Badarayana: Brahmasutra, Adhyaya 4 with Samkara's Sarirakamimamsabhasya Input by members of the Sansknet project (www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! REFERENCE SYSTEM: BBs_n,n.n = Badarayana-Brahmasutra_Adhyaya,Pada.Sutra ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Classical Sanskrit Extended (CSX) encoding: description character =ASCII long a à 224 long A â 226 long i ã 227 long I ä 228 long u å 229 long U æ 230 vocalic r ç 231 vocalic R è 232 long vocalic r é 233 vocalic l ë 235 long vocalic l í 237 velar n ï 239 velar N ð 240 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t ñ 241 retroflex T ò 242 retroflex d ó 243 retroflex D ô 244 retroflex n õ 245 retroflex N ö 246 palatal s ÷ 247 palatal S ø 248 retroflex s ù 249 retroflex S ú 250 anusvara ü 252 capital anusvara ý 253 visarga þ 254 long e ¹ 185 long o º 186 l underbar × 215 r underbar Ÿ 159 n underbar ­ 173 k underbar É 201 t underbar  194 Other characters of the CSX encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of CSX and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ atha caturtho 'dhyàyaþ / [atra asmin phalàdhyàye prathamapàde jãvanmuktiniråpaõam] 1 àvçtti adhikaraõam / så. 1-2 àvçttir asakçdupade÷àt | BBs_4,1.1 | tçtãye adhyàye parà aparàsu vidyàsu sàdhana à÷rayo vicàraþ pràyeõàtyagàt / atha iha caturthe phalà÷raya àgamiùyati / prasaïgàgataü ca anyadapi ki¤cit cintayiùyate / prathamaü tàvat katibhiþ cidadhikaraõaiþ sàdhana à÷rayavicàra÷eùameva anusaràmaþ / 'àtmà và are draùñavyaþ ÷rotavyo mantavyo nididhyàsitavyaþ' (bç. 4.4.21) 'tameva dhãro vij¤àya praj¤àü kurvãta'(bç. 4.5.6) 'so 'nveùñavyaþ sa vijij¤àsitavyaþ' (chà. 8.7.1) iti ca evamàdi÷ravaõeùu saü÷ayaþ - kiü sakçt pratyayaþ kartavya àhosvit àvçttya iti / kiü tàvat pràptaü sakçt pratyayaþ syàt prayàjàdivat / tàvatà ÷àstrasya kçtàrthatvàt / a÷råyamàõàyàü kriyamàõàyàm a÷àstràrthaþ kçto bhavet / nanu asakçt upade÷à udàhçtàþ ÷rotavyo mantavyo nididhyàsitavya iti evamàdayaþ / evam api yàvat ÷abdam àvartayet sakçt ÷ravaõaü sakçt mananaü sakçt nididhyàsanaü ca iti na atiriktam / sakçt upade÷eùu tu veda upàsãta iti evamàdiùu anàvçttiþ iti / evaü pràpte bråmaþ - pratyayàvçttiþ kartavyà / kutaþ - asakçt upade÷àt / '÷rotavyo mantavyo nididhyàsitavyaþ' iti eva¤jàtãyako hi asakçt upade÷aþ pratyayàvçttiü såcayati / nanu uktaü yàvat ÷abdameva àvartayet na adhikam iti / na / dar÷anaparyavasitatvàt adoùam / dar÷anaparyavasànàni hi ÷ravaõàdãni àvartyamànàni dçùñàrthàni bhavanti / yathà avaghàtàdãni taõóulàdi niùpattiparyasànàni tadvat // api ca upàsanaü nididhyàsanaü ca iti atyantarõãtàvçttiguõa eva kriyàbhidhãyate / tathà hi - loke gurum upàste ràjànam upàsta iti ca yaþ tàtparyeõa gurvàdãn anuvartate sa evam ucyate / tathà dhyàyati proùitanàthà patim iti yà nirantara smaraõà patiü prati sà utkaõñhà sà evam abhidhãyate / vidyupàstyoþ ca vedànteùu avyatirekeõa prayogo dç÷yate / kvacit vidinà upakramya upàsina upasaüharati yathà - 'yastadveda yatsa veda sa mayaitaduktaþ' (chà. 4.1.4) iti atra 'anu ma etàü bhagavo devatàü ÷àdhi yàü devatàmupàþse' (chà. 5.2.2) iti / kvacit ca upàsina upakramya vidinà upasaüharati yathà - 'mano brahmetyupàsãta' (chà. 3.18.1) iti atra 'bhàti ca tapati ca kãrtyà ya÷asà brahmavarcasena ya evaü veda' (chà. 3.18.3) iti / tasmat sakçt upade÷eùu api àvçttisiddhiþ / asakçt upade÷aþ tu àvçtteþ såcakaþ // 1 // ____________________________________________________________________________________________ liïgàc ca | BBs_4,1.2 | liïgam api pratyayàvçttiü pratyàyayati / tathà hi udgãthavij¤ànaü prastutya 'àditya udgãthaþ' (chà. 1.5.1) iti etat ekaputratàdoùeõa àpodya 'ra÷amãüstavaü paryàvartayàt' (chà. 1.5.2) iti ra÷mibahutva vij¤ànaü bahuputratàyai vidadhat siddhavat pratyayàvçttiü dar÷ayati / tasmàt tat sàmànyàt sarvapratyayeùu àvçttisiddhiþ / atra àha - bhavatu nàma sàdhyaphaleùu pratyayeùu àvçttiþ / teùu àvçttisàdyasya ati÷ayasya saübhavàt / yaþ tu parabrahmaviùayaþ pratyayo nitya ÷uddha buddha mukta svabhàvameva àtmabhåtaü paraü brahma samarpayati tatra kim arthàvçttiþ iti / sakçt ÷rutau ca brahma àtmatvapratãti anupapatteþ àvçtti abhyupagama iti cet / na / àvçttau api tat anupapatteþ / yadi hi 'tattvamasi' (chà. 6.8.7) iti eva¤jàtãyakaü vàkyaü sakçt ÷råyamàõaü brahmàtmatva pratãtiü na utpàdayet tataþ tadeva àvartyamànam utpàdayiùyati iti kà pratyà÷à syàt / atha ucyeta na kevalaü vàkyaü ka¤cidarthaü sàkùàtkartuü ÷aknoti ato yuktyapekùaü vàkyam anubhàvayiùyati brahmàtmatvam iti / tathà api àvçtti ànarthakyameva / sà api hi yuktiþ sakçt pravçttaiva svam artham anubhàvayiùyati / athàpi syàt uktyà vàkyena ca sàmànyaviùayameva vij¤ànaü kriyate na vi÷eùaviùayam / yathà asti me hçdaye ÷ålam ityato vàkyàt gàtra kampàdi liïgàt ca ÷ålasadbhàva sàmànyameva paraþ pratipadyate na vi÷eùam anubhavati yathà sa eva ÷ålã / vi÷eùa anubhavaþ ca avidyàyà nivartakaþ tataþ tadartha àvçttiþ iti cet / na / asakçt api tàvat màtre kriyamàõe vi÷eùavij¤àna utpatti asaübhavàt / na hi sakçt prayuktàbhyàü ÷àstrayuktibhyàm anavagato vi÷eùaþ ÷atakçtvaþ api prayujyamànàbhyàm avagantuü ÷akyate / tasmàt yadi ÷àstrayuktibhyàü vi÷eùaþ pratipàdyate yadi và sàmànyameva ubhayathà api sakçt pravçtte eva te svakàryaü kuruta iti àvçtti anupayogaþ / na ca sakçt prayukte ÷àstrayuktã kasyacit api anubhavaü na utpàdayata iti ÷akyate niyantuü vicitrapraj¤atvàt pratipattçõàm / api ca aneka aü÷opete laukike padàrthe sàmànya vi÷eùavat ekena avadhànena ekam aü÷am avadhàrayati apareõa aparam iti syàt api abhyàsa upayogo yathà dãrghaprapàñhakagrahaõàdiùu / na tu nirvi÷eùe brahmaõi sàmànya vi÷eùarahite caitanyamàtràtmake pramà utpattau abhyàsàpekùà yukta iti / atra ucyate - bhavet àvçtti ànarthakyaü taü prati yaþ tattvamasi iti sakçt uktameva brahmàtmatvam anubhavituü ÷aknuyàt / yastu na ÷aknoti taü pratyupayujyata eva àvçttiþ / tathà hi chàndogye 'tattvamasi ÷vetaketo' (chà. 6.8.7) iti udi÷ya 'bhåya eva mà bhagavànvij¤àpayatu' (chà. 6.8.7) iti punaþ paricodyamànaþ tat tat àdà÷aïkà kàraõaü niràkçtya tattvamasi iti eva asakçt upadi÷ate / tathà ca '÷rotavyo mantavyo nididhyàsitavyaþ' (bç. 4.5.6) ityàdi dar÷itam / nanu uktaü sakçt ÷rutaü cet tattvamasi vàkyaü svam artham anubhàvayituü na ÷aknoti tata àvartyamànam api na eva ÷akùyati iti / na eùa doùaþ / nahi dçùñe anupapannaü nàma / dç÷yante hi sakçt ÷rutàt vàkyàt mandapratãtaü vàkyàrtham àvartayantaþ tat tat àbhàsavyudàsena samyak pratipadyamànàþ / api ca tattvamasi iti etat vàkyaü tvaü padàrthasya tat padàrthabhàvam àcaùñe / tat padena ca prakçtaü sat brahma ãkùitç jagato janmàdikàraõam abhidhãyate 'satyaü j¤ànamananta brahma' (tai. 2.1.1) 'vij¤ànamànandaü brahma' (bç. 3.8.11) 'adçùñaü draùñç' (bç. 3.8.11) 'avij¤àtaü vij¤àtç' (bç. 3.8.11) 'ajamajaramamaram asthålamanaõvahrasvamadãrgham' (bç. 3.8.8) ityàdi ÷àstra prasiddham / tatra ajàdi÷abdaiþ janmàdayo bhàvavikàrà nivartitàþ / asthålàdi÷abdaiþ ca sthaulyàdayo dravyadharmàþ / vij¤ànàdi÷abdaiþ ca caitanyaprakà÷àtmakatvam uktam / eùa vyàvçttasarvasaüsàradharmakaþ / anubhàvàtmako brahmasaüj¤akaþ tat padàrtho vedànta abhiyuktànàü prasiddhaþ / tathà tvaüpadàrthaþ api pratyagàtmà ÷rotà dehàt àrabhya pratyagàtmatayà saübhàvyamànaþ caitanyaparyantatvena avadhàritaþ / tatra yeùàm etau padàrthau aj¤àna saü÷aya viparyaya pratibaddhau teùàü tatvamasi ityetat vàkyaü svàrthe pramàü na utpàdayituü ÷aknoti padàrthaj¤ànapårvakatvàt vàkyàrthasya iti atastàt pratyeùñavyaþ padàrthavivekaprayojanaþ ÷àstrayuktyabhyàsaþ / yadyapi ca pratipattavya àtmà niraü÷aþ tathà api adhyàropitaü tasmin bahu a÷atvaü deha indriya mano buddhi viùaya vedanàdi lakùaõaü tatra ekena avadhànena ekam aü÷am apohati apareõa aparam iti yujyate tatra kramavatã pratipattiþ / tat tu pårvaråpameva àtmapratipatteþ / yeùàü punaþ nipuõamatãnàü na aj¤ànasaü÷ayaviparyayalakùaõaþ padàrthaviùayaþ pratibandhaþ asti te ÷aknuvanti sakçt uktameva tattvamasi vàkyàrtham anubhavitum iti tàn pratyàvçtti ànarthakyam iùñameva / sakçt utpanna eva hi àtmapratipattiþ avidyàü nivartayati iti na atra ka÷cit api kramaþ abhyupagamyate / satyamevaü yujyeta yadi kasyacit evaü pratipattiþ bhavet / balavatã hi àtmano duþkhatvàdi pratipattiþ / ato na duþkhitvàdi abhàvaü ka÷cit pratipadyata iti cet / na / dehàdi abhimànavat duþkhitvàdi abhimànasya mithyà abhimànatva upapatteþ / pratyakùaü hi dehe chidyamàne dahyamàne và ahaü chidye dahya iti ca mithyà abhimàno dçùñaþ / tathà bàhyatareùu api putramitràdiùu saütapyamàneùu ahameva saütapya ityadi àropo dçùñaþ / tathà duþkhitvàdi abhimànaþ api syàt / dehàdivat eva caitanyàt bahiþ upalabhamànatvàt duþkhitvàdãnàü suùuptàdiùu ca ananuvçtteþ / caitanyasya tu suùupte api anuvçttim àmananti 'yadvai tanna pa÷yati pa÷yanvai tanna pa÷yati' (bç. 4.3.23) ityàdinà / tasmàt sarvaduþkhavinirmukta ekacaitanyàtmakaþ aham ityeùa àtmànubhavaþ / na ca evam àtmànam anubhavataþ ki¤cit anyat kçtyam ava÷iùyate / tathà ca ÷rutiþ - 'kiü prajayà kariùyàmo yeùàü no 'yamàtmàyaü lokaþ' (bç. 4.4.22) iti àtmavidaþ kartavya abhàvaü dar÷ayati / smçtiþ api - 'yastvàtmaratireva syàdàtmatçpta÷ca mànavaþ / àtmanyeva ca saütuùñasya kàryaü na vidyate' (gã. 3.17) iti / yasya tu na eùaþ anubhavo dràgiva jàyate taü pratyanubhavàrtha eva àvçtti abhyupagamaþ / tatra api na tattvamasi vàkyàrthàt pracyàvyàvçttau pravartayet / na hi varaghàtàya kanyàm udvàhayanti / niyuktasya ca asmin adhikçtaþ ahaü kartà mayà idaü mandam apratibhànàt taü brahmapratyayàt viparãtapratyaya utpadyate / yaþ tu svayameva mandamatiþ apratibhànàt taü vàkyàrthaü jihàset tasya etasmin eva vàkyàrthe sthirãkàra àvçttyàdi vàco yuktyà abhyupeyate / tasmàt parabrahmaviùaye api pratyaye tat upàya upade÷eùu àvçttisiddhiþ // 2 // ____________________________________________________________________________________________ 2 àtmatva upàsana adhikaraõam / så. 3 àtmeti tåpagacchanti gràhayanti ca | BBs_4,1.3 | yaþ ÷àstroktavi÷eùaõa paramàtmà sa kim aham iti grahãtavyaþ kiüvà mat anya iti etat vicàrayati / kathaü punaþ àtma÷abde pratyagàtmaviùaye ÷råyamàõe saü÷aya iti / ucyate - ayam àtma÷abdo mukhyaþ ÷akyate abhyupagantuü sati jãva ã÷varayoþ abhedasaübhava itarathà tu gauõaþ ayam abhyupagantavya iti manyate / kiü tàvat pràptaü na aham iti gràhyaþ / na hi apahatapàpmatvàdi guõo viparãta guõatvena ÷akyate grahãtuü viparãta guõo ca apahatapàpmatvàdi guõatvena / apahatapàpmatvàdi guõaþ ca parame÷varaþ tadviparãtaguõaþ tu ÷àrãraþ / ã÷varasya ca saüsàri àtmatva ã÷vara abhàvaprasaïgaþ / tataþ ÷àstra ànarthakyam / saüsàriõaþ api ã÷vara àtmatve adhikàri abhàvàt ÷àstra ànarthakyameva, pratyakùàdi virodhaþ ca / anyatve api tàdàtmya dar÷anaü ÷àstràt kartavyaü pratimàdiùu iva viùõu àdidar÷anam iti cet kàmamevaü bhavatu / na tu saüsàriõo mukhya àtma ã÷vara ityetat naþ pràpayitavyam / evaü pràpte bråmaþ - àtma ityeva parame÷varaþ pratipattavyaþ / tathà hi parame÷vara prakriyàyàü jàbàlà àtmatvena eva etam upagacchanti - 'tvaü và ahamasmi bhagavo devato 'haü vai tvamasi bhagavo deveti' iti / tathà anye api 'ahaü brahmàsmi' ityevam àdaya àtmatva upagamà draùñavyàþ / gràhayanti ca àtmatvena eva ã÷varaü vedàntavàkyàni 'eùa ta àtmà sarvàntaraþ' (bç. 3.4.1) 'eùa ta àtmàntaryàmyamçtaþ' (bç. 3.7.3) 'tatsatyaü sa àtmà tattvamasi' (chà. 6.8.7) iti evamàdãni / yat uktaü pratãka dar÷anam idaü viùõupratimà nyàyena bhaviùyati iti tat ayuktaü gauõatva prasaïgàt / vàkya vairåpyàt ca / yatra hi pratãkadçùñiþ abhipreyate sakçdeva tatra vacanaü bhavati yathà - 'mano brahma' (chà. 3.18.1) 'àdityo brahma' (chà. 3.19.1) ityàdi / iha punaþ tvam aham asmi ahaü ca tvam asi iti àha, ataþ pratãka ÷ruti vairåpyàt abhedapratipattiþ / bhedadçùñi apavàdàt ca / tathà hi - 'atha yo 'nyàü devatàmupàste 'nyo 'sàvanyo 'hamãti na sa veda' (bç. 1.4.10) 'mçtyoþ sa mçtyumàpnoti ya iha nàneva pa÷yati' (bç. 4.5.7) iti evamàdyà bhåyasã ÷rutiþ bhedadar÷anam apavadati / yat tu uktaü na viruddhaguõayoþ anyonya àtmasaübhava iti / na ayaü doùaþ / viruddhaguõatàyà mithyàtva upapatteþ / yatpunaþ uktam ã÷vara abhàvaprasaïga iti / tat asat / ÷àstrapràmàõyàt anabhyupagamàt ca / na hi ã÷varasya saüsàri àtmatvaü pratipàdyata iti abhyupagacchàmaþ kiü tarhi saüsàriõaþ saüsàritva apohena ã÷varàtmatvaü pratipipàyiùitam iti / evaü ca sati advaita ã÷varasya apahatapàpmatvàdiguõatà viparãtaguõatà tu itarasya mithyà iti vyavatiùñhate / yat api uktam adhikàri abhàvaþ pratyakùàdivirodhaþ ca iti / tat api asat / pràkprabodhàt saüsàritva abhyupagamàt / tadviùayatvàt ca pratyakùàdi vyavahàrasya / 'yatra tvasya sarvamàtmaivàbhåttatkena kaü pa÷yet' (bç. 2.4.14) ityàdinà hi prabodhe pratyakùàdi abhàvaü dar÷ayati / pratyakùàdi abhàve ÷ruteþ api abhàvaprasaïga iti cet / na / iùñatvàt / 'atra pitàpità bhavati' (bç. 4.3.22) iti upakramya 'vedà avedàþ' (bç. 4.3.22) iti vacanàt iùyata eva asmàbhiþ ÷ruteþ api abhàvaþ prabodhe / kasya punaþ ayam aprabodha iti cet / ya- tvaü pçcchasi tasya ta iti vadàmaþ / nanu aham ã÷vara eva uktaþ ÷rutyà, yadi evaü pratibuddhaþ asi na asti kasyacit aprabodhaþ / yaþ api doùaþ codyate kai÷cit avidyà kila àtmanaþ sadvitãyatvàt advaita anupapattiþ iti saþ api etena pratyuktaþ / tasmàt àtma iti eva ã÷vare mano dadhãta // 3 // ____________________________________________________________________________________________ 3 pratãka adhikaraõam / så. 4 na pratãke na hi saþ | BBs_4,1.4 | 'mano brahmetyupàsãtetyadhyàtmamathàdhidaivatamàkà÷o brahmeti' (chà. 3.18.1) 'tathà àdityo brahmetyàde÷aþ' (chà. 3.19.1) 'sa yo nàma brahmetyupàste' (chà. 7.1.5) iti evamàdiùu pratãka upàsaneùu saü÷ayaþ - kiü teùu api àtmagrahaþ kartavyo na và iti / kiü tàvat pràptam / teùu api àtmagraha eva yuktaþ / kasmàt / brahmaõaþ ÷rutiùu àtmatvena prasiddhatvàt pratãkànàm api brahmavikàratvàt brahmatve satyàm àtmatva upapatteþ iti / evaü pràpte bråmaþ - na pratãkeùu àtma matiü badhnãyàt / na hi sa upàsakaþ pratãkàni