Badarayana: Brahmasutra, Adhyaya 3 with Samkara's Sarirakamimamsabhasya Input by members of the Sansknet project (www.sansknet.org) This GRETIL version has been converted from a custom Devanagari encoding. Therefore, word boundaries are usually not marked by blanks. These and other irregularities cannot be standardized at present. THE TEXT IS NOT PROOF-READ! REFERENCE SYSTEM: BBs_n,n.n = Badarayana-Brahmasutra_Adhyaya,Pada.Sutra ___________________________________________________________________ THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY! COPYRIGHT AND TERMS OF USAGE AS FOR SOURCE FILE. Text converted to Ronald E. Emmerick's encoding for WordPerfect 5.1 DOS and related utility programmes BHELA, CARAKA etc. (DOS versions): description character =ASCII long a à 195 long A ù 249 long i Å 197 long I ý 253 long u Æ 198 long U ô 244 vocalic r ­ 173 vocalic R ã 227 long vocalic r Ì 204 vocalic l Ê 202 long vocalic l Ë 203 velar n Ç 199 velar N § 167 palatal n ¤ 164 palatal N ¥ 165 retroflex t  194 retroflex T è 232 retroflex d ¬ 172 retroflex D Ö 214 retroflex n ï 239 retroflex N × 215 palatal s Ó 211 palatal S Á 193 retroflex s « 171 retroflex S å 229 anusvara æ 230 capital anusvara õ 245 visarga ÷ 247 capital visarga ê 234 Other characters of the REE encoding table are not included. Unless indicated otherwise, accents have been dropped in order to facilitate word search. For a comprehensive list of REE and other GRETIL encodings and formats see: www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdiac.pdf and www.sub.uni-goettingen.de/ebene_1/fiindolo/gretil/gretdias.pdf ___________________________________________________________________ atha t­tÅyo 'dhyÃya÷ / t­tÅye sÃdhanÃkhyÃdhyÃye prathamapÃde gatyÃgaticintÃ-vairÃgyanirÆpaïavicÃraÓca 1 tadanantarapratipattyadhikaraïam / sÆ. 1-7 tadantarapratipattau raæhati saæpari«vakta÷ praÓnanirÆpaïÃbhyÃm | BBs_3,1.1 | dvitÅye 'dhyÃye sm­tinyÃyavirodho vedÃntavihite brahmadarÓane parih­ta÷ / parapak«ÃïÃæ cÃnapek«atvaæ prapa¤citam / Órutiviprati«edhaÓca parih­ta÷ / tatra ca jÅvavyatiriktÃni tattvÃni jÅvopakaraïÃni brahmaïo jÃyanta ityuktam / athedÃnÅmupakaraïopahitasya jÅvasya saæsÃragatiprakÃrastadavasthÃntarÃïi brahmasatattvaæ vidyÃbhedÃbhedau guïopasaæhÃrÃnupasaæhÃrau samyagdarÓanÃtpuru«Ãrthasiddhi÷ samyagdarÓanopÃyavidhiprabhedo muktiphalÃniyamaÓcetyetadarthajÃtaæ t­tÅye 'dhyÃye nirÆpayi«yate prasaÇgÃgataæ ca kimapyanyat / tatra prathame tÃvatpÃde pa¤cÃgnividyÃmÃÓritya saæsÃragatiprabheda÷ pradarÓyate vairÃgyaheto÷ / 'tasmÃjjugupset' iti cÃnte ÓravaïÃt / jÅvomukhyaprÃïasaciva÷ sendriya÷ samanasko 'vidyÃkarmapÆrvapraj¤Ãparigraha÷ pÆrvadehaæ vihÃya dehÃntaraæ pratipadyata ityetadavagatam / 'athainamete prÃïà abhisamÃyanti' ityevamÃde÷ 'anyannavataraæ kalyÃïataraæ rÆpaæ kurute' (b­. 4.4.1.4) ityevamantÃtsaæsÃraprakaraïasthÃcchabdÃt / dharmÃdharmaphalopabhogasaæbhavÃcca / sa kiæ deha÷ bÅjairbhÆtasÆk«mairasaæpari«vakto gacchatyÃhosvitsaæpari«vakta iti cintyate / kiæ tÃvatprÃptam / asaæpari«vakta iti / kuta÷ karaïopÃdÃnavadbhÆtopÃdÃnasyÃÓrutatvÃt / 'sa etÃstejomÃtrÃ÷ samabhyÃdadÃna÷' (b­. 4.4.1) iti hyatra tejomÃtrÃÓabdena karaïÃnÃmupÃdÃnaæ saækÅrtayati / vÃkyaÓe«e cak«urÃdisaækÅrtanÃt / naivaæ bhÆtamÃtropÃdÃnasaækÅrtanamasti / sulabhÃÓca sarvatra bhÆtamÃtrÃ÷ / yatraiva deha Ãrabdhavyastatraiva santi tataÓca tÃsÃæ nayanaæ ni«prayojanam / tasmÃdasaæpari«vakto yÃtÅti / evaæ prÃpte paÂhatyÃcÃrya÷ - tadantarapratipattau raæhati saæpari«vakta iti / tadantarapratipattau dehÃntarapratipattau dehabÅjabhÆtairsÆk«mai÷ saæpari«vakto raæhati gacchatÅtyavagantavyam / kuta÷ - praÓ nanirÆpaïÃbhyÃm / tathÃhi praÓ na÷ - 'vettha yathà pa¤camyÃmÃhutÃvÃpa÷ puru«avacaso bhavanti' (chÃ. 5.3.3) iti / nirÆpaïaæ ca prativacanaæ dyuparjanyap­thivÅpuru«ayo«itsu pa¤casvagni«u ÓraddhÃsomav­«ÂyannaretorÆpÃ÷ pa¤cÃhutirdarÓayitvà 'iti tu pa¤camyÃmÃhutÃvÃpa÷ puru«avacaso bhavanti' (chÃ. 5.9.1) iti / tasmÃdadbhi÷ parive«Âito jÅvo raæhati vrajatÅti gamyate / nanvanyà ÓrutirjalÆkÃvatpÆrvadehaæ na mu¤cati yÃvanna dehÃntaramÃkramatÅti darÓayati- 'tadyathà t­ïajalÃyukÃ' (b­. 4.4.3) iti / tatrÃpyapparive«Âitasyaiva jÅvasya karmopasthÃpitapratipattavyadehavi«ayabhÃvanÃdÅrghÅbhÃvamÃtraæ jalÆkasyopamÅyata ityavrodha÷ / evaæ Órutyukte dehÃntarapratipattiprakÃre sati yÃ÷ puru«amatiprabhavÃ÷ kalpanà vyÃpinÃæ karaïÃnÃmÃtmanaÓca dehÃntarapratipattau karmalaÓÃdv­ttilÃbhastatra bhavati / kevalasyaivÃtmano v­ttilÃbhastatra bhavati / indriyÃïi tu dehavadabhinavÃnyeva tatra tatra bhogasthÃna utpadyante / mana eva và kevalaæ bhogasthÃnamabhiprati«Âheta / jÅva evotplutya dehÃddehÃntaraæ pratipadyate Óuka iva v­k«Ãdv­k«Ãntaram / ityevamÃdyÃ÷ sarvà evÃnÃdartavyÃ÷ ÓrutivirodhÃt // 1 // ---------------------- FN: darÓanopÃyÃ÷ saænyÃsÃdaya÷ / prasaÇgagataæ dehÃtmadÆ«aïam / pa¤casu dyuparjanyap­thivÅpuru«ayo«itsvagnidhyÃnaæ pa¤cÃgnividyà / karma dharmÃdharmÃkhyaæ, pÆrvapraj¤Ã janmÃntarasaæskÃra÷ / bhÃvanÃyà dÅrghÅbhÃvo bhÃvidehavi«ayatvam / kevaleti saugatakalpanam / mana iti vaiÓe«ikakalpanam / jÅva iti digambarakalpanam / lokÃyatakalpanÃmÃdyagrahaïena saæg­hyati / ___________________________________________________________________________________________ nanÆdÃh­tÃbhyÃæ praÓ naprativacanÃbhyÃæ kevalÃbhiradbhi÷ saæpari«vakto raæhatÅti prÃpnoti / apaÓabdaÓravaïasÃmarthyÃt / tatra kathaæ sÃmÃnyena pratij¤Ãyate sarvaireva bhÆtasÆk«mai÷ saæpari«vakto raæhatÅti / ata uttaraæ paÂhati- tryÃtmakatvÃt tu bhÆyastvÃt | BBs_3,1.2 | tuÓabdena coditÃmÃÓaÇkamucchinatti / tryÃtmikà hyÃpastriv­tkaraïaÓrute÷ / tÃsvÃrambhikÃsvÃbhyupagatÃsvitaradapi bhÆtadvayamavaÓyamabhyupagantavyaæ bhavati / tryÃtmakaÓca dehastrayÃïÃmapi tejobannÃnÃæ tasminkÃryopalabdhe÷ / punaÓca tryÃtmakastridhÃtutvÃttribhirvÃtapittaÓle«mÃbhi÷ / na sa bhÆtÃntarÃïi pratyÃkhyÃya kevalÃbhiradbhirÃrabdhuæ Óakyate / tasmÃdbhÆyastvÃpek«o 'yamÃpa÷ puru«avacasa iti / praÓ naprativacanayorapÓabdo na kaivalyÃpek«a÷ / sarvadehe«u hi rasalohitÃdidravadravyabhÆyastvaæ d­Óyate / nanu pÃrthivo dhÃturbhÆyi«Âho dehe«Æpalak«yate / nai«a do«a÷ / itarÃpek«ayÃpyapà bÃhulyaæ bhavi«yati / d­Óyate ca ÓukraÓoïitalak«aïe 'pi dehabÅje dravabÃhulyam / karma ca nimittakÃraïaæ dehÃntarÃrambhe / karmÃïi cÃgnihotrÃdÅni somÃjyapaya÷prabh­tidravadravyavyapÃÓrayÃïi / karmasamavÃyiÓcÃpa÷ ÓraddhÃÓabdoditÃ÷ saha karmabhirdyulokÃkhye 'gnau hÆyanta iti vak«yati / tasmÃdapyapÃæ bÃhulyaprasiddhi÷ / bÃhulyÃccÃpÓabdena sarve«Ãmeva dehabÅjÃnÃæ bhÆtasÆk«mÃïÃmupÃdÃnamiti niravadyam // 2 // ____________________________________________________________________________________________ prÃïagateÓ ca | BBs_3,1.3 | prÃïÃnÃæ ca dehÃntarapratipattau gati÷ ÓrÃvyate- 'tamutkrÃmantaæ prÃïo 'nÆtkrÃmati prÃïamanÆtkrÃmantaæ sarve prÃïà anÆtkrÃmanti' (b­. 4.4.2) ityÃdiÓrutibhi÷ / sà ca prÃïÃnÃæ gatirnÃÓrayamantareïa saæbhavatÅtyata÷ prÃïagatiprayuktà tadÃÓrayabhÆtÃnÃmapÃpamapi bhÆtÃntaropas­«ÂÃnÃæ gatiravagamyate / nahi nirÃÓrayÃ÷ prÃïÃ÷ kvacidgacchanti ti«Âhanti và jÅvato darÓanÃt // 3 // ____________________________________________________________________________________________ agnyÃdigatiÓruter iti cen na bhÃktatvÃt | BBs_3,1.4 | syÃdetat / naiva prÃïà dehÃntarapratipattau saha jÅvena gacchanti agnyÃdigatiÓrute÷ / tathÃhi ÓrutirmaraïakÃle vÃgÃdaya÷ prÃïà agnyÃdÅndevÃgacchatÅti darÓayati- 'yatrÃsya puru«asya m­tasyÃgniæ vÃgapyeti vÃtaæ prÃïa÷' (b­. 3.2.13) ityÃdineti cet / na / bhÃktatvÃt / vÃgÃdÅnÃmagnyÃdigatiÓrutirgauïÅ keÓe«u cÃdarÓanÃt / 'o«adhÅrlomÃni vanaspatÅnkeÓÃ÷' (b­. 3.2.13) iti hi tatrÃmnÃyate / nahi lomÃni keÓÃÓcotplutyau«adhÅrvanaspatÅæÓca gacchantÅti saæbhavati / naca jÅvasya prÃïopÃdhipratyÃkhyÃne gamanamavakalpyate / nÃpi prÃïairvinà dehÃntara upabhoga upapadyate / vispa«Âaæ ca prÃïÃnÃæ saha jÅvena gamanamanyatra ÓrÃvitam / ato vÃgÃdyadhi«ÂhÃtrÅïÃmagnyÃdidevatÃnÃæ vÃgÃdyupakÃriïÅnÃæ maraïakÃla upakÃraniv­ttimÃtramapek«ya vÃgÃdayo 'gnyÃdÅngacchantÅtyupacaryate // 4 // ---------------------- FN: anyatra tamutkrÃmantamityÃdau / ____________________________________________________________________________________________ prathame 'ÓravaïÃd iti cen na tà eva hy upapatte÷ | BBs_3,1.5 | syÃdetat / kathaæ puna÷ 'pa¤camyÃmÃhutÃvÃpa÷ puru«avacaso bhavanti' (chÃ. 5.3.3) ityetannirdhÃrayituæ pÃryate / yÃvatà naiva prathame 'gnÃvapÃæ Óravaïamasti / iha hi dyulokaprabh­taya÷ pa¤cÃgnaya÷ pa¤cÃnÃmÃhutÅnÃmÃdÃratvenÃdhÅtÃ÷ / te«Ãæ ca pramukhe 'asau vÃva loko gautamÃgni÷' (chÃ. 5.4.1) ityupakramya 'tasminnetasminnagnau devÃ÷ ÓraddhÃæ juhvati' (chÃ. 5.4.2) iti Óraddhà haumyadravyatvenÃvedità / na tatrÃpo haumyadravyatayà ÓrutÃ÷ / yadi nÃma parjanyÃdi«Ættare«u catur«vagni«vapÃæ haumyadravyatà parikalpyeta parikalpyatÃæ nÃma / te«u hotavyatayopÃttÃnÃæ somÃdÅnÃmabbahulatvopapatte÷ / prathame tvagnau ÓrutÃæ ÓraddhÃæ parityajyÃÓrutà Ãpa÷ parikalpyanta iti sÃhasametat / Óraddhà ca nÃma pratyayaviÓe«a÷ prasiddhisÃmarthyÃt / tasmÃdayukta÷ pa¤camyÃhutÃvapÃæ puru«abhÃva iti cet / nai«a do«a÷ / yatastatrÃpi prathame 'gnau tà evÃpa÷ ÓraddhÃÓabdenÃbhipreyante / kuta÷ upapatte÷ / evaæhyÃdimadhyÃvasÃnasaægÃnÃdanÃkulametadekavÃkyamupapadyate / itarathà puna÷ pa¤camyÃmÃhutÃvapÃæ puru«avacastvaprakÃre p­«Âe prativacanÃvasare prathamÃhutisthÃne yadyanapo haumyadravyaæ ÓraddhÃæ nÃmÃvatÃrayettato 'nyathà praÓno 'nyathà prativacanamityekavÃkyatà na syÃt / 'iti tu pa¤camyÃmÃhutÃvÃpa÷ puru«avacaso bhavanti' iti copasaæharannetadeva darÓayati / ÓraddhÃkÃryaæ ca somav­«ÂyÃdi sthÆlÅbhavadabbahulaæ lak«yate / sà ca ÓraddhÃyà aptve yukti÷ / kÃraïÃnurÆpaæ hi kÃryaæ bhavati / naca ÓraddhÃkhya÷ pratyayo manaso jÅvasya và dharma÷ sandharmiïo ni«k­«ya homÃyo«ÃdÃtuæ Óakyate paÓvÃdibhya iva h­dayÃdÅnityÃpa eva ÓraddhÃÓabdà bhaveyu÷ / ÓraddhÃÓabdaÓcÃpsÆpapadyate, vaidikaprayogadarÓanÃt 'Óraddhà và Ãpa÷' iti / tanutvaæ ÓraddhÃsÃrÆpyaæ gacchantya Ãpo dehabÅjabhÆtà ityata÷ ÓraddhÃÓabdÃ÷ syu÷ / yathà siæhaparÃkramo nara÷ siæhaÓabdo bhavati / ÓraddhÃpÆrvakakarmasamavÃyÃccÃpsu ÓraddhÃÓabda upapadyate, ma¤caÓabda iva puru«e«u / ÓraddhÃhetutvÃcca ÓraddhÃÓabdopapatti÷ 'apo hÃsmai ÓraddhÃæ saænamante puïyÃya karmaïe' iti Órute÷ // 5 // ---------------------- FN: saægÃnaæ tamutkrÃmantamityÃdau / anapa÷ abdyo 'nyata÷ / asmai yajamÃnÃya / saænamante janayanti / ____________________________________________________________________________________________ aÓrutatvÃd iti cen ne«ÂÃdikÃriïÃæ pratÅte÷ | BBs_3,1.6 | athÃpi syÃtprativacanÃbhyÃæ nÃmÃpa÷ ÓraddhÃdikrameïa pa¤camyÃmÃhutau puru«ÃkÃraæ pratipadyeran / natu tatsaæpari«vaktà jÅvà raæheyu÷ / aÓrutatvÃt / nahyatrÃpÃmiva jÅvÃnÃæ ÓrÃvayità kaÓcicchabdo 'sti / tasmÃdraæhati saæpari«vakta ityayuktamiti cet / nai«a do«a÷ / kuta÷ - i«ÂÃdikÃriïÃæ pratÅte÷ / 'atha ya ime grÃma i«ÂÃpÆrte dattamityupÃsate te dhÆmamabhisaæbhavanti' (chÃ. 5.10.6) ityupakramye«ÂÃdikÃriïÃæ dhÆmÃdinà pit­yÃïena pathà candraprÃptiæ kathayati- 'ÃkÃÓÃccandramasame«a somo rÃjÃ' (chÃ. 5.10.4) iti / ta evehÃpi pratÅyante 'tasminnetasminnagnau devÃ÷ ÓraddhÃæ juhvati tasyà Ãhute÷ somo rÃjà saæbhavati' (chÃ. 5.4.2) iti ÓrutisÃmÃnyÃt / te«Ãæ cÃgnihotrÃdarÓapÆrïamÃsÃdikarmasÃdhanabhÆtà dadhipaya÷prabh­tayo dravadravyabhÆyastvÃtpratyak«amevÃpa÷ santi / tÃæ ÃhavanÅye hutÃ÷ sÆk«mà Ãhutyo 'pÆrvarÆpÃ÷ satyastÃni«ÂÃdikÃriïa ÃÓrayanti / te«Ãæ ca ÓarÅraæ naidhanena vidhÃnenÃntye 'grÃv­tvijo juhvati 'asau svargÃya lokÃya svÃhÃ' iti / tatastÃ÷ ÓraddhÃpÆrvakakarmasamavÃyinya Ãhutimayya Ãpo 'pÆrvarÆpÃ÷ satyastÃni«ÂÃdikÃriïo jÅvÃnparive«ÂayÃmuæ lokaæ phaladÃnÃya nayantÅti yattadatra juhotinÃbhidhÅyate- 'ÓraddhÃæ juhvati' (b­. 