathàtvaü ca ÷abdàt oü //
parihçtaþ smçtivirodhaþ /
samprati yuktivirodhaþ parihriyate /
tathàhi /
÷rutyàdisamanvayena khalu jagajjanmàdikàraõatvaü brahmaõo niråpitam /
tatra ÷rutereva pràmàõyaü tàvaddurlabham /
yaddhi phalavyabhicàri tadapramàõaü dçùñam /
yathà vipralambhakavàkyam /
phalavyabhicàriõã ca ÷rutiþ /
putrakàmeùyayàdyanuùñhàne 'pi kadàcitputrajanmàdyanupalabdheþ /
anyathà phalànupalabdhyoktaü pà÷upatàdyapràmàõyamapi na syàt /
ekade÷e càpràmàõye tannyàyenaikade÷àntarasyàpyapràmàõyànumànaü sulabhameva /
ki¤ca yadabuddhipårvakaü tadapramàõaü yathà pipãlikàlipiþ /
abuddhipårvaka÷ca vedo 'pauruùeyatvàïgãkàràt /
pauruùeyatve ca målapramàõa÷ånyatvàdapramàõameva, vipralambhakavàkyavat /
api càptàpraõãtavàkyatvàdunmattavàkyavadapràmàõyaü vedasyànumeyam /
yadà vedasya ã(età)dç÷ã da÷à tadà kà vàtasmçtãtihàsapuràõànàü phalavyabhicàràdi(doùa)kharkharàõàü pràmàõyasya /
tathàca vedàdisamanvayena na jagajjanmàdikàraõatvaü brahmaõaþ siddhayatãtyevaü pràpte tatpratividhànàtharsya na vilakùaõatvàditi såtrasya tàtparyamàha- nityatvàditi //

#<na vilakùaõatvàd asya tathàtvaü ca ÷abdàt  | BBs_2,1.4 |>#

%<... nityatvàt puruùodbhavaiþ  /
ujkhitaü sarvadoùai÷ca kathaü no mànatàü vrajet  // MAnuv_2,1.12c-d //>%

NYâYASUDHâ:
vedavàkyamiti ÷eùaþ /
ayamarthaþ /
bodhakatvena khalu karaõànàü pràmàõyaü doùàttu, kadàcidapanãyate /
vedavàkyaü ca bodhakatvena vàdiprativàdisammatam /
anyathà phalavyabhicàro 'pi tatra(sya) na syàt /
vàkye ca pràmàõyasyàpavàdakà doùà abodhakatvaviparãtabodhakatvàdayaþsarve 'pi vaktçdoùanibandhanà eva /
anvayavyatirekàbhyàü tadavagamàt /
vedavàkyaü ca nityatvàdapauruùeyatvàtpuruùadoùanibandhanaiþ sarvadoùairvarjitaü svata eva pràmàõyamàpnoti /
pràmàõye ca ni÷cite sati phalavyabhicàrasya sàmagrãvaikalyaü và pratibandhakasadbhàvo và kàraõaü kalpayiùyate /
anyathà siddhànanyathàsiddhayorananyathàsiddhasya balavattvàditi /

atraite prayogà bhavanti /
vedaþ pramàõaü bodhakatve sati viparãtabodhakatvàtsampratipannavat /
vimato viparãtabodhako na bhavati anàptàpraõãtavàkyatvàtsampratipannavàkyavat /
vimato anàptapraõãto na bhavati apauruùeyatvàdvayomavat /
vimataþ phalavyabhicàro vaikalyàdinibandhano bhava(vitumarha)ti pramàõasiddhaphalavyabhicàratvàt carakàdyuktaphalavyabhicàravaditi /


*5,77*

syàdetat /
nityatvameva vedasya kutaþ /
pràguktasàmànyasiddhipari÷eùàbhyàmiti bråmaþ /

ye tu svayåthyà vedapràmàõyamaïgãkçtyàpi tannityatàü nànumanyante tànprati såtrasåcitàbhiþ ÷rutibhistàmupapàdayati- viråpeti //

%<viråpa nityayà vàcà ...  // MAnuv_2,1.13a //>%

NYâYASUDHâ:
anena"tasmai nånamabhidyave vàcà viråpa nityayà /
vçùõe codasva suùyutim' iti ÷rutimupàdatte /

atra vàco nityatvamucyate /
na vedasya /
tadapi bahukàlãnatvaü bhaviùyatãtyato"nityayànityayà staumi brahma tatparamaü padam' iti"÷rutirvàva nityànityà vàva smçtayo yà÷canyà vàcaþ' iti ÷rutimupàdatte- nityayeti //

%<... nityayànityayà sadà  /
ityàdi÷rutibhirvedo nitya ityavagamyate  // MAnuv_2,1.13b-d //>%

NYâYASUDHâ:
#<Vyàsa>#-(9)


*5,78*

vyàkhyànàntaraniràsàya nityayetyetatsadà vidyamànayeti vyàkhyàtam /
vàkya÷eùe hi bahukàlãnà api smçtãranityapakùe nikùipya ÷rutimeva nityàmàha /
pauruùeyatàmapi ÷rutayo 'bhidadhatãti cenna /
àptoktatvasya duravadhàraõatàyàþ pràguktatvena pauruùeyatve pràmàõyàvadhàraõànupapattiprasaïgena durbalatvàt /
pràmàõyasya svatastvenàpauruùeyatve 'pi kàraõàbhàvàtpràmàõyaü na syàditi prasaïgasyàbhàsatvàt /
prabala÷rutyanusàreõa tattatpuruùapravartitatvameva tàsàmartho 'vagantavyaþ /
tathàca"çcaþ sàmàni jaj¤ire'"çgveda evàgnerajayata' ityàdyupapannaü bhavati /
na hyekaü vàkyamanekakartçkamapi sambhavati /
sambhavati tvanekapravartitamiti /


*5,81*

yadapi pipãlikàlipivadabuddhipårvakatvàdapràmàõyaü ÷ruteriti, tanniràkaroti- pipãliketi //

%<pipãlikàlipi÷càpi pramàõamavirodhataþ  // MAnuv_2,1.14ab //>%

NYâYASUDHâ:
co yasmàdityarthe /
bodhakatvasamuccaye và /
tasmàt dçùñàntasya sàdhyavikalatvàdasadanumànamiti ÷eùaþ /
na kevalaü ÷rutiþ kintu pipãlikàlipirapãtyaperarthaþ /

apràmàõyaü khalu pipãlikàliperabodhakatvena và syàdviparãtabodhakatvena và /
nàdyaþ /
anubhavaviruddhatvàt /
anyathà puruùaliperapyabodhakatvaü syàt /
tathàca tadvaiyarthyamàpadyeta /
api caivaü satyàkà÷àdikamevodàhriyeta tatkiü pipãlikàlipigaveùaõayà /
na dvitãyaþ /
taddhi balavatpramàõavirodhataþ kalpanãyamanyathàtiprasaïgàt /
naca pipãlikàlipibodhite 'rthe pramàõavirodho 'sti /
ataþ kathamasàvapramàõaü syàt /

syàdetat /
lipistàvanna pramàõaü pçthak /
anupramàõatritvàbhyupagamàt /
naca pratyakùàgamayorantarbhavati /
atallakùaõatvàt /

ato 'numànameveti vàcyam /
tacca lekhakabuddhistha÷abdaviùayaü và tadavabuddhàrthaviùayaü và syàt /
na caitatpipãlikàlipau sambhavati /
pramàõabàdhitatvàttatkathamasau pramàõamiti /
maivam /
tathà satyeóamåkaliperapyapràmàõyaprasaïgàt /
bhavatu sàpramàõamitarà tvanumànamiti cenna /
eóamåkaliperapi sàüvyàvahàrikatvadar÷anàt /
ki¤cetaratràpyanumàne kimeóamåkavyàvçttyarthaü kimapi vi÷eùaõamupàdeyamuta neti vàcyam /
nàdyaþ /
sandigdhàsiddhiprasaïgàt /
nirõãtalekhakaiva lipiranumànamiti cenna /
anirõãtalekhakàyà api sàüvyàvahàrikatvàt /
na dvitãyaþ /
eóamåkalipàvanaikàntyàt /
atha målalekhakabuddhistha÷abdàrthànumàne na ko 'pi doùa iti matam /
tadapi na /
pipãlikàlipàvanaikàntyàt /
tadvayàvartane ca sandigdhàsiddheþ /
nahi pipãlikàlipeþ puruùaliperasti ka÷cidvi÷eùo yena neyaü pipãlikàlipiriti ni÷cinuyàt /
tasmàtpuruùalipirapi padamiva padàrthasya varõànàü smaraõahetureùyavyà /
tatsamaü pipãlikàlipàvapi /
smçte÷ca pramitatvaü vakùyàmaþ /


*5,85*

nanu pramàtve 'pi smçterna taddhetumàtrasya pràmàõyam /
pramàtràdãnàmapi tatprasaïgàt /
kintu sàdhakatamasyaiva /
tacca mana eveti siddhàntaþ /
lipidar÷anàdikaü tu saüskàro dvedhàbhidhasahakàrisampàdanenaiva caritàrthamiti kathaü tasya pràmàõyam /
maivam /
arthasannikarùalakùaõàvàntaravyàpàrasahitaü hãndriyaü pratyakùaü nendriyamàtram /
manasa÷ca smaraõodaye saüskàrodbodha evàrthasannikarùaþ /
tathàca cakùuùa ivàrthopasarpaõatatsaüyogasahitasya pràmàõyamevaü lipidar÷anatadudbuddhasaüskàrasahitasyaiva manasa iti kathaü na lipeþ pràmàõyam /
kevalàyàstu nàstãti cet /
÷ruterapi tannàïgãkriyata eveti /

nanvatra pramàõa÷abdo bhàvasàdhano và syàtkàraõasàdhano và /
àdye pipãlikàlipiþ pramàõamiti sàmànàdhikaraõyaü na syàt /
dvitãye tu pramàõãti bhavitavyam /
kathaü vedàþ pramàõaü smçtiþ pramàõamiti /
pramàõamiti sàmànyenoddi÷ya vedàditvavidhànàt /
anyathà tatràpi daurghañyameveti /
maivam /
bhàvasàdhanatvàbhyupagamàt /
sàmànàdhikaraõyaü tu bhàktamiti /


*5,89*

nanu ca ÷ruteþ samyaganubhavasàdhanatvena pràmàõyamiùyaü natu smàrakatvena /
tathàca na ÷rutiþ samyaganubhavasàdhanabuddhipårvakatvàtpipãlikàlipivadityanumàsyata ityata àha- yatheti //

%<yathà drauõerulåkena kçtamapyàsa bodhakam  // MAnuv_2,1.14cd //
aviruddhaü ...  // MAnuv_2,1.15a //>%

NYâYASUDHâ:
yathàbuddhipårvakamapyekenolåkena kçtamanekakàkanà÷anama÷vatthàmno 'hameka evànekànvadhiùyàmãtyasyàrthasya bodhakaü samyaganubhavaü prati sàdhanaü jàtam /
tathà ÷rutirabuddhipårvàpi samyaganubhavasàdhanam /
etaduktaü bhavati /

abuddhipårvakatvaü kimanàditvaü vivakùitam, sàditve 'pi buddhijanyatvàbhàvo và pratipàdyàtharbuddhipårvakatvàbhàvo vànenaitadevaü pratipàdayiùyàmãtyabhisandhipårvakatàvaidhuryaü và /
nàdyaþ /
pipãlikàlipàvabhàvàt /
gaganameva dçùñànto bhaviùyatãti cet /
tathàpi ÷ruteranàditvasya pareõànaïgãkçtatvenàsiddheþ /
na dvitãyaþ /
utpadyamànaü buddhijanyameveti mayàïgãkçtatvàt /
na tçtãyacaturthau /
ulåkakçtavyàpàre vyabhicàràditi /
yadyapi pratyakùe vyabhicàro 'tra vaktuü ÷akyate /
tathàpi j¤àtakàraõasajatãyatvena ÷akyaparihàro 'sàviti noditaþ /
anumànamàtre suvaco 'pi cetanavyàpàraviùayasya tathàbhåta eva ÷àkune pradar÷ayitumucita iti na pradar÷itaþ /
nanu ÷àkunamarthavisaüvàdyapi dç÷yate /
satyam /
yattu pramàõàviruddhaü tadvayabhicàrasthalaü bhaviùyatãti bhàvenoktam- aviruddhamiti //
÷àkunamàtre vyabhicàrasya dar÷ayituü ÷akyatve 'pyàgamikatvena visaüvàdànarhatayedamudàhçtam /

nanvàseti katham /
asterbhårityasya nityatvàt /
vibhaktipratiråpakaü càvyayaü bhavatãti vacanàdavyayametaditi na doùaþ /
vibhaktipratiråpakamityucyate /
nacaivaü vibhaktirasti /
na nàsti /
àmantànuprayogasya vidyamànatvàt /


*5,96*

nanvevaü tarhi prayujyate /
÷rutirna samyaganubhavasàdhanaü ÷abdatve satyabuddhipårvakatvàditi /
yadvà ÷rutirnàgamo 'buddhipårvakatvàditi /
abuddhipårvakatvaü ca vivakùitàrthatattvaj¤ànapårvakatvàbhàvaþ /
àdya(syàpi)sya pipãlikàlipàvaprave÷e 'pyunmattavàkyaü dçùñànto bhaviùyati /
na conmattavàkyamapi pramàõaü pramàõaviruddhatvàdityata àha- viruddhaü tviti //

%<... viruddhaü tu virodhàdeva bàdhitam  // MAnuv_2,1.15ab //>%

NYâYASUDHâ:
pramàõaviruddhaü yadunmattavàkyaü tat pramàõavirodhàdeva bàdhitamayathàrthamiti yàvat /
na tåktahetubhyàmiti /
sopàdhikatàmanenàcaùñe /
ata evàptàpraõãtavàkyatvaheturapyapàstaþ /
ayamabhisandhiþ /
na tàvatsamyaganubhavasàdhanatvàbhàvo j¤ànasàdhanatvàbhàvena /
j¤ànasàdhanatvasyobhayasiddhatvàt /
nàpi smçtisàdhanatvena /
ananubhåtaviùayatvasammateþ /
tato viparãtabodhakatvenaiveti vàcyam /
evaü dvitãyaprayoge 'pi na tàvadanàgamatvama÷abdatvena /
÷abdatvasyobhayasammatatvàt /
tasmàdayathàthartveneti vaktavyam /
evaü tçtãyaprayoge 'pi sàdhyaniùkaùarþ kartavyaþ /
tathàca tatra pramàõabàdhitatvamupàdhiþ /
yadvànubhavasàdhanatvàvacchinne prathamasàdhye, vàkyatvàvacchinne dvitãyasàdhye bodhakatvàvacchinne tçtãye càyamupàdhiriti /

nanvasyopàdheryadayathàrthaü tatpramàõaviruddhamiti sàdhyavyàpakatve 'pi sàdhanàvyàpakatvaü kathamityata àha- virodheti //

%<virodhàdar÷anàt ...  // MAnuv_2,1.15c //>%

NYâYASUDHâ:
pakùãkçtàyàü ÷rutàvuktasàdhanasadbhàve 'pi pramàõavirodhasyàda÷arnàt /
sàdhanàvyàpakatvamiti ÷eùaþ /
atra virodhàbhàvàditi vaktavye 'dar÷anàdityuktaü virodhàbhàvasàdhanàrthamiti draùñavyam /


*5,100*
kimato yadyevaü pramàõaviruddhatvamupàdhiriti cet /
upàdheþ pratipakùonnàyakatvasya vakùyamàõatvenànumànànàü satpratipakùatvamityà÷ayenàha- tasmàditi //

%<... tasmàd vedapràmàõyamiùyate  // MAnuv_2,1.15cd //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàtpramàõaviruddhatvamayathàrthatvasya vyàpakaü vyàvçtaü ca pakùãkçtàdvedàt /
vyàpakanivçttau vyàpyanivçttirava÷yambhàvinã /
tasmàdvedapràmàõyameùyavyam /
ayamatra prayogaþ /
vedo nàyathàrthaþ pramàõàviruddhatvàtpratyakùavat /
yadvà vedo yathàrtho bodhakatve sati pramàõàviruddhatvàtpratyakùavat /
evaü vedaþ samyaganubhavasàdhanamanubhavasàdhanatve sati pramàõaviruddhatvàtpratyakùavat /
veda àgamo vàkyatve sati pramàõàviruddhatvàtsampratipannavaditi /
evaü vàkyatvàvacchinne sàdhye 'nàptapraõãtatvamupàdhistadviparyayeõa ca pratipakùo 'bhidheya iti /


*5,103*

astvevaü vedapràmàõyam /
pa¤caràtràdismçtãnàü tu katham /
nahi tà apyapauruùeyàþ /
yena pràmàõyamavadhàrya phalavyabhicàramanyathà neùyàma ityata àha- tanmålatvàditi //

%<tanmålatvàt smçtãnàü ca ...  // MAnuv_2,1.16a //>%

NYâYASUDHâ:
pràmàõyamiùyata iti sambandhaþ /
yadyapi bhagavadracitànàü vedà(dar)thamupalabhya racitatvaü vedamålatvaü nàsti /
tasya svataþ sarvaj¤atvam /
tathàpi tamanusçtya racitatvaü tanmålatvamiha vivakùitamiti noktadoùaþ /
ayamatra prayogaþ /
pa¤caràtràdismçtiþ pramàõaü pramàõamålatvàtpramàõasaüvàditvàtsampratipannavaditi /
yadvà vimataü pramàõaü vedasaüvàditvàtparàbhyupagatàrhiüsàdivàkyavat /
àptavàkyatvamupàdhiriti cet (na) /
pratyakùàdau sàdhyàvyàpanàt /
vàkyatvàvacchinnasàdhyavyàpakatvàdadoùa iti cenna /
tathàpi vedetaravàkyatvàvacchinnasàdhanenopàdheþ pakùe sàdhanasaulabhyàt /
sati caivaü smçtãnàü pràmàõye tadbalena phalavyabhicàro 'pyanyathayitavya iti /

nanu coktàrthaviruddhavàdãnyapi smçtãtihàsapuràõànyupalabhyante /
teùàü pràmàõyasàdhane ca bahuviplavaþ syàdityata àha- virodha iti //

%<... virodho yatra na kvacit  // MAnuv_2,1.16b //>%

NYâYASUDHâ:
pårveõaivànvayaþ /
yàsàü smçtãnàü sarvathà pramàõavirodho nàsti tàsàmeva pakùãkaraõànna ka÷ciddoùa ityà÷ayaþ /
nanvevaü sati vedamålatvopanyàso vyarthaþ /
j¤ànajanakànàmava÷yàïgãkaraõãyena virodhàbhàvenaiva pràmàõyasiddheriti cenna /
phalavyabhicàralakùaõavirodhadar÷anenàsiddhiprasaïgàt /
pràmàõyena tadapanayane cetaretarà÷rayatvàpàtàt /
vedamålatvena tu pràmàõye siddhe na ko 'pi doùa iti /


*5,107*

apràmàõyaprayojakasya pramàõavirodhasyàbhàvànna ÷rutismçtyorapràmàõyamityuktam /
tadayuktam /
÷rutyàdyukta(sya) ã÷varasàrvaj¤àderã÷varo na sarvaj¤aþ puruùatvàt /
yaj¤adattavat /
ityàdyanumànaviruddhatvàdityata àha- virodho 'pãti //

%<virodho 'pi sa evoktaþ pratyakùeõàgamena và  // MAnuv_2,1.16cd //>%


*5,108f.*

NYâYASUDHâ:
prakçtasambandhàrtho 'pi÷abdaþ /
yacchabdo 'dhyàhàryaþ /
virodhàdeva bàdhitamityapràmàõyaprayojakatayokto virodho 'pi sa eva yaþ pratyakùeõàgamena và syàt /
na punaranumànena /
ayamabhisandhiþ /
apràmàõyaprayojakatayà yadasmàbhirabhihitaü tatpakùe 'pyupapàdayituü khalu parasyàyaü prayatnaþ /
asmàbhi÷ca pratyakùàgamavirodha eva tathàbhipreto nànumànavirodhaþ /
tathàca pakùe tadvyutpàdanaü prakçtàsaïgatameva /
svatantrànumànavirodhaü tåttaratra niràkariùyati såtrakçditi /

nanu pramàõavirodha evàpràmàõye prayojako 'stu kiü pratyakùeõàgamena veti vi÷eùaõena /
tathà coktanumànavirãdhàdvedàderapràmàõyamiti /
maivam /
vakùyàmo hyatra brahmàdivastuùu pramàõaü veda evaika iti vaidike 'rthe 'numànasyànavakà÷am /
yatra ca yasyàprave÷o na tasya tadbàdhakam /
nahi nayanaü spar÷àpabàdhanasyeùye /
tathàca kathamanumànaü vedà(dyar)thabàdhakena tadapràmàõye prayojakaü syàt /
prakçtaü ca vedàdikameveti /


*5,109*

nanvevaü (sati) tarhi vedàrthamãmàüsà nàrambhaõãyà syàt mãmàüsàyà yuktyanusandhànàtmakatavàdityata àha- àgameneti //

%<àgamenàgamasyaiva virodhe yuktiriùyate  // MAnuv_2,1.17ab //>%

NYâYASUDHâ:
eva÷abdo virodha ityataþ paro draùñavyaþ /
nirõayàrthamiti ÷eùaþ /
etaduktaü bhavati /
anumànaü hi dharmyàdipramitimapekùate /
naca dharmyàdiråpaü brahmàdikaü vedàdçte siddhayatãti tadanapekùàyàmà÷rayàsiddhayàdikam, apekùàyàü tu virodhino dharmyàdigràhakavirodha ityevaü vaidike 'rthe 'numànasyànavakà÷o 'bhidhistitaþ /
mãmàüsàyàü tu kvacidàgamasyàgamàntareõa virodha evàrthanirõayàrthaü yuktirupàdãyate /
sà khalvanyataràgama(pràmàõya)mupodbalayantya(ntyà)nyataràgamabàdhayà 'rthanirõayàya prabhavati /
anyataràgamasiddhadharmyàdyà÷rayaõenà(yeõa)÷rayàsiddhayàdyanavakà÷àt /
anyataràgamasya dharmyàdigràhakatvàbhàvenàprabalasya, àgamasåcitayopapattestato durbalasya, aki¤citkaratvàt /
tadevamevaüvidhopapatteràgamike 'pyarthe sàvakà÷atvàdupapannà mãmàüseti /


*5,110*

api ca pratyakùàgamavirodho 'pi na svaråpeõàpràmàõyaü prayojayati /
kintu tayorupajãvyatvàdinà pràbalye satyeva durbalayoþ svayaü bàdhitatvena samabalayoþ pratibandhamàtrahetutvenàpràmàõyani÷cayànupapatteþ /
upajãvyàdivirodhena càpràmàõyaü bhavadvedasya na sarvathàyathàrthatvalakùaõam /
kinnàma pratãtàrthapracyàvanamàtram /
apauruùeyatayà nirdoùasya sarvathàpràmàõyànupapatteþ /
tathàcànyàrthakalpanàva÷yaü kàryetyà÷ayavànàha- upajãvyeti /

%<upajãvyavirodhe tu vedasyànyàrthakalpanà  // MAnuv_2,1.17cd //>%

NYâYASUDHâ:
upalakùaõametat /
niravakà÷atvàdikamapi gràhyam /
bhavatvevaü tataþ kim /
vedopajãvyatvàdikaü ca pratyakùàgamayoreva pràyeõa sambhavati /
yuktestu kvacideva /
puruùatvàdiyuktestu nàstyeva /
ata÷ca na tadvirodhena vedasyàpràmàõyaü mantavyamityà÷ayenàha- pratyakùamiti //

*5,111*

%<pratyakùamupajãvyaü syàt pràyo yuktirapi kvacit  /
àgamaikapramàõeùu tasyaiva hyupajãvyatà  // MAnuv_2,1.18 //>%

NYâYASUDHâ:
vedasyetyanuvartate /
syàdityataþ paramiti÷abdo 'dhyàhàryaþ tattvamasãtyàdivedasya pratyakùamupajãvyam /
yuktirapi kvacidvedasyopajãvyeti sambandhaþ /
yathà"pràõà và aõavaþ' ityàdeþ /
àgamaikapramàõakeùu viùõvàdiviùayeùu pravartamànaü"janito 'ta viùõoþ' ityàdivedaü prati niraniùyo niravadya ityàdestasya vedo(dasyo)pajãvyatetyarthaþ /
evaü niravakà÷atvàdikamapi pratyakùàgamayoreva pràyeõa sambhavati yuktestu kvacideva /
tacca na prakçtayukterityapi draùñavyam /


*5,115*

àgamayoþ parasparavirodhe satyanyataràgamà÷rayeõa yukteranuprave÷opapatteryuktà mãmàüsetyuktam /
tadanupapannam /
asàrvatrikatvàt /
nahi sarvatràgamayoþ parasparavirodha eva mãmàüsàvatàryata ityata àha- yukta iti //

%<yukto 'yukta÷ca yadyartha àgamasya pratãyate  /
syàt tatra yukta evàrtho ...  // MAnuv_2,1.19a-c //>%

NYâYASUDHâ:
tatra tarhyayamabhisandhiþ /
satyametatkvacidevàyaü nyàya iti /
tathàpi yatra naivaü tatraikasyaivàgamasyànekàrthapratãtau yuktyanusàriõamarthamupàdàya tadanuguõatadviruddhàrthaparityàgaþ kriyata iti noktaniyamabhaïgaþ /
kevalayuktervaidike 'rthe 'nuprave÷asyànaïgãkçtatvàt /
nàpi mãmàüsànupapattiþ /
anyataravaidikàrthànusàriõyà yukteraïgãkçtatvàditi /


*5,116*

pràk puruùatvàdiyuktivirodhenàgamasyàpràmàõyaü na vàcyamityuktam /
idànãü tu yuktirevàsau pratyakùàgamavirodhenàpramàõam /
tasyàstadujãvitvena tato durbalatvàdityà÷ayavànàha- yukti÷ceti //

%<... yukti÷ca trividhà matà  // MAnuv_2,1.19d //>%

NYâYASUDHâ:
yadvà yatsiddhavatkçtya tatra mãmàüsàrambhànupapattiþ parihçtà tadidànãü dar÷ayitumàha- yukti÷ceti //

ca÷abdaþ prakçtànusandhànàrthaþ /
kathaü traividhyamityata àha- vyàptiriti //

%<vyàptiþ pratyakùatà yasyà yuktigà'gamagà tathà  // MAnuv_2,1.20ab //>%

NYâYASUDHâ:
yasyà yukteþ sàdhyena vyàptiþ pratyakùagà pratyakùàvagatà saikà /
yuktigà yuktyavagatà yasyà vyàptiþ sà dvitãyà /
tathà'gamagà àgamàvagatà yasyà vyàptiþ sà tçtãyeti /
evaü trividheti yojyam /

upalakùaõaü caitat /
dhar(màr)myàdigràhakabhedenàpi traividhyaü draùñavyam /
etacca spaùñayiùyàmaþ /


*5,117*

evaü tarhi yà yuktimålà yuktiþ sà nàgamàdyupajãvinãti tasya bàdhikà /
tadabàdhyà ca bhavatvityata àha- pratyakùeti //


*5,118*

%<pratyakùàgamamålà tu yuktistatra balãyasã  // MAnuv_2,1.20cd //>%

NYâYASUDHâ:
tatra tàsu trividhàsu yuktiùu /
pratyakùàgamåleti /
pratyakùamålà'gamamålà cetyarthaþ /
yuktimålàpi hi yuktirantataþ pratyakùàgamamålaiva(dra)eùyavyà /
anyathà tanmålayuktenirrmålatvamanavasthà và'padyeta /
tathàca pratyakùàdyapekùatvena sàmye 'pi bahusaüvidhànànapekùayoþ pratyakùàgamamålayoryuktyoþ prabalatvaü tadapekùàyàstu yuktimålàyà durbalatvaü yuktameva /
tathàca prabalayor(yuktyor)yadedç÷ã da÷à tadà kà (vàrtà) durbalàyà yukteràgamabàdhanàdàviti /


*5,119*

tadevamapràmàõye pramàõavirodhasyaiva prayojakatvàcchatyàde÷ca pratyakùàgamavirodhàbhàvàt /
anumànavirodhasyàprayojakatvànnàpràmàõyam /
kinnàma bodhakatvena svata eva pràmàõyamityupapàditam /
tadetatpramàõàpramàõavivekamaviduùàü duravadhàraõamityudde÷alakùaõavibhàgaparãkùàbhistanniråpaõàrthamuttaro granthasandarbhaþ /
naca sàüvyàvahàrikatvàtpramàõàdeþ kiü tanniråpaõeneti vàcyam /
tathàpi svaråpasaïkhayàviùayaphalagocaràõàü vàdivivàdànàü vidyamànatvena niråpaõàrhatvàt /
yadyapyeùo 'rthastarka÷àstrasya viùayo na mãmàüsà÷àstrasya /
tathàpi ÷iùyahitaiùiõà bhàùyakçtà prasaïgàgato niråpyate /
yathà påvarmãmàüsàbhàùyakàreõetyadoùaþ /
ata eva pramàõalakùaõàdau niråpitasyàrthasya punaratra niråpaõaü na doùàya /
ekãkçtya niråpaõasyàpi ÷iùyahitàrthatvàt /


*5,121*

tatra nirdhàrita(nirj¤àta)svaråpasyaiva saïkhayàdijij¤àsà /
lakùaõaü ca tannirdhàraõopàyaþ /
naca sàmànyalakùaõena vinà vi÷eùalakùaõà(syà)vasara ityataþ pramàõasàmànyalakùaõaü prathamaü tàvadàha- yàthàrthyameveti //

%<yàthàrthyameva mànatvaü ...  // MAnuv_2,1.21a //>%


*5,122*

NYâYASUDHâ:
atra ka÷cidàha /
kimarthaü lakùaõamucyate /
kiü sajàtãyavijàtãyavyavacchinnalakùyapratãtyartham /
uta pramàõatvàdipratãtaye taccihnopadar÷anamidam /
uta pramàõàdi÷abdapravçttinimittàvadhàraõàrtham /
anyasmai kasmaicitprayojanàya và /


*5,124*

nàdyaþ /
tasyà eva duravadhàraõatvàt /

tathà hi /
kiü sajàtãyeti pramàõatvena (sajàtãyatvaü) vivakùitaü råpàntareõa và /
nàdyaþ /
svavyavacchedàvadheþ sajàtãyàdavyàvçttatvena vyavacchedakatvànupapattyà vyàvçttisvãkàreõà(ca)vyàpakatvàt /
nàpi dvitãyaþ /
vijàtãyapadopadànavaiyarthyàt /
asti hi prameya(tvàdinà)sarvasàjàtyam /
atha j¤ànatvena vi÷eùeõa sàjàtyaü vivakùitvedamucyate /
tarhi lakùyasyàpi j¤ànatvàdinà sàjàtyàdvayavacchedyakoñipraviùyatayà saïgràhyàbhàvaprasaïgaþ /
lakùyasya yajj¤ànatvàdibhiþ sajàtãyaü tadvayavacchedyam /
naca lakùyasya lakùyaü sajàtãyam /
ùaùñhayarthasya sambandhasya bhede vyavasthitatvàditi cet /
evaü tarhi lakùyàpekùayà bhinnàdvayavaccheda ityevocyatàü kçtaü j¤ànatvàdinà sàjàtyena prakçtànupayoginà varõitena /
yadà ca lakùyàdanyatva pareùàmavagataü tadà parebhyo 'nyatvamapi lakùyasyàrthàdavagamyata iti siddhamagrato lakùaõaprayojanamiti vaiyarthyameva syàllakùaõàkhyànasya /


*5,125*
api ca na tàvadanena lakùaõenànavagatenaiva vyavacchinnapratãtisambhavaþ /
atiprasaïgàt /
nàpi j¤àtena /
duravadhàraõatvàt /
na tàvallakùaõaü pratyakùam /
nirdoùàkùodbhavatvàderapratyakùavi÷eùaõatvam /
nàpi kàryeõa liïgena tadanupapattyà và tadavagamaþ /
tàbhyàü sàmànyataþ kàraõamàtràkùepeõa kàraõagatànugataråpàsiddhàvekaråpalakùaõàsiddheþ /
kàryasyaikajàtyàdekajàtãyakàraõasiddhiriti cet /
tarhi kàryagataikajàtyasya pårvamava÷yaü pratyetavyatvàïgãkàre(õa) tata eva sajàtãyavijàtãyavyavacchedaprati(doùa)pattirastu /
kçtamanayà pàramparyakusçùñayà /

nanvetàvatàpi na prakçtalakùaõakhaõóanaü (saü)bhavati /
avyàpterativyàptervànudbhàvanàditi cet /
maivam /
prathamabhàvitayàva÷yàbhyupeyatayà laghorupàyàtsàdhyasiddhau sambhavatyàü caramabhàvitayà ava÷yànuùñheyatvàbhàvena guràvupàye pravartamànasya tavaivedaü (dåùaro)doùodbhàvanam /
pradãpe pradãpaü prajvàlya tamoniràsàya yatamànasyaiva puüsaþ /
nahi tatra ka÷ciddãpadoùaþ /
kintu tathàkàrã puruùa eva paryanuyojyaþ /
sarvasàdhanasàdhàraõo vàyaü doùaþ /
yatsambhavadevaüvidhalaghåpàyatvaü nàma svaråpàsiddhiriva sarvapramàõànàm /
tasmànmà nàma bhådativyàptyàdidoùaþ /
sàmànyadoùàdeva duùyaü lakùaõamiti /


*5,132*

etena dvitãyo 'pi nirastaþ /
pramàõatvàdyavagamamantareõa tadavagamànupapattestadavagamàyàsya pratãtàvanyonyà÷rayaprasaïgaþ /
astu vànyadapi lakùaõe ki¤cilliïgam /
tathàpi tadeva lakùyàvinàbhåtatayà lakùaõamupanyasyatàü sannihitapratipattikatvàt /
na tadava÷yaü vyàpakaü vaktavyam /
liïgatvasya vyàpyatvenaivopapatteriti cenna, yatra liïgamavyàpakatvànnàsti tatra lakùaõasya pramàõàbhàvàtpratyetuma÷akyatvena kathaü tataþ pràmàõyàdyavagamaþ /
yadà ca kvacillakùyajàtãya eva pramàõàbhàvàllakùaõama(syà)navadhàraõãyatayà lakùyavyàpakatànavagame 'pi lakùaõam /
tadà kimaparàddhaü liïgàntareõàvyàpakena /
atha yatra tallakùaõe liïgaü nàsti tatra liïgàntaràtpratyetavyam /
tathàpi (tàvevà)te evàstàü lakùye liïgam /
kiü lakùaõànumànapårvakaü tadanumànakalpanayà /
atha tathà(vidhaü)liïgadvayaü yattatpratyekamavyàpakatayà na lakùaõam /
tadanumitaü tu tathàtvàllakùaõamiti cenna /
lakùyànumànasya lakùaõaprayojanasyobhàbhyàmeva siddheþ kçtaü vyàpakena tena /


*5,135*

nàpi tçtãyaþ /
sa hyevaüråpaþ yadyathàrthaü tatpramàõamiti vyavahartavyamiti /
ayamanupapannaþ /
sarvatra lakùaõasya j¤àtuma÷akyatvàt /
pramàõatvàdinà tadavagame tadevàstu vyavahàraniyamanidànam /
avyavahitapratipattikatvàdityàveditam /


*5,136*

ata eva na caturthaþ /
kalpanàgauravadoùa÷càdhikaþ /


*5,137*

(nàpi) na pa¤camaþ /
tàdç÷asya dar÷ayituma÷akyatvàditi /

atrocyate /
astu tàvatsajàtãyavijàtãyavyavacchinnalakùyapratãtyarthaü lakùaõamiti pakùaþ /
sàsnàdimàngauriti viditalakùaõasambandho hi yaü piõóaü sàsnàdimantaü pa÷yati taü nàyama÷vàdirnàpi ghañàdiriti pratipàdyate /

nanu vyavacchedo 'nyonyàbhàvo bheda ityanarthàntaram /
bheda÷ca vastusvaråpameva /
tathàca lakùyasvaråpapratipattireva tatpratipattiriti kçtaü lakùaõena /
atha lakùyapratãtinirapekùameva lakùaõena vyavacchedo bodhyata iti matam /
tanna /
nirà÷rayasya tasya bodha(dar÷a)yituma÷akyatvàditi /

satyaü svaråpa(vastu)pratãtireva bhedapratãtiriti /
tathàpi pratiyogivi÷eùaghañitatadavagamàya lakùaõasyopayogaþ /
asaïkãrõatayà gopiõóaü pa÷yannapi hi na tàvadayaü nà÷vo na ghaña iti pratyeti yàvallakùaõaü nàvagacchati /
sàsnàdimatvaü tadà pratãtamiti cenna /
sàsnàdimàn gaurityevamavagamasya vivakùitatvàt /
ata eva sajàtãyetyàdivi÷eùaõopàdànam /


*5,139*

yadatroktaü kiü sajàtãyetyàdi /
tadasat /
pauruùeyavacasàü puruùavivakùàdhãnatvena niyantuma÷akyatvàt /
lakùyàtiriktaü hi

sajàtãyavijàtãyatayà dvairà÷yena vivakùyate /
yathà yathàrthaj¤ànatatsàdhanasya pramàõasya j¤ànaü tatsàdhanaü ca sajàtãyam /
yanna j¤ànaü nàpi tatsàdhanaü tadvijàtãyam /
yathà ca pratyakùasyànumànàdikaü sajàtãyaü, vijàtãyaü tu ghañàdikam /
evamanyatràpi vivektavyamiti /

evaü tarhi lakùyàpekùayà bhinnàdvayavaccheda ityuktaü syàditi cet /
ko netyàha /
nahi ko 'pi svasthàtmà svasmàdeva vyavacchedaü lakùaõaprayojanamàcakùati(ùye) /


*5,140*

yadatroktaü yadà cetyàdi /
tasadaïgatam /
vastuto yallakùyàdbhinnaü tato vyavacchedàvagamàrthatvàllakùaõasya pratipàdakasya yadyapi lakùyànyatvaj¤ànamalakùye(va÷yà)pekùitam tathàpi pratipàdyasyàtada(tadana)pekùitam tathàpi pratipàdyastada(tadana)pekùatvànna doùaþ /

tasyàpi padàrthaj¤ànapårvakatvàdvàkyàrthaj¤ànasya sajàtãyavijàtãyapadopàttalakùyànya(tva)j¤ànaü vinà lakùyasya alakùyànyatvaj¤ànaü lakùaõaprayojanaü na siddhayatãti ka÷cit /
tadanupapannam /
nahi lakùyànyavyàvçttirlakùaõavàkyapratipàdyà /
kinnàma tajj¤ànaü lakùaõaprayojanatvenocyate /
lakùaõavàkyàrtha eva pratipàdyena boddhavyaþ /


*5,141*

yadapyapi cetyàdinà pçùñam /
tatràvagatameva lakùaõaü vyàvçttalakùyaj¤ànamupajanayatãti vadàmaþ /
naca tasya duravadhàraõatà /
yathàyathaü pratyakùàdinà tadavadhàraõàt /
yatra liïgàttadavagamastatra tata eva lakùaõaprayojanasiddhervyarthà parasparàkusçùñiriti cenna /
prayojanasadbhàve gauravasyàpyanàdaraõa(pyàdaraõa)sambhavàt /
yathendriyavyàpàrànvayavyatirekànuvidhàyitvenàkùodbhavatvamanumàya tena pratyakùaü lakùyate /
tatrànvarthasaüj¤àj¤àpanaü prayojanam /
evamanyatràpi draùñavyam /
gauravamanuruddhaya prayojanamavadhãryatàmiti cenna /
puruùàbhipràyàõàü niyantuma÷akyatvàt /
garãyàü÷ca pratipattau gauravàtprameyàdhikyalàbhaþ /
prayojanàbhàve tu paramparàkusçùñiriti cenna /
prayojanasadbhàve gauravasyàpyanàdaraõa(pyàdaraõa)sambhavàt /
yathendriyavyàpàrànvayavyatirekànuvidhàyitvenàkùodbhavatvamanumàyatena pratyakùaü lakùyate /
tatrànvarthasaüj¤àj¤àpanaü prayojanam /
evamanyatràpi draùñavyam /
gauravamanuruddhaya prayojanamavadhãryatàmiti cenna /
puruùàbhipràyàõàü niyantuma÷akyatvàt /
garãyàü÷ca pratipattau gauravàtprameyàdhikyalàbhaþ /
prayojanàbhàve tu paramparàkusçùñiranàdaraõãyaiveti tadãyadoùatàvyutpàdanaü nàsmàkamaniùyam /
etena dvitãyatçtãyacaturthà api samàhità veditavyàþ /
lakùaõàvadhàraõopàyasyoktatvàt /
gauravasya ca samàhitatvàt /


*5,144*

nanu tathàpi kiü tattvam /
yathàyathaü catuùyayamapi /
tathàhi /
kvacillakùyàtiriktaü lakùaõaü bhavati /
yathà gandhavatã pçthivãti /
kvacillakùyànatiriktam /
yathà pçthivãtvavatã pçthivã, yathàrthaü pramàõamityàdi /
tatràdyaü lakùyasvaråpapratipattikàraõaü bhavat tasyànvayo vyavacchedatacchabdavyavahartavyate ca pratipàdayati /
dvitãyantu pravçttinimittaü bhavadvayavahàramàtrakàraõaü bhavati /
tatra siddhàü÷ena pakùãkaraõamasiddhàü÷ena sàdhyatvaü svayamåhanãyam /


*5,147*

nanu lakùaõaü vyàvçttaü vyàvartayatyutàvyàvçttam /
àdye svavyàvçttirlakùaõàntaràdhãnà na và /
na prathamaþ /
tatràpi lakùaõàpekùàyàmanavasthàpàtàt /
na dvitãyaþ /
lakùye'pi tatprasaïgàt /
ninirmittakàryàbhyupagame kàdàcitkatànupapatte÷ca /
nàntyaþ /
atiprasaïgàdeveti /
ucyate /
lakùaõamapi vyàvçttameva vyàvartayati /
tadapi lakùaõenaiva /
na caivamanavasthà /
pràïnirj¤àteùvarthrùu vyavasthànàt /
yastu kàùñhaloùñhayitaþ ka¤citpadàrthaü và kasyacitki¤cicchabdavàcyatvaü và na vetti nàsau lakùaõa÷àstre'dhikriyate /
kinnàmopade÷àdinà viditapadatadarthasaïgatyàdiþ svatantravyavahàràdyarthaü lakùaõamapekùata iti /


*5,149*

athàpi syàt /
kimavagataü lakùaõaü phalahetuþ, kiüvànavagatam /
na tàvaccaramaþ /
tadabhidhànavaiyarthyaprasaïgàt /
abhidhànasya j¤ànotpàdano(payogi)pàyatvàt /
tasya cànavagatasyaiva phalasàdhanatvàbhyupagamàt /
àdye kimanyasmàttadavagama uta tvadãyàllakùaõavàkyàt /
yadyanyasmàt /
kçtamamunà lakùaõàbhidhànaprayàsena /
abhidhànasya j¤ànotpàdàtiriktaprayojanàbhàvàt /
tasyànyata eva siddheþ /
antye kimidaü tvadabhidhànamàptopade÷atayà lakùaõaü bodhayatyuta liïgàdibhàvena /
na tàvaccaramaþ /
tvadvacanalakùaõàvinàbhàvàderdar÷ayituma÷akyatvàt /
nàpi prathamaþ /
paraü prati bhavatyàptatvasiddheþ /
siddhau hi pratij¤àmàtràdeva sàdhyasiddherhetva(tvàdya)bhidhànamanarthakaü syàt /

nanu prativàdinaü prati lakùaõàbhidhànaü nàrthavat /
tena vàdyàptabhàvànaïgãkàràt /
kintu ÷iùyàrthaü lakùaõamucyate ÷àstre /
sa hi sarvasya ÷àstrasya kartàramàptameva manyate /
tasmàcchiùyaü pratyàptavacanatayaiva lakùaõavàkyamartaü pratipàdayiùyatãti /
maivam /
yadi na prativàdinaü prati ÷àstraü kintu ÷iùyaü prati tadà pratij¤àmàtràdevàptavacanàcchiùyasyàrthani÷cayopapatterhetvàdyabhidhànamanarthakatàmàpannaü ÷àstre /
atha bhavatu prativàdinamapi prati (tacchà)÷àstravàkyaü yatra hetvàdyupàttam, lakùaõavàkyaü tu ÷iùyameva prati prayojakaü pratipanna÷àstrakàràptabhàvamiti manyase /
tadapyanupapannam /
÷àstràntarasàdhyatvàdasyàrthasya /
asti hi samayagràhakaü ÷àstraü munibhiþ praõãtaü nàmaliïgànu÷àsanavyàkaraõàdãti /

*5,149f.*

atra bråmaþ /
uktaü hyetadavagatameva lakùaõaü phalaheturiti /
tadavagama÷ca yathàyathaü pratyakùàdipramàõàdityapi /
naca yathàrthaü pramàõamiti sàsnàdimàngauriti vàkyasya lakùaõaü pratipàdyamabhyupagacchàmaþ /
yenànyataþ siddhatvàttasyedamanarthakaü syàt /
kintu yo lakùaõamanyato jànàti, na jànàti ca vyavahàranidànatvàdinà, taü prati tadavabodhàyedaü vàkyam /
tathàhi /
ayaü gaurityàdyupade÷àdinaikasyàü vyaktau go÷abdàrthatayàvagatàyàü kimiyameva vyaktiþ (evam) utànyàpãti jij¤àsamànaü pratyanyatràpi go÷abdàrthatàü vijij¤àpayipuruùade÷àderànantyàdinà kartuma÷akyatavàdidaü vyàptiviùayaü vàkyamàha"yaþ sàsnàdimànsa go÷abdàrthaþ' iti /
idaü ca nàptopade÷atayaiva vyàptibodhakam /
api tu prayogàntaravatpratãtàyà vyàpteþ smàrakatvena /
apratãtàyàstu tadeva jij¤àsàjananadvàreõa pramotpàdakatvenopayujyate /
smçtavyàpti÷ca yàü yàü vyaktiü sàsnàdimatãmavalokayati /
tàü tàü go÷abdàrthatayànuminotãti ko doùaþ /


*5,150*

yadvà yaþ pçthivãti padaü và vyaktivi÷eùasya tadathartàü vàvagacchaüstatpravçttinimittaü jij¤àsate taü prati pçthivãtvavatã prathivãti pçthivãtvaü pçthivã÷abdapravçttinimittamucyate /
tatra yasya vaktaryàptatàbuddhiþ sa tàvatà santuùyati /
aparaü prati tvavyàptyàdi÷ånyatvàditi vàkya÷eùaþ pravartate /

athavàsti gaurnàmàrtha iti viditavato yatra tatra gavi ghañàdàva÷vàdau ca gobuddhau prasaktàyàü goþ svaråpàvadhàraõamukhenetaravyavacchedaü kurvatsàsnàdimàneva gaurna tu tadvirahã ghañàdira÷vàdirveti vàkyaü prayujyate /
idamapi påvarvadàptatvàvadhàraõànavadhàraõàbhyàü dvayàü gatimavalambata iti kimatrànupapannam /
#<Vyàsa>#-(10)


*5,155*

nanvatra tàvadevaü prayoktavyam /
ayaü gotvena vyavahartavyaþ sàsnàdimattvàditi /
tatra kiü gaurvyavahàrasya vi÷eùaõaü go÷abdo và /
àdye yadyasau govi÷iùñaü vyavahàraü nàj¤àsãt tadà kathaü purovartivyaktau tasya kartavyatàmanumànàdapi jànãyàt /
na hyaviditàgniranumànàdagnisambandhaü bodhayituü ÷akyaþ /
athàj¤àsãttadà j¤àtaj¤àpakatvena vyarthamanumànam /
na dvitãyaþ /
tadà hyayaü go÷abdàbhidheyaþ sàsnàdimattvadityanumànaü syàt /
tatra càtiprasaïgaþ /
tatra eva jabagaóada÷àdi÷abdàbhidheyatvamapi sàdhyaü syàt /
te sàmànyato 'pyarthavattayà na prasiddhàþ /
naivaü go÷abda ityasti vi÷eùa iti cet /
tathàpi ÷a÷aviùàõàdi÷abdàbhidheyatvaü sàdhyatàm /
te 'pyasadviùayatayaiva prasiddhàþ /
gaurastãtyàdiprayogàdgo÷abdo naivamiti cet /
evamapi svastimatãtyàdi÷abdavàcyatànumànaü gomàtre syàt /
atha satyapi gotve tadanyatra tadaprayogànneti cet /
evaü tarhi yatra sàsnàdimattvaü nàsti tatra go÷abdaprayogo 'pi nàsti, yatra sàsnàdimattvamasti tatra sarvatràstãti yo jànãte taü prati lakùaõàbhidhànamiti syàt /
sa ca vyavahàràntaravadanvayavyatirekàbhyàmeva vàcyavàcakabhàvamavadhàritavàniti vyarthamanumànamiti /


*5,155f.*

maivam /
ubhayatràpi doùàbhàvàt /
kevalavyatirekitve hi katha¤cidetadabhidhàtuü yuktam /
upade÷àdinà vi÷eùaõena gavà vi÷eùitaü vyavahàramavagatavo hi tadanyatra tatkartavyatànumànasàdhyetyaïgãkàre ko virodhaþ syàt /
÷abdavi÷eùitavyavahàrakartavyatàsàdhane 'tiprasaïgaþ kiü bodhyasya bodhakasya veti vàcyam /
nàdyaþ /
tena tadvayàpteranavagatatvàt /
avagatatvàcca go÷abdavàcyatàvyàpteþ /
na dvitãyaþ /
tenàpi pårvaü vçddhavacanàdinà tathaiva vyàpteravagatatvàt /
prayogabhàvàbhàvàbhyàü bàdhasya nirõãtatvàcca /
nahi bodhyo bàdhaparicaya÷ånya ityetàvatà paricitabàdhenàpi bodhakena viparãtaü bodhanãyam /
vipralambhakatvàpàtàt /
tattvanirõayàrthatvàcca vàdakathànusàriõaþ ÷àstrasyeti /
evaü pakùàntare 'pyanumànaprayogaprakàro boddhavyaþ /


*5,161f.*

yadapyuktaü ÷àstràntarasàdhyatvàdayamartho na vaktavya iti /
tadayuktam /
na hyevamasmàbhiþ pratij¤àtaü yatsarvathà ÷àstràntarasàdhyaü tannocyata iti /
na caivaü ÷àstrasàïkaryamà÷aïkanãyam /
viùayaprayojanabhedàt /
yadi ca ÷àstràntarasàdhyo 'pyartho bhavadãya÷àstrasya viùayaþ tarhi vyàkaraõàdisàdhyamanyadapi kasmànnocyata iti cenna /
sandigdhatvasaprayojanatvasadasadbhàvàbhyàü vaiùamyàt /
sandigdhatàdisadbhàve 'pi yadavacanaü taduktadi÷à ÷iùyaireva ÷akyaj¤ànatvàditi yatki¤cidetat /
anyathà parasyàpi kulãrasyeva svàpatyayuktihatatvaü syàt /
tenàpi hi smçtiråpaþ paratra pårvadçùñàvabhàso 'dhyàsa ityàdãni lakùaõàni sva÷àstre nibaddhàni /
såtrakçtà ca janmàdyasya yata iti /
tatraite doùàstàni lakùaõàni kiü samàskandantyuta neti vaktavyam /
na tàvaddvitãyaþ /
sàmànyasamànanyàyatvàt /
nàdyaþ /
duùyopàdànasya paràjayahetutvàt /
doùàskanditànyapi tàni vyavahàraü nirvahantãti cenna /
àpàtato 'pi duùyànàü tathàtve kathamunmattabhàùitànàmapi tadbhàvo na syàt /
nahi teùàmanirvàhakatve 'nupapatteranyatkàraõamasti /


*5,168*

ki¤caivaü vadatà pràgbrahmasàkùàtkàràdbàdhyamavyàvahàrikaü brahmasàkùàtkàrabàdhyaü vyàvahàrikamiti matamapi parityaktaü syàt /
nahyayaü brahmasàkùàtkàro nàpi bàdhaþ /


*5,170*

ki¤caivamasmadãyamapi lakùaõaü kuto na vyavahàraü nirvahet /
naca vyavahàranirvàhàtiriktaü kimapi tatsàdhyamabhilaùàmaþ /
bhavadabhilaùità pàramàrthikatà bàdhyata iti cet /
kiü lakùaõasyota lakùyasya /
nàdyaþ /
tathàhi /
vimatamapàramàrthikamaprayojanàbhidhànatvàdityàdyuktaü syàt /
na càsyàsmànprati vyàptiþ ÷akyàbhidhànà /
ki¤càsminpakùe 'dhyàsalakùaõànupapatti÷ca bhavatà na pariharaõãyà /
tasyà vyavahàranirvàhàvirodhàt /
pàramàrthikatàniùedhaupayikatveneùyasàdhanatvàcca /
etenàtivyàptyàdidoùo 'pi nàparamàrtha(pàramàrthika)tà sàdhakaþ /
alakùaõatàsàdhakastu syàt /
na dvitãyaþ /
anupapadyamànalakùaõatvena lakùyamithyàtvasàdhane brahmaõi vyabhicàràt /
uktàyà lakùaõànupapattestallakùaõe 'pi sàmyàt /


*5,171*

ki¤càdhyàsalakùaõamupapannaü na và /
àdye sapakùàprave÷aþ sàdhanasya /
dvitãye tadanupapattiniràsàyàso vyarthaþ syàdityàstàü vistaraþ /


*5,172*

arthaü nàtivartata iti yathàrthaü, tasya bhàvo yàthàrthyaü, tadeva mànatvaü màna÷abdapravçttinimittaü màlakùaõamiti yàvat yadyapi sàsnàdimàngauritivadyathàrthaü pramàõamityukte 'pi bhavatyeva lakùyalakùaõabhàvapratãtiþ /
tathàpi tadvadeva lakùyaü lakùaõàtiriktaü ÷aïkayeta /
tata÷ca pçthaïniråpyamapi syàttanmà ÷aïkãti yàthàrthyameva mànatvaü na tu sàsnàdimattvàdgotvamiva tato 'tiriktamityuktam /


*5,174*

nanu kimidaü lakùaõaü nàma /
lakùyasyàsàdhàraõo dharmaþ /
yàvastvekaþ ÷abdo nive÷ayitumiùyaþ, yàvanti cetarasmàdvayàvartanãyàni tànyucyante lakùyàõãti /


*5,175*

nanvasàdhàra(õo)õadharma÷cellakùaõamavyàpakasyàpi tadà lakùaõatàpattiþ /
ativyàptyasambhavàviva avyàptirapi hi lakùaõadoùaþ /
ucyate /
liïgatayà hi lakùaõamupayujyate /
naca vyàpakatà liïgatvopayoginã /
vyàpyatvenaiva tadupapatteþ /
itarathà dhåmàdãnàmaliïgatàpàtàt /
kinnàma pakùãkçtadçùñàntãkçtavyàpakatàtvapekùitaiva /
upàyatvenopanyastasyàbhàve tadupeyapràpterasambhavàt /
ubhayadharmabhåtàyà vyàpteranyataràbhàve dar÷ayituma÷akyatvàt /
tathàca tadànãü lilakùayiùitamàtravyàptitvaü lakùaõasyàpekùitam /
tacca lakùyasya dharma ityuktameva /
avyàpakatva(dharma)sya lakùaõadoùatàvàdastu sarvasyàpi lilakùayiùitatve draùñavyaþ /


*5,178*

yadvànyatra lakùaõàntaràbhàvani÷cayanimittà taduktiþ /
vastutastvekamivànekamapi svasvà÷raye vyàvçttyàdikaü kurvadbhavatyeva lakùaõam /
ata eva kaõàdaþ kriyàvadguõavatsamavàyikàraõamiti kriyàvattvamapi dravyalakùaõatvenàha /
kriyàvadgrahaõamanyàrthamiti cet /
tatkimavyàpakasya lakùaõatànupapatteranyathàvyàkhyànamuta nimittàntaràt /
nàntyaþ /
tadadar÷anàt /
na prathamaþ /
anupapatterapàkçtatvàt /


*5,181*

nanu (ca) atra pçthivyàdãni navàpi pakùãkçtyaitàni dravyàõi kriyàvattvàditi prayoktavyam, kriyàvantyeva và mårtàni /
nàdyaþ bhàgàsiddheþ /
na dvitãyaþ /
anadhyavasitatvàt /
tatkathaü nànupapattiþ /
maivam /
kai÷cidanadhyavasitasya doùatànaïgãkàràt /
yeùàü ca sa doùasteùàmapyupade÷àdinà ghañàderdravyatvani÷caye sati taditaramårtapakùãkàreõa dravyatvasàdhane kãdç÷o doùaþ syàdityalam /


*5,182*

kecidvàdino vij¤ànasya pràmàõyamàsthiùata /
apare tu tatkàraõasya /
tat kimatra tattvam /
dvayamapãti bråmaþ /
pramitiþ pramàõam, pramãyate 'neneti pramàõamiti bhàvakaraõayoþ pramàõa÷abdasya sàmarthyàt /
yadyapi lyuñ bhàvakàraõayorivàdhikaraõe 'pi smaryate /
tathàpi pramàõa÷abdasyàbhidhànàbhàvànna tatra vçttiþ /
kçttaddhitasamàsànàmabhidhànàdhãnatvàt /

nanvasti vipràþ pramàõamityadhikaraõe 'pi prayogaþ /
maivam /
vipràõàü pramàyàü (pramàü prati) svàtantryeõa kartéõàmadhikaraõatvàbhàvàt /
nahi kriyàdhàro 'dhikaraõam /
kinnàma kartçkarmaõoþ kriyà÷rayayordhàraõakriyàü prati ya àdhàrastatkàrakam /
tasmàttadãyavij¤ànasya vàkyasya và pràmàõyàdvipràþ pramàõamityupacaryate /
yadi tarhi vij¤ànaü tatkàraõaü ca pramàõaü dvayamapi /
tatrobhayatra yàthàrthyàparaparyàyaü pràmàõyaü kimekaprakàraü vartate, utànekaprakàram /
àdye vij¤ànaü kevalapramàõaü pratyakùànumànàgamalakùaõaü tatkàraõamanupramàõamiti siddhàntavirodhàpàtaþ /
dvitãye lakùaõasyànupapattiþ /
prakàradvayasyànyonyasminnavartanenàvyàptatvàdityata àha- taditi //

%<... tanmukhyaü j¤àna÷abdayoþ  // MAnuv_2,1.21b //>%

NYâYASUDHâ:
karaõabhåtayoþ pratyakùànumànayostvamukhyamiti ÷eùaþ /
etacca (spaùñã)sphuñãkariùyate /


*5,185*

syàdetat /
yadi yàthàrthyaü pramàõalakùaõaü syàt /
naca tatsambhavatyativyàpteþ /
tathàhi /
yogyatà, vãpsà, padàrthànativçttiþ, sàdç÷yaü ceti yatà÷abdàrthàþ /
artha÷abda÷càbhidheyadhanavastuprayojananivçttiùu vartate /
tatra sàdç÷yàrthasya yathà÷abdasya tàvadatra na parigrahaþ /
"yathàsàdç÷ye' ityavyayãbhàvavidhàne vi÷eùaõàt /
samàsàntarasya ca asàmarthyàdipratihatatvàt /
ata eva yathàrthànubhavaþ prametyatra kiü yàthàrthyamarthasàdç÷yamityàdiþ kasyacitpra÷co 'nupapannaþ /
nàpi yogyatàvãpsàrthasya /
vàkya÷eùà(doùà)bhàvenàrthayogyatàyà (arthànàü) arthavãpsàyà và pràmàõyàpatteþ /
tasmàtpadàrthànanivçttyarthasyedaü grahaõam /
artha÷abdasyàbhidheyavàcino grahaõe avyàptiprasaïgàt viùayàparaparyàyavasvacanasyaiva grahaõam /

tathà càrthaü viùayaü nàtivartate na vyabhicarati yattatpramàõamityuktaü syàt /
etacca sakarmakakriyàmàtre 'sti /
nahi gamanaü gamyamativartate, nàpi chidà chedyam /
yadeva(hi) gatyàdinà pràpyaü tadeva gamyàdi /
tato nedaü lakùaõamityata àha- arthatvamiti //

%<arthatvamaryataiva syàn ...  // MAnuv_2,1.21c //>%


*5,186*

NYâYASUDHâ:
arthataiva j¤eyataivàrthatvamartha÷abdapravçttinimittamasmàkaü vivakùi(tà)taü syàt /
natu viùayatvamityarthaþ /
etaduktaü bhavati /
yathà÷abdasya padàrthànativçttivàcitvamaïgãkçtameva /
artha÷abdastu na viùayaparyàyo gçhyate /
kintu j¤eyavàcã /
yadyapi na tatra tasya råóhistathàpyaryata(ityartha)iti vyutpatyà tadvàcitàstyeva /
arterauõàdikasya thanpratyayasya prasiddhatvàt /
gatyarthànàü ca j¤ànàrthatvàditi /
nanvarthateti katham /
"aryaþ svàmivai÷yayoþ' iti vi÷eùaõàt /
maivam /
svàmitvopacàràt /
artho hi j¤ànàdyapekùayà pradhànaü vivakùyate /


*5,195*

kimato yadyevaü j¤eyataivàrthatvamityata àha- neti //

%<... na kriyàrtheùu sà matà  // MAnuv_2,1.21d //>%

NYâYASUDHâ:
kriyàrtheùu kriyàviùayeùu sà aryatà /
tadabhàvàcca na yathàrthatà /
kriyàsviti nàtivyàpakaü pramàralakùaõamiti ÷eùaþ /

nanvetàvatàpi nàtivyàptiparihàraþ /
gamanàdãnàmapi j¤eyànativçttitvàt /
nahi tadviùayo gràmàdiþ sarvathà na j¤eya iti ÷akyate vaktum /
tadatyantàbhàvaprasaïgàditi /
maivam /
yathà hi pitari sàdhurmàtari sàdhuritivàkyaü yatki¤citpitràdau sàdhutvena na paryavasyati, kintu svãye pitràdau /
tatkasya hetoþ /
pitràdi÷abdànàü sambandhi÷abdatvàt /
sambandhi÷abdànàü hyeùa mahimà /
anyathà piturdhanamupàdadyàdityàdau bahuviplavaþ syàt /
sati caivaü ÷abdamahimànamanàdçtya pratyavatiùñhamànaþ chalavàditayà jãyeta /
tathà prakçte 'pi j¤eya÷abdasya sambandhi÷abdatvàtsvaj¤eyaü nàtivartate yat tatpramàõamityuktaü syàt /
naca gama(ne)nopàdhinà gamanena và nimittena gràmo j¤eyaþ /
yena tamanatikramya vartamànaü gamanaü yathàrthaü syàt /
kintu gamya eva /
tatkathamativyàptiþ /
bhavati ca ghañàdirj¤ànatatkàraõàbhyàmupàdhinimittàbhyàü j¤eya iti /
tadidamuktaü kriyàrtheùu sà na matà ÷abdàrthatattvaviduùàmiti /

nanu tathàpyanyonyà÷rayatvamàtmà÷rayatvaü và, sva÷abdena pramàõasyàbhidhànàditi cenna /
j¤ànatatkàraõamàtropàdanena lakùaõasya vyàkhyàtatvàt /
svaguõa(gràhaka)grahaõamindriyaü ÷rotramityatra yatheti /


*5,198*

nanu kimidaü pramàõasya j¤eyàvyabhicàritvaü nàma /
kiü prameyavyàpyatvaü kiü và yàvatprameyagocaratvam /
àdye 'pi vyàptiþ kiü de÷ataþ kiüvà kàlataþ /
na prathamaþ /
pramàõàsamànade÷àrthaviùayapramàõeùvavyàpteþ /
na dvitãyaþ /
atãtàdiviùayapramàõàvyàpteþ /
nàntyaþ /
asarvaj¤aj¤ànànàü tatkàraõànàü vàpràmàõyaprasaïgàditi /

maivam /
advaitàgamàdestattvàvedakatvalakùaõaü pràmàõyamabhyupagacchatà pareõà(pi) tasyà)pyasyàrthasya nirvaktavyatvàt /

pareõàïgãkçtamupàdàyàsmàbhirvyavahriyate na tu kimapi lakùaõaü vyavasthàpyata iti cenna /
svapratipattàvava÷yà÷rayaõãyatvàdvayavasthàyàþ /
nahi svaprakà÷aü tattvamityetàvatà vinà vedàntàdhigamaü tadadhigamaþ ÷akyo 'ïgãkartum /
athàveditasya sattvaü tattvàvedakatvamiti nirbråyàttadà vibhrame 'tivyàptiþ syàt /
tatràpyàveditasyedamàkàrasya sattvàt /
atha yàvadàveditasya sattvaü tattvàvedakatvaü sadekagocaratvamiti yàvaditi vadet, tadevàsmàkamapi yàthàrthyamiti vadàmaþ /


*5,202*

nanvevamapi bhrame 'tivyàptiþ /
na hãdamaü÷o và rajatatvàdijàtirvà tatsambandhaþ samavàyo và tattàdàtmyaü và na sat /
anyatra sattve 'pyatràsaditi cet /
nahi devadatto gçhe 'sannityasanneva /
nacàyamastyasmàkaü prasaïgaþ /
adhiùñhànetarasya sarvasyànirvacanãyatayàïgãkàràditi /
maivam /
asmàbhirapi tasyàtyantàsattvasvãkàràt /


*5,205*

atha mataü kiü viùayasattvaü tadànãmabhimatamuta pårvamatha pa÷càdyadvà sarvadàthavà yadàkadàcidyadi và yadyadde÷akàlayoryathàpratãtaü tasya tadde÷akàlayostathàtvena /
nàdyaþ /
atãtànàgataviùayapramàõàvyàpanàt /
na dvitãyaþ /
vartamànànàgataviùayàvyàpteþ /
pàkarakte 'pi ghañe nãlapratãtau vibhàgottarakàlaü saüyuktapratyaye vàtivyàpte÷ca /
na tçtãyaþ /
atãtàdiviùayàvyàpteþ /
bhàvipàkajaràge kumbhe ÷yàme 'pi raktapittinà raktatàpratibhàse 'tivyàpte÷ca /
na caturthaþ /
anityaviùayàvyàpteþ /
na pa¤camaþ /
pårvoktavibhrame 'tivyàpteþ /
nàpi ùaùñhaþ /
de÷akàlapramàõàvyàpteþ /
nahi de÷akàlayorde÷akàlàntaramastãti /

maivam /
de÷akàlayorapi svasambandhena niråpaõasya vakùyamàõatvàt /
yadvà yadyathàbhåtaü pratãtaü tasya tathàbhåtasya sattvamityukta eva nàtiprasaïgaþ /
de÷akàlayorapi vi÷eùaõàntaravat yathàbhåtamityanenaiva gçhãtatvàt /
vi÷eùànukteruktadoùà(pràpte)prasakte÷ca /


*5,208*

tathàtrapa ni÷càyakàbhàvenàsambhavãdaü lakùaõam /
tathàhi /
j¤ànayàthàrthyaü kimaduùyakaraõajanyatvenàvadhàraõãyam, uta duùyakaraõàjanyatvena, atha pravçttisàmarthyena, yadvà j¤ànàntarasaüvàdena, kiüvà visaüvàdàbhàvena /
nàdyaþ /
tasyàpi duravadhàraõatvàt /
j¤ànayàthàrthyena tadanumàne cetaretarà÷rayatvàpatteþ /
nityaj¤àneùu tadabhàvàcca /
na dvitãyaþ /
a÷akyàvadhàraõatvàt /
na tçtãyaþ /
sarvatra tadabhàvàt /
na caturthaþ /
sukhàdij¤àne tadabhàvàt /
j¤ànamàtrasaüvàdàïgãkàre ca dhàràvàhikavibhrame('pi) tadgrahàpattiþ /
yathàrthaj¤ànasaüvàdàbhyupagame tu tattadyàthàrthyàvadhàraõenànavasthà /
na pa¤camaþ /
asa¤jàtabàdhabhrameùvapi tadàpàtàt /
puruùade÷akàlavikalpànupapatte÷ceti /

maivam /
tathà sati vedàntajanitavij¤ànasyàpi yàthàrthyànavadhàraõaprasaïgàt /
viùayasatyatvàttadavadhàraõamiti cettadeva katham /
j¤ànasàmarthyàditi cet /
kiü j¤ànamàtrasya sàmarthyamuta yathàrthatayà ni÷citasya /
àdye ÷uktirajatàderapi satyatàpattiþ /
dvitãye('pi) kimetasyaiva j¤ànasyota j¤ànàntarasya /
na prathamaþ /
parasparà÷rayaprasaïgàt /
na dvitãyaþ /
anavasthàdyàpàtàt /


*5,212*

atha manyeta svata eva vij¤ànànàü pràmàõyagrahaþ bàdhena kvacidapodyate /
naca brahmaj¤ànasya bàdhaþ sambhavati /
yathà÷akti parãkùàyàmapi tadadar÷anàt /
nirmåla÷aïkàyà÷ca anudayàt /
niravadhikasya nissàkùikasya bàdhasyàdar÷anàt /
avadhyàdisvãkàre ca tasyaiva brahmatvena bàdhituma÷akyatvàditi /
tadetatsamànamasmanmate 'pi /
vivçta÷càyamarthastatra tatretyupapannaü yàthàrthyasya pramàõalakùaõatvamiti /
tanmukhyaü j¤àna÷abdayoriti na yuktam /
tathà sati j¤ànavacchabdasyàpi kevalatvàpatteþ /
ityà÷aïkàü sopapattikaü pariharati- j¤ànàrtha iti //

%<j¤ànàrthe j¤eyatà mukhyà ÷abdàrthe tadanantaram  // MAnuv_2,1.22ab //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàjj¤ànàrthe j¤ànaviùaye j¤eyatà mukhyà ÷abdàrthe ÷abdaviùaye tadanantaraü j¤eyatàmukhyeti yàvat /
tasmàjj¤àna eva yàthàrthyalakùaõaü pràmàõyaü mukhyaü, ÷abde tvamukhyam /
tathàca na tasya kevalatvàpattirityarthaþ /
j¤ànàrtheùvaryatà mukhyeti prakçtatvàdvaktavye 'ryatàpi gatikarmasu vidyata iti gatàvativyàptistadavasthetyà÷aïkàniràsàya j¤eyatetyaryatàvyàkhyànaü kçtam /
idamuktaü bhavati /
na j¤ànasamakakùatayà ÷abde yàthàrthyaü mukhyam /
kintu karaõa(màtrà)trayàpekùayà /
j¤àna eva mukhyaü yàthàrthyaü karaõeùvapi nirdhàraõàyàü ÷abde mukhyam /
tadete paramamukhyamukhye ekãkçtya tanmukhyaü j¤àna÷abdayorityuktamiti /


*5,215*

yadvà tanmukhyaü j¤àna÷abdayorityatraivàyamartho vyàkhyàtavyaþ /
tathàhi /
tadyàthàrthye j¤àne mukhyaü karaõeùu tvamukhyam /
karaõeùvapi kimekaprakàramanekaprakàraü veti jij¤àsàyàü ÷abde mukhyaü pratyakùànumànayoramukhyamityuktam /
atra ca ÷abda÷abdane vedamevàdhikurute bhagavànmuniþ /
tanmukhyatàkathanasyaiva mãmàüsopayogitvàt /
anyathà vyarthàyà jij¤àsàyàstatparihàrasya càsaïgatiprasaïgàt /
yadyapi j¤àna(÷abda)÷abdau dvandvanirdiùyau tathàpi karaõeùvamukhyamityata àha- j¤ànàrtha iti //
÷abda ityupalakùaõam /
pratyakùànumànayorapãti draùñavyam /
vyàkhyànaü tu pårvavat /
÷abdasya sva÷abdenopàdànaü (tu) pårvatra j¤ànasamakakùatayà pratãtiü vàrayitumiti /


*5,216*

j¤àne mukhyaü yàthàrthyaü karaõeùvamukhyam /
tatràpi ÷abde mukhyamityuktam /
tatra j¤ànakaraõayoryàthàrthyasya mukhyatvàmukhyatvopapàdanàya tadviùayayorj¤eyatàyà(yàü) mukhyàmukhyatve hetutayokte /
tadupapàdanàrthamàha- yathàrtheti //


*5,217*

%<yathàrthaj¤ànajanakà yathàrthà yuktayaþ smçtàþ  // MAnuv_2,1.22cd //>%

NYâYASUDHâ:
sopaskaràõi vàkyàni bhavanti /
tena j¤ànaü sàkùàdyathàrthamityàdau pañhitavyam /
bahuvacanamàdyarthe /
yuktyàdaya ityarthaþ /
tena janakà ityupapannam /

avyayãbhàvasya klãbàvyayatvaü chandastulyatvenànà÷ritya yathàrthà ityuktam, katha¤cidbahuvrãhitàmà÷ritya và, yadvà bhàvapradhànàdyathàthar÷abdànmatvarthe 'r÷a àditvàdaca yàthàrthyopetà ityarthaþ /

tadayamarthaþ /
j¤ànameva hi viùayasya j¤eyasya j¤eyatàyàü sàkùàdupàdhirbhavati /
j¤àtatàyà niràkariùyamàõatvàt /
atastadviùayasya (eva)j¤eyatvaü mukhyamiti j¤ànasyaiva mukhyato yàthàrthyam /
yuktyàdikaraõàni tu viùayasya j¤eyatàyàmupàdhibhåtaü j¤ànaü janayantãti tadviùayasya j¤eyatvamamukhyam /
tata eva teùàü yàthàrthyamapyamukhyamiti /


*5,224*

atra"yathàrthaj¤ànajanakà yathàrthàþ' ityuktistu paramasàdhyamapi såcayitum /
yukteramukhyatàyàmàditvena grahaõaü triùvapyapakarùasåcanàrtham /
àgamayuktyorutkarùàpakarùau tatratatra samarthitàviti nehoktam /


*5,225*

kimato yadyevaü j¤ànasya yàthàrthyaü mukhyaü pratyakùàdikaraõànàü càmukhyamityata àha- anupramàõamiti //

%<anupramàõametàni hyakùayuktivacàüsyataþ  // MAnuv_2,1.23ab //>%


*5,225f.*

NYâYASUDHâ:
atràpi j¤ànaü kevalapramàõamiti prathamaü pañhitavyam /
hi yasmàdevamata iti sambandhaþ /
anupramàõamityekavacanaü bahuvacanàrthe /
supàü sulugiti smaraõàt /
athavàkùayuktavacàüsãti dvandvanirdiùyànàmapi buddhayà vivekena pratyekamanupramàõamiti sambandhaþ /
yadvànupramàõànuvàdena akùàditvakathanamatreti na doùaþ /
avàntaravyàpàramavivakùitvà karaõadharmiõa eva vivakùayà(kùetyu)kùamityuktam /
anyathà pratyakùamiti vaktavyam /
vaca ityàgamopalakùaõam /


*5,227*

nacaivamapyavyàptirlakùaõasyeti vàcyam /
j¤ànameva yathàrthaü karaõàni tu tajjanakatayà tathopacaryanta ityaïgãkàre hi sà syàt /
na caivam /
yathàvasthitàrthaviùayitvasyobhayatràpi sàmyàt /
j¤ànaviùaya eva hi karaõànàü viùayaþ /
nahi kamapyaviùayãkurvantyeva tàni j¤ànaü janayanti /
nàpyanyaviùayàõi /
atiprasaïgàt /
kevalaü viùayasya j¤eyatàü j¤ànamupàdhitayà karaõàni tu tajjanakatayà sampàdayantãtyetàvantaü vi÷eùamà÷ritya kevalànupramàõabhedaþ samathirtaþ /
yadi caitàvatàpyavyàptidoùastadà sarvatràpi yatki¤cidvailakùaõyasya vaktuü ÷akyatvàdatiprasaïgaþ syàditi /


*5,229*

ayamatra samudàyàrthaþ /
yathàrthaü pramàõam /
tad dvividham /
kevalamanupramàõaü ca /
tatra yathàrthaj¤ànaü kevalam /
tatsàdhanamanupramàõam /
kevalamapi dvividham /
caitanyaü vçttiråpaü ceti /
caitanyamapi trividham /
uttamamadhyamàdhamabhedàt /
tatrottamaü yathàrthameva /
madhyamaü mi÷ram /
adhamamayathàrthameve /
dvitãyamapi kevalaü pratyakùànumànàgamajabhedàttrividhameveti /
anupramàõamapi pratyakùànumànàgamabhedàttrividhameveti /


*5,230f.*

nanu tathàpi kàkatàlãye 'tivyàptiraparihàryà /
tathàhi /
pàõau pa¤ca varàñakànpidhàya ka÷citka¤citpçcchati mama kare kati varàñakà iti /
saca pçùño 'jàkçpàõãyanyàyenàha- pa¤ceti //
tadetatpraùñurvaktu÷ca j¤ànaü yathàrthamiti pramàõaü prasajyate /
naca nissàdhanaü tadutpannamiti tatsàdhanasyàpi pramàõatvàpàtaþ /
yàdçcchikasaüvàdiliïgavibhramàdiùvapyevaü prasaïgo durvàra iti /

maivam /
vakturj¤ànasya saü÷ayatvenàprasaïgàt /
tatra(ca)pàkùikavyavahàrastu vaiyàtyanibandhanaþ /
na svaj¤ànanibandhanaþ /
anyathà vipralambhakasyàpi tàdç÷ani÷cayàpattau viparyastàvi÷eùaprasaïgàt /
etenàhàryani÷cayakalpanamapyapàstam /
praùñustu pràgårdhvaü ca j¤ànaü (yathàrtha)pramàõameva /
tanmålaü ca pratyakùam /
vàkyajanitamapi pàr÷vasthàdervij¤ànamevameva /
vàkyaü tu yàdçcchikasaüvàdi /
yàdçcchikasaüvàdiliïgavibhramavàkyàbhàsajanyasya kevalapramàõatve 'pi na tayoþ pràmàõyam /
tathàhi /
na tàvattatra bàùpasya bàùpatayà (vi)j¤àtasya và yathàrthaj¤ànasàdhanatvaü vaktuü ÷akyam /
nàpi dhåmasya asataþ sàdhanatvàyogàt /
sattve 'pyaparàmçùñatvàt /
tato dhåmatvena j¤àtasya bàùpasya bàùpaviùayasya dhåmavibhramasya veti vaktavyaü, naca tatsambhavati /
tajjàtãyasya sarvatra kàryo(karaõikàkriyo)(kàraõakàryo)tpattiràpanneti cenna /
liïgavibhramasya laukikakàra(kara)õatve 'pi pàribhàùikasàdhanatvàbhàvasyoktatvàt /

vàkyàbhàsasyàpi pràmàõyaprasaïgo 'nena nirastaþ /
tasya pràmàõyaprasaïge 'pi na kàcidasmàkaü kùatiþ /
nahi tàrkikàõàmivàsmàkamàptoktatayà pràmàõyànumànàdikamasti /


*5,238*

yadvà nirdoùatayà sàdhanaü vi÷iùñate /
nirdoùatà ca liïgaj¤ànàderyathàrthatvàdilakùaõà vyàkhyeyà /
tathàtve nirdoùaü j¤ànasàdhanamanupramàõamityevàstu /
kçtaü yathàrtheti j¤ànavi÷eùaõeneti cet(na) /
tatphalitàrthasyaiva nirdoùagrahaõena varõitatvàt /
nirdoùakaraõajaü j¤ànaü yàthàrthyaü na vyabhicaratãti svaråpakathanaü và taditi /


*5,240*

nanu dar÷anàntarokte lakùaõe sati kimapårvanirmàõenetyata àha- pràmàõyamiti /

%<pràmàõyaü nànuvàdasya smçterapi vihãyate  // MAnuv_2,1.23cd //
yàthàrthyameva pràmàõya÷abdàrtho yad vivakùitaþ  // MAnuv_2,1.24ab //>%

NYâYASUDHâ:
yadyadà yàthàrthyameva pràmàõya÷abdàrtho vivakùito bhavati tadaiva yathàrthayoþ smçtyanuvàdayoþ pràmàõyaü na hãyate /
dar÷anàntaroktalakùaõakakùãkàre tu taiþ svalakùaõasya vyàpakatayà aïgãkçtatvàt /
smçtyàdau tadabhàvàtpràmàõyàbhàva eva prasajyata iti yuktaü tadanàdareõa lakùaõàntaranirmàõamiti /


*5,240f.*

tathàhi anadhigatàrthagantç pramàõamiti mãmàüsakoktasya lakùaõasya smçtyàdàvabhàvaþ sphuñaþ /
tasyàdhigatagocaratvàt /
anubhåtiþ pramàõamiti pràbhàkaro(bhàskaro)ktaü lakùaõamapi na tatràsti /
smçtivyatiriktaü j¤ànamanubhåtiriti nirvacanàt /
tathà pramàvyàptaü pramàõaü pramàkaraõaü pramàõamiti naiyàyikoktamapi /
tairapi yathàrthànubhavaþ prameti vyàkhyàtatvàt /
ata eva pramàsàmagrã pramàramiti nirastam /
avisaüvàdivij¤ànaü pramàõamiti saugatoktamapi /
tadabhipretasyàrthajatvàderavisaüvàdasyàbhàvàtsmçtyàderavyàpakam /
svàpårvàrthavyavasàyàtmakaü j¤ànaü pramàõamiti jainoktamapi na smçtyàdau vartate /
tasyàpårvàrthaviùayatvàbhàvàt /
nanu smçtirapårvàrthaviùayà /
tadityullekhàt /
tasya cànubhavenàviùayãkaraõàditi cet(na /
tathà satyapårvagrahaõasya vyavacchedyàbhàvaprasaïgàt /
dhàràvàhikaü tadvayavacchedyamiti cenna /
anekànta(tà)vàde padàrthànàü kùaõikatvasyàïgãkçtatvena dhàràvàhike(kavibhrame)'pyevamapårvàrthatàbhyupagamasaulabhyàt /
mà bhådvàtra smçtipràmàõyahànirdoùaþ /
dhàràvàhike tu taddhàniravarjanãyà /
tadapi smçtyanuvàdapadàbhyàmupalakùyata iti /


*5,245*

nanu bhavatpakùe 'pi smçteþ pràmàõyaü hãyata eva /
tasyà yàthàrthyàbhàvàt /
nahi yàdç÷o 'rthaþ smaryate yadà, tàdç÷a evàsau tadà /
pårvàvasthàyà vartamàne nivçttatvàt /
anivçttau hi pårvataiva na syàt /
naca nivçttapårvàvasthatayaiva tamarthaü smçtiràlambate /
pårvàvasthànivçttàvanubhavàpravçtteþ /
nanu samànaviùayatve 'pi smçtyanubhavayeranubhavo yathàrtho na tu smçtiriti kuta etatnubhavakàle tasyàrthasya tàdavasthyàt /
smçtikàle tvatàdavasthyàt /
nanu pårvaü tàvattadavastha evàsàvasãdetàvataiva j¤ànamastu yathàrtham /
na /
pàkarakte 'pi ÷yàmatàpratyayasya yathàrthatvaprasaïgàt /
nanvatãta÷yàmatàpratyayastatra yathàrtha eva /
satyam /
tadviùayasya tadànãmeva tadavasthàtvam /
natu smaryamàõàvasthastadànãü tadavasthaþ /
tasmàtsmçtirayathàrthaiva /

maivam /
apasiddhàntàpàtàt /
tathàhi /
upalabdhihetuþ pramàõamityatra saü÷ayàdàvativyàptimà÷aïkaya prakçtayàthàrthyenopalabdhirvi÷eùità /
tasyàpi smçtihetàvativyàptimà÷aïkayopalabdhi÷abdo 'nubhavavacano na j¤ànasàmànyavacana ityuktaü vàcaspatinà /
tena j¤àyate tenàbhyupagataü smçteryàthàrthyamiti /
anyathà yàthàrthyena smçtau vyàvçttàyàü punarna ÷aïketa /
÷aïkamàno và tameva parihàramanatidi÷annupalabdhipadamanubhåtiparatayà na vyàkuryàt /
yathàrthànubhavaþ pramà samyaganubhavasàdhanaü pramàõamityàdãni nyàyavidàü vacanànyapãmamevàrthamavagamayanti anyathà dvayaïgavikalatvàtsmçteranubhavapadavyàvartyatà na syàt /

kàõàdairapi pratyakùalaiïgikasmçtyàrùabhedena vidyàcàturvidhyamaïgãkurvàõairyathàrthatvaü smçteraïgãkçtam /


*5,246*

yadapi"nahi (yadà)yo yàdç÷aþ' ityàdi, tadanena kimuktaü bhavati /
smaraõakàle 'rthasya tadavasthàtvàbhàvàdayàthàrthyaü smçteriti và, pårvàvasthànivçtteraviùayãkaraõàditi và, anivçttapårvàvasthatvena viùayãkaraõàditi và /
àdye 'tãtànàgataviùayànumànàgamapràmàõyapracyutiþ /
atãtàdiviùayasya tadànãmasattvàt /
dvitãye sarvapramàõàpràmàõyaprasaïgaþ /
kasyàpi sarvàtmanà viùayãkaraõàbhàvàt /
tçtãye tvasiddhiþ /
na hyanivçttatadavastho 'sàviti smçtiràlambate /
kintu tadàsau tàdç÷a iti /
tadavasthànivçttyanivçttyostådàsãnaiva /

nanvanubhavena"tadà('sau) tàdç÷aþ' ityaviùayãkçtaü tathà viùayãkurvàõàþ kathaü yàthàrthyaü labhanta iti cet na /
syàdidam yadyanubhavànusàritvaü yàthàrthyamiti vadàmaþ /
arthànusàritvaü tu tathetyuktam /
anubhave 'nyàkàre kutastyo 'yaü smçteranyàkàra iti cet /
kimayaü nàstãtyabhimànaþ, uta nirhetuka iti và, yadvà pra÷namàtram /
nàdyaþ /
sàkùisiddhatvàt /
na dvitãyaþ /
vyàghàtàt /
tçtãye 'nubhavasyàpi kutastyaþ /
svahetusamàsàdita iti cettulyam /
yadi ca saüskàramàtrajanyatà smçteþ syàt /
(syàtta)tadà katha¤cidvaisàdç÷yànupapattiþ /
mànasaü taddhi vij¤ànamiti vakùyate /
tasmàdvaiyàtyamàtranimittaü smçtiyàthàthyarniràkaraõam /
tathàca smçtyanuvàdapràmàõyasaïgrahàya lakùaõàntararacanamiti såktam /


*5,255*

nanu ca saïgràhyasya saïgraho guõo, na tvasaïgrahyasyàpi /
kinnàmàtivyàptyà doùa eva /
naca smçtyàdi lakùaõasaïgràhyam /
pràmàõyàbhàvàditi cet /
tatkiü smçtyàdipràmàõyaü sàdhakapramàõàbhàvànnàïgãkàryam, uta bàdhakasadbhàvàt /


*5,256*

nàdyaþ /
lokavyavahàrasya sattvàt /
yathàrthaj¤ànatatsàdhane hi pramàõatayà loko vyavaharati /
nahyasti pratyakùàdipràmàõyasàdhakamanyallokavyavahàràt /

nanu pramàõàbhiyuktànàü kaõabhuga(bhakùà)kùapàdàdãnàü tatra (pràmàõya)pramàõavyavahàro nàstãti cenna /
"smçtiþ pratyakùamaitihyam' ityàdi÷ruti(smçti)siddhàrthamanaïgãkurvatàmàptatvasyàsiddheþ /
smçtiþ pauruùeyo grantha iti cet /
kimatràyamakhaõóavçttiþ ÷abdaþ kiüvà yaugikaþ /
nàdyaþ /
kçdantatàyàþ spaùñàvabhàsatvàt /
na dvitãyaþ /
avyàptyativyàptibhyàü yogànupapatteþ /
tasmànmanvàdismaraõamålatvàtsmçtirityupacàro gràhyaþ /
te hi ÷rutyàdinànubhåtamarthaü smçtvà tatpratipàdakaü granthamàracayanti vyàsàdipraõãteùu tatsàdç÷yàtprayogaþ /
naca mukhye bàdhakamantareõopacàro labhyate /

santu vàkùacaraõàdayo('pyà)hyàptàþ /
tathàpi tattadvayavahàràbhàvamàtreõa smçtyàdipràmàõyànabhyupagamo 'yuktaþ /
nahi taiþ prativyakti padàrthà niråpitàþ /
tathàpyuktalakùaõaiþ saïgçhãtà iti cet /
tulyaü smçtyàderapi /
pratyakùàdyantarbhàvasya suvacatvàt /

api ca smçtyàdikaü pramàõapadavàcyam yathàrthatvàt pratyakùavat /
na cànubhavatvamupàdhiþ /
samavyàptipakùe saü÷ayàdau vyàptibhaïgàt /
viùamavyàptitve(pakùe)'pi karaõaråpe pratyakùe sàdhyàvyàpakatvàt /
ki¤cedamanubhavatvaü smçtivyatiriktaj¤ànatvamiti cet /
kimarthamidaü vi÷eùaõam /
pakùavyàvçttyarthamiti cet /
tarhi pakùetaratvenànupàdhitvam /
anyathe÷varànumàne 'pyupàdhira÷akyaniràsaþ syàt /
etenànubhavatatkaraõayoranyataratvamapi pratyuktam /
#<Vyàsa>#-(11)


*5,261*

astu tarhi bàdhakasadbhàvàditi dvitãya ityata àha- aïgãkçtaü cediti //

%<aïgãkçtaü cet pràmàõyaü smçtyàdeþ kà virodhatà  // MAnuv_2,1.24cd //>%

NYâYASUDHâ:
smçtyàdeþ pràmàõyamiti sambandhaþ /
kimàkùepe /
tarhãti ÷eùaþ /
samçtiranuvàda÷càpramàõam niùphalatvàt /
yadyatpramàõaü tattatsaphalaü dçùñaü yathà pratyakùàdãti bàdhakasadbhàvàtkathametaditi cet /
kimatra sarvà smçtiþ sarvo 'pyanuvàda÷ca (savar÷cànuvàdaþ) pakùãkriyate, kiüvà tadekade÷aþ /
àdye bhàgàsiddhirityàha- na ceti //

%<nacàphalatvaü vaktavyaü sarvasmçtyanuvàdayoþ  // MAnuv_2,1.25ab //>%

NYâYASUDHâ:
kàsà¤citsmçtãnàü keùà¤cidanuvàdànàü ca saphalatvopalambhàditi càrthaþ /
upapàdayiùyate caitat /
aprayojaka÷càyaü heturityàha- phalavattvamiti //

%<phalavattvaü nacàsmàbhiþ pràmàõyaü hi vivakùitam  // MAnuv_2,1.25cd //>%

NYâYASUDHâ:
yadi hi phalavattvaü pràmàõyaü pràmàõyasya vyàpakamasmàbhiþ parãkùakairvivakùitaü syàt /
syànnàma tadà vyàpakasya tasya nivçttyà smçtyàdeþ pràmàõyanivçttiþ /
na caivamityarthaþ /
ayamabhisandhiþ /
apramàõa(pràmàõya)vyavahàre yàthàrthyàbhàva eva prayojakaþ, apràmàõye tu karaõadoùabàdhakapratyayau na niùphalatvamiti /
etenàphalàü÷asyaiva pakùãkaraõamiti dvitãyo 'pi nirastaþ /


*5,363*

karaõadoùabàdhakapratyayàviva viphalatvamapyapràmàõyaprayojakaü kinna syàdityata àha- tçõàdãti //

%<tçõàdidar÷ane kiü ca phalavattvaü nigadyate  // MAnuv_2,1.26ab //>%

NYâYASUDHâ:
dharmasya dharmyadhikaraõamiti saptamã /
gràmaü gacchataþ pathi paritatçõàdidar÷anasya /
upalakùaõaü caitat /

sva(ka)kàraõasàmarthyàyàtànumite÷cetyapi draùñavyam /
kimàkùepe /
viphalatvasyàpràmàõyaprayojakatve tçõàdidar÷anàdestathàtvenàpràmàõyaü syàt /
na caivam /
lokavyavahàraviràdhàdityà÷ayaþ /

yadvànaikàntika÷càyaü heturiti anenàcaùñe /
pramàõatayà sammate vipakùabhåte tçõàdida÷arne kiü phalavattvaü nigadyate na ki¤cida(kima)pãtyaphalatvaü tatra gatamiti /


*5,263f.*

nanu kàryajàtaü pràõinàü dharmàdharmàbhyàmupajàyata iti tàvadavivàdam /
tata÷ca dharmàdharmàbhyàmujanitatçõàdidar÷anaü svayamasukhaduþkhàtmakaü yadi sukhaü duþkhaü và tatsàdhanaü và na janayet tadà dharmàdharmayorvaiyarthyaü ÷rutyàderapràmàõyaü và(cà)padyeta /
tata÷ca tçõàdidar÷anenàpi sukhaduþkhàdikaü ki¤cidupajanayitavyameva /
ataþ kathaü tasya viphalatvamityata àha- sukheti //

%<sukhaduþkhàdikaü ki¤cit smçtàvapi hi dç÷yate  // MAnuv_2,1.26cd //>%
NYâYASUDHâ:
anena nyàyena sarvasyà smçteþ sarvasya cànuvàdasya saphalatvàtsvaråpàsiddha eva hetuþ syàt /
bhàgàsiddhatà tu spaùñaphalopalambhà(bhàvà)bhipràyeõokteti bhàvaþ /
iyàüstu vi÷eùaþ /
tçõàdidar÷anasya phalaü sarvathà(pya)vyaktam naivaü smçtyàderityuktaü dç÷yate 'pi hãti /
atrànuvàdo 'pi gràhyaþ /
tathàhi /
iùyàrthasmçtau sukhaü, tajjàtãye ràgaþ, saüskàrapàñavaü ca /
aniùyàrthasmçtau duþkhaü, tajjàtãye dveùaþ, saüskàrapàñavaü ca /
pra÷astàrthasmaraõe dharmaþ, apra÷astàrthasmaraõe tvadharmaþ /
evamanuvàde 'pi draùñavyam /
anyathà praõidhànàdivaiyathyarprasaïgàt /
"÷abdàrthayoþ punarvacanaü punaruktam anyatrànuvàdàt' iti vadatàkùapàdenàpyanuvàdasya sàphalyamaïgãkçtam /
nigamanasya ca prayojanàni nyàyavidbhirupapàditànãti /


*5,268*

athàpi syàt /
pràkañyàparaparyàyàmarthagatàü j¤àtatàmupajanayadeva pramàõam /
yathà pratyakùàdi /
naca smçtyàdinà 'rthe j¤àtatopajaniþ sambhavati /
anubhavenaiva tasyà jàtatvàt /
nahi chinne chidà punarutpadyate /
tatkathaü tasya pràmàõyaü syàditi /
tatràha- neti //

%<na paricchedakàryeva pramàõamiti ca pramà  // MAnuv_2,1.27ab //>%

NYâYASUDHâ:
paricchedo j¤àtatà /
eveti prativàdyuktànuvàdaþ /
paricchedakàryeva pramàõam /
tadabhàvàtsmçtyàdikamapramàõamiti netyarthaþ /
kuto netyata àha- iti ceti //
iti÷abdenàrthagatàü j¤àtatàü paràmç÷ati /
netyasyànukarùaõàrtha÷cakàraþ /
j¤àtatàyàü pramà pramàõaü nàstãtyarthaþ /
tathà ca j¤àtatàjanakatvaü sapakùe vibhramàdàviva vipakùe pratyakùàdàvapi vartata iti sàdhàraõànaikàntikamiti bhàvaþ /
ki¤ca dhàràvàhikavij¤ànàni smçtyàdikamiva na j¤àtatàmupajanayantãti kuto nànaikàntyam /
api ca saü÷ayaviparyayàvapi j¤àtatàmupajanayata iti tvayàïgãkaraõãyam /
samànanyàyatvàt /
tata÷ca vipakùà(tpratyakùà)diva sapakùàdapi vyàvçttestavàsàdhàraõo hetuþ syàt /
yadvà j¤àtatàlakùaõasya paricchedasyaivàpràmàõikatvàtparicchedakàryeva pramàõamityasyàü vyàptau na pramàõamastãtyekagranthatayà yojyam /
tathàca vyàpakànupalabdhiliïgakamanumànaü dåràpàstamiti bhàvaþ /


*5,270*

nanu càj¤àtaj¤àpakameva pramàõam, aj¤àtaj¤ànameva và /
na caitatsmçtyàdàvastãti tadapramàõamityato và'ha- neti //
paricchedo 'j¤àtaj¤ànaü, tatkartuü ÷ãlamasyàstãti paricchedakàri(rã) /
yadvà pariccheda eva kàra akàraþ paricchedakàraþ so 'syàstãti paricchedakàri /
kiü paricchedakàritvaü pràmàõyasya vyàpyavyàpakabhåtaü lakùaõamiti tadabhàvàtsmçtyàderapràmàõyamucyate, kiüvà vyàpakameveti /


*5,270f.*

àdye paricchedakàryeva pramàõamiti lakùaõaü na pramà nopapannamiti yojanà /
avyàpterativyàpte÷ceti /
tathàhi /
dharmiõamàdàyànadhigatàrthagantçtvamucyate prakàraü và /
àdye nityaviùayàõàmapràmàõyàpàtaþ /
vyàpyavattayàvagataü dharmiõaü vyàpakavattayà viùayãkurvato 'numànasya pçthagavagatànarthàntsaüsçùñatayà gocarayataþ ÷abdasya càpràmàõyaprasaïgaþ /
dvitãye tu dhàràvàhikavij¤ànànàmapràmàõyaü syàt /
nahi vainà÷ikànàmiva mãmàüsakànàmanya eva ghañaþ /
nàpi sàïkhayànàmiva pariõàmã /
nàpi prakàramapyupajanàpàyavantamãkùàmahe /

*5,271*

nanu yadyapi svaråpasya prakàrasya và tàdavasthyam /
tathàpi ghaño 'yaü ghaño 'yamiti pratyakùaj¤ànadhàràyàü vartamàna evàrthaþ (pari)sphurati /
naca kramabhàvinàü j¤ànànàmeka eva vartamànakàle viùayo nànàpratipattçvat j¤ànayaugapadyaprasaïgàt /
(tatpra)pratyabhij¤ànànupapatte÷ca /
j¤ànànekatve 'pyekakàlàvasthànàkalanàt /
tasmàtpåvarvårvavij¤ànairanàkalita eva vartamàno 'rtha uttarottarairavasãyata ityanadhigatàrthatvameveti /
evaü tarhi smçtyàderapyanadhigatàrthatvameva /
smçtirapi vartamànatatkàlatayànubhåtamatharmatãtatatkàlatayàvagàhate /
anyathà sa iti na syàt /
anuvàdo 'pi yadi vàdaviùayastadà sphuñamanadhigatàrthatvam /
yadi ca pårvavij¤ànavi÷iùñàrthagocarastathàpi dhàràvàhikasamàno nyàyaþ /
adhikavidhànenaikavàkyatàyàmapi tatheti /
saü÷ayaviparyàsayorapyanadhigataviùayatvàt pràmàõyaü syàt /
anadhigatatathàbhåtàrtha(gantç)tvaü vivakùitamiti cenna /
anadhigatavi÷eùaõavaiyarthyàt /
smçtyàdivyàvçttyarthaü taditi cet(na) /
smçtyàdikameva kuto vyàvartanãyam /
lakùaõàbhàvàditi cet /
tadidamitaretarà÷rayatvamiti /


*5,286*

astu tarhi vyàpakanivçttyà vyàpyanivçttiriti dvitãyaþ pakùaþ /
syàdapyevam /
yadi paricchedakàryeva pramàõamiti pramà pramàõaü syànna ca tadasti /
tathàhi /
pràmàõyasyànadhigatàrthatvena vyàptiþ kiü sàhacaryadar÷anamàtràtsiddhayati, uta vyabhicàradar÷anasahakçtàt, uta vipakùe bàdhakopetàt /
nàdyaþ /
atiprasaïgàt /
na dvitãyaþ /
dhàràvàhini vyabhicàradar÷anàt, atiprasaïgàparihàràcca /
na tçtãyaþ /
tadabhàvàt /

adhigatamevàrthamadhigamayatà pramàõena piùyaü piùyaü syàditi cet /
kimidaü piùyapeùaõaü nàma /
kimadhigate 'rthe 'dhigatyantasyànudayaþ, kiüvà viphalatvam, utàvi÷iùñaphalatvam, atha anapekùitaphalatvam /
nàdyaþ /
syàdapyevaü yadi j¤ànàbhavo 'pi j¤ànasàmagùekade÷aþ syàt /
j¤ànaü và tatpratibandhakaü bhavet /
nacaivam /
tathàtve smçterevànudayaprasaïgàt /
na dvitãyaþ /
uktottaratvàt /
na tçtãyaþ /
àdye 'pyàpatteþ /
na caturthaþ /
tçõàdidar÷ane, heyada÷arne ca prasaïgàt /

nanu ca karaõavi÷eùaþ pramàõam /
kàraõaü ca sàdhakatamam /
naca sàdhyasiddhau tajjàtãyasyàpi sàdhakatamatvamasti, chinne para÷oriveti cet /
maivam /
nahi karaõasya sàdhakatamatvaü sàdhakatamàntaràpekùayà /
kintu pradhànakriyàkàrakàntaràpekùayà /
anyathà yatra karaõànàü samuccayastatra parasparàpekùayànati÷ayitatvàdakaraõatvaü syàt /
chinne kuñhàrasyàkaraõatvaü tu phalànudayàt /
naca prakçte tathàstãtyuktamiti /


*5,291*

nanvanapekùatvaü pràmàõyasya vyàpakam, anyonyanirapekùà(stu) dhàràvàhikà buddhayaþ /
ataþ pràmàõyama÷nuvate /
na caivaü smçtyàdãtyapramàõameveti cenna /
asyà api vyàpterapràmàõikatvàdityàha- neti //
paricchedo 'napekùaü j¤ànam /
ki¤cànapekùatvaü sarvathà cedanityapramàõeùu nàsti /
j¤ànàntarànapekùatvaü cedanumityàdau tadabhàvaþ /
utpattàvevànumityàdikaü liïgàdyapekùaü nàrthapariccheda iti cet(na) /
j¤ànavyatiriktasyàrthaparicchedasyaivàbhàvàt /
smçtyàdàvapyevameva suvacatvàcca /
samànaviùaya(ka)j¤ànànapekùatvaü ceddharmiõamàdàyànumityàdàvapi tadabhàvaþ /
prakàrato 'pi smçtyàdàvastãtyasiddhiriti /

ananubhavatvàtsmçtirapramàõam /
anubhavatatsàdhanayoreva pràmàõyàdityetadapyasat /
pårvavadvayàpterasiddherityàha- neti //
paricchedo 'nubhavaþ /


*5,294*

evaü pramàõasàmànyalakùaõamabhidhàya tadvi÷eùàn lilakùayiùuràdau pratyakùasyoddiùñatvàttallakùaõamàha- nirdoùeti //

%<nirdoùàkùodbhavaü hy atra pratyakùamiti gãyate  // MAnuv_2,1.27cd //>%

NYâYASUDHâ:
atra pramàõeùu /
lokavedayoriti và /
nanu kathamidaü vij¤àyate /
kiü nirdoùairakùairudbhavo yasyeti, kiüvà nirdoùaü ca tadakùodbhavaü ceti /
nàdyaþ /
avyàpterativyàpte÷ca /
tathàhi /
ã÷varàdipratyakùaü nàkùodbhavaü nityatvàt /
akùakàryaü kriyàdikamapi pratyakùaü syàt /
na dvitãyaþ /
dvayorapi vi÷eùaõatvena samàsànupapatteþ /
uktàvyàptyanistàràcceti /
ucyate /
astu tàvadàdyaþ /
aj¤ànaviparãtaj¤ànahetubhiþ kàcakàmalàdidoùai rahitàni yànyakùàõãndriyàõi tairudbhavo yasyeti /

na càvyàptiþ /
udbhava÷abdasyotpattyabhivyaktyanyataràthartvàt /
yathoktam"sarvamakùàtmakaü matam' iti /
nàpyativyàptiþ /
j¤ànasya prakaraõapràptatvàt /
tathàpyakùaliïgake 'numàne 'tivyàptiriti cenna /
tasyàkùaj¤ànodbhavatvenàkùamàtrodbhavatvàbhàvàt /
nirdoùàkùodbhavamapyarthadoùàdayathàrthamutpadyate j¤ànam /
yathoktam /
"atidåràdatisàmãpyàdindriyadoùànmano 'navasthànàt /
saukùmyàdyavadhànàdabhibhavàtsamànàbhighàtàcca' iti /
tathàpi nirdoùàrthasannikçùñeti vi÷eùaõàdadoùaþ /


*5,298*

atra j¤ànagrahaõaü sukhàdivyàvçttyarthamiti kecit /
tadasat /
viùayasàkùàtkàrasyaiva sukhàdihetutvàt /
indriyàrthasannikarùaþ(tu) tadarthamabhyarthyate /

nanvevaü sati sarvàrthasàkùàtkàravataþ parame÷varasya sukhàdyutpàdaprasaïga iti cet /
lãlàvigrahagrahaõe tasyendriyàrthasannikarùavataþ kuto na tatprasaïgaþ /
atha na tàvanmàtraü sukhàdikàraõam /
kinnàma dharmàdikamapi /
atastadabhàvànna tasya sukhàdyutpàda iti cet /
tulyam /
ata eva na yogiùvapi prasaïgaþ /
tathàcàhuþ /
"dehe ÷ãtoùõàdisambandhàddhi ÷ãtoùyàdyanubhava àtmanaþ tata÷ca sukhaduþkhe' iti /
atra deha÷abdena tadà÷ritànãndriyàõyupalakùyante /
tadayaü lakùaõàtharþ /
nirdoùàrthasannikçùñanirdoùendriyodbhavaü j¤ànaü pratyakùamiti /


*5,300*

yadvà nirdoùàrthendriyasannikarùajaü j¤ànaü pratyakùamityevàrthaþ /
janyapratyakùaviùayameva (và ta)etadvayàkhyàtam(nam) iti noktadoùaþ /
anugatalakùaõasiddhayarthaü tu dvitãyaü pakùaü parigçhõãmaþ /
nirdoùaü yathàrthamakùodbhavamiti /
akùodbhava÷abdena (ca)sàkùàtkàro lakùyata iti na ka÷ciddoùaþ /
sàkùàtkàratvaü ca j¤ànagata eva vi÷eùo na karaõopàdhikaþ /
tadanena kevalaü pratyakùaü lakùitam /


*5,301f.*

atraiva yatastaditi padadvayàdhyàhàreõa yathàrthàparokùaj¤ànasàdhanamityanupramàõapratyakùalakùaõamapi vyàkhyeyam /
tacca vivakùàbhedena nirdoùàrthendriyasannikarùo và nirdoùàrthasannikçùñamaduùyamindriyaü veti /
nanu"aduùyamindriyaü tvakùam' iti vacanàdakùa÷abda evàduùyatàmàcaùñe /
tatkimarthaü nirdoùetyakùavi÷eùaõam /
maivam /
indriyaü tvakùaü taccàduùyamiha vivakùitamiti tadvayakhyànàt /


*5,303*

nanvetallakùaõaü pratigatamakùaü pratyakùamityevaü ÷abdanirvacanàdeva pratãyamànaü lakùyàtpratyakùànna bhidyate /
nacaikasyaiva lakùyalakùaõabhàvaþ sambhavati /
j¤àtà(tva)j¤àtatvàsambhavàditi cenna /
atra pratyakùapadavàcyatàyàþ sàdhyatvena vivakùitatvàdityà÷ayenoktam- iti gãyata iti //


*5,303f.*

nanu nirdoùatendriyàõàü kuto 'vagantavyà /
j¤ànayàthàrthyàditi cet /
tadapi kiü karaõa(gatayà)nirdoùatayà j¤àtavyaü, kiüvà viruddhapramàõàbhàvàt /
nàdyaþ /
parasparà÷rayatàpatteþ /
na dvitãyaþ /
asa¤jàtavirodhivibhrame 'pyàpatteþ /
maivam /
j¤ànayàthàrthyasya sàkùisiddhatvàïgãkàràt /
parãkùàpekùàyàü tu prabalavirodha(dhà)bhàvaþ sàcivyamàcarati /
yathoktam"balavatpramàõata÷caiva j¤eyà doùà na cànyathà' iti /
asa¤jàtavirodhã tu vibhrama eveti kutaþ /
de÷akàlapuruùàntarasambandhiviparãtapramàva÷àditi cet /
kathaü tarhyasa¤jàtavirodhitvam /
evaü tarhi sarvathà viparãtapramàbhàvo 'ïgãkçtaþ syàt /
addhà /
so 'pi taistaiþ parãkùàvi÷eùairni÷cãyate /
nirmålaü tu na ÷aïkayate /
anyathà sarvatrànà÷vàsenàbhimatamapi na siddhayediti /


*5,307*

nanvindriyàrthasannikarùasya pratyakùatve gagananayanasannikarùàdapi j¤ànamutpadyatàm /
maivam /
artha÷abdena tattadindriyagrahaõayogyasyaiva vivakùitatvàt /
gaganàdau ca tadyogyatàbhàvasya kàryàbhàvàdeva siddheþ /
etena cakùuràdinà gandhàdigrahaõaprasaïgo 'pyapàstaþ /


*5,307f.*

atha matam /
yadyà÷rità yogyatà, kimantargaóunà sannikarùeõa /
tattadindriyaviùayastena tenendriyeõa gçhyate /
kathamanyathà kàcàbhrapañalàdyantaritopalabdhiþ syàt /
sàntaragrahaõaü ca pràptipakùe na sambhavati /
pràpyakàriùu tavagàdiùu tadabhàvàt /
ki¤ca nayanaü cetpràpyakàri tadà svasaüyuktamàtraü gçhõãyàt /
kuñhàràdiùu tathà dar÷anàt /
pçthutaraü ca gçhõàti /
digvi÷eùasandeha÷caiva sati na syàt /
pràptyà tanni÷cayapràpteþ /
sannikçùñaviprakçùñayoþ ÷àkhàcandramasoryugapadgrahaõàcca /
nahi pràpyakàriõyevaü bhavitumarhati /
api ca cakùuþ apràpyàrthaprakà÷akam atyàsannàprakà÷akatvàt /
vyatirekeõa ÷rotràdivat cakùurgatvà nàrthena sambadhyate indriyatvàt spar÷anàdivat /
nacàrthasya àgamanaü pratyakùavirodhàt /
tathà càpràpyaprakà÷akatvasiddhiriti /


*5,310*

atrocyate /
viùayakaraõayoryogyatàmàtramupàdàya sannikarùàpàkaraõaü kiü sarvatrota nayana eveti vaktavyam /
na prathamaþ /
apràptaireva kuñhàràdibhiþ kàùñhàdau chidàdyudayaprasaïgàt /
ghràõarasanaspar÷anairapràptaireva gandhàdyavabodhodayàpatte÷ca /
tathàca yogyatàvadanvayavyatirekasiddhà pràptirapi kriyotpàdopayoginã /
na dvitãyaþ /
vi÷eùakàraõàbhàvàt /
yogyatàyà anvayavyatirekada÷arnàtpràpte÷cànupalambhàditi cenna cakùuùo 'pi karaõatvendriyatvàbhyàü pràptyupalambhàt /


*5,311*

nanvatra kiü golakaü pakùãkriyate uta tadatiriktaü cakùuþ /
àdye pramàõabàdhaþ /
dvitãye tvà÷rayàsiddhiriti cenna /
tavàpi golakapakùãkàre siddhasàdhanam /
anyatrà÷rayàsiddhiriti vaktuü ÷akyatvàt /
atha vi÷eùaü vihàya råpadar÷anànumitaü karaõamàtraü pakùãkriyata iti bråùe /
samaü mamàpi /
ata eva golakàtiriktamapi tatsetsyati /
sannikarùa÷ca pratyàsattimàtraü vivakùitam, na saüyogàdiriti na ÷abdàdibhirvyabhicàraþ /


*5,313*

kà ceyaü yogyatà yanmàtràdasannikçùñamapi cakùuþ prakà÷ayet /
yadi råpavi÷eùàdiråpà tadàtãtànàgatayorapi tadbhàvàccàkùuùatàpattiþ /
sannikarùàrthaü khalu vartamànatàbhyarthanam /
sannikarùasyànyathàsiddhau pratyabhij¤àyàü tattàü÷asya cakùuùàvabhàsanàt sa cedanapekùitaþ, kiü tadà vatarmànatayà /
atha vartamànatàpi råpadivadyogyatàntargatà, tadà pratyabhij¤à na siddhayet /
kuóyàdivyavahitapratãtiprasaïga÷ca /
pràptipratibandhakaü hi kuóyàdivyavadhànamiti pràptyarthaü tadabhàvo 'nveùaõãyaþ syàt /
sà yadi neùyate tadà kuóyàdikaü kasyàpakuryàt /
àvaraõàbhàvo 'pi yogyateti cet /
na /
kuóya(óyà)parabhàgàvasthitenàpyagrahaõaprasaïgàt /
atha nayanaviùayayormadhye nibióa(óàvayava)dravyàbhàvo vivakùita iti cet /
sphañikàdyantaritànupalabdhriprasaïgàt /
asvacchadravyàbhàvo vivakùita iti cet /
tathàpyavyavahitadåradar÷anàpattireva /
atha kùaõabhaïgapariõàmàvà÷ritya tathàbhåtasyotpàdànutpàdau eva yogyatàyogyate manyase, tadà so 'rthaþ kadàcitsarvairupalabhyeta kadàcinna kenàpi /
draùñçnibandhano 'pi tadbhedo 'stãti cenna /
pramitasannikarùaparityàgenàpramitànekakalpanasyànucitatvàt /


*5,317*

ki¤càsannikçùñapratãtau ca àsannasannikçùñaviprakçùñayorvai÷adyàvai÷adye na syàtàm /
asmàkaü tu nayanara÷mayaþ samyagàsannena sannikçùñante viprakçùñena tvasamyak pradãpara÷maya iveti yukte pratãtervai÷adyàvai÷adye /
kàcàdyantaritopalabdhyà kimapràpyaprakà÷akatvaü kalpayàmaþ kiüvà kàcàdãnàü praptipratibandhakatvàbhàvàt /
àdyaþ pramàõaviruddho 'nekàtiprasaïgaparàhata iti dvitãya evà÷rayaõãyaþ /
tathàtve kàcàdervyåhàntaratàpatti(tte)riti cet /
(na) jalànalavyatibhede 'pi ghañàdestadabhàvàt /
tatràpi såkùmataratadabhyupagame 'tràpi sàstu /
sàntaragrahaõamapyasannikçùñasya grahaõaü cedasiddham /
sàntara iti grahaõaü cetpradãpe 'naikàntikam /

yathà khalu dãpo ra÷mibhirarthasannikçùño 'pi svaråpàpekùayà sàntara iti pratãyate tathà cakùurapyadhiùñhànàpekùayeti kimanupapannam /
pçthutaragrahaõamapi nayanara÷mãnàmunmattakakusumavatpçthvagratayopapatsyate /
apràptau tvalpasyàpi grahaõaü na syàt /
pràptau digvi÷eùasandeho na syàditi cet(na) /
apràptau sarvatra kalpayiùyati /
yugapadgrahaõàbhimànastu tejasaþ ÷ãghragàmitànibandhano bhrama eva /
pràpteþ pramàõasiddhatvàt /


*5,323*

apara àha /
nayanara÷mayaþ ÷àkhàcandrasaüyuktaiþ saurara÷mibhirekãbhåtà yugapacchàkhàcandramasau gràhayantãti /
tadasat /
sarvàrthagrahaõaprasaïgàt /
adçùñàttadvayavastheti cet /
(na) bàhyasàdhanasàkalye 'dçùñavaikalyena kàryànudayasya kvàpyadar÷anàt /
adçùñavaikalye hi bàhyasàmagrã vikalà syàt /
anyathà samanaskendriyasannikçùñaþ sphãtàlokamadhyamadhyàsãno 'pi ghañaþ kadàcinnopalabhyeta /
apràpyàrthaprakà÷akamiti càprasiddhavi÷eùaõatà /
atyàsannàprakà÷akatvaü pràpyaprakà÷akeùu ghràõàdiùvapi vidyate /
svagatagandhàderagrahaõàt /
parasyaiva atyàsannakàcàdyagrahaõamayuktam /
yogyatàyà anapàyàt /


*5,325*

gatvà nàrthena sannikçùñata ityatra kiü gatipratiùedhaþ sàdhyaþ, kiüvà sannikaùarpratiùedhaþ, utobhayapratiùedhaþ /
nàdyaþ /
kàlàtãtatvàdanaikàntyàcca /
na dvitãyaþ /
anaikàntikatvàdeva /
ata eva na tçtãyo 'pi /

vi÷iùñaniùedho 'yamiti cenna /
so 'pi vi÷eùaõàbhàvena vetyàdivikalpadåùaõànistàràt /

sannikarùàrthaü gatimanna bhavatãti sàdhyamiti cenna spar÷anàdàvanaikàntyàt /
÷ãlajalasannikarùàrthaü tvagindriyagataye hi ÷arãraparispando bhavati /

athàyamabhipràyo 'dhiùñhànàdbahirna gacchatãti /
tadendriyatve samàne 'pi ghràõàdãnàmataijasànàmanevambhàvaþ /
cakùuùastu taija(se)sasyetthambhåta(tvà)tetyaïgãkàre bàdhakàbhàvàdaprayojakatvam /
càkùuùara÷mãnàmupalabdhiprasaïga iti cenna /
atãndriyatvopapatteþ /
mahattejojàtãyamaindriyakamupalabdhamiti cet càkùuùamapyupalabdhamiti vàristhaü tathà syàt /
adçùñava÷àdanudbhåtaråpaü taditi cet /
idamapyanudbhåtaråpaspar÷aü kuto na kalpyate /
kalpikàyàü pràpyakàritàyàü pramàõasyoktatvàt /

yadi ca nayanaü nirgatyàrthaü gçhãyàttadà unmãlyanimãlane 'pi arthapratipattiþ syàt /
yadi (càkùuùa)vàkùamadhiùñhànàtiriktaü syàdadhiùñhànopaghàtacikitse vyarthe syàtàmiti tu pradãpena samànayogakùemam /

api ca /
chàyàyàmupaviùyasyà(pyàtapàlokane)tapàvalokanena nayanasyà÷i÷iratvamàtapopaviùyasyàpi ÷i÷iradravyàvalokanena ÷i÷iratvaü caitamevàrthaü gamayataþ /
na hyapràptàvetadupapadyate /
tadetadakhilamapi pramàõaprasiddhamiti kimatra vaktavyamiti hi÷abdenàcaùñe /

//  iti pratyakùasàmànyalakùaõaniråpaõam //



*5,330*

yadakùavi÷eùaõaü nirdoùatvamuktaü tadvayavacchedyaü dar÷ayitumakùabhedaü tàvadàha- pràkçmiti //

%<pràkçtaü ÷uddhacaitanyamakùaü tu dvividhaü matam  // MAnuv_2,1.28ab //>%

NYâYASUDHâ:
prakçti÷abdenàhaïkàraþ pa¤cabhåtàni cocyante /
såkùmaråpeõa nityamapyahaïkàrabhåtàü÷airupacitatvàtpràkçtam /
÷uddhamityasyaiva vivaraõaü caitanyamiti /
ceti÷abdàvadhyàhàryau /
tu÷abdenàcaitanyamevendriyaü taccàhaïkàrikameveti vadatàü sàïkhayàdãnàü, bhautikameveti bhàùamàõànàü vai÷eùikàdãnàü, dravyendriyabhà(vye)vendriyabhedàddvividhamiti jalpatàü jainànàü ca mataü vyavacchinatti /
matamiti svoktàrthasya pramitatvamàha /


*5,333*

tatra jaóacaitanyabhedamanupadamevopapàdayiùyati /
jaóasya ca nityàhaïkàrikabhautikatvam"såkùmendriyàõi santyeva syuþ sthålànyapyahaïkçteþ /
teùàü bhåtairupacayaþ sçùñikàle vidhãyate' ityàdismçtisiddham /
naca kevalàhaïkàrikatve bhautikatve và pramàõamasti /
kapilàdãnàmàptatvàsiddheþ /
ghràõaü pàrthivaü rasàvya¤jakatve sati gandhavya¤jakatvàt kuïkumagandhàbhivya¤jakaghçtavat /
rasanamàpyaü råpàvya¤jakatve sati rasavya¤jakatvàt /
làlàvat /
cakùustaijasaü spar÷àvya¤jakatve sati råpavya¤jakatvàt pradãpavat /
spar÷anaü vàyavãyaü ÷abdàvya¤jakatve sati spa÷arvya¤jakatvàt vyajanavàtavaditi /


*5,335*

atra pàrthi(vàditva)vatvàdimàtrasàdhane siddhasàdhanatvam /
tanmàtratvasàdhane dçùñàntànàü sàdhyavaikalyam /
sarvatra pà¤cabhautikatvàbhyupagamàt /
sarvatra càdçùñena vyabhicàrà(raþ)t /


*5,336*

tat sarvavya¤jakamiti cet /
kiü vyaktipuraskàreõocyate utopàdhyavacchedapuraskàreõa /
nàdyaþ /
yadadçùñamekaikavya¤jakaü tatra vyabhicàrànistàràt /
tanna ni÷citamiti cet /
tathàpi sandigdhavyabhicàrità /
na dvitãyaþ /
indriyatvàvacchedenàsiddheþ /


*5,337*

ki¤ca pàrthivàdipadaiþ pçthivãtvàdyabhidhàne tattatsannikarùairanaikàntyam /
indriyatvena hetuvi÷eùaõe dçùñàntànàü sàdhanavaikalyam /
pçthivyàdikàryatàsàdhane pràguktasiddhasàdhanatàparihàràya màtrapadaprayoge pçthivyàdiråpàdivya¤jakasannikarùeùu vyabhicàratàdavasthyam /


*5,343*

api ca /
carmàdigandhavya¤jakatvaü jalàdeþ, rasavya¤jakatvam lavaõàdeþ, råpavya¤jakatvama¤janàdeþ, spar÷avya¤jakatvaü karpåràderapyastãti vyabhicàra eva (iti) /


*5,346*

indriyadvaividhyasya pramitatvamuktam /
tatkathamityata àha- ÷uddhamiti //

%<÷uddhamã÷aramàmukteùvanyatra pràkçtairyutam  // MAnuv_2,1.28cd //>%

NYâYASUDHâ:
pràk prasiddhitàratamyamapekùyodde÷e 'pi pràdhànyatàratamyàpekùayopapàdanamiti draùñavyam /
anyatra saüsàriùu /
pràkçtairakùairyutaü ÷uddhamastãtyarthaþ /
ayamabhisandhiþ /
upapàdayiùyate hã÷aramàmuktànàmakùavattà /
naca tadakùaü pràkçtamiti yuktam /
nirguõatvàdi÷rutismçtivirodhàt /
tatastacchuddhacaitanyameva bhavitumarhati /
saüsàriùu càkùavattà suprasiddhà /
naca tanmuktàvakùapratipàdakapramàõabalàyàtaü ÷uddhamevàstviti yuktam /
saüsàre 'pi samyagj¤ànaniyamàdyàpatteþ /
atastatra pràkçtaü ÷uddhaü ceti dvividhamapyastãti svãkàryam /
tataþ siddhamuktaråpàkùadvaividhyamiti /
parairã÷alakùmyorlãlàvigrahagrahaõa(õà)maïgãkàribhistadakùasya pràkçtatvamaïgãkriyate /
tànprati kiü vàdàntareõeti muktagrahaõam /
svamate muktànàü lãlàvigrahasvãkàràt /
kimanyadàpãndriyopapàdanàyàsenetã÷arameti /


*5,349*

kimato yadyevamakùadvaividhyamityata àha- nirdoùameveti //

%<nirdoùameva caitanyamanyatrobhayamiùyate  // MAnuv_2,1.29ab //>%

NYâYASUDHâ:
tatrottamajãvasambandhicaitanyamakùaü nirdoùamevetyarthaþ /
anyatràpi nirdoùatàsadbhàvàdevetyuktam /
anyatra madhyamajãvasambandhicaitanye /
sarvatra pràkçte càkùe nirdoùatvaü sadoùatvaü cobhayaü kàlàdibhedeneùyate /
adhamasambandhicaitanye tu sadoùatvameveti ÷eùaþ /
iùyate pràmàõikairiti /
anenàgamaü kàryaliïgakamanumànaü càtràrthe dar÷ayati /
yàvadatra sadoùamuktaü tannirdoùagrahaõavyavacchedyamiti bhàvaþ /


*5,354*

nanu ca saüsàriùu pravçttisiddhayarthamindriyamava÷yamaïgãkaraõãyam /
naca tacchuddham /
uktànupapatteþ /
ta(a)taþ pràkçtenaiva savarsyopapatteþ saüsàriùu ÷uddhendriyàbhyupagamo nirbãja eva /
naca muktau ÷uddhasadbhàvàtpràgapi tadaïgãkaraõãyam /
muktivacchuddhendriyasyàpi pa÷càtpràptyupapatterityata àha- sukheti //

%<sukhaduþkhàdiviùayaü ÷uddhaü saüsàrageùvapi  // MAnuv_2,1.29cd //>%

NYâYASUDHâ:
na kevalamã÷aramàmukteùu (kintu) saüsàrageùvapi ÷uddhamindriyamaïgãkaraõãyam /
kutaþ sukhaduþkhàdiviùayam /
ayamarthaþ /
asti tàvatsaüsàriõàü sukhaduþkhecchàdiviùaye(yo)'parokùàvabhàsaþ /
liïgàdyananusandhànenaivàhaü sukhãtyàdispaùñàvabhàsadar÷anàt /
nacendriyaviùayatàmantareõàparokùàvabhàsitvaü sukhàdãnàü yuktam /
dharmàderapi tatprasaïgàt /
tasmàtsukhaduþkhàdiviùayamindriyamaïgãkartavyam /
tadeva ÷uddhamiti /

astu sukhaduþkhàdiviùayamindriyaü saüsàriùu /
tacchuddhamiti kutaþ /
pràkçtenàpi tadaparokùàvabhàsopapatterityata àha- nirdoùatveti //

%<nirdoùatvàtiniyamàt tad baliùñhatamaü matam  // MAnuv_2,1.30ab //>%


*5,355*

NYâYASUDHâ:
tatsukhàdiviùayamindriyaü tàvadbaliùñhatamaü sarvathà(pya)'bàdhyaü mataü sarveùàü sammatam /
na hi kadàcidapyasati sukhe ahaü sukhãti pratyayo 'sti /
nàpi sati nàsti sukhãti /
tathà hi satãndriyasya bàdhyatà syàt /
baliùñhatamatà cendriyasya nirdoùatvàdiniyamàdevopapadyate nànyathà /
sadoùàõàü bàdhadar÷anà(niyamà)t /
nirdoùatvàtiniyama÷ca ÷uddhasyaiva dharmo na pràkçtasyeti sukhàdiviùayasyendriyasya ÷uddhatàsiddhiriti /
etaduktaü bhavati /
sukhàdikamindriyaviùayaþ aparokùàvabhàsitvàt ghañavat /
sukhàdiviùayamindriyaü ÷uddham nirdoùatàniyamavattvàt ã÷varàdãndriyavat /
vimataü nirdoùatàniya(tima)mavat sarvathàpyabàdhyatvàt tadvadeveti /
yadyapi muktànàü ÷uddhendriyavattvena saüsàriõàü tadvattà ÷akyasàdhanà tasya tatsvaråpatàvagamàt /
svaråpasya cànàgantukatvàt /
tathàpi sàkùiõo yatpratyakùatvamuktaü tadvibhàvayitumayaü pramàõàntaropanyàsaþ /
sukhàdiviùayaü svaråpabhåtaü caitanyendriyaü hi sàkùãtyucyate /
tadabhivyaktaü j¤ànaü ceti /


*5,356*

nanu pràkçta÷uddhabhedàt dvividhamindriyamityasat /
"÷rotraü cakùuþspar÷anaü ca rasanaü ghràõameva ca /
adhiùñhàya mana÷càyam' iti pa¤cendriyamanobhedenendriyaùàóvidhyasmaraõavirodhàdityata àha- pa¤ceti //

%<pa¤cendriyamanobhedàt pràkçtaü ùaóvidhaü smçtam  // MAnuv_2,1.30cd //>%

NYâYASUDHâ:
yatpa¤cendriyamanobhedàdindriyaü ùaóvidhamiti smçtaü tatpràkçtaü na tu sarvamityato na virodhaþ /
j¤ànendriyàõàmevàtra(vivakùita)uktatvànnaikàda÷atvo(÷o)ktivirodhaþ /
buddherapi manasyantarbhàvànna saptatvavirodhaþ /
nanvàkà÷àtmakasya ÷rotrasya kathaü pràkçtatvàt /
maivam /
bhåtàkà÷apariõàmatvàbhyupagamàt /
avyàkçtàkà÷àtmakatve sàrvatrika÷abdopalabdhiprasaïgaþ /
karõa÷aùkulyavacchedàïgãkàre 'pi badhiràbhàvaprasaktiþ /
adçùñopagrahànneti cenna /
tathà satyàkà÷asyaiva tattadavacchinnasyàdçùñopagçhãtasya ghràõàdibhàvopapattau pàrthivatvàdyabhyupagamavaiyarthyàt /
gandhàdimattvàttatsiddhiriti cenna, asiddheþ /
yadindriyaü yaü vi÷eùaguõaü gçhõàti tat tadvaditi vyàpteþ sukhàdigràhiõi manasi, sàüsiddhikadravatvasnehagràhiõi cakùuùi, ÷ãtoùõaspar÷agràhiõi spar÷ane ca bhagnatvàt /
àgamàtpçthivyàdipràkçtikatàvagamyata iti cet /
tarhyahaïkàrikàkà÷akàryatà ÷rotrasyàpi tata evàïgãkaraõãyà /


*5,360*

nanu manonàdinityaü kathaü pràkçtam /
maivam /
pramàõàbhàvàt /
spar÷arahitadravyatvàdeþ sattvànneti cet(na) /
tamasmasmàkamanaikàntyàt /
nityatvàdimàtrasàdhane siddhasàdhanatvàt /
kåñasthatàsàdhane tvàgamavirodhàditi /

//  iti pratyakùaniråpaõam //
#<Vyàsa>#-(12)


*5,362*
kramapràptaü kevalamanupramàõaü ca anumànaü lakùayati- anumeti //

%<anumà yuktirevoktà ...  // MAnuv_2,1.31a //>%

NYâYASUDHâ:
atrànumeti lakùyam /
yuktiriti lakùaõam /
yadi ca yuktereva bahu÷aþ prakçtatvàttatsvaråpajij¤àsàyàmidaü pravçttam /
tadà viparãto lakùyalakùaõabhàvaþ /

nanvanumà yuktiriti paryàyàvetau /
tathàhi /
phalapràmàõyapakùe 'numitiranumeti bhàvasàdhano 'numà÷abdo liïgadar÷anasamutthaü laiïgikaviùayamanumitinàmakaü yathàrthaj¤ànamàha /
tadeva yojanaü yuktirita yukti÷abdo 'pi /
sàdhanapràmàõyapakùe 'pyapakùe 'apyanumãyate 'nayeti karaõasàdhano 'numà÷abdo yamarthamàcaùñe tameva yujyate 'nayeti yukti÷abdo 'pi /
tatkathaü lakùyalakùaõabhàva ityata uktam- uktaiveti //
atràpi vyavahàra eva sàdhyo na tvanumàtvaü, yuktitvaü và /
yenoktadoùaþ syàditi bhàvaþ /


*5,363*

nanu yuktyupapatti÷abdàvekàrthau tathà cànyatra nirdoùopapattiranumetyàdau yadi nirdoùagrahaõasya vyàvartyamasti tadàtràpi tatkartavyaü syàt /
anyathàtivyàptiprasaïgàt /
na (nàsti) cenna (tatka)kartavyamiti /
ucyate asti khalu ÷abdànàü mukhyàmukhyabhedena dvayã vçttiþ /
eva¤copapatti÷abdàdupapattàviva tadàbhàse 'pi pratipattàvutpannàyàü tadvayavacchedena mukhyàrthopadar÷anàrthaü tatra nirdoùagrahaõaü kçtam /
atra punarantargatanirdoùatvaü mukhyamevàrthamupàdàya yuktirityevoktam /
samãcãno heturanaikàntiko heturiti yatheti /
tadidamapyuktaü yuktireveti /
natu nirdoùatvavi÷eùità /
yukti÷abdamukhyàrthavivakùàyàü tadanapekùaõàditi ÷eùaþ /


*5,364*

athavà nedaü paryàyalakùaõam /
kinnàma yujyate sambaddhayate iti yuktiranumokteti yojyam /
nanvevaü sati viruddhànadhyavasitavyavacchede 'pyanaikàntikasyànumànatvaü syàdityato yuktirevetyuktam /
yujyata eva na tu (vi)yujyate 'pãtyarthaþ /
prameyatvàdikaü hyanityatvàdinà yujyate, na yujyate ca /
natu yujyata eva /
tadanena sàhityaniyamavat vyàpyaü, liïgam, anumànamiti cocyata ityuktaü bhavati /


*5,366*

saugatàstu manyante /
tàdàtmyatadutpattã evànumànàïgabhåtau sambandhàviti /
vai÷eùikàstvasyedaü kàryaü kàraõaü sambandhyekàrthasamavàyi virodhi ceti laiïgikanimittasambandhànparisa¤cakùate /
evaü
"màtrànimittasaüyogivirodhisahacàribhiþ /
svasvàmivadhyaghàtàdyaiþ sàïkhayànàü saptadhànumà' //
iti sàïkhayàþ parisaïkhayàtavantaþ /
tatsarvamapàkartuü và yuktirevetyavadhàraõam /
niyatasambandhavadevànumànaü na sambandhavi÷eùavadityarthaþ /
etaccopapàdayiùyàmaþ /


*5,370*

kecidàhuþ /
pakùadharmatàpyanumànàïgamiti /
tadapyapàkurvannuktameva vivçõoti- vyàptireveti //

%<... vyàptireva tu sà smçtà  // MAnuv_2,1.31b //>%

NYâYASUDHâ:
vi÷eùeõàpyata iti vyàptiþ /
yadavyabhicaritasàhityopetameva liïgaü sànumà /
na pakùadharmatàva÷yambhà(vavatãtya)vinãtyarthaþ /
yadvà vyàptiriti bhàvasàdhanaþ /
tathàtve vyàptireva sànumeti gauõo nirde÷aþ /
vyàptirevànumànàïgaü na pakùadharmatetyarthaþ /
upapàdayiùyate caitadvayadhikaraõasyàpi sàdhakatàmupapàdayatàcàryeõaiva /
etena"j¤àtasambandhaniyamasyaikade÷asya dar÷anàt /
ekade÷àntare j¤ànamanumànamabàdhitam' ityapi nirastam /
ekade÷atàniyamasyàprayojakatvàt /


*5,372*

yaduktaü pakùadharmatvaü sapakùe sattvaü vipakùàdvayàvçttirabàdhitaviùayatvamasatpratipakùatvamiti pa¤caråpopapannamanumànamiti /
yathà(''ha) /
"anumeyena sambaddhaü prasiddhaü ca ca÷abdasaïgçhãtamiti /
tadasat /
kevalànvayino vipakùàdvayàvçttyabhàvena kevalavyatirekiõa÷ca sapakùe sattàbhàvenàvyàpakatvàt /
kvaciccatåråpopapannatvaü kvacitpa¤caråpopapannatvamiti cet(na) /
ekaprayojakàlàbhàt /
vyàptipakùadhamartaupayikatvenaiùàü grahaõam /
vastutastu te evànumànàïgamiti cenna /
pakùadharmatàyà apyaprayojakatvàt /
tathàca vyàptireva prayojiketi vaktavyam /
kimanena jalpitenetyàha- vyàptireveti //
avinàbhàvo vyàptiþ /


*5,376*

sà dvividhà /
anvayavyatirekabhedàt /
sàdhyena sàdhanasya vyàptiranvayaþ /
sàdhanàbhàvena sàdhyàbhàvasya vyàptirvyatireka iti kecidàcakùate /
taddvaividhyaü tu÷abdena vyavacchinatti /

tathàhi /
yo 'gnimànna bhavati sa dhåmavànna bhavatãti vyatirekavyàptiþ kiü dhåmenàgnisàdhane upayujyate kiüvàgnyabhàvena dhåmàbhàvasàdhane /
nàdyaþ /
yo dhåmavànasàvagnimànityanvayavyàptyaiva tatsiddheþ /
anyathà kevalànvayavato 'sàdhakatvaprasaïgàt /
ki¤càtràbhàvayorvyàpyavyàpakabhàvo, bhàvena bhàvasàdhanamiti subhàùitam /
anyagatayà vyàptyànyasya sàdhakatve 'tiprasaïgàt /
yadabhàvayorvyàpyavyàpakabhàvastayoreva sàdhyasàdhanabhàva ityabhyupagame nàtiprasaïga iti cenna /
tathàpi vyàpyaü liïgamityasyàvyàptiprasakteþ /
yadabhàvayorvyàpyavyàpakabhàvastayoreva sàdhyasàdhanabhàva ityabhyupagame nàtiprasaïga iti cenna /
tathàpi vyàpyaü liïgamityasyàvyaptiprasakteþ /
yadabhàvo yadabhàvasya vyàpakaþ sa tasya vyàpya iti niyamàdadoùa iti cet(na) /
tarhi na vyatirekavyàptiþ prakçtasàdhyasiddhayupayoginã, kinnàma prakçtasàdhanavyàptisàdhanopayoginã /
tatra cànvayiråpataiva tasyàþ /
dvitãyastviùyata eva /
kinnàma sàpyanvayaråpaiveti na sarvathà vyàptidvaividhyaü sambhavatãti /


*5,377*

etenànumànasya kevalànvayikevalavyatirekyanvayavyatirekibhedena traividhyamapi paràstam /
vyatirekavyàpteranumànànaïgatvàt /
sadbhàvamàtreõa vyutpàdanasyàtiprasaïgitvàt /
kathaü tarhi kevalavyatirekiõo gamakatvamiti cet /
ko 'yaü kevalavyatirekã nàma /
kevalo vyatireka eva yasyàsàviti cet /
tarhi kathamatyantàsatoþ sàdhyasàdhanatà syàt /
dç÷yate tàvaditi cenna /
yatastasyànyaiva gatiþ /
pràõàdimattvasya sàtmakatvena vyàptirjãvaccharãra eva gçhãtà /
atastatraiva vipratipattau na sopadar÷ayituü ÷akyàbhåt /
vyàptimàtramevànumànàïgaü na punaþ sapakùe tadupadar÷anamapãtyato vyatirekayorvyàptyà tadupapàdanaü kriyate /

ayamatra prayogakramaþ /
jãvaccharãraü sàtmakaü pràõàdimattvàt yatpràõàdimattatsàtmakaü pràõàdimaccedaü tasmàtsàtmakamiti prayukte dhåmasyàgninevàsya na vyàptirdç÷yate /
tatkathamityàkàïkùàyàü prayogàntaraü pravartate /
pràõàdimattvaü sàtmakatvena vyàptam tadabhàvavyàpakàbhàvatvàt /
yo yadabhàvavyàpakàbhàvaþ /
sa tadvayàpto yathà dhåmo 'gnineti /
tadetàvati vaktavye yadanyathà prayujyate tadvivekinàü sphuñapratãtikatayà saïgraharucitayà veti /


*5,379f.*

syàdetat /
vyàpyaü cedanumànaü tadà dhåmaþ ÷abdànityatve 'pyanumànaü syàt /
vyàpto hi so 'pyagnineti /
maivam /
vyàpyamityasya sambandhi÷abdatvàt /
tathàca yo yena vyàpyaþ sa tasminnanumànamityuktaü syàt /
na caivamatiprasaïgo 'sti /

dvividhà hi dharmà bhavanti /
kecitparasparaparihàreõaiva vatarmànàþ /
yathà kçtakatvanityatve, svàtantryapàratantrye cetyevamàdayaþ /
kecitsamàviùyàþ /
te 'pi trividhàþ /
kecitsaïkãrõàþ /
parasparaparihàreõaiva vartamànayorekatra samàve÷aþ saïkaraþ /
yathà bhåtatvamårtatve, puruùatvapàcakatve cetyevamàdayaþ /
kecitparàparabhàvàvasthitàþ /
yathà sattvadravyatve, dhåmavattvàgnimattve cetyevamàdayaþ /
kecittulyavçttayaþ /
yathà kçtakatvànityatve, gurutvarasavattve cetyà(tyevamà)dayaþ /
tatràdyànàü parasparasambandha eva nàstãti nànumànànumeyabhàvaþ /
viruddhasamàkhyayà te 'bhidhãyante /
dvitãyànàmapi satyapi sambandhe parasparavyabhicàreõa vyàpyavyàpakabhàvàbhàvànnànumànànumeyatà /
kintu parasparamanaikàntikatayàbhidhãyate /
tçtãyeùvapareùàü vyàpyatayàpareùàü vyàpakatayàstyanumànànumeyatvam /
pare tvavyàpyatayà nàpareùvanumànatàma÷nute /
kinnàmànaikàntikà eva /
caturthàstu parasparaü vyàpyavyàpakabhàvàdanyonyamanumànatàmarhantaþ prasiddhayaprasiddhibhyàü vi÷iùñanta iti saïkùepaþ /


*5,382*

nanvevamapi dhåmenàgnij¤ànaü sarveùàü syàdityata uktaü smçteti /
pramitatvasyopalakùaõametat /
smçtà vyàptireva pramitameva vyàpyamanumà /
na tvindriyavatsattàmàtreõa pramàkaraõamityarthaþ /
nanu tathàpi nàrikeladvãpavàsino dhåmadar÷anàdagnyanumitiprasaktiþ /
maivam /
vyàpyasvaråpapramitivadvayàptipramiterapyapekùitatvàt /
tathàpi gçhã(tavismç)tàsmçtavyàptestadavasthaþ prasaïga ityata uktaü smçteti /
smçtà vyàptireva sànumopayoginãtyarthaþ /
tathàca vyàptismaraõasavyapekùaü vyàpyaj¤ànamanumànamityuktaü bhavati /


*5,383*

liïgaparàmar÷o 'numànaü paràmar÷a÷cànusandhànàtmakaü tçtãyaü j¤ànamiti ka÷cit /
tathàhi /
mahànasàdau dhåmasyàgninà vyàptigrahaõasamaye yajj¤ànaü tatprathamam /
gçhãtavyàptikasya parvatàdau yaddhåmaj¤ànaü taddvitãyam /
tataþ sambandhida÷arnasamudbuddhasaüskàrakàraõa(ka)sya yo dhåmavànasàvagnimàniti vyàptismaraõasyànantaramayaü càgnivyàptadhåmavàniti pratisandhànàtmakaü yaddhåmaj¤ànaü tattçtãyamanumànamiti /
tatetadanyo na manyate /
vyàptismaraõaü pakùadharmatàj¤ànamityetàvadeva hyanumànasàmarthyam /
tatrànanubhåtàyà vyàpteþ smartuma÷akyatvàtprathamaü j¤ànamiùyate /
dvitãya(j¤àna)mapi pakùadharmatàviùayatvàdaïgãkriyate /
tato vyàptismçtau satyàü kimaparamava÷iùyate yadarthaü tçtãyaü j¤ànameùyavyamiti /
sa sthåladç÷vetyàdyaþ /
na khalu sahakàritànupapatteþ /
kintu saïkalite /

naca tatsaïkalitatvaü vinà tçtãyaj¤ànàditi kathaü tannaiùyavyam /
àtmà saïkalayatãti cet /
satyam /
vçttyà hyasau saïkalayenna tu svaråpeõaiva /
nacaivaü tadevàstviti vàcyam /
pårveõa vinà tadanupapatteriti /

vayaü tu bråmaþ /
yatra liïgadar÷anàdeva vyàptismçtiþ astu tatroktaprakàraþ /
yadà tu gçhãtavyàptervinàpi liïgadar÷anàdvacanàdinaiva vyàptismçtiràvirasti yadà dvitãyameva liïgadar÷anaü pratisandhànàtmakamudeùyatãti nàva÷yambhàvinãyaü prakriyà /
yathà khalu saüskàrasàhitye satãndriyasannikarùàdeva so 'yamiti pratyabhij¤à jàyate tathe(thàtràpã)tyaïgãkàre na ka÷cidvirodha iti /


*5,386*

nanu vyàptireva kena pramàõena gràhyà /
yathàyathaü pratyakùànumànàgamairityuktam /
yathà caitattathà vakùyàmaþ /


*5,387*

dvividhamanumànaü svàrthaü paràrthaü ceti /
tatra yatparopade÷ànupe(kùya)kùaü vyàptismçtimadvayàpyadar÷anaü tatsvàrtham /
paropade÷àpekùaü tu paràrtham /
sasàmarthyaliïgapratãtijanakaü vàkyaü paropade÷aþ /
tacca pratij¤àhetådàharaõopanayanigamanaiþ pa¤cabhiravayavairupetamityeke /
tamimaü niyamamarocayamàna àha- ukteti //
uktà vyàptireva sànumà /
vyàptyuktireva paropade÷a iti yàvat /
eva÷abdo niyamaniràkaraõaparo na punaþ pakùàntaranivçttyarthaþ /
pakùàntarasya svayameva vakùyamàõatvàt /

nanu yo dhåmavànso 'gnimàniti vyàptyuktiþ kathaü pratyàyanàïgam /
vàdiprativàdinoranyonyasminnanà÷vàsàdityata uktaü smçteti /
tu÷abda÷ca÷abdàrtho jij¤àsiteti samuccinoti /
gçhãtavyàptestaduktiþ smaraõaheturagçhãtavyàptestu jij¤àsàjaniketyucyate /
na tvàgamatayopayujyata ityà÷ayaþ /


*5,389*

nanu ca vyàptyuktireva paropade÷a ityayuktam /
prathamata eva vyàptyukterasaïgatatvàdityà÷aïkàü pariharan"uktà vyàptireva sà' iti pratij¤àtamupapàdayati- pratij¤àteti //

%<pratij¤àtàrthasiddhayarthaü vyàptireva yadodità  // MAnuv_2,1.31cd //
ava÷iùyaü kimatràsti ...  // MAnuv_2,1.32a //>%

NYâYASUDHâ:
pratij¤àtàrthasiddhayarthamityasaïgateþ parihàraþ /
tadetyadhyahàyarm /
kimàkùepe /
atra vaktavye /
etaduktaü bhavati /
yo hi parvatamagnimantaü pratipadyamànaþ pareõa niragnikaü manyamànena kiü parvatasyàgnimatve mànamityanuyujyate, sa yadi yo dhåmavànasàvagnimàniti vyàptimàtraü (paraü prati) svapratipannàrthasiddhayarthaü bråyàttadà kà nàmàsaïgatiþ /
parapçùñapramàõasyopanyasyamànatvàt /
kiüvà (ki¤cà)paraü vaktavyamava÷iùyaü yadarthaü ÷abdànta(ramava÷iùyaü)raü vaktavyaü syàt /
ato vyàptivacanameva paropade÷a iti /


*5,389f.*

syàdetat /
vyàptipakùadharmatopetatayà liïgànusandhànaü khalvanumànam /
pakùadharmatàmanaïgaü manyamànairapi liïgasya sattà tàvada(va÷yama)ïgãkaraõãyà /
anyathà vyàptyaïgãkàravyàghàtàt /
sà ca nàvivakùitasthànà /
tathà sati yasyakasyaciddhåmavattvàdinà sarva(parvata)syàpyagnimattvàdiprasaïgàt /
ato vyàptyanusàreõa niyatade÷adharmatàpyaïgãkaraõãyaiva /
vyadhikaraõo 'pi hi kçttikàgata evodayo rohiõyudayàsattiü gamayati /
natu yatratatratyaþ /
tatastàvadanena vaktavyaü yàvatà vyàptivivakùitasthaladharmatopetatayà liïgasyànusandhànaü syàt tadapyàkàïkùàkrameõàbhidhàtavyamiti sthite, nirà÷rayasya pramàõasyàbhidhàtuma÷akyatvàt pramàõajij¤àsotthàpanàya viùayopakùeparåpaü parvato 'gnimàniti pratij¤àvàkyaü vaktavyam /
tataþ kasmàdidaü pramàõàtpratipattavyamityàkàïkùàyàü paràïgatàpannaliïgasvaråpamàtrapratipàdakaü dhåmavattvàditi hetuvacanam /
tato 'sya sàmarthyajij¤àsàyàü vyàptipratipàdanàyà yo dhåmavànasàvagnimànityudàharaõavàkyam /
pakùàdivivakùitasthaladharmatàpratipàdanàrthaü dhåmavàü÷càyamityupanayaþ /
tataþ sarvasya buddhayàrohàyaikavàkyatàmàpàdayituü tasmàdagnimàneveti nigamanam /
ata eva pratij¤àhetubhyàmupanayanigamanayorgatàrthatàü manyamànà nirastà bhavanti /
tadevametàvati vaktavye kathaü vyàptimàtramuktvà kçtã syàditi /


*5,390*

ucyate /
yattàvatpratij¤àva÷yambhàve kàraõamuktaü tadasat /
vivàdenaiva viùayopakùepasya siddhatayàkàïkùodayasya samarthitatvàt /
tathàpyàkàïkùitatvàlliïgasvaråpasya tatpakùadharmatàyà÷ca pratipàdanàya hetåpanayau vaktavyàviti cenna /
vikalpànupapatteþ /
tathàhi /
kiü yena dhåmavattvaü parvatavçttitayàvagataü taü prati hetåpanayau vaktavyau, uta viparãtaü prati /

àdyaü dåùayati- liïgamiti //
%<... liïgaü tatra vijànataþ  // MAnuv_2,1.32b //>%

NYâYASUDHâ:
tatra vivakùite sthale /
ava÷iùyaü kimastãti pårveõànvayaþ /
liïgasvaråpatadãyapakùadharj¤atàvij¤àpanàya hi hetåpayanopayogaþ /
taccedvij¤ànaü parasya svatassiddhaü tadà kiü hetåpanayàbhyàmiti bhàvaþ /

dvitãyamanådya dåùayati- yadãti //

%<yadi liïgamasiddhaü syàt kuta evàsya mànatà  // MAnuv_2,1.32cd //>%

NYâYASUDHâ:
tatretyanuvartate /
asiddhaü pareõàprasiddham /
tadàsya liïgasya svaråpàsiddhasya mànataiva kutaþ /
nàstãti yàvat /
dåre vaktavyateti eva÷abdàrthaþ /


*5,392*

nanvevaü sati vyàptirapi na vaktavyà /
sàpi yadi viditavyàptikaü pratyucyate tadàbhidhànavaiyarthyam /
viparatãtasya tu vyàpyatvàsiddhayà tatpramàõameva na bhavati (iti)kuto vyàptyabhidhànamiti tatràpi vaktuü ÷akyatvàt /
tathàca vàdiprativàdinormaunamevàpatitamiti /
maivam /
ubhayathàpyadoùàt /
vyàptirhi na svaråpeõopayoginã /
nàpi j¤àtatàmàtreõa /
api tarhi smaryamàõà /
tathàca gçhãtavyàptikaü prati tasmàrakatvena, (tayà) agçhãtavyàptikaü prati tu (tadaiva) tajjij¤àsàjanakatayà vyàptivacanamupayujyata ityuktameva /
evaü tarhi hetåpanayàvapi nànupayuktau /
nahi pakùadharmopetaü liïgaü svaråpeõopayuktam /
nàpi viditatvamàtreõa /
kintu j¤àtacaram /
smaryamàõatayà j¤àyamànamapi na vçkùàdisàdhàraõyena /
kintarhi liïgatayà /
tathàca viditaliïgasvaråpapakùadharmatvaü prati tatsmàrakatvena liïgatayànusandhàyakatvenetaraü prati tajjij¤àsàjanakatvena hetåpanayayoþ sàrthakyamevetyà÷aïkayàha- yadãti //

%<yadi smàrakamàtraü syàt smarturnàtra prayojanam  // MAnuv_2,1.33ab //>%

NYâYASUDHâ:
smàrakatvamuktasya sarvasyopalakùaõam /
màtragrahaõena pratyàyakatvaü vyàvartayati /
hetvàdikamiti ÷eùaþ /
pakùadharmator(mo)petasya liïgasyeti ca /
syàdityataþparaü tanna yata ityadhyàhàryam /
smarturityupalakùaõam /
atra vyàptivacane /
nimittasaptamãyam /
hetvàdàviti ca /


*5,395*

tata÷ca vyàptivacanavaddhetvàdikamapi pakùadharmator(mo)petasya liïgasya smaraõànusandhànajij¤àsàjanakaü syàditi yadyucyate tanna /
yato vyàptivacanenaiva tatsmaraõàdimatastasya hetvàdinà prayojanaü nàstãti yojanà /
etaduktaü bhavati /
yadi hi hetvàdikaü vàkyatayà pratyàyakaü syàttadà samàrthyacintopayujyate /
yadà tu tatsmàrakatvàdinaivopayuktaü tadà saüskàrodbodhopayuktaü sàdç÷yasambandhàdikaü kimapyanve(pye)ùyavyam /
tadvayàptivacane 'pi samànam /
yo dhåmavànasàvagnimànityabhihite khalvanumànamudràvit atra dhåmavattvaü vyàpyamityavabudhyata eva /
tatastadãyapakùadharmatàdismçtyàdimànapi kathaü na bhavediti /


*5,397*

yadvà paropade÷asya pa¤càvayavatàniyatiü vadanpraùñavyaþ /
kimetatpa¤càvayavaü vàkyamàgamatayà vyàptipakùadharmator(mo)petasya liïgasya pratyàyakam /
uta smàrakàdimàtram /

àdye tu syàde(vedaü)vaü paravyutpàditarãtyà (vàkyaparimàõaü) vàkyaü pramàõaü katha¤cit /
nacàsau yujyate /
vàdipratavàdinoritaretarasminnanà÷vàsàt /
à÷vàse và pratij¤àmàtreõàrthasiddhau hetvàdyabhidhànavaiyarthyàt /
dvitãye tvàha- yadãti //


*5,398*

parepade÷aü vàkyaü yadi smaraõàdimàtrakàraõamaïgãkriyate tadàtra vyàptivacane satyeva smarturvyàptivacanàdeva smaraõàdyutpatteriti yàvat /
atra vyàptivacanàtirikte ÷abde prayojanaü nàstãti nàsàvava÷yaü vaktavyaþ /
dç÷yate khalu loke padaikade÷àdito 'pi padàrthasmaraõàdikam /
÷àstre 'pi ca vàkyaikade÷aprayogaþ /
tatra vakturàptatvàvadhàraõàdanusaraõaü prativàdini tu tannàstãti cenmà bhåt /
na hyetadàgamatayà pratyàyakamityaktam /
anyathà sàüvyàvahàrikaþ kevalavyatirekiprayogo 'pi nànusaraõãyaþ /
vàstavaprayogaparimàõànyathàtvasyopapàditatvàt /
prativàdinyapyanusaraõe nigrahasthànodbhàvanaü na syàditi cet /
laukika÷àstrãyasaüvyavahàràtikrame tadavakà÷àt /
anyathà prakaraõàdyàpannasyàsaïkãrtanamapi nigrahahetuþ syàt /
kiü prakaraõàdyàpannatayàyaü na vadatyutàpratipannatvàdineti sandehasya prakçte 'pi tulyatvàditi /


*5,402*

apara àha /
prameyàvadhàraõàrthaü hi pramàõopanyàsaþ /
prameyàvadhàraõaü ca nirvivàdà tatpratãtiþ /
naca sà pramàõasvaråpamàtropadar÷ane(na) bhavati /
kinnàma tadàbhàsoddhàreõàpi /
anyathà tatpràmàõyasyaivànavasthànàt /
tathàca pratij¤àvàkyena viùayamupakùipya tatra hetunà pramàõasvaråpamupadar÷ya tasyodàharaõavàkyena viruddhànadhyavasitànaikàntikatvaniràsaþ kriyate /
upanayenàsiddhirapàsyate /
nigamanenàpi hetvanuvàdena tasmàdeva nànyasmàditi siddhasàdhanatàpakùipyate /
sàdhyànuvàdena (tu)agnimàneva na tu niragnika iti bàdhapratipakùapratikùepaþ kriyate /
tadevaü vidhåtavivàdasàdhyapratipattaye pa¤càvayavavàkyamàva÷yakamiti /
tadayuktam /
evaü vadatà hi ('pi) yàvatà vivàdàvasànaü tàvànparopade÷a ityuktaü syàt /
tathàca pa¤càvayavaü vàkyaü paropade÷a ityayuktam /
pa¤càvayavoktàvapi vivàdàvasiterabhàvàt /
kintvàkathàparisamàpteþ paropade÷a iti vaktavyamityà÷ayavànàha- neti //

%<na pa¤càvayoktau ca vivàdàvasitirbhavet  // MAnuv_2,1.33cd //>%

NYâYASUDHâ:
vivàdàdhyavasitiþ vivàdàvasànopetà sàdhyapratãtiþ /


*5,403*

nanvetadayuktam /
udàharaõàdyavayavatrayeõàbhàsoddhàrasya kçtatvàt /
nirastasamastàbhàsapramàõopanyàse 'pi vivàdànavasàne sarva(dà)thàpi tatprasaïgàdityata àha- dçùñànteti //


*5,404*

%<dçùñàntàdiùu caivaü syàt sàdhanaü punareva hi  // MAnuv_2,1.34ab //>%

NYâYASUDHâ:
dçùñàntapadenodàharaõàrthamupalakùayati /
àdipadenopanayanigamanàrthagrahaõam /
viùayasaptamãyam /
evaü yathà pra(tij¤à)tãtàrthe /
sàdhanaü vaktavyamiti ÷eùaþ /
syàdeveti sambandhaþ /
tu÷abdo yasmàdityarthe /
ayamarthaþ /
satyamuddhçtàbhàsàtpramàõàtprameyàvadhàraõaü bhavatãti /
kintu pa¤cabhirapyavayavaistàdç÷apramàõapratãtireva na bhavatãti bråmaþ /
àbhàsoddhàraparodàharaõàdyarthavipratipattau tatsàdhanasyàpi vaktavyatvàt /
naca tatra vipratipattirna kartavyà /
nàpi vàïmàtreõa tannivçttiþ /
pratij¤àrthasamànayogakùematvàt /
nacodàharaõàdiùveva sarva÷aïkoddhàrakàraõamasti /
anupalambhàt /
pa¤càvayavaprayoga eva kathàpudraõàpàtàt /
ataþ prameyaniõaryàvadhitve 'numànaprayogasya na pa¤càvayavatvaniyamo yujyate /
api tu kathaparisamàptyavadhikatvamevàïgãkàryamiti /


*5,405*

satyaü niþ÷eùato vivàdanivçttirna pa¤càvayavaprayoge 'pi bhavatãti /
tathàpyavàntaràkàïkùànivartakatvena pa¤càvayavamevàvàntaravàkyaü parisamàpyata ityata àha- liïgeti //

%<liïgoktàvapi caivaü syàdanumàvasitirdhruvà  // MAnuv_2,1.34cd //>%

NYâYASUDHâ:
co hetvarthe /
anumeti tatsambandhivàkyamupalakùyate /
evaü sati kimatra pramàõamityavàntaràkàïkùànivçttihetau dhåmatvamiti liïgoktau kçtàyàmapi avàntaravàkyaparyavasànamava÷yaü bhavatãti tanmàtrameva vàkyamaïgãkaraõãyam /
natu pa¤càvayavatvaniyatiriti /


*5,406*

yaduktaü smaraõàdimàtrahetutvena vàkyasyopayogastacca vyàptivacanamàtreõa bhavatãti vyàptireva vaktavyeti tadayuktam /
tathà sati liïgamàtravacanasyàpi prayoktavyatvàpàtàt /
sambhavati hi tasyàpi vyàptipakùadharmatàsmaraõàdihetutvami(te)tyuktàbhipràyamajànànasya codyaü và pariharati- liïgeti //
yathà vyàptyuktàvevaü liïgoktàvapyanumàvasitirdhruvà syàt /
iùyàpàdanametadityarthaþ /
ca÷abdaþ pratij¤àhetugarbhaivetyàdyuktapakùàntarasamuccaye /
nacaivaü sati vyàptirevetyavadhàraõànupapattiþ /
yena yena prakàreõa vyàptyàdismaraõàdikaü bhavati /
ya÷ca sàüvyàvahàrikastaü tamupàdàya niyamaniràkaraõasya tatreùñatvàdityabhisandhiþ /

etena pratij¤àhetubhyàmupanayanigamanayorgatàrthatàpi samarthità veditavyeti /

//  ityanumànalakùaõaniråpaõam //


*5,407*


nirdoùatàmantarbhàvya yuktiranumetyaktam /
doùaparij¤àna eva tadviyuktà yuktiþ suj¤ànetyato yuktidoùo niråpaõãyaþ /
dhåmàderagnyàdipramitijanakatve 'pi,yannimittaü ka÷cidartho 'rthàntaraj¤ànaü na janayati, saü÷ayaviparyayau và karoti, sa yuktidoùaþ /
sa dvividhaþ /
sàkùàdvàcanika÷ca /
tatràdyaü vibhàgenoddi÷ati- virodha iti //

%<virodho 'saïgati÷caiva sàkùàd yuktestu dåùaõam  // MAnuv_2,1.35ab //>%


*5,409*

NYâYASUDHâ:
pràyeõànumànadoùo virodha evàntarbhava(ntã)tãti pràdhànyàtprathamaü tadudde÷aþ /
eveti paraparisaïkhayàtamàdhikyaü niràkaroti /
doùàõàü satàmatraivàntarbhàvàt /
anantarbhåtànàü ca doùatvaniràsàt /
sàkùàditi //
vacanopadhànena vinà arthaniùñham (uktaü) uktayukteþ sàmarthyam /
dåùaõaü tviti tu÷abdasambandhaþ, sàkùàtviti và /
yukteryuktitvàbhimatasyàrthasya /


*5,411*

sàdhanàbhimatasyàrthasya sàdhyàbhimatenàrthena sambhàvitapratãtikasyàpi sàdhyasàdhanabhàvasya bàdhalakùaõamayogyatvaü virodha iti ÷iùyairevohyatàmityà÷ayavànasaïgatiü niråpayati- pratij¤àyàmiti //

%<pratij¤àyàmasambandho yukteruktà hyasaïgatiþ  // MAnuv_2,1.35cd //>%

NYâYASUDHâ:
pratij¤àpadena tadartho lakùyate /
viùayasaptamãyam /
asambandho 'tràkàïkùàlakùaõasambandhavirahaþ /
atràpi yukteriti gauõo nirde÷aþ /
asambandho 'saïgatiriti paryàyàvityato vyavahàrasàdhyatàsåcanàyoktetyuktam /
virodhàsaïgatisvaråpasya sphuñatvàdanyairupadar÷itatvàcca kimatrodàharaõopadar÷aneneti hi÷abdenàha /


*5,413*

nanu kathaü dve evànumànadåùaõe paraparigaõitànàmasiddhatvàdãnàü bahånàü sattvàdityatasteùàmatràntarbhàvaü vibhàvayitu virodhavibhàgamàha- virodho 'pãti //

%<virodho 'pi tridhaiva syàt ...  // MAnuv_2,1.36a //>%

NYâYASUDHâ:
sàmànyavibhàgena saha vi÷eùavibhàgasya samuccaye api÷abdaþ /
asaïgatirapyanekavidheti và tridhaiva na tvekavidhaiva yenàsiddhayàdãnàmantarbhàvo durghañaþ syàt /
yadvà yàvanto 'numànàbhàsàþ paraparigaõitàstàvadbhedatàü ni(ràkartu)vataryitumeva÷abdaþ /
sarveùàmatraivàntarbhàvàt /

traividhyaü dar÷ayati- pratij¤àrtheti //


*5,414*

%<... pratij¤àrthaviruddhatà  /
liïgaràhityamavyàptir ...  // MAnuv_2,1.36bc //>%

NYâYASUDHâ:
sàdhyadharmavi÷iùño dharmã pratij¤àrthaþ /
tasya pratispardhisadbhàvo viruddhatà /
yatràrthe liïgapramitiþ sàdhyasiddhayupayoginã tatra tadabhàvo liïgaràhityam /
vyàpterabhàvo 'vyàptiþ /
iti÷abdo 'dhyàhàryaþ /


*5,415*

sàdhyasàdhanabhàvasambandhayogyatàviraho hi sàdhyasàdhanàbhimatayostadbhàvàsambhave bhavati /
naca sàdhanasya tadbhàve 'pi viruddhasya sàdhyatà sambhavati /
ni÷itatve 'pi para÷oràkà÷asya chedyatàbhàvàt /
nàpi sàdhyasya tathàtvasambhave 'pyasamarthasya

sàdhanatopapadyate /
chedyatve 'pi kàùñhasya kuõñhakuñhàrasya chedana(ka)tvàbhàvàt /
ataþ pratij¤àrthaviruddhatàdãnàü yuktaü virodhitvam /


*5,416f.*

astu liïgaràhityàvyàptyoryuktidoùatvam /
pratij¤àrthaviruddhatà tu kathaü taddoùaþ /
sàdhyasambandhitvàditi cenna /
sàdhyàbhimatasya tadbhàvàsambhave sàdhanàbhimatasyàviùayavçttitvàt /
nanvevaü sati siddhasàdhanatàpi virodha eva syàt /
nahi siddhasya sàdhyatà sambhavati /
nacàstviti vàcyam /
uktaprakàratrayànantarbhàvàt /
siddhasàdhako 'saïgata iti svavacanavirodhàcceti /
maivam /
sati sàkàïkùatve 'nvayàyogyatvaü virodhaþ /
naca siddhasàdhanasya sàkàïkùatà astãti nàsau virodhe 'ntarbhavati /


*5,418f.*

nanu cànyatra trividho virodha ityàdinà liïgaràhityàvyàptyorekatàmupàdàya sàdhyasya sàdhanasya vànugamo dçùñàntavirodhastçtãyatayà parigçhãtaþ /
atràpi sàdhyasàdhanavaikalyaü dçùñàntasyeti vakùyati /
tatkathametat /
nacàtràpi tadadhyàhàreõa tathaiva vyàkhyànaü yuktam /
dçùñàntadoùasyànumànadoùatànupapatteþ /
nahi dçùñànto 'numànam /
tathàpyanumànàïgavyàptidåùakatayànumànadoùatvamastu /
dçùñàntasya sàdhyavaikalye sàdhanasya sàdhyaparityàgàt /
sàdhanavaikalye tu vyàpteranupadar÷anàditi cenna /
tathà satyavyàptyaiva saïgçhãtatvena tçtãyatvànupapatteriti /
ucyate /
svàrthànumàne hi dçùñavyàptikasya liïgasya vivakùitasthale siddhimàtreõa sàdhyapramitirutpadyata iti tatparipanthinàü doùatvamabhipretya pratij¤àrthaviruddhatàliïgaràhityàvyàptãnàmatra grahaõam /
paràrthànumàne('pya)tvavyàptyaupayikasyàpi dçùñàntadoùasya tadà÷rayatayà pratãtatvena tathaivodbhavanãyatàj¤àpanàya tena saha trividhatvamanyatroktamiti na virodhaþ /


*5,420*

yadvà sàdhyasàdhanobhayà÷rayahãnasàdhyasàdhanobhayavyàvçttà÷rayahãnànaùñau dçùñàntadoùàneke bhàùante /
tanniràsàya dçùñàntadoùasya pçthagupàdànam /
tathàhi ubhayavikalastàvanna parisaïkhayeyaþ /
anyataravaikalyenaiva (dçùñànta)duùyatàsiddhàvàdhikyaprasaïgàt /
anyathaikaikavikalaparisaïkhayànànupapatteþ /
kathaü tarhyanvayavyatirekãti cet /
na katha¤cidityuktameva /
sàdhyàdyavyàptistu dçùñàntasya guõa eva na doùaþ /
sato hi satà vyàptiü pradar÷ayituü dçùñànto 'nveùyavyaþ /
vaidharmyadçùñàntasyàyaü doùa iti cetsa eva kimarthaþ /
vyatirekavyàptibodhayeti cenna /
tasyàþ sàkùàdanupayogàt /
pàramparyeõopayogo tu sàdharmyadçùñànta evàsàviti kiü pçthagupàdànena /
ubhayàvyàvçtta÷càdhikyànni(kyani)rastaþ /
à÷rayahãnastvà÷rayàsiddhisamànayogakùema iti dvàveva dçùñàntadoùau /
asàrvatrika÷ca dçùñàntadoùaþ /
nahi sarvatra dçùñànta eva vyàptirupadar÷anãyetyasti niyamaþ /
ànumànikàgamikavyàptestadanapekùaõàt /


*5,423*

syàdetat /
pratij¤àrthaviruddhatayà hi kàlàtãtaprakaraõasamau saïgçhãtau /
liïgaràhityamityasiddhiþ /
avyàpti÷ca trividhà bhavati /
sàdhanasya sàdhyena sambandhàbhàvaþ /
satyapi sambandhe tadabhàvenàpi sambandhaþ, sàdhyàbhàvavyà(pta)pyatà ceti /
tadetattrayaü krameõànadhyavasità naikàntikaviruddhasaüj¤àü labhate /
tathàca paraniråpitaprastàrasya samasanamevànena kçtaü syàt /
nacànena kimapi prayojanam /
anyathà puruùamativai÷varåpyeõa prakriyàntarasyàpi sàvakà÷atvàt /
naca brahmatarkàditarka÷àstramanusçtyetthaü vyutpàdanamiti vàcyam /
prayojanàbhàve 'ndhaparamparàpatteriti /


*5,423f.*

ucyate /
asti prakriyàntarakaraõasya prayojanam /
tathàhi /
pratij¤àrthaviruddhatayà hi svavàkyavirodhasyàpi saïgrahaü vakùyati /
naca kàlàtãtatvàdinà sa labhyate /
api ca vyavahàro 'pi pratij¤àrthaviruddhatayopapadyate, na kàlàtãtatvàdinà, vaiyarthyaprasaïgàt /
asàdhakamidaü kàlàtãtatvàt /
satpratipakùatvàdityasya prabalasamabalapramàõaviruddhatvàdityarthaþ /
nacàtra vi÷eùaõasya kimapi prayojanamasti /
hãnabalasya pramàõapadenaiva nirastatvàt /
pramàõatadàbhàsàviveka eva hi pramàõa÷abdaprayogo na tvapràmàõyani÷caye /
ahãnabalatayà và vi÷eùaõe sambhavati tadavàntarabhedopàdànaü niratharkameva /
tathàcaikamevedaü dåùaõaü syàt /
liïgaràhityagrahaõena càdåùaõànàmapi dåùaõatayà paraparigaõitànàmà÷rayavyadhikaraõasàdhyànyathàsiddhãnàü niràso labhyate anyathàsiddherdåùaõatve 'pi prakàràntasya vakùyamàõatvàt /
#<Vyàsa>#-(13)


*5,427*

anadhyavasitatvàdibhedo 'pi kiü vyàptyabhàve sambhavatãtyetàvatà parisaïkhayeyo vyavahàropayogitvàdvà /
nàdyaþ /
vyarthavyutpàdanasyàtiprasaïgitvàt /
na dvitãyaþ /
vaiyarthyaprasakteþ /
nedaü sàdhakamanaikàntikatvàdityasya hi sapakùavçttitve sati vipakùavçttitvàdityarthaþ /
nacàtra vi÷eùaõavyavacchedyaü ki¤cidasti /
evaü viruddhatvàdityasya sapakùàvçttitve sati vipakùavçttitvàdityarthaþ /
tathàca vaiyarthyameva /
sàdhyaviparyayavyàpyatvàdityatràpi sambandhamàtreõa kçtàrthatve vyàptigrahaõaü vyarthameva /
evamavàntarabhedavyutpàdanamapi nirastam /
÷iùyamativai÷adyàya vyutpàdanaü tvanumatameveti na svãyavyavahàravirodha iti /
virodhavadasaïgaterapi prabhedàþ svayamevohanãyàþ /