vyastàni àtmatvenàkalayet / yat punaþ brahmavikàratvàt pratãkànàü brahmatvaü tataþ ca àtmatvam iti / tat asat / pratãka abhàvaprasaïgàt / vikàrasvaråpa upamardena hi nàmàdi jàtasya brahmatvameva à÷rite bhavati / svaråpa upamarde ca nàmàdãnàü kutaþ pratãkatvam àtmagraho và / na ca brahmaõa àtmatvàt brahmadçùñi upade÷eùu àtmadçùñiþ kalpyà / kartçtvàdi aniràkaraõàt / kartçtvàdi saüvarga saüsàra dharmaniràkaraõe hi brahmaõa àtmatva upade÷aþ / tat aniràkaraõena ca upàsanavidhànam / ataþ ca upàsakasya pratãkaiþ samatvàt àtmagraho na upapadyate / na hi råcaka svastikayoþ itaretara àtmatvam asti / suvarõa àtmatvena iva tu brahma àtmatvena ekatve pratãka abhàvaprasaïgam avocàma / ato na pratãkeùu àtmadçùñiþ kriyate // 4 // ____________________________________________________________________________________________ 4 brahma dçùñi adhikaraõam / så. 5 brahmadçùñir utkarùàt | BBs_4,1.5 | teùu eva udàharaõeùu anyaþ saü÷ayaþ - kim àdityàdi dçùñayo brahmaõi adhyasitavyàþ kiüvà brahmadçùñiþ àdityàdiùu iti / kutaþ saü÷ayaþ -sàmànàdhikaramye kàraõa anavadhàraõàt / atra hi brahma÷abdasya àdityàdi÷abdaiþ sàmànàdhikaraõyam upalabhyate / àdityo brahma pràõo brahma vidyut brahma ityàdi samàna vibhakti nirde÷àt / na ca atra à¤jasaü sàmànàdhikaraõyam avakalpate / arthàntaravacanatvàt brahma àdityàdi÷abdànàm / na hi bhavati gauþ a÷va iti sàmànàdhikaraõyam / nanu prakçtivikàrabhàvàt brahma àdityànàü mçt ÷aràvàdivat sàmànàdhikaraõyaü syàt / na iti ucyate / vikàrapravilayo hi evaü prakçtisàmànàdhikaraõyàt syàt / tataþ ca pratãka abhàvaprasaïgam avocàma / paramàtma vàkyaü ca idaü tadànãü syàt tataþ ca upàsana adhikàro bàdhyeta / parimitavikàra upàdànaü ca vyartham / tasmàt bràhmaõaþ agniþ vai÷vànara ityàdivat anyatra anyadçùñi adhyàse sati kva kindçùñiþ adhyasyatàm iti saü÷ayaþ / tatra aniyamo niyamakàriõaþ ÷àstrasya abhàvàt ityevaü pràptam / athavà àdityàdi dçùñaya eva brahmaõi kartavyà iti evaü pràptam / evaü hi àdityàdi dçùñibhiþ brahma upàsitaü bhavati brahma upàsanaü ca phalavat iti ÷àstramaryàdà / tasmàt na brahmadçùñiþ àdityàdiùu iti / evaü pràpte bråmaþ - brahmadçùñiþ eva àdityàdiùu syàt iti / kasmàt / utkarùàt / evam utkarùeõa àdityàdayo dçùñà bhavanti / utkçùñadçùñeþ teùu adhyàsàt / tathà ca laukiko nyàyo anugato bhavati / utkçùñadçùñiþ hi nikçùñe adhyasitavya iti laukiko nyàyaþ / yathà ràjadçùñiþ kùattari / sa ca anusartavyaþ / viparyaye pratyavàya prasaïgàt / na hi kùattçdçùñiparigçhãto ràjà nikarùaü nãyamànaþ ÷reyase syàt / nanu ÷àstrapràmàõyàt anà÷aïkanãyaþ atra pratyavàya prasaïgo na ca lokikena nyàyena ÷àstrãyà dçùñiþ niyantuü yukta iti / atra ucyate - nirdhàrite ÷àstràrtha etat evaü syàt / saüdigdhe tu tasmin nirõayaü prati lokikaþ api nyàya à÷rãyanàõo na virudhyate / tena ca utkçùñadçùñi adhyàse ÷àstràrthe avadhàryamàõe nikçùñadçùñim adhyasyan pratyaveyàt iti ÷liùyate / pràthamyàt ca àdityàdi ÷abdànàü mukhyàrthatvam avirodhàt gçhãtavyam / taiþ svàrthavçttibhiþ avaruddhàyàü buddhau pa÷càt avatarato brahma÷abdasya mukhyayà vçttyà sàmànàdhikaraõya asaübhavàt brahmadçùñividhànàrthata eva avatiùñhate / itiparatvàt api brahma÷abdasya eùa eva artho nyàyyaþ / tathà hi 'brahmetyàde÷aþ' 'brahmetyupàsãta' 'brahametyupàste' iti ca sarvatra itiparaü brahma÷abdam uccàrayati ÷uddhàn tu àdityàdi ÷abdàn / tata- ca yathà ÷uktikàü rajatam iti pratyeti ityatra ÷uktivacana eva ÷uktikà ÷abdo rajata÷abdaþ tu rajatapratãti lakùaõàrthaþ / pratyetyeva hi kevalaü rajatam iti na tu tatra rajatam asti / evam atra api àdityàdãn brahma iti pratãyàt iti gamyate / vàkya÷eùaþ api ca dvitãyànirde÷ena àdityàdãneva upàstikriyayà vyàpyamànàn dar÷ayati - 'sa ya etamevaü vidvànàdityaü brahmetyupàste' (chà. 3.19.4), 'yo vàcaü brahmetyupàste' (chà. 7.2.2), 'yaþ saükalpaþ brahmetyupàste' (chà. 7.4.3) iti ca / yat tu uktaü brahma upàsanàm eva atra àdaraõãyaü phalatvàya iti / tat ayuktam / uktena nyàyena àdityàdãnàm eva upàsyatva avagamàt / phalaü tu atithyàdi upàsana iva àdityàdi upàsane 'pi brahma eva dàsyati sarva adhyakùatvàt / varõitaü ca etat 'phalamata upapatteþ' (bra.så. 3.2.38) iti atra / ãdç÷aü ca atra brahmaõa upàsyatvaü yat pratãkeùu tat dçùñi adhyàropaõaü pratimàdiùu iva viùõu àdãnàm // 5 // ____________________________________________________________________________________________ àdityàdimati adhikaraõam / så. 6 àdityàdimataya÷ càïga upapatteþ | BBs_4,1.6 | 'ya evàsau tapati tamudgãthamupàsãta' (chà. 1.3.1), 'lokeùu pa¤cavidhaü sàmopàsãta' (chà. 2.2.1), 'vàci saptavidhaü sàmopàsãta' (chà. 2.8.1), 'iyamevargagniþ sàma' (chà. 1.6.1) iti evamàdiùu aïgàvabaddheùu upàsaneùu saü÷ayaþ kim àdityàdiùu udgãthàdi dçùñayo vidhãyante kiü và udgãthàdiùu eva àdityàdi dçùñaya iti / tatra aniyamo niyamakàraõa abhàvàt iti pràptam / na hi atra brahmaõa iva kasyacit utkarùavi÷eùaþ avadhàryate 'brahma hi samasta jagat kàraõatvàt apahatapàpmatvàdi guõayogàt ca àdityàdibhya utkçùñam iti ÷akyam avadhàrayituü na tu àditya udgãthàdãnàü vikàratva avi÷eùàt ka¤cit utkarùavi÷eùa avadhàraõe kàraõam asti / athavà niyamena udgãthàdimataya àdityàdiùu adhyasyeran / kasmàt / karmàtmakatvàt udgãthàdãnàü karmaõaþ ca phalapràptiprasiddheþ / udgãthàdimatibhiþ upàsyamànà àdityàdayaþ karmàtmakàþ santaþ phalahetavo bhaviùyanti / tathà ca 'iyamevargagniþ sàma'(chà. 1.6.1) iti atra 'tadetadetasyàmçcyadhyåóhaü sàma' (chà. 1.6.1) iti çk÷abdena pçthivãü nirdi÷ati sàma÷abdena agniü tat ca pçthivi agnyoþ rçk sàmadçùñicãkãrùàyàm avakalpate na çk sàmayoþ pçthivi agnidçùñi cikãrùàyàm / kùattari hi ràjadçùñikaraõàt ràja÷abda upacaryate na ràjani kùattç÷abdaþ / api ca 'lokeùu pa¤cavidhaü sàmopàsãta' (chà. 2.2.1) iti adhikaraõanirde÷àt lokeùu sàma adhyasitavyam iti pratãyate / 'etadgàyatraü pràõeùu protam' (chà. 2.11.1) iti ca etadevaü dar÷ayati / prathamanirdiùñeùu ca àdityàdiùu caramanirdiùñaü brahma adhyastam 'àdityo brahmetyàde÷aþ' (chà. 3.19.1) ityàdiùu / prathamanirdiùñàþ ca pçthivyàdayaþ caramanardiùñà hiïkàràdayaþ 'pçthivã hiïkàraþ' (chà. 2.2.1) ityàdi ÷rutiùu / ataþ anaïgeùu àdityàdiùu aïgam atinikùepa iti / evaü pràpte bråmaþ - àdityàdimataya eva aïgeùu udgãthàdiùu kùipyeran / kutaþ - upapatteþ / upapadyate hi evam apårvasaünikarùàt àdityàdimatibhiþ saüskriyamàõeùu udgãthàdiùu karmasamçddhiþ / 'yadeva vidyayà karoti ÷raddhayopaniùadà tadeva vãryavattaraü bhavati' (chà. 1.1.10) iti ca vidyàyàþ karmasamçddhihetutvaü dar÷ayati / bhavatu karmasamçddhiphaleùu evaü, svatantraphaleùu tu katham 'ya etadevaü vidvàüllokeùu pa¤cavidhaü sàmopàste' (chà. 2.2.3) ityàdiùu / teùu api adhikçta adhikàràt prakçta apårvasaünikarùeõa eva phalakalpanà yuktà godohanàdãniyamavat / phalàtmakatvàt ca àdityàdãnàm udgãthàdibhyaþ karmàtmakebhya utkarùa upapattiþ àdityàdipràptilakùaõaü hi karmaphalaü ÷iùyate ÷rutiùu / api ca 'omityetadakùaramudgãthamupàsãta' (chà. 1.1.1) 'khalvetasyaivàkùarasyopavyàkhyàtaü bhavati' (chà. 1.1.10) iti ca udgãthameva upàsyatvena upakramya àdityàdimatãþ vidadhàti / yat tu uktam udgãthàdimatibhiþ upàsyamànà àdityàdayaþ karmabhåyaü bhåtvà phalaü kariùyanti iti / tat ayuktam / svayameva upàsanasya karmatvàt phalavattva upapatteþ / àdityàdibhàvena api ca dç÷yamànànàm udgãthàdãnàü karmàtmakatvàn apàyàt / 'tadetadetasyàmçcyadhyåóhaü sàma' (chà. 1.6.1) iti tu làkùaõika eva pçthivã agnyoþ çk sàma÷abdaprayogaþ / lakùaõà ca yathàsaübhavaü saünikçùñena viprakçùñena và svàrthasaübandhena pravartate / tatra yadi api çk sàmayoþ pçthivã agnyoþ ca saünidhànayoreva eùa çk sàma÷abdaprayoga çk sàmasaübandhàt iti ni÷cãyate / kùattç÷abdaþapi hi kuta÷cit kàraõàt ràjànam upasarpan na nivàrayituü pàryate / 'iyamevarka'(chà. 1.6.1) iti ca yathà akùaranyàsam çca eva pçthivãtvam avadhàrayati / pçthivyà hi aktve avadhàryamàõa iyam çk eva ityakùaranyàsaþ syàt / 'ya evaü vidvànsàma gàyati' (chà. 1.7.7) iti ca aïgà÷rayameva vij¤ànam upasaüharati na pçthivyàdi à÷rayam / tathà 'lokeùu pa¤cavidhaü sàmopàsãta' (chà. 2.2.1) iti yadi api saptamãnirdiùñà lokàþ tathàpi sàmnyeva te adhyasyeran dvitãyànirde÷ena sàmna upàsyatva avagamàt / sàmani hi lokeùu adhyasyamàneùu sàma lokàtmana upàsitaü bhavati / anyathà punaþ lokàþ sàmà àtmana upàsitàþ syuþ / etena 'etadgàyatraü pràõeùu protam' (chà. 2.11.1) ityàdi vyàkhyàtam / yatra api tulyo dvitãyanirde÷aþ - 'atha khalvamumàdityaü saptavidhaü sàmopàsãta' (chà. 2.9.1) iti, tatra api 'samastasya khalu sàmna upàsanaü sàdhu' (chà. 2.8.1) 'iti ca pa¤cavidhasya' (chà. 2.7.2 ) 'atha saptavidhasya' (chà. 2.8.1) iti ca sàmna eva upàsyatva upakramàt tasmin eva àdityàdi adhyàsaþ / etasmàt eva ca sàmna upàsyatva avagamàt 'pçthivã hiïkàraþ' (chà. 2.2.1) ityàdinirde÷aviparyaye api hiïkàràdiùu eva pçthivyàdi dçùñiþ / tasmàt anaïgà÷rayà àdityàdimatayaþ aïgeùu udgãthàdiùu kùipyeran iti siddham // 6 // ____________________________________________________________________________________________ 6 àsãna adhikaraõam / så. 7-10 àsãnaþ saübhavàt | BBs_4,1.7 | karmàïgasaübaddheùu tàvat upàsaneùu karmatantratvàt na àsanàdicintà na api samyak dar÷ane vastutantratvàt vij¤ànasya / itareùu tu upàsaneùu kim aniyamena tiùñhan àsãnaþ ÷ayàno và pravarteta uta niyamena àsãna eva iti cintayati / tatra mànasatvàt upàsanasya aniyamaþ ÷arãrasthiteþ iti / evaü pràpte bravãti - àsãna eva upàsãta iti / kutaþ - saübhavàt / upàsanaü nàma samànapratyayapravàhakaraõaü na ca tat gacchato dhàvato và saübhavati gatyàdãnàü cittavikùepakatvàt / tiùñhataþ api dehadhàraõe vyàpçtaü mano na såkùmavastunirãkùaõakùamaü bhavati / ÷ayànasya api akasmàt eva nidrayà abhibhåyeta / àsãnasya tu eva¤jàtãyako bhåyàn doùaþ suparihara iti saübhavati tasya upàsanam // 7 // ____________________________________________________________________________________________ dhyànàc ca | BBs_4,1.8 | api ca dhyàyati arthaü eùa yat samànapratyayapravàhakaraõam / dhyàyatiþ ca pra÷ithila aïgaceùñeùu pratiùñhitadçùñiùu ekaviùaya àkùiptacitteùu upacaryamàõo dç÷yate dhyàyati bako dhyàyati proùitabandhuþ iti / àsãnaþ ca anàyàso bhavati / tasmàt api àsãnakarma upàsanam // 8 // ____________________________________________________________________________________________ acalatvaü càpekùya | BBs_4,1.9 | api ca 'dhyàyatãva pçthivã' (chà. 7.6.1) iti atra pçthivyàdiùu acalatvameva apekùya dhyàyativàdo bhavati tat ca liïgam upàsanasya àsãnakarmatve // 9 // ____________________________________________________________________________________________ smaranti ca | BBs_4,1.10 | smaranti api ca ÷iùñà upàsana aïgatvena àsanam - '÷ucau de÷e pratiùñhàpya sthiramàsanamàtmanaþ' (gã. 6.11) ityàdinà / ata eva padmakàdãnàm àsanavi÷eùàõàm upade÷o yoga÷àstre // 10 // ____________________________________________________________________________________________ 7 ekàgratà adhikaraõam / så. 11 yatraikàgratà tatràvi÷eùàt | BBs_4,1.11 | dik de÷akàleùu saü÷ayaþ - kim asti ka÷cit niyamo na asti và iti / pràyeõa vaidikeùu àrambheùu digàdiniyamadar÷anàt syàt iha api ka÷cit niyama iti yasya matiþ taü prati àha dik de÷akàleùu arthalakùaõa eva niyamaþ / yatra eva asya di÷i de÷e kàle và manasaþ sokaryeõa ekàgratà bhavati tatra eva upàsãta pràcãdik pårvàhna pràcãna pravaõàdivat vi÷eùa a÷ràvaõàt / ekàgratayà iùñàyàþ sarvatra avi÷eùàt / nanu vi÷eùam api kecit àmananti - 'same ÷ucau kharkaràvahnivàlukàvivarjite ÷abdajalà÷rayàdibhiþ / manonukåle natu cakùupãóane guhànivàtà÷rayaõe prayojayet' (÷ve. 2.10) iti yathà iti / ucyate - satyam asti eva¤jàtãyako niyamaþ / sati tu etasmin tadgateùu vi÷eùaniyama iti suhçt bhåtvà àcàrya àcaùñe / 'manonukåle' iti ca eùà ÷rutiþ yatra ekàgratà tatra eva iti etat eva dar÷ayati // 11 // ____________________________________________________________________________________________ 8 àpràyaõa adhikaraõam / så. 12 à prayàõàt tatràpi hi dçùñam | BBs_4,1.12 | àvçttiþ sarva upàsaneùu àdartavya iti sthitam àdye adhikaraõe / tatra yàni tàvat samyak dar÷anàrthàni upàsanàni tàni avaghàtàdivat kàryaparyavasànàni iti j¤àtameva eùàm àvçttiparimàõam / na hi samyak dar÷ane kàrye niùpanne yatnàntaraü ki¤cit ÷àsituü ÷akyam / aniyojyabrahmàtmatvapratipatteþ ÷àstrasya aviùayatvàt / yàni punaþ abhyudayaphalàni teùu eùà cintà kiü kiyanta¤cit kàlaü pratyayam àvartya uparamet uta yàvajjãvam àvartayet iti / kiü tàvat pràptam / kiyanta¤cit kàlaü pratyayam abhyasya utsçjet àvçttivi÷iùñasya upàsana÷abdàrthasya kçtatvàt iti / evaü pràpte bråmaþ - àpràyaõàt eva àvartayet pratyayam / antyapratyayava÷àt adçùñaphalapràpteþ / karmàõi api hi janmàntara upabhogyaü phalam àrabhamàõàni tat anuråpaü bhàvanàvij¤ànaü pràyaõakàla àkùipanti, 'savij¤àno bhavati savij¤ànamevànvavakràmati' 'yaccittastenaiùa pràõamàyàti, pràõastejasà yuktaþ sahàtmanà yathàsaükalpitaü lokaü nayati' iti ca evamàdi÷rutibhyaþ / tçõajalåkànidar÷anàt ca / pratyayàþ tu ete svaråpa anuvçttiü muktvà kim anyat pràyaõakàlabhàvi bhàvanàvij¤ànam apekùeran / tasmàt ye pratipattavyaphalabhàvanàtmakàþ pratyayaþ teùu apràyaõàt àvçttiþ / tathà ca ÷rutiþ -'sa yàvatkraturayamasmàllokàtpraiti' iti pràyaõakàle api pratyaya anuvçttiü dar÷ayati / smçtiþ api - 'yaü yaü vàpi smaranbhàvaü tyajatyante kalevaram / taü tamevaiti kaunteya sadà tadbhàvabhàvitaþ' (gã. 8.6) iti 'prayàõakàle manasàcalena' (gã. 8.10) iti ca / 'so 'ntavelàyàmetattrayaü pratipadyeta' iti ca maraõavelàyàm api kartavya÷eùaü ÷ràvayati // 12 // ____________________________________________________________________________________________ 9 tat adhigama adhikaraõam / så. 13 tadadhigama uttarapårvàghayor a÷leùavinà÷au tadvyapade÷àt | BBs_4,1.13 | gataþ tçtãya÷eùaþ / atha idànãü brahmavidyàphalaü prati cintà pratàyate / brahma adhigame sati tat viparãtaphalaü duritaü kùãyate na kùãyate và iti saü÷ayaþ / kiü tàvat pràptam / phalàrthatvàt karmaõaþ phalam adatvà na saübhàvyate kùayaþ / phaladàyinã hi asya ÷aktiþ ÷rutyà samadhigatà / yadi tadantareõa eva phala upabhogam apavçjyeta ÷rutiþ kadarthità syàt / smaranti ca 