Badarayana: Brahmasutra, Adhyaya 4 with: 1. Samkara's Sarirakamimamsabhasya 2. Govindananda's Ratnaprabhavyakhya (subcommentary) Input by members of the Sansknet project (www.sansknet.org) This GRETIL version integrates a multitude of files into a single structure in order to facilitate word search across the entire corpus of commentaries. The files have been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! REFERENCE SYSTEM: BBs_n,n.n = Badarayana-Brahmasutra_Adhyaya,Pada.Sutra BsCom_n,n.n.n = Brahmasutra-Commentaries_Adhyaya,Pada.Adhikarana.Sutra INDENTED text = Brahmasutra-Ratnaprabhavyakhya #<...># = BOLD ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ atha caturtho 'dhyÃya÷ / [atra asmin phalÃdhyÃye prathamapÃde jÅvanmuktinirÆpaïam] ## yajj¤ÃnÃjjÅvato muktirukrÃntigativarjità / labhyate tatparaæ brahma rÃmanÃmÃsmi nirbhayam //1// ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.1.1 ____________________________________________________________________________________________ 1 Ãv­tti adhikaraïam / sÆ. 1-2 Ãv­ttir asak­dupadeÓÃt | BBs_4,1.1 | t­tÅye adhyÃye parà aparÃsu vidyÃsu sÃdhana ÃÓrayo vicÃra÷ prÃyeïÃtyagÃt / atha iha caturthe phalÃÓraya Ãgami«yati / prasaÇgÃgataæ ca anyadapi ki¤cit cintayi«yate / prathamaæ tÃvat katibhi÷ cidadhikaraïai÷ sÃdhana ÃÓrayavicÃraÓe«ameva anusarÃma÷ / 'Ãtmà và are dra«Âavya÷ Órotavyo mantavyo nididhyÃsitavya÷' (b­. 4.4.21) 'tameva dhÅro vij¤Ãya praj¤Ãæ kurvÅta'(b­. 4.5.6) 'so 'nve«Âavya÷ sa vijij¤Ãsitavya÷' (chÃ. 8.7.1) iti ca evamÃdiÓravaïe«u saæÓaya÷ - kiæ sak­t pratyaya÷ kartavya Ãhosvit Ãv­ttya iti / kiæ tÃvat prÃptaæ sak­t pratyaya÷ syÃt prayÃjÃdivat / tÃvatà ÓÃstrasya k­tÃrthatvÃt / aÓrÆyamÃïÃyÃæ kriyamÃïÃyÃm aÓÃstrÃrtha÷ k­to bhavet / nanu asak­t upadeÓà udÃh­tÃ÷ Órotavyo mantavyo nididhyÃsitavya iti evamÃdaya÷ / evam api yÃvat Óabdam Ãvartayet sak­t Óravaïaæ sak­t mananaæ sak­t nididhyÃsanaæ ca iti na atiriktam / sak­t upadeÓe«u tu veda upÃsÅta iti evamÃdi«u anÃv­tti÷ iti / evaæ prÃpte brÆma÷ - pratyayÃv­tti÷ kartavyà / kuta÷ - asak­t upadeÓÃt / 'Órotavyo mantavyo nididhyÃsitavya÷' iti eva¤jÃtÅyako hi asak­t upadeÓa÷ pratyayÃv­ttiæ sÆcayati / nanu uktaæ yÃvat Óabdameva Ãvartayet na adhikam iti / na / darÓanaparyavasitatvÃt ado«am / darÓanaparyavasÃnÃni hi ÓravaïÃdÅni ÃvartyamÃnÃni d­«ÂÃrthÃni bhavanti / yathà avaghÃtÃdÅni taï¬ulÃdi ni«pattiparyasÃnÃni tadvat // api ca upÃsanaæ nididhyÃsanaæ ca iti atyantarïÅtÃv­ttiguïa eva kriyÃbhidhÅyate / tathà hi - loke gurum upÃste rÃjÃnam upÃsta iti ca ya÷ tÃtparyeïa gurvÃdÅn anuvartate sa evam ucyate / tathà dhyÃyati pro«itanÃthà patim iti yà nirantara smaraïà patiæ prati sà utkaïÂhà sà evam abhidhÅyate / vidyupÃstyo÷ ca vedÃnte«u avyatirekeïa prayogo d­Óyate / kvacit vidinà upakramya upÃsina upasaæharati yathà - 'yastadveda yatsa veda sa mayaitadukta÷' (chÃ. 4.1.4) iti atra 'anu ma etÃæ bhagavo devatÃæ ÓÃdhi yÃæ devatÃmupÃ÷se' (chÃ. 5.2.2) iti / kvacit ca upÃsina upakramya vidinà upasaæharati yathà - 'mano brahmetyupÃsÅta' (chÃ. 3.18.1) iti atra 'bhÃti ca tapati ca kÅrtyà yaÓasà brahmavarcasena ya evaæ veda' (chÃ. 3.18.3) iti / tasmat sak­t upadeÓe«u api Ãv­ttisiddhi÷ / asak­t upadeÓa÷ tu Ãv­tte÷ sÆcaka÷ // 1 // oæ / #<Ãv­ttirasak­dupadeÓÃt /># sÃdhanaæ nirÆpya phalaæ nirÆpyata ityadhyÃyayorhatuphalabhÃvaæ saægatimÃha-## phalaprÃsaÇgenotkrÃntirarcirÃdimÃrgaÓca vicÃryata ityÃha-## pÆrvaæ sÃk«Ãdeva Órutyuktaæ saænyÃsÃdi sÃdhanaæ cintitaæ, saæprati phalÃrthÃpattigamyamÃv­ttyÃdikamadyÃÓle«ÃdhikaraïÃtprÃk cintyate, tadÃrabhya jÅvanmuktistato dvitÅyapÃde utkrÃntist­tÅye arcirÃdimÃrgasya gantavyasya ca nirïayaÓcaturthe j¤ÃnopÃsanayo÷ phalanirïaya iti pÃdÃrthaviveka÷ / ÃdyÃdhikaraïasya ÓravaïÃdisÃdhanaæ vi«ayamanÆdya dvedhÃnu«ÂhÃnadarÓanÃtsaæÓayamÃha-#<Ãtmà và iti /># ÓrautÃtmadhÅsÃdhanaphalavicÃrÃtmakatvÃtsarvÃdhikaraïÃnÃæ ÓrutiÓÃstrÃdhyÃyasaægataya uktÃ÷ / tattatpadÃrthasaæbandhÃttattatpÃdasaÇgati÷ / mok«e viÓe«ÃbhÃvavacchravaïÃdÃvÃv­ttiviÓe«o nÃstÅti d­«ÂÃntalak«aïÃvÃntarasaægatyà pÆrvapak«amÃha-## atra pÆrva pak«e ÓravaïÃde÷ prayÃjavadad­«ÂÃrthatvÃtsak­danu«ÂhÃnaæ phalaæ, siddhÃnte tvavaghÃtavadd­«ÂÃrthatvÃdyÃvatphalamÃv­ttiriti bheda÷ / asak­dupadeÓÃnyathÃnupapattyà sÃdhanÃv­ttau ÓÃstrasya tÃtparyamiti ÓaÇkate-## ÓravaïÃdÅnÃæ samuccayasidhyarthatvenÃsak­dukteranyathopapatternÃv­ttau tÃtparyamityÃha-## saguïasÃk«ÃtkÃrasÃdhane«vapyanÃv­ttimÃha-## yadyapyasak­dupadeÓa Ãv­ttisamuccayayoranyatarasÆcakatvenÃnyathÃsiddha÷, tathÃpi d­«Âe saæbhavatyad­«ÂamÃtrakalpanÃnupapatte÷ ÓravaïÃderÃv­ttidvÃrà sÃk«ÃtkÃraphalasya «a¬jÃdau d­«ÂatvÃdasak­duktirÃv­ttiæ sÆcayati d­«ÂÃrthatvÃditi nyÃyÃnugrahÃdityÃha-## dhyÃnasya tvÃv­ttervedopÃsÅteti Óabde ÓrutatvÃnna kevalÃrthikatvamityÃha-## astyupÃstiÓabdasyÃv­ttivÃcitvaæ tathÃpi vedetiÓabdoktavedane«vahaÇgrahe«u kathamÃv­ttisiddhirityata Ãha-## ÓabdayorekÃrthatvamudÃharati-## sa raikvo yadveda tatprÃïatattvaæ raikvÃdanyo 'pi ya÷ kaÓcidveda tatphale sarvamantarbhavatÅtyetadukte itthaæ mayotk­«Âatvena sa raikva ukta iti haæsaæ prati haæsÃntaravacanaæ, tacchrutvà raikvaæ gatvovÃca jÃnaÓruti÷, he bhagava÷, etÃæ raikvaviditÃæ devatÃæ me 'nuÓÃdhi mahyamupadiÓetyartha÷ / evaæ saguïanirguïasÃk«ÃtkÃrasÃdhanadhyÃnasyÃv­tti÷ ÓrautÅ cÃrthasiddhà ca d­«ÂÃrthatvÃt, Óravaïamananayostvasak­dupadeÓÃdarthasiddhaivÃv­ttiriti viÓe«a÷ //1// END BsCom_4,1.1.1 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.1.2 liÇgÃc ca | BBs_4,1.2 | liÇgam api pratyayÃv­ttiæ pratyÃyayati / tathà hi udgÅthavij¤Ãnaæ prastutya 'Ãditya udgÅtha÷' (chÃ. 1.5.1) iti etat ekaputratÃdo«eïa Ãpodya 'raÓamÅæstavaæ paryÃvartayÃt' (chÃ. 1.5.2) iti raÓmibahutva vij¤Ãnaæ bahuputratÃyai vidadhat siddhavat pratyayÃv­ttiæ darÓayati / tasmÃt tat sÃmÃnyÃt sarvapratyaye«u Ãv­ttisiddhi÷ / atra Ãha - bhavatu nÃma sÃdhyaphale«u pratyaye«u Ãv­tti÷ / te«u Ãv­ttisÃdyasya atiÓayasya saæbhavÃt / ya÷ tu parabrahmavi«aya÷ pratyayo nitya Óuddha buddha mukta svabhÃvameva ÃtmabhÆtaæ paraæ brahma samarpayati tatra kim arthÃv­tti÷ iti / sak­t Órutau ca brahma ÃtmatvapratÅti anupapatte÷ Ãv­tti abhyupagama iti cet / na / Ãv­ttau api tat anupapatte÷ / yadi hi 'tattvamasi' (chÃ. 6.8.7) iti eva¤jÃtÅyakaæ vÃkyaæ sak­t ÓrÆyamÃïaæ brahmÃtmatva pratÅtiæ na utpÃdayet tata÷ tadeva ÃvartyamÃnam utpÃdayi«yati iti kà pratyÃÓà syÃt / atha ucyeta na kevalaæ vÃkyaæ ka¤cidarthaæ sÃk«Ãtkartuæ Óaknoti ato yuktyapek«aæ vÃkyam anubhÃvayi«yati brahmÃtmatvam iti / tathà api Ãv­tti Ãnarthakyameva / sà api hi yukti÷ sak­t prav­ttaiva svam artham anubhÃvayi«yati / athÃpi syÃt uktyà vÃkyena ca sÃmÃnyavi«ayameva vij¤Ãnaæ kriyate na viÓe«avi«ayam / yathà asti me h­daye ÓÆlam ityato vÃkyÃt gÃtra kampÃdi liÇgÃt ca ÓÆlasadbhÃva sÃmÃnyameva para÷ pratipadyate na viÓe«am anubhavati yathà sa eva ÓÆlÅ / viÓe«a anubhava÷ ca avidyÃyà nivartaka÷ tata÷ tadartha Ãv­tti÷ iti cet / na / asak­t api tÃvat mÃtre kriyamÃïe viÓe«avij¤Ãna utpatti asaæbhavÃt / na hi sak­t prayuktÃbhyÃæ ÓÃstrayuktibhyÃm anavagato viÓe«a÷ Óatak­tva÷ api prayujyamÃnÃbhyÃm avagantuæ Óakyate / tasmÃt yadi ÓÃstrayuktibhyÃæ viÓe«a÷ pratipÃdyate yadi và sÃmÃnyameva ubhayathà api sak­t prav­tte eva te svakÃryaæ kuruta iti Ãv­tti anupayoga÷ / na ca sak­t prayukte ÓÃstrayuktÅ kasyacit api anubhavaæ na utpÃdayata iti Óakyate niyantuæ vicitrapraj¤atvÃt pratipatt­ïÃm / api ca aneka aæÓopete laukike padÃrthe sÃmÃnya viÓe«avat ekena avadhÃnena ekam aæÓam avadhÃrayati apareïa aparam iti syÃt api abhyÃsa upayogo yathà dÅrghaprapÃÂhakagrahaïÃdi«u / na tu nirviÓe«e brahmaïi sÃmÃnya viÓe«arahite caitanyamÃtrÃtmake pramà utpattau abhyÃsÃpek«Ã yukta iti / atra ucyate - bhavet Ãv­tti Ãnarthakyaæ taæ prati ya÷ tattvamasi iti sak­t uktameva brahmÃtmatvam anubhavituæ ÓaknuyÃt / yastu na Óaknoti taæ pratyupayujyata eva Ãv­tti÷ / tathà hi chÃndogye 'tattvamasi Óvetaketo' (chÃ. 6.8.7) iti udiÓya 'bhÆya eva mà bhagavÃnvij¤Ãpayatu' (chÃ. 6.8.7) iti puna÷ paricodyamÃna÷ tat tat ÃdÃÓaÇkà kÃraïaæ nirÃk­tya tattvamasi iti eva asak­t upadiÓate / tathà ca 'Órotavyo mantavyo nididhyÃsitavya÷' (b­. 4.5.6) ityÃdi darÓitam / nanu uktaæ sak­t Órutaæ cet tattvamasi vÃkyaæ svam artham anubhÃvayituæ na Óaknoti tata ÃvartyamÃnam api na eva Óak«yati iti / na e«a do«a÷ / nahi d­«Âe anupapannaæ nÃma / d­Óyante hi sak­t ÓrutÃt vÃkyÃt mandapratÅtaæ vÃkyÃrtham Ãvartayanta÷ tat tat ÃbhÃsavyudÃsena samyak pratipadyamÃnÃ÷ / api ca tattvamasi iti etat vÃkyaæ tvaæ padÃrthasya tat padÃrthabhÃvam Ãca«Âe / tat padena ca prak­taæ sat brahma Åk«it­ jagato janmÃdikÃraïam abhidhÅyate 'satyaæ j¤Ãnamananta brahma' (tai. 2.1.1) 'vij¤ÃnamÃnandaæ brahma' (b­. 3.8.11) 'ad­«Âaæ dra«Â­' (b­. 3.8.11) 'avij¤Ãtaæ vij¤Ãt­' (b­. 3.8.11) 'ajamajaramamaram asthÆlamanaïvahrasvamadÅrgham' (b­. 3.8.8) ityÃdi ÓÃstra prasiddham / tatra ajÃdiÓabdai÷ janmÃdayo bhÃvavikÃrà nivartitÃ÷ / asthÆlÃdiÓabdai÷ ca sthaulyÃdayo dravyadharmÃ÷ / vij¤ÃnÃdiÓabdai÷ ca caitanyaprakÃÓÃtmakatvam uktam / e«a vyÃv­ttasarvasaæsÃradharmaka÷ / anubhÃvÃtmako brahmasaæj¤aka÷ tat padÃrtho vedÃnta abhiyuktÃnÃæ prasiddha÷ / tathà tvaæpadÃrtha÷ api pratyagÃtmà Órotà dehÃt Ãrabhya pratyagÃtmatayà saæbhÃvyamÃna÷ caitanyaparyantatvena avadhÃrita÷ / tatra ye«Ãm etau padÃrthau aj¤Ãna saæÓaya viparyaya pratibaddhau te«Ãæ tatvamasi ityetat vÃkyaæ svÃrthe pramÃæ na utpÃdayituæ Óaknoti padÃrthaj¤ÃnapÆrvakatvÃt vÃkyÃrthasya iti atastÃt pratye«Âavya÷ padÃrthavivekaprayojana÷ ÓÃstrayuktyabhyÃsa÷ / yadyapi ca pratipattavya Ãtmà niraæÓa÷ tathà api adhyÃropitaæ tasmin bahu aÓatvaæ deha indriya mano buddhi vi«aya vedanÃdi lak«aïaæ tatra ekena avadhÃnena ekam aæÓam apohati apareïa aparam iti yujyate tatra kramavatÅ pratipatti÷ / tat tu pÆrvarÆpameva Ãtmapratipatte÷ / ye«Ãæ puna÷ nipuïamatÅnÃæ na aj¤ÃnasaæÓayaviparyayalak«aïa÷ padÃrthavi«aya÷ pratibandha÷ asti te Óaknuvanti sak­t uktameva tattvamasi vÃkyÃrtham anubhavitum iti tÃn pratyÃv­tti Ãnarthakyam i«Âameva / sak­t utpanna eva hi Ãtmapratipatti÷ avidyÃæ nivartayati iti na atra kaÓcit api krama÷ abhyupagamyate / satyamevaæ yujyeta yadi kasyacit evaæ pratipatti÷ bhavet / balavatÅ hi Ãtmano du÷khatvÃdi pratipatti÷ / ato na du÷khitvÃdi abhÃvaæ kaÓcit pratipadyata iti cet / na / dehÃdi abhimÃnavat du÷khitvÃdi abhimÃnasya mithyà abhimÃnatva upapatte÷ / pratyak«aæ hi dehe chidyamÃne dahyamÃne và ahaæ chidye dahya iti ca mithyà abhimÃno d­«Âa÷ / tathà bÃhyatare«u api putramitrÃdi«u saætapyamÃne«u ahameva saætapya ityadi Ãropo d­«Âa÷ / tathà du÷khitvÃdi abhimÃna÷ api syÃt / dehÃdivat eva caitanyÃt bahi÷ upalabhamÃnatvÃt du÷khitvÃdÅnÃæ su«uptÃdi«u ca ananuv­tte÷ / caitanyasya tu su«upte api anuv­ttim Ãmananti 'yadvai tanna paÓyati paÓyanvai tanna paÓyati' (b­. 4.3.23) ityÃdinà / tasmÃt sarvadu÷khavinirmukta ekacaitanyÃtmaka÷ aham itye«a ÃtmÃnubhava÷ / na ca evam ÃtmÃnam anubhavata÷ ki¤cit anyat k­tyam avaÓi«yate / tathà ca Óruti÷ - 'kiæ prajayà kari«yÃmo ye«Ãæ no 'yamÃtmÃyaæ loka÷' (b­. 4.4.22) iti Ãtmavida÷ kartavya abhÃvaæ darÓayati / sm­ti÷ api - 'yastvÃtmaratireva syÃdÃtmat­ptaÓca mÃnava÷ / Ãtmanyeva ca saætu«Âasya kÃryaæ na vidyate' (gÅ. 3.17) iti / yasya tu na e«a÷ anubhavo drÃgiva jÃyate taæ pratyanubhavÃrtha eva Ãv­tti abhyupagama÷ / tatra api na tattvamasi vÃkyÃrthÃt pracyÃvyÃv­ttau pravartayet / na hi varaghÃtÃya kanyÃm udvÃhayanti / niyuktasya ca asmin adhik­ta÷ ahaæ kartà mayà idaæ mandam apratibhÃnÃt taæ brahmapratyayÃt viparÅtapratyaya utpadyate / ya÷ tu svayameva mandamati÷ apratibhÃnÃt taæ vÃkyÃrthaæ jihÃset tasya etasmin eva vÃkyÃrthe sthirÅkÃra Ãv­ttyÃdi vÃco yuktyà abhyupeyate / tasmÃt parabrahmavi«aye api pratyaye tat upÃya upadeÓe«u Ãv­ttisiddhi÷ // 2 // ÃdityasyaikasyaivodgÅthe saæpÃdyopÃsanÃnmama tvameka eva putro 'sÅti kau«Åtaki÷ putramuvÃca, atastvaæ tathà mÃk­thÃ÷ kintu bahÆn raÓmÅnÃdityaæ ca paryÃvartayatÃt p­thagÃvartayasvetyartha÷ / talopaÓchÃndasa÷ / atra paryÃv­ttiÓabdÃtsiddhavadudgÅthadhyÃnasyÃv­ttiruktà tato dhyÃnatvasÃmÃnyÃtphalaparyantatvasÃmÃnyÃdvà liÇgÃtsarvatra ÓravaïamananadhyÃne«vÃv­ttisiddhirityÃha-## evaæ tÃvatsaguïanirguïasÃk«ÃtkÃrasÃdhane«vÃv­ttiruktà tatra saguïadhyÃnÃderÃv­ttimaÇgÅk­tya nirguïaÓravaïÃdi«vÃv­ttimÃk«ipati-## vÃkyaæ nirguïasÃk«ÃtkÃrajanane Óaktaæ na vÃ, Ãdye sak­cchrutavÃkyÃtsÃk«ÃtkÃrasiddherÃv­ttirv­thetyuktvà dvitÅyaæ ÓaÇkate-## aÓaktasyÃv­ttÃvapi phalÃnupapattirityÃha-## tathÃpÅti svato 'Óaktasya yuktisÃhityÃcchaktÃvapÅtyartha÷ / vÃkyayuktibhyÃæ parok«aj¤Ãne jÃte 'pyaparok«aj¤ÃnÃrthamÃv­ttiriti ÓaÇkate-## tayo÷ parok«aj¤ÃnahetutvasvÃbhÃvyÃdÃv­ttÃvapi na sÃk«ÃtkÃra÷ syÃditi pariharati-## yadi tayo÷ sÃk«ÃtkÃrasÃmarthyaæ yadi và parok«aj¤ÃnasÃmarthyamubhayathÃpyÃv­ttyanapek«etyÃha-## pramÃt­vaicitryÃdapyÃv­ttyaniyama ityÃha-## prameyasyÃnaæÓatvÃcca tathetyÃha-## dvividho hyadhikÃrÅ syÃtkaÓcijjanmÃntarÃbhyÃsÃnnirastasamastÃsaæbhÃvanÃdipratibandha÷ kaÓcittu pratibandhavÃniti / tatrÃdyaæ pratyÃv­tterÃnarthakyami«Âaæ, dvitÅyasya tu pratibandhanirÃsÃya tadapek«eti samÃdhatte-## Ãv­tte÷ pratibandhÃnirÃsÃrthatve liÇgamÃha-## yathà «a¬jÃdisvarabhedasÃk«ÃtkÃraÓaktamapi ÓrotramabhyÃsamapek«ate tathà brahmÃtmasÃk«ÃtkÃraÓaktaæ vÃkyaæ tadapek«amityanubhavamÃÓrityÃha-## tattvaæpadalak«yÃrthasya durbodhatvÃdaj¤ÃnaprayuktasaæÓayÃdipratibandhasaæbhavÃttaddhvaæsÃyÃv­tt ire«Âavyeti vÃcyalak«yavivekapÆrvakamÃha-## yaduktamanaæÓatvÃtprameyasyÃv­ttyÃnarthakyamiti, tatrÃha-## ÃropitÃæÓanirÃsÃya na me deho nendriyamityabhyÃso yukta ityartha÷ / vÃkyÃrthaj¤Ãne sati kathamabhyÃsaniyama÷, pramÃïaj¤ÃnasyÃbhyÃsÃyogÃjj¤Ãnina÷ ÓravaïÃdiniyamÃyogÃccetyata Ãha-## j¤ÃnÃtprÃgeva ÓravaïÃdivyÃpÃraniyamanaæ kriyata ityartha÷ / adhikaæ ÓaÇkitumuktamanuvadati-## adhikaæ ÓaÇkate-## du÷khitvapratyak«avirodhÃdvÃkyÃdaikyadhÅrnodetÅtyartha÷ / pratyak«asya bhrÃntitvÃdavirodha ityÃha-## du÷khÃdayo nÃtmadharmÃ÷ d­ÓyatvÃddehÃdivat, nÃpyÃtmasvarÆpÃ÷ Ãtmani satyapyananuv­ttitvÃdvyatirekeïa caitanyavadityartha÷ / nirdu÷khe cidÃtmani du÷khÃdidhiyo bhrÃntitvÃdvÃkyÃrthÃnubhavo na virudhyata ityÃha-## anubhave jÃte 'pyÃv­ttyÃdyanu«ÂhÃnaæ kiæ na syÃdityata Ãha-## rati÷ kÃma÷ ÃtmakÃmatayà t­ptirvi«ayat­«ïÃk«aya÷ tena saæto«e ÃtmÃnandÃnubhava iti bheda÷ / nanvÃv­ttau niyogÃtprav­ttirvÃcyà tathà ca niyuktatvabuddherakartrÃtmadhÅrna syÃdityata Ãha-## Ãv­ttyabhyupagame 'pyakartÃhamityanubhavÃtpracyÃvya gururanyo và niyogÃnna pravartayeduktado«Ãdityartha÷ / kathaæ tarhi prav­ttirityata Ãha-## apratibhÃnÃdasaæbhÃvanÃdinetyartha÷ / Ói«yabuddhyanusÃreïa trotavyÃdivacobhi÷ pradhÃnasiddhyarthamÃv­ttyÃdau pravartayedityartha÷ //2// END BsCom_4,1.1.2 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.2.3 2 Ãtmatva upÃsana adhikaraïam / sÆ. 3 Ãtmeti tÆpagacchanti grÃhayanti ca | BBs_4,1.3 | ya÷ ÓÃstroktaviÓe«aïa paramÃtmà sa kim aham iti grahÅtavya÷ kiævà mat anya iti etat vicÃrayati / kathaæ puna÷ ÃtmaÓabde pratyagÃtmavi«aye ÓrÆyamÃïe saæÓaya iti / ucyate - ayam ÃtmaÓabdo mukhya÷ Óakyate abhyupagantuæ sati jÅva ÅÓvarayo÷ abhedasaæbhava itarathà tu gauïa÷ ayam abhyupagantavya iti manyate / kiæ tÃvat prÃptaæ na aham iti grÃhya÷ / na hi apahatapÃpmatvÃdi guïo viparÅta guïatvena Óakyate grahÅtuæ viparÅta guïo ca apahatapÃpmatvÃdi guïatvena / apahatapÃpmatvÃdi guïa÷ ca parameÓvara÷ tadviparÅtaguïa÷ tu ÓÃrÅra÷ / ÅÓvarasya ca saæsÃri Ãtmatva ÅÓvara abhÃvaprasaÇga÷ / tata÷ ÓÃstra Ãnarthakyam / saæsÃriïa÷ api ÅÓvara Ãtmatve adhikÃri abhÃvÃt ÓÃstra Ãnarthakyameva, pratyak«Ãdi virodha÷ ca / anyatve api tÃdÃtmya darÓanaæ ÓÃstrÃt kartavyaæ pratimÃdi«u iva vi«ïu ÃdidarÓanam iti cet kÃmamevaæ bhavatu / na tu saæsÃriïo mukhya Ãtma ÅÓvara ityetat na÷ prÃpayitavyam / evaæ prÃpte brÆma÷ - Ãtma ityeva parameÓvara÷ pratipattavya÷ / tathà hi parameÓvara prakriyÃyÃæ jÃbÃlà Ãtmatvena eva etam upagacchanti - 'tvaæ và ahamasmi bhagavo devato 'haæ vai tvamasi bhagavo deveti' iti / tathà anye api 'ahaæ brahmÃsmi' ityevam Ãdaya Ãtmatva upagamà dra«ÂavyÃ÷ / grÃhayanti ca Ãtmatvena eva ÅÓvaraæ vedÃntavÃkyÃni 'e«a ta Ãtmà sarvÃntara÷' (b­. 3.4.1) 'e«a ta ÃtmÃntaryÃmyam­ta÷' (b­. 3.7.3) 'tatsatyaæ sa Ãtmà tattvamasi' (chÃ. 6.8.7) iti evamÃdÅni / yat uktaæ pratÅka darÓanam idaæ vi«ïupratimà nyÃyena bhavi«yati iti tat ayuktaæ gauïatva prasaÇgÃt / vÃkya vairÆpyÃt ca / yatra hi pratÅkad­«Âi÷ abhipreyate sak­deva tatra vacanaæ bhavati yathà - 'mano brahma' (chÃ. 3.18.1) 'Ãdityo brahma' (chÃ. 3.19.1) ityÃdi / iha puna÷ tvam aham asmi ahaæ ca tvam asi iti Ãha, ata÷ pratÅka Óruti vairÆpyÃt abhedapratipatti÷ / bhedad­«Âi apavÃdÃt ca / tathà hi - 'atha yo 'nyÃæ devatÃmupÃste 'nyo 'sÃvanyo 'hamÅti na sa veda' (b­. 1.4.10) 'm­tyo÷ sa m­tyumÃpnoti ya iha nÃneva paÓyati' (b­. 4.5.7) iti evamÃdyà bhÆyasÅ Óruti÷ bhedadarÓanam apavadati / yat tu uktaæ na viruddhaguïayo÷ anyonya Ãtmasaæbhava iti / na ayaæ do«a÷ / viruddhaguïatÃyà mithyÃtva upapatte÷ / yatpuna÷ uktam ÅÓvara abhÃvaprasaÇga iti / tat asat / ÓÃstraprÃmÃïyÃt anabhyupagamÃt ca / na hi ÅÓvarasya saæsÃri Ãtmatvaæ pratipÃdyata iti abhyupagacchÃma÷ kiæ tarhi saæsÃriïa÷ saæsÃritva apohena ÅÓvarÃtmatvaæ pratipipÃyi«itam iti / evaæ ca sati advaita ÅÓvarasya apahatapÃpmatvÃdiguïatà viparÅtaguïatà tu itarasya mithyà iti vyavati«Âhate / yat api uktam adhikÃri abhÃva÷ pratyak«Ãdivirodha÷ ca iti / tat api asat / prÃkprabodhÃt saæsÃritva abhyupagamÃt / tadvi«ayatvÃt ca pratyak«Ãdi vyavahÃrasya / 'yatra tvasya sarvamÃtmaivÃbhÆttatkena kaæ paÓyet' (b­. 2.4.14) ityÃdinà hi prabodhe pratyak«Ãdi abhÃvaæ darÓayati / pratyak«Ãdi abhÃve Órute÷ api abhÃvaprasaÇga iti cet / na / i«ÂatvÃt / 'atra pitÃpità bhavati' (b­. 4.3.22) iti upakramya 'vedà avedÃ÷' (b­. 4.3.22) iti vacanÃt i«yata eva asmÃbhi÷ Órute÷ api abhÃva÷ prabodhe / kasya puna÷ ayam aprabodha iti cet / ya- tvaæ p­cchasi tasya ta iti vadÃma÷ / nanu aham ÅÓvara eva ukta÷ ÓrutyÃ, yadi evaæ pratibuddha÷ asi na asti kasyacit aprabodha÷ / ya÷ api do«a÷ codyate kaiÓcit avidyà kila Ãtmana÷ sadvitÅyatvÃt advaita anupapatti÷ iti sa÷ api etena pratyukta÷ / tasmÃt Ãtma iti eva ÅÓvare mano dadhÅta // 3 // #<Ãtmeti tÆpagacchanti grÃhyanti ca /># pÆrvatra dhyÃnÃderÃv­ttiruktà tÃmupajÅvya tattvaj¤ÃnÃrthaæ dhyÃnÃv­ttikÃle kimahaæ brahmeti dhyÃtavyamuta matsvÃmÅÓvara ityaikyabhedamÃnÃbhyÃæ saæÓayamÃha-## ÓabdÃdeva pramita ityÃdÃvayamÃtmà brahmetyÃdyabhedaÓrutibhiraikyanirïayÃtsaæÓayamÃk«ipati-## bhedaÓrutyanugrahÃdbhedapratyak«ÃdiprÃbalyamÃlambya saæÓaya ityÃha-## abhedaÓrutÅnÃæ gauïatvamukhyatve ubhayatra phalaæ, yadyapyayaæ pratyak«ÃdivirodhaparihÃro dvitÅyÃdhyÃyasaægatastathÃpyaikyaÓruteraviruddhatvaniÓcayasya samÃdhÃvantaraÇgatvÃdiha saægati÷ / viruddhayoraikyad­«ÂirasiddhetyÃha-## ki¤ca kimÅÓvarasya jÅvamÃtratvamaikyaæ jÅvasyeÓvaramÃtratvaæ veti vikalpya krameïa dÆ«ayati-#<ÅÓvarasya cetyÃdinà /># ekatvaÓrutiprÃmÃïyÃyaikyadhyÃnaæ kÃryamiti ÓaÇkate-## ekatvadhyÃnamasmadi«Âameva / ekatvaæ tu nÃstÅtyÃha-## abhedaÓrutÅnÃæ phalavadapÆrvÃrthatÃtparyeïa gauïatvÃyogÃdbhedaÓrutÅnÃæ kalpitabhedÃnuvÃditvÃtpratyak«Ãderapi tadvi«ayatvÃdvimbapratibimbayoriva viruddhadharmÃïÃæ mithyÃtvÃnmukhyamaikyamiti siddhÃnyayati-## ÅÓvarasya jÅvatvaæ na pratipÃdyaæ yeneÓvarÃbhÃva÷ syÃtkintu jÅvasyeÓvaratvam / na caivamadhikÃryabhÃva÷ / ekatvaprabodhÃtprÃgadhikÃribhedÃÇgÅkÃrÃdityÃha-## vedþasatyatvaÓraddhÃlu÷ ÓaÇkate-## varïe«u kramasvarayorabhÃvÃdupalabdhadhvanisthayorÃropo vÃcyastathà cÃropitakramasvaraviÓi«ÂavarïÃtmakavedasya mithyÃtvaæ durvÃraæ, vÃdinÃæ satyatvÃgrahastvavidyÃvij­mbhita iti vedasatyatvÃbhÃvo na do«a ityÃha-## avidyÃmÃk«ipati-## praÓnaliÇgena tvayyeva tasyÃ÷ siddhestvadÃk«epÃnupapattirityÃha-## aj¤ÃnamÆlatvÃtpraÓnÃderiti bhÃva÷ / sarvaj¤Ãbhinne mayi kathamaj¤Ãnamiti ÓaÇkate-## abhedaj¤ÃnÃtprÃk cinmÃtrasya tavaivÃj¤ÃnÃÓrayatvamanubhavasiddhÃj¤ÃnasyÃpalÃpÃyogÃt / j¤Ãne tvanirvÃcyasya tasya bÃdhÃnnÃÓrayÃpek«etyÃha-## anir«Ãcyatvena do«Ãntaramapi nirastamityÃha-## //3// END BsCom_4,1.2.3 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.3.4 3 pratÅka adhikaraïam / sÆ. 4 na pratÅke na hi sa÷ | BBs_4,1.4 | 'mano brahmetyupÃsÅtetyadhyÃtmamathÃdhidaivatamÃkÃÓo brahmeti' (chÃ. 3.18.1) 'tathà Ãdityo brahmetyÃdeÓa÷' (chÃ. 3.19.1) 'sa yo nÃma brahmetyupÃste' (chÃ. 7.1.5) iti evamÃdi«u pratÅka upÃsane«u saæÓaya÷ - kiæ te«u api Ãtmagraha÷ kartavyo na và iti / kiæ tÃvat prÃptam / te«u api Ãtmagraha eva yukta÷ / kasmÃt / brahmaïa÷ Óruti«u Ãtmatvena prasiddhatvÃt pratÅkÃnÃm api brahmavikÃratvÃt brahmatve satyÃm Ãtmatva upapatte÷ iti / evaæ prÃpte brÆma÷ - na pratÅke«u Ãtma matiæ badhnÅyÃt / na hi sa upÃsaka÷ pratÅkÃni vyastÃni ÃtmatvenÃkalayet / yat puna÷ brahmavikÃratvÃt pratÅkÃnÃæ brahmatvaæ tata÷ ca Ãtmatvam iti / tat asat / pratÅka abhÃvaprasaÇgÃt / vikÃrasvarÆpa upamardena hi nÃmÃdi jÃtasya brahmatvameva ÃÓrite bhavati / svarÆpa upamarde ca nÃmÃdÅnÃæ kuta÷ pratÅkatvam Ãtmagraho và / na ca brahmaïa ÃtmatvÃt brahmad­«Âi upadeÓe«u Ãtmad­«Âi÷ kalpyà / kart­tvÃdi anirÃkaraïÃt / kart­tvÃdi saævarga