6.2.9) iti / tathÃcÃgnihotre «aÂpraÓnÅnirvacanarÆpeïa vÃkyaÓe«eïa 'te và ete ÃhutÅ hute utkrÃmata÷' ityevamÃdinÃgnihotrÃhutyo÷ phalÃrambhÃya lokÃntaraprÃpti÷ pradarÓità / tasmÃdÃhutÅmayÅbhiradbhi÷ saæpari«vaktà jÅvà raæhanti svakarmaphalopabhogÃyeti Óli«yate // 6 // ---------------------- FN: naidhanena antye«ÂyÃkhyena / asau svargÃya gacchatviti mantrÃrtha÷ / ____________________________________________________________________________________________ kathaæ punaridami«ÂÃdikÃriïÃæ svakarmaphalopabhogÃya raæhaïaæ pratij¤Ãyate / yÃvatà te«Ãæ dhÆmapratÅkena vartmanà candramasamadhirƬhÃnÃmannabhÃvaæ darÓayati- 'e«a somo rÃjà taddevÃnÃmannaæ te devà bhak«ayanti' (chÃ. 5.10.4) iti 'te candraæ prÃpyÃnnaæ bhavanti tÃæstatra devà yathà somaæ rÃjÃnamapyÃyasvÃpak«ÅyasvetyevamenÃæstatra bhak«ayanti' (b­. 6.2.16) iti ca samÃnavi«ayaæ Órutyantaram / naca vyÃghrÃdibhiriva devairbhak«yamÃïÃnÃmupabhoga÷ saæbhavatÅti / ata uttaraæ paÂhati- bhÃktaæ vÃnÃtmavittvÃt tathà hi darÓayati | BBs_3,1.7 | vÃÓabdaÓcoditado«avyÃvartanÃrtha÷ / bhÃktame«Ãmannatvaæ na mukhyam / mukhye hyannatve svargakÃmo yajeta ityeva¤jÃtÅyakÃdhikÃraÓrutirupapadhyeta / candramaï¬ale cedi«ÂÃdikÃriïÃmupabhogo na syÃtkimarthamadhikÃriïa i«ÂÃdyÃyÃsabahulaæ karma kuryu÷ / annaÓabdaÓcopabhogahetutvasÃmÃnyÃdanne 'pyupacaryamÃïo d­Óyate / yathà viÓo 'nnaæ rÃj¤Ãæ paÓavo 'nnaæ viÓÃmiti / tasmÃdi«ÂastrÅputramitrabh­tyÃdibhiriva guïabhÃvopagatairi«ÂÃdikÃribhiryatsukhaviharaïaæ devÃnÃæ tadaive«Ãæ bhak«aïamabhipretaæ na modakÃdivaccarvaïaæ nigaraïaæ và / 'na ha vai devà aÓnanti na pibantyetadevÃm­taæ d­«Âvà t­pyanti' (chÃ. 3.6.1) iti ca devÃnÃæ carvaïÃdivyÃpÃraæ vÃrayati / te«Ãæ ce«ÂÃdikÃriïÃæ devÃnprati guïabhÃvopagatÃnÃmapyupabhoga upapadyate rÃjopajÅvinÃmiva parijanÃnÃm / anÃtmavittvÃcce«ÂÃdikÃriïÃæ devopabhogyabhÃva upapadyate / tathÃhi ÓrutiranÃtmavidÃæ devopabhogyatÃæ darÓayati- 'atha yo 'nyÃæ devatÃmupÃste 'nyo 'sÃvanyo 'hamasmÅti na sa veda yathà paÓurevaæ sa devÃnÃm' (b­. 1.4.10) iti / sa cÃsminnapi loka i«ÂÃdibhi÷ karmabhi÷ prÅmanpaÓuvaddevÃnÃmupakarotÅti loke tadupajÅvÅ tadÃdi«Âaæ phalamupabhu¤jÃna÷ paÓuvaddevÃnÃmupakarotÅti gamyate // anÃtmavittvÃttathÃhi darÓayatÅtyasyÃparà vyÃkhyÃ- anÃtmavido hyete kevalakarmiïai«ÂÃdikÃriïo na j¤ÃnakarmasamuccayÃnu«ÂhÃyina÷ / pa¤cÃgnividyÃmihÃtmavidyetyupacaranti prakaraïÃt / pa¤cÃgnivij¤ÃnavihÅnatvÃccedami«ÂÃdikÃriïÃæ guïavÃdenÃnnatvamudbhÃvyate pa¤cÃgnivij¤ÃnapraÓaæsÃyai / pa¤cÃgnividyà hÅha vidhitsità / vÃkyatÃtparyÃvagamÃt / tathÃhi Órutyantaraæ candramaï¬ale bhogasadbhÃvaæ darÓayati- 'sa somaloke vibhÆtimanubhÆya punarÃvartate' (pra. 5.4) iti / tathÃnyadapi Órutyantaram 'atha ye Óataæ pit­ïÃæ jitalolokÃnÃmÃnandÃ÷ sa eka÷ karmadevanÃmÃnando ye karmaïà devatvamabhisaæpadyate' (b­. 4.3.33) itÅ«ÂÃdikÃriïÃæ devai÷ saævasatÃæ bhogaprÃptiæ darÓayati / evaæ bhÃktatvÃdannabhÃvavacanasye«ÂÃdikÃriïo 'tra jÅvÃraæhantÅti pratÅyate / tasmÃdraæhati saæpari«vakta iti yuktamevoktam // 7 // ---------------------- FN: adhikriyate puru«o vidhinà saæbadhyate 'nenetyadhikÃra÷ phalakÃmanà / yathà paÓurbhogya evamaj¤a÷ na bhedadhÅmÃndevÃnÃæ bhogya ityartha÷ / ____________________________________________________________________________________________ 2 k­tÃtyayÃdhikaraïam / sÆ. 8-11 k­tÃtyaye 'nuÓayavÃn d­«Âasm­tibhyÃæ yathetamanevaæ ca | BBs_3,1.8 | i«ÂÃdikÃriïÃæ dhÆmÃdinà vartmanà candramaï¬alamadhirƬhÃnÃæ bhuktabhogÃnÃæ tata÷ pratyavaroha ÃmnÃyate- 'tasminyÃvatsaæpÃtamu«itvÃthaitamevÃdhvÃæ punarnivartante tathetam' (chÃ. 5.10.5) ityÃrabhya yÃvadramaïÅyacaraïà brÃhmaïÃdiyonimÃpadyante kapÆyacaraïÃ÷ ÓvÃdiyonimiti / tatredaæ vicÃryate- kiæ niranuÓayà bhuktak­tsnakarmÃïo 'varohantyÃhosvitsÃnuÓayà iti / kiæ tÃvatprÃptam / niranuÓayà iti / kuta÷ - yÃvatsaæpÃtamiti viÓe«aïÃt / saæpÃtaÓabdenÃtra karmÃÓaya ucyate- saæpatantyanenÃsmÃllokÃdamuæ lokaæ phalopabhogÃyeti / yÃvatsaæpÃtamu«itveti ca k­tsnasya tasya k­tasya tatraiva bhuktatÃæ darÓayati / te«Ãæ yadà tatparyaveti' (b­. 6.2.16) iti ca Órutyantareïaiva evÃrtha÷ pradarÓyate / syÃdetat / yÃvadamu«miælloka upabhoktavyaæ karma tÃvadupabhuÇ kta iti kalpayi«yÃmÅti / naivaæ kalpayituæ Óakyate yatki¤cetyanyatra parÃmarÓÃt / prÃpyantaæ karmaïastasya yatki¤ceha karotyayam / tasmÃllokÃtpunaraityasmai lokÃya karmaïe (b­. 4.4.6) iti hyaparà Órutiryatki¤cetyaviÓe«aparÃmarÓena k­tsnasyeha k­tasya karmaïastatra k«ayitÃæ darÓayati / apica prÃyaïamanÃrabdhaphalasya karmaïo 'bhivya¤jakam / prÃkprÃyaïÃdÃrabdhaphalena karmaïà pratibaddhasyÃbhivyaktyanupapatte÷ / taccÃviÓe«ÃdyÃvatki¤cidanÃrabdhaphalaæ tasya sarvasyÃbhivya¤jakam / nahi sÃdhÃraïe nimitte naimittikamasÃdhÃraïaæ bhavitumarhati / na hyaviÓi«Âe pradÅpasaænidhau dhaÂo 'bhivyajyate na paÂa ityupapadyate / tasmÃnniranuÓayà avarohantÅtyevaæ prÃpte brÆma÷ k­tÃtyaye 'nuÓayavÃniti / yena karmav­ndena candramasamÃrƬhÃ÷ phalopabhogÃya tasminnupabhogena k«Åyate te«Ãæ yadaæmayaæ ÓarÅraæ candramasyupabhogÃyÃrabdhaæ tadupabhogak«ayadarÓanaÓokÃgnisaæparkÃdiva ca gh­takÃÂhinyam / tata÷ k­tÃtyaye k­tasye«ÂÃde÷ karmaïa÷ phalopabhogenopak«aye sati sÃnuÓayà evemamavarohanti / kena hetunà / d­«Âasm­tibhyÃmityÃha / tathÃhi pratyak«Ã Óruti÷ sÃnuÓayÃnÃmavarohaæ darÓayati- 'tadya iha ramaïÅyacaraïà abhyÃÓo ha yatte ramaïÅyÃæ yonimÃpadyeranbrÃhmaïayoniæ và k«atriyayoniæ và vaiÓyayoniæ vÃtha yaiha ka pÆyacaraïÃæ abhyÃÓo ha yatte kapÆyÃæ yonimÃpadyera¤Óvayoniæ và sÆkarayoniæ và caï¬Ãlayoniæ vÃ' (chÃ. 5.10.7) iti / caraïaÓabdenÃnuÓaya÷ sÆcyata iti varïayi«yati / d­«ÂaÓcÃyaæ janmanaiva pratipaïyuccÃvacarÆpa upabhoga÷ pravibhajyamÃna / ÃkasmikatvÃsaæbhavÃdanuÓayasadbhÃvaæ sÆcayati, abhyudayapratyavÃyayo÷ suk­tadu«k­tahetutvasya sÃmÃnyata÷ ÓÃstreïÃvagamitvÃt / sm­tirapi 'varïà ÃÓramÃÓca svakarmani«ÂhÃ÷ pretya karmaphalamanubhÆya tata÷ Óe«eïa viÓi«ÂadeÓajÃtikularÆpÃyu÷Órutav­ttasukhamedhaso janma pratipadyante' iti sÃnuÓayÃnÃmevÃvarohaæ darÓayati - ka÷ punaranuÓayo nÃmeti / kecittÃvadÃhu÷ - svargÃrthasya karmaïo bhuktaphalasyÃvaÓe«a÷ kaÓcidanuÓayo nÃma bhÃï¬ÃnusÃrisnehavat / yathÃhi snehabhÃï¬aæ ricyamÃnaæ na sarvÃtmanà ricyate bhÃï¬ÃnusÃryeva kaÓcitsnehaÓe«o 'vati«Âhate tathÃnuÓayo 'pÅti / nanu kÃryavirodhitvÃdad­«Âasya na bhuktaphalasyÃvaÓe«ÃvasthÃnaæ nyÃyyam / nÃyaæ do«a÷ / nahi sarvÃtmanà bhuktaphalatvaæ karmaïa÷ pratijÃnÅmahe / nanu niravaÓe«akarmaphalopabhogÃya candramaï¬alamÃrƬha÷ / bìham / tathÃpi svalpakarmÃvaÓe«amÃtreïa tatrÃvasthÃtuæ na labhyate / yathà kila kaÓcitsevaka÷ sakalai÷ sevopakaraïai rÃjakulamupas­paÓcirapravÃsÃtparik«ÅïavahÆpakaraïaÓchatrapÃdukÃdimÃtrÃvaÓe«o na rÃjakule 'vasthÃtuæ Óaknoti / evamanuÓayamÃtraparigraho na candramaï¬alo 'vasthÃtuæ ÓaknotÅti / nacaitadyuktamiva / nahi svargasthasya karmaïo bhuktaphalasyÃvaÓe«Ãnuv­ttirupapadyate kÃryavirodhitvÃdityuktam / nanvetadayuktam / na svargaphalasya karmaïo nikhilasya bhuktaphalatvaæ bhavi«yatÅti / tadetadapeÓalam / svargÃrthaæ kila karma svargasthasyaiva svargaphalaæ nikhilaæ na janayati svagracyutasyÃpi ka¤citphalaleÓaæ janayatÅti / na ÓabdapramÃïakÃmÃnÅd­ÓÅ kalpanÃvakalpate / snehabhÃï¬e tu snehaleÓÃnuv­ttird­«ÂatvÃdupapadyate / tathà sevakasyopakaraïaleÓÃnuv­ttiÓca d­Óyate / natviha tathà svargaphalasya karmaïo leÓÃnuv­ttird­Óyate nÃpi kalpayituæ Óakyate svargaphalatvaÓÃstravirodhÃt / avaÓyaæ caitadevaæ vij¤eyam / na svargaphalasye«ÂÃde÷ karmaïo bhÃï¬ÃnusÃrisnehavadekadeÓo 'nuvartamÃno 'nuÓaya iti / yadihi yena suk­tena karmaïe«ÂÃdinà svargamanvabhÆvaæstasyaiva kaÓcidekadeÓo 'nuÓaya÷ kalpyeta tato ramaïÅya evaiko 'nuÓaya÷ syÃnna viparÅta÷ / tatreyamanuÓayavibhÃgaÓrutiruparudhyeta- 'tadya iha ramaïÅyacaraïÃ, atha kapÆyacaraïÃ÷' (chÃ. 5.10.7) iti / tasmÃdÃmu«mikaphale karmajÃta upabhukte 'vaÓi«Âamaihikaphalaæ karmÃntarajÃtamanuÓayastadvanta'varohantÅti / yaduktaæ yatki¤cetyaviÓe«aparÃmarÓÃtsarvasyeha k­tasya karmaïa÷ phalopabhogenÃntaæ prÃpya niranuÓayà avarohantÅti / naitadevam / anuÓayasadbhÃvasyÃvagamitatvÃt / yatki¤cidiha k­tamÃmu«mikaphalaæ karmÃrabdhabhogaæ tatsarvaæ phalopabhogena k«apayitveti gamyate / yadapyuktaæ prÃyaïamaviÓe«ÃdanÃrabdhaphalaæ k­tsnameva karmÃbhivyanakti tatra kenacitkarmaïÃmu«miælloke phalamÃrabhyate kenacidasminnityatvaæ pratyuktam / apicakena hetunà prÃyaïamanÃrabdhaphalasya karmaïo 'bhivya¤jakaæ pratij¤Ãyata iti vaktavyam / yathaiva tarhi prÃkprayÃïÃdÃrabdhaphalena karmaïà pratibaddhasyetarasya v­ttyudbhavÃnupapattirityevaæ prÃyaïakÃle 'pi viruddhaphalasyÃnekasya karmaïo yugapatphalÃrambhÃsaæbhavÃdbalavatà pratibaddhasya durbalasya v­ttyuddhavÃnupapatitiriti / nahyanÃrabdhaphalatvasÃmÃnyena jÃtyantaropabhogyaphalamapyanekaæ karmaikasminprÃyaïe yugapadabhivyaktaæ sadekÃæ jÃtimÃrabhata iti Óakyaæ vaktuæ, pratiniyataphalatvavirodhÃt / nÃpi kasyacitkarmaïa÷ prÃyaïe 'bhivyakti÷ kasyaciduccheda iti Óakyate vaktum / aikÃntikaphalatvavirodhÃt / nahi prÃyaÓcittÃdibhirhetubhirvinà karmaïÃmuccheda÷ saæbhÃvyate / sm­tirapi viruddhaphalena karmaïà pratibaddhasya karmÃntarasya ciramavasthÃnaæ darÓayati- 'kadÃcitsuk­taæ karma kÆcasthamiha ti«Âhati // majjamÃnasya saæsÃre yÃvaddu÷khÃdimucyate ityeva¤jÃtÅyakà / yadi ca k­tsnamanÃrabdhaphalaæ karmaikasminprÃyaïe 'bhivyaktaæ sadekÃæ jÃtimÃrabheta tata÷ svarganarakatiryagyoni«vadhikÃrÃnavagamÃddharmÃdharmÃnutpattau nimittÃbhÃvÃnnottarà jÃtirupapadyeta / brahmahatyÃdÅnÃæ caikaikasya karmaïo 'nekajanmanimittatvaæ smaryamÃïamuparudhyeta / naca dharmÃdharmayo÷ svarÆpaphalasÃdhanÃdisamadhigame ÓÃstrÃdatiriktaæ kÃraïaæ Óakyaæ saæbhÃvayatum / naca d­«Âaphalasya karmaïa÷ kÃrÅryÃde÷ prÃyaïamabhivya¤jakaæ saæbhavatÅtyavyÃpikÃpÅyaæ prÃyaïasyÃbhivya¤jakatvakalpanà / pradÅpopanyÃso 'pi karmabalÃbalapradarÓanenaiva pratinÅta÷ / sthÆlasÆk«marÆpÃbhivktyanabhivyaktivaccedaæ dra«Âavyam / yathÃhi pradÅpa÷ samÃne 'pi saænidhÃne sthÆlaæ rÆpamabhivyanakti na sÆk«mam / evaæ prÃyaïaæ samÃne 'pyanÃrabdhaphalasya karmajÃtasya prÃptÃvasaratve balavata÷ karmaïo v­ttimudbhÃvayati na durbalasyeti / tasmÃcchrutism­tinyÃyavirodhÃdaÓli«Âo 'yamaÓe«akarmÃbhivyaktyabhyupagama÷ / Óe«akarmasadbhÃve 'nirmok«aprasaÇga÷ ityayamapyasthÃne saæbhrama÷ / samyagdarÓanÃdaÓe«akarmak«ayaÓrute÷ / tasmÃtsthitametadevÃnuÓayavanto 'varohantÅti / te cÃvarohanto yathetamanevaæ cÃvarohanti / yathetamiti yathÃgatamityartha÷ / anevamiti tadviparyayeïetyartha÷ / dhÆmÃkÃÓayo÷ pit­yÃïe 'dhvanyupÃttayoravarohe saækÅrtanÃdyathetaæÓabdÃcca yathÃgatamiti pratÅyate / rÃtryÃdyasaækÅrtanÃdabhrÃdyupasaækhyÃnÃcca viparyayo 'pi pratÅyate // 8 // ---------------------- FN: anuÓaya÷ karma / tat karma / pratyavaiti parik«Åïaæ bhavati / abhivyakti÷ phalonmukhatà / tat tatrÃvarohatÃæ jÅvÃnÃæ madhye iha karmabhÆmau ramaïÅyacaraïÃ÷ puïyakarmaïa÷ iti yat tat ÃbhyÃÓoha avaÓyaæ hÅtyartha÷ / kapÆyaæ pÃpam / ricyamÃnaæ viyujyamÃnam / ____________________________________________________________________________________________ caraïÃd iti cen nopalak«aïÃrtheti kÃr«ïÃjini÷ | BBs_3,1.9 | atÃpi syÃt / yà ÓrutiranuÓayasadbhÃvapratipÃdanÃyodÃh­tÃ- 'tadya iha ramaïÅyacaraïÃ÷' (chÃ. 5.10.7) iti / sà khalu caraïÃdyonyÃpattiæ darÓayati nÃnuÓayÃt / anyaccaraïamanyo 'nuÓaya÷ / caraïaæ cÃritramÃcÃra÷ ÓÅlamityanarthÃntaram / anuÓayastu bhuktaphalÃtkarmaïo 'tiriktaæ karmÃbhipretam / ÓrutiÓca karmÃcaraïe bhedena vyapadiÓati- 'yathÃkÃrÅ yathÃcÃrÅ tathà bhavati' (b­. 