Jayatirtha: Nyayasudha,
a subcommentary on Madhva's Anuvyakhana, a commentary on Badarayana's Brahmasutra.
Integrated version including Anuvyakhyana and Brahmasutra.

Adhyaya 1 (Pada 1 incomplete; see below)



Input by members of the Sansknet project
(http://sansknet.ac.in/)


___________________________________________________________________________

PARTS MISSING IN THE SANSKNET E-TEXT:
Nyàyasudhà on Madhva's Anuvyàkhyàna 1,1.27-98 (including Brahmasåtra 1,1.2)
[= vol. 2, pp. 269-800, and vol. 3, pp. 1-38 of Pandurangi's edition]

___________________________________________________________________________



Inconsistencies in the segmentation of words and phrases are 
due to the custom Devanagari encoding of the original Sansknet file.
THE TEXT IS NOT PROOF-READ.


NOTES:
As an additional feature, this GRETIL version incorporates 
Bàdaràyaõa's Brahmasåtras and Madhva's Anuvyàkhyàna
into the Sansknet e-text of Jayatãrtha's Nyàyasudhà.

References to K.T. Pandurangi's edition of the Nyàyasudhà 
have been added for easier orientation, although the 
Sansknet e-text is probably based on a different edition.




STRUCTURE OF REFERENCES (added):
BBs_n,n.n = Bàdaràyaõa-Brahmasåtra_adhyàya,pàda.såtra
MAnuv_n,n.n = Madhva's Anuvyàkhyàna_adhyàya,pàda.verse

JNys_n,n.n = Jayatãrtha's Nyàyasudhà_adhyàya,pàda.adhikaraõa (Roman numbering)
(NOTE: The adhikaraõa-numbering of the Brahmasåtras is retained,
although Madhva's commentary and Jayatãrtha's subcommentary
do not cover all adhikaraõas of the måla text.)


*n,nnn* = *volume,page* of K.T. Pandurangi's edition (Bangalore, c. 2002-2006)
$...$ = subject headings (partly added)

#<...># = BOLD for Brahmasåtra
%<...>% = ITALICS for Madhva's Anuvyàkhyàna





___________________________________________________________________

THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY!   
COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. 
                                       
Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding:
                                       
description             character  =ASCII   
                                       
long a                  à             224   
long A                  â             226   
long i                  ã             227   
long I                  ä             228   
long u                  å             229   
long U                  æ             230   
vocalic r               ç             231   
vocalic R               è             232   
long vocalic r          é             233   
vocalic l               ë             235   
long vocalic l          í             237   
velar n                 ï             239   
velar N                 ð             240   
palatal n               ¤             164   
palatal N               ¥             165   
retroflex t             ñ             241   
retroflex T             ò             242   
retroflex d             ó             243   
retroflex D             ô             244   
retroflex n             õ             245   
retroflex N             ö             246   
palatal s               ÷             247   
palatal S               ø             248   
retroflex s             ù             249   
retroflex S             ú             250   
anusvara                ü             252   
capital anusvara        ý             253   
visarga                 þ             254   

long e                  ¹             185   
long o                  º             186   
l underbar              ×             215   
r underbar              Ÿ             159   
n underbar              ­             173   
k underbar              É             201   
t underbar              Â             194   
                                       
Other characters of the CSX encoding table are not included.
Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order 
to facilitate word search.             

For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings 
and formats see:
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf
and
www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf
___________________________________________________________________





[======= JNys_1,1.I: janmàdhikaraõam =======]


// atha ÷rãmannyàyasudhàyàü jij¤àsàdhikaraõam //

$maïgalàcaraõam$

*1,1*

NYâYASUDHâ:
÷riyaþ patye nityàgaõitaguõamàõikyavi÷adaprabhàjàlollàsopahatasakalàvadyatamase /
jagajjanmasthemapralayaracanà÷ãlavapuùe namo '÷eùàmnàyasmçtihçdayadãptàya haraye // 1 //


*1,16*

yena pràdurabhàvi bhåmivalaye vyastàri gosantatiþ pràbodhi ÷rutipaïkajaü karuõayà pràkà÷i tattvaü param /
dhvàntaü dhvaüsamanàyi sàdhunikara÷càkàri sanmàrgagastena vyàsadivàkareõa satataü mà tyàji me mànasam // 2 //


*1,17*

vyàptiryasya nije nijena mahasà pakùe sapakùe sthitirvyàvçtti÷ca vipakùato 'tha viùaye saktinar vai bàdhite /
naivàsti pratipakùayuktiratulaü ÷uddhaü pramàõaü sa me bhåyàttattvavinirõayàya bhagavànànandatãrtho muniþ // 3 //


*1,20*

bhavati yadanubhavàdeóamåko 'pi vàgmã jaóamatirapi janturjàyate pràj¤amauliþ /
sakalavacanaceto devatà bhàratã sà mama vacasi nidhattàü sannidhiü mànase ca // 4 //


*1,21*

ramànivàsocivàsabhåmiþsannyàyaratnàvalijanmabhåmiþ /
vairàgyabhàgyo mama padmanàbhatãrthàmçtàbdhirbhavatàdvibhåtyai // 5 //

padavàkyapramàõaj¤ànprativàdimadacchidaþ /
÷rãmadakùobhyatãrthàkhyànupatiùñhe gurånmama // 6 //


*1,23*

÷rãmadànandatãrthàryasanmanaþsarasãbhuvi /
anuvyàkhyànanaline ca¤carãkati me manaþ // 7 //


*1,25*

na ÷abdàbdhau gàóhà naca nigamacarcàsu caturà naca nyàye prauóhà naca viditavedyà api vayam /
paraü ÷rãmatpårõapramatigurukàruõyasaraõiü prapannà mànyàþ smaþ kimapi ca vadanto 'pi mahatàm // 8 //

*1,30*

bhagavatà bàdaràyaõena pràõinàü niþ÷reyasàya praõãtamapi brahmamãmàüsà÷àstramasàdhunibandhàndhatamasàvakuõñhitatvenàpraõãtamiva manyamàno bhagavànànandatãrthamuniryathà'càryàbhipràyaü asya bhàùyaü vidhàyànubhàùyamapi kariùyanvilãnaprakçtitayà svayamantaràyavidhuro 'pyanavaratamã÷varapravaõakàyakaraõavçttirapi nàràyaõapraõàmàdikaü pràripsitasyànantaràyaparisamàpteþ pracayasya ca hetutayàvigãta÷iùyàcàraparamparàdinàvagatamava÷yaü karaõãyaü ÷iùyàn gràhayituü granthàdau nibadhnàti- nàràyaõamiti //


*1,37*

%<nàràyaõaü nikhilapårõaguõaikadehaü nirdoùamàpyatamamapyakhilaiþ suvàkyaiþ  /
asyodbhavàdidama÷eùavi÷eùato 'pi vandyaü sadà priyatamaü mama sannamàmi  // MAnuv_1,1.1 //>%

NYâYASUDHâ:
atra nàràyaõaü sannamàmãtyanvayaþ /
uttamapuruùaprayogàdevàhamiti labhyate /
samiti bhaktayàdyati÷ayasàhityalakùaõàü pramàõasya samyaktàmàha /
tathàvidha eva hi nàràyaõapraõàmo bhavatyabhimatasiddheraïgam /
nikhiletyàdãnàü tu pramàõakarmaõà nàràyaõena vi÷eùaõatayà sambandhaþ /
prayojanaü ca stutipadànàü vi÷eùyapra÷aüsaiva /
tatràrthikapunarukteþ stutitvameva samàdhànamavadhàtavyam /

*1,47*
$namyatvaprayojakadharmaparatayà vyàkhyànam$

athavà /
kuto nàràyaõasya namyatvam /
tathàtve 'pi kçto 'nyàsu devatàsu satãùu tasyaiva namanamityatroktama÷eùavi÷eùato 'pi vandyamiti /
vi÷iùñate vastvebhiriti vi÷eùà asàdhàraõadharmà a÷eùà÷ca te vi÷eùà÷ca /
apirabhivyàptau /
yàvanto vandyatvanimittabhåtà dharmàþ tebhyo vi÷eùebhyo 'pi hetubhyo vandyam /
tathà÷eùàdvandyatvena samà÷aïkitàtpadmabhavàderjagato vi÷eùo 'ti÷ayo '÷eùaþsarvottamatvam /
tato hetoþ satãùvanyàsu devatàsu vandyamiti /
etadubhayaü kathaü nàràyaõasyetyato 'bhihitaü nikhiletyàdi /
trividhà hi devatà vandyà bhavati /
vi÷iùñàdhikçteùyà ceti /
nahi devatàvandanaü vyasanitayà kriyate /
kintu vighnavighàtàdiprayojanàpekùayà /
vi÷iùñaiva devatà tasyeùye /
adhikçtà ca svaviùayagranthaprabodhàdikaü sampàdayati /
vandanaü khalu bhaktayàdyupetameva saphalam /
tacceùyàyàmeva devatàyàmupapadyata iti /
tatra vai÷iùyayopapàdanàya nikhilapårõaguõaikadehaü nirdoùamasyodbhavàdidamiti vi÷eùaõatrayam /
nikhilà niþ÷eùàþ pårõàþ pratyekamapyanavadhikà guõà ànandàdayaþ /
eka÷abdaþ kevalàrthaþ /
ta eva deho yasya na punaþ pràkçtàdiriti tathoktaþ /
niùkrànto doùebhyaþ pàratantryàdibhya iti nirdoùaþ /
asya pratyakùàdipramàõasiddhatayà buddhisannihitasya svavyatiriktaprapa¤casyodbhava utpattiràdirasyetyudbhavàdi janmàdyaùñakaü tadyathàsambhavaü dadàtãtyudbhavàdidastam /
asyeti sambandhamàtre ùaùñhã /
a÷eùavi÷eùato 'pãtyetadasyodbhavàdidamityanenàpi sambaddhayate /

viyadadhikaraõàdivyutpàdyasamastàvàntarabhedasahitodbhavàdidamiti /
adhikçtatvapradar÷anàyàpyatamamapyakhilaiþ suvàkyairiti /
api÷abdo vandyatve hetusamuccayàrthaþ /
abhivyàptau và /
apauruùeyatvena tanmålatvena vànà÷aïkitadoùatvàdinà ÷obhanàni vàkyàni vedàdãni brahmasåtràdãni ca suvàkyàni tairakhilairàpyatamam /
ati÷ayena pratipàdyam /
yadi vyàcikhyàsitena brahmamãmàüsà÷àstreõa tannirõetavyàrthena vedàdinà ca pratipàdya iti nàràyaõo vandanãyaþ /
hanta tarhi tata eva dharmàdikaü pràõàdikaü và vandanãyaü syàt /
na syàt /
tasya nàràyaõapratipattyaïgatayà vedàdyekade÷apratipàdyatvàt /
asya punarananyàrthatayàkhilavedàdivedyatvàt /
tathàvidhameva càdhikçtamucyata ityà÷ayavatà'pyatamamityakhilairiti coktam /
iùñatvaprada÷arnaü sadà priyatamaü mameti /
atràpi pårvavatsadàpadasya tamapa÷ca prayojanamavadheyam /

$lakùaõaparatayà vyàkhyànam$

*1,65*

yadvà /
nànirdhàritasvaråpasya praõàmo yuktaþ /
na càntareõa lakùaõaü vastunirdhàraõamityato vibhavàdanekàni nàràyaõasya lakùaõànyanenocyante /
tatra nikhiletyanena nikhilaguõatvaü pårõaguõatvaü svato guõaikadehatvaü ceti vipakùàbhedena trãõi lakùaõànyuditàni /
nirdoùamityanenaikam /
àpyatamamityanena vedàdimukhyàrthatvamakhilavedàdyarthatvaü ceti dvayam /
asyetyanenàùyau /
a÷eùetyanena mukhyavandyatvamuktama÷eùàdvi÷eùeõa vandyamiti /
sadetyanena paramapremayogyatvam /
tasyànànubhàvikatvàdasambhavamà÷aïkaya sadà mametyuktam /
anyeùàmapi j¤ànottarakàlamidamànubhàvikaü mama tu sadeti /
api÷abdo lakùaõasamuccaye /
athavà /
nikhiletyàdyuktalakùaõopapannatayà nàràyaõaþ kena pramàõena pratipattavya ityataþ

suvàkyairàpyamityuktam /
nanu vedàdyekade÷e 'nyathàpyucyate /
na /
tatpratãteraparàmar÷apårvakatvàdityà÷ayenàkhilairityuditam /
tarhi dharmàdyasiddhiþ syàt /
tasya pramàõàntaràgocaratvàt /
maivam /
amukhyayà vçttyà dharmàderapi vedàdivedyatvàdityà÷ayavatà'pyatamamityabhihitam /
api÷abdo vakùyamàõapramàõasamuccayàrthaþ /
sakalajagannimittakàraõatvàdihetubhirapyuktalakùaõo nàràyaõaþ pratyetavya ityabhipretyoktamasyeti /


$bàdhakaniràsaparatayà vyàkhyànam$

*1,68*
yadvà nàràyaõasya dehasadbhàve duþkhàdidoùànuùaïgaþ /
tadabhàve j¤ànàdiguõàbhàvaþ /
ubhayathàpi jagajjanmàdikàraõatvàsambhava ityà÷aïkayoktam /
nikhilapårõaguõaikadehaü nirdoùamiti /
dehavattvàjj¤ànàdiguõapårõaþ /
tasyàpi nikhilapårõaguõamàtratvena duþkhàdidoùarahita÷ceti /
athavà nàyaü nàràyaõa÷abdo óitthàdi÷abda iva bhagavati sàïgetiko ghañàdi÷abda iva và råóhimàtrapravçttaþ /
kintu vi÷iùñaguõànapyàcaùña iti


$sakala÷àstràrthaparatayà vyàkhyànam$

*1,70*
athavà ÷rotçbuddhayanukålanàya sakala÷àstràrthaü saïkùepato 'nenàcaùñe /
viditasaïkùepà hi prapa¤caü jij¤àsavo bhavanti /
tatra sadà vandyamiti prathamasåtràrthoktiþ /
manovçttestatpravaõatà hi vandanam /
jij¤àsàpi tadvi÷eùa eva /
tasya jãvàdivyàvçttaye yadbrahmetyuktaü tasyàrtho nikhileti /
tadupapàdanàya dvitãyasåtre lakùaõamabhihitam /
tadàha- asyeti //
tçtãyasåtreõa tatra ÷àstraü pramàõamabhidhàya tasyàdhyàya÷eùeõa tadviùayatopapàdità /
tatkathanamàpyatamamiti /
prathamàdhyàyàrthe ÷aïkitadoùaniràso dvitãye 'bhihitastamàha- nirdoùamiti //
evaü brahmasvaråpe siddhe adhikàriõastatprasàdasàdhanopàyabhåtatatsàkùàtkàrajananàya vairàgyabhaktibhyàmakhilavedàrtha÷ravaõàdi tçtãya

$gurutvena vyàsasya praõàmaþ$

*1,75*

%<tameva ÷àstraprabhavaü praõamya jagadguråõàü guruma¤jasaiva  /
vi÷eùato me paramàkhyavidyàvyàkhyàü karomyanvapi càhameva  // MAnuv_1,1.2 //>%

NYâYASUDHâ:
nàràyaõapraõàmasyeva gurupraõàmasyàpyabhimatasiddhayaïgatayà kàryàrambhe 'va÷yamanuùñheyatvàttadàcaraõapuraþsaraü brahmamãmàüsà÷àstravyàkhyànaü samarthayamànaþ pratijànãte- tameveti //
taü pårvapraõataü nàràyaõameva /
anvapi punarapi praõamya bhaktayàdyupetatàlakùaõena prakarùeõa natvàhaü paramàkhyavidyàyà brahmamãmàüsà÷àstraråpàyà vyàkhyàü karomãti sambandhaþ /
vartamànasàmãpyàrdvartamànavyapade÷aþ /
saïkùepato vyàkhyànasya prakràntatvàdvà /

*1,78*
nanu praõatasya punaþ praõàmaþ kimarthaþ /
nahi praõàmàvçttirvighnavighàtàdiheturityatra niyàmakamasti /
bhàve và pårva÷loka eva bahu÷aþ sannamàmãti vaktavyam /
maivam /
gurutvenàtra praõàmàcaraõàt /
kathaü nàràyaõasya gurutvamityata àha- ÷àstraprabhavamiti //
÷àstra÷abdena prakçtatvàdbrahmamãmàüsà÷àstraü vedàdikaü cocyate /
prabhavatyutpadyate prathamamupalabhyate và yasmàtsaþ prabhavaþ /
yathàsambhavaü ÷àstrasya prabhavaþ ÷àstraprabhavastam /
yo hi yacchàstre pravartate tasya tatprabhàvo gururiti prasiddhameva /
prakçta÷àstrasampradàyapravartakatvàcca nàràyaõasya gurutvamityàha- jagadguråõàmiti //
jagata etacchàstrapravaktçõàü brahmàdãnàma¤jasà mukhyatayà na tu vayo 'dhikatvàdimàtreõa gurum /
asya ÷àstrasya pravaktàramiti yàvat /
prakàràntareõa gurutvaü nàràyaõasya samarthayate- vi÷eùata iti //
gurumiti vartate /
vi÷eùata iti sàkùàdupadeùyçtvena na tu jagata iva paramparayà /
atra yadi ÷àstraprabhavamityàdyevocyeta tadà pçthakpraõàmena devatàyà guro÷ca pàrthakya÷aïkà syàt /
tadarthaü tamevetyuktam /
nacaivaü pçthak praõàmànupapattiþ /
nimittadvayasamàve÷e naimittikavilopaniyamàbhàvàt /
÷iùya÷ikùàyai caitadgranthe nive÷anam /
÷iùyàõàü càsti gurudevatàbhedaþ /
tadapekùayaiva jagadguråõàmityuktam /
anyathà vi÷eùato ma ityuktamayuktaü syàt /

$vyàkhyeyatvasamarthanam$

*1,84*
syàdetat /
athàto brahmajij¤àsetyàdikaü granthaü vyàkhyàtumayaü devatàdipraõàmaþ /
nacàyaü vyàkhyàtavyaþ /
arthavivakùàpårvakasyaiva pauruùeyavàkyasya vyàkhyàtavyatvàt /
nahi màtçkàmàtravyàkhyàne prekùàvànpravartate /
nacàsyàrthavivakùàpårvakatve mànamasti /
praõayanamàtrasya vyabhicàritvàt /
prekùàvatpraõayanasya càni÷cayàt /
ni÷caye và viùaharamantrasyeva japàdinàbhyudayasiddhaye nirmàõopapatteþ /
gçhãtasaïgaterarthapratibhàso hi viùaharamantre 'pi samànaþ /
nacàrthavivakùàpårvakatvamàtreõopàdeyatà vyàkhyànaü yuktam /
vipralambhakàdivàkyavyàkhyànaprasaïgàt /
kiü nàma yàthàrthye ca sati /
nacàsya yàthàrthye mànamasti /
tadbhàve 'pi tathàvidhavàkyàntaraparityàgenàsyaiva vyàkhyàne kàraõaü vaktavyamityà÷aïkàniràsàya paramàkhyavidyetyuktam /

*1,88*
ayamabhisandhiþ /
asti tàvadasmingranthe"dve vidye veditavye parà caivàparà ca' ityàdau paravidyàkhyà /
atra vidyà÷abdenàrthavivakùà yàthàrthyaü càsyàvagamyate /
yàthàrthyaj¤ànatatsàdhanayorvidyà÷abdasya yogaråóhibhyàü pravçttatvàt /
"saüj¤àyàü samajaniùada' ityatra saüj¤àyàmityanuvçtteþ /
para÷abdena ca yàthàrthyàdvàkyàntaràdutkarùaþ /
tadevamàgamenàsya sarvottamapraõàmàpyapratãtergahanàrthatvaccopapannamanyaparityàgenàsyaiva vyàkhyànamiti /
tathàpyanyaireva vyàkhyàtatvànna punaridaü vyàkhyàtavyamityato vyàkhyàmityuktam /
vi÷iùñà'khyà vyàkhyà /
anena parakçtànàmapavyàkhyànatàmabhipraiti /
tathàca tatratatra pradar÷ayiùyati /
tathàpi svapraõãtabhàùyeõaiva kçtavyutpàdanamidaü ÷àstramiti kimanena vyutpàdanenetyato 'nvapi cetyàha /
ca÷abdena anuvyàkhyàne prayojanasadbhàvaü samuccinoti /
tacca vakùyate /
prayojanasadbhàve bhàùyadi÷à ÷iùyà evànuvyàkariùyantãtyato 'hamevetyàbhihitam /
eva÷abdenànyeùàmasàmarthyaü såcayati /


$àgamena ÷àstrapràmàõyam$

*1,96*

%<pràdurbhåto harirvyàso viri¤cabhavapårvakaiþ  /
arthitaþ paravidyàkhyaü cakre ÷àstramanuttamam  // MAnuv_1,1.3 //>%


*1,97*
NYâYASUDHâ:
yaduktaü nàràyaõo 'sya ÷àstrasya prabhava iti tadayuktam /
vyàsopaj¤atàprasiddhivirodhàt /
naca nàràyaõa eva vyàsaþ /
jananavirodhàt /
kçtakçtyasya prayojanàbhàvena ÷àstrapraõayanàsambhavàcca /
yaccàsya ÷rautyà paravidyàkhyayà sarvottamapràmàõyasiddhiriti tadapyayuktam /
para÷abdasyànekàrthatvena vidyà÷abdasya càrthavivakùàvirahiõyapi mantre prayogadar÷anena paravidyàkhyàyàþ sarvottamapràmàõyàni÷càyakatvàt /
ki¤ceyaü paravidyàkhyaitadviùayetyatràpi na niyàmakamastãtyata àha- pràdurbhåta iti //
atra kçtakçtyo 'pi hariràtmakçpàspadairviri¤cabhavapårvakairamarairarthito vyàsaþ pràdurbhåto na tu jàto granthamimaü cakra ityanena nàràyaõasya ÷àstraprabhavatve 'nupapattiþ parihçtà /
dç÷yante hi kevalaü kçpàpàrava÷yena paropakàràya pravartamànàþ sutaràü tairarthitàþ /
ata eva paraprayojanamapyàtmagàmãva manyamànasya bhagavataþ ÷àstrapraõayanamiti j¤àpayitumàtmanepadaprayogaþ /
atra ca nàràyaõàdviniùpannamityàdyàgamaþ pramàõam /
paravidyàkhyayà asya sarvottamapràmàõyasiddhiü vyutpàdayituü paravidyàkhyamityanådyànuttamaü ÷àstramiti vyàkhyàtam /
nàstyuttamaü ÷àstramasmàdityanuttamam /
÷iùyate yathàsthitaü pratipàdyate tattvamaneneti ÷àstram /

*1,100*
idamuktaü bhavati /
"dve vidye veditavye parà caivàparà ca' iti vidyàdvayamuddi÷ya tatràparetyàdinà sàïgànvedànaparavidyàtvenoktavà"atha parà yayà tadakùaramadhigamyate' iti paravidyà pradar÷ità /
sà tàvadvedàdi÷àstraprakaraõàtparamàkùaràdhigatikaraõatvaliïgàcca ÷àstrameva bhavitumarhati anyathà sakçduktavidyà÷abdasyànekàrthatvakalpanàprasaïgàcca /
÷àstraü càpramàõaü ceti vipratiùiddham /
tasya ca paratvaü

nàmanyanna sambhavatãtyanuttamatvameva /
tadapi sannidhànàt pramàõatvenaiva /
÷abdàntarasamabhivyàhàrava÷ena sàmànya÷abdasya vi÷eùàtharsya kalpanãyatvàt /
tadyathà paramadhàrmika ityabhihite paramatvaü dharmeõeti j¤àyate /
taccànuttamaü ÷àstramidameva vivakùitam /
nirõetavyàrthànàmçgàdipadopalakùitànàma÷eùa÷àstràõàmaparavidyàtvenoktatvàt /
anyasya aprasaïgàtparatvàsambhavàcca /
sambhavati tvasya paratvamanugràhakatvàt /
etenopaniùadaþ paravidyeti vyàkhyànamiti paràstam /
çgàdigrahaõena tàsàmapi gçhãtatvàt /
bràhmaõaparivràjakanyàya÷ca agatikà gatiþ /
tajjanyaü j¤ànaü paravidyetyapi na yuktam /
adhigatikaraõatvànupapatteþ /
anekàrthatàkalpanàpatte÷ca /
ato 'nayà paravidyàkhyayàsya ÷àstrasya sarvottamapràmàõyasàdhanamupapannamiti /


$vidyà÷àstra÷abdayoþ samànàrthatvam$

*1,105*
yadyapi vidyà÷àstra÷abdau ÷iùyàcàryavyàpàrànubandhinau tathàpyubhayànugatatattvaj¤ànakaraõatvamàtramupàdàya dvayoraikàrthyamuktamityavagantavyam /
"çgàdyà aparà vidyà yadà viùõorna vàcakàþ /
tà eva paramà vidyà yadà viùõostu vàcakàþ' iti bhagavatpàdãyaü vyàkhyànamapyetamevàrthaü såcayati /
brahmamãmàüsà÷àstravyutpàditanyàyànupakçtà hi vedàdayo viùõoravàcakàstadukçtà÷ca tasya vàcakà bhavantãti /
tathàpi kevalasya na paravidyàtvaü labhyata iti cet /
mà làbhi /
vedàdãtikartavyatàråpasyàsya pçthak pràmàõyànabhyupagamàt /


$pràmàõyamàtre anumànam$

*1,107*

%<gururguråõàü prabhavaþ ÷àstràõàü bàdaràyaõaþ  /
yatastaduditaü mànamajàdibhyastadarthataþ  // MAnuv_1,1.4 //>%


NYâYASUDHâ:
evaü tàvadàgamenàsya ÷àstrasyànuttamaü pràmàõyaü prasàdhyàdhunànumànato 'pi tat siùàdhayiùuràdau tàvatpràmàõyamàtre anumànaü vaktumàha- gururiti //
yato yatkàraõaü bàdaràyaõo guråõàü jagatastattvopade÷akànàü brahmàdãnàü gururupadeùyà /
yata÷ca ÷àstràõàü vedànàü bhàratàdãnàü ca yathàsambhavaü prabhavo guråõàma÷eùàrthapratipàdakànàü savistaràõàü vedàdi÷àstràõàü gururmukhyaprabhavo na tu sampradàyamàtrapravartaka iti và /
yata÷càjàdibhyaþ ÷rotçbhyasteùàmartho mokùastadarthaþ tasmai tadarthataþ /
taduditaü tena bàdaràyaõenopadiùyamidaü ÷àstramato mànaü bhavitumarhati /

*1,114*

$hetånàü sàkùàtsàdhyanirde÷aþ$

atra gururguråõàmityàdihetånàü vaktç÷rotçprasaïgànàmànukålyànyeva sàkùàtsàdhyàni mànasãti tu paramasàdhyanirde÷a iti j¤àtavyam /
tathà hi /
vivakùitàrthatattvaj¤ànaü karaõapàñavaü vivakùà ceti trayaü vakturànukålyaü nàma /
tattvaj¤ànayogyatà vaktçprãtiviùayatà ceti dvayaü ÷rotuþ /
÷rotçprayojanodde÷aþ prasaïgasya /
tatra guråõàü gururiti vakturbàdaràyaõasya vivakùitàrthatattvaj¤ànasàdhane hetuþ /
yo hi yasya tattvopadeùyà sa tato 'dhikatattvaj¤ànavànupalabdhaþ /
ayaü ca sarvaj¤akalpànàü brahmàdãnàü tattvopadeùyà brahmarudràdideveùvityàdyàgamàdavagataþ /
ataþ savarj¤o bhavitumarhatãti /
guråõàü ÷àstràõàü guruþ prabhava ityanenàpi tattvaj¤ànaü karaõapàñavaü ca sàdhyate /
yo hi yàvadatharpratipàdakasyàgamasya prabhavaþ sa tàvantamarthaü tattvato jànannavagataþ /
ayaü cà÷eùàrthapratipàdakasyàgamasya prabhavo 'nuktaü pa¤cabhirvedairutsannànbhagavànvedànityàdivacanàdavagataþ /
tato bhavitavyamanena sarvaj¤ena /
ya÷ca bahoràgamasya prabhavaþ so 'sati nimittàntare pañukaraõo dçùñaþ /
ayaü càparasya vedàdeþ prabhavaþ kathamapañukaraõo bhavediti /
taduditamiti vacanena kàryeõa vakturvivakùà kàraõabhåtopapàdità /
guråõàmiti ÷rotçõàü tattvaj¤ànayogyatopapàdane hetuþ /
nahi svayaü tattvaj¤ànàyogyaþ pareùàü tattvopadeùyà dçùñaþ /
ajàdibhya iti vaktçpremàspadatvopapàdanam /
brahmàdayo hi parame÷varapremaviùayàþ suprasiddhàþ /
tadarthata iti prasaïgànukålyopapàdanam /
atra sarvatràkàraõakàryotvattyàdiprasaïgo vipakùe bàdhakastarkaþ unneyaþ /


*1,117*

$kiü madhye sàdhyàntaràdhyàhàrakalpanayà$

nanvatra gururguråõàmityàdãnàü ÷àstrapràmàõyena yathà÷ruta eva sàdhyasàdhanabhàvo vyàkhyàyatàm /
kiü madhye sàdhyàntaràdhyàhàrakalpanayà /
yadyapi yathà÷rutànàmeùàü vyadhikaraõatà /
tathàpi taduditamiti vacanàdvibhaktivipariõàmena ekàdhikaraõatà bhaviùyati /


*1,120*

$hetåõàm avyabhicaritatvam$

yadyapi caite pratyekaü bauddhàgamàdau mànatàü vyabhicaranti /
tathàpi militànàü hetutàstu /
bhàratàdya÷eùasacchàstraprabhavapraõãtatvàü÷asya sapakùàprave÷itatvenàsàdhàraõyaü syàditi cenna /
teùveva hetuvçttisambhavàt /
tatpràmàõyasya mahàjanaparigrahàdinà ni÷citatvàt /
evaü tarhi bhàratàdipraõayanavi÷iùñena

teùàmapraõãtatvàdbàdaràyaõena brahmàdãnprati tanmokùàrtamupadiùñatvamàtraü hetuþ syàditi cedbàóham /
tàvanmàtrasyaiva vyabhicàràbhàvàt /
tathà sati gururguråõàü prabhavaþ ÷àstràõàmiti vyarthamàpadyata iti cenna /
tasya hetu÷arãràprave÷ino 'pi dçùñàntopadar÷anàdinà sàrthakyopapatteriti /


*1,125*

$sàdhyàntaràdhyàhàrasamarthanam$

satyam /
tathàpi naitadevaü vij¤àtuü ÷akyam /
tathà satyuttaravàkye vaktràdyànukålyasya sàdhyasambandhavyutpàdanamasaïgataü syàt /
tadanumànàntaraü bhaviùyatãti cenna /
tathàtve pràmàõyaü trividhama


*1,129*

$upàdyudbhàvam asaügatam$

%<vaktç÷rotçprasaktãnàü yadàptiranukålatà  /
àptavàkyatayà tena ÷rutimålatayà tathà  // MAnuv_1,1.5 //
yuktimålatayà caiva pràmàõyaü trividhaü mahat  /
dç÷yate brahmasåtràõàmekadhànyatra sarva÷aþ  // MAnuv_1,1.6 //>%


NYâYASUDHâ:
nanu tarhyanenedamuditaü bhavati /
etacchàstraü pramàõamanukålavaktràdimattvàdbhàratàdivat /
vaktràdyànukålyaü coktahetusiddhamiti /
etadanupapannam /
àptavàkyatàyàstatropàdhitvàt /
naca pratyakùàdau satyapi pràmàõye nàstyàptavàkyatvamiti sàdhyàvyàpakatvànnàyamupàdhiriti vàcyam /

vàkyatvàvacchinnasàdhyavyàpakatvenopàdhitvopapatteþ /
tathàpyapauruùeye vede tadabhàvàdanupàdhitvamiti cenna /
vedàpauruùeyatvasyàsambhavàt /
saümatatve và sàdhanàvacchinne pauruùeyavàkyatvàvacchinne và sàdhye 'syopàdhitvopapatteriti /
maivam /
abhipràyànavagamàt /
nahi vayaü vaktràdyànukålyena ÷àstrapràmàõyaü sàkùàtsàdhayitumudyatàþ /
yenàtropàdhyudbhàvanaü saïgaccheta /
api tarhyanukålavaktràdimattvasyàptavàkyatayà vyàptatvàttena tàü prasàdhya tayà pràmàõyaü ÷àstrasya sàdhyata ityà÷ayavànàha- vaktç÷rotçprasaktãnàmiti //
yadyatra vàkye vaktç÷rotçprasaktãnàmanukålatà tatràptiþ /
yadvaktràdyànukålyayopetaü tadàptavàkyamiti yàvat /
yata evaü vyàptiryata÷càsya ÷àstrasyàstyanukålavaktràdimattvam /
tena siddhayà'ptavàkyatayà mànamidaü ÷àstramiti pårveõa sambandhaþ /

*1,132*

$ko 'yam àptaþ$

etaduktaü bhavati /
vimatamàptavàkyamanukålena vaktrànukålàn ÷rotçnprati tadãyahitasàdhanabodhàyopadiùñatvàtsampratipannavat /
vimataü pramàõamàptavàkyatvàtsampratipannatvàditi /
vakturànukålyàbhàvàjjainàdyanàptavàkyam /
÷rotrànukålyavirahàdbauddhàdi /
prasaïgànukålatàvaidhuryàt narmàdi /
nanu ko 'yamàpto nàma yadvàkyatvaü sàdhyate /
yathàdçùñàrthavàdãti cenna /
bhràntidçùñàrthavàdinyapi prasaïgàt /
pramàõadçùñeti vi÷eùaõe 'pi pramàõadçùñasya pramàdàdinànyathàkathake api prasaïgàt /
pramàõena yathà dçùñaü tathà vàdãti cenna /
ekade÷e tathàbhåtavàditve 'pyaü÷àntare atathàbhåtatvàdinyapi prasaïgàt /
yàvatpramàõadçùñaü tàvato vakteti cenna /
pràyeõàtathàbhåtatvàdeva lakùyàõàü tadavyàpteþ /
nahi kenàpi yàvatpramàõapramitaü tàvadabhidhãyate /
yàvatpramàõadçùñaü tàvata eva vakteti cenna /
aj¤àtasandigdhànuvàdavàkyaprayokturanàptatvaprasaïgàt /
bhãmàgrajasya api kadàciccàñuvàditvasambhavenànàptatvàpatte÷ca /
nirdoùa àpta iti cenna /
àptànàmapi kvacidràgàdidoùasambhavàt /
yatra viùaye nirdoùastatràpta iti cenna /
yattacchabdayorvi÷eùaviùayatvenàsàdhàraõyàdavyàpteriti /

*1,140*

$àptisvaråpaniråpaõam$

maivam /
vivakùitàthartattvaj¤ànamavipralipsà vivakùà karaõapàñavaü cetãyamàptiþ /
tadvànàpta ityaïgãkàràt /
àptatvàbhimate 'pi kadàcididaü nàstãti cenmà bhåt /
tadàsàvanàpta ityaïgãkàràt /
kàlàdibhedenàvirodhàt /
evaü sati yo yatraivambhåtaþ sa tatràpta ityuktaü syàditi cedastu ko doùaþ /
yattacchabdàrthayorananugama iti cet /
ko 'yamananugamo nàma kiü sàrvatrikavyavahàrànaupàyikatvamutaikasyànekavçttitvàbhàvaþ /
nàdyaþ /
yo yasya sutaþ sa tadãyaü dhanaü arhatãtyàdau sàrvatrikavyavahàrahetutopalambhàt /
na dvitãyaþ /
adoùatvàt /
yathà cànanugatasyàpi nàvyàptiþ sàrvatrikavyavahàrahetutà ca tathà sàmànyaparãkùàyàü vakùyàmaþ /

*1,145*

$àpteþ lakùaõàntaram$

etena nirdoùaþ pramitasyaiva vakteti lakùaõadvayamapi samàhitaü veditavyam /
anuvàdasya vàdaviùayatvena tatprayokturapyàptatvàvirodhàt /
evaüca vakturànukålyamàptyekade÷a eva /
vipralipsà ca ÷rotçprasaïgànukålataikanibandhanà tadabhàve nivartata iti vaktràdyànukålyavattàyà àptavàkyatayà susthaþ pratibandhaþ /
nanvàptavàkyatà svakapolakalpiteùu màlatãmàdhavàdiùu pràmàõyaü vyabhicarati /
nahi nàñakàdiprabandhaü viracayannapi kadàciduktalakùaõopapanno na bhavati bhavabhåtiriti cenna /
yo yatraivambhåta ityanenaivoktottaratvàt /
àptimålavàkyasyàptavàkyatayà vivakùitatvàcca /
abodhakaü viparãtabodhakaü và vàkyamapramàõamityucyate /

tatràbodhakaü vakturapañukàraõatayà bhavati /
viparãtabodhakaü ca viparãtaj¤ànàdinetyàptipårvakavàkyatvasya pràmàõyena pratibandhasiddhiþ /
anyathà kàraõena vinà kàryotpattiprasaïgàditi /

*1,148*

$madhye kiü àptavàkyatàsàdhanam$

nanu cànukålavaktràdimattayà pràmàõyasàdhanamevàtra vyàkhyàyatàm /
kimàptavàkyatàsàdhanaü madhye vyàkhyàyate /
vyàptipakùadharmatayoratulyatvàt /
nahi yadyadvayàpakasya vyàpakaü tattasyàvyàpakamiti sambhavati /
anukålavaktràdimattayà àptavàkyatàsàdhane vaktrànukålyasyàptyekade÷atvena sàdhyàvi÷iùñatà ca syàt /
vaktç÷rotçprasaktãnàmiti vàkyaü tu ÷aïkitasya upàdheþ sàdhanavyàpakatàpradar÷anàrthaü bhaviùyati /
maivam /
àptavàkyatayà tenetyuttaravàkyavaiyarthyaprasaïgàt /
upàdheþ sàdhanavyàpakatàyà vaktç÷rotçprasaktãnàmityanenaivopapàditatvàt /
nahi upàdhiü dåùayatà sàdhanavyàpakatàü vyutpàdya sàdhanenopàdheþ pakùe sàdhanaü vidhàya tena sàdhyaü sàdhanãyamiti kuladharmaþ /

*1,152*

upàdheþ sàdhanàbhedaü pradar÷ya tena sàdhyaü sàdhyata iti cenna /
àptervaktçmàtradharmasya sàdhanàbhedànupapatteþ /
sàdhyàvi÷iùñatà tu nàstyeva /
vaktràdãnàmànukålyena vakturàptisàdhane khalvaü÷ataþ sà syàt /
anukålavaktràdimattayà àptavàkyatà sàdhyata iti coktam /
tathàpi sàdhyasàdhanayoràptyekade÷ànuprave÷o 'stãti cet /
satyam /
tathàpi vi÷iùñabhedena adoùatvàt /
anyathà yo dhåmavànasàvagnimàniti vyàpyavyàpakabhàvo 'pi na syàt /
vi÷eùyàü÷asyobhayatrànuprave÷àt /
kçtakatvànityatvayoþsattànuprave÷e 'pi parairvyàpyavyàpakabhàvasya aïgãkçtatvàcca /
yadà tu nirdoùaþ pramitasyaiva vaktà àpta ityà÷ritaü tadà sàdhyavi÷iùñatàyàþ ÷aïkaiva nàsti /

*1,156*

$bhàùyakçtaþ paramparà÷rayaõe nimittam$

granthakçtàpi kasmàdiyaü paramparà'÷riteti cenna /
vaktràdyànukålyena pràmàõyaü sàdhayatàpyantato 'syàrthasyà÷rayaõãyatvàt /
anyathàstu vaktràdyànukålyaü vakturvipralipsàmålatvenàpràmàõyaü ca bhavatvityà÷aïkàyàþ ko nivàrayità /
yadyapi pràmàõyaü svata eveti bàdaràyaõãyaü matam /
yadvakùyati"na vilakùaõatvàt' iti /
jaiminirapi"tatpràmàõyaü bàdaràyaõasya anapekùatvàt' iti /
tathàpyapràmàõya÷aïkàniràsàrtho 'yaü prayatna ityavirodhaþ /

*1,159*

$yacchrutisaüvàdiyaccayuktisaüvàditatpramàõam$

evaü vijàtãyasaüvàdenàsya ÷àstrasya pràmàõyamupapàdya tadanuttamatàsiddhaye sajàtãyadvayasaüvàdamapyàha- ÷rutãti //
tathàca÷abdau samuccayàrthau /
mànamityasyànukarùaõàrthau và /
yathà àptavàkyatayà tathà ÷rutimålatayàpãtyupamàrtho và tathà÷abdaþ /
yadyapi ÷rutiyuktimåla÷abdau ÷rutiyuktibhyàmatharmupalabhya racitasya vàcakau /
tathàpyatra sàmànàrthatàsàmyena gaupyà vçttyà ÷rutiyuktisaüvàditàrthau vyàkhyeyau /
bhagavato bàdaràyaõasya svataþ sarvaj¤atvena mukhyàrthàsambhavàt /
yadi ca ÷rutiyuktisaüvàdityevàkùyattadà yàdçcchikasaüvàditàpi vyaj¤àsyata /
sà mà vij¤àyãti gauõaprayogaþ /
evaü hi prayoge 'ïgàïgibhàvo 'pyadhiko vij¤àyate /
saca pakùadharmatopapàdako bhaviùyati /
tata÷càyamarthaþ /
yacchrutisaüvàdi tatpramàõam /
yathà manvàdivàkyam /
÷rutisaüvàdi cedaü ÷àstram /
tadarthavicàraparatvàt /
visaüvàde tadanupapatteþ /
tacca

"punastasyàrthavittaye' ityàdyàgamasiddham /
yacca yuktisaüvàdi tatpramàõam /
yathà dhåmavantaü parvatamuddi÷ya parvato 'yamagnimànityuktaü vàkyam /
yuktisaüvàdi cedam /
mãmàüsàråpatvàt /
mãmàüsàyà÷ca yuktayanusandhànàtmakatvàt /
tasmàtpramàõam /
anyathà ÷ruteryukte÷càpràmàõyaprasaïgaþ /
ardhavai÷asàsambhavàditi /

*1,163*

$÷àrãrakaþ paramàtmaiva$

kimato yaddevamityata àha- eva pràmàõyamiti //
eva÷abdo brahmasåtràõàü ityanena sambaddhayate /
trividhamiti kriyàvi÷eùaõam /
brahma vedastadarthaþ parabrahma và tasya såtràõi brahmasåtràõi /
sakalavedàrthabhåtasya parabrahmaõo viùõoþ svaråpanirõayàrthàni såtràõãti yàvat /
såtra÷abdàrtha÷càlpàkùaramityàdyàgamàdavagantavyaþ /
etenaitacchàstravàcinaþ ÷àrãraka÷abdasya ÷arãrameva ÷arãrakaü tatra bhavaþ ÷àrãrako jãvaþ /
tamadhikçtya kçto 'yaü granthaþ ÷àrãraka iti vyàkhyànaü nirastaü bhavati /
brahmasåtra÷abdàrthena viruddhatvàt /
tvaüpadàbhidheyasya tatpadàbhidheyabrahmaråpatà mãmàüseti vyàkhyànàdavirodha iti cenna /
asambhavàt /
nahi janmàdisåtràõi abhedaparàõi /
pratyuta tanniràsaparàõãti vakùyate /
ataþ ÷àrãrakaþ paramàtmaiva /
yathoktam /
"÷arãrau tàvubhau

j¤eyau jãva÷ce÷varasaüj¤itaþ' iti /
tasya sakalagurapårõatvàdimãmàüsaiva ÷àrãrakamãmàüsà /
tathà coktaü puràõe"sarvadoùavihãnatvam' ityàdi /

*1,167*

$brahmasåtràõàm eva trividhaü pràmàõyam$

yata evaü brahmasåtràõàü pràmàõyaü trividhaü dç÷yate /
àptavàkyatvàdipramàõatrayeõa dç÷yata iti yàvat /
atastanmahadanuttamaü mantavyam /
àptavàkyatrayàdiliïgatrayàvasitaü pràmàõyaü anyatràpi cetsyàttadà kathameùàü tadanuttamamityato brahmasåtràõàmevetyuktam /
tatkathamityata àha- ekadheti //
sarva÷a iti vacanàdekadhetyupalakùaõam /
tathà hi /
kvacidekadhà /
yathà'ptimålatayà laukikaviùaye pitçvàkye /
÷rutisaüvàdena dharmàdiviùaye prativàdyudãritavacane /
tadukta eva pavarto 'gnimàniti vàkye yuktisaüvàdena /
kvacit dvedhà /
yathà'pti÷rutibhyàü manvàdivàkye /
àptiyuktibhyàü parvato 'gnimànityàdau pitçvàkye /
÷rutiyuktibhyàmã÷varaþ sarvaj¤a iti prativàdyudãritavacasãti /
jaiminyàdivàkye tredhàpyastãti cet /
satyam /
yathà brahmasåtreùu na tathà /
niravadhikaü hi tatràptyàdikam /
etadarthamapi mahadityetattrividhamityanenàpi yojanãyam /
nanu pramàõaikatvànekatvayoþ prameyatàdavasthyàt kathametat /
ittham /
nahi pramàõamàtraü niþ÷aïkapravçttàvupayujyate /
kiü nàma pramàõatayà pramitameva /
tacca yàvadyàvadadhikaü pramãyate tattadanusàriõãmavi÷aïkàü kùiprapravçttiü prasåta ityanubhavasiddham /
tataþ pràmàõyameva svakàryàti÷ayava÷enàti÷ayavaducyate /
evaü viùayaprayojanàti÷ayava÷enàpyati÷ayo draùñavyaþ /

*1,171*

$pràmàõyoktisamarthanam$

%<ato naitàdç÷aü ki¤cit pramàõatamamiùyate  /
svayaü kçtàpi tadvayàkhyà kriyate spaùñatàrthataþ  // MAnuv_1,1.7 //>%


NYâYASUDHâ:
tadevaü ÷rutyanumànàbhyàmidameva ÷àstraü pramàõatamaü nànyadetàdç÷amastãtyupasaüharati- ata iti //
iùyate pràmàõikairiti ÷eùaþ /
tathà cànyaparihàreõàsyaiva vyàkhyànaü yuktamiti hçdayam /
nanu bhàrataü sarva÷àstreùåttamamucyate /
satyam /
vicàryeùu ÷àstreùu tadityavirodhaþ /
nanu càsya ÷àstrasyàrambhaõãyatvaü såtrakàra eva prathamasåtre samarthayate /
tadvayàkhyànenaiva sarvaü sampadyate /
kimanena /
prathamasåtra eva kathaü pravçttiriti cet /
prathamabhàùye 'pi katham /
sandehàtpravçttasya punaruktapramàõairnirõaya iti cet /
samaü prathamasåtre 'pi /
maivam /
viùayàdisampàdanenaiva tat /
naca tàvatà'rambhaõãyatvam /
pràmàõye hi sati kàkadantaparãkùàgranthavailakùaõyàrthaü viùayàdivyutpàdanamupayujyate /
ataþ såtràkùiptamevedaü ÷iùyàõàü buddhi÷uddhaye bhàùyakçtoktamiti /

*1,176*

$spaùñàrthaþ$

tathàpi nedaü vyàkhyàtavyaü vyàkhyàtatvàdityatrànvapi ceti yat prayojanàntaraü astãti såcitaü tadvivaraõàrthamàha- svayamiti //
yadyapi teùàü brahmasåtràõàü vyàkhyà svayaü mayaiva bhàùye kçtà tathàpi punaratra spaùñataivàrthaþ prayojanaü yasya spaùñatàrthaþ /
tasmai spaùñatàrthataþ /
bhàùye aspaùñãkçtamarthaü spaùñãkartuü kriyate /
spaùñãkaraõaü cànekavidham /
kvacidanuktàü÷asyoktiþ /
kvàpyatisaïkùiptasya vistaraõam /
kvacidativistçtatayà buddhayanàråóhasya saïkùepaþ /
kvàpi vikùiptasya ekãkaraõam /
kutràpyuktasyopapàdanam /
kvacidapavyàkhyànaniràsena dçóhãkaraõamityàdi tatratatra draùñavyam /
nanvekatraiva sarvaü vaktavyaü kiü prasthànabhedena /
maivam /
yataþ saïkùepavistaràbhyàmuktaü ÷rotçõàü sugrahaü saprayojanaü ca bhavati /
yathoktam /
"saïkùepavistaràbhyàü tu kathayanti manãùiõaþ /
bahuvàrasmçtestasya phalabàhulyakàraõàt' iti /
tatra bhàùyàdyapadyàrtho atra ÷lokatrayeõa vivçtaþ /
tathà hi /
sarvaguõodãrõatoktayà pràptà guõaguõibheda÷aïkà nikhiletyàdinà niràkçtà /
j¤eyatvagamyatvayoritarasàdhàraõyàtkathaü vi÷eùaõatvamityà÷aïkà àpyatamamityanena parihçtà /
api÷abdo vi÷eùaõàntarasamuccayàrthaþ /
tadvivaraõamasyetyàdi /
÷àstraprabhavaü ityàdibhirbahubhiþ prakàrairyadgurutvopapàdanaü tena guråü÷ceti bahuvacanàntaü padaü vivçtam /
gurudevatayoþ bhede 'pipadenàruciþ såcità /
tadvivçtistameveti /
sampra÷abdàbhyàü natveti vi÷eùitam /
nirupapadasåtragrahaõena yadbrahmasåtràõàü sarvottamapràmàõyaü såcitaü tadupapàdanaü paramàkhyeti /
yaddvàpara ityadibhàùyaü tadasaïgatam /
såtràrthavacanaü pratij¤àya tadutpattikramakathanasyopayogàdar÷anàt /
maivam /
yasmàdàptimålatvàdiyuktayàpi brahmasåtràõàü sarvottamaü pràmàõyaü samarthayituü etaditi dar÷ayati gururguråõàmityàdineti /

*1,179*

$maïgalavàdaþ$

tathàpi nedaü ÷àstraü vyàkartavyaü maïgalàcaraõarahitatvàt /
maïgalàcaraõapuraþsaràõi khalu karmàõi nirantaràyaü parisamàpyante pracãyante ca /
nacàkçtamaïgalàcaraõànàmapi kàryaparisamàptyàdidar÷anàtkçtamaïgalàcaraõànàmapi tadabhàvopalambhànna taddhetutvamasyeti sàmpratam /
tathà sati kàrãryàderapi vçùñayàdihetutvàbhàvàpatteþ /

syàdetadevam /
yadi kàrãryàdevavçùñayàdihetutvaü niùpramàõakaü syànna caivam /
÷rutini÷cite tu sàdhyasàdhanabhàve tadabhàve 'pi bhàvo 'nekakàraõakatvasya kalpako bhavati /
dar÷apårõamàsàbhyàmiva traivarõikaparicaryàdinàpir svargapràpteþ /
bhàve 'pyabhàvastu kartçkaraõàdivaiguõyanimitto bhavati /
nahi sàmagrãvaikalyena sàdhyaü vyabhicaran heturahetuþ syàt /
kartràdisàdguõye và prabalapratibandhakasadbhàvaþ kalpyate /
nahi pratibaddhaü kàryaü ajanayat kàraõamakàraõaü bhavati /
vahnerapi sphoñaü pratyakàraõatvaprasaïgàt /
nacaivaü sàmagrãvaiguõya÷aïkayàþ sarvatra saulabhyena sakalapravçttivilayàpàtàditi /
samametatsakalaü prakçte 'pi /

*1,183*

maïgalàcaraõasyàvighnaparisamàptyàdihetutvasyàpi avigãta÷iùyàcàrànumita÷rutisiddhatvàt /
na tàvatprekùàvatpravçttirviphalà sambhàvinã /
nàpi prayojanàntaràrthà /
dçùñaparityàgàdçùñakalpanàprasaïgàt /
kàryamàripsuþ khalu tatsamàptyàdikaü kàmayata ityanubhavasiddham /
naca phalàntarànusandhàne pramàõamasti /
nacaiteùàmimaü sàdhyasàdhanabhàvapratãtibhràntiþ /
tathà satyavigànànupapatteþ /
naca pratyakùàderatràvakà÷a iti ÷rutireva ÷iùyàcàramålaü kalpyate /
naca vighnahetusadbhàvàni÷cayàdidamananuùñheyam /
tatsandehe 'pyanuùñhànasya"pàkùiko 'pi doùaþ parihatarvyaþ' iti nyàyapràptatvàt /
naca bhagavataþ såtrakàrasya vighnà eva na santãti tatparihàràrthànanuùñhànaü na doùàyeti yuktam /
÷iùyàrthamapi kartavyatvàt /
yato maïgalàcaraõapuraþsaràõi ÷àstràõi vãryavanti bhavantyàyuùmatpuruùakàõi ca /
anyathà bhàratàdàvapi na kuryàt /
etena såtrakçtà kçtameva maïgalàcaraõam /
kiü nàma granthàdau na nive÷itamityapi nirastam /
granthe nive÷anasyàpi ÷iùyàcàrapràptatvàt /
÷iùyàrthatvàcca /
ata evànyatkimapi vighnavighàtàdyarthamanuùñhitaü såtrakàreõeti nirastam /
atrocyate /
kartavyameva kàryàrambhe maïgalàcaraõam /
kçtaü ca bhagavatà såtrakàreõa /
nive÷itaü ca granthàdau /
yadayamoïkàràtha÷abdàvàditaþ kçtavàn /
tayormàïgalikatvàt /
yathoktam /
"oükàra÷càtha÷abda÷ca dvàvetau brahmaõaþ purà /
kaõñhaü bhitvà viniryàtau tasmànmàïgalikàvubhau' iti /

*1,192*

$atha÷abdo maïgalàrthaþ$

%<tatra tàràthamålatvaü sarva÷a÷astrasya ceùyate  /
sarvatrànugatatvena pçthagoïkriyate 'khilaiþ  // MAnuv_1,1.8 //>%


NYâYASUDHâ:
nanvetadanupapannam /
tathà satyetayorvighnavighàtàdihetutvena samasta÷àstràïgatayà prathamasåtràvayavatvàbhàvaprasaïgàt /
tathàtve ca prathamasåtraü nyånamàpadyeta /
adhikàryàdipratipàdakasya anyasyàbhàvàt /
tatpratipàdanasya càva÷yakatvàt /
anyathàdhikàriviùayavaidhuryeõa ÷àstrasya anàrambhaõãyatva÷aïkà na niràkçtà syàdityanarthakaü såtramàpadyetetyata àha- tatreti //
taranti anena aniùyanicayamityoïkàrastàraþ /
tàra÷càtha÷ca tayormålatvaü krameõàditvam /
àdau prayuktau anena aniùyanicayamityoïkàrastàraþ /
tàra÷càtha÷ca tayormålatvaü krameõoditvam /
àdau prayuktau oïkàràtha÷abdàviti yàvat /
tatra prathamasåtre 'vayavatayà sarva÷àstrasya càïgatayà ceùyate 'ïgãkriyate såtrakçteti ÷eùaþ /
etaduktaü bhavati /
prathamasåtre 'dhikàryàdipratipàdanàyopàttàvoïkàràtha÷abdau ÷aïkhavãõàveõudhvanivat ÷rutito màïgalikatvàtkçtsna÷àstrasyànantaràyaparisamàptyàdikaü kurvate /
anyàrthànãyamànapårõakala÷adar÷anavaditi /
tàràthàvityetàvatà pårõe yanmålatvamityàha tatsåtrakàràïgãkàraliïgasåcanam /
yatparyàyàntaraü vihàyànayoreva kramàntaraü vihàyàdàvevopàdànaü tena jànãmo j¤àpakatayà'disåtrasya kàrakatayà samasta÷àstrasya copayogitvenaitau såtrakçtà vivakùitàviti /
nacaitadyàdçcchikam /
sakalasåtrakàrairevameva prayuktatvàt /
nacànekeùàü prekùàvatàü yadçcchayaikavidhà pravçttirupalabdheti /
anenàtha÷abdo maïgalàrtha ityàdibhàùyaü vivçtaü bhavati /

*1,200*

$bhàmatãvivaraõamatavimar÷aþ$

atra yatpareùàü dåùaõaü"maïgalasya vàkyàrthe samanvayàbhàvàt' iti /
"tathà hi /
padàrtha eva hi vàkyàrthe samanvãyate /
sa ca vàcyo và lakùyo và /
na ceha maïgalamatha÷abdasya vàcyaü lakùyaü và /
kintu mçdaïgadhvanivadatha÷abdasya kàryam /
naca kàryaj¤àpyayorvàkyàrthe samanvayaþ ÷àbde vyavahàre dçùñaþ' /
"astu và maïgalasya padàrthatvam /
tathàpi na vàkyàrthe samanvayaþ /
tathàhi /
na tàvanmaïgalaü brahmajij¤àsàyàþ kartçkarmakaraõabhàvena vàkyàrthe 'nveti /
kartràdyanyatamabhàve pramàõàbhàvàt /
kàrakàntaràõàü vidyamànatvàcca /
nàpi sàmànàdhikaraõyena anvayaþ /
jij¤àsà maïgalamiti pra÷aüsàparatayà arthavàdatvaprasaïgàt' iti /
tadetenàpàstaü bhavati /
asmàbhirapyànantaryàbhidheyo 'tha÷abdaþ ÷rutyà maïgalaprayojana ityaïgãkàràt /
nanvatra såtràdàvoïkàra eva na vidyate /
tatkathamucyate tàràthamålatvati /
yadyapi ÷iùyairadhyetçbhiþ

uccàryamàõo 'dhyakùasiddhastathàpi nàyaü såtràvayavaþ /
lakùaõàntaràbhàve satyasaühitatayà sampàñhe akhilaiþ pañhyamànatvàt /
vedàdhyayanopakrame adhyetçbhiruccàryamàõoïkàravat /
anyathàtha÷abdavatsaühitatayà nirdi÷yeta /
naca dçùñàntaþ sàdhyavikalaþ /
adhyayanopakramavirativaicitçyeõa tattatsthànaparityàgenànyànyasthàne 'khilaiþ pañhyamànasya vedavàkyànavayavatàyàþ suprasiddhatvàt /
anyathàdhyayanopakramavirativaicitçye 'pi oü iti brahmetyàdivanniyatasthànatayà pàñhaprasaïgàt /
pakùasapakùayoràdàvuccàraõaü tu pràïmukhatvàdivadadhyayananiyamàntargatamadhyetçbhiranuùñhãyata ityastu /
evaücàyamoïkàraþ såtrakçtà maïgalàrthatayà såtràdàvupanibaddha ityanupapannamityata àha- sarvatra iti //
akhilaiþ såtrapàñhakaiþ yatpçthagasaühitatayoïkriyate tatsarvatra såtreùvanugatatvenàbhilaùitena nimittenopapadyate /

*1,208*

$oükàraþ såtràvayavaþ$

etaduktaü bhavati /
sarvàõi hi såtràõi pratyekamanekavedavàkyavicàraparatvàdavàntarabrahmavidyàþ /
"sravatyanoïkçtaü brahma parastàcca vi÷ãryate' iti ÷rautàrthavàdasàmarthyàtsarvàsvapi brahmavidyàsvàdyantayoroïkàrasyohaþ kartavya iti gamyate /
na cohyamànaü vàkyàtpçthagiti ÷akyate vaktum /
mantreùvapyåhyamànasyàmantràvayavatvaprasaïgàt /
tata÷ca patisåtramàdyantayoruccàraõe gauravaü syàdityàdàvevoïkàro 'dhikçtatvenoccàryate /
tasya saühitatayà nirde÷e prathamasåtràvayava evàyaü vij¤àyeta /
tanmà vij¤àyãti ÷iùyaiþ pçthagoïkriyate /
naca vyàkhyànato 'pyadhikàro j¤àyata iti vyarthaü pçthakkaraõamiti vàcyam /
antaraïgaj¤àpakàbhàva eva bahiraïgasyànveùaõãyatvàditi /
tadanenàsaühitatayà nirde÷e nimittàntaraü vadatà hetoranyathàsiddhiruktà bhavati /

*1,218*

nanu ca ÷rautàrthavàdabalenàdyantayoroïkàrasyoho và pràïmukhatvàdivadbahirbhåtasyaiva uccàraõaü và vidheyatvena kalpyamiti sandihyate /
satyam /
sandehe 'pi tayà praõàóyànumànasya sandigdhànyathàsiddhayàpyàbhàsatvameva /
vakùyamàõanyàyenoïkàràrthasya prathamasåtravàkyàrthe samanvayena ni÷cayopapattau bàdhitaviùayaü cànumànamiti /
athavà dçùñàntadåùaõamanena kriyate /
tathàhi /
akhilairvedapàñhakaiþ pçthagråpàntareõa sthànavyatyàsena yadoïkriyate taduktanyàyenàdàvuccàraõenaiva labdhena sarvatrànugatatvena kàraõenaivopapadyata ityanena dçùñànte sàdhakasya hetoranyathàsiddhiruktà /
tathàca dçùñàntasya sàdhyavikalateti /
evamanumàne niraste nirapavàdenàdàvuccàraõenoïkàrasya prathamasåtràvayavatàsiddhàvuktamupapannam /
tadevaü siddhe ÷àstravyàkhyeyatve prekùàvatpravçttiviùayasyaiva àrambhaõãyatvàtprayojanàbhidheyasambandhavatyeva ca prekùàvatàü pravçtteràrambhaõãyatàsiddhaye prekùàvataþ pravartayituü prayojanàdyabhisambandhaü pratipàdayataþ prathamasåtrasya vyàkhyàmotatvavàcãtyàdinà àrabhate /

*1,225*

$prayojanàdyabhidhànaü sàrthakam$

nanu brahmaj¤ànasya mokùahetutà yadi ÷àstrapravçtteþ pràgeva pramàõàntarasiddhà vyarthaü tadà tadabhidhànaü ÷àstre /
pramàõàntarasiddhe kvacidupade÷ànapekùaõàt /
athehaiva tanni÷cayastadà pravçttau prayojanàdini÷cayo ni÷cite ca prayojanàdau pravçttirityanyonyà÷rayatvam /
atha prathamasåtràttanni÷cayaþ /
tatraiva

kathaü pravçttiþ /
tadarthaü ca prayojanàntaràbhidhàne 'navasthà /
evameva tatra pravçttàvuttaratràpi tathàtvaprasaïgàdanarthakaü såtre prayojanàdyabhidhànamiti /
ucyate /
trividhà hi puüsàü cittavçttiþ /
anubhava icchà prayatna÷ca /
tatra sàdhanagocaràvicchàprayatnau pravçttiriti ucyete /
na tvanubhavo nàpi phalagocarecchà /
yena tayorapi prayojanani÷cayàpekùà syàt /
nahi upekùaõãyaü niùprayojanamiti nànubhåyate /
nàpi sukhaü prayojanàntararahitamiti neùyate /
naca mumukùuõà anapekùite svarge yàgàdikaü tatsàdhanatayà nànubhåyate /
puruùàtharsàdhane tu icchàlakùaõà prayatnalakùaõà và pravçttistathà na svarasasiddhà /
nahi ka÷citkùutprahàõàdikamananusandhàya bhoktumicchati prayatate và /
tasmàdyo yatra pravartanãyaþ sa tatprayojanàdikaü dar÷ayitvaiva iti sàrthakaü såtre prayojanàdyabhidhànam /

*1,236*

$àdimasåtrasya ÷àstràntarbhàvaþ$

uktaü ca prayojanàdikaü ÷rotà kataü ÷raddadhãtà÷raddadhàna÷ca kathaü pravarteteti punarava÷iùyate /
tatraike samàdhànamàhuþ /
avagatasåtrakàràptabhàvastàvattadvacanàdeva ÷raddhàsyati /
yadyapi àptatvàvadhàraõe prayojanàdyanabhidhàne 'pi tatsàmànyani÷cayo bhavatyeva prayojanàdimadidaü ÷àstraü àptoktatvàditi /
tathàpi nàsau pravçttyaïgam /
nahi prayojanàdimadityeva pravartate /
kiü nàmàsmadabhimataprayojanàdimaditi /
saca prayojanàdivi÷eùo vacanàdevàvasãyata iti sàrthakaü tadabhidhànam /
àptatvàni÷caye 'pyarthasandehàdeva kçùñàdàviva pravçttyupapattiþ /
nanu sandehaþ prayojanàdyavacane 'pi sàdhakabàdhakapramàõàbhàve sati sulabha eva /
vi÷eùasmçti÷ca

tadarthitvavi÷eùàdbhaviùyati /
maivam /
yo hi yadvacanàtpravartate sa tadvacanàdeva vi÷eùasmçtimapekùate /
natu svàtantryeõa /
nahi rogàrto mamedaü roganivçttisàdhanaü na veti yatra tatrocchçïkhalaþ svayaü utprekùya pravartate /
kiü nàmànavadhçtàptabhàvasyàpi vaidyasyaiva vacanàt /
anyathà svayaü prayojanàbhidhànamanadhigacchannanarthamapyà÷aïketa /
kiü niùprayojanamidaü kàkadantaparãkùàgranthavadutà÷akyasàdhanaprayojanaü mçtiharahimamahãdharottarasànusiddhasa¤jãvanãkathanavat /
uta madanabhimataprayojanamàryàvartavàsinaü prati dàkùiõàtyasya màtulakanyàpariõayanaprakàropade÷avat /
athavàbhimatasyàpi prayojanasya satyapi laghãyasyupàyàntare garãyànayamupàyaþ /
pipàsuü prati gãrvàõataraïgiõãsamãpakåpakhananopade÷avadityàdi /
etàsu cànarthasambhàvanàsu na pravarteta /
naca prayojanàdyabhidhàne 'pyetàsàmavakà÷aþ /
lokavyavahàrocchedaprasaïgàt /
nahi ka÷cidvaidyavacanàdàvevamà÷aïkaya nivartate /
tasmàdupapannamubhayathàpi prayojanàdyabhidhànamiti /
tadetadanupapannam /
tathà hi /
yadi tàvadàptavàkyatayà såtramidaü prayojanàderni÷càyakaü syàttadà'gamatayà nyàyasåtratvahàniþ /
ki¤càptatvaü såtrakçto yena vedàdinà pramàõenàvagantavyaü tenaiva prayojanàdyabhisambandho 'pi ÷àstrasyàvagamyata iti vyarthaü tadabhidhànamàpadyeta /
àptatvàni÷caye 'pyarthasandehàt pravçttiriti càtisthavãyaþ /
nahi ka÷citprayojanàdisandehe 'timahàyàsasàdhye pravartate pràguktànarthaparamparà÷ca kathaü na ÷aïketa /
tasmànnedaü prayojanàdyupade÷amàtraü kintu ÷rautasya prayojanàdeþ nyeyenopapàdanàrthamityeva parihàraþ /
àptatvaü tu nyàyasyopodbalakamàtramiti bhàùyakàrãyaü tadvyutpàdanamapi nànarthakam /
ata evàsya såtrasya na ÷àstrabahirbhàvaþ /
adhyayanavidhyàdivadasyàpyata evàrambhaõãyatvasiddhernànavasthàdidoùo 'pãti /

*1,244*

$kaþ punar asya såtrasya prasaïgaþ$

kaþ punarasya såtrasya prasaïgaþ /
ucyate /
pràripsitatayà hi buddhisannihitaü ÷àstraü såtrakàrasya /
tatra saü÷ayaþ kimidamàrambhaõãyaü na veti /
upalabhyante khalåbhayavidhànyapi vàkyàni /
vàkyaü cedam /
naca vi÷eùo dç÷yate /
yenànyatarapakùani÷cayaþ syàt /
nanu kasyàyaü saü÷ayaþ /
na tàvatsåtrakàrasya /
avagatavi÷eùatvàt /
anyathà nirõàyakasåtrapraõayanànupapatteþ /
nàpi parasya /
pareõàdyàpi ÷àstrasyànupalabdhatvàt /
anupalabdhe ca samànadharmadar÷anàdyayogena saü÷ayotpàdànupapatteþ /
maivam /
yadãdaü ÷àstraü pareõopalabhyeta tadoktasandehakàraõopapattau prayojanàrthitvena vi÷eùasmçtimataivaü sandihyeteti såtrakçta eva parakãyasambhàvitasaü÷ayàharaõopapatteþ /

*1,248*

$jij¤àsàyàþ kartavyatvacintanam$

nanvidaü yuktayanusandhànàtmakavicàramãmàüsàmananàparanàmakajij¤àsàïgabhåtanyàyanibandhanaü jij¤àsàyàþ katarvyatàyàmàrambhaõãyaü bhaviùyati /
nahi vicàraþ kartavyaþ taddvàrabhåtanyàyanibandhanaü ca nàrambhaõãyamiti sambhavati /
niþsàdhanasya vicàrasyaivànutthànàt /
anyathà tu neti jij¤àsaiva vicàraõãyà /
satyam /
etacchàstravyutpàdanãyanyàyakaraõikàyàü jij¤àsàyàü ubhayavidhavyàpàradar÷anàdvi÷eùàdar÷anàcca saü÷ayaþ kiü kartavyà na veti /
nanu ca tadvijij¤àsasva iti jij¤àsàyàþ ÷rutivihitatvàt kathaü vi÷eùàdar÷anam /
maivam /
vinà vicàreõa ÷rutyarthasya àdyàpyanirõãtatvena saü÷ayàspadatvàt /
tatra tàvajjij¤àsà na kartavyeti pràptam /
kutaþ /
viùayaprayojanasambandhàdhikàrilakùaõànubandhavidhuratvàt /
kartavyatà khalu viùayàdimattayà vyàptà /
kçùñàdikaü hi sati viùayabhåte bhåmyàdau prayojane ca sasyàdhigamàdàvadhikàriõi ca kçùãvalàdau kartavyamupalabdham /
sà ca vyàpikà vyàvartamàneto vyàpyàmapi kartavyatàü vyàvartayatãti pratibandhasiddhiþ /
viùaya÷ånyatvàddhi samanaskendriyasannikçùñasya sphãtàlokamadhyavartino ghañasya na jij¤àsà kriyate /
prayojanavikalatvàtkhalu sandigdhamapi vàyasada÷anàdikaü na jij¤àsyate /
sambandhavaidhuryàddhi saprayojanaü saviùayamapi ÷abdaj¤ànamarthayamàno na vaidyake pravartate /
adhikàravirahàcca na mumukùorvàtsyàyane pravçttiþ /

*1,256*

$na anàtmaviùayeyaü jij¤àsà$

viùayàdivaidhuryamevàtra kathamiti cedittham /
na tàvadanàtmaviùayeyaü jij¤àsà /
tasya tçõàdilakùaõasya pratyakùàdinaiva ni÷citatvàt /
sandigdha÷càrtho nyàyaviùayo bhavati /
yathoktam /
"avij¤àtatattve 'rthe kàraõopapattitastattvaj¤ànàrthamåhastarkaþ' iti /
niùpàditakriye ca karmaõyavi÷eùàdhàyinaþ sàdhanasya sàdhananyàyàtipàtaþ /
nàpyasau jij¤àsitaþ kasmaicana prayojanàya kalpate /
evaüvidhe càdhikàrã dårotsàritaþ /
yato 'rthã samartho vidvànadhikriyate /
nacaitàdç÷e 'rthe 'rthità sambhavati /
dharmàdilakùaõastvanàtmà ÷àstràntaràdinaiva nirõãtaþ /
àtmà ca

÷arãrendriyàdisaïghàtavyatirikto nàstyeva /
÷arãràdikaü ca yathàyathaü pratyakùàdinaiva ni÷citam /
nanvàtmà ÷arãràdivyatirikto 'hamityasandigdhàviparyastasàkùàtpratãtyaiva ni÷cãyata iti cet /
evaü tarhi tata eva na jij¤àsyaþ /
ata evànàditastadãyatattvaj¤àne vidyamàne 'pi iùyàniùyapràptiparihàrayoradar÷anànnàsau jij¤àsitaþ kasyacitprayojanasyeùye /

*1,272*

$na svàtmaparàtmaparamàtmaviùayeyaü jij¤àsà$

nanvayaü kartà bhoktà doùasaüsargã càhaüpratyaye prakà÷ate /
tadviparãtastu ÷rutipratipàditaþ pratipattavyo 'to jij¤àseti cet /
evaü tarhi jaradgavàdivàkyavatpàvaka÷aityànumànavacca pratãtivirodhena ÷rutijij¤àsayoràbhàsatàpàtaþ /
ata eva na paràtmà jij¤àsyaþ /
tasya pràõàdiliïgairavagatatvàt /
saiva jij¤àseti cenna /
tasyà laukikapravedanãyatvena ÷àstràvyutpàdanãyatvàt /
na khalu bàlakaþ stanapàneùyasàdhanatvànumàne ÷àstravyutpàdanamapekùate /
yatkvacicchàstre 'pi laukikapravedanãyàrthavyutpàdanamanuvàdo 'sau na punaþ sa eva pradhànavyàpàraþ /
ã÷varaviùayà jij¤àsà bhaviùyatãti cenna /
tasyaivàbhàvàt /
na caivamã÷varàdipadànàmànarthakyenàpadatvaprasaïga iti vàcyam /
teùàü katha¤cijjãvaviùayatopapatteþ /
so 'pi hi sva÷arãrendriyàdãnàmãùye /
pratãtàrthatvopapattàvapratãtàrthatvakalpanàyàü gauravaprasaïgàt /
jãvasya càhamiti svaprakà÷atayà svaprakà÷aj¤ànà÷rayatayà mànasapratyakùavedyatayà và siddhatvena na jij¤àsàviùayatvamityuktam /

*1,276*

$na ce÷varaviùayà jij¤àsà$

ki¤ce÷varaþ pramito na và /
nobhayathàpi jij¤àsà sambhavati /
neti pakùe anugràhyapramàõàbhàvena jij¤àsàyàstarkatvavyàghàtàt /
kàraõopapattita iti hi uktam /
pramàkaraõasya pramàõasyopapattiranugrahastatkaraõenetyarthaþ /
naca buddhàvanàråóhaü ÷akyaü jij¤àsitum /
pramitatve tu ni÷citatvàdeva /
nacaivaü sakalatarkànupapattiprasaïgena vyàghàtaþ /
sàmànyataþ pratãtau vi÷eùe tadavakà÷àt /
na càtra tathàtvaü pa÷yàmaþ /
ki¤ce÷vare pramàõaü bhavanna tàvatpratyakùam /
tasyàpàtatastadabhàvàvedakatvàt /
nàpyanumànam /
tatpratibaddhaliïgàbhàvàt /
àgamastu kàryaniùñho na niùpannasvaråpamã÷varaü ÷aknotyavagamayitum /
na cànyatpramàõamasti yanmãmàüsayà anugçhyeta /
ki¤càgamo 'pi bhavanveda eva vaktavyaþ /
anyasyànà÷aïkanãyatvàtpàratantryàcca /
vedasya pauruùeyatvàpauruùeyatvayoþ kàraõàbhàvena pràmàõyameva durlabham /
svataþ pràmàõyàïgãkàre tu vedaviruddhànàmapi ÷àkyàdivacasàü tathàtvàpàtena punarvedàpramàõyatàdavasthyam /
ki¤ca ÷abdasyaiva pràmàõyaü durghañamarthasaüspar÷a÷ånyatvàt /
vàkyàrthapratyàyanaprakàràniråpaõàcca /
kutastadvi÷eùasya vedasya /

*1,282*

$prayojanàbhàvànnajij¤àsàkartavyà$

prayojanaü ce÷varajij¤àsayà abhyudayo và syàt mokùo và /
nàdyaþ /
tasya dharmàdilaghåpàyasàdhyasya ÷àstràntaraprayojanatvàt /
na dvitãyaþ /
tasyàpyapàma somamityàdyàgamena laghåpàyàntarasàdhyatàvagamàt /
nacaikasyaiva karmaõo 'bhyudayaniþ÷reyasahetutvaü viruddham /
phalàbhisandhyàdibhàvàbhàvàbhyàü vi÷eùopapatteþ /
jij¤àsà ca mokùasàdhanaü bhavantã kiü sàkùàduta j¤ànadvàreõa /
nàdyaþ /
dçùñàdçùñatyàgakalpanàprasaïgàt /
na dvitãyaþ /
karmaõà j¤ànamàtanotãtyàgamena j¤ànasya laghåpàyàntarasàdhyatàdhyavasàyàt /
j¤ànasyàpi sàkùànmokùahetutvàbhyupagame 'dçùñakalpanaiva /
na ce÷varaprasàdadvàrà /
j¤ànasya prasàdahetutàyàþ kvàpyadçùñatvàt /
"tatkarma haritoùaü yat' ityàdinà tatprasàdasya karmàdyalpopàyasàdhyatàpratãte÷ca /
ki¤càyamàtmàvidyàkalpito bandhastadvidyayaiva nivçttimarhati /
÷uktikàvidyàkalpitaü rajatamiva ÷uktividyayà /
tatkuto bandhanivçttilakùaõe mokùe parame÷varaprasàdasyopayogaþ /
kutastaràü tajj¤ànasya kutastamàü ca tajjij¤àsàyàþ /
atha paràmàrtha evàyaü bandhastarhi na j¤ànena nivarteta /
naca satyasyànàderàtmasvaråpamàtrànubandhino bandhasyàtmasvaråpasyeva kenàpi nivçttiryuktà /
api ca muktasya ÷arãrendriyaviùayàdisaüsarge muktatvavyàghàtaþ /
duþkhàdiprasaïga÷ca /
kàraõasàmagrãsadbhàvàt /
tathàcàbhyudayatulyatayoktadoùaþ /
÷arãràdyabhàve ca tatsàdhyasukhàbhàvena kasyàpi tatràrthitànupapatteranadhikàrikaü ÷àstramàpadyeta /
ko hi svasthàtmà sahasà sukhatatsàdhane hàtumutsahate /
tadevaü viùayàdyanubandhavidhuratvànna jij¤àsà kartavyà /
tadvidhayo 'pi na pramàõam /
÷àstraü cedamanàrambhaõãyamiti pràpte såtrayàmàsa bhagavànàcàryaþ- oü athàto brahmajij¤àseti //

*1,288*

// oü oü athàto brahmajij¤àsà oü //

#<athàto brahmajij¤àsà  | BBs_1,1.1 |>#

%<otatvavàcã hyoïkàro vaktayasau tadguõotatàm  // MAnuv_1,1.9ab //>%

NYâYASUDHâ:
$ã÷vara eva ÷àstrasya viùayaþ$

yattàvaduktaü viùayàbhàvànna jij¤àsà kartavyeti tadanupapannam /
anàtmajãvàtmanorviùayatvànupapattàvapã÷varasya tadupapatteþ /
atra yaduktaü jãvavyatirikta ã÷vara eva nàstãti tatparihàràya såtrakçtoïkàrabrahma÷abdau prayuktau /
tenàyamarthaþ såcitaþ /
"oü ityetadakùaramudgãthamupàsãta',"tadvijij¤àsasva tadbrahma' ityàdi÷rutàvoïkàrabrahma÷abdau jij¤àsye vastuni ÷råyete /
tàbhyàü ca tatsakalajãvajaóàtmakàtprapa¤càdvilakùaõamavagamyata iti /
tadayuktamivàbhàti /
oü àdipadasya alaukikàrthe 'navagatasaïgatitvàt /
nahi padaü cakùuràdivadapratãta evàrthe pratãtiü janayati yenàpårvamarthaü padaprayogàdeva pratãmaþ /
svargàpårvadevatàdyartho 'pi na padaprayogàdeva siddhaþ /
kintu sannihitànekavàkyàrthasàmarthyàllabhyata ityata àha bhàùyakàraþ- otatvavàcãti //

*1,291*

$guõapårõataiva oükàrasyàrthaþ$

hi÷abdo hetvarthe /
oükàrastàvadotatvasya gatatvasya praviùñatvasya và vàcakaþ /
gatyàdyarthasyàvateþ khalu råpametat,"avateùyilopa÷ca' iti såtràt /
"oü iti punaþ kasya vaktà' iti pra÷napårvakaü"avatirnàmàyaü dhàturgatikarmà prave÷anakarmà ca' ityanyatràpyevameva niruktatvàt /
tathàca yadyasau karmàõi tadà karturyadi và kartari tadà karmaõo 'pekùàyàmupapadàdyabhàve 'pi yogyatayà ÷rutyantaràdibalàdvàsàvoïkàrastasya jij¤àsasya guõairànandàdyanantakalyàõaguõairguõànvotatàü vakti /
pakùadvaye 'pyanantànavadyakalyàõaguõapårõataivoïkàrasyàrthaþ /
brahma÷abdasyàpi sa evàrthaþ /
bçhatervçddhayarthasya khalvedadråpam /
tathà ca pårvavadyogyatayà "atha kasmàducyate brahmeti bçhanto hyasmin guõàþ' ityàdi÷rutyantarabalàdvà guõànàü sambandhaþ /

*1,299*

$yaugika÷abdànàm avayavasaügatigrahaõàpekùà àva÷yakã$

etaduktaü bhavati /
yaugikà hi ÷abdà nàva÷yamarthapratyàyane saïgatigrahaõamapekùante /
kiü nàma nigamaniruktavyàkaraõabalenàvayavàrthàvagame sati tatsaüsargasambhàvanàyàü prasiddhamanyathàpårvamevàrthamavagamayanti /
vàkyaråpatvàtteùàm /
yathà'ha"÷rotriyaü÷chando 'dhãte'"vàkyàrthe padaprayogaþ' iti /
naca vàkyaü saïgatigrahaõàpekùamarthamabodhayati /
adhigatàrthatvaprasaïgàda÷akyatvàcca /

*1,305*

$oükàrabrahma÷abdayoþ na abhedo 'rthaþ$

tadetàvoïkàrabrahma÷abdàvapi yaugiko jij¤àsyamanantaguõaparipårõaü pratipàdayantau jãvajaóayostadayogàttadvayatiriktameva ki¤cidgramayataþ taccàviditatvàtsambhavati jij¤àsàviùayaþ /
naca tatràpi guõapårõatà viruddhà /
pràk pratãternirà÷rayasya virodhipratyayasyànutthànàt /
pratãtyà

caivameva siddhatvàditi /
yatpunarakàravàcyena tatpadàrthenokàravàcyasya tvaüpadàrthasyàbhedo makàreõocyate brahma÷abdena ca sakalastvàtmakatvalakùaõapårõatàbhidhãyata iti vyàkhyànam /
tadapràmàõikaü pramàõaviruddhaü ca /
yattvàpteràdimattvàdvetyàdyoïkàrasya nitya÷uddhabuddhamuktasvabhàvaü sarvaj¤aü sarva÷aktisamanvitamityàdi brahma÷abdasya vyàkhyànam tajjãvàdivyatiriktavastusàdhanàvirodhãti sphuñamevetyà÷ayavatà na vyàkhyànàntaraü dåùitamanumataü ca /

*1,307*

$guõotatetiråpaþ sàdhuþ$

nanu guõotatàmiti katham /
vçddhirecãti bhavitavyam /
maivam /
omàïgo÷ca iti ca÷abdenànyatràpi pararåpatvànu÷àsanàt /
athavà åyate råpametat /
nanvasau tantusantàne pañhyate /
anekàrthatvàddhàtånàmityadoùaþ /
kathaü tarhyetatvavàcãti guõaþ /
tatràvatiråpàïgãkàràt /
vaicitçyaü tu dhàtudvayajatvasåcanàrtham /
athavà'kàropasargapårvako 'sàvityadoùaþ /

*1,319*

%<sa eva brahma÷abdàrtho nàràyaõapadoditaþ  // MAnuv_1,1.9cd //>%

NYâYASUDHâ:
$nàràyaõapadasyàpi guõapårõataivàrthaþ$

astu voïkàrabrahma÷abdàbhyàü jãvajaóàtiriktasya jij¤àsyasya siddhiþ /
tathàpi ã÷varasya kimàyàtamityata àha- nàràyaõeti //
sa evetyanuvartate /
nahi nàmni vipratipattirityà÷ayaþ /
athavà såtrakàroktàvoïkàrabrahma÷abdàvupalakùaõamàtram /
"nàràyaõaü mahàj¤eyam' ityàdi÷rutau jij¤àsye nàràyaõa÷abdo 'pi ÷råyate /
nàràyaõapadodita÷càrthaþ sa eva yo guõapårõatvàkhyaþ /
ato nàràyaõa÷abdenàpi jij¤àsyaü jãvàdivyatiriktaü siddhayatãtyanenocyate /
etadapyupalakùaõam /
àtmànante÷varàdi÷abdà api j¤àtavyàþ /
teùàmapi"àtmànameva lokamupàsãta' ityàdau jij¤àsye ÷ravaõàt /
guõapårõatvàbhidhàyitvàcca /
na càlaukikàrthakalpane gauravaprasaïgàdvaraü katha¤cideùàü ÷abdànàü jãvàdiviùayàïgãkaraõamiti vàcyam /
yaugika÷abdaprayogànyathànupapatteruktatvena kalpanàbhàvàt /
anyathà vàkyàdapyalaukikàtharpratyayo na syàt /
laukikàtha eva katha¤cidarthànugamasya vaktuü ÷akyatvàt /
ki¤ca kvacinmukhyàrtha eva ÷abdo 'nupapattyà

kvacidamukhyàrtho 'nugamyate /
na punaramukhyàrtha eva /
tathàca ÷rautaü brahmàdi÷abdaü jãvàdiviùayamaïgãkurvàõenàpi niravagrahapårõatàyuktaü ki¤cidabhidheyaü mukhyamaïgãkaraõãyameva /
tata÷cànena kiü kçtaü syàt /
jãva evaite mukhyàrthàstadanupalabdhistvavidyàvaraõanimitteti cenna /
yato 'tràcàryaþ svayameva prativakùyatãti /

*1,322*

%<sa eva bharga÷abdàrtho vyàhçtãnàü ca bhåmataþ  /
bhàvanàccaiva sutvàcca so 'yaü puruùa ityapi  // MAnuv_1,1.10 //>%

NYâYASUDHâ:
$ã÷varaþ vedena pramitaþ$

yadatroktamã÷varaþ pramito na veti /
tatra pramita ityuttaram /
tatpakùadoùa÷ca parihariùyate /
tathàca ÷àstrasya viùayasambandhaþ samàhità bhavati /
yatpunaratroktaü kena pramàõeneti /
tatra vedeneti vadàmaþ /
vedasye÷varaviùayatà kuta ityato 'pyoïkàraþ såtrakçtà brahmaõi prayuktaþ /
tatkathamasyàrthasyopapàdakamityà÷aïkayedamatràkåtaü såtrakàrasyetyàha- vyàhçtãnàü ceti //
sa evàrtha iti sambandhaþ /
oükàrastàvadbhagavata ã÷varasya vàcakaþ /
"omiti brahma' ityàdi ÷ruteþ /
ataþ sa eva vyàhçtãnàü ca bhåràdãnàmartha iti gamyate"praõavàrthà vyàhçtayaþ' ityàdyàgamena tisçõàü vyàhçtãnàü varõatrayàtmakoïkàravyàkhyànatayàvagatatvàt /
vyàkhyànavyàkhyeyayo÷caikaviùayatà suprasiddheti /
evakàro vyàhçtãnàmagnivàyusåryadevatàkatvaprasiddhayà tatpratipàdakatvabhramaü nivàrayati /
agnyàdãnàmadhidevatàtvenàpi prasiddhayupapatteþ /
anyathoktavyàkhyànavyàkhyeyabhàvànupapattiprasaïgaþ /
kena nimittena vyàhçtãnàü ca sa evàrtha ityata àha- bhåmata iti //
bhåmà pårõatvaü tato bhåþ /
bhavaterbahutvàrthasya kvipi råpametat /
bhàvanàjjagata utpàdanàdbhuvaþ /
bhavaterevàntarõãtapyarthasya kapratyaye råpam /
sutvàtsukhatvàtsvaþ /
sva÷abdo hi sukhavàcã prasiddhaþ /
cakàrau nimittàntarasamuccaye /
yathoktam /
"pårõo bhåtivaro 'nantasukho yadvayàhçtãritaþ' iti /
etaireva nimittairvyàhçtãnàmartho na punarlokatrayàtmakatvena /
tasya pramàõaviruddhatvàt /
"bhåriti và ayaü lokaþ' ityàdi÷rutirapi lokatrayàntargatabhagavadviùayaivetyeva÷abdàrthaþ /

*1,327*

$gàyatryarthaþ nàràyaõa eva$

kimato na hi vyàhçtaya eva veda iti cet /
vyàhçtyarthatayà tàvatparame÷varasya gàyatrãpratipàdyatàvagamyate /
tripadàyà gàyatçyà vyàhçtitrayavyàkhyànatvasyàgamasiddhatvàt /
nanu gàyatçyàü yo bhargo no 'smàkaü dhiyaþ pracodayàtprerayettasya saviturdevasya tadvareõyaü råpaü dhãmahi cintayàma iti bharganàmakaþ savità pratipàdyo dç÷yate /
tatkathaü bhagavatparatvamityata àha- sa eva bharga÷abdàrtha iti //
bharaõagamanayogàditi ÷eùaþ /
upalakùaõaü caitat /
jagatprasavahetutvàtsavitetyapi draùñavyam /
natu såryaþ /
tathàtve gàyatçyà vyàhçtyarthatvànupapatteþ /
"dhyeyaþ sadà savitçmaõóalamadhyavartã nàràyaõaþ' ityàdyàgamavirodhàccetyevàrthaþ /
astu gàyatçyartho nàràyaõaþ kimetàvatàpi /
gàyatçyarthatvàtpuruùasåktàrtho 'pi sa eveti siddhayati /
vargatrayàtmakasya tasya tripàdagàyatrãvyàkhyànatvena"tadbhedaþ pauruùaü såktam' ityàdyàgamasiddhatvàt /
nanu puruùasåkte puruùasya pa÷orhiraõyagarbhasya và pratipàdanàtkathaü nàràyaõaþ pratipàdyata ityata àha- so 'yamiti //
pårõatvàdineti ÷eùaþ /
tathàca ÷rutiþ /
"sa và ayaü puruùaþ sarvàsu pårùçpuriùayo nainena ki¤canànàvçtaü nainena ki¤canàsaüvçtam' iti /
anyathoktayuktivirodhaþ /
vakùyate caitat /
siddhe ca puruùasåktàrthatve viùõoþ kiü syàt /
sarvavedàrthatvameva siddham /

*1,331*

%<sa eva sarvavedàrtho jij¤àsyo 'yaü vidhãyate  // MAnuv_1,1.11ab //>%


NYâYASUDHâ:
$sa sarvà vàk sàkùàt oükàravyàkhyànam$

"vedàþ puruùasåktagàþ' ityàgamena sarvavedànàü puruùasåktàrthatayàvagatatvàdityàha- sa eveti //
eva÷abdaþ kàryàdivyàvçttyarthaþ /
"sarve vedà yatpadamàmananti' ityàdi÷rutisiddhamapi bhagavataþ sarvavedàrthatvaü nyàyenopapàdayitumayaü prayatnaþ såtrakàrasya /
syàdetat /
ã÷varaþ savarvedàrthastadvayàkhyeyoïkàràrthatvàt /
yo yadvayàkhyeyàrthaþ sa tadartho yathà sampratipanna iti và sarvo veda ã÷varaparastatparoïkàravyàkhyànatvàditi và sàkùàdevànumànaü kiü na vyàkhyàyate /
"tadyathà sarvàõi parõàni ÷aïkunà santçõõànyevamoïkàreõaiva sarvà vàk santçõõà' ityàdi÷rutyà hetvarthasamarthanaü bhaviùyati kimanena paramparàvyàkhyànena /
satyam /
tathàpi vàkyàntarabalena na sarvà vàgoïkàravyàkhyànaü sàkùàtkiü nàmoktaprakàreõa paramparayaiveti j¤àpayitumitthaü vyàkhyànamityadoùaþ /
nanu ce÷vare pramàõaü pçùñavata oükàrabrahma÷abdàveva kasmànnoktau kiü vedànumànena /
naca padasyàpramàõateti vàcyam /
yaugikapadapràmàõyasya uktatvàt /
maivam /
mãmàüsànugràhyapramàõasya pçùñatvàt /
na coïkàràdimàtraü tathà vivakùitam /
kiü nàma samasto veda eveti /
kimato yadyevamã÷varaþ sarvavedàrtha iti cet /
viùayasambandhasambhavàjjij¤àsàyàþ kartavyatà ÷àstrasya càrambhaõãyatvaü siddhamityà÷ayavàn sàkàïkùasya vàkyàbhàsasyàpratipàdakatvàdàkàïkùitàdhyàhàraü såcayansåtravàkyàrthamàha- jij¤àsya iti //
ayamiti uktavidhayà jãvajaóàtmakàtprapa¤càdatyantaviviktatvena ni÷citatayà viùayabhåtaþ sarvavedàrthatayà ÷akyapratipàdana÷cetyarthaþ /

*1,333*

$mãmàüsàdvàrà ÷àstrasyàpi ã÷varaviùayakatvam$

nanu vedànàmã÷varapratipattijanakatvàdbhavatu tadviùayatvam /
÷àstraü tu teùàmã÷varapratipàdanànusaraõopàyanyàyaviùayaü kathamã÷varaparamucyate /
maivam /
vedànàmã÷varamavabodhayatàmitikartavyatà hi mãmàüsà /
tenopakàrakatvàdbhavati tadviùayà taduddhàrà ÷àstramapi /
na hi bãjasyàïkuraü janayataþ sahakàriõo jalàderaïkuro na kàryam /
nanu mãmàüsàpi sambhàvanàdiviùayà kathamã÷varaviùayà bhavati /
maivam /
dvividhaü khalu karmakàrakaü bhavati /
ki¤cidavyavadhànena vyàpàrajanyàti÷ayayogi /
yathodyamananipatanavyàpàrajanyordhvàde÷asaüyogavibhàgàti÷ayavi÷iùñaþ kuñhàraþ kartçvyàpàrasyàvyavadhànena karma bhavati /
ki¤cidudde÷yaphalasambandhitayà karaõavyàpàravyavadhànena /
yathà dvaidhãbhàvavànvçkùaþ /
tatra kartçvyàpàrasya karaõavyàpàravyavadhànena vçkùakarmateva mãmàüsàvyàpàrasyàpi pramàõàdisambhàvanàddhàreõe÷varàvabodha evodde÷ya iti bhavati tatkarmatà /
syàdetadevam /
yadi vedetikartavyatà vicàraþ syàt /
na caivam /
vinàpi vicàreõa ÷abdopalabdhisamayagrahaõatatsmaraõasahakçtàcchabdàdevàrthàvagamadar÷anàt /
naca mantavyaü ÷aktitàtparyàj¤ànaviparyayadoùàcchabdaþ saü÷ayavipayaryayàvutpàdayati /
tatra doùàpanayanena saü÷ayàdivyudàsàya ÷aktitàtparyavicàro 'ïgaü bhavatãti /
yatastatràpi ÷abdo vinà vicàreõa tattvaj¤ànasyeùye /
kiü nàma pratibandhamàtraü vicàreõàpanãyate /
na hãtikartavyataivam /
tatkathaü vedetikartavyatà jij¤àsà /
kathantaràü ce÷varaviùayà /
kathantamàü ca ÷àstrasya tadviùayateti /

*1,338*

$nirõayaprayojakatvàt mãmàüsàyàþ ã÷varaviùayatvam$

atrocyate /
satyamevam /
tathàpi pratibandhanivçttau satyàmeva nirõaya iti pratibandhakaniràsahetorapi vicàrasyopacàreõa nirõayahetutvàdupapannamã÷varaviùayatvam /
etenaitadapi nirastam /
ã÷varasya vedapramàõakatve tata eva ni÷citatvàtkiü mãmàüsayeti /
yuktivàkyàbhàsajanitavipratipattipratibandhasyoktatvàt /
tathà hi /
vedapràmàõyamevànaïgãkurvàõàþ kecidã÷vara eva nàstãti pratipannàþ /
apare tu tadaïgãkçtyàpi tadvàcinàü padànàü jãvàdiviùayatàü vyàkurvantastadabhàvamasthitàþ /
anye tu punarastã÷varaþ kintu paramàrthato nirguõa eveti saïgirante /
eke tu saguõo 'pi na jagataþ kàraõamapi tådàsãna evetyàtiùñhante /
kecitkàraõatve 'pyupàdànamityabhyupayanti /
nimittamàtratve 'pi katipayaguõaü guõebhyo bhinnamanye manyante /
itare tu bhinnàbhinnamupagatavantaþ /
kecidvigrahavantamityevamàdyàsvanekàsu vipratipattiùu satãùu tattvaj¤ànakaraõàdapi vedàttadanutpattau tadapanodanadvàreõa vedetikartavyatàråpà jij¤àsà kartavyeti /

*1,340*

$karmaõi ùaùñhãparigrahaþ ùaùñisamàsavicàraþ$

tatra tàvadbrahmaõo jij¤àsà brahmajij¤àseti ùaùñhãsamàso na punardharmàya jij¤àsetivaccaturthãsamàsaþ /
tàdarthyasamàse prakçtigrahaõaü kartavyamiti vàrtikakçtà prakçtivikàrabhàva eva caturthãsamàsasya niyamitatvàt /
tathaivodàharaõaü yåpàya dàru yåpadàrviti /
prakçtivikàrabhàvarahiteùu cà÷vaghàsàdiùva÷vaghàsàdayaþ ùaùñhãsamàsà bhavantãti prativihitam /
nacàtra prakçtivikàrabhàvo 'sti /
ùaùñhãsamàse 'pi keciccheùe ùaùñhãti pratipannàþ /
kecitkarmaõãti /
tatra karmaõi ùaùñhãparigrahàya jij¤àsya ityaktam /
kçtyànàü karmaõi smaraõàt /
anyathà jij¤àsàsyetyavakùyat /
jij¤àsà khalu karmàpekùà vinà karmaõà na j¤àtuü ÷akyà na tu sambandhinaü vineti karmaõaþ pràdhànyàttadeva vaktavyam /
sambandhisàmànyoktavarthàtkarmàpi labhyata iti cenna /
sàkùàtpratãtaparityàgenàrthalabhyasvãkàrasya vaiyarthyàt /
evaü sati lakùaõàdijij¤àsàpi pratij¤àtà syàditi cenna /
tasyà vinàpyabhidhànena làbhàt /
nahi lakùaõàdijij¤àsàmantareõa brahmajij¤àsàsti /
anyathànekaviùayatvena ÷àstrabhedaprasaïgaþ /
nirviùayatà÷aïkàpanodàrthaü prayuktaü padamidaü karmàbhidhànyeva yuktam /
tadvijij¤àsasvetyàdi÷rutyarthànugataü caivaü sati såtraü syàt /

*1,356*

nanu ca "pratipadavidhànà ùaùñhã na samasyate' iti karmàõi ùaùñhayàþ samàsaþ pratiùidhyata iti cenna /
"kçdyogalakùaõà ca ùaùñhã samasyate' iti pratiprasavàt /

*1,368*

$karmapràdhànyàrthaü jij¤àsya iti prayogaþ$

athavà brahmaõaþ karmatvenàpràdhànya÷aïkàü nivartayituü jij¤àsya iti karmapràdhànyaü såcitam /
j¤ànavidhau hi brahmaõo 'pràdhànyaü syàt /
tajj¤ànodde÷ena jij¤àsàvidhàne kutaþ apràdhànyam /

*1,375*

$kartavyetipadàdhyàhàravicàraþ$

vidhãyata ityanena kartavyeti padàdhyàhàraü såcayati /
nanu bhavatãti svataþ siddham /
maivam /
tathà satyanuvàdatvaprasaïgàt /
atraike codayanti /
siddhaiva nanu brahmajij¤àsà /
athàto dharmajij¤àseti sakalavedàrthavicàrasyoditatvàt /
brahmaj¤ànasya codanàlakùaõatvena dharmasvaråpatvàdabhyadhikà÷aïkàbhàvàditi /

*1,383*

$gatàrthatà÷aïkàtatsamàdhànànupapatti pradar÷anam$

tatra kecidabhyadhikà÷aïkàü dar÷ayanto brahmajij¤àsàü pçthagàrabhante /
apare tu kàryaniùñha eva vedabhàgo vicàryatvena tatra prakrànto vicàrita÷ca na vastutattvaniùñha ityato vastutattvaniùñhaü vedabhàgaü vicàrayitumidamàrabhyata ityàhuþ /
seyaü gatàrthatà÷aïkà tatsamàdhànaü ca nopapadyate /
sarvavedànàmã÷varaikaniùñhatvena sarvavedàrthasyàtraiva jij¤àsyatvàt /
dharmajij¤àsà÷àstraü tu vedaikade÷àmukhyàrthadharmavicàràya pravçttamityà÷ayena và"sa eva bharga÷abdàrthaþ' ityàdyuktam /
tatra sarvavedàrtha ityanena gatàrthatà÷aïkàniràsaþ sa eva na tu kàrya÷eùatayetyàdyaü samàdhànaü sarveti dvitãyaü ca nirastam /
tadupapàdanàya pårvavàkyam /
jij¤àsya iti sàdhyanirde÷aþ /
vakùyati ca etadvistareõa kàryatà cetyàdinà /

*1,391*

%<j¤ànã priyatamo 'to me taü vidvàneva càmçtaþ  // MAnuv_1,1.11cd //
vçõute yaü tena labhya ityàdyuktibalena hi  /
jij¤àsotthaj¤ànajàt tatprasàdàdeva mucyate  // MAnuv_1,1.12 //>%


NYâYASUDHâ:
$jij¤àsàyà niùprayojanatvaniràsaþ$


brahmajij¤àsàyà niùprayojanatvaü ÷aïkitamapàkartuü ataþ÷abdaü vyàcaùñe- j¤ànãti //
taü vidvànityanena"tamevaü vidvànamçta iha bhavati' iti vàkyameva÷abdena"nànyaþ panthà ayanàya' ityuttaravàkyamavadhàraõàrthaü ca saïgçhãtam /
ca÷abdo vàkyasamuccaye /
vçõute yamityanena"yamevaiùa vçõute' iti vàkyaü saïgçhãtam /
àdipadena"àtmà và are draùñavyaþ' ityàdeþ saïgrahaþ /
hi÷abdau hetau /
eva÷abdaþ pratyekamabhisambadhyate /
yasmàttasya brahmaõo nàràyaõasya prasàdàtparamànugrahàdeva mucyate saüsàràt na tu karmàdineti"tamevam'"yamevaiùa vçõute' iti ÷rutibalena gamyate /
yadyapi tamevamiti paramapuruùaprasàdo na ÷råyate /
tathàpi yamevaiùa vçõuta iti ÷rutibalena gamyate /
yadyapi tamevamiti paramapuruùaprasàdo na ÷råyate /
tathàpi yamevaiùa vçõuta iti vàkyànurodhena tatràpyanusandheyaþ /
nimittena naimittikopalakùaõànmumukùusambandhisàdhanàvadhàraõàya tu na sàkùàduktaþ /

varaõaü tu prasàda ucyate /
"apàma somam' ityàdyàstu ÷rutayaþ sàvakà÷atvàdanyathà yojyàþ /
ã÷varaparamaprasàda÷ca tajj¤ànàdeva bhavati /
na punaþ karmàdineti j¤ànã priyatamastamevaü vidvànityuktibalenàvagamyate /
vidvànityasyàpi prasàdàti÷ayadvàreõetyarthaparyavasànasyoktatvàt /
karmàderanugrahamàtrahetutvenàpi tadvacanaü sàrthakam /
ã÷varaj¤ànaü ca tajjij¤àsayaiva nànyeneti"àtmà và are draùñavyaþ' iti paramàtmada÷arnànuvàdena tatsàdhanatayà ÷rotavya ityàdinà ÷ravaõàdividhàyakoktibalena pratãyate /
karmaõàü tvantaþkaraõa÷uddhidvàreõa j¤ànàïgatvopapattestadvàkyaü sàrthakaü bhaviùyati /
ato brahmajij¤àsà kartavyeti sambandhaþ /

*1,397*

idamuktaü bhavati /
yadyapi na jij¤àsàyàþ svargàdiråpo 'bhyudayaþ prayojanaü sambhavati /
tathàpi mokùo bhaviùyati /
tasyànanyasàdhyatvàt /
mokùasàdhanaü hi sàkùàt bhagavàneva /
"bandhako bhavapà÷ena bhavapà÷àcca mocakaþ' ityàdivacanàt /
sàdhanaü ca dvividham /
siddhamasiddhaü ca /
tatràsiddhamutpàdyaü phalakàmena /
yathà yàgàdi /
siddhaü tu savyàpàrãkaraõãyam /
yathà kuñhàràdi /
siddhaü ca sàdhanaü bhagavàniti mumukùuõà savyàpàrãkaraõãyaþ /
vyàpàra÷ca prasannataiva /
nigaóàdimocakeùu ràjàdiùu tathà dar÷anàt /
"yasya prasàdàtparamàrtiråpàdasmàtsaüsàrànmucyate nàpareõa' ityàdi÷rute÷ca /
vyàpàrapràdhànyokti÷cendriyàrthasannikarùaþ pratyakùamityàdàvivaupacàrikã /
mocaka÷ce÷varaprasàdastadbhaktayekasàdhyaþ /
"bhaktayaiva tuùyimabhyeti viùõunànyena kenacit' ityàdivacanàt /
svargàdihetuprasàdamàtraü karmàdisàdhyam /
"karmaõà tvadhamaþ proktaþ prasàdaþ' ityàdismçteþ /
prasàdo nàmecchàvi÷eùo guõàntaraü và na naþ kacit kùatiþ /
parame÷varabhaktirnàma niravadhikànantànavadyakalyàõaguõatvaj¤ànapårvakaþ svàtmàtmãyasamastavastubhyo 'nekaguõàdhiko 'ntaràyasahasreõàpyapratibaddho nirantarapremapravàhaþ /
yamadhikçtya"yatra nànyatpa÷yati'"sà ni÷à pa÷yato muneþ' ityàdi÷rutismçtayaþ /
nacàsau tatsàkùàtkàramantareõotpadyate /
loke tathà dar÷anàt /
nacàvyaktasvabhàvo bhagavàüsahasreõàpi prayatnànàü ÷akyaþ sàkùàtkartuü vinà tadanugrahàt /
prasannastvanantàcintya÷aktiyogàdàtmànaü dar÷ayatãti yujyate /
dar÷anàsàdhanaü cànugrahaþ svayogyaguõopetasya nirdoùasya bhagavadvigrahavi÷eùasyàdaranairantaryàbhyàü viùayavairàgyatadbhaktisahitàd bahukàlopacitànnididhyàsanàparanàmakàdvicintanàdçte na labhyate /
naca nididhyàsanaü vàkyàrthagrahaõalakùaõe ÷ravaõe kçte 'pi vinà mananàparanàmnà vicàreõopapadyate /
saü÷ayaviparyayostàdavasthyàt /
nahi tayoþ satoràdaranairantaryàdyupapadyate /
ato jij¤àsà nididhyàsanaparame÷varànugrahataddar÷anaparamabhaktiparamànugrahadvàrà mokùàsàdhanatvàt kartavyeti /
ye tu dhyànameva paramapàñavàpannamaparokùàkàramiti manyante teùàü dar÷ana÷rutaya upacaritàrthàþ prasajyeran /


*1,403*

syàdetat /
ataþ÷abdastàvatprakçtasya hetubhàve vatarte /
tatra brahmajij¤àsàyàþ prayojanàkàïkùàyàmadhikàrivi÷eùaõatayàtha÷abdena prakçto mokùaþ sambaddhayate /
j¤àtumicchà jij¤àsà /
nacàtràvayavàrthena jij¤àsà÷abdo 'rthavàn /
icchàyàþ svàtantryàviùayatvena vidhàtuma÷akyatvàt /
ata eveùyamàõaj¤ànopalakùaõàpyayuktà /
tasmàjj¤ànecchàntarõãto vicàro jij¤àsàpadena lakùyate /
mukhyaprayogàtikrameõa làkùaõikà÷rayaõe cedaü prayojanam /
yadvicàrasya j¤ànadvàraiva mokùasàdhanatvaj¤àpanam /
anyathà yogyatàviraheõànvayàbhàvavaprasaïgàt /
yadi ca jij¤àsà÷abdo mãmàüsà÷abdavadvicàra evopasaïkhayàyate /
tadàpyanvayavyatirekàbhyàü vicàrasya j¤ànasàdhanatà j¤àsyate /
evaüca vicàro yato j¤ànasàdhanaü j¤ànaü ca mokùasàdhanamato asau kartavya iti labhyate /


*1,409*

mokùàderanyalabhyatvasya ÷aïkitatvàtsàvadhàraõatàpi /
ã÷varaprasàdasya tu j¤àpakaü na ki¤cidatra pa÷yàmaþ /


*1,418*

$j¤ànamokùayor madhye prasàdànapekùatva÷aïkà$

naca j¤ànasya mokùasàdhanatà na yuktà /
yene÷varaprasàdo madhye 'dhyàhriyate /
àtmayàthàtmyàj¤ànàdanàtmani ÷arãràdàvàtmatvàrope sati hi tadanukålapratikålayo ràgadveùau bhavataþ /
tàbhyàü prayuktaþ puõyapàpalakùaõàü pravçttimàcinute /
tata÷ca suranaratiryagàdinànàyoniùu navãna÷arãrendriyàdisaüyogalakùaõaü janmàsya bhavati /
tasmàcca duþkhànubhava ityanàdirayaü kàryakàraõapravàhaþ saüsàra ityucyate /
àtmatattvaj¤ànàccàj¤ànaviparyayau nivartete /
tattvaj¤ànasya samànà÷rayaviùayàj¤ànamithyàj¤ànanivartanasvàbhàvyàt /
÷uktikàtattvaj¤ànasya tadaj¤ànarajatàropanivartakatvadar÷anàt /
mithyàj¤ànanivçttau ca ràgadveùànudayaþ /
kàraõàbhàvàt /
tayorabhàve ca na pravçtterutpattiþ pràgupacitàyà÷copabhogena prrakùayaþ /
pravçttyabhàve ca janmàntaràbhàvo hetvabhàvàdeva /
vatarmàna÷arãràde÷càrambhakakùaye sati nivçttiþ /
janmàbhàve ca na nirbãjasya duþkhasyotpàda ityevamàtyantikã duþkhanivçttirmuktiþ /
tathàca j¤ànasvabhàvalabhyàyàü muktau kimã÷varaprasàdena /
na hyandhakàranibandhanaduþkhanivçttaye pradãpamupàdadànàþ kasyacitprabhoþ prasàdamapekùante /
svabhàvo hi pradãpasyàyaü yatsamànàdhikaraõàndhakàranivartakatvam /
tathàca nyàyasåtram /
"duþkhajanmapravçttidoùamithyàj¤ànànàmuttarottaràpàye tadanantaràpàyàdapavargaþ' iti /

*1,420*

%<dravyaü karma ca kàla÷ca svabhàvo jãva eva ca  /
yadanugrahataþ santi na santi yadupekùayà  // MAnuv_1,1.13 //
narte tvat kriyate ki¤cidityàderna hariü vinà  /
j¤ànasvabhàvato 'pi syànmuktiþ kasyàpi hi kvacit  // MAnuv_1,1.14 //>%

NYâYASUDHâ:
$mokùasya haryadhãnatvam$

yattu mokùasye÷varàdhãnatvavacanaü tajj¤ànàdijanmanã÷varasya nimittatàparamityaviruddham /
tadarthaü ca tadupàstyàderupayogaþ /
tadevaü j¤ànasvabhàvenàj¤ànàdinivçttau kàraõàbhàve kàryànudayasye÷varaprasàdànapekùatvàdayuktamidamataþ÷abdavyàkhyànamityata àha- dravyamiti //
dravya÷abdena prakçtyàditattvamucyate /
karmeti dharmàdharmau /
svabhàvaþ prakçtyàdãnàü pariõàmàdiþ /
jãva ityabhimànã /
eveti yadanugrahata ityataþ paraü draùñavyam /
anena sarvotpattimadupàdànanimittànàü sattàpi parame÷varàdhãnetyucyate /
"na çte tvatkriyate ki¤cana' iti ÷rutyà sarvàrthakriyàyàstadadhãnatvam /
ityàderàgamàdavagamyata iti ÷eùaþ /
j¤ànasvabhàvato 'pãtyapi÷abdenàïgãkàravàdo 'yamiti såcayati /
hi÷abdo hetau /
yasmàdevaü tasmàdupapannaü pårvavyàkhyànamiti /

*1,421*

$bandhasye÷varàdhãnatvopapàdanam$

tata÷càyamarthaþ /
syàdetadevam /
yadyaj¤ànamàtranibandhano 'yaü bandho jãvasya syàt /
na caivam /
÷rutismçtãtihàsapuràõeùu parame÷varecchànimittatvàvagamàt /
advaitinàmavidyàdhãnajãvabrahmavibhàgavattàrkikàdãnàü ca guõavattvàdhãnadravyavadanàderapã÷varàdhãnatvopapatteþ /
upapàdayiùyate hi j¤ànànandàdisvaråpo 'yaü jãva iti puüstvàdivadityàdinà /
tadbhàvànupalabdhi÷cànubhavasiddhà /
tenàvagamyate 'sti kimapyàvarakam /
yenàvçtaþ svaprakà÷acaitanyaråpo 'pi nàtmanastattvaü veda /
naca kàmakarmàdikameva tathà bhavitumarhati /
tasyàpi sàdinaþ kàraõàpekùatvàt /
naca pårvapårvasmàduttarottaramiti yuktam /
suptipralayayostadvçttyabhàvena niùkalaïkacaitanyabalàtsvaråpàvabhàsaprasakteþ /
ataþ kàmakarmàdyatiriktaü màyàvidyà prakçtirityàdi÷abdàbhidheyamanàdyeva kimapi dravyamaïgãkaraõãyam /
"anàdimàyayà suptaþ' ityàdi÷rutismçtaya÷ca bhavanti /
naca màyàpi kathaü svaprakà÷amàvçõotãti yuktam /
àvarakatayaiva tasyàþ pramitatvàt /
vakùyate càtropapattiþ /
naca jaóasya svataþ ki¤citkaratvaü yuktam /
dravyaü karma cetyàdivàkyaviruddhaü ca /

*1,424*

$ã÷varaprasàdasyàpekùitatvasamarthanam$

ataþ parame÷vara eva sattvàdiguõamayyà vidyàvirodhitvenàvidyayà svàdhãnayà prakçtyàcintyàdbhutayà sva÷aktayà ca jãvasya svaprakà÷amapi svaråpacaitanyamàcchàdayatãti yuktam /
sa eva ca svàdhiùñhànalabdhapariõàmamahadahaïkàràdiprakçtyaü÷aiþ saüyojya kartçtvabhoktçtvasvàtantçyaü kàrakaphalasvàmyaü càsyàvidyamànamevopadar÷ya ràgàdyutpàdanadvarà duþkhamanubhàvayati /
tadevaü bandhasye÷varàdhãnatvàtsa eva mocako 'ïgãkàryà'parasya svàtantryàbhàvàt /
prasanna evàsau svakãyàü màyàü vyàvartayatãti tatprasàdàrthaü sarvo 'pyayaü sàdhanasandarbha ityuktam /
tato yadyapi na såtràkùarebhyo bhagavatprasàdo labhyate /
tathàpyanupapattyàïgãkaraõãya iti yuktaü vyàkhyànam /
vakùyati caitatsåtrakàraþ"tato hyasya bandhaviparyayau iti /
evamuktena nyàyena na j¤ànasyaivàyaü svabhàvo yatsàkùànmokùasàdhanatvam /
astu và tathàpã÷varaprasàdo 'pekùitaþ /
sakalakàrakàõàü tadadhãnasattàpravçttitvena tadicchàü vinà kasyàpi kàryasyànudayàditi /
aïgãkàravàdasya cedaü prayojanaü yatpårvasyaivàrthasya samarthanam /
tathàhi /
yena j¤ànasya mokùahetutvamaïgãkçtaü na tenàpi ã÷varecchàü tyaktuü ÷akyate /
kàrakaprerakatvàdinàva÷yàbhyupagamanãyatvàt /
tathàca kimanena j¤ànenàpramitena /
pramita ã÷vara evàïgãkàrya iti /

*1,426*

%<aj¤ànàü j¤ànado viùõurj¤àninàü mokùada÷ca saþ  /
ànandada÷ca muktànàü sa evaiko janàrdanaþ  // MAnuv_1,1.15 //>%

NYâYASUDHâ:
$vivaraõamatànuvàdaþ$

yaduktaü na kàryo mokùaþ kintu pràcãneùu mithyàj¤ànàdiùu nivçtteùu kàraõàbhàvàdevottarapravàhànutpàdamàtram /
tatra kà nàma parame÷varàpekùà /
tadvacanàni tu j¤ànotpattyàdinimittatàparàõãti /
tadanupapannam /
j¤ànapradànàdyatiriktasyàpã÷varaprayojanasyàgameùåkteriti àha- aj¤ànàmiti //
mokùadaþ pràguktaprakçtibandhàt /

nanvanàdeþ prakçtibandhasya kathaü nivçttiriti cet /
atràha ka÷cit /
na sàditvamanàditvaü và vinà÷àvinà÷ayornimittam /
kintu virodhisannipàtàsannipàtàveva /
ki¤ca loke tàvadanàdiþ pràgabhàvo nivartate sugatànàü tattvapatibhàvanàprakarùeõànàdivàsanàsantànànàü nivçttiriùyà /
naiyyàyikànàmapyanàdimithyàj¤ànapravàhaþ paramàõu÷yàmatà ca nivartate /
sàïkhayànàmapyaviveko nivartate vivekena /
mãmàüsakànàmidànãntanadharmatattvaj¤ànapràgabhàvo 'nàdirnivartate /
anàdibhàvaråpasya na nivçttiriti cenna /
anirvacanãyatvàdaj¤ànasya /
anàdinar nivartata iti sàmànyavyàptiþ /
j¤ànenàj¤ànanivçttiriti vi÷eùavyàptiþ /
ataþ saiva balavatã /

*1,430*

$vivaraõamataniràsaþ$

nanu svopàdànagatottaràvasthà vinà÷aþ /
tatkathamanàdernirupàdànasya vinà÷aþ /
na /
svà÷rayagatottaràvasthetyetàvatvàt /
anyathà paramàõu÷yàmatvàdãnàmanivçttiprasaïgàt /
abhàvavailakùaõyàdàtmavadaj¤ànasyànivçttiriti cenna /
sadvailakùaõyàtpràgabhàvavannivçttiþ kiü na syàt /
kastarhi nirõayaþ /
j¤ànàj¤ànakçto vi÷eùànvaya ityuktamiti /
tadayuktam /
tathàhi /
yattàvanna sàditvamanàditvaü vetyàdi /
tatra kiü nivartakàbhàva upàdhiranenocyate kiü và nivartakasadbhàvena satpratipakùatà /
nàdyaþ /
sàdhanavyàpakatvàt /
na dvitãyaþ /
asiddheþ /
na hi aj¤ànasyànàditayà nivçttyanupapattiü bruvàõastannivartakamabhyupaiti /
kintvanàditvena tadabhàvamapyanuminoti /
yadapi pràgabhàve vyabhicàrodbhàvanaü tadapi bhàvatvena hetuvi÷eùaõàdayuktam /
yadapi sugatànàmityàdi tadatyantamasaïgatam /
nahi vàsanànàmanàditvaü vainà÷ikà abhyupayanti /
naca tadvayatiriktaü santànam /
yena tatra vyabhicàra udbhàvyeta /
naca naiyyàyikà abhyupayanti /
naca tadvayatiriktaü và pravàhamaïgãkurvate /
paramàõu÷yàmatàpi sàdireva /
nahi paramàõupàkasyedaüprathamatà tatsiddhàntaþ /

*1,437*

yadapyaj¤ànasyànirvacanãyatvamuktam /
tatrànirvacanãyatvaü sadasadvilakùaõatvaü cet kimanena prakçtànupayuktena /

pratipakùo 'yamiti cenna /
parasyàsiddheravyàpte÷ca /
bhàvàbhàvavilakùaõatvamanirvacanãyatvam /
tena vi÷eùaõàsiddhirucyata iti cenna /
svoktivirodhàt /
svayameva hyanàdibhàvaråpaü yadvij¤ànena vilãyata ityaj¤ànalakùaõamabhidhàya bhàvaråpàmànasàdhanàya pramàõànyupanyastàni /
abhàvavailakùaõyamàtraü tatra vivakùitamiti cenna /
tasyaiva hetuvi÷eùaõatvopapatteþ /
nanvatroktam /
sadvailakùaõyàtpràgabhàvavannivçttiþ kiü na syàditi /
satyamuktaü duruktaü tat /
pràgabhàvasyàpi sattvàïgãkàràt /
atha sadvilakùaõatvaü nàma bhàvavilakùaõatvaü vivakùitam /
tadàbhàvavailakùaõyàïgãkàravirodhenàsiddhiprasaïgo 'tyantàbhàve vyabhicàra÷ca /
tasyàpi nivçttisàdhane tannivçttàveva vyabhicàraþ /
ki¤càtmani bhàvatvaü nàstãti tatrànaikàntyaü duùpariharam /
tathàpyàropitaü bhàvatvaü tatràstãti cet /
tadavidyàyàmapi samànamityasiddhiþ /
yadapi vyàptyoþ sàmànyavi÷eùabhàvakathanaü tasyopayogo vaktavyaþ /
tena balàbalani÷caya iti cet /
sa kiü sàmànyavi÷eùabhàvamàtreõotàvyabhicàràdisampattau satyàm /
àdye dhåmavànagnimàniti sàmànyavyàpteþ parvato niragnika iti vi÷eùavyàptirbalavatã prasajyeta /
dvitãye kiü sàmànyavi÷eùabhàvena vyabhicàràdikameva vyutpàdyatàm /
kiü vànena prabalatvena durbalatvena ca /
vi÷eùavyàptyà sàmànyavyàptirbàdhyata iti cet /
kiü saïkocanaü bàdhyatvamuta vyabhicàrapradar÷anamathopàdhyudbhàvanam /
nàdyaþ /
yadanàdi tadaj¤ànàtiriktaü na nivartata iti saïkocanãyam /
na punaryadanàditvarahitaü tadeva j¤ànanivartyamiti saïkocyamityatra niyàmakàbhàvàt /
sàmànyavi÷eùabhàve tåktam /
na dvitãyaþ /
vyabhicàrasthalasyàdar÷itatvàt /
vyàptibalenàj¤ànasya j¤ànanivartyatve siddhe 'nàditvasya tatraiva vyabhicàra iti cet /
tarhyetadevocyatàm /
kiü sàmànyavi÷eùabhàvena /
anàditvenàj¤ànasyànivatyartve siddhe 'j¤ànatvasya tatraiva vyabhicàra iti kiü na syàt /

*1,442*

astu tahir pratipakùa eveti cet /
kiü vyàptimàtreõota pakùadharmatopetayà vyàptyà /
na prathamaþ /
vyaptimàtrasyàpratipàdakatvàt /
anyathà pakùadharmatàvaiyarthyàt /
dvitãye saüsàrakàraõamaj¤ànaü j¤ànanivartyaü bhavitumarhati /
aj¤ànatvàt /
÷uktikàj¤ànavadityuktaü syàt /
atràpi kiü sàmànyavi÷eùabhàvena /
ki¤ca tu ÷uktikàj¤ànaü nàma kiü j¤ànàbhàvo 'tha bhàvaråpamaj¤ànam /
àdye dçùñàntasya sàdhanavaikalyam /
nahi ÷abdasàmyamàtreõa dçùñàntadàrùyàntikabhàvo 'sti /
tathàtve gotvena vàgàdãnàmapi ÷çïgitvasàdhanaprasaïgàt /
dvitãye kiü tatsàdyutanàdi /
àdye kathamayaü vi÷eùaþ syàt /
dvitãye tadapi pakùatulyam /
na tçtãyaþ /
aj¤ànetaratvasya samavyàptyàvàtpakùetaratvàcca /


*1,445*

$ñãkàkçtsvayaü samàdhatte$

etena j¤ànàj¤ànakçto vi÷eùànvaya iti nirastam /
yadapi nirupàdànasya vinà÷ànupapattimà÷aïkayoktaü svà÷rayagatottaràvasthà vinà÷a iti /
tadanupapannam /
anupàdànabhåtà÷rayottaràvasthà cedà÷ritavinà÷aþ syàttadà bhåtalàdapasàrite ghañe ghañavinà÷aþ syàt /
paramàõu÷yàmatàpratibandã tu tasyà api sopàdànatvenaiva nirasteti /
atrocyate /
yattàvadavidyàyà anàditvenànivçttiriti so 'yaü prasaïgaþ svatantrànumànaü và /
nàdyaþ /
avidyànàditvasya ÷rutiyuktisiddhatvena vipayaryàparyavasànàt /
na dvitãyaþ /
"vi÷vamàyànivçttiþ'"màyàmetàü taranti te'"tarantyavidyàm' ityàdi÷rutismçtiviruddhatvàt /
anàderapi nivçttau bàdhakàbhàvenàprayojakatvàcca /
àtmano 'pi nivçttiprasaïgo bàdhaka iti cenna /
vyàptyabhàvàt /
nivartakabhàvàbhàvàbhyàü vi÷eùopapatteþ /
pramitanivartakànabhyupagamasyànucitatvàt /
anàditvena nivartakàbhàvànumànasya bàdhitatvàt /
etena nivartakàbhàvasyopàdhitvam tadviparyayasya pratipakùatvaü ca samàhitam /

*1,450*

nanvavayavatatsaüyogavinà÷àbhyàü dravyanà÷o dçùñastatkathamatra vinà÷a iti cet /
kuto 'yamubhayàbhyupagamaþ /
ekaikaparihàreõàpi vinà÷adar÷anàditi cet /
tarhi sàderevamastu /
anàdestçtãyo 'pi prakàro 'nusartavyaþ /
pramitatvàdeva vinà÷asya /
anàdeþ kãdç÷o vinà÷a iti cet /
svaråpadhvaüsa eva /
svopàdànagatottaràvasthà svopàdànamàtratvàpattirityàdi kàryaviùayam /
nanvavidyà cennivarteta /
tarhyekamuktau sarvamuktiþ syàt /
na syàt /
pratijãvamavidyàbhedàïgãkàràt /
atra vi÷eùaþ"svaguõàcchàdikàtvekà' ityàgamàdanusandheyaþ /

*1,453*

$siddhàntebandhanivçttisamarthanam$

syàdetat /
brahmavidàmapyavidyànuvartate /
tena ca ÷rutismçtãnàü pràmàõyam /
brahmasàkùàtkàro 'vidyànivartako na vivekamàtramiti cenna /
tadvatàmapi saüsàrànuvçttidar÷anàt /
sàkùàtkçtabrahmaõàü sadyaþ ÷arãràdipàte vàtaputrãyàþ pauruùeyà brahmopade÷àþ prasajyeranniti /
maivam /
na smarati bhavànuktàrthasya /
prasannaþ parame÷vara eva bandhavidhvaüsaü karotãtyuktam /
naca sàkùàtkàrastatprasàdasàdhanam /
yena so 'pi kathaü teùàü neti paryanuyujyeta /
bhakteþ paràvasthà hi taddheturuktà tatsampatti÷ca kàryagamyà /
paracittavçttãnàmapratyakùatvàt /
pràrabdhakarmapratibaddho bhagavatprasàda iti tu mandam /
acetanànàü karmaõàü svatantrabhagavatprasàdapratibandhakatvàyogàt /

*1,461*

tànyapi tadicchàvi÷eùànugçhãtànãti cet /
bhagavadicchayorvirodhaprasaïgàt /
mocakaprasàda evaivaüråpa iti cet /
tarhi sa evàparipårõa ityevàgatam /
anyathà kathaü pràrabdhànàmapyupamardaü vakùyati /
pràrabdhapratibandhàdivàdàståpacaritàrthà eva /
vastutastu bhagavàneva anàderapi bandhasya nivartaka iti sàdhåktaü"j¤àninàü mokùada÷ca saþ' iti /
nanu cànandaþ svaråpameva /
sa càvidyàvçto 'vidyànivçttau svataþ siddha eva /
anubhavo 'pyevameva /
viùayitvamapyanubhavasvabhàvo na tvàgantuko dharmaþ /
tato mokùadànàtkathaü pçthagànandàdidànam /
ucyate /
parame÷vara÷aktireva jãvasvaråpàvaraõaü mukhyam /
avidyà tu nimittamàtram /
tato 'vidyàyàü nivçttàyàmapi nà÷eùànandàbhivyaktiryàvadã÷vara eva svakãyàü bandha÷aktiü na tato vyàvartayati /
ata evànandahràsavçddhã vakùyete iti /

*1,467*

%<ityukterbandhamithyàtvaü naiva muktirapekùate  // MAnuv_1,1.16ab //>%

NYâYASUDHâ:
$bandhamithyàtvavarõanam$

evaü tàvatsvamatena såtraü vyàkhyàya tatpari÷uddhaye pareùàü bhàùyaü dåùayati- bandhamithyàtvamityàdinà //
màyàvàdinà hi kartçtvabhoktçtvadoùasaüsargakriyàkàrakaphalalakùaõasya bandhasyà'tmanyàropitatvena mithyàtvaü svabhàùyàdau varõitam /
tadanupapannam /
bandhamithyàtvasyàsåtritatvàt /
asåtritàrthavarõane ca bhàùyalakùaõàbhàvenàbhàùyatvaprasaïgàt /
såtràrtho varõyate yatra vàkyaiþ såtrànukàribhiþ /
svapadàni ca varõyante bhàùyaü bhàùyavido viduriti hi bhàùyalakùaõamàcakùate /
atràha /
dvividho hi såtràrthaþ /
÷rauta àrtha÷ca /
tatràthàto brahmajij¤àsetisåtre anuvàdatvaparihàràya ÷àstre puruùapravçttisiddhaye ca kartavyeti padamadhyàhàryam /
jij¤àsàpadaü cànuùñhànayogyasyàntarõãtasya vicàrasyopalakùaõamiti sthite sàdhanacatuùyayasampannasya brahmaj¤ànàya vicàraþ kartavya iti såtravàkyasya ÷rauto 'rthaþ sampadyate /
arthàdadhikàrivi÷eùaõamokùasàdhanaü brahmaj¤ànamiti siddhayati /
sannidhànàcca vedàntavàkyavicàra iti ÷rutyarthàbhyàü sàdhanacatuùyayasampannasya mokùasàdhanabrahmaj¤ànàya vedàntavàkyavicàraþ kartavya iti såtravàkyasya tàtparyeõa pratipàdyo 'rtho 'vagataþ /
evaüca ÷àstre prekùàvatpravçttyaïgatayà 'rthataþ såtritasya prayojanàderupapàdakaü bandhamithyàtvamiti tadapi såtràrtha eva /

*1,470*

$bandhamithyàtvaü prayojanaviùayopapàdakam$

brahmaj¤ànaü hi såtritamanarthahetunibarhaõam /
anartha÷ca pramàtçtàpramukhaü kartçtvaü bhoktçtvaü ca /
tadyadi vastukçtaü syànna j¤ànena nibarhaõãyam /
yato j¤ànamaj¤ànasyaiva nivartakam /
tadyadi kartçtvaü bhoktçtvamaj¤ànahetukaü syàttato brahmaj¤ànamanarthahetunibarhaõamucyamànamupapadyeta /
tena såtrakàreõaiva brahmaj¤ànamanarthahetunibarhaõaü såtrayatàvidcàhetukaü kartçtvaü bhoktçtvaü pradar÷itaü bhavati /
vicàraviùayatayà ca brahma såtritam /
àtmà ca brahma /
tasya càhaü kartà bhokteti pratãyamànaü råpaü yadi paramàrthikaü syàt tadàsandigdhatayà vicàraviùayatà na syàt /
tadyadi kartçtvàdiråpamavidyàropitam /
pàramàrthikaü niùkrayaü niùkalaü brahmaråpaü syàttato 'sya sandidhatayà viùayatocyamànopapadyate /
tenàtmasvaråpaü vicàraviùayaü såtrayatà såtrakçtaiva kartçtvàdyatadàkàrasya mithyàtvaü såtritaü bhavati /
kartçtvàderbandhasya mithyàtvaü ca yàvatà vinà nopapadyate tadapi såtritameva /
na caivamanekàrthatàdoùaþ /
÷rautàrthikatvabhedasyoktatvàt såtratvàcca /
alaükàra eva hyayaü såtrasya yadanekàrthatvam /
yathàhuþ /
"alpàkùaramasaüdigdhaü sàravadvi÷vatomukham /
astobhamanavadyaõ ca såtraü såtravido vidur"iti /
vi÷vatomukhamityanekàrthatàmàha /
anyatràpi /
"laghåni såcitàrthàni svalpàkùarapadàni ca /
sarvataþ sàrabhåtàni såtràõyàhurmaõãùiõa" iti /
yàvàütsåcitaþ sa sarvo 'pyeùàmartha iti såcitàrthàni /
ato yaþ ka÷cid arthaþ ÷abdasàmarthyenàrthava÷àdvà pratãyate sa sarvastadartha eveti bhavatyayamarthakalàpastanmahimàdhigataþ /
tadevaü vidhyapekùiteùvadhikàriviùayaprayojanànubandheùu såtràkùiptaprayojanaviùayayorupapàdakaü bandhamithyàtvaü pratipàdayadyupmadasmatpratyayagocarayorityàdibhàùyàü såtràtharsaïgatameva /

*1,476*

syàdetat /
prathamapratipannaü ÷rautàrthamullaïghaya caramapratipannamàrthikàrthamevopapàdayankathamaku÷alo na syàditi /
atrocyate /
syàdetadevam /
yadi yuùmadasmàdityàdibhàùyaü prathamasåtràkùiptàrthasyaivopapàdakaü syàt /
na caivam /
kiü nàma sakalatantrà 'rthopodghàto 'pi prayojanamasya bhàùyasya /
tathàhi /
asya ÷àstrasyaidaüparyaü sukhaikatànasadàtmakåñasthacaitanyaikarasatàsaüsàritvàbhimatasyàtmanaþ pàramàrthikaü svaråpamiti vedàntàþ paryavasyantãti /
taccàhaü kartà sukhã duþkhãti pratyakùàbhimatenàbàdhitakalpenàvabhàsena viruddhayate /
atastadvirodhaparihàràrthaü brahmasvaråpapiparãtaråpamavidyànimittamàtmana iti yàvanna pratipàdyate tàvajjaradgavàdivàkyavadanarthakaü pratibhàti /
atastannivçttyarthamavidyàvilasitamabrahmasvaråpatvamàtmana iti prathamameva prekùàvatpravçttaye pratipàdanãyam /
tadanena bhàùyeõocyata iti /

*1,479*

tadetadàdibhàùyasya saïgatitrayamapyasaïgatam /
tathà hi /
yattàvaduktaü såtritaprayojanàkùiptaü bandhamithyàtvamiti /
tadasat /
yatkhalu pramitamapyanupapadyamànaü svopapattaye yadapekùate tattadàkùipati nànyat /
yathà jãvato devadattasya gçhe 'bhàvo bahirbhàvaü na punaþ ÷abdànityatvam /
tatkasya hetoþ /
yato gçhe 'bhàvo bahirbhàvenaivopapadyamànastamapekùate /
evaüca prayojanatayoktà muktiryadi bandhamithyàtvàmapekùeta tadà tadàkùipet /
na caitadastãtyàha- bandhamithyàtvamiti //
eva÷abdenànyathaivopapannatàü såcayati /
katham /
uktametat j¤ànàtprasannaþ /
parame÷vara eva bandhanivçttiü karotãti /
upapadyate ca satyasyàpi prabhuprasàdànnivçttiriti vakùyate /

*1,483*

nanu dar÷anena bandhanivçttirubhayã dçùñà /
yathà satyasyàpi nigaóàdibandhasya dar÷anajanyena ràjaprasàdena /
yathà ca mithyàbhåtasya svàpnanigaóabandhasya prabodhenaiva sàkùàt /
tatra brahmaj¤ànàtsaüsàrabandhanivçttiþ såtrità kaü pakùamavalambyatàmiti sandihyate /
tathàca anyathàpyupapattiþ syànnànyathaivopapattiriti /
maivam /
vi÷eùoktayà nirõayopapatterityetadarthopapàdanàyàj¤ànàmityuktamatràpyanuùa¤janãyam /
tarati ÷okamàtmaviditi sàmànyavacanaü vi÷eùavacanena bàdhyate /
dçùñvaiva taü mucyata iti ÷rutirdar÷anamokùàvantarà ki¤cinna sahata iti cenna /
avadhàraõasyàyogavyavacchedaparatvopapatteþ /
dar÷anajanyàdeve÷varaprasàdànna punaþ karmàdihetukàdityanyayogavyavacchedaparatvopapatte÷ceti /

*1,485*

$bandhmithyàtvaü vinàpi muktirghañate$

astu và j¤ànàdbandhanivçttiþ /
tathàpi bandhamithyàtvaü naivamuktirapekùate /
katham /
nahi dçùñasàmarthyàjj¤ànàdbandhanivçttiþ /
yena bandhamithyàtvamapekùeta /
kintvàgama eva j¤ànàdbandhanivçttiü ÷ràvayati /
pramite ca sàdhyasàdhanabhàve kà nàmànupapattiryacchamanàyopapàdakaü mçgyam /
nanu yathàgneyàdãnàü ùaõõàü yàgànàmapårvakàraõabhàve ÷rute 'pi kàlàntarabhàvipradhànàpårvasàdhanatvopapattyarthaü kramabhàviyàgajanyàni madhyavartãnyavàntaràpårvàõi kalpyante /
yathà và ÷rutasyaiva yàgasya svargasàdha÷ratvasyopapattaye 'pårvaü kalpyate /
tathà ÷rutopapattyarthameva bandhamithyàtvakalpanamiti /
maivam /
vaiùamyàt  yuktaü hi tatràpårvakalpanam /
yatkàlàntarabhàvina tatkàraõamiti niyamàt /
na ceha tathàsti /
ihàpi j¤ànamaj¤ànasyaiva nivartakamiti niyamo 'stãti cenna /
satyasyàpi j¤ànena nivçttau bàdhakàbhàvena tadani÷cayàt /
naca dar÷anàdar÷anamàtraü vyàpterniyàmakamiti vakùyàmaþ /
niyatapårvakùaõavçttitva÷ånyamapi kàraõamastviti vyàhatà ÷aïkaiva nodeti /
yannivçttaye bàdhakamupanyasanãyam /
satyasyàpi nivçttàvàtmàpi nivarteteti cenna /
vyàptyabhàvàt /
vipakùe bàdhakàbhàvàcca /
anàde÷càj¤ànasya nivçttàvàtmano 'pi nivçttiþ kiü na syàt /
mithyàbhåtamaj¤ànamanàdyapi nivartate /
na satya àtmeti cet /
kvedamupalabdhaü bhavatà yatsatyaü na nivartata iti /
nivçttàvanàditvamaprayojakãkçtya mithyàtvaü prayojakãkurvatàj¤ànasya yena kenàpi nivçttiþ kasmànneùyate /
kiü j¤ànaniyamena /
j¤ànamevàj¤ànavirodhãti cet /
hanta tarhi virodhisadbhàva eva nivçttau prayojaka iti kuta àtmanivçttiþ /

*1,495*

$vivaraõoktabàdhakaparihàraþ$

nanu j¤ànena satyaü nivartamànaü kiü viùayagataü nivartate /
utà÷rayagatam /
athobhayagatam /
nàdyaþ /
yata÷citràvayavini nãlavi÷iùñadravyaj¤ànaü svaviùayaü và svaviùayasamavetaü và rasàdikaü virodhinaü và pãtimàdiguõaü na nivartayati /
na dvitãyaþ /
ghañàdij¤ànenàtmagatadharmàdyanivçtteþ /
na tçtãyaþ /
àtmanaþ ÷arãraviùayaj¤ànena ÷arãràtmasambandhànivçtteriti /
maivam /
uktottaratvàt /
yadi j¤ànamà÷rayagataü nivartayet tadà dharmàdikamapi nivartayedityatra vyàptyayogàt /
vipakùe bàdhakàbhàvàcca /
ghañàdij¤ànaü dharmàdyavirodhi /
àtmayàthàtmyaj¤ànaü tu bandhavirodhãti vaiùamyàcca /
àtmayàthàtmyaj¤ànasyaivàpàdanaviùayatàyàmiùyàpàdanam /
citràvayavini nãlavi÷iùñadravyaj¤ànaü tu mithyàj¤ànameva /
nàpi tatra pãtimaguõo 'sti /
ekameva hi citraü nàma råpamà÷rayavyàpyavçttãti padàrthavidaþ /