saæsÃra dharmanirÃkaraïe hi brahmaïa Ãtmatva upadeÓa÷ / tat anirÃkaraïena ca upÃsanavidhÃnam / ata÷ ca upÃsakasya pratÅkai÷ samatvÃt Ãtmagraho na upapadyate / na hi rÆcaka svastikayo÷ itaretara Ãtmatvam asti / suvarïa Ãtmatvena iva tu brahma Ãtmatvena ekatve pratÅka abhÃvaprasaÇgam avocÃma / ato na pratÅke«u Ãtmad­«Âi÷ kriyate // 4 // ## ubhayathà dhyÃnasaæbhavÃtsaæÓaya÷ / yathà brahmaïyabhedasattavÃdahaÇgraha ukta evaæ pratÅke«vapi brahmavikÃratayà jÅvÃbhinnabrahmÃbhinnatvÃjjÅvÃbhedasattvenÃhaÇgraha÷ kÃrya iti d­«ÂÃntena pÆrvapak«a÷ / atra pratÅkopÃstÅnÃmahaÇgrahopÃstibhiraviÓe«a÷ / siddhÃnte tu viÓe«asiddhiriti phalam / etadÃrabhyÃdhikaraïatrayasya prÃsaÇgikÅ pÃdasaÇgati÷, brahmaikyadhyÃnaprasaÇgÃgatatvÃditi viveka÷ / kiæ pratÅke«vÃtmatvÃnubhavabalÃdahaÇgraha uta vastuto jÅvÃbhedasattvÃt / nÃdya ityÃha-## nÃnubhavatÅtyartha÷ / dvitÅyamapyasiddhyà dÆ«ayati-## vikÃrasya brahmaïà svarÆpaikyÃyogÃdbÃdhenaikyaæ vÃcyaæ pratÅkabÃdhe copÃstividhirna syÃdityartha÷ / ki¤ca kart­tvÃdyabÃdhenopÃstividhiprav­ttirvÃcyà bÃdhe tadayogÃt / tathÃca bÃdhamÆlabrahmaikyaj¤Ãnaæ dvÃrÅk­tya pratÅke«vahaÇgrahopÃstikalpanà na yuktÃ, bÃdhavirodhÃdityÃha-## ato jÅvapratÅkayo÷ svarÆpabhedÃdahaÇgrahe vidhyaÓravaïÃcca nÃhaÇgraha iti phalitamÃha-## yathà rucakasvastikayo÷ suvarïÃtmanaikye 'pi mitho naikyaæ tathà jÅvapratÅkayo÷ brahmÃtmanaikye 'pi bheda÷ sama÷ / yadica dharmivyatirekeïa tayorabhÃvaniÓcayÃdvastvaikyaæ tadopÃsanoccheda ukta ityartha÷ //4// END BsCom_4,1.3.4 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.4.5 4 brahma d­«Âi adhikaraïam / sÆ. 5 brahmad­«Âir utkar«Ãt | BBs_4,1.5 | te«u eva udÃharaïe«u anya÷ saæÓaya÷ - kim ÃdityÃdi d­«Âayo brahmaïi adhyasitavyÃ÷ kiævà brahmad­«Âi÷ ÃdityÃdi«u iti / kuta÷ saæÓaya÷ -sÃmÃnÃdhikaramye kÃraïa anavadhÃraïÃt / atra hi brahmaÓabdasya ÃdityÃdiÓabdai÷ sÃmÃnÃdhikaraïyam upalabhyate / Ãdityo brahma prÃïo brahma vidyut brahma ityÃdi samÃna vibhakti nirdeÓÃt / na ca atra äjasaæ sÃmÃnÃdhikaraïyam avakalpate / arthÃntaravacanatvÃt brahma ÃdityÃdiÓabdÃnÃm / na hi bhavati gau÷ aÓva iti sÃmÃnÃdhikaraïyam / nanu prak­tivikÃrabhÃvÃt brahma ÃdityÃnÃæ m­t ÓarÃvÃdivat sÃmÃnÃdhikaraïyaæ syÃt / na iti ucyate / vikÃrapravilayo hi evaæ prak­tisÃmÃnÃdhikaraïyÃt syÃt / tata÷ ca pratÅka abhÃvaprasaÇgam avocÃma / paramÃtma vÃkyaæ ca idaæ tadÃnÅæ syÃt tata÷ ca upÃsana adhikÃro bÃdhyeta / parimitavikÃra upÃdÃnaæ ca vyartham / tasmÃt brÃhmaïa÷ agni÷ vaiÓvÃnara ityÃdivat anyatra anyad­«Âi adhyÃse sati kva kind­«Âi÷ adhyasyatÃm iti saæÓaya÷ / tatra aniyamo niyamakÃriïa÷ ÓÃstrasya abhÃvÃt ityevaæ prÃptam / athavà ÃdityÃdi d­«Âaya eva brahmaïi kartavyà iti evaæ prÃptam / evaæ hi ÃdityÃdi d­«Âibhi÷ brahma upÃsitaæ bhavati brahma upÃsanaæ ca phalavat iti ÓÃstramaryÃdà / tasmÃt na brahmad­«Âi÷ ÃdityÃdi«u iti / evaæ prÃpte brÆma÷ - brahmad­«Âi÷ eva ÃdityÃdi«u syÃt iti / kasmÃt / utkar«Ãt / evam utkar«eïa ÃdityÃdayo d­«Âà bhavanti / utk­«Âad­«Âe÷ te«u adhyÃsÃt / tathà ca laukiko nyÃyo anugato bhavati / utk­«Âad­«Âi÷ hi nik­«Âe adhyasitavya iti laukiko nyÃya÷ / yathà rÃjad­«Âi÷ k«attari / sa ca anusartavya÷ / viparyaye pratyavÃya prasaÇgÃt / na hi k«att­d­«Âiparig­hÅto rÃjà nikar«aæ nÅyamÃna÷ Óreyase syÃt / nanu ÓÃstraprÃmÃïyÃt anÃÓaÇkanÅya÷ atra pratyavÃya prasaÇgo na ca lokikena nyÃyena ÓÃstrÅyà d­«Âi÷ niyantuæ yukta iti / atra ucyate - nirdhÃrite ÓÃstrÃrtha etat evaæ syÃt / saædigdhe tu tasmin nirïayaæ prati lokika÷ api nyÃya ÃÓrÅyanÃïo na virudhyate / tena ca utk­«Âad­«Âi adhyÃse ÓÃstrÃrthe avadhÃryamÃïe nik­«Âad­«Âim adhyasyan pratyaveyÃt iti Óli«yate / prÃthamyÃt ca ÃdityÃdi ÓabdÃnÃæ mukhyÃrthatvam avirodhÃt g­hÅtavyam / tai÷ svÃrthav­ttibhi÷ avaruddhÃyÃæ buddhau paÓcÃt avatarato brahmaÓabdasya mukhyayà v­ttyà sÃmÃnÃdhikaraïya asaæbhavÃt brahmad­«ÂividhÃnÃrthata eva avati«Âhate / itiparatvÃt api brahmaÓabdasya e«a eva artho nyÃyya÷ / tathà hi 'brahmetyÃdeÓa÷' 'brahmetyupÃsÅta' 'brahametyupÃste' iti ca sarvatra itiparaæ brahmaÓabdam uccÃrayati ÓuddhÃn tu ÃdityÃdi ÓabdÃn / tata- ca yathà ÓuktikÃæ rajatam iti pratyeti ityatra Óuktivacana eva Óuktikà Óabdo rajataÓabda÷ tu rajatapratÅti lak«aïÃrtha÷ / pratyetyeva hi kevalaæ rajatam iti na tu tatra rajatam asti / evam atra api ÃdityÃdÅn brahma iti pratÅyÃt iti gamyate / vÃkyaÓe«a÷ api ca dvitÅyÃnirdeÓena ÃdityÃdÅneva upÃstikriyayà vyÃpyamÃnÃn darÓayati - 'sa ya etamevaæ vidvÃnÃdityaæ brahmetyupÃste' (chÃ. 3.19.4), 'yo vÃcaæ brahmetyupÃste' (chÃ. 7.2.2), 'ya÷ saækalpa÷ brahmetyupÃste' (chÃ. 7.4.3) iti ca / yat tu uktaæ brahma upÃsanÃm eva atra ÃdaraïÅyaæ phalatvÃya iti / tat ayuktam / uktena nyÃyena ÃdityÃdÅnÃm eva upÃsyatva avagamÃt / phalaæ tu atithyÃdi upÃsana iva ÃdityÃdi upÃsane 'pi brahma eva dÃsyati sarva adhyak«atvÃt / varïitaæ ca etat 'phalamata upapatte÷' (bra.sÆ. 3.2.38) iti atra / Åd­Óaæ ca atra brahmaïa upÃsyatvaæ yat pratÅke«u tat d­«Âi adhyÃropaïaæ pratimÃdi«u iva vi«ïu ÃdÅnÃm // 5 // ## ekavi«ayatvaæ saægati÷ / praÓnapÆrvakaæ saæÓayabÅjamÃha-## sÃmÃnÃdhikaraïyaæ Órutaæ tanna tÃvanmukhyaæ, brahmavikÃrayorgavÃÓvayorivÃbhedÃyogÃt / nÃpi prak­tivikÃrabhÃvanibandhanaæ, vÃkyasya vikÃrabÃdhena brahmaparatvÃpÃtÃt / na ce«ÂÃpatti÷ / nÃma brahmetyupÃsÅteti vidhiÓrutivirodhÃt, parimitanÃmagrahaïÃnarthakyÃpÃtÃcca / brahmaparatve sarvaæ brahmeti vaktavyatvÃt / ata÷ pariÓe«ÃdadhyÃsa eva sÃmÃnÃdhikaraïyakÃraïam adhyÃse ca niyÃmakÃbhÃvÃtsaæÓaya ityartha÷ / utk­«Âanik­«Âayornik­«ÂamapyupÃsyaæ phalavattvÃditi nyÃyo niyÃmaka ityarucerÃha-## atra vikÃrad­«ÂibhirbrahmopÃstisiddhi÷ phalaæ, siddhÃnte tu vikÃrad­«Âyà brahmaïa upÃsyatve nikar«aprÃptau satyÃæ phalavattvÃsiddhervikÃrà evotk­«Âabrahmad­«ÂyopÃsyà iti phalam / ki¤ca laukikanyÃyÃviruddhÃrthasaæbhave viruddhÃrtho na grÃhya÷ pratyavÃyaprasaÇgÃt / ki¤ca prathamaÓrutÃnÃmÃdityÃdipadÃnÃmasaæjÃtavirodhitayà mukhyÃrthatvagraho nyÃyya÷, brahmaÓabde ca d­«Âilak«aïÃgraha÷, tathà cÃdityÃdayo brahmad­«ÂyopÃsyà ityeva vÃkyÃrtha ityÃha-## brahmaÓabdasyaiva d­«Âyarthatve hetvantaramÃha-## itiÓabdaÓiraska÷ Óabda÷ samabhivyÃh­takriyÃlak«aka iti loke prasiddhamityartha÷ / dvitÅyÃÓruteÓcÃdityÃdÅnÃmevopÃstikarmatvamityÃha-## utk­«ÂamevopÃsyamiti nyÃyamuktamanuvadati-## dvitÅyetiÓrutibhyÃæ laukikanyÃyÃccoktanyÃyabÃdha ityÃha-## brahmaïo 'nupÃsyatve kathaæ phaladÃt­tvaæ, tatrÃha-## ki¤ca yadd­«Âyà vikÃrasyotkar«a÷ tasya brahmaïo viÓe«aïatve 'pyupÃsyatvaæ cÃtÅtyÃha-#<Åd­Óaæ ceti># //5// END BsCom_4,1.4.5 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.5.6 ÃdityÃdimati adhikaraïam / sÆ. 6 ÃdityÃdimatayaÓ cÃÇga upapatte÷ | BBs_4,1.6 | 'ya evÃsau tapati tamudgÅthamupÃsÅta' (chÃ. 1.3.1), 'loke«u pa¤cavidhaæ sÃmopÃsÅta' (chÃ. 2.2.1), 'vÃci saptavidhaæ sÃmopÃsÅta' (chÃ. 2.8.1), 'iyamevargagni÷ sÃma' (chÃ. 1.6.1) iti evamÃdi«u aÇgÃvabaddhe«u upÃsane«u saæÓaya÷ kim ÃdityÃdi«u udgÅthÃdi d­«Âayo vidhÅyante kiæ và udgÅthÃdi«u eva ÃdityÃdi d­«Âaya iti / tatra aniyamo niyamakÃraïa abhÃvÃt iti prÃptam / na hi atra brahmaïa iva kasyacit utkar«aviÓe«a÷ avadhÃryate 'brahma hi samasta jagat kÃraïatvÃt apahatapÃpmatvÃdi guïayogÃt ca ÃdityÃdibhya utk­«Âam iti Óakyam avadhÃrayituæ na tu Ãditya udgÅthÃdÅnÃæ vikÃratva aviÓe«Ãt ka¤cit utkar«aviÓe«a avadhÃraïe kÃraïam asti / athavà niyamena udgÅthÃdimataya ÃdityÃdi«u adhyasyeran / kasmÃt / karmÃtmakatvÃt udgÅthÃdÅnÃæ karmaïa÷ ca phalaprÃptiprasiddhe÷ / udgÅthÃdimatibhi÷ upÃsyamÃnà ÃdityÃdaya÷ karmÃtmakÃ÷ santa÷ phalahetavo bhavi«yanti / tathà ca 'iyamevargagni÷ sÃma'(chÃ. 1.6.1) iti atra 'tadetadetasyÃm­cyadhyƬhaæ sÃma' (chÃ. 1.6.1) iti ­kÓabdena p­thivÅæ nirdiÓati sÃmaÓabdena agniæ tat ca p­thivi agnyo÷ r­k sÃmad­«ÂicÅkÅr«ÃyÃm avakalpate na ­k sÃmayo÷ p­thivi agnid­«Âi cikÅr«ÃyÃm / k«attari hi rÃjad­«ÂikaraïÃt rÃjaÓabda upacaryate na rÃjani k«att­Óabda÷ / api ca 'loke«u pa¤cavidhaæ sÃmopÃsÅta' (chÃ. 2.2.1) iti adhikaraïanirdeÓÃt loke«u sÃma adhyasitavyam iti pratÅyate / 'etadgÃyatraæ prÃïe«u protam' (chÃ. 2.11.1) iti ca etadevaæ darÓayati / prathamanirdi«Âe«u ca ÃdityÃdi«u caramanirdi«Âaæ brahma adhyastam 'Ãdityo brahmetyÃdeÓa÷' (chÃ. 3.19.1) ityÃdi«u / prathamanirdi«ÂÃ÷ ca p­thivyÃdaya÷ caramanardi«Âà hiÇkÃrÃdaya÷ 'p­thivÅ hiÇkÃra÷' (chÃ. 2.2.1) ityÃdi Óruti«u / ata÷ anaÇge«u ÃdityÃdi«u aÇgam atinik«epa iti / evaæ prÃpte brÆma÷ - ÃdityÃdimataya eva aÇge«u udgÅthÃdi«u k«ipyeran / kuta÷ - upapatte÷ / upapadyate hi evam apÆrvasaænikar«Ãt ÃdityÃdimatibhi÷ saæskriyamÃïe«u udgÅthÃdi«u karmasam­ddhi÷ / 'yadeva vidyayà karoti Óraddhayopani«adà tadeva vÅryavattaraæ bhavati' (chÃ. 1.1.10) iti ca vidyÃyÃ÷ karmasam­ddhihetutvaæ darÓayati / bhavatu karmasam­ddhiphale«u evaæ, svatantraphale«u tu katham 'ya etadevaæ vidvÃælloke«u pa¤cavidhaæ sÃmopÃste' (chÃ. 2.2.3) ityÃdi«u / te«u api adhik­ta adhikÃrÃt prak­ta apÆrvasaænikar«eïa eva phalakalpanà yuktà godohanÃdÅniyamavat / phalÃtmakatvÃt ca ÃdityÃdÅnÃm udgÅthÃdibhya÷ karmÃtmakebhya utkar«a upapatti÷ ÃdityÃdiprÃptilak«aïaæ hi karmaphalaæ Ói«yate Óruti«u / api ca 'omityetadak«aramudgÅthamupÃsÅta' (chÃ. 1.1.1) 'khalvetasyaivÃk«arasyopavyÃkhyÃtaæ bhavati' (chÃ. 1.1.10) iti ca udgÅthameva upÃsyatvena upakramya ÃdityÃdimatÅ÷ vidadhÃti / yat tu uktam udgÅthÃdimatibhi÷ upÃsyamÃnà ÃdityÃdaya÷ karmabhÆyaæ bhÆtvà phalaæ kari«yanti iti / tat ayuktam / svayameva upÃsanasya karmatvÃt phalavattva upapatte÷ / ÃdityÃdibhÃvena api ca d­ÓyamÃnÃnÃm udgÅthÃdÅnÃæ karmÃtmakatvÃn apÃyÃt / 'tadetadetasyÃm­cyadhyƬhaæ sÃma' (chÃ. 1.6.1) iti tu lÃk«aïika eva p­thivÅ agnyo÷ ­k sÃmaÓabdaprayoga÷ / lak«aïà ca yathÃsaæbhavaæ saænik­«Âena viprak­«Âena và svÃrthasaæbandhena pravartate / tatra yadi api ­k sÃmayo÷ p­thivÅ agnyo÷ ca saænidhÃnayoreva e«a ­k sÃmaÓabdaprayoga ­k sÃmasaæbandhÃt iti niÓcÅyate / k«att­Óabda÷api hi kutaÓcit kÃraïÃt rÃjÃnam upasarpan na nivÃrayituæ pÃryate / 'iyamevarka'(chÃ. 1.6.1) iti ca yathà ak«aranyÃsam ­ca eva p­thivÅtvam avadhÃrayati / p­thivyà hi aktve avadhÃryamÃïa iyam ­k eva ityak«aranyÃsa÷ syÃt / 'ya evaæ vidvÃnsÃma gÃyati' (chÃ. 1.7.7) iti ca aÇgÃÓrayameva vij¤Ãnam upasaæharati na p­thivyÃdi ÃÓrayam / tathà 'loke«u pa¤cavidhaæ sÃmopÃsÅta' (chÃ. 2.2.1) iti yadi api saptamÅnirdi«Âà lokÃ÷ tathÃpi sÃmnyeva te adhyasyeran dvitÅyÃnirdeÓena sÃmna upÃsyatva avagamÃt / sÃmani hi loke«u adhyasyamÃne«u sÃma lokÃtmana upÃsitaæ bhavati / anyathà puna÷ lokÃ÷ sÃmà Ãtmana upÃsitÃ÷ syu÷ / etena 'etadgÃyatraæ prÃïe«u protam' (chÃ. 2.11.1) ityÃdi vyÃkhyÃtam / yatra api tulyo dvitÅyanirdeÓa÷ - 'atha khalvamumÃdityaæ saptavidhaæ sÃmopÃsÅta' (chÃ. 2.9.1) iti, tatra api 'samastasya khalu sÃmna upÃsanaæ sÃdhu' (chÃ. 2.8.1) 'iti ca pa¤cavidhasya' (chÃ. 2.7.2 ) 'atha saptavidhasya' (chÃ. 2.8.1) iti ca sÃmna eva upÃsyatva upakramÃt tasmin eva ÃdityÃdi adhyÃsa÷ / etasmÃt eva ca sÃmna upÃsyatva avagamÃt 'p­thivÅ hiÇkÃra÷' (chÃ. 2.2.1) ityÃdinirdeÓaviparyaye api hiÇkÃrÃdi«u eva p­thivyÃdi d­«Âi÷ / tasmÃt anaÇgÃÓrayà ÃdityÃdimataya÷ aÇge«u udgÅthÃdi«u k«ipyeran iti siddham // 6 // #<ÃdityÃdi /># p­thivyagnyantarÅk«Ãdityadyusaæj¤e«u loke«u hiÇkÃraprastÃvodgÅthapratÅhÃranidhanairaæÓai÷ pa¤cÃæÓaæ, sÃma, tairevÃdiriti upadrava iti ca bhaktidvayÃdhikai÷ saptÃæÓa sÃmeti bheda÷ / ata viÓe«Ãj¤ÃnÃtsaæÓaya÷ / pÆrvavadutkar«anavadhÃraïÃdaniyama iti pratyudÃharaïena pÆrvapak«amÃha-## siddharÆpÃdityÃdibhya÷ karmarÆpodgÅthÃdÅnÃæ phalasaænikar«eïotkar«ÃdbrahmavadviÓe«aïatve niyama iti d­«ÂÃntena mukhyaæ pÆrvapak«amÃha-## tattatpak«asiddhireva pÆrvottarapak«aphalaæ mantavyam / ki¤cÃnaÇge«vevÃÇgad­«Âirityatra te«vaÇgavÃcipadaprayogaæ liÇgamÃha-## tadetadagnyÃkhyaæ sÃma etasyÃæ p­thivÅrÆpÃyÃm­cyadhyƬhamuparisthitamityartha÷ / ­ci sÃmavatp­thivyÃmagnird­Óyate, ata÷ sÃmyÃtp­thivyevargagni÷ sÃmeti dhyÃnaæ vihitaæ, tatra yadi ­ksÃmÃtmakayo÷ karmÃÇgayo÷ p­thivyagnid­«Âhi÷ syÃt, tadà p­thivyagnyor­ksÃmapadaprayogo na syÃdityatra d­«ÂÃntamÃha-## ata÷ prayogÃnyathÃnupapattya p­thivyagnyor­sÃmad­«Âirityartha÷ / vi«ayasaptamyà caivamevetyÃha-## gÃyatrasaæj¤aæ sÃma / ki¤ca pÆrvÃdhikaraïasiddhÃntanyÃyenÃpyevamityÃha-## anaÇgabuddhyÃÇgÃnyupÃsyÃnÅti siddhÃntayati-## upÃstÅnÃæ hi karmasam­ddhi÷ phalaæ ÓrÆyate, sà ca tÃbhiraÇge«u saæskriyamÃïe«Æpapadyate, aÇgÃnÃæ sam­ddhyanukÆlaprak­takarmÃpÆrvajanakatvÃdityartha÷ / nanu yatropÃstÅnÃæ prak­takarmÃpÆrvasaænik­«ÂÃÇgadvÃrÃpek«aæ phalaæ Órutaæ tatra phalopapattaye 'ÇgÃnÃmupÃsyatvaæ bhavatu tadanapek«alokÃdiphale«u tÆpÃsane«u kathamupÃsyaviveka iti ÓaÇkate-## yathà svatantrapaÓuphalasyÃpi godohanasya aÇgadvÃrÃpek«ayaiva phalami«Âaæ tadvallokÃdiphale«ÆpÃsane«vapi karmÃpÆrvÃÇgadvÃraiva phalakalpanà yuktÃ, karmÃdhik­tasyaivÃÇgÃÓritopÃsane«vadhikÃrÃt, ato 'ÇgÃnÃmevopÃsyatvamiti samÃdhatte-## utkar«ÃnavadhÃraïÃdaniyama ityuktaæ nirasyati-## upakramabalÃccÃÇgamupÃsyamityÃha-## rasatamatvÃdþiguïÃdyupasaækhyÃnamityartha÷ / dvitÅyaæ pÆrvapak«aæ dÆ«ayati-## karmabhÆyaæ karmÃtmakatvaæ prÃpyetyartha÷ / siddhÃdityÃdyÃtmanà karmaïÃæ d­«Âau karmatvahÃni÷ syÃdityata Ãha-#<ÃdityÃdibhÃveneti /># mÃïavake 'gnid­«ÂivadudgÅthÃdi«vÃdityÃdidhiyÃæ gauïatvÃnna karmatvÃbhibhÃvakatvamityaÇge«vanaÇgatvadhÅraviruddhetyÃÓaya÷ / prayogÃnupapattimuktÃæ nirasyati-## lak«aïÃbÅjaæ saæbandhamÃha-## gaÇgÃyÃæ gho«a ityatra saænik­«Âasaæyogasaæbandhena tÅralak«aïÃ, agnirmÃïavaka ityatrÃgnini«ÂhaÓucitvÃdiguïavattvarÆpaparamparÃsaæbandhena lak«aïà d­«ÂÃ, tathà cÃtra ­ksÃmayo÷ p­thivyÃgnid­«Âipak«e 'pi ­ksÃmapadÃbhyÃæ svavÃcyÃrthe dra«ÂavyatÃkhyaparamparÃsaæbandhena p­thivyagnilak«aïà yuktetyartha÷ / nanu pratÅkavÃcipadasya dhyeye arthe lak«aïà na yuktÃ, k«at­padasya rÃjanyaprayogÃditi ÓaÇkate-## tathÃpi ­ksÃmasaæbandhÃtp­thivyagnyorevaitasyÃm­cyadhyƬhaæ sÃmeti mukhyayo÷ p­thaguktestadetasyÃmityatrÃpi tayorgrahe punarukti÷ syÃt, ata÷ pratÅkÃbhedad­«Âyà p­thivyagnyo÷ pratÅkasaænidhÃnÃttayoreva pratÅkapadaprayoga÷ k­tastabhedadÃr¬hyÃyetyartha÷ / tarhi k«att­Óabdo 'pi rÃjani syÃdityata Ãha-## sthitaprayogasya nimittaæ kimapi vÃcyaæ na tu nimittamastÅti prayoga ÃpÃdya iti bhÃva÷ / k«attà sÆta÷, tasya kÃryaæ rathacaryÃdi yadà rÃjeva karoti tadà k«att­Óabdo rÃjanyapyastÅtyak«arÃrtha÷ / ­gÃdÃveva p­thivyÃdid­«Âirityatra hetvantaramÃha-## saptamyà lokÃnÃmupÃsyatvamuktaæ nirasyati-## sÃmÃtmanà lokÃnupÃsÅteti dvitÅyÃsaptamyorbhaÇgastvayà kÃryastato varaæ lokÃtmanà sÃmopÃsÅteti saptamÅmÃtrabhaÇga ityartha÷ / eteneti ekavibhaktibhaÇgalÃghavena prÃïÃtmanà gÃyatraæ sÃmopÃsyamiti vyÃkhyÃtamityartha÷ / nanu vibhaktisÃmye kathaæ nirïayastatrÃha-## 'sÃmna upÃsanaæ sÃdhu'ityupakramya p­thivÅ hiÇgÃra ityÃdinà hiÇgÃrÃdipa¤cÃvayavasya sÃmna upÃsanamuktvà 'iti tu pa¤cavidhasyopÃsanam'ityupasaæh­tya, atheti saptavidhasya sÃmna upÃsanaæ prakramya prapa¤citamata÷ sÃmna evopÃsyatvamityartha÷ / yaduktaæ prÃthamyÃtp­thivyÃderÆpÃsyatvamiti, tatrÃha-## yadyapi hiÇkÃroddeÓena p­thivÅtvavidheruddeÓyasya prathamanirdeÓo vÃcyastathÃpyuktanyÃyabalÃdvyatyayo grÃhya ityartha÷ //6// END BsCom_4,1.5.6 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.6.7 6 ÃsÅna adhikaraïam / sÆ. 7-10 ÃsÅna÷ saæbhavÃt | BBs_4,1.7 | karmÃÇgasaæbaddhe«u tÃvat upÃsane«u karmatantratvÃt na ÃsanÃdicintà na api samyak darÓane vastutantratvÃt vij¤Ãnasya / itare«u tu upÃsane«u kim aniyamena ti«Âhan ÃsÅna÷ ÓayÃno và pravarteta uta niyamena ÃsÅna eva iti cintayati / tatra mÃnasatvÃt upÃsanasya aniyama÷ ÓarÅrasthite÷ iti / evaæ prÃpte bravÅti - ÃsÅna eva upÃsÅta iti / kuta÷ - saæbhavÃt / upÃsanaæ nÃma samÃnapratyayapravÃhakaraïaæ na ca tat gacchato dhÃvato và saæbhavati gatyÃdÅnÃæ cittavik«epakatvÃt / ti«Âhata÷ api dehadhÃraïe vyÃp­taæ mano na sÆk«mavastunirÅk«aïak«amaæ bhavati / ÓayÃnasya api akasmÃt eva nidrayà abhibhÆyeta / ÃsÅnasya tu eva¤jÃtÅyako bhÆyÃn do«a÷ suparihara iti saæbhavati tasya upÃsanam // 7 // #<ÃsÅna÷ saæbhavÃt /># karmaïa utthitenopavi«Âena vÃnekadhÃnu«ÂhÃnadarÓanÃtsaæÓaya÷ karmÃÇgÃÓritopÃsanÃnÃmÃsananiyamÃnapek«ÃïÃmanu«ÂhÃnaprakÃra uktastadvadaÇgÃnÃÓritopÃsane«vapyaniyama iti pÆrvapak«ayati-## atrÃsanÃbhyÃsÃsiddhi÷, siddhÃnte tu manodehayorbhinnatve 'pi dehacäcalye manaso 'navasthÃnasya anubhavasiddhatvÃnmanovyÃpÃre«ÆpÃsane«u dehasthairyÃrthamÃsananiyamÃpek«eti phalabheda÷ / ti«Âhata utthitasya //7// END BsCom_4,1.6.7 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.6.8 dhyÃnÃc ca | BBs_4,1.8 | api ca dhyÃyati arthaæ e«a yat samÃnapratyayapravÃhakaraïam / dhyÃyati÷ ca praÓithila aÇgace«Âe«u prati«Âhitad­«Âi«u ekavi«aya Ãk«iptacitte«u upacaryamÃïo d­Óyate dhyÃyati bako dhyÃyati pro«itabandhu÷ iti / ÃsÅna÷ ca anÃyÃso bhavati / tasmÃt api ÃsÅnakarma upÃsanam // 8 // ki¤ca dhyÃtÃra ÃsÅna eva syu÷ dhyÃyatiÓabdÃrhatvÃdbakÃdivadityÃha-## //8// END BsCom_4,1.6.8 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.6.9 acalatvaæ cÃpek«ya | BBs_4,1.9 | api ca 'dhyÃyatÅva p­thivÅ' (chÃ. 7.6.1) iti atra p­thivyÃdi«u acalatvameva apek«ya dhyÃyativÃdo bhavati tat ca liÇgam upÃsanasya ÃsÅnakarmatve // 9 // atraiva Órautaæ d­«ÂÃntamÃha-## //9// END BsCom_4,1.6.9 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.6.10 smaranti ca | BBs_4,1.10 | smaranti api ca Ói«Âà upÃsana aÇgatvena Ãsanam - 'Óucau deÓe prati«ÂhÃpya sthiramÃsanamÃtmana÷' (gÅ. 6.11) ityÃdinà / ata eva padmakÃdÅnÃm ÃsanaviÓe«ÃïÃm upadeÓo yogaÓÃstre // 10 // brahmasya ÓÃrÅrasya cÃsanasya smaraïÃnniyama ityÃha-## //10// END BsCom_4,1.6.10 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.7.11 7 ekÃgratà adhikaraïam / sÆ. 11 yatraikÃgratà tatrÃviÓe«Ãt | BBs_4,1.11 | dik deÓakÃle«u saæÓaya÷ - kim asti kaÓcit niyamo na asti và iti / prÃyeïa vaidike«u Ãrambhe«u digÃdiniyamadarÓanÃt syÃt iha api kaÓcit niyama iti yasya mati÷ taæ prati Ãha dik deÓakÃle«u arthalak«aïa eva niyama÷ / yatra eva asya diÓi deÓe kÃle và manasa÷ sokaryeïa ekÃgratà bhavati tatra eva upÃsÅta prÃcÅdik pÆrvÃhna prÃcÅna pravaïÃdivat viÓe«a aÓrÃvaïÃt / ekÃgratayà i«ÂÃyÃ÷ sarvatra aviÓe«Ãt / nanu viÓe«am api kecit Ãmananti - 'same Óucau kharkarÃvahnivÃlukÃvivarjite ÓabdajalÃÓrayÃdibhi÷ / manonukÆle natu cak«upŬane guhÃnivÃtÃÓrayaïe prayojayet' (Óve. 2.10) iti yathà iti / ucyate - satyam asti eva¤jÃtÅyako niyama÷ / sati tu etasmin tadgate«u viÓe«aniyama iti suh­t bhÆtvà ÃcÃrya Ãca«Âe / 'manonukÆle' iti ca e«Ã Óruti÷ yatra ekÃgratà tatra eva iti etat eva darÓayati // 11 // ## te«vevÃÇgÃnÃÓritopÃsane«u prÃcyÃdidiÓi tÅrthÃdideÓe prado«ÃdikÃle niyamo 'sti na vetyubhayathÃsaæbhavÃtsaæÓaya÷ / ekavi«ayatvaæ saægatirÆpÃstÅnÃæ vihitatvÃdyÃgÃdivadasti digÃdiniyama iti pÆrvapak«a÷ / atra digÃdi«vÃdara÷ phalaæ siddhÃnte tvanÃdara÷ / dhyeye cittaikÃgryasya prÃdhÃnyÃtpradhÃnÃk«iptadeÓÃdigrahaïasyocitatvÃdiviveka÷ / ## aikÃgryaphalaliÇgaka evetyartha÷ / prÃcÅnapravaïe prÃgdeÓe nimnasthÃne vaiÓvadevaæ kuryÃditivadatra digÃdiviÓe«o na ÓrÆyate ato 'numÃnamaprayojakamiti bhÃva÷ / viÓe«ÃÓravaïamasiddhamiti ÓaÇkate-## ÓarkarÃ÷ sÆk«mapëÃïÃ÷ / jalÃÓrayavarjanaæ ÓÅtaniv­ttyartham / cak«u÷pŬano maÓaka÷ / vÃcanikaæ samadeÓÃdiniyamamaÇgÅk­tya cittaikÃgryaviruddhe«u deÓÃdigate«u prÃcÅnapravaïatvÃdi«vanÃdara iti suh­dbhÃvena sÆtrak­dupadiÓati / deÓÃdyÃgrahe cittavik«epÃtsamÃdhibhaÇga÷ syÃtsa mÃbhÆditi //11// END BsCom_4,1.7.11 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.8.12 8 ÃprÃyaïa adhikaraïam / sÆ. 12 à prayÃïÃt tatrÃpi hi d­«Âam | BBs_4,1.12 | Ãv­tti÷ sarva upÃsane«u Ãdartavya iti sthitam Ãdye adhikaraïe / tatra yÃni tÃvat samyak darÓanÃrthÃni upÃsanÃni tÃni avaghÃtÃdivat kÃryaparyavasÃnÃni iti j¤Ãtameva e«Ãm Ãv­ttiparimÃïam / na hi samyak darÓane kÃrye ni«panne yatnÃntaraæ ki¤cit ÓÃsituæ Óakyam / aniyojyabrahmÃtmatvapratipatte÷ ÓÃstrasya avi«ayatvÃt / yÃni puna÷ abhyudayaphalÃni te«u e«Ã cintà kiæ kiyanta¤cit kÃlaæ pratyayam Ãvartya uparamet uta yÃvajjÅvam Ãvartayet iti / kiæ tÃvat prÃptam / kiyanta¤cit kÃlaæ pratyayam abhyasya uts­jet Ãv­ttiviÓi«Âasya upÃsanaÓabdÃrthasya k­tatvÃt iti / evaæ prÃpte brÆma÷ - ÃprÃyaïÃt eva Ãvartayet pratyayam / antyapratyayavaÓÃt ad­«ÂaphalaprÃpte÷ / karmÃïi api hi janmÃntara upabhogyaæ phalam ÃrabhamÃïÃni tat anurÆpaæ bhÃvanÃvij¤Ãnaæ prÃyaïakÃla Ãk«ipanti, 'savij¤Ãno bhavati savij¤ÃnamevÃnvavakrÃmati' 'yaccittastenai«a prÃïamÃyÃti, prÃïastejasà yukta÷ sahÃtmanà yathÃsaækalpitaæ lokaæ nayati' iti ca evamÃdiÓrutibhya÷ / t­ïajalÆkÃnidarÓanÃt ca / pratyayÃ÷ tu ete svarÆpa anuv­ttiæ muktvà kim anyat prÃyaïakÃlabhÃvi bhÃvanÃvij¤Ãnam apek«eran / tasmÃt ye pratipattavyaphalabhÃvanÃtmakÃ÷ pratyaya÷ te«u aprÃyaïÃt Ãv­tti÷ / tathà ca Óruti÷ -'sa yÃvatkraturayamasmÃllokÃtpraiti' iti prÃyaïakÃle api pratyaya anuv­ttiæ darÓayati / sm­ti÷ api - 'yaæ yaæ vÃpi smaranbhÃvaæ tyajatyante kalevaram / taæ tamevaiti kaunteya sadà tadbhÃvabhÃvita÷' (gÅ. 8.6) iti 'prayÃïakÃle manasÃcalena' (gÅ. 8.10) iti ca / 'so 'ntavelÃyÃmetattrayaæ pratipadyeta' iti ca maraïavelÃyÃm api kartavyaÓe«aæ ÓrÃvayati // 12 // #<ÃprÃyaïÃt /># vyavahitenÃsya saæbandhamÃha-#<Ãv­ttiriti /># aniyojye brahmaïyÃtmatvapratipattiryasya tasya vidu«a ityartha÷ / ahaÇgrahopÃsane«vanu«ÂhÃnasyobhayathÃd­«Âe÷ saæÓayamÃha-## yathà digÃdiniyamasyÃvidheranÃdarastadvadÃmaraïamupÃsyÃv­tteravidhÃnÃdiniyamþa iti pÆrvapak«a÷ / maraïaparyantamÃv­ttiriti siddhÃntayati-## upÃstÅnÃæ karmaïÃæ cÃntyakÃle prÃptavyaphalasphÆrtidvÃrà phalahetutve mÃnamÃha-## bhÃvanÃmayaæ vij¤Ãnaæ phalasphuraïaæ tena sahita÷ savij¤Ãno vij¤Ãnasphuritaphalaæ vij¤Ãnamityartha÷ / yasmiælloke cittaæ saækalpo 'syeti yaccittastena saækalpitena lokena saha phalasphÆrtyanantaraæ mana÷ prÃïe lÅyate iti yÃvat / teja udÃna÷ / Ãtmà jÅva÷ / jalaukÃd­«ÂÃntaÓruteÓca bhÃviphalasphÆrtirastÅtyartha÷ / astvidamantyaphalaæ vij¤Ãnaæ karmaïamivÃd­«ÂadvÃropÃstÅnÃæ tata÷ kuta ÃmaraïamÃv­ttirityata Ãha-## upÃstipratyayÃnÃæ dhÃrÃvÃhikatayà svarÆpÃniv­ttirevÃntyaæ vij¤Ãnaæ, natvad­«ÂadvÃrakamanyadapek«itaæ sarvabhÃvÃnÃmeva svasÃmÃnajÃtÅyadvÃrÃnapek«atayà pratyayÃnÃæ pratyayÃntarapek«ÃyogÃt, karmaïÃæ tu d­«ÂadvÃrÃntyadhÅphalatvÃnupapatte÷ ad­«ÂadvÃrakalpaneti bhÃva÷ / kraturdhyÃnam / upÃsaka etantrayam 'ak«itamasi', 'acyutamasi', 'prÃïasaæÓitamasi'iti mantratrayaæ maraïakÃle 'pi smaredityartha÷ //12// END BsCom_4,1.8.12 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.9.13 9 tat adhigama adhikaraïam / sÆ. 13 tadadhigama uttarapÆrvÃghayor aÓle«avinÃÓau tadvyapadeÓÃt | BBs_4,1.13 | gata÷ t­tÅyaÓe«a÷ / atha idÃnÅæ brahmavidyÃphalaæ prati cintà pratÃyate / brahma adhigame sati tat viparÅtaphalaæ duritaæ k«Åyate na k«Åyate và iti saæÓaya÷ / kiæ tÃvat prÃptam / phalÃrthatvÃt karmaïa÷ phalam adatvà na saæbhÃvyate k«aya÷ / phaladÃyinÅ hi asya Óakti÷ Órutyà samadhigatà / yadi tadantareïa eva phala upabhogam apav­jyeta Óruti÷ kadarthità syÃt / smaranti ca 'nahi karma k«Åyate' iti / nanu evaæ sati prÃyaÓcitta upadeÓa÷anarthaka÷ prÃpnoti / na e«a do«a÷ / prÃyaÓcittÃnÃæ naimittikatva upapatte÷ g­hadÃha i«ÂyÃdivat / api ca prÃyaÓcittÃnÃæ do«asaæyogena vidÃnÃt bhavet api do«ak«apaïÃrthatà na tu evaæ brahmavidyÃyÃæ vidhÃnam asti / nanu anabhyupagamyamÃne brahmavida÷ karmak«aye tatphalasya avaÓyaæ bhoktavyatÃvÃt anirmok«a÷ syÃt / na iti ucyate / deÓakÃlanimittÃpek«o mok«a÷ karmaphalavat bhavi«yati / tasmÃt na brahma adhigame duritaniv­tti÷ iti / evaæ prÃpte brÆma÷- tat adhigame brahma adhigame sati uttarapÆrvayo÷ aghayo÷ aÓle«avinÃÓau bhavata÷ uttarasya aÓle«a÷ pÆrvasya vinÃÓa÷ / kasmÃt / tat vyapadeÓÃt / tathà hi brahmavidyà prakriyÃyÃæ saæbhÃvyamÃnasaæbandhasya ÃgÃmino duritasya anabhisaæbandhaæ vidu«o vyapadiÓati - 'yathà pu«karapalÃÓa Ãpo na Óli«yanta evamevaævidi pÃpaæ karma na Óli«yate' (chÃ.4.14.3) iti / tathà vinÃÓam api pÆrva ucitasya duritasya vyapadiÓati - 'tadyathe«ÅkÃtÆlamagnau protaæ pradÆyetaivaæ hÃsya sarve pÃpmÃna÷ pradÆyante' (chÃ. 5.24.3) iti / ayam apara÷ karmak«ayavyapadeÓo bhavati - 'bhidyate h­dayagranthiÓchidyante sarvasaæÓayÃ÷ / k«Åyante cÃsya karmÃïi tasmind­«Âe parÃvare' (mu. 2.2.8) iti / yat uktam anupabhuktaphalasya karmaïa÷ k«ayakalpanÃyÃæ ÓÃstraæ kadarthitaæ syÃt iti / na e«a do«a÷ / na hi vayaæ karmaïa÷ phaladÃyinÅæ Óaktim avajÃnÅmahe, vidyata eva sÃ, sà tu vidyÃdinà kÃraïÃntareïa pratibadhyata iti vadÃma÷ / ÓaktisadbhÃvamÃtre ca ÓÃstraæ vyÃpriyate na pratibandha apratibandhayo÷ api / na hi karma k«Åyata iti etat api smaraïam autsargikaæ na bhogÃt ­te karma k«Åyata tadarthatvÃt iti / i«yata eva tu prÃyaÓcittÃdinà tasya k«aya÷ 'sarvaæ pÃpmÃnaæ tarati' 'tarati brahmahatyÃæ yo 'Óvamedhena yajate ya u cainameva vada' ityÃdi Órutism­tibhya÷ / yat tu uktaæ naimittikÃni prÃyaÓcittÃni bhavi«yanti iti / tat asat / do«asaæyogena codyamÃnÃnÃm e«Ãæ do«anirghÃtaphalasaæbhave phalÃntarakalpanà anupapatte÷ / yatpuna÷ etat uktaæ na prÃyaÓcittavat do«ak«aya uddeÓena vidyÃvidÃnam asti iti / atra brÆma÷ - saguïÃsu tÃvat vidyÃsu vidyata eva vidhÃnam / tÃsu ca vÃkyaÓe«a aiÓvaryaprÃpti÷ pÃpaniv­tti÷ ca vidyÃvata ucyate / tayo÷ ca avivak«ÃkÃraïaæ na asti iti ata÷ pÃpmaprahÃïapÆrvaka aiÓvaryaprÃpti÷ tÃsÃæ phalam iti niÓcÅyate / nirguïÃyÃæ tu vidyÃyÃæ yadi api vidhÃnaæ na asti tathà api akart­ ÃtmatvabodhÃt karmapradÃhasiddhi÷ / aÓle«a iti ca ÃgÃmi«u karmasu kart­tvameva na pratipadyate brahmavit iti darÓayati / atikrÃnte«u tu yadi api mithyÃj¤ÃnÃt kart­tvaæ pratipeda iva tathà api vidyÃsÃmarthyÃt mithyÃj¤Ãnaniv­tte÷ tÃni api pravilÅyanta iti Ãha vinÃÓa iti / pÆrvasiddhakart­tva bhokt­tva viparÅtaæ hi tri«u api kÃle«u akart­tva abhokt­tvasvarÆpaæ brahma aham asmi na ita÷ pÆrvam api kartà bhoktà và aham Ãsaæ na idÃnÅæ na api bhavi«yatkÃla iti brahmavit avagacchati / evam eva ca mok«a upapadyate / anyathà hi anÃdikÃlaprav­ttÃnÃæ karmÃïÃæ k«ayÃbhÃve mok«a abhÃva÷ syÃt / na ca deÓakÃlanimittÃpek«o mok«a÷ karmaphalavat bhavitum arhati / anityatva prasaÇgÃt / parok«atva anupapatte÷ ca j¤Ãnaphalam / tasmÃt brahma adhigame duritak«aya iti sthiram // 13 // yathopÃsakÃnÃæ yÃvajjÅvaæ kartavyamasti na tathÃtmavidÃmiti karmak«ayalak«aïÃæ jÅvanmuktimÃha-## j¤ÃnasÃdhane«u phalÃdhikyÃrthaæ phalÃdhyÃye 'pi sÃdhanavicÃra÷ k­ta÷, saæprati phalÃdhyÃyasthà phalacintà kriyata ityÃha-## karmaïÃæ phalÃntatvaÓÃstrÃjj¤ÃnanÃÓyatvaÓÃstrÃcca saæÓaya÷, pÆrvapak«e j¤Ãnino 'pi saæcitapÃpabhogÃnantaraæ mukti÷, siddhÃnte tu j¤ÃnasamakÃlaæ pÃpanÃÓÃjjÅvanmuktiriti phalam / na hiæsyÃdityÃdini«edhaÓrutyà duritÃd­«Âasya du÷khadÃyinÅ Óaktiradhigatà / 'nÃbhuktaæ k«Åyate karma'iti ca smaranti / ata÷ phalÃntameva pÃpaæ na madhye naÓyatÅti pÆrvapak«a÷ / nanu tarhi tannÃÓÃrthaæ prÃyaÓcittavidhirna syÃditi cet / na / yathà ÃhitÃgnerg­hadÃhe nimitte sati 'agnaye k«Ãmavate puro¬ÃÓama«ÂÃkapÃlaæ nirvapet'iti i«Âividhistadvaddo«e nimittamÃtre sati prÃyaÓcittavidherde«anÃÓÃrthatvÃsiddhe÷ / nanu vi«ama upanyÃsa÷, yuktaæ g­hadÃhasya siddhatvÃdayogyatvÃccÃphalatayà nimittamÃtratvaæ do«avÃnprÃyaÓcittaæ kuryÃdityatra tu malina÷ snÃyÃditivaddo«apadasya niv­ttidvÃrà phalaparatvasaæbhavÃt 'tarati brahmahatyÃæ yo 'Óvamedhena yajate'iti prÃyaÓcittÃtpÃpaniv­ttiÓruteÓcÃyuktaæ prÃyaÓcittasya naimittikatvamityata Ãha-## j¤Ãnasya do«anÃÓÃrthatayà vidhÃnaæ nÃsti 'k«Åyante cÃsya karmÃïi'ityÃderj¤ÃnastÃvakamÃtratvÃdityartha÷ / karmabhogÃnantaraæ deÓakÃlÃntare mok«o bhavi«yati ÓÃstraprÃmÃïyÃdityÃha-## j¤ÃnÃtkarmak«ayasyÃpÆrvatvÃnmÃnÃntaraviruddhatvÃcca tatparÃnekavÃkyÃnÃæ stÃvakatvÃyogÃttasyÃstitvamiti siddhÃntayati-## pÃpakriyÃto 'pÆrvÃnutpattiraÓle«a÷ / saguïabrahmavidyÃyÃæ vyapadeÓamuktvà nirguïÃyÃæ tamÃha-## paroktaæ dÆ«ayati-## vidhini«edhaÓÃstraæ 'nÃbhuktaæ k«Åyate'ityÃdi, sm­tiÓca karmaïa÷ phalaÓaktau pramÃïamata÷ ÓaktasyÃpi kutaÓcinnÃÓÃÇgÅkÃreïa ÓÃstravirodha ityartha÷ / tattvaj¤ÃnamÃtmanyaÓe«aduritanÃÓakaæ tanmÆladhyÃsabÃdhakatvÃtsvapnaduritamÆlakart­tvÃdhyÃsabÃdhakajÃgradbodhþavadityÃha-## ÓrutÃrthameva yuktyà dra¬hayati-## mÆlÃdhyÃsÃnutpatte÷ pÃpasyÃÓle«a÷, tannÃÓÃttadvinÃÓa ityartha÷ / adhyÃsÃbhÃve vidvadanubhavamÃha-## mok«aÓÃstrabalÃcca j¤ÃnÃtkarmak«ayasiddhirityÃha-## j¤ÃnÃtkarmak«aye satyevetyartha÷ / mok«asya karmaphalasÃmyamuktaæ nirasyati-## //12// END BsCom_4,1.9.13 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.10.14 10 itara asaæÓle«a adhikaraïam / sÆ. 14 itarasyÃpy evam asaæÓle«a÷ pÃte tu | BBs_4,1.14 | pÆrvasmin adhikaraïe bandhaheto÷ aghasya svÃbhÃvikasya aÓle«avinÃÓau j¤Ãnanimittau ÓÃstravyapadeÓÃt nirÆpitau / dharmasya puna÷ ÓÃstrÅyatvÃt ÓÃstrÅyeïa j¤Ãnena avirodha iti ÃÓaÇkya tat nirÃkaraïÃya pÆrva adhikaraïanyÃya atideÓa÷ kriyate / itarasya api puïyasya karmaïa evam aghavat asaæÓle«o vinÃÓa÷ ca j¤Ãnavato bhavata÷ / kuta÷ - tasya api svaphalahetutvena j¤ÃnaphalapratibandhitvaprasaÇgÃt / 'ubhe u haivai«a ete tarati' (b­. 4.4.22) ityÃdiÓruti«u ca du«k­tavat suk­tasya api praïÃÓavyapadeÓÃt / akart­ Ãtmatvabodhanimittasya ca karmak«ayasya suk­tadu«k­tayo÷ tulyatvÃt 'k«Åyante cÃsya karmÃïi' (mu. 2.2.8) iti ca aviÓe«aÓrute÷ / yatra api kevala eva pÃpmaÓabdo d­Óyate tatra api tena eva puïyam api akalitam iti dra«Âavyam / j¤Ãnaphala apek«ayà nik­«ÂaphalatvÃt / asti ca Órutau puïye api pÃpmaÓabda÷ 'nainaæ setumahorÃtre tarata÷' (chÃ. 8.4.1) iti atra saha du«k­tena sak­tamapi anukramya sarve pÃpmÃna÷ ato nivartanta iti aviÓe«eïa eva prak­te puïye pÃpmaÓabdaprayogÃt / pÃte tu iti tu Óabda÷ avadhÃraïÃrtha÷ / evaæ dharma adharmayo÷ bandhahetvo÷ vidyÃsÃmarthyÃt aÓle«avinÃÓasiddhe÷ avaÓyaæbhÃvinÅ vidu«a÷ ÓarÅrapÃte mukti÷ iti avadhÃrayati // 14// ## atideÓatvÃnna saægatyÃdyapek«Ã / j¤ÃnÃtpuïyaæ k«Åyate na veti pÆrvavatsaædehe j¤Ãnaæ tu na puïyanÃÓakaæ ÓÃstrÅyatvÃtpuïyavadityadhikÃÓaÇkÃmuktvÃtideÓaæ vyÃca«Âe-## j¤Ãnaæ puïyanÃÓakaæ samÆlavidyÃghÃtitvÃditi nyÃyopetÃgamabÃdhitamanumÃnamiti bhÃva÷ / nanu k«Åyante cetyaviÓe«aÓruti÷ pÃpavi«ayà sarvaæ pÃpmÃnaæ taratÅti viÓe«aÓruterityata Ãha-## pÃpapuïyak«ayaparÃdhikaraïadvayasya phalamÃha-## //14// END BsCom_4,1.10.14 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.11.15 11 anÃrabdha adhikaraïam / sÆ. 15 anÃrabdhakÃrye eva tu pÆrve tadavadhe÷ | BBs_4,1.15 | pÆrvayo÷ adhikaraïayo÷ j¤Ãnanimitta÷ suk­tadu«k­tayo÷ vinÃÓa÷ avadhÃrita÷ sa kim aviÓe«eïa ÃrabdhakÃryayo÷ anÃrabdhakÃryayo÷ ca bhavati uta viÓe«eïa anÃrabdhakÃryayo÷ eva iti vicÃryate / 'tatra ubhe u haivai«a ete tarati' (b­. 4.4.22) iti evamÃdiÓruti«u aviÓe«aÓravaïÃt aviÓe«eïa eva k«aya iti / evaæ prÃpte pratyÃha - anÃrabdhakÃrye eva tu iti / aprav­ttaphale eva pÆrve janmÃntarasaæcite asmin api ca janmani prÃk j¤Ãna utpatte÷ saæcite suk­tadu«k­te j¤Ãna adhigamÃt k«Åyete na tu ÃrabdhakÃrye sÃmibhuktaphale yÃbhyÃm etat brahmaj¤Ãna Ãyatanaæ janma nirmitam / kuta etat - 'tasya tÃvadeva ciraæ yÃvanna vimok«ye 'tha saæpatsye' (chÃ. 6.14.2) iti ÓarÅrapÃtau adhikaraïÃt k«emaprÃpte÷ / itarathà hi j¤ÃnÃt aÓe«akarmak«aye sati sthitihetu abhÃvÃt j¤ÃnaprÃpti anantarameva k«emamÓnu avÅta, tatra ÓarÅrapÃtapratÅk«Ãæ na Ãcak«Åta / nanu vastubalena eva ayam akart­ ÃtmÃvabodha÷ karmÃïi k«apayan kathaæ kÃnicit k«apayet kÃnicit ca upek«eta / na hi samÃne agnibÅjasaæparke ke«Ã¤cit bÅjaÓakti÷ k«Åyate ke«Ã¤cit na k«Åyata iti Óakyam aÇgÅkartum iti / ucyate - na tÃvat anÃÓritya ÃrabdhakÃryaæ karmÃÓayaæ j¤Ãna utpatti÷ upapadyate / ÃÓrite ca tasmin kulÃlacakravat prav­ttavegasya antarÃle pratibandha asaæbhavÃt bhavati vegak«ayapratipÃlanam / akart­ Ãtmabodha÷ api hi mithyÃj¤ÃnabÃdhanena karmÃïi ucchinatti / bÃdhitam api tu mithyÃj¤Ãnaæ dvicandraj¤Ãnavat saæskÃravaÓÃt ka¤citkÃlam anuvartata eva / api ca na eva atra vivaditavyaæ brahmavidà ka¤citkÃlaæ ÓarÅraæ dhriyate na và dhriyata iti / kathaæ hi ekasya svah­dayapratyayaæ brahmavedanaæ dehadhÃraïaæ ca apareïa pratik«eptuæ Óakyeta / Órutism­ti«u ca sthitapraj¤alak«aïanirdeÓena etadeva nirucyate / tasmÃt anÃrabdhakÃryayo÷ eva suk­tadu«k­tayo÷ vidyÃsÃmarthyÃt k«aya iti nirïaya÷ // 15 // ## uktakarmak«ayaæ vi«ayÅk­tya k«Åyante cetyaviÓe«aÓrutestasya tÃvadeva ciramiti ÓruteÓca saæÓayamÃha-## jÅvanmuktyasiddhistatsiddhiÓcetyubhayatra phalam / pÆrvasiddhÃntanyÃyena pÆrvapak«aprÃptau uktotsargata÷ karmak«ati÷ prÃrabdhÃnyakarmavi«ayetyapavÃdaæ siddhÃnyati-## sÃmiÓabdor'dhavÃcaka÷ / prÃrabdhÃdyÃvanna vimucyate tÃvÃneva vilambastanmok«e brahma saæpadyata iti Órutyartha÷ / dehapÃtÃvadhiliÇgÃttattvavidÃæ yÃj¤avalkyÃdÅnÃæ dehadhÃraïaÓrutism­tiliÇgÃcca prÃrabdhakarmaïastattvaj¤Ãnaæ prati hetutvenopajÅvyatvÃcca prÃbalyasiddhestatpratibaddhaæ tattvaj¤Ãnaæ tatsiddhyarthamavidyÃæÓaæ vik«epaÓaktyÃkhyaæ vihÃyÃvarakÃvidyÃæÓaæ nÃÓayatÅtyÃha-## vik«epakÃvidyÃleÓa eva tatsaæskÃra÷ / Ói«yÃnprati jÅvanmuktau svÃnubhavamÃha-## //15// END BsCom_4,1.11.15 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.12.16 12 agnihotrÃdi adhikaraïam / sÆ. 16-17 agnihotrÃdi tu tatkÃryÃyaiva taddarÓanÃt | BBs_4,1.16 | puïyasya api aÓle«avinÃÓayo÷ aghanyÃya÷ atidi«Âa÷ sa÷ atideÓa÷ sarvapuïyavi«aya iti ÃÓaÇkya prativakti - agnihotrÃdi tu iti / tu Óabda ÃÓaÇkÃm upanudati / yat nityaæ karma vaidikam agnihotrÃdi tat tat kÃryÃya eva bhavati, j¤Ãnasya yatkÃryaæ tadeva asya api kÃryam ityartha÷ / kuta÷ - 'tametaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti yaj¤ena dÃnena' (b­. 4.4.22) ityÃdidarÓanÃt / nanu j¤Ãnakarmaïo÷ vilak«aïakÃryatvÃt kÃrya ekatva anupapatti÷ / na e«a do«a÷ / jvaramaraïakÃryayo÷ api dadhivi«ayo÷ gu¬amantrasaæyuktayo÷ t­ptipu«ÂikÃryadarÓanÃt / tadvat karmaïa÷ api j¤Ãnasaæyuktasya mok«akÃrya upapatte÷ / nanu anÃrabhyo mok«a÷ katham asya karmakÃryatvam ucyate / na e«a do«a÷ / ÃrÃt upakÃrakatvÃt karmaïa÷ / j¤Ãnasya eva hi prÃpakaæ satkarma prÃïìyà mok«akÃraïam iti upacaryate / ata eva ca atikrÃntavi«ayam etat kÃrya ekatva abhidhÃnam / na hi brahmavida ÃgÃmi agnihotrÃdi saæbhavati / aniyojyabrahmÃtmatva pratipatte÷ ÓÃstrasya avi«ayatvÃt / saguïÃsu tu vidyÃsu kart­tva anativ­tte÷ saæbhavati ÃgÃmi api agnihotrÃdi / tasya api nirabhisaædhina÷ kÃryÃntara abhÃvÃt vidyÃsaægati upapatti÷ // 16 // ## nityaæ naimittikaæ karma j¤ÃnÃnnaÓyati na veti saædehe ubhe puïyapÃpe taratÅtyaviÓe«aÓruternaÓyatÅtyÃÓaÇkyottarasyÃpÅtyuktÃtideÓasya nityÃdyatiriktakÃmyapuïyavi«ayatvenÃtrÃpavÃdaæ siddhÃntayati-## atra pÆrvapak«e j¤ÃnÃrthaæ nityÃdyanu«ÂhÃnÃsiddhi÷ paÇkak«ÃlananyÃyÃt, siddhÃnte tu j¤ÃnetpattyarthatvÃttatsiddhiriti viveka÷ / atra bhëye j¤Ãnakarmaïo÷ sÃk«ÃdekakÃryatvaæ paramatenoktvà sÃk«ÃtpÃramparyÃbhyÃæ mok«ahetutvaæ svamatamuktamiti mantavyam / ata eveti j¤ÃnÃdÆrdhvaæ karmÃbhÃvÃtpÆrvakarmavi«ayamityartha÷ / nirguïavidyÃyÃ÷ karmasÃhityaæ t­ptiæ prati bhojanasya lÃÇgaleneva darÓitaæ, saæprati saguïavidyÃparatvena sÆtrasyäjasyamÃha-## //16// END BsCom_4,1.12.16 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.12.17 kiævi«ayaæ puna÷ idam aÓle«avinÃÓa vacanaæ kiævi«ayaæ và ado viniyogavacanam eke«Ãæ ÓÃkhinÃm 'tasya putrà dÃyamupayanti suh­da÷ sÃdhuk­tyÃæ dvi«anta÷ pÃpak­tyÃm' iti / ata uttaraæ paÂhati - ato 'nyÃpi hy eke«Ãm ubhayo÷ | BBs_4,1.17 | ata÷ agnihotrÃde÷ nityÃtkarmaïa÷ anyÃpi hi asti sÃdhuk­tyà yà phalam abhisaædhÃya kriyate tasyà e«a viniyoga ukta eke«Ãæ ÓÃkhinÃm 'suh­da÷ sÃdhuk­tyÃmupayanti' iti / tasyà eva ca idam aghavat aÓle«avinÃÓanirÆpaïam itarasya api evam aÓle«a iti / tathà jÃtÅyakasya kÃmyasya karmaïo vidyÃæ prati anupakÃrakatve saæpratipatti÷ ubhayo÷ api jaiminibÃdarÃyaïayo÷ ÃcÃryayo÷ // 17 // uttarasÆtrÃrthaæ g­hïÃti-## yatprÃrabdhÃdanyatkÃmyaæ puïyaæ pÃpaæ ca tadeva vidvatsuh­ddvi«ato÷ svasamÃnajÃtÅyaæ karma janayati svayaæ ca j¤ÃnÃnnaÓyatÅti bhÃva÷ //17// END BsCom_4,1.12.17 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.13.18 13 vidyÃj¤ÃnasÃdhana adhikaraïam / sÆ. 18 yad eva vidyayeti hi | BBs_4,1.18 | samadhigatam etat anantara adhikaraïe nityam agnihotrÃdikaæ karma mumuk«uïà mok«aprayojana uddeÓena k­tam upÃttaduritak«ayahetutvadvÃreïa sattvaÓuddhikÃraïatÃæ pratipadyamÃnaæ mok«aprayojanabrahma adhigamanimittatvena brahmavidyayà saha ekakÃryaæ bhavati iti / tatra agnihotrÃdi karmÃÇgavyapÃÓrayavidyÃsaæyuktaæ kevalaæ ca asti / 'ya evaæ vidvÃnayajati' 'ya evaæ vidväjuhoti' 'ya evaæ vidvächaæsati' 'ya evaæ vidvÃngÃyati' 'tasmÃdevaævidameva brahmÃïaæ kurviti nÃnevaæ vidaæ' (chÃ. 4.17.10) 'tenobhau kuruto yaÓcaitadevaæ veda yaÓca na veda' (chÃ. 1.1.10) ityÃdivacanebhyo vidyÃsaæyuktam asti kevalam api asti / tatra idaæ vicÃryate - kiæ vidyÃsaæyuktameva agnihotrÃdikaæ karma mumuk«o÷ vidyÃhetutvena tayà saha ekakÃryatvaæ pratipadyate na kevalam uta vidyÃsaæyuktaæ kevalaæ ca aviÓe«eïa iti / kuta÷ saæÓaya÷ - 'tametamÃtmÃnaæ yaj¤ena vividi«anti' iti yaj¤ÃdÅnÃmvi aÓe«eïa ÃtmavedanÃÇgatvena ÓravaïÃt / vidyÃsaæyuktasya ca agnihotrÃdÅnÃm aviÓe«atva avagamÃt / kiæ tÃvat prÃptaæ vidyÃsaæyuktam eva karmÃgnihotrÃdi ÃtmavidyÃÓe«atvaæ pratipadyate na vidyÃhÅnam / vidyà upetasya viÓi«Âatva avagamÃt vidyÃvihÅnÃt / 'yadahareva juhoti tadaha÷ punarm­tyumapajayatyevaævidvÃn' ityÃdiÓrutibhya÷ / 'buddhyà yukto yayà pÃrtha karmabandhaæ prahÃsyasi' (gÅ. 2.39) 'dÆreïa hyavaraæ karma buddhiyogÃddhana¤jaya' (gÅ. 2.49) ityÃdism­tibhya- ca iti / evaæ prÃpte pratipadyate - yadeva vidyayà iti hi / satyam etat / vidyÃsaæyuktaæ karmÃgnihotrÃdikaæ vidyÃvihÅnÃt karmaïa÷ agnihotrÃt viÓi«Âaæ vidvÃniva brÃhmaïo vidyÃvihÅnÃt brÃhmaïÃt / tathà api na atyantam anapek«aæ vidyÃvihÅnaæ karmÃgnihotrÃdikam / kasmÃt - 'tametamÃtmÃnaæ yaj¤ena vividi«anti' iti aviÓe«eïa agnihotrÃde÷ vidyÃhetutvena ÓrutatvÃt / nanu vidyÃsaæyuktasya agnihotrÃde÷ vidyÃvihÅnÃt viÓi«Âatva avagamÃt vidyÃvihÅnam agnihotrÃdi ÃtmavidyÃhetutvena anapek«ameva iti yuktam / na etat evam / vidyÃsahÃyasya agnihotrÃde÷ vidyÃnimittena sÃmarthya atiÓayena yogÃt Ãtmaj¤Ãnaæ prati kaÓcit kÃraïa atiÓayo bhavi«yati na tathà vidyÃvihÅnasya iti yuktaæ kalpayitum / natu 'yaj¤ena vividi«anti' iti atra aviÓe«eïa Ãtmaj¤ÃnÃÇgatvena Órutasya agnihotrÃde÷ anaÇgatvaæ Óakyam abhyupagantum / tathà hi Óruti÷ - 'yadeva vidyayà karoti Óraddhayopani«adà tadeva vÅryavattaraæ bhavati' (chÃ. 1.1.10) iti vidyÃsaæyuktasya karmaïa÷ agnihotrÃde÷ vÅryavattaratva abhidhÃnena svakÃryaæ prati ka¤cit atiÓayaæ bruvÃïà vidyÃvihÅnasya tasya eva tat prayojanaæ prati vÅryavattvaæ darÓayati / karmaïa- ca vÅryavattvaæ tat yat svaprayojanasÃdhanaprasahatvam / tasmÃt vidyÃsaæyuktaæ nityam agnihotrÃdi vidyÃvihÅnaæ ca ubhayam api mumuk«uïà mok«aprayojana uddeÓena iha janmani janmÃntare ca prÃk j¤Ãna utpatte÷ k­taæ yat tat yathÃsÃmarthyaæ brahma adhigamapratibandhakÃraïa upÃttaduritak«ayahetutvadvÃreïa brahma adhigamakÃraïatvaæ pratipadyamÃnaæ Óravaïa manana Óraddhà tÃtparyÃdi antaraÇgakÃraïÃpek«aæ brahmavidyayà saha ekakÃryaæ bhavati iti sthitam // 18 // ## uktanityÃdikaæ vi«ayamupajÅvya sabÅjaæ saæÓayamuktvà pÆrvapak«amÃha-## atra pÆrvapak«e karmÃÇgopÃstihÅnakarmaïo j¤ÃnÃrthatvÃsiddhi÷, siddhÃnte tatsiddhiriti bheda÷ / bhavatu vidyÃviÓi«Âasya karmaïo j¤Ãnaæ prati ÓÅghrakÃritvÃkhya÷ kaÓcidatiÓayo vidyÃsÃmarthyÃt / naitÃvatà kevalasya vaiyarthyaæ vividi«ÃÓrutivirodhÃt / naca tatra Órutau yaj¤ÃdiÓabdÃnÃæ vidyopetakarmaparatayà saækoco yukta÷ / hi yata÷ / 'yadeva vidyayÃ'iti Óruti÷ kevalasyÃpi vÅryavattvaæ gamayatÅti siddhÃntagranthÃrtha÷ //18// END BsCom_4,1.13.18 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,1.14.19 14 itarak«apaïa adhikaraïam / sÆ. 19 bhogena tv itare k«apayitvÃtha saæpadyate | BBs_4,1.19 | anÃrabdhakÃryayo÷ puïyapÃpayo÷ vidyÃsÃmarthyÃt k«aya ukta÷ itare tu ÃrabdhakÃrye puïyapÃpe upabhogena k«apayitvà brahma saæpadyate 'tasya tÃvadeva ciraæ yÃvanna vimok«ye 'tha saæpatsye' (chÃndo. 6.14.2) iti 'brahmaiva sanbrahmÃpyeti' iti ca evamÃdiÓrutibhya÷ / nanu sati api samyak darÓane yathà prÃk dehapÃtÃt bhedadarÓanaæ dvicandradarÓananyÃyena anuv­ttamevaæ paÓcÃt api anuvarteta / na / nimitta abhÃvÃt / upabhogaÓe«ak«apaïaæ hi tatra anuv­ttinimittaæ na ca tÃd­ÓamÃtra ki¤cit asti / nanu apara÷ karmÃÓayo÷ abhinavam upabhogm Ãrapsyate / na / tasya dagdhabÅjatvÃt / mithyÃj¤Ãna ava«Âambhaæ hi karmÃntaraæ dehapÃta upabhogÃntaram Ãrabhate tat ca mithyÃj¤Ãna ava«Âambhaæ hi karmÃntaraæ dehapÃta upabhogÃntaram Ãrabhate tatca mithyÃj¤Ãnaæ samyak j¤Ãnena dagdham ityata÷ sÃdhu etat ÃrabdhakÃryak«aye vidu«a÷ kaivalyam avaÓyaæ bhavati iti // 19 // ## tattvavidatra vi«aya÷, sa kiæ prÃrabdhak«ayÃnantaraæ saæsaratyuta neti nimittabhÃvÃbhÃvÃbhyÃæ saæÓaye siddhÃntamupakramate-## anÃrabdhakarmaïa÷ k«ayoktÃvÃrabdhasya kathaæ k«aya ityÃkÃÇk«ÃyÃmasyotthÃnÃtsaÇgati÷ / pÆrvapak«e videhakaivalyÃsiddhi÷ siddhÃnte tatsiddhiriti bheda÷ / dehapÃtottaramapi tattvavitsaæsarati saæsÃrayogyatvÃdyathà dehapÃtÃtpÆrvamityanÃrabdhÃdhikaraïad­«ÂÃntena pÆrvapak«amÃha-## bhoganimittakarmÃbhÃvÃddhetvasiddhi÷ / yattu saæcitaæ karmÃntaraæ tanna nimittaæ phalasya, dagdhamÆlatvÃt / avidyÃdayo hi kleÓÃ÷ karmaïastatphalasya ca mÆlam / taduktaæ yogaÓÃstre 'kleÓamÆla÷ karmÃÓaya÷ sati mÆle tÃdvipÃka÷'iti / tacca mÆlaæ j¤ÃnÃgninà dagdhamiti kuta÷ puna÷ saæsÃrastasmÃddehapÃte kaivalyamiti siddham //19// END BsCom_4,1.14.19 iti ÓrÅgovindabhagavatpÆjyapÃdaÓi«yaÓrÅmacchaÇkarabhagavatpÃdak­tau ÓÃrÅrakamÅmÃæsÃbhëye caturthÃdhyÃyasya prathama÷ pÃda÷ // 1 // ## ##// ____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ ## ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.1.1 caturthÃdhyÃye dvitÅya÷ pÃda÷ / atra pÃde utkrÃntigatinirÆpaïam 1 vÃgÃdhikaraïam / sÆ. 1-2 vÃÇmanasi darÓanÃc chabdÃc ca | BBs_4,2.1 | atha aparÃsu vidyÃsu phalaprÃptaye devayÃnaæ panthÃnam avatÃrayi«yan prathamaæ tÃvat yathÃÓÃstram utkrÃntikramam anvÃca«Âe / samÃnà hi vidvat avidu«o÷ utkrÃnti÷ iti vak«yati / asti prÃyaïavi«ayà Óruti÷ 'asya somya puru«asya prayato vÃk manasi saæpadyate mana÷ prÃïe prÃïa- tejasi teja÷ parasyÃæ devatÃyÃm' (chÃ. 6.8.6) iti / kim iha vÃca eva v­ttimattyà manasi saæpatti÷ ucyata uta vÃgv­tte÷iti viÓaya÷ / tatra vÃk eva tÃvat manasi saæpadyata iti prÃptam / tathà hi Óruti÷ anug­hÅtà bhavati / itarathà lak«aïà syÃt / Órutilak«aïa aviÓaye ca Óruti÷ nyÃyyà na lak«aïà / tasmÃt vÃca eva ayaæ manasi pralaya iti / evaæ prÃpte brÆma÷ - vÃk v­tti÷ iti vyÃkhyÃte yÃvatà vÃk menasi iti eva ÃcÃrya÷ paÂhati / satyam etat / paÂhi«yati tu purastÃt 'avibhÃgo vacanÃt' (bra. sÆ. 4.2.16) iti / tasmÃt atra v­tti upaÓamamÃtraæ vivak«itam iti gamyate / tattvapralayavivak«ÃyÃæ tu sarvatra eva avibhÃgasÃmyÃt kiæ paratra eva viÓi«yÃt avibhÃga iti / tasmÃt atra v­tti upasaæhÃravivak«Ã / vÃk v­tti÷ pÆrvam upasaæhriyate manov­ttau avasthitÃyÃm iti artha÷ / kasmÃt / darÓanÃt / d­Óyate hi vÃk v­tte÷ pÆrva upasaæhÃro manov­ttau vidyamÃnÃyÃm / nanu ÓrutisÃmarthyÃt vÃca eva ayaæ manasi apyayo yukta iti uktam / na iti Ãha / atatprak­titvÃt / yasya hi yata utpatti÷ tasya tatra pralayo nyÃyyo m­dÅva ÓarÃvasya / na ca manaso vÃk utpadyata iti ki¤cana pramÃïam asti / v­ttyutti udbhava abhibhavau tu aprak­tisamÃÓrayau api d­Óyete / pÃrthivebhyo hi indhanebhya÷ taijasasya agne÷ v­tti÷ udbhavati apsu ca upaÓÃmyati / kathaæ tarhi asmin pak«e Óabdo vÃk manasi saæpadyata iti / ata Ãha ÓabdÃt ca iti / Óabda÷ api asmin pak«e avakalpate v­ttiv­ttimato÷ abheda upacÃrÃt iti artha÷ // 1 // ---------------------- FN: prayato mriyamÃïasya / ## j¤ÃnaphaloktyanantaramupÃsanaphalaæ brahmalokasthaæ vaktavyaæ taccÃrcirÃdimÃrgaprÃpyaæ, mÃrgaprÃptiÓcotkrÃntisÃdhyà tasmÃdupÃstiphalak«iptotkrÃntipÃdasyÃstyÃdhyÃyasaægati÷ / yuktaæ cÃsya pÆrvapÃdÃnantaryaæ j¤Ãnaphaloktyanantaraæ vaktavyopÃstiphalenÃk«iptatvÃdityÃha-## j¤Ãnina ivopÃsakasyÃpyutkrÃntirnetyata Ãha-## vidvÃnupÃsaka÷, tasyÃnupÃsakavadutkrÃntirasti, aj¤atvÃditi vak«yata ityartha÷ / prayato mriyamÃïasyetyartha÷ / vÃkpadasya karaïabhÃvavyutpattibhyÃæ karaïatadv­ttyorlayabhÃnÃtsaæÓaya÷ / pÆrvapak«e karaïÃnÃæ svarÆpalayÃnm­tamÃtrasya mukti÷, siddhÃnte tu saæsÃrasiddhi÷ / anupÃdÃne manasi vÃcastattvalayÃyogena vyÃpÃramÃtropaÓamÃditi viveka÷ / sÆtre v­ttipadÃdhyÃhÃra÷ kathamiti ÓaÇkate-## uttaratra hi sÆtrak­ttattvavida indriyÃïÃæ svarÆpalayaæ vak«yati tadbalÃdihÃdhyÃhÃra ucita÷ / aj¤asyÃpi indriyalayasÃmye vak«yamÃïaviÓe«oktyayogÃditi samÃdhyartha÷ / prak­tÃveva vikÃralaya iti nyÃyaviruddhÃrthaæ Órutirapi na brÆta iti siddhÃntayati-## nyÃyasya niravakÃÓatvÃdbalÅyastvaæ Óabdasya tÆktirvÃgitivyutpattyà lak«aïayà và sÃvakÃÓatvamiti dyotayituæ ÓabdÃccetyuktam //1// END BsCom_4,2.1.1 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.1.2 ata eva ca sarvÃïyanu | BBs_4,2.2 | 'tasmÃdupaÓÃntatejÃ÷ / punarbhavamindriyairmanasi saæpadyamÃnai÷' (praÓna. 