Madhusudanasarasvati: Siddhantabindu Based on the ed. by DivÃnji. Baroda : Oriental Institute 1933. Input by Takahiro Kato [GRETIL-Version vom 24.03.2017] ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdiac.pdf and http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/gretdias.pdf For further information see: http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil.htm ___________________________________________________________________ MadhusÆdanasarasvatÅ: SiddhÃntabindu atha siddhÃntabindu upodghÃta÷ ÓrÅÓaÇkarÃcÃryanavÃvatÃraæ viÓveÓvaraæ viÓvaguruæ praïamya / vedÃntaÓÃstraÓravaïÃlasÃnÃæ bodhÃya kurve kam api prayatnam // iha khalu sÃk«Ãtparamparayà và sarvÃn eva jÅvÃn samuddidhÅr«ur bhagavÃn ÓrÅmacchaÇkaro 'nÃtmabhyo vivekenÃtmÃnaæ nityaÓuddhabuddhamuktasvabhÃvaæ saæk«epeïa bodhayituæ daÓaÓlokÅæ praïinÃya / nanv idaÇkÃrÃspadebhyo 'nÃtmabhyo vivekenÃhaÇkÃrÃspadam ÃtmÃnaæ sarvo loko 'ham asmÅti pratyeti du÷khaæ cÃnubhavati / tena j¤Ãtaj¤ÃpakatvÃn ni«prayojanakatvÃc ca ÃtmatattvapratipÃdanaæ vyartham iti cet, na, cidbhÃsyatvena lak«aïena idaÇkÃrÃspadÃnÃm api dehendriyamanasÃæ pratibhÃsato 'haÇkÃrÃspadatvena tadavivekÃt tena viÓuddhe 'py Ãtmani du÷khitvÃdyabhimÃnÃt ÓÃstrÅyeïaiva brahmatmaikyaj¤Ãnena samÆlasya tasya niv­tte÷ / tasmÃd aj¤Ãtaj¤ÃpakatvÃt saprayojanakatvÃc cÃtmatattvapratipÃdanaæ na vyartham / tasya cÃtmatattvasya "tattvam asi" (ChU VI.8.7) "ahaæ brahmÃsmi" (BAU I.4.10) ityÃdivedÃntamahÃvÃkyam eva pramÃpakam / vÃkyaæ ca padÃrthaj¤ÃnadvÃreïaiva j¤Ãpakam iti tattvampadÃrthayo÷ prak­tavÃkyÃnukÆlayor anyato 'siddhatvÃt tÃv api ÓÃstreïaiva pramÃtavyau yÆpÃhavanÅyapadÃrthavat / tataÓ ca "yato và imÃni bhÆtÃni jÃyante yena và jÃtÃni jÅvanti" (TU III.1.1) ityÃdyÃ÷ s­«ÂyÃdiÓrutayas tatpadavÃcyÃrthasya samarpikÃ÷ "satyaæ j¤Ãnam anantam" (TU II.1) ityÃdyÃs tu lak«yÃrthasya / evaæ jÃgratsvapnasu«uptyÃdiÓrutaya÷ "tad yathà mahÃmatsya ubhe kÆle anusa¤carati" (BAU IV.3.18) ityÃdyÃs tvampadavÃcyÃrthasya samarpikÃ÷ "yo 'yaæ vij¤Ãnamaya÷ prÃïe«u h­dyantarjyoti÷ puru«a÷" (BAU IV.3.7) "na d­«Âer dra«ÂÃraæ paÓye÷" (BAU III.4.2) ityÃdyÃs tu lak«yÃrthasya / tena prathamam avÃntaravÃkyebhyo 'nubhÆtayo÷ ÓuddhajÅvabrahmaïos tattvamasyÃdivÃkye mukhÃrthÃnvayÃnupapatter lak«aïayà smaraïopapatti÷ / su«uptau nirvikalpakasÃk«icaitanyÃnubhavÃÇgÅkÃrÃc ca advitÅyabrahmajijjÃpayi«ayà prav­ttÃnÃæ satyaj¤ÃnÃdipadÃnÃm upÃdhiviÓi«Âacaitanye Óaktatve 'pi caitanyamÃtre tÃtparyeïa tatraiva tadaæÓe eva saæskÃrodbodhÃc ca / icchanti hi ÃkÃÓÃdipadÃd api nirvikalpakaæ smaraïaæ tÃtparyÃdhÅnatvÃc chabdav­tte÷ / etena pramitipramÃtror mahÃvÃkyÃrthabodhe bhÃnam apÃstam / asampraj¤ÃtasamÃdhe÷ Órutism­tisiddhatvÃc ca / pÃrok«yasadvitÅyatvÃbhyÃæ ca na tattvampadÃrthamÃtrÃnubhavÃd eva k­tak­tyatà / vÃcyÃrthasya ca bhedÃvabhÃsÃn na paunaruktyam / lak«yÃrthasya caikatvÃd akhaï¬Ãrthatà / padajanyasya ca smaraïasya nirvikalpalavÃkyÃrthÃnukÆlasya nirvikalpakatvam anubhavavad evÃviruddham / savikalpakavÃkyÃrthabodhe ca savikalpakapadÃrthÃpasthitir aÇgam / prak­te ca nirvikalpako vÃkyÃrthabodhas tasyaiva pramÃtvenÃj¤ÃnanivartanasÃmarthyÃt / ato na lak«yatÃvacchedakam antareïa lak«aïÃnupapatti÷ / prak­tavÃkyÃrthÃnukÆlapadÃrthopasthitir eva Óaktilak«aïÃsÃdhyatvÃt / nanu tarhi vedÃntavÃkyebhya eva padÃrthopasthitau vÃkyÃrthabodhe ca sati tasya svata eva prÃmÃïyÃt tenÃj¤ÃnatatkÃryaniv­ttyanupapattau kiæ vicÃreïeti cet, satyam, vedÃntà yady api svata÷prÃmÃïyÃn nirvikalpakam ÃtmasÃk«ÃtkÃraæ janayanti tathÃpi mandamatÅnÃæ vÃdivipratipattijasaæÓayapratibandhena tasyÃj¤ÃnanÃÓakatvÃsÃmarthyÃt vicÃreïa tu saæÓayaniv­ttau nirapavÃdam aj¤Ãnaniv­ttir iti saæÓayabÅjabhÆtavÃdivipratipattinirÃkaraïÃrthaæ vicÃra Ãrabhyate / prathamo vibhÃga÷ / tvaæpadÃrthanirïaya÷ / tatra tvampadÃrthe vipratipattaya÷ prathamaæ pradarÓyante / tatpadÃrthasya ÓÃstratÃtparyavi«ayatayÃbhyarhitatve 'pi tvampadÃrthasya ÓÃstraphalamok«abhÃgitayà tato 'py abhyarhitatvÃt / tatra dehÃkÃrapariïatÃni catvÃri bhÆtÃny eva tvampadÃrtha iti cÃrvÃkÃ÷ / cak«urÃdÅni pratyekam ity apare / militÃnÅty anye / mana ity eke / prÃïa ity anye / k«aïikaæ vij¤Ãnam iti saugatÃ÷ / ÓÆnyam iti mÃdhyamikÃ÷ / dehendriyÃtirikto dehaparimÃïa iti digambarÃ÷ / kartà bhoktà ja¬o vibhur iti vaiÓe«ikatÃrkikaprÃbhÃkarÃ÷ / ja¬o bodhÃtmaka iti bhÃÂÂÃ÷ / bhoktaiva kevalabodhÃtmaka iti sÃÇkhyÃ÷ pÃta¤jalÃÓ ca / avidyayà kart­tvÃdibhÃk paramÃrthato nirdharmaka÷ paramÃnandabodharÆpa evety aupani«adÃ÷ / evaæ sÃmÃnyato 'hampratyayasiddhacidÃtmani vÃdivipratipattibhi÷ sandigdhe 'hampratyayasyÃlambanaviÓe«anirïayÃyÃha bhagavÃn ÃcÃrya÷ -- na bhÆmir na toyaæ na tejo na vÃyur na khaæ nendriyaæ và na te«Ãæ samÆha÷ / anaikÃntikatvÃt su«uptyekasiddhas tad eko 'viÓi«ÂaÓ Óiva÷ kevalo 'ham // 1 // aham ahampratyayÃlambanam / eka÷ advitÅya÷ / aviÓi«Âa÷ sarvadvaitabÃdhe 'py avÃdhita÷ / Óiva÷ paramÃnandabodharÆpas tasyaiva maÇgalarÆpatvÃt / kevalo nirdharmaka÷ / tenÃdvitÅya÷ sarvapramÃïÃbÃdhya÷ paramÃnandabodha evÃhampratyayÃvalambanam ity aupani«adapak«a eva ÓreyÃn ity artha÷ / etadupapÃdanÃyetaravÃdimatÃni nirÃkari«yan prathamaæ dehÃtmavÃdaæ nirÃkaroti na bhÆmir na toyaæ na vÃyur na kham iti / tatrÃham iti sarvatra pratyekaæ na¤Ã sambadhyate / yà bhÆmi÷ sÃhaæ na bhavÃmi yo 'haæ sa bhÆmir na bhavatÅti ca parasparatÃdÃtmyÃbhÃvo d­«Âavya÷ / yady api vÃdinà pratyekaæ bhÆmyÃder Ãtmatvaæ nÃbhyupeyate saæghÃtasyaiva tadabhyupagamÃt tathÃpi tanmate avayavyanaÇgÅkÃrÃt pa¤camatattvÃbhyupagamaprasaÇgena ca saæyogÃdisambandhÃnabhyupagamÃt saæhantur abhÃvÃc ca saæghÃto nopapadyata ity abhipretya pratyekaæ bhÆtanirÃkaraïena bhautikadehÃtmavÃdo nirÃk­ta÷ / yady api ca bhÆtacatu«ÂayatattvavÃdino mate ÃvaraïÃbhÃvatvenÃbhimatasya sthirasyÃsata ÃkÃÓasya dehÃnupÃdÃnatvaæ tathÃpi siddhÃnte tasya bhÃvatvaæ dehopÃdÃnatvÃdyaÇgÅkÃrÃt tatrÃpy Ãtmatvaprasaktyà tannirÃk­tam / atha và na vÃyur ityantam eva dehÃtmavÃdasya nirÃkaraïaæ na kham iti tu ÓÆnyavÃdasya khaÓabdasya ÓÆnyavÃcakatvÃt / nendriyam iti pratyekam indriyÃïÃm ÃtmatvanirÃsa÷ / na te«Ãæ samÆha iti militÃnÃæ bhÆtÃnÃæ dehÃvayavyÃkÃreïa pariïatÃnÃm indriyÃïÃæ ca militÃnÃæ nirÃsa÷ / pÆrvaæ saæghÃtam anabhyupagamya pratyekaæ bhÆtÃni nirÃk­tÃni / adhunà tu saæghÃtam abhyupagamyÃpi nirÃk­tÃnÅti bheda÷ / bhÆtanirÃkaraïena bhautikayo÷ prÃïamanasor nirÃsa÷ / manonirÃkaraïena manov­tte÷ k«aïikavij¤Ãnasya dehÃtiriktasya kart­tvabhokt­tvÃdiviÓi«Âasya ca nirÃsa÷ / siddhÃnte j¤ÃnecchÃsukhÃdÅnÃm anta÷karaïÃÓrayatvÃbhyupagamÃt kÃmasaÇkalpÃdÅn prak­tya mana eveti Órute÷ (BAU I.5.3) / tena deham Ãrabhya kevalabhokt­paryantÃnÃæ tattadvÃdyabhimatÃnÃm anÃtmatvaæ pratij¤Ãtaæ bhavati tatra hetum Ãha -- anaikÃntikatvÃd iti / vyabhicÃritvÃt vinÃÓitvÃd iti yÃvat / Ãtmano deÓakÃlÃparicchinnatvÃt pariccchinnÃnÃæ ghaÂÃdivad anÃtmatvÃt khabhinnasya cÃtmatvÃbhÃvÃt, Ãtmana ekatve 'pi sukhadu÷khÃdyÃÓrayÃïÃm anta÷karaïÃnÃæ bhedÃbhyupagamÃd vyavasthopapatte÷ svenaiva svÃbhÃvagrahaïe virodhÃt, grÃhyakÃle grÃhakÃsattvÃt grÃhakasattve grÃhyÃbhÃvÃt k­tahÃnyak­tÃbhyÃgamaprasaÇgÃc ca na tasya dhvaæsaprÃgabhÃvau / sadrÆpasyÃtmana÷ sarvatrÃnugamÃc ca nÃtyantÃbhÃvasaæbhava÷ / dvaitasya mithyÃtvenÃdhi«ÂhÃnasattÃd ÃtmyÃpannatayaiva siddhatvÃt, ÓuktirajatÃdivad adhyastatvena tattÃdÃtmyabhÃvÃnupapatti÷ / tenÃtmanà bhÃvapratiyogÅ / abhÃvapratiyoginaÓ ca dehendriyÃdaya÷ / tenÃmÅ nÃtmana÷ / kiæ tu svaprakÃÓabodharÆpa Ãtmani advaite 'py anÃdyanirvacanÅyÃvidyÃkalpità anirvacanÅyà eveti siddhÃntarahasyam / nanu bodharÆpa Ãtmeti tavÃbhyupagamÃt su«uptau ca bodhÃbhÃvÃt gìhaæ mƬho 'ham Ãsaæ na ki¤cid avedi«am iti suptotthitasya parÃmarÓÃt katham avyabhicÃrità tasyety ÃÓaÇkyÃha -- su«uptyekasiddha iti / ayam artha÷ / Ãtmana÷ su«uptisÃk«itvÃn na tatra tadabhÃva÷, anyathà mƬho 'ham Ãsam iti parÃmarÓÃnupapatte÷ mÃt­mÃnam iti meeyÃnÃæ vyabhicÃritve 'pi tadbhÃvÃbhÃvasÃk«iïa÷ kÃlatraye 'vyabhicÃrÃt / nanu pramÃÓraya÷ pramÃtà sa eva kartà bhoktà pradÅpavat svaparasÃdhÃraïasarvabhÃsakaÓ ceti na ghaÂÃdivat sÃk«isÃpek«a iti cet, na, vikÃritvena