*1,513*

$muktiþ bandhamithyàtvaü naivàpekùata$

astu và j¤ànamaj¤ànasyaiva nivartakamiti vyàptistathàtrapa bandhamithyàtvaü naiva muktirapekùate /
kintu bandhasyàj¤ànatatkàryayoratvameveti tadeva varõanãyam /
adhyàsavarõanasya kà saïgatiþ /
aj¤ànasya mithyàtvaü tu kapoõiguóàyitam /
niràkariùyamàõatvàt /

*1,515*

api ca satyasyàpi viùasya garuóadhyànena nivçttidar÷anàdbandhamithyàtvaü naiva muktirapekùate /
viùaü na satyamiti cenna /
tathà sati nãlavi÷iùñadravyàderapi tavàsatyatvena tannivçttyàpàdanasyànupapattiprasaïgàt /
satyam /
tadapi mama mithyà /
paràïgãkàreõa tvàpàdanamiti cet /
tarhi tadeva na j¤ànànnivçttamiti na mithyàbhåtasyàpi j¤ànànnivçttiþ /
mithyàbhåtaü virodhij¤ànanivartyamiti cenna /
vi÷eùaõavaiyarthyàt /
avirodhàdevàtmano 'nivçttisambhavàt /
mithyàtvamaïgãkçtyàpi virodho 'ïgãkàryaþ /
tato varaü sa eva prayojaka ityaïgãkàro làghavàt /
j¤ànavirodhitvaü mithyàbhåtasyaiveti cenna /
pramàõàbhàvàt /
dar÷anàditi cet /

tarhyàgamena satyasyàpi bhavatkena vàryate /
naca dar÷anamàtraü vyàpterniyàmakam /
dhyànaü mànasãkriyà na j¤ànamiti cenna /
yadi kriyàparispandaþ sa tarhyatãndriyà÷rito 'tãndriya ityaparokùàvabhàsavirodho råparahitatvena tadavabhàsavirodha÷ca /
yadi ca mànasã sçùñiriti matam anumatametat /
÷ravaõadar÷anàdijanitamànasavàsanàmayasya vastuno manasàvalokanaü dhyànamityaïgãkàràt /
atãndriyopàdànakasyàpi dravyasyaindriyakatvaü tçyaõukàderivopapadyate /
nãråpàdvàyo råpavatastejaso janma vedàntinàü prasiddhameva /
tàrkikàdãnstvàrambhavàdaniràkaraõena toùayiùyàmaþ /
evaüca dhyàyate÷cintàrthatàpi smçtisiddhàsiddhà /
ata eva kriyàmànasavaditi såtravirodho 'pi parihçtaþ /
vidhijanyapuruùecchàprayatnanirapekùameva sarvatra j¤ànasya puùkalakàraõam /
anicchato 'pyaniùyaj¤ànadar÷anàt /
tatkathamidaü j¤ànamiti cenna /
vidheþ sàdhyasàdhanabhàvamàtraj¤àpanena caritàrthatvàt /
icchàprayatnayo÷ca saüskàrodbodhe kçtàrthatvànmànasavastvavalokane vyàpàràbhàvàt /
cakùu÷calananiràsavanmanovikùepaniràse và tadupayogaþ /


*1,525*

ki¤ca setudar÷anàdinà pàpàdinivçttiþ suprasiddhà /
madhye 'dçùñakalpanàyàü tu na pramàõamasti /
anyathà prakçte 'pyadçùñakalpanàyàü tu na pramàõamasti /
anyathà prakçte 'pyadçùñakalpanàprasaïgàt /
adçùñasàdhyatve mokùasyànityatàprasaktiriti cet j¤ànajanyatve 'pi sàmyàt /
j¤ànajanyatve 'pi pradhvaüsatvànnànityatvamiti cet /
samànametadadçùñasàdhyatve 'pãti /

*1,530*

api ca bandhavidhvaüsalakùaõatvàdbandhamithyàtvaü naiva muktirapekùate /
kiü nàma satyatvameva /
nahi mithyàbhåtasya ÷a÷aviùàõàderdhvaüso 'sti /
nanu yathà mithyàbhåtàccha÷aviùàõàdervyàvçttau dhvaüsaþ satye paryavasyatãti bhavatocyate /
tathà satyàccidàtmano 'pi vyàvçttau mithyàbhåte paryavasyatãti mayàpi vaktuü ÷akyata eva /
satyamàpàtatastathà tathàpyapi sautrã arthàpattiþ sandehàskandità kuõñhitaiva /
anirvàcyaniràsena ni÷cayamapi bhavato janayiùyàmaþ /
bandhabàdha eva muktiriti cet /
naivaü ÷rutisåtre vadataþ /
tarati ÷okamityàdau viparãtàbhidhànàt /
vimukta÷ca vimucyata iti ÷rutàrthàpattistu bhàùyakçtaivànyathopapàdità /

*1,535*

api caivam- uktirbrahmaj¤ànaü jãvagataü bandhaü nivartayatãti sautrã prayojanoktirbandhamithyàtvaü nàpekùate /
yadi jãvaj¤ànaü jãvagatasya bandhasya nivartakamiti prayojanoktiþ såtre syàttadà katha¤cidapekùetàpi bandhamithyàtvam /
nacaivaü såtrakçdàha- nahi ÷uktikàyàmàropitaü rajataü ghañaj¤ànànnivartate /
brahmaj¤ànaü nàma tvaüpadàrthasya jãvasya tatpadàrthena brahmaõaikyànubhava iti tu svagoùñhãniùñhaü pralàpamàtram /
niràkariùyamàõatvàt /


*1,536*

api ca yadi bandhamithyàtvaü yadi ca j¤ànamàtràdbandhabàdhaþ /
tadà j¤àne sati kimapi muktirnaivàpekùata iti sadya eva sàkùàtkçtabrahmaõàü ÷arãràdinivçttiþ prasajyetetyarthàpattestarkavirodhaþ /
etacca tçtãye prapa¤cayiùyàmaþ /
evaü såtritaprayojanàkùiptaü bandhamithyàtvamiha varõitamityetanniràkçtam /

*1,538*

athavà viùayoktayàkùiptamityetadanena niràcaùñe /
evamuktiþ sautrã brahmaõo viùayatvoktirbandhamithyàtvaü nàpekùate /
yadi hi såtre jãvàtmano viùayatayoktiþ syàttadà sà tasya sandigdhatàsiddhaye katçtvàdibandhamithyàtvaü katha¤cidapekùetàpi /
brahmaiva hyatra viùayatayocyate /
nahyanyasya sandigdhatayànyasya vicàraviùayatopapadyate /
atiprasaïgàt /
àtmaiva brahmetyetàü tu durà÷àmapàkariùyàmaþ /

yadvà sakalatantràrthopodghàtaþ prayojanaü yuùmadasmadityàdigranthasyetyetadanenàpàkaroti /
tathà hi /
evamuktiþ sakalajagajjanmàdinimittatvalakùaõaü samastajãvajaóàtmakàtprapa¤cadatyantavyàvçttaü brahmaivà÷eùavedapratipàdyamityevaü tattu samanvayàdityàdikoktirjãvagatabandhamithyàtvaü nàpekùate /
eùà hi brahmaõyeva pramàõàbhàsapratipannasya jãvàbhedàdereva mithyàtvamapekùate /
yadi hi jãvasya brahmatàyàü sakalavedàntaparyavasànaü pratipàdayitumidaü ÷àstraü pravçttaü syàttadà virodha÷àntyai bandhamithyàtvàpekùà /
na caivam /
yathà caitattathà vakùyàmaþ /
nanvapekùàyàþ puruùadharmatvàtkathametat /
ittham /
pramitasyànupapadyamànasyàrthasyaivopapàdakàkùepa÷aktirapekùàtrocyata iti /
eva¤ca j¤ànadbandhanivçtterbandhamithyàtvena vinànupapadyamànatvàbhàvànna tadàkùepakatvamityuktam /

*1,542*

%<mithyàtvamapi bandhasya na pratyakùavirodhataþ  // MAnuv_1,1.16cd //>%

NYâYASUDHâ:
$mithyàtvasya pratyakùavirodhaþ$
dåùaõàntaraü càrthàpatteràha- mithyàtvamapãti //
na kevalaü bandhamithyàtvaü naiva muktirapekùate kiü nàma bandhasya mithyàtvaü nàstãtyapisambandhaþ /
nanvetadanupapannam /
pramàõaü hi svamahimnaivàrthaü vyavasthàpayati /
na punaþ pràgarthasiddhimapekùate /
tathàtve và pramàõavaiyarthyaü pårvapramàõasyàpi tathàtvenànavasthà ca syàt /
ataþ pràgàkùepyàsiddhirarthàpatterbhåùaõameva /
pravçttàyàü tvarthàpattau nàpekùyàsiddhiþ pramitatvàdeva /
evaü tarhi paricitacarapuruùasya divàbhu¤jànasya pãnatvamanupapadyamànaü rasàyanasiddhiü yogarddhiü và kasmànnàkùipet /
tadasiddhirapi pràgarthàpattipravçtteralaïkàra eva /
uttarakàlaü tu nàstyeveti cet /
na /
vaiùamyàt /
nahi rasàyanasiddhayàdyasiddhatayà nàrthàpattiprameyam /
api tarhi paricitacare puruùe pramàõabàdhitatayà /
asiddhaü sàdhayati pramàõaü na tu pramàõaviruddhamiti hi prasiddham /
eùà khalvarthàpattisàmagrã /
yadàkùepakasya pramitatvamanupapadyamànatvaü ca /
àkùepyasyàpyupapàdakatvaü pramàõàviruddhatvaü ca /
ata evàpramitatvamanupapattyabhàvo 'nyathàpyupapattiranyathaivopapattiþ pramàõaviruddhàrthatvaü cetyarthàpattidåùaõànãti /
satyam /
vayamapi hi bandhamithyàtvamahaü kartà bhoktà sukhã duþkhãtyàdipratyakùaviruddhatvàdeva nàrthàpattiprameyamiti bråmaþ /
tadidamuktaü pratyakùavirodhata iti /
pratyakùavirodhato 'pãti và yojanà /
tena pramàõàntaravirodhaü samuccinoti /
ceùyàdiliïgairahamityeva yo vedya ityàdyàgamai÷càtmanaþ kartçtvàdyupetasyaiva pramitatvàt /
athavà 'rthàpatteràbhàsatvenànàkùiptabandhamithyàtvaü varõayatpareùàü bhàùyamanupayuktamityuktam /
ayuktamapi pratyakùàdiviruddhàrthapratipàdakatvàdityanenocyate /
nanu pratyakùaü bandhasvaråpamàtraü gocarayati na tu tasmin mithyàtvàbhàvam /
ato 'rthàpatterbhàùyakàrãyasya và tanmithyàtvavyutpàdanasya kathaü pratyakùavirodhaþ /
maivam /
pratyakùaü khalu bandhaü gocarayadastãti nàstãti và gocarayet /
ubhayodàsãnasya j¤ànasyàda÷arnàt /
àdye 'stitvaü mithyàtvàbhàva÷cetyanarthàntaramiti kathaü na pratyakùavirodhaþ /
dvitãye 'nubhavavirodhastadvyutpàdanavaiyarthyaprasaïgàcca /

*1,546*

%<mithyàtvaü yadi duþkhàdestadvàkyàgrato bhavet  // MAnuv_1,1.17ab //>%

NYâYASUDHâ:
$neha nànàstãti ÷rutyarthavicàraþ$

syàdetadevam /
yadãdaü pratyakùaü tattvàvedakaü bhavet /
na caitadasti /
samastopàdhyanavacchinnànantànandacaitanyaikarasamudàsãnamekamevàdvitãyaü khalvàtmatattvaü nehanànàsti ki¤canetyàdi÷rutismçtãtihàsapuràõeùu gãyate /
na caitànyupakramàdiva÷àdãdçgàtmatattvamabhidadhati tatparàõi santi ÷akyàni kenàpyupacaritàrthàni kartum /
tadviruddhaü ca pràde÷ikamanekavidhaduþkhàdiprapa¤copaplutamàtmànamàdar÷ayatpratyakùaü kathamupaplavo na bhavet /
yeyaü caitanyasya svata eva sthitalakùaõabrahmaråpatàvabhàsaü pratibadhya jãvatpàpàdikavidyàkamarpårvapraj¤àsaüskàracitrabhittiranàdiranirvàcyavidyà /
tasyàþ parame÷varàdhiùñhitatvalabdhapariõàmavi÷eùo vij¤ànakriyà÷aktidvayà÷rayaþ kartçtvabhoktçtvaikàdhàraþ kåñasthacaitanyasaüvalanasa¤jàtajyotiraparokùo 'haïkàraþ  /
saca cidàtmano buddhayà niùkçùña vedàntavàdibhirantaþkaraõaü mano buddhirahaüpratyayãti ca vij¤àna÷aktivi÷eùamà÷ritya gãyate /
parispanda÷aktayà ca pràõa iti /
taduparàganimittaü mithyaivàtmanaþ kartçtvàdikaü pratibhàti /
sphañikamaõerivopadhànanimitto lohitimà /
tadevamahaü kartà bhoktà sukhã duþkhãtyàdipratyakùe ÷rutyàdivirodhena påtikåùmàõóãkçte bandhamithyàtvavyutpàdanamupapannataramityata àha- mithyàtvaü yadãti //
bhevedetannehanànetyàdivàkyavirodhena pratyakùamàbhàsãkçtya bandhamithyàtvavarõanam /
bàlajanamanoharà caiùà prakriyà /
yadi tadvàkyamuktavidhàtmatattvaparaü syàt /
na caivam /
tathàhi /
kimàpàtataþ pratipanna eva vàkyàrthaþ /
athavopakramopasaühàràvabhyàso 'pårvatà phalam /
atharvàdopapattã ca liïgaü tàtparyanirõaya ityàdyuktaliïgànuguõastadaviruddha÷ca /
nàdyaþ /
mãmàüsàvaiyarthyàpatteþ /
dvitãye tu kathamidaü vàkyuktalakùaõàtmatattvaparaü syàt /
upakramàdiliïgeùu balavatyopapattyà viruddhatvàt /
ata eva hyasataþ sadajàyatetyàdivàkyapratipanno 'rthaþ kutastu khalu somyaiyaü syàtkathamasataþ sa¤jàyetetyupapattiviruddhastyajyate /
vakùyati ca bhagavansåtrakàro 'bhimànyadhikaraõe mçdabravãdityàdivàkyàtpratãtamapyarthamupapattiviruddhaü parityajyàrthàntaram /
kathamatropapattivirodha iti cet /
evaü yadi duþkhàderàtmàtiriktasya samastasya mithyàtvaü ÷rutyàdibalena syàttarhi tasya ÷rutyàdivàkyasya tàvanmithyàtvaü bhavet /
àtmàtiriktatvàt /
anyathà svasminnevàsya pràmàõyaü pratihatamiti na ka¤cidarthaü pratipàdayet /
yadi cedaü vàkyaü mithyà syàttathàpi na duþkhàdermithyàtvaü pratipàdayet /
mithyàbhåtasya vandhyàsutavacasaþ sàdhakatvàdar÷anàt /
tadevamasya vàkyasya mithyàtvàmithyàtvayorbandhamithyàtvapratipàdanàsàmathryàtpratyakùabàdhakatvànupapatterna duþkhàdibandhamithyàtvasiddhiriti /

*1,556*

tattvavido vadanti /
sarvo 'pi hi bandho buddhãndriya÷arãraviùayataddharmalakùaõo 'smàbhirapyàtmanyàropita evetyaïgãkriyate /
yathoktaü bhàùyakçtà /
pramàdàtmakatvàdbandhasyeti /
ataþ kinnibandhano bandhamithyàtvaniràse nibarndhaþ /
satyam /
tathàpyastyatra dar÷anabhedaþ /
evaü khalvadhyàtmavidàü dar÷anam /
kriyàj¤àne prati kàrakàntaràprayojyatvàdilakùaõaü kartçtvaü bhoktçtvaü ca parame÷varàyattamàtmani svato vidyata eva /
kriyàve÷àdiråpayà vikriyayà vinà÷àdyahetutvasya vakùyamàõatvàt /
tasyàparàyattatvàvabhàso 'vidyànimittako bhramaþ /
avidyàdikaü ca svaråpeõàtmasambandhitvena ca sadeva /
evaü buddhãndriya÷arãraviùayàþ svaråpasanta eve÷varava÷à apyavidyàdiva÷àdàtmãyatayàdhyasyante /
paràyattàtmãyatàpyastyeva /
tàü÷càtmano viviktànapi vispaùñatayànupalabhamànastaddharmànduþkhàdãütsatyànevàtmãyatvena pa÷yaüstatkçte nãcoccatvalakùaõe vikçtã satye eva pratipadyate /
tato ràgadveùàbhyàü prayuktastadvinivçttaye yatkaroti tadapyetàdçgevàtanotãtyanekayoniùu bambhramãti /
na kvàpyàtyantikaü tadupa÷amaü labhate vinà paramapuruùàràdhanàditi /
màyàvàdinastu duþkhàdikaü svaråpeõàpi mithyeti manyante /
yadavocat /
satyànçte mithunãkçtyeti /
atastanniràkaraõanirbandho yukta evetyetatparibhàvayituü bandhamithyàtvamiti saümugdhe prastute 'pi duþkhàderiti niùkçùñoktam /
svàtantryàdernànyo 'to 'stikartetyàdi÷rutibàdhitatvàt /
nahi sarvamithyàtva÷ruterivàsyàþ ka÷cidvirodho 'sti /
vakùyati caitattatra tatra såtrakàraþ /

*1,565*

yadapi pareõàtmànàtmanoritaretaràdhyàsasamarthanàya tametamavidyàkhyamàtmànàtmanoritaretaràdhyàsaü puraskçtya sarve pramàõaprameyavyavahàrà laukikàþ pravçttàþ sarvàõi ca ÷àstràõi ityàdinà pramàõàntaramàdar÷itam /
tadanenaiva nirastam /
atra hi pramàtçpramàõaprameyakartçkarmakàryabhoktçbhogyabhogalakùaõavyavahàratrayasya ÷arãrendriyàdeùvahaümamàdhyàsapuraþsaratvapradar÷anena vyavahàrakàryaliïgakamanumànaü vyavahàrànyathànupapattirvàdhyàse pramàõamuktam /
nacànenàntaþkaraõa÷arãrendriyaviùayàõàü taddharmàõàü duþkhàdãnàü ca mithyàtvaü siddhayati /
svaråpasatàmapi tàdàtmyatatsambandhitvàbhyàmàropeõaiva vyavahàropapatteþ /
nacàropitatvamàtreõa mithyàtvam /
àtmano 'pyantaþkaraõàdiùvàropitatvena mithyàtvaprasaïgàt /
aïgãkçta÷càntaþkaraõàdiùu pareõàtmàdhyàsaþ /
yathoktam /
taü pratyagàtmànaü sarvasàkùiõaü tadviparyayeõàntaþkaraõàdiùvadhyasyatãti /
cetanasyàcetane svaråpàdhyàsàbhàvàtsaüsçùñatayaivàdhyàsàttanmàtreõaiva sakalalaukikavaidikavyavahàropapatterna mithyàtvamiti cet samamacetanasyàpi /
yadatra kenacitpralapitam /
itaretaràdhyàse 'pi dehendriyàdiprapa¤casya bàdhanaü ÷rutiyuktibhirupapàdayiùyate /
cidàtmà tu ÷rutismçtãtihàsapuràõatadaviruddhanyàyanirõãto 'bàdhita iti /
tadasat /
prapa¤cabàdhaka÷rutyàdenirràkriyamàõatvàt /
yuktãnàü ca niràkariùyamàõatvàt /
÷rutyàdisiddhatve ca mithyàtvasya tametamavidyàkhyamityàdi vyatharmàpadyeta /
na khalu ko 'pi vàdã vadati /
kenàpi råpeõa ÷arãràdikamàtmani nàdhyastamiti /
yenàdhyàsamàtramupapàdyeta /
tàdàtmyàdhyàsaü ca niràkariùyatyàcàryaþ /
vinà ca tena vyavahàramupapàdayiùyati /

*1,574*

yadapyahaïkàrasthaü kartçtvàdikaü taduparàgàdàtmani cakàstãti /
tadayuktam /
ahaüpratyayasyàtmaviùayatvàt /
nanu tathà sati suptàvapyahamullekhaþ syàt /
tadà'tmanaþ svaprakà÷atayà prakà÷amànatvàt /
nacàvidyàkàryasyàpi tadànãü pratãtiprasaïgaþ /
suptàvavidyàyàþ samutkhàtitanikhilapariõàmatvena tadabhàvàditi /
maivam /
suptàvapyahamavabhàsasyeùñatvàt /
tathà sati smaryeta hyastana ivàhaïkàraþ /
anubhåte smçtiniyamàbhàve 'pi smaryamàõàtmamàtratvàditi cenna /
sukhamahamasvàpsamiti suptotthitasya svàpasukhànubhavaparàmar÷adar÷anàt /
tadà vi÷eùataþ smaryeti cet /
kiü spaùñaü smaraõamàpàdyate /
uta viùayavi÷eùoparaktam /
àdye tviùyàpàdanam /
na dvitãyaþ /
aviùayajanyatvàtsauùuptikasukhasya /
na càyamasti niyamo yatsmaryamàõama÷eùasambandhivi÷eùasahitaü smaryata iti /
ata eva mukhyasukhatadanubhave bàdhakàbhàvàdaduþkhàbhàvaviùayakatvakalpanaü paràmar÷asyàpàstam /

*1,581*

yattvathàto 'haïkàràde÷o 'thàta àtamàde÷a ityàtmàhaïkàrayorbhedavacanaü tadbhàùyakçtaivànyathà vyàkhyàtam /

vakùyati ca såtrakàraþ saiva hi satyàdaya iti /
kathamanyathàhaïkàrasya sarvagatatvamupapadyeta /
mahàbhåtànyahaïkàra ityàdismçtisiddhastvahaïkàro yadyapyàtmano bhinnaþ /
tathàpi nàsàvahaü kartetyullekhaviùayaþ /
tathà sati ahaübrahmàsmãtyàdàvapi tathàtvaprasaïgàt /
atràpi yaþ sthàõuþ sa puruùa itivadvayakhyànamiti cenna /
tadà'tmànamevàvedahaübrahmàsmãti niravadyasya brahmaõo 'pyahamullekhadar÷anàt /
"màmeva ye prapadyante màyàmetàü taranti te' iti svaprapannamàyànirasanasamarthasye÷varasyàpyahaü sarvasya prabhava ityàdyullekhopalambhàcca /
spaùña eva ÷abdato 'pyanayorbhedaþ /
yatprakçtipariõàmavàci makàràntamavyayamahaüpadaü na jàtu tadàtmani prayujyate /
yaccàtmavàci dakàràntàsmacchabdajaü tanna kadàcidapi màyàpariõàme prayujyata iti /
tadevaü sarvamithyàtvaparatve ÷rutereva mithyàtvaprasaïgenàsàdhakatvàpattau duþkhàdibandhamithyàtvàsiddhayà na pratyakùamatattvàvedakamiti /
nanvagrata iti katham /
nehanànetivàkyenàtmàtiriktaü sakalamapi mithyetyekaiva buddhirutpadyate /
naca buddherviramyavyàpàro 'sti /
yàvatsvaviùayagocaràyà eva tasyàþ samutpàdàttadatiriktavyàpàràbhàvàditi /
satyam /
vàkyena sakçdeva jàtàyàþ sakalamithyàtvaviùayàyà buddheþ pràmàõyàvadhàraõàya parãkùakabuddhaya eva tadviùayaü buddhayà vibhajya krameõàvagàhanta ityadoùaþ /
samànametadyàvajjãvamahaü maunãtyàdivàkyapràmàõyacintàyàmiti /

*1,586*

%<mithyàyàþ sàdhakatvaü ca na siddhaü prativàdinaþ  // MAnuv_1,1.17cd //>%

NYâYASUDHâ:
$asataþ sàdhakatvabhaïga$

nanu ÷rutyàdermithyàtve 'pi sàdhakatvaü sambhavati /
mayà mithyàbhåtasyaiva sàdhakatvàbhyupagamàdityata àha- mithyàyà iti //
yàþ ÷rutyàdivàco mithyà tàsàmiti yojanà /
vibhaktipratiråpakaü và mithyàyà ityavyayam /
ayamabhisandhiþ /
nehanànetyàdivàkyaiþ kiü pumànni÷citàdvaito bodhyate /
uta tadviparãtaþ /
nàdyaþ /
vaiyarthyàt /
dvitãyastu satyasyaiva sàdhakatvamiti manyamàno yadãdaü vàkyaü sakalamithyàtvaü pratipàdayettadà sakalàntargatatvàtsvayamapi mithyà syàt /
yathà"÷abdo 'nityaþ' iti÷abdo 'nityaþ /
yadi caitadvàkyaü mithyà syànna kasyàpyarthasya sàdhakaü syàdityaniùyaprasaïgaü pa÷yankathaü tvadabhyupagamamàtreõa svatarkasya viruddhatàü pratipadyeteti /
nanu vàkyasya sàdhakatvaü nàma padàrthasaüsargapramitijanakatvam /
tatkvacitpadadoùeõa vihanyate /
kvacitsaïgatyagrahaõàtkvàpi tadvismaraõàtkadàcikàïkùàdivirahàtkutracidviparãtapratipàdanena /
tadatràpi nehanànetyàdivàkye sàdhakatvàbhàvamàpàdayatà padadoùàdyanyatamamevàpàdakamupàdeyam /
kiü mithyàtvena /
tatkimavidyamànasyàpi vàkyasya nirdoùapadàvayavatvàdikaü vidyata iti vaktumudyato bhavàn /
evaüca vadatà bhavatà kasmiü÷cana vipratipanne 'rthe vandhyàsutavacanaü pramàõayantaü prativàdinaü prati nånaü padadoùàdikamevopapàdya sàdhakatvaü dåùayiùyate /
svaråpasyaivàbhàvenàsàdhakatve siddhe kiü tatra caramabhàvinyà padadoùàdicintayà /
nahi ÷abde 'vidyamànatvenaiva càkùuùatvasyànityatvasàdhakatvàbhàve siddhe kiü tatra caramabhàvinyà padadoùàdicintayà /
nahi ÷abde 'vidyamànatvenaiva càkùuùatvasyànityatvasàdhakatvàbhàve siddhe vyàpticintà kriyata iti cet /
samaü prakçte 'pi /
nanu mà bhåtprativàdyapekùayà tarkasya viruddhatà /
vàdyapekùayà tu bhaviùyati /
maivam /
vàdinàpi hi ÷rutivàkyenàtmàtiriktasyàkhilasya mithyàtvaü pratipadya mithyàbhåtasyàpi sàdhakatvamiti pratipattavyam /
so 'pi hi pràk sakalamithyàtvabodhàtprativàditulya eva /
tathàca ÷ruteþ sarvamithyàtvapratipàdakatve mithyàbhåtasyaiva sàdhakatvaü pratãtya tadvirodhena tarko nirasanãyaþ /
tanniràse ca ÷ruteþ sarvamithyàtvapratipàdakatvamityanyonyà÷rayamanuttãrõaþ kathamasàvapi tarkasya viruddhatàü pratipadyeta /

*1,592*

%<tacca mithyàpramàõena satà và sàdhyate tvayà  /
satà ced dvaitasiddhiþ syànna siddhaü cànyasàdhanam  // MAnuv_1,1.18 //>%

NYâYASUDHâ:
atha matam /
pratyakùàdikasya sàdhakatvaü tàvadanubhavasiddham /
tanmithyàtvaü ca ÷rutibhiryuktibhi÷càvagamyate /
mithyàbhåtasya sàdhakatvamityeùo 'rthaþ kutaþ siddha iti mà vocaþ /
ekaj¤ànajanitasaüskàrasahakçtasyetarapramàõasyaiva surabhicandanamitivadvi÷iùñapratyayajanakatvopapatteþ /
athavobhayapratisandhàturàtmano vidyamànatvàdda÷arnaspar÷anàbhyamekàrthagrahaõavadvi÷iùñapratipattirbhaviùyati /
evaüca pramàõenaiva mithyàbhåtasyaiva sàdhakatve siddhe viruddhastarko na madabhyupagamamàtreõetyetaddåùayituü vikalpena pçcchati- tacceti //
taditi mithyàbhåtasyaiva sàdhakatvam /
àtmàtiriktasya mithyàtvamiveti ca÷abdaþ /
satà và pramàõeneti sambandhaþ /
yadidaü mithyàbhåtasyaiva sàdhakatvaü sàdhayituü tvayà pramàõadvayasamàhàràtmakaü pramàõamupanyasyate /
tanmithyà sadveti pra÷nàrthaþ /
sattvapakùaü dåùayati- satà cediti //
yadyapi pareõàïgãcikãrùitatvena pràdhànyànmithyàtvavikalpaþ prathamaü pra÷nàvasare nirdiùyaþ /
tathàpi mithyàsatyayoþ satyamarthataþ pradhànamiti tatkrameõa dåùaõam /
satà cedityataþ paramàtmaråpeõa tadanyena veti vikalpaþ /
prathamapakùe vakùyàma ityàdyapakùadåùaõapratij¤ànaü càdhyàhàryam /
àtmetareõa sateti dvitãyapakùadåùaõaü dvaitasiddhiþ syàditi /
tathàcàdvaitapratipàdaka÷ruterupapattivirodha iti hçdayam /
na punarapasiddhàntamàtre tàtparyam /
prakramànanuråpatvàt /
÷ruterupapattivirodhenàdvaitapratipàdakatvàbhàvasya prakràntatvàt /
mithyàtvapakùe doùamàha- na siddhaü ceti //
ca÷abdo 'vadhàraõe tu÷abdàrtho và /
sato 'nyanmithyàbhåtaü tu sàdhanaü na siddhameva /
mithyàbhåtasya pramàsàdhanatvaü na siddhameveti yàvat /
idamuktaü bhavati /
yo hi yanmithyà na tatsàdhakamiti vyàptimaïgãkçtya ÷rutermithyàtve asàdhakatvaü prasa¤jayati sa mithyàbhåtasyaiva sàdhakatvamityarthasàdhanayopanyastapramàõasyàpi mithyàtve 'sàdhakatvamàpàdayiùyatyeva /
tathàca asya pramàõasya sàdhakatve siddhe mithyàbhåtasyaiva sàdhakatvamityarthasiddhiþ /
tata÷ca tarkasya viruddhatàsiddhiþ /
tata÷càsya pramàõasya sàdhakatvasiddhiriti cakrakramaprasaïgena naikasyàpi siddhiriti /

*1,605*

$asataþ sàdhakatvàbhàve bàdhakoddhàraþ$

nanu ca ÷rutiþ svavyatiriktasya duþkhàdermithyàtvaü pratipàdayantã kathamupapattiviruddheti cet /
kçto 'yaü ÷rutyarthasaïkocaþ /
sàdhakatvànupapattipramàõabalàditi cet /
tarhi pramitaü vihàya mithyàtvavàdinã kathaü duþkhàdimithyàtvamapi pratipàdayet tasyàpi pratyakùasiddhatvàt /
nanu ca ÷rutivirodhena pratyakùamàbhàsãkartuü mayopakràntam /
tenaiva ÷rutivirodhàbhidhàne kathamitaretarà÷rayatvaü na syàt /
÷ruterapràmàõye bàdhakàbhàvàtpratyakùapràmàõyam /
tata÷ca tadviruddhatvena ÷ruterapràmàõyamiti /
hanta tavàpi kathamitaretarà÷rayatvaü na syàt /
÷rutipràmàõye tadvirodhena pratyakùàpràmàõyam /
tata÷ca bàdhakàbhàvena ÷rutipràmàõyasiddhiriti /
÷ruteþ prabalatvànnaivamiti cenna /
tasya dåùñatvàt /
sàdhayiùyate ca pratyakùapràbalyam /
nanu càtra ÷ruteþ pratyakùavirodhamevopanyasya tatpràbalyavyutpàdanaü kuto na kçtam /
kimupapattivirodhavyutpàdanena /
ucyate /
pareõa hyatràdvaitaparatve tàtparyaliïgànuguõatvaü mahatà prabandhenopapàditam /
atastadvirodha eva parasya vicàràkau÷alaprakañanàya vyutpàditaþ /
upakramàdivirodhasya caitadupalakùaõam /
taü ca vyutpàdayiùyàmaþ /

*1,607*

nanu mà bhåttarkasya viruddhatà /
tathàpi mithyàbhåto 'pi svàpno 'rthaþ ÷ubhà÷ubhayo rekhàropito varõo 'rthasya pratibimbaü ca bimbasya sphañikalauhityaü copàdhànasannidhànasya varõadairghyàdikaü càrthabhedasya savitçsuùiraprabhçticàriùyasya sàdhakamupalabdhamiti pra÷ithilamålatvenàbhàsatvam /
maivam /
yato 'tra, yatsàdhakaü na tanmithyà, yacca mithyà na tatsàdhakam /
tathà hi /
svapnasya tàvajj¤ànàrtharåpasya satyatàü vakùyati /
rekhàpi varõe padamivàrthe saïketità taü smàrayatãti na ki¤cidatra mithyàsti /
ata eva rekhàmupalabhya varõamuccàrayanti /
pratibimbasya tu satyatà pareõàpyaïgãkçtà /
vicchedasyàpi satyatàmupapàdayiùyàmaþ /
sphañikalauhityamapyetenaiva vyàkhyàtam /
dairghyàdayo 'pi dhvaniùviva varõeùvapi svàbhàvikà eva /
anyathà svareùviva vya¤janeùvapi dhvànopadhànava÷ena dãrghàdipratibhàsaprasaïgàt /
na tathàvidhadhvanivyaïgaü vya¤janamiti cenna /
tathàtve varõeùveva vi÷eùo 'ïgãkàryaþ syàt /
sa eva dairghyàdipadàbhidheyo bhaviùyati /
savitçsuùiraprabhçtij¤ànamevàriùyasåcakam /
vakùyate caitat /
evamanyadapyåhanãyamiti /
tasmàtpadavàkyapramàõavidàmagresareõa paramàstikena bhagavatà bhàùyakàreõokto bhagavati svaråpabhedàbhàva eva ÷rutyartho 'vadheyaþ /

*1,613*

$siddhànte neha nàneti ÷rutyarthasamarthanam$

nanvatràpyanupapattireva /
yato nàneti nànàbhåtaþ prapa¤co 'bhidhãyate /
natu bhedaþ /
tathàtve nànàtvamiti syàt /
maivam /
muktopasçpyavyapade÷àdityàdàviva bhàvapradhànanirde÷opapatteþ /
bhavitçpràdhànye 'pi brahmaõi nànàbhåtàvayavaguõakarmàdiniùedhe nànàtvameva niùiddhaü bhavati /
"savi÷eùaõe hi vidhiniùedhau vi÷eùaõamupasaïkràmate' iti nyàyàt /
ubhayaniùedhe gauravàt /
vi÷eùaõasya prathamapràptatvàt /
anyathà tadupàdànavaiyarthyàt /
"na jãrõamalavadvàsàþ snàtakaþ syàt' ityàdau dar÷anàcca /
ata evoktam /
"vi÷eùyaü nàbhidhà gacchetkùãõa÷aktirvi÷eùaõe' iti /
yatkvacidvi÷iùñavidhiniùedhàïgãkaraõaü tadagatikayaiva /
savi÷eùatvaü ca brahmaõo vakùyàmaþ /
nanvevaü satyapràptapratiùedha iti cenna /
àbhàsapràptatvàt /
tathàca"na sthànato 'pi' ityàdyadhikaraõapårvapakùe dar÷ayiùyàmaþ /
parasyaiva svargàpårvàdiniùedho 'pràptatvàdanupapannaþ /
"ekamevàdvitãyam' ityàdau sajàtãyavijàtãyasvagatanànàtvaniùedhaü vyàkurvatà bhavatàpi samàdhàtavyametat /

*1,624*

%<sàdhakatvaü satastena sàkùiõà siddhimicchatà  /
svãkçtaü hyavi÷eùasya sàdhyà sàdhakatà punaþ  // MAnuv_1,1.19 //
taccàvi÷eùamànena sàdhyamityanavasthitiþ  // MAnuv_1,1.20ab //>%

NYâYASUDHâ:
$avi÷eùasya sàdhakatvabhaïgaþ$

nanu yathà bhavato mithyàbhåtasya sàdhakatvaü na saümatam /
tathà mama satyasya sàdhakatvaü na saümatam /
caitanyàtiriktasya satyatànabhyupagamàt /
caitanyasya ca kriyàve÷a÷ånyasya sàdhakatvàyogàt /
tatra yathà mithyàbhåtasya sàdhakatvànabhyupagamena ÷rutermithyàtve 'sàdhakatvaprasaïgànna bandhamithyàtvasàdhakatetyuktaü bhavatà /
evaü mayàpi satyasya sàdhakatvamanabhyupagacchatà vaktuü ÷akyata eva /
pratyakùasya satyatve sàdhakatvaü na syàt /
mithyàtvaü tu tvayaiva nopeyate /
tata÷ca pratyakùasyàpi bandhasatyatvasàdhakatvàbhàvàt"mithyàtvamapi bandhasya na pratyakùavirodhataþ' ityanupapannamiti /
evaüca prathamameva matikardame kathàrambhaõama÷akyamàpadyeta /
tenàvicàryaiya tàvatpramàõasadasakùattvaü vicàra àrabdhavya iti /
maivam /
duþkhàdisatyatàgràhiõaþ pratyakùasya satyatve 'pyavirodhàt /
sataþ sàdhakatvaü mayà na svãkçtamityuktamiti cettatràha- sàdhakatvamiti //
tena màyàvàdinà /
bhàvaråpàj¤ànasyeti ÷eùaþ /
hi÷abdo hetau /
prasiddhidyotako và /
màyàvàdinà khalu bhàvaråpàj¤ànaü siùàdhayiùatà"pratyakùaü tàvadahamaj¤o màmanyaü ca na jànàmãtyaparokùàvabhàsadar÷anàt' ityàdinà tatsàdhanàya sàkùipratyakùaü pramàõamaïgãkçtam /
à÷rayapratiyogij¤ànabhåtamapi sàkùicaitanyamityàdyuttaravàkyena pratyakùasya sàkùitvàvagamàt /
evaüca sàkùiõàj¤ànasiddhimicchatà pareõa sataþ sàdhakatvaü svãkçtameva /
sàkùicaitanyasya sattvàt /
ato mayà sataþ sàdhakatvaü nàïgãkçtamiti na ÷akyate vaktum /
asmàbhirapi duþkhàdibandhasatyatàyàü sàkùipratyakùamevopanyastamiti hçdayam /
aj¤ànava÷àdeva sàkùiõaþ sàdhakatvaü mayàïgãkriyate /
na svata iti cenna /
itaretarà÷rayatvaprasaïgàt /
na khalu sàkùyavabhàsàdanyàj¤ànasattà tavàsti /
tato 'j¤àne sati sàkùiõaþ sàdhakatvasiddhistasyàü càj¤ànasiddhiriti kathaü netaretarà÷rayatvam /
dvayoranàditvànnaivamiti cet /
tarhyaj¤ànava÷àditi riktaü vacaþ /
nahi sarvathà yadyannàpekùate tattadadhãnamiti yujyate /
apekùàyàü tu parasparà÷rayànuttàraþ /

*1,630*

evamubhayavàdisampratipannaü pramàõaü svamate 'stãti dar÷ayituü satyasya sàkùiõo 'j¤ànasàdhakatvaü paràbhyupagatamupanyastam /
sàmprataü prasaïgàttadapi nopapadyata ityàha- avi÷eùasyeti //
bhàvaråpamaj¤ànamanicchantaü prati hi tatra sàkùipratyakùaü pramàõamupanyastam /
naca taducitam /
sàkùiõo '÷eùavi÷eùavidhuratvàïgãkàràt /
avi÷eùasya sàdhakatà tu paraü prati tvayà sàdhyaiva /
na tu siddhà /
yatsàdhakaü karaõaü và phalaü và nityaü và j¤ànaü tatsarvaü jàtyàdivi÷eùavat /
yacca nirvi÷eùaü ÷a÷aviùàõàdi na tatsàdhakamiti pareõa niyamasyàïgãkçtatvàt /
na hyasampratipannasàdhakabhàvaü kasyàpyarthasya sàdhanàyopanyàsamarhati /
atiprasaïgàt /
nanu pramàõaü vastusiddhàvupayujyate /
tatsavi÷eùatvaü tu kimarthamiti cetsatyam /
nirvi÷eùasya pràmàõyameva nopapadyata iti tadarthameva vi÷eùànusaraõam /
na hi sàdhakatamatvàdivi÷eùàbhàve pràmàõyaü ÷akyanirvàham /
sàkùiõyàropitatayaivàj¤ànaü siddhayati /
na tato 'tiriktaü sàdhakatvaü tasyeti cet /
na tarhi sutaràü sàkùiõàj¤ànasiddhiþ /
prakà÷à÷rayaü tamaþ prakà÷enaiva siddhayatãtyasyàrthasyàvi÷eùavàdinà bhavatà paraü pratyupapàdayituma÷akyatvàt /
ki¤càj¤ànamàropitamapi sàkùiõo viùayo na và /
àdye viùayitvaü sàkùiõyàpatitam /
dvitãye sàkùitvamevànupapannam /
"sàkùàddraùñari saüj¤àyàm' iti nirvacanàsambhavàt /
atadviùayeõa tatsiddhiralaukikã /
nirvi÷eùasyàpyaj¤ànava÷àtsàkùitvamiti ca nirastam /
yastu vaiyyàtyàdbrayãti /
siddhapràmàõyamiva sàdhyapràmàõyamapi pramàraü prayogàrhameva /
anyathà ÷abdànityatve kçtakatvamupanyasya pareõànyataràsiddhàvudbhàvitàyàü tatsàdhanasphårtimatàpi tåùõãü bhavitavyam /
ahaü càvi÷eùasya sàkùiõaþ sàdhakatvaü vipratipattau sàdhayiùyàmãti /
sa praùñavyaþ /
kiü savi÷eùeõa pramàõenaitatsàdhyate /
utàvi÷eùeõeti /
nàdyaþ /
tasya tava mithyàtvàt /
pareõa coktanyàyena tasya sàdhakatvànabhyupagamàt /
ato dvitãya evàïgãkartavya ityàha-

tacceti //
kimataþ /
idaü tataþ /
tadavi÷eùapramàõaü kiü sàkùyutanyat /
àdye anyonyà÷rayatvam /
sàkùiõaþ sàdhakatvasiddhiriti /
na dvitãyaþ /
tadabhàvàt /
avi÷eùàntaràïgãkàre dåùaõamàha- ityanavasthitiriti //
tasyàpi avi÷eùasya sàdhakatvamavi÷eùapramàõenaiva sàdhyamityupapàdanamiti÷abdena såcayati /
nanu càvi÷eùasya sàdhyà sàdhakateti prakçtamataþ sà ceti paràmar÷o yuktaþ /
satyam /
tathàpi pràgyanmithyàbhåtasyàpi sàdhakatvaü pramàõavikalpaniràkaraõena nirastaü tatsavi÷eùatvàdivikalpaniràkaraõenàpi niràkaraõãyamiti såcanàya sàmànyena napuüsakanirde÷aþ /
etena pràgvikalpitaþ satà'tmabhåteneti pakùo 'pi nirasto veditavyaþ /

*1,643*

%<anaïgãkurvatàü vi÷vasatyatàü tanna vàdità  // MAnuv_1,1.20cd //
tasmàd vyavahçtiþ sarvà satyetyeva vyavasthità  // MAnuv_1,1.21ab //>%

NYâYASUDHâ:
$pramàõyàdisattànabhyupagame vàditvànupapattiþ$

mithyàtvaü yadãtyàdinoktaü prasaïgamupasaüharati- anaïgãkurvatàmiti //
yasmàdevaü na mithyàbhåtasya sàdhakatvaü tattasmàdvi÷vasatyatàmanaïgãkurvatàmàtmàtiriktasya sarvasyàpi mithyàtvaü pratipàdayatàü nehanànetyàdivàkyànàmapi mithyàtvaprasaktayà na vàdità na sàdhakatà syàt /
tadvàkyasyeti prakçtamekavacanaü samåhaviùayamiti j¤àpayitumupasaühàre bahuvacanam /
athavàtiprasaïgàntaràbhidhànametat /
tathàhi /
yadi caitanyàtiriktaü samastaü mithyà syàttadà samastàntargataü kathàvyavahàràïgabhåtaü pramàõàdikamapi mithyà syàt /
tathàca vi÷vasatyatàmanaïgãkurvatastanmithyàtvamaïgãkuvarto màyàvàdino nirupàyasya kathakatà na syàt /
kutaþ /
tattasmàduktarãtyà mithyàbhåtasya sàdhanabàdhanàïgatàyogàditi /
vi÷vamithyàtvamaïgãkurvatàmapi càrvàkàõàü bauddhànàü ca vàditvopalambhàdvayabhicàra iti cenna /
teùàmapyàpàdanaviùayatvàt /
tadidamuktamanaïgãkurvatàü càrvàkabauddhamàyàvàdinàmiti /
anyathà tvayà tenetyekavacanasya prastutatvàdanaïgãkuvarta ityavakùyat /
tathàpi pramàõabàdhaþ /
càrvàkàdãnàü vàditvasya pratyakùàdisiddhatvàt /
maivam /
vàditvàbhàvasyàtràpàdyamànatvàt /
sàdhanasya hi pramàõabàdho dåùaõam /
na tvàpàdanasya /
tasya aniùyaviùayatvàt /
aniùyasya ca pràmàõikaparityàgàpràmàõikasvãkàraråpatvàt /
anyathàtiprasaïgamàtrocchedaprasaïgàdityà÷ayavànuktasya prasaïgatvaü sphuñãkartuü viparyayaparyavasànamàha- pakùabalàbalacintà na syàt //
vyavahriyate 'nayeti vyavahçtiþ /
kathàïgabhåtapramàõàdãti yàvat /
pramàõàdãnàü kathàvyavahàrakàraõatvàtkàraõàbhàve ca kàryàbhàvasya sulabhatvàtsustho 'tiprasaïgamålabhåtaþ pratibandha iti j¤àpayituü pramàõàdãti råóhapadaparityàgena vyavahçtiriti yaugikapadopàdànam /



_________________________END OF VOLUME 1_________________________



*2,1*


$jij¤àsàdhikaraõe pramàõàdisattànabhyupagame vàditvànupapattiþ$

astu kathàïgabhåtapramàõàdivyavahàrasya satyatà duþkhàdibandhasya tu kimàyàtamityata àha- vyàvahàrikamiti //
etasmàtpramàõàdivyavahàrasya satyatvàdvayàvahàrikaü vyavahàraviùayo duþkhàdi /
ca÷abdo na kevalaü vyavahàro vyàvahàrikaü ceti sambaddhayate /
nahi prameyaü nàstyasti ca pramàõamiti sambhavati /
vyàghàtàdityarthapratipàdanàya vyàvahàrikamityuktam /
yadatroktam /
pramàõàdãnàü sattvaü yadabhyupetaü kathakena tatkasya hetoþ /
kiü vàgvyavahàrasya pramàõàdisattàbhyupagamavyàptatvena tadabhàve pravartayituma÷akyatvàdatha kathakapravartanãyavàgvyavahàraü prati hetubhàvàduta lokasiddhatvàdathavà tadanabhyupagamasya tattvanirõayavijayàtiprasaktatvàt /
àdye 'pi kiü vyavahàramàtraü pramàõàdisattàbhyupagamavyàptamuta sàdhabàdhanakùamo vyavahàraþ /
na prathamaþ /
tadanabhyupagacchato 'pi càrvàkamàdhyamikàdervàgvistaràõàü pratãyamànatvena vyabhicàràt /
tasyaivàniùpattau bhavatastanniràsaprayàsànupapatteþ /
tasyàpi pakùatve bàdhaþ /
dvitãye bàdhatàdavasthyam /
mama sattànabhyupagamasyànubhavasiddhatvàt /
hetu÷ca tavàsiddhaþ /
siddhatve và siddhaü mama samãhitam /
vyatireke ca sadvacanàbhàsalakùaõayogitvamupàdhiþ /
yato 'bhyupagamyàpi pramàõasattàü pravartità matàntarànusàribhirvyavahàrà abhyupagatapramàõàdisattvairmatàntarànusàribhiraparaiþ sàdhanàdyakùamà iti kathyante /
tena j¤àyate vyavahàrasya sàdhanàdyakùamatàyàü sadvacanàbhàsalakùaõayogitvameva prayojakam /
natu sattànabhyupagama iti /
nanu yadi pramàõàdãni na santi /
tadà vyavahàra eva dharmã kathaü siddhayet /
dåùaõàdivyavasthà và kathaü syàt /
sarvavidhiniùedhànàü pramàõàdhãnatvàt /
maivam /
na bråmo vayaü na santi pramàõàdãnãti svãkçtya kathàrabhyeti /
kiü nàma santi na santi pramàõàdãnãtyasyàü cintàyàmudàsãnairyathà svãkçtya tàni bhavatà vyavahriyante /
tathà vyavahàribhireva kathà pravartyatàmiti /
ki¤ca kãdç÷ãü maryàdàmavalambya pravçttàyàü kathàyàmidaü dåùaõamuktaü bhavatà /
kiü pramàõàdãnàü sattvamupagamyobhàbhyàü vàdiprativàdibhyàü pravartitàyàmutàsattvamabhyupetyàthaikena sattvamapareõa càsattvamaïgãkçtya /
nàdyaþ /
abhyupagatapramàõàdisattvaü pratyetàdçkparyanuyogànavakà÷àt /
na dvitãyaþ /
svasyàpyàpatteþ /
na tçtãyaþ /
tathaiva kathàntaraprasakteþ /
tasmàtpramàõàdisattvàsattvàbhyupagamaudàsãnyena, vyavahàraniyame samayaü baddhvà, pravartitàyàü kathàyàü, bhavatedaü dåùaõamuktamiti vàcyam /
tathàca vyàghàtaþ /
naca vàcyaü nedaü dåùaõaü prativàdinaü pratyucyate /
kiü nàma ÷iùyàdayaþ pramàõàdisattànabhyupagantuþ kathànadhikàraü j¤àpyanta iti /
yataþ ÷iùyàdãnpratyapi càrvàkàderdeùo 'yamityevàbhidhàtavyam /
kathaü ca tathà syàt /
tasya kathàprave÷àprave÷ayostadbodhàkùamatvàt /
kathàyàmeva hi nigrahaþ /
na dvitãyaþ /
syàdapyevaü yadi kathakapravartanãyavàgvyavahàraü prati pramàõàdãnàü hetutà tatsattànabhyupagame nivarteta /
natvevaü sambhavati /
tathà sati tatsattànabhyupagantçõàü vàgvyavahàrasvaråpameva na niùpadyeta /
hetvanupapatteþ /
atha manyase /
kathakavyavahàraü prati hetutvàtpramàõàdãnàü sattvam /
sattvàccàbhyupagamo yatsattadabhyupagamyata iti sthiteriti /
maivam /
kayàpi niyamasthityà pravçttàyàü kathàyàü kathakavàgvyavaharaü prati hetutvàtpramàõàdãnàü sattvaü sattvàccàbhyupagamo bhavatà prasàdhyaþ /
kathàtaþ pårvaü tu tattvàvadhàraõaü paraparàjayaü vàbhilaùadbhayàü kathakàbhyàü yàvatà vinà tadabhilaùitaü na paryavasyati tàvadanuroddhavyam /
tacca vyavahàraniyamasamayabandhàdeva dvàbhyàmapi tàbhyàü sambhàvyata iti vyavahàraniyamameva badhnãtaþ /
saca pramàõena tarkeõa ca vyavahartavyamityàdiråpaþ /
naca pramàõàdãnàü sattàpãtthameva tàbhyàmaïgãkartumucità /
tàdç÷avyavahàraniyamamàtreõaiva kathàpravçttyupapatteþ /
pramàõàdisattàmabhyupetyàpi tathàvidhavyavahàraniyamavyatirekeõa kathàpravçttiü vinà tattvanirõayasya jayasya vàbhilaùitasya kathakayoraparyavasànàt /
nàpi tçtãyaþ /
lokavyavahàro 'pi pramàõavyavahàro và syàt pàmaràdisàdhàraõavyavahàro và /
nàdyaþ /
vicàrapravçttimantareõa tasya durniråpatvàt /
tadarthameva ca pårvaü niyamasya gaveùaõàt /
nàpi dvitãyaþ /
÷arãràtmatvàdãnàmapi tathà sati bhavatà svãkartavyatàpàtàt /
pa÷càttadvicàrabàdhyatayà nàbhyupeyata iti cet /
tarhi pramàõàdisattàpi yadi vicàrabàdhyà bhaviùyati tadà nàbhyupeyaiva anyathà tåpagantavyeti lokavyavahàrasiddhatayà sattvamabhyupagamyata iti tàvanna bhavati /
na caturthaþ /
yàdç÷o bhavatà pramàõàdisattàmabhyupagamya vyavahàraniyamaþ kathàyàmavalambyate /
tasyaiva pramàõàdisattvàsattvànusaraõaudàsãnyenàsmàbhirapyavalambhàt /
tasya yadi màü prati phalàtiprasa¤jakatvam /
tadà tvàü pratyapi samànaþ prasaïgaþ /
tasmàtpramàõàdisattàbhyupagamasya kathopayogàbhàvàdanaïgãkurvatàü pramàõàdisattàü na vàditetyanupapannamiti /


*2,23*

tadetatsarvamanenàpahasita veditavyam /
tathà hi /
yattàvadvayavahàramàtrasya pramàõàdisattàbhyupagamavyàptatvapakùe dåùaõamuktam /
tadasat /
yadi khalvevamasmàbhiþ sàdhyeta /
màyàvàdã pramàõàdisattàbhyupagamavàn /
vyavahartçtvàt /
tadvayavahàro và pramàõàdisattàbhyupagamapuraþsaro vyavahàratvàttattvavàdivattadvayavahàravacceti /
yadvà nàyaü vyavahartà pramàõàdisattànabhyupagantçtvàt /
tadvayavahàro và na vyavahàraþ /
pramàõàdisattàbhyupagamapuraþsaratà÷ånyatvàditi /
tadà syàdeva vyabhicàradoùaþ /
ko nàma svasthàtmaivamanumimãte /
kiü nàma yadi pramàõàdãni santi na syuþ /
tarhi sàdhakàni na syuþ /
asataþ sàdakatvànupapatteþ /
teùàü càsàdhakatve tatkàryo vyavahàro na niùpadyeta /
tathàca vàdità na syàt /
asti ceyam /
tasmàttaddhetånàü pramàõàdãnàü sattàbhyupagantavyetyàcàryeõa prasaïgatvenàbhimatatvàt /
vyabhicàrasthalasya ca prasaïgaviùayatulyatàïgãkçtà /
bàdhastu prasaïgasyàlaïkàra evetyuktam /
sàdhanabàdhanakùamavyavahàrasya pramàõàdisattàbhyupamavyàptatvapakùe 'pyuktadåùaõamanenaiva nirastam /
màyàvàdinaü tadvayavahàraü và pakùãkçtya vi÷iùñavyavahàrakartçtvena vi÷iùñavyavahàratvena và hetunà pramàõàdisattàbhyupagantçtve tatpårvakatve và sàdhyamàne tatsyàt /
vimato vyavahàro na sàdhanàdikùamaþ /
pramàõàdisattàbhyupagamapårvakatàrahitatvàditi và sàdhane katha¤cidanvaye pårvoktopàdhiþ syàt /
nacaivamityuktam /
ki¤càyamupàdhirna sàdhanàdbhidyate /
yadà hi pramàõàdisattà nàbhyupagatà tadà tadasattvamevàïgãkçtamiti svaråpasiddhatvam /
tacca sadvacanàbhàsalakùaõavi÷eùa eva /
nanvetadà÷aïkayoktaü na bråmo vayamityàdi duruktaü tat /
sattvàsattve vihàya pramàõasvaråpasya buddhàvàropayituma÷akyatvenodàsãnasya tatsvãkàrànupapatteþ /
evaüca vadatà yadanirvacanãyamabhipretaü tadagre niràkariùyate /
yadapyatroktaü kãdç÷ãü maryàdàmityàdi /
tatra yaþ pramàõàdyasattvamabhyupaiti /
ya÷ca tatsattàü pratãtyàpi sattà'dyudàsãno 'hamiti manyate taü pratãdaü dåùaõamiti vadàmaþ /
na coktadoùaþ /
nahi vayaü pramàõàdisattàbhyupagamaü kathàpravçttikàraõatayàva÷yaü tataþ pårvabhàvinaü bråmaþ /
kiü nàma yo yathàkatha¤citkathàyàü pravçttastaü vipakùe kathànutpattiprasaïgaü daõóaü pradar÷ya tatkàraõànàü pramàõàdãnàü sattàmaïgãkàrayàmaþ /
na caivaü kathàntaraprasaktayàdidoùaþ /
pramàõàdisattànabhyupagame kathàyà evàniùpatteþ /
etena ÷iùyaj¤àpanamapi samàhitam /
prativàdinaþ kathàprave÷amabhyupagamya tatra pravçttaü prati pramitakathàkàryabalena kàraõapramàõàdisattàyà abhyupagantavyatvasyoktatvàt /
dvitãyapakùoktadoùo 'pyasaïgata eva /
nahi vayaü pramàõàdisattàbhyupagamamapi kathakapravartanãyavàgvyavahàrakàraõakoñau nive÷ayàmaþ /
yena tatsattànabhyupagantçõàü vàgvyavahàrasvaråpaü na niùpadyeteti prasaïgaþ syàt /
api tarhi pramàõàdãnàmeva kathàkàraõatà /
sà ca sattvàbhàve nopapadyata iti tatsattvamaïgãkaraõãyamiti vadàmaþ /
yatpunaþ kathakavàgvyavahàraü pratãtyàdyà÷aïkayoktam /
"evaü vadatà kathàpravçttyuttarakàlaü pramàõàdisattàïgãkàrayitavyà /
tathàca kathàphalasya pramàõàdisattàbhyupagamasya na kathàkàraõatvam /
kintu pramàõairvyavahartavyamityàdivyavahàraniyamasyaiveti /
tadasmàbhirabhyupagatameva /
yastu sattàbhyupagamamapi kathàkàraõaü bråte /
sa evaivaü paryanuyojyaþ /
yatpunarnaca pramàõàdãnàmityàdinà kalpanàgauravamavàdi /
tatra kiü pramàõàdisattàbhyupagame kalpanàgauravamuta tatsattàbhyupagamasya kàraõakoñiprave÷ane /
nàdyaþ /
kàraõatvànyathànupapattyà tatsattàyàþ pramitatvàt /
pramitasya parãkùakairaïgãkaraõãyatvàt /
dvitãye tu saüvàda eva /
tçtãye 'pyàdyaü tàvadaïgãkurmaþ /
tatroktaü dåùitapràyam /
dvitãyàïgãkàre 'pi na doùaþ /
dehàtmatvàdikaü tu pa÷càdvicàrabàdhyatayà nàbhyupagamyata iti /
yadatroktaü pramàõàdisattàpãtyàdi /
tena kimuktaü bhavati /
kiü vicàrasàdhyaþ pramàõàdisattàbhyupagamo na vicàrapravçtteþ kàraõamiti /
kiü và vicàrabàdhyatàyà eva pramàõàdisattàbhyupagamaprayojakatvena vyavahàrasyàprayojakatvamiti /
àdye sampratipattiþ /
na dvitãyaþ /
autsargikaü pràmàõyaü bàdhakàdapodyata ityatradar÷ane tasyaiva prayojakatvàt /
caturthapakùoktadoùo 'pyanenaiva parihçtaþ /
nahi vayaü pramàõàdisattàbhyupagamaü kathàphalaniùpattihetuü bråmaþ /
kintu pramàõàdãnyeva /
teùàü ca taddhetutà nàsatàmupapadyata iti tatsattàva÷yamabhyupagamanãyeti /
syàdetat /
niyatàvàgvyahàrakriyàsamayabandhena kathàü pravartayatàpi vyavahàrasattàbhyupagantavyà /
nahi sattàmanabhyupagamya vyavahàrakriyàbhidhàtuü ÷akyà /
kriyà hi niùpàdanà /
asataþ sadråpatàpràpaõamiti yàvat /
pramàõaivyarvahartavyamiti ca niyamabandhanaü pramàõakaraõabhàvasya niyamàntarbhàvànniyatapårvasattvaråpaü kàraõatvaü pramàõànàmanàdàya na paryavasyati /
dåùaõànàü càstitvena bhaïgàvadhàraõaniyamabandhane sàdhanàïgànàü ca vyàptyàdãnàü sattvena tadviùayasya tattvaråpatàvvavahàraniyamanàdau ca kaõñhoktayaiva tasya tasya sattvamaïgãkçtamiti ri??midamucyate /
pramàõàdãnàü sattàmanabhyupagamya kathà'rambhaþ ÷akyata ityevamà÷aïkaya yaduktametairapi bàdhakaiþ kathàyàmàrabdhàyàmabhimatasya prasàdhanãyatvena pårvoktabàdhàyà na nistàraþ syàditi /
tadapyanenaiva parihçtam /
kathàsvaråpapalaniùpattaye svecchàsvãkçtasyaiva vyavahàraniyamasya pramàõàdisattàsvãkàra eva paryavasànamiti kathàyàü pravçttaü svavyàghàtamapyacetayantaü pratyasmàbhirucyamànatvàt /
nanu kathàdeþ kàryasya sattve katha¤citkàraõasya pramàõàdeþ sattvamaïgãkaraõãyaü syàt /
kàryasyaiva sattvàbhàve kiü kàraõasattayeti cet /
kutaþ pramàõàtkathàdisattàbhàvo bhavatà ni÷citaþ /
÷rutyàderiti cenna /
tasyaivànekàtiprasaïgagahananiviùñatvàt /
tathàca siddhe tatpràmàõye kathàdikàryàsattvasiddhiþ /
tato 'nyathàsiddhayà tarkasyàbhàsatàsiddhistasyàü ca ÷rutyàdipràmàõyasiddhiriti cakrakàpattyà naikasyàpi siddhiþ /
asataþ kàraõatvaü tu såtrakçtaiva niràkariùyata ityalaü prasaïgena /

*2,46*

$vyàvahàrikasatyasya sàdhakatvabhaïgaþ$


%<vyavahàrasata÷càpi sàdhakatvaü tu pårvavat  // MAnuv_1,1.21ab //>%


NYâYASUDHâ:
syàdetadevam /
yadi nehanànotyàdibalenàtmàtiriktasya sarvasyàsattvamabhyupagacchàmaþ /
na caivaü kiü nàma vyàvahàrikã sattàbhyupagamyata eva /

tathà ca sarvàntaþpàtino vyavahàrasataþ pramàõàdeþ sàdhakatvasambhavànnoktaprasaïga ityata àha- vyavahàrasata÷ceti //
ca÷abdo hetau /
api÷abdaþ samuccaye /
tu÷abdo 'vadhàraõe /
vyavahàrasato 'pi sàdhakatvaü pårvasyàsata iva prativàdino na siddhameva yato 'to noktaprasaïganistàra iti /
ayamarthaþ /
yadi vyàvahàrikaü sannàma sadeva tadà mithyàtvapratipàdanaü vyàhatam /
phalitaü càsmanmanorathadrumeõa /
vyarthaü ca vyàvahàrikapadam /
atha tadasattadà kimanenàdhikamàcaritam /
sattvàbhàve sàdhakatvaü na syàdityaniùyaprasaïgasya tadavasthatvàditi /
nanu ca dvividhaü sanmukhyamamukhyaü ca /
tatra yasya sarvaprakàreõa bàdhitatvaü nàsti tanmukhyaü satpàramàrthikamiti ca gãyate /
yasya tu satpratãtireva sattà tadamukhyaü sat /
naca tataþ sattà siddhayati /
tathàhi /
kiü sattàvagamamàtràttatsattàbhyupagamyeti manyase 'bàdhitàttadavagamàdvà /
nàdyaþ /
marumarãcikà'dau jalaråpatàsadbhàvàbhyupagamaprasaïgàt /
dvitãye 'pi vàdiprativàdimadhyasthamàsyi tasyàpi kathàkàla eva bàdhitatvàvagamàbhàvàt /
athavà kasyacidapi kàlàntare 'pi ca bàdhitatvabodhavirahàt /
nàdyaþ /
atiprasaïgàt /
puruùatrayàvagatasyàpyekakùaõàvagatasya puruùàntareõa tenàpi kùaõàntare 'pi bahulaü bàdhadar÷anàt /
nacàsàvartho 'satyo 'pi dvitràdipuruùamàtrapårvajàtatatpratãtyanurodhàdbàdhadar÷ane sa¤jàte 'pi tathaiva sannityabhyumabhyupagamyate /
tasmàd dvitãyaþ pakùaþ pari÷iùyate /
na càsàvamukhye 'stãti kutaþ pàramàrthyapràptiþ /
naca vàcyaü satpratãterapi pratãtyantarameva sattetyanavastheti /
pratãteþ pàramàrthikatvàt /
nahi tasyà bàdho 'sti /
asti cetsaiva pratãtirabàdhità paramàrthasatã /
naca pratãteþ svaråpabhedo 'stãtyato vij¤ànaü brahmaiva paramàrthasat /
amukhyaü punardvedhà /
màyopàdhimavidyopàdhikaü ceti /
tatrà'dyamambaràdikam /
taccàbrahmaj¤ànàdbàdhavaidhuryeõa hànàdivyavahàranirvàhakatvàdvayàvahàrikamiti gãyate /
katipayapratipattçkatipayakàlatathàtvàvagamàdeva hi laukiko vyavahàraþ pratãyate /
dvitãyaü ÷uktirajatàdi /
natu pratãtisamayamàtraparivarti /
na punarhànàdiheturiti pràtitikamucyate /
tadevaü sattraividhyàdambaràdikaü vi÷vaü sadapi pàramàrthikatvàbhàvànmithyeti yujyate /
vyàvahàrikasattvàcca tadantargatasya pramàõà'deþ kathàïgatopapadyate /
pàramàrthikapràtãtikavyàvçttyarthatvena vyàvahàrikapadaü ca sambhavatãti atredaü vaktavyam /
kiü pàramàrthikasadeva sadasacca bàdhakabhedena dvividhamiti sattraividhyamuta satyevàntarabhedena /
àdye pràguktadoùanistàraþ /
nahi saditi j¤ànamàtreõàsadarthakriyàrham /
yena tathàvidhaü pramàõàdi, kathàïgatàü gacchet /
tathàtve viùamapi pãyåùatayàvagataü tadarthakriyàü kuryàt /
bàdhavilambatàrthakriyàkàritvaprasaïgàt /
yadapi tathaiva laukiko vyavahàraþ pratãyata iti tadagre niràkariùyate /
arthakriyàpyasatãti cetaretarà÷rayàdinà nirastam /
sato 'rthakriyàsambhavàdasatyeva katha¤citsàïgãkàryeti cet /
÷rutipràmàõyani÷cayottarakàlamevaitat /
pràktanni÷cayàtparamàrthasata evàrthakriyeti manyamànaþ prativàdã kathaü bodhanãyaþ /
anyonyà÷rayàdiprasaïgàdityuktam /

*2,59*

$sattraividhye anirvacanãye ca pramàõaniràsaþ$

%<sattraividhyaü ca mànena siddhayet keneti pçcchyate  // MAnuv_1,1.22cd //
tasyàpyuktaprakàreõa naiva siddhiþ katha¤cana  /
vailakùaõyaü sadasatorapyetena niùidhyate  // MAnuv_1,1.23 //>%


NYâYASUDHâ:
dvitãyaü dåùayati- sattraividhyaü ceti //
kenetyasya paramàrthasatà và vyàvahàrikasatà và pràtibhàsikasatà và /
àdye 'pi kimàtmetareõotà'tmanetyarthaþ /
pçcchyate 'smàbhiriti ÷eùaþ /
yathà mithyàbhåtasya sàdhakatvaü kena siddhayediti pçùñaü tatheti càrthaþ /
vyàvahàrikasataþ sàdhakatvasiddhaye yadupanyastaü tacceti và /
pçcchàviùayatvameva na doùa ityata àha- tasyàpãti //
asataþ sàdhakatvasyeva tasya sattraividhyasyàpi katha¤cana vikalpitapakùeùu kasmiü÷cana pakùe naiva siddhiþ /
kutaþ /
uktaprakàreõaiva /
tathà hi /
na tàvatparamàrthasattà'tmetareõa /
dvaità'patteþ /
nàpyàtmanaiva /
tasya nirvi÷eùasya sàdhakatàyogàt /
vyàvahàrikapràtãtikayostu svaråpamevàdyàpi na siddhamiti /
nàmukhyaü sadasannapi sat /
yenoktadoùaprasaïgaþ /
kintvanirvacanãyam /
naca tadapi durvacam /
sadasadvailakùaõyasyaiva tattvàt /
taccoktavidhayà vyàvahàrikapràtibhàsikabhedàd dvividham /
tatra vyàvahàrikasya prapa¤casya sadasadvilakùasya sadvilakùaõatvàdupapannaü ÷rutyàdinà mithyàtvasamarthanam /
asadvilakùaõatvàttadantargatasya pramàõàdeþ sàdhakatvaü ceti /
syàdetadevaü katha¤cidyadi vi÷vasya sadasadvilakùaõatvaü syàt /
tadeva na siddhayatãtyàha- vailakùaõyaü sadasatoriti //
vi÷vasyeti ÷eùaþ /
sadasatoriti sambandhamàtre ùaùñhã /
tathàca sadasadbhayàmityarthaþ /
etena /
pramàõavikalpaniràsena /
tathàhi /
vi÷vasya sadasadvailakùaõyaü kiü satà pramàõena sàdhyate /
utàsatà /
atha sadasadvilakùaõena /
nàdyaþ /
vàdino 'nupapatteþ /
na dvitãyatçtãyau /
prativàdino 'sampratipatteriti /
nanvatra sadasadvailakùaõye sàdhakatvaü na syàditi prasaïgo vàcyaþ /
naca tatra vyàptiþ /
maivam /
sàkùiõi vyàptyavadhàraõopapatteþ /
sattvàbhàve sàdhakatvaü na syàditi và prasaïgaü vakùyàmaþ /
tatràsattvamupàdhiriti cenna /
tasya sattvàbhàvànatirekàt /
tadbhaïgasya ca pràganirvacanãyasiddhera÷akyatvàt /
etena sadvilakùaõatvànmithyàtvopapàdanasadvilakùaõatvàtsàdhakatvaü copapannamiti paràstam /
sadvailakùaõye 'sattvàpattyà sàdhakatvàbhàvàsyàsadvailakùaõye ca sattvàpàtena mithyàtvopapàdanasyàsambhavasyàpatteþ /

pràganirvàcyasiddhervyàptidvayaniràsàyogàt /
asadvailakùaõyamàtreõa hànàdivyavahàropapattau ÷uktirajatàdàvapi tatprasaïgaþ /
màyàvidyàvailakùaõyànnaivamiti cenna /
tasya niràkariùyamàõatvàt /
vailakùaõyamàtrasya prrakçtànupayogàditi /
àstàü và sattvàdivikalpaniràsena dåùaõàbhidhànam /
pramàõameva prapa¤cànirvacanãyatàyàü nopapadyate /
nahi nehanànetyàdi÷rutiþ sadasadvailakùaõyalakùaõànirvacanãyatàü vi÷vasya vakti /

*2,70*

%<vailakùaõyaü sata÷càpi svayaü sadbhedavàdinaþ  /
asata÷càpi vi÷vasya tenàniùyaü kathaü bhavet  // MAnuv_1,1.24 //>%


NYâYASUDHâ:
atha manyeta /
vivàdapadaü sadasadvilakùaõaü j¤ànabàdhyatvàdyadevaü tadevaü yathà ÷uktirajatamityanumànaü vi÷vasya sadasadvilakùaõatve mànam /
tadbalàcchrutirapi tatraiva paryavasyatãti /
tadasat /
anumànasyàbhàsatvàdityà÷ayavànprathamapràptatvàtpratij¤àü tàvanniràkaroti- vailakùaõyaü sata÷ceti //
ca÷abdàvavadhàraõe /
api÷abdau mithaþ samuccaye /
ayamarthaþ /
kimatra sadasacchabdau bhàvàbhàvavàcinau /
kiüvà vidyamànàvidyamànavàcinau /
àdye dåùaõam /
sato bhàvàtmakasya vi÷vasyàsato 'bhàvàdvailakùaõyamapi bhàvàbhàvabhedavàdino mama mate svayaü sadastyeva /
evamasato 'bhàvàtmakasya vi÷vasya sato bhàvàdvailakùaõyamapi bhedavàdinaþ svayaü sadeva /
atastena sàdhitena mamàniùyaü kathaü bhavet /
kiü nàmaivaü vibhàgena sadasadvailakùaõyasiddhayàpi pratij¤àtàrthasiddherarthàntaratà parasya syàditi // 1 //
yadi ca pratyekaü bhàvàbhàvavailakùaõyaü vivakùitam  /
tadà sato bhàvasyàpi vi÷vasya sato bhàvàdvailakùaõyaü bhàvabhedavàdino mama svayaü sadeva /
bhàvàntaravailakùaõyàïgãkàràt /
asato 'bhàvàdapi vailakùaõyaü sutaràü bhàvàbhàvabhedavàdinaþ svayaü sadeva /
evamasato 'bhàvasya vi÷vasyàsato 'bhàvàdvailakùaõyamabhàvabhedavàdinaþ svayaü sadeva /
abhàvàntaravailakùaõyàïgãkàràt /
sato bhàvàdvailakùaõyamapi sutaràü svayaü sadeveti tenàniùyaü kathaü bhavet // 2 //


*2,77*

bhàvàbhàvavailakùaõyaü nàma tattvànadhikaraõatvaü vivakùitamiti cet /
tathàpi sato bhàvasyàpi vi÷vasyàsato 'bhàvàdvailakùaõyamabhàvatvànadhikaraõatvamapi svayaü sadeva /
asato 'bhàvasya vi÷vasya sato bhàvàdvailakùaõyamapi bhàvatvànadhikaraõatvamapi mama svayaü sadeva /
bhàvàbhàvabhedavàditvàt /
yadi hi bhàve 'pyabhàvatvamabhàve 'pi bhàvatvamaïgãkuryàü kutastadà bhàvàbhàvabhedavàdaþ /
tathàca kathaü tena sàdhyamànenàniùyaü mama bhavet // 3 //
atha pratyekaü bhàvàbhàvatvànadhikaraõatvaü vivakùitamiti manyeta /
tadà sato bhàvasyàpi vi÷vasya bhàvàbhàvavailakùaõyaü bhàvàbhàvaråpatvànadhikaraõatvaü mama svayaü sadeva /
tathàsato 'bhàvasyàpi vi÷vasyoktaråpaü vailakùaõyaü svayaü sadeva /
bhàvabhàvabhedavàdinaikaikàrthasyobhayaråpatànaïgãkàràt /
bhàve hi bhàvatvameva /
nàbhàvatvamapi /
abhàve càbhàvatvameva /
na bhàvatvamapãtyatastena sàdhitenàniùyaü mama kathaü bhavet // 4 //
athaikaikasya vastuno bhàvatvànadhikaraõatvamabhàvatvànadhikaraõatvaü ca sàdhyatayà vivakùitamiti manvãta /
tathàpi sato bhàvasyàpi vi÷vasyàsato 'bhàvàdvailakùaõyamabhàvatvànadhikaraõatvaü mama sadeva /
evamasato 'bhàvasyàpi vi÷vasya sato bhàvàdvailakùaõyaü bhàvatvànadhikaraõatvaü svayaü sadeva /
bhàvàbhàvabhedavàditvàt /
ataþ kathaü tenàniùyaü bhavet /
aü÷e siddhàrthatayà parasya nigrahàt /
ubhayasàdhanàdadoùa iti cenna /
asiddhasannidhàne 'pi siddhasya tattvànapàyàt /
vi÷iùñasàdhanànnaivamiti cenna /
tathàpi vaiyarthyànistàràt // 5 //

*2,86*


atha bhàvàbhimate bhàvatvànadhikaraõatvamabhàvàbhimate càbhàvatvànadhikaraõatvaü sàdhyate /
ato noktadoùa iti cenna /
tathàpi sato bhàvasyàpi vi÷vasya sato vailakùaõyaü bhàvatvànadhikaraõatvaü mama svayaü sadeva /
kathaü bhàvatvabhedavàdino naikameva bhàvatvaü sarvabhàveùvanugatam /
kiü nàma pratibhàvaü bhàvatvàni bhidyante /
pratipàdayiùyate caitat /
tathàca bhàvo 'pi bhàvatvàntaràdhàro bhaviùyati /
evamasato 'bhàvaråpasyàpi vi÷vasyàsato vailakùaõyamabhàvatvànadhikaraõatvaü mama svayaü sadeva /
katham /
abhàvatvabhedavàdinàbhàve 'pyabhàvatvàntaràbhàvasvãkàràt /
tathà ca tenàniùyaü kathaü bhavet /
parasyaiva siddhàrthatànistàràt // 6 //
atha bhàvàbhàvàbhimatayoþ sarvathà bhàvàbhàvatve na sta ityartho vivakùitaþ /
tathàpi sata eva bhàvasyaivàsato vailakùaõyamabhàvatvànadhikaraõatvaü svayaü sadeva /
yatastasmàdvi÷vasya tena sàdhitena bhedavàdino 'niùyaü kathaü bhavet /
idamuktaü bhavati /
yadi pràgabhàvàdikaü pakùãkçtyàbhàvatvànadhikaraõamiti sàdhyate /
tadà tasya bhàvatvaü pratij¤àtaü syàt /

bhàvasyaivàbhàvatvànadhikaraõatvaniyamàt /
dvau na¤au hi prakçtamarthaü sàti÷ayaü gamayataþ /
evaü viyadàdikaü pakùãkçtya bhàvatvànadhikaraõatve sàdhyamàne tasyàbhàvatvaü pratij¤àtaü syàt /
abhàvasyaiva bhàvatvànadhikaraõatvaniyamàt /
bhàvaniùedha eva hyabhàvaþ /
tathàca vi÷vasya bhàvàbhàvavibhàgasya ca pareõàbhyupagatatvànna bhàvàbhàvabhedavàdino mamàniùyaü ki¤cit /
kintu bhàvàbhàvavyatikaramàtram /
tatsàdhanaü ca prakçtànupayuktamiti // 7 //


*2,91*

bhàvàbhàvàbhimatayorabhàvabhàvatvànadhikaraõatve vàdiprativàdisaümate bhàvàbhàvatvànadhikaraõatvamapyadhikaü sàdhyate /
ato noktadoùa iti cenna /
yataþ sato bhàvasyaiva vi÷vasya viyadàderasato vailakùaõyamabhàvatvànadhikaraõatvaü svayaü sadeva /
pramitameva /
yata÷càsato 'bhàvasyaiva vi÷vasya pràgabhàvàdeþ sato vailakùaõyaü bhàvatvànadhikaraõatvaü svayaü sadeva /
pramitameva /
yata÷càsato 'bhàvasyaiva vi÷vasya pràgabhàvàdeþ sato vailakùaõyaü bhàvatvànadhikaraõatvaü svayaü sadeva /
ato bhedavàdinastena viparãtena pratij¤àtenàniùyaü kathaü bhavet /
pratij¤àtàrthasiddhau khalvaniùyaü bhavet /
nahi pramàõabàdhito 'sau siddhayati /
vyàvahàrikabhàvatvàbhàvatvagocaraü pramàõaü tattvaviùayeõànumànenaiva bàdhyata iti cenna /
yato 'smàkaü tàvadbhàvàbhàvatvaviùayaü pramàõaü tattvagocarameva /
anyathà cakrakàdiprasaïgàdatiprasaïgàcceti // 8 //
dvitãye 'pyetadevottaram /
vi÷vasya sataþ satyàdvailakùaõyamapi mama svayaü svamatameva /
tathàsato 'vidyamànàdapi vailakùaõyaü svayameva /
atastena sàdhitena mamàniùyaü kathaü bhavet /
bhavatu vi÷vasyàtmanaþ ÷a÷aviùàõàdervailakùaõyaü svamatam /
sato vailakùaõyaü tu katham /
sattvàïgãkàràditi cenmaivam /
sato vidyamànasyàpyasato bhedaü vadato mama yathà vi÷vasyàsato vailakùaõyaü svayameva /
tathà sato 'pi vi÷vasya sato vailakùaõyaü satàü bhedavàdinaþ svayameva /
sadantaravailakùaõyàt // 9 //
sattvàsattvànadhikaraõatvaü sadasadvilakùaõatvamiti cet /
tadàpi sato vi÷vasyàsato vailakùaõyaü sadasadbhedavàdinaþ svayaü sadeva /
atastena sàdhitena mamàniùyaü kathaü bhavet /
parasyaivàü÷ataþ siddhàrthatà bhavet /
tarhi sattvànàdhàratvameva sàdhyata iti cenna /
asata eva hi sato vailakùaõyaü sattvànadhikaraõatvaü bhedavàdino mama svayaü sadeva niyamena bhavati /
tathàca vi÷vasya tena sattvànadhikaraõatvena sàdhitenàsattvàpattyà parasyaivàniùyaü bhavet /
aniùyaprasaïgena paraü nigçhãtavato mamàniùyaü kathaü bhavet // 10 //


*2,95*

athàsattvànadhikaraõatve vàdiprativàdisiddhe sattvànadhikaraõatvamapyadhikaü sàdhyata iti cenna /
aniùyànistàràt /
ki¤ca, na sattvaü nàmaikamanugataü kintu prativastu sattvàni bhidyante /
tatra viyadàderasadvailakùaõye sati sattvànadhikaraõatvaü sàdhyamànaü kimekasattvànadhikaraõatvamutànekasattvànadhikaraõatvamatha sarvasattvànadhikaraõatvam /
kiü vàvi÷eùitasattvànadhikaraõatvam /
athavà sarvathà sattvànadhikaraõatvaü vivakùitam /
nàdyaþ /
vi÷vasyàsato 'pi vailakùaõyaü tàvanmama svayameva sato 'pi vailakùaõyaü sattvànadhikaraõatvamapi svayameva /
katham /
sattvabhedavàdino mama sato 'pi sattvàntarànadhikaraõatvàïgãkàràt /
tathàca siddhena tena sàdhyamànena mamàniùyaü kathaü bhavet /
evameva caturthaniràkaraõamapi vyàkhyeyam /
na dvitãyatçtãyau /
vi÷vasyàsato vailakùaõyamasattvànadhikaraõatvaü tàvanmama svayameva /
sato vailakùaõyamanekasattvànadhikaraõatvam /
sarvasattvànadhikaraõatvaü tàvanmama svayameva /
sato vailakùaõyamanekasattvànadhikaraõatvam /

sarvasattvànadhikaraõatvamapi svayaü sadeva /
katham /
bhedavàdinaikaikasyàrthasyànekasarvasattvàsvãkàràt /
svãkàre ca bhedabhaïgaþ syàt /
tata÷ca tenàniùyaü kathaü bhavet /
na pa¤camaþ /
yataþ sata evàsato vailakùaõyaü svayaü tadeva /
niyatamevàsti /
yata÷càsata eva sato vailakùaõyamapi niyatamevàtastena sàdhyamànena vi÷vasya sadasattvàpattyà bhedavàdinaþ kathamaniùyaü bhavet /
mayà hyekasyaiva sadasattvamaïgãkçtam /
svopàdhau pratiùedhàpratiyogitvàtparopàdhau ca tatpratiyogitvàt /
dvayorapi sarvathà pratiùedhàtkathaü sadasattvaprasaïga iti cettarhyasata eva sato vailakùaõyaü svayaü sanniyatameva /
ataþ sadvailakùaõyamuktavà punarasato 'pi vailakùaõyena vyàhatena pratij¤àtena bhedavàdinaþ kathamaniùyaü bhavet /
evaü sata evàsato 'pi vailakùaõyaü niyatamityasadvailakùaõyamuktavà punarvi÷vasya sadvailakùaõyapratij¤à vyàhatà draùñavyà /
nahyanirvàcyasiddheþ pràgayaü vipratiùedho nivàrayituü ÷akyaþ /
asmàdeva hetostatsiddhiriti cettarhi màtà vandhyeti pratij¤à kuto vipratiùiddhà /
vakùyamàõahetunaiva pratij¤àtàrthasiddhestatràpi suvacatvàt /
"sambhàvitaþ pratij¤àyà arthaþ sàdhyeta hetunà' iti nyàyàttatra hetvàkàïkùaiva nàstãti cetsatyam /
ki¤ca sata eva vi÷vasyàsato vailakùaõyaü svayaü sadeva /
sàkùipramitamasti /
atastena bàdhitena sarvathà sattvànadhikaraõatvena pratij¤àtena bhedavàdinaþ kathamaniùyaü bhavet /
amukhyasattvàvedakaü pramàõaü taditi cet /
mama tàvanmukhyameva tatsatvamityuktam /
parakãyapramàõatarkàõàmadyàpi gahane niviùñatvàditi /
kecitte tavàniùyaü kataü na bhavediti vyàcakùate /
tatra na pàdàdàviti pratiùedhasya na¤à nirdiùyamanityamiti samàdhànamavaseyam /

*2,99*

%<yadyucyate 'pi sarvasmàditi sadbhedasaüsthitiþ  /
sanmàtratvaü brahmaõo 'pi tasmàt tadapi no bhavet  // MAnuv_1,1.25 //>%


NYâYASUDHâ:
dvitãye dåùaõàntaramàha- yadyucyata iti //
api÷abdo dåùaõasamuccaye /
sarvasmàdapãtyabhividhau và /
yadãti ÷ravaõàttarhãti gràhyam /
sarva÷abdo 'nekàrthaþ /
yadyanekasmàtsato vailakùaõyàt /
anekasattvànadhikaraõatvaü vi÷vasya sàdhyamityucyate tarhi satàü bhedasaüsthitistata÷càpasiddhàntaþ /
idamuktaü bhavati /
vi÷vamanekasattànadhikaraõamiti pratijànatànekasattvànyaïgãkriyante na và /
dvitãye 'nekavi÷eùaõaü vyatharm /
àdye 'pyekasminnevàrthe 'nekàni sattvànyutàdhàrabhedena /
nàdyaþ /
vaiyarthyàt /
dvitãye tvidamupatiùñhate /
sadbhedasaüsthitiriti /
anekasattvàdhikaraõatàpratiùedhasàmarthyàdekaikasattvasvãkàràpatteriti và /
tçtãyasya vedaü dåùaõàntaram /
yadi sarvasmàtsato vailakùaõyaü sarvasattvànadhikaraõatvaü vi÷vasya sàdhyatayocyate tarhi sadbhedasaüsthitiþ /
na hyanekasadanaïgãkàre sarva÷abdasya prayàjenamasti /
santyevànekàni santi pàramàthirkaü tvekameveti cenna /
tatsiddhayarthamevàdyàpi bhavatà prayatanàt /
tadanadhikaraõatvasàdhaneü'÷e 'pasiddhàntàt /
caturthe dåùaõàntaramàhasanmàtratvamiti //
avivakùitavi÷eùaü sattvaü yasmàdbrahmaõo 'pyasti /
tasmàtkàraõàttasmàtsato brahmaõastadvailakùaõyam /
tatsattvànadhikaraõatvamapi vi÷vasya no 'smàkaü mataü bhavet /
tathàca siddhatvàttadapi sàdhyaü no bhavet /
avivakùitavi÷eùasattvànadhikaraõatve sàdhye brahmagatasattvànadhikaraõatayàpi pratij¤àtàrthopapatterarthàntarateti /

*2,105*

$paramate satvaniruktabhaïgaþ$

athavà kimidaü sattvaü nàma /
yadanadhikaraõatvaü vi÷vasya sàdhyate /
kiü sàmànyasattvamuta svaråpasattvam /
àdyaü dåùayati- yadyucyata iti //
sarvasmàtsarvàrthànugatàtsàmànyàdvailakùaõyaü tadanàdhàratvamiti yàvat /
sàdhyatayà yadyucyate tadà sadbhedasaüsthitiþ /
yadi sattaiva nàsti tadà tadanadhikaraõatvapratij¤à vyàrthà syàt /
nedaü ÷a÷aviùàõàdhikaraõamitivadvipratipatterevànudayàt /
sattàsàmànyàïgãkàre ca sadbhedo durvàra eva /
na hyekà÷rayaü sàmànyamasti /
santi sattàdhikaraõàni santãti cettarhi kànãti vaktavyàni /
dravyàdãnãti cetkathaü tarhi teùàmeva tadanadhikaraõatvasàdhanam /
vyavahàrataþ sarvamasti /
paramàrthatastu neti cenna /
uktottaratvàt /
etacca paramatenottaramuktaü veditavyam /
svamatena tu siddhasàdhanatvaü draùñavyam /
dravyàdyatiriktànugatasattvasàmànyasyaivànaïgãkàràt /
dvitãyaü dåùayati- sanmàtratvamiti //
sattànapekùaü sattvaü sanmàtratvaü svaråpasattvamiti yàvat /
tadbrahmaõo 'pyasti yatastasmàtkàraõàttasmàdbrahmaõastadvailakùaõyamabrahmatvamapi vi÷vasya no bhavediti /
athavà sàmànyasattàpakùe doùàntaramanenocyate /
tathàhi sattàsàmànyavidhurasyàpi brahmaõaþ sanmàtratvaü svaråpasattvaü tàvadasti /
na punaþ sattvavaidhuryàdasadanirvàcyaü và brahma /
tasmàtsattàvaidhuryasyàsattvàdyahetutvàttatsattànadhikaraõatvamapi vi÷vasya no bhavediti /
etena brahmasvaråpaü sattvamiti pakùo 'pi nirastaþ /
arthakriyàkàritvaü j¤ànàbàdhyatvaü và sattvamiti pakùadvayaü sphuñadoùatvànna dåùitam /
arthakriyeti vadatà mithyàbhåtasyaivàrthakriyàïgãkçteti siddhàntavirodha÷ca /
arthakriyàvidhurasyàpi brahmaõaþ sattvàttadvaidhuryaü nàsàttvàdihetuþ /
arthakriyànadhikaraõatàmàtrasàdhanaü prakçtànupayuktaü tadviruddhaü ca /
j¤ànàbàdhyatvavaidhuryaü ca tadbàdhyatvameva /
tacca hetvarthànna bhidyata iti sphuñameva /
hetvantaràbhidhàne 'pi vakùyamàõanyàyena bàdhasiddhàrthatàdyàpattiþ sphuñaiva /
yadatroktam /
tvayàpi dve tattve sadasidati tattvaü vyavasthàpayatà yadeva sattvena vyavasthàpitaü tasyaiva mayàpyaïgãkàrànna sacchabdàrthàniruktiriti /
tadatãva mandam /
mayà hi /
kvacitsaditi bhàvo vyavahriyate /
kvacicca pratipannopàdhau niùedhàpratiyogi /
kvàpi mårtamityàdi tatsarvaü ca nirastamiti /

*2,112*

%<j¤ànabàdhyatvamapi tu na siddhaü prativàdinaþ  /
vij¤àtasyànyathà samyag vij¤ànaü hyeva tanmatam  // MAnuv_1,1.26 //>%

NYâYASUDHâ:
$paràbhimatabàdhyatvakhaõóanam$

evaü pratij¤àü niràkçtya hetumapyapàkaroti- j¤ànabàdhyatvamiti //
na kevalaü pratij¤à duùyà /
kiü nàma hetubhåtaü j¤ànabàdhyatvamapãtyarthaþ /
tu÷abdaþ siddhàntyabhimatàjj¤ànabàdhyatvàdvayavacchinatti /
j¤ànabàdhyatvaü hi j¤ànanivartyatvaü và pratipannopàdhau niùedhapratiyogitvaü và hetutvena parasyàbhimatam /
naca prapa¤ce tatprativàdino mama siddham /
ato 'nyataràsiddho heturiti /
nanvã÷varaj¤ànena prapa¤canivçttistvayàpãùyata eva /
anyathà tasya saühàrakartçtvànupapatteþ /
j¤ànàdimata eva katçtvàt /
satyam /
naivaü j¤ànanivartyatvaü parasyàbhipretam /
api tarhyaj¤ànopàdànakasya samàne viùaye virodhità j¤ànenopàdàne nivçtte svayameva vilapanam /
yathà'ha /
"aj¤ànasya svakàryeõa vartamànena pravilãnena và saha j¤ànena nivçttibàdhaþ' iti /
na càyaü prapa¤ce 'smàkaü saümataþ /
kintu mudgaraprahàràdinà ghañasyeve÷varasya j¤ànecchàprayatnavyàpàrairvinà÷a eva /
sa eva heturastviti cenna /
tathàvidhamapi j¤ànabàdhyatvaü pakùaikade÷e prakçtyàdau na siddhaü prativàdina iti bhàgàsiddhatvàt /
ki¤ca satyasyàpi j¤ànavinà÷yatvamastu /
naca vipakùe ki¤cidbàdhakamastãtyato 'prayojakatvàjj¤ànabàdhyatvaü na siddhamapi vyàpyatvàsiddhamapãti yàvat /
prativàdino mateneti guóajihvikàmàtram /
bàdhakànupanyàse vàdino 'pi vyàpyatvàsiddheràva÷yakatvàt /
sato vinà÷e caitanyasyàpi vinà÷aprasaïga iti cet /
tarhi vinà÷amàtrasya sàdhyaprayojakatvena j¤ànabàdhyatvamasiddhamapi /
vyarthavi÷eùaõàsiddhamapi syàt /
nà÷yatvamàtraü heturj¤àneti svaråpakathanamàtram /
sa coktabàdhakasànàthyena nàprayojaka iti cenna /
sattvasàmye 'pi vinà÷akàraõasadasadbhàvena vi÷eùasyoktatvàt /
nanu ca nehanànàstãtipratipannopàdhau ÷rautaniùedhàtmà bàdhaþ prapa¤ce 'stãti cenna /
÷rutyarthanirõayottarakàlamevaitat /
sa eva tåpapattivirodhàda÷akya ityucyamànatvàt /
athavà j¤ànabàdhyatvamasiddhaü vyàptirahitamapãti yojyam /
tathà hi /
kiü tvadabhimataü j¤ànabàdhyatvamatra hetåkriyate kiü vàsmadabhimatamiti vàcyam /
àdyaü ceduktanyàyena na siddhaü prativàdinaþ /
dvitãye vyàptivaidhuryamiti /
tatkathamityata àha- vij¤àtasyeti //
hi yasmàdanyathàvij¤àtasya samyagvij¤ànameva bàdhastadviùayatvameva tadbàdhyatvaü matamasmàkam /
taccàtmani vipakùe gatamiti vyàptivikalamiti vàkya÷eùaþ /
satyo 'pyàtmà dehàdyàtmanà vij¤àto vedàntajanitasamyagvij¤ànavçttiviùaya iti pareõàpyaïgãkàryam /
anyathà avidyànivçttyanupapatteriti /

*2,121*

$bàdhyatvanirvacanam$

athavà dçùñàntaü pratyàcaùñe- j¤ànabàdhyatvamiti //
apipadena sadasadvilakùaõatvalakùaõaü sàdhyamanirvàcyatvaü samuccinoti /
tu÷abdo j¤ànabàdhyatvamabhimatàdvayavacchinatti /
na siddhiü ÷uktirajatàdàviti ÷eùaþ /
÷uktirajatàderanirvacanãyatvaü tàvatprativàdino mamàsiddham /
mayàtyantàsattvenàïgãkçtatvàt /
ata eva j¤ànabàdhyatvaü mama tatràsaümatam /
taddhi j¤ànanivartyatvaü parasyàbhimatam /
na càsatastatsambhavati /
tasya nityanivçttatvàt /
ataþ sàdhyasàdhanavikalo 'yaü dçùñàntàbhàsaþ /
nanu pratipannopàdhau niùedhapratiyogitvaü bàdhyatvamastyeva ÷uktirajatàdau /
maivam /
tathà satyasattvaprasaïgàt /
vakùyate caitat /
yadi tarhi na bàdhyatvaü ÷uktirajatàdeþ /
(bàóham /
nanu) sakalalokavirodhàdiprasaïgaþ /
maivam /
tvadabhimatasyàbhàve 'pyanyasya bàdhyatvasya tatra vidyamànatvàt /
kiü tadityata àha- vij¤àtasyeti //
bàdhyatvamiti prakçtaprakçtyarthaü bàdhyaü taditi sàmànyena paràmç÷ati /
kecinnedaü rajatamiti hyadhyastavastvabhàvabodhaü bàdhamàhuþ /
apare tu ÷uktiriyamiti virodhibhàvàntaraj¤ànam /
tadubhayaü pratyekamavyàpakam /
÷àbdàdau dvayorapi bàdhatvaprasiddheþ /
tasmàdubhayànugatametaducyate /
rajatatvàdinà vij¤àtasya purovartinaþ ÷uktitvàdinà vij¤ànaü khalvanyathàvij¤àtasya samyagvij¤ànaü bhavati /
evamasato rajatasya sattvàdinàvagatasyàsattvàdinà vij¤ànamapyanyathàvij¤àtasya samyagvij¤ànaü bhavatyeva /
samyagvij¤ànaü bàdha ityevokte sarvamapi samyagj¤ànaü bàdhaþ prasajyeta /
naca tathà vyavahàraþ /
tannivçttyarthamanyathàvij¤àtasyetyuktam /
anyathàvij¤àtasya j¤ànamityevokte dhàràvàhikabhrame ràjatatvenàvagatasya ÷uktikà÷akalasya punarnàgavaïgatvàdij¤àne 'pi prasaïgaþ /
tanniràsàya samyagityuktam /
anyatheti /
tatsvaråpàpekùayà /
tena ghañasyaiva pañàdyapekùayànyathà ghañatvena j¤ànasya punarghañatvena j¤àne prasaïgo nirastaþ /
chalaprasaïgàt /
tathàpi rajatatvenàvagatasya ÷uktikà÷akalasya ÷uklatvàdij¤àne prasaïgastadavasthaþ /
evamekenànyathàvij¤àtasya puruùàntarasambandhini tasyaiva và puruùasya kàlàntarabhàvinyàjànasiddhe samyagvij¤àne prasaïgo 'pãti cenmaivam /
bàdhatiþ khalu loóane pañhyate /
tacca j¤ànàsyàrthasya vàstu /
na tàvajj¤ànasya /
tasya kùaõikatvena svata eva loóitatvàt /
samyagvij¤ànasyàpyuttaraj¤ànavinà÷yasya bàdhitatvavyavahàraprasaïgàt /
nàpyarthasya /
÷ukti÷akalàdestàdavasthyàt /
rajatàdenirtyaloóitatvàt /
ataþ pårvaj¤ànaprasa¤jitasyànyathàkàrasya loóanamiveti vaktavyam /
tathàca sati ko 'tiprasaïgaþ /
tatkiü vaktavyametat /
nahi /
kathamanucyamànaü j¤àsyate /
anyathàvij¤àtasyeti vacanasàmarthyàt /
anyathà samyagvij¤ànamityevàvakùyat /
kimaneneti /
tadviùayatvaü bàdhyatvamiti ÷eùaþ /

*2,135*

$anirvacanãyalakùaõaniràsaþ$

athavànirvacanãyamamukhyaü sadityuktam /
tatra kimidamanirvacanãyatvam /
kiü niruktivirahaþ /
kiüvà niruktinimittavirahaþ /
nàdakyaþ /
anirvacanãyamityàdinirukteþ sattvenàsambhàvitvàt /
dvitãye 'pi niruktinimittaü j¤ànamartho và syàt /
nàdyaþ /
j¤ànasyobhayavàdisiddhisadbhàvàt /
na dvitãyaþ /
yatà pratibhàsamarthasyàlaukikasya rajatàdermàyàvàdinàbhyupagatatvàdityà÷aïkaya pareõànirvacanãyasya lakùaõadvayamabhihitam /
sadasadvilakùaõatvamanirvacanãyatvaü j¤ànabàdhyatvaü ceti /
tatràdyaü tàvanniràkaroti- vailakùaõyaü sata÷ceti //
vyàkhyànàni tu pårvavadeva /
tatra yàvatsu pakùeùu siddhàthartvaparyavasànaü tàvatsvanirvacanãyatvasya sattvàvirodhitvena na sanprapa¤caþ kintvanirvacanãya ityàrambhàsaïgatirdeùo 'vagantavyaþ /
yatra punarbàdhàdiparyavasànaü tatràvyàptiravagantavyà /
athavànirvacanãyatvena viyadàdikaü ÷uktirajatàdikaü ca parasyàbhimatam /
tatra sata eva sattvena pramitasyaiva viyadàdervi÷vasyàsadvilakùaõatvameva svayaü sat /
evamasata evàsattvena pramitasyaiva ÷uktirajatàdervi÷vasya sarvasyàpyàropitasya sadvilakùaõatvameva svayaü sat /
viyadàdàvasadvilakùaõatvamevàsti /
sadvailakùaõyaü tu pramàõabàdhitam /
tathà ÷uktirajatàdau sadvilakùaõatvamevàsti /
asadvailakùaõyaü tu pramàõaviruddham /
ato 'sambhavinà tena lakùaõenoktena kathaü te 'niùyaü nigrahasthànaü na bhavedityàdiyojanà draùñavyà /
bhedavàdina ityanena màyàvàdino viyadàdau sadvailakùaõyàïgãkàraþ ÷uktirajatàdau càsadvilakùaõatvàbhyupagatiràgrahamàtramalaivetyabhipraiti /
yadyucyata ityatràpyuktarãtyàsambhavitvàdikaü j¤àtavyam /
sanmàtratvamityanenàtivyàptirucyate /
tathà hi /
brahmaõo 'pi sanmàtratvaü sattvànadhikaraõatvamiti yàvat /
màyàvàdinàbhyupagatamiti ÷eùaþ /
nirdharmakatvàïgãkàràt /
asattvànadhikaraõatvaü tu ni÷citameva /
tasmàttadapi brahmàpi sanno bhavetkintvanirvàcyaü prasajyeteti /
sattvenàsattvena ca vicàràsahatvamanirvacanãyatvaü na punaþ sattvàsattvadharmànadhikaraõatvam /
brahma tu sattvena vicàrasahaü kathamanirvacanãyaü syàditi cenna /
sattveneti tvapratyayàrthasyànabhyupagamàt /
ki¤ca yo viyadàdau vicàraþ sa brahmaõyapi samàna iti kathaü na tasyànirvacanãyatvam /
yathoktam /
"sarvavailakùaõyàïgãkàràt' ityàdi /
niràkariùyate càsau durvicàrastatra tatreti /

dvitãyamapi lakùaõaü niràkaroti- j¤ànabàdhyatvamiti //
yadi j¤ànabàdhyatvaü nàmoktavidhayà ÷uktirajatàde÷càsatvenàvidyopàdànakatvàbhàvàt /
tata÷càsambhavitvaü lakùaõadoùaþ /
yadi punarj¤ànavinà÷yatvamàtram /
tathàpi viyadàdau nitye nityatvàdeva ÷uktirajatàdau càsatvànna siddhamityavyàptiþ /
yadi ca pratipannopàdhau niùedhapratiyogitvaü tadapi viyadàdau na siddhamityavyàptireva /
upapattayaståktà vakùyamàõà÷cànusandheyàþ /
nanu bhavatàpi bàdhyatvaü kimapyaïgãkaraõãyameva /
padasya nirarthakatvàyogàt /
tadevàsmàkamanirvacanãyalakùaõaü bhavatvityata àha- prativàdino vij¤àtasyeti //
prativàdino mama matamiti sambandhaþ /
taccàtmanyanirvacanãye 'pyastãtyativyàptamiti ÷eùaþ /
atrànyathàvij¤ànameva bhràntiþ /
tatprasa¤jitànyathà'kàraloóanaü samyagvij¤ànameva bàdha ityavadhàraõatayà matàntaràõi nirastàni veditavyàni /
hi ÷abdena tatra pramàõaprasiddhiü såcayati /

*2,149*

$prabhàkareõa pariõàmapakùànuvàdaþ$


atha pa¤càkhyàtivàdaþ //
iha khalu kecidyathàrthameva sarvavij¤ànamiti manyamànà nànyathàkhyàtiü sahante /
tathà hi /
keyamanyathàkhyàtirnàma /
yadi tàvadanyathàpariõate vastuni khyàtiranyathàkhyàtiþ /
tadà ghañàdipratyayàþ sarve 'pyanyathàkhyàtitvàdvibhramàþ prasajyeran /
ki¤ca ÷uktikàyà rajatàkàrapariõàmaþ kiü sakàraõa utàkàraõaþ /
na tàvadakàraõaþ /
kàdàcitkatvànupapatteþ /
àdye kàraõaü vàcyam /
karaõadoùa iti cenna /
tasya karaõasambandhinaþ ÷uktikàpariõàmahetutvànupapatteþ /
anyathà tadaiva sakalàrthànàü rajataråpapariõàmaprasaïgàt /
duùyakaraõasaüsargo heturiti cettathàpi kiü ÷uktitvàpagamena rajataråpapariõàmaþ /
kiü và tadanapagamena /
àdye puruùàntareõàpi tadà ÷uktitvaü na pratyetavyam /
dvitãye bhràntenàpi tatpratyetavyam /
ki¤ca ÷uktitvàpagame bàdhe 'pi na tadbhàyàt /
atha punaþ ÷uktayàkàreõa rajataü pariõatamiti cenna /
karaõadoùasya kàraõasyàbhàvàt /
bàdho 'pyevaü tenaiva gçhyata iti cenna /
ghañàderapi kulàlàdimàtravedyatàpàtàt /
sukhàdivaditi cenna /
bàhyàntaratvena vi÷eùàt /
anyathoktàtiprasaïgànistàràt /

*2,154*

ki¤ca doùava÷àdrajatàkàreõa pariõatà cecchuktistadà doùàpagame 'pi tathaiva kathaü nàvatiùñhate /
nahi nimittakàraõanà÷àtkàryanà÷o dçùñaþ /
kamalakuómalavikàsanimittasàvitratejo 'pagamasya vikàsanivçttihetutà dçùñeti cenmaivam /
dalavibhàgo hi vikàso nàma /
sa ca kùaõikatvàtsatyeva sàvitratejasi nivçttaþ /
saüyogapradhvaüsastu na kadàpi nivartate punaþ saüyogalakùaõo mukulãbhàvastu ÷ãtàdinodanajanya eva /
sthàyitve 'pi vibhàgasyànyadeva tannà÷e nimittamiti yatki¤cidetat /
paratvàdivatsyàditi cenna /
vipratipatteþ /
ki¤cotpannaü cedrajataü vinaùñaü tadà tathaiva pratãtiþ syàt na punarnedaü rajatamiti bàdhabuddhiþ /
etena duùyakaraõajanyàdvij¤ànàdrajatametyapi paràstam /
kà caivaü sati doùavàcoyuktiþ /
nahi mçdo ghañàkàrapariõàmasya nimittaü daõóacakràdikaü doùatvena manyante /
ki¤ca yasyàþ pratãtestadàlambanaü tata eva tajjanma kiüvà pratãtyantaràt /
nàdyaþ /
parasparà÷rayaprasaïgàt /
utpanne hi rajate tadàlambanàyàþ pratãterjanma, tasyàü jàtàyàü rajatotpattiriti /
na khalu niràlambanà pratãtirutpadyate /
dvitãye 'pi kiü tatpratãtyantaraü ÷uktikà'lambanam /
uta ÷uktikàrajatàntaràlambanam /
athavàrthàntaràlambanam /
nàdyaþ /
sarvatra ÷uktipratãtyanantaraü rajatotpàdaprasaïgàt /
÷uktirajatapratãteþ pràk ÷uktiriti pratãtiniyamàbhàvàcca /
duùyakaraõàlocita÷uktisàdhàraõàkàrapratãte rajatajanmeti cenna /
sàdhàraõàkàramàtradar÷anànantaraü rajatapratãtiniyamàbhàvàt /
kàraõavaikalyaü tatra kalpyata iti cet /
syàdetadevam /
yadi rajatajanma pramitaü syàt /
pratãtiü tu prakàràntareõopapàdayiùyàmaþ /
na dvitãyaþ /
pårvarajatasyàpi tadeva kàraõamiti rajatapratãtipravàhàvicchedaprasaïgàt /
na tçtãyaþ /
atiprasaïgàt /
tadevaü bhràntibàdhayoranupapatterna pariõàmapakùo yuktaþ /


*2,159*

nàpi vastuno vastvantaràtmanàvabhàso 'nyathàkhyàtiriti yuktam /
tathà hi kiü vastuno vastvantaràtmanà satã utàsatã /
àdye na bhràntirnàpi bàdhaþ /
sarveùàü ca sarvaü sarvàtmanà pratãyeta /
na hi doùaþ karaõasaüskàraþ /
tathà satyaduùyakàraõena na ki¤cidupalabhyeta /
ki¤caivaü sati rajatasaüvitsamãcãnà ÷uktireveyamiti càsamãcãnetyàpadyeta /
na dvitãyaþ /
asataþ pratãtyanupapatteþ /
upapattau và kiü rajatasyàpi vastutvagrahaõena /
etenàsambaddhavi÷eùaõavi÷iùñapratãtiranyathàkhyàtiriti nirastam /
asato vi÷eùaõasambandhasya pratãtyanupapatteþ /
upapattau và kimasatkhyàtivàdibhiraparàrddham /
atha bråùe 'nyàkàraü j¤ànamanyathàkhyàtiriti /
tadasat /
samãcãnaj¤ànasyàpyàntarabàhyatvàdinà 'rthavilakùaõàkàratvena vibhramatvàpatteþ /


*2,161*

anyàkàrollekhij¤ànamanyàlambanamanyathàkhyàtiriti tu viruddham /
tathà hi /
na tàvatsadasadbhàvamàtreõàlambanaü sadbhàvamàtrasya sarvavastupratyayasàdhàraõyena sarvapratyayànàü sarvàrthàlambanatvàpatteþ /
sarvaü sarvaj¤atà caivaü sati syàt /
atãtàdiviùayasya niràlambanatàpàta÷ca /
etena purode÷e sadbhàvenàlambanatvamapi pratyuktam /
naca kàraõatvenàlambanam /
råpàdij¤ànasya cakùuràdyapi kàraõamiti tadàlambanatvaprasaïgàt /
atãtànàgataviùayatvaü ca j¤ànasya na syàt /
atãtànàgatayorasattvena kàraõatvànupapatteþ /
etena viùayatayà kàraõatvamityapi nirastam /
àtmà÷rayatvaü caivaü sati syàt /
viùayatvasyaiva niråpyamàõatvàt /
ki¤caivaü viùayatvamityevàstu /
kiü kàraõatayà vyarthayànarthajananyà /
kiü cedaü viùayatvam /
yena yasyàti÷aya utpadyate sa tasya viùaya iti cet /
ati÷ayo hi j¤àtatà và syàdvayavahàro và /
nàdyaþ /
anabhyupagamàt /
abhyupagame 'pyatãtàdij¤ànasya nirviùayatvàpàtàt /
na hyasati dharmiõi dharmotpàdo yujyate /
na dvitãyaþ /
atadarthino vyavahàrànutpattàvaviùayatvàpatteþ /
vyàghracoràdij¤ànànantaramàdãyamànasya daõóàderapi tadviùayatvaprasakte÷ca /
yadvij¤ànaü yadàkàraü tattadàlambanamiti tu tathàgatamatamanudhàvati /

*2,163*

yatsannikçùñakaraõena yajj¤ànaü janyate tattadviùayamityapi na /
råpàdij¤ànasyàkà÷àdiviùayatàpàtàt /
nahi råpàdij¤ànamutpàdayaccakùuràkà÷àdinà na sannikçùñata iti yujyate /
pratyabhij¤à ca tattàsannikçùñakaraõajanyà na tadviùayà syàt /
naca vàkyaü vàkyàrthena sannikçùñate /
yena tajjanitaj¤ànasya vàkyàrtho viùayaþ syàt /
àkà÷àdiviùayataivaü càpadyeta /
liïgaj¤ànàccàtmasannikçùñàjjàyamànaü liïgij¤ànamàtmaviùayamàpadyeta /
tasmàdyajj¤ànaü yatpratibhàsaü tadeva tasyàlambanamiti mantavyam /
tatra rajataj¤àne ÷uktiravabhàsate na veti vaktavyam /
avabhàsata iti bruvàõaþ ÷làghanãyapraj¤o devànàü priyaþ /
yadi saüvidi bahumànavànneti bråyàttadà kathaü tacchuktikàlambanaü syàt /
ki¤ca rajatamavabhàsate ÷uktikàlambanaü cedatiprasaïgaþ kataü pariharaõãyaþ /
nanu rajatàvabhàsasya rajataviùayakatve tena rajatena bhavitavyam /
kathaü na bhavitavyam /
nahi sampratipannasamãcãnarajatasvãkàre 'pi nimittamastyanyadrajatàvabhàsàt /
na hyanyatararajatapratibhàsapakùapàte kàraõamasti /
nàstyatra rajatamityapi pratibhàso 'stãti cet /
satyam /
pratibhàsasàmarthyàdrajatàbhàvo 'pyaïgãkçta eva purataþ /
pratãtyorvirodhaþ syàditi cenna /
yathà na virodhastathà vakùyamàõatvàt /


*2,166*


na cànyathàkhyàtijanane kàraõaü pa÷yàmaþ /
naca cakùuràdikameva kàraõam /
tasya samãcãnaj¤ànakaraõatàvadhàraõàt /
na khalu jaràmaraõavidhvaüsaheturjàtu sudhà taddheturapi bhavati /
kàraõaikye kàryabhedasyàkasmikatvaprasaïgàt /
nacàdçùñabhedàtkàryabhedaþ /
tasya kàryabhedani÷cayottarakàlaü ni÷ceyatvàt /
kàryabhedasya ca vipratipannatvàt /
doùasahakçtàdindriyàdevànyathàj¤ànajananamityapyasat /
doùà hi kàraõànàmautsargikakàryajananasàmarthyaü nighnanti /
natu viparãtakàryajananasàmarthyamàdadhàti /
na khalu duùyaü kuñajabãjaü vañaü janayati /
kiü nàma na janayatyeva kuñajàïkuram /
naca vaktavyaü dàvadahanadagdhavetrabãjànàü kadalãkàõóajananasàmarthyamupalabdhamiti /
pàkena dravyàntarotpattesteùàmabãjatvàt /


*2,168*

ki¤ca pradar÷itàkàravyabhicàre pratyayasya sarvatra vyabhicàra÷aïkà durvàrà syàt /
tathàca kathaü bàhyàrthaninhavaü niràkurmaþ /
tathàhi j¤ànameva khalu sarvatra vastuvyavasthàpakaü nànyat /
taccetkvacidvayabhicarati /
tadà tatsarvatra ÷aïkitavyabhicàrameva /
naca tacchaïkàpaïkasaïkùàlanakùamaü ki¤cidanyadvij¤ànàt /
tacca sakalamapi ÷aïkàkalaïkasaïkocitaprabhàvaü na prabhavatãtyuktam /
tata÷ca kuto bàhyàrthapratyà÷à /
naca vàcyaü yathà ghañàdeþ pàrthivasya vahnivyabhicàre 'pi na dhåmasyàpi tadvayabhicàraþ ÷aïkayate /
evamekaj¤ànasyàrthavyabhicàre 'pi na sarvatra vyabhicàra÷aïketi /
vaiùamyàt /
asti hi tatra pàrthivatvàvi÷eùe 'pyavyabhicàrani÷cayopàyo dhåmatvàdirevàvàntaro vi÷eùaþ /
nahi tatra bàdhakaü ki¤cit /
tenopapadyate tatrà÷vàsaþ /
prakçte tu na j¤ànatvàvàntaravi÷eùamanà÷vàsa nirasanakùamamãkùàmahe /
naca bàdhakabhàvàbhàvaråpàdvi÷eùàdvayavastheti vàcyam /
bàdhakasyàpi j¤ànatvena ÷aïkàspadatvàt /
na khalu bàdhakasya kimapi ÷çïgamasti /
bàdhakàbhàva÷cànupasa¤jàtabàdhabhrame samànaþ /
saüvàdakabhàvàbhàvàbhyàü vi÷eùa iti cenna /
uktottaratvàt /
saüvàdakamapi j¤ànameveti tadapi kathaü saü÷ayàspadaü na syàt /
tatràpi saüvàdakàntarànveùaõe 'navasthà kuto na bhavet /
aïgãkçta÷ca pareõa dhàràvàhikabhrame 'nyonyasaüvàdaþ /
etena j¤ànajanyavyavahàravisaüvàdàvisaüvàdalakùaõo 'pi vi÷eùaþ paràsto veditavyaþ /
tadvi÷eùagràhiõyapi vi÷vàsakàraõàbhàvàt /
api ca pratãyamàno 'yaü rajatàkàraþ kutastya iti vaktavyam /
na tàvatpurovartiniùñha itãùyamanyathàkhyàtivàdinàm /
bàdhavirodha÷ca tathà sati syàt /
nàpi de÷àntaravartãti vakùyàmaþ /
tata÷ca j¤ànastha evàyamityàpatitam /
tathà ca jitaü sàkàravij¤ànavàdibhirbauddhaiþ /


*2,170*


nanu tarhãdaü rajatamityàdipratyayasya kà gatiþ /
ucyate /
rajatamidamiti dve j¤àne smçtyanubhavaråpe /
tatredamiti purovartidravyamàtragrahaõam /
doùava÷àttadgatasya ÷uktitvasàmànyavi÷eùasyàgrahaõàt /
tatredamiti purovartidravyamàtragrahaõam /
doùava÷àttadgatasya ÷uktitvasàmànyavi÷eùasyàgrahaõàt /
tanmàtraü ca gçhãtaü sadç÷atayà saüskàrodbodhakrameõa rajatasmçtiü janayati /
sà ca gçhãtagrahaõasvabhàvàpi doùava÷àdgçhãtatattàü÷apramoùeõa gçhãtisaråpàvatiùñhate /
tathàca rajatasmçteþ purovçttigrahaõasya ca mithaþ svaråpato viùayata÷ca bhedàgrahaõàtsannihitarajataj¤ànasàråpyeõedaü rajatamiti bhinne api grahaõasmaraõe abhedavyavahàraü sàmànàdhikaraõyavyapade÷aü ca pravataryataþ /
kuta etaditi cenna /
anyathànupapatteruktatvàt /
ki¤cedamiti purovarti nayanasamprayogajaü j¤ànamanubhava ityavivàdam /
rajataj¤ànaü ca na tàvadindriyajam /
indriyasya sannikçùñàthar eva j¤ànajananasàmarthyàt /
anyathà sarvasàrvaj¤aprasaïgàt /
naca viprakçùñena rajatena sannikarùo 'sti /
tatkàryasya sàkùàtkàrasya kadàpyadar÷anàt /
naca ÷ukti÷akalasannikarùàdevendriyaü rajataj¤ànamutpàdayatãti sàmpratam /
atiprasaïgàt /
naca doùasadasadbhàvàbhyàü vyavasthà /
doùàõàü viparãtakàryakàritayà nirastatvàt /
bhasmakadoùadåùitasya jàñharajàtavedaso bahutarà'hàrapariõatihetutopalabhyata iti cenna /
vipratipatteþ /
doùasyaivà'hàravikàrahetutopapatteþ /
naca dahanakàryaü kathaü doùaþ karotãti vàcyam /
kàrye 'pi vaijàtyopalambhàt /
jàñharàgnipariõatà hi rasàþ ÷arãropacayahetavo na bhasmakapariõatàstathà /
tasmànnedamindriyajam /
naci liïgàdyanusandhànavidhuràõàmapi jàyamànamanumànà'diprabhavamiti vaktuü ÷akyate /
ataþ pratyutpannakaraõàbhàve 'pyutpadyamànenànena pari÷eùàtsmaraõenaiva bhavitavyam /


*2,173*

ki¤cedaü smaraõamanàkalitarajatasyànutpadyamànatvàtsampratipannasmaraõavat /
nacedamasmaraõam /
tattàü÷avikalatvàtsampratipannavaditi yuktam /
padàtpadàrthasmçtau hariharàdismçtau ca vyabhicàràt ki¤cànubhåtaü tàvanna samastaü smaryate /
tattàü÷a÷càtãtade÷akàlasambandhaþ smaryamàõadharmaþ /
tathàca smaraõaü ca bhavatu /
bhavatu doùava÷àtpramuùitatattàü÷am /
naca vipakùe bàdhakaü ki¤cidityaprayojako hetuþ /
naca neyaü smçtirindriyajanyatvàt /
taccendriyavyàpàrànvayavyatirekànuvidhàyitvàditi vàcyam /
smçtibãjasaüskàrodbodhahetupurovartisàdhàraõàkàragrahaõa evendriyavyàpàrànvayavyatirekayorupakùãõatvàt /
nanvevaü satyanàsvàditatiktasya ÷i÷ostiktasmaraõànupapatteþ kathaü tikto guóa iti pratyaya iti cenna /
janmàntarànubhåtatvàt /
adçùñava÷àcca kasyacideva smaraõamupapadyate /
athavà nàyaü niyamo grahaõasmaraõe evàgçhãtaviveke vyavahàràdipravartake iti kintu kvacidgrahaõe eva mitho 'gçhãtabhede /
yathà pãtaþ ÷aïkha iti /
atra hi viniryannayanara÷mivartinaþ pittadravyasya pãtatvaü doùava÷àddravyarahitaü gçhyate /
÷aïkho 'pi guõahãnaþ svaråpamàtreõa gçhyate /
tadanayorguõaguõinoritaretaràpekùiõorasaüsargàgrahàtsàråpyàtpãtacirabilvàdiphalapratyayàvi÷eùeõàbhedavyavahàraþ sàmànàdhikaraõyavyapade÷a÷ca bhavataþ /
yattu kajjalakàlimàgrahaõaü tattiryagavasthànàt /
asvacchatayà nayanara÷mipratibandhakatvàcca /
pittaü tu àjarvàvasthitaü kàcamiva svacchaü na pratibandhakamiti vi÷eùaþ /
evaü tikto guóa iti vyavahàro 'pi /
kvacitpunaþ smaraõe evàgçhãtaviveke /
yathà sa ghañastatràsãditi /
anayaiva di÷àlàtacakràdivyavahàràþ sarve 'pi nirvàhyàþ /


*2,177*

ki¤ca viparyayamaïgãkurvàõenàpi vivekàgraho gràhya eva /
na hi vivekagrahe viparyayàvakà÷o 'sti /
virodhàt /
anyathà viparyayanivçttyanupapatteþ /
tathàca tata eva sarvasyopapattau kiü viparyayakalpanayà /
na cànyathàkhyàtau kimapi pramàõamasti /
bhedàgrahaprasajjitàbhedavyavahàrabàdhanenaiva nedamiti vivekaj¤ànasya bàdhakatvamapyupapadyate /
tadupapattau càgçhãtavivekasya j¤ànadvayasya bhràntitvamapi lokasiddhaü siddham /
tathàca prayogaþ /
vigãtapratyayo yathàrthaþ /
pratyayatvàtsampratipannavat /
nanvatra vigãtapratyayo nàma kiü purovartinirvikalpakaj¤ànamuta sadç÷adar÷anotthaü rajarasmaraõam /
kiü vobhayamàhosvidrajatapurovartyekatàj¤ànamàhosvitpramuùitabhedaü vedanadvayam /
tatràdyapakùatraye siddhasàdhanatà /
caturthe vàdyà÷rayàsiddhatvamapasiddhànto vyàghàta÷ca /
pa¤came prativàdyà÷rayasiddhateti cet /
maivam /
asti tàvatpurovarti nirvikalpakaj¤ànam /
asti ca sadç÷apurovartidar÷anajanità rajatasmçtiþ /
tathàstyeva ca tatsamutthaü savikalpakamidamiti vedanàtsavivàdabhedàbhedaü rajatavedanam /
tatra vipratipannau bhedàbhedau vihàyedaü rajatamityavagamamàtramidaü rajatamityàdisàmànàdhikaraõyavyavahàrakàraõaü pakùatvena vivakùitaü cetko virodhaþ /
nahi vipratipannàkàreõaiva pakùãkàraþ kvacit /
mà hi bhånnityànityàgnimadanagnimacchabdaparvatapakùãkàre prakçtadoùànuùaïgàdbhaïgo 'numànamudràyàþ /


*2,181*

ki¤ca siddhasyaiva pakùãkaraõam /
vimatàkàrasyàpi siddhatve kiü sàdhyeta /
vimatau ca bhedàbhedau vibhramagocaravivàdàvasare /
bhede hi vedanayoridaü vedanam purovatirmàtragocaram na rajatavàtà vetti /
rajatavedanamapi rajatamàtragràhi nedamiti purovartinamanådya tasyaiva rajatatàmidaü rajatamiti /
vidadhàti /
kintu rajatamityeva yasya kasyacidrajatatvamanusandhatte /
tacca na pramàõaviruddhamiti kvànyathàkhyàtiþ /
atastadvàdibhirabheda eva vaktavyo 'pàkartavya÷càkhyàtivàdibhirityastyeva vipratipattiþ /
tato vipratipannàkàraü parityajyedaü rajatamityavagamamàtrapakùãkàre na ka÷ciddoùaþ /
kathamanyathàkhyàtivàdãdaü rajatamiti j¤ànasya purovartiviùayatvasàdhanàya sàdhanamupanyasyannito doùàdvimucyeta /
atha rajatàthirnaþ ÷uktikàyàü pravçttau hetubhåtaü j¤ànaü mayà pakùãkriyata iti cenmoccairvàccaþ paro 'pi ÷roùyati /
ã÷varaj¤ànena siddhasàdhanatà syàditi cettavàpi bàdhaþ kathaü na syàt /
prakçtapravçttiheturanã÷varaj¤ànaü pakùãkriyata iti cenmamàpi tathaiva syàt /
tvaye÷varànabhyupagamàdvayarthaü vi÷eùaõamiti cettarhi màü prati tavàpi kathaü na vyartham /
tathàpi vyàptij¤àne siddhasàdhanateti cettatraiva tava bàdhaprasaïgaþ /
idaü j¤ànàdagçhãtavivekaü rajataj¤ànamiti vipratipattiviùayamuddhàñayàmãti cetsamametanmamàpi /


*2,186*

ki¤ca vivàdàdhyàsitaü rajataj¤ànaü rajataviùayaü rajataj¤ànatvàtsaümatavat /
atràpi pårvavadvimativiùayo vivecanãyaþ /
syàdetat /
kimidaü rajataj¤ànaü nàma rajatasya j¤ànaü rajataj¤ànam /
rajataü ca tajj¤ànaü ceti và /
rajata÷abdollekhij¤ànaü và rajatàrthinaþ pravçttihetuj¤ànaü và rajatamiti j¤ànaü và /
na prathamaþ /
ùaùñhayarthasya viùañaviùayibhàvavyatirekeõàsambhavàtsàdhyàvi÷iùñatvàt /
na dvitãyaþ /
ubhayàsiddheþ /
j¤ànasya niràkàratvàt /
na tçtãyaþ /
ullekhàrthasya viùayatve 'siddheþ /
tajj¤ànajanitasmçtimàtrayonitve pårvapadamàtraj¤ànenàpi rajatapadasya smaraõasambhavena vyabhicàràt /
na caturthaþ /
vivekagrahavàdinàmidamiti j¤ànasyàpi ÷uktikà'lambanasya taddhetutvena vyabhicàràt /
na pa¤camaþ /
pårvoktapakùàbahirbhàvàditi /
maivam /
anyathàkhyàtivàdinà kiü ÷uktikàj¤ànaü ÷uktiviùayamanyathàkhyàtirucyate /
uta rajataj¤ànaü ÷uktiviùayam /
àdye na no vivàdo yathàrthakhyàtitvàt /
dvitãye rajataj¤àna÷abdena yo 'rthaþ pareõa vivakùyate sa evàsmàkaü heturbhaviùyati /
tathà hi na tàvadàdyaþ kalpaþ pareõàïgãkartumucitaþ /
vyàghàtaprasaïgàt /
÷uktirajatayorabhedaprasaïgàcca /
na dvitãyaþ /
anabhyupagamàt /
na tçtãyaþ /
kadàcicchaktikàj¤ànasyàpyanyathàsaïketitarajata÷abdasmçtihetutvasambhavenànyathàkhyàtiprasaïgàt /
nàpi caturthaþ /
yatra ÷uktikàtadadhastadrajatamastãti vàkyaü ÷rutavataþ ÷uktij¤ànamapi rajatàthirpravçttiheturbhavatãti tasyàpyanyathàkhyàtitàpàtàt /
nàpi pa¤camaþ /
pràguktapakùàbahirbhàvàt /
ato rajataj¤ànaü nàmoktapakùeùu ki¤cidaïgãkçtya taddoùo và pariharaõãyaþ /
pakùàntaraü votprekùaõãyam /
tattvameva mayà hetåkariùyata iti yatki¤cidetat /
kecitpunà rajataviùayaü j¤ànamityeva hetvarthamupagamya rajatetaràviùayatvaü sàdhyamaïgãkçtya sàdhyàvi÷iùñatàdoùaü pariharanti /
tadasat /
rajataghañàviti j¤àne vyabhicàràt /
anyataràsiddhe÷ca /
tasmàdukta eva parihàraþ /
api ca j¤ànatvaü yathàrthamàtravçtti j¤ànamàtravçttitvàtpramàtvavat /
÷uktikà na rajatatvenàvabhàsate tadråpeõàsattvàt /
yadyadråpeõàsattattadråpeõa nàvabhàsate /
yathà meruþ sarùapatvena /
idaü rajatatàdàtmyaü na pratyetuü ÷akyamasattvàtkårmaromavat /
tasmàdakhyàtipakùa eva ÷reyàniti /


*2,190*

$prabhàkaràkhyàtiniràsaþ$

atrocyate /
yattàvadanyathàkhyàtilakùaõaü niràkçtamanyàkàrollekhityantena tadiùyamevàsmàkam /
anyadanyàtmanà viùayãkurvajj¤ànamanyathàkhyàtirityaïgãkàràt /
yathoktam asataþ sattvapratãtiþ sato 'sattvapratãtirityanyathàpratãtireva bhràntitvàditi /
nanvanyasyànyàtmatà satã utàsatã /
asatãti bråmaþ /
asato na pratãtiriti cenna /
tasyà upapàdayiùyamàõatvàt /
evaü sati rajatasyàpi kutaþ sattvamaïgãkaraõãyamiti cenna /
ko hi bråte rajataü saditi /
vakùyàmo hyabhinavànyathàkhyàtisvaråpamupariùñatvàt /
atra kenacitpralapitam /
khaõóo gauþ ÷uklaþ paña ityàdayaþ sarva eva savikalpakapratyayà vibhramàþ prasajyeran /
sàmànàdhikaraõyapratyayasya tàdàtmyàlambanatvàt /
tasya càtràbhàvàditi /
tadatãva mandam /
tathà hi /
sàmànàdhikaraõyapratyayo hi kayostàdàtmyamavalambate /
kiü guõakriyàjàtyàdeþ dravyeõota guõàdãnàmeva parasparamatha guõà÷rayasya kriyà÷rayeõetyàdi /
nàdyaþ /
asaümateþ /
na hi ÷uklaþ paña ityasya ÷auklayaü paña ityartho 'bhimato laukikànàm /
naca calati paña ityasya calanaü paña ityartho 'bhimataþ /
nàpi khaõóo gaurityetatkhaõóatvaü gotvaü ca piõóa evetyanena samànàrtham /
tathàtve daõóã devadatta ityasyàpi daõóadevadattatàdàtmyaviùayatàpatteþ /
daõóãti ÷àbdavyavahàre bhedàrthapratyayaprayogàjj¤ànamapi tàdç÷aü kalpyata iti cetsamamatràpi /
÷uktaguõo 'syàstãtyasminnarthe 'r÷aàdibhyo 'jityakàrapratyayavidhànàt /
calatãtyàdau tu sphuña eva prakçtipratyayayorarthabhedaþ /
nahi gauriti gotvamucyate tathàtve tvapratyayavaiyarthyàt /
ata eva ÷uklaþ paña ityuktvà ÷auklayaü pañasyeti vyàkartàro bhavanti /


*2,196*

ata eva na dvitãyaþ /
na hi ÷uklaþ paña÷calatãtyasya ÷auklayaü pañatvaü calanaü caikamityartha÷cetasi cakàsti pratipattçõàm /
tathà sati daõóã kuõóalã devadatta ityasyàpi j¤ànasya daõóakuõóaladevadattatvatàdàtmyaviùayatàpàtàt /
tçtãyastu syàdeva /
samànamekamadhikaraõaü yeùàü te hi samànàdhikaraõàsteùàü bhàvaþ sàmànàdhikaraõyam /
tathàca guõàdãnàmà÷rayeõa parasparaü ca bhedaþ à÷rayàõàü càbhedaþ sphuña eva /
nahi svayameva svasyàdhikaraõam /
nàpi samànamadhikaraõaü yeùàmiti parasparàbhede yujyate /
nacà÷rayabhede tasya samànatàsti /
naca guõàdyà÷rayasya bhede pramàõamasti /
vi÷iùñayorbhede 'pi na tat guõàdyà÷rayaþ /
kintu guõàdyà÷rayà÷ritaü vastvantaraü tat /
eva¤ca yatra bhedo na tadabhedena pratibhàsate yaccàbhedena pracibhàsate na tatra bheda iti kvàtivyàptiþ /
nanu guõàdãnàmà÷rayeõa parasparaü càbhedo bhagavato muneþ siddhàntaþ /
kvacidbhedàbhedau ca /
sàmànàdhikaraõyapratãtistu bhedaniùñhaiva vyàkhyàtà /
tathàca punaþ ÷uklaþ paña ityàdipratyayà vibhramàþ prasaktàþ /
maivam /
savi÷eùatvàïgãvakàràt /
vi÷adaü caitadvi÷eùaniråpaõe vyutpàdayiùyàmaþ /


*2,199*

yatpunaranyàkàrollekhãtyàdinàsmadabhimatànyathàkhyàteranubhavavirodhaü pratij¤àya tadupapàdanàya yatsannikçùñakaraõenetyantenàlambanalakùaõaniràkaraõaü kçtaü tadanumatamevàsmàkam /
yadvij¤ànaü yatsannikçùñakaraõena janyate sa tasya viùaya ityaïgãkàràt /
nanvatràpi doùo 'bhihita iti cenna /
sannikarùasyàpi kàraõatayà vivakùitatvena tasyàsambaddhatvàt /
nahi cakùuràderàkà÷àdisannikarùo råpàdij¤ànakàraõam, nàpi vàkyasyàkà÷àdisannikarùo vàkyàrthaj¤àne hetuþ, naca liïgaj¤ànasyàtmanà sannikarùo liïgij¤ànanimittam, kiü nàmàvarjanãyasannidhayaste sannikarùàþ /
liïgasya sàdhyadharmisannikarùo liïgij¤ànakàraõamiti cenna liïgaj¤ànasya karaõatayàbhyupagamàt /
anenaiva vàkyasya ÷rotç÷rotrasannikarùà÷rayaõena dåùaõaü paràstam /
vàkyaj¤ànasyaiva karaõatvàïgãkàràt /
tathàpi pratyabhij¤àyàü tattàü÷ena cakùuràderliïginà ca liïgaj¤ànasya vàkyàrthena vàkyaj¤ànasya sannikarùàbhàvàdaviùayatàpattiriti cenna asannikçùñaj¤àpane 'tiprasaïgàt /
tadanubhavajanitasaüskàrasahakçtendriyeõa pratyabhij¤à jàyate, tadvayàptaliïgaviùayeõa ca liïgaj¤ànena liïgij¤ànamutpadyate, saüsargadharmakapadàrthavàcipadasamudàyaråpavàkyaviùayaj¤ànena vàkyàrthaj¤ànaü janyate, ato nàtiprasaïga iti cettarhyabhyupagataþ sannikarùaþ /
nahi saüyogàdireva sannikarùaþ kiü nàma pratyàsattimàtram /


*2,202*

tathàpi råpapratãteràtmà viùayaþ prasajyeta /
tatra manasaþ karaõatvàt /
àtmamanaþsannikarùasyàpi råpaj¤ànaü prati kàraõatvàditi cenna /
asàdhàraõakàraõasya vivakùitatvàt /
manasa÷ca sàdhàraõatvàt /
tarhi manaþsannikçùñena cakùuùà jàyamànaü råpaj¤ànaü manoviùayamàpannamiti cenna /
sannikarùasyàpyasàdhàraõakàraõatayà vivakùitatvàt /
cakùumarnaþsannikarùo hi dravyàdij¤ànasàdhàraõaþ /
evamanye 'trapa kùudropadravàþ pariharaõãyàþ /
tadevaü janyaj¤àne viùayatvasyànyathàvyavasthitatvàdyajj¤ànaü yatpratibhàsamityanyathàparibhàùaõamanupapannam /
na caivaü satyanubhavavirodhaþ, rajatàvabhàsasya ÷uktikàsannikçùñakaraõajanyatvena tadviùayatvopapatteþ /
nacàtiprasaïgaþ, doùajanyatvatadabhàvàdinà vyavasthopapatteþ /
anyathà rajataj¤ànàdarajate pravçttàvapi kathaü nàtiprasaïgaþ /
yatpunà rajatàvabhàsasyetyàdyà÷aïkaya samàdhànamabhihitaü tajj¤ànaikatvasamarthanena niràkariùyàmaþ /


*2,206*

astu và yadvij¤ànaü yatpratibhàsaü tattadviùayamityeva vyavasthà /
tathàpi nànubhavavirodhaþ /
tatkiü rajatàvabhàsasya ÷uktitvaviùayatàyàmanubhavavirodhaü bråùe utedantvàkàrasya /
àdye sampratipattiþ /
nahi vayamasminpratyaye ÷uktitvamàvabhàsata iti bråmo yena virodhaþ syàt, ÷uktitvapratibhàsasya rajatàvabhàsavirodhitvàbhyupagamàt /
dvitãye tu na ka÷cidvirodhaþ /
virodhe và samãcãnarajata idaü rajatamiti pratãtirna syàt /
idamàkàrasya rajatapratibhàsaviùayatàmanabhyupagacchata eva pratãtivirodhaü vakùyàmaþ /
evaü sati rajatasyàpi j¤ànaviùayatà prasajyata iti cet satyam, iùyamevaitat /
na caivamakhyàtipakùapàtaþ, j¤ànaikyàbhyupagamàt /
nàpi"÷uktikàrajate' iti j¤ànaü vibhramaþ prasajyate rajatasyàsattvàbhyupagamàt, tàdàtmyàvabhàsàbhyupagamàcca /
ata evoktamasataþ sattvapratãtiþ sato 'sattvapratãtiriti /
vakùyati ca viùayasya kuto bàdha ityasato rajatatàdàtmyorj¤ànaviùayatàmàcàryaþ /
nacànyathàkhyàtijanane kàraõàbhàvaþ, indriyàdereva tatkàraõatvàt, samãcãnaj¤ànakàraõasyàpi tasya doùakaluùitasya vibhramahetutvopapatteþ /
naca doùàõàü svàrasika÷aktivirodhitàmàtramiti vàcyam /
tathà sati viparãta÷aktayanàdhàyakatvamaïgãkartavyaü doùàõàmeva và /
àdye pa÷uhiüsà kiü dharmajanane svàrasika÷aktimatã utàdharmajanana iti vàcyam /
àdye kataü kratubàhyàpi dharmaü na janayet /
dvitãye kathaü kratvàntargatàpi dharmaü janayet /
sahakàriva÷àditi cet aïgãkçtaü tarhi sahakàriõàü svàrasika÷aktipratibandhena viparãta÷aktayàdhàyakatvam /
na dvitãyaþ niyàmakàbhàvàt /