*5,429*

evaü sàkùàdyuktidoùamabhidhàya vàcanikadoùamàha- nyåneti //

%<... nyånàdhikye tu vàcike  // MAnuv_2,1.36d //>%

NYâYASUDHâ:
nyåna÷abdo bhàvapradhànaþ /
yukterdåùaõamiti prakçtamanuvartate /
ava÷yavaktavyàparipårtirnyånatvam /
kçtakàryatvamàdhikyam /
vacanadoùàttatpratipàdità yuktirapi duùyà syàdityetayorvàcanikatvam /

nanvayukto 'yaü vibhàgaþ /
virodhàsaïgatyorapi vàci(cani)katvàt /
nahi kçtakatvaü svayameva duùyam /
anityatvasàdhane 'pi tathàtvàpatteþ /
kç÷ànu÷aityàdau tatheti cet /
tatkiü kçtakatvaü kç÷ànu÷aityaü và ÷abdanityatvaü và sàdhayituü svayameva pravçttam /
yena tatra duùyaü syàt /
kinnàma tatsàdhanatayà ÷abdena pratipàdi(dar÷i)tam /
evamasaïgatàvapi siddhasàdhanatàdilakùaõàyàü vàcyamityà÷aïkàniràsàrthaü tu÷abdaþ /
nyånàdhikye eva vàcanike, na virodhàsaïgatã /
svàrthànumàne 'pi dar÷anàditi bhàvaþ /
santu tarhi pratipattçpratipàdakayorevaite doùàþ /
yathà ni÷àtam kç÷ànu÷aityàdau vyàpàrayanpuruùa evàparàdhã syàt natu kçtakatvàdikamiti /

maivam /
kçtakatvàderaduùñatve tadvayàpàrayato 'pyaparàdhànupapatteþ /
anyathà ÷abdanityatvasàdhane prayu¤jàno 'pyaparàdhyeta /
tataþ kç÷ànu÷aityàdeþ sàdhyatànarhatvaü nityatvàdisàdhane kçtakatvàderasamarthatvamityàdirartha÷abdagata eva doùo 'ïgãkaraõãyaþ /
na hyupàdhimantarbhàvya bhavan doùo na doùo bhavati /
tathà sati bahuviplavàpatteriti /


*5,433*

nanu kathameta evànumànadoùàþ /
sopàdhikatvasyàpyatiriktasya sattvàdityatastatsvaråpànuvàdenoktàntarbhàvamàha- sàdhyeti //

%<sàdhyavyàpakavailomyamavyàptiþ sàdhanasya ca  // MAnuv_2,1.37ab //>%

NYâYASUDHâ:
sàdhanasya yatsàdhyavyàpakavailomyaü sàvyàptiþ /
ca÷abdàtsatpratipakùatà ca /
sàdhyasyàdharmasàdhanatvàdervyàpako yo niùiddhatvàdidharmaþ /
yatràdharmasàdhanatvaü tatra niùiddhatvamiti niyamàt /
tena sàdhanasya hiüsàtvàdervailomyaü sàdhyàpekùayà vaiparãtyamavyàptatvamiti yàvat /
yatra hiüsàtvaü tatra niùiddhatvamiti niyamàbhàvàt /
vaidhahiüsàyàü satyapi hiüsàtve niùiddhatvàbhàvàt /
tadanena sopàdhikatvasya svaråpamuktam /
sàdhyavyàpakatve sati sàdhanàvyàpako hi dharma upàdhiþ, tadvattvaü ca sàdhanasya sàdhyavyàpakàvyàpyatvameva /

etatpràganumànàdvayàptigrahaõavelàyàmavyàptireva /
sàdhyavyàpakaü parityajataþ sàdhyaparityàgàva÷yambhàvàt /
nahi sàdhyamaparityajan tadvayàpakaü parityajatãti yujyate /
sàdhyaparityàga÷càvyàptireva /


*5,434*

apare tu nirupàdhikaþ sambandho vyàptiþ /
sopàdhikatve tu lakùaõàbhàvàdvayàptyabhàva ityàcakùate /
tadasat /
vyàptij¤ànàdhãnamupàdhij¤ànaü tadadhãnaü ca nirupàdhikatvaj¤ànaü tadàyattaü vyàptij¤ànamiti cakrakaprasaïgena tasya vyàptilakùaõatvànupapatteþ /
tatkiü sàpàdhikasyàpyasti vyàptiþ /
maivam /
vyàptatvànupàdhikatvayoþ samaniyame 'pi vyàptibodhànaïgatayopàdhyabhàvasya lakùaõatvànupapatteruktatvàt /


*5,435*

nanvevaü cetkathaü sàdhyasàdhanavyavahàraþ /
àgàmisambhàvanàpekùayeti bråmaþ /
vastutastu yo dharmo yadvayàpakàvyàptastasya tenàvyàptirityeva vaktavyam /
anumànapravçttyuttarakàlaü tu satpratipakùataiva /
sàdhanasya sàdhyavyàpakaparityàgo hi pakùàdanyatra và syàtpakùe và /
na tàvadàdyaþ /
tathà sati sphuñavyabhicàraparityàgenopàdhyudbhàvanasyànavasaratvàt /
dvitãye tu sàdhyavyàpakasya pakùàdvayàvçttiþ sàdhyamapi vyàvartayatãti satpratipakùataiva /

etenopàdhyabhàvasya pratipakùatve nopàdherdåùaõatvam /
nahi yadabhàvo yatra dåùaõaü so 'pi tatra dåùaõamiti yukta virodhàditi paràstam /
pakùavyàvçttipràdhànyenaivopàdhitvàt /
etadarthaü ca sàdhyavyàpakasya vailomyaü pakùàdvayàvçttiþ sàdhanasya satpratipakùateti yojanãyam /
bhàvapradhànasyàdoùatvaü tviùyameva /


*5,436f.*

nanu ca pràganumànàdapi satpratipakùatànumànottaramavyàptirvà kinna syàt /
maivam /
pakùe hi sàdhyasyopasaühàre pratipakùàvasaraþ /
naca vyàptigrahaõasamaye pakùàdipravibhàgo 'stãti kathaü tadà pratipakùatvaü syàt /
anumànottaramavyàptiþ kathamiti vaktavyam /
sàdhyavyàpaka upàdhiþ pakùàdvayàvartamànaþ sàdhyamapi vyàvartayati /
tathàca sàdhyarahite tatra vartamànaü sàdhanaü sàdhyaü vyabhicaratãti cenna /
tathà sati bàdhitasatpratipakùayorapi vyabhicàritàpàtàt /
omiti cenna /
nirasiùyamàõatvàt /
bàdhapratipakùàbhyàmevànumànadåùaõasambhave kiü tadupajãvinà vyabhicàreõeti cet, tarhi vyàpakavyàvçttyà pratipakùeõaivànumàne dåùite kiü tadupajãvinà vyabhicàreõeti tulyam /


*5,437*

ki¤ca pakùe vyabhicàraþ kiü ni÷cita uta sandigdhaþ /
nàdyaþ /
vikalpànupapatteþ /
tathàhi /
pakùe sàdhyàbhàvo ni÷cito na và /
àdye kiü pramàõàntareõota sàdhyavyàpakopàdhivyàvçttyà /
prathame tata evànumànaü duùyamiti kimupàdhinà /
na dvitãyaþ /
parasparà÷rayatvaprasaïgàt /
upàdheþ sàdhyavyàpakatvani÷caye tadvayàvçttyà sàdhyavyàvçttini÷cayaþ sati ca tasminnasàviti /

neti pakùe sàdhyavyàpakatvàni÷cayàt upàdheþ, kathaü tadvayàvçttyà pakùe sàdhanasya ni÷cito vyabhicàraþ syàt /
pakùe sandigdho vyabhicàrastu svata eva siddho sopàdhimukhanirãkùaõàpekùaþ /
sarvànumànocchedahetu÷ca /
tasmàdanumànottarakàlaü satpratipakùataivetyucitam /
etadevàbhipretya"sa evopàdhidoùo 'pi' ityàdivacanàt /


*5,439*

anukålatarkàdinà sàdhyavyàpakatvani÷caye sati pakùe ni÷citavyabhicàritàsiddhiriti cenna /
ni÷cisàdhyavyàpakavyàvçtterbàdhakatvena tata evànumàne dåùite vyabhicàravaiyarthyàt /
tathàpi sopàdhikatvaü satpratipakùatvamiti gataþ pakùa iti cenna /
pratipakùasya yàvajjãvaü tadbhàvànaïgãkàràt /
sàmarthyànirdhàraõàyàmeva satpratipakùaþ, nirdhàrite tu sàmarthye bàdhako và syàt, bàdhyo veti ko nàma nàbhyupaiti /


*5,440f.*

atra sopàdhikatvamiti vaktavye sàdhyavyàpakavailomyamiti vacanamupàdhilakùaõasyàpi pradar÷anàrtham /
tadapi sàdhyasamavyàpakatvapakùaniràsàya /
nanveùa pakùaùñãkàkçtàïgãkçtaþ /
maivam /
paramatànuvàdatvàt /
anyathaikasàdhyàvinàbhàva ityudayanavacanodàharaõavaiyarthyàt /
dåùaõaü tu sphuñatvànnoktam /
tathà hi /
samapadaü kiü viùamavyàptikavyavacchedàrthamuta prayojanàntaràrtham /
nàdyaþ /
pàrthivaparamàõuråpàdayo nityàþ paramàõuvi÷eùaguõatvàt àpyaparamàõuråpàdivadityàdau pçthivãvi÷eùaguõatvàbhàvàderviùamavyàptikasyàpyupàdhitvena tadvayavacchedasyàyuktatvàt /
pratipakùonnàyakatvasambhavena dåùaõatvàcca /
viùamavyàptikasyopàdhitve pakùetaratvasyàpi tatprasaïga iti cet /
tatkimuktavi÷eùaõadvayopetaü na và /
neti pakùe tata evànupàdhitvam /
àdye tu tasyàpyupàdhitve ko doùaþ /
parvatetaratvàdeþ sarvatra sambhavena naivamiti cenna /

anumànavyàptyàdigràhakapramàõapràbalye sati sàdhyavyàpakatvabhaïgàt /
tadabhàve cànumànabhaïgasyeùñatvàt /
anyathà ÷abdo 'bhidheyaþ prameyatvàdghañavadityàdàva÷abdatvàdeþ samavyàptikapakùetarasyàniràsaprasaïgàt /
tadidamiùyamapi tyajati aniùyamapi gçhõàtãti na vi÷eùaõam /


*5,445f.*

yadapyayuktam /
"svasambandhena yaþsvãyaü dharmamanyatra yojayet /
sa upàdhiryathà loke japàdiþ sphañikàdiùu /
ihàpyavyàpyahetvarthavyàpyatvabhramahetutà /
upàdheþ syàttadà tasya samavyàptiryadà bhavet' iti /
tatra vaktavyam /
kimanenoktaü bhavati /
kiü viùamavyàptikasya vyàpyatvàbhàvàttatsambandhena sàdhanàbhimate vyàpyatàbhramànupapatteradoùatvena tadvayavacchedàya samapadamiti, kiüvànvarthopàdhi÷abdasampàdanàrthamiti /
nàdyaþ /
pratipakùonnàyakatvena dåùaõatvasambhave svagatavyàptyavabhàsakatàbhàvasyàdoùatvàt /
sàdhyasàhacaryadar÷anenaiva vyàpyatàbhramasambhavàcca /
na dvitãyaþ /
upàdhi÷abdasambandhasya svakapolakalpitatvàt /
ata eva bhagavànàcàyarvaryaþ sopàdhikatvamityanabhidhàya sàdhyavyàpakavailomyamityàha /
vyavahàràstu parakçtasaïketenàpi nirvahaõãyaþ /
yadvà kvacitsàdhyavyàpyatàsadbhàvenopàdhitve 'nyatràpi gauõyà vçttyà upàdhivyavahàropapattiþ /
ata eva na dvitãyo 'pi /


*5,449f.*

nanu ca viùamavyàptikasya pratipakùonnàyakatvaü na sambhavati /
kvacitpakùetaraviparyayasyàsàdhàraõatvàditi /
maivam /
asàdhàraõatvasya dåùaõatvàsammateþ /
sammatau và tatropàdhitvàbhàvasya vyutpàdanàt /
yatropàdhiþ pakùaikade÷àdvayàvartate tatra kathaü pratipakùaþ /
bhàgàsiddhiprasaïgàt /
nacàsau nopàdhiþ /
pakùaikade÷àdvayàvçttyàpi sàdhanàvyàpakatvasambhavàt /
nacàyaü samavyàptipakùe 'sti doùaþ /
upàdhimatyekade÷e sàdhyasadbhàvaniyamena taü vihàyaikade÷àntarasyaiva pakùãkaraõaucityàditi /
ucyate /
asmàbhirapyupàdhivyàvçttimà(nevaika)nekade÷aþ pakùãkriyate /
ekade÷àntare 'pi yadi sàdhyasammatistadà tasyàpakùãkaraõameva /
asammatau tu tatra doùàntarameva bhaviùyatãti kimanupapannam /

nanu ÷aïkitopàdhau kathaü pratipakùaþ sandigdhàsiddhiprasaïgenàsamabalatvàditi cenna /
pàkùikasiddhayàdinà satpratipakùatàphalasya saü÷ayasyànivàraõàt /
saü÷ayànaïgatvamevàsamabalatvamabhipretam /


*5,453*

syàdetat /
sàdhyavyàpakatve sati sàdhanàvyàpakatvaü kimupàdhisàmànyalakùaõaü kiüvà vi÷eùalakùaõam /
nàdyaþ /
samavàyaþ samavetaþ sambandhatvàtsaüyogavadityatra sàdhanàvacchinnasàdhyavyàpakakçtakatvopàdhyavyàpanàt /
vàyuþ spàr÷ano 'nudbhåtaråpànadhikaraõatve satyupalabhyamànaspar÷àdhikaraõatvàdghañavadityatra dravyatvàvacchinnasàdhyavyàpakacàkùuùatvopàdhyavyàpte÷ca /
naca sàdhanàvacchinnasàdhyavyàpakasya yatki¤cidavacchinnasàdhyavyàpakasya ca nopàdhitvamiti vàcyam /
tatra tatràcàryairaïgãkçtatvàt /
vyatirekopàdhyavyàpakatvàcca /
na dvitãyaþ /
sàmànyalakùaõàntarasya vaktavyatàpàtàt /
na cànvayavyatirekidharmatvaü taditi vàcyam /
tasyàtràyamupàdhiriti vyavahàrakàraõatvàbhàvàt /
tathàtve ca lakùaõavaiyarthyàditi /


*5,458*

atra bråmaþ /
idameva sàmànyalakùaõam /
sàdhyapadenàvacchinnànavacchinnasàdhyasyàbhidhànàt /
naca tatra pratipakùàsambhavaþ /
yadavacchinnasàdhye ya upàdhistadvayàvçttestadvi÷iùñàbhàve hetutvopapatteþ /
yathà samavàyaþ sambandhatve sati samavetatvena hãno 'kàryatvàdàkà÷avat /
vàyurdravyatve sati spàr÷anatvena hãno 'càkùuùatvàdàkà÷avaditi /


*5,460*

nacàtra sàdhyavi÷eùaõavaiyarthyam /
÷abdo na spar÷avadvi÷eùaguõaþ pratyakùatve satyakàraõaguõapårvakatvàdityàdàviva vyabhicàraparihàràrthatvàt /
kvacitsàdhyàvacchedakàvacchinnasyopàdhyabhàvasya hetutvàt /
yathà vàyuþ spàr÷ano na bhavati dravyatve satyacàkùuùatvàditi /
vyatirekavyàptau tåktamevottaram /
sàdhyasàdhanapadàbhyàü ca prakçtayoreva vivakùitatvànna ka÷citkùudropadravaþ /
yo yatsàdhyavyàpako yatsàdhanàvyàpaka iti vàsyàrtha iti sarvaü sustham /


*5,467*

nanu ca sopàdhikatvasya satpratipakùatve 'pi tenaivànumànadoùàdhikyamiti /
maivam /
pratij¤àrthaviruddhatetyanenaiva prabalapramàõaviruddhatàlakùaõakàlàtãta(tà)vatsamabalapramàõaviruddhatàyàþ satpratipakùatàyà api saïgçhãtatvàt /
pratispardhisadbhàvamàtraü hi pratij¤àrthaviruddhatetyuktam /
evaü tarhi durbalena virodho 'pi pratij¤àrthaviruddhatà syàt, uktalakùaõopetatvàdityata àha- durbaleneti //

%<durbalena virodhe 'pi na pramàõamasàdhakam  // MAnuv_2,1.37cd //>%

NYâYASUDHâ:
ayamarthaþ /
prakaraõàdiva÷àddhi sàmànya÷abdà api vi÷eùe vatarnta iti prasiddham /
yathà vi÷iùñasamaye puruùamànayetyukte puruùavi÷eùa evànãyate na tu yaþ ko 'pi puruùaþ /
prakçte cànumànasyàsàdhakatvanimittaparisaïkhayànam /
naca durbalena virodhe 'pyanumànamasàdhakaü bhavati /
prabalavirodhàdinà tasyaivàbhàsatvàt /
yathà vimata÷cakùuùmànråpàparokùaj¤ànitvàdityatra vimato 'ndhaþ puruùatvàditi /
ataþ sàmànya÷abdaprasakto 'pi durbalena virodho (nànumànasàdhyakatàvacchinnapra) na prathij¤àrthaviruddhatà /
kintu prabalasamabalapramàõaviruddhataiva (iti) /


*5,469*

nanvevamàdhikyaniràse 'pi nànumànavirodhatraividhyaü sambhavati /
pratij¤àvirodhasyàvyàptyaiva gatatvàt /
virodhenaiva sàdhyavirahiõi pakùe vartamànasya hetorarvyàptibharvati /
nahi viredhasyàvyàptyasaïkãrõamudàharaõamasti /
yatra tu virodhasambhavastatràvyàpterevànyatràvadhçtasàmarthyàyà dåùaõatvàt /
virodhasyàvyàptyutthàpanena caritàrthatvàdityà÷aïkàü bhikùu(ka)pàdapra(sàraõanyàyena)sàraõena pariharati- svavàkyeneti //

%<svavàkyena virodhe 'pi naiva sàdhakatàü vrajet  // MAnuv_2,1.38ab //>%

NYâYASUDHâ:
pramàõamityanuvartate /
na kevalaü pramàõavirodhe, kintu svavàkyena virodhe 'pi pramàõaü naiva sàdhakatàü vrajet /
eva÷abdena pareùàmapi siddho 'yamartha iti dar÷ayati /
yathoktam /
avirodhigrahaõàtpratyakùànumànagamasva÷àstrasvavacanavirodhino nirastà iti (bhavanti iti) /


*5,472*

etaduktaü bhavati /
pratij¤àrthavirodho dvedhà bhavati /
pramàõavirodhaþ svavàkyavirodha÷ceti /
tatràdyaþ prabalasamabalapramàõavirodhàtmà dvividho bhavati /
dvitãyo 'pyapasiddhàntajàtibhedena dvedhà /
jàti÷ca svavacanavirodhasvanyàyavirodhasvakriyàvirodhabhedena tredhà /
tatràstàü tàvatpramàõavirodhaþ /
svavàkyavirodhagrahaõaü tàvatpçthakkaraõãyam /
tasyàpyavyàptyutthàpane vyàpàràyogàt /
svavàkyavirodhe hi kiü sàdhanasyobhayàbhimatyà (pakùe) vyabhicàro bhavet, kiüvànyaràbhimatyà /
nàdyaþ /
svavàkyapràmàõyasyobhayàsammateþ /
na dvitãyaþ /
tasya svataþsiddhatvena svavàkyavirodhànapekùatvàt /
adoùatvàcca /
tasmàdaviùayavçvi(tàhetu)tvena pratij¤àrthaviruddhatà pçthageva patisaïkhayàtavyeti /

ki¤càyaü na kevalaü vyàptyapekùapravçtteranumànasyaiva doùaþ /
kinnàma tadanapekùasya pratyakùàderapi tathà cànyatropalabdhasàmarthyasyànumàne 'pi svàtantryasiddhirityà÷ayavatà prastàvàdanumànamiti vaktavye pramàõamityevàdhikçtam /


*5,475*

etenaitadapi (parà)nirastam /
astu svavàkyavirodhasya pçthagdoùatvamavyàptyutthàpakatvàyogàt /
bàdhapratirodharåpaþ pramàõavirodhastu na svatantradoùaþ /
pramàõavirodhe hi heturapakùadharmo và syàt anaikàntiko và (syàt) /
jij¤àsitadharmaõo dharmiõaþ pakùatvàt /
pramàõàvagatasàdhyaviruddhadharmavata÷càpakùatvena taddharmasyàpakùadharmatvaniyamàt /
sàdhyadhar(ma)rmiõyeva pramàõopasthàpitasàdhyadharmaviruddhadharmavati dar÷anena vyabhicàràt /
naca sapakùavipakùàvevànvayavyatirekagamyàvinàbhàvadar÷anaviùayau na pakùa iti sàmpratam /
yadi hi pakùaü vihàya bahirevàvinàbhàvo 'vagamyate tadà bahirvyàptibalena pakùadharmo 'pi heturna pakùe sàdhyaü sàdhayet /
asiddhà hi tatra tasya sàdhyena vyàptiþ /
tasmàdantarbahirvà sarvopasaühàreõàvinàbhàvo 'vagantavyaþ /
eva¤ca siddhaþ pakùe vyabhicàraþ sàdhanadharmasya /


*5,477*

nanu pratirodhe katham /
tatràpi vyàptigràhakasya pramàõasya pràbalyam /
ubhayatràpi pramàõasadbhàve vyàpyatvàsiddhàvantarbhàvàditi /
pramàõavirodhasya pramàõàntare 'pyaviùayavçttitàhetutvenàvagatasvatantradåùaõabhàvasyànumàne 'pi tathaivàïgãkartumucitatvàt /

api ca kiü vyàptigrahaõasamaye 'vyàpterupasthàpakaþ pramàõavirodhaþ syàt, utànumànapravçttyuttaramapi /
àdyastviùyata eva /
"mànabàdhe na tadbhavet' iti vakùyamàõatvàt /
na dvitãyaþ /
upajãvyaparityàgenopajãvakasvãkàrasyàyuktatvàt /
pramàõaviruddhasyàpakùadharmatve siddhasàdhanasyàpi tathàtvaü syàt /
samànanyàyatvàt /
omiti cenna /
svàrthànumàne 'pi siddhasàdhanasya doùatvàpatteþ /
nahi pakùadharmatàsiddhiþ paràrtha evànumàne doùaþ /
tasmàt parànàkàïkùitatvàdasaïgata eva siddhasàdhana iti /

//  ityanumànadoùaniråpaõam //


*5,479*

evamanumànadoùànniråpya prasaïgàtparaniråpità÷eùanigrahasthànànàmapi virodhàdiùvevàntarbhàva ityàha- saüvàdeti //

%<saüvàdànuktisaüyuktà eta eva ca nigrahàþ  // MAnuv_2,1.38cd //>%


*5,479f.*

NYâYASUDHâ:
nigçhyate paràjãyate ebhiriti nigrahàþ nigrahasthànàni /
nanu ca pratij¤àhànyàdãnàü vaktçdoùàõàü kathamarthavacanadoùeùu virodhàsaïgatinyånàdhikyeùvanuprave÷a ityata uktam- saüvàdànuktisaüyuktàü iti //
tathàpyanupapattireva /
virodhàdicatuùyayasyànumànadoùatvenoktatvàt /
nigrahasthànànàü ca niyamenànumànà÷rayatvàbhàvàt /
nahi punaruktiranumàna eva sambhàvinã /
pra÷nàdàvapyupapatterityato 'styatra vi÷eùa iti tu÷abdenàha /
dvividhaü hi virodhàdicatuùyayam /
samayabandhàdikathàsarvaråpasàdhàraõamasàdhàraõaü ca /
tatrànumànasyaiva yadasàdhàraõaü virodhàdi tatrànumànadoùàõàü sarveùàü prave÷o 'bhihitaþ /
sàdhàraõe tu sarvanigrahasthànànàmiti na ka÷cidvirodhaþ /

yadvà kathàbàhyàdãnàmeùàü nigrahasthànatàvyavacchedàrthastu÷abdaþ /


*5,482*

nanu keyaü kathà nàmetyapekùàyàü tatsvaråpaü niråpayansàmànyalakùaõaü vibhàgamudde÷aü càha- vàda iti //

%<vàdo jalpo vitaõóeti kathàstisro vijànatàm  // MAnuv_2,1.39ab //>%

NYâYASUDHâ:
atra katheti lakùyapadamàvartanãyam /
vicàragocaretyupaskartavyam /
vijànatàmiti jàtau bahuvacanam /
tathà cànekavidva(tkartç)dvaktçkavicàragocarà kathà vàkyasandçddhiþ(ndarbhaþ) katheti sàmànyalakùaõasiddhiþ /
tà÷ca kathà vàdàdibhedena tisraþ trividhà ityarthaþ /
vijànatàü matena tisra iti và /
tena nyånàdhikasaïkhayoktistadvirodhàdayuktetyuktaü bhavati /


*5,488*

vàdalakùaõamàha- svàrthamiti //

%<svàrthaü paràrthamapi và tattvanirõayasàdhanã  // MAnuv_2,1.39cd //
kevalaü tu kathà vàdo ...  // MAnuv_2,1.40a //>%

NYâYASUDHâ:
tattvanirõayasàdhanãtyarthàdyarthajalpavitaõóàvyavacchedaþ /
tathàpi vitaõóàvi÷eùe 'tivyàptistadarthaü kevalamityuktam /
sàkùàdityarthaþ /
tu÷abdena tattvanirõayasàdhanàdapi jalpavi÷eùàt tadudde÷ena pravçttatvavailakùaõyaü dar÷ayita /
yadà tu viditatattvau vãtaràgàvaviditatattvaiþ parairabhyarthitau kathàü kurutastadà tatràvyàptemetallakùaõam /
nacàsau na vàdaþ /
anyatrànantarbhàvena tisra ityasya vyàghàtàdityata uktam- svàrthaü paràrthamapi veti //
api÷abda ubhayàrthatàsamuccayàrthaþ /


*5,491*

jalpalakùaõamàha- jalpa iti //

%<... jalpo 'rthàdivyapekùayà  /
satàmeva kathà j¤eyà ...  // MAnuv_2,1.40bc //>%

NYâYASUDHâ:
àdipadena khyàtyàdergrahaõam /
arthàdivyapekùayeti vàdavyàvçttyartham /
ànuùaïgikàrthàdisàdhanatvaü vàdasyàpi sambhavatãti vyapekùàgrahaõam /
vitaõóàvyàvçttyarthaü satàmeveti /
satàmityevokte na vitaõóàvyàvçttisiddhiþ /
vitaõóàyàmapyekasya sattvàt /
bahuvacanasya jàtyarthatvàt /
tena evetyuktam /


*5,491*

vitaõóàü lakùayati- vitaõóeti //

%<... vitaõóà tvasatàü satàm  // MAnuv_2,1.40d //
aprakà÷ya svasiddhàntamasatàü pakùadåùaõam  // MAnuv_2,1.41ab //>%

NYâYASUDHâ:
tu÷abdo vàdajalpavyavacchedàrthaþ /
kathetyanuvartate /
kartçbhedena kathàbhede 'tiprasaïga ityato lakùaõàntaramàha- aprakà÷yeti //
sadbhiþ svasiddhàntamaprakà÷yàsàdhayitvàsatàü pakùasya dåùaõameva kriyate yatsà vitaõóetyarthaþ /
prativàdinaþ svapakùasàdhanena vinà parapakùapratikùepamàtreõa paryavasyantã kathà vitaõóetyuktaü bhavati /
nanvetadeva kinnimittam /
prà÷nikàdyadhãnamiti bråmaþ /
te 'pi kuta etàdç÷aniyamaü kuryuriti cet(na) /
tattvaj¤ànàyogyànasataþ prati sadbhiþ svasiddhàntasàdhane teùàü tattvaj¤ànotpàdaprasaïgàt /
tasya ca niùiddhatvàdityà÷ayenàsatàmityuktam /
etena prathamalakùaõasyàpi samarthanaü veditavyam /


*5,494*

nanvasambhavãdaü lakùaõam /
parapakùadåùaõaü hi tatpratipàdakapramàõadåùaõenaiva bhavet /
naca svapakùasàdhanahãnàyàü vitaõóàyàü tatsambhavatãtyata àha- ukta iti //

%<ukte taiþ prathamaü màne vaktavyaü tasya dåùaõam  // MAnuv_2,1.41cd //>%

NYâYASUDHâ:
tairasadbhiþ prathamaü svapakùasàdhanàya màne ukte sati sadbhistasya mànasya dåùaõaü vaktavyam /
asato vàdibhåtasya svapakùasàdhanaü parapakùaniràkaraõaü ca karaõãyam /
satastu prativàdinaþ tatpramàõadåùaõenaiva caritàrthatvamityuktaü bhavati /

kvacitsatàmevetyàdisàrdha÷loko vàdajalpayorityataþparaü pañhitaþ /
tata etàmeva saïgatimà÷ritya ñãkàkçtà tatraiva vyàkhyàtaþ /


*5,496f.*

ki¤ca guru÷iùyàdayo 'samànavidyà api vàde 'dhikriyante /
tattvanirõayàrthitvàt /
jalpavitaõóayostu sambhàvitasamànavidyayorevàdhikàraþ /
"yayoreva samaü vittaü yayoreva samaü ÷rutam /
tayorvivàho vàda÷ca nottamàdhamayoþ kvacit' iti smaraõàt /
vàdo jalpavitaõóàlakùaõo vivàdaþ /
anyathàtyantàpakçùño 'pyutkçùñatamena vaiyàtyàt ghañamàno yadi và daivàyattamabhibhàvayet tadà vçthàkhyàtiü labheta /
tathàca prà÷nikàdãnàmasuj¤àtvaü pratyavàya÷ca syàt /
apåjyaþ påjyate yatreti vacanàt /
evaü ca vàdàjjalpavitaõóayorbhedaþ /
nanvetadayuktam /
parabuddherapratyakùatvena vidyàsàmyavaiùamyayorj¤àtuma÷akyatvàditi cenna /
jalpavitaõóàrthinorvidyàsàmyàdeþ parãkùayà ni÷cayopapatteþ /
tadetadàha- vidyeti /

%<vidyàparãkùàpårvaiva vitaõóà jalpa eva ca  // MAnuv_2,1.42ab //>%

NYâYASUDHâ:
vidyàparãkùà pårvà kàraõabhåtà yasyàþ sà tathoktà /
vidyàparãkùayà ni÷citasàmyayoreva vitaõóà dàtavyà, na viùamavidyayoþ /
jalpa÷caivam vidyàparãkùàpårvaü eveti vyàkhyeyam /
dvitãyaiva÷abdo vàdavyàvçttyarthaþ /
samànavidyayorevetyayaü niyamo na vàde 'stãti /


*5,498*

nanu jalpavitaõóàrthinovirdyàsàmyàdini÷cayàya kartavyà parãkùà kiü kathayà, utànyathà /
nànyathà /
anyonyasaïgharùaõena vinà tadasiddheþ /
àdye 'pi kiü vàdena jalpavitaõóàbhyàü và /
na prathamaþ /
khyàtyàdikàmayoþ spardhàvatorvàdànupapatteþ /
na dvitãyaþ /
anavasthàpàtàditi cenna /
vàdena tàvadvidyàparãkùaõasyeùñatvàdityà÷ayavànvàdasya vidyàparãkùàyàü kàra(tatkàra)õatvamanvayavyatirekàbhyàü sàdhayitumupodghàtaü tàvadàha- ucceti //

%<uccanãcatvanirõãtiryato jayaparàjayau  // MAnuv_2,1.42cd //>%

NYâYASUDHâ:
yato vidyayoccatvena nirõãtatvameva jayo nãcatvena nirõãtatvaü ca paràjaya ityarthaþ /
iti vidyàparãkùaõaü vàdeneti vakùyamàõenànvayaþ /

evamupayuktamabhidhàya vyatirekamàha- vinaiveti //

*5,498f.*

%<vinaiva tattvanirõãtiü nahi jalpàdinà kvacit  /
uccanãcatvavij¤ànamiti vidyàparãkùaõam  // MAnuv_2,1.43 //>%

NYâYASUDHâ:
nirõãyate 'nayeti nirõãtistattvasya nirõãtistattvanirõãtirvàda iti yàvat /
tattvanirõãtiü vinoccanãcatvavij¤ànaü na hãtyevokte vinà vàdeneti vakùyamàõavirodhaþ syàt /
ato jalpàdinetyuktam /
iti÷abdastasmàdityarthe /
vidyàparãkùaõaü vàdeneti vakùyamàõamatràpi sambaddhayate /
yadyapi satsàdhanopalambhe jalpe 'pi bhavati vàdinoruccanãcatvavij¤ànam /
tathàpi tadudde÷enàpravçttestàdarthvasya prathamamani÷cayànna tadarthaü jalpo dàtuü ÷akyate /


*5,500*

vyatirekasyànyadãyàkàraõatvamàtrani÷cayahetutvàdvàdasya kàraõatàmavadhàrayitumanvayaü càha- vàdeneti //

%<vàdena coccanãcatvavij¤ànaü bhavati sphuñam  // MAnuv_2,1.44ab //>%


NYâYASUDHâ:
ca÷abdo 'nvayasya vyatirekeõa samuccayàrthaþ /
anvayavyatirekàbhyàü samarthitamarthamupasaüharati- itãti //


*5,501*

%<iti vàdasya pårvatvaü ...  // MAnuv_2,1.44c //>%

NYâYASUDHâ:
iti tasmàdvàdasya pårvatvam /
jalpavitaõóàrthinorvidyàsàmyàdini÷cayahetuparãkùàrthaü prathamànuùñheyatvaü siddhamityarthaþ /

etaduktaü bhavati /
samànavidyayoreva jalpavitaõóe /
samànavidyatà ca parãkùàni÷ceyà /
parãkùà ca vàdakathayà vidheyà /
na jalpavitaõóàbhyàm /
jayena hi vidyàdhikyaü nirõetavyam /
paràjayena ca tannyånatà /
jayaparàjayau ca pramàõatarkàbhyàü prakçtaprameyasàdhanasàmarthyàsàmarthyalakùaõau uccanãcatvanirõayaviùayatà÷abdavàcyàveva prakçtopayoginau /
tau ca vàda eva sambhavato na jalpavitaõóayoþ /
tatra yatki¤cinnigrahodbhavanamàtreõa jayaparàjayavyavasthàpanàt /
ato jalpavitaõóàrthaü jalpavitaõóàbhyarthanàbhàvànnànavastheti /

jalpavitaõóàrthinorvidyàparãkùàyàü vàdena kçtàyàü kiü kàryam /
samavidyatvasambhàvanàyàü jalpavitaõóe kartavye ityuktameva /
viùamavidyatàvadhàraõàyàü kiü vidheyamityapekùàyàmàha- tatsiddhàviti //

%<... tatsiddhau vyarthatànyayoþ  // MAnuv_2,1.44d //>%

NYâYASUDHâ:
tena vàdenaiva tasya nãcoccabhàvasya siddhau satyàmanyayorjalpavitaõóayorvyarthatà /
tata÷ca akartavyatetyarthaþ /
parãkùàrthena vàdenaivoparama iti /

%<bahuvidyatvasiddhau tu naiva vàdo 'pi ...  // MAnuv_2,1.45ab //>%

NYâYASUDHâ:
jalpavitaõóàrthinorvidyàparãkùàrthaü vàdakathà prathamaü dàtavyetyuktasyàpavàdamàha- bahuvidyatveti //


pràk parãkùàto lokasaüvàdàdinànyatarasya pratiyogyapekùayà bahuvidyatvasiddhau tu vàdo 'pi naiva dàtavyaþ /
kimu jalpavitaõóe iti /

kuta ityata àha- kàraõamiti //

%<... kàraõam  // MAnuv_2,1.45b //>%


NYâYASUDHâ:
vidyàparãkùàyà iti ÷eùaþ /
vàda ityanuvartate /
vàdo hi vidyàparãkùàkàraõamityeùyavyo na tu vyasanitayà /

tatphalaü tvanyata eva jàtamiti kiü parãkùayà kiü tadaïgena vàdeneti /


*5,503*

yaduktaü spardhàvatoþ khyàtyàdikàmayorvàdo na sambhavati, tatràsatsàdhanottaraprayogasyàva÷yamavarjanãyatvàt, tata÷ca vidyàsàmyavaiùamyaniõaryànupapatteriti tatràha- sabheti //

%<sabhàsabhàpaprà÷nãkapårvastu spardhinàmapi  // MAnuv_2,1.45cd //
vàda eva ...  // MAnuv_2,1.46a //>%

NYâYASUDHâ:
pra÷na÷abdàtkarotãtyarthe ãkakpratyayo vaktavyaþ /
spardhinàmiti jàtau bahuvacanam /
evetyasya yujyata ityadhyàhçtenànvayaþ /
yataþ sabhàdipårvastataþ spardhinàmapi vàdo yujyata eveti /
tu÷abdo hetvarthaþ /

sabhàsabhàpatiprà÷nikairniyatayorasatsàdhanàdiprayogavarjanasambhavàditi bhàvaþ /


*5,505*

yaduktaü"tatsiddhau vyarthatànyayoþ' iti tadayuktam /
vàdena tattvanirõayasiddhàvapi arthàdyasiddheþ /
tathàcàbhilaùitaü na siddham, siddhaü cànabhilaùitamiti tatràha- ubhayeti //

%<... ubhayàrthaþ syànnirõãtijayakàrakaþ  // MAnuv_2,1.46ab //>%

NYâYASUDHâ:
vàda ityanuvartate /
asyaiva vivaraõaü nirõãtãti //
na kevalaü nirõãtikàrakaþ kintu jayakàraka÷ca /
jaya÷abdena tatsàdhyamarthyàdikamupalakùyate /
vidyàparãkùàrthe vàde jayino 'rthàdikamapi sabhàpatinà sampàdanãyamiti bhàvaþ /

evaü tarhi na kadàpi jalpavitaõóàpravçttiþ"vyartharatànyayoþ' iti yukteþ sama(màna)tvàt /
yathà hi vidyàvaiùamyanirõaye jitavato 'rthàdilàbhaþ, tathà tatsàmye dvayorapi arthàdilàbhaþ sambhavatyeva /
naca phalàntaramasti yena punarjalpavitaõóàrambhaþ syàdityata àha- tattvàprakà÷a eveti //


*5,506*

%<tattvàprakà÷a evaiko vitaõóàjalpayoþ phalam  // MAnuv_2,1.46cd //>%

NYâYASUDHâ:
tattvàprakà÷a iti parava¤canasàmarthyamucyate /
tena tatsàdhyo 'rthàdilàbho lakùyate /
idamuktaü bhavati /
yadyapi vidyàsàmyavaiùamyayornirõãtijayau syàtàü tathàpi tàttvikakathàphalaråpàveva /
paràcchàdanacàturyaprayuktàrthàdilàbhàrthaü samànavidyayoþ punarjalpavitaõóàpravçttiriti /
nacaivaü viùamavidyayorapi tatpravçttiþ, upaplavaprasaïgasyoktatvàditi /

yadvà tattvanirõayaphalo vàdaþ arthàdiphale jalpavitaõóe, iti phalabhedena kathàbheda uktaþ /
so 'nupapannaþ /
tathà satyarthàdãnàü bhedena kathà'nantyaprasaïgàdityata àha- tattveti //
yadyapi arthàdayo 'vàntarabhedabhinnàstathàpi tattvàprakà÷a eka eva vitaõóàjalpayoþ phalam /
tattvanirõayetaratvaråpeõàrthàdãnàmekatvànnoktadoùaþ /
tadavàntarabhedavivakùà tu vyarthaiveti bhàvaþ /


*5,507*

evaü kathayà vidyàparãkùaõamiti pakùaþ samarthitaþ /
idànãmanyatheti pakùamapi samarthayamàna àha- vineti //

%<vinà vàdena vidyàyà yadi ÷akyaü parãkùaõam  /
syàjjalpàdirapi kvàpi ...  // MAnuv_2,1.47a-c //>%

NYâYASUDHâ:
avigãtavidvatprasiddhayàdineti ÷eùaþ /
kvàpãtyasya pårvàrdhenànvayaþ /
tadà samavidyayoþ prathamamapi jalpàdiþ kathàvi÷eùaþ kàryaþ syàdityarthaþ /
tarhi vidyàparãkùaõaü vàdenaivetyuktivirodha ityata àha- và eveti //

%<... vàda evànyathà bhavet  // MAnuv_2,1.47d //>%

NYâYASUDHâ:
vàda eva prathamaü kartavyo bhavediti yaduktaü tadanyathà vàdena vinà vidyàparãkùaõasya kartuma÷akyatva evàto na virodha iti /

astvevamupàyàntaravirahe kathayaiva vidyàparãkùaõam /
sà tu vàda iti kutaþ /
tattvanirõayàrthinoradhikàritvàttatphalatvàcceti cet(na /
evaü) /
tarhi vijigãùàvatoradhikàritvàdarthàdiphalatvàtsabhàdyaïgopetatvàjjalpo 'pi syàditi /


*5,508*

kimatra jalpa÷abdavàcyatàmàtramàpadyate, kiüvà vàda÷abdavàcyatàbhàvaþ, athavà samàhàraråpaü kathàntaraü yadvà nimittadvayasamàve÷e vàda÷abdasyaiva vyavahàrànupapattiþ /
sarvatràpyuttaramàha- jalpa iti //

%<jalpa ityapi nàma syàd vàdasyaitàdç÷asya tu  // MAnuv_2,1.48ab //>%


*5,508f.*

NYâYASUDHâ:
etàdç÷asya nimittadvayopetasyàtra jalpa iti nàma syàdityabhyupagamenàdyo nirastaþ /
api÷abdena vàda÷abdavàcyatàü pratij¤àyai tàdç÷asyetyanena heturuktaþ /
tena dvitãyo 'pi niràkçtaþ /
nahi nimittasadbhàve vàcakàpravçttiriti yuktam /
jalpa÷abde 'pi sàmyàt /
atastulàyàü pramàõàdito vidhàntaravatã syàt /
vàdasya jalpa ityapi nàma syàditi vàdasaüj¤à tu mukhyà jalpasaüj¤à tvamukhyeti såcitam /
tena caturtho 'pi nirastaþ /
tatra hetuvi÷eùasadbhàvaü tu÷abdena dyotayati /

tathàhi /
yadyapi kathakàvàdito vijigãùå tathàpi sabhyàdibhivirjigãùàü paribhàvyotpàdità tattvanirõayàrthitaiva kathopayoginã /
arthàdilàbha÷càntarà pràpto na tvàdita evoddiùya ityamukhya eva /
ata eva pårva ubhayàrthaþ syàdityukte sàmyapratãtiprasaktau nirõãtijayakàraka iti tattvanirõãteþ pràdhànyapradar÷anàrthaü vivaraõaü kçtam /

anyathà kathàphaladvayasyaivobhaya÷abdena pratãtervivaraõaü vyarthaü syàt /
alpàctaramiti lakùaõasya vyabhicàraü kurvàõenàpyetadeva såcitam /
anyathà jayanirõãtikàraka ityavakùyat /
sabhyàdisaüvaraõaü ca vijigãùutàparibhavàrthamiti vàdatàpràdhànyamevopodbalayatãti /


*5,513*

api càdhikàribhedàdikaü bahiraïgatayaiva kathàbhedakam /
antaraïgaü tu pravçttiprakàra eva /
sa ca vàdasambandhyevàsyàü kathàyàmastãtyato vàdatvameva mukhyamityà÷ayavànàha- pratij¤eti //
#<Vyàsa>#-(14)

%<pratij¤àmàtrasàdhyatvamapi syàd yàj¤avalkyavat  // MAnuv_2,1.48cd //>%

NYâYASUDHâ:
vidyàparãkùàrthàyàü kathàyàü kvàpi prameye pratij¤àmàtreõa pramàõopanyàsarahitena vacanena sàdhyatvaü praj¤àpanãyaü syàt /
kuta etat /
katyeva devà yàj¤avalkyeti ÷àkalyena pçùñe, (yàj¤avalkyena) trayastriü÷aditi vacanamàtreõa praj¤àpanasya kçtatvàt /
sà ca vidyàparãkùàrthà kathetyupakramaparyàlocanayà siddham /
yàj¤avalkya÷abdena tatkathopalakùyate /
saptamyarthe vatiþ /
tataþ kimityata àha- saüvàda iti //

%<saüvàde vàdinoþ kvàpi ...  // MAnuv_2,1.48*a //>%

NYâYASUDHâ:
evambhàvo hi vàdiprativàdinoþ saüvàde 'nyonyàptatà'÷vàse satyeva syàt tadà÷vàso hi vàda eva sambhavati na jalpe /
vijigãùuõàpasiddhàntàdiparihàreõa sarvathà pramàõapra÷nasya kartavyatvàt /
tenàyaü vàda eveti (prati)j¤àyata iti /

nanvevaü tarhi na vidyàparãkùà sambhavati /
pramàõopanyàse hi tatsamarthanopàlambhàbhyàü sà syàt /
natu pra÷napratij¤àbhyupagamamàtreõetyata àha- vivàda iti //

%<... vivàde hetur iùyate  // MAnuv_2,1.48*b //>%

NYâYASUDHâ:
heturiti pramàõamàtropalakùaõam /
pramàheturiti và /
na hyekatràptaþ sarvatràpta eveti niyamo 'stãti bhàvaþ /
yàj¤avalkyenàpi tatra tatra pramàõopanyàsaþ kçta eveti sakalamanàkulam /


*5,517*

prakçtànàü sabhyasabhàpatiprà÷nikànàü svaråpajij¤àsàyàmàha- sabheti //

%<sabhà sabhàpati÷caiva prà÷nikà÷caiva vaiùõavàþ  /
ràgadveùavihãnà÷ca ...  // MAnuv_2,1.49a-c //>%

NYâYASUDHâ:
(dvau) ca÷abdau sabhà(bhyà)dãnàmanyonyasamuccaye /
tçtãyo vi÷eùaõasamuccaye /
eva÷abdau tu vaiùõavà eva ràgadveùavihãnà eveti sambaddhayete /
anyathà kathànupapattisåcanaü tatprayojanam /
syuriti vakùyamàõamihàpi(matràpi) sambaddhayate /

sabhyànàü prà÷nikànàü ca vi÷eùaõàntaramàha- syuriti //

%<... syuþ sabhyàþ sarvavedinaþ  // MAnuv_2,1.49d //
prà÷nikà÷ ...  // MAnuv_2,1.50a //>%


*5,518*

NYâYASUDHâ:
sarva÷abdena vàdiprativàdidar÷anasya kathopayuktasya vyàkaraõàde÷ca saïgrahaþ /
punaþ sabhyaprà÷nikagrahaõaü sabhàpativyavacchedàrtham /
tatsàrvaj¤asya kathopayogàbhàvàt /
sabhyàþ prà÷nikà÷ca sarvavedinaþ syurityanvayaþ /

nanu prà÷nikànàü kvopayogaþ /
vivadamànayorguõadoùàvadhàraõàdàviti bråmaþ /
evaü tarhi tairevàlaü kiü sabhyairityata àha- etaditi //

%<... caitadaj¤àne sabhyà÷ca ...  // MAnuv_2,1.50ab //>%

NYâYASUDHâ:
anantaroktànprà÷nikàn etacchabdena paràmç÷ati /
kvacitsåkùme prameye eteùàü prà÷nikànàü kàraõàntaradvàj¤àne sati vàdinorguõadoùanirõayàya sabhyà÷ca pramàõaü syuriti vakùyamàõenànvayaþ /
pramàõà÷rayeùu pramàõatvopacàraþ /

yadyevaü prà÷nikeùvaj¤àna÷aïkayà sabhyànàü varaõam, tadà teùvapyaj¤àna÷aïkayànye 'pi varaõãyàþ /
anyathà nirõayàbhàvena kathàvaiyarthyàpatteþ /
teùvapyevamityata àha- eùàü ceti //

%<... eùàü ca dåragàþ  /
pramàõaü nirõayàya syuþ ...  // MAnuv_2,1.50bc //>%

NYâYASUDHâ:
eùàü sabhyànàü càj¤àne sati dåragà de÷àntarasthàþ /
nacaivaü sabhyasaüvaraõamapyanarthakam /
tataþparaü pràyeõàj¤àna÷aïkànudayàt /
laukika÷càyamartha iti /

dåragànnirõàyakatvasambhavàya vi÷inaùñi- pakùeti //

%<... pakùapàtavivarjitàþ  // MAnuv_2,1.50d //>%

NYâYASUDHâ:
ekade÷otkãrtanena yathoktaü sabhyàdilakùaõamatidi÷ati /


*5,520*


aprakà÷ya svasiddhàntamiti vitaõóàlakùaõamuktam /
tatkathaü vàdajalpàbhyàü vyàvartakamityata àha- ubhàbhyàmiti //


*5,521*

%<ubhàbhyàü sàdhanaü caiva dåùaõaü vàdajalpayoþ  // MAnuv_2,1.51ab //>%

NYâYASUDHâ:
vàdajalpayorubhàbhyàmeva svapakùasàdhanaü parapakùadåùaõaü kartavyaü, natu prativàdinaþ parapakùadåùaõamàtreõa kçtàrthateti /

satàmeveti sàrdha÷lokasyàtra sannive÷e tu, lakùitau vàdajalpau /
idànãü tu vitaõóàyà lakùaõadvayaü vivakùustàvadupayuktamàha- ubhàbhyàmiti //
kathà vàdajalpalakùaõà /
etena jalpo 'rthàdivyapekùayetyuktasya vitaõóàyàmativyàptirapi parihçtà /
ubhayasàdhanavattvena sadekàdhikàrikatvena và 'rthàdivyapekùakathàyà vi÷eùitatvàt /
yadarthaü satàmevetyuktaü tadvitaõóàlakùaõamàha- vitaõóà tviti //
kathetyanuvartate /
ubhàbhyàmiti yadarthamuktaü tallakùaõàntaramàha- aprakà÷yeti //
ukte tairiti pårvavaditi /


ubhàbhyàü sàdhanamityàdyuktam /
tatra sàdhanàya kiü pramàõaü prayoktavyam /
yatra yadasti tatra tadeva (kiü) vaktavyam /
satyam /
pramàõasamplave tu katham /
kiü sarvamevotaikameva tatràpi kimityapekùàyàmàha- sadbhiriti //

%<sadbhiràgama evaikaþ prayojyo 'bhãùyasàdhakaþ  // MAnuv_2,1.51cd //>%


*5,522*

NYâYASUDHâ:
eka eva, natu sambhavatsarvamàdhikyaprasaïgàt /
sa càgama eveti yojyam /
yadvaika÷abdo mukhyàrthaþ /
ã÷varàdiprameye mukhyo vedàdiràgama eva vaktavyaþ (tasya svàtantryeõa sàdhyasiddhayaïgatvàt) nànumànamiti /
nanvavaidikasya vedàdyàgamopàdàne 'pasiddhàntaþ syàdityata uktam- sadbhiriti //
kuto vedàdiprayoganiyama ityata àha- abhãùyeti //
yata iti ÷eùaþ /
anumànaü khalu na svàtantryeõe÷varàdisàdhanasyeùye /
sarvatropàdhipratipakùayoþ sambhavàt /
tadarthamantato 'pyàgamo 'nusaraõãyaþ /
tato varaü prathamameva (àgamo) vaktavyaþ /
tasya svàtantryeõa sàdhyasiddhayaïgatvàt /
nanvavaidikaü prati katham /
àgamaü prayujya tatpràmàõyaü sàdhanãyamiti /


*5,524*

nanvasadbhiþ kiü vaktavyam /
na tàvatpratyakùam /
atãndriye tadayogàt /
na càgamaþ /
svaparàgamayoranyonyaü pràmàõyàsammateþ /
nàpyanumànam /
prayogaparimàõàsammateþ /
tathàhi /
saugato yadi dvayavayavaprayogaü kuryàttadà naiyàyikena nyånena nigçhyeta /
anigrahe và prativàdã paryanuyojyamupekùeta /
pa¤càvayavaprayoge tvadhikena nigçhyeta /
tathà svãkàre càpasiddhàntena /
tathàca niyatàvayavàdivyatirekeõa vitaõóaiva na syàdityata àha- svasiddhànteti //

%<svasiddhàntànusàreõa hyasadbhiranumocyate  // MAnuv_2,1.52ab //>%

NYâYASUDHâ:
yathàsiddhàntaü vaktavyamiti pràïniyamàtsvasiddhàntanirõãtaprayogàvayavaparimàõàpekùayaiva nyånàdyavatàràdanyathà(kathà)'nupapatteriti

hi÷abdàtharþ /

sadbhiràgamo vaktavya iti na (itya)yuktam /
vaidikasya prativàdinastaddåùaõe 'pasiddhàntàt /
adåùaõe tu parapakùàdåùaõena kathàbhàvaprasaïgàdityata àha- pratyakùeti /

%<pratyakùàgamavairåpyamà÷rityànyàrthataiva tu  // MAnuv_2,1.52cd //
àgame da÷arnãyàtra doùo liïgavilomatà  // MAnuv_2,1.53ab //>%

NYâYASUDHâ:
àgame tu vàdinà prayukte prativàdinà vaidikena tasyànyàrthataiva da÷arnãyà /
nànumànasyevàpràmàõyam /
yenàpasiddhàntaþ syàt /
tata eva kçtaparapakùadåùaõo 'pi bhavet /
anyàrthatàü dar÷itavatà'gamasya paràbhimatàrthàtpracyàvitatvàt /
na hyapekùitàrthàsàdhakatavàdanyatpramàõadåùaõamastãti /

nanvevaü sati kathaü kathàparyavasànam /
svasvàbhimatàrthàgrahaparityàjanopàyàbhàvàdityata uktam- pratyakùetyàdi //
atra paràbhimate 'rthe pratyakùàgamavirodhamà÷ritya /
na kevalametàvat /
atropakramàdiliïgavilomatàdoùo 'pi dar÷anãyaþ /
atrànyatama(ra)màtre tàtparyam /
anyathà'dhikyaprasaïgàt /


*5,527*

nanvetàvatàpi na kathàsamàptiþ /
paràbhimatàrthànupapattimàtreõa svàbhimatàrthàsiddherityataþ satyamityàha- liïgeti //

%<liïgànukålyaü svàrthasya ÷rutyàdãnàmanugrahaþ  // MAnuv_2,1.53cd //>%

NYâYASUDHâ:
dar÷anãyapadamanuvartate /
÷rutyàdãnàü vedàdãnàü ÷rutirliïgaü samàkhyà cetyuktànàü liïgagrahaõenaiva gçhãtatvàt /
upalakùaõaü caitat /
paràrthe pramàõànukålyasya svàrthe tatpràtikålyasya ca niràso dar÷anãya ityapi draùñavyam /
svasiddhàntaprayogaparimàõànatikrameõa paràrthànumànavàkyaprayogaþ kartavyaþ /
tathàtve ca na nyånàdyavatàraþ /
tadatikrama eva tadavakà÷a ityuktam /


*5,528*

apara àha /
yathàvastu prayoktavyam /
naca vastutattva eva vàdinàü vipratipatterava÷yaü nyånàdyavatàrasambhavenàprayogapràptiriti vàcyam /
(ta)yasya yatra tàttvikatvàbhimànastena tatprayogànantaraü pareõa nyånàdàvudbhàvite tathàråpatàyàþ sàdha(nãyatvàt)nàt /
nacaivamarthàntaràpàtaþ /
hetoranyataràsiddhayudbhàvane tatsiddhivyutpàdanavatprakçtopayogasadbhàvàditi /
tadayuktam /
dvitripa¤càvayavàdipakùàõàü sarveùàmapi tàttvikatàyàþ samarthitatvàt /
svasvaniyamasyaiva tàtvikatvamupetya tadanatikrameõaiva prayogàïgãkàre tu sarvathà kathocchedàpatteþ /
tattàttvikatàyàü prativàdinà vipratipadyamànenàva÷yaü nyånàderudbhàvanàt /


nanåktamatra svasvàvayavakalpanà paraü prati samarthanãyeti /
duruktaü tat /
tatsamarthanasyà÷akyatvàdityàha- tripa¤ceti //


*5,529*

%<tripa¤càvayavàmeva yugmàvayavinãmapi  /
niyamàd yo 'numàü bråyàd taü bråyàd yadi tàdç÷ã  /
nànumeti tadà kena sàdhyàvayavakalpanà  // MAnuv_2,1.54 //>%

NYâYASUDHâ:
trayaþ pratij¤àhetådàharaõàni, udàharaõopanayanigamanàni và, pa¤ca pratij¤àhetådàhaõopanayanigamanàni vàvayavà yasyàþ sà tripa¤càvayavà /
eva÷abdena pakùadvayaniyamamàha /
yugmau dvàvudàharaõopanayàvayavau yasyàþ sà yugmàvayavinã /
niyamàditi sannihitenaiva sambaddhayate /
anumeti tàdarthyàtprayoga ucyate /
vai÷eùikàdãnàü tatraiva vyavahàràt /
taü bråyàdyadi paro 'niyatavàdãti ÷eùaþ /
yadvà yo mãmàüsakastàrkikàdi÷ca tripa¤càvayavàmevànumàü bråyàt /
taü prati yaþ saugato niyamàdyugmàvayavinãü bråyàt /
sa yadi tàdç÷ã tryavayavà pa¤càvayavà ca nànumeti bråyàditi yojyam /
evaü (vi)parivartenàpi /
tàdç÷ã nànumetyasya pramàõàbhàvàditi ÷eùaþ /

etaduktaü bhavati /
naiyàyikena saugataü prati pa¤càvayavaprayoge vihite saugato 'dhikamiti nigçhõãyàt /
tato naiyàyikena pa¤càvayavaprayogasyaiva tàttvikatvànnaivamiti vaktavyam /
tataþ saugato nedaü tattvamapramàõikatvàditi vadedeva /
atha naiyàyikenàpràmàõikatvamasiddhamiti vadatà kathamiti saugate pçùñavati (sati) kena pramàõena svãyà pa¤càvayavakalpanà sàdhyà /
tadagocaratvàt /
nahi kàryakàraõabhàvaþ kvàpi pratyakùasya viùayaþ /
na càgamena /
tadabhàvàt /
"pa¤càvayavayuktasya vàkyasya guõadoùavit' iti bhàratàdivàkyamastãti cenna"saukùmyaü saïkhayàkrama÷caiva nirõaya÷ca prayojanam' ityàdinà tatraivànyathà vyàkhyàtatvàt /
nàpyupamànàbhàvàbhyàm /
niyataviùayatvàt /
nacàrthàpattyà /
tadabhàvàt /
anupànànatirekàcceti /


*5,531*

mà bhåtpratyakùàdinàvayavakalpanàsiddhiþ /
anumànena tu bhaviùyati /
vyàptipakùadharmatopetaliïgapratãteþ pa¤càvayavavàkya÷ravaõànvayavyatirekànuvidhàyitvàditi cet /
na tàvadidamanumànaü tvaccetasi parivartamànaü paraü pratyàyanàïgam /
kinnàma prayujyamànam /
tatra kiü pa¤càvayavaprayogo 'sya vidhàsyate, atha dvayavayavaþ /
nobhàvapãtyàha- niyateti //

%<***[NOTE: jump in verse numbering, no lacuna in text!]***

niyatàvayavàsiddhau ...  // MAnuv_2,1.57a //>%

NYâYASUDHâ:
niyatàvayavasya pa¤càvayavasya dvayavayavasya ca /
yathàsaïkhayaü saugatanaiyàyikayorbodhaupayikatvàsiddhau, nànumànenàpyavayavakalpanàsiddhiriti ÷eùaþ /

yadvottaravàkye niyatàvayavàsiddhàvityanuvàdo 'yam /
tato niyatàvayavàsiddheriti siddhayati /
pa¤càvayavaprayoge pareõàdhikyodbhàvanàt /
dvayavayavaprayoge 'nyataranyånatvàpasiddhàntayorudbhàvanàdityarthaþ /
tataþ kimityata àha- vyàptãti //


*5,532*
%<... vyàptimàtreõa sàdhanam  /
kartavyameva tena syàt ...  // MAnuv_2,1.57bc //>%

NYâYASUDHâ:
yata evaü nopàyàntaraü tena kàraõena /
tena naiyàyikena vyàptimàtreõa yadyasyànyavavyatirekànuvidhatte tattatkàryamityàdivyàptivacanamàtreõaiva /
upalakùaõametat /
"liïgoktau' ityàdipràgvyutpàditaprakàreùvanyatamenetyapi draùñavyam /
sàdhanaü pa¤càvayavaniyamasya, kartavyaü syàt /
saugatenàpi tadanusaraõãyam /
itarathà tasyàpi prayogànupapattiprasaïgàditi /


*5,534*

tato 'pi kimityata àha- tasmàditi //

%<... tasmàt saivànumà matà  // MAnuv_2,1.57d //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàtprayogeyattàsàdhanaü vàdiprativàdibhyàmanyatareõa và svamataparityàgenànyamatàbhyupagame kçta evopapadyate nànyathà /
tasmàtsaivànumà matà /
vyàptivacanàdikameva paràrthaprayogatvena sarvatra mantavyam /

idamuktaü bhavati /
yadà naiyàyiko dvayavayavena pa¤càvayavaniyamaü sàdhayati /
tadà dvayavayavasya tàttvikatvaü svayaü manyate na và /
neti pakùe pratàrakaþ syàt /
àdye 'nyatràpi kathaü tattatvaü na syàt /
evaü kathàbhàvaprasaïgabhãruþ saugato 'pi pa¤càvayavena dvayavayavasyàva÷yakatàü pratipadyamànastattvaü manyate na và /
dvitãye kathaü tataþ pratipadyeta /
àdye 'nyatràpi kutastanna tattvam /
ato 'tra sarvasiddhàntaprakàràõàü tàttvikatvàdyuktaü svasiddhàntànusàreõeti /
asmàdeva saïkañàdbibhyadudayano yathàvastu vaktavyamityuktvà yathàsiddhàntaü và vaktavyamiti samayaü baddhvà pravçttàyàü kathàyàü na nyånàdyavatàra iti pakùàntaramavàdãditi /
avasitamanumànam /


*5,535*

nirdoùaü vàkyamàgamaþ /
sa dvividhaþ /
pauruùeyo 'pauruùeya÷ca /
tatràpauruùeyo vedaþ /
anyastu pauruùeya iti suprasiddhatvànnoktam /


*5,537*

kecidvàkyaü vàkyàrthe 'numànamiti bruvate /
tadanupapannam /
vàkyavàkyàrthayorde÷ataþ kàlato vànvayavyatirekàbhàvàt /
athedaü vàkyaü vàkyàtharvat vàkyatvàditi sàdhyate /
tatra kiü vàkyàrthamàtraü sàdhyate tadvi÷eùo và /
nàdyaþ /
vi÷eùapramiternirnibandhanatvàpatteþ /
dvitãye sa vi÷eùaþ pratãto na và /
àdye vàkyavaiyarthyam /
dvitãye 'prasiddhavi÷eùaõatà /
vi÷eùasyànyatràbhàvàdanaikàntyaü ca /
matubàrtha÷ca kiü pratipàdyapratipàdakabhàvaþ, sambandhàntaraü và /
àdye sàkùàlliïgatayà và /
na prathamaþ /
anumànavaiyarthyàt /
apasiddhàntàcca /
dvitãye tu nedaü vàkyàrthànumànaü kintu siddhe 'rthe vàkyasya liïgatànumànameva /
tatra ca dçùñànto 'nyatarasàdhyavikalaþ /
na dvitãyaþ /
tadabhàvena bàdhàt /


*5,539*

athaivaü prayujyate, vivàdàdhyasitàni padàni svasmàritàrthànvayapramitipårvakàõi àkàïkùàdimatpada(kadambaka)tvàditi /
tadayuktam /
vinàpyanvayapramitiü daivàtprayukteùvàkàïkùàdimatsu padeùvanaikàntyàt /
àptaprayuktatvena hetuvi÷eùaõe sàdhyàrthasya hetvarthe prave÷àpatteþ /
puruùavi÷eùaprayuktatvasyàdhyàpakaprayukteùu vyabhicàràt /
målapramànumàne 'pi vedeùu anupapatteþ /
tadapauruùeyatvasya sàdhitatvàt /


*5,542*

apare tvapauruùeyasyàgamatvamupagamya pauruùeyasyànumànatvamabhyupagacchanti /
teùàü tu sphuño vede vyabhicàraþ /
ki¤ca padànàmanvitàbhidhàne ÷aktiþ /
padànyeva ca vàkyam /
naca vaidikapadebhyo 'nyànyeva laukikàni padàni /
vaktà tu padaj¤àna evopayujyate /
tatkathaü lokavedayoþ prakàrabhedaþ syàt /
api ca vedànusàreõa pañhyamàneùu laukikavàkyeùu katham /
anvayapratãtirutpadyata eva /
kinnàma punaþ pauruùeyatvaj¤ànàdapanãyata iti /
evaü tarhi vàkyàdeva vàkyàtharj¤ànam /
tatpràmàõyani÷cayàya tu vaktràdyanusaraõamityàyàtamityàstàm /


*5,544*

tadevaü sàmànyato vi÷eùata÷ca pramàõàni lakùitàni /
tatra svãyasàmànyalakùaõasamarthanenàrthàdvàdyantaroktasàmànyalakùaõàni nirastànyeva /
tathàpi smçtiviùaye vaktavya(vi)÷eùasya vidyamànatvàtpràbhàkaralakùaõaü vi÷eùato niràkaroti- anubhåtiriti //

%<anubhåtiþ pramàõaü cet kena smçtirapodyate  // MAnuv_2,1.58ab //>%

NYâYASUDHâ:
"tadà vaktavyaü smçtiþ pramà na và /
àdye 'pasiddhàntaþ' iti ÷eùaþ /
dvitãye tvàha- keneti //
yadi smçtirna pramà tadà smçtiþ lakùaõena vyàvartanãyà /
anyathàtivyàpteþ /
(tatkena) tatkutaþ smçtirapodyate vyàvartyate /
smçtirvyàvartakaü na kimapi /
lakùaõe 'stãti yàvat /


*5,544f.*

nanvanubhåtirityukta eva smçtàvaprasaïgaþ /
smçtivyatiriktaü j¤ànamanubhåtirityabhidhànàt /
nahi smçtiþ smçtivyatiriktà bhavatãti /
maivam /
smçterapi smçtyantaravyatiriktatvasambhavenàvyavacchedakatvàt /
smçtitvànadhikaraõaü j¤ànamanubhåtiriti cet /
kimidaü smçtitvam /
na tàvajjàtiþ /
guõeùu jàteranaïgãkçtatvàt /
saüskàramàtrajanyaj¤ànatvaü tu na sambhavati /
adçùñàdijanyatvàt /
asàdhàraõakàraõavivakùàyàmapi tathà /
smçtermànasatvasya vakùyamàõatvàt /
etena niyamena pratyutpannàsàdhàraõakàraõakapratyagratvamanubhåtitvamityapyavacchedakaü draùñavyam /
smçterapi mànasapratyakùajanyàyàstathàtvàt /
saüskàrasya kàraõatve 'pi nàsau sattàmàtreõa smçtiü janayati kinnàmodbuddha eva /
tathàca kathaü na pratyutpannàsàdhàraõakàraõajanyatvam /
anyathendriyàdimà(yamà)tramupàdàyànubhåterapi tanniràkuryàt /
ki¤ca smçtirapi kàcitpratyutpannasaüskàrajanyà sambhavatyeva /
nacàvacchedakena vinà niyamo j¤àtuü ÷akyata iti /


*5,549*

yadvà anubhåtiþ pramàõaü cettadà smçtàvavyàptiriti ÷eùaþ /
nanu smçtiþ pramàõameva na bhavati /
tatkathaü tatràvyàptidoùa ityata àha- keneti //
smçtiþ kena nimittenàpodyate pramàõàdbahiþ kriyate na kenàpãtyarthaþ /
tathàhi /
kimayathàrthatvàt /
yàthàrthye 'pyananubhåtitvàdvàpràmàõye bàdhakàbhàvàdvà pràmàõye sàdhakàbhàvàdbàdhakasadbhàvàdvà /
àdyaü dåùayati- keneti //
smçtiþ kena prabalena pramàõenàpodyate bàdhyate /
yena yathàrthà na syàt /
bàdhakàbhàvànnàyathàrthatvaü vàcyamiti /
dvitãyaü niràkaroti- keneti //
kimanubhåtitvaü pramàõalakùaõamiti kçtvànanubhåtitvàtsmçtirapramàõamityucyate kiü và ghañàdidçùñàntàvaùñambhena /
àdye 'nyonyà÷rayatvam /
tathàca kena smçtirapodyate /
dvitãye 'pi smçtireva kenàpodyate /
asmçtitvenànubhåtiþ kuto nàpodyate vi÷eùàbhàvàditi /
tçtãyamapàkaroti- pårveti //

%<pårvànubhåte kiü mànamityukte syàt kimuttaram  // MAnuv_2,1.58cd //>%

NYâYASUDHâ:
yadi smçtirapramàõaü syàttadà pårvànubhåte kiü mànamiti pra÷no niruttaraþ syàt /
smçtivyatiriktasya

tatpramàõasyàbhàvàt /
tathàca sàkùyàdilokavyavahàro lupyeta /
smçtireva pramàõaü kintu liïgatayeti cenna /
tathànubhavàbhàvàt /
anyathà sàkùàtkàreõa kàryeõa karmakàrakatayà ghañà(dya)numànamityapi syàt /
caturthaü pratyàha- pårveti //
smçtirityeva hi vaktavyam /
vacanàccànubhavo 'numãyata iti lokavyavahàra evàtra pramàõamityarthaþ /


*5,552*

nanu yadi smçtiþ pramà syàttadà tatkàraõasya saüskàrasyànupramàõatvaü prasajyeta /
tathàcànupramàõatritvaü bhajyeta /
nahi saüskàraþ pratyakùàdiùvantarbhavati /
anindriyasannikarùatvàdaj¤àtakaraõatvàcceti pa¤camamapàkaroti- mànasamiti //

%<mànasaü taddhi vij¤ànaü ...  // MAnuv_2,1.59a //>%

NYâYASUDHâ:
hi yasmàttatsmaraõaü mànasaü manaþpratyakùajaü na saüskàrakaraõakaü tato noktadoùa iti ÷eùaþ /
asàkùàtkàraråpatvànna pratyakùaphalatvamityata uktam- vij¤ànamiti //
sàkùàtkàra ityarthaþ /
smaraõasya mànasatvaü sàkùàtkàratvaü ca kuta ityata àha- tacceti //

%<... tacca sàkùipramàõakam  // MAnuv_2,1.59b //>%

NYâYASUDHâ:
taditi mànasatvam /
ca÷abdàtsàkùàtkàratvaü ca /
yadvà dvayamapi tacchabdena paràmç÷yate /
prakçtànusandhànàrtha÷ca÷abdaþ /


*5,553*

nanvindriyàõàü pràpyakàritvaniyamàdatãtena ca manasaþ pràpterayogàtkathaü smçtermànasapratyakùajatvamityata àha- atãteti //

%<atãtànàgataü yadvad yogibhirdç÷yate '¤jasà  /
evaü pårvànubhåtaü ca manasaivàvagamyate  // MAnuv_2,1.59c-f //>%

NYâYASUDHâ:
santi tàvadyogino 'õimàdisiddhisampannà atãtànàgatadar÷inaþ ÷rutismçtãtihàsapuràõaprasiddhàþ /
÷rutyàdeþ siddhàrthe pràmàõyasya sàdhitatvàt /
karmavidhisamànayogakùematvàcca yogavidhãnàm /
naca tajj¤ànamasàkùàtkàraþ /
÷rutyàdinà sàkùàtkàratvapratãteþ /
tathàhi ÷rutiþ"apa÷yamapyaye màyayà vi÷vakarmaõyado jagannihitaü ÷ubhracakùuþ' iti /
puràõaü ca"nàràyaõaprasàdena' ityàdi /
itihàso 'pi"divyaü dadàmi te cakùuþ' ityàdi /
tadidamuktam- a¤jaseti //
sàkùàdityarthaþ /
eva¤ca yathà yoginàmindriyeõaivàtãtànàgatàtharsàkùàtkàrastathàtãtamapi manasà smaryata iti ko doùaþ /

nanvindriyasyàrthapràptirnàma na saüyogaþ samavàyo veti niyamaþ /
kintu pratyàsattimàtram /
asti ca tadyogãndriyàõàm /
tattadupadar÷akayogajadharmasahakçtatvalakùaõamiti cet /
evaü tarhi manaso 'pi pårvànubhavajanitasaüskàrasàcivyalakùaõàstyatãtàrthena pratyàsattirityà÷ayavatoktam- pårvànubhåtaü ceti //


*5,554*

etaduktaü bhavati /
yadi pràptiþ saüyogàdilakùaõà vivakùità tadà tadabhàvo 'naikàntikaþ /
pratyàsattimàtravivakùàyàü tvasiddhiriti /
dçùñàntakathanaü tu pratyàsattimàtrasya sàkùàtkàrahetutàü sambhàvayitum /
kàryadar÷anava÷àcceyaü kalpanàsau nàtiprasaïga iti dar÷ayituü ca /
etena mànasaü cetsmaraõaü syànna saüskàrajaü tadànanubhåte 'pyu(vyu)tpadyeteti paràstam /
saüskàrasya sannikarùasthànãyatayàïgãkçtatvàt /

*5,557*

yatsmçtermànasatvaü sàkùisiddhamityuktaü tadabhinayena dar÷ayati- vij¤àtamiti //

%<vij¤àtaü manasà pårvaü mayaitat kçtamityapi  /
sàkùàdanubhavàt siddhaü ...  // MAnuv_2,1.60a-c //>%

NYâYASUDHâ:
etanmayà pårvaü kçtamityetanmayà manasà vij¤àtaü smçtamapãti smaraõasya mànasatvaü sàkùàdanubhavàtsàkùyanubhavena siddhamiti /

yaduktaü paraiþ pårvànubhavàvacchinnàrthagocarà smçtistadyàthàrthyàdikamanuvidadhànà na svayaü yathàrtheti, tadasat, anubhavavacchuddhàrthaviùayatvasyàpi sàkùisiddhatvàditi dar÷ayituü mayaitatkçtamityapãtyuktam /

nanu manaso 'pratyakùatvàtkathaü smaraõasya mànasatà sàkùipratyakùagamyeti cenna /
tasya sàkùivedyatàyà vakùyamàõatvàt /
tathàpi kàryakàraõabhàvo na pratyakùa iti cedanvayavyatirekasacivasya sàkùiõastatra pràmàõyàbhyupagamàt /
j¤ànaü nityànumeyamiti cenna /
j¤àtatàyà niràkariùyamàõatvàt /
svaprakà÷amiti cenna /
anàtvatvàt, ghañavat /
mànasavedyatà tu nirasiùyata ityà÷ayavànàha- kathameveti //

%<... kathameva hyapodyate  // MAnuv_2,1.60cd //>%


*5,561*

NYâYASUDHâ:
yàthàrthyamevetyàdinoktasya prakçtopayogamàha- evamiti //

%<evaü lakùaõake mànatraye brahmàdivastuùu  /
pramàõaü veda evaikas ...  // MAnuv_2,1.61 //>%

NYâYASUDHâ:
yasmànmànatrayamevaülakùaõakaü tasmàdbrahmàdivastuùu veda eva pramàõaü na yuktyàdestatràvakà÷aþ /
indriyaü hi råpàdimatyeva dravye pravatarte /
naca brahmàdikaü tathà /
anumànaü ca vyàptisàpekùam /
naca vedanirapekùasya tasya brahmàdau sa¤càro 'sti /
upàdhipratipakùayostu sarvatra sambhavena vyàptyani÷cayàt /
vedànusaraõe tu sàdhyàvyàpakatvabàdhitaviùayatvayoràva÷yakatvàt /
pauruùeyàgamastu paratantra eveti /

tataþ kimityata àha- tatpràmàõyaü ceti //

%<... tatpràmàõyaü ca sàdhitam  // MAnuv_2,1.61d //>%

NYâYASUDHâ:
ya(ta)smàdvedaviùaye na yukteravakà÷astato virodho 'pi sa evokta ityupapannam /

tathàca vedasya pramàõavirodhàbhàvàttatpràmàõyaü ca sàdhitam /
yaduktaü pràk"tasmàdvedapràmàõyamiùyate' iti tatsiddhamityarthaþ /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü na vilakùaõatvàdhikaraõam //
#<Vyàsa>#-(15)


___________________________________________________________________________


[======= JNys_2,1.III: abhimànyadhikaraõam =======]



*6,1*


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü caturtho bhàgaþ (abhimànyadhikaraõam) //


//  oü abhimànivyapade÷astu vi÷eùànugatibhyàm oü //
yuktyantaravirodhaü vedasya parihartumidamàrabhyate /
syàdetat /
yuktivirodhàþ kiü pratyekaü pariharaõãyàþ' utopalakùaõayà /
nàdyaþ /
nirasanãyayuktyàbhàsànantyena ÷àstràparyavasànaprasaïgàt /
såtratvavyàghàtàcca /
dvitãye tvanàrambha evàsyàdhikaraõasya /
nirantaràtãtàdhikaraõenaivopalakùaõayà sakalayuktivirodhànàü parihçtatvàditi /
maivam /
abhyadhika÷aïkàsadbhàvena tadupapatterityà÷ayavànpårvapakùaü tàvadàha- tathàpãti //

#<abhimànivyapade÷as tu vi÷eùànugatibhyàm  | BBs_2,1.5 |>#

%<tathàpi mçjjalàdãnàü buddhivàgàdivàcakaþ  /
dçùñavyàptiviruddhatvàt tatra mànaü kathaü bhavet  // MAnuv_2,1.62 //>%

yadyapi phalavyabhicàràdivirodho vedasya parihçtastathàpãtyarthaþ /
mçjjalàdãnàmityàdipadena tejaþprabhçtãnàü grahaõam /
buddhirj¤ànaü, vàgvaktçtvaj¤ /
àdigrahaõena ÷rotçtvàdikam /
veda ityanuvartate /
dçùñà pramità vyàptiryasyà yukteþ sà tathoktà /
vyàptigrahaõaü pakùadharmatàyà apyupalakùaõam /
kvacittanniyamànabhyupagamàtsva÷abdenàsaïkãrtanam /
tayà viruddhatvàt /
tatra mçjjalàdãnàü buddhivàgàdau /
kathamityàkùepe /
pratipàdyàntaraü tu nàstyapratãteriti ÷eùaþ /


*6,3f.*

etaduktaü bhavati /
"mçdabravãt, àpo 'bruvan, tatteja aikùata, tà àpa aikùanta, çõota gràvàõo, viduùo 'nupràõàþ, ahaü ÷reyasi vyådire, àpo và akàmayanta' ityàdivedastàvanna pramàõam, yuktiviruddhàrthàbhidhàyitvàt, nãlaü nabha itivat /
mçjjalàdãnàü buddhivàgàdimattvaü khalvasyàrthaþ /
sa ca, vimatà mçnna vaktrã mçttvàtsampratipannamçdvadityàdiyuktiviruddhaþ /
tathàca vedavàkyàntare 'pyapràmàõyamanumàsyate /


*6,4*

nanu"na vilakùaõatvàt' ityanenaiva nyàyenàyamapi virodhaþ pariharaõãyaþ /
maivam /
(tannyà)nyàyasa¤càràviùayatvàt /
tatra hi yathoktànuùñhàne 'pi phalavyabhicàra÷ceddhetuþ tadà'pàtatastàvatsandigdhavi÷eùaõàsiddhiþ /
kartràdivaiguõyasyàpi sambhavàt /
nityatvena vedapràmàõyasya sthitau tu vi÷eùaõàsiddhini÷caya eva /
phalavyabhicàramàtrasya hetutve tu anaikàntikatvamityevaü vyàptipakùadharmatàvirahavyutpàdanena yuktivirodhaþ parihçtaþ /
na càsyà yuktervyàptyàdyaïgavaikalyaü sambaddham /
prasiddhamçdàdau tathopalambhàt /
naca tatràpi buddhayàdisadbhàvaþ, kadàpi tatkàryasyàda÷arnàt /
nàpi sambaddhamapi vyabhicãrõam /
vyabhicàrànupalambhàt /
nacànupalambhamànavyabhicàramapi sopàdhikam, upàdheraniråpaõàt /
buddhayàdimattve ca mçdàdãnàü ÷arãrendriyavattàpi syàt /
akaraõakakriyàdar÷anàt /
naca tadyuktamindriyàdãnàmapi vaktçtvàdivadadar÷anàt /
tato 'nukålatarkasanàthenopàdhivyabhicàrànupalambhasahakçtena sahabhàgagràhakeõa pramàõena siddhà mçttvàdãnàmavaktçtvàdinà vyàptiþ /
naca mçdàdiùu mçdàditvaü(mçttvàdikaü) nàstãti yuktam /
vyàghàtàt /
mçdabravãdityàdiprayogàcca /
tataþ pakùadharmatàpi siddhaiveti /


*6,8*

nanu ca nityatayà vedasya pràmàõye vyavasthite tadviruddhàyà yukterevàpràmàõyamucitamiti /
maivam /
vyàptipakùadharmatopetàyà yukterapi niravakà÷atvàt /
tata÷ca satpratipakùatayà ni÷càyakatvàbhàvenàpràmàõyaü vedasya /

nanu prasiddhamçdàdipakùãkàre siddhasàdhanatà /
pakùasapakùabhedàbhàva÷ca /
sapakùàntarasvãkàre tatra mçttvàdyabhàvaþ /
jaóatvasya hetåkaraõe tvasiddhiþ syàt /
tasmàdàdikàlãnaü mçdàdikaü pakùayitavyam /
naca tat pratyakùàdisiddhamiti veda evopajãvyaþ /
tathàca dharmigràhakapramàõavirodhàdapràmàõyaü yukteriti cenna /
vyàptyàdimatyàstadasambhavàt /
àdikàlãnamçdàdisvaråpaparavàkyàntareõaparidç÷yamànakàryaliïgena dharmigrahopapatteþ /

etena vaidike 'rthe yukteravakà÷àbhàvànna tadvirodhakatvamityapàstam /

tadevaü mçdabravãdityàdivedavàkyànàü yuktiviruddhatvenàpràmàõye vedatvàt"yato và imàni (bhåtàni)' ityàdivàkyànàmapyapràmàõyànna vedasamanvayena brahmaõo jagatkàraõatvasiddhiriti /


*6,13*

siddhàntamàha- tata iti //

%<tatastannàmakaþ ka÷cit pumànanyo bhavediti  /
yuktayàgamàvirodhena pràptamatràbhidhãyate  // MAnuv_2,1.63 //>%

vedasya yukte÷ca niravakà÷atvaü tata iti paràmç÷ati /
tannàmako mçdàdinàmakaþ ka÷ciditi asmadàdyatãndriyatvamabhipraiti /
pumàü÷cetano 'nyo 'smadàdivilakùaõo 'ntardhànàdi÷aktimànbhavet /
asyàü ÷rutau vaktçtvàdinà pratipàdyata iti ÷eùaþ /
iti÷abdasya pràptamityanenànvayaþ /
pràptaü pramitam /
yuktyàgamavirodhenetyarthàpattiü såcayati /

tata÷càyamarthaþ /
na mçdabravãdityàdivàkyànàü yuktivirodhenàpràmàõyaü vaktavyam /
atra mçdàdi÷abdasya cetanaviùayatvàt /
tathàca tatpakùãkàre hetorasiddheþ /
÷abdamàtreõa hetutve atiprasaïgàt /
acetanamçdàdipakùãkàre ca prakçtàvirodhàt /

nanu kathaü cetaneùu mçdàdi÷abda(pra)vçttiþ /
abhidhàna÷aktyeti bråmaþ /
mçdàdyabhimànitvàt /
pçthivyàdiùu tadabhimatatvena mçdàdi÷abdapravçttiþ /
nanvete 'bhimàninaþ kimabhimatàrthavyàpinastadekade÷avçttayo và /
àdye('pi) sadehà videhà và /
àdye tadupalambhaprasaïgaþ /
dvitãye teùàmindriyàbhàvena vaktçtvàdyanupapattau punaryuktivirodhatàdavasthyam /
tçtãye tadvaiyarthyam tadanadhiùñhitaprade÷avat prade÷àntarapravçttisambhavàditi /
maivam /
vyàpakànàü sadehànàmapi pi÷àcàdivadantardhàna÷aktiyogàdadç÷yatvopapatteþ /


*6,16*

nanvevaü sati kalpanàgauravamàpadyeta /
keùà¤ciccetanànàü mçdàdyabhimànitvaü tatastacchabdànàü teùu vçvirvyàpakatvaü sadehatvamantardhàna÷aktistatparatà ca ÷ruterityanekasya kalpyamànatvàt /
maivam /
arthàpattitaþ sarvasyàsya siddhatvàt /
÷rutirhi mçdàdãnàü vaktçtvàdikaü pratipàdayati, yukti÷ca tadabhàvam /
na(ca)vàstavo virodhaþ sambhavati /
vastuvikalpàpatteþ /
nacàyaü virodho vinaitatkalpanayà ÷àmyati /
jaóasvãkàre yuktivirodhàt /
anabhimànisvãkàre ca pçthak ÷abda÷aktau pramàõàbhàvàt /
avyàpakatvàdyaïgãkàre coktànupapatteþ /
naca ÷rutiyuktyoranyataràpràmàõyenàpyupapadyata etaditi vàcyam /
uktarãtyà dvayorapi niravakà÷atvàt /
nahi pareõàpi vidveùeõaivàgamàpràmàõyamabhidhàtuü yuktam /
kinnàmopapattimà÷rityaiva /
tathàca kathaü vedapràmàõye 'pi na dãyate dçùñiþ /
tadevaü yuktyàgamavirodhenàsyàrthasya pràptatvànna ki¤citkalpanàgauravamiti /

nanvetadutsåtritaü kathamucyata ityata àha- atreti //


*6,16f.*

ityuktametatsarvam atra"abhimànivyapade÷astu vi÷eùànugatibhyàmiti' såtre 'bhidhãyata ityarthaþ /
yadvàtràbhidhãyata iti siddhàntopakramavàkyam /
tasyaivaü pràpte såtrakçtà samàdhànamabhidhãyata ityarthaþ /
evaü såtramavatàrya tata ityàdinà vyàkhyàtamiti /

*6,18*


yaduktaü tannàmaka iti mçdàdi÷abdavàcyatvaü devatàyàstadanupapannam /
ayogàdanuyogàcca /
mçdàdi÷abdàþ khalvacetaneùveva råóhàþ /
na devatàyàm /
lakùaõà÷rayaõenàpi ÷rutiyuktivirodha÷àntirbhaviùyati /
nàpi vacanavçttiü såtrakçdàhetyata àha- bàlaråóhimiti //

%<bàlaråóhiü vinaivàpi vidvadråóhisamà÷rayàt  /
tattannàmàna evaite tattadvastvabhimàninaþ  // MAnuv_2,1.64 //
santi ...  // MAnuv_2,1.65a //>%


*6,19*

ete pçthivãvaruõàdayastattannàmàna eva santi /
tàni tàni mçdàdãni nàmàni vàcakàni yeùàü te tathoktàþ /
natu tàni lakùakàõãtyeva÷abdàrthaþ /
santi bhavanti /
ayogaparihàràya uktam- bàleti //
avidvadråóhyabhàve 'pi vidvadråóhisadbhàvàt /
mçdàdi÷abdàstàvaddevatàviùayà ityarthàpattisiddham /
mukhyàsambhava eva ca jaghanyavçttirà÷rayaõãyà /
nacàtra bàdhakamastãti vaidikaprayogàdeva bàdhakàbhàvasahitàdvidvadråóhiravagamyate /
yaccoktaü vacanavçttyaïgãkàraþ prakçtànupayogãti tatparihàràyoktaü tattanmçdàdivastvabhimànina iti /

ayamarthaþ /
mçdàdi÷abdànàü cetanaviùayatàmàtreõa prakçtavirodha÷àntàvapi vastusthitiü vijij¤àpayiùatà såtrakàreõa vyapade÷astviti tu÷abdena mukhyavçttiþ såcità /
tatropapattij¤àpanàyàbhimànãti coktam /
anyathà cenanavyapade÷a ityavakùyat /
abhimànã khalvabhimatasya sattàdeþ prayojakaþ /
tata÷ca tadadhãnatvàditi nyàyena sa eva (tanmu)mukhyàrtha iti /
tadetat asmàbhiþ såtraü vyàkurvadbhirabhihitamiti /

nanvatra tannàmaka ityekavacanaü prakramya tattannàmàna iti bahuvacanaprayoge kinnimittam /
tathà bhàùye 'pi"abhimànidevatà tatra vyapadi÷yate /
tàsàü ca' ityàdi /
ucyate /
a(trà)bhimànivyapade÷a ityabhimàni÷abdo hyekavacanàntaþ samastaþ /
vyapade÷a÷abdasyaikavacanàntatvàt /
nahi bahånàmeko vyapade÷a iti sambhavati /
uttarasåtre caikavacanameva /
ato yathàsåtraü prathamaü vyàkhyàtam /
athedànãü prà(pramà)õasaüvàdighañanàya jàtàvidamekavacanamityà÷ayavatà bahuvacanaü prayuktamiti /


*6,23*

abhimàninàü pràde÷ikatvavidehatvayorvaiyarthyavaktçtvàdyanupapattã /
vyàptànàü sadehatve 'nupalambhabàdha ityetatparihàràya vi÷eùànugatibhyàmiti såtrakhaõóaü ka÷cidanya iti tàtparyato vyàkhyàtam /
tatprapa¤cayati- teùàmiti //

%<... teùàü vi÷eùeõa ÷aktiranyebhya ucyate  // MAnuv_2,1.65ab //>%

vi÷eùeõàti÷ayena /
anyebhyo 'smadàdibhyaþ /
vyàpti÷cocyata iti sambandhaþ /
dehavattvasyàpyupalakùaõametat /
yadyapyetatsarvamarthàpattyaiva labdham /
anyathà virodha÷ànterevàpayarvasànàt /
tathàpyucyata iti pçthivyàdyabhimàninya ityàgamamapyatra saüvà(dayati)dinaü dar÷ayati /
yadyapyatràkàïkùànusàreõa vyàptimàdàvuktvà ÷aktivi÷eùo 'nantaramabhidhàtavyaþ /
tathàpyalpàctarasya pårvanipàtamanusçtya pravçttaü såtramanugacchatà kramo bhagnaþ /


*6,24*

nanu ca pçthivyàdyabhimàninya iti vàkyaü kathamupàdeyam 'àtmani caivaü vicitrà÷ca hi', utkràntigatyàgatãnàmityàdyàgàmisåtreõàcintya÷akteþ sarvagatatvasya ca viruddhatvàdityata àha uktànusàreõeti /

%<vyàpti÷coktànusàreõa ...  // MAnuv_2,1.65c //>%

àtmani caivamityàdyuktànusàreõa ÷aktirvyàpti÷cocyata ityanvayaþ /
syàdayaü virodho yadi ÷aktirvyàpti÷ca niravadhikàtrocyate /
na caivam /
pramàõàntarànusàreõàntardhànàdi÷akterabhimatàrthavyàpte÷ca pratipàdyatàïgãkàràditi /


*6,25*

evamasmadàdyapekùayàbhimàninàmanupalambhamaïgãkçtya tadbàdhaþ parihçtaþ /
idànãmasiddha÷càsàvityàha- dç÷yante ceti //

%<... dç÷yante càdhikàribhiþ  // MAnuv_2,1.65d //>%

adhikàribhirantarhitàrthadar÷anasamarthairyogibhiþ /
etacca (bhàùyodà) udàhçtasmçtisiddham /
etena"dç÷yate ca' iti såtraü vyàkhyàtaü bhavati /


*6,26*

ye tu mãmàüsakaümanyà vigrahavatã devatàü na sahante te 'pyanenaiva nirastà bhavanti /
arthàpattyà pratyakùeõa ca tatsiddheþ /
samarthitaü càgamànàü siddhàrthe pràmàõyam /
anupalambhaþ anekatra yugapatsannidhànaü ca ÷aktivi÷eùàdupapadyate pi÷àcàdivat /
naca pi÷àcàdayo 'pi na santi /
mantrauùadhàdinàsmadàdibhirapyupalabhyamànatvàt /
arthakriyayà saüvàdena ca pràmàõyopapatteþ /
vakùyati ca såtrakàro"devàdivat' ityuktvà tatràpi vipratipannaü prati"api lokaþ' iti /

ki¤cendràgnivaruõàdipadaü kasyacidvàcakaü padatvàt gopadavat /
nacàcetanamàtre tatprayogo 'sti /
naca cetano muktaþ pralãno và tadvàcyaþ /
jagadvayàpàrasambandhinyapi prayogàt /
nacàsau vigrahavidhuraþ sambhavatãtyalam /


*6,29*

nanu tathàpi mçdabravãdityàdivedasyàbodhakatvalakùaõamapràmàõyaü durnivàram /
tathàhi /
yadyapi vàkyatàpannàni padàni vàkyàrthaü padàrthànàmanyonyasaüsargavi÷eùaråpamapårvamevàvagamayanti, tathàpi padàrthairvàcyavàcakabhàvaråpasambandhapratipattilakùaõàü vyutpattimapekùante anvayavyatirekàbhyàü tathàvadhàraõàt /
naca mçdàdi÷abdànàü pçthivyàdiùu devatàsu vyutpattissambhavati /
sambandha(j¤àna)sya sambandhij¤ànasàpekùatvàt /
pratisambandhiråpàyà÷ca devatàyàþ pratyakùeõa duradhigamatvàt /
liïgàbhàvenànumànàyogàt /
naca ÷abdatastadavagamaþ /
satyàü vyutpattau ÷abdato devatàgamaþ, sati ca tasminvyutpattiriti parasparà÷rayatvàt /
naca ÷abdavi÷eùasyàgçhãtasaïgatikasyaiva bodhakatvam /
adçùñakalpanàprasaïgàt /
yadyapi dç÷yate cetyuktam /
tathàpyasmadàdãnàü vyutpatyanupapattireva /
devatàdar÷anaü tu (ca)yoginàü vedàrthaj¤ànottarabhàvanàjanyamaïgãkriyata iti na vyutpattihetuþ /
lakùaõàpi vàcyàrthadar÷anaü vinànupapannaivetyata àha- ÷àstrokteti //

%<÷àstroktavastuna÷caiva vyutpattiþ ÷àstraliïgataþ  // MAnuv_2,1.66ab //>%

ca÷abdo 'pyarthaþ /
eva÷abdaþ sàmarthyàcchàstra÷abdena sambandhanãyaþ /
÷àstraikasamadhigamyavastuna iti /
pratyakùàdyagamyàyà api devatàyà iti yàvat /
vastuno vyutpattirati mçdàdi÷abdasya tatsambandhivàcakatvapratipattirityarthaþ /
yujyata iti ÷eùaþ /
anena ca eva÷abdasya sambandhaþ /
÷àstraliïgatastajj¤ànasambhavàditi ÷eùaþ /


*6,33f.*

yadvà ÷àstroktavastuno 'pi ÷àstraliïgato 'dhigatisambhavàttatra ÷abdasya vyutpattiryujyata iti yojanà /
devatàyà

iti vaktavye ÷àstroktavastuna÷ceti vacanaü ÷aïkànuvàdaråpam /
÷àstrameva liïgaü ÷àstraliïgam /
mçdabravãdityàdi÷àstràdevopapattivirodhasahitànmçdàdi÷abdavàcyatayaiva devatàsvaråpamavagamyata iti /

*6,34*

yadvà ÷àstraü taistaiþ praõãtaü tatsadbhàve liïgam /
nahi vedàdanyadvàkyaü vaktàramantareõopapadyate /
tata÷ca vacanaliïgànumite vaktari vçddhairanyànprati mçdàdi÷abdàþ ÷akyavyutpàdanàþ /

yadvà ÷àstraü ÷àsanam /
varùaõàdyupalakùaõametat /
nahi varùaõàdikriyà vikartçkà sambhavati /
tathàca tayànumite katarri ÷akya(ta)nta eva vçddhaiþ ÷a(bdo)bdà vyutpàdayitum /

athavà ÷àstroktaü liïgamavyabhicarito dharmaþ ÷àstraliïgam /
pà÷ahastatvasahasràkùatvàdi÷àstroktatattaddevatàlakùaõànyupàdàya vyutpàdanaü ÷akyameva /
yathà khalu loke yathà mudgastathà mudgaparõã, yathà màùastathà màùaparõã, dãrghagrãvàdimànpa÷uruùùa iti lakùaõànyupàdàya mudgaparõãtyàr(õyà)di÷abdà vyutpàdyante, tathà yaþ pà÷ahastatvàdimànso 'bàdi÷abdàrtha iti vyutpàdanaü suvacana(kara)meva /
pà÷àdi÷abdàstu lokata eva gçhãtasaïgatayaþ /
samàsasya vàkyatvena vyutpattyanapekùatvamiti na ka÷cidvirodhaþ /

na kevalaü mçdàdi÷abdànàmayaü vyutpattiprakàraþ /
kinnàmàtãndriye dharmàdàvapi /
tata÷caivaü vedapràmàõyamàkùipato 'tãndriyàtharvyavahàramàtravilayaprasaïga iti såcayituü ÷àstroktavastuna÷ceti sàmànyenoktam /


*6,36*

evaü tarhi kuñilikeyaü vyutpattirdubarlà /
sàkùàtkçte tu mçdàdàveva prabalà tata÷ca devatànàü mukhyapratipàdyatvamityayuktam /
kintu mçdàdãnàmeva /
vyutpattyanusàritvàtpratipàdanasyetyata àha- vyutpattiriti //

%<vyutpattiþ sà balavatã mårkhavyutpattità hi yat  // MAnuv_2,1.66cd //>%


*6,36f.*

seti /
yà vidita÷abda÷aktibhirvçddhaiþ ÷àstraliïgataþ sampàdità /
mårkhairavidita÷aktibhirvyutpàdità /
vyutpattirmårkhavyutpattiþ /
hi÷abdo hetusåcakaþ /
nahi vyutpattiviùayasya parokùatvamaparokùatvaü ca vyutpatterdairbalye pràbalye ca kàraõam /
api tarhi vyutpàdakasya (÷abda)÷aktitattvaj¤attvam /
tadanusàreõa vyutpàdanaü pràbalye, anyattu daurbalye /
anyathaikhaõóe sàkùàtkçte candana÷abdasya vyutpattiþ prabalà /
liïgato 'pi j¤àpite candane dubarleti syàt /
asti cedaü kàraõaü prakçte /
itãyameva prabalà netareti /
yat yasmàde(vaü)vaitat tasmàttattannàmàna evaita iti pårveõa sambandhaþ /


*6,38*

nanvetadayuktam /
yadyuktivirodhena vedasya svàrthàtpracyàvanam /
tasya sakalapramàõàpekùayà ca pràbalyam /
yatkvacitsvàrthàtpracyàvanaü tadupajãvyavirodha eva /
nacàtra tathetyata àha- dçóheti //

%<dçóhayuktivirodhe tu sarvatra nyàya ãdç÷aþ  // MAnuv_2,1.67ab //>%

virodhe vedasyeti ÷eùaþ /
ayaü bhàvaþ /
÷ruterarthapracyàvanasyàyuktatàü vadataþ ko 'bhisandhiþ /
kiü viruddhayorevàpràmàõyamutàgamaviruddhàyà yukterapràmàõyam /
nàdyaþ /
vastuvikalpaprasaïgàt /
na dvitãyaþ /
vyàptipakùadharmatopetàyàstadayogàt /
kathaü tarhyupajãvyavirodhe tvityàdyuktamiti cet /
upalakùaõatveneti bråmaþ /
upajãvyaü khalu nopajãvyamityeva bàdhakam /
kintu prabalatvena /
tadyadi yuktyantarasyàpi syàttadà kuto na bàdhakateti /
yadvàdhikaraõopàdhimanenàha /
na kevalamatrodàharaõe /
kintu sarvatràpi vedavàkye pramitavyàptipakùadharmatàvadyaktivirodhe satãdç÷a evànyathàrthasvãkàreõa virodhaparihàro nyàyaþ prakàro draùñavya iti /


___________________________________________________________________________


[======= JNys_2,1.IV: asadadhikaraõam =======]



*6,40*

//  oü asaditi cenna pratiùedhamàtratvàt oü //
nanu ca(cà)nàrambhaõãyamevedamadhikaraõam"na vilakùaõatvàt' ityanenaiva vedasya sakalayuktivirodhànàü parihçtatatvàt, dçóhayuktivirodhaparihàrasya càbhimànyadhikaraõanyàyasiddhatvàt, ityato gatàrthatàü pariharannadhikaraõasyopàdhimà(pyà)ha- alpavàkyeti //

#<asad iti cen na pratiùedhamàtratvàt  | BBs_2,1.7 |>#

%<alpavàkyayutà yuktirbahulaiva virodhinã  // MAnuv_2,1.67cd //
yatra tatra kathaü vastunirõayaþ syàditãrite  /
virodhiyuktibàhulyàditi nyàyo vini÷citaþ  // MAnuv_2,1.68 //>%


*6,41*

yatra yadà vedasya vàkyayutà yuktirvirodhinã syàt, tatra tadà, vastunirõayaþ kathaü syàt iti pårvapakùiõerite sati tadvirodhiyuktãnàü bàhulyàt pràbalyàt vastunirõayo bhavediti siddhàntaþ /
ityeùo 'tràdhikaraõe nyàyo vini÷citaþ /

etaduktaü bhavati /
pårvàdhikaraõe pratyakùàdigçhãtavyàptyàdimattvena dçóhayà yuktyà viruddhatvàdvedaikade÷asyàpràmàõye sati taddçùñàntena brahmaõo jagatkàraõatvàbhidhàyakasyàpi vedasya vedatvàdapràmàõye tadasiddhiriti pårvaþ pakùaþ /

siddhàntastu yuktivadvedasyàpyapauruùeyatvena dçóhatvàt vàstavavirodhasyànupapatteþ aviruddhàtharkalpanopapatteþ nàpràmàõyamiti /


*6,42*

iha punarvedavàkyàntarasaüvàdena sudçóhayà yuktyà viruddhatvàdbrahmaõo jagatkàraõatvàbhidhàtrãõàü ÷rutãnàmeva tatra pràmàõyànupapattau prathamàdhyàyoktavastunirõayo na bhavediti pårvaþ pakùaþ /
siddhàntastu /
pårvapakùiõotprekùitàbhyaþ ÷rutisahitayuktibhyo 'pi prabalànàü tadvirodhiyuktãnàü sadbhàvàttadviruddhànàü pårvapakùa÷rutiyuktãnàmapràmàõyàdupapannataraþ pràgukto 'rtha iti /

ataþ pårvottarapakùanyàyayoragatatvena yukto 'dhikaraõàrambha iti /
etaccànupadamevodàharaõena prapa¤cayiùyàmaþ /


*6,43*

nanvevaü sati ÷rutãnàü ÷rutiyuktivirodhaparihàro 'syàdhikaraõasyàrtha ityuktaü bhavati /
so 'yaü caturthapàdàrtha eveti tatraivàsyàdhikaraõasyopanibandhanamucitam /
nàtretyato 'sya tato 'pi vailakùaõyaü dar÷ayitumuktamalpeti, bahuleti ca /
atràlpatvamupasajarnatvam, bahulatvaü (ca) pradhànatvamiti j¤àtavyam /
eva÷abdastu"na guõapradhànabhàvavyatyàsa÷caturthapàda iva' ityarthe /


*6,44*

nanu ÷rutiyuktibhyàü pårvapakùite kathaü prabalayuktimàtrà÷rayeõa siddhàntaþ /
katha¤citpratipakùatàmàtrasambhavàdityata uktaü vivçõvannàha- yuktestviti //

%<yuktestu yuktibàhulyamàgamàdàgamasya ca  /
kathaü na nirõayaü kuryàd ...  // MAnuv_2,1.69a-c //>%

pårvapakùayuktyapekùayà virodhiyukterbàhulyam /
tathà pårvapakùàgamàpekùayà virodhyàgamasya ca bàhulyaü kathaü nirõayaü na kuryàt /
pårvapakùyutprekùitayuktyàgamàbhyàü prabalau virodhiyuktyàgamau tadbàdhayà vastuvyavasthàü kuruta ityarthaþ /
kuryàditi pratyekaü sambandhaþ /
na kevalaü siddhànte prabalayuktimàtraü, kinnàma prabalàgamo 'pyastãti bhàvaþ /
iti ataþ, adhikaraõàrambhaþ sambhavatãti ÷eùaþ /
adhikaraõopàdhivyutpàdanasamàptidyotako và iti÷abdaþ /


*6,47*

tadidamudàharaõaniùñhaü vyutpàdayituü pårvapakùamanuvadati såtrakàraþ- asaditi cediti //
ayamasyàrthaþ /
na brahmaõo jagatkartçtvaü yuktam /
pramàõàbhàvàt /
"sadeva somyedamagra àsãttattejo 'sçjata' ityàdi÷rutirastãti cenna /
tasyà yuktiviruddhatvena bhavadabhimatàrthe pràmàõyàbhàvàt /
tathàhi /
mahàpralaye tàvadutpatsyamànakàryapràgabhàvo 'va÷yamaïgãkaraõãyaþ /
anyathà sargàdau

kàryotpàdàyogàt /
nacàsyànyatra caritàrthatopalabhyate /
tata÷ca sa eva sakalakàryakàraõaü bhaviùyati /

ayamatra prayogaþ /
mahàpralayavartã kàryapràgabhàvo mahadàdikàyarkàraõaü bhavitumarhati, anyatrànupakùãõatve sati niyamena tatpårvabhàvitvàt, yo 'nyatrànupakùãõatve sati niyamena ya(taþ)tpårvabhàvã, sa tasya kàraõam, yathà kuvindaþ pañasyeti /
mahadàdikaü và pràgabhàvakàryam ananyathàsiddhaniyatapa÷càdbhàvitvàt, yat yadananyathàsiddhaniyatapa÷càdbhàvi tat tatkàyarm /
yathà pañaþ kuvindasyeti /

nanvatra jagatpràgabhàvasya jagatkàraõatvamàtraü và sàdhyam, anyayogavyavacchedena và /
àdye 'rthàntaratà, pràgabhàvasya kàraõatve 'pi brahmakàraõatàsambhavàt /
dvitãye vyàptyabhàvaþ /
na hi"yo yadapekùayà pårvabhàvã, sa eva tatkàraõaü, nànyaþ' iti niyamo 'sti /
tataþ pràgabhàvasya jagatkàraõatve 'pi tatsamànanyàyànàmã÷varàdãnàmapi tatkàraõatvamaïgãkàryamiti /
maivam /
syàdetadevam yadã÷varàdãnàü pralaye sattvameva syàt /
nacaitadasti /
siddhàntinà kàraõatvenà÷àsyamànamã÷varàdikaü pralaye 'sadbhavitumarhati bhàvatvànmahadàdikàryavaditi yuktivi(ruddhatvatàt)rodhaþ /
eva¤ca(¤cedã) ã÷varàdãnàü pralaye 'sattvasiddhau pràgabhàvasya kàraõatvamàtrasàdhane 'pi tasyaiva kàraõatvamiti siddhayati /
nanu ca yatkàryaü tatsakartçkamiti niyamànmahadàdikartçtvene÷varo 'va÷yamaïgãkaraõãyaþ /
na /
pralaye tatsattà(ttvà)'bhàvasya pramitatvena pràgabhàvasyaiva jagatkartçtvopapatteþ /
na caitadanumànajàtamudàhçta÷rutiviruddhatvenàpràmàõyamiti sàmpratam /
"asadevedamagra àsãt /
tadasadeva sanmano 'kuruta /
asataþ sadajàyata' ityàdi÷rutisaüvàditvena ÷rutimàtrataþ pràbalyàt /
prabalayuktiviruddhàyà÷ca ÷ruteþ svàrthaparityàgasyàtãtàdhikaraõe sthitatvàt /
pràgabhàvasyàpi svaråpasattvàdinà sadevetyàdiprayogaviùayatadvopapatteþ /

*6,47f.*

nanu"etena sarve' ityasadàdi÷abdànàü brahmàrthatvamuktam /
tatkiü ÷abdànàmanyatra ÷aktireva nàsti, kiü và ÷rutestatra tàtparyàbhàvaþ /
nàdyaþ /
samàkarùàïgãkàràt /
na dvitãyaþ /
yuktyupatàyàstatra tàtparyopapatteþ /
tathàpi pràgabhàvasyaiva kàraõatvaü kartçtvaü ca na kvàpyupalabdhamiti cenna /
alaukikàrthasya yathàgamaü gràhyatvàt /
santatotpattiprasaïgastu brahmavàdino 'pi samànaþ /
icchàdikàraõànàü kàdàcitkatvena tatsamàdhànaü mamàpi samànam /
ata eva ÷rutiràha"tanmano 'kuruta' iti /
tat tasmàt, tattatpràgabhàvasyaiva tattatkartçtvàduktamayuktamiti /
tadidamuktam- asaditi //
abhàvaþ ÷rutyà jagatkartçtvenocyate /
anumãyate ca tathà /
tasmàtsa eva jagatkarteti /
atràsacchabdo bhàvasàdhanaþ ÷rutyanugamàrthamabhàve prayuktaþ /


*6,54*

aparàpi vçttiþ /
bhàvatvahetunà kàryavadã÷varàdikamapi pralaye 'sadanumãyata iti /
atràsacchabdaþ kartçsàdhanaþ /
iha prathamàü vçttimabhipretya neti siddhàntàü÷aü vyàcaùñe(vyàkhyàti)- asaditi //

%<... ityasat kàraõaü na hi  // MAnuv_2,1.69d //
÷rutyartho bhavati ...  // MAnuv_2,1.70a //>%

abhàva ityarthaþ /
kàraõamiti tadvi÷eùaþ kartocyate /
hãtyanenedamàha /
upapattiviruddhastàvanna vedàtharþ sambhavati, tadaviruddhe 'rthe sambhavatãtyuktam /
prakçta÷copapattiviruddhaþ /
tathàca vakùyàma iti /
÷rutyartho na bhavatãtyupalakùaõam /
anumànaprameyamapãdaü na bhavatyupapattiviruddhatvàdityapi draùñavyam /

ki¤ca sambhàvita eva ÷rutyartho vaktavyo 'numàtavya÷ca /
nacaivaü prakçtaþ /
kvàpyabhàvasya kartçtvànupalambhàdityàha- kvàpãti //

%<... kvàpi ...  // MAnuv_2,1.70a //>%

asatkàraõaü na hyanupalabdhamityanuvartate /


*6,60*

caturthapàdasyàdhikaraõasya vailakùaõyaü dar÷ayitumalpetyàdyuktam /
tadavi÷adam /
vailakùaõyaj¤ànasyobhayasvaråpaj¤ànàdhãnatvàt /
ata÷caturthapàdàrthaü dar÷ayati- ÷rutãti //

%<... ÷rutipràyopapattibhiþ  // MAnuv_2,1.70b //>%

÷rutãnàü pràyo bàhulyam /
tatsahitàbhirupapattibhiþ /
÷rutipradhànakopapattibhiriti yàvat /
avirodho virodhàbhàvaþ /
÷rutãnàmiti ÷eùaþ /

yadvà ÷rutipràya÷abdena ÷rutikalpatvamucyate /
÷rutigçhãtàbhirupapattibhirityarthaþ /
atra tu svatantràbhiriti sphuñameva /
athavàtroktàrthasyaiva tatra prapa¤canànna doùaþ /
yathà prathamapàdàrthaprapa¤canàt dvitãyapàdasya ityà÷ayenoktaü samyagiti /
yadvà kvàpãti atra sambaddhayate /
tena kvàpyadhyàtmalakùaõe viùaye, atra tvanyatreti bhedaþ såcito bhavati /
yadyapyetatpràgeva vaktavyam tathàpyasatkàryamityàdervakùyamàõasya, såtrasya vyàkhyànàntaratvadyotanàya vyavadhànenoktam /
anyathà pårvameva vyàkhyànam, idaü tu tadupapàdanàyopayogãti vij¤àyeta /


*6,63*

atha dvitãyàü vçttimabhipretya"asaditi cenna' ityetàvatsåtraü vyàcaùñe- asaditi //

%<asat kàryaü yathà dçùñaü vastutvàt kàraõaü tathà  /
iti cenna ...  // MAnuv_2,1.71 //>%

kàryaü mahadàdikam /
yathà pralaye 'sat pramitaü tathà vastutvàdbhàvatvàtkàraõaü kàraõatvena siddhàntinàïgãkçtamã÷varàdikamapi(miti)pralaye 'sadbhavitumarhatãtyarthaþ /

kuto neti cet /
na tàvadasmàdevànumànàdabhàvasya vi÷vakartçtvasiddhiþ /
kintvanena pralayàvasthàyàmã÷varàdyabhàvasiddhau kàryasya sakartçkatvaniyame sthite pràgabhàvasya niyatapårvabhàvitvena vi÷vakàraõatvaü siddhayan kartçtayaiva setsyatãti vaktavyam /
tadidaü pratyanumànaparàhatamityà÷ayavàn pratiùedhamàtratvaditi sautraü hetuü vyàkuvarn sàdhyamadhyàharati- niùedheti //

%<... niùedhaikasvaråpasya na kartçtà  // MAnuv_2,1.71cd //>%

niùedhaikasvaråpasyeti hetugarbhavi÷eùaõam /
ayamatra prayogaþ /
vipratipanno 'bhàvo na kartà pratiùedhamàtratvàt niùedhaikasvaråpatvàt sampratipannaghañàbhàvavaditi /
kartçtvamàtrasyàbhàve vi÷vakartçtvaü dårotsàritam /
naca dçùñàntaþ sàdhyavikalaþ /
anvayavyatirekàbhyàü kulàlàdeþ kartçtvani÷caye tu abhàvasya tatkalpakàbhàvàt /


*6,65*

nanvastu niùedhaikasvaråpatvaü, kartçtvaü ca ko virodhaþ /
tathàca ghañàdyabhàvasyàkartçtve 'pi pralayakàlãno 'bhàvaþ kartà bhaviùyatãtyataþ kartçtvaniùedhaikasvaråpatvayovirredhaü sphorayituü kartçtvasvaråpamàha- buddhãti //

%<buddhipårvapravçttirhi kartçtvamiha ni÷citam  // MAnuv_2,1.72ab //>%

pravçttiþ icchàprayatnàdikà /
ni÷citaü sarvairapi parãkùakaiþ /
vçkùeõa sthãyata ityàdau kartçtvaü pàribhàùikaü na tu svàbhàvikamiti hi sarve 'pi pratipannàþ /

atra buddhipårvapravçttirityetadbuddhayà vivicya vyàkhyeyam /
tathàhi /
syàtkartçniùedhaikasvaråpatvayoravirodhaþ, yadi tçtãyàdiviùayatvameva kartçtvaü syàt /
na caitadasti /
api tarhi icchàprayatnàdiråpà pravçttireva /
sarvairapi parãkùakaistasyà eva kartçtvena ni÷citatvàt /
prakaraõàccaitadeva ni÷citam /
atraiva hi vipratipattirnànyatra /
sà ceyaü pravçttirbuddhipårvà buddhivyàptà /
kàryàyàþ pravçtterbuddhikàraõakatvàt /
akàryàyà÷ca buddhivyabhicàràdyada÷arnàt /
naca kartçtvàparaparyàyàyàþ pravçttervyàpikà buddhirabhàve sambhavati /
tato vyàpyaü kartçtvamapi na sambhavatyeveti kathaü kartçtvaniùedhaikasvaråpatvayorna virodha iti /

atra kartçtvànuvàdena buddhipårvapravçttiriti vyàkhyànànni÷citamiti napuüsakopapattiþ /
bhàve và ktapratyaya iti /


*6,68*

nanu mà bhådaprayojakatvaü hetoþ /
tathàpi vaiyarthyamaparihàyarm /
abhàvaparyàyo hi pratiùedha÷abdaþ, kartçtvaü ca kàryotpattyanukålecchàdiyoga ityuktam /
naca pratiùedhatvaü kartari vartate, yenàkartçkaü vyabhicaret /
tanniràsàrthaü ca vi÷eùaõaü sàrthakaü syàt /
ataþ pratiùedhatvàdityetàvatàkartçtvavyabhicàràbhàvàtsåtre màtragrahaõaü vyàkhyàne 'pyekagrahaõaü vyarthamityata àha- pratiùedheti //

%<pratiùedhàtmakatvaü tu bhàvasya- ...  // MAnuv_2,1.72cd //>%

bhàvasyàpi kulàlàdeþ kartuþ pratiùedhàtmakatvaü vidyate /
ataþ pratiùedhatvàdityu(tyevo)kte kulàlàdau, akartçtvena hetoþ, vyabhicàraþ syàt /
tatparihàràrthaü màtragrahaõam /
tadvayàkhyàne (ca) ekagrahaõaü ca sàrthakamiti /


*6,70*

nanu kulàlàderbhàvasya kathaü pratiùedhàtmakatvamityata àha- abhàveti //

%<... -abhàvadharmataþ  // MAnuv_2,1.72d //>%

abhàvo 'trànyonyàbhàvo vivakùitaþ /
sa dharmo 'syetyabhàvadharmà /
tasya bhàvastattvam /
tata iti bhàvapradhàno nirde÷aþ /
asti khalu kulàlàderbhàvasya bhedàparaparyàya(þ)pratiùedhàtmakaþ anyonyàbhàvo dharma iti /
#<Vyàsa>#-(16)

nanvidamasaïgatam /
yaþ kartà dharmã kulàlàdiþ na tasya pratiùedhàtmakatvam, ya÷ca pratiùedhàtmako 'nyonyàbhàvo na tasya kartçtvamittaya àha- dharmeti //

%<dharmadharmaikyata÷caiva ...  // MAnuv_2,1.72e //>%

dharmadharmiõoþ kulàlànyonyàbhàvorekatvataþ /
ca÷abdo hetusamuccaye /
abhàvadharmato dharmadharmyaikyata÷ca pratiùedhàtmakatvaü bhàvasyàstãtyanvayaþ /
eva÷abdo bhedavyudàsàrthaþ /
anyonyàbhàvo hi dharmiõàtyantàbhinno 'bhyupeyate /
na tvayàvaddravyabhàvã dharma iva bhinnàbhinnaþ /


*6,71*

astvevaü pratiùedhatvasya kulàlàdau vyabhicàrastathàpi kathaü màtragrahaõasya sàrthakyam /
na hyavi÷iùñavyabhicàra eva vi÷eùaõaü prayojayati /
tathàtve vi÷eùaõaniyamànupapatteþ /
kinnàma vi÷eùaõasya vyabhicàraniràsaupayikatve sati /
tadatra kathamityata àha- na tviti //

%<... natu tanmàtratà bhavet  // MAnuv_2,1.72f //>%


*6,72*

kulàlàdeþ karturbhàvasya pratiùedhatve 'pi(dhàtmakatve 'pi)tanmàtratà pratiùedhamàtratà na bhavet /
ato 'sti màtragrahaõasya vyabhicàraparihàraupayikatvam /
tu÷abdo 'vadhàraõe sandigdhavyabhicàraparihàràrthaþ /


*6,72f.*

nanvevamekaü sandhitsato '(nyat)paraü pracyavate /
yato vyarthavi÷eùaõatàparihàre svaråpàsiddhiràpannà /
tathàhi /
pakùãkçte abhàve prameyatvàdidharmàþ santi na và /
neti pakùe 'pramità÷rayatvàdikaü hetoþ /
àdye na tàvatte 'pyabhàvàþ vidhipratyayaviùayatvàt, pratiyogyaniråpyatvàcca /
ùañpadàrthàtiriktatvamabhàvatvamiti cenna /
svecchàparikalpanàyà anupàdeyatvàt /
anyathà pa¤caiva bhàvàstadatirikto 'bhàva iti kalpanàyàü samavàyàderapi bhàvatvaü na syàt /
te ca nàbhàvàddharmiõo bhinnàþ /

anyonyàbhàvasamànanyàyatvàt /
tathàca yathà kulàlàdervipakùasya vidhiniùedhàtmakatvena pratiùedhamàtratvàbhàvastathà pakùãkçthàbhàvasyàpi (dharmadvàrà vidhiråpasya) pratiùedhamàtratvàbhàvàtsvaråpàsiddho hetuþ syàt /
dçùñànta÷ca sàdhanavikalaþ /
ghañàbhàvasyàpi dharmadvàrà vidhiråpasya pratiùedhamàtratvàbhàvàdityata àha- abhàvasya ceti //

%<abhàvasya ca bhàvo 'pi dharmo 'thàpi ...  // MAnuv_2,1.73ab //>%

prathamàpi÷abdàtpårvaü yadãtyadhyàhàryam /
yadyapyabhàvasya pakùãkçtasya dçùñàntãkçtasya ca bhàvaþ prameyatvàdidharmo 'sti /
ca÷abdàddharmiõà abhinna÷ca /
bhàvasyàbhàvadharma iveti và /
athàpi na svaråpàsiddhayàdidoùa iti ÷eùaþ /


*6,74*

kathamityata àha- hi dharmiõa iti //

%<... hi dharmiõaþ  /
tàdçktavaü màtratehoktà ...  // MAnuv_2,1.73b-c //>%


*6,75*

hi÷abdo hetau /
tàdçktvaü pratiùedhàtmakatvam /
màtratà pratiùedhamàtratà /
iha såtre /
etaduktaü bhavati /
syàdayaü svaråpàsiddhayàdidoùo yadyatra pratiùedhamàtra÷abdena kevalapratiùedhatvaü vivakùitaü syàt /
nacaivam /
kintu dharmadvàramantareõa dhamirõa eva pratiùedhatvam /
tacca pakùadçùñàntayerastyeva /
tayodharrmadvàreõa vidhitve 'pi dharmiõoþ pratiùedhatvasyobhayasiddhatvàt /
vyàvçttaü ca vipakùàtkulàlàdeþ /
tasya dharmato niùedhatve 'pi dharmi(õo) vidhitvà)õo 'niùedhatvàditi /
nanu kathametallabhyate /
ucyate /
màtra÷abdo hi sàkalye vartate /
naca tat kvàpi sambhavati /
pratiùedhe 'pi vidhisadbhàvasya pareõaivoktatvàt /
tataþ pratiùedhamàtra÷abdo vidherapràdhànyaü lakùayati,

annamàtraü bhuktamiti yathà /
dharmadharmiõo÷ca, apràdhànyaü dharmasya, pràdhànyaü dharmiõaþ /
tena dharmiõaþ pratiùedhatvaü pratiùedhamàtratvamiti siddhayati /

icchàprayatnàdiråpàyàþ pravçtteþ kartçtàparanàmikàyàþ vyàpikà buddhiþ abhàvàdvayàvçttà tàmapi vyàvartayatãtyuktam /
tatràbhàvàdbuddhivyàvçttireva kuta ityata àha- buddhãti //

%<... buddhiràhityameva tat  // MAnuv_2,1.73d //>%

tattasmàtpratiùedhamàtratvàdeva buddhiràhityamabhàvasya ghañàbhàvavatsiddhayatãtyarthaþ /
dvividhaü hi prameyam svatantraü paratantraü ca /
paratantramapi dvividham bhàvo 'bhàva÷ca /
bhàvo 'pi dvedhà cetano 'cetana÷ca /
eva¤ca yadà bhàvasyàpi kasyacinna caitanyaü, kà vàrtà tadàbhàve caitanyasya /
ka÷cidabhàvo buddhimàn kinna syàditi cenna /
nirupàdhikasambandhamanàdçtya nirnimittàyàþ ÷aïkàyà atiprasaïgitvàt /
"tanmano 'kuruta' iti ÷ruteriti cenna /
anyathàsiddhatvàt /
atha pratiùedhamàtratvamapi pakùe nàbhyupeyàt /
tadàsaditi brahmeti ca saüj¤àbhedamàtram /
anekatvàdeþ pareõàpi tyàjyatvàt /
anekasvàtantrye kàryodayàyogàt /

nanvidaü tatraiva vaktavyam /
satyam /
pratiùedha(tva)màtratve vidite tato buddhiràhityapratãteþ saulabhyàdihoktam /
ñãkàkàrastu prameyatvàdibhàvadharmàïgãkàre buddhirapi tathà kinna syàditi ÷aïkàvakà÷àdihoktamityàhuþ /


*6,80*

bhàvasyàbhàvo dharmaþ, abhàvasya ca bhàvo 'pi dharma ityanupapannam (bhàvasyàbhàvadharmatà, abhàvasya ca bhàvadharmatetyanupapannam) /
bhàvàbhàvayorabhàvabhàvadharmitve pramàõàbhàvàt /
sambandhàbhàvàcca /
sambaddhayoreva hi ÷auklayapañayordharmadharmibhàvo dçùño nàsambaddhayormarumandarayoþ /
naca bhàvàbhàvayoþ sambandho 'sti /
saüyogasamavàyayorbhàvaniyatatvàt /
viruddhasvabhàvatvàcca /
yàvaviruddhasvabhàvau guõaguõinau tàveva hi dharmadharmiõàvupalabdhau /
na viruddhasvabhàvàva÷vamahiùau /
viruddhasvabhàvau ca bhàvàbhàvau /
vidhiniùedharåpatvàt /
abhedàcca /
nahi ghañaþ svayaü svasyaiva dharmo bhavati /
uktaü ca dharmadharmyaikyamityata àha- vi÷eùyataiveti //

%<vi÷eùyataiva dharmitvaü ...  // MAnuv_2,1.74a //>%

vi÷eùaõataiva ca dharmatvamityapi draùñavyam /
yo hi vi÷iùñate vyavacchidyate sa tasya dharmã /
dharma÷càparaþ /
prakàràntarasya nirvaktuma÷akyatvàt /
pratãyate ca vi÷eùyavi÷eùaõabhàvo bhàvàbhàvayoþ /
anyathà ghañaþ paño na bhavatãtyabhàvaþ prameya iti ca vyavahàrànupapatteþ /
tatkathaü bhàvàbhàvayorna dharmadharmibhàvaþ /
paña÷oklayayo÷ca na sambandhaprayukto dharmidharmabhàvaþ /
nàpi merumandarayostadabhàvaþ sambandhàbhàvaprayuktaþ /
kintu svabhàvàdeva vi÷eùyavi÷eùaõatvàtadabhàvaråpaþ /
sambaddhayorapi ghañapañayostadabhàvavat, bhåtalaghañàbhàvayostadbhàvàcca /


*6,82*

evameva virodhisvabhàvàbhedàvapi parà(nira)stau /
saguõanirguõatvena nityànityatvena và viruddhasvabhàvayorapi guõaguõinordharmyàditvasya dar÷anàt /
adar÷anàcca pañatva÷auklayayoþ /
dç÷yate càbhede 'pi tadbhàvaþ /
astitvàbhidheyatvàdãnàü dharmàõàü parairdharmyabhedasyàïgãkçtatvàt /
bhinnànàmapi tadbhàvo nopalabhyate /
tadevamasambaddhayorapi vilakùaõasvabhàvayorapi bhàvàbhàvayorabhede 'pi vi÷eùa÷aktyà vi÷eùyavi÷eùaõatàlakùaõo dharmidharmabhàvo yukta eveti /


*6,84*

yadyevaü bhàvàbhàvayorabhàvabhàvadharmitvaü dharmadharmiõo÷càbhedaþ syàt, tadà bhàvasyàpyabhàvatvenàbhàvasya ca bhàvatvena, ghañàdãnàü bhàvatvameva pràkpradhvaüsàtyantàbhàvànàmabhàvatvameveti niyamo nirnibandhanaþ syàt /
nacaivamastviti vàcyam /

sakalalokasiddhasya tathàbhàvànarhatvàt ityata àha- prathameti //

%<... prathamapratipattiùu  /
niùedhavidhiråpatvaü bhàvàbhàvatvamatra hi  // MAnuv_2,1.74b-d //>%

råpa÷abdo dharmivacanaþ /
bhàvàbhàvatvamiti yathàyogaü sambandhaþ /
atraivaü satyapi /
hi÷abdaþ prasiddhau /
ayamarthaþ /
kiü bhàvàbhàvanibandhanaü prameyaråpamanviùyate pramàõaü và /
àdyasyottaràrdhamuttaram /
yadyapi bhàvàbhàvàtmakà ghañàdayaþ pràgabhàvàdaya÷ca /
tathàpyatra padàrthasàrthe yaþ piõóo vidhidharmiko ghañàdiþ sa bhàvo, yastu niùedhadharmikaþ pràgabhàvàdiþ so 'bhàva iti vyavasthopapadyate /
abhede 'pi dhamardharmibhàvo vi÷eùa÷aktyà saïgacchata ityuktameva /
dvitãyasya uttaraü prathamapratipattiùviti /

yaþ prathamaü vidhitayà parapratikùeparåpatàü vinà pratãyate sa ghañàdirbhàvaþ /
yastu niùedhatayà parapratikùepeõa pratãyate pràgabhàvàdiþ so 'bhàva ityuttaràrdhenaikavàkyatayà yojyam /


*6,87*

ghaño hi prathamaü vidhitvena dharmiråpeõa pratãto 'nantaraü paño na bhavatãti pañaniùedhàtmatayà pratãyate /
pràgabhàvàdirapi

prathamaü niùedhatvena dharmisvaråpeõàvagato 'nantaraü prameya iti vidhitayà pratãyata iti sakalapratipattçsiddhamiti bahuvacanahi÷abdàbhyàü dyotayati /
viùayiviùayayoràdhàràdheyabhàvamabhipretya saptamãprayogaþ /
kàrakeùu gauõamukhyatvavivakùàbhàvasya sthitatvàditi /


*6,91*

evaü pårvapakùyutprekùitapramàõasamudàyalabdhasyàrthasya pramàõavirodho dar÷itaþ /
idànãmasatkàryaü yathà dçùñamityanumànaü vi÷eùato niràcikãrùustatprastàvanàya asåtrayatsåtrakàraþ oü apãtau tadvatprasaïgàdasama¤jasamiti /
asama¤jasametadvi÷vasyàbhàvakartçkatvamatam /
kutaþ /
abhàvasya (eva) jagatkartçtvàïgãkàre 'pãtau pralaye tadvatprasaïgàt abhàvavattvaprasaïgàt /
ã÷varàdeþ sarvasyà(pya)bhàvàbhyupagamaprasaïgàditi yàvat /
na hã÷varàdau sati tatparityàgenàbhàvasya jagatkartçtvamavadhàrayituü ÷akyamiti /
nanu nedamaniùyamã÷varàdikaü pralaye 'sadbhavitumarhati /
bhàvatvàt ghañavadityanumànene÷varàdeþ sarvasya pralaye 'bhàvàbhyupagamàdityatroktaü såtrakçtà"na tu dçùñàntabhàvàt' iti /
naiva pralaye sarvasyàsattvamaïgãkartumucitam /
kasmàt dçùñàntabhàvàt /
dçùñànta iti tatràvadhàritavyàptimålamanumànamucyate /
dçùñàntamàtrasya sàdhanabàdhanànaïgatvàt /
tathàca pralaye parame÷varàdisadbhàva(sya) sàdhakànumànasambhavàdityarthaþ /


*6,93*

kiü tadanumànamityata àha bhàùyakàraþ- sarvanà÷eùvapãti //


*6,94*

#<apãtau tadvatprasaïgàd asama¤jasam  | BBs_2,1.8 |>#

%<sarvanà÷eùvapi sadà ÷iùñatvàd yasya kasya nuþ  /
nà÷o 'yaü vimato 'pi syànnà÷atvàt kartç÷eùavàn  // MAnuv_2,1.75 //>%

apirabhivyàptau /
sarva÷abdo vartamànamàtravivakùayàpi syàdityataþ sadetyuktam /
tadidaü vyabhicàraparihàràyàbhihitam /
naþ puruùasya /
ayamityasyaiva vivaraõaü vimata iti /
atra pårvàrdhena vyàptiruktà /
uttaràrdhena pratij¤àhetå /

etaduktaü bhavati /
mahàpralayalakùaõo nà÷aþ puruùa÷eùavànbhavitumarhati nà÷atvàt sampratipanna(sammata)nà÷avaditi /
atra puruùàva÷eùamàtraü sàdhyam /
natu nà÷akartuþ puruùasyàva÷iùyatà /
ata evoktaü yasya kasyeti /
nà÷asya karturakarturvetyarthaþ /
tathàpi kartç÷eùavàniti vadatedamabhipretam /
pralaye puruùasadbhàvamàtrasàdhane sati bhagnaü tàvatparasyànumànam /
yadapi parasyàbhàvakartçkatvaü jagato 'bhimatam /
tadapyata evàpàstam /
ava÷iùyasya puruùa(vi÷eùa)syaiva vi÷vakartçtvasambhave 'bhàvasya tatkalpanànavakà÷àt /
dçùñànusàriõã hi kalpanà /
nahi loke pràgutpatteþ kulàlàbhàvayoþ satorabhàvo ghañasya kartà dçùñaþ /
kinnàma kulàla eveti /


*6,96*

abhipràyamajànànaþ kartç÷eùavànityuktvà vibhrànta÷codayati"yatra sundopasundanyàyenà÷eùà api puruùà naùñàstatra nà÷atvahetoranaikàntikatà' iti, tatràha- naceti //

%<nacà÷eùançnà÷astu dçùño dç÷yo 'sti và kvacit  // MAnuv_2,1.76ab //>%

ca÷abdo 'vadhàraõe /
a÷eùançnà÷astu naiva kvaciddçùña ityatãtaniùedho, dç÷yo và naivetyanàgatasya, naivàsti và dç÷yamàna iti vartamànasya /
idamuktaü bhavati /
anaikàntikatvaü hi pramite vipakùe hetuvçttau satyàü(hetuvçttyà) vaktavyam /
nàpramite /
tathà satyanaminamàtrocchedaprasaïgàt /
nacà÷eùapuruùanà÷aþ kàlatraye 'pi pramitaþ, yena nà÷atvasya tatra vyabhicàraþ syàt /
pramitatvàïgãkàre ca pramàturevorvaritatvena vyàghàta÷ca syàt /
naca nà÷akartuþ puruùasyàva÷iùyatà sàdhyatveneùyà /
yena sundopasundàdinà÷aþ pratyudàhriyeta /
kintu puruùa(vi)÷eùavattvamàtramiti /


*6,97*

anena pralayakàlaþ puruùavànkàlatvàdidànãntanakàlavadityapyanumànaü såcitam /
naca tadà kàlàbhàvàdà÷rayàsiddhiþ /
tathà sati tadetyeva vaktuma÷akyatvàt /
parakãyànumàne ca pralayavi÷eùaõànupapatteþ /


*6,99*

yadyapyatra"kàlo 'ïgãkriyate na và /
àdye tatraiva bhàvatvahetorvyabhicàraþ /
dvitãye pralayavi÷eùaõànupapattiþ /
sakalakàryavinà÷avi÷iùñakàlasya pralayatvàt /
atha kàryavinà÷a eva pralayastathàpã÷varàbhàvasya tena sambandhàbhàvàdã÷varàdikaü pralaye 'saditi pratij¤àrthànupapattiþ /
de÷àdidvàrà sambandhàbhyupagame tatraiva bhàvatvasya vyabhicàraþ /
pralayavi÷eùaõaparityàge tacchiùyairevohyatàmiti na såtrabhàùyakàràbhyàmabhihitam /
såcitaü càpãtàviti såtrakçtà /
"laye mànaü ca kiü bhavet' iti bhàùyakçtàpi /


*6,100*

tadidaü jãve÷varasàdhàraõamanumànamuktam /
idànãü pralaye jãvasadbhàvasàdhakamanumànamàha- dharmeti //

%<dharmàdharmà÷rayatvena svãkàryo 'pi naro laye  // MAnuv_2,1.76cd //>%


*6,100f.*

na kevalamuktànumànena /
kinnàma dharmàdharma÷rayatvenàpãti sambandhaþ /
naro jãvàtmà /
ayamatra prayogaþ /

pralayakàlavartã dharmaþ sà÷rayaþ dharmatvàdidànãntadharmavat /
evamadharmamapi pakùãkçtya prayoktavyam /
naca dharmàdharmà÷rayo jãvàtmano 'nyaþ sambhavati /
eva¤ca pralaye jãvàtmasadbhàvàdbhàvamàtràsattvasàdhanamanupapannamiti /
yatre÷varasadbhàvasàdhanamidam /
à÷raya÷abdasyàdhiùñhàtçparatvàt /
tatraivaü prayogaþ /
pralayakàlavartinau dharmàdharmau kenacidadhiùñhitau /
kàraõatve satyacetanatvàt /
và÷yàdivaditi /
nacàtãndriyayordharmàdharmayoradhiùñhàtçtvamã÷varàdanyasyopapadyate /
ato dharmàdharmàdhiùñhàtçtvenàpi naraþ paramapuruùo laye svãkàrya iti /


*6,103*

nanu pralaye bhàvamàtrasyàsattvamabhyupagacchato mama tadà dharmàdharmàvapi na sta evetyà÷rayàsiddhiriti /
idamiha vaktavyam /
kiü dharmàdharmasaüj¤itamadçùñamasti kàryamàtrasya kàraõaü ca bhavatãtyabhyupagamya pralaye tadabhàvo 'bhãdhãyate, uta sadapi tadakàraõamityabhyupetya, atha tadeva nàstãtyaïgãkçtya /
àdyaü dåùayati- anàditvamiti //

%<anàditvaü vinàdçùñaü kathaü syàt kàraõaü kvacit  // MAnuv_2,1.77ab //>%

anàditvamivànàditvaü pralaye sattvamityarthaþ /
kvaciditi sçùñikàle /
yadyadçùñaü pralaye na syàttadà'dikàlãnasya kàryasya kàraõaü na syàt /
asataþ kàraõatvàyogàt /
tathàca sarvotpattimatàü nimittamityabhyupagamo bhagna ityatharþ /

syàdetat /
adhunàtanakàryamadçùñakàraõakaü na tvàdikàlãnamiti mamàbhyupagamaþ /
tatkimadçùñasya pralaye sadbhàvenetyata àha- anàditvamiti //
anàditvaü vinà tata evàdikàlãnakàyarkàraõatvaü ca vinàdçùñaü kvacidadhunàtane 'pi kàrye kàraõaü kathaü syàt /
na katha¤cit /
adhunàtanaü kàryam adçùñakàraõakaü na, kàryatvàdàdikàlãnakàryavadityanumànasambhavàt /
na cedidamiva tadapyadçùñakàryamevàïgãkàryamiti /

yadvà mà bhådàdikàlãnasya kàryasyàdçùñaü kàraõam /
tathàpi pralaye tadbhàvo 'ïgãkaraõãyaþ /
kutaþ /
anàditvaü pralaye sattvaü, vinàdçùñaü kvacididànãntane 'pi kàrye kàraõaü kathaü syàt /
antaràla evàdçùñotpattyayogàditi yojyam /


*6,105*

nanvadçùñasya sarvotpattimannimittatve 'pi na pralaye sadbhàvo 'bhyupagantavyaþ /
àdikàla evotpannasyàpi mahadàdikàraõatvopapatteriti /
idamatra vaktavyam /
tadàdikàle janimadadçùñaü tataþ pårvàdçùñàdutpadyate na veti /
àdyamupàdatte- pårveti //

%<pårvàdçùñàt paràdçùñaü yadi naivottaraü kutaþ  // MAnuv_2,1.77cd //>%

jàyata iti ÷eùaþ /
pariharati- naiveti //
evaü tarhi taduttaramàdikàle janimadadçùñaü naivàsmàbhiþ pakùãkriyate /
kintu tatkàraõaü pralayakàlãnaü pårvàdçùñameveti kuta à÷rayàsiddhiriti /

dvitãyamupàdatte- pårveti //
naivotpadyata iti ÷eùaþ /
dåùayati- uttaramiti //
tarhi taduttaramàdikàlãnamadçùñaü kuto jàyate /
na kuta÷cit /
sarvotpattimannimittasyàdçùñasyàbhàvàdàdikàlãnàdçùñotpattireva na syàdityarthaþ /


*6,105f.*

na bråmo vayaü sarvaü kàryamadçùñajanyamiti /
kiü tarhyàdikàle janimato mahadàdikàraõàdadçùñàdanyadevàto noktadoùa ityà÷aïkàmutthàpya dåùayati- pårveti //
yadi paràdçùñaü sçùñayupakrame janimatpårvàdçùñànnaivotpadyate /
api tvadçùñanirapekùameva /
tarhyuttaramahadàdikàyarmapi kuto 'dçùñàdutpadyata ityaïgãkaraõãyam /
adçùñavattasyàpyadçùñinirapekùatvasambhavàt /
anyathà kàryatvàdadçùñasyàpyadçùñàpekùàïgãkàryeti /


*6,107*

astu tarhyadçùñaü kàraõameva na bhavatãti dvitãyaþ pakùaþ, adçùñameva nàstãti tçtãyo và, ubhayasyàpyanupalambhàt /
tathàcà÷rayàsiddhiraparihàryetyà÷aïkayàha- adçùñamiti //

%<adçùñaü kàraõaü no cellaye mànaü ca kiü bhavet  // MAnuv_2,1.78ab //>%

yadi pratyakùeõànupalambhàdadçùñaü na syàt /
sadapi và kàraõaü na syàt /
tadà laye ca kiü mànaü bhavet /
pralayo 'pyapràmàõikatvànna syàt /
na hyasàvapi pratyakùeõopalabhyate /
tathàce÷varàdikaü pralaye 'sadbhavitumarhatãtyaprasiddhavi÷eùaõaþ pakùaþ parasyàpi syàt /


*6,108*

atha matam /
kàlaviprakarùàdanupalabha(bhya)màno 'pi pralayo 'numànasiddhatvàdaïgãkaraõãyaþ /
tathàhi /
vi÷vasantàno 'yaü dç÷yasantàna÷ånyaiþ samavàyi(ntàni)bhiràrabdhaþ santànatvàt àraõeyasantànavat /
vartamànabrahmàõóaparamàõavaþ pårvamutpàditasajàtãyasantànàntaràþ nityatve sati tadàrambhakatvàt pradãpaparamàõuvat /
sarve santànàþ kadàcitsahocchidyante santànatvàt pradãpasantànavat /
sarva eva paramàõavaþ kadàcitsamagropàdeyaprabandha÷ånyàþ àrambhakatvàt naùñapavanàrambhakaparamàõuvat /
bhågolakasantànaþ kadàcitsàkalyenocchidyate santànatvàt dãpasantànavat /
iyaü kriyà svànyàvayayikàlãnatvànadhikaraõaki¤citkàlãnakriyànyà kriyàtvàdanyakriyàvaditi /

evaü tarhi dharmàdharmàvapi svaråpato viprakçùñatvàdanupalabhyamànàvapi devadatta÷arãràdikaü devadattavi÷eùaguõajanyaü kàryatve sati devadattabhogahetutvàt devadattaprayatnajanyasragàdivadityàdyanumànena vicitrakàryànyathànupapattyà,"jyotiùyomena svargakàmo yajeta',"yo bràhmaõàyàvagurettaü ÷atena yàtayà(ye)t' ityàdi÷rutasàdhyasàdhanabhàvànyathànupapattyà và siddhatvàdabhyupagantavyàviti samaü samàdhànam /


*6,117*

atha manyase /
nànumànàdinà dharmàdisiddhiþ /
tasyàbhàsatvàt /
tathàhi /
devadatta÷arãràderdevadattavi÷eùaguõajanyatvaü kiü sàkùàtsàdhyamuta paramparayà /
nàdyaþ /
dharmàdharmayorapyàrambhakapreraõàdiråpeõaivopayogàïgãkàràt /
devadatta÷arãraü na sàkùàddevadattavi÷eùaguõajanyaü ÷arãratvàdyaj¤adatta÷arãravaditi satpratipakùatvàcca /
dvitãye tu janmàntarãyaprayatnàràdhitadevatàdvàreõopapatterarthàntaratà /
devadattavi÷eùaguõajanyatayà vinàpi àkà÷àderive÷varecchayà devadattasya bhogahetutà sambhavatãtyaprayojakatà ca /
kàryavaicitryaü ca dçùñakàraõavaicitryàdevopapadyate /
àdikàlãnaü ca tattatpràgabhàva eva vaicitryàïgãkàreõa /
svagaryàgàdeþ sàdhyasàdhanabhàva÷ravaõaü tvasiddhameva yogyatàvirahàt /
anyathàkhyàtimà÷rityàbhyupagame 'panyathàsiddham /
yàgàdyàràdhitàvaj¤àtadevatàdvàreõa svargàdyupapatteriti /


*6,118*

evaü tarhi pralayasàdhakànumànànàma(pya)bhàsatvànna taistatsiddhiriti tulyamuttaram /
tathà hi /
vimataþ kàlo 'vayaviyuktaþ kàlatvàdidànãntanakàlavat /
vimato bràhmaõo bràhmaõapårvako bràhmaõatvàtsammatavadityàdinà satpratipakùaü tàvaduktànumànajàtam /
nanu pralayakàlapakùãkçtàvà÷rayàsiddhiþ /
anyathà siddhasàdhanam /
evamàdyabràhmaõapakùãkàre 'nyathà ca doùa iti cenna /
parvato 'gnimànityàdàvapyagnimadanagnimatpakùadåùaõasambhavena sarvànumànocchedaprasaïgàt /
nanvagnimattvadivyarirekeõàpyasti parvatàdeþ svaråpaü, ÷akyaü ca vi÷eùàntareõàvadhàrayitum /
tatkathaü doùàvakà÷a iti cet /
tatkimavayavisambandhàsambandhau vihàya kàlavi÷eùasya svaråpameva nàsti, bràhmaõavyaktervà'dyatvànàdyatve vihàya /
avadhàraõaü ca kàlàderhiraõyagarbhàpavargottarar(gànantara)bhàvitvàdinà bhaviùyati /


*6,126*

ki¤ca prathamaprayoge vi÷va÷abdena kiü brahmàõóamabhipreyate sakalakàryàõi và /
nàdyaþ /
a÷rayàsiddheþ /
pralayamanabhyupagacchatà brahmàõóasyànaïgãkçtatvàt /
brahmàõóàbhàve 'pi kàryàntaràvasthitisambhavena pralayàsiddhe÷ca /
kapikapolàntargataudumbarodaravartima÷aka÷arãràdivatkàryàntaràvasthànamasambhàvitamiti cenna /
kuõóabadaravadupapatteþ /
kàlàgnirudràdiprakriyàyà asiddhatvàt /
dvitãye 'pi na pralayasiddhiþ /
yathà hãdànãntanànàü dahanapavanasantànànàü krameõàstamaye 'pi na pralayastathà tarugiri÷arãràdisantànànàmapi kramàrambhasiddhàvapyavayavi÷ånyasamayà siddheþ /
athaikadaiveti vi÷eùaõamupàdãyeta tadà kramàrabdhadahanapavanàdisantànairvyabhicàraþ syàt /
ekadarambhakahetusàkalye satãti hetuvi÷eùaõe vi÷eùaõàsiddhiþ /
dvayaõukàdikrameõàrambhasvãkàreõa bàdhàdiprasaïga÷ca /

etena dvitãyànumànamapi nirastam /
brahmàõóànabhyupagamàt /
abhyupagame 'pyavayavànàmàvàpoddhàràbhyàmevotpàdavinà÷ayorupapatteþ /
kàryàntaràvasthànopapatte÷ca /
tçtãye 'pyapasiddhàntaþ /
krameõocchedasyàbhyupagamà(tatvà)t /
caturthe 'pi pañàdibhyaþ pårvavinaùñaistantvàdibhivyarbhicàraþ /
paramàõutvena hetuvi÷eùaõe 'pi dvayaõukàdyavasthànasambhavena dçùñàntasya sandigdhasàdhyatà /
pa¤came 'pi kiü bhågolakà eva santàna÷abdenocyante tadatirikto và ka÷cit /
àdye siddhasàdhanam /
avayavànàmàvàpoddhàràbhyàü santatotpattivinà÷asiddheþ /
dvitãye tvà÷rayàsiddhiþ /
ùaùñhaü tvàbhàsasamànayogakùematvàdupekùaõãyamiti /


*6,133f.*

atha mà bhådanumànaiþ pralayasiddhiþ, tathàpyàgamairbhaviùyati, teùàü siddhàrthe 'pi pràmàõyasya sàdhitatvàt, tato nàprasiddhavi÷eùaõateti bråùe, tarhyasmàkamapi dharmàdisiddhiràgamàdbhaviùyatãti kathamà÷rayàsiddhiriti /
evaü pralaye jãve÷varasadbhàvaü sàdhayatà dharmàdisattvamapi sàdhitamiti na pralaye bhàvamàtràsattvasàdhanaü yuktam /
evam àdikàryaü pakùãkçtya sopàdànatvasàdhane prakçtyàdisiddhirapi draùñavyeti /


*6,135*

prathamasåtre 'bhàvasya kartçtvaniràsàyànumànamuktam /
idànãmito 'pi nàbhàvakartçkaü jagat, cetanakartçkatve"dçùñàntabhàvàt' iti såtrasya vçttyantaramabhipretya cetanakartçkatve anumànamàha- utpattãti //

%<utpattinà÷akàrã hi buddhimàn dç÷yate kvacit  // MAnuv_2,1.78cd //
taddçùñàntena sarvatra kartà kiü nànumãyate  // MAnuv_2,1.79ab //>%

buddhimànutpattinà÷akàrãti buddhipårvaü tatkartetyarthaþ /
kvacitpañàdau /
sarvatra vipratipanne kàrye /
mahadàdikàrya ityevokte 'ïkuràdau vyabhicàraþ ÷aïkayeta, tadarthaü tasyàpi pakùanikùepàrthaü sarvatretyuktam /
kartà buddhimàniti ÷eùaþ /
anyathàbhàvakartçtvavàdinaü

prati siddhasàdhanatàprasaïgàt /
kimàkùepe /
ananumàne na kimapi kàraõam /
dçùñàntàbhàvena pratipakùàsambhavàdityarthaþ /

etena"svapakùadoùàcca' iti såtramapi vyàkhyàtaü bhavati /
ayamatra prayogakramaþ /
vimataü kàryaü cetanotpàdyaü kàryatvàdghañavat /
cetanavinà÷yaü ca tata eva tadvadeva /
vimatotpatti÷cetanakartçkà utpattitvàtpañotpattivat /
vimato vinà÷a÷cetanakartçko vinà÷atvàtsammatavaditi /
atra vinà÷asya cetanakartçkatvasàdhanaü pràsaïgikam /
yadvà kecitkàraõasya bãjàdeþ pradhvaüsenàïkuràdeþ janmadar÷anàttantvàdinà÷ena pañàdinà÷ada÷arnàcca pradhvaüsàbhàvasyaiva jagajjanmavinà÷akartçtvamàsthitàþ /
yathoktam /
nànupamçdya pràdurbhàvàditi /
tanmataü vàtràsadityàdisåtrairniràkçtamiti j¤àpanàrtham /
dçùñàntàbhàvastu svayamåhanãyaþ /


*6,138*

nanvidamanumànene÷varasya jagatkartçtvasàdhanaü såtrakàrasya uktaviruddham /
÷àstrayonitvàditã÷vare 'numànapràmàõyasya svayameva niràkçtatvàdityata àha- àgameti //

%<àgamànugçhãtà tu mànam ...  // MAnuv_2,1.79cd //>%

anumeti vakùyamàõamatràpi sambaddhayate /
na sarvathàpã÷vare 'numànasya pràmàõyaü såtrakçtà niràkçtam /
kinnàmàgamànanugçhãtasya /
àgamànugçhãtà tvanumà ã÷vare mànamevàbhimatà /
anyathà vedavàkyàrthe yuktyanusandhànaråpajij¤àsà nàrabheteti /

kimato yadyevamityata àha- eùeti //

%<... eùànumàpitu  // MAnuv_2,1.79d //>%

àgamànugçhãtetyanuvartate /
mànamiti ca /
eùà sampratyupanyastàpyanumà"yato và imàni bhåtàni' ityàgamànugçhãtà /
tato bhavatã÷vare mànamiti na ka÷cidvirodha iti /


*6,140*

evamanumànenàbhàvakartçkatvaü vi÷vasyà÷aïkayànumànenaive÷varakartçkatvaü samarthitam /
tadetanmatàntareõàkùipya samàdadhatsåtram oü tarkàpratiùñhànàdapyanyathànumeyamiti cedevamapyanirmokùaprasaïgaþ oü iti //
tatràkùepasyàyamarthaþ /
nàyamanumànàvaùñambhena påvarpakùaþ pramàõena ca siddhànto bhavati /
na cànumànaü nàma pramàõamasti /
(kutaþ) /
anyathàpyanumeyam /
asatpratipakùatvaü hyanumànapràmàõyavàdibhiranumànàïgamaïgãkaraõãyam /
pratiruddhasya karaõasya kvàpi kriyàniùpàdakatvàdar÷anàt /
anumànapratipannaü cànyathàpyanumeyam anumàtuü ÷akyam /
kasmàt /
tarkàpratiùñhànàm /
"evamevànumàtavyam, na punaranyathà' iti tarkasya vyavasthàbhàvàt /
tathà coktam /
"upàdhipratipakùau tu kva nàmàtãva durvacau' iti /

nanvidaü vyadhikaraõaü, tarkasyàpratiùñhitatvàdanyathànumeyamiti /
maivam /
etadanena j¤àpayati såtrakàraþ,"na tarko 'numànàdbhidyate' iti /
athavà tarkasyànumànasyàpratiùñhànàdapramàõatvànnànumànena pårvottarapakùau yuktau /
kathamapramàõatvàt /
yato 'nyathànumeyamiti yojanà /

tatra samàdhànasåtraü saïgamayitumutsåtrameva bhàùyakàrastàvaduttaramàha- àgameti //

#<tarkàpratiùñhànàd apy anyathànumeyam iti ced evam apy anirmokùaprasaïgaþ  | BBs_2,1.11 |>#

%<àgamànugrahàbhàve na tarkaþ syàt pratiùñhitaþ  // MAnuv_2,1.80ab //>%
àgamagrahaõaü pramàõamàtropalakùaõam /
ata evottaràrdhe 'kùajamapi saïgçhãtam /
pramàõànugrahapramàõamålatva÷abdàbhyàü pratiùñhitapràmàõyapramàõàntaràvadhçtapakùaliïgavyàptimattvaü tatsaüvàditvaü cocyate /


*6,142*

tatràdyayojanàyàmasyàyamarthaþ /
yaduktamanumànasyàvyavasthitatvena sarvatra pratyanumànasambhava iti tadanupapannam /
yataþ pramàõànugrahàbhàve tarko na pratiùñhitaþ syàt /
kintu pramàõamålasyaivàsya pratiùñhitiþ syàt /
etaduktaü bhavati /
pratyanumànaü bhavatkiü pramàõànugraharahitaü syàt, uta tanmålam /
àdyaü tu kathaü svayamadçóhabhåmikaü paraü pratirundhyàt /
nahi bhavati tarakùoþ pratipakùo hariõa÷àvaþ /
kintvàdyenaiva pramàõamålena bàdhyate /
dvitãyaü tu syàdeva pramàõam /

àdyaü càpabàdheta /
ubhayathàpi na sarvànumànàpràmàõyam /
yada tåbhayoþ api pramàõamålatvasandehaþ tadàstu pratirodhaþ /
kintu naivaü sarvatra /
avadhàraõàyàü tu pårvaiva gatiriti /


*6,144*

dvitãyayojanàyàü tu praùñavyam /
kiü pramàõànugraharahitamanumànaü pratyanumànaparàhatatvàdapramàõam, uta tanmålam /
àdye sampratipattimuttaramàha- àgameti //
(tathàpi) naivaü sarvatreti bhàvaþ /
pratiùñhitaþ pramàõabhåtaþ /
dvitãye tvàha- akùajeti //

%<akùajàgamamålasya syàdevàsya pratiùñhitiþ  // MAnuv_2,1.80cd //>%

pratiùñhitaþ pràmàõyam /
tenaiva pratiprayogasya bàdhitatvàt /
ubhayorvàstavapramàõamålatvàsambhavàditi bhàvaþ /

yastvetàü vyavasthàmanabhyupagamya sarvatràpi pratipakùasyàstyavakà÷a iti sarvamanumànamapramàõamiti ca manyate tasya såtràråóhamuttaramàha- anyatheti //

%<anyathàsyàpratiùñhà ca svavàcà vyàhataiva hi  // MAnuv_2,1.80ef //>%

etenaivamupapàdite 'pi yo naivaü manyate tasya svavacanavyàghàtàdanirmokùaprasaïga iti såtrayojanà såcità /
tathàhi /
sarvamanumànapramàõaü pratipakùapratihatatvàditi tvadãyamanumànaü pratipakùaparàhataü càpramàõaü ca bhavati na và /
àdye nànena sarvasyàpràmàõyasiddhiþ /
dvitãye tvatraiva bàdhàditi /
anyathà uktavyavasthàü vihàya, asya sarvasyàpyanumànasya apratiùñhà apramàõatà, svavàcaiva vyàhatà hãti /


*6,145*

apare tu"na vilakùaõatvàt' ityàdãni såtràõi brahmaõo jagadupàdànatvàkùepasamàdhànàrthatayà vyàcakùate /
tatprakçtyadhikaraõa eva niràkçtam /


*6,149*

yaccàtra såtre tarkàpratiùñhànàditi vàkyaü bhittvà siddhàntatayaiva varõayanti, tadvà anena sàrdhena ÷lokena niràcaùñe /
tathàhi tarkasyàpratiùñhàü vadanvaktavyaþ /
kiü pramàõànugraharahitasyota tanmålasya /

àdye gåóhàbhisandhiruttaramàha- àgameti //
ayamà÷ayaþ /
satyametat /
tathàpi na sàïkhayaþ svatarkasyàgamàdyanugrahàbhàvaü manyate /
svamatenedamucyate cetpaunaruktyam /
÷àstrayonitvàt, ãkùaternà÷abdam, ànumànikamityadinàsyàrthasyoktatvàditi /


*6,149f.*

dvitãyaü dåùayati- akùajeti //
nahi j¤ànakaraõasya pramàõagçhãtavyàptyàdimattvenàpràmàõyakàraõavyabhicàràdi÷aïkàkalaïkavikalasya pràmàõyaü nàstãti yuktamiti bhàvaþ /
vipakùe bàdhakaü càha- anyatheti //
anyathoktànabhyupagamenàsya pramàõamålasyàpyanumànasyàpratiùñhà svavàcà vyàhataiva såtrakçtaþ syàt /
svayameva hi yuktyanusandhànaråpàü brahmamãmàüsàmàrabhya pramàõamålasyàpi tarkasyàpràmàõyamabhidadhànaþ såtrakàro na vyàhatabhàùã kathaü syàt /
yadapi vçttikàrairuktam"ekena tàrkikeõotprekùitaü tarkamaparo dåùayati, tenotprekùitamapyaparaþ, ityataþ puruùamativai÷varåpyajanmà tarkaþ syàdapratiùñhitaþ' iti /
taccàyuktam /
yato 'syàpi tarkasya pràmàõye 'pràmàõye và asyàpratiùñhà ca sva(vàcà)vyàhataiveti nàyaü vàkyabhedo yukta ityukta eva såtràrthaþ /
#<Vyàsa>#-(17)


*6,152*

atra såtram oü etena ÷iùyà aparigrahà api vyàkhyàtà iti /
tatkecidvayàcakùate /
etena"navilakùaõatvàt' ityàdinà prakçtena ÷iùyaiþ kenacidaü÷ena parigçhãtasya pradhànakàraõavàdasya niràkaraõena ÷iùyairmanuvyàsaprabhçtibhiþ kenacidapyaü÷enàparigçhãtà ye 'õvàdikàraõavàdàste 'pi vyàkhyàtà draùñavyà iti /
tadidaü dåùayati- naceti //

#<etena ÷iùñàparigrahà api vyàkhyàtàþ  | BBs_2,1.12 |>#

%<na ca ÷iùyàgçhãtatvaü nirã÷àdã÷avàdinaþ  // MAnuv_2,1.81ab //>%


*6,152f.*

àstàü tàvadabhyadhikà÷aïkàprakàraþ, parihàràtide÷aprakàra÷ca /
yattàvaduktam"sàïkhayàdapi vai÷eùikàderati÷ayena ÷iùyàgçhãtatvam' tadati(tãva)viruddham /
sàïkhayasya nirã÷varatvàt /
vai÷eùikàdestu se÷varatvàt /
vaiparãtyasyaivocitatvàt /
iha hi brahmaõo jagatkàraõatve vipratipattayo nirasyante /
tatra sàïkhayo brahmaiva nàbhyupaiti /
kutastadãyaü jagatkàraõatvamityati÷ayena vedàntavàdavirodhitvàcchiùyàparigçhãtaþ /
vai÷eùikàdistu, brahma tasya jagannimittatvaü càïgãkçtyopàdànatàmàtraü nàïgãkuruta itãùadvirodhitvàt ãùacchiùyàparigçhãta iti yuktam /
satkàryavàditvàdikaü tu prakçtàsaïgatameva /
anyathà yàgãyahiüsàniùedhàdinà viparivartaþ syàt /
atha vedasaüvàdabàhulyàbàhulyaprayuktamidam /
maivam /
(tanna /
tattvànàü) pratipàdyànàmaparisaïkhayàtatvàditi /


*6,153*

kiü tarhyasya såtrasyàbhidheyamityata àha- ata iti //

%<arthàva÷iùñajãvàdikartçtàtra niùidhyate  // MAnuv_2,1.81cd //>%

arthàntarasya niràkçtatvàdityarthaþ /
apavyàkhyànaniràkaraõasya svavyàkhyànadàróhyàthartvànnàsaïgatamiti såcayitumata ityuktam /
ava÷iùyà niràkçtàyà abhàvakartçtàyàþ, jãvàdikartçtà, jagata iti ÷eùaþ /
anena niràkçtàdava÷iùyà vedàparigçhãtà jãvapradhànàsatkàlasvabhàvàdivàdà niràkçtà iti vyàkhyàtaü bhavati /
tatra ÷iùyà ityevokte brahmakàraõavàdo 'pi pràpnoti /
tadarthamaparigrahà ityuktam /
tanmàtre tåkte abhàvakartçtvavàdo 'pi gçhyeta /
tathàca punaruktiratide÷ànupapatti÷ca syàt /
ataþ ÷iùyà ityuktam /
abhyadhikà÷aïkàsadbhàvasåcanena såtràrambhopapàdanàrthaü ca ÷iùyàþ ÷iùyatayà pratãtàþ, natu tata eva niràkçtatayeti /


*6,158*

nanu jãvàdãtyàsidagrahaõenàsatkartçkatvaü gçhãtam /
tasya"asaditi cet' ityàdinà nirastatvena paunaruktyàdiprasaïgàdityata àha- tanmana iti //

%<tanmano 'kurutetyàderasato manaso janiþ  /
nivàrità tu pårvatra hyakasmàditi tadvinà  // MAnuv_2,1.82 //
asato vi÷vajananamà÷aïkayàtra niùiddhayate  // MAnuv_2,1.83ab //>%


*6,159*

ityàdeþ pramàõàt /
à÷aïkiteti ÷eùaþ /
àdipadenoktayuktirgçhyate /
asataþ abhàvasya /
manasa iti /
j¤ànecchàprayatnebhyaþ janiþ /
jagata iti ÷eùaþ /
pårvatra tviti sambandhaþ /
tacca pratiùedhamàtratvàdityàdinà sphuñamavagamyata iti hi÷abdaþ /
akasmàddhãdamàviràsãdityàdi÷rutyà /
tat mano, vinà /
asataþ ÷ånyàt /

etaduktaü bhavati /
påvarmabhàvasya jagatkàraõatvaü niràkçtamidànãü tu ÷ånyasya /
ki¤ca pårvaü kartçtvenàdhunà kartçtàü vinaiveti na paunaruktyàdãti /
yadvà bhàùyadi÷à niùkàraõaivàtra jagajjanirà÷aïkiteti na paunaruktyàdikam /
atra ÷aïkàpràpakapramàõopanyàsastu asyaiva prameyabhedasyopapàdanàrtham /

etenàbhyadhikà ÷aïkàpi såcità /
tathàhi /
mà bhådabhàvakartçkaü jagat, tathàpi jãvàdibhyo janimadbhaviùyati /
"jãvàdbhavanti bhåtàni',"pradhànàdidamutpannam',"akasmàddhãdamàviràsãd' ityàdi÷rutyanugçhãtebhyo ghañadadhikaõñataikùõàdidçùñàntebhyaþ /
nahi jãvàdãnàü pratiùedhamàtratvamasti, yenoktayuktivirodhaþ syàt /
asattvàcetanatvàderupalakùaõametaditi cet /
kimatràsadàdeþ kàraõatvamàtraü netyucyate, kiüvà kartçtvam /
nàdyaþ /
uktadçùñànteùu vyabhicàràt /
na dvitãyaþ /
kartçtvasyàsmàbhiranaïgãkçtatvàditi /
ata evàtra sarvatra kartç÷abdaþ kàraõatvamàtraparo draùñavyaþ /


*6,165*

nanvatra jãvàdervi÷vakàraõatvamàtraü ÷aïkayate, tasyaiva và /
àdye na siddhàntavirodhaþ /
jãvasya hyadçùñàdhàratayà nimittatvaü pradhànasya copàdànatvamaïgãkçtameva /
na dvitãyaþ /
pràpakàbhàvàt /
kàryasya sakartçkatvaniyamadar÷anàccetyata àha- pràpakamiti //

%<pràpakaü vàkyamàtraü tu ...  // MAnuv_2,1.83c //>%

dvitãya evà÷aïkayate /
tasya ca pràpakaü"na jãvàtkàraõaü param',"na hyanyatkàraõaü matam' ityàdivàkyam /
naca lokavirodhaþ /
vàkyamàtrasiddhe 'rthe tatpratipannameva gçhyate natu loko 'nugamyata iti pårvapakùã manyata iti /

nanu ca pradhànakàraõatvàdimatàni dvitãyapàde niràkariùyate /
teùàmatràpi niràkaraõe punaruktidoùaþ syàdityato và'ha- pràpakamiti //
atra ÷aïkàpràpakaü vàkyamàtraü natu samaya ityarthaþ /
idamuktaü bhavati /
atra ÷rutyanugçhãtàbhiryuktibhiþ pràptaü pradhànàdikàraõatvaü niràkriyate /
uttaraü(ratra) tu tu sàïkhayàdisamayapràptam /
ato 'pi noktadoùa iti /

nanvevaü tarhyetenetyatide÷aþ katham /
uktaparihàrasya pårvapakùiõà parihçtatvàdityata àha- parihàra iti //

%<... parihàro vi÷eùitaþ  // MAnuv_2,1.83d //>%

yadyapi pratiùedhamàtratvaü pradhànàdiùvasiddham /
acetanatvàdikaü ca kàraõatvamàtravàde anaikàntikam /
tathàpi pårvapakùàõàü yuktiviruddhatvaü yatpratiùedhamàtratvàt dçùñàntabhàvàditi sàmànyataþ såcitam, yacca svapakùadoùàccetyapràmàõikatvaü, sa parihàro 'tràpyavi÷eùitaþ samànaþ, ityatide÷o yujyata ityarthaþ /


*6,167*

nanu kathaü jagato jãvakartçtvàdivàdasya yuktiviruddhatvamityata àha- kvaciditi //

%<kvacijjãvàkçtaü dçùñvà cetanàdeva càkçtam  /
tadvadevànumànyatra vastutvàt kriyate ÷ruteþ  // MAnuv_2,1.84 //>%

kvacit de÷àdau /
yadvà kvacit jãvàdau /
akçtamiti ca bhàvapradhàno nirde÷aþ /
kàraõatvamàtramatra pårvapakùo na kartçtvamityato 'cetanàditi pa¤camãprayogaþ /
acetanàdakçtaü ca dçùñvà /
eva÷abdena dçùñàntànàmasandigdhasàdhyatàmàha /
anumà anumitiþ /
anyathà vastutvasyaivànumànatvàtpa¤camã na syàt /
jãvàkçtatvàderiti ÷eùaþ /
anyatra mahadàdau /

atraite prayogàþ /
mahadàdikàryaü na jãvakçtaü vastutvàjjãvavat, vimataü na pradhànakàryaü vastutvàtpradhànavat, vimataü nàsatkàryaü vastutvàdghañavaditi /
yadyapi jãvasya nimittatvena pradhànasyopàdànatvena jagatkàraõatvamaïgãkçtameva tathàpi svàtantryàbhàvàbhipràyeõedaü vacanamiti na virodhaþ /


*6,168*

nanvevaü satyatiprasaïgaþ syàt /
vimatama÷varakçtaü na bhavati vastutvàdã÷varavat ityapi prayoktuü ÷akyatvàdityata àha- ÷ruteriti //
"sa idaü sarvamasçjata' ityàdi÷rutermahadàderã÷varakçtatvàvadhàraõàdatiprasaïgànumànasya bàdhitatvenàpràmàõyamiti /
samaü tarhãdaü bhavadanumàneùu /
jãvàdbhavanti bhåtànãtyàdi÷ruterityata àha- ÷ruteriti //
bhàvapradhàno nirde÷aþ /
jãvàdi÷abdànàü brahma÷rutitvàdbrahmanàmatvànna ÷rutivirodha ityarthaþ /
tatkuta ityata àha- ÷ruteriti //
"nàmàni sarvàõi yamàvi÷anti' ityàdi÷ruteþ /
÷eùaü bhàùye /

nanu jãvàdikàraõa(ka)tve 'pi ghañàdidçùñàntàvaùñambhenànumànasambhavàtkathamapràmàõikatvamityata àha- ÷ruteriti //
"nànyo 'to 'sti kartà' ityàdi÷ruterbàdhitaviùayatvàt dçùñàntànàü sàdhyavaikalyàcca nànumànànàü pràmàõyam /

etenàsmadanumàne 'kàryatvamupàdhirityapi nirastaþ(m) /
(svàtantryeõa) jãvàdyakçte 'pi ghañàdàvakàryatvàbhàvàt /
pratipakùe bàdhàdidoùànuùaïgàcceti sarvaü sustham /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü asadadhikaraõam //


___________________________________________________________________________


[======= JNys_2,1.V: bhoktradhikaraõam =======]


*6,170*


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü bhoktradhikaraõam /

//  oü bhoktràpatteravibhàga÷cetsyàllokavat oü //
atãtàdhikaraõe brahmaõo jagajjanmàdikàraõatve ÷rutisaüvàditvena prabalayà yuktyà virodhaþ parihçtaþ /
idànãü tu ÷rutisiddha(liïga)tvena prabalayà yuktyà virodhaþ parihriyate /

tathàhi /
na brahmaõo jagatkàraõatvaü vàstavaü sambhavati /
asarvakàraõena mukte(ktajãve)nàtyantàbhinnatvàt /
nahi yo yenàtyantàbhinnaþ sa tadviruddhasvabhàvo vastuta iti kvacidupalabdham /
naca muktasyàsarvakàraõatvamasiddham, (sarvakàraõatvasya) saüsàre 'nupalambhàt /
saüsàre pratãyamànasya kasyacidàkàrasyaivàpagamo hi mokùo natu apårvàkàrotpàdaþ, anityatvaprasaïgàt /

nacànandàderiva vidyamànasyaivàvidyayà tirohitatvàtsarvakàraõatvasyànupalambha iti vàcyam /
pramàõàbhàvàt /
ànandàdeþ paramapremàspadatvàdinà ãùadupalabdhe÷ca /
naca brahmaõo jagatkàraõatva÷ravaõàtsavarthànupalabhyamànamapi jagatkàraõatvaü saüsàre kalpyamiti yuktam /
÷ruteþ kàlpanikajagatkàraõatvànuvàditvenàpi sàvakà÷atvàt /
naca tathàbhåtameva lakùaõamastviti vàcyam /
anaïgãkàràt /
kàlpanikasya jagatkàraõatvasya pradhànàdiùvapi sambhavenàtiprasaïgàcca /
syàdetat /
muktasya brahmaõaikyamevàsiddhamiti /
maivam /
"karmàõi vij¤ànamaya÷ca àtmà pare 'vyaye sarva ekãbhavanti' ityàdi÷rutisiddhatvàditi /
tadidamuktaü såtrakçtà bhokturjãvasya mokùe brahmatvàpatti÷ravaõàttayoravibhàgo bhedàbhàvaþ /
tata÷ca na brahmaõo jagatkàraõatvaü vàstavaü yuktamiti /

*6,171*

evaü pràpte siddhàntitam /
bhavedetadakhilaü yadi muktasya brahmaõàbheda eva pràmàõikaþ syàt /
nacaitadasti /
÷rautastvekãbhàvaprayogaþ syàllokavat /
yathà loke udake udakasyaikãbhàvavyavahàraþ sthànaikyanibandhanaþ /
yathà và pràgvibhinnà bràhmaõàþ sàmpratamekãbhåtà iti matyaikyanibandhanaþ /
tathà pràgvibhinnasthànà bhinnamataya÷ca jãvà muktau brahmaõà ekãbhavanti /
ekasthànà ekamataya÷ca bhavantãtyupapadyate /
tasmàdasiddhenàsiddhasàdhanametaditi /

tadetadayuktam /
mukhyàrthe bàdhakàbhàvàt /
vinà bàdhakena jaghanyavçttyà÷rayaõe càtiprasaïgàt /
ityato mukhyàrthe bàdhakayuktivyutpàdanaparatvenàpi syàllokavaditi såtrakhaõóaü vyàcaùñe- nànyaditi //

#<bhoktràpatter avibhàga÷ cet syàl lokavat  | BBs_2,1.13 |>#

%<nànyadanyatvamàpannaü kvacid dçùñaü katha¤cana  /
ato jãvasya na brahmabhàvaþ syàddhi kadàcana  // MAnuv_2,1.85 //>%