svavikÃrasÃk«itvÃnupapatte÷ d­Óyasya dra«Â­tvÃnupapatte÷ pramÃtuÓ ca pariïÃmitvena d­ÓyatvÃt, ekasya kÆÂasthasyaiva sarvasÃk«itvÃt / nanu eka÷ kÆÂastho nirdharmaka÷ sÃk«Å nÃdriyate 'prÃmÃïikatvÃd iti cet, na, "tam eva bhÃntam anubhÃti sarva tasya bhÃsà sarvam idaæ vibhÃti (SU VI.14, MuU II.2.10, KauU II.5.15), "na d­«Âer dra«ÂÃraæ paÓye÷ (BAU III.4.2)" "ad­«Âo dra«ÂÃ, nÃnyo 'to 'sti dra«Âà (BAU III.7.23)" ityÃdi vadatà vedÃntapramÃïarÃjena tasyaiva sarvasÃk«itvenÃbhi«iktatvÃt / nanu mahad etad indrajÃlaæ pramÃÓrayÃn kÆÂasthÃn vihÃya kÆÂasthapramÃÓrayam eva pramÃïarÃja÷ sarvasÃk«iïaæ karotÅti / bìham, indrajÃlam evaitatsvapnavad avidyÃvilasitatvÃt tathÃpi d«Óyasya ghaÂÃdivaj ja¬atvena kathaæ pramÃÓrayatvam iti cet, na, darpaïÃdivad atisvacchatvena cidbimbagrÃhakatvÃc cittÃd ÃtmyÃdhyÃsÃd và / nanu nÅrÆpasya niravayavasyÃatmana÷ kathaæ pratibimba iti cet, kÃtrÃnupapatti÷, vibhramahetÆnÃæ vicitratvÃt, japÃkusumarÆpasya nÅrÆpasya niravayavasyÃpi sphaÂikÃdau pratibimbadarÓanÃc chabdasyÃpi pratiÓabdÃkhyapratibimbopalambhÃt tayo÷ sampratipannapratibimbavailak«aïyanirÆpaïÃt / tathÃpÅndriyagrÃhyasyaiva pratibimba iti cet, na, vyabhicÃrÃt, anindriyagrÃhyasÃk«ipratyak«asyÃpy ÃkÃÓasyÃpi jalÃdau pratibimbopalambhÃt / anyathà jÃnumÃtre 'py udake atigambhÅra(tÃ)pratÅtir na syÃt / tarhi andhasya jale pratibimbapratÅti÷ kuto na jÃyate sÃlokasya sÃbhrasya pratibimbitatvÃt tadgrahaïÃrthaæ cak«u«o 'pek«aïÃt / etena nÅlaæ nabha ityÃdivibhrame 'pi cak«uranvayavyatirekau vyÃkhyÃtau tatra sÃlokasyÃkÃÓasyÃdhi«ÂhÃnatvÃt / tasmÃc cÃk«u«apratibimbam eva rÆpasÃpek«am ity avadheyam / tathÃpy Ãtmana÷ pratibimbe kiæ pramÃïam iti cet, Ó­ïu -- "rÆpaæ rÆpaæ pratirÆpo babhÆva tad asya rÆpaæ praticak«aïÃya (BAU II.5.19)" "mÃyÃbhÃsena jÅveÓau karoti (NU 9)" "ekadhà bahudhà caiva d«Óyate jalacandravat (BBU 12)" ityÃdiÓruti÷, "sa e«a iha pravi«Âa÷ (BAU I.4.7)" "sa etam eva sÅmÃnaæ vidÃryaitayÃdvÃrà prÃpadyata (AitU I.3.12)" "tats­«Âvà tad evÃnuprÃviÓat (TU II.6.1)" ityÃdi praveÓaÓrutyanyathÃnupapatti÷ "ÃbhÃsa eva ca (BS II.3.50)" "ata eva copamÃssuryakÃdivat (BS III.2.18)" ityÃdipÃramar«asÆtraïi ca tatra mÃnÃni / tasya ca pratibimbasya satyam eveti pratibimbavÃdina÷, mithyÃtvam evety ÃbhÃsavÃdina÷ / svarÆpe tu na vivÃda evety anyad etat / acetanavilak«aïatvaæ tu tasya Órutisiddham anubhavasiddhaæ ca / tasmÃt siddham anta÷karaïasya pratibimbÃdhyÃsadvÃrà pramÃt­tvam / nanu, adhyÃso 'pi nopapadyate / tathÃhi -- Ãtmani và anÃtmÃdhyasyate anÃtmany Ãtmà và / nÃdya÷, tasya ni÷sÃmÃnyaviÓe«avatvena sarvadÃbhÃsamÃnatvena sÃd­ÓyÃdirahitatvena cÃdhi«ÂhÃnatvÃsambhavÃt / nÃpi dvitÅya÷, tasya mithyÃtvÃbhyupagamÃt / mithyÃvastuno 'dhi«ÂhÃnatve ÓÆnyavÃdaprasaÇgÃt / tasya ca satyatve tadaniv­tter anirmok«aprasaÇgÃc ca / na hi satyaæ kvacin nivartate, nivartamÃnaæ và bhramaj¤Ãnena / ÓrutayaÓ ca "bhidyate h­dayagranthiÓ chidyante sarvasaæÓayÃ÷ / k«Åyante cÃsya karmÃïi tasmin d­«Âe parÃvare (MU II.2.8)" "tam eva viditvÃtim­tyum eti nÃnya÷ panthà vidyate ayanÃya (SU III.8)" "tarati Óokam Ãtmavit (ChU VII.1.3)" ityÃdyÃ÷ j¤ÃnÃt sarvasaæsÃraniv­ttiæ darÓayantya÷ tasya mithyÃtvaæ sÆcayanti / "ekam evÃdvitÅyam (ChU VI.2.1)" "ato 'nyad Ãrtam (BAU III.4.2)" "neha nÃnÃsti kiæcana (BAU IV.4.19)" "athÃta ÃdeÓo neti neti (BAU II.3.6)" ityÃdyÃ÷ Órutaya÷ sÃk«Ãd eva mithyÃtvaæ pratipÃdayanti / d­Óyatvena Óuktirajatavan mithyÃtvÃnumÃnac ca / Ãtmanya adhyastatayaiva cÃnÃtmani siddhe tatrÃtmÃdhyÃsa÷ / anÃtmÃdhyÃsena cÃtmano do«asÃd­ÓyÃdisambhavÃt tatra cÃnÃtmÃdhyÃsa ityÃtmÃÓrayÃdido«aprasaÇgÃc ca / etenÃtmÃnÃtmÃdhyÃsasyÃvidyÃkalpitatvÃn na vikalpÃvasara ity apÃstam svaprakÃÓÃtmany avidyÃyà apy anupapatte÷ / tathÃhi sÃpi adhyastÃnadhyastà và / tatrÃdye kathaæ nÃtmÃÓrayÃdido«aprasaÇga÷ / antye tasyà anucchedÃd anirmok«aprasaÇa÷ / sarvasyÃdhyÃsamÆlatve ca bhramapramÃdivyavasthà na syÃt / ekasyaivÃtmana÷ pramÃïaprameyapramitipramÃt­rÆpatà ca viruddhÃ, avirodhÃbhyupagame và saugatam atopapattir iti / atrocyate -- ahaæ manu«yah kartà bhoktetyÃdipratÅtis tÃvat sarvajanasiddhà / sà ca na sm­tir aparok«ÃvabhÃsatvÃd bhedÃgrahapÆrvakatvÃc ca / nÃpi pramà ÓrutiyuktibÃdhitatvÃt / tathà ca Órutaya÷ "yo 'yaæ vij¤Ãnamaya÷ prÃïe«u h­dyantarjyoti÷ puru«a÷ (BAU IV.3.7)" "ayam Ãtmà brahma (BAU II.5.19)" "satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahma (TU II.1)" "vij¤Ãnam Ãnandaæ brahma (BAU III.9.28)" "ya Ãtmà apahatapÃpmà (ChU VI.7.1)" yat sÃk«Ãd aparok«Ãd brahma ya Ãtmà sarvÃntara÷ (BAU III.4.1)" "yo 'ÓanÃyÃpipÃse Óokaæ mohaæ jarÃæ m­tyum atyeti (BAU III.5.1)" "sa yat tatra ki¤cit paÓyati ananvÃgatas tena bhavati asaÇgo hy ayaæ puru«a÷ (BAU IV.3.15)" ityÃdyà akart­bhokt­paramÃnandarÆpatÃm Ãtmano darÓayanti / yuktaÓ ca vikÃrÅ paricchinnatvenÃnÃtmatvÃpatte÷ svenaiva svasya grahaïe kart­karmavirodhÃt d­gd­ÓyayoÓ ca sambandhÃnupapatte÷ bhedenÃbhedena và dharmadharmibhÃvÃnupapatteÓ ca / j¤ÃnÃnityatvapak«e tattadvyaktibhedadhvaæsaprÃgabhÃvasamavÃyaj¤ÃnatvajÃtyÃdyabhyupagame gauravÃt, ekatvÃbhyupagame cÃtilÃghavÃt, ghaÂaj¤Ãnaæ paÂaj¤Ãnam ity upÃdhibhedapuraskÃreïaiva j¤ÃnabhedapratÅte÷ / svatas tu j¤Ãnaæ j¤Ãnam iti ekasvarÆpÃvagamÃt, tadutpattivinÃÓapratÅtyoÓ cÃvaÓyakalpyavi«ayasambandhavi«ayatayÃpy upapatte÷, upÃdhiparÃmarÓam antareïa svata eva ghaÂÃd ghaÂÃntarasya bhedapratÅtes tatpratibandÅgrahÃsambhavÃd ÃkÃÓakÃladiÓÃm api nÃnÃtvÃpatteÓ ca / kart­tvÃder vÃstavatve 'nirmok«aprasaÇgÃt / svaprakÃÓÃnabhyupagame ca jagadÃndhyaprasaÇgÃt, paramapremÃspadatvena ca tasyÃnandarÆpatvÃt, nirdharmakanityasvaprakÃÓasukhÃtmaka evÃtmà ityÃdaya÷ / tasmÃt pariÓe«Ãd bhrÃntir iyam iti sthite tatkÃraïam api yogyaæ ki¤cit kalpanÅyam / kalpyamÃnaæ ca tadÃtmany adhyastatayaiva dharmigrÃhakamÃnena sidhyatÅti na jÃnÃmÅti sÃk«ipratÅtisiddham anirvÃcyam aj¤Ãnam eva tat / na cedam abhÃvarÆpam, j¤Ãnasya nityatvena tadabhÃvÃnupapatter uktatvÃt / dharmipratiyogij¤ÃnÃj¤ÃnÃbhyÃæ ca vyÃghÃtÃpatte÷ / nÃpi bhramasaæÓayatatsaæskÃraparamparÃrupam, aparok«atvÃt, atÅtÃnÃgatabhramasaæÓayatatsaæskÃrÃïÃæ cÃparok«atvena j¤Ãtum aÓakyatvÃt, ÃvaraïÃtmakatvÃt, bhramÃdyutpÃdanatvÃc ca / Ãtmano nirvikÃratvÃt, anta÷karaïÃdeÓ ca tajjanyatvÃt, "devÃtmaÓaktiæ svaguïair nigƬhÃm (SU I.3)" iti guïavattvaÓruteÓ ca "mÃyÃæ tu prak­tiæ vidyÃn mÃyinaæ tu maheÓvaram (SU IV.10)" "indro mÃyÃbhi÷ pururÆpa Åyate (BAU II.5.19)" "an­tena hi pratyƬhÃ÷ (ChU VIII.3.2)" "nÅhÃreïa prÃv­ttÃ÷ (TS IV.6.2.2)" "bhÆyaÓ cÃnte viÓvamÃyÃniv­tti÷ (SU I.10)" ityÃdiÓruteÓ ca mÃyÃvidyÃnirvÃcyam an­taæ tattvaj¤Ãnanivartya¤ cÃj¤Ãnam eva svaparÃdhyÃse kÃraïam / na cÃtmÃÓrayÃdido«aprasaÇga÷, anÃditvena tannirÃsÃt, anÃditvenotpattyabhÃvÃt, svaprakÃÓÃtmana eva tajj¤aptirÆpatvÃt / tenÃj¤ÃnÃdhyÃsa÷, tadviÓi«Âe caitanye 'haÇkÃrÃdhyÃsa÷, tadviÓi«Âe ca kÃmasaÇkalpÃdÅnÃm ahaÇkÃradharmÃïÃm indriyadharmÃïÃæ ca kÃïatvabadhiratvÃdÅnÃm adhyÃ÷ / indriyÃïÃæ tu parok«atvÃn nÃparok«adharmyadhyÃsa iti siddhÃnta÷ / tadviÓi«Âe ca sthÆladehÃdhyÃsa÷, dharmipuraskÃreïaivÃhaæ manu«ya ity ÃkÃra÷, na tu svarÆpato 'haæ deha ity adhyÃsa÷, tathà pratÅtyabhÃvÃt / tadviÓi«Âe ca sthaulyÃdÅnÃæ dehadharmÃïÃm adhyÃsa÷ / tadviÓi«Âe bÃhyÃnÃæ putrabhÃryÃdÅnÃæ sÃkalyavaikalyÃdidharmÃdhyÃsa÷ / evaæ caitanyasyÃpy ahaÇkÃrÃdi«u dehaparyante«v adhyÃsa÷ saæsargata÷ / adhyÃsavyavadhÃnatÃratamyÃc ca prematÃratamyam / tad uktaæ vÃrtikÃm­e (BAUBhV I.4.1031) -- vittÃt putra÷ priya÷ putrÃt piï¬a÷ piï¬Ãt tathendriyam / indriyebhya÷ priya÷ prÃïa÷ prÃïÃd Ãtmà para÷ priya÷ // iti // piï¬a÷ sthÆlaÓarÅram, prÃïo'nta÷karaïam / dehÃpek«ayà cendriyÃïÃæ priyatvaæ Óastrav­«ÂyÃdidhÃrÃpÃte cak«u«o nimÅlanadarÓanÃd anubhavasiddham / tenÃnyonyÃdhyÃsÃc cidacidgranthirÆpo 'dhyÃsa÷ / ekatarasyÃdhyÃsÃÇgÅkÃre 'nyatarasyÃbhÃnaprasaÇgÃt, adhyastasyaiva bhrame bhÃnaniyamÃt (SS I.36) "ime raÇgarajate" iti samÆhÃlambanabhramavad avaÓyam itaretarÃdhyÃsa÷ / sarvabÃdhÃvadhibhÆtacaitanyapariÓe«eïa ca na ÓÆnyavÃdÃpatti÷, satyÃn­tasaæbhedÃvabhÃsatvÃd adhyÃsasya / tasmÃt pÆrvapÆrvÃdhyÃsamÆla evÃyam uttarottaro 'haÇkÃrÃdyadhyÃso