*2,211*

ki¤ca kàcàdayo 'pi viparãtaj¤ànajanane sahakàriõa evàïgãkriyante /
doùatvaü tviùyakàryavighàtitàmàtreõocyate /
kàmukasya kàminãvibhrameùu guõatvàbhimànàt /
nacaivaü bharjità(tàþ)kuñajadhànà vañàïkuraü kuto na janaya(yaü)tãti vàcyam, padàrtha÷aktivaicitçyàt /
kecidvastvantara÷aktimeva pratibadhnanti, yathà bharjanàdayaþ /
kecitsahaja÷aktipratibandhena viparãtamapi ÷aktimàdadhati, yathà viùasya màrakatva÷aktiü pratibaddhayàrogyàdi(janana)÷aktimàdadhànàþ padàrthàþ /
guõà eva na te doùà iti cet kàcàdayo 'pi guõà eva na te doùà ityuktameva /
nanu janakasyaiva sàkùàtkàripratyayaviùayatvaü dçùñam /
naca rajatasyedantàdàtmyasya vàsato janakatvamasti /
tatkathaü viùayatvamiti /
maivam /
tathà satã÷varaj¤ànasya nityasyàrtho viùayo na syàt /
pratyabhij¤ànasya ca tattàü÷o viùayo na bhavet /
tanniråpakatvàdimàtreõa viùayatvàïgãkàre rajatàderapi j¤ànaniråpakatvena viùayatvopapatteþ /
kathamasato niråpakatvamiti cet /
(na) /
guråõàü ñãkà kuråõàü kùetramitivadupapatteþ /
atãtàdiviùayànumityàdivyàvartakatvaü ca prameyasya na syàt /
tatra vyàvartakaü kadàcidasti rajatàdikaü kadàpi nàstãti vaiùamyamiti cet /
tatkiü yadàkadàcitsataþ kàraõatvaü pårvakùaõe sato và /
nàdyaþ /
atiprasaïgàt /
dvitãye tu kimanena /
atha nàtãtàdirarthaþ svasàmarthyenànumityàdikaü vyàvartayati yena tatsattàpekùà syàt, kintu svahetusàmarthyàdarthavyàvçttaü j¤ànamutpadyata iti cet /
samaü prakçte 'pi /
ki¤ca satyasthale 'pi na sàkùàtsàkùàtkàraü prati kàraõatvamarthasya kintvindriyasannikarùasyaiva /
saca yatràsatà nopapadyate tatràrthasattàmapekùata iti pàramparyeõaivàrthasya kàraõatvam /
nanu tarhyasatà rajatàdinà sannikarùàyogàtkathamindriyeõa tajj¤ànajanmeti cenna, ÷uktikàsannikçùñaü duùyamindriyaü tàmevàtyantàsadrajatàtmanàvagàhamànaü j¤ànaü janayatãtyaïgãkàràt /
ata eva nàsatkhyàtiprasaïgaþ /
yàvatkhalu vigãte pratyaye bhàsate tasya sarvasyàsattve 'satkhyàtiþ syàt /
na caivamityuktam /


*2,219*

yaccoktaü viùayavyabhicàre j¤ànasya savartrànà÷vàsa iti tat autsargikaü j¤ànànàü pràmàõyamapavàdàdviparyaya iti vadatà'càryeõaiva parihariùyate /
sàkùã khalu caitanyaråpo niyatayàthàrthyaþ kadàcidapi saü÷ayànàskandito 'ntaþkaraõavçttãnàü yàthàrthyaü svayameva gçhõàti, parãkùàsahakçtastvayàthàrthyamiti bàdaràyaõãyaü matam /
ata evànà÷vàsanirasanopàyo na j¤àneùu ka÷cidvi÷eùo 'stãti nirastam /
anyathà parasyàpi kathaü viùayavyabhicàre vyavahçtervyavahàràntare samà÷vàsaþ syàt /
tadabhàve ca kathaü vyavahàradar÷anenànvitàrthe vyutpattiþ /
kvacidvivekàgrahe ca kathamanyatra vi÷iùñapratyaye vi÷vàso bhavet /
tadabhàve ca kathaü niþ÷aïkà pravçttiþ /
bàdhakàbhàvàdinà samà÷vàsastu paroktarãtyaiva nirastaþ /
ki¤ca pravçttyuttarakàlãno bàdhakàbhàvaþ kathaü niþ÷aïkapravçttàvupayujyate /
bàdhakàbhàvàdinà vi÷iùñaj¤ànasvaråpani÷cayamaïgãkurvàõaþ kathaü svaprakà÷avij¤ànavàdaü na jahyàt /
autsargikã pravçttirapavàdànnivçttiriti cet /
samaü prakçte 'pi /
yadapyuktaü viparãtakhyàtipakùe j¤ànaü sàkàramàpatediti /
tadanupapannam /
atyantàsata evàkàrasya sphuraõàïgãkàràt /
anyathà vyavahriyamàõasyàkàrasya bahirabhàvàdvayavahàro 'pi tadàkàraþ prasajyeta /
yà caivaü prakriyà rajatamidamityàdinoktà sà j¤ànadvitve rajataj¤ànasya ca smçtitve pramàõàbhàvàdanupapannà /
vi÷iùñaj¤ànabàdhakànàü parihçtatvàt /
anumànànàü ca dåùñatvàt /
yastu rajataj¤ànasya smçtitve pari÷eùopanyàsaþ so 'pi pratyutpannaka(kà)raõaduùyendriyàdijanyatopapàdanàtpari÷eùànupapatterayuktaþ /
anàkalitarajatasyànutpadyamànatvaü gaganàdàvanaikàntikam /
rajataj¤ànavata evotpadyamànatvaü vivakùitamiti cenna tathàpi rajatasaüskàravyavahàràdau vyabhicàràt /
j¤ànatve satãtivi÷eùaõàdadoùa iti cenna /
rajatanirvikalpakaj¤ànavata evotpadyamàne rajatasavikalpakànubhave vyabhicàratàdavasthyàt /
rajatasavikalpakaj¤ànavata evotpadyamànatvaü vivakùitamiti cenna hànàdibuddhiùvanaikàntikatànistàràt /
saüskàramàtrasahakçtamanojanyatvopàdhigrastaü cànumànam /
nacànenaiva hetunàsya pakùe sàdhanam vyabhicàrasyoktatvàt /


*2,226*

ki¤cedaü smaraõatvaü sàdhyaü na tàvatsàmànyaü guõeùu pràbhàkarairabhyupagatam /
ananubhavatvamiti cet /
tadapi kimanubhavàdanyatvamanubhavatvànadhikaraõatvaü và /
àdye 'nubhavasyàpi tatsambhavena siddhasàdhanatà syàt /
dvitãye 'nubhavatvaü kimiti vàcyam /
smçtyanyatvamiti cenna /
smçtàvapi prasaïgàt itaretarà÷rayaprasakte÷ca /
j¤ànasaüskàramàtraprabhavatvaü smçtitvamiti cenna /
mànasapratyakùajà smçtirityasmàbhiraïgãkçtatvena pakùasyàprasiddhavi÷eùaõatvàt dçùñàntasya sàdhyavaikalyàcca /
ki¤cendriyavyàpàrànvayavyatirekànuvidhàyãdaü rajataj¤ànaü tatkàyarmityavasãyate /
tathàca bàdhitaviùayatvam /
anvayavyatirekayoranyatropayogànnaivamiti cet /
tatkimasya smçtitve siddhe 'nyatropakùayaþ kalpyate utaivameva /
nàdyaþ /
tadabhàvàt asmàdevànumànàttatsiddhàvanyonyà÷rayaprasaïgàt /
na dvitãyaþ /
samãcãnarajatapratyaye 'pi tathàtvaprasaïgàt /
anyatropakùayaþ ÷aïkita iti cenna tathàpi sandigdhakàlàtãtatànistàràt /
samãcãnarajatànubhave 'pi kathamanyatrànupakùayo ni÷cito bhavatà /
anubhavatvani÷cayàditi cenna indriyavyàpàrasyànyatropayoga÷aïkayànubhavatvasyàpi sandigdhatvàt /
purovartivyavahàrasaüvàdàdanubhavatvani÷caya iti cenna saüvàdànubhavasyàpyani÷citatvàt /
asati bàdhake na vçthànyatropakùayaþ ÷aïkayata iti cet samaü prakçte 'pãti /
etenàpratyutpannakàraõaprabhavatvaü smçtitvamityapi cenna /
dvitãyàdibhrame siddhasàdhanatvàt sàdhyavi÷iùñatàprasaïgàcca /
tattàü÷ollekhitvaü smçtitvamiti cenna /
anubhavabàdhitatvàt /
etena j¤ànasambhinnàrthagocaratvamityapi paràstam /
anenaiva pratipakùànumànadvayamapi samàhitaü veditavyam /
nedaü smçtiriti vyavahartavyaü tattollekhàdismçticinhavikalatvàditi prathamaprayoge vivakùitatvàt /
ata eva tiktaguóàdipratyayaprakriyàpi paràstà /


*2,233*

yadapi viparyayàbhyupagame kalpanàgauravamuktaü tat vivekàgrahamàtreõa pravçttyàderupapattau tathàstu /
nacaivamiti vakùyàmaþ /
ki¤caivamantyatantusaüyogaparyantaü kàraõakalàpamupàdàya paño 'pi nàïgãkaraõãyaþ tanmàtreõa sarvasyopapatteþ /
paño 'pi pramito na hàtuü ÷akyate /
naca tena vinaikatvàdipratyayopapattiriti cet viparyaye 'pyevamiti kuto gauravam /
anyathàkhyàtau kiü pramàõamiti cet /
anubhava eveti bråmaþ /
(ta) yathà hi purovartini rajate rajatamidamiti vi÷iùñaviùayamekameva vij¤ànaü svaprakà÷atayà và mànasapratyakùatayà và sàkùiõà vàvabhàsate tathedamapãti kuto 'sya na vi÷iùñaviùayaikaj¤ànatvam /
na hi tato 'sya màtrayàpi vi÷eùaü pa÷yàmaþ /
dar÷ane vàsmatpravçttirna syàt /
kevalamekaü tàdçgviùayasadbhàvàdyathàrthaü tadabhàvàparamayathàrthamavi÷iùñaviùayamanekamapi tadvi÷iùñaviùayaikatvena pratibhàsata iti cenna /
anyasyàpi vi÷iùñaviùayaikatve samà÷vàsàsambhavaprasaïgàt viparyayàïgãkàraprasakte÷ca /
nàstyeva vi÷iùñaviùayaikatvagràhipratyaya iti cenna anubhavasiddhaj¤ànàpalàpe smçtyanubhavasvaråpàpalàpaprasaïgàt /
ki¤ca rajatàrthinaþ ÷uktikàyàü pravçttiranyathànupapannànyathàj¤ànamàkùipati /
nanviyaü pravçttiþ svaråpato viùayata÷càgçhãtabhedàdvedanadvayàdupapadyata iti cet /
ko 'yaü bhedo nàma /
kiü svaråpam uta pçthaktavam utànyonyàbhàvaþ athavàvaidharmyam /
na prathamaþ /
svaprakà÷aj¤ànaj¤eyapratibhàse tadanavabhàsànupapatteþ /
na dvitãyaþ /
guõe guõànabhyupagamàt /
sarvatra bhedàgrahasambhavenànyàrthino 'nyatra pravçttiprasaïgàt /
tçtãye vaktavyam /
kimidaü rajatatvayoranyonyàbhàvo nàvabhàsate utedaü rajatayoriti /
nàdyaþ /
aparyàya÷abdasmàrakayorjàtivyaktayostadanavabhàsàsambhavàt /
ki¤cànyonyàbhàvo nàmànyonyasvaråpameva parasya /
taccopalabdhamiti kathaü tadanupalambhaþ /
ata eva na dvitãyaþ /
nàpi caturthaþ /
rajatàsambhavinaþ purovartinãdantvasya purovartyasambhavina÷ca rajate rajatatvasya gçhãtatvàt /
idaü rajatatvayorasaüsargàgraho vivakùita iti cenna /
asaüsargo hi saüsargasyàbhàvaþ /
sa cedaürajatatvayoþ svaråpameva pareùàm iti kathaü tadavabhàse nàvabhàseta /
viparyayàbhyupagamavàdibhirapi bhedàgraho 'bhyupagamanãya eva /
tatràpi samàno doùa iti cenna /
bhedasya svaråpatàvanmàtratvànabhyupagamàt / 


*2,241*

atha manyase purovatirno yaþ ÷uktitvàdidharmo rajatavyàvartako ya÷ca rajate vyavahitade÷atvàdidharmaþ purovartivyàvartakastayoragrahaõaü pravartakamiti /
tadasat /
purovartino hi ÷uktitvàgrahe na ÷uktikàrthã tatra pravarteta /
rajatasya càsannihitatvàdidharmàgrahe rajatàrthã na tatra pravartatàm /
rajatàrthinaþ purovatirni pravçttistu kutaþ /
ki¤ca bhedàgrahàdanyàrthino 'nyatra pravçttimàcakùàõaþ praùñavyaþ /
kimayameva vyavahàro bhedàgrahàdanyastvabhedagrahàt, uta sarvo 'pi bhedàgrahàditi /
nàdyaþ /
aniyatakàraõatàpàtàt /
nanu ca sarvatràbhedagraha eva pravartakaþ /
tatsàråpyàdbhedàgraho 'pi tatheùyate /
yathà hi /
asti tàvatpravartakatvàbhimatapratyaye 'pyapekùitopàyapurovçttyavagamàü÷ayoþ svaråpato viùayata÷ca bhedavirahàdeva bhedàgrahaþ /
tathàtràpyavivecakaü sàdhàraõaü råpamavagamyate /
nàvagamyate ca vivecako 'sàdhàraõadharmo vedyayorvedanayo÷ca /
tata÷caikapravartakapratyayasadç÷avapurupajanayatãdaü vedanadvayaü pravçttimiti /
maivam /
aniyatahetukatvànistàràt /
ki¤ca pravartakasàdç÷yàtpravçttirityatraiva kalpyate uta yadyatsadç÷aü tattatkàryakàrãti sarvatra niyamaþ /
nàdyaþ /
adçùñakalpanàprasaïgàt /
pravçttilobhàditthamàsthãyata iti cenna tasyà viparyayàïgãkàràdeva suvyavasthiteþ /
na dvitãyaþ /
kç÷ànusadç÷àd gu¤jàpu¤jacchãtanivçtteradar÷anàt /
nanvidaü rajatamiti yathà rajatasàdhyà buddhã rajatasadç÷àcchukti÷akalàdbhavati bhavatàm /
tathà pravartakaikaj¤ànasadç÷àjj¤ànadvayàtpravçttirapi kuto na syàt /
maivam /
arthasya sàkùàjj¤ànakàraõatvànabhyupagamàt /
sàdç÷yaü tu kàcàdivaddoùatayopayujyate /
api cedaü j¤ànadvayaü pravartakasàdç÷yamàtràdyadi pravçttimupajanayennivçttimapi kutà ena janayet /
asti hi tatra nivartakabhedagrahasàråpyamabhedàgrahaõam /
nanu ca yathà bhedàgraho bhavatàmabhedagrahaü janayati tathà pravçttimapi kiü na janayediti /
maivam /
vaiùamyàt /
j¤ànajanane hi kàraõànàü svàtantçyaü na puruùasya /
tàni ca yàdç÷asàmagrãmadhyapatitàni tàdç÷aü j¤ànamupajanayanti /
natu puruùàkàïkùàmapekùante heyopekùaõãyaj¤ànajananàt /
pravçttau tu puruùa eva svatantro na j¤ànam /
sa hi satyapi j¤àne 'pekùita eva pravartate /
natu j¤ànaü jàtamityevodàsãnaviparãtayorapi /
tathàca bhedàgrahadoùakaluùitàni nayanàdãni viparyayaü janayanti /
natu puruùaþ pravartakasàdç÷yamàtreõa pravartitumarhati /
tathàtve và nivartakasàdç÷yàtprekùàvànnivartetàpãtyuktam /
ki¤ca j¤ànamarthe pravçttiü kiü sàkùàdupajanayati utecchàprayatnadvàreõa /
nàdyaþ /
heyopekùaõãyayorapi pravçttiprasaïgàt /
dvitãye kathamagçhãtabhedàjj¤ànadvayàtpravçttiþ /
purovartipravçtterhi sàkùàtkàraõaü prayatnaþ, tasya cecchà, tasyà÷ca samãhitasàdhanatànumànam /
naca tatsambhavati /
rajatatvasya pakùadharmata(à)yàpratipannatvàt /
atha rajate pratipannena rajatatvena tatsamãhitasàdhanatàj¤ànamupajàtaü bhedàgraha(bhedagrahe 'bhedagraha)sàråpyàtpurovartinãcchàmupajanayatãti cenna /
tathà sati bhedagrahasàråpyàdabhedàgrahàdupekùayà apyàpàtàditi /


*2,250*

nanvastu tarhi dvitãyaþ pakùaþ /
tathà hi /
satyarajate tàvadasti rajatavyaktij¤ànaü rajatatvajàtibodha÷ca /
na càstyasaüsargaj¤ànam /
etàvataiva tatra tadarthinàü pravçttiþ /
nahi tayostàdàtmyaü pa÷yanti /
jàtivyaktayosdatàdàtmyàbhàvàt /
naca tatra saüsargagrahaþ pravartakaþ samavàyo hi tayoþ saüsargaþ /
na càsau pratyakùaþ /
indriyasannikarùàbhàvàt /
nàpyanumànastadà ÷akyate j¤àtum /
liïgàbhàvàt /
avisaüvàdivyavahàrajanakatvavi÷iùñasàkàükùaråparåpisahopalambho hi talliïgam na càvisaüvàditvaü pràk pravçtteþ ÷akyàdhigamam /
asti cedaü sakalamapi pravartakaü vibhrame 'pãti kuto viparyayàbhàve pravçttyanupapattiþ /
idaü rajatatvàdhàrayorbhedagraho và satyarajate pravçttihetuþ /
asti càsau prakçte 'pi /
naca purovartini rajatatvàpratãtàvicchànupapattiriti vàcyam /
rajatatvena sahàgçhãtàsaüsargatayà và rajatàdagçhãtabhedatayà và samãhitasàdhanatànumànopapatteriti etadapyayuktam /
asaüsargàgrahabhedàgrahayoþ nirastatvàt /
ki¤caivaü sati savikalpakapratyakùocchedaprasaïgaþ /
vastumàtragrahasyàsaüsargàgrahasya ca nirvikalpakasàmyàt /
råparåpibhàvaþ savikalpake cakàsti /
nirvikalpake tu vastusvaråpamàtramiti bheda iti cet /
ko 'yaü råparåpibhàvaþ dharmadharmiõoþ parasparàkàïkùàviùayatvamiti cet /
tatkiü tayoþ svaråpamutànyat /
àdye tadapi nirvikalpake prakà÷ata eva /
dvitãye kiü tadaindriyakamutàtãndriyam /
prathame kathamavikalpake na prakà÷eta /
dvitãye kathaü savikalpake prakà÷eta /
ata tadvastudar÷anasàpekùada÷arnaü nirvikalpake 'cakàsadapi savikalpake bhàtãti cet /
tarhi na tatsarügàtiriktamastãti saüsargagrahàdeva savikalpakopapattiþ /
naca nirvikalpakasya pravartakatvamasti /
ki¤càsaüsargàgrahàdeva sarvatra pravçttyaïgãkàre madhyamavçddhapravçtterapi tathàtvena bàlasya tadãyasaüsargaj¤ànànumànopàyàbhàvàt padànàmanvitàrtheùu vyutpattyanupapattau ÷àbdapramàõocchedaprasaïgaþ /


*2,255*

athaivaü manyeta /
astyeva vyavaharturanvayaj¤ànam /
kiü nàma sadapi na pravçttàvupayujyate /
ato na ka÷ciddoùa iti /
tatra kiü tadanvayaj¤ànaü pravçttau niyatamutàniyatamiti vàcyam /
àdye 'stu tatpravçttàvupayogi mà và bhåt, anyathàkhyàtiü vinà na rajatàrthinaþ purovartini pravçttiriti tàvatsiddham /
dvitãye tu ÷abdocchedastadavasthaþ /
ki¤ca niyatapårvabhàvi càkàraõaü cetyanupapannam /
pratibhàsamànayorasaüsargàgrahe sati saüsargagraho 'varjanãyasannidhiriti cenna viparyayasyàpi vaktuü ÷akyatvàt /
ava÷yaü caitadevam /
vyavahàro hi vyavahartavyopalambhanibandhano yuktaþ, na tu vyavaharaõãyaviparyayànupalabdhinibandhanaþ /
nahi ghañavyavahàro vyavahartavyaj¤ànapuraþsaro vyavahàratvàdghañavyavahàravat /
vivàdapadaü j¤ànaü purovartiviùayaü tadviùayavyavahàrajanakatvàtsaümatavat /
purovarti và rajataj¤ànagocaro rajataj¤ànagocaro rajatànupàyatve sati tadarthipravçttiviùayatvàtsamyagrajatavat /
vivàdapadaü rajataj¤ànamidaü j¤ànànna bhidyate prakà÷amànàttato 'prakà÷amànabhedatve sati prakà÷amànatvàtsampratipannarajataj¤ànavadityàdayaþ /
ki¤ca viparyayàbhàve nedaü rajatamiti j¤ànasya bàdhakatvamanupapadyamànaü taü gamayati /
nahi tathàtve bàdhakatvamasti /
na tàvadagrahaõanivartakatayà bàdhakatvam, sarvapratyayànàü tathàtvàpàtàt /
nàpi vyavahàravicchedakatvena, atadarthinàü vyavahàrànutpattau nedaü rajatamitij¤ànasyàbàdhakatvaprasaïgàt, vyàghracoràdij¤ànasyàpi pravçttivicchedakatvena bàdhakatvaprasakte÷ca /
nacàrthasya vyavahàrayogyatàvicchedakatvena, samayàntare 'pi tatra vibhramàtpravçttyabhàvàpatteþ /
naca vyavahàrapratibandhakatvena, avivekanivçttau kàraõàbhàvàdeva vyavahàrànupapatteþ pratibandhakakalpanàyogàt, vyàghracoràdij¤ànasya bàdhakatàpatte÷ca /
vimatamayathàrthaü bàdhyatvàdvayavahàravaditi /
ata eva bhràntitvaprasiddhayàpi viparyàsasiddhiþ /
evaüca sati pratyayatvànumànaü kàlàtyayàpadiùyaü veditavyam /
aduùyakaraõajanyatvopàdhigrastaü ca /
etena rajataj¤ànatvànumànamapi nirastam /
anyathà vimato vyavahàro yathàrtho vyavahàratvàt, rajataviùayo và rajatavyavahàratvàdityapi syàt /


*2,263*

yadapi j¤ànatvaü ca yathàrthamàtravçttãtyàdi, tatra kimidaü j¤ànatvaü sàmànyaü và pratiniyataü và /
nàdyaþ /
vàdiprativàdinorà÷rayàsiddheþ /
dvitãye yathàrthaj¤ànavçttij¤ànatve siddhasàdhanatà /
vimataj¤ànavçttij¤ànatvapakùãkàre 'pi màtreti vyarthaü syàt /
tattyàgena ca pratij¤àne prathamànumànadoùa eva /
ki¤ca yathàtharmàtravçttãtyayathàrthàvçttitvamàtraü vivakùitam utàyathàtharj¤ànàvçttitvam /
àdye siddhasàdhanam ayathàrthavyavahàràvçttitvasya siddhatvàt /
dvitãye parasyàprasiddhavi÷eùaõatà, aduùñasàmagrãjanyamàtravçttitvamapàdhi÷ca /
yacca ÷uktikà rajatatvenàbhàsata ityàdi, tadapyasat /
meruþ sarùapa ityàdivàyànmerorapi sarùapatvena pratibhàsàddçùñàntasya sàdhyavaikalyàt /
anyathà tathàvidhavàkyàbhàsaü ÷rutavatà tatpratiùedho na kriyetàprasaktatvàt /
nahi padàrthapratiùedho yuktaþ /
api caivaü satyagniranuguõa iti bàdhitaviùayasya vàkyasya ghañaþ pacatãtyapàrthakàdbhedo na syàt /
yadapãdaü rajatatàdàtmyamityàdi /
taccàyuktam /
tadapratãtàvà÷rayàsiddheþ, pratãtau vyàghàtàt dçùñàntasya sàdhyasamatvàccetyàstàü vistaraþ // 1 //


*2,269*

$ràmànujàkhyàtyanuvàdaþ$

ka÷citpunarevamàha /
tàsàü trivçtaü trivçtamekaikàmakarodityàdi÷ruteþ, sametyànyonyasaüyogamityàdipuràõàt, tryàtmakatvàdisåtràcca 
(line 6) ...



___________________________________________________________________________



GAP IN THE SANSKNET E-TEXT:
Nyàyasudhà on Madhva's Anuvyàkhyàna 1,1.27-98 MISSING (including Brahmasåtra 1,1.2)
[= vol. 2, pp. 269-800, and vol. 3, pp. 1-38 of Pandurangi's edition]


___________________________________________________________________________


[======= JNys_1,1.I: janmàdhikaraõam (continued) =======]


*3,38*

... (line 20:)
anyathà ÷vetaketåddàlakàkhyàyikayà pratipàditatvàdadvaitamapi na ÷rutyabhipràyaþ syàt /
"taddhaitatpa÷yan çùirvàmadevaþ pratipedehaü brahmàsmi' ityapi paropàsanànuvàdo na svàrthe tàtparyavàn syàt"atha yo 'nyàü devatàmupàste' itayupàsanàprakaraõatvàt /
tathàca bahuviplavaþ syàt /
tasmàtsåtrakàrasyaivàyamabhipràyo yajjagajjanmàdikàraõatvaü brahmaõaþ svaråpàntargatameva lakùaõamiti /
tathàca vispaùñatadãyavàkyàntarabalàdasyàpi såtrasya svaråpalakùaõaparatvameveti /


*3,42*

yata evaü jagajjanmàdikàraõatvaü svalakùaõamatra såtre brahmaõo 'bhidhãyate, tato na paramate 'sya såtrasyàrambha evopapadyate /
ityàha- ata iti //

%<ato jãvaikyamapi sa niràcakre jagadguruþ  // MAnuv_1,1.99ab //>%

NYâYASUDHâ:
lakùaõaü hi sajàtãyavijàtãyavyavacchedàrthaü bhavati /
yathà'ha"samànàsamànajàtãyavyavacchedo và lakùaõàrthaþ' iti /
tathàcànena lakùaõena sajàtãyàjjãvàdvijàtãyàjjaóàcca brahmavyàvartitaü såtrakàreõa /
jãvaikyaniràkaraõasåtrasyàrambhaþ kathaü jãvaikyavàdinàü syàt /
syàdyadãdaü katha¤cit (syàtkatha¤cidyadãdaü) tañasthalakùaõaü syàt /
svaråpalakùaõamiti copapàditam /


*3,43*

syàdayamadvaitinàmanupapanno lakùaõàrambho yadãdaü jãvavyàvçttyarthaü lakùaõamuktaü syàt /
jaóamàtravyàvçttyarthaü tu lakùaõe vyàkhyàyamàne kathaü jãvaikyavàdinàü lakùaõasåtràrambho 'nupapanna ityata àha- nahãti //


%<nahi janmàdihetutvaü jãvasya jagato bhavet  // MAnuv_1,1.99cd //>%


NYâYASUDHâ:
yatra hi lakùaõaü nàsti tatsarvaü tadvayàvartyamaïgãkaraõãyam /
anyathà lakùaõasyàvyàptiprasaïgàt /
nacedaü lakùaõaü jãvasyàsti /
tatkathamasàvanena na vyàvartyata iti /



*3,44*

ki¤cànena lakùaõena yadi jãvo na vyàvartyate, kintu so 'pi lakùyàntargataþ /
tathà sati lakùaõasya jãve 'tivyàptimà÷aïkayetaravyapade÷àddhitàkaraõàdidoùaprasaktiriti såtrakàrãyaü tanniràkaraõamasaïgataü syàt /
nahi lakùya evàtivyàptirlakùaõasya kenàpi ÷aïkayate /
katha¤cicchaïkàyàü và tasyàpi lakùyatvàïgãkàraü parityajya tatra na lakùaõaniràkaraõaü kriyata ityà÷avànàha- hitàkriyeti //

%<hitàkriyàdidoùaü ca vakùyatyeva svayaü prabhuþ  // MAnuv_1,1.100ab //>%

NYâYASUDHâ:
yadyapi pareõàpi jãvasya lakùaõavyàvartyatvamaïgãkçtameva, yathà'ha"sarvaj¤aü sarva÷aktiü vihàyànyataþ paraparikalpitàtpradhànàderacetanàccetanàdapi paricchinnaj¤ànakriyà÷akteþ saüsàriõo hiraõyagarbhàdutpattyàdi na sambhàvayitumapi ÷akyate' iti, tathàpi nyàyenopapàdayitumidamuktamiti /


*3,45*

$atha màyàvàdyuktasya nirguõatvasyàpi såtrakàraireva niràkçtatà$

ito 'pi màyàvàdinàü na brahmalakùaõasåtràrambhaþ sambhavatãtyàha- nirguõatvaü ceti //

%<nirguõatvaü ca tenaiva niùiddhaü prabhuõà svayam  // MAnuv_1,1.100cd //>%

NYâYASUDHâ:
lakùaõavàkyaü hi sàkùàllakùyasyàsàdhàraõadharmasaüsargaü pratipàdayadarthàditaravyàvçttiü pratipàdayati /
tato 'nenàpi lakùaõàvàkyena brahmaõo jagajjanmàdikàraõatvena tadavinàbhåtaiþ sarvaj¤atvàdibhi÷ca saüsargaþ pratipàdanãyaþ /
tathàca nirvi÷eùatvaü brahmaõo 'nena såtreõa niùiddham /
nirvi÷eùatvavàdinàü ca nirvi÷eùatvaü niùedhataþ såtrasyàrambhaþ kathamupapadyata iti /


$jagajjanmàdikàraõatvasya tañasthatvakalpanà $

syàdiyaü jãvabrahmaõorekatvaü brahmaõa÷ca nirguõatvamaïgãkurvatàü lakùaõasåtràrambhànupapattiþ /
yadyanena såtreõa jagajjanmàdikàraõatvaü brahmaõaþ svalakùaõamucyate /
na caivaü kintu tañasthameva /
nahi tathàvidhaü jagajjanmàdikàraõatvaü jãvabrahmaõorekatvaü và brahmaõo nirguõatvaü và viruõaddhi /


*3,46*

nanu svalakùaõatve pramàõamuktam /
maivam /
svasya lakùaõàni svalakùaõànãti và /
su samyak svaråpàntargatyà na lakùaõànãti và tadarthopapatteþ /
tarhi yato 'sya janmàdi sà màyà tadà÷rayo brahmeti nirde÷aþ syàt /
natu janmàdyasya yatastadbrahmeti /
maivam /
yatra ghoùaþ sà gaïgetivallakùaõayà prayogopapatteþ /
nanu tañasthenàpi jagajjanmàdikàraõatvena brahmaõo jãvaikyaü nirguõatvaü ca (ni)viruddhayate /
kàkanilayanatvaü hi pareõa tañasthaü lakùaõamudàhçtam /
tasya lakùyàntarbhàve kàkàdhikaraõatvamapi gçha÷abdàrthaþ syàt /
tata÷ca kàkavigame gçhaikade÷abhaïgabuddhiþ syàt iti /
tatra kàkàdhikaraõatvaü tadanadhikaraõebhyo gçhaü vyàvartayati na và /
neti pakùe 'nubhavavirodhastadabhidhànavaiyarthyaü ca /
àdye brahmalakùaõamapi kathaü na jãvavyàvçttiü karoti /
kathaü ca tatsambandhena saguõaü na bhavatãti /
maivam /
yo hi kàryakàraõasaïghàtàdaviviktaü kartçtvabhoktçtvadoùasaüsargiõamàtmànaü matvà kli÷yati sa jãvo vyàvartyata eva te(ane)na lakùaõena /
tatra ya÷caitanyadhàtuþ sa brahmaõo na bhidyata ityabhyupagame virodhàbhàvàt /
naca satyasya prapa¤casya kàraõabhåtàyàþ satyàyà màyàyà à÷rayo brahmeti såtràrtho yena brahmaõaþ savi÷eùatvaü syàt /
kintu yadavaùñambho vi÷vo vivartaþ prapa¤castad brahmeti såtràrthaþ /
sati caivaü såtràrthe kathaü jãvabrahmaõorekatvaü brahmaõo nirguõatvaü ca viruddhayata iti /


*3,47*


$jagajjanmàdikàraõatvasya tañasthatvakalpanà ayuktà$

atrocyate /
àstàü tàvat(eùà) prapa¤casya vivartatà'divàrtà pramàõàbhàvàt prakçtyadhikaraõe niràkariùyamàõatvàcca /
tañasthena jagajjanmàdikàraõatvenàtra såtre lakùaõayà brahma pratipàdyata iti kuto 'ïgãkaraõãyam /
mukhyàrthàsambhave hi lakùaõà÷rayaõaü dçùñam /
na tàvad brahmaõo jagajjanmàdikàraõatvasya bàdhakaü pratyakùaü tadagocaratvàt /
nàpyanumànam ÷rutibàdhitatvàt /
nàpyàgamaþ tasyàkliùyakàritvàdyarthatayà sàvakà÷atvàt /


*3,47f.*

nanvarthàpattyedamavasãyate /
jãvabrahmaõorekatvaü tàvadàva÷yakam /
naca jagajjanmàdikàraõatvasya svalakùaõatve tatsambhavati /
ato 'nyathànupapattyà màyàgatamevedaü lakùaõam /
janmàdyasya yatastad brahmeti lakùaõayocyata iti kalpyata iti /
tatràha- bhedenaiveti //


*3,48*

%<bhedenaiva tu mukhyàrthasambhave lakùaõà kutaþ  // MAnuv_1,1.101ab //>%

NYâYASUDHâ:
yadi jãvabrahmaõorekatvaparirakùaõàya yathà÷rutaü såtràrthaü parityajya lakùaõà÷rãyate tarhi jãvabrahmaõorbhedenaivàïgãkçtena såtrasya mukhyàrthasambhave lakùaõà kasmàdà÷rayaõãyà /

nanvabhedamupàdàya såtre lakùaõà và'÷rayaõãyà bhedamupàdàya makhyavçttirveti sandihyate /
vayaü tu bråmaþ dvitãyaþ pakùa eva ÷reyàniti, apràmàõikaparirakùaõàya vàkyànàü jaghanyavçttirà÷rãyamàõà kvaci(dupalabdheti)dapi dçùñeti /
tadidamuktaü- bhedenaiveti //

nanu kathaü jãvabrahmaikyamapràmàõikam /
tattvamasãtyàdi÷rutisiddhami(tvàdi)ti cenna /
upapattiparàhatatvàt /
tathàhi /
tacchabdenà(bdasya) mukhyàrtho yaþ,"sadeva somya' ityàdinà prakçtaþ prekùàpårvaü tejo 'bannàdãnàü sraùñà sarvàsàü prajànàü målamàyatanaü pratiùñhà ca sakalàvadyagandhavidhuro 'paricchinnaguõàkaraþ paramàtmà, ya÷ca tvaüpadamukhyàrthaþ pratyakùa(àdi)siddho 'lpa÷aktiþ paràdhãno doùakaluùito 'vacchinnaj¤ànàdiguõaþ, tàvupàdàyànena vàkyenaikyamucyate, uta viruddhabhàgatyàgena lakùaõayà và /
nàdyaþ /
parasparavirodhena yogyatàvirahe jaradgavàdivàkyavadàbhàsatvaprasaïgàt /
dvitãye doùamàha- bhedanaiveti //


*3,49*

siüho devadatta ityàdivatsàmànàdhikaraõyamàtraü gauõamupàdàya jãvabrahmaõorbhede(nà)naivàïgãkçtena padadvayasya mukhyàrtha(tva)sambhave(na) jahadajahallakùaõà kuta à÷rayaõãyeti /


*3,54*

nanu kiü sàmànàdhikaraõyaü mukhyamupàdàya tattvaüpadayorlàkùaõikatvaü vyàkhyeyam /
kiüvà sàmànàdhikaraõyaü gauõaü gçhãtvà tattvaüpadayormukhyàrthatà vyàkhyàtavyeti sandehe na vinigamanàyàü heturasti /
na nàsti /
tyajedekaü kulasyàrtha iti nyàyasya vidyamànatvàt /
tàtparyaliïgànàü tatratatra bheda evànuguõyasya vyutpàditatvàt /
tadidamuktaü - bhedenaiveti //


*3,55*

ki¤ca virodhyàkàraparityàgena svaråpamàtralakùaõayà"tattvamasi' iti vàkyaü jãvabrahmaõorekatvaü pratipàdayatãtyatra virodhyàkàraparityàgo nàma na tàvadavivakùàmàtramityuktaü pràk /
atha so 'yaü devadatta ityàdivadvirodhyàkàrasyànityatvam /
tatràha- kathamiti //

%<kathaü nityaguõasyàsya syàdaikyaü guõahànataþ  // MAnuv_1,1.101cd //>%

NYâYASUDHâ:
nityaguõatvaü ce÷varasya liïgapàde sàdhayiùyate /
asye÷varasyetyupalakùaõam /
jãve 'pi pàratantryàdidoùàõàü nityatvàt /
yathoktaü puràõe"alpa÷aktirasàrvaj¤am' iti /


*3,56*

nanu ca virodhyàkàraparityàgena jãvasya brahmaikyamityasyàrtho na virodhyàkàràvivakùàmàtreõeti nàpyanityatveneti /
kintu nirguõena brahmaõà jãvasyaikyamityeveti cenna /
nirguõa(tva)syaiva niråpayituma÷akyatvàt /
tathàhi /
tannirguõaü kiü saguõàdã÷varàdbhinnamutàbhinnam(và) /
dvitãye tasyàpi saguõatvaprasaïgena nirguõatvavyàghàtaþ /
àdye doùamàha- sadaiveti //

%<sadaiva guõavattve 'sya bhinnaü syànnirguõaü sadà  // MAnuv_1,1.102ab //>%


*3,57*

NYâYASUDHâ:
yadi nirguõaü saguõàdatyantabhinnaü tarhyasya saguõasya nityaü saguõatvàttasmànnityameva nirguõaü bhinnaü prasajyeta /
tathàca na kadàcidapi kaivalyaü syàditi /

nanu svabhàvato nirguõameveropitairmithyàguõaiþ saguõamiti bàlairabhilapyate /
àropitanãlimnà gaganamiva nãlatvena /
àropapravàhasya cànàdinityatayà sadà saguõatvaü ca nàniùyam /
tathàca mithyàbhåtavirodhyàkàraparityàgenaikyopade÷o 'pi nànupapannaþ /
nãråpaü gaganamiti yathà /
yathà và yadidaü rajataü sà ÷uktirityevaü pareõa svàbhisandhàvudghàñite satyàha- naceti //

%<naca mithyàguõatvaü syàdanirvàcyasya dåùaõàt  // MAnuv_1,1.102cd //>%

NYâYASUDHâ:
mithyetyasaducyate 'nirvacanãyaü và /
nàdyaþ /
anaïgãkàràt /
na dvitãyaþ /
anirvàcyasya prathamasåtra eva niràkçtatvàt /
ato guõaràhityalakùaõaü nirguõatvaü na sarvathà ÷akyaniråpaõam /

nanu guõàdipa¤cakasya nirguõatvaü padàrthavido manyante /
manyantàm /
na hãdànãü nirguõavastuniràkaraõaü prastutam /
kiü nàmàdvaidinà nirguõaü brahma niråpayituma÷akyamiti /
guõa÷abdenà(cà)tra dharmamàtraü prakçtam /
tadguõàdiùvapi sarvasaümatam /
guõàdãnàü ca saguõatvaü paramàõvàrambhaniràse vakùyate /


*3,58*

nanu (ca)"sàkùã cetà kevalo nirguõa÷ca' iti nirguõaü brahma ÷råyate /
maivam /
uktànupapattiparàhatatvenàrthàntaraparatvàt /
anyathà sàkùitvàdãnàmapi dharmatvàdvayàghàta÷ca /
sàkùàddraùñà hi sàkùã /
yathà'ha pàõiniþ /
sàkùàddraùñari saüj¤àyàmiti /


*3,60*

evaü dharmaràhityalakùaõaü nirguõatvaü niràkçtamapyàgrahamàtreõa yo 'ïgãkaroti taü prati solluõñhamàha- nirguõatvamiti //

%<nirguõatvaü tadà ca syàdàsuratvaü nacànyathà  // MAnuv_1,1.103ab //>%

NYâYASUDHâ:
tadà ca yuktayà nirgu(õe)õatve niràkçte 'pi yadi nirguõatvaü parasmai ruciü syàt tarhi guõa÷abdoditasakala÷ubharàhityalakùaõamàsuratvameva syàt /
anyathàniråpayituma÷akyatvasyoktatvàt /
tenaikyaü ca màyàvàdinàmanumanyàmaha iti /
etena brahmaõo nirguõatvàdasya lakùaõasya yattañasthatvamuktam /
nahi nànàvidhakàryakriyàve÷àtmatvaü tatprasava÷aktayatmakaü và jij¤àsyavi÷uddhabrahmàntargataü bhavitumarhati /
tadapi nirastaü veditavyam /
nirguõa(tva)syaiva niràkçtatvàt /
yaccoktam"nedaü brahmaõo vi÷eùaõam prapa¤copàdhitvena nirupàdhikabrahmasvaråpàntargatatvàyogàt' iti, taduttaratra niràkariùyata iti /


*3,61*

$atha taduktasya "guõaguõinoþ anyatvànanyatvàbhyàm aniråpaõam itsyaya duùñatà$

yadapi guõaguõinoranyatvànanyatvàbhyàmaniråpaõàditi lakùaõasya tañasthatvàdi siddhaye pareõoktaü taddåùayitumanuvadati- lakùyalakùaõayoriti //

%<lakùyalakùaõayorbhedo 'bhedo và yadi vobhayam  // MAnuv_1,1.103cd //>%

*3,61f.*

NYâYASUDHâ:
yadatra jagajjanmàdikàraõatvaü mu(khya)khato lakùaõamabhihitaü savarj¤atvàdisamastaguõavattvaü càbhipràyavyà(prà)ptamityuktam /
tadubhayamapi lakùaõaü lakùyàdbrahmaõo bhinnamabhinnaü bhinnàbhinnaü và /
nàdyaþ /
merumandaravallakùyalakùaõabhàvasya guõaguõibhàvasya cànupapatteþ /
sambandhasadbhàvànneti cet (na) tasyàpi sambandhibhyàmanyatvànanyatvàbhyàmaniråpaõàt /
na dvitãyaþ /
anekairabhinnasya brahmaõo 'pyanekatvàpatteþ /
tathà caikameveti ÷rutivirodhàt /
lakùaõànàü vaikatvamàpadyeta /
tathàca"yato và imàni bhåtàni jàyante' ityàdi÷ruteþ punaruktidoùaprasaïgaþ /
lakùyalakùaõabhàvo guõaguõibhàva÷càbhede nopapadyate /
prasiddhena hyaprasiddhaü lakùaõãyam /
naca tadeva tadaiva prasiddhamaprasiddhaü ceti yuktam /
guõã ca guõavànbhavati /
naca svenaiva tadvànbhavati /
na tçtãyaþ /
parasparavirodhàt /
ato '÷akyaniråpaõatvànnedaü brahmasvaråpàntargataü lakùaõam /
kintu tañasthameva /
naca tañasthena tena brahmaõo 'dvitãyatvabhaïgaþ /
yadrajatamityabhàtsà ÷uktiritivanmithyàbhåtenàpi prapa¤cakàraõatvenopalakùaõayogàditi /


*3,63*

evamanådya niràkartumàrabhate- iti pçùña iti //

%<iti pçùñe  // MAnuv_1,1.104a //>%

NYâYASUDHâ:
vaktavyamiti ÷eùaþ /
pçùña itayupalakùaõam /
dåùite cetyapi gràhyam /
dåùaõànàmatyantàsambaddhatvàtpçùña ityevoktam /
kiü vaktavyamiti /

tatra jagajjanmàdikàraõatvàdãnàü dharmàõàü bhedàbhàve 'pi vi÷eùasya sadbhàvàttadbalena sarvamutpadyata iti vaktuü nirbhedavastuni pareõa vi÷eùasyànaïgãkçtatvàt ghañàdãnàü ca mithyàtvenàïgãkçtànàmanudàharaõatvàtsatya eva vastunyasàvudapapàdanãya iti manvàna àha- tadeti //

%<... tadaikyasya gatireva na vidyate  // MAnuv_1,1.104ab //>%

*3,63f.*

NYâYASUDHâ:
yadyevaü pçùñvà lakùaõaü dåùayasi tadaikyasya gatirniråpaõaprakàro na vidyate /
ayamabhipràyaþ /
dvividhaü hi vàkyaü màyàvàdinà tattvàvedakamaïgãkçtam /
ekaü jãvabrahmaõoraikyaparaü mahàvàkyam /
yathà tattvamasãtyàdi /
aparaü tatsvaråpaparamavàntaravàkyam /
yathà satyaü j¤ànamanantaü brahmetyàdi /
tadubhayamapi savi÷eùàbhinnavastuniùñhaü pareõàïgãkaraõãyam /
gatyantaràbhàvàt /


*3,65*

tatra tàvadàdyasya gatyantaraü nàsti /
kathamiti cet ucyate /
tattvamasãtyàdivàkyapratipàdyamaikyaü kiü tatpadalakùitàccaitanyàdabhinnamuta bhinnamatha bhinnàbhinnamiti vàcyam /
pareõàïgãkçtatvena pràdhànyàdabhedapakùaü tàvadàdau niràkaroti- aikyàbheda iti //

%<aikyàbhede na ÷àstreõa j¤eyaü tat svaprakà÷ataþ  // MAnuv_1,1.104cd //>%


*3,65f.*

NYâYASUDHâ:
aikyasya caitanyasvaråpàbhede 'ïgãkriyamàõe tadaikyaü tattvamasãtyàdinà ÷àstreõa pratipàdyaü na syàt /
kutaþ svaråpasya svaprakà÷atvena nityasiddhatvàt /
tanmàtrasvaråpatvàccaikyasya /
nahi prakà÷amànameva ÷àstrapratipàdyam /
vaiyarthyaprasaïgàt /
ki¤càvedyatve satyaparokùavyavahàrayogyatvaü svaprakà÷atvaü paroõàïgãkçtam /
tathàca svaprakà÷acaitanyàtmakaü (ca) ÷àstrapratipàdyaü ceti vyàhatam /
atha ÷àstraü naikyaü pratipàdayati kintu bhedabhramaü niràkaroti, yathoktam siddhaü tu nivartakatvàditi /
na /
aikye prakà÷amàne bhedabhramasyaivànavakà÷àt /
tattvàpratipatterbhràntihetutvàt /
aikyaü na prakà÷ata iti cenna /
svaprakà÷acaitanyamàtratvavirodhàt /
avidyàva÷àtsvaprakà÷asyàpyanavabhàsa iti cenna sarvathàpyanavabhàsaprasaïgàt /
tathàcàdhiùñhànànavabhàse 'vidyàropasyàpyanupapatteþ /
na hyakhaõóe vastunyaü÷ato 'vidyàvaraõaü sambhavati /
asambhavanãyàvabhàsacaturàvidyeti cet /
tarhi sà jaóeùveva kuto nàïgãkàryà /
anupapattestulyatvàt /
tathàca"sà na jaóeùu vastuùu' ityayuktam /
na ÷àstreõa j¤eyaü tadityupalakùaõam /
÷àstrapratipàdyatve 'pi tatpadenaiva siddhatvàt /
tvamasãti vyarthamityapi draùñavyam /
tadityetàvatà na bhedabhramanivçttiþ /
atastvamasãti sàrthakamiti cenna /
tatpadenai(vai)kyasya pratipàditatvàdaikyapratãtau ca bhedabhramasya nirastatvàt /
anyathà kadàpyanivçttiprasaïgàt /
tatpadenaikyasyàpratipàditatve tadupalakùitacaitanyamàtratvànupapattiþ /
nanu kathaü tarhi so 'yaü devadatta iti vàkyam /
atràpi vi÷eùànaïgãkàre 'nupapattireveti /


*3,68*

%<bhede mithyàtvato bhedasatyatvaü syàd balàdapi  // MAnuv_1,1.105ab //>%

NYâYASUDHâ:
dvitãyaü niràkaroti- bheda iti //
aikyasya svaråpàdbhede 'ïgãkriyamàõe 'pasiddhàntastàvat /
tattvamasyàdivàkyasyàkhaõóàrthaniùñhatàyà màyàvàdinàïgãkçtatvàt /


*3,69*

mithyàtvaprasaïgo 'paro doùaþ, caitanyàtiriktasya sarvasya mithyàtvàïgãkàràt /
anyathàdvaitenaiva satyenàdvaitavyàghàtàt /
aikyamithyàtve kinna÷chinnamiti cenna /
mithyàtvato na ÷àstreõa j¤eyaü tadityanuvartanàt /
anyathà tattvamasyàdi÷àstrasyàtattvàvedakatvaü syàt /
ki¤ca jãvabrahmaõoraikyasya mithyàtvatastadbhedasatyatvamapi syàt /
kutaþ balàdvayàptibalàdityarthaþ /
nanu na kutràpi satayo bhedo 'smàbhirabhyupeyate tatkathaü vyàptiþ /
maivam /
àstàü tàvatparamàrthacintà /
yayordårasthayorvanaspatyoraikyaü mithyà tayorbhedaþ satya iti dçùñam /
athavà yasya svaråpeõa sato yo 'bhàvo mithyà tasya tadviparãtaþ satyo yathà brahmaõo 'nçtatvàdermithyàtve satyatvàdikaü satyamiti sàmànyavyàptyà÷rayaõena prasaïgopapattiþ yathàhuþ"parasparavirodhe tu na prakàràntarasthitiþ' iti /

*3,70*

tçtãyaü niràcaùñe- bhedàbhedàviti //

%<bhedàbhedau yadi  // MAnuv_1,1.105c //>%

NYâYASUDHâ:
jãvabrahmaõoraikyasya svaråpàdbhedàbhedau yadyaïgãkriyete /
tadà vaktavyaü tau kiü caitanyàdabhinnàvuta bhinnau atha bhinnàbhinnàviti /
àdye caitanyasyàpi dvitvaü tayorvaikatvamityàdyàpadyeta /
dvitãyayordeùamàha- tadeti //

%<... tadà syàdeva hyanavasthitiþ  // MAnuv_1,1.105cd //>%

NYâYASUDHâ:
hi÷abdenànavasthàvyutpàdanàya spaùñatàmàcaùñe /
tathà hi /
sa bhedaþ kiü bhedibhyàü bhinno 'bhinno bhinnàbhinno và /
prathame so 'pi bhedastathetyanavasthà /
dvitãye ÷abdaparyàyatvàdayo doùàþ /
tçtãyastu tçtãye 'ntarbhavati /
tatràpyuktavidhayànavasthaiveti /

nanu bhedasya bhedàntaraü bhedàbhedayo÷ca bhedàbhedàntaramityetàvatà nànavasthà /
utpattij¤aptipratibandhakatvàbhàvàditi cenna /
vi÷eùeõapratãtimantareõa vi÷iùñapratyayànupapattyà j¤aptipratibandhakatvàt /
tadidamuktaü-syàdeveti //
yadyapi bhedàbhedàïgãkàre virodho vaktuü ÷akyate tathàpi sphuñatvànnoktaþ /
evamaikyasya svaråpàdbhedapakùe 'navasthàpãti /


*3,72*

nanvaikyaü caitanyàbhinnamapi svanirvàhakatvàtsvàbhàvikaprakà÷enàprakà÷itatvamàtmano nirvakùyati(hiùyati) /
yadvà svaråpeõaikyasya bhedàbhedau stàm /
tayo÷ca bhedàbhedàntaràbhàve 'pi svanirvàhakatvàdvayavahàropapattiriti cenna /
vi÷eùànabhyupagame svanirvàhakatvasyàpi vaktuma÷akyatvàdityabhipràyeõàha- svanirvàhakateti //

%<svanirvàhakatà cet syàd  // MAnuv_1,1.106a //>%

NYâYASUDHâ:
aikyasya bhedàbhedayorvà svanirvàhakatà yadyaïgãkçtà syàt /
tadà pçcchàmaþ svasya nirvàhakaü hi svanirvàhakaü tasya bhàvaþ svanirvàhakatà /
svasyeti ca karmaõi ùaùñhã /
kartçkarmaõoþ kçtãti vacanàt /
tathà caikasyaivaikasyàmeva nirvàhakriyàyàü karmakartçtvalakùaõaü nirvàhyatvaü nirvàhakatvamityuktaü bhavati /
tannirvàhyatvaü nirvàhakatvaü ca parasparaü dharmiõà kriyayà càtyantàbhinnamu(tàtyaü)tabhi(nnàbhi)nnamiti /

%<... bàhyaü bàhakamityapi  /
paryàyo bhedavàn và syàdanavasthobhayatra ca  // MAnuv_1,1.106b-d //>%

NYâYASUDHâ:
nirvàhyamiti nirvàhakamiti api÷abdànnirvàhakamityapi ÷abdasamåhaþ paryàyaþ prasajyeta ekàrthatvàt /
naca teùàü ÷abdànàü ka÷citparyàyatvaü manyate /

dvitãyamanådya dåùayati- bhedavàniti //


*3,72f.*

và÷abdo yadyarthe /
yadi nirvàhyatvàdirarthaþ parasparaü dharmiõà na bhedavàn syàttadà tadbhedadvayasya bhedisvaråpamàtratve paryàyatvàdidoùaprasaïgàdbhedàntaravadityaïgãkaraõãyam /
tathàca parasparaü bhedaü dharmibhedaü và'÷rityobhayatrànavasthà syàditi /


*3,74*

evaü vi÷eùànabhyupagame mahàvàkyàrthànupapattimabhidhàyàvàntaravàkye 'pi tàmatidi÷ati- satyeti //

%<satyaj¤ànàdike 'pyevaü  // MAnuv_1,1.107a //>%


NYâYASUDHâ:
satyaü j¤ànamanantaü brahmetyàdike 'vàntaravàkye 'pyevaü vikalpya dåùaõamabhidhànãyamityarthaþ /
tathàhi /
satyaj¤ànàdikaü parasparaü brahmaõà càtyantàbhinnaü và bhinnaü và bhinnàbhinnaü và /
nàdyaþ /
tathà sati svaprakà÷abrahmàtmakasya tasya satyaj¤ànàdi÷àstrapratipàdyatvaprasaïgàt /
satyaj¤ànàdipadànàü paryàyatvàpattyà sahaprayogànupapattiprasaïgàcca /
na dvitãyaþ /
apasiddhàntàt /
mithyàtvàpattyà ÷àstrasyàtattvàvedakatvaprasaïgàcca /
aj¤ànatvàdeþ satyatvàpatte÷ca /
na tçtãyaþ /
anavasthàprasaïgàt /
svanirvàhakatvasya coktavidhayà nirvaktuma÷akyatvàditi /


*3,75*

nanu satyaj¤ànàdãnàü parasparaü brahmaõà càtyantamabheda eva /
naca tàvatà satyaj¤ànàdipadànàü paryàyatvam /
vàcyàrthabhedasadbhàvàt /
paràparasàmànyavàcinàü saguõabrahmavàcinàü và teùàü parabrahmaõi lakùaõayà pravçttyaïgãkàràt /
naca vàcyaü satyapadena lakùitasyaiva j¤ànapadena lakùaõàyàü vaiyarthyàt, adhikalakùaõàyàü ca nàkhaõóàrthatàsiddhiriti /
lakùyàrthabhedàbhàve 'pyàropitàsatyatvàdivyavçttyarthatvenapadàntaràõàü saprayojanatvàt /
ata eva na ÷àstravaiyarthyam /
svaprakà÷e 'pyàropitàkàravyàvçttyarthatvena ÷àstrasya saprayojanattvàditi cenna /
kiü brahmavi÷eùaõatvenàsatyatvàdivyàvçttibodhaþ prayojanamucyate /
kiüvà svatantra eva vyàvçttibodhaþ /


*3,76*

àdye doùamàha- na vyàvçttyeti //

%<... na vyàvçttyà prayojanam  /
vyàvçttasyàvi÷eùatve ...  // MAnuv_1,1.107bc //>%

NYâYASUDHâ:
itthambhåtalakùaõe tçtãyà /
brahmavi÷eùaõatvenàsatyatvàdivyàvçttilakùaõaü prayojanaü satyàdipadànàü tvayà vaktuü na ÷akyate /
kuta ityata àha- vyàvçttasyeti //
vyàvçttatayà pratãtasya brahmaõo 'vi÷eùatve satãtyarthaþ /
abhàvavi÷eùàïgãkàre ca bhàvavi÷eùaiþ kimaparàddham /

dvitãyaü dåùayati- na vyàvçttasyeti //
vyàvçttervyàvçttasya brahmaõo 'vi÷eùatve sà svatantrà vyàvçttirna prayojanam /
ajij¤àsitatvàt /
mumukùuõà brahma và taddharmo và jij¤àsitavyaþ /
tatra vyàvçttirna brahma /
tasya bhàvaråpatvàdekatvànnirupàdhikatvàcca /
brahmadharmo 'pi na cetkathaü mumukùuõà jij¤àsyeta /
ajij¤àsitabodhanaü ca kathaü prayojanaü syàditi /


*3,79*

ki¤ca satyàdipadàni brahmaõi kiü satyatvàdidharmànàbhidadhatyasattvàdivyàvçttiprayojanàni /
utànyathà và /

nàdyaþ /
anaïgãkàràdityàha- na vyàvçttyeti //
vyàvçttasya brahmaõo 'vi÷eùatve 'ïgãkçte sati, vi÷eùaõàbhidhànamukhena vyàvçttiþ padànàü prayojanamiti vaktuü na ÷akyata ityarthaþ /


*3,80*

dvitãyaü dåùayati- na vyàvçttasyeti //
vyàvçttasya brahmaõo 'vi÷eùatve satyatvàdidharmàpratipàdana iti yàvat /
asatyatvàdivyàvçttiþ padànàü prayojanamiti vaktuü na ÷akyate /
nahi tãre nadãtvamanabhidadhato nadãpadasyànadãtvavyàvçttiþ prayojanaü sambhavati /
virodhyàkàrasamarpaõena hi virodhyàkàràntaraü vyàvartanãyam /

yaduktaü ÷àstraü càropitàkàravyàvçttyà svaprakà÷e 'pi prayojanavaditi /
tadapyanenaiva nirastam /
nirvi÷eùe svayaüprakà÷amàne virodhyàkàràropa evànupapanna iti coktam /

evaü vi÷eùànaïgãkàre vàkyadvayasyànupapattimabhidhàyopasaüharati- taditi //

%<... tadakhaõóaü ca khaõóitam  // MAnuv_1,1.107d //>%

NYâYASUDHâ:
tattasmàdakhaõóaü nirvi÷eùaü vàkyadvayapratipàdyamityetanmataü khaõóitaü dåùitaü veditavyamityarthaþ /


*3,81*

svakriyàviruddhaü ca nirvi÷eùatvavacanamityàha- nirvi÷eùatvamiti //

%<nirvi÷eùatvametena måko 'hamitivad bhavet  // MAnuv_1,1.107ef //>%

NYâYASUDHâ:
yathà måko 'hamityetatsvakriyàviruddham /
vaktçtvàbhàvo hyanenocyate vacanakriyayà ca vaktçtvamiti /
tathà nirvi÷eùaü brahmeti svakriyàviruddhaü bhavet /
katham  /
etena nirvi÷eùatvena vi÷eùeõàpatitena hetunà /
vi÷eùàbhàvo hi nirvi÷eùaü brahmeti vàkyena pratipàdayitumiùyaþ /
pratipàdanakriyayà ca vi÷eùàbhàvalakùaõo vi÷eùaþ pràpnotãti /
ayamapi vi÷eùo nirvi÷eùamityanena niràkriyata iti kutastatràpi svakriyàvirodhaþ /
pratãtivirodha iti cet /
tarhyetadvacanakartçtvamapi måko 'hamityanena niràkriyata iti kutastatràpi svakriyàvirodhaþ /
pratãtivirodha iti cet /
samaþsamàdhiþ /
parabodhanopàyàbhàvàdvi÷eùàbhàva upàdãyate /
natu brahmavi÷eùatayeti cet /
atràpi parabodhanopàyàbhàvàdevedaü vacanam /
vastutastvasau måka evetyastu /
nirvi÷eùam ityasya vi÷eùaniràsa eva tàtparyam /
na nirvi÷eùatvavi÷eùavidhau /
ataþ kathaü virodha iti cet /
tarhi måko 'hamityasyàpi vaktçtvaniràse tàtparyam /
naitadvacanavaktçtva iti kutastatràpi virodhaþ /
na tatra svavacanavirodhaþ /
kintu svakriyàvirodha iti cet /
prakçte 'pi kimanyo 'bhihita ityàstàü prapa¤caþ /
tadidamuktaü- måko 'hamitivaditi //


*3,82*

yadarthamayaü prayatnastadàha- abhinne 'pãti //

%<abhinne 'pi vi÷eùo 'yaü balàdàpatati hyataþ  // MAnuv_1,1.108ab //>%


*3,82f.*

NYâYASUDHâ:
ata uktaprakàreõa mahàvàkyàvàntaravàkyayoranyathànupapattibalàdbhedarahite 'pi brahmaõyayamanupapatti÷àntiheturvi÷eùo nàma ÷aktivi÷eùo 'ïgãkaraõãyaþ pràpnoti /
idamuktaü bhavati /
mahàvàkyapratipàdyamaikyamavàntaravàkyapratipàdyaü ca satyatvàdikaü brahmaõà parasparaü càbhinnameva /
ekadhaivànudraùñavyamityàdyekarasa(tva)pratipàdaka÷ruteþ /
na coktadoùaþ /
yato bhedahãne 'pi vastunyasti ka÷cicchaktivi÷eùo yena prakà÷amànamapi na prakà÷ata ityàdi yujyate /
sa ca vi÷eùo 'nayaivàrthàpattyàvagamyata ityeva tvayà vaktavyamiti /


*3,85*

nanvaïgãkçte 'pi vi÷eùe nànupapatti÷àntiþ /
so 'pi hi vi÷eùo yadi vastuno bhinnastarhi bhedànavasthàdi doùaþ syàdabhinnatve ca vi÷eùatadvadbhàvànupapattestàdavasthyàdityata àha- vi÷eùeti //

%<vi÷eùatadvato÷caiva svanirvàhakatà bhavet  // MAnuv_1,1.108cd //>%

NYâYASUDHâ:
vi÷eùavi÷eùiõo÷càbheda evàïgãkaraõãyaþ /
vi÷eùabalàcca vi÷eùatadvadbhàvo 'pyupapàdanãya iti ÷eùaþ /
tathàpi vi÷eùaparasparayànavasthà syàdityata àha- svanirvàhakateti //
sa eva vi÷eùo vi÷eùàntaramantareõa vi÷eùatadvadbhàvaü ca ghañayati /
ekasyaiva nirvàhyatvaü nirvàhakatvaü ca tadbalàdeva siddhayatãtyaïgãkaraõãyamiti /


*3,86*

nanvabhinne vastuni bhedakàryanirvàhakatvaü vi÷eùasya kutaþ pramàõàt(taþ) siddhamityata àha- bhedahãne tviti //
tu÷abdo 'vadhàraõe /

%<bhedahãne tvaparyàya÷abdàntaraniyàmakaþ  /
vi÷eùo nàma kathitaþ ...  // MAnuv_1,1.109a-c //>%

NYâYASUDHâ:
aparyàya÷abdàntaraniyàmaka itya÷eùabhedakàyarnirvàhakatvopalakùaõam /
etaduktaü bhavati /
jãvabrahmaikyàdãnàmekadhaivetyàdi÷rutyà caitanyasvaråpamàtratvaü pratãyate /
caitanye svaprakà÷atayà siddhe 'pyasiddhiraparyàya÷abdavedyatvam, caitanyaprakà÷asya nàvidyànivartakatvamadvaitaj¤ànasya tannivartakatvamityarthakriyavi÷eùaþ /
caitanyamekaü satyatvàdãnyanekànãti saïkhayàvailakùaõyamityàdibhedakàryàõi càvagamyate /
etadubhayànyathànupapattyà bhedarahite 'pi caitanye bhedrapratinidhistatkàyarkàrã ka÷cidati÷ayo 'stãti kalpyate /
gatyantaràbhàvàt /
tathàcàrthàpattyà svaråpagràhiõyà bhedakàryanirvàhaka eva(ca)asau siddha iti kiü tatra pramàõàntarànveùaõeneti /
anenaiva vi÷eùasya lakùaõaü coktaü bhavati /
bhedahàne 'pyanupacaritabhedavyavahàranimittaü vi÷eùa iti /


*3,87*

$anyavàdibhirapi vi÷eùo 'ïgãkàryaþ$

evamadvaitavàdinà vi÷eùamaïgãkàrayitvànyànapyaïgãkàrayati- so 'stãti //

%<... so 'sti vastuùva÷eùataþ  // MAnuv_1,1.109d //>%

NYâYASUDHâ:
na kevalaü brahmaõi màyàvàdinà vi÷eùo 'ïgãkaraõãyaþ /
kiü nàma prapa¤casatyatàvàdibhirapya÷eùadravyeùu sa vi÷eùo 'ïgãkàryaþ /
tathà hi pañastacchauklayaü ca tàvanna bhidyete /
aïgulãdvayavadbhedenànupalambhàt /
ayutasiddhatvàditi cet /
kimayutasiddhatvaü nàma /
ava÷yamà÷rayà÷rayibhàvenàvasthànamiti cet /
kimetàvatà bhedena na pratyetavyam /
nàpi kuõóamiva paño 'dhikaraõatvena badaràõãva ÷auklayamàdheyatvena parisphurati /
kiü nàma tadeva taditi /
na caiùà pratãtirbhràntiþ /
bàdhakàbhàvàt /
÷auklayapañayorbhedàvagàhinã pratyakùapratãtirhi bàdhikà bhavet /
anumànàdãnàmabhedapratyaya(kùa)rodhenotthànasyaivàsambhavàt /
naca bhedàvagàhinã pratyakùapratãtirastãtyuktam /
tena pratyakùata eva siddhaþ paña÷auklayayorabhedaþ /
dç÷yante ca bhedakàryàõi, paña÷auklayabuddhayoranyånànatiriktaviùayatvàbhàvaþ, tacchabdayoraparyàyatvaü aparyàya÷abdasmàrakatvaü, jalàharaõàdyarthakriyàbhedaþ, pañamànayetyukte yatki¤cicchuklayànànayanaü, ÷uklamànayetyukte niyamena pañasyànayanam, apañaþ paña itivada÷uklaþ paña ityanayorvirodhàbhàvaþ, andhasyàpi paño 'yamitivacchuklo 'yamiti ca pratãtyanutpattiþ, ÷uklàpratipattivatpañàpratipattyabhàvaþ, mahàrajanasamparkeõa ÷uklatvavatpañasyà(pyà)vçttatvàbhàvaþ, pañavadvà ÷auklayasyàpyanàvçttatvàbhàvaþ, ityevamàdãni /
nacaiùà pratãtirbhàntiþ /
bàdhitatvàbhimànasyàpyabhàvàt /
vyavahàràdyavisaüvàdàcca tadetayorabhedabhedakàryapratãtyoranyathànupapattyà nirbhede 'pi pañe 'sti ka÷cidati÷ayo bhedapratinidhiryadva÷àdidaü sarvaü sama¤jasaü syàdityeva kalpanãyam /
na càti÷ayo 'bhinne 'pi vi÷eùakatvàdvi÷eùa iti gãyate /
evamanyatràpi dravye vi÷eùaþ pratipattavyaþ /

nanu bhedàbhedàïgãkàreõànupapatteþ ÷amanàt kiü vi÷eùeõeti cenna /
parasparaviruddhayorbhedàbhedayorekatràvasthànaghañanàyà(ma)pi vi÷eùasyàpyaïgãkaraõãyatvàt /
pratãtatvàtko virodha iti cet /
satyam /
pratãtirapi kathamupapanneti cintàyàü vastusvabhàvàti÷ayasyànusaraõãyatvàt /
bhedàbhedànavasthàparihàràrthamapi vi÷eùàïgãkàrasyàva÷yakatvasyoktatvàditi /


*3,91*

nanu sarvavastuùu yadyasti vi÷eùaþ, sa ca vastuno na bhidyate, pràptaü tarhi sakalavastånàmaikyamityata àha- vi÷eùà iti //


*3,92*

%<vi÷eùàste 'pyanantà÷ca parasparavi÷eùiõaþ  /
svanirvàhakatàyuktàþ santi vastuùva÷eùataþ  // MAnuv_1,1.110 //>%

NYâYASUDHâ:
te prakçtasvaråpà vi÷eùà a÷eùato vastuùvananteùu dravyeùvanantà eva santi /
na punareka eva sarvatràto noktadoùaþ /
so 'stãtyekavacanaü tu samudàyàpekùayà prayuktamiti bhàvaþ /
nanvekaikasmiü÷ca dravye vi÷eùo 'pyekaiko 'sti tadà paño mahàü÷chukla÷calatãti vicitrànekavyavahàrànupapattiþ /
na hyekasmàdavicitrasvabhàvàdvicitrànekakàryotpattirdçùñà /
tathà satyàkasmikatvaprasaïgàt /
tata÷ca vi÷eùàïgãkàro vyarthaþ syàdityata àha- vi÷eùà iti //

te 'pyuktalakùaõà vi÷eùà a÷eùato 'pi vastuùu pratyekamanantàþ santyato noktadoùàvakà÷aþ anantà ityupalakùaõam /
yatra yàvanto vyavahàràstatra tàvanto vi÷eùà iti j¤àtavyam /

pratidravyamanekatve vi÷eùàõàü parasparaü bhedena bhàvyam /
bhedàvinàbhåtatvàdanekatvasya /
tathàca bhinnanàü dravyàbhede dravyasyàpi bhedaprasaïga ityata àha- parampareti //
parasparavi÷eùavattvenaivànekatvaü sambhavati /
vi÷eùasya bhedakàryakàritàyà uktatvàditi bhàvaþ /

vi÷eùàõàmapi vi÷eùàntaràïgãkàre 'navasthetyata àha- svanirvàhakateti //
pårvaü dravyeõa vi÷eùasyàbhedacintà /
idànãü tu parasparamiti sphuño 'rthabhedaþ /
sarvaü caitadvi÷eùasvaråpasàdhakàrthàpattyaiva siddhamiti na pçthak pramàõamuktam /
nahi svayamanupapannamanupapattyantara÷àntyai prabhavati /
kintu yathàyathopapadyate tathàtathaiva svaråpagràhiõyà 'rthàpatyaiva kalpyate /
yadyapi vi÷eùaþ pratyakùo 'pi bhavati /
"yena pratyakùasiddhena' iti vakùyamàõatvàt /
tathàpi vipratipanno na tanmàtreõa bodhayituü ÷akyata ityarthàpattirupanyasteti /


*3,94*

yadarthaü tadaikyasyetyàdinà sarvavàdibhirvi÷eùo 'ïgãkàritastadidànãmàha- ata iti //

%<ato 'nantaguõaü brahma nirbhedamapi bhaõyate  // MAnuv_1,1.111ab //>%

NYâYASUDHâ:
nirbhedamapi brahmàto vi÷eùasàmarthyàdanantaguõaü bhaõyata iti /
yatpareõa pçùñaü lakùyalakùaõayorbheda ityàdi tasyedamuttaram- brahma nirbhedamiti //
yadatroktamanekalakùaràbhinnasyànekatvaprasaïgaþ, lakùaõànàü vànekatvànupapattiþ, ÷abdaparyayatvaü, guõaguõitvàdyanupapattiriti, tasyottaraü nirbhedamapyato vi÷eùa÷adguõànàmanantatvaü, brahmaõa÷caikatvam, anantà guõà asyeti guõaguõyàdibhàvo, brahma ca guõà÷cetyapunaruktabhaõanaü ca yujyata iti /
atra jagajjanmàdikàraõatvamiti vaktavye 'nantaguõamiti vacanamidaü såtramanantaguõa(vat)tvameva brahmaõo lakùaõamabhipretya tatsàdhanàya jagajjanmàdikàraõatvalakùaõaü pratipàdayituü pravçttamiti såcayitum /

tadevaü jagajjanmàdikàraõatvasya svalakùaõatve bàdhakàbhàvànna tañasthatvakalpanaü yuktamiti siddham /

atràha /
kimarthaü lakùyalakùaõayorabhedamaïgãkçtya vi÷eùabalena sarvavyavahàrasamàdhànaü kriyate /
bheda eva kasmànnàïgãkriyate /
guõaguõibhàvastu samavàyasambandhàdbhaviùyati /
yadi ca såtrakàreõa samavàyo niràkariùyata iti nàïgãkàràrhastadà guõaguõinoreva sa ka÷cittàdç÷aþ svabhàvabheda ityaïgãkaraõãyam /
nahi pañàdau bhedàbhàve 'pi vi÷eùabalàdvayavahàravi÷eùadar÷anamàtreõa brahmaõyapi tathà kalpayituü yuktam /
ni÷càyakapramàõàbhàvàt /
ni÷càyakapramàõopanyàsàrthaü hi sambhàvanà kalpyate /
yathà'huþ


*3,95*

"sambhàvitaþ pratij¤àyàarthaþ sàdhyeta hetunà /
na tasya hetubhistràõamutpatanneva yo mçtaþ' //
iti /

na punaþ sambhàvanaivàrtha(sya)sàdhiketyata àha- evaü dharmàniti //

%<evaü dharmàniti ÷rutyà tadabhedo 'pyudãryate  // MAnuv_1,1.111cd //>%

NYâYASUDHâ:
api÷abdàdvi÷eùo 'pi /
atra hi brahmadharmàõàü pçthak dar÷ananindayàbhedo 'vagamyate /
dharmàniti ca dharmabahutvoktayà savi÷eùatvam /
naca dharmànityanuvàdamàtram /
÷rutiü vinà tadasiddheþ /
måla÷rutyaïgãkàre saiva vi÷eùàbhidhàtrã bhaviùyatãti pramitametannirbhedameva brahma vi÷eùabalàdeva nànàvyavahàràlambanamiti /


*3,96*

atra yatpareõa jagatkàraõatvaü kiü brahmaõo nimittatvamevotopàdànatvamevàthobhayamapãti vimç÷ya tçtãyaþ pakùaþ (pari)gçhãtaþ /
upàdànatvaü ca pariõàmitveneti ka÷cit /
prapa¤cabhramàdhiùñhànamàtratvenetyaparaþ /
tadetatsarvaü prakçtyadhikaraõe nipuõataraü niràkariùyate /

tasmàduktalakùaõadvayopapannaü brahma nàràyaõàkhyaü mumukùuõà jij¤àsyamiti sthitam /
 //  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü janmàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________


[======= JNys_1,1.II: ÷àstrayonitvàdhikaraõam =======]


*3,97*

 //  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü ÷àstrayonitvàdhikaraõam //

$atha jagatkàraõatvasya pà÷upatàdyagamànumànàvaùñambhena ativyàpti÷aïkà$

#<÷àstrayonitvàt  | BBs_1,1.3 |>#

jagajjanmàdikàraõatvaü parabrahmaõo viùõorlakùaõamabhihitam /
tasya harahiraõyagarbhàdicetaneùu pradhànàdyacetaneùu ca pà÷upatàdyàgamànumànàvaùñambhenàtivyàptimà÷aïkyàtra pariharati bhagavàntsåtrakàraþ /

tatra pårvapakùamàracayati- ÷aivàdyeti //

%<÷aivàdyàgamasampràptadçùñagena phalena tu  /
tadvàkyopamayànyacca pramàõatve 'numãyate  // MAnuv_1,1.112 //
ã÷avàkyatvata...  // MAnuv_1,1.113a //>%

NYâYASUDHâ:
÷ivena racitaþ ÷aivaþ /
àdigrahaõàddhiraõyagarbhàdiracità gçhyante /
taiþ sampràptaü taduktasàdanànuùñhànasampràptam /
dçùñaü dçùñiþ pratyakùamiti yàvat /
tatsiddhaü dçùñagam /
phalena tu tadvàkyasya pràmàõyamanumàyeti ÷eùaþ /
pramàõatva iti viùayasaptamã /
dçùñaphalàrthaü sàdhanàni vidadhadvàkyaü tàvat pramàõatayànumãyate /
kena liïgena /
phalena /
tasya pakùàsambandhino 'numàpakatvaü kathaümityata uktaü ÷aivàdyàgamasampràpteti /
aj¤ànàsiddhiü parihatumuktaü dçùñageneti /
tu÷abdo 'numànadvaye hetuvi÷eùadyotakaþ /
ã÷avàkyatvata ityatràdi÷abdo yojyaþ /
ayamarthaþ /
dvividho hi ÷ivapraõãta àgamaþ /
ka÷cit pratyakùayogyasampadàdiphalamuddi÷ya sàdhanàni vidadhat /
aparastu saïkalpavargàdyapratyakùaphalàni vidadhànaþ ÷ivasya jagajjanmàdikàraõatvasarvaj¤atvasavar÷aktitvasatyasaïkalpatvàdya÷eùaguõapårõatvaü niravadyatvaü ca pratipàdayati /
tatràdyastàvatpramàõam /
taduktasàdhanànuùñhàne sati pratyakùata eva phaladar÷anàt /


*3,98*

tadayaü prayogaþ /
vimata àgamaþ pramàõaü saphalapravçttijanakatvàt carakasu÷rutàdivat /
yadyapramàõamabhaviùyat na samarthàü pravçttimakariùyadvipralambhakavàkyavat /
taduktam"pramàõato 'rthapratipattau pravçttisàmarthyàdarthavatpramàõam' iti /
tata÷ca tatpraõetuþ ÷ivasya paramàptatvamavadhàrya taddçùñàntena tatpraõãtasya dvitãyasyàpyàgamasya pràmàõyamavasãyate /
atra ca prayogaþ /
vipratipanna àgamaþ pramàõaü ÷ivavàkyatvàtsampratipannavaditi /
vipakùe ÷ivasyànàptatvaprasaïgo bàdhakaþ /

tadevamanumitapràmàõyena ÷aivàgamena ÷ivasya jagajjanmàdikàraõatvà(sya)bhidhànànnedaü lakùaõaü viùõorupapadyata iti ÷aivàþ /
anayaiva di÷à tattadàgamapràmàõyaü tattaddevatàvàdinàü pratyavasthànàni draùñavyàni /

upalakùaõaü caitat /
anumànenàpi ÷ivàdãnàü jagajjanmàdikàraõatvaü sarvaj¤atvàdikaü ÷akyasàdhanam /
tathà hi /
kùityàdikaü sakartçkaü kàryatvàdghañavat /
vivàdàdhyàsitaü karma prayatnàdhàrajam karmatvàtsampratipannavat /
vipratipanne pçthivyudake, prayatnavatà dhçte, gurutve satyapàtitvàt, sampratipannavat /
kùityàdikaü prayatnavadvinà÷yam (vi)nà÷yatvàtsampratipannavat /
ityàdibhiranumànairvi÷vodayasthitilayakartari sàmànyataþ siddhe asmadàdãnàü tadasambhavàt bhagavàü÷chiva eva pari÷eùàjjagajjanmàdikartà siddhayati /
yathà ca (vi)citràdikàryada÷arnàttadanuguõa eva kartà kalpyate evaü vicitrànekakàryada÷arnàt(nena) kalpyamàno 'pi kartà tadanuguõaþ sàrvaj¤àdimàneva siddhayati /
athavà kùityàdikaü kartetyadantargatameva savarj¤atvàdikaü na yatnàntaramapekùate /
nimittopàdànaphalàdyabhij¤asya tadanuguõecchàprayatnavata eva kartçtvam /
evaü hiraõyagarbhàdiùvapi pari÷eùeõa jagatkàraõatvaü yojyamiti /


*3,102f.*

$atha ÷aivàdyagamapramàõyasàdhakànumànaniràsaþ$

evamàgamàdanumànàccànyeùàü jagajjanmàdikàraõatve pràpte prativihitaü såtrakçtà /
àgamàdanumànato vànye jagatkàraõatvena na kalpanãyàþ /
kutaþ /
÷àstrayonitvàt /
çgyajuþsàmàtharvà÷cetyàdinoktaü ÷àstraü yoniþ kàraõamabhivya¤jakaü pramàõamasyeti ÷àstrayoni tasya bhàvaþ ÷àstrayonitvaü tasmàt /
etaduktaü bhavati /
jagajjanmàdikàraõasya vastuno vedàdi÷àstraikasamadhigamyatvena ÷aivàdyàgamànumànàgocaratvànna tairanyeùàü jagatkàraõatvaü kalpanãyam /
kintu ÷àstraü yasya jagatkàraõatvamàcaùñe sa eva tathàbhyupagantavya iti /


*3,103*

syàdetat /
yadi ÷àstraikasamadhigamyatvaü sautro hetuþ siddhaþ syànna caivam /
pratyakùàgamyatve 'pi ÷aivàdyàgamairanumànai÷coktavidhayà jagatkàraõatvasya ni÷cetuü ÷akyatvàt, ityà÷aïkaya sautrahetusiddhaye ÷aivàdyàgamagamyatvaü tàvanniràcikãrùustatpràmàõyasàdhakaü paropanyastamanumànamapàkaroti- iti cediti //

%<... iti cet tadgavyabhicàriõà  /
apràmàõyànumà ca syàn ...  // MAnuv_1,1.113bc //>%


*3,104*

NYâYASUDHâ:
tadgaþ pratyakùàvagata÷càsau vyabhicàraþ phalavyabhicàra÷ca so 'syastãti tadgavyabhicàrivàkyaü tena dçùñàntabhåtena ÷ivàdãnàü jagatkàraõatvà(vagamahetubhåtà)gamasye÷avàkyatvàdinà hetunàpràmàõyànumiti÷ca syàt /

etaduktaü bhavati /
yadi pratyakùasaüvàdena dçùñàrthànàü ÷ivàdivàkyànàü pràmàõyamanumàya taddçùñàntenàdçùñàrthànàmapi ÷ivàdivàkyatvena hetunà pràmàõyamanumãyate, tarhi dçùñàrtheùveva vàkyeùu yatpratyakùata eva phalavyabhicàravaddç÷yate tasya, vimatamapramàõamasamarthapravçttijanakatvàdvipralambhakavàkyavadityapràmàõyamanumàya, taddçùñàntena ÷ivàdivàkyatvàdihetunaivàdçùñàrthànàmapi, vimatànyapramàõàni ÷ivàdivàkyatvàt sampratipannavadityapràmàõyamanumàtuü ÷akyata eva /
na hi dçùñàrthaü sarvameva ÷ivavàkyaü samarthapravçttijanakam /
viphalapravçttijanakasyàpi bahulamupalambhàt /
nanu tadapi vàkyaü pramàõameva /
phalavyabhicàrastu kartçkarmàdivaiguõyanimitta iti cettarhi tadapi vàkyamapramàõameva phalasaüvàsadastu kàkatàlãyo và jagadvayàmohakànàü ÷ivàdãnàü guóajihvikà vetyastu /
pràmàõye hi sudçóhaniråóhe vyabhicàrasya kartràdivaiguõyaü kàraõaü kalpanãyam /
phalàvyabhicàreõaiva pràmàõyaü parikalpayataþ sphuñamitaretarà÷rayatvam /
÷ivavàkyatvaü phalasaüvàdinyanaikàntikamiti cenna /
tatràpi phalavisaüvàdinyanaikàntyàt /

ki¤ca yaþ ÷ivàgamasyàdçùñàrthasyàpyevaü pràmàõyaü manyate sa hiraõyagarbhàdyàgamànàmapi pràmàõyamaïgãkaroti na và /
nàdyaþ /
parasparaviruddhayorubhayoþ pràmàõyàyogàt /
na dvitãyaþ /
anumànaprakàrasya samànatve vaiùamyànupapatteþ /
atha tadanumànamaprayojakaü hiraõyagarbhavàkyatve 'pyàgantukena vipralambhàdãnàü doùeõaikasyàpràmàõyasambhavàditi cet /
samaü samàdhànam /
anenaiva nyàyena caityavandanàdivàkyànàmapi pràmàõyaü ÷akyasàdhanam /
nahi tadvaktà kadàpi satyaü nàvadãt /
tadevaü ÷aivàdyàgamapràmàõyasyà÷akyasàdhanatvànna tena jagatkartà siddhayati (iti) /


*3,107*

$atha jagatkàraõatve anumànànavakà÷a iti vyutpàdanam$

mà bhåcchaivàdyàgamàjjagajjanmàdikartçsiddhiþ /
uktànumànaistu bhaviùyati /
tatkathaü ÷àstraikasamadhigamyatvaü jagatkàraõasyeti cet /
kiü ÷àstrànusàryanumànaü jagatkàraõe pramàõamucyate /
uta svatantram /
àdyastvaïgãkriyata eva /
tenàsmatpakùasyaiva siddheþ /
÷àstrasya bhagavadekaniùñhatàyàþ samanvayasåtre vakùyamàõatvàt /
dvitãyaü dåùayati- na pçthagiti //

%<... na pçthak cànume÷vare  // MAnuv_1,1.113d //>%

NYâYASUDHâ:
ã÷vare jagatkàraõe pçthak svatantrànumà ca na mànamityarthaþ /
tathàhi /
yattàvatsàmànyato jagatkartçtvasiddhàvanumànam tatra kiü kàraõàdisàkùàtkàravatkartçpårvakatvaü sàdhyam /
sakartçkatvamàtraü và /
àdye dçùñàntasya sàdhyavaikalyam /
nahi kulàlàdirghañàdikàraõàni dharmàdharmàdãni sàkùàtkurute /
ata eva kadàcitpratihateccho bhavatãti cet /
kimetàvatà /
sàdhyavaikalyàparihàràt /
katha¤cidasya hetuvi÷eùaõatve sàdhanavaikalyaü ca dçùñàntasya syàt /
kevalavyatirekã tarhyayamastviti cenna /
vi÷eùaõàsiddheþ /
dvitãye siddhasàdhanam /
adçùñànàü jãvàtmànameva kartçtvopapatteþ /
teùàü kàraõànabhij¤atvànneti cenna /
kulàlàdãnàmakartçtvaprasaïgàt /
adçùñàdhiùyàtràpi kenacidbhàvyamiti cenna /
adhiùñhàtçkçtyàbhàvàt /
na tàvannodanàdikam /
adravyatvàt /
na càti÷ayajanma /
guõe guõàntarànupapatteþ /
na càtãndriyàdheya÷aktiþ /
anabhyupagamàt /


*3,107f.*

na ca sahakàrisamavadhànam /
adçùñàdeva tadupapatteþ /
nàpi kàryakàritvam /
tasyàdçùñasvabhàvatvàt /
tarhyutpattyanantarameva kiü na kuryàditi cet na /
prabalàdçùñàntarapratibandhàdineti vadàmaþ /
ki¤ca kàryatvaü pakùe kutaþ siddham /
abhåtvàbhàvitvàditi cenna /
tasyaiva kàryatvàt /
katha¤cidbhede 'pi bhàgàsiddhatvàt /
na khalu girisàgaràdãnàmabhåtvàbhàvitvamasmàbhirupalabhyate /
tarhi dravyeùu tàvatsàvayavatvàtkàryanvayasiddhirastviti cenna /
sàvayavatvaü (hi) samavàyikàraõavattvamuta pariõàmikàraõavattvam và /
àdye prativàdyasiddhiþ /
dvitãye vàdyasiddhiþ /
ki¤ca yasya kàryatvamàtre('pi) vipratipattiþ sa kathaü kàraõavattàmevàbhyupeyàt /


*3,108*

nanu kùityàdãnàü pratyakùata eva prade÷avattvamanubhåyate /
anyathà kathaü bhåtale ghañabhàvàbhàvau yugapatsambhavata itrata cenna /
tarhyevamàkà÷àdãnàmapi kàryatvaprasaïgàt /
kathamanyathà (gagane) pakùiõo bhàvàbhàvau yugapaditi tatràpi vaktuü ÷akyatvàt /
saüyogasya satvàtyantàbhàvasamànà÷rayatvàdevamiti cet /
samaü prakçte 'pi /
khananàdinà yeùàü vibhàgo nodanàdinà ca yeùàü saüyogaste kùityàdãnàmavayavàþ pratyakùasiddhà iti cet /
tatkiü saüyogavibhàgisajatãyadravyàntaravattvaü sàvayavatvamityuktaü bhavati uta tadàrabdhatvam /
àdye paramàõubhirvyabhicàraþ /
dvitãye vyarthavi÷eùaõatvaü pårvavadasiddhi÷ceti /
etena vivàdàdhyàsitaü karma prayatnàdhàrajamityetadapi nirastam /
yadapi pçthivyudake prayatnavatà dhçte ityanumitam /
tadapi pårvavatsiddhasàdhanam /

ki¤ca saüyogavegaprayatnavadadçùñamapi kasmàdgurutvapratibandhakaü na kalpyate /
apàtitvaü ca sandigdhàsiddham /
mahattvena patatànupalambhasambhavàt /
etena caramànumànamapi nirastam /
kùityàdikaü vikartçkam anupalabhyamànakartçkatvàdgaganavadityàdinà satpratipakùatà ca sarvànumànànàm /
anupalabhya(màna)tvaü càsmadupalabdhyayogyatvamiti na ka÷citkùudropadravaþ /
parasukhàdau vyabhicàra iti cenna /
tasyànumànàdupalabdheþ /
tarhi kùityàdikartàpyanumànàdupalabhyata iti cenna /
anumànàdã÷varopalabdhàvasmadanumànasya duùñatvam /
tathà cànumànàdã÷varopalabdhiritãtaretarà÷rayaprasaïga(tva)àt /
anayaiva di÷à sarvàõi jagatkàraõamàtrasàdhanàni svatantratànumànàni nirasanãyàni(iti) /


*3,114*

yacca ÷ivàdãnàü jagatkàraõatve pari÷eùànumànaü tadapi kiü ÷àstrànusàri kiüvà kevalam /
nàdyaþ /
÷àstrasya bhagavadekaparatàyà vakùyamàõatvàt /
dvitãyaü dåùayati- na pçthak ceti //
ã÷vare ÷ive jagatkartari ca pçthaganumànaü na mànamityarthaþ /
tatkathamityata àha- puüstveti //

%<puüstvahetubalàdeva pårvoktenaiva vartmanà  // MAnuv_1,1.114ab //>%

NYâYASUDHâ:
pårvoktena (eva) vartmanà ÷aivàgamapràmàõyànumànaniràkaraõamàrgeõaiva /
satpratipakùatvenaivetyarthaþ /
evakàro na dåùaõàntarànveùaõena vçthà manaþ khedanãyaü sphuñadoùe satãti dyotayati /


*3,116*

ã÷varavàkyatvaü kathamatra hetuþ syàdityata àha- puüstveti //
pårvoktena (eva) vartmaneti satpratipakùatàmàtramatidiùyam /
natu sa heturiti bhàvaþ /
ayamatra prayogaþ /
÷ivo na jagatkàraõaü puüstvàddevadattavaditi /
nanu ÷ivaþ kena pramàõena siddhaþ /
atha pari÷eùato jagatkartçtvaü tasminnanumimànasya tavàpi kutaþ siddhaþ /
lokapravàdàdineti cet /
mamàpi tathetyastu /
bhavadabhimate brahmaõi heturanaikàntika iti cenna /
kevalànumànavàdinaü pratyanã÷varavàdàïgãkàreõa pratyavasthànàt /
nanu jakatkàraõatvaü ÷ivaniùñhamanyatrànupapattau satyàü ki¤cinniùñhatayà pramitatvàditi hi pari÷eùànumànam /
tatkathamasyàyaü pratipakùa iti cenna /
viruddhàrthasàdhanamàtreõa pratipakùasambhavàt /
prayogato 'pyekadharmaniùñhatàyàþ pramàõaprayojana÷ånyatvàt anyathaivaüvidhàrthikapratipakùàõàmanyatrànantarbhàvenàdåùaõatvaprasaïgàt /
na caivamastviti vàcyam /
pratirodhakatva(syàpratibandhakatva)syànubhavasiddhatvàt /
nanvevaü sati sàmànyasiddhiranupapannà'padyata iti cet /
àpadyatàm /
tadanumànànàü dåùitatvàt /


*3,120*

kimato yadyevamiti cet, siddhaþ sautraheturityàha- ÷àstrayonitvamiti //

%<÷àstrayonitvametena kàraõasya balàd bhavet  // MAnuv_1,1.114cd //>%

NYâYASUDHâ:
etenoktaprakàreõa /
kàraõasya jagata iti ÷eùaþ /
balàtprakàràntareõàsiddhibalàt /


*3,121*

jagatkàraõasyànumànàvedyatvaü ÷rutibhirapi siddhamityàha- nàvedaviditi //

%<nàvedavinna tarkeõa matirityàdivàkyataþ  /
tarko j¤àpayituü ÷akto ne÷itàraü katha¤cana  // MAnuv_1,1.115 //>%

NYâYASUDHâ:
"nàvedavinmanute(daü)taü bçhantam' /
"naiùà tarkeõa matiràpaneyà' /
"nendriyàõi nànumànaü vedà hyevainaü vedayanti' ityàdivàkyataþ, iti j¤àyata iti ÷eùaþ /
tarka ityanumànamàtropalakùaõam /
ã÷itàraü jagatkàraõaü(tkartàram) /
katha¤cana sàmànyato vi÷eùata÷ca /

yadapi kàryatvàdihetoþ pakùadharmatàbalàdanyasmàdvànumànadã÷varasya sàrvaj¤àdisiddhiriti tadapi pratipakùaduùñatvàdayuktamityàha- vanakçttvàdãti //

%<vanakçttvàdiråpeõa pakùabhåtasya ce÷ituþ  /
ki¤cijj¤ànaü hi puüstvena ÷akyaü sàdhayituü sukham  // MAnuv_1,1.116 //>%


*3,122*

NYâYASUDHâ:
nanvatraivaü prayoktavyam, ã÷varaþ ki¤cijj¤aþ paüratvàddevadattavaditi /
tatre÷varaþ pramito và na và /
àdye yena pra(yatpra)màõena siddhastenaiva tasya sàrvaj¤asiddherdharmigràhaka(pramàõa)virodhaþ /
dvitãye tvà÷rayàsiddhiþ /
tatkathamucyate ã÷ituþ ki¤cijj¤atvaü ca puüstvena sàdhayituü ÷akyaü hãti tatràha- sukhamiti //
tatkathamityata uktaü- vanakçttvàdiråpeõa pakùabhåtasyeti //
prasiddhakartçrahitaü vanaü sakartçkaü kàryatvàdityàdinà yo vanàdikartà siddhaþ tenaivàkàreõa taü pakùãkçtya prayoge na ko 'pi doùa ityà÷ayaþ /
vanakçttvaü parvatàdhàrakatvamityàdiråpo dharmastenopetasya /
nahi vanakartetyetàvatà sarvaj¤a iti labhyate /
prasiddhavanakarturasarvaj¤atvàt /
sa evakùityàdikarteti kathaü na sàrvaj¤yamiti cenna /
tadbhàve pramàõàbhàvàt /
nahi kàryatvàdihetuþ kartàramiva tasya sarvatraikatvaü gamayituü ÷aknoti /
làghavàdekatvamà÷rãyata iti cet(na) /
lokadar÷anànusàreõa kartàraü kalpayato gauravà÷rayaõasyaivo(syo)citatvàt /
loke hi gajagavayagardabhàdãnàü ghañàdãnàü ca nirmàtàro vijàtãyà evopalabhyante /
naca vanakartà ki¤cijj¤a iti sàdhane kimã÷varasyeti vàcyam /
tasya ce÷varatàyàþ pareõa /
anyathà vanakartari siddhe kimã÷varasiddhàvàyàtamityapi syàt /


*3,125*

na kevalaü ki¤cijj¤atvasàdhanaü sukaram /
kintu svakçtakàryàj¤atvamapi ÷akyasàdhanamityà÷ayenàha- vçkùakçditi //

%<vçkùakçnnàkhilaü vçkùaü vetti puüstvàddhi caitravat  // MAnuv_1,1.117ab //>%

NYâYASUDHâ:
vçkùakçditi pårvavaddharmigràhakavirodhà÷rayàsiddhiparihàràyoktam /
prasiddhakartçrahitetyapi yojyam /
anyathà siddhasàdhanatàprasaïgàt /
akhilamityàrambhakàvayavasaïkhayàpalaparimàõavi÷eùasahitam /
asmàdàdãnàü vipratipannavçkùaj¤ànamàtrasadbhàvàdanaikàntyaparihàràyàkhilamityuktam /
hãti vipakùe bàdhakàbhàvaü såcayati /
nahi yo yatkartà sa sakalaü tajjànàtãti niyamaþ /
kulàlàdàvabhàvàt /
anupayogàcca tajj¤ànasyeti /


*3,126*

anenaiva nyàyena sarvatra pratipakùasambhavàt satyasaïkalpatvà÷arãritvanityaj¤ànecchàprayatnatvaduþkhàdiràhityàdikamapi nànumànena sàdhayituü ÷akyamityà÷ayavànàha- ityàdãti //

%<ityàdyanumayà spardhi nànumànaü pare÷ituþ  /
÷aktaü vij¤àpane ...  // MAnuv_1,1.117c-e //>%

NYâYASUDHâ:
àdi÷abdaþ prakàravacanaþ /
pare÷ituþ satyasaïkalpatvàdyupetasya /


*3,128*

àbhàsasamànayogakùemaü ce÷varànumànajàtamityàha- càtiprasaïga iti //

%<... càtiprasaïgo 'numayedç÷à  // MAnuv_1,1.117f //>%


*3,129*

NYâYASUDHâ:
ãdç÷à àgamàdisahàyasampadamapahàyàtyantàtãndriyàrthe(ùu) prayujyamànayà anumayà atiprasaïga÷cabhavatãtyarthaþ /
atiprasaïgameva dar÷ayati- vastutvàditi //

%<vastutvàt turagaþ ÷çïgã puùpavat khaü sutairyutà  /
citriõã ca rasaþ ùaùñho rasatvàt sottaro bhavet  // MAnuv_1,1.118a-d //>%

NYâYASUDHâ:
citriõã vandhyà /
ùaùñho raso rasàntaravànityukte prathamàdirasena siddhasàdhanaü syàt /
saptamarasavànityukte aprasiddhavi÷eùaõatà syàt /
ataþ sottara ityuktam /
ã÷varànumànasya pramàõatàyàmeteùàmapi pràmàõyaü syàditi ÷eùaþ /
nanu vastutvaü ghañàdàvanaikàntikamiti cenna /
tasyàpi pakùatvàt /
turagçïgàdãnàmanupalambhabàdha iti cet /
kùityàdisakarturapyevameva /
ayogyatvànnopalabhyata iti cet /
turagaviùàõamapi evama(mevà)stu /
na ca(nu) viùàõaü nàma mahattve satyudbhåtaråpa(þ) ÷arãràvayavavi÷eùaþ /
sa kathamupalabdhyayogyaþ syàditi cet /
kartàpi tarhi kulàlàdiriva mahattve satyadbhutaråpa÷arãravànkathamupalabdhyayogyo bhaviùyati /
a÷arãratvànnopalabhyata iti cet /
råpàbhàvàtturagaviùàõamapi tathàstu /
viùàõaü råpavadeveti cet /
kartàpi ÷arãravàneva /
÷arãraü kartçtve 'nupayuktamiti cet na /
kimupayogena /
na hi tadutpattyà vyàptirbauddhànàmiva bhavatàm /
dharmàdimattvaü ÷arãritve prayojakamiti cenna /
tasyàpi kartçtvena sàdhanàditi /
nanu kathamatra prayoktavyam /
anumànatvaü yadi kàryatvàdau varteta tadà tadavi÷iùñe vastutvàdau(api) vartetetyevamiti /


*3,133*

nanu vicàra÷àstramàrabhya jagatkàraõe 'numànànavakà÷avyutpàdanaü vyàhatamityà÷aïkàü pariharannupasaüharati- upakramàdãti //

%<upakramàdiliïgebhyo nànyàsyàdanumà tataþ  // MAnuv_1,1.118ef //>%

NYâYASUDHâ:
àgamànugçhãtànumànopalakùaõametat /
àgamànugrahe hi sarvàõyetànyanumànànyeva /
pakùadharmatàdãnàmaïgànàmapauruùeyatayà svataþ pramàõena ÷àstreõa siddheþ /
pratipakùàdãnàü ca tadvirodhena bàdhàditi saïkùepaþ /
tadevaü jagatkàraõatvasya (õasya) ÷àstraikasamadhigamyatvànnànumànàdinà

lakùaõasyàtivyàptikathanaü yuktamiti siddham /


*3,134*

$atha atra parakãyabhàùyasya apavyàkhyànatvam$

atra kecit ÷àstrasya yoniriti vyàcakùa(kçrva)te /
tadanupapannam prakçtànupayogàt /
nahi ÷àstrakàraõatvaü jagatkàraõatve hetuþ /
vyàptyadar÷anàt /
påvarsåtre jagatkàraõatvena pratãtaü sàrvaj¤aü brahmaõo vedakàraõatvena sphuñãkriyata iti cenna /
vedasyàpi sakalajagadantarbhàvàt /
kathaü cànantapadàrthàtmakasya prapa¤casya kartçtvena na sphuñaü tadekade÷avedakàraõatvena sphuñãbhaviùyati sàrvaj¤am /
atha jagatkàraõatvaü pradhànàdivyudàsena brahmaõyeva sàdhayituü hetutvenoktaü sàrvaj¤aü ÷àstrayonitvena sàdhyata iti cenna /
asiddhiprasaïgàt /
nahi brahmaõo jagatkàraõatvamanaïgãkurvàõo vedakàraõatvamaïgãkaroti /
àgamena sàdhyata iti cet /
tarhi jagatkàraõatvameva tena kiü na sàdhyate /
ãkùatyadhikaraõàdinà janmàdisåtrasya punaruktaprasaïgàcca /
jagatkàraõatvena savarj¤atvaü na siddhayati vedàkartçtvàdityà÷aïkayedamuktamiti cenna /
tathà sati pratij¤àmàtratvaprasaïgàt /
viyadàdiviùayepyevamà÷aïkàprasaïgàt /
viyadadhikaraõàdau sàpi niràkariùyata iti cet na /
tarhi tenaivedaü gatàrthaü syàt /


*3,134f.*

ki¤ca vedakartçtvàbhàve(na) sàrvaj¤yaü na sambhavatãti ÷aïkaiva nirdalà /
nahi tatkartraiva tajj¤àtavyamiti niyamo 'sti /
ki¤ca vedakartçtvaü kathaü sàrvaj¤yasàdhakam /
yo yàvadarthapratipàdakasya vàkyasya praõetà sa tato 'pyadhikamarthaü jànàtyeva /
yathà pàõinyàdiþ /
ayaü cà÷eùàrthapratipàdakasya ÷àstrasya praõetàtaþ kathaü na sarvatra iti cet na /
kimidaü vedapraõetçtvaü nàma /
kiü pramàõàntareõàrthamupalabhya svecchayà (padàdini)prabandha(na)katçtvaü kiü voccàraõamàtram /
àdye pauruùeyatvàpattiþ /
dvitãye sàrvaj¤yàsiddhiþ /
upàdhyàya(àdi)vat /
rajjau bhujaïgavadbrahmaõyàropito veda iti cet /
kathaü tarhi pàõinyàdidçùñàntaþ /
nahi pàõinàvàropitaü vyàkaraõam /
kathaü caivaü sati sàrvaj¤yasiddhiþ /
tasyaiva vij¤àna÷aktivivartatvàcchàstrasyeti cet(na) /
viyadàdãnàmapi prakà÷a÷aktiprasaïgàt /
avidyàgatàvaraõàdi÷akterapi brahmaõi tàttvikatvaprasaïgàt(ca) /
ki¤ca vede j¤ànakaraõatva÷aktirbrahmaõi ca tatkartçtva÷aktiriti kiü kena saïgatam /
kutra cedamupalabdhamàropyagatà ÷aktiràropàdhiùñhàne vàstavãti /
tasmàdapavyàkhyànameva tadityukta eva såtràrthaþ /

 //  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü ÷àstrayonitvàdhikaraõam //



___________________________________________________________________________



[======= JNys_1,1.III: samanvayàdhikaraõam =======]

*3,142*

 //  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü samanvayàdhikaraõam //

$pårvapakùaracanà$

 //  oü tattu samanvayàt oü //

#<tat tu samanvayàt  | BBs_1,1.4 |>#

astu ÷àstraikasamadhigamyaü jagatkàraõam /
tathàpi ÷àstrata evànyeùàü harahiraõyagarbhàdãnàü pradhànàdãnàü ca jagatkàraõatvapratãterativyàpakamidaü lakùaõam /
naca tacchàstraü viùõuparamiti vàcyam /
abhiyuktaiþ ÷ivàdiparatvena vyàkhyàtatvàt /
yadyapi nàmàni sarvàõãtyàdi÷rutyà ÷ivàdinàmnàü viùõau ÷aktimàtramavasãyate /
tathàpi na tàtparye pramàõamasti /
yatparaþ ÷abdaþ sa ÷abdàrtha iti hi nyàyaþ /
naca ÷aktimàtreõa tàtparyaü kalpayituü yuktam /
atiprasaïgàt /
anyatra tàtparya(sya ca) j¤àpakamabhiyuktavyàkhyànamastãtyuktam /
tasmàdalakùaõametadityà÷aïkaya parihçtaü såtrakçtà tattu samanvayàditi /
 //  oü tattusamanvayàt oü //


*3,145*

$såtravàkyayojanà$

tatrànvayapadàrthamàha- ta eveti //

%<ta evànvayanàmànas ...  // MAnuv_1,1.119a //>%


*3,145f.*

NYâYASUDHâ:
upakramàdaya evànvãyante ÷aktitàtparyagocareõa sambaddhayante tathà j¤àyanta iti yàvat vàkyànyetaiþ ityanvayanàmànaþ /
atropakramàdiprasiddhapadaü parityajya yaugikànvayapadaparigrahaõene(heõe)daü såcayati /
na ÷àstratàtparyàvagatàvàpàtapratãtirvyàkhyàtçvacanaü và liïgam /
kintåpakramàdaya eva /
teùàmavyabhicàritvàt /
pratãtivyàkhyànayostu vyabhicàritvàt /
yatràpi pratãvyàkhyàne na vyabhicaratastatràpyupakramàdyanusandhànapårvakatvenaiva na tu svataþ /
ata upajãvyatvàdupakramàdãnàmeva tàtparyaliïgatvamiti /
tadidamàha- ta eveti //


*3,147*

såtravàkyaü yojayati- tairiti //

%<... taiþ samyak pravicàrite  /
mukhyàrtho bhagavàn viùõuþ sarva÷àstrasya nàparaþ  // MAnuv_1,1.119b-d //>%

NYâYASUDHâ:
anenànvayàdityekavacanaü samudàyàrthamityuktaü bhavati /
tena ca teùàmavirodhaü såcayati /
saü÷abdàrthaþ samyagiti /
tasya ca pravicàrita ityadhyàhçtakriyayà sambandho dar÷itaþ /
nanu ca pratãtivyàkhyànavadupakramàdãnàmapi kvacittàtparyavyabhicàradar÷anàtkathaü liïgatvamityà÷aïkàniràsàya samyak pravicàrita ityuktam /
upakramàdãnàü ÷rutyàdãnàü ca sannikarùaviprakarùàbhyàü sàvakà÷atvàdinà ca balàbalavini÷cayapuraþsaraü virodhe balavatà durbalabàdhayà vàkyàrthavimar÷aþ samyak pravicàraõam /
tena nopakramàdimàtraü liïgamucyate /
yena vyabhicàrodbhàvanaü saïgaccheta /
kintu samyak pravicàralakùaõàvàntaravyapàropetà evopakramàdayaþ /
naca te kvacidvayabhicarantãtyuktaü bhavati /
pravicàrita iti bhàve ktaþ /
pravicàre kçte satãti /
÷àstre pravicàrite satãti và /
etadavagamyata iti vàkya÷eùaþ /
mukhyàrtha ityàvçttyà saü÷abdasyàrthàntaram /
sarvetyapi saü÷abdàrtha eva /
÷àstrasyàrtha iti ÷àstrayonãti påvarsåtràdanuvçttasya vyàkhyànam /
bhagavànviùõuriti tacchabdàrthaþ /
tu÷abdo 'vadhàraõe /
tadvayàkhyànaü nàpara iti /


*3,150*

tathàcaivaü såtrayojanà /
anvayàdupakramàdiliïgasamudàyàt ÷àstre samyak pravicàrite sati sarva÷àstrasya bhagavatyeva samyagvacanavçttyànvayàcchaktitàtparyalakùaõasambandhàvagamàttadviùõvàkhyaü brahmaiva jagajjanmàdikàraõatvena ÷àstrayoni na tu harahiraõyagarbhàdaya iti /
anantaguõaparipårõatvaü hi pradhànalakùaõam /
tatra ca ÷àstraü pramàõãkriyamàõaü vacanavçttyà sarvameva ca yuktam /
lakùaõàdinà vçttau vàcyàrthaguõàlàbhàt /
vàcye tadguõaprasaïgàcca /
evaü katipayavàkyairanantaguõàpratipàdanàt /
vàkyàntaraviùayasya ca tadguõa(va)ttvaprasaïgàcca /
ataþ saü÷abdasyàvçttirupapannà /


*3,151f.*

nanu janmàdyasya yata iti yacchabda÷ravaõàttadbrahmeti prakçtam /
tadevàtra maõóåkaplutyànuvartiùyate /
kiü punaratra tadgrahaõena /
maivam /
tu÷abdastàvadatretaravyàvçttyarthamupàdeyaþ /
naca tasya tadityanuktau anvayaþ pratyetuü ÷akyate /
yato 'vadhàraõaü tato 'nyatra niùedha iti vacanàt /

nacànuvçttenànvayapratãtirbhaviùyatãti vàcyam /
÷rutenànvayàdityanenaiva sambandhapratãtiprasaïgàt /
tatropayogàbhàvànneti cenna /
pratãtivyàkhyànaniràsàrthatvopapatteþ /
anvayapadàdeva tatsiddhiriti cenna /
tasyopakramàdãnàü liïgatvapratipàdana eva caritàrthatvasambhavàt /
ataþ sàrthakaü såtre tadgrahaõam /
saü÷abdena sakalapadànàü lakùaõayà brahmapràtipadikàrthamàtraparatvamucyata iti vyàkhyànamakhaõóàrthaniràsena nirastam /
niràkariùyate cottaratreti neha niràkçtam /


*3,153*

tadevaü jagajjanmàdikàraõatvena mukhyayà vçttyà varõapadavàkyàtmakà÷eùa÷àstrapratipàdyaü nàràyaõàkhyaü brahmaiveti susthaü lakùaõamiti siddham /

 //  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü samanvayàdhikaraõam //



___________________________________________________________________________



[======= JNys_1,1.IV: ãkùatyadhikaraõam =======]


*3,154*

 //  atha ãkùatyadhikaraõam //


$brahmaõaþ sakala÷àstravàcyatvasamarthanam$

 //  oü ãkùaternà÷abdam oü //

#<ãkùater nà÷abdam  | BBs_1,1.5 |>#

vacanavçttyaiva sakala÷àstrapratipàdyaü brahmetyuktam tadàkùipya samàdhàtumidamadhikaraõamàrabhyate /

tathàhi /
"yato vàco nivartante'"a÷abdamaspar÷am' ityàdi÷ruteþ,"÷abdo na yatra purukàrakavàn' ityàdismçte÷ca brahma avàcyamavasãyate /
vacanavçtti÷ca dravyaguõakriyàjàtinimittà /
naca brahmaõo dravyàdiyogo 'sti /
"kevalo nirguõa÷ca'"niùkalaü niùkriyaü ÷àntam' ityàdyàgamàt /
tatkathaü tasya vàcyatà sambhavati /
aupaniùadatvaü (tu) ca lakùaõayà vçttyà sambhavanna vàcyatàmapekùate /
ato 'vàcyatvàdbrahmaõo na vacanavçttyà ÷àstragamyatvamiti /
apara àha na sarva÷àstrapratipàdyatvaü brahmaõaþ sambhavati ni÷cayopàyàbhàvàt /
upakramàdayo hi tanni÷cayopàyàþ /
tai÷càsmadàdyadhigata÷àstrasya katha¤cidbrahmaviùayatàvadhàraõe 'pyasmadanadhigata÷àstrasya tatparatàvadhàraõàyogàt /
"anantà vai vedàþ' iti ÷ruteranantaü hi ÷àstramavagamyate /
nacànanta÷àstràdhigamo 'smàkaü kalpakoñi÷atairapi sambhavati /
viphala÷ca ÷àstraikade÷asya brahmaparatvàdhyavasàyaþ /
ekade÷àntare tadviparãtapratipàdanasyàpi ÷aïkanàt /
naca vastuni vikalpaþ sambhavati iti atràpi sandehaþ samàskandati, ityato na sarva÷àstrapràmàõyàjjagajjanmàdikàraõaü samastaguõaparipårõaü brahma siddhayati /
ityevaü pràpte avàcyatva÷aïkàü tàvanniràcaùñe såtrakàraþ- ãkùaternà÷abdamiti //

 //  ãkùaternà÷abdam oü //

tadvayàcaùñe- ãkùaõãyatvata iti //


*3,157*

atra ãkùateriti dhàtunirde÷aþ /
na càvivakùitàrthaü ÷abdamàtraü brahmaõo vàcyatve heturbhavitumarhatãti tadartho 'nenopalakùyate /
naca brahmàsambandhãkùaõamapyatra heturbhavati atiprasaïgàt /
sambandha÷ca na kartçtvàdiråpaþ ÷rutyananugamàt vipakùe bàdhakàbhà(vàcca)vaprasaïgàcca /
ata ãkùaõaü brahmakarmakameva hetutvena vàcyam /
nacaitadapi yuktam vyadhikaraõatvaprasaïgàt /
tasmàdãkùaõakarmatvameva hetutayà vivakùitam ityà÷ayenoktam- ãkùaõãyatvata iti //

%<ãkùaõãyatvato viùõurvàcya eva ...  // MAnuv_1,1.120ab //>%


NYâYASUDHâ:
tadityanuvartate /
tena viùõurityàha /
na vidyate vàcakaþ ÷abdo yasya tada÷abdam /
avàcyamityarthaþ /
vàcyamiti vaktavye nàvàcyamiti vacanaü"dvau na¤au prakçtamarthaü sàti÷ayaü gamayataþ' iti vacanàdavadhàraõàrthamityabhipretyoktaü- vàcya eveti //
nanvavadhàraõamapi kimartham /
ucyate /
tattvanirõayàrthaü hi nyàyasåtram /
nirõaya÷ca svaparapakùasàdhanopalambhàbhyàmeva bhavati /
nànyataramàtreõa /
yathoktam /
vimç÷ya pakùapratipakùàbhyàmarthàvadhàraõaü nirõaya iti /
tadatràvadhàraõe kçte vàcyatvavidhiravàcyatvaniùedha÷cetyubhayamapi ÷rutyarthàbhyàü pratij¤àtaü syàt /
ubhayasàdhanàrtha÷cekùaõãyatvaheturvij¤àyate /
tathàca nirõayo bhavet /
vàcyamiti tu pratij¤àte parapakùapratiùedho na kçtaþ syàt /
naca tadarthamanyatsåtramasti /
ato yukto 'yaü nirde÷aþ /
evamanyatràpi veditavyam /

idamuktaü bhavati /
brahma vàcyaü bhavitumarhati, na punaravàcyamãkùaõakarmatvàdghañavat /
ãkùaõãyatvaü ca brahmaõaþ"sa etasmàjjãvadhanàtparàtparaü puri÷ayaü puruùamãkùate'"àtmanyevàtmànaü pa÷yet' ityàdi÷rutisiddhamiti /

*3,157f.*

nanu brahmaõo vàcyatvàbhàve kiü bàdhakam /
ãkùaõãyatvaü na syàt /
tathàca brahmaj¤ànàbhàvena ÷àstravaiyarthyamanirmokùa÷ca syàditi cenna /
vàcyatvasyàvyàpakatvàdãkùaõãyatvasyàvyàpyatvàcca /
nahyavyàpakanivçttiravyàpyanivçttimàpàda(yati)yituü ÷aknoti /
ãkùaõãyatvaü hi pratyakùànumànàgamatadàbhàsanimittaü vyàpakaü yuktam /
vàcyatvaü ca ÷abdavçttivi÷eùopàdhikaü vyàpyameveti /
maivam /
na tàvadidaü mokùàrthamupadiùyaü brahmekùaõaü pramàõàbhàsajanyam /
bhrànteravidyànivartakatvàbhàvàt /
nàpi pratyakùànumànajam /
÷àstraikasamadhigamyatàyàþ sàdhitatvàt /
tathàca prakàràntaràbhàve sati yadi brahma vàcyamapi na bhavettadekùaõãyamapi na bhavediti bàdhakaü sambhavatyeva /
naca vyàptya(bhà)sambhavaþ /
vyatirekasambhavàt /
yat yatkàrakàviùayaþ tat tatkriyàviùayaþ yathà kuñhàràdyaviùayo gaganaü na chidàviùaya iti sàmànyavyàptisambhavàcca /

*3,165*

nanu màbhåtpramàõàbhàsaiþ pratyakùànumànàbhyàü caikùaõaü brahmaõaþ, mà ca bhådvàcyam, tathàpi ÷abdalakùyatayekùaõãyaü ca bhaviùyati, tathàca vipakùe bàdhakàbhàvàdaprayojako hetuþ, ityata àha- na ceti //

%<... nacànyathà  /
lakùyatvaü kvàpi dçùñaü hi ...  // MAnuv_1,1.120bc //>%

*3,166*

NYâYASUDHâ:
hi yasmàdanyathà vàcyatvàbhàve lakùyatvaü kvàpi na dçùñam /
tasmàdavàcyatve brahmaõo lakùyatvà(yogà)bhàvàllakùaõayàpi nekùaõãyatvamiti ÷eùaþ /
kenacicchabdena vàcyameva hi tãràdikaü kenacillakùyaü dçùñamiti /


*3,167*

$avàcyasyàpilakùyatve anavasthitiþ$


nanvavàcyamapi lakùyaü kiü na syàt /
tata÷ca vipakùe bàdhakàbhàvàdaprayojako 'yaü prasaïgahetuþ, ityata àha- kiü taditi //

%<... kiü tadityanavasthitiþ  // MAnuv_1,1.120d //>%

NYâYASUDHâ:
anyathetyanuvartate /
yadyavàcyamapi brahma lakùyamityaïgãkriyate, tadà kiü taditi jij¤àsàpravçttàvanavasthitiþ (syàt) /
idamuktaü bhavati /
làkùaõiko hi ÷abdo na ÷rutamàtro 'rthàntare dhiyamupajanayati tatràgçhãta÷aktitvàt /
kintu vàcyàrthar(the)buddhimutpàdya tadanupapattidar÷ane sati /
na tàvatàpi /
vàcyàrthànupapattidar÷anasya tattyàgamàtrahetutvàt /
kiü nàmàrthàntarasya svaråpato vàcyàrthasambandhitayà càvagatau satyàm /
gaïgàdi÷abdena hi svaråpato gaïgàdisambandhitayà càvagatameva tãràdikaü lakùyaü dçùñam /
nànavagatasvaråpaü kårmaromàdi /

nàpyanyasambandhitayàvagataü tãràdi /
tathàca vaidika÷abdalakùyatve brahmaõaþ pratãtiraïgãkàryà /
naca tãràdivatpratyakùàdinà tasya pratãtiþ (sambhavati) /
tato làkùaõika÷abde prayukte vàcyàrthe 'nupapattiü pa÷yato lakùaõãye 'rthe kiü tadyadanena lakùyamiti jij¤àsàyàü ÷abda eva prayoktavyaþ /
tenàpi cenna vàcyaü kintu lakùyameva tarhi punaþ kiü taditi jij¤àsàyà anivçttatvàcchabdàntarameva vàcyam /
tenàpi cellakùyameva punarjij¤àsaivetyaparyavasànaü syàt /
pårvapårvalakùaõàsiddhàvuttarottaralakùaõàsiddhermålakùatiþ /
yadi ca kenacicchabdena vàcyaü syàttadà taduktàvuparatajij¤àso làkùaõikakàryaü pratãyàt /
vàcyatve 'pi sambandhagrahaõàya pårvasiddherapekùitatvenànavasthiteriti cenna /
abhimànyadhikaraõe vaktavyatvàt /
tasmàdvipakùe 'navasthàlakùaõabàdhakasadbhàvàdavàcyatve lakùyatvaü na syàditi yukto 'tiprasaïga iti /
làkùaõiko hi ÷abdo na ÷rutamàtro 'rthàntare dhiyamupajanayati tatràgçhãta÷aktitvàt /
kintu vàcyàrthar(the)buddhimutpàdya tadanupapattidar÷ane sati /
na tàvatàpi /
vàcyàrthànupapattidar÷anasya tattyàgamàtrahetutvàt /
kiü nàmàrthàntarasya svaråpato vàcyàrthasambandhitayà càvagatau satyàm /
gaïgàdi÷abdena hi svaråpato gaïgàdisambandhitayà càvagatameva tãràdikaü lakùyaü dçùñam /
nànavagatasvaråpaü kårmaromàdi /
nàpyanyasambandhitayàvagataü tãràdi /

tathàca vaidika÷abdalakùyatve brahmaõaþ pratãtiraïgãkàryà /
naca tãràdivatpratyakùàdinà tasya pratãtiþ (sambhavati) /
tato làkùaõika÷abde prayukte vàcyàrthe 'nupapattiü pa÷yato lakùaõãye 'rthe kiü tadyadanena lakùyamiti jij¤àsàyàü ÷abda eva prayoktavyaþ /
tenàpi cenna vàcyaü kintu lakùyameva tarhi punaþ kiü taditi jij¤àsàyà anivçttatvàcchabdàntarameva vàcyam /
tenàpi cellakùyameva punarjij¤àsaivetyaparyavasànaü syàt /
pårvapårvalakùaõàsiddhàvuttarottaralakùaõàsiddhermålakùatiþ /
yadi ca kenacicchabdena vàcyaü syàttadà taduktàvuparatajij¤àso làkùaõikakàryaü pratãyàt /
vàcyatve 'pi sambandhagrahaõàya pårvasiddherapekùitatvenànavasthiteriti cenna /
abhimànyadhikaraõe vaktavyatvàt /
tasmàdvipakùe 'navasthàlakùaõabàdhakasadbhàvàdavàcyatve lakùyatvaü na syàditi yukto 'tiprasaïga iti /


*3,169f.*

$såda÷àstre màdhuryàdivi÷eùavàcake ÷abdaþ prasiddhàþ$

nanvikùukùãraguóàdãnàü vi÷eùàstàvadvidyante /
anubhavasiddhatvàt /
naca te kenàpi ÷abdena vàcyàþ /
tadvàcaka÷abdàbhàvàt /
tathàpi lakùyà dç÷yante /
anyathà tatra vàgvyavahàràbhàvaprasaïgàt /
ato 'vàcyatve lakùyatvaü na syàditi prasaïgaþ pra÷ithilamålaþ /
yathoktam"ikùukùãraguóàdãnàü màdhuryasyàntaraü mahat /
bhedastathàpi nàkhyàtuü sarasvatyàpi ÷akyate' iti /
yathà(ca) màdhuryàdivi÷eùàõàmavàcyànàmapi pratãtatàmàtreõa lakùyatvàt /
tathà brahmaõo 'vàcyasyàpi svayaüprakà÷atvena prasiddhasya lakùyatvaü sambhavatãtyata àha- màdhuryàdãti //


*3,170*

%<màdhuryàdivi÷eùà÷ca tacchabdairuditàþ sadà  // MAnuv_1,1.121ab //>%

NYâYASUDHâ:
tacchabdairmàdhuryàdivi÷eùa÷abdaiþ /
sadetyavadhàraõàrthe /
udità vàcyà eveti /
nanu màdhurya(àdi)vi÷eùa÷abdaþ sàdhàraõaþ /
kimetàvatà /
nahi go÷abdo 'nekàrtha iti na kasyapi vàcakaþ /
tathàca lakùako 'pi na syàt /
vàcyàrthadvàratvàllakùaõàyàþ /
nanu (ca) vàcakatvaü padadharmaþ /
màdhuryàdivi÷eùa iti ca na padaü kintu vàkyameva /
anepadàtmakatvàt /
tathà ca kathaü tacchabdairudità iti /
maivam /
aikapadyamaikasvarvaü ca samàsaprayojanamiti ÷abdairaïgãkçtatvàt /
athavà tacchabdaiþ såda÷àstràdiprasiddhairvàcaka÷abdairudità iti vyàkhyeyam /
tathàcoktam

"vi÷adaü kùãramàdhuryaü sthiramàjyasya tãkùõakam /
guóasya panasàdãnàü nirharãtyabhidhãyate' //
iti /

yathà ca dhvanivi÷eùàõàü mandavyutpattibhiravidità api ÷rutisvarajàtiràgàdi÷abdà vàcakàþ saïgãta÷àstraprasiddhàþ tathà màdhuryàdivi÷eùàõàmapi tattadadhikçta÷àstreùu prasiddhà vàcakàþ ÷abdàþ kathaü na syuþ /
tata÷ca"ikùukùãraguóàdãnàm' iti vacanamàtmano vyutpattyabhàvakhyàpanàrthaü ÷àradànindayà pratyavàyàrjanàrthaü ca /
ato na pra÷ithilamålo 'tiprasaïga iti /
yadapi svaprakà÷atayà siddhatvàdbrahmaõolakùyatvopapattiriti tadupariùyànniràkariùyate(ti) /


*3,173*

$anvayabodhàrthaü lakùanàïgãkàro na yuktaþ$

nanvavàcyo 'pi nadãtãraphalasaüsargalakùaõo vàkyàrtho lakùyo nadyàdipadairupalakùyate /
yathoktam"vàkyàrtho lakùyamàõo hi sarvatraiveti naþ sthitiþ' /
iti /
tathà ca vyàptyabhàvàdaprayojako 'yaü prasaïgaþ /
vàkyàrtha÷ca brahmàbhyupeyate na padàrthaþ /
ato laukikavàkyàrthavadavàcyamapi lakùyaü kiü na syàdityata àha- vàkyàrtho 'pãti //

%<vàkyàrtho 'pi hi vàkyàrtha÷abdenaivodito bhavet  // MAnuv_1,1.121cd //>%


*3,173f.*

NYâYASUDHâ:
eva÷abdasyodita iti (anena) sambandhaþ /
vàkyàrtha÷abdasya vàkyàrthàvàcakatve 'nyattadvàcyaü vàcyam /
nahyasmàbhirlakùakenaiva ÷abdena vàcyatvamà÷àsyate /
kintu kenacicchabdena vàcyameva kenacicchabdena lakùyamiti bhàvaþ /
ayaü càïgãkàravàdo j¤eyaþ /
anvitàbhidhànasya samarthitatvàt /
brahmaõo vàkyàrthatvaü tu saüsargatvasya saüsçùñatvasya vànaïgãkàràdayuktam /
vàkyasyàkhaõóàrthaniùñhatayà nirastatvàt (iti) /


*3,175*

evaü vyabhicàraü nirasya susthà prasaïgamålabhåtà vyàptirityàha- nàvàcyamiti //

%<nàvàcyaü tena ki¤cit syàd ...  // MAnuv_1,1.122a //>%

NYâYASUDHâ:
lakùyamiti ÷eùaþ /
athavà brahmaõo 'vàcyatve tasya vastutvameva na syàt /
yato 'vàcyam /
ki¤cidapi nàsti iti prasaïgàntarasåcanamidam /


$brahmàvàcyataü na ÷rutyarthaþ$

nanu"yato vàco nivartante' ityàdyàgamavirodhàtkàlàtyayàpadiùyamãkùaõãyatvena vàcyatvasàdhanam /
prasaïgànàü ca viparyayàparyavasànamiti /
syàdetadevam /
yadi brahmàvàcyatvaü ÷rutyarthaþ syàt /
na caivam /
tathà vyàkhyàne svakriyàvirodhàpatterityàha- yata iti //

%<... yata ityàdikairvadan  /
avàcyatvaü kathaü bråyànmåko 'hamitivat sudhãþ  // MAnuv_1,1.122 //>%

NYâYASUDHâ:
yata ityàdi÷abdairbrahmoktavà(hi) tasyàvàcyatvaü vàcyam /
anyathà yasyakasyacidavàcyatà'patteþ /
tathàca yata ityàdikaiþ padairbrahmaiva vadankathaü punastasyàvàcyatvaü ÷rutyarthatayà bråyàt /
måko 'hamitivatsvakriyàvirodhàt /
sudhãriti viparãtalakùaõayà parasyàkovidatvamàha /


*3,176*

$lakùyatvàïgãkàre anavasthàniråpaõam$

syàdevaü svakriyàvirodho yadi yata ityàdi÷abdairbrahma vacanavçttyoktavà tasyàvàcyatvamucyate /
na tvevam /
kiü nàma yata ityàdi÷abdairlakùyamevetyataþ kvàsti svakriyàvirodha ityata àha- yeneti //

%<yena lakùyamiti proktaü lakùya÷abdena so 'vadat  // MAnuv_1,1.123ab //>%

NYâYASUDHâ:
brahma lakùyamiti vadatàpi lakùya÷abdavàcyatvaü tasyàïgãkartavyam /
tathàca kiü ÷abdàntareõàparàddham /
atha lakùya÷abdenàpi lakùyate na tåcyata iti bråyàttadà kiü tadityapekùàyàü ÷abdàntaraü bråyàdityanavasthà syàt /
atha yàvatpadajàtaü brahmaõi prayujyate tatsarvamapi lakùaõayaiveti parihàre kuto 'navastheti cenna /
anavabodhàt /
nahi pra÷naparihàrakramanimitteyamanavasthà yena sakçdevottareõa nivarteta kintu lakùaõàyàþ pratãtipårvakatvàcchabdena vinà pratyàyakàntaràbhàvàttatràpi lakùaõà'÷rayaõe målakùayàt /
ataþ svakriyàvirodhànnedaü ÷rutivyàkhyànamiti nànumànàdeþ ka÷ciddoùaþ /
aviruddhaü tu vyàkhyànamuttaratra kariùyata iti /


*3,177*

$amukhyàrthasvãkàraþ lajjàkaraþ$

ita÷ca na brahmaõi ÷rutànàü vaidikànàü sarva÷abdànàü lakùaõà÷rayaõaü yuktamityàha- ekasyàpãti //


*3,178*

%<ekasyàpi hi ÷abdasya gauõàrthasvãkçtau satàm  // MAnuv_1,1.123cd //
mahatã jàyate lajjà yatra tatràkhilà ravàþ  /
amukhyàrthà iti vadan yastanmàrgànuvartinàm  /
kathaü na jàyate lajjà vaktuü ÷àbdatvamàtmanaþ  // MAnuv_1,1.124 //>%

NYâYASUDHâ:
yatra vede satàü viduùàmekasyàpi ÷abdasya mukhyàrthaparityàgenàmukhyàrthasvãkçtau kçtàyàü (satyàü) mahatã lajjà jàyate /
tatràkhilà api ÷abdà amukhyàrthà iti vadanyastasyàtmanaþ ÷àbdatvaü ÷abda÷aktitàtparyaj¤atvaü vaktuü kathaü lajjà na jàyate /
kebhyastanmàrgànuvartinàü ÷abda÷aktitàtparyaj¤atvaü vaktuü kathaü lajjà na jàyate /
kebhyastanmàrgànuvartinàü ÷abda÷aktitàtparyànusàriõàü viduùàü sakà÷àditi yojanà /
tasya vyàkhyàturmàrgànuvartinàü ÷abda÷aktitàtparyànusàriõàü viduùàü sakà÷àditi yojanà /
tasya vyàkhyàturmàrgamanuvartamànànàü (ca) kathaü na jàyate lajjeti và /
tathà satyàtmanàmiti bahuvacanàntaü padamadhyàhàryam /

nanu na tàvanmukhyàrthaparityàgenàmukhyàrthasvãkàra eva lajjàhetuþ /
tathà sati"gaïgàyàü ghoùaþ'"kuõóapàyinàmayane màsamagnihotraü juhoti' ityàdàvamukhyàrthagrahaõàbhàvaprasaïgàt /
kiü nàma mukhyàrthe sambhavatyevàmukhyàrthasvãkàro doùaþ /
mukhyàrtho hi ÷aktigrahaõava÷àtprathamaü buddhayàråóho bhavati /
vinà ca prathamàtikrame kàraõaü jaghanyapratipattisvãkàre kathamanaucityaü na bhavet /
yatra tu mukhyàrthe bàdhakamasti tatra tadaparityàga eva lajjàhetuþ /
"gaïgàyàü ghoùaþ'"siüho devadattaþ' ityatra gaïgàdi÷abdasya mukhyàrthàïgãkàra(sya) eva doùaþ (duùñatvadar÷anàt) /
tatkathametat /
satyamevaitat /
prakçte 'pi na mukhyàrthasvãkàre bàdhakamastãtyàcàryo manyate /
bàdhikàyàþ ÷ruternirguõatvopapatte÷ca nirastatvàditi /


*3,181f.*

$nirguõasya dç÷yatvekùaõãyatvakathanam$

atràha /
dve brahmaõã /
nirguõaü saguõaü ca /
tatra nirguõaü nitya÷uddhabuddhamuktasvabhàvaü paripårõam /
tadeva màyà÷abalitatvenaivàryàdidharmavattayà saguõamucyate /
màyàyà÷cànirvàcyatayà tadavacchinnasya na tathàbhàvastàttvika iti na kåñasthatvahàniþ /
tatra saguõameva paràtparaü puruùamãkùata ityàdàvãkùaõãyatvenocyate /
tata÷cekùaõãyatvaü vàcyatvena vinà nopapadyate cetsaguõaü vàcyamastu na nirguõam /
tasyekùaõãyatve pramàõàbhàvàt /
na hyanyagatena vyàpyenànyatra vyàpakasiddhiþ /
atiprasaïgàt /
naca paràtparamityàdãnyeva nirguõaviùayàõi j¤àpakàbhàvàt /
naca vàcyaü mà bhådanumànena nirguõasya vàcyatvasiddhiþ /
pakùãkçte liïgàbhàvàt /
liïgavati siddhasàdhana(tva)àt /
tathàpi"sarve vedà yatpadamàmananti tapàüsi sarvàõi ca yadvadanti' ityàdi÷rutibalàdvàcyatvaü nirguõasya setsyatãti /
màyà÷abale gçhãtasaïgatayaþsarve vedà lakùaõayà yatpadamàmanantãtyarthopapatteþ /
nacàvàcyasya lakùaõànupapattirdeùaþ prasiddhatàmàtreõa lakùaõopapatteþ /
saguõapratãtyaiva ca nirguõasya tatsvabhàvabhåtasya sarvàtmanaþ svataþ siddhatvàt /
naca tadevekùaõãyatvaü yena vàcyatvaprasaktiþ /
kintu prameyatvam /
naca svaprakàsya prameyatvamiti /
tadetadà÷aïkaya pariharati såtrakàraþ- gauõa÷cennàtma÷abdàditi //


*3,182*
 //  oü gauõa÷cennàtma÷abdàt oü //

#<gauõa÷ cen nàtma÷abdàt  | BBs_1,1.6 |>#


"paràtparam' ityàdi÷rutiùu gauõa evàtmekùaõãyatvenocyate /
ataþsa eva vàcyo 'stu na, nirguõaþ /
tasyekùaõãyatve pramàõàbhàvàt /
paràtparamityàdi÷rutãnàü ca tatparatve j¤àpakàbhàvàt /
kintu lakùya evàsau' iti cenna /
àtma÷abdàt /
upalakùaõametat /
ãkùaõãye vastunyàtmabrahmapuruùàdi÷abda÷ravaõàt /
teùàü ca pårõàbhidhàyitvena nirguõaj¤àpakatvàditi /

bhavedàtamàdi÷abdaþ pårõàrthavàcã /
tathàpi yatra dç÷ye vàcye (ca) vastuni prayujyate tatra saguõaviùaya eveti niyamàïgãkàre ko doùa ityà÷aïkàparihàràrthaü (aparaü) såtram tanniùñhasya mokùopade÷àditi /

 //  oü tanniùñhasya mokùopade÷àt oü //

#<tanniùñhasya mokùopade÷àt  | BBs_1,1.7 |>#


nàyaü niyamo yujyate /
"yasyànuvittaþ pratibaddha àtmà'"tarati ÷okamàtmavit' iti (àdau) dç÷yàtmaniùñhasya mokùopade÷àt /
nahi gauõàtmaniùñhasya mokùa upapadyata iti /


*3,185*

$÷rutahàniþ a÷rutakalpanà ca$

atra prathamasåtre paràtparamityàdiùu vàkyeùu nirguõaj¤àpakoktayà hetusiddhiþsamarthità /
j¤àpakasya cànyathàsiddhiruttarasåtre parihçtyetàvatsåtradvayatàtparyaü sphuñamavagamyate /
adhikaü vivakùuràha- àtmeti //

%<àtmabrahmàdayaþ ÷abdàþ sàkùàt pårõàbhidhàyinaþ  /
janmàdikàraõaü brahma lakùitaü ca yadà tadà  // MAnuv_1,1.125 //
vandhyàputropamaü màyà÷abalaü vàcyamityapi  /
kalpayitvà vinà mànaü lakùyaü ÷uddhaü vadan padaiþ  // MAnuv_1,1.126 //
àtma÷abdoditasyaiva j¤ànaü muktàvasàdhanam  /
àha ÷rutaparityàgaþ syàccàsyà÷rutakalpanam  // MAnuv_1,1.127 //
syàt sarvatra ca ...  // MAnuv_1,1.128a //>%


*3,185f.*

NYâYASUDHâ:
yo vàdã tadetadanirvàcyamàyàkhyaj¤àna÷abalaü ki¤cidbrahma kalpayitvà tadeva vaidikaira÷eùapadavàcyamityapi kalpayitvà màyatãtaü ÷uddhaü sarvaj¤aü sarva÷aktiparipårõamasmadabhimataü paraü brahma padairlakùyamiti vadanvadati /
asya vàdinaþ ÷rutaparityàgaþsarvatra sarvavàkyeùu syàt /
katham /
vacanavçttyaiva prathamapratãtasya ÷uddhasya brahmaõo vinà kàraõena parityàgàt /
kathaü ÷uddhasya pratãtatvam /
àtmabrahmàdi÷abdànàü vede ÷ravaõàt /
àtmabrahmàdi÷abdà÷ca sàkùàdvacanavçttyà pårõàbhidhàyino yadà yasmàttadà tasmàt ÷rutaparityàga iti /


*3,186*

na kevalaü ÷rutaparityàgaþ kintu sarvatràpi vàkyeùva÷rutakalpanaü ca syàt /
katham /
màyà÷abalasya brahmaõo vandhyàputropamatvàt /
tatkatham /
vinà mànam /
mànàbhàvàt /
tadapi katham /
÷rutiùvàtmabrahmàdi÷abda÷ravaõàtteùàü ca pårõàbhidhàyitvena màyà÷abalaviùayatvàt /
nanu yuùmàbhireva janmàdisåtre màyà÷abalasya lakùyatvenàïgãkçtatvàtkathaü (tat)vandhyàputropamamiti /
maivam /
prathamasåtre jij¤àsyatayoktasya sarvaj¤asya sarva÷akteþ parabrahmaõa evàsmàbhirjagajjanmàdikàraõatvena lakùitatvàïgãkàràdityàdyasåtratàtparyam /
àtma÷abdoditasyeti dvitãyasya /
àtmàdi÷abdaþ parõàrtho 'pi dç÷ye ÷ruto gauõaviùaya iti niyamaü yo bravãti sa tathàvidhàtma÷abdoditasya j¤ànaü muktàvasàdhanamevàha /
gauõàtmaj¤ànasya mokùasàdhanatvànupapatteþ /
tathàcàsya ÷rutaparityàgaþ syàt /
dç÷yàtmaj¤ànasya mokùasàdhanatàyà"yasyànuvittaþ' ityàdau ÷rutatvàditi /

na caivamàpàdite ÷rutaparityàgà÷rutakalpane ÷akyàïgãkàre ityàha- yatreti //

%<... yatraikamapi loko jugupsate  // MAnuv_1,1.128ab //>%


NYâYASUDHâ:
yatra yayormadhye ekamapi prasaktam /
kimubhayamiti ÷eùaþ /


*3,190*

atha lokajugupsitamapãdamubhayaü na dåùaõaü mametyabhyupeyàttatràha- niyameneti //


*3,191*

%<niyamenobhayaü syàddhi yasya svaparayormate  // MAnuv_1,1.128cd //
alaïkçtaþ sadaivàyaü durghañaireva bhåùaõaiþ  // MAnuv_1,1.129ab //>%

NYâYASUDHâ:
asmàbhiràpàdyate pareõàïgãkriyate /
nahi lokajugupsitaü nàmaikaü pratij¤àhànyàdikamiva nigrahasthànamasti /
lokasyàvyavasthitatvàt /
"gatànugatiko lokaþ' iti vacanàditi manvàneneti svaparayormate matena /
yasya niyamenobhayamidaü syàdayaü durghañairaïgãkàrànarhairbhåùaõairviparãtalakùaõayà dåùaõairahaïkçtaþ syàt /
yadi ÷rutamapi vi÷uddhaü brahma parityajyate tarhi sakalo 'pi vedàrthastyajyatàmavi÷eùàt /
yadi cà÷nutamapi màyà÷abalaü brahma kalpyate /
tadà caityavandanàdeþ svargasàdhanatvàdera(dikama)pi kalpanã(yaü)yatvaü syàt /
vi÷eùàbhàvàdityà÷ayaþ /