*6,176*

atra mukhyamevàrthamaïgãkurvàõaþ praùñavyaþ /
kiü pràgabhinnasyaiva jãvasya muktau brahmaõaikyamanenocyate, uta bhinnasya, atha(và) bhinnàbhinnasya /
nàdyaþ, abhåtatadbhàvàrthasyaikãbhavantãti cvipratyayasyaiva anupapatteþ /
ata eva na tçtãyaþ /
aikyasya pràk siddhatvàt /
bhedanivçttyarthatve tu gauõàrthatvàpatteþ /
dvitãyaniràkaraõena nirastatvàt (ca) /
dvitãye tvidamupatiùñhate, nànyaditi /
hi÷abdo hetau /
yato loke anyat vastu, anyatvaü vastvantareõàbhedamàpannam, kvacitkàle, katha¤canopàyena, na dçùñam /
atastaddçùñàntena jãvasyàpi kadàcana muktàvapi brahmabhàvo brahmatvaü na syàt /

ayamatra prayogaþ /
jãvo na kàlàntare 'pi brahmaõaikyamàpatsyate /
pràk tato 'tyantabhinnatvàt /
yaþ kadàcidyato 'tyantaü bhidyate nàsau kadàcittadaikyamàpadyate /
yathà ghañaþ pañeneti /
athavà jãvabrahmaõoþ bhedaþ, satorbhedinorna nivçttimàn, bhedatvàtstambhakumbhàdibhedavaditi /
àgamabàdhitametaditi cenna /
àgamànàü mukhyàrthatàsambhave 'numànabàdhakatvaü, bàdhite cànumàne teùàü mukhyàrthateti parasparà÷rayatvaprasaïgàt /
satpratipakùatvàcca /
tathàhi ÷rutiþ /
yathodakamityàdikà /
pralhàdo 'pi"paramàtmàtmanoryogaþ paramàrtha itãùyate(tàm) /
mithyaitadanyaddravyaü hi naiti taddravyatàü yataþ' iti /


*6,182*

atha matam /
nàyamasti yuktivirodhaþ /
pràgapyabhinna eva brahmaõà jãva ityaïgãkàràt /
naca cvipratyayànupapattiþ /
pratãtyapekùayà tadupapatteþ /
pràgvibhinnatayà dçùño 'yaü jãvo brahmaõaþ /
athedànãü muktàvabhinnatayà dç÷yate, ityata ekãbhavantãtyucyata iti /
atredaü vaktavyam /
kiü pràktanã jãvabrahmaõorbhedadçùñirbhràntiruta prameti /
nàdyaþ /
bàdhakàbhàvàt /
÷rutayastvadyàpyavyavasthitàrthà na bàdhakatàma÷nuvate /
dvitãye tvàha- kvaciditi /

%<kvacid bhinnatayà dçùñaü tadabhinnatayà katham  /
dç÷yenno dçùñapårvaü hi tàdç÷aü na ca dç÷yate  // MAnuv_2,1.86 //>%

kvacitkàle yadvastu yato bhinnatayà pramitaü tat kàlàntare 'pi kathaü tadabhinnatayà pratã(mã)yeta, na katha¤cidityarthaþ /
kuta ityata àha- no dçùñapårvaü hãti //
tàdç÷aü pràgbhinnatayà pramitaü kàlàntare 'bhinnatayà pramãyamàõam /

ayamiha prayogaþ /
jãvo na kadàcidbrahmàbhinnatayà pramàviùayaþ /
tato 'tyantabhinnatayà pramitatvàt /
yadevaü tadevaü yathà ghañaþ pañàdbhinnatayeti /
yastu kvacidapi bhedapramàü na manyate, taü pratyàropitabhedamekaü vastu vyatirekodàharaõaü vàcyam /
eva¤ca pratãtimupàdàyàpi na cvipratyayopapattiþ /
etadarthatvenàpi syàllokavaditi yojyam /
tadevaü gràvaplavanàdi÷rutivat upapattiviruddhatvena ÷rutermukhyàrthàsambhavàdamukhyàrtha eva svãkaraõãye parakãyahetorasiddhatvànna brahmaõo jagatkàraõatve yuktivirodha iti siddham /


*6,184*

kecididaü såtramanyathà vyàcakùate /
pårvaü kila cetanàcetanàtmakasya prapa¤casya brahmopàdanatvena brahmànanyatvamuktam /
tadàkùipya samàdhàtumidaü såtram /
tathàhi /
yadi cetanàcetanàtmakasya jagato brahmànanyatvaü syàttadà cetano bhoktà bhogya÷càcetanà viùayà ityayaü vibhàgo na syàt /
kutaþ /
bhogyasyàpi bhoktçtvàpatteþ /
bhokturapi bhogyatvàpatteþ /
bhavitavyaü cànena vibhàgena /
pratyakùàdisiddhatvàditi cet /
syàllokavat /
yathà loke samudràtmanàmapi phenataraïgàdãnàü netaretarabhàvàpattyà vibhàgabhaïgaþ, yathà và mahàkà÷àtmanàmapi ghañamañhàdyàkà÷ànàü, tathà prakçte 'pi syàditi /
tadidaü dåùayati- bhoktçtveti //

%<bhoktçtvàpattita iti yanmataü tat kuto hariþ  /
bhoktràpatteriti pràha ...  // MAnuv_2,1.87a-c //>%

yat yadi bhoktràpatterityatra bhoktratvàpatteriti vyàkhyànaü såtrakàrasyàpi(bhi)mataü syàt tat tarhi kuto hariþ såtrakçt bhoktràpatteriti (pra)àha /
bhoktçtvàpatterityeva bråyàt /
nacaivamabravãt /
tato nàyamabhipràyaþ såtrakàrasyeti /

yadyapyatra pareùàmasmàkaü càdhyàhàrasàmyam /
tathàpi bhàvapratyayàbhàvaþ parasyàdhikaþ /


*6,186*

ye tu vyàcakùate"cidacidvastu÷arãratve brahmaõo jãvavatsukhaduþkhàdibhoktçtvàpatterjãvabrahmasvabhàvavibhàgo na syàditi cenna /
yathà kàntàre nipatitasya(syàpi) nçpasya na daü÷ama÷akàdyupadravastathàtràpi syàt' iti /
teùàmapyayaü ÷abdadoùaþ samànaþ /

nanu bhàvapradhànà nirde÷àstatra tatra bahulamupalabhyante /
tatkathamayaü doùo 'bhidhãyate /
ayamabhisandhirbhàùyakàrasya /
pratipàdye vyavasthite tadbalàcchàbdã gauõatà katha¤cidanusartavyà /
nacàsya såtrasyedaü pratipàdyaü vyavasthitam /
jagadupàdànatvasya pràganuktatvenànuktopàlambhaprasaïgàt /
jagaccharãratvasyàntaryàmyadhikaraõe prasakte 'pi sambhogapràptirityanenaiva parihçtatvàt /
tatra jãva÷arãragatatvena (prasa(ktaü)katabhoktçtvamapàstam /
atra tu jagaccharãratveneti cenna /
pårvottarapakùayornyàyàvi÷eùe såtràrambhànupapatteþ /
ato nirnimittaþ ÷àbdadoùo 'pi nànusaraõàrha iti /
yadvaitadarthapratipàdanàya kathaü cetyàdyuttaravàkyamatràpi saüyojya vyàkhyeyamityukta eva såtràrtha iti /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü bhoktradhikaraõam //

___________________________________________________________________________


[======= JNys_2,1.VI: àrambhaõàdhikaraõam =======]



atha ÷rãmannyàyasudhàyàü àrambhaõàdhikaraõam /


*6,188*

//  oü tadananyatvamàrambhaõa÷abdàdibhyaþ oü //
pràk pramàõamålatvatatsaüvàditvàbhyàü prabalayà yuktyà ukte(ktàr)the

virodho nirà(staþ)kçtaþ /
bàhulyalakùaõabalavadyuktivirodhaparihàràya idamadhikaraõamàrabhyate /

tadidaü brahmapariõàmavàdã vyàcaùñe"anantaràdhikaraõe bhogyavargasya pariõàmataþsiddhapràtisvikaråpabhedànapahnavena lokasiddha(ddhaü)kàraõàbhedamaïgãkçtya sàïkhayasiddhàntena ÷àstrato bhoktçvargasya svàbhàvikaråpabrahmàvibhàge bhogyasyàpi brahmaikyavadbhoktçtvàpattimà÷aïkaya anaikàntikatvena niràso(vi)'bhihitaþ /
samprati vai÷eùikàdimatena svaråpakàryavyapade÷àdibhedena kàryasya kàraõàtma(ka)tvàsiddhayà prapa¤casya brahmàdvaitam àkùipya samàdhãyate /
tathàhi /
tadananyatvaü tena brahmaõà ananyatvaü, kàryasya /
kutaþ? àrambhaõa÷abdàdibhyaþ"yathà somyaikena mçtpiõóena vij¤àtena sarvaü mçõmayaü vij¤àtaü syàt /
vàcàrambhaõaü vikàro nàmadheyaü mçttiketyeva satyam' ityadi÷abdàt /
"àdi'grahaõàt"aitadàtmyamidaü sarvam',"yadayamàtmà',"sarvaü khalvidaü brahma' ityàditàdàtmyàvedaka÷rutiparigrahaþ' iti /

vivartavàdã tu vyàkhyàti"abhyupagamya cemaü vyàvahàrikaü bhoktçbhogyalakùaõaü vibhàgam,"syàllokavat' iti parihàro 'bhihitaþ /
na tvayaü vibhàgaþ pàramàrthiko 'sti /
yasmàt tadananyatvaü kàraõàdbrahmaõaþ kàryasyàkà÷àdeþ paramàrthato 'nanyatvaü vyatirekeõàbhàvaþ, avagamyate /
kutaþ? àrambhaõa÷abdàdibhyaþ' iti /


*6,193*

tatràdyaü vyàkhyànaü tàvanniràkaroti- kathaü ceti //

#<tadananyatvam àrambhaõa÷abdàdibhyaþ  | BBs_2,1.14 |>#

%<... kathaü ca tadananyatà  // MAnuv_2,1.87 //>%

kathamityàkùepe /
ca÷abdaþ pårvasåtràpavyàkhyànàkùepeõàsya samuccayàrthaþ /
jagata iti vakùyamàõamatràpi sambaddhayate /
"atra pratipàdyà syàt' iti ÷eùaþ /

*6,194*

ayamà÷ayaþ /
yo hi brahmopàdànatàü jagato 'bhyupagamyàpi tadanyatàü manyate so 'tra pårvapakùãkaraõãyaþ /
naca vai÷eùikàdistatheti pràptyabhàvànna tadananyatvokteravasaro 'sti /
brahmopàdànatàmanaïgãkurvàõaü prati tu saiva samarthanãyà /
natu tadananyatà /
tadadhãnasiddhitvàdasyàþ /
atha brahmopàdànatàpyatra samarthyata iti cet /
na /
tathà sati prakçtyadhikaraõavaiyarthyàpatteþ /
prakçtyadhikaraõanyàyeno(yo)papàdi(taü)tamabhyupetyàpi tadanyatàü manyamàno 'tra pårvapakùãti cet /
na /
kimidaü brahmopàdànatvaü brahmasamavàyitvaü và, brahmapariõàmatvaü và, yatpareõàïgãkàritam /
nàdyaþ (kalpaþ) tasyànanyatvavirodhàt /
samavàyasya niràkariùyamàõatvàcca /
dvitãye prayatnavaiyarthyameva /
nahi ko 'pi pariõàmavàdamaïgãkçtya kàyarkàraõayoratyantabhedamaïgãkurute, yaü pratãdamàrabhyeta iti /


*6,195f.*

yadvà kathaü ca tadananyatà jagato vaktuü ÷akyate /
ananyatvaü hi bhedàbhàvaþ /
atyantàbheda iti yàvat /
bhedàbhedau ca pareõàïgãkçtau /
atastàdàtmyamiti vaktavyaü syàt /
naiùa doùaþ, yàvatà kàryasya kàraõenàbheda eva, kàraõasya tu kàryàdbheda eva, ityevaü bhedàbhedàvaïgãkçtàviti cenna /
yadi brahma jagato 'nyadeva tadà kathaü ca tadananyatvaü(tà) jagataþ syàt /
nahi yadyato 'tyantabhinnaü tattenàtyantàbhinnamiti sambhavati, atiprasaïgàditi /


*6,196*

athavà kathaü ca tadananyatà pratij¤àtuü yuktà /
pramàõàbhàvàditi ÷eùaþ /
nanu càrambhaõa÷abdàdibhya ityuktatvàtkathaü pramàõàbhàva iti cet /
atra vaktavyam /
àrambhaõa÷abdastàvatkiü sàkùàjjagato brahmànanyatvamàcakùãta, uta vikàrasya vikàryananyatvam /
àdye kathaü ca tadananyatà jagatosyàrthaþ syàt /
yathà somyeti mçtpiõóàdeþ prakçtatvàdityuttaram /
dvitãye bhavatu nàma vikàrasya vikàryananyatvam, jagatastu kathaü tadananyateti /


*6,197*

(nanu) vikàrasya vikàryananyatve tenokte 'pi jagato brahmànanyatvaü siddhayatyeva /
tasyàpi tadvikàratvàdityata àha- jagatastviti //

%<jagatastvavikàratva uktanyàyena sàdhite  // MAnuv_2,1.88ab //>%

avikàratve brahmavikàratvàbhàve /
uktanyàyena"naca prakçtiþ' ityàdineti ÷eùaþ /
sàdhite sati kathaü ca tadananyatetyanvayaþ /
yadvà jagata iti pårveõaiva sambaddhayate /
avikàratve brahmaõa iti ÷eùaþ /
na vidyate vikàro yasyetyavikàram /
tasya bhàvastattvaü, tasmin /

*6,198*

nanvatràrambhaõa÷a(bda÷a)bdena"uta tamàde÷amapràkùya(kùaþ)' ityàdyà ÷rutirupalakùyate, tattàtparyaparyàlocanàyàü ca jagato brahmavikàratvaü tadanantyavaü càvagamyate iti cenna /
mahàvàkyàvàntaravàkyopakramatvapradhànavàcitvàdyabhàvenàsya ÷rutyupalakùaõayopàdàne nimittàbhàvàt /
abhyupetyàpyupalakùaõatvamàha- avikàratva iti //
vikaràtvàdanyasminsàdç÷yàdau ÷rutyarthatayoktanyàyena sàdhite sati ÷rutitàtparyaparyàlocanayà ca kathaü tadananyatà siddhayediti /


*6,201*

yadapyuktamàdipadagçhãtàdaitadàtmyamidaü sarvamityàdivàkyàttadananyatvasiddhiriti tadapyasat /
àdipadena vàkyàntaragrahaõasyànupapatteþ /
tathà satyeteùàmapi ÷abdatvenàrambhaõàdi÷abdebhya iti prayogaprasaïgàt /

astu và katha¤cidàdipadopàttatà(tvaü)teùàü vàkyànàm /
tathàpi naitebhyastadananyatà siddhayati /
upapattiviruddhatvàdityà÷ayena pçcchati- kathaü ceti //
yà såtrakçtà pratij¤àtà ÷rutibhi÷ca pratipàdità sà jagatastadananyatà kathaü kiüprakàrà /
"kiü pikaþ kokilaþ' itivadekatvalakùaõà kiüvà mçdghaña itivadvikàra(ri)vikàri(ra)tvalakùaõeti pra÷nàrthaþ /

àdyamàkùipati- kathaü ceti //
ekatvalakùaõà jagatastadananyatà tu kathaü såtrakçtà pratij¤àyeta /
kathaü ca ÷rutibhiþ pratipàdyeta na katha¤cidityarthaþ /
atra hetumàha- avikàratva iti //
brahmaõo 'vikàratva uktanyàyena sàdhite sati jagatastu vikàràtmakatve pratyakùàdipramite sati viruddhadharmàdhikaraõatvàditi bhàvaþ /
dvitãyamàkùipati- kathaü ceti //
vikàrivikàratvaråpa iti ÷eùaþ /
àkùepe yuktimàha- jagatastviti //
vyàkhyànaü pårvavat /


*6,203*

nanvevamupapattiviruddhàpi jagato brahmànanyatàïgãkaraõãyà /
anyathaitadàtmyamidaü sarvamityàdi÷rutãnàmapràmàõyaprasaïgàdityata àha- kathaü ceti //
avikàritve 'pi vikàratvàdanyasmiüstadadhãnatvàdau ÷rutyarthe"svàtantrye ca vi÷iùñatve' ityuktanyàyena sàdhite sati kathaü tadananyatàïgãkartumucità /
sàvakà÷a÷rutipratãto 'pyartho niravakà÷opapattivirodhàttyàjya eva /
yathoktamabhimànyadhikaraõa iti bhàvaþ /


*6,203f.*

aparamapi vyàkhyànaü dåùayati- kathaü ceti //
(iti) pràhetyanuvartate /
yadyatra kàryamàtraprapa¤casyànçtatvaü såtrakçto 'bhimataü syàt /
tadànçtatvamityeva bråyàt /
tadananyatvamiti kathaü pràha /
nahi brahmànanyatva÷abdo 'nçtatvàvàcã /
tathà sati brahmaõo 'pyançtatvaprasaïgàt /


*6,204*

nanu ca tadananyatvaü tadvayatirekeõàbhàva iti vyàkhyàtam /
satyam /
na tathàpyançtatvalàbhaþ /
tadvayatirekeõa nàstãtyukte tadàtmanàstãti labhyate /
na punaþ sarvathàpyançtatvam /
anyathà brahmàtirekeõàsato jãvacaitanyasyàpi sarvathànçtatvaü syàt /
prasiddhaü caitat /
yadvi÷iùña(viùayaþ)pratiùedho vi÷eùaõamupasaïkràmatãti /

satyam /
tathàpi brahmavivartatàj¤àpanàyaivamuktamiti cet(na) /
tathà sati tatràropita(tva)miti vaktavyatvàt /
nahi ÷uktikà÷akale kaladhautamàropitamiti vaktavye tatonanyaditi prayu¤ja(jya)te /

atha brahmasattayaivedaü sat, nàparà sattàsyàstãti j¤àpanametasya prayojanamiti cet /
tarhi paramàrthasadevedamityàyàtamiti kathamançtatvam /

atha yeyaü prapa¤ce sattàvagamyate sàdhiùñhànabrahmagataivàropitetyanena j¤àpyata iti cet /
tatminyathàkhyàtivàdivadanirvacanãyakhyàtivàdino 'pyàropitàkàrasyànyatra pàramàrthyamàva÷yakam /
tathàtve càkà÷atvàdikamapi brahmaõi pàramàrthikamaïgãkàryaü(raõãyaü) syàt /
rajatatvàdikaü ca ÷uktikàyàmiti /


*6,206*

yadvà syàllokavaditi bhoktçbhogyaprapa¤casya satyatàmabhidhàyedànãü kathaü ca tadananyateti tadviruddhamançtatvaü pràheti yojanà /
nanu såtrakàraþ paramàrthàbhipràyeõa tadananyatvamityàha /
vyavahàràbhipràyeõa tu syàllokavaditi /
tatkuto virodha sati cenna /
pratàrakatvaprasaïgàt /
anyathà pratyàcakùãta /
apratyàkhyàyaiva kàryaprapa¤caü, pariõàmaprakriyàmà÷rayati, saguõeùåpàsaneùåpayokùyata i(tã)ti cet /
kiü saguõopàsanaviùayaprayojane prakçtaviùayaprayojanànukåle, uta tadviruddhe, athodàsãne /
nàdyaþ /
bhedaviùayatvàt, sàüsàrikaphalatvàcca /
bhedavàsanà hi sudçóhà tàmevopodbalayet /
ata eva na tçtãyo 'pi /
na dvitãyaþ

anàptatvàparihàràditi /


*6,208*

athavà'stàü tàvadiyaü granthàrjavacintà /
kathaü ca tadananyatànçtatvalakùaõà jagato yuktà syàt /
na katha¤ciditi yojyam /
atra hetumàha- jagata iti //
avikàritva brahmavivartatvàbhàve /
yaccàvikçtamityàdyuktanyàyena /
evaü pramàõàbhàvaparatvenàpi pårvavadvayàkhyeyamiti /


*6,209*

evaü tarhi ko 'syàrtha ityata àha- svatantreti //

%<svatantrakàraõànyatvaü tena hyatra niùiddhayate  // MAnuv_2,1.88cd //>%


*6,209f.*

yata evaü jagato brahmànanyatvamanekavidhamapi nàtra pratipàdyaü, tenetyarthaþ /
anenàpavyàkhyànaniràkaraõaü svavyàkhyànadçóhãkaraõàrthatvànnàsaïgatamiti smàrayati /
kartranadhãnasattà÷aktyàdimatkàraõàntaratavyapekùà khalu ghañàdisçùñirdçùñà /
tato, mahadàdisçùñirapi kartçvyatiriktasvatantrakàraõasavyapekùà sçùñitvàdghañasçùñivat, mahadàdikaü và kartçvyatiriktasvatantrakàraõàyatto sàpekùotpattikaü kàyartvàdghañavat, prakçtyàdikaü và svatantraü kàraõatvànmçdàdivat, ã÷varo và svatantrakàraõasavya(õàntarasà)pekùaþ kartçtvàtkulàla(làdi)vaditi yuktiviruddhatvàjjanmàdisåtre 'bhipretaü yatparasyaiva brahmaõaþ svàtantryaü tannopapadyate /
naca ÷rutivirodhaþ /
÷rutãnàü brahmaõo jagatkàraõatvamàtraparatvàt /
svatantrakàraõàntaraniràse ÷ruterabhàvàt /
bhàve 'pyapauruùeyatayà ÷rutipràbalyavadbàhulyena yuktipràbalyasyàpi sambhavàt, satpratipakùatayà ÷ru(tya)tyàbhipretàvadhàraõànupapatterityevaü pràptam /
svatantrakàraõànyatvaü brahmaõo 'nyasya svatantrakàraõatvamiti yàvat /
atra adhikaraõe /
tadananyatvamityanena niùiddhayate /
mahadàdisçùñau yatsvatantrakàraõaü tasya tadananyatvamiti /

*6,210*

yadyatra svatantrakàraõàbhàva ityeva bråyàt, tadà brahmaõo 'pi svàtantryaü pratiùiddhaü syàt /
tadananyatvaü svatantrakàraõasyetyukte hi svatantrakàraõaü tadeva nànyaditi labhyate /
tadupapàdanàya yat"àrambhaõa÷abdàdibhyaþ' iti svapakùe pramàõamuktam, ya÷ca"bhàve copalabdheþ' iti vipakùe pramàõàbhàvastadubhayaü hi÷abdena såcayati /


*6,212f.*

nanvàrambhaõàdyàkùepa÷abdàdibhya iti vaktavyam /
satyam /
lakùitalakùaõayaiùa evàrthaþ pratipàdyata ityadoùaþ /
tathàpi"kiüsvidàsãdadhiùñhànam' iti (ç.saü.10-81-2) ÷rautanirde÷ànusàreõàdhiùñhànasyopàdànamucitamiti cenna /
÷àbdàdapyarthapràdhànyasya balavattvàt /
sàdhakatamaü karaõamiti vacanà(smaraõà)t /
nanu ca svatantrakàraõasya brahmànanyatvaü pratij¤àya kàraõàntaràbhàve pramàõopanyàso 'saïgataþ /
maivam /
astyatràbhipràyaþ /
vakùyate (hi) ca brahmàtiriktaprakçtyàdikàraõasadbhàvaþ /
àrambhaõa÷abdàdibhyastadabhàvo 'vagamyate /
tatorthàtsvatantrakàraõàntarabhàve ca pramàõairupalabdheþ prasaïga iti vadanpramàõàbhàvamàha /
evaü manyate /
÷uùkàbhyo bahuyuktibhyo 'pi ÷rutyanugçhãtànàü bahvãnàü yuktãnàü pràbalyàttadviruddhànàü pårvapakùayuktãnàmapràmàõyamiti /


*6,215*

syàdetat /
adbhayaþ sambhåta ityàdivacanàtkathaü brahmàtiriktasya svatantrakàraõasyànupalabdhiþ /
nacàtra na svàtantryaü ÷råyata iti vàcyam /
pàratantryànuktau svàtantryasya lokànurodhàdeva siddheriti /
etatparihàràya såtram oü sattvàccàvarasyeti oü //
tasyà(yamar)thaþ /
syàdayaü doùo yadi vayaü brahmàtiriktaü kàraõameva nàstãti vadàmaþ /
na caivam /
avarasya tadadhãnasya prakçtyàdeþ kàraõasya sattvàditi /
tadidaü parihàràya na paryàptam /
yàvatà pårvapakùiõà pàratantryànuktau svàtantryameva setyasyatãtyuktam /
anyathà pårvapakùasya nirdalatvàpatteþ, ityataþ prakçtyàdeþ kàraõajàtasye÷varàdhãnasattàkatva pramàõaü dar÷ayansåtraü vyàcaùñe- dravyamiti //

#<sattvàc càparasya  | BBs_2,1.16 |
asadvyapade÷àn neti cen na dharmàntareõa vàkya÷eùàt  | BBs_2,1.17 |>#

%<dravyaü karma ca kàla÷ca svabhàva÷cetanà dhçtiþ  /
yatprasàdàdime santi na santi yadupekùayà  /
iti ÷rutestadva÷asya bhàvo ...  // MAnuv_2,1.89a-f //>%

cetanàþ jãvàþ /
dhçtiþ citprakçtiþ,"dhàrakatvàt' iti ÷ruteþ /
prakçtyàdestadva÷asya bhàvaþ aïgãkriyate /
ato 'dbhayaþ sambhåta ityatràpi svàtantryàsiddhernànupalabdhiryuktetyarthaþ /
yadyapi àrambhaõa÷abdàderadbhayaþ sambhåta iti ÷rute÷ca parasparaviredhàdarthàpattyaivaiùo 'rtho labhyate /
tathàpi mandàpekùayà spaùña÷rutyudàharaõam /


*6,217*

yadvà svatantrakàraõànyatvaü niùiddhayata ityanena paratantrakàõàntarasadbhàvaþ såcitaþ /
anyathà kàraõànyatvamityeva syà(bråyà)t /
(sa) paratantrakàraõasadbhàvaþ kçta ityata àha- dravyamiti //
bhàvo gamyata iti ÷eùaþ /
atra tadva÷atvaü vidheyam /
kàrarasadbhàvasya pareõàpyaïgãkçtatvàt /

//  oü asadvayapade÷ànneti cenna dharmàntareõa vàkya÷eùàt oü //
iti såtram /
tatra àkùepasyàyamarthaþ /
"nàsadàsãnnosadàsãttadànãm' iti mahàpralaye mårtàmårtàdera÷eùasyàsattvavyapade÷àtkàraõopalabdhiparicodanà, tasye÷varava÷asyàïgãkàreõa samàdhànaü ca nopapadyate /
nacàyaü pakùaþ"asaditi cet' ityàdinaiva niràkçtaþ /
tatre÷varasyàpyanaïgãkàràt /
iha punarã÷varamaïgãkçtya kàraõàntaraniràkaraõàt /
naca"adbhayaþ sambhåtaþ' ityàdivirodhaþ /

atra mahàpralaye kàraõàntarasadbhàvasyà÷ravaõàt /
ã÷varàtiriktakartçkàsu sçùñiùvabàdikàraõasadbhàvaparatvàcca /
eva¤càrambhaõa÷abdàdayo 'pi sama¤jasà bhavantãti /
(atra) neti siddhàntàü÷aü vyàcaùñe- dravyamiti //
na mahàpralaye kàraõàntarasyàbhàvo vàcyaþ /
kintu tadva÷asya bhàva eva /
tasya tadva÷atvaü kuta iti cet /
dravyamiti

÷ruteriti /

#<Vyàsa>#-(18)


*6,219*

nanu"nàsadàsãt' iti sarvasyàsattvavyapade÷àtkathaü netyata uktaü"dharmàntareõa' iti /
tadvayàcaùñe- tadva÷asyeti //
sàvadhàraõaü cedam /
tadva÷asyaiva bhàvaþ pralaye, na svatantrasya /
tataþ svàtantryalakùaõadharmavi÷eùàbhipràyeõàsattvavyapade÷o yujyate /
upalakùaõametat /
yathoktaü bhàùye /
yatkhalu paratantramavyaktaü kàryànabhimukhaü tadasaditi vyapadi÷yate /


*6,221*

kutaþ ÷ruteþ mukhyàrthaparityàgenàmukhyàrtho 'ïgãkriyate /
"tama àsãt' ityàdivàkya÷eùàt /
naca tamo brahma,"ànãdavàtam' iti tasya pçthagavasthànokteþ /
nacànantaprakà÷asya tamastvamupapadyate /
kintu prakçtereva, àcchàdakatvàderiti /


*6,222f.*

nanu ca pralaye 'vasthitaü cetprakçtyàdi tasya svàtantryàdidharmàbhàvaþ kutaþ, yenaivaü vyàkhyàyata iti cet /
vàkyopakramataccheùayorvirodhàdarthàpattyaiveti bråmaþ /
÷råyate ca spaùñamityà÷ayavànvàkya÷eùàdityetatprakàràntareõa vyàcaùñe- na para iti //

*6,223*

%<... na para ityataþ  // MAnuv_2,1.89f //>%

"tasmàddhànyatra paraþ ki¤ca nàsa' ityato vàkya÷eùàtprakçtyàdãnàü pralaye svàtantryàdyabhàvo 'vagamyata ityarthaþ /
iha hi tasmàdbrahmaõo 'nyatprakçtyàdikaü paraþ paraü svàtantryàdidharmopetaü nàseti tatsadbhàvàbhyupagamena paratvaü niùiddhayate /
anyathà para÷abdavaiyarthyàditi /


*6,224*

syàdetat /
kàraõàntarasadbhàvamabhyupagamya tasye÷varàdhãnatàü vadatà siddhàntinedaü vaktavyam /
kimã÷varaþ prakçtyàdibhirvinàpi kadàcitsçùñayàdikaü karotyuta taireveti niyamaþ /
àdye teùàü kathaü kàraõatvamaniyatatvàt /
anyathà ràsabhasyàpi gha(pa)ñakàraõatàpatteþ /
dvitãye tu kathaü tatparityàgena kadàpyakurvàõasye÷varasya svàtantryam /
kathaü ca niyamenàpekùaõãyànàü teùàü pàratantryam /
evaü pçkçtyaiva mahàntaü mahataivàhaïkàramityàdiniyamaü kadàcidapahàya sçjati utànena niyamenaiva /
àdye tvaniyatatvenàkàraõatvaprasaïgaþ /
dvitãye punarã÷varàdeþ svàtantryàdyanupapattiþ /
tathà prakçtyàdikamupàdànãkçtya kàlàdikaü nimittãkçtya sçjatãti niyame vyatyàse coktadoùànuùaïgaþ /
*6,225*

ato yuktibàdhitatvàdasyàrthasya kàraõàntaranirapekùa eva bhagavantsçùñayàdikaü karàtãtyeva jyàyaþ /
eva¤ca nirargalamai÷varyamasya samarthitaü syàt /
naca pramàõabàdhaþ /
adbhayaþ sambhåtaþ pçthivyai rasàccetyàderanã÷varakartçkàvàntarasçùñiviùayatvasyoktatvàt /
tama àsãdityàdau tamaþprabhçtãnàü pralaye sattva÷ravaõe 'pã÷varakartçkàyàü sçùñau kàraõatvà÷ravaõàdityà÷aïkàpanodanàrthaü såtram- //
oü yukteþ ÷abdàntaràcca oü //
iti /
asyàyamarthaþ /
noktayuktivirodhena bhagavataþ kàraõàntaravidhuratvamurarãkartavyam /
kàraõàntarasadbhàvàbhyupagame 'pi prakçtyàdeþ kàraõatvasye÷varàdisvàtantryàdikasya ca yukteþ /
nacaivaü tarhi vinigamane kàraõàbhàva iti vàcyam /
adbhayaþ sambhåto hiraõyagarbha ityàdi÷abdàntaràt /
pårvodàhçta÷abdavilakùaõa÷abdaþ ÷abdàntaram /
tenedamuktaü bhavati /
yadyapi pràgudàhçtàþ ÷abdàþ katha¤cidanyathà netu ÷akyante /
tathàpyayaü na tathà /
atre÷varakartçkàyàmeva sçùñau kàraõàntarasadbhàva÷ravaõàt /
nahi hiraõyagarbhasçùñiranã÷varakartçkà /
tasyaiva prathamajatvàditi /


*6,227*

atra yukteriti yà svapakùe kàraõatvàderghañanoktà sà kathamityapekùàyàmàha ÷akto 'pãti /

#<yukteþ ÷abdàntaràc ca  | BBs_2,1.18 |>#

%<÷akto 'pi hyanyathàkartuü svecchàniyamato hariþ  /
kàraõairniyataireva karotãdaü jagat sadà  // MAnuv_2,1.90 //>%

anyathà, kàraõairvinà, kartuü ÷akto 'pi hariþ kàraõàntaràõyupàdàyaiva kariùyàmãti svecchàniyamataþ kàraõairevedaü jagatsadà sçjati /
evamanyathà, prakçtyàhaïkàramahaïkàreõa mahàntamiti evam tathà prakçtiü nimittãkçtya kàlàdikaü copàdànãkçtya kartuü ÷akto 'pyetenaivedametadupàdànãkçtyaivedaü srakùyàmãti svecchàniyamato niyataiþ këptaireva, tathà niyataiþ svaniyatasattà÷aktyàdimadbhireva kàraõairidaü jagatsadà karotãti yojanà /


*6,228*

idamuktaü bhavati /
yaduktamã÷varasya kàraõopàdànàdiniyamo 'sti na veti /
tatràstãti bråmaþ /
tathàca prakçtyàdãnàü kàraõatvaü yuktam /
saca niyamo na kulàlàderiva tànyapahàya vyatyasya và akaraõe ÷aktyabhàvanibandhanaþ /
yena tasya svàtantryam teùàü ca pàratantryaü na syàt /
kinnàma svecchàyatta eva /
tataþ svàtantryàdikamapi yuktam /
naca tàni svàdhãnasattà÷aktyàdimanti, yenai÷varyaü nirargalaü na syàt /
kintu bhagavatyeva tadãyaü sattàdikamàyatate /
tatastatsàcivyamati÷ayenai÷varyasya dyotakameva /
yathoktam"sàdhanànàü sàdhanatvaü yadà'tmàdhãnamiùyate /
tadà sàdhanasampattirai÷varyadyotikà bhavet' iti /

nanu ÷aktasyàpã÷varasya tanniyamànusaraõecchà kuta iti cet /
kiü kàraõaü pçcchasyuta j¤àpakam /
àdye svabhàvo 'yamiti bråmaþ (vadàmaþ) /
dvitãye tu ÷rutiprasiddheriti /
tadidamuktaü hi÷abdena /
÷rutiü codàhariùyati /

anena ÷abdàntaràcceti såtraü prakàràntareõa vyàkhyàtaü j¤àtavyam /
÷abdàntaraü ca ÷abdavi÷eùo, vivakùitàrthapratipàdakaþ ÷abda iti yàvat /
"pañavacca',"yathà pràõàdiþ' iti såtre, bhàùya eva vyakte /


*6,229*

anye punaranyathaitàni såtràõi varõayanti /
tathàhi /

bhàve copalabdheþ /
mçdàdeþ kàraõasya bhàva eva ghañàdeþ kàryasyopalabdhe÷cànanyatvaü kàraõàtkàyarsya /
nahi yadyato bhinnaü tattadbhàva evopalabhyate /
na hya÷vo goto 'nyo gorbhàva evopalabhyate /
ki¤ca, bhàve tilàdau kàraõe, tailàdyupalabhyate /
kàrye ca bhàve kuõóalàdau suvarõàdikam /
ata÷ca tadabhedasiddhiþ /

satvàccàvarasya /
avarakàlãnasya kàyarsya pràgutpatteþ"sadeva somyedamagra àsãt' iti sattvàvadhàraràccànanyatvaü kàraõàtkàryasya /


*6,230*

asadvayapade÷ànneti cenna dharmàntareõa vàkya÷eùàt /
"asadevedamagra àsãt',"asadvà idamagra àsãt' iti pràgutpatteþ kàryasyàsattvavyapade÷ànneti cenna /
bhavedetadyadi kàryasvaråpàbhipràyeõàyaü vyapade÷aþ syàtkintu vyaktatvalakùaõadharmàntaràbhipràyeõa /
kutaþ /
vàkya÷eùàt /
asadevedamagra àsãt ityasacchabdenopakrame nirdiùyaü punastatsadàsãditi vàkya÷eùe nirdi÷ati /
asadvetyatràpi"tadàtmànaü svayamakuruta' iti /
tena j¤àyate nàsatkàryaü dharmàntareõaivàsattvavyapade÷a iti /

yukteþ ÷abdàntaràcca /
yukte÷ca kàyarsya pràgutpatteþ sattvaü kàraõàdananyatvaü ca gamyate /
÷abdàntaràcca /
yuktistàvadasadakàraõàdityàdikà sàïkhayoktà /
vçttivikalpànupapattyàdikà ca saugatoktà /
÷abdàntaraü càsadvayapade÷àdanyaþ"sadeva somyedamagra àsãt' ityàdisadvayapade÷aþ /

pañavacca /
saüveùyitaprasàritapañanyàyenedaü kàraõàtkàryasyànanyatvaü pràgutpatteþ sattvaü ca pratipattavyam /


*6,238*

atra såtràkùaràõàmàrjavànàrjavàdicintà ÷iùyaireva kriyatàmityà÷ayavàn yaduktaü kàraõàtkàryasyànanyatvaü tattàvanniràkariùyan kimanena prabandhena nimittakàraõànanyatvaü kàryasyopapàditam, utopàdànakàraõànanyatvamiti vikalpaü cetasi nidhàyàdyaü niràkaroti- nityabheda iti //

%<nityabhedo nimittena hy ...  // MAnuv_2,1.91a //>%

nitya÷abdo niyamàrthaþ /
bheda eveti /
kàryasyeti ÷eùaþ /
hãti sarvapramàõaprasiddhiü såcayati /
tathàca sarvamidaü bàdhitaviùayamiti /
na dvitãyaþ /
prakçtànupayogàt /


*6,240*

viyadàdiprapa¤casya brahmànanyatvamupapàdayituü khalvasyopanyàsaþ /
tadyadi nàma upàdànànanyatvaü kàryasya tadà kimàyàtaü prakçte /
nahi brahma prapa¤copàdànamityetaduktapràyamiti manvàno dåùaõàntaramàha- upàdàneneti //

%<... upàdànena tu dvayam  // MAnuv_2,1.91b //>%

hãtyanuvartyate /
upàdànena kàryasya dvayaü bhedàbhedau pramitau /
tato 'sminnapi pakùe bàdhitaviùayatvamiti /


*6,241*

kathaü kàryaü kàraõena bhinnàbhinnaü pramitamityata àha- asaditi //

%<asad yat kàryaråpeõa kàraõàtmatayàsti hi  // MAnuv_2,1.91cd //>%

yat ghañàdikaü mçdàdikàraõàtmatayà pràgutpatterastãti pramitaü pareõàïgãkçtaü ca tadeva pçthubudhnodaràkàràdinà kàryaråpera pràgutpatterasat hi yasmàttasmàdupàdànena bhinnàbhinnamiti ni÷cãyate /

etaduktaü bhavati /
paro hi ghañàdeþ kàryasya pràgutpatteþ sattvamabhyupagacchati /
tatkiü pçthagevota mçdàdikàraõàtmatayeti vaktavyam /
nàdyaþ /
anabhyupagamàt /
anupalabdhe÷ca /
dvitãye tu kàryasyopàdànàbhedastàvadaïgãkçtaþ /
na càtyantàbhedaþ /
ghañàdeþ kàryàkàreõa pràgutpatterasattvàt /
yadà hi ghañàdikaü mçdàdinàtyantàbhinnaü syàt /
tadà pràgutpatterghañàdiråpeõa satsyàt /
mçdàdestadà sattvàt /
na caivam /
tena jànãmo ghañàdikaü mçdàdinà bhinnàbhinnamiti /
atyantàsatkàryavàdinaü prati bhedàbhedasamarthanaü virodhaparihàra÷cottaratra vidhàsyata iti /


*6,243*

yacca kàryasya pràgutpatteþ sattvamuktaü tadapi nopapannamityàha- asaditi //


yat ghañàdikaü pràgutpatterastãtyàvayoþ sammatam /
tadeva tadàsacca yasmàttasmàtsadeveti satkàryavàdo 'nupapanna eva /
tasyaiva tadaiva tatraiva sattvamasattvaü ca viruddhamiti cenna /
råpabhedena avirodhàt ityà÷ayenoktaü kàraõàtmatayà kàryaråpeõeti /
nanvevaü sati ki¤citsadeva ki¤cit asadeva sadasattu na kimapi syàt /
na syàt /
tayorapi råpayoratyantabhedàbhàvàditi /


*6,244*

syàdetaduktaü yadyasattvaü pràgutpatteþ kàryasya syàttadeva kutaþ /
tathà càtyantàbhinnaü kàryamupàdànenetyato vipakùe bàdhakapradar÷anena kàryasya pràgutpatterasattvamupàdànàdbhedaü copapàdayati- anavastheti //

%<anavasthànyathà hi syàt sarvatrotpattinà÷ayoþ  // MAnuv_2,1.92ab //>%

anyathà kàryasya pràgutpatteràtyantike sattve kàraõenàtyantàbhede càïgãkçte sarvatrotpattinà÷ayoranavasthà avyavasthà syàt /
yathà hi /
pañastantvàtmakaþ pràgapi sanneva /
tathà tantavo 'pi svakàraõàtmakàþ santa evetyanena krameõa sarvasya målakàraõàtmakatvenàtyantikaü sattvaü syàt /
naca målakàraõamutpadyate vina÷yati ceti pañàdãnàmapyutpattivinà÷au na syàtàm /
tathàca pañàdaya utpattivinà÷avanta àtmàdayastadrahità iti lokavedaprasiddhotpavinà÷avyavasthà na syàditi /
upalakùaõaü caitat /
pañàdãnàmutpattivinà÷àbhàve tatkàrakavyàpàravaikalyaü syàdityapi draùñavyam /


*6,246*

yadvotpattinà÷a÷abdàbhyàü sattvamasattvaü copalakùyate /
tata÷càyamarthaþ /
yadi pañastantvàtmakaþ pràgutpatterapi sanneva tadà(tadà)'pyupalabhyeta tantuvat /
yadi cànupalabhyamàno 'pi sannabhyupeyate, tadà sarvatrotpattinà÷ayossadasattvayoranavasthà syàt /
upalabhyamànaü ghañàdikamastyanupalabhyamànaü kharaviùàõàdikaü nàstãti sarvajanasammatà vyavasthà na syàt /


*6,247*

athavotpattivinà÷a÷abdàbhyàü tadupapàdanasyopalakùaõam /
tathà caivaü yojanà àstàü tàvadanyat /
satkàryavàde sarvatra ÷iùyaü prativàdinaü và prati utpattinà÷ayornàsadutpadyate na sadvina÷yatãtyevaüråpopapàdanasyàpyanavasthàvasthànàbhàvaþ syàt /
tathàhi /
idamupapàdanaü kimarthamiti vàcyam /
÷iùyàdervidyotpattaye 'vidyànà÷àya vàda jalpàdau tu khyàtyàdyutpàdàyeti cet /
tadvidyàdikaü saccennotpàdyam, sattvàdàtmavat /
asaccennotpàdayituü ÷akyam, anyathà satkàryavàdabhaïgaprasaïgàt /
evamavidyà satã cenna vinà÷yà /
anyathàpasiddhàntàpatteþ /
asatã cet(nitaràü) na tàram /
nityanivçttatvàt /
tataþ sarvathà pratipàdanàsambhava eveti /


*6,248*

yadi votpattivinà÷ayoriti viruddhadharmopalakùaõam /
tathàhi /
yadi kàryamupàdànàtmakameva sadeva ca pràgutpatteþ syàt /
tadotpattivinà÷àdidharmàõàmanavasthà syàt /
tantavaþ pràgeva santo nedànãmutpadyante /
pañaståtpadyate /
tantuùvavinaùñeùveva paño vina÷yati /
tantavo bahavaþ pañastvekaþ /
evamàkàràbhidhànabuddhikàryabhedo 'pi draùñavyaþ /
saiùà vyavasthà na syàditi /


*6,249*

nanvetatsakalamapi pañavacca, yathà pràõàdiriti vyaktyavyaktyavaùñambhena parihçtam /
tathàhi /
vyaktyapekùayotpattiþ pañàdãnàmavyaktyapekùayà ca vinà÷o yujyate /
vyaktyavyaktyarthameva ca kàrakàõyupayujyante /
vyaktyavyaktibhyàmevopalabdhyanupalabdhã bhavataþ /
ata eva pratipàdanaü saïgacchate /
vyaktàvyaktaråpeõaiva viruddhadharmà vyavatiùñhante /
yathà hi saüveùyitaþ paño na sphuñaü paña iti pratãyate /
na pràvriyate na ÷ãtamapanudati /
na bahude÷avyàpã bhavati /
prasàritastu sphuñapratãtyàdimàn /
na caitàvatà bhedaþ /
nàpi prasàritaþ pràgasat /
yathà ca pràõàyàmena niruddhaþ ÷àrãro vàyurjãvanamàtraü karoti notkùepaõàdi /
nirodhàpagame tvàsàditavyaktistadapi karoti /
na tàvanmàtreõa bhidyate /
pràgasanvà /
tathaivaitadapi vyaktyavyaktibhyàü sama¤jasamiti /

atra bråmaþ /
keyaü pañasya pràgutpatterårdhvaü ca vinà÷àdavyaktirmadhye ca vyaktiþ /
anupalabdhiravyaktirupalabdhirvyaktiriti cettatràha- anavastheti //


yadyupalabdhyanupalabdhã evotpattivinà÷au /
tadà sarvatrotpattinà÷ayoranavasthà syàt /
yadyadopalabdhaü tattadaivotpannam anupalabdhaü ca vinaùñamiti syàditi yàvat /
ki¤ca pràgutpattessattve pañasya kasmànnopalabdhiþ kathaü cordhvamupalabdhiriti pra÷nasya upalabdhyanupalabdhi(anupalabdhyupalabdhi)bhyàmeveti parihàraü vadandevànàüpriyaþ ÷làghanãyapraj¤aþ syàt /
api ca pràgårdhvaü ca tantåpalabdhau kathaü tanmàtrasya sataþ pañasyànupalabdhiþ /
anyathà tantånàmapi sà syàt /


*6,251*

atha pañadharmàveva vyaktyavyaktã /
tadà tàvapi tantånàü vidyete na và /
na cenna kàryakàraõayeratyantàbhedaþ /
vidyete cettatràha- anavastheti //
utpattinà÷avyavahàrahetåvyaktyavyaktã yadi tantuùvapi vidyete tadà sarvatrotpattinà÷ayoranavasthà syàt /
tantavo notpannà na naùñàþ /
kintu paña evetyutpattivinà÷avyavasthà na syàditi /


*6,252*

ki¤ceyamabhivyaktirutpattyàdivyavahàrakàraõatayopàdãyate /
sà kiü cakracãvaràdibhiþ pràgasatyevotpadyate mudgaràbhighàtàdinà ca na÷yati, uta pràgapi satyevàvinà÷inã ca /
evamavyaktirapi kiü pràgasatã mudgaràbhighàtàdinotpadyate /
kiüvà pràgapi satã /
ubhayatràdyau dåùayati- anavastheti //
vyaktyavyaktyorutpattinà÷avattve sarvatrotpattinà÷ayoranavasthà vyavasthàbhàvaþ syàt /
na ki¤cidasadutpadyate na ki¤citsadvina÷yatãti siddhàntavirodhaþ(hàniþ) syàdityarthaþ /
dvitãyau dåùayati- anavastheti //
vyaktyavyaktyoþ sadà sattve sarvatrotpattinà÷ayoranavasthàvyavasthitiþ syàt /
tathàhi /
etàvantaü kàlamanutpanno ghaña idànãmutpanna iti tàvanna syàt /
utpattivyavahàrahetorabhivyakteþ pràgapi sattvàt /
tathà mudgaràbhighàtàdyuttarakàlamapi ghañasattvavyavahàraþ syàt /
taddhetorabhivyakteravinaùñatvàt /
tathedànãmeva naùño ghaña ityapi na syàt /

vinà÷avyavahàrakàraõànabhivyakteþ pràgapi sattvàditi /
kàrakavyàpàravaiphalyatàdavasthyaü sphuñameva /


*6,253*

athaitaddoùaparihàràya vyaktyavyaktyorapi vyaktyavyaktã svãkriyete, tadà tayorapyuktavikalpadoùànuùaïgaþ syàt /
atha tatràpi vyaktyavyaktyantaràïgãkàrastadànavasthà syàdityàha- anavastheti //
utpattinà÷ayoriti viùayasaptamã /
santvanantà vyaktayo 'vyaktaya÷ca /
målakùayàbhàvànnànavasthà doùa ityata àha- anavastheti //
anyathànavacchinnavyaktyavyaktiparamparàïgãkàre savartra ghañàdàvutpattinà÷ayoranavasthànavakëptiþ syàt /
uttarottaravyaktyavyaktisiddhau hi pårvapårvavyaktyavyaktãnàmutpattinà÷avyavahàranidànatvam /
tataþ prayojanaparikùayahetutvàdanavasthà dåùaõameva /


*6,255*

nanvidaü bhavatàmapi samànam /
pràgasataþ sattàsamavàyo hi janiriùyate /
sattàsamavàyàha ca sadà santàviti pràgvinà÷ottaramapi janiþ syàt /
vinà÷a÷ca na syàdityata àha- anavastheti //
iyaü sarvatrotpattivinà÷ayoranavasthàvyavasthitiþ anyathà samavàyasya janitvàïgãkçtàveva hi syàt /
nàsmanmate /
prakàràntareõa janervakùyamàõatvàditi /

nanu janiþ kiü pràk satã uta kàrakavyàpàrajanyà /
àdye pràgukta eva doùaþ /
dvitãye janerjanirapi tathetyanavasthà /
evaü vinà÷opãtyata àha- anavastheti //
sarvatrotpattinà÷ayoriyamuktànavasthà /
anyathà ghañajaneranyà janerjanirityaïgãkàra eva syàt /
na tvevamaïgãkriyate /
api tarhi ghañajanmaiva janmano janmeti /
yathà'huþ"yathà janerjanirnànyà tasyà vastujanirjaniþ' iti /
ghaño jàyate ghañajanma jàyata ityanayorekàrthataiva hi laukikaparãkùakasammatà /
naca vyaktyavyaktyorapyevamaïgãkartumucitam /
janmavinà÷àvupalabdhyanupalabdhã và vihàya vyaktyavyaktyorevàpràmàõikatvàditi /


*6,257*

nanu yadyasadutpadyeta sacca vina÷yeta tadà sarvatrotpattinà÷ayoranavasthaiva syàt /
evaü sati hi (khara)÷a÷aviùàõamapyutpadyeta /
àtmà ca na÷yedityata àha- anavastheti //
anyathà kàraõa÷aktyanàdaraõe hãmutpattivinà÷ayoranavasthà syàt /
nacaivaü kintu yasyotpattikàraõamasti tadasadapyutpadyate /
yasya ca vinà÷akàraõaü vidyate tatsadapi niruddhayate /
naca kharaviùàõajanmanyàtmavinà÷e và kàraõamastãti tayorjananavinà÷àbhàvaþ /
kàraõasvabhàvànanugame tu satkàryavàdino 'pyatiprasaïga eveti /

athavà syàdiyamanavasthà yadyatyantàsadevotpadyate sanmàtraü vina÷yatãti bråmaþ /
sadasadevotpadyata iti coktaü vinà÷akàraõavadeva ca vina÷yatãti /


*6,258*

yaccoktaü bhàve copalabdheriti såtràrthatvena, tadvayàpyavyàpakabhàvenaivopapannaü nàtyantàbhedasàdhakam /
atha kàraõoparaktabuddhiþ sàmànàdhikaraõyabuddhirvàtràbhimateti matam /
sàpi abhedamàtreõa caritàrthà nàtyantàbhedasàdhanàyàlam /
ki¤caitadyukte÷cetyanenaiva ÷akyasaïgrahaü na punarabhidhàtavyam /
athànena pratyakùamupanyasyate tadapi nàtyantàbhedasàdhakam /
ata eva bhàvàccopalabdheriti såtravipariõàmo 'pi nirastaþ /
sattvàccàvasyeti yukti÷cedyukte÷cetyetenaiva gatàrthatà /
÷ruti÷cecchabdàntaràccetyanena /
asadvayapade÷àditi tu paricodanaivàsaïgatà /
paramàrthato brahmakàraõatàparatvenàpàtatastu ÷ånyasyàbhàvasya và kàraõabhàvapratipàdakatàpratibhàsena kàryàsattvasya ÷rutàvapratãteþ /
yukterityuktayuktiü tåttaratràpàkariùyàmaþ /
÷abdàntaraü tvàcàryeõaivànyatrànyathaiva vyàkhyàtam /
pañe pràõàdau ca nàtyantànupasa¤jàtavi÷eùatvamityanudàharaõamevetyalaü prapa¤cena /


*6,264*

yaduktaü ÷akto 'pi hãti yacca nityabheda itrata tadubhayaü ÷rutyàpi sàdhayati- ÷akto 'pãti //

%<÷akto 'pi bhagavàn viùõurakartuü kartumanyathà  // MAnuv_2,1.92cd //
svabhinnaü kàraõàbhinnabhinnaü vi÷vaü karotyajaþ  /
iti ÷ruteravasita uktàrtho 'yama÷eùataþ  // MAnuv_2,1.93 //>%

akartuü ÷akto 'pi karoti /
anyathà vinà kàraõaistadvayatyàsena ca kartuü ÷akto 'pi niyataiþ kàraõaiþ karotãcchayeti yojyam /
svasmànnimittakàraõàdbhinnam /
upàdànakàraõenàbhinnaü bhinnaü ca /
saüsàriõo hi viùyigçhãtà ive÷varaprerità aniùyamapi dhàrakaprayatnenàkçtvà na sthàtumã÷ate /
naca bhagavàüstathetyakartuü ÷akto 'pãtyuktam /
a÷eùataþ pràgidànãü cokto na tu sannihita evetyarthaþ /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü àrambhaõàdhikaraõam //



___________________________________________________________________________


[======= JNys_2,1.VII: itaravyapade÷àdhikaraõam =======]


*6,265*


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü itaravyapade÷àdhikaraõam //


//  oü itaravyapade÷àddhitàkaraõàdidoùaprasaktiþ oü //
asminnadhikaraõe jãvakartçtvapakùaþ ÷rutipràpto vistarànniràkriyata iti bhàùyam /
atra vaktavyam /
kimatra jãvasya sarvathà kartçtvaü niràkriyate /
ute÷varàdhãnaü tadaïgãkçtya svàtantryamàtram /
nàdyaþ /
tathà sati kartà ÷àstràtharvattvàdityàdivakùyamàõavirodhàpatteþ /
svataþkartçtvànupapattirityàdivi÷eùaõavaiyarthyaprasaïgàcca /
na dvitãyaþ /
hitakaraõàdidoùaprasaktirityàdisåtràõàü svàtantryaniràkaraõaparatvena ÷akyayojanatve 'pi

kçtsnaprasaktirniravayavatva÷abdakoùo vetyasya såtrasyà÷akyavyàkhyànatvàt /
idaü hi såtraü sarvathà kartçtvaü niràkurvadupalabhyate /

tathàhi /
kartçtvaü kçtsnaikade÷àbhyàü vyàptam /
tatra kçtsnaprasaktàvanubhavavirodhaþ /
ekade÷àïgãkàre ca"atha yaþ sa jãvaþ sa nityo niravayavaþ' ityanaü÷atva÷rutivyàkopaþ syàt /
nahi sàmarthyàparaparyàyaü prayatnàdiråpaü kartçtvamasmàkaü jãvàdbhinnam /
yena tasya vicitratve 'pi jãvasya niraü÷atvaü na vyàhanyeta /
tato vyàpakanivçttyà vyàpyaü kartçtvamapi vicitratve 'pi jãvasya niraü÷atvaü na vyàhanyeta /
tato vyàpakanivçttyà vyàpyaü kartçtvamapi nivartata iti khalvasya(tra) tàtparyaü pratãyate /
prasaïgasya viparyaye paryavasànàva÷yambhàvàt /
atha jãvakartçtvasye÷varàdhãnatànaïgãkàra evaito prasaïgàvuktau na kartçtvamàtre /
tathà ce÷varàdhãnatvameva viparyayavaryavasànalabhyaü bhaviùyatãti cenna /
syàdapyevaü yadi jãvakartçtvasye÷varàdhãnatvàïgãkàreõemau prasaïgau ÷akyasamàdhànau syàtàm /
nacaivaü paràdhãnenàpi khalvanena kçtsnena và kartavyamekade÷ena và /
tçtãyaprakàràbhàvàt /
bhàve và tenaivàparàdhãnatve 'pi kartçtvopapatteþ /

*6,265f.*

ato viparyayàparyavasànànnaivaü vyàkhyànaü yuktamiti kartçtvàbhàva eva tàtparyam /
tathàca vakùyamàõavirodhaþ /
atha vastuto nàstyeva jãvasya kartçtvam, àbhimànikaü tu tadityavirodhaþ /
maivam /
vihàropade÷àdityàdinà vàstavasyaiva tasya sàdhayiùyamàõatvàt /


*6,266*

ato durghañametadadhikaraõamityato dvitãyapakùamaïgãkçtya prasaïgau jãvakartçtvasye÷varàdhãnatànaïgãkàraviùayau vyàkariùyannàdau tàvadã÷varàdhãnatàïgãkàre prasaïganivçttiprakàramàgamavàkyodàharaõena dar÷ayati- anaü÷asyàpãti //

#<itaravyapade÷àd dhitàkaraõàdidoùaprasaktiþ  | BBs_2,1.21 |>#

%<anaü÷asyàpi jãvasya ki¤cit sàmarthyayojanàm  /
kàryeùu yaþ karotyaddhà namastasmai svayambhuve  // MAnuv_2,1.94 //>%

ki¤citsàmarthyayojanàü kàryànuråpasàmarthyaprayogàt /
svayambhuve svatantràya /
iti vacanàdavasito 'yamabhipretaþ artha ityanuvartate /
tata÷caitaduktaü bhavati /
yadi jãvaþ parame÷varàdhãnatayà kartàïgãkriyate /
tadopapadyate eva tasya kartçtvam /
prasaïgayoþ samàdhàtuü ÷akyatvàt /
anaü÷atvasyàbhyupagamena hi na niravayavatva÷abdakoùaþ /
anaü÷asyàpi parame÷varàcintya÷aktiva÷ena kàryànuråpasàmarthyaprayogasambhavànna kçtsnaprasaktiriti /
etacacànupadaü sphuñãbhaviùyati /


*6,271*

evamupodghàtaprakriyayà viparyayaparyavasànopapattimuktvedànãü vivakùitàrthe såtraü yojayati- yadãti //

%<yadi bhàgena kàryeùu jãva÷aktiü na yojayet  /
haristadà hi sarvatra kçtsnayatnoü'÷itàpi và  // MAnuv_2,1.95 //>%

bhàgena kàryànuguõàü÷ena /
atra yadã÷varàdhãnatayà kartà na syàditi vaktavye yadi bhàgenetyàdivacanaü prasaïgasphuñãkaraõàrtham /
ã÷varàdhãnatvaprakàraprapa¤canàrthaü ca /
sarvatra tçõàdànàdàvapi kçtsnayatnoü'÷itàpi và prasajyeta /
tathà cànubhava÷rutivirodhaþ /
tasmàtparame÷varàdhãna eva jãvaþ karteti ÷eùaþ /
na copàdhikçtàü÷akalpanayà kartçtvasyàvidyakatvena (vo)copapattiþ /
anaü÷asyàpãtyàdipramàõasiddhopapannopapàdakaparityàgenàpràmàõikànupapannasvãkàrasyàyuktatvàt /


*6,272f.*

nanu jãva÷aktyaivedaü ghañatàm /
maivam /
tasyàghañitaghañakàcintya÷aktyabhàvàt /
bhàve và hitàkaraõàdidoùaprasaktiþ /
na hyatràdhikaraõe pårvapakùiõà mahadàdisakalakàryakartçtvaü jãvasyà÷aïkitam /
kintu ghañàdikartçtvam /
tattàvadanubhavasiddhatvàtkulàlàdãnàü na tyaktuü ÷akyam /
tatre÷varasyàpi kartçtvàïgãkàre kalpàgauravaü syàdityato ne÷varasya sarvakartçtvamiti /
tathàca kathamacintya÷aktiprasaktiþ /


*6,276f.*

nanu ca vyatireko gandhavaditi jãvànàmanekaråpatàü såtrakàra eva vakùyati /
utkràntigatyàgatãnàmityaõutvaü ca /
na càõoryugapadanekaråpatvaü vinà sàü÷atayopapadyata iti sàü÷atàpi tata eva siddhà /
tatkathamatra niravayavatva÷abdakopo vetyavàdãditi gåóhàbhisandherà÷aïkàmaviditàbhipràyaiva pariharati- aü÷ino hãtyàdinà //
sàrdhena ÷lokadvayena /


*6,277*

%<aü÷ino hi pañàdyà ye bhinnaireva parasparam  /
aü÷airaü÷ina ucyante naivameva hi cetanàþ  // MAnuv_2,1.96 //
ato 'naü÷ina ityeva ÷rutireteùu vartate  /
apyanekasvaråpeùu vi÷eùàdeva kevalam  // MAnuv_2,1.97 //
bahusvaråpatàkhyà tu teùvastyeva hi sàü÷atà  // MAnuv_2,1.98ab //>%

tatra bahusvaråpatàkhyetyanena vakùyamàõamabhyupaiti /
bahvityanekatvopalakùaõam /
bahusvaråpatayà khyàyata iti bahusvaråpatàkhyà /
tu÷abdaþ ÷rutiniùedhyàyà vai÷iùyayadyotakaþ /
teùu cetaneùu /
hi÷abdaþ pramàõaprasiddhiü dyotayati /
ata evàstyevetyavadhàraõam /

tata÷càyamarthaþ /
astyeva vakùyamàõànekasvaråpatàõutvaü ca tadanyathànupapattisiddhà sàü÷atà ca /
pràmàõikasya tyaktuma÷akyatvàditi /
tarhi kathamatra tadviruddhamuktamityata uktam- aü÷ina ityàdi //
àdyo hi÷abdaþ pramàõaprasiddhau dvitãyo yasmàdityarthe /
ye pañàdyà aü÷inaþ prasiddhàste parasparaü bhinnairevàü÷airaü÷inà ca vakùyamàõaprakàreõa bhinnàbhinnaireva na tvatyantàbhinnaiþ tantvàdibhiraü÷airaü÷ina ucyante /
cetanàstvevameva pañàdivaduktaråpairaü÷airaü÷ino na bhavanti /
kintu parasparamaü÷inà càtyantàbhinnaiþ /
yasmàdevamataþ prasiddhàü÷ivaidharmyàdevànekasvaråpeùu tata eva sàü÷eùvapyeteùu cetaneùvanaü÷ina iti ÷rutirvartate /
natu sarvathàü÷aràhityàbhipràyeõa /
ato na virodha iti /

nanu yadi bhedo nàsti kathaü tarhyanekatvaü tasyàbhedavyàptatvàt /
kathaü càü÷itvam /
matvarthasya bhedena vinànupapatterityata uktaü vi÷eùàdeveti /
bhedàbhàve 'pi kevalaü tatpratinidhervi÷eùàdevànekasvaråpeùviti yojanà /
yadvà"apyanekasvaråpeùu' ityanenaiva vakùyamàõamaïgãkçtyàü÷ina ityàdinà virodhaþ parihçtaþ /
tatra bhedàbhàve kathamanekatvamaü÷itvaü cetyà÷aïkàü

vi÷eùàdevetyàdipàdatrayeõa pariharati /
kevalameva bhedena vinaiva teùu bahusvaråpatà tayà khyàyamànà sàü÷atà càsti /
katham /
vi÷eùàdeveti /
kuta etatkalpyate /
÷rutidvayavirodhàdeveti hi÷abdenàha /
atra jãvasyeti prakçte 'pi yaccetanà iti sàmànyenoktam /
tena cetanamàtre 'pyayaü nyàya iti såcayati /
athavà yadyaü÷ino jãvàstarhi pañàdivadeva syurityasyàcetanatvamupàdhimanena dyotayati /


*6,281*

nanvevaü tarhi kiü jãvakartçtvasye÷varàdhãnatvakalpanayà /
tadabhàve 'pi svato bahuråpatvasadbhàvenaikade÷ataþ kriyopapattau kçtsnaprasakterabhàvàt /
vibhinnàü÷àbhàvena niravayavatva÷abdakopasyàpi parihàràt /
etadatiriktasya ce÷varakçtyasyàdar÷anàditi pårvapakùiõà svàbhisandhàvudghàñite satyàha- bahutveneti //

%<bahutvenàvinàbhàvàd bhinnatà niyamàd bhavet  // MAnuv_2,1.98cd //
yadi naivaü niyamakçd bhagavàn puruùottamaþ  // MAnuv_2,1.99ab //>%

yadi bhagavànpuruùottama evaü na niyamakçdbahutve 'pi bhedo jãveùu mà bhåditi vyavasthàyàþ kartà na syàt /
tadà bahutvena hetunà jãveùvapi bhinnatà bhavet /
bahutvasaïkhayàyà bhinnatvenàvinàbhàvalakùaõànniyamàt /
yathoktam- tadanuvidhànàtpçthaktvam' iti /

etaduktaü bhavati /
parame÷varànapekùasya jãvasya kartçtvàïgãkàre na sarvathoktaprasaïgadvayaparihàraþ /
tathàhi /
kçtsnaprasaktistàvatkathaü pariharaõãyà /
bahutvasadbhàveneti cet /
tarhi bahutvasya loke bhedàvinàbhåtatvena jãvasya bahutve bhinnatvamapyàpadyeta /
tathàca duràtmà niravayavatva÷abdakopo duùparihàraþ /
atha tatparihàràrthaü bhedo neùyate /
tadà vyàpakanivçttyà vyàpyanivçtteràva÷yakatvàdbahutvasaïkhayàpi tyàjyà syàt /
tathà ca punaþ saiva kçtyà kçtsnaprasaktiràskandeta /
atha jaóeùveva yatra bahutvaü tatra bheda iti niyamo na cetaneùviti cet /
kuta etat /
tatha dar÷anàditi cenna /
yataþ kàrakapra÷no 'yaü na pramàõapra÷naþ /
svabhàvo 'yaü padàrthànàmiti cenna /
anã÷varavàdapàdaprasàrikàpàtàt /
ki¤ca viruddha÷ca svabhàva÷ceti katham /
nahi svayameva svena sadvitãya iti yuktam /
pramitatvànna virodha iti tu pratyuktam /
caitanyasàmarthyàdidaü ghañata iti cet /
dhåmavànapi ka÷cinniragniko ghañatàm /
atha vi÷eùa÷aktyedamupapadyata iti cet /
ghañe 'pyupapadyatàm /
nahi tatra vi÷eùo nàsti /
vi÷eùavaicitryànneti cet /
tadeva kutaþ /
tasmàdbhagavàneva svaråpasvabhàvavi÷eùàõàü niyàmaka÷caitanyamavacchedakaü vidhàya vi÷eùaü nimittãkçtya viruddhe apyabhedabahutve samàve÷yàbhedena niravayavatva÷abdakopamapàsya bahutvena kçtsnaprasaktiü nyakkçtya kàryànuråpaü sàmarthyàvi÷eùaü (ni)yojaya¤jãvena kàrayatãtyaïgãkartavyamiti /

nanvetatsarvaü jãvasàmarthyàdinà÷akyasampàdanaü kathaü bhagavànapi sampàdayedityata àha- tasya tviti //


*6,282*

%<tasya tva÷eùa÷aktitvàd yujyate savarmeva ca  // MAnuv_2,1.99cd //>%

tadevamasya såtrasyaivaü tàtparyavyàkhyàne na ka÷cidvirodha iti sthitam //


//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü itaravyapade÷àdhikaraõam //
#<Vyàsa>#-(19)


___________________________________________________________________________



[======= JNys_2,1.VIII: ÷abdamålatvàdhikaraõam =======]


*6,287*

// atha ÷rãmannyàyasudhàyàü ÷abdamålatvàdhikaraõam //


// oü ÷rutestu ÷abdamålatvàt oü //
nanvã÷varasyàpi kartçtvaü na yujyate /
jãvavatkçtsnaprasakteþ /
nahi brahmàõóapipãlikà(õóa)nirmàõe samaü sàmarthyaü prayu¤jànaþ prekùàvànbhavati /
gatyantaràbhàvànna doùa iti cenna /
ã÷varatvavyàghàtàt /
athaitatparihàràtharmekade÷ena pravçttiraïgãkriyate tadà"neha nànà' ityàdiniravayavatva÷abdakàùaþ syàt /
÷arãrendriyàdivikalatvàcca na kartçtvam /
nahi ka÷ciccharãràdivikalaþ kartopalabdhaþ /
bhåmyàdyàdhàravidhuratvàcca /
evaü daurghañye 'pi yadi kartçtvamã÷varasya syàttadà jãvasyàpi kinna syàt /
vi÷eùàdar÷anàt /
eva¤ca sarvakartçtvaü dåranirastamityayaü pårvapakùo 'tràdhikaraõe nirasyate /
tasya tàtparyamàha- tasya tviti //

#<÷rutes tu ÷abdamålatvàt  | BBs_2,1.27 |>#

%<tasya tva÷eùa÷aktitvàd yujyate savarmeva ca  // MAnuv_2,1.99cd //>%


*6,288f.*

tu÷abdo jãvàdvi÷eùaü dyotayati /
ca÷abdo hetusamuccaye /
ã÷varasyalaukikatva÷ruteràgamaikàgamyatvena yuktivirodhànavakà÷àt /
vicitra÷aktiþ puruùaþ',"sarvairyuktà ÷aktibhirdevatà sà' ityàdi÷rutibhirvicitrà÷eùa÷aktitvàvagamàcca /
sarvaü bhinnàü÷arahitasyàpi kàryeùu kçtsnaprasaktyabhàvaþ, svaråpàü÷abàhulye 'pi bhedàbhàvaþ, aü÷ataþ kàryakaraõe 'pi niravayavatva÷abdakopàbhàvaþ, dehàdirahitasyàpi kartçtvanirvàha ityàdi yujyata iti /

nanu durghañamapi jãvakartçtvamã÷vara÷aktyà ghañata ityatãtàdhikaraõe 'bhihitam /
tathàca kathamatra pårvapakùàvakà÷aþ /
yo hi paratra pramitaü ghañayitumãùye saþ svasminna ãùye ityasambhàvitam /
ucyate /
naiùorthaþ såtrakçtàtãtàdhikaraõe 'bhihitaþ /
kintvàgàminamarthaü manasi nidhàya jãvakartçtvavàdaniràsa eva vihitaþ /
bhàùyakàreõa tu ÷iùyahitaiùiõà vakùyamàõamapyarthamàkçùña pårvottaravirodhaþ parihçta iti /


*6,290*

pariõàmavàdino vivartavàdina÷ca brahmaõo jagadupàdànatvaü kçtsnaprasaktirityanenàkùipya ÷rutestvityàdinà samàdhãyata iti vyàcakùate /
tathàhi /
na brahma jagadupàdànam /
yatastathàtve kçtsnasyàpi brahmaõaþ kàryàkàratàprasaktiþ syàt /
sthitau ca brahmàbhàve taddar÷anopade÷ànarthakyàdi syàt /
athaitaddoùaparijihãrùayà brahma ekade÷ena pariõamate ekade÷ena càvatiùñhata ityucyate tadà"niùkalaü ÷àntam' ityàdiniravayavatva÷abdakopaþ syàditi /
atrocyate /
nàyaü doùaþ /
"tadàtmànaü svayamakuruta' ityàdi÷ruterbrahmaõo jagadupàdànatvasya kçtsnapariõàmàbhàvasya càvagamàt /
÷abdamålatvena yuktivirodhànavakà÷àcca /
api ca sarva÷aktyupetà ca paradevatà ÷råyate /
"sarvakarmà sarvakàmaþ' ityàdi /
tato niravayavasyàpi brahmaõaþ kçtsnaprasaktyabhàvenaiva jagadupàdànatvamupapannamityàdi /
tadetadvayàkhyànamanupapannam /
evaü sati eùàü såtràõàmetadadhyàyàntarbhàvalakùaõasaïgatyabhàvaprasaïgàt /
tatkathamityata àha- virodha iti //


*6,291*

%<virodhaþ sarvavai÷iùñaye yo dvitãye nirasyate  /
nàràyaõasya tvadhyàye ...  // MAnuv_2,1.100a-c //>%

tu÷abdo 'vadhàraõe /
parabrahmaõà nàràyaõasya sarvasmàccetanàdacetanàcca vai÷iùyaye vailakùaõye

paramotkçùñatve 'tyantavyàvçttatve ca yo yuktyàdivirodhaþ sa evàtra dvitãye 'dhyàye nirasyate /
sakalajagadupàdanatvena sarvàtmakatvaü tu na sarvavai÷iùyayam /
nàpi tadupayuktam /
pratyuta viruddhameva /
tatkathaü tatra virodhaparihàro 'tràntarbhàvamàsàdayet /
nanu jagadupàdànatvàdeva sarvavai÷iùyayaü brahmaõaþ /
nahi jagajjagadupàdànamiti cet /
tatkimupàdànopàdeyayorbhedaü manyase /
tathàca tadananyatvamityuktavirodhaþ /
jagat brahmaõo na bhidyate brahma tu jagato bhidyata iti cet /
na /
uktottaratvàt /


*6,293*

pràgbrahmopàdànatvasyànuktatvàtkçtsnaprasaktyàdiparicodanaivànavakà÷à /
pariõàmapratipàdaka÷ruterabhàvena gaganàdiprapa¤càtmakasya tadasambhavi÷abdamålatvasarva÷aktitvàdyasambhavena ca samàdhànamapyayuktam /
vivartavàde tu sarvathàpi naiùà ÷aïkàvakà÷ama÷nute /
÷uktyàdikamiva rajatàdyàropasya brahmàvidyakaprapa¤càropasyàdhiùñhànamiti spaùñamàrambhaõàdhikaraõe 'bhihitam /
tatra kathaü kçtsnaikade÷avicàraþ /
uktànavachànàcchaïgeti cet /
tarhyuktaü smareti vaktavyam /
spaùñaü càropitatvaü prapa¤casya brahmaõyupapàdanãyam /
÷rutestvityàdestu kà saïgatiþ /


*6,295*

ka÷citparihàràdar÷anasambhràntacitta àha /
avidyàsaüvalitaü khalu brahma jagadupàdànam /
tatràvidyopàdànatvasyàyamàkùepaþ parihàra÷ceti /
tadatãva mandam /
na hyavidyàyà upàdànatvamapi vàstavam /
tasyàvicàritaramaõãyatayaiva ÷aïkàviùayatvàt /
ki¤ca kçtsnaprasaktiþ sàvayavatvaü càvidyàyàü kiü kariùyati /
samàdhànaü tu sarvathàpyasaïgatameva /
etena vikaraõatvàdityàkùepaparihàràvapyasaïgatau veditavyau /
nahi bhramàdhiùñhànatà ÷arãràdikamapekùate /
ã÷varaviùayaü taditi cenna /
tasya kiraõatvàbhàvenàkùepànudayàdityàdikaü svayameva ÷iùyairavagantavyamityasaïgatirevàcàryeõoktà /


*6,296*

syàdevamasaïgatiryadi brahmaõaþ sarvavai÷iùyaye virodhaparihàro 'dhyàhàyarþ syàttadeva kuta ityata àha- tadanya iti /

%<... tadanye tatratatragàþ  // MAnuv_2,1.100c //>%


*6,296f.*

tasmàtsarvavai÷iùyayaviùayàdanye virodhàstatra tatraivàdhikaraõeùu gatàþ parihçtàþ /
etaduktaü bhavati /
avirodhalakùaõo dvitãyo 'dhyàya iti tàvatsammatam /
na cànukte 'rthe virodhaparihàraþ saïgata iti prathamàdhyàyàrthe 'virodho dvitãyasyàrthaþ /
prathame càdisåtreõa ÷àstrãyaviùayaprayojanapradar÷anamukhena brahmajij¤àsàyàþ katarvyatvamuktam /
taccaturadhyàyãparisamàpyaü naikatra paryavasyati /
tataþ kiü tadbrahma /
kiü jãvo 'tha jaóamiti svaråpajij¤àsàyàü ÷çïgagràhikayà pradar÷ayituma÷akyatvàt /
dvitãyasåtre sarvato vailakùaõyapradar÷anena sarvotkçùñaü sarvasmàdvayàvçttaü ceti pratipàditam /
sajàtãyavijàtãyàsambhàvitadharmasya lakùaõatvàt /
sakaletaravyàvçtte÷ca tatprayojanatvàt /
tçtãyasåtre ÷àstraü tatra pramàõamabhidhàya tasyottaraprabandhena sàmànyato vi÷eùata÷ca sakalajãvajaóavyàvçttavastuviùayatà samarthità /
evaüca dvaye virodhaþ pariharaõãyà bhavanti /
dvitãyasåtrasiddhasarvavai÷iùyayaviùayàþ ÷àstrasamanvayaviùayà÷ca /
tatra dvitãyà vikàra÷abdàdityàdinà tatra tatraivàdhikaraõe parihçtà iti pari÷eùàtsarvavai÷iùyayaviùayavirodhaparihàra eva dvitãyàrtha iti j¤àyata iti /


*6,299*

nanu ca ÷rutãnàü parasparavirodho 'pi dvitãye 'dhyàye na viyada÷ruterityàdinà parihçtaþ /
tatkathamucyate brahmaõaþ sarvavai÷iùyaye virodho dvitãye nirasyata iti tatràha- sçùñãti //

%<sçùñisaühàravàkyànàü jãvaråpàbhidhàyinàm  /
apyanyonyàvirodhastu dvitãyàdhyàyagocaraþ  // MAnuv_2,1.101 //>%

jãvaråpàbhidhàyinàü vàkyànàm /
upalakùaõametat /
pràõàdiviùayàõàü cetyapi draùñavyam /
sçùñayàdivi÷eùaõamupapattisåcanàrtham /
tu÷abdo vi÷eùàrthaþ /
yo dvitãyàdhyàyagocaro vàkyànàmanyonyavirodhaþ so 'pi pàrame÷varasarvavai÷iùyayavirodhaparihàra eva /
kintu prathamadvitãyapàdayoþ sàkùattçtãyacaturthayostu vyavadhàneneti vi÷eùaþ /
tathàhi /
÷rutãnàü parasparavirodhaparihàraþ kiü tatpràmàõyanirõayamàtraphalaþ kiü và prameyanirõayaphalaþ /
nàdyaþ /
mãmàüsàyà nyàya÷àstratvàpatteþ /
ki¤caivaü sati viyadàdisçùñayàdiviùayavàkyavirodhaparihàra eva kasmàtkriyate /
uditahomàdivàkyànàmapi nyàyadar÷ana ivopàdànopapatteþ /

àkà÷avàyvàdikrama÷càtra nàtyantamupayujyate /
dvitãye 'pi kiü sçùñayàdikameva prameyamuta tadaïgibhåtamanyat /
nàdyaþ /
tasya svaråpato 'prayojanatvàt /
prathamàpratipàdyatvam /
anyathà punaruditahomàdivàkyavirodhaparihàro 'pi kàryaþ syàt /

*6,300*

sçùñayàdiviùayaniùkarùo 'pi nirhetukaþ /
ato dvitãya eva pari÷iùyate /
nacànyadasti sçùñayàdiprameyasyàïgi prathamoktaü dvitãyasåtràbhihitàdbrahmaõaþ sarvavai÷iùyayàt /
ato yuktamuktam /
tadevaü paroktasåtràrthasya dvitãyàdhyàyàntarbhàvalakùaõasaïgatyabhàvàdvirodhàccokta eva såtràrtha iti siddham /


*6,302*

atre÷varasya ÷arãrendriyàdikaraõarahitatvàtkartçtvaü nopapadyate ityàkùepasamàdhànàrthaü såtram //
oü vikaraõatvànneti cettaduktam oü //
iti /
etadanàrambhaõãyam /
punaruktatvàt /
÷rutestu ÷abdamålatvàt, tàtmani caivaü vicitrà÷ca hi, sarvopetà ca taddar÷anàditi såtrairevàlaukikatva÷abdaikasamadhigamyatvavicitrànanta÷aktitvàdiyuktibhiþ sarvasyàpi daurghañyasya parihçtatvàt /
yo hi sàkùàtkàrakàdhiùñhànasya neùye sa ÷arãravyavadhànamapekùate /
yasya càgantukaü j¤ànaü sa tadarthamindriyàõi /
ya÷ca guru÷arãro nàvasthàtuü ÷aknoti sa kùityàdikamàdhàram /
bhagavàüstu sarva÷aktiþ sarvaj¤aþ kimarthapapekùateti /
naca kàcidabhyadhikà ÷aïkàsti yena punaràrambhaþ syàdityata àha- màneti //

#<vikaraõatvàn neti cet tad uktam  | BBs_2,1.31 |>#

%<mànameyavi÷eùeõa punaruktirna jàyate  // MAnuv_2,1.102ab //>%

yathà ata eva pràõa ityàdau mànaikye 'pi meyavi÷eùaõa na punaruktidoùastathàtra meyaikye 'pi mànavi÷eùaõa na punaruktidoùaþ /
etaduktaü bhavati /
kimuktàrthoktimàtraü doùaþ /
kiü voktànatiriktoktiþ /
nàdyaþ /
uktaparihàràtide÷okterapi doùatvànuùaïgàt /
dvitãyastu prakçte na siddhaþ /
prameyaikye 'pi pramàõabhedasya sattvàt /
iha hi cidànandàdyàtmakadivyamaïgalavigrahavato mahàpuruùasya pràkçta÷arãràdyabhàve 'pi sakalakàryakartçtvamapàõipàda ityàdi÷rutimà÷rityoktamiti /
yadvà mànameyayorvi÷eùeõeti yojyam /
tathà càyamatharþ /
pårvasåtraiþ sàmànyaviùayapramàõànyà÷ritya sàmànyata eva sarvànupapattiparihàro vihitaþ /
iha tu vi÷eùaviùayeõaiva pramàõena vi÷eùànupapattiparihàraþ kriyata iti kathaü punaruktidoùàvakà÷a iti /
tathàpyàkùepo nopapadyata iti cenna /
vi÷eùajij¤àsayopapatteriti /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü ÷abdamålatvàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________



[======= JNys_2,1.IX: naprayojanàdhikaraõam =======]


*6,304*


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü naprayojanàdhikaraõam //



*6,304f.*

//  oü na prayojanavattvàt oü //
oü lokavattu lãlàkaivalyam oü /
yatprayojanàrthaü sçùñayàdistadånatvàdapårõatetyàkùepaparihàràyedamadhikaraõamàrabhyate /
tadetadanupapannamityàbhàti /
tathàhi /
yadyatra kartçtvena prayojanavattvaü prasàdhyàpårõatvasàdhanaü pårvapakùiõo vivakùitaü syàttadà prathamasåtramayuktaü syàt /
apårõatàsàdhakaü prati prayojanavattvahetorasiddhatvàt /
atha kartà cetprayojanavànsyàt tathà càpårõaþ syàdityàpàdanaü vivakùitam /
tadà vyarthamevedaü såtram /
na càpårõastato na prayojanavàniti pareõaivàïgãkçtatvàt /
anyathà viparyayàparyavasànàt /
lokavattu lãlàkaivalyamiti dvitãyasåtraü tu pakùadvaye 'pyayuktam /
sàdhanàpàdanadåùaõasyànudbhàvanàditi /
maivam /
ã÷varasya sçùñayàdinà prayojanamasti na và /
àdye 'pårõatvaü prasajyeta /
dvitãye tu kartçtvànupapattiþ tasya prayojanavyàptatvàdityubhayathàpã÷varasya jagatsçùñayàdikartçtvànupapattirityatra pårvapakùiõo vivakùitam /
tatra prathamasåtreõa prayojanàbhàvapakùaü sayuktikamupàdatte /
tatroktadoùaparihàràrthaü dvitãyaü såtram /
yadvà kartçtvena prayojanasya tena càpårõatvasya idaü sa dhanaü vivakùitamutàpàdanamiti siddhàntã vikalpyàdyamàdyena niràcaùñe /
na kartçtvena prayojanavattvaü sàdhyam /
kçtakçtyatvena prayojanàbhàvasyaiva ni÷citatvàt /
nacàsiddho hetuþ /
athaiùa eva parama ànando niraniùyo niravadya iti ÷ruteþ /
prayojanavattvenàpårõatànumànaü tu garbhasràveõaiva ga(li)tamiti /
àdyasya dåùaõàntaraü vadandvitãyaü dvitãyena niràkarotãti /


*6,308*

nanåktamatra lokavaditi såtreõa sàdhanasyàpàdanasya và na ki¤ciddåùaõamudbhàvyata iti /
maivam /
bàdhàderudbhàvanàdityà÷ayavàndvitãyasåtrasya tàtparyamàha- sadeti //

#<na prayojanavattvàt  | BBs_2,1.32 |
lokavat tu lãlàkaivalyam  | BBs_2,1.33 |>#

%<sadà pravçttirã÷asya svabhàvàdeva kevalam  // MAnuv_2,1.102cd //>%


*6,309*

yathà loke jvalanapavanàdãnàü tathe÷asyàpi sadà sçùñayàdau kevalaü prayojanena vinà svabhàvàdeva pravçttiþ pramiteti ÷eùaþ /
tadanene÷varasya pravçttyà prayojanasàdhanamanaikàntikaü bàdhitaviùayaü ca /
prasaïgastu vyaptivikalo viparyayàparyavasàyã cetyuktaü bhavati /
atha manyeta /
cetanapravçttiþ na prayojanena vinà dçùñà /
ato nànaikàntyàdãti /
tadapi nàsti /
mattasya sukhodrekàdeva nçttagànàdipravçttidar÷anàt /


*6,310*

nanu ca prekùàvatpravçttirna prayojanodde÷ena vinopalabdhà iyaü ca prekùàvatpravçttiþ /
ataþ prayojanodde÷avatã syàditi sàdhyamàpàdyaü cetyata àha- aïgeti //

%<aïgaceùyà yathà puüsaþ kà÷cidudde÷avarjitàþ  // MAnuv_2,1.103ab //>%

kà÷cidvayàkhyànàdàvaïgulicàlanàdikàþ /
udde÷avarjitàþ prayojanodde÷avarjitàþ /
tathà ã÷asyàpi pravçttiriti pårveõànvayaþ /
tathàpyanaikàntyàdyanistàra iti bhàvaþ /


*6,311*

yaduktamã÷varasya pravçttiþ prayojanena vinà svabhàvàdeva pramiteti /
tatpramàõamidànãmàha- devasyeti //

%<devasyaiùa svabhàvo 'yamityàha ÷rutira¤jasà  // MAnuv_2,1.103cd //>%

"devasyaiùa svabhàvo 'yamàptakàmasya kà spçhà' iti ÷rutira¤jasà sphuñamuktamarthamàha /
devasyàyaü sçùñayàdiviùaya eùaþ icchà /
tatpårvikà pravçttiriti yàvat /
svabhàva eva /
na prayojanàya /
kutaþ àptakàmasya prayojanaspçhàsambhavàdityarthaþ /


*6,312*

kecididaü såtramanyathà vyàcakùate /
yathà loke saptadvãpàü medinãmadhitiùñhataþ sampåõar÷auryavãryaparàkramasyàpi mahàràjasya kevalalãlaikaprayojanàþ kandukàdyàrambhà dç÷yante /
tathaiva parasyàpi brahmaõaþ svasaïkalpamàtràvakëptajagajjanmasthitidhvaüsàderlãlaiva prayojanamiti tadetanniràkaroti- krãóàmiti //

%<krãóàü prayojanaü kçtvà sçùñiþ ÷rutivirodhinã  // MAnuv_2,1.104ab //>%

"bhogàrthaü sçùñirityanye krãóàtharmiti càpare' iti krãóàprayojanàü bhagavataþ sçùñayàdipravçttiü vadataþ pårvapakùãkçtya devasyaiva svabhàvo 'yamiti sayuktikaü prayojanale÷àbhàvaþ ÷rutyà siddhàntitaþ /
ataþ ÷rutiviruddhatvàdapavyàkhyànamevaitat /

såtràkùarànanuguõaü caitadvayàkhyànamityàha- itãti //

%<iti kevalalãlaiva nirõãtà prabhuõà svayam  // MAnuv_2,1.104cd //>%


*6,312f.*

yata evaü"krãóàü prayojanaü kçtvà sçùñiþ ÷rutivirodhinã' iti tasmàt ÷rutyanusàriõà prabhuõà svayaü sàkùàtsçùñaü kevalalãlaiva sçùñayàdipravçttirnirõãtà lãlàkaivalyamiti /
natu lãlàrtheti tato 'pyayuktamidaü vyàkhyànamiti /
yadvà pårvavàkyokto hetuþ, ayaü sàdhyanirde÷aþ /
yasmàllãlàü prayojanaü kçtvà sçùñiþ ÷rutivirodhinã tasmàdetatsåtre kevalalãlaiva såtrakçtà nirõãtà vyàkhyàtà na punarlãlàrtheti /


*6,313*

ki¤ca kartçtvena prayojanavattàü sàdhayannàpàdayanvà praùñavyaþ /
kiü prayojanaü svasambandhi vivakùitam, uta parasambandhi, atha sàdhàraõam /
àdye sàdhane 'naikàntyam /
àpàdane vyàptyabhàvaþ /
viparyayaparyavasàne vyabhicàra eva /
dç÷yante hi kçpàlavaþ svaprayojanamanuddi÷ya paraprayojanàrthameva pravartamànàþ /
nacàdçùñàrthamiti vàcyam /
pa÷ånàü pa÷upràyàõàü càpatyapàlanàdau pravçttidar÷anàt /
naca prayojanodde÷ità kçpàlutà ceti sambhavati /
dvitãye 'pyanaikàntyàdikameva /
svaprayojanàrthaü pravçtterbahulamupalambhàt /
bhagavato 'pi svaprayojanàbhàve 'pi paraprayojanodde÷itàïgãkàreõa krameõa siddhasàdhaneùyàpàdanàsiddhatvaprasaïga(ïgà)÷ca /
ata eva na tçtãyo 'pi /
ata eva (yena) kenacitkartçtva(tve)vi÷eùaõaü, pravçttisvabhàvatve sadà pravartetetyatiprasa¤janaü ca pratyuktam /


*6,314*

syàdetadevam /
yadã÷varapravçttau paraprayojanodde÷aþ syànna càsàvaïgãkartumucitaþ /
kà spçhà na kàpãti ÷rutyà neti såtrakàreõa ca sarvathà prayojanodde÷asya nivàritatvàdityata àha- àtmeti //

%<àtmaprayojanàrthàya spçhàü ÷rutiravàrayat  // MAnuv_2,1.105ab //>%

÷rutiriti såtrakçto 'pyupalakùaõam /
paraprayojanàrthatàü tvaïgãkuruta eveti ÷eùaþ /


*6,324*

kuta etadavagamyata ityata àha- neti //


*6,325*

%<na prayojanavattvenetyata àha jagadguruþ  // MAnuv_2,1.105cd //>%

yataþ paraprayojanamaïgãkçtyàtmaprayojanàrthatàmeva neti nyavàrayat /
ata eva hi prayojanavattvàditi tatra hetumàha- anyathà naitaü bråyàt /

etaduktaü bhavati /
yadi neti sautrãpratij¤à svaparaprayojanaviùayà syàt tadà prayojanavattvàditi heturanaikàntikaþ syàt /
svayaü vyàpàrasàdhyaprayojanavato 'pi paraprayojanodde÷ena vyàpàradar÷anàt /
svaprayojanamàtraviùayatve tu nàyaü doùaþ /
yo 'vàptayatprayojanaþ sa svàrthaü na taduddi÷atãti vyàpteranavadyatvàt /
ataþ prayojanavattvàditi hetuü brahmaõaþ såtrakçdàtmaprayojanodde÷ameva neti nivàritavàn /
na paraprayojanodde÷amapi /
tathàtve tadvayàptameva kamapi hetuü bråyàt /
svaprayojananiùedhaü kurvàõo vi÷eùaniùedhasya ÷eùàbhyanuj¤àj¤àpakatvàtparaprayojanaspçhàmabhyupaitãti (manujànàtãtyapi) j¤àyata iti /
upalakùaõametat /
÷rutirapyàptakàmasyeti hetugarbhavi÷eùaõaü prayu¤jànà'tmaprayojanaspçhàmevàkùipati paraprayojanaspçhàmabhyupaitãti j¤àyata ityapi draùñavyam /


*6,326*

iha hi buddhireve÷varasyàvyàhatà kriyà÷aktiþ, tathaiva sarvasyopapattau kimicchàprayatnakalpanayà /
yadvà prayatnaþ kartatvam /
tasyaivàkhyàtàrthatayà nirõãtatvàt /
sa ca dvedhà buddhimapekùate /
utpattyarthaü viùayaniyamàrthaü ca /
tatre÷varaprayatno yadyapi nityatvànnotpattàvapekùate buddhim /
tathàpi viùayaniyamàrthaü tàmapekùata eva /
na hi nirviùaya evàsau /
vyarthatvaprasaïgàt /
naca svabhàvata evàrthapravaõaþ /
buddhitvaprasaïgàt /
buddhireva hi svabhàvato 'rthapravaõà /
ato j¤ànaprayatnàbhyàmeva sarvanirvàhànne÷varasyecchàsti /
na cecchayà prayatnasya viùayaniyamaþ /
tasyà api svato viùayapravaõatàbhàvàt /
tadarthaü buddhayaïgãkàre tayaiva prayatnasya viùayaniyamopapatteþ kimantargaóunecchayeti manvà(nyamà)nàþ kecit,"kà spçhà' itrata ÷rutirne÷varasya prayojanecchàmàtraniùedhaparà, kintvicchàlakùaõaü guõameva niùedhatãti vyàcakùate /
tanniràkaroti- icchàmàtramiti //


*6,327*

%<icchàmàtraü prabhoþ sçùñiriti sçùñau vini÷citàþ  /
iti pra÷aüsayà ...  // MAnuv_2,1.106a-c //>%

kà spçheti ÷rutyà ne÷varasyecchàmàtraü niùi(ùe)dhyate /
kutaþ /
icchàvattvasya pramàõataþ siddhatvàt /
tathàhi /
"vibhåtiü prasavaü tvanye manyante sçùñicintakàþ /
svapnamàyàsaråpeti sçùñiranyairvikalpità /
kàlàtprasåtiü bhåtànàü manyante kàlacintakàþ' iti pariõàmavàdaü vivartavàdaü kàlàdinimittavàdaü cànyamatatvenoktvecchàmàtramiti ÷rutyà svamatamucyate /
ye sçùñiviùaye vi÷iùñani÷cayavantaste, prabhoricchàmàtràdhãnà sçùñirna brahmapariõàmo naca tadvivarto nàpi kàlàdinimitteti manyanta iti /
anayà prabhoricchàmàtràyattatàü sçùñermanyamànànàü vini÷cità iti pra÷aüsayà tasyecchàvattvamavagamyate /
yadã÷varasyecchà na syàt tadà tadàyattatàü sçùñermanyamànà vipayarstàþ syuþ /
vi÷iùñani÷cayavanta ityeùà pra÷aüsànupapannà syàt /
naca pra÷aüsàtvàdevàrthàsiddhiþ /
pårvottarapakùàvadhàraõaprasaïge pra÷aüsànupapannà syàt /
naca pra÷aüsàtvàdevàrthàsiddhiþ /
pårvottarapakùàvadhàraõaprasaïge pra÷aüsàyà api yàthàrthyàva÷yambhàvàt /
anyathà pariõàmàdivàdà api pra÷aüsyeran /


*6,330*

%<... kàma÷rutibhya÷caiva ...  // MAnuv_2,1.106cd //>%

na kevalaü ÷rutàrthànupapattyà /
api tarhi"kàmastadagre samarvatàdhi',"so 'kàmayata' ityàdibhyo bhagavataþ kàmapratipàdaka÷rutibhya÷cecchàvagamyate /
eva÷abdaþ ÷rutãnàmarthàpattitaþ pràbalyasåcakaþ /
icchàkàma÷abdayorj¤ànaprayatnopalakùaõatvasya sambhavànnàrthàpatti÷rutibhyàmicchàsiddhiriti cenna /
mukhye bàdhakàbhàvàt /


*6,331*

%<... yuktitaþ  // MAnuv_2,1.106d //>%

mà và saitsãdicchà 'rthàpatti÷rutibhyàü yuktitastàvatsetsyati /
tathàhi /
ã÷vara icchàvàn àtmatvàt yaj¤adattavat /
naca muktàdau vyabhicàraþ /
tatràpi tasyàþ sàdhayiùyamàõatvàt /
j¤ànavattvàt, prayatnavattvàt, kartçtvàdvà /
ã÷varaj¤ànaü vecchàsamànà÷rayaü j¤ànatvàdasmadàdij¤ànavat /
evaü tatprayatnamapi pakùãkçtya prayoktavyam /
yadvà kùityàdikamicchàvajjanyaü kàryatvàdghañavat /
nanvevaü duþkhàdikamapi sàdhayituü ÷akyamiti cettatkimatiprasaïgabhãruõà kùityàderbuddhimatkàraõakatvànumànamapi tyakùyate /
duþkhàdisàdhane bàdho 'sti na buddhisàdhana iti cet /
samaü prakçte 'pi /

*6,333*

%<
mahàtàtparyayukte÷ca ...  // MAnuv_2,1.106c //>%

nanvã÷varasya icchàbhàve bàdhakàbhàvàdaprayojakatvamanumànànàmiti /
maivam /
mahàtàtparyayukte÷ca /
yadã÷varasya icchà na syàt tadà tasminsarvavedànàü (vedàntànàü) mahàtàtparyaü na syàditi bàdhakasadbhàvàt /
icchà niùprayojaneti cet /
syàdevaü yadi prayojanamanurudhya kalpyate /
anyataþ siddhe 'rthe kiü prayojanagaveùaõayà /

%<... necchàmàtraü niùiddhayate  // MAnuv_2,1.106d //>%


*6,333f.*

ki¤caivaü sati buddhirapi nàïgãkaraõãyà /
svaråpasàmarthyenaive÷varasya kartçtvopapatteþ /
lokavairåpyamiti cet /
tatkimudàsãnasya boddhuþ kartçtvamupalabdhaü loke, yenànicchato 'pi tadã÷varasyàïgãkriyate /
prayatnavata eva và kartçtvaü bhaviùyati /
tasya viùayaniyamàrthaü buddhireùyavyeti cenna /
buddhivatsvato viùayapravaõatopapatteþ /
tathàtve buddhito bhedo na syàditi cenna buddhitvàdinaiva tadupapatteþ /
anyathà paropàdhikaviùayapravaõatvayoricchàprayatnayorapi bhedà na syàt /
viùayaniyamàrthamiti ca ko 'rthaþ /
kiü viùayavi÷eùasambaddhatayotpàdà(nàr)tham, utotpannasya sthitasyaiva và tatsambandhàrtham, atha tajj¤ànàrtham /
nàdyaþ /
anàditvàt /
sàditve 'pi ka(kà)raõasàpekùa(ta)yà buddherapi parato viùayapravaõatàpatteþ /
na dvitãyaþ /
paurvàparyobhàvàt /
nahi prayatnaþ utpàdya sthitvà và pa÷càdviùayeõa sambaddhayate /
na tçtãyaþ /
svaråpagràhakapramàõenaikatadgrahaõàt /
buddherapi paràpekùàprasaïgàcceti /


*6,348f.*

mahàtàtparyayukte÷ceti yaduktaü tadasat /
yadã÷varo necchàvànsyàttadà ÷rutimahàtàtparyaviùayo na syàdityatra vyàptyabhàvàt /
icchàrahitasyàpi dharmàdestattacchàstramahàtàtparyaviùayatvadar÷anàt /
àpàdyasyàniùñatvàbhàvàccetyata uktaü vivçõoti- mokùàrthà iti //


*6,349*

%<mokùàrthàþ ÷rutayo yasmàt sa ca tasya prasàdataþ  /
unninãùativàkyàcca lokadçùñànusàrataþ  // MAnuv_2,1.107 //
icchàünimittako yasmàt tadabhàve kutaþ ÷rutiþ  /
mahàtàtparyarahità pramàõatvaü gamiùyati  // MAnuv_2,1.108 //>%

yasmàtkàraõàtsarvà api ÷rutayo mokùàrthàþ mokùaprayojanàstasmàttadabhàve parame÷varasyecchàbhàve tata eva mokùàrthatàbhàve ÷rutistatra mahàtàtparyarahità syàt /
tathàca kathaü pramàõatvaü gamiùyatãti yojanà /
mokùàrthatve kimã÷varasyecchayetyata uktam- sa ceti //
sa ca mokùastasya ã÷varasya prasàdato yasmàttasmàttadabhàva iti sambandhaþ /
tathàpã÷varasya prasàdena bhàvyaü kimicchayetyata prasàdata ityetadvayàkhyàtam- icchànimittaka iti //
ã÷varaj¤ànàdeva mokùasiddheþ kiü tatprasàdenetyata uktam- loketi //
vimato bandhamokùaþ prabhuprasàdasàdhyo mokùatvàt ÷çïkhalàmokùavat ityàdilokadçùñavyàptyupetànumànànusàrataþ ityatharþ /
na kevalamanumànàtkintvàgamàdapãtyuktaü- unninãùatãti //
"eùa hyeùa sàdhukarma kàrayati taü, yamebhyo lokebhya unninãùate' iti vàkyàcca /
atra karmetyupalakùaõam /
unninãùate årdhvaü netumicchati /
yadvà prasàda÷abdenecchocyate ityata idaü vàkyaü (vàkyametat) j¤àpakam /
lokadçùñà(dçùña)nusàrata ityetadapyasyaiva arthasya j¤àpakamuktam /
÷rutaya ityupakramya ÷rutirityekavacanaü kaimutyàrtham /
ekamapi vàkyaü na tatra mahàtàtparyavatsyàt /
kimuta sarvàþ ÷rutaya iti /


*6,351*

etaduktaü bhavati /
÷àstraü hi sàdhyasàdhanabhàvavadviùayaprayojanavattayà vyàptam /
tatra ÷rutãnàü mokùa eva prayojanam /
"teùàü duþkhaprahàõàya ÷rutireùà pravartate' iti vacanàt /
mokùàdanyatràtyantikaduþkhaprahàõàyogàt /
svargàdiprayojanaü bhavadapyavàntarameva na pradhànam /
viùayastu parame÷vara eva /
"sarve vedà yatpadamàmananti' ityàdivacanàt /
dharmàdikaü tvavàntarapratipàdyam /
abhipretaprayojanasàdhanaü ca viùayatàma÷nute /
naca dharmàdikaü mokùasàdhanam /
"puõyacito lokaþ kùãyate' iti ÷ruteþ /
ato bhagavatyeva mokùasàdhanatvàtsavar÷rutãnàü mahàtàtparyam /
nacàvyàpçtàtsàdhanàtphalasiddhiþ /
vyàpàra÷ca prasàda eva /
natu ÷rutijanitaü tajj¤àna sàkùàtkàro và /
"yasya prasàdàt' ityàdivàkyàduktànumànàcca /
j¤ànaü tu prasàdasàdhanamiti na sambandhànupapattiþ /
prasàdo nàmecchàvi÷eùaþ /
tathà sati"unninãùate'"tadicchayà yato hyasya bandhamokùau pratiùñhitau' ityàdi÷rutibhiþ"yasya prasàdàt' iti ÷ruteraikàrthyalàbhàt /
prasanno 'smãti pratãtau paropacikãrùàyà eva sphuraõàt /
tathàca yadã÷varo necchàvàüstadà na prasidedghañavat /
sàmànyàbhàve vi÷eùàbhàvaniyamàt /
prasàdarahita÷ca na mokùasàdhanaü syàt /
yadyatra vivakùitàvàntaravyàpàrarahitaü na tattatra sàdhanamiti vyàpteþ /
mokùaü pratyasàdhanaü ca na mokùa÷àstramahàtàtparyaviùayaþ syàt /
tathàca mokùaprayojanatà ÷rutãnàü hãyeta /
naca viùayàntaraü prayojanàntaraü càstãti viùayaprayojana÷ånyatvàdapràmàõyamevàpadyeta /
naca tadapauruùeyatàyànà÷aïkitadoùasya vàkyasyopapadyate /
ato 'va÷yamuktena krameõecchàvattvaü bhagavato 'ïgãkaraõãyamiti /


*6,355f.*

nanu viùayàbhàve syàdapràmàõyam /
phalàbhàve tu kathamapràmàõyàpàdanam /
nahi phalavattvaü pràmàõyam /
kintu yàthàrthyamevetyuktam /
nàpi pràmàõyasya vyàpakam /
tçõàdidar÷anasya prayojanàbhàve 'pi pràmàõyàbhyupagamàdityata àha- yàthàrthyameveti //


*6,356*

%<yàthàrthyameva mànatvamapi vàkyaü prayojakam  /
mànatvameti ...  // MAnuv_2,1.109a-c //>%

yadyapi yàthàrthyameva mànatvaü na phalavattvam /
nàpi tena vyàptam /
tathàpi vàkyaü prayojakameva mànatvametãti yuktamàpàdanam /
etaduktaü bhavati /
pràmàõyamàtrasya prayojanavattvena vyàptyabhàve 'pi tadvi÷eùasya vàkyapràmàõyasyàstyeva /
padànàmiùyasàdhana eva gçhãtasaïgatikatvàt /
padasaïgatigrahaõasavyapekùasyaiva vàkyasya bodhakatvàt /
phalasya viùayavi÷eùe vàkyapràmàõyanirõayahetutvàcca /
ato vyàpakàbhàve vyàpyavàkyapràmàõyàbhàvàpàdanamupapannameveti /


*6,357*

nanu ca mahàtàtparyagocarasya viùayasya paramaprayojanasya càbhàve 'pyavàntaraviùayeõa dharmàdinàpradhànaprayojanena ca svargàdinà viùayaprayojanavatã ÷rutiþ pramàõaü bhaviùyati ityata àha- tatràpãti //

%<... tatràpi yat sampårõaprayojanam  // MAnuv_2,1.109cd //>%

vàkye 'pi nirdhàraõe saptamã /
prayojanavattve 'pãti và /
yat vàkyaü sampårõaprayojanaü mahàprayojanam /
upalakùaõaü caitat /
pradhànaviùayaü cetyapi draùñavyam /
yaditi ÷ravaõàttaditi labhyate /
sampårõaprayojanamiti càvartanãyam /

mànatvametãtyanuvartanãyam /
tathà càyamarthaþ /
nàvàntaraviùayaprayojanàbhyàü vàkyasya pràmàõyaü sambhavati /
kinnàma yadvàkyaü yanma(hà)hatprayojanamuddi÷ya yaü pradhànaü viùayaü pratipàdayituü pravçttaü tattàbhyàü(eva) prayojanaviùañàbhyàmupetaü pràmàõyama÷nute /
tadabhàve 'vàntaraprayojanàderapyasiddheþ /
siddhau và và tasyaiva pràdhànyapràpteþ /
vedavàkyaü ca mokùodde÷ena mahàtatparyopetamityuktam /
tattayoreva viùayaprayojanayorupapattau pramàõaü syànnànyatheti /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü na prayojanàdhikaraõam //
#<Vyàsa>#-(20)

___________________________________________________________________________



[======= JNys_2,1.X: vaiùamyanairghçõyàdhikaraõam =======]



*6,359*


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü vaiùamyanairghçõyàdhikaraõam //


//  oü vaiùamyanairghçõye na sàpekùatvàttathà hi dar÷ayati oü //
pràõinàü vividhàndehendriya(yàdi)viùayàüstatphalaü ca sukhaduþkhalakùaõamutpàdayannã÷varaþ kiü tadãyaü dharmàdharmaråpaü karmàpekùate na và /
àdye tasya svàtantryapracyutiþ /
dvitãye nirnimittaü kàü÷citsukhayanviùamaþ syàt /
kàü÷cidduþkhayannirghçõaþ syàt /
ityubhayathà na tasya sarvakartçtvamityeùa(va) pårvapakùo 'tràdhikaraõe niràkriyate /
tatra tàvadàdyena såtreõa karmàdisàpekùasya kartçtvamabhyupetya vaiùamyanairghaõye parihçte /
apekùaõãyaü karmàdi ã÷varàyattaü na và /
neti pakùe sarvakàraõatvahàniþ /
àdye nirnimittaü viùamàõàü karmaõàü kàrayiturvaiùamyanairghçõye syàtàmityàkùipya karmàdãnàmanàdità(tvà)bhyupagamena samàdhànamuktaü"na karmàvibhàgàditi cennànàditvàt' iti såtreõa /
evaü tarhi karmàdisàpekùasya svàtantryaü na syàdityà÷aïkayoktamupapadyate ceti /
karmàdyapekùasyàpi tasya svàtantryamupapadyate /
karmàdisattàderapi tadadhãnatvasyàrambhaõàdhikaraõe samarthitatvàt /
nahi svàdhãnasattàdikamapekùamàõasya svàtantryapracyutiryukteti /
evaü(ca) tarhi tadapekùà nàmànapekùaiva /
tathàca punarvaiùamyàdyàpattirityà÷aïkayoktam- upalabhyate ceti //
upalabhyate hã(ce)÷varasyedç÷aü vaiùamyaü nirghçõatvaü ca pramàõaiþ /
ato nedamaniùyamiti /

tadidamayuktam /
vaiùamyanairghçõye hi vastuto dåùaõe na và /
àdye kathamantato 'pyaïgãkriyete /
dvitãye prathamamevàïgãkàrye /
kiü sàpekùatàpakùaü kakùãkçtya tatra dåùaõaparihàrakle÷ena /
tathàca bakabandha(ka)rãtirityato 'bhipràyamàha- vaiùamyamiti /


*6,360*

#<vaiùamyanairghçõye na sàpekùatvàt tathà hi dar÷ayati  | BBs_2,1.34 |>#

%<vaiùamyaü caiva nairghçõyaü vedàpràmàõyakàraõam  /
nàïgãkàryamato 'nyattu na vaiùamyàdinàmakam  // MAnuv_2,1.110 //>%

dvividhaü khalvidaü vaiùamyaü nirghçõatvaü ca /
ekaü (dha)karmàdyanapekùatàprayuktam /
aparaü tu sàpekùatve 'pi karmàdisattàderapã÷varàdhãnatvaprayuktam /
tatràdyaü vedàpràmàõyakàraõatvena dåùaõatvàt ne÷varasyàïgãkartumucitam /
vedo hi dharmaü sukhasàdhanamadharmaü ca duþkhasàdhanamàha /
tatra yadã÷varo dharmàdharmànapekùya viùamo nirghçõa÷ca syàt tadà vedoditaü dharmàdharmayoþ sukhaduþkhasàdhanatvamasatsyàt /
tathàca tasya kathaü pràmàõyaü syàt /
ataþ såtrakàreõa karmàdisàpekùatàpakùamurarãkçtya tatparihçtam /
ato 'nyattu dvitãyaü vaiùamyaü nairghçõyaü ca na vaiùamyàdinàmakaü dåùaõaråpaü na bhavatãti yàvat /
tathàhi vaiùamyàdikaü tàvanna svaråpeõa doùaþ kintu doùahetutayà /
na cedaü vedàpràmàõyakàraõam /
karmàdisàpekùatvàïgãkàràt /
nàpi jãvànàmive÷varasya pratyavàyahetuþ /
tadabhàvàt /
ato 'dåùaõatvàdaïgãkçtaü såtrakçteti na ka÷ciddoùaþ /
tathàca bhàgyam /
"naca punarvaiùamyàdyàpàtena doùaþ' iti /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü vaiùamyanairghçõyàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________



[======= JNys_2,1.XI: sarvadharmopapattyadhikaraõam =======]


*6,366*


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü sarvadharmopapattyadhikaraõam //


//  oü sarvadharmopapatte÷ca oü //
sarve cetanà apårõaguõà doùiõa÷ca dçùñàstaddçùñàntena cetanatvàdã÷varasyàpi samàsavyàsàbhyàmaparipåõarguõatvaü doùitvaü ca syàditi pårvapakùo 'tràdhikaraõe nirasyate /
tadidamaspaùñaü bhàùye /
ca÷abdasamuccitàyàþ ÷ruterevodàhçtatvàt /
yukteravyutpàdanàt /
tataþ spaùñaü yadadhãnà iti //

#<sarvadharmopapatte÷ ca  | BBs_2,1.37 |>#

%<yadadhãnà guõà÷caiva doùà api hi sarva÷aþ  /
guõàstasya kathaü na syuþ syurdeùà÷ca kathaü punaþ  // MAnuv_2,1.111 //>%

càpi÷abdàvanyonyasamuccaye /
eva÷abdasya yadadhãnà evetyanvayaþ /
hi÷abdaþ sarvasya bhagavadadhãnatàyàü ÷rutyàdiprasiddhiü dyotayati /
kathamityàkùepe /
dvedhà hi vastu na pràpyate /
tatra svàtantryàbhàvàdvà prepsàbhàvàdvà /
dvedhà ca na hãyate /
svàtantryàbhàvàdvà jihàsàbhàvàdvà /
asti tàvadã÷varasya sarvatra svàtantryam /
asti ca mayà sarvadà'nandàdiguõavatà duþkhàdidoùavarjitena bhàvyamitãcchà, prekùàvattvàt /
ataþ kathaü tasyànandàdiguõapårõatvaü duþkhàdisarvadoùadåratvaü na bhavati /

atraite prayogàþ /
ã÷varaþ sakalaguõapårõaþ sarvadoùadåra÷ca, svatantratvàt /
vyatirekeõa yaj¤adattavat /
ã÷varo vipratipannaguõavàn, tatra prepsàvattve sati svatantratvàt /
yo yatra prepsàvatve sati svatantraþ sa tadvàn yathà sampratipannaþ /
ã÷varo na vimatadoùavàn, tajjihàsutve sati svatantratvàt /
yo yatra jihàsàvattve sati svatantraþ sa tadabhàvavàn /
yathà sammata iti /


*6,368*

%<sarvadharmàpapattestad vàkyairapi hi tàdç÷aiþ  /
nirdoùà÷eùaguõako nirõãto bhagavàn hariþ  // MAnuv_2,1.112 //>%

%<|| iti ÷rãmadànandatãrthabhagavatpàdàcàryaviracite ÷rãbrahmasåtrànuvyàkhyàne dvitãyàdhyàyasya prathamaþ pàdaþ ||>%


tat evamuktaprakàreõa sarveùàü dharmàõàü guõànàü doùàbhàvànàü ca sambandhinyàstatpratipàdikayà upapatteþ tàdç÷aiþ sarvaguõapårtyàderupapàdakaiþ /
hi÷abdasteùàü"guõàþ ÷rutàþ' ityàdãnàü prasiddhànàü såcayati /

tadanena svapakùe pramàõamabhidadhataiva parakãyayuktãnàü kàlàtyayàpadiùñatvaü svàtantryàbhàvopàdhiduùñatvaü coktaü bhavatãti /

//  iti ÷rãmatpårõapramatibhagavatpàdasukçteranuvyàkhyànasya praguõajayatãrthàkhyayatinà /
kçtàyàü ñãkàyàü viùamapadavàkyàtharvivçtau dvitãyàdhyàyasya prathamacaraõaþ paryavasitaþ //


//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü dvitãyàdhyàyasya prathamacaraõaþ samàptaþ //



*************************************************************************************************



Adhyaya 2, Pada 2





[======= JNys_2,2.I: racanànupapattyadhikaraõa =======]


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü racanànupapattyadhikaraõam //


*7,1*

sakalajagajjanmàdikàraõe sakalaguõaparipårõe samastàvadyagandhavidhure pare brahmaõi viùõau samasta÷rutisamanvayo yaþ prathamàdhyàye 'bhihitaþ, tasya sàïkhayàdisamayavirodhenànyathàtva÷a(ïkàyàü tanniràkaraõàrthamayaü)ïkàü nivàrayituü dvitãyapàda àrabhyate /

*7,4*

nanvanàrambhaõãya evàyaü pàdaþ /
tathàhi sàïkhayàdimatàni kiü smçtitvenoktàrthamanyathamantãti ÷aïkayate, kiüvà yuktyupetatayà, athavà ÷rutyupetatayà, yadvà pratyakùopetatayà /
nàdyaþ, pratismçtiparàhatatvenàptini÷càyakàbhàvena ca teùàmapasmçtitvasya prathamapàde samarthitatvàt /
ata eva na caturthaþ /
na dvitãyaþ /
uktàrthaviruddhànàü sakalayuktãnàmàbhàsatvasya tatraiva vyutpàditatvàt /
prabalayuktivirodho 'tra nirasyata iti cenna /
pràbalyaü hi yuktãnàü ÷rutyàdipramàõamålatvena, tatsaüvàditvena (và), bahutvena và syàt /
sarvathàpi nàdhikà÷aïkàvakà÷aþ /
÷rutyàdisaüvàdinãnàü tanmålànàü bahvãnàü ca yuktãnàü tatraiva niràkçtatvàt /
kà÷cideva tatra nirastà na samastà iti cenna /
såtràõàmupalakùaõàrthatvàt /
anyathà yuktyàbhàsànàmanantatvena aparyavasànaü syàt /
pàdabheda÷caivaü sati na syàt /
na tçtãyaþ, samasta÷rutãnàü brahmaõi samanvayasyoktatvàt /

atra ka÷cidàha /
svapakùasàdanaparapakùapratikùepàbhyàmeva nirõayo bhavati /
tatra prathamàdhyàye svapakùe pramàõamuktam /
tasya yuktivirodho dvitãyasya àdyapàdena nirastaþ /
evaü svapakùasthàpane jàte parapakùapratikùepàtharmayaü vàda àrabhyata iti /
tadayuktam /
parapakùapratikùepo hi tadãyasàdhananiràsàdanyo nàsti /
sàdhanàni ca smçtyàdãnyeva /
nirastàni ca samastàni tàni prathamapàda iti kimasya kçtyam /
ki¤caivaü sati virodhaparihàro 'dhyàyàrtho na syàditi /

apara àha /
uktàrthe smçtinyàyavirodho nàstãti sthàpite 'pyasti brahmaõi samanvayàbhàva÷aïkà /
katham /
yadyapyanumànaü brahmaõo jagatkàraõatvamapabàdhituü nàlam, tathàpi kàraõàntaraü jagato 'vagamayitumalam /
tata÷ca vastuvikalpànupapatteranyataraparigrahe hetvabhàvàt brahmaiva jagatkàraõamiti na ni÷cetuü ÷akyate, pratyuta sarvaj¤apraõetçkatvenànumànasyopabçühitatvàt pradhànàdyeva jagatkàraõaü na brahmeti buddhiþ syàt /
ato na kevalaü brahmaõo jagatkàraõatvamapabàdhitumanumànaü notsahate /
kintu kàraõàntaramapyavagamayituü nàlamiti pradar÷anàrthaü dvitãyaþ pàda àrabhyata iti /
etadapyuktam /
tathàhi /
kimanenoktaü syàt /
yadi, pràk svàbhimatàrthe yuktivirodhaparihàreõa svapakùasthapànà vihità, idànãü parapakùapratikùepo vidhãyata iti /
tadoktamevottaram /
atha yuktivirodhaparihàra eva pàdadvayàrthaþ, kintu svapakùavirodhiyuktiniràkaraõaü prathame, dvitãye tu parapakùasàdhakayuktiniràkaraõamiti, tanna /
nyàyasàmyena tàsàmapi ÷akyaniràkaraõatvàt (sàrvaj¤aü) sarvaj¤atvaü ca praõetéõàü pràgeva nirastam /


*7,5*

ato nàyaü pàda àrambhaõãya ityata àha- smçtãti //

%<smçtiyukti÷rutiguõayuktayo bahuyuktayaþ  /
evaü caturvidhà naiva viruddhayante 'nvayaü prati  // MAnuv_2,2.1 //
iti prathamapàdena nirõãte 'pyabhiyogataþ  /
dar÷anànàü pravçttatvànmanda à÷aïkate punaþ  // MAnuv_2,2.2 //>%

NYâYASUDHâ:
÷rutayo gurà upasarjanà(ni) yàsàü tàstathoktàþ /
caturvidhà virodhipratãtayaþ /
anvayaü prati na viruddhayante iti ÷rutisamanvayasiddhamarthaü nànyathayituü ÷aknuvantãtyarthaþ /
abhiyoga àgrahaþ /
dç÷yate prameyamebhiriti dar÷anàni sàïkhayàdi÷àstràõi /
etaduktaü bhavati /
yadyapi paramatasàdhakànàmasmanmatabàdhakànàü ca smçtyàdãnàmàbhàsatvavyutpàdanena spaparapakùasàdhanopàlambhau kçtàveveti paramàrthaþ /
tathàpyukte 'rthe punaþ puruùasya à÷aïkà bhavatyeva, kimetadevamanyathà veti /
kasmàt /
abhiyogato (dar÷anànàü) matànàü pravçttatvàt tadupalambhàditi /


*7,10*

nanu ca ÷rutayastàvadapauruùeyatayànà÷aïkitadoùàþ bahula(prabala)yuktibhi÷cànusaühitàrthà nirastasamastapratipakùà÷ca /
tatkathaü tatsamanvayasiddhe 'rthe 'bhiyogapravçttadar÷anopalambhamàtreõànyathàtva÷aïkà syàt /
atiprasaïgàt /
nanvata evoktaü manda iti /
maivam /
pràptimanàlocya ÷aïkamànasyàvicikitsita÷aïkasya ÷àstre 'nadhikàràdityato 'bhiyogato dar÷anànàü pravçttatvàdityukta÷aïkàkàraõaü vivçõoti- anàdãti //

%<anàdikàlato vçttàþ samayà hi pravàhataþ  /
nacocchedo 'sti kasyàpi samayasyet ...  // MAnuv_2,2.3 //>%


*7,11*

NYâYASUDHâ:
kapilakaõàdàdãnàü praõetéõàü smaraõàtkathamanàditvamityata uktam- pravàhata iti //
kapilàdayo hi pårvaiþ praõãtànyeva ÷àstràõi kàlabalàdutsannàni sva(tapaþ)prabhàvàdinàvagamya prabandhàntararacanayà pravartayanti /
evaü pårve 'pi pårvatarairityevaü pravàhato 'nàditvàdadoùaþ /
tathaiva ca smaraõànãti /
iti hetorà÷aïkita iti pårveõa sambandhaþ /

idamuktaü bhavati /
karaõadoùabàdhakapratyayava÷àdeva hyapràmàõyaü kalpanãyam /
anyathà atiprasaïgàt /
tatra yatà ÷rutãnàmanàditvàtkaraõadoùàbhàvaþ, tathà samayànàmapi /
svaråpànàditvaü pravàhànàditvamiti tu vaiùamyamàtram /

puruùadoùasa¤càràbhàvasyobhayatràpi sàmyàt /
yathà cànucchedenànuvçtteþ ÷rutãnàü bàdhakàbhàvaþ, evaü samayànàmapi /
yadi karaõadoùabàdakapratyayopetàþ syuþ tadonmattavàkyavadidaüprathamàþ samucchedavanta÷ca syuþ /
nacaivam /
ataþ kathamapràmàõyama÷nuvate /
yathà ca ÷rutayo balavadyuktyanusaühitàrthà evaü samayà api /
naca tàsàmàbhàsatvamuktamiti vàcyam /
sarveùàü tadanuvartinàmasmàbhiranavagatatvena tatparihàrasambhàvanàt /
evamevàpratipakùatvaü ÷rutãnàmiva samayànàü sambhàvitam /
kathamanyathà såtrakçdekadhurãõàþ ÷auddhodaniprabhçtayo 'bhiyogatastànpravartayeyuþ, kathaü ca prekùàvanto 'neke 'bhiyogenaivopàdadãran /
tadevaü ÷rutitulya(samàna)yogakùematàü samayànàü manyamànasya syàdevoktàrthe sandeha iti /


*7,17*

nanvevaü sati parasparaviruddhànàmanekeùàü pràmàõyaü tàvanna sambhavati, vastuvikalpàpatteþ /
tathàcàva÷yà÷rayaõãye kasyacideva pràmàõye anàdikàlato 'nuvçttatvàdeþ anyeùvanyathàsiddhau sarvathà kalpanãyàyàm"itareùàü cànupalabdheþ' ityuktadi÷à sàïkhayàdisamayànàm apràmàõyaü kalpayituü ÷akyata eva, tatkathaü ÷rutisamanvayasiddhe 'rthe punaþ ÷aïketi /
ucyate /
yo hi itareùàü cànupalabdheþ' iti saïkùepeõoditaü nyàyaü para(pari)kalpiteùu prameyavi÷eùeùåtprekùituü kùamate, taü pratyevametat /
yastvevaü na kùamaþ sa yàvadayaü saïkùepo na prapa¤cyate tàvadanyaparityàgenaikagrahaõasyànã÷ànaþ ÷aïketaiva /
nacaivaü ÷àstre nàdhikriyeta /
saïgrahaprapa¤cocchedaprasaïgàt /
tadidamuktaü manda à÷aïkata iti /
kimato yadyevamityata àha- ata iti //

%<ato vibhuþ  // MAnuv_2,2.3d //
bhràntimålatvameteùàü pçthag dar÷ayati sphuñam  // MAnuv_2,2.4ab //>%

NYâYASUDHâ:
bhràntipadaü vipralambhasyàpyupalakùaõam /
pçthak vistareõa /
sphuñam subodham /
tattatsamayoktàrthànàmapràmàõikatvaü pramàõaviruddhatvaü (ca) pràk saïkùepeõàsphuñaü coktaü, atra vistareõa sphuñaü dar÷ayaüsteùàü bhràntyàdimålatvaü j¤àpayatãtyarthaþ /
etena pårvapàdenàsya pàdasya prapa¤cyaprapa¤cakabhàvalakùaõà saïgatiþ, prapa¤cane prayojanaü coktaü bhavati /
tadidamuktamitareùàmityàdi bhàùyeõa /


*7,19*

nanvetada÷akyaü taiþ svaprameyàõàü dçóhatarkàgamasàdhitatvàt parakãyatarkàdenirastatvàdityata àha- tarkairiti //

%<tarkairdçóhatamaireva vàkyai÷càgamavàdinàm  // MAnuv_2,2.4cd //>%


*7,19f.*

NYâYASUDHâ:
tarka÷abdaþ sopaska(skà)rànumànàrthaþ /
dçóhatamaiþ parakãyatarkabàdhakaiþ tadabàdhyaiþ (ca) vàkyai÷ca dçóhatarai(mai)riti sambaddhayate /
pårveõa sambandhaþ (anvayaþ) /
vedàdivàkyànàü pràmàõyamanabhyupagacchantaü prati kathaü tadupanyàsa ityata uktam- àgamavàdinàmiti //
àgamasya vedàdeþ pràmàõyamabhyupagacchatàü puüsàü samayànàmiti sambandhaþ /
yadvà svàgamapràmàõyavàdinàmityarthaþ /
tata÷ca svàgamapràmàõyàbhyupagamanyàyena vedàderapi pràmàõyaü tairaïgãkàryamiti(rayitvetir (yeti) bhàvaþ /
athavà'gamasya vedàdeþ pràmàõyavàdinàü ÷iùyàõàü vyapekùayeti ÷eùaþ /
tathàca bauddhàdhikaraõàntena na virodhaþ /
yadyapyetadanupadameva pradar÷ayiùyate, tathàpi ÷rotçmanaþsamàdhànàrthamuktamiti /


*7,21*

nanu cànàdyanantakàle 'nucchedena pravartamànànàü samayànàü na bhràntyàdimålatvamucitam /
nahi tathàvidhasyonmattavàkyàderanàdyantakàle 'nuvçttirasti /
tadayaü prayogaþ /
sàïkhayàdisamayàþ pramàõabhåtà, na bhràntyàdi(nti)målà và, sarvadànuvartamànatvàt, mahàjanaparigçhãtatvàt(và), vedavaditi /
tathàca vakùyamàõasya tarkàderbàdhitaviùayatvamiti /
maivam /
kimatra sarveùàmapi samayànàü pràmàõyàdikaü sàdhyamutaikasya /
nàdyaþ /
parasparaviruddhànàü pràmàõyàdisàdhane vastuvikalpàpattyà bàdhitaviùayatvàt /
parasparapratikùeparåpatvena satpratipakùatvàcca /
na dvitãyaþ /
pakùãkçtàdanyasya pràmàõyàdyabhyupagame praguktadoùànuùaïgàt /
anabhyupagame tatraiva vyabhicàràt /
vedapràmàõyàdyabhyupagame pratij¤àtàrthànupapattiþ /
anabhyupagame ca dçùñàntadoùaþ /
bhavedevam /

bhràntyàdimålatve samàne satyunmattavàkye 'vidyamànàü anàdyanantakàlànuvçttireteùàmeva tarhi kinnimitteti suhçdbhàvena pçcchantaü pratyàha- daurlabhyàditi //


*7,22*

%<daurlabhyàcchuddhabuddhãnàü bàhulyàdalpavedinàm  /
tàmasatvàcca lokasya mithyàj¤ànaprasaktitaþ  // MAnuv_2,2.5a-d //>%

NYâYASUDHâ:
samayapravartakànàü puüsàü duràgrahagçhãtatvàdvartante samayàþ sadà /
naikyamunmattavàkye vidyate /
nanvàgrahe 'pi kiü kàraõamityata uktam- vidveùàditi //

%<vidveùàt parame tattve tattvavediùu càni÷am  // MAnuv_2,2.5ef //>%

NYâYASUDHâ:
tarhi dveùotpattyanantaraü pravartatàm /
kathaü sadà ityata uktam- ani÷amiti //
nanu puruùàrthakàmàþ kathaü (vi)dveùanimittàdàgrahàdanyàyaü pravartayantãtyata uktam- anàdãti //

%<anàdivàsanàyogàdasuràõàü bahutvataþ  /
duràgrahagçhãtatvàd vartante samayàþ sadà  // MAnuv_2,2.6 //>%

NYâYASUDHâ:
vàsanàva÷àttebhyastadeva rocayata iti bhàvaþ /
nanvanàdivàsanàpi balavatprayatnena kuto na nivartata ityata uktam- asuràõàmiti //
viparãtaprayatnàdiprerakàõàü buddhayàdyabhimàninàmiti ÷eùaþ /


*7,24*

nanu sàdhånàü viduùàü nivàraõàtkuto na nivartanta ityata uktam- daurlabhyàditi //
alpavedinàü bhramàdhiùñhànasvaråpamàtravidàü samayapravartakànàm /
tarhi ràjàdirloko nivàrayiùyati ityata uktam- tàmasatvàditi //
tata eva kupaõóitanimittamithyàj¤ànaprasakti÷ca /
na caitàni kàraõàni svaråpato 'pyanàdau vede sambhavantãti /

yadyapyetatpàdànte vaktavyam, tathàpyatra prasaïgà(dà)gataü buddhisamàdhànàyoktamiti /


*7,25*

yadyevaü tarhyeteùàü sudçóhaniråóhànàü samayànàü sarvathotsàdanasyà÷akyatvàdvayartheyaü niràkçtirityata àha- tathàpãti //
%<tathàpi ÷uddhabuddhãnàmã÷ànugrahayoginàm  /
yuyuktayastamo hanyuràgamànugatàþ sadà  // MAnuv_2,2.7 //
iti vidyàpatiþ samyak samayànàü niràkçtim  /
cakàra ...  // MAnuv_2,2.8a-c //>%

NYâYASUDHâ:
yadyapi kusumayà na sarvathà samucchedyàþ tathàpi /
tamaþ aj¤ànam /
suyuktitvasya vivaraõaü sadà'gamànugatà iti /
pramàõagçhãtavyàptyàdiyuktàþ tatsaüvàdayuktà÷ca /
iti ityevamartham /
etaduktaü bhavati /
na sàïkhayàdisamayasamucchedàrtho 'yaü prayatnaþ, yenoktadoùaþ syàt /
kinnàma keùà¤citpuüsàü taistaiþ samayairàhità(na)j¤ànasaü÷ayaviparyayàn àgamasahitàbhiryuktibhiþ tattvaj¤ànamutpàdya apanetumiti /



*7,25f.*

nanvetadapyayuktam /
atiniråóhanibióavàsanànubaddhamanàdyaj¤ànam idànãmevotpannena tattvaj¤ànenàpanãyata iti /
kintu tattvaj¤ànaü paribhåya svavàsanàva÷àtpunarudbhavati /
pravartayati ca svocitaü kàryamityata uktam- ÷uddhabuddhãnàmiti //
yathàrthaj¤ànasvabhàvànàü mokùayogyànàm /
ayaü bhàvaþ /
vakùyate hi kecana cetanà mokùayogyàþ kecana neti /
tatra nàyogyànàmaj¤ànamapanetumaya--rambhaþ, kintu yogyànàmeva /
teca vi÷uddhavij¤ànasvabhàvàþ /
tathàca pramàõairidànãmevotpannamapãdaü manovçttitvaü tattvaj¤ànamantaraïgabhåtena

vi÷uddhasvaråpaj¤ànenopodbalitaü sat bahiraïgamanàdyapi savàsanamaj¤ànaü samålaghàtaü hanti /
svabhàvasya sarvato 'pi balavattvàt /
nacaivaü pramàõavaiyarthyam /
svabhàvasya bàhyaprayatnasacivasyaiva kàryakàritvàt /
yathoktam"vinà yatnaü na hañho nàpi karma' iti /

ki¤ca sarvato 'pi balãyànã÷varànugraha iti tàvatsuprasiddham /
asti càsau mokùayogyeùu (jãveùu) anàdita iti vakùyate /
tathàca tatsacivamidaü vçttij¤ànamaj¤ànamatiniråóhanibióavàsanànubaddhamanàdyapi samålakàùaü kaùatyeva /
ato na vyartheyaü samayànàü niràkriyeti bhàvenoktam- ã÷ànugrahayoginàmiti //
nacaivaü tata evàvidyànivçttirbhaviùyati kiü tattvaj¤àneneti vàcyam /
ã÷varànugrahasya puruùaprayatnànusàreõaiva phalajananasvàbhàvyàt /
tathàcoktam"phalaprado vàsudevaþ akhilasya' iti /
akhilasya yogyatàkamarprayatnasàkalyasya na punarekaikasyetyarthaþ /


*7,30*

yadyevaü sàdhånàü kusumayàhitamaj¤ànamapanetuü bhagavànsamayànàü niràkçtiü cakàra, tadeyaü brahmàdibhiranàdartavyà syàt /
teùu kusumayairaj¤ànasyànàhitatvena prayojanàbhàvàt /
tathàca"evaüvidhàni såtràõi kçtvà' ityàgamavirodha ityata àha- nijeti //

%<... nijabhaktànàü buddhi÷àõatvasiddhaye  // MAnuv_2,2.8cd //>%

NYâYASUDHâ:
kusumayairanàhitàj¤ànànàü brahmàdãnàü buddhiü yuktãnàü ÷àõatvasiddhaye yukti÷àõena j¤ànàseþ atinai÷ityasiddhayarthamiti yàvat /
pårveõaiva sambandhaþ /
kusumayà(hità)j¤ànanirasanaprayojanàbhàve 'pi j¤ànavai÷adyaprayojanasya vidyamànatvàttairidamàdaraõãyamiti bhàvaþ /

//  oü racanànupapatte÷ca nànumànam oü //
tadevaü samarthitaþ pàdàrambhaþ /
tatràdyàdhikaraõe nirã÷varasàïkhayànàü niràkriyate /
naca tatsvaråpàj¤àne dåùaõaü subodhaü bhavati ityataþ tanmatasthitiü tàvaddar÷ayati- cetaneti //


#<racanànupapatte÷ ca nànumànaü  | BBs_2,2.1 |>#

%<cetanàcetanaü tattvadvayameva nirã÷varàþ  /
àhus ...  // MAnuv_2,2.9a-c //>%


*7,32*

NYâYASUDHâ:
cetanamacetanaü ceti dvandvaikavadbhàvaþ /
àhuþ saïkhayà iti ÷eùaþ /
nanu ca vidhàntaràsambhavàtpràmàõikaistattvadvayameva vaktavyam, tatkiü teùàü vaiùamyamucyata ityata uktam- nirã÷vara iti //
ã÷varamanabhyupagamya jãvajaóàtmakaü tattvadvayamevàhurityarthaþ /


*7,32f.*

nanu sàïkhayà manyante /
saïkùepatastattvasya catasro vidhàþ /
ka÷cidarthaþ prakçtireva /
ka÷cidartho vikçtireva /
ka÷citprakçtivikçtiþ /
ka÷citanubhayaþ /
tatra sattvarajastamasàü sàmyàvasthà pradhànaü prakçtireva /
sà hi vi÷vasya kàryasya målam /
na tvasyà målàntaramasti /
mahadahaïkàratanmàtràþ sapta prakçtivikçtayaþ /
prakçtayo vikçtaya÷ceti /
tathàhi /
mahattattvamahaïkàrasya prakçtiþ vikçti÷ca målaprakçteþ /
evamahaïkàratattvaü tanmàtràõàmindriyàõàü ca prakçtiþ vikçti÷ca mahataþ /
evaü pa¤ca tanmàtràõi (tattvàni) bhåtànàmàkà÷àdãnàü prakçtayo, vikçtaya÷ca ahaïkàrasyeti /
pa¤ca bhåtànyekàda÷endriyàõãti ùoóa÷ako gaõo vikçtireva /
yadyapi pçthivyàdãnàmapi goghañavçkùàdayo vikàràþ, evaü tadvikàrabhedàþ payobãjàdayaþ, teùàü dadhyaïkuràdayaþ /
tathàpi gavàdayo bãjàdayo và na pçthivyàdibhyastattvàntaram /
sthålatendriyagràhyatàsàmyàt /
tattvopàdànatvaü ca prakçtitvamiha vivakùitamiti /
puruùastvanubhayo na prakçtirnàpi vikçtiþ /
tadevaü vistarataþ pa¤caviü÷ati tattvàni /
yathoktam /
"målaprakçtivikçtirmahadàdyàþ prakçtivikçtayaþ sapta /
ùoóa÷akastu vikàro na pçkçtirna vikçtiþ puruùaþ' iti /
tatkathamucyate tattvadvayamevàhuriti, àha- taditi //

%<... tat pa¤capa¤catvavibhàgasthamacetanam  /
cetanaü ...  // MAnuv_2,2.9c-e //>%

NYâYASUDHâ:
pa¤ca ca te pa¤cata÷ca (pa¤capa¤cataþ) teùàü bhàvaþ pa¤capa¤catvam /
sa càsau vibhàga÷ca /
tenopalakùitaü tiùñhatãti pa¤capa¤catvavibhàgastham /
tat cetanamacetanaü ca tattvadvayameva, saïkùepataþ caturvidham, vistarataþ pa¤caviü÷atiprabhedamàhurityato na virodhaþ /

nanu cetanamacetanaü càsaïkhayàtaü pratyakùàdipramàõairupalabhamànàþ kathamevamàhurityata àha- taditi //

%<... tadasaïkhayàtaü ...  // MAnuv_2,2.9e //>%

NYâYASUDHâ:
tadityubhayaparàmar÷aþ /
upàdhikroóãkàreõa pa¤caviü÷atiprabhedaü vadanto 'pyavàntarabhedena tattvadvayamasaïkhayàtamàhurityarthaþ /


*7,37*

cetanànàmacetanànàü ca pratyekamasaïkhayàtatvasàmye 'pi nobhayorbhinnatvena sàmyam /
kiü tarhãtyata àha- bhinnamiti //

%<... bhinnamanyad layaü bhavet  // MAnuv_2,2.9f //>%


*7,38*

NYâYASUDHâ:
cetanamiti ÷eùaþ /
cetanaü parasparato bhinnamàhuþ /
yathoktam /
"jananamaraõakàraõànàü pratiniyamàdayugapatpravçtte÷ca /
puruùabahutvaü siddhaü traiguõyaviparyayàcca' iti /
anyat cetanàt, acetanaü bhidojkhitamàhuþ /


*7,39*

nanvã÷varànabhyupagame kasyàpi pravçttyanupapatteþ, sargàdyasambhavàdã÷varàkhyaü tçtãyaü tattvamaïgãkaraõãyam /
tatkathaü nàïgãkurvantãtyata àha- acetanasyeti //


*7,40*

%<acetanasya kartçtvaü svàtantryeõa nigadyate  // MAnuv_2,2.10ab //>%

NYâYASUDHâ:
nigadyate sàïkhayairiti ÷eùaþ /
tathàhi /
cetanaþ saïghàtaparàrthatvàdihesiddhaþ /
acetanaü ca vyaktaü pratyakùàdisiddham avyaktaü ca kàraõakàryavibhàgàdihetusiddham /
nacaivamananyathàsiddhamã÷vare pramàõamasti /
acetanasyaiva pradhànasya kartçtvena sargàdyupapatteradçùñe÷varakalpanànupapatteriti manyanta iti /

nanvacetanaü cetanànadhiùñhitaü kvapi na pravçttimadupalabdham /
tataþ pradhànasyàdhiùñhàtre÷vareõa bhàvyamityata uktam- svàtantryeõeti //
cetanàdhiùñhànena vinetyarthaþ /
ta(ya)thoktam /
"vatsavivçddhinimittaü kùãrasya yathà pravçttiraj¤asya /
puruùasya vimokùanimittaü yathà pravçttiþ pradhànasya' iti /


*7,44*

anyadbhidojkhitamityuktam /
tadasat /
acetanànàmapi cetanavatparasparato bhedasya pratyakùàdisiddhatvàdityata àha- paraspareti //

%<parasparavibheda÷ca kàryàõàmàlayaü bhavet  // MAnuv_2,2.10cd //>%

NYâYASUDHâ:
àlayaü pralayaparyantam /
kàryàõàü parasparavibheda÷ca bhavediti nigadyate taiþ /


*7,45*

etaduktaü bhavati /
kàryaü tàvatkàraõavyàpàràtpràgapi sat /
asadakaraõàt /
asaccet kàraõavyàpàràtpårvaü nàsya sattvaü kartuü ÷akyam /
nahi nãlaü ÷ilpisahasreõàpi pãtaü ÷akyaü kartum /
ki¤ca kàryeõa sambaddhaü kàraõaü kàryasya janakam, asambaddhaü và /
àdye tvasatà sambandhànupapatteþ sattvamaïgãkàryam /
na dvitãyaþ /
asambaddhatvàvi÷eùeõa sarvasmàtsarvasambhavàpatteþ /
asambaddhatve 'pi kàraõaü tadevaü karoti yatra ÷aktamato nàtiprasaïga iti cet /
sà ÷aktiþ ÷akyaviùayà và syàtsavartra và /
sarvatra cetsaivàvyavasthà /
àdye tvasati ÷akye kathaü tadviùayà syàditi sadeva kàryam /
naca kàraõàdanyatkàryaü sadupalabhyata iti kàryakàraõayorabhedo 'ïgãkaraõãyaþ /
ki¤ca na pañastantubhyo bhidyate tantudharmatvàt, yadyato bhidyate tattasya dharmo na bhavati, yathà gaura÷vasya /
upàdànopàdeyabhàvàcca /
yayorarthàntaratvaü na tayorupàdànopàdeyabhàvo, yathà ghañapañayoþ /
saüyogàpràptyabhàvàcca /
arthàntaratve hi saüyogo dçùño yathà kuõóabadarayoþ /
apràptirvà yathà himavadvindhyayoþ /
naceha saüyogàpràptã /
tasmànnàrthàntatvam /
gurutvàntarakàryasyàvanatibhedasyàgrahaõàcca /

eva¤ca kàryàõàü parasparaü bhede 'pi svasvakàraõairabhedàtkrameõa mahàpralaye målakàraõabhàvaü gatànàmabheda eva, ityenenàbhipràyeõànyadbhidojkhitamityuktamiti /
taccoktam"asadakaraõàdupàdànagrahaõàtsarvasambhavàbhàvàt /
÷aktasya ÷akyakaraõàtkàraõàbhàvàcca satkàryam' iti /


*7,48*

teùvapi matabhedamàha- bhoktçtàmiti //

%<bhoktçõàü cetanasyàhuþ kecit tàmapi nàpare  // MAnuv_2,2.11ab //>%

NYâYASUDHâ:
sarve 'pi sàïkhayàþ puruùasya kartçtvaü nànumanyante /
kriyàve÷o hi kartçtvam /
na càtmanaþ parispandalakùaõà kriyopapadyate /
sarvagatatvàt /
nàpi prayatnalakùaõà /
tasyàþ antaþkaraõavçttitvàt /
naca vikriyàlakùaõà /
nirvikàratvàt /
yathoktam /
"tasmàcca viparyàsàtsiddhaü sàkùitvamasya puruùasya /
kaivalyaü màdhyasthyaü draùñçtvamakartçbhàva÷ca' iti /
tatra keciccetanasya bhoktçtàmàhuþ /
yathà bhoktçbhàvàditi /
apare tàmapi nàhuþ /
yathà"tasmànna badhyate na mucyate nàpi saüsarati ka÷cit /
badhyate saüsarati mucyate ca nànà÷rayà prakçtiþ' iti /


*7,51*

nanu kartçtàbhàve bhoktçtvamapi katham /
tasyàpi kriyàve÷àtmakatvàdityata àha- svaråpeti //

%<svaråpacaitanyabalàt svaprakà÷àcca bhogitàm  // MAnuv_2,2.11cd //>%

NYâYASUDHâ:
sukhaduþkhàdyanubhavitçtvaü hi bhoktçtvamàhurityata uktam- svaprakà÷àditi //
sukhàdyanubhavitçtvasya svapratãtisiddhatvàdityarthaþ /
yathà'ha /
bhoktçtvayogyatà ca puruùasya caitanyamiti /
nacaivaü kartçtvamapyaïgãkartumucitam /
upapattibàdhitatvena kartçtvapratãteradhyàsaråpatvàt /


*7,52*

nanvevaü tarhi pratãtisiddhaü bhoktçtvamapare kathaü nàbhyupayantãtyata àha- prakçte÷ceti //

%<prakçte÷ca svaråpasya vivekàgrahameva tu  /
abhogavàdino bhogamàhur ...  // MAnuv_2,2.12a-c //>%

NYâYASUDHâ:
bhogaü bhogavyavahàrakàraõam /
ayaü teùàmà÷ayaþ /
bhoktçtvaü hi na puruùasya svabhàvaþ /
apavargàbhàvaprasaïgàt /
àgantukaü tu nopapadyate /
apariõàmitvàt /
ataþ kartçtvamiva bhoktçtvamapyàtmano na ÷akyamaïgãkartum /
naca pratãtivirodhaþ /

pratãterabhàvàt /
vyavahàra eva hi kevalaü bhoktà'tmeti /
sa ca kartçtvavyavahàravatprakçtipuruùavivekàgrahamàtranibandhana iti /


*7,53*

syàdetat /
yeùàü puruùo bhoktà teùàü mokùàbhàvaþ syàt /
prakçtisaüyoganimitto hi puruùasya bhogastairaïgãkriyate /
"puruùasya dar÷anàrthaü kaivalyàrthaü tathà pradhànasya /
païgvandhavadubhayorapi saüyogastatkçtaþ sargaþ' iti vacanàt /
naca prakçtipuruùasaüyogaþ kadàpyapaiti yena puruùasya mokùaþ syàdityata àha- bhedagrahàditi //

%<... bhedagrahàt tayoþ  // MAnuv_2,2.12d //
bhoginàü muktiruddiùñà ...  // MAnuv_2,2.13a //>%

NYâYASUDHâ:
tayoþ prakçtipuruùayoþ bhoginàü puruùasya bhogamabhyupagacchatàü mate /
ayamabhisandhisteùàm /
prakçtisaüyogo hi puruùasya na kevalaü bhogàrthaþ /
kinnàmàpavargàrtha÷ca /
tatra vivekàgrahasacivo bhogàya bhavati /
vivekagrahe càpavargàya /
karotu nàma paunaþpunyena ÷abdàdyupabhogaü prakçtiþ /
anayà vivekakhyàtirakçteti /
kçtavivekakhyàtistu na ÷abdàdyupabhojayati /
avivekakhyàtinibandhano hi tadupabhogo, nibandhanàbhàve na bhavitumarhati /
taccoktam"dçùñà mayetyupekùaka eko, dçùñàhamityuparamatyantà /
sati saüyogo 'pi tayoþ prayojanaü nàsti sargasya iti /
tathà"raïgasya dar÷ayitvà nivartate nartakã yathà nçttàt /
puruùasya tathà'tmànaü prakà÷ya vinivartate prakçtiþ' iti /
naca nivçttàpi punaþ pravatsyartãti ÷aïkanãyam /

prayojanàbhàvàt /
uktaü ca"prakçteþ sukumàrataraü na ki¤cidastãti me matirbhavati /
tasyàpi svenaiva nivçtteþ /


*7,56*

nanu ca yeùàü mate puruùasya bhoga eva nàsti teùàü kathaü mokùaþ /
bandhàbhàvàt /
tathàca yogànu÷àsanavaiyarthyamityata àha- sa eveti //

%<... sa evàbhogavàdinàm  // MAnuv_2,2.13b //>%

NYâYASUDHâ:
sa bhedagraha eva muktiruddhiùyà /
bhedàgrahanibandhano bhrama eva hi bandhaþ /
sa ca bhedagrahe sati nivartate saiva muktiþ /
na tvaparàstãtyataþ sa evetyuktam /
na punarbhedagraha eva muktiþ /
tasyàpi nivartanãyatvàt /
nàpi vivekakhyàtimityuktatvàditi /


*7,57*

evamupanyastaü matamadhunà nirasanãyam /
tatra såtrakçtà kramavivakùitvà"racanànupapatte÷ca nànumànam' iti prathamaü parapakùopàlambhaü vidhàyànantaraü"pravçtte÷ca' iti svapakùasàdhanaü vihitam /
bhàùyakàrastu sàdhakapramàõasya tattvapratipattyantaraïgatvena tadupanyàsasya pràthamyaü parapakùaniràsàya tasthaiyarhetorbahiraïgatvena tadupanyàsyànantaryamiti kramamapi gràhayiùyan vyatyayena vyàcakùàõaþ pravçtte÷ceti såtrasya pàtanikàrthamàha- ã÷asyeti //

%<ã÷asyàsaïgrahàdeva na yuktau tàvubhàvapi  // MAnuv_2,2.13cd //>%

NYâYASUDHâ:
asaïgrahàt anabhyupagamàt /
evetyasya doùasyolbaõatvaü såcayati /
tàvubhàpi puruùasya bhoktçtvàbhoktçtvapakùau /


*7,58*

nanvapràmàõikasye÷varasyànabhyupagame kathamayuktatvamityataþ pravçtte÷ceti såtràrthataye÷vare pramàõamàha- cetaneti //

%<cetanecchànusàreõa yadà dçùñaþ pañodbhavaþ  /
etàdç÷atvamanyasya vastutvàt kena vàryate  // MAnuv_2,2.14 //>%


*7,59*

NYâYASUDHâ:
yadà yasmàt /
tasmàditi labhyate /
etàdç÷atvaü pañavaccetanecchànusàreõodbhåtatvam /
anyasya mahadàdeþ, vastutvàt kàryatvàdanumãyamànamiti ÷eùaþ /
kena ityàkùepe /

ayamatra prayogaþ /
mahadàdikaü cetanecchàdhãnotpattikaü kàryatvàtpañavaditi /
yadvà mahadàdyudbhavaþ cetanecchàdhãna udbhavatvàtpañodbhavavaditi prayoktavyam /
prayogadvayasåcanàya pañodbhava dçùñàntamuktvà vastutvàditi hetumàha /
evamuktàvupalakùaõatvaü hi ubhayatra j¤àyeta /
upalakùaõaü caitat /
mahadàdyupàdànaü cetanamadhiùñhitaü upàdànatvàttantuvadityàdyapi draùñavyam /
nacànya÷cetanastathà bhavitumarhatãti sarvàti÷ayã puruùa ã÷vara eva siddhayatãti /
vyàsa-(21)


*7,61*

syàdetat /
mahadàdikaü na tàvatpratyakùasiddham /
avyaktatvàt /
ataþ sàïkhayàcàryavacanàt tatprayuktànumànàdvà tadavagamo 'bhyupagantavyaþ /
tai÷cànevaüvidhameva taduktamanumitaü ceti bàdhaþ /
anyathà'÷rayàsiddhiriti /
maivam /
vedatastadavagamàt /
uktaü hãdam"ajàmekàm' ityàdi÷rutiþ pradhànamapi pratipàdayatãti /

nanu puruùa÷cetano nàntaþkaraõam /
icchà càntaþkaraõadharmo na cetanasyàvikàrasya /
ataþ aprasiddhavi÷eùaõatà bàdho và /
pañàderapyevambhàvàbhàvàddçùñàntasya sàdhyavaikalyaü ceti cenna /
àtmana evecchàvattvasya vakùyamàõatvàt /


*7,63*

tathàpyudbhavo nàmotpattirabhivyaktirvà /
nàdyaþ /
prathamaprayoge 'prasiddhavi÷eùaõatvàt /
dçùñàntasya sàdhyavikalatvàcca /
dvitãye cà÷rayàsiddheþ /
mayà satkàryavàdasya abhyupagatatvàt /
dvitãye 'pyeta eva doùàþ /
tvayà vyaktyanabhyupagamàditi cenna /
asatkàryavàdasya sàdhitatvàt /
satkàryavàde pramàõàbhàvàcca /
asadakaraõàdityàdibhi÷ca kiü kàryasya pràkkaraõavyàpàràtsattvamàtraü sàdhyam utàtyantasattvam /
àdye siddhasàdhanam /
sadasattvàbhyupagamàt /
dvitãye tvasadakaraõàditivatsadakaraõàdityapi samànam /
nahi sannàtmà kenacitkriyate /


*7,66*

nanvasataþ kathaü karmatvam /
sataþ kathaü kàryatvamityapi samànam /
anena ghaño jàyata ityapi pratyuktam /
tarhi ghañaü karotãtyàdeþ ko 'rthaþ /
mçttikàü ghañãkarotãti /
mçttikà ghañãbhavatãti /
asadutpattau kharaviùàõamapi kuto notpadyata iti cet /
tadàtmakasyopàdànasyàbhàvàditi bråmaþ /
anyathà sata utpattàvàtmàpi kuto notpadyata iti samànam /


*7,69*

ya(da)dyapi kàryeõa kàraõaü sambaddhaü tadupajanayati utàsambaddhameveti pçùñam /
tatra kàraõa÷abdenopàdànaü và vivakùitaü nimittaü và /
àdye janayatãtyeva neùyate /
kintu nimittakàraõàni tat kàryatàü nayanti /
dvitãye tu kàryàkàreõàsambaddhaü kàraõàkàreõa sambaddhamityuttaram /
ata eva nàtiprasaïgaþ /
÷akti÷ca kàraõànàü sadasadviùayà /
anyathà nirviùayatvàpàtàt /
nahi sat kartuü ÷akyaü bhavati /


*7,70*

yacca tantupañayorabhedànumànaü tatràbhedamàtrasàdhane siddhasàdha(nam)natvam /
bhedàbhedàïgãkàràt /

atyantàbhedasàdhane tantudharmatvaü tàvadasiddham /
nahi svayameva svasya dharmo bhavati /
nahi upacàro 'numànapravçtteraïgam /
atiprasaïgàt /
kathaü ca tantudharmatvaü pañasya /
tantuvi÷eùaõatvamiti cenna /
puruùàdivi÷eùaõe daõóàdau vyabhicàràt /
tadà÷ritatvamiti cenna /

abhedenàsiddhiprasaïgàt /
kuõóabadaràdau vyabhicàràcca /
tadàtmakatvamiti cenna /
sàdhyavi÷iùñatvàpatteþ /
abhedena bhedàbhàvaþ sàdhyata iti cenna /
bhedàbhàvàtiriktasyàbhedasya anabhyupagamàt /
abhyupagamo 'pi bàdhàt /
evamupàdànopàdeyabhàvo 'pyasiddha eva /
nahi svayamevopàdanamupàdeyaü ceti yuktam /
karaõatvakarmatvayorbhedaniyatatvàt /
saüyogàpràptyabhàva÷càtyantabhedàbhàvàdupapatsyate /
gurutvàntarakàryàdar÷anaü càbhedàïgãkàreõa bhaviùyati /


*7,73*

etena kàryatvamabhåtvàbhàvitvaü cedasiddhamasmàkam /
abhivyaktidharmakatvaü cedyuùmàkamiti ca nirastam /
tadidamuktam- kena vàryata iti //


tadevaü pañàdyutpattau cetanasya kuvindàdeþ pravçtterupalambhàttaddçùñàntena mahadàdyutpatterapi cetanecchàdhãnatvamityevaü svapakùaü prasàdhya parapakùaniràsàrthaü racanànupapatte÷ca nànumànamiti såtraü vyàkhyàtuü pãñhamàracayati- naceti //

%<naca kàcit pramoktàrthe ...  // MAnuv_2,2.15a //>%


*7,74*

NYâYASUDHâ:
na kevalamasmanmate pramàõasadbhàvaþ /
kintu sàïkhayoktàrthe pradhànasya svàtantryeõa jagatkàraõatve kimapi pramàõaü nàsti /
tathàhi /
kimatra pratyakùaü pramàõaü syàduta àgamo 'thavànumànaü và /
nàdyaþ /
taddhayasmadàdãnàü và yoginàü và /
na prathamaþ /
asyàrthasyàtãndriyatvàt /
na dvitãyaþ /
asiddheþ /
nahi evaü yoginaþ pa÷yantãtyasmàkaü pramàõamasti /


nàpyàgamaþ /
sa hyapauruùeyaþ pauruùeyo và syàt /
nàdya ityàha- ÷rutireveti //


*7,75*

%<... ÷rutireva pramà hi naþ  // MAnuv_2,2.15b //>%

NYâYASUDHâ:
÷rutirno 'smàkameva mate pramà hi /
sarvà'pi hi ÷rutirã÷varameva svàtantryeõa sakalajagatkàraõaü sarvaj¤aü sarva÷aktiü pratipàdayati /
pradhànaü ca tadàyattasattàpratãtipravçttimattadadhiùñhitaü jagadupàdànamàtramiti /
tathàhi /
"yaþ sarvaj¤aþ sarvavit' /
"yo yonimadhitiùñhatyekaþ' ityàdi /
tathàca ÷rutiþ parasya pratipakùabhåtaiva /

pauruùeyo 'pi kiü smçtãtihàsapuràõalakùaõaþ /
uta sàïkhayàcàryapraõãtaþ /
nàdyaþ /
tasyàpyasmanmatànusàritvàt /
"prakçtiü puruùaü caiva pravi÷ya puruùottamaþ /
kùobhayàmàsa bhagavànsçùñayarthaü jagato vibhuþ' ityàdivacanàt /
na dvitãyaþ /
tatpràõyasyàsammateþ /
àptoktatvena tatpràmàõyasiddhiriti cettatràha- àptatvamiti //

%<àptatvamuktamàrgeõa vakturnaivopapadyate  // MAnuv_2,2.15cd //>%


*7,76*

NYâYASUDHâ:
uktamàrgeõa ÷rutireva pramà hi na ityuktarãtyà ÷rutiviruddhabhàùitvàdityarthaþ /
vaktuþ sàïkhayapraõetuþ /
yadvà itareùàü cànupalabdherityuktamàrgeõa /
sàïkhaya÷àstre 'pi hyàkhyàyikàsu yogyànupalabdhibàdhità bahavo 'rthàþ pratipàdyante /
athavà"avipralambhastajj¤ànam' ityàdyuktamàrgeõàptatvani÷càyakapramàõàbhàvàdityarthaþ /
"kapilo vàsudevàkhyastantraü sàïkhayaü jagàda ha /
brahmàdibhya÷ca devebhyo bhçgvàdibhyastathaiva ca /
tathaivàsuraye sarvavedàrthaparibçühitam /
sarvavedaviruddhaü ca kapilo 'nyo jagàda ha /
sàïkhayamàsuraye 'nyasmai kutarkaparibçühitam' iti puràõoktamàrgeõeti và /
"çùiü prasåtaü kapilam' ityàdi÷rutyudàharaõamapyanenaiva nirastam /
etenaiva"àgamàdyogipratyakùàvagame' ityapàkçtam /


*7,77*

na kevalamuktamàrgeõàptatvànupapattiþ /
kinnàmànupapannabhàùitvàdapãtyàha- apràmàõyeti //

%<apràmàõyasvatastvasya svãkàràdapi ...  // MAnuv_2,2.16ab //>%


*7,78*

NYâYASUDHâ:
api÷abdena pràmàõyasvatastvamapi samuccinoti /
j¤ànànàü pràmàõyamapràmàõyaü j¤ànakàraõamàtràdhãnotpattikamiti svãkaroti sàïkhayaþ /
taccànupapannamityato 'pyasau nàptaþ /

kathaü pràmàõyàpràmàõyayoþ svatastvamanupapannamityata àha- màyivaditi //

%<... màyivat  /
svoktàkhilaniùedhã syàn ...  // MAnuv_2,2.16bc //>%

NYâYASUDHâ:
pràmàõyàpràmàõyayorj¤ànakàraõamàtrajanyatve sàïkhayasya vacanenotpannaü j¤ànaü pramàõamapramàõaü cetyubhayàtmakaü và syàt /
parasparaviràdhenobhayavikalaü và j¤ànamàtramutpa(dyeta)dyate /
niþsvabhàvasya j¤ànasyànupapattyà notpa(dyate)dyeta và /
àdye sadasadvilakùaõaü vi÷vaü manyamàno màyàvàdã yathà svoktaniùedhã sadvilakùaõamityuktyà pràptasyàsattvasya, svayameva asadvilakùaõamiti niùedhàt /
asadvilakùaõamityuktyà ca pràptasya sattvasya svayameva sadvilakùaõamiti niùedhàt /

tathà sàïkhayo 'pi svoktàkhilaniùedhã syàt /
tadvàkyajanitaj¤ànasya yàthàrthye hi prakçtirjagatkàraõamityàdiko 'rtho yo labdhaþ, sa evàrthastasyàyàthàrthye niùiddhaþ syàt /
ayàthàthyarsya viùayaviparyàsànatirekàt /
ubhayasvatastve vastuno viruddhàkàradvayàliïgitatvaü prasajyeteti bhàvaþ /
màyà÷abdasya vrãhyàditvànmàyãti sàdhu /


*7,80*

nanvevamapi yàthàrthyena prakçtirjagatkàraõamityàdiko 'rthastàvatsiddhayatãtyata àha- naceti //

%<... na ca ki¤cit prasiddhayati  // MAnuv_2,2.16d //>%

NYâYASUDHâ:
nahi parasparavirodhe kimapi siddhayatãti bhàvaþ /
tarhi pràmàõyasya kà gatiriti cet /
apràmàõye 'pi dãyatàü dçùñiþ /
dvitãye doùamàha- naceti //
j¤ànaü hi yathàvasthitamayathàvasthitaü vàr'thaü viùayãkuryàt /
tçtãyaprakàràniråpaõàt /
tathàca pràmàõyàpràmàõyavikalaü j¤ànam ayaþ÷alàkàvadaviùayameva syàt /
evaüca na sàïkhayavacanàtki¤citprasiddhayatãti /
tçtãye tu jagadàndhyameva syàdityàha- naceti //


syàdetat yadà j¤ànakàraõaü guõopetaü tadà tadãyàyàmapràmàõyajanana÷aktau guõena pratibaddhàyàü pramàõaj¤ànamevotpadyate /
yadà tu doùopetaü tadà doùeõa pràmàõyajanana÷aktau pratibaddhàyàü apramàõaj¤ànamevotpadyate /
nahi kimapi karaõaü yugapadubhayopetamubhayavikalaü và sambhavati /
yenoktadoùaþ syàditi /
ucyate /
kimarthamitthaü kalpyate /
j¤ànasyobhayàkàratvaprasakteriti cet /
tatprasaktirapi kuto nàbhyupagantavyà /
virodhabhayàditi cet /
karaõe 'pyubhaya÷aktivirodhàtkuto na bibheùi /


*7,81*

yadapi viruddhakàryadvayajanakaü karaõaü tatsahakàrisàhityàhita÷aktikameva /
prakçte ca tathàbhyupagame dvayorapi paratastvàpattiþ /

ki¤ca vacane kau guõadoùau /
àptànàptatvapraõãtatve iti cet /
tarhyubhayàbhàvàdvedavàkyenobhayàtmakamanubhayàtmakaü và j¤ànamutpadyeta /
notpadyeta và /
anàptapraõãtatvaü guõa iti cet /
tarhyàptàpraõãtatvaü doùo 'pi kinna syàditi sa eva prasaïgaþ /


*7,82*

etena sàïkhayàcàryavacanaü svata eva pramàõaü kimàptini÷cayenetyapi nirastam /
apràmàõyasyàpi svatastvenoktasakaladoùàpatteþ /
atha mahàjanaparigrahàttatpràmàõyani÷caya iti cenna /
påjyàrthatve 'siddheþ /
bahvarthatve savyabhicàratvàtsandigdhàsiddhe÷ceti /


*7,83*

mà bhåtprakçtikàraõatve prapa¤casya pratyakùaü pramàõam /
mà ca bhådàgamaþ /
anumànaü tu bhaviùyati /
yathoktam /
"bhedànàü parimàõàtsamanvayàcchaktitaþ pravçtte÷ca /
kàraõakàryàvibhàgàdavibhàgàdvai÷varåpasya' iti /


*7,83f.*

ayamarthaþ /
kàraõakàryavibhàgàdavibhàgàdvai÷varåpyasya målakàraõamastyavyaktam /
yathà kårma÷arãre santyevàïgàni tato vibhajyante /
tasminnevàvyaktãbhavanti /
evaü kàraõànmçtpiõóàddhemapiõóàdvà kàryàõi ghañamukuñàdãni vibhajyante /
santyeva ca pçthivyàdãni kàraõàttanmàtràt /
santyeva ca tanmàtràõyahaïkàràt /
sanneva càhaïkàro mahataþ /
sadeva ca mahatparamàvyaktàditi /
so 'yaü kàraõàtparamàvyaktàtpàramparyeõa vi÷vasya kàryasya vibhàgaþ pratisarge /
mçtpiõóaü hemapiõóaü và ghañamukuñàdayo vi÷anto 'vyaktãbhavantãti tatkàraõaråpamevànabhivyaktaghañamukuñàdikàryamapekùyàvyaktaü bhavati /
evaü pçthivyàdayastanmàtràõi vi÷antaþ svàpekùayà tanmàtramavyaktayanti /
evaü tanmàtràõyahaïkàraü vi÷antyahaïkàramavyaktayanti /
evamahaïkàro mahàntamàvi÷anmahàntamavyaktayati /
mahànprakçtiü svakàraõaü vi÷ati /
prakçtestu na kvacinnive÷a iti sà sarvakàryàõàmavyaktameva /
so 'yamavibhàgaþ prakçtau vai÷varåpyasya nànàråpasya kàryasya /
tasmàtkàraõe kàryasya sata eva vibhàgàvibhàgàbhyàmavyaktaü kàraõamastãti /


*7,84*

ita÷ca, ÷aktitaþ pravçtteþ /
kàraõa÷aktito hi kàryaü pravartate /
a÷aktàtkàraõàtkàryasyànutpatteþ /
÷akti÷ca kàraõagatà na kàryasyàvyaktatvàdanyà /
astu tarhi mahata eva paramàvyaktatvamityata uktaü bhedànàü parimàõàditi /
mahadàdãnàmavyàpakatvàdavyaktakàraõakatvaü ghañàdivadityarthaþ /
ita÷ca, samanvayàt /
sukhaduþkhabhogasamanvitàni hi kàryàõi /
yàni ca yadåpamanugatàni tàni tatsvabhàvàvyaktakàni /
yathà mçddhemaråpamanugatà ghañamukuñàdayo mçddhemapiõóàvyaktakàþ /
tasmàdasti sukhaduþkhamahohàtmakànàü sattvarajastamasàü sàmyàvasthàvyaktaü bhedànàmiti /


*7,89*

yadyapyetànyanumànànyavyaktasvaråpaü sàdhayanti /
tathàpi mahadàdikàraõatayaiva tadetaiþ siddhayatãti /
atra vaktavyam /
kimetairanumànairjagadupàdànatàmàtreõàvyaktaü siddhayati, uta svàtantryeõà(pãti)pi /
àdye siddhasàdhanam /
asmàbhirapi vi÷vopàdànasya pradhànasyàbhyupagatatvàt /
"÷arãraråpakaþ' iti hyuktam /
dvitãyaü niràkartuü såtram /
racanànupapatte÷ca nànumànamiti /
tadvayàcaùñe- idamiti //

%<idaü nàcetanava÷aü vastutvàt pratipannavat  /
ityeva pratiùiddhasya kena målànumà bhavet  // MAnuv_2,2.17 //>%

NYâYASUDHâ:
mahàdàdikàryamityarthaþ /
acetanava÷aü svatantràcetanàdhãnotpattikam /
pratipannavat /
pradhànavat /
àstàü tàvaddåùaõàntaram iti pratyanumànenaiva pratiùiddhasya pradhànasvàtantryasya målànumà sàdhikànumà kena sàmarthyena bhavet pramàõamiti ÷eùaþ /
målànumeti và'vartanãyam /
kim àkùepe /
akàryatvamatropàdhiriti cenna /
pañàdau sàdhyàvyàpteþ /
pañàdeþ kuvindàdyadhiùñhitatantvàdikàyartvasyànvayavyatirekàbhyàmupalambhàt /


*7,91*

evaü pradhànasya racanàyàþ svatantrapravçtteranumànavirodhenànupapatternànumànaü tatra pramàõamiti såtràkùarayojanàü manasi nidhàya såtratàtparyamuktam /
idànãü tàmeva vivçõvanpratipakùàntaramàha- svatantreti //

%<svatantravçttã racanà sà caivàcetane kutaþ  // MAnuv_2,2.18ab //>%

NYâYASUDHâ:
ca÷abdo 'numànàntarasamuccaye /
kuta evetyanvayaþ /
ayamatra prayogaþ /
pradhànaü svatantrapravçttirahitam acetanatvàt /
tantvàdivaditi /


*7,92*

nanvacetanatve 'pi pradhànasya svàtantryeõa pravçttirastu ko virodhaþ /
tathàca vipakùe bàdhakàbhàvàdaprayojako 'yaü heturityata àha- acetanatvamiti //

%<acetanatvaü svàtantryamiti càtmapramàhatam  // MAnuv_2,2.18cd //>%

NYâYASUDHâ:
tàvadeva hyanenà÷aïkanãyaü yasminnà÷aïkayamàne svavacanasvakriyàsvanyàyapramàõàntaravirodho na pràduùyàt /
nahi ka÷cidevaü ÷aïkate /
måko 'pi vaktà kinna syàt /
÷abdo 'pratipàdakaþ kinna bhavet /
anumànatvàt anumànamàtramapramàõaü kuto na syàt  /
agniranuùõaþ kuto na bhavediti /
na hyeùà ÷aïkàpi÷àcã kadàcicchàntimupàgacchati /
tasmàdevàmà÷aïkamàno na laukiko nàpi parãkùaka ityunmattavadupekùaõãyaþ /
prakçte càcetanatvaü svàtantryaü càtmapramàhatam /
svavyàhataü pramàõaviruddhaü ca /
tasmàdacetanatve 'pi svatantrapravçttirastu pradhànasyeti ÷aïkaiva notpattumarhatãti kimatra bàdhakopanyàseneti /


*7,93*

nanvacetanasya svàtantrya÷aïkàyàü kathaü svavyàhatiþ /
nahi svàtantryaü nàma caitanyam /
nàpyacetanatvaü nàmàsvàtantryam /
kathaüca pramàõavirodhaþ, ityata svavyàghàtaü tàvadupapàdayituü svàtantryaü vyàkhyàti- sveccheti //

%<svecchànusàritàmeva svàtantryaü hi vido viduþ  // MAnuv_2,2.19ab //>%

NYâYASUDHâ:
pravçttàviti ÷eùaþ /
vido vidurityanena sakalavidvatsammatametadityàha /
ata eva hi svàtantryàbhàvàdvçkùastiùñhatãtyàdikartçtvavyavahàro gauõa iti sarve pratipannàþ /


*7,97*

tathàpi kathaü svavyàhatiþ /
nahyacetanatvaü nàmecchàvirahaþ /
kinnàma caitanyaviraha ityata àha- kuta iti //

%<kuta icchàcetanasya ...  // MAnuv_2,2.19c //>%

NYâYASUDHâ:
acetanasyecchà kutaþ kàraõàjjàyate /
na kuta÷cit /
j¤ànameva hãcchàyà janakamityarthaþ /
tathàpi kimityata àha- secchaü cediti //