'nahi karma kùãyate' iti / nanu evaü sati pràya÷citta upade÷aþanarthakaþ pràpnoti / na eùa doùaþ / pràya÷cittànàü naimittikatva upapatteþ gçhadàha iùñyàdivat / api ca pràya÷cittànàü doùasaüyogena vidànàt bhavet api doùakùapaõàrthatà na tu evaü brahmavidyàyàü vidhànam asti / nanu anabhyupagamyamàne brahmavidaþ karmakùaye tatphalasya ava÷yaü bhoktavyatàvàt anirmokùaþ syàt / na iti ucyate / de÷akàlanimittàpekùo mokùaþ karmaphalavat bhaviùyati / tasmàt na brahma adhigame duritanivçttiþ iti / evaü pràpte bråmaþ- tat adhigame brahma adhigame sati uttarapårvayoþ aghayoþ a÷leùavinà÷au bhavataþ uttarasya a÷leùaþ pårvasya vinà÷aþ / kasmàt / tat vyapade÷àt / tathà hi brahmavidyà prakriyàyàü saübhàvyamànasaübandhasya àgàmino duritasya anabhisaübandhaü viduùo vyapadi÷ati - 'yathà puùkarapalà÷a àpo na ÷liùyanta evamevaüvidi pàpaü karma na ÷liùyate' (chà.4.14.3) iti / tathà vinà÷am api pårva ucitasya duritasya vyapadi÷ati - 'tadyatheùãkàtålamagnau protaü pradåyetaivaü hàsya sarve pàpmànaþ pradåyante' (chà. 5.24.3) iti / ayam aparaþ karmakùayavyapade÷o bhavati - 'bhidyate hçdayagranthi÷chidyante sarvasaü÷ayàþ / kùãyante càsya karmàõi tasmindçùñe paràvare' (mu. 2.2.8) iti / yat uktam anupabhuktaphalasya karmaõaþ kùayakalpanàyàü ÷àstraü kadarthitaü syàt iti / na eùa doùaþ / na hi vayaü karmaõaþ phaladàyinãü ÷aktim avajànãmahe, vidyata eva sà, sà tu vidyàdinà kàraõàntareõa pratibadhyata iti vadàmaþ / ÷aktisadbhàvamàtre ca ÷àstraü vyàpriyate na pratibandha apratibandhayoþ api / na hi karma kùãyata iti etat api smaraõam autsargikaü na bhogàt çte karma kùãyata tadarthatvàt iti / iùyata eva tu pràya÷cittàdinà tasya kùayaþ 'sarvaü pàpmànaü tarati' 'tarati brahmahatyàü yo '÷vamedhena yajate ya u cainameva vada' ityàdi ÷rutismçtibhyaþ / yat tu uktaü naimittikàni pràya÷cittàni bhaviùyanti iti / tat asat / doùasaüyogena codyamànànàm eùàü doùanirghàtaphalasaübhave phalàntarakalpanà anupapatteþ / yatpunaþ etat uktaü na pràya÷cittavat doùakùaya udde÷ena vidyàvidànam asti iti / atra bråmaþ - saguõàsu tàvat vidyàsu vidyata eva vidhànam / tàsu ca vàkya÷eùa ai÷varyapràptiþ pàpanivçttiþ ca vidyàvata ucyate / tayoþ ca avivakùàkàraõaü na asti iti ataþ pàpmaprahàõapårvaka ai÷varyapràptiþ tàsàü phalam iti ni÷cãyate / nirguõàyàü tu vidyàyàü yadi api vidhànaü na asti tathà api akartç àtmatvabodhàt karmapradàhasiddhiþ / a÷leùa iti ca àgàmiùu karmasu kartçtvameva na pratipadyate brahmavit iti dar÷ayati / atikrànteùu tu yadi api mithyàj¤ànàt kartçtvaü pratipeda iva tathà api vidyàsàmarthyàt mithyàj¤ànanivçtteþ tàni api pravilãyanta iti àha vinà÷a iti / pårvasiddhakartçtva bhoktçtva viparãtaü hi triùu api kàleùu akartçtva abhoktçtvasvaråpaü brahma aham asmi na itaþ pårvam api kartà bhoktà và aham àsaü na idànãü na api bhaviùyatkàla iti brahmavit avagacchati / evam eva ca mokùa upapadyate / anyathà hi anàdikàlapravçttànàü karmàõàü kùayàbhàve mokùa abhàvaþ syàt / na ca de÷akàlanimittàpekùo mokùaþ karmaphalavat bhavitum arhati / anityatva prasaïgàt / parokùatva anupapatteþ ca j¤ànaphalam / tasmàt brahma adhigame duritakùaya iti sthiram // 13 // ____________________________________________________________________________________________ 10 itara asaü÷leùa adhikaraõam / så. 14 itarasyàpy evam asaü÷leùaþ pàte tu | BBs_4,1.14 | pårvasmin adhikaraõe bandhahetoþ aghasya svàbhàvikasya a÷leùavinà÷au j¤ànanimittau ÷àstravyapade÷àt niråpitau / dharmasya punaþ ÷àstrãyatvàt ÷àstrãyeõa j¤ànena avirodha iti à÷aïkya tat niràkaraõàya pårva adhikaraõanyàya atide÷aþ kriyate / itarasya api puõyasya karmaõa evam aghavat asaü÷leùo vinà÷aþ ca j¤ànavato bhavataþ / kutaþ - tasya api svaphalahetutvena j¤ànaphalapratibandhitvaprasaïgàt / 'ubhe u haivaiùa ete tarati' (bç. 4.4.22) ityàdi÷rutiùu ca duùkçtavat sukçtasya api praõà÷avyapade÷àt / akartç àtmatvabodhanimittasya ca karmakùayasya sukçtaduùkçtayoþ tulyatvàt 'kùãyante càsya karmàõi' (mu. 2.2.8) iti ca avi÷eùa÷ruteþ / yatra api kevala eva pàpma÷abdo dç÷yate tatra api tena eva puõyam api akalitam iti draùñavyam / j¤ànaphala apekùayà nikçùñaphalatvàt / asti ca ÷rutau puõye api pàpma÷abdaþ 'nainaü setumahoràtre tarataþ' (chà. 8.4.1) iti atra saha duùkçtena sakçtamapi anukramya sarve pàpmànaþ ato nivartanta iti avi÷eùeõa eva prakçte puõye pàpma÷abdaprayogàt / pàte tu iti tu ÷abdaþ avadhàraõàrthaþ / evaü dharma adharmayoþ bandhahetvoþ vidyàsàmarthyàt a÷leùavinà÷asiddheþ ava÷yaübhàvinã viduùaþ ÷arãrapàte muktiþ iti avadhàrayati // 14// ____________________________________________________________________________________________ 11 anàrabdha adhikaraõam / så. 15 anàrabdhakàrye eva tu pårve tadavadheþ | BBs_4,1.15 | pårvayoþ adhikaraõayoþ j¤ànanimittaþ sukçtaduùkçtayoþ vinà÷aþ avadhàritaþ sa kim avi÷eùeõa àrabdhakàryayoþ anàrabdhakàryayoþ ca bhavati uta vi÷eùeõa anàrabdhakàryayoþ eva iti vicàryate / 'tatra ubhe u haivaiùa ete tarati' (bç. 4.4.22) iti evamàdi÷rutiùu avi÷eùa÷ravaõàt avi÷eùeõa eva kùaya iti / evaü pràpte pratyàha - anàrabdhakàrye eva tu iti / apravçttaphale eva pårve janmàntarasaücite asmin api ca janmani pràk j¤àna utpatteþ saücite sukçtaduùkçte j¤àna adhigamàt kùãyete na tu àrabdhakàrye sàmibhuktaphale yàbhyàm etat brahmaj¤àna àyatanaü janma nirmitam / kuta etat - 'tasya tàvadeva ciraü yàvanna vimokùye 'tha saüpatsye' (chà. 6.14.2) iti ÷arãrapàtau adhikaraõàt kùemapràpteþ / itarathà hi j¤ànàt a÷eùakarmakùaye sati sthitihetu abhàvàt j¤ànapràpti anantarameva kùemam÷nu avãta, tatra ÷arãrapàtapratãkùàü na àcakùãta / nanu vastubalena eva ayam akartç àtmàvabodhaþ karmàõi kùapayan kathaü kànicit kùapayet kànicit ca upekùeta / na hi samàne agnibãjasaüparke keùà¤cit bãja÷aktiþ kùãyate keùà¤cit na kùãyata iti ÷akyam aïgãkartum iti / ucyate - na tàvat anà÷ritya àrabdhakàryaü karmà÷ayaü j¤àna utpattiþ upapadyate / à÷rite ca tasmin kulàlacakravat pravçttavegasya antaràle pratibandha asaübhavàt bhavati vegakùayapratipàlanam / akartç àtmabodhaþ api hi mithyàj¤ànabàdhanena karmàõi ucchinatti / bàdhitam api tu mithyàj¤ànaü dvicandraj¤ànavat saüskàrava÷àt ka¤citkàlam anuvartata eva / api ca na eva atra vivaditavyaü brahmavidà ka¤citkàlaü ÷arãraü dhriyate na và dhriyata iti / kathaü hi ekasya svahçdayapratyayaü brahmavedanaü dehadhàraõaü ca apareõa pratikùeptuü ÷akyeta / ÷rutismçtiùu ca sthitapraj¤alakùaõanirde÷ena etadeva nirucyate / tasmàt anàrabdhakàryayoþ eva sukçtaduùkçtayoþ vidyàsàmarthyàt kùaya iti nirõayaþ // 15 // ____________________________________________________________________________________________ 12 agnihotràdi adhikaraõam / så. 16-17 agnihotràdi tu tatkàryàyaiva taddar÷anàt | BBs_4,1.16 | puõyasya api a÷leùavinà÷ayoþ aghanyàyaþ atidiùñaþ saþ atide÷aþ sarvapuõyaviùaya iti à÷aïkya prativakti - agnihotràdi tu iti / tu ÷abda à÷aïkàm upanudati / yat nityaü karma vaidikam agnihotràdi tat tat kàryàya eva bhavati, j¤ànasya yatkàryaü tadeva asya api kàryam ityarthaþ / kutaþ - 'tametaü vedànuvacanena bràhmaõà vividiùanti yaj¤ena dànena' (bç. 4.4.22) ityàdidar÷anàt / nanu j¤ànakarmaõoþ vilakùaõakàryatvàt kàrya ekatva anupapattiþ / na eùa doùaþ / jvaramaraõakàryayoþ api dadhiviùayoþ guóamantrasaüyuktayoþ tçptipuùñikàryadar÷anàt / tadvat karmaõaþ api j¤ànasaüyuktasya mokùakàrya upapatteþ / nanu anàrabhyo mokùaþ katham asya karmakàryatvam ucyate / na eùa doùaþ / àràt upakàrakatvàt karmaõaþ / j¤ànasya eva hi pràpakaü satkarma pràõàóyà mokùakàraõam iti upacaryate / ata eva ca atikràntaviùayam etat kàrya ekatva abhidhànam / na hi brahmavida àgàmi agnihotràdi saübhavati / aniyojyabrahmàtmatva pratipatteþ ÷àstrasya aviùayatvàt / saguõàsu tu vidyàsu kartçtva anativçtteþ saübhavati àgàmi api agnihotràdi / tasya api nirabhisaüdhinaþ kàryàntara abhàvàt vidyàsaügati upapattiþ // 16 // ____________________________________________________________________________________________ kiüviùayaü punaþ idam a÷leùavinà÷a vacanaü kiüviùayaü và ado viniyogavacanam ekeùàü ÷àkhinàm 'tasya putrà dàyamupayanti suhçdaþ sàdhukçtyàü dviùantaþ pàpakçtyàm' iti / ata uttaraü pañhati - ato 'nyàpi hy ekeùàm ubhayoþ | BBs_4,1.17 | ataþ agnihotràdeþ nityàtkarmaõaþ anyàpi hi asti sàdhukçtyà yà phalam abhisaüdhàya kriyate tasyà eùa viniyoga ukta ekeùàü ÷àkhinàm 'suhçdaþ sàdhukçtyàmupayanti' iti / tasyà eva ca idam aghavat a÷leùavinà÷aniråpaõam itarasya api evam a÷leùa iti / tathà jàtãyakasya kàmyasya karmaõo vidyàü prati anupakàrakatve saüpratipattiþ ubhayoþ api jaiminibàdaràyaõayoþ àcàryayoþ // 17 // ____________________________________________________________________________________________ 13 vidyàj¤ànasàdhana adhikaraõam / så. 18 yad eva vidyayeti hi | BBs_4,1.18 | samadhigatam etat anantara adhikaraõe nityam agnihotràdikaü karma mumukùuõà mokùaprayojana udde÷ena kçtam upàttaduritakùayahetutvadvàreõa sattva÷uddhikàraõatàü pratipadyamànaü mokùaprayojanabrahma adhigamanimittatvena brahmavidyayà saha ekakàryaü bhavati iti / tatra agnihotràdi karmàïgavyapà÷rayavidyàsaüyuktaü kevalaü ca asti / 'ya evaü vidvànayajati' 'ya evaü vidvà¤juhoti' 'ya evaü vidvà¤chaüsati' 'ya evaü vidvàngàyati' 'tasmàdevaüvidameva brahmàõaü kurviti nànevaü vidaü' (chà. 4.17.10) 'tenobhau kuruto ya÷caitadevaü veda ya÷ca na veda' (chà. 1.1.10) ityàdivacanebhyo vidyàsaüyuktam asti kevalam api asti / tatra idaü vicàryate - kiü vidyàsaüyuktameva agnihotràdikaü karma mumukùoþ vidyàhetutvena tayà saha ekakàryatvaü pratipadyate na kevalam uta vidyàsaüyuktaü kevalaü ca avi÷eùeõa iti / kutaþ saü÷ayaþ - 'tametamàtmànaü yaj¤ena vividiùanti' iti yaj¤àdãnàmvi a÷eùeõa àtmavedanàïgatvena ÷ravaõàt / vidyàsaüyuktasya ca agnihotràdãnàm avi÷eùatva avagamàt / kiü tàvat pràptaü vidyàsaüyuktam eva karmàgnihotràdi àtmavidyà÷eùatvaü pratipadyate na vidyàhãnam / vidyà upetasya vi÷iùñatva avagamàt vidyàvihãnàt / 'yadahareva juhoti tadahaþ punarmçtyumapajayatyevaüvidvàn' ityàdi÷rutibhyaþ / 'buddhyà yukto yayà pàrtha karmabandhaü prahàsyasi' (gã. 2.39) 'dåreõa hyavaraü karma buddhiyogàddhana¤jaya' (gã. 2.49) ityàdismçtibhya- ca iti / evaü pràpte pratipadyate - yadeva vidyayà iti hi / satyam etat / vidyàsaüyuktaü karmàgnihotràdikaü vidyàvihãnàt karmaõaþ agnihotràt vi÷iùñaü vidvàniva bràhmaõo vidyàvihãnàt bràhmaõàt / tathà api na atyantam anapekùaü vidyàvihãnaü karmàgnihotràdikam / kasmàt - 'tametamàtmànaü yaj¤ena vividiùanti' iti avi÷eùeõa agnihotràdeþ vidyàhetutvena ÷rutatvàt / nanu vidyàsaüyuktasya agnihotràdeþ vidyàvihãnàt vi÷iùñatva avagamàt vidyàvihãnam agnihotràdi àtmavidyàhetutvena anapekùameva iti yuktam / na etat evam / vidyàsahàyasya agnihotràdeþ vidyànimittena sàmarthya ati÷ayena yogàt àtmaj¤ànaü prati ka÷cit kàraõa ati÷ayo bhaviùyati na tathà vidyàvihãnasya iti yuktaü kalpayitum / natu 'yaj¤ena vividiùanti' iti atra avi÷eùeõa àtmaj¤ànàïgatvena ÷rutasya agnihotràdeþ anaïgatvaü ÷akyam abhyupagantum / tathà hi ÷rutiþ - 'yadeva vidyayà karoti ÷raddhayopaniùadà tadeva vãryavattaraü bhavati' (chà. 1.1.10) iti vidyàsaüyuktasya karmaõaþ agnihotràdeþ vãryavattaratva abhidhànena svakàryaü prati ka¤cit ati÷ayaü bruvàõà vidyàvihãnasya tasya eva tat prayojanaü prati vãryavattvaü dar÷ayati / karmaõa- ca vãryavattvaü tat yat svaprayojanasàdhanaprasahatvam / tasmàt vidyàsaüyuktaü nityam agnihotràdi vidyàvihãnaü ca ubhayam api mumukùuõà mokùaprayojana udde÷ena iha janmani janmàntare ca pràk j¤àna utpatteþ kçtaü yat tat yathàsàmarthyaü brahma adhigamapratibandhakàraõa upàttaduritakùayahetutvadvàreõa brahma adhigamakàraõatvaü pratipadyamànaü ÷ravaõa manana ÷raddhà tàtparyàdi antaraïgakàraõàpekùaü brahmavidyayà saha ekakàryaü bhavati iti sthitam // 18 // ____________________________________________________________________________________________ 14 itarakùapaõa adhikaraõam / så. 19 bhogena tv itare kùapayitvàtha saüpadyate | BBs_4,1.19 | anàrabdhakàryayoþ puõyapàpayoþ vidyàsàmarthyàt kùaya uktaþ itare tu àrabdhakàrye puõyapàpe upabhogena kùapayitvà brahma saüpadyate 'tasya tàvadeva ciraü yàvanna vimokùye 'tha saüpatsye' (chàndo. 