*3,192*

$÷rutahàne mahàpratyavàyaþ$

na kevalaü ÷rautasya paramàtmanastyàge 'tiprasaïgamàtram /
mahàpratyavàyo 'pyastãtyàha- andhamiti //

%<andhantamo nityuduþkhaü tasya syàd vasanadvayam  // MAnuv_1,1.129cd //>%

NYâYASUDHâ:
andhayatãtyandham /
alaïkçtasya vasanàbhyàü bhàvyam /
"vastrahãnamalaïkàraü ghçtahãnaü tu bhojanam /
bhàvahãnaü tu sallàpaü na pra÷aüsanti paõóitàþ' //
iti vacanàt /
ato vasanadvayamidaü syàditi parihàsaþ /
atra pramàõamàha- anandà iti //

%<anandà nàma te lokà andhena tamasà'vçtàþ  /
tàüste pretyàbhigacchantyavidvàüso budho janàþ  // MAnuv_1,1.130 //
asuryà nàma te lokà andhena tamasà'vçtàþ  /
tàüste pretyàbhigacchanti ye kecàtmahano janàþ  // MAnuv_1,1.131 //
ityàdi÷rutayo mànaü ÷ata÷o 'tra samantataþ  // MAnuv_1,1.132ab //>%

NYâYASUDHâ:
na vidyante nanda ànando yeùu te anandàþ te iti prasiddhàþ /
bodhanàd bhudvedastasmàdapi ye 'vidvàüso vedena mukhyayà vçttyà pratipàditamapi paramàtamasvaråpamapalapanta ityarthaþ /
suùñhu ramaõaviruddhatvàdasurapràpyatvàccàsuryàþ /
àtmahano vedavàcyaparamàtmatyàginaþ /
atra uktàrthe /
samantataþ sarvàsvapi ÷àkhàsu /


*3,195*

dç÷ye vastuni ÷ruta àtma÷abdo gauõapara iti niyamaü hetvantareõàpàkurvatsåtraü pañhitvà såtre sàdhyanirde÷àbhàvena sàkàïkùaü vàkyaü pårayati- heyatveti //

 //  oü heyatvàvacanàcca oü //

#<heyatvàvacanàc ca  | BBs_1,1.8 |>#

%<heyatvàvacanàccaiva nàtmà gauõaþ ÷rutau ÷rutaþ  // MAnuv_1,1.132cd //>%


NYâYASUDHâ:
$heyatvàvacanàt upàdeyatvàcca nagauõaþ àtmà$

eva÷abdo naiveti sambaddhayate /
dç÷yatveneti ÷eùaþ /

evaü såtrasvaråpaü nirdhàrya vyàcaùñe- tameveti //

%<tamevaikaü jànathànyà vàco mu¤catha ceti ha  /
ukta àtmà kathaü gauõo heyapakùe hyasau ÷rutaþ  // MAnuv_1,1.133 //>%


*3,195f.*

NYâYASUDHâ:
dç÷ya àtmà gauõa eveti niyamamaïgãkurvàõena"tamevaikaü jànatha àtmànamanyà vàco vimu¤catha, amçtasyaiùa setuþ'
iti ÷ruto 'pyàtmà gauõo 'ïgãkaraõãyaþ /
tasya taü jànatheti dç÷yatva÷ravaõàt /
kathaü càyaü gauõo 'ïgãkartaü ÷akyaþ /
yato 'sau gauõo mumukùuõà heyeùu"àtmà vàco vimu¤catha' iti ÷rutaþ /
asya ca heyatvàvacanàt /
pratyuta tamevaikaü jànathetyupàdeyatvavacanàcca (iti) /
ca÷abdo vàkyàrthadvayasamuccayàrthaþ /
hetyà÷carye /


*3,197*

nanu gauõànàmapi brihmàdidevatànàmupàdeyatvaü vakùyati aïgàvabaddhàstvityàdau /
ato 'naikàntiko 'yaü heturityata àha- parivàratayeti //

%<parivàratayà gràhyà api heyàþ pradhànataþ  // MAnuv_1,1.134ab //>%

NYâYASUDHâ:
satyaü viùõuparivàratayà gràhyà brahmàdayaþ(dyàþ) /
tathàpi pradhànatvena heyà eva /
pràdhànyena copàdeyatvamatra hetutvena vivakùitam /
amçtasyaiùa seturiti vàkya÷eùàt /
ato na vyabhicàra iti /


*3,198*

$pårõatvasvàpyatvakathanàt nirguõasyaiva vàcyatvam$

evamàtma÷abdasya nirguõaviùayatvamupapàdya nirguõasyaiva vàcyatvaü samarthitam /
hetvantareõàsyaivàrthasyopapàdakam"svàpyayàt' iti såtraü vyàcaùñe- pårõasyeti //


*3,199*

 //  oü svàpyayàt oü //

#<svàpyayàt  | BBs_1,1.9 |>#

%<pårõasya pårõamàdàya pårõamevàva÷iùyate  // MAnuv_1,1.134cd //
iti svasyaiva pårõasya pårõe 'pyaya udàhçtaþ  // MAnuv_1,1.135ab //>%

NYâYASUDHâ:
pårõasyetyasyàü ÷rutau tàvatkasyacinmahàpralaye svasya svasminnevàpyayo nànyatralãnabhàva udàhçtaþ /
svàpyaya÷abda÷ca sautra upalakùaõamàtram /
pårõatvamapyudàhartavyam /
tàbhyàmasau nirguõa iti j¤àyate /
÷rutyuktatvàcca vàcya ityato nirguõasya vàcyatvasiddhiriti /


*3,201*

nanu svàpyayaþ pårõatvaü ca saguõasya kiü na syàt /
maivam /
saguõasya svàpyayànupapattistàvadbhàùya evoktà /
pårõatvànupapattimàha- kathamiti //

%<kathaü màyàvyavacchinnaþ pårõo mukhyatayà bhavet  // MAnuv_1,1.135cd //>%


NYâYASUDHâ:
vyàghàtàditi bhàvaþ /


*3,202*

$gatisàmànyàditi såtrollaïghane nimittakathanam$


#<gatisàmànyàt  | BBs_1,1.10 |>#

atra gatisàmànyàditi såtraü na tàvadbrahmaõo vàcyatvasamarthanàrtham /
kintu ÷àstrasyànantatvànna sarva÷àstrapratipàdyatvaü brahmaõo ni÷cetuü ÷akyamityà÷aïkitadoùaparihàràrthamityataþ prakaraõa÷uddhayà vyabhicaravyàsustadullaïghitavàn /
vyàkhyàsyati caitaduttaratra /
såtrakàrasyàpi prakaraõasàïkayarsyaitadeva prayojanam yadàkùepadvayasamàdhànasya pårvasåtrasthasaü÷abdàrthasamarthanamekameva prayojanamiti såcanàt /
tena càvçttyà saü÷abdasyànekàrthatàj¤àpanam /
anyathaikenàrthena caritàrtasyàrthàntaraü na j¤àyeta /
tathàca na lakùaõadvayasya ÷àstrãyatà syàditi /


*3,203f.*

$÷rutatvàcca nirguõasyavàcyatvam$

upapattyantareõa nirguõasya brahmaõo vàcyatvamupapàdayituü såtram ÷rutatvàcceti /
 //  oü ÷rutatvàcca oü //

#<÷rutatvàc ca  | BBs_1,1.11 |>#

tasyàrthaþ /
"eko devaþ' ityasyàü ÷rutau nirguõasya brahmaõaþ ÷rutatvàccàsya vàcyatvamupapannamiti /

atra ÷ruto 'pi saguõaþ kiü na syàdityata àha- padaü ceti //


*3,204*

%<padaü ca nirguõa iti kathaü gauõaü vadiùyati  // MAnuv_1,1.136ab //>%
NYâYASUDHâ:
atra hi vàkye kevalo nirguõa÷ceti ÷råyate /
nirguõa iti ca padaü kathaü gauõaü vadiùyati /
vyàhatatvàt /
ato na saguõo 'tra ÷ruta iti /


*3,206f.*

$lakùyatve'pi lakùyapadàdapi vàcakatvasamarthanam$

satyamasyàü ÷rutau nirguõàdipadapratipàdyaü nirguõaü brahmeti /
kintu lakùaõayaiva /
tathàca kathamanena nirguõasya vàcyatvasiddhiþ /
naca vàcyaü nirguõa÷abdena nirguõaü cellakùyaü tarhi tadvàcyaü vàcyam /
vàcyàrthadvàratvàllakùaõàyàþ /
naca saguõaü nirguõapadavàcyam /
vyàghàtàt /
saguõasya nirguõatvaü tathà sati syàditi /
guõàbhàvavi÷iùñasya vàcyatvàïgãkàràt /
nirvikalpakasvaråpamàtrasyopalakùyatvàt /
ekameva hi nirvi÷eùaü vastu paramasåkùmaü guõàbhàvàdyupàdhibhirãùatsthålaü jàtam /
guõàdyupàdhibhistu sthålataramityato nirguõa÷abdena guõàbhàvavi÷iùñavàcyadvàrà svaråpamupalakùyamiti na ka÷cidvirodhaþ /
evaü pårõàdipadànàmapi lakùaõàprakàro draùñavya ityà÷aïkayoktameva parihàraü na vismaretyàha- guõàbhàveti //


*3,207*

%<guõàbhàvopalakùyaü cet padaü tadapi vàcakam  // MAnuv_1,1.136cd //>%

NYâYASUDHâ:
nirguõapadena guõàbhàvavi÷iùñavàcyadvàropalakùyaü cecchuddhaü brahma manyasa ityarthaþ /
api tathàpi, tatpadaü lakùyapadam /
brahmaõo vàcakamaïgãkaraõãyam /
tathàca vàcyatvamevàpatitamityarthaþ /


*3,209*

$sarvadoùàspadatvàt avàcyatvamataü nàdaraõãyam$

nanu lakùyapadenàpi brahma lakùyameva na vàcyamiti cenna /
anavasthàyà uktatvàt /
ki¤ca nirguõapadalakùyamityanenàpi lakùyatve kimasya vàcyam /
na tàvadanyat /
tatra nirguõapadasyaivà÷ravaõena tallakùyapadasya dårotsàritatvàt /
÷uddhaü cetkiü lakùaõayà /
ki¤caivaü yadyadbrahmatayà pratipàdyate tattadbrahmeti vadatà sàdhu samarthito brahmavàda ityà÷ayavànadhikaraõàrthamupasaüharati- ata iti //

%<ato 'navasthitimukhasarvadoùamahàspadam  /
kathametanmataü sadbhiràdriyeta vicakùaõaiþ  // MAnuv_1,1.137 //>%

NYâYASUDHâ:
etanmataü brahmaõo 'vàcyatvamatam /
anàdaraõe ca siddhaü sarva÷àstramukhyàrthatvaü brahmaõa iti ÷eùaþ /


*3,210*

evamãkùaternà÷abdamityàrabhya ÷rutatvàccetyantàni såtràõi svamatena vyàkhyàya pareùàü vyàkhyànaü pratyàkhyàti- naceti //

%<naca sàïkhayaniràkçtyai såtràõyetànyacãkëpat  /
bhagavàn ...  // MAnuv_1,1.138a-c //>%

NYâYASUDHâ:
"sarvaj¤aü sarva÷aktijagadutpattisthitinà÷akàraõaü brahma vedàntavedyamityuktam /
tatra sàïkhayà manyante /
yàni brahmaõo jagatkàraõatvapratipàdakatayàbhyugatàni"sadeva somyedamagra àsãt' ityevamàdãni vàkyàni tàni sarvàõi triguõamacetanaü pradhànameva jagatkàraõaü pratipàdayanti /
kutaþ /
brahmaõo j¤ànakriyà÷aktirahitatvàt /
j¤ànakriyàkàryadar÷anonneyasadbhàve hi te /
naca j¤ànakriye cidàtmanaþ staþ /
tasyàpariõàmitvàt /
ekatvàcca /
triguõe tu pradhàne pariõàmiti na tayorasambhavakàraõamastãtyatastadeva"sadeva somyedamagre' ityàdau jagatkàraõatayà pratipàdyata ityevaü pràpte pratividhãyate- ãkùaternà÷abdam iti //
na sàïkhayaparikalpitàmacetanaü pradhànaü jagataþ kàraõaü ÷akyaü vedàntavàkyeùvà÷rayitum /
a÷abdaü hi tat /
kathama÷abdatvam /
ãkùateþ /
tadaikùata bahusyàü prajàyeyeti, tattejo 'sçjata'"i aikùata lokànusçjà iti, sa imàüllokànasçjata',"sa ãkùàü cakre, sa pràõamasçjata' itãkùitçtva÷ravaõàtkàraõasya /
nacàcetanasya pradhànasyekùitçtvaü sambhavati /

nanvayamãkùatirgauõo vyàkhyeyaþ /
tatteja aikùata tà àpa aikùanteti gauõapràyapañhitatvàt /
yathàhyàsannapatanaü kålamàlakùya kålaü pipatiùatãtyupacàro dçùñaþ /
tathà'sannasarge pradhàne 'pyaikùatetyupacàro bhaviùyatãtyataþ parihàraü pañhati- gauõa÷cennàtma÷abdàt //
aptejasorivàcetane 'pi pradhàne gauõã'yamãkùatirityasat /
kutaþ /
àtma÷abdàt /
anena jãvenàtmaneti /
nahi jãva÷cetano 'cetanasya pradhànasyàtmà sambhavati /
sa àtmà tattvamasãti ca /
nahi cetanasya ÷vetaketoracetanaikyabodhanamupapannam /

athocyeta /
acetane 'pi pradhàne bhavatyàtma÷abdaþ /
àtmanaþ sarvàrthakàritvàt /
yathà ràj¤aþ sarvàrthakàriõi bhçtye mamàtmà bhadrasena ityàtma÷abdadar÷anàditi /
tatrottaram- tanniùñhasya mokùopade÷àt //
naivamàtma÷abdàlambanaü pradhànaü kalpyam /
sa àtmàtattvamasãti ÷vetaketostanniùñhàmupadi÷ya tasya tàvadeva ciramiti mokùopade÷àt /
na hyacetananiùñhasya mokùo yuktaþ /


*3,210f.*

syàdetat /
brahmaiva j¤ãpsitam /
tacca na prathamaü såkùmatayà ÷akyaü ÷vetaketuü gràhayitumiti tatsambaddhaü pradhànameva sthålatayà'tmatvena gràhyate /
arundhatãmivàtisåkùmàü dar÷ayituü tatsannihitàü sthålatàrakàü dar÷ayantãyamarundhatãti /
asyàü ÷aïkàyàmuttaram- heyatvàvacanàcca //
evaü sati sthålatàràvannàyamàtmeti heyatvaü bråyàt /
nacaivamabravãt /
ato naiùà kalpanà yuktà /
ca÷abda ekavij¤ànena sarvavij¤ànapratij¤àvirodhaü samuccinoti //


*3,211*

svàpyayàt //
sacchabdavàcya prastutya svaü hyapãto bhavatãtyucyate /
nahyacetane cetanasyàpyayaþ suptau laye ca sambhavati /
ata÷ca na pradhànaü sacchabdavàcyam /

gatisàmànyàt //
yadi ca kvacidapyacetanaü pradhànaü jagataþ kàraõamucyeta vedànteùu /
tathà sati katha¤cidãkùaõàdikaü kalpyeta /
na caivam /
ato vedàntotpàdyàyà gateravagateraikaråpyàcca na pradhànaü jagatkàraõamiti //

÷rutatvàcca //
sa kàraõaü kàraõàdhipàdhipa iti sàkùàtsarvaj¤asye÷varasya jagatkàraõatvaü ÷råyate /
ata÷ca na pradhànaü jagatkàraõaü vedàntavedyam /
j¤ànakriyà÷aktã tvapariõàmino 'pã÷varasya savituriva yujyete /
ityevaü sàïkhayaniràkaraõàyaitàni såtràõi bhagavànsåtrakàra÷cakàra'  /
iti yanmàyàvàdino vadanti tannetyarthaþ /
kuto neti cet na /
såtràkùaràõàmanànuguõyàt /


*3,218*

$paràbhimatàdhikaraõa÷arãraparàmar÷aþ$

tathà hi /
a÷abdaü hi taditi hetåkçtama÷abdatvaü nàma ÷abdagocaratvaü và ÷abdàvàcyatvaü và avaidikatvaü và kàraõatayàvaidikatvaü và /
sarvatràpyasiddhirityàha- nahãti //

%<... nahya÷abdatvaü pradhàne 'ïgãkarotyasau  // MAnuv_1,1.138cd //>%


*3,218f.*

NYâYASUDHâ:
asau sàïkhayaþ /
svasiddhena hetunedaü niràkaraõamiti cenna /
yato 'sau såtràkàro '÷abdatvaü pradhànenàïgãkaroti /
upapàdayiùyate caitat /
ki¤càdyapakùe pradhànasyàsattvamabhipretamuta pramàõàntaravedyatvam /
àdye tadupapàdanàyekùaterupanyàso 'nupapannaþ /
ata eva nottaraþ /
dvitãyo brahmaõyanaikàntikaþ /
tçtãyacaturthayoþ sàdhyàvi÷iùñatvam /
kiücekùaõenaiva neti pratij¤àtàrthasiddhàva÷abdaü hi taditi madhye hetvantarakalpanaü vyartham /
ãkùitçtvaü cekùaõaguõayogitvam /
tadbrahmaõyapi gauõameva nirguõatvavàdinàïgãkaraõãyam /
tathàca gauõa÷cediti vyartham /
kiücekùatergauõatvakalpanasya bàdhakàbhàvàmanuktavà'tma÷abdàdityasaïgatam /
pareõa pràyapàñhavirodhàt /
tanniùñhasya mokùopade÷àdityatra kiü pradhànaikyopade÷ànupapattirvà vivakùità /
tajj¤asya mokùànupapattirvà /
àdye brahmapakùe 'pi samàno doùaþ /
nahi jãvasyàpi brahmaikyopade÷o yukta ityuktamadhastàt /
dvitãyastvanupapanna eva /
àtmànàtmavivekàrthamanàtmaj¤ànasyàva÷yakatvàt /
àtma÷abdasya gauõatve codite bàdhakàbhàva eva vaktavyaþ /
heyatvàvacanàdityasya paricodanaivànupapannà /
nahi sàïkhayo 'dvaitaj¤ànàrthaü pradhànopade÷aü manyate /


*3,219*

heyatvàvacanaü cànaikàntikam /

annamayapràõamayàdãnàmabrahmatve 'pi heyatvàvacanàcca /
uttarottarabrahmatvavacanaü tatra j¤àpakamiti cet (na) /
atràpi tathàvidhaj¤àpakasaulabhyàt /
pratij¤àvirodhastu brahmavàda eva na pradhànavàde /
pradhànasya sarvàtmakatvàbhyupagamàt /

bhoktçvargasya na pradhànàtmakatvamastãti cet /
satyam /
brahmaõastu na ki¤cit /
etena svàpyayo 'pi nirastaþ /
ekãbhàvasya brahmapakùe 'pyabhàvàt /
pariùvaïgamàtrasya pradhàne 'pi sambhavàt /
brahmaviùayaü gatisàmànyaü parasyàsiddhameva /
ãkùaõàdinà tajj¤àpane prathamasåtreõa gatàrthatà /
ata eva ÷rutatvàdityasiddham /
gatàrthaü ca gatisàmànyenetyeùà dik /


*3,226*

$vàcyatvasamarthanameva prathamapratimàdyaü na sàïkhyaniràkaraõam$

astu và yathàkatha¤citsåtragamanikà /
tathàpi prakçtasaïgatiparyàlocanayàtra vàcyatvasamarthanamevopapannaü na sàïkhayaniràkaraõamityàha- samanvaya iti //

%<samanvaye pratij¤àte ÷abdagocarataiva hi  /
prathamapratipàdyà syàt ...  // MAnuv_1,1.139a-c //>%

NYâYASUDHâ:
tattu samanvayàditi samastasyàpi ÷àstrasya brahmaõi samanvaye pratij¤àte sati yadyapi mukhyayà vçttyà ÷abdagocaratà sàïkhayaniràkaraõaü cetyubhayamapi pratipàdyaü bhavati /
ubhayàbhàve 'pi samanvayànupapatteþ tathàpi ÷abdagocarataiva prathamapratipàdyà syàt hi yasmàttasmàtsaivàtra pratipàdyate na sàïkhayaniràkaraõam /
tatpunarãkùatikarmavyapade÷àtsa ityàdau kariùyata iti /
kutaþ÷abdavàcyatàyàþ prathamapratipàdyatvamityata àha- tadabhàva iti //

%<... tadabhàve kuto 'nvayaþ  // MAnuv_1,1.139d //>%

NYâYASUDHâ:
avàcyatve hi brahmaõi ÷abdasambandha evànupapannaþ /
jagatkàraõatvàdivàkyavicàrastu dåre /
sàïkhayaniràkaraõàbhàve tu sçùñayàdivàkyànàmeva samanvayànupapattiþ /
ataþ prathamaü vàcyatvasamarthanena samanvayasambhàvanàyàü satyàü vàkyavi÷eùaniùñhasya vicàrasya pa÷càdavasara iti /


*3,227*

$samanvayakathanàt na lakùaõàbhipretàsåtrakàrasya$

nanu vàcyatvàbhàve 'pi lakùaõayà vçttyà samanvayo bhaviùyatãtyavàcyatvàkùepaü nirdalatayopekùya såtrakàreõàdau sàïkhayamataü niràkçtamityaïgãkàre kathamasaïgatirityata àha- kathaü ceti //

%<kathaü ca lakùaõàvàdã bråyàd brahmasamanvayam  // MAnuv_1,1.140ab //>%

NYâYASUDHâ:
syàdevam /
yadi såtrakàraþ ÷abdànàü brahmaõi lakùaõàmabhipreyàt /
na caitadasti /
yadi såtrakàro brahmaõi ÷abdànàü lakùaõàmabhipraiti /
tadà kathaü samanvayaü bråyàt /
kintvanvayamàtraü bråyàt /
samanvayaü càbravãt /
tena j¤àyate na lakùaõà såtrakàrasyàbhipretà kiü nàma mukhyavçttireveti /


*3,228*

$samanvayaþ vàcyàrthe eva ghañane na lakùyàrthe$

samanvayaü bruvatà kathaü mukhyavçttirabhipreteti j¤àyata ityata àha- yo 'sàviti //

%<yo 'sau ÷abdasya mukhyàrthastatraiva syàt samanvayaþ  // MAnuv_1,1.140cd //>%

NYâYASUDHâ:
samãcãno (hi) anvayaþ samanvayaþ /
saca ÷abdasya vàcyàrtha eva ghañate /
tatraiva sàkùàcchaktimattvàt /
lakùyàrthe tu vàcyàthardvàreõànvayo na samãcãnaþ /
ataþ samanvaya÷abdaü prayu¤jànena såtrakçtà vàcyavàcakabhàva eva pratij¤àta iti j¤àyate /
sa càvàcyatva÷aïkàniràsamantareõa sarvathàpyasambhàvitaþ syàditi vàcyatvasamarthanameva pràthamikamiti /
idaü càbhyupagamyoktam /
lakùaõàvàde 'nvaya eva nopapadyate /
kutaþ samanvayaþ /
samãcãnatà tu tàtparyavattà /
sà ca làkùaõike 'pyarthe ÷abdànàü sambhavatãti na samanvayasiddhayarthaü vàcyatvaü samarthanãyamiti cenna /
saü÷abdasàrthàntaraü vyàkhyàyàmapi jaghanyavçttyà lakùaõayà samanvayà÷rayaõanibandhe kàraõàbhàvàt /


*3,229*

$janmàdikàraõe samanvayasyoktatvàt na nirguõe samanvayaprasaïgaþ$

nanvasti kàraõam /
tattu samanvayàditi nirguõe hi brahmaõi samanvayaþ såtrakçtà pratij¤àtaþ /
na ca tatra ÷abdànàü vacanavçttiþ sambhavati /
tasyà dravyàdisambandhanibandhanatvàt /
nirguõe ca tadabhàvàt /
ato j¤àyate lakùaõà'÷rità såtrakçteti /
evaüca sati saü÷abdasyàpyukta evàrtho ni÷cãyata iti /
syàdapyevam /
yadi nirguõe samanvayaþ pratij¤àtaþ syàt /
na caivam /
tathà hi kimatra nirguõasya prakçtatvàttaditi tatparàmar÷o 'ïgãkriyate /
uta saguõasya prakçtatve 'pi tatparàmar÷àsambhavena jahadajahallakùaõayà nirguõaparàmar÷o 'bhyupeyate /
àdyaü dåùayati- janmàdãti //

%<janmàdikàraõe sàkùàdàha devaþ samanvayam  /
uktaü tadeva jij¤àsyaü kvàvakà÷o 'tra nirguõe  // MAnuv_1,1.141 //>%

NYâYASUDHâ:
atra tattu samanvayàditi såtre /
nirguõe samanvayasyàvakà÷aþ prasaïgaþ kvàsti /
nàstãtyarthaþ /
kutaþ /
yato 'tra trisåtçyàmatãtàyàm /
nirguõe viùayasaptamãyam /
nirguõasyàvakà÷aþ (prasaïgaþ) kvàsti /
na kvàpãtyarthaþ /
katham /
lakùaõasåtre janmàdikàraõatvena lakùite hi brahmaõi ÷àstraü pramàõamabhidhàya tasya samanvayamàha såtrakàraþ /
naca tannirguõaü janmàdikàraõatvaguõayogàt /
nanu janmàdikàraõatvaü tañasthameva satbrahma lakùayatãti bråmaþ /
ato lakùaõasåtre prakçtaü nirguõamevetyata uktaü sàkùàjjanmàdikàraõa iti /
upapàditaü cettatraiva /

mà bhållakùaõasåtre nirguõasya prakçtatvam /
prathamasåtre jij¤àsyatayoktaü nirguõameva /
nahi tasya ka÷ciddharmaþ ÷råyata iti na vàcyam /
yatastadeva, janmàdisåtre janmàdikàraõatvena lilakùayiùitameva, jij¤àsyamuktam /
nahyanyajjij¤àsyatayà pratij¤àyànyasya lakùaõamucyate /
anupayogàditi /


*3,231*

$saü÷abdaprayogàdmukhyavçttireva yuktà na lakùaõà÷rayaõam$

dvitãyaü dåùayati- kathaü ceti //

%<katha¤càsambhavastasya mukhyàrthasya niràkçtau  // MAnuv_1,1.142ab //>%

NYâYASUDHâ:
tasyànukràntàyàü trisåtçyàü prakçtasya mukhyàrthasya vàcyasya samanvayaviùayatayà tyàge 'sambhavaþ katham, na katha¤cidityarthaþ /
ato nirguõasamanvayasyàpratij¤àtatvànna lakùaõà'÷rayaõamatra yuktam /
kintu prathamapràptayà mukhyavçttyaiveti /
tadartha eva saü÷abdo 'pãti /


$aj¤eyatvàt nirguõaü naprameyam$

ki¤ca nirguõaü cedatra tacchabdena paràmç÷yate /
tadà tatra lakùaõàpi na sambhavatãti vyarthaü samanvayasåtramàpannamiti vaktuü nirguõasyàprameyatvaü tàvatsàdhayati- màneneti //



*3,232*

%<mànena kena vij¤eyamavàcyàj¤eyanirguõam  // MAnuv_1,1.142cd //>%

NYâYASUDHâ:
nirguõaü vastu kena mànena vij¤eyam /
na kenàpi /
kutaþ /
aj¤eyatvàt /
j¤eyameva hi prameyaü dçùñaü ghañàdi /
÷abdapramàõàviùayatve 'vàcyatvaü hetuþ /
vàcyasyaiva tadviùayatvadar÷anàt /
j¤eyatvàïgãkàre ca nirguõatvavyàghàtàt /


*3,234*

$nirguõasya ameyatve lakùaõayàpi vçttirnasaübhavati$

astvaprameyameva nirguõaü brahma, tataþ kimityata àha- ameyaü cediti //

%<ameyaü cenna ÷àstrasya tatra vçttiþ katha¤cana  // MAnuv_1,1.143ab //>%

NYâYASUDHâ:
nirguõaü brahmàmeyaü cedaïgãkçtam /
tarhyameyatvàttatra ÷àstrasya katha¤canalakùaõayàpi vçttirna sambhavatãti samanvayasåtraü vyatharmeva pràptam /
lakùaõà hi lakùyàrthapramitipårvikà dçùñà /
nahi tãraü svaråpato gaïgàsambandhitvena ca pramàõato 'pratipannaü gaïgà÷abdena j¤àpyate /
làkùaõiko 'pi hi ÷abdo lakùyapramotpàdàya prayujyate /
anyathà prayojanàntaràbhàvena vaiyarthyaprasaïgàt /
tathà càprameye hetuphalayorasambhavàtkathaü lakùaõàsambhavaþ /
nanu prasiddhireva lakùaõàheturna pramàõaprasiddhiþ vi÷eùaõavaiyarthyàt /
tathàca svataþ siddhe kathaü lakùaõà na sambhavatãti /
evaü tarhi sutaràü lakùaõà nopapadyata iti vakùyati /
nanu làkùaõikàþ ÷abdà lakùyapramàmanutpàdayanto 'pi viparãtàkàravyàvartanena (eva) prayojanavanto bhaviùyantãti /
na /
niràkçtatvàditi /


*3,235*

$j¤ànànandàdyanantaguõàrõavatvena saguõaü parabrahmaiva jij¤àsyam$

nirguõe samanvayaü niràkçtya vyatirekamukhenopasaüharati- tasmàditi //

%<tasmàcchàstreõa jij¤àsyamasmadãyaü guõàrõavam  // MAnuv_1,1.143cd //
vij¤eyavàcyalakùyatvapårvà÷eùavi÷eùataþ  // MAnuv_1,1.144cd //>%

NYâYASUDHâ:
yato nirguõe samanvayo nopapannaþ /
tasmàdasmadãyaü saguõameva paraü brahma ÷àstreõa jij¤àsyamaïgãkaraõãyam /
nanu pårvaü viùõorjij¤àsyatvamuktam /
idànãü tu saguõasya brahmaõa iti virodha ityata uktam- vàsudevàkhyamiti //
tathàpi pràk saguõasya heyatvàdikamabhihitam, idànãü tu jij¤àsyatvamiti kuto na virodha ityata uktam- guõàrõavamiti //
pårvamanirvacanãyàvidyàvacchinnasya saguõasyàpràmàõikatvam pràkçtasattvàdiguõabaddhasya heyatvàdikaü càbhihitam /
idànãü tu j¤ànànandàdyanantaguõàrõavatvena saguõaü parabrahmopàdeyamucyata iti ko virodhaþ /
arõava ivàcaratãti kvipi kçte 'õarvateþ pacàdyaci kçte 'rõava÷abdaþ triliïgaþ sàdhuþ /
nanvekamevàdvitãyamiti brahmaõo nirguõatvamabhidhãyate, ataþ kathaü guõàrõavatvamityata uktam- advandvamakhilottamamiti //
advandvamasamam /
samàdhikaràhityaü ÷rutyartha ityarthaþ /


*3,237*

$sarvapramàõàviùyatvàt nirguõaü brahma ÷a÷aviùàõayitam$

na kevalaü nirguõe ÷àstrasamanvayo nopapadyate /
kintu tasya sattvamevànupapannamityàha- vij¤eyetir //

%<vij¤eyavàcyalakùyatvapårvà÷eùavi÷eùataþ  // MAnuv_1,1.144cd //
nirgataü manaso vàco ...  // MAnuv_1,1.145a //>%



*3,237f.*

NYâYASUDHâ:
dvandvàtparastvapratyayaþ pratyekamabhisambaddhayate /
pårvapadena råpàdãnàü grahaõam /
tannirguõaü brahma nàstyeveti bahireva pratij¤à draùñavyà /
kutaþ /
manaso vàca÷càgocaraü yataþ /
upalakùaõametat /
sarvapramàõàgocaratvàccha÷aviùàõavaditi draùñavyam /
gavàü j¤ànànàü caro vçttirasminniti gocaram /
viùaya iti yàvat /
tena napuüsakopapattiþ /
sarvapramàõàviùayatvaü kuta ityata uktaü vij¤eyatvapårvavi÷eùebhyo nirgatamiti /
vij¤eyatvàbhàvànna kasyàpi pramàõasya viùayaþ /
vàcyatvalakùyatvasadç÷aguõayogitvàbhàvàcca na ÷àbdatvam /
råpàdyabhàvàcca na pratyakùatvam /
liïgasambandhàbhàvàcca nànumeyatvamiti /


*3,239*

nanu pramàõagocarasyàpi nirguõasya svaprakà÷atayà siddhirbhaviùyatãtyata àha- yadãti //

%<... yadi tat syàdagocaram  /
astu tanmà vaded vàdã nacàsmacchàstragaü tu tat  // MAnuv_1,1.145b-d //>%

NYâYASUDHâ:
evamapi yadi svaprakà÷atayà tadbrahma syàt tarhyastu /
kintu samanvayaviùayatayà na vaktavyam /
yato 'smacchàstragaü vedàdiviùayo na bhavati /
tadviùayatve svaprakà÷atvahàniprasaïgàt /
prakà÷àntaravyàvçttirhi svaprakà÷a÷abdenàbhipretà màyàvàdinà /
tadidamekaü sandhitsato 'nyaccyavata ityàyàtam /
yadbrahmàstitvamabhilaùitaþ ÷àstràviùayatvamàpatitam /
vàdãti parihàsaþ /
mà÷abdo 'yaü na màï /
ato liïà sambandhaþ /


*3,241*


$vacanajanyaj¤ànàviùayatayà svaprakà÷atvaü vacanajanyaj¤ànaviùayatayà iti vacanaviùayatvaü vyàhatam$

àha /
svaprakà÷asyàpi brahmaõo na ÷àstraviùayatvaü viruddham /
vacanajanyasphuraõà÷rayatayà tatkarmatayà và vacanaviùayatvàbhàvena svaprakà÷atvam /
vacanajanyavçttivyàpyatayà tadviùayatvaü ceti vyavasthopapatteriti /
tadasat /
sphuraõaü hi j¤àtatà và j¤ànaü và /
nàdyaþ /
svaråpasyaiva niràkariùyamàõatvàt /
dvitãye 'pi j¤ànà÷rayatayà viùayatvaü na kvaciditi karmatvamevà÷rayaõãyam /
j¤ànakarmatvaü ca j¤ànaviùayatàtiriktaü nàsti /
tata÷ca vacanajanyaj¤ànàviùayatvamuktaü syàt /
vçttiriti ca j¤ànaü tadatiriktaü bodhyate /
na tàvattadatiriktam /
pramàõàbhàvàt /
àdye tu vyàpyatvaü na viùayatvàtiriktaü niråpayituü ÷akyamiti vacanajanyaj¤ànaviùayatvamevoktaü syàt /
tathàca vyàghàtaprasaïgena naikamapi siddhayatãtyà÷avànàha- avàcyamiti //

%<avàcyaü vàcyamityuktavà kimityunmattavanmçùà  /
asmacchàstrasya cauryàya yatate svoktidåùakaþ  // MAnuv_1,1.146 //>%

NYâYASUDHâ:
avàcyaü vacanajanyaj¤ànaviùayaþ ityuktavà puna÷ca vàcyaü vacanajanyaj¤ànaviùayo bhavatãtyunmattavatsvoktidåùako vyàhatabhàùã /
kimiti mçùà vçthaivàsmacchàstrasya vedasya cauryàya nirguõaviùayatayà yojayituü yatate /
nahi vyàhatabhàùiõaþ ki¤citsiddhayati /
unmattavaccoravacceti /


*3,243*

$÷rutisåtrayoþ saguõaviùayatvena na nirviùayatvàpattiþ$

syàdetat /
÷rutisåtrayostàvadekàrthatvaü yuktam /
anyathà karaõetikartavyatàbhàvànupapatteþ /
÷rutaya÷copakramàdiva÷àt nitya÷uddhabuddhamadvitãyaü nirguõameva pratipàdayantyo niravakà÷àþ pratãyante /
tatastanmãmàüsàpi tadviùayaiva /
tathà cànyathànupapatteyarthàkatha¤cit ÷rutisåtrayornirguõaviùayatvamupapàdanãyam /
anyathà viùayàbhàvenàpràmàõyàpatterityata àha- janmàdãti //

%<janmàdikàraõaü yattat sàkùànnàràyaõàbhidham  /
vadantu ÷rutayo brahma ÷àstraü caitat tadarthataþ  // MAnuv_1,1.147 //
pravçttamastvavàcyaü te maiva bråyàþ katha¤cana  // MAnuv_1,1.149ab //>%

*3,243f.*

NYâYASUDHâ:
na ÷rutisåtrayornirviùayatvàpattibhayenàvàcyasyàpi tadviùayatvaü kalpyam /
saguõaviùayatvena saviùayatvopapatteþ /
nacopakramàdivaiguõyam /
"yato và imàni bhåtàni jàyante' ityàdau sàkùàjjanmàdikàraõatvena,"nàràyaõaü mahàj¤eyam' iti nàràyaõàdi÷abdoditaguõavattayà ca sarvatra saguõasyaiva pratãteriti bhàvaþ /


*3,245*

sarvapramàõàviùayasya ÷àstraviùayatvàïgãkàre yo vyàghàta ukto nàsau sukùmekùikàmà÷ritya /
yena sukùmekùikàyàmavidyamànamapi dåùaõaü sphuratãti ÷aïkayeta /
yathà'ha
"na càtràtãva kartavyaü doùadçùñiparaü manaþ /
doùo hyavidyamàno 'pi tatparàõàü pradç÷yate' //
iti /

kintu sthåladçùñibhirapyayaü vyàghàtaþ suj¤àna ityà÷ayavànàha- sarva÷abdairiti //

%<sarva÷abdairavàcyaü taduktavà tadviùayaü punaþ  // MAnuv_1,1.149cd //>%


*3,246*

NYâYASUDHâ:
unmattaü vyàhatabhàùiõam /


$mukhyavçtyà samanvayapratipàdanamevàtra na sàïkhyaniràkaraõam$

nirguõe brahmaõi samanvayaniràkaraõamupasaüharati- mà vada iti //

%<mà vado mà vijànãhi tyajàsmacchàstracoratàm  // MAnuv_1,1.149*>%
NYâYASUDHâ:
yato vaktuü j¤àtuü ca na ÷akyaü tasmàcchàstrasya tadviùayatvàgraho 'pi tyàjya iti bhàvaþ //
mà vada iti //
sma÷abdo 'tràdhyàhàryaþ /
tena ca laïupapattiþ /
mà vijànãhãti mà÷abdo 'yam /
ato nirguõe samanvayasyàpratij¤àtatvàdvacanavçttyaiva samanvayo 'yamiti vàcyatvasamarthanameva prathamasaïgataü na sàïkhayaniràkaraõamiti siddham /


*3,248*

$svavyàkhyànadàróhyàya paraniràkaraõaü na doùamàvahati$

nanu yathà såtràvivakùitaü sàïkhayaniràkaraõaü kurvato mama doùaþ tathà manniràkaraõaü kuvarto bhavato 'pi kathaü na doùaþ syàt /
na hãdaü kasyacitsåtrasyàrthatayocyata ityata àha- vayamiti //

%<vayaü tvàü ÷rutiyuktibhyàü baddhvàsmacchàstrama¤jasà  /
vicàrayàmaþ ÷rutibhiryuktibhi÷caiva sàdaram  // MAnuv_1,1.150 //>%

NYâYASUDHâ:
tvàmapavyàkhyàtàraü ÷rutiyuktibhyàü baddhvà niràkçtyàsmacchàstraü vedaü såtrasåcitàbhiþ ÷rutibhiryuktibhi÷cà¤jasà nairantaryeõa sàdaraü ca ÷iùyairvicàrayàma iti /
anenedamuditaü bhavati /
yàvadàpàtaramaõãyaü pareùàü vyàkhyànaü ÷iùyàþ pa÷yeyuþ, na tàvadasmadukte såtràõàü nijàrthe 'pya¤jasà'daraü kuryuþ /
kimasau såtràrthaþ kiü vàyamiti sandehàvaskandanàt /
niràkçte tvapavyàkhyàne nairantaryàdaràbhyàmasmaduktameva (såtrà)arthamupàdàya ÷àstràrthamãmàüsàyàü nirvicikitsàþ pravarteran /
ato mà(nàma)bhådayaü såtràrthastathàpi såtràrthagrahaõopàyatvàdvayàkaraõàdàvudàharaõapratyudàharaõapradar÷anàdivanna ka¤cana doùamàvahati /
kiü nàma guõahetureva bhavatãti /


*3,249*

$avàcyàj¤eyàdãnàü ÷rutyantareõa arthakathanam$

nanu yadi vàcyameva brahma ko 'rthastarhyavàcyatvàdyabhidhàtrãõàü ÷rutismçtãnàmityataþ ÷rutyantareõaiva tadarthamàha- adbhutatvàditi //


*3,250*

%<adbhutatvàdavàcyaü tadatarkyàj¤eyameva ca  /
anantaguõapårõatvàdityåde paiïginàü ÷rutiþ  // MAnuv_1,1.151a-d //>%

NYâYASUDHâ:
à÷caryatamatvàt /
kathamà÷caryatamatvam /
anantaguõapårõatvàt /
durlabhaü hyà÷caryaü bhavati /
na hyanantaguõapårõaü sulabham /
bhàsanopasambhàùetyàtmanepadam /
vàcyatvasyopapàditatvàt /
arthakathanamàtreõaivàlam /
÷rutyudàharaõaü tu dàróhyàrthamityavagantavyam /


*3,251*

$vàcyasyàvacyatvaü loke'pi råóhitaþ siddham$

à÷caryaü hi vastu vàcyamapi na tena tenàkàreõa vi÷eùato nirdoùyuü ÷akyate /
vyutpattyabhàvàt /
vàïmanasayorvyàkulatvàdvetyato 'vàcyamityucyate /
mukhyàtikrameõàmukhyaprayoge kiü prayojanamiti cet /
syàdayaü prayojanànuyogo yadyayaü svatantraprayogaþ syàt /
naitadasti /
råóhatvàt yathoktam,"råóhopacàro råóhalakùaõopacàro lakùaõà' iti /
anyo 'pyàha"mukhyàrthabàdhe tadyoge råóhito 'tha prayojanàt' iti /
tadidamàha- avàcyamiti //

%<avàcyamiti loke 'pi vaktayà÷càryatamaü bhuvi  // MAnuv_1,1.151ef //>%


*3,252f.*

NYâYASUDHâ:
$÷rutivyàkhyànasya kramànullaïghane nimittakathanam$

nanvetacchrutivyàkhyànaü såtravyàkhyànànantarameva kartavyam /
tatraiva pårvapakùa÷ruteþ ÷aïkitatvàt /
atra vyàkhyànaü tu na saïgatamiti /
maivam /
såtrapårvapakùiõevàpavyàkhyàtràpi lakùaõayà brahmaõi samanvayaü samarthayamànenaitacchrutismçtyupàdànasya kartumucitatvàt /
tathà cobhau pratisåtravyàkhyàpavyàkhyàpratyàkhyànayoravasàne ÷rutyàdivyàkhyànaü yuktameveti /


*3,253*

$adhikaraõopasaühàraþ$

tadevaü brahmaõo vàcyatvàdgatisàmànyàcca yuktaü samanvayasåtramiti siddham /
 //  iti ÷rãmannyàsudhàyàü ãkùatyadhikaraõam //






*3,255*

 //  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü ànandamayàdhikaraõam //


$adhyàyasvaråpaniråpaõam$


 //  oü ànandamayo 'bhyàsàt oü //
athàto brahmajij¤àseti yasya brahmaõo jij¤àsà vihità tatsvaråpaü janmàdyasya yataþ ÷àstrayonitvàditi lakùaõapramàõàbhyàü svetarasamastavastuvyàvçttatayàvadhàritam /
pramàõasyànyaparatva÷aïkayà lakùaõasyàtivyàptiþ samanvayasåtreõa parihçtà /
brahmaõa÷ca sakala÷àstrapramàõakatvàsambhàvanà÷aïkekùatyadhikaraõe niràkçtà /
nahi lakùaõapramàõaniråpaõavyatirekeõa vastuvicàraõaü nàmàsti /
sambhàvanayà tu na varatvavadhàraõàrthà /
apramàõatvàt /
kintu yatràsambhàvanayà samãcãnayorapi lakùaõapramàõayeratathàbhàva÷aïkayà pravçttisaïkocastatraiva sambhàvanopayogaþ /
vastutastu lakùaõapramàõàbhyàmeva vastuvyavasthetyato brahmasvaråpaniråpaõe 'va÷eùàbhàvàtkimànandamayo 'bhyàsàdityàdinàdhyàyenetyà÷aïkayàdhyàya÷eùasya kçtyamàha- evamiti //

#<ànandamayo 'bhyàsàt  | BBs_1,1.12 |>#

 //  oü ànandamayo 'bhyàsàt oü //

%<evaü ÷àstràvagamyatve vibhàgena samanvayam  /
ànandamaya ityàdinàdhyàyena vadatyajaþ  // MAnuv_1,1.152 //>%


NYâYASUDHâ:
satyam /
na brahmasvaråpaniråpaõe kimapyava÷iùyam /
tathàpi tattu samanvayadityupakramàditàtparyaliïgabalàtsakalasyàpi ÷àstrasya yo brahmaõi paramamukhyayà vçttyà pratipàdyapratipàdakatvalakùaõasamanvayo 'bhihitastameva samanvayaü vibhàgena prapa¤cenànandamaya ityàdinàdhyàyena vadati såtrakàra iti na vaiyarthyam /
tattu samanvayàditi hi pratij¤àmàtreõoktam /
tadyàvadudàharaõatvena vàkyavi÷eùànupàdàya vimar÷apårvakaü pårvottarapakùopàlambhasàdhanàbhyàü na prapa¤cyate tàvadanuktapràyamarkàkàritvàt /
anyathà paro 'pi hyanyadeva samanvayàdityuktavà kçtã syàt /
yadi hi pratyayamanutpàdyaiko 'yaü bhåmadhyaprade÷a iti bråyàt /
tadà paro 'pi kiü na bråyàtparastàdvitasteriti /
tasmàdàva÷yakaü samanvayaprapa¤canam /
tadanena samanvayasåtreõàdhyàya÷eùasya prapa¤cyaprapa¤cakabhàvena saïgatirdar÷ità /
evaü tarhi tadànantaryameva syàtkutovyavadhànamityata uktamevamiti /
evamãkùatyadhikaraõavyutpàditanyàyena brahmaõaþ ÷àstràvagamyatve mukhyayà vçttyà sakala÷àstrapratipàdyatve sambhàvite satãti /
etaduktaü bhavati /
satyaü prapa¤canamanantarapràptam tathàpyavàcyatvàdyà÷aïkàniràsena ÷àstràvagamyatvasambhàvanàsamarthanena vyavadhãyate /
sati hi tasminna(nneta)syàvasaraþ /
÷abdale÷asa¤càràsambhave vàkyatàtparyavicàrasyànavakà÷atvàt /
nahi toyàbhyavahàràsamarthasya mumårùoþ ÷aùkulãbhakùaõaü sacetanaþ sambhàvayatãti /
"svàdiùvasarvanàmasthàne' iti padasaüj¤ànu÷àsanàdatra na yatibhaïgaþ÷aïkanãyaþ /


*3,276*

$paràbhimatàdhyàyasvaråpaparãkùà$

màyàvàdã tåttarasåtrasandarbhamàkùipya samàdhànamàha /
dviråpaü hi brahmàvagamyate vedàntavàkyeùu /
nàmaråpavikàropàdhivi÷iùñaü tadviparãtaü ca sarvopàdhivivarjitam /
"yatra hi"dvaitamiva bhavati'"sarvàõi råpàõi vicintya dhãraþ' ityevaü sahasra÷o 'vidyàvidyàviùayabhedena brahmaõo dviråpatàü dar÷ayanti vedàntavàkyàni /
tatràvidyàvasthàyàü brahmaõa upàsyopàsakàdilakùaõaþ sarvo vyavahàraþ /
tatra kànicidbrahmaõa upàsanànyabhyudayàrthàni /
kànijikramamuktayarthàni kànicitkarmasamçddhayarthàni /
evamapekùitopàdhibhedaü brahmopàsyatvena nirastasamastopàdhi tu j¤eyatvenopadi÷yata ityasyàrthasya pradar÷anàyettaragrantha àrabhyata iti /

*3,276f.*

tadidamanupapannam /
brahmaõo dvairåpyasyàpràmàõikatvàt /
sarvàõyapi hi vedavàkyànyasaïkhayeyakalyàõaguõàkaraü sakaladoùagandhavidhuramekaråpameva brahma nàràyaõàkhyaü pratipàdayanti /
kintu kànicitsarvaj¤atvasarve÷varatvasarvàntaryàmitvasaundaryaudàryavãryàdiguõavi÷iùñatayà /
kànicidapahatapàpmatvanirduþkhatvapràkçtabhautikavigraharahitatvàdidoùàbhàvavi÷iùñatayà /
kànicitadigahanatàj¤àpanàya vàïmanasàgocaratvàdyàkàreõa /
kànicitsarvaparihàreõa tasyaivopàdànàyàdvitãyatvena /
kànicitsarvasattàpratãtipravçttinimittatàpratipattyarthaü sarvàtmakatvena ityevamàdyanekaprakàraiþ paramapuruùaü bodhayanti /
tato vyàkulabuddhayo gurusampradàyavikalà a÷rutavedavyàkhyàtàraþ sarvatràpyekaråpatàmananusandadhànà vedaü chindanti /
na (ca)etaddvairåpyaprapa¤canamuttaratropalabhyate /
nàpyasyàvidyàviùayasya prapa¤canaü mokùa÷àstre 'tropayujyate /
prasaïgàducyata iti cenna /
sarvasva pràsaïgikatve pratipàdyàbhàvaprasaïgàt /
tadidamàbhàõakaü laukikànàü nàtivartate"sàrthàdapi taskarà bahavaþ' iti /
etacca saguõanirguõabhedaü niràkurvatà'càryeõa nirastamiti neha punaþ prakràntam /
tathàca bhàùyam /
nànyathà tadadçùñeriti /


*3,281*

$prathamapàde prasiddha nàmàtmaka÷abdànàü samanvayakathanam$

nanvevamadhyàyasya samanvayapratipàdanalakùaõaikàrthatvenaikavàkyatve sati pàdabhedaþ kiünibandhanaþ /
avàntaràrthopàdhibhedàditi bhàvenàha- tatreti //

%<tatrànyatra prasiddhànàü viùõàveva samanvayam  /
÷abdànàü prathame pàde ...  // MAnuv_1,1.153a-c //>%

NYâYASUDHâ:
caturvidhà (hi) vaidikàþ ÷abdàþ /
kecidbrahmaõyevaprasiddhàþ /
anye 'nyatraprasiddhàþ, kecidubhayatraprasiddhàþ, apare tvanyatraivaprasiddhà iti /
sarve 'pi pratyekaü nàmaliïgàtmakatayà /
dvividhàþ /
sàkùàddharmivàcino nàmàtmakàþ /
dharmadvàrà dharmiõi vartamànà liïgàtmakàþ /
teùu brahmaõi prasiddhànàü samanvayo na vaktavyaþ /
vivàdàbhàvàt /
tatraiva ca mãmàüsàvatàràt /
tatra vaktavyasamanvayeùu trividheùu ÷abdeùvanyatraprasiddhànàü nàmàtmakànàü ÷abdànàü viùõàveva samanvayam /
tatra prathame 'dhyàye prathame pàde vadatyajaþ /
anyeùàmanyeùviti tatratatra vakùyati /
kramaniyame tu heturupariùyàdvakùyate /
prathame spaùñabrahmaliïgànàü dvitãyatçtãyayoraspaùñabrahmaliïgànàü samanvayaþ /
caturthe pradhànasya ÷àbdatvaniràkaraõamityuktam /

dvitãyatçtãyapàdodàharaõavàkyànàmapi bahulaü spaùñabrahmaliïgatvàt /
dvitãyatçtãyayerbhedàbhàvaprasaïgàcca /
saguõanirguõapràcuryeõa tadbheda iti ka÷cit /
tanna /
niràkçtatvàt /
pradhàna÷àbdatvaniràsasyekùatyadhikaraõànantaryaü vihàya vikùepe kàraõàbhàvàcca /


*3,293*

$ànandamayàdhikaraõe guõisàmànyavàcinàü guõavàcinàü ca samanvayaþ$

nanvatra pàde saptàdhikaraõàni samanvayavibhàgàrthàni /
tatra saptànàü ÷abdànàü brahmaõi samanvayaþ siddhayet /
tatkathamanyatrasiddhànàü nàmàtmakànàü sarva÷abdànàü samanvayasiddhiratra syàt /
anyathà samanvayasåtreõaivàlam /
kimanenàtyalpaprapa¤caneneti /
maivam /
ekaikatràdhikaraõe samànanyàyànamaneka÷abdarà÷ãnàü nirõãyamànatvàt /
vàkyavi÷eùagrahaõasya påvarpakùavi÷eùopàdànasya siddhàntapramàõavi÷eùasvãkàrasya codàharaõàrthatvàt /
pratyekaü nirõaye ÷àstrasyàparyavasànaprasaïgaþ /
vi÷vatomukhatà ca såtràõàü na syàt /
tarhi nirõetavya÷abdàvacchedakopàdhayo vaktavyàþ /
anyathàsyedamudàharaõamiti j¤àtuma÷akyatvàt /
sarvodàharaõatve ca sarvathàdhikaraõàntarànàrambhaprasaïgàditi /
satyam /
santi pratyadhikaraõaü nirõetavyàrthàvacchedakopàdhaya ityà÷ayavànànandamayàdhikaraõanirõeya÷abdopàdhimàha- guõãti //



*3,294*

%<... guõisàmànyavàcinàm  // MAnuv_1,1.153d //>%
NYâYASUDHâ:
%<guõavàcinàü ca prathamamàha devaþ samanvayam  // MAnuv_1,1.154ab //>%

NYâYASUDHâ:
ànandamayàdi÷abdà hi guõisàmànyaü vadanti /
na ÷atakratvàdi÷abdebhya ivaitebhyo guõivi÷eùapratãtirasti /
te ca mayañpratyayàdinà brahmaõe 'nyatpratyàyayantãti bhavantyanyatraprasiddhàþ /
guõavàcinastvànandàdayaste guõini brahmaõi vartituü nàrhantãtyanyatraprasiddhàþ /
guõaguõinorabhedastvahikuõóalàdhikaraõa eva sàkùàtsåtrakçtà vakùyate /
abhede 'pi ÷abdàdisàïkaryàbhàva÷ceti /


*3,296*

$ànandamayàdipa¤cakasya viùõuvàcakatvam$

taittirãyake sa và eùa puruùo 'nnarasamaya ityadinànnamayapràõamayamanomayavij¤ànamayànandamayàþ pañhyante /
tatra saü÷ayaþ /
kimete 'nnamayàdayaþ paramàtmaiva /
uta tadanyaþ ka÷ciditi /
sarvatra brahma÷abda÷ravaõàttasya ca viùõàvanyatra ca prayogàt /
kiü tàvatpràptam /
anya evànnamayàdi÷abdàrtha iti /
kutaþ /
annamayàdi÷abdà hi vikaravàcinaþ /
mayañ pratyayasya vikàràrthe'nu÷àsanàt /
vikàrasya ca ÷arãràdiko÷eùu sambhavàt /
sarvavikàràtmakatvena prakçtau vopapatteþ /
jãvànàü và vikàràbhimàninàmannamayatvàdikaü yuktam /
gauraþ ÷yàma ityàdivat /
adhiùñhàtrãõàü brahmàdidevatànàü vàyaü ÷abdaþ sambhavati /
a÷anirindra itivat /
naca vikàratvaü parasya brahmaõaþ sambhavati /
nirvikàro 'kùaraþ ÷uddha ityàdeþ /
yadyapi vikàra iva pràcurye 'pi mayañpratyayo 'sti /
tathàpyannamaya÷abdastàvadvikàràrtho 'ïgãkàryaþ /
"oùadhãbhyo 'nnamannàtpuruùaþ' ityoùadhijanitànnavikàraü puruùa÷abdàbhidheyaü ÷arãraü prakçtya"sa và eùa puruùo 'nnamannarasamayaþ' ityuktatvàt /
"tasyedameva ÷iraþ' ityaparokùatayà nirde÷àt /
tathàca dvaividhyakalpanànupapatteþ sarvatra vikàràrtha evàïgãkàryaþ /
ki¤cànnamayàdayaþ pa¤ca, brahma tvekameva, ataþ kathaü tadetaiþ ÷abdairucyeta /
api caite parasparamanyatayà ÷arãra÷arãribhàvenàntaratvena cocyante /
nacaivaü brahma bhavitumarhati /
naca tarhyànandamayo 'stu brahma sarvàntaratvàditi vàcyam /
vikàrapravàhapatitatvàt /
annamayàdyàntaratvamàtreõa sarvàntaratvàni÷cayàt /
ki¤ca brahmavidàpnoti paramiti prakçtaü paraü brahma ànandamayasya"brahma pucchaü pratiùñhà' ityavayavatayà pratãyate /
nacàvayava evàvayavã, virodhàt /
ato na annamayàdayaþ pa¤càpi brahma kiü tvanya eveti /

evaü pràpte siddhàntayatsåtraü vyàkhyàti- samudra÷àyinamiti //

%<samudra÷àyinaü sarvaprasåtiprasavaü ÷rutiþ  // MAnuv_1,1.154cd //
tadeva brahma paramamiti sàvadhçtirjagau  /
yato 'to brahma÷abdasya tatraiva niyatatvataþ  // MAnuv_1,1.155 //
yo 'nnaü brahmetyàdiråpàdabhyàsàt taittirãyake  /
anyàsu caitadråpàsu ÷àkhàsvapi sahasra÷aþ  // MAnuv_1,1.156 //
ànandamaya ityàdyaiþ ÷abdairvàcyo hariþ svayam  // MAnuv_1,1.157ab //>%

*3,296f.*

NYâYASUDHâ:
atra taittirãyake"anyàsu catadåùàsu ÷àkhàsvapi sahasra÷aþ /
ànandamaya ityàdyaiþ ÷abdairvàcyo hariþ svayam' ityetàvatà'nandamayo brahmeti pratij¤àbhàgo vyàkhyàtaþ /
tatra taittirãyaka ityudàharaõavàkyagrahaõam /
anyàsviti nirõetavyavyapade÷aþ /
etadråpàsviti guõisàmànyaguõavàcinàmavatãùvityarthaþ /
tatra heturabhyàsàditi /
tadvayàkhyànaü ye 'nnamiti /
"ye 'nnaü brahmopàsate, ye pràõaü brahmopàsate, ànandaü brahmaõo vidvàn, vij¤ànaü brahma cedveda, asadbrahmeti veda cet' ityannamayàdiviùayatayodàhçteùu ÷lokeùu brahma÷abdasyàbhyàsàdityarthaþ /
ekaviùayàsakçduktirmukhyo 'bhyàsaþ /
na caivamatràsti /
kiü tvasakçdaktimàtra(mitij¤àpa)miti ÷aïkàyàmekaviùayatàpyastãti j¤àpayitumityàderityanuktavà ityàdiråpàdityuktam /
annamayàdiviùayatvena brahma÷abdasya ÷rutatvàdityuktaü bhavati /
brahma÷abdena kathamayaü ni÷caya ityata àha- brahma÷abdasyeti //
tadapi kuta ityata àha- ÷rutiriti //
"tadeva brahma paramam' iti sàvadhçtiþ ÷rutiþ viùõumeva brahma÷abdavàcyaü jagau yato 'ta iti yojanà /
tatràpi taditi paràmar÷aviùayo viùõuriti kuta ityata uktam- samudra÷àyinamiti //
vyàkhyàtametatprathamasåtre /


*3,304*

$ànandamaya÷abdasya annamayàdyupalakùaõatvam$

nanvànandamaya ityeva såtre pratij¤à, tatkathamànandamaya ityàdyairiti vyàkhyànamityata àha- upalakùaõatvamiti //

%<upalakùaõatvaü ÷abdànàmànandamayapårviõàm  // MAnuv_1,1.157cd //>%

NYâYASUDHâ:
ànandamaya÷càsau pårva÷ca sa eùàmasti ta ànandamayapårviõasteùàm /
syàdayaü vyàkhyànavyàkhyeyayorvisaüvàdo yadyatrànandamaya÷abdaþ svamàtrasya gràhakaþ syàt /
na caivam /
kiü tvatrànandamaya÷abdasya samànanyàyànàmannamayàdi÷abdànàmupalakùaõakatvam /
evamuttaratràpyàkà÷àdi÷abdànàmapi /
svasamànanyàya÷abdàntaropalakùaõatvamavagantavyamiti /
ajahallakùaõà caiùà /
tenànandamayasya tyàgo na mantavyaþ /
ata eva vikàra÷abdàdityàdyàkùepàõàü tatparihàràõàü svatantrayuktãnàü copalakùaõatvaü draùñavyam /


*3,307*

$yathà÷rutagrahaõe såtràõàü sarvatomukhatvànupapattiþ$

syàdetat /
mukhyàrthabàdhe tadyoge prayojane ca sati lakùaõà dçùñà /
tadatra vàcaka÷abdaprayoge sambhavati kiü làkùaõika÷abdaprayoge prayojanaü såtrakàrasya /
naceyaü råóhalakùaõà /
yena prayojanànapekùetyata àha- såtrasyeti //

%<såtrasyàlpàkùaratvena sarva÷àkhàvinirõaye  /
puna÷ca pràpakàddhetostatràdhikaraõàntaram  // MAnuv_1,1.158 //>%

NYâYASUDHâ:
yadi mukhya eva prayogaþ kriyate /
tadànnamayapràõamayamanomayavij¤ànamayànandamayà ityeva prayoktavyaü syàt /
tathàca såtrasyàlpàkùaratvalakùaõaü hãyeta /
÷rutyà 'rthàdvà j¤àyamànasyàrthasyàvacanaü hyalpàkùaratvam /
ayaü càrtho 'rthojj¤àyata iti vakùyàmaþ /
ataþ såtrasyàlpàkùaratvena prayojanena làkùaõikaprayogaþ såtrakàrasyeti /


*3,308*

nanu såtre yathà÷rutameva ced gçhyate tadà kãdç÷o doùo yena lakùaõà vyàkhyàtavyetyata àha- sarveti //
pravçttatvàditi ÷eùaþ /
yadi hi såtre ÷rutamàtraü gçhyeta tadà såtra÷atena vàkya÷atasamanvaya eva siddhayet /
natu sarva÷àkhànirõayaþ /
sarva÷àkhànirõayàrthaü pravçtta÷ani caitàni /
såtràntaràbhàvàt /
ataþ sarva÷àkhànirõàyakatvasyànyathànupapattyà yathà÷rutamàtraparityàgena lakùaõà vyàkhyeyeti gamyate /
lakùaõà'÷rayaõe hi sarva÷àkhànirõayaþ siddhayatãti /

nanu yathà yathà÷rutagrahaõe bàdhakamasti såtràõàü vi÷vatomukhatvàsambhavaþ tathopalakùaõà'÷rayaõe 'pi bàdhakasadbhàvaþ samànaþ /
ànandamaya÷abdenànnamayàdãnàmiva sarva÷abdànàmupalakùayituü ÷akyatvenottaràdhikaraõàrambhànupapatteriti cet /
kiü samànanyàya÷abdàntaraviùayàdhikaraõànàrambhaprasaïgo bàdhakaþ /
kiüvà nyàyàntaraviùaya÷abdàntaragocaràdhikaraõànarambhaprasaïgaþ /
nàdyaþ /
iùñatvàt /
na dvitãyaþ /
vaiùamyàt /
annamayàdayo hi samànanyàyatayà sambandhenopalakùaõatayà gçhyante /
taditareùàü tåpalakùaõàyàü kaþ sambandhaþ /
nahi sambandhena vinà lakùaõà dçùñà /
÷abdatvena sandigdhatvena copalakùaõamupaplavaþ /
tathà sati tattu samanvayàdityanenaiva pårõatvàt /
atha samànanyàyaviùayatve 'pyadhikaraõàntaràrambho dç÷yate /
upalakùaõapakùe sa na syàdityàpàdyata ityata àha- puna÷ceti //
tatra pårvàdhikaraõavyutpàdinyàyaviùaye 'pyarthe yadadhikaraõàntaramàrabhyate tatpårvàdhikaraõanyàyàcchàdakàdhikà÷aïkàlakùaõàtpunaradhikaraõàntaràrambhapràpakàddhetorvidyamànàdyujyate /
idamuktaü bhavati /
samàne 'pi nyàye punaradhikaraõàntaràrambhànyathànupapattyà yathà÷ruta eva såtràrtha iti yaduktaü tanna /
anyathopapatteþ /
adhikà÷aïkayà tannyàyaviùayatvàbhàve pareõà÷aïkite 'dhikà÷aïkàniràkaraõena punastannyàyaviùayatvapradar÷anàrthatvàdadhikaraõàntaràrambhasya /
vi÷vatomukhatvabhaïgastu niravakà÷a iti lakùaõà'÷rayaõameva nyàyyamiti /



*3,310*

nanu sarva÷àkhànirõàyakatvamevaiùàü såtràõàü nàsti /
sarva÷àkhànàü kàryaniùñhatvenàbrahmaviùayatvàt /
brahmaniùñhastu vedàntabhàgo 'lpãyàn vinàpi lakùaõà'÷rayaõena yathà÷rutàrthaiþ såtraiþ ÷akyo nirõetumiti kiü lakùaõà'÷rayaõenetyata àha- sarve vedà iti //

%<sarve vedà àmananti yat padaü tviti hi ÷rutiþ  // MAnuv_1,1.159ab //>%

NYâYASUDHâ:
sarveùàmapi vedànàü brahmaniùñhatàmàheti ÷eùaþ /

$såtre ànandamayasyaiva nirde÷e kàraõam$

yadyatropalakùaõamabhipretaü syàttadà prathamapràptatvàdannamaya÷abdamevopàdadyàt /
ànandamaya÷abdaü tåpàdadatsåtrakàrastanmàtravivakùàü såcayatãtyata àha- ànandamayeti //

%<ànandamayaråpe tu brahmaõaþ pucchatoktitaþ  // MAnuv_1,1.159cd //
samastàbrahmatàpràpterànandamayanàma hi  // MAnuv_1,1.160ab //>%

NYâYASUDHâ:
annamayàdãnàmabrahmatve vikàra÷abdaþ sàdhàraõopapattiþ /
ànandamayaråpe tu brahmavidàpnoti paramityuktasya"brahma pucchaü pratiùñhà' iti pucchatvoktayà samastasyàvayavina ànandamayasyàbrahmatvapràptiradhikàpyupapattirastãtyato 'tràvahitairbhavitavyamiti j¤àpayitumànandamayanàma gçhãtaü såtrakçtetyanyathopapattiruktà bhava(tã)ti /
yadyànandamayo brahma syàttadà tadavayavasya samastàyà mukhyàyà àbrahmatàyàþ samyagbrahmatàyà apràpteriti và /
tata÷ca tadvedanàtparapràptiþ ÷rutà bàdhyeteti /
nanvannamaye 'pyadhikànupapattirasti /
"oùadhãbhyo 'nnam /
annàtpuruùaþ /
sa và eùa puruùo 'nnarasamayaþ' iti /
"tasyedameva ÷iraþ' iti ca /
maivam /
asyàpi vikàropapàdakatvena tadantarbhàvàt /
yadvà athàto brahmajij¤àseti jij¤àsyatayoktasya brahmaõaþ pucchatvoktayà samastàbrahmatàpràpterànandamayavicàrasya prakçtena saïgatatvàdànandamayanàmagrahaõamiti yojyam /


*3,311*

$ànandamaya÷abdasya annamayàdyupalakùaõatvekàraõàntaram$

nanu såtràõàmupalakùaõatvàbhàve sarva÷àkhànirõayàbhàvaprasaïgenàståpalakùaõatvam /
ànandamaya÷abdasyànnamayàdyupalakùaõatvamityayaü vi÷eùaþ kuta ityata àha- brahma÷abdasyeti //

%<brahma÷abdasya càbhyàsàt pa¤caråpàdiùu sphuñam  // MAnuv_1,1.160cd //>%

NYâYASUDHâ:
ànandamayasya brahmatve hi hetutvena(yo) brahma÷abdàbhyàso 'bhihitaþ so 'nnamayàdiùvapi samànaþ /
tathàcànnamayàdãnàmabrahmatve 'naikàntikaþ kathamànandamayasyàpi brahmatvaü sàdhayet /
ato 'nnamayàdisàdhàraõaü brahma÷abdàbhyàsaü hetutvena vadatà såtrakàreõa teùàmapi pakùatvamaïgãkçtamiti j¤àyate /
ca÷abdena"asminnasya ca

tadyogaü ÷àstãtyàdihetånàmapi sàdhàraõyaü såcayati /
àdigrahaõàdànandàdãnàü grahaõam /
tasmàdukta eva såtràrtha iti /


*3,313*

$pucchatvàbhidhàne'pi pårõatvàvayavitvàvirodhaþ$

nanvànandamayasya kathaü brahmatvam /
brahma pucchamiti brahmaõastatpucchatvàbhidhànàt /
naca brahma÷abdo 'nyaparaþ /
tathà satyatraivànaikàntyàpatteþ /
naca nirapavàdo brahma÷abdo hetuþ na brahma÷abdamàtramiti vàcyam /
brahma pucchamityatràpyapavàdàbhàvàt /
brahmàvayavatvamiti cenna /
adyàpyànandamayasya brahmatvàsiddheriti /
atra praùñavyam /
kimavayavasya pårõatve 'vayavinaþ pårõatvaü nopapadyata ityabhipràyaþ /
kiü và'nandamasyàvayavinaþ pårõatve tadavayavasya pårõatvàbhàvàpàdanam /
utàvayavàvayavinorbhedàdavayavasya ramàtmatvepa nàvayavinastattvamiti /

atra doùamàha- brahmateti //

%<brahmatàvayave 'pi syàt tathàvayavini svataþ  /
yathaiva kçùõake÷asya kçùõasya brahmatàkhilà  // MAnuv_1,1.161 //
dar÷ità caiva pàrthàya niþsãmàþ ÷aktayo 'sya hi  // MAnuv_1,1.162ab //>%

NYâYASUDHâ:
yadàvayave 'pi brahmatà tathà satyavayavini sà svato 'nàyasena syàt /
avayavino 'vayavàpekùayà mahattvasya dçùñatvàt /
tata÷càvayavasya pårõatve 'vayavinaþ pårõatvànupapattiriti viruddhametat /

dvitãye vyàptyabhàvaü dar÷ayati- yathaiveti //
etacca"udbabarhàtmanaþ ke÷au' ityàdinà puràõe prasiddham /
akhilà nirupacarità /
tathà'nandamayàvayavasyàpi bhaviùyatãti ÷eùaþ /
atra pramàõamàha- dar÷ità ceti //
pàrthadar÷anaü ca dyàvàpçthivyorityàdi tadvàkyàdavagamyate /
ca÷abdaþ puràõàdyuktisamuccayàrthaþ /
eva÷abdastvevaü pramitaiva na vàïmàtreõocyata iti sambaddhayate /
nanu loke yo 'vayavaþ sa paricchinno dçùñastatkathametadityataþ parame÷varasyàghañitaghañakatayà sarvatràpratibaddhayà ÷aktayànyatràdçùñamapi ghañate kàtra kathantetyàha- niþsãmà iti //
sãmasãme striyàmubhe iti sãman ÷abdaparyàyasãmà÷abdottarapado 'yaü samàsaþ /
sãman÷abdottarapadatve 'pi óàbubhàbhyàmanyatarasyàmiti sàdhu /
tçtãye 'pyetadevottaram /
niþsãmà iti /
hi÷abdo hetau /
÷iro nàràyaõa ityàdiprasiddhidyotako và /


*3,318*

syàdetat /
brahma÷abdabalenànnamayàdãnàü viùõutvaü na ni÷cetuü ÷akyate /
"çtaü satyaü paraü brahma puruùaü kçùõapiïgalam /
årdhvaretaü viråpàkùaü ÷aïkaraü nãlalohitam' //
iti tàpanãyavàkye rudre 'pi paraübrahma÷abda÷ravaõàdityataþ pårvottaràrdhe bhinnaviùayatayà vyàkhyàti- çtamiti //

%<çtaü satyaü paraü brahma puruùaü kçùõapiïgalam  // MAnuv_1,1.162cd //
viùõvàkhyamuktamanyatra hyårdhvaretaü ca tat prati  /
viråpàkùàkhyamavaraü brahmoktaü tadvrate sthitam  // MAnuv_1,1.163 //>%

NYâYASUDHâ:
iti pårvàrdhe viùõvàkhyaü paraübrahmoktamiti yojanà /
anyatra uttaràrdhe viråpàkùàkhyamuktamiti pårvottaràrdhayorbhinnaviùayatvamuktam /
bhinnaviùayatve 'nvayaþ kathamityata uktaü tatpratyårdhvaretamiti /
anena çtamityàdãni dvitãyàntànyårdhvaretasamityàdãni prathamàntànãtyuktaü bhavati /
tarhi napuüsakaliïgaprayogaþ kathamityata uktamaparaü brahmeti /
amukhyayà vçttyà jãve 'pi brahma÷abdasadbhàvàttadapekùayà napuüsakaliïgamiti /
tatpratyårdhvaretamiti vivçõoti- tadvrate sthitamiti //

ekaviùayatayà pratãyamànayoþ pårvottaràrdhayoþ kuto bhinnaviùayatà kalpyata ityata àha- samàneti //

%<samànàdhikçtatvaü ceduttaraü nãlalohitam  /
kçùõapiïgalaråpeõa punaruktaü bhaviùyati  // MAnuv_1,1.164 //>%


*3,319*

NYâYASUDHâ:
samànamekamadhikçtamadhikaraõaü viùayo yayoþ påvottaràdharyoste samànàdhikçte tayorbhàvaþ /
yadi pårvottaràrdhayorekaviùayatvaü syàttadottaram uttaràrdhoktaü nãlalohitam kçùõapiïgalaråpeõa pårvàrdhoktena nimittena punaruktaü bhaviùyati /
kçùõapiïgalanãlalohita÷abdayorekàrthatvàt /
ataþ pratãtamapyekaviùayatvaü parityajya bhinnaviùayatvagrahaõaü nyàyyamiti /

ki¤ca brahmàdhipatirbrahmaõe 'dhipatirityuttaravàkye brahma adhipatiryasya rudrasya asau brahmàdhipatiriti rudrasya brahma adhipatiþ pratãyate /
yasya càdhipatirasti kathaü tasya parabrahmatà syàdityata÷ca pårvàrdho na rudraviùaya ityà÷ayavànàha- brahmàdhipatiriti //


*3,320*

%<brahmàdhipatirityatra tàpanãya÷rutau puraþ  // MAnuv_1,1.165ab //>%

NYâYASUDHâ:
çtaü satyamiti vàkyaü yadgatam atra tàpanãya÷rutau çtamityasmàtpuraþ purataþ upariùyàditi yàvat /
brahmàdhipatiriti rudrasya paràdhãnatàpratipàdakaü padamastãti yojanà /

syàdevaü yadi brahmàdhipati÷abdasya bahuvrãhitvaü syàt /
na caivam /
ùaùñhãtatpuruùe karmadhàraye và sambhavati bahuvrãhitvani÷càyakàbhàvàdityata àha- svariteti //

%<svaritabrahma÷abdàntaü bahuvrãhitvameùyati  // MAnuv_1,1.165cd //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàdbrahmàdhipatipràtipadikaü svatirabrahma÷abdàntaü tasmàdbahuvrãhitvameva pràpnoti /
na samàsàntaratvam /
tathàtve 'ntodàttatvenànudàttaü padamekavarjamityasya prasaïgena pårvapadasya (svaritàntatà) svaritapårvapadàntatà na syàt /
athavodgranthameva pårvoktamarthamuktavokta÷aïkottaratvena samasto 'pi ÷loko yojyaþ /
yadyapi bahuvrãhitvaü pårvasiddhameva /
tathàpi tanni÷cayàpekùayaiùyatãti prayogaþ /

nanu pårvapadàntasvarasya svaritatve 'pi kuto bahuvrãhitvamiti cet /
udàharaõadar÷anàdityàha- svàheti //

%<svàhendra÷atruvardhasva yad bahuvrãhitàmagàt  /
mahàvyàkaraõe såtramiti svaravinirõaye  // MAnuv_1,1.166 //>%

NYâYASUDHâ:
yadyasmàtsvàhendra÷atrurvadhasvetyatrendra÷atrupràtipadikaü svaritendra÷abdàntaü bahuvrãhitàü pràptaü tasmàdidamapi tathàvidhaü bahuvrãhireveti /


*3,327*

indra÷atrupràtipadikasyàpi kçto bahuvrãhitvam /
ùaùñhãsamàsatvasambhavàdityata àha- tasmàditi //

%<tasmàdasyendra evàbhåcchatrurityuttara÷ruteþ  // MAnuv_1,1.166*>%


*3,328*

NYâYASUDHâ:
yasmàdindra÷abdaþ svaritànta upàttastasmàt /
mantrasyàbhimatasvarahãnatàdoùàt /
asya vçttasyendraþ ÷atruþ ÷àtayitàbhavat /
na punastvaùñurabhipràyànusàreõendrasya ÷atrurabhavat /
ityuttaravàkyabalàdidaü j¤àyate yadindra÷atrupràtipadikaü bahuvrãhinar tatpuruùa iti /
tathà càhuþ
"mantro hãnaþ svarato varõato và mithyàprayukto na tamarthamàha /
sa vàgvajro yajamànaü hinasti yathendra÷atruþ svarato 'paràdhàt' //
iti /


*3,333*

na kevalaü pårvapadàntasvaritatve bahuvrãhitvamudàharaõabalàdudàharaõe 'pyuttara÷rutibalàtkalpyate /
kiü nàmànu÷àsanamapyevamastãtyàha- pårvàntasvarita iti //

%<pårvàntasvarite puüsorbahuvrãhitvameùyati  /
mahàvyàkaraõe såtramiti svaravinirõaye  // MAnuv_1,1.167 //>%

NYâYASUDHâ:
puüsoþ puüliïgayoþ samasyamànayoþ pårvapadànte svare svarite sati tatsamàsapràtipadikaü bahuvrãhitvameùyatãti såtràrthaþ /
atra kecidvayabhicàramudbhàvayanti tadasat /
sàmànyalakùaõapràptaü hi punarvi÷eùaõalakùaõairapodyata iti vyàkaraõaprakriyà /
yathoktam /
sàmànyavi÷eùavatà lakùaõeneti /
tatra vi÷eùalakùaõànyaparyàlocya sàmanyàlakùaõe vyabhicàrodbhàvanaü kathaü yujyate /
ki¤cànena såtreõa bahuvrãhau pårvapade prakçtisvaratvamupalakùyate /
brahmendra÷abdayoþ svaritàntatvàt /
tathàca kuto vyabhicàraþ /
yathà'ha pàõiniþ /
bahuvrãhauprakçtyà pårvapadamiti /
ata eva svaravinirõaya ityàha /
anyathà samàsanirõaya ityavakùyat /
apica sandehe sati svareõa samàsanirõayàrthamidamucyate /
yathoktam /
asandehaü prayojanaü vyàcakùàõena bhàùyakçtà sthålapçùatãmanaóvàhãmàlabhetetyatra sthålapçùatã÷abde tatpuruùabahuvrãhisandehaü vyutpàdya yadi pårvapadaprakçtitvaü bahuvrãhiþ tadà yadi samàsàntodàttatvaü tadà tatpuruùa ityàdi /
tathàcàsandigdhe vyabhicàrodbhàvanamasaïgatamiti /
nanu pårvàntasvarita iti katham /
sàmarthyàbhàvena samàsànupapatteriti /
maivam /
samàsapràtipadike pårvàntasvarite satãti vyàkhyànàt /
tathàpi svaritapårvànta iti syàt /
bahuvrãhau vi÷eùaõasya pårvanipàtàt /
na /
vi÷eùaõavi÷eùyabhàvasya kàmacàritvàt /
àhitàgnyàditvàdveti /


*3,351*

evaü punaruktiprasaïgenottaravàkyabalena ca"çtaü satyamiti pårvottaràrdhayorbhinnaviùayatvamupapàdya saïkùepeõa vyàkhyàtaü vàkyaü vistareõa vyàkhyàti- çtamiti //

%<çtaü satyaü paraü brahmetyàdyudde÷yadvitãyakà  /
vibhaktirårdhvaretàdiþ prathamà rudragocarà  // MAnuv_1,1.168 //>%

NYâYASUDHâ:
ityàdãti supàü sulugiti prathamàyà luk /
ityàdipårvàdharsthaü yatpadajàtaü tatrasthamiti và /
dvitãyetyetàvatyucyamàne karmaõi dvitãyaiva pratãyeta /
pràbalyàtkàrakavibhakteþ /
naca tatsambhavati /
kriyàpekùatvàtkarmatvasya /
atra ca kriyàbhàvàt /
ata udde÷yàdvitãyetyuktam /
tarhi prati÷abdena bhàvyam /
satyam /
adhyàhariùyate /
÷rautaprayogadar÷anàdakàrànto reta÷abdo và samàsàntoóapratyayo vànusartavyaþ //
årdhvaretàdiriti //
årdhvaretamityàdipadàvayavabhåtà /
evaü rudragocaretivatpårvaü viùõugocaretyapi draùñavyam /
evaü viùayavibhaktã tadarthaü coktavà yojanàmàha- tasmàditi //

%<tasmàd viùõuü paraü brahma prati rudro vrate sthitaþ  /
årdhvaretà iti hyeva ÷rutyartho 'vasito bhavet  // MAnuv_1,1.169 //>%

NYâYASUDHâ:
uktayuktisamudàyàt /
årdhvaretà ityetadupalakùaõamityà÷ayenoktam- vrate sthita iti //


*3,355*

na kevalamupapattibalàdevaü ÷rutyartho vyàkhyàyate /
api tu ÷rutyantarasamàkhyànàdapãtyàha- çtamiti //

%<çtaü satyaü paraü brahma prati viùõuü sadà÷ivaþ  /
årdhvaretà dhyàyati ha ÷aïkaro nãlalohitaþ  // MAnuv_1,1.170 //
ityarthametamevàha nãlagrãva÷rutiþ parà  /
àrtharvaõã paraü brahma tasmàdeko hariþ ÷rutau  // MAnuv_1,1.171 //>%

NYâYASUDHâ:
dhyàyati /
tameva /
anena dhyàyatãtyadhyàhàreõa karmaõi và dvitãyeti j¤àyate /
àtharvaõãtyukte prasaïgàttàpanãya÷rutirityeva pratibhàti /
ata uktam- parànyeti //
tarhi kiü nàmadheyà /
nãlagrãva÷rutiþ /
evaü pårvottaràrdhayorbhinnaviùayatayà vyàkhyànena labdhamàha- paraü brahmeti //
çtaü satyamityasyàü ÷rutau pratãtamiti ÷eùaþ /
tasmàtpårvàrdhasya viùõuviùayatvàt /

bàdhakàntaramàha- tadeveti //

%<tadevartamiti pràha kathamevànyathà ÷rutiþ  /
avadhàrayantã tasyaiva hyçtatvàdikama¤jasà  // MAnuv_1,1.172 //>%


*3,356*

NYâYASUDHâ:
çtaü satyaü paraü brahmeti pårvàrdho 'pi yadi rudraviùayaþ satyàttadà tadevartaü tadusatyamàhustadeva brahma paramaü kavãnàmiti ÷rutistasya viùõorçtatvàdikaü kathama¤jasà kavãnàü saümatyà àha /
parasparavirodhenànyatara÷ruterapràmàõyaü prasajyeteti bhàvaþ /
çtamiti ÷rutã rudrasya çtasatyabrahmatvàdãnyàha /
tadeveti (ca) ÷rutirviùõoþ /
tatra ÷rutidvayabalàddvayorapi çtàdi÷abdavàcyatve kvàsti virodha ityata uktam- tasyaiveti //
tatkathamityata uktamavadhàrayantãti /
virodhe càdya÷rutereva bàdho yuktaþ /
tadeveti ÷ruteþ prabalatvàttaccaitacchrutyà àpàtapratãtijabhràntibàdhàtmakatvàdavasãyate /
na hyapràptapratiùedho yujyate /
nàpi ÷rutyàbhàsàdvinà tatpràpakamastãti /

nanu tarhi rudrasya viùõvàtmakatvenàvirodho 'stu /
punaruktiparihàràyottaràrdhokto viråpàkùastvaparo bhaviùyati /
evaü tarhi viùõoreva brahma÷abda iti kvàsti sautrasya hetorvyabhicàraþ /
na hi pakùe vyabhicàraþ ÷aïkayata iti /
ki¤ca rudràdãnàü sarveùàü pralaye 'satàü sçùñàvã÷varà¤janmavatàü brahmatvaü kathamupapadyate /
janmàdimattvameva teùàü kuto 'vagamyata ityata àha- eka iti //


*3,357*

%<eko nàràyaõa àsãnna brahmà naca ÷aïkaraþ  /
vàsudevo 'gra evàsãnna brahmà naca ÷aïkaraþ  // MAnuv_1,1.173 //
nendrasåryau naca guho na somo na vinàyakaþ  /
ityàdivàkyato viùõorutpattiravatàragà  // MAnuv_1,1.174 //>%

NYâYASUDHâ:
ityàdivàkyato rudràdãnàü pralaye 'bhàvo viùõorutpatti÷càvagamyate /
utpattimattvenàbrahmatve viùõorapi tathàtvaü syàt /
tasyàpi ràmakçùõàdiråpasyotpattisadbhàvàdityata àha- viùõoriti //
utpattirutpattivàk /
avatàragà pràdurbhàvaviùayà /
na tu ÷arãràdilàbhalakùaõà /
kuta etadityà÷aïkàyàmeka ityàdipårvavàkyaü sambaddhayate /
ityàdivàkyato viùõormahàpralaye 'pyavasthànàvagamàdityarthaþ /
svaråpamàtreõàvasthàne 'pi ÷arãràdilàbhalakùaõotpattiþ kiü na syàditi cenna /
svaråpasattvasya brahma÷aïkaràdàvapi samànatvena"na brahma' ityàdyanupapattiprasaïgàditi /


*3,358*

nanu yadi brahma÷abdo viùõoreva tadà jãvàdau vyavahàro na syàt /
tathàca brahmatvàpekùayà napuüsakaprayoga iti na syàt /
brahmaõo 'dhipatirityapi vyàhataü syàdityà÷aïkàü pariharannupasaüharati- mukhyamiti //

%<mukhyaü brahma haristasmàt ...  // MAnuv_1,1.175a //>%

*3,359*

NYâYASUDHâ:
nanu yadyamukhyatayà brahma÷abdasya viùõoranyatra vçttiraïgãkçtà tarhyannamayàdayo 'pyamukhyabrahmatayà kuto na vyàkhyàsyante /
na hyatra mukhyabrahmatvaj¤àpakaü ki¤cidastãtyata àha- prastàva iti //

%<... prastàvaþ paramityapi  // MAnuv_1,1.175b //>%

NYâYASUDHâ:
atra hi brahmavidàpnoti paramiti parasyaiva brahmaõaþ prastàvaþ prasaïgo 'sti /
tenottareùàmapi brahma÷abdànàü parabrahmaviùayatvani÷cayànnàtràmukhyàrthà'÷aïkà kàryà /
api÷abdo vakùyamàõasamuccayàrthaþ /

aïgãkçtya cedaü j¤àpakamuktam /
vastutastu ÷aktigrahaõasàmarthyena prathamapràptatvàt bàdhakàbhàvàcca nàmukhyàrthakalpanà yuktetyàha- mukhyeti //

%<mukhyabrahmagrahe yukte nàmukhyaü yujyate kvacit  // MAnuv_1,1.175cd //
asambhave hi mukhyasya gauõàrthàïgãkçtirbhavet  // MAnuv_1,1.176ab //>%


NYâYASUDHâ:
mukhyayoge 'pyamukhyagrahaõaü kiü na syàditi cet(na) /
mukhyàsambhava evàmukhyàïgãkàra iti vyàpterityàha- asambhave hãti //
yadvà kathaü tarhi brahma veda brahmaiva bhavatãtyàdau brahma÷abdasyàmukhyàrthagrahaõamityata àha- kvacidasambhave hãti //


*3,360*

nanu nànnamayàdayaþ paramàtmà vikàravàcino mayañ÷abdasya ÷ravaõàt /
paramàtmano 'nnàdivikàratvànupapatteþ /
naca brahma÷abdànupapattiþ /
amukhyàrthasambhavàt /
naca prastàvavirodho mukhye 'rthe bàdhakàbhàva÷cetyuktamiti vàcyam /
vikàràtharsya mayañpratyayasya bàdhakatvàt /
tata eva prastàvasyàpyavavàdàdityà÷aïkaya tatparihàràya såtram- oü vikàra÷abdànneti cenna pràcuryàditi oü //

 //  oü vikàra÷abdànneti cenna pràcuryàt oü //

#<vikàra÷abdàn neti cen na pràcuryàt  | BBs_1,1.13 |>#


tatrànandamayaviùayàvevàkùeparihàràviti pratãtiniràsàya siddhàntàü÷aü vyàcaùñe- pràcuryàrthà÷ceti //

%<pràcuryàrthà÷ca mayañaþ sarve 'tra pratipàditàþ  // MAnuv_1,1.176cd //>%

NYâYASUDHâ:
ca÷abdo 'vadhàraõe /
atra ÷rutau /
kuta ityata àha- pratipàdità iti //
ayamarthaþ /
mayañ÷abdo hi vikàra iva pràcurye 'pi mukhyaþ /
tatprakçtavacane mayaóityanu÷àsanàt /
naca brahma÷abdo 'nyatra mukhyaþ /
naca sàvakà÷ena niravakà÷asya bàdho 'sti /
ato niravakà÷abrahma÷abdabalàtsàvakà÷asya mayañaþ pràcuryàrthatvopapatterna tadbalàdannamayàdãnàmaparamàtmatvaü kalpyamiti /
etena vikàrapravàhamadhyapatitatvànnànandamaya÷abdaþ pràcuryàrtha ityetadgarbhasràveõaiva gatam /
annamayàdiùvapi mayañaþ pràcuryàrthatàsvãkàràt /
pareõàpi hi pràõamaye na vikàràrthatvaü vaktuü yuktam /
pràõànàü pràõavikàratvàsambhavàt /
yathàkatha¤cidvikàrakalpane mukhyàrthaparityàgàt /

syàdetat /
annavikàratvavadannapràcuryamapi ne÷varasya sambhavati /
taddhi pàthirva÷arãràõàmannopajãvinàü syàditi cenna /
atrànna÷abdasya prasiddhànnàrthatvàbhàvàt /
svayameva hi ÷rutiþ"adyate 'tti ca bhåtàni tasmàdannaü taducyate' ityanna÷abdaü nirvakti /
adidhàtoþ karmaõi kartari ca ktapratyaye sati råpametat /
naca bhåtàttçtvaü prasiddhànnasya sambhavati /
tasmàdanna÷abdo 'yaü bhàvapradhàno bhåtàdyatvaü bhåtàttçtvaü ca vakti /


*3,366*

tathàpi na tatpràcuryaü parame÷varasya yujyate /
bhåtàttçtvasya saühartçtvena sambhave 'pi bhåtàdyatvasya kathamapyasambhavàdityata àha- bhogyatvamiti //

%<bhogyatvamatra càdyatvamupajãvyatayà hareþ  // MAnuv_1,1.177ab //>%

NYâYASUDHâ:
atràdyatvaü nàma gauõyà vçttyà bhogyatvameva /
bhogyatvaü ca hareþ sarvabhåtopajãvyatayà yujyate /
evaü pràõamanovij¤àna÷abdànàmapi vàyvantaþkaraõabuddhilakùaõaprasiddhàrthatàü parityajya pràõa(va)bodha(na)vij¤ànàrthatàmupàdàya tatpràcuryama÷arãre 'pi paramàtmanyupapàdanãyam /
tatrodàhçta÷lokàrthànàü prasiddhàrthe 'nupapatteriti /
mayañaþ pràcuryàrthatve 'pi nànnamayàditvaü paramàtmano yujyate /
tatpracura ityukte tadviruddhasyàpyalpasya prasakteþ /
bràhmaõapracuro 'yaü gràma iti yathà /
nahi paramàtmanyaj¤ànaduþkhàdile÷o 'pyasti /
maivam /
viruddhàtharpràptera÷àbdatvàt /
tatpracura÷abdo hi tasya tasminmahattvamàtramàha /
viruddhasadbhàvastu pramàõàntaragamyaþ /
anyathànnapracuro makhaþ prakà÷apracuraþ savitetyukte makhe savitari ca durbhikùàndhakàrale÷aprasaïgàt /


*3,367*

nanu pràcuryaü pratiyogyapekùayaiva bhavati /
satyam /
padàrthàntaragatàlpataddharmàpekùayopapatterityà÷avànyathà viruddhapratãtyavakà÷o na bhavettathànnamayàdi÷abdatàtparyàrthànàha- mahàbhokteti //

%<mahàbhoktà mahàbhogya ityartho 'nnamaye bhavet  // MAnuv_1,1.177cd //
mahàpràõo mahàbodho mahàvij¤ànavànapi  // MAnuv_1,1.178ab //>%

NYâYASUDHâ:
annamaye parame÷vare 'nnamaya÷abdenokta iti ÷eùaþ /
mahàpràõo mahàvyàpàra iti pràõamaya÷abdenoktàrtho bhavediti yojyam /
manu avabodhana ityasmàdbhàve 'sunpratyaye mano bodhaþ /
atràpi ityartho manomaya÷abdasya vij¤ànamaya÷abdasya bhavediti yojyam /
api÷abdànmahànanda ityànandamaya÷abdàrtho bhavediti gràhyam /


*3,369*

nanvannamayàditve paramàtmano 'nekatvaprasaïgàdekameveti ÷rutivirodhaþ syàt /
tathà vij¤ànaü pracuramasminnànandaþ pracuro 'sminniti vij¤ànàdãnàü parame÷varasya ca bhedaprasaïgena vij¤ànamànandaü brahmetyàdi÷rutivirodhaþ syàt /
tathà manaþ÷abdasyàvabodhàrthatve manovij¤àna÷abdayorekàrthatvena vij¤ànamayo manomaya iti pçthaguktirnopapadyata ityata àha- vi÷eùeti //

%<vi÷eùasàmànyatayà vij¤ànaü mana ityapi  // MAnuv_1,1.178cd //
ekasya j¤ànaråpasya hareruktirvibhàgataþ  // MAnuv_1,1.179ab //>%

NYâYASUDHâ:
atraivaü vivakùàbhedena parihàratrayaü draùñavyam /
ekasya nirbhedasyàpi harervi÷eùabalenànekatvasaïkhayàvattvàdvibhàgato 'nnamayàdyanekatvoktiryujyate /
evaü j¤ànaråpasya j¤ànànandàdyàtmakasyàpi harervi÷eùa÷aktayaiva vibhàgatastadvattvenoktiryujyate evaü manaþ÷abdasyàvabodhàrthatve 'pi (vij¤ànaü) vij¤ànamaya iti manomaya ityapi vibhàgataþ pçthaguktiryujyate /
katham /
vi÷eùasàmànyatayà vi÷eùasàmànyaviùayatayà /
vij¤àna÷abdo hi vi÷eùaj¤ànamàha /
"sàmànyairye tvavij¤eyà vi÷eùà mama vàcã vij¤àna÷abda(sya) sahapàñhabalàtsàmànyaj¤àne paryavasyati /
vidyete hi paramàrthataþ sàmànyavi÷eùàkàràviti samastatadviùayaj¤ànamupapannameve÷varasyeti /


*3,370*

tathàpi nànnamayàdayaþ paramàtmà /
tasmàdvà etasmàdannarasamayàt /
anyo 'ntara àtmà pràõamaya ityàdinànnamayàdãnàmanyonyamanyatvàvagamàt /
paramàtmani tu bhedàbhàvàdityata àha- abhede 'pãti //

%<abhede 'pi vi÷eùeõaivànya ityudito hariþ  // MAnuv_1,1.179cd //>%

NYâYASUDHâ:
bhedapratinidhitayà bhedakàryanirvàhakeõa vi÷eùeõaiva /
natu bhedena /
yena virodhaþ syàdityarthaþ /
na càtra yatibhaïgaþ ÷aïkanãyaþ /

"pårvàntaratsvaraþ sandhau kvacideva paràdivat /
draùñavyo yaticintàyàü yaõàde÷aþ paràdivat' //
iti vacanàt /


*3,371*

vi÷eùo bhedakàryaü vyavahàràdikaü nirvahatãti pårvamevoktam /
atra vi÷eùaniùñhamàgamaü càha- bheda÷abdà iti //

%<bheda÷abdà vi÷eùaü tu haràvanyatra bhinnatvàt  /
bråyur ... // MAnuv_1,1.180a-c //>%


*3,372*

NYâYASUDHâ:
bhedanimittà anyàdi÷abdà bheda÷abdàþ /
harau vi÷eùaü bråyurityasyàpavàdamàha- hareriti //

%<... harerjãvajaóairapi bhedaü hi mukhyataþ  // MAnuv_1,1.180cd //
brahmatarkavaco 'pyevam ...  // MAnuv_1,1.181a //>%

NYâYASUDHâ:
evamanyatra bhinnatàmityasyàpi kvacidapavàdo draùñavyaþ /
na kevalaü pårvoktopapattirbrahmatarkavaco 'pyevamàvedayatãtyaperarthaþ /


*3,373*

yaduktaü pràgekasyàpi vibhàgata uktiriti na tatropapattirabhihità /
etàmevopapattiü pratij¤àmàtreõokte tatràpyatidi÷ati- ata iti //

%<... ata ekaþ sa pa¤cadhà  /
ukto 'nnamaya ityàdi ...  // MAnuv_1,1.181b-c //>%

NYâYASUDHâ:
vi÷eùabalàdeveti eko 'pãti vàpi÷abdasambandhaþ /
ityàdãti kriyàvi÷eùaõam /


*3,380*

ki¤cottarasminnanuvàke varuõo bhçgoretasminnanuvàke pratipàditameva vastu brahmatvenopadi÷ati /
ata÷cànnamayàdikaü paraü brahmetyàha- bhçgoriti //

%<... bhçgo÷caitad vadiùyati  // MAnuv_1,1.181d //>%

NYâYASUDHâ:
anuvàkasyottaratvena vadiùyatãtyuktam /
tasya ca brahmatvamupariùyàdupapàdayiùyate /
tathà ca brahma÷abdàduttarànuvàkasaüvàdàccànnamayàdãnàü pa¤cànàmapi brahmatve siddhe mayañpratyayàdãnàü pràcuryàrthatva(dvayarthatayà)vyàkhyànaü yuktamiti /


*3,381*

nanvatrànnamayàdi÷abdàþ ÷råyante /
uttaratra (tu) mayañpratyayahãnà annàdi÷abdà eva /
÷abdabhede ca nimittabhedenàbhidheyabhedena càva÷yaü bhavitavyam /
na cànnamayàdi÷abdà annàdi÷abdaparyàyà iti yuktam /
pratyayàrthasyàdhikasya vidyamànatvàt /
naca bhãmaseno bhãmo balabhadro balaþ satyabhàmà satyà punarnavà navà, kàcamàcã màcãtyàdivatsyàditi vàcyam /
vaiùamyàt /
bhãmàdi÷abdà hi pratyekaü tadvàcakàþ /
na cànna÷abdamàtramannamayasya vàcakam /
pratyayasya svàrthikatvaprasaïgàt /
pràcuryàrtha÷ca mayaóityuktam /
nahyannamayo yaj¤a iti vaktavye 'nna÷abdamàtraü prayujyate /
tasmàttatràtra ca pçthagvastupratipàdanàtkathaü tatsaüvàdenàtràpi brahmapratipàdanamityucyate /
kiü tvatrànnamayàdayaþ ko÷àstatra tu brahmetyata àha- pràpyatveneti //

%<pràpyatvena mayañproktenar tatràpyanyaducyate  // MAnuv_1,1.182ab //>%

NYâYASUDHâ:
etamannamayamàtmànamupasaïkramyetyàdipràcyatvena nirde÷e mayañaþ spaùñoktestatràpi nànyaducyate /


*3,385f.*

%<pracurànnàdirevàto hyannamannamayetyapi  // MAnuv_1,1.182cd //
ucyate hyavi÷eùeõa nànyat ki¤cidihocyate  // MAnuv_1,1.183ab //>%

NYâYASUDHâ:
yathà hi jyotiùyomàdhikàre vasante vasante jyotiùà yajeteti kàlavi÷eùavidhipare vàkye jyotiþ÷abdo jyotiùyomasyàbhidhàyakaþ /
nahi tatra ÷abdayoþ paryàyatvam /
ràja÷abdasyàpi ràjapuruùa÷abdaparyàyatvaprasaïgàt /
jyotiùàü stomo hi jyotiùyomaþ /
ata eva na pratyekaü vàcakatvaü kiü tvadhikàrabalàdekade÷otkãtarne samagra÷abdalakùaõàmaïgãkçtya nimittàbhidheyaikyamaïgãkaraõãyam evamatràpyannapràõàdyekade÷otkãrtanenànnamaya÷abdàdilakùaõayànnàdi÷abdànàmannamayàdi÷abdànàü caikyamaïgãkçtya tannimittàbhidheyaikyamabhyupeyate /
pràpyatayoktisthàne mayañprayogasàmarthyàt /
na hyanyavidyayànyapràptiryukteti bhàvaþ /
annamayeti pràtipadikamàtragrahaõam /
iti÷abda àdyarthe pratyekaü càbhisambaddhayate /
tathà càtaþ pràpyatvena mayañproktisàmarthyàdannamityàdãnàü ca ÷abdànàmavi÷eùeõa svaråpakyaina kàraõena taiþ ÷abdaiþ pracurànnàdi÷abdaiþ pracurànnàdinimittavànparamàtmaivocyate /
na punaranuvàkadvaye pratipàdyabhedamaïgãkçtyehànuvàke brahmaõo 'nyatki¤ciccharãràdiko÷aråpamucyata iti yojanà /
àdyo hi÷abdo na hyanyavidyayànyapràptiryukteti nyàyasåcanàrthaþ /
dvitãyastu ÷abdaikye nimittàbhidheyaikyaprasiddherdyetakaþ /


*3,391*

evaü såtradvayenànnamayàdi÷abdapa¤cakasye÷varavàcitvaü mayaña÷ca sarvatra pràcuryàrthatvamupapàditam /
idànãmànandamaya÷abdasya viùõuvàcitvaü tadgatasya mayañasya pràcuryàrthatvaü hetvantareõopapàdayat taddhetuvyapade÷àcceti såtraü vyàkhyàti- mahànandatva eveti //

 //  oü taddhetuvyapade÷àcca oü //


#<taddhetuvyapade÷àc ca  | BBs_1,1.14 |>#

%<mahànandatva evàsya hetuþ ko 'nyàditi sphuñam  // MAnuv_1,1.183cd //
uktaþ ...  // MAnuv_1,1.184a //>%


NYâYASUDHâ:
ànandàmayaprakaraõe ko hyevànyàtkaþ pràõyàdyadeva àkà÷a ànando na syàdityasya viùõoreva mahànandatva eva (ca) heturuktaþ /
tena j¤àyate viùõurevànandamaya÷abdàrtha iti mayañ ca pràcuryàrtha iti /
yadi hyànandamayo viùõoranyaþ syàt /
mayañ ca vikàràtho bhavet /
tadà ÷rutiranyasyànandavikàratve hetuü kamapi bråyàt /
viùõormahànandatve hetukathanaü tvasaïgatameva /
anena (såtre) taditi ùaùñhayantaü saptamyantaü ca tantreõopàttamityuktaü bhavati /
tasya viùõostatra mahànandatva ityuktatvàt /

nanvatràkà÷asyànandatvàbhàve 'nanaü pràõanaü ca kasyàpi na syàdityetàvaducyate /
na tu viùõormahànandatve ka÷cidapi heturucyata ityata uktam- sphuñamiti //


*3,392*

tatkathamiti cet /
àkà÷a÷abdastàvadviùõupara iti vakùyate- àkà÷astalliïgàditi //
tathàca viùõoranànandatve jagato ni÷ceùñatvaprasaïgamàõadayantyà ÷rutyà jagacceùyakatvaü hetutvena vivakùitamiti vivakùustasyànandatvena vyàptiü tàvadupapàdayati- ÷rutyantara iti //

%<... ÷rutyantare yasmàt sukhaü labdhvà karotyayam  /
karoti nàsukhã ...  // MAnuv_1,1.184a-c //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàdityasyopari sambandhaþ /
÷rutyantare chandoga÷rutàvityuktamityuttareõànvayaþ /
yadà vai sukhaü labhate 'tha karoti nàsukhaü labdhvà karoti sukhameva labdhvà karotãti ÷rutyantare parame÷varavyàpàrasyànandàvinàbhåtatvamuktamityarthaþ /
ànanda÷abda(sya)÷ca pårõànanda eva mukhyavçttirityatràpi ÷rutimàha- bhåmeti //

%<... bhåmà sukhaü nàlpe sukhaü bhavet  // MAnuv_1,1.184cd //
ityuktaü ...  // MAnuv_1,1.185a //>%

NYâYASUDHâ:
yo vai bhåmà tatsukhaü nàlpe sukhamastãti chandoga÷rutau sukha÷abdasya pårõànanda eva mukhyavçttirityuktamityarthaþ /
yadyapi bhåma÷abdo bhàvavàcã /
bahorlopa bhå ca bahoriti vacanàt /
tathàpi bhàvabhavitroraikyàdbhåmeti pårõa evocyate nàlpa ityuktatvàt sa ca sannidhànàtsukheneti gamyate /


*3,393f.*

%<... yat pravçtti÷ca nçttagànàdikà sukhàt  /
duþkhàd rodàdikà caiva sarvakartçtvato 'sya ca  // MAnuv_1,1.185 //
sarva÷aktenar duþkhaü syàd ...  // MAnuv_1,1.186a //>%

NYâYASUDHâ:
atràpi yadyasmàdityasyopati sambandhaþ /
pravçtti÷caturvidhà bhavati /
sukhodrekàdduþkhodrekàtsukharàgàdveùàcceti ÷eùaþ /
sukhodrekàtpravçtterudàharaõamàha- nçtteti //
unmattasyeti ÷eùaþ /
duþkhodrekàtpravçttimudàharati- duþkhàditi //
kecidàhuþ sukhaduþkhatatsàdhanaràgadveùàveva pravartakàviti /
yathoktaü pravartanàlakùaõà doùà iti /
tanniràsàrthameva÷abdaþ /
sukhàdeva duþkhàdeveti /
na hyunmattasya kvacidanusandhànamasti /
yena sukharàgàttatsàdhanametadityanusandhàya nçttàdau pravarteta /
kiü tådriktaü sukhameva tatpravçttau hetuþ /
nàpi duþkhaü dviùato 'pi nàrakiõo rodanàdikaü tatparihàraheturityanusandhànamasti /
kintu duþkhodreka eva tatra kàraõamityanubhavasiddham /
sukharàgàttatpràptyarthà bhojanàdau pravçttirduþkhadveùàcca tannivçttyarthà kaõñakoddharaõàdau pravçttiþ suprasiddheti nodàhçtà /
kimato yadyevaü cetanasambandhinã pravçtti÷caturvidhetyata àha- sarvakartçtvata iti //

sukhànavàpti÷ceti ÷eùaþ /
tata÷ca duþkhodrekanimittà tannivçttyarthà sukhàvàptyarthà ceti pravçttitrayaü parame÷vare nopapadyata iti bhàvaþ /


*3,396*

tathàpi kimityata àha- ata iti //

%<... ataþ kevalalãlayà  /
pravartako ...  // MAnuv_1,1.186bc //>%

NYâYASUDHâ:
ataþ pari÷eùàdã÷varaþ pravartako bhavankevalalãlayà'nandodrekàdeva bhavediti siddhaþ parame÷varapravçtteþ pårõànandàvinàbhàvaþ /

evamupodghàtamuktavà prayogamàha- ata iti //


yata evaü parame÷varapravçtteþ siddhaþ pårõànandàvinàbhàvaþ /
ataþ pravartako 'yaü kevalalãlayà pårõànandena yukto bhavediti /
ayamatra prayogaþ /
ã÷varaþ sukhã bhavitumarhati /
pravçttikàraõatrayarahitatve sati pravçttimattvàdunmattavaditi /
kàryànuguõattvàcca kàraõasya mahàpravçttyà mahànanda eva siddhayatãti /


*3,397*

%<... na cedeùa pràõyàdanyàcca kaþ pumàn  // MAnuv_1,1.186cd //>%

NYâYASUDHâ:
evaü ÷ruterabhipràyasiddhaü hetuü vyàkhyàya vàcanikaü vipakùe bàdhakaü vivçõoti- na cediti //
eùa paramàtmà àsamantàtkà÷anàdàkà÷aþ pårõànando na cettadà kàraõàntaràbhàvànna ki¤citpravartayet /
na cedeùa ki¤citpravartayettadà kaþ pumànpràõyàdanyàcca /
na ko 'pi laukikãü vaidikãü và pravçttiü kuryàt /
svàtantryàbhàvàditi yojyam /


*3,398*

annamayàdãnàü pa¤cànàmapi yuktayantareõa parabrahmatvaü pratipàdayituü såtram /
oü màntravarõikameva ca gãyata iti /

 //  oü màntravarõikameva ca gãyate oü //


#<màntravarõikameva ca gãyate  | BBs_1,1.15 |>#

%<brahmavit paramàpnotãti yat prathamasåcitam  /
tadeva mantravarõena satyaü j¤ànamanantavat  // MAnuv_1,1.187 //
lakùitaü ...  // MAnuv_1,1.188a //>%


NYâYASUDHâ:
tasyàrthaþ /
satyaü j¤ànamanantaü brahmeti mantravarõapratipàditameva vaståttareõa granthena gãyate /
ata÷cànnamayàdayaþ paraü brahmeti /
syàdetadyadi mantravaõo 'pi parabrahmaviùayaþ syàt /
tadeva kutaþ /
mantravarõe brahmetyeva ÷ravaõàt /
tasya càmukhyayà vçttyànyatràpi sambhavàt /
kathaü ca màntravarõikàtharprapa¤canàrthamuttaro grantha ityataþ såtràrthaü vivaritumupodghàtamàha- brahmaviditi //


*3,398f.*

brahmavidàpnoti paramityanuvàkasya prathamavàkye såcitaü tàvatparabrahmaiva /
para÷abda÷ravaõàt /
tajj¤ànasya mokùahetutvokte÷ca /
tadeva ca mantravarõena satyaü j¤ànamanantavadantavanna bhavatãti lakùitamasàdhàraõadharmopetatayà pratipàditamato màntravarõikaü paraü brahmaiva /
brahmavidàpnoti paramityukte hi ÷aïkàtrayamudeti /
kiü lakùaõakaü tadbrahma /
na hi lakùaõena vinà vastu samastavyàvçttatayà ÷akyate j¤àtum /
kathaü ca tadvedanaü kiü pratãyamànàkàrasyàropitatvamupetya tadevàsmãtyutànyathà /
brahmeti pårõaü pratãtam /
na (hi) ca tàdç÷asya sàkùàtkàro 'smàkaü sambhavatãti /
kà nàma tatpràptirya j¤ànasàdhyà /
sarvagatatvena nityapràptatvàditi /
tatparihàràya mantravarõamudàharati ÷rutiþ /
tadeùàbhyukteti /
tadabhyetadà÷aïkàtrayaü prati tatsamàdhànatayeti yàvat /
eùà çguktocyata ityarthaþ /
tatra satyaü j¤ànamanantaü brahmeti lakùaõa÷aïkàyà uttaram /
etacca pratyekaü lakùaõam /
vakùyamàõaprakàreõa satyatvàdãnàmavyabhicàritvàt /
ata eva samuditaü lakùaõamabhyupetya vi÷eùaõakçtyànveùaõe pareùàü kle÷aþ paràstaþ /
yo vedeti dvitãya÷aïkottaram /
paripårõaparimàõamapi ÷aktiva÷àdbhaktànukampayàlpaparimàõaü prakañayatsarvajãvatadupakàrikàryakàraõaprerakatvena hçdayaguhàvasthitaü j¤eyamiti /
so '÷nuta iti tçtãya÷aïkottaram /
na saüyogamàtraü tatpràptiþ /
nàpyaikyàpattyàdiþ /
kintu tadvayaktisthàne tato 'tyantabhinnatayà satyakàmatvàditatsàråpyàbhivyaktireveti /


*3,403*

astvevaü prathamavàkyasåcitàrthasya parabrahmatvàttaduttha÷aïkàparihàràrthasya mantravarõasyàpi tatparatvam /
tathàpi kiü prakçta ityataþ såtràrthaü vivçõoti- tatreti //

%<... tatra satyatvaü sçùñayànnapràõayorapi  /
uktaü j¤ànaü tu manasà vij¤ànenàpyudãritam  // MAnuv_1,1.188 //
anantatvaü tathà'nandamayavàcàpyudàhçtam  // MAnuv_1,1.189ab //>%

NYâYASUDHâ:
tatra lakùaõeùu satyatvaü sçùñayà"tasmàdvà etasmàdàtmana àkà÷aþ sambhåtaþ' iti sçùñiprakaraõena,"sa và eùa puruùo 'nnarasamayaþ' iti"tasmàdvà etasmàdannarasamayàd' iti cànnapràõayorannamayapràõamayayoþ prakaraõàbhyàmu(mapyu)ktam /
j¤ànaü tu brahmalakùaõaü manasà /
"tasmàdvà etasmàtpràõamayàd' ityàdinà manomayaprakaraõena /
vij¤ànenàpi /
"tasmàdvà etasmànmanomayàd' ityàdinà vij¤ànamayaprakaraõenàpyudãritam /
tathà÷abdaþ samuccaye /
anantatvamapi brahmalakùaõam /
ànandamayavàcà /
"tasmàdvà etasmàdvij¤ànamayàd' ityàdinà'nandamayaprakaraõena /
apipadenottaravàkyairapyudàhçtam /
ata uttareùàü ùaõõàmapi prakaraõànàü màntravarõikaparabrahmalakùaõavivçtitvàt (paraü) brahmaivànnamayàdaya iti såtràrthaþ /

satyatvaü sçùñiprakaraõenoktamityuktam /
tatkathamityata àha- sadbhàvamiti //

%<sadbhàvaü yàpayed yasmàt satyaü tat tena kathyate  // MAnuv_1,1.189cd //
iti sçùñiriha proktà ...  // MAnuv_1,1.190a //>%



*3,404*

NYâYASUDHâ:
sacchabdaþ sadbhàvavàcã /
sadbhàve sàdhubhàve ca sadityetatprayujyata iti vacanàt /
sadbhàvo janma /
sadbhàva÷abdena prajananaü såcitamiti /
tathàca sacchabde janmavàcãti karmaõyupapade yàterantarõãtaõyarthàdato 'nupasarge ka iti kapratyaye kçte 'yasmayàdãni chandasãtyupapadasya bhasaüj¤àyàü satyamiti bhavati /
tataþ satsadbhàvaü janma yàpayetpràpayetsvavyatiriktaü sarvaü yasmàttasmàttadbrahma satyaü kathyata iti sakalajagajjanmakàraõatvaü satya÷abdàrthaü hçdi kçtvà àtmana àkà÷a ityàdi÷rutyehànuvàke sçùñiþ proktetyarthaþ /

astu jagatsraùñçtvaü satya÷abdàrthaþ /
tathàpyàtmana àkà÷a ityàdisçùñiprakaraõaü tadvayàkhyànamiti na yuktam /
avayavàrthakathanàderabhàvàdityata àha- jagaditi //

%<... jagatsadbhàvayàpakam  /
brahmeti sthàpanàyaiva ...  // MAnuv_1,1.190bc //>%

NYâYASUDHâ:
satya÷abdena yajjagatsadbhàvayàpakaü brahmetyuktaü tasyàrthasya sthàpanàyaiva sçùñiþ proktà nàvayavàrthakathanàdyarthà /
etaduktaü bhavati /
nàvayavàrthakathanàdikameva vyàkhyànam /
kiü tåktasthàpanamapi /
prakçte ca satyaü brahmeti lakùaõe 'bhihite 'sambhavãdaü pa¤cànàü mahàbhåtànàmeva jagajjanmàdikàraõatvàdityà÷aïkaya mahàbhåtànàmapi brahmaiva kàraõaü tadantargataü tatsattàdipradaü càto brahmaiva jagajjanakamiti tatsthàpanamàtmana àkà÷a ityàdinà kriyata iti bhavatãdaü tadvayàkhyànamiti /


*3,407*

annamayaprakaraõaü satya÷abdàrtha ityuktaü tatkathamityata àha- sattvamiti //

%<... sattvaü jãvanameva ca  // MAnuv_1,1.190d //
vi÷ãrõatà ca sattvaü syàt sannamityàhureva yat  // MAnuv_1,1.191ab //>%

NYâYASUDHâ:
na kevalaü janmaiva sacchabdàrthaþ kintu jãvanaü ca pràõadhàraõalakùaõaü sattvameva sacchabdapravçttinimittameva /
asti devadatta ityukte jãvatãti pratyayàt /
vi÷ãrõatà ca ÷aithilyalakùaõà /
sattvaü sacchabdapravçttinimittaü syàt /
kutaþ /
yadyasmàdvi÷ãrõaü vastu sannamityàhuþ /
eva÷abdaþ ùadëvi÷araõagatyavasàdaneùviti pàñhànmukhya evàyaü prayoga iti såcayati /
tathàcàsteþ ÷atrantasya sadeþ kvibantasya và saditi råpam /
bhàvapradhànaü caitat /
sat sattvaü jãvanaü vi÷araõaü và bhåtànàü yàpayatãti satyamityuktaü bhavati /

kimato yadyevamityata àha- ata iti //

%<ato 'dyatàttçtànnatvaü satya÷abdàrtha eva hi  // MAnuv_1,1.191cd //>%


NYâYASUDHâ:
yata evaü sakalabhåtànàü jãvavinà÷ahetutvaü satya÷abdoktam /
ataþ satya÷abdàrtha evànnatvamanna÷abdapravçttinimittam /
tat katham /
hi yasmàdupajãvyatvalakùaõàdyatà vinà÷akatvalakùaõàttçtà ca taditi /


*3,408*

pràõamayaprakaraõaü ca satya÷abdàrtha ityuktam /
tatkathamityata àha- pràõamiti //

%<pràõaü devà anupràõanti manuùyàþ pa÷ava÷ca ye  /
àyuþ pràõo hi bhåtànàmiti yad gatijãvane  // MAnuv_1,1.192 //
ukte saditidhàtvartho gati÷càto hi satyatà  /
pràõatvam ...  // MAnuv_1,1.193a-c //>%

NYâYASUDHâ:
devàdayaþ pràõaü paramàtmànamanu tatpreraõayà pràõanti ceùyante /
sa pràõaþ paramàtmà sarveùàmàyurjãvanahetu÷càto 'sau pràõa ucyata iti mantreõa pràõanti jãvanti và sarvabhåtànyaneneti pràõa÷abdàrthatayà gatijãvane bhåtànàü gatijãvanapradattamiti yàvat ukte /
yadyasmàt yata÷ca saditi dhàtvartho, gatirjãvanaü càsti dhàtvarthaþ /
tàbhyàü ca ÷atari kvipi ca kçte saditi bhavati /
tacca bhàvapradhànaü vivakùitvà satsattvaü gatiü jãvanaü và bhåtànàü yàpayatãti satya÷abdo 'pi gatijãvanapradatvamàha /
ataþ satyatà pràõatvaü satyapràõa÷abdayorekàrthatvamiti vyàkhyeyam /
anenànnamayapràõamayaprakaraõe satya÷abdàrthaprapa¤canena tadvayàkhyàne ityuktaü bhavati /
j¤àna÷abdàrtho manomayaprakaraõamityuktam /
tatkathamityata àha- avabodhàrtha iti //

%<... avabodhàrtho manudhàtuþ prakãrtitaþ  // MAnuv_1,1.193c-d //>%

NYâYASUDHâ:
prakãrtito manu avabodhana iti vyàghàtaþ /
tata÷ca tasmàdbhàve 'sunpratyaye vihite mana iti j¤ànamiti caikàrthatà bhavati /
vij¤ànamayaprakaraõasya j¤àna÷abdàrthatvaü spaùñameveti na prapa¤citam /
atra j¤ànaü brahmeti lakùaõe 'bhihite sakalacetanasàdhàraõyàdalakùaõametadityà÷aïkàyàü nàvabodhamàtraü j¤ànamihavivakùitam /
kintu sakalapadàrthasàmànyavi÷eùàkàraviùayamityato nàtivyàptirityàbhyàü prakaraõàbhyàü lakùaõasyàtivyàptiparihàràya prapa¤canaü kçtamiti /

ànandamayaprakaraõenànantatvaü vyàkhyàtamityabhihitam /
tatkathamityata àha- nàlpa iti //

%<nàlpe sukhamiti proktayaivànandamayatoktitaþ  /
anantatvaü sunirõãtaü pårõànando hi nàlpake  // MAnuv_1,1.194 //>%



*3,408*

NYâYASUDHâ:
nànandamayaprakaraõamanantapadanirvacanaparatvàdinà råpeõa tadvayàkhyànam /
kiü nàmànantatvalakùaõasyàsambhàvanà÷aïkàyàmànandamayatoktayànantatvaü sunirõãtamupapàditam /
parame÷varo 'nantaþ pårõànandatvàditi /
nanu sàdhyasàdhanayoþ kvàpyadar÷anena vyàptyabhàvàtkathametat /
maivam /
nàlpe sukhamastãti ÷rutyuktayà hi yasmàdalpake 'ntavati pårõànando nàstãti ni÷cãyate /
vyatirekavyàptirastãtyarthaþ /
nanvanantatvavatpårõànando 'pyasiddha eva /
satyam /
ata eva ko hyevànyàdityàdinopapàdayati ÷rutiþ /
uktaü caitadànantamayavàcàùãti /
såtràrthamupasaüharati- ata iti //

%<ato hi mantravarõoktavistçtistu samastayà  /
kriyate parayà yasmàd ...  // MAnuv_1,1.195a-c //>%

*3,409*

NYâYASUDHâ:
ata ityuktaprakàreõa /
hi÷abdaþ prasiddhau tu÷abdo 'vadhàraõe /
parayà mantravarõàduttarayà ÷rutyà /
tasmàdviùõurevànnamayàdi÷abdavàcya iti pårveõa sambandhaþ /


*3,412*

evamànandamayo 'bhyàsàdityàdisåtraiþ svapakùasàdhanaü vidhàya parapakùapratikùepàrthaü såtram- netaro 'nupapattiriti /

 //  oü netaro 'nupapatteþ oü //

#<netaro 'nupapatteþ  | BBs_1,1.16 |>#

tatra pratij¤àü÷aü vyàkhyàti- itara iti //

%<... itaro 'tra na kathyate  // MAnuv_1,1.195d //>%

NYâYASUDHâ:
itaro jãvo và ÷arãràdiko÷o và prakçtirvàtrànnamayàdiprakaraõe na kathyate /
kutaþ /
anupapatteþ /
sarvaü vai te 'nnamàpanuvanti /
ye 'nnaü brahmopàsate /
sarvameva ta àyuryanti /
ye pràõaü brahmopàsata ityàdinànnamayàdij¤ànànmokùaþ pratãyate /
annamayàdi÷abdànàü ca jãvàdivàcitve tadanupapatterityarthaþ /
kuto 'nupapattirityata àha- puruùamiti //

%<puruùaü vetti yo mucyennànyaþ panthà hi vidyate  /
iti ÷ruteranyavedã kathaü muktiü prayàsyati  // MAnuv_1,1.196 //>%

NYâYASUDHâ:
anena "tamevaü vidvànamçta iha bhavati /
nànyaþ panthà ayanàya vidyate' iti ÷rutiü såcayati /
nanvatra tamityucyate na viùõumiti /
maivam /
sahasra÷ãrùà puruùa ityàdau prakçtapuruùasya tamiti paràmar÷àdityabhipretyoktam- puruùamiti //
yacchabda÷ravaõàtsa iti draùñavyam /
mucyenmucyeta /
vyatyayo bahulamiti vacanàt /
anyaþ paramapuruùaj¤ànàt /
panthà mokùasya /
hi÷abdaþ ÷ruteþ prasiddhatvadyotakaþ /

nanvastu puruùaj¤ànàdeva mokùaþ puruùo 'pyanya÷cetkathaü nànyaj¤ànànmokùa ityata àha- puruùa iti //

%<puruùaþ para àtmàjo brahma nàràyaõaþ prabhuþ  /
mahànànanda ud viùõurbharga oma itãryate  // MAnuv_1,1.197 //
svayaü nàràyaõo devo nànyasyaitàni kasyacit  // MAnuv_1,1.198ab //>%


*3,413*

NYâYASUDHâ:
svayaü mukhyayà vçttyà /
etàni nàmàni /

kuta eteùàü viùõunàmatvàdeva hi ye viùõumuddi÷ya yaj¤adànàdi kurvate te oümityudàhçtyaiva /
anyathà tanna syàt /
na hyanyodde÷ena kamar kurvàõairanyaviùayo mantro japyata iti /
puruùa÷abdasya viùõuvàcitve yuktimàha- såkteneti //


%<såktena pauruùeõainaü yajantyadhyàtmakovidàþ  /
iti paiïgi÷rutistena nànyaj¤ànàd vimucyate  // MAnuv_1,1.199 //>%


NYâYASUDHâ:
ya enaü nàràyaõaü yajanti te pauruùeõa såktena yajanti /
tena j¤àyate puruùa÷abdo viùõuvàcãti /
iti paiïgi÷rutiþ puruùa÷abdasya bhagavadekavàcitàmàha yatastena tamevaü vidvànityasya viùõupatvàditi /



*3,414*

nanvitaraparigraha ive÷varaparigrahe 'pyanupapattiþ samànà /
tathà hi /
oùadhãbhyo 'nnàtpuruùa ityoùadhikàryànnavikàraü ÷arãraü puruùapadenoktavà sa và eùa puruùa iti taü paràmç÷yànnarasamaya ityucyate /
tasye÷varatve 'nupapattireva /

tatpravàhapatità÷ca pràõamayàdaya ityà÷aïkàü parihartuü pãñha(ñhikà)màracayati- brahma÷abdodita iti //


%<brahma÷abdodite tasminnàtma÷abdaü prayujya ca  /
tasmàdàkà÷asçùñiü ca provàcàtra catuvirdhàm  // MAnuv_1,1.200 //>%


NYâYASUDHâ:
brahmavidàpnoti paraü satyaü j¤ànamanantaü brahmeti brahma÷abdodite tasminviùõau tasmàdvà etasmàdàtmana ityàtma÷abdaü (ca) prayujyeti yojyam /
tasmàdetasmàdityanusandhànàt /
àkà÷asçùñiü ca provàcàkà÷aþ sambhåta ityanena /
atrànuvàke /
àtma÷abdaü prayujya sçùñiü ca provàcetyenenàtmatvamapi vidheyamiti såcayati /
caturvidhàkà÷asambandhitvàtsçùñe÷caturvidhatvam /
na svataþ /
traividhyasya vakùyamàõatvàt /
tathàca caturvidhàkà÷asçùñiü ca provàcetyarthaþ /

àkà÷acàturvidhyaü kathamityata àha- bhåtamiti //



*3,415*

%<bhåtaü bhåtàbhimànã ca taddeho 'ntarniyàmakaþ  /
hari÷càkà÷a÷abdokto mukhyato harireva ca  // MAnuv_1,1.201 //
à samantàt kà÷ate yadàkà÷o mukhyato hariþ  // MAnuv_1,1.202ab //>%

NYâYASUDHâ:
bhåtamà÷akà÷a÷abdoktamityàdisambandhaþ /
antarniyàmaka eùàü trayàõàm /
tatràpi na samànakakùyatayà caturõàmàkà÷a÷abdàtartvamityàha- mukhyata iti //
ca÷abdastu÷abdàr(thaþ)the /
tatkathamityata àha- àsamantàditi //
à ityanuvàdena samantàtkà÷anaü hyàkà÷a÷abdàrthaþ /
tata÷ca yadyasmàddharireva mukhyataþ samantàtkà÷ate tasmàtsa eva mukhyata àkà÷a iti yojyam /



*3,416*

evaü mukhyàmukhyabhedena caturvidhàdàkà÷àdàkà÷àdvàyurityuktavidhayà caturvidhasya vàyoþ sçùñiü provàca /
tatràpi vàyu÷abdena mukhyato harirevocyata iti yojyam (vaktavyam) /
tatkathamityata àha- baleti //

%<balaj¤ànasvaråpatvàd vàyur ...  // MAnuv_1,1.202cd //>%

NYâYASUDHâ:
va÷abdo balavàcã /
àyuriti j¤ànamucyate /
ayatergatyarthatvàt /
gatyarthànàü j¤ànàrthatvàt /
tathà vàyoragniriti caturvidhàdvayo÷caturvidhasyàgneþ sçùñiü provàca /
tatràpi mukhyato harirevàgni÷abdenocyata iti sthite tatkathamityata àha- agniriti //



*3,417*

%<... agniragaü nayan  // MAnuv_1,1.202d //>%

NYâYASUDHâ:
na gacchati svato na pravartata ityagaü vi÷vam /
aga÷abde kamarõyupapade nayateþ kvip /
tatsanniyogenopapadalopo dhàto÷ca hrasvatà nirvacanatvàt /
tato 'gneràpa iti caturvidhàdagne÷caturvidhànàmevàpàü sçùñiü provàca /
tatràpyàpa iti mukhyato harirevokta iti vàcyam /
kathaü tadityata àha- àpa iti //

%<àpa àpàlanàccaiva ...  // MAnuv_1,1.203a //>%


NYâYASUDHâ:
àïpårvasya pàte råpametat /
upasargahrasvatà dhàtulopa÷ca nirvacanatvàt /
ca÷abdo 'nuktasamuccayàrthaþ /
tena strãråpatvàtstrãliïgaü bahuråpatvàdbahuvacanaü cetyuktaü bhavati /
eva÷abdo harireveti sambaddhayate /
evamadbhayaþ pçthivãti caturvidhàbhyo 'dbhaya÷catuvirdhàyàþ pçthivyàþ sçùñiü provàca /
tatràpi harireva mukhyataþ pçthivã÷abdavàcya iti siddhe tadupapàdayati- pçthivãti //

%<... pçthivã prathito yataþ  // MAnuv_1,1.203b //>%

NYâYASUDHâ:
prathito yatastataþ pçthivãti yojanà /
pçthu vistàre /


*3,420*

tathàca caturvidhàyàþ pçthivyàþ pçthivyàþ pçthivyà oùadhaya iti caturvidhauùadhisçùñiü provàca /
bhåtànàü samàptatvàttasthàne bhautikagrahaõama(mi)taþparaü kàryam /
tatràpyoùadhi÷abdena mukhyato harirevocyata iti sthite kuta ityata àha- uùyànàmiti //


%<uùyànàmà÷rayatvena sa evoùadhinàmakaþ  // MAnuv_1,1.203cd //>%


NYâYASUDHâ:
dagdhànàm /
uùyà oùàþ karmaõi gha¤ /
oùà dhãyante 'sminnityoùadhirityarthaþ /
karmaõyadhikaraõe ceti kipratyayaþ /
kathamoùadhyantargatasyoùyà÷rayatvamityata àha- oùadhãùu sthita iti //

%<oùadhãùu sthito viùõuþ kùudhitairà÷rito bhavet  // MAnuv_1,1.204ab //>%


*3,421*

NYâYASUDHâ:
kùudhitairjàñharàgninoùñhaiþ /
oùadhãbhyo 'nnamiti caturvidhoùadhãbhya÷caturvidhasyànnasya sçùñiü provàca /
tatràpyanna÷abdo viùõàveva mukhyaþ /
adyate 'tti ca vyàkhyànasya tasminneva sambhavàditi pràgeva siddhatvànnoktam /
tato 'nnàtpuruùa iti caturvidhànnàccharãratadabhimànitadantaryàmiråpasya trividhasya puruùasya sçùñiü provàca /

tatràpi puruùa÷abdena mukhyato harirevokta iti sthite tatkathamityata àha- purãti //

%<puri ÷ete yataþ so 'tha puruùa÷ceti gãyate  // MAnuv_1,1.204cd //>%


NYâYASUDHâ:
atha tasmàt /
puri ÷arãre /
atropapadasya saptamyà aluk /
tasya cekàrasyokàraþ /
dhàtu÷akàrasya ùakàro nirvacanatvàt /
adhikaraõe ÷eteróaþ /
evamàtmàdi÷abdànvyàkhyàya teùàü sçùñiü vivçõoti- kriyeti //



%<kriyàpravartakatvena pràdurbhàvo harerjaniþ  /
àkà÷àdiùu nànyàsti hyabhimàno 'bhimàninaþ  // MAnuv_1,1.205 //
abhimàni÷arãrasya sàkùàd bhåtasya codbhavaþ  // MAnuv_1,1.206ab //>%

NYâYASUDHâ:
sàkùàjjanmaiva kiü na syàdityata àha- nànyeti //
hi÷abdo nityo nityànàmityàdi÷rutiprasiddhisåcakaþ /
abhimàno mamedamiti buddhiþ /
janiriti sambandhaþ /
bhåtasyetyupalakùaõam oùadhyàdibhautikasya cetyapi gràhyam /
sàkùàdudbhava eva janirityanvayaþ /


*3,423*

yadyevamàtmàkà÷avàyvagnyappçthivyoùadhyannapuruùapadairmukhyato harirevoktaþ anyadamukhyatastataþ kiü prakçta ityata àha-

evamiti //


*3,424*

%<evaü dehàdiparyantamàgataü harimeva tu  // MAnuv_1,1.206cd //
paràmç÷ati tasyaiva pa¤caråpatvavittaye  /
tyaktavà bhåtàdikaü sarvaü sa và eùa iti ÷rutiþ  // MAnuv_1,1.207 //>%

NYâYASUDHâ:
atra deha÷abdàtpràgàtma÷abdo 'dhyàhàryaþ /
sa và eùa puruùa iti ÷rutiþ prakçtamapi bhåtàdikaü sarvaü tyaktavà'tmàdidehaparyantamàgataü taiþ ÷abdaiþ prakçtaü harimeva paràmç÷ati /
tasyaiva sçùñikartuþ ÷arãre 'nnamayàdipa¤caråpatvaj¤àpanàyeti /
idamuktaü bhavati /
nànnamayàdãnàü parabrahmatvaparigrahe sa và eùa puruùa iti paràmar÷avirodhaþ /
àtmapadoditasya paràmar÷o 'yamiti svãkàràt /
naca nàsau parabrahma /
tasmàtparapràptikàmena j¤àtavyatayoktàdetasmàtpunaþ satyaj¤ànànantatvena lakùitàdàtmana iti prakçtànusandhànàt /
naca sannihitaparàmar÷aparityàgena dåraprakçtaparàmar÷àïgãkàro 'nucita iti vàcyam /
àtmàdipuruùàntasarva÷abdairapi tasyaiva prakçtatvàïgãkàràt /
na ce÷varasyotpattiranutpannà /
pràdurbhàvàpekùayà vyàkhyànàt /
na caitadapràmàõikaü vyàkhyànam /
kàraõatvenetyupapàdayiùyamàõatvàt /
nacaivaü bhåtàdisçùñerapràmàõikatvàpattiþ /
àkà÷àdi÷abdànàü bhåtàdiparatvasyàpi svãkàràt /
anekàthartàyà÷copapàdayiùyamàõatvàt /
nacaivaü teùàmapi pràdurbhàvamàtràpattiþ /
sàmànyataþ ÷rutasya sambhava÷abdasya yathàyogyaü vyàkhyànopapatteþ /
nacaivamapyannarasamayasya prakçtasarvàtmakatvàpattiþ /
prakçtànàmapi bhåtàdãnàü parityàgena harereva paràmar÷àïgãkàràt /
nacaitadanyàyyam /
àkà÷àdi÷abdànàü haràveva mukhyatvena tasyaivotkañatayà buddhisannidhànàt /
nace÷varaparàmar÷o vyarthaþ /
tasyaivànnamayàdipa¤caråpatàj¤àpanàya prakaraõàntaràrambhàrthatvàt /
tasya ca lakùaõavivaraõàrthatvenopayogasyoktatvàt /
tathàcànnamayasya brahmatve 'nupapattyabhàvànna tatpravàhapatitànàü pràõamayàdãnàmabrahmatvaü kalpanãyamiti /


*3,426*

nanu kimanena bahudhà saüvidhànena /
÷arãramàtraparàmar÷o 'yaü kiü na syàt /
maivam /
tathà satyeùa puruùa ityetàvatà pårõatvena sa ityasya vaiyarthyàpatteþ /
bhavatpakùe 'pi tat samànamiti cennetyabhipretyàha- sa iti //

%<sa ityàtmapadoddiùya eùa jãva÷arãragaþ  // MAnuv_1,1.208ab //>%


NYâYASUDHâ:
eùa iti jãva÷arãragaþ paràmç÷yate /
÷arãraga ityevokte parame÷varasya ÷arãritvaü pratãyeta /
ato jãvetyuktam /
ki¤ca ÷arãraparàmar÷e sa và eùa puruùo 'nnamaya ityeva vaktavyam /
rasa÷abdastu vyarthaþ /
prayojanànupalabdheþ /
annàtpuruùa ityeva prakçtatvàcca /
nacàsmatpakùe 'pi rasa÷abdasya vaiyarthyam /
annamaya ityevokte pràkçtànnamayatvaü (ityeva) pratãyeta /
tannivçttyarthatvena sàrthakyàdityà÷ayavànàha- sàreti //

%<sàrànnamaya evàyaü na lokànnamayaþ prabhuþ  // MAnuv_1,1.208cd //
iti taü rasa÷abdena vi÷inaùñi ÷arãragam  // MAnuv_1,1.209ab //>%

NYâYASUDHâ:
rasa÷abdo hi sàravàcã /
rasasàro vara÷ceti ÷abdàþ paryàyavàcakà iti vacanàt /
tata÷cànnaraso 'nnasàraþ /
anna÷abdàrtheùu mukhyàrtho 'ttçtvàdi(lakùaõa)statpracura ityuktaü bhavati /
tasya tàtparyàrthaþ sàrànnamaya iti /
iti j¤àpayitumiti ÷eùaþ /
vi÷inaùñi ÷rutiþ /
api ca /
÷arãraparàmar÷o 'yaü cettasyedameva ÷iraþ ayaü dakùiõaþ pakùaþ ayamuttaraþ pakùaþ ayamàtmà idaü pucchaü pratiùñheti sarvaü vyarthameva syàt /
÷arãra÷iraþprabhçteþ pratyakùasiddhatvenopade÷ànapekùaõàt /


*3,427*

nanvã÷vare 'pyanupapattireva /
tasya ÷iraþprabhçtyavayavàbhàvàt /
na /
prakà÷avacceti vakùyamàõatvàt /
tathàpyanupapattiþ /
ã÷vara÷iraþprabhçtãnàmapratyakùatvenedamiti nirde÷àyogàditi cenna /
lakùaõayopapatterityà÷ayavànàha- idamiti //

%<idamityeva nirde÷o vastrapràvçtavad vibhoþ  // MAnuv_1,1.209cd //
÷ira àderbhavejjãva÷ira àdau vyavasthiteþ  // MAnuv_1,1.210ab //>%


*3,427f.*

NYâYASUDHâ:
idamiti nirde÷o 'pratyakùe 'pi parame÷vara÷iraþprabhçtau lakùaõayà bhavedeva /
vibhoþ ÷iraàderjãva÷iraàdau pratyakùe vyavasthiteriti lakùaõàbãjasambandhaü dar÷ayati /
nanu mukhyaprayogaü parityajya làkùaõikaü prayu¤jànasya prayojanaü vàcyam /
dçùñaü hi gaïgàyàü ghoùa ityàdau pàvitçyàdij¤ànamiti cenna /
prakçte råóhalakùaõatvàditi bhàvenoktam- vastrapràvçttavaditi //
saptamyarthe vatiþ /
yathàpratyakùe 'pi jànuni pratyakùavastrapràvçte pratyakùavastrasannidhànàdidamiti nirde÷astathà prakçte 'pãtyarthaþ /
nanu mukhye bàdhakàbhàvàtkuto lakùaõà÷rayaõamiti cenna /
÷arãraparigrahe vaiyarthyasya sphuñatvàt /


*3,428*

ki¤ca sarvameva ta àyuryantãti pràõa(anna)mayaj¤ànànmokùaþ ÷råyate /
kadàpi maraõàbhàvo hi sarvamàyuþ /
nacàsau vinà mokùàdyujyate /
naca ÷arãraparigrahe tadyujyate /
tamevaüvidvàni(tyàdi)÷rutivirodhàdityàha- tamiti //