bÅjÃÇkuravad anÃdi÷ / avidyÃdhyÃsaÓ ca eka evÃnÃdi÷ / nanv adhyÃsasyÃnÃditve "sm­tirÆpa÷ paratra pÆrvad­«ÂÃvabhÃso 'dhyÃsa (BSBh)" iti vadatà bhëyakÃreïa sm­tirÆpatvena saæskÃrajanyatvam uktaæ viruddhyeta iti cet, na, kÃryÃdhyÃsÃbhiprÃyatvÃt tasya, paratra parÃvabhÃsa ity etÃvan mÃtrasyaiva ubhayÃnugatasya lak«aïatvÃt / yad và "satyÃn­te mithunÅk­tya (BSBh)" iti bhëyakÃravacanÃt satyamithyÃvastusaæbhedÃvabhÃso 'dhyÃsa ity eva siddhÃntalak«aïam / tena kÃraïÃdhyÃse 'pi na lak«aïÃvyÃpti÷ / kÃryÃdhyasasya ca pravÃharÆpeïa bÅjÃÇkuravad anÃditvÃbhidhÃnÃn na ko 'pi do«a÷ / evam adhyÃse siddhe ekasyÃpy Ãtmano jÅveÓvarÃdivyavasthà mÃnameyÃdipratikarmavyavasthà copapadyate / tathà hi -- aj¤Ãnopahita Ãtmà aj¤ÃnatÃdÃtmyÃpanna÷ svacidÃbhÃsÃvivekÃd antaryÃmÅ sÃk«Å jagatkÃraïam iti ca kathyate, buddhyupahitaÓ ca tattÃdÃtmyÃpanna÷ svacidÃbhÃsÃvivekÃj jÅva÷ kartà bhoktà pramÃteti ca kathyata iti vÃrtikakÃrapÃdÃ÷ / pratidehaæ buddhÅnÃæ ca bhinnatvÃt tadgatacidÃbhÃsabhedena tadaviviktaæ caitanyam api bhinnam iva pratÅyate / aj¤Ãnasya tu sarvatrÃbhinnatvÃt tadgatacidÃbhÃsabhedÃbhÃvÃt tadaviviktasÃk«icaitanyasya na kadÃcid api bhedabhÃnam iti / asmiæÓ ca pak«e tattvamÃdipade jahallak«anaiva sÃbhÃsasyopÃdher vÃcyÃrthÃæÓasya hÃnÃd ÃbhÃsasyÃpi ja¬Ãja¬avilak«aïatvenÃnirvacanÅyatvÃt / tad uktaæ saÇk«epaÓÃrÅrake -- sÃbhÃsÃj¤ÃnavÃcÅ yadi bhavati punar brahmaÓabdas tathÃhaæ / Óabdo 'haÇkÃravÃcÅ bhavati tu jahatÅ lak«aïà tatra pak«e // iti // na cÃbhÃsasyaiva baddhatvÃt kevalacaitanyasya ca muktatvÃd bandhamok«ayor vaiyadhikaraïyaæ svanÃÓÃrthaæ prav­ttyanupapattiÓ ceti vÃcyam, kevalacaitanyasyaivÃbhÃsadvÃrà baddhatvÃbhyupagamÃt, taduktaæ vÃrtikakÃrapÃdai÷ -- "ayam eva hi no 'nartho yat saæsÃry ÃtmadarÓanam (BUBhV)" iti / tena ÓuddhacaitanyasyÃbhÃsa eva bandha÷, tanniv­ttiÓ ca mok«a iti na ki¤cidasama¤jasam / atha vÃbhÃsÃviviktaæ caitanyam api tattvamÃdipadavÃcyam / tena vÃcyaikadeÓasyÃtyÃgÃd asmin pak«e jahadajahallak«aïaiveti na ko 'pi do«a÷ / ayam eva pak«a ÃbhÃsavÃda iti gÅyate / aj¤Ãnopahitaæ bimbacaitanyam ÅÓvara÷, anta÷karaïatatsaæskÃrÃvacchinnÃj¤Ãnapratibimbitaæ caitanyaæ jÅva iti vivaraïakÃrÃ÷ / aj¤Ãnapratibimbitaæ caitanyam ÅÓvara÷, buddhipratibimbitaæ caitanyaæ jÅva÷, aj¤Ãnopahitaæ tu bimbacaitanyaæ Óuddham iti saÇk«epaÓÃrÅrakakÃrÃ÷ / anayoÓ ca pak«ayo÷ buddhibhedÃj jÅvanÃnÃtvam / pratibimbasya ca pÃramÃrthikatvÃj jahallak«aïaiva tattvamÃdipade«u / imam eva pratibimbavÃdam Ãcak«ate / aj¤Ãnavi«ayÅbhÆtaæ caitanyam ÅÓvara÷, aj¤ÃnÃÓrayÅbhÆtaæ ca jÅva iti vÃcaspatimiÓrÃ÷ / asmiæÓ ca pak«e aj¤ÃnanÃnÃtvÃj jÅvanÃnÃtvam / pratijÅvaæ ca prapa¤cabheda÷, jÅvasyaiva svÃj¤Ãnopahitatayà jagadupÃdÃnatvÃt / pratyabhij¤Ã ca atisÃd­ÓyÃt / ÅÓvarasya ca saprapa¤cajÅvÃvidyÃdhi«ÂhÃnatvena kÃraïatvopacÃrÃd iti / ayam eva cÃvacchedavÃda÷ / aj¤Ãnopahitaæ bimbacaitanyam ÅÓvara÷, aj¤Ãnapratibimbitaæ caitanyaæ jÅva iti vÃ, aj¤ÃnÃnupahitaæ Óuddhacaitanyam ÅÓvara÷, aj¤Ãnopahitaæ jÅva iti vÃ, mukhyo vedÃntasiddhÃnta ekajÅvavÃdÃkhya÷ / imam eva ca d­«Âis­«ÂivÃdam Ãcak«ate / asmiæÓ ca pak«e jÅva eva svÃj¤ÃnavaÓÃj jagadupÃdÃnaæ nimittaæ ca, d«Óyaæ ca sarvaæ praÅtikam / dehabhedÃc ca jÅvabhedabhrÃnti÷ / ekasyaiva ca svakalpitaguruÓÃstrÃdyupab­æhitaÓravaïamananÃdidÃr¬hyÃd ÃtmasÃk«ÃtkÃre sati mok«a÷ / ÓukÃdÅnÃæ mok«aÓravaïaæ cÃrthavÃda eva / mahÃvÃkye ca tatpadamanantasatyÃdipadavadaj¤ÃnÃnupahitacaitanyasya lak«aïayopasthÃpakam ityÃdyà avÃntarabhedÃ÷ svayam ÆhanÅyÃ÷ / nanu, vastuni vikalpÃsambhavÃt kathaæ parasparaviruddhamataprÃmÃïyam, tasmÃt kim atra heyaæ kim upÃdeyam iti cet, ka evam Ãha vastuni vikalpo na sambhavatÅti / sthÃïur và puru«o và rÃk«aso và ityÃdivikalpasya vastuny api darÓanÃt / atÃttvikÅ sà kalpanà puru«abuddhimÃtraprabhavÃ, iyaæ tu ÓÃstrÅyà jÅveÓvaravibhÃgÃdivyavasthà iti cet, nÆnam atimedhÃvÅ bhavÃn / advitÅyÃtmatattvaæ hi pradhÃnaæ phalavattvÃd aj¤ÃtatvÃc ca prameyaæ ÓÃstrasya / jÅveÓvaravibhÃgÃdikalpanÃs tu puru«abuddhimÃtraprabhavà api ÓÃstreïÃnÆdyante, tattvaj¤ÃnopayogitvÃt / phalavat sannidhÃv aphalaæ tadaÇgam iti nyÃyÃt bhramasiddhasyÃpi ÓrutyÃnuvÃdasambhavÃt / etena dvaitaj¤ÃnenÃdvaitaj¤Ãnasya bÃdho nirasta÷ / ghaÂÃdidvaitaj¤Ãnayos samÃnÃÓrayavi«ayatvaniyamÃt, ja¬e ca pramÃïaprayojanayor abhÃvenÃj¤ÃnÃnanÇgÅkÃrÃt, tadavacchinnacaitanyÃj¤ÃnÃd eva tatrÃpy aj¤ÃnavyavahÃropapatte÷, prÃmÃïyasya cÃj¤Ãtaj¤ÃpakarÆpakatvÃt / anyathà sm­ter api tadÃpatter iti / vedÃnte«u sarvatra evaævidhavirodhe 'yam eva parihÃra÷ / tadÃhur vÃrtikakÃrapÃdÃ÷ (BAUBhV I.4.402) yayà yayà bhavet puæsÃæ vyutpatti÷ pratyagÃtmani / sà saiva prakriyà j¤eeyà sÃdhvÅ sà ca vyavasthà // iti // ÓrutitÃtparyavi«ayÅbhÆtÃrthaviruddhatvaæ ca heyam eveti ÓataÓa udgho«itam asmÃbhi÷ / tasmÃn na ki¤cid etat / nanu bhavaty avidyÃvaÓÃj jÅveÓvarÃdivibhÃgavyavasthà mÃnameyÃdipratikarmavyavasthà katham iti cet, ucyate / d­«yatvÃd vinÃÓitvÃc ca paricchinnÃpy avidyÃnirvacanÅyatvena vicÃrÃsahà Ãvaraïavik«epaÓaktidvayavatÅ sarvagataæ cidÃtmÃnam Ãv­ïoti, aÇgulir iva nayanapura÷sthità sÆryamaï¬alam / tatra cak«u«a evÃvaraïe 'ïguler apy abhÃnaprasaÇgÃt / adhi«ÂhÃnÃvaraïam antareïa ca vik«epÃnupapatteÓ ca / tata÷ sà pÆrvapÆrvasaæskÃrajÅvakarmaprayuktà satÅ nikhilajagadÃkÃreïa pariïamate / sà ca svagatacidÃbhÃsadvÃrà cittÃdÃtmyÃpanneti tatkÃryam api sarvam ÃbhÃsadvÃrà cidanusyÆtam eva / tathà ca caitanyasya dÅpavatsvasambaddhasarvabhÃsakatvÃj jagadupÃdÃnacaitanyaæ pramÃïÃpek«Ãm antareïaiva sarvadà sarvaæ bhÃsayat sarvaj¤aæ bhavati / tena tatra na mÃnameyÃdivyavasthà / kin tu jÅve tasya buddhyavacchinnatvena paricchinnatvÃt tena cidabhivyaktiyogyena yenÃnta÷karaïena yadà yatsambaddhaæ bhavati tad eva tadà tadavacchinno jÅvo 'nubhavatÅti na sÃÇkaryaprasaÇga÷ / evam atra prakriyà -- ÓarÅramadhye sthita÷ sarvaÓarÅravyÃpaka÷ sattvaprÃdhÃnyena sÆk«mapa¤cabhÆtÃrabdha÷ anta÷karaïÃkhyo 'vidyÃvivarto darpaïÃdivad atisvaccho netrÃdidvÃrà nirgatya yogyÃn ghaÂÃdÅn vi«ayÃn vyÃpya tattadÃkÃro bhavati drutatÃmrÃdivat / tasya ca saurÃlokÃdivat jhaÂitye eva sa.kocavikÃsÃv upapadyete / sa ca sÃvayavatvÃt pariïamamÃno dehÃbhyantare ghaÂÃdau ca samyagvyÃpya dehaghaÂayor madhye 'pi cak«urvad avicchinno 'py avati«Âhate / tatra dehÃvacchinnÃnta÷karaïabhÃgo 'haÇkÃrÃkhya÷ kartety ucyate / dehavi«ayamadhyavartÅ daï¬ÃyamÃnas tadbhÃgo v­ttij¤ÃnÃkhya÷ kriyety ucyate / vi«ayavyÃpakas tadbhÃgo vi«ayasya j¤ÃnakarmatvasampÃdakam abhivyaktiyogyatvam ity ucyate / tasya ca tribhÃgasyÃnta÷karaïasyÃtisvacchatvÃt caitanyaæ tatrÃbhivyajyate / tasya cÃbhivyaktasya caitanyasya ekatve 'pi abhivya¤jakÃnta÷karaïabhÃgabhedÃt tridhà vyapadeÓo bhavati / kart­bhÃgÃvacchinnacidaæÓa÷ pramÃtÃ, kriyÃbhÃgÃvacchinnacidaæÓa÷ pramÃïam, vi«ayagatÃbhivyaktiyogyatvabhÃgÃvacchinnacidaæÓa÷ pramitir iti / prameyaæ tu vi«ayagataæ brahmacaitanyam evÃj¤Ãtam / tad eva j¤Ãtaæ sat, phalam / atra ca yasmin pak«e anta÷karaïÃvacchinno jÅva÷, yasmiæÓ ca pak«e sarvagato 'saÇgo 'vidyÃpratibimbo jÅva÷, tatrobhayatrÃpi pramÃt­caitanyoparÃgÃrthà vi«ayagatacaitanyÃvaraïabhaÇgÃrthà cÃnta÷karaïav­tti÷ / yasmiæÓ ca pak«e avidyÃvacchinna÷ sarvagato jÅva÷ Ãv­tta÷ tasmin pak«e jÅvasyaiva jagadupÃdÃnatvena sarvasambaddhatvÃt ÃvaraïabhaÇgÃrthà v­ttir iti viveka÷ / nanu ciduparÃgÃrthà v­ttir iti pak«e svato'nta÷karaïasambaddhÃnÃæ dharmÃdharmÃdÅnÃæ brahmaïaÓ ca v­ttim antareïa sarvadà bhÃnaæ syÃt / na syÃt, caitanyasya tattadÃkÃratvÃbhÃvÃt / tadabhÃvaÓ ca svacche 'pi brahmacaitanye ÃvaraïÃt, anÃv­tte 'pi ÓuktirajatÃdÃv asvacchatvÃt, dharmÃdharmÃdau tu asvacchatvÃd Ãv­tatvÃd và / tena svacche 'py Ãv­tte pramÃïav­tyà tadÃkÃratÃ, anÃv­te svacche tu sukhadu÷khÃdau svata iti nÃnta÷karaïasambandhamÃtreïa bhÃnaprasaÇga÷ / nanu, brahmaïa÷ katham Ãvaraïam, niravadyasvaprakÃÓatvena sarvaj¤atvÃt / satyam, svasambaddhasarvabhÃsakatayà sarvaj¤am api anta÷karaïÃvacchinnajÅvÃj¤Ãnavi«ayatayà Ãv­tam iti vyapadeÓÃt / tasmÃd brahma jagadupÃdÃnam iti pak«e ciduparÃgÃrthà ÃvaraïabhaÇgÃrthà ca v­tti÷, jÅvopÃdÃnatvapak«e tu ÃvaraïabhaÇgÃrthaiveti / nanu, ekenaiva