4.4.5) iti, 'yÃnyanavadyÃni karmÃïi tÃni sevitavyÃni no itarÃïi, yÃnyasmÃkaæ sucaritÃni tÃni tvayopasyÃni' (tai. 1.11.2) iti ca / tasmÃccaraïÃdyonyÃpattiÓruternÃnuÓayasiddhiriticet / nai«a do«a÷ / yato 'nuÓayopalak«aïÃrthaivai«Ã caraïaÓrutiriti kÃr«ïÃjinirÃcÃryo manyate // 9 // ____________________________________________________________________________________________ Ãnarthakyam iti cen na tadapek«atvÃt | BBs_3,1.10 | syÃdetat / kasmÃtpunaÓcaraïaÓabdena Órautaæ ÓÅlaæ vihÃya lÃk«aïiko 'nuÓaya÷ pratyÃyyate / nanu ÓÅlasyaiva Órautasya vihitaprati«ddhasya sÃdhvasÃdhurÆpasya ÓubhÃÓubhayonyÃpatti÷ phalaæ bhavi«yati / avaÓyaæ ca ÓÅlasyÃpi ki¤citphalamabhyupagantavyam / anyathà hyÃnarthakyameva prasajyateti cet / nai«a do«a÷ / kuta÷ - tadapek«itatvÃt / i«ÂÃdi hi karmajÃtaæ caraïÃpek«am / nahi sadÃcÃrahÅna÷ kaÓcidadhik­ta÷ syÃt- 'ÃcÃrahÅnaæ na punanti vedÃ÷' ityÃdism­tibhya÷ puru«Ãrthatve 'pyÃcÃrasya nÃnarthakyam / i«ÂÃdau hi karmajÃte phalamÃrabhamÃïe tadapek«a evÃcÃrastatraiva ka¤cidatiÓayamÃrapsyate / karma ca sarvÃrthakÃrÅti Órutism­tiprasiddhi÷ / tasmÃtkarmaiva ÓÅlopalak«itamanuÓayabhÆtaæ yonyÃpattau kÃraïamiti kÃr«ïÃjinermatam / nahi karmaïi saæbhavati ÓÅlÃdyonyÃpattiryuktà / nahi padbhyÃæ palÃyituæ pÃrayamÃïo jÃnubhyÃæ raæhitumarhatÅti // 10 // ____________________________________________________________________________________________ suk­tadu«k­te eveti tu bÃdari÷ | BBs_3,1.11 | bÃdaristvÃcÃrya÷ suk­tadu«k­te eva caraïaÓabdena pratyÃyyete iti manyate / caraïamanu«ÂhÃnaæ karmetyanarthÃntaram / tathÃhi- aviÓe«eïa karmamÃtre carati÷ prayujyamÃno d­Óyate / yo hÅ«ÂÃdilak«aïaæ puïyaæ karma karoti taæ laukikà Ãcak«ate dharmaæ caratye«a mahÃtmeti / ÃcÃro 'pi ca dharmaviÓe«a eva / bhedavyapadeÓastu karmacaraïayorbÃhmaïaparivrÃjakanyÃyenÃpyupapadyate / tasmÃdramaïÅyacaraïÃ÷ praÓastakarmaïÃ÷ kapÆyacaraïà ninditakarmÃïa iti nirïaya÷ // 11 // ---------------------- FN: gobalÅvardanyÃyo 'pyayameva / ____________________________________________________________________________________________ 3 ani«ÂÃdikÃryadhikaraïam / sÆ. 12-21 ani«ÂÃdikÃriïÃm api ca Órutam | BBs_3,1.12 | i«ÂÃdikÃriïaÓcandramasaæ gacchatÅtyuktam / ye tvitare 'ni«ÂÃdikÃriïaste 'pi kiæ candramasaæ gacchantyuta na gacchantÅti cintyate / tatra tÃvadÃhu÷ - i«ÂÃdikÃriïa eva candramasaæ gacchantÅtyetanna / kasmÃt / yato 'ni«ÂÃdikÃriïÃmapi candramaï¬alaæ gantavyatvena Órutam / ethÃhyaviÓe«eïa kau«Åtakina÷ samÃmananti- 'ye vai ke cÃsmÃllokÃtprayanti candramasameva te sarve gacchanti' (kau«Å. 1.2) iti / pa¤cabhyÃmÃhutÃvityÃhutisaækhyÃniyamÃt / yasmÃtsarva eva candramasamÃsÅdeyu÷ / i«ÂÃdikÃriïÃmitare«Ãæ ca samÃnagatitvaæ na yuktamiti cet / na / itare«Ãæ candramaï¬ale bhogÃbhÃvÃt // 12 // ____________________________________________________________________________________________ saæyamane tv anubhÆyetare«ÃmÃrohÃv arohau tadgatidarÓanÃt | BBs_3,1.13 | tuÓabda÷ pak«aæ vyÃvartayati / naitadasti sarve candramasaæ gacchantÅti / etatkasmÃt / yato bhogÃyaiva candrÃrohaïaæ na ni«prayojanam / nÃpi pratyavarohÃyaiva / yathà kaÓcidv­k«amÃrohati pu«paphalopÃdÃnÃyaiva na ni«prayojanaæ nÃpi patanÃyaiva / bhogaÓcÃni«ÂÃdikÃriïÃæ candramasi nÃstÅtyuktam / tasmÃdi«cÃdikÃriïa eva candramasamÃrohanti netare / te tu saæyamanaæ yamÃlayamavagÃhya svadu«k­tÃnurÆpà yÃmÅryÃtanà anubhÆya punarevemaæ lokaæ pratyavaronti / evaæbhÆtau te«ÃmÃrohÃvarohau bhavata÷ / kuta÷ - tadgatidarÓanÃt / tathÃhi yamavacanasarÆpà Óruti÷ prayatÃmani«ÂÃdikÃriïÃæ yamavaÓyatÃæ darÓayati- 'na sÃæparÃya÷ pratibhÃti bÃlaæ pramÃdyantaæ vittamohena mƬham / ayaæ loko nÃsti para iti mÃnÅ puna÷ punarvaÓamÃpadyate me' (kaÂha. 2.6) iti / 'vaivasvataæ saægamanaæ janÃnÃm' ityeva¤jÃtÅyakaæ ca bahveva yamavaÓyatÃprÃptiliÇgaæ bhavati // 13 // ____________________________________________________________________________________________ smaranti ca | BBs_3,1.14 | apica manuvyÃsaprabh­taya÷ Ói«ÂÃ÷ saæyamane pure yamÃyattaæ kapÆyakarmavipÃkaæ smaranti nÃciketopÃkhyÃnÃdi«u // 14 // ____________________________________________________________________________________________ api ca sapta | BBs_3,1.15 | apica sapta narakà rauravapramukhà du«k­taphalopabhogabhÆmitvena smaryante paurÃïikai÷ / tÃnani«ÂÃdikÃriïa÷ prÃpnuvanti / kutaste candraæ prÃpnuyurityabhiprÃya÷ // 15 // nanu viruddhamidaæ yamÃyattà yÃtanÃ÷ pÃpakarmaïo 'nubhavantÅti / yÃvatà te«u rauravÃdi«vanye citraguptÃdayo nÃnÃdhi«ÂhÃtÃra÷ smaryanta iti / netyÃha- ____________________________________________________________________________________________ tatrÃpi ca tadvyÃpÃrÃdavirodha÷ | BBs_3,1.16 | te«vapi saptasu narake«u tasyaiva yamasyÃdhi«ÂhÃt­tvavyÃpÃrÃbhyupagamÃdavirodha÷ / yamaprayuktà eva hi te citraguptÃdayo 'dhi«ÂhÃtÃra÷ smaryante // 16 // ____________________________________________________________________________________________ vidyÃkarmaïor iti tu prak­tatvÃt | BBs_3,1.17 | pa¤cÃgnividyÃyÃm 'vettha yathÃsau loko na saæpÆryate' (chÃ. 5.3.3) ityasya praÓnasya prativacanÃvasare ÓrÆyate- 'athaitayo÷ pathorna katareïacana tÃnÅmÃni k«udrÃïyasak­dÃvartÅni bhÆtÃni bhavanti / jÃyasva mriyasvetyetatt­tÅyaæ sthÃnaæ tenÃsau loko na saæpÆryate' (chÃ. 5.10.8) iti / tatraitayo÷ pathoriti vidyÃkarmaïorityetat / kasmÃt / prak­tatvÃt / vidyÃkarmaïÅ hi devayÃnapit­yÃïayo÷ patho÷ pratipattau prak­te / 'tadya itthaæ vidu÷' iti vidyà tayà pratipattavyo devayÃna÷ panthÃ÷ prakÅrtita÷ / 'i«ÂÃpÆrte dattam' (chÃ. 5.10.1,3) iti karma tena pratipattavya÷ pit­yÃïa÷ panthÃ÷ prakÅrtita÷ / tatppakriyÃyÃm- 'athaitayo÷ pathorna katareïacana' iti Órutam / etaduktaæ bhavati- ye na vidyÃsÃdhanena devayÃne patyadhik­tà nÃpi karmaïà pit­yÃïe te«Ãme«a k«udrajantulak«aïo 'sak­dÃvartÅ t­tÅya÷ panthà bhavatÅti / tasmÃdapi nÃni«ÂÃdikÃribhiÓcandramÃ÷ prÃpyate / syÃdetat / te 'pi candrabimbamÃruhya tato 'varuhya k«udrajantutvaæ pratipatsyanta iti / tadapi nÃsti / ÃrohÃnarthakyÃt / apica sarve«u prayatsu candralokaæ prÃpnuvatsvasau loka÷ prayadbhi÷ saæpÆryetetyata÷ praÓnaviruddhaæ prativacanaæ prasajyeta / tathÃhi prativacanaæ dÃtavyaæ yathÃsau loko na saæpÆryate / avarohÃbhyupagamÃdasaæpÆrïopapattiriti cet / na / aÓrutatvÃt / satyamavarohÃdapyasaæpÆraïamupapadyate / Órutistu t­tÅyasthÃnasaækÅrtanenÃsaæpÆraïaæ darÓayati- 'etatt­tÅyaæ sthÃnaæ tenÃsau loko na saæpÆryate' (chÃ. 5.10.8) iti / tenÃnÃrohÃdevÃsaæpÆraïamiti yuktam / avarohasye«ÂÃdikÃri«vapyaviÓi«Âatve sati t­tÅyasthÃnoktyÃnarthakyaprasaÇgÃt / tuÓabdastu ÓÃkÃntarÅyavÃkyaprabhavÃmaÓe«agamanÃÓaÇkÃmucchinatti / evaæ satyadhik­tÃpek«a÷ ÓÃkhÃntarÅye vÃkye sarvaÓabdo 'vati«Âhate / ye vai kecidadhik­tà asmÃllokÃtprayanti candramasameva te sarve gacchantÅti // 17 // yatpunaruktaæ dehalÃbhopapattaye sarve candramasaæ gantumarhanti, pa¤camyÃmÃhutÃvityÃhutisaækhyÃniyamÃditi / tatpratyucyate- ____________________________________________________________________________________________ na t­tÅye tathopalabdhe÷ | BBs_3,1.18 | na t­tÅye sthÃne dehalÃbhÃya pa¤casaækhyÃniyama ÃhutÅnÃmÃdartavya÷ / kuta÷ - tathopalabdhe÷ / tathÃhyantareïaivÃhutisaækhyÃniyamaæ varïitena prakÃreïa t­tÅyasthÃnaprÃptirupalabhyate 'jÃyasva mriyasvetyetatt­tÅyaæ sthÃnam' (chÃ. 5.10.8) iti / apica 'pa¤camyÃmÃhutÃvÃpa÷ puru«avacaso bhavanti' (chÃ. 5.3.3) iti manu«yaÓarÅrahetutvenÃhutisaækhyà saækÅrtyate na kÅÂapataÇgÃdiÓarÅrahetutvena, puru«aÓabdasya manu«yajÃtivacanatvÃt / apica pa¤camyÃmÃhutÃvapÃæ puru«avacastvamupadiÓyate nÃpa¤camyÃmÃhutau puru«avacastvaæ prati«idhyate, vÃkyasya dvyarthatÃdo«Ãt / tatra ye«ÃmÃrohÃvarohau saæbhavataste«Ãæ pa¤camyÃmÃhutau deha udbhavi«yati / anye«Ãæ tu vinaivÃhutisaækhyayà bhÆtÃntaropas­«ÂÃbhiradbhirdeha Ãrabhyate // 18 // ____________________________________________________________________________________________ smaryate 'pi ca loke | BBs_3,1.19 | apica smaryate loke / droïadh­«Âadyumnaprabh­tÅnÃæ sÅtÃdraupadÅprabh­tÅnÃæ cÃyonijatvam / tatra droïÃdÅnÃæ yo«idvi«ayaikÃhutirnÃsti / dh­«ÂadyumnÃdÅnÃæ tu yo«itpuru«avi«aye dve apyÃhutÅ na sta÷ / yathà ca tatrÃhutisaækhyÃnÃdaro bhavatyevamanyatrÃpi bhavi«yati / balÃkÃpyantareïaiva reta÷sekaæ garbhaæ dhatta iti lokarƬhi÷ // 19 // ____________________________________________________________________________________________ darÓanÃc ca | BBs_3,1.20 | apica caturvidhe bhÆtagrÃme jarÃyujÃï¬ajasvedajodbhijjalak«aïe svedajodbhijjayorantareïaiva grÃmyadharmamutpattidarÓanÃdÃhutisaækhyÃnÃdaro bhavati / evamanyatrÃpi bhavi«yati // 20 // ---------------------- FN: jÅvajaæ jarÃyujam , udbhijjaæ v­k«Ãdi / ____________________________________________________________________________________________ nanu 'te«Ãæ khalve«Ãæ bhÆtÃnÃæ trÅïyeva bÅjÃni bhavanti aï¬ajaæ jÅvajamudbhijjam' (chÃ. 6.3.1) iti / atra trividha eva bhÆtagrÃma÷ ÓrÆyate kathaæ caturvidhatvaæ bhÆtagrÃmasya pratij¤Ãtamiti / atrocyate- t­tÅyaÓabdÃvarodha÷ saæÓokajasya | BBs_3,1.21 | 'Ãï¬ajaæ jÅvajamujadbhijam' (chÃ. 6.3.1) ityatra t­tÅyenodbhijjaÓabdenaiva svedajopasaægraha÷ k­ta÷ pratyetavya÷ / ubhayorapi svedajodbhijjayorbhÆmyudakodbhedaprabhavatvasya tulyatvÃt / sthÃvarodbhedÃttu vilak«aïo jaÇgamodbheda ityanyatra svedajodbhijjayorbhedavÃda ityavirodha÷ // 21 // ---------------------- FN: saæÓokajaæ svedajam / ____________________________________________________________________________________________ 4 sÃbhÃvyÃpatyadhikaraïam / sÆ. 22 sÃbhÃvyÃpattirupapatte÷ | BBs_3,1.22 | i«ÂÃdikÃriïaÓcandramasamÃruhya tasminyÃvatsaæpÃtamu«itvà tata÷sÃnuÓayà avarohantÅtyuktam / atÃvarohaprakÃra÷ parÅk«yate / tatreyamavarohaÓrutirbhavati- 'athaicamevÃdhvÃnaæ punarnivartante yathetamÃkÃÓamÃkÃÓÃdvÃyuæ vÃyirbhÆtvà dhÆmo bhavati dhÆmo bhÆtvÃbhraæ bhavatyabhraæ bhÆtvà megho bhÆtvà pravar«ati' (chÃ. 5.10.5) iti / tatra saæÓaya÷ - kimÃkÃÓÃdisvarÆpamevÃvÃrohanta÷ pratipadyante kiævÃkÃÓÃdisÃmyamiti / tatra prÃptaæ tÃvadÃkÃÓÃdisvarÆpameva pratipadyanta iti / kuta÷ evaæ hi Órutirbhavati / itarathà lak«aïà syÃt / Órutilak«amÃvi«aye ca ÓrutirnyÃyyà na lak«aïà / tathÃca vÃyurbhÆtvà dhÆmo bhavatÅtyevamÃdÅnyak«arÃïi tattatsvarÆpopattÃväjasyenÃvakalpante / tasmÃdÃkÃÓÃdisvarÆpapratipattiriti / evaæ prÃpte brÆma÷ - ÃkÃÓÃdisÃmyaæ pratipadyanta iti / candramaï¬ale yadaæmayaæ ÓarÅramupabhogÃrthamÃrabdhaæ tadupabhogak«aye sati pravilÅyamÃnaæ sÆk«mamÃkÃÓasamaæ bhavati tato vÃyorvaÓameti tato dhÆmÃdibhi÷ saæp­cyata iti / tadetaducyate- 'yathetamÃkÃÓamÃkÃÓÃdvÃyum' (chÃ. 5.10.5) ityevamÃdinà / kuta etat / upapatte÷ / evaæ hyetadupapadyate / nahyanyasyÃnyabhÃvo mukhya upapadyate / ÃkÃÓasvarÆpapratipattau ca vÃyvÃdikrameïÃvaroho nopapadyate / vibhutvÃccÃkÃÓena nityasaæbandhavattvÃnna tatsÃd­ÓyÃpatteranyastatsaæbandho ghaÂate / Órutyasaæbhave ca lak«aïÃÓrayaïaæ nyÃyyameva / ata ÃkÃÓÃditulyatÃpattirevÃtrÃkÃÓÃdibhÃva ityupacaryate // 22 // 5 nÃticirÃdhikaraïam / sÆ. 23 ____________________________________________________________________________________________ nÃticireïa viÓe«Ãt | BBs_3,1.23 | tatrÃkÃÓÃdipratipattau prÃgvirÅhyÃdipratipatterbhavati viÓaya÷ / kiæ dÅrghaæ kÃlaæ pÆrvapÆrvasÃd­ÓyenÃvasthÃyottarasÃd­Óyaæ gacchantyutÃlpamiti / tatrÃniyamo niyamakÃriïa÷ ÓÃstrasyÃbhÃvÃditi / evaæ prÃpta idamÃha- nÃticireïeti / alpamalpaæ kÃlamÃkÃÓÃdibhÃvenÃvasthÃya var«adhÃrÃbhi÷ sahemÃæ bhuvamÃpatanti / kuta etat / viÓe«adarÓanÃt / tathÃhi vrÅhyÃdibhÃvÃpatteranantaraæ viÓina«Âi- 'ato vai khalu durni«prapataram' (chÃ. 5.10.6) iti / takÃra etaÓcandasyÃæ prakriyÃyÃæ lupto mantavya÷ / durniprapatataraæ durni«kramataraæ du÷khataramasmÃdvrÅhyÃdibhÃvÃnni÷saraïaæ bhavatÅtyartha÷ / tadatra du÷khaæ ni«prapatanaæ pradarÓayanpÆrve«u sukhaæ ni«prapatanaæ darÓayati / sukhadu÷khatÃviÓe«aÓcÃyaæ ni«prapatanasya kÃlÃlpatvadÅrghatvanimitta÷ / tasminnavadhau ÓarÅrÃni«patterupabhogÃsaæbhavÃt / tasmÃdvrÅhyÃdibhÃvÃpatte÷ prÃgalpenaiva kÃlenÃvaroha÷ syÃditi // 23 // 6 anyÃdhi«ÂhitÃdhikaraïam / sÆ. 24-27 ____________________________________________________________________________________________ anyÃdhi«Âhite«u pÆrvavadabhilÃpÃt | BBs_3,1.24 | tasminnevÃrohe pravar«aïÃnantaraæ paÂhyate- 'ta iha vrÅhiyavà o«adhivanaspatayastilamëà iti jÃyante' (chÃ. 5.10.6) iti / tatra saæÓaya÷ - kimasminnavadhau sthÃvarajÃtyÃpannÃ÷ sthÃvarasukhadu÷khabhÃjo 'nuÓÃyino bhavatyÃhosvitk«etraj¤ÃntarÃdhi«Âhite«u sthÃvaraÓarÅre«u saæÓle«amÃtraæ gacchantÅti / kiæ tÃvatprÃptam / sthÃvarajÃtyÃpannÃstatsukhadu÷khabhÃjo 'nuÓayino bhavantÅti / kuta etat / janermukhyÃrthatvopapatte÷ sthÃvarabhÃvasya ca Órutism­tyorupabhogasthÃnatvaprasiddhe÷ / paÓuhiæsÃdiyogÃcce«ÂÃde÷ karmajÃtasyÃni«Âaphalatvopapatte÷ / tasmÃnmukhyamevedamanuÓayinÃæ vrÅhyÃdijanma / ÓvÃdijanmavat / yathà Óvayoniæ và sÆkarayoniæ và cam¬Ãlayoniæ veti mukhyamevÃnuÓayinÃæ ÓvÃdijanma tatsukhadu÷khÃnvitaæ bhavati / evaæ vrÅhyÃdi«u saæsargamÃtramanuÓayina÷ pratipadyante na tatsukhadu÷khÃnvitaæ bhavati / evaæ vrÅhyÃdijanmÃpÅti / evaæ prÃpte brÆma÷ anyairjÅvairadhi«Âhite«u vrÅhyÃdi«u saæsargamÃtramanuÓayina÷ pratipadyante na tatsukhadu÷khabhÃjo bhavanti / pÆrvavat / yathà vÃyudhÆmÃdibhÃvo 'nuÓayinÃæ tatsaæÓle«amÃtram / evaæ vrÅhyÃdibhÃvo 'pi jÃtisthÃvarai÷ saæÓle«amÃtram / kuta etat / tadvadevehÃpyabhilÃpÃt / ko 'bhilÃpasya tadvadbhÃva÷ / karmavyÃpÃramantareïa saækÅrtanam / yathÃkÃÓÃdi«u pravar«aïÃnte«u na ka¤citkarmavyÃpÃraæ parÃm­Óatyevaæ vrÅhyÃdijanmanyapi / tasmÃnnÃstyatra sukhadu÷khabhÃktvamanuÓayinÃm / yatra tu sukhadu÷khabhÃktvamabhipraiti parÃm­Óati tatra karmavyÃpÃraæ ramaïÅyacaraïÃ÷ kapÆyacaraïà iti ca / apica mukhye 'nuÓayinÃæ vrÅhyÃdijanmani vrÅhyÃdi«u lÆyamÃne«u kaï¬yamÃne«u pacyamÃne«u bhak«yamÃïe«u ca tadabhimÃnino 'nuÓayina÷ pravaseyu÷ / yo hi jÅvo yaccharÅramabhimanyate sa tasminpŬyamÃne pravasatÅti prasiddham / tatra vrÅhyÃdibhÃvÃdreta÷sigbhÃvo 'nuÓayinÃæ nÃbhilapyeta / ata÷ saæsargamÃtramanuÓayinÃmanyÃdhi«Âhite«u vrÅhyÃdi«u bhavati / etena janermukhyÃrthatvaæ pratibrÆyÃdupabhogasthÃnatvaæ ca sthÃvarabhÃvasya / naca vayamupabhogasthÃnatvaæ sthÃvarabhÃvasyÃvajÃnÅmahe / bhavatvanye«Ãæ jantÆnÃmapuïyasÃmarthyena sthÃvarabhÃvamupagatÃnÃmetadupabhogasthÃnam / candramasastvavarohanto 'nuÓayino na sthÃvarabhÃvamupabhu¤jata ityÃcak«mahe // 24 // ____________________________________________________________________________________________ aÓuddham iti cen na ÓabdÃt | BBs_3,1.25 | yatpunaruktaæ paÓuhiæsÃdiyogÃdaÓuddhamÃdhvarikaæ karma tasyÃni«Âamapi phalamavakalpata ityato mukhyamevÃnuÓayinÃæ vrÅhyÃdijanmÃstu tatra gauïÅ kalpanÃnarthiketi tatparihriyate / na, ÓÃstrahetutvÃddharmÃdharmavij¤Ãnasya / ayaæ dharmo 'yamadharma iti ÓÃstrameva vij¤Ãne kÃraïam / atÅndriyatvÃttayo÷ aniyatadeÓakÃlanimittatvÃcca / yasmindeÓe kÃle nimitte ca yo dharmo 'nu«ÂhÅyate sa eva deÓakÃlanimittÃntare«vadharmo bhavati / tena ÓÃstrÃd­te dharmÃdharmavi«ayaæ vij¤Ãnaæ na kasyacidasti / ÓÃstrÃcca hiæsÃnugrahÃdyÃtmako jyoti«Âomo dharma ityavadhÃrita÷ sa kathamaÓuddha iti Óakyate vaktum / nanu 'na hiæsyÃtsarvà bhÆtÃni' iti ÓÃstrameva bhÆtavi«ayÃæ hiæsÃmadharma ityavagamayati / bìham / utsargastu sa÷ / apavÃda÷ 'agnÅ«omÅyaæ paÓumÃlabheta' iti / utsargÃpavÃdayoÓca vyavasthitavi«ayatvam / tasmÃdviÓuddhaæ karma vaidikaæ, Ói«Âairanu«ÂhÅyamÃnatvÃdanindyamÃnatvÃcca / tena na tasya pratirÆpaæ phalaæ jÃtisthÃvaratvam / naca ÓvÃdijanmÃdivadapi vrÅhyÃdijanma bhavitumarhati / taddhi kapÆyataraïÃnadhik­tyocyate naivamiha vaiÓe«ika÷ kaÓcidadhikÃro 'sti / ataÓcandramaï¬alaskhalitÃnÃmanuÓÃyinÃæ vrÅhyÃdisaæÓle«amÃtraæ tadbhÃva ityupacaryate // 25 // ____________________________________________________________________________________________ reta÷sigyogo 'tha | BBs_3,1.26 | itaÓca vrÅhyÃdisaæÓle«amÃtraæ tadbhÃvo yatkÃraïaæ vrÅhyÃdibhÃvasyÃnantaramanuÓayinÃæ reta÷sigbhÃva ÃmnÃyate - 'yo yo hyannamatti yo reta÷ si¤cati tadbhÆya eva bhavati' (chÃ. 5.10.6) iti / nacÃtra mukhyo reta÷sigbhÃva÷ saæbhavati / cirajÃto hi prÃptayauvano reta÷sigbhavati / kathamivÃnupacaritaæ tadbhÃvamadyamÃnÃnnÃnugato 'nuÓayÅ pratipadyate / tatra tÃvadavaÓyaæ reta÷sigyoga eva reta÷sigbhÃvo 'bhyupagantavya÷ / tadvadvrÅhyÃdibhÃvo 'pi vrÅhyÃdiyoga evetyavirodha÷ // 26 // ____________________________________________________________________________________________ yone÷ ÓarÅram | BBs_3,1.27 | atha reta÷sigbhÃvasyÃnantaraæ yonau ni«ikte retasi yoneradhikaÓarÅramanuÓayinÃmanuÓayaphalopabhogÃya jÃyata ityÃha ÓÃstram - ''tadya iha ramaïÅyacaraïÃ÷' (chÃya 5.10.7) ityÃdi / tasmÃdapyavagamyate nÃvarohe vrÅhyÃdibhÃvÃvasare taccharÅrameva sukhadu÷kÃnvitaæ bhavatÅti / tasmÃdvrÅhyÃdisaæÓle«amÃtramanuÓayinÃæ tajjanmeti siddham // 27 // iti ÓrÅgovindabhagavatpÆjyapÃdaÓi«yaÓrÅmacchaÇkarabhagavatpÆjyapÃdak­tau ÓÃrÅrakamÅmÃæsÃbhëye t­tÅyÃdhyÃyasya prathama÷ pÃda÷ // 1 // ____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ t­tÅyÃdhyÃye dvitÅya÷ pÃda÷ / [atrapÃde tattvaæpadÃrthapariÓodhanavicÃra÷] 1 saædhyÃdhikaraïam / sÆ. 1-6 sandhye s­«ÂirÃha hi | BBs_3,2.1 | atikrÅnte pÃde pa¤cÃgnividyÃmudÃh­tya jÅvasya saæsÃragatiprabheda÷ prapa¤cita÷ / idÃnÅæ tu tasyaivÃvasthÃbheda÷ prapa¤cyate / idamÃmananti- 'sa yatra prasvapiti' (b­. 4.3.9) ityupakramya 'na tatra rathà na rathayogà na panthÃno bhavantyatha rathÃnrathayogÃnpatha÷ s­jate' (b­. 4.3.10) ityÃdi / tatra saæÓaya÷ - kiæ prabodha iva svapne 'pi pÃramÃrthikÅ s­«ÂirÃhosvinmÃyÃmayÅti / tatra tÃvatpratipadyate saædhye tathyarÆpà s­«Âiriti / saædhyamiti svapnÃnamÃca«Âe, vede prayogadarÓanÃt 'saædhyaæ t­tÅyaæ svapnasthÃnam' (b­. 4.3.9) iti / dvayorlokasthÃnayo÷ prabodhasaæprasÃdasthÃnayorvà saædhau bhavatÅti saædhyam / tasminsaædhye sthÃne tathyarÆpaiva s­«Âirbhavitumarhati / kuta÷ - yata÷ pramÃïabhÆtà ÓrutirevamÃha 'atha rathÃnnathayogÃnpatha÷ s­jate' (b­. 4,3.10) ityÃdi / sa hi karteti copasaæhÃrÃdevamevÃvagamyate // 1 // ____________________________________________________________________________________________ nirmÃtÃraæ caike putrÃdayaÓ ca | BBs_3,2.2 | apicaike ÓÃkhino 'sminneva saædhye sthÃne kÃmÃnÃæ nirmÃtÃramÃtmÃnamÃmananti- 'ya e«a supte«u jÃgarti kÃmaæ kÃmaæ puru«o nirmimÃïa÷' (ka. 5.8) iti / putrÃdayaÓca tatra kÃmà abhipreyante kÃmyanta iti / nanu kÃmaÓabdenecchÃviÓe«Ã evocyeran / na / 'ÓatÃyu«a÷ putrapautrÃnv­ïÅ«va' (ka. 1.23) iti prak­tyÃnte 'kÃmÃnÃæ tvà kÃmabhÃjaæ karomi' (ka. 1.24) iti prak­te«u tatra tatra putrÃdi«u kÃmaÓabdasya prayuktatvÃt / prÃj¤aæ cainaæ nirmitÃraæ prakaraïavÃkyaÓe«ÃbhyÃæ pratÅma÷ / prÃj¤asya hÅdaæ karaïam 'anyatra dharmÃdanyatrÃdharmÃt' (ka. 2.24) ityÃdi, tadvi«aya eva ca vÃkyaÓe«o 'pi- 'tadeva Óukraæ tadbrahma tadevÃm­tamucyate / tasmiællokÃ÷ ÓritÃ÷ sarve tadu nÃtyeti kaÓcana'' (ka. 5.8) iti / prÃj¤akart­kà ca s­«ÂistathyarÆpà samadhigatà jÃgaritÃÓrayà tathà svapnÃÓrayÃpi s­«Âirbhavitumarhati / tathÃca Óruti÷ - atho khalvÃhurjÃgaritadeÓa evÃsyai«a iti yÃni hyeva jÃgratpaÓyati tÃni supta÷ (b­. 4.3.14) iti svapnajÃgaritayo÷ samÃnanyÃyatÃæ ÓrÃvayati / tasmÃttathyarÆpaiva saædhye s­«Âariti // 2 // evaæ prÃpte pratyÃha- ____________________________________________________________________________________________ mÃyÃmÃtraæ tu kÃrtsnyenÃnabhivyaktasvarÆpatvÃt | BBs_3,2.3 | tuÓabda÷ pak«aæ vyavartayati / naitadasti yaduktaæ saædhye s­«Âi÷ pÃramÃrthikÅti / mÃyaiva saædhye s­«Âirna pÃramÃrthagandho 'pyasti / kuta÷ - kÃrtsnyenÃnabhivyaktasvarÆpatvÃt / nahi kÃrtsnyenapÃramÃrthavastudharmeïÃbhivyaktasvarÆpa÷ svapna÷ / kiæ punaratra kÃrtsnyamabhipretaæ deÓakÃlanimittÃnyabÃdhaÓca / nahi paramÃrthavastuvi«ayÃïi deÓakÃlanimittÃnyabÃdhÃÓca svapne saæbhÃvyante / na tÃvatsvapne rathÃdÅnÃmucito deÓa÷ saæbhavati / nahi saæv­te dehadeÓerathÃdayo 'vakÃÓaæ labheran / syÃdetat / bahirdehÃtsvapnam drak«yati deÓÃntaritadravyagrahaïÃt / darÓayati ca ÓrutirbahirdehÃtsvapnam- 'bahi«kulÃyÃdam­taÓcaritvà / sa Åyate 'm­to yatra kÃmam' (b­. 4.3.12) iti sthitigatipratyayabhedaÓca nÃni«krÃnte jantau sÃma¤jasyÃmaÓnuvÅteti / netyucyate / nahi suptasya janto÷ k«aïamÃtreïa yojanaÓatÃntaritaæ deÓaæ paryetuæ viparyetuæ ca tata÷ sÃmarthyaæ saæbhÃvyate / kvacicca pratyÃgamanavarjitaæ svapnaæ ÓrÃvayati kuru«vahamadya ÓayÃno nidrayÃbhipluta÷ svapne pa¤cÃlÃnabhigataÓcÃsminpratibuddhaÓceti / dehÃccedapeyÃtpa¤cÃle«u pratihudhyeta na tÃnasÃvabhigata iti kuru«veva tu pratibudhyate / yena cÃyaæ dehena deÓÃntaramaÓnuvÃno manyate tamanye pÃrÓvasthÃ÷ ÓayanadeÓa eva paÓyanti / yathÃbhÆtÃni cÃyaæ deÓÃntarÃïi svapne paÓyati na tÃni tathÃbhÆtÃnyeva bhavanti / paridhÃvaæÓcetpaÓyejjÃgradvadvastubhÆtamÃra athamÃkalayet / darÓayati ca Órutirantareva dehe svapnam- 'sa yatraitatsvapnyayà carati' ityupakramya 'sve ÓarÅre yathÃkÃmaæ parivartate' (b­. 2.1.18) iti / ataÓca ÓrutyupapattivirodhÃdbahi«kulÃyaÓrutirgauïÅ vyÃkhyÃtavyayà bahiriva kulÃyÃdam­taÓcaritveti / yo hi vasannapi ÓarÅre na tena prayojanaæ karoti sa bahiriva ÓarÅrÃdbhavatÅti / sthitigatipratyayabhedo 'pyevaæ sati vipralambha evÃbhyupagantavya÷ / kÃlavisaævÃdo 'pi ca svapne bhavati rajanyÃæ supto vÃsaraæ bhÃrate var«e manyate / tathà muhÆrtamÃtravartini svapne kadÃcidbahuvar«apÆgÃnativÃhayati / nimittÃnyapi ca svapne na buddhaye karmaïe vocitÃni vidyante / karaïosaæhÃrÃddhi nÃsya rathÃdigrahaïÃya cak«urÃdÅni santi / rathÃdinirvartane 'pi kuto 'sya nime«amÃtreïa sÃmarthyaæ dÃruïÅ và / bÃdhyante caite rathÃdaya÷ svapnad­«ÂÃ÷ prabodhe / svapna eva caite sulabhabÃdhà bhavanti / ÃdyantayorvyabhicÃradarÓanÃt / ratho 'yamiti hi kadÃcitsvapne nirdhÃrita÷ k«aïena manu«ya÷ saæpadyate manu«yo 'yamiti nirdhÃrita÷ k«aïena v­k«a÷ / spa«Âaæ cÃbhÃvaæ rathÃdÅnÃæ svapne ÓrÃvayati ÓÃstram - ''na tatra rathà na rathayogà na panthÃno bhavanti' (b­. 4.3.10) ityÃdi / tasmÃnmÃyÃmÃtraæ svapnadarÓanam // 3 // ---------------------- FN: saæv­te saækÅrïa÷ / paryetuæ gantum / viparyetuæ Ãgantum / ____________________________________________________________________________________________ sÆcakaÓca hi Óruter Ãcak«ate ca tadvida÷ | BBs_3,2.4 | mÃyÃmÃtratvÃttarhi na kaÓcitsvapne paramÃrthagandho 'stÅti / netyucyate / sÆcakaÓca hi svapno bhavati bhavi«yato÷sÃdhvasÃdhuno÷ / tathÃhi ÓrÆyate - 'yadà karmasu kÃmye«u striyaæ svapne«u paÓyati / sam­ddhiæ tatra jÃnÅyÃttasminsvapnadarÓane' (chÃ. 5.2.9) tathà puru«aæ k­«ïaæ k­«ïadantaæ paÓyati sa enaæ hanti ityevamÃdibhi÷ svapnairacirajÅvitvamÃvedyata iti ÓrÃvayati / Ãcak«ate ca svapnÃdhyÃyavida÷ - 'ku¤jarÃrohaïÃdÅni svapne dhanyÃni kharayÃnÃdÅnyadhanyÃni' iti / mantradevatÃdravyaviÓe«animittÃÓca kecitsvapnÃ÷ satyÃrthagandhino bhavantÅti manyante / tatrÃpi bhavatu nÃma sÆcyamÃnasya vastuna÷ satyatvaæ, sÆcakasya tu strÅdarÓanÃderbhavatyeva vaitathyaæ bÃdhyamÃnatvÃdityabhiprÃya÷ / tasmÃdupapannaæ svapnasya mÃyÃmÃtratvam / yaduktam 'Ãha hi' iti tadevaæ sati bhÃktaæ vyÃkhyÃtavyam / yathà lÃÇgalaæ gavÃdÅnudvahatÅti nimittamÃtratvÃdevamucyate, natu pratyak«ameva lÃÇgalaæ gavÃdÅnudvahati / evaæ nimittamÃtratvÃdevÃtsupto rathÃdÅns­jate sa hi karteti cocyate, natu pratyak«ameva supto rathÃdÅns­jati / nimitttvaæ tvasya rathÃdipratibhÃnanimittamodatrÃsÃdidarÓanÃttannimittabhÆtayo÷ suk­tadu«k­tayo÷ kart­tveneti vaktavyam / apica jÃgarite vi«ayendriyasaæyogÃdÃdityÃdijyotirvyatikarÃccÃtmana÷ svaya¤jyoti«Âvaæ durvivecanamiti tadvivecanÃya svapna upanyasta÷ / tatra yadi rathÃdis­«civacanaæ Órutyà nÅyeta tadà svaya¤jyoti«Âvaæ na nirïÅtaæ syÃt / tasmÃdrathÃdyabhÃvavacanaæ Órutyà rathÃdis­«Âivacanaæ tu bhaktyeti vyÃkhyeyam / etena nirmÃïaÓravaïaæ vyÃkhyÃtam / yadapyuktam - 'prÃj¤amenaæ nirmÃtÃramÃmananti' iti / tadapyasat / Órutyantare 'svayaæ vihatya svayaæ nirmÃya svena bhÃsà jyoti«Ã prasvapiti' (b­. 