%<taü viditvàsya muktiþ syànnànyaj¤ànàt katha¤cana  // MAnuv_1,1.210cd //>%


*3,428f.*

NYâYASUDHâ:
taü paramàtmànaü viditvà sàkùàtpa÷yata iti ÷eùaþ /
tena samànakartçtà /
brahma÷abdàdayo 'pyatra bàdhakatayà vaktavyàþ /
nanu ca vikàra÷abdàditi såtrakàreõànnamayàdãnàü brahmatvàïgãkçtàvekàmanupapattiü pariharatà lakùaõayà sarvànupapattiparihàro 'pi såcitaþ /
ata eva bhogyatvamatra càdyatvamityàdinà bhàùyakçtà tatraivànupapattiparihàraþ kçtaþ /
brahma÷abdodita ityàdikamapi tatraiva kartumucitam /
vyavadhàne kàraõàbhàvàt /
anyathotsåtritatvaprasaïgàditi /
maivam /
tatsåtrasåcitasyàpyarthasya vyavadhàne prayojanasadbhàvàt /
annamayàdãnàü pa¤cànàmapyabrahmatvopapàdakopapattyà'bhàsàstatra niràkçtàþ /
annamayamàtraviùayànupapattiparihàrastvatretyanena j¤àpyate /
ki¤ca netaro 'nupapatteriti såtraü kecinna tàvadannamayaþ paramàtmà paràmar÷àdyanupapatteriti vyàkurvate /
tadapi niràkartumatredamuditamiti /


*3,431*

atràha /
jãva evànnamayàdi÷abdàrthaþ /
sa hyannavikàra÷arãràvacchinnatvàdbhavatyannamayaþ /
pràõamanobuddhayànandopàdhyavacchinna÷ca bhavati pràõàdivikàro ghañàkà÷amiva ghañavikàraþ /
tena pràõamayatvàdyupapattiþ /
tathàca sa và eùa puruùa iti paràmar÷astadupàdhiviùayatayà hi ÷liùyataro bhavati /
rasa÷abda÷cànnasthasthaviùñhabhàgavyàvçttyartho bhaviùyati /
idamiti nirde÷a÷ca mukhyàrthaþsampadyate pràõamayàdiùu sarvatra ÷iraþprabhçtyavayavànàü vaktavyatvena tatpràye siddhasyàpi kathanopapatteþ /
÷arãritvamavayavitvaü priyàdiyogo brahmapucchatvaü cetyetatsarvaü sama¤jasaü bhavati /
naca vaktavyaü ÷arãràdiko÷à eva kutastarhi nàïgãkriyante /
tathà cànnamayapràõamayamanomayavij¤ànamayànandamayà me ÷uddhayantàmiti ÷rutyantarànuguõyaü ca syàditi /
ko÷eùu brahma÷abdàdyanupapatteþ /
anyatvamantaratvaü ÷arãratvaü copàdhyapekùayà jãve 'pyupapadyante /


*3,434*

nanu jãvapakùe 'pyanupapattirasti /
brahma÷abdo hi niràdhàro na paramàtmanà vinopapadyate /
"adyate 'tti ceti' sarvàdyatvaü sarvàttçtvaü"pràõaü devàþ' iti sarvadevàdiceùyakatva yato vàcaþ' iti vàïmanasàgocaratvaü"vij¤ànaü devàþ' iti sarvadevopàsyatvaü jyeùñhatvaü"so 'kàmayata' iti saïkalpapårvakaü sarvasraùñçtvaü sarvàntaratvamityàdãni nàlpataraj¤àna÷aktayàdisampanne jãve sambhavanti /
taddhetuvyapade÷a÷càsaïgataþ syàt /
màntravarõikavyàkhyànatà ca bàdhyeta /
naca jãvaj¤ànànmokùo yujyata iti /
maivam /
upaniùadarthànabodhàt /
atra hi jãvabrahmaõorekatvaü vivakùitam /
tatra yàni vàkyàni ÷uddhavirodhãni tànyupahitasaüsàrisvaråpàpekùàõi /
brahma÷abdàdãni tu tatsvabhàvasiddhaparamàtmasvaråpàpekùàõi /
aikyavivakùà càtra vàkya÷àbalyànyathànupapattyaiva gamyate /
nacaivaü vinigamanàyàü kàraõàbhàvàtparamàtmaivànnamayàdi(÷abda)vàcyomahàkà÷adharma evàvacchinnakà÷e vyavahriyate /
"yàvànvàyamàkà÷astàvàneùo 'ntarhçdaya àkà÷aþ' iti /
natu paricchinnadharmo vitastimàtratvaü mahàkà÷e /
naca brahma pucchaü pratiùñhetyanupapannam /
asya jãvasya brahma pucchamàyatanamadhiùñhànaü nijaü svaråpamityarthopapatteþ /
tasmàt"netaraþ' ityanupapannamityà÷aïkàü parihartuü bhedavyapade÷àcceti såtram /


*3,436*

 // oü bhedavyapade÷àcca oü //

#<bhedavyapade÷àc ca  | BBs_1,1.17 |>#

%<àditye puruùe càyamiti bhedopade÷ataþ  /
nàsyàbhedo 'sti jãvena ...  // MAnuv_1,1.211a-c //>%

NYâYASUDHâ:
tatra ca÷abdaþ pratij¤àsamuccayàrtha iti bhàvena såtraü vyàcaùñe- àditya iti //


syàdetadevaü katha¤cit /
yadyasyàmupaniùadi jãvaparamàtmanorabhedo vivakùitaþ syàt /
na caivam /
"sa ya÷càyaü puruùe ya÷càsàvàditye sa ekaþ' iti puruùàditya÷abdopalakùitàpakçùñotkçùñasakalajãvànàü niyamyatayàdhikaraõatvena paramàtmana÷ca niyàmakatayàdhiùñhàtçtvena bhedasyaivàtropade÷àt /
tathà"rasaü hyevàyaü labdhvà'nandã bhavati' iti labdhçlabdhavyatayà"yadà hyevaiùaþ' ityupàsakopàsyatayà"upasaïkràmati' iti pràptçpràpyatayà"bhãùàsmàt' iti niyamyaniyàmakatayà ca bhedopade÷à draùñavyàþ /
yaduktaü vàkya÷àbalyà(nyathà)nupapattiratra pramàõamiti /
tadayuktam /
kevalaü brahmaparatayaiva vàkyànàü sama¤jasãkçtatvàt /
tato na jãvo 'nnamayàdi÷abdavàcya iti /


*3,438*

nanu kathamucyate nàsya paramàtmano 'bhedo 'sti jãveneti /
anumànatastadabhedasya pramitatvàt /
tathà coktavidhayànnamayatvàdikaü jãvasya kiü na syàt /
na coktabhedopade÷avirodhaþ /
anumànavirodhena tasyaivànyaparatvopapatterityà÷aïkàparihàràya såtraü kàmàcca nànumànàpekùeti /

tadvayàcaùñe- nànumeti //

%<... nànumà kàmacàriõã  // MAnuv_1,1.211d //
vimatàni ÷arãràõi madbhogàyatanàni yat  /
÷arãràõãtyàdikà tu tattvaj¤àne hyapekùyate  // MAnuv_1,1.212 //
pratyakùàdiviruddhatvàd ...  // MAnuv_1,1.213a //>%

 NYâYASUDHâ:
//  oü kàmàcca nànumànàpekùà oü //


#<kàmàc ca nànumànàpekùà  | BBs_1,1.18 |>#


sampratipannasva÷arãreùu siddhasàdhanatàparihàràya vimatànãtyuktam /
yadyasmàccharãràõi /
÷arãratvàdityarthaþ /
maccharãra(àdi)vaditi dçùñàntaþ /
àdigrahaõàdvipratipannànãndriyàõi mamaiva karaõàni indriyatvàtsampratipannavadityàdãnàmupàdànam /
nanvetànyanumànàni pratikùetraü kùetraj¤ànàmabhedaü sàdhayanti /
natu jãvànàü paramàtmàbhedam /
tena vimatà àtmànaþ paramàtmanaþ (tattvato) na bhidyante àtmatvàtparamàtmavadityàdyanumànamatra ÷aïkanãyam /
na tvidamiti /
maivam /
nahi jãvànàmupahitasvaråpàõàmeva sàkùàdabhedaþ sambhavati /
pratyakùàdivirodhàt /
tata÷ca nirupàdhikena råpeõàbhede 'numànaü paryavasyati /
tathàca kathaü na prakçtasaïgatiriti /
tattvaj¤àne tattvaj¤ànàtharm /
nàpekùyate /
tattvaj¤ànakàraõaü na bhavatãtyarthaþ /
kutaþ /
pratyakùàdiviruddhatvàt /
hi÷abdo dçùñàntasåcakaþ /
tadayaü prayogaþ /
vimatàni ÷arãràõãtyàdikànumànumànatvena paràbhimatà /
yathàrthaj¤ànakàraõaü na bhavati /
pramàõaviruddhatvàddahanànuùõatàsàdhanànumànavaditi /

pratyakùàdiviruddhàpi sadanumà kiü na syàdityata uktam- kàmacàriõãti //
tadvivçõoti- akùeti //

%<... akùàgamabhayojkhità  /
anumà kàmavçttà hi ... // MAnuv_1,1.213bc //>%

NYâYASUDHâ:
akùaü pratyakùam /
anumànamapyatropasaïkhayeyam /
akùàgamabhayojkhiteti //
tadvirodhabhayojkhitetyarthaþ /
kàmavçttà puruùecchànusàripravçttimatã /
nanvanena kiü vipakùe bàdhakamuktamityata àha- kutreti //


*3,439*

%<... kutra nàvasaraü vrajet  // MAnuv_1,1.213d //>%

NYâYASUDHâ:
kimàkùepe /
sarvatràpyavasaraü vrajedityarthaþ /


*3,440*

tatkathamityata àha- jaóa iti //

%<jaóa àtmaiva vastutvàt prameyatvàjjaóaü citiþ  /
ghana àkà÷a ityàdyà vàryante kena hetunà  // MAnuv_1,1.214 //>%


*3,440f.*

NYâYASUDHâ:
àtmà jaóo j¤ànànà÷rayo vastutvàdghañavat /
àkà÷o ghano nibióàvayavaþ /
prameyatvàtpàùàõavaditi sàkùipratyakùaviruddham /
jaóaü ghañàdikam /
citi÷cetanam /
prameyatvàdàtmavadityanumànaviruddham /
caitanyakàryasya sarvathàpyanupalambhàt /
àdyapadena bràhmaõena surà peyà dravadravyatvàt /
kùãravadityàgamaviruddhasya grahaõam /
kenetyàkùepe /
yadi pratyakùàdivirodhino 'pyanumàtvaü syàditi ÷eùaþ /
pratyakùàdiviruddhamapi yadyaikyànumànaü pramàõaü syàttadodàhçtamapi kiü na syàdavi÷eùàdityuktaü bhavati /
nanvatra kathaü prayoktavyam /
yathànyàsamavetyevakàreõàha /
tarhi pratij¤àpadavyàghàtaþ syàditi cet /
astu /
nahi pratyakùàdivirodhàdayaü garãyàn /
sama÷ca parànumàne /
tatparihàro 'pyatra tulyaþ /
nanvàkà÷o ghana iti sàdhane kàlàdau vyabhicàraþ /
na /
pakùatulyatvàt /
yadatra vaktavyaü tadupariùyàdvakùyata iti /


*3,443*

nanvathàto brahmajij¤àsetyatraiva jãve÷abhedaþ samarthitaþ /
tathà janmàdisåtreõàpi /
ato jãvaikyamityuktatvàt /
atràpi punastatsàdhane punaruktatà syàditya àha- na jãveti //

%<na jãvabhedasåtràõàü ÷aïkayàtra punaruktatà  /
vàkyàntaradyotakatvàt pçthagityatra pårõatà  // MAnuv_1,1.215a-d //>%

NYâYASUDHâ:
atra ÷àstre tatra tatra prakaraõe hyaikyavivakùàyàü coditàyàü tattadgatabhedavàkyadyotanena såtreùu bhedasamarthanaü kriyate /
atastàtparyabhedànna punaruktatà ÷aïkayà /
tathà hi /
jij¤àsàvàkyeùvabheda÷aïkàyàü tadgatabrahma÷abdenaiva bhedasamarthanam /
jij¤àsyasya brahmaõo jãvatve ÷aïkite tatpårvavàkyoktalakùaõena bhedasàdhanamityàdi svayamåhyam /
evameva"bhedavyapade÷àccànyaþ' ityàdàvapi punaruktadoùaþ pariharaõãyaþ /
nanvevaü satyabhedaþ svaråpeõa kutràpi na niràkçtaþ syàdityata àha- pçthagiti //

pårõatà pradhànatà /
bhedasàdhanasya svàtantryeõa vicàritatvàt /
yadyapi prakaraõavi÷eùaviùayatayàbhede niràkçte 'pi svaråpaniràkaraõamarthàtsiddhayati /
tathàpi vastusthitikathanametadityadoùaþ /
athavà punaruktiparihàrasyaivaüjàtatvàt"ata yava copamà' ityàdisåtràõyàpàtapratãtabhàùyadi÷à bhedaparàõãva pratibhànti /
tanniràsàrthamidamuktam /
"pçthagupade÷àt' ityatraiva bhedasamarthanasya pårõatà paryavasànamiti /
yadyapyetatkariùyamàõavyàkhyànàdeva j¤àsyate /
tathàpi spaùñàrthamuktamityadoùaþ /

*3,445*

÷arãràdiko÷à evànnamayàdi÷abdavàcyà iti pakùo 'pi netaro 'nupapatteriti sàdhàraõadoùeõa dåùita eva /
vi÷eùadoùeõa dåùayituü såtram- asminnasya ca tadyogaü ÷àstãti /

 //  oü asminnasya ca tadyogaü ÷àsti oü //

#<asminn asya ca tadyogaü ÷àsti  | BBs_1,1.19 |>#

%<yogamannamayàdyairyat phalatvenàsya ÷aüsati  /
sthànadvaye 'pyataþ ko÷à eta ityatisàhasam  // MAnuv_1,1.215e-h //>%

NYâYASUDHâ:
yadyasmàdasya sa ya evaüvidityuktasya brahmavidaþ phalatvenànnamayàdibhiryogaü tatpràptiü sthànadvaye 'pyanuvàkadvaye 'pi /
÷aüsati kathayati ÷rutiþ /
etamannamayamàtmànamupasaïkràmatãtyàdi /
etamannamayamàtmànamupasaïkramyetyàdi ca /
ata ete 'nnamayàdayaþ ko÷à ityetadvayàkhyànamatisàhasaü pårvottaràparàmar÷amålam /
nahi ÷arãràdiko÷apràptirbrahmavidyàphalamiti sambhavati /
tarati ÷okamàtmavidityàdivirodhàt /
÷arãràde÷ca ÷okaråpatvàt /
syàdetadyadyatrànnamayàdipràptirucyeta /
na caitadasti /
upasaïkrama÷abdasyàtikramàrthatvàdityata àha- upasaïkramaõaü ceti //


*3,446*

%<upasaïkramaõaü caiva dvitãyodde÷itaü prati  /
atikramaü vadantaü tamupa÷abdo nivàrayet  // MAnuv_1,1.216 //>%

NYâYASUDHâ:
dvitãyodde÷itaü prati /
dvitãyayà karmatvenoktamannamayàdikaü prati yadupasaïkramaõamucyate tadatikramaü vadantam /
upasaïkramaõapadavàcipadamatikramàrthaü vyàkurvantamiti yàvat /
upa÷abdo nivàrayet /
tasyopa÷abdavirodhaþ syàt /
upapårvasya krameþ pràptyarthatvàt /
doùàntaramàha- a÷rutasyeti //

%<a÷rutasyàti÷abdasya sthànaü dadyàt kathaü punaþ  // MAnuv_1,1.217ab //>%

NYâYASUDHâ:
punariti doùàntarasamuccayàrthaþ /

%<÷rutà÷rutaparityàgakalpane vigatahriyàm  // MAnuv_1,1.217cd //>%

NYâYASUDHâ:
vàkyadvayatàtparyamàha- ÷ruteti //

evaü vyàkurvàõena hi ÷rutamupa÷abdaü tyaktavà tatsthàne '÷ruto 'ti÷abdo 'dhyàhàryaþ /
tathàca ÷rutaparityàgo '÷rutakalpanaü ca syàt /
tadubhayaü ca lajjàheturiti /
na vayaü ÷rutaparityàgenà÷rutàdhyàhàraü kurmo yenàyaü doùaþ syàt /
kiü nàmàvyayànàmanekàrthatvàdupa÷abdo 'ti÷abdàrtho vyàkhyàyata iti cenna /
niyàmakena vinà prasiddhàrthatyàgàprasiddhàrthasvãkàrànupapatteþ /


*3,447*

na hyavyayànyanekàrthànãtyetàvatàntaþ÷abdasya bahirityartho gçhyate /
kintu prayogàdikamanusçtyaiveti sthite 'bhyupagamyàpi doùamàha- mçtàveveti //

%<mçtàveva parityàgaþ kçto hyannamayasya ca  // MAnuv_1,1.218ab //>%

NYâYASUDHâ:
hi yasmàdannamayasya ko÷asya ca÷abdàtpràõamayasya ca parityàgo mçtàveva kçto bhavati /
mçteþ ÷arãratyàgaråpatvàt /
tasmàdasmàllokàtpretyeti maraõoktayaivànnamayàdyatikramasyoktatvàtapunaretamannamayamàtmànamupasaïkràmatãti tadatikramoktau punaruktiþ prasajyeteti /
ki¤ca brahmavidàpnoti paramityupakramànuguõyaü ca pràptiparatve syàt /
ato nànnamayàdayaþ ko÷àþ kintu viùõureva /
÷uddhipràrthanaliïgàdvàkyàntaroktànàü ko÷atve 'pi na ka÷cidvirodhaþ /
api ca te 'nnamayàdayaþ /
ete tvannarasamaya ityupakramàdraso vai sa iti vàkya÷eùàccànnarasamayàdaya iti ÷abdàntaranyàyenàpyanye bhaviùyantãti sarvamanavadyam /


*3,449*

evamannamayàdãnàü pa¤cànàmapi parabrahmatvapratipàdanaparatayà såtràõi vyàkhyàya pareùàgamavyàkhyàü pratyàkhyàtumuttaro 'yaü granthasandarbha àrabhyate /
tatra màyàvàdino 'nnamayàdayaþ pa¤càpi ko÷à iti manyamànà brahmapucchaü pratiùñhetyuktasya brahmaõaþ svapràdhànyena j¤eyatvapratipàdakànyetàni såtràõãti vyàcakùate /
tathà hi /
annamayàdaya÷catvàrastàvadannàdivikàràþ ko÷à eva /
tathàca vikàràrthe mayañpravàhe satyànandamaya evàkasmàdardhacaratãyanyàyena kathameva mayañaþ pràcuryàrthatvaü brahmaviùayatvaü cà÷rãyate /
màntravarõikabrahmàdhikàràditi cet /
annamayàdãnàmapi tarhi brahmatvaprasaïgaþ /
annamayàdãnàmantarasyànyasya ÷ravaõàdabrahmatvamànandamayasya tu tadabhàvàdbrahmatvamiti cenna /
tatràpi satyaü j¤ànamanantaü brahmeti prakçtasya brahmaõo brahma pucchaü pratiùñhetyànandamayà÷rayatayoktatvàt /
tadvijij¤àpayiùayaivànnamayàdayaþ pa¤càpi ko÷àþ kalpyante /

nanvannamayàdãnàbhivànandamayasya pucchatvenoktaü brahma kathaü svapradhànaü syàt /
na /
svapradhànatayà prakçtatvàt /
nacànandamayàvayatvenàpi brahmaõi j¤àyamàne prakçtatvaü na hãyate ànandamayasya brahmatvàditi vàcyam /
tathà sati tadevàvayavyavayava÷cetyasàma¤jasyàprasaïgàt /
anyataraparigrahe ca pucchasyaiva brahmatvaü yuktam /
brahma÷abda÷ravaõàt /
na tvànandamayasya tatra brahma÷abdà÷ravaõàt /
asanneveti ÷lokasya brahmapucchamityuktabrahmaviùayatvàt /
na hyatrànandamayo 'nvàkçùñate /
kintu pucchatayoktaü brahma svapradhànatayà /
na cànanda(maya)syànubhavasiddhasya bhàvàbhàva÷aïkà yujyate /
kathaü tarhi pucchatvoktiþ /
pucchavatpucchamityà÷rayàrthatvàt /


*3,449f.*

ki¤cànandamayasya priyàdyavayavayogà÷àrãratvàbhyàü savi÷eùattvàdbrahmaõo 'pi savi÷eùatvaprasaïgaþ /
nirvi÷eùaü ca brahma /
vàïmanasàgocaratva÷ruteþ /
mayañaþ pràcuryàrthatve 'pyànandapracura ityukte duþkhàlpatvamapi gamyate /
pràcuryasya loke pratiyogyalpatàsàpekùatvàt /
naca brahmaõi duþkhaü sambhavati /
ki¤ca priyàdãnàü prati÷arãraü bhedenànandamayasyàpi bhede brahmaõo 'pi prati÷arãraü bhedaþ prasajyeta /
naca tadyuktam /
anantatva÷ruteþ /
nacaivaü bhàgarvã vàruõã vidyà viruddhayeta /
tatra mayaño '÷ravaõena bhinnaviùayatvàt /
etamànandamayamàtmànamiti cànnamayàdãnàmivànandamayasyàtikramaõãyatayoktasyàbrahmatvàt /
ante mayañaþ ÷ravaõena pårvamapi tadadhyàhàre pårvamapi nànandamayo brahmàstu /
brahmaj¤ànàrthinastu tadupade÷o dvàratayopapanno bhaviùyatãti /


*3,456*

nanvevaü tarhi kathaü såtràõi /
ànandamayasya brahmatàpratipàdanaparatayopalambhàt /
maivam /
vedasåtrayorvirodhe guõe tvanyàyyakalpaneti nyàyena såtràõàü katha¤cidyojyatvàt /
tasmàdànandamayàdayaþ pa¤càpi ko÷à na brahmeti /


*3,460*

tadetatsåtravyàkhyànena niràkçtamapi ÷iùyahitatayà sphuñaü niràkaroti ye 'nnamiti /

%<ye 'nnaü brahmetyàdyupàsàü sàmànàdhikaraõyataþ  // MAnuv_1,1.218cd //
uktavà pa¤casvaråpàõàü punastatpràptivàdinã  /
sthànadvayagatà vedavàõã tadapalàpinàm  // MAnuv_1,1.219 //
tamaso 'nyatra saüsthànaü kathameva saheta sà  // MAnuv_1,1.220ab //>%


NYâYASUDHâ:
ityàdãti kriyàvi÷eùaõam /
pa¤casvaråpaõàmiti vi÷eùaõasamàsa evàyaü na dviguþ /
taddhitàrthàdyabhàvàt /
tatpràptivàdinã /
j¤ànaphalatveneti ÷eùaþ /
sthànadvayamanuvàkadvayam /
tadapalàpinàmannamayàdãnàm /
idamuktaü bhavati /
annamayàdipa¤cakaü yadi na brahma tadànnamayàdãnpratyudàhçta÷lokeùu ye 'nnaü brahmopàsata iti prathamànuvàke 'nnaü brahmeti vyajànàdityuttarànuvàke ca brahmatayoktivirodhaþ syàt /
nahi pucchasyàpi brahmatve pramàõamastyanyadato brahma÷abdàt /
nanvetadbrahmaj¤ànadvàratayopadiùyam /
natu brahmatayopadiùyamiti cenna /
sàmànàdhikaraõyenoktatvàt /
naca sàmànàdhikaraõyamapi gauõam /
tathà sati viduùastatpràptiruktà viruddhayeta /
naca tatràtikramo 'thar ityuktam /
nacànandamaye brahma÷abdo nàsti ÷lokasya pucchaviùayatvàditi vàcyam /
tathà satyannamayàdi÷lokànàmapi tathàtvapràpteþ /
ki¤ca bàdhakava÷àditthamà÷rãyate /
evameva và /
nàdyaþ /
bàdhakànàü parihçtatvàt /
dvitãye tu nirnimittaü vedàrthabhåtabrahmàpalàpino bauddhasyeva vedàbhimànikopena narakapràptiþ syàditi /

*3,465*

sthànadvayagatetyuktam /
pràk ca bhçgo÷caitadvadiùyatãti /
tatrottarànuvàkoktasya brahmatvaü prapa¤cayati- adhãhãti //

%<adhãhi bhagavo brahmetyukto 'nnapràõapårvakam  // MAnuv_1,1.220cd //
àha brahma kathaü tanna ...  // MAnuv_1,1.221a //>%



*3,465f.*

NYâYASUDHâ:
adhãhyadhyàpaya /
õyarthasyàntarõãtatvàt /
bhagavo bhagavan /
matuvaso ruþ sambuddhau chandasãti vacanàt /
ukto bhçguõà pçùño varuõaþ"bhçgurvai vàruõiþ /
varuõaü pitaramupasasàra /
adhãhi bhagavo brahmeti /
tasmà etatprovàca /
annaü pràõaü cakùuþ÷rotraümanovàcam' ityevaü brahmapra÷nottaratvenoktatvàdannàdikaü brahmaiva bhavitumarhatãtyarthaþ /
nanu tatra mayaño '÷ravaõàdbhinnaviùayatvamiti cenna /
uktottaratvàt /
ki¤ca yathà satyannamayàdãnpratyudàhçta÷lokeùu mayaño '÷ravaõàdbhinnaviùayatvaü syàt /
astviti cenna /
tathà sati tadudàharaõasyàsaïgatiprasaïgàt /
yasyànnàdervikàràstetatpra÷aüsàparatayà saïgatistviti cenna /
manomaya÷loke tadayogàt /
tarhi tata evànupapatterannàdi÷abdairannamayàdaya evocyata iti kalpyata iti cet /
tarhyatràpi prakaraõava÷àdannamayàdaya evocyanta ityaïgãkàryam /
ukte 'rthe hi saüvàditveneyamàkhyàyikoktà /
tasmàdannamayàdaya evàtrocyante /
te ca brahmapra÷nottaratvenoktatvànyathànupapattyà brahmaiveti /
yadyapi"saiùà bhàrgavã vàruõakùa vidyà parame vyomanpratiùñhità' iti sàkùàdbrahmavidyàtvamucyate /
tathàpi mãmàüsàrthaü yuktayupanyàsaþ /
athavà /
asyàpi samànayogakùematvàditi /


*3,468*

syàdetat /
brahmapra÷nottaratayoktimàtreõa na varuõoktànàmannàdãnàü brahmatvaü siddhayati /
brahmaj¤ànopàyatayàpi tadupade÷opapatteþ /
tathà hi /
dvitãyàcandrapra÷ne 'candraråpàpi ÷àkhà candratayocyate candraj¤ànopàyatvàt /
yathà vàrundhatãpra÷ne tatsamãpavartinã pçthulà tàrakàrundhatãtvenopadi÷yate /
arundhatãj¤ànadvàratvàt /
dvàratvaü cànnàdi÷abdoditànàü ÷arãràdãnàü bahirvçttinivàraõadvàrà brahmaj¤ànaü pratyupapadyata eveti /
maivam /
kimanena vyabhicàra÷codyate /
kiüvànyathàsiddhiþ sambhàvyate /
uta sà ni÷cãyate /
pakùatrayamasambaddhamityàha- dvàramiti //


*3,469*

%<... dvàraü taditi vàdinaþ  /
upasattiü kathaü vidyur ...  // MAnuv_1,1.221bc //>%

NYâYASUDHâ:
tadannàdikam /
upapattiü brahmaj¤ànàrthopasattyuttarakàlãnaü guråpade÷aprakàramityarthaþ /
kathamityàkùepe /
na vidyurityarthaþ /
guråpade÷aprakàràj¤ànavijçmbhiteyaü ÷aïketi bhàvaþ /
tatkathaü na vidyurityata àha-upasannàyeti //

%<... upasannàya hi tri÷aþ  // MAnuv_1,1.221d //>%


NYâYASUDHâ:
brahmaiva vaktavyam /
na punaryatki¤cit /
abodhe 'pi punaþ punaþ tadeva ÷abdàntareõa vaktavyam /
dvàraü ca dvàratayaiva vaktavyam /
natu tadàtmakatvena /
nahi dhåmo 'gnyàtmakatvena prada÷yarte /
candradyudàharaõamapyasiddhameveti /
àgamà vedàþ /
sampradàyavidaþ smçtãtihàsapuràõakartàraþ /
api càvitaretarasamuccayàrthau /
tarhi upade÷aprakàràj¤atayà varuõo 'nyadupadi÷atãtyastu /
maivam /
lokapàlasyaitàvajj¤ànàbhàvasambhavàdityà÷ayena dvàropade÷a÷aïkàniràkaraõamupasaüharati- taditi //

%<tad yatki¤cit kathaü bråyàdupasannàya dikpatiþ  // MAnuv_1,1.223ab //>%


*3,470*

NYâYASUDHâ:
nanvabrahmaiva brahma pçùñavate varuõenoktaü vyàmohanàyeti kiü na syàdityata àha- na vadediti //

%<na vaded brahma ca kathaü màyàvã nahi vàriràñ  // MAnuv_1,1.223cd //>%

NYâYASUDHâ:
kimàkùepe /
brahmaiva vadedityarthaþ /
tatra heturmàyàvã na hãti /
àptatvàdityarthaþ /
vivakùitàrthatattvaj¤ànaü hi varuõasya dikpateþ prasiddham /
avipralambhakatvaü ca pitçtvàt /
bhçgorbrahmaj¤ànayogyatvàt /
upasannàyeti prasaïgadoùasya nirastatvàt /
vàriràóiti bhåtàbhimànitvenoktasyàpañukaraõatvàsambhavàt /
vivakùàyà÷copade÷àdeva siddheþ /
ata eva ÷rutirvàruõirþ(varuõaü)pitaramupasasàdetyàha /
tadanenàptena brahmapra÷nottaratvenoktatvamannàdãnàü brahmatve heturityuktaü bhavati /


*3,471*

nanu varuõenokteùvannàdiùvannapràõamanàüsi santu brahmasvaråpàõi /
annàdi÷abdànàmattçtvàdyarthatayànupapattyabhàvàt /
cakùuþ÷rotravàk÷abdaü tu kathaü brahma syàt /
cakùuràdi÷abdànàü caùñe 'neneti cakùuþ /
÷çõotyaneneti ÷rotram /
vadatyanayeti vàgiti karaõàrthatvàt /
brahmaõa÷ca karaõatvànupapatteriti cenna /
kartaryapi tadvyutpattisambhavàdityàha- caùña iti //


%<caùña ityeva taccakùuþ ÷ravaõàcchrotramucyate  /
vacanàdeva vàg brahma sçùñisthityàdikàraõam  // MAnuv_1,1.224 //>%


NYâYASUDHâ:
eva÷abdena karaõasàdhanatàü niràkaroti /
ki¤ca"yato và imàni bhåtàni jàyante' iti sakalabhåtànàü sçùñisthitisaühàrakàraõatvaü ca brahmalakùaõamannàdiùåpadiùyam /
tata÷caitadbrahmetyàha- sçùñãti //
yataþ sçùñayàdikàraõamuktamato 'pi brahmeti sambandhaþ /

*3,472*

nanu tathàpi nànuvàkadvayoktamekaü vastu bhavitumarhati /
saïkhayàbhedàtsaüj¤àbhedàcca /
pårvaü khalvannamayàdayaþ pa¤coktà na cakùuþ÷rotravàcaþ /
uttaratra cànnàdayaþ ùañ na vij¤ànànandàviti tatràha- tacceti //

%<tacca vàghåla÷àkhàyàmaùñaråpamudàhçtam  /
vij¤ànànandasahitaü pçthak sçùñayàdilakùaõaiþ  // MAnuv_1,1.225 //>%

*3,472f.*

NYâYASUDHâ:
ca÷abdo hetvarthaþ /
yasmàdvàdhåla÷àkhàyàü vij¤ànànandasahitaü tadannàdiùañkamityaùñaråpaü brahmatayodàhçtam /
tasmàttadanusàreõa prathamànuvàke cakùuràditrayasyottaratra vij¤ànànandayoradhyàhàreõa saïkhayàsaüj¤aikyaü bhaviùyatãti bhàvaþ /
hetvantasamuccaye và ca÷abdaþ /
atràpi hi"vij¤ànaü brahmeti vyajànàt' /
"ànando brahmeti vyajànàt' ityuttaravàkyaparyàlocanayàpi hyatra vij¤ànànandayoradhyàhàro gamyate /
na hyanyadvaruõenopadiùyaü bhçgustvanyadvayajànàditi yujyate /
nanu vàdhåla÷àkhoktamapi kuto brahmetyata àha- pçthagiti //
aneka÷àkhàvidàmevàtra samyagadhikàraj¤àpanàyaitaduktam /
nanu vàdhåla÷àkhàyàmivàtrobhayatràùyakameva kasmànnoktamityata àha- àvàpeti //


*3,473*

%<àvàpodvàpataùa ÷àkhà yata àhuþ paraü padam  // MAnuv_1,1.226ab //>%

NYâYASUDHâ:
kvacidanyatrànuktàvàpena kvacidanyatroktodvàpena kvacidubhayatayà kvacitsàmagùeõa parame÷varasvaråpaü pratipàdayantãti ÷àkhànàü svabhàvo yato 'to na ka÷cidvirodha iti /


*3,478*

nanu tathàpi varuõopadiùyànàmannàdãnàü brahmatvaü nopapadyate /
tadvij¤àya punareva varuõaü pitaramupasasàra' iti labdhopade÷asyàpi bhçgoþ punarupasaraõavacanàt /
pårvoktasyaiva brahmatve adhãhi bhagavo brahmeti punarupasaraõaü vyarthaü syàt /
anena tu j¤àyate na pårvopadiùyaü brahmeti /
yathà hi ka÷citsuvarõaü yàcitavate rajataü dadàti so 'pi gçhãtvà'locya punaþ(punaþ) suvarõaü dehãti yàcate /
tena pàr÷vastho jànàti pràgdattamanyadeva ki¤cinna suvarõamiti /
tathehàpãtyà÷aïkàü pariharati- yata iti //


*3,479*

%<yato bhåtàni jàyanta ityàdyairlakùaõaiþ svayam  // MAnuv_1,1.226cd //
lakùitaü guruõà pa÷càt tapasaivàparokùataþ  /
dçùñvaikaikaü svaråpaü tu samastoktànudar÷anam  // MAnuv_1,1.227 //
icchatà'j¤àü guroþ pràpya tapasaivàrokùitam  /
abrahmetyeva vadatàü ÷rutahànya÷rutagrahau  // MAnuv_1,1.228 //
sàkùàllakùaõatàü pràptàviti lajjà taduktiùu  // MAnuv_1,1.229ab //>%

NYâYASUDHâ:
ayamarthaþ na punarupasaraõànyathànupapattyà pårvopadiùyasyàbrahmatvaü kalpyam /
punarupasaraõasyànyathopapatteþ /
tathà hi /
varuõo hyudde÷alakùaõàbhyàü bhçgave brahmopadi÷yovàca /
na ÷ravaõamàtreõa kçtã bhavàn /
÷ravaõamàtrasya brahmasàkùàtkàràsàdhanatvàt /
sàkùàtkàrasyaiva mokùasàdhanatvàt /
atastvayà manananididhyàsanaråpaü tapaþ karaõãyamiti /
sa caivamupadiùyàùyaråpo yugapatsarvasya sàkùàtkartuma÷akyatvànmanananididhyàsàbhyàmannàkhyaü bhagavadråpaü sàkùàtkçtya guruprasàdalabdhamapårvatamaü dhanaü tasmai nivedayituü pràõàkhyaråpàntarasàkùàtkàràya manananididhyàsane cikãrùurguroranuj¤àmàdàtuü ca punargurumupasasàra /
evaü råpàntare 'pi /
tatrànujànãhãti vaktavye yadadhãhi bhagavo brahmeti vadati tadahaïkàraniràsàrthamiti /
nanvevamastvarthàpattiranyathopapattyupakùãõà /
tathàpi kiü påvarsyàbrahmatvàtpunarupasaraõam utoktarãtyànuj¤ànàrthamiti sandihyate /
sandehe cànnamayàdãnàü na brahmatvàvadhàraõaü sambhavatãti /
maivam /
yato và imàni bhåtàni jàyanta ityàdilakùarayogàttapasaivàparokùitatvaliïgàccottarapakùàvadhàraõopapatteþ /
nahi dehàdàvidaü lakùaõaü sambhavatãti /
naca tasya svabhàvasiddhaj¤ànasya sàkùàtkàràya tapo 'pekùitam /
ki¤ca pårvasyàbrahmatvena punarupasaraõe sa tapastaptvànnaü brahmeti vyajànàt /
nànnàddhayeva khalvityàdi bråyàt /
evaü brahmatvaj¤àpakeùu ÷ruteùvapya÷rutamabrahmatvaü kalpayatàü ÷rutahànira÷rutagrahàpatti÷ca syàdityalaü nirdalapakùapratikùepe 'smàkameva lajjà jàyata iti /
akùaràrthastu sphuña eva /
såtràkùaràõàmanànuguõyaü tu bhagavatà na vyutpàditam /
tasya pareõa svayamevàïgãkçtatvàt /
yo hi svayameva svavyàkhyànasyàsvàrasikatvaü manyate /
taü prati tadvyutpàdanaü mçtamàraõamiva niràkartureva lajjàkaram /
ata evàha /
iti prakàreõa taduktiùu viùayabhåtàsu dåùaõàbhidhàne 'smàkameva lajjeti /


*3,480*

yacca bhedavyapade÷àcceti såtraü vyàkhyàyoktaü pareõa mithyàbhåtaü jãvàtmaparamàtmabhedamà÷ritya bhedavyapade÷àccetyuktamiti tadanupapannamiti bhàvenàha- samãpa iti //


*3,481*

%<samãpe sahabhogasya muktitvenoktito 'sakçt  // MAnuv_1,1.229cd //
bhedo jãve÷ayormithyetyeva mithyà svayaü bhavet  // MAnuv_1,1.230ab //>%

NYâYASUDHâ:
"etamànandamayamàtmànamupasaïkramya' ityàdau parame÷varasya samãpe /
"so '÷nute' ityàdau tena saha /
nahi sàmãpyaü sàhityaü ca bhedena vinopapadyate /
naca mokùe 'pi ÷iùyamàõaü mithyà bhavituü yuktam /
atmasvaråpasyàpi mithyàtvaprasaïgàt /
athavà bhedavyapade÷àdityukte mithyàbhedo 'yaü kiü na syàdityàkàïkùàniràsàrthatvenàsminnasya ca tadyogaü ÷àstãti såtraü prakàràntareõa vyàkhyàti /

%<etena mayaña÷caiva dvaividhyenàrthakalpanàt  /
tadanyeùàü matamapi satsaüsatsu na bhàsate  // MAnuv_1,1.230c-f //>%

NYâYASUDHâ:
evaü pa¤cako÷avàdinàü màyàvàdinàü vyàkhyàü niràkçtya ye tu bhàskaràdayo yathà÷rutasåtrànusàriõo 'nnamayàdaya÷catvàraþ ko÷à ànandamayastveka eva paramàtmeti vyàcakùate /
tanmatamatide÷ena niràkaroti- eteneti //


*3,482*

etenaivànnamayàdãnàü pa¤cànàmapi brahmatvopapàdanena tadanyeùàü pa¤cako÷atvavàdibhyo 'nyeùàü catuùko÷avàdinàm /
satsaüsatsu vidvatsabhàsu /
adhikaü càtra doùamàha- mayaño dvaividhyenàrthakalpanàcceti //
annamayàdiùu vikàràrthatvamànandamaye pràcuryàrthatvamiti yadatra niyàmakamuktaü tatpràgeva niràkçtamiti /
nanu pràõamaya eva vikàraprakramo bhagnaþ /
(tatra tarhi) pratyayasya svàthirkatvakalpanàdadhiko doùaþ syàditi /


*3,485*

nanu såtravyàkhyànamupakramya paràpavyàkhyàniràkaraõamasaïgatamiti cenna /
svavyàkhyànadaróhyàrthatvàditi bhàvenàdhikaraõàrthamupasaüharati- ata iti //

%<ato nàràyaõo devo niþ÷eùaguõavàcakaiþ  /
guõisàmànyavacanairapi mukhyatayoditaþ  // MAnuv_1,1.231 //
adhyàtmagai÷ca pràõàdyaistathaiva hyadhibhåtagaiþ  /
annàdi÷abdairbhagavàneko mukhyatayoditaþ  // MAnuv_1,1.232 //>%

NYâYASUDHâ:
guõisàmànyavàcinàü guõavàcinàü ca ÷abdànàü samanvayàya pravçtte 'pyadhikaraõe 'dhikaraõasiddhàntanyàyena siddhamapyarthàntaramupasaüharati- adhyàtmagai÷ceti //
ata eva nàdhikaraõopakramavirodha iti /


*3,486f.*

samastairguõisàmànyavàcakairguõavàcakairadhyàtmaviùayaiþ(ca) pràõavàgàdibhiradhibhåtaviùayai÷cànnauùadhyàdibhiþ÷abdairbhagavàneva mukhyatayodita ityupasaühàro nopapadyate /
asyàrthasya pràganuktatvàt /
nanåktamupalakùaõaparo 'yamànandamaya÷abda iti /
satyam /
upalakùaõaü hi prakçtopayuktasyopapanyasya càrthasya bhavati /
anyathàtiprasaïgàt /
nacaiteùàü sarva÷abdànàü mukhyayà vçttyà bhagavadekavàcitvasamarthanaü prakçtopayuktaü nàpyupapannam /
tathàhi /
janmàdyasya yata iti såtre jagajjanmàdikàraõatvàdãnyaùñau lakùaõàni brahmaõo 'bhihitàni /
tatraiva ÷àstraü pramàõamuktaü tçtãyasåtre /
samanvayasåtre ca teùàmeva vàkyànàü brahmaõi samanvayaþ pratij¤àtaþ /
ato jagajjanmàdikàraõatvaü yatrayatra pratãyate teùàmeva vàkyànàü parame÷vare samanvayasamatharnaü prakçtasaïgatam /
na sarveùàm /
sarvatra jagajjanmàdikàraõatvapratipàdanàbhàvàt /
ki¤ca yanniùñhatayà jagajjanmàdikàraõatvaü pratãyate tadvàcinaþ ÷abdasya yayà kayàcana vçttyà bhagavatparatve samarthite 'pi lakùaõasyàtivyàptiþ patihriyata eva /
nahi gaïgàpadalakùyasya tãrasya ghoùàvàsatvaü na siddhayati /
ato mukhyavçttisamarthanasya kvopayogaþ /
nopapadyate ca sarva÷abdànàü bhagavatyeva mukhyavçttisamarthanam /
råóhiyogau hi mukhyavçttã /
tatràpi yogàdråóhirbalavatã /
naca ÷abdànàü bhagavati råóhirasti /
kintu taditaratraiva /
yogastu sambhavati /
tathàpi sa taditarasamànaþ /
tathà càrthàntara eva mukhyavçttayaþ ÷abdàþ /
råóheryogasya ca sattvàt /
ne÷vare /
yogamàtrasya katha¤citsambhavàt /
ataþ såtrakàrasya sakala÷abdànàü mukhyayà vçttyà bhagavatyeva samanvayasamarthane saïgatyupapattyorabhàvàdapavyàkhyànametadityà÷aïkaya saïgatiü tàvaddar÷ayati- janmàdãti //


*3,487*

%<janmàdyasyeti såtreõa guõasarvasvasiddhaye  /
brahmaõo lakùaõaü proktaü ...  // MAnuv_1,1.233a-c //>%

NYâYASUDHâ:
athàto brahmajij¤àseti prathamasåtre brahma÷abdena jij¤àsyasya sakalaguõapårõatvaü jãvàdivyàvçttyarthamupàttam /
janmàdyasya yata iti dvitãyasåtreõa tatsiddhaye jagajjanmàdikàraõatvaü brahmaõo lakùaõaü proktam /
ataþ såtradvayena sàdhyatayà sàdhakatayà cànandàdisakalaguõapårõatvaü jagajjanmàdikàraõatvaü ca prakçtamiti /
vivçtaü caitatpårvamasmàbhiþ /
kimato yadyevamityata àha- ÷àstramålamiti //

%<... ÷àstramålaü yatastataþ  // MAnuv_1,1.233d //>%


NYâYASUDHâ:
tadubhayaü pradhànamapradhànaü ca lakùaõamanumànàdinàtivyàptau ÷aïkitàyàü tannivçttyarthaü tçtãyasåtre ÷àstramålaü ÷àstraikapramàõamuktaü yatastata÷caturthe såtre ÷àstrasyànyaparatva÷aïkàyàü sarva÷abdànàü bhagavatyanvayaþ pratij¤àtumucito na katipaya÷abdànàmiti ÷eùaþ /
sarvaguõapårõatve ÷àstrasya pramàõatayàbhidhàne 'pi kutaþ sarva÷abdasamanvayaþ pratij¤àtavya ityata àha- anvaya iti //

%<anvayaþ sarva÷abdànàü guõasarvasvavedakaþ  // MAnuv_1,1.234ab //>%

NYâYASUDHâ:
yataþ sarva÷abdànàmanvaya eva guõasarvasvavedako na katipaya÷abdànàm /
ataþ sarva÷àstràd guõasarvasvasiddhaye sa eva pratij¤àtavya iti sambandhaþ /
anyathà yasyaiva ÷abdasya samanvayo na pratij¤àyate tadartho guõo bhagavati na siddhayedativyàpti÷ca syàt /
pratij¤àte ca samanvayasåtreõa sakala÷abdasamanvaye tatprapa¤canaü såtrakàrasya kathamasaïgataü bhavatãti /
etena mukhyavçttirapi saïgatà draùñavyà /
tasyà api samanvayasåtre pratij¤àtavyatvàt /
amukhyavçttautadabhidheyaguõàlàbhaprasaïgàt /
abhidheye 'tivyàptiprasaïgàcceti /


*3,490*

evamasaïgatiü parihçtya yaduktaü pareõa na parame÷varasyaiva sarva÷abdamukhyàrthatvaü yuktam /
yogasya parame÷vara ivànyatràpi sambhavàt /
ã÷vare råóherabhàvenànyatra tadàdhikyàditi /
tatra yogasyobhayatra sàmyaü tàvanniràkaroti- ÷abdeti //

%<÷abdapravçttihetånàü tasmin mukhyasamanvayàt  // MAnuv_1,1.234cd //>%

NYâYASUDHâ:
indràdi÷abdapravçttihetånàü paramai÷varyàdãnàü tasminparame÷vare mukhyasambandhàdindràdi÷abdànàü tadvàcakatvameva /
tasyaiva hi paramai÷varyamanavadhikaü svatantraü ca /
anyatràpi tathà cetko vi÷eùa iti tatroktam- anyàrtheùviti //

%<anyàrtheùvalpatàhetostannimittatvatastathà  /
tadvàcakatvaü ÷abdànàü ...  // MAnuv_1,1.235a-c //>%


*3,490f.*

NYâYASUDHâ:
yato 'nyàrtheùu purandaràdiùu hetoþ ÷abdapravçttihetorai÷varyàderalpatà /
de÷ataþ kàlataþsvaråpata÷ca sàvadhikatvàt /
alpasyàpi bhagavannimittatvàcceti /
etaduktaü bhavati /
avayavàrthamanusçtya vçttirhi yogaþ /
avayavàrtha÷ca yathà yathotkçùñate tathàtathà yogavçtterapyutkarùeõa bhàvyam /
nimittavaicitçye naimittikàvaicitçyasyànupapatteþ /
avayavàrtha÷ca parame÷vare 'navadhikaþ svatantra÷ca /
arthàntare 'lpaþ paràdhãna÷ca /
ataþ kathaü yogasyobhayatra sàmyam /
kintvã÷vare mahàyogo 'nyatra yogamàtramiti sa eva ÷abdamukhyàrtha iti /
yaduktamã÷vare ÷abdànàü råóhirnàstãti tanniràkaroti- bahuleti //

%<... bahulàtiprayogataþ  // MAnuv_1,1.235d //
råóhamityeva sàdhyaü syàd ...  // MAnuv_1,1.236a //>%


*3,491*

NYâYASUDHâ:
bahulàtiprayogato hetoþ ÷abdajàtaü harau råóhameveti sàdhyaü syàt /
ayaü prayogaþ /
vimatàþ ÷abdà harau råóhàþ /
bahulàtiprayogavattvàt /
nàràyaõàdi÷abdavaditi /
prayogavattvaü ca yaugikeùvamukhyeùu càstãtyato bahuletyuktam /
aj¤àtamukhyeùvamukhyeùvapi bahulaprayogo 'stãtyato 'tiprayogata ityuktam /
påjyaprayogo hyatiprayogaþ /
påjyatà càvivekapårvakatvàbhàvaþ /
naca råóhayoge råóhopacàre råóhalakùaõàyàü vyabhicàraþ /
tatràpi råóhisadbhàvena sapakùatvàt /
samàhàravçttayo hi tàþ /


*3,496*

nanvasiddho 'yaü hetuþ /
indràdi÷abdànàü parame÷vare prayogasyaivàbhàvàdityata àha- råóhiriti //

%<... råóhirhi dvividhà matà  /
avidvadvidvadàptyaiva ...  // MAnuv_1,1.236bc //>%

*3,496f.*

NYâYASUDHâ:
atra råóhiriti råóhij¤àpako bahulàtiprayogo lakùyate /
àptiþ sambandhaþ /
tatràvidvatsambandhino bahulàtiprayogasyàbhàve 'pi vidvatsambandhine bhàvànnàsiddhiriti bhàvaþ /
astvevamã÷vare('pi)råóhiþ ÷abdànàm /
tathàpi loke 'pi tadbhàvàtsàmyameva /
tata÷ca harireva mukhyavàcya iti nopapadyata ityata àha- mukhyeti //




*3,497*

%<... mukhyà hi viduùàü tu sà  // MAnuv_1,1.236d //>%

NYâYASUDHâ:
viduùàü bahulàtiprayogànumità sà råóhirmukhyà hi yasmàttasmànna sàmyamiti ÷eùaþ /

kathaü mukhyatvamityata àha- vidvaditi //

%<vidvadråóhirvaidikà syàt sà yogàdeva labhyate  // MAnuv_1,1.237ab //>%

*3,497f.*

NYâYASUDHâ:
vaidikabahulaprayogànumità hi vidvadråóhirityucyate /
sà ca laukikamàtraprayogànumitàyà mukhyeti sphuñameveti /
nanu vaidiketi katham /
ñióhóhàõa¤ ityàdinà ïãpà bhavitavyam /
maivam /
paramavaidikatvakhyàpanàrthatvàt /
athavà vaidikàþ prayogà asyàü santi j¤àpakà iti"ar÷àdibhyo 'c' ityaci kçte vaidiketi bhavati /
yadvà vaidikànàü puruùàõàmàsyàditi tatprayogàtsiddheti /
hetvantaramàha- seti //
lyablopanimittà pa¤camã /
yataþ sà vidvadråóhiryogamavihàyaivopalabhyate /
na tvavidvadråóhivatsaïketatulyàto 'pi sà mukhyeti /


*3,500*

tataþ kimityata àha- tasmàditi //

%<tasmànmukhyàrthatà viùõor ...  // MAnuv_1,1.237c //>%

NYâYASUDHâ:
yasmàdevaü viùõau mahàyogo mukhyà ca råóhiþ /
anyatra yogamàtramamukhyaråóhi÷ca tasmàtsarva÷abdamukhyàrthatà viùõorupapanneti /
upasaüharati- iti kçtveti //

%<... kçtvà hçdi prabhuþ  // MAnuv_1,1.237d //
samanvayaü sàdhayati ...  // MAnuv_1,1.238a //>%


NYâYASUDHâ:
etàü saïgatimetàü copapattiü hçdi kçtvà såtrakçdànandamayo 'bhyàsàditya÷eùaguõisàmànyavàcakàdi÷abdànàü mukhyayà vçttyà harau samanvayaü sàdhayati /
ato yuktamevaitadvayàkhyànamiti /
 //  iti ÷rãmannyàyasudhàyàmànandamayàdhikaõam //



___________________________________________________________________________



[======= JNys_1,1.V: antasthatvàdhikaraõam =======]

 //  atha antaþsthatvàdhikaraõam //

 //  oü antastaddharmopade÷àt oü //




*3,502*

#<antas taddharmopade÷àt  | BBs_1,1.20 |>#

syàdetat /
yadyànandamayo 'bhyàsàditi vadataþ såtrakàrasyaitàvànartho 'bhimato bhavettarhi tata eva gatàrthatvàdantastaddharmopade÷àdityàdyadhikaraõànàmanutthànameva syàt /
padàrthàntaraviùayau hi råóhiyogàvà÷rityaiva tatra pårvapakùapravçttiþ /
yathoktaü bhàùye /
tatrànyaviùayàyà råóheravidvadråóhitvena bhagavadviùayàyà vidvadråóhito, yogasya càlpabhagavadadhãnapravçttinimittasàpekùasya niravadhikàparatantrapravçttinimittàpekùànmahàyogàdupapàditameva durbalatvamiti kuto 'dhikaraõàntarasyàvakà÷aþ /
satyam /
tathàpyabhyadhikà÷aïkàsadbhàvenàdhikaraõàntaràrambhopapattirityà÷ayavànstàvadadhikà÷aïkàpravartanapårvakamantastaddharmopade÷àdityàdyadhikaraõatàtparyaü dar÷ayatidevànàmiti //

 //  oü antastaddharmopade÷àt oü //

%<... devànàü tatra ÷aktatàm  /
à÷aïkaya ...  // MAnuv_1,1.238b-c //>%


NYâYASUDHâ:
taittirãyàþ pañhanti /
antaþpraviùyaü kartàrametamanta÷candramasi manasà carantam /
sahaiva santaü na vijànanti devà iti /
tatra saü÷ayaþ /
kimayamantaþpraviùyaþ paramàtmotànya iti /
anya iti tàvatpràptam /
kutaþ /
indro ràjà jagato ya ã÷e /
tvaùñàraü råpàõi vikurvantaü vipa÷citaü brahmendramagniü jagataþ pratiùñhàm /
diva àtmànaü savitàraü bçhaspatimitãndràdi÷ruteþ /
sapta yu¤janti rathamekacakramityadityaliïgàcca /
annaü brahmetyàdi÷rutyà taddhetuvyapade÷àdiliïgena càtãtàdhikaraõena nirõayaþ kçtaþ /
na cendràdi÷rutiranyatra netuü ÷akyate /
purandaràdiùu råóhatvàdyaugikatvàcca /

nanåktamatrànyatra råóheravidvatsambandhitvàdyogasya ca parame÷varàyattàlpanimittatvàdamukhyateti /
satyam /
tadannauùadhyàdipadàrtheùu syàt /
natu purandaràdiùu /

tatrendràdi÷abdapravçttinimittasya paramai÷varyàderanavadhikasyàparàyattasya vidyamànatvena mukhyayogopapatteþ /
a÷akteùu khalu sàmantàdiùvai÷varyàdikamalpaü paràyattaü ca bhavati /
devàstvapratihata÷aktayaþ kathamevaü bhaveyuþ /
tathàca ÷rutiþ /
indro vai devànàmojiùñha ityevaüjàtãyakà /


*3,507*

%<... tatra råóhiü ca tacchabdànàmapi svayam  // MAnuv_1,1.238cd //>%


NYâYASUDHâ:
råóhirapi purandaràdiùvindràdi÷abdànàü"indrasya nu vãryàõi pravocam' ityàdi mantreùu bahulaprayogadar÷anena vidvatsambandhinã mukhyaiva /
teùàmatatparatve tadyajanàdau viniyogànupapatteþ /
na ca svatantrànavadhikai÷varyàdikamanekeùàü viruddhamiti vàcyam /
indràdãnàü parame÷varàtmakatvàt /
sa eva hi kàyarva÷àttattadupàdhibhedabhinnastàstàþ saüj¤à labhate /
kuta etaditi cet /
etatprakaraõagatavàkya÷àbalyànyathànupapattyeti tàvadbråmaþ /
tathàhi /
adç÷ye 'nàtmya ityànandamayalakùaõatvenoktamadç÷yatvamiha na vijànanti devà ityucyate /
samànàdhikaraõàni cendràdi÷rutiliïgàni /
nacaikaü vàkyamanekaviùayaü (saü)bhavati vyàghàtàt /
yathoktam /
arthaikatvàdekaü vàkyaü sàkàïkùaü cedvibhàge syàditi /
na càtraikopàdànenàparaparityàge kàraõamasti /
tathàca puràõavàkyam /
"ahaü bhavo bhavanta÷ca sarvaü nàràyaõàtmakam' ityàdi /
ata eva bhedavyapade÷astaditaraviùayo vyàkhyeyaþ /
nacaivaü sati vinigamane kàraõàbhàvaþ /
anupahitadharmàõàmupahite sambhavàdvaiparãtyasyàsambhavàt /
tasmàdindràdaya evàntaþpraviùñatvena pratipàdyanta iti /

evaü devànàmindràdãnàü tatra svatantrànavadhikendràdi÷abdapravçttinimittavattàyàü ÷aktatàm /
tata÷cendràdi÷abdànàü tatra mahàyogavçttimiti ÷eùaþ /
tathà tacchabdànàmindradi÷abdànàü tatra purandaràdi(ùu)deveùu svayamapi sàkùàdapi vidvatsambandhinãmapãti yàvat /
råóhiü càbhyadhikàmà÷aïkaya /


*3,513*

%<samudràntasthitatvàdyaistaddharmairviùõuråóhatàm  /
sàdhayitvà ...  // MAnuv_1,1.239a-c //>%

NYâYASUDHâ:
svayaü såtrakàro 'ntastaddharmopade÷àditi såtreõàntaþpraviùyo viùõureva /
samudre 'ntaþ kavayaþ /
yasyàõóako÷aü ÷uùmamàhuþ /
brahmà tapasànvavindaditi samudràntaþsthitatvabrahmàõóavãryatvabrahmatàpolabhyatvàdidharmopade÷àt /
teùàü ca viùõudharmatvena ÷rutismçtisiddhatvàt /
na cendràdi÷rutiliïgavirodhaþ /
niravakà÷aliïgabalena tadbàdhopapatteþ /
naca teùàmapi niravakà÷atvam /
indraü mitraü varuõamagnimàhurityàdinà teùàü bhagavati vidvadråóhisadbhàvasya siddhatvàt /
mahàyogasya ca suprasiddhatvàt /
indràdigatasya paramai÷varyàderalpatà parame÷varàdhãnatà ca ÷rutipuràõàdiprasiddhà /
÷akterapyasmadàdyapekùayà'dhikyamàtrameva natu nirargalatvamapi /
anyathàneke÷varavirodha÷ca /
vidvadråóhirapã÷varasannidhànanimittaiva /
ityevaü samudràntaþsthitatvàdyairviùõudharmairantaþpraviùñatvasya viùõuniùñhatàü tathà tacchabdànàmindràdi÷abdànàmapi viùõuråóhatàm /
upalakùaõametat /
tatra yaugikatvaü ca sàdhayitvà /

#<bhedavyapade÷àc cànyaþ  | BBs_1,1.21 |>#


*3,515*

%<... abhidàü tai÷ca punareva nyavàrayat  // MAnuv_1,1.239cd //>%

NYâYASUDHâ:
nanåktarãtyà devànàü parame÷varàtmakatvena samudràntaþsthitatvàdikaü (sarvaü) sambhavatãtyevaü tairdevaireve(rã)÷varasyàbhidàü ca punarà÷aïkaya bhedavyapade÷àccànya iti såtreõa, anya÷càsàvindràdidevebhyo 'ntaþpraviùyaþ /
indrasyàtmetyàdivi÷eùaviùayabhedavyapade÷àdabhede pramàõàbhàvàcca /
naca vàkya÷àbalyam /
sarvasye÷varaparatàyà uktatvàt /
puràõasthe÷varasannidhànàti÷ayaviùayatvàdityevaü nyavàrayadityarthaþ /
atra punarityà÷aïkà'vçttimàtramàcaùñe /
tairevetyavadhàrayatà prakàràntareõa bhedasåtrasya punaruktatà nirastà bhavati /
yadyapyayaü liïgàtamakaþ ÷abdastathàpãndràdyanekanàmasamanvayalàbhàdatra nirõãta ityadoùaþ /


*3,517*

kecidetatsåtradvayaü"atha ya eùo 'ntaràditye hiraõmayaþ puruùo dç÷yate, ya eùo 'ntarakùiõi puruùo dç÷yate' iti chàndogyoktàkùyàdityàntasthapuruùasye÷varatvasamarthanaparatvena vyàcakùate /
tadvà nirakartumevetyuktam /
tathàtve hyantara upapatterityasyànàrambhaprasaïgaþ /
ya eùo 'ntarakùiõi puruùo dç÷yata eùa àtmeti hovàcetyetadvàkyamadhikçtya tatpravçttamiti cenna /
vàkyabhedenàdhikaraõabhede ÷àstràparyavasànaprasaïgàt /
santi ca tatràpyamçtatvàdayo brahmadharmàþ /

nanvadhikà÷aïkayà tadàrambho bhaviùyati /
tathàhi /
eùa dç÷yata iti tàvatpratyakùe 'rthe prayujyate /
brahma tu parokùaü na tathà nirde÷aviùayo bhavitumarhati /
yujyate caitatpratibimbe /
prathamàvagatàtpratyakùàbhidhànàcchàyàpuruùe 'dhigate taduparaktàyàü buddhau pratãyamànàü amçtatvàdayaþ stutyà katha¤cid vyàkhyeyà iti /
tadidaü punaruktibhayasambhràntena bhàùitam /
yato atràpi ya eùo 'ntarakùiõi puruùo dç÷yata iti pratyakùàbhidhànamasti /
tadatra yathà paramàtmani sàvakà÷itaü tathà tadapi bhaviùyatãti kà tatràpyadhikà÷aïkà /
tarhyatra parodàhçtamevàstu viùayavàkyam /
tatràntaþpraviùyamityàdyantadbhaviùyatãti cenna /
sthànàdibhedavyapade÷àdinà tatra tasyaivodàharaõatvapratibhàsanàt /

tasmàdvàkyaj¤ànadaridràõàü vyàkhyànamupekùaõãyamiti /
 //  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü antaþsthatvàdhikaraõam //



___________________________________________________________________________



[======= JNys_1,1.VI: àkà÷àdhikaraõam =======]


*3,521*
 //  atha ÷rãmannyàsudhàyàü àkà÷àdhikaraõam //



evamadhidaivaviùaya÷abdasamanvayamabhidhàyàdhunà adhibhåtaviùaya÷abdasamanvayaü pratipipàdayiùuràkà÷asya bhåteùu pràdhànyàttacchabdasamanvayaü haràvàha såtrakàraþ- àkà÷astalliïgàditi //


#<àkà÷as talliïgàt  | BBs_1,1.22 |>#



chandogàþ pañhanti /
asya lokasya kà gatirityàkà÷a iti hovàca /
sarvàõi ha và imàni bhåtànyàkà÷àdeva samutpadyante /
àkà÷aü pratyastaü yantyàkà÷o hyevaibhyo jyàyànàkà÷aþ paràyaõaü sa eùa parovarãyànudgãthaþ sa eùo 'nanta iti /
tatra saü÷ayaþ /
kimayamàkà÷aþ paramàtmota bhåtamiti /
bhåtamiti tàvatpràptam /
kutaþ /
àkà÷a÷abdasya yogaråóhibhyàü bhåte prasiddhatvàt /
àkà÷anamavakà÷atvaü khalvàkà÷a÷abdanirvacanalabdham /
tacca bhåte suprasiddham /
prayoga÷ca lokavedayoràkà÷a÷abdasya bhåtaviùayo bahulaþ /
nanu ca sarvàõi ha vetyàdyuktaliïgabalàtparamàtmà kiü na syàt /
liïgàcchruterbalavattvàditi bråmaþ /
naca bahutvena liïgànàü pràbalyam /
tathàpi sàmyenànirõayàt /
naca sàmyamapi /
yathà'huþ /

"dvividhaü balavattvaü ca bahutvàcca svabhàvataþ /
tayoþ svabhàvo balavànupajãvyàdika÷ca saþ' iti /

kutrimàkçtrimayorakçtrimaü hi jyàyaþ /
ataþ prathamàvagatasvabhàvabalavacchrutyanurodhena liïgàni katha¤cidyojyànãti /
nanvantastaddharmopade÷àdityanenaiva parihçtametat /
indràdi÷abdavadàkà÷a÷abdasyàpi bhåte 'mukhyayà vçttyà pravçttasya mahàyogavidvadråóhibhyàmã÷varavàcinastadbuddhayàdhàyakatvameva hi nyàyyam /
sutaràü ca niravakà÷aliïgabalàditi /
naca kàcidabhyadhikà ÷aïkàstãtyato 'nàrambhaõãyamidaü såtramiti /


*3,523*

tatràbhyadhikàü ÷aïkàü dar÷ayati- ceùyà hãti //

%<ceùñà hi cetanànàü yà sà bhavet tatprasàdataþ  /
acetanasvabhàvastu vivaràdiþ kathaü tataþ  // MAnuv_1,1.240 //
iti ÷aïkànivçttyartham ...  // MAnuv_1,1.241a //>%


*3,523f.*

NYâYASUDHâ:
yuktamindràdi÷abdànàü purandaràdiùvamukhyatvam /
niravadhikasya pravçttinimittasyai÷varyàderasambhavàt /
alpasyàpi parame÷varàyattatvàt /
yuktaü ca svatantrànavadhikai÷varyàdimati parame÷vare mukhyatvam /
na caivamàkà÷a÷abdapravçttinimittamavakà÷atvaü bhåte niravadhikaü na sambhavati /
kvacitkadàcidapyabhàvàbhàvàt /
nàpã÷varàyattam /
ai÷varyaü hi varùaõa÷àsanapàlanàdiråpà cetanasambandhinã ceùyà /
sà càgantukaj¤ànecchàdikàraõavyapekùatvàtsvayamàgantukatvàcca kàraõadvàrà svaråpata÷ca parame÷varaprasàdà'yatteti yujyate /
àkà÷àdi÷abdapravçttinimittaü tu vivaratvàdikaü na tàvadàgantukaj¤ànàdikàraõadvàrà parame÷varàyattam /
acetanà÷ritatvàt /
nàpi svaråpataþ /
svabhàvatvàdanàgantukatvàt /
nacàkà÷a÷abdasye÷vare yogaþ sambhavati /
tasya manàgapyavakà÷atvàbhàvàt /
tasmàdàkà÷a÷abdaü bhåtamevetyabhyadhikà÷aïkànivçttyarthaü såtritamiti ÷eùaþ /
vivaràdiriti bhàvapradhàno nirde÷aþ /
àdigrahaõenàkà÷agrahaõamupalakùaõamiti såcayati /
tataþ parame÷varàt /
tadàyatta iti yàvat /
kathamityàkùepe /


*3,527*

nanvatràkà÷aþ paramàtmà talliïgàdityetàvaducyate /
na punaruktapårvapakùàcchàdakaü ki¤cidityataþ såtrasyàrthàntaramàha- àkà÷a iti //

%<... àkà÷a iti nàma ca  /
parato 'pivarãyastvapårvàlliïgàddharerbhavet  // MAnuv_1,1.241b-d //>%


*3,527f.*

NYâYASUDHâ:
àkà÷anàmabalàtkhalu pareõa bhåtamà÷aïkitam /
naca tadyuktam /
yato niravakà÷àtparovarãyastvàderanekasmàlliïgàdàkà÷a iti nàma ca harerbhavet /
vàcakamiti ÷eùaþ /
atropasarjanatayà samàse nirdiùyenàpi varãyastvena buddhayà viviktena parato 'pãtyasya sambandho nànupapannaþ /
sarvabhåtotpattikàraõatvapårvàditi vaktavye parovarãyastvapårvàdityuktam /
prathamapratãtasyàpi sarvabhåtakàraõatvàderbhåte 'pi katha¤cidvayàkhyàtuü ÷akyatvàt /
parovarãyastvàdeþ sarvathàpi tatra netuma÷akyatvàt /


*3,529*

tathàhi /
asya lokasya kà gatiriti pçthivãgatipra÷nasyàkà÷a ityuttaramabhidhàya kathametat, apàü kàryaü hi pçthivã, tatraiva (ca)lãyata iti tàsàmeva pçthivãgatitvopapatterityà÷aïkaya maivam /
målakàraõatvàdityàha- sarvàõãti //
naca tarhyàtmana àkà÷aþ sambhåta iti ÷ruteràtmà vaktavya iti vàcyam /
bhåtaviùayavicàre viyata eva vaktavyatvàt /
naca àkà÷asyàpi bhåtatvàtsarvàõãti viruddham /
idaü sarvamasçjatetivattadvayatiriktagrahaõepapatteþ /
nacàvadhàraõànupapattiþ /
paramparayà bhåtopàdanàsyàparasyàbhàvàt /
kathamasya bhåtotpattyàdihetutvam /
bhåteùu jyeùñhatvàdityàha- àkà÷o hyebhya÷caturbhyo bhåtebhyo jyàyàniti //
na kevalamutpattilayakàraõatvàdgatiþ /
kiü nàma kàraõeùu sthitaü kàryamiti ÷ruterà÷rayatvàdapãtyàha-àkà÷aþ paràyaõamiti //
na càsya lokasyeti pràõinikàyàbhidhànam /

yena sarvabhåta÷abdo 'pi tatparaþ syàt /
na pratiùñhàü lokamatinayediti pçthivyàþ prakçtatvàt /


*3,531f.*

naca parovarãyastvàdikaü ÷akyamevaü katha¤cidvayakhyàtum /
nirupacaritaü sarvottamatvaü hi parovarãyastvam /
anyathà jyàyànityanenaiva gatàthartvaprasaïgàt /
udgãthatvaü comityetadakùaramudgãthamityuktatvànna katha¤cidanyatra netuü ÷akyate /
àropo 'yamiti cenna /
bàlalãlàthartvaprasaïgàdupaniùadàm /
anantatvaü càkà÷asya de÷akàladharmairantavato na sambhavatyeva /
àpekùikaü tu prakçtaviruddham /
pçthivyàþ sàmagatitvam"antavadvai khalu saumya te sàma' iti niràkçtya svayamapyantavantamàkà÷amabhidadhatà kimadhikamàcaritaü syàt /
ato 'nantatvamapi nirupacaritameveti /


*3,532*

nanvàkà÷a÷rutirapi niravakà÷etyuktam /
satyam /
duruktaü tat /
nahi de÷akàlàbhyàü paricchinnasyàkà÷asyàvakà÷adàtçtvaü niravadhikaü sambhavati /
nàpi svatantraü parame÷varàyattatvàt /
tatkuta ityata àha- nabha iti //


%<nabho dadàti ÷vasatàü màrgaü yanniyamàdadaþ  /
ityàdivàkyaiþ ...  // MAnuv_1,1.241*a-c //>%

NYâYASUDHâ:
àdigrahaõena sarvabhåtaguõairyuktamityàdeþ saïgrahaþ /
tena yaduktaü parame÷vare yogànupapattiriti tadapi samàhitaü bhavati /
àkà÷e 'vakà÷adàtçtvamã÷varasyàpi pçthaktadvattvaü càvagamyata iti ÷eùaþ /
upapattiü tu vakùyàmaþ /
tasmàdàkà÷opalakùitasakalàdhibhåta÷abdaparamamukhyavàcyo bhagavànhaririti siddham /
 //  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü àkà÷àdhikaraõam //



___________________________________________________________________________



[======= JNys_1,1.VII: pràõàdhikaraõam =======]


*3,535*

 //  atha pràõàdhikaraõam //


idànãmàdhyàtmika÷abdasamanvayaü siùàdhayiùuþ pradhànatvàtpràõa÷abdasamanvayàrthaü såtrayàmàsa- ata eva pràõa iti //

 //  oü ata eva pràõaþ oü //

#<ata eva pràõaþ  | BBs_1,1.23 |>#

taittirãyake ÷råyate /
tadvai tvaü pràõo 'bhavaþ /
mahànbhogaþ prajàpateþ /
bhujaþ kariùyamàõaþ yaddevànpràõayo na veti /
tatra saü÷ayaþ /
kimayaü pràõaþ paramàtmota mukhya iti /
vàyuvçttyàdeþ pràõa÷abdapravçttàvapi vàkyàrthasya sarvathàpyanupapatterna saü÷ayaviùayatvam /
na hyacetanaü prati tvamevamabhava iti buddhimatocyate /
kiü tàvatpràptam /
mukhya iti /
kasmàt /
pràõa÷abdasya lokavedayormukhyapràõe prayogapràcuryàtpràõantyaneneti niruktisambhavàcca /
nanvetadapi pårvanyàyena parihçtaü na såtràrambhaü prayojayatãti /
ato 'bhyadhikà÷aïkà dar÷ayati- adhyàtmamiti //

%<... adhyàtmamanvayavyatirekataþ  /
pràõàdihetutàdçùñer ...  // MAnuv_1,1.241bc* //>%


NYâYASUDHâ:
àtmànamadhikçtya tasya bhogàyatanatvena vartata ityadhyàtmaü ÷arãraü tasminpràõaþ pràõanaü jãvanam /
àdigrahaõàcceùyopàdãyate /
mukhyasyeti ÷eùaþ /
mukhya evàtra pràõo bhavitumarhatãti vàkya÷eùo 'tràdhyàhàryaþ /


*3,538*

tata÷càyamarthaþ /
upapadyate tatrendràdi÷ruteràkà÷àdi÷rutervàpahàraþ /
pravçttinimittasyànyatra mukhyasyàsambhavàt /
paramàtmani ca sambhavàt /
na caivaü prakçte /
jãvanaceùyàhetu(tvaü)tà hi pràõa÷abdapravçttinimittam /
tacca mukhye sambhavati /
÷arãre, sati mukhye, jãvanàdikaü bhavati /
nàsatãtyanvayavyatirekàbhyàü mukhyasya jãvanàdihetutàdçùñeþ /
nanu vàyuvikàrànvayavyatirekànuvidhàyitvaü jãvanàdeþ pratãyate /
mukhyasya tu taddhetutà sàdhyata iti kiü kena saïgatam /
maivam /
vàyuvikàra÷arãratvànmukhyasyeti /

athavà pràõàdihetutàyà adçùñeriti vyàkhyeyam /
paramàtmana iti ÷eùaþ /
anvayavyatirekàbhyàü hi hetutà kalpyà /
naca paramàtmanaþ pràõa÷abdapravçttinimittajãvanàdihetutàvagamakànvayavyatirekau pa÷yàma iti bhàvaþ /
yadvà yadatra vàkye devànpràõaya itãndriyapràõanamuktam /
yacca prajàpatyupalakùitànàü sakalajãvànàü bhogakàraõatvam /
tadubhayamapyadhyàtmamanvayavyatirekàbhyàü mukhyasya dç÷yate na paramàtmanaþ /
ato yuktisaüvàdànmukhyaviùayamevedaü vàkyamiti /
nacàtra pårvavadananyathàsiddhaü kimapã÷varaliïgamasti /
yena ÷rutibàdhaü pratyeùyàma iti pårvapakùa÷eùaþ /


*3,541*

nanvevaü cenna såtrametadàcchàdakamityatastasya tàtparyamàha- atide÷o hãti //

%<... atide÷o hi tàdç÷aþ  // MAnuv_1,1.241*d //>%


NYâYASUDHâ:
hi÷abdo hetau /
evamadhikà÷aïkayà pårvapakùe pràpte såtrakçtà tàdç÷aþ pårvoktasamànasya parihàranyàyasyàtide÷aþ kçto yasmàttasmàduktà÷aïkàcchàdakaü bhavatyevedaü såtramiti yojyam /
yadvà kimanenàdhikà÷aïkàvyutpàdanena /
yathàbhàùyameva pårvapakùaþ kiü na syàdityatredamuktam /
tàdç÷o hyatide÷o yat à÷aïkàyà àdhikye sati parihàrasya samànatvam /
yadyà÷aïkàyàü na vi÷eùastarhi pårveõaiva parihçtatvàtpràcãnanyàyàtide÷anamanarthakaü syàt /
pratyudàharaõaü ÷aïkàparihàre ÷àstràparyavasànaprasaïgàt /
yadi ca parihàro 'vi÷eùito na syàtkathaü tarhyata evetyatide÷a iti mandavyutpàdanàrthamidamuktam /
bhàùye 'pyasya sarvasyàpi svãkàràrthaü prasiddherityàha /


*3,542*

atide÷àtharmàha- liïgamiti //

%<liïgaü balavadeva syàt ...  // MAnuv_1,1.243(c) //>%


*3,542f.*

NYâYASUDHâ:
haririti vakùyamàõaü siühàvalokananyàyenàtràpi sambaddhyate /
tenaiva÷abdasya sambandhaþ /
athavà sautrasyaiva÷abdasyànuvàdena balavaditi vyàkhyànam /
"÷abdàdeva pramitaþ' iti yathà /
yatastasmàdityadhyàhàryam /
tata÷càyamarthaþ /
harirevàtra pràõaþ syàt /
kutaþ? yato 'tra vaiùõavaü liïgaü ÷råyate tasmàt /
"÷rã÷ca te lakùmã÷ca patnnayau' iti sannihitavàkye ÷råyamàõasya ÷rãlakùmãpatitvasya manasàpyanyatrà÷akyacintanasya balavattvàditi /
nanåktaü pràõa÷rutirapi niravakà÷à /
÷abdapravçttinimittasya pràõanàdihetutvasyànvayavyatirekàbhyàü mukhye dçùñatvàtparame÷vare tadabhàvàdityatràpyetadevottaram /
pràõanàdihetutvaliïgaü pràõa÷abdapravçttinimitto dharma iti yàvat /
haràveva mukhyaü syànna mukhya iti /


*3,544*

kuto jãvanàdihetutvaü harau mukhyam /
anvayavyatirekayorabhàvàdityata àha- preraka iti //

%<... prerako 'syàpi yaddhariþ  // MAnuv_1,1.243(d) //>%

NYâYASUDHâ:
asya jãvanàdermukhyàdhãnatayà pratãtasyàpãtyaperarthaþ /
yat yasmàt"÷rutaþ' iti ÷eùaþ /
ayamarthaþ /
mà bhåtàmanvayavyatirekàvã÷varasya jãvanàdihetutàsàdhakau /
tathàpi ÷rutibalàtsetsyati /
na hyanvayavyatirekàveva kàraõatàyàü pramàõam /
tathà sati svargàdàvagnihotràdeþ kàraõatà na syàditi /
tarhi pramàõadvayabalàd dvayorapi jãvanàdihetutvena kuto haràveva tanmukhyamiti ca na vàcyam /
yato 'sya mukhyasyàpi hariþ prerakaþ ÷råyata iti /
mukhye kathaü na mukhyaü jãvanàdihetutvamityasyàpyetadevottaram /
nahi parapreraõayà bhavattasminmukhyamiti sambhavatãti /

*3,544f.*

athavà jãvanàdihetutàsàdhanàya yadanvayavyatirekànuvidhàyitvaü liïgamuktaü tadviùõupakùa eva mukhyaü syàt /
na mukhyapakùa iti yojyam /
ubhayatra hetumàha- preraka iti //
yathà vàyuvikàraniùñhànvayavyatirekau tasya mukhya÷arãratvànmukhyaviùayàvaïgãkriyete /
tathàsya mukhyasyàpi hariþ preraka iti tadviùayàviti /
mukhye na mukhyaü liïgamityasyàpyetadupapàdakam /
ananyathàsiddhànvayavyatirekau hi kàraõakëptiü kurvate /
na ceha tathàsti /
yataþ parame÷varàvasthànameva jãvanakàraõam /
mukhyastu tadàyattastaccharãraråpastasminnavasthite 'vatiùñhate nirgate nirgacchatãti /
saüvadatãmaü sarvamapyarthaü ÷rutiþ /
"na pràõena nàpànena martyo jãvati ka÷cana /
itareõa tu jãvanti yasminnetàvupà÷ritau' ityevaüjàtãyakà /
evameva yuktayànukålyaparihàràyàpi"liïgam' ityàdikameva yojanãyamiti /


*3,549*

atra kecit /
"pràõasya pràõaü pràõabandhanaü hi somya manaþ' iti codàharanti /
tadayuktamityapare /
÷abdabhedàtprakaraõava÷àcca saü÷ayànupapatteþ /
yathà pituþ piteti prayoge 'nyaþ pità ùaùñhãnirdiùyo 'nyaþ prathamànirdiùyaþ pitàmaha iti gamyate /
tadvatpràõasya pràõamiti ÷abdabhedàtpràõàdanyaþ pràõasya pràõa iti ni÷cãyate /
nahi sa eva tasyeti bhedanirde÷o bhavati /
yasya ca prakaraõe yo nirdi÷yate nàmàntareõàpi sa eva tatprakaraõanirdiùya iti gamyate /
yathà jyotiùyomàdhikàre"vasante vasante jyotiùà yajeta' ityatra jyotiþ÷abdo jyotiùyomaviùayo bhavati /
tathà parasya brahmaõaþ prakaraõe"pràõabandhanaü hi somya manaþ' iti ÷rutaþ pràõa÷abdo vàyuvikàramàtraü kathamavagamayet /
ataþ saü÷ayàviùayatvànnaitadudàharaõaü yuktam /
kintu"prastotaryà devatà prastàvamanvàyattetyupakramya ÷råyate"katamà sà devatà' iti /
"pràõa iti hovàca /
sarvàõi ha và imàni bhåtàni pràõamevàbhisaüvi÷anti /
pràõamabhyujjihate saiùà devatà prastàvamanvàyattà' ityetadudàharaõavàkyamiti /


*3,551*

etadapyayuktam /
saü÷ayapårvapakùayoranutthànàt /
"nanu pràõabandhanaü hi somya manaþ'"pràõasya pràõam' iti caivamàdau brahmaviùayaþ pràõa÷abdo dç÷yate /
vàyuvikàre tu prasiddho lokavedayoþ /
ataþ pràõa÷abdena katarasyopàdànamiti bhavati saü÷ayaþ /
maivam /
vàyuvikàre devatà÷abdasya prastàvamantràyattatvasya càsambhavàt /
cetanasya hi devatà÷abdo mantràdhiùñhànaü (natvaü)copapannam /
ki¤càtra bhåtànàü saüve÷anamudgamanaü ca pàrame÷varaü karma pratãyate /
tena pårvavattadgrahaõameva yuktam /
kutaþ pårvapakùasyàvakà÷aþ /
yato và imàni bhåtànãti hi sarvapràõinikàyasya brahmaõyeva saüve÷anaü tata evodgamanaü ca ÷ràvayati /
"suptijàgarayorapi satà somya tadà sampanno bhavati' ityàdi /


*3,552*

nanu mukhye 'pi pràõe saüve÷anodgamane dç÷yete /
"yadà vai puruùaþ svapiti pràõaü tarhi vàgapyeti pràõaü cakùuþ pràõaü manaþ pràõaü ÷rotram /
yadà pratibuddhayate pràõàdevàdhi punarjàyante' iti /
evaü tarhi saü÷ayaþ syànna pårvapakùaþ /
samabalatvàt /

ki¤ca"yadà vai puruùaþ' iti ÷rutirapi mukhyapràõaviùayeti kuto 'vagatam /
svàpakàle pràõavçttàvaparilupyamànàyàmindriyavçttayaþ parilupyante /
prabodhakàle ca pràdurbhavantãti pratyakùànuguõyànmukhyapràõaviùayatvaü pràbalyaü ca ni÷cãyata iti cenna /
indriyàõàmatãndriyàõàü mukhyapràõe saüve÷àdgamanayorapratyakùatvàt /
anumànamastviti cenna /
paramàtmano 'pyaparilupyamànasya vidyamànatvenàvadàraõànupapatteþ /


*3,555*

ki¤cendriyàõàü mukhyapràõe saüve÷odgamanayoþ ÷rutyanumànasiddhatve 'pi kimàyàtaü savarbhåtasambandhinostayoþ indriyasàratvàt bhåtànàü nàsaïgatiriti cet /
kimetadanumànaü sambhàvànà và /
nàdyaþ /
vyàptyabhàvàt /
dvitãye tu ÷rutyanumàbhàsamålasambhàvanàmàtreõa ÷rutibàdhayà pårvapakùa iti subhàùitam /
nanvàdityo 'nnaü codgãthapratihàradevate tàvadbrahmaõo 'nye /
tatsà(myà)mànyàt pràõasyàpi na brahmatvamiti pårvapakùo 'stviti cenna /
nirõàyakàbhàva eva pràyapàñhasyànusaraõãyatvàt /
spaùñaü càtra pàrame÷varaü karmetyuktam /
anyathà chatracàmaràdyasàdhàraõaliïgasadbhàve 'pi samàntasannidhimàtreõa ràjà na ràjà syàt /
kathaü càvadhàritamàdityo 'nnaü ca na brahmeti /
÷råyate hi tatràpi"sarvàõi ha và imàni bhåtànyàdityamuccaiþ santaü gàyanti' ityàdi brahmaliïgam /
"annameva pratiharamàõàni' iti tu pràyapàñhàdupajãvanàrthaü gràhyam /
tasmàtsaü÷ayapårvapakùayorasambhavànnedamudàharaõam /
kintu nyàyavidàmagresareõànantavedavidà bhàùyakçtopàttameveti siddham /



___________________________________________________________________________



[======= JNys_1,1.VIII: jyotiradhikaraõam =======]

*3,558*


#<jyoti÷ caraõàbhidhànàt  | BBs_1,1.24 |>#

jyoti÷caraõàbhidhànàdityatràdhikà÷aïkà bhàùya eva dar÷ità /
yadàhàgnisåktatvàditi /

 //  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü pràõàdhikaraõam //



___________________________________________________________________________



[======= JNys_1,1.IX: gàyatryadhikaraõam =======]

*3,559*


 //  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü gàyatçyadhikaraõam //


tena vaktavyàbhàvàduttaraü gàyatçyadhikaraõameva vivriyate /
adhivedagatà÷eùanàmnàmupalakùaõasya vedamàtustraivarõikadvitãyajanmani jananyà gàyatçyàþ pràdhànyena tannàmnaþ samanvayaü pratipàdayituü såtram- chandobhidhàna÷ceti cenna tathà cetorpaõanigadàttathà hi da÷arnamiti //


 //  oü chandobhidhànànneti cenna tathà cetorpaõanigadàttathà hi dar÷anàt oü //

#<chando 'bhidhànàn neti cen na tathà ceto'rpaõanigadàt tathà hi dar÷anam  | BBs_1,1.25 |>#

chandogàþ pañhanti /
gàyatrã và idaü bhåtamityàdi /
tatra saü÷ayaþ /
kiü gàyatrã brahma kiü(và) idaü bhåtamityàdi /
tatra saü÷ayaþ /
kiü gàyatrã brahma kiü (và) varõasamàve÷alakùaõo mantra iti /
mantra eveti tàvatpràptam /
kutaþ /
gàyatrã÷abdasya chandovi÷eùe prasiddhatvàt /
nanvetadapi pårvanyàyenaiva parihçtamityato 'bhyadhikà÷aïkayà pårvapakùayati- nityatvàditi //

%<nityatvàdeva ÷abdasya tatsvabhàvaþ kathaü hareþ  // MAnuv_1,1.244ab //>%

NYâYASUDHâ:
bhavedàkà÷àdi÷abdànàü paramàtmaparatvam /
anyagatasya ÷abdapravçttinimittasye÷varaparatantratvena tatra mukhyavçttyayogàt /
yadyapi vivaratvàdikaü kàraõataþ svaråpato 'pyanàgantukam /
tathàpi dharmiõa evàkà÷àderutpattivinà÷avato janmasthitilayeùvã÷varàdhãnatve dharmasyàpi tathàbhàvo 'varjanãyaþ /
na càkà÷o 'nàdinitya iti yuktam /
àtmana àkà÷aþ sambhåta ityàdi÷rutivirodhàt /
yastvanàdirvàyamàkà÷aþ' ityukto 'vyàkçtàkà÷aþ so 'nàdinityo 'pi na tatra pårvapakùiõo vivakùitaþ /
bhåtaprakaraõatvàt /
nacaivaü prakçte sambhavati /
gàyatrã÷abdapravçttinimittaü hi gànatràõakartçtvam /
yathà'ha ÷rutiþ /
gàyati ca tràyate ca tasmàdgàyatrãti tatra gànakartçtvaü nàma arthapratipàdakatvam /
tràõakartçtvaü càdhyetçõàü pàpàdrakùaõa÷aktiþ /
tadubhayamapi kathaü kena prakàreõa hareþ adhãnaü syàt /
na kenàpi /
tathà hi /
vivaratvàdivaddharmiõà sahaiva tadadhãnaü và syàt /
dhvanivatsvayameva và /
nàdyaþ /
dharmiõaþ ÷abdasya vedasya nityatvàdanàditvàcca /
dharmiõa eva nityatve tena saha paràdhãnatvaü kuta iti evàrthaþ /
na dvitãyaþ /
arthapratipàdànàdi÷aktestatsvabhàvatvàt /


*3,567f.*

%<kathaü prasiddhabahula÷abdànàmayathàrthatà  // MAnuv_1,1.244cd //>%

NYâYASUDHâ:
ki¤càkà÷àdivàkye santi pàrame÷varàõi liïgànãti yuktaü tatra tadà÷rayaõam /
nacàtra tathàvidhaü kimapi pa÷yàmaþ /
pratyuta"gàyatrã và idaü sarvaü'"vàgvai gàyatri' ityàdayaþ ÷abda eva prasiddhà bahavaþ ÷abdàþ ÷råyante /
kathaü ca teùàü, vinà balavadbàdhakopanipàtena (anyathàrthatà) anyàrthatà kalpayituü yuktà /
avyavasthàprasaïgàt /
naca chandasaþ sarvàtmakatvànupapattiþ /
brahmaõo 'pi sàmyàt /


*3,569*

nanviyameva gàyatrã vàkya÷eùe jyotiùñvena pañhyate /
"atha yadataþ parodivo jyodirdãpyate' ityàdinà /
jyoti÷ca pårvàdhikaraõe brahmeti nirõãtam /
maivam /
pårvàdhikaraõodàhçtavàkyoktasya jyotiùo brahmatve 'pyatra tadanupapatteþ /
tatra hi karõàdividåratvamuktam /
atra punastadetaddçùñaü ca ÷rutaü ceti tadviparãtam /
yujyate ca jyotiriti padaü chandasi /
tatparyàyasya"tejo vai brahmavarcasaü gàyatri' iti tejaþ÷abdasya tatra dar÷anàt /
astu và"atha yadataþparodivo jyotiþ' ityuktaü jyotirbrahma /
tathàpi gàyatrã chanda eva /
upade÷abhedena bhinnaprakaraõatvàditi /
athavàtràpyatha yadataþparo diva iti vàkyokte jyotiùi sandehaþ /
kiü brahmotànyaditi /
upakrame gàyatrã÷abda÷ravaõàdanyaditi pràptam /
nanu gàyatrã÷abdasyàkà÷àdi÷abdavadã÷varaparatvopapatteþ kimanenetyato nityatvàdityàdinàbhyadhikà÷aïkeyamukteti /
etadàcchàdakatvenàdhikaraõatàtparyamàha- iti cediti //

%<iti cet taddharereva bàhulyàcchrutiliïgayoþ  // MAnuv_1,1.245ab //>%

NYâYASUDHâ:
tatra bråma ityadhyàhàryam /
tat jyotiþprakaraõaü gàyatrãprakaraõaü ca harereva pratipàdakam /
naca gàyatrãpadavirodhaþ /
yataþ tat harereva vàcakam /
katham /
yasmàt tat gàyatrãpadapravçttinimittaü mukhyato harereva /
anyagataü ca harerevàdhãnam /
naca jyotiùo brahmatve dçùñatvàdyanupapattiþ /
yataþ tat adhiùñhànàdidvàrà karõàdividårasyaiva harerupapadyate /
nacopade÷abhedànupapattiþ /
yatastaddivaþ paratvaü divi sthitatvaü ca vivakùàbhedàddherereva yujyate /

kuta etat //
÷rutiliïgayorbàhulyàt //
tathà hi"tato jyàyàü÷ca påruùaþ' /
"yadvaitadbrahma'"ya etàmeva brahmopaniùadaü veda' iti ÷rutayaþ /
liïgàni ca gànatràõakartçtvaü, bhåtàdipàdatvam,"etàmeva nàti÷ãyante' iti sarvottamatvamityàdãni /
ata eva ÷rutiliïgabàhulyàt tat prasiddhabahula÷abdajàtamapi //
harereveti //


*3,572*

nanåktamatra nityà gàyatrã pravçttinimittaü ca tatsvabhàvaþ /
tatkathaü hareradhãnamityata àha- tàdç÷atvàcceti //

%<tàdç÷atvàcca tacchakter ...  // MAnuv_1,1.245c //>%

NYâYASUDHâ:
pårveõa sambandhaþ /
hetusamuccaye ca÷abdaþ /
tàdç÷ã khalvã÷vara÷aktiþ /
yannityànityasvabhàvàsvabhàvasarvaviùayà /
anyathà sarve÷varatvahàneþ /
atha tasyàþ ÷akteþ kiü ÷akyamiti cet /
tatsvaråpasattaiva /
anàdisiddhà seti cet /
satyam /
anàdã÷vara÷aktayaiveti vadàmaþ /
uktaü càtra pramàõamiti /


*3,573*

apare tu jyoti÷caraõàbhidhànàdityàdyekamevàdhikaraõaü vyàcakùate /
tadayuktam /
atha yadataþ paro divo jyotiriti vàkye caraõàbhidhànàbhàvàt /
caraõàbhidhànàdityasya pàdàbhidhànàdityartha iti cet /

#<bhåtàdipàdavyapade÷opapatte÷ caivam  | BBs_1,1.26 |>#

#<upade÷abhedàn neti cen nobhayasminn apy avirodhàt  | BBs_1,1.27 |>#

evaü tarhi bhåtàdipàdavyapade÷opapatte÷caivamiti punaruktaü syàt /
na syàt /
tàtparyabhedàt /
tathà hi /
pårvasminvàkye tàvànasya mahimeti catuùpàdbrahma nirdiùyam /
tatra yaccatuùpado brahmaõastripàdasyàmçtaü divãti dyusambandhiråpaü nirdiùyam tadeveha dyusambandhàtpratyabhij¤àyate /
tatparityajya pràkçtaü jyotiþ kalpayataþ prakçtahànàprakçtaprakriye prasajyetàmityatràbhipreyate /
tatra tu bhåtàdipàdavyapade÷abalena prakçtasya brahmatvopapàdanamiti /
ucyate /
evaü hi vyàkuvartà prakçtapratyabhij¤ànaü jyotiùo brahmatve hetuþ uttarà tu trisåtrã prakçtasya brahmatvopapàdiketyuktaü syàt /
tathàca ÷rutahànà÷rutakalpane syàtàm /
anyathà jyotiþ pratyabhij¤ànàdityeva bråyàt /
laghu caivaü spaùñaü ca såtraü syàt /
pàdàbhidhànàdityeva và vadet /
÷rutyanugamo hyevaü sati syàdityuktamevopapannamiti /
 //  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü gàyatçyadhikaraõam //



*3,576*


 //  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü pàdàntyapràõàdhikaraõam //

 //  oü pràõastathànugamàt oü // nanvata eva pràõa ityanenaivaitadgatàrtham /
tà etàþ ÷ãrùaücchriyaþ ÷rità ityàdivàkyàntaraviùayatvànneti cenna /
uktottaratvàt /
abhyadhikà÷aïkàsadbhàvànneti cenna /
adar÷anàt /
sadbhàve và tadanantaramevàrambhaõãyatvàdityato nirantaràdhikaraõasiddhàntanyàyopajãvyadhikà÷aïkayà pårvapakùamàha- bàhulya iti //

%<... bàhulye ÷rutiliïgayoþ  // MAnuv_1,1.245d //
anyasya mukhyavàcyatvamiti ...  // MAnuv_1,1.246ab //>%

NYâYASUDHâ:
pårvàdhikaraõe hi gàyatçyàdyanyavàci÷abdabàhulyasadbhàve 'pi ÷rutiliïgabàhulyà÷rayaõena gàyatrã paramàtmaiveti nirõãtam /
asti càtràpi parakãya÷rutiliïgabàhulyam /
tathàhi /
cakùuràdibhiþ sahapàñhastàvatpradhànasya brahmaõo nopapadyate /
naca ki¤cidatra brahmaõo j¤àpakamasti /
yenàpradhànapràyapàñhasyàpavàdaþ syàt /
yujyate /
cendrajãvamukhyapràõànàm /
indrasya hastàdhiùñhàturindriyatvàt /
jãvasyendriyajanyaphalà÷rayatvàt /
mukhyasya ca sarvendriyasvàmitvàt /
pràõo và ahamasmyaùa itãndra÷rutiþ /
tà ahiüsantetyàdinoktàni pràõavivàdo, dehàdutkramaõaprave÷au, tato dehapàtotthàne, pràõasaüvàda÷ceti mukhyapràõaliïgàni /
tathà taü ÷ataü varùàõyabhyàrcaditi ÷atàyuùñvaü pràõo vaü÷a iti cakùuràdãnprati vaü÷atvamiti jãvaliïgàni /
sati caivamanyadãyayoþ

÷rutiliïgayorbàhulye 'nyasyendràdeþ pràõa÷abdavàcyatvaü yuktam /
anyathoktanyàyasyànaikàntyàpàtàt /
naca vàkyabhedo doùaþ ananyagatikatayà pràptatvàditi /
amukhyayà vçttyàtra mukhyapràõasya vàcyatvaü siddhàntinàpyabhyupagamyata ityato mukhyetyuktam /
iti÷abdaþ ÷aïkàsamàptidyotakaþ /



___________________________________________________________________________



[======= JNys_1,1.X: antimapràõàdhikaraõam =======]


*3,578*

siddhàntayatsåtraü vyàkhyàti- tanneti //

// oü pràõastathànugamàt oü //


#<pràõas tathànugamàt  | BBs_1,1.28 |>#


%<... tannàtragasya hi  /
viùõoreva tu liïgàni pràõasthàni tu sarva÷aþ  // MAnuv_1,1.246b-d //
pràõasaüvàdapårvàõi mukhyato jãvagàni ca  /
abhyàrcacchatavarùàõi pràõavaü÷atvamityapi  // MAnuv_1,1.247 //>%

*3,579*

NYâYASUDHâ:
kintu brahmaõa eva pràõa÷abdamukhyavàcyatvamiti ÷eùaþ /
kutaþ /
brahma÷abdànugamàt /
pàrame÷varaliïgànugamàcceti bhàvaþ /
athavà bàhulya ityàdikameva siddhàntavàkyam /
brahmaviùayayoþ ÷rutiliïgayorbàhulye vidyamàne yadanyasyendràdeþ pràõa÷abdamukhyavàcyatvaü pårvavàdinoktam- tanneti //

nanu ca ÷rutiliïgabàhulyàdevànyasya mukhyavàcyatvamityuktam /
satyam /
tathàpyastyatra vaiùamyam /
niravakà÷a÷rutiliïgabàhulyena hi pràgatra ca nirõayaþ kçtaþ /
etàni tu sàvakà÷ànãtyàha- atragasyeti //
indràdigatasya /
hi÷abdo hetvarthaþ /
tasmànneti pårveõa sambandhaþ /
pramàõaprasiddhidyotako và /
àdyastu÷abdo nyàyavi÷eùasåcakaþ /
pràõasthàni pràõasambandhitayà pratãtàni /
punastu÷abdo 'pyarthe /
indriyaviùayàõyapãti ÷rutirapãti và /
naca ma¤ceùu puruùasambandhanibandhanaü kro÷anamivàmukhyànã÷vare liïgànãti ÷aïkanãyam /
antargatasya tasyaiva tattatkartçtvàdityà÷ayena mukhyata ityuktam /
÷ataü varùàõãtyato 'pi parastàditi÷abdo yojyaþ /
pràõavaü÷atvaü pràõàü÷cakùuràdãnprati vaü÷atvam /
etena na vakturityàdisåtratàtparyamuktaü bhavati /


#<na vaktur àtmopade÷àd iti ced adhyàtmasaübandhabhåmà hy asmin  | BBs_1,1.29 |>#

*3,580*

kecidatra kauùãtakibràhmaõopaniùadãndrapratardanàkhyàyikàyàü ÷rutaü"pràõo 'smi praj¤àtmà' ityàdivàkyamudàharanti /
teùàü vakturiti na ÷rutyanugatam /
vaktçtvaü hãndrasyàtmopade÷àdityanenaiva labdham /
naca vakturitãndrapratipattyartham /
tasya tadapratyàyakatvàt /
asmàkaü tu vi÷iùñaü ÷astraü ÷aüsiturvi÷vàmitrasya nendro 'nyathopadeùyumarhatãti yuktidyotanàya sàrthakamiti /


*3,582*

pàdàrthamupasaüharati- tasmàditi //

%<tasmàdanyatragaiþ ÷abdairuktanyàyaiþ samantataþ  /
eko nàràyaõo devo bhaõyate nàtra saü÷ayaþ  // MAnuv_1,1.248 //>%

NYâYASUDHâ:
anyatragairnàmàtmakairiti ÷eùaþ /
tasmàdityasyaiva vivaraõamuktanyàyairiti /
ukto nyàyo yeùu te tathoktàþ /
samantataþ sarvavedagataiþ /
eko mukhyàrthaþ //
nàtra saü÷aya iti //
lakùaõayàyaü samanvayo 'bhidhãyata iti keùà¤cinmataü mukhyavçttyeti siddhàntaþ /
ato vipratipatteratra saü÷ayo na kàryo nirõàyakasyoktatvàdityarthaþ /
athavokte 'pi nyàye 'nàdivàsanànimitto 'nyasya mukhyavàcyatvaviùayaþ saü÷ayo na kàrya ityanenàcaùñe /


*3,583*

sarvaj¤akalpena tattvopade÷àya pravçvena bhagavatà'càryeõaivaü såtreùu vyàkhyàteùu ÷iùyàõàmetàvanmàtràrthànyetànãti pratãtiþ syàt /
tàü niràkartumàha- vàsudevàdãti //

%<vàsudevàdiråpeõa caturmårti÷ca sarva÷aþ  /
athavà pa¤camårtiþ sa prokto 'dhikaraõaü prati  // MAnuv_1,1.249 //
pratisåtraü pratipadaü pratyakùaramathàpi và  // MAnuv_1,1.250ab //>%


*3,583f.*

NYâYASUDHâ:
vàsudevàditvenetyarthaþ /
ca÷abdo vakùyamàõapakùàntarasamuccayàrthaþ /
prathamapàdànte kathanàdasminneva pàda iti bhàti /
tanniràsàyoktam- sarva÷aþ //
sarveùvapi pàdeùu athaveti nipàtasamudàyaþ pakùàntare /
pa¤camårtirnàràyaõàditvena /
prati÷abdo vãpsàyàü karmapravacanãyaþ /
athàpi veti trayo nipàtà yathàkramaü pratisåtramityàdibhistribhiþ sambaddhayate /
atreyaü mårtiþ pratipàdyata iti kathaü j¤àyata ityata àha- tairiti //


*3,584*


%<taistairyukti÷rutinyàyavi÷eùair ...  // MAnuv_1,1.250cd //>%

NYâYASUDHâ:
nyàya÷abdaþ prakàravacanaþ /
÷rutiliïgavyatiriktanyàyàrtho và /
tasyàü tasyàü mårtau prasiddhairliïgaiþ ÷rutisamàkhyàdivyàvartakaivirveko j¤àtavya iti ÷eùaþ /
nanu caturmårtiþ pa¤camårtirveti pratyadhikaraõaü pratisåtraü và pratyakùaraü veti ca vastuvikalpaþ kathamityata àha- yogyateti //

%<... yogyatà yathà  // MAnuv_1,1.250d //>%

NYâYASUDHâ:
sarve 'pi pakùàþ såtrakçto vivakùitàþ /
puruùàõàü yogyatànatikrameõa pratãyante /
tadapekùayà vikalpo yujyata iti yojyam /
evamalaukikàrthatvaü kutaþ såtràõàmityata àha- bçhattantreti //

%<bçhattantrapramàõena ...  // MAnuv_1,1.251a //>%

NYâYASUDHâ:
evamarthatvaü såtràõàü j¤eyamiti ÷eùaþ /
bahvartha iti vakùyamàõaü cà(và)'tra sambaddhayate /
tarhi kasmàttathà na vyàkhyàyata ityata àha- bahvarthamapãti //

%<... bahvarthamapi saïgrahàt  /
ucyate narabuddhãnàmapi ki¤cidgrahàrthataþ  // MAnuv_1,1.251b-d //>%

NYâYASUDHâ:
såtrajàtamiti ÷eùaþ /
ucyate vyàkhyàyate /
buddhi÷abdasya j¤ànàrthatve graho gràhyaü bhàvapradhàno nirde÷aþ /
gràhyatvamevàrthaþ prayojanaü tasmai /
mano 'rthatve grahaõaü grahaþ /



*3,586*

na caivaü såtràrthale÷avyàkhyànaparo 'yaü grantha ityanàdaraõãya ityà÷ayenàha- grantha iti //

%<grantho 'yamapi bahvartho ...  // MAnuv_1,1.252a //>%

NYâYASUDHâ:
samagràrthavyàkhyànamakurvannapi /
ayamityuktatvàtsatyapi tasminpunarasya viracanàdbhàùyamalpàrthamiti nà÷aïkanãyamityàha- bhàùyaü ceti //

%<... bhàùyaü càtyarthavistaram  // MAnuv_1,1.252b //>%

NYâYASUDHâ:
ati÷ayitenàrthena vistaro yasyeti vyadhikaraõabahuvrãhigarmakatvàt /
bahvarthatvamanayoranupalambhabàdhitamiti cenna /
vyàkhyànasàmagrãvaikalyanimittatvàttadanupalambhasyetyà÷ayenàha- bahuj¤à eveti //

%<bahuj¤à eva jànanti vi÷eùaõàrthametayoþ  // MAnuv_1,1.252cd //>%

NYâYASUDHâ:
evaü pràsaïgikamuktavopapàditasyànyatraprasiddhanàmasamanvayasya phalaü lakùaõasiddhimupasaüharati- tasmàditi //

%<tasmànmahàguõo viùõurnàmnàyapunaruktitaþ  // MAnuv_1,1.252ef //>%

NYâYASUDHâ:
sakalavedagatasamastanàmavàcyatvàdityarthaþ /
kathaü tanmàtreõa mahàguõatvam /
nàmnàü yaugikatvàdapunaruktita÷ceti /

//  iti ÷rãmatpårõapramatibhagavatpàdasukçteranuvyàkhyànasya praguõajayatãrthàkhyayatinà /
kçtàyàü ñãkàyàü viùamapadavàkyàrthavivçtàvayaü pårve 'r(và)dhyàye prathamacaraõaþ paryavasitaþ // 



*************************************************************************************************



Adhyaya 1, Pada 2



*3,590*


 //  atha prathamàdhyàyasya dvitãyaþ pàdaþ //



[======= JNys_1,2.I: sarvagatatvàdhikaraõam =======]


dvitãyapàdasya pårvottarapàdabhedasya svasminnekavàkyatàyà÷ca siddhaye pratipàdyamarthaü dar÷ayati- liïgàtmakànàmiti //


%<liïgàtmakànàü ÷abdànàü vçttirnàràyaõe pare  /
cintyate ...  // MAnuv_1,2.1a-c //>%



NYâYASUDHâ:
liïgaü dharmaþ sa àtmevàtmà pravçttinimittaü yeùàü te liïgàtmakàþ /
svaråpàrtho và'tma÷abdaþ /
nimittanimittinorabhedopacàràt /
sakalavedagatànàmanyatraprasiddhànàmiti ÷eùaþ /


*3,592*

nanvatãtapàde samanvità api liïgàtmakà eva /
yaugikatvàt /
anyathà guõapårtyalàbhena samanvayasamarthanavaiyarthyàt /
naca prakaraõagataguõalàbhena sàrthakyàt /
vacanavçttyaïgãkàravaiphalyàt /
uktaü ca yacchabdà yogavçttaya iti /
tatkathamayaü vibhàgaþ /
satyam /
tathàpyanyatraprasiddhatvàdivadàpàtapratãtyanurodheneyamuktirityadoùaþ /
vçttirlakùaõàdirapi bhavatãtyataþ pare mukhyàrtha ityuktam /
tathàca mukhyavçttiriti labhyate /
cintyate samarthyate 'sminpàda iti ÷eùaþ /


*3,594*

 //  oü sarvatraprasiddhopade÷àt oü //

kecinmanomayaþ pràõa÷arãro bhàråpa ityuktaü manomayatvàdinopàsyatvaü paramàtmanaþ pratipàdayitumidamadhikaraõamiti vyàcakùate /
tadasadityà÷ayavànàha- sarvagatvamiti //


#<sarvatra prasiddhopade÷àt  | BBs_1,2.1 |>#

%<... sarvagatvaü tu prathamaü pravicàryate  // MAnuv_1,2.1cd //>%



NYâYASUDHâ:
tu÷abdo 'vadhàraõe /
etamasyàmetaü divãtyàdivàkyoktaü savargatatvamevàtra pàde prathamaü parame÷varasya samarthyate /
natu manomayatvàdinopàsyatvamityarthaþ /
satyakàmatvàdiparame÷varadharmàõàü sphuñapratibhàsatvena sandehàdyanupapatteriti bhàvaþ /
nanu manomayatvàdayaþ ÷àrãradharmà api pratãyanta iti cenna /
teùàmànandamayàdhikaraõanyàyena sàvakà÷atvàt /
caramapratãtenàpi niravakà÷ena prathamapratãtasya sàvakà÷asyànyathàtvopapatteþ /

*3,596*

nanu kathaü tarhyasmàkamapi cakùurmayatvàdãni pårvapakùapràpakàõi /
ucyate /
hetvantareõa pårvapakùe satyabhyuccayamàtratvena teùàmupanyàsaþ /
yathà parasyekùatyadhikaraõe pràyapàñhe niraste 'pyabhyuccayamàtratvena pràõàdhikaraõe tadupanyàsaþ /


*3,598*

sarvagatatvapratipàdanasya prakçtopayogaü da÷aryati- tatreti //

%<tatra tatra sthito viùõustattacchaktiprabodhakaþ  // MAnuv_1,2.2ab //>%


*3,599*


NYâYASUDHâ:
prabodhanaü kàryàbhimukhãkaraõam /
tatkiü dåre sthitaþ ÷aktiprabodhane na ÷akto yena tatratatra tiùñhatãtyata uktam- dårato 'pãti //

%<dårato 'pyatiriktaþ sa lãlayà kevalaü prabhuþ  // MAnuv_1,2.2cd //
iti j¤àpayituü ...  // MAnuv_1,2.3a //>%


NYâYASUDHâ:
yadyapi sa prabhurviùõurdårato 'pi tattacchaktiprabodhane 'ti÷aktastathàpi kevalaü lãlayà tatratatra sthitastattattacchaktãnàü prabodhako bhavatãti j¤àpayituü sarvagatatvamiha pravicàryata iti sambandhaþ /
etaduktaü bhavati /
svanirgamaprave÷àbhyàü dehapàtanotthàpanamityàdyà mukhyapràõàdi÷aktayastadantargatabhagavadàyattà iti pràguktam /
tadanupapannam /
bhagavataþ sarvagatatvàbhàvàt /
÷àstraikasamadhigamyaü khalu (hi) tat /
÷àstraü caitamasyàmityàdikamanyaparamityà÷aïkayoktàrthasamarthanàya sarvagatatvamatra harerupapadyata iti /
athavà na sarvagatatvaü harerupapàdanãyam /
tasyànandàdivatsraùñçtvàdivadvà guõatvàbhàvàdityà÷aïkaya na savargatatvaü nàma sarvasaüyogitvamàtramiha vivakùitam /
kiü nàma tattacchaktiprerakatvena /
atastadupapàdanamupapadyata ityanenocyate /
athavà na sarvagatatvamatra pratipàdanãyam /
adç÷yatvàdyadhikaraõe tasya pratipàdayiùyamàõatvàdityà÷aïkaya tatra savargatatvamàtramatra tu tattacchaktiprabodhakatvamiti tàtparyabhedo 'nenocyate /
athavà antaryàmyadhikaraõe pçthivyàdiùu sthitevarkùyamàõatvànnedamàrambhaõãyamityà÷aïkayàtra ÷aktiprerakatvena tatra tu sattàdipradatvena tattadantargatatvamucyata ityanenàcaùñe /
athavà antaþsthatvàdhikaraõenedaü gatàrthamityà÷aïkaya tatra candràdikatipayapadàrthàntarasthitatvam atra tu sarvapadàrthàntargatatvamabhidhãyata iti pratipàdyabhedametenàha /
athavà /
sarvagatatvaü nàma sarvamårta(dravyasaüyogitvaü và) paramamahatparimàõayogitvaü và (su)prasiddham /
tadatra yadi sàdhyaü syàttadà 'rbhakaukastvàdityàkùepànupapattiradç÷yatvàdyadhikaraõena gatàrthatà e(?)cetyà÷aïkaya sarvagatatvamanyathànena vyàcaùñe /


*3,601*

tattacchaktiprabodhaka iti katham /
kartari ceti samàsapratiùedhàt /
na /
yàjakàdibhi÷ceti pratiprasavàt /
yadvà /
prakçùño bodho yasmàditi và pacàdyajantatvena và prabodhaþ /
÷aktãnàü prabodhaþ ÷aktiprabodhaþ /
tata÷ca"aj¤àtaþ' iti kapratyaya iti /


*3,604*

atra såtram- karmakartçvyapade÷àcceti //

asyàrthaþ /
àtmànaü parasmai ÷aüsatãti ÷aüsanakriyàyàmàtmanaþ sarvagatasya karmatvena ÷arãrasya kartçtvena vyapade÷àcca na ÷àrãro 'yaü sarvagataþ /
ekasyàü kriyàyàü karmakartrorekatvàyogàt /
nahi devadattaþ chidàyàü kartà karmàpi bhavatãti /
tatra kiü karmakartçbhàvo bhedavyàpta uta neti /
nàdyaþ /
niyàmakàbhàvena vyàpterani÷cayàt /
syàdetat /
kriyà÷rayaþ karteti tàvatprasiddham /
parasamavetakriyàjanyaphala÷àlikamaretyucyate /
yathà devadattasamavetagatikriyàphalasaüyoga÷àlã gràmaþ /
kriyàphala÷àlitvenaiva karmatve saüyoga÷àlino devadattasyàpi tatprasaïgaþ /
tathàtve ca devadattaü gràmaü gacchatãti dvitãyà syàt /
ato lakùaõavirodhàtkarmakartrorbhedo niyata iti /


*3,606f.*

maivam /
yato devadatto gràmaü gacchati tasyàpi devadattasamavetagatikriyàphalavibhàga÷àlitvena karmatvaprasaïgàt /
tathàca devadattaþ kau÷àmbãü pàñalãputraü gacchatãti prayogaþ syàt /
kiü cànàgatàdiviùayecchàdikriyàphala÷àlitvamanàgatàdernàstãti tatkarmatvaü na syàt /
nahi tadabhàve tatra phalotpàdaþ sambhavati /
mà bhåditi cenna /
icchàdãnàü sakarmakatvavyàghàtàt /
tadvàcino dvitãyànupapattiprasaïga(ga÷ca)gàcca /
vartamàne 'pi ghañàdau na j¤ànàdijanyaü phalamupalabhyate /
tathàhi /
na tàvajj¤àtatà /
niràkariùyamàõatvàt /
icchàdãnàü tadajanakatvàcca /
nàpi saüskàràdikam /
tasyàtmanyevotpàdàt /
nàpi vyavahàraþ /

vyavahàràdiråpasya tasya kartçniùñhatvàt /
upàdànàdiråpasyopekùaõãyàvyàpteþ /
tasmàtkriyàsvàtantçyaü kartçtvam /
tadviùayatvaü ca karmatvamiti vàcyam /
naca tayoþ kamapi virodhaü pa÷yàmaþ /
anyathà karmakartàpi durlabhaþ syàt /
kiü càsti tàvatkàrakàntarasamàve÷aþ /
kàüsyapàtçyàbhuïkte kàüsyapàtçyàü bhuïkta ityàdiprayogadar÷anàt /
tathà karmakartrorapi samàve÷e ko virodhaþ /


*3,610f.*

nanu ca dç÷yate tàvatkarmakartrorbhedaþ /
naca vyabhicàro dç÷yate /
tena vyàptini÷caya iti /
maivam /
dar÷anàdar÷anamàtrasya vyàptyani÷càyakatàyà vakùyamàõatvàt /
naca vyabhicàràdar÷anamapi /
màmahaü jànàmãti taddar÷anàt /
anyathà(''tma)sàkùàtkàrànupapattiprasaïgàt /
naca nityànumeya evàtmà /
sàkùàtkàrasyàpanhotuma÷akyatvàt /
ka÷cidàha mànasapratyakùàvaseyo 'yamàtmà /
tathàpi kartçtaivàsya, na karmatà /
àtmakartçke 'haüpratyaye pratibhàsamàtreõa tadàparokùyasiddheriti /
tat karmatàtiriktànirukteþ /
riktameva vacanam /
kiü càhamitipratyayaþ sakarmako na và /
neti pakùo 'nubhavaviruddhaþ /
jànàteþ sadà sakarmakatvàvacabhàsàcca /
àdye kimasya karmeti vaktavyam /
na tàvadàtmàtiriktam /
ghañàdàvahaüpratyayàdar÷anàt /
àtmasambandhi sukhàdikamiti cenna /
tanmàtra(sya) karmatàyàmàtmàsiddhiprasaïgàt /
ahaü sukhamityàdivyavahàraprasaïgàcca /
atha j¤ànà÷rayaþ kartà sukhàdivi÷iùñaþ karmeti cet, (na) /
àgataü tarhyaü÷ataþ karmakatroraikyam /
kiü ca yu¤jànasya nirupàdhikamàtmànaü pa÷yato 'haüpratyayo nànyakarmaka ityakarmako và'tmakarmako vàbhyupagantavyaþ /
gatyantaràbhàvàt /


*3,614*

aparastu ghañàdisannikçùñena cakùuràdinopajanitaü vij¤ànaü tritayaprakà÷aråpaü karmatayà viùayam /
svaprakà÷atayà svaråpam /
à÷rayatayà'tmànaü vyavasthàpayatãti nàtmanaþ karmatà, nàpi tatsàkùàtkàràsiddhirityàha /
sa praùñavyaþ /
kimidaü j¤ànasya svaprakà÷atvaü nàmeti /
svakarmakaprakà÷atvamiti cet /
tarhi vç÷cikabhiyà palàyamànasyà÷ãviùamukhe nipàtaþ /
yatsvalakùaramàtràdhãnavirodhaü karmakartçbhàvaü parihartuü sarvalokàvasitavirodhaü kriyàkamarbhàvamabhyupaiti /
kriyà hi karmakàrakajanyeùyate /
naca janyajanakayorekatocità /
antarbhàvitapårvàparabhàvitvàttasyàþ /
naca tadeva svàtmànaü prati pårvamaparaü ceti yujyate /
prakà÷àntarànapekùasiddha(ddhi)tvaü svaprakà÷atvamiti cenna /
ghañàderapi svaprakà÷atàpàtàt /
nahi ghañàdayaþ svasiddhau prakà÷àntaramapekùante, kiü nàma prakà÷ameva /
svàtiriktaprakà÷ànapekùasiddha(ddhi)tvamiti cenna /
svàpekùàbhàvena svàtiriktavi÷eùaõavaiyarthyàt /
prakà÷ànapekùasiddhatvamiti cenna /
vvyàghàtàt /
÷a÷aviùàõàderapi (evaü) siddhiprasaïgàcca /
svavyavahàrahetuprakà÷atvamiti cenna /
svaviùaya eva vyavahàrahetutvadar÷anenàsvaviùayasya

svavyavahàrahetutànupapatteþ /
tadguõasaüvij¤ànabahuvrãhyàdikaü tu nodàharaõa(õãya)m /
guõasyàpi samàsaviùayatàïgãkàràt /


*3,616f.*

ki¤càtmà na càkùuùaj¤àne 'vabhàsate /
aråpidravyatvàdàkà÷avat /
anyathà råpitvaprasaïgaþ /
kamartayà prakà÷e råpopayoga iti cenna /
prakà÷amànaü karmatayaiva prakà÷ata iti vadantaü prati vi÷eùaõavaiyarthyàt /
etenànumàne 'pi prayojakàntarà÷aïkà nirastà /
kiü càtmà yadi tadaviùayo 'pi tatra prakà÷ate /
hanta tarhi råpaj¤àne raso 'pi kasmànna prakà÷ate /
anà÷rayatvàditi cet /
tat kiü yàvajj¤ànasambandhi j¤àne prakà÷ate, kiüvà'÷raya eva /
àdye cakùuràdàvatiprasaïgaþ /
dvitãye 'pi niyàmakaü vàcyam /
nahi ghaño 'yamityàtmàvabhàsate /
ghañamahaü jànàmãtipratyayastu ghañaj¤ànavi÷iùñàtmakarmako 'nya eva /
àtmasiddhistu karmatayàpi bhaviùyatãti /
etena svaprakà÷atayà'tmasiddhirapi paràstà /
svakamarkaprakà÷avattvatadråpatvàtiriktayàstasyà niråpayituma÷akyatvàt /
tadevaü kartçkarmabhàvo na bhedavyàpta iti siddham /


*3,620*

#<karmakartçvyapade÷àc ca  | BBs_1,2.4 |>#

tathàca kathaü hetutvenopàdànamityata àha- karmeti //

%<... karmakartrorutsargato bhidà  // MAnuv_1,2.3ab //>%


NYâYASUDHâ:
yàvekasyàü kriyàyàü karmakartàrau tayorbheda ityastyeva vyàptiþ /
kiü tvautsargikã /
natu dhåmasyevàgninà saïkocànarhetyarthaþ /
tataþ kiü labdhamiti ceddoùadvayaü parihçtamiti krameõàha- abhedo 'pãti //

%<abhedo 'pi vi÷eùe syàd balã so 'pyanapoditaþ  // MAnuv_1,2.3cd //>%


*3,620f.*


NYâYASUDHâ:
yasmàtkarmakartrorutsargata eva bhidà, tasmàdvi÷inaùñi svaviùayamutsargaviùayàdvayavacchinattãti vi÷eùo 'pavàdastasminsatyabhedo 'pi syàt /
tathàca màmahaü jànàmã(tyàdyu)tyupapannaü bhavati /
yata÷cotsargo 'pyapavàdàbhàve balã svasàdhyasàdhane samarthaþ /
na càsti prakçte 'pavàdaþ /
tasmàdatra hetutvenopadànamapi yujyate /
yathà hi na hiüsyàtsarvà bhåtànãtyautsargiko bhåtahiüsàniùedho 'gnãùomãyapa÷uhiüsàvidhinàpodyate /
bhavati cànapodite brahmahiüsàdyakaraõãyatve pramàõam /
nanvevaü tarhi prameyatvànityatvayorapyevaü vaktuü ÷akyata eva /
prameyatvasyànityatvenautsargikã vyàptiþ /
apavàdena tvàkà÷àdau nityatvam /
apavàdàbhàvàcchabdàdàvanityatvasàdhakateti /
tata÷cànaikàntikatocchedaþ syàt /
maivam /
sàmànyaviùayeõa hi pramàõenàrthe pratãte sati vi÷eùaviùayeõàpavàdo bhavati /
tata÷ca sarvataþ prasaktà buddhistadviùayaü parityajyànyatra vi÷ràmyati /
naca sarvabhåtahiüsàniùedhasyeva prameyatvànityatvavyàpteþ kenàpi pramàõena pràptirasti /
kiü nàma prameyatvaü, nityatvànityatvàbhyàü sahavyavasthitamevopalabhyata sati na tatra(api) utsargàpavàdanyàyasyàvakà÷aþ /
evaü tarhi karmarkatçbhàvo 'pi bhedàbhedàbhyàü saha vyavasthita evopalabdha iti kathamatràpyutsargàpavàdanyàyasyàvakà÷aþ /
maivam /
pratyaktavaparàktavaråpo hi kartçkarmabhàvaþ /
sa tàvadàpàtato virodhàdbhedena ghañanãyo và vi÷eùeõa và /
tatra bhedo mukhyaþ, vi÷eùastu pratinidhirityuktam /
naca mukhyapratinidhyoþ samakakùyatayà pratibhàso bhavati /
ato bhedaþ sàmànyataþ pràpnoti vi÷eùastvapavàdeneti yuktamuktam /
yathà cànugatasàmànyàbhàve 'pyutsargàpavàdanyàyasambhavastathà vakùyàmaþ /
sopàdhikasambandhasya sàdhanàïgatàbhàvavat sopàdhikavyabhicàrasyàpi na dåùaõàïgatvamiti kimatràlaukikam /
vakùyate caitaditi /


*3,624*

sarvagatatvamatràdhikaraõe pratipàdyata ityuktam /
tatkiü tanmàtramutànyopalakùaõam /
àdye såtràõàü vi÷vatomukhatvahàniþ /
÷àstràparyavasànaü càpadyeta /
dvitãye tåpàdhirvaktavyaþ /
anyathàdhikaraõàntaràbhàvaprasaïgàdityataþ prathamàdhikaraõopàdhiü vadanprasaïgàtsarvàdhikaraõopàdhãnàha- etaditi //

%<etad bhàvàbhidhaü liïgaü kriyàliïge tataþ param  /
antaryàmyantara÷ceti kriyàbhàvàkhyamucyate  // MAnuv_1,2.4 //
adç÷yatvàdyabhàvàkhyaü ÷rutirliïgàdhikà parà  // MAnuv_1,2.5ab //>%


NYâYASUDHâ:
etatsarvagatatvaü bhàvàbhidhaü sattàbhidham /
yàvantaþ ÷abdàþ kvacitpratãke sthitivàcinaste sarve 'pyanenopalakùyanta ityarthaþ /
evamuttaratràpi j¤àtavyam /
kriye ca te liïge ca /
tataþ prathamàdhikaraõàtparaü dvàbhyàm"attà caràcaragrahaõàt',"guhàü praviùyàvàtmànau hi taddar÷anàt' ityetàbhyàmadhikaraõàbhyàü cintyete /
nanvekamadhikaraõaü vyartham /
na vyartham /
a(bhya)dhikà÷aïkayà pratyavasthànàt /
"antara upapatteþ' ityantaryàmyadhidaivàdiùu taddharmavyapade÷àt' iti càdhikaraõadvayena kriyàpradhànakabhàvàkhyaü liïgamucyate pratipàdyate /
atràpi pårvavannànyataràdhikaraõavaiyarthyam /
ata eva kriyà kriyayà bhàvo bhàvena vyàkhyàyata iti paràstam /

"adç÷yatvàdiguõako dharmokteþ' ityatroktamadç÷yatvàdiliïgamabhàvàkhyam /
parà parasmin"vai÷vànaraþ sàdhàraõa÷abdavi÷eùàt' ityadhikaraõe pratipàdyà ÷rutirnàma na tu liïgam /
tarhi pàdàntarbhàvo na sambhavatãtyata uktam- liïgàdhiketi //
liïànyadhikàni samànàdhikaraõàni yayà sà liïgàdhiketi /
yathà prathamapàde 'ntastaddharmopade÷àditi liïganirõayo bahunàmasamanvayalàbhàrthaþ tathà bahuliïgasamanvayalàbhàrtho nàmavicàro 'tra na viruddhayata iti /
sàkùàtprakara(õa)õiniùñhatvàt ÷ruterupàdànaü copapadyate /
sà ca såktàdivyàvartakàgnyàdi÷abdopalakùaõamiti j¤àtavyam /

 //  iti sarvagatatvàdhikaraõam //



___________________________________________________________________________



[======= JNys_1,2.II: attçtvàdhikaraõam =======]


*3,628*

 //  atha attçtvàdhikaraõam //

 //  oü attà caràcaragrahaõàt oü //

#<attà caràcaragrahaõàt  | BBs_1,2.9 |>#

atra"yasya brahma ca kùatraü cobhe bhavata odanaþ /
mçtyuryasyopasecanaü ka itthà veda yatra saþ' iti vàkyamudàhçtya, attàraü kecidvçttikàrà vicàritavantaþ /
tadvihàya"sa yadyadevàsçjata tattadattumadhriyate' iti vàkyamudàhçtya attàraü vyacãcaradbhagavàn bhàùyakàraþ /
ka÷càtra vi÷eùaþ /
ucyate /
atra"attumadhriyate',"atti' iti ca attà sàkùàtpratãyate /
tatra tu odanopasecanapadàbhyàmupalakùaõãyaþ /
ada(di)dhàtvanugati÷càtra /
na copalakùite niyamo 'sti /
ki¤ca caràcaragrahaõàditi heturatra sarvaü vàttãti kaõñhoktaþ /
tatra tu brahmakùatramçtyupadai÷caràcarasyopalakùaõamityasti mahànvi÷eùaþ /
nanvevaü tarhi ÷rutyanugamàya sarvagrahaõàditi kuto na kçtam /
asti prayojanaü caràcaragrahaõasya /
sarvagrahaõàdityukte ÷aknoti pårvavàdã vaditum /
aditirapi sarvasya svabhojyasyànnapànàderbhoktrãti /
tatra nàyaü sarva÷abdaþ saïkucitavçttiþ /
kiü nàma"sa tayà vàcà' ityàdipårvavàkyaparyàlocanayà caràcaravàcãti vaktavyam /
tadetadanena dyotayatãti /


*3,630*

yadasminnadhyàye samanvãyate tatsarvaü lakùaõatvena prakçtamityànandamayàdhikaraõànte 'bhihitam, lakùaõaü ca lakùyeõa brahmaõàbhinnamiti lakùaõasåtre pratipàditam /
atra ca kriyàliïgasamanvaya ityuktam /
tathàcàdanàdikriyàõàü parame÷varasvaråpatvamuktamiti tadàkùipati- anityatvàditi //

%<anityatvàt kriyàõàü tu kathameva svaråpatà  // MAnuv_1,2.5cd //>%


NYâYASUDHâ:
tu÷abdaþ sarvagatatvàdivyavacchedàrthaþ /
so 'pi codyasyàtràvakà÷asambhàvanàrthaþ /
kathamityàkùepe /
kathameva na katha¤cidapãtyarthaþ /
svaråpatà parame÷varasvaråpatà /
parame÷varasya hi nityatvaü janmàdisåtralabdham /
svayamanityasya sakalakàraõatvànupapatteþ /
yatkhalu yasya janakaü na tasyàsau janako, yacca tasya vinà÷akaü na tasyàsau vinà÷aka iti /
kriyàõàü tvanityatvaü suprasiddham /
tathà ca nityànityayoþ kathamabhedaþ syàt /
viruddhadharmàdhyàsasya bhàvabhedàvyabhicàràt /
anyathà jagati bhedàbhàvaprasaïgàt /
tato yadi nàma sarvagatatvàdãnàü yàvaddravyabhàvinàmabhedaþ tathàpi na kriyàõàmasau yujyata iti /


*3,632*

pariharati- iti cediti //

%<iti cet sa vi÷eùo 'pi kriyà÷aktayàtmanà sthiraþ  // MAnuv_1,2.6ab //>%



*3,632f.*


NYâYASUDHâ:
netyadhyàhàraþ /
kutaþ /
na kevalamã÷varaþ sthiro 'pi tu sa tadãyo vi÷eùo dharmo 'pi kriyàråpaþ sthitaro yata iti ÷eùaþ /
atra(tu) kriyàsthiretyetàvadeva vaktavyaü vi÷eùa iti tu kriyàyàþ parame÷varaikye 'pyuktavakùyamàõanyàyena taddharmatayàpyaïgãkaraõãyeti j¤àpayitum /
na kevalaü sa vi÷eùaþ sarvagatatvàdiþ sthiraþ, kintu kriyàpi pàrame÷varã sthirà yata iti và yojyam /
anena kriyàyà api nityatvapratij¤ànena viruddhadharmàdhyàsasyàsiddhiruktà /
tathàhi /
ã÷varasya saüharaõàdikriyàõàmanityatvaü kiü pramàõabalàdaïgãkriyate, uta nityatve bàdhakasadbhàvàt, athavà tatsàdhakapramàõàbhàvàt /
nàdyaþ /
ã÷varasya tatkriyàyà÷ca apratyakùatvena tadanityatvasya pratyakùeõa pratyetuma÷akyatvàt /
liïgàbhàvenànumànànupapatteþ /
kriyàtvaü liïgamiti cet, tatkiü dhàtvarthatvam parispandatvaü và /
nàdyaþ /
j¤ànecchàprayatnaiþ sattayà ca vyabhicàràt /
na dvitãyaþ /
sarvakriyàõàmaparispandatvena bhàgàsiddhatvàt /
ã÷varaparispandapakùãkàretvà÷rayàsiddheþ /
pareõa tasyànaïgãkçtatvàt /
aïgãkàre 'pyanaikàntyam /
kvacidanã÷varaparispandànàmapi nityatvasya vakùyamàõatvàt /
kriyàtvasya nityatvena vinà vçttau bàdhakàbhàvàdaprayojakatà ca /
kàryatvena sopàdhikatvaü ca /
tasyàpi sàdhane bàdhaþ /
pramàõasya vakùyamàõatvàt /

asatyàvaraõàdau pràgårdhvaü cànupalambho liïgamiti cet /
anupalambhaþ kiü pratyakùeõota pramàõamàtreõa /
nàdyaþ /
yogyatayà vi÷eùaõe 'siddheþ /
anyathà gaganàdinà vyabhicàràt /
dvitãye tvasiddhiþ /
àgamàdinopalabdheþ /
etenàvaraõàdyabhàve sati kadàcidevolabdhirapi pratyuktà /
varõanityatvavàde 'naikàntyàcca /
ki¤ca nityo 'pi ã÷varaparispandaþ kadàcidabhivyakteþ kadàcidevopalabhyata ityaïgãkàre na bàdhakaü pa÷yàmaþ /
vyaktirapyàdigrahaõena gçhyata iti cenna /
sandigdhavi÷eùaõàsiddheþ /
astu tarhi phalànupalambho liïgamiti cenna /
sarvathànupambhasyàsiddhatvàt /
na hã÷varaparispandakriyà kadàpi na saüyogavibhàgalakùaõaü phalaü janayatãti yujyate /
tathà sati parispandatvànupapatteþ /
nityasaüyogavibhàgajanmànupalabdheriti cenna /
nityaguõàdinà vyabhicàràt /
kadàcideva saüyogàdijanma vivakùitamiti cet /
tathàpi gaganàdinà vyabhicàraþ /
kadàcideva saüyogàdyasamavàyikàraõatvamastviti cenna /
kadàciditi vi÷eùaõavaiyarthyàt /
tatparityàge 'pyasamavàyikàraõatvasya durniråpatvenàsiddheþ /



*3,638*

ki¤ca dvitantukàrambhake(vayave)tantau karmotpannaü tantvantaràdvibhàgaü karoti /
tato dvitantukàrambhakasaüyogavinà÷aþ /
tannà÷e dvitantukavinà÷aþ /
athedànãü tantoþ kàryasaüyuktaprade÷avibhàgaþ /
tata÷cottarade÷asaüyogaþ /
tasmàtkarmaõo vinà÷a iti pareùàü prakriyà /
evaü ca yathànekakàlavartinyapi kriyà kadàcitsaüyogàdyàrabhate na yàvatsattvam /
tathà nityàpi kadàcitsaüyogàdyàrabhatàü ko virodhaþ /
sàmànyavattve satyasmadàdibàhyendriyagràhyatvaü heturastviti cenna /
vi÷eùyàsiddheþ /
bàhyendriyagràhyasajàtãyatvasya paramàõvàdau vyabhicàràt /
ki¤ca varõanityatve sphuño 'sya vyabhicàraþ /
nàpyàgamàdã÷varakriyànityatàvagatiþ /
sa hã÷varakriyànityetyevamàtmako và, sa imànlokànasçjatetyevamàtmako và /
àdyastu nopalabhyate /
dvitãyastu sa aikùata so 'kàmayatetyàdinà tulyaþ /
tatra yadi kriyàyà anityatvaü, j¤ànàderapi kuto na bhavediti /
astu tarhi nityatve bàdhakasadbhàvàditi dvitãyaþ pakùaþ /
tathà hi /
yadi sçùñisamaye 'pi saühàrakriyà vidyeta tadà tathaiva ÷rutyàdàvupalabhyeta /
jananavinà÷au ca ghañasya yugapatprasajyeyàtàm /
ki¤ca yadã÷varakriyà nityà syàttarhi kriyàyàþ saüyogavibhàgau prati anapekùakàraõatvàttadutpattisàtatyaprasaïgaþ /
api ce÷varakriyà saüyogavibhàgau karoti na và /
neti pakùe kriyàtvaü vyàhanyeta /
àdye 'pi kiü svasattottarakùaõe uta viramya /
nàdyaþ /
svasattàyà idaü prathamatàbhàvena saüyogàdivi÷eùasya vivakùitakùaõàdapi pårvamutpattiprasaïgàt /
na dvitãyaþ /
pårvottaràvasthayoravi÷iùñasya viramyavyàpàràyogàt /
uttarasaüyogasya karmavinà÷akatvena kçtasaüyogasya karmaõo 'vasthànànupapatte÷cetyata uktaü ÷aktayàtmaneti /
ayamarthaþ /
tattatkàryajanana÷aktireva kriyetyucyate /
ataþ tena råpeõa sthirà sà yadà vyajyate tadà vyavahàràlambanaü tattatkàryajananã ca bhavatãti na ka÷ciddoùa iti /
kriyà ÷aktayàtmanà vyakti÷aktiråpeõa kàraõeneti và /



*3,641*

nanu keyaü ÷aktervyaktirnàma /
na tàvatpratãtiþ /
ã÷varàpekùayà nityasiddhatvenoktadoùànu÷akteþ /
paràpekùayà kadàpyabhàvàt /
bhàve 'pi kàryotpàdasya tadanapekùatvàt /
ata eva nàvaraõanivçttirvyaktiriti /
maivam /
vyakti÷abdena ÷akterevàvasthàvi÷eùasya vivakùitatvàt /
tatra yattàvaduktam /
yadi sçùñisamaye 'pi saühàrakriyà syàttadà tathà vyavahriyeteti /
tadasat /
vyaktiråpeõaiva vyavahàràlambanatvàt /
yadapi jananavinà÷au yugapatsyàtàmiti tadapi vyaktayavasthàyàmeva ÷akterjanakatvàdanupapannam /
yacca kriyàyà nityatve saüyogavibhàgotpattisàtatyaprasa¤janaü tadapyevameva parihçtam /
kiücaivaü pañasàmagùàþ pañotpattàvanapekùa(kàraõa)tvàtpañotpattisàtatyaü syàt /
nanu kiü sàmagrã tameva pañaü punarjanayatu(yet), uta pañàntaram /
nàdyaþ /
pañapràgabhàvasyàpi sàmagrãniviùñatvàttasya ca pañotpattyà vinaùñatvena sàmagùà vikalatvàt /
na dvitãyaþ /
pårvapañena pratibaddhatvàt /
tatkathaü pañotpattisàtatyam /
satyam /
samametatprakçte 'pãti /
yadapã÷varakriyà saüyogavibhàgau karoti na veti pçùñham /
tatra karotãti bråmaþ /
kuvarntã ca viramyaiva /
naca tadanupapattiþ /
vyaktayà vi÷iùñatvàt /
anyathàvayavakriyàpyuttarade÷asaüyogaü svotpattyuttarakùaõa eva kuryàt /
naca kçtasaüyogasya karmaõo 'vasthànànupapattiþ /
anityakriyàsu tadvayavasthopapatteþ /