6.14.2) iti 'brahmaiva sanbrahmàpyeti' iti ca evamàdi÷rutibhyaþ / nanu sati api samyak dar÷ane yathà pràk dehapàtàt bhedadar÷anaü dvicandradar÷ananyàyena anuvçttamevaü pa÷càt api anuvarteta / na / nimitta abhàvàt / upabhoga÷eùakùapaõaü hi tatra anuvçttinimittaü na ca tàdç÷amàtra ki¤cit asti / nanu aparaþ karmà÷ayoþ abhinavam upabhogm àrapsyate / na / tasya dagdhabãjatvàt / mithyàj¤àna avaùñambhaü hi karmàntaraü dehapàta upabhogàntaram àrabhate tat ca mithyàj¤àna avaùñambhaü hi karmàntaraü dehapàta upabhogàntaram àrabhate tatca mithyàj¤ànaü samyak j¤ànena dagdham ityataþ sàdhu etat àrabdhakàryakùaye viduùaþ kaivalyam ava÷yaü bhavati iti // 19 // iti ÷rãgovindabhagavatpåjyapàda÷iùya÷rãmacchaïkarabhagavatpàdakçtau ÷àrãrakamãmàüsàbhàùye caturthàdhyàyasya prathamaþ pàdaþ // 1 // ____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ caturthàdhyàye dvitãyaþ pàdaþ / atra pàde utkràntigatiniråpaõam 1 vàgàdhikaraõam / så. 1-2 vàïmanasi dar÷anàc chabdàc ca | BBs_4,2.1 | atha aparàsu vidyàsu phalapràptaye devayànaü panthànam avatàrayiùyan prathamaü tàvat yathà÷àstram utkràntikramam anvàcaùñe / samànà hi vidvat aviduùoþ utkràntiþ iti vakùyati / asti pràyaõaviùayà ÷rutiþ 'asya somya puruùasya prayato vàk manasi saüpadyate manaþ pràõe pràõa- tejasi tejaþ parasyàü devatàyàm' (chà. 6.8.6) iti / kim iha vàca eva vçttimattyà manasi saüpattiþ ucyata uta vàgvçtteþiti vi÷ayaþ / tatra vàk eva tàvat manasi saüpadyata iti pràptam / tathà hi ÷rutiþ anugçhãtà bhavati / itarathà lakùaõà syàt / ÷rutilakùaõa avi÷aye ca ÷rutiþ nyàyyà na lakùaõà / tasmàt vàca eva ayaü manasi pralaya iti / evaü pràpte bråmaþ - vàk vçttiþ iti vyàkhyàte yàvatà vàk menasi iti eva àcàryaþ pañhati / satyam etat / pañhiùyati tu purastàt 'avibhàgo vacanàt' (bra. så. 4.2.16) iti / tasmàt atra vçtti upa÷amamàtraü vivakùitam iti gamyate / tattvapralayavivakùàyàü tu sarvatra eva avibhàgasàmyàt kiü paratra eva vi÷iùyàt avibhàga iti / tasmàt atra vçtti upasaühàravivakùà / vàk vçttiþ pårvam upasaühriyate manovçttau avasthitàyàm iti arthaþ / kasmàt / dar÷anàt / dç÷yate hi vàk vçtteþ pårva upasaühàro manovçttau vidyamànàyàm / nanu ÷rutisàmarthyàt vàca eva ayaü manasi apyayo yukta iti uktam / na iti àha / atatprakçtitvàt / yasya hi yata utpattiþ tasya tatra pralayo nyàyyo mçdãva ÷aràvasya / na ca manaso vàk utpadyata iti ki¤cana pramàõam asti / vçttyutti udbhava abhibhavau tu aprakçtisamà÷rayau api dç÷yete / pàrthivebhyo hi indhanebhyaþ taijasasya agneþ vçttiþ udbhavati apsu ca upa÷àmyati / kathaü tarhi asmin pakùe ÷abdo vàk manasi saüpadyata iti / ata àha ÷abdàt ca iti / ÷abdaþ api asmin pakùe avakalpate vçttivçttimatoþ abheda upacàràt iti arthaþ // 1 // ---------------------- FN: prayato mriyamàõasya / ____________________________________________________________________________________________ ata eva ca sarvàõyanu | BBs_4,2.2 | 'tasmàdupa÷àntatejàþ / punarbhavamindriyairmanasi saüpadyamànaiþ' (pra÷na. 3.9) iti atra avi÷eùeõa sarveùàm eva indriyàõàü manasi saüpattiþ ÷råyate / tatra api ata eva vàca iva cakùuràdãnàm api savçttike manasi avasthite vçttilopadar÷anàt tattvapralaya asaübhavàt ÷abda upapatteþ ca vçttidvàreõa eva sarvàõi indriyàõi manaþ anuvartante / sarveùàü karaõànàü manasi upasaühàra avi÷eùe sati vàcaþ pçthak grahaõaü vàk manasi saüpadyata iti udàharaõa anurodhena // 2 // ____________________________________________________________________________________________ manodhikaraõam / så. 3 tanmanaþ pràõa uttaràt | BBs_4,2.3 | samadhigatametat 'vàïmanasi saüpadyate' (chà. 6.8.6) iti atra vçttisaüpattivivakùa iti / atha yat uttaravàkyam 'manaþ pràõe' (chà. 6.8.6) iti kim atra api vçttisaüpattiþ eva vivakùyata uta vçttimat saüpattiþ iti vicikitsàyàü vçttimat saüpattiþ eva atra iti pràptam / ÷ruti anugrahàt tat prakçtikatva upapatteþ ca / tathà hi - 'annamayaü hi somya mana àpomayaþpràõaþ' (chà. 6.5.4) iti annayoni mana àtmananti ap yoniü ca pràõam / 'àpa÷cànnamasçjanta' iti ÷rutiþ / ata- ca yat manaþ pràõe prakçtivikàra abhedàt iti / evaü pràpte bråmaþ - tat api agçhãta bàhya indriyavçtti mano vçttidvàreõa eva pràõe pralãyate iti uttaràt vàkyàt avagantavyam / tathà hi suùupso- mumårùoþ ca pràõavçttau parispanda àtmikàyàm avasthitàyàü manovçttãnàm upa÷amo dç÷yate / na ca manasaþ svaråpa apyayaþ pràõe saübhavati / atat prakçtitvàt / nanu dar÷itaü manasaþ pràõaprakçtitvam / na etat sàram / na hi ãdç÷ena pràõàóikena tat prakçtitvena manaþ pràõe saüpattum arhati / evam api hi anne manaþ saüpadyeta apsu ca annam apsu eva ca pràõaþ / na hi etasmin api pakùe pràõabhàvapariõatàbhyaþ adbhyo mano jàyata iti ki¤cana pramàõam asti tasmàt na manasaþ pràõe svaråpa apyayaþ / vçtti apyaye api tu ÷abdaþ avakalpate vçttivattimatoþ abheda upacàràt iti dar÷itam // 3 // ____________________________________________________________________________________________ 3 adhyakùa adhikaraõam / så. 4-6 so 'dhyakùe tadupagamàdibhyaþ | BBs_4,2.4 | sthitam etat yasya yato na utpattiþ tasya tasmin vçttipralayo na svaråpapralaya iti / idam idànãü pràõaþ tejasi iti atra cintyate - kiü yathà÷ruti pràõasya tejasi eva vçtti upasaühàraþ kiüvà deha indriyapa¤jara adhyakùe jãva iti / tatra ÷ruteþ anati÷aïkyatvàt pràõasya tejasi eva saüpattiþ syàt a÷rutakalpanàyà anyàyyatvàt iti / evaü pràpte pratipadyate saþ adhyakùa iti / sa prakçtaþ pràõaþ adhyakùe avidyàkarmapårvapraj¤a upàdhike vij¤àna àtmani avatiùñhate / tat pradhànà pràõavçttiþ bhavati iti arthaþ / kutaþ - tat upagamàdibhyaþ / evam eva imam àtmànam antakàle sarve pràõà abhisàmayanti yatra etat årdhva ucchvàsã bhavati iti hi ÷rutyantaram adhyakùa upagàminaþ sarvàn pràõàn avi÷eùeõa dar÷ayati / vi÷eùeõa ca 'tamutkràmantaü pràõo 'nåtkràmati' (bç. 4.4.2) iti pa¤cavçtteþ pràõasya adhyakùa anugàmitàü dar÷ayati tat anuvçttitàü ca itareùàm / 'pràõamanåtkràmantaü sarve pràõà anåtkràmati' (bç. 4.4.2) iti / 'savij¤àno bhavati' iti ca adhyakùasya antarvij¤ànavattva pradar÷anena tasmin apãtakaraõagràmasya pràõasya avasthànaü gamayati / nanu pràõaþ tejasi iti ÷råyate kathaü pràõaþ adhyakùa iti adhikàvàpaþ kriyate / na eùa doùaþ / adhyakùapradhànatvàt utkramaõàdivyavahàrasya ÷rutyantaragatasya api ca vi÷eùasya apekùaõãyatvàt // 4 // ____________________________________________________________________________________________ kathaü tarhi pràõaþ tejasi iti ÷rutiþ iti ata àha - bhåteùu tacchruteþ | BBs_4,2.5 | sa pràõasaüpçktaþ adhyakùaþ tejaþsahacariteùu bhåteùu dehabãjabhåteùu såkùmeùu avatiùñhata iti avagantavyam / pràõaþ tejasi iti ÷ruteþ / nanu ca iyaü ÷rutiþ pràõasya tejasi sthitiü dar÷ayati na pràõasaüpçktasya adhyakùasya / na eùa doùaþ / saþ adhyakùa iti adhyakùasya api antaràle api upasaükhyàtatvàt / yaþ api hi srughnànmathuràü gatvà mathuràyàþ pàñaliputraü vrajati saþ api srughnàtpàñaliputraü yàti iti ÷akyate vaditum / tasmàt pràõaþ tejasi iti pràõasaüpçktasya adhyakùasya eva etat tejaþ sahacariteùu bhåteùu avasthànam // 5 // kathaü tejaþsahacariteùu bhåteùu iti ucyate yàvat ekameva ÷råyate pràõaþ tejasi iti / ata àha - ____________________________________________________________________________________________ naikasmin dar÷ayato hi | BBs_4,2.6 | na ekasmin eva tejasi ÷arãràntaraprepsàvelàyàü jãvaþ avatiùñhate kàryasya ÷arãrasya anekàtmakatvadar÷anàt / dar÷ayataþ ca etam arthaü pra÷naprativacane 'àpaþ puruùavacasaþ' (chà. 5.3.3) iti / tat vyàkhyàtam 'tryàtmakatvàttu bhåyastvàt' (bra.så. 3.1.2) iti atra / ÷rutismçtã ca etamarthaü dar÷ayataþ / ÷rutiþ 'pçthvãmaya àpomayo vàyumaya àkà÷amayastojomayaþ' ityàdyà / smçtiþ api 'aõvyo màtràvinà÷inyo da÷àrdhànàü tu yàþsmçtàþ / tàbhiþ sàrdhamidaü sarvaü saübhavatyanupårva÷aþ' ityàdyà / nanu ca upasaühçteùu vàk àdiùu karaõeùu ÷arãràntaraprepsàvelàyàü 'kvàyaü tadà puruùo bhavati' (bç. 3.2.13) iti upakramya ÷rutyantaraü karmà÷rayatàü niråpayati - 'tau ha yadåcatuþ karma haiva tadåcaturatha ha yatpra÷a÷aüsatuþ karma haiva tatpra÷a÷aüsatuþ' (bç. 3.2.13) iti / atra ucyate - tatra karmaprayuktasya graha atigrahasaüj¤akastha indriyaviùayàtmakasya bandhanasya pravçttiþ iti karmà÷rayatà uktà / iha punaþ bhåta upàdànàt dehàntara utpattiþ iti bhåtà÷rayatvam uktam / pra÷aüsà÷abdàt api tatra pràdhànyamàtraü karmaõaþ pradar÷itaü na tu à÷rayàntaraü nivàritam / tasmàt avirodhaþ // 6 // ---------------------- FN: da÷àrdhànàü pa¤cabhåtànàü , aõvyaþ såkùmàþ , mãyanta iti màtràþ / ____________________________________________________________________________________________ 4 àsçtyupakrama adhikaraõam / så. 7 samànà càsçtyupakramàd amçtatvaü cànupoùya | BBs_4,2.7 | sà iyam utkràntiþ kiü vidvat aviduùoþ samànà kiüvà vi÷eùavati iti vi÷ayànànàü vi÷eùavati iti tàvat pràptam / bhåtà÷rayavi÷iùñà hi eùà / punaþ bhavàya ca bhåtàni à÷rãyante / na ca viduùaþ punarbhavaþ saübhavati / 'amçtatvaü hi vidvàna÷nute' iti sthitiþ / tasmat aviduùa eva eùa utkràntiþ / nanu vidyàprakaraõe samàmnànàt viduùa eva eùà bhavet / na / svàpàdivat yathàpràpta anukãrtanàt / tathà hi 'yatraitatpuruùaþ svapiti nàma' 'a÷i÷iùati nàma' 'pipàsati nàma' (chà. 6.8.3,5) iti ca sarvapràõisàdhàraõà eva svàpàdayaþ anukãrtyante vidyàprakaraõe api pratipàdayiùitavastupratipàdana anuguõyena na tu viduùo vi÷eùavanto vidhitsyante / evam iyam api utkràntiþ mahàjanagata eva anukãrtyate yasyàü parasyàü devatàyàü puruùasya prayataþ tejaþ saüpadyate sa àtmà tattvamasi iti etat pratipàdayitum / pratiùiddhà ca eùà viduùaþ 'na tasya pràõà utkràmanti' (bç. 4.4.6) iti / tasmàt aviduùa eva eùa iti / evaü pràpte bråmaþ - samànà ca eùa utkràntiþ vàk manasi ityàdyà vidvat aviduùoþ àsçti upakramàt bhavitum arhati / avi÷eùa÷ravaõàt / aviruddhàn dehabãjabhåtàni bhåtasåkùmàõi à÷ritya karmaprayukto dehagrahaõam anubhavituü saüsarati / vidvàn tu j¤ànaprakà÷itaü mokùanàóãdvàram à÷rayate / tat etat àsçti upakramàt iti uktam / nanu amçtatvaü hi viduùà pràptavyaü na ca tat de÷àntara àyattaü tatra kçto bhåta à÷rayatvaü sçti upakramo và iti / atra ucyate - anupoùya ca idam, adagdhvà atyantam avidyàdãn kle÷àn aparavidyàsàmarthyàt àpekùikam amçtatvaü prepsate saübhavati tatra sçti upakramo bhåta à÷rayatvaü ca / ne hi nirà÷rayàõàü pràõànàü gatiþ upapadyate / tasmàt adoùaþ // 7 // ____________________________________________________________________________________________ 5 saüsàravyapade÷a adhikaraõam // så. 8-11 tadàpãteþ saüsàravyapade÷àt | BBs_4,2.8 | 'tejaþ parasyàü devatàyàm' (chà. 6.8.6) iti atra prakaraõasàmarthyàt tat yathàprakçtaü tejaþ sàdhyakùaü sapràõaü sakaraõagràmaü bhåtàntarasahitaü prayataþ puüsaþ parasyàü devatàyàü saüpadyata iti etat uktaü bhavati / kãdç÷ã punaþ iyaü saüpattiþ syàt iti cintyate / tatra àtyantika eva tàvat svaråpapravilaya iti pràptam / tat prakçtitva upapatteþ / sarvasya hi janimato vastujàtasya prakçtiþ parà devatà iti pratiùñhàpitam / tasmàt àtyantikãyam avibhàgàpattiþ iti / evaü pràpte bråmaþ - tat teja àdi bhåtasåkùmaü ÷rotràdikaraõà÷rayabhåtamàpãterà saüsàramokùàt samyak j¤ànanimittàt avatiùñhate / 'yonimanye prapadyante ÷arãratvàya dehinaþ / sthàõumanye 'nusaüyanti yathàkarmayathà÷rutam' (ka. 5.7) ityàdi saüsàravyapade÷àt / anyathà hi sarvaþ pràyaõasamaya eva upàdhipratyastamayàt atyantaü brahma saüpadyeta / tatra vidhi÷àstram anarthakaü syàt vidyà÷àstraü ca / mithyàj¤ànanimittaþ ca bandho na samyak j¤ànàt çte visraüsitum arhati / tasmàt tat prakçtitve api suùuptapralayavat bãjabhàva ava÷eùa eva eùà saütsapattiþ iti // 8 // ____________________________________________________________________________________________ såkùmaü pramàõata÷ ca tathopalabdheþ | BBs_4,2.9 | tat ca itarabhåtasahitaü tejo jãvasya asmàt ÷arãràt pravasata à÷rayabhåtaü svaråpataþ pramàõataþ ca såkùmaü bhavitum arhati / tathà hi - nàóãniùkramaõa÷ravaõàdibhyaþ asya saukùmyam upalabhyate / tatra tanutvàt saücàra upapattiþ / svacchatvàt ca apratãghàta upapattiþ / ata eva ca dehàt nirgacchan pàr÷vasthaiþ na upalabhyate // 9 // ____________________________________________________________________________________________ nopamardenàtaþ | BBs_4,2.10 | ata eva såkùmatvàt na asya sthålasya ÷arãrasya upamardena dàhàdinimittena itarat såkùmaü ÷arãram upapadyate // 10 // ____________________________________________________________________________________________ asyaiva copapatter åùmà | BBs_4,2.11 | asya eva ca såkùmasyà ÷arãrasya eùa åùmà yam etasmin ÷arãre saüspar÷ena åùmàõaü vijànanti / tathà hi mçtàvasthàyàm avasthite api dehe vidyamàneùu api ca råpàdiùu dehaguõeùu na åùma upalabhyate jãvat avasthàyàm eva tu upalabhyata iti ata dehaguõeùu na åùma upalabhyate jãvat avasthàyàm eva tu upalabhyata iti ata upapadyate prasiddha÷arãravyatiriktavyapà÷raya eva eùa åùma iti / tathà ca ÷rutiþ - 'uùõa eva jãviùya¤÷ito mariùyan iti' // 11 // ____________________________________________________________________________________________ 6 pratiùedha adhikaraõam / så. 12-14 pratiùedhàd iti cen na ÷àrãràt | BBs_4,2.12 | 'amçtatvaü cànupoùya' iti ato vi÷eùaõàt àtyantike amçtatve gati utkràntyoþ abhàvo abhyupagataþ / tatra api kenacit kàraõena utkràntim à÷aïkya pratiùedhati - 'athàkàmayamàno yo 'kàmo niùkàma àptakàma àtmakàmo bhavati na tasya pràõà utkràmanti brahmaiva sanbrahmàpyeti' (bç. 4.4.6) iti ataþ paravidyàviùayàt pratiùedhàt na parabrahmavido dehàt pràõànàm utkràntiþ asti iti cet / na iti ucyate / yataþ ÷àrãràt àtmana eùa utkràntipratiùedhaþ pràõànàü na ÷arãràt / katham avagamyate 'na tasmàtpràõà utkràmanti' iti ÷àkhàntare pa¤camã prayogàt / saübandhasàmànyaviùayà hi ùaùñhã ÷àkhàntaragatayà pa¤camyà saübandhavi÷eùe vyavasthàpyate / tasmàt iti ca pràdhànyàt abhyudayaniþ÷reyasa adhikçto dehã saübadhyate na dehaþ / na / tasmàt uccikramiùoþ jãvàt pràõà apakràmanti saha eva tena bhavanti iti arthaþ // 12 // ____________________________________________________________________________________________ sapràõasya ca pravasato bhavati utkràntiþ dehàt iti evaü pràpte prati ucyate - spaùño hyekeùàm | BBs_4,2.13 | na tat asti yat uktaü parabrahmavidaþ api dehàt asti utkràntiþ utkràntipratiùedhasya deha upàdànatvàt iti / yato deha upàdàna eva utkràntipratiùedha ekeùàü samàmnàtçõàü spaùña upalabhyate / tathà hi - àrtabhàgapra÷ne 'yatràyaü puruùo mriyata udasmàtpràõàþ kràmantyàho neti' (bç. 3.2.11) iti atra 'neti hovàca yàj¤avalkyaþ' (bç. 3.211) iti anutkràntipakùaü parigçhya na tarhi ayam anutkrànteùu pràõeùu mriyata iti asyàm à÷aïkàyàm 'atraiva samavanãyanta' iti pravilayaü pràõànàü pratij¤àya tat siddhaye 'sa ucchvayatyàdhyàtmàyatyàdhmàto mçtaþ ÷ete' (bç. 3.2.11) iti sa÷abdaparàmçùñasya prakçtasya utkrànti avadheþ ucchvayanàdãni samàmananti / dehasya ca etàni syuþ na dehinaþ / tat sàmànyàt 'na tasmàtpràõà utkràmantyatraiva samavanãyante' iti atra api abheda upacàreõa dehàpàdànasya eva utkramaõasya pratiùedhaþ / yadi api pràdhànyaü dehina iti vyàkhyeyaü yeùàü pa¤camã pàñhaþ / yeùàü tu ùaùñhãpàñhaþ teùàü vidvat saübandhini utkràntiþ pratiùidhyata iti pràpta utkràntipratiùedhàrthatvàt asya vàkyasya dehapàdàna eva sà pratiùiddhà bhavati, dehàt utkràntiþ pràptà na dehinaþ / api ca 'cakùuùo và mårdhno vànyebhyo và ÷arãrade÷ebhyastamutkràmantaü pràõo 'nåtkràmati pràõo 'nåtkràmantaü sarve pràõà anåtkràmanti' (bç. 4.4.2) iti evam avidvat viùayaü saprapa¤cam utkramaõaü saüsàragamanaü ca dar÷ayitvà 'iti nu kàmayamànaþ' (bç. 4.4.6) iti upasaühçtya avidvat kathàm 'athàkàmayamànaþ' (bç. 4.4.6) iti vyapadi÷ya vidvàüsaü yadi tat viùaye api utkràntameva pràpadeyasama¤jasa eva vyapade÷aþ syàt / tasmàt avidviùaye pràptayoþ gati utkràntyoþ vidvat viùaye pratiùedha iti evameva vyàkhyeyaü vyapade÷àrthavattvàya / na ca brahmavidaþ sarvagatabrahmàtmabhåtasya prakùãõakàmakarmaõa utkràntiþ gatiþ và upapadyate nimitta abhàvàt / 'atra brahma sama÷nute' iti ca eva¤jàtãyakàþ ÷rutayo