3.9) iti atra aviÓe«eïa sarve«Ãm eva indriyÃïÃæ manasi saæpatti÷ ÓrÆyate / tatra api ata eva vÃca iva cak«urÃdÅnÃm api sav­ttike manasi avasthite v­ttilopadarÓanÃt tattvapralaya asaæbhavÃt Óabda upapatte÷ ca v­ttidvÃreïa eva sarvÃïi indriyÃïi mana÷ anuvartante / sarve«Ãæ karaïÃnÃæ manasi upasaæhÃra aviÓe«e sati vÃca÷ p­thak grahaïaæ vÃk manasi saæpadyata iti udÃharaïa anurodhena // 2 // vÃcyuktaæ nyÃyaæ cak«urÃdi«vatidiÓati-## upaÓÃntadehau«ïyastasmÃdutkramaïÃdÆrdhvaæ punarbhavaæ pratipadyata iti Órutyartha÷ / indriyaÓabdasya Órutisthasya v­ttiparatayopapatte÷ / sarvendriyav­ttilayaÓcedi«Âastarhi vÃÇmanasÅti p­thaksÆtraæ kimarthamityata Ãha-## //2// END BsCom_4,2.1.2 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.2.3 manodhikaraïam / sÆ. 3 tanmana÷ prÃïa uttarÃt | BBs_4,2.3 | samadhigatametat 'vÃÇmanasi saæpadyate' (chÃ. 6.8.6) iti atra v­ttisaæpattivivak«a iti / atha yat uttaravÃkyam 'mana÷ prÃïe' (chÃ. 6.8.6) iti kim atra api v­ttisaæpatti÷ eva vivak«yata uta v­ttimat saæpatti÷ iti vicikitsÃyÃæ v­ttimat saæpatti÷ eva atra iti prÃptam / Óruti anugrahÃt tat prak­tikatva upapatte÷ ca / tathà hi - 'annamayaæ hi somya mana Ãpomaya÷prÃïa÷' (chÃ. 6.5.4) iti annayoni mana Ãtmananti ap yoniæ ca prÃïam / 'ÃpaÓcÃnnamas­janta' iti Óruti÷ / ata- ca yat mana÷ prÃïe prak­tivikÃra abhedÃt iti / evaæ prÃpte brÆma÷ - tat api ag­hÅta bÃhya indriyav­tti mano v­ttidvÃreïa eva prÃïe pralÅyate iti uttarÃt vÃkyÃt avagantavyam / tathà hi su«upso- mumÆr«o÷ ca prÃïav­ttau parispanda ÃtmikÃyÃm avasthitÃyÃæ manov­ttÅnÃm upaÓamo d­Óyate / na ca manasa÷ svarÆpa apyaya÷ prÃïe saæbhavati / atat prak­titvÃt / nanu darÓitaæ manasa÷ prÃïaprak­titvam / na etat sÃram / na hi Åd­Óena prÃïìikena tat prak­titvena mana÷ prÃïe saæpattum arhati / evam api hi anne mana÷ saæpadyeta apsu ca annam apsu eva ca prÃïa÷ / na hi etasmin api pak«e prÃïabhÃvapariïatÃbhya÷ adbhyo mano jÃyata iti ki¤cana pramÃïam asti tasmÃt na manasa÷ prÃïe svarÆpa apyaya÷ / v­tti apyaye api tu Óabda÷ avakalpate v­ttivattimato÷ abheda upacÃrÃt iti darÓitam // 3 // ## vÃkyakramÃdarthakramÃccÃdhikaraïakrama÷ / ÓrutinyÃyÃbhyÃæ saæÓaya÷ pÆrvaæ prabalanyÃyavirodhÃdvÃgiti ÓruterbÃdha÷ / k­ta÷ iha tvabÃtmakaprÃïasya annÃtmakamana÷prak­titvena prak­tau vikÃralaya iti nyÃyÃnugrahÃnna mana÷ÓrutirbÃdhyeti pÆrvapak«aphalaæ pÆrvavat, siddhÃntastvabannayo÷ prak­tivik­tibhÃve 'pi na tadvikÃrayo÷ prÃïamanasostadbhÃvo himaghaÂayorapi tadbhÃvaprasaÇgÃdato nyÃyavirodhÃtpÆrvavacchrutirbÃdhyeti viveka÷ / Ãg­hÅtà bÃhyendriyav­ttayo yena tattathà lÅnendriyav­ttikaæ mano 'pi v­ttilayenaiva prÃïe lÅyata ityartha÷ / evamapÅti / prÃïasyÃbvikÃratvapak«e 'pÅtyartha÷ / tasmÃditi prÃïasya sÃk«Ãnmana÷prak­tibhÃvÃnmana÷Óabdo v­ttiæ lak«ayatÅtyartha÷ //3// END BsCom_4,2.2.3 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.3.4 3 adhyak«a adhikaraïam / sÆ. 4-6 so 'dhyak«e tadupagamÃdibhya÷ | BBs_4,2.4 | sthitam etat yasya yato na utpatti÷ tasya tasmin v­ttipralayo na svarÆpapralaya iti / idam idÃnÅæ prÃïa÷ tejasi iti atra cintyate - kiæ yathÃÓruti prÃïasya tejasi eva v­tti upasaæhÃra÷ kiævà deha indriyapa¤jara adhyak«e jÅva iti / tatra Órute÷ anatiÓaÇkyatvÃt prÃïasya tejasi eva saæpatti÷ syÃt aÓrutakalpanÃyà anyÃyyatvÃt iti / evaæ prÃpte pratipadyate sa÷ adhyak«a iti / sa prak­ta÷ prÃïa÷ adhyak«e avidyÃkarmapÆrvapraj¤a upÃdhike vij¤Ãna Ãtmani avati«Âhate / tat pradhÃnà prÃïav­tti÷ bhavati iti artha÷ / kuta÷ - tat upagamÃdibhya÷ / evam eva imam ÃtmÃnam antakÃle sarve prÃïà abhisÃmayanti yatra etat Ærdhva ucchvÃsÅ bhavati iti hi Órutyantaram adhyak«a upagÃmina÷ sarvÃn prÃïÃn aviÓe«eïa darÓayati / viÓe«eïa ca 'tamutkrÃmantaæ prÃïo 'nÆtkrÃmati' (b­. 4.4.2) iti pa¤cav­tte÷ prÃïasya adhyak«a anugÃmitÃæ darÓayati tat anuv­ttitÃæ ca itare«Ãm / 'prÃïamanÆtkrÃmantaæ sarve prÃïà anÆtkrÃmati' (b­. 4.4.2) iti / 'savij¤Ãno bhavati' iti ca adhyak«asya antarvij¤Ãnavattva pradarÓanena tasmin apÅtakaraïagrÃmasya prÃïasya avasthÃnaæ gamayati / nanu prÃïa÷ tejasi iti ÓrÆyate kathaæ prÃïa÷ adhyak«a iti adhikÃvÃpa÷ kriyate / na e«a do«a÷ / adhyak«apradhÃnatvÃt utkramaïÃdivyavahÃrasya Órutyantaragatasya api ca viÓe«asya apek«aïÅyatvÃt // 4 // ## uktanyÃyasiddhaæ prÃïasyÃpi v­ttilayamupajÅvya 'prÃïastejasi'iti ÓruterÆpagamÃdiÓruteÓca saæÓayamuktvà jÅve layaæ vinÃpi upagamÃdisaæbhava iti pÆrvapak«ayati-## atra teja÷Óabdasya mukhyatvaæ, siddhÃnte tu bhÆtopahita jÅvalak«akatvamiti matvà sÆtraæ yojayati-## aj¤ÃnakarmavÃsanopÃdhika ityartha÷ / taæ jÅvaæ prati prÃïÃnÃmupagamÃnugamanÃvasthÃnaÓrutibhya iti hetvartha÷ / yathà yÃtrecchÃvantaæ rÃjÃnaæ bh­tyà upagacchantyevameva paralokaæ jigami«uæ jÅvaæ sarve prÃïà abhimukhyenÃyÃntÅtyupagama÷ Óruta÷ / tamutkrÃmantamityanugamanaæ Órutam / jÅve prÃïÃvasthÃnaÓrutimÃha-## jÅvasya prÃptavyaphalÃvagamÃya hi vij¤ÃnasÃhityaÓrutyÃ÷ mukhyaprÃïasahitakaraïÃnÃæ jÅve sthitirbhÃtÅtyartha÷ //4// END BsCom_4,2.3.4 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.3.5 kathaæ tarhi prÃïa÷ tejasi iti Óruti÷ iti ata Ãha - bhÆte«u tacchrute÷ | BBs_4,2.5 | sa prÃïasaæp­kta÷ adhyak«a÷ teja÷sahacarite«u bhÆte«u dehabÅjabhÆte«u sÆk«me«u avati«Âhata iti avagantavyam / prÃïa÷ tejasi iti Órute÷ / nanu ca iyaæ Óruti÷ prÃïasya tejasi sthitiæ darÓayati na prÃïasaæp­ktasya adhyak«asya / na e«a do«a÷ / sa÷ adhyak«a iti adhyak«asya api antarÃle api upasaækhyÃtatvÃt / ya÷ api hi srughnÃnmathurÃæ gatvà mathurÃyÃ÷ pÃÂaliputraæ vrajati sa÷ api srughnÃtpÃÂaliputraæ yÃti iti Óakyate vaditum / tasmÃt prÃïa÷ tejasi iti prÃïasaæp­ktasya adhyak«asya eva etat teja÷ sahacarite«u bhÆte«u avasthÃnam // 5 // yadyapi prÃïasya tejasyavyavadhÃnena laya÷ ÓrutastathÃpyubhayaÓrutyanugrahÃya prÃïo jÅve lÅyate, jÅvadvÃrà ca tadupÃdhi«u tejaÃdibhÆte«viti ÓrutyarthasphuÂÅkaraïÃrthaæ sÆtraæ g­hïÃti-## naca layaæ vinÃpi jÅvaæ pratyipagamÃdisaæbhavÃtteja÷ ÓrutirmukhyÃstviti vÃcyaæ, jÅvaæ pratyÃgatya prÃïasya nirvyÃpÃratvena sthiterevÃtra layatvÃditi bhÃva÷ / bhÆte«u jÅvasthiti÷ kiæ balÃdvyÃkhyÃyata ityÃÓaÇkya 'so 'dhyak«e'iti sÆtrodÃh­taÓrutibalÃdityÃha-## prÃïasya jÅvadvÃrà bhÆtaprÃptau d­«ÂÃntamÃha-## // END BsCom_4,2.3.5 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.3.6 kathaæ teja÷sahacarite«u bhÆte«u iti ucyate yÃvat ekameva ÓrÆyate prÃïa÷ tejasi iti / ata Ãha - naikasmin darÓayato hi | BBs_4,2.6 | na ekasmin eva tejasi ÓarÅrÃntaraprepsÃvelÃyÃæ jÅva÷ avati«Âhate kÃryasya ÓarÅrasya anekÃtmakatvadarÓanÃt / darÓayata÷ ca etam arthaæ praÓnaprativacane 'Ãpa÷ puru«avacasa÷' (chÃ. 5.3.3) iti / tat vyÃkhyÃtam 'tryÃtmakatvÃttu bhÆyastvÃt' (bra.sÆ. 3.1.2) iti atra / Órutism­tÅ ca etamarthaæ darÓayata÷ / Óruti÷ 'p­thvÅmaya Ãpomayo vÃyumaya ÃkÃÓamayastojomaya÷' ityÃdyà / sm­ti÷ api 'aïvyo mÃtrÃvinÃÓinyo daÓÃrdhÃnÃæ tu yÃ÷sm­tÃ÷ / tÃbhi÷ sÃrdhamidaæ sarvaæ saæbhavatyanupÆrvaÓa÷' ityÃdyà / nanu ca upasaæh­te«u vÃk Ãdi«u karaïe«u ÓarÅrÃntaraprepsÃvelÃyÃæ 'kvÃyaæ tadà puru«o bhavati' (b­. 3.2.13) iti upakramya Órutyantaraæ karmÃÓrayatÃæ nirÆpayati - 'tau ha yadÆcatu÷ karma haiva tadÆcaturatha ha yatpraÓaÓaæsatu÷ karma haiva tatpraÓaÓaæsatu÷' (b­. 3.2.13) iti / atra ucyate - tatra karmaprayuktasya graha atigrahasaæj¤akastha indriyavi«ayÃtmakasya bandhanasya prav­tti÷ iti karmÃÓrayatà uktà / iha puna÷ bhÆta upÃdÃnÃt dehÃntara utpatti÷ iti bhÆtÃÓrayatvam uktam / praÓaæsÃÓabdÃt api tatra prÃdhÃnyamÃtraæ karmaïa÷ pradarÓitaæ na tu ÃÓrayÃntaraæ nivÃritam / tasmÃt avirodha÷ // 6 // ---------------------- FN: daÓÃrdhÃnÃæ pa¤cabhÆtÃnÃæ , aïvya÷ sÆk«mÃ÷ , mÅyanta iti mÃtrÃ÷ / sthÆladehÃrambhÃya pa¤cÅk­tabhÆtÃnyÃvaÓyakÃnÅti raæhatyadhikaraïe vyÃkhyÃtam / aïvya÷ sÆk«mÃ÷, mÅyanta iti mÃtrÃ÷ paricchinnÃ÷, prÃÇmok«ÃdavinÃÓinya÷, daÓÃrdhÃnÃæ pa¤cÃnÃæ bhÆtÃnÃæ sÆk«mabhÃgà iti yÃvat / jÅvasya bhÆtÃÓrayatvaæ karmÃÓrayatvaÓrutiviruddhamityÃÓaÇkya karma nimittatvenÃÓraya÷, bhÆtÃni tu dehopÃdÃnatvenetyubhayamaviruddhamityÃha-## tau yÃj¤avalkyÃrtabhÃgau yajjÅvÃdhÃramÆcatustatkarmeti Órutervacanam //6// END BsCom_4,2.3.6 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.4.7 4 Ãs­tyupakrama adhikaraïam / sÆ. 7 samÃnà cÃs­tyupakramÃd am­tatvaæ cÃnupo«ya | BBs_4,2.7 | sà iyam utkrÃnti÷ kiæ vidvat avidu«o÷ samÃnà kiævà viÓe«avati iti viÓayÃnÃnÃæ viÓe«avati iti tÃvat prÃptam / bhÆtÃÓrayaviÓi«Âà hi e«Ã / puna÷ bhavÃya ca bhÆtÃni ÃÓrÅyante / na ca vidu«a÷ punarbhava÷ saæbhavati / 'am­tatvaæ hi vidvÃnaÓnute' iti sthiti÷ / tasmat avidu«a eva e«a utkrÃnti÷ / nanu vidyÃprakaraïe samÃmnÃnÃt vidu«a eva e«Ã bhavet / na / svÃpÃdivat yathÃprÃpta anukÅrtanÃt / tathà hi 'yatraitatpuru«a÷ svapiti nÃma' 'aÓiÓi«ati nÃma' 'pipÃsati nÃma' (chÃ. 6.8.3,5) iti ca sarvaprÃïisÃdhÃraïà eva svÃpÃdaya÷ anukÅrtyante vidyÃprakaraïe api pratipÃdayi«itavastupratipÃdana anuguïyena na tu vidu«o viÓe«avanto vidhitsyante / evam iyam api utkrÃnti÷ mahÃjanagata eva anukÅrtyate yasyÃæ parasyÃæ devatÃyÃæ puru«asya prayata÷ teja÷ saæpadyate sa Ãtmà tattvamasi iti etat pratipÃdayitum / prati«iddhà ca e«Ã vidu«a÷ 'na tasya prÃïà utkrÃmanti' (b­. 4.4.6) iti / tasmÃt avidu«a eva e«a iti / evaæ prÃpte brÆma÷ - samÃnà ca e«a utkrÃnti÷ vÃk manasi ityÃdyà vidvat avidu«o÷ Ãs­ti upakramÃt bhavitum arhati / aviÓe«aÓravaïÃt / aviruddhÃn dehabÅjabhÆtÃni bhÆtasÆk«mÃïi ÃÓritya karmaprayukto dehagrahaïam anubhavituæ saæsarati / vidvÃn tu j¤ÃnaprakÃÓitaæ mok«anìÅdvÃram ÃÓrayate / tat etat Ãs­ti upakramÃt iti uktam / nanu am­tatvaæ hi vidu«Ã prÃptavyaæ na ca tat deÓÃntara Ãyattaæ tatra k­to bhÆta ÃÓrayatvaæ s­ti upakramo và iti / atra ucyate - anupo«ya ca idam, adagdhvà atyantam avidyÃdÅn kleÓÃn aparavidyÃsÃmarthyÃt Ãpek«ikam am­tatvaæ prepsate saæbhavati tatra s­ti upakramo bhÆta ÃÓrayatvaæ ca / ne hi nirÃÓrayÃïÃæ prÃïÃnÃæ gati÷ upapadyate / tasmÃt ado«a÷ // 7 // evaæ bÃhyendriyÃïÃæ manasi prathamaæ v­ttilayalÃbhÃttato manov­tte÷ prÃïe laya÷ prÃïav­tterbhÆtopahitajÅve laya ityutkrÃntivyavasthoktà / sÃca sarvaprÃïi«u tulyetyÃha-## 'puru«asya prayato vÃÇmanasi'ityaviÓe«aÓrute÷ 'vidyayÃm­tamaÓnute'iti ÓruteÓca saæÓayamÃha-## viÓayÃnÃnÃæ saædihÃnÃnÃmityartha÷ / pÆrvapak«e saguïabrahmavidasaæbandhitvamutkrÃnterviÓe«a÷ sÃdhyate / tato 'nÆtkrÃnta upÃsako muktimaÓnuta iti phalaæ, siddhÃnte tÆtkrÃnto brahmalokabhÃgÅti phalabheda÷ / pÆrvapak«amÃk«ipya samÃdhatte-## vidyayÃm­tamiti ÓrutinirguïavidyÃvatparà / na tasya prÃïà utkrÃmantÅti prati«edho 'pi tadvi«aya÷ / ata÷ saguïavido 'pyaj¤asyaivotkrÃntiriti siddhÃntayati-## s­tirmÃrgastasyopakramo 'rci÷prÃptistata÷ prÃktanà utkrÃntistulyÃ, tata upÃsako mÆrdhanyanìÅdvÃrÃrcirÃdimÃrgaæ prÃpnoti nÃnya iti viÓe«a÷ / yattu daharopÃsakasyÃm­tatvaæ Órutaæ 'tayordhvamÃyannam­tatvameti'iti tadÃpek«ikameva na mukhyaæ 'yaæ kÃmaæ kÃmayate so 'sya saækalpÃdeva samutti«Âhati'iti bhogaÓravaïÃdityÃha-## u«a dÃha iti dhÃtoridaæ rÆpam //7// END BsCom_4,2.4.7 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.5.8 5 saæsÃravyapadeÓa adhikaraïam // sÆ. 8-11 tadÃpÅte÷ saæsÃravyapadeÓÃt | BBs_4,2.8 | 'teja÷ parasyÃæ devatÃyÃm' (chÃ. 6.8.6) iti atra prakaraïasÃmarthyÃt tat yathÃprak­taæ teja÷ sÃdhyak«aæ saprÃïaæ sakaraïagrÃmaæ bhÆtÃntarasahitaæ prayata÷ puæsa÷ parasyÃæ devatÃyÃæ saæpadyata iti etat uktaæ bhavati / kÅd­ÓÅ puna÷ iyaæ saæpatti÷ syÃt iti cintyate / tatra Ãtyantika eva tÃvat svarÆpapravilaya iti prÃptam / tat prak­titva upapatte÷ / sarvasya hi janimato vastujÃtasya prak­ti÷ parà devatà iti prati«ÂhÃpitam / tasmÃt ÃtyantikÅyam avibhÃgÃpatti÷ iti / evaæ prÃpte brÆma÷ - tat teja Ãdi bhÆtasÆk«maæ ÓrotrÃdikaraïÃÓrayabhÆtamÃpÅterà saæsÃramok«Ãt samyak j¤ÃnanimittÃt avati«Âhate / 'yonimanye prapadyante ÓarÅratvÃya dehina÷ / sthÃïumanye 'nusaæyanti yathÃkarmayathÃÓrutam' (ka. 5.7) ityÃdi saæsÃravyapadeÓÃt / anyathà hi sarva÷ prÃyaïasamaya eva upÃdhipratyastamayÃt atyantaæ brahma saæpadyeta / tatra vidhiÓÃstram anarthakaæ syÃt vidyÃÓÃstraæ ca / mithyÃj¤Ãnanimitta÷ ca bandho na samyak j¤ÃnÃt ­te visraæsitum arhati / tasmÃt tat prak­titve api su«uptapralayavat bÅjabhÃva avaÓe«a eva e«Ã saætsapatti÷ iti // 8 // ## pÆrvodÃh­totkrÃntivÃkyaÓe«aæ vyÃkhyÃya liÇgÃÓrayapa¤cabhÆtÃnÃæ kimÃtyantiko brahmaïi laya utÃnÃtyantika iti layasyobhayathÃdarÓanÃtsaæÓayamÃha-## pÆrvatrÃpek«ikamam­tatvamityuktaæ tadayuktamityÃk«epÃtsaægati÷ pÆrvapak«e m­tamÃtrasya muktisiddhi÷, siddhÃnte tu karmavidyÃÓÃstrabalÃtsÃvaÓe«alayasiddhiriti viveka÷ //8// END BsCom_4,2.5.8 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.5.9 sÆk«maæ pramÃïataÓ ca tathopalabdhe÷ | BBs_4,2.9 | tat ca itarabhÆtasahitaæ tejo jÅvasya asmÃt ÓarÅrÃt pravasata ÃÓrayabhÆtaæ svarÆpata÷ pramÃïata÷ ca sÆk«maæ bhavitum arhati / tathà hi - nìÅni«kramaïaÓravaïÃdibhya÷ asya sauk«myam upalabhyate / tatra tanutvÃt saæcÃra upapatti÷ / svacchatvÃt ca apratÅghÃta upapatti÷ / ata eva ca dehÃt nirgacchan pÃrÓvasthai÷ na upalabhyate // 9 // nanu liÇgÃtmakasya tejasa÷ kathaæ sÆk«matamanìÅdvÃrà gati÷ kuto và kenacinmÆrtena pratighÃto nÃsti kuto và na d­Óyata ityata Ãha-## //9// END BsCom_4,2.5.9 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.5.10 nopamardenÃta÷ | BBs_4,2.10 | ata eva sÆk«matvÃt na asya sthÆlasya ÓarÅrasya upamardena dÃhÃdinimittena itarat sÆk«maæ ÓarÅram upapadyate // 10 // pramÃïasauk«myÃdgatiranudbhÆtasparÓarÆpavattvÃkhyasvacchatvÃdapratighÃtÃnupalabdhÅ ityartha÷ //10// END BsCom_4,2.5.10 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.6.11 asyaiva copapatter Æ«mà | BBs_4,2.11 | asya eva ca sÆk«masyà ÓarÅrasya e«a Æ«mà yam etasmin ÓarÅre saæsparÓena Æ«mÃïaæ vijÃnanti / tathà hi m­tÃvasthÃyÃm avasthite api dehe vidyamÃne«u api ca rÆpÃdi«u dehaguïe«u na Æ«ma upalabhyate jÅvat avasthÃyÃm eva tu upalabhyata iti ata dehaguïe«u na Æ«ma upalabhyate jÅvat avasthÃyÃm eva tu upalabhyata iti ata upapadyate prasiddhaÓarÅravyatiriktavyapÃÓraya eva e«a Æ«ma iti / tathà ca Óruti÷ - 'u«ïa eva jÅvi«ya¤Óito mari«yan iti' // 11 // liÇgasadbhÃve cau«ïyaliÇgakÃnumÃnamÃha-## //11// END BsCom_4,2.6.11 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.6.12 6 prati«edha adhikaraïam / sÆ. 12-14 prati«edhÃd iti cen na ÓÃrÅrÃt | BBs_4,2.12 | 'am­tatvaæ cÃnupo«ya' iti ato viÓe«aïÃt Ãtyantike am­tatve gati utkrÃntyo÷ abhÃvo abhyupagata÷ / tatra api kenacit kÃraïena utkrÃntim ÃÓaÇkya prati«edhati - 'athÃkÃmayamÃno yo 'kÃmo ni«kÃma ÃptakÃma ÃtmakÃmo bhavati na tasya prÃïà utkrÃmanti brahmaiva sanbrahmÃpyeti' (b­. 4.4.6) iti ata÷ paravidyÃvi«ayÃt prati«edhÃt na parabrahmavido dehÃt prÃïÃnÃm utkrÃnti÷ asti iti cet / na iti ucyate / yata÷ ÓÃrÅrÃt Ãtmana e«a utkrÃntiprati«edha÷ prÃïÃnÃæ na ÓarÅrÃt / katham avagamyate 'na tasmÃtprÃïà utkrÃmanti' iti ÓÃkhÃntare pa¤camÅ prayogÃt / saæbandhasÃmÃnyavi«ayà hi «a«ÂhÅ ÓÃkhÃntaragatayà pa¤camyà saæbandhaviÓe«e vyavasthÃpyate / tasmÃt iti ca prÃdhÃnyÃt abhyudayani÷Óreyasa adhik­to dehÅ saæbadhyate na deha÷ / na / tasmÃt uccikrami«o÷ jÅvÃt prÃïà apakrÃmanti saha eva tena bhavanti iti artha÷ // 12 // ## pÆrvamanupo«yeti padena dagdhÃÓe«akleÓasya nirguïaj¤Ãnina utkrÃntyÃdyabhÃva÷ / sÆcitastasyÃtrÃk«ipya samÃdhÃnÃdvyavahitenÃsya saægatirityÃha-## sakÃmasya saæsÃroktyanantaraæ ni«kÃmasya muktiprakaraïÃrtho 'thaÓabda÷ ÃtmakÃmatvÃt pÆrïÃnandÃtmavittvÃdÃptakÃma÷ prÃptaparamÃnanda÷, ato ni«kÃma÷ anabhivyaktÃntaravÃsanÃtmakakÃmaÓÆnya÷, tasmÃdakÃma÷ vyaktabahi«kÃmarahita÷, Åd­Óo yo 'kÃmayamÃnastasyetyanvaya÷ / j¤Ãnina utkrÃntirasti na veti pa¤camÅ«a«ÂhÅÓrutibhyÃæ saædehe siddhÃntiÓaÇkÃnirÃsapÆrvakaæ pÆrvapak«ayati-## //12// END BsCom_4,2.6.12 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.6.13-14 saprÃïasya ca pravasato bhavati utkrÃnti÷ dehÃt iti evaæ prÃpte prati ucyate - spa«Âo hyeke«Ãm | BBs_4,2.13 | na tat asti yat uktaæ parabrahmavida÷ api dehÃt asti utkrÃnti÷ utkrÃntiprati«edhasya deha upÃdÃnatvÃt iti / yato deha upÃdÃna eva utkrÃntiprati«edha eke«Ãæ samÃmnÃt­ïÃæ spa«Âa upalabhyate / tathà hi - ÃrtabhÃgapraÓne 'yatrÃyaæ puru«o mriyata udasmÃtprÃïÃ÷ krÃmantyÃho neti' (b­. 3.2.11) iti atra 'neti hovÃca yÃj¤avalkya÷' (b­. 3.211) iti anutkrÃntipak«aæ parig­hya na tarhi ayam anutkrÃnte«u prÃïe«u mriyata iti asyÃm ÃÓaÇkÃyÃm 'atraiva samavanÅyanta' iti pravilayaæ prÃïÃnÃæ pratij¤Ãya tat siddhaye 'sa ucchvayatyÃdhyÃtmÃyatyÃdhmÃto m­ta÷ Óete' (b­. 3.2.11) iti saÓabdaparÃm­«Âasya prak­tasya utkrÃnti avadhe÷ ucchvayanÃdÅni samÃmananti / dehasya ca etÃni syu÷ na dehina÷ / tat sÃmÃnyÃt 'na tasmÃtprÃïà utkrÃmantyatraiva samavanÅyante' iti atra api abheda upacÃreïa dehÃpÃdÃnasya eva utkramaïasya prati«edha÷ / yadi api prÃdhÃnyaæ dehina iti vyÃkhyeyaæ ye«Ãæ pa¤camÅ pÃÂha÷ / ye«Ãæ tu «a«ÂhÅpÃÂha÷ te«Ãæ vidvat saæbandhini utkrÃnti÷ prati«idhyata iti prÃpta utkrÃntiprati«edhÃrthatvÃt asya vÃkyasya dehapÃdÃna eva sà prati«iddhà bhavati, dehÃt utkrÃnti÷ prÃptà na dehina÷ / api ca 'cak«u«o và mÆrdhno vÃnyebhyo và ÓarÅradeÓebhyastamutkrÃmantaæ prÃïo 'nÆtkrÃmati prÃïo 'nÆtkrÃmantaæ sarve prÃïà anÆtkrÃmanti' (b­. 4.4.2) iti evam avidvat vi«ayaæ saprapa¤cam utkramaïaæ saæsÃragamanaæ ca darÓayitvà 'iti nu kÃmayamÃna÷' (b­. 4.4.6) iti upasaæh­tya avidvat kathÃm 'athÃkÃmayamÃna÷' (b­. 