*3,643*

nanu saühàrakàle kriyà vyaktà (atha) na và /
na cetkathaü tatra vyavahàro 'rthakriyà và /
àdye kathaü sçùñivyavahàràdyabhàvaþ /
maivam /
vyakterapyavàntarànantavi÷eùavattàïgãkàràt /
tadidamuktam- savi÷eùo 'pãti //
evamanaïgãkàre pareùàmapi samànaþ prasaïgaþ /
pàrame÷varasya j¤ànecchàprayatnalakùaõasya saühàravyàpàrasya nityatvàt /
nityamapi parame÷varecchàdikaü sahakàrisadbhàva eva kàryakàrãti cenna /
sahakàriõamapi nityatvàt, parame÷varecchàdyàyattatvàcca /
necchàdimàtraü saühàràdikàraõaü kintu sa¤jihãrùàdikam uta saühàràdivi÷eùavi÷iùñaü tadeva /
nàdyaþ /
anabhyupagamàt /
tata eva saühàràdisiddhàvicchàdikalpanàvaiyarthyàcca /
sa¤jihãrùàde÷ca nityànityavikalpànupapatteþ /
na dvitãyaþ /
sati saühàràdau sa¤jihãrùàdikaü tataþ saühàràdiriti parasparà÷rayaprasaïgàt /
naca svaråpasatà saühàràdinecchàdikamupadhãyate /
kintu viùayabhåteneti cet /
saühàràdiviùayatà kimàgantukã, athavà nityeti vaktavyam /
nàdyaþ /
guõeùvàgantukadharmotpatteranabhyupagamàt /
dvitãye tu sarvadà saühàràdiprasaïgaþ /
tasmàcchaktivyaktiråpatà sarvathànusaraõãyà /
sà ca samà kriyàyàmapãti /



*3,646*

nanu pàrame÷varã j¤ànàdilakùaõà saühàràdikriyà pareõàpi nityetyaïgãkçtam /
parispandalakùaõà tu nàstyeva /
tasmàdvayartho 'yaü prayatnaþ /
maivam /
parispandàbhàve pramàõàbhàvàt /
paramamahatparimàõamastãti cet, na, aõu madhyamaparimàõàbhyàü satpratipakùatvàt /
naca, te na staþ /
paramamahattve 'pi tathà vaktuü ÷akyatvàt /
"aõoraõãyànmahato mahãyàn iti dvayorapi ÷rautatvàt /
aõoraõãyastvamapratyakùatvopalakùaõamiti cet /
mahato mahattvamapi paramapåjyatvamiti kiü na syàt /
virodhàdubhayàïgãkàro nocita iti cet tarhi prathamapràptatvàdaõutvameva gràhyam /
parihariùyate càyaü virodha iti /


*3,648*

%<÷aktità vyaktità ceti vi÷eùo 'pi ...  // MAnuv_1,2.6cd //>%


NYâYASUDHâ:
nanu (ca)kriyàyàþ ÷aktivyaktiråpe parasparaü bhinne 'bhinne và /
àdye ÷aktireva nityà kriyàtvanityetyàpannam /
dvitãye tvanivçttaþ sadà vyavahàràdiprasaïga ityata àha- ÷aktiteti /
abhinne eva ÷aktivyaktã /
na coktadoùaþ /
yatastatra ÷aktiteti vyaktiteti ca vi÷eùo 'pyasti /
saca bhedakàryanirvàhaka iti ca pràgevoktamiti /
sa ca vi÷eùaþ parasparaü vi÷eùiõà ca yadi bhinnaþ, tadà ÷aktivyaktayorapi kiü bhedo na syàt /
athàbhinnaþ punarvyavahàràdisàïkaryamityata àha- vi÷eùavàniti //

%<... vi÷eùavàn  // MAnuv_1,2.6d //
abhinno 'pi ...  // MAnuv_1,2.7a //>%


NYâYASUDHâ:
vi÷eùa ityanuvartate /
abhinna evàyaü vi÷eùa iti bråmaþ /
na coktànupapattiþ /
yato 'bhinno 'pi vi÷eùavànaïgãkriyate /
svanivarhaka(?) ityarthaþ /
nanvevamanyatràpi kriyàyà nityatvamaïgãkatarvyam /
÷aktivyaktisvãkàreõa sakaladoùaparihàràditi cet /
aïgãkriyatàü yadi tannityatàyàü pramàõamasti /
sati nirbàdhe pramàõe, tadviparãtavyavahàreùu ca tadanyathànupapattyà kalpanaiùà bhavati /
naca ghañàdikriyàyà nityatve nirbàdhaü pramàõamasti /
asti tu parame÷varàdikriyàyà nityatve tadityàha- kriyàdi÷ceti //

%<... kriyàdi÷ca svabhàva iti hi ÷rutiþ  // MAnuv_1,2.7ab //>%


NYâYASUDHâ:
etena tçtãyo 'pi nira(parà)staþ /
"paràsya ÷aktirvividhaiva ÷råyate svàbhàvikã j¤ànabalakriyà ca' iti ÷rutimanenopalakùayati /
svàbhàvikãuyàvaddravyabhàvinã /
atra spaùñàü ca ÷rutimàha- j¤ànamiti //

%<j¤ànaü nityaü kriyà nityà balaü ÷aktiþ paràtmanaþ  // MAnuv_1,2.7cd //>%


*3,649*

%<iti paiïgi÷ruti÷càha ...  // MAnuv_1,2.8a //>%


NYâYASUDHâ:
athavà pårvà ÷rutiþ ÷aktireva kriyetyatra pañhità uttarà tu kriyàyà nityatve /
yadvà, pårvà svaråpatve /
tasya vivàdàspadatvàt(tve) /
dvitãyà tu taddhetau nityatva iti /
astvevamã÷varakriyà nityà /
anyakriyà kimanityaivetyato vivekaü pramàõàntareõa dar÷ayati- ÷aktãti //

%<... ÷aktisadbhàva eva tu  /
kriyàdinityatà j¤eyà tadanyatra tvanityatà  // MAnuv_1,2.8b-d //
iti sattattvavacanaü ...  // MAnuv_1,2.9a //>%


NYâYASUDHâ:
sadbhàve=nityatve /
àdipadena j¤ànàdigrahaõam /
athavà nityateti sthàyitvamucyate /
tata÷ca j¤ànakriyàdi÷aktiþ yàvatkàlabhàvinã tàvatkàlabhàvi j¤ànàdikamapãtyuktaü bhavati /


*3,351f.*

svaråpasahakàrisamavadhànàtiriktà ÷aktireva nàstãti kecit /
teùàmudàhçta÷rutyàdivirodhaþ /
naca tatsvaråpamàtram /
sambandhitayà pratãteþ /
nàpi sahakàriparam /
svàbhàvikatvàdi÷ravaõàt /
kiü càsti tàvaditthaü vyavahàraþ /
sphoñàdikàryaü prati ÷aktimànapi dahano dehasaüyogàdisahakàrivirahàt na tadajãjanaditi /
tatra na tàvacchakti÷abdena vahnisvaråpamàtramucyate /
matupo vaiyarthyaprasaïgàt /
nàpi sahakàrisamavadhànaü tadabhàvasyoktatvàt /
dahanatvasàmànyameva ÷aktiriti cet /
kathaü tarhi svaråpasahakàrisamavadhànàtiriktà nàsti /
sàmànyamapi sahakàrivargàntargatamiti cet /
tatkiü pratyakùamapratyakùaü và /
àdye dahanadar÷ane sphoñajanana÷aktijij¤àsà na syàt /
na dvitãyaþ /
apasiddhàntàpàtàt /
tathàbhyupagame và saiva ÷aktirasmàkam /
ki¤ca mçttantvàdisvaråpaü pratyakùàdisiddham /
tasya ghañàdikàraõatvaü tu anvavavyatirekasamadhigamyam /
anvayavyatirekagrahaõopàya÷ca sàmànyam /
tacca pratyakùàdisiddhamiti pareõàpi svãkçtam /
naca kàraõatvaü svaråpaü, sahakàrisamavadhànaü và /
svaråpasyànvayavyatirekànapekùàdhigatatvàt /
kàraõasyaiva sahakàrisamavadhànànveùaõàt /
tato 'tãndriyameva ki¤cinmçdàdãnàü ghañàdikàraõatvamabhyupagamanãyam /
tadeva ÷aktiriti ÷aktivàdibhirabhyupeyata ityàstàü prapa¤caþ /


*3,656*

nanu ca kriyàyàü kiü pramàõam /
pratyakùadravyavartinyàü pratyakùameveti bråmaþ /
calatãtyaparokùàvabhàsadar÷anàt /
indriyavyàpàrànvayavyatirekànusàritvàt calatipratyayasya /
anyathà råpàderapyapratyakùatvàpàtàt /
atha matam /
na karma pratyakùam, pratyakùeõa gacchati dravye vibhàgasaüyogàtiriktavi÷eùànupalabdheþ /
yastvayaü gacchatãti pratyayaþ, sa saüyogavibhàgànumitakriyàlambanaþ /
anumàpakasaüyogavibhàgàvagarmàthar÷cendriyavyàpàra iti /
tadayuktam /
kriyàpratãteranumititvaü indriyavyàpàrasya cànyatropakùãõatvaü apratyakùatàyàü pramàõataþ siddhàyàü kalpyate anyathà và /
nàdyaþ /
pramàõàbhàvàt /
yaduktamanupalabdheriti /
tadasiddham /
vàdyasiddheþ /
na hyaparokùàvabhàsamaïgãkurvàõo 'nupalabdherityetàvatà ÷akyo bodhayitum /
ghañàdàvapi tathà prasaïgàt /
vivàdapadaü karma, apratyakùaü karmatvàtparamàõukarmavaditi cenna /
paramàõukarmaõo 'pyasmàbhiryogipratyakùatàïgãkàràt /
tadarthamasmadàdãti vi÷eùaõopàdàne parasya vaiyarthyam /
ki¤ca vivàdapadaü råpam apratyakùaü, råpatvàt, paramàõuråpavaditi kiü na syàt /
pratãtivirodhànneti cet /
samaü prakçte 'pi /
anumànaviruddhà kamarpratyakùatàpratãtiþ aprameti cet /
råpapratyakùatàpratãtirapi tathàstu /
pratãtiviruddhe 'rthe 'numànameva nodetetãti cet /
etadapi tulyam /


*3,658*

atha bråùe /
paramàõuråpasyàpratyakùatàyàmà÷rayàmahattvaü prayojakamiti /
tanna /
paramàõorapi mahattvasya vakùyamàõatvàt /
kiü ca paramàõukarmàpratyakùatàyàmapi tadeva prayojakaü kiü na kalpyam /
yadi tarhi karma pratyakùam, ekasyàmapi karmavyaktàvutpannàyàü calatãtipratyayaþ syàt, iti cet /
na, saüyogavibhàgayorapi tulyatvàt /
tathàca na karmànumànamapi syàt /
atha manyase senàvanàdivat saüyogavibhàgayoþ pratyakùatopapattiriti /
tarhi karmaõo 'pi tathà kiü na syàt /
na dvitãyaþ /
tantavo na pratyakùàþ kintu pañakàryànumeyàþ /
pañagrahaõa eva ca indriyavyàpàropayoga ityapi kalpanàprasaïgàt /


*3,660f.*

api(?) ca saüyogavibhàgau dvayà÷rayàviti parasya matam /
asmàkamapi saüyogavibhàgadvayaü dvayà÷rayamiti /
tàbhyàü cànumãyamànaü karmobhayatrànumàtavyam /
tathàca ÷yena iva sthàõàvapi calatãtipratyayaprasaïgaþ /
athocyeta, na kriyà sthàõàvanumãyate, kiü nàma ÷yena eva /
nipatataþ ÷yenasya pårvade÷avibhàgotpattau utpatata÷cottarade÷asaüyogajanane sthàõukarmaõaþ kàraõatàyogàt /
÷yene tu karmaõyanumite, tasyopapadyete de÷àntarasaüyogavibhàgàviti /
tadanupapannam /
sthàõukarmaõà hi ÷yenasya de÷àntarasaüyogavibhàgotpattyanupapattau karmàntarameva tadanuguõaü ÷yene kalpanãyaü syàt /
sthàõukarmànumànasya tu kuto nivçttiþ /
yadgataü hi kàryamupalabhyate tadgataü kàraõamapãtyautsargiko nyàyaþ /
÷yenakarmaõaiva kalpitena sarvasyopapattau na sthàõukarmopayoga iti cenna /
vikalpànupapatteþ /
tathàhi, kiü vyàptipakùadharmatàvadapyupayoge satyeva liïgamanumàpakaü ityetàvatyanumànasàmagrã, uta vyàptipakùadharmatàvattvamàtram /
nàdyaþ, akàryakàraõànumànocchedaprasaïgàt /
ki¤ca yo yenanàvinàbhåtaþ sa kvacidupalabhyamàno 'nupayogàttaü na gamayatãtyalaukikam /
dvitãye tu kathaü na sthàõau karmànumànam /
anumitamapi kalpanàgauravabhayàdapanãyata iti cet(na) pramàõasiddhe 'rthe tadbhayàbhàvàt /


*3,663f.*

nanvã÷varànumàne 'pi aneke÷varakalpanà evaü sati syàt /
na syàt /
vaiùamyàt /
kàryatvaü hi kùityàdãnàü kartçtvamàtramavagamayattadekatvànekatvayorudàsãnameva /
tatastadanekatva÷aïkàyàü kalpanàgauravaparàhatàyàmekatve paryavasyati /
iha tu saüyogavibhàgalakùaõena kàryeõa sthàõàveva karmaõyanumite kathaü kalpanàgauraveõa tadapanayanam /
athocyeta /

anyathàpyupapatterna sthàõau karmànumànaü, na càyamarthàpattidoùo nànumànasyeti vàcyam /
anyathàpyupapatti÷aïkàyàmanumàne 'pi vyàptisandehàpatteriti, tadanupapannam /
atra hi sthàõau pratãtau saüyogavibhàgàvakàraõakàveva syàtàmiti và ÷aïkanãyam /
÷yenagatenaiva karmaõà bhavetàmiti và /
nàdyaþ, vyàhatàyàþ ÷aïkàyà anutthànàt /
na dvitãyaþ, tattadavayavagataparityàgenànyagatasya kàraõatàyàþ kvàpyanupalabdhatvena nirmålàyàþ ÷aïkàyà anudayàt /
karmaiva tathà vidhamupalabdhamiti cenna /
tasyedànãü kalpayamànatvàt /
pratyakùakarmavàde tu nàyaü doùaþ /
pratipannatatsvabhàvànusaraõasambhavàt /
ki¤ca saüyogàdinà kriyànumàne yàvatsattvaü calati pratyayaprasaïgaþ /
saüyogena kriyàvinà÷ànneti cenna /
kriyànà÷asyàpyapratyakùatàvàde duravabodhatvàt /
nahi kàryajanma kàraõavinà÷ena vyàptam /
yena saüyogotpattyà karmavinà÷o 'numãyeta /
pañotpattàvapi tantusaüyogàderavinà÷àt /
nàpi saüyogajananaü kvàpi karmavinà÷àvinàbhåtamanubhåtam /
karmàvasthàne sadà saüyogàdyudayasamàsattiriti cet /
tatkiü yàvat kàraõaü tàvat kàryàntarajananam /
mà hi bhåt yàvattantusaüyogasadbhàvaü pañaparamparotpàdaþ /
yàvatkarmasadbhàvaü saüyogotpàdastu na ni÷citaþ /
api càpratyakùe vyomni saüyogavibhàgàvapi apratyakùàviti patati patatrã gagana iti pratyayo na syàt /
viyati vitatàlokàvayavini bahuvihagavibhàgasaüyoganibandhano 'sau pratyaya iti cet /
tathàpi dãpikà'lokagatipratãtera÷akyatvàparihàràt /


*3,667f.*
kiü càndhakàre nayanàdi(pari)spandapratibhàso durghañaþ syàt /
yadi ca màrtaõóamaõóalasyeva devadattasyàpi gatiranumeyà syàt tadobhayatràpi calatipratyayaþ syàt /
na và kutracit /
vi÷eùakàraõàbhàvàt /
api ca kàrmakàraõàdeva saüyogavibhàgotpattyupapattau kiü madhye karmakalpanayetyanavakëptireva karmaõaþ /
na saüyogàdyutpattiþ karmakàraõàtsambhavati /
tasya saüyogavi÷eùàdeþ svà÷raye tatsamavete và kàryàrambhakatvasyànyatra ni÷citatvàt /
÷arãràtmasaüyogo hi ÷arãrakarmakàraõam /
kathaü tasmàccharãràkà÷ade÷asaüyogavibhàgau bhavataþ /
evamanyatràpi draùñavyamiti /
maivam /
tathà sati saüyogavi÷eùàdeþ karmakàraõatvasyàpyabhàvaprasaïgàt /
nahi parasparaü tantusaüyogasya kriyàhetutvamasti /
saüyogamàtrasya tadabhàve 'pi tadvi÷eùasya syàditi cet, tarhi tathaiva paratràrambhakatvamapi kuto na syàt /
kiü caivaü sati karmaõo 'pi kathamà÷rayà÷rayisamavetaparityàgenànyatra saüyogàdijanakatvam /
tasya tathàvidhakàryagamyasya tathaiva pramitatvàditi cet /
karmakàraõasyaivàyamavàntarabhedamà÷ritya svabhàvaþ kalpyatàm /
dharmakalpanàtkhalu dharmikalpanà garãyasã /
tasmàtpratyakùà÷ritaü karma pratyakùameveti sthitam /

 //  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü attçtvàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________



[======= JNys_1,2.III: guhàdhikaraõam =======]


*3,672*


 //  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü guhàdhikaraõam //

 //  oü guhàü praviùyàvàtmànau hi taddar÷anàt oü //

#<guhàü praviùñàv àtmànau hi taddar÷anàt  | BBs_1,2.11 |>#

çtaü pibantàviti vàkyaü kiü jãve÷varau pratipàdayati kiüvà parame÷varameveti saü÷aye jãve÷varàviti tàvatpràptam /
kutaþ /
dvivacanàt /
na cànandamayàdhikaraõanyàyeõa parihàraþ /
bàdhakàbhàvàt /
karmaphalabhogànupapatte÷ca /
jãve÷varapakùe tu chatrinyàyenopacàro bhaviùyatãtyevaü pràpte paramàtmànamekameva pratipàdayatãdaü vàkyaü, guhànihitàliïgatvàt brahma÷abdena vi÷eùaõàcceti siddhàntitam /
tatra karmaphalabhogo bhagavatà bhàùye pratipàditaþ /
dvivacanasya tu na spaùñaü parihàro 'bhihitaþ, ataþ tatparihàràrthamàha- dvitvaü ceti //

%<... dvitvaü caikasya yujyate  // MAnuv_1,2.9b //>%


NYâYASUDHâ:
etaduktaü bhavati /
parame÷varamàtragrahaõe dvivacanànupapattiü vadanpçùñavyaþ /
kathamanupapattiriti /
dvivacanaü bhedàbhidhàyi /
naca paramàtmani svagatabhedo yujyata iti cenna, dvivacanasya bhedàbhidhàyitve 'nu÷àsanàbhàvàt /
atha dvitvasaïkhayà dvivacanàbhidheyà, sà ca paramàtmanyabhedena ekatvasaïkhayayà ca viruddhayata iti cet, na /
abhedenaikatvavatyeva ghañe dravyàntarasahite dvitvadar÷anàt /
atha dvitvaü dravyàntaravidhurasya na yujyate virodhàditi matam /
tatredamupatiùñhate /
na kevalaü saüsàradharmahãnasyar kamaphalabhogo yujyate /
kintu dvitvaü caikasya nirbhedasya ekatvàdhàramàtrasya ca yujyate /



*3,674*

kathamityapekùàyàü tatprada÷arnàya vi÷eùaõàcceti såtraü prakàràntareõa vyàcaùñe- yaþ seturiti //


#<vi÷eùaõàc ca  | BBs_1,2.12 |>#


%<yaþ seturiti caikatvavacanena vi÷eùaõàt  // MAnuv_1,2.9cd //>%



NYâYASUDHâ:
dvitvasyàbhedaikatvàbhyàü na tàvadbhàvàbhàvalakùaõo virodhaþ /
tadbhàvàbhàvàt /
nàpi vadhyadhàtukabhàvaþ /
sahàvasthànaprasaïgàt /
tàdàtmyàbhàvastu prakçte nopayujyate /
ataþ sahànavasthànameva vaktavyam /
tasya ca niyamena parasparaparihàreõàpalambho bãjam /
na càsàvasti /
"çtaü pibantau' iti dvivacanaviùayatayà prakçtayordvitvàdhàrayoþ"yaþ setuþ' ityekavacanena ca vi÷eùaõàt /
abhedaikatvàdhàratàvagamàditi yàvat /
na càtrekasyaiva grahaõam /
vyàvartakàbhàvàditi /
etenaidapi pratyuktam /
"yatpareõa buddhijãvàviti pårvapakùayitvà jãve÷varàviti siddhàntitam' /
tathà hi,"tattu samanvayàt' iti paramàtmanyeva samanvayaü pratij¤àtavatà såtrakàreõa sa eva vivaraõavàkyaiþ prapa¤canãyaþ /
jãve÷varayorasya vàkyasya samanvayaü pratipàdayanprakramaü jahyàt /

bàdhake sati nàyaü doùa iti cenna /
tadaniråpaõàt /
dvivacanamiti cet /
tarhi jãve÷varàïgãkàro 'pi na syàt /
tayoraikyàïgãkàràt /
kàlpaniko 'sti tayorbheda iti cet /
tarhã÷varasyaivàdbhutàcintyai÷varyava÷àd dviråpatvena dvitvamupapadyatàm /
tathà ca prakramànuguõaü såtraü syàt /
tattvàvedakaü ca ÷àstramiti /
nanvekavacaneneti vaktavyam /
ekatvavacaneneti katham /
ekatvàdisaïkhayàhi pratyayàrthaþ /
yathoktam /
"dvayekayordvivacanaikavacane' iti /
dvitvaikatvayorityarthaþ /
anyathà dvayekeùviti syàt /
tasmàdekatvasya vacanamekatvavacanamityeva yuktam /
anyatràpi bhàvapradhàno nirde÷aþ pratipattavya iti /

//  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü guhàdhikaraõam //



___________________________________________________________________________



[======= JNys_1,2.IV: antaràdhikaraõam =======]


*3,677*

//  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü antaràdhikaraõam //

//  oü antara upapatteþ oü //


#<antara upapatteþ  | BBs_1,2.13 |>#


atra kriyàbhàvaråpaliïgasamanvaya÷cintyata ityuktam /
tadayuktam /
såtre bhàvasyaiva pratij¤ànàt kriyayà anukterityato 'ntara÷abdamubhayàrthatayà vyàkhyàti- antariti //

%<antaþ sthitvà ramaõakçdantaraþ samudàhçtaþ  /
ramaõaü càtma÷abdenàdeyaü màtãti cocyate  // MAnuv_1,2.10 //>%


NYâYASUDHâ:
antaþ÷abdopapadàdramater¤amantàóóa iti óaþ /
uõàdayo bahulamityupapadalopaþ /
vivakùitaü caitatsåtrakàrasya /
anyathà"antastaddharmopade÷àt' itivat antarupapatterityavakùyat /
laghu caivaü sati såtraü syàt /
antara iti kurvannimamevàrthaü pratijànãta iti /
nanu ca"ya eùo 'ntari()kùaõi puruùo dç÷yate, eùa àtmeti hovàca' ityetadatrodàharaõavàkyam /
atra càkùistha eva pratãyate /
na tasya ramaõakartçtvam /
÷rutyuktameva såtraiþ pratij¤àtavyam /
tatkathaü ÷rutàvanuktaü ramaõakartçtvaü såtrakçtà pratij¤àyata ityata àha- ramaõaü ceti //
na kevalamakùisthatvam /
kintu ramaõaü ramaõakartçtvaü ceti àdya÷ca÷abdaþ /
na kevalaü såtre 'pi tu ÷rutau ceti dvitãyaþ /
àtma÷abdena eùa àtmetyanena /
àdeyam upàdeyaü sukhaü sukhasàdhanaü ca màti anubhavatãti nirvacanenetyarthaþ /
àïpårvakàddadàtermanyate÷ca kvip /


*3,680*

#<sukhavi÷iùñàbhidhànàd eva ca  | BBs_1,2.15 |>#

cakùurantarasya parame÷varatvopapàdakamaparaü såtram /
sukhavi÷iùñàbhidhànàdeva ceti /
atra vi÷iùñapadaü vyarthaü sukhàbhidhànàdevacetyetàvatà pårõatvàt /
sukhasambandhàbhidhànàrthaü vi÷iùñapadamiti cet na, sukhitvàbhidhànàdeva ceti kartuü ÷akyatvàt /
laghu caivaü sati såtraü syàt /
ayuktaü ca sukhasambandhàbhidhànam /
"pràõo brahma kaü brahma' iti ÷rutau sukhamàtràbhidhànàdityato 'nyathà vyàcaùñe- vi÷iùñeti //

%<vi÷iùñasukhavattvàcca ...  // MAnuv_1,2.11a //>%


NYâYASUDHâ:
nàtra sukhavi÷iùña÷abdaþ tadvattàmàcaùñe /
yenànupàdeyaþ syàt /
kintu sukhasya vai÷iùyayaü pårõatàlakùaõam /
yadi hi sukhàbhidhànàdityeva bråyàt tadà sukhasyànyatràpi sadbhàvena vyabhicàraþ syàt /
tataþ sàrthakaü vi÷eùaõopàdànam /
nanu kathamatra vigrahaþ /
sukhena vi÷iùñaþ ÷reùñha iti /
kathaü tarhi vi÷iùñasukhetyuktam /
arthakathanamàtrametadityadoùaþ /
sukhena ÷reùñho hi tadà syàt yadi tatsukhaü ÷reùñhaü bhavedityarthàd, vai÷iùyayaü sukhadharmo bhavati /
athavà"kaóàràþ karmadhàraye' iti vi÷eùaõasya paranipàtaü manyamànena vi÷iùñasukhetyuktam /
kathaü tarhi matupprayogaþ, ÷rutàvanuktatvàt /
svaråpeõàpi sukhena vi÷eùa÷aktayà tadvàn bhavatãti j¤àpayitumiti /

nanvevaü vyàkhyàne hetusasiddhaþ syàt /
sukhavi÷eùaõasya vi÷iùñatvasya ÷rutàvanuktatvàditi cenna /
mukhyàmukhyayormukhyasyaiva gràhyatvàt /
uktà ca sukhasya vi÷iùñatà ÷rutàvityàha- brahmatvaü ceti //


*3,681*

%<... brahmatvaü ca vi÷iùñatà  // MAnuv_1,2.11b //>%


NYâYASUDHâ:
sukhavi÷eùaõaü vi÷iùñatà ca brahmatvaü brahma÷abdàrthaþ /
"kaü brahmeti' brahma÷abdenokteti yàvat /
brahma÷abdo hi pårõatàmàha /
tadvi÷eùyàkàïkùàyàü sannihitaparityàge kàraõàbhàvàtsukhameva sambaddhayata iti /


*3,682*

#<anavasthiter asaübhavàc ca netaraþ  | BBs_1,2.17 |>#

cakùurantarasye÷varatvaü pratipàdya, akùyàdityayoragnireva niyàmakatayàtrocyata iti yat pårvapakùiõoktaü tanniràkartuü såtram- anavasthiterasambhavàcca netara iti //


*3,683*

tasyàrthaþ /
jãvasyàgnerjãvàntaraniyàmakatve tasyàpi niyàmakàntareõa bhàvyamityanavasthiteþ ubhayorjãvatvasàmyena niyamyaniyàmakabhàvàsambhavàcca nàgnirakùyàdityasthatayà atrocyata iti /
etadayuktam /
svavyàghàtàt /
asmàbhirapi hi brahmàdijãvànàü mànuùàdijãvaniyàmakatvamaïgãkriyate /
tatra yadi parasyànavisthityasambhavau asmàkamapi kuto na bhavataþ /
yathà ca nàsmàkaü, tathà na parasyàpãtyataþ såtraü samyagvyàkhyàtuü pãñhamàracayati- anyonyeti //

%<anyonyaniyati÷ce÷aniyame nànyathà bhavet  // MAnuv_1,2.11cd //>%


NYâYASUDHâ:
ca÷abdo 'vadhàraõe /
cetanànàmiti vakùyamàõamatràpi sambaddhayate /
cetanànàü yo 'nyonyaniyatiþ brahmàdãnàü niyàmakatà, mànuùàdãnàü tu niyamyatà, sà ã÷aniyame preraõe satyevopapannà bhavet /
anavasthityasambhavàbhàvàt /
prerakaparamparà hi paranirapekùe parame÷vare vi÷ràmyati /
tanniyatyà cetareùàü niyamyaniyàmakabhàvo bhaviùyati /
niyanturã÷varasyàbhàve anyonyaniyatirupapannà na bhavet /
anavasthityasambhavaparihàropàyàbhàvàt /

nanu brahmàdãnàü niyàmakatvaü mànuùàdãnàü niyamyatvamityeùa vi÷eùaþ teùàü svabhàva eva /
yadvakùyati na cà'dhikàrikamiti mokùe 'pyanuvçtte÷ca /
àdhikàrimaõóalasthokteriti vacanàt /
svamate ca kà nàma parame÷varàpekùetyata àha- cetanànàmiti //

%<cetanànàü vi÷eùo yaþ svabhàvo 'pã÷varàpirtaþ  // MAnuv_1,2.12ab //>%


NYâYASUDHâ:
cetanànàü brahmàdãnàü mànuùàdãnàü ca, yo vi÷eùo niyamyaniyàmakatvalakùaõaþ, saþ teùàü svabhàva eva /
"na tadasti vinà yatsyànmayà bhåtaü caràcaram' iti vacanàt /
anyathe÷varasya sarvai÷varyaü na syàt /
syàcca pareùàü svàtantçyam /
aïgãkçtaü ca parairàkà÷e 'nàdino 'pi dravyatvasya guõavattvàdhãnatvam /
advaitibhi÷càvidyàdhãnatvaü jãvabrahmavibhàgasya /
yo hã÷vareõa yasya sarvadà niyamyate, sa tasya svabhàva ityucyate /
yastu kadàcit so 'svabhàva iti /



*3,685*

kimato yadyevaü svavyàghàtena vinà såtràrtho niùpanna ityàha- anyonyeti //
%<anyonyaniyame tasmàdanavasthityasambhavau  // MAnuv_1,2.12cd //>%


NYâYASUDHâ:
yasmàdã÷varàïgãkàre 'nyonyaniyamo yujyate /
nànyathà tasmàdã÷varamanaïgãkçtya pareõànyonyaniyame 'ïgãkriyamàõe 'navasthityasambhavau såtrakçtoktau yuktàvityarthaþ /
nanvanavasthityasambhavayoþ ko bhedaþ /
ubhayatràpi pravçttyanupapattisàmyàt /
ucyate /
anavasthàyàü hi pràk siddhamålàbhàvena pravçttinirodhaþ /
asambhave tu samànatayàvini(ya)gamyatveneti bhedaþ /
yathà pçthivãsambandhàdgandhopalabdhiþ payasãti vadantaü pratyucyate /
payaþsambandhàtpçthivyàü tadupalabdhiriti kiü na syàt /
vinigamakàbhàvàditi /
tadanenànã÷varavàdinaü pratãdaü doùàbhidhànàmityuktam /
ã÷varamaïgãkçtyàkùyàdityasthatayàtràgnirucyata iti vadataþ ko doùa ityata àha- ã÷vara÷cediti //



*3,686*

%<ã÷vara÷cenniyantà ca sa eva prathamàgataþ  /
kimityapodyate kasmàd vçthàvasthitikalpanà  // MAnuv_1,2.13a-d //>%


NYâYASUDHâ:
yadã÷varaþ sarvaniyantàbhyupagataþ syàttadà sa eva prathamàgataþ sàkùàdakùyàdityasthatvenàmçtatvàdipramàõaiþ pratãtaþ kasmàtparityajante /
kasyàcce÷varasyàdityàdãnàü ca madhye vçthàgneniryàmakatvenàvasthitikalpanà kriyate /
pårvapakùapràpakàõàü bhàùye nirastatvàditi /
ã÷varaparityàge madhye 'gnikalpane ca pramàõaü nàstãtyuktam /
tataþ kimityata àha- doùavatãti //

%<doùavatyeva tasmàt sà naiva kàryà katha¤cana  // MAnuv_1,2.13ef //>%


NYâYASUDHâ:
doùaþ ÷rutahànira÷rutakalpanà ca /
àdyena eva÷abdena doùadvayasyàparihàryatvamàha /
tasmàt ubhayatra pramàõàbhàvàt /
sà parame÷varaparityàgenàvasthitikalpanà /
anena såtrasyàrthàntaramuktaü veditavyam /
madhye 'gneravasthitikalpakàbhàvàt /
prathamàvagate÷varaparityàgàsambhavàcca netara iti /

idamuktaü bhavati /
akùyàdityasthatayàtra pratipàdyamagniü pratipàdyamànaü prati kiü svatantramã÷varamanabhyupagamyaitaducyate, utàbhyupagamyeti vikalpya, pakùadvaye såtrakàreõa dåùaõamuktamiti /

athavà prativàdinaü nirã÷varaü ni÷citya såtrakçtànavasthityasambhavàvuktàviti pårvagranthàrthaþ /
tatkathaü ni÷citamityata àha- ã÷vara÷cediti //
yadi sarvaniyante÷varaþ prativàdinàbhyupagataþ syàt, tadà sa eva prathamàgataþ kimityapodyeta /
kasmàcca vçthàvasthitikalpanà kriyate /
kiü tu nirnimittatvàtsà naiva kàryà syàt /
na hi pårvapakùã sarvathàpyaprekùàvàn /
tathà satyunmattavadupekùaõãyaþ syàt /
nahi pårvapakùã sarvathàpyaprekùàvàn /
tathà satyunmattavadupekùaõãyaþ syàt kçtà ca teneyaü sarvà kalpanà /
tena jànãmo 'yaü nirã÷vara ityayamabhipràyaþ såtrakàrasyeti /


___________________________________________________________________________



[======= JNys_1,2.V: antaryàmyadhikaraõam =======]


*3,689*

 //  oü antaryàmyadhidaivàdiùu taddharmavyapade÷àt oü //

#<antaryàmyadhidaivàdhilokàdiùu taddharmavyapade÷àt  | BBs_1,2.18 |>#


nanvetadanantaràtãtenaiva gatàrtham /
antaryàmitvaü hyantaþsthitvà niyàmakatvam /
etadevàntara upapatterityuktam /
naca tatra niyàmakatvaü na vivakùitam /
tathà satyanavasthiterasambhavàcceti dåùaõasyàlagnakatvaprasaïgàdityataþ prameyabhedaü dar÷ayituü etadadhikaraõanivartanãyàmà÷aïkàmàha- ramaõamiti //

%<ramaõaü nàtiyatnasya vikùepàdeva yujyate  // MAnuv_1,2.14ab //>%


NYâYASUDHâ:
pårvàdhikaraõe 'kùyàdiùu sthitvà ramamàõastatprerako harirityuktam /
tadasat /
vyàhatatvàt /
àdityàdiniyamanàrthamatiyatnena hi bhàvyam /
prayatnasya vyàpàrànuguõatvadar÷anàt /
atiyatnavata÷ca cittavikùepo niyataþ /
naca cittavikùepavato ramaõamupapadyate /
ato niyàmaka÷ca ratimàü÷ceti vyàhatam /
naca vyàhataü ÷atenàpi hetånàü siddhayati /
taduktam,"bahuvyàpàratàyà÷ca kle÷o 'dhikataro bhavet' iti /
uktavyàptipakùadharmatàvadhàraõàya eva÷abdaþ /
etatparihàratvena gåóhàbhisandhiradhikaraõàrthamàha- iti cediti //

%<iti cet sarvaniyamo yasya kasmànna ÷akyate  // MAnuv_1,2.14cd //>%


NYâYASUDHâ:
tatredamuttaramiti ÷eùaþ /
yasya parame÷varasya sarvaniyamaþ sarvàntaryàmitvamasti(?) /
tasya kasmànna ÷akyate ramaõamiti prakçtam /
etàmà÷aïkàü parihartuü sarvàntaryàmitvamiha hetutayocyata iti bhàvaþ /
nanvetatpiõyàkayàcanàrthaü gatasya khàrãtailadànamiva /
yat àdityàdiniyàmakasya cittavikùepasambhavena ramaõaü na yujyata ityukte, sarvaniyàmakatvamuktam /
tato hyati÷ayena cittavikùepàdramaõànupapattiþ, ityato 'bhipràyamudghàñayati- svàtmaneti //

%<svàtmanàniyataü vastu pratãpaü hyàtmano bhavet  /
svàdhãnasattà÷aktayàdi kathamàtmapratãpakam  // MAnuv_1,2.15 //>%



*3,689f.*


NYâYASUDHâ:
yadvastu svàtmanà devadattenàniyataü devadattànadhãnasattàpratãtipravçttikaü, tadevàtmano devadattasya pratãpaü cittavikùepakaü bhavediti hi dçùñam /
idaü tu jagadã÷varàdhãnasattàdikam /
tatkathaü tasya cittavikùepakaü bhavet /
athavà yadãdaü yastu vi÷vaü svàtmane÷vareõàniyataü syàt /
tadadhãnasattàdikaü na syàt, tadaiva hyàtmanaþ parame÷varasya pratãpaü bhavet /
nacaivamiti yojyam /
na ràjàdivanniyàmakatvamàtramantaryàmitvam, api tarhi sattàdipradatvamityuktaü bhavati /

 //  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü antaryàmyadhikaraõam //


___________________________________________________________________________



[======= JNys_1,2.VI: adç÷yatvàdhikaraõam =======]

*3,692*

 //  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü adç÷yatvàdhikaraõam //

 //  oü adç÷yatvàdiguõako dharmokteþ oü //

#<adç÷yatvàdiguõako dharmokteþ  | BBs_1,2.21 |>#

atra yattadadre÷yamityàdivàkyoktànàmadç÷yatvàdãnàü dharmàõàü brahmaõi samanvayaþ pratipàdyate /
teùàü coktarãtyà brahmasvaråpatvamabhyupagataü tadabhyadhikà÷aïkàyà'kùipati- guõeti //

%<guõakriyàdayo bhàvà yadivà syurabhedinaþ  /
abhedo 'bhàvadharmàõàü brahmaõà yujyate katham  // MAnuv_1,2.16 //>%


NYâYASUDHâ:
ànandàdayo guõàþ saüharaõàdikriyàþ sarvagatatvàdibhàvàþ /
annamayàdiråpàõi pucchàdyavayavà÷ca yadyabhedino 'ïgãkçtàþ tadà tathà syurvà /
teùàü bhàvatvana vakùyamàõànupapatterabhàvàt /
anupapattyantaràõàü ca parihçtatvàt /
adç÷yatvàdãnàü tu dharmàõàü brahmaõàbhedo na yujyate /
teùàmabhàvatvàdbrahmaõo bhàvatvàt /
bhàvàbhàvayoraikyasya viruddhatvàditi /
pariharati- nàbhàva iti //

%<nàbhàvo bhàva iti ca vi÷eùaþ pràya÷o bhavet  // MAnuv_1,2.17ab //>%


NYâYASUDHâ:
iha hi dç÷yàdanyo 'dç÷yaþ tasya bhàvo 'dç÷yatvamityadç÷ya(tva)àdi÷abdairdç÷yàdyanyonyàbhàvo 'bhidhãyate /
a÷vàdanyo 'na÷vaþ tasya bhàvo 'na÷vatvamiti yathà /
na punastatpràgabhàvàdiþ /
asàmathyarena(?) samàsàsambhavàt /
dç÷yàdivirodhitvamartho 'stviti cenna /
sahànavasthànavadhyaghàta(tu)kabhàvabhàvàbhàvàlakùaõavirodhànàmasambhavàt /
tàdàtmyavirodhasya cànyonyàbhàvànatirekàt /
tathà càbhàvo anyonyàbhàva iti bhàva iti caitayorloke 'pi vi÷eùo bhedo na bhavet /
evaü(ca) sati brahmaõyeva kànupapattiriti /
tadabhàvo hãti vakùyamàõàbhipràyeõa pràya÷a ityuktam /
athavàbhàva iti caturvidhe 'pyabhàve pràpte 'nyonyàbhàvaparigrahaõàrthaü pràya÷a ityukta(tyabhihita)m /
anyonyàbhàvo hi pràgabhàvàdibhyo('pi) bahutaraþ prativastu niyatatvàt /
nityànàdisambandhinaþ pràgabhàvàderabhàvàt /



*3,696f.*

nanu pràgabhàvapradhvaüsàbhàvàtyantàbhàvabhinnaþ saüsargàbhàvaþ, kiü dharmiõo bhinna utàbhinnaþ /
nàdyaþ /
brahmagatasyàpi bhedaprasaïgàt /
tathà ca"evaü dharmàn' ityàdi÷rutivirodhàt /
naca brahmaõi nàsau ÷ruta iti vàcyam /
agotramavarõamityàdinà pratãtatvàt /
na vidyate gotràdikaü yasya taddhi tathocyate /
dvitãye kimanyonyàbhàvanirdhàraõena /
abhàva ityeva vaktavyam /
tathà cà÷eùa÷rutivyàkhyànaü bhavatãti /
atra bråmaþ /
bhinna eva dharmiõaþ pràgabhàvàdiþ /
dharmivinà÷e 'pyavinà÷àt /
yatra hi bhåtale ghañàbhàvastasya khananàdinà vinà÷e 'pi ghañàbhàvo 'nuvartata eva /
dharmitvaü ca bhåtalàdeþ pràtãtikaü na vastukçtam /
ata eva bhàvavadabhàvasyàpi tattvàntaratvamabhidhàya bhàvàbhàvasvaråpatvàt ityanyonyàbhàvasya dharmisvaråpatàmàha /
nanu tarhi brahmaõyapi tathàtvaprasaïgaþ /
satyam /
gotràdisaüsargà(syà)bhàvasya brahmàtiriktàbhyupagamàt /
yathà hi daõóo devadattasya vi÷eùaõam /
tathà gotràdyabhàvo 'pi brahmaõo vi÷eùaõam /
naca ÷rutivirodhaþ /
daõóitvavadabhàvavattvasya dharmatvena vivakùitatvàt /
naca ànandàdàvapyevaü kalpanà /
"ànando brahma' ityàdivacanàt /
bàdhakàbhàvàcca /
tasmàdanyonyàbhàva evànyatra dharmisvaråpamiti brahmaõyapi tathàbhyupagantavyaþ /
gotràdyabhàvavattà tu bhàvaråpaiva iti na tasyà brahmasvaråpatve kàcidanupapattiriti neha vicàryate /


*3,701*

yastvanyonyàbhàvasya dharmisvaråpatàü kvàpi na manyate /
sa praùñavyaþ /
kiünimitto 'yamanabhyupagamaþ /
kiü virodhàduta, pramàõàbhàvàt, atha bàdhakasadbhàvàt /
àdye kathamanyonyàbhàvasya dharmiõà virodha iti vaktavyam /
vidhiniùedharåpatveneti cet, tadeva katham /
na¤aþ prayogàprayogàbhyàmiti cet tatràha- atadbhàva iti //

%<atadbhàvo 'nyatà ceti na vi÷eùo 'sti ka÷cana  // MAnuv_1,2.17cd //>%


NYâYASUDHâ:
pañasya hyaghañatvaü ghañàdanyatvaü caikameva /
aghaño ghañàdanya ityanayorvi÷eùàpratãteþ /
vidyete ca na¤aþ prayogàprayogau ityato vyabhicàra ityarthaþ /
sthalàntare vyabhicàraü dar÷ayati- doùàbhàva iti //

%<doùàbhàvo guõa iti prasiddho laukikeùvapi  // MAnuv_1,2.18ab //>%


NYâYASUDHâ:
àrogyaü guõaþ akrauryaü guõaþ, iti na¤prayogaviùayasya niùedhasya rogàdyabhàvasya, na¤prayogàviùayo vidhiråpatvaü guõatvaü, laukikavaidikeùu vyavahàreùu prasiddham /
upalakùaõaü caitat /
anaudàryaü doùaþ, iti guõàbhàvasya doùatvamapi prasiddham /
ato('pi), vyabhicàra ityarthaþ /
anyonyàbhàvasya dharmisvaråpatvasamarthanaü na autprekùikam /
kintu såtrakçto 'pyabhimatamiti dar÷a(såca)yituü såtrakçtàpyayaü vyabhicàraþ såcita ityàha- adç÷yatvàdikàniti //

%<adç÷yatvàdikàüstasmàd guõànàha svayaü prabhuþ  // MAnuv_1,2.18cd //>%


NYâYASUDHâ:
yasmànna¤aþ prayogàprayogau nàbhedavirodhinau, tasmàttadeva såcayitumadç÷yatvàdiguõaka ityadç÷yatvàdãnàü na¤vàcyànàmatathàbhåtànàü guõànàü caikyamàha såtrakàraþ /
anyathà dç÷yatvàdãtyavakùyaditi /
anena sapratiyogitvaniùpratiyogikatvàbhyàü virodho 'pi paràsto veditavyaþ /


*3,703*

nanvevaü bhàvàbhàvayoraikye bhàvàbhàvalakùaõo virodhaþ kvàpi na syàt /
asati ca tasminvirodhavàrtaiva lupyeta /
bhàvàbhàvayorhi sàkùàdvirodhastaddvàrànyayoriti cet /
kimavi÷iùñayorbhàvàbhàvayorvirodhamaïgãkçtya tadabhàva àpàdyate, utàvacchinnayoþ /
àdye tviùyàpàdanamityàha- bhàveti //

%<bhàvàbhàvavirodho 'pi na tu sarvatra vidyate  // MAnuv_1,2.19ab //>%


NYâYASUDHâ:
sarvatretyanenàvi÷iùñatvaü dyotayati /
ghañavati pañàbhàvada÷arnàditi bhàvaþ /
dvitãye tvàpàdakàsiddhiriti bhàvena tatsvaråpamàha- tadabhàvo hãti //

%<tadabhàvo hi tadbhàvavirodhã na tato 'paraþ  // MAnuv_1,2.19cd //>%


*3,703f.*


NYâYASUDHâ:
ubhayatràpyanubhavaprasiddhiü hi÷abdena dyotayati /
nanvetatsarvaü tçtãye 'ntarbhavati /
satyam /
tathàpyulbaõatayà pçthagdåùitamityadoùaþ /
astu tarhyanyonyàbhàvasya dharmisvaråpatve pramàõàbhàva iti dvitãyaþ pakùaþ /
maivam, bhedo hi vastusvaråpamiti sarvairabhyupagantavyam /
anyathànavasthàdidoùaprasaïgàt /
abhàve svaråpàtiriktasyàsambhavena bhedàbhàvaprasakte÷ca /
anyonyàbhàva÷ca bheda eveti kathaü dharmisvaråpatvaü na syàt /


*3,706*

atha matam /
bhedastrividho 'smàbhirabhyupagamyate /
pçthaktavam anyonyàbhàvaþ, svaråpaü ceti /
tatra dravye trividho 'pi sambhavati /
guõàdipa¤cake tu dvividha eva /
pçthaktavasya guõatvena tatràsambhavàt /
abhàve tu svaråpabheda eva /
tatrànyonyàbhàvàbhyupagame 'navasthàprasaïgàt /
ato 'nyonyàbhàvasya bhedatve 'pi, bhedasya (tu) svaråpatve 'pi, nànyonyàbhàvasya dharmisvaråpatvam /
svaråpabhedàtiriktabhedatvàdanyonyàbhàvasyetyata àha- pçthaktaveti //

%<pçthaktavàbhàvatadråpàn bhedàüstrãn kalpayanti cet  /
kalpanàgauravàdyàstu doùàstatra virodhinaþ  // MAnuv_1,2.20 //>%


NYâYASUDHâ:
abhàvo 'nyonyàbhàvaþ sa dharmã råpamàtmà yasyàsau tadråpaþ /
àdyagrahaõena dçùñahàniradçùñakalpanà ca gçhyate /
tatra tu tathàkalpane tvityarthaþ /

kathaü pçthaktavànyonyàbhàvasvaråpabhedànàü bhedàïgãkàre kalpanàgauravàdikamityata àha- pçthaktaveti //

%<pçthaktavànyatvabhedàstu paryàyeõaiva laukikaiþ  /
vyavahriyante satataü vaidikairapi sarva÷aþ  // MAnuv_1,2.21 //>%


NYâYASUDHâ:
anyatvamanyonyàbhàvaþ /
bhedaþ svaråpabhedo ghañàtpçthak ghaño na bhavati paña eveti /
pçthaktavànyonyàbhàvasvaråpabhedàþ sarvairlaukikairvaidikai÷ca paryàyeõaiva krameõaiva pçthagvàkyatayà vyavahriyante, na jàtu ekavàkyanive÷ena /


*3,707*

etaduktaü bhavati /
yathà ghañakala÷akumbhavyavahàràõàü paryàyatvàt ekenaiva nimittenopapattau ghañatvàdyanekanimittakalpane kalpanàgauravam /
yathà ca ghañàdivyavahàràn paryàyeõaiva kurvàõaistannimittamekatayaiva dçùñamiti, tattritvàïgãkàre dçùñahàniradçùñakalpanà ca bhavati /
tathà pçthaga(ktava)àdivyavahàràõàmapi paryàyatvàt ekenaiva svaråpabhedenopapattau, nimittatrayakalpane kalpanàgauravam /
niyamenàsahaprayoktçbhiþ pçthaktavàdãnàmaikyaü dçùñamiti, tatparityàgena tritvakalpanàyàü dçùñahàniradçùñakalpanà ca syàditi /
avinàbhàvitvànna sahaprayoga iti cet /
mà bhådghañàtpçthagityuktavà ghaño na bhavatãti prayogaþ /
ghaño na bhavatãtyuktavà ghañàtpçthagiti kasmànna bhavet /
pçthaktave sati anyonyàbhàvàdikaü niyataü na tvanyonyàbhàve pçthaktavamiti pareõaiva vyutpàditatvàt /
nacàyamasti niyamo 'vinàbhåtaü saha nocyata iti /
pçthivyaptejovàyumanasàü kriyàvattvamårtatvaparatvàparatvavegavattvàdãnãti tadãyagrantha eva vyavahàradar÷anàt /
laukikàþ prayojanamàtraparàþ /
anyatamavyavahàreõaiva tatprayojanasiddherna sahavyavahàrantãti cenna /
vaidikairapyevameva vyavahàràt /
tadidamuktam /
vaidikairapãti /
ki¤ca paryàyaprayogasyànyathàtvakalpanaü kvacidaparyàyaprayoge sati syàt /
anyathà ghañàdivyavahàre 'pi tathàprasaïgàt /
na caitadasti /
tatkathamanyathàkalpanaü nirmålamupapadyeta iti /
etadapyuktam- sarva÷a iti, satatamiti ca //



*3,709f.*

atha matam /
pçthaktavànyonyàbhàvayostàvatsphuño vivekaþ /
yatpçthaktavamavadhiniråpyam /
anyonyàbhàvastu pratiyoginiråpyaþ /
kiüca,"anyàràditararta' iti pçthaktavavàcipadayoge pa¤camyanu÷iùyate /
anya ityarthagrahaõamiti vacanàt /
anyathà bhinno ghañàtpaño 'rthàntaraü ghañàtpaña ityàdau pa¤camã na syàt /
anu÷àsanàntaràbhàvàt /
tathàca pçthaktavameva cedanyonyàbhàvaþ tadà ghaño na bhavati paña ityatràpi pa¤camã syàt /
nacaivam /
tena jànãmo 'nyatpçthaktavam, anya÷cànyonyàbhàva iti /
svaråpabhedasya càbhyàü ubhayàbhyàü vivekaþ /
paraniråpyatvavirahàdvidhiråpatvàcca /
evaüca vyavahàraparyàyatànyathopapàdanãyeti /


*3,712*

atrocyate /
yattàvaduktaü niråpakabhedàdbheda iti, tadasat /
avadhipratiyoginoreva bhedasya niråpayituma÷akyatvàt /
pçthaktavaniråpakatvamavadhitvam, abhàvaniråpakatvaü pratiyogitvamiti cenna /
pçthaktavànyonyàbhàvabhedasyàdyàpyasiddhatvena itaretarà÷rayatvàt /
pa¤camãprayogàprayogàbhyàü bheda÷cànupapannaþ /
anya÷abdopapade pa¤camãvidhànàt /
kathaü tarhi bhinnàdiyoge pa¤camãti cet /
vilakùaõo yaj¤adatto devadattàdityatra katham /
nahi vailakùaõyaü pçthaktavam /
guõàdiùvapi sadbhàvàt /
atha katha¤cidapàdànatvaü tatra vyutpàdayiùyata iti cet /
bhinna ityàdàvapi kiü na vyutpàdyate /
tathà satyanya ityatràpi sàmyàtsåtravaiyarthyamàpadyata iti cenna /
prapa¤càthartvenopapatteþ /


*3,715*

vilakùaõayoge pa¤camã vaktavyeti cet /
vi÷iùñavyàvçttàdiyoge 'pi katham /
na vi÷iùñàdikaü pçthaktavamiti ca svayameva vyutpàditam /
sarvatropasaïkhayàne bhinnàdiùvapi tathà bhaviùyati /
kimanyetyatràrthagrahaõavyàkhyànena /


*3,716*

"pçthagvinànànàbhistçtãyànyatarasyàm' iti vikalpavidhànasàmarthyàdida(ttha)mà÷rãyata iti cenna /
apràpte 'pi vikalpavidhànasya bahulamupalambhàt /


*3,719*

astu vànyetyarthagrahaõam /
tathàpi pçthaktavavàcipadayoge pa¤camãvidhànasya vyàkhyànàt /
ghañaþ paño na bhavatãtyatra tu, vàkyapratipàdyaü pçthaktavamiti pa¤camã na bhaviùyati /
pratiyoginiråpyatvàniråpyatvàbhyàü tu vivekaþ svaråpabhedavàdinà vaktuma÷akya iti vakùyàmaþ /
vidhiråpatvaü coktanyàyaparàhatam /
ata eva pçthaktavànyonyàbhàvavivecakatvamapi nirastam /

kiü càna÷va iti kimanyonyàbhàvo na¤arthaþ /
kiüvà pçthaktavam /
àdye kathama÷vàdanya iti vigrahavàkye pa¤camã /
naca tatra pçthaktavamanya÷abdàrtha iti yuktam /
samàsavigrahavàkyayoþ samànàrthatvàt /
dvitãye pçthaktavasyàpi niùedhatetyalaü pallavena /


*3,723*

santu kalpanàgauravadçùñahànyadçùñakalpanàþ /
tataþ kimiti cet /
tatkiü kalpanàgauravàdikaü dåùaõameva na bhavati, kiüvà bhavati dåùaõam /
kintu doùonnàyakatvenaiveti /
àdyaü niràkaroti- dçùñeti //

%<dçùñahàniradçùñasya kalpanetyeva dåùaõam  /
yadà tadadhiko doùo vidyate ko nu vàdinàm  // MAnuv_1,2.22 //>%


NYâYASUDHâ:
iti÷abda àdyarthe /
tena kalpanàgauravaü saïgçhyate /
dåùaõameveti yojanà /
kuta ityata àha- yadeti //


yadà÷abdo yasmàdityarthe /
tadadhikaþ tadatiriktaþ /
kimàkùepe /
nu vitarke /
vàdinàmiti /
vaiparãtyalakùaõayà parihàsaþ /
aniùyaprasa¤janàrthaü và /
etaduktaü bhavati /
yadi dçùñahànyàdikaü na dåùaõaü tadàsiddhayàdikamapi kuto dåùaõamiti vaktavyam /
aïgavaikalyahetutvàditi cet /
atha vikalàïgamapi kuto na sàdhanam /
tathà satyàkà÷àdãnàmanityatàdikamàpadyeta, tacca pramàõaviruddhamiti cet /
svãkçtaü tarhi dçùñahànàderdoùatvam /


*3,723f.*

aïgavikalasyàpyanumànatve 'pràmàõikànyanekàni prasajyanta iti cet /
tadidamadçùñakalpanaü kalpanàgauravaü ca /
vikalàïgaü ca sàdhanaü ceti vyàhatamiti cet /
kathaü vyàhatam /
sakalàïgasyaiva sàdhakatvadar÷anàdvikalàïgasya adar÷anàditi cet /
dçùñahànyàdikamevaitat /
atha mà bhådasiddhayàdikaü dåùaõamiti bråyàt /
tadà vàditvameva na syàt /
dåùyapakùàbhàvàt /
tadabhàve sàdhyasyàpyabhàvàditi /
dvitãyasyàpyetadevottaram- dçùñahàniriti //


*3,724*

atraitadeva dåùaõam /
natu doùàntaronnàyakatveneti yathàsthita eva sambandhaþ /
tatra hetumàha- yadeti //

yadà dçùñahànyàdikamudbhàvyeta tadà tataþ kimityà÷aïkàyàü tadadhikastadunneyo doùaþ ko nu vaktavyo vidyate na ko 'pi /
yo 'pyucyeta tasyàpi dçùñahànyàdyanatirekàditi bhàvaþ /


*3,725*

anyonyàbhàvasya bhàvasvabhàvatve, dharmadharmibhàvastacchabdànàü sahaprayogaþ /
kadàcid dçùñe 'pi vastuni tadadar÷anamityàdikaü na syàditi, tçtãyasya pràguktameva parihàraü smàrayati- bhàveti //

%<bhàvàbhàvasvaråpàstu vi÷eùà eva vastunaþ  /
abhinnà eva saïgràhyà vyavahàraprasiddhaye  // MAnuv_1,2.23 //>%


NYâYASUDHâ:
bhàvagrahaõena attçtvàdiùvapyayaü parihàro 'nusandheya iti da÷aryati /
bhàvabhàvasvaråpà attçtvàdayo 'dç÷yatvàdaya÷ca yadyapi parabrahmaõàbhinnà eva /
tathàpi dharmadharmyàdivyavahàraprasiddhaye vastuno dharmiõo vi÷eùà eva saïgràhyàþ /
na vastutanmàtramiti /
idamuktaü bhavati /
attçtvàdãnàmadç÷yatvàdãnàü ca brahmasvaråpatvaü tàvacchrutyàdisiddham /
asti ca dharmadharmyàdivyavahàro 'pi pramitaþ /
nacànyatarasyàpi bàdhopapannà /
tatastadanyathànupapattyà savi÷eùàbhedo 'ïgãkaraõãyaþ /
vi÷eùasya càbhinne 'pi bhedanimittavyavahàranirvàhakatvaü svaråpagràhakapramàõenaiva siddhamiti /

atraike, guõakriyàdãnàü dravyeõàtyantabhedaü samavàyaü càïgãkçtya vyavahàrànupapàdayantaþ ÷rutãnàmupàsanàrthatvaü anàgantukàrthatvaü và, vadanto vi÷eùaü nàbhyupagacchanti /
apare tu, bhedàbhedàbhyàü vyavahàranirvàhaü pa÷yantaþ kevarabhedapratiùedhaü ca ÷rutãnàmarthaü bruvàõà na vi÷eùamicchanti /
anye tu, akhaõóameva brahmàbhyupagamya dharmadharmyàdivyavahàràþ sarve 'pyavidyà'ropanimittà iti manyamànà vi÷eùamavajànate /
tatra bhedavàdinà bhedàbhedavàdinà ca vi÷eùamaïgãkàrayati- yatheti //



*3,726*

%<yathaikaþ samavàyo 'pi bhedàbhedau ca vastuni  /
aïgãkàryà vi÷eùeõa sthàneùu vyavahartçbhiþ  // MAnuv_1,2.24 //>%


NYâYASUDHâ:
sthàneùu sva÷àstraprade÷eùu ekaþ samavàya iti vastuni bhedàbhedàviti ca vyavahartçbhiryathà te samavàyabhedàbhedà vi÷eùeõa vi÷eùavantoïgãkàryàstathà bhàvàbhàvasvaråpà÷ceti yojanà /

etaduktaü bhavati /
dharmadharmibhedavàdinà tàvadekaþ samavàya iti vyavahriyate /
tattvaü bhàveneti såtritatvàt /
tatra samavàyasyaikatvaü kiü tato bhinnamuta tatsvaråpam /
nàdyaþ /
samavàye dravyaguõàderasambhavàt /
dvitãye tu kathaü sahaprayogaþ /

ùaùñhãvyavahàro và /
aupacàrika iti cenna /
samavàyaikatvasàdhanaprayàsavaiyarthyàpatteþ /
tato gatyantaràbhàvàtsavi÷eùàbhedo 'ïgãkàryaþ /
tathàca kiü brahmaõi ÷rutãnàmanyaparatvaü prakalpya bhedasamavàyakalpanayà /
antato 'pyaïgãkàryeõa vi÷eùeõaiva sarvasyopapatteþ /
samavàyapratiyogikabhedàbhàvaþ samavàyasyaikatvamiti cet /
tathàpi samavàyasyeti ùaùñhayarthasya pçthagabhàvena tatra vi÷eùasyàïgãkàryatvàt /
yastu bhedavàdã samavàye 'pyekatvasaïkhayàmaïgãkaroti, tenàpi samavàyasya sambandho 'ïgãkriyate, na và /
àdye kiü sa eva, samavàyàntaraü và /
na prathamaþ /
sambandhyatiriktasambandhàbhàvenaikaþ samavàya iti vyavahàrànupapatteþ /
ata eva na tçtãyaþ /
svanirvàhakatve punaþ savi÷eùatvamevàïgãkaraõãyam /
na dvitãyaþ /
ekaþ samavàya ityasyànupapatteþ /


*3,730*

ki¤ca vastuni samavàya iti katham /
na hyavayavàvayavyàdãnàü sambandho 'sti yata ekaþ samavàyaþ /
svanirvàhakatve tåktam /
api caikasvabhàva eva samavàyaþ /
sa kathamavayavàdãnàdhàratvenàvayavyàdãnàdheyatvena niyacchet /
avayavàdãnàü svabhàvabhedàditi cet /
alaü tarhi samavàyena /
atha samavàyasyaiva vicitrasvabhàvatvaü tadà savi÷eùatvameveti /
bhedàbhedavàdinà tvava÷yamaïgãkaraõãyo vi÷eùaþ /
parasparaviruddhayorbhedàbhedayorekatra tamantareõa anupapatteþ /
ki¤ca bhedàbhedayorapi vastunà parasparaü ca bhedàbhedàntaràbhyupagame 'navasthà /
svanirvàhakatve tu vi÷eùàïgãkàraþ /
bhede, vastuni bhedàbhedàviti vyavahàrànupapattiþ /
vastunà tayàþ sambandhàbhàvàt /
atyantàbhede 'pi vastuni bhedàbhedàvityàdhàràdheyabhàvo dvivacanaü cànupapannaü syàt /
vastutanmàtratvàt /
tata÷ca tannirvàhàrthamava÷yamaïgãkaraõãye vi÷eùe tata eva brahmaõi sarvasyopapattau kiü bhedàbhedàbhyupagameneti /
yathà ca tantupañàdau bhedàbhedàbhyupagamastadvakùyàmaþ /


*3,733*

akhaõóavàdinàpi vi÷eùamaïgãkàrayati- akhaõóeti //

%<akhaõóavàdino' pi syàdvi÷eùo ...  // MAnuv_1,2.25ab //>%


NYâYASUDHâ:
aïgãkàrya iti vacanavipariõàmena sambaddhayate /
nanvakhaõóavàdino 'pi vi÷eùo 'ïgãkàrya iti vyàhatam /
akhaõóatvaü nirvi÷eùatvamityanarthàntaratvàdityata uktam- anicchato 'pãti //

%<... 'nicchato 'pyasau  /
vyàvçtte nirvi÷eùe tu kiü vyàvartyabahutvataþ  // MAnuv_1,2.25b-d //>%


NYâYASUDHâ:
svàbhyupagamamàtreõàkhaõóavàditve 'pi nyàyapràptatvàdvi÷eùàïgãkaraõamiti /
asau pårvopapàditaþ /
anena pårvoktàrthasmaraõàrthatvàdasya na punaruktidoùa iti såcitam /
yadvà /
yasminnanaïgãkçte satyaj¤ànàdipadànàü paryàyavyarthate syàtàm /
satyatvàdãnàü brahmatanmàtratvàïgãkàràt /
aïgãkçte ca tannivçttiþ /
tasyàparyàya÷abdapravçttàvabhinne 'pi nimittatvàt /
asau ityaïgãkàryatvahetusåcanam /
nanu brahmàtirikte satyaj¤ànànandàdau vàcakatva÷aktimatàü satyàdipadànàü lakùyameva brahmàbhyupagamyate /
tatkathaü paryàyatà /
vàcyàrthabhedasadbhàvàt /
maivam /
satyaj¤ànànantànandàdãnàü brahmàtiriktànàü pareõànaïgãkçtatvàt /
asti katha¤citsatyàdikamanyaditi cenna /
katha¤citsatyàdikaü vàcyam /
sàkùàtsatyàdikaü tu lakùyamiti vaiparãtyasyànucitatvàt /
astu và katha¤citparyàyatàparihàraþ /
tathàpyekena padena lakùitasyaivànyenàpi lakùaõàyàü vyathartà na parihartuü ÷akyà /
nanu ca lakùyàrthabhedàbhàve 'pi brahmaõyàropitàsatyatvàdidharmàõàü vyàvartyànàü bahulatvàt tadvayàvartakatvena sàrthakyaü padànàmityata àha- vyàvçtta iti //
vyàkhyàtacaramidam /
tadevaü vi÷eùasya sarvavàdibhiraïgãkàyartvàttadbalena dharmadharmyàdivyavahàropapatteryuktam adç÷yatvàdiguõànàü brahmaõaikyamiti siddham /


___________________________________________________________________________



[======= JNys_1,2.VII: vai÷vànaràdhikaraõam =======]

*3,735*

 //  oü vai÷vànaraþ sàdhàraõa÷abdavi÷eùàt oü //

#<vai÷vànaraþ sàdhàraõa÷abdavi÷eùàt  | BBs_1,2.24 |>#

asyàdhikaraõasya nàtràntarbhàvaþ sambhavati /
nàmàtmaka÷abdasamanvayàrthatvàt /
nàpi pårvatra /
liïgasamanvayasyàpyatra siddhatvàt /
na cobhayabahirbhàvaþ /
anyatra prasiddha÷abdaviùayatvàt /
na càvaktavyatà /
samanvayàsiddhiprasaïgàt /
tatkathamityato liïgàdhiketyatràntarbhàvaþ samarthitaþ /
yadvà pàdadvayàrthatvenaikatra prave÷ànupapatteþ pàdadvaya÷eùo 'yam /
ata eva padadvayànte nibandhanamiti j¤àpayituü pàdadvayàrthaü tàvadupasaüharati- bahuliïgeti //

%<bahuliïgasamàyuktairbahubhã råóhanàmabhiþ  /
prasiddhairanyagatvena vàcyaþ sàkùàjjanàrdanaþ  // MAnuv_1,2.26 //
vai÷vànaràdayaþ ÷abdà api tadvàcinastataþ  // MAnuv_1,2.27ab //>%


NYâYASUDHâ:
råóhetyasyaiva vivaraõaü prasiddhairanyagatveneti /
anyathà yaugikanàmaparityàgaþ syàt /
etacca liïgànàmapi vi÷eùaõam /
sàkùàt mukhyayà vçttyà /
idànãü vai÷vànaràdhikaraõatàtparyamàha- vai÷vànaràdaya iti //
àdi÷abdaprayogàdvai÷vànara÷abdasyopalakùaõatvamiti dar÷ayati /
tata iti sautràtma÷abdàdikaü paràmç÷ati /
tadvàcinaþ parame÷varavàcinaþ /

nanu kathaü vai÷vànarasya viùõutvanirdhàraþ /
pakùàntare 'pyagnyàdi÷abdànàü homàdhikaraõatvàdiliïgànàü ca ÷ravaõàdityata àha- tànãti //

%<tàni liïgàni te ÷abdà api tadgà hi sarva÷aþ  // MAnuv_1,2.27cd //>%


NYâYASUDHâ:
tadgàþ parame÷varaviùayàþ /
hãti tathà dçùñayupade÷aü hetumàcaùñe /
yasmàdevaü tasmàditi pårveõa và sambandhaþ /
anena ÷abdàdibhya iti såtrasya tàtparyamuktaü veditavyam /
nanu kathamagnyàdi÷abdànàü viùõuparatvam /
anyatra råóhatvàt /
naca viùõàvapi råóhirastãti vàcyam /
bahutvenànyatra råóheþ prabalatvenàlpaparame÷vararåóhibàdhakatvopapatterityata àha- bahulàpãti  // 

%<bahulàpyaj¤aråóhistatpraj¤àråóhiü na bàdhate  // MAnuv_1,2.27ef //>%


NYâYASUDHâ:
tat tasmàdaj¤apràj¤aråóhitvàdeva /
ànandamayàdhikaraõànte vyutpàditanyàyàditi veti /

 //  iti ÷rãmatpårõapramatibhagavatpàdasukçteranuvyàkhyànasya praguõajayatãrthàkhyayatinà kçtàyàü ñãkàyàü viùamapadavàkyàrthavivçtau dvitãyaþ pàdo 'yaü prathamaviùaye paryavasitaþ //

 //  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü prathamàdhyàyasya dvitãyaþ pàdaþ // //



*************************************************************************************************



Adhyaya 1, Pada 3




[======= JNys_1,3.I: dyubhvàdyadhikaraõam =======]

*4,1*


bhinnavàkyatvàdisiddhaye tçtãyapàdapratipàdyamarthaü dar÷ayati- tatreti //

%<tatrànyatra ca siddhànàü liïganàmnàü punarhariþ  /
vi÷eùànmukhyato vçttiü svasminnevàtra vaktayajaþ  // MAnuv_1,3.1 //>%


*4,1f.*


NYâYASUDHâ:
hariþ såtrakàraþ atra pàde liïgànàü nàmnàü ca svasminvçttiü vakti /
nanu pårveõa pàdadvayenoktà setyata uktam- punariti //
nanu tarhi vaiyarthyamityata uktaü tatra harau, anyatra ca tasmàt, prasiddhànàmiti /
pårvatra tvanyatra prasiddhànàmityuktameva /
parame÷vare prasiddhàni celliïganàmàni kiü samanvayapratipàdanena /
siddhatvàdityata uktam- svasminneveti //
anyayogavyavacchedaþ, prayojanamiti bhàvaþ /
tatkimanyatra ÷abdavçttireva nàsti /
na nàsti /
kintu mukhyataþ parame÷vare anyatra tvamukhyetyuktam- mukhyata iti //
evaü satyanyatra lakùaõàdikameva pràptamityata uktam- vi÷eùàditi //
paramamukhyà vçttirã÷vare anyatra mukhyàdãti /
etaduktaü bhavati /
ye ÷abdàþ lokadçùñayà anyatra ÷aktimantaþ teùàü vedavàkyeùvanyaparatve pràpte ÷aktitàtparyàbhyàü bhagavadekaniùñhatvaü pàdadvayena pratipàditam /
atra tåbhayatra ÷aktimattayà lokaprasiddhànàmanyatra tàtparye pràpte, bhagavatyeva ÷aktitàtparye pratipàdyete iti /
yadyapi pràdhànyakramànurodhena nàmaliïgànàmiti vaktavyam /
tathàpyuttarapratipàdanànusàreõa liïganàmnàmityabhihitam /



*4,5*

 //  oü dyubhvàdyàyatanaü sva÷abdàt oü //

#<dyubhvàdyàyatanaü sva÷abdàt  | BBs_1,3.1 |>#

atra"yasmin dyauþ' ityadivàkyapratipàdyaü dyubhvàdyàyatanaü viùõureveti pratipàdya, pårvapakùiõà ÷aïkitànàü rudràdãnàü niràkaraõàrthaü såtritam oü nànumànamatacchabdàt oü /
// oü pràõabhçcceti oü //
tatràtacchabdàditi tacchabdàbhàvàditi vyàkhyàtaü bhàùye /
tadayuktamivàbhàti /
asàmarthyena samàsànupapatteþ /
tatra"chandovatsåtràõi bhavanti' iti và /
"akartari ca kàrake' iti j¤àpakàdasàmarthye 'pi kvacitsamàso bhavatãti và'"arthàbhàve yadavyayam' ityavyayãbhàvo veti samàdhànamavadhàtavyam /
athavà tebhyaþ ÷ivàdibhyo 'nyat atad brahma tasya, ÷abdo 'tacchabdastasmàditi vyàkhyànamityà÷ayavànàha- viùõàveveti //

#<nànumànam atacchabdàt  | BBs_1,3.3 |>#

%<viùõàvevàtma÷abdasya råóhatvànna ÷ivàdikàn  /
÷rutirvakty...  // MAnuv_1,3.2a-c //>%



NYâYASUDHâ:
råóhatvàtprasiddhatvàdityarthaþ /
natu råóhivçttyopetatvàditi /
mahàråóhiyogàbhyàü tasya tatra pravçtteþ /
tasya càtra ÷ravaõàditi ÷eùaþ /
÷rutiþ"yasmindyauþ' ityàdikà /
athavà anyatràpi siddhàntasàdhakasyaiva pårvapakùaniràse 'pi hetutvaü draùñavyam /
tena na nyånatàdoùa ityetatpradar÷ayituü siddhàntasàdhakasyaiva pårvapakùaniràse 'pi vyàpàraü dar÷ayitumidaü såtradvayamityanenocyate /
nanu tarhi tacchabdàdityevàstu /
taditi ca brahmaparàmar÷o vyàkhyàsyate /
maivam /
anekàrthatve tacchabdo 'nyàrtho 'pi sambhavati /
atastasyaiva ÷abdàditi vaktavyam /
tadarthamatacchabdàditi prayuktam /
(dityuktam / ) ata evàha- viùõàveveti //

___________________________________________________________________________

*4,14f.*


[======= JNys_1,3.II: bhåmàdhikaraõam =======]


 //  oü bhåmàsamprasàdàdabhyupade÷àt oü //

idaü ka÷cidvayàkhyàti /
bhåmà paramàtmà /
kutaþ /
samprasãdatyatreti samprasàdaþ suptiþ /
tatra jàgratpràõaþ samprasàda÷abdena lakùyate /
tasmàdårdhvamupade÷àditi /
apara àha"samprasàdo jãvàtmà /
tasmàdårdhvamupade÷àditi /
tadubhayamapyasat /
prasiddhapràõàdipadaparityàgenàprasiddhasamprasàdapadopàdàne kàraõàbhàvàt /
ato 'dhyupade÷àdityeva hetuþ /
nanu kathaü tasya paramàtmatvasàdhakatà /
anyatràpi sambhavàdityato vyàkhyàti- akhile÷atvàditi //


*4,15*

#<bhåmà saüprasàdàd adhyupade÷àt  | BBs_1,3.8 |>#

%<...akhile÷atvàd bhåmà viùõuþ sukhàdhikaþ  // MAnuv_1,3.2cd //>%


NYâYASUDHâ:
adhi÷abdo hã÷varavàcã /
tathàca vi÷eùànukterakhile÷atvamevoktaü bhavati /
nacaitadasiddham /
nàmavàgàdãnàü pårvapårvàdhipatyasyoktatvàditi /
nanu tarhi samprasàdàdityetadanàkàïkùitatvàt vyarthamàpannamiti cenna /
hetvantaràbhidhàyakatvàdityà÷ayena vyàcaùñe- sukhàdhika iti //
prasãdatya(ntya)neneti prasàdaþ sukham /
samyak prasàdaþ samprasàdaþ /
guõaguõibhàvàbhyupagamena sukhàdhika iti tàtparyàrtho 'bhihitaþ /
ya(smàttasmà)tastasmàditi ÷eùaþ /


___________________________________________________________________________

*4,18*


[======= JNys_1,3.III: akùaràdhikaraõam =======]



 //  oü akùaramambaràntadhçteþ oü //

#<akùaram ambaràntadhçteþ  | BBs_1,3.10 |>#

"etadvai tadakùaraü gàrgã' ityatroktamakùaraü brahmaivetyuktam /
atra såtram- //
oü anyabhàvavyàvçtte÷ceti oü //
tadidamakùarasya brahmatvopapàdanàya hetvantaràbhidhàyakatayà vyàkhyàtaü bhàùye /
àkùepanivartakatayàpyato viruddhavadityàdinà vyàkhyàyate /

tathàhi /
nedamakùaraü brahma /
"asthålamanaõvahrasvamadãrghamalohitamacchàyamatamo 'vàyvanàkà÷amasaïgamarasamavàgamano 'cakùuùkamapràõamasukhama(gotra)màtramanantaramabàhyaü na tada÷nàti ki¤cana' ityakùarasyàsthålatvàdi÷ravaõàt /
nacaitadbrahmaõaþ sambhavati /
asthålatvàdipadairhi sthålatvàdiviparãtam aõutvàdyabhidhànaü và syàt /
sthålatvàdinivçttimàtraparyavasànaü và /

àdye parasparavirodhaþ /
asthålamityanena hyaõuparimàõaü vaktavyam /
anaõvityanena ca mahattvam /
nacobhayamekatra yujyate /
parasparaparihàreõaiva vçttidar÷anàt /
evamahrasvamadãrghamityatràpi virodho draùñavyaþ /
nacaikaparimàõopetamevotkçùñàpekùayàõu mahaddãrghaü hrasvaü cetyucyata ityà÷rayaõena virodhaparihàraþ /
ghañàditulyatvenàvaktavyatvàt /
utkçùñàpakçùñaparimàõadravyàntaràbhàvàcca /
dvitãye tu niþsvabhàvaü brahmetyàpannam /
tathàca"sarvatra prasiddhopade÷àt /
attà caràcaragrahaõàt /
råpopanyàsàcca' ityuktavirodhaþ syàditi /

tatra tàvatprathamapakùamabhyupetya ca÷abdasåcitaü parihàramàha- ata iti //


#<anyabhàvavyàvçtte÷ ca  | BBs_1,3.12 |>#

%<ato viruddhavad bhàtamapi vyàkhyàya tattvataþ  /
yojanãyaü harau vàkyaü viruddhairlakùaõairyutam  // MAnuv_1,3.3 //
brahmaiva ...  // MAnuv_1,3.4a //>%



*4,18f.*


NYâYASUDHâ:
yato brahma viruddhairlakùaõairyutameva ato, viruddhavatuuktobhayavidhaviruddhàrthapratipàdakamiva, bhàtaüupratãtamapi vàkyaü tattvato vyàkhyàya harau yojanãyam yojayituü ÷akyamiti yojanà /
yato 'mbaràntadhçtyàdinàkùarasya viùõutvaü ni÷citamato viruddhavadbhàtamapi vàkyaü tattvato vyàkhyàya harau yojayitavyamiti và /
kathaü tattvato vyàkhyànamityapekùàyàü viruddhairiti sambaddhayate /
athavà ata ityasya pårvatra sambandhaþ /
yataþ sukhàdhiko 'to bhåmà viùõuri(viùõurato bhåme0ti /
viruddhavaditi pratij¤àyàü viruddhairiti hetutayà sambaddhayate /


*4,19*

etaduktaü bhavati /
nàkùarasya brahmatve 'sthålamityadivàkyasyànavakà÷aþ /
asthålàdipadaistadviparãtàõutvàdyabhidhànamiti vyàkhyànasyàïgãkàràt /
nacaivaü sati parasparavirodha iti vàcyam /
viruddhadharmàõàü brahmaõyavasthànasya ÷rutyàdisiddhatvàditi /


*4,25*

viruddhairlakùaõairyutaü brahmetyuktam /
me màtà vandhyetivadvayàhatatvàt /
yadi hi mahattvàõutvàdãni viruddhàni /
kathaü tarhi tairyutamekaü syàt /
virodhasya sahànavasthànàtmakatvàt /
yadi caikaü tairyutaü kathaü tarhi tàni viruddhàni syuþ /
sahàvasthànasyàvirodharåpatvàdityà÷aïkayoktaü vivçõoti- tànãti //

%<... tàni liïgàni tadanyatra tvasantyapi  /
avirodhena govinde santyasthålàdikàni ca  // MAnuv_1,3.4 //>%


NYâYASUDHâ:
viruddhairlakùaõairyuktaü brahmetyanenaitadasmàbhirabhipretam /
tànyasthålàdikàni aõutvamahattvàdikàni liïgàni tasmàdbrahmaõo 'nyatra sahàsantyapi govinde 'virodhenaiva sahaiveti yàvat santãti /
na punarvirodhamabhyupetyaikatràvasthànamucyate yena vyàghàtaþ syàt ityavadhàraõàrthasya ca÷abdasyàtharþ /
govinda ityanena ya÷odàdipratyakùamapyatràrthe pramàõamiti såcayati /
ayamabhisandhiþ /
aõutvamahattvàdikaü brahmaõi kiü pramàõàbhàvànnàbhyupeyam /
kiüvà viruddhatvàt /
nàdyaþ /
"aõoraõãyàn' ityàdyàgamasyobhayakàryadar÷anànumànasyodàhçtapratyakùasya ca tatra pramàõatvàt /
dvitãye 'pi kiü virodhaþ pramàõenàtha parasparam /
na prathamaþ /
viparãtapramàõàdar÷anàt /
dravyatvàdeståktapramàõaviruddhatvena kàlàtyayàpadiùñatvàt /


*4,28*

ki¤càkà÷asya paramàõusaüyogaþ kimàkà÷aikade÷e vartate, utàkà÷a eva /
àdye kimekade÷o nàmàvayavaþ, prade÷abhedo và /
nàdyaþ /
anabhyupagamàt /
dvitãye kimasàvàkà÷asvaråpamevàthàrthàntaram /
àdyo 'ntye 'ntarbhavati /
dvitãyo 'pyabhyupagamaviruddhaþ /
aupàdhikàïgãkàre tvàtmà÷rayàdikam /
na dvitãyaþ /
bherãsaüyogasyàpi tathàtvàpatteþ /
tathàca sarvatra ÷abdopalabdhiprasaïgàt /
ataþ paramàõusaüyogàrthamàkà÷o 'õurabhyupagantavya iti vyabhicàra÷ca /
na dvitãyaþ /
parasparavirodhàdanyatra sarvatra /
sa hi sarvatra sahànavasthànadar÷anàdvà kalpanãyaþ /
uta kvacit /
kiü và vimatipadàdanyatra sarvatra /
nàdyaþ /
brahmaõi ÷rutyàdinà sahàvasthànasya dar÷anàt /
na dvitãyaþ /
àkà÷amanasoþ parasparaparihàreõa vartamànayorapi bhåtatvamårtatvayorvirodhàbhàvàt /
anyathà pçthivyàdau tadubhayaü na syàt /
na tçtãyaþ /
nityatvaj¤ànatvayora÷arãratvakartçtvayo÷cànyatra sarvatra sahànavasthitayorã÷varabuddhàvã÷vare ca samàve÷àbhàvaprasaïgàt /



*4,31f.*

ki¤ca /
saüyogàdãnàü prade÷avçttitvamaïgãkurvatà na tàvatprade÷avçttitvamavayavavçttitvamaïgãkartumucitam /
àkà÷àdãnàü tadabhàvàt /
anyadharmasyànyavçttitvàbhyupagame 'tiprasaïgàcca /
kintu svàtyantàbhàvasamànàdhikaraõatvameva vaktavyam /
tathàca bhàvàbhàvayoranyatra sarvatra sahànavasthitaü kathaü virodho na bhavet /
dar÷anàditi cetsamaü prakçte 'pi /
tasmàdanyatra sarvatra sahànavasthitaü kathaü nàma sahàvatiùñhata ityevaü pra÷namàtramava÷iùyate /
tatra vastusvabhàva eva tàdç÷a iti parihàraþ /
na caivamatiprasaïgaþ /
pramàõabhàvàbhàvàbhyàü tadvyudàsàt /
evaü sati vàkyavyavasthà na kvàpyà÷rayaõãyeti cenna /
pramàõasvaråpàvadhàraõe tvevametadityaïgãkàràt /
ata eva na mãmàüsàvaiyarthyamiti /


*4,34*

evaü tàvadasthålàdipadànàmaõutvàdyabhidhàyakatvapakùamupàdàya ÷ruterbrahmaviùayatvamupapàditam /
idànãü sthålatvàdinivçttiparatve 'pi na dàùa ityevaüparatayà såtraü vyàcaùñe- anyeti //

%<anyavastusvabhàvànàü sthaulyàdãnàmapàkçtim  /
nàràyaõe ÷rutirvakti natu tasyàsvabhàvatàm  // MAnuv_1,3.5 //>%


*4,34f.*


NYâYASUDHâ:
brahmaõo 'nyàni vaståni ghañàdãni /
tatsvabhàvabhåtàni yàni sthaulyàdãni jaóàni paratantràõi kàryàõi vinà÷avantyaõutvàdibhiþ sahànavasthitàni ca /
tathàvidhànàü sthaulyàdãnàmabhàvaü nàràyaõe"asthålamanaõuþ' ityàdi÷rutirvakti /
natu tasya niþsvabhàvatvaü yenoktavirodhaþ syàdityarthaþ /
kuta evaü ÷ruterarthasaïkocaþ kriyate /
niþsvabhàvatvamevàrthaþ kiü na syàdityata àha- sarvadharmeti //


*4,35*

%<sarvadharmà sarvanàmà sarvakarmà guõàþ ÷rutàþ  /
doùàþ ÷rutà÷ca netyàdyà pramàõaü ÷rutiratra ca  // MAnuv_1,3.6 //>%


NYâYASUDHâ:
atra parame÷varasya sasvabhàvatve na kevalamatra kiü nàma pårvoktàõutvamahàttvàdau cetyarthaþ /
ihàcchàyamatama ityàderasaïkucitavçttitvameva j¤eyam /
bahupadaviùañatvàdidaü vyàkhyànaü sva÷abdena vidhàya såtrakàraþ, katipayapadaviùayaü pårvavyàkhyànaü ca÷abdena samuccitavàniti /



*4,37*


___________________________________________________________________________



[======= JNys_1,2.VII: vàmanàdhikaraõam =======]


ataþparàõi såtràõi bhàùya eva spaùñàrthànãti na tatra vaktavyamasti /
paramàkhyavidyàvyàkhyàü karomãti ca pratij¤àtam /
tadubhayasiddhayarthametatpàdàdhikaraõaviùayapårvapakùasiddhàntanyàyàn saïgraheõa dar÷ayati- liïgamiti //

%<liïgaü sàdhàraõaü ÷abdau sthànaü liïgamanugrahaþ  /
punaþ ÷abdà liïga÷abdau vicàryà dvisthità iha  // MAnuv_1,3.7 //
bàhulyaü liïga÷abdànàmanukti÷ca viruddhatà  /
adçùñiranvayàbhàvo viparãta÷rutibhramaþ  // MAnuv_1,3.8 //
liïgàvakà÷aràhityabhramastàdçg dvayaü tathà  /
bahutàdçktavamuktasya virodho 'rthàt tathà gatiþ  /
samastametadityatra pårvapakùeùu yuktayaþ  // MAnuv_1,3.9 //
ta eva balavantastu gatyantaravivarjitàþ  /
siddhàntayuktayo j¤eyà dç÷yante tà÷ca sarva÷aþ  // MAnuv_1,3.10 //>%


NYâYASUDHâ:
etacca nyàyavivaraõe svayamevàcàryeõa vyàkhyàtamiti tatraivàvagantavyam /



*4,40*

såtrasåcitànsiddhàntanyàyànabhidhàya sàkùàduktànapyàha- mukteti //

%<muktopasçpyatà pràõàdàdhikyaü sarvatastathà  /
vailakùaõyaü svabhàvasya prekùàpårvakriyà tathà  // MAnuv_1,3.11 //
arasya õyasya ce÷atvaü såryàdyanukçtistathà  /
vàmanàkhyà sarvakampastacchabdànanyasiddhatà  // MAnuv_1,3.12 //
anàmaråpatà bhedasyopajãvyapramàõatà  /
sarvai÷varyàdikàdyàstà vede÷ena pradar÷itàþ  // MAnuv_1,3.13 //>%


NYâYASUDHâ:
ata eva pårvaü dç÷yanta ityuktvàtra pradar÷ità ityuktam /
sarvatastathà ityetatpårveõottareõa ca sambaddhayate /
pràõàdàdhikyaü tathà sarvata àdhikyamiti /
svabhàvasya sarvato vailakùaõyaü tathàmbaràntadhçtyàdãti /
prekùàpårvakriyà tatheti tathà÷abda uttaratra sambadhyate /
tenàpahatapàpmatvàdãnàü grahaõam /
såryàdyanukçtistathà sarvaprakà÷akatvam /
tacchabdànanyasiddhateti jyotiþ÷abdasyànyatràsambhava ityarthaþ /
upajãvyaü pramàõaü yasyàsau tathoktastasya bhàva upajãvyapramàõatà /
tà iti siddhàntayuktayaþ /


*4,42*

nanvatra pàde caturda÷àdhikaraõàni bhàùyàdavagamyante /
viùayàþ pårvapakùanyàyàþ siddhàntanyàyà÷càtra dvàda÷aivoktàþ na ca viùayàdinà vinàdhikaraõaü sambhavati /
tatkathametaditi cet /
ittham /
"taduparyapi bàdaràyaõaþ sambhavàt'"÷ugasya tadanàdara÷ravaõàttadàdravaõàtsåcyate hi' ityetadadhikaraõadvayaü na samanvayasamarthanàrtham /
kiü nàma devàdãnàü vedavidyàdhikàrasamarthanàrthamàdyam /
dvitãyaü tu traivarõikavyatiriktànàü tadabhàvasamarthanàtharmityetajj¤àpayitumetadadhikaraõadvayaviùayaviùayàdyanuktiþ /
anyathà tatràpi samanvayasambandhànveùaõena ÷iùyàõàü vçthà prayàsaþ prasajyeta /


*4,44*

nanvetaddvayamatra na vicàraõãyam /
asaïgatatvàt /
tathàhi /
saïgatistàvaddvividhà bhavati /
antarbhàvalakùaõà'nantaryalakùaõà ca /
tatràdyà tàvadanayoradhikaraõayorna sambhavati /
samanvayalakùaõe prathamàdhyàye 'nantarbhàvasya bhavadbhirevoktatvàt /
adhyàyànantarbhåtayo÷ca pàdàntarbhàvàsambhavàt /
uttaràpi ùoóhà bhavati /
prasaïgopodghàtàvasarapràptikàraõakàryatvaikakàryatvabhedàt /
tatra na tàvatprathamàtràsti /
smàrakàbhàvàt /
na dvitãyà /
vinaiva tena prakçtasiddheþ /
na tçtãyà /
samanvaya÷eùeõàvaruddhatvàt /
na caturthã /
uttaraü prabandhaü prati kàraõatvànupalambhàt /
na pa¤camã /
pårvaprabandhakàryatvàdar÷anàt /
nàpi ùaùñhã /
pårveõànenottareõa caikasyàjananàt /
tasmàdidaü nehàvakà÷amarhatãtyata àha- adhikàra÷ceti //

%<adhikàra÷ca taddhàniþ prasaïgàdeva cintitau  // MAnuv_1,3.14ab //>%


NYâYASUDHâ:
antarbhàvalakùaõasaïgatyabhàve 'pi devànàü vedavidyàdhikàraþ tadabhàvaþ ÷ådràdãnàmatra prasaïgàdeva cintitau /
prasaïga÷ca manuùyàdhikàratvàditi pårvasåtroktyopodbalita iti bhàvaþ /
naca prasaktànuprasaktavicantane 'tiprasaïgaþ /
prayojanabhàvàbhàvàbhyàü vyavasthànàt /
prakçte ca"vi÷vedevà upàsate' ityuktopapannatvàdikaü prayojanamasti /



*4,50*

nanu cintitàviti katham /
vipratiùedhe paraü kàryamiti strãliïgena bhàvyam /
maivam /
itàmau viùayàvityadhyàhàram /



*4,58*

___________________________________________________________________________



[======= JNys_1,3.VIII: devatvàdhikaraõam =======]


atra devànàü vedavidyàdhikàràkùepàrthaü såtradvayam"madhvàdiùvasambhavàdanadhikàraü jaiminiþ'"jyotiùi bhàvàcca' iti /
tasyàrthaþ /
na devà vaidikopàsanàdàvadhikriyante /
tànprati vaidikavidherabhàvàt /
"àtmànamupàsãta' ityàdividhireva tànviùayãkarotãti cenna /
vikalpànupapatteþ /
tathàhi /
kiü teùàü sarvavedoktopàsanàdàvadhikàraþ /
kiü và kvacit /
nàdyaþ /
sarvatra teùàü niyojyatvàbhàvàt /
tatsàdhyaphalakàmo hi tatra niyujyate /
phalaü ca taducyate /
yadapràptamananuùñhitasàdhanaü ca /
naca sarvopàsanàdiphale devànàü kàmaþ sambhavati /
madhvàdyupàsanànàü devatàpadapràptiphalatvàt /
tasya ca taiþ pràptatvàt /
sarvaj¤atvenopàsanàsàdhyaj¤ànasyàpi nityasiddhatvàt /
ata eva na dvitãyaþ /
ki¤ca jaiminirapyevaü manyata iti /


*4,59*

evamavàntaraphalasya paramaprayojanasya ca padàdeþ pràptatvena vidherasambhavàjjaiminivacanàcca devànàmanadhikàra iti pràpte tatpratividhànàrthaü såtram /
oü bhàvaü tu bàdaràyaõo 'sti hãti oü //

%<tatphalàya vidhiþ siddhe copàsàyà niràkçtaþ  // MAnuv_1,3.14cd //
yato jaimininànyàrthamasiddhe 'rthe vidhistathà  /
vidyàdhiràjasya matamavirodhastayostataþ  // MAnuv_1,3.15 //>%


NYâYASUDHâ:
tatra yatpårvapakùiõodàhçtaü jaiminivacanaü tasya parihàro nàsti /
tatkiü bhagavanmataviruddhatvenàpramàõameva pratipattavyamiti /
maivam /
bhinnaviùayatvena virodhàbhàvàdityàha- tatphalàyeti //

taditi "vasånàmevaiko bhåtvà' ityàdi÷rutiprasiddhaü paràmç÷ati /
siddhe j¤àte brahmasvaråpe, viùayasaptamãyam /
upàsàyà vidhiriti sambandhaþ /
anyàrthaü phalàntaràrtham /
tathà asiddhe 'rthe vidhirupàsàyà ityatràpyanuvartate /
atreti÷abdàdhyàhàreõa matamiti yojyam /
tayomartayoþ /



*4,61*

nanu kiü tadanyaphalaü kathaü ca sarvaj¤ànàmasiddho 'tharþ /
yena devànàmapyupàsanàvidhànopapattirityata àha- mokùa iti //

%<mokùe phalavi÷eùo 'sti naca sarvaü prakà÷ate  /
sarvadà tena devànàmapi yuktà hyupàsanà  // MAnuv_1,3.16 //>%


NYâYASUDHâ:
yacca prakà÷ate, na tatsarvadà /
tena tadubhayàrtham /
hi÷abdo yasmàdityarthe /
nanu sarvaj¤ànàü sarvaü na prakà÷ata iti vipratiùiddham /
maivam /
parame÷varavyatiriktànàü sarvaj¤atvàsiddherityàha- nityamiti //

%<nityaü vçddhikùayàpetaü viùõoþ pårõaü tu vedanam  /
spaùñàtispaùñavi÷adaü brahmaõo '÷eùavastugam  // MAnuv_1,3.17 //
anyeùàü krama÷o j¤ànaü mitavastugataü sadà  // MAnuv_1,3.18ab //>%



*4,62*


NYâYASUDHâ:
pårõam a÷eùàrthaviùayam /
tu÷abdo 'vadhàraõe, viùõoreveti sambadhyate /
spaùñàtispaùñaviùayamiti /
nirati÷ayaspaùñamityarthaþ /
nanu spaùñatà nàma j¤ànasya vi÷eùaviùayatà /
sà ca pårõamityanenaiva gatà /
maivam /
aparokùatvàdivatspaùñatàyà viùayànapekùaj¤ànadharmatvàïgãkàràt /
tasya cànubhavasiddhatvàt /
brahmaõo hiraõyagarbhasya /
a÷eùavastugaü parabrahmàtiriktà÷eùavastuviùayam /
atràpyeveti sambaddhayate /
natu sarvàrthaviùayatvàdyuktavi÷eùaõopetamityarthaþ /
atra brahmasaüvedanasya pçthaguktiþ kaimutyàrtham /
viùõusaüvedanoktistu sarvaviùayatvasya viùõuj¤ànalakùaõatvenetareùàü tadasambhàvitamiti såcayitum /
mitavastugataü parame÷varàtiriktakatipayàrthaviùayam /
etena bhàvamiti såtraü vyàkhyàtaü bhavati /
atra ca"yàvatsevà' ityàdibhàùyodàhçtaü vacanaü pramàõamiti /

nanu jaiminibhagavanmatayoravirodha iti na yuktam /
jaiminirhi ÷rutaphalàdyatiriktaü phalàdikaü vidyànàmastãti và manyate nàstãti và /
àdye kathamanadhikàraü bråyàt /
dvitãye tu kathaü na virodha iti cenna /
bhagavataþ såtrakàrasyà÷eùavi÷eùaj¤atvena vi÷adaü vacanam /
jaiministu sàmànyavedã phalàntaràdikamajànanna niràkuvarnyathà÷rutamaïgãkçtyànadhikàramuktavànityavirodhopapatterityàha- ityàdaya iti //

%<ityàdayo vi÷eùàstu sadà vidyàpaterhçdi  // MAnuv_1,3.18cd //
jaiminyàdyàstu sàmànyavettçtvàt tat tathàvadan  /
vidye÷amatametasmànnaiva sadbhirviruddhayate  // MAnuv_1,3.19 //>%


NYâYASUDHâ:
mokùa ityuktaparàmar÷àrtha iti÷abdaþ /
tu÷abdo vidyàpatestu iti yojyaþ /
hçdi vartante /
tasmàdasau vi÷adamavàdãditi ÷eùaþ /
tata devatànadhikàràdikam /
tatheti /
saümugdhamityarthaþ /
asyàpyupapàdanàya nityamityàdipåvarvàkyamanusandheyam /
vidye÷etyupasaühàraþ /
ayaü nyàyo 'nyatràpyanusandheya iti j¤àpayitumityàdaya itrata jaiminyàdyà iti sadbhiriti coktamiti /

 //  iti ÷rãmatpårõapramatibhagavatpàdasukçteranuvyàkhyànasya praguõajayatãrthàkhyayatinà /
kçtàyàü ñãkàyàü viùamapadavàkyàrthavivçtau tçtãyaþ pàdo 'yaü prathamaviùaye paryavasitaþ /

 //  iti ÷rãmannyàsudhàyàü prathamàdhyàyasya tçtãyaþ pàdaþ //



*************************************************************************************************



Adhyaya 1, Pada 4




[======= JNys_1,4.I: ànumànikàdhikaraõam =======]


*4,67*
 //  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü ànumànikàdhikaraõam //


anyatraiva prasiddha÷abdasamanvayapratipàdanaü pàdàrtha iti bhàùyàtpari÷eùàdvà siddham /
anyatra prasiddhebhyo 'nyatraiva prasiddhànàü viveka÷ca bhàùya evopapàdita iti nehocyate /

oü ànumànikamapyekeùàmiti cenna ÷arãraråpakavinyastagçhãterdar÷ayati ca oü //

#<ànumànikam apy ekeùàm iti cen na ÷arãra-råpaka-vinyasta-gçhãter dar÷ayati ca  | BBs_1,4.1 |>#


NYâYASUDHâ:
atra"mahataþ paramavyaktamavyaktàtpuruùaþ paraþ' iti vàkyamudàhçtya, avyakta÷abdaü paraü brahmaivetyupapàditam /
tatra yaduktaü pårvapakùiõà"avyaktaü cetparaü brahma tadà tasya puruùàdavaratvaü pràpnoti /
naca tadyuktam /
sakala÷rutyàdivirodhàt' iti /
tatparihàràrthaü såtram 

tadadhãnatvàdarthavaditi /

#<tadadhãnatvàd arthavat  | BBs_1,4.3 |>#

tasyàrthaü vivçõoti- duþkhãti //

%<duþkhibaddhàvaràdyàstu tadadhãnatvahetutaþ  /
÷abdà brahmaõi vartante ...  // MAnuv_1,4.1a-c //>%


NYâYASUDHâ:
avyaktagrahaõamupalakùaõam /
yatra vàkye sarve÷varatvavirodhi duþkhitvàdikaü pratãyate"jãvà eva tu duþkhinaþ',"yonimanye prapadyante' ityàdau, tasya sarvasyàpi samanvayo 'tra pratipàdyata ityato duþkhyàdagrahaõam /
nàvyaktàdi÷abdànàü brahmaparatve 'pyavaratvàdipràptyà sarvamànavirodho 'sti /
yataþ svasminnavaratvàdyabhàve 'pi tadvatàü pradhànàdãnàü brahmàdhãnatvena hetunà duþkhã,baddhaþ,avaraþ, ityàdyà api ÷abdà brahmaõi vartanta ityaïgãkçtam /
etaduktaü bhavati /
duþkhyàdi÷abdabalàdeva hi duþkhitvàdipràptiþ /
tata÷ca pramàõavirodho vàcyaþ /
naca duþkhyàdi÷abdo niyamena duþkhàdisamavàyasya vàcakaþ /
kintu tadasyàstãti tatsambandhamàtrasya /
sambandha÷ca samavàya iva svàmyamapi bhavati /
"tatra niraniùyo niravadyaþ'"nàmàni sarvàõi yamàvi÷anti' iti niravakà÷a÷rutidvayànyathànupapattyà duþkhàdiniyantçtvena duþkhyàdi÷abdapravçttirityaïgãkàre kànupapattiriti /


*4,71*

bhavatvevaü taddhitànteùu gatiþ /
kçdanteùu baddhàdi÷abdeùu råóheùu càvaràdi÷abdeùu katham /
ittham /
baddha÷abdasya bandhaü prati karmatvaü pravçttinimittam /
tadyasyàsti tatra sa ÷abdo vartate /
yasyàstãti ca sambandhamàtramucyate /
sambandhavi÷eùe pramàõàbhàvàt /
evaü kàrakàntaravàciùvapi draùñavyam /
avaràdi÷abdà api avaratvàdinimittàdhãnapravçttaya evameva yojyàþ /
ki¤ca"pràtipadikàddhàtvarthaþ' iti õyantebhyaþ pacàdyaci vihite sulabhaivàvaràdi÷abdapravçttiþ /
syàdeùà vyàkhyà, yatra ÷abdato 'varatvàdipratãtiþ /
yatra punaþ"avyaktàtpuruùaþ para ityàdàvarthàdavatvàdipràptistatra katham /
nahi ÷abdavadupapattirvyàkhyànamarhati /
ucyate /
avyaktàditi pa¤camyà hi puruùagataü paratvaü prati avyaktasyàvadhitvamastãtyetàvadeva labhyate /
naca"tadasyàsti' ityanena samavàya eva pràpnotãti niyamo 'sti /
tatsvàmitvenàpyupapatteþ /
tata÷ca yadgataü paratvaü prati avadhitvaü tasyàvaratvamarthàdàpadyatàm /
paragataü tu yatsvàmikaü tasyàvaratvàdikaü prati svàmyamevàrthàdàpadyata iti na ka÷cidvirodhaþ /


*4,76*

syàdetat /
yadyapi tadasyàstãti sambandhasàmànyaü duþkhyàdi÷abdapravçttinimittamucyate /
tathàpi samavàyàdireva na svàmitvam /
prayogànusàritvàtkçttaddhitasamàsànàm /
prayoga÷ca samavàyàdinimitta eva dç÷yate /
na svàmitvanimittaþ /
ata eva"tadasyàstyasminniti matub' itãtikaraõo vivikùitàrtho nibaddhaþ /
tasmànna tadadhãnatvahetuto duþkhyàdi÷abdànàü brahmaõi pravçttiþ ityato 'sti tadadhãnatvanimitto 'pi prayoga ityàha- ràj¤ãti //

%<... ràj¤i yadvat paràjayaþ  // MAnuv_1,4.1d //>%


NYâYASUDHâ:
bhçtyasamavetasya paràjayasya ràjàdhãnatvena yathà ràj¤i paràjayaþ paràjayanimittakaþ paràjayãti÷abdo vartate paràjayã bhadrasena iti tathetyarthaþ /

ki¤ca svàmyasambandhena matubarthàpravçttau gomàndevadatta ityàdikamapi na syàt /


*4,78*

etadeva vivçõoti- svàtantryamiti //

%<svàtantryaü tadgatatvaü ca ÷abdavçtterhi kàraõam  // MAnuv_1,4.2ab //>%


NYâYASUDHâ:
yasmàt pravçttinimittànàü duþkhàdãnàü tadgatatvamiva paragateùu svàtantryamapi duþkhyàdi÷abdapravçtteþ kàraõam /
anu÷àsanaprayogayorubhayatra sàmyàt /
tasmàdduþkhyàdi÷abdà api uktàrthàpattibalàttadadhãnatvahetuto brahmaõi vartanta iti sambandhaþ /


*4,79*

astu svàtantryamapi ÷abdapravçttinimittam /
kiü tvamukhyameva /
tatra prayogasyàpracuratvàt /
prayogapràcuryàttadgatatvameva mukhyam /
tathàca duþkhyàdi÷abdànàü jãvàdiùveva mukhyatvàdbrahmaõyamukhyatvàt"tattu samanvayàt' ityanupapannamityata àha- svàtantryamiti //

%<svàtantryaü tatra mukhyaü syàt ...  // MAnuv_1,4.2c //>%


NYâYASUDHâ:
tatra svàtantryatadgatatvayormadhye svàtantryameva mukhyaü ÷abdapravçttinimittaü syàt /
natu tadgatatvamityarthaþ /


*4,80*

svàtantryamapi ÷abdapravçttikàraõamiti mukhyamiti ca krameõa pratij¤àtam /
tatkrameõaivopapipàdayiùuþ svàtantryasya kàraõatvànabhyupagame bàdakamàha- kuta iti //

%<... kuto ràj¤i jayo 'nyathà  // MAnuv_1,4.2d //>%


NYâYASUDHâ:
anyathà svàtantryasya ÷abdapravçttikàraõatvàbhàve, ràj¤i jayo jayanimittako jayi÷abdaþ kutaþ /
katham /
svadhàmopaviùye ràj¤i jayaþ kutaþ, na kuto 'pi yataþ, ityarthaþ /
jayasya ràjagatatvàbhàvàtsvàtantryamapi yadi ÷abdapravçttinimittaü na syàt tadà nimittàbhàvàdràj¤i jayi÷abdapravçttirna syàt /
na caivam /
tasmàtsvàtantryamapi kàraõamaïgãkaraõãyamiti /
lakùaõayà prayogo 'stviti cenna /
tadasyàstãti nimittasàmyàt /
anyathà vaiparãtyasyàpyàpàtàt /
paràjayasya prakçtatve 'pi jayagrahaõaü vyàptyartham /


*4,82*

svàtantryasya mukhyakàraõatvamupapàdayati- na hãti //

%<nahi bhçtyasya vijayi÷abdastàvat prayujyate  /
yàvad ràj¤yanyagatve 'pi svàtantryàbhàsamàtrataþ  // MAnuv_1,4.3 //>%


NYâYASUDHâ:
hi÷abdo yasmàdityarthe /
tàvadyàvaditi kriyàvi÷eùaõe /
jayasyànyagatve 'pi bhçtyagatatve 'pi taü jayaü prati svàtantryàbhàsamàtreõa ràj¤i vijayi÷abdo yàvatprayujyate tàvajjayàdhikaraõasyàpi bhçtyasya sambandhitayà na prayujyate yasmàttasmàtsvàtantryaü tatra mukhyaü syàditi sambandhaþ /
svàtantryàditi vaktavye svàtantryàbhàsamàtrata iti vacanaü kimutànupacaritasvàtantrye paramàtmanãti kaimutyadyotanàrtham /
bhçtyàj¤ànanimittaü ràj¤i prayogapràcuryamiti cenna /
bhçtyaj¤àne 'pi tadupalambhàt /
nanu prayogapràcuryaü na mukhyatàhetuþ /
aj¤àtamukhyalàkùaõikàdiprayogeùvapi dar÷anàditi cet /
satyam /
prayogapràcuryàttadgatatvameva mukhyam /
svàtantryaü tu tadapràcuryàdamukhyamiti pareõa paryanuyukte 'siddhiranenàbhidhãyate /
natu prayogapràcuryeõa mukhyatà sàdhyate /
yena vyabhicàracodanà saïgatà syàt /
yadyapyatra prayogapràcuryasya mukhyàj¤ànanimittatvàdinànyathàsiddhirvyabhicàro và ÷akyate vaktum /
tathàpi"jagadvàcitvàt' iti såtradi÷à ÷iùyaireva j¤àtuü ÷akyata ityasiddhirevoktà /
kutastarhi mukhyatàsiddhiriti cet /


*4,86f.*

nanu yadi svàsyaü pravçttinimittaü syàttadà bhçtye baddhe mçte và, ràjà baddho ràjà mçta iti prayogaþ syàt /
na caivamasti /
tena jànãmo na svàmyaü pravçttinimittamiti /
naca vàcyaü prayoge sati nimittànusaraõam /
natu nimittamastãti prayoga iti /
amukhyaprayogaviùayatvàdasya nyàyasya /
tatra hi nimittaü na sàmagrã /
kintu tadekade÷aþ /
mukhyaprayoge tu nimittameva sàmagrã /
nahi siüha÷abdasya ÷àrdåle prayogàbhàvavat upagorapatye 'pyaupagava÷abdaprayogàbhàvo bhavatãti /
atra vaktavyam /
ko 'yaü prayogo nàma /
kiü ÷abda÷aktiþ prayogamålaü vyàkaraõamiti yathà /
kiü voccàraõam /
nàdyaþ prasaïgasyeùñatvàt /
viparyayaparyavasàne càsiddheþ /
dvitãye tvanyathàsiddhamàha- bhçtyeti //


*4,87*

%<bhçtyabandhàdikaü ràj¤i ràj¤o bandhàdiyogyataþ  /
kàraõaü saü÷ayasya syàditi naiva prayujyate  // MAnuv_1,4.4 //>%


NYâYASUDHâ:
ràjàdhãnabhçtyabandhàdikaü vivakùitvà ràj¤i ràjà baddho mçta ityàdivàkyaü na prayujyate /
kiü kàraõam /
sa prayoga saü÷ayasya kàraõaü syàdityeva /
natu svàtantryasya akàraõatvàt /
kutaþ saü÷ayasya kàraõam /
ràj¤o 'pi bandhàdiyogyatvàt /
idamuktaü bhavati /
bhavatyeva svàtantryaü ÷abdapravçttinimittaü, prayogabhàvastu pratibandhakanimittaþ /
ràjà baddho mçta iti prayoge hi saü÷ayo vyutpannasya syàt /
kiü ràjàdhãnasya bhçtyasya baddhatvàdinaivamucyate /
kiü và ràj¤a eva baddhatvàdineti /
àkàïkùàsannidhiyogyatànàmubhayatra sadbhàvenàrthadvayapratãteravarjanãyatvàt /
naca saü÷ayo mà bhådityevaü nivçttaþ prayogàkàraõatvaü svàtantryasya gamayati /
nahi maõimantràdipratibaddho 'gnirnàdhàkùãditi na tatkàraõamiti /


*4,90*

na saü÷ayakàraõatvamàtraü prayogapratibandhakam /
vyàkhyànataþ saü÷ayanivçttisambhavàt /
yathoktam /
"vyàkhyànato vi÷eùapratipattinar hi sandehàdalakùaõam' iti /
anyathà ràjà jayãtyapi prayogo na syàt /

tatràpyuktavidhayà saü÷ayàvatàràdityata àha- amaïgalatavàditi //

%<amaïgalatvàcchabdànàü ràj¤o yogàdamaïgale  /
apriyatvàttu ÷abdasya syàt prayoganivartanam  // MAnuv_1,4.5 //>%


NYâYASUDHâ:
tu÷abdo 'vadhàraõe /
÷abdasyeti jàtyekavacanam /
ràj¤o bandhanàdàvamaïgale yogàdyogyatàsadbhàvàt /
àkàïkùàde÷ca sphuñatvàdràjà baddha ityàdipadànàü pàkùikaràjabandhàdyamaïgalapratãtijanakatvasambhavàt /
ràj¤o 'maïgalàbhidhànasya ca ràjatatpuruùàprãtihetutvàdeva ÷abdasya prayoganivartanaü syàt /
ayamabhisandhiþ /
na kevalaü saü÷ayapràpteþ prayogàbhàvaþ /
kintu saü÷ayanimittàprãtihetukànartha÷aïkayaiva /
na punaþ svàtantryasyàkàraõatvàditi /
tarhi ràjà paràjayãtyapi na prayoktavyamiti cet /
bhçtyadvàraiva ràjà vijayate paràjayate ceti prasiddhatayà saü÷ayànutpàdàt /


*4,93*

nanvasti tàvad ràjà baddha ityàdiprayogàbhàvaþ /
sa tu svàmyasyàkàraõatvànna bhavati /
kiü tåktasaü÷ayapratibandhàditi kuto ni÷ceyam /
naca vàcyaü mà bhådayaü ni÷cayaþ /
prayogàbhàvasyànyathàsiddhi÷aïkàpi tarkànumàne ÷aknoti dåùayitumiti /
vàdino 'pi ni÷cayasyàva÷yakatvàt /
anyathà svàtantryanimittakasamanvayànavadhàraõàpàtàdityata àha- guõàstviti //

%<guõàstu tàdç÷à yatra prayujyante 'khilà api  // MAnuv_1,4.6ab //>%


NYâYASUDHâ:
tàdç÷àþ svàmyanimittakàþ ÷abdàþ /
yatra yadi /
guõàþ ÷ubhàbhidhàyino natu pakùikamapyamaïgalaü pratyayàyayanti /
tatra tarhi /
te akhilà api prayujyante /
yathà jitaü ràj¤etyàdayaþ /
pràptàpràptavivekenànàrtha÷aïkaiva prayogàbhàvakàraõam, natu svàtantryasyànimittatvamiti ni÷cãyata iti bhàvaþ /
ata evoktamakhilà apãti /
nacàyaü niyamo 'sti /
nimittasadbhàve prayogo bhavatãti /
anantànàü hi ÷abdànàü lakùaõàni vyàkaraõakàrairuktàni /
naca teùàü prayogo dç÷yata iti sphuñatvànnoktam /
tadevaü svàtantryasya ÷abdapravçttihetutvaü mukhyatvaü ca siddhamityàha- påjyeùviti //


*4,94*

%<påjyeùveva vi÷eùeõa svàtantryaü mukhyakàraõam  // MAnuv_1,4.6cd //>%


NYâYASUDHâ:
yataþ påjyeùu svàmiùu jayiprabhçtayaþ ÷abdàþ prayujyante /
tena j¤àyate svàtantryaü ÷abdapravçttikàraõamiti /
yata÷ca påjyeùveva vi÷eùeõa pràcuryeõa prayujyante na bhçtyeùu /
tena ni÷cãyate svàtantryaü ÷abdapravçttau tadgatatvàdapi mukhyaü kàraõamiti /

#<Vyàsa>#-(1)


*4,97f.*

kimato yadyevamityata àha- ata iti //

%<tato doùàtidåratvàt saü÷ayasyàpyasambhavàt  /
doùàõàü viùõugatvasya pràj¤abuddhivyapekùayà  // MAnuv_1,4.7 //
svàtantryàrthamabhipretya doùa÷abdà÷ca viùõavi  // MAnuv_1,4.8ab //>%


NYâYASUDHâ:
yataþ svàtantryaü kàraõaü mukhyaü càtaþ svàtantryàrthamabhipretya duþkhibaddhàvaràdyà doùa÷abdà api viùõavi viùõau"jãvà eva tu duþkhinaþ' ityàdau prayujyanta iti sambandhaþ /
satyapi nimitte yathà ràjà baddha ityàdiprayogàbhàvastathà viùõurduþkhãtyàdiprayogàbhàvo 'pi kuto na bhavet atràpi pàkùikasya viùõuvaiùõavabhayasya pratibandhakatvasambhavàdityata uktam- doùeti //

niraniùyo niravadya ityàdi÷ruterviùõau doùàtidåratvani÷cayàt /
pràj¤abuddhivyapekùayà doùàõàü viùõugatvasya tadviùayasya saü÷ayasyàsambhavàt /
nimittasadbhàvàtpratibandhakàbhàvàdapãtyaperarthaþ /

etaduktaü bhavati /
satyapi nimitte vaidikaprayoganivçttirhi viùõuvaiùõavebhyo bhayàtsyàt /
tatkàraõaü ca tadaprãtiþ /
tatràpi heturviùõoranena doùitvamucyata iti saü÷ayaþ /
tasya ca nimittaü vàkyasyobhayàrthapratãtijanakatvam /
tasyàpyubhayatra yogyatàdisadbhàvaþ /
nacàsàvasti prakçte /
viùõurvaiùõavànàü parame÷varanirdoùatàni÷cayavattvena yogyatàdhyavasàyànupapatteþ /
anyathà jaradgavàdivàkye 'pi tatprasaïgàt /
yadyapi vàkyatàtparyàj¤e 'prãtisambhavastathàpi sadabhipràyavàkyaprayoganivçttau kimàyàtamiti /
etadapyuktam- pràj¤abuddhivyapekùayeti /
svasya paramavaidikatàkhyàpanàya viùõavãti vaidikaprayogaþ /



*4,100*

atra ÷rutisaümatimapyàha vàsudeveti /

%<vàsudeva÷ruti÷càha naiva viùõàvamaïgalam  // MAnuv_1,4.8cd //
maïgalàmaïgale 'nyatra tato nàmaïgalaü vadet  /
svàtantryàpekùayà viùõau doùo nàmaïgaloktitaþ  // MAnuv_1,4.9 //>%


NYâYASUDHâ:
àha etamarham iti ÷eùaþ /
yato naiva viùõau amaïgalaü duþkhàdikamasti /
tato yogyatàviraheõàrthàntarapratãtyabhàvàtsvàtantryàpekùayà viùõàvamaïgaloktito doùo'nartho nàsti /
tàsmàdduþkhyàdi÷abdà api viùõau vede prayujyanta iti ÷eùaþ /
anyatra tu ràjàdau yato maïgalàmaïgale saübhavato'to yogyatàsaübhavenàrthàntarapratibhàsanàtpàkùikànartha÷aïkayà tatràmaïgalaü ràjà baddha ityàdikaü na vadetyarthaþ /
ekasyaiva ÷abdasya kvaciddoùapratyàyakatvenànarthahetutvaü kvacittadabhàva ityetaddçùñàntena bodhayati bahubhuktvam iti /

%<bahubhuktavaü yathà doùo nçùu naiva harau kvacit  // MAnuv_1,4.10ab //>%


*4,100f.*


NYâYASUDHâ:
yathà bahubhugdevadatta ityukte bahubhogavàniti nindya÷ceti pratãyate /
asvargyaü càtibhojanam iti smçteþ /
ubhayasyàpi devadatte saübhavena yogyatvàt /
ata eva devadattàdbhãruõà naivaü prayujyate /
parame÷vare tu saüsàradharmàõàmatyantàsaübhàvànna /
kintu sarvasaühartçtvàdikameva pratãyata iti /
tatra tatprayogaþ /
dàrùñàntikamàha evam iti /

%<evaü duþkhyàdi÷abdà÷ca svàtantryàpekùayoditàþ  // MAnuv_1,4.10cd //
naiva doùà harau ...  // MAnuv_1,4.11a //>%


NYâYASUDHâ:
doùà doùahetavaþ /
prathamadçùñàntasyàpi dàrùñàntikamadhyàhàryam /
kathaü tarhi parame÷vare duþkhatvàdivedanamanarthahetutvenocyate'sanneva sa bhavatãtyàdàvityata àha tadgabudhyeti /

%<... tadgabuddhayoktà doùakàriõaþ  /
tasmàt te doùa÷abdà÷ca tatraiva guõavàcakàþ  // MAnuv_1,4.11 //>%


NYâYASUDHâ:
duþkhàdãnàü tadgatatvavikùayetyarthaþ /
tasmàditi ÷rutiþ svoktàrthamupasaüharati /
ato'vyaktàdi÷abdavàcyaþ paramàtmeti siddham /


 //  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü ànumànikàdhikaraõam //


___________________________________________________________________________


*4,103*


[======= JNys_1,4.II: jyotirupakramàdhikaraõam =======]



 //  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü jyotirupakramàdhikaraõam //

 //  oü jyotirupakramàttu tathà hyadhãyata eke oü //

#<jyotirupakramà tu tathà hy adhãyata eke  | BBs_1,4.9 |>#

jyotiùyomena svargakàmo yajeta /
vasanta vasante jyotiùà yajetetyàdikarmakàõóagate vàkye sandehaþ kimetat brahmaõi samanvetyuta neti /
neti pårvaþ pakùaþ /
tathàhi /
kimatra vàkyàrtho brahma kiüvà padàrthaþ /
nàdyaþ /
jyotiùyomakatarvyatàdervàkyàrthatayà pratãteþ /
na dvitãyaþ /
padàni hi amåni kiü råóhyà brahmavàcãni kiüvà yogena /
àdye 'pi kiü prasiddhavasantàdyàtmakatvena tatpadànàü brahmaõi råóhirà÷rãyate uta pçthageva /
nàdyaþ /
teùàü jaóatvàniyatvàdinà brahmaõo 'pi dåùaõaprasaïgàt /
na dvitãyaþ /
anekàrthatàsvãkàrasyànyàyyatvàt /
na hã÷vare vasantàdi÷abdànàü råóhiþ pramàõavatã /
naca råóhyà samanvayasamà÷rayaõaùa prayojanamasti /
guõapårtyasiddheþ /
nàpi yogena /
yogasya råóherjaghanyavçttitvena mukhyàrthatàsiddheþ /
na caivaüvidhaü yogamapi pa÷yàmaþ /
yoge ca prakçtyàdivibhàgaþ pårvottarapadavibhàga÷càïgãkaraõãyaþ /
tatra prakçtyàderã÷varavàcitvamasti na và /
àdye yogànupapattiþ sàmarthyàbhàvàt /
dvitãye brahmaõi sarva÷abdasamanvayànupapattiþ /
prakçtyàderanyaparatvàt /
ki¤ca sarveùàü padànàü brahmaparatve vibhaktivaiyarthyaü karmànuùñhànavilopa÷ca pràpnoti /
kriyopahitaråpatvàtkàrakàõàü kriyàbhidhàyakasya càbhàvàt /
anuùñhàpakapramàõàntaradar÷anàt /
tasmàdayuktaü samanvayasåtramiti /


*4,106f.*

atrocyate /
yattàvaduktaü kiü brahmaõi vàkyasyànvayaþ kiüvà padànàmiti /
tatra tàvatpadànàmiti bråmaþ /
naca vçttyasambhavaþ /
yogasadbhàvàdityabhipretya nirvakti- jàtamiti //

%<jàtamotaü harau yasmàjjyotiþ ùaþ pràõaråpataþ  // MAnuv_1,4.12ab //>%


NYâYASUDHâ:
jirjàtam /
janerauõàdiko óipratyayaþ otirotam /
avateþ ktin /
jàtaü jagat otaü praviùyaü yasminnasau jyotiþ /
pràõaråpata÷ceùyakaråpatvàt /
ùakàraþ pràõa àtmà' iti ÷ruteþ /
jyoti÷càsau ùa÷ceti jyotiùaþ /
tasya sambuddhirjyotiùa /


*4,109*

%<àyaj¤eta÷càyajeto ...  // MAnuv_1,4.12c //>%


NYâYASUDHâ:
yajaterbhàve /
gha¤arthe"kavidhànam' iti kapratyayaþ /
samprasàraõàbhàvaþ (tu) chàndasaþ /
yajo yaj¤aþ /
athavà kartaryeva pacàdyac /
tathàca àusamyak samantàdvà, yajena yaj¤ena karmaõà yàjakena puruùeõa và, itaþ pràptaþ, àyajetaþ /
sakalayaj¤abhoktà yajvabhirj¤ànadvàrà pràpya÷cetyarthaþ /
tasya sambuddhiràyajeta /


*4,111*

%<... vasanti÷ca vasantataþ  // MAnuv_1,4.12d //>%


NYâYASUDHâ:
vasateþ pacàdyac /
vasatãti vasaþ /
tanoterauõàdiko óipratyayaþ /
tanotãti tiþ /
"varõàgamo varõaviparyaya÷ca' iti pårvapadasya nakàràgamaþ /
vasaü÷càsau ti÷ceti vasantiþ /
vyàpto vartata ityarthaþ /
tatsambuddhirvasante /
dviruktiràdaràrthà /



*4,112*

%<vigatacchàdanatvàt tu gaccha ...  // MAnuv_1,4.13ab //>%


NYâYASUDHâ:
ame÷chade÷ca óo'nyatràpi dç÷yata iti óapratyayaþ /
gaü vigataü, chaü chàdanamavidyàdikaü yasmàdasau gacchastasya sambuddhir gaccha /
'indràgacche'tyàdivyàkhyànametat /


*4,115*

%<... bhåtakùayaïkaraþ  /
bhuïkùetyukto harir ...  // MAnuv_1,4.13bc //>%



NYâYASUDHâ:
su÷abdo bhåta÷abdasyàde÷aþ kùaya÷abdasya ca kùvaþ pårvapadasya makàràgamaþ /
pçùñodaràdirayam /
yadvà kùi kùaya ityasmàt óvapratyayaþ /
ayamapi sambuddhyataþ /


*4,117*

%<... huü ca hutamasmin jagad yataþ  // MAnuv_1,4.13cd //>%


NYâYASUDHâ:
juhoteradhikaraõe makàrapratyayaþ /
kçnmejanta ityavyayatvam /
hutaü svenaivàsminviùõau jagatpralayàdau yato 'to huü ca asàvityarthaþ /
karmavi÷eùànukterjagadityuktam /


*4,118*

%<sphuñatvàt phaóiti proktaþ ...  // MAnuv_1,4.14a //>%


NYâYASUDHâ:
sphauñavikasana ityasmàtkartari kvip /
sakàralopaþ /
ukàrasyàkàraþ /
sphuñatvàtsvàtmànaü prati vyaktatvàdasaïkucitavçttitvàt (iti) và /


%<... kavarakùaõa ityataþ  /
kavacaü ...  // MAnuv_1,4.14bc //>%


NYâYASUDHâ:
kavarakùaõa ityataþ ityasya(smàt) dhàto råpaü kavacamityetadityarthaþ /
kavateraca ityetàvàneva pratyayaþ /
kavati rakùatãti kavacam /


*4,119*

%<... vatarte yasmàt ùaóguõatvena sarvadà  /
vaùat ...  // MAnuv_1,4.14c-e //>%


NYâYASUDHâ:
vçtu vartane óapratyayaþ, vartata iti vaþ /
ùaóguõàtmakatvàt ùañ /
va÷càsau ùañ ceti vaùañ /
tasya tàtparyaü vartata ityàdi /
ai÷varyavãryaya÷aþ÷rãj¤ànavairàgyàõi ùaóguõàþ /

%<
... tadgatvatasteùàü vauùaó ...  // MAnuv_1,4.14ef //>%


NYâYASUDHâ:
viþ viùõuþ /
"akayapravisambhåmasakhàhà viùõuvàcakàþ' iti vacanàt /
tasmin vau vartamànàþ ùañ guõà vauùañ /
saptamyà aluk /
asya tàtparyàrthaþ /
teùàü ùaõõàü guõànàü tadga(ta)tvato vauùaóiti /


*4,120*

%<... ityeva kathyate  // MAnuv_1,4.14f //>%


NYâYASUDHâ:
nacaivaü bhagavannàmatvànupapattiþ /
tadgataguõànàmapi tadàtmakatvàt /
tadidamuktam- ityeveti //
tarhi kathyata iti katham /
bhàve prayogo na karmaõãtyato na doùaþ /


*4,125*

%<svãyaü svãkurute yasmàt svàhetyukto janàrdanaþ  // MAnuv_1,4.15ab //>%


NYâYASUDHâ:
haraterjahàtervà óaþ /
dvàvapyàïpårvaur(vakau) svãkàre vartete /
svaü svabhàvataþ svãyameva haviràdi(itareùàü) bhràntyàsvavat pratãtaü svãkuruta iti svàhaþ /
sa càsau a÷ceti svàheti sambuddhiþ /


*4,126*

%<namantyasmin guõà yasyànnama ityeva kathyate  // MAnuv_1,4.15cd //>%


NYâYASUDHâ:
namateradhikaraõe 'sunpratyayaþ /
napuüsakaliïgatà tu ÷abdànusàriõã /
guõà iti yogyatayà sambandhaþ /
namanenàtyantikasambandhamupalakùayati /
athavà asmin parame÷vare viùaye guõàþ upasarjanabhåtà brahmàdayo namanti prahvãbhavantãti vyàkhyeyam /


*4,127*

evaü yogavçtyà padasamanvaye 'ïgãkçte labdhaü prayojanamàha- itya÷eùeti //

%<itya÷eùakriyànàma÷abdaireko janàrdanaþ  /
ucyate mukhyato yasmàt padavarõasvaràdibhiþ  // MAnuv_1,4.16 //
tasmàdanantaguõatà ...  // MAnuv_1,4.17a //>%


NYâYASUDHâ:
iti uktadi÷à /
tena ca vibhaktyarthànupapattiþ /
kriyà÷abdà àkhyàtapadàni /
nàma÷abdàþ subantà(padà)ni /
"ekaþ' iti ÷abdàntaranyàyena pràptaü bhedamapàkaroti /
abhidheyabhede hi nànantaguõatà siddhayati /
mukhyato yogavçttyà /
kriyànàma÷abdairityasyànuvàdaþ padavarõasvaràtmabhiriti /
na kevalaü padavarõàtmabhiþ kiü tådàttàdisvaràtmabhi÷ca /
nanu varõànàmapi vàcakatve vibhaktyantatve ca padatvameva /
tatkimarthaü pçthaggrahaõam /
ekànekavarõàtmakatvavivakùayeti bråmaþ /
anantaguõatà siddhayatãti ÷eùaþ /
hi÷abdo 'paryàyatvàditi såcayati /
anena råóhimàtreõa padasamanvayàïgãkàro niùprayojanaþ anantaguõatvàsiddheriti pårvapakùiõoktaü parihçtamityuktaü bhavati /

nanu ca na nirvacanasya ÷akyakàraõatvamàtreõànantaguõatvaü parame÷varasya vedataþ siddhayati /
nirvacanasya vyàkhyàtçmatiparikalpitasyàrthàntare 'nyathà ca sambhavàt /
anyathà ÷vitrã ÷odhanaü karoti ityabhipràyeõa prayuktasya ÷veto dhàvatãti vàkyasya itaþ sàrameyo drutaü gacchatãtyapi prameyaü prasajyetetyata uktam- ÷rutãti //


*4,128*

%<... ÷rutitàtparyato 'sya hi  // MAnuv_1,4.17b //>%

NYâYASUDHâ:
bhavedevam yadi vasanta ityàdi÷rutãnàmuktavidhinirvacanena parame÷varaguõeùu tàtparyaü na syàt /
taccàstãtyupapàdayiùyàma iti ca hi÷abdaþ /
yogavçttyaïgãkàrasya prayojanàntaramàha- vij¤àneti //

%<vij¤ànàrthatvataþ sarva÷abdànàü nàsti dåùaõam  // MAnuv_1,4.17cd //>%


NYâYASUDHâ:
vaidikànàü sarva÷abdànàmevaü yogavçttyà vij¤ànàrthatvato 'nantaguõopetatayà parame÷varaj¤ànàrthatvenàïgãkçtatvàdvasantàdyàtmakatayà råóhyaïgãkàraprayuktaü yadanityatvàdidåùaõamuktaü tannàstãtyarthaþ /
tadanena"jyotiþ' iti såtrasya le÷atastàtparyamuktaü bhavati /
evaü karmakàõóasya brahmaõi pratipadasamanvayapratipàdanena samanvayasåtrasyànupapattiþ parihçtà /
idànãü vàkyànvayapakùàïgãkàreõàpi tàü pariharati- aïgãkçte 'pãti //

%<aïgãkçte 'pi naivàsti doùo vàkyasamanvaye  // MAnuv_1,4.18ab //>%


NYâYASUDHâ:
vàkyasamanvaye 'ïgãkçte 'pi brahmaõi vasanta ityàdivàkyànàü samanvayàïgãkàràdapi doùaþ samanvayasåtrànupapattirnaivàstãtyarthaþ /
anena vàkyànvayasyàditi såtrasya tàtparyamuktaü bhavati /


*4,130f.*

nanåktamatra na vàkyànàü brahmaõi samanvayo ghañate /
sàïgakamarparatvàvagamàdàgamanàmiti tatràha- tadarthatveneti //


%<tadarthatvena karmàdeþ sambhavàdalpabuddhaye  // MAnuv_1,4.18cd //>%


NYâYASUDHâ:
taditi vij¤ànaü paràmç÷ati /
alpabuddhaya iti ùaùñhayarthe caturthã /
"ahalyàyai jàraþ' iti yathà /
na vàkyànvayànupapattiriti ÷eùaþ /
yathà khalu yåpàhavanãyàdivàkyàni na niùphale tàvanmàtre paryavasyanti /
kintu jyotiùyomàdãtikartavyatàparàõi /
tathà sarvamapi karmakàõóaü nàlpàsthiraphale paryavasyati, kintu brahmaj¤ànàrthameva /
tatpratipàditasya karmàderbrahmaj¤ànàthartvàt /
"vividiùanti yaj¤ena dànena tapasànà÷akena' ityàdi÷ruteriti bhàvaþ /
nanu ca yaþ karmakàõóasya brahmaõi pratipadasamanvayo 'bhihitaþ sa yukto na và /
neti pakùe na vyutpàdanãyaþ /
àdye kimanena vàkyànvayàïgãkàreõetyata uktam- alpabuddhaya iti //
prapa¤cayiùyate caitat /
anena"anyàrtham' ityàdisåtràõàü tàtparyamuktaü bhavati /


*4,133*

nanvalpabuddhãnàmapi pratipadànvaya eva brahmaj¤ànaheturbha(viùyatãti)vatãti kiü vàkyànvayetyata àha- ka iti //

%<ka÷chandasàü yogamiti ÷ruter ...  // MAnuv_1,4.19a //>%


NYâYASUDHâ:
"kacchandasàü yogamàveda dhãraþ' iti ÷rutervaidikapadayogavçtteralpabuddhibhira÷akyaj¤ànatvàdyu(tvena)ktaü vàkyànvayavyutpàdanamiti ÷eùaþ /

nanvevaü tarhi yogavçttyà pratipadasamanvayavyutpàdanaü na kartavyam /
ko dhãra÷chandasàü yogaü brahmaõi yogavçttim àveda na ko 'pãti niradhikàrikatva÷ravaõàt /
nahi gàyamàno badhireùu gàyatãtyata àha- yogàrtheti //

%<... yogàrthatattvavit  /
brahmaiko naiva cànyo 'sti ...  // MAnuv_1,4.19bc //>%


NYâYASUDHâ:
yogasyàrtho yogàrthaþ /
tasya tattvaü yàthàrthyam /
ca÷abdo 'rthadvayasamuccayàrthaþ /
ayamasyàþ ÷ruterartha iti ÷eùaþ /
etadupapàdayati- ka iti //

%<... ka ityasyarobhayàrthataþ  // MAnuv_1,4.19d //>%


NYâYASUDHâ:
"prajàpatirvai kaþ' iti ÷ruteþ ka÷abdo brahmàrthaþ /
kiüvçttasya càkùepe vçttiþ suprasiddhà /
tathà ca ka ityasyobhayàrthatvàdbrahmàrthatve tasya yogavçttij¤àne sàmarthyakathanànnànadhikàrikatvam /
àkùepàrthatve tadanyeùàmanadhikàrakathanàdyukto vàkyànvayàbhyupagamaþ /
nanu kathametat /
àvçttestantradharmàdvetyadoùaþ /
pramàõaü càtrànyathànupapattiriti /


*4,135*

yadi brahmà eka eva padànàü yogavçttyà 'rthasambandhaü veda tadà"ekasya pratibhàtaü tu kçtakànna vi÷iùñate' iti nyàyàtkçtakatvaü ÷abdàrthasambandhasyetyàdyàpadyate /
tathà"cautpattikastu ÷abdasyàrthena sambandhaþ' iti jaiminyuktaþ ÷abdànàmarthairnityayogaþ parityaktaþ syàdityata àha- tasyàpãti //


*4,136*

%<tasyàpi pårvasiddhasya j¤ànameveti ni÷cayàt  /
nityayogo 'pi ÷abdànàmarthairnaiva niùiddhayate  // MAnuv_1,4.20a-d //>%


NYâYASUDHâ:
yadyapyeka eva pratipattà tathàpi tasya pårvasiddhasyeva pårvasthitasyaiva j¤àtasyaiva ca ÷abdàrthasambandhasya pramitireva bhavati na tåtprekùàmàtram iti asyàrthasya ÷rutyàdibhyo ni÷cayàt jaiminyuktaþ arthaiþ ÷abdànàü nityayogo naivàsmàbhistyajyata iti yojanà /
etaduktaü bhavati /
syàdayaü doùo yadi brahmaõaþ ÷abdàrthasambandhaj¤ànamutprekùàråpaü syàt /
na caivam /
kintu pårvajanmani pratãtaü svataþ siddhameva sambandhamiha janmani suptaprabuddhanyàyene÷varaprasàdàdavabuddhayata iti /
tathàca ÷rutiþ"yo brahmàõam' ityevaüjàtãyakà /
ekade÷e puruùàntarapratipattisaüvàdàccaitadevam /
tathàca smçtiþ /
"janmàntare ÷rutàstàstu' ityàdikà /
ata eva ÷rutiþ"àveda' ityàha /
etena naikàdhikàrikaü ÷àstramityapi paràstam /
 //  iti ÷rãmannyàyasudhàyàü jyotirupakramàdhikaraõam //



___________________________________________________________________________


*4,138*


[======= JNys_1,4.VI: prakçtyadhikaraõam =======]

[======= JNys_1,4.VII: etenasarvevyàkhyàtàdhikaraõam =======]



 //  atha ÷rãmannyàyasudhàyàü prakçtyadhikaraõam //


idànãü"prakçti÷ca pratij¤àdçùñàntànuparodhàt'"etena sarve vyàkhyàtà vyàkhyàtàþ' ityadhikaraõadvayasya saïkùepatastàtparyamàha- strã÷abdà÷ceti //

#<prakçti÷ ca pratij¤àdçùñàntànuparodhàt  | BBs_1,4.23 |
etena sarve vyàkhyàtà vyàkhyàtàþ  | BBs_1,4.28 |>#

%<strã÷abdà÷ca niùedhàrthàþ sarve 'pi brahmavàcakàþ  // MAnuv_1,4.20ef //>%


NYâYASUDHâ:
strãliïgàþ prakçthatyàdi÷abdàþ strã÷abdàþ /
niùedhanaü niùedho 'bhàvaþ /
niùiddhayata iti /
niùedhaþ asat /
tadubhayàrthàþ /
÷abdà iti (ca) vartate /


*4,139*

atra na sarvàõi såtràõi vyàkhyàtàni /
tataþ pratij¤à vyàhanyetetyato viùayàdikathanena vyàkhyàtatàü manvànaþ sarvàdhikaraõaviùayapårvapakùasiddhàntayuktãràha- virodhãti //

%<virodhisarvabàhulyakàraõastrãniùedhinàm  /
pçthak samanvayàrthàni sthànànyetàni sarva÷aþ  // MAnuv_1,4.21 //>%


NYâYASUDHâ:
yadvà atràdyena ÷lokenàdhikara(õàrtho)õopàdhayaþ kathyante /
virodhãti paramai÷varyavirodhyarthàþ /
sarveti uktavakùyamàõavyatiriktàþ /
bàhulyeti bàhulyavi÷iùñàrthavàcinaþ /
kàraõeti avàntarakàraõavàcinaþ /
strãti strãliïgàþ /
niùedho vàcyo yeùàmasti te niùedhinaþ /
athavà /
dvandvàtpara inpratyayo draùñavyaþ /
tathàtve virodhyàdayo 'rthà gràhyàþ /
÷abdànàmiti ÷eùaþ /
etàni etatpàdagatàni sarva÷aþ sthànàni adhikaraõàni eùàü ÷abdànàü samanvayaprayojanànãtyukte pratyekaü sarva÷abdasamanvayasiddhirityapi pratãyeta /
ataþ pçthagityuktam /


*4,142*

%<sarvamànairvirodha÷ca vyutpatterapya÷akyatà  /
parasparavirodha÷ca virodhaþ kàryatadvatoþ  /
strãliïgatvaü niùedha÷ca pårvapakùeùu hetavaþ  // MAnuv_1,4.22 //
doùàtyaspçùñiniyamaþ ÷abdàrthànekatà tathà  /
bahuråpatvamã÷asya vyaktayavyaktivi÷eùità  // MAnuv_1,4.23 //
utpàdanaü svadehàcca durjanàvyaktatà tathà  /
itayàdyà yuktayaþ sàkùàt siddhàntasthàpakà iha  // MAnuv_1,4.24 //>%


NYâYASUDHâ:
sarvetyanenaiva samàkarùàdhikaraõàrtho 'pi saïgçhãtaþ /
tasya jyotiradhikaraõàrthàkùepaparihàràrthatvàt /
"sarvamànairvirodha÷ca' ityàdyartho nyàyavivaraõàdàvavagantavyaþ /