4.3.9) iti jÅvavyÃpÃraÓravaïÃt / ihÃpi 'ya e«a supte«u jÃgarti' (ka. 5.8) iti prasiddhÃnuvajjÅva evÃyaæ kÃmÃnÃæ nirmÃtà saækÅrtyate / tasya tu vÃkyaÓe«eïa tadeva Óukraæ tadbrahmeti jÅvabhÃvaæ vyÃvartya brahmabhÃva upadiÓyate - 'tattvamasi' (chÃ. 6.9.4) ityÃdivaditi na brahmaprakaraïaæ virudhyate / nacÃsmÃbhi÷ svapne 'pi prÃj¤avyavahÃra÷ prati«idhyate / tasya sarveÓvaratvÃtsarvÃsvavasthÃdhi«ÂhÃt­tvopapatte÷ / pÃramÃrthikastu nÃyaæ saædhyÃÓraya÷ sargo viyadÃdisargavadityetÃvatpratipÃdyate / naca viyadÃdisargasyÃpyÃtyantikaæ satyatvamasti / pratipÃditaæ hi 'tadananyatvamÃrambhaïaÓabdÃdibhya÷' (bra. sÆ. 2.1.14) ityatra samastasya prapa¤casya mÃyÃmÃtratvam / prÃktu brahmÃtmatvadarÓanÃdviyadÃdiprapa¤co vyavasthitarÆpo bhavati / saædhyÃÓrayastu prapa¤ca÷ pratidinaæ bÃdhyata iti / ato vaiÓe«ikamidaæ saædhyasya mÃyÃmatratvamuditam // 4 // ____________________________________________________________________________________________ parÃbhidhyÃnÃt tu tirohitaæ tato hyasya bandhaviparyayau | BBs_3,2.5 | athÃpi syÃtparasyaiva tÃvadÃtmanoæ'Óo jÅvo 'gniriva visphuliÇga÷ / tatraivaæ sati yathÃgnivisphuliÇgayo÷ samÃne dahanaprakÃÓanaÓaktÅ bhavata evaæ jÅveÓvarayorapi j¤ÃnaiÓvaryaÓaktÅ, tataÓca jÅvasya j¤ÃnaiÓvaryavaÓÃtsÃækalpikÅ svapne rathÃdis­«Âirbhavi«yatÅti / atrocyate- satyapi jÅveÓvarayoraæÓÃæÓibhÃve pratyak«ameva jÅvasyeÓvaraviparÅtadharmatvam / kiæ punarjÅvasyeÓvarasamÃnadharmatvaæ nÃstyeva / na nÃstyeva / vidyamÃnamapi tattirohitamavidyÃdivyavadhÃnÃt / tatpunastirohitaæ satparameÓvaramabhidhyÃyato yatamÃnasya jantorvidhÆtadhvÃntasya timiratirask­teva d­kÓaktirau«adhavÅryÃdÅÓvaraprasÃdÃtsaæsiddhasya kasyacidevÃvirbhavati na svabhÃvata eva sarve«Ãæ jantÆnÃm / kuta÷ - tato hÅÓvarÃddhetorasya jÅvasya bandhamok«au bhavata÷ / ÅÓvarasvarÆpÃparij¤ÃnÃdbandhastatsvarÆpaparij¤ÃnÃttu mok«a÷ / tathÃca Óruti÷ - 'j¤Ãtvà devaæ sarvapÃÓÃpahÃni÷ k«Åïai÷ kleÓairjanmam­tyuprahÃïi÷ / tasyÃbhidhyÃnÃtt­tÅyaæ dehabhede viÓvaiÓvaryaæ kevala ÃptakÃma÷' (Óve. 1.11) ityevamÃdyà // 5 // ____________________________________________________________________________________________ dehayogÃdvà so 'pi | BBs_3,2.6 | kasmÃtpunarjÅva÷ paramÃtmÃæÓa eva saæstirask­taj¤ÃnaiÓvaryo bhavati / yuktaæ tu j¤ÃnaiÓvaryayoratirask­tatvaæ visphuliÇgasyeva dahanaprakÃÓanayoriti / ucyate / satyamevaitat / so 'pi tu jÅvasya j¤ÃnaiÓvaryatirobhÃvo dehayogÃddehendriyamanobuddhivi«ayavedanÃdiyogÃdbhavati / asti cÃtropamà yathÃgnerdahanaprakÃÓanasaæpannasyÃpyaraïitasya dahanaprakÃÓane tirohite bhavato yathà và bhasmacchannasya / evamavidyÃpratyupasthÃpitanÃmarÆpak­tadehÃdyupÃdhiyogÃttadavivekabhramak­to jÅvasya j¤ÃnaiÓvaryatirobhÃva÷ / vÃÓabdo jÅveÓvarayoranyatvÃÓaÇkÃvyÃv­ttyartha÷ / nanvasya eva jÅva ÅÓvarÃdastu tirask­taj¤ÃnaiÓvaryatvÃtkiæ dehayogakalpanayà / netyucyate / nahyanyatvaæ jÅvasyeÓvarÃdupapadyate 'seyaæ devataik«ata' (chÃ. 6.3.2) ityupakramya 'anena jÅvenÃtmanÃnupraviÓya' (chÃ. 6.3.2) ityÃtmaÓabdena jÅvasya parÃmarÓÃt / 'tatsatyaæ sa Ãtmà tattvamasi Óvetaketo' (chÃ. 6.9.4) iti ca jÅvÃyopadiÓatÅÓvarÃtmatvam / ato 'nanya eveÓvarÃjjÅva÷ sedehayogÃttirohitaj¤ÃnaiÓvaryo bhavati / ataÓca na sÃækalpikÅ jÅvasya svapne rathÃdis­«ÂirghaÂate / yadi ca sÃækalpikÅ svapne rathÃdis­«Âi÷ syÃnnaivÃni«Âaæ kaÓcitsvapnaæ paÓyet / nahi kaÓcidani«Âaæ saækalpyate / yatpunaruktaæ jÃgaritadeÓaÓruti÷ svapnasya satyatvaæ sthÃpayatÅti na tatsÃmyavacanaæ satyatvÃbhiprÃyaæ svaya¤jyoti«ÂvavirodhÃt / Órutyaiva ca svapne rathÃdyabhÃvasya darÓitatvÃt / jÃgaritaprabhavavÃsanÃnirmitatvÃttu svapnasya tattulyanirbhÃsatvÃbhiprÃyaæ tat / tasmÃdupapannaæ svapnasya mÃyÃmÃtratvam // 6 // 2 tadabhÃvÃdhikaraïam / sÆ. 7-8 ____________________________________________________________________________________________ tadabhÃvo nìūu tacchruter Ãtmani ca | BBs_3,2.7 | svapnÃvasthà parÅk«ità su«uptÃvasthedÃnÅæ parÅk«yate / tatraitÃ÷ su«uptivi«ayÃ÷ Órutayo bhavanti / kvacicchrÆyate- 'tadyatraitatsupta÷ samasta÷ svapnaæ na vijÃnÃtyÃsu tadà nìūu s­po bhavati' (chÃ. 8.6.3) iti / anyatra tu nìÅrevÃnukramya ÓrÆyate - 'tÃbhi÷ pratyavas­pya purÅtati Óete' (b­. 2.1.19) iti / tathÃnyatra nìÅrevÃnukramya 'tÃsu tadà bhavati yadà supta÷ svapnaæ na ka¤cana paÓyatyathÃsminprÃïa evaikadhà bhavati' (kau«Å. 4.19) iti / tathÃnyatra 'ya e«o 'ntarh­daya ÃkÃÓastasmi¤chete' (b­. 2.1.17) iti / tathÃnyatra 'satà somya tadà saæpanno bhavati svamapÅto bhavati' (chÃ. 6.8.1) iti / 'prÃj¤enÃtmanà saæpariÓvakto na bÃhyaæ ki¤cana veda nÃntaram' (b­. 4.3.21) iti ca / tatra saæÓaya÷ - kimetÃni nìyÃdÅni parasparanirapek«Ãïi bhinnÃni su«uptisthÃnÃnyÃhosvitparasparÃpek«ayaikaæ su«uptisthÃnamasti / kiæ tÃvatprÃptaæ bhinnÃnÅti / kuta÷ - ekÃrthatvÃt / nahyekÃrthÃnÅæ kvacitparasparÃpek«atvaæ d­Óyate vrÅhiyavÃdÅnÃm / nìyÃdÅnÃæ tvekÃrthatà su«uptau d­Óyate - 'nìÅÓu s­pto bhavati' (chÃ. 8.6.3) 'purÅtati Óete' (b­. 2.1.19) iti ca tatra tatra saptamÅnirdeÓasya tulyatvÃt / nanu naivaæ sati saptamÅnirdeÓo d­Óyate - 'satà somya tadà saæpanno bhavati' (chÃ. 6.8.1) iti / nai«a do«a÷ / tatrÃpi saptamyarthasya gamyamÃnatvÃt / vÃkyaÓe«o hi tatrÃyatanai«Å jÅva÷ sadupasarpatÅtyÃha - 'anyatrÃyatanamalabdhvà prÃïamevopaÓrayate' (chÃ. 6.8.2) iti prÃïaÓabdena tatra prak­tasya sata upÃdanÃt / Ãyatanaæ ca saptamyartha÷ / saptamÅnirdeÓo 'pi tatra vÃkyaÓe«e d­Óyate - 'sati saæpadya na vidu÷ sati saæpadyÃmahe' (chÃ. 6.9.2) iti / sarvatra ca viÓe«avij¤Ãnoparamalak«aïaæ su«uptaæ na viÓi«yate / tasmÃdekÃrtatvÃnnìyÃdÅnÃæ vikalpena kadÃcitki¤citsthÃnaæ svÃpÃyopasarpatÅti / evaæ prÃpte pratipÃdyate - tadabhÃvo nìūvÃtni ceti / tadabhÃva iti tasya prak­tasya svapnadarÓanasyÃbhÃva÷ su«uptamityartha÷ / nìūvÃtmani ceti samuccayenaitÃni nìyÃdÅni svÃpÃyopaiti na vikalpenetyartha÷ / kuta÷ - tacchrute÷ / tathÃhi - sarve«Ãmeva nìyÃdÅnÃæ tatra tatra su«uptisthÃnatvaæ ÓrÆyate tacca masuccaye saæg­hÅtaæ bhavati / vikalpe hye«Ãæ pak«e bÃdha÷ syÃt / nanvekÃrthatvÃdvikalpo nìyÃdÅnÃæ vrÅhiyavÃdivatyuktam / netyucyate / nahyekavibhaktinirdeÓamÃtreïaikÃrthatvaæ vikalpaÓcÃpatati / nÃnÃrthatvasamuccayayorapyekavibhaktinirdeÓadarÓanÃprÃsÃde Óete paryaÇ ke Óeta ityevamÃdi«u / tathehÃpi nìūu purÅtati brahmaïi ca svapitÅtyetadupapadyate samuccaya÷ / tathÃca Óruti÷ - 'tÃsu tadà bhavati yadà supta÷ svapnaæ na ka¤cana paÓyatyathÃsminprÃïa evaikadhà bhavati' (kau«Å. 4.19) iti samuccayaæ nìÅnÃæ prÃïasya ca su«uptau ÓrÃvayatyekavÃkyopÃdÃnÃt / prÃïasya ca brahmatvaæ samadhigatam - 'prÃïastathÃnugamÃt' (bra.sÆ. 1.1.28) ityatra / yatrÃpi nirapek«Ã iva nìÅ÷ suptisthÃnatvena ÓrÃvayati - 'Ãsu tadà nìūu s­pto bhavati' (chÃ. 8.6.3) iti / tatrÃpi pradeÓÃntaraprasiddhasya brahmaïo 'prati«edhÃnnìÅdvÃreïaiva brahmaïyevÃvati«Âhata iti pratÅyate / nacaivamapi nìūu saptamÅ virudhyate / nìÅdvÃrÃpi brahmopasarpans­pta eva nìūu bhavati / yo hi gaÇgayà sÃgaraæ gacchati gata eva sa gaÇgÃyÃæ bhavati / apicÃtra raÓmÅnìÅdvÃrÃtmakasya brahmalokamÃrgasya vivak«itatvÃnnìÅstutyarthaæ s­ptisaækÅrtanam / 'nìūu s­pto bhavati' (chÃ. 8.6.3) ityuktvà 'taæ na kaÓcana pÃpmà sp­Óati' (chÃ. 8.6.3) iti bruvannìÅ÷ praÓaæsati / bravÅti ca pÃpmasparÓÃbhÃve hetum - tejasà nìÅgatena pittÃkhyenÃbhivyÃptakaraïo na bÃhyÃnvi«ayÃnÅk«ata ityartha÷ / athavà tejaseti brahmaïa evÃyaæ nirdeÓa÷ / Órutyantare -' brahmaiva teja eva' (b­. 4.4.7) iti teja÷ Óabdasya brahmaïi pratyuktatvÃt / brahmaïà hi tadà saæpanno bhavati nìÅdvÃreïÃtastaæ na kaÓcana pÃpmÃna sp­ÓatÅtyartha÷ / brahmasamapattiÓca pÃpmasparÓÃbhÃve hetu÷ samadhigata÷ - 'sarve pÃpmÃno 'ta nivartante 'pahatapÃpmà hye«a brahmaloka÷' (chÃ. 8.4.2) ityÃdiÓrutibhya÷ / eva¤ca sati pradeÓÃntaraprasiddhena brahmaïà su«uptisthÃnenÃnugato nìÅnÃæ samuccaya÷ samadhigato bhavati / tathà purÅtato 'pi brahmaprakriyÃyÃæ saækÅrtanÃttadanuguïameva suptisthÃnatvaæ vij¤Ãyate - 'ya e«o 'ntarh­daya ÃkÃÓastasmi¤chete' (b­. 2.1.17) iti h­dayÃkÃÓe suptisthÃne prak­ta idamucyate 'purÅtati Óete' (b­. 2.1.19) iti / purÅtaditi h­dayaparive«Âanamucyate / tadantarvartinyÃpi h­dayÃkÃÓe ÓayÃna÷ Óakyate purÅtati Óeta iti vaktum / prÃkÃraparik«ipte 'pi pure vartamÃna÷ prÃkÃre vartata ityucyate / h­dayÃkÃÓasya ca brahmatvaæ samadhigatam - 'dahara uttarebhya÷' (bra.sÆ. 1.3.14) ityatra / tathà nìÅpurÅtatsamuccayo 'pi - 'tÃbhi÷ pratyavas­tya purÅtati Óete' (b­. 2.1.19) ityekavÃkyopÃdÃnÃdavagamyate / satprÃj¤ayoÓca prasiddhameva brahmatvam / evametÃsu Óruti«u trÅïyeva su«uptisthÃnÃni saækÅrtitÃni nìya÷ purÅtadbrahma ceti / tatrÃpi dvÃramÃtraæ nìya÷ purÅtacca, brahmaiva tvekaæ su«upti sthÃnam / apica nìya÷ purÅtadvà jÅvasyopÃdhyÃdhÃra eva bhavati tatrÃsya karaïÃni vartanta iti / nahyupÃdhisaæbandhamantareïa svata eva jÅvasyÃdhÃra÷ kaÓcitsaæbhavati, brahmÃvyatirekeïa svamahimaprati«ÂhitatvÃt / brahmÃdhÃratvamapyasya su«upte naivÃdhÃrÃdheyabhedÃbhiprÃyeïocyate kathaæ tarhi tÃdÃtmyÃbhiprÃyeïa / yata Ãha - 'satà somya tadà saæpanno bhavati svamapÅto bhavati' (chÃ. 6.8.1) iti / svaÓabdenÃtmÃbhilapyate, svarÆpamÃpanna÷ supto bhavatÅtyartha÷ / apica na kadÃcijjÅvasya brahmaïà saæpattirnÃsti svarÆpasyÃnapÃyitvÃt / svapnajÃgaritayostÆpÃdhisaæparkavaÓÃtpararÆpÃpattimivÃpek«ya tadupaÓamÃtsu«upte÷ svarÆpÃpattirvak«yate / ataÓca suptÃvasthÃyÃæ kadÃcitsatÃæ saæpadyate kadÃcinna saæpadyata ityayuktam / apica sthÃnavikalpÃbhyupagame 'pi viÓe«avij¤Ãnopalak«aïaæ tÃvatsu«uptaæ na kvacidviÓi«yate / tatra sati saæpannastÃvattadekatvÃnna vijÃnatÅti yuktam / 'ttakena kaæ vijÃnÅyÃt / ' (b­. 2.4.14) iti Órute÷ / nìūu puratÅti ca ÓayÃnasya na ki¤cidavij¤Ãne kÃraïaæ Óakyaæ vij¤Ãtuæ, bhedavi«ayatvÃt 'yatra và anyadiva syÃttatrÃnyo 'nyatpaÓyet' (b­. 4.3.31) iti Órute÷ / nanu bhedavi«ayasyÃpyatidÆrÃdikÃraïamavij¤Ãne syÃt / bìham / evaæ syÃdyadi jÅva÷ svata÷paricchinno 'bhyupagamyate, yathà vi«ïumitra÷ pravÃsÅ svag­haæ na paÓyati / natu jÅvasyopÃdhivyatirekeïa paricchedo vidyate / upÃdhigatamevÃtidÆrÃdikÃraïamavij¤Ãna iti yadyucyeta tathÃpyupÃdherupaÓÃntatvÃtsatyeva saæpanno na vijÃnatÅti yuktam / naca vayamiha tulyavannìyÃdisamuccayaæ pratipÃdayÃma÷ / nahi nìya÷ suptisthÃnaæ purÅtadvetyanena vij¤Ãnena ki¤citprayojanamasti / nahyetadvij¤Ãnapratibaddhaæ ki¤citphalaæ ÓrÆyate / nÃpyetadvij¤Ãnaæ phalavata÷ kasyacidaÇgamupadiÓyate / brahma tvanapÃyi suptisthÃnamityetatpratipÃdayÃma÷ / tena tu vij¤Ãnena prayojanamasti jÅvasya brahmÃtmatvÃvadhÃraïaæ svapnajÃgaritavyavahÃravimuktatvÃvadhÃraïaæ ca / tasmÃdÃtmaiva suptisthÃnam / ____________________________________________________________________________________________ ata÷ prabodho 'smÃt | BBs_3,2.8 | yasmÃccÃtmaiva suptisthÃnamata eva ca kÃraïÃnnityavadevÃsmÃdÃtmana÷ prabodha÷ svÃpÃdhikÃre Ói«yate - 'kuta etadÃgÃt' (b­. 2.1.16) ityasya praÓnasya prativacanÃvasare 'yathÃgne÷ k«udrà visphuliÇgà vyuccÃrantyevamevaitasmÃdÃtmana÷ sarve prÃïÃ÷' (b­. 2.1.20) ityÃdinà / 'sata Ãgamya na vidu÷ sata ÃgacchÃmahe' (chÃ. 6.10.2) iti ca / vikalpyamÃne«u tu su«uptisthÃne«u kadÃcinnìÅbhya÷ pratibudhyate kadÃcitpurÅtata÷ kadÃcidÃtmana ityaÓÃsi«yat / tasmÃdapyÃtmaiva suptisthÃnamiti // 8 // 3 karmÃnusm­tiÓabdavidhyadhikaraïam / sÆ. 9 ____________________________________________________________________________________________ sa eva tu karmÃnusm­tiÓabdavidhibhya÷ | BBs_3,2.9 | tasyÃ÷ puna÷ satsaæpatte÷ pratibudhyamÃna÷ kiæ ya eva satasaæpanna÷ sa eva pratibudhyata uta sa vÃnyo veti cintyate / tatra prÃptaæ tÃvadaniyama iti / kuta÷ - yadà hi jalarÃÓau kaÓcijjalabindu÷ prak«ipyate jalarÃÓireva sa tadà bhavati punaruddharaïe ca sa eva jalabindurbhavatÅti du÷saæpÃdam / tadvatsupta÷ pareïaikatmÃpanna÷ saæprasÅdatatÅti na sa eva punarutthÃtumarhati / tasmÃtsa eveÓvaro vÃnyo và jÅva÷ pratibudhyata ityevaæ prÃpta idamÃha - sa eva tu jÅva÷ lupta÷ svÃsthyaæ gata÷ punarutti«Âhati nÃnya÷ / kasmÃt / karmÃnusm­tiÓabdavidhibhya÷ / vibhajya hetuæ darÓayi«yÃmi / karmaÓe«Ãnu«ÂhÃnadarÓanÃttÃvatsa evotthÃtumarhati nÃnya÷ / tathÃhi - pÆrvedyuranu«Âhitasya karmaïo 'paredyu÷ Óe«amanuti«Âhand­Óyate / nacÃnyena sÃmik­tasya karmaïo 'nya÷ Óe«akriyÃyÃæ pravarititumarhati / atiprasaÇgÃt / tasmÃdeka eva pÆrvedyuraparedyuÓcaikasya karmaïa÷ karteti gamyate / itaÓca sa evotti«Âhati yatkÃraïamatÅte 'hanyahamado 'drÃk«amiti pÆrvÃnubhÆtasya paÓcÃtsmaraïamanyasyotthÃne nopapadyate / nahyanyad­«Âamanyo 'nusmartumarhati / so 'hamasmÅti cÃtmÃnusmaraïamÃtmÃntarotthÃne nÃvakalpate / ÓabdebhyaÓca tasyaivotthÃnamavagamyate / tathÃhi - 'puna÷ pratinyÃyaæ pratiyonyÃdravati buddhÃntÃyaiva' (b­. 