gati utkràntyoþ abhàvaü såcayanti // 13 // ____________________________________________________________________________________________ smaryate ca | BBs_4,2.14 | smaryate api ca mahàbhàrate gati utkràntyoþ abhàvaþ - 'sarvabhåtàtmabhåtasya samyagbhåtàni pa÷yataþ / devà api màrge muhyantyapadasya padaiùiõaþ' iti / nanu gatiþ iti brahmavidaþ sarvagatabrahmàtmabhåtasya smaryate '÷ukaþ kila vaiyàsakirmumukùuràdityamaõóalamabhipratasthe pitrà cànugamyàhåto bho iti prati÷u÷ràva' iti / na / sa÷arãrasya eva ayaü yogabalena vi÷iùñade÷apràptipårvakaþ ÷arãra utsarga iti draùñavyam / sarvabhåtadç÷yatvàdi upanyàsàt / na hi a÷arãraü gacchantaü sarvabhåtàni draùñuü ÷aknuyuþ / tathà ca tatra evaupasaühçtam- '÷ukastu màrutàcchãghràü gatiü kçtvàntarikùagaþ / dar÷ayitvà prabhàvaü svaü sarvabhåtagato 'bhavat' iti / tasmàt abhàvaþ parabrahmavido gati utkràntyoþ / gati÷rutãnàü tu viùayam upariùñàt vyàkhyàsyàmaþ // 14 // ____________________________________________________________________________________________ 7 vàgàdilaya adhikaraõam / så. 15 tàni pare tathà hy àha | BBs_4,2.15 | tàni punaþ pràõa÷abdoditàni indriyàõi bhåtàni ca parabrahmavidaþ tasmin eva parasmin àtmani pralãyante / kasmàt / tathà hi àha ÷rutiþ - 'evamevàsya paridraùñurimàþ ùoóa÷a kalàþ puruùàyaõàþ puruùaü pràpyàstaü gacchanti (pra÷na. 6.5) iti. nanu 'gatàþ kalàþ pa¤cada÷a pratiùñhàþ' (mu. 3.2.7) iti vidvat viùaya eva aparà ÷rutiþ parasmàt àtmanaþ anyatra api kalànàü pralayam àha sma / na / sà khalu vyavahàràpekùà, pàrthivàdyàþ kalàþ pçthivyàdiþ eva svaprakçtãþ apãyanti iti / itarà tu vidvat pratipatti apekùà, kçtsnaü kalàjàtaü parabrahmavido brahma eva saüpadyata iti / tasmàt adoùaþ // 15 // ____________________________________________________________________________________________ 8 avibhàga adhikaraõam / så. 16 avibhàgo vacanàt | BBs_4,2.16 | sa puna- viduùaþ kalàpralayaþ kim itareùàm iva sàva÷eùo bhavati àhosvit nirava÷eùa iti / tatra pralayasàmànyàt ÷akti ava÷eùatàprasaktau bravãti - avibhàgàpattiþ eva iti / kutaþ - vacanàt / tathà hi kalàpralayam uktvà vakti - 'bhidyate tàsàü nàmaråpe puruùa ityevaü procyate sa eùo 'kalo 'mçto bhavati' (pra. 6.5) iti / avidyà nimittànàü ca kalànàü na vidyànimitte pralaye sàva÷eùatva upapattiþ / tasmàt avibhàga eva iti // 16 // ____________________________________________________________________________________________ 9 tadokaþ adhikaraõam / så. 17 tadokograjvalanaü tatprakà÷itadvàro vidyàsàmarthyàt taccheùagatyanusmçtiyogàc ca hàrdànugçhãtàþ ÷atàdhikayà | BBs_4,2.17 | samàptà pràsaïgikã paravidyàgatà cintà / saüpratitu aparavidyàviùayàm eva cintàm anuvartayati / samànà ca asçti upakramàt vidvat aviduùoþ utkràntiþiti uktaü tam idànãü sati upakramaü dar÷ayati / tasya upasaühçtavàgàdi kalàpasya uccikramiùato vij¤ànàtmana oka àyatanaü hçdayam 'sa etàstejomàtràþ samabhyàdadàno hçdayamevànvavakràmati' iti ÷ruteþ / tat agraprajvalanapårvikà cakùuràdisthàna apàdànà ca utkràntiþ ÷råyate - 'tasya haitasya hçdayasyàgraü pradyotate tena pradyotenaiùa àtmà niùkràmati cakùuùo và mårdhno vànyebhyo và ÷arãrade÷ebhyaþ' (bç. 4.4.2) iti / sà kim aniyamena eva vidvat aviduùoþ bhavati atha asti ka÷cit viduùo vi÷eùaniyama iti vicikitsàyàü ÷ruti avi÷eùàt aniyamapràptau àcaùñe - samà api hi vidvat aviduùoþ hçdayàgrapradyotane tat prakà÷itadvàratve ca mårdhasthànàt eva vidvàn niùkràmati sthànàntarebhyaþ tu itare / kutaþ - vidyàsàmarthyàt / yadi vidvàn apãtaravat yataþ kuta÷cit dehade÷àt utkràmeta na eva utkçùñaü lokaü labheta / tatra ànarthikà eva vidyà syàt / tat ÷eùagati anusmçtiyogàt ca vidyà÷eùabhåtà ca mårdhani anàóãsaübaddhà gatiþ anu÷ãlayitavyà vidyàvi÷eùeùu vihità tàm abhyasyan tasya eva pratiùñhita iti yuktam / tasmàt hçdayàlayena brahmaõà su upàsitena anugçhãtaþ tadbhàvaü samàpanno vidvàn mårdhanyayà eva ÷atàdhikayà ÷atàt atiriktayà eka÷atatamyà nàóyà niùkràmati itaràbhiþ itare / tathà hi hàrdavidyàü prakçtya samàmananti - '÷ataü caikà ca hçdayasya nàóyastàsàü mårdhànamabhiniþsçtaikà / tayordhvamàyannamçtatvameti viùvaïïnyà utkrameõa bhavanti' (chà. 8.6.6) iti // 17 // ____________________________________________________________________________________________ ra÷mi adhikaraõam / så. 18 ra÷myanusàrã | BBs_4,2.18 | asti hàrdavidyà - 'atha yadidamasminbrahmapure daharaü puõóarãkaü ve÷ma' (chà. 8.1.1) iti upakramya vihità / tat prakriyàyàm 'atha yà età hçdayasya nàóyaþ' (chà. 8.6.1) iti upakramya saprapa¤caü nàóãra÷misaübandham uktvà uktam 'atha yatraitadasmàccharãràdutkràmatyathaitaireva ra÷mibhirårdhvamàkramate' (chà. 8.6.5) iti / punaþ ca uktam 'tayordhvamàyannamçtatvameti' (chà. 8.6.6) iti / tasmàt ÷atàdhikayà nàóyà niùkràman ra÷mi anusàrã niùkràmati iti gamyate / tat kiüm avi÷eùeõa eva ahani ràtrau và mriyamàõasya ra÷mi anusàritvam àhosvit ahani eva iti saü÷aye sati avi÷eùa÷ravaõàt avi÷eùeõa eva tàvat ra÷mi anusàri iti pratij¤àyate // 18 // ____________________________________________________________________________________________ ni÷i neti cen na sambandhasya yàvaddehabhàvitvàd dar÷ayati ca | BBs_4,2.19 | asti ahani nàóãra÷misaübandha iti ahani mçtasya syàt ra÷mi anusàritvaü ràtrau tu pretasya na syàt / nàóãra÷misaübandhavicchedàt iti cet / na / nàóãra÷misaübandhasya yàvat dehabhàvitvàt / yàvat dehabhàvã hi ÷iràkiraõasaüparkaþ / dar÷ayati ca etamarthaü ÷rutiþ - 'amuùmàdàdityàtpratàyante tà àsu nàóãùu sçptà àbhyo nàóãbhyaþ pratàyante te 'muùminnàditye sçptàþ' (chà. 8.6.2) iti nidàghasamaye ca ni÷àsu api kiraõa anuvçttiþ upalabhyate pratàpàdikàryadar÷anàt / stoka anuvçtteþ tu durlakùyatvam çtvantararajanãùu ÷ai÷ireùu iva durdineùu / 'aharevaitadràtrau dadhàti' iti ca etadeva dar÷ayati / yadi ca ràtrau preto vinà eva ra÷mi anusàreõa årdhvam àkrameta ra÷mi anusàra ànarthakyaü bhavet / na hi etat vi÷iùya adhãyate yo divà praiti sa ra÷mãn apekùya årdvam àkramate yaþ tu ràtrau saþ anapekùya eva iti / atha tu vidvàn api ràtripràyaõa aparàdhamàtreõa na årdhvam àkrameta pàkùikaphalà vidyà iti apravçttiþ eva tasyàü syàt / mçtyukàlàniyamàt / atha api ràtrau uparataþ aharàgamam udãkùeta / aharàgame api asya kadàcit ara÷misaübandhàrhaü ÷arãraü syàt pàvakàdisaüparkàt / 'sa yàvatkùipyenmanastàvadàdityaü gacchati' (chà. 8.6.5) iti ca ÷rutiþ anudãkùàü dar÷ayati / tasmàt tat avi÷eùeõa eva idaü ràtridivaü ra÷mi anusàritvam // 19 // ____________________________________________________________________________________________ 11 dakùiõàyana adhikaraõam / så. 20-21 ata÷ càyane 'pi dakùiõe | BBs_4,2.20 | ata eva ca udãkùà anupapatteþ apàkùikaphalatvàt ca vidyàyà aniyatakàlatvàt ca mçtyoþ dakùiõa ayane api mriyamàõo vidvàn pràpnoti eva vidyàphalam / uttaràyaõa maraõa prà÷asti aprasiddherbhãùmasya ca pratãkùàdar÷anàt 'àpåryamàõapakùàdyànùaóudaïïeti màsàüstàn' (chà. 4.15.5) iti ca ÷ruteþ apekùitavyam uttaràyaõam iti imàm à÷aïkàm anena såtreõa apanudati / prà÷astyaprasiddhiþ avidvat viùayà / bhãùmasya pratipàlanam àcàrapratipàlanàrthaü pitçprasàdalabdhasvacchandamçtyutàkhyàpanàrthaü ca / ÷ruteþ tu arthaü vakùyati 'àtivàhikàstalliïgàt' (bra. så. 4.3.4) iti // 20 // nanu ca - 'yatra kàle tvanàvçttimàvçttiü caiva yoginaþ / prayàtà yànti taü phalaü vakùyàmi bharatarùabha' (gã. 8.23) iti kàlapràdhànyena upakramya aharàdikàlavi÷eùaþ smçtau apunaràvçttaye niyamitaþ kathaü ràtrau dakùiõàyane và prayàto anàvçttiü yàyàditi / ____________________________________________________________________________________________ atra ucyate - yoginaþ prati ca smaryete smàrte caite | BBs_4,2.21 | yoginaþ prati ca ayam aharàdikàlaviniyogaþ anàvçttaye smaryate / smàrte ca ete yogasàükhye na ÷raute / ato viùayabhedàt pramàõàvi÷eùàt ca na asya smàrtasya kàlaviniyogasya ÷rauteùu vij¤àneùu avatàraþ / nanu - 'agnirjyotirahaþ ÷uklaþ ùaõmàsà uttaràyaõam' / 'dhåmo ràtristathà kçùõaþ ùaõmàsà dakùiõàyanam' (gã. 8. 24,25) iti ca ÷rautau etau devayànapitçyàõau pratyabhij¤àyete smçtau api iti / ucyate - 'taü kàlaü vakùyàmi' (gã. 8.23) iti smçtau kàlapratij¤ànàt virodham à÷aïkya parihàra uktaþ / yadà punaþ smçtau api agnyàdyà devatà eva ativàhikyo gçhyante tadà na ka÷cit virodha iti // 21 // iti ÷rãmatparamahaüsaparivràjakàcàrya÷rãmacchaïkarabhagavataþ kçtau ÷àrãrakamãmàüsàbhàùye caturthàdhyàyasya dvitãyaþ pàdaþ // 2 // ____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ caturthe 'dhyàye tçtãyaþ pàdaþ / atra pàde saguõavidyàvato mçtasya uttaramàrga abhidhànam 1 arciràdi adhikaraõam / så. 1 arciràdinà tatprathiteþ | BBs_4,3.1 | àsçti upakramàt samàna utkràntiþ iti uktam / sçtistu ÷rutyantareùu anekadhà ÷råyate / nàóãra÷misaübandhena ekadhà 'athaitaireva ra÷mibhirårdhva àkramate' (chà. 8.6.5) iti / arciràdika ekà 'te 'rciùamabhisaübhavantyarciùo 'haþ' (bç. 6.2.15) iti / 'sa etaü devayànaü panthànamàsàdyàgnilokamàgacchati' (kau. 1.3) iti anyà / 'yadà vai puruùo 'smàllokàtpraiti sa vàyumàgacchati' (bç. 5.10.1) iti aparà / 'såryadvàreõa te virajàþ prayànti' (muõóa, 1.2.11) iti ca aparà / tatra saü÷ayaþ - kiü parasparaü bhinnà etàþ sçtaya kiü va eka eva anekavi÷eùaõa iti / tatra pràptaü tàvat bhinnàþ etàþ sçtaya iti / bhinnaprakaraõatvàt / bhinna upàsanà÷eùatvàt ca / api ca 'athaitaireva ra÷mibhiþ'(chà. 8.6.5) iti avadhàraõam arciràdi apekùàyàm uparudhyeta / tvaràvacanaü ca pãóyeta 'sa yàvatkùipyenmanastàvadàdityaü gacchati' (chà. 8.6.5) iti / tasmàt anyonyabhinnà eva ete panthàna iti / evaü pràpte abhidadhmahe - arciràdina iti - sarvo brahmaprepsuþ arciràdina eva adhvanà raühati iti pratijànãmahe / kutaþ - tat prathiteþ / prathito hi eùa màrgaþ sarveùàü viduùàm / tathà hi pa¤càgnividyàprakaraõe 'ye 'càmã araõye ÷raddhàü satyamupàsate' (bç. 6.2.15) iti vidyàntara÷ãlinàm api arciràdikà sçtiþ ÷ràvyate / syàt etat / yàsu vidyàsu na kàcit gatiþ ucyate tàsu iyam arciràdika upatiùñhatàü yàsu tu anyà ÷ràvyate tàsu kim iti arciràdi à÷rayaõam iti / atra ucyate - bhavet etadevaü yadi atyantabhinnà eva etàþ sçtayaþ syuþ / eka eva tu eùà sçtiþanekavi÷eùaõà brahmalokaprapadanã kvacit kenacit vi÷eùaõena upalakùita iti vadàmaþ / sarvatra ekade÷apratyabhij¤ànàt itaretara vi÷eùaõavi÷eùyabhàva upapatteþ / prakaraõabhede api hi vidyà ekatve bhavati itaretara vi÷eùaõa upasaühàravat gativi÷eùaõànàm api upasaühàraþ / vidyàbhede api tu gati ekade÷apratyabhij¤ànàt gantavya abhedàt ca gati abheda eva / tathà hi 'te teùu brahmalokeùu paràþ paràvato vasanti' (bç. 6.2.15) 'tasminvasanti ÷à÷vatãþ samàþ' (bç. 5.101) 'sà yà brahmaõo jitiryà vyuùñistàü jitiü jayati tàü vyuùñiü vya÷nute' (kauùã. 1.4) 'tadya evaitaü brahmalokaü brahmacaryeõànuvindati' (chà. 8.4.3) iti ca tatra tatra tat eva ekaü phalaü brahmalokapràptilakùaõaü pradar÷yate / yat tu etaiþ eva iti avadhàraõam arciràdi à÷rayaõe na syàt iti / na eùa doùaþ / ra÷mipràptiparatvàt asya / na hi eka eva ÷abdo ra÷mãn ca pràpayitum arhati arciràdãn ca vyàvartayitum / tasmàt ra÷misaübandha eva ayamavadhàryata iti draùñavyam / tvaràvacanaü tu arciràdi apekùàyàm api gantavyàntaràpekùà ÷aighryàrthatvàt na uparudhyate / yathà nimiùamàtreõa atra àgamyata iti / api ca 'athaitayoþ pathornakatareõàcana' (chà. 5.108) iti màrgadvayabhraùñànàü kaùñaü tçtãyaü sthànam àcakùàõà pitçyàõavyatiriktam ekameva devayànam arciràdiparvàõaü panthànaü prathayati / bhåyàüsi arciràdisçtau màrgaparvàõi alpãyàüsi tu anyatra / bhåyasàü ca anuguõyena alpãyasàü nayanaü nyàyyam iti ataþ api arciràdinà tat prathiteþ iti uktam // 1 // ____________________________________________________________________________________________ 2 vàyu adhikaraõam / så. 2 vàyum abdàd avi÷eùavi÷eùàbhyàm | BBs_4,3.2 | kena punaþ saünive÷avi÷eùeõa gativi÷eùàõànàm itaretara vi÷eùaõavi÷eùyabhàva iti tat etat suhçt bhåtvà àcàryo grathayati / 'sa etaü devayànaü panthànamàpadyàgnilokamàgacchati sa vàyulokaü sa indralokaü sa prajàpatilokaü sa brahmalokam'(kau. 1.3) iti kauùãtakãnàü devayànaþ panthàþ pañhyate / tatra arciþ agniloka÷abdau tàvat ekàrthau jvalanavacanatvàt iti na atra saünive÷akramaþ kvacit anveùyaþ / vàyuþ tu arciràdau vartmani na ÷rutaþ katam asmin sthàne nive÷ayitavya iti / ucyate - 'te 'rciùamevàbhisaübhavantyarciùo 'harahna àpåryamàõapakùamàpåryamàõapakùàdyànùaóudaïïeti màüsàstàn màsebhyaþsaüvatsaraü saüvatsaràdityam' (chà. 5.10.1,2) iti atra saüvatsaràt parà¤cam àdityàt arvà¤caü vàyum abhisaübhavanti / kasmàt / avi÷eùavi÷eùàbhyàm / tathà hi - 'sa vàyulokam '(kau. 1.3) iti atràvi÷eùa upadiùñasya vàyoþ ÷rutyantare vi÷eùa upado÷o dç÷yate 'yadà vai puruùo 'smàllokàtpraiti sa vàyumàgacchati tasmai sa tatra vijihãte yathà rathacakrasya khaü tena sa årdhvamàkramate sa àdityamàgacchati' (bç. 5.101) iti / etasmàt àdityàt vàyoþ pårvatvadar÷anàt vi÷eùàt abda àdityayoþ antaràle vàyuþ nive÷ayitavyaþ / kasmàt punaþ agneþ paratvadar÷anàt vi÷eùàt arciùaþ anantaraü vàyuþ na nive÷yate / na eùaþ asti vi÷eùa iti vadàmaþ / nanu udàhçtà ÷rutiþ - 'sa etaü devayànaü panthànamàpadyàgnilokamàgacchati sa vàyulokaü sa varuõalokam' (kauùã. 