4.4.6) iti vyapadiÓya vidvÃæsaæ yadi tat vi«aye api utkrÃntameva prÃpadeyasama¤jasa eva vyapadeÓa÷ syÃt / tasmÃt avidvi«aye prÃptayo÷ gati utkrÃntyo÷ vidvat vi«aye prati«edha iti evameva vyÃkhyeyaæ vyapadeÓÃrthavattvÃya / na ca brahmavida÷ sarvagatabrahmÃtmabhÆtasya prak«ÅïakÃmakarmaïa utkrÃnti÷ gati÷ và upapadyate nimitta abhÃvÃt / 'atra brahma samaÓnute' iti ca eva¤jÃtÅyakÃ÷ Órutayo gati utkrÃntyo÷ abhÃvaæ sÆcayanti // 13 // smaryate ca | BBs_4,2.14 | smaryate api ca mahÃbhÃrate gati utkrÃntyo÷ abhÃva÷ - 'sarvabhÆtÃtmabhÆtasya samyagbhÆtÃni paÓyata÷ / devà api mÃrge muhyantyapadasya padai«iïa÷' iti / nanu gati÷ iti brahmavida÷ sarvagatabrahmÃtmabhÆtasya smaryate 'Óuka÷ kila vaiyÃsakirmumuk«urÃdityamaï¬alamabhipratasthe pitrà cÃnugamyÃhÆto bho iti pratiÓuÓrÃva' iti / na / saÓarÅrasya eva ayaæ yogabalena viÓi«ÂadeÓaprÃptipÆrvaka÷ ÓarÅra utsarga iti dra«Âavyam / sarvabhÆtad­ÓyatvÃdi upanyÃsÃt / na hi aÓarÅraæ gacchantaæ sarvabhÆtÃni dra«Âuæ Óaknuyu÷ / tathà ca tatra evaupasaæh­tam- 'Óukastu mÃrutÃcchÅghrÃæ gatiæ k­tvÃntarik«aga÷ / darÓayitvà prabhÃvaæ svaæ sarvabhÆtagato 'bhavat' iti / tasmÃt abhÃva÷ parabrahmavido gati utkrÃntyo÷ / gatiÓrutÅnÃæ tu vi«ayam upari«ÂÃt vyÃkhyÃsyÃma÷ // 14 // kÃïvaÓrutau tÃvattasyeti sarvanÃmnà prak­taæ j¤Ãninaæ parÃm­Óya saæbandhasÃmÃnyamuktaæ tatra mÃdhyandinaÓÃkhÃyÃæ tasmÃdityapÃdÃnatvarÆpaviÓe«a ukto grÃhyastathÃca jÅvÃtprÃïotkrÃntiprati«edho bhÃti na dehÃttacchabdena dehasyÃnuktestasmÃjj¤Ãnino 'pyutkrÃntirastÅti j¤Ãnavaiyarthyamiti pÆrvapak«aphalam / siddhÃnte tatsÃrthakyamÃha-## atra puru«aÓabdavÃcyo deha evasmÃdityutkrÃntyavadhirucyate / saÓabdaparÃm­«Âasya prak­tasya puru«asyocchvayanÃdidharmakasya jÅvatvÃyogÃdityartha÷ / ucchvayati bÃhyavÃyupÆraïÃdvardhate, ÃdhmÃyati ÃrdrabherÅvacchabdaæ karotÅtyartha÷ / ye«Ãæ pa¤camÅpÃÂhaste«Ãæ yadyapi dehina÷ prÃdhÃnyaæ tathÃpi dehadehinorabhedÃttasmÃditi dehaæ parÃm­Óya tadÃpÃdana evotkrÃntiprati«edha iti vyÃkhyeyam / tatsÃmÃnyaduktaÓrutyÃsya pÃÂhasyaikÃrthatvÃditi yojanà / idÃnÅæ kÃïvapÃÂhasyÃnuguïyamÃha-## saæbandhaviÓe«ÃkÃÇk«ÃyÃæ bhoktà prÃïÃnÃæ bhogopakaraïatvaviÓe«o 'traiva prÃïamayo manomaya÷ iti pÆrvaÓrutyukto grÃhya÷ / na ÓÃkhÃntarasthamapÃdÃnatvaæ grÃhyaæ jÅvÃdutkrÃnteraprÃptÃyÃ÷ prati«edhÃyogÃt / ato vidvatsaæbandhiprÃïÃnÃmutkrÃntyapÃdÃnÃpek«ÃyÃæ cak«u«Âo và mÆrdhnovetyuktadehapradeÓà eva grÃhya÷ / tathÃcÃyamartha÷-tasya vidu«o bhogopakaraïÃtmakÃ÷ prÃïÃ÷ dehapradeÓebhyo notkrÃmantÅti / evaæ ca prÃptotkrÃntini«edhÃrthatvaæ vÃkyasyeti sarvaæ caturasram / apiceti spa«ÂÃrtham / samyagÃtmabhÃvena bhÆtÃni paÓyata÷ apadasya prÃpyapadarahitasya padai«iïo devà api mÃrge muhyanti mÃrgaæ na jÃnanti tadabhÃvÃditi sm­tiyojanà / sam­tyantaravirodhaæ ÓaÇkate-## saguïavidyÃbalenai«Ã gatiriti pariharati-## nanu tarhi 'tayordhvamÃyannam­tatvameti', 'sa evaitÃnbrahma gamayati'ityÃdiÓrutÅnÃæ kà gati÷, tatrÃha-## //13 // //14// END BsCom_4,2.6.13-14 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.7.15 7 vÃgÃdilaya adhikaraïam / sÆ. 15 tÃni pare tathà hy Ãha | BBs_4,2.15 | tÃni puna÷ prÃïaÓabdoditÃni indriyÃïi bhÆtÃni ca parabrahmavida÷ tasmin eva parasmin Ãtmani pralÅyante / kasmÃt / tathà hi Ãha Óruti÷ - 'evamevÃsya paridra«ÂurimÃ÷ «o¬aÓa kalÃ÷ puru«ÃyaïÃ÷ puru«aæ prÃpyÃstaæ gacchanti (praÓna. 6.5) iti. nanu 'gatÃ÷ kalÃ÷ pa¤cadaÓa prati«ÂhÃ÷' (mu. 3.2.7) iti vidvat vi«aya eva aparà Óruti÷ parasmÃt Ãtmana÷ anyatra api kalÃnÃæ pralayam Ãha sma / na / sà khalu vyavahÃrÃpek«Ã, pÃrthivÃdyÃ÷ kalÃ÷ p­thivyÃdi÷ eva svaprak­tÅ÷ apÅyanti iti / itarà tu vidvat pratipatti apek«Ã, k­tsnaæ kalÃjÃtaæ parabrahmavido brahma eva saæpadyata iti / tasmÃt ado«a÷ // 15 // ## pÆrvatra gatini«edhena vidvatkalÃnÃæ ghrÃïÃdÅnÃmatraiva laya ukta÷ / tamupajÅvya sa kiæ tattatkalÃprak­ti«u p­thivyÃdi«u syÃduta paramÃtmanÅti ÓrutidvayadarÓanÃtsaæÓaya÷ kÃrya÷ / tatra sÃk«Ãtprak­tau vikÃralaya iti nyÃyÃnug­hÅtayà 'gatÃ÷ kalÃ÷'iti Órutyà pÆrvapak«amagre vadannÃdau siddhÃntamÃha-## yathà nadya÷ samudraæ prÃpya lÅyante evamevÃsya parita÷ sarvatra brahmadra«ÂurimÃ÷ prÃïaÓraddhÃdyÃ÷ puru«ÃyaïÃ÷ puru«e kalpitÃ÷ puru«ameva j¤eyaæ prÃpya layaæ gacchantÅtyartha÷ / mana÷prÃïayorekÅkaraïena kalÃnÃæ pa¤cadaÓatvam / prati«Âhà iti dvitÅyÃbahuvacanam / svasya prak­tÅ÷ p­thivyÃdyà ityartha÷ / vastugatyà vidvadd­«Âyà paramÃtmani kalÃlaye 'pi lokad­«Âyà prati«ÂhÃsu layoktiraviruddhà / tathÃca kalÃ÷ svaprak­ti«u vilÃpya tÃbhi÷ saha puru«e lÅyante iti ÓrutidvayatÃtparyam //15// END BsCom_4,2.7.15 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.8.16 8 avibhÃga adhikaraïam / sÆ. 16 avibhÃgo vacanÃt | BBs_4,2.16 | sa puna- vidu«a÷ kalÃpralaya÷ kim itare«Ãm iva sÃvaÓe«o bhavati Ãhosvit niravaÓe«a iti / tatra pralayasÃmÃnyÃt Óakti avaÓe«atÃprasaktau bravÅti - avibhÃgÃpatti÷ eva iti / kuta÷ - vacanÃt / tathà hi kalÃpralayam uktvà vakti - 'bhidyate tÃsÃæ nÃmarÆpe puru«a ityevaæ procyate sa e«o 'kalo 'm­to bhavati' (pra. 6.5) iti / avidyà nimittÃnÃæ ca kalÃnÃæ na vidyÃnimitte pralaye sÃvaÓe«atva upapatti÷ / tasmÃt avibhÃga eva iti // 16 // ## uktalayamupajÅvya layasya dvedhÃdarÓanÃtsaæÓayamÃha-## muktyasiddhistatsiddhiÓcetyubhayatra phalam / avaÓe«o mÆlakÃraïe ÓaktyÃtmanà sthiti÷ / punarjanmayogyateti yÃvat / vimata÷ kalÃlaya÷ sÃvaÓe«a÷, kalÃlayatvÃtsu«uptivaditi pÆrvapak«a÷ / vimato niravaÓe«a÷, vidyÃk­tatvÃdrajjvà vidyayà sarpalayavaditi yuktyupetaÓrutyà siddhÃntayati-## nÃmarÆpe ÓaktyÃtmake api bhidyete ityartha÷ //16// END BsCom_4,2.8.16 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.9.17 9 tadoka÷ adhikaraïam / sÆ. 17 tadokograjvalanaæ tatprakÃÓitadvÃro vidyÃsÃmarthyÃt tacche«agatyanusm­tiyogÃc ca hÃrdÃnug­hÅtÃ÷ ÓatÃdhikayà | BBs_4,2.17 | samÃptà prÃsaÇgikÅ paravidyÃgatà cintà / saæpratitu aparavidyÃvi«ayÃm eva cintÃm anuvartayati / samÃnà ca as­ti upakramÃt vidvat avidu«o÷ utkrÃnti÷iti uktaæ tam idÃnÅæ sati upakramaæ darÓayati / tasya upasaæh­tavÃgÃdi kalÃpasya uccikrami«ato vij¤ÃnÃtmana oka Ãyatanaæ h­dayam 'sa etÃstejomÃtrÃ÷ samabhyÃdadÃno h­dayamevÃnvavakrÃmati' iti Órute÷ / tat agraprajvalanapÆrvikà cak«urÃdisthÃna apÃdÃnà ca utkrÃnti÷ ÓrÆyate - 'tasya haitasya h­dayasyÃgraæ pradyotate tena pradyotenai«a Ãtmà ni«krÃmati cak«u«o và mÆrdhno vÃnyebhyo và ÓarÅradeÓebhya÷' (b­. 4.4.2) iti / sà kim aniyamena eva vidvat avidu«o÷ bhavati atha asti kaÓcit vidu«o viÓe«aniyama iti vicikitsÃyÃæ Óruti aviÓe«Ãt aniyamaprÃptau Ãca«Âe - samà api hi vidvat avidu«o÷ h­dayÃgrapradyotane tat prakÃÓitadvÃratve ca mÆrdhasthÃnÃt eva vidvÃn ni«krÃmati sthÃnÃntarebhya÷ tu itare / kuta÷ - vidyÃsÃmarthyÃt / yadi vidvÃn apÅtaravat yata÷ kutaÓcit dehadeÓÃt utkrÃmeta na eva utk­«Âaæ lokaæ labheta / tatra Ãnarthikà eva vidyà syÃt / tat Óe«agati anusm­tiyogÃt ca vidyÃÓe«abhÆtà ca mÆrdhani anìÅsaæbaddhà gati÷ anuÓÅlayitavyà vidyÃviÓe«e«u vihità tÃm abhyasyan tasya eva prati«Âhita iti yuktam / tasmÃt h­dayÃlayena brahmaïà su upÃsitena anug­hÅta÷ tadbhÃvaæ samÃpanno vidvÃn mÆrdhanyayà eva ÓatÃdhikayà ÓatÃt atiriktayà ekaÓatatamyà nìyà ni«krÃmati itarÃbhi÷ itare / tathà hi hÃrdavidyÃæ prak­tya samÃmananti - 'Óataæ caikà ca h­dayasya nìyastÃsÃæ mÆrdhÃnamabhini÷s­taikà / tayordhvamÃyannam­tatvameti vi«vaÇÇnyà utkrameïa bhavanti' (chÃ. 8.6.6) iti // 17 // ## s­termÃrgasyopakramo nìÅpraveÓaniyamastaæ vaktuæ sÆtrabhÃgavyÃkhyÃdvÃrÃdhikaraïavi«ayamÃha-## sa mumÆr«ustejomÃtrà indriyÃïi / tasya h­dayasyÃgraæ nìÅmukhaæ tasya jvalanaæ bhÃviphalasphuraïaæ pradyotÃkhyam / cak«u«o vetyaniyamaÓrutestayorghvamÃyanniti viÓe«aÓruteÓca saæÓaya÷-kimupÃsako 'pyanupÃsakavadyena kenaciddvÃreïa nirgacchati uta mÆrdhanyanìyaiveti / atra pÆrvapak«e vidyÃk­tÃtiÓayÃsiddhi÷, siddhÃnte tatsiddhiriti viveka÷ / vacanÃdavibhÃgavadaniyama iti prÃpte siddhÃntayati-#<Ãca«Âa iti /># yena kenacinmÃrgeïa nirgatasyÃpi brahmalokaprÃptau vidyaÓe«atvena mÃrgÃnusm­tividhe÷ kevalÃd­«ÂÃrthatvaæ syÃdato 'nvahaæ sm­tenaiva mÃrgeïa gamanaæ yuktamiti bhÃva÷ / hÃrdaæ brahma / vi«vaÇ nÃnÃvidhà anyà nìyo 'nye«Ãmityartha÷ / su«umnÃkhyà nìŠh­dayÃt nirgatà dak«iïÃk«itÃlukaïÂhÃntastananÃsikÃmadhyÃbhittidvÃrà brahmarandhraæ prÃptà sÆryaraÓmibhirekÅk­tà brahmalokamÃrga upÃsakasyeti sthitam //17// END BsCom_4,2.9.17 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.10.18 raÓmi adhikaraïam / sÆ. 18 raÓmyanusÃrÅ | BBs_4,2.18 | asti hÃrdavidyà - 'atha yadidamasminbrahmapure daharaæ puï¬arÅkaæ veÓma' (chÃ. 8.1.1) iti upakramya vihità / tat prakriyÃyÃm 'atha yà età h­dayasya nìya÷' (chÃ. 8.6.1) iti upakramya saprapa¤caæ nìÅraÓmisaæbandham uktvà uktam 'atha yatraitadasmÃccharÅrÃdutkrÃmatyathaitaireva raÓmibhirÆrdhvamÃkramate' (chÃ. 8.6.5) iti / puna÷ ca uktam 'tayordhvamÃyannam­tatvameti' (chÃ. 8.6.6) iti / tasmÃt ÓatÃdhikayà nìyà ni«krÃman raÓmi anusÃrÅ ni«krÃmati iti gamyate / tat kiæm aviÓe«eïa eva ahani rÃtrau và mriyamÃïasya raÓmi anusÃritvam Ãhosvit ahani eva iti saæÓaye sati aviÓe«aÓravaïÃt aviÓe«eïa eva tÃvat raÓmi anusÃri iti pratij¤Ãyate // 18 // ## prakaraïaÓodhanapÆrvakamupÃsakasya raÓmyanusÃritvaæ vi«ayamÃha-## atha prÃrabdhÃnte etadutkramaïaæ yadà syÃdatha tadà etaireva nìÅsaæbaddhai raÓmibhirutkrÃmatÅtyartha÷ / atra saæbandhasya kÃlaviÓe«ÃÓravaïÃdrÃtrau raÓmyabhÃvÃcca saæÓayamÃha-## pÆrvoktanìÅsaæbaddharaÓmÅnÃmatropajÅvyatvÃtsaægati÷ / pÆrvapak«e rÃtrau m­tasya raÓmiprÃptyarthaæ sÆryodayapratÅk«Ãsti, siddhÃnte nÃstÅti matvà siddhÃntaæ pratijÃnÅte-## //18// END BsCom_4,2.10.18 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.10.19 niÓi neti cen na sambandhasya yÃvaddehabhÃvitvÃd darÓayati ca | BBs_4,2.19 | asti ahani nìÅraÓmisaæbandha iti ahani m­tasya syÃt raÓmi anusÃritvaæ rÃtrau tu pretasya na syÃt / nìÅraÓmisaæbandhavicchedÃt iti cet / na / nìÅraÓmisaæbandhasya yÃvat dehabhÃvitvÃt / yÃvat dehabhÃvÅ hi ÓirÃkiraïasaæparka÷ / darÓayati ca etamarthaæ Óruti÷ - 'amu«mÃdÃdityÃtpratÃyante tà Ãsu nìūu s­ptà Ãbhyo nìÅbhya÷ pratÃyante te 'mu«minnÃditye s­ptÃ÷' (chÃ. 8.6.2) iti nidÃghasamaye ca niÓÃsu api kiraïa anuv­tti÷ upalabhyate pratÃpÃdikÃryadarÓanÃt / stoka anuv­tte÷ tu durlak«yatvam ­tvantararajanÅ«u ÓaiÓire«u iva durdine«u / 'aharevaitadrÃtrau dadhÃti' iti ca etadeva darÓayati / yadi ca rÃtrau preto vinà eva raÓmi anusÃreïa Ærdhvam Ãkrameta raÓmi anusÃra Ãnarthakyaæ bhavet / na hi etat viÓi«ya adhÅyate yo divà praiti sa raÓmÅn apek«ya Ærdvam Ãkramate ya÷ tu rÃtrau sa÷ anapek«ya eva iti / atha tu vidvÃn api rÃtriprÃyaïa aparÃdhamÃtreïa na Ærdhvam Ãkrameta pÃk«ikaphalà vidyà iti aprav­tti÷ eva tasyÃæ syÃt / m­tyukÃlÃniyamÃt / atha api rÃtrau uparata÷ aharÃgamam udÅk«eta / aharÃgame api asya kadÃcit araÓmisaæbandhÃrhaæ ÓarÅraæ syÃt pÃvakÃdisaæparkÃt / 'sa yÃvatk«ipyenmanastÃvadÃdityaæ gacchati' (chÃ. 8.6.5) iti ca Óruti÷ anudÅk«Ãæ darÓayati / tasmÃt tat aviÓe«eïa eva idaæ rÃtridivaæ raÓmi anusÃritvam // 19 // pÆrvapak«abÅjamupanyasya dÆ«ayati-## Óirà nìya÷ pratÃyante vist­tà bhavanti s­ptÃ÷ saæbaddhÃ÷ / Órutasaæbandhasya rÃtrau sattve yuktimÃha-## tarhi hemantÃdirÃtri«vau«ïyopalabdhi÷ syÃdityata Ãha-## savità rÃtrÃvapyahardadhÃtÅti dhÃraïÃbhidhÃnaæ stokaraÓmyanuv­ttyabhiprÃyamevetyartha÷ / ki¤ca yadi rÃtrau m­tasya raÓmiyogaæ vinaivordhvagati÷ syÃttadà raÓmiÓruterdivÃm­tavi«ayatayà saækoca÷ syÃdÆrdhvagatyabhÃve ca vidyÃyÃmaprav­tti÷ syÃt / naca pratÅk«ayordhvagatiriti vÃcyaæ, raÓmyudayÃtprÃgdehadÃhe ÃdityapratÅk«ÃvaiyardhyÃpÃtÃdapratÅk«ÃÓrutivirodhÃcca / tasmÃdyadÃkadÃcinm­tasya raÓmiprÃptyà jhaÂiti brahmalokaprÃptiriti //19// END BsCom_4,2.10.19 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.10.20 11 dak«iïÃyana adhikaraïam / sÆ. 20-21 ataÓ cÃyane 'pi dak«iïe | BBs_4,2.20 | ata eva ca udÅk«Ã anupapatte÷ apÃk«ikaphalatvÃt ca vidyÃyà aniyatakÃlatvÃt ca m­tyo÷ dak«iïa ayane api mriyamÃïo vidvÃn prÃpnoti eva vidyÃphalam / uttarÃyaïa maraïa prÃÓasti aprasiddherbhÅ«masya ca pratÅk«ÃdarÓanÃt 'ÃpÆryamÃïapak«ÃdyÃn«a¬udaÇÇeti mÃsÃæstÃn' (chÃ. 4.15.5) iti ca Órute÷ apek«itavyam uttarÃyaïam iti imÃm ÃÓaÇkÃm anena sÆtreïa apanudati / prÃÓastyaprasiddhi÷ avidvat vi«ayà / bhÅ«masya pratipÃlanam ÃcÃrapratipÃlanÃrthaæ pit­prasÃdalabdhasvacchandam­tyutÃkhyÃpanÃrthaæ ca / Órute÷ tu arthaæ vak«yati 'ÃtivÃhikÃstalliÇgÃt' (bra. sÆ. 4.3.4) iti // 20 // evaæ dak«iïÃyane m­to vidvÃnvidyÃphalamÃpnoti na veti vidyÃyà nityavatphalaÓruteruttarÃyaïaprÃÓastyaÓÃstrÃcca saædehe pÆrvoktahetÆnatidiÓati-## pÆrvapak«amÃÓaÇkyÃpanudati-## aj¤ÃnÃmuttarÃyaïe daivÃnmaraïaæ cetpraÓastamityabhij¤ÃbhivacanarÆpÃcÃraparipÃlanÃrthaæ bhÅ«masya pratÅk«Ã / «aïmÃsÃniti ÓrutistÆttarÃyaïadevatÃpareti vak«yate / tathÃca devatÃyÃ÷ sadà sattvÃdvidyayà dak«iïÃyanakÃle 'pi tatprÃptiraviruddheti bhÃva÷ //20// END BsCom_4,2.10.20 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,2.11.21 nanu ca - 'yatra kÃle tvanÃv­ttimÃv­ttiæ caiva yogina÷ / prayÃtà yÃnti taæ phalaæ vak«yÃmi bharatar«abha' (gÅ. 8.23) iti kÃlaprÃdhÃnyena upakramya aharÃdikÃlaviÓe«a÷ sm­tau apunarÃv­ttaye niyamita÷ kathaæ rÃtrau dak«iïÃyane và prayÃto anÃv­ttiæ yÃyÃditi / atra ucyate - yogina÷ prati ca smaryete smÃrte caite | BBs_4,2.21 | yogina÷ prati ca ayam aharÃdikÃlaviniyoga÷ anÃv­ttaye smaryate / smÃrte ca ete yogasÃækhye na Óraute / ato vi«ayabhedÃt pramÃïÃviÓe«Ãt ca na asya smÃrtasya kÃlaviniyogasya Óraute«u vij¤Ãne«u avatÃra÷ / nanu - 'agnirjyotiraha÷ Óukla÷ «aïmÃsà uttarÃyaïam' / 'dhÆmo rÃtristathà k­«ïa÷ «aïmÃsà dak«iïÃyanam' (gÅ. 8. 24,25) iti ca Órautau etau devayÃnapit­yÃïau pratyabhij¤Ãyete sm­tau api iti / ucyate - 'taæ kÃlaæ vak«yÃmi' (gÅ. 8.23) iti sm­tau kÃlapratij¤ÃnÃt virodham ÃÓaÇkya parihÃra ukta÷ / yadà puna÷ sm­tau api agnyÃdyà devatà eva ativÃhikyo g­hyante tadà na kaÓcit virodha iti // 21 // sm­tibalÃtkÃlaprÃdhÃnyaæ ÓaÇkate-## ÓrautadaharÃdyupÃsakasyÃsmÃbhi÷ kÃlÃnapek«oktÃ, smÃrtayoginÃæ tu kÃlÃpek«Ã sm­tÃvucyata ityavirodhamÃha-## yogÅ daharÃdyupÃsaka eva sm­tyukta÷ kiæ na syÃdityata Ãha-## bhagavadÃrÃdhanabuddhyÃnu«Âhitaæ karma yoga÷ 'anÃÓrita÷ karmaphalaæ kÃryaæ karma karoti ya÷ / sa saænyÃsÅ ca yogÅ ca'iti sm­te÷ / dhÃraïÃpÆrvako 'kart­tvÃnubhava÷ sÃækhyaæ, 'indriyÃïÅndriyÃrthe«u vartanta iti dhÃrayan'iti sm­te÷ / nanu Órutism­tyorbhinnÃrthatvamayuktaæ pratyabhij¤ÃvirodhÃditi ÓaÇkate-## kÃlÃgrahiïaæ prati bhinnÃrthatvamuktam / yadi tu ÓrautÃrthapratyabhij¤ayà kÃlaÓabdo devatÃparastarhyaikÃrthyameveti samÃdhyartha÷ / tasmÃdvidyÃsÃmarthyÃtsarvadaiva di«ÂhaÇgatasya upÃsakasya phalaprÃptiriti siddham //21// END BsCom_4,2.11.21 iti ÓrÅmatparamahaæsaparivrÃjakÃcÃryaÓrÅmacchaÇkarabhagavata÷ k­tau ÓÃrÅrakamÅmÃæsÃbhëye caturthÃdhyÃyasya dvitÅya÷ pÃda÷ // 2 // iti ÓrÅmatparamahaæsaparivrÃjakÃcÃryaÓrÅgovindÃnandak­tau ÓrÅmacchÃrÅrakamÅmÃæsÃvyÃkhyÃyÃæ bhëyaratnaprabhÃyÃæ caturthadhyÃyasya dvitÅya÷ pÃda÷ //2// ##// ____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ ## ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,3.1.1 caturthe 'dhyÃye t­tÅya÷ pÃda÷ / atra pÃde saguïavidyÃvato m­tasya uttaramÃrga abhidhÃnam 1 arcirÃdi adhikaraïam / sÆ. 1 arcirÃdinà tatprathite÷ | BBs_4,3.1 | Ãs­ti upakramÃt samÃna utkrÃnti÷ iti uktam / s­tistu Órutyantare«u anekadhà ÓrÆyate / nìÅraÓmisaæbandhena ekadhà 'athaitaireva raÓmibhirÆrdhva Ãkramate' (chÃ. 8.6.5) iti / arcirÃdika ekà 'te 'rci«amabhisaæbhavantyarci«o 'ha÷' (b­. 6.2.15) iti / 'sa etaæ devayÃnaæ panthÃnamÃsÃdyÃgnilokamÃgacchati' (kau. 1.3) iti anyà / 'yadà vai puru«o 'smÃllokÃtpraiti sa vÃyumÃgacchati' (b­. 5.10.1) iti aparà / 'sÆryadvÃreïa te virajÃ÷ prayÃnti' (muï¬a, 1.2.11) iti ca aparà / tatra saæÓaya÷ - kiæ parasparaæ bhinnà etÃ÷ s­taya kiæ va eka eva anekaviÓe«aïa iti / tatra prÃptaæ tÃvat bhinnÃ÷ etÃ÷ s­taya iti / bhinnaprakaraïatvÃt / bhinna upÃsanÃÓe«atvÃt ca / api ca 'athaitaireva raÓmibhi÷'(chÃ. 8.6.5) iti avadhÃraïam arcirÃdi apek«ÃyÃm uparudhyeta / tvarÃvacanaæ ca pŬyeta 'sa yÃvatk«ipyenmanastÃvadÃdityaæ gacchati' (chÃ. 8.6.5) iti / tasmÃt anyonyabhinnà eva ete panthÃna iti / evaæ prÃpte abhidadhmahe - arcirÃdina iti - sarvo brahmaprepsu÷ arcirÃdina eva adhvanà raæhati iti pratijÃnÅmahe / kuta÷ - tat prathite÷ / prathito hi e«a mÃrga÷ sarve«Ãæ vidu«Ãm / tathà hi pa¤cÃgnividyÃprakaraïe 'ye 'cÃmÅ araïye ÓraddhÃæ satyamupÃsate' (b­. 6.2.15) iti vidyÃntaraÓÅlinÃm api arcirÃdikà s­ti÷ ÓrÃvyate / syÃt etat / yÃsu vidyÃsu na kÃcit gati÷ ucyate tÃsu iyam arcirÃdika upati«ÂhatÃæ yÃsu tu anyà ÓrÃvyate tÃsu kim iti arcirÃdi ÃÓrayaïam iti / atra ucyate - bhavet etadevaæ yadi atyantabhinnà eva etÃ÷ s­taya÷ syu÷ / eka eva tu e«Ã s­ti÷anekaviÓe«aïà brahmalokaprapadanÅ kvacit kenacit viÓe«aïena upalak«ita iti vadÃma÷ / sarvatra ekadeÓapratyabhij¤ÃnÃt itaretara viÓe«aïaviÓe«yabhÃva upapatte÷ / prakaraïabhede api hi vidyà ekatve bhavati itaretara viÓe«aïa upasaæhÃravat gativiÓe«aïÃnÃm api upasaæhÃra÷ / vidyÃbhede api tu gati ekadeÓapratyabhij¤ÃnÃt gantavya abhedÃt ca gati abheda eva / tathà hi 'te te«u brahmaloke«u parÃ÷ parÃvato vasanti' (b­. 6.2.15) 'tasminvasanti ÓÃÓvatÅ÷ samÃ÷' (b­. 5.101) 'sà yà brahmaïo jitiryà vyu«ÂistÃæ jitiæ jayati tÃæ vyu«Âiæ vyaÓnute' (kau«Å. 1.4) 'tadya evaitaæ brahmalokaæ brahmacaryeïÃnuvindati' (chÃ. 8.4.3) iti ca tatra tatra tat eva ekaæ phalaæ brahmalokaprÃptilak«aïaæ pradarÓyate / yat tu etai÷ eva iti avadhÃraïam arcirÃdi ÃÓrayaïe na syÃt iti / na e«a do«a÷ / raÓmiprÃptiparatvÃt asya / na hi eka eva Óabdo raÓmÅn ca prÃpayitum arhati arcirÃdÅn ca vyÃvartayitum / tasmÃt raÓmisaæbandha eva ayamavadhÃryata iti dra«Âavyam / tvarÃvacanaæ tu arcirÃdi apek«ÃyÃm api gantavyÃntarÃpek«Ã ÓaighryÃrthatvÃt na uparudhyate / yathà nimi«amÃtreïa atra Ãgamyata iti / api ca 'athaitayo÷ pathornakatareïÃcana' (chÃ. 5.108) iti mÃrgadvayabhra«ÂÃnÃæ ka«Âaæ t­tÅyaæ sthÃnam Ãcak«Ãïà pit­yÃïavyatiriktam ekameva devayÃnam arcirÃdiparvÃïaæ panthÃnaæ prathayati / bhÆyÃæsi arcirÃdis­tau mÃrgaparvÃïi alpÅyÃæsi tu anyatra / bhÆyasÃæ ca anuguïyena alpÅyasÃæ nayanaæ nyÃyyam iti ata÷ api arcirÃdinà tat prathite÷ iti uktam // 1 // evamutkrÃntiæ nirÆpya tatsÃdhyaæ mÃrgaæ gantavyaæ ca nirÆpayituæ pÃdamÃrabhate-## v­ttÃnuvÃdapÆrvakamÃdyÃdhikaraïasya vi«ayaæ mÃrgamÃha-#<Ãs­tÅti /># virajà virajasa÷ ni«pÃpà ityartha / Órutivipratipattyà saæÓaya÷ / pÆrvaæ yadÃkadÃcinm­tasyÃpi phalaprÃptiruktà tadvadyena kenacinmÃrgeïa gatiriti pÆrvapak«aphalaæ vikalpa÷, siddhÃnte mÃrgaikyamiti viveka÷ / upÃsanÃbhedÃttacche«atvena dhyeyÃnÃæ mÃrgÃïÃæ bheda÷, evakÃrÃcca / ki¤ca mÃrgabhede satyasmÃdayaæ mÃrgastvarayà prÃpaka iti yuktaæ na mÃrgaikya ityartha÷ / upÃsanÃbhede 'pyupÃsyabrahmaikyavanmÃrgaikyaviruddhamiti siddhÃntayati-## tasya mÃrgasya prasiddhatvÃditi hetvartha÷ / ye cetyaviÓe«aÓrutiraÓrutagatividyÃvi«ayayeti mÃrgabhedaæ ÓaÇkate-## ekasyaiva mÃrgasyÃnekÃnyÃgnyÃdÅni viÓe«aïÃnÅtyukte lÃghavÃnna mÃrgabheda÷ / pratyabhij¤ÃnÃcceti samÃdhyartha÷ / gantavyaikyaæ viv­ïoti-## parÃvato dÅrghÃyu«o hiraïyagarbhasya parà dÅrghÃ÷ samÃ÷ saævatsarÃnvasanti kÃryabrahmaïo yà jiti÷ sarvatra jaya÷, vyu«ÂirvyÃptistÃæ labhata ityartha÷ / evaæ gantavyaikyavatpratyabhij¤ayà mÃrgaikyaniÓcayÃtprakaraïabhedo 'prayojaka ityuktaæ saæpratyevakÃratvarÃvacanayorgatimÃha-## rÃtrau spa«ÂaraÓmyabhÃvÃdvidu«o raÓmyayogaprÃptau tannirÃsÃrthamevakÃro nÃnyavyÃv­ttyartha÷ / yathà laukikamÃrge vilambastathà arcirÃdau neti tvarÃvacanopapattirityartha÷ / mÃrgaikye liÇgamÃha-## ÓubhamÃrgabÃhulye t­tÅyasthÃnoktirna syÃditi bhÃva÷ / uttaramÃrgaikye 'pyarcirÃdineti / viÓe«aïe ko heturityata Ãha-## //1// END BsCom_4,3.1.1 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,3.2.2 2 vÃyu adhikaraïam / sÆ. 2 vÃyum abdÃd aviÓe«aviÓe«ÃbhyÃm | BBs_4,3.2 | kena puna÷ saæniveÓaviÓe«eïa gativiÓe«ÃïÃnÃm itaretara viÓe«aïaviÓe«yabhÃva iti tat etat suh­t bhÆtvà ÃcÃryo grathayati / 'sa etaæ devayÃnaæ panthÃnamÃpadyÃgnilokamÃgacchati sa vÃyulokaæ sa indralokaæ sa prajÃpatilokaæ sa brahmalokam'(kau. 1.3) iti kau«ÅtakÅnÃæ devayÃna÷ panthÃ÷ paÂhyate / tatra arci÷ agnilokaÓabdau tÃvat ekÃrthau jvalanavacanatvÃt iti na atra saæniveÓakrama÷ kvacit anve«ya÷ / vÃyu÷ tu arcirÃdau vartmani na Óruta÷ katam asmin sthÃne niveÓayitavya iti / ucyate - 'te 'rci«amevÃbhisaæbhavantyarci«o 'harahna ÃpÆryamÃïapak«amÃpÆryamÃïapak«ÃdyÃn«a¬udaÇÇeti mÃæsÃstÃn mÃsebhya÷saævatsaraæ saævatsarÃdityam' (chÃ. 5.10.1,2) iti atra saævatsarÃt paräcam ÃdityÃt arväcaæ vÃyum abhisaæbhavanti / kasmÃt / aviÓe«aviÓe«ÃbhyÃm / tathà hi - 'sa vÃyulokam '(kau. 1.3) iti atrÃviÓe«a upadi«Âasya vÃyo÷ Órutyantare viÓe«a upadoÓo d­Óyate 'yadà vai puru«o 'smÃllokÃtpraiti sa vÃyumÃgacchati tasmai sa tatra vijihÅte yathà rathacakrasya khaæ tena sa ÆrdhvamÃkramate sa ÃdityamÃgacchati' (b­. 5.101) iti / etasmÃt ÃdityÃt vÃyo÷ pÆrvatvadarÓanÃt viÓe«Ãt abda Ãdityayo÷ antarÃle vÃyu÷ niveÓayitavya÷ / kasmÃt puna÷ agne÷ paratvadarÓanÃt viÓe«Ãt arci«a÷ anantaraæ vÃyu÷ na niveÓyate / na e«a÷ asti viÓe«a iti vadÃma÷ / nanu udÃh­tà Óruti÷ - 'sa etaæ devayÃnaæ panthÃnamÃpadyÃgnilokamÃgacchati sa vÃyulokaæ sa varuïalokam' (kau«Å. 1.3) iti / ucyate - kevala- atra pÃÂha÷ paurvÃparyeïÃvasthito na atra kramavacana÷ / kaÓcit Óabda÷ asti / padÃrtha upadarÓanamÃtraæ hi atra kriyate etam etaæ ca Ãgacchati iti itaratra puna÷ vÃyuprattena rathacakramÃtreïa cchidreïa Ærdhvam Ãkramya Ãdityam Ãgacchati iti avagamyate krama÷ / tasmÃt sÆktam aviÓe«aviÓe«ÃbhyÃm iti / vÃjasaneyina÷ tu 'mÃsebhyo devalokaæ devalokÃdÃdityam' (b­. 