4.3.16) 'sarvÃ÷ prajà aharahargacchantya etaæ brahmalokaæ na vindanti' (chÃ. 8.3.2) 'ta iha vyÃghro và siæho và v­ko và varÃho và kÅÂo và pataÇgo và daæÓo và maÓako và yadyadbhavanti tadÃbhavanti' (chÃ. 6.9.3) ityevamÃdaya÷ ÓabdÃ÷ svÃpaprabodhÃdhikÃre paÂhità nÃtmÃntarotthÃne sÃma¤jasyamÅyu÷ / karmavidyÃvidhibhyaÓcaivamevÃvagamyate / anyathà hi karmavidyÃvidhayo 'narthakÃ÷ syu÷ / anyotthÃnapak«e hi suptamÃtro mucyata ityÃpadyeta / evaæ cetsyÃdvada kiæ kÃlÃntaraphalena karmaïà vidyayà và k­taæ syÃt / apicÃnyotthÃnapak«e yadi tÃvaccharÅrÃntare vyavaharaïamÃïo jÅva utti«ÂhettatratyavyavahÃralopaprasaÇga÷ syÃt / atha tatra supta utti«ÂhetkalpanÃnarthakyaæ syÃt / yohi yasmi¤ÓarÅre supta÷ sa tasminnoti«Âhatyanyasmi¤ÓarÅre supto 'nyasminnutti«ÂhatÅti ko 'syÃæ kalpanÃyÃæ lÃbha÷ syÃt / atha mukta utti«ÂhedantavÃnmok«a Ãpadyeta / niv­ttÃvidyasya ca punarutthÃnamupapannam / eteneÓvarasyotthÃnaæ pratyuktam / nityaniv­ttÃvidyatvÃt / ak­tÃbhyÃgamak­tavipraïÃÓau ca durnivÃravanyotthÃnapak«e syÃtÃm / tasmÃtsa evotti«Âhati nÃnya iti / yatpunaruktaæ yathà jalarÃÓau prak«ipto jalabindurnoddhartuæ Óakyata evaæ sati saæpanno jÅvo notpatpatitumarhatÅti, tatparihriyate / yuktaæ tatra vivekakÃraïÃbhÃvÃjjalabindoranuddharaïam / iha tu vidyate vivekakÃraïaæ karma cÃvidyà ceti vai«amyam / d­Óyate ca durvivecayorapyasmajjÃtÅyai÷ k«Årodakayo÷ saæs­«Âayorhaæsena vivecanam / apica na jÅvo nÃma kaÓcitparasmÃdanyo vidyate yo jalabinduriva jalarÃÓe÷ sato vivicyeta / sadeva tÆpÃdhisaæparkÃjjÅva ityasak­tprapa¤citam / evaæ sati yÃvadekopÃdhigatà bandhÃnuv­ttistÃvadekajÅvavyavahÃra÷ / upÃdhyantaragatÃyÃæ tu bandhÃnuv­ttau jÅvÃncataravyavahÃra÷ / sa evÃyamupÃdhi÷ svÃpaprabodhayorbÅjÃÇ kuranyÃyenetyata÷ sa eva jÅva÷ pratibudhyata iti yuktam // 9 // 4 mugdher'dhasaæpattyadhikaraïam / sÆ. 10 ____________________________________________________________________________________________ mugdher'dhasaæpatti÷ pariÓe«Ãt | BBs_3,2.10 | asti mugdho nÃma yaæ mÆrchita iti laukikÃ÷ kathayanti / satu kimavastha iti parÅk«ÃyÃmucyate / tisrastÃvadavasthÃ÷ ÓarÅrasthasya jÅvasya prasiddhà jÃgaritaæ svapna÷ su«uptiriti / caturthÅ ÓarÅrÃdapas­pti÷ / natu pa¤camÅkÃcidavasthà jÅvasya Órutau sm­tau và prasiddhÃsti / tasmÃccatas­ïÃmevÃvasthÃnÃmanyatamÃvasthà mÆrchetyevaæ prÃpte brÆma÷- na tÃvanmugdho jÃgaritÃvastho bhavitumarhati / nahyayamindriyairvi«ayÃnÅk«ate / syÃdetat / i«ukÃranyÃyena mugdho bhavi«yati / yathe«ukÃro jÃgradapÅ«vÃsaktamanastayà nÃnyÃnvi«ayÃnÅk«ata evaæ mugdho musalasaæpÃtÃdijanitadu÷khÃnubhavavyagramanastayà jÃgradapi nÃnyÃnvi«ayÃnÅk«ata iti / na / acetayamÃnatvÃt / i«ukÃro hi vyÃp­tamanà bravÅtÅ«umevÃhametÃvantaæ kÃlamupalabhamÃno 'bhÆvamiti / mugdhastu labdhasaæj¤o bravÅtyandhe tamasyahametÃvantaæ kÃlaæ prak«ipto 'bhÆvaæ na ki¤cinmayà cetitamiti / jÃgrataÓcaikavi«ayavi«aktacetaso 'pi deho vidhriyate / mugdhasya tu deho dharaïyÃæ patati / tasmÃnna jÃgarti nÃpi svapnÃnpaÓyati ni÷saæj¤akatvÃt / nÃpi m­ta÷ prÃïo«maïorbhÃvÃt / mugdhe hi jantau m­to 'yaæ syÃnna và m­ta iti saæÓayÃnà ƫmÃsti nÃstÅti h­dayadeÓamÃlabhante niÓcayÃrthaæ prÃïo 'sti nÃstÅti ca nÃsikÃdeÓam / yadi prÃïo«maïorastitvaæ nÃvagacchanti tato m­to 'yamityadhyavasÃya dahanÃyÃraïyaæ nayanti / atha tu prÃïamÆ«mÃïaæ và pratipadyante tato nÃyaæ m­ta ityadhyavasÃya saæj¤ÃlÃbhÃya bhi«ajyanti / punarutthÃnÃcca na di«Âaæ gata÷ / nahi yamarëÂrÃtpratyÃgacchati / astu tarhi su«upto ni÷saæj¤atvÃdam­tatvÃcca / na / vailak«aïyÃt / mugdha÷ kadÃcicciramapi nocchvasiti savepathurasya deho bhavati bhayÃnakaæ ca vadanaæ visphÃrite netre / su«uptastu prasannavadanastulyakÃlaæ puna÷ punarucchvasiti nimÅlite asya netre bhavata÷ / nacÃsya deho vepate / pÃïipe«aïamÃtreïa ca su«uptamutthÃpayanti natu mugdhaæ mudgaraghÃtenÃpi / nimittabhedaÓca bhavati mohasvÃpayo÷ / musalasaæpÃtÃdinimittatvÃnmohasya, ÓramÃdinimittatvÃcca svÃpasya / naca loke 'sti prasiddhirmugdha÷ supta iti / pariÓe«ÃdardhasaæpattirmugdhatetyavagacchÃma÷ / nÅ÷saæj¤atvÃtsaæpanna itarasmÃdvailak«aïyÃdasaæpanna iti / kathaæ punarardhasaæpattirmugdhateti Óakyate vaktum / yÃvatà suptaæ prati tÃvaduktaæ Órutyà - 'satà somya tadà saæpanno bhavati' (chÃ. 6.8.1) iti 'atra steno 'steno bhavati' (b­. 4.3.22) 'naitaæ setumahorÃtre tarato na jarà na m­tyurna Óoko na suk­taæ na d­«k­tam' (chÃ. 8.4.1) ityÃdi / jÅve hi suk­tadu«k­tayo÷ prÃpti÷ sukhitvadu÷khitvapratyayotpÃdanena bhavati / naca sukhitvapratyayo du÷khitvapratyayo và su«upte vidyate, mugdhe 'pi tau pratyayau naiva vidyete / tasmÃdupÃdhyupaÓamÃtsu«uptavanmugdhe 'pi katsnasaæpattireva bhavitumarhati nÃrdhasaæpattiriti / atrocyate - na brÆmo mugdher'dhasaæpattirjÅvasya brahmaïà bhavatÅti / kiæ tarhyardhena su«uptapak«asya bhavati mugdhatvamardhenÃvasthÃntarapak«asyeti brÆma÷ / darÓite ca mohasya svÃpena sÃmyavai«amye / dvÃraæ caitanmaraïasya / yadÃsya sÃvaÓe«aæ karma bhavati tadà vÃÇmanase pratyÃgacchata÷ / yadà tu niravaÓe«aæ karma bhavati tadà prÃïo«mÃïÃvapagacchata÷ / tasmÃdardhasaæpattiæ brahmavida icchanti / yattÆktaæ na pa¤camÅ kÃcidavasthà prasiddhÃstÅti / nai«a do«a÷ / kadÃcitkÅyamavastheti na prasiddhà syÃt / prasiddhà cai«Ã lokÃyurvedayo÷ / ardhasaæpattyabhyupagamÃcca na pa¤camÅ gaïyata ityanavadyam // 10 // 5 ubhayaliÇgÃdhikaraïam / sÆ. 11-21 ____________________________________________________________________________________________ na sthÃnato 'pi parasyobhayaliÇgaæ sarvatra hi | BBs_3,2.11 | yena brahmaïà su«uptyÃdi«u jÅva upÃdhyupaÓamÃtsaæpadyate tasyedÃnÅæ svarÆpaæ ÓrutivaÓena nirdhÃryate / santyubhayaliÇgÃ÷ Órutayo brahmavi«ayÃ÷ 'sarvakarmà sarvakÃma÷ sarvagandha÷ sarvarasa÷' (chÃ. 3.14.2) ityelamÃdÃyÃ÷ saviÓe«aliÇgÃ÷ / 'asthÆlamanaïvarhrasvamadÅrdham' (b­. 3.8.8) ityevamÃdyÃÓca nirviÓe«aliÇgÃ÷ / kimÃsu Óruti«ÆbhayaliÇgaæ brahmapratipattavyamutÃnyataraliÇgam / yadÃpyanyataraliÇgaæ tadÃpi kiæ saviÓe«amuta nirviÓe«amiti mÅmÃæsyate / tatrobhayaliÇgaÓrutyanugrahÃdubhayaliÇgameva brahmetyevaæ prÃpte brÆma÷ - na tÃvatsvata eva parasya brahmaïa ubhayaliÇgatvamupapadyate / nahyekaæ vastu svata eva rÆpÃdiviÓe«opetaæ tadviparÅtaæ cetyÃdhÃrayituæ Óakyaæ virodhÃt / astu tarhi sthÃnata÷ p­thivyÃdyupÃdhiyogÃditi / tadapi nopapadyate / nahyupÃdhiyogÃdapyanyÃd­Óasya vastuno 'nyÃd­Óa÷ svabhÃva÷ saæbhavati / nahi svaccha÷ sansphaÂiko 'laktakÃdyupÃdhiyogÃdasvaccho bhavati bhramamÃtratvÃdasvacchatÃbhiniveÓasya / upÃdhÅnÃæ cÃvidyÃpratyupasthÃpitatvÃt / ataÓcÃnyataraliÇgaparigrahe 'pi samastaviÓe«arahitaæ nirvikalpameva brahma pratipattavyaæ na tadviparÅtam / sarvatra hi brahmasvarÆpapratipÃdanapare«u vÃkye«u 'aÓabdamasparÓamarÆpamavyayam' (ka. 3.15 / muktiko. 2.72) ityevamÃdi«vapÃstasamastaviÓe«ameva brahmopadiÓyate // 11 // ---------------------- FN: sthÃnaæ upÃdhistadyogÃt / ____________________________________________________________________________________________ na bhedÃd iti cen na pratyekamatadvacanÃt | BBs_3,2.12 | athÃpi syÃdyaduktaæ nirvikalpamekaliÇgameva brahma nÃsya svata÷ sthÃnato vobhayaliÇgatvamastÅti / tannopapadyate / kasmÃt / bhedÃt / bhinnà hi pratividyaæ brahmaïa ÃkÃrà upadiÓyante / catu«pÃdbrahma «o¬aÓakalaæ brahma vÃmanÅtvÃdilak«aïaæ brahma trailokyaÓarÅravaiÓvÃnaraÓabdoditaæ brahmetyeva¤jÃtÅyakÃ÷ / tasmÃtsaviÓe«atvamapi brahmaïo 'bhyupagantavyam / nanÆktaæ nobhayaliÇgatvaæ brahmaïa÷ saæbhavatÅti / ayamapyavirodha÷ / upÃdhik­tatvÃdÃkÃrabhedasya / anyathà hi nirvi«ayameva bhedaÓÃstraæ prasajyeteti cet / neti brÆma÷ / kasmÃt / pratyekamatadvacanÃt / pratyupÃdhibhedaæ hyabhedameva brahmaïa÷ ÓrÃvayati ÓÃstram - 'yaÓcÃyamasyÃæ p­thivyÃæ tejomayo 'm­tamaya÷ puru«o yaÓcÃyamadhyÃtmaæ ÓÃrÅrastejomayo 'm­tamaya÷ puru«o 'yameva sa yo 'yamÃtmÃ' (b­. 2.5.1) ityÃdi / ataÓca na bhinnÃkÃrayogo brahmaïa÷ ÓÃstrÅya iti Óakyate vaktum / bhedasyopÃsanÃrthatvÃdabhede tÃtparyÃt / ____________________________________________________________________________________________ api caivam eke | BBs_3,2.13 | apicaivaæ bhedadarsananindÃpÆrvakamabhedadarÓanamevaike ÓÃkhina÷ samÃmananti - 'manasaivedamÃptavyaæ neha nÃnÃsti ki¤cana / m­tyo÷ sa m­tyupamÃpnoti ya iha nÃneva paÓyati' (ka. 4.11) iti / tathÃnyepi 'bhoktà bhogyaæ preritÃraæ ca matvà sarvaæ trividhaæ brahma me tat' (Óve. 1.12) iti samastasya bhogyabhokt­niyant­lak«aïasya prapa¤casya brahmaikasvabhÃvatÃmadhÅyate // 13 // kathaæ punarÃkÃravadupadeÓinÅ«vanÃkÃropadeÓinÅ«u ca brahmavi«ayÃsu Óruti«u satÅ«vanÃkÃrameva brahmÃvadhÃryate na punarviparÅtamti / ata uttaraæ paÂhati - ____________________________________________________________________________________________ arÆpavadeva hi tatpradhÃnatvÃt | BBs_3,2.14 | rÆpÃdyÃkÃrarahitameva brahmÃvadhÃrayitavyaæ na rÆpÃdimat / kasmÃt / tatpradhÃnatvÃt / ''asthÆlamanaïvarhrasvamadÅrdham' (b­. 3.8.8) 'aÓabdamasparÓamarÆpamavyayam' (kaÂha. 3.15 / mukti. 2.72) 'ÃkÃÓo vai nÃma nÃmarÆpayornirvahità te yadantarà tadbrahma' (chÃ. 8.14.1) 'divyo hyamÆrta÷ puru«a÷ sabÃhyÃbhyantaro hyaja÷'' (muï¬a. 2.1.2), 'tadetadbrahmÃpÆrvamanaparamanantaramabrahmamayamÃtmà brahagma sarvÃnabhÆ÷' (b­. 2.5.19) ityevamÃdÅni vÃkyÃni ni«prapa¤cabrahmÃtmatattvapradhÃnÃni narthÃntarapradhÃnÃnÅtyetatprati«ÂhÃpitaæ 'tattu samanvayÃt' (bra.sÆ. 1.1.4) ityatra / tasmÃdeva¤jÃtÅyake«u vÃkye«u yathÃÓrutaæ nirÃkÃrameva brahmÃvadhÃrayitavyam / itarÃïi tvÃkÃrapavadbrahmavi«ayÃïi vÃkyÃni na tatpradhÃnÃni / upÃsanÃvidhipradhÃnÃni hi tÃni te«vasati virodhe yathÃÓrutamÃÓrayitavyam / sati tu virodhe tatpradhÃnÃnyatatpradhÃnebhyo balÅyÃæsi bhavantÅti / e«a vinigamanÃyÃæ hetu÷ / yenobhayÅ«vapi Óruti«u satÅ«vanÃkÃrameva brahmÃvadhÃryate na punarviparÅtamiti // 14 // kà tarhyÃkÃravadvi«ayÃïÃæ ÓrutÅnÃæ gatirityata Ãha - ____________________________________________________________________________________________ prakÃÓavaccÃvaiyarthyÃt | BBs_3,2.15 | yathà prakÃÓa÷ sauraÓcÃndramaso và viyadvyÃpyÃvati«ÂhamÃno 'ÇgulyÃdyupÃdhisaæbandhÃtte«v­juvakrÃdibhÃvaæ pratipadyamÃne«u tadbhÃvamiva pratipadyate / evaæ brahmÃpi p­thivyÃdyupÃdhisaæbandhÃttadÃkÃratÃmiva pratipadyate tadÃlambano brahmaïa ÃkÃraviÓe«opadeÓa upÃsanÃrtho na virudhyate / evamavaiyarthyamÃkÃravadbrahmavi«ayÃïÃmapi vÃkyÃnÃæ bhavi«yati / nahi vedavÃkyÃnÃæ kasyacidarthavattvaæ kasyacidanarthavattvamiti yuktaæ pratipattuæ pramÃïatvÃviÓe«Ãt / nanvevamapi yatpurastÃtpratij¤Ãtaæ nopÃdhiyogÃdapyubhayaliÇgatvaæ brahmaïo 'stÅti tadvirudhyate / neti brÆma÷ / upÃdhinimittasya vastudharmatvÃnupapacatte÷ / upÃdhÅnÃæ cÃvidyÃpratyupasthÃpitatvÃt / satyÃmeva ca naisargikyÃmavidyÃyÃæ lokavedavyavahÃrÃvatÃra iti tatra tatrÃvocÃma // 15 // ____________________________________________________________________________________________ Ãha ca tanmÃtram | BBs_3,2.16 | Ãha ca ÓrutiÓcaitanyamÃtraæ vilak«aïarÆpÃntararahitaæ nirviÓe«aæ brahma - 'sa yathà saindhavaghano 'ntaro 'bÃhya÷ k­tsno rasaghana evaivaæ và are 'yamÃtmÃnantaro 'bÃhya÷ k­tsna÷ praj¤Ãnaghana eva' (b­. 4.5.13) iti / etaduktaæ bhavati - nÃsyÃtmano 'ntarbahirvà caitanyÃdanyadrÆpamasti lavaïarasa eva nirantaro bhavati na rasÃntaraæ tathaiveti // 16 // ---------------------- FN: saindhavaghano lohapiï¬a÷ / ____________________________________________________________________________________________ darÓayati cÃtho api smaryate | BBs_3,2.17 | darÓayati ca Óruti÷ pararÆpaprati«edhenaiva brahma nirviÓe«atvÃt- 'athÃta ÃdeÓo neti neti' (b­. 2.3.6) iti, 'anyadeva tadviditÃdatho aviditÃdadhi (ke. 1.3) 'yato vÃco nivartante aprÃpya manasà saha' (tai. 2.4.1) ityevamÃdyà / bëkalinà ca bÃdhva÷p­«Âa÷ sannavacanenaiva brahma provÃceti ÓrÆyate - 'sa hovÃcÃdhÅhi bho iti sa tÆ«ïÅæ babhÆva taæ ha dvitÅye và t­tÅye và vacana uvÃca brÆma÷ khalu tvaæ tu na vijÃnÃsi / upaÓÃnto 'yamÃtmÃ' iti / tathà sm­ti«vapi paraprati«edhenaivopadiÓyate - 'j¤eyaæ yattatpravak«yÃmi yajj¤ÃtvÃm­tamaÓnute / anÃdimatparaæ brahma na sattannÃsaducyate' (13.12) ityevamÃdyÃsu / tathà viÓvarÆpadharo nÃrÃyaïo nÃradamuvÃceti smaryate - 'mÃyà hye«Ã mayà s­«Âà yanmÃæ paÓyasi nÃrada / sarvabhÆtaguïairyuktaæ naivaæ mÃæ j¤Ãtumarhasi' iti / ---------------------- FN: adhi anyat / upaÓÃnto nirastadvaita÷ / ____________________________________________________________________________________________ ata eva copamà sÆryakÃdivat | BBs_3,2.18 | yata eva cÃyamÃtmà caitanyarÆpo nirviÓe«o vÃÇmanasÃtÅta÷ paraprati«edhopadeÓyo 'ta eva cÃsyopÃdhinimittapÃramÃrthikÅæ viÓe«avattÃbhipretya jalasÆryakÃdivadityupamopÃdÅyate mok«aÓÃstre«u - 'yathà hyajaæ jyotirÃtmà vivasvÃnapo bhinnà bahudhaiko 'nugacchan / upÃdhinà kriyate bhedarÆpo deva÷ k«etre«vevamajoyamÃtmÃ' iti / 'eka eva hi bhÆtÃtmà bhÆte bhÆte vyavasthita÷ / ekadhà bahudhà caiva d­Óyate jalacandravat' (bra.biæ 12) ityevamÃdi«u // 18 // atra pratyavasthÅyate - ____________________________________________________________________________________________ ambuvadagrahaïÃt tu na tathÃtvam | BBs_3,2.19 | na jalasÆryakÃditulyatvamihopapadyate tadvadagrahaïÃt / sÆryÃdibhyo hi mÆrtebhya÷ p­thagbhÆtaæ viprak­«ÂadeÓaæ mÆrtaæ g­hyate tatra yukta÷ sÆryÃdipratibimbodaya÷ / natvÃtmà mÆrto nacÃsmÃtp­thagbhÆtà viprak­«ÂadeÓÃÓcopÃdhaya÷ sarvagatatvÃtsarvÃnanyatvÃcca / tasmÃdayukto 'yaæ d­«ÂÃnta iti // 19 // atra pratividhÅyate - ____________________________________________________________________________________________ v­ddhihrÃsabhÃktvamantarbhÃvÃdubhayasÃma¤jasyÃdevam | BBs_3,2.20 | yukta eva tvayaæ d­«ÂÃnto vivak«itÃæÓasaæbhavÃt / nahi d­«ÂÃntadÃr«ÂrÃntikayo÷ kvacitka¤cidvivak«itÃæÓaæ mukattvà sarvasÃrÆpyaæ kenaciddarÓayituæ Óakyate / sarvasÃrÆpye hi d­«ÂÃntadÃr«ÂrÃntikabhÃvoccheda eva syÃt / nacedaæ svamanÅ«ayà jalasÆryakÃjadid­«ÂÃntapraïayanam / ÓÃstrapraïÅtasya tvasya prayojanamÃtramupanyasyate / kiæ punaratra vivak«itaæ sÃrÆpyamiti / taducyate - v­ddhihrÃsabhÃktvamiti / jalagataæ hi sÆryapratibimbaæ jalav­ddhau vardhate jalahrÃse hrasati jalacalane calati jalabhede bhidyata ityevaæ jaladharmÃnuyÃyi bhavati natu paramÃrthata÷ sÆryasya tathÃtvamasti / evaæ paramÃrthato 'vik­tamekarÆpamapi sadbrahma dehÃdyupÃdhyantarbhÃvÃdbhajata ivopÃdidharmÃnv­ddhirhrÃsÃdÅn / evamubhayord­«ÂÃntadÃr«ÂrÃntikayo÷ sÃma¤jasyÃdavirodha÷ // 20 // ____________________________________________________________________________________________ darÓanÃc ca | BBs_3,2.21 | darÓayati ca Óruti÷ parasyaiva brahmaïo dehÃdi«ÆpÃdhi«vantaranupraveÓam - 'puruÓcakre dvipada÷ puruÓcakre catuÓpada÷ / pura÷ sa pak«Å bhÆtvà pura÷ puru«a ÃviÓat' (b­. 