1.3) iti / ucyate - kevala- atra pàñhaþ paurvàparyeõàvasthito na atra kramavacanaþ / ka÷cit ÷abdaþ asti / padàrtha upadar÷anamàtraü hi atra kriyate etam etaü ca àgacchati iti itaratra punaþ vàyuprattena rathacakramàtreõa cchidreõa årdhvam àkramya àdityam àgacchati iti avagamyate kramaþ / tasmàt såktam avi÷eùavi÷eùàbhyàm iti / vàjasaneyinaþ tu 'màsebhyo devalokaü devalokàdàdityam' (bç. 6.2.15) iti samàmananti / tatra àdityàn antaryàya devalokàt vàyum abhisaübhaveyuþ / vàyum abdàt iti tu chandoga÷ruti apekùayà uktam / chàndogya vàjasaneyakayoþ tu ekatra devaloko na vidyate paratra saüvatsaraþ / tatra ÷rutidvayapratyayàt ubhau api ubhayatra grathayitavyau / tatra api màsasaübandhàt saüvatsaraþ pårvaþ pa÷cimo devaloka iti vivektavyam // 2 // ____________________________________________________________________________________________ 3 taóidadhikaraõam / så. 3 tañito 'dhi varuõaþ saübandhàt | BBs_4,3.3 | 'àdityàccandramasaü candramaso vidyutam' (chà. 4.15.5) iti asyà vidyuta upariùñàt sa varuõalokam iti ayaü varuõaþ saübadhyate / asti hi saübandho vidyut varuõayoþ / yadà hi vi÷àla avidyutaþ tãvraþ tanitaniþ ghoùà jãmåta udareùu prançtyanti àthàpaþ prapatanti / vidyotate stanayati 'varùiùyati và' (chà. 7.11.1) iti ca bràhmaõam / apàü ca adhipatiþ varuõa iti ÷rutismçtiprasiddhiþ / varuõàt adhãndraprajàpatã sthànàntara abhàvàt pàñhasàmarthyàt ca / ànantukatvàt api varuõàdãnàm anta eva nive÷o vai÷eùikasthànàbhàvàt vidyut ca antya arciràdau vartmani // 3 // ____________________________________________________________________________________________ 4 àtivàhika adhikaraõam / så. 4-6 àtivàhikàs talliïgàt | BBs_4,3.4 | teùu eva arciràdiùu saü÷ayaþ - kim etàni màrgacihnàni uta bhogabhåmayaþ athavà netàro gantçõàm iti / tatra màrgalakùaõabhåtà arciràdaya iti tàvat pràptam / tatsvaråpatvàt upade÷asya / yathà hi loke ka÷cit gràmaü nagaraü và pratiùñhàsamànaþ anu÷iùyate gacchetaþ tvam amuü giriü tato nyagrodhaü tato nadãü tato gràmaü tato nagaraü và pràpsyasi iti evam iha api arciùo aharahna àpåryamàõapakùim ityàdi àha / athavà bhogabhåmaya iti pràptam / tathà hi - 'loka÷abdenàgnyàdãnanubadhnàti agnilokamàgacchati' (kauùã. 1.3) ityàdi / loka÷abdaþ ca pràõinàü bhogàyataneùu bhàùyate - 'manuùyalokaþ pitçloko devalokaþ' (bç. 1.5.16) iti ca / tathà ca bràhmaõam - 'ahoràtreùu te lokeùu sajjante' ityàdi / tasmàt na ativàhikà arciràdayaþ / acetanatvàt api eteùàm ativàhikatva anupapattiþ / cetanà hi loke ràjaniyuktàþ puruùà durgeùu màrgeùu ativàhyàn ativàhayanti iti / evaü pràpte bråmaþ - àtivàhikà eva ete bhavitum arhanti / kutaþ - talliïgàt / tathà hi 'candramaso vidyutaü tatpuruùo 'mànavaþ sa etànbrahma gamayati' (chà. 4.15.5) iti siddhat gamayitçtvaü dar÷ayati / tat vacanaü tat viùayam eva upakùãõam iti cet / na / pràptamànavatva nivçttiparatvàt vi÷eùaõasya / yadi arciràdiùu puruùà gamayitàraþ pràptàþ te ca mànavàþ tato yuktaü tat nivçttyarthaü puruùavi÷eùaõam amànava iti // 4 // ____________________________________________________________________________________________ nanu talliïgamàtram agamakaü nyàya abhàvàt / na eùa doùaþ / ubhayavyàmohàt tat siddheþ | BBs_4,3.5 | ye tàvat arciràdimàrgàþ te dehaviyogàt saüpiõóitakaraõagràmà iti asvatantrà arciràdãnàm api acetanatvàt asvàtantryam iti ataþ arciràdi abhimàninaþ cetanà devatàvi÷eùà atiyàtràyàü niyuktà iti gamyate / loke api hi matta mårcchitàdayaþ saüpiõóitakaraõàþ paraprayuktavartmàno bhavanti / anavasthitatvàt api arciràdãnàü na màrgalakùaõatva upapattiþ / na hi ràtrau pretasya ahaþsvaråpa abhisaübhava upapadyate / na ca pratipàlanamasti iti uktaü purastàt / dhruvatvàt tu devatà àtmànàü na ayaü doùo bhavati / arciràdi ÷abdatà ca eùàm arciràdi abhimànàt upapadyate 'arciùo 'haþ'(chà. 4.15.5, 5,10.1) ityàdinirde÷aþ tu ativàhikatve api na virudhyate arciùà hetunà ahaþ abhisaübhavati / ahnà hetunà àpåryamàõapakùam iti / tathà ca loke prasiddheùu api ativàhikeùu eva¤jàtãyaka upade÷o dç÷yate / gaccha tvam ito balavarmàõaü tato jayasiühaü tataþ kçùõaguptam iti / api ca upakrame 'te 'rcirabhisaübhavanti' (bç. 6.2.15) iti saübandhamàtramuktaü na saübandhavi÷eùaþ ka÷cit / upasaühàre tu 'sa etànbrahma gamayati (chà. 4.15.6) iti saübandhavi÷eùaþ ativàhi ativàhakatva lakùaõa uktaþ tena sa eva upakrame api iti nirdhàryate / saüpiõóitakaraõatvàt eva ca gantçùu na tatra upabhogasaübhavaþ / loka÷abdaþ tu anupabhu¤jàneùu api gantçùu gamayituü ÷akyate / anyeùàü tat lokavàsinàü bhogabhåmitvàt / ataþ agnisvàmikaü lokaü pràptaþ agninà ativàhyate vàyusvàmikaü pràpto vàyunà iti yojayitavyam // 5 // ____________________________________________________________________________________________ kathaü punaþ ativàhikatvapakùe varuõàdiùu tatsaübhavaþ / vidyuto hi adhi varuõàdaya upakùiptà vidyutaþ tu anantaramà brahmapràpteþ amànavasya eva puruùasya gamayitçtvaü ÷rutam iti / ata uttaraü pañhati - vaidyutenaiva tatas tacchruteþ | BBs_4,3.6 | tato vidyut abhisaübhavanàt årdhvaü vidyut anantaravartina eva amànavena puruùeõa varuõalokàdiùu ativàhyamànà brahmalokaü gacchanti iti avagantavyam / 'tànvaidyutàtpuruùo 'mànavaþ sa etya brahmalokaü gamayati' iti tasya eva gamayitçtva÷ruteþ / varuõàdayaþ tu tasya eva apratibandhakaraõena sàhàyya anuùñhànena và kenacit anugràhakà iti avagantavyam / tasmàt sàdhu uktam ativàhikà devatàtmànaþ arciràdaya iti // 6 // ____________________________________________________________________________________________ 5 kàrya adhikaraõam / så. 7-14 kàryaü bàdarirasya gatyupapatteþ | BBs_4,3.7 | 'sa enànbrahma gamayati (chà. 4.15.5) iti atra vicikitsyate - kiü kàryam aparaü brahma gamayati àhosvit param eva avikçtaü mukhyaü brahma iti / kutaþ saü÷ayaþ / brahma÷abdaprayogàt gati÷ruteþ ca / tatra kàryameva saguõam aparaü brahma enàn gamayati amànavaþ puruùa iti bàdariþ àcàryo manyate / kutaþ - asya gati upapatteþ / asya hi kàryabrahmaõo gantavyatvam upapatteþ / asya hi kàryabrahmaõo gantavyatvam upapadyate prade÷avattvàt / na tu parasmin brahmaõi gantçtvaü gantavyatvaü gatiþ và avakalpate / sarvagatatvàt pratyagàtmatvàt ca gantçõàm // 7 // ____________________________________________________________________________________________ vi÷eùitatvàc ca | BBs_4,3.8 | brahmalokàngamayati te teùu brahmalokeùu paràþ paràvato vasanti' (bç. 6.2.15) iti ca ÷rutyantare vi÷eùitatvàt kàryabrahmaviùaya eva gatiþ iti gamyate / nahi bahuvacanena vi÷eùaõaü parasmin brahmaõi avakalpate / kàrye tu avasthàbheda upapatteþ saübhavati bahuvacanam / loka÷rutiþ api vikàragocaràyàma eva saünive÷avi÷iùñàyàü bhogabhåmàvau à¤jasã / gauõã tu anyatra 'brahmaiva loka eùa samràñ' ityàdiùu / adhikaraõa adhikartavyanirde÷aþ api parasmin brahmaõi anà¤jasaþ syàt / tasmàt kàryaviùayameva idaü nayanam // 8 // ____________________________________________________________________________________________ nanu kàryaviùaye api brahma÷abdo na upapadyate samanvaye hi samastasya jagato janmàdikàraõaü sthàpitam iti / atra ucyate - sàmãpyàt tu tadvyapade÷aþ | BBs_4,3.9 | tu ÷abda à÷aïkà vyàvçttyarthaþ / parabrahmasàmãpyàt aparasya brahmaõaþ tasmin api brahma÷abdaprayogo na virudhyate / param eva hi brahma vi÷uddha upàdhisaübandhaü kvacit kai÷cit vikàradharmaiþ manomayatvàdibhiþ upàsanàya upadi÷yamànam aparam iti sthitiþ // 9 // ____________________________________________________________________________________________ nanu kàryapràptau anàvçtti÷ravaõaü na ghañate / na hi parasmàt brahmaõaþ anyatra kvacit nityatàü saübhàvayanti / dar÷ayati ca devayànena pathà prasthitànàm anàvçttim / 'etena pratipadyamànà imaü mànavamàvartaü nàvartante' (chà. 4.15.6) iti teùàm iha na punaràvçttiþ asti 'tayordhvamàyannamçtatvameti' (chà. 8.6.6), ka. 6.16) iti cet / atra bråmaþ - kàryàtyaye tadadhyakùeõa sahàtaþ param abhidhànàt | BBs_4,3.10 | kàryabrahmalokapralayapratyupasthàne sati tatra eva utpannasamyagdar÷anàþ santaþ tat adhyakùeõa hiraõyagarbheõa sahàtaþ paraü pari÷uddhaü viùõoþ paramaü padaü pratipadyanta iti / kramamuktiþ anàvçttyàdi ÷ruti abhidhànebhyo abhyupagantavyà / na hi à¤jasa eva gatipårvikà parapràptiþ saübhavati iti upapaditam // 10 // ____________________________________________________________________________________________ smçte÷ ca | BBs_4,3.11 | smçtiþ api etam artham anujànàti - 'brahmaõà saha te sarve saüpràpte pratisaücare / parasyànte kçtàtmànaþ pravi÷anti paraü padam'iti / tasmàt kàryabrahmaviùayà gatiþ ÷råyata iti siddhàntaþ // 11 // ____________________________________________________________________________________________ kaü puna- pårvapakùam à÷aïkya ayaü siddhàntaþ pratiùñhàpitaþ 'kàryaü bàdariþ' (bra.så. 4.3.7) ityàdina iti / sa idànãü såtraiþ eva upadar÷yate - paraü jaiminir mukhyatvàt | BBs_4,3.12 | jaiminiþ tu àcàryaþ 'sa enànbrahma gamayati'(chà. 4.15.6) iti atra parameva brahma pràpayati iti manyate / kutaþ - mukhyatvàt / paraü hi brahma brahma÷abdasya mukhyam àlambanaü, gauõam aparaü, mukhyagauõayogaþ ca mukhye saüpratyayo bhavati // 12 // ____________________________________________________________________________________________ dar÷anàc ca | BBs_4,3.13 | 'tayordhvamàyannamçtatvameti' (chà. 8.6.6, ka. 6.16) iti ca gatipårvakam amçtatvaü dar÷ayati / amçtatvaü ca parasmin brahmaõi upapadyate na kàrye, vinà÷itvàt kàryasya / 'atha yatrànyatpa÷yati tadalpaü tanmartyam' (chà. 7.24.1) iti pravacanàt / paraviùaya eva ca eùà gatiþ kañhavallãùu pañhyate / na hi tatra vidyàntaraprakramaþ asti 'anyatra dharmàdanyatràdharmàt' (ka. 2.14) iti parasya eva brahmaõaþ prakràntatvàt // 13 // ____________________________________________________________________________________________ na ca kàrye pratipattyabhisaüdhiþ | BBs_4,3.14 | api ca 'prajàpateþ sabhàü ve÷ma prapadye' (chà. 8.14.1) iti na ayaü kàryaviùayaþ pratipatti abhisaüdhiþ 'nàmaråpayornirvahità te yadantarà tadbrahma' (chà. 8.14.1) iti kàryavilakùaõasya parasya eva brahmaõaþ prakçtatvàt / 'ya÷o 'haü bhavàmi bràhmaõànàm' (chà. 8.14.1) iti ca sarvàtmatvena upakramaõàt / 'na tasya pratimà asti, yasya nàmamahadya÷aþ' (÷vetà. 4.19) iti ca parasya eva brahmaõo ya÷onàmatva prasiddheþ / 'sà ceyaü ve÷mapratipattirgatipårvikà hàrdavidyàyàmudità tadaparàjità pårbrahmaõaþ prabhuvimitaü hiraõmayam' (chà. 8.5.3) iti atra / paderapi ca gatyarthatvàt màrga apekùà avasãyate / tasmàt parabrahmaviùayà gati÷rutaya iti pakùàntaram / tau etau dvau pakùau àcàryeõa såtritau gati upapattyàdibhiþ eko mukhyatvàdibhiþ aparaþ / tatra gati upapattyàdayaþ prabhavanti mukhyatvàdãna àbhàsayituü na tu mukhyatvàdayo gati upapattyàdãn ityàdya eva siddhànto vyàkhyàto dvitãyaþ pårvapakùaþ / na hi asati api saübhave mukhyasya eva arthasya grahaõam iti ka÷cit àj¤àpayità vidyate / paravidyàprakaraõe api ca tat stutyarthaü vidyàntara à÷rayagati anukãrtanam upapadyate 'viùvaïïanyà utkramaõe bhavanti' (chà. 8.6.6) itivat / 'prajàpateþ sabhàü ve÷ma prapadye' (chà. 8.14.1) iti tu pårvavàkyavicchedena kàrye api pratipatti abhisaüdhiþ na virudhyate / saguõe api ca brahmaõi sarvàtmatva saükãrtanaü sarvakarmà sarvakàma ityàdivat avakalpate / tasmàt aparaviùayà eva gati÷rutayaþ / kecit punaþ pårvàõi pårvapakùasåtràõi bhavanti uttaràõi siddhàntasåtràõi iti etàü vyavasthànam anurudhyamànàþ paraviùayà eva gati÷rutãþ pratiùñhàpayanti tat anupapannaü gantavyatva anupapatteþ brahmaõaþ / yat sarvagataü sarvàntaraü sarvàtmakaü ca paraü brahma 'àkà÷avatsarvagata÷ca nityaþ' 'yatsàkùàdaparokùàdbrahma' (bç. 3.4.1) 'ya àtmà sarvàntaraþ' (bç. 3.4.1) 'àtmaivedaü sarvam' (chà. 7.25.2) 'brahmaivedaü vi÷vamidaü variùñham' (mu. 2.2.11) ityàdi ÷rutinirdhàrita vi÷eùaü tasya gantavyatà na kadàcit api upapadyate / na hi gatameva gamyate / anyo hi anyat gacchati iti prasiddhaü loke / nanu loke gatasya api gantavyatà de÷àntaravi÷iùñà dçùñà / yathà pçthivãstha eva pçthivãü de÷àntaradvàreõa gacchati iti / tathà ananyatve api sarva÷akti upetatvàt katha¤cit gantavyatà syàt iti / na / pratiùiddhasarvavi÷eùatvàt brahmaõaþ / 'niùkalaü niùkriyaü ÷àntaü niravadyaü nira¤janam'(÷vetà. 6.19) 'asthålamanaõvahrasvamadãrgham'(bç. 3.8.8) 'sabàhyàbhyantaro hyajaþ'(mu. 2.1.2) 'sa và eùa mahànaja àtmàjaro 'maro 'mçto 'bhayo brahma'(bç. 4.4.25) 'sa eùa neti netyàtmà'(bç. 3.9.23) ityàdi ÷ruti smçti nyàyebhyo na de÷akàlàdi vi÷eùayogaþ paramàtmani kalpayituü ÷akyate / yena bhåprade÷a vayovasthà nyàyena asya gantavyatà syàt / bhåvayasoþ tu prade÷a avasthàdi vi÷eùayogàt upapadyate de÷a kàla vi÷iùñà gantavyatà / jagat utpatti sthiti pralayahetutva ÷ruteþ aneka÷aktitvaü brahmaõa iti cet / na / vi÷eùaniràkaraõa÷rutãnàm ananyàrthatvàt / utpattyàdi÷rutãnàm api samànam ananyàrthatvam iti cet / na / tàsàm ekatvapratipàdanaparatvàt / mçdàdi dçùñàntaiþ hi sato brahmaõa ekasya satyatvaü vikàrasya ca àvçtatvaü pratipàdayat ÷àstraü na utpattyàdiparaü bhavitum arhati / kasmàt punaþ utpattyàdi ÷rutãnàü vi÷eùatvaü na punaþ itara ÷eùatvam itaràsàm iti / ucyate - vi÷eùaniràkaraõa÷rutãnàü niràkàïkùàrthatvàt / na hi àtmana ekatva nityatva ÷uddhatvàdi avagatau satyàü bhåyaþ kàcit àkàïkùà upajàyate puruùàrthasamàptibuddhi upapatteþ / 'tatra ko mohaþ kaþ ÷oka ekatvamanupa÷yataþ' (ã÷à. 7) 'abhayaü vai janaka pràpto 'si' (bç. 4.2.4) 'vidvànna bibheti kuta÷cana / etaü ha vàva na tapati kimahaü sàdhu nàkaravaü kimahaü pàpamakaravam' (taitti. 