6.2.15) iti samÃmananti / tatra ÃdityÃn antaryÃya devalokÃt vÃyum abhisaæbhaveyu÷ / vÃyum abdÃt iti tu chandogaÓruti apek«ayà uktam / chÃndogya vÃjasaneyakayo÷ tu ekatra devaloko na vidyate paratra saævatsara÷ / tatra ÓrutidvayapratyayÃt ubhau api ubhayatra grathayitavyau / tatra api mÃsasaæbandhÃt saævatsara÷ pÆrva÷ paÓcimo devaloka iti vivektavyam // 2 // uktaæ mÃrgasyaikyamupajÅvya parvakramamÃha-## arcirÃdi«vasmÃdayamanantara iti krameïa viÓe«aïaviÓe«yabhÃva ucyata ityadhikaraïasya tÃtparyamuktvà vi«ayamÃha-## atrÃgnyanantaraæ paÂhito vÃyurvi«aya÷ / sa kiæ arcirÃtmakÃgneranantaramuta saævatsarÃtpara iti pÃÂhÃdvak«yamÃïaviÓe«aÓruteÓca saæÓaye siddhÃntamevopakramate-## puru«a÷ upÃsako 'smÃllokÃddehÃtpraiti nirgacchati tasmai prÃptÃya puru«Ãya sa vÃyustatra svÃtmani vijihÅte chidraæ karoti, tena vÃyudattena rathacakrachidratulyena dvÃreïordhvamÃdityaæ gacchatÅti Órutyartha÷ / idÃnÅæ pÆrvapak«amÃha-## pÃÂhabalÃdarci«o 'nantaro vÃyurityartha÷ / kau«ÅtakinÃæ pÃÂhamÃtraæ, na kramaviÓe«avÃcÅ kaÓcicchabdo 'sti / kÃïvÃnÃæ tu tenetyÆrdhvamiti ca ÓabdÃbhyÃæ kramaniÓcayÃtpÃÂhabÃdha iti siddhÃntÃrtha÷ / astvarcirÃdimÃrge chÃndogyasthe saævatsarapÃÂhÃdvÃyorabdÃtparatvaæ, vÃjiÓrutisthe tu saævatsarasyÃÓrute÷ kathamabdÃtparo vÃyurityata Ãha-## tarhi devalokÃdvÃyumiti sÆtraæ syÃdityata Ãha-## saævatsarasya mÃsÃvayavitvÃnmÃsÃnantaryaæ saævatsarÃtparo devalokastata÷ paro vÃyurvÃyo÷ para Ãditya iti Órutidvaye kramo ni«panna÷ / teneti t­tÅyÃÓrutyà vÃyorÃdityapÆrvatvÃvagamÃditi, sÆtre tu vÃyupadaæ devalokapÆrvakavÃyuparamiti sthitam //2// END BsCom_4,3.2.2 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,3.3.3 3 ta¬idadhikaraïam / sÆ. 3 taÂito 'dhi varuïa÷ saæbandhÃt | BBs_4,3.3 | 'ÃdityÃccandramasaæ candramaso vidyutam' (chÃ. 4.15.5) iti asyà vidyuta upari«ÂÃt sa varuïalokam iti ayaæ varuïa÷ saæbadhyate / asti hi saæbandho vidyut varuïayo÷ / yadà hi viÓÃla avidyuta÷ tÅvra÷ tanitani÷ gho«Ã jÅmÆta udare«u pran­tyanti ÃthÃpa÷ prapatanti / vidyotate stanayati 'var«i«yati vÃ' (chÃ. 7.11.1) iti ca brÃhmaïam / apÃæ ca adhipati÷ varuïa iti Órutism­tiprasiddhi÷ / varuïÃt adhÅndraprajÃpatÅ sthÃnÃntara abhÃvÃt pÃÂhasÃmarthyÃt ca / ÃnantukatvÃt api varuïÃdÅnÃm anta eva niveÓo vaiÓe«ikasthÃnÃbhÃvÃt vidyut ca antya arcirÃdau vartmani // 3 // evaæ kau«Åtakibhiragnyanantaraæ paÂhitasya vÃyo÷ sthÃnamuktvà vÃyvanantaraæ paÂhitasya varuïasyÃrcirÃdimÃrge sthÃnamÃha-## paÂhito varuïÃdirmÃrgaparvatvena saæbadhyate na veti saædehe 'rci«o 'harityÃdi pa¤camyÃrcirÃdÅnÃæ krameïa mÃrgaparvatayà baddhatvÃdvÃyoriva sthÃnaviÓe«aÓrutyabhÃvÃdalabdhasthÃno varuïÃdirna saæbadhyata iti prÃpte siddhÃntamÃha-#<ÃdityÃditi /># apÃæ vidyutkÃryatvena saæbandhe mÃnamÃha-## varuïasyÃbdvÃrà vidyusaæbandhÃt 'ÃgantukÃnÃmante niveÓa÷'iti nyÃyÃycca vidyudÃnantarye sati yathÃpÃÂhamindraprajÃpatyo÷ krama ityartha÷ //3// END BsCom_4,3.3.3 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,3.4.4 4 ÃtivÃhika adhikaraïam / sÆ. 4-6 ÃtivÃhikÃs talliÇgÃt | BBs_4,3.4 | te«u eva arcirÃdi«u saæÓaya÷ - kim etÃni mÃrgacihnÃni uta bhogabhÆmaya÷ athavà netÃro gant­ïÃm iti / tatra mÃrgalak«aïabhÆtà arcirÃdaya iti tÃvat prÃptam / tatsvarÆpatvÃt upadeÓasya / yathà hi loke kaÓcit grÃmaæ nagaraæ và prati«ÂhÃsamÃna÷ anuÓi«yate gaccheta÷ tvam amuæ giriæ tato nyagrodhaæ tato nadÅæ tato grÃmaæ tato nagaraæ và prÃpsyasi iti evam iha api arci«o aharahna ÃpÆryamÃïapak«im ityÃdi Ãha / athavà bhogabhÆmaya iti prÃptam / tathà hi - 'lokaÓabdenÃgnyÃdÅnanubadhnÃti agnilokamÃgacchati' (kau«Å. 1.3) ityÃdi / lokaÓabda÷ ca prÃïinÃæ bhogÃyatane«u bhëyate - 'manu«yaloka÷ pit­loko devaloka÷' (b­. 1.5.16) iti ca / tathà ca brÃhmaïam - 'ahorÃtre«u te loke«u sajjante' ityÃdi / tasmÃt na ativÃhikà arcirÃdaya÷ / acetanatvÃt api ete«Ãm ativÃhikatva anupapatti÷ / cetanà hi loke rÃjaniyuktÃ÷ puru«Ã durge«u mÃrge«u ativÃhyÃn ativÃhayanti iti / evaæ prÃpte brÆma÷ - ÃtivÃhikà eva ete bhavitum arhanti / kuta÷ - talliÇgÃt / tathà hi 'candramaso vidyutaæ tatpuru«o 'mÃnava÷ sa etÃnbrahma gamayati' (chÃ. 4.15.5) iti siddhat gamayit­tvaæ darÓayati / tat vacanaæ tat vi«ayam eva upak«Åïam iti cet / na / prÃptamÃnavatva niv­ttiparatvÃt viÓe«aïasya / yadi arcirÃdi«u puru«Ã gamayitÃra÷ prÃptÃ÷ te ca mÃnavÃ÷ tato yuktaæ tat niv­ttyarthaæ puru«aviÓe«aïam amÃnava iti // 4 // evamarcirÃdÅnÃæ kramaæ nirÆpya svarÆpaæ nirÆpayati-#<ÃtivÃhikÃstalliÇgÃt /># cihnanirdeÓasÃmyÃllokaÓabdÃnnet­tvaliÇgÃcca saæÓaya÷ / Ãdyapak«advayaæ pÆrvapak«a÷ / arcirÃdayo vidyudantÃÓcetanà netÃraÓcÃmÃnavapurÆ«eïa netrà saha paÂhitatvÃditi siddhÃntayati-## yathÃÓrutyamÃnavasyÃstu net­tvaæ nÃrcirÃdÅnÃmiti ÓaÇkate-## puru«asyÃmÃnavatvaæ net­tvaæ cetyubhayaparatve vÃkyabheda÷ syÃdato 'rcirÃdipadairnetÃra eva mÃnavÃ÷ prak­tÃ÷ prakaraïabalÃdvidyudanantaraæ mÃnavasya netu÷ prÃptau prakaraïaprÃptanet­tvÃnuvÃdenÃmÃnavatvamekameva pratipÃdyata iti vaktavyamityÃha-## net­prakaraïÃnaÇgÅkÃre tvamÃnava÷ puru«o gamayatÅti vÃkyaæ bhidyeta amÃnavatvavannet­tvasyÃpyaprÃpteriti bhÃva÷ / net­tvÃnuvÃdaliÇgasyÃnugrÃhakanyÃyaparaæ sÆtraæ g­hïÃti-## //4// END BsCom_4,3.4.4 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,3.4.5 nanu talliÇgamÃtram agamakaæ nyÃya abhÃvÃt / na e«a do«a÷ / ubhayavyÃmohÃt tat siddhe÷ | BBs_4,3.5 | ye tÃvat arcirÃdimÃrgÃ÷ te dehaviyogÃt saæpiï¬itakaraïagrÃmà iti asvatantrà arcirÃdÅnÃm api acetanatvÃt asvÃtantryam iti ata÷ arcirÃdi abhimÃnina÷ cetanà devatÃviÓe«Ã atiyÃtrÃyÃæ niyuktà iti gamyate / loke api hi matta mÆrcchitÃdaya÷ saæpiï¬itakaraïÃ÷ paraprayuktavartmÃno bhavanti / anavasthitatvÃt api arcirÃdÅnÃæ na mÃrgalak«aïatva upapatti÷ / na hi rÃtrau pretasya aha÷svarÆpa abhisaæbhava upapadyate / na ca pratipÃlanamasti iti uktaæ purastÃt / dhruvatvÃt tu devatà ÃtmÃnÃæ na ayaæ do«o bhavati / arcirÃdi Óabdatà ca e«Ãm arcirÃdi abhimÃnÃt upapadyate 'arci«o 'ha÷'(chÃ. 4.15.5, 5,10.1) ityÃdinirdeÓa÷ tu ativÃhikatve api na virudhyate arci«Ã hetunà aha÷ abhisaæbhavati / ahnà hetunà ÃpÆryamÃïapak«am iti / tathà ca loke prasiddhe«u api ativÃhike«u eva¤jÃtÅyaka upadeÓo d­Óyate / gaccha tvam ito balavarmÃïaæ tato jayasiæhaæ tata÷ k­«ïaguptam iti / api ca upakrame 'te 'rcirabhisaæbhavanti' (b­. 6.2.15) iti saæbandhamÃtramuktaæ na saæbandhaviÓe«a÷ kaÓcit / upasaæhÃre tu 'sa etÃnbrahma gamayati (chÃ. 4.15.6) iti saæbandhaviÓe«a÷ ativÃhi ativÃhakatva lak«aïa ukta÷ tena sa eva upakrame api iti nirdhÃryate / saæpiï¬itakaraïatvÃt eva ca gant­«u na tatra upabhogasaæbhava÷ / lokaÓabda÷ tu anupabhu¤jÃne«u api gant­«u gamayituæ Óakyate / anye«Ãæ tat lokavÃsinÃæ bhogabhÆmitvÃt / ata÷ agnisvÃmikaæ lokaæ prÃpta÷ agninà ativÃhyate vÃyusvÃmikaæ prÃpto vÃyunà iti yojayitavyam // 5 // yadyanetÃro 'cetanà evÃrcirÃdayastarhi mÃrgatadgantrorubhayorapi vyÃmohÃdaj¤atvÃdÆrdhvagatirna syÃdata÷ svayaæ prayatnaÓÆnyaÓcetanÃntareïa neya iti laukikanyÃyÃnugrahÃttatsiddhernet­tvasiddheruktaliÇgaæ nyÃyopedamiti sÆtrÃrtha÷ / pÆrvapak«advayaæ dÆ«ayati-## arciraharÃdÅnÃmasthiratvÃdrÃtryÃdau m­tasya pratÅk«Ã nÃstÅtyuktatvÃcca na mÃrgacihnatvaæ bhogyatvaæ vÃ, devatÃtve tvasthiratvado«o nÃstÅtyartha÷ / yattÆpadeÓasvÃrasyÃccihnatvaæ bhÃtÅti, tatrÃha-## cihnatvanet­tvasaæÓayÃcca vÃkyaÓe«Ãnnirïaya ityÃha-## yaduktaæ lokaÓabdÃdbhogyatvamiti tannetyÃha-## sÆtrÃntaraæ g­hïÃti-## //5// END BsCom_4,3.4.5 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,3.4.6 kathaæ puna÷ ativÃhikatvapak«e varuïÃdi«u tatsaæbhava÷ / vidyuto hi adhi varuïÃdaya upak«iptà vidyuta÷ tu anantaramà brahmaprÃpte÷ amÃnavasya eva puru«asya gamayit­tvaæ Órutam iti / ata uttaraæ paÂhati - vaidyutenaiva tatas tacchrute÷ | BBs_4,3.6 | tato vidyut abhisaæbhavanÃt Ærdhvaæ vidyut anantaravartina eva amÃnavena puru«eïa varuïalokÃdi«u ativÃhyamÃnà brahmalokaæ gacchanti iti avagantavyam / 'tÃnvaidyutÃtpuru«o 'mÃnava÷ sa etya brahmalokaæ gamayati' iti tasya eva gamayit­tvaÓrute÷ / varuïÃdaya÷ tu tasya eva apratibandhakaraïena sÃhÃyya anu«ÂhÃnena và kenacit anugrÃhakà iti avagantavyam / tasmÃt sÃdhu uktam ativÃhikà devatÃtmÃna÷ arcirÃdaya iti // 6 // ÃmÃnavo vidyullokamÃgato vaidyutastenetyartha÷ / Órutau vaidyutÃllokÃdityartha÷ / Órutyà varuïÃdÅnÃæ net­tvÃbhÃve 'pyanugrÃhakatvena mÃrgÃntarbhÃva iti bhÃva÷ //6// END BsCom_4,3.4.6 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,3.5.7 5 kÃrya adhikaraïam / sÆ. 7-14 kÃryaæ bÃdarirasya gatyupapatte÷ | BBs_4,3.7 | 'sa enÃnbrahma gamayati (chÃ. 4.15.5) iti atra vicikitsyate - kiæ kÃryam aparaæ brahma gamayati Ãhosvit param eva avik­taæ mukhyaæ brahma iti / kuta÷ saæÓaya÷ / brahmaÓabdaprayogÃt gatiÓrute÷ ca / tatra kÃryameva saguïam aparaæ brahma enÃn gamayati amÃnava÷ puru«a iti bÃdari÷ ÃcÃryo manyate / kuta÷ - asya gati upapatte÷ / asya hi kÃryabrahmaïo gantavyatvam upapatte÷ / asya hi kÃryabrahmaïo gantavyatvam upapadyate pradeÓavattvÃt / na tu parasmin brahmaïi gant­tvaæ gantavyatvaæ gati÷ và avakalpate / sarvagatatvÃt pratyagÃtmatvÃt ca gant­ïÃm // 7 // evaæ mÃrgaæ nirÆpya gantavyaæ cintayati-## paraæ brahma gantavyamiti pÆrvapak«e mÃrgasya muktyarthatà kÃryaæ brahmeti siddhÃnte bhogÃrthateti matvà prathamaæ siddhÃntamÃha-## sarvagatasyÃpi pradeÓÃntaraviÓi«ÂatvenÃkÃÓasya gantavyatvaæ, d­«Âaæ, brahmaïastu pratyaktvÃnna kathamapi gantavyatetyartha÷ //7// END BsCom_4,3.5.7 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,3.5.8 viÓe«itatvÃc ca | BBs_4,3.8 | brahmalokÃngamayati te te«u brahmaloke«u parÃ÷ parÃvato vasanti' (b­. 6.2.15) iti ca Órutyantare viÓe«itatvÃt kÃryabrahmavi«aya eva gati÷ iti gamyate / nahi bahuvacanena viÓe«aïaæ parasmin brahmaïi avakalpate / kÃrye tu avasthÃbheda upapatte÷ saæbhavati bahuvacanam / lokaÓruti÷ api vikÃragocarÃyÃma eva saæniveÓaviÓi«ÂÃyÃæ bhogabhÆmÃvau äjasÅ / gauïÅ tu anyatra 'brahmaiva loka e«a samrÃÂ' ityÃdi«u / adhikaraïa adhikartavyanirdeÓa÷ api parasmin brahmaïi anäjasa÷ syÃt / tasmÃt kÃryavi«ayameva idaæ nayanam // 8 // brahmaloke«viti bahuvacanalokaÓabdÃdhÃrasaptamÅÓrutibhirgantavyasya parasmÃdvyÃv­ttatvÃcca na paraæ gantavyamityÃha-## parabrahmaïi bhogyatvopacÃrÃdgauïÅ lokaÓrutirityartha÷ / napuæsakabrahmaÓabdena kÃraïavÃcinà kÃryaæ lak«yate gantavyatvanyÃyopetabahuvacanÃdyanekaÓrutyanugrahÃya÷ / na cÃnÃv­ttiliÇgÃtparasya gantavyatÃ, kramamuktyà liÇgasyÃnyathÃsiddheriti bhÃva÷ //8// END BsCom_4,3.5.8 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,3.5.9-12 nanu kÃryavi«aye api brahmaÓabdo na upapadyate samanvaye hi samastasya jagato janmÃdikÃraïaæ sthÃpitam iti / atra ucyate - sÃmÅpyÃt tu tadvyapadeÓa÷ | BBs_4,3.9 | tu Óabda ÃÓaÇkà vyÃv­ttyartha÷ / parabrahmasÃmÅpyÃt aparasya brahmaïa÷ tasmin api brahmaÓabdaprayogo na virudhyate / param eva hi brahma viÓuddha upÃdhisaæbandhaæ kvacit kaiÓcit vikÃradharmai÷ manomayatvÃdibhi÷ upÃsanÃya upadiÓyamÃnam aparam iti sthiti÷ // 9 // nanu kÃryaprÃptau anÃv­ttiÓravaïaæ na ghaÂate / na hi parasmÃt brahmaïa÷ anyatra kvacit nityatÃæ saæbhÃvayanti / darÓayati ca devayÃnena pathà prasthitÃnÃm anÃv­ttim / 'etena pratipadyamÃnà imaæ mÃnavamÃvartaæ nÃvartante' (chÃ. 4.15.6) iti te«Ãm iha na punarÃv­tti÷ asti 'tayordhvamÃyannam­tatvameti' (chÃ. 8.6.6), ka. 6.16) iti cet / atra brÆma÷ - kÃryÃtyaye tadadhyak«eïa sahÃta÷ param abhidhÃnÃt | BBs_4,3.10 | kÃryabrahmalokapralayapratyupasthÃne sati tatra eva utpannasamyagdarÓanÃ÷ santa÷ tat adhyak«eïa hiraïyagarbheïa sahÃta÷ paraæ pariÓuddhaæ vi«ïo÷ paramaæ padaæ pratipadyanta iti / kramamukti÷ anÃv­ttyÃdi Óruti abhidhÃnebhyo abhyupagantavyà / na hi äjasa eva gatipÆrvikà paraprÃpti÷ saæbhavati iti upapaditam // 10 // sm­teÓ ca | BBs_4,3.11 | sm­ti÷ api etam artham anujÃnÃti - 'brahmaïà saha te sarve saæprÃpte pratisaæcare / parasyÃnte k­tÃtmÃna÷ praviÓanti paraæ padam'iti / tasmÃt kÃryabrahmavi«ayà gati÷ ÓrÆyata iti siddhÃnta÷ // 11 // kaæ puna- pÆrvapak«am ÃÓaÇkya ayaæ siddhÃnta÷ prati«ÂhÃpita÷ 'kÃryaæ bÃdari÷' (bra.sÆ. 4.3.7) ityÃdina iti / sa idÃnÅæ sÆtrai÷ eva upadarÓyate - paraæ jaiminir mukhyatvÃt | BBs_4,3.12 | jaimini÷ tu ÃcÃrya÷ 'sa enÃnbrahma gamayati'(chÃ. 4.15.6) iti atra parameva brahma prÃpayati iti manyate / kuta÷ - mukhyatvÃt / paraæ hi brahma brahmaÓabdasya mukhyam Ãlambanaæ, gauïam aparaæ, mukhyagauïayoga÷ ca mukhye saæpratyayo bhavati // 12 // pratisaæcaro mahÃpralaya÷, tasminprÃpte parasya hiraïyagarbhasyÃnte sama«ÂiliÇgaÓarÅrarÆpavikÃrÃvasÃne brahmalokanivÃsina÷ kutÃtmÃna÷ Óuddhadhiyastatrotpannasamyagdhiya÷ sarve brahmaïà mucyamÃnena saha paraæ padaæ praviÓantÅti yojanà / evaæ siddhÃntamuktvà tena nirastaæ pÆrvapak«amÃha-## //9 // //10 // //11 // //12// END BsCom_4,3.5.9-12 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,3.5.13 darÓanÃc ca | BBs_4,3.13 | 'tayordhvamÃyannam­tatvameti' (chÃ. 8.6.6, ka. 6.16) iti ca gatipÆrvakam am­tatvaæ darÓayati / am­tatvaæ ca parasmin brahmaïi upapadyate na kÃrye, vinÃÓitvÃt kÃryasya / 'atha yatrÃnyatpaÓyati tadalpaæ tanmartyam' (chÃ. 7.24.1) iti pravacanÃt / paravi«aya eva ca e«Ã gati÷ kaÂhavallÅ«u paÂhyate / na hi tatra vidyÃntaraprakrama÷ asti 'anyatra dharmÃdanyatrÃdharmÃt' (ka. 2.14) iti parasya eva brahmaïa÷ prakrÃntatvÃt // 13 // daharavidyÃyÃæ kaÂhavallÅ«u parabrahmaprakaraïe ca tayordhvamÃyanniti gatirdarÓità //13// END BsCom_4,3.5.13 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,3.5.14 na ca kÃrye pratipattyabhisaædhi÷ | BBs_4,3.14 | api ca 'prajÃpate÷ sabhÃæ veÓma prapadye' (chÃ. 8.14.1) iti na ayaæ kÃryavi«aya÷ pratipatti abhisaædhi÷ 'nÃmarÆpayornirvahità te yadantarà tadbrahma' (chÃ. 8.14.1) iti kÃryavilak«aïasya parasya eva brahmaïa÷ prak­tatvÃt / 'yaÓo 'haæ bhavÃmi brÃhmaïÃnÃm' (chÃ. 8.14.1) iti ca sarvÃtmatvena upakramaïÃt / 'na tasya pratimà asti, yasya nÃmamahadyaÓa÷' (ÓvetÃ. 4.19) iti ca parasya eva brahmaïo yaÓonÃmatva prasiddhe÷ / 'sà ceyaæ veÓmapratipattirgatipÆrvikà hÃrdavidyÃyÃmudità tadaparÃjità pÆrbrahmaïa÷ prabhuvimitaæ hiraïmayam' (chÃ. 8.5.3) iti atra / paderapi ca gatyarthatvÃt mÃrga apek«Ã avasÅyate / tasmÃt parabrahmavi«ayà gatiÓrutaya iti pak«Ãntaram / tau etau dvau pak«au ÃcÃryeïa sÆtritau gati upapattyÃdibhi÷ eko mukhyatvÃdibhi÷ apara÷ / tatra gati upapattyÃdaya÷ prabhavanti mukhyatvÃdÅna ÃbhÃsayituæ na tu mukhyatvÃdayo gati upapattyÃdÅn ityÃdya eva siddhÃnto vyÃkhyÃto dvitÅya÷ pÆrvapak«a÷ / na hi asati api saæbhave mukhyasya eva arthasya grahaïam iti kaÓcit Ãj¤Ãpayità vidyate / paravidyÃprakaraïe api ca tat stutyarthaæ vidyÃntara ÃÓrayagati anukÅrtanam upapadyate 'vi«vaÇÇanyà utkramaïe bhavanti' (chÃ. 8.6.6) itivat / 'prajÃpate÷ sabhÃæ veÓma prapadye' (chÃ. 8.14.1) iti tu pÆrvavÃkyavicchedena kÃrye api pratipatti abhisaædhi÷ na virudhyate / saguïe api ca brahmaïi sarvÃtmatva saækÅrtanaæ sarvakarmà sarvakÃma ityÃdivat avakalpate / tasmÃt aparavi«ayà eva gatiÓrutaya÷ / kecit puna÷ pÆrvÃïi pÆrvapak«asÆtrÃïi bhavanti uttarÃïi siddhÃntasÆtrÃïi iti etÃæ vyavasthÃnam anurudhyamÃnÃ÷ paravi«ayà eva gatiÓrutÅ÷ prati«ÂhÃpayanti tat anupapannaæ gantavyatva anupapatte÷ brahmaïa÷ / yat sarvagataæ sarvÃntaraæ sarvÃtmakaæ ca paraæ brahma 'ÃkÃÓavatsarvagataÓca nitya÷' 'yatsÃk«Ãdaparok«Ãdbrahma' (b­. 3.4.1) 'ya Ãtmà sarvÃntara÷' (b­. 3.4.1) 'Ãtmaivedaæ sarvam' (chÃ. 7.25.2) 'brahmaivedaæ viÓvamidaæ vari«Âham' (mu. 2.2.11) ityÃdi ÓrutinirdhÃrita viÓe«aæ tasya gantavyatà na kadÃcit api upapadyate / na hi gatameva gamyate / anyo hi anyat gacchati iti prasiddhaæ loke / nanu loke gatasya api gantavyatà deÓÃntaraviÓi«Âà d­«Âà / yathà p­thivÅstha eva p­thivÅæ deÓÃntaradvÃreïa gacchati iti / tathà ananyatve api sarvaÓakti upetatvÃt katha¤cit gantavyatà syÃt iti / na / prati«iddhasarvaviÓe«atvÃt brahmaïa÷ / 'ni«kalaæ ni«kriyaæ ÓÃntaæ niravadyaæ nira¤janam'(ÓvetÃ. 6.19) 'asthÆlamanaïvahrasvamadÅrgham'(b­. 3.8.8) 'sabÃhyÃbhyantaro hyaja÷'(mu. 2.1.2) 'sa và e«a mahÃnaja ÃtmÃjaro 'maro 'm­to 'bhayo brahma'(b­. 4.4.25) 'sa e«a neti netyÃtmÃ'(b­. 3.9.23) ityÃdi Óruti sm­ti nyÃyebhyo na deÓakÃlÃdi viÓe«ayoga÷ paramÃtmani kalpayituæ Óakyate / yena bhÆpradeÓa vayovasthà nyÃyena asya gantavyatà syÃt / bhÆvayaso÷ tu pradeÓa avasthÃdi viÓe«ayogÃt upapadyate deÓa kÃla viÓi«Âà gantavyatà / jagat utpatti sthiti pralayahetutva Órute÷ anekaÓaktitvaæ brahmaïa iti cet / na / viÓe«anirÃkaraïaÓrutÅnÃm ananyÃrthatvÃt / utpattyÃdiÓrutÅnÃm api samÃnam ananyÃrthatvam iti cet / na / tÃsÃm ekatvapratipÃdanaparatvÃt / m­dÃdi d­«ÂÃntai÷ hi sato brahmaïa ekasya satyatvaæ vikÃrasya ca Ãv­tatvaæ pratipÃdayat ÓÃstraæ na utpattyÃdiparaæ bhavitum arhati / kasmÃt puna÷ utpattyÃdi ÓrutÅnÃæ viÓe«atvaæ na puna÷ itara Óe«atvam itarÃsÃm iti / ucyate - viÓe«anirÃkaraïaÓrutÅnÃæ nirÃkÃÇk«ÃrthatvÃt / na hi Ãtmana ekatva nityatva ÓuddhatvÃdi avagatau satyÃæ bhÆya÷ kÃcit ÃkÃÇk«Ã upajÃyate puru«ÃrthasamÃptibuddhi upapatte÷ / 'tatra ko moha÷ ka÷ Óoka ekatvamanupaÓyata÷' (ÅÓÃ. 7) 'abhayaæ vai janaka prÃpto 'si' (b­. 4.2.4) 'vidvÃnna bibheti kutaÓcana / etaæ ha vÃva na tapati kimahaæ sÃdhu nÃkaravaæ kimahaæ pÃpamakaravam' (taitti. 2.9.1) ityÃdiÓrutibhya÷ / tathà eva ca vidu«Ãæ tu«Âi anubhavÃdi darÓanÃt / vikÃra an­ta abhisaædhi apavÃdÃt ca 'm­tyo÷ sa m­tyumÃpnoti ya iha nÃneva paÓyati' iti / ato na viÓe«anirÃkaraïa ÓrutÅnÃm anyaÓe«atvam avagantuæ Óakyate / na evam utpattyÃdi ÓrutÅnÃæ nirÃkÃÇk«Ãrtha pratipÃdanasÃmarthyam asti / pratyak«aæ tu tÃsÃm anyÃrthatvaæ samanugamyate / tathà hi 'tatraitacchruÇgamutpatitaæ somya vijÃnÅhi nedamamÆlaæ bhavi«yati' (chÃ. 6.8.3) iti upanyasya udarke sata eva ekasya jagat mÆlasya vij¤eyatvaæ darÓayati / 'yato và imÃni bhÆtÃni jÃyante / yena jÃtÃni jÅvanti yatprayantyabhisaæviÓanti / tadvijij¤Ãsasva / tadbrahmeti' (tai. 3.1.1) iti ca / evam utpattyÃdiÓrutÅnÃm aikÃtmya avagamaparatvÃt na anekaÓaktiyogo brahmaïa÷ / ata÷ ca gantavyatva anupapatti÷ / 'na tasya prÃïà utkramanti brahmaiva sanbrahmÃpyeti' (b­. 4.4.6) iti ca parasmin brahmaïi gatiæ nivÃrayati / tat vyÃkhyÃtaæ 'spa«Âo hyeke«Ãm' (bra. sÆ. 4.2.13) ityatra / gatikalpanÃyÃæ ca gantà jÅvo gantavyasya brahmaïa÷ avayavo vikÃro và tata÷ syÃt / atyanta tÃdÃtmye gamana anupapatte÷ / yadi evaæ tata÷ kiæ syÃt / ucyate / yadi ekadeÓa÷ tena ekadeÓino nityaprÃptatvÃt na puna÷ brahmagamanam upapadyate / ekadeÓitva kalpanà ca brahmaïi anupapannà niravayavatva prasiddhe÷ / vikÃrapak«e api etat atulyaæ vikÃreïa api vikÃriïo nityaprÃptatvÃt / na hi ghaÂo m­dÃtmatÃæ parityajya avati«Âhate parityÃge và abhÃvaprÃpte÷ / vikÃra avayavapak«ayo÷ ca tadvata÷ sthiratvÃt brahmaïa÷ saæsÃragamanam api anavakÊptam / atha anya eva jÅvo brahmaïa÷ / sa÷ aïu÷ vyÃpÅ madyama parimÃïo và bhavitum arhati / vyÃpitve gamana anupapatti÷ / madhyama parimÃïatve ca anityatvaprasaÇga÷ / aïutve k­tsnaÓarÅravedanà anupapatti÷ / prati«iddhe ca aïutva madhyama parimÃïatve vistareïa purastÃt / parasmÃt ca anyatve jÅvasya 'tattvamasi' (chÃ. 6.8.7) ityÃdi ÓÃstra bÃdha prasaÇga÷ / vikÃra avayavapak«ayo÷ api samÃna÷ ayaæ do«a÷ / vikÃra avayavayo÷ tadvato÷ ananyatvÃt ado«a iti cet / na / mukhya ekatva anupapatte÷ / sarve«u ete«u pak«e«u anirmok«aprasaÇga÷ / saæsÃri Ãtmatva aniv­tte÷ / niv­ttau và svarÆpanÃÓaprasaÇga÷ / brahmÃtmatva anabhyupagamÃt ca / yat tu kaiÓcit jalpyate nityÃni naimittikÃni karmÃïi anu«ÂhÅyante pratyavÃya anutpattaye kÃmyÃni prati«iddhÃni ca parihriyante svarganarakÃn avÃptaye sÃæpratadeha upabhogyÃni ca karmÃïi upabhogena eva k«apyanta ityato vartamÃnadehapÃtÃt Ærdhvaæ dehÃntara pratisaædhÃna kÃraïa abhÃvÃt svarÆpa avasthÃnalak«aïaæ kaivalyaæ vinà api brahmÃtmataya evaæv­ttasya setsyati iti / tat asat / pramÃïa abhÃvÃt / na hi etat ÓÃstreïa kenacit pratipÃditaæ mok«Ãrthi itthaæ samÃcaret iti / svamanÅ«ayà tu etat tarkitaæ yasmÃt karmanimitta÷ saæsÃra÷ tasmÃt nimitta abhÃvÃt na bhavi«yati iti / na ca etat tarkayitum api Óakyate nimitta abhÃvasya durj¤ÃnatvÃt / bahÆni hi karmÃïi jÃtyantarasaæcitÃni i«Âa ani«ÂavipÃkÃni ekaikasya janto÷ saæbhÃvyante / te«Ãæ viruddha phalÃnÃæ yugapat upabhoga asaæbhavÃt kÃnicit labdha avasarÃïi idaæ janma nirmimate kÃnicit tu deÓakÃlanimittapratÅk«Ãïi asata iti ata÷ te«Ãm avaÓi«ÂÃnÃæ sÃæpratena upabhogena k«apaïÃsaæbhavÃt na yathÃvarïitacaritasya api vartamÃnadehapÃte dehÃntaranimitta abhÃva÷ Óakyate niÓcetum / karmaÓe«asadbÃvasiddha÷ ca 'tadya iha ramaïÅyacaraïÃstata÷ Óe«eïa' ityÃdi Óruti sm­tibhya÷ / syÃt etat / nitya naimittikÃni te«Ãæ k«epakÃïi bhavi«yanti iti / tat na / virodha abhÃvÃt / sati hi virodhe k«epyak«epakabhÃvo bhavati / na ca janmÃntara saæcitÃnÃæ suk­tÃnÃæ nitya naimittikai÷ asti virodha÷ / ÓuddharÆpatva aviÓe«Ãt / duritÃnÃæ tu aÓuddhirÆpatvÃt sati virodhe bhavatu k«apaïaæ na tu tÃvatà dehÃntara nimitta abhÃvasiddhi÷ / suk­tanimittatva upapatte÷ / duÓcaritasya api aÓe«ak«apaïa anavagamÃt / na ca nitya naimittikÃnu«ÂhÃnÃt pratyavÃya anutpattimÃtraæ na puna÷ phalÃntara utpatti÷ iti pramÃïam asti phalÃntarasya api anuni«pÃdina÷ saæbhavÃt / smarati hi Ãpastamba÷ - 'tadyathÃmre phalÃrte nimitte chÃyÃgandhÃvanÆtpadyete evaæ dharmaæ caryamÃïÃrthà anÆtpadyante' iti / na ca asati samyak darÓane sarvÃtmanà kÃmyaprati«iddhavarjanaæ janmaprÃyaïÃntarÃlaæ kenacit pratij¤Ãtuæ Óakyam / sunipuïÃnam api sÆk«ma aparÃdhadarÓanÃt / saæÓayitavyaæ tu bhavati tathà api nimitta abhÃvasya durj¤Ãnatvameva / na ca anabhyupagamyamÃne j¤Ãnagamye brahmÃtmatve kart­tva bhokt­tva svabhÃvasya Ãtmana÷ kaivalyam ÃkÃÇk«ituæ Óakyam / agni au«ïyavat svabhÃvasya aparihÃryatvÃt / syÃt etat / kart­tva bhokt­tva kÃryam anartho na tat Óakti÷ tena Óakti avasthÃne 'pi kÃryaparihÃrat upapanno mok«a iti / tatca na / ÓaktisadbhÃve kÃryaprasavasya durnivÃratvÃt / atha api syÃt na kevalà Óakti÷ kÃryam Ãrabhate anapek«ya anyÃni nimittÃni / ata ekÃkinÅ sà sthitÃpi na aparÃdhyati iti / tat ca na / nimittÃnÃm api Óaktilak«aïena saæbandhena nityasaæbaddhatvÃt / tasmÃt kart­tva bhokt­tva svabhÃve satyÃm anyasatyÃæ vidyÃgamyÃyÃæ brahmÃtmatÃyÃæ na katha¤cana mok«aæ pratyÃÓà asti / Óruti÷ ca - 'nÃnya÷ panthà vidyate 'yanÃya' (ÓvetÃ. 3.8) iti j¤ÃnÃt anyaæ mok«amÃrgaæ vÃrayati / parasmÃt ananyatve api jÅvasya sarvavyavahÃra lopaprasaÇga÷ / pratyak«Ãdi pramÃïa aprav­tte÷ iti cet / na / prÃk prabodhÃt svapnavyavahÃravat tat upapatte÷ / ÓÃstraæ ca 'yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraæ paÓyati (b­. 