ghaÂÃdij¤ÃnenÃvaraïabhaÇge sadyo mok«aprasaÇga÷, aj¤ÃnasyaikatvÃt / nÃnÃj¤Ãnapak«e 'pi ekasya jÅvasyaikäÃnopÃdhitvÃt / na, uttejakena maïer iva v­tyÃvaraïasyÃbhibhavÃÇgÅkÃrÃt / tathà ca pramÃïajanyÃnta÷karaïav­ttyabhÃvasahak­tam aj¤Ãnaæ sati bhÃty api vastuni nÃsti na bhÃti iti pratÅtijananasamartham Ãvaraïam ity ucyate / v­ttau jÃtÃyÃæ tv avacchedakÃbhÃvÃd vidyamÃnam apy avidyamÃnasamam eveti na svakÃryasamartham aj¤Ãnaæ tenÃbhibhÆtam ity ucyate / nanu, evaæ sati brahmaj¤ÃnenÃpy avidyÃyà aniv­tter anirmok«aprasaÇga÷ / na, tattvamasyÃdivÃkyÃrthaj¤ÃnÃd avidyÃniv­ttyabhyupagamÃt, svavi«ayapramÃtvenaivÃvidyÃnivartakatvÃn mahÃvÃkyÃrthaj,jÃnasyaivÃbÃdhitavi«ayatayà pramÃtvÃt / pratyak«ÃdÅnÃæ tu bÃdhitavi«ayatayà bhramatve 'pi vyavahÃrasÃmarthyena prÃmÃïyÃbhimÃnÃt, j¤ÃnÃdaj¤Ãnaniv­tter anyatrÃdarÓanaæ cÃki¤citkaram, svÃnubhavasiddhatvÃt, anyathÃnupapatteÓ ca sarvato balavattvÃt / taduktam (Khaï¬anakhaï¬akhÃdyam 1) anyathÃnupapatiÓ ced asti vastuprasÃdhikà / pina«Âhyas­«tivaimatyaæ saiva sarvabalÃdhikà // iti // atha và mÆlÃj¤ÃnasyaivÃvasthÃj¤ÃnÃni ghaÂÃdivi«ayÃvaraïÃni / aj¤Ãnasya prÃgabhÃvasthÃnÅyatvena yÃvanti j¤ÃnÃni tÃvanty aj¤ÃnÃnÅty abhyupagamÃt ekena ca j¤ÃnenaikÃj¤Ãnasyaiva nÃÓÃt, ghaÂÃdij¤ÃnenÃvaraïanÃÓe 'pi na kÃcid anupapatti÷ / nanu, anumÃnÃdihir Ãvaraïaæ nivartate na và / Ãdye sÃk«ÃtkÃribhramasyÃpi ÓaÇkhapÅtatvÃde÷ ÓvetatvÃdyanumÃnÃdinà niv­ttiprasaÇga÷, adhi«ÂhÃnÃj¤ÃnopÃdÃnakatvena bhramasya tanniv­ttau niv­tte÷ / yauktikaj¤Ãnena ca brahmaïyavidyÃniv­tte÷ sÃk«ÃtkÃrÃrthaæ ÓravaïamananÃdyapek«aïaæ na syÃt / dvitÅye ca vahnyÃdivyavahÃro na syÃt, pratibandhakasya vidyamÃnatvÃt / ucyate -- dvividham Ãvaraïam, ekam asattvÃpÃdakam anta÷karaïÃvacchinnasÃk«ini«Âham, anyad abhÃnÃpÃdakaæ vi«ayÃvacchinnabrahmacaitanyani«Âhaæ, ghaÂam ahaæ na jÃnÃmÅty ubhayÃvacchedÃnubhavÃt / tatrÃdyaæ parok«Ãparok«asÃdhÃraïapramÃmÃtreïa nivartate / anumite 'pi vahnyÃdau nÃstÅti pratyayÃnudayÃt / dvitÅyaæ tu sÃk«ÃtkÃreïaiva nivartate / yanni«Âhaæ yadÃkÃraæ j¤Ãnaæ tanni«Âhaæ tadÃkÃram aj¤Ãnaæ nÃÓayatÅti niyamÃt, parok«Ãparok«ani«ÂhatvÃt / tad uktam (Pa¤ca 7.45) parok«aj¤Ãnato naÓyed asattvÃv­ttihetutà / aparok«adhiyà naÓyed abhÃnÃv­ttihetutà // tenÃnumÃnÃder asattvÃvaraïanÃÓÃt tatra tadvyavahÃra÷ / abhÃnÃvaraïaniv­ttyà ca sopÃdhikasÃk«ÃtkÃribhramaniv­ttir iti / tasmÃn nirdharmakasyÃpy Ãtmano 'vidyÃnta÷karaïatÃdÃtmyÃdhyÃsÃt taddharmakart­tvabhokt­tvÃdyadhyÃsa upapadyate / nanu tvanmate 'nirvacanÅyakhyÃtyabhyupagamÃt, ye kart­tvÃdayo 'nta÷karaïadharmà Ãtmany adhyasyante te 'nirvacanÅyÃs tatrotpadyanta iti vaktavyam / tathà ca vyÃvahÃrikaprÃtÅtikabhedena kart­tvabhokt­tvÃdÅnÃæ dvedhÃvabhÃsa÷ syÃt / na syÃt, tÃdÃtmyÃbhimÃnenÃvivekÃt / sakaladharmaviÓi«ÂasyaivÃnta÷karaïasyÃtmany adhyastatvena dvayÃbhÃvÃd và / tasmÃd ekasyaivÃtmana upÃdhibhedena pramÃtrÃdivyavasthopapatter na saugatamatÃpattir na và virodha÷ / anyÃpi vyavasthÃ÷ spa«Âataram upari«ÂÃd upapÃdayi«yante / tasmÃj j¤ÃnasvarÆpasyÃtmana÷ su«uptÃv avyabhicÃrÃd dehendriyÃdÅnÃæ ca vyabhicÃrÃd d­ÓyatvÃc ca tatra tatrÃtmabuddhis te«Ãæ te«Ãæ vÃdinÃæ bhrÃntir ity aupani«adamatam eva pramÃïam iti siddham // 1 // syÃd etat / Ãtmano nirdharmakatve pramÃtrÃdivyavahÃrasyÃdhyÃsamÆlatve ca "brÃhmaïo yajeta" ityevamÃdÅnÃæ ÓÃstrÃïÃm aprÃmÃïyaprasaÇga÷, akartur abhoktuÓ cÃtmana÷ prav­ttyupapatte÷, vedÃpramÃïye ca kuto brahmasiddhir api, tasya tanmÃtragamyatvÃt, ÓÃstrayonitvÃd iti nyÃyÃt / tathà ca vedaprÃmÃïyÃrthaæ pramÃtrÃdivyavahÃrasya satyatvam abhyupeyam ity ÃÓaÇkya, kiæ tattvaj¤ÃnÃt pÆrvam aprÃmÃïyam Ãpadyate Ærdhvaæ và / tatrÃdye yÃvad avidyÃniv­ttivyavasthÃyà upapÃditatvÃt sarve«Ãæ pramÃïÃnÃm avidyÃvad vi«ayatvena taddaÓÃyÃæ bÃdhÃbhÃvÃn ni«pratyÆhaæ prÃmÃïyam / dvitÅye tv i«ÂÃpattir evety Ãha -- na varïà na varïÃÓramÃcÃradharmà na me dhÃraïÃdhyÃnayogÃdayo 'pi / anÃtmÃÓrayÃhaæmamÃdhyÃsahÃnÃt tadeko 'vaÓi«Âa÷ Óiva÷ kevalo 'ham // 2 // ÓlokÃrtha÷ / varïà brÃhmaïak«atriyavaiÓyaÓÆdrÃ÷ / ÃÓramÃÓ ca brahmacÃrig­hasthavÃnaprasthabhik«ava÷ / ÃcÃrÃ÷ ÓaucasnÃnÃdaya÷ / dharmÃ÷ brahmacaryagurusevÃdaya÷ / atra dvandvadvayagarbha«a«Âhitatpuru«eïa varïÃnÃm ÃcÃrÃ÷ dharmÃÓ ca ÃÓramÃïÃm apy ÃcÃrÃ÷ dharmÃÓ ca labhyante / dhÃraïà brahmaïi bÃhyavi«ayatyÃgena manasas sthairyam / dhyÃnaæ paramÃtmacintanam / yogaÓ cittav­ttinirodha÷ / ÃdiÓabdena ÓravaïamananÃdayo g­hyante / sarve«Ãæ j¤ÃnottarakÃlam asattve hetum Ãha -- anÃtmÃÓrayÃhaæmamÃdhyÃsahÃnÃd iti / anÃtmà ÃtmavirodhinÅ avidyÃ, tadÃÓrayas tadupÃdÃno yo 'haæmamakÃrÃdyadhyÃsas tasya samÆlasyÃpi tattvaj¤Ãnena hÃnÃt tatprayuktavarïÃÓramÃdivyavahÃro nÃstÅty artha÷ // 2 // varïÃÓramÃdivyavahÃrasya mithyÃj¤ÃnamÃatramÆlatvena mithyÃtvaæ dra¬hayituæ tadvyatireke su«uptau, vyatirekam Ãha -- na mÃtà pità và na devà na lokà na devà na yaj¤Ã na tÅrthaæ bruvanti / su«uptau nirastÃtiÓÆnyÃtmakatvÃt tadeko 'vasi«Âa÷ Óiva÷ kevalo 'ham // 3 // ÓlokÃrtha÷ / mÃtà janakastrÅ / pità janaka÷ pumÃn / devà indrÃdaya÷ ÃrÃdhyÃ÷ / lokÃs tadÃrÃdhanaphalÃni svargÃdÅni / devÃ÷ alaukikahitÃhitasÃdhanapratipÃdakÃni brahmapratipÃdakÃni ca pramÃïavÃkyÃni / yaj¤Ã÷ svargÃdisÃdhanÅbhÆtà jyoti«ÂomÃdaya÷ / tÅrthaæ yaj¤asÃdhanÅbhÆta÷ kuruk«etrÃdideÓa÷ / evaæ pÃpakarmasÃdhanÃny apy upalak«aïÅyÃni / sarve«Ãæ dehÃbhimÃnamÆkalatvÃt tadabhÃve svata÷sambandhÃbhÃvÃd avidyamÃnatety artha÷ / tathà ca su«uptiæ prak­tya Óruti÷ "atra pitÃpità bhavati matÃmatà devÃdevà vedÃvedÃ÷ steno'steno bhavati bhrÆïahÃbhrÆïahà cÃï¬Ãlo 'cÃï¬Ãla÷ paulkaso 'paulkasa÷ Óramaïo 'Óramaïas tÃpaso 'tÃpaso 'nanvÃgataæ puïyenÃnanvÃgataæ pÃpena tÅrïo hi tadà sarvä chokÃn h­dayasya bhavati" (BAU 4.3.22) ityÃdyà abhimÃnÃbhÃve sarvÃn arthaniv­ttim anuvadanti / nanu, sarvavyavahÃrÃbhÃve ÓÆnyataiva syÃt / na, ity Ãha -- nirastÃtiÓÆnyÃtmakatvÃd iti / nirastam atiÓÆnyÃtmakatvaæ yasmÃt tat tathà / bhÃvapradhÃno nirdeÓa÷ / tasya su«uptisÃdhakatvÃt punarutthÃnÃnupapatteÓ ca / "avinÃÓÅ và are 'yam ÃtmÃnucchittidharmÃ" (BAU 4.5.14), "mÃtrà saæsargas tv asya bhavati", "yad vaitan na paÓyati paÓyan vaitan na paÓyati" (BAU 4.3.23), "na hi dra«Âur d­«Âer viparilopo vidyate, avinÃÓitvÃt, na tu taddvitÅyam asti tato 'nyad vibhaktaæ yat paÓyet" (BAU) ityÃdiÓrutibhyaÓ cÃtmacaitanyasya na su«uptau ÓÆnyate 'ty artha÷ / nirÃk­tam apy etat punar api sthÆïÃnikhanananyÃyena nirÃkriyate / yad và nirastam aÓanÃyÃdyatÅtam advitÅyam atiÓÆnyaæ yad brahma tadÃtmakatvÃt / tathà ca Óruti÷ "yadà puru«a÷ svapiti nÃma satà somya tadà sampanno bhavati, tad yathà priyayà striyà sampari«vakto na bÃhyaæ ki¤cana veda nÃntaram evem evÃyaæ puru«a÷ prÃj¤enÃtmanà sampari«vakto na bÃhyaæ ki¤cana veda nÃntaram" (ChU VI.9.1) iti / tena jagatkÃraïÅbhÆtasarvaj¤asarvaÓaktiparipÆrïÃnandabodharÆpeïa brahmaïà sahaikatvÃd asaæsÃryeva jÅva iti siddham // 3 // dvitÅyo vibhÃga÷ / tatpadÃrthanirïaya÷ / evaæ tÃvat tribhi÷ Ólokai÷ vÃdivipratipattinirÃkaraïapÆrvakaæ tvampadÃrtho nirdhÃrita÷ / samprati tatpadÃrthas tathaiva nirdhÃraïÅya÷ / tatra nirÃkaraïÅyà vÃdivipratipattaya÷ pradarÓyante / nanu, na brahma saha jÅvasyaikyam upapadyate / tathà hi sacchabdavÃcyaæ jagatkÃraïaæ brahma "sad eva somya idam agra ÃsÅt" (ChU VI.2.1) ityÃdivÃkyena pratipÃditam / jagatkÃraïaæ ca pradhÃnam acetanam iti sÃÇkhyÃ÷ / paÓupatir eva jagatkÃraïam, sa ca cetano 'pi jÅvÃd bhinna÷ sa upÃsya eveti pÃÓupatÃ÷ / bhagavÃn vÃsudeva ÅÓvaro jagatkÃraïam, tasmÃd utpadyate saÇkar«aïÃkhyo jÅva÷, tasmÃn mana÷ pradyumna÷, tato 'haÇkÃro 'niruddha÷, tena kÃryatvÃj jÅvasya tena saha na brahmaïo vÃsudevasyÃtyantÃbheda iti pa¤carÃtrikÃ÷ / pariïÃmÅ nitya÷ sarvaj¤o bhinnÃbhinna iti jainÃs tridaï¬inaÓ ca / nÃsti sarvaj¤atvÃdyupetaæ brahma, ÃmnÃyasya kriyÃparatvena tatra tÃtparyÃbhÃvÃt, kin tu vÃgdhenvÃdivat sarvaj¤atvÃdiguïaviÓi«Âatayà jagatkÃraïaæ paramÃïvÃdi và jÅvo và upÃsya iti mÅmÃæsakÃ÷ / asti nityaj¤ÃnÃdimÃn ÅÓvara÷ sarvaj¤a÷ p­thivyÃdikÃryaliÇgÃnumita÷, sa ca jÅvÃd bhinna eveti tÃrkikÃ÷ / k«aïika÷ sarvaj¤a iti saugatÃ÷ / kleÓakarmavipÃkÃÓayair aparÃm­«Âo nityaj¤ÃnarÆpa÷ pradhÃnÃæÓasattvaguïapratiphalitatayà