*7,98*

%<... secchaü cet kimacetanam  // MAnuv_2,2.19cd //>%

NYâYASUDHâ:
secchaü cedaïgãkçtaü tadà tadacetanaü kiü cetanamevetyarthaþ /

etaduktaü bhavati /
acetanamapi pradhànaü svàtantryeõa pravçttimadastviti vadatàcetanamicchàvadastvityuktaü syàt /
svecchànusàritvasya svàtantrya÷abdàrthatayà sarvasammatatvàt /
acetanasyecchàvattvamaïgãkurvàõena cetanatvamapyaïgãkartavyaü syàt /
anvayavyatirekàbhyàmicchàyàþ svasamànà÷rayacaitanyakàryatvàvadhàraõàt /
kàryàïgãkàre kàraõànaïgãkàrasyànucitatvàt /
acetanaü cetanamiti ca sphuñà vyàhatiriti /


etenaitadapi nirastam /
acetanatvaü svàtantryaü ca yadi parasparavyàhataü tarhyacetanatvena svatantrapravçttiràhityasàdhane sàdhyàvi÷iùñatàdoùaþ syàditi /
nahyasmàbhiracetanatvasvàtantryayoþ vandhyà apatyavatãtivatsàkùàdvirodho 'bhihitaþ /
kintu svàtantryabalena caitanyaü pareõàïgã(kàrya)kàrayitvà anenaiva svàtantryàïgãkàre 'cetanatvànupapattiriti bàdhakaü coktaü bhavati /


*7,103*

evamacetanasya svàtantryàïgãkàre svavyàhatimupapàdya pramàõavirodhamapyupapàdayati- icchàmãti //

%<icchàmyahamiti hyeva nijànubhavarodhataþ  /
acetanecchàpagatà ... // MAnuv_2,2.20 //>%

NYâYASUDHâ:
hi÷abdenàsyànumànasya vi÷vajanaprasiddhatvaü såcayati /

eva÷abdasyàpagataivaityanvayaþ /
nijànubhavaþ sàkùyanubhavaþ /
ahamicchàmãti tàvadicchà àtmasambandhinã sàkùiõànubhåyate /
naca sà dvikartçkà sambhavati /
kvàpyekasya vyàpàrasya dvikartçkatvànupalambhàt /
tata÷càcetanasyecchàïgãkçtà(vaitada)ce(tta)danubhavavirodhàdacetanasyecchàpagatà nàstãti yàvat /
icchàbhàve ca svecchànusàritvalakùaõaü svàtantryaü dårotsàritamiti bhàvaþ /


*7,104*

nanu navamastyanubhavaþ kintvahamicchà(mãcchà)mãti vyavahàramàtram /
tasyàpi nimittaü bhedàgrahaþ /
àtmà hi nityo nirvikàra÷caitanyamàtravapurna tasyecchàdikartçtvamàgantukaü sambhavati /
kintvantaþkaraõasyaiva prasavadharmatvàt /
tayo÷càtmàntaþkaraõayorbhedàgrahàditaretaradharmavyavahàraþ pravartate /
bhedàgrahe ca nimittaü sannidhànam /
yathoktam /
"tasmàttatsaüyogàdacetanaü cetanàvadiva liïgam /
guõakartçtve ca tathà karteva bhavatyudàsãnaþ' iti /
ato 'nubhavabalàccetanasyaivecchàvattvaü nàcetanasyetyayuktamityata àha- yadãti //

%<... yadi bhedàgraho 'tra ca  // MAnuv_2,2.20d //
kathaü na sa ghañasya syàn ...  // MAnuv_2,2.21a //>%

NYâYASUDHâ:
yadi evamanubhava eva nàsti kintu vyavahàramàtram, atra ca vyavahàre bhedàgraha eva nimittamucyate, tadà sa bhedàgraho ghañasya kiü (kathaü) na syàt /
vyavahàraheturiti ÷eùaþ /
idamuktaü bhavati /
svaprakà÷ànubhavàpalàpadoùastàvat /
vyavahàre ca nimittaü nàsti  /
naca bhedàgrahaþ /
vi÷iùñavyavahàrasya tàdç÷aj¤ànakàryatàniyamàt /
anyathà ghañapañàvapãtaretarabhedaü na gçhõãta itãtaretaradharmasaüsargavyavahàraþ syàditi /


*7,107*

nanu gçhyamàõayorbhedagraho vyavahàraheturna tu bhedàgrahamàtram /
naca ghañapañau svaråpaü gçhõãtastatkathamatiprasaïga iti cet /
kimayaü vi÷iùño bhedàgraho 'ntaþkaraõasya, utàtmanaþ /
nàdyaþ /
tasyàcetanatvena svaråpagrahànupapatteþ /
upapattau và sa kathaü vi÷iùño bhedàgraho ghañasya na syàt /
tathàca vyavahàro 'pi syàt /
nanvantaþkaraõe 'sti caitanyàropo na ghañe, ato nàtiprasaïga iti cet /
kiü tasya nimittam /
sannidhànamiti cet /
tarhi sarvagatàtmasannidhànaü ghañe 'pyastãti kathaü sa na ghañasya syàt /
nanu na saüyogamàtraü nimittam /
kintåpakàryopakàrakabhàve sati /
sa càstyàtmàntaþkaraõayoþ /
puruùasya dar÷anàrthamityuktatvàt iti cet /
tarhi ghaño 'pi puruùasyopakàraka iti kathaü sa na ghañasya syàt /

dvitãye vyavahàro 'pi kimàtmana utàntaþkaraõasya /
nàdyaþ /
tasya nirvikàrasya vyavahàrakriyànupapatteþ /
upapattau và kimicchayàparàddham /
dvitãye 'nyagatena bhedàgraheõànya(tra)sya vyavahàra÷cetkathaü sa na ghañasya syàt /


*7,109*

ki¤ca yadi bhedàgrahàdantaþkaraõadharma evecchà'tmani vyavahriyata ityaïgãkriyate tadà ghañasyàpyàtmanà bhedàgrahàtpçthubudhnodaràkàro 'hamiti vyavahàraþ kathaü na syàditi gåóhàbhisandheruttaram /

yadvàtra càtmàntaþkaraõayo÷ca sphuñaü pratibhàsamànabhedayorapãti hçdayam /
yadi bhedàgrahaþ syàttadà kathaü sa bhedàgraho ghañasyàtmana÷ca na syàditi yojanà /

athavaivaü vadanpraùñavyaþ /
bhedàgrahaþ kiü bhedagrahasya virodhã na veti /
neti pakùe kathaü sa ghañasyàtmanà pañàdinà và na syàdityuttaram /


*7,110*

nanu bhedagraho bhedàgrahavirodhã /
sa càsti ghaña iti kutastatra bhedàgrahastatprayukto vyavahàro veti gåóhàbhisandhimajànato dvitãyapakùamà÷aïkayàha- mana iti //

%<... mano ma iti bhedataþ  /
manaso 'pi gçhãtatvàd ...  // MAnuv_2,2.21bc //>%


*7,110f.*

NYâYASUDHâ:
bhedata iti tçtãyàrtho tasiþ /
yadi bhedagraho bhedàgrahavirodhãti bhedena gçhyamàõe ghañe na bhedàgraha ityucyate, tadà me mana iti manaso 'pi bhedena gçhãtatvànnàtmanà bhedàgrahaþ syàt /
tathàca bhedàgrahanimitto 'hamicchàmãti vyavahàra ityasat /
kintvanubhavanimitta eva /
ata eva nàntaþkaraõadharmasyàtmanyàropa ityapi yuktam /
bhedagrahasadbhàvena àropahetorbhedàgrahasyàyogàt /
nahyaviditabhedaü sambandhitayà gçhyate /
àtmanyapi prasaïgàt /
kena punaþ pramàõena mano gçhyate /
sàkùiõeti vadàmaþ /
tathàhi /
natàvaccakùuràdinà tadavagamaþ /
aråpidravyatvàt /
cakùuràdyavyàpàre 'pyupalabdheþ /
nacànumànena /
liïgàbhàvàt /
nanvasti yugapajj¤ànànutpattirmanaso liïgam /
tathàhi /
bàhyendriyeùu svaiþ svairviùayairyugapatsannikçùñeùvàtmanàdhiùñhiteùvapi na yugapajj¤ànàni jàyante /
tena j¤àyate 'styetebhyo 'nyatsahakàri /
yatsaüyogakramava÷àjj¤ànakramaþ prakramata iti //


*7,115f.*

atra ka÷cidàha /
àtmana evaivaüvidhasàmarthyakalpanopapattàvanyathàsiddhamanumànam /
manasaþ pratãndriyasaüyogavyavahàre kramavati kàraõàntara÷ånye 'naikàntikaü ca /
phalasya ca vçkùa÷atpatataþ kramavartinyàkà÷asaüyoge kuñhàràdivyàpàre ca /
indriyàõàü prativiùayasaüyogavyàpàre ceti /
tadayuktam /
dçùñànusàriõã hi kalpanà /
kartà hyanekakaraõàdhiùñhànena yugapannànàkàryàõi kurvàõo dçùñaþ /
tathàhi /
yugapanmàõavako gacchati pañhati panthànamãkùate vahati ca kamaõóalum /
tasmànnaiva kartçdharmo yuktaþ kalpayitum /
kintu dçùñatvàd dravyàntaramevàvyàpakam /
anaikàntyaü tu nàstyeva /
tatràpi kriyàkramàdernimittasya vidyamànatvàditi /


*7,118f.*

atrocyate /
asti tàvadavivekinàmapi manaþpratãtiþ /
mama mano 'nyatra gatamityàdivyavahàràt /
naca te yugapajj¤ànànutpattiü jànanti /
pratyuta yugapadeva j¤ànotpattiü manyante /
anyathà vyàsaïge kramadar÷anenànyatràpi kramànumànaü parasya vyarthaü syàt /
tasmàlliïgadar÷anàtpràgeva bhavadidaü manoj¤ànaü na tannimittakamiti /
astu tarhi buddhayàdãnàmasamavàyikàraõasya saüyogasyà÷rayatayà manaþsiddhiþ /
maivam /
pratyakùaj¤àne tàvadindriyàtmasaüyogasyaivàsamavàyikàraõatvasyopapatteþ /
anumityàdau liïgaj¤ànàdeþ /
smçtau bhàvanàyàþ, sukhàdàviùyàrthopalabdhàderiti /
nityavi÷eùaguõànàü saüyogàsamavàyikàraõatvaniyamànnaivamiti cenna /
vibhàga(ja)÷abdaja÷abde vyabhicàràt /
a÷ràvaõattvena hetuvi÷eùaõànneti cet /
yathà tarhi vibhàgàdi÷abde kàraõàntaradar÷anàttanniràsàrthaü vyàptigrahaõavelàyàü prayatyate tathà sukhàdiniràsàya prayatanãyam /
asamavàyikàraõàntaradar÷anasya tulyatvàt /
nimittaü taditi cenna /
asamavàyikàraõalakùaõasyàtivyàptipràpteriti /
naca sukhàdyupalabdhikaraõatvena manassiddhiþ  /
sàkùisiddhatayànyathàsiddheþ /


*7,123*

evamanumànàntaramapi nirasanãyam /
nacàgamo manasi pramàõam /
jàtibadhiràõàmapi tatpratyayàt /
tasmàtsiddhaü sàkùigràhyatvaü manasaþ /
tasya ca tenaivàtmano bhinnatayà grahaõàdbhedàgrahàsambhavenecchàmyahamãti na bhedàgrahanibandhano vyavahàra iti /


*7,125*

nanu ca "kàmaþsaïkalpo vicikitsà ÷raddhà÷raddhà dhçtiradhçtirbhãrhãrityetatsarvaü mana eva' iti ÷rutau kàmasyàntaþkaraõaråpatvaü tàvatpratãyate /
naca ÷rautenàrthenànyathà bhavituü yuktam /
ato balavadbàdhakopanipàtàdicchàmyahamiti bhedàgrahanimittaü vyavahàramàtrametaïgãkaraõãyam /
na tvàtmana icchàsambandhànubhavaþ /
naca me mana iti bhedagrahàttadagrahàsambhavaþ /
me caitanyamitivadvayavahàramàtratvàt /
nacoktànupapattiþ /
sattvarajastamasàmàdikàryaü hi buddhirityucyate /
sà càü÷atrayavatã /
puruùoparàgo viùayoparàgo vyàpàràve÷a÷cetyaü÷àþ /
bhavati hyahamidaü karomãti /
tatràhamiti cetanoparàgo darpaõasyaiva mukhoparàgo bhedàgrahàdatàttvikaþ /
idamiti viùayoparàga indriyapranàóikayà pariõatibhedo darparasyeva malasambandhaþ pàramàrthikaþ, tathobhayàyatto vyàpàràve÷aþ /
eùaiva digahamicchàmãtyatràpãtyata àha- ubhayeti //

%<... ubhayàtmakatà yataþ  // MAnuv_2,2.21d //
kàmasya tu manaþ kàmaþ ...  // MAnuv_2,2.22a //>%

NYâYASUDHâ:
tu÷abdo 'vadhàraõe /
tata ityupaskartavyam /
yataþ kàraõàtkàmasyobhayàtmakatàsti /
àtmadharmatà manodharmatà ca /
tata eva manaþ kàma iti ÷rutirupapadyate /
idamuktaü bhavati /
bhavedidaü bhedàgrahakalpanam /
yadyàtmanaþ kàmavattvaü pàramàrthikaü na syàt /
nacaitadasti /
bàdhakàbhàvàt /
dvividho hi kàmo 'sti /
eka àtmadharmo 'paro 'ntaþkaraõadharmaþ /
tatràntaþkaraõadharmaü kàmamabhipretya ÷rutiþ pravçttà, nàtmanaþ kàmavattvaü bàdhate /
nahi devadatto gomàniti vàkyaü yaj¤adattasya gosambandhaü bàdhituü ÷aknotãti /


*7,133*

syàdetadevam /
yadi kàmadvaividhyaü pramitaü syàt, etadeva kuta iti cet /
÷rutyanubhavabalàttàvat /
prakàrasahasrànusaraõe 'pyaghañanàyàü khalvanubhavàpalàpasàhasamabhyupeyam /
pramàõàntaraü càha- priyeti //

%<... priyàpriyavibhedataþ  /
dvaividhyaü dç÷yate càsya ... // MAnuv_2,2.22bc //>%


*7,133f.*

NYâYASUDHâ:
priyamityàtyantikeùyamucyate 'priyamiti ca tàtkàlikeùyam /
viùayeõa viùayiõa upalakùaõam /
asya kàmasya /
ayamarthaþ /
asti tàvadàstikakàmukasya puruùasya srakcandavanitàdau idaü me syàdityekataþ kàmaþ /
anyatastyajeyamiti /
nacaika evàyam /
viruddharåpatvàt /
naca dvàvapi manodharmau, yaugapadyàt /

yugapatsajàtãyadharmajananàyogàt /
naca yaugapadyaü nàsti /
anubhavasiddhatvàt /
bàdhakàbhàvàcca /
tatra yo 'priyaviùayaþ saþ antaþkaraõadharmaþ yastu priyaviùayaþ sa àtmadharma iti /


*7,134*

yadvà priyàpriya÷abdàbhyàü muktisaüsàràvucyete /
tatsambandhivibhedena kàmadvaividhyaü dç÷yata iti /
asti tàvatsaüsàre pracuro 'yamantaþkaraõavçttiråpaþ kàmaþ /
asti càsau muktau /
"sa yadi pitçlokakàmo bhavati' ityàdi÷ruteþ /
nacaika evàyam /
muktàvantaþkaraõavilayàt /
tathàcàsàvàtmadharmo 'bhyupeyaþ /
nacàgantukadharmasambandho muktàviti pràgapi kàmadvaividhyaü siddhayatãti /


*7,136*

÷rutibàdhaparihàrasya prayojanamàha- tasmàditi //

*7,137*

%<... tasmàd bhedàgrahaþ kutaþ  // MAnuv_2,2.22d //>%

NYâYASUDHâ:
÷rutivirodhasya parihçtatvàdbhedàgrahaþ kutaþ pramàõàtkalpanãyaþ /
kuta÷cànubhavàpalàpena vyavahàrasya tannimittatvam /
na kuto 'pãtyarthaþ /
anenàcetanasya pradhànasya svàtantryeõa jagatkàraõatvaü sàdhayatàmanumànamapi svavacanavirodhaþ pramàõavirodha÷coktau bhavataþ /
dçùñànta÷ca sàdhyavikalaþ /
acetanasvàtantryasya kvàpyasammateriti /


*7,138*

såtràrthamupasaüharannànumànamityetatprakàràntareõa vyàcaùñe- racaneti //
%<racanànupapattestanna sarvaj¤ànumàgatam  /
acetanaü jagatkartç ...  // MAnuv_2,2.23a-c //>%

NYâYASUDHâ:
tattasmàt /
sarvaj¤ànumàgatamanumànaü prakçtyàdikaü, kasyacitpratyakùaü, prameyatvàditi sarvamasàdhakànumayàvagatam /
etadanumànasiddhasarvaj¤avàkyàvagatamiti yàvat /

yadvànumànasiddhapràmàõyakatvenànumànapradhànatvena ca sarvaj¤àbhimatasya vàkyameva sarvaj¤ànumocyate /
vyàkhyànàntarasya cedaü prayojanam /
yatpràguktaü na yogipratyakùeõa sàïkhayàcàryavacanena vàyamarthaþ siddhayatãti tadapi såtrasåcitameveti j¤àpanam /
yadà tu sarvaj¤àbhimatotprekùitayà bhedànàü parimàõàdityàdikayànumayàvagatamànumànamiti yojanà /
tadà vaici(trya)trãpradar÷anaü vyàkhyànàntaraprayojanam /
jagatkartç svàtantryeõa jagatkàraõam /


*7,142f.*

syàdetat /
parimàõàdihetubhistàvanmahadàdikàryàõàü kimapi målakàraõamastãtyavagamyate /
tasyàpi kàraõàntarakalpane pramàõàbhàvàdanavasthànàcca /
tasya ca svàtantryaü kàrakàntaràprayojyatvameva natu svecchànusàritvam /
yenoktadoùaþ syàt /
tacca tatprayoktuþ kàrakàntarasyàpràmàõikatvàdeva siddham /
nacàcetanasya tadasambhàvitam /
acetaneùvapi payo 'mbuprabhçtiùu dar÷anàt /
acetanameva hi payo 'nyànadhiùñhitamapi vatsavivçddhayarthaü pravartate /
dadhibhàvaü càpadyate /
ghanavinirmuktaü càmbu jambãranàrikelàdiùvanekavidhaü vikàraü pràpnoti /
nàdeyaü càpasarpati /
tçõaü ca gavà jagdhaü kùãrãbhavati /
aya÷càyaskàntamabhisarpati /
naca"idaü nàcetanava÷am' ityàdipramàõavirodhaþ /
tasyoktasthàneùvevànaikàntyam /
nacedaü brahmavàdinàü sammatam /
yena siddhasàdhanaü syàdityà÷aïkàparihàràrthaü såtram- //
oü payo 'mbuvaccettatràpi oü //
iti /
tadvayàcaùñe- payo 'mbvàdi ceti //

*7,143*

#<payo 'mbuvac cet tatràpi  | BBs_2,2.3 |>#

%<... payo 'mbvàdi ca nopamà  // MAnuv_2,2.23d //
etatpra÷àstivacanàccetanàcetanasya ca  // MAnuv_2,2.24ab //>%

NYâYASUDHâ:
upamà svàrthasambhàvanàyàmasmadãyahetuvyabhicàre ceti ÷eùaþ /
yathàtra sàdhyaü vyabhicarati tathà pakùe 'pi vyabhicaratu heturityevamarthaü hi vyabhicàrodbhàvanam /
tadatra na yujyate /
cetanàcetanasyaitatpra÷àstivacanàt /
pàrame÷varapreraõàpratipàdaka÷ruteþ /
àdya÷ca÷abdo laukikànàü svatantratayà pratãyamànamapãtyarthe /
dvitãyastu na kevalamacetanasya /
kintåbhayasyàpãti /

etaduktaü bhavati /
kàrakàntaràprayojyatvalakùaõamapi svàtantryaü na pradhànasyopapadyate /
asambhàvitatvàt /

uktànumànaviruddhatvàcca /


*7,146*

yaduktamatra payombvàdivaditi /
tadasat /
tatràpã÷varapreraõayà"etasya và akùarasya' ityadi÷rutisiddhatvàt /
ata eva pradhànasya paraprayojyatve pramàõàbhàvo 'pi paràsta iti /
såtre payo 'mbuvadityukte 'pi nodàharaõamàdaraõãyam /
sthalàntare sambhàvanà vyabhicàra÷ca bhaviùyata ityà÷aïkàparihàràrthasya"vyatirekànavasthite÷cànapekùatvàt' iti uttarasåtrasyàpi vyàkhyànàyàdipadaprayogaþ /
yadvà payo 'mbugrahaõamupalakùaõamityabhipretyàdipadaü pratyuktam /
uttarasåtraü tu kaimutyàrtham /
cetanapravçtterapã÷varavyatirekeõànavasthiteracetanapravçttestadadhãnatvaü kimu vàcyamiti /

tadvayàkhyànàya cetanàcetanasya cetyuktam /
vyàsa-(22)


*7,145*

ki¤ca parimàõàditi hetustàvadanaikàntikaþ /
sattvarajastamasàü sàmyàvasthà hi prakçtirucyate /
sattvàdaya÷ca parimità eva /
yathoktam /
abagnãranabho 'haïkçnmahattattvaguõatrayaiþ /
kramàdda÷ottaraiþ' (àdi pu.veü.màhà.2-46) iti /
naca prakçtiravyaktàntaravatãti kathaü nànaikàntyam /
naca parimitasyàpi målaprakçtitve bàdhakamasti /
sàrvatrikakàryànutpattiparimitànàmeva kàraõatvam /
tantvàdiùu dar÷anàt /
aparimitasya kçtsnaikade÷avikalpànupapatte÷ca /
asmàkaü tvã÷vara÷aktyaivopapadyate /

samanvayàdityapyasat /
yatkàryaü yadanugatimattattàdçkkàraõopetamityasyà vyàpteravyaktàdvayaktajanmàïgãkàreõaiva bhagnatvàt /
÷aktitaþ pravçtte÷cetyetadapi na vivakùitàrthasàdhakam /
antarbhàvitakàryatvameva kàraõasya ÷aktirityasya siddhau hi tathà syàt /
tacca satkàryavàdanirvàhyamiti /
ata eva vibhàgàvibhàgàvapi nirastau /
vibhàgàvibhàgayoreva satkàryavàdasiddhayadhãnayorasattvàt /
svaprakriyàmàtreõàrthasiddhau"sthålakàyarsya loùñhàdeþ' ityàdinà tàrkikaparikalpitàbhyàü vibhàgàvibhàgàbhyàü paramàõukàraõatvamapi syàdityàstàü prapa¤caþ /


*7,151f.*

nanvidaü ghaññakuññãprabhàtanyàyamanusarati /
icchàvattvamàtmana eva na tu jaóasyetyatra hi prathamamanubhavaþ pramàõãkçtaþ /
tatra ca ÷rutivirodhe codite 'ntaþkaraõadharma àtmadharma÷ceti kàmasya dvaividhyànna virodha ityuktam /
eva¤càtmana evecchàvattvaü na tvacetanasyeti tyaktamevetyà÷aïkàü siühàvalokananyàyena pariharati- dvaividhye 'pãti //


*7,152*

%<dvaividhye 'pitu kàmàdeþ kutaþ svàmitvamàtmanaþ  // MAnuv_2,2.24cd //
sàkùàdanubhavàråóhaü ÷akyate 'podituü kvacit  // MAnuv_2,2.25ab //>%

NYâYASUDHâ:
kàmàderdvaividhye 'pi sàkùàdanubhavàråóhamàtmanaþ kàmàdeþ svàmitvaü tu kutaþ pramàõàdapodituü ÷akyate na kuto 'pãti yojanà /
÷rutyapekùayà'dipadagrahaõam /
apoditumiti samprasàraõaü chàndasam /
ayamatrottarakramaþ /
satyaü kàmo dvividha àtmadharmo manovçtti÷ceti /
tatra manovçttimapi kàmaü pratyàtmana eva svàmitvaü na manasaþ /
ahaü kàmaya iti sàkùyanubhavasiddhatvàt /
manasastu kàmaü pratyupàdànatvameva /
yathà hi /
kùetropàdànakànàmapi sasyànàü kçùãvala eva svàmã na kùetraü tathaiva /
naca vàcyaü manasa eva kàmasvàmitvamahaü kàmaya ityanubhavastu bhràntirvyavahàramàtraü veti /
bàdhakapramàõàbhàvàt /
naca kauñasthyaü bàdhakam /
antaþkaraõasyaiva kàmopàdànatvenàïgãkçtatvàt /
svàmitvamàtreõa ca kauñasthyàvighàtàt /
anyathà kçpaõadhanasyevàtmano vaiyarthyàpatteriti /
tadidamuktaü kvaciditi /


*7,155*

nanvastu kàmasvàmitvamàtmana eva mà bhåcca manasaþ /
tathàpi pårvottaravirodhastadavastha eva /
icchàsvàmitvàbhàve 'pi yàdç÷atàdç÷asyecchàvattvasya manasyaïgãkçtattvàdityata àha- iccheti //

%<icchàsvàmitvamevoktamicchàvattvaü nacàparam  // MAnuv_2,2.25cd //>%

NYâYASUDHâ:
acetanecchàpagatetyàdàvicchàsvàmitvamevecchàvattvamuktam /
nacàparamicchopàdànatvalakùaõam /
etaduktaü bhavati /
syàdatra pårvàparavirodhaþ /
yadi yadevecchàvattvaü pràïmanaso niùiddhaü tadevàtra punaraïgãkriyeta /
na caitadasti /
pårvaü hãcchàsvàmitvalakùaõamicchàvattvamàtmana eva na tvacetanasyetyuktam /
tasyaiva kartçtvopayogàt /
÷rutyarthatayà tvicchopàdànatvalakùaõamicchàvatvamidànãü manaso 'bhyupagamyata iti kuto virodha iti /


*7,156*

yadvà kàmasya dvaividhyena manaso 'pi kàmavattvàtkartçtvamupapatsyata ityata àha- dvaividhye 'pãti //
dvayoþ kàmavattve 'pi kàmasvàmitvamàtmana eva na tu manasaþ /
nirapavàdasàkùyanubhavasiddhatvàt /
manasastu kàmopàdànatvameveti /
tataþ kimityata àha- iccheti //
icchàsvàmitvalakùaõamevecchàvattvaü pràk kartçtvopayuktamuktam /
na punaricchopàdànatvalakùaõam /
yo hãcchati sa prayatate na tu yadicchà bhavati taditi /
tasmàdicchàsvàmitvàccetanasyaiva kartçtvaü nàcetanasya /
tasyecchopàdànatve 'pãcchàsvàmitvàbhàvàditi /


*7,157*

syàdetat /
svaü nàma tadbhavati, yadyatheùyaviniyogayogyam /
yathà gavàdi /
svàmã ca sa ucyate yo yatheùyaviniyoktà /
nacecchàtmanoretadasti /
yasmàdàstikakàmukasya niùiddhecchàü niyacchato 'pi (icchà)sà'virbhavati /
prayatamànasyàpi vihitecchà nodeti /
tatkathamicchàsvàmitvamàtmanaþ syàditi cet /
kimicchà'tmanaþ sarvathàpi va÷à na bhavati ityucyate /
uta ki¤cidva÷atvamaïgãkriyate /
nàdyaþ /
anubhavavirodhàt /
icchati devadatta ityàdivyavahàravirahaprasaïgàcca /
dvitãye tu siddhaü svàmitvamityàha- ki¤ciditi //

%<ki¤cit tadva÷agatve 'pi svàmitvaü lokavad bhavet  // MAnuv_2,2.26ab //>%

NYâYASUDHâ:
prabalavirodhiva÷àdatyantava÷atvàbhàve 'pãcchàyàþ ki¤cidàtmava÷atvamàtreõàpi tàü pratyàtmanaþ svàmitvaü bhavede(vatye)va /
katham /
yathàtyantamava÷àyàmapi gavi ki¤cidva÷atvamàtreõa devadattasvàmitvaü loke dçùñaü tathaiva /
anyathà tadapi na syàditi /


*7,158*

nanvevaü satyekaü sandhi(di)tsato (paraü pracya)nyaccyavata ityàpannam /
acetanasya kartçtvaü niràkartumàtmana evecchàsvàmitvaü natu manasa iti samarthitam /
tarhã÷varasyàpi kulàlàdimanovçttãcchàü prati svàmitvaü nàstãti ghañàdikartçtvaü na syàt /
tathàcetaravyapade÷àdityadhikaraõavirodhaityata àha- sarvàtmeti //

%<sarvàtmatantrakàmàdeþ kimutaiva pare÷ituþ  // MAnuv_2,2.26cd //>%

NYâYASUDHâ:
yadà jãvasyàpi kàmàdisvàmyaü tadà sarvàtmanà tantramadhãnaü kàmàdi yasyàsau tathoktaþ /
sarveùàmàtmanàü tantraü sàdhanaü yaþ kàmastasyàdiþ kàraõaü tasya pare÷ituþ kàmasvàmitvaü kimutaiva vaktavyam /
etaduktaü bhavati /
jãve÷varau dvàvapi ÷arãramadhitiùñhataþ /
tatre÷varo 'ntaþkaraõaü spaùñaü dçùñvà tatra j¤ànecchàprayatnaråpà vçttãþ svecchàj¤ànaprayatnairutpàdya bàhyakaraõàni càdhiùñhàya ghañàdyutpàdayati /
jãvastu taddattasvàmyo 'vatiùñhate /
yathoktaü"baddhirj¤ànam' ityàdi /
tasmàdã÷varasyaiva mukhyaü svàmyaü kartçtvaü ca /
jãvasya tvamukhyameveti /
tathà coktam"svasvàmibhàvo dhruva eùa yatra tarhyacyute 'sàviti kçtyayoge' iti /


*7,161*

yaduktaü nirapavàdànubhavabalàdàtmana evecchàsvàmitvamiti /
tadayuktam /
kàmaþ saïkalpa iti manasaþ kàmasvàmitvàbhidhàtryàpauruùeyatvena balavatyà vedavàcaivàpoditatvàdityata àha- naceti //

%<na cànubhavagaü kàmasvàmitvaü vedavàgapi  /
÷aktàpavadituü ...  // MAnuv_2,2.27a-c //>%


*7,161f.*

NYâYASUDHâ:
kàmasvàmitvamàtmana iti ÷eùaþ /
kàmàdyanuvàdena khalviyaü vedavàk àtmopàdànatvaü vai÷eùikàdimatapràptaü vàrayituü teùàü manoråpatvamàcaùñe /
kàmàdisvaråpaü ca sàkùyanubhavenaiva siddhamiti tasyopajãvyatvam /
sa ca tànàtmasvàmikàneva viùayãkaroti /
nacopajãvyakamupajãvyamapavadituü ÷aknoti /
vedasyotsargato balavattve 'pyupajãvyàpekùayà daurbalyameva /
yathà àhuþ /
"pràbalyamàgamasyaiva jàtyà teùu triùu smçtam /
upajãvyavirodhe tu na pràmàõyamamuùya ca' iti /
ato na ÷ruteranubhavàpavàdakatvaü yuktamiti /

tarhi ÷ruteþ kà gatirityata àha- tasmàditi /

%<... tasmàt sà tadanyàbhidhàyinã  // MAnuv_2,2.27cd //>%

NYâYASUDHâ:
upajãvyatvena balavatànubhavena bàdhitatvàdityarthaþ /
tadanyàbhidhàyinã svàmitvàdanyasyopàdànatvasyàbhidhàyinã /


*7,164*

na kevalamupajãvyabàdhàt /
kintåpapattivirodhàccetyàha- mokùakàma iti //

%<mokùakàmo bhavedanyo yadi muktàd bhaviùyataþ  // MAnuv_2,2.28ab //>%

NYâYASUDHâ:
yadi kàmo 'ntaþkaraõakartçkaþ syàttadà mokùakàmo 'pyantaþkaraõasyaiva syàt /
mokùastu àtmana iti ca prasiddham /
tathàca yo mukto bhaviùyati tasmàdanya eva mokùakàma itayuktaü syàt /
kàmasyànyagatatve sàdhanànuùñhàtàpyanya evetyaïgãkartavyam /
phalakàmanàsàdhanànuùñhànayorekaniùñhatvadçùñeþ /
tathàcàkçtàbhyàgamakçtavipraõa÷aprasaïgaþ /


*7,166*

nanu nàyaü doùaþ /
puruùavimokùàrthaü prakçtipravçttyabhyupagamàt /
dç÷yate hi paraprayojanàrthaü janànàü pravçttiriti /
atredamupatiùñhate- mokùakàmasyeti //

%<mokùakàmasya kiü tena ...  // MAnuv_2,2.28c //>%

NYâYASUDHâ:
upalakùaõametat /
sàdhanànuùñhàtetyapi draùñavyam /
paraprayojanàrtaü pravatarmànàþ khalu loke dçùñamadçùñaü và kimapi prayojanamanusandadhànàþ pràyeõopalabdhàþ /
tathàtràpi prakçteþ prayojanena bhàvyam /
naca tadastãtyarthaþ /

syàdetat /
svaprayojanamananusandhàyaiva jãvamokùàrthaü prakçteþ pravçttiþ, yatà kçpàlutvena bhavatàmã÷varasyetyata àha- svanà÷àrthaü ceti //

%<... svanà÷àrthaü ca ko yatet  // MAnuv_2,2.28d //>%


*7,167*

NYâYASUDHâ:
na kevalaü paraprayojanàrthà prakçteþ pravçttiryujyate /
prakçtilayo hi mokùo nàma /
na hi ko 'pi kçpàluràtmanà÷àrthaü yatamàno dçùña iti /
yadyapyatrànàdheyàti÷ayasya niùkriyasyopakàryatvamapi kvacinna dçùñamityeva vaktavyam /
tathàpi tacchiùyairevohyatàmiti tadabhyupagamena dåùaõàntaramidamuktam /


*7,168*

nanvidamayuktam /
cetano hi svaprayojanamanusandadhyàt /
svanà÷àcca bibhyat paràvarteta /
prakçtistvacetanà kathamevaü paryanuyogamarhatãti /
evaü tarhi kathamàtmamokùamapyanusandhàya pravarteta /
svabhàvo 'yaü pradhànasyeti cet /
tarhi kadàpi saüsàro 'sya na syàt /
bhogàrthà pravçttiþ prakçteþ svabhàva iti cet /
tarhi mokùàbhàvaþ /

ubhayasvabhàvatve tåbhayaü na syàt /
virodhàt /
avirodhe và yugapadubhayaü syàt /
vyavasthàpakàbhàvàt /
bhogeùåpabhukteùu mokùàrtheti cenna /

bhogànàmànantyenàparisamàpteriti /

ayaü prasaïgàtharþ /
yadyàtmà na kàmakartà syàttadà mumukùurapi na syàt /
tata÷ca na tadarthaü prayateta /
tathàca na mucyeta /

parapravçtteþ svaprayojanabhàvàbhàvayorayuktatvàditi /
bahulametannidar÷anamiti smaraõàdyatediti parasmaipadam /
tathàcàha"candràdayastu manyante sarvasmàdubhayaü padam' iti /


*7,171*

evamanã÷varasàïkhayamataü sàdhàraõadåùaõairapàkçtya ye kartçtvaü prakçtereva bhoktçtvaü tvàtmana iti manyante tanmataü dåùayati- kartçtvamiti //

%<kartçtvaü yasya tasyaiva bhoktçtvamupalabhyate  // MAnuv_2,2.29ab //>%

NYâYASUDHâ:
yadvaivamàtmanaþ kartçtvamupapàdya bhoktçtvamapyanenaivopapàdayati /
yena mayedaü kçtaü sa evàhaü tatphalaü bhu¤ja iti kartçtvabhoktçtvayoþ sàmànàdhikaraõyànubhavàttayadvaiyadhikaraõyàïgãkàre 'nubhavavirodha ityarthaþ /

bhrànto 'yamanubhava iti cenna /
bàdhakàbhàvàdityàha- vibhàge ceti //

%<vibhàge ca tayormànaü naiva ki¤cit kvacid bhavet  // MAnuv_2,2.29cd //>%

NYâYASUDHâ:
tayoþ kartçtvabhoktçtvayoþ /
vibhàge vyadhikaraõatve /
akçtàbhyàgamakçta- vinà÷au caivaü sati syàtàmiti /


*7,172*

yaduktamàtmano mokùo na syàditi /
tadiùyàpàdanam /
prakçtereva mokùàbhyupagamàt /
naca bandhamokùayorvaiyadhikaraõyànupapattiþ /
bandhasyàpi prakçtigatatvàditi cenna /
sakala÷rutismçtãhàsapuràõànubhavairbandhamokùayeràtmagatatvàvagamena tadvirodhàdityà÷ayavànupasaüharati- sarveti //

%<sarvamànavirodhaikadurdãkùàdãkùitastvayam  /
màyàvàdyupamàü yàyàt ...  // MAnuv_2,2.30 //>%

NYâYASUDHâ:
sarvamànavirodha eva yà pradhànadurdãkùà duùyo 'nuùñhànasaïkalpaþ /
tayà dãkùito 'yaü tu sàïkhayo màyàvàdinàmupamàtvaü pràpnuyàt /
te 'pi hi kartçtvabhoktçtvàdisakaladharmavikalamasatkalpaü caitanyamàtramaïgãkçtyàvidyàyà evàcetanàyàþ sarvakàraõatvaü bandhamokùàdhikaraõatvaü càbhyupagacchanti /
tadeteùàü sarvapramàõaviruddhàrthàïgãkàritve sàïkhayo 'yaü dçùñàntabhàvamàpadyata iti /


*7,174*

yatpuruùabahutvaü sàïkhayenàïgãkçtaü tadapi màyàvàdibhirabhyupagatameva /
jananàdiprakçtidharmaireva hi tadbahutvam /
natu svaråpe ka÷cidasti parasparato vi÷eùaþ /
màyàvàdino 'pi upàdhinibandhanaü bhedamaïgãkurvantyeva /
naca prapa¤casatyatvaü vi÷eùaþ /
kàraõamàtratvàbhyupagamena kàyarprapa¤casya sàïkhayena nirastatvàditi /


*7,177*

yàpi sàïkhayaparikalpità sçùñipralayabandhamokùatatsàdhanaprakriyà sàpi sarvapramàõaviruddhetyuktaü bhavati /


*7,178*

na kevalaü sàïkhayasya màyàvàdisadç÷atvamasmàbhirevocyate, kintu såtrakçtàpi såcitamityàha- taditi //

%<... tacca÷abdànniràkçtaþ  // MAnuv_2,2.30d //>%

NYâYASUDHâ:
tasmànmàyàvàdisadç÷atvàdeva hi sàïkhayo bhoktràpatteravibhàga÷cetsyàllokavaditi pràk paràkçtena màyàvàdinà racanànupapatte÷ca nànumànamiti ca÷abdena samuccitya niràkçtaþ /
yadvà pramàõavirodho 'pi notsåtrita ityanenàha /
tasmàtsarvamànavirodhitvàdeva /
ca÷abdàtsarvamànavirodhasamuccayàrthaü ca÷abdaü prakùipyetyarthaþ /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü racanànupapattyadhikaraõam //




___________________________________________________________________________


*7,180*


[======= JNys_2,2.II: anyatràbhàvàdhikaraõa =======]


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü anyatràbhàvàdhikaraõam //

#<anyatràbhàvàc ca na tçõàdivat  | BBs_2,2.5 |>#

// oü anyatràbhàvàcca na tçõàdivat oü //
idaü såtraü keciditthaü vyàcakùate /
yathà tçõapallavàdikaü gavàdinopabhuktaü svayameva kùãrãbhavati /
evaü pradhànaü svayameva mahadàdiråpeõa pariõamata ityà÷aïkà kilàtra nirasyate /
na tçõàdivatsvayameva pradhànasya pariõàmo vaktavyaþ /
yatastçõàdãnàmapi svayameva pariõàmo nàsti /
kutaþ /
anyatrànaóuhopabhukte tadabhàvàditi /
atrà÷aïkaiva tàvadanupapannà /
payo 'mbuvaccettatràpãtyanenaiva parihçtatvàt /
pratyudàharaõaü ca såtrapraõayanàyogàt /
parihàro 'pyayamanupapannaþ /
gavàdyupabhuktasyaiva kùãratvaü nànyatreti hi vadatà prakçteþ sahakàrisadbhàvamàtramupapàditaü syàt /
na punarã÷varàpekùatvam /
ato nàyaü såtràrthaþ /
kintu pàta¤jalamatamatràdhikaraõe niràkriyata ityà÷ayavàüstadupanyasyati- sàïkhayànàmiti //

%<sàïkhayastu se÷varo bråte kùetrànugraha÷aktimàn  /
astã÷varaþ svayambhàtaþ kle÷akarmàdivarjitaþ  // MAnuv_2,2.31 //>%

NYâYASUDHâ:
sàïkhayamatasya nirastatvàtkiü punarupanyàsenetyato 'sya matasya tato vi÷eùaü tu÷abdena såcayati /
tameva vi÷eùaü vyanakti- se÷vara iti //
se÷vara÷cenna niràkàryo virodhàbhàvàdityata uktam- kùetreti //
tu÷abdo 'vadhàraõàrtho 'tràpyanvãyate /
yadyapi se÷vara ityanenaive÷varo 'stãti bråta iti siddham /
tathàpi tadanuvàdena vi÷eùaõavidhànamevaitat /
ya ã÷varo 'sti sa kùetrànugraha÷aktimàneveti bråta iti /

kùiyantyasminkàryàõyavyaktatayeti kùetramupàdànaü prakçtiþ /
tadanugraha÷aktireve÷varasya tenàbhyupagamyate /
ato niràkaraõãya evàsàviti /
sarva÷aktitvàbhàve kiü tasye÷varatvamityata uktam- svayambhàta iti //
svayamindriyàdyanapekùameva bhàtaþ /
kartari ktaþ /
tata÷ca sarvaj¤a iti labhyate /
ã÷varatvopapàdakaü vi÷eùaõàntaramàha- kle÷eti //
kle÷akarmavipàkà÷ayavarjita ityarthaþ /
tathàcàha pata¤jaliþ /
"kle÷akarmavipàka÷ayairaparàmçùñaþ puruùavi÷eùa ã÷varaþ' iti /
tathà"nirmàõakàyamadhiùñhàya sampradàyapravartako 'nugràhaka÷ca' iti /
tatràvidyàsmitàràgadveùàbhinive÷àþ pa¤ca kle÷àþ /

anàtmanyàtmabuddhiravidyà /
idaü madãyamityabhimàno 'smità /
viùayeùvàsaktã ràgaþ /
kopo dveùaþ /
bhayamabhinive÷aþ /
eta eva pa¤ca kle÷àstantràntare tamo moho mahàmohàþ tàmisro 'ndhatàmisra iti vyavahriyante /
vàrùagaõyastvenànavidyetyevàha /
karmeti

vidhiniùedhàvucyete /
à÷aya÷abdena dharmàdharmau /
vipàka iti tatphalaü sukhaduþkhe tadupàya÷ceti /
iti÷abdasya àgàminaþ prativàkyaü sambandhaþ /


*7,185*

vedavàdavirodhaü sphuñãkartumavadhàraõavyàvartyamàha- kùetreti //

%<kùetra÷aktimatã saiva prakçtir ...  // MAnuv_2,2.32ab //>%

NYâYASUDHâ:
yà jagadupàdànaü sà prakçtirevopàdànatva÷aktimatã bråte /
na punarvedavàdina iva tàmapi ÷aktimã÷varàyattàm /
vyàvartyàntaramàha- bãjeti //

%<... bãja÷aktimàn  /
jãvaþ parjanyavad ...  // MAnuv_2,2.32bc //>%

NYâYASUDHâ:
atràpyeveti sambaddhayate /
÷arãrendriyàdisambandhenotpattau yà ÷aktiþ sà bãja÷aktiþ /
jãva eva tadvàniti bråte /
natu tadãyàü bãja÷aktiü tattva(vàdina)vida iva bhagavadadhãnàm /
yadyupàdànatvotpatti÷aktimattvaü prakçtipuruùayoreva tadà kimã÷vareõànugràhakeõetyata àha- parjanyavaditi //
yathà hi pçthivyàþ kalamàdibãjànàü copàdànatvabãjatva÷aktã yadyapi svàyatte /
tathàpyaïkurotpattau parjanyasyàsti pçthivyanu(grahakàraka)gràhakatvam /
tathà prakçtipuruùayoþ svàyatta÷aktitve 'pã÷varaþ prakçtyanugraha÷aktimànaïgãkaraõãyaþ /

tatkiü parjanyavadanvayavyatirekàbhyàmã÷varasya prakçtyanugràhakatvamavaseyaü netyàha- daiveti //

%<... daiva÷aktimànã÷varaþ smçtaþ  // MAnuv_2,2.32cd //>%

NYâYASUDHâ:
daiva÷abdo 'dçùñasvaråpatvamàha /
tenànvayavyatirekàviùayatvaü lakùayati /
tatkiü niùpramàõaka eve÷varaþ prakçtyanugràhako 'ïgãkaraõãya ityata uktam- smçta iti //
"màyàdhyakùeõa prakçtiþ såyate sacaràcaram' ityàdàviti ÷eùaþ /
smçta ityupalakùaõam /
÷ruta ityapi gràhyam /

prakçtipuruùayoþ svàyatta÷aktitvaü kuta ityata àha- pçthivãvaditi //


*7,186*

%<pçthivãvat pradhànaü taj ...  // MAnuv_2,2.33a //>%

NYâYASUDHâ:
yathà pçthivyàþ svàyattopàdanatva÷aktiþ tathà tat tasmàdupàdànatvàtpradhànamapi svàyattopàdànatva÷aktimadanumeyamityarthaþ /
upalakùaõaü caitat /
kalamàdibãjavadbãjatvàjjãvo 'pi svàyattabãja÷aktimànanumàtavya ityapi draùñavyam /


*7,187*

nanu yathà loke kalamàdibãjànàü ka÷cidàvapanakartàsti /
tathàtràpi tatsthànãyena kenàpi bhàvyam /
nacàsàvanyo 'sti parame÷varàt /
tatkathaü kùetrànugraha÷aktimàneve÷vara ityata àha- jãva iti //

%<... jãvaþ sannidhimàtrataþ  /
bãjàvapanakartevety ...  // MAnuv_2,2.33bc //>%
NYâYASUDHâ:
dç÷yate khalvapatyajãvo bãjabhåtaþ /
pitçjãva÷càvapanakartçsthànãyaþ /
tasmàtkimã÷varasya tacchaktikalpanayà /
viùayotpattau tu tadapekùaiva nàstãti bhàvaþ /
nanvevaü pitçjãvasyàpatyotpàdakatvàïgãkàre 'pasiddhàntaþ syàt /
sàïkhayairjãvasya kartçtvànabhyupagamàdityata uktam- sannidhimàtrata iti //
÷arãràdiråpà prakçtirevàpatyo(tpatti)tpàdakatrã /
tatsannidhinimittàdvivekàgrahàjjãve tatkartçtvavyavahàra eveti bråta iti /


*7,188*

evamupyastamataniràsàrthaü såtramavatàrayati- atreti //

%<... atra pràha prabhuþ svayam  // MAnuv_2,2.33d //>%

NYâYASUDHâ:
atraitanmataviùaye dåùaõaü pràhetyatharþ /
svayaü sàkùànnopacàreõa /
prabhuriti såtrakçto dåùaõasàmarthyamàcaùñe /
såtraü vyàcaùñe- anyatreti //

%<anyatra kàpi ÷aktirna svàtantryeõ[a] ...  // MAnuv_2,2.34ab //>%

NYâYASUDHâ:
anyatra prakçtau puruùe /
tathà pçthivyàü kalamàdibãje ca /
kàpãti kùetra÷aktirbãja÷aktirbãjàvapana÷akti÷cetyarthaþ /
kathaü tarhyupàdànatvàdikamityata uktam- svàtantryeõeti //
kuto nàstãtyata àha- ã÷eti //

%<... [ã]÷a eva hi  /
÷aktãstàþ prerayatya¤jas ...  // MAnuv_2,2.34bc //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàdã÷a eva tàþ pradhànàdi÷aktãþ prerayatãti ÷rutyàdiprasiddham /
tasmàdanyatra kàpi ÷aktiþ svàtantryeõa nàstãti /
naca pradhànàdivadã÷varasyàpi preraõà÷aktiþ paràyattetyuktam- a¤ja iti //
kriyàvi÷eùaõametat /

*7,189*

tadanena parakãyànumànasya bàdhitaviùayatvaü dçùñàntasya ca sàdhyavikalatvamuktaü bhavati /


*7,190*

na kevalaü prakçtipuruùayoþ svàtantryeõa ÷aktyabhàvaþ parame÷varàyatta÷aktitvaü ca /
kiü tarhãtyata÷ca÷abdasamuccitamarthamàha- tadadhãnà÷ceti //

%<... tadadhãnà÷ca sarvadà  // MAnuv_2,2.34d //
sattàpradhànapuruùa÷aktãnàü ca pratãtayaþ  /
pravçttaya÷ca tàþ sarvà ...  // MAnuv_2,2.35a-c //>%


*7,191*

NYâYASUDHâ:
àdya÷ca÷abdaþ ÷aktiprerakatvasya sattàdipradatvena saha samuccayàrthaþ /
uttaràvanyonyasamuccaye /
pradhànapuruùayostadãyànàü ÷aktãnàü ca, sattà svaråpaü, pratãtaya÷ca pramàviùayatvaü ceti yàvat, tàstàþ sarvàþ pravçttaya÷ca sarvadà tadadhãnà iti yojanà /
kecinmanyante svaråpameva vastunaþ sattvamiti, apare tu pramàõayogyatvam, anye punararthakriyàvattvam /
tadidaü trayamapi prakçtyàdãnàü bhagavadadhãnameveti /


*7,192*

nanvetadayuktam /
pradhànàdisattàdenirtyatvàt /
nityasya paràdhãnatàsambhavàdityata àha- nityamiti //

%<nityaü nityàtmanà yataþ  // MAnuv_2,2.35d //
yathà nityatayà nityaü nitya÷aktayà svaye÷varaþ  /
niyàmayati nityaü ca ...  // MAnuv_2,2.36a-c //>%

NYâYASUDHâ:
yathànityaü ghañàdikamanityatayà niyamyate, tathà nityamapi nityàtmanà nityaü ca sarvadaive÷varo niyàmayati /
yata evaü tasmàduktamupapannamiti yojanà /


*7,192f.*

etaduktaü bhavati /
yathà hi ghañàdayo 'nitya(ttva)svabhàvà api nàkasmàdanityà bhavanti /
ko doùaþ /
na cànityatà paràdhãneti kadàcidghañàdenirtyatà pràptà /
vinà÷akàraõopanipàtaghrauvyàt /
tathà nityasya nityatàyàþ paràdhãnatve 'trapa na jàtvanityatàprasaktiþ /
tanniyamananiyamàditi /
tadidamuktam- nityaü ceti //
na caitadalaukikam /
nityakarmabhirduritapràgabhàvànuvçtteþ sàdhyatvena vàdibhirabhyupagatatvàt /
anuvçtternityatàpàdanànatirekàt /
bhavedetade(vama)svarasanityasya /
na svarasanityasyeti cenna /
ã÷varàtiriktasya tadbhàvàsammateþ /
iyàüstu vi÷eùaþ /
ki¤cidasmadàyattanityatvam /
ki¤cicce÷varàyattanityatvamiti /
tadapyasmàsu kasmànnàyatate tathàbhåtaü ca kathamã÷varàdhãnamityata uktam- nitya÷aktyeti //
pradhànàdi÷akteþ prakçtatvàt tadgrahaõamidamiti mandà÷aïkàü vàrayituü svayetyuktam /


*7,195*

yaduktaü pradhànàderupàdànatvàdi÷aktirna svàdhãnà kintvã÷varapreritaiveti /
tatkuta ityata àha- neti //


"na çte tvatkriyate ki¤canàre' iti ÷ruteþ /
pràguktaü pratipattavyamiti ÷eùaþ /
÷aktireva hi kriyocyate /

yatpradhànàdisattàderbhagavadadhãnatvamuktaü tasya sambhàvanaivoktà /
pramàõaü tu tatra kimityata àha- svabhàveti //

%<svabhàvajãvakarmàõi dravyaü kàlaþ ÷rutiþ kriyàþ  /
yatprasàdàdime santi na santi yadupekùayà  // MAnuv_2,2.37 //
iti ÷ruterna sattàdyà api nàràyaõaü vinà  // MAnuv_2,2.38ab //>%

NYâYASUDHâ:
karma÷abdena dharmàdhamarvyaktayo gçhyante /
kriyàþ parispandàþ /
÷rutiþ vedaþ /
santãti trividhamapi sattvaü vivakùitam /
sattàdyàþ pradhànàdeþ /
nàràyaõaü vinà tatpreraõàü vinà /


*7,197*

tasmàdanyatropàdànatvàdi÷akterabhàvàt, tatsattàderapã÷varàyattatvàcca, na, tçõàdãnàmutpattau parjanyasyeva pçthivyanugràhakatvaü, ã÷varasya mahadàdyutpattau kùetrànugràhakatvamàtram, kintu sarvasvàtantryameva, iti, yadanyadabhyupagataü pàta¤jalairvaidikamataviruddhaü, tatsarvaü prathamàdhikaraõa eva nirastam /
kiü punaþ prayatnenetyà÷ayavànpåvarmatena sahaitasya hetàmupasaüharati- taditi //

%<tatpata¤jalivindhyàdimataü na puruùàrthadam  // MAnuv_2,2.38cd //>%

NYâYASUDHâ:
vindhyo 'nã÷varaþ sàïkhayaþ /
àdipadena tadekade÷inàü pa¤ca÷ikhe÷varakçùõàdãnàü grahaõam /
tadavàntaramatayorapi nirastatvàt /
yadvà pata¤jalivindhyàvàdã yasya tattathoktam /
pata¤jalinàïgãkçto 'pã÷varo anã(nirã)÷varakalpa eva /
ataþ pårvasyàsya ca sàmyàbhipràyeõa và sahopasaühàra iti /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü anyatràbhàvàdhikaraõam //



___________________________________________________________________________


*7,199*


[======= JNys_2,2.III:  abhupagamàdhikaraõa =======]



//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü abhyupagamàdhikaraõam //


#<abhyupagame 'py arthàbhàvàt  | BBs_2,2.6 |>#


//  oü abhyupagame 'pyarthàbhàvàt oü //
kecididaü satramevaü vyàcakùate /
pràk pradhànasya pravçttirnopapadyata ityuktam /
athedànãü pravçtterabhyupagame 'pi tasyàþ prayejanàbhàvàditi /
tadayuktam /
abhyupagame 'pãtyetàvato vaiyarthyàt /
arthàbhàvàccetyetàvataiva pårõatvàt /
ki¤ca arthàbhàvena kiü sàdhyam /
sàïkhayamatasyàsàma¤jasyaü và prakçteþ pravçttyanupapattirvà /
nàdyaþ /
vyadhikaraõatvàt /
katha¤cidekàdhikaraõatàpàdane 'pi svamatenànaikàntyàt /
na dvitãyaþ /
abhyupagama(vàda)virodhàt /
na hyabhyupagamavàde 'pi yadevàbhyupagamyate tadeva niràkriyate /
anàsthàü khalu tàtkàlikãmabhyupagamena dyotayanti /
yathàstu ÷abdo nityo 'nityo và, anu÷àsanaü tàvatkartavyamiti /
tasmànnàyaü såtràrthaþ /


*7,203*

kinnàma mà bhådacetanasya kartçtvaü, ÷arãrasyaiva cetanàvattvena kartçtvopapatteþ /
kimã÷varàdinetyadhikà÷aïkayà pratyavatiùñhamànasya càrvàkasya matamatràdhikaraõe nirasyata iti bhàvena tanmatamupanyasyati- càrvàkairiti //

%<càrvàkairucyate mànamakùajaü nàparaü kvacit  // MAnuv_2,2.39ab //>%

NYâYASUDHâ:
càrvã buddhistatsambandhàdàcàryo 'pi càrvã /
tasyeme chàtrà÷càrvàkàþ /
tairakùajaü mànamucyate /
nanvetadasmàkamapi sammatamityataþ sàvadhàraõamidamuktamityà÷ayenoktaü vivçõoti- nàparamiti //
anumànamàgama÷ca mànaü nocyata ityarthaþ /
etadapyasmàkamanumatameva /
prameyavi÷eùe pratyakùasyaiva mànatàbhyupagamàdityata àha- kvaciditi //

etaduktaü bhavati /
pramàõàdhãnà hi prameyasiddhiþ /
pramàõaü ca pratyakùameva /
nàto 'nyadasti /
naca pratyakùeõe÷varaü pratãmaþ /
tasmàtpramàõàbhàvànnàstã÷vara iti /

nanu yadi pratyakùàtiriktaü na pramàõaü tadà dharmamokùayostatsàdhanànàü ca pratyakùàviùayàõàmasiddhiþ syàdityata àha- deha iti //

%<deha àtmà pumartha÷ca kàmàrthàbhyàü vinà nahi  // MAnuv_2,2.39cd //>%

NYâYASUDHâ:
j¤ànavànkhalvàtmanà /
j¤ànaü ca dehadharmaþ /
yathoktam-"pçthivyàpastejovàyuriti tattvàni /
tatsamudàye ÷arãrendriyaviùayasaüj¤à /
tebhya÷caitanyaü mada÷aktivadvij¤ànam' iti /
tasmàddeha evàtmà /
sa ca vinà÷ãtyataþ kàlàntarabhàvinaþ puüsa evàbhàvàddharmamokùàkhyapuruùàrthàbhàvo nàniùyaþ /
puruùàrthau tu kàmàrthàveva /
puruùànvayasambhavàditi /
tatràpi kàma eva mukhyo 'rthastu tatsàdhanatayaiva pumartha iti j¤àpayituü kàmasyàdau saïkãrtanam /
iti cocyata iti sambandhaþ /


*7,208*

etanmataniràsàrthaü såtraü vyàkhyàtumupodghàtaü tàvadàha- yadevamiti //

%<yadevaü ... // MAnuv_2,2.40a //>%

NYâYASUDHâ:
yadyevamatãndriyaü vastu na syàt tadà tadãyaü ÷àstraü viùayaprayojana÷ånyamàpadyeteti ÷eùaþ /
tatkathamiti cet /
kimanena ÷àstreõa tatpraõetà viùayaü pratipadyate prayojanaü ca labhate /
uta vineyà naràþ /

àdyaü dåùayati- dar÷aneneti //

%<... dar÷anenàsya ko 'rthaþ pratyakùagocaraþ  /
labdhastenaiva hi ...  // MAnuv_2,2.40a-c //>%

NYâYASUDHâ:
kimàkùepe /
artho viùayaþ prayojanaü ca /
labdha upalabdhaþ pràpta÷ca /
pratyakùagocaro hãti /
tatra hetuþ /
tata÷càyamarthaþ /
na tàvadanena ÷àstreõa ÷àstrapraõetràstãndriyo 'rthaþ upalabhyate /
tadabhàvàt /
nàpyaindriyakaþ /
tasya pratyakùagocaratvena viùayatvànupapatteþ /
"apràpte hi ÷àstramarthavat' /
ki¤ca pratyakùeõa tamarthamupalabhya khalvasau ÷àstre pravãõavàn /
anyathà (tatpra)praõayanànupapatteþ /
tathàca taü prati tamevàrthamupadar÷ayatkathaü saviùayaü syàt /
evaü prayojanamapi na tàvadatãndriyam /
tadabhàvàt /
nàpyaindriyakam /
tasya yogyànupala(bdhi)mbhabàdhitatvàt /
nanu hitopadeùyari jano 'nurajyate /
"janànuràgaprabhavà÷ca sampadaþ' iti cet /
kçtaghnatànimittapratyavàyànusandhàne satyevametat /
tattu pareõa tyàjitamiti /
dvitãyaü dåùayati- narairiti //

%<... naraiþ ÷àstràt kiü mohanaü vinà  // MAnuv_2,2.40cd //>%

NYâYASUDHâ:
labdhamityanuvartate /
atràpi pårvavaduttaram /
syàdetat /
dharmàdyatãndriyàbhimatàrthàbhàvaþ ÷àstrasya viùayaþ /
tasya pratyakùatve 'pi vaidikavàsanànimitta÷aïkàkalaïkitatvena viùayatvamupapadyate /
prayojanaü ca dharmàdharma÷aïkoparuddhàrthakàmopabhogaþ /
tatkathaü naraiþ ÷àstràtkiü labdhamityucyate /
maivam /
viùayapratipattau hi prayojanàvàptiþ /
viùayaü ca kiü ÷àstramàptavàkyatayà pratipàdayet utopapattivyutpàdanena /
nàdyaþ /
àgamapràmàõyàbhyupagamaprasaïgàt /
nàsti atãndriyaü kimapãtyetàvataiva pårõatve(naiva)na vàkyavistaravaiyarthyàcca /
na dvitãyaþ /
upapattipràmàõyàbhyupagamaprasaïgàt /
÷àstraü ÷aïkàmeva nivàrayati /
viùayapratipattistu pratyakùeõaiveti cenna /
svayaü vopapattivyutpàdanena và kamapyarthamanupadar÷ayataþ ÷aïkànivàraõàsàmarthyàt /
÷aïkà hi saü÷ayo và syàdviparyayo và /
dvàvapi viparãtàrthagocarabalavatpratyayanirasanãyau /
nàj¤àmàtreõa /
tarkavyutpàdanaü ÷àstreõa kriyata iti cet(na) /
tasyàpi pramàõatvàt /
tadidaü"dar÷anena' iti prakçtànuvçttau satyàü"÷àstràtkim' itrata vadatà såcitam /
anyathà narai÷cetyavakùyat /
mohanaü vinetyubhayavàkya÷eùaþ parihàsaþ /
÷àstrapraõetrà suraguruõàyogyajanavyàmohanaü prayojanaü labdham /
anyai÷ca mithyàj¤ànam /
nàto 'dhikamiti /


*7,211*

kimato yadyevamityata àha- sveti //

%<svaparàrthavihãnatvàt ...  // MAnuv_2,2.41a //>%

NYâYASUDHâ:
niùphalaü ÷àstramiti vakùyamàõaü siühàvalo(kananyàye)kitenànuvartate /
taccopalakùaõam /
nirviùayaü cetyapi draùñavyam /
viùayaprayojanavattvaü hi svaparaviùayaprayojanavattayà vyàptam /
tçtãyaprakàràbhàvàt /
sarvaprakàraparityàgena sàmànyànavasthànàt /
tata÷ca vyàpikàyàþ svaparaviùayaprayojanavattàyà abhàvàttadvayàptaü viùayaprayojanavattvamapi nàstãtyarthaþ /

astvevaü viùayaprayojana÷ånyamasmadãyaü ÷àstram /
tataþ kimityataþ såtraü vyàkhyàti- svamatenaiveti //

%<... svamatenaiva niùphalam  /
kimityunmattavacchàstraü vçthà pralapati svayam  // MAnuv_2,2.41b-d //>%


*7,211f.*

NYâYASUDHâ:
yata evaü svamatenaiva niùphalaü nirviùayaü ca na kevalaü paropapàdanameva /
tasmàd vçthà viùayaprayojana÷ånyam /
yasmàdvàdinà càrvàkeõa prativàdibhi÷ca taditaraiþ sarvairviùayaprayojana÷ånyatayàbhyupagatam /
tasmàdviùayaprayojana÷ånya(meve)tyarthaþ /
yasmàdvçthà tasmàttacchàstraü kimiti svayaü prekùàvànpralapati /
prekùàvatà nàrambhaõãyamiti yàvat /
viùayaprayojana÷ånyaü càrabhamàõo na laukiko nàpi parãkùaka ityunmattavadupekùaõãyaþ syàditi /
yadvà niùphalamiti prayojanàbhàvàbhidhànam /
vçtheti viùayàbhàvavacanam /
tathàcaivaü såtrayojanà /
na kevalaü paropapàdanena kintu svàbhyupagame 'pyarthàbhàvàdanàrambhaõãyaü ÷àstramiti ÷eùa iti /
arthàbhàvahetorasiddhiparihàràyàbhyupagame 'pãtyuktam /
vyàsa-(23)

*7,213*

nanu ca pramàõànurodhi prayojanam /
na punaþ prayojanamanurudhyàpràmàõiko 'yartho 'ïgãkartumucitaþ /
atiprasaïgàt /
pramàõaü ca pratyakùameva nànyat /
nacaivaü lokavyavahàrocchedaþ /
sambhàvanayaiva tadupapatteþ /
saüvàdena ca pràmàõyàbhimànàt /
pratyakùeõa ca deha evàtmopalabhyate /
gauro 'haü jànàmãti /
tathàca kàlàntarabhàviprayojanànvayinaþ puruùasya abhàvàtkathaü dharmamokùàkhyaü prayojanamatãndriya÷ca viùayo 'ïgãkartuü ÷akyata ityata àha- dehàditi //

%<dehàdanyo 'nubhavata àtmà bhàti ÷arãriõàm  /
mama deha iti vyaktaü mamàrtha itivat sadà  // MAnuv_2,2.42 //>%

NYâYASUDHâ:
anubhavataþ paràbhyupagatapràmàõyena pratyakùeõaiva /
mama deha iti hyahaïkàràspadàtmasambandhã dehaþ pratãyate /
nacànyatàpratãtau sambandhapratãtirupapadyate /
yathà mamàrtha iti pratãtau bhedapratãtipårvaka eva sambandhàbhàsa iti /
nanvevaü pratibhàsa eva nàsti /
api tarhi ghañasya svaråpamitivadvayavahàramàtramiti cenna kalpakàbhàvàt /
viparãtapratã(mi)tau khalvevaü kalpyate /
nacaivaü prakçte /
kasyacitkadàcidapi deho 'hamiti pramàbhàvàt /
tadidamuktam- ÷arãriõàü sadeti //
ata eva pratibhàso 'pi bhramo 'stviti nirastam /
asti gauro 'hamiti prameti cenna /
pratipakùatayà bàdhakatvànupapatteþ /


*7,215*

ki¤ca nàyaü dehàtmatàvabhàsaþ /
kintu dehadharmasyàtmadharmatàvabhàsaþ /
naca vyadhikaraõayorvirodho 'sti /
tadabhàve kathamasàviti cet /
kimetadanumànamarthàpattirvà pra÷namàtraü và /
na prathamadvitãyau /
apasiddhàntàt /
sphañikajapàkusumayorabhedàpratibhàse 'pi taddharmasya tatra pratãtidar÷anàcca /
tçtãye tu vakùyate /
astu pratãtiþ /
pratyakùamiti tu kutaþ /
abàdhapratibhàsasya pratyakùàdanyasya pareõànabhyupagamàt /
abhyupagame và pràmàõyàparihàràt /
aparokùatayànubhavàcca /
tadidamuktam- vyaktamiti //
naca tadevàsiddham /
liïgàdyanusandhànàbhàve 'pi bhàvàt /
anyathà dehapratibhàsasyàpi tanna syàt /
etadapyuktam- sadeti //

kecidàhuþ /
dehàtmabhedaj¤ànaü samàdhiparipàkavatàmeveti /
tadasat /
àvipàlagopàlaü mama deha itrata pratibhàsasyànapalapanãyatvàt /
ata evàha- ÷arãriõàü a(÷arãrà)bhimàninàmiti //


*7,218*

nanvastvàtmà dehàtiriktastathàpyarthakàmàtirikte puruùàrthe tatsàdhanàdau ca kiü mànam /
vedàdiràgamo 'numànaü ceti vadàmaþ /
tasya pràmàõyameva kuta iti cet /
tatràha- pratyakùasyaiveti //

%<pratyakùasyaiva mànatvamiti kenàvasãyate  // MAnuv_2,2.43ab //>%

NYâYASUDHâ:
yatpareõàbhyupagatamarthàdi tatkutaþ siddhamiti vaktavyam /
pratyakùeõeti cet /
pratyakùasya mànatvamityeva kenàvasãyate /
tathàca puruùàrthatatsàdhanamàtràsiddhau jagadanãhamàpadyeteti /
pratyakùaj¤ànaü tàvatpratãyate /
pràmàõyaü ca j¤ànagràhakamàtragràhyam /
ataþ kathamukto doùaþ /
pràmàõyaparatastvàvàde 'pi bàdhakàbhàvàdinà pratyakùapràmàõyasiddhirityata àha- yadãti //

%<yadi tatsàdhakaü vedapràmàõye na kathaü bhavet  // MAnuv_2,2.43cd //>%

NYâYASUDHâ:
yadi pratyakùaj¤ànapràmàõyasya j¤ànagràhakaü và bàdhakàbhàvàdikaü và sàdhakamucyate /
tarhi tadeva vedapràmàõyaviùaye kathaü sàdhakaü na bhavet /
nahi vedavàkyàjj¤ànaü notpadyate /
naca na pratãyate /
atra vedagrahaõamupalakùaõam /
ata evànyeti sàmànyena vakùyati /


*7,220*

nanu j¤ànagràhakasya pràmàõyagràhakatvamityutsargaþ /
apavàde(na tva)satyapràmàõyamapi gçhyate /
tatkathaü vedàdipràmàõyasiddhiþ /
paratastve 'pi bàdhakàbhàvaþ kuta iti cet /
samametatpratyakùe 'pi /
anupalambhàdapavàdàdyabhàvaþ pratyakùasiddha iti cet /
tulyametadvedàdàvityàha- na ceti //

%<nacànyàmànatà kvàpi pramàõenàvasãyate  // MAnuv_2,2.44ab //>%

NYâYASUDHâ:
pratyakùàdanyayoranumànàgamayoramànatà /
kvàpi viùaye /


*7,221*

yadvà pratyakùapràmàõyamabhyupagacchanpraùñavyaþ /
kiü tvayànubhåyamànasyaikasyaiva pratyakùasya mànatvam uta sarvasyàpi pratyakùasya /
àdye doùamàha- pratyakùasyaiveti //
itareùàmapi pratyakùàõàü tattulyasàmagrãjanyatve satyekasyaiva pratyakùasya mànatvamiti kenàvasãyate /
dvitãye doùamàha- pratyakùasyaiveti //
pratyakùasya mànatvameva sarvamapi pratyakùaü pramàõamiti kenàvasãyate /
anubhåyamànapratyakùàdanyasya pratyakùasya, tatpràmàõyasya và càvasàyakaü na kimapãtyarthaþ /

parakãyavacanena ceùyayà và pratyakùamavagamya pratyakùatvena tasya pràmàõyamavagamyata ityata àha- yadãti //
pratyakùasya tatpràmàõyasya ca sàdhakaü vacanamanumànaü ca yadi pramàõamiùyate tarhi vedàdipràmàõye kathaü na bhavet /
abhyupagama iti ÷eùaþ /

evamanumànàgamapràmàõyaü pratyapi vikalpaþ /
àdyastu pårvavannirastaþ /
apasiddhànta÷ca adhikaþ /
dvitãyaü dåùayati- naceti //
anyayoþ parapuruùàdivartinoranumànàgamayoramànatà /
pårvavadà÷rayàdyasiddheþ /
tatsàdhakàïgãkàre ca vyàghàtàditi bhàvaþ /


*7,222f.*

nanvarthasannikçùñakaraõajanyatvàtpratyakùaü pramàõam /
anumànàgamayoratãtàdikamapi viùayãkurvatostadabhàvàtkathaü pràmàõyamiti /
kiü yàthàrthyameva pràmàõyaü tanniyàmaka÷ca sannikarùaþ anyathàtiprasaïgàdityabhipràyaþ uta viùayasannikçùñakaraõajanyatvaü pràmàõyamiti /

àdye 'pi kiü yathàkatha¤citsannikarùo niyàmakaþ uta saüyoga eva /
àdyaü dåùayati- naceti //
evaü tarhyanyayoranumànàgamayoramànatà nàsti /
avinàbhàvàdisannikarùasya tatràpi sattvàditi bhàvaþ /
dvitãye doùamàha- kvàpãti //


kvàpi pramàõe càkùuùe ÷ràvaõe ca /
nàvasãyate nàbhyupagamyate 'rthasaüyuktakaraõajanyatà /
pareõa golakà(dya)tiriktasya cakùuràderanabhyupagamàt /
tadàtmakasya càrthasaüyogàbhàvàt /
tataþ pratyakùasyàpi kasyacitpràmàõyaü na syàditi /

dvitãyaü dåùayati- naceti //
yàthàrthyàdanyà arthasannikçùñakaraõajanyatàlakùaõà mànatà na vaktavyà /
kuta ityata àha- kvàpãti //
pårvavaccàkùuùàdàvavyàpteriti bhàvaþ /
upalakùaõaü caitat /
viparyayàdàvativyàpti÷cetyapi draùñavyam /

yàthàrthye satãdaü lakùaõamiti cet /
tarhi tadevàstu kiü vi÷eùyeõa /
anumànàdivyàvçttyarthamiti cenna /
tadapràmàõyasyàdyàpyasiddherityàha- naceti //


nanu vedàdyarthasyànupambhabàdhitatvàtkathaü tatpràmàõyamiti cenna /
vedàdinaivopalabdheþ /
tadanyena nopalabhyata iti cet /
tatkiü pramàõàntarasaüvàditvaü pràmàõyam /
addheti cettatràha- naceti //
pramàõàntarasaüvàdalakùaõà mànatà netyarthaþ /
kuto netyata àha- kvàpãti //
anavasthàprasaïgàt kvàpi pramàõe nàvasãyate /
yataþ yadvà kvàpi svasukhàdij¤àne pramà(õa)õe saüvàda eva nàvasãyate iti yojyamityalam /


*7,225*

såtràrthamupasaüharati svamateneti /

%<svamatenàrtharahita upekùyaþ pakùa ãdç÷aþ  // MAnuv_2,2.44cd //>%

NYâYASUDHâ:
svasammatyaiva artharahito viùayaprayojanarahitaþ /
ãdç÷aþ ã÷varàdyatãndriyànabhyupagamalakùõaþ /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü abhyupagamàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*7,226*

[======= JNys_2,2.IV: puruùà÷màdhikaraõa =======]



//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü puruùà÷màdhikaraõam //

#<puruùà÷mavad iti cet tathàpi  | BBs_2,2.7 |>#

//  oü puruùà÷mavaditi cettathàpi oü //
a(trànã÷va)tra nirã÷varasàïkhayaikade÷inàü puruùopasarjanaprakçtikartçkatvavàdinàü matamapàkriyate /
nanvevaü tarhi tadanantaramevedamàrambhaõãyam /
satyam /
tathàpyabhyadhikà÷aïkànusàreõeyamuktiþ /
tathàhi /
paramacetanasya bhagavata eva sarvakartçtvaü pràguktam /
tasya kevalaprakçtikartçkatvavàdaþ sàkùàdvirodhãti prathamamapàkçtaþ /
tatra mà bhåtkevalasyàcetanasya pradhànasya jagatkartçtvam /
ã÷varànugçhãtasya tu bhaviùyatãtyà÷aïkà dvitãyàdhikaraõe (nirastà)niràkçtà /
mà bhådacetanasya kartçtvaü kintu ÷arãrasyaiva caitanyà÷rayasya kartçtvamastvityà÷aïkaya ÷arãrasya caitanyà÷rayatàyogàt punastadavasthaþ kartçtvàyoga iti tçtãye 'bhihitam /
idànãü tu kevalasyàcetanasya kartçtvàyoge 'pi cetanasannidhànena tadupapatteþ kimã÷vare(õetyà)õetyeùà ÷aïkà niràkriyate /


*7,227*

tanmatarãtiþ såtra evokteti tadeva vyàcaùñe- sannidhànàditi //

%<sannidhànàccetanasya vartate yadyacetanam  /
tathàpyabuddhipårvatvàduktadoùaþ samo bhavet  // MAnuv_2,2.45 //>%


*7,227f.*

NYâYASUDHâ:
yathà khalvacetanameva ÷arãraü cetanasyàtmanaþ sannidhànamàtreõa a÷mànayanàdikaü karoti /
evamacetanàpi prakçtiþ puruùasannidhànànmahadàdikàryaü kariùyati /
tathàca prayogaþ /
mahadàdikaü puruùopasarjanaprakçtikartçkam kàryatvàda÷mànayanàdivaditi /
evaüca kimã÷vareõeti ÷aïkàrthaþ /
yadyapyevamabhyadhikamà÷aïkitaü tathàpi racanànupapatterityuktadoùaþ samo bhavet /
na parihçto bhavet /
kutaþ /
abuddhipårvatvàt /
prakçteriti ÷eùaþ /
buddhiþ pårvà yasya tat buddhipårvam /
j¤ànecchàprayatnà ityarthaþ /
na vidyate buddhipårvaü yasya tattathoktaü tasya bhàvastattvam /
tasmàt /
etaduktaü bhavati /
j¤ànecchàprayatnavattvaü hi kartçtvam /
naca puruùasannidhàne('pi) na prakçterbuddhimattvaü sambhavati /
acetanatvàïgãkàravirodhàt /
naca buddhayabhàve tatkàryayoricchàprayatnayorapi sambhavaþ /
tathà càcetanasya kartçtvapratij¤à vyàhataiveti /
nanvàtmopasajarnasya ÷arãrasyà÷mànayanàdikartçtvaü nidar÷itam /
tatkatha(metadi)miti cenna /
÷arãrasyàpyuktarãtyà kartçtvàsammateþ /


*7,229*

dåùaõàntaraü ca dçùñànte dar÷ayituü såtram- //
oü aïgitvànupapatteþ oü //
iti /
tadvayàcaùñe- aïgitvàditi //

#<aïgitvànupapatte÷ ca  | BBs_2,2.8 |>#

%<aïgitvaü puruùasyaiva sarvairapyanubhåyate  /
tadaïgatvoktita÷caiva syàt sarvasyàpalàpakaþ  // MAnuv_2,2.46a-d //>%

NYâYASUDHâ:
ca÷abdo dåùaõàntarasamuccayàrthaþ /
eva÷abdo vakùyamàõakaimutyasphuñãkaraõàrthaþ /
aïgitvaü pradhànatvaü ÷arãraü pratãti ÷eùaþ /
tadaïgatvoktitaþ tasyopasarjanatvàïgãkàràt /
syàt sàïkhaya iti ÷eùaþ /

nanvetatprakçtaviruddham /
parame÷varasya hi sarvakartçtvamupapàdayitumayamàrambhaþ /
tathàca a÷mànayanàdikàrye jãvasya pràdhànyopapàdanaü kathaü na prakaraõaviruddhamiti cenna /
jãvagatasya amukhyasya kartçtvasya niràsa eva yadà pramàõavirodhaþ tadà kimu vaktavyaü sarvakarturã÷varasyàpalàpa ityetatpradar÷anàyaiva såtrakçtà jãvasyàïgitvopapàdanàdityà÷ayavànàha- kimviti //

%<kimu sarve÷varasyàsya hyapalàùàd yato 'khilam  // MAnuv_2,2.46ef //>%

NYâYASUDHâ:
asya sarvakartçtvena pratipipàdayiùitasya /
uttarasåtre càsyàïgãkàravàdatvaü sphuñãbhaviùyatãti hi÷abdena såcayati /

kathaü jãvasya pràdhànyaniràsàdapyati÷ayene÷varaniràsaþ pramàõaviruddha ityata àha- yata iti //


yataþ kàraõàdakhilaü pramàõaü yogipratyakùànumànàgamàtmakaü sarvakartàramã÷varaü pratipàdayati tasmàditi pårveõa sambandhaþ /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü puruùà÷màdhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*7,231*


[======= JNys_2,2.V: anyatànumityadhikaraõa =======]


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü anyathànumityadhikaraõam //

#<anyathànumitau ca j¤a÷aktiviyogàt  | BBs_2,2.9 |>#

//  oü anyathànumitau ca j¤a÷aktiviyogàt oü //
prakçtyupasarjanapuruùakartçtvavàdinàü nirã÷varasàïkhayaikade÷inàü matamatra niràkriyate /
tathàhi a÷mànaya(napra)nàdipravçttau tàvatpuruùasya pràdhànyaü ÷arãrasya copasarjanatvamanubhavasiddhamityuktam /
tathàca taddçùñàntena mahadàdikàryamapi prakçtyupasarjanapuruùakartçkamanumãyate /
puruùasya ca cetanatvena na kartçtvànupapattiþ /
suùuptyàdau ca kartçtvànupalambhàtprakçtirupasarjanabhåtàïgãkaraõãyà /
evaüca kimã÷vareõeti /


*7,232*

atra vaktavyaü kiü puruùasyaikàkinaþ kutràpi svàtantryaü nàsti uta astãti /
àdyaü dåùayituü såtraü vyàcaùñe- aïgitvamiti //

%<aïgitvaü yadi tasyaiva svàtantryaü cennacàkhilam  /
tatpreraõe 'pya÷aktatvàt svatantro 'nyo hyapekùitaþ  // MAnuv_2,2.47 //>%

NYâYASUDHâ:
yadi puruùa(syaivàïgi)syàïgitvaü pràdhànyaü kartçtvamiti yàvat /
prakçteståpasarjanatvameveti pårvamatàdanyathànumãyate /
tatràpi ca puruùasyàkhilaü svàtantryaü nàstãti pakùo yadyaïgãkriyate tadà svatantro 'nyaþ parame÷varo 'ïgãkaraõãya eva syàt /
kutaþ /
prakçtipreraõe puruùasyà÷aktatvàt /
mà bhåttàvatkàryàntaràrthamã÷varàpekùà /
tathàpi prakçtipreraõàrthamapekùaõãya evàsàvityaperarthaþ /

etaduktaü bhavati /
na tàvatsattàmàtreõa saüyogamàtreõa và pradhànasya kartàraü puruùaü pratyupasarjanatvam /
suptipralayàdàvapi prasaïgàt /
kintu karaõatvàdinà /
naca kartràprayujyamànasya karaõatvàdikaü dçùñam /
naca tadeva tatpreraõe karaõàdi /
svavçttivirodhàt /
tathàca prakçtinirapekùasya puruùasya kvàpi vyàpàràsàmarthye 'va÷yamanyena sahakàriõà bhàvyam /
nacàsàvapyevaüvidha eva /
tasyàpi sahakàryantaràpekùàyàmanavasthàprasaïgàt /
ataþ svatantra evàsàvaïgãkaraõãyaþ /
sa eva ce÷vara iti kathamasau nàbhyupagamyata iti /


*7,234*

dvitãyaü niùedhati- naceti //

%<na ca svàtantryamasyaiva ...  // MAnuv_2,2.48a //>%

NYâYASUDHâ:
tathà sati prakçtyanapekùatvaprasaïgena (asya) svasiddhàntavirodhàpatteriti bhàvaþ /
anena vipratiùedhàcceti såtraü vyàkhyàtaü bhavati /
[#<vipratiùedhàc càsama¤jasam  | BBs_2,2.10 |>#]
såtrasyàrthàntaramàha- pratyakùàdãti //

%<... pratyakùàdivirodhataþ  // MAnuv_2,2.48b //>%

NYâYASUDHâ:
pratyakùàdipramàõairhi puruùasyàsvàtantryaü sarvadà u(sarvatro)palabhyate /
prakàràntareõa vyàcaùñe- hiteti //

%<hitàkçtyàdidoùàcca ...  // MAnuv_2,2.48c //>%

NYâYASUDHâ:
àdipadenàhitakriyopàdãyate /
evaü pa¤camatàni niràkçtyopasaüharati- bhadramiti //

%<... bhadraü nànã÷varaü matam  // MAnuv_2,2.48d //>%

NYâYASUDHâ:
pàta¤jalàbhimatasye÷varasye÷varalakùaõàbhàvàttadapyanã÷varameva matamiti /

nanvanyànyapi bhinnakasaüsàramocakàdãnyanã÷varàõi matàni santi tàni kuto na niràkriyante /
uktadoùaireva nirastatvàt abhyadhikà÷aïkàbhàvàccetyàha- saüsàriõa iti //


*7,235*

%<saüsàriõo 'nyaü sarve÷aü sarva÷aktimanaupamam  /
cetanàcetanasyàsya sattvàdestadadhãnatàm  /
nàïgãkurvanti ye teùàü sarveùàü ca samà ime  // MAnuv_2,2.49 //>%

NYâYASUDHâ:
saüsàripadamã÷varàtiriktopalakùaõam /
sarve÷amiti vi÷eùyapadam /
tena na paunaruktayam /
upamaivopamam /
svàrthiko 'õ /
nàstyaupamaü yasyàsàvanaupamaþ /
yadvopamàyà ayamaupamaþ /
sopama iti yàvat /
tato na¤samàsaþ /
asya prapa¤casya /
ime kathità doùà iti ÷eùaþ /
na kevalaü sarve÷aü svaråpeõànaïgãrkurvatàmime doùàþ /
kintu tamaïgãkçtyàpi jãvà(dya)nyatvàdivi÷eùaõàni tasyànaïgãkurvatàmapi /
tathàtve phalatastasyànã÷varatvàditi /


*7,237*

kimato yadyevamanã÷varamatamasama¤jasamityata àha- tasmàditi //

%<tasmàcchrutipramàõena yuktibhi÷ca paro hariþ  /
aïgãkàyartamo nityaþ sarvairapi suni÷citam  // MAnuv_2,2.50 //>%

NYâYASUDHâ:
na parapakùaniràsamàtreõa svapakùasiddhirityataþ ÷rutipramàõenetyàdyuktam /
para utkçùña uktavi÷eùaõopapannaþ /
nitya iti sàmarthyàdaïgãkàrasya vi÷eùaõam /
sarvadeti yàvat /
ni÷cayasya svaparapakùasàdhanopàlambhàtiriktànapekùatvàtpràmàõikani÷cayasya càsamãcãnatvàyogàtsuni÷citamityuktam /
prathamàdhyàyavyutpàditena parapakùopàlambhena ca yathàlakùitaü brahma siddhamityà÷ayaþ /
nanvevaü tarhi uttaràdhikaraõànàmànarambha eva /
niràkariùyamàõai(ru)rapyuktavi÷eùaõasye÷varasyànabhyupagatatvàditi cet /
satyam /
tathàpi tanmatànàmatyantaheyatàpradar÷anàya dåùaõàntaràõi vyutpàdanayitumuttaro granthaþ /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü anyathànumityadhikaraõam //


___________________________________________________________________________



*7,239*



[======= JNys_2,2.VI: vai÷eùikàdhikaraõam =======]



//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü vai÷eùikàdhikaraõam //

#<mahaddãrghavad và hrasvaparimaõóalàbhyàm  | BBs_2,2.11 |>#

//  oü mahaddãrghavadvà hrasvaparimaõóalàbhyàm oü //

%<nityaj¤ànaprayatnecchaü saïkhayadyairapi pa¤cabhiþ  /
yuktamã÷aü vadantyanye ... // MAnuv_2,2.51a-c //>%

NYâYASUDHâ:
atra paramàõvàrambhavàdinàü vai÷eùikàdãnàü matamapàkriyate /
nanu vai÷eùikàdayaþ parame÷varamaïgãkurvantyeva /
tatkathaü tanniràsàyàdhikaraõàrambha ityà÷aïkaya yadyapã÷varaü svaråpeõàïgãkuvarnti tathàpi taddharmeùu sukhàdiùu vipratipadyanta eva /
tathà sçùñipralayàdividhiü cànyathà manyanta ityato yuktastanniràsàyàdhikaraõàrambha ityà÷ayavàüstanmatamupanyasyati- nityeti //


ã÷aü vadanto 'nye ityàhuriti vakùyamàõenànvayaþ /
nityà j¤ànaprayatnecchà yasyàsau tathoktaþ /
saïkhayàdyaiþ saïkhayàparimàõapçthaktavasaüyogavibhàgaiþ /
sàvadhàraõaü caitat /
evamaùñaguõakameva vadanta iti /
nityadravyà÷ritànyekatvaikapçthaktavaparimàõàni nityànyeva dvitvadvipçthaktavàdãni saüyogavibhàgau ca savartrànityà eveti siddhatvàtsaïkhayàdau vidyamàno 'pi nityànityavibhàgo nàbhihitaþ /
j¤ànàdãnàü tu jãvà÷ritànàmanityatvàdatra nityatvasaïkãrtanam /

yadyapi kecidã÷varaü ùaóguõamàcakùate /
tathàpi na tatparamaü matamityaùñaguõatvamevopanyastam /
evamàtreyasya j¤ànànityatvamapi nopanyastam /

yadvà nityatvasaïkãrtanaü guõàntaràbhàve yuktitvena kçtam /
tathàhi /
jãvàtmàno buddhisukhaduþkhecchàdveùaprayatnadharmàdharmabhàvanàbhirnavabhirvi÷eùaguõairyuktàþ /
tatra nityayathàrthaj¤ànasya mohàbhàvàttatprabhavasya dveùasyàbhàvaþ /
tadabhàve tanmålayordharmàdyayorabhàvaþ /
icchàyà api mohàbhàvenàràgaråpatvànna dharmàdikàraõatvam /
dharmàdyabhàve ca tatkàryayoþ sukhaduþkhayorabhàva eva /
nityaj¤ànatvàdeva smçtyasambhavena kalpakàbhàvàdbhàvanàyà apyabhàva iti /

athavà nityatvena j¤ànàdãnàmakhaõóatvaü såcayati /


*7,242*

evamapã÷varaviùayàü vipratipattimupanyasya sçùñiviùayàmupanyasyati- tadiccheti //

%<... tadicchàdçùñacoditàþ  /
paramàõava÷caturvargàþ saüyujyante dvi÷o 'khilàþ  // MAnuv_2,2.51d-f //>%

NYâYASUDHâ:
mahàpralaye hi vakùyamàõo nityavargo 'nityà÷ca dharmàdharmasaüskàràdayo 'vatiùñhante /
tato brahmavarùa÷atànte pràõinàü bhogabhåtaye mahe÷varasya sisçkùà sa¤jàyate /
tayà ca sarvàtmagatà dharmàdharmalakùaõàdçùñàdayo labdhavçttayo bhavanti /
tatastadicchayà sisçkùàlakùaõe÷varecchayàdçùñairadçùñavadàtmasaüyogai÷ceti yàvat /
coditàþ preritàþ /
kriyàvanta iti yàvat /

pràk pravibhaktatayàvasthitàþ paramàõava÷caturguõàþ pàthirvàþ pàthasãyàstaijasà vàyavãyà÷ca dvi÷aþ saüyujyante /
atra paramàõava ityevokte manasàmapi grahaõaü syàt /
teùàü saüyogasadbhàve 'pi vakùyamàõaü dravyàrambhakatvaü gaganavadaspar÷avattvàdayuktam /
atastadvayàvçttaye caturvargà ityuktam /
yadvà sajàtãyasaüyoga eva dravyàrambhako na tvanya iti anena såcayati /

akhilà iti /
dvi÷aþ saüyoge niyamavacanàt /
ye paramàõavo dravyàrambhàya saüyujyante te 'khilà dvi÷o dvau dvàveveti /



*7,249*

tataþ kimityata àha- paramàõviti //

%<paramàõudvayenaiva dvayaõukaü nàma jàyate  /
dvayaõukatrayeõa tryaõukaü tai÷caturbhistadàtmakam  // MAnuv_2,2.52 //
tatastvaniyamenaiva khaõóàvayavinàü bhavaþ  /
tata÷càniyamenaiva sarvàvayavisambhavaþ  // MAnuv_2,2.53 //>%

NYâYASUDHâ:
paramàõupu¤javàdaü pariõàmavàdamaniyamavàdaü caiva÷abdena vyàvartayati /
paramàõudvayenaiva, natu nirantaratayotpannaparamàõudvayaü, nàpi paramàõudvayameva saüyuktamàsàditapariõàmavi÷eùaü, naca trayàdineti /
jàyate ityasatkàryavàdaü såcayati /
jàtyapekùayaikavacanam /
tata÷ca saüyuktasajàtãyaparamàõudvayaistato 'tyantabhinnàni tatsamavetàni pràgasantyeva dvayaõukanàmakàni dravyàõyutpadyanta ityarthaþ /
dvayaõukatrayeõa tryaõukaü jàyate ityanurvate /
eveti ca /
atràpi pårvavadvayàkhyànam /
aõutvaparimàõasya paramàõau dvayaõuke ca sàmyàddvayaõukasaüj¤àvattryaõukasaüj¤àpyupapadyata eva /
taiþ sajàtãyaiþ saüyuktai÷caturbhistryaõukaiþ tadàtmakaü dravyaü jàyate /
tryaõukeùvaõusaüj¤opacàràt /
kecit dvayaõukaireva caturaõukàrambhamabhyupayanti /
tanmatànusàreõa taidvaryaõukairiti vyàkhyeyam /
dvayaõukàni trãõi (dravyaü) yatkàyarmàrabhante tattryaõukam /
caturbhiràrabdhaü caturaõukamiti /
atra ca saüj¤à mukhyaiva /
tataþ tryaõukebhya÷caturaõekebhyo và /
tu÷abdo vi÷eùàrthaþ /
tamevàha /
aniyamenaivaitàvadbhireveti saïkhayàniyamaü vinetyarthaþ /
dravyasamavàyikàraõàni kàyardravyàõi khaõóàvayavinaþ /
tryaõukàderantyàvayavina÷ca madhye naikameva khaõóàvayavi kintu aniyamenànekànyapi bhavantãti såcayituü bahuvacanam /
tataþ taiþ khaõóàvayavibhi÷càniyamenaiva saïkhayàniyamaü vinaiva sarvàvayavinàmantyàvayavinàü ÷arãrendriyaviùayàõàü sambhavaþ /
tadanena dravyotpattirabhihità /
guõànàü karmaõàü ca svà÷rayadravyeùåtpàdo draùñavyaþ /


*7,253*

sarvamapi kàryaü bhàvaråpaü kàraõatritayajanyam /
kàraõàni ca samavàyyasamavàyinimittànàmàni /
tatra ya(tsama)tra samavetaü kàyarmutpadyate tatsamavàyikàraõam /
tatsvaråpeõa dar÷ayati- kàraõamiti //

%<kàraõaü samavàyyàkhyaü paramàõvàdi tatra hi  // MAnuv_2,2.54ab //>%

NYâYASUDHâ:
atra dvayaõukàdikàryotpattau paramàõvàdidravyapadàrthaþ samavàyikàraõam /
kutaþ /
atra paramàõvàdau dravye hi yasmàtsarvakàryaü samavetamutpadyate tasmàditi ÷eùaþ /


*7,254*

samavàyyasamavàyivyatiriktaü kàraõaü nimittam /
tadudàharati- ã÷eti //

%<ã÷ecchàdçùñakàlàstu nimittaü kàraõaü matam  // MAnuv_2,2.54cd //>%

NYâYASUDHâ:
nimittaü tvityanvayaþ /
idaü ca sarvakàryasàdhàraõaü nimittaü dar÷itam /
evamanyadapi draùñavyam /
yathà turãvemàdikaü pañasyetyàdi /


*7,255f.*

samavàyikàraõapratyàsannamavadhçtasàmarthyamasamavàyikàraõam /
samavàyikàraõatatsamavàyikàraõayoranyatarasamavetatvaü samavàyikàraõapratyàsannatvam /
sàmarthyàvadhàraõaü cànanyathàsiddhaniyatapårvabhàvitvena bhavati /
taccàsamavàyikàraõaü dravyaü samavàyikàraõamitivannaikoktayà vaktuü ÷akyam /
pratikàryaü pçthaktavàt /
atastadvivekena dar÷ayituü tajj¤ànasya kàyarj¤ànasàpekùatvàtkàryàkàryavibhàgaü tàvadàha- sàmànyeti //


*7,256*

%<sàmànyàntyavi÷eùau ca samavàya÷ca tattrayam  /
nityaü kriyà anityàstu guõadravye dviråpake  // MAnuv_2,2.55 //>%

NYâYASUDHâ:
kàryatvànityatvayoþ samaniyamànnityànityavibhàgoktayà kàryàkàryavibhàga eva siddhayati /


*7,257*

ùaóime dravyaguõakarmasàmànyavi÷eùasamavàyàþ bhàvaråpàþ padàrthàþ /
abhàvaþ saptamaþ /
vidhiråpo bhàvaþ /
niùedharåpo abhàvaþ /
guõà÷rayo dravyam /
samavàyikàraõaü và /
sàmànyavànasamavàyikàraõamaspandàtmà guõaþ /

calanàtmakaü karma /
nityamekamane(kànugataü)kasamavetaü sàmànyam /
nityeùveva dravyeùveva vartanta eva ye te (antya)vi÷eùàþ /
atyantavyàvçttihetavo và /
ayutasiddhayoþ sambandhaþ samavàyaþ /
ava÷yamà÷rayà÷rayibhàvenàvasthitàvayutasiddhau /
nityaþ sambandho và /


*7,266*

tatra sàmànyamantyavi÷eùa÷ca samavàya÷cetyetattrayaü nityamakàryaü ca /
vi÷eùa ityevokte dravyaguõakarmasàmànyànàmapi grahaõaü syàt /
vi÷iùñate 'neneti hi vi÷eùaþ /
dravyaü ca daõóàdikamadaõóyàdibhyo devadattàdikaü vyàvartayati /
guõa÷ca nirguõàddravyam /
karmàpi niùkriyànmårtam /
sàmànyaü dvividhaü paramaparaü ca /
paraü sattà pracurà÷rayatvàt /
aparaü dravyatvàdi alpà÷rayatvàt /
tatra parasàmànyasyànuvçttimàtrahetutvena sàmànyamàtratve 'pyaparasàmànyaü vyàvçtterapi hetutvàdvi÷eùo 'pi ye vyàvartakà bhavanti te 'ntyàþ /
atyantavyàvçttihetava iti yàvat /
nahi daõóàdikaü tathà /
daõóyantaràdibhyo 'vyàvartakatvàt /


*7,269*

kriyà utkùepaõàpakùepaõàku¤canaprasaraõagamanaråpà anityà÷ca /
ca÷abdo 'vadhàraõe /
na dravyàdivadubhayaråpà ityarthaþ /

guõà dravyàõi ca nityànityabhedena dvividhànãti /
tathàhi /
dravyàõi pçthivyaptejovàyvàkà÷akàlàdigàtmamanàüsi /
tatra paramàõuråpàõi pçthivyàdãni catvàri, gaganàdãni pa¤ca nityàni /
dvayaõukàdiråpàõi pçthivyàdãni catvàryanityànãti /
guõà÷cànityadravyagatà anityà eva /
pàrthivaparamàõàvaikatvaikapçthaktavaparimàõagurutvàni nityàni /
råparasagandhaspar÷ànekatvànekapçthaktavasaüyogavibhàgaparatvàparatvasaüskàrà anityàþ /
(àpye ca) pàthasãye ca råparasaspar÷aikatvaikapçthaktavaparimàõagurutvadravyatvasnehà nityàþ /
anekatvànekapçthaktavasaüyogavibhàgaparatvàparatvasaüskàrà anityàþ /
taijase ca råpaspar÷aikatvaikapçthaktavaparimàõàni nityàni /
anekatvànekapçthaktvasaüyogavibhàgaparatvadravyatvasaüskàrà anityàþ /
vàyavãye ca spar÷aikatvaikapçthaktavaparimàõàni nityàni /
anekatvànekapçthaktavasaüyogavibhàgaparatvàparatvasaüskàrà anityàþ /
àkà÷e caikatvaikapçthaktavaparimàõàni nityàni /
aketvànekapçthaktavasaüyogavibhàga÷abdà anityàþ /
kàle di÷i caikatvaikapçthaktavaparimàõàni nityàni /
anekatvànekapçthaktavasaüyogavibhàgà anityàþ /
àtmani caikatvaikapçthaktavaparimàõàni nityàni /
anekatvànekapçthaktavasaüyogavibhàgà buddhayàdaya÷ca nava anityàþ /
ã÷varasyàpi vi÷eùo 'bhihitaþ /
manasi caikatvaikapçthaktavaparimàõàni nityàni /
anekatvànekapçthaktavasaüyogavibhàgaparatvàparatvasaüskàrà anityàþ /
iti vivekaþ /


*7,271*

evaü kàryàkàryavibhàgamuktavà yasya yadasamavàyikàraõaü tadàha- kàrya iti //

%<kàrye guõakriyàõàü tu samavàyyanyakàraõam  /
kàraõasthà guõàdyàstu saüyogo dravyakàraõam  // MAnuv_2,2.56 //>%

NYâYASUDHâ:
kàryakàraõagrahaõamupalakùaõam /
tata÷ca kàrye 'kàrye ca dravye jàyamànànàü guõànàü samavàyikàraõasamavàyikàraõasthàþ samavàyikàraõasthà÷ca guõàþ samavàyikàraõasthaü karma ca samavàyyanyakàraõaü asamavàyikàraõam /
karmaõa÷ca asamavàyikàraõasthà guõà evàsamavàyikàraõamiti yojyam /

àdyastu÷abdo dravyàdvi÷eùaü dyotayati /
dvitãyasya dravyakàraõaü tvityanvayaþ /
yadvà dvàvapyanuktasamuccayàrthau /
taccoktam /
tathàhi /
kàryagatànàü råparasagandhaspar÷aparimàõaikatvaikapçthaktavottarasaüyogavibhàgagurutvadravatvasnehavegànàü kàraõagatà råpàdayo 'samavàyikàraõam /
pàrthivaparamàõugatànàü råparasagandhaspar÷ànàü pàrthivataijasaparamàõugatadravyasya tadgata eva tejaþ saüyogaþ /
sarvatrànekatvànekapçthaktavayorà÷rayagataikatvaikapçthaktavàni /
saüyogavibhàgavegànàmà÷rayagataü karma /
paratvàparatvayorà÷rayagatau dikkàlasaüyogau /
àtmavi÷eùaguõànàmàtmagato manaþ saüyogaþ /
÷abdasyàkà÷agatàþ saüyogavibhàga÷abdàþ /
karmaõa÷cà÷rayagatà gurutvadravatvavegasaüyogà iti /
dravyasya tu samavàyikàraõànàmavayavànàü saüyogo 'samavàyikàraõamiti /


*7,275*

uktasya kvacidapavàdamàha- evamiti //

%<evaü sthite 'pi siddhànte vi÷eùastatra kalpitaþ  // MAnuv_2,2.57ab //>%

NYâYASUDHâ:
kàraõagataü parimàõaü kàryagatasya parimàõasyàsamavàyikàraõamityevaü sàmànyataþ siddhànte sthite 'pi, tatra parimàõavi÷eùe vi÷eùo 'nyathàbhàvaþ kalpito vai÷eùikaiþ /
kathamityata àha- dvayaõuka iti //

%<dvayaõuke paramàõau ca hrasvatvaü parimaõóalam  // MAnuv_2,2.57cd //
na kàraõaü kàryaguõe ... // MAnuv_2,2.58a //>%

NYâYASUDHâ:
caturvidhaü parimàõam /
aõutvaü mahattvaü hrasvatvaü dãrghatvaü ca /
tatràõutvaü dvividhaü, nityamanityaü ca /
nityaü caturvidhaparamàõau manasi ca /
pàrimàõóalyamiti cocyate /
anityaü dvayaõuka eva /
mahattvamapi dvividhaü nityànityabhedàt /
nityamàkà÷akàladigàtmasu paramamahattvam /
anityaü tryaõukàdau kàyardravye /
hrasvatvaü dvayaõuka eva /
dãrghatvaü tryaõukàdikàryadravya eva /
kecitparamàõàvapi hrasvatvaü gaganàdàvapi dãrghatvamabhyupayanti /
tatra dvayaõuke vartamànaü hrasvatvam /
upalakùaõametat /
aõutvaü ca kàryaguõe dvayaõukakàryatryaõukaparimàõe /
viùayasaptamãyam /
tryaõukamahaddãrghatvayorasamavàyikàraõaü na bhavati /
tathà paramàõau vartamànaü parimaõóalaü pàrimàõóalyaü paramàõukàryadvayaõukaguõasya hrasvatvasyàõutvasya càsamavàyikàraõaü na bhavati /
tryaõukàdigataü tu mahattvaü dãrghatvaü ca caturaõukàdiparimàõaü pratyasamavàyikàraõaü bhavatyeveti /


*7,276*

kasmàdevaü kalpitamityata àha- vairåpyamiti //

%<... vairåpyaü tatra kàraõam  /
ityàhus ...  // MAnuv_2,2.58bc //>%


*7,276f.*
NYâYASUDHâ:
tatra dvayaõukaparamàõuparimàõànàü tryaõukadvayaõukaparimàõàni prati kàraõatvàbhàve vairåpyaü vijàtãyatvaü kàraõam /
sajàtãyayoreva hi tantupañaparimàõayoþ kàryakàraõabhàvo dçùñaþ /
tathàca prayogaþ /
dvayaõukatryaõukaparimàõe na kàryakàraõabhàvavatã vijàtãyaparimàõatvàt /
vyatirekeõa tantupañaparimàõavat /
evaü paramàõudvayaõukaparimàõayorapi draùñavyam /
paramàõoraõutvaü dvayaõukàõutvasya kàraõamastviti cenna /
tatràpi nityaparimàõatvasya paramàõutvasya ca vairåpyasya sattvàt /
eva¤cedvayaõukatryaõukaparimàõànàü kimasamavàyikàraõamityata àha- vairåpyamiti //
anekatvamityarthaþ /
ã÷varabuddhimapekùyotpannà paramàõvordvitvasaïkhayà dvayaõuke 'õutvaü hrasvatvaü ca karoti /
dvayaõukeùu cotpannà tritvasaïkhayà tryaõuke mahattvaü dãrghatvaü ca karotãti /


*7,278*

evamupanyastaü matamapàkartumadhikaraõa(såtra)mavatàrayati- tàniti //

%<... tànathovàca vidyàdhã÷aþ svayaü prabhuþ  // MAnuv_2,2.58cd //>%

NYâYASUDHâ:
uvàca mahaddãrghavadvetyàdãti ÷eùaþ /
prabalatarkopabçühitamataniràse sàmarthyaü såtrakçtaþ kathamityata uktam- svayaü sàkùàtsarvavidyànàmadhã÷astasmàtprabhuriti /


*7,279*

na vai÷eùikàdimatavirodhenoktàrthasyànyathàtvaü ÷aïkanãyam /
tasyopapattiviruddhatvàt /
tathàhi /
yattàvaduktaü dvayaõukàdiparimàõaü na tryaõukàdiparimàõasyàsamavàyikàraõamiti, tadupapattiviruddhamiti dar÷ayan"mahaddãrghavadvà hrasvaparimaõóalàbhyàm' iti såtraü vyàcaùñe- mahattvaü ceti //

%<mahattvaü caiva dãrghatvaü tryaõukàdyeùu kalpitam  /
tasmàcca sadç÷aü kàryaü tatkàryeùåpajàyate  // MAnuv_2,2.59 //
yathà tathaiva hrasvatvàt pàrimàõóalyato 'pi hi  /
jàyeta sadç÷aü kàrye parimàõaü samatvataþ  // MAnuv_2,2.60 //>%

NYâYASUDHâ:
eva÷abdasya tryaõukàdyeùveveti kalpitameveti và sambandhaþ /
tryaõukàdyeùu dravyeùu /
tasmàt tryaõukàdau kàrye 'ntyàvayavivyatirikte vartamànànmahattvàddãrghatvàt /

ca÷abdo vàkyàrthasamuccaye /
kàryaü parimàõam /
tatkàryeùu tryaõukàdikàryeùu caturaõukàdiùu /
tathaivetyeva÷abdena dçùñàntadàrùyàntikavaiùamya÷aïkàmapàkaroti /
kàrye tryaõuke dvayaõuke ca samatvataþ kàryaparimàõatvàdisàmyàditi hetuvacanam /
hi÷abdo vyàptidyotakaþ /


*7,281*

yadyapi mahadàdi÷abdà dravyavacanàstathàpi bhàvapradhànatvàtparimàõavàcino(pi) bhavantãtyàyena mahattvamityàdyuktam /
såtrakçtasya bhàvapràdhànyenoktiþ kaõàdasåtrànusàreõa /
"kàraõabahutvàtkàraõamahattvàtpracayavi÷eùàcca mahat' ityàdi hi tat /
mahaddãrghavaditi ùaùñhayarthe vatiþ /
vibhaktivipariõàmena và sakà÷àdityadhyàhàreõa và tasmàdityuktam /
atraitàvadàdau vaktavyam /
yathà tasmàtkàryeùu kàyarmupajàyate tathaiva hrasvatvàtpàrimàõóalyato 'pi kàrye parimàõaü jàyeta samatvato hãti /


*7,285*

etaduktaü bhavati /
tryaõukàdvayaõukaparimàõaü svà÷rayà÷rayasamavàyikàraõaparimàõajam kàryaparimàõattvàccaturaõukàdiparimàõavat, dvayaõukaparamàõuparimàõaü parimàõàrambhakaü dravyasamavàyikàraõaparimàõatvàt, tryaõukaparimàõavat tryaõukadvayaõuke và parimàõàrabhyaparimàõavatã kàryadravyatvàccaturaõukàdivat, dvayaõukaparamàõå parimàõàsamavàyikàraõaparimàõavantau dravyasamavàyikàraõatvàt tryaõukavaditi /
naca vivakùitàrthàsiddhiþ, anyathànupapattyà tatsiddheþ /
naca yatra kevalena pracayena parimàõamàrabhyate tatra vyabhicàra iti vàcyam, tasyàpi pakùatulyatvàt /
nacaivaü sati bàdhaþ, pracayakàraõatàyà anivàraõàt /
nacobhayakàraõatvakalpane gauravadoùaþ, dvayorapi këpta÷aktitvàt /
dvayaõukaparimàõaü tryaõukaparimàõàjanakam, paramàõuparimàõaü ca dvayaõukaparimàõàjanakam, parimàõatvàt pañaparimàõavat, ityàdinà satpratipakùateti cenna, tatsamavàyikàõaparimàõatvàbhàvasyopàdhitvàt, tryaõukaparimàõaü caturaõukaparimàõàjanakam parimàõatvàtpañaparimàõavat, ityàdyàbhàsasamànayogakùematvàcca /
paramàõuparimàõaü parimàõànàrambhakaü nityaparimàõatvàt gaganaparimàõavadityapi na, dravyasamavàyikàraõaparimàõatvàbhàvasyopàdhitvàt /
apyaparamàõuråpaü råpànàrambhakaü nityatvàt gaganaparimàõavat, paramàõavo dravyànàrambhakà nityatvàdgaganavat, ityàdyàbhàsatulyatvàcca /


*7,290*

etena paramàõudvayaõukaparimàõe parimàõànàrambhake aõutvànmanaþparimàõavadityapi paràstam /
na cànaõutvamupàdhiþ /
vakùyamàõanyàyena parimàõàvàntarajàterapàkaraõàt /
pakùãkçtàdghrasvatvàdavyàvçtte÷ca /


*7,293*

nanu ca tryaõukàdiparimàõaü caturaõukàdiparimàõaü ca sajàtãyamiti yuktastatra kàryakaraõabhàvaþ /
dvayaõukatryaõukaparimàõayostu vijàtãyatvàtkathaü tathàtvamityato dçùñàntadàrùyàntikayoþ sadç÷amityuktam /
yathà tryaõukàdiparimàõàccaturaõukàdau sajàtãyaü parimàõamutpadyate /
tathà dvayaõukaparamàõuparimàõàdapi tryaõukàdau sajàtãyaparimàõotpàdasyaiva sisàdhayiùitatvànna doùa ityarthaþ /


*7,294*

nanu ca tryaõukàdau mahattvadãrghatve dvayaõukàdau tvaõutvahrasvatve pramàõasiddhe /
tatkathaü sàjàtyasàdhane bàdho na bhavedityata uktam- mahattvaü ceti //
kalpanaivaiùà vai÷eùikàõàü natu parimàõàvàntarajàtibhede pramàõamasti /
kinnàma parimàõamekajàtãyamevotkarùàpakaùarvaditi bhàvaþ /
anena vairåpyasyàsiddhiruktà veditavyà /


*7,294f.*

nanu ca dvayaõukàdiparimàõasya paramàõvàdiparimàõàjanyatve bàdhakàbhàvàdaprayojakatvamanumànànàm /
dvayaõukàdiparimàõasya saïkhayaiva janmasambhavàdityà÷aïkàü pariharan và÷abdaü vyàkhyàti- nacediti //

%<na cenmahattvata÷caiva dãghartvàdapi no bhavet  // MAnuv_2,2.61ab //>%

NYâYASUDHâ:
càpi÷abdàvitaretarayoge /
eva÷abdo no bhavedeveti sambaddhayate /


*7,296f.*

idamiha vaktavyam /
dvayaõukàdiparimàõe 'samavàyikàraõalakùaõamasti na veti /
àdye 'samavàyikàraõalakùaõasadbhàve 'pi tryaõukàdiparimàõaü dvayaõukàdiparimàõajaü ca cedbhavettadà tryaõukàdigatànmahattvato dãrghatvàcca no bhavedeva, caturaõukàdiparimàõamiti ÷eùaþ /
idamuktaü bhavati /
yadi samavàyikàraõapratyàsannatvàdisadbhàve 'pi nàsamavàyikàraõatvaü tadedamativyàpakatvàdalakùaõaü syàt /
tathàca na tathàbhåtasyàpi mahattvàderasamavàyikàraõatvaü syàditi /

dvitãye kiü samavàyikàraõapratyàsattirnàsti uta sàmarthyàvadhàraõam /
nàdyaþ /
dvayaõukàdiparimàõasya tryaõukàdiparimàõasamavàyikàraõasamavàyikàraõe dvayaõukàdau samavetatvasya pramitatvàt /
samavàyikàraõasamavetatvàbhàvànna cet dvayaõukàdiparimàõàttryaõukàdiparimàõasyotpàdastadà tryaõukàdigatàbhyàü mahattvadãrghatvàbhyàü caturaõukàdiparimàõamapi no bhavet tasyàpi samavàyikàraõasamavetatvàbhàvàt /
na dvitãyaþ /
ananyathàsiddhiniyatapårvabhàvitvena hi sàmarthyamavadhàraõãyam /
taccàsti dvayaõukàdiparimàõe /
evamapi na cettatastryaõukàdiparimàõàdijanma, tadoktaprasaïga eva /


*7,297f.*

sadç÷aparimàõasyaiva kàraõatvàvadhàraõàdvisadç÷ametadakàraõamavarjanãyasannidhãti cet /
kimidaü visadç÷atvam /
kiü jàtibhedaþ /
uta vailakùaõyamàtram /
nàdyaþ /
paramàõudvayaõukàdiparimàõànàmanumànenaikajàtãyatvasyàpi sàdhitatvàt /
dvitãye vailakùaõyamàtreõa na cetkàraõatvaü tadà mahattvàderapi na syàt /
nahi tryaõukacaturaõukamahattve na vilakùaõe /
sotkarùatvasyànubhavasiddhatvàt /


*7,298*

atha saïkhayàta eva janmasambhave parimàõasyàpi kàraõatvaü na kalpanãyamiti cet /
tathàpyukta evàtiprasaïgaþ /
caturaõukàdiparimàõasyàpi saïkhayàta eva jananopapatteþ /
yatra tu niyàmakavi÷eùastatra parimàõamapyàdriyatàmiti /
yadyapi pariõàmavàdinàü nàyaü panthàþ /
kintåpàdànàni svaguõayuktàni tathàvidhakàryatàmàpadyanta iti /
tathàpi paramatamà÷ritya pa(reùàmevedaü)rasyedaü dåùaõàbhidhànamiti na kàcitkùatiþ /


*7,299f.*

evaü paramàõuparimàõàddvayaõukaparimàõasyotpàdaþ tatastryaõukaparimàõasya janma teùàü caikajàtãyatvamityanumànena sàdhitam /
tadasat /
pratitarkaparàhatatvàt /
tathàhi /
kiü paramàõuparimàõàdvayaõuke dvayaõukaparimàõàcca tryaõuke sajàtãyaparimàõasyàõutvasyotpattiþ sàdhyate uta mahattvasya atha hrasvatvasya yadvà dãrghatvasya /
sarveùàmapi pakùàõàü duùñatvaü pratijànãte- sadç÷asya hãti //

*7,300*

%<sadç÷asya hi kàryasya naiva yogaþ katha¤cana  // MAnuv_2,2.61cd //>%

NYâYASUDHâ:
yogo ghañanà /
katha¤cana uktaprakàreùu kenàpi prakàreõa /


kuta ityataþ prathamapakùe 'niùyamàha- apratyakùatvamiti //

%<apratyakùatvamevaü syàd yataþ kàryeùvaõutvataþ  /
iti cen ...  // MAnuv_2,2.62a-c //>%

NYâYASUDHâ:
yadi paramàõuparimàõàdaõutvena sajàtãyaü dvayaõuke, dvayaõukaparimàõàcca tryaõuke parimàõamutpadyate /
tadà sarvakàryeùvaõutvaprasaïgenàsmadàdyapratyakùatvameva syàdyatastasmànneti /
dvyaõukasyàpratyakùatvamiùyamevetyato 'vadhàraõam /
sarveùàmapi kàryàõàmapratyakùatvameva syàt /
natu (yasya) kasyacitpratyakùatvamiti /
dravyasya hyasmadàdipratyakùatvaü mahattve satyudbhåtaråpaspar÷avattvena vyàptam /
tathàca tryaõukàdãnàmaõutve mahattvàbhàvàdapratyakùatvaü syàt /
etena tçtãyo 'pi paràstaþ /
tryaõukàderapi hrasvatve mahatvàbhàvenàpratyakùatvaprasaïgasya durnivàratvàt /


*7,306*

dvitãye tu paramàõudvayaõukayorapi mahattve pratyakùatvàpattiþ /
na codbhåtaråpaspar÷ayoranyataràbhàvena tadabhàvaþ /
tryaõukàdàvapi tadà(dabhàvà)patteþ /
ata eva caturtho 'pi paràstaþ /
dãrghatve mahatvasyàvarjanãyatvàditi pakùadvayadåùaõaü spaùñatvànnoktam /
yadyapãdaü parimàõàvàntarajàtãnàmaõutvàdãnàmapràmàõikatvoktayà parihçtameva /
tathàpi tasyaivàrthasya sphuñãkaraõàrthaü punarà÷aïkitamityadoùaþ /

atra tàvadvikalpiteùu mahattvapakùaü gçhõàti- na mahattvaü ceti //

%<... na mahattvaü ca paramàõàvaõàvapi  // MAnuv_2,2.62cd //>%

NYâYASUDHâ:
ca÷abdo dãrghatvasamuccayàrthaþ /
aõau dvayaõuke /
kathaü na kathyata iti vakùyamàõamatràpa sambadhyate /

yaduktaü kimaõutvasyotpattiþ sàdhyata ityàdi, tatra paramàõumahattvàddvayaõuke mahattvam /
dvayaõukamahattvàttryaõukamahattvamutpadyate ityeùa pakùastàvatparigçhyata ityarthaþ /
yadyapyatra parimàõàvàntarajàtyabhàvànnaivaü vikalpa eva yujyata iti vaktavyam, tathàpi tadabhàvamevopapàdayituü gåóhàbhisandhinà pakùaparigrahaþ kçta iti j¤àtavyam /


*7,309*

ata eva pakùàntaramapi gçhõàti- kathameveti //

%<kathaü tçyaõukapårveùu nàõutvamapi kathyate  // MAnuv_2,2.62ef //>%

NYâYASUDHâ:
paramàõoraõutvàddvayaõuke 'õutvaü dvayaõukàõutvàttryaõuke 'õutvaü tata÷ca caturaõuke 'õutvamiti và pakùaþ parigçhyata iti bhàvaþ /
nanvevaü sati pakùadvayoktadoùàpattirvyàghàta÷càdhikaþ /
tathà hi /
paramàõumàrabhyàntyàvayaviparyantasyodbhåta(råpa)spar÷avato mahattve sarvasyàpi pratyakùatvaü syàt /
aõutve càpratyakùatvaü syàt /
naca paramàõvàdeþ pratyakùatvaü tryaõukàderapratyakùatvaü yuktam /
pratyakùatvàpratyakùatve ca parasparavyàhate /
yatpratyakùaü ghañàdi na tadapratyakùam /
yaccàpratyakùaü gaganàdi na tatpratyakùamiti tayoþ parasparaparihàreõaiva vçtteþ /


ki¤ca mahattvàõutve parasparaviruddhe kathamekaikatràïgãkartumucite /
(tadàha) yathà àha såtrakàraþ"dçùñàntàcca' iti /
naca kàlabhedena virodhaparihàraþ, parimàõasya yàvaddravyabhàvitvàdityà÷aïkaya pratyakùatvàpratyakùatvaprasaïgayostàvadiùyàpàdanatvaü vadanvyàhatiü pariharati- pratyakùatveti //

%<pratyakùatvatadanyatve puruùàpekùayàkhile  // MAnuv_2,2.63ab //>%

NYâYASUDHâ:
paramàõvàdàvakhile 'pi dravye pratyakùatvàpratyakùatve sta eveti naitau prasaïgau yuktau /
naca vyàhatiþ /
puruùabhedàpekùayà vyavasthopapatteriti /
etaccottaratra sphuñãbhaviùyati /


*7,312*

idànãmaõutvamahattvavyàghàtaü pariharati- aõutvaü ceti //

%<aõutvaü ca mahattvaü ca yato vastuvyapekùayà  // MAnuv_2,2.63cd //>%

NYâYASUDHâ:
akhiletyanuvartate /
aõutvaü ca mahattvaü càkhile vastuni vidyete /
natu viruddhe /
katham /
yato vastuvyapekùayàõutvaü ca mahattvaü ca tadevocyata iti yojanà /


*7,312f.*

etaduktaü bhavati /
syàdayaü paramàõvàdiùvakhiladravyeùvaõutvamahattvàïgãkàre virodho yadi råpe nãlatvapãtatvavatparimàõe 'õutvamahattvàdijàtiyogaþ syàt /
nacaivam /
pramàõàbhàvàt /
kintu yathà tryaõukàdiùu mahattvamekajàtãyameva, utkarùàpakarùavatpareõàïgãkçtam /
yathàcàõutvaü paramàõudvayaõukayoþ /
evaü parimàõamavàntarajàtirahitameva sarvadravyeùåtkarùàpakarùavadvartate /
tathà caikatra dravye vartamànaü parimàõaü dravyàntaravartyutkçùñaparimàõàpekùayàõutvamityucyate /
tadeva dravyàntavartino 'pakçùñaparimàõasyàpekùayà mahattvamityucyate /
eva¤ca kuto virodhaþ /
yathà khalvekameva dravyaü dravyabhedàpekùayà sannikçùñaü viprakçùñaü cocyamànaü

na virodhàspadam /
ata eva pratyakùatvàpratyakùatvavirodho 'pyapàstaþ /
tayormahattvàdimàtranimittatve hi sa syàt /
na caivam /
kintu puruùàõàmindriyapàñavanimittatvameva /
anyathà mandavilocanenàpi tryaõukamupalabhyeta /
tarhi gaganàderapi kadàcitpratyakùatvaü syàditi cenna /
udbhåtaråpàbhàvàt /
dvayaõukànupalambho guõavi÷eùaviparyayàdhãnaþ àlokendriyasannikçùñacàkùuùadravyànupalambhatvàt /
pavanànupalambhavadityàdikaü tvapakçùñamahattvàdinaivànyathàsiddham /
tarhi parvatàderapratyakùatà syàt iti cenna /
apakarùavi÷eùasya vivakùitatvàt /
nàsau vyavasthito 'stãti cet /
satyam /
ata eva puruùàpekùayetyuktamiti /


*7,318f.*

astvevaü parimàõe 'vàntarajàtyabhàvastathàpi na sarvatra mahattvàõutvabhyupagamo yujyate /
utkçùñàpakçùñaparimàõàpekùayà hi madhyavarti parimàõamaõutvaü mahattvaü cocyata ityuktam /
tacca dvayaõukàdiparimàõe sambhavati /
naca paramàõuparimàõe /
nahi paramàõuparimàõàdapakçùñaü parimàõamasti /
yadapekùayà tanmahattvaü syàt /
ataþ paramàõoraõutvameva /
tathàca na mahattvaü cetyasadityata àha- tàratamyeti //

*7,319*

%<tàratamyasthità yasmàt padàrthàþ sarva eva ca  // MAnuv_2,2.64ab //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàtsarve 'pi padàrthàþ parimàõatàratamyenaiva sthitàþ /
svaparimàõàpekùayotkçùñàpakçùñaparimàõavantaþ /
sarvàõyapi dravyàõi kuta÷citparimàõàdutkçùñena parimàõena upetànãti và /
tasmàtparamàõorapi mahattvaü yujyate iti sambandhaþ /
ayamatra prayogaþ /
paramàõuþ kuta÷cidutkçùñena parimàõena yuktaþ, svaparimàõàpekùayàpakçùñaparimàõavàniti và, dravyatvàttantuvaditi /
naca paramàõorapakçùñadravyàbhàvàdbàdhitaviùayatvam /
tadbhàgànàü vakùyamàõatvàt /
naca teùveva vyabhicàraþ /
teùàmapi bhàgavattvàt /


*7,321*

tadevaü paramàõudvayaõukàdiparimàõànàü vaijàtyasyàbhàvàdyuktaü sautramanumànamiti siddham /
yadyapi vaijàtyamaïgãkçtyàpi kàryakàraõabhàvaþ ÷akyopapàdanaþ /
anyathà saïkhayàyà apyakàraõatvàpatteþ /
parimàõasyaivamiti niyamasya nirmålatvàt /
tathàpi vastusthitireva vaktavyeti /
parimàõatvàvàntarajàtyapàkaraõena sajàtãyatàmupapàdyànumànaü samàhitamiti j¤àtavyam /


*7,322*

paramàõorapyutkçùñaparimàõà÷rayatvamuktaü tadàkùipati- yatheti //

%<yathà mahattvavi÷ràntistathàõutvasya ceùyate  // MAnuv_2,2.64cd //
parimàõatvata÷cen ...  // MAnuv_2,2.65a //>%

NYâYASUDHâ:
yathà mahattvasya vi÷ràntistathà parimàõatva(to)hetoraõutvasya ca vi÷ràntiriùyate cediti yojanà /
atra mahattvàõutva÷abdàbhyàü parimàõotkarùàpakarùàvucyete /
tàbhyàü ca tattàratamyamupalakùyate /

parimàõatvata iti //
parimàratàratamyatvàdityarthaþ /
tatàcàõau siddhe 'õutvasiddhistatsiddhau ca tat(aõutva)siddhiriti parasparà÷rayadoùaþ paràstaþ /
tadayamarthaþ /
parimàõàpakarùatàratamyaü kvacidvi÷ràntaü parimàõatàratamyatvàt parimàõotkarùatàratamyavadityanumànena parimàõàpakarùatàratamyasya kvacidvi÷ràntisiddhau yatredaü vi÷ràntaü yataþ paramàõurnàsti sa paramàõuriti parimàõàpakarùakàùñhà÷rayatayà siddhasya paramàõoþ kathamutkçùñaparimàõàkhyamapi mahattvaü sàdhayituü ÷akyam /
dharmigràhakapramàõena svavacanena (ca) vyàghàtàditi /


*7,323*

atra vaktavyam /
keyaü kvacidvi÷ràntirnàma /
kimiyattàparicchedaþ, tryaõukaparimàõàt ùaùñhabhàga eva parimàõaü, na tato 'pakçùñamastãti, kiüvà kvaciddravye vçttiþ, apakarùatàratamyamiyattàvacchedarahitameva kintvanantàü÷opetamapi tatsarvaü kvacidà÷ritameveti /

tatràdye sàdhye dçùñàntaþ sàdhyavikala ityàha- neti //

%<... na mahattvasyàpi vi÷ramaþ  // MAnuv_2,2.65ab //>%


*7,324*

NYâYASUDHâ:
dçùñàntãkçtasya mahattvasya parimàõotkarùatàratamyasyàpi vi÷ramaþ uktaråpo nàsti /
na kevalaü pakùasyetyaperarthaþ /
kuto nàstãtyata àha- dç÷yata iti //

%<dç÷yate 'nanta ityeva ...  // MAnuv_2,2.65c //>%

NYâYASUDHâ:
parimàõotkarùataratamabhàvo 'nanto 'navadhika ityeva dç÷yate /
na tviyattàparicchedavàniti /
bàdhakapramàõasadbhàvàtsàdhakàbhàvàccetyarthaþ /
kàlàtyayàpadiùyaü càsminpakùe 'numànamityàha- tatheti //

%<... tathànantyamaõàvapi  // MAnuv_2,2.65d //>%

NYâYASUDHâ:
tathà÷abdo dåùaõasamuccaye /
na kevalaü parimàõotkarùataratamabhàvo 'nanta iti dç÷yate /
kintvasàvaõau parimàõàpakarùatàratamye 'pyànantyamanavadhikatvaü dç÷yata ityarthaþ /


*7,326*

dç÷yate 'nanta ityeva' itãyattàparicchedo na dçùñànte dç÷yata iti eva÷abdena uktam /
tadvi÷adayati- neti //

%<na mahattatvaguõata etàvàniti hã÷varaþ  /
paricchinnas ...  // MAnuv_2,2.66a-c //>%

NYâYASUDHâ:
mahattvamiti dravyavi÷eùasyevaü (syaiva) saüj¤à /
tena ànmahata ityeùa vidhirna bhavati /
"dçùñànugatirhi saüj¤àchandasoþ' iùyate /
yathà'ha"bahulaü taõi' iti /
guõa÷abdo 'tra tantreõa dviþ upàttaþ /
tatràdyasya parimàõàkhyo guõavi÷eùo 'rthaþ /
dvitãyasya guõanam ã÷vara iti paramamahattvà÷rayadravyopalakùaõam /
parimàõotkarùatàratamyasyeyattàparicchedo hi tathà sati dçùñaþ syàt /
yadi mahattattvàdiparimàõagaõanaye÷varàdiþ etàvànpa¤caguõaparimàõavàn ùaóguõaparimàõavànveti paricchinnaþ syàt /
nacaivam /
tathà sati paramamahattvànupapatteriti hi÷abdàrthaþ /


*7,327*

atra mahattattvagrahaõenedaü såcayati /
yaduktaü vai÷eùikàdibhiþ pçthivyàdãni navaiva dravyàõi iti tadasat /
mahadahaïkàràdãnàmapi sattvàt /
naca tatra pramàõàbhàvaþ /
÷rutyàdeþ pramàõasya vidyamànatvàt /
naca tryaõukàdikameva tathocyate /
avyaktatvàdi÷ravaõàt /
naca bàdhakaü ki¤cit vidyate /
yenopacàrakalpaneti /
ã÷varagrahaõena jãvàtmanàmapi yatparaiùaþ paramamahattvamuktaü tadasaditi såcayati /
upapàdayiùyate khalvaõutvaü jãvasyeti /


*7,329*

dçùñànte vi÷ramàbhàvopapàdanasya prayojanamàha- tatheti //

%<... tathàõo÷ca naitàvadbhàgatà kvacit  // MAnuv_2,2.66cd //>%

NYâYASUDHâ:
yato dçùñànta etàvadguõameva parimàõamutkçùñate nàto 'dhikamiti vàkyaü nàsti /
atastathà taddçùñàntena aõoþ aõutvasya parimàõàpakarùasya caitàvadbhàgatà tryaõukaparimàõàt ùaùñhabhàga eva parimàõamapakçùñate nàto 'dhikamitãyattà kvaciddravye na siddhayati /
nahi mahàhradaü sapakùãkçtya parvate 'gnimatvaü ÷akyasàdhanam /
tadasiddhau ca na vivakùitàrthalàbhaþ /
asmàdetàvadbhàgameva parimàõamapàkçùñate nàto 'dhikamityasyàrthasya hi siddhàvapakarùakàùñhà÷rayabhåtaü kuta÷cidapyanutkçùñamàõaü dravyaü siddhayatãti /

yadvànena vàkyena pratipakùamàha /
tathàhi /
samarthitaü tàvatparimàõotkarùatàratamyaü na kvacidvi÷ràntamasmàdetàvadguõameva parimàõamutkçùñata itãyattàbhàvàditi /
tathà taddçùñàntenàõo÷caitàvadbhàgatà kvacinnàstãti sàdhyata iti /
atràyaü prayogaþ /
parimàõàpakarùatàratamyaü kvacinna vi÷ràntam parimàõatàratamyatvàt parimàõotkarùatàratamyavaditi /


*7,330*

dvitãyaü ÷aïkate- vi÷rànta iti //

%<vi÷rànto yadyanantàü÷aþ ka÷cidastãti gamyate  // MAnuv_2,2.67ab //>%

NYâYASUDHâ:
vi÷rànta ityasya tryaõukàdyapekùayà parimàõato 'nantàü÷o dravyavi÷eùaþ ka÷cidastãtyartha iti dvitãyapakùo gamyate 'bhyupagamyate yadãtyarthaþ /
idamu(etadu)ktaü bhavati /
parimàõàpakarùatàratamyamiyattànavacchinnameva /
kintvanantàü÷aråpamapi tatkvacidà÷ritamiti /
niràkaroti- neti //


*7,331*

%<nàvasàyayituü ÷akyo virodhàdeva kevalam  // MAnuv_2,2.67cd //>%

NYâYASUDHâ:
tarhãti ÷eùaþ /
ka÷ciditi vartate /
evaü sàdhane ka÷cidapi dravyavi÷eùo nàvasàyayituü ÷akyaþ /
ayameva sarvato 'pakçùñaparimàõavànnàto 'pakçùñaparimàõo 'stãti sarvàntimatayà na pratipattuü ka÷cicchakyate /
kutaþ kevalaü sàkùàdvirodhàt /
parimàõàpakarùo 'nanta÷ca paryavasita÷ceti hi vipratiùiddhametat /
bhavitavyaü càvasànena /
anyathà sarvasyàpyutkçùñàpakçùñaparimàõasambhavena paramàõormahattvaniràkaraõàsambhavàt /
eva÷abdena virodhasyàparihàryatvaü såcayati /
tadanenàpasiddhànto 'bhihito bhavati /


*7,332*

yadi cànantyamavadhãrya parimàõàpakarùatàratamyaü kvacidà÷ritamityeva pratij¤àrthaþ syàt /
tathàpi na sisà(ùà)dhayiùitamavasànaü labhyata ityarthàntaratà syàt /
yathà'kà÷àderutkçùñaparimàõaü dravyaü nàsti tathà paramàõorapakçùñaparimàõaü dravyaü nàstãti tàtparyàrthaü iti cet /
satyam /
nàyamito labhyata iti ucyate /
parimàõàpakaùartàratamyaü kvacinnirati÷ayam parimàõatàratamyatvàtparimàõotkaùartàratamyavaditi vivakùitamiti cet /
ko 'yamati÷ayo nàma /
kimàdhikyamuta nyånatà /
atha sàdhàraõaü ki¤cit /
àdye bàdhaþ /
dvitãye dçùñàntasya sàdhyavikalatà /
na tçtãyaþ /
tadabhàvàt /
÷abdasàmyamàtreõànumànàpravçtteþ /
yathà'kà÷àdiparimàõamubhayàvadhimanna bhavati /
tathà tryaõukàvayavàvayavaparimàõamapi sàdhyamiti cenna /

hetvabhàvàt /
parimàõatvasya ghañàdiparimàõe vyabhicàràt /
nityaparimàõatvasyà÷rayànityatàyà vakùyamàõatvenàsiddheþ /
parimàõakàùñhatvasya ca sàdhyatvàt /
evaü tàtparyàntaràõyapi niràkàryàõãti /


*7,337*

parimàõotkarùatàratamyasyànantatvaü dç÷yata ityuktam /
tatkena pramàõenetyà÷aïkaya kàlàkà÷e÷varàdãni hi dravyàõi paramamahattvayantãùyante /
tatra kàlàkà÷ayostàvatparimàõotkarùasyànantyaü sàkùisiddhamityàha- kevalamiti //

%<kevalaü sàkùimànena kàlo de÷o 'pi nàntavàn  // MAnuv_2,2.68ab //>%

NYâYASUDHâ:
kevala÷abdena pramàõàntaràbhàvaü pratijànãte /
de÷a ityàkà÷a ucyate /
nàntavànityanavadhikaparimàõotkarùavàn /
dç÷yata iti vakùyamàõamatràpi sambaddhayate /
kàlàkà÷au hi kevalaü sàkùi(vedya)siddhàvityupapàditaü prathamàdhyàye /
atastatparimàõotkaùarsyànavadhikatvamapi tenaiva gamyata iti /


*7,338*

parimàõàpakarùatàratamyasyàpyànantyaü dç÷yata ityuktam /
tatkena pramàõenetyà÷aïkaya kàlàkà÷ayostàvatsàkùiõaivetyàha- aparyavasita÷ceti //

%<aparyavasiti÷càõordç÷yate sakùiõà dvayoþ  // MAnuv_2,2.68cd //>%

NYâYASUDHâ:
dvayoþ kàle gagane ca /
aõo÷ca parimàõàpakarùatàratamyasya cetyarthaþ /
aparyavasitiþ ànantyam /

nanvetadanupayuktam /
paramàõuparimàõato 'pakçùñaparimàõasadbhàve pramàõopanyàsasya kàryatve kàlàvakà÷ayoþ parimàõotkarùànantye pramàõopanyàsasya prayojanàbhàvàditi /
maivam /
nahi pareõa sàkùàdevamuktam /
kintu parimàõotkarùaparamparàvattadapakaùarparamparàpi paryavasànavatãti /
tathàca kàlàkà÷ayoþ parimàõotkarùàpakarùaparamparàyàþ paryavasànàbhàve sàkùipramàõopanyàsaþ kathamasaïgataþ /
nanvastu kàlàkà÷ayoþ parimàõaprakarùo 'navadhikaþ /
tadapakarùànantyaü tu katham /
vyàhatatvàt /
maivam /
sàkùisiddhatvàt /
pramite 'rthe virodhànavakà÷àt /


*7,340*

kàlàdàvanavadhikaþ parimàõàpakarùaþ sàkùisiddha ityeva neùyata iti cet /
kiü sàkùiõà nàvagamyate, utàvagato 'pi na satyaþ, athavà sàkùã nàma pramàõaü nàsti /

àdyaü ÷aïkate- yadãti //

%<yadi no sàkùigamyaü tan ...  // MAnuv_2,2.69a //>%

NYâYASUDHâ:
taditi kàlàdeþ parimàõàpakarùasyànantyaü sàmànyena paràmç÷ati /
dåùayati- mahattvamiti //

%<... mahattvaü kena gamyate  // MAnuv_2,2.69b //>%

NYâYASUDHâ:
kàlàkà÷ayoriti vartate /
mahattvam anavadhikaþ parimàõotkaùarþ /
tarhãti ÷eùaþ /
ayamabhisandhiþ /
kàlàdau parimàõotkaùarsyànantyamupetya hi pareõa tadapakarùànantyaü neùyate /
tatra vaktavyam /
prakarùànantyaü kena pramàõenàvagamyata iti /
sàkùiõeti cet /
apakarùànantyamapi tadbalena kuto nàïgãkçtam /
tattena nàvagamyata iti /
sàkùiõeti cet /
apakarùànantyamapi tadbalena kuto nàïgãkàryam /
tattena nàvagamyata ityuktamiti cet /
idamapi (tadapi)tena nàvagamyata iti vadantaü prati kimuttaram /
anubhavàpalàpo na yukta iti cet /
samaü prakçte 'pi /
yathà hi kàlàderutkarùànavadhikatvamanubhave cakàsti /
tathàpakarùànantyamapãti kimekatra pakùapàtena /
anyathaikàpalàpe dvitãyasyàpyapalàpo duruttaraþ syàditi /


*7,341*

syàdetat /
na kàlàdeþ parimàõotkarùànantyaü sàkùisiddhamiti bråmaþ /
kintu anumànagamyam /
tathàca na pratibandãgraha ityata àha- vi÷ràntiriti //

%<vi÷ràntistàratamyena dç÷yate hyanumànataþ  // MAnuv_2,2.69cd //>%

NYâYASUDHâ:
parimàõotkarùaparamparayà iti ÷eùaþ /
anumànata iti tçtãyàrthe tasiþ /
nànumànena kàlàdàvanavadhikaparimàrotkaùarsiddhiþ /
hi yasmàttàratamyenànumànena tadvi÷ràntirdç÷yate /
parimàõotkarùatàratamyaü iyattàvatparimàõatàratamyatvàttadapakaùartàratamyavaditi pratyanumànapratiruddhatvàditi yàvat /
naca dçùñànto 'smàkaü sàdhyavikala iti vàcyam /
apakarùatàratamyasya antavattvamupetyotkarùatàratamyasyànantyamanumimànasya parasyaivaü pratipakùotprekùà syàdityucyamànatvàt /
tathàca sàkùiviruddhaü pratyanumànamiti vaktavyam /
kathaü tarhi sa eva kàlàdàvanavadhikaprakçùñaparimàõaü na sàdhayediti /


*7,343*

astu tarhyàgamàtkàlàdàvanavadhikotkçùñaparimàõasiddhiritayà÷aïkayàha- yadãti //

%<yadyàgamàdanantaü tanmahattvamavagamyate  /
anantameva càõutvaü kuto naivàvasãyate  // MAnuv_2,2.70 //>%

NYâYASUDHâ:
àgamàt sa eùo 'nanta ityàdeþ /
tanmahatvaü kàlàdiparimàõotkarùaþ /
aõutvaü parimàõàpakarùaþ /
etadu(idamu)ktaü bhavati /
nàgamaþ kàlàdyanantànàü svayaü pratipàdayati /
tatpravçtteþ pràgeva sàkùiõà tatpratibhàsàt /
kintvanuvàda evàyam /
pratipàdakatve và nàsmatprayojanaparikùayaþ /
yasmàdàgamàtkàlàdyutkarùo 'navadhikaþ pratãyate tasmàdevàparùànantyapratãteþ /
ananta÷abdo hyanavacchedamàtramàcaùñe /
sa ca yathà parimàõotkarùaviùayo vyàkhyàyate /
tathà tadapakarùaviùayo 'pi ÷akyate vyàkhyàtumiti /


*7,345*

parimàõotkarùavattadapakarùasyàpi kàlàdàvànantyaü sàkùiõà'gamena và pratãyata eva /
tathàpi na tatsatyam /
nahi pratãtatva(ti)màtreõa satyatàni÷cayo 'tiprasaïgàditi dvitãyaü niràkaroti- mahattveti //

%<mahattvàõutvayornaiva vi÷ràntirupalabhyate  // MAnuv_2,2.71ab //>%

NYâYASUDHâ:
kàlàdau parimàõotkarùàpakarùayorvi÷ràntiriyattàvacchedo balavatpramàõena naivopalabhyate /
atra mahattvagrahaõaü dçùñàntàtharm /
idamuktaü bhavati /
yathà kàlàdau parimàõotkarùasyànantyaü sàkùyàdyavagataü viparãtagràhakapramàõàbhàvàtsatyameva /
tathà tadapakarùasyàpi /
vinà bàdhakena sàkùyàdisiddhaü parimàõàpakarùànantya kàlàdàvasatyaü cettadutkarùànantyamapya(kàlàdàva)satyaü syàt /
avi÷eùàt /
tata÷càparicchinnaparimàõatàïgãkàro (bhajyeta) naïkùayeta /
atiprasaïgastu bàdhakàbhàvenàpàsta iti /


*7,347*

nanvastyeva parimàõàpakarùasyànantyàbhyupagame bàdhakam /
tathàhi /
apakarùo nàmàlpatà /
ànantyaü cànalpatà /
naca viruddhayorvi÷eùyabhàvaþ sambhavati /
na hi bhavati pãto 'pãta iti /
ato bàdhakasadbhàvàtpratãtamapyapakarùànantyaü tyajyata ityata àha- anyadeveti //

%<anyadeva hyanantatvaü mahattvàõutvayoþ samam  // MAnuv_2,2.71cd //>%

NYâYASUDHâ:
nànantatvaü nàmànalpatvam /
kintvanyadeva paricchedàbhàvaråpam /
tasmàtparimàõotkarùàpakarùayoþ samàno dharma iti yujyate /
atràpi mahattvagrahaõaü dçùñàntameva /
yathà mahattvasya vi÷eùaõaü tathàõutvasyàpãti /
yadyanantatvaü nàmànalpatvaü syàttadotkarùasyàpi vi÷eùaõaü na syàt /
nahi tadeva tasya vi÷eùaõaü bhavati /
pãtaþ pãta ityadar÷anàt /
atastatrànantyaü nàma paricchedàbhàva iti svãkçtya vi÷eùaõavi÷eùyabhàvaþ samarthanãyaþ /
tathà prakçte 'pãti /
yathà hi parimàõotkarùo gaganàdàvanadhikastathà tadapakarùo 'pyanavadhika eveti vi÷eùaõavi÷eùyabhàvàbhyupagame na ko 'pi doùa iti /


*7,355*

ànantyaü nàmànalpatvàdanyadityetatpratyayayituü dçùñàntàntaramàha- bahutveti //

%<bahutvàlpatvayoryadvat sàïkhayàyàmupalabhyate  /
ànantyam ...  // MAnuv_2,2.72a-c //>%

NYâYASUDHâ:
yadvat yathà saïkhayàyàü bahutvàlpatvayorvi÷eùaõatayà'nantyamupalabhyate /
bahutvamanantamalpatvaü cànantamiti /
tathà prakçte 'pãti /
yadyanantvaü nàmànalpatvaü syàt tadà na bahutvasya vi÷eùaõaü syàt /
tasyaiva tadvi÷eùaõatvàyogàt /
nàpyalpatvasya, virodhàt /
ataþ avacchedàbhàva evànantatvamityaïgãkçtya bahutvamalpatva(cànanta)càparyavasitamiti vi÷eùaõavi÷eùyabhàvo boddhavyaþ /
tathà parimàõotkarùàpakarùayorapãti /


nanu ca nàstyeva saïkhayàyàü bahutvàlpatvayorànantyam /
bahutvasya paràrdha eva paryavasitatvàt /
alpatvasya caika(à)tvàvadhitvam /
yathoktam /
"sà caikatvàdiparàrdhaparyantà' iti /
ataþ kathamayaü dçùñànta ityata àha- eketi //

%<... ekabhàgànàü tàvattvaü hyeva gaõyate  // MAnuv_2,2.72cd //>%


*7,356*

NYâYASUDHâ:
saïkhayàmadhikçtya hi gaõita÷àstraü pravçttam /
tatra ca kalàsavaõarnaprabhàgabhàgànubandhabhàgàpavàhabhàgabhàgàdiprakaraõeùvekabhàgànàü tàvattvamanavadhikatvaü gamyate hi yasmàttasmàdavagamyate astyekatvàdapyapakçùñànavadhikà saïkhayeti /
paràrdhàtparato 'pi saïkhayàsadbhàvaþ sphuña eveti nopapàditaþ /
sambhavati hi pareùàmapã÷varàpekùàbuddhayà paramàõvàdau paràrdhàtparato 'pi saïkhayotpattiþ /
tataþ paraü saüj¤àkaraõaü tu gaõakànàü prayojanàbhàvàt /
etàmeva vipratipattimapanetaü saïkhayàdçùñàntopàdànaü kçtamiti /


*7,357*

evaü kàlàkà÷ayoþ parimàõotkarùàpakarùànantyaü sàkùiõà prasàdhye÷vare tadàgamena sàdhayati- aõãyàü÷ceti //

%<aõãyàü÷ca mahãyàü÷ca bhagavànàgamoditaþ  // MAnuv_2,2.73ab //>%


*7,358*

NYâYASUDHâ:
"aõoraõãyànmahato mahãyànàtmà' ityàgamena bhagavànã÷varo 'õorapyaõãyànmahato 'pi mahãyànuditaþ /
naca tatràõumahacchabdàbhyàü ki¤cidvayavasthitamucyate /
vi÷eùaõàbhàvàt /
tato yadyapakçùñaparimàõaü tatastato 'pyapakçùñaparimàõo yadyaccotkçùñaparimàõaü tatastato 'pyutkçùñaparimàõa ityuktaü syàt /
tathà ce÷varagatayo parimàõotkarùàpakarùayoranavadhikatvameva labhyate /

nanvaõãyànmahãyànityukta eva bhagavati parimàõotkarùàpakarùayoþ paryavasànàtkathaü tayoþ anavadhikatvamityata àha- aõãyàniti //
aõãyànmahãyànityuktayorapyaõormahata÷ceti ÷abdaviùayatvàditi /


*7,359*

nanvevaü sati svasmàdapi svayamapakçùña utkçùña÷cetyàgatam /
ko netyàha /
yathà caitattathà vakùyate /

÷rutyantaraü ce÷vare parimàõotkarùàpakarùayorànantyaü pratipàdayadastãtyàha- ànantyeti //

%<ànantyavàcakaþ ÷abdo dvidhànantye 'pi mànatàm  // MAnuv_2,2.73cd //
yàti ...  // MAnuv_2,2.74a //>%

NYâYASUDHâ:
"satyaü j¤ànamanantaü brahma' iti brahmaõa ànantyasya vàcako 'nanta÷abdastàvadde÷ataþ kàlato vastuta÷cànantyamàha /
tatra de÷ànantyaü nàmànavadhikaparimàõavattvam /
kàlànantyaü nàmànavacchinnasattàkatvam /
vastvànantyaü nàmàparicchinnasaïkhayàguõakarmavigrahavattvam /
tatra yadà parimàõànantyasya vàcakastadà dvidhànantye 'pi utkarùàpakarùàbhyàmanantye 'pi mànatàü yàti /
na tåtkarùànantyamàtre vi÷eùàbhàvàditi /
nanvanekàrthatvamanyàyaþ /
ko 'tra nyàyavirodhaþ /
nirarthaka÷abdaprayogàyogàttàvadeko 'rtho 'ïgãkàryaþ /
dvitãyàïgãkàre tu na ki¤cidbãjamiti kalpanàgauravam /
ucyate /
yatra hyekasminnarthe vyavasthite sati vçthaivàrthàntaràïgãkàrastatraivametat /
nacaivaü prakçte /
ananta÷abdo hi paricchedàbhàvamàha /
paricche(da÷ca)do hi de÷ataþ kàlato vastuta÷ca bhavanyupagapadeva pràpnoti /
naca tatra kasyacinpràthamyamasti /
nàpyanyatamaparityàge kàraõam /
evaü parimàõàntye 'pyutkarùaparigraho draùñavya iti /


*7,362*

nanvevaü kàlato guõata÷cànantyavàcakasyànanta÷abdasyàlpakàlatvamalpaguõatvaü càrthaþ syàt /
anyathàlpaparimàõavattvamapi na syàt /
avi÷eùàditi cet /
kimidaü kàlato guõata÷càlpatvamàpàdyaü kimalpà eva guõàþ santi brahmaõo na bahutaràþ /
tathà alpakàlãnaiva sattà na pracurakàlãneti /
kiüvà sarvakàlagatasyàlpakàle 'pyavasthitiþ syàt /
mahàguõasya càlpo 'pi guõaþ syàditi /

àdyaü dåùayati- naiveti //

%<... naiva guõàlpatvaü kàlàtpatvaü ca mànagam  // MAnuv_2,2.74ab //>%

NYâYASUDHâ:
guõàlpatvaü kàlàlpatvaü ca mànagam /
anantaü brahmeti ÷rutipratipàdyaü naiva bhavediti gåóhàbhisandheþ pratij¤à /
hetumuttaratra vakùyati /

dvitãyamà÷aïkayàïgãkaroti- sarveti //

%<sarvakàlagatasyàlpakàle 'pi syàdavasthitiþ  // MAnuv_2,2.74cd //
mahàguõasya càlpo 'pi guõaþ syàditi ced bhavet  // MAnuv_2,2.75ab //>%

NYâYASUDHâ:
iticedàpàdyate /
tadbhavedetyarthaþ /
atra guõagrahaõaü kriyàderapyupalakùaõam /
guõakàlayoryatheùyamupàdànaü pràthamyaniràsàtharm /
tenoktakalpanàgauravaparihàraü såcayati /


*7,364*

nanu yadi kàlàlpatvaü guõàlpatvaü càïgãkriyate /
kathaü tarhi naiva guõàlpatvamiti niràkaraõamityato 'bhisandhimudghàñayati- tàvattvameveti //

%<tàvattvameva naiva syàd ... // MAnuv_2,2.75c //>%

NYâYASUDHâ:
alpatvamevetyarthaþ /
ityuktaü pràgiti ÷eùaþ /
kuto na syàditi cet /
àpàdakàbhàvàdityàha- de÷e 'pãti //

%<... de÷e 'pyetanna no matam  // MAnuv_2,2.75c //>%

NYâYASUDHâ:
parimàõe 'pãtyarthaþ /
etat tàvattvameva /
naþ asmàkam /
etaduktaü bhavati /
parimàõaviùaye 'smadãyaü ÷rutivyàkhyànamupalabhya hi guõakàlayorapyetadàpàdyate /
àpàdakàntaràbhàvàt /
naca parimàõe 'smàbhirevaü vyàkhyàyate /
apakçùñameva parimàõamanavadhikamasti notkçùñamiti /
dvidhànantye 'pãtyuktatvàt /
ato nirmålametadàpàdanamiti /


*7,365*

nanvetadã÷varàderanavadhikotkçùñàpakçùñaparimàõasamarthanamayuktam /
såtrakàreõa kvàpyanuktatvàt /
mahaddãrghavadveti såtrasya vijàtãyayorapi kàryakàraõabhàvopapàdanena vyadhikaraõayorapyaparicchinnaparimàõotkarùàpakarùayorupapàdanena và samarthayituü ÷akyatvàdityata àha- mahata iti //

%<mahato 'lpatvamapi hi vyomavat pràha vedavit  // MAnuv_2,2.76ab //>%

NYâYASUDHâ:
niravadhikaparimàõotkarùavato('pi) brahmaõo 'lpaparimàravattvaü ca vyomaü dçùñàntãkçtya vyomavacceti såtrakhaõóena pràha- såtrakàraþ /
ato brahmaõo gaganasya vànavadhikaparimàõarotkarùàpakarùasadbhàvastatsiddhànto bhavatyeveti /


*7,368*

ki¤ca yo 'rtho niravakà÷apramàõasiddho yadviparyaye càniùyaü sa sarvo 'pi siddhànta eva /
tatra kàlàkà÷ayorã(rapã)÷vare cànavadhikaparimàõotkarùàpakarùasadbhàvaþ sàkùiõà'gamena ca siddha ityuktam /
tadviparyaye bàdhakamàha- yadãti //

%<yadyalpade÷asaüsthànaü na sarvatràpi no bhavet  // MAnuv_2,2.76cd //>%

NYâYASUDHâ:
kàlàderiti vartate /
sarvatràpi saüsthànamiti ca /
kàlàdãnàü sarvagatatvaü pareõàpyaïgãkçtam /
sarvagatatvaü ca sarva(tra)de÷e saüsthànam /
tathàca yadi kàlàderalpàlpatarade÷eùu saüsthànaü na syàt /
tadà sarvatràvasthànamapi no bhavet /
kuta ityata àha- sthitasya hãti //

%<sthitasya hyalpade÷eùu sarvagatvaü bhaved dhruvam  /
ekatràpyanavasthasya kuta evàkhilasthatà  // MAnuv_2,2.77 //>%

NYâYASUDHâ:
dhruvamityavadhàraõe /
alpade÷eùu sthitasyaiveti /
yathà khalvekaikaü varõamuccàrayata eva savardevoccàraõam /
natvekamapi varõamanuccàrayataþ, tathàlpàlpatarade÷eùu sthitasyaiva hi sarvade÷agatatvaü bhavet /
ekaikatràpi de÷e 'navasthitasyàkhilade÷asthatà kuta eva bhavet /
anena yo yatsamudàyaü vyàpnoti sa tadekade÷ànapi vyàpnoti(tyeva), ya÷caikade÷ànna vyàpnoti nàsau tatsamudàyamityanvayavyatirekau dar÷itau /


*7,370*

na kevalamalpàlpatarade÷asthatvàbhàve sarvagatvàbhàvaprasaïgaþ /
kintu ÷a÷aviùàõàdivatsattàpi na syàdityàha- ÷ånyatvameveti //

%<÷ånyatvameva tasya syàd yasyaikatràpi na sthitiþ  // MAnuv_2,2.78ab //>%

NYâYASUDHâ:
evaüca kàlàdãnàmalpàlpatarade÷àvasthàne 'lpàlpataraparimàõavattvamapyavarjanãyamityanavadhikaparimàõàpakarùasiddhiþ /
anavadhikotkarùastu pareõàpyaïgãkçta eveti na tadviparyaye bàdhakamuktam /
sarvatràpi no bhavedityeva và draùñavyam /
nahi paramamahattvàbhàve sarvagatatvaü sambhavati /
tathàcàha-"vibhutvànmahànàkà÷aþ' ityàdi /
alpàlpatarade÷aparyavasitasyàlpàlpataraparimàõatvam /
na caivamàkà÷àdãti cet /
tatkimàkà÷àdi samuditaråpaü yena paryavasànàparyavasànaviùayatvama÷nuvãta /
kintvekameva /
tacca yadyalpàlpatarade÷eùu tiùñhettadà tattatparimàõaü bhavatyeva (bhavedeva) /
yadi tava tatra sthitasya tattatparimàõatvaü tadà ghañàdàvapi tatprasaïga iti cenna /
tasya sàü÷atvenànyathàsiddhatvàt /


*7,372f.*

nanu ca sarvamårta(dravya)saüyogitvameva sarvagatatvaü, na sarvatra saüsthànam /
àkà÷àderanà÷ritatvàt /
saüyoga÷ca tattatparimàõàbhàve('pi bhavedeva /
nahi ghaño gaganena saüyujyamàno bhavati paramamahànnàpi paramàõunà saüyujyamànaþ paramàõuþ /
tatkasya hetoþ /
saüyogasya prade÷avçttitvàditi /
maivam /
sarvaparimàõànàmapyàkà÷e sattvàtparamàõunà ca ghañàü÷asyaiva saüyogàt /
tathàhi /
vi÷eùa÷aktayà, nirbhedamapyàkà÷amanantàü÷opetam /
tatra anavadhikau parimàõotkarùàpakarùau vyavasthayà vartete /
tata÷ca ghaño vitastiparimàõenaivàkà÷ena saüyujyate /
svayaü ca tatparimàõa iti ko doùaþ /
ghañàü÷a eva paramàõusaüyogo vartate, na ghaña iti kathaü ghañasya paramàõutà /
tarhyàkà÷aprade÷à evàlpàlpataraprade÷asaüyogina iti, ta eva tattatparimàõàþ syurnàkà÷amiti cenna /
teùàmapyàkà÷àtmakatvàt /
anyathà saüyogasya prade÷avçttitvaü na syàdvayàghàtàditi /


*7,378*

kàlàdau parimàõotkarùàpakarùayorànantyamupapàdyopasaüharati- ata iti //

%<ato nàõutvavi÷ràntirna mahattvasya ca kvacit  // MAnuv_2,2.78cd //>%

NYâYASUDHâ:
kvacit kàlàdau traye /
yadvànumànadåùaõopasaühàro 'yam /
tata÷ca kàlàtãtatvadçùñàntadoùàvaparihàryàviti /

kàlàkà÷e÷vareùu parimàõotkarùàpakarùayorànantyamastãtyuktam /
na kevalaü teùveva /
kintu prakçtyàdau sarvagate paramamahati dravyàntare 'pãtyàha- ubhayeti //

%<ubhayànantyayuk tasmàd yadi mukhyamahad bhavet  // MAnuv_2,2.79ab //>%


*7,379*

NYâYASUDHâ:
tasmàdiùåktanyàyàt /
mukhyaü mahat paramamahat /


yadi kàlàderapyànantyaü syàt /
kathaü tarhi satyaü j¤ànamanantaü brahmetyànantyaü brahmaõo lakùaõatvenocyate /
na hyativyàptaü lakùaõaü bhavatãtyata àha- tacceti //

%<tacca brahma paraü sàkùàt sarvànantyayutaü sadà  // MAnuv_2,2.79c //>%

NYâYASUDHâ:
paramiti kevalàrthe /
yadyapi kàlàdikamapyanantaü, tathàpi brahmaiva tadanantamityucyate /
kutaþ /
sàkùàt parànapekùayànantatvàt /
aparàdhãnatvàpekùayeti yàvat /
pakùàntaramàha- sarveti //

%<... sarvànantyayutaü sadà  // MAnuv_2,2.79d //>%

NYâYASUDHâ:
nàsyàü ÷rutàvànantyamàtraü lakùaõatvenocyate /
kintu de÷ataþ kàlato guõàdita÷ca /
tàdç÷aü ca brahmaiveti na doùaþ /
yathoktam"de÷ataþ kàlata÷caiva guõata÷ca tridhà tatiþ /
sà samastà harereva na hyanye pårõasadguõàþ' iti /
pakùàntaramanvàcinoti- sadeti //
pårveõaiva sambandhaþ /
tathàca kàlakùaõeùu de÷ato 'nanteùvapi nàtivyàptiriti /


*7,382f.*

paramàõàvapi parimàõàpakarùatàratamyavi÷ràntirnàstãtyuktam /
tadasat /
parimàõasya dravyà÷rayatvàt /
paramàõuto 'pyapakçùñaparimàõà÷rayasya dravyasyàbhàvàt /
maivam /
paramàõubhàgànàü sattvàt /
naca teùu vi÷ràntiþ /
teùàmapi (bhàgasattvàt) sabhàgatvàt /
avi÷ràntabhàgaparamparà kutaþ siddhetyataþ sàkùiõeti vaktuü sàkùã nàma pramàõameva nàstãti vadato bàdhakaü tàvadàha- yadãti //


*7,383*

%<yadi sàkùã svayambhàto na mànaü kena gamyate  /
akùajàde÷ca mànatvam ...  // MAnuv_2,2.80a-c //>%

NYâYASUDHâ:
sàkùã nàma mànaü yadi neùyate tadàkùajàderj¤ànasya mànatvam /
ca÷abdàdbahiþ kàlàkà÷àdikamantaþsukhàdikaü ca kena pramàõena gamyate /
na kenàpi /
tadgràhakasya pramàõàntarasya abhàvàt /
naca tanmà bhåditi vàcyam /

tadvayavahàravilayaprasaïgàditi /

nanvastu sàkùiõamanaïgãkurvàõasyedaü bàdhakam /
sàdhakaü (tu) kimityata àha- svayambhàta iti //
yastu svayaü prakà÷amàne 'pi sàkùiõi vipratipadyate so 'kùajàdermànatvaü sapramàõakaü vastutvàdghañavaditi prasaïgasåcitenànumànena bodhanãyaþ /
prasaktapratiùedha÷ca vakùyamàõanyàyena bhaviùyati /
dhamirgràhakapramàõenaiva siddherna tatpràmàõye pçthak pramàõaü vaktavyam /
ata eva mànamityuktam /


*7,385*

na sàkùiõo 'nabhyupagame 'pyakùajàdij¤ànapràmàõyamapràmàõikaü prasajyate /
pravçttisàmarthyena tajjàtãyatvena vànumànena tatsiddherityata àha- anavastheti //

%<... anavasthàthavà bhavet  // MAnuv_2,2.80d //>%

NYâYASUDHâ:
anyathà sàkùãtarapramàõavedyatvàïgãkàre /
tarhi sàkùipràmàõyamapyanyena gràhyamityanavasthaiveti cenna /
tasya svaprakà÷atvàditi /
tadidamuktaü svayambhàta iti /


*7,386*

kimato yadyevaü sàkùã nàma pramàõamastãtyata àha- ata iti //

%<ataþ sarvapadàrthànàü bhàgàþ santyeva sarvadà  /
sarvadikùvapi sambandhàd ...  // MAnuv_2,2.81a-c //>%

NYâYASUDHâ:
sàkùita ityarthaþ /
sarvapadàrthànàü paramàõostadbhàgànàü cetyarthaþ /
santyeva iti siddhamiti ÷eùaþ /
yadvà sarvapadàrthànàmityanenànumànamapi såcayati /
paramàõuþ sabhàgaþ padàrthatvàdghañavat iti /
nacà÷rayàsiddhirdharmigràhakavirodho và /
sàkùiõà paramàõusiddheruktatvàt /
tena ca sabhàgatayaiva siddheþ /
na caivamanumànavaiyarthyam /
pramàõasamplavàïgãkàràt /
sabhàgatvamàtre vipratipannaü prati sàrthakyàcca /
anumànàntaramàha- sarvadeti //

yugapadityarthaþ /
sarvadikùu sthitairdravyaiþ sambandhàtsaüyogàdapi bhàgàþ santãtyavagamyate /
yadyapi sabhàgatvamàtrasàdhane saüyogitvamàtraü prayojakam /
gaganàdãnàmapi bhàgàïgãkàreõa vyabhicàràbhavàt /
tathàpi bahubhàgasàdhanàya vi÷eùaõopàdànam /
tathàhi /
paramàõurda÷abhàgavànyugapadda÷amårtasaüyogitvàt (pa)ghañavaditi /


*7,390*

nanu dravyatvenaivàlaü kiü saüyogitvena /
(hetåcchittiråpa) vipakùe bàdhakasåcanàrthamiti bråmaþ /
tathàhi /
asti tàvatparamàõoþ paramàõvantarasaüyogaþ /
anyathà dvayaõukàdyàrambhànupapatteþ /
na caikenaiveti niyamaþ /
kàraõàkàraõasaüyogajasaüyogaprakriyàyàmekaikasya paramàõoþ sajàtãyavijàtãyaparamàõudvayena yugapatsaüyogasyorarãkçtatvàt /
pàùàõàdimadhyavartinaþ paramàõoþ parito 'sthitaiþ paramàõubhiþ saüyogàbhàvàdyanupapatte÷ca /
naca mårtànàü yugapadekade÷àvasthànaü sambhavati /
prade÷avartina÷ca saüyogàþ /
sàkùisiddhatvàt /
ghañàdau taddar÷anena ca paramàõau(õàvapya0tadanumànàcca /
tathàca yadi paramàõuranekàü÷o na syàt, tadà yugapadanekairna saüyujyateti /

nanu saüyogasya prade÷avçttitvaü nàma svàtyantàbhàvasamànade÷atvameva /
natu ghañasaüyogo ghañàvayave vartata iti /
tatkathaü bhàgàbhàve saüyogànupapattiriti /
maivam /
pratyakùàdisiddhasya avayavçttitvasya parityàgenàpràmàõikavyàhatàïgãkàrasyànucitatvàt /
vakùyate caitat /


*7,399*

nanu paramàõuþ sàvayava iti svavyàghàtasya mukhyamudàharaõam /
yo hi sarvataþ apakçùño yataþ paramàõurnàsti taü paramàõumàcate /
tasya sàvayavatve 'vayavino 'vayavànàmapakçùñaparimàõatvàva÷yambhàvàtkathaü na vyàhatirityata àha- avibhàga iti //

%<... avibhàgaþ paràõutà  // MAnuv_2,2.81d //>%
NYâYASUDHâ:
syàdayaü virodho yadãdaü paramàõupadapravçttinimittaü syàt /
nacaivam /
sàvayavatayà sàkùisiddhe tadasambhavàt /
kintu avibhàgaþ paràõutà paramàõu÷abdapravçttinimittam /
tathàca kuto vyàghàta iti /

nanvavibhàga iti kathamidaü vij¤àyate /
sarvathà vibhàgalakùaõaguõàbhàva iti cenna /
guõàderapi paramàõutvaprasaïgàt /
dravyatve satãti vi÷eùaõàdadoùa iti cenna /
asambhavàt /
yatki¤cidvibhàgàbhàvàbhipràye merumandarayorapyaõutvaprasaïgàt /
avayavavibhàgàbhàvo 'bhimata iti cenna /
maivam /
yasya vibhinnàvayaveùu satsvapi teùàü vibhàgo na kadàpi bhavitumarhati sa paramàõuriti vyàkhyànàt /
etenàvayavaparamparàvi(÷ràntyabhà)÷ramàbhàve 'navasthetyapi paràstam /
målakùayàbhàvasya såcitatvàt /


*7,407*

yadvà vibhidyate vibhajyate iti vibhàgaþ /
tadabhàvaþ paramàõuteti /
yataþ svàvayavaü vinà svatantramanavayavaråpamapakçùñaparimàõaü (vastu)nàsti sa paramàõuriti yàvat /


*7,413*

nanvevamavayavaparamparàvi÷ràntyabhàve 'nantàvayavàrabdhatvàvi÷eùàtsarùapamahãdharayoþ parimàõàvi÷eùaþ syàt /
naca kàraõasaïkhayàvi÷eùe 'pi tatparimàõapracayavi÷eùàtsarùapamahãdharayoþ parimàõavi÷eùa iti vàcyam /
avayavànantyasàmye tayorapyanupapatteriti /

ucyate /
kimayaü prasaïgaþ, utànumànam /

àdye hyayamarthaþ /
yadi sarùapamahãdharàvavi÷ràntàvayavaparasparau syàtàü tadà anantàvayavàrabdhau prasajyeyàtàt /
tathàca samaparimàõau bhavetàmiti /
tatrobhayatràpi vyàptyabhàvaþ /
yadavi÷ràntàvayavaparasparaü tadanantàvayavàrabdham /
yaccaivaü tattulyaparimàõamiti /
kinnàma bhavatopalabdham /
ki¤càvayavaparamparàvi÷ràntyabhàva te sarve 'pi sambhåyànantàþ syuþ /
saùarpamahãdharàrambhakàõàmànantyaü tu kutaþ /
ata eva dvitãyaprasaïgasyàpàdakàsiddhiþ /
etenàvayavaparamparàvi÷ràntyabhàve samasaïkhayàvayavàrabdhatvaü tata÷càvayavaparimàõàdivi÷eùàbhàve parimàõàvi÷eùaþ syàditãtyapi paràstam /
vyàptyasiddheþ /
samasaïkhayàvayavàrabdhatvàsiddhe÷ca /

dvitãye tvidamuktaü syàt /
sarùapamahãdharau nànantàvayavàrabdhau visadç÷aparimàõatvàt /
vimatau nàvi÷ràntàvayavaparamparau anantàvayavànàrabdhatvàditi /
àdye siddhasàdhanam /
nahi sarùapàderavayavaparamparàvi÷ràntyabhàvàdinànantàvayavàrabdhatvamaïgãkçtam /
kintu sambhåtànàmanantatvam /
tadabhàvasàdhane màü prati dçùñàntàbhàvaþ /
guõàdau sàdhanàbhàvàt /
dvitãyasya tvaprayojakateti /


*7,417*

syàdetat /
sarùapàvayavaparamparàyà niravadhikatve mårtànàü samànade÷atvànupapattau sarùapàvayavairjagati vyàpte vi÷vavyàpã sarùapaþ syàditi mahãdharasyànavakà÷a evetyàpàdanàrthaü iti cenna /
pàrthivaparamàõånàmanantatve 'pisa mårtàntaràvakà÷adar÷anàt /
sarùapo yàvantaü de÷amavaùñabhya vartamàno dç÷yate tàvatyevànavadhikàyà api tadavayavaparamparàyà avasthànàcca /
ata eva hi àkà÷àdãnàmapyanavadhikamaü÷aparamparàmupetya tatra parimàõàpakarùànantyamupapàditam /


*7,418*

nanu mà bhåtsàkùàtsarùapamahãdharàrambhakàõàü samasaïkhayatvam , tathàpyavayavaparamparàyà vi÷ràntyabhàve sambhåtàvayavànàü samasaïkhayatvàtparimàõabhedo na syàdi(tyucyata iti)ti cenna /
ànantye 'pi tàratamyasambhavàt /
anantà hi pàrthivaparamàõavo 'nantà÷càntyavi÷eùàþ /
naca te samasaïkhayàþ /
tathà satyàpyaparamàõuùu tadabhàvàpàtàt /
tathà sarvakalpeùu saüsàriõo 'nantàþ /
tathàpyapavargava÷àttàratamyamupeyameva /
evamanekamudàharaõamiti /


*7,421*

yadetatsåtrakçtà parimàõàsamavàyikàraõaviùaye dåùaõamuktam /
tadupalakùaõamàtram /
anyatràpyasamavàyikàraõe svayaü dåùaõànyåhanãyànãtyà÷ayavàndravyàsamavàyikàraõasaüyogaviùaye anyathàpratipattiü niràkaroti- tatsaüyogàditi //

%<tatsaüyogàdaniyatàt padàrthànàü janirbhavet  // MAnuv_2,2.82ab //>%

NYâYASUDHâ:
avayavasaüyogo dravyàsamavàyikàraõamiti vadanto 'pi vai÷eùikàdayaþ paramàõukàryotpattau dvayoreva sajàtãyayoreva paramàõvoreva saüyoga(syàsamavàyikà)sya kàraõatvamityàdyacakùate /
tada÷raddheyam kinnàma teùàü kàraõànàmaniyatàduktaniyamarahitàtsaüyogàtpadàrthànàü dravyàõàü janirbhavet /
ki¤citkàryaü dvayoþ paramàõvoþ saüyogàdupajàyate /
taddvayaõukamucyate /
kadàcit trayàõàü tattryaõukaü caturbhiþ paramàõubhiràrabdhaü ca(tacca)turuõukam /
evamanyadapi /
tathà ki¤citsajàtãyayoþ paramàõvoþ saüyogàtki¤cidvijàtãyayoþ /
evaü ki¤citparamàõvoreva saüyogàtki¤citparamàõudvayaõukayorityàdi /
evaü dvayaõukakàryotpatta÷avapyaniyamo draùñavyaþ /