2.5.18) iti / 'anena jÅvenÃtmanÃnupraviÓya' (chÃ. 6.3.2) iti ca / tasmÃdyuktametat - 'ata eva caipamà sÆryakÃdivat' (bra.sÆ. 3.2.18) iti / tasmÃnnirvikalpakaikaliÇgameva brahma nobhayaliÇgaæ viparÅtaliÇgaæ ceti siddham / atra keciddve adhikaraïe kalpayanti / prathamaæ tÃvat- kiæ pratyastamitÃÓe«aprapa¤camekÃkÃraæ brahmota prapa¤cavadanekÃkÃropetamiti / dvitÅyaæ tu - sthite pratyastamitaprapa¤catve kiæ sallak«aïaæ brahmota bodhalak«aïamutobhayalak«aïamiti / atra vayaæ vadÃma÷ - sarvathÃpyÃnarthakyamadhikaraïÃntarÃrambhasyeti / yadi tÃvadanekaliÇgatvaæ parasyabrahmaïo nirÃkartavyamityayaæ prayÃsastatpÆrveïaiva na sthÃnato 'pi ityanenÃdhikaraïena nirÃkartavyamityayamuttaramadhikaraïaæ prakÃÓavacca etadvyarthameva bhavet / naca sallak«aïameva bhma na bodhalak«aïamiti Óakyaæ vaktum / vij¤Ãnaghana evetyÃdiÓrutivaiyarthyaprasaÇgÃt / kathaæ và nirastacaitanyaæ brahma cetanasya jÅvasyÃtmatvenopadiÓyeta / nÃpi bodhalak«aïameva brahma na sallak«aïamiti Óakyaæ vaktum astÅtyevopalabdhavya÷ (pha. 6.13) ityÃdiÓrutivaiyarthyaprasaÇgÃt / kathaæ và nirastasattÃko bodho 'bhyupagamyeta / nÃpyubhayalak«aïameva brahmeti Óakyaæ vaktum / pÆrvÃbhyupagamavirodhaprasaÇgÃt / sattÃvyÃv­ttena ca bodhena bodhavyÃv­ttayà ca sattayopetaæ brahma pratijÃnÃnasya tadeva pÆrvÃdhikaraïaprati«iddhaæ saprapa¤catvaæ brahmaïa÷ prasajyeta / ÓrutatvÃdado«a iti cet / na / ekasyÃnekasvabhÃvatvÃnupapatte÷ / atha sattaiva bodho bodha eva ca sattà nÃnayo÷ parasparavyÃv­ttirastÅti yadyucyeta tathÃpi kiæ sallak«aïaæ brahmota bodhalak«aïamutobhayalak«aïamityevaæ vikalpo nirÃlambana eva syÃt / sÆtrÃïi tvekÃdhikaraïatvenaivÃsmÃbhirnÅtÃni / apica brahmavi«ayÃsu Óruti«vÃkÃravadanÃkÃrapratipÃdanena vipratipannasvÃnÃkÃre brahmaïi parig­hÅte 'vaÓyaæ vaktavyetarÃsÃæ ÓrutÅnÃæ gati÷ / tÃdarthyena prakÃÓavaccetyÃdÅni sÆtrÃïyarthavattarÃïi saæpadyante / yadyapyÃhurÃkÃravÃdinyo 'pi Órutaya÷ prapa¤capravilayamukhenÃnÃkÃrapratipattyarthà eva na p­thagarthà iti tadapi na samÅcÅnamiva lak«yate / katham / ye hi paravidyÃdhikÃre kecitprapa¤cà ucyante yathà - 'yuktà hyasya haraya÷ Óatà deÓetyaya vai harayo 'yaæ vai sahasrÃïi bahÆni cÃnantÃni ca' (b­. 2.5.19) ityevamÃdayaste bhavanti pravilayÃrthÃ÷ 'tadetadbrahmÃpÆrvamanaparamanantaramabÃhyam' (b­. 2.5.19) ityupasaæhÃrÃt / ye punarupÃsanÃdhikÃre prapa¤cà ucyante yathà 'manomaya÷ prÃïasÅro bhÃrÆpa÷' (chÃ. 3.14.2) ityevamÃdayo na te«Ãæ pravilayÃrthatvaæ nyÃyyam / 'sa kratuæ kurvÅta' (chÃ. 3.14.1) ityeva¤jÃtÅyakena prak­tenaivopÃsanavidhinà te«Ãæ saæbandhÃt / Órutyà caiva¤jÃtÅyakÃnÃæ guïÃnÃmupÃsanÃrthatve 'vakalpyamÃne na lak«aïayà pravilayÃrtatvamavakalpate / sarve«Ãæ ca sÃdhÃraïe pravilayÃrthatve sati 'arÆpavadeva hi tatpradhÃnatvÃt' (bra. sÆ. 3.2.14) iti vinigamanakÃraïavacanamanavakÃÓaæ syÃt / phalamapye«Ãæ yathopadeÓaæ kvacidduritak«aya÷ kvacidaiÓvaryaprÃpti÷ kvacitkramamuktirityavagamyata evetyata÷ pÃrthagartyamevopÃsanÃvÃkyÃnÃæ brahmavÃkyÃnÃæ ca nyÃyyaæ naikavÃkyatvam / kathaæ cai«ÃmekavÃkyatotprek«yata iti vaktavyam / ekaniyogapratÅte÷ prayÃjadarÓapÆrïamÃsavÃkyavaditi cet / na / brahmavÃkye«u niyogÃbhÃvÃt / vastumÃtraparyavasÃyÅni hi brakahmavÃkyÃni na niyogopadeÓÅnÅtyetadvistare prati«ÂhÃpitaæ 'tattu samanvayÃt (bra. sÆ. 1.1.4) ityatra / kiævi«ayaÓcÃtra niyogo 'bhipreyata iti vaktavyam / puru«o hi niyujyamÃna÷ kurviti svavyÃpÃre kasmiæÓcinniyujyate / nanu dvaitaprapa¤cavilayo na yogavi«ayo bhavi«yati / apravilÃpite hi dvaitaprapa¤ce brahmatattvÃvabodho na bhavatyato brahmatattvÃvabodhapratyanÅkabhÆto dvaitaprapa¤ca÷ pravilÃpya÷ / yathà svargÃmasya yÃgo 'nu«ÂhÃtavya upadiÓyata evamapavargakÃmasya prapa¤capravilaya÷ / yathÃca tamasi vyavasthitaæ ghaÂÃditattvamavabubhutsamÃnena tatpratyanÅkabhÆtaæ tama÷ pravilÃpyata evaæ brahmatattavamavabubhutsamÃnena tatpratyanÅkabhÆta÷ prapa¤ca÷ pravilÃpayitavya÷ / brahmasvabhÃvo hi prapa¤co na prapa¤casvabhÃvaæ brahma, tena nÃmarÆpaprapa¤capravilÃpanena brahmatattvÃvabodho bhavatÅti / atra vayaæ p­cchÃma÷ - ko 'yaæ prapa¤capravilayo nÃma / kimagnipratÃpasaæparkÃdgh­takÃÂhinyapravilaya iva ppapa¤capravilaya÷ kartavya ÃhosvidekasmiæÓcandre timirak­tÃnekacandraprapa¤cavadavidyÃk­to brahmaïi nÃmarÆpaprapa¤co vidyayà pravilÃpitavya iti / tatra tÃvadvidyÃmano 'yaæ prapa¤co dehÃdilak«aïa Ãdhyatmiko bÃhyaÓca p­thivyÃdilak«aïa÷ pravilÃpayitavya ityucyeta sa puru«amÃtreïÃÓakya÷ pravilÃpayitumiti tatpravilayopadeÓo 'Óakyavi«aya eva syÃt / ekena cÃdimuktena p­thivyÃdipravilaya÷ k­ta itÅdÃnÅæ p­thivyÃdiÓÆnyaæ jagadabhavi«yat / athÃvidyÃdhyasto brahmaïyekasminnayaæ prapa¤co vidyayà pravilÃpyata iti brÆyÃt / tato brahmaivÃvidyÃdhyastaprapa¤capratyÃkhyÃnenÃvedayitavyam ekamevÃdvitÅyaæ brahma, tatsatyaæ sa Ãtmà tatvamasi (chÃ. 6.8.7) iti tasminnÃvedite vidyà svayamevotpadyate tayà cÃvidyà bÃdhyate. tataÓcÃvidyadhyasta÷ sakalo 'yaæ nÃmarÆpaprapa¤ca÷ svapnaprapa¤cavatpravilÅyate / anÃvedite tu brahmaïi brahmavij¤Ãnaæ kuru prapa¤capravilayaæ ceti Óatak­tvo 'pyukte, na brahmavij¤Ãnaæ prapa¤papravilayo và jÃyate / nanvÃvedite brahmaïi tadvij¤Ãnavi«aya÷ prapa¤cavilayavi«ayo và niyoga÷ syÃt / na / ni«prapa¤cabrahmÃtmatvÃvedanenaivobhayasiddhe÷ / rajjusvarÆpaprakÃÓanenaiva hi tatsvarÆpavij¤ÃnamavidyÃdhyastasarpÃdiprapa¤capravilayaÓca bhavati / naca k­tameva puna÷ kriyate / niyojyo¤api ca prapa¤cÃvasthÃyÃæ yo 'vagamyate jÅvo nÃma sa prapa¤casyaiva và syÃdbrahmapak«asyaiva và / prathame vikalpe ni«prapa¤cabrahmatattvapratipÃdanena p­thivyÃdivajjÅvasyÃpi pravilÃpitatvÃtkasya prapa¤cavilaye niyoga ucyeta kasya và niyogani«Âhatayà mok«o 'vÃptavya ucyeta / dvitÅye 'pi brahmaivÃniyojyasvabhÃvaæ jÅvasya svarÆpaæ jÅvatvaæ tvavidyÃk­tameveti pratipÃdite brahmaïi niyojyÃbhÃvÃnniyogÃbhÃva eva / dra«ÂavyÃdiÓabdà api paravidyÃdhikÃrapaÂhitÃstattvÃbhimukhÅkaraïapradhÃnà na tatvÃvabodhavidhipradhÃnà bhavanti / loke 'pÅdaæ paÓyedamÃkÃrïayeti caiva¤jÃtÅyake«u nirdeÓe«u praïidhÃnamÃtraæ kurvityucyate na sÃk«Ãjj¤Ãnameva kurviti / j¤eyÃbhimukhasyÃpi j¤Ãnaæ kadÃcijjÃyate kadÃcinna jÃyate tasmÃttaæ prati j¤Ãnavi«aya eva darÓayitavyo j¤ÃpayitukÃmena / tasmindarÓite svayameva yathÃvi«ayaæ yathÃpramÃïaæ ca j¤Ãnamutpadyate / naca pramÃïÃntareïÃnyathÃprasiddher'the 'nyathÃj¤Ãnaæ niyuktasyÃpyupapadyate / yadi punarniyukto 'hamityanyathà j¤Ãnaæ kuryÃnna tu tajj¤Ãnaæ kiæ tarhi mÃnasÅ sà kriyà / svayameva cedanyathotpadyeta bhrÃntireva syÃt / j¤Ãnaæ tu pramÃïajanyaæ yathÃbhÆtavi«ayaæ ca na tanniyogaÓatenÃpi kÃrayituæ Óakyate / naca prati«edhenÃpi vÃrayituæ Óakyate / nahi tatpuruÓatantraæ, vastutantrameva hi tat / ato 'pi niyogÃbhÃva÷ / ki¤cÃnyanniyogani«Âhatayaiva paryavasyÃmnÃye yadabhyupagatamaniyojyabrahmÃtmatvaæ jÅvasya tadapramÃïakameva syÃt / atha ÓÃstramevÃniyojyabrahmÃtmatvamapyÃcak«Åta tadavabodhe ca puru«aæ niyu¤jÅta tato brahmaÓÃstrasyaikasya dvyarthaparatà viruddhÃrthaparatà ca prasajyetÃm / niyogaparatÃyÃæ ca ÓrutahÃniraÓrutakalpanà karmaphalavanmok«asyÃd­«Âaphalatvamanityatvaæ cetyevamÃdayo do«Ã na kenacitparihartuæ ÓakyÃ÷ / tasmÃdavagatani«ÂhÃnyeva brahmavÃkyÃni na niyogani«ÂhÃni / ataÓcaikaniyogapratÅterekavÃkyatetyayuktam / abhyupagamyamÃne 'pi ca brahmavÃkyechu niyogasadbhÃve tadekatvaæ ni«prapa¤copadeÓe«u saprapa¤copajadeÓe«u cÃsiddham / nahi ÓabdÃntarÃdibhi÷ pramÃïairniyogabhede 'vagamyamÃne sarvatraikà niyoga iti ÓakyamÃÓrayitum / prayÃjadarÓapÆrïamÃsavÃkyechu tvadhikÃrÃæÓenÃbhedÃdyuktamekatvam / natviha saguïanirguïacodanÃsu kaÓcidekatvÃdhikÅrÃæso 'sti / nahi bhÃrÆpatÃvÃdayo guïÃ÷ prapa¤capravilayopakÃriïa÷ / nÃpi prapa¤capravilayo bhÃrÆpatvÃdiguïopakÃrÅ, parasparavirodhitvÃt / nahi k­tsnaprapa¤capravilÃpanaæ prapa¤caikadeÓÃpek«aïaæ caikasmindharmiïi yuktaæ samÃveÓayitum / tasmÃdasmÃdukta eva vibhÃga ÃkÃravadanÃkÃropadeÓÃnÃæ yuktatara iti // 21 // ---------------------- FN: asya jÅvabhÃvaæ prÃptasyeÓvarasya daÓa harayo vi«ayà indriyÃïi và / taæ j¤ÃnÃrthinam / bhinnavÃkyÃrthavi«aya÷ Óabda÷ ÓabdÃntaram / ____________________________________________________________________________________________ 6 prak­taitÃvattvÃdhikaraïam / sÆ. 22-30 prak­taitÃvattvaæ hi prati«edhati tato bravÅti ca bhÆya÷ | BBs_3,2.22 | 'dve vÃva brahmaïo rÆpe mÆrtaæ caivÃmÆrtaæ ca' (b­. 2.3.1) ityupakramya pa¤camahÃbhÆtÃni dvairÃÓyena pravibhajyÃmabartarasasya ca puru«aÓabdoditasya mahÃrajanÃdÅni rÆpÃïi darÓayitvà puna÷ paÂhyate - 'athÃta ÃdeÓo neti neti nahyetasmÃditi netyanyatparamasti' (b­. 2.3.6) iti / tatra ko 'syaprati«edhasya vi«aya iti jij¤ÃsÃmahe / nahyatredaæ taditi viÓe«itaæ ki¤citprati«edhyamupalabhyate / itiÓabdena tvatra prati«edhyaæ kimapi samarthyate neti netÅtiparatvÃnna¤prayogasya / itiÓabdÃÓrayaæ saænihitÃlaæbana evaæÓabdasamÃnav­tti÷ prayujyamÃno d­Óyate iti ha smopÃdhyÃya÷ kathayati ityevamÃdi«u / saænihitaæ cÃtra prakaraïasÃmarthyÃdrÆpadvayaæ saprapa¤caæ brahmaïastacca brahmayasyaite dve rÆpe / tatra na÷ saæÓaya upajÃyate - kimayaæ prati«edho rÆpe rÆpÃvaccobhayamapi prati«edhatyÃhosvidekataram / yadÃpyekataraæ tadÃpi kiæ brahma prati«edhati rÆpe pariÓi«ÂyÃhosvidrÆpe prati«edhati brahma pariÓina«ÂÅti / tatra prak­tatvÃviÓe«Ãdubhayamapi prati«edhatÅtyÃÓaÇkÃmahe / dvau caitau prati«edhau dvirnetiÓabdaprayogÃt / tayorekena saprapa¤caæ brahmaïo rÆpaæ prati«idhyate 'pareïa rÆpavadbrahmeti bhavati mati÷ / athavà brahmaiva rÆpavatprati«idhyate taddhi vÃÇmanasÃtÅtatvÃdasaæbhÃvyamÃnasadbhÃvaæ prati«edhÃrham / natu rÆpaprapa¤ca÷ pratyak«ÃdigocaratvÃtprati«edhÃrha÷ / abhyÃsastvÃdarÃrtha iti / evaæ prÃpte brÆma÷ / - na tÃvadubhayaprati«edha upapadyate ÓÆnyavÃdaprasaÇgÃt / ki¤ciddhi paramÃrthamÃlambyÃrtha÷ prati«idhyate yathà rajjvÃdi«u sarpÃdaya÷ / tacca pariÓi«yamÃïe kasmiæÓcidbhÃve 'vakalpate / ubhayaprati«edhe tu ko 'nyo bhÃva÷ pariÓe«yÃt / apariÓi«yamÃïe cÃnyasminya itara÷ prati«eddhumÃrabhyate prati«eddhumaÓakyatvÃttasyaiva paramÃrthatvÃpatte÷ prati«edhÃnupapatti÷ / nÃpi brahmaprati«edha upapadyate ''brahma te bravÃïi' (b­. 2.1.1) ityÃdyupakramavirodhÃt / 'asanneva sa bhavati / asadbrahmeti veda cet' (taitti. 2.6.1) ityÃdinindÃvirodhÃt / 'astÅtyevopalabdhavya÷' (kaÂha. 