*4,144*

evamànumànikamityàdãni såtràõi saïkùepato vyàkhyàya siühàvalokananyàyena samàkarùàdhikaraõaü jyotiradhikaraõaü"cànvayaþ' ityàdinà ki¤cidvivçõoti /

tathàhi /
samàkarùàdhikaraõe pratipàdyamàno vàkyànvayaþ såtrakàrasyàbhimàno na và /
àdye vaktavyam /
pràguktapratipadànvayo yukto na veti /
neti pakùe na vaktavyaþ /
yuktatve tu mukhye tasminvidyamàne 'sya vaiyarthyam /
ki¤ca vàkyànvayasya svamatatve 'nyàrthaü tu jaiminirityàdisåtreùu jaiminyàdigrahaõaü vyarthaü syàt /
api ca pratij¤àsiddherliïgamà÷marathyaþ utkramiùyata evaü, bhàvàdityauóulomiþ avasthiteriti kà÷akçtsna iti vàkyànvayastriprakàro 'bhihitaþ /
tasya parasparamavirodhe matabhedo na syàt /
virodhe tu kathaü såtrakàràbhimatatvam /
atha såtrakàrasyànabhimato vàkyànvayastadà niràkaraõasåtreõàbhàvyam /
na caitadasti /
tatkathametadityata àha- anvaya iti //

%<anvayaþ sarva÷abdànàma÷akyo j¤àtuma¤jasà  /
iti yallokavaimukhyaü jaiminyàdimataü vadan  // MAnuv_1,4.25 //
vidyàdhinàtho bhagavànapàcakre svayaü prabhuþ  // MAnuv_1,4.26ab //>%



NYâYASUDHâ:
pratipadànvaye 'bhihite hi mandàdhikàriõàü mokùamàgarvaimukhyaü syàt /
sarva÷abdànàü brahmaõi a¤jasà mukhyayà vçttyà anvayastàvajj¤àtuma÷akyaþ /
"ka÷chandasàmiti' ÷ruteþ /
naca tajj¤ànena vinà mokùaþ /
nacà÷akye pravçttiryuktà /
àkà÷aromanthanàdau pravçttyadar÷anàt /
tathàcàhuþ /
"vyasanàni durantàni samavyayaphalàni ca /
a÷akyàni ca vaståni nàrabheta vicakùaõaþ' iti /
tasmàdàstàmayaü mokùaþ /
÷akyànuùñhànasàdhanadharmàdyarthameva pravartemahãti /
evaü mandalokasya mokùamàrgavaimukhyaü bhagavansåtrakàraþ svayameva jaiminyàdimatametaditi vadanvàkyànvayapradar÷anena niràkçtavàn /
anena svàbhimata eva vàkyànvayo 'to na niràkaraõasåtràbhàvo doùàya /
pratipadànvaya÷ca yukta eveti tadvyutpàdanamupapannameva /
tathàpi pratipadamanvaye sàmarthyavaikalyena mokùamàrgàdvimukhànàü mandàdhikàriõàmupàyàntarapradar÷anena samà÷vàsàrthaü vàkyànvayakathanaü copapannamityuktaü bhavati /


*4,146*

tarhi jaiminyàdigrahaõaü vyarthamityuktamityata àha- sva÷iùyàõàmiti //

%<sva÷iùyàõàü prasiddhayarthaü matamàtmãyamaü÷ataþ  // MAnuv_1,4.26cd //
vij¤àtaü tairjagàdàtra tàratamyaü nçõàü vadan  // MAnuv_1,4.27ab //>%


NYâYASUDHâ:
jaiminyàdãnàmiti ÷eùaþ /
nàtra jaiminyàdigrahaõena tadãyamevaitanmatamityucyate /
kintu madãyameva matamekade÷ato jaiminyàdibhirvij¤àtamiti /
etacca teùàü khyàtyartham /
guruõà ÷làghità hi ÷iùyà loke khyàtiü labhante /

nanu vàkyànvayasya prakàratrayaü parasparaviruddhaü kathaü såtrakàràbhimataü syàdityata àha- tàratamyamiti //
nçõàmalpàdhikàriõàmavasthàtàratamyaü vadannityanenàvasthàtàratamyavyavasthayà matabhedo na virodhenetyuktaü bhavati /
etenàïgãkçte 'pãtyàdyuktaü vivçtaü veditavyam /


*4,147*

jyotiradhikaraõe yogavçttyà parame÷vare 'khila(padànàü)÷abdasamanvayo 'bhihitaþ /
nàsau yujyate /
prakçtyàderanyaparatvàbhàve nirvacanànupapatteþ /
nahi jàtàdipadànàmanyaparatvànaïgãkàre jàtamotaü yasminniti vyutpattiþ sambhavati /
prakçtyàderanyaparatve tu sarva÷abdànàü bhagavadvàcitvamiti gataþ pakùaþ /
ki¤ca vasanta ityàdãnàü bhagavatparatve karmànuùñhànalopo lokavyavahàravilopa÷ca prasajyetetyuktamityata àha- teùviti //

#<kalpanopade÷àc ca madhvàdivadavirodhaþ  | BBs_1,4.10 |>#

%<teùu teùu padàrtheùu råóhiraïgãkçtà yataþ  // MAnuv_1,4.27cd //
prayojanabahutvena tasya tasyàvirodhataþ  /
upade÷àdisàmarthyàd viùõau ÷akti÷ca gçhyate  // MAnuv_1,4.28 //>%


*4,148*


NYâYASUDHâ:
vyutpattyupapattiþ karmànuùñhànasambhavo lokavyavahàrànuccheda÷cetyevaü prayojanànàü bahutvena kàraõena teùu teùu tattacchabdavàcyatayà prasiddheùvartheùu tattacchabdànàü, råóhirityupalakùaõaü, vçttiraïgãkçtà yatastasmàttasya tasyàvirodhataþ taü tamarthamaparityajya upade÷aliïgaprakaraõàdibalena sarva÷abdànàü viùõau ca ÷aktirgçhyate /
yadyapi atraitàvadeva vaktavyam /
"naiùa doùaþ /
sarva÷abdànàü bhagavadvàcinàmapi prasiddhàrthàntaravàcakatvasyàpi svãkàràt /
jyotiràdi÷abdànàü hi jyotiùyomàdvayarthatvasyàïgãkçtatvànnànuùñhànalokavyavahàravilopaþ /
jàtamotamityavayavavçttyà parame÷vare vçttau jàtàtipadànàmanyataratvamaïgãkriyata iti vyutpattyupapattiþ /
punastadavayavasyàpyanyaparatvamupàdàya parame÷vare jàtapadavyutapattisambhava itrata /
tathàpi syàdetadevam /
yadi ÷abdànàmanekàrthatvaü syàt tadeva kuta iti ÷aïkàniràsàrthamidamuktamiti j¤àtavyam /
tathàhi /
padàrthàntaravàcitvaü tàvaduktaprayojanasiddhaye 'ïgãkaraõãyam /
parame÷varavàcitvaü ca sarva÷abdànàü"nàmàni sarvàõi yamàvi÷anti' /
"tà và etàþ sarvà çcaþ' ityàdyupade÷abalàcchatiliïgàdisàmarthyàcca tattacchabdànàmava÷yamaïgãkaraõãyamiti /
anena"kalpanopade÷àcca madhvàdivadavirodhaþ' iti såtrasya tàtparyamuktaü bhavati /


*4,150*

yadi sarva÷abdànàmubhayàrthatvaü tarhi"vi÷vasmàdindra uttaraþ'"asadevedamagra àsãt' ityàdau katham /
ubhayoþ sarvottamatvàderviruddhatvenàtrobhayàrthatvànupapatteþ /
padànàmubhayàrthavàcitave 'pi tatra virodhaþ, tatrànyataramàtre tàtparyamaïgãkàryamiti cet /
tatràpi kimupàdeyaü kiü parityàjyamiti na j¤àyata ityata àha- tathàpãti //

%<tathàpyetadvirodhe tu tadvàcitvamapodyate  // MAnuv_1,4.29ab //>%


NYâYASUDHâ:
yadyapyubhayàrthàþ ÷abdà iti sàmànyenoktam /
tathàpi parame÷varaparatvavirodhe 'nyaparatvamapodyate /
tu÷abdo vi÷eùadyotanàrthaþ /
ubhayaparatvaü tàvadviruddhamiti pareõaivoktam /
anyataraparityàge ca parame÷varaparityàgo na yuktaþ /
ni÷citatàtparyavàkyàntaravirodhàt /
ataþ pari÷eùàditaraparityàga evocita iti /


tarhi kalpanopade÷àdityàdivirodhaþ /
tatra sarva÷abdànàmubhayaparatvasyoktatvàditi cenna /
nirapavàdasthale paryavasàyitvàttasyetyàha- avirodha iti //

*4,151*

%<avirodhe tu bahvarthà etanmålatayà matàþ  // MAnuv_1,4.29cd //>%


NYâYASUDHâ:
bahu÷abdo 'nekàrthaþ /
matàþ tatratatra såtre 'bhimatàþ /
nanvavirodhe 'pyubhayàrthatvàïgãkàro na yuktaþ /
tattu samanvayàdityavadhàra(õavirodhà)õa÷adityata uktam- etanmålatayeti //
eùa parame÷varo målaü mukhyo yeùàü te tathoktàsteùàü bhàvastattà /
tayetãtthaümbhåtalakùaõe tçtãyà /
mukhyamarthàntaraü vàrayitumavadhàraõam /
na tvarthàntaramàtram /
uktaprayojanavyàghàtàditi bhàvaþ /
etenanànyàya÷cà(yyaü cà)nekàrthatvamityapi samàhitam /
mukhyàrthasyaikatvàt /


*4,154*

nanu purandaràdiùvapãndràdi÷abdà råóhiyogàbhyàü pravçttàþ /
råóhiyogau ca mukhyavçttã kathyete /
ato 'kùàdi÷abdànàmivendràdi÷abdànàmubhayaü mukhyàbhidheyaü yuktam /
ne÷vara evetyata àha- ito hãti //

%<ito hi råóhatànyeùàmupajãvyatvamatra hi  // MAnuv_1,4.30ab //>%


NYâYASUDHâ:
satyamasti purandaràdãnàmapãndràdi÷abdaråóhiviùayatà tathàpi sà itaþ parame÷varàdeva hi yasmàt, yasmàcca atra yogaviùayatve parame÷varasyaivopajãvyatvaü tasmàtsa eva mukhyàrtho na purandaràdayaþ /
svata evànavadhikai÷varyàdimatã÷vara evendràdi÷abdànàü yogaråóhã /
tatsannidhànàttadàyatta(tatpra)pravçttinimittatvàdeva ca purandaràdiùu /
prasiddhaü caitat /
yadyatsannidhànàdyacchabdapratipàdyaü tadamukhyamanyanmukhyamiti /
yathà dagdhç÷abdasyàyo 'gni÷ca /
na càkùàdi÷abdàrthànàmita(reta)ràpekùàstãti vaiùamyamiti /

nanvevaü cedã÷varasyàpyamukhyatvaü prasaktam /
arthàntaràpekùayaiva tatra ÷abdapravçtteþ /
na khalu jàtàdi÷abdànàmanyàrthatàmanapekùya jyotiùetyàdi÷abdànàü bhagavati pravçttiþ sambhavatãtyata àha- tatsiddhiriti /

%<tatsiddhistadapekùà ca ...  // MAnuv_1,4.30c //>%


NYâYASUDHâ:
ca÷abdo 'vadhàraõe /
nàyamasti doùaþ /
yataþ paramapuruùe tattacchabdapravçttipratãtirevàrthàntaràpekùà natu pravçttiþ /
nahi ghañasya råpaü pradãpàpekùayà pratãyata ityetàvatà tadàyattaü bhavati /
yathànyatra ÷abdapravçttireva parame÷varàpekùà /
naivaü paramàtmani vçttàvitaràpekùàü kàmapãkùàmaha iti /


*4,155*

ita÷ca nàyaü doùa ityàha- sàpekùà ceti //

%<... sàpekùà ca harãcchayà  // MAnuv_1,4.30d //>%


NYâYASUDHâ:
yà parame÷vare ÷abdànàü vçttàvarthàntaràpekùà sà ca bhagavadicchànibandhanaiva na tvananyagatikatayetyato na tasyàmukhyàrthatàpràptiþ /
na hãcchayà prakçtyàdikamupàdadànasya sçùñiþ paràyattà /
nàpi pañukaraõà lãlànimittamicchayà daõóamavaùñabhya gacchandaõóàyattagatirbhavatãti /

yadyevaü harisannidhànàdinà ÷abdànàmanyatra vçttistatkimayasãva dagdhç÷abdasya loke sarva÷abdànàü lakùaõaiva /
tathà sati gaïgàtãrayoravi÷eùaprasaïgaþ /
ãkùatyadhikaraõoktàrthasya måle nihitaþ kuñhàra ityà÷aïkàü pariharannetanmålatayetyàdinoktamarthamupasaüharati- tasmàditi //

%<tasmàt paramamukhyatvaü viùõàvanyatra mukhyatà  // MAnuv_1,4.31ab //>%


*4,156*


NYâYASUDHâ:
nàyasi dagdhç÷abdasyevendràdi÷abdànàü purandaràdiùu lakùaõaiva /
råóherabhidhànàdisiddhatvàt /
yoganimittasya ca paramai÷varyàdeþ sadbhàvàt /
kintu parame÷varaviùayayo råóhiyogayoraparàdhãnatvaniraïku÷atvàbhyàm, anyatra tadadhãnatvàlpatvàbhyàü, mukhyàthartàyàmevàyaü mukhyàmukhyavibhàgo 'bhihita iti /
tadidamuktaü paramamukhyatvamiti mukhyateti ca /

*4,157*

%<upalakùaõà ca gauõã ca tisraþ ÷abdasya vçttayaþ  // MAnuv_1,4.31cd //>%


NYâYASUDHâ:
gauõã(ce)tyataþ paramiti÷abdo 'dhyàhàryaþ /

etadeva dar÷ayanparamamukhyàdivçttilakùaõànyàha- pravçttãtyàdinà //

tatra paramamukhyavçttirdvedhà /
mahàyogo mahàyogaråóhi÷ceti /
mahàråóhistu na sambhavati /
"sà yogàdeva labhyate' ityuktatvàt /
tatra mahàyogasvaråpamàha- pravçttihetoriti //

%<pravçttihetorbàhulyaü j¤eyaü paramamukhyatà  // MAnuv_1,4.32ab //>%


NYâYASUDHâ:
nirvacanalabhyo 'rthaþ pravçttihetustasya bàhulyaü niravadhikatvam /
yadyapi svàtantryaü càtra vaktavyam /
prakçtatvàt /
tathàpyanyataramàtreõetaravyàvçttisiddherlakùaõapadànàü ca tanmàtraprayojanatvànnàbhihitam /
paramamukhyateti j¤eyamiti yojanà /
nanu bàhulyaü pravçttihetordhamarþ /
bahulapravçttihetumattvaü càbhidheyasya /
pararamamukhyatà tu ÷abdadharmaþ /
tatkathaü sàmànàdhikaraõyam /
naiùa doùaþ /
upacaritatvàt /
niravadhikaü svatantraü và pravçttihetumapekùya yà ÷abda(sya pra)vçttiþ sà paramamukhyatà mahàyogalakùaõà j¤àtavyeti tàtparyàrthaþ /

*4,160*

mahàyogaråóhisvaråpaü niråpayannàha- tatreti //

%<tatra prayogabàhulyaü yadi tatparatà kimu  // MAnuv_1,4.32cd //>%


NYâYASUDHâ:
yatràrthe pravçttihetoranavadhikatvaü tatraiva cetprayogabàhulyaü syàttadà tasyà vçtteþ paratà paramamukhyatà kimu vaktavyeti /
atrànavadhikapravçttinimittavati yatràrthe yasya ÷abdasya prayogabàhulyamasti tasya tatra mahàyogaråóhilakùaõà paramamukhyavçttirityetàvadeva vaktavyam /
kaimutyakathanaü tu ÷aïkàniràsàrtham /
tathàhi /
kimatra prayogabàhulyamàtraü lakùaõamutànavadhikapravçttinimittavi÷eùitam /
nàdyaþ /
råóhimàtratvàtparamamukhyatvàyogàt /
na dvitãyaþ /
anavadhikapravçttinimittenaiva paramamukhyatve vi÷eùavaiyarthyàt /
naca samàhàreõa vidhàntaraü bhavati /
tathà sati asiddhabàdhitasamàhàro 'paro hetvàbhàsaþ syàditi /

atra dvitãya evàbhyupagamyate /
nacoktadoùaþ /
vi÷eùaõamàtreõa paramamukhyatve, vi÷eùyasadbhàvena sutaràü tatsiddheþ /
na hyasmàbhiþ paramamukhyatàmàtrasiddhaye vi÷iùñopàdànaü kriyate /
kintu samàhàraråpavidhàntarasiddhaye /
na càtiprasaïgaþ /
vaiùamyàt /
anavadhikapravçttinimittàpekùaprayogabàhulyaü khalu vivakùitam /
na samàhàramàtram /
etadarthaü ca tatra pravçttihetorbàhulye satãti yojyam /
nacaivaü mahàyogasyàtra prave÷aþ /
atibahulaprayogàbhàvasya tatra vivakùitatvàditi /


*4,164*

atra katarà vçttirviùõau /
yena paramamukhyatvaü viùõàvityuktamityata àha- ubhayamiti //

%<ubhayaü dç÷yate viùõau ÷abdànàmapi sarva÷aþ  // MAnuv_1,4.33ab //>%


NYâYASUDHâ:
ubhayaü vçttidvayaü, dç÷yate, pramàõaiþ /
sarva÷o 'pi ÷abdànàmityasyàyamarthaþ /
nàràyaõàdi÷abdànàü mahàyogaråóhiþ /
taditareùàü mahàyoga iti /
athavà viùõau paramamukhyavçttirityuktamanenopapàdayati /
ubhayaü pravçttihetorbàhulyaü ca /
yadvà /
pramitànvàkhyànaü parãkùakadharmo natu svecchayà 'rthakalpanam /
nacaite vçttã kvacitpramite /
ato na niråpaõãye ityatredamuditam /
pramàõàni tu vakùyante /

nanu yogo yogaråóhi÷caite kiü na syàtàm /
kimevaü bhedakàbhàvàdà÷aïkayate athavà tadvivakùàkàraõàbhàvàt /
nàdyaþ /
tasyoktatvàt /
na dvitãyaþ /
yaugikàdãnàmapyarthànàmamukhyatàmabhidhàya viùõormukhyatvàbhidhànasya kàraõatvàditi /


*4,165*

mukhyavçttirapi tredhà bhavati /
yogo råóhiryogaråóhi÷ceti /
tatra pravçttinimittàpekùà vçttiryogaþ /
yathà kumbhakàraþ, aupagavo, ràjapuruùa iti /

nanu naite 'pi yaugikàþ kiü nàma råóhà eva /
kçttaddhitasamàsakaraõaü tu vyutpattimàtràrtham /
yathoktam /
vçkùàdivadamã råóhà ityàdi /
maivam /
÷abdàrthavibhàgasyàvàpoddhàràbhyàü pratãtasyàpalàpe kàraõàbhàvàdityàdi ÷iùyairevohyatàmiti matvà råóheþ svaråpamàha- prayogeti //

%<prayogamàtrabàhulyaü råóhirityabhidhãyate  // MAnuv_1,4.33cd //>%


*4,169*


NYâYASUDHâ:
yatràrthe yasya ÷abdasya prayogamàtrabàhulyaü tatra tasya vçttã råóhirityabhidhãyate màtretyavayavàrthasàdç÷yàdisàpekùatàvyudàsàrtham /
tena paramamukhyavçtteryogaråóhe råóhopacàralakùaõàbhyàü ca vyavacchedaþ /
bàhulyamiti svaråpakathanam /

sarve'pi yaugikà /
nàsti råóha iti ÷àkañàyanaþ /
tadasat /
ghañapañàdi÷abdànàü bahulamupalambhàt /
te 'pyuõàdipratyayàntà yaugikà eveti cenna /
arthànugamàdar÷anàt /
antataþ prakçtipratyayayostadarthe råóherà÷rayaõãyatvàcceti /
pravçttinimittàpekùo yatra bahulaprayogastatra yogaråóhiþ /
yathà païkajàdi÷abdànàü tàmarasàdàviti prasiddhatvànnoktam /

virodhàdvaiphalyàcca yogaråóhirayukteti kecit /
tathàhi /
avayavavçttiryogaþ råóhistvakhaõóavçttiþ /
nahyetayorekatra samàve÷o yujyate /
naca yogaråóhyaïgãkàre kimapi prayojanamasti /
païkajàdi÷abdànàü sampratipannavçttyaivopapatteriti tadayuktam /
nahi yogaråóhayoþ samàhàro yogaråóhiriti bråmaþ /
yena virodhaþ syàt /
kiü nàma yathà råóhalakùaõà lakùaõàmàtràt råóhagauõã ca gauõãmàtràtprayogapràcuryeõa bhidyate /
tathà pravçttinimittàpekùitvàdråóhimàtràtprayogabàhulyena yogamàtràcca bhinnà tçtãyeyaü vçttiriti /
#<Vyàsa>#-(2)


*4,173*

ki¤ca païkajàdi÷abdà÷ca kiü kevalaü råóhà aïgãkaraõãyà uta yaugikàþ /
nàdyaþ /
avayavàrthapratãtivirodhàt /
saptamyàü janeróa ityàdyanu÷àsanavirodhàcca /
anenaiva nyàyena yaugikàbhàvaprasaïgàcca /
na dvitãyaþ /
bhekàdiùvapi prayogaprasaïgàt /
gavàdi÷abdànàmiva vyavahàrapràcuryàpràcuryakçte ÷aktisàmye 'pi prasiddhayaprasiddhã, iti cenna vaiùamyàt /

gavàdi÷abdànà(nàü sampratipannavçtyàne)manekàrthatve ÷àstrato ni÷cite hi prasiddhayàdeþ kàraõàntaraü màrgaõãyam /
nacaivameùàü ÷abdànàmanekatra ÷aktiravadhçtà /


*4,176*

ki¤ca ÷amidhàtoþ saüj¤àyàü stambakarõayo ramijaporhastisåcakayorityàdinàvayavàrthavyatirekeõopàdhãnapi vadatà ÷àstrakàreõàïgãkçtaiveùà vçttirityalam /


*4,180*

evamavyavahitàmabhidhàvàcakatvàdi÷abdavedyàü mukhyavçttiü niråpyedànãü vyavahitàü gauõãü lakùaõàü càmukhyavçttiü niråpayati- prayogeti //

%<prayogayuktasàdç÷yaü sambandho vàpyamukhyataþ  /
vçttiheturiti j¤eyaþ ...  // MAnuv_1,4.34a-c //>%


NYâYASUDHâ:
sambandhaþ prayogayuktena /
và÷abdo vyavasthitavibhàùàyàm /
api÷abdo mukhyavçttilakùaõenàmukhyavçttilakùaõasya samuccayàrthaþ /
amukhyata iti samàse guõabhåtàyà api vçtterbuddhayà pçthakkçtàyà vi÷eùaõam /
amukhyàyà gauõyà lakùaõàyà÷ca vçtteherturiti j¤eya ityarthaþ /
yasya ÷abdasya yatràrthe prayogaþ sàmarthyaü tasya pravçttinimittàtiriktaü tatsàdç÷yaü nimittãkçtyànyatra vçttirgauõã /
tatsambandhaü nimittãkçtya vçttistu lakùaõetyuktaü bhavati /

ka÷cidàha /
gauõã nàma vçttirnàsti /
sàdç÷yasyàpi sambandhatvena lakùaõàyàmantarbhåtatvàditi /
tanniràkartuü pa÷càduddiùyàpi gauõã prathamaü lakùità /
svàtantryaü hyevamasyà j¤àpitaü syàt /


*4,183f.*

yadi khalu ka÷cid bråyàt /
lakùaõà nàma nàsti sambandhasyàpyekasthànatvàdisàdç÷yaråpatvena gauõyamantarbhåtatvàditi /
tadà kiü vaktavyam /
naivaü laukikã pratãtiriti cet /
tatkiü sàdç÷yaü sambandhatvena pratiyanti laukikàþ /

tatra gauõã dvividhà /
råóhàråóhabhedàt /
tatràdyà yathà /
mçdgavakàdau gavàdi÷abdasya /
dvitãyà yathà gaurvàhãka iti /

atra svàrthasahacàriõo guõà jàóyamàndyàdayo lakùyamàõà go÷abdasya vàhãke vçttau nimittatàmupayàntãti kecit /
tadasat /
gauõyà lakùaõàto bhedàbhàvaprasaïgàt /
go÷abdasya vàhãke vçttau lakùyamàõaguõànàü nimittatàyà÷copapatti÷ånyatvàt /
lakùyamàõaguõasàdç÷yàdguõàntaraü tato guõã lakùyata iti tu nànubhàvikam /

svàrthasahacàriguõàbhedena paràrthagatà guõà eva lakùyanta ityapare /
tadapyasat /
guõànàü bhedasya sàdhayiùyamàõatvàt /
vàhãke vçttau nimittàbhàvàcca /
tasamàtsadç÷aguõà÷rayatvaü nimittãkçtya paràrthe vçttirgauõãti sàdhåktam /


*4,191*

lakùaõàpi dvedhà /
råóhàråóhabhedàt /
tatràdyà yathà /
ràjàyaü gacchatãti /
dvitãyà yathà /
gaïgàyàü ghoùa iti /
kecidabhidheyàvinàbhåtapratãtirlakùaõocyata ityàhuþ /
teùàü ma¤càþ kro÷antãtyàdau lakùaõà na syàt /
syàcca ÷abdàtapratãtena liïgenànumitàrthasya /
athàvinàbhàvo 'tra sambandhamàtram /
tathàpi lakùitalakùaõàyàmavyàptiþ /
nahi tatràbhidheyasambandhinã vçttiþ /
kintu lakùitasambandhinã /
yathà pràgviruddhà idànãü parasparamekãbhåtà iti /
paramparayàyamartho 'bhidheyasambandhãti cet /
tarhi kimanayà kliùyakalpanayà /
prayogayuktasambandha iti yathoktamevàstu /


*4,194*

vya¤janaü nàmàparà vçttirastãti cenna /
anumànatayà tasya ÷abda÷aktitvànaïgãkàràt /
yathoktam /
vacanaliïgànumà hi seti /
tàtparyavçttistu nàtiricyata iti svayamevàcàryo vakùyati /


*4,205*

nanu mukhyàrthànupapattiü tatsàdç÷yaü prayojanaü càpekùya gauõã pravartate /
mukhyàrthànupapattitatsambandhaprayojanànyapekùya tu lakùaõà /
yathoktam
"mukhyàrthabàdhe tadyoge råóhito 'tha prayojanàt /
anyàrtho lakùyate yatsà lakùaõàropità kriyà' //
iti /
tatkathaü sàdç÷yasambandhàvevoktàvityata àha- pårveti //

%<... pårvàyoge paragrahaþ  // MAnuv_1,4.34d //>%


*4,209*


NYâYASUDHâ:
na mukhyànupapattiramukhyavçtteþ kàraõam /
prayogottarakàlãnatvàdanupapattida÷arnasya /
kintu mukhyàrthànupapattidar÷anamamukhyàrthagrahaõasya hetuþ /
ata eva hi na ÷abdenàpekùyate /
nàpi prayoktrà /
kintu pratipattraiva /
÷abdo hi vyutpattiva÷ànmukhyamevàrthaü prathamaü buddhàvàrohayati /
naca pratipattà taü sahasotsraùñumutsahata iti tadarthamevànupapattimapekùate /
ato na vçttikàraõacintàyàmiyaü vàcyà /
prayojanamapi na vçttihetuþ /
kintu sati mukhye 'smadàyatte ÷abdaprayoge(')kasmàdamukhyaü prayu¤jmaha iti vaktrà pratipattrà cànusandhãyate /
ato 'tra na vaktavyamiti /
atràyogagrahaõaü prayojanasyàpyupalakùaõam /
(yathà)ayogaþ sàrvatriko na tathà prayojanaü råóhàyàü gauõyàü lakùaõàyàü càbhidhàtulyatvenànapekùitatvàditi vi÷eùasåcanàya na sva÷abdenopàttam /
nirdalatvàt /
mukhyàyoge 'mukhyagraha iti vaktavye pårvayoge paragraha iti vacanaü lakùitalakùaõàdyanugamàrtham /
nahi lakùitalakùaõà mukhyàsambhavamàtreõà÷rãyate /
kintu lakùitasya api /
ata evaitadayuktaü mukhyàrthabàdha iti /


*4,211*

ki¤ca yathà mukhyavçttiùvapi svãkàre tàratamyamasti tathàmukhyavçttiùvapi /
kuta iti cet /
arthapratãtisannikaùarviprakarùàbhyàmiti bråmaþ /
nanu ca sàdç÷yasambandhayostaddhitamupatpàdya tasyàpi lupi kçte sarvaü setsyati /
kimamukhyavçttisvãkàreõetyato vedamuditam /
yadi go÷abdasya gavi vàhãke ca gaïgà÷abdasya gaïgàyàü tãre coktavidhayàbhidhaiva syàttadà gogaïgà÷abdoccàraõe gogaïgayoþ pårvaü pratãtistadayoge cànusaühite 'rthàntare pratãtiriti na syàt /
nahi harãtakyàdi÷abdoccàraõe satyayaü pratãtikramo 'sti /
kintu vçkùe phale ca svàtantryeõa pratãte prakaraõàdiva÷enànya(tra)taraniyantraõaü kriyate /
asti càyaü pårvàyoge paragrahaþ /
tena jànãmo nobhayatroktavidhàbhidheti /


*4,215*

nanvatrànupapatteratharpratãtihetutve 'rthàpattirevàstu /
kiü ÷abda÷aktisamà÷rayaõena /
tathàhi /
kimàptapraõãtàcchabdàdasàvarthaþ pratãyate /
anyathà và /
nànyathà /
unmattavàkyàdau tadabhàvàt /
àdye tvarthàpattireva /
vakturàpteþ pratãtàrthànupapatte÷ca virodhenàrthàntarasya kalpyamànatvàt /
syàdevaü yadi vakturàptatvaü ni÷cãyeta /
tasya padasya tatra ÷aktyabhàve 'sambaddhabhàùiõi tasminnàptatvameva kathaü ni÷cãyeteti /
tadarthamava÷yaü (÷abda)÷aktirà÷raraõãyeti sarvamavadàtam /
etenaitadapi parihçtam /
yadabhihitaü pårvapakùiõà /
yogasya råóhito durbalatvena na parame÷varasya mukhyàthartvamiti /
mahàyogasyàvidvadråóhimàtràtpràbalyopapatteþ /
vidvadråóherapyuktatvena tatsahitasya yogasya sutaràü tadupapatteriti /


*4,216*

yaduktam"ubhayaü dç÷yate viùõau' iti, yacca såcitaü vi÷iùñayogasya råóhitaþ pràbalyamiti tadupapàdayati- etameveti //

%<etameva tathà santaü ÷atarcãtyàdinàmabhiþ  /
àcakùata iti hyatra santamityavadhàraõà  // MAnuv_1,4.35 //
yogasya råóheþ pràbalyaü vidvadråóhiü ca tatragàm  /
bahu÷o dar÷ayatya¤jastàtparyàt saniruktikam  // MAnuv_1,4.36 //>%


NYâYASUDHâ:
"taü yacchataü varùàõyabhyàrcattasmàcchatarcinastasmàcchatarcina ityàcakùata etameva santaü sa yadidaü sarvaü madhyato dadhe yadidaü ki¤ca tasmànmadhyamàstasmànmadhyamà ityàcakùata etameva santam' ityàdikà ÷rutiþ /
saniruktikaü yogavçttisàhityena /
tatragàü parame÷varaviùayàm /
÷atarcyàdi÷abdopalakùitànàü sarva÷abdànàü vidvadråóhiü dar÷ayati /
àcakùata ityuktatvàt /
yaccàtra bahu÷o 'tibahuvàraü dar÷ayati tena j¤àyate a¤jastàtparyàdeva natu pràsaïgikatveneti /
ki¤càtra santamiti vacanàdetamevetyavadhàraõàcca laukikaråóhito bhagavadviùayasya yogasya pràbalyaü dar÷ayati ÷rutiþ /
etameva paramàtmànaü ÷atarcyàdinàmàrthaü santam uktena yogena ÷atarcyàdi÷abdavàcyamàcakùate vidvàüsaþ /
madhucchandaþprabhçtãüstu råóhàrthànamukhyata ityasyàrthasya padadvayasàmarthyena pratãteþ /
santamityanena hyagaïgàü gaïgetyàcakùate yathà na tathà harimiti mukhyàrthatocyate /
tadupapàdanàrtham àcakùata iti nirvacanaü ca sambaddhayate /
avadhàraõena tvanyasya tacchabdà(mukhyàr)thatvaü pratiùiddhayate /
naca savarthà pratiùedho yuktaþ /
pràguktaprayojanavyàghàtàt /
tataþ parame÷varasamakakùatayà vàcyatvapratiùedho j¤àyate /
råóhàrthebhyo yaugikàrthasyàdhikye 'bhihite tadviùayasya vi÷iùñayogasya laukikaråóhitaþ pràbalyaü siddham /
avadhàraõeti kvacitpàñhaþ /
atra santamiti padaü avadhàraõà ceti (pada)dvayaü dar÷ayatãti yojanà /
hi yasmàdevaü tasmàduktaü yuktamiti /


*4,218*

vàkyàntarairapi viùõoþ sarva÷abdavàcyatàmupapàdayati- aþ itãti //

%<a iti brahma kathitaü tadvayàkhyànànmatà tathà  /
÷abdànàmapi sarveùàü ...  // MAnuv_1,4.37a-c //>%


NYâYASUDHâ:
"aþ iti brahma' iti ÷rutàvakàrasya brahmavàcakatvaü tàvatkathitam /
anyathà itikaraõavaiyarthyàt /
"akàro vai sarvà vàk' iti ÷rutau sarveùàmapi ÷abdànàmakàravyàkhyànatà ca kathità sàkùàdaikyasya pratyakùàdiviruddhatvena lakùaõà÷rayaõasyàva÷yakatvàt /
naca vyàkhyànavyàkhyeyayorbhinnaviùayatà yuktà /
tasmàdetadvàkyadvayaparyàlocanayà sarvavàgabhidheyatvaü brahmaõaþ pratãyate /


*4,218f.*

ki¤ca"yadvàca omiti yacca neti yaccàsyàþ kråraü yadu colbaõiùõu tadviyåya kavayo 'nvavindannàmàyattà samatçpya¤chçtedhi ityasyàü ÷rutau (ai.2-3-8) vàco vàksamåhasya madhye yat omiti padamaïgãkàravàcãti yàvat, yacca neti padaü pratiùedhàrthaü, yaccàsyà vàco madhye kråram arthataþ kañhinaü (ca), yaccolbaõiùõu ÷abdata kañhinam /
upalakùaõametat /
yàvadvaidikaü padajàtaü tatsarvaü, viyåya vicàrya kavayo vivekinaþ, (nàmàyattà)nàmàyattàni nàmaprakà÷yatayà nàmàdhãnàni ta(tta)cchabdapravçttinimittàni, anvavindan viditavantaþ /
tasmiü÷ca vedane 'dhi÷rute paripakve iti a(tada)nantaraü samatçpyan kçtakçtyà muktà abhåvanniti, nàmamàtravidaþ kçtakçtyatà tàvatkathità /
tamevaü vidvàniti parame÷varaj¤ànàdeva mokùaþ ÷råyate /
tadetadubhayànyathànupapattyà sarvàõyapi vaidikàni nàmàni parame÷varàrthànãti gamyata ityàha- nàmeti //


*4,219*

%<... nàmavitkçtakçtyatà  // MAnuv_1,4.37d //>%


NYâYASUDHâ:
athànyacca sakalavaidikasaühitànàü pårvottaravarõànàü ca viùõunàmàrtha(råpa)tvaü tatpratipàdakatvamabravãdvedaþ /
tena sarve varõàþ sarvà÷ca saühità viùõumeva pratipàdayantãti j¤àyata ityàha- viùõunàmeti //

%<viùõunàmàrtharåpatvaü saühitàderathàbravãt  // MAnuv_1,4.38ab //>%


NYâYASUDHâ:
kvàbravãdityatastadvàkyamarthataþ pañhati- õakàraü ceti //

%<õakàraü ca ùakàraü ca balaceùñàtmakaü vadan  // MAnuv_1,4.38cd //
tajj¤ànapårvakatvena saühitàdhyayanaü tathà  // MAnuv_1,4.39ab //>%


NYâYASUDHâ:
"õakàro balaü ùakàraþ pràõa àtmà' iti viùõunàmagatau õakàraùakàrau parame÷varabalaceùyàpratipàdakau vadan vedo 'nantaraü"sa yo ha etau õakàraùakàràvanusaühitamçco vedetyçcàmanusaühitaü sarvasaühitàsu õakàraùakàrau yo veda õakàraùakàratatsaühitàbhiþ pratipàdyo yo 'rthaþ sa eva sarvatra pårvottaravarõatatsahitàbhiþ pratipàdyata iti yo ve(tti)da, iti viùõunàmasamànàrthatàj¤ànapårvakatvena sarvasaühitàdhyayanamabravãdityarthaþ /

nanvatra õakàraùakàràrthapratipàdakatvaü sarvavarõàderucyate /
natu viùõunàmàrthatvam /
nahi õakàraùakàràveva viùõunàmetyata àha- upasargatvata iti //

%<upasargatvato vestu tàcchãlyàrthàdunastathà  // MAnuv_1,4.39cd //
õakàra÷ca ùakàra÷ca nàmaråpatayà matau  // MAnuv_1,4.40ab //>%

*4,220*


NYâYASUDHâ:
satyaü santi viùõunàmnayanye 'pi varõàþ /
tathàpi vãtyasyopasargatvenottarapadàrthavi÷eùakatvàt unpratyayasya tàcchãlyàrthatvàdupasarjanatvaü manvànasya vedasya pràdhànyàt õakàra÷ca ùakàra÷ca dvàveva nàmasvaråpatayàbhimatàvityadoùaþ /
nanåpasargàþ kriyàyoge /
nacàtra kriyà yogo 'sti /
tatkathamupasargatvam /
maivam /
ùontakarmaõi, õustutàviti dhàtudvayaråpatvàïgãkàràt /
ata eva tàcchãlikapratyayotpattyupapattiþ /

udàhçtànàü ÷rutãnàü prayojanamàha- tasmàditi //

%<tasmàt samanvayo viùõau svaravarõapadàtmanaþ  // MAnuv_1,4.40cd //
api vedasya kimuta vàkyaråpeõa saïgatiþ  // MAnuv_1,4.41ab //>%


NYâYASUDHâ:
yau purà sarva÷abdànàü pratipadasamanvayo vàkyasamanvaya÷ca viùõàvuktau tàvatàbhiþ ÷rutibhiþ siddhàvityarthaþ /


*4,221*

upapattyapekùàþ ÷rutayaþ pràgudàhçtàþ /
idànãü spaùñaü padavàkyasamanvayapratipàdinãrudàharati- ghoùà iti //

%<ghoùàþ sarve 'pi vedà÷ca sarve vedà÷ca yat padam  // MAnuv_1,4.41cd //
indraü mitraü yamindraü ca prathamaþ saïkçtistathà  /
nàmadhàþ sarvadevànàmeka ityàdikà ÷rutiþ  // MAnuv_1,4.42 //
pramàõamuktaviùaye ...  // MAnuv_1,4.43a //>%


NYâYASUDHâ:
"tà và etàþ sarvà çcaþ sarve vedàþ sarve ghoùà ekaiva vyàhçtiþ pràõà eva',"sarve vedà yatpadamàmananti',"indraü mitraü

varuõamagnimàhuratho divyaþ sa suparõo garutmàn /
ekaü sadviprà bahudhà vadantyagniü yamaü màtari÷vànamàhuþ',"yamindramàhurvaruõaü yamàhuryaü mitramàhuryamu satyamàhuþ',"sa prathamasaü(skç)kçtirvi÷vakarmà sa prathamo mitro varuõoginaþ' /
"yo devànàü nàmadhà eka eva' ityetànivàkyànyetaiþ pratãkairupàttàni /
àdipadena"nàmàni sarvàõi' ityàdergrahaõam /
atràdyadvitãyàntima÷rutayaþ samanvayadvaye pramàõam /
anyàstu vàkyànvaye /
indràdinàmnàü parame÷varaparatve sati"indrasya nu vãryàõi pravocam' ityàdivàkyànàü tatparatvaü hi siddhayati /


*4,222*

%<... tadevoktamupakramàt  /
iti svayaü bhagavatà bruvatà÷eùamanvayam  // MAnuv_1,4.43b-d //>%


NYâYASUDHâ:
nanvetadarthapratipàdakasåtrasyàdar÷anàdutsåtrito 'yamarthaþ kasmàdukta ityata àha- tadeveti //


tadetadbhagavatà såtrakàreõa svayamuktameva notsåtritaü kathyate /
tathàca såtram /
"jyotirupakramàttu tathà hyadhãyata eke' iti /
atra jyotiriti såtrapratãke gràhye yadupakramàdityàha, tena"jyotirupakramàt' iti pareùàmapapàñha eveti såcayati /
athavàtra jyotirmàtragrahaõàtkathaü sarva÷abdapratipàdanam /
jyotiþ÷abdasyopalakùaõatvàditi vadàmaþ /
kathamupalakùaõàbhipràyo 'vagamyata ityata uktam- upakramàditi bruvateti //


*4,223*

atra hi"jyotiþ iti pratij¤àya upakramàttu tathà hyadhãyata eke' iti heturucyate /
tasya càyamarthaþ /
"eùa imaü lokamabhyàrcat ityupakramàt upakramaü vidhàya tà và tà ityàdyadhãyata eka iti /
tathàca yadi jyotiþ÷abdamàtrasamanvayo 'tra vivakùitaþ syàttadà tanmàtropapàdakaü kimapi vaktavyam /
sarva÷abdavàcyatopapàdakasyopàdànaü kvopayujyate /
nahi vi÷eùaviùayaü pramàõaü nàsti, yena sàmànyadvàrà sàdhanaü vidheyam /
ataþ sarvaviùayaü pramàõamupàdadànena såtrakçtà jyotiþ÷abdo làkùaõiko vivakùita iti j¤àyate /

ki¤ca tattu samanvayàditi brahmaõi sarva÷abdasamanvayaþ pratij¤àto na katipaya÷abdasamanvaya ityupapàditam /
tadvivaraõàrthamadhyàya÷eùasya pravçttiriti coktam /
tatrànandamayàdyadhikaraõaiþ pràkaraõika÷abdasamanvayaþ pratipàditaþ /
asmiü÷raca pàde virodhyàdi÷abdasamanvayaþ /
tathàca karmakramàdyabhidhàyinaþ ÷abdàþ, idaü ca adhikaraõamava÷iùyamiti pari÷eùàttatsamanvayàrthametaditi j¤àyata ityà÷ayavànàha- bruvateti //
astvatra sarva÷abdasamanvayapratij¤ànam /
tathàpi yo 'tra tadupa(tprati)pàdanàrthaü jàtamotamityàdinànvayo(nyàyo)bhihitaþ sa na såtrita ityato voktam- upakramàditi //
"eùa imaü lokamabhyàrcat' ityupakramavàkyamupàdàya tathà hyadhãyata eka iti vadatà såtrakàreõa tadevoktaü yadasmàbhiruktam /
upakrame sarvasyàsya dar÷anàt /
yathà caitattathà etameva ityàdinoktamiti /


*4,224*

evaü saïkùepavistaràbhyàü ànumànikamityàdisåtràõi vyàkhyàya pareùàü vyàkhyànaü pratyàkhyàti /
tathàhi /
kecidetatpàdaprameyamanyathà varõayanti /
yaduktaü pradhànasyà÷àbdatvamãkùaternà÷abdamiti /
tadasiddham kàsucicchàkhàsu pradhànasamarpaõaparàõàü ÷abdànàü ÷råyamàõatvàditi /
tadetadyàbanna niràkriyate na tàvadbrahmakàraõavàda(sya)sthairyaü bhavati /
ataþ pradhànasyà÷àbdatvaü pratipàdayitumayaü pàda àrabhyata iti /
tattàvanniràcaùñe- na ÷abdavàcyataiveti //

%<na ÷abdavàcyataivàtra pradhanasya niùiddhayate  // MAnuv_1,4.44ab //>%


NYâYASUDHâ:
atraiva prathame 'dhyàye pradhànasya ÷abdavàcyatà niùiddhayata iti nopapadyate /
tathà sati samanvayalakùaõe 'ntarbhàvàbhàvena pàdasyàsaïgatatvaprasaïga iti bhàvaþ /
nanåktamatra samanvayasthemne pradhànasyà÷àbdatvamatropapàdyata iti, tathàca kathamasaïgatiriti /
maivam /
tathà satyavirodhalakùaõe 'ntarbhàvaprasaïgàt /
anyathà dvitãyà(dhyàyàr)tho 'pi samanvayasthairyàyaiveti so 'pyatra vaktavyaþ syàt /
kevalaü ÷abdavàcyataivàtra pradhànasya niùidhyate iti na yujyate /
vi÷eùàbhàvàt /


*4,226*

ki¤càtrapàde jagatkàraõàdi(vàci)÷abdavàcyatvaü pradhànasya niùidhyate ÷abdavàcyataiva và /
nàdyaþ /
atrodàhçtavàkyeùu"mahataþ paramavyaktam',"yasminpa¤capa¤cajanàþ' ityàdiùu pradhànasya jagatkàraõatvà÷ravaõàt /
ka÷cidàha /
"mahataþ paramavyaktam iti para÷abdena kàlaviprakçùñatvamucyate, tataþ kàraõatva÷aïketi /
tadayuktam /
kiü kàlaviprakarùa eva kàraõatvamuta tenànumeyam /
atha sambhàvyam /
na prathamadvitãyau /
kàryakàraõabhàvavikalayorapi paràparabhàvadar÷anàt /
na tçtãyaþ /
sambhàvanàmàtrasyeyantaü såtrasandarbhaü prati prayojakatvàyogàt /
ajàmekàmityàdau kàraõatvaü pratãyata iti cet /
tatkiü brahmaparaü kariùyate /
tejo 'bannaviùayaü hi tadvayàkhyàtaü bhavatà /
tathàca laukikamàbhàõakaü nàtivartate"vyàghreõoraõe nãte kà hàniþ vçke(õoraõe)nãte ko làbhaþ' iti /

dvitãye tvidamupatiùñhate /
na ÷abdavàcyataivàtra pradhànasya niùidhyate, prakçtànupayogàditi /
÷àbdatve hi pradhànasya svaråpamàtra siddhayati naca svaråpasiddhimàtreõa kàcillakùaõakùatiþ /
na hyasmàbhiriva pareõa sarva÷abdasamanvayaþ pratij¤àtaþ /
nàpi pradhànaü niùidhya brahma tatra nive÷itam /
yenàsmadãyadi÷àpyupayogaþ syàt /
tadidamuktam /
brahmanive÷aü(÷anaü) vinà pradhànasya ÷abdavàcyataivàtra niùidhyata iti na yuktamiti /


*4,229*

ki¤ca pradhànasya ÷abdavàcyatà ãkùatyadhikaraõànantarameva niùedhyà /
tripàdãü atikramya atra niùidhyata iti (na yujyate) vyavadhàna(ne) kàraõàniråpaõàditi /
ki¤ca pàdapratipàdyo 'rthastathàvidho bhavati, yastatpàdasthasakalasåtrapratipàdyaþ /
naca atra pàde sarveùu (api) såtreùu pradhànasya ÷abdavàcyataiva niùidhyata iti niyamo 'sti, yenàyametatpàdàrthaþ syàt /
kàraõatvenetyàdau tadabhàvàt /
tatràpi paramparayà tadeva sàdhyamiti cet /
tarhi pàramparyasyàtãtapàdàrthe 'pi suvacatvàt atraiva pradhànasya ÷abdavàcyatà niùidhyata iti nàsti /
sa hi pàdàrtho yo nànyatra pratipàdyata iti /


*4,233*

evaü sàmànyataþ pàdàrthaü niràkçtyedànãü prathamàdhikaraõavyàkhyàü niràkaroti- na ÷abdavàcyataiveti //
ànumànikamityàdisåtraü yatpareõa vyàkhyàtam /
ànumànikamapyanumànaniråpitaü pradhànamapyekeùàü ÷àkhinàü ÷abdavadupalabhyate /
kàñhake hi pañhyate /
"mahataþ paramavyaktamavyaktàtpuruùaþ paraþ' iti /
tatra ya eva, yannàmàno, yatkramakà(mà)÷ca, mahadavyaktapuruùàþ smçti(pra)siddhàsta eveha pratyabhij¤àyante /
tatràvyaktamiti råóhiyogàbhyàü pradhànamucyate /
evaü tasya ÷abdavatvàda÷abdatvamanupapannamiti cet /
naitadevam /
na hyetatkàñhakavàkyaü pradhànaparamiti /

atra pçcchàmaþ /
kimatra kàñhakagatàvyakta÷abdavàcyataiva pradhànasya niùidhyate kiüvà kutràpi kenàpi ÷abdena nocyata iti /
àdyasyottaram /
atra kàñhake (vàkye) avyakta÷abdavàcyataiva pradhànasya niùidhyata iti nopapannam /
tanmàtreõà÷abdatvàsiddheþ /
dvitãye 'pi kiü paramamukhyayà vçttyà uta ÷abdavàcyataiva niùidhyate /
àdye tanmàtramanumatameva /
sarvathà ÷abdavàcyataivàtra pradhànasya niùidhyata iti dvitãyastu nopapadyate /
kuta ityata àha- sarveti //

%<sarvavedetihàseùu puràõeùu ca saïgrahàt  // MAnuv_1,4.44cd //>%


NYâYASUDHâ:
saïgrahàt pradhànasyeti ÷eùaþ /
vede tàvadàtharvaõikàþ pañhanti"vikàrajananãmaj¤àmaùñaråpàmajàü dhruvàm /
dhyàyate 'dhyàsità tena tanyate preryate punaþ' ityàdi /
itihàsapuràõe tådàhariùyamàõe draùñavye /
nanåktamatra na hyatra smçtiprasiddhaü kàraõaü triguõaü pradhànamucyate /
tena yadyadudàhriyate tattadvipratipannameva, ityataþ triguõatvàdilakùaõopetapradhànapratipàdakaü itihàsavàkyaü pañhati- sattvamiti //

%<sattvaü rajastama iti guõàþ prakçtisambhavàþ  /
nibadhnanti mahàbàho dehe dehinamavyayam  // MAnuv_1,4.45 //
ityàdivàkyaråpeõa ...  // MAnuv_1,4.46a //>%


NYâYASUDHâ:
àdipadena"bhåmiràpo 'nalo vàyuþ' ityàdergrahaõam /
ityàdivàkyapratipàdyena triguõatvàdinà råpeõopetasya pradhànasya saïgrahàditi sambandhaþ /


*4,234*

ki¤ca"avyaktàtpuruùaþ paraþ' ityavyakta÷abdavàcyaü na cetpradhànaü tarhi tadvàcyaü vàcyam /

*4,235*

nanvatra såtrakçtaivoktaü"÷arãraråpakavinyastagçhãteþ' iti,"àtmànaü rathinaü viddhi ÷arãraü rathameva ca' iti pràgyaccharãraü ratharåpakatayà vinyastaü tadatràvyakta÷abdena gçhyate, prakaraõàtpari÷eùàcceti /

naiva såtrakçdàha /
tathàtve hi råpakavinyasta÷arãragçhãterityavakùyat /
astu và katha¤cidvi÷eùaõasya paranipàtaþ /
idaü tu vaktavyam /
kathamavyakta÷abdena ÷arãramucyata iti /
na hyeùà råóhiþ /
nàpi yogaþ sambhavati /
÷arãrasya vyaktatvàt /

nanu parihçtametatsåtrakàreõa(kçtà)"såkùmaü tu tadarhatvàt' iti /
yadyapãdaü ÷arãraü vyaktam, tathàpyasya yanmålamupàdànakàraõaü tejo 'bannalakùaõaü bhåtasåkùmaü tattàvadavyaktam /
anàdestasya såkùmasyàvyaktatà 'rhatvàt /
kàryakàraõa÷abdà÷ca saïkãryante /
"gobhiþ ÷rãõãta matsaram' iti yatheti /

atra vaktavyam /
kimanenoktaü bhavatãti /
kiü ÷arãramevàtrocyate, avyakta÷abdastatropacaritaþ, ÷arãramålàpàdànasya tejo 'bannàtmakasya bhåtasåkùmasyànàderavyaktatvàditi, kiüvà bhåtasåkùmamevàvyakta÷a(bdavàcyaü)bdam, ÷arãra÷abdastu tatropacaritaþ, ÷arãrasya tatkàryatvàditi /

pakùadvaye 'pi doùamàha- yatreti //

%<tejo 'bannàtmakaü vàpi yadyupàdànamiùyate  // MAnuv_1,4.46cd //
anàdyevàparàdhaþ kaþ pradhànamiti codite  // MAnuv_1,4.47ab //>%


NYâYASUDHâ:
yatra vàkye, yadi avyakta÷abdasyànyàrtho neùyate, parabrahmalakùaõaþ, api tu tejo 'bannàtmakaü ÷arãramålopàdànamanàdi bhåtasåkùmameveùyate /
prathame svaråpeõa(eva) /
dvitãye 'vyakta÷abdavàcyatayà tatra tarhi tatpradhànamiti codite ko doùo 'sti /
yena neti pratiùiddhayate /

ayamabhisandhiþ /
sarvathà tàvannàvyaktapadaü brahmaparaü tvayocyate, kintu bhåtasåkùmakàrya÷arãrasya bhåtasåkùmasya và vàcakamiti /
pareõa tu pradhànavàcakamiti /
yadi vàvyaktasya kàraõatvamabhipretaü tadà pakùadvayamapi brahmavàdasya pratipakùabhåtamiti /
÷arãràïgãkàreõa pradhànaniraso vyarthaþ /
kàraõatvàvivakùàyàü tu pakùadvayasyàpyaviruddhatvàtkimanenànyataraparigraheõànyataraniràkaraõàgraheõa viphalatvàdasaïgatatvàcceti /
athavànàderupàdànasya jaóasya bhåtasåkùmà(÷abdà)bhidheyasyàïgãkàre pradhànaü neti riktaü vacaþ, tallakùaõatvàtpradhànasya /
nàmni vivàdàyogàditi abhipràyaþ /


*4,241*

nanvidamà÷aïkaya såtrakàreõaiva parihçtam, tadadhãnatvàdarthavaditi /
syàdetadevam /
yadi vayaü svatantraü tejo 'bannàtmakaü kàraõam(iti) abhyupagacchàmaþ /
naitadasti /
tasya brahmàdhãnatàïgãkàràt /
ava÷yaü caitada(devama)ïgãkartavyam /
arthavaddhi tat /
na hi tena vinà brahmaõo jagatkàraõatvaü nirvahatãti /

atrocyate /
kimanenoktaü bhavati /
asti pradhànamiti sampratipannam /
taddharmeùu tu svàtantryàdiùu vipratipattiriti /
evaü cetpradhànasya svàtantryàdikaü sàïkhayena codanãyam /
tvayà tu pàratantryàdikaü vyutpàdanãyam /
kimanenàvyaktàdi÷abdànàü pradhànaparatàniràsaprayàsena /
na hyatra pradhànasya svàtantryàdikamavabhàsate /
pratyutàvyaktàtpuruùaþ para ityavyaktasya puruùàdhãnatvaü pratãyate /
tadidamapyuktaü"pradhànamatrocyata ityevokte 'paràdhaþ kaþ /
kintu svatantramityudite /
na caivamatrocyate' iti /


*4,242*

camasavadavi÷eùàdityàdikamadhikaraõamapi pradhànasyà÷àbdatvapratipàda(ka)nàrthamiti vyàcakùate /
tathàhi /
"ajàmekàü lohita÷uklakçùõàü (bahvãü prajàü janayantãsaråpàm) /
bahvãþ prajàþ sçjamànàü saråpàþ /
ajo hyeko juùamàõo 'nu÷ete jahàtyenàü bhuktabhogàmajo 'nyaþ' ityasminmantre pradhànasya pratipàdanàtkathaü tada÷abdamiti /
atrocyate /
yathà hi"arvàgbila÷camasaþ' ityasminmantre svàtantryeõa"ayaü nàmàsau camasaþ' iti na ÷akyate niråpayitum, vi÷eùàbhàvàt /
årdhvabudhnatvàderyathàkatha¤citsarvatra yojayituü ÷akyatvàt /
tathà"ajàmekàm' ityatràpi pradhànapratipàdanaü na ÷akyàvadhàraõam, vi÷eùàbhàvàditi /
tadidamanupapannam /

"gauranàdyantavatã sà janitrã bhåtabhàvinã /
sitàsità ca raktà ca sarvakàmadughà vibhoþ' //

ityadi÷rutisamàkhyayà nirõayopapatteþ /

ki¤ca na tàvadatra ajà÷abdena råóhàrthatvàcchàgã svãkartumucità, vidyàprakaraõatvàt /
nàpi paraü brahma, lohitàditvàsambhavàt /
bhogyatvànupapatte÷ca /
ata eva na jãvo 'pi, bhoktçtayà pçthagabhidhànàt /
nàpyanyatki¤cidacetanam, ajananànupapatteþ /
ataþ prakçrivàjà, janmàbhàvàt /
lohita÷uklakçùõà ca rajaþsattvatamoråpatvàt /
prasiddhaü ca raja àdãnàü lohitàditvamàgameùu /
tadanuùakta÷ca jãvaþsaüsarati /
asaüsaktastu mucyata ityetadapi suprasiddham /
na cedevam, mantrasya nirviùayatvàpattiriti /


*4,245*

nanu na mantrasya nirviùayatvamàpadyate /
yataþsåtrakçdevàha jyotirupakrameti /
atra mantre pratipàditàjà jyotirupakramà tejo 'bannaråpà /
kutaþ /
"yadagner(lo)rohitaü råpaü tejasastadråpaü yacchuklaü tadapàü yatkçùõaü tadannasya' iti lohitàdiråpavattayà tejo 'bannànyadhãyate hyeke /
tatsamàkhyayàtra(tràpi) tejo 'bannàtmaivàjà pratipattavyà /
tasyà÷caturvidhabhåtagràmopàdànabhåtàyà bahuprajàjananãtvaü jaóatvena bhogyatvaü ca upapannamiti /
atra dåùaõamàha- ajàmiti //

%<ajàmekàmiti pràha ÷rutiretàü yadà tadà  /
ko doùaþ ...  // MAnuv_1,4.47c-e //>%


NYâYASUDHâ:
yadyatra mantre pariõàmi jaóaü tejobannalakùaõaü pratipàdyamaïgãkriyate /
tarhyajàmekàmiti ÷rutiretàü prakçtiü pràheti pakùo yadà tadà ko doùo 'sti /
na ko 'pãti /


*4,246*

nanu kathaü nàsti /
ãkùaternà÷abdamityuktà÷abdatàsiddhervidyamànatvàditi cet (na) tasyàsmàbhiranyathàvyàkhyàtatvàdityà÷ayenoktam- sarvatheti //

%<... sarvathaivàsti pariõàmi jaóaü yadi  // MAnuv_1,4.47ef //>%


NYâYASUDHâ:
aparihàrya ityarthaþ /

idamatràkåtam /
jagatkàraõatvena khalvatràjà pratãyate /
sà brahmavàdinà brahmatayà samarthanãyà /
tejo 'bannàtma(ka)tayà tu samarthane pradhànaråpàpi kuto nàïgãkaraõãyà /
lakùaõàtivyàptestulyatvàditi /
tejo 'bannànyapi parame÷varàdhãnàni /
ato tatràtivyàptiriti na cet /
evaü tarhi kiü mantrasya prakçtiparatvaniràkaraõena /
kintu prakçtiparatvamaïgãkçtyaiva"yo yonimadhitiùñhatyekaþ' ityàdivàkyabalene÷varàdhãnatvamevopapàdanãyam /


*4,247*

ki¤ca tejo 'bannàdiùu na tàvadajà÷abdo råóhaþ /
nàpi yaugikaþ /
tattejo 'sçjatetyàdi÷ruterajananàsambhavàt /
naca strãliïgatvamupapadyate /
nàpyekavacanam /
trivçtkaraõàditi cenna /
atha manyeta tejo 'bannàpàdànaü jaóamanàdidravyaü kimapyekamasti /
tatkàryatvàdupacàràdajàdi÷abdopapattiriti /
tarhi tadevàtra pratipàdyamastu, ÷abdànàü mukhyavçttilàbhàt /
astviti cettarhi prakçtiratra pratipàdyeti vadatà pårvapakùiõà kimaparàddham /
tallakùaõatvàtprakçteþ /
nàmamàtre vivàdàyogàcca, tadidamuktamajàmekàmiti /


*4,249*

nanvatrottaramuktaü kalpanopade÷àditi /
yathà (hi) madhuvidyàdàvàdityàdãnàü madhvàditvena kalpanà kriyate, evamatràpi tejo 'bannànàmajàdikalpanopade÷àdavirodha iti /
etadayuktam /
kalpanàyàþ prayojanàbhàvàt /
nahãdaü pàmara(jana)manora¤janàrthaü kàvyam /
ata eva dçùñànto 'pi nirastaþ /

ka÷cijjyotirupakrametyetadanyathà vyàcaùñe /
jyotirbrahma /
tadupakramà tatkàraõaiveyamajà na svatantreti /
tasya prathamasåtraü vyartham /
anenaiva caritàrthatvàt /
ki¤ca tadadhãnatvàdi(tyane)naiva pradhànasya jyotirupakramatvaü pratipàditam /
pratipàdanãyaü ca sàïkhayaparãkùàyàmapi /
asyàþ ÷ruteþ pradhànaparatve('pi) na doùa ityayuktaü"tattu samanvayàt' ityavadhàraõànupapatteriti cet na, tejo 'bannaparatve 'pi tadanistàràt /



*4,354*

astu parasyaivam /
bhavatàü tu kathaü na doùa ityata àha- asmàkamiti //

%<asmàkaü paramamukhyàrtho bhagavàneka eva tu  /
mukhyamàtratayà råóhaü sarvamabhyupagamyate  // MAnuv_1,4.48 //
sarveùàmapi ÷abdànàü gauõyàdyaü tadayogataþ  // MAnuv_1,4.49ab //>%


NYâYASUDHâ:
asmàkaü tu mate tattu samanvayàdityavadhàraõasyàyamarthaþ sarveùàmapi ÷abdànàü bhagavàneka eva paramamukhyàrtho nànya iti /
ato råóhaü, yasya ÷abdasya yadarthatayà prasiddhaü, tadapi sarvaü tanmukhyàrthamàtratayàbhyupagamyate /
mukhyàyoge gauõàdyapi /
evaü càjàdi÷abdàþ paramamukhyayà vçttyà parabrahmaparà mukhyamàtratayà pradhànasyàpi pratipàdakà ityaïgãkàre kànupapattiriti /

nanvevaü tarhi sautramavadhàraõaü kimiti paramamukhyàrthàntaravyàvçttyarthaü vyàkhyàyate /
vàcyàntaramàtravyàvçttyarthaü kuto na vyàkhyàtavyam /
na coktaprayojanànupapattiþ /
amukhyayà vçttyà saïketamàtreõa và tadupapatteriti cenna /
såtrakàreõaiva granthàntare vaidikànàü ÷abdànàmuktavidhànekàrthatvasyàbhyupagatatvàdityàha- arthadvayamiti //


tadeva pañhati- kàryàõàmiti //

%<kàryàõàü kàraõaü pårvaü vacasàü vàcyamuttamam  /
yogànàü paramàü siddhiü paramaü te padaü viduþ  // MAnuv_1,4.50 //
iti ...  // MAnuv_1,4.51a //>%


NYâYASUDHâ:
vacasàü vaidikànàmuttamaü vàcyam /
tadapekùayànyànyamukhyavàcyàni /
kuta etat /
yogànàü yogavçttãnàü paramàü siddhim /
siddhayantyasminniti siddhiþ /
indràdayastvaparamasiddhayaþ /
etadapi kutaþ /
kàryàõàü mahadàdãnàü pårvaü mukhyaü kàraõam /
prakçtyàdãni tvamukhyakàraõàni /
padaü svaråpam /
tasmàtparamaü viduþ /
yadyapi råóhiravilambenàrthapratyàyakatàmàtreõabalavatã /
tathàpi vi÷eùaj¤ànahetutvàdyoga eva balãyàniti matvà sa eva gçhãtaþ /
tatra sàkùàdarthadvayasyànuktatve 'pyuttamaü vàcyamiti vi÷eùaõàdvàcyàntarasadbhàvo 'vagamyate /
ata eva pràgabhipretyetyuktam /


*4,256*

vaidikànàü ÷abdànàmubhayàrthatve pramàõàntaramàha- buddhàviti //

%<... buddhau samàrohàdubhayoryogaråóhayoþ  /
tyàge ca kàraõàbhàvàdubhayàrthatvamiùyate  // MAnuv_1,4.51a-d //>%


NYâYASUDHâ:
yoga iti yogavçttiviùayaþ parame÷varaþ /
råóhaþ prasiddhaþ prakçtyàdiþ /
ayamarthaþ /
asti tàvadviditapadapadàrthasaïgateradhigata÷àbdanyàyasyàjàdi÷abda÷ravaõe brahmaõa iva pradhànasyàpi buddhàvàrohaþ, dhiyàü ca (tu) svata eva pràmàõyam /
apràmàõyaü tu bàdhakàdhãnamityupapàditaü prathamasåtre /
nacàtràrthadvayayàbhyupagame bàdhakamasti /
yena buddhàvàråóhamapi tyajyeta /
ato nirapavàdapratãtibalàtsarveùàmapi ÷abdànàmubhayàrthatvameùyavyamiti /

etadeva vivçõoti- viparãteti //

%<viparãtapramàbhàve pårvàrohastu kàraõam  /
sà bhaved yatra sa vyarthaþ pårvàroho bhramo yathà  // MAnuv_1,4.52a-d //>%


NYâYASUDHâ:
kàraõaü svãkàrasyeti ÷eùaþ /
sà viparãtapramà /
sa svãkàrakàraõatvenokto 'pi pårvàrohaþ, vyarthaþ, svãkàrakàraõaü na bhavati /
bhramo yatheti /
prasiddha÷uktirajatàdiviparyayo yathetyarthaþ /
yadvà /
ajàdipadàni dvayarthàni bàdhakavidhuràyàü buddhau tathà råóhatvàditi pratij¤àhetå kathitau /
anenànvayavyatirekàbhyàü vyàptimàcaùñe /
tatra pårvàrdhe yathà stambhàdipratyaya iti dçùñàntoktirapi draùñavyà /
nanvatràjàyàþ kàraõatvamucyate /
tacca brahmalakùaõatvenoktamityato bàdhakàd buddhàvàråóhamapi pradhànaü tyàjyamiti cenna /
nimittamàtratvasya brahmalakùaõatvena jagadupàdànatvasya pradhàne 'pi sattvàdaya tadarthatvopapatterityà÷ayavànupasaüharati- ata iti //

%<ato jagadupàdànaü pradhànaü vakti sà ÷rutiþ  // MAnuv_1,4.52ef //>%


NYâYASUDHâ:
#<Vyàsa>#-(3)

saïkhayopasaïgrahàt' ityetadapi pradhànasyà÷a(÷à)bdatvapratipàdanàrthatayà vayàcakùate (÷àü.bhà) /
tathàhi /
"yasminpa¤capa¤cajanà iti pa¤casaïkhayàviùayàparà pa¤casaïkhayà ÷råyate /
pa¤ca÷abdadvayada÷arnàt /
na ete pa¤capa¤cakàþ pa¤caviü÷atiþ sampadyate /
tathàca ÷rutiprasiddhayà pa¤caviü÷atisaïkhayayà teùàü smçtiprasiddhànàü pa¤caviü÷atitattvànàmupasaïgrahàtpràptaü ÷rutimattvaü pradhànàdãnàü ityatrocyate /
na saïkhayopasaïgrahàdapi pradhànàdãnàü ÷rutimattvapratayà÷à kartavyà /
kasmàt /
nànàbhàvàt /
nànà hyetàni pa¤caviü÷atitattvàni naiùàü pa¤ca÷aþ pa¤ca÷aþ sàdhàraõo dharmo 'sti /
yena pa¤caviü÷aterantaràle pa¤ca pa¤ca saïkhayà nive÷eran /
na hyekaü nibandhanamantareõa nànàbhåteùu dvitvàdikàþ saïkhayà nivi÷ante /
atirekàcca /
atireko hi bhavatyàtmàkà÷àbhyàü pa¤caviü÷atisaïkhayàyàþ /
àtmano hi pa¤caviü÷atàvantarbhàve yasminnityadhikaraõatvoktivirodhaþ /
àkà÷asyàpi pçthaguktivirodhaþ /
kiü pa¤caviü÷atitattvaprakriyà sarvathàpràmàõikãtyabhipràyaþ /
utaitadvàkyaü tatparaü na bhavatãti /
pakùadvayamapyanupapannamityàha- yattaditi //


*4,262*

%<yattat triguõamavyaktaü nityaü sadasadàtmakam  /
pradhànaü prakçtiü pràhuravi÷eùaü vi÷eùavat  // MAnuv_1,4.53 //>%


NYâYASUDHâ:
sadasàtmakaü kàryakàraõàtmakam /
avi÷eùatvàdakàryatvàtpradhànaü vi÷eùavattvàtkàryatvàtprakçtiü pràhuþ /

vi÷eùavadityasya vivaraõam- pa¤cabhiriti //

%<pa¤cabhiþ pa¤cabhirbrahma caturbhirda÷abhistathà  /
etaccaturviü÷atikaü gaõaü pràdhànikaü viduþ  // MAnuv_1,4.54 //
iti bhàgavate pràha vidyàdhã÷aþ svayaü prabhuþ  // MAnuv_1,4.55ab //>%


NYâYASUDHâ:
pa¤cabhiþ mahàbhåtaiþ pa¤cabhistanmàtràbhiþ caturbhirmahadahaïkàramanobuddhibhiþ da÷abhirindriyai÷ca brahma påritam /
"etaccaturviü÷atikaü gaõaü pradhànakàryaü viduþ iti såtrakçtaiva granthàntare pa¤caviü÷atitattvànàü pratipàditatvànna tàvadàdyaþ kalpaþ /
anuvàdo 'yamiti cet /
kiü pramitasyota kalpitasya /
àdya tatpramàõaireva siddhistattvànàm /
na dvitãyaþ vaiyarthyàt /
dåùaõàrthamiti cenna /
tadabhàvàt /
nahi granthàntare anuvàdo granthàntare dåùaõamiti sambhavati /
na dvitãyaþ /
virodhàbhàvàt /


*4,269*

yaduktaü nànàbhàvàditi tadasat /
såtrakàrasyàpi saïgràhakàbhàvena pa¤cabhirityàdyuktyanupapattiprasaïgàt /
atha tatra bhåtatvàditi saïgràhakàõi santi iti cet tarhi tànyeva bhåtatvatanmàtratvaj¤ànendriyasvakarmendriyatvataditaratvàni (ca)÷rutàvapi santãti samànam /
na càyamasti niyamo 'ntaràle saïgràhakeõa vinà na saïkhayànive÷o 'stãti /
"pa¤ca sapta ca varùàõi na vavarùa ÷atakratuþ',"vratametadanuùñheyaü varùàõi nava pa¤ca ca' ityàdau vyabhicàràt /
yadapyatirekàcceti /
tadapyasat /
pàta¤jalairã÷varasyàïgãkçtatvàt /
àkà÷a÷cetyàkà÷àdyà iti vyàkhyànopapatteþ /


*4,272*

ki¤cedaü vàkyaü pa¤caviü÷atitattvasiddhaye sàïkhayena sva÷àstre gçhãtatvàdvà ÷aïkitaü sambhàvitatvàdvà /
na dvàvapi sambhavataþ /
pa¤ca pa¤cajanà ityasya pa¤caviü÷atyapratyàyakatvàt /
pa¤cajanà itayasya samàsatve hi dvitãyaþ pa¤ca÷abdo na tàvatpa¤ca÷abdena sambaddhayate /
vi÷eùaõasyàpesarjanena sambandhàyogàt /
nàpi jana÷abdena /
pa¤cajanàþ katãtyàkàïkùànudayena vi÷eùaõàyogàt /
asamàsatve 'pi na tàvatpa¤ca÷abdena sambandhaþ /
ekàrthayorvi÷eùaõavi÷eùyabhàvànupapatteþ /
nàpi jana÷abdena /
niràkàïkùatvàt /
katha¤cidàkàïkùàyàmapi da÷atvasya pràpteþ /


*4,279*

nanu pa¤cajanà iti samàhàradviguþ /
tasya pa¤ceti vi÷eùaõe pa¤caviü÷atiþ sampadyate /
yathà pa¤capa¤ca(pha)pålyaü ityukte pa¤caviü÷atipålyolabhyanta iti /
maivam /
tathà sati puüliïgànupapatterityalam /

kàraõatvenetyàdisåtràõàmapavyàkhyànaü sphuñadåùaõamiti na dåùitam /


*4,283*

prakçti÷cetyetada(tya)dhikaraõaü brahmaõo jagadupàdànatàpratipàdanàrthamiti vyàcakùate /

tathàhi /
janmàdyasya yata iti jagatkàraõaü brahmetyuktam /
tatra saü÷ayaþ kimupàdànatvenota nimittatveneti /
"sa ãkùàücakre sa pràõamasçjata' itãkùàpårvakakartçtva÷ravaõàdinà kevalaü nimittatvenaiveti pràpte 'bhidhãyate"prakçti÷ca patij¤àdçùñàntànuparodhàt' /
na kevalaü nimittakàraõameva brahma /
kintu prakçtiþ upàdànaü ca /
kutaþ, pratij¤àdçùñàntànuparodhàt /
evaü hi pratij¤àdçùñàntau noparudhyete /
"yenà÷rutaü ÷rutaü bhavati' iti brahmavij¤ànena sarvavij¤ànaü pratij¤àtam /
taccopàdànatva evopapadyate /
kàryasyopàdànàvyatirekàt /
nahi nimittakàraõàvyatirekaþ kàryasyàsti /
takùõaþ pràsàdavyatirekadar÷anàt /
dçùñàntà÷ca"yathà somyaikena mçtpiõóena' ityàdaya upàdànagocarà àmnàyante /
"yato và imàni bhåtàni' iti pa¤camã copàdànatvaü gamayatãti /
janikartuþ prakçtiriti vi÷eùasmaraõàt /
"abhidhyopade÷àcca'"so 'kàmayata bahu syàü prajàyeya' ityabhidhànapårvakabuhabhavanopade÷àcca nimittatvamupàdànatvaü ca gamyate /

"sàkùàccobhayàmnànàt' /
ita÷copàdànaü brahma /
"sarvàõi ha và imàni bhåtànyàkà÷àdeva samutpadyante àkà÷aü pratyastaü yanti' iti sàkùàdbrahmaiva kàraõamupàdàyobhayoþ prabhavapralayayoràmnànàt /
yaddhi yasmàtprabhavati yasmiü÷ca lãyate tattasyopàdànaü prasiddham /
yathà vrãhyàdãnàü pçthivã(ti) /
pratyastamaya÷ca nopàdànàdanyatra kàryasya dçùñaþ /
"àtmakçteþ pariõàmàt' tadàtmànaü svayamakurutetyàtmanaþ karmatvakartçtva÷ravaõà(vyapade÷à)ccopàdanaü brahma /
kathaü punaþ pårvasiddhasya kriyamàõatvam /
pariõàmàt /
pårvasiddho 'pyàtmà vikàràtmanà vi÷eùeõàtmànaü pariõàmayàmàseti hyupapannam /
pariõàmàditi và pçthak såtram /
sacca tyaccàbhavadityàdinà brahmaõa eva vikàràtmanà pariõàmaþ sàmànàdhikaraõyenàmnàyate /
ata÷copàdànaü brahma /
"yoni÷ca hi gãyate /
'"yadbhåtayonim' iti yoni÷ca brahma gãyate /
yoni÷abda÷copàdànavacanaþ samadhigato loke /
ata÷copàdànaü brahmeti /


*4,284*

tadetanniràkaroti- naceti //

%<naca prakçti÷abdena brahmopàdànamucyate  // MAnuv_1,4.55cd //>%


*4,288*


NYâYASUDHâ:
kuto nocyata iti cet /
pramàõàntaràviruddho hi såtràrtho varõanãyaþ /
upàdànatvaü ca brahmaõaþ ÷rutyàdiviruddham /
pariõàmikàraõaü hyupàdànamucyate /
yathà ghañarucakàdãnàü mçtsuvarõàdi /
brahmaõa÷ca svaråpàntaràpattilakùaõo vikàràparaparyàyaþ pariõàmo niùiddhayate ÷rutyàdàviti kathaü såtràrthatayà vaktuü ÷akyata ityàha- avikàra iti //


*4,289*

%<avikàraþ sadà ÷uddho nitya àtmà sadà hariþ  /
sadaikaråpavij¤ànabala ànandaråpakaþ  // MAnuv_1,4.56 //
nirvikàro 'kùaraþ ÷uddho niràtaïko 'jaro 'maraþ  /
avi÷vo vi÷vakartàjo yaþ paraþ so 'bhidhãyate  // MAnuv_1,4.57 //
nirvikàramanaupamyaü sadaikarasamakùayam  /
brahmeti paramàtmeti yaü vidurvaidikà janàþ  // MAnuv_1,4.58 //
iti ÷rutipuràõoktayà na vikàrã janàrdanaþ  // MAnuv_1,4.59ab //>%


NYâYASUDHâ:
sadà÷abdadvayasyàvikàraþ ÷uddha ityàbhyàü sambandhaþ /
vikàro dvedhà bhavati /
dharmiõo dharmasya ceti /
tatràvikàraþsadetyàdyasya niùedhaþ /
sadaikaråpeti dvitãyasya /
ekaråpe nirvikàre vij¤ànabale yasyàsau tathoktaþ /
upamàviùaya aupamyam /
na aupamyam anaupamyam /
ekarasaü svagatabhedavarjitam /
pradhànànandàtmakaü và /
na vikàrãti gamyata iti ÷eùaþ /


*4,290*

yuktiviruddhaü ca brahmaõo vikàritvamiti vaktuü vikàraprakàràüstàvadàha- paràdhãneti //

%<paràdhãnavi÷eùàptiranivartyànyathàbhavaþ  // MAnuv_1,4.59cd //
kùãràdivad vikàraþ syàn ...  // MAnuv_1,4.60ab //>%


*4,291*


NYâYASUDHâ:
vikàrastàvad dvividho bhavati /
vi÷eùàptirvi÷eùiparivatar(vçtti)÷ceti /
tatra vi÷eùàptirnàma dharmiõastadavasthye sati dharmamàtraparivçttiþ /
vi÷eùiparivartavçttistu dharmisvarapåsyaiva pariõàmaþ /
dvividho 'pyayaü paràdhãno bhavati /
pratyekaü ca dvedhà /
anivartyo 'nyathàbhàvo nivartya÷ceti /
atraikaikaprakàrànuktiþ sphuñatvàditi j¤àtavyam /
anyathà vàkyasyàsàma¤jasyaü syàt /
kùãràdivaditi caturõàmudàharaõam /
kùãràdãnàmiva dadhitvàdyàpattirityarthaþ /


*4,292*

tatrànivartyavi÷eùàptiryathà /
÷yàmasya phalasya pãtatvàpattiþ /
tatra hi dharmiõastàdavasthyaü pãtatve 'pi phalavyavahàrànivçtteþ /
kevalaü ÷yàmatvàpagamena pãtatvamutpannaü sauràtapàdiva÷ànna nirnimittam /
naca punarnivartate /

nivartyavi÷eùàptiryathà /
kuõóalàdyàkàrasya suvarõasya kañakàditvàpattiþ /
atràpi hi dharmiõastàdavasthyam /
kañaka(kàdi0tvàpanne 'pi suvarõavyavahàradar÷anàt /
paraü kuõóalatvàpàyena svarõakàràdyadhãnakañakabhàvo jàtaþ /

nivartya÷càsau /
punaþ kuõóalãkartuü ÷akyatvàt /


*4,293*

anivartyo vi÷eùiparivarto yathà /
kùãrasya dadhibhàvaþ /
atra hi na dhamirõastàdavasthyam /
dadhitvàpattau kùãravyavahàrànupalambhàt /
kintu dharmibhåtaü kùãrameva àta¤canàdiva÷àddadhibhåtam /
naca dadhibhàvanivçttyà kùãraü bhavati /

nivartyo dharmiparivarto yathà /
÷ulbasya tàratvam /
atràpi na dharmiõastàdavasthyaj¤ /
tàratàyàü ÷ulbavyavahàrànupalabdheþ /
kiü nàmauùadhya(dhà)dhãnatayà ÷ulbameva tàraü saüvçttam /
prabalauùadhibalàttàratànivçttyà ÷ulbaü ca sampadyate /

naca pa¤camã vidhà dçùñà, (sambhàvità) ÷rutà veti /


*4,294*

kimato yadyevaübhåto vikàra ityata àha- naiveti //


%<... naiva sa syàddhareþ kvacit  // MAnuv_1,4.60b //>%


NYâYASUDHâ:
kvaciditi nimittasaptamã /
ayamà÷ayaþ /
sakalo 'pi khalu vikàraþ paràdhãno bhavatãti nidar÷itam /
nacaivamevàsau kvàpi dçùñaþ /
tathàtve và sarvadà syàt /
naca brahmaõo vikàranimittaü ki¤cidasti /
"sadeva somya' iti pràk sçùñevarstvantaraniùedhàt /
naca kàlàdikamapi pareõa pralaye 'bhyupagatam /
abhyupagame 'pi paràdhãnatà'patte÷ca /

astu jaóeùu paràdhãno vikàraþ /
cetanaü brahma tu svecchayaiva jagàdàkàreõa vikriyate /
"tadàtmànaü svayamakuruta' ityàdi÷ruteriti cenna /
prekùàvatastasya nànàvidhànàrtharåpaprapa¤cãbhavanecchàyà evànupapatteþ /
na hyunmatto 'pyàtmano 'nartharåpatàmicchati /
dåre prekùàvàn /
naca prapa¤casyànartharåpatàü na jànàti brahma /
asarvaj¤atàpàtàt /
nàyaü prapa¤co brahmaõo 'nartharåpa iti cenna /
duþkhàdiråpeõa pariõatasya na duþkhàdiråpatà ityasya vyàhatatvàt /
nahi vivartavàdinàmiva kalpito 'yaü prapa¤co bhavatàm /
satyatvàbhyupagamàt /
duþkhàdimattvamaniùyam, natu tadråpatetyabhipràya iti cenna, tathà sati sukharåpasyeùñatvamapi na syàt /
tata÷ca na mokùàya pravarteta /


*4,296*

ki¤ca brahmaõo 'narthàbhàve kasyà(yama)nartha iti vaktavyam /
jãvasya ceti cet /
sa kiü brahmaõo bhinno 'bhinno và /
nàdyaþ /
apasiddhàntàt /
dvitãye kathaü brahmaõo nànarthaþ /
bhinnàbhinna iti cet(na) abhedenànarthaprasaïgàt /
niràkariùyate càyaü pakùaþ"ata eva copam' iti /
apica, cetanasyàpi vikriyà dçùñàdçùñakàraõàyattà dçùñeti kathaü brahmaõaþ svecchàmàtreõa syàt /
sarva÷aktitvàditi cet(na) anarthãbhavataþ sarva÷aktitvànupapatteþ /
na tarkàvaseyaü brahma yena dçùñàntànuguõyavaiguõyacintàtropayujyate /
kiü nàma ÷rutimàtrasiddham /
÷ruti÷cànyànapekùameva prapa¤cà(ta)pattimàcaùña iti cenna /
tathà sati vicàra÷àsnànavatàraprasaïgàt /
yukta÷càyaü tarkàgocaratvavàdo yatra ÷rutãnàmavigànaü syàt /
na caivamatretyuktam /
ato na sàmànyato vikàritvaü brahmaõo yujyate /
nàpi vi÷eùataþ /


*4,298*

tathàhi /
na tàvadapracyutasvaråpasyaiva brahmaõo 'yamàkàrapariõàmaþ prapa¤ca iti yuktam /
asthålatvàdi÷rutivirodhàt /
svaråpàpekùayà tadupapattiriti cet (na) svaråpa eva sthålatvàdijananàt /
nahi kuõóalatvànapagamena kañakatvaü suvarõasya bhavati /
svabhàvàpekùayàstviti cenna /
kàlabhedena sthålatvàdibhàvàbhàvavataþ"ayaü svabhàvaþ, ayaü (na) tvasvabhàvaþ' iti vivekàyogàt /
nahi brahmaõaþ kàraõàntaràtprapacatàpattiü manyase yena sà na svabhàvaþ syàt /
prapa¤cakàratàyà÷cànivartyatve pralaya÷rutivyàkopaþ syàt /
niùprapa¤cabrahmabhàvàpattilakùaõamokùàbhàvaprasaïga÷ca /
ekade÷apariõàmastu niràkariùyate /
nàpi svaråpapracyutyà prapa¤caråpatà'pattiþ sthitisamaye brahmàbhàvaprasaïgena brahmaj¤ànasya niràlambanatvàpàtàt /
tasyà÷cànivartyatve na kadàpi brahmaõo 'stitvamityeùà dik /


*4,302*

atra ka÷cit andhànugatàndha iva prakçti÷cetyàdãni såtràõi brahmaõo jagadupàdànatàpratipàdakatayà vyàkhyàyoktadåùaõagaõàdbhãtaþ såtratàtparyamàha"paramasåkùmàcidråpapradhàna÷arãraü brahma"yo 'vyakte tiùñhanyasyàvyaktaü ÷arãram' ityàdi÷rutisiddham /
tathàca brahmàdhiùñhitaü brahmàtmakaü pradhànaü jagadupàdànamiti brahmaiva jagadupàdànatayà('ïgãkri)gãyate /
ato noktadoùaþ'' iti /
taü pratyàha- upàdànatvameveti //

%<apàdànatvamevàsya yadyupàdànateùyate  // MAnuv_1,4.60cd //
aïgãkçtaü tat pitçvan ...  // MAnuv_1,4.61a //>%


NYâYASUDHâ:
evaü hi vadatà pituriva putrajanmani jagadutpattau brahmaõo 'pàyàvadhitvalakùaõamapàdànatvamiùyaü syàt /
sarvathà nirvikàrasya brahmaõo vikàripradhàna÷arãrakasya tadadhiùñhàtçtvenàpàdànatayoditatvàt /
evaübhåtaü copàdànatvam (brahmaõaþ) asmàbhirapyaïgãkçtameveti nàtràsmàkaü pradveùaþ /


*4,303*

nanåpàdànatvaü cedbrahmaõo 'ïgãkçtaü kathaü tarhi tanniràkaraõamityata àha- na tviti //

%<... natu vi÷vàtmanà bhavaþ  // MAnuv_1,4.61b //>%


NYâYASUDHâ:
÷uddhacaitanyasyaiva brahmaõo vi÷vàtmanà bhavo bhàskaràdyabhyupagato nàsmàbhira(ïgãkriya)bhyupagamyate /
atastanniràkaraõamupapannami(meve)ti /
atràyamabhisandhiþ /
yadyapi paravyutpàditaü jagadupàdànatvaü brahmaõo nàsmàkamarthato virodhi /
tathàpi naiteùàü såtràõàmarthaþ /
tathàhi /
kimatràsya vyutpàdanasya prayojanam /
na tàvadbhàskarasyeva nimittopàdànabhedaniràkaraõam /
pradhànasyopàdànatayàïgãkçtatvàt /
vikàrivastvadhiùñhàtçtvameva mukhyamupàdànatvamiti cenna /
lokavirodhàt /
lokavyavahàrànusàreõa hi parãkùakairlakùaõaü kàryam /
natu svàbhipràyànusàreõa lokavyavahàro niyantavyaþ /
loke ca vikriyàvadupàdàna(mu)mityucyate /

atha pàta¤jalàþ pradhànasyaiva svàtantryeõa jagadupàdànatvam ã÷varasya tu tadanugràhakatvameveti manyante /
tanniràsàrthaü brahma÷arãratayà brahmàtmakameva pradhànam /
tadãyamupàdànatvamapi brahmaõa evetyatra vyutpàdyata iti bråùe /
tadànavasaraduþsthatvam, asya samayapàde kartavyatvàt /
kariùyate ca"anyatràbhàvàt' iti /
tasmànnedaü såtratàtparyamiti /


*4,304*

pitçtvàdityuktaü dçùñàntamamçùñamàõo brahmapariõàmavàdã vadati"pità putrasyopàdànamevàto nàyaü dçùñànto yuktaþ' iti, tatràha- na ceti //

%<na corõanàbhijanitçmàtçõàü ca vikàrità  // MAnuv_1,4.61cd //>%


NYâYASUDHâ:
àdya÷ca÷abdo 'vadhàraõe /
dvitãyaþ paroktànuvàda(kaþ) /
janitç÷abdaü prayu¤jànaþ svagranthasya mantratulyatàü (dar÷a)såcayati bhagavànàcàryaþ /
janità mantra iti smaraõàt /
atra prakçtatvàtpitçmàtragrahaõe pràpte yadårõanàbhimàtçgrahaõaü tenaitadapi niràkçtaü bhavati /
yadbrahmapariõà(mi)mavàdinoktaü,"brahmaõo jagatkàraõatve"yathorõanàbhiþ sçjate(gçhõate ca)'"pitàhamasya jagato matà' ityårõanàbhyàdidçùñàntopàdànàdupàdànatvameva vivakùitam /
årõanàbhyàdãnàü tantvàdikaü pratyupàdànatvàt' iti /
yacca"yoni÷ca hi gãyate' ityatroktam /
"yadyapi yoni÷abdo"yoniùñha indra niùade akàri' ityàdau sthànàdyarthaþ pratãyate /
tathàpi yathorõanàbhiriti vakùyamàõadçùñàntabalàdupàdànavàcãti ni÷cãyata iti' ( / ) udàhariùyamàõaü brahmatarkavacanamapi vyàkhyàtaü bhavati /


*4,306*

kuto neti cet /
atra pitràdãnàü putràdãnàü ca cetanàcetanasamàhàraråpatvàccatvàraþ pakùàþ sambhavanti /
pitràdicetanaü prati vopàdànaü, putràdyacetanaü prati và, pitràdyacetanaþ putràdicetanaü prati và, putràdyacetanaü prati veti /
tatràdyaü pakùatrayaü tàvannopapadyata ityatra hetumàha- cetanatvàditi //

%<cetanatvàt tadannaü hi kàryaråpatayà bhavet  // MAnuv_1,4.62ab //>%


NYâYASUDHâ:
àdye dvayo÷cetanatvàt /
uttarayoranyatarasya /
caturthaü tvaïgãkaroti tadannaü hãti /
tairårõanàbhyàdibhirupabhuktamannaü tatpariõatàstaccharãradhàtava iti yàvat /
tantvàdikàryaråpatayà pariõataü bhavedityarthaþ /

etaduktaü bhavati /
pitràdidçùñàntànàmayaü khalu niùkçùño 'rthaþ /
yatpitràdyupabhuktamannaü taccharãrã(ra)bhåtaü putràdigatàcetanàü÷opàdànaü bhavatãti /
pakùàntarasyàsambhàvitatvàt /
nacàyamasmàkamaniùyaþ /
mahàpralaye parame÷vareõa nigãrõaü mahadàdikàryaü taccharãraråpakapradhànatàü gacchati /
tacca pradhànaü punarmahadàdikàryopàdànaü bhavatãtyaïgãkàràditi /
etenorõanàbhyàdãnàü na vikàritvaü(tà)cennirupàdànà tantvàdyutpattiþ prasajyata ityapi nirastam /


*4,307*

evaü ÷rutipuràõayuktibhirbrahmaõo nirvikàratvàvagamànna jagadupàdànakàraõatvaü kintu nimittatvamevetyuktam /
adhunà ÷rutismçti(puràõayukti)bhirnimittatvasyaivoktatvàdapãtyàha- apàdànatayeti //

%<apàdànatayà vi÷vakartçtvaü buddhipårvakam  // MAnuv_1,4.62cd //
uktaü bhàllavi÷àkhàyàü brahmatarke ca sàdaram  // MAnuv_1,4.63ab //>%


*4,308*


NYâYASUDHâ:
vi÷vakartçtvamityevetyukte kulàlàdãnàmiva tañasthakartçtvaü pratãyate /
tannivçttyatharmapàdànatayetyuktam /
apàdànatvami(tyevo)kte parasya nàniùyam /
upàdànasyàpyapàdànavi÷eùatvenàpàdànatvàpàdànatvayoravirodhàt /
apàdànavi÷eùavivakùàyàü ca parõapatane vçkùasyevàvadhitvamàtraü pratãyate /
ato vi÷vakartçtvamityuktam /
tathàpi buddhipårvakamiti vyartham /
karturbuddhimatvaniyamàditi /
maivam /
a÷eùavi÷eùaj¤ànasya vivakùitatvàt /
etaduktaü bhavati /
sakalakàryakriyàkàrakaphalaviùayabuddhayàdimànã÷varo bàhyena råpeõànugçhõannàntareõa pradhànàdãnàü pariõàmàdi÷aktãþ prerayan sva÷arãraråpakapradhànàdipariõàmabhåtamahadàdikàryàpagame 'vadhirbhavatãti /
sàdaratvaü dar÷ayiùyàmaþ /

tadeva vàkyadvayaü krameõa pañhati- icchàmàtràditi //

%<icchàmàtràt prabhoþ sçùñiravikàrasya sarvadà  // MAnuv_1,4.63cd //
svabhàvo 'yamanantasya rajo yenàbhavajjagat  /
svadehàdicchayà vi÷vaü bhuktapårvaü janàrdanaþ  // MAnuv_1,4.64 //
sasarja màtàpitçvadårõanàbhivadeva và  // MAnuv_1,4.65ab //>%


NYâYASUDHâ:
natu pariõàmitayeti màtràrthaþ /
tatra heturavikàrasyeti /
kiü prayojanàdde÷enetyata uktam- svabhàva iti //
upàdànàbhàvàtkathamityata uktam- raja iti //

yena preritaü rajaþ÷abdopalakùitaü guõatrayàtmakaü pradhànaü jagadabhavat /
atropapàdanenàdaraþ pratãyate /
svadehàtsaccidànandàdyàtmakàvadadheþ /
athavà svadehàtpradhànàdupàdànàt /
bhuktapårvaü pårvakalpe (bhuktena) saühçtena sadç÷am /
bhuktapårvaü såkùmabhàvasthopàdànakamiti và /
eva÷abdena natu mçdàdivadityàha /
và÷abdo dçùñàntasamuccaye /

svadehàditi bhuktapårvamiti ca vivçõoti- pradhànamiti //

%<pradhànaü pariõàmye÷o nirvikàraþ svayaü sadà  // MAnuv_1,4.65cd //>%


NYâYASUDHâ:
eva÷abdoktasyopapàdanaü nirvikàra iti /
atràpi pårvavadàdaro gamyate /


*4,310*

pràk cetanatvàdityanena trayaþ prayogàþsåcitàþ /
pitàputrau nopàdànopàdeyabhåtau cetanatvàddevadattayaj¤adattavat /
putràdyacetano, na pitràdicetanopàdànakaþ, acetanatvàt ghañavat /
putràdicetano na pitràdyacetanepàdànakaþ, cetanatvàdbrahmava(hmàdiva)diti /
sarvatra pakùadharmatàyà÷ca ni÷citatvàt /
dvitãye tàvadvayàptimupapàdayati- na cetanavikàraþ syàditi //

%<na cetanavikàraþ syàd yatra kvàpi hyacetanam  // MAnuv_1,4.66ab //>%


*4,311*


NYâYASUDHâ:
yadi khalu yatra kvàpi de÷e kàle vàcetanaü cetanavikàro dçùñaþ syàttadaivaü vyàptirbhajyeta /
nacaivamityarthaþ /
mahadàdijagat brahmakàryamupalabdhamiti cenna /
adyàpyasiddheþ /
uktavakùyamàõapramàõairniràkçtatvàt(ca) /
tçtãye vyàptimupapàdayati- nàcetaneti //

%<nàcetanavikàro 'pi cetanaþ syàt kadàcana  // MAnuv_1,4.66cd //>%


NYâYASUDHâ:
vyàkhyànaü pårvavat /
evaü na cetanavikàra÷cetano 'pyupalabdha ityàdye 'pi vyàptirupapàdanãyà /


*4,312*

athavà mahadàdikaü na cetanavikàraþ, acetanatvàdghañavaditi yuktyantaraviruddhaü ca brahmaõo jagadupàdànatvamiti cetasi nidhàyàsya vyàptimupapàdayati- na cetaneti //
nanu ghañàdayo 'pi brahmavikàrà iti cenna /
mçdàdivikàratvasya pramitatvàt /
paramparayeti cet /
evaü tarhi na svayaü cetanavikàràþ /
kintu tatkàraõànãtyuktaü syàt /
tathàca kathaü na dçùñàntatà /
tarhi tatkàraõeùu vyabhicàra iti cenna /
teùàmeva pakùatvàt /
sukhaduþkhàdiùvanaikàntikatvamiti cenna /
teùàmantaþkaraõavikàratvàbhyupagamàt /
etenaitadapi pratyuktam /
jagat, abhinnanimittopàdànam prekùàpårvajanitakàryatvàtsukhàdivaditi /
ghañàdiùu vyabhicàra(ràcca)÷ca /
teùàmapi pakùãkaraõe pramàõabàdhaþ syàt /
nanvacetanamapi jagaccetanavikàra÷cettadà ko doùaþ syàt /
evaü tarhi cetano 'pyacetanavikàraþ syàt /
na caitadastãtyàha- nàcetaneti //

ayamabhisandhiþ /
yadi mahadàdikaü brahmaõo vikàraþ syàttarhitatsvaråpànugatimatprasajyeta /
kàrye kàraõasvaråpànugamadar÷anàt /
ghañàdayo mçdvikàrà mçdanugatimanto dçùñàþ /
na caitadasti /
tasmànna mahàdàdi(þ) brahmavikàraþ /
yadi punaþ kàraõasvaråpànugamamantareõa vikàrivikàrabhàvo 'bhyupagamyate tadà cetano 'pyacetanavikàraþ kiü nàbhyupagantavyaþ /
nacaivamaïgãkçtaü pareõa /
tathàhi sati"eka àtmanaþ ÷arãre bhàvàt' ityatra parasya bhåtacatuùyayapariõàma evàyaü cetanavànkàya iti vadantaü càrvàkaü prati bhåteùvavidyamànaü caitanyaü kathaü kàrye syàditi parihàro madiràdravye mada÷aktivatsyàditi puna÷ca càrvàkeõa codite madiropàdàne 'pi såkùmaråpamada÷aktivyutpàdanaü ca vyàhataü syàditi /


*4,315*

yadvà brahmajagatã nopàdànopàdeyabhàvavatã vilakùaõatvàddevadattaghañavat /
nanu vilakùaõànàmapi mçdghañàdãnàmupàdànopàdeyabhàvo dç÷yata iti cenna /
cetanàcetanaråpavailakùaõyasya vivakùitatvàt /



*4,316*

anumànàntaraü vaktuü vyàptini÷cayàya vyatirekavyàptiü tàvadàha ceti /

%<nacànyasyànyaråpatvaü vikçtatve 'pi dç÷yate  // MAnuv_1,4.67ab //>%


NYâYASUDHâ:
api ceti yuktisamuccaye /
vikçti(ta)tve vikçtida÷àyàmanyasyànyaråpatvamanyavikàratvaü na dç÷yate /

vikàravikàriõàvanyonyamanyatayà kvàpi nopalabdhàviti yàvat /
atra dçùñàntamàha- neti //

%<na kùãràdanyatà dadhnaþ kenacid dç÷yate kvacit  // MAnuv_1,4.67cd //>%


NYâYASUDHâ:
yasya kùãrasya vikàro yaddadhi tasmàtkùãràdanyatà tasya dadhnaþ kenàpi kvàpi na dç÷yata ityarthaþ /
evamanyatàdar÷anasya siddhà vikàravikàribhàvàdvayàvçttiþ /
tataþ kimityata àha- sarvaj¤àditi //

%<sarvaj¤àd brahmaõo 'nyatvaü jagato hyanubhåyate  // MAnuv_1,4.68ab //>%



NYâYASUDHâ:
hi÷abdo yasmàdityarthe /
tasmànna tayorvikàravikàribhàva iti ÷eùaþ /
ayamatra prayogaþ /
jagat brahmavikàro na bhavati

tato 'nyatvenopalabhyamànatvàt /
yo yato 'nyatvenopalabhyate na sa tadvikàro yathà ghañaþ pañasya /
ya÷ca yadvikàro nàsau tato 'nyatvenopalabhyate, yathà dadhi kùãràditi /


*4,317*

yadvà jagadbrahmaõã nànyonyavikàravikàriõã /
anyonyamanyatvenopalabhyamànatvàt /
ghañapañavaditi prayogaþ /
nacàyamasiddho hetuþ, yaþ savarj¤a iti brahmaõaþ sarvaj¤atva÷ravaõàt /
j¤ànakàryasya sarvathàpyanupalambhena jagato j¤ànàbhàvànumànàt /
viruddhadharmàdhikaraõayo÷cànyonyamanyatvopalambhaniyamàditi bhàvenoktam- sarvaj¤àditi //
nanu vikàravikàriõorbhedàbhyupagamàt kathamayaü heturiti cenna, bhedenaivopalambhasya hetutvàt /
tatkiü tvadabhyupagamamàtreõa ghañapañayorabhedaþ, utopalambhàt /
nàdyaþ, madabhyupagamena ÷uddhabhedasyaiva gràhyatvàt /
na dvitãyaþ /
asiddheþ /
abhedànupalambho và hetutvena vivakùitaþ /

*4,318*

nanvayamasiddho hetuþ /
jagat brahmaõàbhinnaü sattvàdbrahmavadityanumànenàbhedopalambhàditi ce(t)nna /
kharvaü svarõenàbhinnaü, sattvàtsvaõarvadityàbhàsamànayogakùematvàdityàha- abheda iti //

%<abhedaþ sattvamàtreõa syàd kharvasvaõayorapi  // MAnuv_1,4.68cd //>%


NYâYASUDHâ:
yadi jagadbrahmaõoþ sàdhyeta tarhãti ÷eùaþ /
kharvam ayaþ kharparaü và /
nanvidamiùyameva /
kharvasuvarõayorabhedasya mayàïgãkçtatvàditi cenna /
abheda÷abdena bhedàbhàvasya vivakùitatvàt /
atra pramàõavirodha iti cet /
jagat brahmaõo 'tyantaü bhidyate tatsvaråpànugama(ti)÷ånyatvàditi, tvadanumànasyàpi, pramàõavirodha itrata samaü samàdhànam /
atyantabhedo mama na kvàpãtyaprasiddhavi÷eùaõateti cenna /
mokùàbhàvaprasaïgàt /
tathàhi /
j¤ànena nivçttakarmaõà ca mokùo 'bhyupeyase /
ta(cca)tra j¤ànamaj¤ànamapi bhavati /
nivçttaü karma pravçttamapi bhavatãti kathaü mokùasàdhanaü syàt /
j¤ànatvàdinà tadbhàve 'j¤ànàderapi (tadbhàvaþ) tathàtvaü syàt /
j¤ànàdikaü j¤ànàdisvaråpeõàtyantàbhinnam aj¤ànàdisvaråpeõa(tu)bhinnàbhinnamato na kàryasaïkara iti cet /
tathàpyaj¤ànàdyabhedena svakàryasya kartavyatvàt /
evaü mokùo 'pi saüsàràbhinna ityamokùaþsyàt /
mokùàtmatà(nà)sadbhàvena mokùatve saüsàro 'pi tathà syàt /
yadi và(cà)yamabhedo 'nupalabhyamàno 'rthakriyàsu nopayujyate, tadà vyasanitayaivàbhyupagantavyaþ syàditi /


*4,320*

brahmasvaråpànugati÷ånyatvànna tatpariõàmo 'yaü prapa¤ca ityuktam /
tatra kiü sarvasvaråpànugati÷ånyatàbhipretà, uta ki¤cidanugama÷ånyatà /
nàdyaþ /
sarvànugamàbhàve 'pi ghañàdãnàü mçdàdivikàratvada÷arnàt /
na dvitãyaþ, sattvànugamena vikàravikàribhàvopapatterityata àha- abheda iti //
abhedo vikàravikàribhàvaþ /


*4,322*

nanu na suvarõagataü sattvaü kharve 'nugatam /
tatkathaü(ayaü)prasaïgaþ /
tatkiü brahmasattvameva viyadàdãnàm /
addheti cenna, pramàõàbhàvàt /
"pràõà vai satyaü teùàmeva satyam' ityàdi÷ruteþ pràõasatyatvasya brahmàdhãnatàrthatvopapatteþ /
brahmaõa eva sàmànyasattà viyadàdàvanugateti cettarhi kathaü na svarõasattà kharve 'nugatà /


*4,323*

atha manyase kàraõameva kàryàtmanà bhavatãti pariõàmavàdinàü matam /
tata÷ca kàraõaü yatsvabhàvàvyabhicàri tadanugamaþ kàrye 'va÷yàbhyupagantavyaþ /
anyathà kàraõameva kàryàtmanà bhavatãti riktaü vacaþ syàt /
avyabhicaritasvabhàvànanugame kàraõasyaivànanugamapràpteþ /
naca sanmàtrasvabhàvaü suvarõam /
yena kharvaü tadvikàraþ syàt /
kintu tadavyabhicàrisuvarõatvàdyanugame satãti /
evaü tarhi jagadapi kathaü brahmapariõàmaþ syàt /
nahi sanmàtrasvabhàvaü brahma /
kintu vij¤ànamànandaü brahmetyàdi÷rutyà vij¤ànàdãnàmapi tadavyabhicàrisvabhàvatvàvagamàt /
naca vij¤ànànandàdyanugamaþ prapa¤ce 'stãti samam /

nanu ca kùãràvyabhicàrisvabhàvamàdhuryànugatividhuraü dadhi tadvikàro dçùñamiti cenna /
satkàryavàdabhaïgaprasaïgàt /
ki¤ca kùãrakàryaü dadhãti ni÷caye na màdhuryaü kùãrasvabhàva iti kalpyate /
màdhuryasya kùãrasvabhàvatàni÷caye và kùãravinà÷e tatkàraõasya dadhyupàdànatvaü kalpyata sati na doùaþ /
api càgamairanumànai÷ca brahmaõo nirvikàratve siddhe sati apracyutasvaråpasvabhàvasyaiva (brahmaõo) jagadupàdànatvaü yo manyate taü pratyetau prasaïgaviparyayàvuktàviti ko virodhaþ /
etena pradhànasya jagadupàdanatve 'pyayaü samàno doùa iti nirastam /


*4,328*

atha matam /
dviråpaü brahmàbhyupagamyate anantànandacidàtmakaü sadàtmakaü ceti /
tatràdyena råpeõa nimittam /
dvitãyenopàdànam /
ato na ka÷cidukto doùaþ /
tathàhi /
yattàvaduktaü nirvikàratvaü taccicchaktiviùayatvàcchatyàderadåùaõam /
nimittakàraõena cicchaktikena prakçtipradhànàdyabhidhànaü sacchaktikaü brahma pariõamatãtyaïgãkàre na yuktivirodho 'pi sadàtmakasya jagadupàdànatvàccaitanyàdyananugame 'pi na doùaþ /
sadanugamasya vidyamànatvàt /
anyatvadar÷anaü ca na viruddhayate sarvaj¤àt, tannimittameva nopàdànam /
yaccopàdànaü sadråpaü tasmàdbhedenopalabhyata ityà÷aïkayàha- bhogeneti //

%<bhàgena pariõàma÷ced bhàgayorbheda eva hi  // MAnuv_1,4.69ab //>%


NYâYASUDHâ:
yadi brahmaõaþ pariõàmaþ cidbhàgena nirvikàratvamaïgãkriyate, tadà vaktavyam, tayorbhogayorabhedo bhedàbhedau và /
na tàvadabhedaþ dvayorapi pariõàmitvàdipràptyà bhàgàdvayakalpanàvaiyarthyàt /
nàpi bhedàbhedau, abhedena saïkaraprasaïgàt /
bhedo 'bhedakàryaü niruõaddhãti cet /
kiü tarhyaprayojakenàbhedena, tasmàdbhàgayoratyantabheda evàïgãkaraõãyaþ /


*4,329*

tataþ kimityata àha- yo bhàga iti //

%<yo bhàgo na vikàrã syàt sa evàsmàkamã÷varaþ  // MAnuv_1,4.69cd //>%


NYâYASUDHâ:
parasparamatyantàbhinne dve vastunã /
tatraikaü nirvikàraü jagannimittameva /
aparaü tu pariõàmi jagadupàdànatamevetyaïgãkàre ne÷varasya kevalanimittatvavàdinàmasmàkaü ka÷cidvivàdaþ /
nirvikàrasya jagannimittasyàsmàbhirã÷varatvena, pariõàmino jagadupàdànasya pradhànatvena svãkçtatvàt /
vivàdàbhàvàcca prakçti÷ceti(tyàdi)såtràõàmanàrambha eveti /
atra yo bhàga iti paràbhyupagamenoktam /
svamatena tu yadvastviti j¤àtavyam /
nahi bhàgina vinà bhàgaþ sambhavati /
nàpi vikàryavikàriõoþ ka÷cidbhàgã vidyate /


*4,331*

nanvasti vivàdaviùayaþ /
nimittopàdànabhedavàdinà nimittasyaiva brahmatvamabhyupagamyate /
mayà tu sadanantànandacitàü samudàyasyeti tadarthamadhikaraõàrambha iti cet /
kimidaü brahmatvam /
(kiü) brahmanàmavatvamuta jagatkàraõatvàdilakùaõàrtha(vat)tvam /
àdyaü dåùayati- bhinnànàmiti //

%<bhinnànàü samudàyasya nàma brahmeti ced bhavet  // MAnuv_1,4.70ab //>%


NYâYASUDHâ:
tadbhavedityabhyupagamamàha /
tata÷càyamarthaþ /
yadyarthe na vivàdo 'sti tadànàrambhaõãyamevàdhikaraõam /
÷abdamàtre pareõa vivàdàkaraõàt /
karaõe 'pya÷abda÷àstratvàditi /


*4,332*

dvitãye 'pi vivektavyam /
kiü parasparaü bhinnàþ saccidànandàdyàþ pratyekaü brahmàõi /
uta te na brahmàõi kintu tatsamudàya eveti /
nàdyaþ /
ekamevàdvitãyamityàdi÷rutivirodhàt /
dvitãye 'pi tatsamudàyo nàma kiü tadupàdànakaü dravyàntaraü saïkhayà và saüyogo và /
sarvatràpi doùamàha- brahmeti /

%<brahmopàdànatà na syàt tadà vi÷vasya hi kvacit  // MAnuv_1,4.70cd //>%


*4,332f.*


NYâYASUDHâ:
tadeti /
manasi sthitànàü vikalpitànàü pakùàõàü (và)aïgãkàre /
kvacitpakùe /
hi÷abdenànupapatteþ prasiddhatàmàha /
atra hi brahmopàdànasya và tadguõino và jagadupàdànatvaü pràptamiti vi÷vasya brahmopàdànakatà na syàt /
na hyupàdànaguõigatàþ ÷aktayaþ kàryadravye guõe và sambhavanti /
tadupàdànatvàderasambhavàt /

athavà brahmaõaþ kàryatvàdguõatvàcca na vi÷vopàdànatvaü sambhavatãti vyàkhyeyam /
atra brahmopàdànatetyupalakùaõam /
brahmanimittakatà ca na yuktetyapi draùñavyam /


*4,335*

syàdetat /
kàlàtyayàpadiùyametadanumànajàtam /
"yato và imàni bhåtàni jàyante'"àtmana àkà÷aþ sambhåtaþ'"janmàdyasya yataþ' itayàdivirodhàt /
"janikartuþ prakçtiþ' iti prakçtàvupàdànalakùaõàyàü hi pa¤camã vidhãyate /
tathà caivodàhçtam /
"÷çïgàccharo jàyate, gomayàd vç÷ciko jàyate' iti /
prasiddha÷càtropàdànopàdeyabhàva iti /
tadidamasaïgatam /
pa¤camãbalàtkilopàdànatvaü siùàdhayiùitam /
nacedaü såtramupàdàne pa¤camyà vidhàyakam /

atha matam /
apàdàne tàvatpa¤camã vihità /
apàdàne pa¤camãti /
upàdànaü càpàdànavi÷eùaþ /
janikartuþ prakçtiriti smaraõàt /
tato 'pàdàne vihità pa¤camyupàdàne 'pi bhaviùyati /
nacaivaü sati pa¤camyà niyamenopàdànatvàsiddhiþ /
vi÷eùasmaraõasya gràhyatvàdityata àha- ÷çïgàditi /


*4,336*

%<÷çïgàccharo 'vilomabhyo dårvà gomayatastathà  /
vç÷cika÷cetyevamàdyeùvapàdànatvamiùyate  // MAnuv_1,4.71 //>%


NYâYASUDHâ:
tathà÷abdo dvitãyodàharaõena sambaddhayate /
evamàdyeùådàharaõeùu ÷çïgàdãnàü ÷aràdãnpratyapàdànatvamiùyate /
pa¤camyarthatayeti ÷eùaþ /
upalakùaõaü caitat /
såtre cetyapi j¤àtavyam /

etaduktaü bhavati /
bhevedevaü katha¤cidyadi såtra(sya)tadudàharaõànàü(ca) paraparikalpito 'rtho bhavet /
na caivam /
kiü nàma janikartuþ prakçtirityanenedamucyate /
janeþ karturjàyamànasya yà prakçtirupàdànasaüsçùñamapàyàvadhibhåtaü dravyaü tatkàrakamapàdànasaüj¤aü bhavatãti /
udàharaõeùvapi yacchçïgàdãnàü ÷aràdãnpratyapàyàvadhitvameva pa¤camãpratipàdyamiti /


*4,339*

etadeva prapa¤cayati- upàdàneti //

%<upàdànaikade÷atvaü yadyapyatra pradç÷yate  /
apyapàdànataivàtra dçùñànto brahmaõo bhavet  // MAnuv_1,4.72 //>%


NYâYASUDHâ:
yadyapyatra ÷çïgàdau ÷aràdyupàdànabhåtaikade÷avattvaü pratãyate /
tathàpi yàtràpàdànatà apàyàvadhitvalakùaõàsti saiva brahmaõo dçùñànto bhavet /
pa¤camyarthatàyàmudàharaõaü bhavet na tåpàdànatetyarthaþ /
ayamabhipràyaþ /
÷çïgàdikaü hyekade÷ena ÷aràdãnpratyupàdànamekade÷ena càpàyàvadhitayà kàrakaü bhavati /
tasminnasatyekade÷àntarasyopàdànatànupapatteþ /
mudgamàùàdayo hi yadyapi tuùàntaràvasthitenaivàü÷enàïkuropàdànam /
tathàpi na tuùavikàlànàmuptà(maü÷à)nàmaïkurajanakatàsti /
tatràvadhibhàga evàpàdànaü pa¤camãvàcya÷ca /
taddçùñàntena brahmaõo 'pi pa¤camãbalàdupàdànapradhànasaüsçùñàvadhitvameva bhavati /
na tåpàdànatvamiti /
nanu kathaü tarhi prakçtermahànmato 'haïkàra ityàdiprayogaþ /
tatràpi pariõatabhàgasaüsçùñasya apariõatabhàgasya avadhibhåtasya pa¤camãviùayatvamiti vadàmaþ /
yatra sarvasyàpi pariõàmastatrakatham /
na prayoktavyaiva tatra pa¤camã /
nahi kùãràddadhi jàtimiti prayu¤jate /
kintu kùãrameva dadhi jàtamiti /
yatra kvacitprayogo dç÷yate sa gauõo và såtrasyàrthàntarakalpanàmålo veti /
#<Vyàsa>#-(4)


*4,341*

atha manyeta /
÷çïgameva ÷aropàdànam /
natu kecidavayavà upàdànaü kecittadavadhaya iti vibhàgaþ /
tathà sati ÷çïgàccharo jàyata iti prayogànupapatteþ /
yadi ceyaü pa¤camyupàdàne yadi vàvadhau tathàpi ÷çïgàvayavàditi vaktavyam /
naca tarhi avadhitvamevàstu iti vàcyam /
nirupàdànotpattiprasaïgàt /
ataþ ÷çïgasyaivopàdanatvàttatra pa¤camã÷ravaõàdupàdàne pa¤camãti /
tatràha- na hãti //

%<na hy upàdànataivàtra ...  // MAnuv_1,4.73a //>%


NYâYASUDHâ:
atra ÷çïgàdàvupàdànate(taiye)ti na vaktavyam /
apariõatabhàgasya ÷aràïkuràderatyantabhinnasya pramitatvàt /
anyathedamasyopàdànamidaü neti vyavasthànupapatteriti hi÷abdàrthaþ /
kathaü tarhi ÷çïgàditi prayoga ityata àha- bàhyàvayaveti //


*4,342*

%<... bàhyàvayavagauravàt  // MAnuv_1,4.73b //>%

NYâYASUDHâ:
bàhyàþ ÷aràkàreõa pariõatebhyo 'nye ye 'vadhibhåtàvayavàsteùàü gauravàdbahutvàt /
etaduktaü bhavati /
katipayàvayaveùu pariõateùuca bahånàmava÷iùñatvena ÷çïgàntarotpattyà ÷çïgabuddhimàtrotpattyà và ÷çïga÷abdopapattiriti /


*4,343*

nanu kutaþ såtràderarthàntarakalpanà /
÷abdàrthavirodhàditi bråmaþ /
upàdãyate kàryamanena svaråpatayà svãkriyata ityupàdànam /
apàdãyate parityajyate kàryamanenetyapàdànam iti sphuño vipratiùedhaþ /

ki¤ca bhàùyakàreõàyamapi yogaþ ÷akyo 'vaktumiti pratyàcakùàõenàyameva såtràrthaþ såcitaþ /
yadi tarhi janikartuþ prakçtiriti såtramupàdànasyàpàdànasaüj¤à vidadhyàt /
kathaü tarhi dhruvamapàye 'pàdànamityanenaiva gatàrthatàmàha /
na hyapàdànasyàpàye dhruvatvamiti /
tasmàducapàdànasaüsçùñasyaivàvadhibhàgasyàpàdànasaüj¤àyàmanena vihitàyàü bhàùyakàrãyaü dåùaõaü sambadhyate /
tathà såtraü samàdadhànairapi tasyaivàyaü prapa¤ca ityuktam /
anyathà pràgavadherapàdànasaüj¤oktà /
atra tåpàdànasya /
na hyavadhirupàdànamityeko 'thar ityavakùyan /
atasteùàmapi saümato 'yamartha iti gamyate /


*4,346*

astu vopàdàne 'pi pa¤camã /
tathàpi (yata iti) pa¤camãbalàdupàdànatvani÷cayo nopapadyate /
anekàrthatvàt /
vi÷eùasmaraõàdityuktamiti cet /
kimidaü vi÷eùasmaraõàt /
janidhàtugrahaõeneti cet /
tarhyàtmana àkà÷aþ sambhåta ityàdãnàmanudàharaõãyatvaü syàt /
kuta÷ca yata iti pa¤camãtyavadhçtam /
taseþ sàrvavibhaktikatvàt /
àtmana àkà÷a satyanenaikàrthatvàditi cenna, tasyàþ pa¤camyàü"bhuvaþ prabhavaþ' iti vi÷eùàvi(vakùi)hitàbhivyaktyavadhitàrthatvàt /
tathà caivodàhçtam /
himavato gaïgà prabhavati prathamamupalabhyata ityathar ityàstàü vistaraþ /


*4,359*

athavà yaduktaü na brahmavikàro vi÷vaü tato bhedenopalambhàditi /
tadasat /
÷aràdiùu vyabhicàràt /
÷aràdayo hi ÷çïgàdayo hi ÷çïgàdyupàdànàstatà bhedenopàdànàstato bhedenopalabhyanta ityato gåóhàbhisandhiràha- ÷çïgàditi //

evamàdyeùu sthaleùu ÷aràdãnprati ÷çïgàdãnàma(pya)pàyàvadhitvalakùaõamapàdànatvameveùyate /
na punarupàdànatvam /
ato vipakùatvàbhàvàdbhedenopalambho na tatra sàdhyaü vyabhicaratãti /
nanu kathamucyate ÷çïgàdãnàü ÷aràdãnprati nopàdànatvamiti /
tathà satyupàdànàntarànupalambhàccharàdãnàü nirupàdanotpattiþ prasajyetetyato 'bhisandhimudghàñayati- upàdàneti //


*4,360*

÷çïgàderuktaråpàpàdànatve 'pi naca ÷aràdãnàü nirupàdànatvoktiprasaïgaþ /
katipayànàü ÷çïgàdyavayavànàü ÷aràdyupàdànatvàbhyupagamàt /
nacaivamanaikàntyatàdavasthyam /
yadyapyatra ÷çïgàdau ÷aràdyupàdànaikade÷atvaü pra(tã)dç÷yate /
tathàpyatra ÷çïgàdau yasyaikade÷asyoktasya råpàpàdànatà sa eva brahmaõo dçùñànto bhavet /
tata eva ÷aràdãnàü bhedopalambhàt /
na tåpàdànabhàgaþ /
tatastadabhàvàt /

etaduktaü bhavati /
÷çïgàderavayavà hi keciccharàdãnàmupàdànabhåtàþ kecinnimittabhåtàþ /
tatra ye nimittabhåtàsteùu hetuvçttàvapi nànaikàntyam /
teùàü sapakùapraviùñatvàt /
ye tåpàdànabhåtàsteùàü vipakùaprave÷e 'pi na tatra hetuvçttiriti kuto 'naikàntyamiti /

yastu vaiyàtyànmanyate /
nàtràpàdànatàsti /
kintåpàdànatvameva kevalam /
tathà cànaikàntikatvamiti /
sa praùñavyaþ /
kimatràvinaùña eva ÷çïgàvayavyupàdànamityabhipràyaþ, kiü và ÷çïge 'vinaùñe tadavayavàþ sarve 'pãti, uta naùñe ÷çïge tadavayavàþ sarve 'pãti /

nàdya ityàha- nahãti //
atra ÷çïge /
tathàtve suvarõavacchare ÷çïgasyàpi pratãtiprasaïgàditi hi÷abdàrthaþ /

na dvitãya ityàha- nahãti //
avinaùñçïgeùu tadavayaveùu sarveùu ÷aràdyupàdànataiveti na yuktam /
tathà sati ÷çïga÷arayoþ samànade÷atàprasaïgàditi hi÷abdena såcayati /

na tçtãya ityàha- nahãti //
atra sarveùvapi ÷çïgàvayaveùu ÷çïganà÷ottaraü ÷aràdyupàdànataiveti na yujyate /
ato nànaikàntyamiti hi÷abdaþ /
kuto na yujyata ityata àha- bàhyeti //
kàryàdbàhyànàmapariõatànàmavayavànàmupalambhàt /
apariõatasyàpyupàdànatve 'tiprasaïgàt /


*4,363*

nanu ÷çïgaü cennaùñaü kathaü tarhi ÷arotpattyanantaramapi ÷çïgapratyayaprayogàvityato gauravàdityuktam /
samàdhànaü pårvavat /
mà bhådbhedopalambhasyàtra vyabhicàraþ /
tathàpi yaduktaü nàcetanavikàra÷cetana iti tadatra vyabhicarati /
acetanàdgomayàdeþ cetanasya vç÷cikàderjananadar÷anàdityata àha- naceti //

%<na càcetanatas tatra cetanasya samudbhavaþ  // MAnuv_1,4.73cd //>%


NYâYASUDHâ:
tatra gomayàdervç÷cikàdijanmani /
nanvanàdi÷cetana iti pårvàbhyastàhàràbhilàùàdinà prasiddham /
anyathà pårvakarmàbhàve janmano 'pyasambhavàt /
madhye katha¤citsambhave 'pyàdisarge sarvathà(api) anupapatteþ /
tatkathaü nirdalamidamà÷aïkitam /
satyam /
tathàpi pareõa svagranthe nive÷itatvàt /
acetanàccetanasya janmàbhàve gomayàd vç÷ciko jàyata ityàdivyavahàravirodha ityata àha- upàdànatayeti //

%<upàdànatayà ...  // MAnuv_1,4.74a //>%


NYâYASUDHâ:
pårveõaiva sambandhaþ /
na vayaü kàraõatvamàtraü niùedhàmo yena vyavahàravirodhaþ syàt /
kintåpàdànatayà /
tasyaiva prakçtatvàt /


*4,366*

yadi gomayàdikaü vç÷cikàdikaü prati nopàdànam, kiüråpaü tarhi kàraõam /
yena vyavahàropapattiriti pçcchati- kiü tarhãti //
uttaramàha- apàdànamiti //

%<... kiü tarhyapàdànaü hyacetanam  /
kàryadehagatasyàsya cetanasya pradç÷yate  // MAnuv_1,4.74 //>%


NYâYASUDHâ:
asya vç÷cikàdi÷abdàbhidheyasya /
pradç÷yate hãti tato nirgatatvopalambhàdityarthaþ /
nanvekade÷enàpàdànatvamabhyupagatamiti /
satyam /
taccharãràpekùayetyuktam- kàryadehagatasyeti //

gomayàdyupàdànakadehagatasyetyarthaþ /
ayamatra samuccayàrthaþ /
vç÷cikàdi÷abdena dvayamucyate deha÷cetana÷ca /
tatra gomayàdyacetanamacetanasya dehasyotpattàvekade÷enopàdànamekade÷enàpàdànaü ca bhavati /
cetanasya tu pràdurbhàvalakùaõe janane nimittameva /
devahetutvàt /
tatraiva càsya pràdurbhàvàt /
ata evàsyeti pratyakùavannirde÷aþ kçtaþ /
apagamane tu avadhitvenàpàdànameva /
ato noktaniyamabhaïga iti /


*4,367*

evaü brahmaõo jagadupàdànatvàbhàve pramàõànyabhidhàya paropanyàstàni pramàõàni niràkariùyan kramasyàprayojakatvapariõàmàditi såtràrthatayoktàü ÷rutiü tàvanniràcaùñe- sacceti //


*4,368*

%<sacca tyaccàbhavaditi nàsya vi÷vatvamucyate  // MAnuv_1,4.75ab //>%


NYâYASUDHâ:
"sacca tyaccàbhavat niruktaü càniruktaü ca nilayanaü cànilayanaü ca vij¤ànaü càvij¤ànaü ca satyaü cànçtaü ca satyamabhavat' ityasyàü ÷rutàvasya brahmaõaþ sattyadàdi÷abdàbhidheyamårtàmårtàrà÷idvayàtmakavi÷vabhàva ucyata iti nàsti /
kuto netyata àha- tatsçùñveti //

%<tat sçùñveti giraivàsya pårvaü vi÷vasya siddhitaþ  // MAnuv_1,4.75cd //>%


NYâYASUDHâ:
"sa idaü sarvamasçjata /
yadidaü ki¤ca /
tatsçùñvà tadevànupràvi÷at /
tadanupravi÷ya /
sacca tyaccàbhavat' iti vacanena brahmaõaþ sattyadàdibhavanàtpårvamevàsya mårtàmårtaråpasya vi÷vasyotpatteravagatatvàt /
etaduktaü bhavati /
nedaü sattyadàdibhavanaü vi÷vo(syo÷va)tpàdànàt /
vi÷votpattyuttarakàlãnatvàt /
yà kriyà yaduttarakàlãnà, nàsàvasau /
yathà bhuktvà caratãtyuktaü caraõaü na pårvakàlãnaü bhojanamiti /
anupapannàrthaü cànyathà vàkyamàpadyeta /
nahi mçtsuvarõàdikaü ghañarucakàdi sçùñvà tadanupravi÷ya tadbhavati /

yadvà vi÷vaü sattyadàdi÷abdàrthatayàtra na vivakùitam tadbhavanàtpårvakàlãnotpattikatvàdbhojanavadityàdi prayoktavyam /


*4,370*

kastarhi ÷rutyartha ityata àha- sattvàditi //

%<sattvàt tatervaidikatvàt samyag vaktuma÷akyataþ  /
à÷rayatvàt svà÷rayatvàjj¤ànatvàd durvidatvataþ  // MAnuv_1,4.76 //
sattateryàtanàccaiva hyapràptatvàcca durjanaiþ  /
nityàsàdhuguõavyàptiyantçråpatvataþ sadà  /
jagadgatena råpeõa brahmaiva hi tathocyate  // MAnuv_1,4.77 //>%


NYâYASUDHâ:
jagadbhàvaü vinà sattvàdidharmayogena brahmaiva tathà sattyadàdikamucyate /
tarhi tadanupravi÷yetyasyànvayo nàsti /
nahi brahmaõaþ sattvàdidharmayoge sadàdi÷abdavàcyatve và jagatprave÷asyopayogo 'sti /
nàpi tataþ pårvakàlãnatà /
ki¤caivaü sati prasiddhivirodhaþ sattyadàdi÷abdànàü"dve và va brahmaõo råpe' ityàdau mårtàmårtavàcitayà prasiddhatvàt ityato jagadgatena råpeõetyuktam /
yadyapyananyàpekùayà sarvadà sattvàdidharmayogaþ sadàdi÷abdavàcyatà ca brahmaõaþ /
tathàpi tattadvastugataråpeõaiva tattacchabdavàcyatvamityasti vyavasthà /
tathàca mårtàmårtajagadgatena råpeõa brahmasadàdi÷abdavàcyamityataþ tadanupravi÷yeti sambaddhayate /
parame÷varasannidhànàdeva mårtàmårtàderapi sadàdi÷abdavàcyatà copapadyata iti /


*4,372*

sattvàduttamatvàtsat /
tatervyàptestyat /
tanu vistàra ityasmàóóyatpratyayaþ /
vaidikatvànniruktam /
ni÷cayenoktaü hi niruktam /
nahi vedàdçte 'nyena brahma ni÷cayena vaktuü ÷akyate /
samyagvastuma÷akyatvato 'niruktam /
yadyapi ni÷cayenoktaü na bhavatãtyaniruktam /
tathàpi niruktamityanena virodhàtsamyak kàtsnaryena vaktuma÷akyatvata ityuktam /
nanu vedetarapramàõenàniruktamiti kuto na vyàkhyàyate /
na /
prakçtaparityàgaprasaïgàt /
vedena niruktamiti (hi) prakçtam /
ki¤cokteþ ÷abdadharmatvàtpratyakùànumànàbhyàmaniruktamityayuktam /
smçtãnàmapi vedàtmakatvena virodhatàdavasthyam /
mahimàdhikyaü càtra labhyata iti /
jagadà÷rayatvànnilayanam /
ni÷citamayante pravartante 'sminniti /
ro la iti yogavibhàgàllatvam /
nipårvasya lã(ï)÷leùaõa ityasya vàdhikaraõe lyuñi kçte råpametat /
svà÷rayatvàdanilayanam /
na vidyate svàtiriktaü nilayanaü yasyeti /
j¤ànatvàdvi÷eùaj¤ànaråpatvàdvij¤ànam /
durvidatvato durj¤eyatvàdavij¤ànam /
na vidyate vij¤ànaü sakalavi÷eùàvagàhijãvaj¤ànaü yadviùaya iti /

sattateþ samyagvyàpteryàtànàdyatanaü prati hetutvàcca satyam /
tanoteþ óvipratyaye takàramàtraü råpam /
tena sacchabdasya bahuvrãhiþ /
yatã prayatna ityasyàntarõãtaõyarthasya óapratyaye (yamiti) råpam /
tataþ karmadhàrayaþ /
"ayasmàyadãni chandasi' iti bhasaüj¤à÷rayaõàjja÷tvàbhàvaþ /
durjanairapràpyatvàdevànçta¤ca /
natu mithyàtvàt /
yadyapi çtaü pràptaü netyançtam /
tathàpi"brahmavidàpnoti param' ityàdi÷rutivirodhaparihàràya durjanairityuktam /
hi÷abdo brahmaõo mithyàtvàbhàve prasiddhiü dyotayati /

nityasàdhuguõavyàptiyantçråpatvataþ satyam /
atra nityatvata ityekaü vyàkhyànam /
nityasatya÷abdayoraikàthyarsya vakùyamàõatvàt /
sat sàdhuguõàþ"sadbhàve sàdhubhàve ca' iti /
vacanàt teùàü vyàptirbàhulyaü takàreõoktam /
pårvavattanoterbhàve óvipratyayaþ /
tasya yantçråpatvàdyam /
yama uparama iti dhàtoþ (ityato) óaþ /
bhakteùu sàdhuguõabàhulyaprerakatvàditi yàvat /
abhavaditi vacanàdbrahmaõaþ sattvàdikaü sàdãti ÷aïkàniràsàyoktam- sadeti //
pratyekaü càsya sambandhaþ /


*4,386*

tarhi kathamabhavaditi prayoga ityata àha- vyaktiriti //

%<vyaktiruktaguõànàü hi puruùàpekùayà nçõàm  /
bhavedabhavadityàdyaþ prayoga÷càtra yujyate  // MAnuv_1,4.78 //>%


NYâYASUDHâ:
uktaguõànàü sadàdi÷abdokta(ktànàü)dharmàõàü vyaktiþ pratãtiþ /
nçõàmupadeùyçpuruùàpekùayà sçùñau satyàveva bhavet hi yasmà(dasmà)tkàraõàt /
atra ca nityaguõe 'pi brahmaõi sadàdikamabhavaditiprayogo yujyate /
tata÷càyaü ÷rutyarthaþ sampadyate /
tat brahma mårtàmårtàtmakaü vi÷vaü sçùñvà tatprerakatvena nànàråpaistadeva vi÷vaü pravi÷ya pràk sçùñerupadeùyéõàmupade÷yànàü ca ÷arãrendriyavatàmabhàvàdapratãtaguõakaü sat athedànãmupadeùyéõàmupade÷yànàü ca ÷aõãrendriyavattve sati pratãtasattvàdiguõamabhavaditi /
tadanena pàrame÷varã sçùñiryogyànàü svaguõaj¤ànàrthetyuktaü bhavati /
yathoktam /
"so 'yaü vihàra iha me tanubhçtsvabhàvasambhåtaye bhavati bhåtikçdeva bhåtyàþ' iti /


*4,387*

brahmapariõàmaniràkaraõamupasaüharati- tasmàditi //

%<tasmàda÷eùakartaiko nirvikàro ramàpatiþ  // MAnuv_1,4.79ab //>%


NYâYASUDHâ:
nirvikàra evà÷eùakarteti sambandhaþ /
dvibhàgaü brahmeti yanniràkçtaü tasyopasaühàra eka iti /
pariõàmànupapattàvuktayukteranuvàdo và /
ato na brahmopàdànatvaü prakçtyadhikaraõàrtha iti (sambandhaþ) ÷eùaþ /
kastarhi tadartha ityata àha- ÷abdairiti //

%<÷abdaiþ prakçtirityàdyaiþ strãliïgairabhidhãyate  // MAnuv_1,4.79cd //>%


NYâYASUDHâ:
ityarthosyeti ÷eùaþ /
anenàpavyàkhyànaniràkaraõasya svavyàkhyànadàróhyàrthatvàt nàsaïgatirityapi såcitam /


*4,388*

nanu vaktavyàrthasyàva÷iùñatvàtkathamupasaühàraþ kriyate /
tathàhi /
pratij¤àdçùñàntànuparodhàdityuktaü tàvaddåùaõãyam /
satyam /
vivartaniràkaraõena niràkariùyate /
tarhyabhidhyopade÷àccetyatroktaü"bahu syàü prajàyeya' iti vàkyaü dåùaõãyamiti cenna /
asyàpi sacca tyacca' iti vàkyavyàkhyànanyàyenaiva vyàkhyàtatvàdityàha- bahu syàmiti //

%<bahu syàmiti tasyaiva hyuktamàrgeõa yujyate  // MAnuv_1,4.80ab //>%


NYâYASUDHâ:
tasyaiva nirvikàrasyaiva /
uktamàrgeõetyasya (eva)vivaraõaü tattadgatena råpeõeti //

%<tattadgatena råpeõa ...  // MAnuv_1,4.80c //>%


NYâYASUDHâ:
tattadanantapadàrthaprerakànantaråpairbahu syàmiti so 'kàmayatetyasyàþ ÷ruterartha ityarthaþ /

evaü tarhi"sa idaü sarvamasçjata' ityuttaravàkyamasaïgataü syàt /
na hyanyàrthaü saïkalpamabhidhàyànyakriyàbhidhànaü saïgacchate /
nahã÷varo 'svatantro 'satyakàmo vetyata àha- tadarthamiti //

%<... tadarthaü hyasçjajjagat  // MAnuv_1,4.80d //>%


*4,389*


NYâYASUDHâ:
tattatpadàrthaniyàmakabahusvaråpatvakàmanànantaraü niyamyàpekùatvàt niyàmakatvasya, tadarthaü niyàmakabahusvaråpatvàrthaü, niyamyaü jagattàvadasçjat, tato niyàmakabahusvaråpo bhåtvà, tadevànupràvi÷aditi, vàkyayojanopapatteþ kàtràsaïgatirityarthaþ /
anenaiva"tadàtmànaü svayamakuruteti' ÷rutirvyàkhyàtà veditavyà /
na hyatràtmànaü prapa¤càtmanàkuruteti ÷råyate /
ubhayàmnànaü ca årõanàbhidçùñàntàktyaiva nirastam /
nahyårõanàbherutpadyamànasya, tasminneva lãyamànasya ca, tantorårõanàbhirupàdànam /
kintu tadupabhuktamannamevetyuktam /
yoni÷cetyetatpràgeva nirastamiti yukta evopasaühàra iti /


*4,390*

apavyàkhyànànantaraü dåùayitumanuvadati- yacceti //


*4,391*

%<yaccàvikçtamevaitad brahma vi÷vàtmanà mçùà  /
dç÷yate mandadçùñayaiva sa sarga iti kathyate  // MAnuv_1,4.81 //>%


NYâYASUDHâ:
brahma vi÷vàtmanà dç÷yata iti yat, sa sarga iti kathyata ityetàvatpariõàmavàde 'pi samam /
ata uktamavikçtameveti /

avikçtatvaü kuta ityata uktamekamiti /
advitãyam /
niravayavaü cetyarthaþ /

tathàhi /
kiü brahmaõaþ svata eva vi÷vàkàrapariõàmaþ /
kiü và parataþ /
nàdyaþ, kvàpyadar÷anàt /
yadapi kùãravaddhãtyudàhçtam /
tat kàlàdervidyamànatvàdayuktam /
svecchayaiveti cenna /
prayojanàbhàvàt /
svabhàvo 'yamiti cenna /
prekùàvattvahàneþ /
na dvitãyaþ /
advitãyatvàt /
naca niravayavaü kvàpi pariõataü dçùñam /
àkà÷aü saüyogàdimadupalabdhamiti cenna /
dravyàkàraõapariõàmasya prakçtatvàt /
paramàõvàdayastu svaråpeõaiva na siddhà iti /


*4,394*

avikçtamevànyadanyàtmanà dç÷yata ityasambhavi ityata uktam- mçùeti //
mçùà÷abdena vi÷vasya brahmatàdàtmyasya taddar÷anasya cànirvacanãyatocyate /
yathà rajjuravikçtaiva mçùà bhujaïgàdyàkàreõàbhàsate tathaiveti /
tarhi vi÷vopàdànamanyadvaktavyamityata uktaü mandadçùñayaiveti /
mandà bhavati dçùñiryayà sà mandadçùñistayà màyayetyarthaþ /
athavàsambhavaparihàràrthamuktaü mandadçùñayaiveti /
mandà càsau dçùñi÷ca mandadçùñirbhràntistayetyarthaþ /
bhrànterapi yàthàrthyàdvi÷va(sya)satyatàpattirityata uktam- mçùeti //
tadetanmithyàprapa¤càropàdhiùñhànatvameva brahmaõaþ prakçti÷cetyàdinà kathyata iti /



*4,399*

etaduktaü bhavati /
prakçti÷cetyàdisåtrairuktarãtyà brahmaõo jagadupàdànatvamucyate /
upàdànatvaü ca na pariõàmitayà /
api tarhi avidyàpariõàmamçùàvi÷vabhramàdhiùñhànatvenaiva /
ato noktadoùa iti /