*7,422*

kuta iti cet uktaniyame pramàõàbhàvàdityàha- dvayoreveti //

%<dvayoreva tu saüyoga iti kenàvasãyate  // MAnuv_2,2.82cd //>%

NYâYASUDHâ:
tu÷abdo vi÷eùàrthaþ /
tena sajàtãyayoþ paramàõvoriti niyamo labhyate /
saüyogaþ àdikàryasyàsamavàyikàraõamiti ÷eùaþ /
kena pramàõenetyàkùepe /
upalakùaõametat /
trayàõàmeva dvayaõukànàmityapi draùñavyam /
nanu sàvayavasyànekasaüyogaþ sambhavati /
paramàõustu niravayava iti dvayoreveti niyamasiddhirityuktottaram /
niravayavatve dvayorapi saüyogo na sambhavati /
saüyogasyàü÷avçttitvàt /


*7,423*

nanu sajàtãyasaüyoga evàrambhaka iti niyamo na niùpramàõakaþ /
paramàõukàrye gandhàdyutpattereva tatra pramàõatvàt /

tathà hi /
pàrthivàpyaparamàõubhyàü yadyekaü kàryamutpadyate tadà tadagandhamasnehamàpadyeta /
pàrthivataijasàbhyàmutpannamagandharåpamutpadyeta /
ekasya gandhàderanàrambhakatvàt /
ato gandhàdyutpattyaiva sajàtãyasaüyogasyàrambhakatvasiddhirityata àha- kàraõasyeti //

%<kàraõasya guõàstena bhaveyuþ kàryagà api  // MAnuv_2,2.83ab //>%

NYâYASUDHâ:
teneti //
dvayoreveti niyamàbhàvenetyarthaþ /
syàdetadvijàtãyàrambhakatve bàdhakam /
yadi dvayoreva paramàõvoþ saüyogaþ kàryàrambhaka iti niyamaþ pramàõavànsyàt /
na caivam /
tathàca bahånàü paramàõånàü vijàtãyànàü saüyogàtakàryàrambhe kàraõagatà gandhàdayo guõàþ (sadvitãyàþ) sajàtãyàþ santaþ (kàryagàþ) kàryagatagandhàdyàrambhakà api bhaveyuþ, ko doùaþ /


*7,430*

nanvaniyamavàdinà dvayasaüyogasyàrambhakatvaü tàvadiùyate /
tatra vijàtãyayoràrambhakatve kàrye gandhàdyanutpattiþ prasajyata iti cenna /
ekaikasyàpi gandhàderàrambhakatve bàdhakàbhàvàt /
apekùaõãyàntaràbhàvàtsantotpattiprasaïgo bàdhaka iti cenna /
kàryadravyotpatterapekùaõãyatvàt /
samavàyikàraõàbhàve kàryànutpàdàt /
anyathànekagandhàdyabhyupagame 'pi samàno doùaþ /

etacca paramatarãtyoktam /
vastutastu yataþ kàraõànyeva kàryàkàreõotpadyante tena kàraõaguõà eva kàryagà bhaveyuþ /
tata÷ca vijàtãyàrambhakatve ko doùaþ /
evaü tarhi pçthivãtvàdijàtisaïkaraþ syàditi cet /
tataþ kim /
vyavahàravilopaþ syàditi cenna /
"vai÷eùyàttu tadvàde' iti parihariùyamàõatvàt /
tathàpi sampratipannasajàtãyàrabdha(kàrya)dçùñàntena vipratipannànàmapi sajàtãyàrabdhatvamanumàsyata iti cenna /
vijàtãyàrambhakatvasya sàkùyàdipramàõasiddhatvena bàdhàt /


*7,432*

syàdetat /
yadi bahånàü paramàõånàü saüyogasyàrambhakatvaü syàt /
nacaivam /
àrambhakasaïkhayàpakarùatàratamyaü kvacidvi÷ràntam /
tàratamyatvàt parimàõatàratamyàdityanumànenàrambhakasaïkhayàpakarùasya kvacidvi÷ràntisiddhàvekasyàrambhakatve santatotpattyàdiprasaïgàttryàdikalpane gauravàd dvayoreva paramàõvoþ saüyogo dravyàrambhaka iti niyamasiddherityata àha- tàratamyeti //

%<tàratamyena sarve 'pi mahànta÷càõavo yataþ  // MAnuv_2,2.83cd //>%

*7,432f.*

NYâYASUDHâ:
yataþ kàraõàttàratamyena sarve 'pyarthà mahànta÷càõava÷ca samathirtàþ tataþ parimàõatàratamyavaditi dçùñàntasya sàdhyavikalatvàt dvayoreva tu saüyoga itrata kenàvasãyata iti sambandhaþ /
ki¤cànenaiva nyàyena dvayaõukadvayasaüyogasyàpyàrambhakatvaü kiü neùyate /
bahutvàbhàve kàryamahattvànupapattiprasaïgàditi cenna /
yatastàratamyena sarve 'pi mahànta÷càõava÷ca samarthitàþ tena dvayaõukamahattvàttadutpattyupapatteþ /
paramàõudvayàrabdhakàryadçùñàntena sarvatrànumàne tvatiprasaïga iti /


*7,434f.*

astvevamuktaniyameùu pramàõàbhàvastathàpyaniyamasçùñau kiü mànamiti cet /
sàkùã tàvat /
loùñhàdikàryàõàmaniyatasaïkhayairvijàtãyaivirsadç÷ai÷càrambhadar÷anenànumànaü ca /
àgamà÷càtra bahulaü bhavanti /
taddar÷anaü bhràntiriti cet /
kiü niyamagràhakapramàõavirodhàdevamucyate /
uta kevalayà vai÷eùikàdikalpanayà virodhàt /


*7,435*

àdyaü dåùayati- naceti //

%<naca tatproktasçùñau tu mànaü ...  // MAnuv_2,2.84ab //>%

NYâYASUDHâ:
sajàtãyàbhyàmeva dvàbhyàmeva paramàõubhyàmevetyàdiniyamavatyàü tatproktasçùñau tu mànaü nàsti tat sàkùyàdisiddhasyàsmadabhimatasçùñiprakàrasya bàdhakaü syàt /
tathàcoktam (pràk) /

dvitãyaü dåùayati- kevaleti //

%<... kevalakalpanà  /
kathaü sàkùimitasyàsya ÷aknuyàd vàraõe kvacit  // MAnuv_2,2.84b-d //>%

NYâYASUDHâ:
nirmåletyarthaþ /
sàkùãtyupalakùaõam /
asya aniyamàrambhasya /
kalpanàmàtrasya pràmàõikanivàrakatve 'tiprasa(ïga iti)ïgàditi bhàvaþ /


*7,437*

atra tatproktasçùñàviti sàmànyato vadatànyadapi tatkalpitamapràmàõikamiti såcitam /
tathàhi"prakçtemarhànmahato 'haïkàro 'haïkàràtkrameõàkà÷àdãni mahàbhåtàni' ityetàü ÷rutyàdiprasiddhàü prakriyàmapahàya vàyvàdãnàü caturõàmanyonyànapekùaiva sçùñirvyutkrameõa càbhihità /
vinaiva bàdhakena"àkà÷àdvàyurvàyoragniþ' ityàdipa¤camã bhàktã svãkçtà /
atyantàsata eva ca janiraïgãkçtà /
sarvàpi sçùñiþ samavàyyàdikàraõatrayàdhãnàbhyupagatà /
tatra samavàyikàraõaü samavàyàpràmàõikatvasya vakùyamàõatvàdayuktam /
ata evàsamavàyikàraõamapi /
tadadhãnaniråpaõatvàcca tallakùaõasya /
samavàyinimittayorativyàpte÷ca /
tathàhi /
tantupañayoþ utpannasya dvitvasya pañaþ samavàyikàraõam /
sa ca dvitvasamavàyikàraõe tantau samavetatvàt samavàyikàraõapratyàsannaþ /
samavàyikàraõatayàvadhçtasàmarthya÷ca /
÷arãràtmanorutpannasya dvitvasyàpekùàbuddhirnimittam /
sà ca dvitvasamavàyikàraõàtsamavetatvànnimittatvàccoktalakùaõasampannà /
samavàyikàraõapratyàsannatayà sàmarthyàvadhàraõamabhi(hi)matam /
naca tathà prakçta iti cet /
tathàpi vyàpyabuddhervyàpakabuddhiü prati viùayabuddherdharmàdharmayo÷ca sukhaduþkhe pratyasamavàyikàraõatvàpatteþ /
nahyanyagataü vyàpyabuddhayàdyanyagatasya vyàpakabuddhayàdernimittaü bhavati /
àtmani prade÷abhedànneti cenna /
àdyàdi÷abdànàü dvitãyàdi÷abdasamavàyikàraõatvàbhàvàpatteþ /
ekàkà÷agatatvena tatsambhave prakçte 'pi samànam /


*7,440*

evamanyatràpyativyàptiråhanãyà /
saïketo 'yamàcàryasya /
ato nàtãvàtra nirbandhaþ karaõãya iti cet /
evaü tarhi nimålaiveyaü prakriyeti siddhameva /


*7,447*

pàkajaprakriyàü càpràmàõikamaïgãkurvanti /
ta(tra)cca vakùyata ityalam /


*7,448*

nanu paramàõudvayaõuke eva tàvanna sàkùisiddhe kutastadãyàrambhaprakàraþ /
tatkathamuktaü sàkùimitasyeti /
tatràha- yadãti //

%<yadi sàkùimitaü naitan ...  // MAnuv_2,2.85a //>%

NYâYASUDHâ:
etaditi //
paramàõvàdikam /
tarhi tadapràmàõikamevàpadyata iti ÷eùaþ /
syàdetat /
yadyapi mahattvàbhàvànna paramàõvàdikaü cakùuràdergocaraþ /
bahissvàtantryànmanaso 'pi /
àgamàdi tu nànumànàdbhidyate /
bhede 'pyatãndriye saïketànupapatternàgamasya viùayaþ /
tathàpyanumànaü tatra (pramàõaü) bhaviùyati /
tatkathaü paramàõvàdeþ sàkùivedyatvàbhàve 'pràmàõikatvàpattirityata àha- neti //

%<... nànumà tatra vartate  // MAnuv_2,2.85b //>%

NYâYASUDHâ:
kathamiti cet /
kiü paramàõvàdikameva pakùãkçtya tatsàdhyate /
utànyat /


*7,451*

àdye tatpramàõàntarataþ siddhaü na và /
pakùadvaye doùamàha- pakùãkartumiti //

%<pakùãkartuma÷akyatvàt kuta evànumà bhavet  // MAnuv_2,2.85cd //>%

NYâYASUDHâ:
siddhatve pakùalakùaõàbhàvàdasiddhatve nyàyàviùayatvàtparamàõvàdeþ pakùãkartuma÷akyatvàt tatpakùãkàreõànumà dåranirasteti /

nanu pakùãkaraõàsambhave kathamanumànànupapattirityata àha- yatreti //

%<yatra nàsti padanyàsaþ kastaü viùayamàpnuyàt  // MAnuv_2,2.86ab //>%

NYâYASUDHâ:
yathà tathetyadhyàhartavyam /
yatra yadviùaye /
viùayaü de÷am /
yathà hi viùayapràpteþ padanyàsaþ kàraõam /
sthàõvasthàõusaüyogasyàsthàõukriyàhetu(ka)tvàt /
ataþ padanyàsàbhàve viùayapràptirapi nàsti /
tathànumotpattau pakùãkaraõaü kàraõam /
nahi parvatàdirvà vahnayàdirvà anumànasya viùayaþ /
kintu tatsambandhaþ /
naca sambandhij¤ànena vinà sambandhaj¤ànaü sambhavati /
ataþ pakùãkaraõàbhàve nànumànotpattiþ sambhavatãti /


*7,452*

dvitãyamapi niràkaroti- pakùãkartumiti //
dvayaõukaü hi pakùãkçtya paramàõuranumàtavyaþ /
kàryamevàtra pramàõamityuktatvàt /
taccedànãmapyasiddhamiti pakùãkartuma÷akyatvàtkuta eva tatkàraõaparamàõvanumà bhavet /

anumitaü dvayaõukaü pakùãkçtya paramàõuranumàsyata iti cenna /

tadapi hi paramàõuü pakùãkçtya yadi sàdhyate tadokta eva doùa ityàha- pakùãkartumiti //
adyàpyasiddhasya paramàõoþ pakùãkartuma÷akyatvàtkuta eva tatkàyardvayaõukànumà bhavet /
nanvaõuparimàõatàratamyaü kvacidvi÷ràntaü parimàõatàratamyatvànmahatparimàõatàratamyavadityanumànena paramàõusiddhirbhaviùyatãti cenna /
vikalpànupapatteþ /
aõuparimàõa÷abdena kiü parimàõàpakarùo 'bhidhãyate, kiüvà paramàõuparimàõam, yadvà dvayaõukaparimàõam, yadi vobhayaparimàõam /
nàdyaþ /
dåùitatvàt /
uttarapakùatrayaü dåùayati- pakùãkartumiti //
paramàõudvayaõukayorasiddhau tatparimàõasyàpyasiddheþ /
ekaikatra tàratamyasyàbhàvàcceti bhàvaþ /


*7,452f.*

yadidaü jàlasåryamarãcisthaü sarvataþ såkùmatamaü raja upalabhyate tattryaõukamityucyate /
tadidaü mahat, càkùuùadravyatvàt, ghañavat /
kàryaü ca mahattve sati càkùuùatvàt mahatve sati kriyàvatvàdvà /
sàvayavaü ca kàryadravyatvàt /
tadavayavà÷ca dvayaõukanàmànaþ /
te 'pi kàryàþ sàvayavà÷ca, mahaddravyàrambhakatvàt tantuvat /
ya÷ca tadavayavaþ sa eva paramàõuþ tadavayavakalpanàyàü pramàõàbhàvàdbàdhakasadbhàvàcca /
ato 'numànenaiva paramàõudvayaõukasiddhirityata àha- pakùãkartumiti //
pratyakùasya tryaõukasyaiva paramàõutvasambhavena tatkàryatvasàvayavatvasàdhànàya pakùãkartuma÷akyatvàtkuta eva dvayaõukaparamàõvoranumà bhavet /


*7,455*

mahattvàtkathamasau paramàõuriti cenna /
mahattvàsiddheþ /
càkùuùadravyatvàttatsiddhiriti cenna /
kasyacidamahato 'pi càkùuùatve bàdhakàbhàvàt /
mahattvaü ca dravyacàkùuùatàyàü kàraõamiti cet /
satyam /
kvacidanyadapi kàraõaü kalpayiùyate /
gauravaü tathà sati syàditi cenna /
dharmikalpanàto dharmamàtrakalpanàyàþ laghutvàt /
astu và mahattvam /
tathàpyaõutvena tasya samàve÷e ko virodhaþ /
kàryatvasàdhanaü càprayojakam /
mahato 'pyàtmanaþ pratyakùavaccàkùuùatvopapatteþ /
paramamahattvàbhàvena kriyàsambhavàcca /
mahattvasya kàraõabahutvaü kàraõamiti cenna /
nityatvopapatteþ /
càkùuùamahattvànneti cenna /
bàdhakàbhàvàt /
ata eva kàryadravyatvamasiddham /
santu và tadavayavàsta eva paramàõava iti teùàü punaravayavasàdhanàya pakùãkartuma÷akyatvàtkuta evànumà bhavet /
nanu mahaddravyàrambhakatvàtte 'pi sàvayavà eveti cenna /
niravayavasya ma(hà)haddravyàrambhakatve bàdhakàbhàvàt /
bahutvenaiva mahattvàrambhopapatteþ /
dravyàrambhe sàvayavatsyànupayogàt /
santu và dvayaõukàvayavàste 'pi kutaþ paramàõavaþ /
mahaddravyàrambhakatvena teùàmapi sàvayavatvànumànàt /
anavasthà bàdhiketi cenna /
tadavayavànàü tadavayavàvayavànàü và niravayavatvena tadvi÷rànteþ /
kathaü ceyamanavasthà dåùaõam /
merusarùapàdãnàü samaparimàõatvàpattistu dåùità /
ghañàdikàryànutpattiriti cenna /
sàvayavasyaiva nityatvopapatteþ /
yathoktam /
avibhàgaþ pa(raõu)ramàõuteti /


*7,460*

evaü paramàõudvayaõukayoranumànataþ siddhimapàkçtya prasaïgàdàkà÷àdiparimàõotkarùànantyasyànumànikatvaü na yujyata iti yaduktaü tatprapa¤cayati- de÷àntareti //

%<de÷àntaràdi÷abda÷ca ÷a÷a÷çïgàdi÷abdavat  // MAnuv_2,2.86cd //>%

NYâYASUDHâ:
yo 'yaü yojanàdiparicchinno de÷aþ sampratipannaþ, sa svataþ sthålena de÷àntareõa yukto de÷atvàddhastàdide÷avadityàdyanumànaiþ khalvàkà÷àdiparimàõotkarùànantyaü sàdhanãyam /
ta ete de÷àntaràdi÷abdàþ /
de÷àntaràdisàdhakànumànaprayogàþ /
÷a÷a÷çïgàdi÷abdavat ÷a÷a÷çïgàdisàdhakànumànaprayogaistulyaü vartante /
anenaiva prakàreõa ÷a÷a÷çïgàdikamapyanumàtuü ÷akyata iti yàvat /
÷abdamàtramevaitat /
na tvanumànamiti såcayituü ÷abdà ityuktam /
na kevalamàkà÷àdãnàü parimàõotkarùànantyànumànaü pratipakùaparàhatam /
api tu sampratipannàni sarva÷çïgvi÷çïgàntaravanti ÷çïgatvàdgo÷çïgavat /
vimatàþ sarve putràþ putràntaropetàþ putratvàddevadattaputravaditi ÷a÷a÷çïgàdisàdhakànumànàbhàsasamànayogakùemaü cetyarthaþ /


*7,461f.*

na vayamevamàkà÷àdiparimàõotkarùànantyamanumimãmahe /
yenàtiprasaïgaþ syàt /
kintu vipratipanno de÷aþ svataþ sthålena sadç÷ena sajàtãyena và dravyàntareõa yukto de÷atvàddhastàdide÷avat /
so 'pyevaü so 'pyevam /
evaü kàle 'pyanumàtavyam /
nacaivaü ÷a÷a÷çïgànumànaü ÷akyam /
tasyàtyantàsato 'nupalabhyamànasya gavàdi÷çïgeþ sàdç÷yasàjàtyayorabhàvàt /
naca àkà÷àderapyekaikatvàtsàdç÷yàdyabhàvaþ /
aupàdhikabhedena tadupapatterityata àha- sadç÷aü ceti //


*7,462*

%<sadç÷aü ca sajàtãyaü nàsmatpakùe kimeva hi  // MAnuv_2,2.87ab //>%

NYâYASUDHâ:
sampratipannade÷àdinà sadç÷aü sajàtãyaü (cà)vàsmatpakùe gaganàdiparimàõotkarùànantyamanabhyupagacchatàü pakùe kimeva na bhavati /
kintu bhavatyeveti /
tathàca sampratipannade÷asya tataþ sthålenàtmanà sadç÷ena sajàtãyena vopetatvasya siddhatvàtsiddhasàdhanatà syàt /
àkà÷àdiparimàõotkarùànantyàsiddherarthàntaratà ceti /
sampratipannade÷asye÷varàdimattvaü bàdhitaü sambandhàbhàvàditi cenna /
de÷àntareõàpi sambandhàbhàvàt /
etena ÷a÷aviùàõàdisàdhakànumàne 'pi bàdhàbhidhànaü paràstam /
de÷àntarànumàne 'pi sàmyàt /
tadevaü paramàõudvayaõukayoràkà÷àdiparimàõotkarùàntyasya ca sàkùisiddhatàmanaïgãkçtya kevalànumànavedyatvasvãkaraõamanupapannamityuktam /


*7,464*

evamàgamamanàdçtye÷varadharmàdyanumànamapyayuktamiti prasaïgàdàha- yenaiveti //

%<yenaiva ca prakàreõàtyasiddhamanumãyate  /
tenaiva ÷a÷a÷çïgàdeþ ÷akyamastitvakalpanam  // MAnuv_2,2.87c-f //>%

NYâYASUDHâ:
atyasiddhamityanenàgamànàdaraü dar÷ayati /
÷a÷a÷çïgàderityapràmàõikasyopalakùaõam /
etacca tatra tatra le÷ato dar÷itam /


*7,471*

na(ca) ÷a÷a÷çïgàdyanumànapratibandãgrastatvamàtreõaiteùàmanumànànàmapràmàõyaü yuktam /
tathà sati dhåmànumànasyàpyapràmàõyaprasaïgàt /
tatràpi hi ÷akyate vaktuü yadi dhåmavattvàtpavarto 'gnimàüstadà pa÷utvàccha÷o 'pi viùàõavànyasyàditi /
athocyeta /
tulyayogakùematve hi pratibandãgrahaþ /
anyathàtiprasaïgàt /
nacàtra tulyayogakùematà dhåmànumànasya vyàptyàdisàmarthyasahitatvàt /
÷a÷a÷çïgàdyanumànasya tadabhàvàditi /
samametatprakçte 'pi /
prastutànumànànàmapi vyàptyàdimattvàdityata àha- pratyakùamiti //

%<pratyakùamàgamo vàpi bhaved yatra niyàmakaþ  /
saiva vyàptirbhavenmànaü nànyà sandigdhamålataþ  // MAnuv_2,2.88 //>%


*7,471f.*

NYâYASUDHâ:
và÷abdaþ samuccaye /
apiranumànasya samuccayàrthaþ /
niyàmako gràhakaþ /
mànam anumànamànatvopayoginã /
anyà pratyakùàdyagçhãtà /
sandigdhamålataþ sandigdha(gdhà)vyabhicàratvataþ /
avyabhicàro hi sàhityasya vyàptitve målam /
tatra pratyakùagçhãtà vyàptiryathà dhåmasyàgninà /
àgamagçhãtà yathà /
bràhmaõo na hantavya iti /
anumànagçhãtà yathà /
vyatirekiprayoge /
etaduktaü bhavati /
pratyakùàdyavadhçtaü hi vyàptyàdi anumànamànà(natà)ïgam /
na svayamàtrasiddham /
sandigdha(gdhà)vyabhicà(ra)ritvàt /
samayànàü sandigdhamålatvàcca /
vidyate ca dhåmàdyanumànànàü pramàõàvadhçtaü vyàptyàdãti na pratibandãgrahamàtreõa tadbhaïgaþ /
na paramàõvàdyanumànànàmiti pratibandãgrastatvàdapràmàõyameva /
nanu vyàptyàdyabhàve kiü pratibandãgraheõa /
tata evàpràmàõyasiddheriti /
satyam /
pratyakùàdyanavadhçtavyàptyàderapi pràmàõye 'tiprasaïgo và tadapràmàõye dçùñànto và pratibandãgraheõa dyotyata ityadoùa iti /


*7,474*

satyametatpratyakùàdyavadhçtaiva vyàptiranumànapràmàõyopayoginãti /
sà ca dhåmànumàvatparamàõvàdyanumàneùvapyastyeva /
dhåmasyàgnineva mahadàrambhakatvàdãnàmapi sàvayavatvàdinà sàhityadar÷anàdityata àha- saheti //

%<sahadar÷anamàtreõa na vyàptiravasãyate  // MAnuv_2,2.89ab //>%

NYâYASUDHâ:
na dhåmàdãmàpyagnyàdibhiþ sahadar÷anamàtreõa vyàptiravasãyate /
yena mahadàrambhakatvàdãnàmapi sàvayavatvàdibhistato 'vasãyeta /
tathà satyagnyàdãnàü dhåmàdibhirapi vyàptyadhyavasàyaprasaïgàt /
sahadar÷anamàtrasya tatràpi sattvàt /
vyabhicàrànupalambhe sati sàhityadar÷anaü vyàptyadhyavasàyaheturiti cet /
kiü sakalade÷akàlaniùñho 'nupalambhaþ, kiü và tadvi÷eùaniùñhaþ /

nàdyaþ /
asmadàdya÷akyatvàt /
na dvitãyaþ /
atiprasaïgàditi /


*7,475*

kathaü tarhi vyàptyadhyavasàyaþ syàdityata àha- yadaiveti //

%<yadaivàvyatirekasya hyakùajaü vàgamo bhavet  /
tannirdhàritayuktirvà vyàptiþ saivàparà nahi  // MAnuv_2,2.89c-f //>%

NYâYASUDHâ:
avyatireke sàdhyàbhimatavyatirekeõàsattve /
asya sàdhanàbhimatasya dharmasya yuktervyàptini÷cayahetutve 'navasthà (syà)nàt /
tadvayàpterapi yuktyantareõa ni÷cetavyatvàdityata uktam-

tannirdhàriteti //
vyàpti÷abdo 'dhyàhàryaþ /
tena pratyakùeõàgamena và nirdhàritavyàptiketyarthaþ /
aparà sàhityadar÷anamàtranibandhanà na hi /

ayamarthaþ /
niyataþ sambandho hi vyàptirna sambandhamàtram /
niyama÷ca vyabhicàràbhàvaþ /
ataþ sàhitya iva vyabhicàràbhàve 'pi pramàõapravçttau vyàptisiddhiþ /
nacaitada÷akyam /
anumityanudaye sarvavyavahàravilopaprasaïgena kàryadar÷anàdeva tatsiddheþ /
prakàrastu cintyate /
tatra dhåmasyàgninà sambandhastàvatpratyakùeõàvagamyate /
paricitade÷akàlayorvyabhicàra÷ca nàvagamyate /
de÷àntaràdigate tu vyabhicàre sandeho 'va÷iùyate /
sa ca na tàvadvayabhicàracihnadar÷anajanyaþ /
kintu bhåyaþsahacaritatayà dçùñà adçùñavyabhicàrà api dharmà vyabhicàriõo dçùñàþ /
dharma÷càyamityevamutpadyate /
tatra yadyayametatsahavçttisvabhàvastadànyatràpi sahaiva varteta /
svabhàvasyànapàyàt /
yadi càsahavçttisvabhàvastadàtràpi na saha varteta /
asahavçttisvabhàvasyàpi sahavçttirnimittàntaràyattà cedatropalabhyeta /
sahavçttisvabhàvasyàpi nimittàntaràdvayabhicàro bhaviùyatãti tu nirbãjà ÷aïkàü nodetyeva /
sarvavyavahàràbhàvaprasaïgàt /

tadevaü mãmàüsàsahakçtaü pratyakùaü dhåmasyàgnisambandhaü gçhõadvayabhicàràbhàvamapyàkalayatãti vyàptimavadhàrayatyeva /
anumànàgamàbhyàü tu vyàptigrahaprakàraþ su(gama)graha eveti /


*7,479*

nanvanenaiva nyàyena mahadàrambhakatvàdãnàmapi vyàptini÷cayasambhavàtkathaü paramàõvàdàvanumànàpravçttiriti cenna /
pakùetaratvasyopàdhitvasambhavena vyabhicàràbhàvàni÷cayàt /
atha tasyopàdhitvaü nàstãtyucyeta dàta bàdhakamàha-
anyatheti //

%<anyathà saptamarasabhavo 'pyanumayà'patet  /
aniùñàni ca sarvàõi hyanumà kàmacàriõã  // MAnuv_2,2.90 //>%


*7,479f.*

NYâYASUDHâ:
pakùetaratvasyopàdhitàmanàdçtya pramàõàntaràsahakçtenaivànumànena paramàõvàdisiddhayabhyupagama ityarthaþ /
madhuro raso lavaõàdirasapa¤cakavyatiriktarasànyonyàbhàvavàn rasatvàllavaõàdityàdyanumayà /
aniùyàni ca sarvàõi dahana÷aityàdãnyàpateyuþ /
kutaþ /
yasmàdevaüvidhànumà kàmacàriõã /
nanu ca saptamarasàderanupalambhàdibàdhitatvàtpakùetaratvopàdhiduùñatvamanumànànàmiti cetsamaü prakçte 'pi /
paramàõvàderapyanupalambhabàdhitatvàt /
ayogyaü taditi cet /
tulyaü saptamarasàdàvapi /
anumànapràmàõye saptamarasàdisiddhàvayogyatvaü kalpyam /
kalpite ca tasminnanumànapràmàõyasiddhirityanyonyà÷rayatvamiti cet /
etadapi tàdçgeva /
anupabhogyasya saptamarasàdeþ kalpane gauravamiti cet /
samàdhisàmyam /
pramite na gauravaü doùa ityetadapi samànam /
tasmàtparamàõvàdeþ sàkùivedyatvamaïgãkçtya pratibandã mocanãyeti kathaü na tasya sàkùivedyatvamiti /


*7,482*

#<samavàyàbhyupagamàc ca sàmyàd anavasthiteþ  | BBs_2,2.13 |>#

//  oü samavàyàbhyupagamàcca sàmyàdanavasthiteþ oü //

oü ubhayathàpi na karmàtastadabhàvaþ oü //
iti såtram /
tat"nityameva ca bhàvàt' ityàgàmisåtravyàkhyànenaiva vyàkhyàtaü bhaviùyatãti manvànastadapahàya hetvantareõa vai÷eùikàdisamayamapàkurvan(t)"samavàyàbhyupagamàcca sàmyàdanavasthiteþ' ityetatsåtraü vyàcaùñe- kàryeti //

%<kàryakàraõayo÷caiva ...  // MAnuv_2,2.91a //>%

NYâYASUDHâ:
samavàya ãryata iti vakùyamàõamatràpi sambaddhayate /
anena samavàyapratipàdakaü pareùàü"iheti yataþ kàryakàraõayoþ sa samavàyaþ' iti såtramarthato 'nuvadati /
atra kàryakàraõa÷abdàvayavàvayavivàcakau /
tau copalakùaõaparàviti såcanàrtha÷ca÷abdaþ /
eva÷abdaþ samavàyasyehapratyasiddhatvaü såcayati /


*7,484*

tadetatsvayameva vivçõoti- guõàderiti //

%<... guõàdeþ pa¤cakasya ca  /
bhinnasyaiva tu sambandhaþ samavàyo 'nya ãryate  // MAnuv_2,2.91b-d //>%

NYâYASUDHâ:
guõàdeþ pa¤cakasyeti guõàvayavikriyàsàmànyavi÷eùaõàmityarthaþ /
ca÷abdena guõyàdipa¤cakasya ceti samuccinoti /
nanu guõaguõyàdikamabhinnaü bhinnàbhinnaü và tatkiü samavàyenetyata uktam- bhinnasyaiveti //
tu÷abdo vi÷eùàrthaþ /
na yayoþ kayo÷cidguõaguõinoþ samavàyaþ kintvayutasiddhayoreveti /
sa guõaguõyàdisvabhàva eva cenna padàrthàntarasiddhirityata uktam- anya iti //
ãryate vai÷eùikàdibhiþ, ato 'pi taddar÷anamayuktamiti ÷eùaþ /

ayamarthaþ /
vai÷eùikàdayo 'vayavàvayavinorguõaguõinoþ kriyàkriyàvatorjàtivyaktayoþ vi÷eùanityadravyayoratyantabhedamabhyupagamyàtyantabhinnameva samavàyàkhyaü sambandhamabhyupagacchanti /
tato 'pyanupapannabhàùiõa iti /


*7,486*

nanu ca guõaguõyàdãnàmatyantabhedastàvadvayapade÷abhedàdipramàõasiddhaþ /
anyathà stambhakumbhàdãnàmapyatyantabhedo na syàt /
asti ceha tantuùu pañaþ, iha pañe råpamiha mårte karmeha gavi gotvamiha nityadravye vi÷eùa ityabàdhitaþ pratyayaþ /
na cehedamiti pratyayo vinàtiriktena sambandhenopapadyate /
iha kuõóe badaràõãti pratyayasya saüyogapårvakatvadar÷anàt /
sa càyamayutasiddhayoþ sambandha iti saüyogàdbhidyate /
yutasiddhayorhi sambandhaþ saüyogaþ /
dravyamàtravçtti÷ca /
tadevaü pramitasya samavàyasyàbhyupagame kathamayuktavàditvaü vai÷eùikàdãnàmityata àha- bhinnatveti //

%<bhinnatvasàmyatastasya tàbhyàü yogo bhaved dhruvam  // MAnuv_2,2.92ab //>%

NYâYASUDHâ:
bhinnatvasàmyata ityupalakùaõam /
ihapratyayasàmyata÷cetyapi draùñavyam /
tasya samavàyasya /
tàbhyàm avayavàvayavyàdisambandhibhyàü saha /
yogaþ sambandhaþ /

etaduktaü bhavati /
iha tantuùu paña ityàdipratyayaþ sambandhapårvako 'bàdhitehapratyayatvàdiha kuõóe badaràõãti pratyayavaditi samavàyamanumimànena yo 'bàdhitehapratyayaþ sa sambandhapårvaka iti vyàptirava÷yamaïgãkaraõãyà /
vidyate ceha tantupañayoþ samavàya ityabàdhitehapratyayaþ /
tena samavàyasyàpi tantupañàbhyàü samavàyo 'bhyupagantavya eva syàt /
na càbhyupagamyate /
atastatra anaikàntikamanumànamiti /

nanu tantupañayoþ samavàyaþ siddho na và /
siddha÷cetkimuttarakàlabhàvinànaikàntyena /
nacetkvanaikàntyam /
maivam /
àpàtataþ pratãte sambandhe vyabhicàraü dçùñvà paràvçtteràva÷yakatvasya vivakùitatvàt /


*7,487*

nanvatra bhinnatvasàmyaü kimarthamupanyastam /
nahi bhinnatvaü hetåkçtamiti /
satyam /
abàdhitatvadyotanàrthaü bhinnatvagrahaõam /
vibhinnavastvabhàve khalviha pratyayo bàdhitaþ syàt /
iha tantupañayoþ samavàya iti pratyayo 'pi sambandhapårvaka eva tantupañasamavàyasyaitatkàraõatvàditi cenna /
àdhàràdheyatayà pratãyamànayoþ sambandhasya pareõa sisàdhayiùitatvàt /
anyathà sthàõu÷yenayoþ saüyoga ityatra samavàyàsiddhiprasaïgàt /
indriyàrthasannikarùàdinà siddhasàdhanatàpatte÷ca /


*7,489*

nanvanavasthiteriti såtraü katham /
ittham /
yadi vyabhicàraparihàràya samavàyasyàpi samavàyàntaramupeyate /
tadànavasthitiriti /

iha kecitsamavàyaü pratyakùamàcakùàõàþ, yata iti ca viùayasaptamãü vyàcakùàõàþ tatsthemne anumànamàcakùate /
teùàmihapratyayasya sambandhapårvakatvaü nàma tatpratãtipårvakatvameva /
tanmate sphuñaivànavasthà /

ye tu pratyakùatàü nàbhyupagacchanti /
sambandhasya sattàmàtreõehapratyayakàraõavatvamàhusteùàm, avasthitiþ siddhàntaþ tadvirodho 'navasthitiþ ityanavasthiti÷abdo 'pasiddhàntavàcã vyàkhyàyate /

yadveha kuõóe badaràõãtivatsambandhasya pratãtyaivehapratyayakàraõatvàdatràpi pratãtimàpàdyànavasthaiva vaktavyà /
kuõóabadarasaüyogasya yogyatayà avarjanãyatayà pratãtirnehapratyayakàraõamiti kuta eùà kalpanà /
sattàmàtreõehapratyayakàraõatvopapattau pratãterapi kàraõatvakalpakàbhàvàditi cenna /
satyapi saüyoge kuta÷cidvayavadhànàdapratãyamàne nehabuddhirbhavati /
bhavati càsatyapi saüyoge tadviparyayàdityanvayavyatirekayoþ kalpakàbhàvàt /
svasvàmibhàvàdayo 'pi hi j¤àtà eva sambandhanimittavyavahàrahetavo dçùñà nànyathà /
na te sambandhà adviùñhatvàditi cenna /
saüyogasyàpyadviùñhatàyà vakùyamàõatvàt /
ki¤caivaü samavàyo 'pi na sambandhaþ syàt /
tasyànà÷ritatvàbhyupagamàt /

nanvevaü tarhi nànaikàntyàt anavasthaiva bàdhitatvenàbàdhitehapratyayatvasya tatràvçtteriti cenna /
anavasthàyàþ sàdhyabàdhakatvena sàdhanàbàdhakatvàt /
sàdhyabàdhenaiva sàdhanabàdhanàbhyupagamasya vyàptini÷cayottarakàlãnatvàt /
tantupañayoþ samavàya iti pratãtirapi sambandhapårvikaiva /
kintvaropita evàsau sambandha iti cenna /
anavasthànistàràt /
àropitasambandhapårvakatvaü hi sambandhàropapårvakatvameva, pratãtau ceyamanavasthokteti kathaü (tannirastà)nistàraþ /
ki¤caivaü vadatà sattayaiva sambandhasya kàraõatvamiti mataü tyaktaü syàt /


*7,490*

api càbàdhito 'pãhapratyayo yadi sambandhàropamàtreõa bhavettadà tantupañàdàvapi kinna bhavediti samavàyàsiddhiþ /
kvacitsiddhasya kvacidàropaþ kutràpyabhàve tadasiddhiriti cenna /

sthàõu÷yenayoþ sambandhasya sattvàt /
anyathà samavàye 'pi samavàyàntaràrope na syàtsamavàyàntarasya kvàpya(sattvàt)sambhavàt /

samavàye bheda evàropyate na samavàyàntaramiti cenna /
tàvanmàtreõehapratyayàyogàt /
sambandhisambandhabhàvo 'pyàropyata iti cenna /
tarhi tantupañàdàvapi tadàropamàtreõehapratyayopapattau kiü samavàyeneti /


*7,497*

nanu samavàye 'pãhedamiti pratyayaþ samavàyàdhãna eva /
nacàpasiddhànto 'navasthà và /
tasyaiva samavàyasya svanirvàhakatvàt /
ya eva hi samavàyo 'vayavàdiùvavayavyàdãnàü sambandhaþ, sa evàvayavàvavyàdiùvàtmanà sambandha ityà÷aïkate- sa iti //

%<sa svanirvàhaka÷cet syàd ...  // MAnuv_2,2.92c //>%

NYâYASUDHâ:
saþ avayavàvayavyàdisamavàyaþ /
evaü tarhi kiü samavàyena, dravyasyaiva svanirvàhakatvopapatteriti pariharati- dravyameveti //

%<... dravyameva tathà na kim  // MAnuv_2,2.92d //>%

NYâYASUDHâ:
tarhãti ÷eùaþ /
tathà svanirvàhakatvàt /

*7,498*

kiü kasmàt /
ayamà÷ayaþ /
yadãhedamiti buddhirnàva÷yaü svàtiriktasambandhasàpekùà /
kvacitsvanirvàhakatvàt /
tarhi dravyaguõàdãnàmihedamiti pratyayo 'pi nàtiriktasambandhàdhãno 'ïgãkàryaþ /
dravyasyaiva svanirvàhakatayàpi tadupapatteriti /

samavàyaþ sambandhàtmakatvàt svanirvàhakaþ, na dravyamiti cenna /
tadasiddhau sambandhatvasyàpyasiddheþ /
saüyogasyàpi svanirvàhakatàpatte÷ca /
tasyànityatvànneti cenna /
samavàyanityatvasyàsiddheriti /


evaü dravyàdguõàdãnàmatyantabhede 'pi na tatsambandhaþ samavàyalakùaõo 'paraþ siddhayati /
samavàyavaddravyasyaiva svanirvàhakatvopapatteþ kalpanàlàghavà(tva)ccetyuktam /
idànãü guõàdãnàü dravyàdatyantabhedàbhàvàcca na samavàyasiddhirityà÷ayavàüstadatyantabhede paropanyastànhetånapàkartuü tàvadupodghàtamàha- vi÷eùa iti //


*7,499*

%<vi÷eùastadgatatvàdiryadyabhinne 'vasãyate  /
guõakriyàdiråpasya niùedhaþ kena hetunà  // MAnuv_2,2.93 //>%

NYâYASUDHâ:
abhinne samavàya iti ÷eùaþ /
avasãyate aïgãkriyata iti yàvat /
guõakriyàdiråpasya vi÷eùasyeti ÷eùaþ /
kena hetunà na kenàpi /

idamuktaü bhavati /
samavàye tàvadavayavàvayavyàdigatatvamaïgãkçtam /
"à÷ritatvaü cànyatra nityadravyebhyaþ' iti vacanàt /
nacànityadravyagurakarmasàmànyavi÷eùaõàmiva samavàyasya tadgatatvaü nàma samavàyalakùaõavçttiþ sambhavati /
tasyàbhinnatvàt /
atastadgatatvaü (nàma) samavàyasvaråpamevetyaïgãkartavyam /
paratantratayopalabdhistadgatatvamiti cenna /
tasyàþ samavàyadharmatvànupapatteþ /
tadviùayatvàttaddharmatvamiti cenna /
viùayatvasyàpi samavàyasvaråpà(tva)natirekàt /


*7,500f.*

evamastitvàbhidheyatvaj¤eyatvasambandhatvàdayo 'pi samavàye 'bhyupagatàþ, na samavàyasvaråpàdbhidyante /
bhedaü hi teùàü samavàyena sambandho vaktavyaþ /
anyathà kathamete tatra syuþ /
naca sambandho yuktaþ, saüyogasya guõatvena dravyamàtravçtteþ, samavàyasya càbhinnatvàt /
tatra pçcchàmaþ /
samavàyasya tadgatatvàdidharmàõàü càbhede kathamaparyàya÷abdavàcyatvaü, dharmadharmibhàvaþ, ùaùñhãprayogo, j¤àtatvàj¤àtatvam, ekatvànekatvamityàdi yujyata iti /
nahya(cà)tropacàràdikalpanà yuktà /
mukhyaprayogàderadar÷anàt /
na tadgatatvàdi samavàyatanmàtraü, yenànupapàttaþ syàt /
kintu samavàyàbhinnamapi tadvi÷eùàtmakatmakam /
ato vyapade÷abhedàdi yujyate /
vi÷eùasya bhedapratinidhitvàdityevàgatikataya tatra samàdhirabhidhànãyaþ /
tathàca yadyabhinne 'pi samavàye tadgatatvàdivi÷eùo 'ïgãkriyate tadà guõakriyàdikamapi dravyasvaråpameva sadvi÷eùàtmakaü bhavatu na tu tanmàtram /
samavàyadharmàstavi÷eùàþ, guõàdayastu na dravyavi÷eùà ityatra vi÷eùahetvabhàvàd iti /


*7,504*

kimato yadyevamityata àha- dravyameveti //

%<dravyameva tato 'nantavi÷eùàtmatayà sadà  /
nànàvyavahçterhetur ...  // MAnuv_2,2.94a-c //>%

NYâYASUDHâ:
samavàyadharmavadguõàdãnàü dravyavi÷eùatvàdityarthaþ /
ananta÷abdo yatra yàvanto vyavahàràþ tàvatàmupalakùakaþ /
nànàvyavahçteþ vyapade÷abhedàdirityarthaþ /
etaduktaü bhavati /
guõaguõyàdeþ atyantabhede siddhe hi tatsambandhaþ samavàyaþ siddhayati /
guõaguõyàdyatyantabhedastu na pràmàõikaþ /
tathàhi na tàvattatra pratyakùaü pramàõaü, gavà÷vàdivadanupalambhàt /
ato guõaguõinàvatyantabhinnàvaparyàya÷abdavàcyatvàt /
ghañapañavadityàdyanumànameva vaktavyam /
taccànaikàntikam /
samavàyasya taddharmàõàü (ca) bhedàbhàve 'pyaparyàya÷abdavàcyatvàdanyathàsiddhaü ca /
yathà samavàye tadgatatvàdidharmàõàü bhedabhàve 'pi vi÷eùaparanàmakàtsvabhàvavi÷eùàdevàparyàya÷abdavàcyatvàdikamupapàdanãyam /
gatyantaràbhàvàt /
tathà guõaguõyàdãnàma(tyantà)bhede 'pi guõàdãnàü dravyavi÷eùatve(na dra)taddravyameva /
vi÷eùa÷aktayaivàparyàya÷abdavàcyatvàdivyavahàraheturbhaviùyati /
tathàca vipakùe bàdhakàbhàvàdaprayojakatvaü hetånàmiti /


*7,506*

yadvà vi÷eùastadgatatvàdirityanenaiva guõaguõyàdyatyantabhedasàdhakànàü hetånàmanaikàntyàprayojakatve varõite /
yadi tadgatatvàdidharmàbhinne samavàye tadgatatvàdivi÷eùo 'bhyupeyate /
vi÷eùaõaiva ca vyavahàrà nirvahiùyante /
tadà vyapade÷abhedàdihetånàü vyabhicàrànyathàsiddhibhyàü àbhàsatvàtkena hetunà dravyasya guõakriyàdiråpasya guõakriyàdisvaråpatvasya niùedhaþ (kariùyate) kriyate /
guõaguõyàdyatyantabhedaþ kena hetunà sàdhayiùyata iti yàvat /
anyathàsiddhimeva prakañayannupasaüharati- dravyameveti //
samavàyavaditi vakùyamàõamatràpi sambaddhayate /
yathà samavàyasya tadgatatvàdivi÷eùàtmatayà vyapade÷abhedàdivyavahàrahetutvam /
tathà dravyameva ghañàdikaü guõakriyàdyanantavi÷eùàtmatayà nànàvyavahçterheturbhavatãti /


*7,507*

nanvaupacàrikatvaü và bhràntimålatvaü và vyavahàràõàmaïgãkçtya hetånàü dåùaõaü ÷akyam /
tatkiü vi÷eùàïgãkàreõa /
naivaü ÷akyam /
aupacàrikatvàdau hi kadàcinmuktau vyavahàraþ syàt /
na hi tãràdau sadà gaïgàdivyavahàro 'sti /
nacaivaü prakçte sadaivàparyàya÷abdavàcyatvàdeþ sattvàt /
yadàpyabhedabodhàya råpameva ghaña iti và vij¤ànaü brahmeti và vyavahriyate tadàpi na paryàyatàmupetya, tathànanubhavàt /
ato vaktavyamevàtra nimittam /
tadidamuktam- sadeti //


*7,508*

nanvanantavi÷eùàtmakamekameva dravyamiti vyàhatamiti cet /
kiü màtà vandhyetivatsàkùàdvirodhaþ, kiüvà kçtakaü nityamitivadvayàptyà /
nàdyaþ /
yato 'nantatvaü saïkhayàvi÷eùaþ, ekatvaü càbhedaþ /
na dvitãyaþ /
yatrànekatvaü tatràva÷yaü bheda iti vyàptau hi sa syàt /
na caivam /
bhedapratinidhinà vi÷eùeõaiva anekatvasaïkhayànirvàhàdityàha- anantatvamiti //

%<... anantatvaü vi÷eùataþ  // MAnuv_2,2.94d //>%

NYâYASUDHâ:
ã÷varàkhyadravyavi÷eùaõàmanantatvamanyatrànekatvamiti draùñavyam /
atràpi samavàyavaditi sambaddhayate /
eka eva hi samavàyo 'nekadharmàtmako 'ïgãkriyate /


*7,509*

nanvayaü nànàvyavahàranirvàhaheturvi÷eùo yadi dravyàtmaiva kathaü tarhi (taddravya)dravyasya vi÷eùaþ syàt /
tadãyatàyà bhedavyàptatvàt /
maivam /
vinàpi bhedena tatpratinidhinà vi÷eùaõaiva vi÷eùasya tadãyatopapatteþ /
evaü tarhi tasyàpi vi÷eùasya vi÷eùatvasiddhaye vi÷eùàntaramaïgãkartavyamityanavasthetyata àha- vi÷eùa÷ceti //

%<vi÷eùa÷ca vi÷eùã saþ svenaiva samavàyavat  // MAnuv_2,2.95ab //>%

NYâYASUDHâ:
yathà samavàyaþ svenaiva samavàyã, na sambandhàntareõetyabhyupagamyànavasthà pareõa paràkriyate /
tathà sa dravye 'nekavyavahàranirvàheturvi÷eùa÷ca svenaiva vi÷eùã na punarvi÷eùàntareõa /
ato na ka÷ciddoùa iti /
samavàyavadityupalakùaõam /
sattàntyavi÷eùavaccetyapi draùñavyam /
yathà dravyaguõakarmasu sadvayavahàrahetuþ sattà svenaiva satã svãkçtà /
yathà ca nityadravyeùvatyantavyàvçttipratyaye heturantyo vi÷eùaþ svenaivàtyantavyàvçttastathaiveti /


*7,510*

athàpi syàt /
guõaguõyàdibhedamabhyupagacchatà mayà ihedamiti vyavahàranirvàhàya samavàyo 'ïgãkriyate, tasya cànavasthàparihàràya svanirvàhakatvam /
abhedaü(abhyu)càbhyupagacchatà tvayàparyàya÷abdavàcyatàdisiddhaye vi÷eùo 'ïgãkriyate, tasya cànavasthàniràsàya svanirvàhakatvamiti pakùadvaye samàne ko vi÷eùo 'bhedapakùe, yena sa parigçhyate /
samavàyasyàpràmàõikatvamiti cet /
samaü vi÷eùe 'pi /
aparyàyavyavahàràdinà sa siddha iti cet /
tarhi samavàyo 'pãhedamityàdinà siddha iti tulyam /
tadanaikàntikamityuktamiti cet /
aparyàyavyavahàràdikamapi ghañapañàvanaikàntikamiti samànam /
astu tarhi guõaguõyàdibhede vyavahàràdisakamapi ghañapañàdavanaikàntikamiti samànam /
astu tarhi guõaguõyàdibhede pramàõàbhàvo vi÷eùa iti cenna /
abhede 'pi pramàõàbhàvàt /
gavà÷càdivadvivekenànupalambho abhede pramàõamiti cet /
tarhi vyapade÷abhedàdi bhede pramàõamastãti samàdhisàmyam /
tadvayabhicàrànyathàsiddhibhyàü nirastamiti cet /
abhedapramàõamapi tàdçgeva /
tasyàpi kùãranãràdau vyabhicàràt /
ayutasiddhatvenànyathàsiddhe÷ca /
tasmànnimitto 'yamabhedapakùapàta ityata àha- kalpaneti //

%<kalpanàgurutàdoùàt padàrthàntaratà nahi  // MAnuv_2,2.95cd //>%

NYâYASUDHâ:
padàrthàntarà guõaguõyàdãnàmiti ÷eùaþ /
yadyapi bhedàbhedapakùayoþ svanirvàhakasamavàyavi÷eùàïgãkàreõa sàmyaü, tathàpi bhedapakùe kalpanàgurutàdoùàt guõaguõyàdãnàü padàrthàntaratà nàïgãkriyate /
kalpanàlàghavàdabheda evopeyata iti /

kathaü bhedavàde kalpanàgauravamityata àha- kalpayitveti //

%<kalpayitvà ùañ padàrthàn sàbhàvànapi kevalam  /
ekasmin sa vi÷eùa÷cet kiü pårvaü tasya vismçtiþ  // MAnuv_2,2.96 //>%

NYâYASUDHâ:
kevalamityetat ùaóityanenaikasminnityanena ca sambaddhayate /
ekasmin samavàye, saþ vicitravyavahàrahetu÷cedaïgãkriyata iti ÷eùaþ /
kiü kasmàt /
pårvaü dravya ityarthaþ /
tasya vi÷eùasya /


*7,513*

ayamabhisandhiþ /
vyapade÷abhedàdipramàõabalamavambya vai÷eùikàdibhirdravyàdayo bhàvapadàrthàþ ùaóeva /
abhàvo 'pi saptama iti kalpitam /
samavàye pratãtaü tadgatatvàdikaü tu na samavàyàtiriktam /
kintu svabhàvabhedàparanàmnà vi÷eùeõaiva tatra vyapade÷abhedàdyutpattiriti ca /
tatràntato 'pyaïgãkatarvyena vyapade÷abhedàdinirvàhakeõa vi÷eùeõaiva dravye 'pi tannirvàho vaktavyaþ /
saptapadàrthãniråpaõaü na kartavyam /
yadvà dravyavatsamavàye 'pi tadgatatvàdãnàü bheda eva svãkàryaþ /
teùàü ca dravyàdiùvantarbhàvàsambhave saptapadàrthaniyamastyàjyaþ /
vi÷eùakàraõena vinà

kvacidbhedasya kvacidvi÷eùasyàbhyupagame kathaü kalpanàgauravaü na syàt /
tadabhàve vàbhedavàde kathaü kalpanàlàghavaü na bhavediti /
bhedapratãtyapratãtibhyàü vi÷eùa ityàdi tu niràkariùyate /
atra dvidhàkalpanapradar÷anàrthenaiva pårvàrdhena samavàye vi÷eùasyàïgãkartavyatàpi samathirtà veditavyà /
ata eva kevala÷abdasambandhaþ /
saptaiva hi padàrthàþ /
naca teùu samavàyadharmàõàmantarbhàvaþ sambhavatãti vi÷eùà eva taira(te ')ïgãkartavyà iti /


*7,516*

na kevalaü sarvathàïgãkàryeõa vi÷eùeõaiva guõaguõyàdivyapade÷abhedàdyupapattau dravyabhedamaïgãkçtya samavàya(eva) ekasminvi÷eùàbhyupagame kalpanàgauravamiti bhedamatamapahàyàbhedapakùapàtaþ kriyate /
kintu samavàye pramàõàbhàvàdapi /


*7,517*

tathà hi /
na tàvattatra pratyakùaü pramàõam /
kuõóadadhnoþ saüyoga itivattantupañayoþ samavàya ityapratãteþ /
sambandhapratãtireva tatpratãtiriti cenna /
tasyà asammateþ /

etenàyaü tantupañasambandhapratyaya÷cakùurjanyo 'nanyathàsiddhatadanvayavyatirekànuvidhàyitvàtpañapratyayavat /
ayaü tantupañayoþ sambandho yogajadharmàjanyajanyasàkùàtkàraviùayastantupañasambandhatvàdetattantupañàntarasaüyogavaditi samavàyapratyakùatàsàdhanamapyapàstam /
tantupañasambandhatatpratyayayoþ asiddhayà'÷rayàsiddheþ /
sambandhàpratãtau ÷uklaþ paña iti sàmànàdhikaraõyapratãtirna syàt /
daõóãkuõóalãtyàdau tasya tatpårvakatvadar÷anàditi cenna, samavàyo 'stãtyàdau vyabhicàràt /


*7,521f.*

nàpyanumànam /
ihedamiti pratyayasya dåùitatvàt /
iha bhåtale ghañàbhàva iti pratyaye vyabhicàràcca /
bhàvamàtraviùayatvena vi÷eùaõàdadoùa iti cenna /
abhàvavadbhàve 'pyupapattau anyathàsiddheþ /
iha ghañe j¤ànamiti pratyaye vyabhicàràparihàràcca /
bàdhito 'yamiti cenna /
anyathàpratyayànupalabdheþ /
etena jàtyàdigocaro vi÷iùñavyavahàraþ sambandhiniyato bhàvamàtraviùayàbàdhitavi÷iùñavyavahàratvàtsaghañaü bhåtalamiti vyavahàravadityapàstam /
j¤àto ghañaþ, asti samavàyaþ ityàdau vyabhicàràt /


*7,522*

ete tantava etatpañasambaddhà etadà÷rayatvàdbhåtalavat, ayaü paña etattantusambaddha etadà÷ritatvàdetadà÷ritatçõàdivadityapyasat /
tantupañayorà÷rayà÷rayibhàvàsiddheþ /
iha tantuùvayaü paña iti vyavahàrasiddhatatpratyàttatsiddhiriti cenna /
iha samavàye 'stitvamityàdau vyabhicàràt /

bhåtalaråpàdayo bhåtalasambaddhà bhåtalavi÷eùaõatvàt ghañavadityapi, bhåtalavi÷eùaõe j¤àne vyabhicàràdayuktam /

iha tantuùa paña ityàdipratyaya eta¤janakasaüyogatvarahitasambandhajanya ihetipratyayatvàdiha kuõóe badaràõãti pratyayavat /
naceha bhåtale ghañàbhàva iti pratyaye vyabhicàraþ tatràpi cakùurbhåtalasaüyogàdijanyatvasya sattvàt, ityapi na yuktam, ayaü paña etajjanakatanturahitopàdànajanyaþ pañatvàtpañàntaravadityàbhàsasamànayogakùematvàt /

råpàdayaþ sambandhavantaþ prameyatvàdghañavadityapyanupapannam, samavàyàbhàvayorvyabhicàràt /
tatràpi vi÷eùaõavi÷eùyabhàvàbhyupagamànneti cenna, tasya pareõa sambandhatvànaïgãkàràt /
aïgãkàre và tenaivàrthàntaratvàt /
matubarthasyàbhàvàdbàdhitaviùayatvàcca /

samavàyaþ svenaiva sambandhã (ityàdi) syàditi nirastam /

idaü cakùuretajjanyasaüyogaj¤ànatvarahitasambandhaj¤ànajanakaü cakùuùñvàdanyacakùurvat, ahaü manniùñhasaüyogaj¤ànatvarahitasambandhaj¤ànavànàtmatvàdàtmàntaravat, ayaü kàla idànãntanasaüyogaj¤ànatvarahitasambandhaj¤ànavànkàlatvàdanyakàlavat ityàdãni, àbhàsasamànayogakùematvàt, vi÷eùaõavi÷eùyabhàvàdinàrthàntaratvàccàpàstàni /

saüyogatvaü sambandhavyàvçttam jàtitvàdgotvavaditi siddhasàdhanam /
jàteþ prativyaktiniyatatvasya vakùyamàõatvenaikasya saüyogatvasya saüyogàntaràdvayàvçtteþ, vi÷eùaõavi÷eùyabhàvàdito vyàvçtte÷ca /
vivàdàdhyàsità mçt ghañasambaddhà dravyatvàdàkà÷avaditi ca ghañàntarasaüyogenàrthàntaram /
etadghañasambaddheti nirde÷e 'pyetadghañasambandhamalabdhvà vinaùñadravye 'naikàntikam /
tatràpi paramparàsambandho 'stãti cet /
tarhi siddhasàdhanam /
mçtsaüyuktabhåtalasya ghañasaüyuktatvàt /


*7,523*

tantupañau nityasambaddhau dravyatvàdàkà÷avaditi, dçùñàntasya sàdhyavikalatvàdapàstam /
saüyogaþ svavyatiriktasambandhàdbhinnaþ prameyatvàdghañavadityatra svavyatiriktapadena svànyonyàbhàvavivakùàyàü siddhasàdhanatà /
ekasya saüyogasya saüyogàntaràdbhinnatvàt /
saüyogatvarahitatvavivakùàyàmaprasiddhavi÷eùaõatvam /
vi÷eùaõavi÷eùyabhàvàdinà tatsamàdhàne tenaiva siddhasàdhanam /

ayaü saüyoga etadanyasaüyogatvarahitasambandhànyo meyatvàdghañavat ityàdyà÷ca, àbhàsasamànayogakùematvàdupekùaõãyàþ /
tadevaü samavàye pramàõàbhàvànna bhedapakùo 'ïgãkriyate /


*7,531*

nanåktamatràbhedapakùo 'pi tarhi nàïgãkàryo vi÷eùe pramàõàbhàvàditi tatràha- yeneti //

%<yena pratyakùasiddhena vyavahàro 'khilo bhavet  /
bhàvàbhàvavibhàgena yaü vinà na katha¤cana  /
etaddç÷e vi÷eùe 'smin ko dveùo vàdinàü bhavet  // MAnuv_2,2.97 //>%

NYâYASUDHâ:
pratyakùasiddhenetyanena pratyakùasiddha iti labhyate /
yenàkhilo vyavahàro bhavet /
yaü vinà na bhavedityanvayavyatirekàbhyàü vi÷eùakàryatvaü vyavahàrasya dar÷ayatà vyavahàrànyathànupapatti÷ca vi÷eùe pramàõaü tadanaïgãkàre vyavahàrocchedaprasaïga÷cetyuktaü bhavati /
akhila ityasyaiva vivaraõaü bhàvàbhàvavibhàgena vidhiniùedhabhedena(iti) /
dvividhastàvaditi ÷eùaþ /


*7,532*

nanu bhedapakùe 'pi samavàyabhyupagamenàkhilo 'pi vyavahàro ghañiùyate /
atyantàbhede 'pi vyàvçttisvãkàreõa bhedàbhedàbhyàü tu sutaràm /
tatkiü vi÷eùeõetyata uktam- katha¤caneti //


etàdç÷e sarvavyavahàranirvàhahetau ko dveùaþ kinnimittànupàdità /
pramàõàbhàvo hyanupàdànanimittam /
sati pramàõe nànupàdànanimittamastãtyarthaþ /
mà bhådvayavahàra ityata uktam- vàdinàmiti //
upalakùaõaü caitat /
j¤àtçõàü cetyapi draùñavyam /
vi÷iùñaviùayàbhij¤àbhivadanalakùaõo hyatra vyavahàraþ prakçtaþ /


*7,534*

ki¤càvayavàvayavyàdibhede pramàõàbhàvàcca taü parityajyàbhedapakùo 'ïgãkriyate /
nanåktamatràbhede 'pi pramàõaü nàstãti /
tatràha- abhedeneti //

%<abhedena pratãti÷ca kàryakàraõapårvake  /
abhàvànte padàrthe 'smin savi÷eùàvasãyate  // MAnuv_2,2.98 //>%


*7,534f.*

NYâYASUDHâ:
ihàpi kàryakàraõagrahaõenàvayavyavayavàvucyete /
pårva÷abdena guõaguõyàdikam /
abhàva÷abdenànyonyàbhàvo gçhyate /
tasyaiva dharmyabhinnatvàt /
yadvàbhàvataddharmàvanenopalakùyete /
avasãyate sàkùiõà /
tathàhi /
tantupañàdiviùayà buddhiratyantabhinnaghañapañàdiviùayabuddhito vilakùaõànuvyavasãyate utàvilakùaõà /
na tàvaddvitãyaþ /
pratãtyapalàpànupapatteþ /
àdye kathamabhedapratãtirnàstãti ÷akyaü vaktum /
sambandhena vi(÷e)÷iùyata iti cenna /
kuõóabadarapratãtito 'pi vailakùaõyànubhavàt /
sambandhinorayutasiddhatvàttatheti cenna /
àdhàràdheyabhàvenàvasthànasamaye tasyàki¤citkaratvàt /
atastantupañayoþ kuõóabadarayo÷ca bhede sambandhe ca samàne kàlàntarabhàvinaþ sambandhavinà÷àdeþ sambandhivibhàgàdervà pratyakùapratãtiü pratyupayogà(yogà)bhàvàdvailakùaõyaü nànubhåyeta /
anubhåyate ca tantupañàdibuddhiþ kuõóabadaràdibuddhevirlakùaõetyabhedaviùayaiva sàvasãyate /


*7,537*

ki¤ca pañotpatteþ pràgyàvantaü de÷amavaùñabhya tantavastiùñhanti paño 'pi tàvantameva /
naca mårtayoþ samànade÷atvaü yujyate /
tena j¤àyate tantvabhinnaþ paña iti /
nacàvayavàvayavino råparasàdi(vat)dvaitamanubhåyata ityàdyabhedapramàõaü svayamåhanãyam /


*7,539f.*

nanvabheda÷cetpratyakùeõaivekùyate /
tadà kathaü ÷uklaþ paña÷calati(paña) ityàdisàmànàdhikaraõyàdivyavahàraþ /
tasya daõóã kuõóalãtivadbhedaviùayatvàt /
nahi pratãtivirodhã vyavahàro bhavatãtyata uktam- savi÷eùeti //
vi÷eùeõa viùayeõa upetà /

ayamarthaþ /
yatra kevalamabhedaþ pratãyate na tatra sàmànàdhikaraõyavyavahàro bhavati /
yathà ghañaþ kala÷a iti /
atra tvabhedaþ pratãyamàno vi÷eùeõa sahita eva pratãyate /
vi÷eùa÷ca bhedapratinidhiþ sàmànàdhikaraõyavyavahàraü prasåta iti /


*7,541*

nanvabhedapratãtimabhibhåya vi÷eùapratãtiþ svakàryaü kathaü kuryàt, karoti cedabhedapratãtirapi vi÷eùapratãtimabhibhåya svakàryaü kathaü na syàt /
maivam /
nahi pratãtirastãtyeva vyavahàraþ kintu prayojane 'pi sati /
prayojanaü ca sàmànàdhikaraõyavyavahàreõaiva bahulaü lokavedayoþ /
yadà tvabhedavyavahàraþ prayojanavàüstadà so 'pi dç÷yata eva yathà vij¤ànamànandaü brahmetyàdi /


*7,542*

yadvà vi÷eùaþ pratyakùàrthàpattisiddha ityuktam /
tatkathamityataþ pratyakùasiddhatàü tàvadupapàdayati- abhedeneti //
anuktasamuccayàrtha÷ca÷abdaþ /
padàrtha ityekavacanaü jàtiviùayam asti yatastasmàtsà savi÷eùàvasãyata iti yojanà /
tata÷càyamarthaþ /
asti tàvadavayavàvayavyàdipadàrthasàrthe 'bhedena pratãtiþ /
kuõóabadaràdipratãtito 'syà vyàvçttatayàdhyavasàyàt /
naca abhedamantareõa vyàvçttiheturasti /
ato 'sati nimittàntare sammatabhedavastvantarapratãtito vyàvçtteyamabheda eva vi÷ràmyatãti /
asti ca tathàpi sàmànàdhikaraõyàdivyavahàraþ /
tatra yadãyamabhedamàtraviùayà syàttadà na sàmànàdhikaraõyàdivyavahàraü kuryàt /
ghañaþ kala÷a iti vyavahàràdar÷anàt /
tato j¤àyate 'dhiko 'pi viùayo 'syà vidyata iti /
naca bhedo 'sàviti vàcyam /
bhedàbhedavàde 'pyanto vi÷eùasyàïgãkàryatvàt /
tathà ceyamabhedapratãtirindriyajà savi÷eùàvasãyata iti /


*7,544*

pràguktaü samavàye vi÷eùo 'ïgã(kartavya)kriyata iti tanna tàvadeva /
kintu sarveùvapi padàrtheùviti dar÷ayanvi÷eùasya vyavahàrànyathànupapattisiddhatàü copapàdayati- sàmànyàdãti //

%<sàmànyàdipadàrtheùu tanniùñhatvàdayo 'khilàþ  /
kathaü dharmà nivàryante vastvaikye 'pi hi vàdibhiþ  // MAnuv_2,2.99 //>%

NYâYASUDHâ:
tanniùñhatvàdayo vyaktiniùñhatvàdayaþ /
kathamityàkùepe /
vastvaikye 'pi dharmaikye 'pi /
kuto na nivàryata ityata uktam- vàdibhiriti //
avisaüvàdivyavahàrasiddhatvàditi yàvat /

etadeva prapa¤cayati- kàryasyeti //

%<kàryasya tattanniùñhatvaü guõàdervyàpitàdikaþ  /
kathaü vi÷eùo naivàsti ...  // MAnuv_2,2.100a-c //>%

NYâYASUDHâ:
asti tàvadavayavino 'vayavaniùñhatvaü nàma dharmaþ /
guõànàü keùà¤cidråpàdãnàmà÷rayavyàpitvam keùà¤citsaüyogàdãnàü prade÷avçttitvam, råpàdãnàmudbhåtatvam, sarveùàü caturviü÷atitvam karmaõa÷ca à÷rayavyàpitvamanityatvaü pa¤catvaü mårtaniùñhatvam, sàmànyasyàpi dravyaguõakarmaniùñhatvam, nityatvamanugatatvam, dvividhatvamityatibahulo 'yaü padàrthadharmasamåhaþ /
na càyamà÷rayato bhinna eveti yuktam /
asti ca dharmadharmyàdivyavahàraþ /
tantuùu pañaþ, pa(gha)ño na bhavati gha(pa)ña ityàdiþ /
sa càyamatyantàbhede 'nupapadyamànaþ svopapàdakaü vi÷eùamavagamayatãti sarvapadàrtheùu kathaü vi÷eùo naivàsti /


*7,546*

satyam /
santyeva dravyàdiùu saptasvapi padàrtheùu te te dharmàþ /
kinnàmà÷rayato bhinnà eva /
tathàca tatsambandhanibandhanatayaivopapadyamàno vyavahàraþ sarvapadàrtheùu na vi÷eùamàkùeptumalamityà÷ayena ÷aïkate- sa ceti //


*7,547*

%<... sa ca dharmo 'paro yadi  // MAnuv_2,2.100d //>%

NYâYASUDHâ:
na kevalaü guõàdi dravyàdito bhinnam /
kintu saþ tattanniùñhatvàdidharma÷ca aparaþ svà÷rayàdbhinno yadyaïgãkriyata ityarthaþ /
niràkaroti- ùaóiti //

%<ùañpadàrthàtirekaþ syàt ...  // MAnuv_2,2.101a //>%

NYâYASUDHâ:
tarhi dharmàõàü ùaóbhyaþ padàrthebhyo 'tirekaþ syàt /
tathàca ùaóeva padàrthà sati niyamo bhajyeteti /


nanu svà÷rayato vibhinnà api dharmà na ùa(óbhyaþ)ñpadàrthebhyo 'tiricyante /
kintu ta evànyonyavi÷eùaõãbhåtà dharmà ityucyante /
yathà'ha"yadyapi dharmàþ ùañpadàrthebhyo na vyatiricyante /
kintu ta evànyonyàpekùayà dharmadharmiõa÷ca bhavanti' itrata /
anyatràpi"teùàü dharmàsta eva parasparaü vi÷eùaõãbhåtàþ' iti /
tatkathaü niyamabhaïga iti /
maivam /
tanniùñhatvàdãnàü ùañsu padàrtheùvantarbhàvayituma÷akyatvàt /
tathàhi /
"à÷ritatvaü cànyatra nityadravyebhyaþ' ityabhyupagataü kàryadravyaguõakarmasàmànyavi÷eùasamavàyànàmavayavàdiniùñhatvaü na tàvaddravyàdikam /
guõàdivçttyanupapatteþ /
nàpi samavàyaþ tasya svavçttyanupapatteþ /
ki¤càdhàryàdhàrabhåtayoþ sambandhaþ samavàya iùyate /
tathàca kathaü sa evàdhàritvamàdhàratvaü ca syàt /
tathà råpàdãnàmà÷rayavyàpitvaü na dravyàdiùvantarbhavati /
teùàü guõavçtttivàsambhavàt /
samavàyaståktarãtyà nirastaþ /
api ca vçttitvamàtraü samavàyaþ /
vyàpyavçttitvaü tvatiriktaü nirvaktavyar(vàcya)m /
kçtsne svà÷raye samavàyastaditi cenna /
dravyasyàsamuditatvena kçtsnatvàdyanavakà÷àt /
svabhàvena sahànavasthànaü vyàpyavçttitvamiti cenna /
tasyàpyantarbhàvyatvàt /
abhàvo 'sàviti cenna /
niràkariùyamàõatvàt /


*7,552*

evaü saüyogàdãnàü prade÷avçttitvaü nirastam /
udbhåtatvaü ca na jàtivi÷eùaþ /
råpatvàdinà paràparabhàvànupapatteþ /
yadi hi råpatvaü paraü syàttadà spar÷asyodbhåtatvaü na syàt /
yadi codbhåtatvaü paraü bhavettadà sarvamapi råpamudbhåtamiti cakùuràderapi pratãtiþ syàt /


*7,553*

caturviü÷atitvaü ca na saïkhayà, guõànàü nirguõatvàïgãkàràt /
upacàro 'yamiti cenna /
nimittàbhàvàt /
na tàvadekàtharsamavàyo nimittam /
dravye caturviü÷atitvaniyamàbhàvàt /
pratyekaü råpàdiùu tatprasaïgàcca /
aparyàyacaturviü÷ati÷abdavàcyatvamiti cenna /
÷abde 'pi caturviü÷atitvàbhàvàt /
caturviü÷atipuruùoccàritàparyàya÷abdavàcyatvamiti cenna /
badhiràdãnàü råpàdiùu saïkhayàvyavahàràbhàvaprasaïgàt /
evamanyeùàmapi dharmàõàmantarbhàvo nirasanãyaþ /


*7,556*

ka÷cidàha /
dharmapadàrtho 'bhàve 'ntarbhavatãti /
tadasat /
niùedhabuddhibodhyatvàbhàvàt /
abhàve 'bhàvànaïgãkàreõa taddharmàõàmabhàvatvàyogàcca /
dravyàdiùaólakùaõa÷anyatamaràhityamabhàvatvam /
natu niùedhabuddhibodhyatvamiti cenna /
lokapratãtimavadhåya svakalpanàdaraõe dravyameva bhàvàstallakùaõarahito 'bhàva ityapi kalpanàprasaïgàt /
atastattanniùñhatvàdayo dravyàdidharmàstadàtmàna evàïgãkàryàþ /
tathàcàha"bhàvasya svaråpamevàvasthàbhedenàstitvaü j¤eyatvamabhidheyatvaü cocyate' iti /
naca vi÷eùamapahàyàvasthàbhedaþ ÷akyaniråpaõaþ /


*7,557*

nanu dharmà dharmito bhinnà eva /
nacoktadoùaþ /
naiyàyikàdibhiþ paramàõvàrambhavàdibhiþ ùaóeva padàrthà iti niyamasyànaïgãkçtatvàt /
dharmapadàrthasya pçthagaïgãkçtatvàcca /
tathàca bhinnadharmasaüsargava÷àtsarvavyavahàropapattau na tadanyathànupapattyà vi÷eùasiddhirityata àha- padàrtheti //

%<... padàrthàniyame 'pi hi  /
dharmasya dharmasantànàdanavasthàkaro bhavet  // MAnuv_2,2.101b-d //>%

NYâYASUDHâ:
padàrthànàü ùaóeveti niyamàbhàvapakùe 'pi hi yasmàddharmasya dharmasantànàdanavasthàyà àkaro bhavedayaü pakùaþ, tasmàddharmadharmàõàmà÷rayàbhede 'va÷yamaïgãkàrye tatra dharmadharmyàdivyavahàrànyathànupapattyà vi÷eùo 'ïgãkaraõãya iti yojyam /
khaniþ àkaraþ /


*7,558*

etaduktaü bhavati /
dharmapadàrthaü dravyàdibhyo bhinnamabhyupagacchanpraùñavyaþ /
astitvàdidharmeùvapyastitvàdikamasti na và /
neti pakùe 'nubhavavirodhaþ /
astitvaü na j¤eyaü nàbhidheyamiti svakriyàvirodha÷ca /
anyathà dravyàdiùvapi tadabhàvàpattiþ /
àdye tadà÷rayato bhinnamabhinnaü và /
àdye tatràpyastitvàdyantaramityanavasthà syàt /
dvitãye tvasti tàvattatràpi dharmadharmyàdivyavahàraþ /
sa cànupapadyamàno vi÷eùaü gamayatãti /
ki¤ca dharmagatà dharmà yadi à÷rayàbhinnàstadà kiü dravyàdigatàstitvàdidharmairaparàddham /
yena te dravyàdito bhidyeran /
yogakùemasàmyàt /
tatasteùàmeva dravyàdyabhede sati punarvyavahàrànyathànupapattyà dravyàdiùveva vi÷eùasiddhiþ (iti) /


*7,560*

nanvastyeva dravyàdidharmeùvastitvàdiùvapyastitvàdikam /
taccà÷rayato bhinnameva /
nacaivaü dharmasyànavadhikadharmasantànàdanavasthàdoùaþ /
utpattij¤aptipratibandhakatvàbhàvenàdoùatvàt /
yathà'huþ"målakùayakarãü pràhuranavasthàü hi dåùaõam' iti /
yadarthamuttarottarànusaraõaü tanmålamutpattirj¤aptirvà /
tato bhinnanimittatayopapadyamàno vyavahàro na vi÷eùamàkùeptumalamityata àha- sàmànyasyàpãti //

%<sàmànyasyàpi sàmànyaü guõasyàpi guõo hyataþ  /
nàïgãkçtaþ ...  // MAnuv_2,2.102ac //>%

NYâYASUDHâ:
sàmànyasya gotvàdeþ, sàmànyaü sattàlakùaõam /
guõasya ca råpàdeþ, saïkhayàpçthaktavàdiguõaþ ata anavasthàbhayàdeva hi nàïgãkçtaþ /

ayamà÷ayaþ /
sàmànyasyàpi sàmànyaü tàvatpareõa nàïgãkçtam /
tathà guõasyàpi guõo nàïgãkçtaþ /
tatkasmàditi vaktavyam /
na tàvatpratãtyabhàvàt /
sadgotvaü caturviü÷atiguõà råpàdrasaþ pçthagiti pratibhàsasya durapahnavatvàt /
naca na sadgotvamityàdi bàdhakamasti yena pratãtasyàpi parityàgaþ /
gotvaü na sattàvadaparasàmànya÷ånyatvàdvi÷eùavat, guõà na guõavanto 'dravyatvàtkriyàvadityàdibàdhakamastãti cenna /
vipakùe bàdhakàbhàvenàprayojakatvàt /
dçùñàntayoþ(÷ca)sàdhyavikalatvàcca /
yadi gotvàdau sattà syàttadà sattàyàmapi syàt /
tathà càtmà÷rayatvamiti cenna /
sattàntaratvopapatteþ /
ki¤ca pratãteþ kimàtmà÷rayatà kariùyati /
anyathà prameyatvàdãnàü kevalànvayitvaü na syàt /
àtmà÷rayabhayàdyataþ prameyatvàdivyàvçttiþ tasyaiva vipakùatvàt /
uktaü ca"kathaü svavçttiriùyà cedyathànyatreti gçhyatàm /
pramàõaü ÷araõaü vçttau na bhinnàbhinnateyatà' iti /
guõànàmapi guõavattve dravyalakùaõayogàddravyatàpattiriti cenna /
pratãtimanuruddhaya lakùaõàntarasya kartavyatvàt /
tasmàtsàmànye sàmànyaü guõe ca guõaþ anavasthàbhayàdeva nàïgãkriyata ityeva vaktavyam /
yathà'ha"vyakterabhedastulyatvaü saïkaro 'thànavasthitiþ /
råpahànirasambandho jàtibàdhakasaïgrahaþ' iti /
nacànavacchinnà sàmànyaparamparà guõaparamparà cotpattij¤aptipratibandhe hetuþ /
tathàca yathà sà dåùaõaü tathà prakçtàpi dåùaõameva /
na cetsàpi na syàditi sàmànyàderapi sàmànyàdyaïgãkàryaü syàt /
yadi katha¤cijj¤aptipratibandhakatvaü tatra vyutpadyeta /
tarhi vayamapyatra tadvyutpàdayiùyàma iti /


*7,565*

yadi ka÷cidvaiyàtyàdbråyàt /
astyeva sàmànyasyàpi sàmànyaü guõasyàpi guõo nirbàdhapratãtisiddhatvàt /
utpattij¤aptyapratibandhahetoranavasthàyà doùatvàyogàt /
ato naitannyàyena dharmaparamparànavasthàbhayànnivàraõãyeti /
tatràha- sa ceti //

%<... sa ca yadi nànavasthà kvacid bhavet  // MAnuv_2,2.102cd //>%

NYâYASUDHâ:
sa ca guõasyàpi guõaþ /
ca÷abdàtsàmànyasyàpi sàmànyaü yadyaïgãkriyate tadà bråmo nànavasthà kvacidbhavediti /


*7,566*

ayamà÷ayaþ /
evaü vadankvacidanavasthàdåùaõamaïgãkaroti na veti vàcyam /
nacet dåùaõàntaramapi nàïgãkuryàt /
avi÷eùàt /
tathàca kathàyàü nàdhikàrã syàt /
nàdyaþ /
dharmasàmànyaguõànavasthàyà adåùaõatve vimatàyà api dåùaõatvàyogàt /
vi÷eùahetorabhàvàt /


*7,567*

nanvaparyavasitaparamparàmàtrasàmye 'pi yatrotpattyàdipratibandhakatvaü tatra dåùaõatvam /
yatra yadabhàvastatràdåùaõatvamiti cet /
kimarthamutpattyàdipratibandhakatvamanusaraõãyam /
anavasthà hi tarkavi÷eùaþ /
tarka÷càniùyaprasa¤janam /
utpattyàdipratibandha÷càniùyaþ /
pràmàõikaparityàgaråpatvàt /
utpattyàdeþ pràmàõikatvàt /
atastadapratibandhe tarkatvàyogàtkathaü dåùaõàntaram /
evameva dåùaõatve 'tiprasaïga ita cet /
kiü pràmàõikaparityàga evàniùya utàpràmàõikasvãkàro 'pi /
nàdyaþ /
niyàmakàbhàvàt /
dvitãye kathaü na prakçtànavasthà dåùaõam /
atyantabhinnadharmaparamparàyà apyapràmàõikatvàt /
athàpràmàõikasvãkàro na dåùaõam /
tarhi pràmàõikaparityàgo 'pi na (dåùaõaü) syàditi nànavasthà kvaciddåùaõaü bhavet /
athàniùyàpattiheturanavasthàdåùaõam /
na punaraniùyaråpeti cenna /
aniùyaråpaivànavasthà dåùaõam /
natvaniùyàpattiheturityapi vaktuü ÷akyatvena kvacidaïgãkçtàpyanavasthà na dåùaõaü bhavet /
tasmàtpràmàõikaparityàgàpràmàõikaparigraharåpà và taddheturvànavacchinnaparamparànavastheti vàcyam /
ata eva nàtiprasaïgaþ /
tathàca dharmaparamparàyà apyanavasthàtvenàbheda evàïgãkàryaþ /
evaü coktanyàyena vyavahàrànyathànupapattyà vi÷eùasiddhiriti /


*7,570*

api ca yo dharmadharmiõorbhedaü samavàyaü càïgãkçtyàbhedaü vi÷eùaü càvajànàti tenànavasthàto bibhyatà guõasàmànyayorguõasàmànyapratãtirevàpalapanãyà /
vinaiva bàdhakena bhràntirvà vàcyà /
pratãtyapalàpàdito và bibhyato 'navasthà syàdityekaü sandhitsato 'nya(tpra)ccyavate /
abhedaü vi÷eùaü càïgãkurvatàü tu nedaü dåùaõadvayamato 'pi tatpakùapàta ityà÷ayavànàha- asmatpakùa iti //

%<asmatpakùe guõàdyà÷ca tadvanto hi vi÷eùataþ  /
ananyatvànnànavasthà ...  // MAnuv_2,2.103a-c //>%

NYâYASUDHâ:
dharmadharmiõoþ savi÷eùàbhedavàdinàü pakùa ityarthaþ /
guõàdyà guõàþ sàmànyàni ca /
tadvanto guõavantaþ /
sàmànyavanti ca /
tena caturviü÷atiguõàþ sadgotvamityàdipratãtivirodho nàstãti ÷eùaþ /
ananyatvàt dharmadharmiõoriti ÷eùaþ /
apràmàõikàparyavasitaparamparàråpà hyeùà /
ananyatve kathaü tadvçttamiti tadavasthaþ pratãtivirodha ityata uktam- vi÷eùato hi tadvanta iti //
bhedasambandhakàryakàrã hi vi÷eùa iti /


*7,571*

evamavayavàvayavyàdãnàmabhedo 'tra niråpitaþ /
idànãü kvacidbhedàbhedàvapi bhavata iti tadapavàdamàha- bheda iti //

%<... bhedo nà÷e bhavet tathà  // MAnuv_2,2.103d //>%

NYâYASUDHâ:
yadvà yadyavayavyàdayo 'vayavàdyabhinnàþ /
kathaü tarhi satsvevàvayavàdiùu vina÷yantãtyata àha- bheda iti //


tathà÷abdaþ samuccaye /
avayavàdiùu satsvevàvayavyàdãnàü nà÷e bhedo 'bheda÷ca bhavedityarthaþ /
atra nà÷a ityupalakùaõam /
yatra satsvevàvayaveùvavayavino 'bhàvaþ sati guõini guõasyàbhàvastatra bhedàbhedàvityàdi draùñavyam /
anyathà yatràvayavàvayavyàdãnàü yugapadvinà÷astatra bhedàbhedàvuktau na syàtàm /

idamuktaü bhavati /
satyapi tasminnasattvàdityanena hetunàvayavyàdãnàmavayavàdibhyo bhedamàtraü và sàdhyate 'tyantabhedo và /
àdye siddhasàdhanatà bhàgàsiddhi÷ca /
tathàhi /
satyapyu(tyu)pàdàne kadàcidupàdeyamasat /
yathà pañaþ /
evaü satyapi dravye kecidguõà asanto yathà pàkajàdayaþ /
tathà satyapyà(tyevà)÷raye kà÷citkriyà asatyo yathà pañacalanàdayaþ /
jàti÷ca kàcitsati jàtimatyasatã /
yathà bràhmaõam /
tatra bhedàbhedayoraïgãkàràdbhedasàdhanaü siddhaviùayam /
gaganatadbhàgayorã÷varàdyà÷ritaj¤ànàdiguõakriyàjàtiùvabhàvàdbhàgàsiddhatvaü hetoþ iti /
na dvitãyaþ /
kàlàtyayàpadiùñatvàt /
abhedasya pràgupapàditatvàdupapàdayiùyamàõatvàcceti /


*7,573*

syàdetat /
yathà bhedasàdhakànàü vyapade÷abhedàdãnàü vi÷eùà÷rayeõaivànyathàsiddhiruktà /
tathà satyapi tasminnasattvasyàpi vi÷eùaõaiva nirvàhaþ kriyatàm /
kiü bhedàbhedàbhyupagamena /
maivam /
vi÷eùasya bhedakàryavyavahàramàtranirvàhakatvena vinà÷aü pratyanirvàhakatvàt /
sakalabhedakàyarkàritve vi÷eùo bheda eva, na tatpratinidhiþ syàt /
ki¤cànekà÷ritasyàvayavino dvitvàde÷cà÷rayeõàtyàntàbhede satyà÷rayaõàmapi parasparamabhedaþ prasajyate /
tatparihàràrthaü tàvadava÷yaü tatra bhedo 'ïgãkaraõãyaþ /
nacàvacchedakena vinà bhedàbhedabhåmeþ saïgrahaþ syàdityayàvadà÷rayabhàvitvameva gràhyam /
tatràpi vi÷eùa eva saïkaraü vàrayiùyatãti tu nirastam /
ki¤ca pramàõànusàriõakùa vyavasthà natu svecchànusàriõã /
pramàõaü tu bhedàbhedàvavagàhata iti vakùyate /
nanu anityadravyà÷rità ekatvàdayo 'pi guõàþ kiü bhedavantasteùàmapi dravyakàryatayà taduttarakùaõabhàvitvàditi /
maivam /
uktottaratvàt /
uktaü hyetat /
upàdànadravyaü guõavadupàdeyatayà pariõamata iti /


*7,576*

nanu bhedàbhedàvekatra viruddhau /
tatkathamayàvadà÷rayabhàvinàmavayaviguõakamarsàmànyànàmavayavàdibhirbhedàrbhedàbhyupagama ityata àha- vi÷eùameveti //

%<vi÷eùameva saü÷ritya ...  // MAnuv_2,2.104a //>%

NYâYASUDHâ:
bhedàbhedàvekatra bhavata iti sambandhaþ /
avadhàraõaü kàlàdibhedavyàvçttyartham /


*7,577*

kathaü vi÷eùà÷rayaõe virodha÷àntirityata àha- virodha iti //

%<... vi÷eùo balavàn yataþ  // MAnuv_2,2.104b //>%

NYâYASUDHâ:
balavànbhedakàryakàraõa iti ÷eùaþ /
tato vi÷eùaü samà÷rityaikatra bhedàbhedau bhavata ityanvayaþ /
ayamarthaþ /
bhedo hi virodha÷àntihetuþ /
tathàhi /
kvacidà÷rayabhedo yathà madhuràyàü devadattasadbhàvaþ srughne tadabhàvaþ /
kvacitkàlàbhedo yathà madhuràyàmeva devadattasya bhàvàbhàvau /
kvacitpratiyogibhedo yathà gavayo goghañàbhyàü sadç÷o visadç÷a÷ceti /
bhedapratinidhi÷ca vi÷eùa ityuktam /
ataþ kathamasau bhedàbhedàvekadaivaikatraiva nàvasthàpayediti /


evaü tarhyatiprasaïgaþ /
sarvatra vi÷eùamà÷ritya virodhasyotsàdayituü ÷akyatvàdityata àha- dçùñãti //

%<dçùñipramàõata÷caiva ...  // MAnuv_2,2.104c //>%


*7,577f.*

NYâYASUDHâ:
dçùñi÷ca tatpramàõaü ca /
pramàõabhåtà dçùñirityarthaþ /
tato bhedàbhedau na viruddhàviti sambandhaþ /
ca÷abdo vi÷eùeõa saha dçùñeþ samuccaye /
na svecchàmàtreõa bhedàbhedàvityupetya vi÷eùeõa virodhàbhàvo 'bhidhãyate /
yenàtiprasaïgaþ syàdityeva÷abdaþ /
uktaü tàvadavayavàvayavyàdyabhedagràhiõã dçùñirasti /
sambaddhavastubuddhito vilakùaõatayànuvyavasàyàt /
asti ca bhedagràhiõã satyapi tasminnasattvàditi hetujanità dçùñiriti /
nacaite bàdhyabàdhake /
anyatarànanuvçttiprasaïgàt /
nàpi pratipakùabhåte /
pratipattçõàmubhayodàsãnatàpatteþ /
caivam na /
ato dvayorapi pràmàõyata÷ca bhedàbhedayoravagatayonar virodhaþ /
tadidamuktam- pramàõata iti //


*7,579*

nanu bha(va)vetàü bhedàbhedavekatraivaikadeva pramitau /
tathàpi kathaü virodha÷àntirityata àha- virodha iti //

%<... virodho dar÷ane katham  // MAnuv_2,2.104d //>%

NYâYASUDHâ:
sahadar÷ane sati kathaü virodho vaktuü ÷akyate /
sahadçùñau viruddhau ceti vipratiùiddhamiti bhàvaþ /

etadeva vivçõoti- virodho hãti //

%<virodho hyavirodha÷ca yato dar÷anamànagau  /
tato dçùñe virodhastu sadbhiràpàdyate katham  // MAnuv_2,2.105 //>%


*7,579f.*

NYâYASUDHâ:
sarvatra parasparaparihàreõaiva sattvadar÷anaü mahànavasthànalakùaõavirodhe pramàõam /
kvacitsahadar÷anaü càvirodhe /
anyasyàniråpaõàt /
ataþ sahadçùñe bhedàbhedalakùaõe vastudvaye virodhaþ kathamucyeta /
sahadar÷ane hyavirodhaþ syàt /
punarvirodhakathane vyàghàtànivàraõàditi /
hi÷abdena ÷ãtoùõàdau råparasàdau ca virodhàvirodhayordar÷anaikapramàõatvaü nidar÷ayati /
tu÷abdasya dçùñe tviti sambandhaþ /
sadbhirvidvadbhirityupahàsaþ /
vai÷eùikàdayo hi saüyogavibhàga÷abdàtmavi÷eùaguõànàü tatraiva tadaiva bhàvàbhàvàvupetya sahadar÷anàdvirodho nàstãti vadantaþ punaratra sahadar÷ane 'pi virodhamudbhàvayantaþ svavyàhatabhàùiõaþ svoktavismaraõa÷ãlàþ svadçùñipakùapàtinaþ kathaü santaþ syuþ /
sarvatràsahadçùñayoryadi ka÷cidàgrahamàtreõa sahàvasthànaü manyate taü pratyeva virodhodbhàvanaü kriyate- nànyatheti //


*7,581*

dharmadharmiõorbhedàbhedau kvaciditi saïkùepeõoktam /
tatkiü sarveùvapi dravyeùåta keùucidevetyapekùàyàmàha- abhinna iti // 

%<abhinno bhagavàn svena tadanyena vibhedavàn  // MAnuv_2,2.106ab //>%

NYâYASUDHâ:
bhagavàniti cetanamàtropalakùaõam /
svena svàvayavaguõakriyàdibhiþ /
tadanyena prakçtijãvajaóàtmanà prapa¤cenetyevaü vyavasthitàveva bhedàbhedau na tvekaviùayàvityarthaþ /
ayàvaddravyabhàvidharmairbhedàbhedau kuto na syàtàmityata àha- nityà iti //

%<nityà dharmàstadãyàstu sarve 'smànnaiva bhedinaþ  // MAnuv_2,2.106cd //>%

NYâYASUDHâ:
tu÷abdo 'vadhàraõe /
asmàt kàraõam /
asmàt bhagavataþ /
dvitvàdisaïkhayàvyatiriktà iti ÷eùaþ /


*7,583*

kva tarhi bhedàbhedàvityata àha- sàmastyeti //

%<sàmastyocchedino 'nyatra dharmà ubhayaråpakàþ  /
bhàve ...  // MAnuv_2,2.107a-c //>%

NYâYASUDHâ:
anyatra parame÷varàt /
jaóe vastunãti yàvat /
satyeva dhamirõi sàmastyenocchedavanto ye dharmàste ubhayaråpiõo bhinnàbhinnà ityarthaþ /
abhibhavavyàvçttyarthaü sàmastyetyuktam /
yadvà sàmastye dravyasyàvikalatve nà÷àbhàve 'pi ye ucchedina iti vyàkhyeyam /
kiü svasadbhàvavelàyàmabhedino 'sadbhàvavelàyàü bhedina ityevaü kàlabhedena bhedàbhedàvityata uktam- bhàva iti //
svasadbhàvada÷àyàmevobhayaråpakà ityarthaþ /
vinaùñasyàsattvena bhedacintànavakà÷àt /
pràgatyantàbhede vinà÷àsambhavàcca /
kuto bhinnàbhinnà ityata àha- ta eveti //

%<... ta eva cocchedàt tadanye ca samasta÷aþ  // MAnuv_2,2.107cd //>%

NYâYASUDHâ:
pratyakùabalena ta eva dharmisvaråpabhåtà eva ucchedàt satyeva dharmiõyasattvàddhetostadanye /
ca÷abdau mithaþ samuccayàrthau /
samasta÷a ityayàvaddravyabhàvivivakùayoktam /


*7,584*

yaduktaü yàvadavayavabhàvino 'vayavino 'vayavairatyantàbhedo 'yàvadavayavabhàvinastu bhedàbhedàviti /
tenànyadapi codyaü parihçtamityàha- aü÷àü÷inoriti //


*7,585*

%<aü÷àü÷inorabhedena tvaü÷asaüyoga eva hi  /
aü÷ino nànavasthàto yadyapyaü÷eùvavi÷ramaþ  // MAnuv_2,2.108 //>%

NYâYASUDHâ:
tathà hi /
sarvadikùvapi sambandhàditi yadaü÷ataþ saüyoga ityuktaü tadayuktam /
anavasthàpatteþ /
ghañasaüyogo hi ghañàü÷asaüyogapårvakaþ /
so 'pi tadaü÷asaüyogapårvakaþ /
naceyaü niraü÷e paramparà vi÷ràmyatãti vàcyam /
aü÷aparamparàyà avi÷ramasyàpyaïgãkçtatvàt /
ataþ pårvapårvasaüyogànutpattàvuttarottarànutpattiprasaïgàdaü÷ataþ saüyoga iti niyamo nopapadyata iti /
tadidamasaïgatam /
yadyapyaü÷ata eva saüyogo yadyapi càü÷eùvaü÷aparamparàyà avi÷ramastathàpyaü÷àü÷inorabhede naivàü÷asaüyoga eva hi yasmàdaü÷inaþ saüyogo 'to nànavastheti /


*7,586*

ayamabhisandhiþ /
syàdiyamanavasthà yadi sarvatràü÷ata eva saüyoga iti vadatàmasmàkamaü÷inaþ saüyogoü'÷asaüyogenaiva jàyata ityabhipràyaþ syàt /
nacaivam /
kintu yo yasya aü÷inaþ saüyogaþ sa tadaü÷e vartate /
niraü÷asya tu saüyogaþ kva nàma vartatàm /
ataþ paramàõvoþ saüyoge sati tadvçttyarthamaü÷o 'ïgãkaraõãya iti /
na hyevaü sati kàcidanavasthàsti /
anavasthitakàryakàraõabhåtàsiddhasaüyogaparamparà÷rayaõàbhàvàt /
etàvattu bhavet /
ghañasaüyogaþ syàt /
pramàõavirodhàcca /
ghañasaüyogo ghañavçttirapi ghañasaüyogaþ syàt /
pramàõavirodhàcca /
ghañasaüyogo ghañavçttistadguõatvàttadråpavaditi /
ghañàü÷avçttiþ saüyogo na ghañasaüyogaþ tadanyavçttitvàt /
pañasaüyogavaditi /
etadapyanavakà÷am /
aü÷àü÷inorabhedasya sàdhitatvàt /
atiprasaïgo hi tadà syàdyadi pañavadghañàü÷o 'pi ghañàdatyantabhinnaþ syàt /
abhede tu kvàtiprasaïgaþ /
anumànasyàpyàdyasya siddhasàdhanatà /
aü÷avçttereva ghañavçttitvàt /
aü÷àvçttitve sati ghañavçttitvasàdhane dçùñàntaþ sàdhyavikalaþ syàt /
dvitãyastu hetuþ svaråpàsiddho 'nyathàsiddho veti /
yadi ghañasaüyogo ghañàü÷e vartate tarhi ghañàü÷asaüyogaþ kva vartata iti cet /
anena (eva) nyàyena tadaü÷e so 'pi tadaü÷a iti bråmaþ /
nacaivamanavasthà /
sarve 'pyaü÷isaüyogàstattadaü÷avçttaya ityatretaràpekùàyà abhàvàt /


*7,588*

evaü tarhi paramàõuvçttirapi saüyogo ghañasaüyogaþ syàditi cet /
ko netyàheti /
aü÷asaüyoga eva hyaü÷inaþ saüyogo 'to nànavasthetyuktamanavasthàparihàraü vivçõoti- ekasminniti //

%<ekasmin jàta evànyaþ saüyogo jàyate yadi  /
anavasthà tadaiva syàt saüyogaikye bhavet kva sà  // MAnuv_2,2.109 //>%

NYâYASUDHâ:
avayavaparamparàyà avi÷ramamabhyupagamyaikaikasminnavayavasaüyoge jàta evànyo 'vayavasaüyogo jàyata iti yadyaïgãkurmastadaivànavasthà syàt /
saüyogaikye avayavisaüyogaþ kriyàto jàtastadavayave vartate, avayavavçtteþ saüyogàdaparo 'vayavinaþ saüyogo nàstãti vàde tu, kva sànavastheti /


etenaitadapi nirastam /
yadàhuþ /
saüyogastrividho 'nyatarakarmajobhayakarmajasaüyogajabhedàt /
tatrànyatarakarmajo yaþ kriyàvatà niùkriyasya, yathà sthàõoþ ÷yenena /
ubhayakarmajastu viruddhadikkriyayoþ sannipàto, yathà mallayoþ /
saüyogajastu saüyogaþ kàraõàkàraõasaüyogàtkàryàkàryasaüyogo, yathà hastatarusaüyogàtkàyatarusaüyoga iti /

nahi hastatarusaüyogàtiriktaþ kàyatarusaüyogo 'sti /
yenàsau tajjanyaþ syàt /
pramàõàbhàvàt /
kintu hastakarmaõà janito hastavçttiþ saüyoga eva hastakàyayorabhedàtkàyasaüyogo bhavati /

ata eva hastasyà÷ucisaüyoge kàyakùàlanàdividhayo 'pyupapadyate /


*7,591*

ata eva vibhàgajo 'pi vibhàgo nirastaþ /
dvividhaü hi tamàcakùate /
kàraõàkàraõavibhàgàtkàraõavibhàgàcceti /
tatràdyo yathà /
hastataruvibhàgàtkàyataruvibhàgaþ /
dvitãyo yathà /
dvitantukàvayave tantau karmotpannaü tasya tantvantaràdvibhàgaü karoti /
vibhàgàttantvoþ saüyogo na÷yati /
tato dvitantukavinà÷aþ /
tata idànãü tantvorvartamàno vibhàgaþ sakriyasyàvayavasya dvitantukasaüyuktàkà÷àdide÷àdvibhàgaü karotãti /

tatràdyastàvadanupapannaþ /
hastataruvibhàgàtiriktasya kàyataruvibhàgasyànupalambhàt /
hastakarmaõà janito hi vibhàgo hastakàyayorabhedàddhastakàyaguõo bhavati /
ata eva vivàdàdhyàsito vibhàgo na karmàsamavàyikàraõakaþ karmaikàrthàsamavetatvàt /
÷abdavaditayasiddhatayà nirastam /


*7,592*

dvitãyastvanupapannataraþ /
tantukarmaõaiva tantostantvantaràdàkà÷àdide÷àcca vibhàgotpattyupapattau kramakalpanànupapatteþ /
anyathàïgulikarmaõàïguleraïgulyantaràdeva vibhàgo bhavati àkà÷àdide÷àttu vibhàgàdeveti syàt /

nanvaïgulikarma aïgulivibhàgamàkà÷àdivibhàgaü ca karoti /
tayorvibhàgayoraviruddhatvàt /
tantukarma tu tantvantaravibhàgamàkà÷àdivibhàgaü (ca) na kartumarhati /
tayorvibhàgayoþ dravyàrambhakasaüyogavirodhitvàvirodhitvaråpavirodhàt /
nahyaviruddhàtkàraõàdviruddhakàryotpattiþ sambhavatãti /
maivam /
ekasmàdeva karmaõaþ saüyogavibhàgajananàbhyupagamàt /
tantukarmarà dravyàrambhakànàrambhakatantvantaràkà÷asaüyogajanmàïgãkàràcca /
anyathà kàraõàkàraõasaüyogajasaüyogavatkàraõamàtrasaüyogajo 'pi saüyogaþ svãkàryaþ syàt /


*7,595*

nanu saüyogasya na svaråpato virodho 'sti /
yato dravyànàrambhakadravyasamaveta eva saüyogo dravyànàrambhakaþ /
dravyànàrambhakaü ca dravyaü saptavidham /
àrabdhadravyamantyàvayavispar÷arahitaü vina÷yadavasthaü vina÷yadavasthasaüyogaü niùphalàrambhaü vijàtãyaü ceti /
tataþ karmaõaiva saüyogadvayajanmopapattiriti /
eyaü tarhi vibhàgayorapi ko virodhaþ /
dravyàrambhànàrambhaprayuktatvàdvirodhapratãteþ /
tantudvayavibhàgajanakaü tantukarma na tantvàkà÷avibhàgajanakaü dravyàrambhakasaüyogavirodhivibhàgajanakakarmatvàt /
dravyànràrambhakasaüyogavirodhivibhàgajanakakarmavat ityàbhàsasamànayogakùematvàt /
tantukarma na tantvantaravibhàgajanakaü karmatvàt sampratipannakarmavadityapi prayogasambhavàt tatra pramàõabàdha iti cet /
samamanyatràpi /
vibhàgadvayayaugapadyànubhavàt /
tantukarma àkà÷avibhàgajanakaü karmatvàditi pratipakùa÷ca /
àkà÷avibhàge vibhàgena kartavye karmaõo nimittatvàbhyupagamàtsiddhasàdhanamiti cenna /
janaka÷abdasyàsamavàyyarthatvàt /


*7,600*

etena vimataü karma dravyàrambhakasaüyogavirodhitadavirodhivibhàgajanakaü na bhavati karmatvàditi nirastam /
vimataü karma dravyàrambhakànàrambhakasaüyogàrambhakaü na bhavati karmatvàt /
÷yenakarmavadityàbhàsatulyatvàtsatpratipakùatvàcca /
yadàkà÷avibhàgajanakaü karma na taddravyàrambhakasaüyogavirodhivibhàgajanakaü yathàïgulikarmeti vyàptestantukarmaõo gaganavibhàgajanakatve tantvantaravibhàgajanakatvaü na syàditi cennana /
yadyatprade÷avibhàgajanakaü na bhavati na tattatprade÷asthadravyavibhàgajanakamiti vyàpteràkà÷ade÷avibhàgàjanakatve tantvantaràdapi vibhàgajanakaü na syàditi pratiprasaïgasambhavàt /


*7,601*

ki¤ca tantoràkà÷avibhàgo yadi vibhàgajo na tu karmajastadà sakarmakasyevàkarmakasyàpi kuto na syàt /
vibhàgasyobhayatràpi sàmyàt /
uttaravibhàge karma nimittakàraõamityato neti cenna /
àdyavibhàgajananenaivopakùãõasya kàraõatvànavadhàraõàt /
avadhàraõe vàsamavàyitvasya anivàraõàt /
anyathà tallakùaõasyàtivyàpterityalaü vistareõa /


*7,604*

evaü chalatvenànavasthàprasaïgaü niràkçtya prakàràntareõa niràkaroti- aü÷a iti //


aü÷isaüyogasyàü÷avçttitvadçùñe÷ca nànavasthàdoùa ityarthaþ /
dçùñatve kathamadoùatvamityata àha- dçùña iti //

%<aü÷e saüyogadçùñe÷ca ...  // MAnuv_2,2.110a //>%

NYâYASUDHâ:
àpàdake 'rthe dçùñe sati sà anavasthitiþ kà na dåùaõamiti yàvat /
etaduktaü bhavati /
yadyaü÷ataþ saüyogaþ syàttadànavasthà syàttata÷ca saüyogàbhàva evàpadyeta /
nacàsau yuktaþ /
tasmànnàü÷ataþ saüyoga iti hi viparyaye paryavasànaü kartavyam /
anavasthàyàstarkatvàt /
viparyayàparyavasàyina÷ca tarkàbhàsatvaniyamàt /

%<... dçùñe kà sànavasthitiþ  // MAnuv_2,2.110b //>%

NYâYASUDHâ:
atràü÷ataþ saüyoge na bhavatãti ko 'rtho yadyaü÷isaüyogasyàü÷asaüyogapårvakatàniyamo nàstãti /
tarhyevamiti vadàmaþ /
yadyaü÷isaüyogoü'÷avçttirna bhavatãti /
tanna /
ghañàdyaü÷isaüyogasya tadaü÷avçttitàyàþ pratyakùadçùñatvena viparyayaparyavasànasya bàdhitatvàt /
ghañasaüyogo ghaña eva vartate /
kintvavyàpyavçttitvàttadaü÷avçttirivàvabhàsata iti cet /
keyamavyàpyavçttità nàma anyà aü÷avçttitvàt /
svàbhàvasamànàdhikaraõatvamiti cenna /
viruddhatvàt /
dçùñatvàdavirodha iti cenna /
kimaü÷abhedena bhàvàbhàvau dç÷yete uta ghaña eveti sandehàt /
na hyaviruddhaviùayatve sati viruddhaviùayatàïgãkartumucità /
upàdhibhedàdavirodha iti cet /
ke ta upàdhayaþ /
aü÷à eveti cet /
ta eva santu tarhi saüyogàvàbhàvà÷rayàþ kimaü(÷i)÷avçttitvena viruddhena aïgãkçtena /
aü÷àü÷inorabhedenàtiprasaïgasyàpàstatvàditi /


*7,609*

pratitarkaparàhatatvàccàtiprasaïgo 'yamityàha- yadãti //

%<yadyaü÷ago na saüyogaþ kàryeùu prathimà katham  // MAnuv_2,2.110cd //>%

NYâYASUDHâ:
yadi kàraõànàü saüyogastadaü÷avçttirna syàttadà tadàrabdheùu kàryeùu kàraõàpekùayà parimàõotkarùo na syàdityarthaþ /

ayamabhisandhiþ /
kàraõaparimàõàpekùayà kàrye parimàõotkarùastàvatsarvatra pracayajanyaþ /
dvitålake tathà dar÷anàt /
pracayahãnatåladvayajanyarajjudravye tadabhàvopalambhàcca /
pracaya÷ca kàraõayoþ pra÷ithilaþ saüyogaþ /
pra÷ithilatà ca saüyogasya keùucidaü÷eùu vçttiþ keùucidavçttireva /
nànyà /
aniråpaõàt /
tataþ saüyogasyàü÷avçttitvàbhàve pracayo 'sau na bhavatãti kàraõàbhàvàdutkçùñaparimàõotpàdo na syàditi /


*7,610*

astvanyasya saüyogo yathàtathà /
prastute paramàõau saüyogasyàü÷avçttitvàbhàve nàtiprasaïga iti cenna /
anvayavyatirekàbhyàü kàraõaparimàõotkçùñasya kàryaparimàõasya pracayàkhyàü÷avçttisaüyogajatvàvadhàraõàtkàraõàbhàve ca kàryàbhàvaniyamàtparamàõusaüyogasyàü÷avçttitvàbhàve tatkàrye dvayaõuke paramàõuparimàõàdutkçùñaparimàõaü notpadyetetyasyaiva bàdhakasya sattvàt /
nanvidamiùyàpàdanam /
paramàõuto dvayaõuke parimàõotkarùàbhàvàdityata àha- paramàõoriti //

%<paramàõoraõornàsti mahattetyadbhutaü vacaþ  // MAnuv_2,2.111ab //>%


*7,611*
NYâYASUDHâ:
paramàõuparimàõàdaõodvaryaõukasya mahattà parimàõotkarùo nàstãti vaco 'dbhutaü svavyàhataü pramàõaviruddhaü cetyarthaþ /
ayamàóhyo 'yaü paramàóhya itivadaõuparamàõu÷abdàbhyàmeva parimàõatàratamyàvagatestadabhàvavacanaü svavyàhataü bhavati /
dvitantukaparimàõavada(saümçdi)samuditàvayavajanyadravyaparimàõatvena dvayaõukaparimàõasya paramàõuparimàõàdutkarùasyànumànàvagatvàcceti /

nanu yat kàraõaparimàõajanyamutkçùñaparimàõaü tadeva pracayajanmay /
tryaõukaparimàõavaddvayaõukaparimàõamapi kàraõaparimàõajanyaü na bhavati /
kintu kàraõasaükhyàjanyameva /
tatkathaü paramàõoþ pracayàbhàve dvayaõuke parimàõotkarùànutpàdàpàdanamityata àha- aõånàmiti //

%<aõånàü prathimàpekùàü vinaiva tçyaõuke 'pi saþ  /
paramàõormahattvaü ca vinetyetad vacaþ katham  // MAnuv_2,2.111c-f //>%

NYâYASUDHâ:
dvayaõukànàü parimàõotkarùàpekùàü vinaiva saükhyàmàtreõa tryaõuke sa parimàõotkarùo jàyate /
tathà paramàõormahattvaü parimàõotkarùaü vinà kevalasaükhyayà dvayaõuke parimàõotkarùo jàyata ityetadvacaþ kathaü ghañate /
mahaddãrghavadveti nirastatvàditi bhàvaþ /
càpi÷abdàvitaretarasamuccaye /
atra parimàõamàtragrahaõe kartavye prathimeti mahattvamiti coktirvisadç÷aparimàratvasyànapekùàhetoþ niràkaraõaü smàrayitumiti /


*7,613*

aü÷àü÷inoratyantàbhedo bhedàbhedau ceti yaduktaü tadvi÷adayati- aü÷ina iti //

%<aü÷ino 'ü÷airabhedo 'yamaü÷ena tu bhidàbhidà  // MAnuv_2,2.112ab //>%

NYâYASUDHâ:
yathà gaganàderyàvadaü÷abhàvinoü'÷inaþ svàü÷airatyantàbhedastathà pañàderaü÷ino 'pi sarvairaü÷aiþ atyantàbhedaþ ekaikàü÷ena tu bhidàbhidà /
ayamityuttaravàkyena sambaddhayate /

nanvetadayuktam /
sarvatantubhàve 'pi kadàcitpañasyàbhàvàt /
khaõóite bhedàbhedasvãkàràt /
ata ekenaiva sarvairapi pañasya bhedàbhedàvevopacitau /
tathàcoktaü brahmatarke /
"tantubhyo 'nyaþ pañaþ sàkùàtkasya dçùñipathaü gataþ /
ananya÷cettantubhàve pañàbhàvaþ kuto bhavet' iti /
ucyate /
vyatiùaïgavi÷iùñà hi tantavo 'vagamyate /
naca tadbhàve kadàpi pañàbhàvaþ /
tasmàdvayatiùaïgavi÷eùavi÷iùñaiþ sarvatantubhiþ pañasyàtyantàbheda eva /
avivakùitavyatiùaïgaiþ sarvatantubhistu bhedàbhedàveveti na ka÷cidvirodhaþ /

nanvevaü tarhi vyatiùaktatantuvyatirekeõa pañàbhàve paramàõupu¤javàdàpattiriti /
maivam /
yathà hi guõànàü dravyàbhede('pi) na dravyaü nirguõam /
yathà ca pareùàü sàmànyàdàvatiriktasattàbhàve('pi) nàsattvam /
tathà vyatiùaktatantava eva pañastathàpi na pañàbhàvaþ /
kintu sati vyatiùaktàstantavaþ paña÷ca /
sa ca tebhyo na bhidyate iti /
kathametaditi cet /
vi÷eùa÷aktayaiveti bråmaþ /


*7,616*

nanu vyatiùaktasarvatantubhyo 'pi pañasya bhedo 'ïgãkàryaþ /
tantuvyatiùaïgànantaraü pañasya jàyamànatvàt /
kathaü caikaikatantunàbhedaþ ekaikatra pañabuddhayabhàvàdityata àha- sarveti //

%<sarvapratyakùaviùayaþ kathameva hyapohyate  // MAnuv_2,2.112cd //>%

NYâYASUDHâ:
ukto 'yamarthaþ sarvapratyakùaviùayo yasmàttasmàtkathamevàpodyate /
etaduktaü bhavati /
asti tàvadvayatiùaktasarvatantånàü pañasya càbhede pratyakùam /
tatpratãteþ sambaddhavastudvayapratãtivailakùaõyasya sàkùisiddhatvàt /
naca bhede pramàõamasti /
yena so 'pi svãkariùyate /
jàyatàü nàma tantuvyatiùaïgaü pañamàcakùmahe /
kintu vyatiùaïge sati yattantånàü vi÷iùñaü råpam /
nacaikaikatantuparityàge sarvatantavo nàma santi /
atastatràpyastyevàbhedapratãtiþ /
ekaikatra pañabuddhayabhàvastu bhedamàkùipati /
natu pratyakùasiddhamabhedamapavadatãti /


*7,621*

athàpi syàt /
avayavyàdãnàmavayavàdibhirabhedo nopapadyate /
eko hyavayavyaneke càvayavàþ /
tadabhede 'vayavànàmapyabhedo 'vayavino và bhedaþ prasajyeta /
tathà guõà÷ca kecidanekà÷ritàþ /
ekaiva hi saüyogvayaktirdvayordvayorvartate /
tathà vibhàgavyaktirapi /
saïkhayà ca dvividhà /
ekatvànekatvabhedàt /
tatraikatvasyaikadravyagatatve 'pi dvitvàdikamenekà÷ritam /
evaü pçthaktavamapi dvividham /
ekapçthaktavamanekapçthaktavaü ca /
tatraikapçthaktavasyaikadravyavçttitve 'pi dvipçthaktavàdikamane(kadravyà÷ri)kà÷ritameva /
evaüca guõànàü guõinaikye saüyogàdyà÷rayànekadravyàbhedo và saüyogàdibhedo và'padyeta /
sàmànyaü caikamanekà÷ritam /
tasya vyaktayabhede vyaktãnàmapyabhedaþ sàmànyasya và bhedaþ prasajyetetyataþ saüyogavibhàgapçthaktavànàü tàvadanekà÷ritatvaü nàstãtyàha- saüyoga÷ceti //

%<saüyoga÷ca vibhàga÷ca bheda÷caiva pçthak pçthak  // MAnuv_2,2.113ab //>%

NYâYASUDHâ:
bheda iti pçthaktavamucyate /
ca÷abdà itaretarayoge /
pçthakpçthageva ekaikadravyà÷rità evetyarthaþ /
tata÷caikena guõenàbhinnatve dravyayorapyabhedaþ syàdityatiprasaïgasyàpàdakàsiddhiþ /
anekadravyàbhinnatve guõasyàpi bhedaþ syàdityasyeùyàpattirdåùaõamityuktaü bhavati /


*7,624*

nanu ghañapañasaüyogavibhàgabhedà ghañapañasambandhitayànubhåyate /
tatkathamekaikà÷ritàþ /
tathàtve caikaikasminneva saüyuktàdipratyayaprasaïga ityata àha- anyonyeti //

%<anyonyapratiyogena hyubhayorapi dç÷yate  // MAnuv_2,2.113cd //>%

NYâYASUDHâ:
pratiyogaþ pratiyogitvam /
anyonyasya pratiyogo 'nyonyapratiyogaþ /
yatsaüyogàdirubhayorapi dç÷yate tadanyonyapratiyogena hi nimittena /
atrobhayorapãtyanekopalakùaõam /
bhedasya bahusambandhitayàpi pratãteþ /
etaduktaü bhavati /
ghañapratiyogikaþ saüyogàdiþ pañe 'sti /
tathà pañapratiyogiko ghañe 'sti /
tasmàdubhayasambandhitayà pratibhàso 'tiprasaïgàbhàva÷ca yujyata iti /


*7,625*

syàdetadyadi saüyogàdãnàmekaikavçttitve pramàõaü syàt /
tadeva nàstãtyata àha- anyonyeti //
pçthak pçthagevetyanuvartate /
anyonyapratiyogena hetunà saüyogàdikamubhayorapi pçthak pçthageva hi dç÷yate /

ayamarthaþ /
paño ghañena saüyukto ghañàdvibhakto ghañàdbhinna iti pañadharmaþ saüyogàdigharñapratiyogikatayà pratãyate /
ya÷ca yatpratiyogiko nàsau taddharmaþ /
yathà sthavirapratiyogikamaparatvaü na sthaviradharmaþ /
tasmànnàyaü saüyogàdirghañadharmaþ /
evaü ghañadharmaþ saüyogàdiþ pañapratiyogitayopalabhyamàno na pañadharmo bhavitumarhati /
tathàca pçthak pçthageva saüyogàdiranekadharmo 'vagamyata iti /


*7,626*

nanvastu saüyogavibhàgayoriyaü gatiþ /
natu pçthaktave /
yaddhi ghañàtpañaþ pçthak pañàcca ghañaþ pçthagityanyonyapratiyogikatayà pratãyate tadekapçthaktavaü pçthak pçthagevàbhyupagamyate /
yattu bhinnàvimau bhinnà ime iti pratãyate tadanekapçthaktavamanekà÷ritameva pratiyogyaniråpyasyaikà÷rita(÷raya)tve mànàbhàvàdityata àha- bhinnà iti //

%<bhinnà iti tu bhedànàü samudàyo hi dç÷yate  /
yathaiva ca padàrthànàm ...  // MAnuv_2,2.114a-c //>%

NYâYASUDHâ:
ime bhinnà ityàdipratãtau bhedànàü samudàyo 'nekatvaü hi dç÷yate /
katham /
yathaiva ca padàrthànàm /

etaduktaü bhavati /
yathà hi ÷uklà ime pañà ityàdipratãtàvaneke pañà anekàni ca tadvi÷eùaõàni ÷auklayànyavabhàsante /
tathà bhinnà ima ityàdipratãtàvapyaneke padàrthà aneke ca bhedàþ prakà÷ante ityabhyupagantavyam /
naca vi÷eùapramàõamasti /
yenàtrànyo vidhirbhaviùyatãti /

etena saüyuktàvimàvityàdipratãtirapi vyàkhyàtà veditavyà /


*7,628*

nanvanayorbhedo 'mãùàü bheda iti pratãtàvanekà÷ritaü pçthaktavamupalabhyate /
tatkathametaditi cet /
kimatrànekasya dharmitayàvabhàsaü pramàõayasi, uta dharmasyaikatvàvabhàsam, utobhayàvabhàsam /
pakùatraye 'pyuttaramàha- anayoriti //

%<... anayorbheda ityapi  // MAnuv_2,2.114d //
ito 'muùyàmuto 'pyasya bhedo dçùño dvidharmikaþ  // MAnuv_2,2.115ab //>%

NYâYASUDHâ:
asyàmapi pratãtàvito ghañàdamuùya pañasyàmutaþ pañàdamuùya ghañasya bheda ityevaü dvidharmiko bhedo dçùñaþ /
tathàcànekasya dharmitve 'pi dharmasyaikatvàvabhàsàsammaternànenàbhimatàrthasiddhirityuktaü bhavati /
anenaivànayoþ saüyoga ityàdipratãtirapi vyàkhyàtà draùñavyà /

nanu vacanaliïgà hi vakturabhipràyàþ /
bheda iti caikavacanaü prayujyate /
tena anumãyate 'syàü pratãtàveka eva bhedo dvidharmiko dçùña iti /
tasmàdanyonyapratiyogikànekadharmikànekabhedaviùayatvaü pratãterna vaktuü ÷akyamityata àha- tatreti //

%<tatraikavacanaü yattad vipràõàü bhojanaü yathà  // MAnuv_2,2.115cd //>%


*7,629*

NYâYASUDHâ:
tatra anayorbheda ityàdivàkye, bhedadvaye và /
bhojanamityekavacanaü yathà tathetyarthaþ /
etena ekavacanena pratãterekàrthaviùayatvànumàne 'naikàntikatvaü samudàyaviùayatvenànyathàsiddhi÷cetyuktaü bhavati /
avayavinastvekatve 'pi na ka÷ciddoùaþ /
àkà÷asya svàvayavairabhedavadavayavànàmapyabhedasya aïgãkçtatvàt /
pañasya ca yàdç÷ena tantusamudàyenàtyantàbhedo 'bhihitaþ sa eka eva /
vyatiùaktànàü tantånàü vi÷iùñàkàro hyasau /
sa càgantukatvàttantubhyo bhinnàbhinna eva /
ekaikena tantunà sarvai÷cabhede 'pi bhedasyàpi vidyamànatvànnànyonyàbhedaprasaktiriti svayamevohyatàmiti noktam /


*7,631*

nanvevaü tarhi saüyogàderapyekaikà÷ritatvaü na vaktavyam /
ayàvaddravyabhàvitvena bhedàbhedàbhyàmevoktàkùepasamàdhànàditi /
satyam /
tathàpi vastusthitiriyamuktetyadoùaþ /
api càjasaüyoge nàyaü samàdhiþ sambhavati /
sa eva nàsti pramàõàbhàvàditi cenna /
paramàõoþ àkà÷àdisaüyogàïgãkàràt /
so 'pi paramàõukarmaja iti cenna /
pràgasayogaprasaïgàt /
aü÷abhedànneti cenna /
svàbhàvikasyànabhyupagamàt /
aupàdhikasya ca niràkariùyamàõatvàt /

ki¤càkà÷amã÷vareõa saüyujyate dravyatvàdghañavat /
naca mårtatvamupàdhirvi÷eùaõavaiyarthyàt /
paricchinnaparimàõavattvenaivàlam /
paricchinnatvavi÷eùaõaü tu vyarthameva /
àkà÷amã÷vareõa na saüyujyate amårtatvàdråpavaditi cenna /
adravyatvasyopàdhitvàditi /


*8,1*


idànãü sàmànyasyaikaikà÷ritatvamàha- nastvàdikamiti //

%<naratvàdikamapyevaü ...  // MAnuv_2,2.116a //>%

NYâYASUDHâ:
evaü saüyogàdivadekaikavçttãtyarthaþ /
sàmànyamapãti vaktavye bràhmaõatvàderayàvaddravyabhàvitvenàpi tatra parihàraþ sambhavatãti j¤àpayituü naratvàdikamityuktam /
upapàdanaü ca naikaprakàramiti yogavibhàgaþ /
kuto naratvàdikaü prativyaktibhinnamityata àha- tattaditi //

%<... tattaddharmatayeyate  // MAnuv_2,2.116b //>%

NYâYASUDHâ:
yathàhi nareùåpalabhyamàneùu tadãyaü råpàdikaü pratiniyatamupalabhyate /
tathà naratvàdikamapi tattanniyatadharmatayaiveyate dç÷yate iti pratyakùamuktam /
yadvà yo 'nekà÷rito dharmo nàsàvekaikapratãtau pratãyate, yathà dvitvàdi /
pratãyate ca naratvàdikamekaikapratãtàvato nànugatamityanumànamanena såcayati /


*8,4*

ki¤ca naratvàdikaü nànekànuvçttaü dharmatvàdråpàdivat /
asyàbhàsoddhàraü karoti- neti //

%<na sarvadharma eko 'sti ...  // MAnuv_2,2.116c //>%

NYâYASUDHâ:
sarvadharmaþ anekavçttidharmaþ /
tena dharmatvaü na bhagnavyàptikamiti ÷eùaþ /
pakùadharmatà tu sphuñaiveti /


nanvanekatvasaïkhayà tàvadanekà÷rità /
ekaikasmindvitvàdeþ /
÷aïkitumapya÷akyatvàt /
nahi dvitvàdikamekaikapratãtau pratãyate /
naca pratiyoginiråpyam /
dharmitayaivànekeùàmanubhavàt /
ato dharmatvahetostatrànaikàntyamityata àha- samudàyastviti //

%<... samudàyastu bhinnagaþ  // MAnuv_2,2.116d //>%

NYâYASUDHâ:
samudàyo 'nekatvaü bhinnago 'nekà÷ritaþ /
satyamanekatvasaïkhayànekà÷rità /
tathàpi tadanyatvena hetuvi÷eùaõàdadoùa iti bhàvaþ /
sà càpekùàbuddhijanyatvàdayàvaddravyabhàvinã bhinnàbhinneti nà÷rayayorabhedàpattiþ /


*8,6*

pràbhàkaràstvàhuþ /
sàdç÷yaü tàvadekamanekànugataü, tatra dharmatvahetovyarbhicàraþ naca vàcyaü sàmànyameva sàdç÷yamataþ pakùe vyabhicàracodaneyamanupapanneti /
jàtisaïkaraprasaïgàt /
asti hi kayo÷cida÷varàsabhavaktayoþ sàdç÷yaü, tatra yadi sàdç÷yama÷vatvàtparam tadà sarveùàmapya÷vànàü ràsabhasàdç÷yaü syàt /
yadi càparaü tadà ràsabhavyaktàvapya÷vatvaü syàt /
evaü ràsabhatve 'pi vàcyam /
na sàdç÷yama÷varàsabhavçtti bråmaþ /
kintu tadavayavçtti /
dravyaguõàvayavakarmavçttãni sàmànyàdeva hi sàdç÷yanàmanyabhyupagacchàmo 'to na jàtisaïkaradoùa iti cenna /
gaurgavayena sadç÷ãtyàdivyavahàràõàmamukhyatvaprasaïgàt /
naca sàmànyaü pratiyoginiråpyam /
tanniråpyaü ca sàdç÷yamiti sphuño 'nayorbheda ityata àha- etàdç÷aü ceti //

%<etàdç÷aü ca sàdç÷yaü padàrtheùu pçthak pçthak  // MAnuv_2,2.117ab //>%

NYâYASUDHâ:
bhavatu sàdç÷yaü sàmànyato bhinnaü tathàpi tatpadàrtheùu pçthak pçthageveti na tena dharmatvahetorvyabhicàraþ /
etàdç÷amiti tatroktahetvatide÷aþ /
nahi sàdç÷yasyànekavçttitve pramàõasyànena sàdç÷yamasyànena ÷uklàvimàvityàdivadupapatteþ /
anayoþ sàdç÷yamityàde÷càsyànena sàdç÷yamasyànena sàdç÷yamityupapatteþ /
ekavacanasyà (ca) vipràõàü bhojanamityàdivadupapannatvatpratiyogino dharmitvàsambhavàcca /
ekà÷ritatve 'pi pratiyoginiråpyatvenaikaikapratãtàvapi apratãtisambhavàcceti /


*8,10*

naratvàdisàmànyasya prativyaktibhinnatve 'numànàntaramàha- ekasminniti //

%<ekasmin sa vinaùñe 'pi yato 'nyatraiva dç÷yate  // MAnuv_2,2.117cd //>%

NYâYASUDHâ:
ekasminnare naùñe tadà÷ritaü naratvaü tàvannaùñam /
tathàpi sa naratvalakùaõo dharmo 'nyatra naràntare dç÷yata eva yato 'to 'pi naratvàdikamityuktena sambandhaþ /
yadvà vinaùñaü vinà÷aþ saha vinaùñena vartata iti savinaùñaü tasminvinà÷avatãti yàvat /
athavà'÷rayeõa saha vinaùñaü savinaùñaü tasminniti yojanà /
ayamatra prayogaþ /
naùñànaùñavarti naratvaü bhedavat viruddhadharmà÷rayatvàcchàyà'tapavat /
nacàsiddho hetuþ /
naùñà÷rayasya naratvasya naùñatvàt /
anyasya tu dç÷yamànatvena avinaùñatvàt /
yadvedaü naratvaü vinaùñànnaratvàdbhidyate 'vinaùñatvàdghañavat /
yadi và tannaratvamavinaùñànnaratvàdbhidyate vinaùñatvàdghañavaditi /


*8,12*

bhavedetadyadi vinaùñanarà÷ritamapi naratvaü vina÷yet /
nacaitadasti tasya nityatvàdityata àha- kuta iti //

%<kuto bhasmatvamàptasya naratvaü punariùyate  // MAnuv_2,2.118ab //>%


NYâYASUDHâ:
naùñanarà÷ritasyàpi naratvasya punaþ sattvaü na niùpramàõakaü pratyakùasiddhatvàt /
naùñànaùñanarà÷ritaü naratvaü tàvadekam /
taccàvinaùñe nare punarupalabhyate /
ata evànumànamapi bàdhitaviùayamityata àha- ekatva iti //


*8,13*

%<ekatve nàsti mànaü ca ...  // MAnuv_2,2.118c //>%

NYâYASUDHâ:
syàtedadyadyetayorekatve mànaü syàt /
naca tadastãtyarthaþ /
naca pratyabhij¤ànaü pramàõam /
tasya svaråpataþ pramàõatvena sandigdhatvàt /
ca÷abdenànyonyà÷rayatvaü samuccinoti /
ekatve hi punaþ (tasya) sattvasiddhistatsiddhau caikatvasiddhiriti /


*8,13f.*

evaü sàmànyàdãnàü pratyà÷rayaü bhede pratyakùànumànànyuktavà ÷rutimapyàha- ÷rutirapãti //

%<... ÷rutirapyàha sàdaram  // MAnuv_2,2.118d //
bhinnà÷ca bhinnadharmà÷ca padàrthà akhilà api  /
svaiþ svairdharmairabhinnà÷ca svaråpairapi sarva÷aþ  // MAnuv_2,2.119 //
anivçttavinà÷àstu dharmà ubhayaråpakàþ  /
na kenacidabhinno 'to bhagavàn svaguõairvinà  // MAnuv_2,2.120 //
iti ...  // MAnuv_2,2.121a //>%

NYâYASUDHâ:
àha sàmànyàdãnàü pratyà÷rayaü bhedamiti ÷eùaþ /
bhinnàþ parasparato bhedavantaþ /
anyonyaü bhinnà dharmà yeùàü te bhinnadharmàþ /
bhinnadharmà ityanenà÷rayato 'pi bhedo 'bhihita iti ÷aïkàniràsàrthamuktam- svairiti //
svaråpairapi yathà bhagavànmatsyàdibhiþ /
svaiþ svairdharmairabhinnà÷cetyasyàpavàdo 'nivçtteti /
anivçtte 'pyà÷raye vinà÷o yeùàü te tathoktàþ /
yathà'maghaña÷yàmatàdayaþ /
ubhayaråpakà bhinnàbhinnàþ /
na kenaciditi ÷rutiþ svaprakçtamupasaüharati /
atra sarva÷a ityàdivacanàduktavivaraõàccàdaraþ pratãyate /


*8,15*

nanu ghañàderàmadravyasyàgninà sambaddhasya, agnyabhighàtànnodanàdvà tadàrambhakeùu paramàõuùu, karmàõyutpadyante /
tebhyo vibhàgàþ, vibhàgebhyassaüyogavinà÷àþ /
saüyogavinà÷ebhyaþ kàryadravyaü vina÷yati /
tasminvicaùñe paramàõuùvagnisaüyogàdauùõyàpekùàcchyàmàdãnàü vinà÷aþ /
punaranyasmàdagnisaüyogàdauùõyàpekùàtpàkajà jàyante /

tadanantaraü bhoginàmadçùñàpekùàdàtmàõusaüyogàdutpannapàkajeùvaõuùu karmotpattau teùàü parasparasaüyogàddvayaõukàdikrameõa kàryadravyamutpadyate /
tatra ca kàraõaguõaprakrameõa råpàdyutpattirbhavati /
tatkathamàmaghaña÷yàmatvàdãnàmayàvaddravyabhàvitvamucyate /
maivam /
atra pramàõàbhàvàt /


*8,19*

nodanàdyutpattau karmotpattiþ pramàõam, karmasu vibhàgàþ, teùu pårvasaüyoganivçttiþ, tatra kàryadravyavinà÷aþ, tatra ca pårvaråpàdiparàvçttiþ, tathà råpàdyantarotpattiþ sthåladravyotpattau pramàõam, sà tadavayavaparamparàyàm, sà dvayaõuke, tadutpattiþ paramàõusaüyoge, sa ca tatkriyàyam, sà tadavayavaparamparàyàm, sà tadavayavaparamparàyàm, sà dvayaõuke, tadutpattiþ paramàõusaüyoge, sa ca tatkriyàyàm, sàdçùñavadàtmasaüyoga iti cenna /
paramàõuùviva kàryadravyeùu pårvaråpàdinivçtterapårvaråpàdyutpatterupapatteþ /
pàrthivàvayaviråpàdayaþ svà÷rayavinà÷àdeva vina÷yanti avayaviråpàditvàt dagdhapañaråpàdivat /
kàraõaguõebhya evotpadyante tata eva tadvadeveti cenna /
kvacitsatyà÷raye 'pi råpà(dãnàü vi)divinà÷e 'gnisaüyogajatve ca virodhàbhàvàt /
anyathà kàryadravyaü saüyogavinà÷àdeva vina÷yati kàryadravyatvàt dvayaõukavadityàdikamapi syàt /


*8,21f.*

nanvagnisaüyogaþ sarvàvayaveùvasti na và /
nacettatra råpàdivinà÷otpàdàsambhavaþ /
tathà càvayavàvayavinorvilakùaõaråpàdimattvaü syàt /
àdye 'gnyavayavànàü sarvatra prave÷ena avayavinà÷asyàvarjanãyatvamiti cet /
avayavidravyàõàü sacchidratvena prave÷opapatteþ /
saüsthànàpagamàbhàvenàvayavivinà÷àyogàt /
tathàvidhasyaivodàhçtatvàdityalam /


*8,25*

evaü sàmànyasyànekavçttitvaü pramàõairapàkçtam /
tadayuktam /
tasyànekavçttitvàbhàve bàdhakasadbhàvàt /


*8,26*

tathàhi /
sarveùu gopiõóeùu yadyanugatamekaü gotvasàmànyaü na syàt tadà tatra go÷abdasaïgatigrahaõalakùaõà vyutpattirna syàt /
vçddhavyavahàropade÷àdinà hi vyutpattirbhavati /
naca pratipiõóaü vyavahàràdikamasti /
teùàmànantyena vyutpattàveva puruùàyuùaparyavasànaprasaïgàt /
ato yatropade÷àdikaü tatraiva vyutpattirvyavahàra÷ceti syàt /
atha vinaivaikena nimittenopade÷àdyabhàve 'pi gopiõóàntare go÷abda(saïgatiü)saïketaü gçhõãyàt /
tadà÷vapiõóe 'pi kinna gçhõãyàt /
avi÷eùàt /
anugatagotve tu go÷abdavçttinimittatayopade÷àdinàvagate nàyaü doùaþ pràduùyàt /
tasmàdanekeùveka÷abdasaïgatigrahaõànyathànupapattyànugatamekamabhyupagantavyameva /


*8,28*

nanu kathaü tarhi sàmànyarahiteùu pçthivyàdiùu bhåtamårtàdi÷abdasaïgatigrahaõam /
ucyate /
tatràpi bàhyaikendriyagràhyaguõà÷rayatveyattàvacchinnaparimàõatvàdyupàdhinibandhanaiva vyutpattiþ /
upàdhãnàü vyàvçttatve 'pyanugatasàmànyà÷rayatvena doùàbhàvàt /


*8,34*

ki¤cànugatatantutvapañatvàdisàmànyàbhàve kàryakàraõabhàvàvadhàraõaü na syàt /
tata÷ca kàryàrthinaþ kàraõe pravçttirna syàt /


*8,35*

kàyarkàraõabhàve hyanvayavyatirekau vopade÷o và pramàõam /
naca vyàvçtteùu vastuùvanvayavyatirekagrahaõamupapadyate /
niyamavyabhicàrayodurj¤ànatvàt /


*8,36*

upade÷a÷cànanteùu na sambhavatyevetyuktam /


*8,37*

api ca vyàptij¤ànamapyanugatasàmànyàbhàve 'nupapannaü syàt /
vyàvçttavastånàmanvayavyatirekàvagamànupapatteþ /


*8,37f.*

sàmànyàpavàdanyàya÷cànugatasàmànyàbhàve na bhavet /
dvayoþ pramàõayorekasvaråpaviùayatve (hya)tvanyatarasyàpràmàõyameva syàt /
bhinnaviùayatve nàpavàdaviùayo 'sti /
asti ca tàvadgaurayamityanugatàkàrapratyayaþ /
nacàsau vyàvçtteùu sambhavati /
bhràntatvaprasaïgàt /
nacaitatsavarmanyàpohanibandhanam /
tasyàpi pratipiõóaü vyàvçttatvàt /
anugatatve và kimaparàddhaü sàmànyena /
tathàca vidhiråpaþ pratyayo 'pi samàhitaþ syàt /

*8,40*

evaücàïgãkàrye gotvàderanugame nityatvamapyanivàryamityata àha- vyutpattirapãti //

%<... vyutpattirapi hi sàdç÷yenaiva gamyate  // MAnuv_2,2.121ab //>%

NYâYASUDHâ:
apipadaü kàryakàraõabhàvàvadhàraõàdisamuccayàrtham /
hi÷abdo yasmàdityarthe /
gamyate abhyupagamyate 'vagamyata iti /
asti tàvatsàdç÷yaü nàma padàrthàntaram /
gosadç÷o gavaya ityàdyadhyakùasiddhatvàt /
tenaiva copapadyate

vyutpattyàdikam /
tasmànna tadarthaü gotvàderanugatatvaü kalpanãyam /


*8,41*

sàdç÷yena tàvat ÷abdavyutpattiprakàraü dar÷ayitumupakramate- sarveùviti //

%<sarveùu yugapacchabdaþ sadç÷eùu pravartate  // MAnuv_2,2.121cd //>%


*8,41f.*

NYâYASUDHâ:
bahavo hi ÷abdasaïgatigrahaõopàyàþ /
tatra yadopade÷ato vyutpadyate tadàyaü gaurityupade÷avàkyaü vyàptigràhakatayopayujyate /
katham /
sàdç÷yopadhànena sarveùu gopiõóeùu yugapadekakàlamayamityàdi÷abdaþ pravartate /
ayaü gaurityasyàyametatsadç÷àþ sarve 'pi go÷abdavàcya ityartho vaktrà abhipreyate /
÷rotrà càvadhàryata iti yàvat /
dvayorapi sàrvatrikavyutpattikàmatvena vàkyasyaikapiõóaviùaya(ka)tvakalpanànupapatteriti bhàvaþ /


*8,43*

yadyayaü gaurityàdivàkyaü naikapiõóamàtraviùayam /
kintvayaü caitatsadç÷à÷ca sarve go÷abdavàcyà iti vyàptiparaü tadà saïgatigrahaõottarakàlaü gàmànayetyukte go÷abdàtsarvagopratipattiþ syàt /
abhãùyagopratipattistu jàyate sà kathamiti tañasthasya codyaü pariharati- tathàpãti //

%<tathàpi pràptitastvekavacanàcca vi÷eùataþ  /
abhãùyàvagati÷ca syàc ...  // MAnuv_2,2.122a-c //>%

NYâYASUDHâ:
yadyapyupade÷o naikapiõóavi÷eùagocarastathàpi gàmànayetyukte 'bhãùyagopiõóàvagatiþ syàdeva /
katham /
pràptito yogyatvàt /
atãtànàgatànàmatyantaviprakçùñade÷asthànàü gavàmànayanayogyatàbhàvamàlocya tatparityàga ityarthaþ /
tarhi sannihitasarvagopratipattiþ kuto na bhavati iti cenna /
gàmityekavacanàt /
tathàpi yasya kasyacidekasya gopiõóasya pratipattiþ syàt /
nàbhãùyasyaiveti cenna /
÷abalaü bahulàü kàlàkùãmityàdivi÷eùaõàt /
etaduktaü bhavati /
go÷abdàdbhavatyeva sarvagopratipattiþ /
kintu liïgaprakaraõàdibalàtpiõóavi÷eùe kàryapratipattiriti /


*8,45*

astvayaü gaurityàdivàkyaü vyàptiparam /
tataþ kimityata àha- ÷aktiriti //

%<... chaktiþ sàdç÷yagà yataþ  // MAnuv_2,2.122d //
tàdç÷o 'yaü ca tacchabda iti j¤àpayati sphuñam  // MAnuv_2,2.123ab //>%

NYâYASUDHâ:
yato vàcakatva÷aktiþ ÷abdasya sàdç÷yagà sàdç÷yasambandhinã sàdç÷ya(sya) vyàpiketi yàvat /
asmàdvàkyàdavadhàriteti ÷eùaþ /
atastàü ÷aktiü tattadviùayatayà sàdç÷yaü sphuñaü j¤àpayati /
kathamityataþ prayogaprakàraü dar÷ayati- tàdç÷a iti //

co yasmàdityarthe /
ayaü paridç÷yamàno yasmàttàdç÷a upade÷akàle sannihitena piõóena sadç÷astasmàt /
tacchabdaþ sa ÷abdo yasya vàcako 'sau tathoktaþ /
iti÷abdaþ prakàravàcã /


ayamatra samudàyàrthaþ /
vyutpattyarthaü tàvannànugataü kimapyaïgãkaraõãyam /
sàdç÷yenaiva tadupapatteþ /
naca vàcyaü sàdç÷yamapyanugataü cetkiü sàmànyenàparàddham /
vyàvçttatve kathaü sàrvatrikavyutpattyaïgamiti /
nahi sàdç÷yaü ÷abda÷aktiviùayatayà pravçttinimittatayà và abhyupagamyate /
kinnàma liïgatayà /
yathà hi gandhavattvaü na pçthivã÷abdavàcyam, nàpi tatpravçttinimittam, kintu pçthivãtvavatyà vyakteþ pçthivã÷abdavàcyatve liïgameva /
tathà tete vyàvçttàmapi tadavabodhe liïgatayopayujyate /
tathà hi /
yadàyaü gaurityupade÷apårvikà vyutpattistadà tadvàkyaü vyàptigràhakam /
ayaü caitanyasadç÷à÷ca sarve go÷abdavàcyà ityevamparatvàt /
vyavahàràdipårvikàyàü tu vyutpattau bhåyovyavahàràdida÷arne sàdç÷yavyàpyatàvagamo bhavati /
tata÷caitadvàkyàdinàvagatavyàptirityanumãyate"ayaü go÷abdavàcyo bhavitumarhati tatsadç÷atvàt yastatsadç÷assa go÷abdavàcyastathà càyaü tatsadç÷astasmàdgo÷abdavàcyaþ' iti /


*8,49*

nanvatra ko dçùñàntaþ /
upade÷akàle sannihito gopiõóa iti cenna /
tasya tatsadç÷atvàbhàvàt /
maivam /
dçùñàntaniyamasya nirastatvàt /
naca sàsnàdimattvameva liïgamastu kiü sàdç÷yeneti vàcyam /
tasya gotvavatprativyaktivyàvçttatvàt /
sàdç÷yasya tu vyàvçttatve 'pi pratiyoginiråpyatvenànugataphalasàdhakatvànubhavàt /
sàsnàdimattvasyàpi sàdç÷yopahitasya liïgatvamabhyupagacchàmaþ /
naca vàcyaü gosàdç÷yama÷ve 'pyastãti tatràpi go÷abdavàcyatànumànaprasaïga iti /
jàtinimittatve 'pyevaü prasaïgasya samànatvàt /
jàtivi÷eùo nimittatayàïgãkriyate yo 'vyabhicàrãti cet /
tarhi sàdç÷yavi÷eùa eva liïgaü yo lakùaõabhåta iti vadàmaþ /


*8,52*

etena kàryakàraõabhàvàvadhàraõàdikamapi samàhitaü veditavyam /
sàdç÷yenaiva tadupapatteþ /
antyavi÷eùe hi na ki¤cidanugatamasti, nàpyanugatà÷raya upàdhiþ /
tadbhàve dravyaguõakarmavadatyantavyàvartakatvasvaråpahàniprasaïgàt /
tathàpyasti tatra vi÷eùa÷abdavyutpattiþ atyantavyàvç(tti)ttabuddhiü prati kàraõatvàvadhàraõamityàdi /
tatra pareõàpi lakùaõaråpaü sàdç÷yamevàdaraõãyamiti /


*8,54*

evamanugatasàmànyànabhyupagamenaiva vyutpattyàdikaü samarthitam /
yastu manyate anugatasàmanyenaiva vyutpattyàdikaü nànyatheti tasya bàdhakamàha- jàtita÷cediti //

%<jàtita÷cet kathaü tàsu ...  // MAnuv_2,2.123c //>%

NYâYASUDHâ:
yadyanugatajàtinimittaiva sarvatra vyutpattiþ kàryakàraõabhàvàvadhàraõàdikaü ca syàt /
tadà tàsu jàtiùu kathaü jàtyàdi÷abdavyutpattiranugatabuddhikàraõatvàvadhàraõaü, gotvaü nityaü jàtitvàdityàdivyàptij¤ànamityàdikaü syàt /
jàtiùu jàtyabhàvena tatra vyutpattyàdikaü na syàdityarthaþ /


*8,54*

yadi vaiyàtyàtka÷cidbråyàt"asti jàtiùvapi jàtitvaü nàma jàtistadva÷àttatra savarmupapadyate' iti, taü pratyàha- tatra cediti //


*8,55*

%<... tatra cedanavasthitiþ  // MAnuv_2,2.123d //>%

NYâYASUDHâ:
yadi tatra jàtiùvapi jàtitvaü nàma jàtiraïgãkriyate tadànavasthitiþ syàt /
tathàhi gotvàdijàtiùu jàti÷abdapravçttinimittaü yà jàtitvaü nàma jàtiþ sà na tàvatsvaråpe vartate /
svavçtterapràmàõikatvàt /
ataþ svavyatiriktàsveva jàtiùu vartata iti vàcyam /
tathàca svavyatiriktajàtiùu jàti÷abdapravçttàviyaü nimittaü syànna tu svaråpe 'pi /
atastasyàü tadvayatiriktàsu jàtiùvekasya jàti÷abdasya pravçttau nimittaü jàtyantaramaïgãkaraõãyam /
tatràpyevamevetyanavastheti /


nanu gotvàdijàtiùu jàtitvaprayukto jàti÷abdaþ /
jàtitve tåpade÷àdhãno bhavatu /
tasyà ekatvàditi /
maivam /
na hyasmàbhiþ sàdç÷yamiva bhavatà jàtiþ (jàti)÷abdapravçttau j¤àpakatayopeyate /
yena kvacidupade÷o nive÷yate /
kintu nimittatayà /
tatropade÷opanyàsasya kvopayogaþ /


*8,56*

sthànàntare 'pi bàdhakamàha- tathaiveti //

%<tathaiva vyaktivij¤ànaü vyaktitvàbhàvadåùitam  // MAnuv_2,2.124ab //>%

NYâYASUDHâ:
yathà jàtivij¤ànaü jàtitvàbhàvena dåùitaü tathaiva vyaktivij¤ànaü vyaktãnàü vyakti÷abdavàcyatvavij¤ànaü tannimittavyaktitvajàtyabhàvena dåùitam /
dravyaguõakarmàõi khalu vyaktaya ucyante /
naca tatra vyaktitvaü nàma sàmànyamasti /
sattayà paràparabhàvàbhàvàt /
tasmàttatra vyakti÷abdavàcyatvaj¤ànaü na syàt /
mà bhådvayatiriktaü vyaktitvaü sattaiva vyakti÷abdapravçttau nimittaü bhaviùyatãti cenna /
sàmànyasya paryàyapravçttau nimittatvàt /
sadvayakti÷abdayoraparyàyatvàt /
anyathà saüyogyàdi÷abdànàmapi dravyàdi÷abdaparyàyatvaü syàt /


*8,58*

nanu ÷abdamàtrasya jàtinimittatvàtsattayà paràparabhàva÷ånyamapi dravyaguõakarmasu vyaktitvamastyevetyato noktadoùa ityata àha- yadãti //

%<yadi taccàsti tasyàpi vi÷eùeùvanavasthitiþ  // MAnuv_2,2.124cd //>%


*8,58f.*

NYâYASUDHâ:
tarhi tasya vyaktitvasyàpi vi÷eùeùu vyaktiùu prave÷aþ syàt /
tathà cànavasthitiriti yojanà /
tathà hi /
yaþ ÷abdo 'nekavàcakaþ sa sarvo jàtinimittaka iti svãkçtya dravyaguõakarmasu vyaktitvaü nàma jàtiryadyaïgãkriyate /
tarhi tasyàmanyàsu ca jàtiùu jàti÷abdapravçttaye jàtitvaü jàtiraïgãkartavyà syàt /
omiti cet /
tarhi sà vyaktitvajàtirapi jàtitvajàtiü prati vyaktiþ syàt /
naca sà svaråpe vartate tato dravyàditraye tasyàü ca vyakti÷abdapravçttyarthamaparaü vyaktitvamaïgãkaraõãyam /
tatra punarjàti÷abdapravçttaye jàtitvamabhyupagantavyamiti sàpi tadà÷rayatayà vyaktiþ syàt /
tasyàü punarvyaktitvàntaramityevamanavastheti /


*8,60*

sthalàntare bàdhakamàha- kathamiti //

%<kathaü svaråpatvamapi j¤àyate 'nugataü yadi  /
ekavyutpattiparyantamanavasthàdidåùitam  // MAnuv_2,2.125a-d //>%

NYâYASUDHâ:
atra svaråpamityadhyàhartavyam /
tata÷càyamarthaþ /
yadyanugatasàmànyanibandhanaiva sarvatra vyutpattistadà sakalapadàrthasvaråpaü svaråpa÷abdavàcyatayà kathaü j¤àyate /
anugatasya svaråpatvasàmànyasyàbhàvàt /
svaråpeùu svaråpa÷abdavyutpattirna syàditi /

nanu ca sarvasvaråpeùvanugataü svaråpatvamaïgãkriyate mayàto noktadoùa ityata uktam"svaråpatvamapi yadyanugatamaïgãkriyate tadà anavasthàdidåùitaü bhavati' iti /
tathàhi /
sarveùu svaråpeùu yatsvaråpa÷abdapravçttinimittaü svaråpatvaü nàma sàmànyamabhyupagamyate, tadapi tàvatsvaråpeõa /
naca tatra svayameva vartate /
àtmà÷rayatvasyàlaukikatvàt /
atastasminnanyeùu ca svaråpeùu svaråpa÷abdapravçttaye 'nyatsvaråpatvaü nàma sàmànyamaïgãkàryam /
tadapi svaråpamevetyanavasthà /
àdipadenàntyavi÷eùasvaråpeùu svaråpatvasàmànyamaïgãkàryam /
tadapi svaråpamevetyanavasthà /
àdipadenàntyavi÷eùasvaråpeùu svaråpatvasàmànyàïgãkàre 'tyantavyàvçttidhãhetutvaü na syàt /
samavàyàbhàvasvaråpe ca sambandhàbhàva iti j¤àtavyam /

anavasthàdyaniùyaprasaïgasya viparyaye paryavasànaü såcayati- ekavyutpattiparyantamiti //
ekaü kevalanugatasàmànyahãnamiti yàvat /
tasminvyutpattirekavyutpattistatparyantaü tàvadidaü dåùaõamupaplavata eva /
yàvadanugatasàmànyanibandhanaiva sarvatra vyutpattiriti pakùaü parityajya sàmànyahãne 'pi vyutpattimaïgãkuryàdityarthaþ /
anavasthàdiparihàràyànugatasàmànyena vinàpi vyutpattiraïgãkaraõãyeti bhàvaþ /


*8,61f.*

nanvidaü sakalamapyasaïgatam /
tathàhi /
yaduktaü"jàtita÷cetyuktaü tàsu' iti, tattàvadasat /
jàtiùu jàtyantaràbhàve 'pi nityatve satyanekànugatatvenopàdhinà jàti÷abdavyutpattyupapatteþ /
astu và jàtiùu jàtitvaü nàma jàtiþ /
na cànavasthà /
jàtitve jàti÷abdasya svaråpanibandhanatvopapatteþ /
"tathaiva vyaktivij¤ànam' ityetadapyasat /
vyaktitvàbhàve 'pi jàtivya¤jakatvopàdhinà dravyàdiùu vyakti÷abdapravçttyupapatteþ /
vyaktitvajàtyaïgãkàre 'pi nànavasthà /
vyaktitve vyakti÷abdasya svaråpanimittatvasambhavàt /
yadapi"katham' ityàdi tadayuktam /
pramàõagamyatvopàdhinaiva svaråpa÷abdavyutpattyupapatteþ /
svaråpatvàbhyupagame 'pi nànavasthà /
tatra svaråpa÷abdasya svaråpamàtranibandhanatvàt /
antyavi÷eùeùåpàdhinibandhana eveti na råpahàniþ /
samavàyàdau svaråpameva sambandha ityato na ka÷ciddoùa ityà÷aïkàü pariharannanugatasamànyadåùaõamupasaüharati- kalpaneti //

%<kalpanàgauravàt tena yuktà nànugakalpanà  // MAnuv_2,2.125ef //>%

NYâYASUDHâ:
sarvatra vyàvçttameva vàcyaü ÷abdapravçttau nimittaü ca /
vyutpattistu sàdç÷yanibandhanetyekaråpakalpanena sarvasàma¤jasye kvacidanugataü sàmànyaü nimittaü kvacidupàdhiþ kvacitsvaråpamevetyanekakalpane kalpanàgauravaü syàdityarthaþ /
tena bàdhakasadbhàvena sàdhakàbhàvena ca /

nanvanugatatvàbhàve kathaü gotvàdikaü sàmànyam /
ananugatatve 'pi guõakarmavadavàntarabhedasya kalpanãyatvàditi /


*8,64*

evaü samavàyaü svaråpato niràkçtyedànãü yatsamavàyasya sarvatraikatvaü nityatvaü ca"tattvaü bhàvena' iti såtreõoktam, tattvaü, samavàyasya sarvatraikatvaü nityatvaü ca, bhàvena, sattayà vyàkhyàtamiti /
tadapi niràgikãùuràdau tàvadekatvaü niràkartuü pãñhamàracayati- aupàdhiketi //

%<aupàdhikavi÷iùñàdyamapi tadvastu kiü tataþ  /
anyat ...  // MAnuv_2,2.126a-c //>%


*8,65*

NYâYASUDHâ:
aupàdhikaþ pàcakayàjakàdiþ vi÷iùño nãlàgnimadàdiþ /
àdyagrahaõàdupalakùitagrahaõam /
api÷abdo dåùaõàntarasamuccayàrthaþ /
tadvaståpàdhyàditrayam /
kiü÷abdasyobhayataþ sambandhaþ /
tata upàdhyàditrayàt /
vastvityetadaupàdhikavi÷iùñàdyamityanenàpi sambaddhayate /


*8,65f.*

ayamarthaþ /
samavàyasya sarvatraikatvaü vadatedaü tàvadvivicyatàm /
eka eva puruùaþ pacanayajanàdibhirupàdhibhiravacchedakairdharmaiþ pàcako yàjaka÷cetyàdyabhidhãyate, sa pàcakayàjakàdiraupàdhiko 'rthaþ kiü pacanàdyupàdhipuruùatatsambandhebhyo 'nanya utànya iti /
tathà samànàdhikaraõaü vyàvartakaü vi÷eùaõam /
yathotpalasya nãlaü råpaü parvatasya càgniþ /
vyadhikaraõaü tu vyàvartakamupalakùaõam /
yathà nãlaråpagataü nãlatvamutpalasya /


*8,66*

anye tu kàyarprave÷àprave÷àbhyàü vi÷eùaõopalakùaõayorbhedamàcakùate /
yathà lambakarõa ànãyatàü citragurànãyatàmiti /
apare tu ÷àbdasàmànàdhikaraõyàbhyàm /
yathà daõóã devadatto jañàbhistàpasa iti /
kecitpunarvyavacchittisamaye sattvàsattvàbhyàm /
tatra vi÷iùñaü nãlamagnimànvà vi÷eùaõavi÷eùyatatsambandhebhyo 'nanyat anyadvà /
upalakùitaü copalakùaõopalakùyatatsambandhebhyo 'nanyat anyadveti /

tatrànyatvapakùastàvadanubhavàbhyupagamopapattiviruddhatvàdasambhàvita eva /
nahi pàcakàdiþ pacanàditrayàtirikto 'nubhåyate /
naca yogyasyànanubhave sattvaü siddhayati /
nàpyagnimadàdiþ parvatàdyatirikto 'nubhåyate /
atiriktatve caupàdhikavi÷iùñàderdravyàdyantarbhàvàsambhavàt /
ùañpadàrthàtirekaprasaïgenàbhyupagamavirodhaþ syàt /
yadi caupàdhikavi÷iùñàdyamatiriktaü syàt tadà pàcakamànayetyukte puruùàdyànayanaü na kriyetetyàdyupapattivirodhaþ /


*8,70*

nanvavacchittiraupàdhikatvaü, vyavacchitti÷ca vai÷iùyayaü tritayàdbhinnameveti cenna /
avacchitteraniråpaõàt /
sà kimupàdhisambandho và puruùasyaikatvaü và svagato bhedo và /
àdye na trayàtirekaþ /
dvitãye tvanaupàdhikàdavi÷eùaþ /
tçtãye tvasattvaprasaïgaþ /
vyavacchittirvai÷iùyamiti càyuktam /
tasyà nãlàdipadàrthatvàbhàvàt /
sà hi vai÷iùyayapratãtiphalaviùayatayà anubhåyate /


*8,71f.*

vi÷eùaõavi÷eùyasambandhàvagàhyekaü và vij¤ànamaviralamanekaü và vi÷iùñamiti ka÷cit /
yathà'ha"vi÷eùaõaü

vi÷eùyaü ca tatsambandhaphalàrpakam /
j¤ànaråpaü svasàmarthyàdvi÷iùñamiti kãrtitam' iti /
tanna /
vi÷iùñasya bàhyàrthatayànubhavàt /
anyathà sàdhyadharmavi÷iùñaþ pakùaþ /
so 'numànena praj¤àpanãya ityàdyayuktaü syàt /
tasmàdatirekapakùo 'nupapanna eva /


*8,74*

astu tarhyaipàdhikavi÷iùñàdyaü tritayànanyadityata àha- tadeveti //

%<... tadeva cedagnimattvaü kiü tatra bhaõyate  // MAnuv_2,2.126cd //>%


*8,74f.*

NYâYASUDHâ:
pratidattisaukaryàyodàharaõaniùñhatayà matupà pra÷naþ kçto 'gnimattvamiti /
dhåmàdyanumànasàdhyaü vi÷iùñamityarthaþ /
aupàdhikàderapyupalakùaõametat /
ayamarthaþ /
agnimadàdivi÷iùñaü ca yadi vi÷eùaõavi÷eùyatatsambandhebhyo 'nanyadaïgãkriyate /
tadàpi vaktavyam /
kiü tattritayamapi pratyekaü vi÷iùñamutà(tatra)nyatamam /
dvitãye 'pi kiü vi÷eùaõabhåto 'gnirevàgnimacchabdàrthaþ, uta vi÷eùyaråpaþ parvataþ, atha sambandhaþ saüyogalakùaõaþ /
saüyogapakùe 'pi kiü nirvi÷eùaõasaüyogaþ kiüvàgninà saüyogaþ /
uttaratràpi kimagnisaüyogamàtram /
uta parvatasyàgnisaüyoga iti /
evaü pàcakàderapi pacanàditrayànanyatve vikalpo draùñavyaþ /


*8,76*

antyapakùàtiriktànsarvapakùànapàkaroti- agnãti //

%<agnisaüyogamàtraü ced bhavet tat siddhasàdhanam  // MAnuv_2,2.127ab //>%

NYâYASUDHâ:
agnisaüyogamàtramiti sarvapakùopalakùaõam /
cet agnimacchabdàrtha iti ÷eùaþ /
tat dhåmavattvàdyanumànamagniparvatasaüyogànàü samastànàü vyastànàmagninà saüyogasya càgnimacchabdavàcyavi÷iùñatve dhåmànumànaü siddhasàdhanaü syàt /
vi÷iùñasyànumànasàdhyatvàt /
agnyàdervi÷iùñasya mànàntarata eva siddhatvàditi /


*8,77*

astu tarhi parvatasyàgninà saüyogo vi÷iùñaråpo 'gnimacchabdàrtho 'numànasàdhya ityantimaþ pakùaþ /
tatroktadoùàbhàvàt /
parvatamagnisaüyogànàü samastànàü vyastànàmagnisaüyogasya ca siddhatve 'pi parvatasyàgninà yaþ saüyogastasyànumànataþ pràgasiddheriti ÷aïkate- bhådharasyeti //

%<bhådharasyàgnisaüyogo yadi ùaùñhayartha eva kaþ  // MAnuv_2,2.127cd //>%

NYâYASUDHâ:
agnimacchabdàrtho vi÷iùño 'numànasàdhya iti ÷eùaþ /
dåùayituü pçcchati- ùaùñhayartha iti //
parvatasyàgnisaüyogasya ca siddhatve 'pi pavartasya yo 'gnisaüyogaþ sa na siddha ityataþ sa eva vi÷iùño 'gnimacchabdàrtho 'numànavedya iti vadatà parvatasyeti ùaùñhayà nirdiùyaþ sambandha eva vi÷iùño 'gnimacchabdàrtho 'numànavedya ityuktaü bhavati /
anyasya sarvasya siddhatvàt /
ùaùñhayarthà÷ca sambandhà vaiyàkaraõairaneke gaõitàþ /
ataþ ko 'tra sambandho vivakùita iti pra÷nàrthaþ /
eva÷abdaþ tasyaiva pràdhànyadyotanàrthaþ /


*8,78*

uttaraü ÷aïkate samavàya iti /

%<samavàyo yadi hy ...  // MAnuv_2,2.128a //>%

NYâYASUDHâ:
saüyogo hi guõaþ parvata÷ca guõã guõaguõino÷ca samavàyaþ sambandha iti prasiddhamiti hi÷abdàrthaþ /
ùaùñhayartha iti vartate /

niràkaroti- asya ceti //

%<... asya caikatvàt siddhasàdhanam  // MAnuv_2,2.128ab //>%

NYâYASUDHâ:
parvatàderivàsya samavàyasya ca siddhatvàditi ÷eùaþ /
siddhasàdhanaü dhåmàdyanumànamiti ÷eùaþ /
kathaü samavàyasya siddhatvamityata uktam- ekatvàditi //
yastantupañayoþ samavàyaþ sa eva hi parvatàgnisaüyogayoþ samavàyaþ pareõàïgãkçtaþ /
tantupañayoþ samavàya÷ca pratyakùeõa vànumànena và siddha eveti /

ayamatra samudàyàrthaþ /
yadyeka eva sarvatra samavàyaþ syàttadà sarvànumànànàü siddhasàdhanatà syàt /
yadyapi yàthàrthyameva pràmàõyaü tathàpi ÷abdavatparàrthànumànasya paràpekùayà pravçttatvàtsiddhasàdhanatà doùa eva /


*8,78f.*

tathà hi /
sarvamapyanumànaü na vastusvaråpamàtraparam /
tasyàsiddhàvà÷rayàsiddheþ /
siddhau ca siddhasàdhanatvàt /
kintu kenacidupahitaü và vi÷iùñaü vopalakùitaü veti vaktavyam /
tacca vi÷iùñàdikaü na vi÷eùaõàditrayàdanyadeveti yuktam /
anupalambhàdibàdhàt /
trayànanyatve 'pi na vi÷eùaõamàtram /
tasya anumànàtpràk siddhatvàt /
asiddhau càprasiddhavi÷eùaõatvàpatteþ /
agnerevàgnimacchabdàrthatve matupo vaiyarthyàpatte÷ca /
nàpi dharmisvaråpamàtram /
uktadoùàt /
parvato 'gnimànityetayerekàrthatvàpatte÷ca /
naca sambandhamàtram /
saüyogo hi kvacitsambandhaþ syàt yathàgniparvatayoþ /
kvacitsamavàyaþ yathà ràsadråpànumàne /
dvàvapi svaråpataþ siddhàviti siddhasàdhanameva /
saüyogamàtrasya siddhatve 'pyagnyàdisaüyogaþ sàdhya ityapi na vàcyam /
tasyàpi mahànasàdau siddhatvàt /
atha parvatàderagnyàdisaüyogaþ sàdhyaþ /
atràpi vivektavyam /
kasyàtràsiddhayà sàdhyatvamiti /
anyasyàsambhavàt /
ùaùñhayarthasya samavàyasyeti vaktavyam /
sa ca sarvatraika eva cetpunaþ siddhasàdhanataiva syàt /
ataþ sarvànumànocchedaprasaïgàtsarvatra samavàyaikyamayuktamiti /


*8,80*

nanu tantuùu pañàdisamavàyaþ parvatàgnisaüyogàdisamavàya÷ca yadyapi svaråpeõaika eva, tathàpi tantupañàdiparvatàgnisaüyogàdyupàdhinimittaþ samavàyasya bhedo 'pyasti /
tataþ siddhatve 'pi sàdhyatvamupapadyata ityata àha- yadãti // 

%<yadyasyaupàdhiko bhedaþ kuta ekatvamiùyate  // MAnuv_2,2.128cd //>%

NYâYASUDHâ:
yadi asya samavàyasya sàdhyatvasiddhayarthamaupàdhiko bheda iùyate tadaikatvaü kuta iùyate /
samavàyasyaikatvaü hi na saïkhayàvi÷eùaþ /
nirguõatvàt /
kintvabhedaþ /
naca bhedàbhedau kvàpi pareõàïgãkçtau /
tasmàtsamavàye bhedasyàïgãkçtau tadviruddho 'bhedo nàïgãkartumucita iti /

nanu svàbhàvikamekatvaü svàbhàvikenaiva bhedena viruddhayate na punaraupàdhikena /
svabhàvataþ abhinne 'pi gaganàdàvaupàdhikabhedadar÷anàt /
samavàye caupàdhika eva bhedo 'bhyupagataþ /
tatkathaü svàbhàvikaikatvàïgãkàro 'nucita ityata àha- neti //


*8,80f.*

%<nànirvàcyaü hi teneùyamata aupàdhikànyayoþ  /
satyatvàt ko vi÷eùaþ syàn ...  // MAnuv_2,2.129a-c //>%


*8,81*

NYâYASUDHâ:
viruddhàbhimatayoravirodho hi kàlabhedena bhavati /
yathà tatraiva bhåtale tasyaiva ghañasya bhàvàbhàvayoþ /
de÷abhedena và /
yathà tadaiva tasyaiva ghañasyàstitvanàstitvayoþ /
vyaktibhedena và /
yathà tatraiva bhåtale yadaikasya ghañasya bhàvastadaiva ghañàntarasyàbhàvaþ /
pàramàrthikatvàpàramàrthikatvàbhyàü và /
yathà gagane råpatadabhàvayoþ /
tatra tàvatsamavàye 'bhedabhedayornàdyaü vidhàtrayaü sambhavatãti parasyàpi sampratipannam /
nàpi caturthã vidhà sambhavati /
samavàyabhedasyàpàramàrthikatvamasattvamanirvàcyatvaü và /
àdye siddhasàdhanatvaü tadavasthameva /
dvitãye tvidamupatiùñhate /
hi yasmàttena vai÷eùikàdinànirvàcyaü vastu neùyamato 'sattvànirvàcyatvàbhàvàdaupàdhikasya svàbhàvikasya ca satyatvàtko vi÷eùaþ syàt /
aupàdhikasyàpi svàbhàvikavatsatyatvàtpàramàrthikatvàpàramàrthikatvalakùaõasya virodha÷àntihetoþ abhàvavàdaupàdhikatvàdyuktayà na ki¤citkçtaü syàditi bhàvaþ /


*8,82*

iùyate samavàyabhedasyànirvàcyatvaü mayà cettadà ko doùa iti cedapasiddhànta ityàha- màyeti //

%<... màyàvàdyanyathà bhavet  // MAnuv_2,2.129d //>%

NYâYASUDHâ:
anirvàcyavastvaïgãkàre vai÷eùikàdirapi màyàvàdã bhavedityarthaþ /

nanu prakàrabhedenàpi virodha÷a÷antirbhava(viùya)ti /
yathà tatraiva tadaiva nãlapañasadbhàve 'pi pãtapañàbhàvaþ /
tathà samavàye 'pyaupàdhiko bhedo na svàbhàvikamabhedaü viruõaddhãtyata àha- upàdhãti //

%<upàdhijanyaü tadgamyamiti vaupàdhikaü bhavet  // MAnuv_2,2.130ab //>%

NYâYASUDHâ:
upàdhi÷abdàttçtãyàsamarthàjjanyagamyayoþ ÷eùike ñhaki kçte sati aupàdhikamiti bhavati /
tataþ kimityata àha-ubhayatreti //


%<ubhayatràpyanantàþ syuþ samavàyà itastataþ  // MAnuv_2,2.130cd //>%

NYâYASUDHâ:
evaü sati samavàyabhedasyaupàdhikatvaü nàmopàdhijanyatvaü vopàdhigamyatvaü và vaktavyam /
tathàca pakùadvaye 'pyanantàþ samavàyàþ syuþ /
tatkathamityata àha- itastata iti //
sarvade÷akàlagatànàmavayavàvayavyàdyupàdhãnàmanantatvàditi ÷eùaþ /
upàdhãnàmanantatve 'pi samavàyànantyaü kuta ityata àha- bhinnatvamiti //

%<bhinnatvaü caiva teùvasti ...  // MAnuv_2,2.130e //>%


*8,82f.*

NYâYASUDHâ:
co yasmàdityarthe /
nahyaupàdhiko bhedo nàmopàdhãnàmeva bhedaþ /
tathà sati samavàyasyeti na syàt /
uktadoùaparihàra÷ca na bhavet /
kintu teùu samavàyeùvevopàdhijanyaü tadavagamyaü và bhinnatvamasti /
bhedahetava÷copàdhayo 'nantà iti kathaü na samavàyànantyam /
tathàpyaupàdhikameva tadànantyamityuktasya kimàyàtamityata àha- ka iti //


*8,83*

%<... ko vi÷eùa upàdhige  // MAnuv_2,2.130f //>%

NYâYASUDHâ:
upàdhigastatsambandhã aupàdhika iti yàvat /
aupàdhikabhede ko vi÷eùo yenàsàvabhedaü na viruõaddhãtyarthaþ /


*8,84*

etaduktaü bhavati /
nãlapañasadbhàve 'pi pãtapañàbhàva ityatra hi yadi vi÷iùñaviùayau vidhiniùedhau, tadà bhinnaviùayatvena virodhàbhàvaþ /
nãlapãtapañayorbhinnatvàt /
nacaivaü prakçte /
bhedavi÷eùàbhàve 'pi bhedàntaràbhyupagamàpatteþ /
tathà caikatvoktirayuktaiva /
nahi pàrthivaparamàõau råpàdayo 'gnisaüyogajà na tvàpyaparàmàõuråpàdaya iva svàbhàvikà ityetàvatà råpàdirahito 'sau bhavati /
yadi ca vi÷eùaõaviùayau tadà samavàye bhedo 'styeva /
sa tu sambandhibhirupàdhibhiþ kçto na tvakçtrima ityuktaü syàt /
tathàca ghañàdibhedena tulya iti riktaivàbhedoktiþ /
upàdhãnàü ca sarvadànapàyànna bhedasyàgantukatvaü yuktamiti /


*8,86*

upàdhigamyamaupàdhikamiti pakùamaïgãkçtyoktadoùàbhàvaü ÷aïkate- avidyamàna eveti //

%<avidyamàna evànyaþ samavàyo 'dhigamyate  /
upàdhinà ...  // MAnuv_2,2.131a-c //>%