2.4.14, 4.5.15) ityÃdinà aprabuddhavi«aye pratyak«Ãdi vyavahÃram uktvà puna÷ prabuddhavi«aye 'yatra tvasya sarvamÃtmaivÃbhÆttatkena kaæ paÓyet' (b­. 2.4.14, 4.5.15) ityÃdinà tat abhÃvaæ darÓayati / tat evaæ parabrahmavido gantavyÃdi vij¤Ãnasya bÃdhitatvÃt na katha¤cana gati÷ upapÃdayituæ Óakyà / kiævi«ayÃ÷ puna÷ gatiÓrutaya iti / ucyate - saguïavidyÃvi«ayà bhavi«yanti / tathà hi kvacit pa¤cÃgnividyÃæ prak­tya gati÷ ucyate yathà 'prÃïo brahma kaæ brahma khaæ brahma' (chÃ. 4.10.5) iti 'atha yadidamasminbrahmapure daharaæ puï¬arÅkaæ veÓma' (chÃ. 8.1.1) iti ca tatra api vÃmanÅtvÃdibhi÷ satyakÃmÃdibhi÷ ca guïai÷ saguïasya eva upÃsyatvÃt saæbhavati gati÷ / na kvacit parabrahmavi«ayà gati÷ ÓrÃvyate yathà gatiprati«edha÷ ÓrÃvita÷ 'na tasya prÃïà utkrÃmanti' (b­. 4.4.6) iti / 'brahmavidÃpnoti param'(tai. 2.1.1) ityÃdi«u tu satyapi Ãpnote÷ gatyarthatve varïitena nyÃyena deÓÃntaraprÃpti asaæbhavÃt svarÆpapratipatti÷ eva iyam avidyà adhyÃropita nÃma rÆpa pravilaya apek«ayà abhidhÅyate 'brahmaiva sanbrahmÃpyeti' (b­. 4.4.7) ityÃdivat iti dra«Âavyam / api ca paravi«ayà gati÷ vyÃkhyÃyamÃnà prarocanÃya và syÃt anucintanÃya và / tatra prarocanaæ tÃvat brahmavido na gati uktyà kriyate / svasaævedyena eva avyavahitena vidyÃsamarpitena svÃsthyena tat siddhe÷ / na ca nityasiddhani÷Óreyasanivedanasya asÃdhyaphalasya vij¤Ãnasya gati anucintane kÃcit apek«Ã upapadyate / tasmÃt aparabrahmaïi vartamÃnà gati÷ / tatra para aparabrahmaviveka anavadhÃraïena aparasmin brahmaïi vartamÃnà gatiÓrutaya÷ parasmin adhyÃropyante / kiæ dve brahmaïÅ param aparaæ ca iti / bìhaæ dve 'etadvai satyakÃma paraæ cÃparaæ brahmayadoÇkÃra÷' (pra. 5.2) ityÃdi darÓanÃt / kiæ puna÷ paraæ brahma kim aparam iti / ucyate / yatra avidyÃk­ta nÃma rÆpÃdi viÓe«aprati«edhÃt asthÆlÃdiÓabdai÷ brahma upadiÓyate tat param / tat eva yatra nÃmarÆpÃdiviÓe«eïa kenacit viÓi«Âam upÃsanÃya upadiÓyate 'manomaya÷ prÃïaÓarÅro bhÃrÆpa÷' (chÃ. 3.14.2) ityÃdiÓabdaistadaparam / nanu evam advitÅyaÓruti÷ uparudhyeta / na / avidyÃk­ta nÃma rÆpa upÃdhikatayà parih­tatvÃt / tasya ca aparabrahma upÃsanasya tat saænidhau ÓrÆyamÃïam 'sa yadi pit­lokakÃmo bhavati' (chÃ. 8.2.1) ityÃdi jagat aiÓvaryalak«aïaæ saæsÃragocaram eva phalaæ bhavati / anivartitatvÃt avidyÃyÃ÷ / tasya ca deÓaviÓe«a avabaddhatvÃt tatprÃptyarthaæ gamanam aviruddham / sarvagatatve api ca Ãtmana ÃkÃÓasya iva ghaÂÃdigamane budhyÃdi upÃdhigamane gamanaprasiddhi÷ iti avÃdi«ma 'tadguïasÃratvÃt' (bra.sÆ. 2.3.29) ityatra / tasmÃt 'kÃryaæ bÃdari÷ (bra. sÆ. 4.3.7) itye«a eva sthita÷ pak«a÷ / 'paraæ jaimini÷' (bra.sÆ. 4.3.12) iti tu pak«ÃntarapratibhÃnamÃtrapradarÓanaæ praj¤ÃvikÃsanÃya iti dra«Âavyam // 14 // evaæ brahmaÓrutyam­tatvaliÇgÃbhyÃæ prakaraïÃcca paravi«ayà gatirityuktaæ, saæprati prajÃpate÷ sabhÃæ veÓma prÃpnuyÃmiti upÃsakasya maraïakÃle kÃryaprÃptisaækalpaÓruterna paraæ gantavyamiti ÓaÇkÃæ nirasyati-## parasya prak­tatvÃt, yaÓa÷padasya paramÃtmanÃmatvaprasiddhyà yaÓa÷padenÃtmokti÷ / yaÓa Ãtmà brÃhmaïÃnÃmahaæ bhavÃmi, tathà rÃj¤Ãæ yaÓo viÓÃæ yaÓa iti sÃrvÃtmyaliÇgÃcca paraprÃptisaækalpa evÃyamityartha÷ / astu veÓmapratipattÅcchà parabrahmavi«ayà tathÃpi sà kathaæ gatipÆrvikà syÃdityata Ãha-## tattatra brahmaloke vidyÃvidhÅnenÃparÃjità pÆrasti brahmaïo hiraïyagarbhasya tenaiva prabhuïÃæ vimitaæ nirmitaæ hiraïmayaæ veÓmÃsti tatpratipadyate vidvÃniti daharavidyÃyÃæ gatipÆrvikà veÓmaprÃptiruktà / tena parabrahmaïyapi veÓmapratipattiÓabdasÃmÃnyÃdgatipÆrvakatvaæ tasyÃ÷ sidhyatÅtyartha÷ / ki¤ca pada gatÃviti dhÃtupÃÂhÃdveÓma prapadye ityatra mÃrgÃpek«Ã bhÃtÅtyÃha-## pÆrvapak«amupasaæharati-## Ãdya eva siddhÃntapak«a iti d­¬hÅkartumupasaækramate-## brahmaÓabdamukhyatvÃdihetÆnÃmÃbhÃsatvþaæ sphuÂayati-## gantavyatvasya brahmaloke«viti bahuvacanÃde÷ saækalpÃdeva gandhÃdidivyabhogaÓruteÓca parabrahmaïyasaæbhavÃnmukhyÃrthatyÃga ityartha÷ / yadyapyetadvai satyakÃma paraæ cÃparaæ ca brahmetyÃdiÓruti«u prayogasÃmyÃdbrahmaÓabda ubhayatra rƬhatayà mukhyaþeva tathÃpi pÆrïe parasminnavayavÃrthasya niratiÓayamahattvasya lÃbhÃdaparabrahmaïyamukhya ityaÇgÅk­tamiti mantavyam / yaduktaæ kaÂhavallÅ«u prakaraïabalÃdgati÷ paravi«ayeti, tatrÃha-## yathà vidyÃsaæbaddhasu«umnÃstutyarthaæ tadasaæbaddhanìyantarakÅrtanaæ tathà paravidyÃstutyarthaæ tatprakaraïe 'pyaparavidyÃÓrayagatikÅrtanaæ yujyate, gatiæ vinÃpi hi paravidyà niratiÓayaphalà tasyÃæ tvaparavidyÃphalaæ gatisÃdhyamantarbhavatÅti stutilÃbhÃdityartha÷ / yadapyuktaæ prÃptisaækalpo 'pi prak­taparavi«aya iti tannetyÃha-## prajÃpatisabhÃveÓmaÓrutibhistatsaæghÃtÃtmakavÃkyena ca prakaraïaæ, bÃdhyaæ, yaÓo 'hamiti sÃrvÃtmyaæ tÆpÃsanÃrthamaparabrahmaïyupayujyata ityartha / svapak«amuktvà paramataæ dÆ«ayati-## sarvagatasya svÃtmabhÆtasyÃpi brahmaïa÷ saæsÃradeÓÃddeÓÃntareïa tatkÃlÃtkÃlÃntareïa viÓi«Âatayà gantavyatvaæ syÃditi p­thivÅvayod­«ÂÃntÃbhyÃæ ÓaÇkate-## yatnaæ vinaiva prÃptamananyatvam, avasthÃtadvatorabhedÃtsvÃtmabhÆtatvam / nanu yuktaæ bhÆvayaso÷ prÃptayorapi deÓÃntarakÃlÃntaraviÓi«Âatvena gantavyatvaæ tayorgant­bhinnatvÃt, brahmaïastu gantrabhinnasya kathaæ gantavyatvaæ tatrÃha-## yà prÃptà bhÆ÷ sà na gantavyà yacca gantavyaæ deÓÃntaraæ tattvaprÃptamiti kuta÷ prÃptasya gantavyatà vayaso 'pi kÃlÃntare 'bhivyaktimÃtraæ na gantavyatvamiti vastugati÷ / aÇgÅk­tya viÓi«ÂabhÆvayasorgantavyatÃæ parabrahmaïo deÓakÃlavaiÓi«ÂyÃbhÃvÃnna katha¤cidapi gantavyatetyÃha-## 'anÃdimatparaæ brahma'ityÃdyà sm­tird­ÓyaviÓe«asya d­Ói kalpitatvÃdd­gÃtmano nirviÓe«ateti nyÃya÷ / saguïameva brahma sÆtrÃtmÃpek«ayà paraæ gantavyaæ, nirviÓe«aæ tu nÃstyeveti ÓaÇkate-## kiæ nirviÓe«asyÃsattvaæ mÃnabhÃvÃtsaviÓe«aÓrutivirodhÃdvà / nÃdya ityÃha-## dvitÅyaæ ÓaÇkate-## saviÓe«aÓrutÅnÃæ nirviÓe«aÓrutiÓe«atvÃnna virodha ityÃha-## nirviÓe«aÓrutÅnÃmeva saviÓe«aÓrutiÓe«atvaæ kiæ na syÃdityÃha-## tÃsÃæ svÃrthe phalavattvena nirÃkÃÇk«atvÃcche«ità viÓe«aÓrutÅnÃæ tvaphalatvÃnni«edhyaviÓe«asamarpaïÃdidvÃreïa Óe«atvaæ phalavatsaænidhÃvaphalaæ tadaÇgamiti nyÃyÃdityÃha-u## na kevalaæ nyÃyÃcche«atà kintu ÓrutyÃpÅtyÃha-## tatra mÆlakÃraïe brahmaïyetacchuÇgaæ jagadÃtmakaæ kÃryamutpannamityupakramya tena ÓuÇgena tanmÆlamanvicchetyupasaæhÃre sata eva j¤eyatvamuktaæ chÃndogye / tathà taittirÅyake 'pi jagajjanmÃdyanuvÃdena brahmaïa eva j¤eyatvaæ darÓitamata÷ s­«ÂiÓrutÅnÃæ Órutyaiva nirviÓe«adhÅÓe«atà bhÃtÅtyartha÷ / evaæ brahmaïo nirviÓe«atvÃnna gantavyateti phalitamÃha-## spa«Âani«edhÃcca parasya na gantavyatetyÃha-## evaæ gantavyÃlocanayà gatiæ nirasya gantrÃlocanayÃpi nirasyati-## bhedÃbhedena dvau kalpÃvatyantabhedast­tÅya÷ kalpa÷ / nanvatyantÃbhedakalpa÷ kimiti nokta÷, tatrÃha-## kalpatraye kiæ dÆ«aïamiti p­cchati-## kalpadvaye 'pi do«ÃntaramÃha-## vikÃrÃvayavarÆpajÅvaviÓi«Âasya÷ brahmaïa÷ sthiratvÃjjÅvÃnÃæ gatyÃgatÅ na syÃtÃm / nahyacalÃtisthÆlapëÃïasthayormaï¬ÆkapëÃïÃvayavayoÓcalanamastÅtyathra÷ / asmÃkaæ tvaj¤ÃnÃtkalpitopÃdhibhirgatyÃgativibhrama iti bhÃva÷ / t­tÅyakalpamanÆdya vikalpya dÆ«ayati-## abhedaÓrutivirodharÆpo do«o mama nÃstÅti bhedÃbhedavÃdyÃha-## bhinnayorabhedo mukhyo na yukto virodhÃditi pariharati-## ki¤ca pak«atrayamapyayuktaæ saæsÃritvasya tÃttvikajÅvabhÃvasya nÃÓe tÃttvivajÅvasvarÆpanÃÓaprasaÇgÃt / nacÃsmÃbhiriva tvayà brahmÃtmatvaæ jÅvasya tÃttvikarÆpamaÇgÅk­taæ yadasya saæsÃranÃÓe 'pi na naÓyedityÃha-## nanu kiæ brahmatvena, saæsÃrÃbhÃva÷ kila mok«a÷ sa ca karmÃbhÃvamÃtreïa setsyatÅti kramaja¬ÃnÃæ matamudbhÃvya nirasyati-## evaæv­ttaæ mok«aheturityasminnarthe mÃnÃbhÃvÃdityartha÷ / tarka eva mÃnamityata Ãha-## nanu tavÃpyetattarkamÃtramekasmi¤janmanyanekaviruddhaphalÃnÃæ karmaïÃæ bhogÃyogÃdastyavaÓi«Âaæ karma janmÃntarasya nimittamityÃÓaÇkya tatra mÃnamÃha-## santvanÃrabdhaphalÃni puïyapÃpÃni te«Ãæ nityÃdyanu«ÂhÃnena k«ayÃnna janmÃntaramiti ÓaÇkate-## puïyena puïyasya na nÃÓa÷ avirodhÃdanyathÃtiprasaÇgÃt / pÃpasyÃpi sarvÃtmanà puïyanÃÓyatve mÃnaæ nÃstÅti saæcitapuïyapÃpÃbhyÃæ janmÃntaraæ durvÃramityÃha-## kriyamÃïanityÃdinÃpi janma syÃt, karmaïà pit­loka ityaviÓe«aÓrute÷, sm­teÓcetyÃha-## pratyavÃyanirÃsÃrthe nityÃdyÃcÃre satyanu paÓcÃtphalÃntaraæ ni«padyata ityatra d­«ÂÃnta÷ / ## nirmite Ãropite satÅtyartha÷ / tathÃpi kÃmyÃdikarmasattÃniÓcayo nÃstyata Ãha-## j¤Ãnaæ vinà dehapÃte mok«a eveti niÓcayÃlÃbhÃttvatpak«e k«atiriti bhÃva÷ / brahmabhinnasya jÅvasyaæ kart­tvÃdisvabhÃvasya mok«ÃÓÃpi na yuktetyÃha-## kart­tvÃdirÆpaæ kÃryaæ na svabhÃva÷ kintu tacchaktiriti ÓaÇkate-## kÃryagamyÃyÃ÷ Óakte÷ kÃryasyÃtyantÃnutpÃde sattvamayuktamata÷ Óaktisattve tadvi«ayasya kÃryasyÃd­«ÂadeÓakÃlÃdinimittÃnÃæ cÃtmanà ÓaktidvÃrà nityasaæbaddhatvÃnmok«o na syÃditi pariharati-## mok«asiddhyarthaæ jÅvasya brahmatvÃÇgÅkÃre saæsÃrÃnupapattimÃÓaÇkyÃj¤ÃnÃdupapattimasak­duktÃæ smÃrayati-## prÃsaÇgikaæ parih­tya paramaæ prak­tamupasaæharati-## nanu paravidyÃyÃmapyÃpnotipadena gati÷ Órutetyata Ãha-## vaiphalyÃcca gaterna paravi«ayatvamityÃha-## anucintanapak«aæ pratyÃha-## kathaæ tarhi kaiÓcitparavi«ayatvaæ gateruktamityÃÓaÇkya bhrÃntetyÃha-## praÓnapÆrvakaæ parÃparabrahmavibhÃgaæ vadannaparabrahmaïi gaterarthavattvamÃha-## vyÃpino jÅvasya kathaæ gatistatrÃha-## //14// END BsCom_4,3.5.14 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,3.6.15 6 apratÅka Ãlambana adhikaraïam / sÆ. 15-16 apratÅkÃlambanÃn nayatÅti bÃdarÃyaïa ubhayathà ca do«Ãt tatkratuÓ ca | BBs_4,3.15 | sthitam etat kÃryavi«ayà gati÷ na paravi«ayà iti / idam idÃnÅæ saædihyate kiæ sarvÃn vikÃra ÃlambanÃn aviÓe«eïa eva amÃnava÷ puru«a÷ prÃpayati brahmalokam uta kÃæÓcit eva iti / kiæ tÃvat prÃptaæ sarve«Ãm eva e«Ãæ vidu«Ãm anyatra parasmÃt brahïaïo gati÷ syÃt / tathà hi - 'aniyama÷ sarvÃsÃm' - (bra. sÆ. 3.3.31) iti atrÃviÓe«eïa eva e«Ãæ vidyÃntare«u avatÃrita iti / evaæ prÃpte pratyÃha - apratÅka ÃlambanÃn iti / pratÅka ÃlambanÃn varjayitvà sarvÃn anyÃn vikÃra ÃlambanÃn nayati brahmalokam iti bÃdarÃyaïa ÃcÃryo manyate / na hi evam ubhayathà abhÃva abhyupagame kaÓcit do«a÷ asti / aniyama nyÃyasya pratÅkavyatirikte«u api upÃsane«u upapatte÷ / tatkratu÷ ca asya ubhayathÃbhÃvasya samarthako hetu÷ dra«Âavya÷ / yo hi brahmakratu÷ sa brÃhmam aiÓvaryam ÃsÅdediti Óli«yate 'taæ yathà yatopÃsate tadeva bhavati' iti Órute÷ / na tu pratÅke«u brahma akratutvam asti pratÅkapradhÃnatvÃt upÃsanasya / nanu abrahmakratu÷ api brahmagacchati iti ÓrÆyate yathà pa¤cÃgni vidyÃyÃm 'sa enÃnbrahma gamayati' (chÃ. 4.15.5) iti bhavatu yatra evam ÃhatyavÃda upalabhyate tat abhÃve tu autsargikeïa tat kratunyÃyena brahmakratÆnÃm eva tatprÃpti÷ na itare«Ãm iti gamyate // 15 // evaæ gantavyaæ nirÆpya gant­nnirdhÃrayati-## 'sa evainÃn brahma gamayati'ityaviÓe«aÓrute÷ tatkratunyÃyÃcca / saæÓayamÃha-## aniyamÃdhikaraïe tattvavido 'nyatra sarvopÃsakÃnÃæ mÃrgopasaæhÃra ukta÷, idÃnÅmapatÅkopÃsakÃnÃmeva mÃrgo na sarve«Ãæ vikÃropÃsakÃnÃmityubhayathÃbhÃvoktau pÆrvoktavirodha÷ syÃt, tasmÃdupÃsakamÃtrasyottaramÃrgasiddhiriti pÆrvapak«aphalaæ, siddhÃnte tÆbhayathÃbhÃvasiddhi÷ / ado«Ãditi sÆtre paraccheda÷, avirodhÃdityartha÷ / aniyama÷ sarvÃsÃmiti sÆtre sarvaÓabdasya pratÅkopÃsakÃnyaparatvÃditi bhÃva÷ / yadyapi pratÅkadhyÃyinÃæ pit­yÃïat­tÅyasthÃnayorapraveÓÃdarcirÃdimÃrgo vÃcyastathÃpi te«Ãæ vidyutparyantameva gamanamastu na brahmaprÃptirbrahmakratutvÃbhÃvÃt / yo yat dhyÃyati sa tatprÃpnoti hi tatkratunyÃya÷ ÓrutimÆla÷ / pratÅke«u ca nÃmÃdi«u dhyeye«u brahmaïo guïatvÃt, na brahmadhyÃyitvamasti / asya ca nyÃyasya pa¤cÃgnividyÃyÃmÃhatyavÃdÃtpratyak«avacanÃdbÃdha i«Âa iti sÆtrabhëyÃrtha÷ //15// END BsCom_4,3.6.15 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,3.6.16 viÓe«aæ ca darÓayati | BBs_4,3.16 | nÃmÃdi«u pratÅka upÃsane«u pÆrvasmÃt pÆrvasmÃt phalaviÓe«am uttarasmin uttarasmin upÃsane darÓayati - 'yÃvannÃmno gataæ tatrÃsya yathÃkÃmacÃro bhavati' (chÃ. 7.1.5) 'vÃgvÃva nÃmno bhÆyasÅ' (chÃ. 7.2.1) 'yÃvadvÃco gataæ tatrÃsya yathÃkÃmacÃro bhavati'(chÃ. 7.2.2) 'mano vÃva vÃco bhÆya÷' (chÃ. 7.3.1) ityÃdinà / sa ca ayaæ phalaviÓe«a÷ pratÅka tantratvÃt upÃsanÃnÃm upapadyate / brahma tantratve tu brahmaïa÷ aviÓi«ÂatvÃt kathaæ phalaviÓe«a÷ syÃt / tasmÃt na pratÅka ÃlambanÃnÃm itarai÷ tulyaphalatvam iti // 16 // ki¤ca pratÅkatÃratamyena phalatÃratamyaÓruterna pratÅkadhyÃyinÃæ brahmaprÃptirityÃha-## tasmÃdasati vacane brahmadhyÃyina eva brahmagantÃra iti siddham //16// END BsCom_4,3.6.16 iti ÓrÅgovindabhagavatpÆjyapÃdaÓi«yaÓrÅÓaÇkarabhagavatpÃdak­tau ÓrÅmacchÃrÅrakamÅmÃæsÃbhëye caturthÃdhyÃyasya t­tÅya÷ pÃda÷ // 3 // ## ##// ____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ ## ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.1.1 caturtho 'dhyÃye caturtha÷ pÃda÷ / [atra pÃde brahmaprÃpti-brahmalokasthitinirÆpaïam] 1 saæpadyÃvirbhÃva adhikaraïam / sÆ. 1-3 saæpadyÃvirbhÃva÷ svena ÓabdÃt | BBs_4,4.1 | evam eva e«a saæprasÃda÷ asmÃt ÓarÅrÃt samutthÃya paraæ jyoti÷ upasaæpadya svena rÆpeïa abhini«padyata iti ÓrÆyate / tatra saæÓaya÷ - kiæ devalokÃdi upabhogasthÃne«u iva Ãgantukena kenacit viÓe«eïa abhini«padyata Ãhot ÃtmamÃtreïa iti / kiæ tÃvat prÃptam / sthÃnÃntare«u iva Ãgantukena kenacit rÆpeïa abhini«patti÷ syÃt / mok«asya api phalatvaprasiddhe÷ / abhini«padyata iti ca utpattiparyÃyatvÃt / svarÆpamÃtreïa cet abhini«patti÷ pÆrvÃsu api avasthÃsu svarÆpa anÃpÃyÃt vibhÃvyeta / tasmÃt viÓe«eïa kenacit abhini«padyata iti / evaæ prÃpte brÆma÷ - kevalena eva Ãtmana Ãvirbhavati na dharmÃntareïa iti / kuta÷ - svena rÆpeïa abhini«padyata iti svaÓabdÃt / anyathà hi svaÓabdena iti viÓe«aïam anavakÊptaæ syÃt / nanu ÃtmÅya abhiprÃya÷ svaÓabdo bhavi«yati / na / tasya avacanÅyatvÃt / yena eva hi kenacit rÆpeïa abhini«padyate tasya eva ÃtmÅyatva upapatte÷ svena iti viÓe«aïamna arthakaæ syÃt / ÃtmavacanatÃyÃæ tu arthavat kevalena eva ÃtmarÆpeïa abhini«padyate na Ãgantukena apararÆpeïÃpi iti // 1 // pÆrvapÃde brahmopÃsakÃnÃæ kÃryabrahmaprÃptiruktÃ, saæprati te«ÃmaiÓvaryaviÓe«aæ brÃhmalaukikaæ pÃdasyottarÃrdhena prapa¤cayi«yannÃdÃvabhyarhitaparavidyÃprÃpyaæ nirviÓe«abrahmabhÃvamÃha-## nirguïavidyÃphalavÃkyamudÃh­tya svaÓabdasya svÅyÃgantukarÆpasvÃtmarÆpavÃcitvÃbhyÃæ saæÓayamÃha-## pÆrvapak«e mok«asya svargÃdaviÓe«a÷, siddhÃnte viÓe«a iti phalaæ, tatra mok«a Ãgantuka÷, phalatvÃtsvargavaditi nyÃyopetayÃbhini«pattiÓrutyà pÆrvapak«amÃha-## svaÓabdaÓrutibÃdhito nyÃya÷ abhini«pattiÓca sÃk«ÃtkÃrav­ttyabhiprÃyà bandhadhvaæsajanmanyaupacÃrikveveti matvà siddhÃntayati-## mok«asya phalatvena prÃptÃgantukatvanirÃsÃrtha÷ svaÓabda iti yuktaæ svÅyavÃcitve 'tvanarthakÃnuvÃda÷ syÃdityartha÷ //1// END BsCom_4,4.1.1 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.1.2 ka÷ puna÷ viÓe«a÷ pÆrvÃsu avasthÃsu iha ca svarÆpa anapÃyasÃmye sati ityata Ãha - mukta÷ pratij¤ÃnÃt | BBs_4,4.2 | ya÷ atra abhini«padyata iti ukta÷ sa sarvabandha vinirmukta÷ Óuddhena eva Ãtmanà avati«Âhate / pÆrvatra tu andho bhavati api roditi iva vinÃÓameva apÅto bhavati iti ca avasthÃtraya kalu«itena Ãtmana iti ayaæ viÓe«a÷ / kathaæ puna÷ avagamyate mukta÷ ayam idÃnÅæ bhavati iti - pratij¤ÃnÃt ityÃha / tathà hi 'etaæ tveva te bhÆyo 'nuvyÃkhyÃsyÃmi' (chÃ. 8.9.3, 8.10.4, 8.11.3) iti avasthÃtraya do«avihÅnam ÃtmÃnaæ vyÃkhyeyatvena pratij¤Ãya 'aÓarÅraæ vÃva santaæ na priyÃpriye sp­Óata÷ (chÃ. 8.12.1) iti ca upanyasya 'svena rÆpeïÃbhini«padyate sa uttama÷ puru«a÷' (chÃ. 8.12.3) iti ca upasaæharati / tathà ÃkhyÃyika upakrame api 'ya ÃtmÃpahatapÃpmÃ' (chÃ. 8.7.1) ityÃdi mukta Ãtmavi«ayam eva pratij¤Ãnam / phalatvaprasiddhi÷ api mok«asya bandhaniv­ttimÃtra apek«Ã na apÆrva upajanana apek«Ã / yat api abhini«padyata iti utpattiparyÃyatvaæ tat api pÆrva avasthÃpek«aæ yathà roganiv­ttau aroga÷abhini«padyata iti tadvat / tasmÃt ado«a÷ // 2 // sÆtrÃntaraæ g­hïÃti-## jÃgarite hyÃndhyÃdidehadharmavÃnbhavati svapne tu hata eva kenacit / apica putrÃdinÃÓÃdroditÅva bhavati, su«uptau tu viÓe«Ãj¤ÃnÃdvina«Âa iveti, bandhadaÓÃyÃæ kalu«itÃtmanà ti«Âhati mok«e tu vigalitÃkhiladu÷kha÷ parita÷ pradyotamÃnapÆrïÃnandÃtmanÃvati«Âhata iti mahÃn viÓe«a ityartha÷ //2// END BsCom_4,4.1.2 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.1.3 Ãtmà prakaraïÃt | BBs_4,4.3 | kathaæ puna÷ mukta iti ucyate - yÃvatà 'paraæ jyotirupasaæpadya' (chÃ. 8.12.3) iti kÃryagocaram eva enaæ ÓrÃvayati / jyoti÷Óabdasya bhautike jyoti«i rƬhatvÃt / na ca anativ­tto vikÃravi«ayÃt kaÓcit mukto bhavitum arhati / vikÃrasya Ãrtatvaprasiddhe÷ iti / na e«a do«a÷ / yata jyoti÷ Óabdena Ãvedyate prakaraïÃt 'ya ÃtmÃpahatapÃpmà vijaro vim­tyu÷' (chÃ. 8.7.1) iti hi prak­te parasmin Ãtmani na akasmÃt bhautikaæ jyoti÷ Óakyaæ grahÅtum / prak­tahÃna aprak­taprakriyà prasaÇgÃt / jyoti÷Óabda÷ tu Ãtmani api d­Óyate 'taddevà jyoti«aæ jyoti÷ (b­. 4.4.16) iti / prapa¤citaæ caitat'(bra. sÆ. 1.3.40) ityatra // 3 // ## kÃryaæ jyoti÷prÃptamityartha÷ / kÃryaæ prÃpto 'pi mukta÷ kiæ na syÃdityata Ãha-## //3// END BsCom_4,4.1.3 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.2.4 2 avibhÃgena d­«Âatva adhikaraïam / sÆ. 4 avibhÃgena d­«ÂatvÃt | BBs_4,4.4 | paraæ jyoti÷ upasaæpadya svena rÆpeïa abhini«padyate ya÷ sa kiæ parasmÃt Ãtmana÷ p­thageva bhavati uta avibhÃgena eva avati«Âhata vÅk«ÃyÃm sa 'tatra paryeti' ( 8.12.3) iti adhikaraïa adhikartavya nirdeÓÃt jyoti÷ upasaæpadya (chÃ. 8.12.3) iti ca kart­karmanirdeÓÃt bhedena eva avasthÃnam iti yasya mati÷ taæ vyutpÃdayati avibhakta eva pareïa Ãtmanà mukta÷ avati«Âhate / kuta÷ - d­«ÂatvÃt / tathà hi 'tattvamasi' (chÃ. 6.8.7) 'ahaæ brahmÃsmi' (b­. 1.4.10) 'yatra nÃnyatpaÓyati' (chÃ. 7.24.1) 'na tu taddvitÅyamasti tato 'nyadvibhaktaæ yatpaÓyet' (b­. 4.3.23) iti evamÃdÅni vÃkyÃni avibhÃgena eva paramÃtmÃnaæ darÓayanti / yathÃdarÓanam eva ca phalaæ yuktaæ tatkratu nyÃyÃt / 'yathodakaæ Óuddhe ÓuddhamÃsiktaæ tÃd­geva bhavati / evaæ mune÷ vijÃnata Ãtmà bhavati gautama' (ka. 4.15) iti ca evamÃdÅni muktasvarÆpanirÆpaïaparÃïi vÃkyÃni avibhÃgameva darÓayanti / nadÅ samudrÃdi nidarÓanÃni ca / bhedanirdeÓa÷ tu abhede api upacaryate / 'sa bhagava÷ kasminprati«Âhita iti sve mahimni' (chÃ. 7.24.1) iti 'ÃtmaratirÃtmakrŬa÷' (chÃ. 7.25.2) iti ca evamÃdidarÓanÃt // 4 // ## svarÆpasthitamuktamupajÅvya vÃdivivÃdÃt brahmabhedÃbhedasaæÓaye satyatyantabhedaæ pÆrvapak«amuktvà siddhÃntamÃha-## //4// END BsCom_4,4.2.4 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.3.5 3 brÃhma adhikaraïam / sÆ. 5-7 brÃhmeïa jaiminir upanyÃsÃdibhya÷ | BBs_4,4.5 | sthitam etat 'svena rÆpeïa'(chÃ. 8.3.4) iti atra ÃtmamÃtrarÆpeïa abhini«padyata na Ãgantukena apararÆpeïa iti / adhunà tu tat viÓe«abubhutsÃyÃm abhidhÅyate svam asya rÆpaæ brÃhmam apahatapÃpmatvÃdi satyasaækalpatva avasÃnaæ tathà sarvaj¤atvaæ sarveÓvaratvaæ ca tena svarÆpeïa abhini«padyata iti jaimini÷ ÃcÃryo manyate / kuta÷ - upanyÃsÃdibhya÷ tathÃtva avagamÃt / tathà hi - 'ya ÃtmÃpahatapÃpmÃ' (chÃ. 8.7.1) ityÃdinà 'satyakÃma÷ satyasaækalpa÷' (chÃ. 8.7.1) iti evam antena upanyÃsena evam ÃtmakatÃm Ãtmano bodhayati / tathà 'sa tatra paryeti jak«ankrŬanramamÃïa÷' (chÃ. 8.12.3) iti aiÓvaryarÆpam Ãvedayati / 'tasya sarve«u loke«u kÃmacÃro bhavati' (chÃ. 7.25.2) iti ca / 'sarvaj¤a÷ sarveÓvara÷' ityÃdi vyapadeÓÃ÷ ca evam upapannà bhavi«yanti iti // 5 // ##uktaæ brahma svarÆpamupajÅvya sa kiæ satyena sarvaj¤atvÃdidharmeïa yuktasti«Âhati uta dharmasya ÓaÓaÓ­ÇgavadatyantÃsattvÃccinmÃtrÃtmanà ti«Âhati kiæ và vastutaÓcinmÃtro 'pi jÅvÃntaravyavahÃrad­«Âyà kalpitasarvaj¤atvÃdimÃniti munivipratipatte÷ saæÓaye satyÃdyaæ pÆrvapak«amÃha-## tattatpak«asiddhireva phalaæ dra«Âavyam / so 'nve«Âavya itividhyartha uddeÓo ya ÃtmetyÃdirÆpanyÃsaÓabdÃrtha÷ / ÃdipadÃdvidhivyapadeÓagraha÷ / tatrÃj¤Ãtaj¤Ãpako vidhistamÃha-## sarvaj¤a ityÃdistu vyapadeÓo 'yaæ hi noddeÓa÷ vidhyabhÃvÃnnÃpi vidhi÷ siddhavannirdeÓÃdityartha÷ //5// END BsCom_4,4.3.5 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.3.6 cititanmÃtreïa tadÃtmakatvÃd ity au¬ulomi÷ | BBs_4,4.6 | yadyapi apahapÃpmatvÃdayobhedena eva dharmà nirdiÓyante tathà api Óabdavikalpajà eva ete / pÃpmÃdiniv­ttimÃtraæ hi tatra gamyate / caitanyameva tu asya Ãtmana÷ svarÆpam iti tanmÃtreïa svarÆpeïa abhini«patti÷ yuktà / tathà ca Óruti÷ - 'evaæ và are 'yamÃtmÃnantaro 'bÃhya÷ k­tsna÷ praj¤Ãnaghana eva' (b­. 