sarvaj¤a÷ saæsÃripuru«avilak«aïa eveti pÃta¤jalÃ÷ / advitÅyaparamÃnanda eva brahma, tac ca jÅvasya vÃstavaæ svarÆpaæ mÃyayà ca sarvaj¤atvÃdiviÓi«Âaæ jagadupÃdÃnaæ nimittaæ ceti aupani«adÃ÷ / evaæ vÃdivipratipattibhi÷ sandigdho tatpadÃrthe aupani«adapak«asya pariÓe«eïa tannirïayÃyÃha bhagavÃn -- na sÃÇkhyaæ na Óaivaæ na tat päcarÃtraæ na nainaæ na mÅmÃæsakÃder mataæ và / viÓi«ÂÃnubhÆtyà viÓuddhÃtmakatvÃt tad eko 'vaÓi«Âa÷ Óiva÷ kevalo 'ham // 4 // ÃdiÓabdenÃnuktÃnÃæ saÇgraha÷ / na tÃvad acetanaæ jagadupÃdÃnam, "tad aik«ata bahu syÃæ prajÃyeya" (ChU VI.2.3.) iti Åk«aïapÆrvakas­«ÂiÓravaïÃt, "anena jÅvenÃtmanÃnupraviÓya nÃmarÆpe vyÃkaravÃïi" (ChU VI.3.2.) iti jÅvÃtmatvavyapadeÓÃt, "yasmin vij¤Ãte sarvam idaæ vij¤Ãtaæ bhavati" (MU I.1.3.) iti caikavij¤Ãnena sarvavij¤Ãnapratij¤ÃnÃt, pradhÃnaj¤Ãnena ca tadaprak­tikÃnÃæ puru«ÃïÃæ j¤Ãtum aÓakyatvÃt, "aitadÃtmyam idaæ sarvaæ tat satyaæ sa Ãtmà tat tvam asi" (ChU VI.8.7) iti ca tadabhedasya navak­tvopadeÓÃt, "tasmÃd và etasmÃd Ãtmana ÃkÃÓa÷ sambhÆta÷" (TU II.1.) iti ÓrutyantarÃd acetanasya jagatkÃraïatve vicitraracanÃnupapatte÷, pradhÃnamahadÃder aprÃmÃïikatvÃc ca na sÃÇkhyamataæ sÃdhu / evaæ pÃÓupataæ päcarÃtrikaæ jainaæ ca mataæ ÓrutiyuktibÃdhitatvÃd ayuktam / na ca vidhiÓe«atvÃc chrutir na brahma pratipÃdayatÅti mÅmÃæsakamataæ yuktam asiddhatvÃd vidhiÓe«atvasya / na cÃrthavÃdÃdhikaraïanyÃyÃd vidhiÓe«atvam, vai«amyÃt / svata÷prayojanavadarthÃpratipÃdakÃnÃæ "vÃyur vai k«epi«Âhà devatÃ" (TS II.1.1.1.) ityevamÃdÅnÃæ svÃdhyÃyavidhigrahaïÃnyathÃnupapattyà prayojanavadarthaparatve kalpanÅye ÓabdabhÃvanetikartavyatÃæÓasÃkÃæk«asya vidhe÷ sampradÃnabhÆtadevatÃdistutidvÃreïa tadaæÓapÆrakatvÃn na«ÂÃÓvadagdharathanyÃyena tadubhayaikavÃkyatà ity arthavÃdÃdhikaraïe nirïÅtam / vedÃntavÃkyajanyaj¤ÃnÃc ca sÃk«Ãd eva paramÃnandaprÃptir ni÷Óe«adu÷khaniv­ttiÓ ca puru«Ãrtho labhyata iti nirÃkÃæk«atvÃn nÃnyaÓe«atvasambhÃvanÃ, pratyuta vidhaya evÃnta÷karaïaÓuddhidvÃrà tacche«atÃæ svata eva prÃmÃïyÃd asty eva brahmeti na mÅmÃæsakamatasiddhi÷ / tÃrkikÃdÅnÃæ ca mataæ "tat tvam asi" (ChU VI.8.7.), "ahaæ brahmÃsmi" (BAU I.4.10.), "ayam Ãtmà brahma" (BAU II.5.19.), "satyaæ j¤Ãnaæ anantaæ brahma" (TU II.1.) ityÃdiÓrutibÃdhitam, "ekam evÃdvitÅyaæ brahma" (ChU VI.2.1.), "neha nÃnÃsti ki¤cana" (BAU IV.4.19.) ityÃdiÓrutibÃdhitaæ ca / bhinnÃbhinnatvaæ k«aïikatvaæ ca "ÃkÃÓavat sarvagataÓ ca nitya÷" ityÃdiÓrutibÃdhitam / atra ca sarva«Ãæ matasyÃsattve pratij¤Ãte viÓuddhÃtmakatvÃd iti hetu÷ / nirvikalpakÃdvitÅyacaitanyarÆpatvÃd ity artha÷ / atra hetu÷ viÓi«ÂÃnubhÆtyeti / viÓi«Âà savikalpakÃnubhÆtibhyo vyÃv­ttà yà tattvamasyÃdivÃkyajanyÃkhaï¬ÃnubhÆtis tayety artha÷ / tena sarvavyÃpakam advitÅyaæ paramÃnandabodharÆpaæ ca brahmeti siddham // 4 // nanu, "sa ya e«o 'ïimÃ" (ChU VI.8.15.), "aïor aïÅyÃn" (TA X.12.1, KU I.2.20, SvU III.20.) iti brahmaïo 'ïutvaÓrute÷, "aÇgu«ÂhamÃtra÷ puru«a÷" (KU II.4.12.), "ÃrÃgramÃtro hy avaro 'pi d­«Âa÷" (SvU V.8.) ityÃdiÓrutipratipÃditÃïujÅvÃbhinnatvÃc ca na brahmaïa÷ sarvavyÃpakatvam ity ÃÓaÇkya "brahmaivedam am­taæ purastÃt brahma paÓcÃt brahma dak«iïataÓ cottareïa / adhaÓ cordhvaæ ca pras­taæ brahmaivedaæ viÓvam idaæ vari«Âham" (MU II.2.11.), "tad etad brahmÃpÆrvam anaparam anantaram abÃhyam" (BAU II.5.11.) ityÃdyÃ÷ Órutayo nirviÓe«am eva brahma pratipÃdayantÅti pÆrovoktam eva dra¬hayann Ãha -- na cordhvaæ na cÃdho na cÃntar na bÃhyaæ na madhyaæ na tiryaÇ na pÆrvÃparà dik / viyadvyÃpakatvÃd akhaï¬aikarÆpas tad eko 'vaÓi«Âa÷ Óiva÷ kevalo 'ham // 5 // ÓlokÃrtha÷ / viyadvyÃpakatvÃt viyadvad vyÃpakatvÃt "ÃkÃÓavat sarvagataÓ ca nitya" iti Órute÷, viyato vyÃpakatvÃd iti và "jyÃyÃn ÃkÃÓÃt" (SatBr X.6.3.2), "mahato mayÅyÃn" (KU II.20) ityÃdiÓrute÷ / jÅvasyÃpi sakaladehavyÃpicaitanyopalabdhyà mahattve 'pi, upÃdhidharmÃdhyÃsenÃrÃgramÃtratvÃbhidhÃnÃt, "buddher guïenÃtmaguïena caiva hy ÃrÃgramÃtro hy avaro 'pi d­«Âa÷" (SvU V.8.) iti Óruter brahmaïaÓ ca sÆk«matvÃbhiprÃyeïÃïutvavyapadeÓÃt / Óe«am atirohitÃrtham // 5 // nanu, brahmaïo jagadupÃdÃnatvÃd upÃdÃnopÃdeyayoÓ cÃbhedÃd vicitrajagadabhinnatvena brahmaïa÷ du÷kharÆpatvÃt na tadabhinnatvena jÅvasya paramapuru«ÃrthaprÃptir ity ÃÓaÇkya brahmaïa÷ svaprakÃÓaparamÃnandarÆpatvÃn nikhilajagadbhramÃdhi«ÂhÃnatvena kÃraïatvavyapadeÓÃd adhyastena ca samaæ sambandhÃbhÃvÃn na tatrÃnarthaleÓo 'py astÅty Ãha -- na Óuklaæ na k­«ïaæ na raktaæ na pÅtaæ na kubjaæ na pÅnaæ na hrasvaæ na dÅrgham / arÆpaæ tathà jyotir ÃkÃrakatvÃt tadeko 'vaÓi«Âa÷ Óiva÷ kevalo 'ham // 6 // kubujam aïu / pÅnaæ mahat / tenÃïu mahat hrasvaæ dÅrghaæ ceti caturvidhaparimÃïani«edhÃt dravyatvaprati«edha÷ / rÆpyata iti rÆpaæ prameyam / na prameyaæ arÆpam / tena sarve«Ãm eva dravyaguïakarmÃdipadÃrthÃnÃæ tattadvÃdyabhyupagatÃnÃæ ni«edha÷ / tathà ca Óruti÷ "asthÆlam anaïv ahrasvam adÅrgham alohitam" (BAU III.8.8.) ityÃdyÃ÷ "aÓabdam asparÓam arÆpam avyayaæ tathÃrasaæ nityam agandhavac ca yat" (KathU I.3.15.) ityÃdyÃÓ ca sarvÃnarthaÓÆnyaæ paramÃtmasvarÆpaæ pratipÃdayanti / ÓrautasyÃpy arthasya nyÃyena nirïayÃya hetum Ãha -- jyotir ÃkÃrakatvÃd iti / svaprakÃÓaj¤ÃnarÆpatvenÃprameyatvÃt, prameyatve ghaÂÃdivajja¬atvÃpatte÷, "etad aprameyaæ dhruvam" (BAU IV.4.20.) ityÃdiÓruteÓ cety artha÷ // 6 // t­tÅyo vibhÃga÷ tattvamasivÃkyÃrthanirïaya÷ / nanu, kasya brahmabhÃva upadiÓyate, brahmaïo 'brahmaïo và / nÃntya÷, tasya ja¬atvÃd asattvÃc ca, na prathama÷ upadeÓÃnarthakyÃt, brahmabhÃvasya svata÷siddhatvÃt / jÅvasya svato brahmabhÃve 'py avidyÃvyavadhÃnaæ j¤Ãnena nivartyata iti cet, na, avidyÃniv­tter Ãtmabhinnatve dvaitÃpatter brahmaïo 'siddhiprasaÇgÃt / tad uktaæ vÃrtike (BAUBhV II.4.14.) "avyÃv­ttÃnanugataæ vastu brahmeti bhaïyate / brahmÃrtho durlabho 'tra syÃd dvitÅye sati vastuni" // iti // abhinnatve copadeÓÃnarthakyam ity uktam / atra kiæ paramÃrthata÷ phalÃbhÃvam abhiprai«i kiæ và pratÅtito 'pi / tatrÃdyam i«ÂÃpattyà pariharati -- na ÓÃstà na ÓÃstraæ na Ói«yo na Óik«Ã na ca tvaæ na cÃhaæ na cÃyaæ prapa¤ca÷ / svarÆpÃvabodho vikalpÃsahi«ïus tad eko 'vaÓi«Âa÷ Óiva÷ kevalo 'ham // 7 // ÓÃstà upadeÓakartà guru÷ / ÓÃstram upadeÓakaraïam / Ói«ya upadeÓakarma / Óik«Ã upadeÓakriyà / tvaæ Órotà / ahaæ vaktà / ayaæ sarvapramÃïasannidhÃpita÷ prapa¤co, dehendriyÃdir anartha÷, paramÃrthato nÃstÅty artha÷ / dvitÅyaæ nirÃkaroti -- svarÆpeti / ayam artha÷ -- yady apy avidyÃniv­ttir ÃtmÃnÃtmà veti vikalpane kim api phalaæ nirÆpayituæ na Óakyate tathÃpi svarÆpÃvabodho vij¤Ãnaphalam anubhÆyate / na caitat katham iti vikalpanÅyaæ sarvadvaitopamardena vikalpÃsahi«ïutvÃt / na hi d­«Âe 'nupapannaæ nÃma / tathà ca Óruti÷ (GauK II.32.) "na nirodho na cotpattir na baddho na ca sÃdhaka÷ / na mumuk«ur na vai mukta ity e«Ã paramÃrthatÃ" // "brahma và idam agra ÃsÅt, tad ÃtmÃnam evÃvedÃhaæ brahmÃsmÅti, tasmÃt tatsarvam abhavat" (BAU I.4.7.) ityÃdyà pÆrvam api brahmasvarÆpasyaiva sato jÅvasya j¤ÃnÃd brahmabhÃvaæ darÓayati sarvaæ ca dvaitaæ vÃrayati // 7 // nanv Ãtmana÷ svaprakÃÓarÆpatve sarvadà samÃne jÃgratsvapnasu«uptyÃdivyavasthà katham / na ca bhrÃntyaiva vyastheti vÃcyam, tathà sati sarvasyaiva svapnatvÃpatter iti cet, na, lak«aïatas trayÃïÃm api svapnatve 'pi pratibhÃsate 'vidyÃtmakaviÓe«asambhavÃd asadvilak«aïatvena tu saviÓe«atvÃd vyavasthopapatte÷ / paramÃrthatas tu kÃpi vyavasthety Ãha -- na jÃgran na me svapnako và su«uptir na viÓvo na và taijasa÷ prÃj¤ako và / avidyÃtmakatvÃt trayÃïÃæ turÅyas tad eko 'vaÓi«Âa÷ Óiva÷ kevalo 'ham // 8 // atra layakrameïa paurvÃparyayanirdeÓa÷ / tathà hi -- asmanmate padÃrtho dvividha÷, d­k d­ÓyaÓ ca, anyavÃdiparikalpitÃnÃæ padÃrthÃnÃm atraivÃntarbhÃvÃt / tatra d­kpadÃrtha Ãtmà pÃramÃrthika eka÷ sarvadaikarupo 'py aupÃdhikabhedena trividha÷, ÅÓvaro jÅva÷ sÃk«Å ceti / tatra kÃraïÅbhÆtÃj¤ÃnopÃdhir ÅÓvara÷, anta÷karaïatatsaæskÃrÃvacchinnÃj¤Ãnopahito jÅva÷ / prapa¤citaæ caitad adhastÃt / avidyÃpratibimbeÓvarapak«e bimbacaitanyaæ, bimbeÓvarapak«e ca bimbapratibimbamukhÃnugatamukhasvarÆpavaj jÅveÓvarÃnugataæ sarvÃnusandhÃt­ caitanyaæ, sÃk«Åty ucyate / vÃrtikakÃramate tv ÅÓvara eva sÃk«Åti dvaividhyam eva jÅveÓvarabhedena d«Óa÷ / tatreÓvaro 'pi trividha÷ / svopÃdhibhÆtÃvidyÃguïatrayabhedena vi«ïukÃraïÅbhÆtarajaupahito brahma sra«Âà / hiraïyagarbhas tu mahÃbhÆtakÃraïatvÃbhÃvÃn na brahmà tathÃpi sthÆlabhÆtasra«Â­tvÃt kvacid brahmety ucyate / kÃraïÅbhÆtatamaupahito rudra÷ saæhartà / evaæ caikasyaiva caturbhujacaturmukhapa¤camukhÃdyÃ÷ pumÃkÃrÃ÷ ÓrÅbhÃratÅbhvÃnyÃdyÃÓ ca stryÃkÃrÃ÷ / anye ca matsyakÆrmÃdayo 'nantÃvatÃrÃ÷ lÅlayaivÃvirbhavanti bhaktÃnugrahÃrtham avadheyam, "cinmayasyÃdvitÅyasya ni«kalasyÃÓarÅriïa÷ / upÃsakÃnÃæ kÃryÃrthaæ brahmaïo rÆpakalpanà //" iti Órute÷ // jÅvo' pi trividha÷, svopÃdhyavÃntarabhedena viÓvataijasaprÃj¤abhedÃt / tatrÃvidyÃnta÷karaïasthÆlaÓarÅrÃvacchinno jÃgradavasthÃbhimÃnÅ viÓva÷ / sa eva sthÆlaÓarÅrÃbhimÃnarahita upÃdhidvayopahita÷ svapnÃbhimÃnÅ taijasa÷ / ÓarÅrÃnta÷karaïopÃdhidvayarahito 'nta÷karaïasaæskÃrÃvacchinnÃvidyÃmÃtropahita÷ su«uptyabhimÃnÅ prÃj¤a÷ / ete«Ãæ ca svatantropÃdhibhedÃbhÃvena svatantrabhedÃbhÃve 'py avÃntaropÃdhibhedÃd ekatve 'py avÃntarabhedo vyahahriyate / sÃk«Å tu sarvÃnusandhÃtà sarvÃnugatas turÅyÃkhya ekavidha eva / tatropÃdhibhedenÃpi na kvacid bhedas tadupÃdher ekarÆpatvÃt / avidyÃtadvyÃpyatatkÃryÃtmaka÷ prapa¤co d­«yapadÃrtha÷ / tasya cÃpÃramÃrthikatve 'pi vyÃvahÃrikasattvÃbhyupagamÃt na svÃpnikapadÃrthavan nirÆpaïaæ vyartham, upÃsanÃdÃv upayogÃd iti / so 'pi trividha÷ avyÃk­tÃmÆrtamÆrtabhedÃt / tatra sÃbhÃsÃvidyà mÆrtÃmÆrtaprapa¤cabÅjaÓaktirÆpà tadajanyatve 'pi tanniv­ttau nirvartamÃnatvena tadvyÃpyaiÓ caitanyatatsambandhajÅveÓvaravibhÃgacidÃbhÃsai÷ sahÃnÃditvÃd avyÃk­tam ity ucyate / sà ca svayaæ ja¬Ãpy aja¬ena cidÃbhÃsenojjvalitapÆrvapÆrvasaæskÃrajÅvakarmaprayuktà satÅ ÓabdasparÓarÆparasagandhÃtmakÃny ÃkÃÓavÃyutejojalap­thivyÃkhyÃni pa¤camahÃbhÆtÃni janayati / tatra pÆrvapÆrvabhÆtabhÃvÃpannÃyà avidyÃyà uttarottaraæ prati kÃraïatvÃt pÆrvapÆrvabhÆtaguïÃnÃm uttarottarabhute«v anupreveÓa÷ / evam avidyÃta evÃndhakÃro 'pi bhÃvarÆpa evÃvaïÃtmà cÃk«u«aj¤ÃnavirodhÅ ÃlokanÃÓyaÓ ca jhaÂiti mahÃvidyudÃdivad Ãvirbhavati tirobhavati ceti siddhÃnta÷ / saæsÃrahetudehopÃdanatvÃbhÃvÃc ca Óruti«u s­«ÂiprakriyÃyÃm ÃmnÃyata ity avirodha÷ / dikkÃlau tv aprÃmÃïikatvÃn noktau, ÃkÃÓasyaiva digvyavahÃrajanakatvavyavasthÃsambhavÃt "diÓa÷ Órotram" (BAU III.2.13.) iti ÓruteÓ ca / kÃlas tv avidyaiva tasyà eva sarvÃdhÃratvÃd iti / ayaæ cÃvyÃk­tapadÃrtha ÅÓvaropÃdhi÷ / tÃni ca sÆk«mÃïy apy apa¤cÅk­tÃni pa¤camahÃbhÆtÃny amÆrtÃkhyÃni kÃraïaikyÃt sattvarajastamoguïÃtmakÃni sattvÃæÓaprÃdhÃnyena j¤ÃnakriyÃÓaktipradhÃnÃæÓa÷ prÃïa÷ / sa ca pa¤cadhÃ, prÃïo 'pÃïo vyÃna udÃna÷ samÃna iti / evam ekaikabhutebhyo j¤ÃnakriyÃÓaktibhedÃt pratyekam indriyadvayaæ jÃyate / ÃkÃÓÃc chrotravÃcau, vÃyos tvakpÃïÅ, tejasaÓ cak«u÷pÃdau, adbhyo rasanapÃyÆ, p­thivyà ghrÃïopasthau ceti / atra "tajomayÅ vÃk" (ChU VI.5.4.) iti Órutes taijasÅ vÃk, pÃdas tu nÃbhasa iti kecit / Óabdavya¤jakendriyatvena tu ÓrotravadvÃco nÃbhasatvam, pÃdacikitsayà ca cak«u«a÷ svÃsthyadarÓanÃc cak«urvat pÃdasyÃpi taijasatvam iti tu yuktam utpaÓyÃma÷ / tejomayatvaÓrutis tu manasa÷ pa¤cabhÆtakÃryasyÃpi annamayatvaÓrutir iva tadupakÃryatayà vyÃkhyeyà / manasaÓ ca pa¤cabhÆtaguïagrÃhakatvena tadvattvaniÓcayÃt pa¤cabhÆtÃtmakatvam ity anyad etat / ete«Ãm adhi«ÂhÃtÃro devà api j¤ÃnakriyÃÓaktipradhÃnÃ÷, digagnÅ, vÃtendrau, Ãdityavi«ïÆ, varunamitrau, aÓviprajÃpatÅ / tatra j¤ÃnaÓaktisama«Âir anta÷karaïaæ, kriyÃÓaktisama«Âi÷ prÃïa÷ / ÓabdasparÓarÆpasaragandhagrÃhakÃïi Órotratvakcak«ÆrasanaghrÃïÃkhyÃni pa¤caj¤ÃnendriyÃïi / tvakcak«u«Å svahrÃhyaguïÃÓrayadravyam api g­hïÅta÷ / Órotram api cak«urvat gattvà ÓabdagrÃhakam dÆre Óabda iti pratyayÃt / vacanÃdanÃgativisargÃnandajanakÃni vÃkyÃïipÃdapÃyÆpasthÃkhyÃni pa¤cakarmendriyÃïi / etac ca sarvaæ militvà saptadaÓakaæ liÇgaæ j¤ÃnaÓaktiprÃdhÃnyena hiraïyagarbha iti kriyÃÓaktiprÃdhÃnyena sÆtram iti cocyate / ayam amÆrtapadÃrtha÷ kÃryatvÃt vya«Âau sama«Âau ca jÅvopÃdhir eva / tÃni ca tathÃbhÆtÃni bhÆtÃni bhogÃyatanaæ ÓarÅraæ bhogyaæ ca vi«ayam antareïa bhogaæ janayitum aÓaknuvanti jÅvakarmaprayuktatvÃt sthaulyÃya pa¤cÅk­tÃni bhavanti / tatra ca pratyekaæ pa¤cabhÆtÃni dvidhà vibhajyate / tatra ekaiko bhÃgaÓ caturdhà vibhajyate / tadbhÃgacatu«Âayaæ ca svabhÃvaæ vihÃya itarabhÆtacatu«ÂayÃrdhabhÃge«u praviÓati iti svasyÃrdhabhÃgenetare«Ãm a«ÂmabhÃgena ca pa¤cÅkaraïÃn melane 'py ÃdhikyÃd ÃkÃÓÃdiÓabdaprayoga÷ / atra "triv­taæ triv­tam ekaikÃæ karavÃïi" (ChU VI.3.3.) iti Órute÷ "triv­tkurvata upadeÓÃt" (BS II.4.20.) iti sÆtrÃc ca trayÃïÃm eva melanapratÅteÓ ca triv­tkaraïam eva kecin manyante te viyadadhikaraïÃnyÃyenaiva nirÃk­tÃ÷ / tathà hi taittirÅyake "tasmÃd và etasmÃd Ãtmana ÃkÃÓa÷ sambhÆta÷, ÃkÃÓÃd vÃyu÷" (TU II.1.1.) ityÃdiÓrute÷ chÃndogye ca trayÃïÃæ tejobannÃnÃæ s­«ÂiÓravaïe 'pi dvayor upasaæhÃra÷, tejasa÷ prÃthamyapadÃrthadharmÃpek«ayà ÃkÃÓavÃyupadÃrthayor balÅyastvÃt, chÃndogye caikavij¤Ãnena sarvavij¤Ãnapratij¤ÃnÃt, ÃkÃÓavÃyvor acetanayor brahmakÃryatvasyÃvaÓyaæ vÃcyatvÃt / tatra pa¤cÃnÃm eva melane 'py avayutyÃnuvÃdena triv­tkaraïopapatti÷ / triv­tam eveti tu kalpanÃyÃæ vÃkyabhedaprasaÇga÷ / "triv­tkurvata upadeÓÃt" (BS II.4.20.) iti sÆtraæ tv anuvÃdakatvÃn na pa¤cÅkaraïaæ nyÃyasiddhaæ bÃdhitum utsahate / melanapratÅtiÓ ca ÓarÅrÃdau pa¤cÃnÃm aviÓi«Âaiva, pa¤cÅk­tapa¤camahÃbhÆtÃnÅti ca bhëyakÃravacanam / tasmÃd akam anenÃnÃtmacintaneneti dik / tÃni ca pa¤cÅk­tÃni pa¤camahÃbhÆtÃni mÆrtÃkhyÃni militvà ekaæ kÃryam indriyÃïÃm adhi«ÂhÃnaæ bhogÃyatanam utpÃdayanti / tad eva ÓarÅram ity ucyate / tatra sattvapradhÃnaæ devaÓarÅraæ, raja÷pradhÃnaæ manu«yaÓarÅraæ, tama÷pradhÃnaæ tiryagÃdisthÃvarÃntaæ ÓarÅram / tasya ca ÓarÅrasya päcabhautikasyÃpi citrarÆpasyeva kvacin nyÆnÃdhikabhÃvo bhÆtÃnÃæ na virudhyate / evaæ vi«ayà api pa¤cÅk­taikaikabhÆtajanyÃÓ caturdaÓabhuvanÃkhyà ÆrdhvamadhyÃdhobhÃvena sattvarajastamoæÓapradhÃnÃ÷ ghaÂÃdayaÓ ca / etat sarvaæ brahmÃï¬Ãkhyaæ virì iti mÆrtam iti cocyate / ayam aupani«ada÷ s­«Âikrama÷ / tadviparÅto layakrama÷ / pa¤cÅk­tapa¤camahÃbhÆtatatkÃryÃtmakaæ virìÃkhyaæ mÆrtaæ p­thivyÃdhyekaikabhÆtalayenÃmÆrte 'pa¤cÅk­tapa¤camahÃbhÆtÃtmake hiraïyagarbhÃkhye svakÃraïe lÅyate / sa eva dainandina÷ pralaya÷ / amÆrtaæ cÃvyÃk­te parameÓvaropÃdhau / avyÃk­tasya tv anÃditvena kÃraïÃbhÃvÃn na laya÷, svakÃraïe sÆk«marÆpeïÃvasthÃnaæ laya iti tallak«aïÃt / ayam eva prÃk­ta÷ pralaya÷ / brahmaj¤ÃnÃd Ãtyantika ucchedas tu Ãtyantika÷ pralaya÷ / sa ca kÃraïakrameïaiva, kÃraïocchedÃd eva kÃryocchedÃt / sarvaæ ca s­«ÂipralayÃdikaæ svapnas­«Âipralayavad apÃramÃrthikam api vÃsanÃdÃr¬hyÃt vyavahÃrak«amam iti na mÃyikatve 'pi tucchatvaprasaÇga÷ / yathà caitat tathà vyaktam Ãkare / evaæ sthite jÃgaraïÃdivyavasthocyate / indriyav­ttikÃlÅnÃrthopalambho jÃgaraïam / tatra ca mÆrtaæ virìÃkhyaæ bhogyaæ pratyak«ÃdipramÃïa«aÂkena vyavahriyamÃïatvÃt vyÃvahÃrikaæ viÓvÃkhyena jÅvenopabhujyate / sa ca dehendriyÃdi«u praveÓÃt vyÃpanÃd và viÓva ity ucyate, viÓa praveÓane vi«.l vyÃptÃv iti ca smaraïÃt / atra yady api viÓvenÃmÆrtam avyÃk­taæ cÃnumÃnÃdinÃnubhÆyate, tathÃpi vyÃvahÃrikaæ sarvaæ viÓvenaiva j¤Ãyata iti niyamÃt sthÆlaÓarÅropÃdhyabhimÃnitvÃc ca na tasya avasthÃntaravyÃpakatvam / ÓuktirajatÃdij¤ÃnÃnÃm aprÃmÃïikatvÃt tadvi«ayasyÃvyÃvahÃrikatve 'pi indriyavyÃpÃrakÃlÅnatvÃj jÃgaraïopapatti÷ / j¤ÃnotpattyÃdiprakriyà cÃdhastÃd uktaiva / evaæ jÃgrabhogajanakakarmak«aye svÃpnabhogajanakakarmodaye ca sati nirÃkhyayà tÃmasyà v­ttyà sthÆladehÃbhimÃne dÆrÅk­tte sarvendriye«u devatÃnugrahÃbhÃvÃn nirvyÃpÃratayà lÅne«u viÓvo 'pi lÅna ity ucyate / tadà ca svapnÃvasthà / tatrÃnta÷karaïavÃsanÃnimitta indriyav­ttyabhÃvakÃlÅno 'rthopalambha÷ svapna÷ / tatra ca mana eva gajaturagÃdyarthÃkÃreïa vivartate avidyÃv­ttyà ca j¤Ãyata iti kecit / avidyaiva ÓuktirajatÃdivat svapnÃrthakÃreïa pariïamate j¤Ãyate cÃvidyÃv­ttyety anye / ka÷ pak«a÷ ÓreyÃn? uttara÷ / avidyÃyà eva sarvatrÃrthÃdhyÃsaj¤ÃnÃdhyÃsopÃdÃnatvena kalpitatvÃn manogatavÃsanÃnimittatvena ca