*8,86f.*

NYâYASUDHâ:
satyamupàdhigamyatvàdaupàdhikaþ samavàyabhedo 'dhigama÷ca na pramà /
yenàsau bhedaþ pàramàthirkaþ syàt /
kintu vibhrama eva /
nacaivaü bhedasyàsttvapràptyà siddhasàdhanatàtàdavasthyamiti vàcyam yato 'vidyamàna evànyaþ samavàyo 'dhigamyate tattadupàdhineti bråmaþ /
yathà aïgulyavaùñabdhanayanàdyupàdhiva÷àdavidyamàna eva dvitãya÷candro 'dhigamyate /
tathà taistaiþ sambandhilakùaõopàdhibhiravidyamànà evàneke samavàyàþ pratãyante /
ta ete samavàyà aupàdhikabhedàbhinnà ityucyante /
ta eva càgnimadàdi÷abdavàcyà anumànasàdhyà vi÷iùñàkàràþ /
tathà ca na samavàyaikatvahàniþ /
candravadàropitànàmanekatve 'pyanàropitasyaikatvàvirodhàt /
nàpyanumànànàü siddhasàdhanatà /
tathàvidhasamavàyànàü pràgasiddhatvàditi /
pariharati tadgamakamiti /


*8,87*

%<... tadgamakamanumànaü na mà bhavet  // MAnuv_2,2.131cd //>%

NYâYASUDHâ:
yadyapyasminpakùe na siddhasàdhanaü dhåmàdyanumànam /
tathàpi tadgamakamavidyamànasamavàyasattàü pratipàdayadanumànajàtaü dahana÷aityànumànamiva bàdhitaviùayatayà na pramàõaü bhavet /
upalakùaõaü caitat /
upàdhãnvinà samavàyàvabhàsasya kvàpyabhàvàtsarvatràpi tasyàvidyamànataiva syàdityapi draùñavyam /
tadevaü sarvànu(dhåmàdyanu)mànànàü siddhasàdhanatvàdiprasaïgànna samavàyaikyamupapannamiti /
etaccopalakùaõam /
àgamàpanhava÷ca samavàyaikye syàt /
padàrthànàü tatsaüsargàõàü ca sikatàvadvi÷akalitànàü siddhatvàt /

*8,88*

idànãü samavàyasya nityatvaü niràkaroti- evameveti //

%<evamevàsataþ sattasamavàyo janirmatà  // MAnuv_2,2.132ab //>%

NYâYASUDHâ:
yathà samavàyasya sarvatraikatvàïgãkàre sarvànumànànàü siddhasàdhanatvàdiduùñatvamuktam /
evameva tannityatvàbhyupagame pràgasataþ sattàsamavàyo janirduùyà matà /
samavàyanityatve na kasyàpi janiþ syàdityarthaþ /
tatkathamityata àha- tatràpãti //

%<tatràpi hyuktadoùàõàü naiva ki¤cinnivàrakam  // MAnuv_2,2.132cd //>%


*8,88f.*

NYâYASUDHâ:
uktadoùàõàü siddhasàdhanatvàdãnàm /
tathàhi /
pràgasataþ sattàsamavàyo janiriti pareõa janilakùaõamabhihitam /
tatra yadi samavàyo nityaþ syàttadà tallakùaõà ghañajaniþ pràkkulàlàdivyàpàràdastãti tadarthasya tasya siddhasàdhanatà syàt /
j¤aptau hi siddhasyàpi sàdhanaü ghañate /
kintu kvacidanapekùatvamityeva /
kçtau tu pràksiddhasya sàdhanamevà÷akyamiti kulàlàdivyàpàrasya niùphalatvaü syàt /
atha samavàyasya nityatve 'pi pràgasataþ sattàsamavàyaþ sàdhyaþ asto ko doùa iti cenna /
samavàyaikyavyàghàtàt /
aupàdhikaþ samavàyasya bheda iti cet /
yathàsambhavaü sarvamuktamanusandheyam /
nahi pràgasadviùayo vyàpàraþ sambhavati /
tasya satkàraõàtiriktakartavyàbhàvàt /
satkàraõasya sattàsamavàyànatirekàt /
svaråpalàbhaþ kulàlàdivyàpàrasàdhya iti cet /
evaü tarhi kimapareõa sattàsamavàyena /
tadevaü samavàyasyaikatvanityatve sarvathàpyayukte iti /
yadvà samavàyaniràkaraõaprasaïgàtparoktaü vi÷iùñàderjane÷ca svaråpaü tanmatàsàmà¤jasyapradar÷anàyaupàdhiketyàdinà niràkçtaü(ca) veditavyam /


*8,91*

nanvetatsarvaü vyàhatam /
yuùmàbhirapi lokavedavyavahàraü paripàlayadbhirvi÷iùñàdeþ aïgãkaraõãyatvàt /
tatràpyuktadoùànuùaïgàdityato vi÷iùñàdiniråpaõe tàvaddoùàbhàvaü svamate dar÷ayati- asmaditi //

%<asmatpakùe vi÷eùasya sarvatràïgãkçtatvataþ  /
nàsti doùaþ kvacid ...  // MAnuv_2,2.133a-c //>%

NYâYASUDHâ:
vi÷iùñàkàro na vi÷eùaõaü nàpi sambandhaþ /
kinnàma vi÷eùyam /
naca tanmàtram /
dvividho hi vi÷iùñàkàraþ /
yàvadvi÷eùyabhàvyayàvadvi÷eùyabhàvã ca /

tatràdyo vi÷eùyeõàtyantàbhinnaþ /
yathe÷varaþ svaråpeõa sarvaj¤aþ /
evaü yatra yatra vi÷eùaõasambandho yàvadvi÷eùyabhàvã tatra tatra vi÷iùñaprakàro 'pi tathàbhåto vi÷eùyeõàtyantàbhinno draùñavyaþ /
tathàpi vi÷eùasya bhedapratinidheþ sarvapadàrtheùvaïgãkçtatvene÷varaþ sarvaj¤a ityaparyàya÷abdapravçttyàdyanupapattidoùo nàsti /
ã÷vara eva sarvaj¤a ityabhedastàvatpramitaþ /
bhede tu na niravakà÷aü pramàõamastãti /


*8,91f.*

dvitãyastu vi÷eùyeõa bhinnàbhinnaþ /
yathà pavartenàgnimàn /
yathà hi saüyogavi÷eùasacivàstantavaþ pañàkàreõa pariõamante /
tathà'gantukavi÷eùaõasambandhàdvi÷eùyasvaråpaü vi÷iùñàkàreõa pariõamate /
tatra yadyapi bhedàbhedau vastunaþ svaråpabhåtau tathàpyasmatpakùe vi÷eùasya sarvatràïgãkçtatvato na saïkaradoùaþ /
tadidamuktam- kvaciditi //
atyantàbhedasthale bhedàbhedasthale cetyarthaþ /


*8,94*

yadvà kvacidityaupàdhikàditraya ityarthaþ /
tasyàpyuktaprakàratvàt /
etena bhedahãne 'pyàkà÷àdàvaupàdhiko bhedo dçùña itya(pya)pàstam /
vi÷eùanibandhanànàmevàkà÷àdyaü÷ànàü ghañàdyupàdhibhiþ sphuñãkaraõàditi /
janiniråpaõe doùàbhàvaü svamate dar÷ayati- asmaditi //

vi÷eùasya pariõàmasya janitvenàïgãkçtatvato na ka÷ciddoùo 'stãti yojanà /
mçdàdãnàü ghañàdyàkàràpattireva ghañàdijanirna tu samavàya ityarthaþ /


*8,95*

syàdetat /
kvacidbhàvo vi÷eùyo vi÷iùñàkàra÷càbhàvo dç÷yate /
yathà ghaño na jànàti prakçtirna kartrãti /
kvaciccàbhàvo vi÷eùyo vi÷iùñàkàrà÷ca bhàvaþ pratãyate /
abhàvo 'sti /
abhàvaþ prameya iti /
naca vidhiniùedhàtmanorbhàvàbhàvayorabhedo yujyate /
tatkathaü vi÷eùyàbhinnaü vi÷iùñamucyata ityata àha- bhàvo hãti //

%<... bhàvo hyabhàva÷ca sa eva hi  // MAnuv_2,2.133cd //>%

NYâYASUDHâ:
kvacidityanuvartate /
yo bhàvaþ sa eva kvacidabhàvo bhavati /
ya÷càbhàvaþ sa eva kvacidbhàvo bhavatãtyetadubhayaü prasiddhamevetyarthaþ /
vàkyàrthadvayaprasiddhidyotanàrthaü hi÷abdadvayam /
tatkathamityata àha- abhàvasya ceti //

%<abhàvasya ca dharmàþ syurbhàvàsteùàü ca te 'khilàþ  // MAnuv_2,2.134ab //>%

NYâYASUDHâ:
asti tàvadidaü yadabhàvasyàpi bhàvà dharmàþ syustathà teùàü ca bhàvànàü ca te 'bhàvà dharmàþ syuriti /
akhilà iti bahutvopalakùaõam /
etadapi nàïgãkaromãtyata àha- pratyakùeti //

%<pratyakùamànataþ sarvametanno vàraõakùamam  // MAnuv_2,2.134cd //>%

NYâYASUDHâ:
pratyakùagrahaõamupalakùaõàrtham /
yasmàdabhàvasyàpi bhàvà dharmàþ santi bhàvasya càbhàvà ityetatsarvaü pratyakùàdipramàõataþ siddham /
ato na vàrayituü ÷akyam /


*8,97*

astvabhàvabhàvayorbhàvàbhàvadharmavattvam /
tathàpi bhàvasyàbhàvatvamabhàvasya ca bhàvatvaü kvacidastãtyatra kimàyàtamityata àha- sarva iti //


*8,98*

%<sarve bhàvà abhàvà÷ca padàrthàstena sarvadà  // MAnuv_2,2.134ef //>%

NYâYASUDHâ:
yato 'bhàvàbhàvayorbhàvàbhàvadharmavattvaü siddham /
siddha÷ca dharmadharmiõorabhedatvena kàraõatvena sarve bhàvàþ padàrthà abhàvà÷ca bhavanti /
abhàva÷ca sarve padàrthà bhàvà bhavantãtyuktamupapannamityarthaþ /

yadyevaü bhàvasyàpyabhàvatvamabhàvasya ca bhàvatvaü tarhi dravyàdayo bhàvà eva pràgabhàvàdayastvabhàvà eveti sarvatra prasiddho bhàvàbhàvavibhàgaþ kathamityata àha- tathàpãti //

%<tathàpi prathamaü buddheryo niùedhasya gocara þ  /
so 'bhàvo vidhibuddhestu gocaraþ prathamaü paraþ  // MAnuv_2,2.135 //>%

NYâYASUDHâ:
niùedhasya buddheriti sàmànàdhikaraõyam /
paro bhàvaþ /
yadyapyeùo 'rthaþ pràgevoktastathàpi prasaïgàtpunaþ smàrita ityadoùaþ /


*8,99*

abhàvabhàvayorbhàvàbhàvadharmavattvaü pratyakùàdisiddhamityuktam /
tatkathamityata àha- tasmàditi //

%<tasmàt pradhvastabhedàdi sadityevàvagamyate  // MAnuv_2,2.136ab //>%

NYâYASUDHâ:
pradhvastaü pradhvaüso bhedaþ pçthaktvam /
àdipadena prameyatvàdigrahaõam /
yasmàdabhàvasya bhàvadharmatvamasti /
tasmàdeva hi pradhvaüsàbhàvàdeþ pçthaktvaprameyatvàdibhàvadharmajàtamastyevetyavagamyate /
pratyakùàdineti yojanà /
pradhvaüsaþ pràgabhàvàdvà ghañàdvà pçthak prameyo 'bhidheya÷cetyavagamyate /
abhàvasya (ca)dharmànabhyupagame tadvirodhaþ syàditi bråmaþ /
ghañaþ paño na bhavatãti bhàvasyànyonyàbhàvadharmatvaü sphuñatvànna pradar÷itam /


evamabhàvayorbhàvàbhàvàtmakatvaü sàmànyataþ prasàdhya prakçte yojayati- astãti //

%<astyabhàvo 'sti ca dhvaüso dehàbhàva÷ca bhasmatà  // MAnuv_2,2.136cd //
ityàdi yujyate sarvaü ...  // MAnuv_2,2.137a //>%


*8,99f.*

NYâYASUDHâ:
tasmàdityanuvartate /
yata evamabhàvasya bhàvatvaü bhàvasya càbhàvatvamupapàditam /
tasmàdabhàvo 'sti pradhvaüso 'sti /
dehàbhàvo bhasmatetyabhàvasya vi÷eùyatvaü bhàvasya ca vi÷iùñatvaü tayo÷càbhedastathà ghaño na jànàtãti bhàvo vi÷eùyo 'bhàva÷ca vi÷iùñàkàrastayo÷càbheda ityuktaü yujyata ityarthaþ /


*8,100*

yadi bhàvàbhàvayorekatvaü na viruddhaü tadà ghaño 'pi svàbhàvàtmà kinna syàdityata àha pratyakùàditi /

%<... pratyakùàdipramàõataþ  // MAnuv_2,2.137b //>%

NYâYASUDHâ:
siddhamiti ÷eùaþ /
bhàvàbhàvayorvi÷eùyavi÷iùñayoraikyaü pratyakùàdipramàõasiddhaü natu ghañatadabhàvayoþ /
ato nàtiprasaïga ityarthaþ /
yadvà bhàvàbhàvayordharmadharmibhàvo dharmadharmiõo÷ca abhedaþ pràmàõika ityetatkiü bhàvàbhàvayorvi÷eùyavi÷iùñayoraikyasyopapàdakaü kiüvà sambhàvanàhetuþ /
àdye tåkto 'tiprasaïgaþ /
dvitãye sàdhakaü vàcyamityatredamuktam /
anena kvacidityuktaü vivçtaü bhavati /


*8,101*

athavà bhàvo hãtyàdinà pariõàmavàdaþ prapa¤cyate /
tathàhi /
kecitpariõàmavàdinaþ sata evàbhivyaktiü janimàhuþ /
tadvyudàsàrthamàha- bhàvo hãti //
atra bhàvàbhàva÷abdau sadasatparau /
yaþ kàraõatvàbhimato mçtpiõóaþ sa kàryaghañàtmanàbhàvaþ sa eva tadàtmanà bhàva÷ca /
yadvà sa ghañaþ pràgutpatterbhàvaþ san, sa eva tadabhàvo 'saü÷ca /
athavà yaþ kulàlàdivyàpàràtpràgabhàvo ghañàtmanàsanmçtpiõóaþ sa eva tadanantaraü bhàvo ghañàtmanà san bhavatãti /
etaduktaü bhavati /
kàryaü kàraõena bhinnàbhinnam /
tata eva pràgutpatteþ sadasat /
ataþ kàraõaü pràkkàrakavyàpàràdakàryàtmakaü satkàryaråpatàmàpadyate yatsà janiriti /

nanvekasyaiva bhinnatvamabhinnatvaü ca sattvamasattvaü ca viruddhamityato yathaikasyaiva bhàvatvamabhàvatvaü ca na viruddham /
tathaitadapãtyàdau sambhàvanàü tàvadupadar÷ayannekaikasya bhàvatvamabhàvatvaü ca upapàdayati- abhàvasyeti sàrdha÷lokadvayena /
pårvavadeva vyàkhyànam /


*8,101f.*

astviyaü sambhàvanà /
ni÷càyakaü kimityato bhedàsattvayoþ pareõàpyaïgãkçtatvàdabhedasattve pramàõena sàdhayati- tasmàditi //
pradhvastasya ghañàderbhedaþ pradhvastabhedaþ /
àdipadenànutpannasya kàrakatvaü gçhyate /
"naùñànàmapi vastånàü bhedo naiva vina÷yati' iti yatpradhvastabhedasya sattvamavagamyate yacca ghaño jàyate ghañaü janayatãtyanutpannasyàpi kartçtvaü karmatvaü(ca) và /
tattasmàtkàryasya kàraõàbhedàtpràgutpattervinà÷ottaraü ca sattvàdeva hi yujyate /
nahyatyantàsattvamàpannasya svaråpabhedaþ sanniti yujyate /

nàpyatyantàsataþ kàrakatvam /
naca kàryasya pçthageva sattvamasti /
anupalambhàt /
ataþ sattvaü kàraõàbheda÷càïgãkaraõãyaþ /
naca vinaiva bàdhakenopacàratvakalpanà yuktà /
atiprasaïgàt /
tadidamuktamavagamyata eveti /
na kevalaü vyavahriyata ityarthaþ /

abhàvasya ca bhàvàþ syurdharmàste ca pratyakùàdipramàõasiddhatvàdyujyanta eva na tu niràkaraõàrhà ityuktam /
tadvi÷adayati- astãti //
àdipadena ghañàderbhàvasya pañànyonyàbhàvadharmatvaü gçhyate /


*8,105*

syàdetat /
anyonyàbhàvasya bhàvadharmatve 'pi tasya bhàvàtpçthaktvena kathaü bhàvasyàpyabhàvatvamucyate /
anyonyàbhàvasya bhedatvàdbhedasya ca svaråpatvàïgãkàràditi cenna /
svaråpabhedasyànyonyàbhàvàtiriktatvàt /
yaccoktamabhàve 'pi pçthaktvamastãti tadasat /
pramàõàbhàvàt /
svaråpabhedenaivàsaïkaropapatteþ /
pçthaktvasya ca svaråpabhedàtiriktatvàdityata àha- anyonyeti //

%<anyonyàbhàvabhedau ca pçthaktavaü ca pçthak pçthak  // MAnuv_2,2.137cd //
yat kalpayanti taccaiva kalpanàgauravàd gatam  // MAnuv_2,2.138ab //>%


*8,106*

NYâYASUDHâ:
pçthak pçthagvibhinnànãtyarthaþ /
ca÷abdo dåùaõàntarasuccayàrthaþ /
gataü pràgeva niràkçtam /
anena punaruktidoùaþ parihçto bhavati /

kathaü kalpanàgauravàdikamityata àha- paryàyatveneti //

%<paryàyatvena te ÷abdà j¤àyante sarva eva hi  // MAnuv_2,2.138cd //>%

NYâYASUDHâ:
kramaprayojyatvenetyarthaþ /
sarva eva laukikà vaidikà÷ca /


*8,107*

atra màyàvàdina÷codayanti /
svaråpabhedànatiriktayoranyonyàbhàvapçthaktvayorbhàvàbhàvadharmatvopalambhàtsarvapadàrthànàmapi bhàvàbhàvàtmatàsiddhiriti yaduktaü tadayuktam /
bhedasya vastusvaråpatvànupapatteþ /
tathàhi /
bhedastàvadvidàraõàtmà /
bhidirvidàraõa iti vidàraõàrthabhididhàturåpatvàdbheda÷abdasya /
tasya ca vidàraõàtmano bhàvasvabhàvatve tasyàpi vidàraõaü syàt /
tathà tadekade÷ànàmapi bhedaþ svabhàva iti tatràpa vidàraõaü bhavedityanena krameõa sarva÷ånyatà syàt /

ki¤ca bhedasya vastusvaråpatve na tatraikatà samaveyàt /
abhedaikàrthasamavàyinyà ekatàyà bhedena virodhàt /
ekatvàbhàve 'nekatvamapi na syàt /
tatsamàhararåpatvàt tatkàryatvàdvà tasya /
ekatvànekatvavikalaü ca ÷ånyamevàpadyate /


*8,107f.*

api ca yadi bhedo vastusvaråpaü syàttadà pratiyogyanapekùaþ prasajyeta /
svaråpasyànapekùatvàt /
nahi ghañàtpañasya bheda itivat ghañàtpaña iti pratãtirasti /
ghaño bhinno ghañasya bheda iti vi÷eùaõavi÷eùyabhàvasambandhapratibhàso 'pi bhedasya vastusvaråpatve dugharñaþ syàt /
nahi svayameva svasya vi÷eùaõaü sambandhi và bhavati /
saü÷ayaviparyayau caivamucchidyeyàtam /
bhedàgrahanimittarau hi tau bhavataþ /
tatra yadi dharmiõamavagàhya tau bhavatastadà tatsvabhàvabhåto bhedo 'pi gçhãta iti kva tayoravakà÷aþ /
na cennirviùayatvàtsutaràm /
yadi càsmadayaü bhinna iti pratiyogighañitatayà pratãyamàno bhedo vastunaþ svaråpaü syàt /
tadà tasya saparikarasya bhedasya svaråpe 'ntarbhàvàtpratiyogino 'pi svaråpatayà nimajjanàdadvaitamatameva paryavasyediti /


*8,108*

tànapàkaroti- bhedasyeti //

%<bhedasya tu svaråpatve ye vadanti ca ÷ånyatàm  /
adbhutatàste yato 'nyasya pratiyogitvamiùyate  // MAnuv_2,2.139 //>%

NYâYASUDHâ:
tu÷abdaþ prakçtàdvai÷eùikàdervyavacchindanye tviti sambaddhayate /
svaråpatve bhedyavastusvaråpatve /
÷ånyatàü sarvasyàpãti ÷eùaþ /
ca÷abdaþ pårvoktadåùaõasamuccayàrthaþ /
adbhutà à÷caryàþ /
na laukikeùvevaüvidhà dç÷yante nàpi parãkùakeùviti yàvat /
tatkathamityataþ ÷ånyatàpattiü tàvanniràkaroti- yata iti //
yo bhedo yasya svaråpamiùyate taü bhedaü prati tato 'nyasyaiva vastunaþ pratiyogitvamiùyate yatastasmàdadbhutàsta iti sambandhaþ /


*8,111*

anyasya pratiyogitve 'pi kathamuktadoùaparihàra ityata àha- pratiyogino hãti //

%<pratiyogino hi bhedo 'yaü natu svasmàt katha¤cana  // MAnuv_2,2.140ab //>%

NYâYASUDHâ:
hi÷abdaþ pårvavaddhetau /
ayamityevambhàvasya pratyakùàdisiddhatàü såcayati /
svasmàt dharmisvaråpàt /
idamuktaü bhavati /
vidàraõàtmà hi bhedo yasya yatastaü tato vidàrayet /
natu yaü kamapi yataþ kuta÷cit /
na(hi)ca ghañasvaråpasya bhedasya ghaña eva pratiyogã yena svasminvidàraõaü syàt /
kintu ghañàdaya eva /
tato vidàraõaü tu nàniùyam /
tasya ÷ånyatànàpàdakatvàditi /

ki¤ca bhidyate 'neneti yadi bheda÷abdaþ karaõasàdhano bhavet tadà bhedaþ kamapi vidàrayet /
bhàvasàdhanatvàïgãkàràt /
ato 'bhyupagamyaiva karaõasàdhanatàmayaü parihàraþ abhihita ityà÷ayavànàha- katha¤caneti //
idamuditamiti ÷eùaþ /


*8,112*

ki¤ca vidàraõamapi lavitràdi yatsambandhi tadvidàrayati /
natu svàtmànam /
ato dharmabhedavàde katha¤cididaü vaktavyam /
svaråpabhedavàde tu kvàsyàvakà÷aþ /
bhedasya vastusvaråpatve na tatraikatà samaveyàdityapyanenaiva nirastam /

nahyekatànekate svaråpeõa viruddhe /
ekasyaiva ghañasyànyàpekùayànekatvadar÷anàt /
kintu yadapekùayànekastadapekùayaivaika iti viruddham /
tatra ghañasya parasmàtpratiyogina eva bheda iti /
tadapekùayaivànekatvaü svàpekùayà tvekatvamiti ko virodhaþ /
api caikatvànekatvayoþ sàmànàdhikaraõyaü và viruddhaü dharmadharmibhàvo và /
àdye naikatàyà bhedena virodhaþ /
bhedasya svaråpatvenaikatàsàmànàdhikaraõyàbhàvàt /
na dvitãyaþ /
ekaü dvitvamiti dar÷anàt /
ekatvànekatvàbhàve 'pi ÷ånyatvaü kutaþ /
vai÷eùikàdãnàü guõàdivanmàyàvàdinàü brahmavadaguõasyàpi sattvopapatteriti /


*8,114*

nanu bhedo vastusvaråpaü cetpratiyoginiråpya eva na syàt /
svaråpasya tadabhàvàt /
ato nàyaü parihàro yujyate /
tathàca svasminneva vidàraõe punaþ ÷ånyataiveti cenna /
svataþ parato 'pi vyàptyasiddheþ /
yathà(hi) paraniråpyamapi brahmaõo jãvaikyaü brahmasvaråpatvaü màyàvàdinàïgãkçtam asmàbhi÷ca paratvàdikaü dravyasvaråpam /
tathà pratiyoginiråpyasyàpi bhedasya vastusvaråpatve ko virodhaþ /


*8,115*

ki¤ca bhedo vastusvaråpamiti bruvàõo vastusvaråpasyàparaniråpyatvaü kathamabhyupeyàt /
etàvattu syàt /
ekasyaiva vastunaþ pratiyogipratãtimapekùyànapekùya ca pratãtiþ katham /
tatràpi na saiva pratãtirubhayãü gatima÷nute /
kintu pratãtidvayametat /
taccaikasminnapi vastuni vi÷eùabalamavalambya sama¤jasaü bhaviùyatãti bhedasya parapratiyogitopapatteþ kutaþ svasminvidàraõàpattiþ /


*8,117*

astu và svaråpavidàraõam /
tathàpi ÷ånyatàpàdanamayuktamevetyà÷ayavànàha- vibhàgeneti //

%<vibhàgenàlpataiva syàt kuta eva ca ÷ånyatà  // MAnuv_2,2.140cd //>%

NYâYASUDHâ:
loùñhàdeþ khalvavayavibhàgena loùñhàdivinà÷e satyalparimàõàvayavàva÷eùo 'vagato, natu sarva÷ånyatà /
tathà sarvatràpi vibhàgenàlpatàlpàvayavàva÷eùataiva syàcchånyatà tu kuta eva syàt /

nanu ca pa¤caùeùu sthaleùu vidàraõenàlpàlpataràlpatamavastvava÷eùe 'pyantataþ kasyacidavayavajàtasya ÷ånyatàyàü sarva÷ånyatà syàdityata àha- neti //

%<na ÷ånyànàü hi saüyogàd bhàvo vastuna iùyate  // MAnuv_2,2.141ab //>%


*8,117f.*

NYâYASUDHâ:
yatsaüyogena hi yadvaståtpannaü tasminvidàraõe sati saüyoganà÷àdvastunà÷ànantaraü tadava÷eùo bhavati /
yathà tantusaüyogenotpanne ghañe tantuvidàraõasaüyoganà÷akrameõa vinaùñe tantvava÷eùaþ /
evaüca yadi keùà¤citparamàlpànàü vastånàü ÷ånyasaüyogàdutpattiþ syàttadà vidàraõe sati saüyoganà÷ena kàryanà÷e ÷ånyàva÷eùaþ syàt /
nacaivaü pràmàõikairiùyate /
ato 'saïgataü sarva÷ånyatàpàdanamiti /
bhàvo janma /


*8,118*

nanu ÷ånyatvaü nàma nàtyantàsattvamàpàdyatvena vivakùitam /
kintu såkùmatamatvameva /
taccàniùyamityata àha- vidàraõeti //

%<vidàraõàrtho dhàtu÷ca vibhàgaguõavàcakaþ  // MAnuv_2,2.141cd //>%

NYâYASUDHâ:
syàdetadyadi bhedo vidàraõàtmà bhavet /
nacaivam /
pramàõàbhàvàt /
aïgãkçtyaiva tu pårvaþ parihàro 'bhihitaþ /

nanåktamatra bheda÷abdàdeva bhedasya vidàraõàtmakatvamavagamyate /
sa hi bhiderdhàto råpam /
sa ca vidàraõàrthatayà vyàkhyàta iti /
atrotraram /
yadà bhididhàturvidàraõàrtho vivakùitastadà bheda÷abdo vibhàgàkhyaguõavàcako na tvanyonyàbhàvalakùaõabhedavàcaka iti /
etaduktaü bhavati /
"kriyàvàcitvamàkhyàtumekaiko 'rthaþ pradar÷itaþ /
prayogato 'nugantavyà anekàrthà hi dhàtavaþ' iti vacanàdbhidirvibhàgavacano 'nyatvavacana÷ca /
bhinno ghaña ityukte sphuñita iti gamyate /
bhinnaü gaganaü ghañàdityanyaditi vij¤àyate /
tatra vibhàgo vidàraõàtmà nànyatvam /
tadeva càtra prakçtaü na vibhàga ityanyatàlakùaõasya bhedasya vastusvaråpatve vidàraõaprasaïgenàtyalpatàpàdanamapyasaïgatameva, chalatvàditi /

nanu vibhàgasyànyatvasya ca ko vi÷eùo yenaivamucyata iti cenna /
guõagrahaõenaiva parihçtatvàt /
vibhàgo hi guõatayà vai÷eùikàdibhirupàttaþ /
anyatà cànyonyàbhàva iti sphuño bhedaþ /


*8,120*

yastu guõàdiprakriyàü na màyàvàdã manyate /
taü bodhayitumàha- avidàraõe 'pãti //

%<avidàraõe 'pi hyàsyasya bhinnàvoùñhau tu tasya ca  // MAnuv_2,2.142ab //>%

NYâYASUDHâ:
àsyasyetyàsyasambandhinoroùñhayorgrahaõam /
tasya ca màyàvàdina eva /
yadà hi màyàvàdã niruttaratayà tåùõãmàste tadà tadãyayoroùñhayorvidàraõalakùaõavibhàgàbhàve 'pyoùñhau bhinnàvanyonyàbhàvalakùaõabhedavantau bhavata eva /
yadabhàve ca yadasti tattato 'nyaditi ca prasiddhameva /
ato vibhàgàdbhedo 'rthàntarameveti j¤àyate /
tasya cetyanena nàtaþ paraü svaråpabhede kàcidanupapattiþ sambhàvitàstãti såcitam /
nanu kathaü nàsti /
vi÷eùaõavi÷eùyabhàvànupapattyàderaparihçtatvàditi cenna /
svaråpatve 'pi vi÷eùabalena vi÷eùaõavi÷eùyabhàvasambandhàvabhàsopapatteþ /
anyathà'nandaü brahma ànandaü brahmaõa ityàderanupapattiprasaïgàt /
saü÷ayaviparyayànupapattirapi nàsti /
savi÷eùatvena j¤àtàj¤àtatvopapatteþ /
anyathà'tmasvaråpe svayaüprakà÷amàne tatsvaråpamàtràõàmadvitãyatvànandatvàdãnàmapi prakà÷anãyamànna jàtu kasyacitsaü÷ayaviparyayau syàtàm /
avidyàva÷àttatra tatheti cet /
atràpi sàdç(÷yàdiva)÷yava÷àttatheti santoùyavyam /


*8,121*

yaccàdvaitaparyavasànamuktam /
tatkuta iti vaktavyam /
yadi manyeta yathà hi lambakarõa àgato, nãlamànãyatàmityàdau parikaravato yadbhavati tatparikarasyàpi, tathà pratiyogighañitasya bhedasya dharmisvaråpatve pratiyogino 'pi ta(tra nima)nnimajjanaü syàditi tatra kiü sambhàvanayedamucyate uta vyàptyà /
nàdyaþ /
pra÷ithilamålatvàt /
na dvitãyaþ /
citragurànãyatàü kà÷ãnivàsã samàgata ityàdau tadabhàvàt /
pàramàrthikãü dçùñimavalambamànasya tadapi asiddhamiti cet /
aho pakùapàto 'sya yatparasyàniùyaü prasa¤jayanvyàptigrahaõàya laukikaü dçùñàntaü bahumanyate vyabhicàre tu tatrodàste /
parasiddhena parasyaivàniùyàpàdanamiti cet /
tarhi måla÷aithilyamapi paraþ svasiddhena pratipatsyate /
vaicitryaü kinnimittamiti cet /
vyàvartakatvamàtreõa pratiyoginàmupayogàditi bråmaþ /


*8,123*

tadevaü svaparamatàvalokànapekùayaiva doùodbhàvanàdupekùaõamevonmattavàkyavanmàyàvàdasyocitam /
kinniràkaraõenetyà÷ayavànupasaüharati- ata iti //

%<ata unmattavàkyatvànmàyàvàdo 'bhyupekùitaþ  // MAnuv_2,2.142cd //>%

NYâYASUDHâ:
nanvevaüvidhaü mataü siddhàntaviruddhatvàtsåtrakçtà kuto 'tra na niràkçtamityetadanena parihriyate /
upekùitaþ såtrakàreõeti ÷eùaþ /


evaü samavàyaü niràkçtyedànãü sambandhaprasaïgena sambandhinàmapi guõàdãnàü prasaktatvàdã÷varaguõasaïkhayàvipratipattiü niràkaroti- naceti //

%<na càmandasadànandasyandyanantaguõàrõavaþ  /
ã÷varo 'ùñaguõatvena prameyo 'pramitatvataþ  // MAnuv_2,2.143 //>%

NYâYASUDHâ:
ã÷varo 'ùñaguõatvena aùñàveva guõà asya santãtyevaüråpeõa, na prameyo na pratipattavyaþ /
kutaþ apramitatvataþ aùñaguõatve pramàõàbhàvàt /
kintvamandasadànandasyandyanantaguõàrõavaþ prameyaþ /
arõava ivàrõavaþ, kùãràrõavaþ sudhàsyandã bhavati /
aya¤cànalpavidoùànandasudhàsyandã /
so 'nantà guõàþ ÷ubhapadàrthà÷cintàmaõiprabhçtayo 'sminnityanantaguõaþ /
ayamapyànandàdayo 'nantà guõà asminnityanantaguõaþ /
amandasadànandasyandã càsàvanantaguõa÷càsàvarõava÷ceti vigrahaþ /


*8,124*

aùñaguõatvavadanantaguõatve 'pã÷varasya pramàõaü nàstãtyata àha- mayãti //

%<mayyanantaguõe 'nante guõato 'nantavigrahe  /
anantaguõamàhàtmya÷aktij¤ànamahàrõavaþ  // MAnuv_2,2.144 //
nàràyaõaþ paro '÷eùacetanebhyaþ paraü padam  /
ityàdivedatadvàkyairanantai÷càvasãyate  // MAnuv_2,2.145 //
anantaguõatà viùõoþ ...  // MAnuv_2,2.146a //>%


*8,124f.*

NYâYASUDHâ:
anantà asaïkhayàtà guõà yasyàsàvanantaguõaþ /
guõato 'nanta iti guõànàü pratyekamanavadhikatvamanantàvàntaravi÷eùavattvaü càbhipreyate /
anantavigraha ityantaü bhagavadvàkyam /
uttaraü vedavàkyam /
guõamàhàtmyeti sàmànyavi÷eùàbhyàmuktam /
màhàtmyaü parimàõàti÷ayaþ /
paraü padamityuddi÷yànyaducyata iti na liïgavyatyayadoùaþ /

nanvetàni vacanànyupacaritàrthàni kinna syurityata àha- kathameveti //

%<... kathameva hyapodyate  // MAnuv_2,2.146b //>%

NYâYASUDHâ:
bàdhakava÷àddhi mukhyàrtho 'podyate /
nacàtra tadastãtyato 'nantaguõatà viùõoþ kathamevàpodyate /


*8,126*

yacca vai÷eùikàdibhirã÷varaj¤ànecchàprayatnànàmakhaõóatvamuktaü tadapyasat /
"anantaü guõataþ' iti pratyekaü guõànàmanantavi÷eùavattvasyàgamasiddhatvàt /
tadanaïgãkàre bàdhakaü càha- yadãti //

%<yadyanantavi÷eùà÷ca tajj¤ànàdernivàritàþ  // MAnuv_2,2.146cd //
kathaü tattadviùayatà sàrvaj¤yàrthaü vidhãyate  /
aupàdhikavi÷eùastu pårvameva niràkçtaþ  // MAnuv_2,2.147 //>%


*8,126f.*

NYâYASUDHâ:
tattadviùayatà ghañàdiviùayatà, vidhãyate astitvenàïgãkriyate /
mà bhåttattadviùayatvamityata uktam- sàrvaj¤àrthamiti //
upalakùaõaü caitat /
sarvakartçtvàdyarthaü cetyapi draùñavyam /
atrànantavi÷eùà iti yathàgamasiddhoktiþ /
vastutastu yadi ã÷varaj¤ànàdi nirvi÷eùaü syàttadà tattadviùayatvaü na syàt /
tadà ca tasya sàrvaj¤àdikaü na syàt /
sarvaviùayaj¤ànavànhi sarvaj¤o nàma /
tathà sarvakàryotpattiviùayecchàprayatnavànsarvakartà /
sarvakàryavinà÷aviùayecchàdimàü÷ca sarvasaühartà /
aïgãkçtaü ca sàrvaj¤àdi pareõa parame÷varasya /
atastadarthaü j¤ànàdestattadviùayatayà bhàvyam /
kathaü ca tathà sati nirvi÷eùatvamiti /


*8,127*

etanaidapi nirastam /
yadàhuþ /
"anityaü hi j¤ànàdi karmakàrakatayà viùayasahitatvamapekùeta /
nityasya tu kiü viùayeõa' iti /
viùayàõàü cànantyàdanantavi÷eùatàsiddhiþ /


*8,128*

syàdetat /
nirvi÷eùameve÷varaj¤ànaü j¤aptiråpam /
tattu taistairghañàdyupàdhibhistattadviùayamiti vyapadi÷yate /
evamakhaõóaiva tasyecchàstvityevamàkàrà /
tathàpi taistaiþ sçùñayàdyupàdhibhiþ sisçkùà sajjihãrùetyàdyucyate /
tathà prayatno 'pi /
ataþ svato vi÷eùàbhàve 'pyaupàdhikavi÷eùava÷àttattadviùayatà sàrvaj¤àdikaü ca yuktamityata àha- aupàdhiketi //


aupàdhiko 'pi vi÷eùo 'sti na và /
asti cetkathaü nirvi÷eùatvam /
na cetpunaþ sàrvaj¤àdyabhàva ityàdipårvoktanyàyenaiva nirastamityarthaþ /
ki¤copàdhirj¤ànàdisambaddho vi÷eùamàpàdayedasambaddho và /
àdye sambandho viùayaviùayibhàvàtirikto nàstãti pårvameva tadviùayataiùyavyà /
dvitãye 'tiprasaïgaþ /
api càstvityevamàkàreõaivecchàdinà sçùñayàdikaü bhavati uta sçùñayàdikaü bhavatvityevamàkàreõa /
nàdyaþ /
atiprasaïgàt /
dvitãye svataþ savi÷eùatvamityeùà dik /


*8,129*

vai÷eùikàdayaþ kecidã÷varaj¤ànaü svaprakà÷aü na bhavatãtyàhuþ /
tànapàkaroti- svaprakà÷atvamapãti //

%<svaprakà÷atvamapi tu yairj¤ànasya nivàritam  /
kathaü sarvaj¤atà tasya ...  // MAnuv_2,2.148a-c //>%

NYâYASUDHâ:
yaistviti sambandhaþ /
kecidvai÷eùikàdayaþ svaprakà÷atàmaïgãkurvantãtyetatsåcayituü tu÷abdaþ /
j¤ànasya ã÷varaj¤ànasya /
teùàü pakùa iti ÷eùaþ /
tasya ã÷varasya /
kathaü svaprakà÷atvàbhàve sarvaj¤atàbhàva ityata àha- sveti //


*8,130*

%<... svaj¤ànàdhigamaü vinà  // MAnuv_2,2.148d //>%

NYâYASUDHâ:
svaj¤ànàdhigamàbhàvàdityarthaþ /
ekameva hã÷varaj¤ànaü tacca svavyatiriktameva viùayãkaroti na tu svaråpamiti kathamã÷varaþ sarvaj¤aþ syàditi /

svaprakà÷aj¤ànàbhàve 'pã÷varasya sàrvaj¤asambhavaü ÷aïkate- j¤ànamiti //

%<j¤ànaü vi÷vàdhigaü tvekaü tajj¤ànaviùayaü param  /
iti j¤ànadvayenaiva sarvavit parame÷varaþ  // MAnuv_2,2.149 //
iti ced ...  // MAnuv_2,2.150a //>%

NYâYASUDHâ:
vi÷vàdhigaü svavyatiriktasamastaviùayam /
tajj¤ànaü viùayo yasya tattathoktam /
syàdayaü doùo yadã÷varasyaikameva j¤ànaü syànna caivam /
dve khalvã÷varaj¤àne /
tatraikaü svavyatiriktadvitãyaj¤ànasahitasarvaviùayam /
dvitãyaü tu tajj¤ànaviùayãkàri /
evaüca j¤ànasya svaviùayatvàbhàve 'pã÷varasyaivaüvidhaj¤ànadvayenaiva sarvavittvamupapadyata iti /

tathàpã÷varasyàsàrvaj¤aü tajj¤ànasya và svaprakà÷atvaü duùpariharamityà÷ayavànuttaramàha- eùa eveti //

%<... eùa evàrthastajj¤ànàvasito yadi  /
svaprakà÷atvameva syàj ...  // MAnuv_2,2.150a-c //>%

NYâYASUDHâ:
àstàü tàvatsajàtãyàtmavi÷eùaguõayaugapadyànupapattiþ /
j¤ànadvayavànahaü, j¤ànadvayena sarvaj¤o 'smi, idaü me j¤ànametajj¤ànaviùayaü etaccaitadviùayamityàdireùa evàrtha ã÷vareõa j¤àyate na và /
neti pakùe tasya sàrvaj¤aü na syàt /
àdye kimetayoranyatareõota j¤ànàntareõa /

prathamasyedamuttaram /
eùa evàrthastayoranyatareõa j¤ànenàvasito viùayãkçto yadi tadà tasya j¤ànasya svaprakà÷atvaü syàdeveti /
tatkathamityata àha- j¤ànaü hãti //

%<... j¤ànaü hyetad vi÷eùaõam  // MAnuv_2,2.150d //>%

NYâYASUDHâ:
yadyapyetajj¤ànaü na niùkçùñaü svasya svaviùayatàmàpadyate /
tathàpi j¤ànaviùayasyaitasya j¤ànadvayànahamityàderarthasya vi÷eùaõaü bhavatyeva /
tathàca vi÷iùñàrthaviùayatve vi÷eùaõabhåtasvaviùayatvamavarjanãyameva /
nahi daõóisàkùàtkàre daõóo na sphuratãti yuktamiti /


*8,131*

dvitãye doùamàha- j¤ànàntareõeti //

%<j¤ànàntareõa cedatra bhavedevànavasthitiþ  // MAnuv_2,2.151ab //>%

NYâYASUDHâ:
j¤ànàntareõa tçtãyena j¤ànena /
yadyeùo 'rtho viùayãkriyate /
atra asminpakùe anavasthitiþ j¤ànadvayavànã÷vara iti niyamàbhàvo bhavet /

yastu j¤ànatrayavàniti niyamaü manyate sa praùñavyaþ /
kiü j¤ànatrayavànahamasmãtyàdikamarthamã÷varo vetti na veti /
dvitãye tu punarasàrvaj¤am /
àdye kimetattrayànyatamena, uta caturthena /
nàdyaþ /
svaprakà÷atàpatteþ /
dvitãye punaranavasthaiva /
evaü j¤ànàntaraparamparàbhyupagamavyasanaü durvàraü syàt /


*8,132*

nanvanantànã÷varaj¤ànànyabhyupagacchàmi ko doùa iti cenna /
kalpanàgauravàdvaramekasyaiva j¤ànasya svaprakà÷atvàbhyupagama ityà÷ayavànupasaüharati- svaprakà÷atvamiti //

%<svaprakà÷atvametasmàd durnivàryaü samàpatet  // MAnuv_2,2.151cd //>%

NYâYASUDHâ:
nanu j¤ànaü na svaprakà÷aü vastutvàdityàdeþ viruddhaü(di) svaprakà÷atvaü kathamaïgãkartumucitamiti cet (na) /
yat vastu, na tatsvaprakà÷amiti vyàptij¤ànaü svàtmànaü na viùayãkaroti cenna sarvopasaühàravadvayàptisiddhiþ /
viùayãkaraõe tu svaprakà÷atvaü durnivàramityà÷ayavato vopasaühàraþ /


*8,133*

yaduktamã÷varo 'nantaguõa iti tadanupapannam /
caturviü÷ateradhikànàü guõànàmabhàvàt /
tatràpi keùà¤cidã÷vare 'nupapatteþ /
tasmàdupapannairaùñabhireva guõairupapanno bhagavàniti /
maivam /
÷auryaudàyarpràgalbhyaprabhçtãnàü guõànàü bhàvàt /
pareõa svãkçteùvapi keùà¤cidanupapattyabhàvàcca /
tathàhi /
sukhaü tàvadã÷varasya kuto nàïgãkartavyam /
ã÷varaþ sukharahito duþkharahitatvàdghañavat /
sukhavàü÷cedaduþkhavànprasajyate devadattavaditi vipakùe bàdhakopapannàdanumànàditi cet /
tatrànugràhakasya tarkasya tàvaddåùaõamàha- sukhavàniti //


*8,134*

%<sukhavàn duþkhavàü÷ca syàditi vyàpti÷ca no bhavet  // MAnuv_2,2.152ab //>%


NYâYASUDHâ:
kathaü vyàptyabhàva ityata àha- nirduþkhatvamiti //

%<nirduþkhatvaü mahànandaþ ÷rutyaive÷asya bhaõyate  // MAnuv_2,2.152cd //>%


*8,134f.*

NYâYASUDHâ:
yadyapi sukhitvaü duþkhitvena sahacaritaü devadattàdàvupalabdham /
tathàpã÷vare nirduþkhe 'pi vàcyaü pràk prasa¤jànàdvayàptigrahaõavelàyàmevedaü vyàptibhaïgodbhàvanamiti /
sarvatràpyevaü vaktuü ÷akyatvenoktadoùànistàràditi /
maivam /
svàbhyupagamamàtreõàpàdanasthale vyàptibhaïgàbhidhàne satyevametat /
nacaivaü prakçte /
÷rutibalenaive÷vare sukhitvasya duþkhitva(sya)vyabhicàropapàdanàt /
tadidamuktam- ÷rutyaiva bhaõyata iti //
pratyekaü sambandhàdekavacanam /


*8,135*

kàsau ÷rutirityato 'rthatastàmudàharati- ya iti //

%<yo '÷anàyàpipàse ca ÷okàdãü÷càtivartate  /
ànandaü brahmaõo vidvàn vipàpmetyàdikà ca sà  // MAnuv_2,2.153 //>%

NYâYASUDHâ:
anena"yo '÷anàyàpipàse ÷okaü mohaü jaràü mçtyumatyeti' iti ÷rutimupàdatte /
vipàpmetyanena"ya àtmàpahatapàpmà' ityàdi÷rutim /
sà nirduþkhatvàdyabhidhàtrã /

nanvànanda÷ruterduþkhàbhàvaviùayatvopapatterna ÷rutyavaùñambhena prasaïgamålabhåtavyàptibhaïgo vaktuü ÷akyata ityato 'ïgãkçtya tàvatsopàdhikatvamàha- ã÷varasyeti //


*8,136*
%<ã÷varasya tatheùñatvaü duþkhitvopàdhirityapi  /
ukte kimuttaraü bråyàcchrutyanàdaratatparaþ  // MAnuv_2,2.154 //>%

NYâYASUDHâ:
tatheùñatvaü duþkhã bhavatvitãùñatvam /
duþkhitvopàdhiþ duþkhitvaprayojakam /
apipadenàdharmàdimattvaü samuccinoti /
anàdaro vinà bàdhakena pratãtàrthaparityàgaþ /
mà bhåttàvat ÷rutyavaùñambhena vyàptibhaïgaþ, sopàdhikatayà tu bhaviùyati /
sopàdhikasambandhasya vyabhicàraniyamàditi /


yaþ sukhã sa duþkhã bhavatvitã÷varecchàviùaya eveti niyamànnàyamupàdhirityata àha- na ceti //

%<na càtmaduþkhitecchà syàdata etannivàryate  // MAnuv_2,2.155ab //>%

NYâYASUDHâ:
ã÷varasya hi"ànandaü brahmaõo vidvàn' ityàdi÷ruteþ sukhitve 'pi nopàdhimattvam /
kasyàpyàtmaduþkhitecchàbhàvàdata etadupàdhervyàpyàbhimatavyàpakatvaü nivàyarte /
yadyapyayaü niyamo na dar÷anamàtreõa siddhayati /
atiprasaïgàt /
niyàmakaü tu nàstãti vaktuü ÷akyate /
tathàpi ÷rutyarthaparityàgaü vàrayituü prasaïgàpàdanàyedamuditamiti draùñavyam /
bhavedetadyadyànanda÷rutiþ sukhavàdinã syànna caitadasti /
tasyà duþkhàbhàvaparatvàditi cet /
kiü bàdhakàdiyaü ÷rutiþ svàrthàtpracyàvyate utaivameva /
na tàvaddvitãyaþ /
duþkhàbhàva÷ruterapyanyathayituü ÷akyatvena tarkasyeùyàpattitàpatteþ /
àdye na tàvatpratyakùamàgamo và bàdhako 'sti /
tataþ sukhitve duþkhitvaprasaïgo và nirduþkhatvànumànaü và bàdhakamiti vàcyam /
tadubhayamapi vyaptibalapravçttaü và syàtsahadar÷anamàtrabalapravçttaü và /
nàdyaþ /
itaretarà÷rayatvaprasaïgàt /
siddhe hi ÷ruteþ svàrthapracyàvane tarkànumànayorvyàptisiddhistatsiddhau ca ÷ruteþ svàrthàtpracyàvanasiddhiriti /


*8,138*

nanvetadbhavatàmapi samànam /
÷ruteþ svàrthaparatve tarkànumànayorvyàptibhaïgaþ, sati ca tasmin ÷ruteþ svàrthaparatvamiti /
maivam /
yataþ pratãtàrthaparityàga eva bàdhakamapekùate /
na svàrthaparatvaü, bàdhakàbhàvam /
tasya pratãtyaiva siddhatvàt /
dvitãye tvatiprasaïgaþ syàdityàha- saheti //

%<sahadar÷anamàtreõa ÷rutãnàmapalàpakaþ  // MAnuv_2,2.155cd //
yaj¤àderapi pàpasya hetutvaü hiüsayà yuteþ  /
nànumàti kathaü ...  // MAnuv_2,2.156a-c //>%

NYâYASUDHâ:
àpàdyena sàdhyena và sahadar÷anaü yasyàpàdakasya sàdhanasya và tatsahadar÷anam /
÷rutãnàm ã÷varasyànandavàdinãnàm apalàpakaþ svàrthapracyàvakaþ /
yaj¤àderityàdipadena gobhyo yavasadànaü gçhyate /
yuteþ yogàt /
yadi sahadar÷anamàtreõànanda÷rutyarthàlàpaþ kriyeta /
tadà yà hiüsà sà pàpaheturiti sahadar÷anena jyotiùyomàdi÷rutyarthàpalàpo 'pi kriyatàmavi÷eùàditi bhàvaþ /


*8,139*

nanvavi÷eùo 'siddhaþ /
hiüsàtvapàpasàdhanatvayoþ /
sàhacarye niùiddhatvasyopàdheþ vidyamànatvàt /
naca sukhitvaduþkhitvasambandhe ka÷cidupàdhirasti /
ã÷varasya tatheùñatvamupàdhistvidànãmapi gaha(naü pravi)naniviùya ityà÷aïkate- tatreti //

%<... tatra yadyupàdhirniùiddhatà  // MAnuv_2,2.156cd //>%

NYâYASUDHâ:
astãtyucyata iti ÷eùaþ /


keyaü niùiddhatà nàma /
akartavyatayà ÷rutyuktatvamiti cet /
keyamakartavyatàpi karaõànarhatà và karturaniùyahetutà và /
nàdyaþ /
brahmahiüsàyà api kriyamàõatvàt /
dvitãye 'pi kiü sàkùàdaniùyasàdhanatvaü paramparayà và /
nàdyaþ /
hiüsànantarameva duþkhotpàdàdar÷anàt /
dvitãye tu pàpasàdhanatayoktatvamupàdhirityuktaü syàt /
evaücàtràpyupàdhisadbhàvàdavi÷eùa eveti pariharati- aduþkhitveneti //

%<aduþkhitvena cànuktiþ kathaü nopàdhitàü vrajet  // MAnuv_2,2.157ab //
>%
NYâYASUDHâ:
"aduþkhitvenànuktiriti' duþkhitvenoktirityarthaþ /
kàsau devadattàdãnàü ÷rautã duþkhitvoktirityata àha- aduþkhamiti //

%<aduþkhamitarat sarvaü jãvà eva tu duþkhinaþ  /
teùàü duþkhaprahàõàya ÷rutireùà pravartate  // MAnuv_2,2.157c-f //
iti ÷rutir hi paramà ...  // MAnuv_2,2.158a //>%

NYâYASUDHâ:
pravartate duþkhaprahàõasàdhanaü paramàtmànaü pratipàdayatãtyarthaþ /


*8,141*

evamanumànànugràhakaü tarkaü niràkçtyedànãmã÷varo na sukhã nirduþkhatvàdghañavadityanumànamapi dåùayati- ÷rutyuktiriti //

%<... ÷rutyuktir yadi kàraõam  /
kiü kàryamanumànena gaëastanasamena hi  // MAnuv_2,2.158b-d //>%

NYâYASUDHâ:
kàraõaü pramàyàþ /
"ànandaü brahmaõo vidvàn' ityàdi÷rutiþ pramàõaü na và /
neti pakùe apasiddhàntaþ /
àdye tadbàdhitatvenàjàgalastana iva vivakùitàrthàsàdhakamanumànamupekùaõãyamiti bhàvaþ /

nanu ÷rutiþ pramàõameva kintvanumànaviruddhatvàtpratãtàrthaü parityajya duþkhàbhàvaparatayà vyàkhyàtavyetyà÷aïkaya, naivam, anumànasya ÷rutibàdhakatvàdar÷anàt /
kvacidupajãvyatvàdinaiva bàdhakatvàt /
evameva bàdhakatvàbhyupagame tvatiprasaïgaþ syàdityàha- anumàneneti //

%<anumànena yadyarthaþ ÷rutidçùño vyapodyate  /
pårvoktena prakàreõa ne÷varo dharma eva ca  /
syàt tatphalaü ca ...  // MAnuv_2,2.159a-e //>%

NYâYASUDHâ:
pårvoktena ÷àstrayonisåtroktena /
ne÷varaþ syàt ÷rutidçùño 'pã÷varo 'numànavirodhàttyàjyaþ syàditi bhàvaþ /
dharma÷ca naiva syàttatphalaü ca naiva syàdityatràpyevameva tàtparyam /
yaj¤akriyà nàdçùñaphalahetuþ kriyàtvànniùñhãvanàdikriyàvat /
dharmo và na sukhasàdhanamadçùñatvàdadharmavadityàdyanumànasambhavàt /
atiprasaïgasya viparyaye paryavasànamàha- teneti //

%<... tenàtra ÷rutireva pramà bhavet  // MAnuv_2,2.159ef //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàdupajãvyatvàdirahitenànumànenànanda÷ruterbàdhàbhyupagame 'niùyaprasaïgastena kàraõenaiùà ÷rutiratre÷varasyànandavattva eva pramà pramàõaü bhavenna punaranyathà yojyeti /

JOSHI-1


*8,143*

mà bhåt ÷rutirapramàõaü, mà ca bhådanumànabàdhayàr'thàntaraparà, tathàpyanumànasya bàdhikà kutaþ, pratirodhikà tu bhavedityata àha- ã÷asyeti //

%<ã÷asyànumayà siddheþ ÷rutirdhamirpramà bhavet  /
tayà sarvaguõaiþ pårõa ukta ã÷o yatastataþ  // MAnuv_2,2.160 //
anànandànumà tasya dharmigràhivirodhataþ  /
na pramàõaü bhavet ...  // MAnuv_2,2.161a-c //>%

NYâYASUDHâ:
anumayeti ÷rutivyatiriktapramàõopalakùaõam /
dharmipramà dharmigràhakaü pramàõam /
anumànaü hi pramàõàntareõa siddhe dharmiõi pravartate nànyathà /
atra ce÷varo dharmã na càsàvanumànena siddhayatãti samarthitaü pràk /
pratyakùàdyaviùayatvaü tu parasyàpi sammatam /
tataþ pari÷eùàt ÷rutireva dharmiõaþ parame÷varasya gràhiketyeùyavyam /
tathàcànenànumànena ÷rutipràmàõyamanumatam /
anyathà svasyànutthànaprasaïgàt /
sà copajãvyà ÷rutirã÷varamànandavantamàcaùñe /
tatastadvirodhàdanumànamapramàõameva /
agnisvaråpagràhakapratyakùaviruddhatacchaityànumànavaditi /
naca vàcyaü yaþ sarvaj¤a ityàdivàkyamanumànasyopajãvyaü nànandavàdãti /
sarvasyàpi vedasyaikavàkyatvenàrdha(ja)caratãyàyogàt /
anyathàgnigràhakamevopajãvyam /
natu tadauùõyagràhakamityapi syàt /


*8,144*

anenaiva nyàyene÷varasya vigraharàhityàdyanumànamapi sarvaü ÷rutiviruddhatvàdapramàõamevetyà÷ayavànupasaüharati- tasmàditi //

%<... tasmànnànumàtropayoginã  // MAnuv_2,2.161d //>%

NYâYASUDHâ:
atra ã÷varavàkye /
ata eva sarvaguõaiþ pårõa ityuktam anyathà'nandavànityavakùyat /


*8,145*

anupapattyantaraü vai÷eùikàdidar÷ane dar÷ayan"nityameva ca bhàvàt' iti såtraü vyàkhyàti- nityecchatvàditi //

%<nityecchatvàt pare÷asya paramàõusadàtvataþ  /
adçùñakàlayo÷caiva bhàvàt kàryaü sadà bhavet  // MAnuv_2,2.162 //>%


*8,145f.*

NYâYASUDHâ:
vai÷eùikàdayo hi kàlavi÷eùe dvayaõukàdiprakrameõa mahàbhåtasçùñimabhyupagacchanti /
tattadãyaprakriyàparyàlocanàyàü nopapadyate /
kintu tatpakùe kàryaü sadà bhavet /
yadàbhilaùñate tataþ pràgapi bhavet /
kutaþ /
kàraõasàmagrãsampattinibandhano hi kàryotpatteþ kàlaniyamaþ /
tatràdisçùñau paramàõavaþ samavàyikàraõabhåtàstàvatsadà vidyante /
nimittakàraõaü ce÷varecchà nityaiva /
tathà kàlo di(kca)k /
yadyapyadçùñaü dharmàdharmasamàkhyàtaü na nityaü tathàpi pralaye 'stãtyaïgãkriyata eva /
vçttilàbhastadà nàstãti cenna /
tasyàpã÷varecchàdikàraõakasya tadbhàve 'bhàvànupapatteþ /
ata eva paramàõusaüyogasyàsamavàyikàraõasyàbhàvànna sadà sç(sadàdisç)(mahadàdisç)ùyiriti nirastam /
saüyogànutpàdasyàpyanupapatteþ /
tadasamavàyikàraõakarmàbhàvàditi cenna /
tadanutpàdasyàpyayogàt /
nacàto 'nyadvayaõukàdeþ kàraõamasti /
yadvaikalyàdabhilaùitasamayàtpràk kàryàbhàvo bhavet /
satyàü càbhimatasàmagùàü kàryànudaye pa÷càdapi notpadyeta /
niyàmakàbhàvàditi /
sadàtvaü sadàtatvanam /
bhàvàt pralaye 'pãti ÷eùaþ /
eva÷abdasya sadaiveti sambandhaþ /
kàryaü bhavediti càbhyupagamyoktam /
vastutastu tatpakùe kadàpi dvayaõukàdyutpattirna sambhavati /
vinà÷akàraõasye÷varecchàdeþ sadàtanatvena satpratipakùatvàt /
kàryotpattisahakçtameve÷varecchàdikaü vinà÷akàraõamityaïgãkàre 'pyutpattyanantarameva vinà÷aþ prasajyeteti /
ata eva sçùñayàdãti vakùyati /


*8,147*

syàdevaü yadi kàlamàtraü sçùñervà saühàrasya và kàraõaü syàt /
nacaivam /
kintu kàlavi÷eùa evàtastadbhàvàbhàvàbhyàü sçùñisaühàraniyamo ghañate /
tathà ne÷varecchàmàtraü sçùñayàdihetuþ kintu tadvi÷eùa eva tatastadbhàvàbhàvaprayuktà sçùñayàdivyavasthà syàditi cenna /
kiü kàlade÷àderaupàdhiko bhedaþ, kiüvà svàbhàvikaþ /
nàdyaþ /
nirastatvàt /
dvitãye tvapasiddhànta ityàha- nahãti //

%<na hi kàlavibhedo 'sti tatpakùe ...  // MAnuv_2,2.163ab //>%

NYâYASUDHâ:
hi÷abdena"àkà÷akàladi÷àmekaikatvàt' ityàditadvàkyaü smàrayati /
kàletã÷varecchàyà apyupalakùaõam /


*8,148*

nanvidaü dåùaõaü bhavatàmapi samànam /
tathàhi /
mahadàdyupàdànakàraõaü prakçtirnityaiva /
tathà nimittakàraõamã÷varecchàkàlàdikamapi /
tadeva ca pralayakàraõam /
ataþ sçùñipralayasamayaniyamo bhavatàmapi durghaña ityata àha- asmanmata iti //

%<... 'smanmate hareþ  /
vi÷eùakàla evaitatsçùñayàdãcchà sadàtanà  // MAnuv_2,2.163b-d //>%

NYâYASUDHâ:
yadyapyasmanmate harericchà sadàtanà /
prakçtyàdyupalakùaõametat /
tathàpi vi÷eùakàla evaitasya mahadàdeþ sçùñayàdi bhavatãti yojanà /
asmàbhiþ kàle svabhàvata eva bhedo 'bhyupagamyate /
tathà ca kàlavi÷eùasyaiva sçùñiü saühàraü ca kàraõatvàttadbhàvàbhàvàbhyàü satsvapãtarakàraõeùu sçùñayàdisamayaniyamo yujyata iti bhàvaþ /

nanu kàlavi÷eùa iti vàcyam /
maivam /
vi÷iùñata iti vi÷eùaþ, sa càsau kàla÷ceti vigrahagrahaõàt /
nanu sadàtanãti bhavitavyam /
maivam /
nàyaü ñyuñyuloranyarataþ pratyayaþ /
kintu bha(bhà)vàrthe tanapratyayo 'yam /
athavà taneti tanote råpametat /


*8,149*

nanu te kàlabhedà yadi nityàstadà sa prasaïgastadavasthaþ /
vyartha÷ca kàlabhedàbhyupagamaþ /
anityatve tatkàraõaü vàcyamiti cet /
satyam /
upàdànaü tu prakçtireva /
nimittamàha- vi÷eùà÷ceti //


*8,150*

%<vi÷eùà÷caiva kàlasya harericchàva÷àþ sadà  // MAnuv_2,2.164ab //>%

NYâYASUDHâ:
na kevalaü mahadàdi kintu kàlasya vi÷eùà÷ca kùaõalavàdayaþ /
eva÷abdasya harereveti sambandhaþ /
sadetyanena na yugapatsarvakùaõasçùñiryena teùàmapi kùaõikatvaü syàt /
kintu nirantarapravàhatayetyuktaü bhavati /


*8,152*

nanu kàlavi÷eùàõàü parame÷varàjjanma kutaþ pramàõàtsiddhamityata àha- sarva iti //

%<sarve nimeùà iti hi ÷rutirevàha sàdaram  // MAnuv_2,2.164cd //>%

NYâYASUDHâ:
"sarve nimeùà jaj¤ire vidyutaþ puruùàdadhi' iti ÷rutireva kàlavi÷eùàõàmã÷varàjjanimàha hi ityarthaþ /
vi÷eùaõadyotata iti vidyuttasmàtparamapuruùàtsarve nimeùàþ kàlabhedà adhijaj¤ire yatàsvaü jàyanta iti /
nanveùà ÷rutiþ kàlopàdhãnàmã÷varàjjananamàha, natu kàlasya /
tathà sati kàùñhàkalàmuhartà÷cetyuttaravàkyasya paunaruktyaprasaïgàt /
nahi sarvanimeùàtiriktaü kàùñhàkalàdikamasti /
upàdhayastu nimeùàdiråpàþ pçthageveti na tatra punaruktidoùa ityata uktam- sàdaramiti //
yatsarvanimeùajanmàbhidhàya punaþ kàùñhàdijanmàbhidhatte tadàdaràrthamityato na punaruktidoùaþ /
upàdhibhedastu nopapadyata ityuktameveti /


*8,155*

nanu nimeùàdi÷abdà akùipakùmasaüyogàdivàcino na sàkùàtkàlàbhidhàyinaþ /
ato neyaü ÷rutirvyaktaü kàlasyaive÷varàjjanma pratipàdayitumalamityato 'tra spaùñàü ÷rutiü càha- udãrayatãti //

%<udãrayati kàlàkhya÷aktimityasya vàgapi  // MAnuv_2,2.165ab //>%

NYâYASUDHâ:
"so 'ntaþ÷arãre 'rpitabhåtasåkùmaþ kàlàtmikàü ÷aktimudãrayàõaþ' iti asya ã÷varasya vàgapi kàlasye÷varàdutpattimàhetyarthaþ /
kàlàtmikàü kàlàkhyàü sahakàri÷aktimudãrayàõo janayannityarthaþ /
atra kàla÷abdàdã÷varasya jagatsçùñau ÷aktitvàbhidhànàcca nàrthàntarakalpanàvakà÷aþ /


*8,156*

syàdetat /
kàlastàvatsarvotpattimatàü nimittam /
naca kàlasyotpattau kàlàntaramasti /
tatkathaü tasyopapattiþ /
pårvakàlaþ parakàlasya nimittamiti cenna /
idànãü jàtastadànãü jàta ityadhikaraõatayà kàlasya kàraõatàvadhàraõàt /
adhikaraõasya kàryotpattisamànakàlãnatàyà gehe jàto goùñhe jàta ityàdau ni÷citatvàdityata àha- kàlasyeti //

%<kàlasya kàlagatvena na virodho 'pi ka÷cana  // MAnuv_2,2.165cd //>%

NYâYASUDHâ:
kàlasyotpattyaïgãkàre na kevalaü sàdhakasadbhàvaþ /
kintu ka÷cana virodho 'pi nàstãti yojanà /
etacca prapa¤cayiùyate /


evaü svamate kàlavi÷eùabhàvàbhàvaprayuktaþ sçùñayàdeþ samayaniyama iti samarthitam /
prakàràntareõa taü samarthayate- asaïkhayàteti //

%<asaïkhayàtavi÷eùatvàdicchàyà api sarvadà  // MAnuv_2,2.166ab //>%


*8,156f.*

NYâYASUDHâ:
sarvadà vidyamànàyà iti ÷eùaþ /
sarvadà vidyamànàyà apã÷varecchayàþ ÷aktivyaktiråpàvasthitasisçkùàtvàdyasaïkhayàtavi÷eùa(vattvà)tvàt tadvayaktyavyaktiprayuktaþ sçùñayàdeþ samaniyamo yujyata ityarthaþ /
yadyapi kàlabhedamàtreõa kçtasamàdhànametat /
kàlavi÷eùe srakùyàmãtyevaüråpatvàdbhagavadicchàyà na moghatvamàpadyate /
tathàpi vastusthitiriyaü dar÷ità veditavyà /


*8,157*

kàlasya kàlagatvenetyuktaü, tatra kiü kàlaþ svagataþ kiü và kàlàntaragataþ /
nàdyaþ /
svaskandhàrohaõavadviruddhatvàt /
na dvitãyaþ /
tadabhàvàt /
bhàve và kàlàntarasçùñivaiyarthyàt /
tasyàpyutpattau kàlàntaràïgãkàraprasaïgàdityataþ sapramàõakamuktaü vivçõoti- ã÷a iti //

%<ã÷o de÷a÷ ca kàla÷ ca svagatà eva sarvadà  // MAnuv_2,2.166cd //>%

NYâYASUDHâ:
de÷a ityavyàkçtàkà÷àbhidhànam /


svagatà ityuktyà pràptàü de÷akàlayoþ svàtantrya÷aïkàü vàrayati- ã÷àdhãnàviti //


*8,158*

%<ã÷àdhãnau ca tau nityaü tadàdhàrau ca tadgatau  /
iti ÷rutirapi pràha kàle svoddiùña eva tu  // MAnuv_2,2.167 //
tatkàlasçùñimevàto và¤chatã÷aþ sadaiva hi  /
syàt kàlaþ sa tadaiveti kàlasya svagatatvataþ  // MAnuv_2,2.168 //>%

NYâYASUDHâ:
vi÷eùaõamàtreõa sattàpratãtipravçttãnàü parame÷varàyattatvamucyate /
÷rutirapãti sàkùiõaü samuccinoti /
yataþ kàlasya svagatatvaü ÷rutiþ pràha sàkùiõà ca siddham /
ataþ kàlasya svagatatvataþ /
sa kàlastadaiva syàditã÷aþ sadaiva svoddiùya eva kàle /
tattatkàlasçùñimeva và¤chatãtyanvayaþ /


*8,158f.*

etaduktaü bhavati /
kàlàtiriktakàryàõàmeva kàlo 'dhikaraõatayà kàraõaü na kàlasya /
kevalaü ÷vo ghañaü sraùñàsmãtivatkàlasçùñiü và¤chataþ parame÷varasyàdhikaraõatayodde÷yaþ kàlaþ ka iti pra÷no 'va÷iùyate /
tatra yaþ sçjyaþ sa evetyuttaram /
nahi sçjyasya pràk sattvamasti /
yenodde÷yatvaü sattvamapekùeta /
adhikaraõàdhikartavyatà caikasyaiva ÷rutyàdisiddhà vi÷eùabalàccopapadyate /
ato na kàlasyotpattau kàcidanupapattiriti /


*8,160*

yaduktaü yade÷varecchà sisçkùàkàrà vyajyate tadà mahadàdisçùñibharvati /
yadà tu sa¤jihãrùàråpà sampadyate tadà saühàro bhavatãti /
tatredaü vaicitryaü kinnimittamiti vàcyam /
naca kàlavi÷eùo nimittamiti yuktam /
tasye÷varecchàyattatvàt /
nàpi puruùàrthàyattam /
pàratantryàpatterityata àha- svabhàvàdeveti //

%<svabhàvàdeva hãcchaiùà ...  // MAnuv_2,2.169a //>%

NYâYASUDHâ:
eùà vicitrà /
tasmàtkàlavi÷eùàõàmã÷varàdhãnatve netaretarà÷rayadoùàpattiriti hi÷abdàrthaþ /
kuta etadityata àha- devasyeti //

%<... devasyaiva iti ÷ruteþ  // MAnuv_2,2.169b //>%

NYâYASUDHâ:
etadavagamyata iti ÷eùaþ /


*8,161*

apara àha /
kimanayà kàlàdivaicitryakalpanayà /
yàvatà kàraõànàü kàryàõàü ca svabhàvàdeva samayaniyamopapatteþ /
antato 'pi hi svabhàvavàdo 'bhyupagantavyaþ /
tato varamàdàveva svabhàvavàdàbhyupagama iti /
ata àha- svabhàvo 'pãti //

%<svabhàvo 'pi pare÷ecchàva÷a ityuditaþ purà  // MAnuv_2,2.169cd //>%

NYâYASUDHâ:
purà"cetanànàü vi÷eùo yaþ' ityàdau /
svabhàvavàdamabhyupagacchatàpi tanniyàmakataye÷varo aïgãkàryaþ /
tatastatraikatraiva svabhàvànusaraõe pramàõàyatte 'ïgãkàrye kimanekatra tadabhyupagameneti bhàvaþ /


na kevalaü pårvoktameva pramàõaü smartavyam /
kintu pramàõàntaramapyastãtyàha- nityà iti //

%<nityà anityà÷ca tatastadadhãnà iti ÷rutiþ  // MAnuv_2,2.170ab //>%

NYâYASUDHâ:
tata ityasya ÷rutàveva paràmar÷aviùayo draùñavyaþ /
÷rutiþ sarvasye÷varàdhãnatàmàheti ÷eùaþ /


*8,162*

anupapattyantaraü vai÷eùikàdimate dar÷ayan, //
oü råpàdimattvàcca viparyayo dar÷anàt oü //
oü ubhayathà ca doùàt oü //
iti såtradvayaü vyàcaùñe- råpeti //

#<råpàdimattvàc ca viparyayo dar÷anàt  | BBs_2,2.15 |
ubhayathà ca doùàt  | BBs_2,2.16 |>#

%<råpaspar÷àdihetubhyaþ paramàõoranityatà  // MAnuv_2,2.170cd //
anumeyà ...  // MAnuv_2,2.171a //>%

NYâYASUDHâ:
paramàõoriti jàtyapekùamekavacanam /
pàrthivàdãnàü caturvidhànàü paramàõånàü nityatàmupayànti vai÷eùikàdayaþ /
tadanupapannam /
pàthirvàþ pàthasãyàstaijasà÷ca paramàõavo 'nityà råpavattvàtpañavat /
yadvà caturvidhà apyanityàþ spar÷avattvàtpañavat /
evaü pàrthitavà àpyà÷cànityà rasavattvàtpañavat /
pàrthivà anityà gandhavattvàttadvadevetyàdyanumànaviruddhatvàt /
naca sàvayavatvamupàdhiþ /
guõàdau sàdhyàvyàpteþ /
naca dravyatvàvacchinne sàdhye 'syopàdhitvam /
yadråpàdimattatsàvayavamiti sàdhanavyàpakatvàt /
naca dharmigràhakavirodhaþ /
sàkùiõaiva paramàõusiddheruktatvàt /
anityatve ca paramàõånàü na målakàraõatvasiddhiþ /
yadi ca råpàdimanto 'pi paramàõavo nànityàstadà ghañàdayo 'pyanityà na syuravi÷eùàt /
tathà(ca)pi na paramàõånàü målakàraõatvam /
nace÷vare hetånàü vyabhicàraþ /
bhautikatvena vi÷eùaõàt /
tathàca vakùyati /
"bhautikaü tveva råpàdi vyàptaü nà÷ena no mate' /
iti /


*8,164*

nanvasmàbhirbhåtasåkùmàõàü nityatàïgãkriyate /
tatkathamevamanumãyate /
maivam /
nahi paramàõavo bhåtasåkùmàõi, kinnàmàhaü(kàro)màtropacitàni /
vikçtàkàrà÷ca anityà eveti /


*8,165*

#<aparigrahàc càtyantam anapekùà  | BBs_2,2.17 |>#

//  oü aparigrahàccàtyantamanapekùà oü //

iti såtraü vyàcaùñe- ÷rãtãnàü ceti //

%<... ÷rutãnàü ca viruddhatvànna tanmatam  /
upàdeyamata÷càyamaviruddhaþ samanvayaþ  // MAnuv_2,2.171 //>%

NYâYASUDHâ:
sambandhamàtre ùaùñhã /
anyathà tçtãyà syàt /
÷rutaya÷ca"àtmana àkà÷aþ' ityàdyàstatra tatrodàhçtà j¤àtavyàþ /
vai÷eùikàdimatasyànupàdeyatve siddhe kiü labdhamityata àha- ata÷ceti //
ayaü sakalaguõapårõaparabrahmaviùayaþ /
aviruddha iti na vai÷eùikàsidamatavirodenàsama¤jaso mantavya iti bhàvaþ /
//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü vai÷eùikàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*8,166*


[======= JNys_2,2.VII: samudàyàdhikaraõa =======]


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü samudàyàdhikaraõam //


#<samudàya ubhayahetuke 'pi tadapràptiþ  | BBs_2,2.18 |>#

//  oü samudàya ubhayahetuke 'pi tadapràptiþ oü //

athedànãü saugatamatamapàkriyate /
te ca caturvidhàþ /
vaibhàùikàþ sautràntikà màdhyamikà yogàcàrà÷ceti /
tatra jagatsatyameva paramàõumayamàcakùàõànàü vai÷eùikàdãnàü nirasanaprasaïgàdanatibhedaü vaibhàùikasautràntikamatamàdau tàvanniràkriyate /
vipratipattiü dar÷ayaüstanmatamupanyasyati- vaibhàùikà÷ceti //

%<vaibhàùikà÷ca sautràntàþ svarasakùaõikaü jagat  // MAnuv_2,2.172ab //>%

NYâYASUDHâ:
àhuriti vakùyamàõena sambandhaþ /
kùaõikaü kùaõamàtràvasthàyi /
mudgaràbhighàtàdãnàü vinà÷ahetånàü pratikùaõamanupalambhàtkathaü kùaõabhaïgitvamityata uktam- svaraseti //
svabhàvenaiva kùaõikaü svabhàva evàyaü vastuno yadvinà÷itvam /
tatra kà kàraõàpekùà /
mudgaràdayo 'pi na vastuvinà÷ahetavaþ /
kinnàma ghañàditaþ kapàlàdervisadç÷akàryasyotpattau nimittabhåtà eveti /


*8,169*

nanu ca kàraõànàü kriyayà saüyoge sati tatsamavetatayà tatpariõàmatayà và kàryeõotpattavyam /

tatkàryeõàpyevamiti kathaü kùaõikatvaü jagata ityata àha- aõånàmiti //

%<aõånàü samudàyaü ca ...  // MAnuv_2,2.172c //>%

NYâYASUDHâ:
jagadàhuþ /
aõusamudàyà eva goghañàdibodhabodhyàþ /
natu tadatirikto 'vayavã nàmàsti /
yena kùaõikatà virudhyeta /
aõumàtramiti vaktavye samudàyagrahaõameko mahàniti pratyakùapratyayavirodhaparihàràrtham /
pratyekamaõånàmapratyakùatve 'nekatve 'mahattve 'pi tatsamudàyasya pratyakùatvàdi yujyata iti bhàvaþ /

samudàyo hi melakena (kenacit) puüsà bhavati /
nacàsmadàdistathetã÷varo 'bhyupagantavyaþ syàt /
tathàvayavyanabhyupagame goghañàdivilakùaõàkàratà na syàdityata àha- kàleti //

%<... ca kàlakarmanimittataþ  // MAnuv_2,2.172d //
utpattikàle yuktànàm ...  // MAnuv_2,2.173a //>%


*8,170*

NYâYASUDHâ:
kàlakarmaõã ca te nimitte ca tataþ /
utpattikàle àdisçùñau /
anyadà tu nimittàntaramastãti bhàvaþ /
yuktànàü sannikçùñatayotpannànàmaõånàü samudàyamiti sambandhaþ /
karmàdiva÷àdeva tathà tathà sannikçùñàþ paramàõavo jàyante /
yatà yathà goghañàdivicitràkàràvabhàsaþ syàt /
tatra kimã÷vareõa /
kiü vàvayavinà /
siddhàntinàpi hi karmàdikaü nimittamaïgãkartavyam /
saüyoga÷càvayavyutpàdànuguõaþ /
tàvataiva sarvamupapadyata itrata /


*8,171*

kimanàtmaprapa¤ca eva kùaõiko netyàha- àtmànamiti //

%<... àtmànaü ca kùaõasthitim  // MAnuv_2,2.173b //>%

NYâYASUDHâ:
kùaõikatvahetoþ sattvasya sarvatra sàmyàditi bhàvaþ /
kùaõikatve pratyabhij¤àvirodha ityata àha- nityamiti //

%<nityaü santànameteùàü ...  // MAnuv_2,2.173c //>%

NYâYASUDHâ:
eteùàü aõånàm /
santàviùayà pratyabhij¤eti bhàvaþ /
nacaivaü sattvasyànaikàntyàt /
santànasya sattvàbhàvàt /


*8,172*

evaü sàmànyato niråpya vibhàgamàha- pa¤ceti //

%<.... pa¤caskandhàtmanà sthitam  // MAnuv_2,2.173d //>%

NYâYASUDHâ:
jagadvçkùaü pa¤caskandhàtmanà sthitamàhuþ /
pa¤caskandhànàha- saüskàreti //

%<saüskàraråpavij¤ànasa¤j¤àduþkhàtmanà sthitiþ  // MAnuv_2,2.174ab //>%

NYâYASUDHâ:
sthitiþ skandhànàmiti ÷eùaþ /
samanantarapratyayaþ saüskàraskandhaþ /
råparasagandhaspar÷a÷abdàtmakàþ paramàõavo råpaskandhaþ /
nirvikalpakaü j¤ànaü vij¤ànaskandhaþ /
savikalpakaü j¤ànaü saüj¤àskandhaþ /
vedanàparaparyàyaü duþkhaü caikaskandhaþ /
atra råpaskandho bàhyaþ /
anye catvàra àbhyantarà ityàhuriti sambandhaþ /


*8,173*

sukhàdãnàü padàrthàntareõa vidyamànatvàtkathaü pa¤caiva skandhà ityata àha- duþkhàbhàvàditi //

%<duþkhàbhàvaü sukhaü càhur ...  // MAnuv_2,2.174c //>%


*8,174*

NYâYASUDHâ:
ca÷abdena kecitsukhaü vedanàskandhe 'ntarbhàvayantãti såcitaü bhavati /
yadvànuktasamuccayàrtha÷ca÷abdaþ /
yathà mårtàbhàva evàkà÷aü, råpàdaya eva pçthivyàdyàþ, saïkhayàdayastu guõàþ pçthaganupalambhànna santyeva /
de÷àntarotpàda eva karmapratyayàlambanam /
kùaõikasya vàstavakarmàyogàt /
sannikçùñaviprakçùñatayotpàda eva saüyogàdivyavahàragocaraþ /
atadvayàvçttireva gotvàdisàmànyabuddhibodhyetyàdi /

%<... aråpaj¤ànasantatim  // MAnuv_2,2.174d //
mokùaü ...  // MAnuv_2,2.175a //>%

NYâYASUDHâ:
aråpeti /
santanyamànaü j¤ànamevàtmà tasya viùayopaplavaþ saüsàraþ /
aråpà nirviùayà yà j¤ànasantatistàmeve mokùamàhurnànyamityato na pa¤caskandhaprakriyàbhaïga iti /


*8,175*

evaü vaibhàùikasautràntikayoþ sàdhàraõaü matamupanyasyàvàntarabhedaü tu niràkaraõaprastàva eva vivakùuryattàvaduktaü paramàõusamudàya eva goghañàdiprapa¤co na tvavayavã ka÷cidastãti tanniràkartuü samudàya ubhayahetuke 'pi tadapràptiriti såtraü vyàcaùñe- sa iti //

%<... sa samudàyo hi naikasmàdeva yujyate  // MAnuv_2,2.175ab //>%

NYâYASUDHâ:
yo 'yaü goghañàdibuddhiviùayatvenàbhyupagataþ samudàyaþ sa kimekaparamàõuhetukaþ, kiüvà anekaparamàõuhetukaþ /

nàdyaþ /
ekasmàtparamàõoþ samudàyotpàdànupapatteþ /
na hyekaikasmiüstarau tarusamudàyabuddhiþ kasyàpi vidyate /
samudàyakalpanaü vànarthakamàpadyeta /
mahattvaindriyakatvayorasamarthitatvàt /
anena api÷abdalabdho 'rtho dar÷itaþ /

dvitãyaü niràkaroti- neti //

%<nobhayo÷co- ...  // MAnuv_2,2.175c //>%

NYâYASUDHâ:
ubhayagrahaõamanekamàtropalakùaõam /
sakà÷àditi ÷eùaþ /
ca÷abdena samudàyo yujyata ityanukçùñate /

kuto na yujyata iti cet /
anekahetukatve 'pi kimasamuditànekahetuko 'tha samuditànekahetuka iti vaktavyam /
àdye sarvatra(tràpi)goghañàdibuddhiprasaktiþ /
asamuditaparamàõånàü sarvatra bhàvàt /
samudàyasya ca tanmàtrahetukatvàt /
samudàyàïgãkàravaiyathyarprasaïga÷ca /
dvitãyànupapattau hetumàha- ubhayatvamiti //

%<... ÷cobhayatvaü yat samudàyavyapekùayà  // MAnuv_2,2.175cd //>%

NYâYASUDHâ:
yadyasmàdubhayatvaü samuditànekatvaü samudàyasàpekùam /
jàte hi samudàye 'nekeùàü samuditatvaü (saü)bhavati /
tasmànneti sambandhaþ /


*8,177*

samuditànekatvasya samudàyasàpekùatve 'pi kutastataþ samudàyotpàdo na yujyata ityà÷aïkàü pariharatsåtràrthamupasaüharati- ata iti //

%<ato 'nyonyà÷rayatvena samudàyo na yujyate  // MAnuv_2,2.176ab //>%

NYâYASUDHâ:
samudàyasya samuditànekeùàü cetaretaràpekùotpattikatvenetyarthaþ /
samudàyànu(tpattau) càõånàü mahàneka iti pratyakùabuddhigocaratàyogàdava÷yamaïgãkaraõãyo 'vayavãti /
ki¤càyaü samudàyaþ kiü paramàõånàü saüyogaþ kiüvànekatvasaïkhayà /
uta dravyàntaram /
nàdyadvitãyau /
anaïgãkàràt /
aïgãkàre 'pyatãndriyà÷ritayostayoraindriyakatvànupapattiþ /
tçtãye sa evàvayavã /
sàüvçto 'sàviti cet /
tarhi punarmahànityàdipramànupapattistadavasthaiva /
bhràntiriyamiti cet(na) /
bhrànterabhràntipårvakatvena kvacinmahattvàdervàstavattvaprasaïgàt /
anàdivàsanàva÷àdànàdireveyaü bhràntiriti cenna /
nãlàdij¤ànasyàpi tathàtvaprasaïgàt /


*8,179*

nanu viùamamidamucyate /
avayavini bàdhakasadbhàvàt /
tathàhi /
avayavã kimavayaveùu pratyekaü kàrtsyena vartate /
kiü vaikade÷ena /
àdye 'nekatvaprasaïgaþ /
na dvitãyaþ /
tasyàvayavànvihàyaikade÷àbhàvàt /
bhàve và(ta) atràpi vçttivikalpaprasaïgàt /

ki¤ca keùucittantuùu calatsu tadgato 'vayavã calati na và /
neti pakùe yutasiddhiprasaïgaþ /
àdye tu ni÷calàvayavà÷rito na calatãti calàcalatvalakùaõo viruddhadharmàdhyàsaþ /
evamàvçttànàvçtatvaraktàraktatvalakùaõàvapi viruddhadharmàdhyàsau draùñavyàviti /

ucyate /
nàsmàbhiravayavebhyo 'tyantabhinno 'vayavã gçhyate /
kintu tatpariõàmavi÷eùa eva /
tatra kuto vçttivikalpàvakà÷aþ /
calàcalatvàdivirodhastu bhedàbheda(dàdi)virodhavadapàkriyata iti nàvayavini bàdhakasadbhàvaþ /
naca vàcyaü samudàyo bhavadbhiraïgã(kriya)kçta eva ta(ta÷ca)tràkùepasamàdhànasàmyamiti /
yato 'nekeùàmekakàlade÷akàryàdyavacchedena melanaü samudàyo 'bhyupagamyate /
sa càmilitebhya eva bhava(tã)ti /
sthàyitànàü ca tatsambhavo na kùaõabhaïgavàda iti vakùyati /


*8,181*

uktamarthamàkùipya samàdadhatsåtram oü itaretarapratyayatvàditi cennotpattimàtranimittatvàt oü //
iti /
tatràkùepàü÷aü tàvadvayàcaùñe- anyonyeti //

#<itaretarapratyayatvàd iti cen notpattimàtranimittatvàt  | BBs_2,2.19 |>#

%<anyonyàpekùayà puüsaþ samudàyatvavedanam  // MAnuv_2,2.176cd //
syàt tatsadàtanatve 'pi tacca sàmãpyahetukam  /
iti cet ...  // MAnuv_2,2.177a-c //>%

NYâYASUDHâ:
bhavedidamanyonyà÷rayatvaü yadyayaü samudàyaþ kàdàcitkaþ syàt /
nacaivam /
sadàtanaü tvimamabhyupagacchàmaþ /
evaü tarhi sçùñipralayavyavasthà na syàditi cenna /
yatastasya samudàyasya sadàtanatve 'pi puüsaþ samudàyatvavedanaü syàt /
kadàciditi ÷eùaþ /
tatastadapekùayà sçùñayàdivvayasthopapadyata iti bhàvaþ /
samudàyasya sadàtanatve tadvedanamapi kutaþ kàdàcitkamityata uktam- tacceti //
tatsamudàyatvavedanaü paramàõusàmãpyahetukam /
naca sàmãpyaü sadàstãti vedanasya kàdàcitkatvamiti /
samudàyatvavedanasya sàmãpyahetukatà kuta ityata (uktaü) àha- anyonyeti //
anyonyaparamàõuj¤ànàpekùayà hi tadbhavati /
nacànyonyaj¤ànaü sàmãpyena vinà bhavatãti /

nanu vedanameva pumàniti saugatà manyante /
tatkathaü puüso vedanamiti /
ucyate /
j¤ànaü hi dvividhaü bhavati /
pravçttij¤ànamàlayaj¤ànaü ceti /
tatràlayaj¤ànaü pravçttij¤ànaduþkhasaüskàràspadaü pumànityucyate /
pravçttij¤ànaü tu samudàyatvavedanamiti na virodhaþ /

etaduktaü bhavati /
aneke paramàõava eva samudàyaþ /
tadanekatvaü ca samudàyatvam /
tanmiliteùviva viraleùvapi vidyate /
kintu na sadà samudàyatvavedanaü bhavati /
itaraparamàõusahitetaraparamàõusahitetaraparamàõuj¤àne sati hi samudàyatvaj¤ànaü bhavati /
apekùàbuddheranekatvavya¤jakatvàt /
nacetaretaraparamàõuj¤àne sati hi samudàyatvaj¤ànaü bhavati /
apekùàbuddheranekatvavya¤jakatvàt /
nacetaretaraparamàõuj¤àne sati hi samudàyatvaj¤ànaü bhavati /
ma(thu)dhuràpàñalãputrasthitayorvçkùayoritaretarapratyayo dçùñaþ /
ki¤càdhipatisahakàryàlambanasamanantarapratyayà÷catvàro hi j¤ànahetavaþ /
adhipatirindriyam /
naca viralànàü paramàõånàmindriyàlambanaviralaparamàõubhyastadàlambanatayà tathàtathà sannikçùñàþ paramàõavo jàyante /
anadhipatãndriyebhya÷càdhipatãndriyàõi /
athedànãü samanantarapratyayabalàdeko mahàniti j¤ànamutpadyate /
tena nànyonyà÷rayatvam /
nàpi sçùñayàdyanupapattiriti /
etena pakùàntaramapi såcitam /
viralaparamàõubhyaþ sannikçùñàþ paramàõavo jàyante /
tadeva teùàü samudàyatvam /
ato na ka÷ciddoùa iti /


*8,185*

samàdhànàü÷aü vyàcaùñe- kàryeti //

%<... kàryasambhåtimàtravyàpçtikàraõam  // MAnuv_2,2.177cd //
natu kàryavi÷eùeùu vyàpçtaü kàraõaü bhavet  // MAnuv_2,2.178ab //>%

NYâYASUDHâ:
kàryasambhåtimàtre vyàpçtiryasya tattathoktaü kàraõaü kàryasambhåtimàtravyàpçtiþ yatastato neti ÷eùaþ /
yathànutametanna parihàrakùamam ato 'bhipràyamàha- na tviti //

vi÷iùñanta iti vi÷eùàþ /
kàryàõyeva vi÷eùàþ kàryavi÷eùàþ /
kàraõamiti jàtàvekavacanam /
kàraõàni khalu svasadç÷akàryajananavyàpàràõi /
natu visadç÷akàryajanane vyàpçtànãtyarthaþ /


kimato yadyevamityata àha- ata iti //


*8,186*

%<ato 'rthendriyasaüyogiråpakàraõatàtmanaþ  /
saüyogiråparàhityànnaiva tajj¤ànatàpi hi  // MAnuv_2,2.178c-f //>%

NYâYASUDHâ:
sadç÷akàryajanakatvaniyamàdityarthaþ /
saüyogiråpe gràhyagràhakaråpe ye arthendriye tayoþ kàryayoþ kàraõatà saüyogiråpakàraõatà /
arthendriyayoþ saüyogiråpakàraõatà (arthendriyasaüyogiråpakàraõatà / ) sà naivopapadyate /
kutaþ /
hi yasmàtkàraõasyàtmano naiva tajj¤ànatàstãti yojanà /

idamuktaü bhavati /
kàraõaü hi sadç÷akàryajananasvabhàvaü (và) syàt, visadç÷akàryajananasvabhàvaü và, ubhayasvabhàvaü và, anubhaya(janana)svabhàvaü và /


*8,186f.*

tatra yatràdyaþ kalpo 'ïgãkriyate tadendriyànàlambanebhyo viralaparamàõubhyastathàbhåtà eva paramàõavo jàyeran /
na punaþ kadàcidindriyàlambanabhåtà militàþ /
indriyebhya÷càrthànadhipatibhyastathàvidhànyevendriyàõyutpadyeran /
na jàtvarthàdhipatãndriyàõi /
àtmàna÷càsamudàyaj¤ànàttàdç÷a evàtmà jàyeta /
na kadàcittajj¤ànavàn /
anyathà kàraõaparamàõvàdãnàmapãndriyàlambanatvàdikamabhyupagantavyaü syàt /
itarathà sadç÷akàryajananasvabhàvabhaïgàpatteþ /
ubhayathà samudàyavedanasya kàdàcitkatvaü nopapadyata iti /


*8,188*

dvitãyamà÷aïkate- vi÷eùeti //

%<vi÷aùaùakàryajanakaü yadi kàraõamiùyate  // MAnuv_2,2.179ab //>%

NYâYASUDHâ:
tathàcendriyànàlambanavilaparamàõvàdibhyastadàlambanamilitaparamàõvàdijanirupapadyata iti bhàvaþ /
niràkaroti- kuta iti //

%<kutaþ samànaråpatvaü kàryàõàmapi sarva÷aþ  // MAnuv_2,2.179cd //>%

NYâYASUDHâ:
tarhãti ÷eùaþ /
sarva÷o 'pi kàryàõàmiti sambandhaþ /
atra kàryagrahaõaü paramatànusàreõa /
kàraõasya visadç÷akàyarjananasvabhàvatàyàmàkapàlabhàvàtsarveùvapi ghañakùaõeùu ghañàkàratà na syàt /
kintu ghañakùaõàdgajakùaõastato gardabhakùaõa utpadyate /
tathà nãlakùaõàtpãtakùaõastataþ kapotakùaõo jàyeta /
nãlànuvçttistu na syàditi /


*8,190*

astu tarhyubhayasvabhàvaü kàraõamiti tçtãyaþ pakùa iti cenna /
virodhenaikasyàpyajananaprasaïgàt /
avirodhe tvàha- ata iti //

%<ato 'niyatyà yatki¤cid yasya kasyàpi kàraõam  // MAnuv_2,2.180ab //>%

NYâYASUDHâ:
prakçtapakùadvayaü samàhçtyàta iti paràmç÷ati /
aniyatyà ghaño ghañasyaiva nãlonãlasyaiveti niyatiü vinà /
yatki¤cit ghañàdikaü nãlàdikaü và /
yasya kasyàpi ghañàderaghañàdernãlàderanãlàde÷ca /
kàraõaü syàt /
ghañakùaõasyobhayavidhakàryajananasvabhàvatve 'sau tadubhayaü janayet /
tathà copalabhyeteti yàvat /
kecididaü vàkyaü pårvavàkya÷eùatayà vyàcakùate /
sarva÷o 'pi kàryàõàü samànaråpatvaü na syàt /
kintu visadç÷akàryajananasvabhàvatvàdghañàdikaü gajàdeþ kàraõaü syàditi /

na caturthaþ /
arthakriyàrahitasyàsattvapràpteþ /
arthakriyàkàritvaü sattvamiti (hi)saugatàþ /

nanu ca kàryajananamàtraü vastunaþ svabhàva ityaïgãkurmo na tåkteùu kamapi pakùamityata àha- ata iti //
buddhisthamimaü kalpamata iti paràmç÷ati /
atiprasaïgastu na tirohitaþ /


*8,192*

syàdetat /
yathà bhavanmate pramàjananasvabhàvatve 'pãndriyàderdeùasahakàriva÷àdapramàjananam, tathà kàraõasya sadç÷akàryajanakatve 'pyadçùñàdisahakàrisàmarthyàtkadàcidvisadç÷akàryajananaü bhaviùyati /
yadvà yathà sàïkhayànàmindriyàdãni pramàpramàjananasvabhàvàni /
tatràpramàpratipakùàõàü guõànàmupanipàte pramàmevopajanayanti, pramàpratipakùàõàü doùàõàmupanipàte tvapramàm, tathà kàraõasyobhayasvabhàvatve 'pyadçùñàdiva÷àttadanyatarajanmopapatsyate /
athavà yathà naiyàyikàdãnàmindriyàdãni j¤ànamàtrajananasvabhàvàni /
guõàdisahakàryupanipàtena pramàdyu(tpa)papattiþ, tathà kàraõaü kàryajananasvabhàvameva /
adçùñàdisahakàrisamavadhànàt (tu) tatsadç÷aü visadç÷aü và janayiùyatãtyata àha- adçùñamapãti //

%<adçùñamapi tasyaiva vi÷eùàpàdakaü kutaþ  // MAnuv_2,2.180cd //>%

NYâYASUDHâ:
atràdçùñagrahaõamupalakùaõam (sahakàrimàtrasya) /


*8,193*

adçùñamapi vi÷eùasya, àdye visadç÷akàryajanakatvasya dvitãya'nyatarapratibandhasya, tçtãye tåbhayajanakatvasyàpàdaü kuta ityekaü vàkyam /
tathàhi /
pårvapårvataràdyadçùñakùaõàvi÷eùànàpàdakàstadàpàdakà và /
àdye tvasyàdçùñakùaõasya vi÷eùàpàdakatvaü na siddhayati /
kàraõàbhàvàt /
vi÷eùànàpàdakàdçùñakùaõàjanyo 'pya(yama)dçùñakùaõaþ sahakàriva÷àdvi÷eùamàpàdayiùyatãti cenna /
tatsahakàriõyapyasya sàmyàt /
(a)tatràpi sahakàryanatrànusaraõe gauravamiti /

tasyaiva kàraõasya vi÷eùàpàdakaü kuta ityaparaü vàkyam /
tathàhi /
vi÷eùàpavàdakamapyadçùñaü kiü vivakùitasyaiva kàraõasya vi÷eùamàpàdayati, kàraõamàtrasya và /
nàdyaþ /
niyàmakayoþ kàraõaj¤àpakayorabhàvàditi /
yebhya indriyànàlamabanaviralaparamàõubhyastadàlambanamilitaparamàõåtpattirà÷àsyate /
yata÷càrthànadhipaterindriyàdarthàdhipatãndriyasya /
yasmàcca samudàyaj¤ànarahitàdàtmanastadvadàtmotpàdaþ /
tadidaü tasyaivetyucyate /


*8,195*

ubhaya(tràpi dvi)tra dvitãyau kalpau dåùayati- yasyeti //

%<yasya kasyàpi yatki¤cid vi÷eùamupapàdayet  // MAnuv_2,2.181ab //>%

NYâYASUDHâ:
atràpi yatki¤cidadçùñaü vi÷aùamupapàdayedityekaü vàkyam /
yadi påvarpårvataràdyadçùñasyàpyasti vi÷eùàpàdakatvaü tarhi tadapi påvarpårvataràdiparamàõvàdau vi÷eùamàpàdayedeva /
samarthasya kùepànabhyupagamàt /
tathàca samudàyapratãteþ samayaniyamo na syàditi /

yasya kasyàpi vi÷eùamupapàdayediti dvitãyam /
yadi kàraõamàtrasya vi÷eùàpàdakamadçùñamaïgãkriyate tadà sarveùàmapi kàraõànàü vi÷eùamupapàditam /
tathàca ghañaparamàõumelane sarveùàmapi melanaü syàt /
natu kutràpyabhilaùitaparamàõvavasthànaü bhavet /
naca yugapatsarvasamudàyo dç÷yata iti /

JOSHI-2


*8,196*

atha matam /
sarvamidaü svavyàhatam /
tathàhi /
tantavo yadi sadç÷akàryajananasvabhàvàstadà tantvantarameva janayeyurna tu pañam /
yadi ca visadç÷akàryajananasvabhàvàstadà na tebhyaþ pàrthivapañasyotpattiþ syàt /
kintu pàthasãyaü kimapi jàyeta /
ubhayasvabhàvatvaü tu viruddham /
anubhayasvabhàvatve pañasyàpyanutpattiþ /
sahakàriva÷àdvayavasthàïgãkàre sahakàriùvapãdaü samànam /
athocyeta /
asti(stu)tàvattantupañayoþ kàryakàraõabhàvaþ /
pramitasyàpanhavànarhatvàt /
sa ca yathà yathopapadyate tathà tathà kalpayiùyata iti /
samametatsamàpãtyata àha- kàryaü ceti //

%<kàryaü ca kàraõaü caiva yatki¤cid yasya kasyacit  // MAnuv_2,2.181cd //
bhavenniyàmakàbhàvàd ...  // MAnuv_2,2.182ab //>%


*8,197*

NYâYASUDHâ:
nityavinà÷itva itayetadvakùyamàõamatràpi sambaddhayate /
yatki¤cinnãlàdikaü yasya kasyacideva pãtàdeþ kàryaü syàt /

yatki¤citpãtàdikaü yasya kasyacideva nãlàdeþ kàraõaü syàt /
kutaþ /
nãlà nãlasyaiva kàryaü syàt na pãtasya /
nãlameva nãlasya kàraõaü na pãtami(tyatra)tiniyàmakàbhàvàditi yojanà /
ca÷abdau mithaþ samuccaye /


etaduktaü bhavati /
sambhavati sthiravàde parihàro 'yam /
yadyatra samavetaü yadyenàkàreõa pariõataü và tattasya kàraõaü kàryaü ceti niyàmakasadbhàvena kàyarkàraõabhàvàvadhàraõe sati tadupapàdakakalpanopapatteþ /
kùaõabhaïgunaye tu pårvottarakùaõayorniranvayavinà÷otpàdayoþ kàyarkàraõabhàvàvadhàraõopàya eva nàsti /
samavàyapariõàmayorabhàvàt /
tathàca kasya balàdupapàdakaü kalpayiùyata iti /


*8,198*

samavàyapariõàmayàrabhàve 'pi yadyadapekùayà pårvabhàvi tadeva tasya kàraõam /
yacca yadapekùayà pa÷càdbhàvi tadeva tasya kàryamityavadhàraõopapatterniyàmakàbhàvo 'siddha ityataþ kàryaniyamaü tàvanniràkaroti- idamasyaiveti //


*8,197*

%<... idamasyaiva kàraõam  /
iti nityavinà÷itve kena mànena gamyate  // MAnuv_2,2.182b-d //>%

NYâYASUDHâ:
idaü nãlama(sya nãla) syaiva kàraõam, na tu pãtasya, ityevaü nãlasya nãlakàryatvaü, nityavinà÷itve niranvayavinà÷otpàdapakùe, kena mànena na kenàpi /
pa÷càdbhàvamàtrasya nã(lasyeva pãtasyàpi)làpekùayeva pãtàpekùayàpi sattvàditi bhàvaþ /
sàde÷yaü sàråpyaü và niyàmakamiti cenna /
viralaparamàõubhyo militànàü militebhya÷ca viralànàmutpattyaïgãkàràt /
kàraõaniyamamapyapàkaroti- idaü neti //

%<idaü na jàyate 'muùmàdityatràpi na kàraõam  // MAnuv_2,2.183ab //>%

NYâYASUDHâ:
idaü nãlamamuùmàtpãtànna jàyate kintu nãlàdevetyatra nãlasya kàraõatvàvadhàraõe 'pi, kàraõaü pramàõaü, nàsti /
nãlasyeva pãtasyapi nãlàpekùayà pårvabhàvitàyàþ sattvàditi bhàvaþ /


*8,199f.*

nanu yathà bhavatàü samavàyapariõàmayorabhàve 'pi kuvindapañayoþ kàryakàraõabhàvàvadhàraõaü tathà mamàpi bhaviùyatãtyata àha- idamasyeti //
nityavinà÷itve àtmana iti ÷eùaþ /
yujyate 'smàkaü nimittakàraõakàryayostadbhàvàvadhàraõamanyatrànupakùãõànvayavyatirekàbhyàm /
natu parasya /
asmàbhiranvayavyatirekànusandhàturàtmanaþ sthàyitvàbhyupagamàt /
pareõa(ca) kùaõikatàsvãkàràt /
nahi tathàvidho 'nvayavyatirekayoranyatrànupakùayasya càvadhçterãùya iti bhàvaþ /
yojanà tu pårvavadeva /


*8,200*

evaü samudàyaü niràkçtya sarvasya kùaõikatàmadhunà pramàõàbhàvena tadvirodhena càpàkartumuttaro granthaþ /
tathàhi /
na kevalaü samudàyo nopapadyate /
kinnàma sarvasya kùaõikatà ca /
tatra pramàõàbhàvàt /
nanu pratyakùaü kùaõikatàmarthànàmavagamayati /
taddhi vartamànamàtragocaramarthasya vatarmànakùaõamàtrasambandhinãü sattàmavagàhate /
na pårvottarakùaõasambandhanãmapi /
tatkathaü kùaõikatvamarthànàmapràmàõikamiti /
ucyate /
kimidaü kùaõikatvaü nàma /
kiü kùaõasambandhisattvam /
kiüvà kùaõamàtra evotpattinà÷avattvam /
yadvà kùaõàntaràsambandhitve satyekakùaõasambandhitvam /
àdyastviùya eva /
sthàyino 'pyarthasyaikakùaõasattàsvãkàràt /
dvitãyatçtãyau dåùayati- vinà÷eti //

%<vinà÷otpattaya÷caiva na dç÷yante sadàtanàþ  // MAnuv_2,2.183cd //>%
NYâYASUDHâ:
anekapadàrthasambandhitvena bahuvacanam /
ca÷abdastçtãyapakùasamuccayàrthaþ /
eva÷abdasya naiveti sambandhaþ /
sadàtanàþ pratikùaõabhàvinyaþ /
pratyakùaü khalvarthànàü vatarmànakàlasattàmavagàhate na punaþ kùaõamàtrabhàvinàvutpattivinà÷àvapi /
nàpi kùaõàntarasambandhitvam /
tathàca kathaü tena kùaõikatà siddhayediti /


*8,202*

nanu ca pratyakùaü pårvottarakùaõavatirtvamapyarthasya gçhõàti na và /
nàdyaþ /
vartamànamàtragràhitvàt /
dvitãye tu pratyakùànupalambhena parvottarakùaõayorasattvasiddheþ kùaõikataiva si(dhyediti)ddheti cet /
dvitãyaü tàvadurarãkumarþ /
nacaivaü kùaõikatàsiddhiþ /
yogyànupalambhasyaivàsattvagamakatvàt /
naca pårvottarakàlavartinà pratyakùayogyà /
vatarmànamàtragràhitàyàþ pareõaivoktatvàt /
astu và'dyaþ pakùaþ /
kasyàcitpratyakùasya vartamànamàtragràhitve 'pi tadevedamiti pratyabhij¤ànalakùaõasya tadabhàvàdityà÷ayenàha- dç÷yata iti //

%<dç÷yate pratyabhij¤àtaþ sthiratvaü sarvavastuùu  // MAnuv_2,2.184ab //>%

NYâYASUDHâ:
viùayãkriyata ityarthaþ /
tçtãyàrthe tasiþ /
ekasyaivànekakùaõasambandhitvaü sthiratvam /
etena na kevalaü pratyakùaü kùaõikatàü na gocarayati /
kintu sthàyi(tàü)tvamapi gocarayatãtyapãti vadatà parapakùe pramàõavirodhaþ svapakùe pramàõasadbhàva÷codito bhavati /


*8,203*

anena"anusmçte÷ca' iti såtraü kçtavyàkhyànaü veditavyam /
sarvavastuùvityanena saugatànàü pratyabhij¤àniràkaraõaü vai÷eùikàdimatameva spç÷ati na tvasmanmatamiti såcayati /

tathàhi /
kimanayà pratyabhij¤ayà nityatvenàbhyupagateùu paramàõvàdiùu sthiratvaü sàdhyate kiüvà ghañàdiùu /
nàdyaþ /
teùàmatãndriyatvena pratyabhij¤àpratyakùagocaratvasyàbhyupagantuma÷akyatvàt /
na dvitãyaþ /
ghañàdiùu pareõàpi pratyabhij¤àyà bhràntitvasya svãkàryatvàt /
yadà hi ghañàdau såcyagràdinaiko 'pi paramàõurapaiti tadà naùñavyameva tadàrabdhena dvayaõukena /
vibhàgenàsamavàyikàraõasya saüyogasya naùñatvàt /
dvayaõukanà÷e samavàyikàraõanà÷àttryaõukanà÷a ityanena krameõa ghañanà÷o 'pyava÷yambhàvã /
naca paramàõuþ pratyakùo yena tadapagamànapagamau pratyakùeõa ÷akyani÷cayau /
naca vàcyaü nibióàvayaveùu sphañikàdiùu pratyabhij¤ayà sthiratvaü setsyatãti /
tatràpi paramàõvapagamàbhàvasya pratyakùeõa ni÷cetuma÷akyatvàt /
nibióàvayavatvaü ca na vibhàgàyogyàvayavatvam /
vibhàgasya pratyakùasiddhatvàt /
kintu ghañàdito 'pyutkçùñakàraõàpekùatvam /
naca tadvi÷eùàbhàvaþ ÷akyo 'smàbhiravagantum /
dç÷yate hi kàlataþ sphañikàdàvapi gurutvàpakarùaþ /
nacàvayavànapagame sa sambhavatãti /
nàpi guõàdau sthàyitvaü pratyabhij¤ayà siddhayati /
tasyàpi kasyacidatãndriyatvàt /
kasyacidghañàditulyatvàt sàmànyàdikaü tu svaråpato nàstyeva /
sattve 'pi råpàdisamànameveti ÷aïkitapràmàõyaü pratyabhij¤ànaü na kutràpi sthairyasiddhau pramàõayituü yuktamiti /


*8,206*

atrocyate /
syàdayaü doùaþ paramàõvàrambhavàdinàm /
na pariõàmavàdinàmasmàkam /
tadeva (hi) vastvavayavopacayàpacayàbhyàmanyathà vikriyate /
na punaranyadeva bhavatãti hi pariõàmavàdino manyante ataþ pratyakùayogyeùu sarvavastuùu pratyabhij¤ayà sthiratvagrahaõaü yuktameveti /

nanu bhavanmate 'pi pratyabhij¤à (bhrama eva) bhràntireva /
pariõàmavàde pårvottaravastunorbhedàbhedàïgãkàràt /
tadevedamiti ca pratyabhij¤ayàtyantàbhedasyàvagàhanàt /
ucyate /
yadà tu (yadi hi) pårvottarakàlabhàvinorabhedaþ pratyabhij¤àviùayo 'ïgãkriyate /
tadà sàvadhàraõasya pratyabhij¤ànasya bhramatve 'pi tadidamiti tu na bhramaþ /
tenaiva ca sthàyitvasi(ddhi)ddheþ /
yadà tu kàlàdidvayasambandho viùayastadà sàvadhàraõamapi na bhrama iti /

nanvidaü pratyabhij¤ànaü parilånapunarjàtakuntalàpàdàviva bhràntaü kinna syàditi cet (na) /
bàdhakàbhàvàt /
evameva bhrà(nta)ntitvàbhyupagame nãlàdipratyayànàmapi tathàtvàpatte(tvapràpte)þ /
naca pratyakùaü bàdhakamityuktam /


*8,211*

pratyakùasyàbàdhakatve 'pyanumànaü bàdhakaü bhaviùyatãti ÷aïkate- phalàdãnàmiti //

%<phalàdãnàü vi÷eùeõa sarvatràpyanumãyate  // MAnuv_2,2.184cd //
***[NOTE: jump in verse numbering, no lacuna in text!]***
sattvena kùaõikatvaü cedàkà÷asyàvi÷eùataþ  /
avi÷eùo 'khilasyàpi sattvàt kiü nànumãyate  // MAnuv_2,2.186 //>%


*8,211f.*

NYâYASUDHâ:
àdipadena dehadãpàdigrahaõam /
vi÷eùeõa parimàõabhedena, kùaõikatvaü (tàvat)anumãyata iti sambandhaþ /
tatastaddçùñàntena sarvatra phalàdivyatirikte 'pi vastuni sattvena hetunà pa¤caskandhà ityanumànaü sthiratvaviùayapratyabhij¤àyà bàdhakaü bhaviùyati /
naca phalàdidçùñàntaþ sàdhyavikalaþ /
yadviruddhaparimàõaü tannànà dçùñaü yathà ghañapañau, viruddhaparimàõaü ca phalàdikaü pårvottarakùaõayoþ, ityanumànena phalàdãnàü kùaõikatàsiddheriti /
pariharati- àkà÷asyeti //
avi÷eùataþ pårvottara(kùaõa)yorbhedarahitatvataþ, avi÷eùaþ pårvottarakùaõayorbhedaràhityam /
akhilasyàpi vipratipannasya /
idamuktaü bhavati /
yatsattadakùaõikam yathà'kà÷am /
sacca nãlàdãti pratyanumànapratiruddhatvenànumànasyàbhàsatvànna pratyabhij¤àbàdhakatvaü sambhavatãti /
nacàkà÷adçùñàntaþ sàdhyavikalaþ /
"àkà÷o dvau nirodhau ca nityaü trayamasaüskçtam' itrata pareõaivàïgãkçtatvàt kùaõikatàsàdhakasya parimàõabhedàderàkà÷e 'bhàvàcca /
tadidamu(mapyu)ktaü avi÷eùataþ parimàõabhedàdirahitatvata iti /


*8,213*

yadvà'kà÷asyàvi÷eùataþ parimàõabhedarahitatvataþ /
taddçùñàntenàkhilasyàpi phalàderavi÷eùaþ pårvottarakàlayoþ parimàõabhedàbhàvaþ sattvàt kiü nànumãyata iti yojanà /
etaduktaü bhavati /
nànumànaü pratyabhij¤àyà bàdhakaü bhavitumarhati /
anumànasya pratyakùato dubarlatvena tadbàdhyatvàt /
anyathà phalàdikaü parimàõabhedarahitaü sattvàdàkà÷avadityapyanumànaprasaïgàt /
nahyatra pratyakùàdibàdhaü vinà ka÷ciddoùo 'sti /
tathàca taddçùñànte kùaõikatvasàdhakasyàsiddhatvàtsàdhyavikalatà syàt /
tataþ pratyakùavirodhenaivàsyànumànasyàpràmàõyam /
anyathànyonyà÷raya(tà)prasaïga ityeva vaktavyam /
tacca samaü prakçte 'pãti /
etena"àkà÷e càvi÷eùàt' iti såtraü vyàkhyàtaü bhavati /
tadanena kùaõikatva(tà)sàdhakànumànasya satpratipakùatvaü bàdhitaviùayatvaü ca vadatà'kà÷e '(nà)naikàntyamapi såcitam /
bhavadanumànasyàpi phalàdinànaikàntyamiti cenna /
tatràpi kùaõikatàbhàvasya vakùyamàõatvàt (iti) /


*8,214*

bhavedidaü yadyàkà÷asya sattvaü syàt /
nacaitadasti /
mårtàbhàvatvàdàkà÷asya /
bhàvatvaü hi sattvamatra vivakùitam /
sasvaråpatve 'pi và sattve, abhàvo niþsvaråpa ityaïgãkçtamityà÷aïkayàha- yadãti //

%<yadyàkà÷asya sattvaü na kuta eva naràdiùu  // MAnuv_2,2.187ab //>%

NYâYASUDHâ:
yadyàkà÷asya sattvaü nàstãtyaïgãkçtya pratyanumàne 'tiprasaïgànumàne ca dçùñàntasya sàdhanavaikalyaü svànumànasyànaikàntikatvàbhàva÷cocyate /
tadà dehàdiùu sattvaü kuta eva siddhamiti bråmaþ /
tathàca parakãyasyàpi dçùñàntasya sàdhanavaikalyaü syàt /
yadi ca vidhimukhapratyayavedyatvàddehàdãnàü bhàvatvaü pramàviùayatvàtsattvaü cocyate /
tadà'kà÷e 'pi samànamiti /

pramàõàntareõàkà÷asyàbhàvatvaü vàrayitumupodghàtamàha- sa dharmãti //

%<sadharmipratiyogitvamàkà÷asyàvagamyate  // MAnuv_2,2.187cd //>%


*8,216*

NYâYASUDHâ:
yatràbhàvaþ sa dharmã /
yasyàbhàvaþ sa pratiyogã /
tadubhayavattvamabhàvasya niyàmakaü vyàpakam /
yo 'bhàvaþ sa sarvo 'pi dharmipratiyogisahita eva /
yathà ghañàdyabhàvaþ /
sa hi bhåtalàdidharmiõà ghañàdipratiyoginà copeta eveti /


nanvidamanupapannam /
abhàvasya hi dharmipratiyogisàhityaniyamaþ kiü de÷ataþ syàt, kiüvà kàlataþ /
àdye dharmiõà sàde÷yaü tàvannàsti /
bhåtalasya svà÷raye, abhàvasya tu bhåtale vçtteþ /
pratiyoginà tu viruddhameva /

dvitãyastu yadyapi dharmiõà katha¤citsyàt /
tathàpi pratiyoginà nàstyeva /
pràgabhàvapradhvaüsàbhàvayoþ pratiyogibhinnakàlatvaniyamàdityà÷aïkàü pariharannabhàvasya dharmipratiyogisàhityavyàptatvamupapàdayati- tau vineti //

%<tau vinà na hy abhàva÷ ca kvaciddçùñaþ kadàcana  // MAnuv_2,2.187*ab //>%

NYâYASUDHâ:
atra dçùña iti prakaraõàttau vineti tajj¤ànaü vinetyatharþ /
ca÷abdo 'bhàvo dç÷yamàno dharmipratiyogipratãtàveva dç÷yata ityanvayasamuccayàrthaþ /
hi÷abdenànvayavyatirekayoþ prasiddhatvaü såcayati /
tadanenànvayavyatirekàbhyàmabhàvapratãterdharmipratiyogipratãtipårvakatayà vyàptirupapàdità bhavati /
yadvà tàvi(ti)tyanena na j¤ànamupalakùaõãyam /
abhàvaþ pratãyamàno dharmipratiyogighañita evàtredaü nàstãtyàdiråpeõa pratãyate /
natu tau vinà kevala ityanvayavyatirekàbhyàmekaj¤ànasambandhena vyàpyavyàpakabhàvopapàdanametadityavagantavyam /
pràtargajàdyabhàvaj¤ànaü tvanyathopapàdayiùyàmaþ /


*8,219*

kimato yadyevamabhàvasya yadyevamabhàvasya dharmipratiyogisàhityaü pratãtau vyàpakamityata àha adharmãti

%<adharmipratiyogitvamàkà÷asyàvagamyate  // MAnuv_2,2.187*cd //>%

NYâYASUDHâ:
pratãtàvabhàvasya vyàpakaü sadharmipratiyogitvamàkà÷àttàvadvayàvartar(tya)te /
yasmàdàkà÷a ityevàvagamyate na tvatredaü nàstãti /
iyamapi (ca) vastuto mårtàbhàvagocaraiva pratãtiþ pralayàdivanna¤varjitàbhilàpasambandhàdatàdç÷ãva prakà÷ata iti cenna /
nãlàdipratiterapi tathàtvaprasaïgàt /
anànubhàvikatvasyobhayatràpi sàmyàt /
tathàca parasyàpyasiddhayàdyàpàtaþ /
vyàpakanivçttyà(ca) vyàpyanivçttirava÷yaübhàvinãtyàkà÷asya nàbhàvatvamiti /
tadayaü prayogaþ /
àkà÷o nàbhàvaþ dharmipratiyoginau vinaiva pratãyamànatvàdråpavaditi /
ki¤ca mårtàbhàvamàkà÷aü vadatà yo dharmã tasyocyate sa evàsmàkamàkà÷a iti nàmnayeva vivàdo 'va÷iùyate /
vakùyate caitadviyadadhikaraõa iti /


*8,220*

såtradvayàrthamupasaüharati- svãkàreti //

%<svãkàratyàgato 'dçùñadçùñayoþ sarvavastuùu  /
guõànunmatta evàsau vidadhàtyadhikaü punaþ  // MAnuv_2,2.188 //>%

NYâYASUDHâ:
adçùñasya kùaõikatvàdeþ svãkçti(kàra)to dçùñasya sthiratvàdestyàgataþ /
asau saugataþ /
adhikaü svata iti ÷eùaþ /
unmattamapi svasmàdadhikavivekavantaü (sthà)khyàpayatãtyarthaþ /
na hyunmattaþ sarvatràpramitaü svãkaroti nàpi pramitaü tyajatãti /


*8,220f.*

nanu (ca) yadi nãlàdikaü na syàttadà sanna syàt /
arthakriyàkàritvaü hi sattvam /
vyàptaü ca kramayaugapadyàbhyàm /
tçtãyaprakàràbhàvàt /
naca sthire tatsambhavaþ prasaïgatadviparyayàbhyàm /
tathàhi /
sthàyãbhàvaþ kiü (svã)svakãyàmarthakriyàü krameõa kuryàdyugapadvà /
àdye kàlàntarabhàvinãmarthakriyàü pratãdànãü samartho na và /
prathame tàmapãdànãü(nãmeva) kuryàt /
samarthasya kùepàyogàt /
dvitãye tadàpi na kuryàt /
idànãmasamartho 'pi tadànãü samarthatvàtkariùyatãti cet /
tadà sàmarthyàsàmarthyalakùaõaviruddhadharmàdhyàso bhàvaü bhindyàt /
dvitãye tvàdyakùaõa eva kartavyasya sarvasya kçtatvàt dvitãyàdikùaõe 'sattvamavarjanãyameva /
tadevamanukålatarkabalalabdhapratibandhasya kùaõikatvànumànasya balavattvàtpratyabhij¤àpratyanumàne tadbàdhite na sthairyasàdhanàyàlamiti /
maivam /
eùàü tarkàõàü pratitarkaparàhatatvàdinà'bhàsatvàt /


*8,223*

tathàhi /
yadyàtmànàtmaprapa¤caþ sarvo 'pi kùaõikaþ syàttadà pramàpramàråpaþ sarvo(kalo)'pyanumànàgamapratyabhij¤àlakùaõo vyavahàro lupyeta /
tarkasyàpyasya notthànaü syàt /
tasya tajjàtãyasya và tena tajjàtãyena và saha bhåyaþ sambandhàvagame (na)ta tàdàtmyatadutpattyavadhàraõena (và) copàdhyabhàvà(dya)vadhàraõena và vyabhicàràbhàvani÷caye sati vyàptyavadhàraõam /
avadhçtavyàpte÷ca pakùadar÷anaü liïgadar÷anaü ca /
tato 'nubhåtavyàptismaraõam /
atha yanmayà vyàptatvena j¤àtaü liïgaü tadatra pakùe 'stãtyanusandhànam /
athedànãmanumitirityanumànaprakriyà /
na hyetatsarvaü kùaõikasyàtmanaþ sambhavati /
yena hi sakçt dhåmo dçùño naùña evàsau /
kasya bhåyodar÷anaü kasya ca vyàptyavadhàraõàdi /
yasmiü÷ca parvate dhåmo dçùño naùña evàsau /
kutra punarvyàptiliïgànusandhànam /
kutra ca sàdhyàdhyavasàyaþ /


*8,224*

evamàgame 'pyekaikavarõa÷ravaõàni, padànusandhànam, samayagrahaþ, punaþ pada÷ravaõam, samayasmaraõam, vàkyàrthaj¤ànamityanekasaüvi(kànusandhà)ndhànam, nàtmanaþ kùaõikatàyàmupapadyate /
pratyabhij¤ànamapi yena pårvàvastho 'rtho j¤àtastenaiva tasya và tatsadç÷asya và dar÷ane bhavati /
tatkathaü kùaõikasyàtmanaþ syàt /


*8,225*

anumànena tarko 'pi vyàkhyàtaþ /
pratikùaõamàtmano 'nàtmana÷ca bhede 'pyanumà(nà)dyaïgãkàre 'tiprasaïgaþ syàt /
yasya kasyacidvayàptij¤àne nàrikeladvãpavàsino 'pyagnipramà (bhavet) syàt /
parvate liïgadar÷anena hrade 'pyagniranumãyetetyàdi /
pårvottarakùaõavartinàmàtmanàü parvatàdãnàü ca kàryakàraõabhàvàdupapanno 'numànàdivyavahàra iti cet(na) /
anyatvasyànapàyàt /
anyathopàdhyàya÷iùyabuddhayàdàvapi prasaïgàt /


*8,226*

atha matam /
kàraõakùaõàþ kàryakùaõeùu saüskàrànaparyanti /
ataþ pårvapårvàtmasaüskàrayoginàmuttarottareùàmàtmanàmanumànàdivyavahàro yujyate /
parvatàdayo 'pi (pårva)pårvasaüskàrabhàjaþ pakùàditvama÷nuvate iti /
etanniràkaraõàya såtram /
oü uttarotpàde ca pårvanirodhàt oü //
iti /
tadvayàcaùñe- uttareti //

#<uttarotpàde ca pårvanirodhàt  | BBs_2,2.20 |>#

%<uttarotpattimàtreõa vinà÷àt påvarvastunaþ  /
na saüskàràrpakatvaü ca yujyate kasyacit kvacit  // MAnuv_2,2.189 //>%


*8,227*

NYâYASUDHâ:
kasyacit kàraõasya, kacit kàrye /
tataþ kimityata àha- ata iti //

%<ato j¤àtaü mayetyàdi na j¤eyamanumà kutaþ  // MAnuv_2,2.190ab //>%

NYâYASUDHâ:
àtmanaþ kùaõikatvàtsaüskàràparõasya cà(và)sambhavàdityarthaþ /
yanmayà vyàptatvena j¤àtaü tadatra vidyata ityàdi yathà bhavati tathà na j¤eyaü j¤àtuma÷akyam /
tata÷cànumà kutaþ /
àgamàderapyupalakùaõametat /


nanvasti tàvadanumànàdivyavahàraþ, sarvalokasiddhasyàpahnavàyogàt /
tadbalenàlaukikamapyasahabhàvinaþ saüskàràrpakatvaü kalpayiùyata ityata àha- ekatvamiti //

%<ekatvamanubhåtisthaü tyaktavà nirmànakà bhidà  /
kuta àtmàdikeùu syàd ...  // MAnuv_2,2.190c-e //>%

NYâYASUDHâ:
kimanumànàdivyavahàrànyathànupapattimàtreõàlaukikaü kalpanãyam, kiüvà'tmàdeþ kùaõikatve 'pi sati /
nàdyaþ /
àtmàdeþ sthàyitvenaiva tadupapatteþ /
dvitãyastu syàt /
yadyàtmàdeþ kùaõikatvaü siddhaü syàt /
naca tadasti /
pramàõabàdhitatvànniùpramàõakatvàcceti bhàvaþ /
ekatvaü bhidetyatra pårvottarakàlayoriti ÷eùaþ /
anubhåtisthaü pratyabhij¤àsiddham /
kuto 'ïgãkàryetyadhyàhàràtsamànakartçtàsiddhiþ /


*8,229*

nanu ca pratyabhij¤ànaü bhràntamityuktam /
tatkathamàtmàderaikyaü tataþ siddhayedityata àha- valyeveti //

%<... balyevànubhavo yataþ  // MAnuv_2,2.190f //>%

NYâYASUDHâ:
tarkabalenànumàne niravakà÷atayà prabale sati hi tadvirodhàtpratyabhij¤ànaü bhràntaü syàt /
yadà tu tarkasyoktavidhayà'bhàsatvaü, tadà kutaþ kùaõikatvànumànapràbalyam /
kuta÷ca pratyabhij¤àyàstadbàdhaþ /
abàdhita÷ca pratyabhij¤ànubhavo yato balyeva /
ata àtmàderekatvaü tena siddhamiti sambandhaþ /
etenànumànasiddhasya bhedasya kathaü nirmànakatvamityapi paràstam /
tadupajãvyasya tarkasyàdyàpyanavasthànàt /


*8,230*

nanvaståttarotpàda eva pårvasya nirodhastathàpi kutaþ pårvasyottarasminsaüskàrànàdhàyakatvamityata àha- kàryakàraõayo÷ceti //

%<kàryakàraõayo÷caikakàlãnatvaü vinà katham  /
pårvasaüskàrayogã syàduttaro niyamena ca  // MAnuv_2,2.191 //>%

NYâYASUDHâ:
uttarotpàda eva pårvasya nirodhàtkàyarkàraõayorekakàlãnatvaü tàvannàstãti labhyate /
ekakàlãnatvaü ca vinà pårvàhitasaüskàrayogitvamuttarasya na yujyate /
niyamena cetyanena kvacidapi na yujyate kutaþ sarvatreti såcayati /
yadvaikakàlãnasya eva saüskàràrpakatvaü dçùñaü na bhinnakàlatva iti vyàpterityarthaþ /


nanvekakàlãnatvàbhàve 'pi kutaþ saüskàràrpakatvaü na syàdityata àha- sambaddhà eveti //

%<sambaddha eva saüskàramanyatràdattate 'khilàþ  /
asambaddhaþ kathaü pårva uttare vàsanàkaraþ  // MAnuv_2,2.192 //>%


*8,231*

NYâYASUDHâ:
yasmàt akhilàþ saüskàràdhàyakà÷càmpakakusumàdayaþ padàrthàstailàdibhiþ sambaddhà eva anyatra tailàdau saüskàramàdadhate, nàsambaddhà ityasti niyamaþ /
naca bhinnakàlãna(la)yoþ sambandho yujyate /
tasmàduttareõa÷asambaddhaþ pårvastasminnuttare vàsanàü na kuryàditi /

uktamarthaü buddhayàrohàrthaü saïkalayyàha- ekakàlatayeti //

%<ekakàlatayà yogaü vinà saüskàrataþ katham  // MAnuv_2,2.193ab //>%

NYâYASUDHâ:
atraikakàlatayà vinà kàryakàraõayoryogo na yujyate /
yogaü vinà kàraõasya kàrye saüskàràrpakatvaü ca na ghañate, saüskàrato vinà kathamanumànàdivyavahàra ityadhyàhàreõa yojanà /
saüskàràparkatvaü ca na ghañate, saüskàrato vinà kathamanumànàdivyavahàra ityadhyàhàreõa yojanà /
yadãdaü saïkalanaü na kriyeta tadà pårvo(ktahetånàü)ktànàü pratyekaü saüskàrànàdhayakatve hetutvaü j¤àyeta /
sarvatra sàdhyanirde÷àt tatra ko doùaþ /
uktàkàïkùàkuõñhitatvameveti /

atraite prayogàþ /
pårvakùaõa uttarakùaõe saüskàràdhàyako na bhavati, tenàsambaddhatvàt /
yo yenàsambaddho nàsau tatra saüskàràdhàyakaþ, yathà sampratipannaþ /
yadvà yo yatra saüskàràdhàyakaþ sa tatsambaddha eva dçùño yathà sammataþ /
asambaddhasyàpi saüskàràdhàyakatve mçgamado vasanamiva sarvaü vàsayedavi÷eùàt /
asambaddha÷ca pårva uttareõa /
tato bhinnakàlãnatvàt /
sampratipannavat /
bhinnakàlãnayorapi sambandhe 'tiprasaïgaþ /
bhinnakàlãna÷ca pårvaü uttareõa /

tadutpàda eva vinaùñatvàt /
saümatavat /
pràgeva naùñasya tenaikakàlãnatva÷aïkà eva vyàhateti /
nanu làkùàrasàhitabãjapårakusumalauhityavatkinna syàditi cet(na) /
tatràpi niranvayavinà÷otpàdànabhyupagamàt /
atra ca parasiddhanyàyena parasya bodhanànnà÷rayàsiddhayàdi ÷aïkanãyamiti /


*8,236*

bhavedetadyadi kàraõasya kàryotpàda eva vinà÷aþ syàt /
sa eva kutaþ siddha ityata àha- kùaõamàtramiti //

%<kùaõamàtramavasthànaü svãkçtaü sarvavastuùu  // MAnuv_2,2.193cd //>%

NYâYASUDHâ:
kàryakàraõayostàvaduttarapårvatvamàva÷yakam /
yaugapadye kàyarkàraõabhàvavyàghàtàt /
tataþ pårvakùaõavarti kàraõaü yadi kàyarkùaõe 'pi syàttadà sarvavastånàmaïgãkçtaü kùaõamàtramavasthànaü bhajyeta /
ataþ kùaõikatvàbhyupagama evottarotpàde ca pårvanirodhaü gamayatãti /

syàdetat /
kàraõaü kùaõasya pårvavibhàge labdhasattàkaü madhyavibhàge kàryamutpàdyàparavibhàge tatra saüskàramàdhàya na÷yatãtyaïgãkàre na ko 'pi doùa ityata àha- pårveti //

%<pårvamadhyàparakalàrahitaþ kùaõa iùyate  // MAnuv_2,2.194ab //>%

NYâYASUDHâ:
atra vibhàgamàtraü kalocyate /
pårvàparayorabhàve tanniråpyamadhyàbhàvaþ siddhaþ /
iùyate saugataiþ /


*8,237*

evaü tarkasya pratitarkaparàhatimabhidhàyedànãü yathà sthàyinaþ sattvànupapattirevaü kùaõikasyàpi tadanupapatteranukålatà nàma tarkadoùa iti pratipàdayituü såtram oü asati pratij¤oparodho yaugapadyamanyathà oü //
iti /
tadvayàcakùàõastàvadvikalpena tatpçcchati- pårveti //

#<asati pratij¤oparodho yaugapadyamanyathà  | BBs_2,2.21 |>#

%<pårvabhàvabhavaü kàryamuta tannà÷asambhavam  // MAnuv_2,2.194cd //>%


*8,237f.*

NYâYASUDHâ:
arthakriyàkàritvaü hi sattvaü parasyàbhimatam /
tacca vakùyamàõa(vi)kalpadvaya(yena)vyàptam /
tçtãyaprakàràniråpaõàt /
naca tatkùaõike sambhavati /
tathàhi kùaõikàdbhàvàdbhavatkàryaü kiü pårvasya kàraõasya bhàve bhavati /
kàraõasattàsamànakàlãnasattamiti yàvat /
uta tasya kàraõasya nà÷e sati sambhavatãti /


*8,238*

àdye doùamàha- yaugapadyamiti //

%<yaugapadyaü sati bhavedutpàdyànàma÷eùataþ  // MAnuv_2,2.195ab //>%

NYâYASUDHâ:
sati kàraõe /
kàryaü bhavati cet tarhãti ÷eùaþ /
kùaõikaü hi kàraõam /
kàryaü ca tatsattàsamànakàlãnasattaü cetkàryakàraõayoþ sahotpàda ityuktaü syàt /
kùaõe vibhàgàbhàvasyoktatvàt tattatkàryàõàmapyayameva nyàya iti tatsantànabhàvinà(pya)ma÷eùakàryàõàü yaugapadyaü syàt /
tacca pratyakùàdiviruddhamiti /
atra yadyapi yugapadbhavatoþ kàryakàraõabhàvànupapattirapi dåùaõam /
tathàpi tacchiùyaireva j¤àtuü ÷akyata iti,"ubhayathà ca doùàt' iti såtre kathitamiti và(cà)tra noktam /

dvitãyaü niràkaroti- vinà÷e cediti //

%<vinà÷e cenna tatkàryaü ...  // MAnuv_2,2.195c //>%

NYâYASUDHâ:
kàraõasya kàryaü bhavettarhãti ÷eùaþ /
tattasya kàryaü na bhavatãtyàpannam /
anyathà sarvasya sarvaü kàryaü syàt /
na hyànantaryamàtreõa kàryakàraõabhàvaþ /
tathàtve vinà÷akàryatvaprasaïgàt /
ànantaryasyànyàpekùayàpi sattvàt /
sàde÷yàderapàkçtatvàt /
evamanyasyàpi kàryaü na bhavatãti na kàryaü syàdakàraõaü và /
ubhayathàpi pårvasyàrthakriyàvirahàdasattvapràptiriti /
såtrakçtà saugatàbhyupagataü pakùaü pradhànãkçtya dåùaõamuktam /
bhàùyakçtà tvabhàvasya bhàvasàpekùatvàttena krameõàto 'rthavirodhàbhàvaþ /


*8,241*

nanvasti tàvatpratikùaõaü kàryotpattiþ /
naca kàryaü kàraõena vinotpattumalam /
tathà sati nityaü sattvamasattvaü ve(ce)tyàpatteþ /
ataþ kàryotpattirevànyatarapakùadoùamàbhàsayiùyati /
pakùàntaraü và gràhayiùyatãtyata àha- kàryotpattau ceti //

%<... kàryotpattau ca kà pramà  // MAnuv_2,2.195d //>%

NYâYASUDHâ:
syàdetadyadi pratikùaõaü kàryotpattiþ pramàõavatã syàt /
na caitadasti /
naca svàïgãkàramàtreõàrthàntaràkùepasàmarthyamatiprasaïgàditi /
nanvasti, yatsattatkùaõikaü yathà dehàdi, sacca vivàdapadamiti pratikùaõaü kàryotpattau pramàõamiti cenna /
asyaiva niràkriyamàõatvàt /
dehàdãnàma(deha)pi kùaõikatvàbhàvena dçùñàntasya sàdhyavikalatvàcca /

nanu dehàdeþ pårvottarakùaõayoþ parimàõabhedena bhedasiddhau kùaõikatvasiddhirityuktamityasya àha- abhede 'pãti //

%<abhedena vi÷eùeõa dehadãpaphalàdiùu  /
vi÷eùadar÷anaü yuktamasmàkam ...  // MAnuv_2,2.196a-d //>%



*8,241f.*

NYâYASUDHâ:
pårvottarakùaõayoriti ÷eùaþ /
vi÷eùeõa àrambhavàdadvailakùaõyena /
àdipadenàïkuràdi /
vi÷eùadar÷anaü parimàõabhedadar÷anam /
asmàkaü pariõàmavàdinàü mate /
ayamatharþ /
àrambhavàdino hi parimàõaü yàvaddravyabhàvyabhyupayanti /
avayavasaïkhayàti÷ayànati÷ayàyattatvàtparimàõabhedasya /
avayavàpacaye dravyavinà÷asyàvayavopacaye ca tadutpàdasyàvarjanãyatvàt /
atasteùàü parimàõabhedo dravyaü bhindyàdeva /
asmàkaü tvavasthitameva dravyamavayavopacayàpacayàbhyàü ta(tta)tparimàõakatayà vikriyata iti dar÷anam /
tatra parimàõabhedo na bhedamàkùipatãti /


*8,242*
ki¤ca phalàdãnàü pårvottarakùaõayorbhedaþ sàdhyate, utàbhedàbhàvaþ /
àdye siddhasàdhanam /
bhedasyàsmàbhirapyaïgãkçtatvàt /
tàvatà kùaõabhaïgàsiddheþ /
dvitãye doùamàha- anubhåtita iti //

%<... anubhåtitaþ  // MAnuv_2,2.196d //
vi÷eùadar÷anaü mànaü yadi na sthairyadçk kutaþ  // MAnuv_2,2.197ab //>%

NYâYASUDHâ:
tadidaü phalamiti pratyabhij¤ayà pårvottarakùaõayorabhedasiddherbàdhitaviùayamanumànamiti ÷eùaþ /
bhràntà pratyabhij¤à nàbhedaü sàdhayitumalamiti cet /
tarhi bhràntaü parimàõabhedadar÷anaü na bhedasàdhanàyàlamiti bråmaþ /
parimàõabhedadar÷anaü bàdhakàbhàvàtpramàõameveti cettatràha- vi÷eùeti //


*8,243*

tarhi sthairyadçkkuto na mànam /
tasyà api bàdhakarahitatvàt /
vi÷eùadar÷anaü bàdhakamiti cet /
tarhi sthairyadar÷anaü kuto na bàdhakam /
ato 'nupalabhyamànavi÷eùayo(ranayor)bàdhyabàdhakabhàvàyogàdanyonyapratipakùatànanubhavàccànyatarapakùapàtaü parityajya bhedàbhedaviùayatayaiva vyavasthàpanaü yuktam /
anyathà dçùñànte sàdhyasandehenàpi parànumànaü duùyaü syàditi /
evaü tarkàïgàntaravaikalyaü svayamåhanãyam /


*8,244*

nanvetàni såtràõi kuto vyutkrameõa(mato)vyàkhyàtàni /
ucyate /
upodghàtaprakriyayà såtrakàreõaivàdau bàdhakàni niràkçtyànte niùkaõñakà pratyabhij¤opanyastà /
bhàùyakàreõa tu subodhatvàya ÷iùyàkàïkùàkrameõàdau pratyabhij¤àmabhidhàyànantaraü tadbàdhakàni parihçtànãti /


*8,245*

duþkhàbhàvaü sukhaü càhuriti yadanåditaü tanniràkaroti- digiti //

%<diksukhe ca khadçùñàntàd bhàvau saccet kvacid bhaved  // MAnuv_2,2.197cd //>%

NYâYASUDHâ:
svadçùñàntàdityàkà÷asya bhàvatve yo nyàyo 'bhihitastasmàditi hetvatide÷aþ /
dharmipratiyoginirapekùameva vidhiråpeõa pratãyamànatvàdityarthaþ /
sadbhàvaþ kvacidbhaveccettaddçùñànteneti ÷eùaþ /
anenànyathà råpàdinàmapi bhàvatvaü na syàdavi÷eùàditi bàdhakaü såcayati /
yadyapi di÷o nàkà÷àdbhidyante /
tathàpyàkà÷asya bhàgasadbhàvaü j¤àpayituü tàsàü grahaõam /
ekavacanaü tu jàtyabhipràyam /

etenàkà÷e càvi÷eùàditi såtraü prakàràntareõa vyàkhyàtaü bhavati /
àkà÷àdãnàü bhàvatvasamarthanena pa¤caskandhàtmakaü vi÷vamiti nirastam /
àtmano j¤ànàtmakatvaü tu nàsmàkaü aniùyam(viruddham) /
kùaõabhaïgitàyà nirastatvàt /
j¤ànasyàpi gràhakatàyàþ pareõàbhyupagatatvàt /
mokùastu caturthe parãkùiùyate /


*8,247*

syàdetat /
vaibhàùikasautràntikayoryaþ sàdhàraõaþ svamataviruddhaþ siddhàntaþ sa eva niràkçtaþ /
yastu sautràntikasya siddhàntavi÷eùaþ"pramàõaü tàvadvividham /
prameyadvaividhyàt /
tatra j¤ànàtiriktaþ sarve 'pi råpàdiprapa¤co 'numeya eva na tu pratyakùaþ /
j¤ànaü (tu) nãlàdyàkàraü pratyakùavedyam' iti /
sa kasmànna niràkçta ityata àha- vi÷vamiti //

%<vi÷vaü pratyakùagaü tyaktavà tayoryo 'numitaü vadet  /
màyàvàdivadevàsàvupekùyo bhåtimicchatà  // MAnuv_2,2.198 //>%

NYâYASUDHâ:
tayoþ vaibhàùikasautràntikayormadhye yaþ sautràntiko vi÷vaü råpàdikaü pratyakùagaü tyaktvà råpàdervi÷vasya pratyakùavedyatàü vaibhàùikàdibhirabhyupagatàmanabhyupagamyeti yàvat /
anumitaü vadet råpàdervi÷vasyànumànavedyatàmaïgãkuryàt /
màyàvàdinà tulyaü vartata iti màyàvàdivat /
etaduktaü bhavati /
yathà sarvànduþsamayànapàkurvatà('pi) såtrakçtà na màyàvàdo 'tra pàde niràkçtaþ /
tasyàtyantanirdalasyopekùaiva kàryà /
na tvãùatsadalaiþ sàïkhayàdisamayaiþ saha niràsa iti j¤àpanàrtham /
tathà bàhyànumeyatàvàdo 'pãti /
nanu màyàvàdaþ såtrotpattyuttarakàlabhàvã /
tasya kathaü niràsaprasaktiþ /
maivam /
"anàdikàlato vçttàþ' ityaktatvàt /
anyathà sàïkhayàdiniràsasyàpyaprasakteriti /
Vyàsa-3


*8,249*

nanvapratiùiddhamanumànaü bhavatãti nyàyena nãlàdervi÷vasyàpratyakùatvaü såtrakàrasyàbhimatameveti kuto na kalpyate /
(naivaü) nacaivaü ÷akyam /
pramàõàviruddhaþ pramàõànusàrã ca såtrakàrasyàbhipràyaþ kalpanãyaþ /
nacàyamarthastathetyà÷avànàha- sarveti //

%<sarvapramàõasiddhaü yad buddherbhedena sarvadà  /
kathaü nu tasya buddhitvaü ...  // MAnuv_2,2.199a-c //>%

NYâYASUDHâ:
ayamatrottarakramaþ /
nãlàderarthasyàpratyakùatvaü na vaktuü ÷akyate /
nãlàdipratãteraparokùatàyàþ sàkùisiddhatvàt /
indriyavyàpàrabhàvabhàvitvenànumànasiddhatvàcca /
atha matam /
yenàrthena yajj¤ànaü jàyate tat tadàkàraü bhavati /

tacca j¤ànaü svaprakà÷atayà svagataü nãlàdyàkàramapi sàkùàtkurute /
ato 'parokùatayopalabhyamànasya nãlàdyàkàranikarasya buddhigatatvànna ka÷ciddoùa iti /
atredamupatiùñhate /
yadaparokùatayàvabhàsamànaü nãlàdyàkàracakraü buddherbhedena sarvadà sarvapramàõasiddham /
tasya kathaü nu buddhitvamaïgãkriyate /
bahirmukhatayedantena hyayaü nãlàdyàkàro 'parokùamavabhàsate /
na jàtvantarmukhatayàhaü nãlamiti /
tathà nãlàparokùaj¤ànasamanantaraü nãlàrthã niyamena bahiþ pravartate /
tenànumãyate 'nena bahirartha eva sàkùàtkçta iti /
na hyanyatra j¤ànamanyatra pravçttiriti yujyate /
atiprasaïgàt /
madhye 'numànaü tu nirasiùyate /
evamàpto 'pi kimaparokùatayà pa÷yasãti pçùño 'ïguliü prasàryedamiti bàhyameva bravãtyatastribhirapi pramàõairaparokùatayàvabhàsamànasya nãlàdyàkàrasya buddhito bheda evàvasãyate /
na cedaü sarvaü bhràntam /
kadàpyanyathàpratãtyabhàvàt /
vinaiva bàdhakena bhràntitvàbhyupagame 'tiprasaïgàt /
ato 'parokùatayàvabhàsamàno nãlàdyàkàro bàhya eva, natu buddhigata iti /


*8,251*

ki¤ca bàhyàrthasyàpratyakùatve tadasiddhireva syàt /
pramàõàbhàvàt /
tathàca bàhyàrthàbhyupagamo riktaþ syàdityàha- vi÷vamiti // 

%<... vi÷vamanyacca kimpramam  // MAnuv_2,2.199d //>%

NYâYASUDHâ:
anyat j¤ànamiti ÷eùaþ /
kà pramà yasya tat kiüpramam /
anumeyo bàhyàkàra iti cet(na) /
sarvathàsiddhasya pakùãkaraõàyogàt /
liïgàbhàvàdvayàptyasiddhe÷ca /
syàdetat /
buddhigatastàvadàkàro 'parokùamavabhàsate /
sa kàdàcitkatvàtkimapi kàraõamepakùamàõo bàhyaü nãlàdyanumàpayiùyatãti /
maivam /
bàhyatayaiva nãlàdyàkàrasya sphuraõàt /
kutra cedamulabdham, yatkàdàcitkaü tatkàraõavaditi /
j¤àna eveti cet(na) /
bàhyàpratyakùatvavàde tatràpi kàraõatvànavadhàraõàt /
j¤ànaü pårvaj¤ànakàraõakamupalabdhamiti cet /
tarhyàkàro 'pi pårvàkàrajanyaþ kalpyatàm /
kiü bàhyàrthavyasanena /
nãlaj¤ànànaü(notpàdàna)ntaraü pãtaj¤ànotpàdadar÷anànneti cet(na) /
sadç÷ajanyatvasya pareõa kvàpyanupa(gantavya)labdhatvàt /


*8,253*

ki¤ca vàsanàdikamàntarameva sahakàrãkçtya visadç÷a(meva)mapi j¤ànaü janayatãti kalpanãyam /
na bàhyam /
dçùñenaiva katha¤cidupapattàvadçùñakalpanànupapatteþ /
ato bàhyo '(pyar)thaþ pratyakùasiddha iti ÷aïkànàspadatvàdidaü matamatra na dåùitamityuktam /
yadvà sphuñatarànalpadoùatvena ÷iùyaireva heyatayà j¤àtuü ÷akyatvàdityà÷ayenàha- sarveti //

%<sarvaloko bibhetya¤jo yasmàdanubhavàt sadà  /
tasyàpalàpinaþ kiü na niùpramàõakavàdinaþ  // MAnuv_2,2.200 //>%

NYâYASUDHâ:
màdhyamikàdayo 'pi bàhyàrthà(dvaya)napahnuvànà api hyanubhavàdbibhyataþ sàüvçvasattvàdyabhyupayanti /
tataþ sarvairanusaraõãya evàyamanubhavaþ /
tamapi yaþ sautràntiko 'palapati, anubhavasiddhàyà aparokùasya nãlà(dyà)kàrasya bàhyatàyà apàkaraõàt /
tathà niùpramàõakaü vadati, nãlàdyàkàrasya buddhisthatàyàü pramàõàbhàvàt /
tasya(syàpya) anubhavasya apalàpinaþ niùpramàõakavàdinastasya sautràntikasya kiü dåùaõaü na bhavet /
sarvamapi bhavediti /


*8,254*

"ekatvamanubhåtistham'"khadçùñàntàt'"tasyàpalàpinaþ' iti parapakùe tatra tatrànubhavavirodho 'bhihitaþ /
sa kathamityato 'bhinayena taü dar÷ayati- so 'hamiti //


*8,255*

%<so 'haü tadidamevàhaü sukhã sad gaganaü di÷aþ  /
satyà ityàdyanubhavàþ sadà tatpratipakùagàþ  // MAnuv_2,2.201 //>%

NYâYASUDHâ:
atra sa evàhamityàtmaikatvàgràhã pratyabhij¤ànubhavo dar÷itaþ /
tadidamityanàtmana /
ahaü sukhãti sukhasya vidhitvànubhavaþ /
sat bhàvaråpaü gaganaü, di÷aþ satyà bhàvaråpà iti gaganasya (ca) di÷àü ca bhàvatvànubhavaþ /
àdipadàdidaü nãlaü nàhaü nãlamityàdeþ (parigrahaþ) grahaõam /
tatpratipakùagàþ tadabhyupagatàtharviruddhaviùayàþ /

vaibhàùikasautràntika(mata)samayaniràkaraõamupasaüharati- ata iti //

%<ato nirmànamakhilapramàõapratipakùagam  /
durmataü ko nu gçhõãyàd vinàsuratatiü kvacit  // MAnuv_2,2.202 //>%

NYâYASUDHâ:
akhilapramàõapratipakùagaü sarvapramàõaviruddhàrthaviùayam /
ata eva durmatam /
diïnàgaprabhçtibhirbahubhirgçhãtatvàtkathaü ko nu gçhõãyàdityàkùepa ityata uktam- vineti //
satpuruùaviùaya evàyamàkùepa iti bhàvaþ /
nacaivaü niràkaraõavaiyarthyam /
uktàrthànusandhàne ko nu gçhõãyàditi vyàkhyànàditi /
//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü samudàyàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*8,257*


[======= JNys_2,2.VIII: asadadhikaraõa =======]


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü ÷ånyavàdàpàkaraõam //

//  oü nàsato 'dçùñatvàt oü //
màdhyamikamatamatràpàkriyate /
tasyoktàrthaviruddhatàü dar÷ayituü tattàvadupanyasyati- apara iti //

#<nàsato 'dçùñatvàt  | BBs_2,2.26 |>#

%<aparaþ ÷ånyamakhilaü manovàcàmagocaram  /
nirvi÷eùaü svayambhàtaü nirlepamajaràmaram  // MAnuv_2,2.203 //
a÷eùadoùarahitamanantaü de÷akàlataþ  /
vastuta÷ca ...  // MAnuv_2,2.204a-c //>%

NYâYASUDHâ:
aparo màdhyamikaþ, "iti bråmaþ' iti vakùyamàõena sambandhaþ /
÷ånyameva tattvaü na tato 'nyadastãti ÷eùaþ /
nanu pa¤caskandhàstato 'tiriktàþ santãtyata uktam- akhilamiti //
pa¤caskandhàtmakamakhilaü jagacchånyameva, na tato 'nyadityatharþ /
tacchånyaü kutaþ siddhamityata uktam- svayambhàtamiti //
svayaübhàtatvaü ca na svakarmakaprakà÷atvam /
kintvaparàprakà÷ya(÷a)tvamevetyà÷ayenoktam- mana iti //
pramàõamàtropalakùaõametat /
kutaþ pramàõàviùayatvaü ÷ånyasya, nirdharmakatvàt /
sadharmaka eva pramàõapravçttirityuktam- nirvi÷eùamiti //
nikhilajagadàtmakaü cecchånyam, tarhi taddharmà lepajaràmaraõaduþkhaparicchedàdayastasyaiva syuriti kathaü nirvi÷eùatvàdikamityata àha- nirlepamiti //
lepo dharmàdharmasambandhaþ /
doùà duþkhàdayaþ /
vastuta÷cànantaü vastvantarapratiyogikànyonyàbhàvarahitam /
yadvà ÷uddhaü sarvagataü nityaü sarvàtmakaü ÷ånyamabhilapyate /
tatkathaü nirvi÷eùa(mu)mityucyata ityata etaduktam /
lepàdidoùàbhàvamàtreõa ÷uddhamucyate /
de÷àdiparicchedàbhàvamàdàya sarvagatatvàdivàdo, natu kamapi dharmamà÷rityeti /


*8,260*

upàyopeyabhàvàvasthitapadàrthakhyàpanaü ÷àstradharmaþ /
atastattvaviùayàü vipratipattiü dar÷ayitvà vipratipanne upàyopeye dar÷ayati- tadasmãti //

%<... tadasmãti nityopàsàparokùitam  /
ràgàdidoùarahitaü tadbhàvaü yoginaü nayet  // MAnuv_2,2.204c-f //>%

NYâYASUDHâ:
tacchånyamahamasmãti nityopàsayàparokùãkçtam /
tacchånyaü ràgàdidoùarahitaü yoginaü tadbhàvaü ÷ånyatvalakùaõaü mokùaü nayediti sambandhaþ /
yathoktam /
"pradãpasyeva nirvàõaü vimokùastasya tàyinaþ(tàpinaþ) (bhàvinaþ)' iti /


*8,261*

yadi ÷ånyamuktaråpaü kathaü tarhyakhilaü ÷ånya(mityukta)mityata àha- tasyaiveti //

%<tasyaivànàdisaüvçttyà nànàbhedàtmakaü jagat  /
sadivàbhàti ...  // MAnuv_2,2.205a-c //>%


*8,261f.*

NYâYASUDHâ:
÷ånyasyaiva /
saüvriyate 'nayeti saüvçtiravidyà /
saüvçteþ satyatve 'dvaitahàniràropitatve tu saüvçtyantaràpekùetyato 'nàdãtyuktam /
nànàbhedàtmakaü pa¤caskandhàtmakam /
÷ånyàvidyàkalpitatvàdakhilaü ÷ånyamityucyate /
na punastadeva taditi /
tatkimasadevedam /
tathàtve và kathaü saditi pratibhàsaþ /
sattvàropàt /


*8,263*

pakùàntaramàha- satyatvamiti //

%<... satyatvaü sàüvçtaü tasya ceùyate  // MAnuv_2,2.205cd //>%

NYâYASUDHâ:
tasya àropitasya api jagataþ, sàüvçtaü satyatvamiùyate 'to na satpratyayavirodhaþ /
asti cet jagataþ sattvaü kathaü tarhyasat /
yena sadivàbhàtãtyuktamityata àha- pàramàrthiketi //

%<pàramàrthikasattvaü tu ÷ånyàdanyasya na kvacit  // MAnuv_2,2.206ab //>%

NYâYASUDHâ:
sarvathàbàdhyatvaü pàramàthirka(sa)ttvaü tadabhàvàdasadidaü jagadudgãyata iti /
pàramàrthikasattvàbhàve kathaü jagatyarthakriyàdivyavahàra ityata àha- sàüvçtenaiveti //

%<sàüvçtenaiva satyena vyavahàro 'khilo bhavet  // MAnuv_2,2.206cd //>%

NYâYASUDHâ:
akhilo hànopàdànopekùàbhij¤àbhivàdanàrthakriyàlakùaõaþ /
vyavahàrasyàpyasattvàt /
svapna iveti ÷eùaþ /
pàramàrthikasattvameva vyavahàravirodhi /
tasya sarvakriyàrahitatvàt /
natu tadabhàva iti bhàvenoktam- sàüvçtenaiva sattveneti //


*8,265*

sçùñipralayaviùa(yaü)ye vigànaü dar÷ayati- ÷ånyàditi //

%<÷ånyàt saüvçtiyogena vi÷vametat pravartate  /
sçùñikàle puna÷cànte stimitaü ÷ånyatàü vrajet  /
iti bråte ...  // MAnuv_2,2.207a-e //>%


*8,266*

NYâYASUDHâ:
sçùñikàle pravartata jàyate /

÷ånyasya niùkriyatvàtkathaü vi÷vakartçtvamityata uktam- saüvçtiyogeneti /
ante pralayakàle /
stimitaü niùkriyam /
anena kriyàvibhàgàdinyàyena yà vi÷vasya satyatvavàdinàü pralayaprakriyà sà niràkriyate /
svàpnagajàdiriveti ÷eùaþ /

evamupanyastamataniràsàthartvenàdhikaraõamavatàrayati- tamuddi÷yeti //

%<... tamuddi÷ya jagàda jagatàü guruþ  // MAnuv_2,2.207ef //>%

NYâYASUDHâ:
yattàvaduktaü ÷ånyàdevedaü jagadutpadyata iti tadyathà÷rutamapàkartuü såtram oü nàsato 'dçùñatvàt oü iti /
tadvayàcaùñe- nàsata iti //


*8,267*

#<nàsato 'dçùñatvàt  | BBs_2,2.26 |># [second time!]