*4,400*

dåùayitumupakramate- kathyata iti //
yad brahma vivartavàdinà kathyate, tasya dåùaõaü kathyata, ityàvçttyà yojanãyam /
tacca neti na¤anuvçttirvà kartavyà /
kuto netyato vikalpena pçcchati- seti //

%<sà mandadçùñistasyaiva brahmaõaþ kiü tato 'nyagà  // MAnuv_1,4.82ab //>%


NYâYASUDHâ:
vi÷vasya brahmavivartatve niràkartavye mandadçùñayà÷rayapra÷no 'nupapanna ityata uktam- seti //
ekasya tacvàpracyutasya påvarviparãtàsatyànekaråpàvabhàsalakùaõavivartatayà, tadupàdànatayà, coktetyarthaþ /
mandadçùñàvà÷rayàniråpaõàdinà niràkçtàyàü sarvamidaü niràkçtaü bhavatãti bhàvaþ /
tasyaiva, yadavaùñambho vi÷vo vivarta, ityarthaþ /
tato 'nyagà jãvagatetyarthaþ /
kiü÷abdasyobhayataþ sambandhaþ /


*4,402*

màyàvàdino hi kecit brahmaiva svàvidyayà jagadàkàreõa vivartate svapnàdivaditi manyante /
bimbasthànãyaü brahma màyà÷aktimat kàraõaü, jãvà÷ca pratyekamavidyànubaddhàþ, ityapare /
màyàvidyàpratibimbitaü brahma jagatkàraõam, viruddhaü ca brahmàbhåtatvàlambanaü jãvà÷càvidyànubaddhà ityanye /
jãvà eva svàvidyayà pratyekaü prapa¤càkàreõa brahma vibhràmyanti, sàdç÷yàcca prapa¤caikatàvabhàsaþ anekàvagatadvitãyacandravat, svaråpàpekùayà ca brahma jagatkàraõamityeke /

tatràvàntarabhedamavivakùitvà dvedhaiva vikalpitam /
iha jãvagetyanuktvà tato 'nyageti vadatà sa jãvaþ kiü brahmaõo 'nyo('nanyo và) na và ityapi vikalpaþ såcitaþ /
tatra dvitãyaþ prathame pravi÷atãti taü dåùayati- brahmaõa÷cediti //

%<brahmaõa÷cet kva sàrvaj¤yam ...  // MAnuv_1,4.82c //>%


*4,403*


NYâYASUDHâ:
yadi brahmaõo vi(÷va)bhramastadà bhramasya vi÷eùàj¤ànapårvakatvàttadapi brahmaõo 'ïgãkaraõãyam /
tathàca tasya sàrvaj¤yaü na syàt /
yadi ca na brahmaõi sàrvaj¤yaü, tarhi kva tatsyàt /
na tàvajjãve, anubhavavirodhàt /
nàpi jaóe, j¤ànamàtràsambhavàt /
tathàca"yaþ sarvaj¤aþ' ityàdi÷rutivaiyarthyaü syàt /
nanu sàrvaj¤yamapi brahmaõo bhràntyaiveti cenna /
yàdç÷atàdç÷asyàpi vi÷eùaj¤ànavirodhitvàt /
anyathà ÷uktij¤ànavato 'pi tadaj¤ànaü na viruddhayateti bhramànucchedaprasaïgaþ /
upalakùaõaü caitat /
brahmaõo vi÷eùàbhàvàttadanavabhàsanimitto bhramo nopapadyate /
svaråpaü tu svaprakà÷atayà siddham /
asiddhatve và(ca) sutaràü vibhramànupapattiþ /
adhiùñhànànupalambhàdityapi draùñavyam /

dvitãyasyàdyaü dåùayati- anyagà cediti //

%<... anyagà cet svato 'nyatà  // MAnuv_1,4.82d //>%


NYâYASUDHâ:
yadi brahmavyatiriktajãvà÷rayà vi÷vabhràntiraïgãkriyate tadà bhràntyà÷rayasya bhràntikalpitatvàyogàt jãvabrahmaõoranyatà svàbhàvikãtyàpannam /
tata÷càpasiddhànta iti /


*4,408*

nanvastu jãvabrahmabhedo vàstavaþ /
anàtmaprapa¤co 'stu bhràntikalpito brahmaõãtyata àha- neti //

%<nàdehayogino dçùñiriti tat kàraõaü svataþ  // MAnuv_1,4.83ab //>%


NYâYASUDHâ:
yadyapi naivaü màyàvàdino manyante /
tathàpi såtràrthaniràkaraõàya pravçttasya tatraivànupapattivyutpàdanaü ÷làghyamityàrambhaþ /
na kevalaü brahmavyatiriktànàü jãvànàmakalpitatvam /
kintu dehayogarahitasyendriyàbhàvàtatpadàrthadar÷anaü na sambhavatãtyato hetoþ àropakàraõamindriyaü tadà÷rayo deha÷ca kalpanàü vinaivàstãtyaïgãkaraõãyam /
nahi sukhàdivadrajatàdivadvàsya prapa¤casya sàkùimàtrasiddhatvaü paro manyate dehendriyàõàmapyutpattimatvàt /
tatkàraõaü ca svata ityaïgãkaraõãyam /


*4,410*

astu brahmavyatiriktànàü jãvànàü sakàraõànàü tadãyadehendriyàõàü càbhràntikalpitatvam /
draùñçtvena dar÷anakaraõatvena tadà÷rayatvena tatkàraõatvena ca bhrànteþ pårvabhàvitvàt /
tadatiriktàstu prapa¤co 'stu bhràntikalpita ityata àha- dehina iti //

%<dehinaþ kàraõayutà dehà÷ca yadi na bhramàt  // MAnuv_1,4.83cd //
kiü bhràntikalpitaü tatra ...  // MAnuv_1,4.84a //>%


NYâYASUDHâ:
kàraõa÷abdena j¤ànakàraõànàmindriyàõàü dehendriyakàraõànàü ca grahaõam /
siddhà iti ÷eùaþ /
kiü àkùepe /
tatra tarhi prapa¤ce brahmaõãti và /
anantajãvasakàraõadehendriyàtiriktasya prapa¤casyàbhàvàt /
viùayàõàmapi dehendriyanirvàhàrthatvàditi bhàvaþ /
tathàca na kevalamapasiddhàntaþ /
prakçti÷cetyàdisåtràõàü nirviùayatvàpatti÷ca syàditi ÷eùaþ /


*4,411*

nanu anyagà cetsvato 'nyatà ityuktam /
jãvabrahmabhedasyàpi bhràntisiddhatvàt /
bhràntyà brahmaõo bhinnasya bàhyàdhyàtmikàrthabhrama iti hi manyata ityata àha- bhedo 'pãti //

%<... bhedo 'pi bhramajo yadi  // MAnuv_1,4.84b //>%


NYâYASUDHâ:
na kevalaü prapa¤caþ, kintu jãvabrahmaõorbhedo 'pi yadi bhramajo bhramasiddhaþ aïgãkriyate /
tadà anyonyà÷rayatà syàditi sambandhaþ /

atrànyonyà÷rayatà÷abdena cakrakamucyate tasyàpi bahuùvanyonyà÷rayatvàt /
kathamanyonyà÷rayatà ityata uktam- bhrànteriti //

%<bhrànteraj¤ànamålatvàt tasya bhedavyapekùayà  // MAnuv_1,4.84cd //>%


NYâYASUDHâ:
bhrànterjãvabrahmabhedahetorbhàvaråpàj¤ànakàraõatvàt /
tasyàj¤ànasya ca bhedasàpekùatvàt /
aj¤ànamanàditvàtkathaü bhedavyapekùayà syàdityata uktam- nàj¤àneti //

%<nàj¤ànakalpakaü ki¤cidanyonyà÷rayatà yataþ  // MAnuv_1,4.85ab //>%


NYâYASUDHâ:
yato brahmavyatiriktajãvàdçte nàj¤ànakalpakaü ki¤cidasti /


*4,412*

etaduktaü bhavati /
jãvabrahma(õoþ)bhedo yayà bhràntyà siddhaþ, sà tàvadaj¤ànàpekùà /
bhrànteþ svaråpato viùaya÷càj¤ànakàryatvàïgãkàràt /
yadyapi bhedaviùayà bhràntiþ sàkùicaitanyam /
tathàpi tasyàsaïgasyàropitàrthasaüsçùñaråpaü(patà) nàj¤ànena vinotpadyate /
taccàj¤ànaü bhedasàpekùam /
anàditve 'pi bhràntikalpitatvasyàïgãkçtatvàt /
anyathà satyatàpàtàt /
bhrànteþ (ca) jãvà÷ritatvasyàïgãkçtatvàt /
bhedakalpanayà vinà ca jãvasyàbhàvàt /
na càvidyàropo brahmaõyeveti yuktam /
sarvasyàpi tadà÷rayatvopapattau ardhajaratãyànupapatteþ /
ato bhramaj¤ànajãvabhedànàmanyasàpekùatvàccakrakamiti /

athavà bhedasya bhràntikalpitatve bhrànte÷ca bhedasàpekùatvàdanyonyà÷rayatvamanenoktam /
vyutpàdanàrthamevàj¤ànaü madhye nive÷itamiti draùñavyam /
anena jãvàj¤ànavàdo(pakùo)'pi nirastaþ /
itaretarà÷rayàdidoùasàmyàt /
bãjàïkuravadadoùa iti cenna /
vaiùamyàt /
vyaktibhedena hi tatràdoùatvam /
naca jãvàvidyavyaktibhedo 'stãti /


*4,415*

yaduktaü nàdehayogina ityàdi tadanupapannam /
dehàderapi bhràntikalpitatvàt /
naca tatra kàraõàbhàvaþ pårvadehàdervidyamànatvàt /
nacaivamanavasthà, anàditvàditi /
maivam /
àdisarge dehàdidar÷anànupapatteþ /
na hyayaü sàkùimàtrasiddho 'rtha ityuktam /
ki¤ca syàdayamanavasthàparihàraþ, yadi pårvapårvataràdidehàderapi bhràntisiddhatvaü pramitaü syàt /
anyathaivaü, sarvatrànavasthàparihàraþ prasajyeta /
nacàtra pramàõaü asti /
nanu kathaü nàsti,"neha nànà' ityàdi÷rutervidyamànatvàditi etadàha(ityata àha)- bhramatve tviti //

%<bhramatve tviyamukti÷ca tadantaþpatanànnahi  // MAnuv_1,4.85cd //>%


*4,416*


NYâYASUDHâ:
yadvà sarvo 'pyayaü prasaïgo viparyayapayarvasànahãnatvàdàbhàsa eva /
neha nànetyàdi÷rutyà sarvasyàpi viyadàdeþ prapa¤casya bhràntikalpitatvàbhidhànàt ityà÷aïkayedamuditam /
upapattyaviruddho hi vedàrtho gràhyaþ /
anyathà andho maõimavindat ityàderapi grahaõaprasaïgàt /
vicàra÷àsnànàrambhaprasaïgàcca /
neha nànetyàdivàkyaü copapattiviruddham /
tathàhi /
yadi viyadàdikaü sarvaü bhramasiddhaü syàt tadà tadantaþpàtitvàdiyaü ÷ruti÷ca tathà syàt /
bhramàropitaü viyadàdikaü sarvaü bhramasiddhaü syàt tadà tadantaþpàtitvàdiyaü ÷ruti÷ca tathà syàt /
bhramàropitaü càsaditi ÷ruterapyasattvànnàrthadhãhetutvamiti /
bhrama÷abdaþ j¤àne arthe ca pareùàü prasiddha iti bhramatva ityuktam /
yadyapyayamarthaþ prathamasåtre varõitaþ tathàpi tatràdhyàtmikaþ prasaïgaþ (prapa¤co) atra tu bàhyaùavaùaya iti bhedaþ /
adhikavivakùayà coktasya punaruktiriti /


*4,419*

nanu sarvo 'pyayaü prapa¤co bhràntisiddho 'pi vyàvahàriko bhavatyeva /
atastadantaþpatità ÷rutirapi vyàvahàrikatvàdarthaheturbhaviùyatãtyata àha- vyàvahàrikateti //

%<vyàvahàrikatà càsya syàdabàdhyatva eva hi  // MAnuv_1,4.86ab //>%


NYâYASUDHâ:
castvarthaþ /
syàdapyevaü yadi prapa¤casya vyàvahàrikatà tàvat (tava) ÷akyàïgãkàrà syàt /
na caivam /
yato 'sya prapa¤casya vyàvahàrikatà tu abàdhyatva eva syàt /
etaduktaü bhavati /
yadi prapa¤co vyàvahàriko 'ïgãkriyeta, tarhyabàdhyo 'pyaïgãkartavyaþ prasajyeta /
naca tathàïgãkriyate bhavatà /
ato na vyàvahàrikàpyaïgãkartumucita iti /
satyatvàïgãkàràpàdane tviùyàpàdanaü syàt /
pareõàpi katha¤citsatyatvasyàpyaïgãkçtatvàt /
ato 'bàdhyatva evetyuktam /

nanu ÷aktirajatàderbàdhyasyàpyabhij¤àbhivadanaråpavyavahàraviùayatvàdvayàptihãno 'yaü tarka ityata àha- bàdhyamiti //

%<bàdhyaü nàrthakriyàkàri ...  // MAnuv_1,4.86c //>%


*4,420*


NYâYASUDHâ:
satyaü bàdhyaü ÷uktirajatàdikam, abhij¤àdikaü vyavahàraviùaya iti /
tathàpyarthakriyàkàri na bhavati /
nahi tena rajatocità valayanirmàõàdyarthakriyàjàyamànà dçùñà /
arthakriyàkàritvalakùaõameva vyàvahàrikatvamiha prakçtam /
nàbhij¤àdiviùayatvam /
÷ruterarthadhãjanakatvopanyastatvàt /
ato na tarkasyàïgavaikalyamiti /

nanu bàdhyatvaü ÷uktikàdyadhiùñhànasya dharmaþ /
"vij¤àtasyànyathà' ityuktatvàt /
÷uktikàdikaü càrthakriyàkàrãti kathamucyate bàdhyaü nàrthakriyàkàrãti /
maivam /
niùedhyatvalakùaõabàdhyatvasya paràbhyupagatasyàtrà÷rayaõàt /


*4,421*

nanu tathàpyasatyasya svàpnakàminãsambhogàdeþ caramadhàtuvisargàdyarthakriyàkàritvadar÷anàt vyàptivikalastarka ityata àha- na ceti //

%<... naca svapno 'pi no mçùà  // MAnuv_1,4.86d //>%


NYâYASUDHâ:
svapna iti svapnàvasthopalabdho 'rthaþ /
no 'smàkaü bàdaràyaõãyànàü mate /
tarhi mama matena vyàptibhaïgo 'stu mayà mçùàtvenàïgãkçtatvàt iti cenna, bàdaràyaõãyena tathàïgãkartuma÷akyatvàt /
nanu kathaü bàdaràyaõasya na mçùà svapna ityata àha- vàsaneti //

%<vàsanàjanitatvena tasyàpyaïgãkçtatvataþ  // MAnuv_1,4.87ab //>%


NYâYASUDHâ:
tasya svapnasyàpi màyàmàtramiti vadatà såtrakàreõa vàsanàjanitatvenàïgãkçtatvàt idaü j¤àyate, yat na tasya svapno mçùàbhimata iti /
nahi ka÷cidavidyamànasya kàraõaü niråpayet /
ki¤ca ÷rutyanusàrã hi såtrakàrasya siddhàntaþ syàt /
÷rutyà ca svàpnàrthasya kartàraü vadantyà satyatvamevàbhipretamiti na mçùàtvaü såtrakçto 'bhimatamityàha- sa hãti //


*4,422*

%<sa hi karteti vàkyàcca ...  // MAnuv_1,4.87c //>%


NYâYASUDHâ:
nanu kathaü svapno na mçùà /
"màyàmàtram' iti såtrakçtaiva tanmithyàtvasya vakùyamàõatvàdityato vàha- vàsaneti //


na màyàmàtrapadena svapnasya mçùàtvamabhimatam, kintu vàsanàjanitatvam, ato na mçùetyarthaþ /
yathà caitattathà upapàdayiùyate /
tasyàgàminaþ såtrasya vàsanàjanitatvapratipàdakatvena asmàbhiraïgãkçtatvàditi và yojyam /
na kevalaü vakùyamàõopapattiva÷àt mçùàtvaü na såtràrthaþ /
kintu ÷rutiva÷àccetyàha- sa hãti //


*4,423*

yadvà svàpnàrtho na tàvadanàdinityaþ, pa÷càt adçùñayàdivirodhàt /
nàpi sàdivinà÷ã, upàdànanimittayoraniråpaõàt /
naca prakàràntaraü sambhavati /
tatkathaü na mçùetyata àha- vàsaneti //
nopàdànàbhàva iti ÷eùaþ /
"na mçùà' iti pårveõa và sambandhaþ /
evam upàdànaü niråpya nimittamupapàdayati- sahãti //
nimittaü ce÷varo j¤àyate, iti ÷eùaþ /
"na mçùà' iti pårveõaiva và anvayaþ /


*4,424*

nanu kathaü tarhi"svapnamàyàsaråpà' ityàdau svapnasya bhràntitvoktirityata àha- jàgratvamiti //

%<... jàgrattvamiti hi bhramaþ  // MAnuv_1,4.87d //>%


NYâYASUDHâ:
iti÷abda àdyarthe, ullekhàrthe và /
jàgradahamasmãti draùñuryajjàgrattvaü, yaccaitatpadàrthànàü jàgra(ddç÷à dç÷àdçùñapadàrthaiþ aikyaü, bàhyamçdàdijanyatvaü và, evamàdipratibhàso bhramaþ /
bàdhyatvàditi hi÷abdàrthaþ /
tadapekùayà ÷rutyàdivacanànãti bhàvaþ /


*4,425*

nanu ca rajjau sarpabhrame, asatyasyàpi sarpasya sarpocitabhayakampàdyarthakriyàkàritvaü dç÷yate, tathà sarpe samàropitàyàþ kusumamàlàyàþ santoùakàrità upalabhyate, ato vyàptibhaïgastarkasyetyata àha- sarpeti //

%<sarpabhramàdàvapi hi j¤ànamastyeva tàdç÷am  // MAnuv_1,4.88ab //>%


NYâYASUDHâ:
"nà bhådatra sarpaþ' itivat"na sarpaj¤ànamabhåt' iti bàdhakànudayàt /
abhådevetyanuvçtte÷ca /
bhramatvasya viùayavaiparãtyamàtreõopapatteriti hi÷abdàrthaþ /
ki(mato)ntato yadi j¤ànamastyevetyata àha- tadeveti //

%<tadevàrthakriyàkàri ...  // MAnuv_1,4.88c //>%


NYâYASUDHâ:
eva÷abdena sarpàdikaü vyàvataryati /
satyapi sarpàdau asati ca j¤àne, bhayakampàdyanutpatteþ /
sati ca (tasmin) tadutpatterj¤ànakàryameva bhayakampàdikaü na sarpakàryam /
tatkàryaü tu abhisarpaõadaü÷anàdikam /
maraõamapi dhàtuvyàkulatànimittakam /
sà ca viùadravyeõeva bhayàdinàpi bhavatãti na bàdhyasya(syàpi) sarpàderarthakriyàkàritvam /


*4,427*

nanu kiü j¤ànamàtraü bhayàdijanakaü kiüvà viùayàvacchinnam /
nàdyaþ /
ghañaj¤ànasyàpi j¤ànatvena tadàpatteþ /
dvitãye na tàvadviùayo rajjvàdiþ /
rajjuriyamityàdi j¤ànasyàpi bhayàdihetutàpàtàt /
sarpàdi÷cedvi÷eùaõatayà tasyàpi bhayàdihetutvaü pràptam /


*4,428*

atra ka÷cidàha /
nàyaü doùaþ, j¤ànavyàvartakatayopayuktasya sarpàderviùayasya j¤ànajanyàrthakriyàyàmaprave÷àt /
nahi kuråõàü kùetre vasati, guråõàü ñãkàü pañhati ityàdau vi÷eùaõasyàpi kàrakatvamasti /
kintvatiprasaktayoþ kùetrañãkayorvyàvçttimàtreõa caritàrthatvamiti /
tadasat /
evamapi bàdhyasya sarpàdervyàvartakatvasyàva÷yàbhyupagamanãyatvàt /
vyàvçttibuddhijanakatvaü hi vyàvartakatvam /
tatràpi j¤ànàbhyupagamena parihàre vyàvartakopàdànena prasaïgatàdavasthyamiti /
tatràha- tàdç÷amiti //
yàdç÷aü satyasarpollekhi j¤ànaü, tàdç÷amityarthaþ /

satyasarpaj¤ànaü tàvadghañàdij¤ànàdvayàvçttamanubhåyate /
vyàvçtti÷ca vyàvartaka(dharma)yogakçtà sarvatropalabdhà /
naca viùayo vyàvartakaþ, tasyàtaddharmatvàt /
sambaddhaü hi vyàvartakaü bhavati /
anyathàtiprasaïgàt /
viùayasambandho vyàvartako 'stviti cenna /
tasya saüyogàdiråpasyàbhàvàt /
ataþ ka÷cijj¤ànagata eva dharmo 'bhyupagantavyaþ /

ki¤ca vilakùaõasamàgrãjanmanorj¤ànayoryathà parokùatvàparokùatvaråpo vi÷eùaþ viùayopàdhinà vinàbhyupagamyate, evamaparokùaj¤àne 'pi kathaü svagato vi÷eùo nàïgãkaraõãyaþ /
api ca sarpaj¤ànasya vilakùaõàrthakriyà na svagatenàti÷ayena vinopapadyate /
nahi

devadattasambandhitàmàtreõa kalamabãjaü kalamabãjàntarakàryavilakùaõaü kàryamupajanayati /
sa càyaü vi÷eùaþ satyasarpaj¤àne samãcãnayà sàmagùà jàtaþ, mithyàsarpaj¤àne tvasamãcãnayà iti na ka÷cidvi÷eùaþ /
ato viùayàntarbhàvamantareõa svagatenaiva vi÷eùeõa sarpàdij¤ànasya bhayàdijanakatvànna sarpasya ki¤citkaratvamiti /
tadevaü yatràtharkriyà ni÷cità na tatra mithyàtvam, yatra tu mithyàtvaü na tatràrthakriyeti na tarkamålavyàpteþ kvàpi bhaïgaþ, ityupasaüharati- taditi //
#<Vyàsa>#-(5)

%<... tat sadevàrthakàrakam  // MAnuv_1,4.88d //>%


*4,433*


NYâYASUDHâ:
nanvarthakriyàkàritvaü yathà vipakùànmithyàbhåtàdvayàvçttam evaü sapakùàdbrahmaõo 'pi vyàvçttatvàdasàdhàraõam /
naca j¤ànasya satyasyàrthakriyokteti vàcyam, tasyàpi prapa¤càntarbhàvena vipratipannatvàdityata àha- brahma tviti //

%<brahma tvarthakriyàkàri parataþ svata eva và  /
aïgãkçtaü hi tenaiva ...  // MAnuv_1,4.89a-c //>%


NYâYASUDHâ:
tena màyàvàdinaiva brahma prapa¤càdapyati÷ayenàrthakriyàkàryamaïgãkçtameva hi janmàdisåtre jagatkàraõatvenoktatvàt /
ataþ sapakùaprave÷itvànnàsàdhàraõyaü mantavyam /
nanu mayàïgãkriyamàõaü brahmaõo 'rthakriyàkàritvaü ca na svàbhàvikam /
kintu parata eva /
màyàyàü tadàpa(yattami)tata ityaïgãkàràt /
ataþ kathamàpàdakasya sapakùaprave÷a ityata àha- parata iti //

aïgãkçtaü tàvadarthakriyàkàritvaü brahmaõaþ, tatsvataþ parato vàstu kimanena prakçtànupayuktena /
nahi svato 'rthakriyàkàritvamàpàdakatvenàsmàbhirabhihitam, pareõa và prastàvitam /
anyathà sàmànyataþ prayuktasya dhåmàdervi÷eùàkàreõa sapakùàprave÷itayàsàdhàraõya(õa)sya vaktuü ÷akyatvena tadbhaïgaþ syàt /


*4,435*

syàdetat /
brahmaõo'rthakriyàkàritvaü parata ityasya nàyamarthaþ dàruyantrasyeva paràdhãnam iti, nàpi kulàlasyeva prayojanàdyapekùamiti; kintu gagane malinateva niùkriyà eva brahmaõi màyàsambandhàdarthakriyà(di) avabhàsata iti /
na caivaüvidhena sapakùaprave÷o bhavatyàpàdakasyetyata àha paratastva iti /

%<... paratastve naca pramà  // MAnuv_1,4.89d //>%


NYâYASUDHâ:
brahmaõo'rthakriyàkàritvasyeti ÷eùaþ /
paratastve niråpitaråpe /
pramà pramàõam /


*4,436*

ayamatrà÷ayaþ /
brahmaõo jagannirmàõàdyarthakriyà pratãtà na và /
na cetkathaü lakùaõatvenocyate /
kasya ca màyàmayatvamaïgãkriyate /
pratãtatve 'pi na tàvatpratyakùànumànàbhyàm /
tadagocaratvàt /
ataþ ÷rutyaiveti vaktavyam /
tathàca kathaü màyikatvam /
tatkiü ÷rutipratãtaü sarvameva satyam /
addhà /
bàdhakàbhàve tu tathaiva /
nacaivaü brahmaõo 'rthakriyàyàþ paratastve pramàõamasti yadbàdhakaü bhavet /
bàdhakàbhàvamàtreõa kathaü satyàrthatvamiti cet /
pràmàõyasya svatastvàditi bråmaþ /
paratastve ca pràmàõyasyànavasthàpàtena na pramà ni÷cãyeta /
santi"niùphalaü niùkriyam' ityàdi÷rutayo bàdhikà iti cet /
evaü ÷rutibalena parastve 'rthakriyàyàþ svãkçte tadabhidhàtrã"sa idaü sarvamasçjata' ityàdi÷rutirna pramà syàt /
pratipàditàrthamithyàtvàtiriktasyàpràmàõyasyàbhàvàt /
ki¤càvi÷eùàt"niùkalaü niùkriyam' iti ÷rutiretacchativirodhàtparatastve na prameti kiü na syàt /
anyaduttaratra vakùyàma iti /


*4,439*

nanvastvabàdhyamevàrthakriyàkàri prapa¤camapyabàdhyamaïgãkaromi /
àtyantikàbàdhyatvàbhàve 'pi pràgbrahmàtmaikyaj¤ànàdabàdhyatvàt /
atastadantargatà ÷rutirapyamukhyasatyatvàtsàdhikà bhaviùyatãtyata àha- amukhyeti //

%<amukhyasatyamànasya sàdhakatve sadà'vayoþ  /
na hi sampratipattiþ syàdatastiùñhatu sà pramà  // MAnuv_1,4.90 //>%


NYâYASUDHâ:
sadà itya(nena)sya prameyasya pràgevopapàditatvamityàcaùñe /
tata÷ca punaruktidoùaþ parihçto bhavati /
tiùñhatu na vaktavyeti yàvat /
sà pramà brahmaj¤ànabàdhyaü pramàõamityarthaþ /
yasmàtsà ÷rutirapramà tasmàttiùñhatviti và /
prapa¤camithyàtvaü hi tadatharþ /
na càsau brahmasvaråpam /
sopàdhikatvàt /
tato 'sya bàdhyatvamàva÷yakam /
bàdhyàrthaü càpramàõamiti prasiddhameva /
bàdhyàrthatve 'pi pràgbrahmaj¤ànàdabàdhyàrthatvena pràmàõyamastvityata uktam- amukhyeti //
satyamabàdhyàrtham /
nahi kàlavilambena bàdhitàrthaü pramàõaü bhavatãti vakùyàmaþ /

astvevaü svaråpato viùayata÷càsatyatvàtsàdhakatvena vipratipannà ÷rutiþ, tathàpi prapa¤camithyàtvasàdhanàya tadupanyàsaþ kuto na kàryaþ ityata àha- na hãti //

%<na hi vipratipannena ÷akyaü sàdhayituü kvacit  // MAnuv_1,4.91ab //>%


NYâYASUDHâ:
tathàtve svaråpàsiddhakàlàtãtayorapyupanyàsaþ syàt /
àropamàtrasya tatràpi sulabhatvàditi bhàvaþ /


*4,441*

syàdetat /
àstàmiyaü pramàõasadasattvacintà /
pramàõenaiva prameyasiddheþ /
anyathà bhavatàmapi prapa¤camithyàtvaniràkaraõe tatsatyatvasàdhane ca pramàõàbhàvena kathàbhàvaprasaïgàt /
yuùmàbhirupanyasyamànaü pramàõaü satyamasatyaü và syàt /
na tàvatsatyaü màü prati vaktumucitam mayà satyasya sàdhakatvànaïgãkàràt, yatsatyaü na tatra kriyà've÷aþ yatra ca kriyà've÷o na tatsatyamiti /
naca vàcyaü sàkùiõaþ satyasya sàdhakatvaü tvayàïgãkçtamiti /
kathaccitsukhàdau tasya ÷akyopanyàsatve 'pi bàhyaprapa¤ce tadayogàt /
bàhyapramàõaviùayo hyasau /
anyathàndhabadhiràdyabhàvaprasaïgàt /
sa eva càtra prakçta iti /
nàpyasatyaü bhavadbhiranaïgãkçtatvàdityata àha- sàdhakatvamiti //


*4,442*

%<sàdhakatvaü tu satyasya sàkùiõo hyàvayordvayoþ  /
samyak sampratipannaü tanna vivatarmamataü bhavet  // MAnuv_1,4.91c-f //>%


NYâYASUDHâ:
satyasya tviti sambandhaþ /
samyagiti mukhyata eva, na tvadhikaraõasiddhàntatvena /
hi÷abdaþ, sarvaü vastu j¤àtatayàj¤àtatayà và sàkùicaitanyasya viùaya evetyàditatprasiddhidyotakaþ /
tadityavyayam /
tena sàkùiõà /
vi÷vavivartamataü na bhavet /
niràkurma iti yàvat /
upalakùaõaü caitat /
vi÷vasya satyatàmapi tenaiva sàdhayàma ityapi draùñavyam /
tathàca vakùyate /


*4,444*

na kàpi pramàõaprameyàdivyavasthà mayàïgãkçtà /
kintu parakãyarãtyaiva sarvamucyate /
tatkathaü kimapyanaïgãkurvàõaü màü prati sàkùiõaþ sàdhakatvaü tvayàïgãkçtamityucyata ityata àha- yadãti //

%<yadi nàïgãkçtaü ki¤cidanaïgãkçtatàpi hi  /
nàïgãkçteti måkaþ syàditi nàsmadvivàdità  // MAnuv_1,4.92 //>%


NYâYASUDHâ:
na vidyate 'ïgãkçtamaïgãkàro yasyetyanaïgãkçtaþ /
tasya bhàvo 'naïgãkçtatà /
anaïgãkàritvamityarthaþ /
iti÷abdadvayaü hetau /
yadi paro bråyànmayà ki¤cinnàïgãkçtamiti /
tadàsau vaktavyaþ /
sarvathànaïgãkçtatvam àtmanastvayàïgãkçtaü na và /
àdye('pi) ki¤cidapi nàïgãkçtamiti pakùahàneþ àtmano 'naïgãkartçtàpi nàïgãkçteti dvitãya evàïgãkaraõãyaþ /
tathàca asau måkaþ syàt /
aïgãkàrànaïgãkàrodàsãnasya mçtakasyeva vàkyapravçtterayuktatvàt /
tathàca maunamavalambamànasya nàsmatprativàditeti kimatra vaktavyam /
satyametat /
vastutastu vayaü sarvato nivçttàþ svataþ siddhe cidàtmani brahmatatve kevale bhàramavalambya caritàrthàþ sukhamàsmahe /
ye tu svaparikalpitasàdhanadåùaõàdivyavasthayà vicàramavatàrya tattvaü nirõetumicchanti tànprati bråmo na sàdhvãyaü bhavatàü vicàravyavastheti /
maivam /
evamapi parakãyavicàravyavasthiterasàdhutvasyàva÷yamaïgãkaraõãyatvàt /
anyathà tadvyutpàdanaü vyarthaü syàt /

atha tanmàtramaïgãkçtya pramàõàdivyavasthà nàïgãkçteti manyase /
tanna /
pramàõàdinà vinà paravyavasthàyà asàdhutvasya vyutpàdayituma÷akyatvàt /
bhavatkalpitavyavasthaiva vyàhatatvàdasàdhvã bhavadvayavastheti bråmo na punaratra kimapi pramàõamaïgãkurma iti cenna, yatsvàbhyupagatavyavasthàviruddhaü tadasàdhvityasyàpi pramàõasyàïgãkartavyatvàt /
etadapi pareõàbhyupagatamevà÷rãyata iti cet na /
kiü parakãyavyavasthàyà asàdhutvasvayamavabuddhaya paraü prati bodhyate 'navabuddhayaiva và /
dvitãye vipralambhakatvaü syàt /
vijigãùukathàyàmevameveta cet na /
÷iùyasyàpi boddhayatvàt /
àdye 'smàdanyasmàdvà pramàõàtsvayaü boddhavyam /
tatkathaü pramàõàdyanaïgãkartçtvam /
pramitikaraõatvàdinopàdànasyaiva pramàõàdyaïgãkàritvàt /
tasmàt sattvàsattvà(satyatvàsatyatvà)bhyupagamodàsãnaiþ pramàõàdikamaïgãkçtyocyata iti vaktavyam /
tacca pràgeva nirastamiti /


*4,448*

evaü vi÷vasya brahmavivartatvaü niràkçtya tatsa(ttà)tyatàyàü pramàõamàha- vi÷vamiti //

%<vi÷vaü satyaü yacciketa praghànvasya yathàrthataþ  /
ityàdi÷rutayaþ sarvà vi÷vasatyatvavàcakàþ  // MAnuv_1,4.93 //>%


*4,448f.*


NYâYASUDHâ:
yathàrthata ityanena"kavirmanãùã' iti ÷rutimupàdatte /
vyàvahàrikasatyatàparàþ ÷rutaya iti cenna /
"tatsatyam' ityasyà api tathàtvaprasaïgàt /
÷rutyantaravirodhàditi cedatràpi"asadevedam' iti ÷rutivirodhàt /
apuruùàrthatvànna prapa¤casatyatàyàü tàtparyamiti cenna /
satyajagannirmàtçtvàdipàrame÷varamàhàtmyaj¤ànasyaiva puruùàrthahetu(prayojana)tvàt /
niùprapa¤càtmaj¤ànasàdhyàdvitãyatàpattirupapuruùàrthaviruddhaü prapa¤casatyatvamiti cet tarhi brahmasatyatvamapi ÷ånyaparibhàvanàlabhya÷ånyatàpattilakùaõamokùaviruddhamiti samànam /
tat pramàõànanuguõamiti cet /
samametadapãti vakùyàmaþ /
anumànamapi prapa¤casatyatàyàmatharkriyàkàritvaü draùñavyam /
pràguktatarkopapàdanenaiva asyopapàditvàditi /


*4,452*

evamàgamànumànàbhyàü siddhe vi÷vasatyatve pratyakùamapyàha- satyatvamiti //

%<satyatvaü gaganàde÷ca sàkùipratyakùasàdhitam  // MAnuv_1,4.94ab //>%


NYâYASUDHâ:
ca÷abdaþ pramàõasamuccaye /
na kevalamàntarasya sukhàdeþ kintu bàhyasya gaganàde÷ceti và /
tatràpi kàlagaganadigàdayaþ sàkùàtsàkùisiddhasatyatvàþ /
stambhakumbhàdayastu vakùyamàõena prakàreõeti j¤àpayituü gaganàderityuktam /
anyathà vi÷vasya prakçtatvàttadevàtrànuvartiùyate kimanena /
sàkùãtyevokte sàkùiõo 'pràmàõyàt pràmàõye và pramàõatritvabhaïgàt na vi÷vasatyatvaü pramitamiti ÷aïkà syàt /
tannivçttyarthaü pratyakùetyuktam /
tathàca vakùyate /
pratyakùetyevokte atãndriyàrthasatyatàyàü na pramàõamuktaü syàt /
naca sàkùirà vinà bàhyapratyakùamàtreõaindriyakàõàmapi satyatà siddhayatãtyataþ sàkùãtyuktam /
ubhayavàdisiddhaü pramàõamasmatpakùe 'stãtyuktenaiva asyàrthasya labdhatvàtsàdhitamityàha /
tathàpi tadupapàdanàya punurupanyàsaþ /


*4,455*

kecidiha vihaïgamaþ patatãti cakùurvyàpàrànantaraü pratibhàsanàdàkà÷àdeþ(dãnàü) càkùuùatàmàsthiùata /
tadanupapannam /
råparahitadravyatvena càkùuùatàsàmagrãvaikalyàt /
anyathà'tmapavanayorapi tatprasaïgàt /
kathaü tarhyeùa pratibhàsa iti cet /
sàkùisiddhàkà÷àdisambandhitayeti bråmaþ /
dçùño hi pramàõàntaropanãtenàpi surabhi candanamityàdivi÷iùñapratyayaþ /
pareùàü ca iha bhåtale ghañàbhàva iti /


*4,459*

apara àha /
àlokamaõóalamà÷rityàyaü pratyaya iti /
tadasat /
ihàloka ityapi pratyayadar÷anàt /
so 'pi tadavayànà÷rityeti cenna /
laukikànàmavayavà÷rayatayàvayavibuddherabhàvàt /
nahi te hastàdiùu ÷arãramiti vyavaharanti /
kintu tadàtmakatayaiva /
ki¤caivamapi nehàloka itãhàlokatryaõukamiti ca pratyayo duþsampàdaþ /
pramàõàntopanãtàvayavamà÷rityeti cet /
evaü tarhi tathàbhåtamàkà÷àdikamevà÷ritya"iha pakùã' ityàdipratyayaþ kuto na samarthanãyaþ /
tathàca laukikànubhavo 'pyanusçtaþ syàt /
tathàpyanumànavedyamàkà÷amastviti cenna /
liïgàbhàvàt /


*4,462*

atha matam /
"÷abdastàvatpratyakùasiddhaþ /
sa ca guõaþ sàmànyavattve satyasmàdàdibàhyaikendriyagràhyatvàdråpavat iti /
guõatvàt dravyà÷ritastadvadeva' iti sàmànyato dravyasiddheþ (dravyasiddhau) (dravye siddhe)"÷abdo na spar÷avadvi÷eùaguõaþ pratyakùatve satyakàraõaguõapårvakatvàt, ayàvaddravyabhàvitvàt /
sukhàdivat /
spar÷ava(dvi÷eùaguõa)tve tadanupalambhaprasaïgaþ /
÷abdo hi ÷rotreõa pràpto và gçhyate 'pràpto và /
apràptagrahaõe 'tiprasaïgaþ /
pràptistu ÷abda÷ravasorna sambhavati /
sà hi na tàvacchrotrasya gamanena sambhavati /
tasyàmåtarsya gatyabhà(terasambha)vàt /
nàpi ÷abdasyàgamanena /
sa hi na tàvacchaïkhàdikamà÷rayaü parityajyàgantumalam /
guõatvàt /
nàpi ÷aïkhàdyàgamanena ÷rotra(sya)pratyàsattiþ /
tadanupalambhàt /
naca ÷abdàntarotpàdaparamparayà /
guõasya svà÷raye svà÷rayà÷rite và guõe 'samavàyikàraõatvàt /
naca ÷aïkha÷ravasormadhye ÷aïkho và tadàrabdhadravyaü vàsti /
tasmàcchaïkhàdinimittànyapahàyà÷rayàntare vartamàno vãcãtaraïganyàyena karõa÷aùkulã(ga)mantamàkà÷ade÷amàpanna upalabhyate nànyatheti sthitam /
nàpyàtmaguõaþ /
bàhyendriyapratyakùatvàdàtmàntaragràhyatvàdàtmanyasamavàyàt ahaïkàreõa vibhaktasya grahaõàdåpàdivat /
na vikkàlamanasàü (guõaþ), pratyakùatvàdvi÷eùaguõatvàcca' iti prasaktapratiùedhe pari÷eùàdebhyo 'tiriktaü dravyaü siddhayati /
tadàkà÷amiti /

tadayaü pramàõàrthaþ /
÷abdo 'ùyadravyàtiriktadravyà÷ritaþ /
tadvçttau bàdhakopapannatve sati guõatvàdråpatvàditi /

tadidamayuktaü jàtibadhiràõàmàkà÷a(÷àdi)pratibhàsànupapattiprasaïgàt /
tata÷cehàloko nàstãti pratãtirna syàt /
mårtàvakà÷ena teùàmàkà÷ànumànamiti cenna /
mårtàntaràbhàvenànyathàsiddhatvàt /
martàbhàvasyàdhikaraõena bhàvyamiti cet /
satyam /
tathàpi tasyàpratãtàvà÷rayàsiddheþ /
pratãtau ca sàdhikaraõasyaiva pratãtatvàdanumànànavakà÷aþ /


*4,471*

ki¤ca ÷abdo varõàtmà và pakùo dhvaniråpo và /

nàdyaþ /
tasya guõatvàsiddheþ /
na coktànumànàttatsiddhiþ /
ghañàdãnàmekendriyagràhyatvàbhàve 'pi àtmanastathàtvavad dravyasyaiva sato bàhyaikendriyagràhyatve 'pi virodhàbhàvàt /
yadi (÷abdo) dravyaü syàt bàhyendriyagràhyo na syàt /
niravayavadravyasya bàhyendriyàgràhyatvena pratibandhàditi cet(na) /

niravayavasyàpãndriyagràhyatvavadbàhyendriyagràhyatve('pi) bàdhakàbhàvena pratibandhàni÷cayàt /

dvitãye tvà÷rayadravyasiddhàvapi nàkà÷asiddhiþ /
pçthivyàdiguõatvopapatteþ /
pratyakùatve satyakàraõaguõapårvakatvàyàvaddravyabhàvitvayoþ piñharapàkapakùe tadgataråpàdinà vyabhicàràt /
pratyakùatve satãti ca kimarthaü vaktavyam /
pàrthivaparamàõuråpàdi(vyàvçttya)parihàràrthamiti cet, kutastatpariharaõãyam /
pramitatvàditi cet /
tarhi ÷abdasyàpi ÷aïkhàdyà÷rayatayà pramitatvàdvayàptigrahaõasamaye tadvayavacchedàrthaü (api) vi÷eùaõamupàdeyameva /
naca spar÷avadvi÷eùaguõatve bàdhakaü pa÷yàmaþ /
anupalabdhistu na prasajyate /
cakùuùa iva ÷rotrasya gatyà sannikarùopapatteþ /
amårtasya tadanupapattistu àkà÷asiddhayuttarakàlãnaiva /
÷rotrasya cakùuùa iva gatvàgràhitve ÷abde diksaü÷ayo na syàditi cet /
agatvàgràhitve diïni÷cayo 'pi na syàt /
saü÷ayàdapi ni÷cayo mahãyàn (garãyàn) /
÷aïkhàdyavayavàgamanena và sannikarùopapattiþ /
na coktadoùaþ /
ghràõagandhasannikarùatulyayogakùematvàt /


*4,477*

ki¤ca vàyuguõatve hetudvayamasiddham /
tarka÷cànupapannaþ /
naivaü yuktam /
÷rotrasya praatiniyatàrthagràhakatvena bahirindriyatvàt /
bahirindriyasya gràhyasajàtãyavi÷eùaguõavattvaniyamàt /
÷abdasya vàyavãyatve ÷rotrasyàpi tathàtvaprasaïgàditi cenna /
"pratiniyatàrthagràhakaþ' ÷abdasyendriyàntaràgràhyagràhakàrthatve manasi vyabhicàràt /
indriyàntaràgràhyasyaiva gràhakamityabhipràye sattàdigràhakatvenàsiddhiþ /
bahirindriyatve 'pi na gràhyasajàtãyavi÷eùaguõavattvaniyamaþ /
snehagràhake cakùuùi vyabhicàràt /
÷rotrasya vàyavãyatve 'pi na bàdhakaü pa÷yàmaþ /
sàmagrãbhedena pratiniyatàrthatvopapatteþ /

ghràõàdãnàmapyevamekaprakçtitvaü syàditi cet /
astu /
bàdha(ka)sadbhàve tu tata evànyà gatirbhaviùyati /
÷abdo na vàyavãyaþ vi÷eùaguõatve sati tvagindriyàvedyatvàdgandhavaditi cenna /
vipakùe bàdhakàbhàvàt /
anyathà pàkajaråpàdayo 'pi na pàrthivàþ, ghràõàvedyatvàt ÷abdavadi(ti)tyapi syàt /


*4,482*

ki¤càtmaguõaþ kasmànna syàt /
dharmàdãnàmapratyakùatve'pi sukhàdãnàü pratyakùatvavadasya bàhyendriyapratyakùatvopapatteþ /
anyathà pratyakùatvonàùñadravyàtitiktaguõo'pi na syàt /
tatsiddhau bàdhaþ /
asiddhàvaprasiddhavi÷eùaõateti cenna pari÷eùànumàne'pi sàmyàt /
àtmàntaragràhyatvasya ca ko'rthaþ /
akenapratipattçsàdhàraõatvamiti cenna sandhigdhàsiddheþ /
santànànumànena målapratyabhij¤ànannaiùa doùa iti cettarhi sukhàdãnàmapyanumànenànekapratipattçsàdhàraõye(õatve)nànaikàntikatvaü syàt /
àtmasamavetasyaiva vãcãtaraïganyàyena målapratyabhij¤ànopapattau vipakùe bàdhakàbhàvàc ca /

*4,485f.*

apara àha /
gràhakasthatvenàgrahaõamàtmàntaragràhyamiti /
tadasiddham /
àtmanyasamavàyàttatsiddhiriti cenna /
tasyàpyasiddheþ /
ahaïkàreõa vibhaktasya grahaõàttatsiddhiriti cenna /
pàde me sukhaü ÷irasi me duþkhaü mano me duþkhitamiti dar÷anàtsukhàdiùu vyabhicàràt /
grahaõaü pramitiriti cenna /
sandigdhàsiddhatvàt /
kàlàdiguõo và kiü na syàt /
pratyakùatvàditi cenna /
spar÷asyàpi pratyakùatvena avàyavãyatvaprasaïgàt /
kàlàdãnàü vi÷eùaguõavattve bàdhakàbhàvàt /
tadvirahitatayaiva tatsi(ddhiri)ddherneti cenna /
anyathà tatsiddhervakùyamàõatvàt /


*4,487*

ki¤càtra sarvatra sàhacaryadar÷ane saïkoca eva dravyàntarakalpanàyà laghãyàn /
pari÷eùànumànaü tvaùñadravyàtiriktadravyàprasiddhavi÷eùaõam /
prasiddhau cànumànavaiyarthyam /
aùñadravyàtiriktà÷rita ityeva sàdhane guõàdivçttisàmànyàdapi vyàvçttatvenàsàdhàraõatà syàt /
÷abdà÷rayaþ itarebhyo bhidyate ÷abdà÷rayatvàt vyatirekeõa pçthivãvat iti prayoga iti cet(na) /
pçthivyàdipratiyogikànekabhedànàü pratyekaü sàdhane 'bàdãnàü sapakùatvena tatràvçtterasàdhàraõyàt /
samuditasàdhane puranaprasiddhavi÷eùaõatvàt /
abhàvasya sàdhyatvàdabhàvàbhàvasya ca bhàvatvena pratiyogyanapekùatayà vyàptigrahaõasambhavànna doùa iti cenna /
tathàpi pratiùedhamukhena pratãteranivàraõàt /
÷abdà÷rayo netarebhyo bhidyate prameyatvàdghañavaditi satpratipakùatvàcca /
sarvapratiyogikaikabhedasàdhane tu pramàõabàdha÷càdhikaþ /
pratiyogibhedena bhedabhedasyàpi dar÷anàditi /


*4,492*

astu và ÷abdaguõakàkà÷asiddhiranumànàt /
tathàpyavyàkçtàkà÷asiddhiþ sàkùiõaiva /
tatsàdhakaliïgàbhàvàt /

àkà÷advaitaü ca viyadadhikaraõe vakùyate /
jàtibadhiràõàmapyàkà÷apratãternàgamo 'pi tatra pramàõamiti sàkùisiddhameva gaganam /
tadbhàgà eva di÷o na dravyàntaramiti tàsàmapi sàkùivedya(siddha)taiva /
anyatsvàvasare vakùyàmaþ /


*4,493*

(nanu) astu gaganàdikaü sàkùisiddham /
na tàvatà tasya traikàlikabàdhavaidhuryalakùaõaü sattvaü siddhayati, pratãtasyàpi ÷uktirajatàdeþ bàdhadar÷anàt, ityata àha- sàkùisiddhasyeti //

%<sàkùisiddhasya na kvàpi bàdhyatvaü tadadoùataþ  // MAnuv_1,4.94cd //>%


*4,494*


NYâYASUDHâ:
kvàpi kàle tasya sàkùiõaþ adoùatvàt /
autsagirkaü hi pratyayànàü pràmàõyam /
apràmàõyaü tu doùàpavàdàt /
naca sàkùij¤ànaü doùajanyam, tasya anàditvàt /
evamevàyathàrthatve muktàvapi (tathàtva)tathàprasaïgàt /
avidyàdoùasaüsargàt sàkùiõaþ bàdhyàrthapratibhàsa(si)tvam iti cenna, avidyàsambandhasya tvanmate anupapatteþ uktatvàt /
asmàbhirapi avidyàyàþ kàryàntarasyaiva abhyupagatatvàt iti /


*4,496*

nanu tarhãdamàpannam /
gaganàdisvaråpaü sàkùisiddham /
kàlatrayàbàdhyatvaü tu tasya sàkùipràmàõyagràhakeõeti /
pràmàõyasyàpi abàdhyaviùayatànatirekàt /
tathàca"satyatvaü gaganàde÷ca, ityayuktamityata àha- sarveti //

%<savarkàleùvabàdhyatvaü sàkùiõaiva pratãyate  // MAnuv_1,4.95ab //>%


NYâYASUDHâ:
abàdhyatvaü gaganàdãnàmiti ÷eùaþ /
sàkùiõa eva hi sàkùipràmàõyagràhakatvasya vakùyamàõatvàditi bhàvaþ /

yadvà gaganàdisvaråpaü sàkùisiddham, tasya traikàlikàbàdhyatvaü tu tatpràmàõyagrahaõadvàrà siddhayatãtyuktam /
idànãü sàkùiõastraikàlikàbàdhyàrthagocaratvasya vakùyamàõatvàtsàrvakàlikabàdhàbhàvavi÷iùñatayaiva gaganàdigràhakatvamastãtyàha- sarvakàleùviti //


*4,497*

nanu kàla eva kutaþ siddhaþ /
yena sarvakàleùvabàdhyatvaü sàkùiõà pratãyata ityata àha- kàlo hãti //

%<kàlo hi sàkùipratyakùaþ suùuptau ca pratãtitaþ  // MAnuv_1,4.95cd //>%


NYâYASUDHâ:
suùuptau hãndriyàõàmuparatatvànna bàhyapratyakùànumànàgamànàü tatra pravçttiþ /
asti tadàpi kàlapratibhàsaþ /
etàvantaü kàlaü sukhamahamasvàpsamiti suùuptyutthitasya paràmar÷adar÷anàt na hyananubhåtasya paràmar÷o yujyate, atiprasaïgàt /
ataþ pari÷eùàtsàkùivedya eveti gamyate /


*4,498*

atràyaü prayogaþ /
kàlaþ bàhyapratyakùàdyatiriktapramàõavedyaþ, asatsvapi teùu pratãyamànatvàt, yadyasminniti pratãyate tattato 'riktapramàõavedyam /
yathàsati cakùuùi pratãyamàno gandhastadatiriktaghràõavedya iti /


*4,499*

syàdetadevam /
yadi su(ùu)ptàvanubhåyamànasyàyaü paràmar÷o bhavet /
naitadasti /
kintu tadaivàtãtaü suùuptikàlamanubhåya tadàtano duþkhàbhàvo 'numãyata ityata àha- atãteti //

%<atãtànàgatau kàlàvapi nàsàkùigocarau  // MAnuv_1,4.96ab //>%


NYâYASUDHâ:
utthitasya kiü sàkùiõàtãtakàlànubhavamabhyupagamya sukhaparàmar÷o niràkriyate uta pramàõàntareõa /
àdye siddhaü naþ samãhitam, pareõàpi kàlasya sàkùivedyatayà aïgãkçtatvàt /
dvitãye tvidamupatiùñhate /
asàkùigocarau sàkùãtarapramàõaviùayau /

athavà sauùuptikapratãtibalàdastu vartamànakàlasya sàkùivedyatvam /
atãtànàgatakàlayostu sàkùivedyatvàbhàvàtkathaü traikàlikàbàdhyabhàvaþ sàkùiõà prapa¤casya siddhayatãtyata àha- atãteti //
apipadena sàkùipratãtàviti samàkçùñate /
kuta ityata àha- neti //

sàkùãtarapramàõagocarau /
pratãyate ca /
tasmàtsàkùigocaràvityarthaþ /


*4,501*

tatkathametaditi cet (na) /
na tàvatpatyakùavedyaþ kàla ityuktam /
jàtibadhiràõàmapi pratibhàsanàt nàgamavedyo 'pi /
anumànamapi, kàlameva pakùãkçtya pravartate 'nyadvà /
nàdya ityàha- pakùãkartumiti //

%<pakùãkartuma÷akyatvànnànumà tatra vartate  // MAnuv_1,4.96cd //>%


NYâYASUDHâ:
kàlasyàsiddhau à÷rayàsiddhayà, siddhau siddhasàdhanatvena pakùãkartuma÷akyatva(tvàt)m /
dvitãye 'pyetadevottaram /
pakùãkartuma÷akyatvàdityupalakùaõam /
vyàptismaraõapakùadharmatàj¤ànayorayogàdityapi draùñavyam /
kàlapratãtimantareõeti ÷eùaþ /


*4,503*

tadeva prapa¤cayati- tadetaditi //

%<tadetaditi sarvaü ca dç÷yaü và smçtigocaram  /
sàkùisiddhena kàlena khacitaü hyeva vartate  // MAnuv_1,4.97 //
tasmànna taü vinà ki¤cit smartuü draùñumathàpi và  /
÷akyaü ...  // MAnuv_1,4.98a-c //>%


NYâYASUDHâ:
yasmàttaditi smçtigocarametaditi dç÷yaü và sarvamapi sàkùisiddhena kàlena khacitaü sambaddhameva vartate /
tasmàttaü kàlaü vinà kàlapratibhàsaü vinà ki¤cidvayàptyàdikaü smartuü và dharmyàdikaü draùñumiti và na ÷akyamityarthaþ /
idamuktaü bhavati /
anubhåtavyàptikasya puüso 'nubhåyamàne smaryamàõe và dharmiõi vyàpyadharmasyànubhavàt smaraõàdvà pràganubhåtàü vyàptiü smçtavato vyàptasya pakùe 'nusandhànamanumànam /
tacca vyàpakasambandhapramitilakùaõànumitikàraõam /
smçtyanubhavaråpà÷ca sarvàþ pratãtayo na kevalamarthamavagàhante /
api tu kàlakalitameva /
taditi hi smçtirutpadyate /
na punà råpamityeva tattà ca pårvakàlasambandhitaiva /
evamanubhavo 'pi cakùuràdijanyastàvat etaditi jàyate /
anumànàdijanyo 'pyabhåditi và bhavatãti và bhaviùyatãti vodeti /
etattvàdikaü ca na vartamànàdikàlasambandhitvàtiriktaü ki¤cit /
etacca sarvànubhavasiddhatvànnàpalàpamarhati /
na caivaü sati kàlasya càkùuùatvàdiprasaïgaþ /
sàkùisiddhavi÷eùaõavi÷iùñapratyayopapatteþ /
tathàca vyàptyàdiviùayà api pratãtayo na kàlàvi÷iùñaü svàrthaü gocacayituü ÷aknuvanti /
tàsàmapãdaü tadityevamàkàreõaivotpatteriti /

*4,504*

tataþ kimityata àha- taditi //

%<... tannityasiddherhi nànumàvasaro bhavet  // MAnuv_1,4.98cd //>%


NYâYASUDHâ:
tasya kàlasya nityasiddhervyàptyàdigrahaõa eva sàkùiõà siddhatvànna kàlànumànasyàvasaro bhavet ani÷cite hyarthe nyàsyàvasaraþ /
ni÷citaviùayaü tu siddhasàdhanatvàt pareùàmà÷rayàsiddham asmàkaü tvasaïgatamiti /


*4,505*

evaü kàlaviùayàõi sarvànumànàni sàmànyato niràkçtya vi÷eùato niràkaroti- tadetaditi //
tathàhi /
kàlaþ paràparavyatikarayaugapadyàyaugapadyacirakùipratyayaliïga iti pareùàü bhàùyam /
tadevaü kecidvayàcakùate /
asti tàvatsthavire paro 'yamiti pratyayaþ /
yåni càpara iti /
so 'yaü dikkçtaparàparapratyayavilakùaõatvàt paràparavyatikarapratyayaþ /
tathà yugapadàgatau ayugapadàgatau cireõàgataþ kùipramàgataþ iti pratyayàþ /
(ta) ete ùañpratyayàþ kàlasya liïgàni /
katham /
sthaviràdiviùayeùu jàyamànànàmeùàü kàlamantareõa viùayànavakëpteþ /
nahi dravyàdikamevaiùàmàlambanam /
tatpratyayavilakùaõatvàditi /

etadayuktam /
tathàhi /
taditi paramiti etadaparamiti /
yugapadàdãnàmupalakùaõametat /
dç÷yaü và smçtigocaraü (và) pratãyamànamiti yàvat /
tatsarvaü sàkùisiddhena kàlena khacitameva vartate /
tasmàttannityasiddheþ nànumànàvasaro bhavet /
tasmàdityasyaiva vivaraõaü na taü vineti /
na ÷akyaü hãti sambandhaþ /


*4,506*

etaduktaü bhavati /
paràparàdi(viùayàþ)pratyayàstàvat kàlavi÷iùñapiõóaviùayàþ iti pareõaivoktam /
tathàca liïgapratãtàveva liïginaþ kàlasya sphuraõàtkathaü tena tadanumànam /
nahi daõóij¤ànena daõóo 'numãyate /


*4,508*

atha vi÷iùñaj¤ànatvàdidaü vi÷eùaõaj¤ànapårvakam /
vi÷eùaõaü ca na kàlàtiriktamastãtyanumãyate /
tarhi nedaü kàlànumànam /
kintu j¤ànànumànam /
tacca siddhasàdhanam /
sàkùisiddhakàlavi÷iùñapratyayàbhyupagamàditi /


*4,509*

atha balãpalitakàrka÷yàdinà kàlasambandhe 'numite, vipratipannaü prati paràparàdipratyayànàü kàryatvena nimittànumànamidaü bhàùyamiti /
maivam /
÷arãràvasthayà hi tasya kàlasambandho 'numãyate, yatki¤ciddravyasambandho và /
àdye kimasmàdanumànàtpràkkàlaþ siddho 'thavà neti vàcyam /
àdye tannityasiddhestasya kàlasya pràganumànànnityena sàkùiõà siddheþ /
dvitãye càprasiddhavi÷eùaõatvànnànumànàvasaro bhavet /
ki¤ca valãpalità(kàrka÷ya)di÷arãràvasthà kàraõatvena kàlànumàne tannityasiddhestasya kàlasambandhasya nityaü sarvadà valãpalitàdivaidhuryada÷àyàmapi siddhernitye paramàõàvapi siddherbàdhitaviùayatvena nànumànàvasaro bhavet /

atha bahukàlasambandho 'numãyate /
tanna /
bahutvaü hi kàlasya kiü paramàõånàmiva sahaiva, uta kriyàõàmiva pårvàparabhà(vitve)vena /
nàdyaþ /
tatsambandhasyàpi nityasiddheþ netaraþ (nottaraþ) tasya kàlasya nityasiddheþ /
nityatayàïgãkçtatvàt /
na dvitãyaþ /
tasya nityasiddheþ siddhasàdhanatvàt /
atha pari÷eùàditaraniùedhaþ kariùyata iti cenna /
pari÷eùàvadhàraõànupapatteriti /


*4,515f.*

anye tu vyàcakùate /
bahutaraõiparispandàntaritajanmatvaü paratvam /
alpatarasaurasa¤càràntaritajanmatvaü càparatvam /

ekatapanapracàravi÷iùñatvaü yaugapadyam /
anekatadvi÷iùñatvamayaugapadyam /
bahukriyàvi÷iùñatvaü ciratvam /
katipayakriyàvi÷iùñatvaü kùipratvam /
tatpratyayaiþ kàlo 'numãyate /
taraõiparispandà hi padàrthasàrthe vi÷iùñapratyayotpattau svapratyàsattimapekùante /
svarasato 'pratyàsannatve sati vi÷iùñavyavahàrajanakatvàt /
candanasaurabhavat /
paramparasambandhina÷ca sàkùàtsambandhavirahe sati sambandhitvàt /
pañasaüsçùña(sambandhi)nãlimavat /
ataþ piõóatapanaparispandayoþ saüyuktasaüyogisamavàyàtmani paramparàsambandhe yaddravyaü nimittaü sa kàla iti /


*4,520*

etadapyasat /
ghaña÷ånyaü bhåtalamityàdivatsvabhàvapratyàsattyaiva vi÷iùñapratyayopapatteþ /
anyathà abhàve paràparayaugapadyàdipratyayànupapattiprasaïgàt /
dç÷yate ca yugapadutpannàvabhàvàvityàdipratyayaþ /
atra sambandhe bàdhakàbhàvànnaivamiti cenna /
anyasamavetatvasyaiva bàdhakatvàt /
upanàyakadravyàntarakalpanayà tadupapattiriti cet /
tarhi bhåtalaghañàbhàvayostçtãyasambandhakalpanayopapattau bàdhakàbhàvàt /
svàrasikasambandhenaiva vi÷iùñapratyayopapattau kimapratãyamànasambandhakalpanayà iti cet /
tarhi tathaiva paràparàdivi÷iùñapratyayotpattau kimapratãyamànadravyakalpanayeti samànam /
tadidamuktam teùàü vi÷iùñapratyayànàü nityasiddherdravyàntarakalpànàü vinà svabhàvàdeva siddheþ dravyàntarànumànàvasaro na bhavediti /
tadanena svarasato 'pratyàsannatve satãti vi÷eùaõàsiddhiþ /
vi÷iùñavyavahàrajanakatvamàtrasya cànaikàntyamuktaü bhavati /


*4,524*

nanu viùama upanyàsaþ /
bhåtalàbhàvayorasti sànnidhyam /
tena sambandhàbhàve 'pi bhaviùyati vi÷iùñavyavahàraþ /
dar÷anasya durapahnavatvàt /
sambandhàntarakalpanasya ca vyarthatvàt /
naca taraõiparispandànàü piõóasànnidhyamasti /
tato bhavitavyaü madhye dravyàntareõeti /
maivam /
vinàpi sànnidhyena ghañaj¤ànamiti vi÷iùñapratyayadar÷anàt /

ki¤càbhàvasyàpi na bhåtalasànnidhyaü parapakùe kimapi pa÷yàmaþ /
astu và tapanaparispandànàü piõóaü pratyupanàyakaü dravyàntaram /
tacca pçthivyàdikaü kiü na syàt /
tapanapiõóàbhyàmasaüsargànneti cenna /
ekaikasyàvyàpakatve 'pi bahånàü saüyuktasaüyogabhåyastvena kriyopanàyakatvopapatteþ /
naca taraõipiõóàntakàle tàni na santyanupalambhàditi vàcyam /
såkùmàõàü kalpanãyatvàt /
naca vinigamanàyàü kàraõàbhàvaþ /
saü÷aye 'pi pari÷eùàvadhàraõànupapatteþ /
dharmikalpanàto dharmakalpanasya laghãyastvàt /
àkà÷o và kiü na syàt /
na syàt /
vi÷eùaguõavattvàtpçthivyàdivaditi cenna /
vi÷eùaõaguõavato 'pi nãladravyasya pañe nãlimopasaïkràmakatvadar÷anàt /
såryagatyupanàyakatvaü ca dravyasvaråpaü và atãndriya÷aktirvà sahakàri÷aktirvà /
nàdyaþ /
dravyamàtre prasaïgàt /
na dvitãyaþ /
anabhyupagamàt /
tçtãye('pi) kiü tadvayàpakatvaü và, vi÷eùaguõaviraho veti va(vive)ktavyam /
#<Vyàsa>#-(6)


*4,528*

vayaü tu bråmaþ /
vyàpakatvameva taditi /
anyathà manaso 'pi tatprasaïgàt /
vyàpakatvasya prayojakatàyàmàtmano 'pi tatprasaïga iti cenna /
tadvayàpakatvàbhàvasya vakùyamàõatvàt /
vyàpakatve 'pyaniùyàbhàvàt /
kriyopanàyakatvaü khalvàntaràlikasya dravyasya nobhayasaüyogàtiriktaü ki¤cit /
tadekasyevànekeùàmapi samànam /
yadyàkà÷aü(þ) svasambandhenànyagataü dharmam anyatra saïkràmayet, tadà sarvaü sarvatra saïkràmayet avi÷eùàditi cenna /
niyatopasaïkràmakatvasyaiva kalpanãyatvàt /
gurvã hi dharmamàtrakalpanàto dharmikalpanà /
anyathà kàle 'pi samànaþ prasaïgaþ /


*4,530*

tatsiddhayasiddhibhyàmanavasaraduþsthatvamiti cenna /
bhàvànavabodhàt /
vi÷iùñapratyayadar÷anànantaraü bahavaþ pakùàþ pràpnuvanti /
kimayaü svarasambandhanibandhanaþ kiü và atiriktasambandhàdhãna iti /
dvitãye 'pi kiü sàkùàtsambandho 'tra nimittamuta dravyàntarakçta iti /
uttaratràpa taddravyaü prasiddheùvanyatamaü và bhavatvanyadveti /
sarvatra bàdhakàni paryàlocayanprasiddhadravyeùu yadbàdhakaü pa÷yettadaprasiddhe 'pi kalpyamàne kathaü nànusandadhyàt /
anusandadhàna÷ca tatsvàbhàvyena parihàraü cintayankalpanàgauravavyasanamapahàya laghãyàüsameva pakùaü na kathaü(và) rocayata ityasyàrthasya vivakùitatvàt /
para(pra)siddhatvena prasaïgasya na doùa ityasyàpyayamevàbhipràyaþ /


*4,534*

ki¤càyaü prasaïgo vastutaþ sàdhuþ athàbhàsaþ /
nàdyaþ /
kàlapratãtyuttarakàlaü vyàptibhaïgàt /
dvitãye kathamàkà÷asya kriyopanàyakatvaü tyàjayet /
anyathà jàtiniràkaraõamapi na syàditi /

astu và'kà÷asya vi÷eùaguõavataþ kriyopanàyakatvàbhàvaþ di÷astu syàt vi÷eùaguõa÷ånyatvàt vyàpakatvàcca /
tasyàþ saüyogopanàyakatvena siddhatvànneti cenna /
ubhayopanàyakatve 'pi bàdhakàbhàvàt /
sahakàribhedena ca vyavasthitàvyavasthitapratãtijanakatvaü kalpyatàü làghavàdeva /
anyathà kàle 'pi bhedakalpanàprasaïgàditi /
tadidamuktam /
tasya vi÷iùñapratyayasya nityena niyatena prasiddhenaiva pçthivyàdinà siddhernàprasiddhe dravye 'numànàvasaro bhavediti /


*4,538*

anye tu parampara÷abdàbhyàü paratvàparatve guõau yuvasthavirapiõóa(vartinau)gatau àcakùate /
tau asamavàyikàraõasaüyogà÷rayatayà nimittakàraõàpekùàbuddhisampàdakatayà và kàlamanumàpayata iti /
tadapyuktanyàyena nirastamiti /


*4,542*

ki¤ca paràparàdipratyayànàü såryagatayo và parà(tvà)paratve và yadyàlambanaü tadà astu kàlànumànam /
na caitadasti /
kàlabhedànàmeva vi÷eùaõatayà pratãteþ /
tathàhi /
paro 'yamityàdi prayuktavantaþ ko 'syàrtha iti pçùñàþ laukikàþ parãkùikà÷ca bahukàlãna(no 'yamityàdi) iti vyàcakùàõà dç÷yante /
tatra kàlasvaråpaü sàkùisiddham /
tadbahutvàdi ca kvacitsàkùiõà kvacidanumànàdinà ca j¤àyata iti /
etadapyuktam tadetaditi ÷lokàbhyàm /
anayaiva di÷à di÷o 'pi paràparapratyayàdiliïgatvaü niràkartavyam /


*4,544*

ta(me)detaü cirantanaü panthànamarocayamànà navãnàstu dikkàlayoranyathànumànamàhuþ /
vivàdàdhyàsitaü kàryaü vi÷eùaguõarahitadravyàbhyàü janyate kàryatvàt antaþkaraõadvayasaüyogavaditi /

(e)tada(pya)yuktam /
sàdhye bahuvacanaprayoge(kùepe)'tiprasaïgàt /
naca dçùñàntàbhàvaþ /
antaþkaraõagatabahutvasya sattvàt /
na càntaþkaraõadvayasaüyoge pramàõamasti, mano manasà saüyujyate mårtatvàccharãravaditi ca àkàlike vidyadàdau sandigdhavyabhicàram /


*4,547*

apara àha /
paramamahatparimàõaü dravyacatuùyayavçtti parimàõatvàdaõutvavaditi /
atra yadyàkà÷àtma(gata)parimàõapakùãkàrastadà siddhasàdhanam àtmanàü bahutvàt /
àtmatvenaikyamupàdàya prayoge 'pi bàdhaþ /
parimàõadvayasya dravyacatuùyayavçttitvàyogàt /
ekaikadravyavçtti khalu parimàõam /
ata eva na kàlàdigatasya pakùãkàraþ /
à÷rayàsiddhi÷càdhikà /


*4,548*

paramamahatparimàõasàmànyaü vi÷eùaguõa÷ånyadravyàdhikaraõànekavyaktivçtti parimàõatàratamyavi÷ràntiviùayajàtitvàt aõuparimàõavçttijàtivat iti cànupapannam /
paramamahatparimàõasàmànyaü hi parimàõatvaü và tadavàntarajàtirvà /
àdye manaþsiddhayàpyasya sambhavenàrthàntaratà /
sàmànyasyàpyanekavçttitàyà niràkariùyamàõatvena bàdhà÷rayàsiddhã ca /
na dvitãyaþ /
tasyàþ (tasya) niràkariùyamàõatvàt /
varõasiddhayà arthàntaratvàcca /
anekapadasthàne bahupadaprakùepe atiprasaïgàcca /

astu kàlasya di÷a÷ca bahutvam, àtmavadupasaïgràhakaikyena dravyàõàü navatvopapattiriti cettarhi di÷à kàlena và sàdhyaparyavasànà(sambhavà)dubhayasàdhakatvamasya na syàt /
mà bhåditi cenna /
anekapadavaiyarthyàt /
anyatarasàdhane 'nyatareõàrthàntaratàprasaïgàt /
hetudçùñàntayo÷cànupapattirvakùyata ityalaü pallavena /


*4,554*

gaganàdeþsakalaprapa¤casya traikàlikàbàdhyatvaü sàkùisiddhamityuktamarthamupasaüharanvivçõoti- ata iti //

%<ato 'doùapratãtasya satyatvaü sàkùiõà matam  // MAnuv_1,4.99ab //>%


NYâYASUDHâ:
na vidyate doùaþ kàraõaü yasya j¤ànasya tena pratãtasya viùayãkçtasyàdoùeõa pratyakùàdinà và pratãtasya gaganàdeþ prapa¤casya satyatvaü traikàlikàbàdhyatvaü sàkùiõà mataü siddham /
pràmàõyagrahaõàdineti ÷eùaþ /


*4,555f.*

ayama(trà)bhipràyaþ /
àkà÷akàladigàtmamanàüsi sukhàdaya÷ca sàkùàtsàkùisiddhàþ /
taditare tu padàrthà yathàsvam(yathàyatham) indriyaliïga÷abdagamyàþ /
j¤ànaü ca bhàvàbhàvalakùaõaü svaviùayaü sattvenaivàvagàhate, nàsattvena, nàpyudàsãnena råpeõa /
nacaivaü ghaño 'sti ghaño nàstãtipratyayànupapattiþ paunaruktyàdvayàghàtàcceti yuktam /
ghaño 'stãti de÷akàlavi÷eùasambandhisattàviùayatvàt, kvacidviparãtàkàïkùàvyavacchedàthartvàt, kvàpi vyàkhyànavyàkhyeyabhàvàt /
nàstãtyasya ca de÷akàlavi÷eùasambandhisattàpratiùedhaparatvàt /
nahi satà sakalade÷akàlasatà bhavitavyamiti niyàmakamasti /
j¤ànagataü ca yàthàrthyalakùaõaü pràmàõyaü j¤ànagràhakeõaiva gçhyate /
j¤ànagràhaka÷ca sàkùãtyavivàdaü vàdiprativàdinoþ /
tathàca sàkùiõà j¤ànapràmàõyaü gçhõatà tadviùayasya sakalaprapa¤casya traikàlikàbàdhyatvalakùaõaü satyatvameva gçhãtaü bhavati /
yadi hi j¤ànagocarasya nityasya và anityasya và sarvagatasya và asarvagatasya và arthasya svade÷akàlaprakàropàdhàvasattvà'vedanalakùaõo bàdhaþ syàt, ko 'rthastadà j¤ànapràmàõyaü sàkùiõà pramitamityasyeti /

yadi tarhi j¤ànasvaråpagràhakaþ sàkùã tatpràmàõyamapi gçhõanprapa¤casatyatàü ni÷cinuyàt, ÷uktirajatàdij¤ànasvaråpagràhako 'pi sa eveti tatpràmàõyamapi gçhõan ÷uktirajatàdikamapi satyaü vyavasthàpayet /
naca ÷uktirajatàdij¤ànànàü pràmàõyameva nàsti, kiü sàkùiõà gçhyatàm iti yuktam, prapa¤cagocaràõàmapi j¤ànànàü pràmàõyàbhàvàtkiü sàkùirà gçhyata ityapi vaktuü ÷akyatvàt /
tasmàtsàkùiõà prapa¤casatyatàsiddhimabhilaùatà j¤ànagràhakasya sàkùiõaþ pràmàõyagràhakatvaü svabhàva iti vaktavyam /
tathà cokto 'tiprasaïga ityata uktam- adoùeti //


*4,562*

ayamarthaþ /
na sàkùã j¤ànaü gçhõanpramàõamevaitaditi gçhõàti /
kintarhya(tva)doùaü cetpramàõaü sadoùamapramàõamiti
vyavasthayà /
yadà tvarthitvena pràmàõyaü nirdidhàrayiùitaü tadà sajàtãyavijàtãyasaüvàdavisaüvàdabhàvàbhàvalakùaõayà parãkùayà doùabhàvaü ni÷citya
pràmàõyamavadhàrayati doùada÷arne tvapràmàõyam /
prapa¤capratãte÷ca prayatnenànviùyàpi doùamapa÷yanpràmàõyamevàvadhàrayatãvati tatsatyatvaü sàkùisiddham /
nacaivam ÷uktirajatàdãnàm /
doùàpratãtida÷àyàü pràmàõyànavadhàraõàt, tatpratãtau tvapràmàõyani÷cayàt /
nanu ÷uktirajatàdij¤ànasyàpi pràmàõyaü nirdhàryata eva /
kathamanyathà niþ÷aïkà pravçttiriti cet /
satyam /
nàsau sàkùiråpàvadhàraõà /
api tu mànasãti vakùyàmaþ /
manasa÷ca doùasaüsargasambhavena na tàvatà pràmàõyasiddhiriti /


*4,564*

nanu yadi parãkùàsahakçtaþsàkùã j¤ànapràmàõyaü gçhõãyàt tadànavasthà syàt /
parãkùàpi hi svayaü pramàõatvenàvadhçtà parapràmàõyàvadhàraõàyàlam /
nànyathà /
tathàca tatràpi parãkùàntaramavataraõãyamiti /
ki¤ca sàkùiõo 'pyanavadhçtapramàõabhàvasya svayaü duþsthasya na parapràmàõyàvadhàraõasamàrthyamiti tatpràmàõyàvadhàraõàya parãkùàntaràpekùà gràhakàntaràpekùà cetyanavasthaivetyata àha- parãkùàde÷ceti //

%<parãkùàde÷ca satyatvaü tena hyeva mataü bhavet  // MAnuv_1,4.99cd //>%


NYâYASUDHâ:
àdipadena sàkùã gçhyate /
castvarthaþ /
satyatvaü yathàrthatvam /
tena sàkùiõaiva kevalena na tu parãkùàyuktena(sahakçtena) /
hi÷abdo 'syàrthasyànubhavasiddhatvaü dyotayati /
tasmànnànavastheti hetau và /


*4,566*

etaduktaü bhavati /
doùàbhàvàvadhàraõàrthaü nyàyànusandhànaü hi khalu parãkùà /
sandigdha÷càrtho nyàyaviùayaþ /
sandeha÷cobhayakoñipràpakasadbhàve bhavati /
eva¤ca yatra yatra doùasambhàvanayà tatsandehastatra tatraiva parãkùàpekùà nànyatra /
naca sarvatra doùasandeho 'sti /
sàkùisiddhe 'rthe tatpràptyabhàvàt /
ato na tàvatparãkùànavasthà /
tathàhi /
astyatra purataþ pànãyamiti vàkyaü ÷rutavato bhavati sandehaþ kimidaü viparyayàdimålamuta neti /
puruùavacasàmubhayathà dar÷anàt /
tata evàrthe sandihànaþ pratyàsãdan råpavi÷eùàdinànuminoti pànãyametaditi /
tatràpi bhavati saü÷ayaþ /
kimidamanumànamutàbhàsam(sa) iti /
vyàptyàdigràhiõàü yàthàrthyàyàthàrthyopalambhàt /
pratyàsanna÷codakàbhyavahàrànantaraü rasavi÷eùàõànumàyàpi pårvavatsandigdhe /
pãtodakastådanyàdinimittaduþkhàbhàvaü sukhaü cànubhavanna tatra saü÷ete /
sukhàdau tadabhàve ca sàkùisiddhe kadàpyanyathàbhàvàdyanupalambhàt /
naca pratãtatvasàmànyena tatràpi saü÷ayaþ /
vi÷eùaniùñhasya ni÷càyakasya sadbhàvàt /
anyathà saü÷ayànucchedena vyavahàràbhàvaprasaïgàt /
saü÷ayàbhàve ca na tatpårvikà parãkùeti kuto 'navasthà /
ata eva sàkùapràmàõyàvadhàraõe parãkùànavasthàpi parihçtà /
gràhakànavasthà tu nàstyeva /
sàkùiõaþ svaprakà÷atvena svapràmàõyagràhakatvàt /


*4,568f.*

etàvànatra vi÷eùaþ /
indriyaliïga÷abdajanyeùu j¤àneùvanàdau saüsàre dvayãü gatimanusandadhatsàkùã na sahasaiva pramàõametaditi ni÷cetuü ÷aknoti /
kintu dàùàbhàvani÷cayadvàraiva /
doùàbhàvaü ca na svayam(eva) avadhàrayitumãùye /
(api) kiü tu parãkùàsahakçta eva /
parãkùàyàü cendriyaliïga÷abdajàyàü pårvanyàyena parãkùàntaramanusarati yàvatsàkùàtsvaviùaye sukhàdàvavatarati /
naca svàtmanyanena kadàpyanyathàbhàvo 'vagata iti sandehàbhàvàtparãkùànusaraõànnivartate /
nahi j¤ànasvaråpaü pràmàõyaü ca viùayãkartuü svamahimnaiva ÷aknoti /
tasya tu mànasyà doùa÷aïkayà pràmàõyagrahaõa÷aktiþ pratibaddhà /
ato vyavasthaiva tatspç÷ati /
na tvavadhàraõasyeùye /
parãkùayà ca pratibandhe 'pagate nijayaiva ÷aktyà pràmàõyamavadhàrayati /
nacàsya vyutpàdanasyàpràmàõye 'pi samatvàttasyàpi svato grahaõamiti vàcyam /
vaiùamyàt /
pràmàõyàvadhàraõe hi parãkùàyàþ pratibandhakanivartakatvamàtraü ÷akyate 'vadhàrayitum /
pratibandhakarahite sàkùipràmàõyagrahe tadanapekùaõàt /
sahakàritve hi sarvatra tadapekùà syàt /
tathà cànavasthetyuktam /
anyathà kàraõatvaü vyàhanyeta /
na càpràmàõyaü kvàpi parãkùànapekùeõa sàkùiõà ni÷citacaram /
yena pratibandhakanivartakatvaü tasyàþ pratãmaþ /
kintu sàrvatrikatvàtkàraõatvameva /
pratibandhakasya sàrvatrikatvàdanyathàsiddhaü sàrvatrikatvamiti cenna /
pratibandhakanivçttàvapràmàõyaga(he)haõe ca parãkùàyàþ kàraõatvopapatteþ /
evaü sati gauravamiti cenna /
vi÷eùàvadhàraõàyà a÷akyatvasyaiva kalpakàbhàvàt /
tathàpi parãkùànvayavyatirekànuvidhàyi(yaka)tvasyànyathàsiddhiþ ÷aïkayata iti cet (na) /
pratibandhakasya sàrvatrikatàyàþ kvàpyadar÷anenànyathàsiddhi÷aïkàniràsàt /
anyathà sarvatra sahakàriõàü tathàtvaü syàt /
yadi j¤ànagràhakàtiriktasya yathàkathamapi prave÷àtpràmàõyasya paratastvamiti matam, tadà sàkùiõa eva svataþpràmàõyamanyasya parata ityaïgãkàre 'pi na ka÷cidvirodha iti saïkùepaþ /
vistarastu svayam(eva)àcàryeõa vakùyate /


*4,573*

atha matam /
sàkùã pratyakùàdãnàü pràmàõyaü gçhõannapi katipayakàlakatipayapuruùasambandhibandhivaidhuryaråpameva /
na punarasya kadàcitkutràpi kenàpi svàrthavyabhicàro na bhaviùyatãtyevaüråpam /
tatkathaü tenàtyantikabàdhàbhàvalakùaõaü satyatvaü vi÷vasya

siddhayedityata àha- anyatheti //

%<anyathà ÷rutiyuktayàdipramàõai÷ca sahaiva tu  /
akasmàd vinivçtti÷ca kiü vi÷vasya na ÷aïkayate  // MAnuv_1,4.100 //>%


NYâYASUDHâ:
sàkùiõaþ sarvathà bàdhavaidhurvalakùaõapràmàõyàgràhakatve vi÷vasya pårõasya brahmaõo 'pi prapa¤cavadvinivçttiþ kiü kasmànna ÷aïkayate /
nivartakàbhàvàdityata uktam- akasmàditi //
nanu ca"satyaü j¤ànam'"tatsatyam' ityàdi÷rutyà, brahma na nivçttimat aj¤ànatatkàryàtiriktatvàt ityàdyanumànena, niradhiùñhànakasyàsàkùikasya bhramasya, niravadhikasya bàdhasya càdar÷anàtprapa¤càropàdyanyathànupapattyà, brahmaõaþsatyatàvagamàttannetyata uktam- ÷rutãti //
eteùàmapi pramàõànàü pratyakùàdãnàmiva vinivçttiþ ÷aïkayatàmityarthaþ /

etaduktaü bhavati /
"prapa¤caviùayàõàü pratyakùàdipramàõànàü nàtyantikaü pràmàõyaü sàkùã gçhõàti /
kintu tàtkàlikameva' iti vadanvaktavyaþ /
sàkùiõaþ kimàtyantikapràmàõyagrahaõe ÷aktirastyuta nàsti /
àdye kathaü prapa¤caviùayàõàü pratyakùàdãnàü pràmàõyamàtyantikaü na gçhõãyàt /
dvitãye brahmaõaþ satyatàpratipàdakànàü ÷rutyàdãnàmapi nàtyantikaü pràmàõyaü gçhõãyàt /
tathàca na brahmaõo 'bàdhyatvamàtyantikaü siddhayet /
tata÷ca sàdhakabàdhakapramàõàbhàvàttasyàpi bàdhaþ ÷aïkayeta /
evaüca tajj¤ànamapi na tattvaj¤ànamiti na tadarthaþ prayatnaþ syàt /
atha kvacicchaktiþ kvacinneti bråyàttadà niyàmakaü vàcyamiti /


*4,574*

nanu yadi brahma bàdhàrhaü syàttarhãyatà kàlena kuto na nivçttam /
tasmàditaþpårvaü bàdharahitatvànnottaratràpi bàdhaþ ÷aïkayata iti cenna /
uktottaratvàt /
asyà apyupapatteþ sàkùigràhyapramàõabhàvàyà àtyantikapràmàõyàsiddheþ /
anyathà prapa¤cagràhiõàü pratyakùàdãnàmapi tathàtvasyànivàraõàt /
vyavasthàpakàbhàvàt /

dåùaõàntaramàha- itaþpårvamiti //

%<itaþ pårvaü tathàbhàvàd yadi no saüsçtergatiþ  // MAnuv_1,4.101ab //>%


NYâYASUDHâ:
tathàbhàvàt nivçttyabhàvàt /
yadi brahmaõo nivçttinar ÷aïkayata iti sambandhaþ /
tarhãtyadhyàhàraþ /
gatirnivçttiþ syàditi ÷eùaþ /

ayamà÷ayaþ /
itaþpårvamanivçttatvàditi kiü brahmaõo nivçttyabhàve sambhàvanoktatànumànam /
nàdyaþ /
sambhàvanàyà api saü÷ayaråpatvena ÷aïkànivàraõàsàmarthyàt /
na dvitãyaþ /
tathà sati saüsçteravidyàyà nivçttyabhàvaprasaïgàt /
na hãtaþpràïmålàvidyà nivçttà /
anyathà tasyàmeva vyabhicàraþsyàditi /

ki¤ca ÷uktirajatàdikaü pràganivçttameva nivartate /
nivçttasya nivçttyayogàt /
ato viruddhatà ca /


*4,578*

anyathetyàdyanyathà vyàkhyàyate /
anyathà sàkùiõaþ prapa¤cagràhakapratyakùàdyàtyantikapràmàõyàgràhakatve, vi÷vasya viyadàderuttarakùaõa eva nivçttirvinà÷aþ kiü na ÷aïkayate /
tathàca sarvapravçttivilayaþ syàt /
parame÷varasa¤jihãrùàdyabhàvàdityata uktam- akasmàditi //
(anu-1117 pçùñhe draùñavyam / ) nanvã÷varecchayaiva ÷rutismçtãtihàsapuràõàni prapa¤capralayaü pratipàdayanti, vi÷vavinà÷o na nirhetuko vinà÷atvàtpañanà÷avadityanumànamapi /
tatkathamevaü ÷aïkayata ityata uktam- ÷rutãti //
pramàõànàü nivçttirnàmàtyantikapràmàõyàbhàvaþ /
tàtparyaü påvarvat /

nanu pràgito na prapa¤ca(vi)layo 'kasmàdabhåt /
tatkathamuttaratràpi ÷aïkayeta ityata (uktam) àha- itaþ pårvamiti //
kimatra yatpårvaü nàbhåttaduttaratràpi na bhaviùyatãti vyàptiþ, kiüvà yatpårvaü na nirhetukaü vinaùñaü na taduttaratràpi tathà vinà÷avaditi, yadvà yannirhetukaü na tadbhaviùyatãti vyàptiþ, pårvoktistu tadupapàdanàyeti /
nàdyaþ /
saüsçteravidyàyà nivçttyabhàvaprasaïgàt /
na dvitãyaþ /
saüsàranivçttiprasaïgàt /
tathàhi /
vidyà saüsàranivçttihetuþ /
sàpyavidyàtmakatvàtsaüsçtireva /
naca tasyà nivartakàntaramasti /
tathàcàkasmàtkimapi na nivartata ityaïgãkàre no saüsçtergatiþ /
vidyà svayameva svanivçttiheturavidyàmàtravirodhitvàditi cenna /
evaü tarhi prapa¤co 'pyuttarakùaõe (svayameva) nivartiùyata iti ÷aïkà syàt /
ata eva na tçtãyo 'pãti /


*4,581*

uktamevàrthaü vivçõoti- vàkyeti //

%<vàkyànumàdita÷cet syàt tatpràmàõyaü ca sàkùitaþ  // MAnuv_1,4.101cd //>%


NYâYASUDHâ:
athavà no saüsçtergatirityuktam /
saüsàragateþ ÷rutyàdisiddhatvàt /
tadasiddhayà ca hetorvi÷eùaõàdityata àha- vàkyeti //
brahmaõo 'pi nivçttyà÷aïkàyàmàpàditàyàü yadi paro vàkyànumàdito nivçttyabhàvani÷cayaþ syàditi bråyàt, yadi và àkasmikottarakùaõe pralaya÷aïkàpàdane vàkyànumàditaþ parame÷varecchàdinaiva syàditi manyeta, yadi ca vàkyànumàditaþ saüsàranivçttiþ syàditi vadet, tadà tasya vàkyàdeþ pràmàõyaü kena ni÷citamiti vaktavyam /
sàkùãtareõetyaïgãkàre j¤ànasya sàkùivedyatvena parataþ pràmàõyagrahàpatteþ sàkùiõaiveti vaktavyam /


*4,583*

tataþ kimiti cet /
sàkùã kiü brahmasatyatvàdipratipàdakànàü vàkyàdãnàü pràmàõyaü tàtkàlikameva gçhõàti kiüvà'tyantikam  /
àdye na tena brahmàbàdhyatvàdisiddhiriti nokta÷aïkànivçttiþ /

dvitãye tvàha- tatpràmàõyamiti //

%<tatpràmàõyaü yathà sàkùã sthàpayatyevameva hi  /
sarvakàleùvapi sthairyàd vyabhicàramapohya ca  // MAnuv_1,4.102 //
evamakùajamànatvasiddhàü vi÷vasya satyatàm  /
kimiti sthàpayennàyaü ...  // MAnuv_1,4.103a-c //>%


NYâYASUDHâ:
yathà÷abdasyàtrottaratra ca sambandhaþ /
tasya brahmasatyatvàdipratipàdakavàkyàdeþ pràmàõyaü yathà sàkùã vartamànakàlãnaü sthàpayati gçhõàti /
evameva sarvakàleùvapi sthairyeõa gçhõàti /
hi÷abdaþ paraprasiddhidyotakaþ /
sthairyameva vivçõoti /
vyabhicàraü bàdham apohya niràkçtyaiveti /
na kevalaü brahmasatyatvatvàdivàkyàdipràmàõyaü sàkùã tàtkàlikaü gçhõàti kintvàtyantikamevetyarthaþ /


*4,584*

athavà yathà÷abdasyottareõaiva sambandhaþ /
sthàpayatyàntikameva gçhõàtãtyarthaþ /
asyaiva vivaraõamevameveti /
iti÷abdo 'dhyàhàryaþ /
sarvakàleùvapãdamevameva na kadàpi viùayàpahàralakùaõaü bàdhamàpnotãti vyabhicàramapohya tata eva sthairyeõa gçhõàtãti /
yadvaivaü÷abdaþ samuccaye /
sàkùã brahmàdiviùayavàkyàdipràmàõyaü sthàpayatyàtyantikaü gçhõàti /
ata eva tadviùayamapi brahmàdikaü sarvakàleùvapi sthairyàdati÷ayena vyabhicàramapohyaiva sthàpayatãti /
pràmàõyà(tyantikatvà)ntargatatvàdviùayàbàdhyatàyà iti hi÷abdàtharþ /
evamiti dàrùyàntikoktiþ /
ayaü sàkùã yadi tatsatyamityàdipramàõapràmàõyamàtyantikaü gçhõan tadviùayasya brahmàdestraikàlikàbàdhyatvaü vyavasthàpayettarhi tathaiva vi÷vaviùayasyàkùajàdij¤ànasyàtyantikaü pràmàõyaü gçhõan tadantargatàü vi÷vasyàbàdhyatàmapi sthàpaye(deva)t avi÷eùàditi samudàyàrthaþ /


*4,586*

nanu gçhõàtvàtyantikaü pràmàõyamakùajàdãnàü sàkùã /
tasya tathàtvaü tu kutaþ /
tata÷ca na vi÷vasatyatàsiddhirityata àha- nirdoùeti //

%<... nirdoùaj¤àna÷aktitaþ  // MAnuv_1,4.103d //>%


NYâYASUDHâ:
sàkùiõo nirdoùaj¤ànaråpatva÷aktyà tathàtvamapi siddhayati /
anyathà brahmasatyatvàdyapi na siddhayet /

yadvà tatsatyamityàderàtyantikaü pràmàõyaü gçhõàti sàkùã, vi÷vaviùayasyàkùajàdestu tàtkàlikameveti kiü na syàdityata àha- nirdoùeti //
ayamarthaþ /
tatsatyamityàdij¤ànasyàtyantikaü pràmàõyaü gçhõàti sàkùãtyatra kiü nimittam /
j¤ànaü gçhõan tasya nirdoùatàyàü pràmàõyamapi gçhõàtãti sàkùiõaþ svabhàvo 'yamiti cet /
kathaü tarhyakùajàderapi àtyantikaü pràmàõyaü na gçhõãyàt /
tasyàpi nirdoùaj¤ànaråpa(tva)÷aktisadbhàvàditi /

athavà kiü sàkùã kutràpi pràmàõyamàtyantikaü grahãtuü na ÷aknoti /
kiüvà kvacicchaktaþ kvacida÷aktaþ /
àdyasyottaram- anyathetyàdi /
dvitãyasyottaram- vàkyeti //


*4,587*

syàdetadevaü yadyakùajàdij¤ànaü nirdoùaü syàt /
na caivam /
avidyàkçtaprapa¤caviùayatvàt ÷uktirajatàdij¤ànavat /
nanvavidyà kimà÷riteti cet /
jãvà÷riteti bråmaþ /
nanvatràpi dåùaõamuktam"svato 'nyatà' iti /
naitadasti /
tadbhedasyàpyàvidyakatvàt /
naca cakrakàdidoùaþ /
prapa¤ca(vi÷va)sya jãvàj¤ànakçtatvena ÷rutyàdisiddhatvàt /
pramite càrthe tarkàõàmavakà÷àbhàvàt /
naca kalpyàbhàvadoùaþ /
vi÷vasyaikàj¤ànakçtatvàïgãkàràt /
tadatiriktajãvajaóaprapa¤casya kalpyatvopapatteþ /
ekajãvavàdo hi màyàvàdinàü paraü hçdayam /
bahujãvavàdastu mandànàmàbhimukhyàyàvatàrita ityata àha- eketi //

%<ekaj¤ànakçtaü vi÷vamiti yaccoùyate mçùà  /
bahuj¤ànakçtaü vi÷vamiti tasyottaraü bhavet  // MAnuv_1,4.104 //>%


NYâYASUDHâ:
ucyate brahmavivartavàdibhiþ, mçùà pramàõena vinà /
etaduktaü bhavati /
syàdapãdaü katha¤cit /
yadi vi÷vasyaikajãvàj¤ànakalpitatvaü syàt /
na caitadasti /
pramàõàbhàvàt /
÷rutyàderanupadameva samyagvyàkhyàsyamànatvàt /
bahånàmã÷varasya tatpreritànàü brahmàdãnàü ca j¤ànecchàprayatnairnimittatve ÷rutyàdipramàõasadbhàvena tadviruddhatvàcceti /


*4,591*

ki¤caikajãvàj¤ànaparikalpitaü jãvajaóàtmakaü samastamiti vadanpraùñavyaþ kimasàveko jãvastvam utànya iti /
anya÷cettadaj¤ànakalpitasya tava bandhamokùàbhàvàdvayarthaü pàrivràjyàdikamà(mityà)padyeta /
àdye 'pi prativàdipramukhànjãvànpa÷yasi na và /
prathame 'pi (kiü) santãtyuta na santãti /
àdyaü dåùayati- parasyeti //

%<parasya satyatàü jànannapi yaþ svàtmataskaraþ  /
paro nàstãti vadati ...  // MAnuv_1,4.105a-c //>%


NYâYASUDHâ:
yaþ parasya prativàdyàdeþ satyatàü jànannapi paro nàstãti vadati /
sa svàtmataskara iti yojanà /
svàtmànamiva paramapi satyatayà pa÷yato 'hameka eva satyo madaj¤ànakalpitàþ sarve jãvà jaóà÷ceti vacanaü svànubhavaviruddhamityarthaþ /
nahi tvadaj¤ànaparikalpitaü samastamityatra balavatpramàõamasti /
yena dar÷anamapi bàdhyeta /
nahi sattvena pratãyamànasyàpi gandharvanagaràderasattvamevàïgãkriyate /
kintu balavatpramàõabàdhàt /
anyathà prativàdyaj¤ànakalpitastvamiti kathaü na syàþ /
tathà càni÷cayena na mokùàrthà pravçttiþ syàditi /


*4,592*

dvitãyatçtãyau niràcaùñe- kimiti //

%<... kimityunmattavad vadet  // MAnuv_1,4.105d //>%


NYâYASUDHâ:
yadi paraþ prativàdyàdijãvànna pa÷yati, pa÷yanvà na santãti pa÷yati, tadà kimityunmattavadvavadet /
na kathàyàü pravi÷et /
na ÷àstraü viracayedvayàkuryàdvà /
anyathonmattavannàyaü laukiko nàpi parãkùaka ityupekùaõãyaþ syàt /

kuto na vadet /
yena vadantunmattapadavãmàsàdayedityata àha- paràbhàva iti //


*4,593*

%<paràbhàve hi vàg vyarthà ...  // MAnuv_1,4.106a //>%


NYâYASUDHâ:
vàcaþ parabodhanàrthatvàt /
paràbhàve ca tadvaiyarthyàdvayarthyàü vàcaü na prayu¤jãta /
prayu¤jàna÷ca kathamunmatto na syàditi /

satyaü paràbhàve vacanamanarthakam /
mayàpi kimapi nocyata ityata àha- yadãti //

%<... yadi naivocyate tadà  /
ka÷àvetràdikaü tasya taskarasyottaraü vadet  // MAnuv_1,4.106b-d //>%


NYâYASUDHâ:
mayà kimapi kadàpi naivocyata iti yadyucyate tadà svakriyàvirodhi÷raþ sakalalokàvagatàrthàpalàpinastasya taskarasyaiva daõóa evocito na pratyuttaram /
paramàrthato nocyata ityucyata iti cet /
tatkiü pratãyogyabhàve ni÷cite vyavahàrato 'pi vadantaþ prekùàvanto bhavanti, yenedamucyeteti /


*4,594*

pràk prapa¤camithyàtvasiddhaye parodàhçtànàü ÷rutãnàü bàhyopapattivirodhaþ (pratipà)vyutpàditaþ /
idànãmàntarànupapattipradar÷anapårvakaü tàsàmaviruddhàrthavyàkhyànàrthamuttaro granthaþ /
athavà sarva÷rutisàdhàraõànupapattiþ pràk prapa¤cità /
idànãmasàdhàraõànupapattirvyutpàdyate /
tatra tàvatprapa¤co yadi vidyetetyàdivàkyadvayaü pañhitvà paràbhimate 'rthe 'nupapattimàha- prapa¤ca iti //

%<prapa¤co yadi vidyeta nivarteta na saü÷ayaþ  /
màyàmàtramidaü dvaitamadvaitaü paramàrthataþ  // MAnuv_1,4.107 //
vikalpo vinivarteta kalpito yadi kenacit  /
upade÷àdayaü vàdo 'j¤àte dvaitaü na vidyate  // MAnuv_1,4.108 //
ityatra yadi÷abdau ca nivarteteti ca dvayam  /
vi÷vasya satyatàmàhur ...  // MAnuv_1,4.109a-c //>%


NYâYASUDHâ:
nanvatra såtragçhãtatayà pareõopàttànàü ÷rutãnàmanupapattyàdikaü prathamatà vaktavyam /
satyam /
tathàpyekajãvàj¤ànaparikalpitatve samastasya, na pramàõamastãtyanantaramevoktam /
asyàü ca tadàpàtataþ pratãyate /
"anàdimàyayà supto yadà jãvaþ prabuddhayate' ityuktatvàt /
ata ubhayànuguõyàdasyàþ prathamapràptiþ /
ityatra ÷lokadvaye yadi÷abdadvayaü nivarteteti liïprayogadvayaü ca /
upalakùaõaü caitat /
vidyetetyapi gràhyam /
tathà kenaciditi /
satyatàmityupalakùaõam /
anàditàü ceti gràhyam /
àhurityavagamayantãtyarthaþ /
tathàca vi÷vamithyàtvaparatayà vyàkhyàne tadanupapattiriti ÷eùaþ /
yadyatra prapa¤camithyàtvamabhi(saü)dhitsitaü syàttadà yo 'yaü prapa¤co vidyata iva dç÷yate sa nivartiùyate /
aj¤ànena kalpito vikalpo vinivartiùyata iti vaktavyam /
yadyàdyàstu÷abdà vigatàrthà viruddhàrthà÷ca /
tatprayoge hi prasaïgadvayaparametadvàkyadvayamiti vij¤àyate /
yadi parvato niragniko bhavet tarhi nirdhåmo 'pi syàditi yathà /


*4,597*

prasaïgasya ca viparyaye paryavasànàdanivçttyàdikameva vàkyasàmarthyàllabhyata iti parakãyamarthamapàkurvataiva ÷rutitàtparyaü såcitam /
tatspaùñãkurvanvidyetetyasyàrthaü tàvadàha- vidyeteti //

%<... vidyetotpattimeva ca  // MAnuv_1,4.109d //>%


NYâYASUDHâ:
ityetacchabdaråpamutpattimevàha /
natu sattàmiti prakçtyarthakathanam /
ca÷abdena nivarteteti vinà÷amàha /
natu bàdhamiti samuccinoti /

vidyaterutapattyarthatvaü kuta ityata àha- videti //

%<vidotpattàviti hyasmàd dhàtor ...  // MAnuv_1,4.110ab //>%


NYâYASUDHâ:
vidotpattàviti hyasmàddhàtoþ /
dhàtordhàtuvyàkhyànàdityarthaþ /
vidyaterutpattyarthatvaü pratyetavyamiti pårveõa sambandhaþ /
dhàtoriti ùaùñhayantaü và /
tasya vyàkhyànàditi ÷eùaþ /
mandànàmaprasiddhamapãdaü dhàtuvyàkhyànaü bahuj¤ànàü prasiddhameveti hi÷abda(bdàrthaþ)þ /
tathàpyutpavireveti kutaþ, sattàtra kuto netyata àha- utpattireveti //

%<... utpattireva hi  /
nivçttivyàptiyuk pràyaþ prapa¤co bhedapa¤cakaþ  // MAnuv_1,4.110b-d //>%


NYâYASUDHâ:
atra hi prapa¤co yadi vidyeta tarhi nivarteteti yadi÷abdàdibalàtprasaïgo 'yamiti j¤àyate /
prasaïga÷ca vyàptimålaþ /
vyàpyàïgãkàre 'niùyavyàpakaprasa¤janaü tarka iti tallakùaõàt /
tathàca vidyetetyàpàdakatayoktasyàrthasya nivartetetyàpàdyatayoktayà nivçttyà vyàptirava÷yambhàvinã /
utpattireva nivçttivyàptik(ktà) /
na sattà /
asmàkaü vyabhicàritvàt parasya viruddhatvàt /
ataþ pratãyamànànvayayogyatàbhàvànna sattà vidyaterarthaþ /
kintåtpattireva tadyogyatvàditi /
pradhvaüsavyudàsàtha pràya ityaktam /
utpattirnivçttiyugityayaü pràyo bàhulyamityarthaþ /
tathàca bhàvatve satãtyàpàdakavi÷eùaõaü vivakùitamityuktaü bhavati /
etenàlpaj¤ànàü dhàtuvyàkhyàne vipratipattiriti nirastà veditavyà /


*4,598*

nanåtpattirnàma kàraõàyattasattàlàbhaþ /
nacàbhàve sattàstãtyabhàvasya prasaktyabhàvàtpràya iti vyartham /
maivam /
keyaü sattà nàmànugataråpà và svaråpameva và nàdyaþ /
tasyà ghañàdàvapyabhàvasya vakùyamàõatvàt /
na dvitãyaþ /
abhàve tadbhàvasyàstyabhàvo 'sti ca dhvaüsa ityàdau vakùyamàõatvàditi /


*4,602*

nanvasminnapi vyàkhyàne nànvayayogyatàsti /
tarkasya vyàptiriva viparyaye paryavasànamava÷yambhàvi /
tathàca prapa¤co yadyutpadyeta tarhi vina÷yeta /
naca vina÷yati /
tasmànnotpadyata iti vaktavyam /
na caitadyuktam /
kùityàdeþ prapa¤casyotpattivinà÷ayoþ pramàõadçùñatvàt /
ata eva tarkàïgabhåtamàpàdyasyàniùñatvaü ca nopapadyata ityataþ prapa¤ca÷abdamanyathà vyàcaùñe- prapa¤ca iti //

%<... prapa¤co bhedapa¤cakaþ  // MAnuv_1,4.110d //>%


NYâYASUDHâ:
nàyaü prapa¤ca÷abdo vi÷vavistàravàcã /
yenoktadoùaþ syàt /
kintu pa¤cànàü vargaþ pa¤caþ /
pa¤ca÷atau varge veti và÷abdena pa¤ca÷abdasyàpi nipàtanàïgãkàràt /
prakçùñaþ pa¤caþ prapa¤caþ /
prakçùñatà ca mokùàïgaj¤ànatayà bhavati /
sà ca bhedasambandhina eva pa¤cakasyopapannà /
"vailakùaõyaü tayorj¤àtvà mucyate baddhayate 'nyathà' ityàdeþ /
ataþ prapa¤co bhedapa¤cakaþ /
saca jãve÷varaprakçtyàdinityasvaråpabhåto 'nàdinitya eveti noktadoùaþ /

ñãkàkàrastu manyate /
bhedo nàmànyonyàbhàvaþ /
sa cànyonyatàdàtmyàpattyaiva nivartanãyaþ /
pratiyogyàpa(gyutpa)tterevàbhàvavipattitvasya pràgabhàve dçùñatvàt /
naca kadàpi padàrthànàmanyonyaü tàdàtmyamastãtyanityànàmapi bhedo nitya eveti /

anye 'pyàhuþ /
"nitye ca trayàõàü siddhiþ' iti /
#<Vyàsa>#-(7)

*4,607*

prapa¤ca÷abdobhedapa¤cakavàcãtyetatkuta iti cet /
paroktànupapattereveti bråmaþ /
samànàrthàyàþ ÷rute÷cetyàha- jãveti //

%<jãve÷varabhidà caiva jaóe÷varabhidà tathà  /
jãvabhedo mitha÷caiva jaóajãvabhidà tathà  /
mitha÷ca jaóabhedo yaþ prapa¤co bhedapa¤cakaþ  // MAnuv_1,4.111 //
so 'yaü satyo hyanàdi÷ca ...  // MAnuv_1,4.112a //>%


NYâYASUDHâ:
atra ca÷abdàstathà÷abdau cànyonyasamuccaye /
eva÷abdàvabhedasàhityavyavacchedàrthau /
eùa bhedapa¤cakaþ prapa¤ca uktaþ /
prapa¤co yadi vidyetetyàdàvityarthaþ /

so 'yaü satyo hyanàdi÷cetyanena atràpi pratij¤àdvayaü bahireva kartavyamiti j¤àyate /
tatrànàditvànaïgãkàre bàdhakaü sàdi÷cediti /

%<... sàdi÷cennà÷amàpnuyàt  // MAnuv_1,4.112b //>%


*4,608*


NYâYASUDHâ:
anena prathama÷lokasya pårvàrdho vyàkhyàto bhavati /
satyatvàbhàve bàdhakaü svayamåhanãyamityabhipretya tadupasaühçtam- dvaitamiti //

%<dvaitaü na vidyata iti tasmàdaj¤àninàü matam  // MAnuv_1,4.112cd //
iti ÷ruter ...  // MAnuv_1,4.113a //>%


NYâYASUDHâ:
tenàj¤àta ityuktàrthaü bhavati /
÷rutyantareõàvyàkhyàtatvànmàyàmàtramityetadvayàcaùñe- matamiti //

%<... mitaü tràtaü màyàkhyaharividyayà  // MAnuv_1,4.113ab //>%


NYâYASUDHâ:
màï màne traiï pàlana ityàbhyàü gha¤a'rthe kavidhànamiti karmaõi kapratyaye màtramiti bhavati /
dhàtudvayàdapyekaþ pratyayaþ adibhåbhyàü óutac adbhutamityàdau dçùñaþ /
"viùõoþ praj¤aptirevaikà ÷abdairevàbhidhãyate' ityato màyàkhyaharividyayetyupapannam /


*4,618*

advaitaü paramàrthata ityetadvayàkhyàti- uttamo 'rtha iti //

%<uttamo 'rtho haristvekastadanyanmadhyamàdhyamam  // MAnuv_1,4.113cd //>%


NYâYASUDHâ:
tasyopapàdanam- tadanyaditi //
yatastasmàddhareranyatki¤cinmadhyamaü ki¤cidadhamaü tasmàduttamo 'rtho harirevaika iti /
"vikalpo vinivarteta' ityetatprapa¤casatyatàyàü sphuñamiti na vyàkçtam /

iyamatra yojanà /
"anàdimàyayà supto yadà jãvaþ prabuddhayate /
ajamanidramasvapnamadvaitaü buddhayate tadà' //
iti
pårva÷loke 'nàdimàyayà parame÷varapraj¤ayà tadicchayà và jãvajàtasya prakçtyàdijaóàvçtaj¤ànatvalakùaõaü suptatvaü tayaiva parame÷varàditattvaviùayaparokùaj¤ànalakùaõaü prabodhamabhidhàya aparokùaj¤ànamapyuktam /
tena jãve÷varayorjaóe÷varayorjãvajaóayo÷ca bhedàþ pratipàdità /
prabhoricchayà nigaóàdinà puruùe baddhe mukte và bheda(traya)dar÷anàt /


*4,620*

pràk"prabhavaþsarvabhàvànàm' iti bhàva÷abdoktànàü jãvànàü mitho bhedo 'pyuktaþ /
tata evàvaraõànàü jaóànàmapi mitho bhedo 'rthàllabhyate /
teùàü ca pa¤cànàmapi bhedànàm"anàdimàyayà'"ajamanidram' ityàdivi÷eùaõasàmarthyàdinànàditvamapi labdham /
tadetatpa¤cabhedasya satyatvamanàditvaü copapàdayitumidaü ÷lokadvayam /
tatra tàvadanàditvaü vipakùe bàdhakapradar÷anenopapàdayati- prapa¤ca iti //

yadi ca jaóajãvabhedo nivarteta tadà jãvànàü jaóatvàpattyà mokùa÷àstravaiyarthyamityàdiråpeõa nivartetetyasyàniùñatvaü draùñavyam /
na saü÷aya itrata vyàptenir÷càyakamàha /
evaü bhedapa¤cakasyànàditàmupapàdya satyatàyàü pramàõamàha- màyàmàtramiti //
yasmàdidaü prapa¤ca÷abdoktaü dvaitamuktarãtyà màyàmàtraü tasmàtsatyam /
na hyavidyamànamã÷varapraj¤àviùayo bhavati /
bhràntitvaprasaïgàt /
nàpyavidyamànaü kenàpi rakùyate /
atra dvayorbhàvo dvità /
tadãyo vargo dvaitam /
sàmànye napuüsakam /
prapa¤casambandhastu prakaraõàllabhyata iti j¤àtavyam /
tarhyadvaitaþsarvabhàvànàmityàdi kathamuktamityata àha- advaitamiti //
yadidaü parame÷varasyàdvaitatvaü(ca) vi÷eùaõamuktaü na tat dvitãyavasturàhityàbhipràyeõa /
kintu paramàrthataþ /
lyablopanimittà pa¤camã /
uktamamarthamabhipretyeti /
saptamyarthe và tasiþ /
uttamàrthaviùaya iti /
bhedasatyatànaïgãkàre bàdhakaü càha- vikalpa iti //
vikalpaþ prakçto bhedo yadi kenacidaj¤ànàdinà kalpitaþ syàttarhi candrabhedavannivarteta /
bàdhyeta /
naca bàdhyate /
tasmànna kalpitaþ /
kintu satya eveti /
upasaüharati- upade÷àditi //
tadevamupade÷àcchatyàdyanusàritvàt ayameva satàü vàdaþ /
yo bhedasatyatvàdiviùayaþ /
dvaitaü na vidyata iti tu tattve 'j¤àte sati bhavati /
ato durvàda iti /


*4,625f.*

adhunà pariõàmavàdinà vivartavàdinà ca pratij¤àdçùñà tànuparodhàditi såtràrthatayà gçhãtàm"uta tamàde÷amapràkùa' ityàdikàü ÷rutiü vyàkhyàti /

tatra pariõàmavàdino vyàkhyànam"uta tamàde÷amapràkùaþ, yenà÷rutaü ÷rutaü bhavatyamataü matamavij¤àtaü vij¤àtam' itrata jagato brahmapariõàmatayà tato 'nantvàbhipràyeõa tadvij¤ànena sarvavij¤ànaü pratij¤àtam /
tatra sarvasya brahmopàdànatàmajànatà upàdànopàdeyayorapi bhedaü manyamànena ÷vetaketunà anyaj¤àne satyanyaj¤ànasya kvàpyadar÷anàt /
"kathaü nu bhagavaþ sa àde÷o bhavati' iti codite jagato brahmopàdànatayà tadananyatvamupadekùyan laukikapratãtisiddhaü kàraõàtkàryasyànanyatvaü, tajj¤ànena tajj¤ànaü ca dar÷ayati-"yathà somyaikena mçtpiõóena sarvaü mçõmayaü vij¤àtaü syàt /
vàcàrambhaõaü vikàro nàmadheyaü mçttiketyeva satyam /
yathà somyaikena lohamaõinà sarvaü lohamayaü vij¤àtaü syàt /
vàcàrambhaõaü vikàro nàmadheyaü lohamaõirityeva satyam yathà /
somyaikena nakhanikçntanena sarvaü kàrùõàyasaü vij¤àtaü syàt /
vàcà'rambhaõaü vikàro nàmadheyaü kàrùõàyasamityeva satyam' iti /
yathaikamçtpiõóàdipariõàmànàü ghañàdãnàü tadananyayà tajj¤ànena j¤àtateti dçùñàntatrayàrthaþ /
ananyatve kathaü kàryatvamityà÷aïkaya vyavahàràrthamityàha- vàcà'rambhaõamiti /
vàceti ùaùñhayarthe tçtãyà /
vàggrahaõaü samastendriyavyavahàropalakùaõam /
vikàro 'bhidheyo ghañàdiþ, nàmadheyaü tadabhidhànamiti kumbhàdervàcyasya tadvàcakànàü ca svaråpakàryavyapade÷àdibhedàtparasparaü bhedo vàstava ityuktam /
etairhetubhiþ parasparaü bheda÷cetkàraõàdapi taireva bheda iti pårvapakùaü niùeddhumàha- mçttiketyeva satyamiti //
iti÷abdaþ prakàravacanaþ /
yatprakàreõa yatsattayà mçttikà satã tatprakàreõaiva mçõmayaü satyam /
nà÷vamahiùàdivannairapekùyeõeti /


*4,626*

vivartavàdã tu vyàcaùñe /
ekavij¤ànena sarvavij¤ànaü pratij¤àya dçùñàntàkàïkùàyàmucyate- yathà somyeti //
etaduktaü bhavati /
ekena mçtpiõóena paramàrthato mçdàtmanà vij¤àtena sarvaü mçõmayaü ghañàdikaü mçdàtmakatvàvi÷eùàdvij¤àtaü bhavet /
yato vàcàrambhaõaü vikàro nàmadheyam /
vàcà kevalamastãtyàrabhyate /
vikàro ghañaþ ÷aràva uda¤canaü ceti /
natu vastuvçttena vikàro nàma ka÷cidasti /
nàmadheyamàtraü hyetadançtam /
mçttiketyeva satyamityeùa brahmaõo dçùñànta àmnàta iti /


*4,630*

tatraikavij¤ànena sarvavij¤ànapratij¤ànaü mçtpiõóàdidçùñàntà÷ca vikàravivartàbhipràyà itye(vaü)tat na tàvadvàkyàtpratãyate /
kintu vàcàrambhaõamityupapàdakavàkyabalàditi vaktavyam /
atastadeva prathamaü vyàkuvarnvàcàrambhaõa÷abdàrthamàha- vàcàrabdhamiti //

%<vàcàrabdhaü tu sàïketyaü nàma syàd ...  // MAnuv_1,4.114ab //>%


NYâYASUDHâ:
nanvàrambhaõa÷abdo lyuóantaþ /
lyuñ ca bhàve karaõàdhikaraõayo÷ca vihito na karmaõi naca"kçtyalluño bahulam' iti karmaõi lyuñ /
prabalaniyàmakamantareõa bahulagrahaõasya karmaõi vyàkhyàtuma÷akyatvàt /
"na càrabhyasyàrambhaõamiti yujyate ÷abdaþ' iti svavacanavirodhàcca /
tatkathamàrabdha iti vyàkhyànamiti /
maivam /
bhàva evàrambhaõa÷abdasyàïgãkàràt /
vàcà vàgindriyeõàrambhaõamutpàdanaü yasyeti tçtãyàyà aluk /
"ñàpaü càpi halantànàü yathà vàcà ni÷à di÷à' iti vacanàt, vàcayà'rambhaõaü yasyeti và bahuvrãhirayam /
tasyàrthakathanaü vàcàkhyamiti /

tu÷abdo 'vadhàraõàrtha uttaratra sambaddhayate /

vàcàrambhaõa÷abdàdeva vikàratvalàbhàdvikàra iti punaruktaü syàdatastàtparyamàha- sàïketyeti //
vàcàrambhaõa÷abdena sàïketikaü nàmaiva vàcyaü syàt /
avayavàrthakathanaü tu vai÷adyàrthameva /
yathà caùñe 'neneti cakùuriti nirvacanalabhyeti dar÷anakàraõatve cakùuùà pa÷yatãti noktàrthatà /
tasyàü da÷àyàmavayavàrthasyàvivakùitatvàt /
tathàca vàcàrambhaõa÷abdo 'pi sàïketikaparyàya iti /


*4,634*

%<... vikçtaü bahu  // MAnuv_1,4.114b //>%


NYâYASUDHâ:
vikàra÷abdàrthamàha- vikçtamiti //


anena vikriyata iti vikàra iti karmaõi gha¤ityuktaü bhavati /
vikçtatvopapàdakamarthàntaraü càha- vahniti //
vividhaþ mçttiketyeva satyamityasyàrthamàha- tviti //

%<nityaü tu nàmadheyaü yanmçttiketyàdi vaidikam  // MAnuv_1,4.114cd //>%


NYâYASUDHâ:
satya÷abdàrtho nityamiti //
tu÷abdo 'vadhàraõe /
àdi÷abdena lohamaõyàdergraóaõam /
yanmçttiketyàdi saüskçtaü nàmadheyam tadeva nityamiti sambandhaþ /
vaidikamiti tadupapàdanam /


*4,635*

tata÷caivaü yojanà /
vàcàrambhaõaü sàïketikaü nàmadheyaü vikàra utpattimat /
tata evànityam /
kutaþ /
bahuvidhatvàt /
puruùecchànusàreõàneka(vidha)prakàratvàt /
mçttiketyàdinàmadheyaü vaidikatvànnityamanàdi ceti /
naca vàcàrambhaõaü vikàra iti liïgavaiùamyadoùaþ /
nàmadheyavikàra÷abdayorniyataliïgatvàt /
vàcàrambhaõa÷abdasya ca nàmadheyavi÷eùaõatvàt /
vi÷eùaõànàü ca vi÷eùyanighnatvàt /
ata eva sàïketyamityeva vaktavye sàïketyanàmetyavocat /
yadà tu vàcà yasyàrambhaõaü tannàmadheyaü vikàro janimaditi, vàcà nàmnàmàrambhaõaü vividhàkàraþ, àkàràkàriõorabhedàt /
vikàritvàdutpattivinà÷avaditi yàvaditi và granthàntaroktà yojanà, tadà(tu) liïgavyatyàsa÷aïkaiva nàstãti /


*4,638f.*

nanu ca sàïketikànàmanàmutpattivinà÷avattvaü saüskçtanàmnàmanàdinityatvaü kimarthamatrocyate /
paramaprakçte brahmavij¤ànena sarvavij¤àne 'vàntaraprakçte 'smàkamivadçùñànte (vo)copayogàbhàvàt /
ato 'saïgatatvànnàyaü ÷rutyartha iti /
maivam /
yadyapi parasyeva nedaü dçùñàntopapàdakam /
tathàpi brahmaj¤ànena sarvavij¤àne dçùñàntàntaratayopayokùyate /
yathà tena tadvij¤àtaü syàditi, prakçtànuvçtterityà÷ayavànàha- pràdhànyàditi //


*4,639*

%<pràdhànyàt tatparij¤ànàt pràkçtàj¤o 'pi påruùaþ  /
vidvànityucyate sadbhirevaü nityaparàtmavit  // MAnuv_1,4.115 //>%


NYâYASUDHâ:
idamuktaü bhavati /
kçtakatvàdanityatvàcca paràpekùatvena sàïketikaü nàmàpradhànam /
anàdinityatvàtparànapekùatvena saüskçtaü pradhànam /
tatra yathà pràdhànyàtsaüskçtaj¤ànamàtreõa sàïketikaü j¤ànaü bhavati /
tajj¤ànena yatphalaü vidvadvayavahàragocaratvàdikaü tadbhavatãti yàvat /
evamanityatvàdinàpradhànasya devatàkarmàdimi÷rasya sakalasyàpi jagato j¤ànena yatphalaü tatsamastamapi nityatvàdinà pradhànasya paramàtmano j¤ànàllabhyate /
tatphale 'ntarbhavatãti /
atra pràkçtàj¤o 'pãtyanena phalàpekùayedamiti såcitaü (bhavati) /
evaü tarhyekavij¤ànena sarvavij¤ànamamukhyaü syàditi cet /
satyam /
nahi pareõàpi tanmukhyaü vyàkhyàtuü ÷akyam /
tathà sati dçùñamçdaþ puruùasya ghaña÷aràvàdisaüsthànavi÷eùàdijij¤àsàbhàvaprasaïgàt /
pàmarà na hi vidvàniti vadanti, ataþ sadbhirityuktam /
evaü nityaparàtmaviditi vàkyasyoktànusàreõa ÷eùo j¤àtavyaþ /


*4,641*

nanu satya÷abdaþ kathaü nityàrthaþ /
råóheryogasya càbhàvàdityato yogaü tàvaddar÷ayati- sadàtanamiti //

%<sadàtanaü satyamiti nityamevocyate budhaiþ  // MAnuv_1,4.116ab //>%


*4,642*


NYâYASUDHâ:
satyamitãtyàvartanãyam /
sadàtanaü satyamiti nirvacanena satyamiti padena nityamucyata eva /
na tåpacaryata iti /
budhairvaiyàkaraõairiti nirvacanamålaü såcayati /
sadà÷abdàttatra bhava ityarthe"avyayàttyap' iti tyappratyaye kçte"sarvasya so 'nyatarasyàü diþ' ityatra yogavibhàgàtsadà÷abdasya so 'nyatarasyàü bhavati /
sadà÷abdàdbhavàrthe taddhità iti óyapratyayo votpàdyaþ /
dakàrasya ca takàraþ /


*4,643*

idànãü råóhimapi dar÷ayati- prayoga÷ceti //

%<prayoga÷cottaratràsti ...  // MAnuv_1,4.116c //>%


*4,644*


NYâYASUDHâ:
uttaratràùyame prapàñha(ghañña)ke satya÷abdasya nityatva eva prayoga÷càstãti sambandhaþ /
tameva prayogaü dar÷ayituü"yadainaü jaràvàpnoti pradhvaüsate và kiü tato '(syàti)va÷iùyata iti sa bråyànnàsya jarayaitajjãyarte na vadhenàsya hanyate etatsatyaü brahmapuram' iti vàkyamarthataþ pañhati- jareti //

%<... jarà yadyenamàpnuyàt  // MAnuv_1,4.116d //
dehaþ pradhvaüsate vàyaü kiü tato 'syàti÷iùyate  /
hanyate na vadhenàyaü jarayà ca na jãryati  // MAnuv_1,4.117 //
etat satyaü brahmapuramiti nityatva eva hi  // MAnuv_1,4.118ab //>%


NYâYASUDHâ:
yadainaü dehaü jaràvàpnoti pradhvaüsate vàyaü dehaþ, (tadà)tatastadasya dehasyàntargataþ paramàtmà dahyamànagehàntargatagaganavatkimati÷iùyate kiüvà pañàdivanna÷yatãti pçùñe, nàsya dehasya jarayàyaü paramàtmà jãryate, asya vadhena na hanyate, kintvetadbrahma pårõatvàtpuraü satyaü nityamiti parihàro 'bhidhãyate /
iti÷abdasya pårveõànvayaþ /
atràpi satya÷abdaþ kuto nityàrtha ityata àha- nityatva eva hãti //


*4,644f.*

atra satya÷abdo nityàrtha÷cetsaïgacchate /
vinà÷asya prakçtatvàt /
tathyàrthatàyàmasaïgatiþ /
ançtatàyà aprastutatvàditi hi÷abdàrthaþ /
etadeva spaùñãkartumetatsatyaü brahmapuramityetàvati pañhitavye pårvavàkyamapi pañhitam /
pårveõaiva sambandhaþ /
brahmaõo jaràvadhayorabhàve satyatvaü hetutvenocyata iti cet /
na /
tvayà brahmavyatirikta(sya)satyasyànabhyupaga(me)tatvenànvayàbhàvàt /
jaràdyupetànàü dehànàmasatyatvàsyàsiddheþ asatyànàü ca ÷uktirajatàdãnàü jaràdyabhàvena vyatirekasyàpyabhàvàt /
nanu tathàpi vàcàrambhaõavàkyaü trivàraü kasmàtpañhyate /
÷abdàntaraü dçùñàntãkartumiti bråmaþ /
tarhi ùaóete dçùñàntàþ syuþ /
evamaivaitat /
tathà sati saüskçta÷abdadçùñàntatrayamekatraiva vaktavyam /
maivam /
tattadabhidheyaprasaïgàyattasya tadabhidhànasya tadaiva vaktavyatvàt /
tathàpi prati÷abdaü dçùñàntãkaraõe 'paryavasànaprasakterupalakùaõatve caikenàpi kçtatvàcchabdatrayopàdànamanupapannamiti cenna /
mçtpiõóàdidçùñàntatrayopàdàne 'pyasya samànatvàt /
gahane prameye trayopàdànaü na doùàya /
kintu buddhivai÷adyahetutayà guõayaiveti cet /
samaü prakçte 'pãti //


*4,646*

evaü svamatena vàcàrambhaõamityàdivàkyaü vyàkhyàya vivartavàda(di)vyàkhyàne doùamàha- vàcàrambhaõamiti //

%<vàcàrambhaõamityukte mithyetya÷rutakalpanam  // MAnuv_1,4.118cd //>%


NYâYASUDHâ:
uktam- uktiþ ÷abda iti yàvat /
vàcàrambhaõamiti ÷abde mithyetivyàkhyàyamàne satãti ÷eùaþ /
tathàhi /
kiü råóhimà÷ritya vàcàrambhaõamityasya mithyeti vyàkhyànaü kriyate /
kiüvà yogam /
àdye råóhij¤àpakapramàõàbhàvàda÷rutakalpanam /
athàrabhyata ityàrambhaõamiti dvitãyaþ /
tathàpi kçdyoge ùaùñhayàü pràptàyàü tçtãyàïgãkàre '÷rutakalpanam /
lyuñaþ karmaõi vidhànàbhàvàccà÷rutakalpanameva /
asminnapi pakùe mithyàtvasyàlàbhàda÷rutakalpanam /
vàcàrabhyatvamàtreõa tathàtve brahmaõo 'pi tatprasaïgàt /
vàcà kevalamàrabhyate vikàro na tu vastuvçttenàstãti vyàkhyàne mithyàtvaü labhyata iti cenna /
yataþ ÷rutyà vàcàrambhaõamityevokte kevala÷abdaprakùepeõa mithyeti vyàkhyàne '÷rutakalpanameveti /


*4,648*

dåùaõàntaramàha- punaruktiriti //

%<punaruktirnàmadheyam ...  // MAnuv_1,4.119a //>%


*4,648f.*


NYâYASUDHâ:
iti÷abdo 'tràdhyahàryaþ /
àgàmino và kàkàkùinyàyenobhayatra sambandhaþ /
nàmadheyamityetannàmadheyamàtraü hyetadançtamiti pareõa vyàkhyàtam /
tasya vàcàrambhaõamityanenaiva gatàrthatvànnàmadheyamiti punaruktiþ syàt /
atha vikàro nàmadheyaü ca dvayamapi vàcàrambhaõamiti vyàkhyànaü, tathàpi vikàra÷abdenaivàbhidheyàbhidhànayorgrahaõasambhavànnàmadhayemiti punaruktireveti /
tannàmaråpàbhyàü vyàkriyata ityàdi÷ruteþ /


*4,649*

doùàntaramàha- itãtyasyeti //

%<... itãtyasya nirarthatà  // MAnuv_1,4.119b //>%


*4,649f.*


NYâYASUDHâ:
mçttikàyàþ satyatvaü hi parasya vivakùitam /
tatra mçttikaiva satyeti vakta(vyam)vye iti÷abdastu nirarthaka eva /
sa hi kvacitpadàrthaviparyàsakçt, kvaciddhetau, kvàpyevamityarthe, kutracidàdi÷abdàrthe, kvacitprakàràrthe, kvacitparisamàptau /
na càtrai(te)vamàdiùvanyatamenàrthenàrthavàn /
asmàkaü tu"÷abdàdarthe sampratyayaþ' iti mçttikàrthe pràpte tatparihàreõa ÷abdasvaråpagrahaõàrthaü tadupapattiþ /
pariõàmavàdino 'pi kçdyoge tçtãyàyà aïgãkçtatvàt lyuñaþ karmaõi vyàkhyàtatvàdvàcàrambhaõaü vikàro nàmadheyamityeteùàü padànàmanvayàbhàvena padàntaràdhyàhàrasyeùñatvàda÷rutakalpanam, nàmadheyasyàpi vikàragrahaõena grahaõasambhavàtpunaruktiþ, iti÷abdasya nirarthakatà ceti sphuñatvànnoktam /


*4,651*

nanu teneti÷abdaþ prakàravacana ityuktam /
tatkathaü nirarthakatà /
ucyate /
kàryakàraõayorbheda÷aïkàniràsàrthaü hãdamucyate /
tatra yatsattayà mçttikà satã tayaiva mçõmayaü satyamiti vyàcakùàõena vaktavyam, keyaü sattà vivakùiteti /
svaråpasattà cetsàdhyàvi÷iùñatà /
yo hi kàryakàraõayorbhedaü manyate, sa kathaü kàraõasvaråpeõaiva kàryaü svaråpavadityaïgãkuryàt /
atha sàmànyasattà /
sànaikàntikã /
nahi mahiùasattayà sanna÷vo mahiùànna bhidyate /
atha mçttikàsattàdhãnasattàkaü mçõmayamiti vivakùitamiti, tathàpi kulàlàdisattàdhãnasattàkamapi bhavatãtyanaikàntyameva /
viruddhaü ca(cai)tat /
yadyadadhãnaü tadeva taditi /
ato vivakùitasàdhanànupayogitvàditi÷abdasya tanmate 'pi nirarthakataiveti /


*4,652*

idànãü yathà somyetyàdãni dçùñàntavàkyàni svamatena vyàkariùyanparakãyavyàkhyàyàü tàvaddoùamàha- eka iti //

%<ekaþ piõóo maõi÷ceti padavaiyathyarmeva ca  // MAnuv_1,4.119cd //
vikàratvavivakùàyàü ...  // MAnuv_1,4.120a //>%


*4,652f.*


NYâYASUDHâ:
padasamuccaye prathama÷ca÷abdaþ /
iti÷abdasya pratyekaü sambandhaþ /
vaiyarthyaü vigatàrthatvaü viruddhàrthatvaü ca /
eva÷abdena vaiyarthyasyàparihàryatàmàha /
ca÷abdasya vivartavivakùàyàü cetyarthaþ /
jagato brahmavikàratvena tadàropitatvena caikavij¤ànena sarvavij¤àne vivakùite mçdà vij¤àtayà mçõmayaü vij¤àtaü syàt /
lohena vij¤àtena lohamayaü vij¤àtaü syàt /
kçùõàyasà vij¤àtena kàrùõàyasaü vij¤àtaü syàdityetàvatà pårõatvàttrayàõàmeka÷abdànàü piõóamaõinakhanikçntana÷abdànàü sarva÷abdànàü ca vigatàthartvaü syàt /
sarvamçõmayàdãnàmekamçtpiõóàdivikàratvàbhàvàdviruddhàrthatà ca syàt /
àropitatvaü tvekasyàpi mçõmayasyaikasminmçtpiõóe nàsti /
kutaþ sarvasya /
yuktyà samathyarta iti cet /
tarhi vivàdapadatvena dçùñàntatànupapattiþ /
"laukikaparãkùakàõàü yasminnarthe buddhisàmyaü sa dçùñàntaþ' iti hi nyàyavidaþ /
kintu ghañàdãnàmabàdhitapratyakùàdisiddhatvena yuktirevàbhàsabhåteti paramàõupu¤javàdaniràse vakùyate /
àropitatve 'pi naikasminsarvamityekàdipadànàü vaiyarthyameva /

nanvakeneti paramàkàraõasyaikatvaü piõóeneti kàryàbhimukhyaü sarvamiti kàryanànàtvaü vivakùitam /
ataþ kathaü vaiyarthyamiti /
maivam /
dàrùyàntikavàkye tadvivakùàyàmatra vaiyarthyàparihàràt /


*4,655*

api càdyayordçùñàntayoþ kàryakàraõabhàvamàtramasti /
kintvekàdipadavaiyarthyameva /
idantu sarvathà nopapadyate, yathà somyaikena nakhanikçntaneneti /
nakhanikçntanasyàntyàvayavitvena kàrùõàyasàntaraü prati kàraõatvasyaivàsambhavàt /
kimvekasya sarvaü pratãtyàha- naceti //

%<... nacaikanakhakçntanam  /
sarvakàrùõàyasaü ca syàd ...  // MAnuv_1,4.120bc //>%


NYâYASUDHâ:
sarvaü ceti dvitãyaca÷abdasambandhaþ /

yadyatra dçùñàntatraye na vikàravivartavivakùà kiü tarhi vivakùitamityata àha- ata iti //

%<... ataþ sàdç÷ya eva ca  // MAnuv_1,4.120d //
vivakùàtra tu nityatve pràdhànye coktavartmanà  // MAnuv_1,4.121ab //>%


*4,655f.*


NYâYASUDHâ:
arthàntarasya dåùitatvàdityarthaþ /
ca÷abdàvitarotarasamuccaye /
tu÷abdena nityatvaü vi÷inaùñi /
nityatvaü pràdhànyopapàdakameva na tu svatantramekavij¤ànena sarvavij¤ànasyeti /
mçtpiõóàdidçùñàntatrayaü sàdç÷yaviùayam /
vàcàrambhaõamityàdi tu pràdhànyaviùayamiti vivektavyam /
vàcàrambhaõadçùñàntasya pårvameva vyàkhyàtatvàtkiü punarvacaneneti cenna /
buddhayàrohàrthamuktasyàpyanuktena sahaikena vàkyenoktisambhavàdityà÷ayenoktam- ukteti //
sàdç÷yàdekavij¤ànena sarvavij¤ànamàcàryeõànyatra vyutpàditamatrànusandheyam /
tathà mçtpiõóàdidçùñàntànàmavàntarabhedo 'pãti /


*4,657f.*

nanvasminnapi pakùe"sadeva somyedamagra àsãt' ityàderuttaragranthasya saïgatyabhàvo doùaþ /
asmàkaü tu kàryakàraõabhàvàdiprapa¤càrthatvena astyupayoga ityata àha- pràdhànyeti //

%<pràdhànyapratipattyarthaü sçùñayàde÷caiva vistaraþ  // MAnuv_1,4.121cd //>%


NYâYASUDHâ:
àdipadena pralaye 'vasthànaü trivçtkaraõaü jãvaråpeõa prave÷anamityàdikaü gçhyate /
pràdhànyàdbrahmaj¤ànena sarvaj¤ànasya phalaü bhavatãtyukte, kutastasya pràdhànyamityà÷aïkàyàü, tatpratipattyarthaü sçùñayàdeþ pratipàdaka eva granthavistaraþ pravçtto 'taþ kathamasaïgatiriti /
ca÷abdo 'vadhàraõe /
na tåpàdànatvàdipratipattyarthamiti /
na hyupàdanàü prekùàpårvaü kàryaü karoti /
nàpyadhiùñhànamadhyastam /
eùa ceti và sambandhaþ /
tena"apàgàdagneragnitvam' ityàdyapi parasya brahmaõaþ pràdhànyapratipattyarthamevetyuktaü bhavati /
tathàcoktaü bhàùye /


*4,659*

vivartamataniràkaraõamupasaüharati- tasmàditi //

%<tasmàt kenàpi màrgeõa na vivartamataü bhavet  // MAnuv_1,4.122ab //>%


NYâYASUDHâ:
kenàpi màrgeõeti //
brahmàvidyàpekùayà và, jãvàvidyàpakùeõa và, ekajãvamatena và, anekajãvamatena và, svapakùasàdhanena và, parapakùaniràsena và, yuktiparyàlocanayà và, ÷rutiparyàlocanayà và, vicàritamiti ÷eùaþ /
na bhavet upapannamityadhyàhàraþ /
tataþ kimityata àha- taditi //

%<tadasaïkhayàtadoùetaü heyameva ÷ubhàrthibhiþ  // MAnuv_1,4.122cd //>%


NYâYASUDHâ:
tat vivartamatam /
tasmàdita và /
tasyaiva vivaraõaü asaïkhayàtadoùetaü yasmàditi /
heyameva tat /
natu taduktarãtyà såtràrtho gràhyaþ /
etena paramataniràkaraõasyàsaïgatirapi nirastà veditavyà /

yadyuktàtiriktadoùàþ santi /
tarhi dåùaõàbhidhànàya pravçttairvaktavyàþ /
kimuparameõetyata àha- asaïkhayatveneti //


*4,660*

%<asaïkhayatvena doùàõàü granthàdhikyabhayàdapi  /
uparamyate ...  // MAnuv_1,4.123a-c //>%


NYâYASUDHâ:
doùàõàmatibahutvena kàü÷ciduktvà keùà¤cidupalakùaõe(õatve)naivoparantavyam /
upalakùaõaü caitàvatàpi bhavatãtyuparamyata iti /
sarve 'pi vaktavyàþ, kimupalakùaõatvenetyata uktam- grantheti //
granthàdhikye hi ÷rotéõàü pravçttirna syàt /
tathàca kçtamapyakçtaü syàditi bhayàdapãtyarthaþ /

yadi nopàdànatayà vibhramàdhiùñhànatayà và, brahmaõo jagatkàraõatvaü, kãdç÷aü tarhi janmàdisåtre 'bhitihamityata àha- tata iti //

%<... tato viùõuricchàpårvakama÷ramaþ  /
karoti pitçvad vi÷vaü ...  // MAnuv_1,4.123de //>%


NYâYASUDHâ:
pariõàmàdivàdasya nirastatvàdityarthaþ /
pitçvadicchàpårvakamiti katçtvena nimittatvamabhipraiti /
vicitrànekakàryakartçtve ÷ramàdidoùàþ prasajyanta ityata uktam- a÷rama iti //
taduktamantaryàmyadhikaraõe /
yadvà÷rama ityenenedamabhipraiti /
"adhikaü tu bhedanirde÷àt' ityàdinà brahmaõaþ ÷ramàdirnirasiùyate /
nacàpàdànàdeþ ÷ramàdiprasaktirasti /
ato 'pi kartçtvamevàbhipretaü såtrakàrasyeti /

evamasminnadhyàye parabrahmaõi nàràyaõe pratipàditasya sakala÷rutisamanvayasya phalaü janmàdisåtroditalakùaõasiddhimupasaüharati- pårõeti //

%<... pårõa÷eùaguõàtmakaþ  // MAnuv_1,4.123f //>%


NYâYASUDHâ:
pårõàþ pratyekaü niravadhikàþ /

 //  iti ÷rãmadànandatãrthabhagavatpàdàcàryaviracite ÷rãmadbrahmasåtrànuvyàkhyàne prathamàdhyàyasya caturthapàdaþ // //