kvacin mana÷pariïÃmatvavyapadeÓÃt / nanu, tadà manaso d­ÓyÃkÃrapariïÃmÃnabhyupagame d­«Â­tvasambhavenÃtmana÷ svayaæjyoti«Â.vÃsiddhir iti cet, na, bahirindriyajanyav­ttyabhÃvena tadÃnÅæ manaso'grÃhakatvÃt tatsahakÃreïaiva tasya grÃhakatvaniyamÃt, sav­ttikÃnta÷karaïÃvacchinnasyaiva caitanyasya pramÃt­tvaniyamÃt tadÃnta÷karanasattve 'pi pramÃtrabhÃva÷ / kimadhi«ÂhÃnaæ svapnÃdhyÃsasya manovacchinnaæ jÅvacaitanyam ity eke, mÆlÃj¤ÃnÃvacchinnaæ brahmacaitanyam ity apare / kiæ Óreya÷? matabhedenobhayam api / tathà hi -- jÃgradbodhena svapnabhramaniv­ttyabhyupagamÃd adhi«ÂhÃnaj¤ÃnÃd eva ca bhramaniv­tte÷, brahmacaitanyasya cÃdhi«ÂhÃnatve saæsÃradaÓÃyÃæ tajj¤ÃnatvÃbhÃvÃt j¤Ãnena ca sarvadvaitaniv­tte÷ na jÃgradbodhÃt svapnaniv­tti÷ syÃt / "sa hi kartÃ" (BAU IV.3.10.) iti ca jÅvakart­tvaÓrute÷ ÃkÃÓÃdiprapa¤cavat sarvasÃdhÃraïyÃpatteÓ ca na mÆlÃj¤ÃnÃvacchinnaæ brahmacaitanyam adhi«ÂhÃnam / nanu, jÅvacaitanyasyÃnÃv­tttatvena sarvadÃbhÃsamÃnatvÃt katham adhi«ÂhÃnatvam? satyaæ, tatrÃpi svapnÃdhyÃsÃnukÆlavyÃvahÃrikasaæghÃtabhÃnavirodhyavasthÃj¤ÃnÃbhyupagamÃt, svapnadaÓÃyÃæ cÃhaæ manu«ya ityÃdipratÅtikasaæghÃtÃntarabhÃnÃbhyupagamÃt ÓayyÃyÃæ svapimÅti ÓayyÃntaravat / bhÃnasÃmagryabhÃvaÓ ca tulya eva / nanu, ahaæ manu«ya ityÃdivyÃvahÃrikasaæghÃtaj¤Ãnasya pramÃïÃjanyatvÃt katham aj¤Ãnanivartakatà / avasthÃntarÃnyathÃnupapattyà tatkalpane su«uptÃv api svapnabÃdhakaj¤Ãnam ÃsthÅyeta, tac cÃni«Âaæ jÃgrattvÃpatter iti cet, sÃdhv avoca÷, svapnÃvasthÃj¤ÃnasyaivÃnta÷karaïalayasahitasya su«uptirÆpatvÃn na tatra tadbÃdha÷ / jÃgaraïe tu mithyaiva svapno 'bhÃd ity anubhavÃd aham iti j¤Ãnasya pramÃïÃjanyatve 'pi yathÃrthatvÃt ÓarÅrÃdij¤Ãnasya ca pramÃïajanyatvÃd avasthÃj¤Ãnavirodhitvam anubhavasiddham / viÓe«Ãj¤Ãnaæ tu na pramÃïajanyav­ttim antareïa nivartate / sÃk«iïaÓ cÃvidyÃnivartakatvÃbhÃvo 'vidyÃsÃdhakatvenaiva dharmigrÃhakamÃnasiddha iti na ki¤cid avadyam / yÃvanti j¤ÃnÃni tÃvanty aj¤ÃnÃnÅti cÃbhyupagamÃt Óuktij¤Ãneneva vyÃvahÃrikasaæghÃtaj¤ÃnenÃj¤Ãnaniv­ttÃv api punar api kadÃcid rajatabhramavan na svapnÃdhyÃsÃnupapattir iti jÅvacaitanyam evÃdhi«ÂhÃnam iti pak«e na ko 'pi do«a÷ / yadà punar brahmaj¤ÃnÃd evÃj¤Ãnaniv­ttyabhyupagamas tadà rajjvÃæ daï¬abhrameïa sarpabhramatirodhÃnavad adhi«ÂhÃnaj¤ÃnÃbhÃve 'pi jÃgradbhrameïa svapnabhramatirobhÃvopapatte÷ brahmacaitanyam eva svapnÃdhyÃsÃdhi«ÂhÃnam iti pak«e 'pi na kaÓcid do«a÷ / pratijÅvaæ svapnÃdhyÃsÃsÃdhÃraïyaæ tu manogatavÃsanÃnÃm asÃdhÃraïyÃd eva / manovacchinnaæ brahmacaitanyam evÃdhi«ÂhÃnam etasminn api pak«e 'vasthÃj¤ÃnasyÃvarakatvÃÇgÅkÃrÃn na kÃpy anupapatti÷ / ata eva ÓÃstre«u kvacit kvacit tathà vyapadeÓa÷ / nanu, manovacchinnacaitanyasyÃdhi«ÂhÃnatve ahaæ gaja ity ÃhaÇkÃrasÃmÃnÃdhikaraïyena gajapratÅti÷ syÃt idaæ rajatam iti ÓuktisÃmÃnÃdhikaraïyena rajatapratÅtivat natv ayaæ gaja iti / brahmacaitanyasyÃdhi«ÂhÃnatvapak«e 'pi gaja ity ÃkÃrair eva pratÅti÷ syÃn na tv ayaæ gaja iti tatrÃpÅdaÇkÃrÃspadÅbhÆtabÃgyÃrthÃbhÃvasya samÃnatvÃd iti cet, na, Ãdye pak«e ahaÇkÃrasya Óuktivad adhi«ÂhÃnÃnavacchedakatvÃt ÓuktÅ rajatam itivad ahaæ gaja iti na bhramakÃraprasaÇga÷ / aham iti j¤Ãnasyeyaæ Óuktir iti j¤Ãnasyeva bhramavirodhitvÃt, idamaæÓasya ca bhramÃvirodhina eva tatra bhÃnÃbhyupagamÃt / antye tu gaja ity ÃkÃravad ayam ity ÃkÃro 'pi kalpita eva / ubhayÃkÃrabÃdhe 'py adhi«ÂhÃnabhÆtacaitanyÃbÃdhÃn na ÓÆnyavÃdaprasaÇga÷ / jÃgraddaÓÃyÃm api ÓuktÅdaÇkÃravilak«aïasya prÃtÅtikasyaiva rajatedaÇkÃrasya bhÃnÃbhyupagamÃc ca / "adhyastam eva hi parisphurati bhrame«u" (SÁ I.36.) iti nyÃyÃt / ÓuktÅidamaæÓabhÃnapak«e 'pi na idamaæÓasatyatvam adhyÃse prayojakam, kintv adhi«ÂhÃnasatyatvam / adhi«ÂhÃnaæ ca tatrÃj¤ÃtaÓukticaitanyam ivÃtrÃpi sÃk«icaitanyaæ vidyata evety upapÃditam / tasmÃn na pak«advaye 'pi kÃpy anupapatti÷ / atra ca svÃpnikapadÃrthabhoktà taijasa ity ucyate / pittÃkhyateja÷pradhÃnatvÃd ÃdityÃdijyotirantareïÃpi bhÃsakatvÃd iti và / evaæ jÃgratsvapnabhogadvayena ÓrÃntasya jÅvasya tadubhayakÃraïakarmak«aye j¤ÃnaÓaktyavacchinnasya savÃsanasyÃnta÷karaïasya kÃraïÃtmanÃvasthÃne sati viÓrÃmasthÃnaæ su«uptyavasthà / na ki¤cid avedi«am iti kÃraïamÃtropalambha÷ su«upti÷ / tatra jÃgratsvapnabhogyapadÃrthaj¤ÃnÃbhÃve 'pi sÃk«yÃkÃraæ, sukhÃkÃraæ, avasthÃj¤ÃnÃkÃraæ cÃvidyÃyÃ÷ v­ttitrayam abhyupeyate / ahaÇkÃrÃbhÃvÃc ca naikà viÓi«Âav­tti÷ su«uptyabhÃvaprasaÇgÃt / ata eva v­ttirÆpasyopalambhasyÃbhÃvÃn na pralaye 'tivyÃpti÷, tatra tatkalpanÃbÅjÃbhÃvÃt, iha ca sukham aham asvÃpsaæ na ki¤cid avedi«am iti suptotthitasya parÃmarÓÃt, ananubhave ca parÃmarÓÃnupapatte÷ / anta÷karaïoparÃgakÃlÅnÃnubhavajanyatvÃbhÃvÃc ca na tattollekhÃbhÃve 'pi smaraïatvÃnupapatti÷ / smaraïe tattollekhaniyamÃbhÃvÃc ca jÃgraddaÓÃyÃm asvÃpsam ity anubhavÃnupapatte÷ liÇgÃbhÃvena ca ÃÓrayÃsiddhyà cÃnumÃnasyÃsaæbhavÃt / ahaÇkÃras tu utthÃnasamaya evÃnubhÆyate / su«uptau lÅnatvena tasyÃnanÆbhÆtatvÃt smaraïÃnupapatte÷ / mukhapratibimbÃÓraye darpaïe japÃkusumalauhityÃdhyÃse raktaæ mukham iti pratÅtivad ahaÇkÃrÃÓrayasÃk«icaitanyasya smaraïÃÓrayatvÃt aham asvÃpsam iti sÃmÃnÃdhikaraïyapratÅti÷, na punar ahaæ sukhÅti vÃÓrayatayà / sm­tisaæÓayaviparyayÃïÃæ sÃk«icaitanyÃÓrayatvaniyamÃd ahaÇkÃrasya ca pramÃïajanyaj¤ÃnÃÓrayatvÃt pramÃtvenaiva tatkÃryatÃvacchedÃt, apramÃtvÃvacchedena ca avidyÃyà eva kÃraïatvÃt / ata eva anÃptavÃkyÃdijanyaparok«avibhramo 'pi avidyÃv­ttir evety abhyupagamo vedÃntavidÃm / tatrÃnta÷karaïav­ttijanakasÃmagrÅsambhave 'pi pramÃtvÃbhÃvÃvarodhenÃnta÷karaïasyÃsÃmarthyÃt / nÃmÃdi«u brahmÃdhyÃsas tu icchÃdhÅnatayà bhramapramÃvilak«aïà manov­ttir eva kÃmÃdivat / tad uktaæ "ata eva codanÃjanyatvÃn mÃnasÅ kriyaiva sÃ, na j¤Ãnam" iti / etena tarkasyÃpi manov­ttitvaæ vyÃkhyÃtam / vyÃpyÃropeïa vyÃpakaprasa¤janÃtmakasya tasya icchÃdhÅnatayà bhramapramÃvilak«aïatvÃt / ata eva manananididhyÃsanasahite ÓravaïÃkhye vedÃntavicÃre Órotavyo mantavyo nididhyÃsitavya ityÃdividhir upapadyate, tasya caturvidhÃnvayavyatirekÃditarkarÆpatvÃt / d­gd­ÓyÃnvayavyatireka÷, sÃk«isÃk«yÃnvayavyatireka÷, ÃgamÃpÃyitadavadhyanvayavyatireka÷, du÷khiparamapremÃspadÃnvayavyatireka iti / anuv­ttavyÃv­ttÃnvayavyatireka÷ pa¤cama÷ / etac ca sarve«Ãæ vedÃntÃnukÆlatarkÃïÃæ caturlak«aïÅmÅmÃæsÃpratipÃditÃnÃm upalak«aïam ity abhiyuktÃ÷ / vistaras tu vedÃntakalpalatikÃyÃm anusandheya÷ / tad evaæ su«uptyavasthÃyÃm asty Ãnandabhogas tadbhoktà ca su«uptyabhimÃnÅ prÃj¤a ity ucyate / prakar«eïÃj¤atvÃt tadÃnÅæ viÓe«ÃvacchedÃbhÃvena prak­«Âaj¤atvÃd và / tadÃnÅæ cÃnta÷karaïasya laye 'pi tatsaæskÃreïÃvacchedÃn na jÅvÃbhÃvaprasaÇga÷, na và sÃrvaj¤Ãpatti÷ / ÅÓvarÃbhedapratipÃdanaæ ca ÓarrirendriyÃdyabhimÃnarahitatvenopacÃrÃt / saæskÃrasya ca nimittakÃraïatvena sÃk«yÃÓritakÃryopÃdÃnakoÂÃv apraveÓÃn na tadbhede 'pi sÃk«ibheda÷ / jÃgaraïe tv anta÷karaïasya pramÃÓritakÃryopÃdÃnakoÂau praveÓÃt tadbhedena pramÃt­bheda eva / sÃk«iïa eva cÃdhikopÃdhiviÓi«Âasya pramÃt­tvÃn na pratisandhÃnÃnupapattir iti / mÃt­mÃnaprabhede 'pi pratidehaæ na bhidyate / sÃk«Å bÃhyÃrthavad yasmÃt sa Ãtmety ucyate tata÷ // vyabhicÃro mitho yadvat pramÃtrÃde÷ svasÃk«ika÷ / sarvamÃtrÃdyabhÃvÃrthasÃk«itvÃn na tathÃtmana÷ // (BAUBhV III.4.54-55.) iti vÃrtikakÃrapÃdair vyavahÃradaÓÃyÃm api sÃk«ibhedanirÃkaraïÃt su«uptau tadbhedakalpanaæ ke«Ã¤cid vyÃmohamÃtram ity avadheyam / nanu, du÷kham aham asvÃpsam iti kasyacit kadÃcit parÃmarÓÃt su«uptau du÷khÃnubhavo 'py astu / na, tadÃnÅæ du÷khasÃmagrÅviraheïa tadabhÃvÃt / sukhasya cÃtmasvarÆpatvena nityatvÃt ÓayyÃder asamÅcÅnatve ca du÷kham ity upacÃrÃt du÷kham aham asvÃpsam iti pratyayopapatti÷ / atha và avasthÃtrayasyÃpi traividhyÃÇgÅkÃrÃt su«uptÃv api du÷kham upapadyate / tathà hi pramÃj¤Ãnaæ jÃgrajjÃgrat, ÓuktirajatÃdivibhramo jÃgratsvapna÷, ÓramÃdinà stabdhÅbhÃvo jÃgratsu«upti÷ / evaæ svapne mantrÃdiprÃpti÷ svapnajÃgrat, svapne 'pi svapno mayà d­«Âa iti buddhi÷ svapnasvapna÷, jÃgraddaÓÃyÃæ kathayituæ na Óakyate svapnÃvasthÃyÃæ ca yatki¤cid anubhÆyate tatsvapnasu«upti÷ / evaæ su«uptyavasthÃyÃm api sÃtvikÅ yà sukhÃkÃrà v­tti÷ sà su«uptijÃgrat, tadanantaraæ sukham aham asvÃpsam iti parÃmarÓa÷, tatraiva yà rÃjasÅ v­tti÷ sà su«uptisvapna÷, tadanantaram eva du÷kham aham asvÃpsam iti parÃmarÓopapatti÷, tatraiva yà tÃmasÅ v­tti÷ sà su«uptisu«upti÷, tadanantaraæ gìhaæ mƬho 'ham Ãsam iti parÃmarÓa÷ / yathà caitat tathà vÃsi«ÂhavÃrtikÃm­tÃdau spa«Âam / evam adhyÃtmaæ viÓva÷, adhibhÆtaæ virÃÂ, adhidaivaæ vi«ïu÷, adhyÃtmaæ jÃgrat, adhidaivaæ pÃlanaæ, adhibhÆtaæ sattvaguïa÷ / evam adhyÃtmaæ taijasa÷, adhibhÆtaæ hiraïyagarbha÷, adhidaivaæ brahmÃ÷, adhyÃtmaæ svapna÷, adhidaivaæ s­«Âi÷, adhibhÆtaæ rajoguïa÷ / evaæ adhyÃtmaæ prÃj¤a÷, adhibhÆtam avyÃk­taæ, adhidaivaæ rudra÷, adhyÃtmaæ su«upti÷, adhidaivaæ pralaya÷, adhibhÆtaæ tamoguïa÷ / evam adhyÃtmÃdhibhÆtÃdhidevÃnÃm ekatvÃt praïavÃvayavatrayasahitÃnÃm ete«Ãm upahitÃnÃm aikyopÃsanayà hiraïyagarbhalokaprÃpti÷, anta÷karaïaÓuddhidvÃrà kramamuktiÓ ca / etat sarvopÃdhinirÃkÃraïena sÃk«icaitanyamÃtraj¤Ãnena tu sÃk«Ãd eva mok«a iti / tad evaæ trayÃïÃm apy avasthÃtrayasahitÃnÃæ viÓvataijasaprÃj¤ÃnÃm avidyÃtmakatvÃt d­.