%<nàsato jagato bhàvo ... // MAnuv_2,2.208a //>%

NYâYASUDHâ:
asataþ sarvavi÷eùanirmuktatvena gaganakusumasamànàcchånyàjjagato bhàvo janma nopapadyate /
kuta ityata àha- na hãti //

%<... nahi dçùñàsato janiþ  /
sataþ kvacit ... // MAnuv_2,2.208bc //>%

NYâYASUDHâ:
sato bhavataþ kàryasyeti yàvat /
kvacit /
asato janirna dçùñà yataþ /
atra sarvatra ÷ånyasyàsattvamàpàdya

dåùaõàbhidhànamiti j¤àtavyam /


*8,268*

syàdetat /
pramàõàbhàvaþ prameyàbhàvaü sàdhayati /
na punaþ pramàõavi÷eùàbhàvaþ /
mà hi bhådasmadàdipratyakùavyàvçttyà dharmàdyabhàvasiddhiþ /
tadatràpi pramàõàbhàvàditi heturvaktavyaþ /
"adçùñatvàditi' pratyakùàbhàvakathanaü tu katham /
anaikàntikatvàdityata àha- pramàõaü ceti //

%<... pramàõaü ca dçùñirevàkhilàd varam  // MAnuv_2,2.208cd //>%

NYâYASUDHâ:
dçùñiþ pratyakùameva akhilàt anumànàdagamàcca varaü pramàõam /
ayamabhisandhiþ /
nàsato jagato bhàva iti pratij¤àya kuta ityàkàïkùàyàü tatra pramàõàbhàvàditi hetuü manasi nidhàya kataü tatra pramàõàbhàva iti jij¤àsàyàmanumànàgamayoþ pratyakùamålatvena tataþ pratyakùameva varaü pramàõamiti, àdàvadçùñatvàditi tadabhàvo 'yaü dar÷ito natu pradhànapratij¤àyàü hetutvena, yenoktadoùaþ syàditi /

tarhyanumànàdyabhàvo ('pi) vaktavya ityata àha- pramàõaü ceti //
ayamà÷ayaþ /
vedàdeþ ÷ånyavàdinà pràmàõyaü nàïgãkriyate /
tadãyàgamasya tvasmàbhirityato nàstyatràgamaþ sampratipanna iti ÷iùyaireva ÷akyate j¤àtum /
pratyakùàbhàvenànumànasyàpyabhàvaþ siddha eva /
pratyakùasyànumànopajãvyatvàt /
pratyakùeõa kvacidupalabdhameva hyanumànena (kvacitsà)sàdhanãyam /
ato 'numànà(dya)bhàvasyànuktàvapi làbhàdadçùñatvàdityevoktaü såtrakçteti /
ata eva pràguktam- kvaciditi //


*8,270*

mà bhåcchånyàjjagadutpattau pratyakùaü pramàõam /
mà ca bhådàgamaþ /
tathàpyanumànaü bhaviùyati /
asataþ sadutpattau pratyakùàbhàvena dçùñànumànànupapattàvapi sàmànyato dçùñasyopapatteþ /
kàraõasya hi sattve niùiddhe 'sata eva janma setsyatãtyà÷aïkayànumànànàü tarkapratighàtaü vaktuü såtram- oü udàsãnànàmapi caivaü siddhiþ oü iti //
tadvayàcaùñe- yadyevamiti //

#<udàsãnànàm api caivaü siddhiþ  | BBs_2,2.27 |>#

%<yadyevaü saptamarasànmadhuràdiva pãnatà  /
bhavejjanasya màrjàrçïgaü goriva ghàtakam  // MAnuv_2,2.209 //>%

NYâYASUDHâ:
yadyasata eva yatki¤citkàryaü jàyeta tadà madhuràdiva saptamarasà¤janasya pãnatà syàt /
goþ ÷çïgamiva màrjàrçïgamapi janasya ghàtakaü bhavedavi÷eùàdityanena evaü satyudàsãnànàü heyo(pàdeyo)pekùaõãyabuddhayaviùayàõàü saptamarasàdãnàmapi sakà÷àt pãnatvàdikàryasya siddhiþ prasajyeteti såtraü vyàkhyàtaü bhavati /


*8,273*

prakàràntareõa vyàkhyàti- kàryàrthãti //

%<kàryàrthã kàraõaü sacca nopàdadyàt katha¤cana  // MAnuv_2,2.210ab //>%

NYâYASUDHâ:
yadyasata eva kàryamutpadyate tadà pañàdikàryàrthã kuvindàdiþ sat tantvàdikàraõaü sarvathà nopàdadãta /
asata eva pañàdyutpatteþ /
atiprasaïgàntaramàha- neti //

%<na pravarteta ceùyàya ÷ånyàdeveùyasambhavàt  // MAnuv_2,2.210cd //>%

NYâYASUDHâ:
na kevalamasataþ kàryotpattau satkàraõopàdànànupapattiþ /
kintviùyàya pañàdyutpàdàya na pravarteta /
na prayateta ca /
kutaþ /
÷ånyàdeveùyasambhavàt /
etena tantvàdyupàdànàdu(dyu)dàsãnànàü cikãrùàdirahitànàü ca puüsàü pañàdisiddhiþ syàditi såtraü vyàkhyàtaü bhavati /


*8,274*

prakàràntareõa vyàkhyàti- de÷eti //

%<de÷akàlàdiniyamo niüha ÷ånyàt sato bhavet  // MAnuv_2,2.211ab //>%

NYâYASUDHâ:
÷ånyàtsataþ ÷ånyàdeva bhavataþ kàryasya de÷akàlàvasthàniyamo na bhavet /
tathàhi /
yadi jagacchånyàdeva bhavet tadà godhåmàþ kçùõabhåmau sampadyante na pàõóubhåmau /
vasante kiü÷ukàþ puùpità bhavanti /
na varùàsu /
trihàyiõyeva gaurgarbhaü dhatte nànyathà /
satuùà eva vrãhayo 'ïkurànutpàdayanti netarathetyàdide÷akàlàdiniyamaþ kàryotpattau na syàt /
÷ånyasya sarvatràvi÷iùñatvàt /
anenodàsãnànàü de÷akàlàdiniyamànapekùàõàmapi kàryàõàü siddhirutpattiþ syàditi såtraü vyàkhyàtaü bhavati /
÷ånyàdeva kàryotpattau kurtrupàdànanimittàpekùà na syàditi samudàyàrthaþ /


*8,275*

nanvàdisçùñàveva ÷ånyàtkàryotpàdaü bråmo na sarvadà /
anyadà tu kartràdikàõagaõàdeva /
ato nàtiprasaïga ityata àha- puruùeti //

%<puruùecchànusàreõa yadi ki¤cit prajàyate  // MAnuv_2,2.211cd //
kiü nànumãyate tadvad vastutvàt puruùàd bhavaþ  /
sarvasyàpi ...  // MAnuv_2,2.212a-c //>%

NYâYASUDHâ:
ki¤cidityadhunàtanaü kàryam /
vastutvàt kàryatvàt /
sarvasyàpãti /
àdikàlãnasyàpi kàryasyetyarthaþ /
anane nà puruùaþ, sataþ àdikàlãnasya kàryasya kartànumàtavyaþ /
kutaþ /
dçùñatvàt adhunàtanànàü kàryàõàü puruùakartçtvasya ni÷citatvàditi prathamasåtraü prakàràntareõa vyàkhyàtaü bhavati /
såtrabhàùyayoþ puruùagrahaõaü tu upàdànàdyupalakùaõam /


*8,276*

nanvidaü sarvamapi svavyàhatam /
tathàhi /
yaduktaü nàsato 'dçùñatvàditi /
tatsataþ kàraõatve 'pi samànam /
nahi sataþ kàraõatvamapi kvàpyàvayoþ sammatam /
nanu ca madhuràdiva goþ ÷çïgamivetyàdinà sataþ sçùñisaühàrakàritvaü nidar÷itam /
maivam /
sarvasyàpi jagato 'sattvena tadantaþpàtino madhuràderapi sattvàbhàvàt /

ya÷càyamatiprasaïgaþ"asataþ kàraõatve saptamarasàderapi madhuràdi(vat) kàryakàritvaprasaïgaþ' iti /
so 'pi sataþ kàraõatve tantvàdãnàü mçdàdikàryakàritvaprasaïgena tulyaþ /
tathàpi kàraõatvamàtraü sato 'stãti cet (na) /
tatsattvàsammateruktatvàt /
nahi sakalavikriyàtãtasya kàraõatvaü ÷akyasambhàvanam /
madhuràdãnàü saptamarasàdãnàü càsattvàvi÷eùe 'pi sadbuddhibhàvàbhàvàbhyàü vi÷eùàt /

yadapi kàryàrthãtyàdi /
tadã÷varasya sarvakàraõatve tata eva pañàdisambhavàttantvàdyupàdànaü na syàt /
kuvindàdericchàdikaü ca vyarthaü syàditi samànam /
etena de÷akàlàdãti prasaïgo 'pi samãkçto veditavyaþ /
yacca puruùecchànusàreõetyuktam /
(tadapi) tanmahadàdikàryasya kulàlàdijanyatàsàdhanasamànayogakùemamiti /


*8,278*

atra yadvi÷vasyàsattvamuktaü tattàvanniràkartuü såtram oü nàbhàva upalabdheþ oü //
iti /
tadvayàcaùñe- naceti //

#<nàbhàva upalabdheþ  | BBs_2,2.28 |>#

%<... nacàbhàvo vi÷vaü saditi gamyate  // MAnuv_2,2.212cd //
yato ...  // MAnuv_2,2.213a //>%

NYâYASUDHâ:
bhavatãti bhàvaþ /
na bhàvo 'bhàvaþ /
asaditi yàvat /
saditi gamyate yata ityanena vi÷vasatyatve pratyakùaü pramàõamuktaü veditavyam /
pratyakùeõa sadityanubhåyamànamapi vi÷vamasaccetko doùa ityata àha- anubhaveti //

%<... 'nubhavarodhe tu vacanaü vàdinaþ kutaþ  // MAnuv_2,2.213ab //>%

NYâYASUDHâ:
anubhava(vi)rodhe tu kriyamàõa iti ÷eùaþ /
(tatra) yadi sattvenopalabhyamànamapyasatsyàttadottaraü vadatyapi ÷ånyavàditi noktaü tvayetyataste 'pratibheti bruvàõaü paraü prati ÷ånyavàdinaþ svavacanasàdha(no)kopàyàbhàvàtparàjaya evàpadyeta /
yadi ca prà÷nikàdyavagataü kathaü madvacanaü nàstãti bråyàt tadàïgãkçtaü pratyakùasya pràmàõyamiti sattvena tadavagataü vi÷vaü katamasatsyàditi /


*8,279*

uktadoùaparihàraü ÷aïkate- svapneti //

%<svapnabhràntivadevedaü saüvçttyaivopalabhyate  // MAnuv_2,2.213cd //
yadi sattvena ...  // MAnuv_2,2.214a //>%

NYâYASUDHâ:
svapna÷ca bhrànti÷ca tayoriva svapnabhràntivat /
yadyapi parasya svapno 'pi bhrantireva /
tathàpi gobalãvardanyàyena lokavyavahàramapekùya pçthaguktiþ /
yathà svapne bhràntau càsadeva gajàdikaü sapàdikaü ca sadityupalabhyate tathàsadevedaü vi÷vaü sa(tyatve)ttvenopalabhyate /
etadeva vi÷vasya ÷ånyakàraõatvaü nàma /
nàparam /
tatra kathaü sadityupalambhena vi÷vasya sa(tya)tvasiddhiþ /
nacaivamadhiùñhànasya draùñuþ karaõànàü taddoùàõàü ca sattvamaïgãkàryam /
anyathà bhràntivaicitryàdyanupapattiriti vàcyam /
asatprakà÷ana÷aktyà saüvçtyaiva sarvasyopapattau tadaïgãkàravaiyathryàt /
evaüca na vacanàsiddhiþ /
sàüvçtasattvasya vacanasya pratyakùeõaiva siddheþ /
tàvataiva vyavahàropapattau pàramàrthikasattvasyopayogàbhàvàditi /


*8,282*

etatparihàràya oü vaidharmyàcca na svapnàdivat oü //
iti såtram /
tadvayàcaùñe- ki¤ceti //

#<vaidharmyàc ca na svapnàdivat  | BBs_2,2.29 |>#

%<... ki¤càtra bhramo naiva nivartate  // MAnuv_2,2.214ab //>%

NYâYASUDHâ:
bhavedevaü yadi prapa¤ce rajjusarpàdàviva sattvapratyayo bhramaþ syàt /
nacaivam /
tathàtve atra prapa¤ce satvabhramaþ kimiti naiva nivartate /
j¤ànànàü bhramatvàvadhàraõaü hi bàdhabodhàdhãnam /
sampratipannasthale tathà dar÷anàt /
pratyayatvamàtràdhãnatve pràgapi bàdhabodhodayàdrajjusarpàdij¤àne laukikaparãkùakàõàü bhramatvàvadhàraõaü syàt /
nacaivaü kvaciddçùñam /
naca prapa¤casattàvagamasya bàdhakaü pa÷yàmaþ /
tato na bhramatvàvadhàraõaü yuktamiti /
svapnasya bhràntitvàbhàvo, bhramasya càdhiùñhànàdyapekùàniyamaþ, sàüvçtasattvasya vyavahàranirvàhakatvasyàbhàva÷cànyatra samarthito 'trànusandheyaþ /


*8,284*

syàdetat /
kiü prapa¤capratyayasyedànãü bàdho nàstãtyucyate /
utottarakàle 'pi /
àdye na tàvatà bhavato 'pi vi÷vasatyatvàvadhàraõaü, ÷uktirajatàdau tadayogàt /
dvitãyastu nàsti /
prapa¤capratyayo bàdhiùyate pratyayatvàtsampratipannavat /
ityàgàmibàdhasiddherityata àha- anàderiti //

%<anàderasya vi÷vasya nivçttiryadi ceùyate  /
nivçtti÷ca nivarteta tasyà bhràntitvasambhavàt  // MAnuv_2,2.214c-f //>%


NYâYASUDHâ:
anàdito 'nuvçttasyetyarthaþ /
vi÷vasya tatpratyayasya, nivçttiþ bàdhaþ /
nivarteta bàdhyeta /
yadi pratyayatvàtprapa¤capratyayasya bàdho 'numãyate, tadàva÷yaü bàdhapratyayasyàpi bàdhena bhàvyam /
anyathà pratyayatvahetostatra vyabhicàràpatteþ /
bàdhakapratyayasya bàdhyatve prapa¤capratyayasya yàthàrthyasiddhiþ /
tiùñhatu tàvatparamàrthacintà, vyàvahàrike tu tathà dçùñameva /
na kevalamidamàpàdanaü kintu sambhàvitaü caitat /
yatprapa¤capratyayasya yàthàrthyaü tannàstitàpratyayasya bàdhyatvàt /
anàdito 'nuvçttasyànekasajàtãyavijàtãyasaüvàda(va)to yàthàrthyasambhavàt /
kàdàcitkasya saüvàdavidhura(ruddha)tvena bhramatvasambhavàditi /


*8,285*

nanu ca prapa¤canivçttirnàma ÷ånyameva /
tacca paramàrtharåpaü na kalpitamadçùñatvàt /
tatkathaü tatpratyayasya bàdhyatà syàt /
kintu prapa¤casya dçùñatvena kalpitatvasambhavàttatpratyaya eva bàdhyaþ /
hetu÷ca prapa¤capratyayatvena vivektavya ityata àha- dçùñasyeti //

%<dçùñasya bhràntità cet syàdadçùñe na bhramaþ kutaþ  // MAnuv_2,2.215ab //>%

NYâYASUDHâ:
bhràntitàbhrama÷abdàbhyàü kalpitatvamucyate /
idamuktaü bhavati /
viparatãmetaduktaü yatsarvapramàõadçùñasya prapa¤casya kalpitatvamàdàya tatsattàpratyayasya bàdhyatvasvãkaraõam /
kenàpi pramàõenàdçùñasya ÷ånyasyàkalpitatvaü gçhãtvà tatsattvapratyayasyàbàdhyatvopàdànam /
pràmàõikamakalpitam apràmàõikaü càïgãkriyamàõaü kalpitamiti sarvasammatatvàditi /


*8,286*

etadeva dçùñàntena dar÷ayati- gavàmiti //

%<gavàma÷çïgibhàvena nahi syàccha÷a÷çïgità  // MAnuv_2,2.215cd //>%

NYâYASUDHâ:
a÷çïgibhàvena sahiteti ÷eùaþ /
ka÷cidgavàü ÷çïgitavamastãtyàha- ka÷ciccha÷asyeti /
tatra paroktarãtyà gavàü ÷çïgità kalpità, dçùñatvàt /
÷a÷a÷çïgità tvakalpitàdçùñatvàditi syàt /
na hyevaü loke pratãtiþ lokànusàreõaiva ca paramàrtho boddhavyo nànyathà /
lokanyàyasyaiva tadbodhopàyatvàditi /


tadevaü pratyakùabalena vi÷vasatyatà sàdhità /
tadbàdhaka÷aïkà ca parihçtà /
tataþ kiü siddhamityato yaduktaü pårvapakùiõà sato 'pi kàraõatve pramàõàbhàva iti tatparihçtamiti vadansamãkaraõàntaramapi pariharati- asmàkaü tviti //

%<asmàkaü tu pramàõena prasàdàdã÷varasya ca  /
uktabhaïgayà'gamànàü ca pràmàõyàd yujyate 'khilam  // MAnuv_2,2.216 //>%


*8,286f.*

NYâYASUDHâ:
satkàraõatvavàdinàm akhilaü pareõàkùiptaü yujyate /
katham /
bàdhavidhureõa pramàõena jagataþ satyatvasiddhau madhuràdãnàü puùyayàdikàraõànàü sattvasiddheþ /
tantvàdãnàü ca vicitrasvabhàvatayà pramàõena siddhànàü na mçdàdikàryakàritvaprasaïgaþ /
nahi sata ivàsato 'pi svabhàvabhedo 'sattvavyàghàtàt /
pramàõenaiva sataþ kàraõatvopalabdheranupapattiràbhàsabhåtaiva /
pramàõena sattayà pramitànàü madhuràdãnàü sadbuddhimàtravailakùaõyakalpanà tyayuktaiva /
anyathà sadbuddhayàvagatàtsaptamarasàdapi pãnatà satã syàt /
ã÷varasya sarvakàraõatve 'pi tantvàdyapekùà puruùaprayatnàdyapekùà de÷akàlàdiniyama÷ca yujyata eva /
tantvàdyapekùayaiva kàryamutpadyatàmitã÷varasya prasàdàt saïkalpàt /
nacaivaü nirvi÷eùasya ÷ånyasya saïkalpo yujyate /
nacaitadapràmàõikam /
àrambhaõàdhikaraõoktarãtyàtràgamànumànàdãnàü pramàratvàt /
naca vedàdyàgamapràmàõyamasiddham /
prathamasåtroktarãtyà'gamapràmàõyasya siddhatvàt /
anumàne 'tiprasaïgo 'pyàgamapràmàõyenaivàpàsta iti /
brahmàdãnsçùñayàdàvã÷varasteùu kçpayàpekùate parame÷varaniyogànuùñhàne teùàü paramapuruùàrthalàbhàditi j¤àpayituü prasàdàdityuktam /


*8,289*

pràgvi÷va(sya)satyatvasàdhanàyopanyastasya pratyakùasyànyathàsiddhimà÷aïkaya tatparihàratvena vaidharmyàcca na svapnàdivaditi såtraü vyàkhyàtam /
idànãü vi÷vamithyàtve paràbhihitasya anumànasya dåùakatvenàpi (tadvayà)vyàkhyàtuü mithyàtve 'numànaü tàvacchaïkate- dç÷yatvàditi //

%<dç÷yatvàd vimaüta mithyà svapnavacced ...  // MAnuv_2,2.217ab //>%

NYâYASUDHâ:
sarvaü mithyetyukte sampratipannamithyàtve ÷uktirajatàdau siddhasàdhanatà, ÷ånye bàdhaþ (ca) syàt /
ataþ satyatvamithyàtvàbhyàü vimatamityuktam /
vimataü gaganàdikaü mithyà dç÷yatvàt svapnavadityanumànena vi÷vamithyàtvasiddheþ kathaü (tatsa)satyatvamaïgãkriyata ityarthaþ


*8,291*

dåùayituü pçcchati- iyaü ceti //

%<... iyaü ca mà  // MAnuv_2,2.217b //>%

NYâYASUDHâ:
tiùñhatu tàvadvi÷vam /
iyaü ca mà idameva dç÷yatvànumànam /
mithyà satyaü (tyà ve) veti ÷eùaþ /
àdyaü dåùayati- mithyeti //

%<mithyà cet sàdhyasiddhir na ...  // MAnuv_2,2.217c //>%

NYâYASUDHâ:
nahi ÷abde 'vidyamànena càkùuùatvena ÷abdànityatvaü siddhayatãti bhàvaþ /
dvitãye dç÷yatvaü dç÷yamadç÷yaü và /
prathamaü dåùayati- vyabhicàra iti //

%<... vyabhicàro na ced bhavet  // MAnuv_2,2.217d //>%

NYâYASUDHâ:
dç÷yatvaü mithyà na cedatha ca dç÷yam /
tadà (dç÷yatvasya) dç÷yatva eva vyabhicàro bhavet /
dvitãye tvaj¤ànàsiddhatà hetoriti bhàvaþ /


*8,292*

syàdetat /
mithyaiva dç÷yatvamiti bråmaþ /
nacaivaü sàdhyàsàdhakatvam /
varõadairghyàdãnàü mithyàbhåtànàmapi sàdhakatvasyobhayasiddhatvàt /
càkùuùatvàdãnàü tvàropàbhàvàt /
àrope 'pyasàüvyàvahàrikatvàdasàdhakatvaü, na tu mithyàtvàdityata àha- sàdhakatvamiti //

%<sàdhakatvamasatyasya sàdhyaü vipratipattitaþ  // MAnuv_2,2.218ab //>%

NYâYASUDHâ:
yatrodàharaõe mithyàtvaü sampratipannaü tatra sàdhakatve, yatra ca sàdhakatvaü saümataü tatra mithyàtve vipratipattito 'satyasya sàdhakatvaü sàdhyameva, na punarasmàkaü siddhamiti /


*8,293*

vipratipattau sàdhakatvaü mithyàtvaü và sàdhayiùyàmãti cet /
kiü satyena pramàõenota mithyàbhåtena /
àdye tåktamevottaram /
dvitãye doùamàha- tasya ceti //

%<tasya ca- ...  // MAnuv_2,2.218c //>%

NYâYASUDHâ:
nahi kvàpyasmàkaü mithyàbhåtasya sàdhakatvaü sammatam /
atastasyàpi sàdhakatvaü sàdhyameva /
tasyàpi sàdhakatvaü sàdhayiùyàmãtyata àha- itãti //

%<... ityanavasthà syàt ...  // MAnuv_2,2.218c //>%

NYâYASUDHâ:
pårvoktaprakàreõetyarthaþ /
nahi sarvamasatyaü sàdhakamityekaü pramàõamasti /
nàpi sadvàdã kadàpi sattvàsattvodàsãnena pramàõena sàdhyasiddhimaïgãkuryàt /
yenànavasthà÷àntirbhavediti /


*8,294*

evamasiddhivyabhicàràbhyàmanumànaü niràkçtya pramàõabàdhaü càha- sattvaü ceti //

%<... sattvaü càsyànubhåtitaþ  // MAnuv_2,2.218d //>%

NYâYASUDHâ:
asya prapa¤casya /
anubhåtitaþ siddhamato bàdhitaviùayaü cànumànamiti ÷eùaþ /
na kevalaü dç÷yatvànumànasyànena doùeõàbhàsattvaü, kintu yadanyadapi prapa¤camithyàtve 'numànaü jaóatvaü và paricchinnatvaü và parairucyate tasyàpãtyàha- anubhåtãti //

%<anubhåtivirodhena mithyàtve mà na kàcana  // MAnuv_2,2.219ab //>%

NYâYASUDHâ:
upalakùaõametat /
pårvoktavyabhicàràsiddhibhyàü cetyapi draùñavyam /
tathàhi /
jaóatvàdikaü satyaü mithyà và /
àdye jaóatvàdimanna và /
prathame vyabhicàraþ /
dvitãye 'pasiddhàntaþ /
mithyà cetsàdhyasiddhirneti /


*8,295*

bhavedasattvamanumànànàü yadyanubhavavirodho bhavet /
na càsàvasti, mithyàtvàparaparyàyaü bàdhyatvaü hyanumànasàdhyam /
naca tadabhàvaþ pratyakùeõa vedyaþ /
tasya vartamànamàtraviùayatvena katha¤cidvartamànakàlãnàbàdhàbhàvaviùayatve 'pi kàlàntara(gata)bhàvibàdhàbhàvaviùayatvàyogàdityata àha- atãteti //


*8,296*

%<atãtànàgatau kàlàvapi naþ sàkùigocarau  // MAnuv_2,2.219cd //>%

NYâYASUDHâ:
atràtãtagrahaõaü pràsaïgikam /
na kevalaü vartamàna ityaperarthaþ /
naþ sarveùàm /
anyathà tadvi÷iùñavyavahàrànupapa(tte)ttiriti bhàvaþ /


*8,297*

kimato yadyevamavartamàno 'pi kàlaþ sàkùigocara ityata àha- taditi //

%<tatsambandhitayà sattvamapi ...  // MAnuv_2,2.219ef //>%

NYâYASUDHâ:
kàlàntarasambandhitayà sattvamabàdhyatvam /
na kevalaü vartamànakàlãnabàdhàbhàvo 'nubhavavedyaþ /
kintu sarvakàlagato 'pãtyarthaþ /
tatkathamityata uktam- dçùñasyeti //

%<... dçùñasya sàkùigam  // MAnuv_2,2.219f //>%

NYâYASUDHâ:
pratyakùàdipratãtiviùayasya /
pratyakùàdipratãtãnàü pràmàõyasya sàkùiõà grahaõàditi bhàvaþ /


*8,298*

nahi viùayasya traikàlikàbàdhyatvamanantarbhàvya tatpratãteþ pràmàõyaü ÷akyagrahaõam /
yadi pratãtiü gçhõan sàkùã tatpràmàõyagrahaõasvabhàvatvàttadgçhõaüstadviùayasya traikàlikàbàdhyatvaü vyavasthàpayettadà ÷uktirajatàdipratãterapi sa eva gràhaka iti tasyà api pràmàõyaü gçhõãyàt /
tathàca tadviùayasyàpi rajatàdestraikàlikàbàdhyatvaü siddhayedityato dçùña÷abdaü vyàkhyàti- dçóheti //

%<dçóhadçùñaü tu yad dçùñaü dçùñàbhàsastato 'param  // MAnuv_2,2.220ab //>%

NYâYASUDHâ:
yannirdeùatvenàvadhçtayà pratãtyà viùayãkçtaü, tadeva dçùñamityuktam /
kutaþ /
itarasya sammugdha(sya)dçùñasya dçùñàbhàsatvàt /
mukhyàmukhyayo÷ca mukhyagrahaõasya nyàyyatvàt /
kçtavyutpàdanaü caitatpràk /


*8,299*

satpratipakùàõi ca dç÷yatvàdyanumànànãtyà÷ayavànàha- bhrànteriti //

%<bhrànteþ saüvçtisatyasya vi÷eùo 'vyabhicàravàn  /
tenàpyaïgãkçtaþ samyak sa naþ satyatvameva hi  // MAnuv_2,2.220d-f //>%


*8,299f.*

NYâYASUDHâ:
bhràntiviùayatvena sampratipannàcchuktirajatàdikàdityarthaþ /
saüvçtisatyasya tathàtvenàbhyupagatasya vi÷vasya vi÷eùo vailakùaõyam avyabhicàravàn kadàcitkvacidapi sampratipannamithyàbhàve avartamànaþ /
tena ÷ånyavàdinàpi, samyagiti asandehena /
sa eva vi÷eùo, naþ asmàkaü mate vi÷vasya satyatvaü sàdhayiùyatãti ÷eùaþ /
tataþ satpratipakùàõi dç÷yatvàdyanumànànãti /
atra tenàpi samyagaïgãkçta ityanena pakùadharmatà samarthità /
avyabhicàravànityanena tu vyàptiþ /
ayamatra prayogaþ /
vi÷vaü kàlatràbàdhyam, pràtãtikavilakùaõatvàt /
vyatirekeõa ÷uktirajata(tàdi)vaditi /


*8,300*

nanu ca ÷uktirajatàdãnàü pràk ÷ånyatattvaj¤ànàcchuktyàdij¤ànenaiva nivçttiþ bhavati /
prapa¤casya tu ÷ånyaj¤ànena kadàcinnivçttirbhaviùyatãtyevaü mayà pràtãtikasàüvçtayoþ vailakùaõyamaïgãkçtam /
nacedaü vi÷vasatyatve bhavatà hetåkartuü ÷akyam, virodhàdityata àha- vij¤ànàditi //

%<vij¤ànàd vyabhicàro 'sya kadàcit syàditi pramà  /
naiva dçùñà ...  // MAnuv_2,2.221a-c //>%

NYâYASUDHâ:
vyabhicàro nivçttiþ /
nàyaü vi÷eùo 'ïgãkartuü ÷akyate, apràmàõikatvàt /
na hyapràmàõikena ÷çïgeõà÷vo 'nyato vi(÷i)÷eùyamàõo dç÷yata iti /
nanvidaü kadàcidbàdhiùyate dç÷yatvàcchuktirajatàdivadityanumànasya sattvàtkathamatra pramàõàbhàva ityataþ (tasyo)svoktaü doùaü smàrayati- prameti //

%<... pramà sà ca na bhavet svavirodhataþ  // MAnuv_2,2.221cd //>%


NYâYASUDHâ:
yà ca ÷aïkayate setyarthaþ /
svavirodhata iti /
svaviùayasya svasya ca bàdhyatvàpàdakatvàdityarthaþ /
anyathà vyabhicàràpatteþ /
yasya viùayo 'san(yat)svayaü ca bàdhyaü, kathaü tatpramàõaü bhavet /
ato 'sya vi÷eùasyàpràmàõikatvenàïgãkartuma÷akyatve yo 'nyo vi÷eùaþ pràmàõikaþ pramàõàvirodhã càïgãkartavyaþ, so 'smàkaü satyatve heturbhaviùyatãti /
sa ca pramàõagamyatvamarthakriyàkàritvaü ceti hçdayam /


*8,301*

nanu tarhyevameva kuto nocyate /
tathocyamàne pramàõànàü tattvàvedakatvamatharkriyàyàþ sattvamasati tadabhàva ityàdi bahu saüvidheyaü syàt /
làghavàrthaü tvevamuktaü, tadapi yathàvasaramupapàditameva /


*8,303*

yadvà prapa¤casyàbàdhyatve pari÷eùapramàõamanenoktam /
tathàhi /
jagato bàdhyatvamabàdhyatvaü ca prasaktam /
tçtãyaprakàràbhàvàt /
bàdhyatvaü ca prasiddhapadàrthatattvaj¤ànena, anyena và /
tatràdyaü vàdiprativàdibhyàmanabhyupagamàt /
dvitãyaü tu pramàõàbhàvanirastam /
pari÷eùàdabàdhyatvameva siddhayatãti /

athavà vyàpakànupalabdhiliïgakamanumànam(anena)etena ÷lokadvayenoktam /
bàdhyatvaü hi prasiddhapadàrthataditaratattvaj¤ànanivatyartvena vyàptam /
tacca vyàpakamanabhyupagamapramàõàbhàvàbhyàü jagato vyàvartamànaü svavyàpyaü bàdhyatvamiti vyàvartayati /
JOSHI-4


*8,304*

evaü prapa¤camithyàtvànumànàni niràkçtyedànãü tadanugràhakatvena, satyatvapratyakùasya pratikålatvena ca parotprekùitaü tarkamapi niràkartumà÷aïkate- bheda iti //

%<bhedo vi÷eùyadharmyàdigrahaõàpekùayà yadi  /
anyonyà÷rayatàhetordurgàhya iti yan ...  // MAnuv_2,2.222a-d //>%

NYâYASUDHâ:
àdipadena vi÷eùaõapratiyàginorgrahaõam /
yadi gçhyata iti ÷eùaþ /
tarhãti ca /
ayamarthaþ /
yadi prapa¤co sàüvçto na syàttadà pratyakùo 'pyasau na syàt /
tathàhi /
anekamedabhinno hi prapa¤ca iùyate /
bhedasya càpratyakùatàyàü so 'pyapratyakùa eva /
vinà bhedena tatpratãtàvadvitãya÷ånyapratãtyàpatteþ /
naca bhedapratãtirupapadyate /
bhedo hi pratãyamàno ghañapañau bhinnàviti ghañapañayovir÷eùaõatayà, ghañapañayorbheda iti tàbhyàü vi÷eùyatayà và pratyetavyaþ /
bheda ityeva pratãterabhàvàt /
yadvà ghañàtpaño bhinna iti, ghañàtpañasya bheda iti và ghañapratiyogitayà pañadharmikatayà ca bhedagrahaõameùyavyam /
tatrobhayatràpyanyonyà÷rayatvaü, vi÷eùyayorghañapañayorj¤àne sati hi tadvi÷eùaõatayà bhedo j¤àtavyaþ /
nahi devadattàdar÷ane daõóasya tadvi÷eùaõatayà dar÷anaü yujyate /
vi÷eùyaj¤ànaü ca bhedàpekùam /
nahi bhedàpratãtau ghañapañàviti dvitvavi÷iùñàrthapratãtiþ sambhavati /
evaü vi÷eùyatayà bhedapratãtàvapi draùñavyam /
tathà dharmipratiyogij¤àne sati bhedaj¤ànam tanniråpyatvàt /
bhedaj¤à(na eva)ne sati ca dharmipratiyoginorj¤ànam /
nahi bhedàgrahe dharmipratiyogibhàvo 'vagantuü ÷akyate /
tathàtve ghañàdghañasya bheda(ityapi) pratãtiþ syàt /
naca parasparà÷rayàõi kàryàõi sambhavanti /


*8,305*

ato vàstavatve bhedasya pratãtyanupapattau prapa¤casyàpi tadàpatteravicàritaramaõãyaþ saüvçtibhaya evàyamaïgãkaraõãya iti /
niràkaroti- neti //

%<... na tat  // MAnuv_2,2.222 //>%



*8,310*

NYâYASUDHâ:
yaduktaü bhedasya durgràhyatvaü tannàstãtyarthaþ /
tatkathamityata àha- svaråpamiti //

%<svaråpaü vastuno bhedo ...  // MAnuv_2,2.223a //>%

NYâYASUDHâ:
yat yasmàdbhedo vastunaþ svaråpaü tasmàt tasya vastuno gra(he)haõe sati pa÷càdbhedagraha iti nàsti /
kintu vastugraha eva bhedagrahaþ /
tathàca kvànyonyà÷rayatvaü yena bhedo durgrahaþ syàditi /

%<... yanna tasya grahe grahaþ  // MAnuv_2,2.223b //>%


NYâYASUDHâ:
yasmàdvastuno grahe tasya bhedasyàgraho nàsti tasmàdbhedo vastunaþ svaråpamiti sambandhaþ /
ayamatra prayogaþ /
vimato bhedo ghañasvaråpaü bhavitumarhati ghañagrahe 'gçhyamàõatvarahitatvàt ghañasvaråpavadeveti /

yadi atra tasya grahe gçhyamàõatvàdityevocyeta tadà ghañapañàviti ghañaj¤ànena j¤àyamànena pañenànaikàntikatvaü syàt /
tadarthaü"tasya grahe 'graho na' ityuktam /
nahi ghañagrahe gçhyamàõo 'pi paño ghañagrahe sarvathà gçhyata eveti niyamo 'sti /
yajj¤àne yatsarvathopalabhyate tattatsvaråpamiti vyàptàvucyamànàyàü daõóij¤àne daõóo 'pyava÷yaü sphuratyeva /
nacàsau daõóinaþ svaråpamityato vi÷eùaniùñhaiva vyàptirabhidhàtavyà /


*8,311*

ki¤ca vi÷iùñaü nàma vi÷eùaõasambandhanimitto vi÷eùyasyàkàrabheda iti pã na vi÷iùñapratyaye vi÷eùaõasphuraõamasti /
kinnàma vi÷eùaõaj¤ànaü vi÷iùñaj¤ànakàraõam /
à÷ubhàvàcca na kramo lakùyate /
yadvà ghañabhedau pakùãkçtya niyamenànyatarapratãtàvanyatarasya sphuraõenànyonyàbhinnatvaü sàdhyam /
nahi daõóipratãtau daõóa(sya)sphuraõe 'pi, daõóapratãtau sarvathà daõói(naþ)sphuraõamastãti /


*8,314*

bhavedetadyadi bhedo vastugraha eva gçhyeta /
nacaivam /
kinnàma vastupratãtyuttarakàlameva /
nirvikalpake (hi) ca pratyaye vastumàtramavabhàsate /
bhedasta vastudar÷anottarakàlaü pratiyogismaraõe satyavabhàsate /
yathà sàdç÷yamabhàva÷cetyata àha- anyatheti //

%<anyathàsyàmunà bheda iti vaktuü na yujyate  // MAnuv_2,2.223cd //>%

NYâYASUDHâ:
yadi bhedo vastupratãtau na pratãyeta tadàsyàmunà bheda ityuttarakàlaü savikalpaka(vi)j¤ànamapi na jàyeta /
tathàca tathà vyavahàro 'pi na syàt /
asyàmuneti (hi) dharmipratiyogitayà vastudvayamuddi÷ya bhedo j¤àyate /
na càgçhãtabhedaü tathoddeùyuü ÷akyate /
ekasminnapi tatprasaïgàt /
bhedasattàmàtreõa tadupapattiriti cet(na) /
dårasthavanaspatyorabhedapratyayàbhàvaprasaïgàt /
doùàttatra tatheti cenna /
bhedasya svaråpasattayaivopayoge doùasyàki¤citkaratvàditi /


*8,316*

na kevalaü vastudar÷ane bhedasphuraõamanabhyupagacchato 'syàmunà bheda iti pa÷càtkàlãnaü savikalpakaj¤ànaü tathà vyavahàra÷ca nopapadyate /
kiü tarhãtyata àha- agçhãta iti //

%<agçhãto yadà bhedastadà svasmàditi grahaþ  /
syàt ...  // MAnuv_2,2.224a-c //>%

NYâYASUDHâ:
yadi ghañadar÷ane 'pi tadbhedo na dçùñastada(dà)nantaraü smaryamàõaro gçhyamàõo và pratiyogã paño 'pi vinà bhedenopalabdhavyaþ /
bhedàdar÷ane càva÷yamabhedaj¤ànaü syàt /
tathà cottarakàlaü svasmàtsvayaü bhinna iti savikalpako bhedagrahaþ syàditi /
asvevamityata àha- pratãtãti //

%<... pratãtivirodhàcca ...  // MAnuv_2,2.224c //>%

NYâYASUDHâ:
ca÷abdasyottaratra sambandhaþ /
pañàdghaño bhinna ityeva hi savikalpikà pratãtiranubhåyate /
na jàtu svasmàtsvayaü bhinna iti /
ataþ pratãtivirodhàdevaüvidhaþ savikalpakagraho nàïgãkartumucita iti ÷eùaþ /
ki¤ca yadi svasvàtsvayaü bhinna iti savikalpako bhedagrahaþ syàt /
tadà kadàcittathàvidho vàgvyavahàro 'pi syàt /
nacaivamityàha- nahãti //

%<... nahi ka÷cit tathà vadet  // MAnuv_2,2.224d //>%


*8,317*

NYâYASUDHâ:
etena kimikapratãtivirodhaþ uta sarvapratãtivirodhaþ /
nàdyo vyabhicàràt /
na dvitãyaþ /
asiddherityapi paràstam /
kadàpi kasyacidapi tathà vyavahàràbhàvena viparãtavyavahàreõa ca sarvapratãtisiddheriti /
ato vastupratãtàveva bhedasya sphuraõàttatsvaråpatvameveti /


*8,318*

nanvevaü bhedasya vastusvaråpatvena tatpratãtibhedàbhàvàditaretarasàpekùatvasya sutaràmabhàvànnànyonyà÷rayatvamityuktam /
tatra kiü bhedo dharmiõaþ svaråpam, uta pratiyogino 'pi /
na tàvaddvitãyaþ /
ekasyaiva bhedasyobhayasvaråpatve 'dvaitaprasaïgàt /
àdye tu yadyapi dharmij¤ànabhedaj¤ànayornànyonyà÷rayatvam /
tathàpi pratiyogij¤ànàpekùayànyonyà÷rayatvaü kathaü pariharaõãyam /
maivam /
bhedasya svaråpato j¤àne pratiyogivi÷eùaj¤ànànapekùaõàt /
pratiyogisvaråpaj¤àne caitadbhedaj¤ànànapekùaõàt /
astu tarhi vi÷eùaj¤àne 'nyonyà÷rayatvam /
taddhi ghañàtpaño bhinna ityutpadyate /
tatra dhamirõo bhedena pratipannasya và pratiyogità, anyathà và /
natàvaddvitãyaþ /
svato 'pi bhedapratãtyàpatteþ /
àdye pratiyogisvaråpabhedapratãtau dharmiõaþ pratiyogitàyàü sa eva nyàyaþ /
tathàca pañàdghañasya bhedapratãtau ghañàtpañasya bhedapratãtirityanyonyà÷rayatvamiti /
maivam /
vastuto 'nyonyapratiyogikayorghañapañasvaråpabhedayoþ pratãtayoþ satorasati sàdç÷yàdau pratibandhake 'nyonyapratiyogikatayà vi÷iùñabhedapratãtau bàdhakàbhàvàditi /


*8,321*

evaü svamatena bhedapratãtàvanyonyà÷rayatvaü parihçtya bhinnabhedavàdinàü parihàramàha- dharmitveti //

%<dharmitvapratiyogitvatadbhedà yugapad yadi  /
vi÷eùaõaü vi÷eùyaü ca tadbhàva÷caiva gçhyate  // MAnuv_2,2.225 //>%

NYâYASUDHâ:
upalakùaõaü caitat /
dharmipratiyoginau ce(tyapi)ti draùñavyam /
tadbhàvo vi÷eùaõatvaü vi÷eùyatvaü ca /
atra vi÷eùaõavi÷eùyayoranyataratvàdbhedasya pçthaggrahaõàbhàvaþ /
ayamarthaþ /
kiü nirvikalpakapratãtàvanyonyà÷rayatvamucyate uta savikalpakapratãtau /

nàdyaþ /
tatra dharmipratiyogisvaråpayostadbhàvayostadbhedasya bhedayorvà yugapa(dubhaya)davabhàsanàt /
tathà vi÷eùaõa(vi÷eùya)bhåta(bhàva)yorghañapañayorbhedasya ca tadbhàvayo÷ca yugapatpratãteþ /
yugapadeva

sarvasyendriyasannikçùñatvàt /

dar÷anayogyatvàcca /
nanu dharmipratiyoginorvi÷eùaõavi÷eùyayo(÷ca)þ tadbhàvo 'paro bhinnabhedavàdibhirneùyate /
tatkathametat /
maivam /
bhåùaõakàràdibhistasyàïgãkçtatvàt /
teùàmeva càyaü parihàra iti /
nanu yatra pratiyogã pa÷càtpratãyate tatra yugapadavabhàso nàstãti taddçùñàntena sarvatràpyevamanumãyata iti cenna /
asannihitavatsannihitasyàpyaj¤ànasàdhane pratitivirodhàt /
yatra(ca)pratiyogã na sannihitastatràpi dharmidharmitvabhedànàü tàvadyugapatpratãtirnànupapannà /
tadidamuktam- ko virodha iti //

%<ko virodhaþ ...  // MAnuv_2,2.226a //>%

NYâYASUDHâ:
dvitãyaü niràkaroti- svaråpeõeti //

%<... svaråpeõa gçhãto bheda eva tu  /
asyàmuùmàditi punarvi÷eùeõaiva gçhyate  // MAnuv_2,2.226 //>%


*8,321f.*

NYâYASUDHâ:
asyàmuùmàdityupalakùaõam /
anayorbhedo bhinnàvimàvityapi gràhyam /
nivirkalpakapratãtàrthànàmanyonyavai÷iùyayamàtraü savikalpakaj¤àne 'vabhàsate nàdhikamiti na tatràpãtaretarà÷rayatvamiti /
tathà(cà)hurbhinnabhedavàdinaþ /
ekasyàmeva nirvikalpikàyàü saüvidi bhedasya bhedino÷ca yugapadavabhàsane sati tatraikaü bhedinamava(dhiü kçtvai)dhãkçtyaitasmàdayaü bhinna iti savikalpakabodhodayà(tkathama)nna vyatiriktabhedapakùe 'nyonyà÷rayatvamiti /


*8,324*

nanu kimarthamayaü paramatopanyàsaþ /
bhedapàrthakyamantareõa vi÷eùapratãtàvasmàkama(pyevame)pyayameva parihàra iti j¤àpanàrtham /
tarhãdameva vàkyaü tathà vyàkhyàyatàm /
nai(cai)vaü (÷aü)÷akyam /
tadbheda÷ceti pçthagbhedagrahaõavirodhàt /
vi÷eùaõavi÷eùyabhàvena grahaõamapi na dharmipratiyogiprakàràdbhidyata iti vai÷eùikaparãkùàyàmuktam /
ato nàtra vyutpàdanamapi kçtamiti /


*8,327*

evamàpàdakànabhyupagamenànyonyà÷rayatvaprasaïgaü niràkçtyedànãü dåùaõàntaraü pratijànãte- ki¤ceti //

%<ki¤ca ...  // MAnuv_2,2.227a //>%

NYâYASUDHâ:
anyaccetyarthaþ /
kathamiti cet /
kimatra yadi dharmyàdipratãtyapekùayà bhedaþ pratãyeta tadànyonyà÷rayatvaü syàdi(tyà)tyevàpàdyate, kiüvà yadi bhedaþ pratãyeta tadànyonyà÷rayatvaü syàditi /

àdye doùamàha- bheda iti //

%<... bhedaþ kathaü gràhya iti yaþ paripçcchati  /
dharmyàdibhedagrahaõàt tenokto 'nyonyasaü÷rayaþ  // MAnuv_2,2.227 //>%

NYâYASUDHâ:
kathamityàkùepe /
paripçcchatãti mçdåktiþ /
àkùipatãti yàvat /
dharmyàdibhedagrahaõàt dharmyàdigrahaõasàpekùabhedagrahaõàt /
kathamidaü labhyate /
dharmyàdipadasya tadgrahaõopalakùaõatvàt /
àdipadasya ca kàraõàrthasyà'vçtteþ /
tadetatparasparaü vyàhatamiti ÷eùaþ /
tathàhi /
bhedo durgraha iti pratij¤àya tadupapattaye hãdamucyate /
anena ca yadi bhedo dharmyàdipratãtimapekùya pratãyeta tadànyonyà÷rayatvaü syàt /
tathàca na pratãyetetyàpàdanena pratãyate càto na dharmyàdigrahaõàpekùà tatpratãtiriti labdhaü bhavet /
tathàca"bhedo durgrahaþ'"pratãyate ca' ityetayoþ kathaü na pårvottaravirodha iti /


*8,329*

dvitãye pçcchàmaþ /
kiü pareõa kvàpi bhedo na gçhãtaþ kiüvà kvacidgçhãta iti /
àdyaü dåùayati- anyatveti //

%<anyatvàgrahaõe proktaþ kathamanyonyasaü÷rayaþ  // MAnuv_2,2.228ab //>%

NYâYASUDHâ:
yadyanyatvaü kvàpi na gçhãtaü tadànyonyà÷rayatvàpàdanameva na ÷akyam /
nirà÷rayatvàt /
taddhi pratãtayordvayoþ kàryakàraõabhàvà÷rayaõe satyàpadyate /
antato vàdiprativàdinoþ dåùyadåùakayoràpàdyàpàdakayorbhedàgrahe 'nutthànamevàpàdanasya /
dvitãyaü dåùayati- anyatvamiti //

%<anyatvaü yadi siddhaü syàt kathamanyonyasaü÷rayaþ  // MAnuv_2,2.228cd //>%

NYâYASUDHâ:
siddhaü pratãtam /
anyonyà÷rayatve hi bhedapratãtireva na syàt /
nahyanyonyà÷rayàõi kàryàõi kvàpi dçùñàni prakalpyante /
tathàcàsti cedbhedapratãtiþ nånamàbhàsabhåtamevedamanyonyà÷rayatvamapratibandhakatvàditi /
asti bhedapratãtiþ sà na prameti tu tàtparyamiti cenna kimanyonyà÷rayatvamanyonyotpàdaü pratibadhanàtãti mataü, kiüvà taddharmam /
àdye kathamapramàpi bhedapratãtirutpadyate /
na dvitãyaþ /
anyayoranyonyà÷rayatvamanyattu lupyata ityasyànyàyatvàt /
sàüvçtã pra(tãti)tipattiriti cet /
tatkiü paña; sàüvçta iti yebhyastantubhyo jàtasteùàmeva kàraõaü bha(va)viùyatãti /


*8,331*

nanvanenàsya tarkasya kiü dåùaõamuktaü syàdityata àha- etàdç÷asyeti //

%<etàdç÷asya vaktàràvubhau jàtyuttaràkarau  /
màyã màdhyamika÷caiva ...  // MAnuv_2,2.229a-c //>%

NYâYASUDHâ:
na kevalametajjàtyuttaraü kintu yadanyadapi tadãyaü vacanam /
tathàhi /
bhedasyàpi bhedàntarabhedyatve 'navastheti /
tathà bhinne bhedanive÷a÷cettenaiva bhedena bhinnatàyàmàtmà÷rayatvaü, bhedàntaràïgãkàre tvanavasthà /
abhinne bhedanive÷a÷cetsvato 'pi pañasya bhedàpattiriti /

tathà na tàvatpratyakùeõa bheda eva dç÷yate /
bheda ityeva pratãteranubhavàt /
vastuno 'pi pratãtau na tàvadbhedapårvaü vastupratãtiþ /
uktadoùàt /
nàpi vastupratãtipårvikà bhedapratãtiþ /
abhedena pratãte bhedapratãtàvatiprasakteþ /
naca yugapat /
bhedapratãtiü prati vastupratãteþ kàraõatvena yaugapadyàyogàt /
naca prakàràntaramastãti /

tathà sattàvatkàraõaü và kàraõe sattà và /
àdye kàraõasyàsattvam /
dvitãye 'sata eva kàraõatvamityàdi /

tatsarvaü jàtyuttaramiti j¤àpayitumetàdç÷asyetyuktam /
sarvasyàpi svavyàghàtakatvàt /
bhedasya sattàyà÷ca svaråpàtiriktayorayuktayoþ (ktàyàþ) (ktatàyàþ) ayuktàyàþ) evàïgãkaraõàcca /

katameyaü jàtiriti cenna /
sàmànyalakùaõasadbhàve 'sya nirbandhasya vyarthatvàt /
ahetuprasaïganityasamàsvantarbhàvàcca /

màyà÷abdasya vrãhyàditvànmàyãti sàdhuþ /
÷ånyavàdiniràse(naiva)na màyàvàdo 'pi nirasto veditavya ityatide÷aj¤àpanàya màyã cetyuktam /
eva÷abdasyottaratrata sambandhaþ /

*8,339*

nanvetadanyonyà÷rayatvàdikaü såtrakçtaiva kuto na niràkçtamityata àha- taditi //

%<... tadupekùyau bubhåùubhiþ  // MAnuv_2,2.229d //>%

NYâYASUDHâ:
tasmàjjàtyuttaràkaratvàdupekùyàveva /
natu parihàràya prativàdãkartavyau /
etaduktaü bhavati /
sadalameva pårvapakùivacanaü niràkartavyaü bhavati na nirdalam /
anyathàtiprasaïgàt /
etacca jàtyuttaratvena nirdalamityupekùitaü såtrakçtà /
asmàbhistu ÷iùyavyutpàdanàya niràkçtamiti /

syàdetat /
÷ånyàvàdã ÷ånyaü jagatkàraõaü manyate /
màyàvàdã tu brahma /
tatkathaü nàsato 'dçùñatvàdityàdi÷ånyavàdaniràsàya màyàvàde 'tide÷aþ /
matavaiùamye 'tide÷àsambhavàdityata àha- yadãti //

%<yacchånyavàdinaþ ÷ånyaü tadeva brahma màyinaþ  // MAnuv_2,2.230ab //>%

NYâYASUDHâ:
tasmàdatide÷o yukta iti ÷eùaþ /
tatkathamityata àha- nahãti //

%<nahi lakùaõabhedo 'sti nirvi÷eùatvatastayoþ  // MAnuv_2,2.230cd //>%


*8,340*

NYâYASUDHâ:
lakùaõabhedena hi vipratipanno bhedo bodhanãyaþ /
nà(cà)sau ÷ånyabrahmaõoþ sambhavati /
dvayorapi nirvi÷eùatvàïgãkàràt /

nanu nirvi÷eùatvena bàhyalakùaõabhedàbhàve 'pi satyaj¤ànànantànandàtmakatvaü brahmaõaþ svalakùaõaü màyàvàdinàïgãkçtam /
na ÷ånyasya ÷ånyavàdinà /
tena brahma÷ånyayorbhedo bhaviùyatãtyata àha- ançtàdãti //

%<ançtàdivirodhitvamubhayo÷ca svalakùaõam  // MAnuv_2,2.231ab //>%

NYâYASUDHâ:
brahmaõaþ satyaj¤ànàdyàtmakatvaü nàmànçtajaóàdivirodhitvamevàbhimataü màyàvàdino 'nyasyàsambhavàt,"ançtajaóavirodhiråpamantatrayamalabandhanaduþkhatàviruddham' iti tad vyàkhyànàcca /
ançtàdivirodhitvaü ca ÷ånyavàdã ÷ånyasyàpi manyate /
"jàóyasaüvçtiduþkhàntapåvardeùavirodhi yat' iti vacanàt /
tato naitadapi bhedakamiti yukta evàtide÷aþ /


*8,341*

syàdetat /
prapa¤camithyàtvànumànaniràsàrthaü vaidharmyàcca na svapnàdivaditi såtram /
tatra yat"bhrànteþ saüvçvisatyasya' iti dåùaõamuktam /
tadeva vaidharmyàditi såtre pratãyate /
yatpunaruktaü dç÷yatvasya satyatve tatraiva vyabhicàraprasaïgàttasya mithyàtvaü vàcyam /
tathàcàsàdhakatvamiti tatsåtre na dç÷yate /
tatkathametadvayàkhyànamityata àha- svavàkyeti //

%<svavàkyàbhàvasaüvàdànna kçtyaü prativàdinaþ  // MAnuv_2,2.231cd //
tatpakùa iti vaidharmyànna svapnàdivadityajaþ  /
aprayatnànniràcakre ...  // MAnuv_2,2.232a-c //>%

NYâYASUDHâ:
atra vàkyamiti hetuvàkyàrtho dç÷yatvaü lakùyate /
tatpakùa iti viùayasaptamã /
tanmithyàtvasàdhanaviùaya iti yàvat /
iti ÷abdo hetau /
aprayatnàt prayatnamavidhàya,"vaidharmyàcca na svapnàdivat' ityanena niràcakra iti sambandhaþ /
etaduktaü bhavati /
dç÷yatvasya mithyàtvaü ÷ånyavàdinaivàbhyupagatam /
mithyàbhåtasyà(cà)sàdhakatvaü suprasiddhameva /
ata e(vai)tadviùaye sadvàdinaþ kimapi kçtyaü nàstyeva /
sphuñadåõavyutpàdane såtratvavyàghàtàt /
tasmàdetaddåùaõavyutpàdane såtrakçtà prayatno na vihitaþ /
asmàbhistu tadabhipràyaþ sphuñãkçta iti /


*8,342*

tathàpi"sattvaü càsyànubhåùitaþ' iti yatprapa¤camithyàtvasya pratyakùaviruddhatvamuktam /
yacca"mithyàtve mà na kàcana' iti niùpramàõatvaü, tadubhayaü såtre na dç÷yata ityata àha- ceti //

%<... ceti dçùñiviruddhatàm  /
niùpramàõatvamapyasya såcayàmàsa vi÷vakçt  // MAnuv_2,2.232d-f //>%

NYâYASUDHâ:
asya mithyàtvasya /
nanvanuktasamuccayàrthena ca÷abdenedaü dåùaõadvayaü såcitamiti yathà vyàkhyàyate /
tathà tadapi cà÷abdàrthatayà vyàkhyàyatàm /
kimanuktatvàïgãkàreõa /
maivam /
"na kçtyaü prativàdinaþ' ityuktvàt /
såtre hetuvi÷eùasyànupàdànànniùpramàõakatvaü j¤àpitamityastu /
kiü cà÷abdasyobhayasåcakatvagrahaõena /
na /
sati ÷abde sàvakà÷aj¤àpakàdaraõànupapatteþ /
svapnàdivaditi såtraü svapnavaditi vyàkhyàtam /
ko 'tràbhipràyaþ /
ucyate /
bahusthaleùu gçhãteyaü vyàptirityato na vyabhicàramarhatãti pårvapakùiõo 'bhimànaü såcayituü såtrakàreõàdipadaü prayuktam /
tathàpi prayogavelàyàmeka eva dçùñànta upàdeyo 'nyathà'dhikyaü prasa(jyate)jyeteti /
yathà'ha /
hetådàharaõàdikam adhikamiti /
etajj¤àpanàya bhàùyakàreõa svapnavadityevoktamiti sarvaü sustham /
//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü asadadhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*8,344*


[======= JNys_2,2.IX: anupalabdhyadhikaraõa =======]


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü anupalabdhyadhikaraõam //

//  oü na bhàvo 'nupalabdheþ oü //
atra yogàcàràõàü matamapàkriyate /
tadarthaü tadupanyasyati- j¤ànameveti //

#<na bhàvo 'nupalabdheþ  | BBs_2,2.30 |>#

%<j¤ànamevaikamakhilaj¤eyàkàraü prabhàsate  // MAnuv_2,2.233ab //>%

NYâYASUDHâ:
vij¤ànameva tattvaü, na råpàdaya÷catvàraþ skandhàþ, iti yogàcàrà manyanta ityatharþ /
vij¤ànàïgãkàre 'pi vi÷eùamàha- ekamiti //
advitãyamityarthaþ /
nanu j¤eyamapi råpàdikaü pratyakùàdisiddhaü tatkathaü vij¤ànameva tattvamityata àha- akhileti //
j¤ànameva j¤eyakàram /
na j¤eyaü nàma j¤ànàdbhinnamastãtyarthaþ /
kuto j¤eyasya j¤ànàtmakatvamityata àha- prabhàsata iti //
j¤ànaü hi prakà÷ate /
tena prakà÷amànatvasya j¤ànatvena vyàptau siddhàyàü nãlàderapi prakà÷amànasya j¤ànatvaü siddhamityarthaþ /
yadvà prabhàsate nãlàdinà sahaiveti ÷eùaþ /
tena"sahopalambhaniyamàdabhedo nãlataddhiyoþ' ityuktaü bhavati /


*8,346*

nanvayukto j¤ànaj¤eyayorabhedaþ /
bhedasya pratibhàsanàt /
ekamiti càyuktam /
vij¤ànasantatãnàü bhedasya ekaikasyàpi santatau vij¤ànabhedasya ca vidyamànatvàt /
ki¤ca àstàmanyo bhedaþ /
bhedàbhàvastàvadabhyupagamyate /
tenaiva vij¤ànasya sadvitãyatvàpràpternaikatvamupapadyata ityata àha- tatreti //

%<tatra santatibheda÷ca svabhedo bheda eva ca  /
kalpitàþ pratibhàsante nànàsaüvçtibhåmiùu  // MAnuv_2,2.233c-f //>%

NYâYASUDHâ:
tatra j¤ànaj¤eyayoþ bheda iti sambandhaþ /
santatibhedaþ santatãnàü parasparaü bhedaþ /
svabhedaþ ekaikasyàmapi santatau pårvottaraj¤ànabhedaþ /
kalpità eveti sambandhaþ /
nànàsaüvçtibhåmiùu anekàj¤ànasthàneùvantaþkaraõeùu /
yadvà nànàsaüvçtikàraõakàsu vàsanàsviti nimittasaptamã /
taduktam"bhedastu bhrantibuddhayaiva dç(dç÷ya indà)÷yetendàvivàdvayaþ' iti /


*8,347*

evamanåditaü matamapàkaroti- ityetadapãti /

%<ityetadapi no yuktaü ...  // MAnuv_2,2.234a //>%


*8,348*

NYâYASUDHâ:
pårvamatasamuccayàrtho 'pi÷abdaþ /

anena"na bhàve' iti såtràü÷o vyàkhyàtaþ /
jagat bhàvo j¤ànaü na bhavatãtyarthaþ /
bhavateranubhavàrthatvàt /
upasargà hi dhàtulãnàsyàrthasya vya¤jakà eva /


*8,350f.*

kuto na yuktamiti cet /
kiü j¤eyaü svaråpeõàsadeva vij¤àne samàropitaü vij¤ànàtmaka(mityu)mucyate, kiü và paramàrthasata eva j¤eyasya jagato vij¤ànàtmakatvaü bhedamàtraü tvasaditi /
àdyastvatãtàdhikaraõarãtyà nirastaþ /
na dvitãyaþ /
jagato j¤ànàbhede pramàõàbhàvàt /
na tàvattatra pratyakùamastãtyàha- na hãti //

%<... na hi j¤ànatayà jagat  /
bhàsate ...  // MAnuv_2,2.234bc //>%

NYâYASUDHâ:
anenànupalabdherityetadvayàkhyàtaü bhavati /
mà bhåtpratyakùeõa j¤ànàrthayorabhedasiddhiþ /
prakà÷amànatvàdyanumà(nàttu)nena tu bhaviùyatãtyata àha- anubhavasyaiveti //

%<... anubhavasyaiva viruddhatvàdape÷alam  // MAnuv_2,2.234cd //
tanmataü ...  // MAnuv_2,2.235a //>%

NYâYASUDHâ:
sambandhamàtre ùaùñhã /
eva÷abdenànubhavasyànumànataþ pràbalyaü såcayati /
tanmataü tadabhimatamanumànamiti ÷eùaþ /
j¤ànaj¤eyayoraikyamiti (ca) và /
j¤ànaj¤eyayoþ sphuñaü bhedasyaiva sàkùisiddhatvàtkàlàtyayàpadiùñatvamanumànasyetyarthaþ /
anenànupalabdherityetadupalabdhivirodhàditi ca vyàkhyàtam /

nanu bhedagràhakaü pratyakùaü bhràntamiti cenna /
bàdhakàbhàvàt /
anumànaü bàdhakamiti tu na vàcyam /
pratyakùasyànumànato balavattvàt /
anyathà kàlàtãtatocchedaprasaïgàt /
pratyakùasya bhrà(nti)ntatve 'numànapràmàõyaü tasmiü÷ca pratyakùasya bhràntatvamityanyonyà÷rayatvàcceti /


*8,353*

anumànavirodhaü cànumànasya pratipàdayituü såtram oü kùaõikatvàcca oü //
iti /
tadvayàcaùñe- kùaõikatvàcceti //

#<kùaõikatvàc ca  | BBs_2,2.31 |>#

%<... kùaõikatvàcca j¤ànasya sthiraråpataþ  /
j¤eyasyoktaprakàreõa ...  // MAnuv_2,2.235a-c //>%

NYâYASUDHâ:
à÷utaravinà÷itvàdityarthaþ /
naca j¤ànasya kùaõikatvaü bhràntam /
abàdhitapra(tãti)tyayasiddhatvàt /
sthiraråpataþ à÷utaravinà÷itàrahita(tvàt)tvataþ /
anusmçte÷cetyàdyuktaprakàreõa /
atra kùaõikatvàkùaõikatvalakùaõaviruddhadharmàdhyàsaü bhedahetuü vadatà'ntarabàhyatvàdiraneko viruddhadharmasaüsarga upalakùito boddhavyaþ /


*8,354*

evaü pratyekaü niràkçtàni bauddhamatàni sàdhàraõadoùeõa dåùayituü såtram- oü savarthànupapatte÷ca oü //
iti /
tadvayàkhyàti- sarveti //

#<sarvathànupapatte÷ ca  | BBs_2,2.32 |>#

%<... sarva÷rutivirodhataþ  /
anubhåtiviruddhatvàdapi pakùà ime '÷ivàþ  // MAnuv_2,2.235d-f //>%

NYâYASUDHâ:
÷rutipràmàõyasya samarthitatvàdavaidikaü pratyapi ÷rutivirodhakathanaü yuktameva /
abhyupagata÷rutipràmàõyaü (÷iùyaü) prati và /
teùàü pakùàõàma÷ivatvamanena j¤àpyata iti /
nanvanubhåtivirodhaþ pràgukta eva punaþ kasmàducyate /
upasaühàràrthamityadoùaþ /
yadvà tadãyaprameyàntare 'pãti /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü anupalabdhyadhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*8,355*


[======= JNys_2,2.X: naikasminnadhikaraõa =======]


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü naikasminnadhikaraõam //

//  oü naikasminnasambhavàt oü //
jainamatamatra niràkriyate /
niràkàryàü÷aj¤àpanàya tadupanyasyati- àheti //

#<naikasminn asaübhavàt  | BBs_2,2.33 |>#

%<àha kùapaõako vi÷vaü sadasad dvayamadvayam  /
dvayàdvayamatatsarvaü saptabhaïgisadàtanam  // MAnuv_2,2.236 //>%

NYâYASUDHâ:
dvividhaü tàvadvi÷vaü, jãvàjãvàtmakaü nirã÷varam /
tatpunaþ ùaódravyàtmakam /
tàni ca dravyàõi jãvadharmàdhamarpudgalakàlàkà÷anàmàni /
tatra jãvàstrividhàþ /
baddhà yogasiddhà muktà÷ceti /
dharmo gatiheturjagadvayàpã /
adharmaþ sthitiheturvyàpaka eva /
pudgalo råparasagandhaspar÷avat dravyam /
tat dvividham /
paramàõuråpaü saïghàtaråpaü ca /
kàlaþ, abhådbhavati bhaviùyatãti vyavahàraheturapyaõuråpaþ /
àkà÷a eko 'nantaprade÷a÷ca /
sa dvividho lokàkà÷o 'lokàkà÷a÷ceti /
(e)teùvaõuvyatiriktànyastikàya÷abdàni /
anekade÷avartini dravye 'stikàya÷abda(pra)vçtteþ /
te ca jãvàstikàyo dharmàstikàyo 'dharmàstikàyaþ pudgalàstikàya àkà÷àstikàya iti pa¤ca /

atra ca mokùopayoginaþ sapta padàrthà jãvàjãvàsravabandhanirjarasaüvaramokùàþ /
jãvo j¤ànadar÷anasukhavãryaguõaþ /
ajãvo jãvopabhogyaü vastujàtam /
asravaþ tadbhogopakaraõamindriyàdikam /
bandho dvividhaþ /
ghàtikàghàtikacatuùyayabhedàt /
àdyaü jãvaguõànàü j¤ànà(nandà)dãnàü pratibandhakam /
dvitãyaü ÷arãrasaüsthànatadabhimànatatsthititatprayuktasukhaduþkhahetubhåtam /
nirjaro mokùasàdhanaü tapaþ /
saüvara indriya(nirodhaþ) nigrahaþ /
mokùaþ svàbhàvikàtmasvaråpàvirbhàvaþ /
mokùagrahaõenaiva mokùamàrgo 'pi saïgçhãtaþ /
sa ca samyagj¤ànasamyagdar÷anasamyakcàritryàkhyaratnatrayàtmakaþ /

tadetadvi÷vaü saptabhaïgi pratyekaü saptaprakàrakamà(mityà)ha kùapaõakaþ /
katham /
sadityekaprakàraþ /
asaditi dvitãyaþ /
dvayaü sadasadàtmakamiti tçtãyaþ /
advayam avaktavyamiti caturthaþ /
dvayàdvayamiti pa¤camaùaùñhau /
tatra sadavaktavyaü ceti pa¤camaþ, asadavaktavyaü ceti ùaùñhaþ /
atatsarvamiti saptamaþ /
sarvamiti sadasadàtmakam, ataditi avaktavyam /


*8,362*

atra saptabhaïgitvaniràsàrthaü naikasminnasambhavàditi såtraü vyàcaùñe- naitaditi //

%<naitat padàrtha ekasmin yuktaü dçùñivirodhataþ  // MAnuv_2,2.237ab //>%


*8,363*

NYâYASUDHâ:
etatsaptaprakàratvaü kutaþ /
asambhavàt /
so 'pi kathaü, dçùñivirodhataþ /
sarvaü hi svopàdhau sat paropàdhàvasat /
svaråpeõa bhàvo 'nyàtmatvàdinàbhàvaþ /
dravyaråpeõa nityamavasthàbhedena anityam /
svaråpàdinàbhinnaü svaguõàdinà bhinnàbhinnamityeva pratãyate /
nàto 'nyena prakàreõa /
ato vyavasthayà niyamagràhakapratyakùàdivirodhenàsambhavàdayuktamevànekàntamatamiti /


nanvekàntadar÷anasya mithyàdçùñitvena na tadvirodho 'sambhavamàhavatãtyata àha- bhàveti //

%<bhàvàbhàvatayà vi÷vaü yena råpeõa mãyate  /
tadråpameva taditi niyamaþ kena vàryate  // MAnuv_2,2.237c-f //>%

NYâYASUDHâ:
yena råpeõetyasyaiva vivaraõaü bhàvàbhàvatayeti /
tacca vyavasthitasadasattvàdyupalakùaõaü boddhavyam /
yadvà bhàvàbhàvatayànyena ca yena sattvàdi(nà)råpeõeti yojanà /
athavà yena bhàvàbhàvatayà råpeõeti sàmànàdhikaraõyena yojyam /
yadi và bhàvàbhàvatayetyasya vi÷eùaõametat /
yena vyavasthitena råpeõeti /
kena pramàõenetyàkùepaþ /
bhavedetanniyamadar÷anasya mithyàdçùñitvam /
yadi dçùñasya niyamasya nivàrakamanekàntasàdhakaü prabalapramàõaü syàt /
na caitadasti /
naca bàdhakena vinà pratyayànàü mithyàtvaü kalpayituü yuktamatiprasaïgàditi /


niyamasya bàdhakamà÷aïkate- tattaditi //

%<tattaddoùanivçttyarthaü svãkçtà tattadàtmanà  /
yadi ...  // MAnuv_2,2.238a-c //>%

NYâYASUDHâ:
sadvàdino hi sattvaü vi÷vasya pramàõaiþ pràtiùñhipastadanaïgãkàre doùàü÷ca nyaråpayan /
evamasadvàdino 'pyasattvasthàpanaü tadanaïgãkàre dåùaõaü ca vyutpàditavantaþ /
tathànye 'pi svapakùasàdhanaü tadanabhyupagame bàdhanaü ca kçtavantaþ /
tathàca yadi sa(tya)tvaü nàïgãkriyate tadà tu tadupanyastaü pramàõamuparudhyeta dåùaõaü cànuùajyeta /
evamasattvàdyanaïgãkàre 'pi /
atastaddoùaparihàràrthaü tattatpramàõànusaraõàrthaü ca tattadàtmatà vi÷vasya mayà svãkçtà /
tathàcànekànte prabalapramàõasadbhàvàtkathaü niyame bàdhakàbhàva iti /
pariharati- tairiti //


*8,365*

%<... tairakhilairdeùairlipyate caladar÷anaþ  // MAnuv_2,2.238cd //>%

NYâYASUDHâ:
tarhãti ÷eùaþ /

idamatra vaktavyam /
sadvàdimatànusaraõasamaye 'sattvàdibhaïgãraïgãkaroùi (và) na veti /
evamasadvàdicaraõa÷araõaprave÷avelàyàü sattvàdiprakàrànårãkaroùi và na veti /
evamanyeùvapi pakùeùu vikalpaþ /
yadyàdyastadàsau acaladar÷anaþ sadà sakalapakùàïgãkàravàn tairdeùairakhilai(tairakhilairdeùai)rlipyate /
tathàhi /
sadvàdino hi na kevalaü sattve pramàõaü tadanaïgãkàre ca dåùaõaü ca vyutpàdya nivçttàþ /
kintvasattvàdipakùeùu doùànapi vyutpàditavantaþ /
evamasadvàdino 'pi nàsattve pramàõaü tadanabhyupagame bàdhakaü càbhidhàyaivoparatà, kinnàma sattvàdipakùeùu doùànapi upapàditavantaþ /
evamanye 'pi /
tathàca sakalapakùakakùãkàre (tu) tattadvàdyuktapakùàntaradoùalepaþ kathaü na syàt /
atha manyase /
na te doùàþ kintvàbhàsàþ /
te ca nànekàntavàdaü bàdhanta iti /
tadà kathaü tàni pramàõàni /
anaïgãkàre doùà÷ca nàbhàsàþ /
(ye nànuma)yenànusaraõãyàþ /
tasamttattadvàdivyutpàditapramàõàdyanusàreõa saptabhaïgãraïgãkurvàõena taduktavipakùadoùànusàreõa tatparityàgo 'pi kàryaþ syàt /
tathà càïgãkàraparityàgàbhyàmubhayata àkçùño 'yaü kaùñàü da÷àmàviùyaþ syàt /
nanvekànto dvedhà /
kramàkramabhedàt /
tatra kramànekànte tàvannàïgãkàraparityàgau viruddhau /
akramànekànte 'pi yena råpeõa nityatvaü tenaivànityatvamityàdyanaïgãkàrànna virodhaþ /
tathàca saptabhaïgayaïgãkàriõà mayà tàni pramàõàni dåùaõàni ca vyavasthàpitàni bhavantãti noktadoùaþ /
maivam /
tattatpramàõàdãnàü vyavasthànarhatvàt /
na khalu tatta(tpramàõavà)dvàdibhistàni tàni pramàõàdãni sàvakà÷ànyupanyastàni /
tasmàtsarveùvapi (vàdiùu) vàdeùu paramàstikasya kathitaiva gatiþ /

*8,366*

api caivamapi saptabhaïgayaïgãkàro nirmåla eva /
na hyevaüvàdino vàdinaþ prasiddhàþ /
sambhàvanayà tadaïgãkàre ca na saptatvapariniùñhà /
sambhàvanàvakà(ko)÷asya niþsãmatvàt /
ki¤ca sarvàïgãkàrapakùe syàdasti ca nàsti ceti pakùàtsyàdasti syànnàstãti pakùadvayaü na bhidyate /

dvitãyapakùe tu caladar÷ana ityeva dåùaõam /
apasiddhàntã syàditi /

tadevaü saptabhaïgayaïgãkàraþ pramàõaviruddho 'pràmàõika÷cetyuktam /
akhilairdeùairlipyata ityanena parasparavyàhati÷cetyapi såcitam /
JOSHI-5


*8,368*

evambhåtasyàpi saptabhaïginayasya svãkàre 'tiprasaïgaü càha- atihàyeti //

%<atihàya pramàõàptaü niyamaü sadasattayà  /
a÷eùamàviruddhaü ca nirmànaü vyàhataü sadà  // MAnuv_2,2.239 //
sarvaprakàraü vadato dçùñahàniramagrahaþ  /
svavyàhatatvamityàdyà doùàþ sarve bhavanti hi  // MAnuv_2,2.240 //>%

NYâYASUDHâ:
a÷eùamàviruddhaü vadata ityasyopapàdanaü vyavasthitayà sadasattayà pramàõàptaniyamamatihàyeti /
sarve prakàrà yasya vi÷vasya tattathoktam /
tata÷càsau prakàra÷ceti và /
nanu kramànekànte tàvatkàlabhedena na vyàghàtaþ /
akramànekànte 'pi råpabhedenetyata uktam- sadà sarvaprakàraü vadata iti //
sadeti råpàbhedasyàpyupalakùaõam /


*8,369*

ayamà÷ayaþ /
yadi krameõa và råpabhedena vàneprakàratvam tadà nàyamanekàntavàdaþ samarthanãyaþ /
sarvairapi vàdibhiraïgãkçtatvàt /
nahi ko 'pi vàdã padàrthànàü kàlato råpata÷càvasthàvaicitryamanaïgãkurvàõo 'sti /
yaü pratyanekàntavàdàvatàraþ saïgaccheta /
kevalaü kùaõabhaïgo vàtyantasatkàryavàdo vàvasthàvatoratyantabhedo vàpàkaraõãyaþ /
ataþ anekàntavàdamavatàrayatà kùapaõakena sadà råpàbhedenaiva ca sarvaprakàra(ka)tvamityeva vaktavyam /
tathàca na vyàghàtanistàra iti /


*8,370*

a÷eùamàviruddhaü sadà sarvaprakàratvaü vadato dçùñahàniþ syàt /
nirmàna ca sadà sarvaprakàraü vadato amagraho apràmàõikasvãkàraþ syàt /
vyàhataü sadà sarvaprakàraü vadataþ svavyàhatatvaü syàditi yojanà /
dçùñahànàdyanuùaïgidoùàntarasaïgrahàrthamityàdyà ityuktam /
hi÷abdaþ sarvatra prasaïgahetusåcanàrthaþ /
ayamarthaþ /
yadi pramàõaviruddhamapi sarvaprakàratvaü vi÷vasya svãkriyate tadà dahana÷aityaü và gavàlambhanàderdharmasàdhanatvàdikaü và(cà)'ïgãkàryaü syàt /
pramàõavirodhena pratipakùaniràkaraõaü ca na syàt /
kintu pratyabhij¤àdiviruddhamapi kùaõikatvàdikamaïgãkartavyaü syàt /
avi÷eùàt /
yadi càpràmàõikamapi sarvaprakàratvamurarãkriyate tadà kharaviùàõàdikaü và gomàüsàdibhakùaõasya dharmasàdhanatvaü corarãkaraõãyaü syàt /
pramàõàbhàvena paramataniràso 'pi na kàryaþ syàt /
tada(pya)bhyupagamanãyameva bhavedavi÷eùàt /
tathàca dåùyopàdeyahãnasya ÷àstranirmàõamapi na syàt /
yadi ca vyàhatamapi sarvaprakàratvamaïgãkuryàt tadà màturapi vandhyatvaü, jinopade÷asya pramàõatayàbhyupagatasyàpyapràmàõyaü, baddhasyàpi muktatvaü, muktasyàpi baddhatvaü, siddhasyàpi ràgitvaü, ÷vapacasyàpi siddhatvamityàdisarvamapyaïgã(kuryàt)kàryaü syàt /
anyathànekàntabhaïgaprasaïgàt /
evaüca na ÷àstrapraõayanaprayàsaþ kàryaþ /
mattonmattàdibhirevàsya kçtatvàditi /


*8,371*

evaü vi÷vasya kùapaõakoktaü sarvaprakàratvaü niràkçtya taduktamarthàntaramapi niràkartumanuvadati- vaktãti //

%<vakti svaprabhamàtmànaü dehamànaü ...  // MAnuv_2,2.241ab //>%


*8,371f.*

NYâYASUDHâ:
kùapaõaka iti vartate /
svaprabhaü svaprakà÷aü, dehasya mànaü parimàõamiva mànaü yasyàsau tathoktaþ /
atra dehamànatvameva vipratipanno 'rthaþ /
svaprabhatvaü tu sammatamevàsmàkam /
yadvà svaprabhamiti kriyàvi÷eùaõam /
vinà pramàõena svãyayà prabhayotprekùyaiva vaktãti /
athavànena dehaparimàõatve jainoktaü pramàõàbhàvasamanuvadati /
tatra sva÷abdena svãyo deha ucyate /
tatra prabhà yasyàsau tathoktaþ /
tathàca prayogaþ /
devadattàtmà, taddeha eva, tatra sarvatraiva ca vidyate /
tatraiva tatra sarvatraiva ca svàsàdhàraõaguõàdhàratayopalambhàt /
yo yatraiva, yatra savartraiva svàsàdhàraõaguõàdhàratayopalabhyate, sa tatraiva, tatra sarvatra ca vidyate /
yathà devadattagçha eva tatra sarvatraiva copalabhyamànasvàsàdhàraõabhàsvaratvàdiguõaþ pradãpaþ /
tathàcàyaü tasmàttatheti /
anyathà kamanãyatanayàliïganena sarvatràhlà(dàka)dakarasya (sva)sukhasyànanubhavaprasaïgaþ /
tathàca sarvàïgãõaromà¤càdikàryànudayaþ syàditi /
yadvà pradãpasyeva svànapàyinã prabhà yasyàsau svaprabha iti /


*8,374*

atràtmanaþ kàyaparimàõatvaniràsàrthaü såtram //
oü eva¤càtmàkàtsnaryam oü //
iti /
tasya tàtparyamàha- tadapãti //

#<evaü càtmàkàrtsnyam  | BBs_2,2.34 |
na ca paryàyàd apy avirodho vikàràdibhyaþ  | BBs_2,2.35 |>#

%<... tadapyalam  /
duùyaü nànà÷arãreùu prave÷àdanyathàbhavàt  // MAnuv_2,2.241b-d //>%

NYâYASUDHâ:
kutaþ /
akàtsnaryàdiprasaïgàditi ÷eùaþ /
pipãlikàdidehasthasya tatparimàõasyàtmanaþ karmavipàkava÷àdgajagavayàdidehapràptau tatràkàtsnaryaü syàt /
gajàdidehagatasya ca tatparimàõasya pipãlikàdidehe 'tirekaþ syàdityubhayathà kàyaparimàõatvànupapattireveti /
etadarthatvena (và) ca nànà÷arãreùviti vàkyaü yojyam /
tatrànyathàbhàvàditi kàyaparimàõatvàbhàvàpatterityarthaþ /


*8,375*

syàdetat /
yaü yaü dehaü pràpnotyàtmà tattatparimàõo bhavatyato noktadoùa ityà÷aïkàniràsàrthaü såtram oü naca paryàyàdapyavirodho vikàràdibhyaþ oü //
iti /
tasya tàtparyamàha- tadapyalamiti //


cittasthaü parimàõaparyàyaü tacchabdena paràmç÷ati /
"nànà÷arãreùu prave÷àdanyathàbhàvàt' iti sthålasåkùma÷arãreùu prave÷àtsthålasåkùmaparimàõopaja(na)ne sati parimàõatadvatoratyantabhedànabhyupagamàdàtmana evànyathàbhàvaprasaïgàdityarthaþ /


*8,376*

astvàtmana evànyathàbhàvàstataþ ko doùa ityata àha- anyatheti //

%<anyathàbhàvi yad vastu tadanityamiti sthitiþ  /
tanmate ...  // MAnuv_2,2.242a-c //>%

NYâYASUDHâ:
sthitiþ vyàptiþ /
tanmata jainadar÷ane /
aïgãkçteti ÷eùaþ /
tato 'pi kimityata àha- taditi //

%<... tadanityatvaü ...  // MAnuv_2,2.242c //>%

NYâYASUDHâ:
yata evaü vyàptiryata÷cànyathàbhàvitvamaïgãkçtaü tat tasmàdàtmano 'nityatvamàpatatãti ÷eùaþ /
atra dçùñàntaþ- pudgaleti //

%<... pudgalasyànivàritam  // MAnuv_2,2.242d //>%


*8,377*

NYâYASUDHâ:
iva÷abdo 'dhyàhàryaþ /
pudgalasya dehasyeveti /
yadvà pudgala÷abdo jarajjainairàtmavàcitvena svãkçta ityatràtmavàcã /
(yadvà) yadi và svamatenàyamàtmani prayuktaþ /
yathà'huþ /
"pudgalo nirayayaü giran' iti /
nanvavasthàparyàyaråpeõà(pyà)tmano 'pyanityatvamaïgãkriyata eva /
tatkathamanityatvàpàdanamityato và pudgalasya dehasyevetyuktam /
yathà dehasya dehàkàranàmaparityàgena bhasmãbhàvalakùaõànityatvaü tathàvidhamàtamno 'pyàpàdyata iti /
nanu anyathàbhàvasyaivaü vidhànityatvena vyàptirnàsti paramàõvàdau vyabhicàràt /
tatkathamàpàdanam /
maivam /
parimàõavyatyayalakùaõasyànyathàbhàvasyaivaüvidhànityatvavyàptatvena dehàdau dçùñatayà tadvato 'pyàtmanastathàvidhànityatvasya nivàrayituma÷akyatvàt /
tadidamuktam- anivàritamiti //


*8,378*

nanvasmanmatavadbhavanmate 'pyàtmano 'nyathàbhàvo 'styeva sukhaduþkhàbhyàmuccanãcatvàbhyupagamàt /
anyathàbhàvina÷ca dehàderanityatopalabdhà /
tasmàdbhavanmate 'pyàtmano 'nityatà durvàretyata àha- neti //

%<nànityatàsmatpakùe tu caitanyàdervi÷eùiõaþ  /
lakùaõasya nivçttau tu syànna taccetane kvacit  // MAnuv_2,2.243 //>%


*8,378f.*

NYâYASUDHâ:
anyathàbhàvavato 'pyàtmanaþ prasajyata iti ÷eùaþ /
tatkathamityata àha- caitanyàderiti //
asmanmata iti vartate /
anityateti ca /
tu÷abdo 'vadhàraõe /
asmanmate caitanyàderlakùaõasya nivçttàveva vi÷eùiõo lakùaõavato 'rthasyànityatà syàt /
natu jainànàmivànyathàbhàvamàtreõa /
etaduktaü bhavati /
yasya vastuno yallakùaõaü tannivçttiråpo 'nyathàbhàva eva tadanityatànibandhanaü nànyathàbhàvamàtramiti /
evaü tarhi ÷abdàdilakùaõàbhàvàdgaganàdãnàü mahàpralaye vinà÷aþ syàt /
ceùyà÷rayatvàbhàvàccharãrasya suptyàdau vilayo bhavedityata uktam- vi÷eùiõo lakùaõasyeti //
vi÷eùavato lakùaõasya na tu lakùaõamàtrasyetyarthaþ /


*8,379*

kimato yadyevamityata àha- neti //
taditi sàmànyena vàkyàrthaü paràmç÷ati /
anityatvakàraõatvenoktaü vi÷eùiõo lakùaõasya nivartanaü cetane kvacidapi na syàt /
atastasyànityatàpi na syàt /
yadvà taditi lakùaõaparàma÷arþ /
cetane vartamànaü kvacinna nivartata iti ÷eùaþ /


*8,380*

vi÷eùiõo lakùaõasya nivçttau lakùasyànityatà syàdityuktam /
tadvi÷adayati- oteti //

%<otaprotàtmakatvaü tu pañe dehe 'ïgasaüsthitiþ  /
ityàdilakùaõasyaiva nivçttau syàdanityatà  // MAnuv_2,2.244 //>%

NYâYASUDHâ:
otaprotàtmakatvaü nàma tantånàü saüyogavi÷eùaþ pañe lakùaõamiti ÷eùaþ /
aïgasaüsthitiþ karacaraõàdyaïgànàü sannive÷avi÷eùaþ /
àdi÷abdaþ prakàravacanaþ /
anityatà lakùyasyeti ÷eùaþ /
yàvallakùyabhàvinàü lakùaõànàü nivçttireva lakùyànityatvanimittam /
tàdç÷aü càtmana÷caitanyam /
tacca kadàpi na nivartate iti kathaü tasya vinà÷aprasaïga iti /
yaduktamàtmà svaprabha iti tadapyasat /
svaprabhàvataþ pradãpàderiva råpaspar÷àpatteþ /
råpàdimatvàcca vinà÷itvàpatteþ /
yadråpàdimattadanityatvamiti pareõaiva vyàpteraïgãkçtatvàt iti /


*8,381*

nanu siddhànte 'pyàtmano råpàdimattvamaïgãkriyata eva /
råpàdimato 'nityatvamiti vyàpti÷ca /
"råpàdimattvàcca viparyayo dar÷anàt' ityuktatvàt /
tatkathamanityatvaparihàra ityata àha- bhautikaü tviti //

%<bhautikaü tveva råpàdi vyàptaü nà÷ena no mate  // MAnuv_2,2.245ab //>%


*8,382*

NYâYASUDHâ:
tu÷abdo vi÷eùàrthaþ /
sa eva bhautikamiti vivçtaþ /
na råpàdimàtramityevàrthaþ /
naca bhautikaü råpàdikamàtmanyasti /
tasmànnànityatàprasaïga iti bhàvaþ /

yathà bhavadbhiranyathàbhàvo vi÷eùyate /
yàvallakùyabhàvi(vi÷eùa)lakùaõavyàvçttiråpo 'nyathàbhàvo 'nityatvavyàpta iti /
råpàdimattvaü ca bhautikatvena /
tathàsmanmate 'pi vi÷eùaõaprakùepe noktadoùa ityata àha- naivamiti //

%<naivaü tasya ...  // MAnuv_2,2.245c //>%

NYâYASUDHâ:
tasya kùapaõakasya mate naivamanyathàbhàvo råpàdimattvaü ca vi÷eùyate /
kintu sàmànyamevànityatvavyàptatayàïgãkriyate tato noktadoùaparihàra ityarthaþ /
tatkathamityata àha- anyatheti //

%<... anyathàbhàvo yasyànityatvamãritam  // MAnuv_2,2.245cd //
råpàdiyuktasya tathà jagannà÷itvasiddhaye  // MAnuv_2,2.246ab //>%

NYâYASUDHâ:
bhåbhådharàdejargato nà÷itvasiddhaye yasyànyathàbhàvastasyànityatvamãritaü kùapaõakena /
tathà÷abdaþ samuccaye /
råpàdiyuktasyàpyanityatvamãritamiti /
yadvà yat råpàdiyu(ktaü tatta)k tattathànityamãritamita yojanà /
tasyetyata yasyetyanenànvayaþ /
anyathà tu yacchabda÷ravaõàttacchabdàdhyàhàraþ /
pårvavàkyàttasyetyanuvartate và /
etaccopapàdayiùyate /


*8,383*

uktamupasaüharati- vyàptyeti //

%<vyàptyà tayànyathàbhàvàdàtmano 'nityatà bhavet  // MAnuv_2,2.246cd //>%

NYâYASUDHâ:
yadanyathàbhàvi tadanityaü yacca råpàdimattadanityamiti vyàptyà /
anyathàbhàvàdityupalakùaõam /
råpàdimattvàccetyapi draùñavyam /
syàdetat /
sampratipannavyàptikavyàpyàropo(õa) aniùyavyàpakàro(paþ)paõaü tarkaþ /
atra ca na cedvayàptiþ sammatà kathaü tarhi tarkatvam /
maivam /
vyàpyavadvayàpterapi paràbhyupagatatve 'pi tarkatvàvirodhàt /
evameva kvacidà÷rayasyobhayàsammatàvapi na doùaþ /
vakùyati caitat"paranyàyaistu dåùaõam' iti /


*8,385*

kùapaõoktaü prameyàntaraü niràkartuü såtram oü antyàvasthite÷cobhayanityatvàdavi÷eùàt oü //
iti /
tatràntyàvasthite÷cetyetàvattàvadvayàkhyàti- nityeti //

#<antyàvasthite÷ cobhayanityatvàd avi÷eùaþ  | BBs_2,2.36 |>#

%<nityordhvagatirapyeùà yà muktiriti kathyate  /
alokàkà÷amàptasya kathaü na vikçti÷ca sà  // MAnuv_2,2.247 //>%


*8,386*

NYâYASUDHâ:
api÷abdaþ prameyàntaraniràkaraõasamuccayàrthaþ /
ca÷abdaþ parimàõaparyàyeõa saha samuccaye /
yà eùà nityordhvagatirmuktiriti jainaiþ kathyate sà ca kathamàtmano vikçtirno bhavet /
bhevedeva /
tatkatham /
alokàkà÷amàptasya /
pràk lokàkà÷astho hyayamàtmà nirantarordhvagatyàlokàkà÷amàpnoti /
tathàcànyathàbhàvàdàtmano 'nityatvàpattiriti bhàvaþ /
anenàntyà (yà)avasthitiþ santatordhvagatilakùaõà /
tata÷càtmano 'nityatvàpattiriti såtrakhaõóasyàrtha ukto bhavati /


nanvanyathàbhàvamàtramanityatvasya prayojakamiti na tàvadbhavadãyaþ pakùa ityuktam /
nàpi madãyaþ pakùaþ /
tatkathaü prade÷avi÷eùasaüyogamàtraråpànyathàtvena muktàtmano 'nityatvaprasa¤janamityato jainapakùo 'yamiti samarthayituü tàvatpçcchati- kãdç÷a÷ceti //


*8,387*

%<kãdç÷a÷cànyathàbhàvo nà÷ahetutayeùyate  // MAnuv_2,2.248ab //>%

NYâYASUDHâ:
kùapaõakena hi kùityàdeþ sarvasya nityatvàdyanekàntaü samarthayamànena dravyaparyàyàbhyàü nityatvamanityatvaü cetyuktam /
dravyàkàrasya kadàpyanapàyànnityatvam /
paryàyo 'nyathàbhàvaþ tasmàdanityatvamiti /
tatra vaktavyam /
kãdç÷o 'trànyathàbhàvo nà÷aü prati hetutayeùyate /
kiü saüsthànàdilakùaõàpagamaråpo và, sadhàraõo veti bhàvaþ /

àdyaü ÷aïkate- saüsthàneti //

%<saüsthànàpagama÷cet ...  // MAnuv_2,2.248c //>%

NYâYASUDHâ:
saüsthànagrahaõaü lakùaõopalakùaõam /
nà÷ahetutayeùyata iti sambandhaþ /
pratiùedhati- sa neti //

%<... sa nahi bhåsàgaràdiùu  // MAnuv_2,2.248d //>%

NYâYASUDHâ:
vaktuü ÷akyata iti ÷eùaþ /
kuto netyata àha- sa na hãti //
yàvallakùyabhàvilakùaõàpagamalakùaõo 'nyathàbhàvo bhåsàgaràdiùu pakùaikade÷abhåteùu na hãdànãü pramitastato hetoþ sandigdhàsiddhatvaü syàdityarthaþ /
pramitatve tu tasyànityatve 'pi saü÷ayo nàstãtyanumànaü vyarthamàpadyate /


*8,388*

tarhi dvitãyo 'stviti ÷aïkate- yaþ ka÷ciditi //

%<yaþ ka÷cidanyathàbhàvo yadi ...  // MAnuv_2,2.249ab //>%

NYâYASUDHâ:
pårvavadeva sambandhaþ /
avivakùitavi÷eùa ityarthaþ /
evaü tarhi muktàtmano 'pyanityatvàpàdanaü susthitamiti bhàvenàha- mukti÷ceti //

%<... mukti÷ca tàdç÷ã  // MAnuv_2,2.249b //>%

NYâYASUDHâ:
tàdç÷ã anyathàbhàvasvaråpà /
evamapyàtmano nityatve bhåbhådharàdãnàmapi nityatvaü syàt /
anyathà hetoranaikàntyàt /
tadidamuktaü såtrakçtà /
"ubhayanityatvàt' iti /

avayavopacayàpacayalakùaõo 'nyathàbhàvo 'nityatve heturiti cet (na) /
sphañikàdau pakùaikade÷e sandigdhatvàt /
råpàdimattvaü savi÷eùaõamupàdãyate cetko doùa iti cenna /
parasya vaiyarthyaprasaïgàt /
nahi paro råpàdimatki¤cinnityamabhyupaiti /
àtmanastu prabhayà råpàdimattvamàpàditameva /
yadvà àtmano råpàdimattvaü svasiddhànta eva /
råpàdimato 'nityatvamiti vyàptyaïgãkàre pårvoktànityatvaprasaïgo vyàkhyàtavyaþ /


*8,391*

kùapaõakoktamarthàntaraü dåùayitumanuvadati- deheti //

%<dehamàne vikàraþ syàditi sthàsnånanàtmanaþ  // MAnuv_2,2.249cd //
àha ...  // MAnuv_2,2.250a //>%


*8,391f.*

NYâYASUDHâ:
dehamàne dehamànatve /
pramite (satã)ti ÷eùaþ /
vikàraþ syàt sthàvaràõàü sàtmakatvàïgãkçtàvàtmana iti ÷eùaþ /
iti sa mà bhådityevamartham /
sthàsnån vçkùàdãn /
anàtmanaþ àtmànadhiùñhitàn /
àha kùapaõakaþ /
atra kùapaõakaþ sthàvarànanàtmana àhetyetàvatyeva vaktavye yadàtmano dehaparimàõatvasya pramitatvàt vçkùàdãnàmapi sàtmakatve tatparimàõatvàpattàvaïkuràvasthàyàmaõumàtrasya mahàvçkùàvasthàyàü ca mahato vikàritvaü vikàritvàdanityatvaü ca prasajyeta /
tanmà pràsàïkùãdityetada(prasa¤jãtyevamar)thati hetukathanaü, tatpårvoktaprameyadçóhãkaraõàrtham /
yadi vikàritvamàtramanityatve prayojakaü jaino nàbhyupeyàt /
tadà vikàritvenànityatvaprasaïgàdbibhyatà sthàvaràõàmanàtmatvaü yattenàbhyupagataü tadanupapannaü syàt /
nahi sthàvaràõàü sàtmakatàyàmàtmano lakùaõàpagamo bhavati /
kintvanyathàbhàvamàtramiti /
yadvà dåùaõasaukaryàrthaü hetvanuvàdaþ /


*8,393*

tadidaü vikàritvàpattibhayàtsthàvaràõàmanàtmatvàïgãkaraõamayuktam /
tathà sati hastyàdi÷arãràõàmapyanàtmatvasyàïgãkàyartvaprasaïgàt /
tatkathamityata àha- hastyàdãti //

%<... hastyàdideheùu hyapi syàdanyathàbhàvaþ  // MAnuv_2,2.250ab //>%

NYâYASUDHâ:
pipãlikàdidehasthasya tatparimàõasya hastyàdideheùu pràpteùvanyathàbhàvaþ syàt hi tasmàt iti /
athavà ÷arãramàtrasyànàtma(ka)tvamàpàdya tadupapàdanamidaü kriyate /
hastyàdisarvadeheùvapi àtmano 'nyathàbhàvaþ syàt /
utpattisamaye

dehànàü hastavita(styàdimà)stimàtraparimàõatvàt yauvane tåtkçùñaparimàõatvàditi /
anenàvi÷eùàditi såtrakhaõóasyàrtha ukto bhavati /


*8,394*

nanu ca viùamo 'yamupanyàsaþ /
alpaiva hi hastyàdideheùvàtmano vikçtiþ /
vçkùàdau tu mahatã /
tato vçkùàdãnàmanàtmatve hastyàdãnàmapi ta(dupa)dàpàdanamanucitamityata àha- aõudehasyeti //

%<aõudehasya jãvasya gajatve vikçtirhi yà  /
dehavyàptyai vi÷eùaþ kastasyàþ sthàsnutanau ca nuþ  // MAnuv_2,2.250c-f //>%


*8,394f.*

NYâYASUDHâ:
aõudehasya pipãlikàdidehasya jãvasya gajatve pràpte /
yadvotpattisamaye aõudehasya hastavitastyàdiparimitadehasya, mahàgajatve pràpte dehavyàptau (yà) yàvatã vikçtiþ, sthàsnutanau ca nuþ puruùasya, yà vikçtistasyàstasyà÷ca parasparaü ko vi÷eùaþ /
na ko 'pi /
ayamarthaþ /
àtmanaþ kiü mahatã vikçtiranityatvahetutvàdanabhyupagantavyà /
kiüvà vikçtimàtram /
nàdyaþ /
mahattvasyàpariniùñhitatvàtpariniùñhàkalpane keùucidvçkùàdiùu tadabhàvàt /
tadanurodhenàpi pariniùñhàïgãkàre hastyàdàvapi tadbhàvàt /
dvitãye tåbhayorvikàritvenàvi÷eùàdvçkùàdivat hastyàdàvapi anàtmatvamaïgãkàryam /
hastyàdivadvçkùàdãnàmapi sàtmakatvaü na parityàjyamiti /
etena avi÷eùàdityasyàrthàntaramuktaü veditavyam /


*8,396*

syàdetat /
na vayaü vikàritvàpattibhayàdvçkùàdãnàmanàtmakatvamàcakùmahe /
kintu sàtmakatve pramàõàbhàvàt bàdhakapramàõasadbhàvàcca /
vçkùàdãnàü dehatve tadvayàpakamindriyavattvamapi syàt /
naca tadasti /
tatkàryasya ÷ravaõàderabhàvàt /
so 'pi tajj¤àpakasyàbhàvàt /
adehatve ca na sàtmakatvaü ÷ilàdivadityata àha- gãtàditi //

%<gãtàt puùpaphalàvàptiþ spar÷àt kàr÷yaü rasàt sthitiþ  /
api vçkùasya dç÷yanta iti nànàtmatà bhavet  // MAnuv_2,2.251a-d //>%

NYâYASUDHâ:
gãtàttàvadvçkùasyàpi puùpaphalàvàptirdç÷yate /
tayà ÷ravaõamanumãyate /
vimataþ ÷ravaõavàn gãtasànnidhye sati labdhavikàsatvàdràjàdivaditi /
na càyaü svabhàva eva /
ràjàderapi tatprasaïgàt /
÷ravaõena ca ÷rotrasadbhàvo 'numãyate /
evaü ÷ãtoùõaspar÷avi÷eùàtkàr÷yaü dç÷yate /
tena sukumàra÷arãravatspar÷aj¤ànamanumãyate /
tena ca tvagindriyasattvam /
tathodakàdirasàtsthitira÷uùyato 'vasthànaü dç÷yate /
tena sammatadehavadrasaj¤ànaü tato rasanendriyasadbhàvo 'numãyate /
evaü kamanãyakàntàvalokanenotkorakatvaü tilavçkùasyopalabhyate /
tena dar÷anakàmau /
tato nayanamanasã siddhayataþ /
dhåpopayàgena càti÷ayadar÷anàdghràõasiddhiriti prasiddha÷arãràvi÷eùàtsthàvaràõàmanàtmatà na siddhayet /

kecinmåle niùiktànàmapàmupari sarpaõàdàdhyàtmikavàyusambandhamanumàya sàtmakatvamanumiyate /
tadasat /
bhasmagulikàdau vyabhicàràt /

etenàvi÷eùàdityetatprakàràntareõa vyàkhyàtaü bhavati /


*8,397*

"vakti svaprabham' ityàdikamutsåtritaü kasmàdvarõitamiti mandà÷aïkàü nivàrayituü såtràråóhaü karoti- eva¤ceti //

%<eva¤càtmàkàrtsnyamiti tata evàha vedavit  // MAnuv_2,2.251ef //>%


*8,398*

NYâYASUDHâ:
iti trisåtãmiti ÷eùaþ /
tata eva tadarthameva /
uktasyàrthasya pratipàdanàrthameva /
evamanyatràpi såtrànupanyàsena vyàkhyàne 'pi naivamà÷aïkanãyamiti j¤àpayitumidamabhihitamiti /
//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü naikasminnadhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*8,399*


[======= JNys_2,2.XI: patyuradhikaraõa =======]




//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü patyaradhikaraõam //

//  oü patyurasàma¤jasyàt oü //
iha mahàdevaü puraskçtya pravartamànànàü matamapàkriyate /
te caturvidhàþ ÷aivàþ pà÷upatàþ kàlàmukhà mahàvratà÷ceti /
teùàü satyapyavàntarabhede sàdhàraõameva prameyaü vedavàdasyàtiviruddhatvàdapàkartumanuvadati- sarvaj¤atvàdikairiti //

#<patyur asàma¤jasyàt  | BBs_2,2.37 |>#

%<sarvaj¤atvàdikaiþ sarvairguõairyuktaü sadà÷ivam  /
jagadvicitraracanàkartàraü doùavarjitam  // MAnuv_2,2.252 //
àhuþ pà÷upatàs ...  // MAnuv_2,2.253a //>%


*8,399*

NYâYASUDHâ:
pa÷upaterime pà÷upatà iti caturvidhà api gçhyante /
te sadà÷ivaü jagadvicitraracanàkartàramàhuþ /
tato janmàdyasya yata ityuktamasaditi /
aj¤ànàdidoùayuktaü kathaü jagatkartàramàhurityata uktam- doùavarjitamiti //
sàrvaj¤àdyabhàve 'j¤ànàdivarjanaü cetanasya nopapadyata ityataþ sarvaj¤atvàdikaiþ sarvairguõairyuktamityuktam /
yadvà sarvaj¤atvàdikaiþ sarvairguõairyuktaü doùavarjitamiti pradhànalakùaõaviruddhàrthopanyàsaþ /
jagadvicitraracanàkartàramiti ÷rautabrahmalakùaõaviruddhàrthoktiþ ityavagantavyam /


*8,401*

tadetaddåùayituü patyurasàma¤jasyàditi såtratàtparyamàha- tacceti //

%<... tacca bahu÷rutivirodhataþ  /
nopàdeyaü mataü hy ...  // MAnuv_2,2.253a-c //>%

NYâYASUDHâ:
ca÷abdaþ pårvatanaiþ(mataiþ) saha samuccayàrthaþ /
hi÷abdo hetau /
tat pa÷upateþ sarvajagatkàõatvàdikaü mataü nopàdeyam /
kutaþ /
patyuþ pa÷upateþ /
asàma¤jasyàt doùitvàt /
tadanaïgãkàre ca bahu÷rutivirodha iti yojanà /

kàstàþ ÷rutaya ityatastà udàharati- asyeti //

%<... asya devasya stuhi gartagam  // MAnuv_2,2.253cd //
utpipeùa ÷irastasya gçõãùe satpatiü padam  /
yad viùõorupamaü hantuü rudramàkçùñate mayà  // MAnuv_2,2.254 //
dhanuryaü kàmaye taü tamugraü mà ÷i÷nadevatàþ  /
ghna¤chi÷nadevàneko 'sàvàsãnnàràyaõaþ paraþ  // MAnuv_2,2.255 //
tasmàd rudraþ samprasàda÷càbhåtàü vaiùõavaü makham  /
yaj¤ena yaj¤amayajantàbadhnan puruùaü pa÷um  // MAnuv_2,2.256 //
yo bhåtànàmadhipatã rudrastanticaro vçùà  // MAnuv_2,2.257ab //>%

NYâYASUDHâ:
anena"asya devasya mãëhuùo vayà viùõoreùasya prabhuthe havirbhiþ /
vide hi rudro rudriyaü mahitvaü yàsiùyaü vartira÷civàviràvat' iti /
(ç.7-40-5) ÷rutimupàdatte /

*8,401f.*

"stuhi gartagam' ityanena"stuhi ÷rutaü gartamadaü yuvànaü mçgaü na bhãmamupahatnumugram /
mçëà jaritre rudra stavàno 'nyaü te asmànnivapantu senà' iti (ç.2-33-11) /
"utpipeùa' ityanena"rudrasya tveva dhanuràrtniþ ri utpipeùa' iti /
"gçõãùaþ' ityanena"kumàra÷citpitaraü vandamànaü prati nànàma rudropayantam /
bhårerdàtàraü satpatiü gçõãùe stutastvaü bheùajà ràsyasma' iti (ç.2-33-12) /
"padam' ityanena"tava ÷riye maruto marjayanta rudra yatte janima càru citram /
padaü yadviùõorupamaü nidhàyi tena pàsi guhyaü nàma gonàm' iti (ç.5-3-3) /
"yaü kàmaye' ityanena"yaü kàmaye taü tamugraü kçõomi taü brahmàõaü tamçùiü taü sumedhàm' iti (ç.10-125-5) /
"mà' ityanena"mà ÷i÷nadevà api gurçtaü na' iti /
"ghnan' ityanena"ghnaücchi÷nadevàü abhivarpasà bhåd' iti /
"ekosau' ityanena"eko nàràyaõa àsãnna brahmà naca ÷aïkaraþ' iti /
"tasmàt' ityanena"sa ruùyaþ sa prasanno yadruùyo yatprasannastasmàdrudrasamprasàdàvabhåtàm' iti /
"vaiùõavam' ityanena"teùàü makhaü vaiùõavaü ya÷a àrchat' iti /
yaj¤eneti, abadhnanniti, yo bhåtànàmiti prasiddham /


*8,402*

kathametàbhiþ ÷rutibhiþ pa÷upatenirrdeùatvaü viruddhamityatastàsàü tàtparyamàha- ityàdãti //

%<ityàdi÷rutisàmarthyàt pàratantryaü janirmçtiþ  // MAnuv_2,2.257cd //
paràdhãnaparapràptiraj¤atvaü praëaye 'bhavaþ  /
pratãyante ...  // MAnuv_2,2.258a-c //>%

NYâYASUDHâ:
abhavaþ abhàvaþ /
pratãyante pa÷upateriti ÷eùaþ /


*8,403*

"asya devasya' ityanena paràdhãnapadapràptiþ pratãyate /
mãëhuùaþ secakasya, eùasya icchàråpasya, asya viùõordevasya, pramçthe prabharaõe påjàyàmiti yàvat /
havirbhiþ kçte sati vayà bandhako rudro, rudriyaü mahitvaü raudraü padaü, vide vivide lebhe, hi yathà tathà he a÷vinau yuvàmapi iràvat annavat, varti vartanaü, yàsiùyaü ayàsiùya pràptavantau stha iti /

"stuhi' ityanena stàvakatayà pàratantryam /
he rudra tvaü ÷rutaü prasiddhaü, gartasadaü hçdayaguhànivàsaü, yuvànaü, mçgaü na bhãmaü siühamiva bhãùaõam, ugram ugràõàü daityànàm, upahantunam upahantàraü, nçhariü, stuhi stauùi /
sa evaü stavàna stuvaüstvaü, jaritre stotre, tvàü stuvantaü màm /
mçëa mçóaya sukhasya /
te senà÷càsmadanyameva nivapantu ghnantviti /

"rudrasya' ityanenàj¤atvaü pàratantryaü mçti÷ca /
àropitaü dhanurhanàvavaùñabhyàvasthitasya rudrasya ÷iro jyàyàü (vabhrirå)kàmaråpeõendreõa chinnàyàmutkùiptà dhanuràrtnirutpipeùa cicchedeti /

"kumàraþ' ityanenàpi pàratantryaü jani÷ca /
he rudra kumàraþ putro bhavàn jagadvayàmohanàya kailàsamupayantaü, tvàü vandamànaü pitaraü kçùõaü prati nanàma /
tena stutastvaü bhåreþ puruùàrthasya dàtàraü satpatiü gçõãùe stauùi stutavànasi /
evambhåtastvamasmàbhiþ stutaþ asme 'smabhyaü bheùajà bheùajàni saüsàravyàdhinirasanàni j¤ànàni ràsi dadàsi dehãti /

"tava ÷riyaþ' ityanena paràdhãnapadapràptirjaniþ pàratantryaü ca /
he rudra yat yebhyaste janima janmàbhåtte maruto brahmaõo 'tãtavartamànàstava ÷riye sampade càru sundaraü citramà÷caryaü upamaü upa samãpe mà lakùmãryasya saüvahanakartrã tattathoktam /
yadviùõoþ padaü marjayantaþ ÷odhitavantaþ kùàlitavantaþ /
tattvayà hçdi nidhàyi nyadhàyi /
tena kàraõena tvaü gonàü gavàü (vàcàü) madhye guhyaü nàma nàràyaõàdikaü pàsi japopade÷àdinà pàlayasãti /
"aham' ityanena mçtiþ /
ahaü brahmadviùe brahmadviùàü daityànàü ÷arave hiüsakaü rudràya rudraü hantavai hantumeva pralaye dhanuràtanomi vistàrayàmãti /


*8,404*

"yam' ityanena paràdhãnapadapràptiþ /
ahaü yaü yaü rudraü kartuü kàmaye taü tamugraü rudraü kçõomi karomi evaü taü brahmàõaü tamçùiü taü sumedhàü sumedhasaü karomãti /

"mà' ityanenàj¤atvam /
atãtànàgatavartamànà guhyàbhimànino devà rudrà api no 'smàkamupàsyamçtaü j¤ànaråpaü brahma màgurna j¤àtavanta iti /

ghnannityanena mçtiþ /
guhyàbhimànidevànghnannã÷varo varpasà balena sarvamabhyabhådabhibhåtavàniti /

"ekaþ' ityanena pralaye 'bhàvo jani÷ca /

"tasmàt' ityanena janiþ /
parame÷vararoùajo rudra ityarthaþ /
samprasàdo brahmà /

"teùàm' ityàdivàkyaiþ pàratantryam /
teùàü devànàü ya÷o, vaiùõavaü makhaü viùõumakhe pa÷utvena niyuktaü rudramàrchatpràptavaditi /
devà yaj¤ena rudreõa pa÷unà yaj¤aü viùõumayajanteti /
devàþ puruùaü rudraü pa÷umabadhnanniti /
yo bhåtànàmadhipatã rudraþ sa viùõoràj¤àråpàyàü tantyàü carati vçùà prasiddhatantyàmiveti /


*8,408*

etàsàü ÷rutãnàmetadarthatvopapàdanaü tvacàryeõaivànyatrodàhçtebhyo vàkyebhyaùñãkàta÷càvagantavyam /
ata eva sàmarthyàdityuktam /


*8,409*

såtràrthamupasaüharati- sadoùatvàditi //

%<... sadoùatvànne÷aþ pa÷upatistataþ  // MAnuv_2,2.258cd //>%

NYâYASUDHâ:
tataþ ÷rutibalena sadoùatvàtpa÷upatiþ ã÷o jagatkartà na bhavati /
doùi(õo)yaj¤adattasyeva jagatkartçtvànupapatteriti /


*8,410*

yuktyantareõa ÷ivasya jagatkartçtvamapàkartuü såtram oü sambandhànupapatte÷ca oü //
iti /
tasyàrthamàha- a÷arãratvata iti //

#<saübandhànupapatte÷ ca  | BBs_2,2.38 |>#

%<a÷arãratvatastasya sambandho jagatà kvacit  /
kartçtvena na yujyeta ...  // MAnuv_2,2.259a-c //>%

NYâYASUDHâ:
tasya ÷ivasya /
a÷arãrasyàpi gaganàderjagatà sambandhadar÷anàtkathametadityata sambandhameve vyàkhyàti /
kvacit kàrye /
kartçtveneti /
kàyarkartçtvalakùaõaþ sambandho na yujyata ityarthaþ /
kvacidityanena kutaþ sarvakartçtvamiti såcayati /
ayamatra prayogaþ /
÷ivo na kartà÷arãratvàt suptapralãnavaditi /

nanu ÷ivaþ siddho na và /
na dvitãyaþ /
à÷rayàsiddheþ /
àdye tu kartçtvenaiva siddha iti dharmigràhakamànavirodhaþ /
ki¤ca bhavanmate('pi) ÷ivasya kartçtvaü ÷arãritvaü càïgãkriyata eva /
tathà càpasiddhàntànyataràsiddhã syàtàmiti /
ucyate /
idamatràkåtam /
pa÷upaterjagatkàraõatvaü vadanpraùñavyaþ /
kiü pà÷upatàdi÷àstràõyanumànàni (cà)và'÷rityedamucyate, uta ÷rutyàdikam /
àdye tvatiprasaïgo 'yamucyate /
yadi pà÷upatàdyà÷rityedamucyate tarhi tasyà÷arãratvamapi tataþ siddhamiti tadapyaïgãkàryaü syàt /
tathàca kartçtvànupapattiriti /
ata eva na yujyateti liïprayogaþ /
dvitãye tu vakùyata iti /
eva¤ca na ka÷ciddoùaþ /
÷ivasvaråpasya asmàkaü ÷rutyàditaþ siddherà÷rayàsiddhayabhàvàt /
parasiddhenà÷arãratvena kartçtvàbhàvàpàdanàddharmigràhakavirodhàdyabhàvàt /

etena pà÷upatàdivirodhàt ÷rutayo 'nyathà yojyà iti nirastam /


*8,412*

nanva÷arãrasyàpi kartçtve bàdhakàbhàvàdvayàptividhuro 'yaü prasaïgaþ /

kàrakaprayoktçtvaü hi kartçtvaü na ÷arãritvamityata àha- dehina iti //

%<... dehino j¤ànadçùñitaþ  // MAnuv_2,2.259d //>%

NYâYASUDHâ:
satyaü kàrakaprayoktçtvameva kartçtvaü na ÷arãritvamiti /
tacca na prayatnena vinà sambhavati /
na cecchàmantareõa prayatnaþ /
naca j¤ànàdvinecchà /
naca ÷arãràdçte j¤ànam /
dehinàmeva jàgratàü j¤ànadar÷anàt /
adehinàü suptapralãnànàü càdar÷anàt /
tataþ kartçtvasya vyàpakaü ÷arãraü ÷ivàdvayàvartamànaü tadapi vyàvartayatãti /


*8,413*

nanu j¤ànajanmanyeva ÷arãrasyopayogaþ /
j¤ànasyendriyajanyatvàt /
indriyàõàü ca ÷arãrasaüyoganiyamàt /
nityaj¤àna÷ca bhagavà¤chiva iti kiü tasya ÷arãreõeti /
evaü tarhi prayatnajanmanyevecchopayoginãti nityaprayatnasyecchàpi na syàt /
tathecchotpattàveva j¤ànamupayujyata iti nityecchasya j¤ànamapi na syàt /


*8,413f.*

atha na prayatnamàtraü kartçtvam, api tarhi j¤ànecche api /
paridçùñasàmarthyakàrakaprayoktçtvaü kartçtvamiti hi vçddhà iti cet /
tathàpãcchàtyàge bàdhakàbhàvàt /
kuta÷caivaü kalpanãyam /
kulàlàdau tathà dar÷anàditi cet /
kiü tatra ÷arãraü na dçùñam /
dçùñamapyanupayuktamiti cet /
kinniyamàbhàvàdevamà÷rãyate, anyatropakùayàdvà /
nàdyaþ /
vyabhicàràbhàvàt /
÷arãrapreraõe 'paraü ÷arãraü nàstãti cenna /
tenaiva sa÷arãratvàt /
na dvitãyaþ /
nirastatvàt /
anyathà j¤ànàdãnàmapyanupayogaprasaïgaþ /
kuta÷càsya nityaj¤ànatvasiddhiþ /
àgamàditi cenna /
parasparà÷rayaprasaïgàt /
siddhe hyàgamapràmàõye nityaj¤àne÷varasiddhistatsiddhau càgamasya tatpraõãtatvena pràmàõyasiddhiriti /


*8,416*

uktadoùaparihàramà÷aïkaya tanniràsàya såtram oü karaõavaccenna bhogàdibhyaþ oü //
iti /
tannetyantaü tàvadvayàcaùñe- naceti //

#<karaõavac cen na bhogàdibhyaþ  | BBs_2,2.40 |>#

%<na ca dehàdivad vi÷vamasya syàd ...  // MAnuv_2,2.260ab //>%

NYâYASUDHâ:
yaduktama÷arãratvàcchivasya kartçtvànupapattiriti /
tadasat /
kulàlàdayo hi kartàro daõóàdikaü sàkùàtprayatnenàdhiùñhàtumanã÷ànàstadadhiùñhànàya sàkùàtprayatnàdhiùñheyaü syàt /
tataþ kimapareõa ÷arãreõa /
ata eva bhagavànvi÷vamårtiriti gãyate /
na càdisçùñeþ pràk kàrakàbhàvaþ /
màyàderanàdervidyamànatvàt /
anyathà sçùñayanupapatteriti /
àdipadenendriyàõàü vakùyamàõasyàdhiùñhànasya ca saïgrahaþ /
tadidaü nopapadyata ityarthaþ /

kuto netyataþ sautrahetuü vyàkhyàti- bhogeti //

%<... bhogasambhavàt  // MAnuv_2,2.260b //>%


*8,417*

NYâYASUDHâ:
yadi ÷ivasya kàrakagràmaþ sàkùàtprayatnàdhiùñheyaþ syàttadà sa tasya sukhaduþkhànubhavalakùaõabhogahetuþ syàt /
sàkùàtprayatnàdhiùñheye 'smadàdi÷arãre tathà dar÷anàt /
karmàrjitasyaiva tathàtvamiti cenna /
sàkùàtprayatnàdhiùñheyatvena tathàbhàvasyàpyàpatterbhogàdimata÷ca ne÷varatvam /
ataþ ÷ivasya bhogàdiprasaïgànneyaü kalpanà yukteti /

JOSHI-6

hetvantareõa ÷ivasya vi÷vakartçtvaü niràkurvat oü adhiùñhànànupapatte÷ca oü //
iti såtraü vyàcaùñe- adhiùñhàna iti //

#<adhiùñhànànupapatte÷ ca  | BBs_2,2.39 |>#

%<adhiùñhàne sthitaþ kartà kàryaü kurvan pratãyate  // MAnuv_2,2.260cd //>%

NYâYASUDHâ:
yaþ kartà kulàlàdiþ sa pçthivyàdàvadhiùñhàne sthita eva ghañàdikàryaü kurvanpratãyate /
natu niradhiùñhànaþ ka÷citki¤citkurvàõaþ /
anena vyatirekàvinàbhàvena niradhiùñhànatvasyàkartçtvena vyàptirupapàdità bhavati /
tataþ kimityata àha- nàsyeti //


*8,418*

%<nàsyàdhiùñhànayogo 'sti bhåtànàü praëaye tadà  // MAnuv_2,2.260ef //>%

NYâYASUDHâ:
asya ÷ivasya /
tadà àdisçùñisamaye /
kuto nàsti /
pràgutpannànàü pçthivyàdãnàü mahàbhåtànàü pralaye sati /
tasmàtkartçtvamapi tasya nopapadyata iti ÷eùaþ /
nanu kàrakàõàmeva adhiùñhànatvaü bhaviùyati /
maivam /
sàdhiùñhànasya cetanasya bhogàdiprasakteruktatvàt /
nanvayaü niradhiùñhànatvahetuþ karturvipakùàtkulàlàdirvàkartuþ sapakùàdghañàderapi vyàvçttatvàdasàdhàraõaþ /
maivam /
gaganàdau sapakùe vçtteþ /

nanvidaü såtradvayaü vyutkrameõa kuto vyàkhyàtam /
sambandhànupapattyadhiùñhànànànupapattyorubhayorapi parihàraþ karaõavaccedityanena nirasyata iti j¤àpanàrtham /
yadi khalu yathàkramameva vyàkhyàyeta /
tadà sannihitàdhiùñhànànupapattiparihàraniràsakamevedaü j¤àyeta /
vyutkrameõa tu ubhayamadhye vyàkhyàne satyubhayasambandhi vij¤àyata iti /
ata eva bhàùye 'dhiùñhànàdiråpamityuktamatra tu dehàdivaditi /


*8,419*

nanu yuktaü kulàlasyàdhiùñhànasàpekùatvaü ÷arãritvam /
÷arãraü hi gurutvàtprasaktapatanaü tatpratibandhàya spar÷avadadhiùñhànamapekùate /
anavasthita÷arãrasya kartçtvàyogàt /
ã÷varasya tu ÷arãravidhurasya kimadhiùñhànameva /
ihedaü jàtamityadivyavahàrastu gaganàdikamà÷rityopapatsyata ityata àha- adeha÷cediti //

%<adeha÷cedasàrvaj¤aþ ÷ilàkàùñhàdivat sadà  // MAnuv_2,2.261ab //>%

NYâYASUDHâ:
sadetyanena vyàptimupapàdayati /
ata eva ÷ilàkàùñhàdivadityanekadçùñàntopàdànam /
tathàca kutaþ sàvarj¤am /
kuta÷ca sarvakartçtvamiti bhàvaþ /
syàdetat /
na sarvathà sadà÷ivaþ a÷arãraþ /
kintu lãlayà ÷arãràõyapi gçhõàti /
tato nàyaü doùaþ /
naca bhogàdipràptiþ /
lãlayà gçhãtasya vigrahasya tadahetutvàdityata àha- dehã cediti //

%<dehã cedantavàneva yaj¤adattanidar÷anàt  // MAnuv_2,2.261cd //>%


*8,420*

NYâYASUDHâ:
antavànmaraõavànsyàt /
upalakùaõaü caitat /
duþkhàdimàü÷ca syàdityapi draùñavyam /
nanvasau vigraho na taddheturityuktam /
maivam /
÷arãraü na bhogàyatanaü cetyasya vyàhatatvàt /
÷arãratvenaiva tadanumànàcca /
tadidamàha- eveti //
etena"antavattmasarvaj¤atà và' iti såtraü vyàkhyàtaü bhavati /
pàñhakramàdarthakramo garãyànityato vyutkrameõa vyàkhyànam /


*8,421*

nanvevaü ÷ivasya jagatkàraõatvamapàkurvatàü ko 'bhipràyaþ /
kimakartçkamevedaü vi÷vamiti /
kiüvà viùõukartçkamiti /
nàdyaþ /
kàryasyàkartçkatve virodhàt /
apasiddhàntaprasakte÷ca /
na dvitãyaþ /
viùõàvapi kartaryabhyupagamyamàne doùàõàmeùàü samànatvena (sva)vyàhatatvàt /
tathàhi yaduktamasàma¤jasyaü ÷ivasya tattàvadviùõàvapi samam /
"janitota viùõoþ' ityàdau janmàdidoùa÷ravaõàt /
sambandhànupapattyàdikaü tu sphuñamevetyata àha- naceti //

%<nacaitadakhilaü viùõau ...  // MAnuv_2,2.262a //>%

NYâYASUDHâ:
etadakhilaü doùajàtaü, viùõàvapi vi÷vasya kartaryabhyupagate samànamiti na vàcyam /
kutaþ /
÷rutyaiva sakaladoùaparihàreõa viùõorvi÷vakàraõatvasya pratipàditatvàt /

nanu pa÷upaterapyevamàgamairanumànai÷ca jagatkàraõatà pratipàditaiva /
tataþ ko vi÷eùa ityata àha- ÷rutãti //

%<... ÷rutipràmàõyagauravàt  // MAnuv_2,2.262b //>%

NYâYASUDHâ:
pà÷upatàdito 'pi ÷rutãnàü pràmàõyasya gurutvàt /
etaduktaü bhavati /
pà÷upatàdikaü hi ÷ive jagatkartari sarvaj¤e siddhe tatpraõãtatvena pramàõatvena ni÷cãyeta /
ni÷cite ca tatpràmàõye ÷ivasyaivaüvidhasya siddhirityanyonyà÷rayatà duravadhàraõapràmàõyam /
anyataþ ÷ivasyaivaüvidhatàsiddhàvalamanena /
na cànyattàdç÷aü pramàõamasti /
anumànànàü dåùitatvàt /
nacaivaü ÷rutipràmàõyam /
apauruùeyatvena karaõadoùàõàü bàdhakapratyayasya càbhàve sati tasya niùkampameva svato ni÷citatvàt /
ato ni÷citapramàõabhàvayà ÷rutyà vidhåtàvadyagandhaü viùõorjagatkàraõatvaü siddhayatyeveti /


*8,423f.*

kàstàþ ÷rutaya ityatastà udàharati- mana iti //

%<manobuddhayaïgitàü viùõorlakùayàmo ya eva saþ  // MAnuv_2,2.262cd //
sa eva deho vij¤ànamai÷varyaü ÷aktirårjità  /
deho viùõorna te viùõo vàsudevo 'grato 'bhavat  // MAnuv_2,2.263 //
eko nàràyaõastvàsãnna brahmà naca ÷aïkaraþ  /
ajasya nàbhàvadhyekamarpitaü màtrayà paraþ  // MAnuv_2,2.264 //
saddehaþ sukhagandha÷ca j¤ànabhàþ satparàkramaþ  /
j¤ànaj¤ànaþ sukhasukhaþ sa viùõuþ paramàkùaraþ  // MAnuv_2,2.265 //
ànanda eka evàgra àsãnnàràyaõaþ prabhuþ  /
priyaü tasya ÷ire modapramodau ca bhujau hareþ  // MAnuv_2,2.266 //
ànando madhyato brahma pucchaü nànyadabhåt kvacit  /
manaso 'syàbhavad brahmà lalàñàdapi ÷aïkaraþ  // MAnuv_2,2.267 //
pakùayorgaruóaþ ÷eùo mukhàdàsa sarasvatã  /
sahasra÷ãrùà puruùaþ sahasràkùaþ sahasrapàt  // MAnuv_2,2.268 //>%

*8,424*

NYâYASUDHâ:
anena"buddhimano 'ïgapratyaïgavattàü bhagavato lakùayàmàha /
buddhimànmanovànaïgavànpratyaïgavàn' iti ÷rutimupàdatte /
"ya eva' ityanena"yadàtmako bhagavàüstadàtmikà vyaktiþ kimàtmako bhagavànj¤ànàtmaka ai÷varyàtmakaþ ÷aktyàtmakaþ' iti /
årjità balavatã /
sarvatràpratibaddhà /
etadàtamako bhagavàüstatastasya deho 'pyetadàtmaka iti ÷rutilabdho 'rthaþ /
"na te viùõau' ityanena"na te viùõo jàyamàno na jàto devamahimnaþ paramantamàpa' iti /
"vàsudevaþ' ityanena"vàsudevo và idamagra àsãt' iti /
"màtrayà' ityanena"paro màtrayà tanvà vçdhàna na te mahitvamanva÷nuvanti' iti /

kathametàbhiþ ÷rutibhirabhipretàrthasiddhirityatastàsàü tàtparyamàha- ityàdãti //

%<ityàdi÷rutisandarbhabalànnityaguõàtmanaþ  /
viùõordehàjjagat sarvamàviràsãditãyate  // MAnuv_2,2.269 //>%

NYâYASUDHâ:
nitya÷càsau guõàtmà ceti tathoktaþ /
tasmàt /
tatra"buddhiþ' iti ÷rutyà viùõordehavattvamavagamyate /
aïgaü dehaþ, pratyaïgàni hastàdãni, lakùayàmahe j¤àpayàmaþ /
kathaü buddhimànityàdi /
"yadàtmako bhagavàn' ityanayà bhagavato dehasya j¤ànàdiguõàtmakatvàt /
vyaktiþ dehaþ /
"na te viùõau' ityanà bhagavo dehasya j¤ànàdiguõàtmakatvamanàdinityatvam /
jàtàdibhirapràpyamahitvasyànyathànupapatteþ /
"vàsudevaþ' iti ÷rutidvayenànàdinityadehatvam /
"ajasya' ityanayà dehavattvaü tasyàpyajatvam /
"paro màtrayà' ityanayà de÷akàlaguõairaparicchinnatanutvam /
"saddehaþ' ityàdi÷rutidvayena janmàdidoùarahitaguõàtmadehavattvam /
saddeho janmàdidoùarahitadehaþ /
sukhagandhaþ sugandhaþ /
j¤ànabhà na tu taijasabhàþ /
j¤ànaj¤àna ityàderati÷ayitaj¤àna ityàdirityarthaþ /
priyàdi÷abdàþ sukhavi÷eùavàcinaþ /
anyat pràkçtàdikam /
"manasaþ' ityàdi÷rutidvayena dehavattvaü tato jagato janma ca /
"bràhmaõo 'sya' ityàdivàkya÷eùàt /
pakùayoþ pàr÷vayoþ /


*8,424f.*

atra kàsucit ÷rutiùu vivakùitàrtho na sphuñaü pratãyate /
kintåpapattisàdhya ityà÷ayavatoktam- balàditi //
àviràsãdityanena satkàryavàdaü såcayati /
ãyate j¤àyate /
atra sakalajagatkàraõatvasyaiva ÷rutisiddhatve sarvadoùaparihàraþ sidhyatyeva /
nahi doùeùu satsu tatsambhavati /
tathàpi dehàbhàvaprayuktàni dåùaõàni prayuktàni /
tasya ca dehasya j¤ànànandàdiguõàtmakatvena jananàdidoùaparihàro 'pi siddhaþ /
janitotetyàdivàkyaü tu bahvãbhirniravakà÷àdibhiþ ÷rutibhiþ viruddhamanyathàvyàkhyeyam /
tadidamuktam- sandarbhabalàditi //


*8,428*

syàdetat /
deho j¤ànànandàdiguõàtmànàdinitya÷cetyetaccha÷o viùàõavànitivadviruddham /
yo dehaþ sa bhautiko janmàdimàniti niyamadar÷anàt /
tato viùõordehamaïgãkçtya tasyàbhautikatvàdyaïgãkàre ÷a÷asyàpi viùàõitvamaïgãkàryamityato dehasyàbhautikatvàdinà virodhaü tàvadapàkaroti- mànasattvàditi //

%<mànavattvàd virodhaþ ko ...  // MAnuv_2,2.270a //>%

NYâYASUDHâ:
ka ityàkùepe /
nàsti virodha ityarthaþ /
idànãü ÷a÷aviùàõapratibandãü mocayati- neti //

%<... nàmànaü kvacidiùyate  // MAnuv_2,2.270b //>%

NYâYASUDHâ:
aïgãkurmaþ ÷a÷aviùàõamapi /
yadi parame÷varavigrahasyànandàdyàtmakatvamasti pràmàõikaü syàt /
nacaivam /
nahyapràmàõikaü kenàpi kadàpi kvacidapyeùyuü ÷akyata iti /
nanu pràmàõikatve 'pi virodhàbhàvaþ kathamityata àha- avirodha iti //

%<avirodho virodha÷ca mànenaiva hi gamyate  // MAnuv_2,2.270cd //>%

NYâYASUDHâ:
yayoþ kvacitsahadar÷anaü tayoravirodhaþ /
yayostu niyamena vyadhikaraõatayaiva da÷arnaü tayoþ virodha ityevaü sahadar÷anàsahadar÷analakùaõena mànena (hi) vastånàmavirodhavirodhàvavagantavyau /
tanniyamàkasyànyasyàbhàvàt /
ataþ pramàõena sahadçùñe 'rthe virodhaþ kathaü syàdvayàghàtàditi /

upasaüharati- ata iti //


*8,429*

%<ata uktaü samastaü ca vàsudevasya yujyate  // MAnuv_2,2.271ab //>%

NYâYASUDHâ:
pramàõaiþ sahadçùñe 'rthe virodhasyànà÷aïkanãyatvàt /
uktam udàhçtàbhiþ ÷rutibhiþ /
samastaü cidànandàdyàtmakaniravadyavigraheõa jagatkàraõatvam /
etaccàråpavadevetyàdinà vakùyamàõaü ÷iùyahitaiùiõà'càryeõàtroktamiti j¤àtavyam /


nanvetadasmàkamapi samànam /
tathàhi /
yadyapi pà÷upatàdikama÷akyàvadhàraõapramàõabhàvam /
tathàpi"j¤àtvà ÷ivaü ÷àntimatyantameti /
'"eko rudro na dvitãyàya tasthe /
'"sa imàn lokànã÷ata ã÷anãbhiþ' ityàdyàþ ÷rutayastàvacchivasya jagajjanmàdihetutàmàcakùate /
÷ivàdinàmopetatvàt /
naca tathàvidhasyàsama¤jasatvaü sambhavatãtyudàhçtàþ ÷rutayo 'nyathà yojyàþ /
ataþ sambandhànupapattyàdikaü ÷rutirevàbhàsayiùyati /
tadghañakaü và kimapi kalpayiùyatãtyata àha- ÷ivàdãti //

%<÷ivàdinàmayuktà÷ca ÷rutayo viùõuvàcakàþ  // MAnuv_2,2.271cd //>%

NYâYASUDHâ:
bhavedevaü yadyetàþ ÷rutayaþ ÷ivaparàþ syuþ /
nacaivam /
kintu ÷ivàdinàmayuktà api viùõuviùayà eva /

nanvetatkutaþ /
evaü satyasmàbhirapi vaktuü ÷akyata eva /
eko nàràyaõa ityàdyà api ÷rutayaþ ÷ivaparà iti /
maivam /
÷ivàdinàmnàü viùõau ÷aktimattvàt /
nàràyaõàdinàmnàü ÷ive ÷aktyabhavàt /
atràpi kiü mànamityata àha- nàmànãti //


*8,430*

%<nàmàni sarvàõi ca yameko yo devanàmadhàþ  /
viùõunàmàni nànyasya sarvanàmà hariþ svayam  // MAnuv_2,2.272 //
na nàràyaõanàmàni tadanyeùvapare harau  /
ityàdi÷rutayastatra mànaü coktaþ samanvayaþ  // MAnuv_2,2.273 //>%

NYâYASUDHâ:
anena"nàmàni vi÷vàbhi na santi loke' ityàdikàü ÷rutimupàdatte /
"ekaþ' ityanena /
"yo devànàü nàmadhà eka eveti /
nàmàni dhatta iti nàmadhàþ /
nànyasya vàcakàni /
na tadanyeùu vartante /
apare ÷ivàdi÷abdàþ /
uktaþ samanvaya÷ca tatra mànamiti sambandhaþ /
samanvayagrahaõenaitadapi parihçtam /
età api ÷rutãrahaü ÷ivàdivi(vavi)ùayatayà vyàkhyàsyàmãti /
upakramàdibhirliïgàdibhi÷ca bhagavatparatayà ni÷citatvàditi /


*8,431*

mà bhåcchatibhiþ ÷ivasya jagatkàraõatvàvadhàraõaü ÷aivapuràõaistu bhaviùyati /
naca tànyapi viùõuparàõi /
upakramàdibalena ÷ivaviùayatayà ni÷citatvàdityata àha- puràõànãti /

%<puràõàni puràõàdyairviruddhatvànna tat pramà  // MAnuv_2,2.274ab //>%

NYâYASUDHâ:
puràõàdyaiþ vaiùõavaiþ /
viruddhatvàt pràk pràbalyacintàyàþ satpratipakùatvàt /
taduttaraü bàdhitatvàcca /
tat tatra, ÷ivasya jagatkàraõatve /

na kevalaü vaiùõavàdipuràõàdiviruddhatvàdapramàõaü ÷aivapuràõam /
kintu ÷aivapramàõa(puràõa)viruddhatvàdapãtyàha- taditi /

%<tadviruddheùu no mànaü pårvàparavirodhataþ  // MAnuv_2,2.274cd //>%

NYâYASUDHâ:
tadviruddheùu ÷aivapuràõàdiviruddheùu ÷ivajagatkàraõàdiùu no mànam /
÷aivapuràõamiti ÷eùaþ /
kathaü ÷aivapuràõasya ÷aivapuràõavirodha ityata àha- pårveti //
etaccànyatra dar÷itam /
ki¤ca ÷aivavaiùõavapakùapàta÷ånyabràhmapuràõaviruddhatvàcca ÷aivapuràõaü vimate 'rthe na mànamityàha- sameti //

%<samabràhmavirodhàcca ...  // MAnuv_2,2.275b //>%

NYâYASUDHâ:
idamapyanyatra dar÷itam /
evaü tarhi vaiùõavànàmapi puràõàdãnàmapràmàõyaü syàt /
teùàmapi ÷aivabràhmapuràõaviruddhatvàtpårvàparavirodhàccetyata àha- niyamàditi //


*8,432*

%<... niyamàd vaiùõaveùvapi  // MAnuv_2,2.275b //>%

NYâYASUDHâ:
ekaprakàratvàt /
pårvàparavirodhàbhàvàt /
÷aivàdipuràõànàmetatpratibandhakatvàdyasàmarthyàdityaperarthaþ /
teùàü nàpràmàõyamiti ÷eùaþ /
nanu vaiùõaveùvapi puràõàdiùu ÷ivàdãnàü jagatkàraõatvàdikaü viùõunà tadãyastutyàdikàraõaü ca pratãyata eva /
tatkathaü niyama ucyata ityata àha- mohàrthamiti //

%<mohàrthamuktita÷caiva ...  // MAnuv_2,2.275c //>%

NYâYASUDHâ:
÷ivàdãnàü jagatkàraõatvàderayogyajanavyàmohanàrthamevoktiþ, ca÷abdàdviùõunà ÷ivastutyàdermohàrthaü kçtasyànuvàdata÷ca niyamo na viruddha iti /
kathaü ÷aivapuràõàdãnàü pratirodhakatvàdyasàmathyarmityata àha- mohàrthamiti //
÷aivapuràõàdãnàü mohàrthameva uktitaþ kçtatvàt /
ca÷abdena vaiùõavànàü tattvaj¤ànàtharmeva kçtatvàt /
atra càrthe 'nyatra pramàõànyuktàni /


*8,433*

adhikaraõàrthamupasaüharati- viùõuriti //

%<... viùõureko guõàrõavaþ  // MAnuv_2,2.275d //>%

NYâYASUDHâ:
tasmàditi siddhamiti ÷eùaþ /
nanu skandàdimatànyapyuktàrthavirodhãni santi tàni kuto 'tra na niràkriyanta ityata àha- skandeti //

%<skandasåryagaõe÷àdimatàni nyàyato 'mutaþ  /
niràkçtàny ...  // MAnuv_2,2.276a-c //>%

NYâYASUDHâ:
amuto nyàyataþ pà÷upatamataniràkaraõanyàyataþ /
ato na niràkriyanta iti ÷eùaþ /
kathamanena nyàyena tanniràkaraõamityata àha- a÷eùeõeti //

%<... a÷eùeõa siddhàntasyàvi÷eùataþ  // MAnuv_2,2.276cd //>%

NYâYASUDHâ:
kàtsnaryena tadãyasiddhàntànàü pà÷upatasiddhàntasya càvi÷eùataþ /
kevaladevatàntaraparigraheõaiva siddhàntabhedaþ /
prakriyà tu sarvatra samànaiva /
ataþ pårvaniràkaraõanyàyenaiva tanniràkaraõaü yuktameveti bhàvaþ /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü patyuradhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*8,434*


[======= JNys_2,2.XI: utpatty(a÷akty)adhikaraõa =======]


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü utpattya(÷aktya)dhikaraõam //

//  oü utpattyasambhavàt oü //
÷àktaü matamatràpàkriyate /
na niràkartavyamevaitat /
skàndàdimatavadasyàpi pårvanyàyenaiva nirastatvàt /
yathà hi /
patyurityasya sthàne skandasyetyàdi pañhitvàsàma¤jasye tadanusàriõyaþ ÷rutaya udàhriyante /
sambandhànupapattyàdikaü ca tadviùayaü yojyate /
tathà ÷aktàvapi vaktuü ÷akyameva(te) /
anyathà skandàdi÷arnamapi pçthagapàkaraõãyaü syàt /
athocyeta /
÷àktamate pà÷upatàdàcàrabhedàdervidyamànatvàttatsiddhàntàvi÷eùo nàstãti /
tanna /
sauràdimateùvapi tasya vidyamànatvàt /
atha kiü tena /
devatàvi÷eùaparigrahamantareõoktàrthaviruddho dåùyo 'tharþ sarvatra samàna eveti bråùe /
tacchàkte 'pi samànamityato naitadapi pçthagapàkaraõãyamityata àha- niràkçtàviti //

#<utpattyasaübhavàt  | BBs_2,2.42 |>#

%<niràkçtau vi÷eùasya bhàvàcchaktimataü pçthak  /
dåùyate ...  // MAnuv_2,2.277a-c //>%

NYâYASUDHâ:
satyam /
skandàdivacchàktasyàpi matasya na pà÷upatàdvi÷eùaþ /
ata evoktadoùagràmaviùayatvamapi /
tathàpi tatràsàdhàraõasya dåùaõa(syàpi vi)sya vidyamànatvàttadvivakùayà ÷aktimataü pçthagbhaïgayà dåùyate såtrakàreõa /
utpattyasambhavo hi ÷àktasyaivàsàdhàraõadoùo na tu puruùadaivatànàm /
etacca vakùyàma iti /


*8,436*

evamadhikaraõàrambhamupapàdyedànãü ÷àktamata(sthiti)mupanyasyati- mahatãti //

%<... mahatã devã hrãïkarã sarvakàraõam  /
tripuràbhairavãtyàdinàmabhiþ sàbhidhãyate  // MAnuv_2,2.277c-f //>%

NYâYASUDHâ:
÷aktimatamiti vartate /
sarvasyàgàminà iti÷abdena sambandhaþ /
devã mahatã sarvotkçùñeti ÷aktimatamiti /
kathaü mahatãtyata uktam- sarvakàraõamiti //
sakalajagatsçùñayàdikàraõatvàt sàrvaj¤àdisarvaguõavatã samastadoùadårà bha(ga)vatãtyataþ sarvotkçùñeti /
nanvidaü ÷àstramanyonyavyàhataü kathaü pramàõaü syàt /
bhuvane÷varãtantre hi saiva mahatã sarvakàraõamiti cocyate /
tripuràtantre tu tripuraiva /
tathà bhaivarãtantre bhairavã /
evaü kubjikàditantreùvanyà cànyà ca /
naca bahvãnàü sarvottamatvamupapadyata ityata uktam /
hrãïkàrã tripurà bhairavãtyàdinàmabhiþ sà bhagavatyekaivàbhidhãyate /
ato na (nànyonya) vyàghàta iti /

÷àktà÷ca trividhàþ /
mahàvàmà madhyavàmà aõuvàmà÷ceti /
eta eva kvacicchàkta÷àmbhavà'õa÷abdairucyante /
tatràdyànàü matavi÷eùaü dar÷ayati- tasyà iti //

%<tasyàþ sadà÷ivàdyà÷ca jàyante devamànuùàþ  /
bhåtabhautikamapyetaditi ...  // MAnuv_2,2.278a-d //>%

NYâYASUDHâ:
tasyàþ kevalàyà eva ÷akteþ /
sadà÷ivagrahaõena matàntaràdbhedo dar÷itaþ /
tatra sadà÷ivasya ÷aktito janmànabhyupagamàt /
evamupanyastaü mahàvàmamataü tàvadayuktamityàha- taditi //

%<... tannopapadyate  // MAnuv_2,2.278d //>%


*8,437*

NYâYASUDHâ:
nirantaropanyastaü mahàvàmamataü taditi paràmç÷ati /


kuta ityàkàïkùàyàü såtram utpattyasambhavàditi /
tadvayàkhyàtuü tàvadvayàptimupapàdayati- dçùñeti //

%<dçùñà pumbhyaþ sadà sçùñiþ strãpumbhyo và vi÷eùataþ  /
kevalàbhyo nahi strãbhyastata utpattyasambhavàt  // MAnuv_2,2.279 //
nàrcyaü mahàvàmamataü ...  // MAnuv_2,2.280a //>%


*8,438*

NYâYASUDHâ:
atra sçùñi÷abdenàpattyotpattirvivakùità na sçùñimàtram /
tasya kevalàbhyo 'pi strãbhyo dar÷anàt /
sadeti vyabhicàràbhàvaü såcayati /
và÷abdastu÷abdàrthaþ /
vi÷eùataþ pràcuryeõa /
keùà¤cideva hi droõàdãnàü sçùñiþ kevalebhyaþ puruùebhyo dçùñà /

nanvacaturàdisåtreõa strãpuüsebhya iti bhavitavyam /
strãpuübhya iti katham /
"samàsànto vidhiranityaþ' iti bhaviùyati /
yadvà dvandvàtparaþ samàsànto 'sau nipàtitaþ /
atra tu strãbhiþ sahitàþ pumàüsaþ (strãmumàüsaste)tebhya iti na dvandva iti na bhaviùyati /
kevalàbhyaþ puru(ùànugrahahãnàbhyaþ)ùànanugçhãtàbhyaþ /

tataþ kimityataþ såtraü vyàkhyàti- tata iti //
yata evaü vyàptiryata÷ca prakçtà(tiþ) kevalà /
÷ivàdãnàü tato janmàïgãkàràt /
tataþ kàraõàttataþ ÷akterapatyotpattyasambhavàt ityarthaþ /


*8,439*

ayamatra prayogaþ /
àdikàlãnàpattyotpattirna kevalastrãkçtà(kartçkà) apatyotpattitvàt /
yàpattyotpattiþ sà na kevalastrãkartçkà /
yathà sampratipannà /
sà hi kadàcit puruùamàtràtkvacitpuruùànugçhãtàbhyaþ strãbhyo dçùñà /
na punaþ kvàpi kevalàbhyaþ strãbhyo dçùñà /
yenoktavyàptervyabhicàraþ syàditi /
yadvà ÷aktirnàpattyaprasavitrã kevalastrãtvàtsampratipannakevalastrãvat /
atra kevalàbhyo na hi strãbhya ityanvayakathanaü dçùñetyàdi tadvayabhicàraparihàràrthamiti j¤àtavyam /
yadi và kevalastrãtvànnàpatyaprasavitrã cecchaktiþ syàttadà kevalapu(làtpu)ruùatvàt puruùottamo 'pi tathà na syàdityàkùepamapàkartuü pràgeva dçùñetyàdyuktam /
asiddhaü ca kevalatvaü tasya lakùmãpaterityà÷ayena strãpuübhya ityuktam /
kevalàbhya iti tu vyàptyupapàdakam /
athavà yat"niràkçtau vi÷eùasya bhàvàt' ityanenàsya doùasyàsàdhàraõatvamuktam tadupapàdanàya dçùñetyàdyupanyàsaþ /


*8,441*

idànãmadhikà÷aïkayà matàntaramutthàpayati- vàmairiti //

%<... vàmairanyadudãryate  // MAnuv_2,2.280b //>%

NYâYASUDHâ:
madhyavàmairityarthaþ /
anyat mahàvàmasiddhàntàt /
kiü tadityata àha- ÷iveti //

%<÷ivopasarjanà ÷aktiþ sasarjedaü samantataþ  // MAnuv_2,2.280 //
iti ...  // MAnuv_2,2.281a //>%

NYâYASUDHâ:
÷iva upasarjanaü yasyàþ sà ÷ivopasarjanà /
idamityasyaiva vyàkhyànaü samantato de÷e kàle ca vartamànaü kàryamiti /
etaduktaü bhavati /
notpattyasambhavo 'smanmate 'sti /
asmàbhiþ ÷ivasahitàyàþ ÷aktervi÷vaprasa(bha)vasyàïgãkçtatvàt /
nacaivaü (ta)dvayoþ sarvotkçùñatvaü viruddhamàpadyate /
÷ivasya ÷aktiü patyupasarjanatvàïgãkàràditi /
etatpratiùedhati- tacceti //

%<... taccopapannaü na ...  // MAnuv_2,2.281ab //>%

NYâYASUDHâ:
atràpyutpattyasambhavasyàparihàràditi bhàvaþ /

#<na ca kartuþ karaõam  | BBs_2,2.43 |>#

%<... ÷ivasyàkaraõatvataþ  /
adehatvàd ...  // MAnuv_2,2.281bc //>%


*8,441f.*

NYâYASUDHâ:
akaraõatvata ityasyaiva svapadasya varõanamadehatvàditi /
yadvàkaraõatvato j¤ànàdikàraõàbhàvàdityarthaþ /
tadeva kathamityato 'karaõatvato nirindriyatvàdityuktam /
tadapi kuta ityata uktamadehatvàditi /
etaduktaü bhavati /
dehavatà hi ÷ivenàpatyotpattau ÷akteþ sàcivyamàcaraõãyam /
na videhena /
tasya pra(vi)lãnavadindriyàdivij¤ànàdivikalasya tadanupapatteþ /
naca ÷ivadehotpattau kevalàyàþ ÷akteþ ÷aktirasti /
pràguktadoùàt /
anyathàtràpi tathopapattau ÷ivàïgãkàravaiyarthyàpatte÷ca /
naca ÷ivasahitàyàþ /
videhasya sàhàyyakaraõànupapatteþ /
ataþ aïgãkçtasyàpi ÷ivasyàjàgalastanàyitatvenàtràpyutpattyasambhava eveti /

matàntaramutthàpayati- api hãti //

%<... api hyanye bråyuþ sarvaj¤amã÷varam  // MAnuv_2,2.281cd //
aõuvàmà ...  // MAnuv_2,2.282a //>%


*8,443*

NYâYASUDHâ:
anye 'pãtyanvayaþ /
tàneva vi÷eùanàmnà'ha- aõuvàmà iti //
asya matasya loke pracuratàü såcayituü hi÷abdaþ /
sarvaj¤amityupalakùaõam /
jagatsçùñayàdyupayuktasakalakàraõopetam /
idamuktaü bhavati /
÷ivasahità ÷aktirjagajjananãtyabhyupacchato mama noktadoùaþ /
÷ivasya svàbhàvikasàrvaj¤àdimattvena dehendriyànapekùaõàt /
lãlàvigrahagrahaõena ÷aktisàhàyyakaraõasyà(sambhogasyà)pyupapatteriti /
tadidaü dåùayati- na taditi //

%<... na tadyuktam ...  // MAnuv_2,2.282a //>%


NYâYASUDHâ:
kuta ityatra såtram oü vij¤ànàdibhàve và tadapratiùedhaþ oü //
iti /
tasyàrthaþ /
÷ivasya vij¤ànàdibhàve aïgãkçte tasya matasya pratiùedho na kriyata iti /
nanvidaü matamanumànaü na và /
nàdyaþ /
uktàrthaviruddhatvàt /
na tadyuktamityasya càyogàt /
dvitãye kathaü tadapratiùedha ityuktam /
kathaü ca na tadyuktamityatràsya hetutvamityatastadapratiùedha iti nive÷ayitumutsåtraü tàvaddhetumàha- ã÷eti //

#<vij¤ànàdibhàve và tadapratiùedhaþ  | BBs_2,2.44 |>#

%<... ã÷avàdaprave÷anàt  // MAnuv_2,2.282b //>%

NYâYASUDHâ:
÷aivamataprave÷àpatterityarthaþ /


*8,444*

nanu ÷aivàþ sàrvaj¤àdiguõopetaü ÷ivamekamevàbhyupayanti /
÷àktàstu ÷ivaü ÷aktiü cetyasti mahànsiddhàntabhedaþ /
tatkathaü ÷àktànàü ÷aivamatànuprave÷a ityata àpàditadoùo 'yamityà÷ayavànàha- sàrvaj¤àdãti //

%<sàrvaj¤yàdiguõairyuktaü gurukalpanayà dvayam  // MAnuv_2,2.282cd //
na yujyate ...  // MAnuv_2,2.283a //>%

NYâYASUDHâ:
satyaü ÷àktaiþ sàrvaj¤àdiguõairyuktaü ÷iva÷aktyàkhyaü dvayamabhyupagatamiti /
tattu na yujyate /
kalpanàgauravàt /
tathàhi /
na tàvatsàrvaj¤àdyupetaü pratyakùeõa siddham /
paracittavçttãnàü paraü pratyatãndriyatvàt /
nàpyàgamena /
÷aktàgamasya pràmàõyasandehàt /
apauruùeyàgamasya pareõa pràmàõyànàdaraõàt /
àdaraõe và tata eva svamatahàneþ /
tataþ prapa¤caracanànupapattyaiva tathàvidhaü vastu kalpanãyam /
ekenaiva sàrvaj¤àdimatà sarvaü nirvahatyeva /
tathàca vçthà tathàbhåta(vastu)dvayakalpane kalpanàgauravameva /
ata ekameva tàdç÷aü vastvaïgãkàryamiti /

tataþ kimityata àha- tata iti /

%<... tatastvã÷a eka eva prayojakaþ  // MAnuv_2,2.283b //>%

NYâYASUDHâ:
uktahetorekasyaiva sàrvaj¤àdimato 'ïgãkàryatve kevala÷akteraïgãkçtàvutpattyasambhavaprasaïgàdã÷a eva sàrvaj¤àdyupetaþ prapa¤caracanàyàþ prayojakaþ ÷àktairaïgãkartavyaþ syàt /
eva¤ca kathaü na ÷aivamataprave÷aþ ÷àktamatasyeti /


*8,445*

kimato yadyevam /
÷àktasyàpasiddhàntena paràjayaþ syàditi cetsatyam /
tàvatàpi bhagavatsiddhàntànavakëptireva /
÷aivamatasyàpi bhavatsiddhàntavirodhitvena niràkatarvyatvàdityatastadapratiùedha iti såtràü÷aü sopapattikaü nive÷ayati- ukteti //

%<uktadoùa÷ca tatpakùa iti naivàtra dåùyate  // MAnuv_2,2.283 //>%

NYâYASUDHâ:
yataþ ÷aivapakùo nirantaràtãtàdhikaraõa evoktadoùo 'to 'tra na punardåùyate punaruktidoùabhayàditi /


evaü pratyekamapàkçtàni trãõyapi matàni sàdhàraõadåùaõena niràkartuü såtram /
oü vipratiùedhàcca oü iti //
tadvyàcaùñe- ÷rutãti //

#<vipratiùedhàc ca  | BBs_2,2.45 |>#

%<÷rutismçtãtihàsànàü sàmastyena virodhataþ  /
satàü jugupsitatvàcca nàïgãkàryaü hi tanmatam  // MAnuv_2,2.284 //>%

NYâYASUDHâ:
satàü madhye jugupsitatvàt goptumiùñatvàt /
yadvà kartçkarmaõoþ kçtãti kartari ùaùñhã /
sadbhirninditatvàdityarthaþ /
hi÷abdena ÷rutyàdãnàü prasiddhatàü dyotayati /

*8,447*

kecidimàü catuþsåtrãü bhàgavatamataniràkaraõaparatayà vyàcakùate /
tathàhi /
pà¤caràtrikà vàsudevàtsaïkarùaõo nàma jãvo jàyate saïkarùaõàtpradyumnasaüj¤akaü mano jàyate /
pradyumnàdaniruddhasaüj¤ako 'haïkàro jàyata iti prakriyàmàhuþ /
tatra såtram- utpattyasambhavàditi //
vàsudevàtsaïkarùaõo nàma jãvo jàyata iti tàvadayuktam /
jãvabhyotpattyasambhavàt /
utpattimato hi jãvasyànityatvàdayo doùàþ prasajyeran /
tata÷ca naivàsya bhagavatpràptirmokùaþ syàt /
na jàyate(na)mriyata ityàdi÷rutismçtivirodhàcca /

naca kartuþ karaõam /
saïkarùaõasaüj¤akàjjãvàtpradyumnasaüj¤akasya manaso janmàpi pa¤carotroktaü nopapadyate /
nahi loke karturdevadattàdeþ (karaõaü) para÷vadhàdyutpadyamànaü karaõaü dç÷yate /
yadà cotpadyate tadà karmaiva na karaõam /
jãvasya kartà mana÷ca karaõam /
tatastanna tato janimadbhavitumarhati /
etasmàjjàyate pràõo manaþsarvendriyàõi cetàü÷varàdeva manojanana÷ravaõàcca /
etena pradyumnàdaniruddhasaüj¤ako 'haïkàro jàyata ityapi pratyuktam /

athàpi syàt /
naivaite saïkaùarõàdayo jãvàdibhàvenàbhipreyante /
kiü tarhã÷varà evaite sarve j¤ànai÷varya÷aktibalavãryatejobhirai÷varairdharmairanvità abhyupagamyante /
tasmànnàyaü doùa iti /
atra parihàraü pañhati vij¤ànàdibhàve và tadapratiùedhaþ /
paramàtmano vàsudevasyeva saïkarùaõàdãnàmapi vij¤ànàdiùàóguõyasadbhàve tata eva ce÷varatve 'bhyupagamyamàne 'pi tasyotpattyasambhavadoùasyàpratiùedhaþ /
prakàràntareõa pràpnotyevàyamutpattyasambhavadoùaþ /
tathàhi /
na tàvadete catvàraþ parasparaü bhinnàþ /
aneke÷varakalpanàyàü gauravàdidoùàpatteþ /
abhede tu kathaü svata eva svasyotpattiþ sambhavet /
nirati÷ayatvàt /
nacaite bhagavadvyåhà÷catuþsaïkhayàyàmevàvatiùñheran /
tadvyåhànàmanantatvàbhyupagamàt /

vipratiùedhàcca /
parasparavirodha÷ca pa¤caràtre bhavati /
j¤ànai÷varyabalavãrya÷aktitejsàü bhagavato guõà iti kvaciducyate /
àtmàna evaite bhaga(vato)vanto vàsude(và i)vasyeti kvacidbhagavatsvaråpatvamityadi /
vedapratiùedha÷càtra bhavati /
bhagavà¤chàõóilyaþ ùaóaïgaü vedamadhãtya tasminmahatyàmnàye niùñhàmanadhigacchanyaþ sarvaparo dharmo yasmànna bhåyo 'sti kathaü taü vidyàmityevaü balavadvivekamàtiùñhamàno babhåva /
tatra bhagavate ÷àõóilyàya bhagavatà saïkarùaõena vyaktena ÷abdavacchàstraü proktamiti vedanindàdar÷anàt /
tathà cànyatra /
"adhãtà bhagavanvedàþ sàïgopàïgàþ savistaràþ /
÷rutàni ca mayàïgàni vàko vàkyayutàni ca /
"na caiteùu samasteùu saü÷ayena vinà kvacit /
÷reyomàrgaü prapa÷yàmi yena siddhirbhaviùyati' iti /
tasmàdayuktaü pa¤caràtra÷àstramiti /


*8,448*

tàmimàmapavyàkhyàü pratyàkhyàti- pa¤caràtreti //

%<pa¤caràtraniùedhàrthametànyàcakùate yadi  /
såtràõyativiruddhaü tad ...  // MAnuv_2,2.285a-c //>%

NYâYASUDHâ:
àcakùate vyàcakùate /
yadityasyàrthe yadi÷abdaþ /
tadvayàkhyànamati(ati)÷ayena viruddhaü svavyàhataü pramàõàntarapratihataü cetyarthaþ /
tatkathamityataþ svavyàhatiü tàvadupapàdayati- yata iti //

%<... yata àha sa bhàrate  // MAnuv_2,2.285d //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàtsåtrakàra eva bhàrate pa¤caràtrasya pràmàõyamàha /
tasmàdatra tanniràkaraõe såtrakàrasya svavacanavyàhatiþ syàdityarthaþ /


*8,449f.*

tadbhàratavacanamudàharati- pa¤caràtrasyeti //

%<pa¤caràtrasya kçtsnasya vaktà nàràyaõaþ svayam  /
j¤àneùveteùu ràjendra sarveùvetad vi÷iùñate  // MAnuv_2,2.286 //
pa¤caràtravido ye tu yathàkramaparà nçpa  /
ekàntabhàvopagatà vàsudevaü vi÷anti te  // MAnuv_2,2.287 //
iti ...  // MAnuv_2,2.288a //>%


*8,450*

NYâYASUDHâ:
"sàïkhayaü yogaþ pà÷upataü vedàraõyakameva ca /
j¤ànànyetàni bhinnànyutàho neti cocyatàm' iti /
j¤ànakàraõatvajj¤àna÷abdavàcyàni sàïkhayàdãni ÷àstràõyanyonyaviruddhànyutàviruddhànãti pra÷nasya"sàïkhayaü yogaþ pà÷upataü vedàraõyakameva ca /
j¤ànànyetàni bhinnàni nàtra kàryà vicàraõà' iti parihàro 'bhihitaþ /
tataþ punarvastuvikalpànupapatteþ parasparaviruddhànàü sarveùàü pràmàõyayogàdeteùu kiü pramàõamiti jij¤àsàyàü,"sàïkhayasya vaktà kapilaþ' ityàdinà sàïkhayàdãnàmanàptakartçtvamabhidhàya pràgvedàraõyakapadopalakùitasya pa¤caràtrasya paramàptatvena nàràyaõena praõãtattvàtpràmàõyamityanena vàkyenocyate /
vedànàü tvapauruùeyatayà svata eva pràmàõyaü siddhameveti noktam /
phalavatpravçttijanakatvàdapi pa¤caràtrasya pràmàõyamiti /
pa¤caràtravida ityanena vàkyenocyate /
yathàkramaparà devatàtàratamyaparàþ /
ekàntabhàvopagatàþ avyabhicàriõãü bhaktiü pràptàþ /

prakàràntareõa svavyàhatimàha- gãtà ceti //

%<... gãtà ca tacchàstrasaïkùepa iti hãritam  // MAnuv_2,2.288ab //>%

NYâYASUDHâ:
tacchàstrasaïkùepaþ pa¤caràtrasaïkùepa iti hãritam /
"brahmarudrendrasåryàõàü yaddattaü viùõunà purà /
pa¤caràtràtmakaü j¤ànaü vyàso 'dàtpàõóaveùu tat /
teùàmevàvatàreùu senàmadhye 'rjunàya ca /
pràdàdgãteti

vinirdiùyaü(vij¤àtaü)(vikhyàtaü) saïkùepeõàyuyutsave' (te) ityàdinà puràõavàkyeneti ÷eùaþ /
tataþ pramàõatayà pa¤caràtrasaïkùeparåpàü gãtàü praõãtavato bàdaràyaõasya pa¤caràtrapràmàõyamanumatameveti punaratra tanniràkaraõe kathaü svavyàhatirna bhavediti /

svavyàhatiü prakàràntareõa dar÷ayati- vedeneti //

%<vedena pa¤caràtreõa bhaktayà yaj¤ena caiva hi  // MAnuv_2,2.288cd //
dç÷yo 'haü nànyathà dç÷yo varùakoñi÷atairapi  /
iti vàràhavacanaü ...  // MAnuv_2,2.289a-c //>%


*8,451*

NYâYASUDHâ:
evaü varàhapuràõe bhagavaddar÷anasàdhanatvena vedavatpa¤caràtrasya pràmàõyamabhyupagamyeha punastanniràkaraõe vyàghàta eveti /


*8,452*

evaü svavyàhatimupapàdya pramàõàntaravirodhaü dar÷ayati- ÷lokà iti //

%<... ÷lokà iti vacaþ ÷rutau  // MAnuv_2,2.289d //>%


*8,452f.*

NYâYASUDHâ:
vacaþ astãti ÷eùaþ /
"çgvedo yajurvedaþ sàmavedo 'tharvàïgirasa itihàsapu(saþpu)ràõaü vidyà upaniùadaþ ÷lokàþ såtràõyanuvyàkhyànàni vyàkhyànàni' ityasyàü ÷rutau çgvedàdipramàõodde÷aprasaïge ÷lokà iti pa¤caràtramupàttam /
"pa¤caràtravido mukhyàþ' iti prakçtapa¤caràtraviùayatvena"çùãnuvàca tànsarvànadç÷yaþ puruùottamaþ /
kçtaü ÷atasahasraü hi ÷lokànàü hitamuttamam' iti ÷loka÷abdasya bhàrate prayogàt /
chandoga÷rutau çgvedo yajurveda ityàrabhyaikàyanamiti pa¤caràtramucyate /
tatsamàkhyayà ÷loka÷abdaþ pa¤caràtraviùayo '÷eùo('vagamyate)j¤àyate /
ataþ ÷rutyà pa¤caràtrapràmàõyaü siddhamiti tadapràmàõyavàdaþ ÷rutiviruddhaþ /
spaùña÷rutivirodhaü ca dar÷ayati- vedai÷ceti //


*8,453*

%<vedai÷ca pa¤caràtrai÷ca dhyeyo nàràyaõaþ paraþ  // MAnuv_2,2.290ab //
>%
NYâYASUDHâ:
vedapa¤caràtroktaprakàreõaõetyarthaþ /
saühitàbhedàtpa¤caràtrairiti bahuvacanam /
parasparaviruddha÷àstradvayànusàreõa kathaü dhyànamityata uktam- pa¤caràtraü ceti //
ityàdivedavacanai÷ca pa¤caràtràpràmàõyakathanaü viruddhamiti ÷eùaþ /
tataþ kimityata àha- pa¤caràtramiti //

%<pa¤caràtraü ca vedà÷ca vidyaikaiva dvidheyate  // MAnuv_2,2.290cd //
ityàdivedavacanaiþ pa¤caràtramapodyate  /
kathameva ...  // MAnuv_2,2.291a-c //>%

NYâYASUDHâ:
yata evaü pa¤caràtraniràkaraõaü svavyàhataü pramàõàntaravyàhataü ca /
ato 'tra såtrakàreõa pa¤caràtraü apodyate dåùyata iti kathame(vaü)va vaktuü ÷akyate /
nahi vyàhatabhàùã bhagavàniti /


*8,454*

syànmatam /
nàstyayaü vyàghàtaþ /
"yo 'sau nàràyaõaþ paro 'vaktàt prasiddhaþ paramàtmà sa àtmanà'tmànamanekadhà vyåhya vyavasthitaþ /
tamitthambhåtaü ùàóguõyavigrahaü bhagavantamabhigamanopàdànejyàsvàdhyàyayogaiþ pa¤cakàlàbhi(dhaira)dhànairanekakàlamiùñvà kùãõakle÷o bhagavantameva pratipàdyate' ityàdeþ pa¤caràtràditasyàrthasya svãkçtatvàt /
tatparataiva bhàratàdivàkyànàmupapatteriti /
maivam /
evaü sati sàïkhayàdi÷àstreùvapyupàdeyàü÷asya vidyamànatvena vi÷eùataþ pa¤caràtrapràmàõyàbhidhànànupapatteþ /
kçtsnasyeti vi÷eùaõànupapatte÷ca /
"çgàdyà bhàrataü caiva pa¤caràtramathàkhilam /
vedàrthapårakaü j¤eyaü pa¤caràtraü yato 'khilam' ityakhila÷abdavirodhàcceti /


*8,455*

ita÷ca na pa¤caràtradåùaõaü yuktamityàha- atreti //

%<... atra doùaþ kaþ ...  // MAnuv_2,2.291c //>%

NYâYASUDHâ:
atra pa¤caràtre ko doùo yena tanniràkriyeta na ko 'pãtyarthaþ /
nanu kathaü doùo nàsti jãvotpatterasambhàvitàyàstatroktatvàdityato 'ïgãkàravàdenàha- utpattiriti //

%<... utpattirj¤o 'ta ityapi  // MAnuv_2,2.291d //
ihaivoktà ...  // MAnuv_2,2.292a //>%

NYâYASUDHâ:
kiü jãvotpatyabhidhànamàtraü pa¤caràtràpràmàõyahetutayopàdãyate /
utàbhåtabhavanaråpajãvotpattyabhidhànam /
àdye tåtpattimàtraü ihaiva, pramàõatayàbhyupagate mãmàüsà÷àstre,"j¤o 'ta eva' iti såtreõoktam /
apipadena"sarva eva (vai) ta àtmàno vyuccaranti' iti ÷rutàvukteti samuccinoti /
tato vedatanmãmàüsayorapyapràmàõyaü syàt /
anyathà hetoranaikàntyàpatteriti bhàvaþ /
"j¤o 'ta eva' iti såtràrthe vipratipannaü prati ÷rutirevodàhatarvyà /
syàdetat /
dvitãya eva heturupàdãyate /
nacàsau ÷rutisåtrayorvartate /
tatra hi pràgvidyamànasyaiva jãvasya dehàdyupàdhyapekùayaivotpattirucyate /
natvabhåtabhàvalakùaõetyata àha- naceti //

%<... nacàbhåtabhàvastatràpi kathyate  // MAnuv_2,2.292ab //>%


*8,456*

NYâYASUDHâ:
tatràpi pa¤caràtre 'pi /
yathà hi ÷rutisåtrayoþ pratãtamapi jãvajananamabhåtabhavanaü vihàya upàdhiviùayaü vyàkhyàyate /
tathà pa¤caràtroktamapi tattathà vyàkhyàyatàm /
tata÷ca svaråpàsiddho heturiti bhàvaþ /
JOSHI-7


*8,457*

nu viùamo 'yamupanyàsaþ /
÷rutisåtrayoþ khalu"anàdimàyayà suptaþ' /
"nànàditvàt' ityàdinànàdikarma(karmàdi)sambandho 'bhidhãyate /
na hyabhåtvà (bhavato)bhàvavato jãvasyàsàvupapadyate /
atastadanurodhàttatra pratãtamapi jãvajananamanyathà netavyameva /
naca tathàvidhaü bàdhakamihàsti /
yena mukhyàrthaü parityàjyàmukhyàrthaü pratipadyemahi /
tato mukhyàrthe gràhye na hetorasiddhirityata àha- anàdãti //

%<anàdikarmaõà baddho jãvaþ saüsàramaõóale  // MAnuv_2,2.292cd //
vàsudevecchayà nityaü bhramatãti hi tadvacaþ  // MAnuv_2,2.293ab //>%

NYâYASUDHâ:
tadvacaþ pa¤caràtravàkyam /
÷rutisåtravatpa¤caràtre 'pi jãvasyànàdikarmasambandhàbhidhànàttadanurodhena tatroktaü jãvajananamapyanyathàvyàkhyàtavyameva /
pakùapàte kàraõàbhàvàt /
tathàca hetorasiddhistadavasthetyarthaþ /

athàpi syàt /
na kutràpi vedàdau saüsàrasàditvàdikaü jãvànàmabhåtvàbhavanaj¤àpakaü spaùñamuktam /
ataþ sàvakà÷amidamanyathà yojyameveti cet /
etadapi samànamatreti bhàvenàha- nahãti //


*8,458*

%<na hi saüsàrasàditvaü pa¤caràtroditaü kvacit  // MAnuv_2,2.293cd //>%

NYâYASUDHâ:
anenaiva nyàyena"naca kartuþ karaõam' ityetadapyapàkaraõãyam iti /
tathàhi /
kiü karaõaü karturna jàyata iti vyàptiþ kiü và yasyàü kriyàyàü yatkaraõaü tattatkriyàkarturna jàyata iti /
nàdyaþ /
vyabhicàràt /
anyathà karaõànàmanutpattiprasaïgàt /
na dvitãyaþ /
prakçte 'pi tathàbhàvàsiddheþ /
etasmàjjàyata iti ÷rutivirodho 'pi kiü jãvànmanaso jananamàtràbhyupagame syàt /
uta jananavi÷eùàbhyupagame /
nàdyaþ /
"annama÷itaü tredhà vidhãyate' ityàdi÷ruteþ pratyahaü manaso jãvàdutpatteþ /
na dvitãyaþ /
tathàtvasya prakçte 'pyasammateþ /
evaü manaso 'pyahaïkàrajanmani doùaþ pariharaõãyaþ /


*8,460*

evaü jãvàdipadànàü yathà÷rutàrthàbhyupagamena såtradvayàropitadoùaparihàro '(vi)bhihitaþ /
idànãü vàsudevàtsaïkaùarõo nàma jãvo jàyata ityàdivàkyasya parakalpitàdarthàdarthàntaramàha- jãveti //

%<jãvàbhimàni÷eùasya nàmnà saïkarùaõasya tu  /
vàsudevàjjaniþ proktà pradyumnasya tatastathà  // MAnuv_2,2.294 //
mano 'bhimàninaþ kàmasyaivaü ...  // MAnuv_2,2.295ab //>%

NYâYASUDHâ:
jãva÷abdasya pravçttinimittamupapàdayituü jãvàbhimànãtyuktam /
saïkarùaõasya bhagavato janerabhàvàttadvyudàsàya nàmnà saïkarùaõasya ÷eùasyetyuktam /
proktà vàsudevàdityàdinà vàkyena /
tataþ saïkarùaõàt /
tathà÷abdaþ samuccaye /
janiþ proktetyarthaþ /
manobhimàninaþ kàmasyetyasya pårvavadeva prayojanam /
evaü÷abdena pradyumnàdaniruddhasaüj¤ako 'haïkàro jàyata ityatràpyuktavyàkhyànanyàyamatidi÷ati /
pradyumnàdahaïkàràbhimàninaþ kàmaputrasyàniruddhasya janiþ prokteti /


*8,461*

nanvevamapyutpattyasambhavadoùastadavasthaþ ÷eùàdãnàmapi jãvatvàditi /
maivam /
na hyatra saïkarùaõàdãnàmutpattirucyate /
kintu jàyata itrata janirucyate /
jani÷ca pràdurbhàvaþ /
janã pràdurbhàva iti pañhanti /
pràdurbhàva÷ca ÷arãrotpattau jãvasya suprasiddhaþ /
tadidamuktaü janiþ prokteti /
ata eva pårvo 'bhyupagamavàdaþ /
arthàntaramapyàha- sàkùàditi //

%<... sàkùàddhareþ kvacit  /
saïkarùaõàdinàmnaiva nityàcintyoru÷aktitaþ  /
vyåha ukto ...  // MAnuv_2,2.295b-e //>%

NYâYASUDHâ:
÷eùàdayo 'pi (hi) bhagavadaü÷atvàddharitvenocyate /
tadvyudàsàya sàkùàdityuktam /
sàkùàddharereva saïkarùaõàdinàmnà vyåha ukta ityanvayaþ /
nanvatroktaü tadapratiùedho harerutpattyabhàvàdityata uktaü vyåho vibhàga evokto na tåtpattiriti /
yadapyuktaü kimete 'nyonyaü bhinnà uta neti /
tasyottaraü hareþ ekasyaiveti /
nanvevaü tarhi nirati÷ayatvàtkathaü svasmàdeva svasya vibhàga ityata uktam- nityeti //
kinnàma durvibhàvyaü bhagavati yatpramitamityarthaþ /

yadapyuktaü naivete bhagavadvyåhà÷catuþsaïkhayàmeva pariniùñhitàþ anantatvàditi /
tatrottaraü kvaciditi /
kàlavi÷eùe prayojanavi÷eùe cetyarthaþ /
anabhij¤o bha(ga)vànbhàgavatasampradàyasya /
àdikàle hi bhagavànnàràyaõo nijamuktipadapradànàdyarthaü vàsudevàdicaturvyåho babhåva /
tataþ kàlàntare prayojanàntaràrthaü da÷advàda÷àdivyåho jàtaþ /
seyaü ÷uddhasçùñiriti pà¤caràtrikairabhidhãyate /
tadapekùayà caturvyåhavarõanaü kathaü nàmànupapannamiti /
evamadhikàrivi÷eùàràdhanàrthamiyamuktiryuktaiva /
yathoktam "ekamårti÷caturmåtirathavà pa¤camårtikaþ /
dvàda÷àdiprabhedo và påjyate sajjanairhariþ' iti /


*8,463*

arthàntarakathanasya prayojanamàha- anyatheti //

%<... 'nyathànådya kathaü duùñatvamucyate  // MAnuv_2,2.295ef //>%

NYâYASUDHâ:
evamarthàntaravivakùayà prayuktasya vàkyasyànyathànuvàdaü vidhàya dåùaõàbhidhànaü kathaü kriyate /
chalaprasaïgàditi /
naca jãvàdi÷abdànàmanupapattiþ /
bhagavata eva mukhyataþ pràõadhàraõàdimatastadathartvàt yacca vipratiùedhàcceti såtràrthatayà kalpitaü parasparavyàghàto 'sti pa¤caràtra iti /
tadapi nityàcintyoru÷aktita ityanenaiva parihçtam /
bhagavacchaktyaiva guõaguõyàdivyavahàropapattiriti /
samarthita÷ca bhedapade 'bhiùiktaþ pramitasarvanirvàhaheturvi÷eùaþ /

yadapyuktaü ÷àõóilyavçttàntakathane pa¤caràtrasya vedavidveùaþ pratãyata iti /
tat niràkaroti- yadãti //

%<yadi vidyàccaturvedànitivad vedapåraõam  /
pa¤caràtràditi kuto dveùaþ ÷àõóilyavartane  // MAnuv_2,2.296 //>%


*8,463f.*

NYâYASUDHâ:
"yadi vidyàccaturvedànsàïgopaniùadàndvijaþ /
nacetpuràõaü saüvidyànnaiva sa syàdvicakùaõaþ' ityatra vàkye yathetihàsapuràõàdito vedapåraõamabhipreyate /
tathàtràpi pa¤caràtràdvedapåraõamevàbhipretaü iti vyàkhyàne sati, ÷àõóilyavartane 'bhidhãyamàne pa¤caràtrasya vedavidveùaþ pratãyata iti kutaþ /
na pratãyata ityarthaþ /
yadvaivaü vàkyadvaye samàne sati ÷àõóilyavartanàbhidhàyinyeva vàkye bhavato dveùaþ kuto yena yadi vidyàdityetaditihàsapuràõayorvedapårakatvàbhipràyamàdàya"bhagavàn ÷àõóilyaþ' ityàdikaü pa¤caràtrasya vedavirodhitvàbhipràyamiti vyàkhyàyata iti /


*8,464*

ayamatrottarakramaþ /
yadyetadvàkyabalàtpa¤caràtrasya cedavirodhitvaü kalpyate /
tadà yadi vidyàditi vàkyabalàditihàsapuràõayorapi tatkalpyatàü vi÷eùàbhàvàt(mavi÷eùàt) /
atha tatra itihàsàdervedapårakatvamabhipràyaþ /
atràpi sa eva kalpyatàm /
vi÷eùàbhàvàt /
"itihàsapuràõàbhyàü vedaü samupabçühayet' ityuttaravà(kyaviro)kyànurodhàttathà kalpanaü yuktamiti cet /
atràpi"vedàrthapårakaü j¤eya pa¤caràtram' ityàdivàkyànurodhàttathà kalpanamiti na ka÷cidvi÷eùaþ /
anyatra vidveùàditi paramasaühitàvàkyamapyevameva vyàkhyàtavyam /


apavyàkhyànaniràkaraõamupasaüharati- ataþ parameti //

%<ataþ parama÷àstrorudveùàduditamàsuraiþ  /
dåùaõaü pa¤caràtrasya vãkùàyàmapi na kùamam  // MAnuv_2,2.297 //>%


*8,465*

NYâYASUDHâ:
vãkùàyàmapi na kùamaü vyadhikaraõamityarthaþ /
tarhi kasmàduditamityata uktam- parameti //
parama÷àstraü pa¤caràtram /
dveùa eva kiü nibandhana ityata uktam- àsurairiti //
bhàgavata÷àstre hi svàbhàvika eva hi vidveùo 'suràõàm /
natu doùadar÷ananimittaþ /
ete càsurasambandhinastatsvabhàvà÷ca vçttikàràþ /
àsurairevoktaü natu såtrakàreõetyanena tasmànnàyaü såtràrthaþ, kintu ÷àktamataniràsa evetyuktaü bhavati /


etenaitadapi pratyuktam /
yatkecididamadhikaraõaü sàïkhayàdivatpa¤caràtrasyàpyapràmàõyamà÷aïkaya tanniràsàrthamiti varõayanti /
tathàhi /
uktarãtyà"utpattyasambhavàt'"naca kartuþ karaõam' iti såtradvayena pa¤caràtràpràmàõyaü pårvapakùayitvà vij¤ànàdibhàve và tadapratiùedha iti siddhàntitam /
và÷abdàtpakùo viparivartate /
vij¤ànaü càdi ceti paraübrahma vij¤ànàdi, saïkarùaõapradyumnàniruddhànàmapi parabrahmabhàve sati tatpratipàda(kasya)nasya ÷àstrasya pràmàõyaü na pratiùiddhayate /
vipratiùedhàcca pratiùiddhà hi jãvotpattirasminnapi tantre /
yathoktaü paramasaühitàyàü /
"acetanà paràrthà ca nityà satatavikriyà /
triguõà karmaõàü kùetraü prakçte råpamucyate /
pràptiråpeõa sambandhastasyà÷ca puruùasya ca /
sa hyanàdirananta÷ca paramàrthena ni÷citaþ' iti /


*8,465f.*

pa¤caràtràpràmàõya÷aïkàyàü pràptàyàmeva hi tanniràsàya prayàsaþ sàtharkaþ syàt /
naca vyadhikaraõàni dåùaõàni tacchaïkàü pràpayitumã÷ate /
nahi chalottaràõyetàvadadhikaraõaü prayojayanti /
atiprasaïgàt /
prakaraõànanuguraü caitat /
paramataniràso hyatra prakçto na tu svamatasamarthanam /
kçtaü ca tat"na vilakùaõatvàt' ityàdinà /
såtràkùarànanuråpaü caitadvayàkhyànam /
nahyatra vij¤ànàdipadaü brahmaõi kvacitprayuktam /
tadapratiùedha iti ca vyartham /
na pràj¤atvàdityeva vaktavyam /
laghu caivaü såtraü vyaktaü ca syàt /
tasmàdukta eva såtràrtha iti sthitam /


*8,467*

pàdàrthamupasaüharati- ato '÷eùeti //

%<ato '÷eùajagaddhàtà nirdoùoruguõàrõavaþ  /
nàràyaõaþ ÷rutigaõatàtparyàdavasãyate  // MAnuv_2,2.298 //>%

NYâYASUDHâ:
sàïkhayàdivirodhisamayànàü nirastatvàtprathamàdhyàye yatsakala÷rutisamanvayena bhagavato lakùaõadvayaü sàdhitaü tannirõãtamevetyarthaþ /


*8,467f.*

syàdetat /
"na nigçhya kathàü kuryàt' ityàdismçtiniùiddhaü paraniràkaraõamidaü na kàryameva /
tatkutaþ sàïkhayàdiniràkaraõaü kçtamiti cenna /
asya niùedhasya sadviùayatvàt /
kutaþ saïkoca iti cet /
÷rutismçtyoþ ÷ruterbalavattvàt /
÷rutau ca paraniràkaraõasya kartavyatayà avagatatvàdityà÷ayavàn"andhantamaþ pravi÷anti ye 'vidyàmupàsate /
tato bhåya iva te tamo ya u vidyàyàü ratàþ /
vidyàü càvidyàü ca yastadvedobhayaü saha /
avidyayà mçtyuü tãrtvà vidyayàmçtama÷nute' iti mantradvayamarthato 'nuvadati- andhamiti //

*8,468*

%<andhaü tamaþ pravi÷anti ye tvavidyàmupàsate  /
tato bhåya ivàpsyanti ye tasyà naiva nindakàþ  // MAnuv_2,2.299 //
tato vidyàmavidyàü ca yo jànàtyubhayaü saha  /
doùaj¤ànàdatãtyaitàn vidyayàmçtama÷nute  // MAnuv_2,2.300 //>%

NYâYASUDHâ:
avidyàm avidyakalpitamavidyamànàrtham /
àyànti tamaþ /
iva÷abdaþ ki¤cidarthaþ /
u÷abdo 'vadhàraõàrthaþ /
ye kevalaü vidyàyàmeva ratà ityuktyà labdhasyàrthasya kathanam ,tasyà naiva nindakà iti /
anyathà vidyayàmçtama÷nuta ityanena virodhaþ syàt /
tataþ avidyàniràkaraõàbhàve doùasadbhàvàt /
saheti samuccayaniyamaü dyotayati /
doùaj¤ànàdatãtyaitàm ityanena avidyayà duùñatvena j¤àtayà mçtyuü tàmevàvidyàü tatkàryaü duþkhàdikaü càtãtya tãrtvà 
ityartho j¤àyate /

yadyapi tattvaj¤ànaü na svapakùapramàõamàtreõa bhavati, yàvatparapakùapramàõaü na niràkriyate /
satpratipakùasya pramàõasya nirõayànaïgatvàt /
atastattvaj¤ànaü kàmayamànenàva÷yaü svapakùasàdhanamiva parapakùaniraso 'pi vidheya evetyupapattisiddho 'yamarthaþ /
tathàpyàgamàvaùñambhena pratyavatiùñhamànastathaiva bodhanãya ityà÷ayavatà mantràvudàhçtàviti sarvamanavadyam /

//  iti ÷rãmatpårõapramatibhagavatpàdasukçteranuvyàkhyànasya praguõajayatãrthàkhyayatinà /
kçtàyàü ñãkàyàü viùamapadavàkyàtharvivçtau dvitãye 'dhyàye 'yaü samayacaraõaþ paryavasitaþ //




*************************************************************************************************



Adhyaya 2, Pada 3




*8,471*


[======= JNys_2,3....: ...àdhikaraõa =======]

//  atha dvitãyàdhyàyasya tçtãyaþ pàdaþ //

//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü viyadadhikaraõam //


"na viyada÷ruteþ' ityàdi pàdapratipàdyaü sasaïgatikaü dar÷ayati- atheti //

%<athà÷eùasamàmnàyavirodhàpàkçtiü prabhuþ  /
kariùyannadhidaivàdhibhåtajãvaparàtmanàm  // MAnuv_2,3.1 //>%