2.9.1) ityàdi÷rutibhyaþ / tathà eva ca viduùàü tuùñi anubhavàdi dar÷anàt / vikàra ançta abhisaüdhi apavàdàt ca 'mçtyoþ sa mçtyumàpnoti ya iha nàneva pa÷yati' iti / ato na vi÷eùaniràkaraõa ÷rutãnàm anya÷eùatvam avagantuü ÷akyate / na evam utpattyàdi ÷rutãnàü niràkàïkùàrtha pratipàdanasàmarthyam asti / pratyakùaü tu tàsàm anyàrthatvaü samanugamyate / tathà hi 'tatraitacchruïgamutpatitaü somya vijànãhi nedamamålaü bhaviùyati' (chà. 6.8.3) iti upanyasya udarke sata eva ekasya jagat målasya vij¤eyatvaü dar÷ayati / 'yato và imàni bhåtàni jàyante / yena jàtàni jãvanti yatprayantyabhisaüvi÷anti / tadvijij¤àsasva / tadbrahmeti' (tai. 3.1.1) iti ca / evam utpattyàdi÷rutãnàm aikàtmya avagamaparatvàt na aneka÷aktiyogo brahmaõaþ / ataþ ca gantavyatva anupapattiþ / 'na tasya pràõà utkramanti brahmaiva sanbrahmàpyeti' (bç. 4.4.6) iti ca parasmin brahmaõi gatiü nivàrayati / tat vyàkhyàtaü 'spaùño hyekeùàm' (bra. så. 4.2.13) ityatra / gatikalpanàyàü ca gantà jãvo gantavyasya brahmaõaþ avayavo vikàro và tataþ syàt / atyanta tàdàtmye gamana anupapatteþ / yadi evaü tataþ kiü syàt / ucyate / yadi ekade÷aþ tena ekade÷ino nityapràptatvàt na punaþ brahmagamanam upapadyate / ekade÷itva kalpanà ca brahmaõi anupapannà niravayavatva prasiddheþ / vikàrapakùe api etat atulyaü vikàreõa api vikàriõo nityapràptatvàt / na hi ghaño mçdàtmatàü parityajya avatiùñhate parityàge và abhàvapràpteþ / vikàra avayavapakùayoþ ca tadvataþ sthiratvàt brahmaõaþ saüsàragamanam api anavakëptam / atha anya eva jãvo brahmaõaþ / saþ aõuþ vyàpã madyama parimàõo và bhavitum arhati / vyàpitve gamana anupapattiþ / madhyama parimàõatve ca anityatvaprasaïgaþ / aõutve kçtsna÷arãravedanà anupapattiþ / pratiùiddhe ca aõutva madhyama parimàõatve vistareõa purastàt / parasmàt ca anyatve jãvasya 'tattvamasi' (chà. 6.8.7) ityàdi ÷àstra bàdha prasaïgaþ / vikàra avayavapakùayoþ api samànaþ ayaü doùaþ / vikàra avayavayoþ tadvatoþ ananyatvàt adoùa iti cet / na / mukhya ekatva anupapatteþ / sarveùu eteùu pakùeùu anirmokùaprasaïgaþ / saüsàri àtmatva anivçtteþ / nivçttau và svaråpanà÷aprasaïgaþ / brahmàtmatva anabhyupagamàt ca / yat tu kai÷cit jalpyate nityàni naimittikàni karmàõi anuùñhãyante pratyavàya anutpattaye kàmyàni pratiùiddhàni ca parihriyante svarganarakàn avàptaye sàüpratadeha upabhogyàni ca karmàõi upabhogena eva kùapyanta ityato vartamànadehapàtàt årdhvaü dehàntara pratisaüdhàna kàraõa abhàvàt svaråpa avasthànalakùaõaü kaivalyaü vinà api brahmàtmataya evaüvçttasya setsyati iti / tat asat / pramàõa abhàvàt / na hi etat ÷àstreõa kenacit pratipàditaü mokùàrthi itthaü samàcaret iti / svamanãùayà tu etat tarkitaü yasmàt karmanimittaþ saüsàraþ tasmàt nimitta abhàvàt na bhaviùyati iti / na ca etat tarkayitum api ÷akyate nimitta abhàvasya durj¤ànatvàt / bahåni hi karmàõi jàtyantarasaücitàni iùña aniùñavipàkàni ekaikasya jantoþ saübhàvyante / teùàü viruddha phalànàü yugapat upabhoga asaübhavàt kànicit labdha avasaràõi idaü janma nirmimate kànicit tu de÷akàlanimittapratãkùàõi asata iti ataþ teùàm ava÷iùñànàü sàüpratena upabhogena kùapaõàsaübhavàt na yathàvarõitacaritasya api vartamànadehapàte dehàntaranimitta abhàvaþ ÷akyate ni÷cetum / karma÷eùasadbàvasiddhaþ ca 'tadya iha ramaõãyacaraõàstataþ ÷eùeõa' ityàdi ÷ruti smçtibhyaþ / syàt etat / nitya naimittikàni teùàü kùepakàõi bhaviùyanti iti / tat na / virodha abhàvàt / sati hi virodhe kùepyakùepakabhàvo bhavati / na ca janmàntara saücitànàü sukçtànàü nitya naimittikaiþ asti virodhaþ / ÷uddharåpatva avi÷eùàt / duritànàü tu a÷uddhiråpatvàt sati virodhe bhavatu kùapaõaü na tu tàvatà dehàntara nimitta abhàvasiddhiþ / sukçtanimittatva upapatteþ / du÷caritasya api a÷eùakùapaõa anavagamàt / na ca nitya naimittikànuùñhànàt pratyavàya anutpattimàtraü na punaþ phalàntara utpattiþ iti pramàõam asti phalàntarasya api anuniùpàdinaþ saübhavàt / smarati hi àpastambaþ - 'tadyathàmre phalàrte nimitte chàyàgandhàvanåtpadyete evaü dharmaü caryamàõàrthà anåtpadyante' iti / na ca asati samyak dar÷ane sarvàtmanà kàmyapratiùiddhavarjanaü janmapràyaõàntaràlaü kenacit pratij¤àtuü ÷akyam / sunipuõànam api såkùma aparàdhadar÷anàt / saü÷ayitavyaü tu bhavati tathà api nimitta abhàvasya durj¤ànatvameva / na ca anabhyupagamyamàne j¤ànagamye brahmàtmatve kartçtva bhoktçtva svabhàvasya àtmanaþ kaivalyam àkàïkùituü ÷akyam / agni auùõyavat svabhàvasya aparihàryatvàt / syàt etat / kartçtva bhoktçtva kàryam anartho na tat ÷aktiþ tena ÷akti avasthàne 'pi kàryaparihàrat upapanno mokùa iti / tatca na / ÷aktisadbhàve kàryaprasavasya durnivàratvàt / atha api syàt na kevalà ÷aktiþ kàryam àrabhate anapekùya anyàni nimittàni / ata ekàkinã sà sthitàpi na aparàdhyati iti / tat ca na / nimittànàm api ÷aktilakùaõena saübandhena nityasaübaddhatvàt / tasmàt kartçtva bhoktçtva svabhàve satyàm anyasatyàü vidyàgamyàyàü brahmàtmatàyàü na katha¤cana mokùaü pratyà÷à asti / ÷rutiþ ca - 'nànyaþ panthà vidyate 'yanàya' (÷vetà. 3.8) iti j¤ànàt anyaü mokùamàrgaü vàrayati / parasmàt ananyatve api jãvasya sarvavyavahàra lopaprasaïgaþ / pratyakùàdi pramàõa apravçtteþ iti cet / na / pràk prabodhàt svapnavyavahàravat tat upapatteþ / ÷àstraü ca 'yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraü pa÷yati (bç. 2.4.14, 4.5.15) ityàdinà aprabuddhaviùaye pratyakùàdi vyavahàram uktvà punaþ prabuddhaviùaye 'yatra tvasya sarvamàtmaivàbhåttatkena kaü pa÷yet' (bç. 2.4.14, 4.5.15) ityàdinà tat abhàvaü dar÷ayati / tat evaü parabrahmavido gantavyàdi vij¤ànasya bàdhitatvàt na katha¤cana gatiþ upapàdayituü ÷akyà / kiüviùayàþ punaþ gati÷rutaya iti / ucyate - saguõavidyàviùayà bhaviùyanti / tathà hi kvacit pa¤càgnividyàü prakçtya gatiþ ucyate yathà 'pràõo brahma kaü brahma khaü brahma' (chà. 4.10.5) iti 'atha yadidamasminbrahmapure daharaü puõóarãkaü ve÷ma' (chà. 8.1.1) iti ca tatra api vàmanãtvàdibhiþ satyakàmàdibhiþ ca guõaiþ saguõasya eva upàsyatvàt saübhavati gatiþ / na kvacit parabrahmaviùayà gatiþ ÷ràvyate yathà gatipratiùedhaþ ÷ràvitaþ 'na tasya pràõà utkràmanti' (bç. 4.4.6) iti / 'brahmavidàpnoti param'(tai. 2.1.1) ityàdiùu tu satyapi àpnoteþ gatyarthatve varõitena nyàyena de÷àntarapràpti asaübhavàt svaråpapratipattiþ eva iyam avidyà adhyàropita nàma råpa pravilaya apekùayà abhidhãyate 'brahmaiva sanbrahmàpyeti' (bç. 4.4.7) ityàdivat iti draùñavyam / api ca paraviùayà gatiþ vyàkhyàyamànà prarocanàya và syàt anucintanàya và / tatra prarocanaü tàvat brahmavido na gati uktyà kriyate / svasaüvedyena eva avyavahitena vidyàsamarpitena svàsthyena tat siddheþ / na ca nityasiddhaniþ÷reyasanivedanasya asàdhyaphalasya vij¤ànasya gati anucintane kàcit apekùà upapadyate / tasmàt aparabrahmaõi vartamànà gatiþ / tatra para aparabrahmaviveka anavadhàraõena aparasmin brahmaõi vartamànà gati÷rutayaþ parasmin adhyàropyante / kiü dve brahmaõã param aparaü ca iti / bàóhaü dve 'etadvai satyakàma paraü càparaü brahmayadoïkàraþ' (pra. 5.2) ityàdi dar÷anàt / kiü punaþ paraü brahma kim aparam iti / ucyate / yatra avidyàkçta nàma råpàdi vi÷eùapratiùedhàt asthålàdi÷abdaiþ brahma upadi÷yate tat param / tat eva yatra nàmaråpàdivi÷eùeõa kenacit vi÷iùñam upàsanàya upadi÷yate 'manomayaþ pràõa÷arãro bhàråpaþ' (chà. 3.14.2) ityàdi÷abdaistadaparam / nanu evam advitãya÷rutiþ uparudhyeta / na / avidyàkçta nàma råpa upàdhikatayà parihçtatvàt / tasya ca aparabrahma upàsanasya tat saünidhau ÷råyamàõam 'sa yadi pitçlokakàmo bhavati' (chà. 8.2.1) ityàdi jagat ai÷varyalakùaõaü saüsàragocaram eva phalaü bhavati / anivartitatvàt avidyàyàþ / tasya ca de÷avi÷eùa avabaddhatvàt tatpràptyarthaü gamanam aviruddham / sarvagatatve api ca àtmana àkà÷asya iva ghañàdigamane budhyàdi upàdhigamane gamanaprasiddhiþ iti avàdiùma 'tadguõasàratvàt' (bra.så. 2.3.29) ityatra / tasmàt 'kàryaü bàdariþ (bra. så. 4.3.7) ityeùa eva sthitaþ pakùaþ / 'paraü jaiminiþ' (bra.så. 4.3.12) iti tu pakùàntarapratibhànamàtrapradar÷anaü praj¤àvikàsanàya iti draùñavyam // 14 // ____________________________________________________________________________________________ 6 apratãka àlambana adhikaraõam / så. 15-16 apratãkàlambanàn nayatãti bàdaràyaõa ubhayathà ca doùàt tatkratu÷ ca | BBs_4,3.15 | sthitam etat kàryaviùayà gatiþ na paraviùayà iti / idam idànãü saüdihyate kiü sarvàn vikàra àlambanàn avi÷eùeõa eva amànavaþ puruùaþ pràpayati brahmalokam uta kàü÷cit eva iti / kiü tàvat pràptaü sarveùàm eva eùàü viduùàm anyatra parasmàt brahõaõo gatiþ syàt / tathà hi - 'aniyamaþ sarvàsàm' - (bra. så. 3.3.31) iti atràvi÷eùeõa eva eùàü vidyàntareùu avatàrita iti / evaü pràpte pratyàha - apratãka àlambanàn iti / pratãka àlambanàn varjayitvà sarvàn anyàn vikàra àlambanàn nayati brahmalokam iti bàdaràyaõa àcàryo manyate / na hi evam ubhayathà abhàva abhyupagame ka÷cit doùaþ asti / aniyama nyàyasya pratãkavyatirikteùu api upàsaneùu upapatteþ / tatkratuþ ca asya ubhayathàbhàvasya samarthako hetuþ draùñavyaþ / yo hi brahmakratuþ sa bràhmam ai÷varyam àsãdediti ÷liùyate 'taü yathà yatopàsate tadeva bhavati' iti ÷ruteþ / na tu pratãkeùu brahma akratutvam asti pratãkapradhànatvàt upàsanasya / nanu abrahmakratuþ api brahmagacchati iti ÷råyate yathà pa¤càgni vidyàyàm 'sa enànbrahma gamayati' (chà. 4.15.5) iti bhavatu yatra evam àhatyavàda upalabhyate tat abhàve tu autsargikeõa tat kratunyàyena brahmakratånàm eva tatpràptiþ na itareùàm iti gamyate // 15 // ____________________________________________________________________________________________ vi÷eùaü ca dar÷ayati | BBs_4,3.16 | nàmàdiùu pratãka upàsaneùu pårvasmàt pårvasmàt phalavi÷eùam uttarasmin uttarasmin upàsane dar÷ayati - 'yàvannàmno gataü tatràsya yathàkàmacàro bhavati' (chà. 7.1.5) 'vàgvàva nàmno bhåyasã' (chà. 7.2.1) 'yàvadvàco gataü tatràsya yathàkàmacàro bhavati'(chà. 7.2.2) 'mano vàva vàco bhåyaþ' (chà. 7.3.1) ityàdinà / sa ca ayaü phalavi÷eùaþ pratãka tantratvàt upàsanànàm upapadyate / brahma tantratve tu brahmaõaþ avi÷iùñatvàt kathaü phalavi÷eùaþ syàt / tasmàt na pratãka àlambanànàm itaraiþ tulyaphalatvam iti // 16 // iti ÷rãgovindabhagavatpåjyapàda÷iùya÷rã÷aïkarabhagavatpàdakçtau ÷rãmacchàrãrakamãmàüsàbhàùye caturthàdhyàyasya tçtãyaþ pàdaþ // 3 // ____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ caturtho 'dhyàye caturthaþ pàdaþ / [atra pàde brahmapràpti-brahmalokasthitiniråpaõam] 1 saüpadyàvirbhàva adhikaraõam / så. 1-3 saüpadyàvirbhàvaþ svena ÷abdàt | BBs_4,4.1 | evam eva eùa saüprasàdaþ asmàt ÷arãràt samutthàya paraü jyotiþ upasaüpadya svena råpeõa abhiniùpadyata iti ÷råyate / tatra saü÷ayaþ - kiü devalokàdi upabhogasthàneùu iva àgantukena kenacit vi÷eùeõa abhiniùpadyata àhot àtmamàtreõa iti / kiü tàvat pràptam / sthànàntareùu iva àgantukena kenacit råpeõa abhiniùpattiþ syàt / mokùasya api phalatvaprasiddheþ / abhiniùpadyata iti ca utpattiparyàyatvàt / svaråpamàtreõa cet abhiniùpattiþ pårvàsu api avasthàsu svaråpa anàpàyàt vibhàvyeta / tasmàt vi÷eùeõa kenacit abhiniùpadyata iti / evaü pràpte bråmaþ - kevalena eva àtmana àvirbhavati na dharmàntareõa iti / kutaþ - svena råpeõa abhiniùpadyata iti sva÷abdàt / anyathà hi sva÷abdena iti vi÷eùaõam anavakëptaü syàt / nanu àtmãya abhipràyaþ sva÷abdo bhaviùyati / na / tasya avacanãyatvàt / yena eva hi kenacit råpeõa abhiniùpadyate tasya eva àtmãyatva upapatteþ svena iti vi÷eùaõamna arthakaü syàt / àtmavacanatàyàü tu arthavat kevalena eva àtmaråpeõa abhiniùpadyate na àgantukena apararåpeõàpi iti // 1 // ____________________________________________________________________________________________ kaþ punaþ vi÷eùaþ pårvàsu avasthàsu iha ca svaråpa anapàyasàmye sati ityata àha - muktaþ pratij¤ànàt | BBs_4,4.2 | yaþ atra abhiniùpadyata iti uktaþ sa sarvabandha vinirmuktaþ ÷uddhena eva àtmanà avatiùñhate / pårvatra tu andho bhavati api roditi iva vinà÷ameva apãto bhavati iti ca avasthàtraya kaluùitena àtmana iti ayaü vi÷eùaþ / kathaü punaþ avagamyate muktaþ ayam idànãü bhavati iti - pratij¤ànàt ityàha / tathà hi 'etaü tveva te bhåyo 'nuvyàkhyàsyàmi' (chà. 8.9.3, 8.10.4, 8.11.3) iti avasthàtraya doùavihãnam àtmànaü vyàkhyeyatvena pratij¤àya 'a÷arãraü vàva santaü na priyàpriye spç÷ataþ (chà. 8.12.1) iti ca upanyasya 'svena råpeõàbhiniùpadyate sa uttamaþ puruùaþ' (chà. 8.12.3) iti ca upasaüharati / tathà àkhyàyika upakrame api 'ya àtmàpahatapàpmà' (chà. 8.7.1) ityàdi mukta àtmaviùayam eva pratij¤ànam / phalatvaprasiddhiþ api mokùasya bandhanivçttimàtra apekùà na apårva upajanana apekùà / yat api abhiniùpadyata iti utpattiparyàyatvaü tat api pårva avasthàpekùaü yathà roganivçttau arogaþabhiniùpadyata iti tadvat / tasmàt adoùaþ // 2 // ____________________________________________________________________________________________ àtmà prakaraõàt | BBs_4,4.3 | kathaü punaþ mukta iti ucyate - yàvatà 'paraü jyotirupasaüpadya' (chà. 8.12.3) iti kàryagocaram eva enaü ÷ràvayati / jyotiþ÷abdasya bhautike jyotiùi råóhatvàt / na ca anativçtto vikàraviùayàt ka÷cit mukto bhavitum arhati / vikàrasya àrtatvaprasiddheþ iti / na eùa doùaþ / yata jyotiþ ÷abdena àvedyate prakaraõàt 'ya àtmàpahatapàpmà vijaro vimçtyuþ' (chà. 8.7.1) iti hi prakçte parasmin àtmani na akasmàt bhautikaü jyotiþ ÷akyaü grahãtum / prakçtahàna aprakçtaprakriyà prasaïgàt / jyotiþ÷abdaþ tu àtmani api dç÷yate 'taddevà jyotiùaü jyotiþ (bç. 4.4.16) iti / prapa¤citaü caitat'(bra. så. 1.3.40) ityatra // 3 // ____________________________________________________________________________________________ 2 avibhàgena dçùñatva adhikaraõam / så. 4 avibhàgena dçùñatvàt | BBs_4,4.4 | paraü jyotiþ upasaüpadya svena råpeõa abhiniùpadyate yaþ sa kiü parasmàt àtmanaþ pçthageva bhavati uta avibhàgena eva avatiùñhata vãkùàyàm sa 'tatra paryeti' ( 8.12.3) iti adhikaraõa adhikartavya nirde÷àt jyotiþ upasaüpadya (chà. 8.12.3) iti ca kartçkarmanirde÷àt bhedena eva avasthànam iti yasya matiþ taü vyutpàdayati avibhakta eva pareõa àtmanà muktaþ avatiùñhate / kutaþ - dçùñatvàt / tathà hi 'tattvamasi' (chà. 6.8.7) 'ahaü brahmàsmi' (bç. 1.4.10) 'yatra nànyatpa÷yati' (chà. 7.24.1) 'na tu taddvitãyamasti tato 'nyadvibhaktaü yatpa÷yet' (bç. 4.3.23) iti evamàdãni vàkyàni avibhàgena eva paramàtmànaü dar÷ayanti / yathàdar÷anam eva ca phalaü yuktaü tatkratu nyàyàt / 'yathodakaü ÷uddhe ÷uddhamàsiktaü tàdçgeva bhavati / evaü muneþ vijànata àtmà bhavati gautama' (ka. 4.15) iti ca evamàdãni muktasvaråpaniråpaõaparàõi vàkyàni avibhàgameva dar÷ayanti / nadã samudràdi nidar÷anàni ca / bhedanirde÷aþ tu abhede api upacaryate / 'sa bhagavaþ kasminpratiùñhita iti sve mahimni' (chà. 7.24.1) iti 'àtmaratiràtmakrãóaþ' (chà. 7.25.2) iti ca evamàdidar÷anàt // 4 // ____________________________________________________________________________________________ 3 bràhma adhikaraõam / så. 5-7 bràhmeõa jaiminir upanyàsàdibhyaþ | BBs_4,4.5 | sthitam etat 'svena råpeõa'(chà. 8.3.4) iti atra àtmamàtraråpeõa abhiniùpadyata na àgantukena apararåpeõa iti / adhunà tu tat vi÷eùabubhutsàyàm abhidhãyate svam asya råpaü bràhmam apahatapàpmatvàdi satyasaükalpatva avasànaü tathà sarvaj¤atvaü sarve÷varatvaü ca tena svaråpeõa abhiniùpadyata iti jaiminiþ àcàryo manyate / kutaþ - upanyàsàdibhyaþ tathàtva avagamàt / tathà hi - 'ya àtmàpahatapàpmà' (chà. 8.7.1) ityàdinà 'satyakàmaþ satyasaükalpaþ' (chà. 8.7.1) iti evam antena upanyàsena evam àtmakatàm àtmano bodhayati / tathà 'sa tatra paryeti jakùankrãóanramamàõaþ' (chà. 8.12.3) iti ai÷varyaråpam àvedayati / 'tasya sarveùu lokeùu kàmacàro