Óyatvena ca mithyÃtvÃd anupahita÷ kevala÷ sÃk«Å turÅyÃkhyo 'ham asmÅty artha÷ / evaæ vyavahÃrata÷ sarvavyavasthopapatte÷ paramÃrthata÷ kasyà apy avasthÃyà abhÃvÃn na kÃpy anupapatti÷ / vistareïa caitat prapa¤citam asmÃbhir vedÃntakalpalatikÃyÃm ity uparamyate // 8 // nanu, jÃgratsvapnasu«uptyavasthÃsahitÃnÃæ trayÃïÃm api tadabhimÃninÃæ mithyÃtvÃt, tatsÃk«iïo 'pi mithyÃtvaæ syÃt, aviÓa«Ãt, ity ÃÓaÇkya viÓe«ÃbhidhÃnena sÃk«iïa÷ satyatvam Ãha -- api vyÃpakatvÃd dhitatvaprayogÃt svata÷ siddhabhÃvÃd ananyÃÓrayatvÃt / jagattuccham etat samastaæ tad anyat tad eko 'vaÓi«Âa÷ Óiva÷ kevalo 'ham // 9 // "na d­«Âer dra«ÂÃraæ paÓye÷" (BAU III.4.2.) iti sÃk«iïaæ prak­tya "ato 'nyad Ãrtam" (BAU III.4.2.) iti Órute÷ sÃk«iïo 'nyat sÃk«yaæ sarvaæ jagattucchaæ, na tu sÃk«Å / bÃdhÃvadhitvÃt bhramÃdhi«ÂhÃnatayà j¤ÃtatvÃc ca, tadbÃdhagrÃhakÃbhÃvÃc cetyÃdyanuktasamuccayÃrtha÷ apiÓabda÷ / "atha yad alpaæ tat martyam" (ChU VII.24.1.) iti Órute÷ paricchinnatvatucchatvayo÷ samavyÃptatvÃt paricchinnatvaniv­ttyà tucchatvaniv­ttir ity Ãha -- vyÃpakatvÃd iti / "sarvaæ khalv idaæ brahma" (ChU III.14.1.) iti sarvÃtmatvopadeÓena deÓakÃlÃparicchinnatvÃt, ÃkÃÓÃdÅnÃæ ca deÓakÃlaparichinnatve 'py Ãpek«ikamahattvena vyÃpakatvopacÃrÃt / nanu, sarvavyÃpakatvena nityatvÃd bhÃvarÆpatvÃc cÃtmà na du÷khaniv­ttirÆpa÷, nÃpi sukharÆpa÷, sukhasyÃnityatvena nityÃtmarÆpatvÃnupapatte÷, tathà cÃtmasvarÆpo mok«o 'puru«Ãrtha evety ÃÓaÇkya, na, ityÃha -- hitatvaprayogÃd iti / hitatvaæ, puru«Ãrthatvam / "tad etat preya÷ putrÃt preyo vittÃt preyo 'nyasmÃt sarvasmÃd antarataraæ yad ayam Ãtmeti" (BAU I.4.8.) "yo vai bhÆmà tat sukhaæ" (ChU VII.23.1.) "e«a eva parama Ãnanda÷" (BAU IV.3.33.) "vij¤Ãnam Ãnandaæ brahma" (BAU III.9.28.) ityÃdiÓrutibhyas tasya paramÃnandarÆpatvopadeÓÃt / tasya ca nityatve 'pi loke dharmajanyatattadanta÷karaïav­ttivyaÇgyatayà tadutpattivinÃÓopacÃra÷ / aj¤Ãnavyavahitasya ca tasyÃprÃptasyeva j¤ÃnamÃtrÃd avidyÃniv­ttyà prÃptir iva bhavatÅti taduddeÓena mumuk«uprav­ttyupapatti÷ / adhyastasya prapa¤casya du÷khasvarÆpasyÃdhi«ÂhÃnatvÃt sa evÃbhÃva iti du÷khÃbhÃvarÆpatvenÃpi tasya puru«Ãrthatà / nanu, mok«e sukhaæ saævedyate na và / nÃdya÷, tadÃnÅæ dehendriyÃdyabhÃvena tadvya¤jakÃbhÃvÃt, vya¤jakÃbhÃve 'pi tatsaævedanÃbhyupagame saæsÃradaÓÃyÃm api tathà prasaÇgÃt / na dvitÅya÷, apuru«ÃrthatvÃpatte÷, j¤ÃyamÃnasyaiva tasya puru«ÃrthatvÃt / ata eva ÓarkarÃtadbhojinor iveti vai«ïavaæ manyamÃnÃnÃm udgÃra iti cet, na, ityÃha -- svata÷ siddhabhÃvÃd iti / svaprakÃÓaj¤ÃnarÆpatvÃd ity artha÷ / yady api saæsÃradaÓÃyÃm avidyÃv­tarÆpatvÃd Ãtmà paramÃnandarÆpatayà na prathate tathÃpi tattvavidyayÃvidyÃniv­ttau svaprakÃÓatayà svayam eva paramÃnandarÆpeïa prakÃÓata iti na vya¤jakÃpek«Ã / nanu, sukhasya svaprakÃÓaj¤ÃnarÆpatve 'pi nÃtmarÆpatÃ, j¤Ãnasya dhÃtvartharÆpatayà kriyÃtvena sÃÓrayatvÃt jÃnÃmÅti pratÅte÷, j¤Ãnam aham asmÅty apratÅteÓ ca / tathà ca katham advaitavÃda ity ÃÓaÇkya, na, ity Ãha -- ananyÃÓrayatvÃd iti / "yatsÃk«Ãd aparok«Ãd brahma ya Ãtmà sÃrvÃntara÷" (BAU III.4.1.) ityÃdiÓrute÷ svaprakÃÓaj¤ÃnÃnandarÆpa evÃtmÃ, anta÷karaïatÃdÃtmyÃdhyÃsena ca tadv­ttau j¤ÃnÃdhyÃsÃj jÃnÃmÅti tadÃÓrayatvapratÅti÷ / dhÃtvarthatvam utpattivinÃÓavattvaæ cÃnta÷karaïav­tter iti j¤aptirÆpamukhaj¤Ãnasya sarvÃdhi«ÂhÃnatvenÃnyÃÓrayatvÃbhÃvÃn na dvaitÃpatti÷ / tena j¤ÃnasukhÃtmaka Ãtmà satyas tadbhinnaæ ca sarvaæ jagad asatyam iti siddham // 9 // nanu, sarvasya jagatas tucchatve tanni«edhenÃtmatattvapratipattir na syÃt / na hi ÓaÓavi«Ãïaæ ni«idhyate, kvacit pramitaæ kvacin ni«idhyata iti nyÃyÃt / tathà ca ni«edhÃnupapattyaiva na jagatas tucchatvam iti, na, ity Ãha -- na caikaæ tadanyad dvitÅyaæ kuta÷ syÃt na và kevalatvaæ na cÃkevalatvam / na ÓÆnyaæ na cÃÓÆnyam advaitakatvÃt kathaæ sarvavedÃntasiddhaæ bravÅmi // 10 // ekatvasaÇkhyÃyogi ekam / tad apek«ÃbuddhijanyadvitvasaÇkhyÃyogi dvitÅyam / tata ekÃbhÃve dvitÅyaæ kuta÷ syÃt / dvitÅyaæ ca t­tÅyÃdÅnÃm apy upalak«aïam / nanu, "ekam evÃdvitÅyam" (ChU VI.2.1.) iti Órutyà ekatvaæ pratipÃdyate / na, ity Ãha -- na và kevalatvam iti / kevalam ekatvaæ, tasyÃvidyakatvÃt / yady Ãtmana ekatvaæ Órutyà na pratipÃdyate, tarhi pratyak«ÃdipramÃïavaÓÃd anekatvaæ syÃd iti cet, na, ity Ãha -- na cÃkevalatvam iti / akevalatvam anekatvaæ, "neha nÃnÃsti ki¤cana" (BAU IV.4.19.), "ekam evÃdvitÅyam" (ChU VI.2.1.), "athÃta ÃdeÓo neti neti" (BAU II.3.6.) ityÃdiÓrutibhya÷ / tarhi sarvaprati«edhÃc chÆnyam eva syÃd iti, na, ity Ãha -- na ÓÆnyam iti, "asann eva sa bhavati asad brahmeti veda cet, asti brahmeti ced veda santam enaæ tato vidur iti" (TU II.6.), "satyaæ j¤Ãnam anantaæ brahma" (TU II.1.) "sad eva somyedam agra ÃsÅt" (ChU VI.2.1.) ity upakramya "aitadÃtmyam idaæ sarvaæ tat satyaæ sa Ãtmà tat tvam asi" (ChU VI.8.7.) ityÃdiÓrutibhi÷ satyatvaj¤ÃnatvÃdidharmavad api syÃt, na, ity Ãha -- na cÃÓÆnyam iti / ekam advitÅyam iti padadvayena sarvabhedaprati«edhe 'py evakÃreïa dharmadharmibhÃvÃdibhedÃbhedaprati«edhÃt / sarvatra hetum Ãha -- advaitakatvÃd iti / dvidhà itaæ dvÅtaæ tasya bhÃvo dvaitam / tad uktaæ vÃrtike "dvidhetaæ dvÅtam ity Ãhus tadbhÃvo dvaitam ucyate" (BAUBhV IV.3.1807.) iti / na vidyate dvaitaæ dvidhÃbhÃvo yatra tad advaitam ity ak«arÃrtha÷ / "salila eko d­«ÂÃdvaita÷" (BAU IV.3.32.) itiÓrute÷ / pratiyogij¤Ãnasyaiva lÃghavenÃbhÃvabuddhau kÃraïatvÃt dvaitasyÃnirvacanÅyatvÃÇgÅkÃreïa pratyak«ÃdivedyatvÃn ni«edhopapattir ity artha÷ / tarhy etÃd­Óa Ãtmà aÇulinirdeÓena pratipÃdyatÃm iti, na, ity Ãha -- kathaæ bravÅmÅti / kim Ãk«epe? advaitakatvena vÃgavi«ayatvÃt, "avacanenaiva provÃca" (NUU VII.), "yato vÃco nivartante aprÃpya mÃnasà saha" (TU II.4.), "na vij¤Ãner vij¤ÃtÃraæ vijÃnÅyÃ÷" (BAU III.4.2.) ityÃdiÓrutibhya÷ / vÃgavi«ayatve kathaæ vedÃntÃnÃæ tatra prÃmÃïyam iti cet, na, avi«aye 'py Ãtmani tadÃkÃrav­ttimÃtreïa tadavidyÃnivartakatvÃd ity Ãha -- sarvavedÃntasiddham iti / tathà ca Óruti÷ "yasyÃmataæ tasya mataæ mataæ yasya na veda sa÷ / avij¤Ãtaæ vijÃnatÃæ vij¤Ãtam avijÃnatÃm" (KU II.3.), "yan manasà na manute yenÃhur mano mataæ, tad eva brahma tvaæ viddhi nedaæ yad idam upÃsate" (KU I.5.) ityÃdir avi«ayatvam Ãtmano darÓayati / tad evaæ vedÃntavÃkyajanyÃkhaïdÃkÃrav­ttyà avidyÃniv­ttau tatkalpitasakalÃnarthaniv­ttau paramÃnandarÆpa÷ san k­tak­tyo bhavatÅti siddham // 10 // na staumi taæ vyÃsam aÓe«am arthaæ samyaÇ na sÆtrair api yo babandha / vinÃpi tai÷ saÇgrathitÃkhilÃrthaæ taæ ÓaÇkaraæ staumi sureÓvaraæ ca // 1 // laghur api bahvarthavahaÓ cintÃmaïir iva nibandho 'yam / madhusÆdanena muninà vihito guïinÃæ vinodÃya // 2 // yad atra sau«Âhavaæ ki¤cit tadguror iva me na hi / yad atrÃsau«Âhavaæ ki¤cit tan mamaiva guror na hi // 3 // bahuyÃcanayà mayÃyamalpo balabhadrasya k­e k­to nibandha÷ / yad adu«Âam ihÃsti yac ca du«Âaæ tadudÃrÃ÷ sudhiyo vivecayantu // 4 // iti ÓrÅmatparamahaæsaparivrÃjakÃcÃryaÓrÅviÓveÓvarasarasvatÅbhagavatpÆjyapÃdaÓi«yaÓrÅmadhusÆdanasarasvatÅviracita÷ siddhÃntabindunÃmà grantha÷ samÃpta÷ /