4.5.13) iti eva¤jÃtÅyakà anug­hÅtà bhavi«yati / satyakÃmatvÃdaya÷ tu yadi api vastusvarÆpeïa eva dharmà ucyante satyÃ÷ kÃmà asya iti / tathà api upÃdhisaæbandha adhÅnatvÃt te«Ãæ na caitanyavat svarÆpasaæbhava÷ / aneka ÃkÃratvaprati«edÃt / prati«iddhaæ hi brahmaïa÷ aneka ÃkÃratvam 'na sthÃnato 'pi parasyobhayaliÇgam' (bra.sÆ, 3.2.11) ityatra / ata eva ca jak«aïÃdi saækÅrtanam api du÷kha abhÃvamÃtra abhiprÃyaæ stutyartham Ãtmarati÷ ityÃdivat / na hi mukhyÃni eva ratikrŬÃmithunÃni Ãtmani Óakyante varïayituæ dvitÅya vi«ayatvÃt te«Ãm / tasmÃt nirasta aÓe«aprapa¤cena prasannena avyapadeÓyena bodhÃtmanà abhini«padyata iti au¬ulomi÷ ÃcÃryo manyate // 6 // satyatvÃdidharmÃïÃæ satyatvaæ dÆ«ayannatyantÃsattvapak«amÃha-## citiÓcaitanyaæ, Óabdaj¤ÃnÃdyo vikalpo 'sanpratyayastajjÃ÷ atyantÃsanta iti yÃvat / astvabhÃvadharmÃïÃmasattvaæ bhÃvadharmÃïÃæ tu sattvamityÃÓaÇkya te«ÃmapyaupÃdhikatvÃdasattvamityÃha-## cinmÃtre mukte jak«aïÃdiÓruti÷ kathaæ tatrÃha-## sarvadharmani«edhÃdevetyartha÷ //6// END BsCom_4,4.3.6 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.3.7 evam apy upanyÃsÃt pÆrvabhÃvÃd avirodhaæ bÃdarÃyaïa÷ | BBs_4,4.7 | evam api pÃramÃrthika caitanyamÃtrasvarÆpa abhyupagame api vyavahÃra apek«ayà pÆrvasya api upanyÃsÃdibhya÷ avagatasya brÃhmasya aiÓvaryarÆpasya apratyayÃkhyÃnÃt avirodhaæ bÃdarÃyaïa ÃcÃryo manyate //7 // dharmÃïÃæ satyatvamatyantÃsattvaæ ceti pak«advayamayuktam / advaitaÓrutÅnÃæ sarvaj¤atvÃdiÓrutivyavahÃrayoÓca bÃdhÃpÃtÃdatast­tÅyapak«a÷ ÓreyÃniti siddhÃntayati-## atra kecinmuhyanti-akhaï¬acinmÃtraj¤ÃnÃnmuktasyÃj¤ÃnÃbhÃvÃtkuta Ãj¤Ãnikadharmayoga iti, te itthaæ bodhanÅyÃ÷ / ye ÅÓvaradharmÃsta eva cidÃtmani mukte jÅvÃntarairvyavahriyante iti / naca mÆlÃvidyaikyÃttannÃÓe kuto jÅvÃntaramiti vÃcyaæ, na vayaæ tannÃÓe jÅvÃntaravyavahÃraæ brÆma÷, kintu tadaæÓanÃÓenÃæÓÃrabdhÃdhyÃtmikaÓarÅradvayÃbhimÃnino muktÃvaæÓÃntaropÃdhikà jÅvà vyavahartÃra iti vadÃma÷ / tarhi nÃnavidyÃpak«a eva kuto nÃdriyate jÅvabhedasyÃvaÓyakatvÃditi cet / na / prak­tinÃnÃtvaæ pratijÅvaæ prapa¤cabheda ityÃdyaprÃmÃïikÃnekÃrthagauravÃditi sarvav­ddhasaæmata ekÃvidyÃpak«a eva ÓreyÃn, aæÓabhedena ca bandhamuktivyavastheti saæk«epa÷ //7// END BsCom_4,4.3.7 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.4.8 4 saækalpa adhikaraïam / sÆ. 8-9 saækalpÃd eva tu tacchrute÷ | BBs_4,4.8 | hÃrdavidyÃyÃæ ÓrÆyate - 'sa yadi pit­lokakÃmo bhavati saækalpÃdevÃsya pitara÷ samutti«Âhanti' (chÃ. 8.2.1) ityÃdi / tatra saæÓaya÷ kiæ saækalpa eva kevala÷ pitrÃdisamutthÃne hetu÷ uta nimittÃntara sahita iti / tatra sati api saækalpÃdeva iti Óravaïe lokavat nimittÃntara apek«atà yuktà / yathà loke asmadÃdÅnÃæ saækalpÃt gamanÃdibhya÷ ca hetubhya÷ pitrÃdi saæpatti÷ bhavati evaæ muktasya api syÃt / evaæ d­«ÂaviparÅtaæ na kalpitaæ bhavi«yati / saækalpÃdeva iti tu rÃj¤a iva saækalpitÃrthasiddhikarÅæ sÃdhanÃntarasÃmagrÅæ sulabhÃm apek«ya ucyate / na ca saækalpamÃtrasam utthÃnÃ÷ pitrÃdayo manorathÃvij­mbhitavat calatvÃt pu«kalaæ bhogaæ samarpayituæ paryÃptÃ÷ syu÷ iti / evaæ prÃpte brÆma÷ saækalpÃdeva tu kevalÃt pitrÃdisamutthÃnam iti / kuta÷ - tat Órute÷ / 'saækalpÃdevÃsya pitara÷ samutti«Âhanti' (chÃ. 8.2.1) ityÃdikà hi Óruti÷ nimittÃntara apek«ÃyÃæ pŬyeta / nimittÃntaram api tu yadi saækalpa anuvidhÃyi eva syÃt bhavatu na tu prayatnÃntarasaæpÃdyaæ nimittÃntaram iti i«yate / prÃk tat saæpatte÷ vandhyasaækalpatva prasaÇgÃt / na ca Óruti avagamye arthe lokavat iti sÃmÃnyato d­«Âaæ kramate / saækalpabalÃt eva ca e«Ãæ yÃvat prayojanaæ sthairya upapatti÷. prÃk­tasaækalpavilak«aïatvÃt muktasaækalpasya // 8 // evaæ paravidyÃphalamuktamidÃnÅmaparavidyÃphalaæ prapa¤cayati-## evakÃrasyÃyogÃnyayogavyavacchedasÃdhÃraïyÃtsaæÓaya÷, brahmalokaæ gatasyopÃsakasya saækalpo yatnÃntarasÃpek«a÷, bhogasÃmagrÅsaækalpatvÃdasmadÃdisaækalpavat / na caivakÃravirodha÷ saækalpena sÃmagryà ayogavyavacchedena saulabhyÃrthatvÃt, yatnÃnaÇgÅkÃre bhogapu«ÂyasiddheÓceti pÆrvapak«Ãrtha÷ / atra lokav­ttÃnusaraïaæ phalaæ, siddhÃnte tu vidyÃbalena saækalpasyaiva bhogapu«Âikaratvasiddhiriti beda÷ / ki¤ca yadi bhogasaækalpÃnantaramapi yatnÃntarasÃdhyanimittÃpek«Ã syÃttarhi nimittaprÃpte÷ prÃgjÃtasaækalpasya vandhyatvaæ syÃdbhoge vilambÃttata÷ satyasaækalpaÓruterna yatnÃntarÃpek«etyÃha-## //8// END BsCom_4,4.4.8 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.4.9 ata eva cÃnanyÃdhipati÷ | BBs_4,4.9 | ata eva ca avandhyasaækalpatvÃt ananya adhipati÷ vidvÃn bhavati na asya anya÷ adhipati÷ bhavati ityartha÷ / na hi prÃk­to api saækalpayan anyasvÃmikatvam Ãtmana÷ satyÃæ gatau saækalpayati / Óruti÷ ca etat darÓayati - 'atha ya ihÃtmÃnamanuvidya vrajantyeÓca satyÃnkÃmÃæste«Ãæ sarve«u loke«u kÃmacÃro bhavati' (chÃ. 8.1.6) iti // 9 // nanvÅÓvarÃdhÅnasya vidu«a÷ kathaæ saækalpamÃtrÃdbhogasiddhistatrÃha-## ÅÓvaradharma eva vidu«yÃvirbhÆta iti na saækalpabhaÇga iti bhÃva÷ //9// END BsCom_4,4.4.9 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.5.10-11 abhÃva adhikaraïam / sÆ. 10-14 abhÃvaæ bÃdarir Ãha hy evam | BBs_4,4.10 | 'saækalpÃdevÃsya pitara÷ samutti«Âhanti' (chÃ. 8.2.1) ityÃdi Órute÷ mana÷ tÃvat saækalpasÃdhanaæ siddham / ÓarÅra indriyÃïi puna÷ prÃpta aiÓvaryasya vidu«a÷ santi na và santi iti samÅk«yate / tatra bÃdari÷ tÃvat ÃcÃrya÷ ÓarÅrasya indriyÃïÃæ ca abhÃvaæ mahÅyamÃnasya vidu«o manyate / kasmÃt / evaæ hi Ãha ÃmnÃya÷ 'manasaitÃnkÃmÃnpaÓyanramate' (chÃ. 8.12.5) 'ya ete brahmaloke' (chÃ. 8.13.1) iti / yadi manasà ÓarÅra indriyÃïÃæ mok«e // 10 // bhÃvaæ jaiminir vikalpÃmananÃt | BBs_4,4.11 | jaimini÷ tu ÃcÃryo manovat ÓarÅrasya api sendriyasya bhÃvaæ muktaæ prati manyate / yata÷ 'sa ekadhà bhavati tridhà bhavati'(chÃ. 7.23.2) ityÃdinà anekadhà abhÃvavikalpam Ãmananti / na hi anekavidhatà vinà ÓarÅrabhedena äjasÅ syÃt / yadi api nirguïÃyÃæ bhÆmavidyÃyÃm ayam anekadhà abhÃvavikalpa÷ paÂhyate tathà api vidyamÃnameva idaæ saguïÃvasthÃyÃm aiÓvaryaæ bhÆmavidyà stutaye saækÅrtyata iti ata÷ saguïavidyÃphalabhÃvena upati«Âhata iti // 11 // evakÃravanmanaseti viÓe«aïenÃnyayogavyavacchedÃddehÃdyabhÃva iti pÆrvapak«ayati-## atrÃpi vÃdivivÃdÃtsaæÓaya÷, tatra dehÃdayo na santyeva sadà santyeveti ca pak«advayaæ pÆrvapak«a÷ / kÃlabhedenecchayà santi na santi ceti siddhÃntapak«o dra«Âavya÷ / phalaæ tu tattacchrutermukhyatvamiti viveka÷ //10 // //11// END BsCom_4,4.5.10 END BsCom_4,4.5.11 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.5.12-14 ucyate - dvÃdaÓÃhavad ubhayavidhaæ bÃdarÃyaïo 'ta÷ | BBs_4,4.12 | bÃdarÃyaïa÷ puna÷ ÃcÃrya÷ ata eva ubhayaliÇgaÓrutidarÓanÃt ubhayavidhatvaæ sÃdhu manyate yadà saÓarÅratÃæ saækalpayati tadà saÓarÅro bhavati yadà tu aÓarÅratÃæ tadà aÓarÅra iti / satyasaækalpatvÃt / saækalpa vaicitryÃt ca / dvÃdaÓa ahavat / yathà dvÃdaÓa aha÷satram ahÅna÷ ca bhavati / ubhayaliÇga ÓrutidarÓanÃt evam idam api iti // 12 // tanvabhÃve sandhyavad upapatte÷ | BBs_4,4.13 | yadà tano÷ sendriyasya ÓarÅrasya abhÃva÷ tadà yathà saædhye sthÃne ÓarÅra indriyavi«aye«u avidyamÃne«u api upalabdhimÃtrà eva pitrÃdikÃmà bhavati evaæ mok«e api syu÷ evaæ hi etat upapadyate // 13 // bhÃve jÃgradvat | BBs_4,4.14 | bhÃve puna÷ tano÷ yathà jÃgarite vidyamÃnà eva pitrÃdikÃmà bhavanti evaæ muktasya api upapadyate // 14 // ## ya evaævidvÃæsa÷ satramupayanti ityupÃyicodanÃgamyatvaÓruterdvÃdaÓÃhasya satratvaæ, Ãsateti copayantÅti và coditatvaæ satralak«aïamiti sthiti÷ / tathà dvÃdaÓÃhena prajÃkÃmaæ yÃjayediti yajaticodanÃdarÓanÃnniyatakart­katvÃvagamena dvirÃtrÃdivadahÅnatvaæ cetyartha÷ //12 // //13 // //14// END BsCom_4,4.5.12-14 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.5.15 6 pradÅpa adhikaraïam / sÆ. 15-16 pradÅpavadÃveÓas tathà hi darÓayati | BBs_4,4.15 | bhÃvaæ 'jaiminirvikalpÃmananÃt' ( bra.sÆ. 4.4.11) iti atra saÓarÅratvaæ muktasya uktam / tatra tridhÃbhÃvÃdi«u anekaÓarÅrasarge kiæ nirÃtmakÃni ÓarÅrÃïi dÃruyantrÃïi iva s­jyante kiæ và sÃtmakÃni asmadÃdi ÓarÅravat iti bhavati vÅk«Ã / tatra ca Ãtma manaso÷ bheda anupapatte÷ ekena ÓarÅreïa yogÃt itarÃïi ÓarÅrÃïi nirÃtmakÃni iti / evaæ prÃpte pratipadyate - pradÅpavat ÃveÓa iti / yathà pradÅpa eka÷ anekapradÅpabhÃvam Ãpadyate vikÃraÓaktiyogÃt / evam eka÷ api san vidvÃna aiÓvaryayogÃt anekabhÃvam Ãpadya sarvÃïi ÓarÅrÃïi ÃviÓati / kuta÷, tathà hi darÓayati ÓÃstram ekasya anekabhÃvam - 'sa ekadhà bhavati tridhà bhavati pa¤cadhà saptadhà navadhÃ' (chÃ. 7.26.2) ityÃdi / na etat dÃruyantra upamà abhyupagame avakalpate na api jÅvÃntarÃveÓe / na ca nirÃtmakÃnÃæ ÓarÅrÃïÃæ prav­tti÷ saæbhavati / yat tu Ãtma manaso÷ bheda anupapatte÷ anekaÓarÅrayoga asaæbhava iti / na e«a do«a÷ / ekamanonuvartini samanaskÃni eva aparÃïi ÓarÅrÃïi satyasaækalpatvÃt srak«yati / s­«Âe«u ca te«u upÃdhibhedÃt Ãtmana÷ api bhedena adhi«ÂhÃt­tvaæ yok«yate / e«a eva ca yogaÓÃstre«u yoginÃm anekaÓarÅraprayogakriyà // 15 // ## saækalpamÃtrÃnnirmitadehÃnupajÅvya te«ÆbhayathÃdarÓanÃtsaæÓayamÃha-## anÃdiliÇgaÓarÅrasyaikasminneva ÓarÅre bhÃvÃnnirmitÃnekadehe«u bhogÃsiddhi÷ pÆrvapak«aphalaæ, siddhÃnte tatsiddhiriti matvà sÆtraæ vyÃca«Âe-## sa ekadhà tridhà pa¤cadhetyÃdiÓrutyà vidu«a evÃnekadhÃbhÃva ukta÷ / vidvÃæstu na deho nÃpi cinmÃtra÷ / kintu liÇgopahitÃtmà / naca tasya liÇgabhedaæ vinÃnekatvaæ saæbhavati / ata÷ ÓrutibalÃdekasyaivÃnÃdiliÇgasyÃnekadehe«u praveÓena bheda e«Âavya÷ / yadyapi mÆlapradÅpasya vartyantare«ÆtpannadÅpÃnÃæ cÃtyantabhedo 'sti liÇgasya tu dehabhedak­to bhedo na svata÷, svato liÇgabhede tadupahitajÅvabhedÃdanusaædhÃnÃnupapatte÷ / ÃgantukÃnekaliÇgas­«ÂÃvasatkÃryavÃdÃpÃtÃcca / tathÃpi pradÅpatvajÃtyaikyena vyakti«vaikyÃropÃt d­«ÂÃntadÃr«ÂÃntikayo÷ sÃmyaæ d­«Âavyam / tathÃca yathà pradÅpo 'naikavarti«u praviÓati evaæ vidyÃyogabalÃdvidvaliÇgasya vyÃpitvÃdanekadehe«u yugapadÃveÓa iti sÆtrÃrtha÷ / vidu«o 'nekadhÃtvaæ Órutamanyathà na ghaÂata ityÃha-## itaÓca sÃtmakatvamityÃha-## yadanÃdi mana ekadehasthaæ tadanusÃrÅïi dehÃntarasthÃpi manÃæsi bhavanti tadavasthÃnÃæ tanniyamyatvasaæbhavÃditi / atra yogaÓÃstrasaæmatimÃha-## nirmÃïacittÃnyasmitÃmÃtrÃtprav­ttibhede prayojakaæ cittamekamaneke«Ãmiti hi bhagavatpata¤jalinà sÆtritam / yogino 'bhimÃnamÃtrÃnnirmÃïacittÃni nirmÃïadehe«u bhavanti, te«Ãæ niyÃmakamanÃdicittamityartha÷ //15// END BsCom_4,4.5.15 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.6.16 kathaæ puna÷ muktasya anekaÓarÅra ÃveÓÃdilak«aïam aiÓvaryam abhyupagamyate yÃvatà 'tatkena kaæ vijÃnÅyÃt' (b­. 4.5.15) 'na tu taddvitÅyamasti tato 'nyadvibhaktaæ yadvijÃnÅyÃt' (b­. 4.3.30) 'salila eko dra«ÂÃdvaito bhavati' (b­. 4.3.32) iti ca eva¤jÃtÅyakà Óruti÷ viÓe«avij¤Ãnaæ vÃrayati ityata uttaraæ paÂhati - svÃpyayasaæpatyor anyatarÃpek«am Ãvi«k­taæ hi | BBs_4,4.16 | svÃpyaya÷ su«uptam 'svamapÅto bhavati tasmÃdenaæ svapitÅtyÃcak«ate' (chÃ. 6.8.1) iti Órute÷ / saæpatti÷ kaivalyam, 'brahmaiva sanbrahmÃpyeti' (b­. 4.4.6) iti Órute÷ / tayo÷ anyatarÃm avasthÃm apek«ya etat viÓe«asaæj¤ÃbhÃva vacanam / kvacit su«upta avasthÃm apek«ya ucyate kvacit kaivalya avasthÃm / katham avagamyate yata÷ tatra eva etat adhikÃravaÓÃt Ãvi«k­tam 'etebhyo bhÆtebhya÷ samutthÃya tÃnyevÃnu vinaÓyati na pretya saæj¤ÃstÅti' (b­. 2.4.14) 'yatra tvasya sarvamÃtmaivÃbhÆt' (b­. 2.4.14) 'yatra supto na ka¤cana kÃmaæ kÃmayate na ka¤cana svapnaæ paÓyati' (b­. 4.3.19, mÃï¬Æ. 5) ityÃdi Órutibhya÷ / saguïavidyÃvipÃka avasthÃnaæ tu etat svargÃdivat avasthÃntaraæ yatra etat aiÓvaryam upavarïyate / tasmÃt ado«a÷ // 16 // uttarasÆtravyÃvartyaÓaÇkÃmÃha-## salilavatsalila÷, svaccha ityartha÷ / na tu taddvitÅyamastÅti kvacitsu«uptimadhik­tyoktaæ 'tatkena kam'ityÃdi kvacinmuktiæ prak­tyoktam / evaæ viÓe«aj¤ÃnÃbhÃvavacanaæ su«uptimuktyanyatarÃpek«aæ saguïopÃsakasya bhogoktau na virudhyate bhinnavi«ayatvÃdityÃha-## tatraiva Órutau tadadhikÃravaÓÃtsu«uptyÃdiprakaraïabalÃt, uktavacanÃnÃmanyatarÃpek«atvamÃvi«k­taæ hi yatastato 'vagamyata ityartha÷ / atra samutthÃnÃdivÃkyaæ muktivi«ayaæ yatra suptà iti suptivi«ayamiti vibhÃga÷ //16// END BsCom_4,4.6.16 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.7.17 7 jagat vyÃpÃra adhikaraïam / sÆ. 17-22 jagadvyÃpÃravarjaæ prakaraïÃd asaænihitatvÃc ca | BBs_4,4.17 | ye saguïabrahma upÃsanÃt saha eva manasà ÅÓvarasÃyujyaæ vrajanti kiæ te«Ãæ niravagraham aiÓvaryaæ bhavati Ãhosvit sÃvagraham iti saæÓaya÷ / kiæ tÃvat prÃptam / niraÇ kuÓameva e«Ãm aiÓvaryaæ bhavitum arhati 'Ãpnoti svÃrÃjyam' (tai. 1.6.2) 'sarve 'smai devà balimÃvahanti' (tai. 1.5.3) 'te«Ãæ sarve«u loke«u kÃmacÃro bhavati' (chÃ. 7.25.2, 8.1.6) ityÃdi Órutibhya iti / evaæ prÃpte paÂhati - jagat vyÃpÃravarjam iti / jagat utpattyÃdi vyÃpÃraæ varjayitvà anyat aïimÃdi Ãtmakam aiÓvaryaæ muktÃnÃæ bhavitum arhati jagat vyÃpÃra÷ tu nityasiddhasya eva ÅÓvarasya / kuta÷ - tasya tatra prak­tatvÃt asaænihitatvÃt ca itare«Ãm / para eva hi ÅÓvaro jagat vyÃpÃre adhik­ta÷ / tam eva prak­tya utpattyÃdi upadeÓÃt / nityaÓabdanibandhanatvÃt ca / tat anve«aïavijij¤ÃsanapÆrvakaæ tu itare«Ãm aïimÃdi aiÓvaryaæ ÓrÆyate / tena asaænihitÃ÷ te jagat vyÃpÃre / samanaskatvÃt eva ca ete«Ãm anaikamatye kasyacit sthiti abhiprÃya÷ kasyacit saæhÃra abhiprÃya iti evaæ virodha÷ api kadÃcit syÃt / atha kasyacit saækalpam anvayasya saækalpa iti avirodha÷ samarthyeta tata÷ parameÓvara ÃkÆtatantratvam eva itare«Ãm iti vyavati«Âhate // 17 // ## saækalpÃdevetyÃdinoktaiÓvaryasya jagats­«ÂyÃdivyatiriktavi«ayatvenÃtrÃpavÃdÃtsaægati÷ / ubhayathà darÓanÃtsaæÓaya÷ / ÅÓvaranÃnÃtvaæ pÆrvapak«aphalaæ, siddhÃnte tu vidyÃyoginÃmÅÓvaraniyamyatvÃdekasya nityasiddhasyeÓvarasyaiva jagatkart­tvasiddhiriti viveka÷ / pralayÃtsargasamaye yasyek«aïapÆrvaæ kart­tvaæ Órutau prak­taæ tasyaiva niyant­tvÃdirjagadvyÃpÃra÷ / naddhyupÃsakÃnÃæ dehaæ vinek«aïaæ saæbhavati / ki¤ceÓvarasya nityasiddhatvÃcchabdaikasamadhigamyatvÃcca jagatsra«Â­tvaæ yuktaæ, na tu tatprasÃdalabdhasiddhÅnÃæ jÅvÃnÃmityÃha-## ki¤ca vidu«Ãæ samaprÃdhÃnye mitho virodha÷ / ekaæ pratyanye«Ãæ guïatve tveka eveÓvara ityÃha-## //17// END BsCom_4,4.7.17 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.7.18 pratyak«opadeÓÃd iti cen nÃdhikÃrikamaï¬alasthokte÷ | BBs_4,4.18 | atha yat uktam 'Ãpnoti svÃrÃjyam' (tai. 1.6.2) ityÃdi pratyak«a upadeÓÃt niravagraham aiÓvaryaæ vidu«Ãæ nyÃyyam iti tatparihartavyam / atra ucyate / na ayaæ do«a÷ / ÃdhikÃrikamaï¬alastha ukte÷ / ÃdhikÃriko ya÷ savit­maï¬alÃdi«u viÓe«a Ãyatane«u avasthita÷ para ÅÓvara÷ tadÃyatta eva iyaæ svÃrÃjyaprÃpti÷ ucyate / yatkÃraïam anantaram 'Ãpnoti manasaspatim' (tai. 1.6.2) ityÃha / yo hi sarvamanasÃæ pati÷ pÆrvasiddha ÅÓvara÷ taæ prÃpnoti iti etat uktaæ bhavati / tat anusÃreïa eva ca anantaram 'vÃkpatiÓcak«u«pati÷ Órotrapatirvij¤ÃnapatiÓca bhavati' (tai. 1.6.2) ityÃha / evam anyatra api yathÃsaæbhavaæ nityasiddha ÅÓvara Ãyattam eva itare«Ãm aiÓvaryaæ yojayitavyam // 18 // adhikÃre niyojayatyÃdityÃdÅnityÃdhikÃrika÷, sa cÃsau maï¬alasthaÓca tasya prÃpyatvokterityartha÷ / manasaspati÷ sÆryamaï¬alÃnta÷stha÷ paramÃtmà 'tat saviturvareïyaæ bhargo devasya dhÅmahi / dhiyo yo na÷ pracodayÃt'iti Órute÷ / tathÃca yadi pÆrvaæ niraÇkuÓaæ svÃrÃjyamuktaæ syÃttarhi ÅÓvarasyÃgre prÃpyatÃæ na brÆyÃt / ato bhoge svÃrÃjyaæ na jagajjanmÃdi«viti bhÃva÷ / vÃkpatitvÃdikamapÅÓvarÃdhÅÓvarÃdhÅnamityÃha-## uktanyÃyaæ kÃmacÃrÃdivÃkye«vatidiÓati-## //18// END BsCom_4,4.7.18 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.7.19 vikÃrÃvarti ca tathà hi sthitim Ãha | BBs_4,4.19 | vikÃrÃvartyapi ca nityamuktaæ pÃrameÓvaraæ rÆpaæ na kevalaæ vikÃramÃtragocaraæ savit­maï¬alÃdi adhi«ÂhÃnam / tathà hi asya dvirÆpÃæ sthitim Ãha ÃmnÃya÷ 'tÃvÃnasya mahimà tato jyÃyÃæÓca puru«a÷ / pÃdo 'sya sarvà bhÆtÃni, tripÃdasyÃm­taæ divi' (chÃ. 3.12.6) iti evamÃdi÷ / na ca tat nirvikÃraæ rÆpam itara ÃlambanÃ÷ prÃpnuvanti iti Óakyaæ vaktum atatkratutvÃt te«Ãm / ata÷ ca yathà eva dvirÆpe parameÓvare nirguïaæ rÆpam anavÃpya saguïa eva avati«Âhanta evaæ saguïa÷ api niravagraham aiÓvaryam anavÃpya sÃvagraha eva avati«Âhanta iti dra«Âavyam // 19 // jagadvyÃpÃra upÃsakaprÃpya÷ tadupÃsyani«ÂhatvÃtsaækalpasiddhyÃdivadityÃÓaÇkyopÃsyasthanirguïasvarÆpe vyabhicÃramÃha-## //19// END BsCom_4,4.7.19 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.7.20 darÓayataÓ caivaæ pratyak«ÃnumÃne | BBs_4,4.20 | darÓayata÷ ca vikÃra Ãvartitvaæ parasya jyoti«a÷ Óruti sm­tÅ / 'na tatra sÆryo bhÃti na candratÃrakaæ nemà vidyuto bhÃnti kuto 'yamagni÷' (kaÂha. 5.15, ÓvetÃ. 6.14, muï¬a. 2.2.10) iti / 'na tadbhÃsayate sÆryo na ÓaÓÃÇ ko na pÃvaka÷' (gÅ. 15.6) iti ca / tat evaæ vikÃra Ãvartitvaæ parasya jyoti«a÷ prasiddham iti abhiprÃya÷ // 20 // nirguïasvarÆpe pramÃïamÃha-## yathà j¤ÃnÃbhÃvÃnnirguïaæ na prÃptaæ tathà dhyÃnÃbhÃvÃjjagatsra«Â­tvÃdi na prÃpyate / dhyÃnÃbhÃvaÓca vidhyabhÃvÃditi bhÃva÷ //20// END BsCom_4,4.7.20 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.7.21 bhogamÃtrasÃmyaliÇgÃc ca | BBs_4,4.21 | ita÷ ca na niraÇ kuÓaæ vikÃra ÃlambanÃnÃm aiÓvaryaæ yasmÃt bhogamÃtram eva e«Ãm anÃdisiddhena ÅÓvareïa samÃnam iti ÓrÆyate - 'tamÃhÃpo vai khalu mÅyante loko 'sau' iti 'sa yathaitÃæ devatÃæ sarvÃïi bhÆtÃnyavantyevaæ haivaævidaæ sarvÃïi bhÆtÃnyavanti teno etasyai devatÃyai sÃyujyaæ salokatÃæ jayati'(b­. 1.5.23) ityÃdibhedavyapadeÓaliÇgebhya÷ // 21 // tamupÃsakaæ brahmalokagatamÃha-hiraïyagarbha÷ mayà khalvimà Ãpo am­tarÆpà mÅyante bhujyante tavÃpyasau loko 'm­todakalak«aïa ityartha÷ / ÓrutyantaramÃha-## bhogasÃmye sa d­«ÂÃnto yathetyartha÷ / teno ityuÓabdo 'pyartha÷ / salokatÃmapÅtyanvaya÷ / sÃyujyaæ samÃnadehatvaæ krameïa muktirvà //21// END BsCom_4,4.7.21 ____________________________________________________________________________________________ START BsCom_4,4.7.22 nanu evaæ sati sÃtiÓayatvÃt antavattvam aiÓvaryasya syÃt tata÷ ca e«Ãm Ãv­tti÷ prasajyeta ityata uttaraæ bhagavÃn bÃdarÃyaïa ÃcÃrya÷ paÂhati - anÃv­tti÷ ÓabdÃd anÃv­tti÷ ÓabdÃt | BBs_4,4.22 | nìÅraÓmisamanvitena arcirÃdiparvaïà devayÃnena pathà ye brahmalokaæ ÓÃstroktaviÓe«aïaæ gacchanti yasminnaraÓca ha vai ïyaÓcÃrïavau brahmaloke t­tÅyasyÃmito divi yasminnaÓvattha÷ somasavano yasminnaparÃjità pÆrbrahmaïo yasmiæÓca prabhuvimitaæ hiraïmayaæ veÓma yaÓcÃnekadhà mantrÃrthavÃdÃdipradeÓe«u prapa¤cyate te taæ prÃpya na candralokÃdivabhuktabhogà Ãvartante / kuta÷ / 'tayordhvamÃyannam­tatvameti' (chÃ. 8.6.6, kaÂha. 6.16) 'te«Ãæ na punarÃv­tti÷' (b­. 6.2.15) 'brahmalokamabhisaæpadyate' (chÃ. 8.15.1) 'na ca punarÃvartate' (chÃ. 8.15.1) ityÃdi Óabdebhya÷ / antavattve api tu aiÓvaryasya yathà anÃv­tti÷ tathà varïitam 'kÃryÃtyaye tadadhyak«eïa sahÃta÷param' (bra.sÆ. 4.3.10) ityatra / samyak darÓanavidhvasta tamasÃæ tu nityasiddhanirvÃïaparÃyaïÃnÃæ siddha eva anÃv­tti÷ tadÃÓrayaïena eva hi nityasiddhanirvÃïaparÃyaïÃnÃæ siddhà eva anÃv­tti÷ tadÃÓrayaïena eva hi saguïaÓaraïÃnÃm api anÃv­ttisiddhi÷ iti / anÃv­tti÷ ÓabdÃt anÃv­tti÷ ÓabdÃt iti sÆtra abhyÃsa÷ ÓÃstraparisamÃptiæ dyotayati // 22 // ÓÃstrasamÃptiæ sÆcayantsÆtrakÃraæ pÆjayati-## bhagavattvaæ sarvaj¤atvam / sÆtradvÃrà Ói«yÃïÃmÃcÃre sthÃpanÃdÃcÃryatvam / bÃdarÃyaïapadena badarikÃÓramavÃsoktyà nityasarvaj¤asya paramagurornÃrÃyaïasya prasÃdadyotanÃttapraïÅtaÓÃstre niravadyatÃæ dyotayati / saguïavidyÃyÃ÷ sÃtiÓayaphalatve 'pi tato nirguïavidyÃnÃv­ttirityÃha-## ye brahmalokaæ gacchanti te taæ prÃpya nÃvartante iti saæbandha÷ / lokaæ viÓina«Âi-## ito 'smÃtp­thivÅlokÃtt­tÅyasyÃæ divi yo brahmalokastasminnara iti ïya iti cÃrïakatulyau sudhÃh­dÃvityartha÷ / airamannamayaæ, madÅyaæ madakaraæ sara÷, somasavana÷ am­tavar«Å / yadyapi te«Ãmiha na punarÃv­ttirimaæ mÃnavamiti ca Óruti«vihemamiti viÓe«aïÃdasminkalpe brahmalokaæ gatÃnÃæ kalpÃntare Ãv­ttirbhÃti, tathÃpÅÓvaropÃstiæ vinà pa¤cÃganividyÃÓvamedhad­¬habrahmacaryÃdisÃdhanairye gatÃste«Ãæ tattvaj¤ÃnaniyamÃbhÃvÃdÃv­tti÷ syÃt, ye tu daharÃdÅÓvaropÃstyà gatÃste«Ãæ saguïavidyÃphalak«aye 'pi niravagraheÓvarÃnugrahalabdhÃtmaj¤ÃnÃnmuktiriti niyama ityabhipretyÃha-## nanvatra sÆtrak­tà saguïavidÃmevÃnÃv­ttikrama ukto na nirguïavidÃæ tatra ko heturityÃÓaÇkya te«ÃmÃv­ttiÓaÇkÃbhÃvÃdityÃha-## saguïavidÃmÃv­ttiprÃptau samyagdarÓanÃÓrayaïenaivÃnÃv­tti÷ sÃdhitÃ, ata÷ svata eva samyagdarÓinÃmÃv­ttiÓaÇkà neti kimu vÃcyamityartha÷ / yatrÃdhyÃyasamÃptistatra padamÃtrasyÃbhyÃso darÓita÷, iha sÆtrasyaivÃbhyÃsÃcchÃstrasamÃptirdyetyata ityÃha-## evaæ samanvayoktyà brahmÃtmaikyasya vedÃntapramÃïakatvamavadhÃrayituæ vÃkyÃrthaj¤Ãne sm­titarkÃdisarvaprakÃravirodha÷ parih­ta÷, sÃdhanasaæpattiÓca darÓitÃ, tasmÃdvivekÃdisÃdhanasaæpannasya ÓravaïÃdyÃv­ttinirastasamastapratibandhasyÃkhaï¬ÃtmasaæbodhÃtsamÆlabandhadhvaæse satyÃvirbhÆtani«kalaÇkÃnantarasvaprakÃÓacidÃnandÃtmanÃvasthÃnamiti siddham //22// END BsCom_4,4.7.22 ____________________________________________________________________________________________ iti ÓrÅmacchÃrÅrakamÅmÃæsÃbhëye ÓrÅmatparamahaæsaparivrÃjakÃcÃryaÓrÅmadgovindabhagavatpÆjyapÃdaÓi«yaÓrÅmacchaÇkarabhagavatpÆjyapÃdak­tau caturthÃdhyÃyasya caturtha÷ pÃda÷ // 4 // samÃptamidaæ brahmasÆtraÓÃÇ karabhëyam // nÃnÃvidhagranthajÃtaæ vÅk«ya samyagyathÃmati / ÓÃrÅkasya bhëyasya k­tà vyÃkhyà satÃæ mude //1// antaryÃmÅ jagatsÃk«Å sarvakartà raghÆdvaha÷ / ato 'tra do«o 'ÓaÇkya÷ syÃde«a hyevetiÓÃsanÃt //2// vak«asyak«ïoÓca pÃrÓve karatalayugale kaustubhÃbhÃæ dayÃæ ca sÅtÃæ kodaï¬adÅk«ÃmabhayavarayutÃæ vÅk«ya rÃmÃÇgasaÇga÷ / svasyÃ÷ kva syÃditÅyaæ h­di k­tamananà bhëyaratnaprabhÃkhyÃ, svÃtmÃnandaikalubdhà raghuvaracaraïÃmbhojayugmaæ prapannà //3// iti ÓrÅmatparamahaæsaparivrÃjakÃcÃryaÓrÅmadgopÃlasarasvatÅpÆjyapÃdaÓi«yaÓrÅgovindÃnandabhagavatk­tau ÓÃrÅrakamÅmÃæsÃvyÃkhyÃyÃæ bhëyaratnaprabhÃyÃæ caturthÃdhyÃyasya caturtha÷ pÃda÷ samÃpta÷ // ##// ##// ##//