bhavati' (chà. 7.25.2) iti ca / 'sarvaj¤aþ sarve÷varaþ' ityàdi vyapade÷àþ ca evam upapannà bhaviùyanti iti // 5 // ____________________________________________________________________________________________ cititanmàtreõa tadàtmakatvàd ity auóulomiþ | BBs_4,4.6 | yadyapi apahapàpmatvàdayobhedena eva dharmà nirdi÷yante tathà api ÷abdavikalpajà eva ete / pàpmàdinivçttimàtraü hi tatra gamyate / caitanyameva tu asya àtmanaþ svaråpam iti tanmàtreõa svaråpeõa abhiniùpattiþ yuktà / tathà ca ÷rutiþ - 'evaü và are 'yamàtmànantaro 'bàhyaþ kçtsnaþ praj¤ànaghana eva' (bç. 4.5.13) iti eva¤jàtãyakà anugçhãtà bhaviùyati / satyakàmatvàdayaþ tu yadi api vastusvaråpeõa eva dharmà ucyante satyàþ kàmà asya iti / tathà api upàdhisaübandha adhãnatvàt teùàü na caitanyavat svaråpasaübhavaþ / aneka àkàratvapratiùedàt / pratiùiddhaü hi brahmaõaþ aneka àkàratvam 'na sthànato 'pi parasyobhayaliïgam' (bra.så, 3.2.11) ityatra / ata eva ca jakùaõàdi saükãrtanam api duþkha abhàvamàtra abhipràyaü stutyartham àtmaratiþ ityàdivat / na hi mukhyàni eva ratikrãóàmithunàni àtmani ÷akyante varõayituü dvitãya viùayatvàt teùàm / tasmàt nirasta a÷eùaprapa¤cena prasannena avyapade÷yena bodhàtmanà abhiniùpadyata iti auóulomiþ àcàryo manyate // 6 // ____________________________________________________________________________________________ evam apy upanyàsàt pårvabhàvàd avirodhaü bàdaràyaõaþ | BBs_4,4.7 | evam api pàramàrthika caitanyamàtrasvaråpa abhyupagame api vyavahàra apekùayà pårvasya api upanyàsàdibhyaþ avagatasya bràhmasya ai÷varyaråpasya apratyayàkhyànàt avirodhaü bàdaràyaõa àcàryo manyate //7 // ____________________________________________________________________________________________ 4 saükalpa adhikaraõam / så. 8-9 saükalpàd eva tu tacchruteþ | BBs_4,4.8 | hàrdavidyàyàü ÷råyate - 'sa yadi pitçlokakàmo bhavati saükalpàdevàsya pitaraþ samuttiùñhanti' (chà. 8.2.1) ityàdi / tatra saü÷ayaþ kiü saükalpa eva kevalaþ pitràdisamutthàne hetuþ uta nimittàntara sahita iti / tatra sati api saükalpàdeva iti ÷ravaõe lokavat nimittàntara apekùatà yuktà / yathà loke asmadàdãnàü saükalpàt gamanàdibhyaþ ca hetubhyaþ pitràdi saüpattiþ bhavati evaü muktasya api syàt / evaü dçùñaviparãtaü na kalpitaü bhaviùyati / saükalpàdeva iti tu ràj¤a iva saükalpitàrthasiddhikarãü sàdhanàntarasàmagrãü sulabhàm apekùya ucyate / na ca saükalpamàtrasam utthànàþ pitràdayo manorathàvijçmbhitavat calatvàt puùkalaü bhogaü samarpayituü paryàptàþ syuþ iti / evaü pràpte bråmaþ saükalpàdeva tu kevalàt pitràdisamutthànam iti / kutaþ - tat ÷ruteþ / 'saükalpàdevàsya pitaraþ samuttiùñhanti' (chà. 8.2.1) ityàdikà hi ÷rutiþ nimittàntara apekùàyàü pãóyeta / nimittàntaram api tu yadi saükalpa anuvidhàyi eva syàt bhavatu na tu prayatnàntarasaüpàdyaü nimittàntaram iti iùyate / pràk tat saüpatteþ vandhyasaükalpatva prasaïgàt / na ca ÷ruti avagamye arthe lokavat iti sàmànyato dçùñaü kramate / saükalpabalàt eva ca eùàü yàvat prayojanaü sthairya upapattiþ. pràkçtasaükalpavilakùaõatvàt muktasaükalpasya // 8 // ____________________________________________________________________________________________ ata eva cànanyàdhipatiþ | BBs_4,4.9 | ata eva ca avandhyasaükalpatvàt ananya adhipatiþ vidvàn bhavati na asya anyaþ adhipatiþ bhavati ityarthaþ / na hi pràkçto api saükalpayan anyasvàmikatvam àtmanaþ satyàü gatau saükalpayati / ÷rutiþ ca etat dar÷ayati - 'atha ya ihàtmànamanuvidya vrajantye÷ca satyànkàmàüsteùàü sarveùu lokeùu kàmacàro bhavati' (chà. 8.1.6) iti // 9 // ____________________________________________________________________________________________ abhàva adhikaraõam / så. 10-14 abhàvaü bàdarir àha hy evam | BBs_4,4.10 | 'saükalpàdevàsya pitaraþ samuttiùñhanti' (chà. 8.2.1) ityàdi ÷ruteþ manaþ tàvat saükalpasàdhanaü siddham / ÷arãra indriyàõi punaþ pràpta ai÷varyasya viduùaþ santi na và santi iti samãkùyate / tatra bàdariþ tàvat àcàryaþ ÷arãrasya indriyàõàü ca abhàvaü mahãyamànasya viduùo manyate / kasmàt / evaü hi àha àmnàyaþ 'manasaitànkàmànpa÷yanramate' (chà. 8.12.5) 'ya ete brahmaloke' (chà. 8.13.1) iti / yadi manasà ÷arãra indriyàõàü mokùe // 10 // ____________________________________________________________________________________________ bhàvaü jaiminir vikalpàmananàt | BBs_4,4.11 | jaiminiþ tu àcàryo manovat ÷arãrasya api sendriyasya bhàvaü muktaü prati manyate / yataþ 'sa ekadhà bhavati tridhà bhavati'(chà. 7.23.2) ityàdinà anekadhà abhàvavikalpam àmananti / na hi anekavidhatà vinà ÷arãrabhedena à¤jasã syàt / yadi api nirguõàyàü bhåmavidyàyàm ayam anekadhà abhàvavikalpaþ pañhyate tathà api vidyamànameva idaü saguõàvasthàyàm ai÷varyaü bhåmavidyà stutaye saükãrtyata iti ataþ saguõavidyàphalabhàvena upatiùñhata iti // 11 // ____________________________________________________________________________________________ ucyate - dvàda÷àhavad ubhayavidhaü bàdaràyaõo 'taþ | BBs_4,4.12 | bàdaràyaõaþ punaþ àcàryaþ ata eva ubhayaliïga÷rutidar÷anàt ubhayavidhatvaü sàdhu manyate yadà sa÷arãratàü saükalpayati tadà sa÷arãro bhavati yadà tu a÷arãratàü tadà a÷arãra iti / satyasaükalpatvàt / saükalpa vaicitryàt ca / dvàda÷a ahavat / yathà dvàda÷a ahaþsatram ahãnaþ ca bhavati / ubhayaliïga ÷rutidar÷anàt evam idam api iti // 12 // ____________________________________________________________________________________________ tanvabhàve sandhyavad upapatteþ | BBs_4,4.13 | yadà tanoþ sendriyasya ÷arãrasya abhàvaþ tadà yathà saüdhye sthàne ÷arãra indriyaviùayeùu avidyamàneùu api upalabdhimàtrà eva pitràdikàmà bhavati evaü mokùe api syuþ evaü hi etat upapadyate // 13 // ____________________________________________________________________________________________ bhàve jàgradvat | BBs_4,4.14 | bhàve punaþ tanoþ yathà jàgarite vidyamànà eva pitràdikàmà bhavanti evaü muktasya api upapadyate // 14 // ____________________________________________________________________________________________ 6 pradãpa adhikaraõam / så. 15-16 pradãpavadàve÷as tathà hi dar÷ayati | BBs_4,4.15 | bhàvaü 'jaiminirvikalpàmananàt' ( bra.så. 4.4.11) iti atra sa÷arãratvaü muktasya uktam / tatra tridhàbhàvàdiùu aneka÷arãrasarge kiü niràtmakàni ÷arãràõi dàruyantràõi iva sçjyante kiü và sàtmakàni asmadàdi ÷arãravat iti bhavati vãkùà / tatra ca àtma manasoþ bheda anupapatteþ ekena ÷arãreõa yogàt itaràõi ÷arãràõi niràtmakàni iti / evaü pràpte pratipadyate - pradãpavat àve÷a iti / yathà pradãpa ekaþ anekapradãpabhàvam àpadyate vikàra÷aktiyogàt / evam ekaþ api san vidvàna ai÷varyayogàt anekabhàvam àpadya sarvàõi ÷arãràõi àvi÷ati / kutaþ, tathà hi dar÷ayati ÷àstram ekasya anekabhàvam - 'sa ekadhà bhavati tridhà bhavati pa¤cadhà saptadhà navadhà' (chà. 7.26.2) ityàdi / na etat dàruyantra upamà abhyupagame avakalpate na api jãvàntaràve÷e / na ca niràtmakànàü ÷arãràõàü pravçttiþ saübhavati / yat tu àtma manasoþ bheda anupapatteþ aneka÷arãrayoga asaübhava iti / na eùa doùaþ / ekamanonuvartini samanaskàni eva aparàõi ÷arãràõi satyasaükalpatvàt srakùyati / sçùñeùu ca teùu upàdhibhedàt àtmanaþ api bhedena adhiùñhàtçtvaü yokùyate / eùa eva ca yoga÷àstreùu yoginàm aneka÷arãraprayogakriyà // 15 // ____________________________________________________________________________________________ kathaü punaþ muktasya aneka÷arãra àve÷àdilakùaõam ai÷varyam abhyupagamyate yàvatà 'tatkena kaü vijànãyàt' (bç. 4.5.15) 'na tu taddvitãyamasti tato 'nyadvibhaktaü yadvijànãyàt' (bç. 4.3.30) 'salila eko draùñàdvaito bhavati' (bç. 4.3.32) iti ca eva¤jàtãyakà ÷rutiþ vi÷eùavij¤ànaü vàrayati ityata uttaraü pañhati - svàpyayasaüpatyor anyataràpekùam àviùkçtaü hi | BBs_4,4.16 | svàpyayaþ suùuptam 'svamapãto bhavati tasmàdenaü svapitãtyàcakùate' (chà. 6.8.1) iti ÷ruteþ / saüpattiþ kaivalyam, 'brahmaiva sanbrahmàpyeti' (bç. 4.4.6) iti ÷ruteþ / tayoþ anyataràm avasthàm apekùya etat vi÷eùasaüj¤àbhàva vacanam / kvacit suùupta avasthàm apekùya ucyate kvacit kaivalya avasthàm / katham avagamyate yataþ tatra eva etat adhikàrava÷àt àviùkçtam 'etebhyo bhåtebhyaþ samutthàya tànyevànu vina÷yati na pretya saüj¤àstãti' (bç. 2.4.14) 'yatra tvasya sarvamàtmaivàbhåt' (bç. 2.4.14) 'yatra supto na ka¤cana kàmaü kàmayate na ka¤cana svapnaü pa÷yati' (bç. 4.3.19, màõóå. 5) ityàdi ÷rutibhyaþ / saguõavidyàvipàka avasthànaü tu etat svargàdivat avasthàntaraü yatra etat ai÷varyam upavarõyate / tasmàt adoùaþ // 16 // ____________________________________________________________________________________________ 7 jagat vyàpàra adhikaraõam / så. 17-22 jagadvyàpàravarjaü prakaraõàd asaünihitatvàc ca | BBs_4,4.17 | ye saguõabrahma upàsanàt saha eva manasà ã÷varasàyujyaü vrajanti kiü teùàü niravagraham ai÷varyaü bhavati àhosvit sàvagraham iti saü÷ayaþ / kiü tàvat pràptam / niraï ku÷ameva eùàm ai÷varyaü bhavitum arhati 'àpnoti svàràjyam' (tai. 1.6.2) 'sarve 'smai devà balimàvahanti' (tai. 1.5.3) 'teùàü sarveùu lokeùu kàmacàro bhavati' (chà. 7.25.2, 8.1.6) ityàdi ÷rutibhya iti / evaü pràpte pañhati - jagat vyàpàravarjam iti / jagat utpattyàdi vyàpàraü varjayitvà anyat aõimàdi àtmakam ai÷varyaü muktànàü bhavitum arhati jagat vyàpàraþ tu nityasiddhasya eva ã÷varasya / kutaþ - tasya tatra prakçtatvàt asaünihitatvàt ca itareùàm / para eva hi ã÷varo jagat vyàpàre adhikçtaþ / tam eva prakçtya utpattyàdi upade÷àt / nitya÷abdanibandhanatvàt ca / tat anveùaõavijij¤àsanapårvakaü tu itareùàm aõimàdi ai÷varyaü ÷råyate / tena asaünihitàþ te jagat vyàpàre / samanaskatvàt eva ca eteùàm anaikamatye kasyacit sthiti abhipràyaþ kasyacit saühàra abhipràya iti evaü virodhaþ api kadàcit syàt / atha kasyacit saükalpam anvayasya saükalpa iti avirodhaþ samarthyeta tataþ parame÷vara àkåtatantratvam eva itareùàm iti vyavatiùñhate // 17 // ____________________________________________________________________________________________ pratyakùopade÷àd iti cen nàdhikàrikamaõóalasthokteþ | BBs_4,4.18 | atha yat uktam 'àpnoti svàràjyam' (tai. 1.6.2) ityàdi pratyakùa upade÷àt niravagraham ai÷varyaü viduùàü nyàyyam iti tatparihartavyam / atra ucyate / na ayaü doùaþ / àdhikàrikamaõóalastha ukteþ / àdhikàriko yaþ savitçmaõóalàdiùu vi÷eùa àyataneùu avasthitaþ para ã÷varaþ tadàyatta eva iyaü svàràjyapràptiþ ucyate / yatkàraõam anantaram 'àpnoti manasaspatim' (tai. 1.6.2) ityàha / yo hi sarvamanasàü patiþ pårvasiddha ã÷varaþ taü pràpnoti iti etat uktaü bhavati / tat anusàreõa eva ca anantaram 'vàkpati÷cakùuùpatiþ ÷rotrapatirvij¤ànapati÷ca bhavati' (tai. 1.6.2) ityàha / evam anyatra api yathàsaübhavaü nityasiddha ã÷vara àyattam eva itareùàm ai÷varyaü yojayitavyam // 18 // ____________________________________________________________________________________________ vikàràvarti ca tathà hi sthitim àha | BBs_4,4.19 | vikàràvartyapi ca nityamuktaü pàrame÷varaü råpaü na kevalaü vikàramàtragocaraü savitçmaõóalàdi adhiùñhànam / tathà hi asya dviråpàü sthitim àha àmnàyaþ 'tàvànasya mahimà tato jyàyàü÷ca puruùaþ / pàdo 'sya sarvà bhåtàni, tripàdasyàmçtaü divi' (chà. 3.12.6) iti evamàdiþ / na ca tat nirvikàraü råpam itara àlambanàþ pràpnuvanti iti ÷akyaü vaktum atatkratutvàt teùàm / ataþ ca yathà eva dviråpe parame÷vare nirguõaü råpam anavàpya saguõa eva avatiùñhanta evaü saguõaþ api niravagraham ai÷varyam anavàpya sàvagraha eva avatiùñhanta iti draùñavyam // 19 // ____________________________________________________________________________________________ dar÷ayata÷ caivaü pratyakùànumàne | BBs_4,4.20 | dar÷ayataþ ca vikàra àvartitvaü parasya jyotiùaþ ÷ruti smçtã / 'na tatra såryo bhàti na candratàrakaü nemà vidyuto bhànti kuto 'yamagniþ' (kañha. 5.15, ÷vetà. 6.14, muõóa. 2.2.10) iti / 'na tadbhàsayate såryo na ÷a÷àï ko na pàvakaþ' (gã. 15.6) iti ca / tat evaü vikàra àvartitvaü parasya jyotiùaþ prasiddham iti abhipràyaþ // 20 // ____________________________________________________________________________________________ bhogamàtrasàmyaliïgàc ca | BBs_4,4.21 | itaþ ca na niraï ku÷aü vikàra àlambanànàm ai÷varyaü yasmàt bhogamàtram eva eùàm anàdisiddhena ã÷vareõa samànam iti ÷råyate - 'tamàhàpo vai khalu mãyante loko 'sau' iti 'sa yathaitàü devatàü sarvàõi bhåtànyavantyevaü haivaüvidaü sarvàõi bhåtànyavanti teno etasyai devatàyai sàyujyaü salokatàü jayati'(bç. 1.5.23) ityàdibhedavyapade÷aliïgebhyaþ // 21 // ____________________________________________________________________________________________ nanu evaü sati sàti÷ayatvàt antavattvam ai÷varyasya syàt tataþ ca eùàm àvçttiþ prasajyeta ityata uttaraü bhagavàn bàdaràyaõa àcàryaþ pañhati - anàvçttiþ ÷abdàd anàvçttiþ ÷abdàt | BBs_4,4.22 | nàóãra÷misamanvitena arciràdiparvaõà devayànena pathà ye brahmalokaü ÷àstroktavi÷eùaõaü gacchanti yasminnara÷ca ha vai õya÷càrõavau brahmaloke tçtãyasyàmito divi yasminna÷vatthaþ somasavano yasminnaparàjità pårbrahmaõo yasmiü÷ca prabhuvimitaü hiraõmayaü ve÷ma ya÷cànekadhà mantràrthavàdàdiprade÷eùu prapa¤cyate te taü pràpya na candralokàdivabhuktabhogà àvartante / kutaþ / 'tayordhvamàyannamçtatvameti' (chà. 8.6.6, kañha. 6.16) 'teùàü na punaràvçttiþ' (bç. 6.2.15) 'brahmalokamabhisaüpadyate' (chà. 8.15.1) 'na ca punaràvartate' (chà. 8.15.1) ityàdi ÷abdebhyaþ / antavattve api tu ai÷varyasya yathà anàvçttiþ tathà varõitam 'kàryàtyaye tadadhyakùeõa sahàtaþparam' (bra.så. 4.3.10) ityatra / samyak dar÷anavidhvasta tamasàü tu nityasiddhanirvàõaparàyaõànàü siddha eva anàvçttiþ tadà÷rayaõena eva hi nityasiddhanirvàõaparàyaõànàü siddhà eva anàvçttiþ tadà÷rayaõena eva hi saguõa÷araõànàm api anàvçttisiddhiþ iti / anàvçttiþ ÷abdàt anàvçttiþ ÷abdàt iti såtra abhyàsaþ ÷àstraparisamàptiü dyotayati // 22 // ____________________________________________________________________________________________ iti ÷rãmacchàrãrakamãmàüsàbhàùye ÷rãmatparamahaüsaparivràjakàcàrya÷rãmadgovindabhagavatpåjyapàda÷iùya÷rãmacchaïkarabhagavatpåjyapàdakçtau caturthàdhyàyasya caturthaþ pàdaþ // 4 // samàptamidaü brahmasåtra÷àï karabhàùyam //