NYâYASUDHâ:
prabhuþ såtrakàraþ, anena vyàcikhyàsitatayà buddhisannihitena tçtãyena pàdena vaidikànàü vacanànàü parasparaü avirodhaü virodhàbhàvaü, dar÷ayatãti pratipàdyakathanam /
asyàntarbhàvalakùaõàü saïgatiü dar÷ayitumuktam- a÷eùeti //
a÷eùà÷ca te samàmnàyavirodhà÷ceti vigrahaþ /
kariùyan ityadhyàyopakramasamayàpekùayà /
såtrakçtà khalu sarvànapi vedavirodhànparihartuü dvitãyo 'yamadhyàya àrabdhaþ /
vaidikànàü vacanànàü parasparavirodho 'pi tadantarbhåta evetyatastadapàkaraõamiha saïgatameveti /
ànantaryalakùaõàü saïgatiü dar÷ayitumathetyuktam /
avasarapràptau pràdhànyàdyuktivirodhaparihàrasya pràthamye tatprapa¤càtmakatvena samayavirodhaparihàrasya tadànantarye sati ÷rutãnàü parasparavirodhaparihàrasya bhavatyayamavasara iti /

nanvevaü tarhyasya pàdasya caturthapàdàdbhedo na syàt /
tatràpi vedavacasàü parasparavirodhasya apàkriyamàõatvàdityata uktam- adhidaiveti //
adhidaivàni avyaktàdyabhimànidevatàþ /
adhibhåtàni kàryakàraõopetàni viyadàdibhåtàni /


*8,474*

idamuktaü bhavati /
yadyapi pàdadvaye vedavàkyànàü parasparavirodha eva nirasyate /
tathàpi viùayabhedàdbhedo bhaviùyati /
ihàdhidaivàdiviùayavàkyànàü caturthe tvadhyàtmaviùayàõàmiti /
nacaivamasya pàdasyànekaviùayatvenànekatvàpattiþ /
adhyàtmetaraviùayatvenaikatvopapatteþ iti /
atràpi kramaniyame hetumàcàrya eva vakùyati /


*8,475*

nanu ca vedavàkyànàü parasparavirodhaparihàraþ kimarthaþ /
mitho viruddhànàü pràmàõyàni÷cayàttatpràmàõyani÷cayàrtha iti cenna /
evaü satyasya tarka÷àstratvaprasaïgena mãmàüsàtvavyàghàtàditi /
ucyate /
brahmaõo '÷eùajagatkàraõatvani÷cayo hya÷eùajagatsvaråpanirõaye tasya kàryatvàdinirõaye ca sati syànnànyathà /
naca tadviùayàõàü vàkyànàü mitho vyàghàte tatsvaråpanirõayo bhavati /
ato 'dhidaivàdivastutattvàvadhàraõàrtha evàyaü mitho virodhaparihàraþ /
tadidamapyuktam- svaråpanirõayàyaiveti //

%<svaråpanirõayàyaiva vacanànàü parasparam  /
pàdenànenàvirodhaü dar÷ayatyamitadyutiþ  // MAnuv_2,3.2 //>%

NYâYASUDHâ:
nanu kiü katipayavacanànàmanyonyavirodhaþ parihriyate uta sarveùàm /
nàdyaþ /
vaiyarthyàt /
tatraiva vacanàntaravirodhasadbhàvenànirõayatàdavasthyàt /
na dvitãyaþ /
vedavàkyànàmanantatvena j¤àtuma÷akyatvàdityata uktam- amitadyutiriti //
sarvaj¤a ityarthaþ /


*8,476*

etatpàdàdhikaraõapårvapakùasiddhàntayuktãþ saïgçhyàha- anubhåtãti //

%<anubhåtiyuktibahuvàgvailomyaü ca tato 'dhikam  /
etat sarvaü sataþ sàmyaü dvàravaiyarthyameva ca  // MAnuv_2,3.3 //
dçùñayuktayanusàritvamuktànyàrthàvirodhataþ  /
prasiddhanàmasvãkàre bahuvàkyànuvatirtà  // MAnuv_2,3.4 //
lokadçùñànusàritvaü jãvasàmyamanàdità  /
tatra tatra parij¤ànaü guõasàmya÷rutã tathà  // MAnuv_2,3.5 //
utpattimattvaü svaguõànanubhåtyalpakalpane  /
nànà÷ruti÷ca vaicitçyaü yuktayaþ pårvapakùagàþ  // MAnuv_2,3.6 //
vyavasthànupapatti÷ca svàtantryamanusàrità  /
mukhyatà ÷aktimattvaü ca vairåpyaü sarvasaïgrahaþ  // MAnuv_2,3.7 //
gatyàdirã÷a÷akti÷ca sarvamànavirodhità  /
abhãùyàsiddhisuvyaktã ÷àstrasiddhivirparyayaþ  /
vi÷eùakàraõaü ceti siddhàntasyaiva sàdhakàþ  // MAnuv_2,3.8 //>%


*8,477*

NYâYASUDHâ:
//  oü na viyada÷ruteþ oü //
atràdhikaraõe 'nàdirvàyamàkà÷a ityàdi÷rutãnàü gauõatvamàtmana àkà÷aþ sambhåta ityàdi÷rutãnàü mukhyatvamupàdàya viyata utpattiþ samarthità /
tatra viyatpadaü nàkà÷amàtraparaü kinnàma /
atha ha vàva nityàni puruùaþ prakçtiràtmà kàla ityàdi÷rutivigànaviùayàõàü paramàtmàtiriktànàü prakçtyàdãnàmupalakùaõàrthaü j¤àtavyamityà÷ayavànàha- prakçtiriti //

#<na viyada÷ruteþ  | BBs_2,3.1 |>#

%<prakçtiþ puruùaþ kàlo devàstadabhimàninaþ  /
mahadàdyà÷ca jàyante ...  // MAnuv_2,3.9a-c //>%

NYâYASUDHâ:
prakçtiþ acetanà puruùo jãvaþ tadabhimàninaþ prakçtyàdyabhimàninaþ /
mahadàdyà iti mahadahaïkàramanobuddhãndriyabhåtasåkùmatanmàtràõyucyante /
prakçtasyotpattyasambhavasya neti pratiùedhe labdhamarthamàha- jàyanta iti //
ayamabhisandhiþ /
na tàvatprakçtyàdayo janmarahità evàbhyupaga(myata)tà iti yuktam /
"pratij¤àhàniravyatirekàcchabdebhyaþ'"yàvadvikàrastu vibhàgo lokavat' ityuktànàü pratij¤àhànyàdãnàmatràpi sàmyàt /
anyathà teùàmanaikàntikatvàpàtàt /
nàpyavigãtajanmànaþ /
÷rutivigànasya dar÷itatvàt /
nacàdhikaraõàntaraü tatparamasti /
tasmàdatraiva viyatpadena teùàmupalakùaõaü yuktam /
màtari÷vaprabhçtiùu punaradhikà÷aïkàniràsàyàyadhikaraõàntaràrambha iti /


*8,479*
ihàkà÷asyoktaü janma ghañàderivàbhåtvàbhavanalakùaõamiti kecidàsthitàþ /
tat niràkariùyansvamataü tàvadàha- paràdhãneti //

%<... paràdhãnavi÷eùità  /
idaü sarvaü sasarjeti janimattvamihoditam  // MAnuv_2,3.9d-f //>%

NYâYASUDHâ:
"àtmana àkà÷aþ sambhåtaþ'"sa idaü sarvamasçjata' ityàdi÷rutiü, vibhaktatvàdiyuktiü cà÷ritya yadihàdhikaraõe viyato janimattvamuditaü tatparàdhãnàti÷ayalàbhalakùaõaü pratipattavyam /
apårvavi÷eùopajanane hi vi÷iùyàkàropajano 'va÷yambhàvã vi÷iùyàkàra÷ca vastusvaråpàbhinna iti tasyaivàsàvupajano bhavati /
devadattaþ ÷arãrã jàto vidvàn jàta iti, ghañaþ saüyukto jàto vibhakto jàta iti càvasthitasvaråpa eva vastuni vi÷eùàvàptimàtreõa jananavyavahàro dç÷yata eva /

nanu pariõàmavàde ghañàderapyeùaivotpattiryadavasthitasvaråpasyaiva mçdàderapyàkàrànta(ràvàptiþ)ratàpattiþ /
parairapi pariõàmavàda evàïgãkçto nàrambhavàdaþ /
ato vivàdàbhàvàdvayartho 'yamàrambhaþ /
yathà na vyarthastathà'càrya eva vivàdaviùayaü spaùñayiùyati /

atra"idaü sarvaü sasarja' iti ÷ru(tyàdyudà)tyudàharaõaü ÷rutyàdàvapyevameva janma vyàkhyeyamiti j¤àpanàrtham /
yacca viyatpadaü prakçtyàdyupalakùaõaparamityàbhipretaü tatroktarãtyopapattisåcanàrthaü ceti /


*8,481*

paroktarãtyà ghañàdivadabhåtvàbhavanalakùaõaivotpattirviyataþ ÷rutisåtravivakùità kinna syàditi cedatra pçcchàmaþ /
àkà÷a÷abdena kiü vivakùitaü pareùàü (kiü) vai÷eùikàdivadavakà÷amàtramuta bàhyànàmiva mårtàbhàvaþ /

àdyaü dåùayati- avakà÷amàtramiti //

%<avakà÷amàtramàkà÷aþ kathamutpadyate 'nyathà  // MAnuv_2,3.10ab //>%

NYâYASUDHâ:
anyathà paràdhãnavi÷eùàptirjanmetyanaïgãkçtyàbhåtvàbhavanaü janmetyaïgãkàre 'vakà÷amàtramàkà÷a iti càïgãkàre kathamasàvutpadyate /
tasyotpattirnopapadyata iti yàvat /
sopàdànà hi sar(vàr)vasçùñirdçùñà na càkà÷otpattàvupàdànamasti /
naca brahmaõa upàdànatvamupapadyata iti prakçtyadhikaraõe (niùñhaïkitam) nirdiùyam /
yasya cotpattistasya pràgabhàvena bhàvyam /
na càkà÷asya pràgabhàvaþ sambhavati /
anupapannapratãtikatvàt /
abhàvo hi pratãyamàno 'syàtreti pratãyate na tu nirà÷rayaþ /
nacàkà÷àbhàvasyà÷rayapratãtirupapadyate /
yadeveheti nirdi÷yate tasyaivàkà÷atvàt /
upàdànà÷ritàbhàvavàde 'pi tadabhàvànnàbhàvapratãtyupapattiþ /
tathàca ÷rutiþ /
"abhàvo hi prade÷asya na hyatràbhàva ityapi' iti /
anavakà÷aråpaü brahmaivàkà÷asya pårvàvasthà pràgabhàva÷cocyata ityapi brahmaõo 'nupàdànatvena pratyuktam /
pratiyogyà÷raya evàbhàvà÷rayaþ /
nacàkà÷asyà÷rayo 'stãti tadabhàvo 'pi nirà÷rayo 'stviti cenna /
nirà÷rayatve kàryatvànupapatteþ /
ki¤ca pratãtàvàkà÷aþ svà÷raya ityatastadabhàvo 'pyàkà÷à÷rayaþ pratãyeteti viruddhamàpadyate /
prakçtiràkà÷asya kàraõamiti ka÷cit /
tanmate prakçterajanmaprasaïgaþ /
atha tatra paràdhãnavi÷eùàvàptirjanmàïgãkriyate /
tadàsambhàvitotpattike viyadàdàvapyevamevàïgãkaraõãyamiti /


*8,483*

dvitãye 'pi kiü prade÷aråpamàkà÷amaïgãkçtyedamucyate utànaïgãkçtya /
prathame yasya kasyacinmårtadravyàbhàvasyotpattirvà sarvasya và vivakùità /
nàdyaþ /
tasyàþ pratyakùàdisiddhatvenàdhikaraõànàrambhakatvàt /
dvitãyaü dåùayati- yadãti //

%<yadyanàkà÷atà pårvaü kiü mårtanibióaü jagat  // MAnuv_2,3.10cd //>%


*8,484*

NYâYASUDHâ:
sarvasyàpi mårtàbhàvasya sçùñàvutpattyaïgãkàre pralaye 'va÷yaü tadabhàvo 'bhyupagamaþ syàt /
atyantàsato janmàsambhavàt /
yadi ca sçùñeþ pårvaü pralaye 'nàkà÷atà sarvasya mårtadravyàbhàvasyàbhàvaþ aïgãkriyate /
tarhi kiü tadà mårtanibióaü jagadaïgãkriyate /
etadeva spaùñayati- mårteti //

%<måtarsampårõatà caiva yadyanàkà÷atà bhavet  // MAnuv_2,3.11ab //>%

NYâYASUDHâ:
yadyuktalakùaõàkà÷àbhàvaþ pralaye bhavettadà mårtasampårõatà bhavedeva /
abhàvàbhàvasya bhàvànatirekàt /
tadvayàptatvàdvà /
ca÷abdo 'nuktasamuccayàrthaþ /
sçùñayuttarakàlaü mårtamàtraü ca na syàt /
evaü ca sargapralayaviparivartaþ syàt /
adhikà ca pralaye mårtasampårteràpattiþ /
mårtadravyàbhàva evàkà÷o na tato 'tirikto 'stãti dvitãyaü niràkaroti- mårtadravyàõãti //

%<mårtadravyàõi càkà÷e sthitànyeva hi sarvadà  // MAnuv_2,3.11cd //>%

NYâYASUDHâ:
tadabhàva÷ceti càrthaþ /
yo mårtadravyàõi tadabhàvàü÷càïgãkaroti tenàva÷yaü tadatiriktàkà÷o 'ïgãkartavya eva /
yasmàttàni sarvadà'kà÷e sthitàni teneti yojanà /


*8,485f.*

idamuktaü bhavati /
ekasmin patatriõi patati dvitãyena patatriõà kutra patitavyamiti vàcyam /
yatràsau nàsti tatreti cettarhi yenàdhikaraõenaikya patatriõo 'bhàvaþ parasya ca bhàvo vi÷iùyate tadarthàntaramaïgãkaraõãyam /
sa eva prade÷aråpa àkà÷a iti kathaü tadanabhyupagamaþ /
ki¤ceha pakùã neha pakùãti mårtatadabhàvà÷rayatayà prade÷aþ sàkùisiddhaþ kathamapahnotuü ÷akyate /
api ca kiü mårtadravyasya pràgabhàva àkà÷aþ kiüvà pradhvaüso yadvàtyantàbhàvaþ athavànyonyàbhàvaþ /
na prathamadvitãyau /
sçùñayuttarakàle niràkà÷atvaprasaïgàt /
pràgabhàvapradhvaüsàbhàvayorupàdànaniùñhatvena tatràkà÷abuddheranyatra tadabhàvasya càpatteþ /
na tçtãyaþ /
kvacitkadàcinmårtasadbhàve tadatyantàbhàvànupapatteþ /
nacaturthaþ /
ghañànyonyàbhàvo hi pañastanniùñho veti tatràkà÷abuddhiprasaïgàt /
mårtadravyasaüsargàbhàvamàtramàkà÷a iti cettarhi utpatataþ patatriõaþ kena saüsargo yena tadabhàvasyàkà÷atvaü syàdityava÷yà÷rayaõãyaþ prade÷a iti /
tadevamàkà÷asyàbhåtvàbhavanaråpotpattiruyakteti siddham /


*8,487*

astvevaü parakçtamapavyàkhyànam /
kastarhyàkà÷a÷abdàrthaþ kà ca tasya paràdhãnavi÷eùàptirityata àha- ata iti //

%<ata àkà÷a÷abdoktastaddevo 'tra vinàyakaþ  /
dehotpattyà samutpanna iti ÷rutyàbhidhãyate  // MAnuv_2,3.12 //>%

NYâYASUDHâ:
parakãyavyàkhyànasyàyuktatvàdityarthaþ /
taddevo bhåtàkà÷àbhimànãti vinàyakasyàkà÷a÷abdavàcyatvopapàdanam /
atràtmana àkà÷a ityàdi÷rutau /
dehotpattyeti paràdhãnavi÷eùà(và)ptervivaraõam /
vàkyadvayametadityato 'treti ÷rutyeti ca yujyate /
÷ruterviùayàntaraü càha- bhåtamapãti //


*8,487f.*

%<bhåtamapyasitaü divyadçùñigocarameva tu  /
utpadyate ...  // MAnuv_2,3.13a-c //>%

NYâYASUDHâ:
bhåtamapyàkà÷a÷abdoktaü tacca ghañàdivadutpadyata iti ÷rutyàbhidhãyata iti sambandhaþ /
kuto bhåtàkà÷asyotpattimattvamityata uktam- asitamiti //
råpitvàdityarthaþ /
tathàca ÷rutiþ /
"àkà÷o nãlimodeti' iti /
tathà sati càkùuùatvaprasaïga ityata

uktam- divyeti //
tu÷abdenànudbhåtatvavi÷eùaü såcayati /
idamuktaü bhavati /
kiü càkùuùatvamàtramàpàdyamutàsmadàdãnprati /
àdye tviùyàpàdanam /
divyadçùñigocaratvàbhyupagamàt /
dvitãye tu bhåtàdi÷arãreùu vyàptibhaïgaþ /
tatrànudbhåtàdikalpane 'tràpi tatsamànaü ÷rutipràmàõyàditi /


*8,489*

nanvàkà÷asyàbhåtvàbhavanalakùaõàmutpattimadhunaiva niràkçtyàtra punastadaïgãkàre kathaü pårvottaravyàghàto na bhavedityata àha- avyàkçtamiti //

%<... avyàkçtaü hi gaganaü sàkùigocaram  // MAnuv_2,3.13cd //>%

NYâYASUDHâ:
yato 'vyàkçtameva gaganaü notpadyata ityuktaü na tu bhåtamato na virodhaþ /
tasyànutpattau hetvantaramapyàha- nityaü hi taditi //
nacaitadasiddham /
vinà÷akàraõàbhàvàt /
nahi kàraõàntaramanapekùye÷carecchà vinà÷aheturdçùñà /
utpatti÷rutestadapi kalpanãyamiti cenna /
tasyà bhåtatadabhimàniviùayatvena sàvakà÷atvàt /
ava÷yaü caitadevam /
àtmana àkà÷aþ sambhåta ityàderbhåtaprakaraõatvàt /
nanvavyàkçtàkà÷e pramàõameva nàsti /
kasyànutpattirucyata ityata uktam- sàkùãti //
tatkathamityata àha- prade÷a iti //

%<prade÷a iti vij¤eyaü nityaü notpadyate hi tat  // MAnuv_2,3.13ef //>%

NYâYASUDHâ:
nanvetadeva bhåtàkà÷amiti cenna /
råpitvàråpitvavyàkçtatvàvyàkçtatvaparicchinnatvàparicchinnatva÷rutãnàü sattvàt /
ki¤cotpattyanutpatti÷rutyorvirodho 'pyàkà÷advaitamavagamayati /
vyavasthayàvirodhopapattàvanutpatti÷ruteraupacàrikatvakalpanàyogàt /
naca prade÷asyotpattirupapadyata ityuktaü pràk /

nanu såtrakçtaiva gauõyasambhavàdityuktam /
vyàkhyàtaü tadbhàùyakçtà /
vivçtaü càsmàbhiþ /


*8,491*

nanvavyàkçtàkà÷asyotpattyabhàve mà bhådàkà÷aþ sambhåta iti virodhaþ /
idaü sarvamasçjatetyàdi÷rutivirodhastu bhaviùyatãti cenna /
tasyàbhåtvàbhavanalakùaõotpattyasambhave 'pi paràdhãnavi÷eùàptiråpotpattisadbhàvàdityàha- tathàpãti //

%<tathàpi pårvasambandhaparatantravi÷eùayuk  /
khamevotpattimannàma ÷ruti÷abdavivakùitam  // MAnuv_2,3.14 //>%

NYâYASUDHâ:
mårtasambandha÷càsau paratantravi÷eùa÷ceti vigrahaþ /
yadanàditvenoktaü tadeva svamityarthaþ /
idaü sarvamasçjateti ÷rutivàkyaü ÷ruti÷abdaþ /


*8,492*

evaü ÷rautà(sautrà)kà÷otpattiü vyàkhyàyopalakùitaprakçtyàdyutpattiü vyàkhyàti- prakçtiriti //

%<prakçtiþ puruùaþ kàla ityete ca samasta÷aþ  /
ã÷àdhãnavi÷eùeõa janyà ityeva kãrtitàþ  // MAnuv_2,3.15 //>%

NYâYASUDHâ:
ityete ca etadàdaya÷ca /
ã÷varàdhãnavi÷eùeõaiva nàbhåtvàbhàvitvenetyarthaþ /
kàlasya tvabhåtvàbhavanamapyastãtyà÷ayenàha- kàleti //

%<kàlapravàha evaiko nityo natu vi÷eùavàn  // MAnuv_2,3.16ab //>%

NYâYASUDHâ:
vi÷eùavàn kùaõalavàdiråpaþ /
upapàditaü caitatpràgeva /


*8,493*

pràk parigaõitànàü prakçtyàdãnàmã÷varàdhãnavi÷eùàvàptireva janmetyuktam /
tatra kasya kãdç÷ã vi÷eùàvàptirityataþ prakçtyàditrayàbhimànidevatàyàþ paràdhãnavi÷eùàvàptiü vi÷adayati- puruùeti //

%<puruùàvyaktakàlànàü ramaivaikàbhimàninã  // MAnuv_2,3.16cd //
sisçkùutvavi÷eùaü tat sàkùàd bhagavadicchayà  /
pràptaiva sçùñetyudità ...  // MAnuv_2,3.17a-c //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàtpuruùàdãnàü ramàbhimàninã /
sà caikaiva dehadehyàdibhedarahità /
tattasmàtsàkùàdbhagavadicchayà sisçkùutvavi÷eùaü pràptaiva sçùñetyudità /
natu vinàyakàdyabhimànivaddehotpattimatãtyarthaþ /
yadyapi bhagavatyà icchàni nityà tathàpi (tadãya)vyaktiråpasye÷varà(parà)dhãnatvàbhipràyeõedamuktamiti j¤àtavyam /


prakçteþ paràdhãnavi÷eùàvàptiü vivçõoti- pradhànamiti //

%<... pradhànaü vikçterapi  // MAnuv_2,3.17d //>%

NYâYASUDHâ:
pradhànamapi vikçterã÷varàdhãnàyàþ kàraõàdidaü sarvamasçjatetyàdau sçùñamityuditamityarthaþ /
yathoktam /

"vikàro 'vyaktajanma hi' iti /


*8,494*

puruùàõàü paràdhãnavi÷eùàvàptiü spaùñayati- pumàüsa iti //

%<pumàüso dehasambandhàt sçùñimanta itãritàþ  // MAnuv_2,3.18ab //>%

NYâYASUDHâ:
kàlapravàhasya pravàhijanma mahadàdãnàü copacayàvàptirvi÷eùalàbha iti spaùñatvà(nnàtro)nnoktam /
etena"j¤o 'ta eva'"tathà pràõàþ' ityadikamapi vyàkhyàtaü veditavyam /
//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü viyadadhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*8,494*

[======= JNys_2,3.II: màtari÷vàdhikaraõa =======]


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü màtari÷vàdhikaraõam //

//  oü etena màtari÷và vyàkhyàtaþ oü //
atãtàdhikaraõe viyadàdiviùayàõàü utpattyanutpatti÷rutãnàü vyavasthayà virodhaþ parihçtaþ /
idànãü"tejobannànyàkà÷a iti tànyanityàni vàyurvàva nityaþ' iti ÷rutau vyavasthitanityatvànityatvavantamapyàkà÷amanityapakùe nikùipya vàyonirtyatvàbhidhànàdàkà÷adevatàyà vinàyakasyeva vàyudevatàyàþ svaråpeõa nityatvaü dehotpattyàdinà janmàdimattvamiti vyavasthànupapattermukhyaivànutpattirityadhikà÷aïkayà pårvapakùite vyavasthàtide÷enaiva siddhàntitam /
tatra kãdç÷ã vàyau ÷rutãnàü vyavasthà /
yayàdhikà÷aïkàparihàraþ syàdityatastàü da÷aryati-

evamiti //


*8,495*

#<etena màtari÷và vyàkhyàtaþ  | BBs_2,3.8 |>#

%<evaü praëayakàle 'pi pratibhàtaparàvaraþ  // MAnuv_2,3.18cd //
mukhyàvàyurnityasamaþ ÷arãrotpattikàraõàt  /
paràdhãnavi÷eùeõa janimàneva ÷abditaþ  // MAnuv_2,3.19 //>%

NYâYASUDHâ:
yathà viyadanàdi janmavaccoktamevamityatharþ /
pratibhàtaparàvaraþ ÷arãràbhàve 'pi pratibhenaiva j¤ànena viùayãkçtàtãtànàgato yatastasmànnityasama iti ÷abditaþ /
÷arãrotpattikàraõàtparàdhãnavi÷eùeõetyetayorhetuhetumadbhàvaþ /
eva÷abdasya paràdhãnavi÷eùeõaivetyanvayaþ /
mukhyavàyurityanena bhåtaprakaraõe 'pi na bhåtavàyuviùayamidaü såtram /
tatràdhikà÷aïkàbhàvàt /
ata eva nàvàntaràbhimàniviùayam /
kinnàma tatparamàbhimàniviùayameveti såcayati /
svaråpàtiriktasya pratibhaj¤ànasyàpyanupaplavàdàkà÷adevatàto vi÷eùo yujyata iti bhàvaþ /


*8,496*

yaduktamatra prakaraõe paràdhãnavi÷eùàvàptireva janirnàbhåtvàbhavanamiti tadupapattyantareõopapàdayannadhikaraõàrthamupasaüharati- naiveti //

%<naiva ki¤cit tato janmavarjitaü paramàdçte  /
paràdhãnavi÷eùatve janmanaþ sthålatàbhavaþ  // MAnuv_2,3.20 //
pårva÷abdavilopa÷ca yadi janmeti kãrtyate  /
ramàyà naiva janmàsti caitanyasyàpi kevalam  // MAnuv_2,3.21 //
pradhanasya ca vedasya ...  // MAnuv_2,3.22a //>%


*8,496f.*

NYâYASUDHâ:
iti siddhamiti ÷eùaþ /
etacca janmanaþ paràdhãnavi÷eùalàbha(svaråpa)tva evàïgãkçte siddhayati na tvabhåtvàbhavanaråpatva ityarthaþ /
nanvavyàkçtàkà÷asyàbhåtvàbhavanànupapatterastu tatra paràdhãnavi÷eùàvàptijarnma÷abdàrthaþ /
anyatra tvabhåtvàbhavanamevàïgãkriyate cetko doùaþ /
bàdhakabhàvàbhàvàbhyàmanekàrthatvakalpanàvirodhàdityata àha- sthålateti //

upàdànadharmiõo dharmyantaràtmanà parivartaþ sthålatàbhàvaþ /
ata eva pårva÷abdavilopa÷ca pårva÷abdanivçttau ÷abdàntarapravçtti÷cetyarthaþ /
udàhçtaü caitatprakçtyadhikaraõe /
abhåtvàbhavanaü yadi janmeti kãrtyata ityukte 'sadanuvàdaþ syàt /
pariõàmavàdibhiþ kvàpyabhåtvàbhavanànabhyupagamàt /
ato vimatipadaü dar÷ayituü sthålatetyàdyuktam /
tarhi ramàyà jãvacaitanyasyàpi pradhànasya vedasya caivaüvidhaü janma naivàstãtyataþ parame÷varàdçte sarvaü janimaditi na siddhayet /
tathàca"idaü sarvamasçjata' ityàdipratij¤àhàniþ"àtmà và' ityàdi÷abdavirodho vibhaktatvahetoranaikàntyaü ca syàt iti vàkya÷eùaþ /
"eùa cetanayà yukto jãva ityabhidhãyate' ityàdivacanàjjãva÷abdo bhåtàdisaïghàte vartate /
tasya coktavidhotpattirastyevetyataþ kevalaü caitanyasyetyuktam /
nahi kùãraü dadhijàtamitivadidaü dravyaü ramàditvena pari(õatami)vçttamityatra pramàõamasti /
kintu"dvàvetau nityamuktau nityau sarvagatau',"ajo nityaþ',"ajàmekàm',"yàvadbrahma viùñhitaü tàvatã vàk' ityàdi÷rutibhyo 'nàditvamevàvagatam /


*8,498*

nanu vedasya kãdç÷ã paràdhãnavi÷eùàptiryena bhavatpakùe pratij¤àhànyàdikaü na syàdityata àha- vedasyàpãti //

%<... vedasyàpã÷varecchayà  /
vyaktirnàma vi÷eùo 'sti ...  // MAnuv_2,3.22bc //>%

NYâYASUDHâ:
niyatavi÷iùyànupårvãkatvenàrthabodhakatva÷aktyàvirbhàvo vyaktiþ /
kàlapravàhasya nàstitve doùo vakùyate /
mahadàdisåkùmaråpanityatà ca ÷rutyà(dipra)pi prasiddhà /
ato 'pi pratij¤àhànyàdyanistàra ityà÷ayavànupasaüharati- tasmàditi //

%<... tasmàt tadva÷ataiva hi  // MAnuv_2,3.22d //
utpattiratra kathità ...  // MAnuv_2,3.23a //>%

NYâYASUDHâ:
tadva÷atà parame÷varava÷atvavi÷eùalàbhaþ /
atra ÷rutisåtrayoþ /
//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü màtari÷vàdhikaraõam //
JOSHI-8


___________________________________________________________________________


*8,501*


[======= JNys_2,3.III: asambhàvàdhikaraõa =======]



/ atha ÷rãmannyàyasudhàyàü asambhavàdhikaraõam //

// oü asambhavastu sato 'nupapatteþ oü //
asambhàvyamànajanmanorgaganapavanayorutpattàvuktàyàmidamà÷aïkayate /
sadajàyatetyàdi÷ruterbrahmaõo 'pi janmàsti /
naca ÷rutyàdivirodhaþ /
svaråpotpattyabhàve 'pi paràyattavi÷eùàvàptiråpotpattisambhavàdgaganapavanavaditi /
tannivçttyarthamidamadhikaraõamàrabdham /
etaccàyuktamivàbhàti /
asambhava ityanutpattimàtrapratij¤ànàt /
tasya ca pareõàpyaïgãkçtatvàt /
nanvavadhàraõàrthasya tu÷abdasya prayogànnàyaü doùaþ /
satyam /
tathàpi tatra hetoranabhidhànàdayuktameva /
nanvanupapatterityuktam /
satyam /
kiü tasyàrtho na hyasataþ sadutpatteradçùñatvàdanupapatteriti /
nacaitatsarvathàpyutpattyabhàvamupapàdayitumalam /
kàraõavi÷eùapratiùedhàt /
maivam /
prasaktakàraõaniràsàdanyasyàprasaïgàtkàraõàbhàvasyaiva siddheriti sthite vibhavàdanupapatterita hetuü prakàràntareõa vyàcakùàõàþ såtràrthamàha- svatantratvàditi //

#<asaübhavas tu sato 'nupapatteþ  | BBs_2,3.9 |>#

%<... svatantratvàt paràtmanaþ  /
naivotpattiþ kathamapi na svatantraü tato 'param  // MAnuv_2,3.23b-d //>%

NYâYASUDHâ:
kathamapãti //
svaråpato vi÷eùata÷cetyarthaþ /
kutaþ paramàtmanaþ svàtantryamiti cenmaivam /
kiü svatantrameva vastu nàïgãkriyate kiüvàto 'nyatsvatantramaïgãkçtya tasya svàtantryaü niràkriyate /
nàdyaþ /
anavasthiterasambhavàcca /
dvitãyaü pratyàha- neti //
pramàõàbhàvàt /
bhàve và tadevàsmàbhiþ paramàtmatayàïgãkariùyata iti bhàvaþ /


*8,503*

kecididaü såtramanyathà vyàcakùate /
pràgguõinàü viyadàdãnàmutpattiruktà /
idànãü råpàdãnàü guõànàü dikkàlàde÷cotpattirucyate /
sato guõàderasambhavo nopapadyate /
pratij¤àhànyàdinànupapatteriti /
tadasat /
viyatpadenaiva sarvasyopalakùaõàt /
abhyadhikà÷aïkàbhàvàcca /
viyatpadasya sajàtãyabhåtamàtropalakùakatvaü nyàyyam /
vijàtãyaguõàdyupalakùakatvamayuktamiti cenna /
saïgatireùà nàbhyadhikà ÷aïkà /
råpàdãnàmutpattya÷ravaõàditi cenna /
pratij¤àdibhyastadavagateþ /
saïkocastatra kalpyata iti cenna /
bàdhakànupanyàsàditi /


*8,505*

anye tvevaü vyàkurvate /
brahmaõa evàsambhavo na tu tadvayatiriktasya /
pratij¤àhànyàdiprasaïgenànupapatteriti /
etadapyasat /
pårveõaivàsyàrthasya labdhatvàt /
viyanmàtari÷vanorutpattipratipàdanamupalakùaõàrthamiti j¤àpayitumetaditi cenna /
pratij¤àhànyàdyupanyàsenaiva tajj¤àpanasiddheþ /
samànanyàyopalakùaõasya mãmàüsàyàü sarvatra prasiddhatvàt /
anyathàtide÷e 'bhyadhikà÷aïkàbhyåhanavaiyarthyàdityukta eva såtràrthaþ /
etadeva j¤àpayituü bhagavatà'càryeõa pràgeva"naiva ki¤cid' ityupasaühçtam /
//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü asambhavàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*8,506*


[======= JNys_2,3.XIII: vyatirekhàdhikaraõa =======]


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü vyatirekàdhikaraõam //

//  oü vyatireko gandhavattathà ca dar÷ayati oü //
atra yoginàü svaråpeõaivànekatvamupapadyate /
tasya ca avirodha÷candanavadityuktàrthopapàdakatayà saïgatau sthitàyàü asambhavastu sato 'nupapatteriti yadã÷varasya sarvasvàtantryamuktaü tadupapàdakatvenàpi saïgatiü j¤àpayaüstathà såtraü vyàcaùñe- acchedyasyàpãti //

#<vyatireko gandhavat  | BBs_2,3.26 |
tathà ca dar÷ayati  | BBs_2,3.27 |>#

%<acchedyasyàpi jãvasya vibhàgaü bahudhà hariþ  /
kçtvà bhogàn pradàyaiva caikyamàpàdayet punaþ  // MAnuv_2,3.24 //
ata ã÷ava÷aü sarvaü cetanàcetanaü jagat  // MAnuv_2,3.25ab //>%

NYâYASUDHâ:
bhogàü÷ceti sambandhaþ /
aikyamevetyeva÷abdànvayaþ /
aikyaü ekaråpatvam /
svaråpaikyasya vibhàge 'pi sattvàt /
sarvamã÷ava÷am /
tathàca sa eva svatantra iti vàkya÷eùaþ /


*8,507*

nanvanyai÷chaittuma÷akyaü chitvà teùàmapi bhàgànàü bhoga÷aktiü pradàya yadi punarekatàmàpàdayati haristarhi tatra tasya sàmarthyaü j¤àyatàm /
kàryasya kàraõa÷aktiü vinànupapatteþ /
sarvaü jagadã÷ava÷amiti tu kathamityata àha- avibhàgamiti //

%<avibhàgaü vibhàgàya yadà nayati ke÷avaþ  /
kima÷akyaü pare÷asya tadeti hyabhidhãyate  // MAnuv_2,3.25c-f //>%


*8,507f.*

NYâYASUDHâ:
yathà loke ki¤cidadbhataü kàryaü kçtavatastathàbhåte 'nyatràpi kàrya÷aktiþ sambhàvyate /
tathàtyantàghañitamidaü ghañayato jagannàthasya sarvatràpi ÷aktisambhàvanà yuktaiveti bhàvaþ /
nanvatra såtre jãvasyànekatvàpattimàtramucyate natu tasyàþ parame÷varàyattatvam /
tatkathamanena tasya sarvai÷varyàvagatirityata àha- iti hãti //
"taü yathà yathe÷varaþ prakurute tathà tathà bhavati /
so 'cintyaþ pamaro garãyàn'"acintyaye÷a÷aktyaiva hyeko 'vayavavivarjitaþ /
àtmànaü bahudhà kçtvà krãóate yogasampadaþ' iti såtropàttàbhyàü ÷rutibhyàü yasmàdevamabhidhãyate tasmàtsåtreõàpyevamevamabhidhãyate /
pratij¤àpramàõayorekàrthatàyà àva÷yakatvàditi /
//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü vyatirekàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*8,508*


[======= JNys_2,3.XIV: pçthagupade÷àdhikaraõa =======]


//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü pçthagupade÷àdhikaraõam //

//  oü pçthagupade÷àt oü //
atra jãvàtmanaþ paramàtmanà'tyantiko bhedaþ samarthyate /
syàdetat /
yathà hi pratyakùàdipramàõaira??õàvadhçta(devadatta)siüha(devadatta)bhedasya puüsaþ siüho devadatta iti vàkya÷ravaõe 'pi na siühadevadattasvaråpaikyapratipattirbhavati /
kinnàma gauõa evàyaü prayoga ityadhyavasyati /
tathà athàto brahmajij¤àsà ityàdibhiþ vyatireko gandhavat ityantaiþ såtraiþ jãvàtmaparamàtmabhedasya pratyakùàdipramàõabalenopapàditatvàttattvamasyàdi÷ruti÷atenàpi na tadabhedapratipattirutpattumalam /
kintu gauõàrtha eva ÷rutaya eva iti ni÷cayo bhavet /
ataþ pràpakabhàvànnedamadhikaraõamàrambhaõãyamityato 'dhikà÷aïkàü da÷aryanpårvapakùayati- evaü sthite 'pãti //

#<pçthagupade÷àt  | BBs_2,3.28 |>#

%<evaü sthite 'pi jãvaikyaü kecidàhuþ paràtmanà  /
tad yo 'hamitipårvàbhiþ ÷rutibhi÷cànumàbalàt  // MAnuv_2,3.26 //>%


*8,509*

NYâYASUDHâ:
evamatãtagranthoktanyàyena jãvàtmaparamàtmanorbhede ni÷cite 'pãtyarthaþ /
smçtibhinneti càrtho 'numànabalàcceti và sambandhaþ /
etaduktaü bhavati /
yadyapi bhedaþ pràk samarthitastathàpi jãvaþ paramàtmanàbhinna eva /
"tadyo 'haü so 'sau yo 'sau so 'ham' /
tattvamasi /
"ahaü brahmàsmi' ityàdi÷ruteþ /
"ahaü hariþ sarvamidaü janàrdano nànyattataþ kàraõakàryajàtam /
ãdçïmano yasya na tasya bhåyo bhavodbhavà dvandvagadà bhavanti' ityàdismçte÷ca /
nacaitàþ ÷rutayaþ smçtaya÷ca gauõàrthà yojyàþ /
upakramàdibalena tàtparyàvadhàraõàt /
balavadbàdhakàbhàvàcca /
upanyastàni tu pramàõànyàvidyakamithyàbhedaviùayatayàpi sambhavanti /
tathà cànumànam /
vimato bhedo mithyà bhedatvàccandrabhedavaditi /
naca"asminnasya ca tadyogaü ÷àsti' iti muktàvapi bhedoktirbàdhikà /
tasyà avàntaraviùayatvopapatteþ /
naca paramamuktau bhede pramàõamasti /
"yatra tvasya sarvamàtmaivàbhåt /
vibhedajanake j¤àne nà÷amàtyantikaü gate /
àtmano brahmaõo bhedamasantaü kaþ kariùyati /
avimuktestu bhedassyàjjãvasya paramasya ca /
tataþ paraü na bhedo 'sti bhedahetorabhàvataþ' ityàdi÷rutiramçtayo 'pavadanti ca paramamuktau jãvaparabhedamityevaü kecidvàdino vadanti /
ato yuktastanniràkaraõàyàdhikaraõàrambha iti /


*8,511*

evaü pårvapakùayitvà siddhàntayatsåtraü vyàcaùñe- na taditi //

%<na tad yuktaü yato viùõuþ pçthagevàbhidhãyate  // MAnuv_2,3.27ab //>%

NYâYASUDHâ:
tat jãvasya paramàtmaikyam /
na yuktam /
kintu pçthageva jãvàtmaparamàtmànau /
kutaþ /
yato viùõurjãvàjjãva÷ca viùõoþ

"bhinno 'cintyaþ paramo jãvasaïghàt' ityàdi÷ruti(smçti)bhiþ pçthageva abhidhãyate tasmàdityarthaþ /
nanvetàþ ÷rutismçtayo 'vidyàkalpitabhedaviùayatayànyathàsiddhàþ na tàtvikabhedasiddhayai prabhavantãtyuktamiti cet /
mà tvariùñhàþ /
niràkariùyàmaþ ÷rutyàdeþ atattvàvedakatvamityà÷ayavànakalpitabhedaviùayàü ÷rutimudàharati- praj¤eti //

%<praj¤ànetro 'loka iti muktau bhedo 'bhidhãyate  // MAnuv_2,3.27cd //>%

NYâYASUDHâ:
"eùa brahmaiùa prajàpatirindraþ' ityàdinà vi÷vaprapa¤camanådya sarvaü tatpraj¤ànetramiti tasya praj¤àkhyabrahmanetçkatvamabhidhàya netçnetavyabhàvasya kalpitatvàdityà÷aïkànivçttyarthaü praj¤ànetro 'loka iti ÷rutyà muktàvapi jãvaparayorbhedo 'bhidhãyate 'loko mukto 'pi praj¤ànetro brahmanetçka iti /
nãyate 'neneti netram /
dàmnãtyadisåtràt /
praj¤à ca brahma /
"praj¤à pratiùñhà praj¤ànaü brahma' iti vàkya÷eùàt /
nacàtra loka iti padaü chedyam /
janabhuvanadeharåpasya lokasya pràgeva brahmanetçkatvasyoktatvena punaruktiprasaïgàt /
naca netçnetavyayorabhedaþ kvacidasti /
nacàvàntaramuktiviùayeyaü ÷rutiþ /
tatra lokàtãtatàyogàt /
dehendriyàdivaikalyaü khalvalokatvam /
paramamuktau cànuvartamàno bhedo nàvidyàkalpito bhavitumarhatyatiprasaïgàditi /


*8,513*

nanu mu(ktau bhedàbhàvene)ktàvabhede 'nekàþ ÷rutayaþ smçtaya÷ca santi /
tatkathamekàkinãyaü ÷ratirmuktau bhedasàdhanàyàlamityato bahvãþ ÷rutismçtãratrodàharati- etamiti //


*8,514*

%<etamànandamityanyà paramaü sàmyamityapi  // MAnuv_2,3.27ef //>%

NYâYASUDHâ:
"etamànandamayàtmànamupasaïkramya' ityanyà ÷rutirmuktasya parasmàdbhedamàha /
sàmãpyapràpterabhidhànàt /
naceyamavàntaramuktiþ /
"asmàllokàtpretya' iti videhatvavacanàt /
"tadà vidvànpuõyapàpe vidhåya nira¤janaþ paramaü sàmyamupaiti' ityapi ÷rutirmuktau jãvasya brahmaõo bhedamàcaùñe /
sàmyasya bhedasamànà÷rayatvàt /
puõyapàpà¤janàkhyavidyàvidhånanàbhidhànàdasyàpi paramamuktiviùayatvaü j¤àyate /

%<idaü j¤ànamapà÷ritya mama sàdharmyamàgatàþ  /
sarge 'pi nopajàyante praëaye na vyathanti ca  // MAnuv_2,3.28 //>%

NYâYASUDHâ:
idaü j¤ànamiti bhagavadvàkye 'pi mama sàdharmyamàgamà iti bhedo j¤àyate /
sargapralayayorapyupajananavyathàbhàvoktyà paramamuktitvaü ca /

%<upasampadya tajjyotiþ svaråpeõàbhipadyate  /
tatra paryeti jakùaü÷ca krãóannapi sadà sukhã  // MAnuv_2,3.29 //
àcakùva me mokùaü dhãrà yaü pravadanti tam  /
ityakta àha vàgdevã paraü mokùaü prajàpateþ  // MAnuv_2,3.30 //>%

NYâYASUDHâ:
upasampadyata ityanena"para¤jyotirupasampadya svena råpeõàbhiniùpadyate /
sa tatra paryeti jakùankrãóanramamàõaþ' ityetàü ÷rutimarthato 'nuvadati /
atràpi sàmãpyapràptyàdinà bhedo 'vagamyate /
"asmàccharãràtsamutthàya svena råpeõàbhiniùpadyate' ityuktyà paramamokùatvaü ca /

%<÷àkhàü ÷àkhàü mahànadyaþ saüyànti paritaþsravàþ  /
dhànàpåpà màüsakàmàþ sadà pàyasakardamàþ  // MAnuv_2,3.31 //
yasminnagnimukhà devàþ sendràþ sahamarudgaõàþ  /
ãjire kratubhiþ ÷reùñhaistadakùaramupàsate  // MAnuv_2,3.32 //
pravi÷anti paraü devaü muktàstatraiva bhoginaþ  /
nirgacchanti yathàkàmaü pare÷enaiva coditàþ  // MAnuv_2,3.33 //>%


*8,514f.*

NYâYASUDHâ:
÷àkhàü ÷àkhàmiti mahàbhàratavàkye bhedàvabhàsaþ sphuña eva /
tasya ca paramamokùaviùayatàpradar÷anàrthamàcakùvetyàdipårvavàkyàrthasaïgrahakathanam /
ityukte prajàpatineti pçùñe /
tasya madhye puõyagandhaþ sahasra÷àkho vimalo vibhàti /
tasya vetasasya ÷àkhàü ÷àkhàmà÷ritya dhànàpåpavatyaþ màüsakàmavatyaþ /
ar÷aàdibhyo 'c /
pàyasaü kardamasthànãyaü yàsàü tàstathoktàþ /
yasmin loke /
ãjire yajante ca /
tadakùaraü paramaü brahma /
tatraiva parame÷varàntara eva /


*8,515*

%<bhedadçùñayàbhimànena niþsaïgenàpi kamarõà  /
kartçtvàt saguõaü brahma puruùaü puruùarùabham  // MAnuv_2,3.34 //
sa saïgatya punaþ kàle kàlene÷varamårtità  /
jàte 'guõavyatikare yathàpårvaü prajàyate  // MAnuv_2,3.35 //>%

NYâYASUDHâ:
bhedadçùñayeti bhàgavatavàkyasyàyamarthaþ /
"àdyaþ sthiracaràõàü yo vedagarbhaþ saharùibhiþ /
yoge÷varaiþ kumàràdyaiþ siddhairyogapravartakaiþ /
sa jãve÷varàdibhedaj¤ànenàbhimànene÷varabahumànena nivçttakarmaõà ca jagatkartçtvàtsàrvaj¤àdiguõopetaü paramapuruùàkhyaü paraü brahma saïgatyamuktaþ sanpravi÷ya punaþ kàlàkhyaparame÷varamårtyà sçùñikàle jàte satyaguõavyatireke sattvàdiguõavikriyàhãne viùõuloke pårvavatsarvamuktàdhipatirjàyata iti /
atra tu bhedaþ sphuña eva /
hiraõyagarbhamuktitvàdeva paramamuktitvaü ca siddham /

%<çcàü tvaþ poùamàste ca pareõa preritàþ sadà  // MAnuv_2,3.36ab //>%

NYâYASUDHâ:
"çcàü tvaþ poùamàste pupuùvàngàyatraü tvo gàyati ÷akvarãùu /
brahmà tvo vadati jàtavidyàü yaj¤asya màtràü vimimãta u tva' iti mantrasyàyamarthaþ /
muktisthàne tvaþ ka÷cid brahmà çcàü poùaü pupuùpvànàste çcaþ puùyàþ kurvannàste /
tvo brahmà ÷akvarãùu çkùvàråóhaü gàyatraü sàma gàyati /
tvo brahmà jàtavidyàü pauruùeyavidyàü vadati /
tvo brahmà yaj¤asya viùõormàtràmaü÷ameva vimimãte dhyàyatãti /
atràpi bhedaþ sphuña evàvabhàsate /
brahmabàhulya÷ravaõàtparamamokùatvaü ca /
nacàsya çtvigviùayatvam /
brahmaõo jàtavidyàvàditvasyàprasiddhatvàt /
caturõàmapi pàdànàü hotràdibhinnaviùayatve tçtãyapàde tva iti ca vyarthaü syàt /
ca÷abdo vàkya÷eùasamuccaye /

pareõa preritàþ sadetyanena"sa và eùa brahmaniùñha idaü ÷arãraü martyamatimçjya brahmàbhisampadya brahmaõà('bhi)pa÷yati' ityàdi÷rutãþ /
"yatheùyaü parivartante tasyaivànugraherità' ityàdismçtã÷copàdatte /

%<yatkàmastat sçjatyaddhaiùàtmanà tat sçjatyapi  // MAnuv_2,3.36cd //>%


*8,516*

NYâYASUDHâ:
yatkàma ityanena"na hàsya karma kùãyate 'smàddhayevàtmano yadyatkàmayate tattatsçjata' iti ÷rutirupàdãyate /
mukto yadyatkàmayate tattadvastu tatkarma sçjate /
katham /
yatsçjate tadasmàdàtmana eva parame÷varànugrahadvàraivetyarthaþ /
addhaiveti hyeva÷abdàrthaþ /

atre÷varàjjãvasya bhedaþ spaùña eva /
karmàkùayavacanàtparamamuktitvaü ca /

%<sahaiva brahmaõà kàmàn bhuïkate nistãrõatadguõaþ  // MAnuv_2,3.37ab //>%

NYâYASUDHâ:
sahaivetyanena"so '÷nute sarvànkàmànsaha brahmaõà vipa÷citaþ' iti ÷rutimupàdatte /
brahmaõà brahmàtmakàmatayà sarvànkàmànsaha yaugapadyena bhuïkta iti vyàkhyànaü tu ÷rautàkùarànanuguõaü tatsiddhàntànanuguõaü ca /
nistãrõetyanena"tãrõo hi tadà sarvàn÷okànhçdayasya bhavati' iti ÷rutirgçhyate /
tadà sarvàn ÷okàüstãrõo mukto hçdayasya brahmaõaþ ÷eùabhåto bhavatãtyarthaþ /
hçdayanatvàd hçdayaü brahma /
tadguõà hçdguõà duþkhàdyàþ /
atra sarva÷okataraõàtparamamuktitvamavagamyate /

%<duþkhàdãü÷ca parityajya ...  // MAnuv_2,3.37c //>%

NYâYASUDHâ:
duþkhàdãü÷ca parityajyetyanena"jyotirmayeùu deheùu svecchayà vi÷vamokùiõaþ /
bhu¤jate susukhànyeva na duþkhàdãnkadàcana' ityàdi(kaü) brahmavaivartavàkyaü gçhyate /
atra bahuvacanena bhedo duþkhàdyabhàvena paramamuktitvaü càva(sãyate)bhàsate /

%<... jagadvayàpàravarjitaþ  // MAnuv_2,3.37d //
bhuïkte bhogàn sahaivoccàn ...  // MAnuv_2,3.38a //>%

NYâYASUDHâ:
jagadvayàpàretyanena svàdhikànandasampràptau sçùñayàdivyàpçtiùvapi /
muktànàü naiva kàmaþ syàdanyànkàmàüstu bhu¤jate' iti vàràhavacanaü gçhyate /
atra cai÷varyamaryàdayà bhedo gamyate /
svapakùasàdhanamupasaüharati- ityàdãti //

%<... ityàdyàgamamànataþ  /
muktasya bhedàvagateþ kathameva hyabhinnatà  // MAnuv_2,3.38b-d //
jãve÷ayor ...  // MAnuv_2,3.39a //>%

NYâYASUDHâ:
muktasya parabrahmaõa iti ÷eùaþ /


*8,519*

idànãü parapakùaü niràkariùyanyaduktaü ÷rutibhi÷cànumàbalàdita ÷rutisàcivyena anumànam, tattàvanniràkartumupakramate- nànumà ceti //

%<... nànumà ca tadabhedaü pramàpayet  // MAnuv_2,3.39ab //>%

NYâYASUDHâ:
ca÷abdaþ svapakùasàdhanaparapakùani(rasana)ràsasamuccayàrtaþ /
pramàpayet pramitaü kuryàt /
yadvà jãve÷varàbhede paropanyastasamastapramàõanirasanapratij¤eyam /
tathàca ÷rutismçtã ceti càrthaþ /


*8,520*

tatkathamityato 'numànaü tàvadanuvadati- mithyaiveti //

%<mithyaiva bhedo vimato bhedatvàccandrabhedavat  /
iti cet ...  // MAnuv_2,3.39c-e //>%

NYâYASUDHâ:
bhedo mithyetyetàvatyukte candrabhedàdinà siddhasàdhanaü syàdityota vimata ityuktam /
jãvabrahmaõorbheda iti yàvat /
stambhakumbhàdibhedasya pakùatulyatvànna tatra bhedatvahetorvyabhicàraþ ÷aïkanãya iti j¤àpanàrthaü và /
yàvànka÷cidvimato bhedaþ sa sarvo 'pãti /
bhedagrahaõaü (vi)spaùñàrtham /
sàdhyàvadhàraõenàsiddhayàdyàbhàsoddhàraü såcayati /
bhedamithyàtvasiddhàvabheda eva vàstavaþ siddhayatãti bhàvaþ /


*8,521*

dåùayituü pçcchati- sàdhyeti //

%<... sàdhyadharmo 'yaü sannasan và navobhayam  // MAnuv_2,3.39ef //>%

NYâYASUDHâ:
ayaü jãvabrahmabhedasya mithyàtvalakùaõaþ /
sanniti svamatànusàreõa /
nanu mithyàtvaü saccettadyasya tadapi satsyàt /
nahi sambhavati nàsti dharmã dharma÷càstãti /
tathàca vaiparã(tyameva)tyam /
maivam /
mithyàtvaü khalvatyantàbhàvapratiyogitvaü tacca buddhidvàreõaiva /
atyantàsato 'pi pratãtiraïgãkriyate /
tathàca mithyàtvamastãtyasya tatpratiyogiko 'tyantàbhàvaþ sannityarthaþ /
nacàtra ko 'pi virodhaþ /

asanveti màdhyamikamatànurodhena /
nahi prativàdinyà÷vàso 'sti /
yenàsau svamatamatipa(tã)tya na vadediti ni÷cinumaþ /

ubhayaü naveti prativàdimatànusàreõa /
sadàdipakùadåùaõasàmyàditi bråmaþ /
yadvobhayaü (veti) ceti tçtãyaþ pakùaþ /
neti caturthaþ /
ubhayaü na vetyarthaþ /


*8,524*

àdyaü dåùayati- yadãti //

%<yadi sannapasiddhàntaþ ...  // MAnuv_2,3.40a //>%

NYâYASUDHâ:
yadyayaü sàdhyadharmaþ sannityucyate tadà màyàvàdino 'pasiddhàntaþ syàt /
nahi jãvabrahmaõorbhedasya mithyàtvaü brahma, yena tasya sattve 'pi sadadvaitavàdino nàpasiddhàntaþ syàt /
brahmaõo nirvikalpakatvàt /

dvitãye doùamàha- sa eveti //

%<... sa evàsannitãrite  // MAnuv_2,3.40b //>%

NYâYASUDHâ:
apasiddhànta eva /
mithyàtvasyàsattve (api) sattvameva jãvabrahmabhedasya syàt /
nacàsat pramàõaviùaya iti teùàü pakùaþ /
anena sadasattvapakùo 'pi nirasto veditavyaþ /
antimamapàkaroti- nobhayaü cediti /

%<nobhayaü cenna siddhaü tad ...  // MAnuv_2,3.40c //>%

NYâYASUDHâ:
tadubhayavilakùaõatvaü ca jãvabrahmabhedamithyàtve 'nyatra và kvàpi na siddham /


*8,525*

nanvanena kimuktaü syàt /
aprasiddhavi÷eùaõatvamiti cenna /
sadasadvailakùaõyasya pakùavi÷eùaõatvàbhàvàt /
mithyàtvameva pakùavi÷eùaõamupanyastaü taddharma eva sadasadvailakùaõyam /
naca vimataü buddhimatkartçpårvakamitivadvi÷eùaõenàpi prasiddhena bhàvyamiti vàcyam /
vaiùamyàt /
yaddhi vyàpakakoñiniviùyaü vivàdapadaü ca tasya prasiddhatàva÷yambhàvinã /
anyathà vyàptigrahaõapakùa(tva)yorasambhavàt /
asti ca buddhimattvasyàpi vyàpakoñi(ñau) nive÷àdi na tu sadasadvailakùaõyasyeti /
ucyate /
yo hyarthaþ pramàõasàdhyaþ sa sambhàvitaprakàreùvanyatamaprakàravànupalabdhaþ /
idaü ca jãvabrahmabhedasya mithyàtvaü na sadàdiprakàravadaïgãkartuü ÷akyaü prakàratrayasyàpasiddhàntaparàhatatvàt /
catutharsyàpràmàõikatvàt /
na hyapràmàõikena prakàreõa prakàravatki¤cidbhavati /
ato vyàpakànupalabdhibàdhitaü jãvabrahmaõorbhedasya mithyàtvaü na sàdhayituü ÷akyamiti samudàyàrtho vivakùita iti na kàcidanupapattiþ /
anenaivàbhipràyeõa ñãkàpi netavyeti /


*8,526*

dåùaõàntaramàha- iti mànasyeti //

%<... iti mànasya dåùaõam  // MAnuv_2,3.40d //>%


*8,526f.*

NYâYASUDHâ:
mãyata iti mànam /
kçtyalluño bahulamiti vacanàt /
mithyà÷abdàrthaü vikalpyàpyevaü dåùaõamabhidhànãyamityarthaþ /
tathàhi /
kiü mithyetyasattvamucyate /
kiüvànirvàcyatvam /
àdye 'pasiddhàntaþ /
dvitãye 'prasiddhavi÷eùaõatà pakùasyeti /
sattvàbhàvo mithyàpadàrtha iti cenna /
tasyaivàsattva(÷abdàrtha)padàrthatvenàpasiddhàntànistàràditi /


*8,528*

doùàntaramàha- itãti //
mànasya liïgasya /
bhedatvaheturapi sannasanvà sadasanvà anirvàcyo veti vikalpyàdye 'dvaitavàdino 'siddhiþ /
dçùñàntasya sàdhanavikalaþ /
dvitãyatçtãyayordvayorapi /
caturthe dvaitavàdina iti dåùaõamabhidhàtavyamityarthaþ /
naca sadasadàdau bhedatvasàmànyamasti /
yena dhåmavattvavadayaü hetuþ syàt /


*8,530*

jãvo brahmaõo na bhidyate àtmatvàdbrahmavadityàdàvanumànàntare 'pyevameva vikalpya dåùaõàntaramabhidhàtavyamityàha- iti mànasyeti //
yadvàdvaitavàdiprayukteùu viruddhaviùayeùu sarveùvapi anumàneùvevaü sàdhyaü hetuü ca vikalpya doùo vaktavya ityatidi÷ati- itãti //


*8,531*

na siddhaü tadityayuktam /
pakùãkçte bhede và prapa¤ce vàvidyàyàü và ÷aktirajatàdau vànirvacanãyatvasya pramàõena sàdhayituü ÷akyatvàdityata àha- naceti //

%<na ca mànàntareõaitacchakyaü sàdhayituü kvacit  // MAnuv_2,3.41ab //>%

NYâYASUDHâ:
yadà bhedamithyàtvasya sattvàdivikalpena dåùaõàbhidhànaü tadàntara÷abdo vi÷eùavacanaþ /
yadà tu mithyà÷abdàr(tharü)thavika(lpya)lpena dåùaõàbhidhànaü tadànyanmànaü mànàntaram /
etat anirvàcyatvam /
kvacit ityuktasthaleùu /


*8,532*

tatkathamiti cedittham /
kasyacitpadàrthasyànirvàcyatve pratyakùaü và pramàõamucyate anumànaü và'gamo vàr'thàpattirvopamànaü vàbhàvo veti manasi vikalpànnidhàya paràïgãkàrapràcuryànurodhenànumànaü tàvadapàkaroti- anumànena cediti //

%<anumànena cet saiva hyanavasthà bhaviùyati  // MAnuv_2,3.41cd //>%

NYâYASUDHâ:
vimatamanirvàcyaü bàdhyatvàdityàdyanumànena ÷uktirajatàderanirvàcyatvaü sàdhyate cedanavasthà bhaviùyati /
katham /
saiva hi aprasiddhavi÷eùaõatàparihàràrthànumànaparamparàdvàrikà prasiddhaivetyarthaþ /
yadatra vaktavyaü tatprathamasåtra evàsmàbhirabhihitam /


àgamamapàkaroti- naceti //

%<nacàgamastadartho 'sti ...  // MAnuv_2,3.42a //>%

NYâYASUDHâ:
tadartho 'nirvacanãyàrthaþ /
anupalambhàditi bhàvaþ /
nanu kathaü nàsti /
nàsadàsãnnosadàsãttadànãmityàgamasya vidyamànatvàdityata àha- nàsaditi //


*8,533*

%<... nàsadàsãnna tad vadet  // MAnuv_2,3.42b //>%

NYâYASUDHâ:
ityàgama iti ÷eùaþ /
tat anirvàcyaü vastu /
ayaü bhàvaþ /
padasamanvayabalena pratãtaþ padàrthasaüsargo hi vàkyàrtho nàparaþ /
anyathàr'thàpattyàderapyàgamàntarbhàvaprasaïgàt /
atra ca pralaye sadàdyabhàvamàtraü vàkyàtpratãyate na punaranirvàcyaü vastu /
tato nàyamàgamo 'nirvàcyàrtha iti /
mà bhådayamàgamo 'nirvacanãyàrthaþ /
tathàpyetadvacanabalenànirvacanãyàrthaþ setsyati /
tathàhi /
atra tàvatpralaye sadasadabhàva; pratipàdyate /
tatsàmarthyàttadà vidyamànasyàrthasya sattvàsattvapratiùedhàvagatau pari÷eùàdanirvàcyatvàvagateþ /
naca tadà vastumàtràbhàvaþ /
punaþ sçùñayanupapatteþ /
abhàvasyàïgãkàryatvàcca /


*8,534*

pari÷eùa÷càrthàpattiranumànaü vetyà÷aïkate- pari÷eùàditi //

%<pari÷eùàdanirvàcyaü yadi siddhayet ...  // MAnuv_2,3.42cd //>%

NYâYASUDHâ:
pari÷eùàdanirvàcyaü vastu siddhayedita yadyucyata iti sambandhaþ /
atra bråmaþ /
bhavedidaü yadyatra sadasacchabdau pratãtàrthau syàtàm /
nacaivam /
pratyakùàpratyakùapa¤camahàbhåtaparatvàt /
"na sattannàsaducyate' ityàdau tatra prayogàt /
kuta etaditi cetpratãtàrthatve 'niùyaprasaïgàditayà÷ayavànàha- paràtmana iti //

%<... paràtmanaþ  // MAnuv_2,3.42d //
anirvàcyatvameva syàt ...  // MAnuv_2,3.43a //>%

NYâYASUDHâ:
tarhi sattvenàïgãkçtasya paramàtmana evànirvàcyatvaü syàdityarthaþ /
kuta ityata àha- pari÷iùyo hãti //

%<... pari÷iùño hyasau tadà  // MAnuv_2,3.43b //>%

NYâYASUDHâ:
sadasatpratiùedhasàmarthyàtsarvakàrya(pra)laye 'va÷iùyasya khalvanirvàcyatvameveùyavyam /
asau paramàtmà yasmàttadà pralayavelàyàmalãnatayàva÷iùyastasmàttasyànirvàcyatvaü bhavediti /

naca vàcyaü yadyapi pralaye paramàtmà vidyata eva /
tathàpi tama àsãdityadisannihitavàkyàttamo 'vidyàkhyaü buddhisannihitamiti tadupaktàyàü buddhau pari÷eùapramàõamapi tamasa eva anirvàcyatàmàdhàsyatãti /
ànãdavàtamiti vàkyena brahmaõo 'pi buddhisannidhànàt /
satyaü j¤ànamiti tasya satyatvàvagamàdapavàda iti cenna /
àsãditi tamaso 'pi sattvàvagamàdapavàdaþ syàt /
sàüvyàvahàrikaü sattvaü taditi cet /
brahmaõo 'pi tathà kinna syàt /
ki¤càsminvyàkhyàne tadànãmiti vyarthaü sadà tamaso 'nirvàcyatvàt /
anyaparaü vàkyamiti cet /
tathàpyasannàsãditi vyarthameva /
pràptyabhàvàt /


*8,537*

"na taü vidàtha ya imà jajànànyadyuùmàkamantaraü babhåva /
nãhàreõa pràvçtà jalpyà càsutçpa uktha÷àsa÷caranti /
ta ime satyàþ kàmà ançtà pidhànà' ityàdyàgamastarhyaj¤ànasyànirvàcyatve pramàõamityata àha- naceti //

%<nacànya àgamastatra ...  // MAnuv_2,3.43c //>%

NYâYASUDHâ:
tatrànirvàcye 'rthe mànamiti ÷eùaþ /
anyànçta÷abdàbhyàmanirvacanãyàj¤ànàbhidhànàtkathaü netyato 'nirvàcyatvaü nirvakti- sadasaditi //

%<... sadasatpratiyogini  // MAnuv_2,3.43d //>%

NYâYASUDHâ:
sadasatã pratiyoginã yasya tattathoktam /
yanna sannàpyasattaddhayanirvàcyam /
nacàtra tatpratipàdakaþ ÷abdo 'sti /
ançtàdi÷abdasya tvanyathà vyàkhyànàditi /


*8,539*

pratyakùaü pratikùipati- naceti //

%<na ca pratyakùamàtràsti ...  // MAnuv_2,3.44a //>%

NYâYASUDHâ:
nahãdamanirvàcyamiti ka÷cillaukikaþ parãkùako và cakùuràdinekùate /
bàdhottarakàlaü mithyaiva rajataü pratyabhàdityanuvàdàtkathaü nekùata iti cenna /
mithyà÷abdasyàsadarthatvàt /


*8,541*

arthàpattimapàkaroti- naceti //

%<... nacàrthàpattiriùyate  // MAnuv_2,3.44b //>%

NYâYASUDHâ:
anumànàtpçthak pràmàõikairiti ÷eùaþ /
anumànaü càprasiddhavi÷eùaõatayà nirastamiti bhàvaþ /
ki¤ca nàstyasàvanupapadyamàno 'rtho yena kasyacidarthasyànirvàcyatàpattiþ syàt /


*8,542*

atha matam /
yadi viyadàdivi÷vaü và ÷uktirajatàdikaü và satsyàttadà na bàdhyeta /
sato bàdhàyogàt /
nahi (saü÷cidàtmà) sannàtmà bàdhyate /
yadi vàsatsyàttarhi na pratãyeta /
asataþ pratãtyayogàt /
nahi nari ÷çïgaü bhàti gavãva /
ato bàdhapratãtyoranupapattyànirvàcyatvaü gamyata ityata àha- bàdheti //

%<bàdhàyogàt sata iti ...  // MAnuv_2,3.44c //>%

NYâYASUDHâ:
arthàpattirneùyata iti vartate /
ekade÷otkãrtanenoktaü sarvamupàttaü veditavyam /
sato bàdhàyogàdityàdyuktàrthàpattirnànirvàcyatvaü gamayitumalamityatharþ /
viyadàdeþ sattve ÷uktirajatàde÷càsattve 'nupapattyabhàvàditi bhàvaþ /

nanu yadi viyadàdikaü satsyàttadà bàdho na syàdityuktamityata àha- bàdhàbhàvata iti //

%<... bàdhàbhàvata eva hi  /
iùñàpattiþ ...  // MAnuv_2,3.44d-e //>%

NYâYASUDHâ:
viyadàdervi÷vasya bàdhàbhàvata eva, sattve bàdho na syàditãùyàpàdanametat /
neha nànàstãti ÷rautaniùedhàtmà bàdho 'stãti cenna /
tasya prà(ïniùi)geva niùiddhatvàt /
tadidamàha hi÷abdena /
anenàkùepakàsiddhi÷coktà bhavati /


*8,543*

vimataü bàdhyaü dç÷yatvàd bhràntivaditi viyadàdau bàdhaþ pramita ityata àha- nahati //

%<... na hi bhràntàvapi bàdho 'vagamyate  // MAnuv_2,3.44ef //>%

NYâYASUDHâ:
tasmàddçùñàntaþ sàdhyavikala ityarthaþ /
kathamiti cet /
vaktavyaü (hi ka) tarhi kasya bàdha sati /
kiü j¤ànasyota viùayasya /
nàdyaþ /
adhiùñhànaj¤ànanà÷yatvalakùaõasya paràbhimatasya bàdhasya tatra svabhàvabhaïgure 'bhàvàt /
anyathà pramiterapi tatprasaïgàt /
paramate j¤ànasya sàkùitvena vinà÷àyogàcca /
dvitãyaü pratiùedhati- viùayasyeti //

%<viùayasya kuto bàdho vidyamànaü hi bàdhyate  // MAnuv_2,3.45ab //>%

NYâYASUDHâ:
na kuto 'pãtyarthaþ /
kuto neti cet /
viùayaþ ko 'bhimataþ kiü ÷uktyàdiþ kiü và rajatàdiþ /
àdye hetumàha- vidyamànaü hãti //

%<nahi vandhyàsuto vadhyo yaj¤adatto hi vadhyate  // MAnuv_2,3.45cd //>%

NYâYASUDHâ:
"na hi bhràntau' ityato maõóåkaplutyà netyanuvartate /
vidyamànaü yathàrthaj¤ànodayànantaramapyanuvartamànaü nahi bàdhyate /
tathà satyàtmano 'pi bàdhaprasaïgàditi bhàvaþ /
dvitãye (yuktimà)hetumàha- vidyamànaü hãti //
yatpårvaü vidyamànaü tadeva kenacinnà÷yate (natvavi)nàvidyamàn /
÷uktirajatàdikaü càvidyamànamiti tasya nà÷yatvàyogàttadviùayo bàdhaþ sutaràmayukta iti /
asato nà÷yatvaü nàsti kintu vidyamànasyaivetyatra dçùñàntàvàha- nahãti //
ayamatra prayogaþ /
÷uktirajataü na nà÷yamasattvàt /
yadasattanna nà÷yaü yathà vandhyàsutaþ /
yadvà yannà÷yaü na tadasadyathà yaj¤adatta iti /


*8,545*

syàdetat /
bàdhànabhyupagame laukikavaidikavyavahàravirodho 'pasiddhànta÷ca syàdityataþ sarvathàïgãkartavye bàdhe taddçùñàntena viyadàderapi bàdhàyogàtsattvànupapattirityata àha- bàdheti //

%<bàdhàyogaþ sata iti vyàptireùà kva dç÷yate  // MAnuv_2,3.46ab //>%

NYâYASUDHâ:
kvetyàkùepe /
idamuktaü bhavati /
satyamaïgãkriyata eva bàdho 'smàbhiþ /
kintvanyathàvij¤àtasya samyagvij¤ànagocaratvalakùaõaþ /
sa tu bhràntàviva viyadàdàvapyastyeva /
kùaõikatvabrahmapariõàmatvàdiråpeõa vij¤àtasya sthàyitvàdiråpeõàvagamàt /
adhiùñhànayàthàtmyaj¤ànanà÷yatvasyaiva pràïnirastatvàt /
tatsàdhane siddhasàdhanatà syàt /
naca tena viyadàdau sattvapratikùepaþ sambhavati /
yatsattanna bàdhyata iti vyàpteranavagatatvàt /
sa (to 'pyà)tyasyàpyàtmano 'nyàkàreõa viditasya samyagvij¤ànagocaratvasyobhayasiddhatvàt /
nacàrthàpatteþ pçthak pramàõatve kiü vyàptyeti vàcyam /
nahi vayamanupapadyamànarsthasyopapàdakenàrthena vyàpterabhàvaü codayàmaþ /
kintu sattvasya bàdhàbhàvena bàdhasya và sattvàbhàvena /
nahi bàdha evànupapadyaramàno 'rthaþ /
kintu pratãtatve sati bàdhaþ /
tasya cànyathànupapattiü vyutpàdayatà sarvathàsattve bàdho na syàditi prasaïgo và bàdhàtsanna bhavatãtyanumànaü và vàcyam /
tadubhayaü ca vyàptyapekùameva /
yadà tu pramàõadvayavirodho 'rthàpattistadà spaùña eva vyàptyabhàvo doùa iti /
nanu bàdhàyogàditi pa¤camã kimarthà /
ucyate /
sato bàdhàyogàdbàdhyamànamidaü na sadityanumàne vyàptireùà kva dç÷yata iti vyàkhyàyate /
yadvàsmadabhimatabàdhàbhyupagame bàdhàyogàtsata ityàdikaü nopapadyata iti na¤o 'nuvçttyà vyàkhyà /
kuta ityà÷aïkàyàü vyàptirityàdikaü vyàkhyeyam /


*8,548*

evaü vinà÷alakùaõaü bàdhaü siddhavatkçtya ÷aktirajatàdau viyadàdau ca bàdhasyàsiddhirabhihità /
idànãü tàmeva vivarituü bàdhasvaråpaü paraü pçcchati- ka÷ceti //

%<ka÷càyaü bàdha uddiùño ...  // MAnuv_2,3.46c //>%

NYâYASUDHâ:
yo 'yaü viyadàdeþ ÷uktirajatàde÷ca sattvàbhàvasiddhayarthaü bàdha uddiùyo 'yaü kaþ /
kiü (vi)j¤ànena vinà÷aþ kiüvà nivçttiryadvà nàsãnnàsti na bhaviùyatãti kàlatrayasattàniùedha iti bhàvaþ /

nanu vinà÷anivçttyoþ ko bhedaþ /
ucyate /
kecitkhalu màyàvàdino vadanti /
adhiùñhànayàthàtmyaj¤ànena savilàsàvidyà vina÷yati /
yàvanti j¤ànàni tàvatyo hyavidyà iti /
tanmatarãtyà vinà÷a ityuktam /
apare tvekaikàvidyà tadavasthàvi÷eùà eva rajatàdyupàdànàni bhavantãti manvànà adhiùñhànatattvaj¤ànena, saha kàryairavidyà tirodhatta iti /
tatsamayànusàreõa nivçttiriti /


*8,549*

yadvàvidyàyà vidyayà vinà÷o bhavati /
kàryaü tu rajatàdikamupàdànavinà÷e svayameva vilãyata iti pareùàü matam /
tadubhayànusàreõedaü kalpadvayam /
athavàlaukikarajatotpàdavàdinàü matamanusçtya vinà÷a iti /
màyàvàdinàü tu matamanuruddhaya nivçttiriti /
yadi và, vinà÷a iti màyàvàdinàü matam /
vivekàgrahàtpravçttasya vivekagrahe sati nivçttiriti pràbhàkaramatamiti /


*8,550*

àdyaü dåùayati- nahãti //

%<... nahi nà÷o 'sato bhavet  // MAnuv_2,3.46d //>%

NYâYASUDHâ:
asata ityupalakùaõam /
asadeva rajataü pratyabhàdityuttarànubhavabalàdasadeva tàvacchuktirajatam /
nacàsataþ ÷a÷aviùàõavadvinà÷aþ sambhavati /
svaråpanivçttirhi vinà÷aþ /
nacàsataþ svaråpamasti /
vyàghàtàt /
nàpi viyadàdervinà÷aþ sambhavati /
nityatvàt /
ghañàderapi mudgaràbhighàtàdinaiva vinà÷o nàdhiùñhànatattvaj¤àneneti pårvoktaü smàrayitumetaduktamiti hi÷abdaþ /
JOSHI-9


*8,551*

dvitãyaü niràkaroti- nivçtti÷ceti //

%<nivçtti÷càpravçttasya kathamevopapadyate  // MAnuv_2,3.46ef //>%

NYâYASUDHâ:
tirobhàvàdiråpà nivçttiþ khalvàvirbhàvàdiråpapravçttimato bhavet /
saddharma÷càvirbhàvaþ /
÷uktirajatàdikaü càsadityuktam /
ataþ apravçttasya tasya nivçtti÷ca kathamevopapadyate /
yadvà avidyàyà pravçttasya tadupàdànakasya hi vidyayà nivçttiruktaråpopapadyate /
naca ÷aktirajatàdikamavidyopàdànakam /
asattvàt /
ataþ apravçttasya nivçtti÷ca kathamevopapadyate /
etena viyadàdàvapi bàdhàsiddhiruktà veditavyà /
pràbhàkaraü prati rajatàrthitàbhàvàdinàpravçttasya puruùasya nivçttirnopapadyata iti tatràvyàpternedaü bàdhalakùaõamiti vyàkhyeyam /


*8,552*

tçtãyaü dåùayitumanuvadati- nàsãditi //

%<nàsãdasti bhaviùyacca taditi j¤ànameyatà  /
yadi bàdhas ...  // MAnuv_2,3.47a-c //>%

NYâYASUDHâ:
yadetàvantaü kàlaü pratyabhàttannàsãnnàsti na bhaviùyatãti traikàlikasattvaniùedharåpaj¤ànaviùayatà (yadi) bàdha ityarthaþ /
yadyapyevaüvidhaü j¤ànaü bàdha iti vaktavyaü tathàpi tasya rajatàdisambandhitàj¤àpanàrthaü j¤ànameyatetyuktam /
dåùayati- tadeti //


*8,553*

%<... tadàsattvaü tenaivàïgãkçtaü punaþ  // MAnuv_2,3.47cd //>%

NYâYASUDHâ:
yadyevaü traikàlikasattvaniùedhalakùaõo bàdho viyadàdeþ ÷uktirajatàde÷càïgãkriyate /
tadà asadvailakùaõyamurarãkurvatà tenaiva punarasattvamaïgãkçtaü syàt /
sattàvirahavyatirekeõa ÷a÷aviùàõàdãnàmapyasattvasyàniråpaõàt /
apasiddhàntaprasaïgànnàyaü bàdhaþ pareõàïgãkartuü ÷akyata ityà÷ayaþ /
asiddha÷càyaü bàdho viyadàdàviti pràgevoktam /


(nanu) yaduktaü ÷uktirajatàderasattvànna vinà÷àdilakùaõo bàdhaþ sambhavatãti /
tada(sat)siddham /
vimataü nàsat pratãyamànatvàt, yatpratãyate tannàsadyathà pañaþ, yaccàsanna tatpratãyate yathà ÷a÷aviùàõamiti pramàõenàsattvavirahasya ni÷citatvàt /
ata evàsattve 'nupapattyabhàvàdarthàpatteranyathaivopapattirityapi pratyuktam /
pratãterevànupapatteþ /
yaccoktaü traikàlikasattvaniùedhe 'sattvàïgãkàraprasaïga iti tadapyasat /
pratãtatvenàsattvànupapattau niùedhasya sattvotsàraõamàtra eva paryavasànopapatteþ /
yadapyatroktaü sattàvirahavyatirekeõàsattvaü nàma durniråpamiti, taccàyuktam /
nirupàkhyatvamasattvamiti niråpaõàt iti cenna /
asataþ pratãtyabhàve khalvidaü sarvaü syàt /
nacaivam /
asataþ pratãtiü niràkurvatà tvayaiva tasyà aïgãkàryatvàdityà÷ayavànàha- pratãtiriti //


%<pratãtirnàsata iti vadannaïgãkaroti tàm  // MAnuv_2,3.48ab //>%

NYâYASUDHâ:
vadannityupalakùaõam /
jànannityapi draùñavyam /
asataþ pratãtirnàstãti niùedhaü kurvatà kuto 'sataþ pratãtiraïgãkàryetyata àha- niùedho hãti //

%<niùedho hyapratãtasya katha¤cinnopapadyate  // MAnuv_2,3.48cd //>%


*8,553f.*

NYâYASUDHâ:
pratãtirnàsata iti kimasataþ pratãtirniùidhyate kiüvà pratãterasadviùayatvam /
àdye pratiùedhaviùayatayà, dvitãye pratiùedhyaniviùyatayàva÷yamasataþ pratãtiraïgãkaraõãyà /
tasmàtkatha¤ciduktaprakàradvayenàpratãtasya sambandhã niùedho nopapadyate /
na hyapratãte bhåtale ghañe và bhåtale ghaño nàstãti pratiùedho dçùñaþ /
tadanena vimato 'satpratãtimàüstatsambandhiniùedhakartçtvàttadvayavahartçtvàdvà sammatavaditi pramàõaü såcitaü bhavati /
ava÷yaü ca pràmàõikaü parãkùakeõàbhyupagantavyam /
manasyabhyupagamo vàci niùedha iti svakriyàvirodho vànena såcita iti /


*8,555*

evamarthàpattiü nirasyopamànaü ca nirasyati- naceti //

%<na copamà bhavedatra ...  // MAnuv_2,3.49a //>%

NYâYASUDHâ:
atra anirvacanãyàrthasadbhàve /
pramàõamiti ÷eùaþ /
tasyàþ sàdç÷yàdiniyataviùayatvàditi bhàvaþ /


abhàvamapàkaroti pratyakùaditi

%<... pratyakùàt sattvameva ca  // MAnuv_2,3.49b //>%

NYâYASUDHâ:
viyadàdau ÷uktirajatàdau và pratyakùeõànupalambhena và sattvàsattvayorabhàvasiddhàvanirvacanãyàrthasiddhiriti vaktavyam /
naca tadyuktam /
yato viyadàdau pratyakùàtsattvameva ni÷cãyate /
ca÷abdàcchuktirajatàdàvasattvaü ca ni÷cãyata iti gçhyate /
pratyakùaü viparãtamanupalambha÷càsiddha ityarthaþ /


*8,556*

evamanumànàdãnàü pratyekaü dåùaõamabhidhàya sàdhàraõaü dåùaõamàha- pratyakùàditi //
pratyakùeõa gaganàdau sattvameva ÷uktirajatàdau tvasattvameva ni÷cãyate /
sadgaganam, asti me 'j¤ànam, asadeva rajataü pratyabhàditi sarvalokasàkùiõaþ sàkùàtkàripratyakùasya durapahnavatvàt /
atastadanirvàcyatàyàmà÷aïkayamànànyanumànàdãni pratyakùàpahçtaviùayàõãti"nobhayaü cenna siddhaü tat' iti yuktam /

yadvà jãve÷varayorbhedo mithyà bhedatvàdityàdyanumànasya dåùaõàntaramàha- pratyakùàditi //
jãve÷varabhedasyàvadhàryata iti ÷eùaþ /
tataþ pratyakùaviruddhatvena kàlàtyayàpadiùñatvaü jãve÷varabhedamithyàtvàdisàdhakànumànasyeti bhàvaþ /


*8,557*

syàdetat /
ã÷varastàvanna pratyakùasiddhaþ /
÷àstrayonitvasyàbhyupagatatvàt /
nàpi sarve jãvàþ /
paràtmanàü paràtmànaü prati pratyakùatvasyànabhyupagamàt /
nacàpratyakùavastubhedaþ pratyakùasiddho dåre tatsatyatvamityata àha- ÷àstreti //

%<÷àstragamyapare÷ànàd bhedaþ svàtmana ãyate  // MAnuv_2,3.49cd //>%

NYâYASUDHâ:
ãyate pratyakùeõeti ÷eùaþ /
uktaü tàvannaika eva bhedo 'nekatra vyàsajya vartate kintvekapratiyogiko 'paradharmika iti /
tatpratyakùatàyàü ca dharmiõa eva pratyakùatopayujyate /
pratiyoginastvavagamamàtraü, tathà loke dar÷anàt /
tatre÷varasyàtmàntaràõàü càpratyakùatvena taddharmikasya bhedasya pratyakùeõa j¤àtuma÷akyatve 'pi parame÷varapratiyogikaþ svàtmadharmiko bhedaþ pratyakùeõa j¤àtuü ÷akyata eva /
svàtmanaþ pratyakùatvàt /
pare÷ànasya ca ÷àstreõàvagatatvàt /
yastu ÷àstreõe÷varaü na jànàti tena mà vimàyi tatpratiyogikaþ svàtmano bhedaþ /
÷àstràdvidite÷varasyaiva pratyakùaü tataþ svàtmano bhede pramàõamuktamiti /

tathàpi kathamanumànasya kàlàtyayàpadiùñatvaü bhedagràhakasya pratyakùasya pràbalyàniråpaõàdityata àha- anubhåtãti //


*8,559*

tatàpi kathamanumànasya kàlàtyayàpadiùñatvaü bhedagràhakasya pratyakùasya pràbalyàniråpaõàdityata àha anubhåtãti /

%<anubhåtivirodhena kathamekatvamucyate  // MAnuv_2,3.50ab //>%

NYâYASUDHâ:
atrànubhåti÷abdena sàkùã gçhyate /
ucyate anumãyate /
paràrthànumànaprayogasya vacanàtmakatvàducyata ityuktam /
anumànenetyadhyàhàro và /
etaduktaü bhavati /
sàkùipratyakùaü khalu svàtmanaþ paramàtmabhedagràhakamiùyam /
taccànumànataþ prabalameva /
tatsvaråpapràmàõyayordharmikoñiniviùyasya jãvasya ca gràhakatvenopajãvyatvàt /
atastadvirodhena kàraõena jãvabrahmaõorekatvaü nànumàtuü ÷akyata iti /


astu sàkùipratyakùamanumànàtprabalaü tasye÷varàtsvàtmano bhedagràhakatvaü tu kuto ni÷citaü yenànumànaü bàdhitaviùayaü syàdityata àha- ki¤ciditi /

%<ki¤citkartà ca duþkhãti sarvairevànubhåyate  // MAnuv_2,3.50cd //
sarvaj¤o bhagavàn viùõuþ sarva÷aktiriti ÷rutaþ  // MAnuv_2,3.51ab //>%


*8,559f.*

NYâYASUDHâ:
upalakùaõametat /
alpaj¤o 'lpa÷akti÷cetyapi pårvàrdhe gràhyam /
tathà sarvakartà nirduþkha ityaparàrdhe /
anubhåyate svàtmeti ÷eùaþ /
÷rutaþ"yaþ sarvaj¤aþ',"paràsya ÷aktiþ',"sa hi sarvasya kartà',"niraniùyaþ' ityàdàviti ÷eùaþ /
ayamabhisandhiþ /
yo hi yamarthamava(dhi)gamya tadviruddhadharmàõaü yamadhyakùãkaroti sa tasmàttasya bhedaü pratyakùataþ pa÷yatyeveti sarvasàkùikam /
yadyapi bhedaþ pratyakùasiddhastathàpi pratiyogino vaidharmyada÷arnaü pratyakùasàcivyamàcaratãti na doùaþ /
dçùñaü hi ratnatattvasàkùàtkàre ÷àstrãyalakùaõaj¤ànasya sàcivyam /
tadihàpi ÷àstràvagatasàrvaj¤àdimadã÷varaþ puruùaþ svàtmanaü tadviruddhàlpaj¤atvàdidharmavantaü sàkùiõànubhavaüstataþ svàtmano bhedaü kathaü nàdhyakùãkuryàditi /
astvekasya jãvasye÷varàdbhedaþ sàkùisiddhaþ /
tathàpi taü vihàyànyatre÷varàbhedànumàne na pratyakùabàdha ityata uktam- sarvaireveti //
ekapratyakùabàdhàbhàve 'pi tattatpratyakùabàdho duùparihara iti bhàvaþ /


*8,560*

nanu jãvaü pakùãkçtye÷varàbhedasàdhane bhavedeyaü pratyakùavirodhaþ /
nacaivamanumãyate /
kintvã÷varaü pakùãkçtya jãvàbheda ityata àha- anubhåtàddhãti //

%<anubhåtàddhi bhedena ÷rutireùà vadatyamum  // MAnuv_2,3.51cd //>%



*8,560f.*

NYâYASUDHâ:
ã÷varaü pakùãkurvatà hi tatsiddhirava÷yaü vaktavyà /
naca pratyakùàdinà sa siddhayatãti ÷rutireva tadgràhikà gràhyà /
eùà(hi) ca dharmipramàõabhåtà"yaþ sarvaj¤aþ' satyàdikà ÷rutiþ anumã÷varamalpaj¤atvàdinànubhåtàjjãvàdbhedenavadati /
tasmàtpratyakùabàdhàbhàve 'pyupajãvya÷rutivirodhena kàlàtyayàpadiùyatà duùpariharaiva /
sadàvagatàlpaj¤atvàdima¤jãrasvaråpaü prati sàrvaj¤àdimadã÷varasvaråpaü pratipàdayantã ÷rutistatastaü bhinnameva pratipàdayati /
anubhavasyàpalapituma÷akyatvàt /
anenaivobhayapakùãkàro 'pi paràstaþ /
upajãvyapratyakùa÷rutibàdhitatvàditi /


*8,561*

evamanumànaü niràkçtyedànãü tadyo 'hamityàdi÷rutiü niràkaroti- upajãvyeti //

%<upajãvyaviruddhaü tu kathamaikyaü ÷rutirvadet  // MAnuv_2,3.52ab //>%

NYâYASUDHâ:
tu÷abdo vi÷eùàrthaþ /
duùyaü hyanumànamaprà(õameva bha)õaü bhavati /
÷rutestu pratãtàrthapracyàvanamàtramiti /
aikyaü jãve÷varayoþ /
÷rutyà hi yadi jãvamanådya tasye÷varaikyaü bodhyate tadà jãvagràhakaü sàkùipratyakùamupajãvyaü syàt /
tacca bhedagràhakamityuktamityupajãvyavirodhaþ /
yadi ce÷varànuvàdena tasya jãvàbhedo vidhãyate tadà yaþ sarvaj¤a ityàdikaü ÷rutyantaramevopajãvyaü bhavet /
tacca bhedagràhakamityuktatvàdupajãvyavirodha eva /
yadi cobhayànuvàdenàbhedamàtrabodhyaü tadobhayamupajãvyamityupajãvyapramàõavirodhaþ sphuña eva /
yadyapyetatsarvaü prathamasåtra evoktam /
tathàpi prapa¤canàrthaü punaràrabhyata ityadoùaþ /


*8,562*

nanåpajãvyavirodhenopajãvakaü bàdhyata ityatra kiü niyàmakam /
yena pratyakùàgamavirodhàdanumànàgamayorapràmàõyamuktam /
ucyate /
iha hi bhedàbhedaviùayorupajãvyopajãvakayorubhayorapi pràmàõyameva vàpràmàõyameva và /
ekasya pràmàõyamaparasyàpràmàõyaü và /
tatràpyupajãvakasya pràmàõyamupajãvyasyàpràmàõyaü và /
upajãvyasya pràmàõyamupajãvakasyàpràmàõyamiti pakùàþ sambhavati /
tatra na tàvatprathamaþ /
viruddhayoþ pràmàõyànupapatteþ /
upapattau và vastuno dvaråpyàpatteþ /
bhràntibàdhavyavasthàbhàvaprasaïgàcca /
naca bhedàbhedàbhyàmupapattiþ /
niràkariùyamàõatvàt /
asàrvatrikatvàcca /
nacànaikàntavàdena nistàraþ /
dvayorapi sàvadhàraõatvàsambhavàt /
nàpi dvitãyaþ vastuno nissvabhàvatvàpatteþ /
nacànirvàcyatàsvãkàreõa nirvàhaþ /
brahmaõyapi sambhavàditi pakùadvayamatisphuñadoùatvàdaniràkçtya tçtãyaü dåùayati- apràmàõyamiti //

%<apràmàõyaü yadà bhedavàcakasya bhaviùyati  // MAnuv_2,3.52cd //
sa eva dharmiõo gràhã tadabhedaþ kathaü bhavet  // MAnuv_2,3.53ab //>%

NYâYASUDHâ:
bhedavàcakasyàgamasyetyupalakùaõam /
bhedagràhiõaþ pratyakùasyetyapi draùñavyam /
evaü tadà sa evetyatràpi vyàkhyàtatvàt /
dharmiõo jãvasye÷varasya ca /
iti÷abdo 'dhyàhàryaþ /
kathaü bodhya iti ÷eùaþ /
idamuktaü bhavati /
yadyaj¤ànàdivi÷iùyasya jãvasya sàrvaj¤àdivi÷iùyasya paramàtmano gràhakaü pratyakùamàgamavàkyaü vàpràmàõyaü syàt /
tadà jãve÷varayorasiddhau tattvamasyàdyàgamairanumànai÷ca tadabhedabodhanaü na syàt /
nirviùayatvàt /
tathàca kasya virodhàtpratyakùàderapràmàõyaü syàt /
j¤àpaka÷càyamartho na kàrakaþ /
akhaõóàrthabodhanamapi laukikavàkyanyàyamanusçtya pa÷càllakùaõayà pareõàbhyupagatam /
na punarevameva /
alaukikaprakàrasya bodhànaïgatvàt /
tasmàdupajãvakavirodhenopajãvyasyàpràmàõyàyogàtpari÷eùata÷caturthaprakàra eva ca siddhayatãti /


*8,567f.*

bhavedevopajãvakàdupajãvyaü balavattadvirodhe copajãvakasyàpràmàõyam /
kinnàmàsti tatra vi÷eùaþ /
anekaprakàro hyupajãvyopajãvakabhàvaþ /
kvaciddharmigràhaka(tayeti)tvena /
kvacitsàdhyagràhakatayà /
kvacittadgrahaõopayuktatayà /
kvàpi svaråpagrahaõena /
kutracitpràmàõyopapàdanena /
kvacidvayàptyàdyaïgapratipàdakatveneti /
tatra sarvatropajãvyaviruddhamupajãvakaü bàdhyata eva /
à÷rayàdihãnasyotthànavirahàpatteþ /
yatra punaþ pratiùedhakasyopajãvakasya pratiùedhyasamarpakamupajãvyaü bhavati /
tadà nàyaü nyàyaþ /
copajãvakenaivopajãvyasya bàdhaþ /
niùedhàrthameva tena tadupajãvanàt /
dçùñaü hãdaü rajatamiti j¤ànasya nedaü rajatamiti j¤ànena bàdhyatvàt /
tadihàpi yaduktamabhedapramàõayoranumànàgamayorupajãvyàbhyàü pratyakùàgamàbhyàü virodhàdapràmàõyamiti tadayuktam /
pratyakùàgamayoranumànàgamau prati niùedhyasamarpakatayopajãvyatvàt /
bhedaniùedho hi na tatpràptiü sambhavati /
tenàtropajãvakavirodhinorupajãvyayoþ pratyakùàgamayorevàpràmàõyamucitamityato yaþ sarvaj¤a ityàderàgamasya tàvadapràmàõyamapàkaroti- apràmàõyamiti //


*8,568*

bhedavàcakasya bhedakasàrvaj¤àdivi÷iùyaparamàtmapratipàdakasyàgamasya /
etaduktaü bhavati /
samutthànavatà khalvanumànenàgamena và virodhinà yaþ sarvaj¤a ityàdyàgamasyàpràmàõyasyeùyavyam /
asyàpràmàõye tvanumànàderutthànameva durlabham /
dåre tadbàdhanam /
paramàtmalakùaõasya dharmiõastadekagamyatvàt /
nirà÷rayasyànumànàdeþ pravçttyanupapattiriti /

nanvevaü tarhi nedaü rajatamiti j¤ànavirodhena idaü rajatamita j¤ànasyàpràmàõyaü na syàt /
na na syàt /
nahi nedaü rajatamiti j¤ànaü

rajatàvi÷iùyaü vastu dharmãkçtyotpadyate kintu svaråpamàtram /
sarvamapi hi, j¤ànaü dharmiõi pramàõaü prakàre tu viparyayaþ (dharmiõyabhràntamakhilaü j¤ànamicchanti vàdinaþ /
viparyayaü prakàre tu vadanti rajatàdike' iti sàyaõa÷ikùàbhàùye vàrtikasàravacanam /
atràpi tçtãyàdhyàye catutharpàde"tathànyepyàhuþ sarvaü j¤ànaü dharmiõi pramàõaü prakàre tu viparyaya iti) /
tadatràpãdaü rajatamiti j¤ànamidamaü÷e pramàõamiti tatsiddhamidamàkàramà÷ritya pravçttena bàdhakapratyayena virodhàdrajatàü÷e pårvaj¤ànasyàpràmàõyaü yujyata eva /


*8,570*

nanvanenaiva nyàyenàbhedànumànàgamavirodhena yaþ sarvaj¤a ityàdi÷ruterapràmàõyaü ÷akyopapàdanam /
iyamapi ÷rutirbrahmasvaråpamàtre pramàõamiti tanmàtramupajãvyànumànàgamàbhyàü sàrvaj¤àdibhedakadharmavai÷iùyayàü÷e 'pramàõãkariùyate /
tathàca yaddharmigràhakaü na tadvirodho 'numànàdeþ /
yacca virodhi na taddharmipramàramityata àha- yaditi //

%<yat svaråpagrahe mànaü taddharme na kathaü bhavet  // MAnuv_2,3.53cd //>%

NYâYASUDHâ:
yacchativàkyaü brahmasvaråpagrahaõàrthaü mànamaïgãkriyate /
taddharme sàrvaj¤àdidharmavai÷iùyayàkàre kathaü na mànaü bhavet /


*8,570f.*

ayamabhisandhiþ /
÷uktirajatàdij¤ànaü hãdamaü÷e pramàõaü rajatavai÷iùyayàü÷e tvapramàõamiti yuktam /
vai÷iùyayàü÷asya bàdhakapramàõaviruddhatvàt /
idamàkàrasyottaratràpyanuvçtteþ /
idaü na rajatamiti bàdhakaj¤ànamutpadyate na punarnedaü rajataü ceti /
nacàyamatra nyàyaþ /
svaråpavadvi÷iùyàü÷e 'pi bàdhakàbhàvàt /
nacàbhedànumànàgamau bàdhakau /
anyonyà÷rayatvàt /
bàdhitatvena ÷ruterapràmàõye satyupajãvyavirodharahitasyànumànàderbàdhakatvaü sati ca tasmiüstadvirodhinyàþ ÷ruterapràmàõyamiti /

kathaü cànumànàdeþ ÷rutibàdhakatvam /
natàvadvirodhitvamàtreõa /
vaiparãtyasyàpi suvacatvàt /
nàpi virodhyuttaraj¤ànatvena ÷uktiråpyamiti j¤ànànantaraü rajatamidamiti j¤ànasya dar÷anàt /
anuttaravirodhij¤ànaü bàdhakamidaü tu sottaramityapi na /
kadàcidanuttarasyàpi rajataj¤ànasya sambhavàt /
kintu yàvacchakti parãkùitamuttaraü virodhyaparãkùitasya pårvasya bàdhakaü bhavati /
nacaivamatràstãti /


*8,572*

na kevalaü bàdhakàbhàvasàmyàdayaü vibhàgo na yuktaþ kiü tarhãtyata àha- eketi //

%<ekavij¤ànavij¤aptyà dvayaü mànaü bhaviùyati  /
na cedekamamànaü tad dvayamapyatra no bhavet  // MAnuv_2,3.54 //>%

NYâYASUDHâ:
ekavidhamevedaü yaþ sarvaj¤a ityàdi÷rutijanitaü vij¤ànaü, na punaþ ÷uktirajatàdij¤ànamiva svaråpamàtre pramàõaü vi÷iùyàkàre tvapramàõamityanekavidhamityevaü parãkùàsahakçtasàkùiråpavij¤aptyàpãdaü j¤ànadvayaü dharmadharmidvayagarbhaü vi÷iùyàkàraü pratyapi mànaü bhavatyeva /
vakùyate càyamarthaþ prapa¤cena /
yadvà dvayaü pratãtidvayaü svaråpavaddharme 'pãti yojyam /


*8,573f.*

athavà yaþ sarvaj¤a ityàdi÷ruterbrahmasvaråpamàtre pràmàõyamapràmàõyaü tu sàrvaj¤àdivi÷iùyàkàra iti vadataþ ko 'bhipràyaþ /
kiü ÷uktirajatàdij¤ànamivaikamevedaü j¤ànaü viùayabhedena pramàõamapramàõaü ceti /
kiüvà j¤ànadvayametat tatraikaü pramàõamaparaü càpramàõamiti /
àdyaü dåùayati- yaditi //
pårva evàbhipràyaþ /
dvitãyaü niràkaroti- eketi /
ekamevedaü vij¤ànamiti sàkùivij¤aptyà nànekatvaü kalpyamiti ÷eùaþ /
anyathà stambho 'yamityàdàvapi j¤ànadvayakalpanàpattiþ /
tathàca sàmànàdhikaraõyaü na kenàpi j¤àyeta /


*8,574*

astu vedaü j¤ànadvayaü tathàpi naikasyàpràmàõyaü vaktuü ÷akyate /
svaråpaj¤ànasyeva dharmaj¤ànasyàpyabàdhitatvàdityàha- dvayamiti //
j¤ànadvayamapãtyarthaþ /
dharmaj¤ànamapãti(ca) vaktavye dvayamiti vacanaü nyàyasàmyasåcanàrtham /

evaü bàdhàbhàvaparãkùitatvasàmye 'pi ÷rautamekaü j¤ànadvayaü vàïgãkçtyàü÷ataþ pràmàõyapràmàõye vadato 'tiprasaïgamàha- nacediti //
tacchrautaü j¤ànaü dvayaü vi÷iùyàkàraü prati pramàõaü na cettadàtra viùaye ekaü svaråpàü÷aü pratyapi pramàõaü na bhavet /
avi÷eùàt /
tathàca punaranà÷rayayoranumànàgàmayoranutthànameva /
yadvà tadvij¤ànamatra viùaye ekaü vi÷iùyàkàraü prati pramàõaü cettadà dvayaü pratyapi no bhavet /
vi÷iùyàkàravatsvaråpe 'pi pramàõaü na bhavet /
avi÷eùàditi yàvat /
j¤ànadvayàïgãkàravàde tvatra j¤ànadvaye tadvi÷iùyaviùayaü j¤ànaü pramàõaü na cettarhi j¤ànadvayamapi pramàõaü na bhavet /
vi÷iùyaj¤ànamiva svaråpaj¤ànamapyapramàõaü syàdavi÷eùàditi /


*8,575*

evamabhedànumànàgamau prati yaþ sarvaj¤a iti ÷ruterniùedhyasamarpakatvenopajãvyatvaü pratyuktam /
tathàpi nànumànàgamayorupajãvyapramàõavirodho 'sti /
yaþ sarvaj¤a ityàdi÷rutisiddhabrahmasvaråpamàtrà÷rayaõena pravçttatvàt /
nahi sàrvaj¤àdivi÷iùyàkàramavalambyànumànàdinà pravartitavyamityatra niyàmakamasti /
tato viruddhàkàrasyànupayogitayànupajãvanàdupajãvyasya ca svaråpamàtrasyàvirodhitvànnopajãvyapramàõavirodho 'numànàdeþ pramàõavirodhastu katha¤citsyàdityà÷aïkàü pariharannupasaüharati- dharmãti //

%<dharmigràhivirodhastu tasmànmànasya dåùaõam  // MAnuv_2,3.55ab //>%

NYâYASUDHâ:
tu÷abdo vi÷eùàrthaþ, pramàõamàtravirodhàdvayavacchinatti /
dharmigràhiõyà ÷rutyà virodhaþ /
mànasya abhedapramàõasyànumànàgamaråpasya /
ayamà÷ayaþ /
paramàõavaþ sàvayavà ityàderanumànasya vàkyasya ca kathamupajãvyavirodhaþ iti vaktavyam /

paramàõutvasyànupayogino 'nupajãvyatvaü kintu svaråpamàtrasyeti vaktuü ÷akyatvàt /
naivaü yuktam /
niravayatvàdinà vinà paramàõordharmãkaraõàsambhavàt /
svaråpamàtradharmãkaraõe siddhàrthatàpattiriti cet /
samaü prakçte 'pi /
nahi brahmàpi sàrvaj¤àdinà vinà ÷akyaü dharmãkartum /
svaråpamàtradharmãkaraõe siddhasàdhanàt /
àropitena sàrvaj¤àdinà vyàvçttasya dharmãkaraõe ko doùaþ /
yo 'yaü sthàõuþ sa puruùa itivaditi cenna /
àropitena niravayavatvàdinà vyàvçttasya tatràpi dharmãkaraõasambhavàt /
niravayavatvàdigràhakaü pramàõatayàvadhçtam /
nàropitaü iti cet /
tulyamatràpi /
÷ruterapi pràmàõyani÷cayàt /
tadevaü pramàõasiddhena niravayavatvàdinà vi÷iùyasyaiva yathà dharmãkaraõaü tathàtràpi sàvarj¤àdinà pàramàrthikenaiva vi÷iùyasyaiva dharmãkaraõamityato dharmigràhakavirodho duùparihara iti /


*8,576f.*

syàdetat /
yathà khalvabhedapramàõayoranumànàgamayorupajãvyavirodhànnàbhedasàdhakatvaü tathodàhçtàyà bhinno 'cintya ityàdibheda÷ruterapyupajãvyavirodhànna bhedasàdhakatvaü sambhavati /
tàdàtmyapratiyogikaþ pratiùedho hi bhedo nàma /
nacàpràpte tàdàtmye tatpratiùedhabodhanaü yuktamityabhedapràpakaü pramàõamupajãvya pravçttà bheda÷rutiþ kathaü nopajãvyaviruddhà /
ki¤ca nirbhedaü svaråpamà÷ritya tasya bhedo bodhanãyaþ /
tathàca kathaü nopajãvyavirodhaþ /
yathoktam"abhedaü nollikhantã dhãrna bhedollekhanakùamà /
tathàcàdye pramà sà syànnàntye svàpekùyavai÷asàt' ityata àha- neti //


*8,577*

%<nopajãvyo hyabhedo 'tra kvacid bheda÷ruterbalàt  // MAnuv_2,3.55cd //>%

NYâYASUDHâ:
hi÷abdo yuktisåcakaþ /
abheda iti tadgràhakam /
atra kvaciditi /
dharmitvàdàvityarthaþ /
tadayamarthaþ /
bheda÷ruterhi na dharmisamarpakatvenàbhedaj¤ànopajãvakatvaü tàvat /
jãve÷varasvaråpasyaiva dharmitvàt /
nàpi svaråpapràmàõyagràhakatvena /
pratyakùeõaiva tatsiddheþ /
ato niùedhyapràpakatayaiveti vaktavyam /
naca tadvirodho 'pràmàõyamàvahati /
niùedha÷àstràpalàpaprasaïgàt /
naca pramàõapràptasyàyaü pratiùedhaþ /
kintu tattvamasyàdi÷rutitàtparyàparij¤ànapràptasyaiva /
yadapi nirbhedaü svaråpamàdàya bhedo boddhavya iti tatràpi na yayorbhedo bodhanãyastayorabheda à÷rayaõãyaþ /
kintu svagatabhedaü vastu dharmitayopàdàya tasyàntato bhedo bodhyate /
ato jãve÷abheda÷rutestadabhedopajãvanàbhàvàdanapekùatvalakùaõàdbalàdyuktaü bhedasàdhakatvamiti ÷eùaþ /


*8,581*

ki¤ca tiùñhatu tàvadyaþ sarvaj¤a ityàdi÷ruterupajãvyatvam /
tathàpyabhedànumànàgamabàdhakatvaü bhavedeva /
iyaü khalu ÷rutiþ sàrvaj¤àdivi÷iùyamã÷varaü pratipàdayantã na ki¤cidapekùate /
anumànàgamau tu sàpekùau /
sàpekùanirapekùayo÷ca nirapekùasya pràbalyàdityà÷ayavànàha- nopajãvyo hãti //

atra bhedàbhedapramàõayormadhye /
bheda÷ruteþ bhedakadharmavi÷iùyadharmi÷ruteþ /
abheda ityabhedapramàõam /
anapekùatvopalakùaõametat /
ato balàdabhedapramàõabàdhakatvamiti ÷eùaþ /


*8,582*

syàdetat /
yaþ sarvaj¤a ityàdi÷rutirna jãvabhedakadharmavi÷iùyaü brahma pratipàdayati /
kintvanuvadatyeva /
ato nànumànàdestadbàdha ityata àha- naceti //

%<na ca mànàntaropeyaü brahma tad bhavati kvacit  // MAnuv_2,3.56ab //>%

NYâYASUDHâ:
upeyaü j¤eyam /
taditi sàrvaj¤àdyupetam /
kvaciditi bhràntipratipannamapi na bhavatãti såcayati /
na tàvatsàrvaj¤àdivi÷iùyaü brahma ÷rãtivyatiriktapramàõagamyam /
÷àstraikayonitvasya samarthitatvàt /
nàpi bhràntipratipannam /
kvacitpramitasyaivànyatràropàt /
naca pramàõena bhràntyà vàpràptasyànuvàdaþ sambhavati /
ato neyaü ÷rutiranuvàdinã /
kinnàma pratipàdayatyevoktaråpaü brahmeti /

nanu tathàpi nopajãvyapramàõavirodho 'numànàdeþ /
÷rutyupajãvane hi saþ syàt /
na caivam /
tadvayatiriktapramàõopajãvanàdityata àha- naceti //
vastuvyavahito vahniradhåmasthale pratyakùàdyavedyo 'pi kvacidde÷e pratyakùeõànumànena vàvagamyate /
pràk patanotpatteragamyamapi gurutvaü kvacitkàle 'numànena gamyate /
nacaivaü brahma kvacinmànàntaropeyam /
yena tadupajãvyànumànàdipravçttiþ syàt /


*8,583*

astu và brahma pramàõàntaravedyam /
tathàpyabhedànumànàderupajãvyapramàõavirodho duùpariharaþ /
÷rutivattasyàpi pramàõasya bhedapratyàyakatvàdityabhipràyavànàha- yeneti //

%<yena mànena càpeyaü bhedastenàvagamyate  // MAnuv_2,3.56cd //>%

NYâYASUDHâ:
upeyaü brahmeti ÷eùaþ /
tatkathamityata àha- sa(sàr)vaj¤eti //

%<sarvaj¤ànamayaive÷o yadyupeyaþ katha¤cana  /
sarvaj¤athvaguõenaiva tayà bhedo 'vagamyate  // MAnuv_2,3.57 //>%

NYâYASUDHâ:
dharmàdikaü kasyacitpratyakùaü prameyatvàdghañavadityàdikayà sà(sar)vaj¤asàdhakatayànumayà /
sarvakartçtvàdyanumànopalakùaõaü caitat /
eveti pratyakùaü vyàvartayati /
katha¤canetyabhyupagamavàdo 'yamiti såcayati /
sarvaj¤atvetyupalakùaõam /
tayaivetyanvayaþ /
ã÷vare tàvatpratyakùaü ÷aïkàrhameva na bhavati /
ato 'numànameva vaktavyam /
pratipakùàdinà paràhatasyàpi tasya katha¤cicchaïkàrhatvàt /
anumànaü ca ki¤citkenacidvi÷iùyameva pratipàdayati /
natu niùkçùñaü vastu /
naca jãvàdisàdhàraõadharmavi÷iùyàtharsiddhàvã÷varaþ sidhyati /
tasmàdbhedakadharmavai÷iùyayenaiva tatsiddhivarktavyà /
tathàcànumànàderupajãvyavirodho vajralepàyitaþ /
yadyapyanumànaü svataþ ÷rutito durbalaü tathàpi upajãvyatayà bàdhakaü bhavatyeveti /


*8,584*

tadanene÷varagràhikàyàþ ÷ruterbhedakadharmavi÷ñi tasminpràmàõyamupapàditam /
idànãü jãvagràhakasya pratyakùasye÷varabhedaka(vi)dharmiõi jãve pràmàõyaü samarthyate /
tathàhi /
bhavatu ÷rutiraduþkhitvasàrvaj¤àdimadã÷vare pramàõam /
tathàpi nàbhedànumànàgamayorupajãvyapramàõavirodhenàpràmàõyam /
duþkhitvàdiråpe hi jãvasya tàttvike sati tathà syànna caivam /
ahaü duþkhãtyàderanubhavasya mithyànubhavatvàt /
antaþkaraõagato hi duþkhàdiranarthaþ svaråpato mithyàbhåto japàkusumàruõimeva sphañike caitanye cakàsti /
naca bhràntipratipannena(nnabhe)bhedakena vastu bhidyata iti ata àha- neti //

%<na duþkhànubhavaþ kvàpi mithyànubhavatàü vrajet  // MAnuv_2,3.58ab //>%

NYâYASUDHâ:
kvàpãti /
sarvathetyarthaþ /
bhavedetadyadyahaü duþkhãtyàdyanubhavo mithyànubhavaþ syànna ca tathà /
api tu pramàõameva /
yadyapi duþkhàdikamantaþkaraõagataü, tathàpi svaråpeõa sadeva /
jãvàtmana÷ca tadbhoktçtvena tadvattvaü tàttvikameva /
alpa÷aktitvapàratantryàdikaü tu svaråpagatamevetyà÷ayaþ /


*8,585*

kuta ityata àha- nahãti //

%<na hi bàdhaþ kvacid dçùño duþkhàdyanubhavasya tu  // MAnuv_2,3.58cd //>%

NYâYASUDHâ:
tu÷abdo 'vadhàraõe naiveti sambandhaþ /
asa¤jàtabàdhabhrameùu vyabhicàraparihàràya kvacidityuktam /
nahi kadàcitkutracitka÷cinnàhaü duþkhã kintvantaþkaraõagatenaiva mithyàduþkhena duþkhitayà'tmànamamani(ùã)ùamiti bàdhakapratyayavàndç÷yata ityarthaþ /
nanu"vimukta÷ca vimucyate'"tattvamasi' ityàdi÷rutirevàsyànubhavasya bàdhikàstãti kathaü na duþkhànubhåtirbhràntiþ /
atra hi duþkhàdyupaplavarahitamevàsyàtmanastàttvikaü råpamiti pratipàdyata ityata àha- yadãti //

%<yadi duþkhànubhåti÷ca bhràntirityavasãyate  /
aduþkhità÷rutiþ kena na bhràntiriti gamyate  // MAnuv_2,3.59 //>%


*8,585f.*

NYâYASUDHâ:
avasãyate ÷rutimà÷rityeti ÷eùaþ /
kena kàraõena /
bhràntiþ svaråpato 'rthata÷ca /
gamyate abhyupagamyate /
anubhavamà÷rityeti ÷eùaþ /
idamuktaü bhavati /
bhavedeùà ÷rutirasyànubhavasya bàdhikà /
yadi ni÷citapramàõabhàvà bhavet /
naca tathà /
dharmigràhakànubhavavirodhenàsmàbhiþtadapràmàõyasya pratipàdyamànatvàt /
parasya ca tatparihàràyàdyàpi samudyatatvàt /
tathàca sati ÷rutipràmàõyani÷caye 'nubhavasya bhràntitvaü tasmiü÷ca sati ÷rutipràmàõyani÷caya iti parasparà÷rayatvaprasaïgaþ /
nanvanubhavavirodhena ÷rutyapràmàõyàbhidhàne 'pi samànametat /
na samànam /
anubhavasyànapekùatvàt ÷rutestadapekùatvàt /
anyathà sarvatra dharmigràhakavirodhocchedàpa(tte)ttiriti /


*8,586*

nanu tarhi nedaü rajatamityasyàpi rajatamidamiti j¤ànaü prati bàdhakatvamayuktaü syàt /
na syàt /
nedaü rajatamiti j¤ànapràmàõyasya sàkùiõà parãkùayà ni÷citatvàt /
idaü rajatamiti j¤ànasya tadabhàvàt /
parãkùitapràmàõyenopajãvakenopajãvyasyàtathàbhåtasya bàdhopagamàt /
upajãvyopajãvakanyàyasya tadanyaviùayatvàt /
pràmàõyasandehe khalu nyàyànusaraõam /
ni÷cite tu pràmàõye kimanena /
vakùyati caitadàcàryaþ /
evaü tarhi ÷ruterapi pràmàõyaü parãkùàsahakçtena sàkùiõà ni÷citamityanubhavabàdhakatvamupapatsyata ityà÷ayavànà÷aïkate- ÷rutãti //


*8,588*

evaü tarhi ÷ruterapi pràmàõyaü parãkùàsahakçtena sàkùiõà ni÷citamityanubhavabàdhakatvamupapatsyata ityà÷ayavànà÷aïkate ÷rutãti /


*8,589*

%<÷rutisvaråpamartha÷ca mànenaivàvasãyate  // MAnuv_2,3.60ab //>%

NYâYASUDHâ:
svaråpamartha÷ceti vivakùàbhedena pràmàõyamevoktam /
jãvasya nirduþkhabrahmàtmatàpratipàdaka÷rutisvaråpamasyàþ ÷ruteþ so 'rtha ityubhayatra phalato 'rthabhedàbhàvàt /
etadeva hi pràmàõyamapi /
mànena sàkùiõà /
pariharati- taccediti //

%<taccenmànaü gçhãtaü te kiü duþkhànubhave bhramaþ  // MAnuv_2,3.60cd //>%

NYâYASUDHâ:
ta ityavyayaü tçtãyàrthe /
te mata ityadhyàhàro và /
kiü kinnimittam /
duþkhànubhave bhrama iti /
duþkhànubhavasya bhramatvamiti(iti) yàvat /
aïgãkriyata iti ÷eùaþ /
tat sàkùilakùaõaü mànaü duþkhànubhavaviùaye bhramaþ kuto 'ïgãkriyata iti và /
etaduktaü bhavati /
sàkùiõà ÷rutipràmàõyaü ni÷citamiti na pareõàïgãkartuü ÷akyate /
tathà sati tatpràmàõyasyàïgãkartavyatvaprasaïgàt /
iùyate taditi cenna /
tathà satyahaü duþkhãti duþkhàdiviùayo 'pi sa eveti tatràpi tasya pràmàõyameva gràhyaü syànna bhramatvam /
nacet ÷rutipràmàõyagrahaõe 'pi bhramaþ syàditi /
JOSHI-10


*8,591*

nanvekatra pràmàõye viùayàntare 'pi pràmàõyena bhàvyaü tatràpràmàõye cànyatràpi apràmàõyena bhavitavyamiti kuta etat /
mà hi bhådekasya cakùuràderayaü niyama ityata àha- naceti //

%<na ca bàdhavi÷eùo 'sti yadabàdhitameva tat  // MAnuv_2,3.61ab //>%


*8,591f.*

NYâYASUDHâ:
bhededevaikasyàpi kvacitpràmàõye paratràpràmàõyam /
kàraõavi÷eùàt /
sa cotpattau doùo j¤aptau bàdhaþ /
doùo 'pi bàdhonneya eva /
yathoktam /
"balavatpramàõata÷caiva j¤eyà doùà na cànyathà' iti /
tato bàdha eva vi÷eùaþ /
naca duþkhàdiviùayasya sàkùyanubhavasya bàdharåpo vi÷eùo 'sti /
yenàsau ÷rutipràmàõye pramàõabhåto 'pi duþkhàdau bhramaþ syàt /
yat yasmàdevaü tat tasmàt ÷rutipràmàõyamiva tat àtmano duþkhitvàdikamapyabàdhitameva satyamevàïgãkàyarmiti /
yadvà yadyasmàdevaü ta(tta)smàtkiü duþkhànubhave bhrama iti pårve(õaiva)õa sambandhaþ /


*8,593*

nanvetat ÷rutipràmàõyaü duþkhàdikaü ca sàkùigçhãtameva /
nacobhayatra pràmàõyaü sàkùiõo yuktam /
parasparavirodhàt /
tata ekatràpràmàõyàva÷yambhàve duþkhàdàveva taditi gràhyam /
÷rutipràmàõyasyàpauruùeyatvàdiparãkùàsahakçtena gçhãtatvàt /
ato mithyaiva duþkhitvàdikamita cenna /
duþkhàdàvapi sajàtãyavijàtãyasaüvàdaråpaparãkùàsadbhàvàt /
evaü tarhi sandehànna duþkhàdisatyatàni÷cayo bhavatàü yukta iti na ÷ruteranubhavabàdho vaktuü ÷akyata ityata àha- abàdhitameveti //


tad duþkhaü satyamevetyavadhàrayato 'yamabhisandhiþ /
satyam /
÷rutipràmàõyaü duþkhàdikaü ca sàkùigçhãtameva /
nacaikatràpi bàdhakamastãtyubhayamapi pramàõaü sàkùã /
naca virodhaþ /
advaitasattàmantareõàpi ÷rutipràmàõyasattàyàþ sambhavàt /
nahyapauruùeyatvàdiyuktayo viùayavi÷eùaniyatapràmàõyani÷caye (sàkùiõaþ) sàcivyamàcaranti /
kintu pràmàõyamàtrani÷caye /
upakramàdyàstu tatra tatràbhàsãkçtà eva /
naca duþkhasattàmantareõa tatra pràmàõyasya sambhavo 'sti /
naca duþkhasattayà ÷rutipràmàõyamàtrasya virodho 'sti /
viùayàntare 'pi tasya sambhavàt /
ataþ satyameva duþkhàdikamiti /


*8,594*

÷rutiranubhavasya bàdhikà na bhavati /
kintu dharmigràhakatayà prabalenànubhavenaiva bàdhyata ityuktam /
na kevalaü dhamirgràhakatayànubhava(sya)pràbalyam /
kinnàma ÷rutisvaråpapràmàõyagràhakatvenàpãtyà÷ayavànàha- ÷rutãti //
artha ityarthavattvaü pràmàõyamiti yàvat /
svaråpataþ pràmàõyata÷càvasità hi ÷rutirabhipretasiddhaye prayoktavyà nànyathà /
÷ratisvaråpaü tatpràmàõyaü ca mànenaiva sàkùilakùaõenàvasãyate nànyena /
yadyapi ÷ratisvaråpaü ÷rotravedyaü tathàpi ÷rotrajanitatadvçttipràmàõyaü yàvanna sàkùiõà gçhyate tàvanna tat siddhayatãtyataþ ÷rutisvaråpàvasàyo 'pi sàkùiõyevàyatate /

yadvà ÷ruti÷abde(nai)na tajjanitaü j¤ànamucyate /
tatra pçcchàmaþ /
tasya sàkùiõaþ pràmàõyaü bhavatàpyabhyupagataü na veti /
neti pakùe ÷rutisvaråpàdyasiddherna tadvirodhena duþkhàdyanubhavasya bhramatvaü vaktuü yuktam /
àdyaü dåùayati- taccediti //
tat sàkùi(sva)råpaü pramàõaü tvayà gçhãtaü cettadà duþkhànubhavasya bhramatvaü kiü (kathaü) na katha¤cit /
÷rutivirodhena khalu taducyate /
sà tu svaråpapràmàõyagràhakatayopajãvyenànubhavena bàdhità kathaü tadbàdhanàya prabhavatãti /

syàdetat /
÷rutisvaråpapràmàõyayoþ sàkùiõaþ pràmàõyamaïgãkriyate /
duþkhàdau tu viùayàntare ÷rutivirodhenàpràmàõyamà÷rãyate /
tatkathamuktadoùa ityata àha- naceti //
bàdhasya bàdhakatvena abhimatàyàþ ÷ruteþ vi÷eùo bàdhyatayàbhimatàtsàkùiõo 'ti÷ayo nàsti /
asti coktavakùyamàõarãtyà sàkùiõa eva vi÷eùa iti /
÷iùyaü spaùñam /


*8,595*

ki¤càhaü duþkhãtyàdisàkùiõo bhramatvaü vadanpraùñavyaþ /
kiü sarvatràpi sàkùiõo bhramatvamaïgãkriyate /
uta kvacitpràmàõyamapi /
àdye doùamàha- ÷rutisvaråpamiti //

mànena sàkùiõaiva /
tathàca tasya bhràntitve tanna siddhayediti bhàvaþ /
paramàrthato mà saitsãditi ca na vàcyam /
tattvàvedakatvasyàïgãkçtatvàt /
atha ÷rutisvaråpàdiviùaye tanmànatvaü svãkriyata iti dvitãyamanådyottaramàha- taccediti //
ekatra pràmàõye paratràpi pràmàõyamaïgãkartavyamityetatkuta ityato 'vi÷eùàdityàha- naceti //
pårvavadvayàkhyànam /

evaü sàkùiõaþ pramàõàntarasàdhàraõaråpatà(tva)mupetya bàdhakàbhàvenàhaü duþkhãtyàdebhraümatvaü nopapadyata ityuktam /
idànãü sàkùiõo yathàrthatvaniyamàcca na duþkhàdiviùaye bhramatva÷aïkopapadyate /
kiü bàdhakagaveùaõàdinetyà÷ayavànsàkùiõo yathàrthatvaniyamaü vipakùe bàdhakena samarthayate- bàdha iti //


*8,596*

anubhåte sàkùipratãte 'rthe yadi bàdhaþ pravarteta sàkùã yadi kutracidayathàrthaþ syàditi yàvat /
ayathàtvarthasya bàdhonneyatvàdevamuktam /
tadà kathaü stambho 'yaü kumbho 'yamiti padàrthànàü nirõaya ãyate upeyate /

etadeva prapa¤cayati- ko 'pãti //

%<ko 'pi hy artho na ni÷cetuü ÷akyate bhramavàdinà  // MAnuv_2,3.62ab //>%

NYâYASUDHâ:
bhramavàdinà sàkùiõaþ kvacidbhramatvaü vadatà /
(yadi) sàkùã kvacidayathàrthaþ syàttadà padàrthanirõayo na syàdityarthaþ /
yathà'huranye 'pi /
"j¤ànasya vyabhicàritve vi÷vàsaþ kinnibandhanaþ' iti /


*8,597*

nanu ca nirõayo ni÷caya iti càvadhàraõàtmakaü j¤ànamucyate /
tacca stambhakumbhàdiùvartheùu tattatkàraõasàmagrãva÷àdevotpadyate /
nirõàyakàbhàvasahakçtasamànadharmadar÷anàdinà hyanavadhàraõàtmakaü j¤ànaü saü÷ayapadavedanãyaü janyate /
tadvilakùaõayà ca sàmagùà avadhàraõaj¤ànam /
tatra kaþ sàkùiõo yàthàrthyaniyamasyopayogaþ /
ki¤ca tadabhàvenàpaneùyate /
ucyate /
na stambho 'yamityekàkàrapratiniyataü j¤ànaü iha(hi) nirõayàdi÷abdairabhidhãyate /
api tarhi tadanantarabhàvã vastutathàtvà÷vàsaþ /
tathàhi /
vaktàro bhavanti /
stambha iti (ca) pratãyate bhavati càyaü stambha iti và vastutattvaü tu na vidma iti veti /
tatkasya hetoþ /
ekàkàrapratiniyateùvapi j¤àneùa keùà¤cidbhramatvasya keùà¤cidabhramatvasya bahulamupalabdhatvenedànãü jàyamànepye(ùve)kàkàraniyate j¤àne vastutathàtvavi÷vàsàyogàt /


*8,599*

bhavatu vastutathàtvà÷vàso vastudar÷anapçùñhabhàvã nirõayaþ /
so 'pi tasya da÷arnasya bhramatvàbhramatvanirõayamevàpekùate /
yadi j¤ànaü bhramaþ syàttadà vastvatathàbhåtamityavasãyate /
yadi tvabhramastadà tathàbhåtamiti /
evaüca kiü sàkùiõo yàthàrthyaniyamenopanãyate, kiüca tasya bhramatvenàpanãyata ityata àha- bhramatvamiti //

%<bhramatvamabhramatvaü ca yadaivànubhavopagam  /
ekasya bhramatà tatra parasyàbhramatà kutaþ  // MAnuv_2,3.62c-f //>%

NYâYASUDHâ:
satyaü pratyayànàü bhramatvàbhramatvanirõayàyatto vastunirõaya iti /
saiva tatra pratyayeùvekasya stambhàdau puruùàdipratyayasya bhramatàparasya stambhàdipratyayasyàbhramatà ca kuto nirõetavyà na kuto 'pi /
kuto yadà yataþ /
pratyayànàü bhramatvamabhramatva ca anubhavopagaü sàkùiõaivàdhyavaseyamiti /


syàdetat /
karaõadoùabàdhakapratyayàdhãnaü pratyayànàü bhramatvamabhramatvaü ca saüvàdàyattaü bhaviùyati /
tatkathaü tadanavadhàraõamityà÷aïkàü pariharannuktamarthaü spaùñamàcaùñe- bhramatvamiti //


*8,600*

%<bhramatvamabhramatvaü ca sarvaü vedyaü hi sàkùiõà  /
sa cet sàkùã kvacid duùyaþ kathaü nirõaya ãyate  // MAnuv_2,3.63 //>%

NYâYASUDHâ:
pratyayànàü bhramatvamabhramatvaü tadavadhàraõopayuktaü ca sarvaü karaõadoùàdikaü sàkùiõà ni÷ceyam /
ani÷citasya bhramatvàdyavadhàraõàprasaïgàt /
sa cetsàkùã kvacit duùyaþ ayathàrthaþ syàttadà kathaü kàraõadoùàderbhramatvàdervastutathàtvàdervà niõarya ãyate /
etaduktaü bhavati /
pratyayànàü bhramatvàvadhàraõaü kà(ka)raõadoùàdyàyattaü tathàpi sàkùiõo yàthàrthyaniyamàbhàve na siddhayet /
nahi tatsvaråpeõopayuktam /
atiprasaïgàt /
kintu ni÷citameva tanni÷caya÷ca sàkùàtkàraparamparayà và sàkùiõyàyatate /
sa hi kà(ka)raõadoùàdikaü svayameva (và) tadgràhakapràmàõyagrahaõena và ni÷citya bhramatvaü ni÷cinoti /
tata÷ca tasya kvacidayathàrthatve 'vi÷vasanãyatvàpattyà na nirõayaþ syàt /
abhramatvani÷cayastu na saüvàdàdhãnaþ /
tathà satyanavasthàdidoùàþ pràduùyurityuktam /
kintu kevalasàkùiõyàyattaþ /
viparyaya÷aïkàniràse tu saüvàdasyànuprave÷aþ /
naca saüvàdo 'pyani÷cito 'ïgam /
tanni÷caya÷ca sàkùyadhãna eva /
tasya ca kvacidayathàrthatve tadubhayanirõayo 'pi na bhavediti /


*8,602*

nanu sàkùiõo yathàrthatvaniyame 'pi pratyayànàü bhramatvàbhramatvanirõayo nopapadyate /
nahi yàthàrthyaü svaråpeõaivopayuktam /
atiprasaïgàt /
kintu ni÷citameva /
naca tanni÷cayopàyo 'sti /
atastadani÷cayàtkà(ka)raõadoùàderbhramatvàdeþ stambhatvàderani÷caya evetyata àha- vi÷eùà iti //

%<vi÷eùà sarva evaite sàkùipratyayagocaràþ  // MAnuv_2,3.64ab //>%

NYâYASUDHâ:
vi÷iùyante etairiti vi÷eùàþ kà(ka)raõadoùopàdayaþ /
sàkùipratyakùagocarà eveti sambandhaþ /
sàkùiyàthàrthyasya sàkùiõaiva u(ni÷cayo)papatteþ /
asyàrthasya ca vakùyamàõavyavahàrànyathànupapattisiddhatvàditi bhàvaþ /


*8,603*

yadi sàkùã kvacidvayabhicarettadà tenàvi÷vasanãyena kà(ka)raõadoùàdini÷cayo na syàt /
tadabhàve ca pratyayànàü bhramatvàdi na ni÷cãyeta /
tathàca vastunirõayo na syàt /
kàraõàbhàve kàryà(kàryodayà)yogàdityuktam /
tatra mà bhådetatsarvamiti cenna /
tathà sati hànopàdànàdisarvavyavahàvilopaprasaïgàt /
katham /
sarvavyavahàràõàmatatkàryatvàdityàha- årãkçtya ceti //

%<årãkçtya ca tàn sarvàn vyavahàraþ pravartate  // MAnuv_2,3.64cd //>%

NYâYASUDHâ:
ni÷cityetyarthaþ /
co 'vadhàraõe /
tànsarvànkà(ka)raõadoùà(dã)n årãkçtya vyavahàra pravartata iti gauõaü samànakartçkatvam /
yadvorãkçtya kàraõatayopàdàya kàraõãkçtveti vyàkhyeyam /
tathàhi /
idaü rajatamiti bhràntyà pravçttaþ kà(ka)raõadoùaü bàdhakapratyayaü (cà)vàvadhàrya tasya j¤ànasya bhramatvaü ni÷citya nedaü rajataü kintu ÷uktireveti vastu vyavasthàpya jahàti /
tathà jalamedaditi pratãtya tasya pratyayasyàpàtata evànyathàtva÷aïkàyàü saüvàdaü nive÷ya tatsvaråpapràmàõye gçhãtvà(ca) abhramatvaü ni÷citya jalametadbhavatyevetyavadhàrya tadupàdatta iti /


*8,604*

nanu nàyamasti niyamo yaduktarãtyàr'thatathàtvàdhyavasàyapårvaka eva vyavahàra iti /
tatsandehàdinàpi(dapi) vyavahàradar÷anàdityata àha- sàkùiõa iti //


%<sàkùiõo vyavasàyã tu vyavahàro 'bhidhãyate  // MAnuv_2,3.64ef //>%

NYâYASUDHâ:
vyavasàyã nira÷aïko 'visaüvà(divya)dã ca vyavahàro 'smàbhiruktarãtyà sàkùiõaþ kàryo 'bhidhãyate na tu vyavahàramàtram /
naca vi÷iùyo vyavahàro 'rthatathàtvàdhyavasàyapårvakatàü vyabhicaratãti /
astu vyavahàravilopaþ kinna÷chinnamityà÷aïkàü pariharannuktàprasaïgànàü viparyayaparyavasànamàha- tasmàditi //

%<tasmàt sarvaprasiddhasya vyavahàrasya siddhaye  /
sàkùã nirdoùa evaikaþ sadàïgãkàrya eva naþ  // MAnuv_2,3.65 //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàtsàkùiõaþ kvacidayathàrthatve 'vi÷vasanãyatvàpattyà kà(ka)raõadoùàdyani÷cayaprasaïgena j¤ànànàü bhramatvàbhramatvanirdhàraõàbhàvasaktyàr'thatathàtvanirõayàbhàvànuùaïgeõa ni÷÷aïko 'visaüvàdã vyavahàro lupyeta /
naca tallopo 'ïgãkartuü ÷akyaþ /
savarlokaprasiddhatvàt /
tathàvidhasya (ca) laukikaiþ parãkùakai÷lollaïghanàyogàt /
pramitàrthànanumatàvunmattatvaprasaïgàt /
tasmàtsarvalokaprasiddhasya ni÷÷aïkasyàvisaüvàdino vyavahàrasya kàyarbhåtasya siddhaye vastutathàtvàtathàtvani÷cayaþ kàraõa(karaõã)bhåto 'ïgãkàryaþ /
tatsiddhaye kà(ka)raõadoùàdini÷cayadvàrà sàkùiõà j¤ànànàü bhramatvàbhramatvanirõayo 'ïgãkàryaþ /
tatsiddhaye (ca) sàkùiõo vi÷vasanãyatvaü tatsiddhaye ca sàkùã sadà nirdeùo yathàrtha eva na parãkùakàõàmaïgãkàrya iti /
nanvevaü tarhi pràbhàkaràdidi÷à sarveùàmapi pratyayànàü yathàrthatvaniyamo 'stvityata àha- eka eveti //
ekasyaiva yàthàrthyaniyamena sarvasyopapattau kimapràmàõikena pramàõaviruddhena sarvapratyayayàthàrthyaniyameneti bhàvaþ /


*8,605*

kimato yadyevaü sàkùã niyamenàrthàvyabhicàrãtyata àha- ÷uddha iti //

%<÷uddhaþ sàkùã yadà siddho duþkhitvaü vàryate katham  // MAnuv_2,3.66ab //>%

NYâYASUDHâ:
duþkhitvaü tena pratãtaü jãvasyeti ÷eùaþ /
tata÷ca kimityata àha- upajãvyeti //

%<upajãvyapramàõaü tad bhedagràhakameva hi  // MAnuv_2,3.66cd //>%

NYâYASUDHâ:
÷rutyanumànayorupajãvyapramàõaü tat tasmàt bhedagràhakaü bhedapramàpakam /
tathà copajãvyavirodhàdabheda÷rutyàderapràmàõyamiti bhàvaþ /
tato 'pi kimityataþ såtràrthamupasaüharati- ata iti //

%<ato jãve÷ayorbhedaþ ÷rutisàmarthyasusthiraþ  // MAnuv_2,3.66ef //>%

NYâYASUDHâ:
÷rutiþ"bhinno 'cintyaþ' ityàdikà /
sàmarthyamaprati(satprati)pakùatvam /
// oü tadguõasàratvàttu tadvayapade÷aþ pràj¤avat oü //
yadyevaü jãve÷varayorbheda eva pàramàrthiko vyavasthitastadà tattvamasãtyàdyadvaita÷rutãnàmahaü harirityàdismçtãnàü ca kà gatiþ /
nahi tàsàmanumànavatsarvathàpràmàõyaü yuktam /
apauruùeyatvenàptoktatvena ca tatkàraõàbhàvàdityà÷aïkàparihàràya såtram /
tadguõasàratvàttu tadvayapade÷aþ pràj¤avaditi /
tadvayàcaùñe- tathàpãti //

#<tadguõasàratvàt tu tadvyapade÷aþ pràj¤avat  | BBs_2,3.29 |>#

%<tathàpi tu cidànandapårvàstatsadç÷à guõàþ  /
sàrasvaråpamasyàpi muktàvapyava÷iùyate  // MAnuv_2,3.67 //
ato 'bhedavadevaitàþ ÷rutayaþ pravadanti hi  /
pauràõàni ca vàkyàni sàdç÷yàbhedasaü÷rayàt  // MAnuv_2,3.68 //>%


*8,606*

NYâYASUDHâ:
yadyapi jãvabrahmaõorbheda eva tathàpyabhedavaditi sambandhaþ /
tu÷abdo vi÷eùàrthaþ /
taü ca vakùyàmaþ /
tatsadç÷aþ paramàtmaguõasadç÷àþ /
sàra ityanuvàdena svaråpamiti vyàkhyànam /
asya jãvasya /
kutaþ /
muktàvapi kaivalye 'pyava÷iùyate yataþ /
abhedavat abhedamiva"tatra tasyeva' ityatropasaïkhayeyametat /
÷iùyaprayogàt /
yadvàbheda iti tatpratipàdakamupalakùyate /
ata eveti sambandhaþ /
etàþ parodàhçtàþ /
hãti mukhye bàdhakaü såcayati /

ata evetyasyaiva vivaraõaü sàdç÷yeti /
sàdç÷yamevàbhedaþ sàdç÷yàbhedaþ /
siüho devadatta ityàdivadgauõo 'yaü vyapade÷a iti vàkyàrthaþ /
advaitavàdibhiþ khalu tattvaüpadayorviruddhasvàrthaikade÷atyàgenaikade÷alakùaõayà sàmànàdhikaraõyamàtraü mukhyamaïgãkçtam /
tato varaü padadvayasya mukhyàrthatvamabhyupagamya sàmànàdhikaraõyamàtrasya gauõatvamabhyupagantum /
tàtparyaliïgàni ca tatra tatrànyathà nãtàni /


*8,610*

upalakùaõaü caitat sautramabhedàgamavyàkhyànamityà÷ayavànuktànuvàdenàrthàntaramapyàha- sàdç÷yàcceti //

%<sàdç÷yàcca pradhànatvàt svàtantryàdapicàbhidàm  /
àhurã÷ena jãvasya ...  // MAnuv_2,3.69a-c //>%


*8,611*

NYâYASUDHâ:
pradhànatvàdapãtyanvayaþ /
àhuþ ÷rutayaþ /
pauràõàni (ca) vàkyànãti vartate /
uktànuvàdaþ pratipattisaukaryàrthaþ /
pradhànatvaü vai÷iùyayam /
tattvamasãtyàdivyapade÷aþ sàdç÷yàdgauõa ityuktam /
nànyo 'to 'sti draùñetyàdi nirde÷astu svàtantryapràdhànyàbhyàü làkùaõikaþ /
draùñçpadena tatràropitavai÷iùyayaü svàtantryaü copalakùyate /
tathàca draùñà vi÷iùyaþ svàtantrya÷cànyo nàsti ityarthaþ sampadyate /
yadvà tattvamasãtyàdinirde÷o 'pi pràdhànyasvàtantryàbhyàü làkùaõiko vyàkhyàyate /
tathàhi /
tacchabdena tadãye svàtantryapràdhànye lakùyete /
punastàbhyàü tadviùayatà lakùyate /
tata÷ca tatpradhànakastattantra÷ceti vàkyàrtho bhavati /
etadapyupalakùaõam /
atattvamasãtyàdivyàkhyànàntaramapyatra draùñavyam /

syàdetat /
tu÷abdo hi sautro 'vadhàraõàrthastena ca sàdç÷yàtirikto 'rtho nivartyate /
tatkathamarthàntaravarõanamityato 'nyathà vyàcaùñe- neti //

%<... na svaråpàbhidàü kvacit  // MAnuv_2,3.69d //>%

NYâYASUDHâ:
kvacit prade÷e /
svaråpàbhidàü nàhuriti tu÷abdàrthaþ /
natu pràdhànyàdinivçttiriti /
astvevaü jãvasya brahmaikyaü muktasya tatkathaü vyàkhyeyam /
naca tadapyuktanyàyeneti yuktam /
tathà sati yatra tvasyetyàdivi÷eùoktyanupapatterityata àha- sthànaikyamiti //

%<sthànaikyamaikamatyaü ca muktasya tu vi÷iùñate  // MAnuv_2,3.70ab //>%

NYâYASUDHâ:
ã÷eneti vartate /
na kevalamuktanimittatrayaü kinnàmaitannimittadvayaü vi÷iùyate /
ato vi÷eùaõàbhedoktirupapadyate /
tatra sthànaikyenaikyavyapade÷o làkùaõikaþ /
sthànagatasyaikasya sthàniùu prayogàt /
aikamatyanimitte tu prayoge lakùitalakùaõà /
viùayaikyànmatyaikyaü tata÷ca matimatàmiti /


*8,616*

ki¤ca yatsàdç÷yaü sajjãvamàtrasàdhàraõatayoktaü tatsaüsàriõyanabhivyaktaü mukte tu vyaktamiti tadabhipràyeõàpi vi÷eùato 'bhedoktiryuktetyà÷ayavànàha- sàdç÷yaü ceti //

%<sàdç÷yaü ca vi÷eùeõa ...  // MAnuv_2,3.70c //>%

NYâYASUDHâ:
muktasye÷eneti vartate /
nanu sàdçyàdikaü jaóeùvapi vidyate /
tatkathaü teùàü"sarvaü khalvidaü brahma' /
"bhåtàni viùõurbhuvanàni viùõurvanàni viùõurgirayo di÷a÷ca' ityàdau kvacideva paramàtmaikyavyapade÷o na punarjãvatpràcuryeõetyata àha- jaóànàmiti //

%<... jaóànàü dvayameva tu  // MAnuv_2,3.70d //>%

NYâYASUDHâ:
tatpradhànakaü tattantratvameva /
jaóànàü tviti sambandhaþ /
sàdç÷yasyàpi tçtãyasya vidyamànatvàtkathaü dvayamevetyata àha- bhavediti //

%<bhavet sàdç÷yamatyalpaü tçtãyaü paramàtmanà  // MAnuv_2,3.70ef //>%


*8,616f.*

NYâYASUDHâ:
jaóànàmiti vartate /
satyamasti sàdç÷yaü kintu tatsatvà(ttà)dinaiva /
natu jãvavadànandàdinà /
ato dvayasyaiva sattvàdupapannàpracuroktiþ /
nanvànandàdinà sàdç÷yaü jãveùvapi nàsti /
keùà¤cijjãvànàmatadråpatàbhyupagamàditi cenmà bhåt /
nahi jãvamàtraü prati tattvamasãtyucyate /
tasya vedànadhikàritvàt /
kintu bhokùayogyaü patãtyadoùaþ /
atra sthànaikyaü ca kùãràbdhyàdisthitabhagavadråpàpekùayoktamiti na jãvajaóasàdhàraõam /
jaóàbhedavyàkhyànena pràj¤avaditi dçùñànto 'pi vyàkhyàto bhavati /


*8,617*

såtre pràj¤avadityuktam /
tasyà(yamar)thaþ /
pràj¤e yathàbhedavyapade÷o 'mukhyastatheti /
tatra pratiyogivi÷eùànuktervij¤ànamànandaü brahmetyàdirakhilo 'pyabhedavyapade÷o nityatvàdisàdç÷yenàmukhya iti j¤àyeta /
tanmà vij¤àyãtyà÷ayavànàha- ã÷eti //


*8,618*

%<ã÷aråpakriyàõàü ca guõànàmapi sarva÷aþ  /
tathaivàvayavànàü tatsvaråpaikyaü tu mukhyataþ  // MAnuv_2,3.71 //>%

NYâYASUDHâ:
råpàõi matsyàdãni /
kriyàþ sçùñayàdyàþ /
guõà j¤ànàdayaþ /
savar÷a iti pratyekaü sambandhaþ /
tathà÷abdaþ samuccaye /
eva÷abdasya mukhyata ityenànvayaþ /
avayavà hastàdyàþ /
tatsvaråpaikyam ã÷varasvaråpeõai(pai)kyaü tatpratipàdakaü vàkyamiti yàvat /
mukhyata eva vyàkhyeyamiti ÷eùaþ /
tu÷abdo jaóavyàvçttyarthaþ /
tathàca jaóavi÷eùa evàyaü dçùñànta iti bhàvaþ /
nacaivaü sàdhyasamatvadoùaþ /
jãvamàtràbhedavàdinaü pratyakùasyàdhikaraõasyàrabdhatvàditi /
kuta etaditi cet(na) /
tatra bhedadar÷ane pratyavàyasyoktatvàdityàha- yatheti //

%<yathodakaü durge vçùñaü parvateùu vidhàvati  /
evaü dharmàn pçthak pa÷yaüstànevànuvidhàvati  /
iti ÷ruter ...  // MAnuv_2,3.72a-e //>%

NYâYASUDHâ:
parvateùu durge ÷ikhare vçùñamudakaü yathàdho (vi)dhàvatyevaü pàrame÷varàndharmàstataþ pçthak pa÷yaüstàneva taddar÷anamanvevàvilambena narakaü vidhàvatãtyarthaþ /


*8,620*

nanvã÷varadharmàõàü bhedàbhedau bhavatàm /
tathà càtyantàbhedoktiramukhyeti sautro dçùñànto 'saïkucitavçttirbhaviùyati /
iyaü ca ÷rutiratyantabhedadar÷ananindàparà bhavatvityata àha- nobhayaü ceti //

%<... nobhayaü ca bhedàbhedàkhyamiùyate  // MAnuv_2,3.72ef //>%

NYâYASUDHâ:
iùyate såtrakçteti ÷eùaþ /
bhedàbhedau neùyate iti vaktavye bhedàbhedàkhyamubhayamiti vacanaü vakùyamàõa÷rutivyàkhyànànusàreõeti j¤àtavyam /
kuto neùyata ityata àha- ekameveti //

%<ekamevàdvitãyaü neha nànàsti ki¤cana  /
mçtyoþ sa mçtyumàpnoti ya iha nàneva pa÷yati  // MAnuv_2,3.73 //
iti ÷rutàvivetyasmàd bhedàbhedaniràkçtiþ  // MAnuv_2,3.74ab //>%

NYâYASUDHâ:
ekam abhinnam /
ekamapi ghañàdikamavayavabhedavadupalabdhamata evetyuktam /
advitãyaü samàdhikarahitam /
iha brahmaõi ki¤cana guõàdikamiti nànàbhåtaü nàsti /
yastviha brahmaõi vidyamànaü guõàdikaü nànà bhinnaü, iva ÷abdàdabhinnaü ca pa÷yati /
sa mçtyoranantaraü mçtyuü narakamàpnoti /
iti ÷rutàvivetyasmàcchabdàt /
upalakùaõaü caitat /
eva÷abdàcca bhedàbhedaniràkçtiþ kçtà j¤àyate /
ato neùyata iti yojanà /
iva÷abdaprayogàtkathametallabhyata ityata àha- iveti //

%<ivobhaye ca sàdç÷ya iti vàk ÷abdanirõaye  // MAnuv_2,3.74cd //>%

NYâYASUDHâ:
ubhaye yaduktaü pårvapadena tatpratiyogini dvitãye vartata ityarthaþ /
atra ca nàno(ktvà)ktyà prayukta iva÷abdo 'nànà (saü)gçhõàtãti bhedàbhedàkhyamukhyaü niràkçtaü bhavati /
vàgastãti ÷eùaþ /
÷abdanirõayo nàma granthavi÷eùaþ /
// iti ÷rãmannyàyasudhàyàü pçthagupade÷àdhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*8,622*


[======= JNys_2,3.XVIII: aü÷àdhikaraõa =======]


// atha ÷rãmannyàyasudhàyàü aü÷àdhikaraõam //

// oü aü÷o nànàvyapade÷àdanyathà càpi tà÷akitavàditvamadhãyata eke oü //
kecididamevaü vyàcakùate /
jãvaþ paramàtmanoü'÷aþ /
aü÷atvaü ca nàrambhakatvam /
paramàtmano 'nàrabdhatvàt /
nàpi khaõóatvam /
acchedyatvàt /
naca prade÷atvam /
pa(gha)ñàdivadanityatvaprasaïgàt /
kinnàma bhinnàbhinnatvam /
atra bheda aupàdhiko 'bhedastu svàbhàvikaþ /
upàdhi÷ca anàdyanirvàcyàvidyetyeke /
anye tu satyamevàntaþkaraõàdikamiti /
kuta etat /
"dvà suparõà'"nityo nityànàm' ityàdinànàvyapade÷àt /
anyathà càpi"tattvamasi'"ahaü brahmàsmi' ityàdyabhedavyapade÷àt /
nacaikasyaiva jãvasya brahmaõà bhedàbhedau kintu sarveùàm /
yato brahmadà÷à brahmakitavà ityeke brahmararo dà÷akitavàditvamadhãyata ityàdi /

tadidamayuktam /
tathàhi /
ko 'yamabhedaþ /
kiü mukhya evotàmukhyaþ /
sàdç÷yàdilakùaõaþ /
àdyaü niràkaroti- bhedasyeti //


*8,623*

#<aü÷o nànàvyapade÷àd anyathà càpi dà÷akitavàditvam adhãyata eke  | BBs_2,3.43 |>#

%<bhedasya muktau vacanàdapi tatpakùanigrahaþ  // MAnuv_2,3.75ab //>%

NYâYASUDHâ:
muktàvapãti sambandhaþ /
tatpakùo mukhyàbhedapakùaþ /
jãvasyaupàdhika eva paramàtmano bhedaþ /

abhedastu svàbhàvika iti vadatà muktau bhedàbhàvo (vàcyaþ) /
tatràvidyàyà antaþkaraõàde÷càbhàvàt /
naca tadyujyate /
muktàvapi jãvabrahmabhe(õorbhe)dasya pràgudàhçtàbhiþ ÷rutismçtibhirabhihitatvàt /
ataþ pramàõaviruddhatvàdasya pakùasya heyatvameva /
dvitãyaü niràcaùñe- cetanatvàdãti //

%<cetanatvàdisàdç÷yaü yadyabheda itãùyate  /
aïgãkçtaü tadasmàbhirna svaråpaikatà kvacit  // MAnuv_2,3.75c-f //>%

NYâYASUDHâ:
sàdç÷yamityupalakùaõam /
tatpradhàna(ka)tvàdyapãti draùñavyam /
abhedo 'ïgãkçta÷cetkathaü tatpakùanigraha ityuktamityata(mata) àha- neti //
kvaciditi saüsàre muktau ve(ce)tyarthaþ /


*8,625*

na kevalaü yuktiviruddho jãvabrahmaõorbhedàbhedàïgãkàraþ kiü tarhi ÷rutiviruddho 'pãtyàha- na kenaciditi //
%<na kenacidabhedo 'sti bhedàbhedo 'pivà kvacit  /
samudàyamçte viùõoþ svaguõàdãn vinàpi và  // MAnuv_2,3.76 //
iti ÷ruterna tasyàsti bhedàbhedo 'pi kenacit  // MAnuv_2,3.77ab //>%


*8,625f.*

NYâYASUDHâ:
bhedena sahito 'bhedo bhedàbhedaþ /
kvacidapãti sambandhaþ /
và÷abdaþ samuccaye /
çteyoge dvitãyàpyupasaïkhayàtavyà /

÷rautaprayogàt /
api÷abdaþ samuccaye /
và÷abdo vikalpàrthaþ /
sa ca vyavasthito vikalpaþ /
samudàyamçte(na) kenacidbhedàbhedo(do 'sti) nàsti /
svaguõàdãnvinàbhedo nàstãti /
kenacidapãtyanvayaþ /
etena jãvabrahmaõorbhedàbhedau dvàvapi svàbhàvikau /
natu bhedo 'vidyàdyupàdhinibandhanaþ /
ato muktàvapi bhedasadbhàvànnàsmàkaü muktabhedavacanavirodha iti vadanyàdavaprakà÷o 'pi nirastaþ /
kvacitkenaciditi vi÷eùa÷rutivirodhàditi /


*8,628*

yadyevaü jãvabrahmaõorna bhedàbhedau kathaü tarhi sautraü bhedàbheda÷rutyudàharaõamityataþ svamatena såtratàtparyamàha- abhedeti //

%<abheda÷rutayo 'ü÷atvàt ...  // MAnuv_2,3.77c //>%

NYâYASUDHâ:
upalakùaõametat /
bheda÷rutaya÷cetyapi draùñavyam /
aü÷atvàdeva hi upapadyanta iti ÷eùaþ /
dinànàvidhasambandhavyapade÷ahetumabhidhàyànyathà càpãtyàdinàr'thàpattirapyucyate /
tathàhi /
jãvabrahmaõorbhedamabhedaü ca vadantyaþ ÷rutayastàvadvidyante /
tà÷ca jãvasya brahmàü÷atvàdeva hi upapadyante nànyathà /
yadi jãvo brahmaõo ghaña iva pañàdatyantabhinnaþ syàttadàbheda÷rutaya uparudhyeran /
yadi và brahmàbhinnaþ syàttarhi bheda÷rutayo bàdhyeran /
naca bhedàbhedà÷rayaõena ÷rutidvayasàma¤jasyaü vàcyam /
na kenacidityudàhçta÷rutivirodhàt /
ato bhedàbheda÷rutyanyathànupapattyà jãvo brahmàü(õoü)÷o 'ïgãkàrya ityeva såtràrtha iti /
etadarthaü ca na kenacidityàdyekavàkyatayà và yojyam /
yathoktam /
"yato bhedena tasyàyamabhedena ca gãyate /
ata÷càü÷atvamuddiùyaü bhedàbhedau na mukhyataþ' iti /


*8,629*

paramàtmàü÷atvaü cedupagataü kathaü tarhi na bhedàbhedàïgãkàraþ /
prakàràntareõàü÷atvasya nirvaktuma÷akyatvàt /
matsyàdiùu parame÷varàü÷eùvabhedasyàïgãkçtatvàccetyata àha- sàdç÷yaü ceti //

%<... sàdç÷yaü càü÷atàsya tu  // MAnuv_2,3.77d //>%

NYâYASUDHâ:
asya jãvasya parame÷varàü÷atà tu tatsàdç÷yam /
ca÷abdàttadadhãnasattàdimattvaü cetyarthaþ /
etena puüstvàdivadityanenaivedaü gatàrthamadhikaraõamityapi nirastam /
yadvà ca÷abdo 'vadhàraõàrthaþ /
satyam /
matsyàdiùvabhedanimittakoü'÷a÷abdaþ /
tathàpi mukhyàü÷asàdç÷yaü tatsattayaiva sattàvattvalakùaõameva jãvasyàü÷atvaü gauõo 'yamaü÷a÷abda iti iti yàvat /
aü÷a÷abdasyànekàrthatvaü tatra matsyàdyàþ svaråpàü÷à eva jãvàþ bhinnàü÷à evetyatra asambhàvanàniràsàya(dãnàü svaråpàü÷atvaü jãvànàü tvatathàbhåtàü÷atvamityetatkuta ityato 'tra) àgamavàkayaü pañhati- aü÷astviti //


*8,630*

%<aü÷astu dvividho j¤eyaþ svaråpàü÷o 'nya eva ca  /
vibhinnàü÷o 'lpa÷aktiþ syàt ki¤citsàdç÷yamàtrayuk  // MAnuv_2,3.78 //
aü÷ino yattu sàmarthyaü yat svaråpaü yathà sthitiþ  /
sa eva cet svaråpàü÷aþ pràdurbhàvà hareryathà  // MAnuv_2,3.79 //>%

NYâYASUDHâ:
dvividha eva na tvekavidha evetyanvayaþ /
ki¤citsàdç÷yamàtrayugiti purovadubhayathà vyàkhyeyam /
sàmarthyaü sçùñayàdikartçtvàdilakùaõam /
svaråpaü pårõànandàdikam /
sthitiþ sarvagatatvàdiparimàõam /
sa eva cet tatsàmarthyàdiyukta÷cedaü÷astadàsau tatsvaråpàü÷o j¤àtavyaþ /
pràdurbhàvà iti tasyaivodàharaõam /
evaü jãvà yathetyàdyasyàpyudàharaõaü draùñavyam /
anena prakà÷àdivannaivaü para ityasya tàtparyamuktaü bhavati /


*8,633*

matsyàdãnàü jãvànàü ca parame÷varàü÷atvàsàmye 'pi naikaprakàratà kintu matsyàdyàþ svaråpàü÷à eva jãvà vibhinnàü÷à evetyatràsambhàvanàniràsàya prakà÷avaditi såtrakçtà dçùñàntà dattàþ /
te càyuktà iva pratãyante ubhayatra bhedàbhedasàmyà(sadbhàvà)dityà÷aïkàniràsà(yar)thaü bhàùyam"abhimànidevatàpekùayaitad' iti /
tadavispaùñamityataþ sautràndçùñàntànspaùñayati- såryeti //

%<såryamaõóalamànyekastatprakà÷àbhimànavàn  /
såryo 'tha saptamàbdhe÷ca bàhyodasya ca vàripaþ  // MAnuv_2,3.80 //
kañhinatvena mervàdeþ pçthivyà api devatà  /
dharàdevy ...  // MAnuv_2,3.81a-c //>%

NYâYASUDHâ:
såryamaõóalamànyaü÷ã såryastatprakà÷àbhimànavàüstadaü÷a÷caika eva /
yatheti sarvatrànvãyate /
atha÷abdaþ samuccaye /
bàhyodasyàbhimànyaü÷ã vàripaþ saptamàbdherabhimànã tadaü÷a÷caika eva /
pçthivyàþ pa¤cà÷atkoñivistãrõàyà abhimàninyaü÷ibhåtà (devatà) dharàdevã mervà(dera)dyabhimàninã devatàpyaü÷aråpaikaiva /
meruhimavadàdeþ puruùà abhimàninaþ puràõeùu (pra)siddhà ityata uktam- kañhiõatveneti //
yatkañhinaü(õaü) sà pçthivãti ÷ruterdharàdevyeva sarvasyàþ pçthivyà abhimàninã /
avàntaràbhimàninastvanye iti /
anena svaråpàü÷o nidar÷itaþ /
dàrùyàntikaü dar÷ayati- evameveti //

%<... evamevaiko bhagavàn viùõuravyayaþ  /
nànàvatàraråpeõa sthitaþ pårõaguõaþ sadà  // MAnuv_2,3.81c-f //>%

NYâYASUDHâ:
bhagavànviùõuraü÷ã nànàvatàraråpeõa sthitoü'÷a÷caika eveti yojanà /
avyayaþ sadà pårõaguõa ityàgàmisåtrànusàreõàbhedopapàdanam /
vibhinnàü÷adçùñàntavivaraõapårvakaü dàrùyàntikaü vivçõoti- viõmåtreti //

%<viõmåtràkùyàdimàninyo yathàpabhraùñadevatàþ  /
såryàdibhyastathaivàyaü saüsàrã paramàt pçthak  // MAnuv_2,3.82 //>%


*8,635*

NYâYASUDHâ:
apabhraùñanàmakà devatà aü÷aråpàþ såryàdibhyaþ såryavaruõapçthivãbhyoü'÷ibhyo vyutkrameõa yathà pçthak /
jãvàü÷ànàmaü÷inaþ parame÷varàtpçthaktvaü yuktitaþ samarthayituü såtram anuj¤àparihàrau dehasambandhàjjyotiràdivaditi /
atràpi dçùñàntànàmasaïgatimà÷aïkayàbhimàniviùayatayà vyàkhyàti- deheti //

#<anuj¤àparihàrau dehasambandhàj jyotiràdivat  | BBs_2,3.48 |>#

%<dehadoùai÷ca duùñatvàdapabhraùñàkhyadevatàþ  /
anyàþ såryàdidevebhyo hyanugràhyà÷ca taiþ sadà  // MAnuv_2,3.83 //
evameva paràd viùõoþ pçthak saüsàriõo matàþ  /
anugràhyà÷ca tenaiva tatprasàdàcca mokùiõaþ  // MAnuv_2,3.84 //
na tu matsyàdiråpàõàmanugràhyatvamiùyate  // MAnuv_2,3.85ab //>%

NYâYASUDHâ:
paradehagatadoùaiþ /
devatàtvaü tvantardhànàdi÷aktiyogaþ /
ca÷a(bdau)bdo hetvoþ samuccaye /
hi yasmàdanugràhyà÷ca taiþ såryàdibhistatprasàdàyattapratibandhanivçttitvàccetyapi draùñavyam /
anugràhya÷cetyàdau yata iti ÷eùaþ /
dehadoùaliptatvàdityapi gràhyam /

nanvanuj¤àdihetutrayaü svaråpàü÷eùu matsyàdiùvastãtyanaikàntikaü na jãvàü÷ànàü parame÷varàdbhedaü sàdhayitumalamityata àha- natviti //

anugràhyatvamityupalakùaõam /
neùyate"naiva te jàyante' ityàdi÷rutibaleneti ÷eùaþ /


*8,637*

atraiva såtram- asantate÷càvyatikaraþ' iti /
tajjãvàü÷ànàü parame÷varàdbhedameva sàdhayatpratãyate /
natu matsyàdãnàmabhedamapi /
ata u(tadu)palakùaõatvena vyàcaùñe- guõairiti //

#<asantate÷ càvyatikaraþ  | BBs_2,3.49 |>#

%<guõaira÷eùaiþ pårõatvànmukhyàbhedo 'parairnaca  // MAnuv_2,3.85cd //>%

NYâYASUDHâ:
matsyàdiråpàõàmiti vartate /
mukhyàbhedàeü'÷inà /
aparairjãvairã÷varasyàbhedo na ca teùàmaparipårõaguõatvàcceti /
anuj¤àparihàràvityetadapyevamupalakùaõatayà vyàkhyeyam /
tadarthaü và natu matsyàdiråpàõàmiti vàkyaü yojyam /


*8,638*

// oü àbhàsa eva ca oü //
evamaü÷asyàpi jãvasye÷varàdbhedaþ pramàõaissamarthitaþ /
yastvaü÷atvàdabhedaü sàdhayettasyàü÷a÷abdavàcyatvamàtratvaü ceddhetustadànaikàntikatvamuktameva /
mukhyàü÷atvaü ceddhetustadàsiddhiriti pratipàdayadàbhàsa eva ceti såtraü vyàcaùñe- aü÷eti //

#<àbhàsa eva ca  | BBs_2,3.50 |>#

%<aü÷àbhàsà÷ca sarve 'pi parasyàü÷à na mukhyataþ  // MAnuv_2,3.86ab //>%

NYâYASUDHâ:
sarve 'pi jãvàþ /
jãvànàmaü÷àbhàsatvaü ÷rutyantareõa draóhayati- yatheti //

%<yathaiùà puruùe cchàyà etasminnetadàtatam  // MAnuv_2,3.86cd //>%

NYâYASUDHâ:
tathaitasminpuruùottame etajjãvajàtamàtatametadevàsya tadaü÷atvamiti bhàvaþ /
nanvetat ÷rutiviruddhaü"pàdo 'sya vi÷và bhåtàni tripàdasyàmçtaü divi' ityasminmantre 'nantàsana÷vetadvãpavaikuõñheùu dyu÷abdavàcyeùvavasthitaråpatrayavadbhåta÷abdavàcyànàü jãvànàmapi paramapuruùapàdatvàbhidhànàt ityà÷aïkaya vi÷eùa÷rutibalena pàda÷abdasyànekàrthatvakalpanaü nyàyyamityà÷ayavànàha- natviti //

%<na tu pumpàdavat pàdà jãvà ete paràtmanaþ  /
pårõàstasya guõà eva pràdurbhàvatayà sthitàþ  /
evaü jagàda parama÷rutirnàràyaõaü param  // MAnuv_2,3.87 //>%

NYâYASUDHâ:
puüpàdavat puruùasyàmçtapàdatrayamiva /
kutaþ /
pårõàþ /
nàràyaõaü pràdurbhàvaråpam /
jãvàü÷ebhyaþ paraü vilakùaõam /
jagàda /


*8,639*

adhidaivàdisvaråpanirõayàya pàdo 'yamàrabdha ityuktam /
tatra kãdç÷o 'tra nirõayo jàta ityatastaü buddhayàrohàya piõóãkçtyàha- akùaya iti //

%<akùayo bhagavàn viùõurlakùmyàvàso laye sthitaþ  // MAnuv_2,3.88ab //>%

NYâYASUDHâ:
dehàdikùayarahita eva pralaye sthitaþ /
anena"asambhavastu sato 'nupapatteþ',"nàtmà ÷ruternityatvàcca tàbhyaþ' ityadhikaraõatàtparyamuktaü bhavati /
lakùmyàvàsa iti /
devyà api pralaye 'vasthànoktyà viyatpa(denopa)dopalakùitàyàstasyà na jãvavajjananamiti /
viyadàdipadopàdànena tadabhimànitvada÷àyàmeva brahmàdãnàü dehàdyutpattirna muktàviti såcitam /
tatsåcayati- muktairiti //

%<muktaiþ sadà cintyamàno brahmàdyaistàratamyagaiþ  // MAnuv_2,3.88cd //>%

NYâYASUDHâ:
tathàpi sçùñi(pra)layakramasamarthanena såcitaü tàratamyaü tu tatràpi nàpaitãtyà÷ayenoktam- tàratamyagauriti //
viparyayeõa tu kramo 'tra iti sçùñikramaviparyayeõa (pra)laye kramo 'bhihitaþ /
tatra kaþ sçùñau krama ityatastaü dar÷ayanviyadadhikaraõatàtparyamàha- prakçtiriti //

%<prakçtiþ puruùaþ kàlo vedà÷ceti catuùyayam  /
nityaü svaråpato viùõorvi÷eùàvàptimàtrataþ  /
utpattimàditi proktaü lakùmãstadabhimàninã  // MAnuv_2,3.89 //>%

*8,640*

NYâYASUDHâ:
%<tato jàtaþ pumàn nàma brahmàsyàü vàsudevataþ  /
såtràtmà pràõanàmà ca devyau prakçtimàninã  // MAnuv_2,3.90 //
tato råpaü mahàn nàma brahmaõo 'haïkçtiþ ÷ivaþ  /
brahmaõo buddhinàmnomà tata indro mano 'bhidhaþ  /
skanda÷ca tata evànye sarve devàþ prajaj¤ire  // MAnuv_2,3.91 //>%

NYâYASUDHâ:
tadabhimàninã lakùmã÷caivamityarthaþ /
tataþ kaþ sçùñau krama ityatastaü dar÷ayanviyadadhikaraõatàtparyamàha- prakçtiriti //

tadabhimàninã lakùmã÷caivamityarthaþ /
tataþ tadanantaram /
pràõanàmà saïkarùaõàt /
devyau sarasvatãbhàratyau /
prakçtimàninã mahattattvaråpàt /
tataþ ahaïkàràt /
tata eva indraskandàbhyàm /
anye tattvàbhimàninaþ /
atropalakùitànàmapyadhikà÷aïkàniràsàya"tathà pràõaþ'ityàdinà nirõayaþ kariùyata ityadoùaþ /
sçùñipralayayoþ kramavipayaryasamarthanàya tàtparyamàha- tatreti //

%<tatra pårvatanaþ ÷reyàn guõaiþ sarvaiþ samasta÷aþ  // MAnuv_2,3.92ab //>%

NYâYASUDHâ:
samasta÷aþ samasteùu /
"tejo 'taþ',"tadabhidhyànàt' ityàdestàtparyamàha- tebhya÷ceti //

%<tebhya÷ca bhagavàn viùõus ...  // MAnuv_2,3.92c //>%

NYâYASUDHâ:
÷reyàniti vartate /
samasta÷a iti pa¤camyantamatra và sambaddhayate /
sarvasya janmalayau parame÷varàyattàvityuktam /
"paràttu tacchateþ' ityàdinà pravçtti÷ca /
tattàtparyamàha- tadadhãnà iti //

%<... tadadhãnà ime sadà  // MAnuv_2,3.92d //
janmasthitilayàj¤ànaniyatij¤ànasaüsçtiþ  /
mokùa÷ca ...  // MAnuv_2,3.93a-c //>%

NYâYASUDHâ:
ime janmàdyà mokùàntà bhàvàþ /
eteùàmiti vakùyamàõamatràpi sambaddhayate /
dvandvaikavadbhàve 'pi napuüsakatvàbhàva÷chàndasaþ /
yuvoranàkàviti yathà /
muktau janmàbhàve 'pi sthityàdau bhagavadadhãnatvamastyevetyàha- tadadhãnatvamiti //

%<... tadadhãnatvameteùàü naiva hãyate  // MAnuv_2,3.93cd //
muktàvapi ...  // MAnuv_2,3.94a //>%


*8,641*

NYâYASUDHâ:
eteùàü brahmàdãnàm /
paramaprameyamàha- sa eveti //

%<... sa evaikaþ svatantraþ pårõasadguõaþ  // MAnuv_2,3.94ab // >%

NYâYASUDHâ:
upasaüharati- itãti //

%<iti ÷rutyupapattibhyàü pàde 'smin prabhuõoditam  // MAnuv_2,3.94cd //>%

NYâYASUDHâ:
// iti ÷rãmatpårõapramatibhagavatpàdasukçteranuvyàkhyànasya praguõajayatãrthàkhyayatinà /
kçtàyàü ñãkàyàü viùamadavàkyàrthavivçtau dvitãye 'dhyàye 'smingaganacaraõaþ paryavasitaþ //

// iti dvitãyàdhyàyasya tçtãyaþ pàdaþ //



*************************************************************************************************



Adhyaya 2, Pada 4


*8,647*


//  atha dvitãyàdhyàyasya caturthaþ pàdaþ //


yadyapi caturthapàde 'pi ÷rutivacanànàü parasparavirodha eva parihriyate /
tathàpyadhyàtmaviùayatvena bhedasiddhiriti pràgeva såcitam /
prakàràntareõa pàdabhedaü dar÷ayitumàha- ÷rutyartha iti //

%<÷rutyarthaþ ÷rutiyuktibhyàü viruddha iva dç÷yate  /
yatra tannirõayaü devaþ suvi÷iùñopapattibhiþ  /
karotyanena pàdena ...  // MAnuv_2,4.1a-e //>%

NYâYASUDHâ:
yadyapi ÷rutirityevokte 'pi siddhayatyartha iti /
vàkyànàmarthadvàraiva virodhasthiteþ /
tathàpyarthanirõayàyaiva pàdàrambho na pràmàõyanirõayàyàto na mãmàüsàtvahaniriti dar÷ayitumartha ityuktam /
yadyapi yuktayaþ pårvapàde 'pi santi tathàpyàgamagçhãtavyàptyàdimattvenàtra prabalà iti vi÷eùaþ /
pàramàrthike virodhe niõaryo duùkara ityata ivetyuktam /
yatra pràõàdiviùaye /
÷rutyartho janmàdiþ /
yuktyupasarjanàbhiþ /
÷rutibhirviruddha iva dç÷yate /
tannirõayamiti yojanà /
yuktisahita÷rutibhiþ pårvapakùite kathaü ÷rutimàtreõa tadviparãtàrthanirõaya ityata uktam- suvi÷iùyeti //
anena buddhisannihitena /

tathà pràõà ityàdãnàü såtràõàü bhàùya evàrtho vispaùña ityataþ pårvottarapa(kùãyayu)kùayuktãþ saïgçhyàha- tatreti //

%<... tatra spaùñàrthavacchrutiþ  // MAnuv_2,4.1f //
vi÷eùa÷rutivairåpyaü màhàtmyaü vyaktasadguõàþ  /
dçùñàyuktiþ samànatvaü kartç÷aktirvimi÷ratà  // MAnuv_2,4.2 //
yuktayaþ pårvapakùeùu sunirõãtàsatu tàdç÷àþ  /
yuktayo nirõayasyaiva svayaü bhagavatoditàþ  // MAnuv_2,4.3 //>%


*8,648*

NYâYASUDHâ:
tatra caturthapàde /
tàdç÷àþ tacchabdavàcyàþ /
nirõayasya siddhàntasya /
tàdç÷à÷cetkathaü nirõayaü kuryurityata uktam- sunirõãtàstviti //
tàdç÷àrthà iti ÷eùaþ /
kuta etadityata uktam- svayamiti //
svayameveti sambandhaþ /

//  iti ÷rãmatpårõapramatibhagavatpàdasukçteranuvyàkhyànasya praguõajayatãrthàkhyayatinà /
kçtàyàü ñãkàyàü viùamapadavàkyàrthavivçtau dvitãye 'dhyàye 'smiü÷caramacaraõaþ paryavasitaþ //

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü dvitãyàdhyàyasya caturthaþ pàdaþ //