6.13) ityavadhÃraïavirodhÃt / sarvavedÃntavyÃkopaprasaÇgÃcca / vÃÇmanasÃtÅtatvamapi brahmaïo nÃbhÃvÃbhiprÃyeïÃbhidhÅyate / nahi mahatà parikarabandhena 'brahmavidÃpnoti param' (tai. 2.1.1), 'satyaæ j¤Ãnamanantaæ brahma' (tai. 2.1.1) ityevamÃdinà vedÃnte«u brahmapratipÃdya tasyaiva punarabhÃvo 'bhilapyeta / prak«ÃlanÃddhi paÇ kasya dÆrÃdasparÓaæ varam iti hi nyÃya÷ / pratipÃdanaprakriyà tve«Ã 'yato vÃco nivartante / aprÃpya manasà saha' (tai. 2.4.1) iti / etaduktaæ bhavati - vÃÇmanasÃtÅtamavi«ayÃnta÷pÃti pratyagÃtmabhÆtaæ nityaÓuddhabuddhamuktasvabhÃvaæ brahmeti / tasmÃdbrahmaïo rÆpaprapa¤caæ prati«edhati pariÓina«Âi brahmetyabhyupagantavyam / tadetaducyate prak­taitÃvattvaæ hi prati«edhatÅti / prak­taæ yadetÃvadiyattÃparicchinnaæ mÆrtÃmÆrtalak«aïaæ brahmaïo rÆpaæ tade«a Óabda÷ prati«edhati / taddhi prak­taæ prapa¤citaæ ca pÆrvasminagranthe 'dhidaivatamadhyÃtmaæ ca tajjanitameva ca vÃsanÃlabk«aïamaparaæ rÆpamamÆrtarasabhÆtaæ puru«aÓabdoditaæ liÇgÃtmavyapÃÓrayaæ mahÃjanÃdyupamÃbhirdarÓitam / amÆrtarasasya puru«asya cak«urgrÃhyarÆpayogitvÃnupapatte÷ / tadetatsaprapa¤caæ brahmaïo rÆpaæ saænihitÃlambanenetikaraïena prati«edhakaæ na¤aæ pratyupanÅyata iti gamyate / brahma tu rÆpaviÓe«aïatvena «a«Âhyà nirdi«Âaæ pÆrvasmingranthe na svapradhÃnatvena / prapa¤cite ca tadÅye rÆpadvaye rÆpavata÷ svarÆpajij¤ÃsÃyÃmidamupakrÃntam 'athÃta ÃdeÓo neti neti'' (b­. 2.3.6) iti / tatra kalpitarÆpapratyÃkhyÃnena brahmaïa÷ svarÆpÃvedanamidamiti nirïÅyate / tadÃspadaæ hÅdaæ samastaæ kÃryaæ neti netÅti prati«iddham / yuktaæ ca kÃryasya vÃcÃrambhaïasabdhÃdibhyo 'sattvamiti neti netÅti prati«edhanaæ na tu brahmaïa÷ / karvakalpanÃmÆlatvÃt / nacÃtreyamÃÓaÇkà kartavyà - kathaæ hi ÓÃstraæ svayameva rÆpadvayaæ darÓayitvà svayameva puna÷ prati«edhati - 'prak«ÃlanÃddhi paÇ kasya dÆrÃdasparÓanaæ varam' iti / yato nedaæ ÓÃstraæ pratipÃdyatvena brahmaïo rÆpadvayaæ nirdiÓati, lokaprasiddhaæ tvidaæ rÆpadvayaæ brahmaïi kalpitaæ parÃm­Óati prati«edhyatvÃya ÓuddhabrahmasvarÆpapratipÃdanÃya ceti niravadyam / dvau caitau prati«edhau yathÃsaækhyanyÃyena dve api mÆrtÃmÆrte prati«edhata÷ / yadvà pÆrva÷ prati«edho bhÆtarÃÓiæ prati«edhatyuttaro vÃsanÃrÃÓim / athavà 'neti neti' (b­. 2.3.6) iti vÅpseyamitÅti yÃvatki¤cidutprek«yate tatsarvaæ na bhavatÅtyartha÷ / parigaïitaprati«edhe hi kriyamÃïe yadi naitadbrahma kimanyadbrahma bhavediti jij¤Ãsà syÃt / vÃpsÃyÃæ tu satyÃæ samastasya vi«ayajÃtasya prati«edhÃdavi«aya÷ pratyagÃtmà brahmeti jij¤Ãsà nivartate / tasmÃtprapa¤cameva brahmaïi kalpitaæ prati«edhati pariÓna«Âi brahmeti nirïaya÷ / itaÓcai«a eva nirïaya÷ / yatastata÷ prati«edhÃdbhÆyo bravÅti 'anyatparamasti' (b­. 2.3.6) iti / abhÃvÃvÃsane hi prati«edhe kriyamÃïe kimanyatparamastÅti brÆyÃt / tatrai«Ãk«arayojanà - neti netÅti brahmÃdiÓya tamevÃdeÓaæ punarnirvakti / neti netÅtyasya kor'tha÷ / nahyetasmÃdbrahmaïo vyatiriktamastÅtyato neti netÅtyucyate na puna÷ svayameva nÃstÅtyartha÷ / tacca darÓayatyanyatparamaprati«iddhaæ brahmÃstÅti / yadà punarevamak«arÃïi yojyante nahyetasmÃditi neti neti / nahi prapa¤caprati«edharÆpÃdÃdeÓanÃdanyatparÃdeÓanaæ brahmaïo 'stÅti / tadà tato bravÅti ca bhÆya ityetannÃmadheyavi«ayaæ yojayitavyam / atha nÃmadheyam - 'satyasya satyamiti prÃïa vai satyaæ te«Ãme«a satyam' (b­. 2.1.20) iti hi bravÅtiti / tacca brahmÃvasÃne prati«edhe sama¤jasaæ bhavati / abhÃvÃvasÃne tu prati«edhe kiæ satyasya satyamityucyeta / tasmÃdbrahmÃvasÃno 'yaæ prati«edho nÃbhÃvÃvasÃna ityadhyavasyÃma÷ // 22 // ---------------------- FN: p­thivyaptejorÆpaæ bhÆtatrayaæ mÆrtaæ, vÃyvÃkÃÓarÆpaæ cÃmÆrtamiti dvirÃÓitvena / mahÃrÃjanaæ haridrà / ____________________________________________________________________________________________ tadavyaktamÃha hi | BBs_3,2.23 | yatprati«iddhÃtprapa¤cajÃtÃdanyatparaæ brahma tadasti cetkasmÃnna g­hyata iti / ucyate - tadavyaktamanindriyagrÃhyaæ sarvad­ÓyasÃk«itvÃt / Ãha hyevaæ Óruti÷ 'na cak«u«Ã g­hyate nÃpi vÃcà nÃnyairdevaistapasà karmaïà vÃ' (muï¬a. 3.1.8) 'sa e«a neti netyÃtmÃg­hyo nahi g­hyate' (b­. 3.9.23) yattadadreÓyamagrÃhyam (muï¬a. 1.1.6) 'yadà hyevai«a etasminnad­Óye 'nÃtmye 'nirukte 'nilayane' (tai. 2.7.1) ityÃdyà / sm­tirapi - 'avyakto 'yamacintyo 'yamavikÃryo 'yamucyate' (bha. gÅ. 2.25) ityÃdyà // 23 // ____________________________________________________________________________________________ api ca saærÃdhane pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃm | BBs_3,2.24 | apicainamÃtmÃnaæ nirastasamastaprapa¤camavyaktaæ saærÃdhanakÃle paÓyanti yogina÷ / saærÃdhanaæ ca bhaktidhyÃnapraïidhÃnÃdyanu«ÂhÃnam / kathaæ punaravagamyate saærÃdhanakÃle paÓyantÅti / pratyak«ÃnumÃnÃbhyÃæ Órutism­tibhyÃmityartha÷ / tathÃhi Óruti÷ - 'paräci khÃni vyat­ïatsvayaæ bhÆtasmÃtparÃÇpaÓyati nÃntarÃtman / kaÓciddhÅra÷ pratyagÃtmÃnamaik«adÃv­ttacak«uram­tatvamicchan' (ka. 4.1) iti / 'j¤ÃnaprasÃdena viÓuddhasattvastatastu taæ paÓyate ni«kalaæ dhyÃyamÃna÷' (mu. 3.1.8) iti caivamÃdyà / sm­tirapi - 'yaæ vinidrà jitaÓvÃsÃ÷ saætu«ÂÃ÷ saæyatendriyÃ÷ / jyoti÷ paÓyanti yu¤jÃnÃstasmai yogÃtmane nama÷ // yoginastaæ prapaÓyanti bhagavantaæ sanÃtanam' iti caivamÃdyà // 24 // ---------------------- FN: svayaæbhÆrÅÓvara÷ khÃnÅndriyÃïi paräci anÃtmagrÃhakÃïi k­tvà vyat­mat nÃsitavÃn / Ãv­ttacak«urniruddhendriya÷ / vinidrà vitamaskÃ÷ / yu¤jÃna÷ dhyÃyina÷ / yogalabhya ÃtmÃyogÃtmà / ____________________________________________________________________________________________ nanu saærÃdhyasaærÃdhakabhÃvÃbhyupagamÃtparetarÃtmanoranyatvaæ syÃditi / netyucyate - prakÃÓÃdivaccÃvaiÓe«yaæ prakÃÓaÓ ca karmaïyabhyÃsÃt | BBs_3,2.25 | yathà prakÃÓÃkÃÓasavit­prabh­tayo 'Çgulikarakodakaprabh­ti«u karmasÆpÃdhibhÆte«u saviÓe«Ã ivÃvabhÃsante, naca svÃbhÃvikÅmaviÓe«ÃtmatÃæ jahati, evamupÃdhinimitta evÃyamÃtmabheda÷ svatatvaikÃtmyameva / tathÃhi - vedÃnte«vabhyÃsenÃsak­jjÅvaprÃj¤ayorabheda÷ pratipÃdyate // 25 // ____________________________________________________________________________________________ ato 'nantena tathà hi liÇgam | BBs_3,2.26 | ataÓca svÃbhÃvikatvÃdabhedasyÃvidyÃk­tatvÃcca bhedasya vidyayÃvidyÃæ vidhÆya jÅva÷ pareïÃnantena prÃj¤enÃtmanekatÃæ gacchati / tathÃhi liÇgam - 'sa yo ha vai tatparamaæ brahma veda brahmaiva bhavati' (mu. 3.2.9) 'brahmaiva sanbrahmÃpyeti' (b­. 4.4.6) ityÃdi // 26 // ____________________________________________________________________________________________ ubhayavyapadeÓÃttvahikuï¬alavat | BBs_3,2.27 | tasminneva saærÃdhyasaærÃdhakabhÃve matÃntaramupanyasyati svamataviÓuddhaye / kvacijjÅvaprÃj¤ayorbhedo vyapadiÓyate 'tatastu taæ paÓyate ni«kalaæ dhyÃyamÃna÷' (muï¬a. 3.1.8) iti dhyÃt­dhyÃtavyatvena dra«Â­dra«Âavyatvena ca / parÃtparaæ puru«amupaiti divyam (mu. 3.2.8) iti gant­gantavyatvena / kvacittu tayorevÃbhedo vyapadiÓyate 'tattvamasi' (chÃ. 6.8.7) 'ahaæ brahmÃsmi' (b­. 1.4.10) 'e«a ta Ãtmà sarvÃntara÷' (b­. 3.4.1) 'e«a ta ÃtmÃntaryÃmyam­ta÷' (b­. 3.7.3) iti / tatraivamubhayavyapadeÓe sati yadyabheda evaikÃntato g­hyate bhedavyapadeÓo nirÃlambana eva syÃt / ata ubhayavyapadeÓadarÓanÃdahikuï¬alavadatra tattvaæ bhavitumarhati / yathÃhirityabheda÷ kuï¬alÃbhogaprÃæÓutvÃdÅnÅti tu bheda evamihÃpÅti // 27 // ____________________________________________________________________________________________ prakÃÓÃÓrayavadvà tejastvÃt | BBs_3,2.28 | athavà prakÃÓÃÓrayavadetatpratipattavyam / yathà prakÃÓa÷ savitrastadÃÓrayaÓca savità nÃtyantabhinnÃvubhayorapi tejastvÃviÓe«Ãt / atha ca bhedavyapadeÓabhÃjau bhavata evamihÃpÅti // 28 // ____________________________________________________________________________________________ pÆrvavadvà | BBs_3,2.29 | yathà và pÆrvamupanyastaæ prakÃÓÃdivaccÃvaiÓe«yamiti tathaivaitadbhavitumarhati / tathÃhyavidyÃk­tatvÃdbandhasya vidyayà mok«a upapadyate / yadi puna÷ paramÃrthata eva baddha÷ kaÓcidÃtmÃhikuï¬alanyÃyena parasyÃtmana÷ saæsthÃnabhÆta÷ prakÃÓÃÓrayanyÃyena caikadeÓabhÆto 'bhyupagamyeta tata÷ pÃramÃrthikasya bandhasya tiraskartumaÓakyatvÃnmok«aÓÃstravoyarthyaæ prasajyeta, nacÃtrobhÃvapi bhedÃbhedau ÓrutistulyavadvyapadiÓati / abhedameva hi pratipÃdyatvena nirdiÓati bhedaæ tu pÆrvaprasiddhamevÃnuvadatyarthÃntaravivak«ayà / tasmÃtprakÃÓÃdivaccÃvaiÓe«yamitye«a eva siddhÃnta÷ // 29 // ____________________________________________________________________________________________ prati«edhÃc ca | BBs_3,2.30 | ataÓcai«a eva siddhÃnta÷ / yatkÃraïaæ parasmÃdÃtmano 'nyaæ cetanaæ prati«edhati ÓÃstram - 'nÃnyo 'to 'sti dra«ÂÃ' (b­. 3.7.23) ityevamÃdi / atÃta ÃdeÓo neti neti (b­. 2.3.6) tadetadbrahmÃpÆrvamanaparamanantaramabÃhyam (b­. 2.5.19) iti ca brahmavyatiriktaprapa¤canirÃkaraïÃdbrahmamÃtrapariÓe«Ãccaiva eva siddhÃnta iti gamyate // 30 // 7 parÃdhikaraïam / sÆ. 31-37 ____________________________________________________________________________________________ paramata÷ setÆnmÃnasaæbandhabhedavyapadeÓebhya÷ | BBs_3,2.31 | yadetannirastasamastaprapa¤caæ brahma nirdharitamasmÃtparamanyattattvamasti nÃstÅti Órutivipratipatte÷ saæÓaya÷ / kÃniciddhi vÃkyÃnyÃpÃtenaiva pratibhÃsamÃnÃni brahmaïo 'pi paramanyattattvaæ pratipÃdayantÅva / te«Ãæ hi parihÃramabhidhÃtumayamupakrama÷ kriyate / paramato brahmaïo 'nyattattvaæ bhavitumarhati / kuta÷ - setuvyapadeÓÃdunmÃnavyapadeÓÃtsaæbandhavyapadeÓÃdbhedavyapadeÓÃcceti / setuvyapadeÓastÃvat - 'atha ya Ãtmà sa seturvidh­ti÷' (chÃ. 8.4.1) ityÃtmaÓabdÃbhihitasya brahmaïa÷ setuttavaæ saækÅrtayati / setuÓabdaÓca hi loke jalasaætÃnavicchedakare m­ddÃrvÃdipracaye prasiddha÷ / iha tu setuÓabda Ãtmani prayukta iti laukikasetorivÃtmasetoranyasya vastuno 'stitvaæ gamayati / 'setuæ tÅrtvÃ' (chÃ. 8.4.2) iti ca taratiÓabdaprayogÃt / yathà laukikaæ setuæ tÅrtvà jÃÇgalamasetuæ prÃpnotyevamÃtmÃnaæ setuæ tÅrtvÃnÃtmÃnamasetuæ prÃpnotÅti gamyate / unmÃnavyapadeÓaÓca bhavati 'tadetadbrahma catu«pÃda«ÂÃÓaphaæ «o¬aÓakalami'ti / yacca loke unmitametÃvadidamiti pariccinnaæ kÃr«ÃpaïÃdi tato 'nyadvastvastÅti prasiddham / tathà brahmaïo 'pyunmÃnÃttato 'nyena vastunà bhavitavyamiti gamyate / tathà saæbandhavyapadeÓo 'pi bhavati - 'satà somya tadà saæpanno bhavati' (chÃ. 6.8.1) iti 'ÓÃrÅra ÃtmÃ' (tai. 2.3.1) 'prÃj¤enÃtmanà saæpari«vakta÷' (b­. 4.3.21) iti ca / mitÃnÃæ ca mitena saændho d­«Âo yathà narÃïÃæ nagareïa / jÅvÃnÃæ ca brahmaïà saæbandhaæ vyapadiÓati su«uptau / atastata÷ paramanyadamitamastÅti gamyate / bhedavyapadeÓaÓcaitamevÃrthaæ gamayati / tathÃhi - 'atha ya e«o 'ntarÃditye hiraïmaya÷ puru«o d­Óyate' (chÃ. 1.6.6) ityÃdityÃdhÃramÅÓvaraæ vyapadiÓyatato bhedenÃk«yÃdhÃramÅÓvaraæ vyapadiÓati - 'atha ya e«o 'ntik«iïi puru«o d­Óyate' (chÃ. 1.7.5) iti / atideÓaæ cÃsyÃmunà rÆpÃdi«u karoti - 'tasyaitasya tadeva rÆpaæ yadamu«ya rÆpaæ yÃvamu«ya ge«ïau yannÃma tannÃma' (chÃ. 1.7.5) iti / sÃvadhikaæ ceÓvaratvamubhayorvyapadiÓati - 'ye cÃmu«mÃtparäco lokÃste«Ãæ ce«Âe devakÃmÃnÃæ ca' (chÃ. 1.6.8) ityekasya / 'ye caitasmÃdarväco lokÃste«Ãæ ce«Âe manu«yakÃmÃnÃæ ca' (chÃ. 1.7.6) ityekasya / yathedaæ mÃgadhasya rÃjyamidaæ vaidehasyeti // 31 // ---------------------- FN: vÃtapracuro deÓo jÃÇgala÷ / ____________________________________________________________________________________________ evametebhya÷ setvÃdivyapadeÓebhyo brahmaïa÷ paramastÅtyevaæ prÃpte pratipÃdyate - sÃmÃnyÃt tu | BBs_3,2.32 | tuÓabdena pradarÓitÃæ prÃptiæ niruïaddhi / na brahmaïo 'nyatki¤cidbhavitumarhati pramÃïÃbhÃvÃt / nahyanyasyÃstitve ki¤citpramÃïamupalabhÃmahe / sarvasya hi janimato vastujÃtasya janmÃdi brahmaïo bhavatÅti nirdhÃritam / ananyatvaæ ca kÃraïÃtkÃryasya / 'naca brahmavyatiriktaæ ki¤cidajaæ saæbhavati sadeva somyedamagra ÃsÅdekamevÃdvitÅyam' (chÃ. 6.2.1) ityavadhÃraïÃt / ekavij¤Ãnena ca sarvavij¤Ãnapratij¤ÃnÃnna brahmavyatiriktavastvastitvamavakalpate / nu setvÃdivyapadeÓà brahmavyatiriktaæ tattvaæ sÆcayantÅtyuktam / netyucyate / setuvyapadeÓastÃvanna brahmaïo bÃhyasya sadbhÃvaæ pratipÃdayituæ k«amate / seturÃtmeti hyÃha na tata÷ paramastÅti / tatra parasminnasati setutvaæ nÃvakalpata iti paraæ kimapi kalpyeta / nacaitannyÃyyaæ / ajatvÃdiÓrutivirodhÃt / setusÃmÃnyÃttu setuÓabda Ãtmani prayukta iti Ó li«yate / jagatastanmaryÃdÃnÃæ ca vidhÃrakatvaæ setusÃmÃnyamÃtmana÷ / ata÷ seturiva seturiti prak­ta Ãtmà stÆyate / setuæ tÅrtvetyapi tarateratikramÃsaæbhavÃtprÃpnotyartha eva vartate / yathà vyÃkaraïaæ tÅrïa iti prÃpta idamucyate nÃtikrÃntastadvat // 32 // ____________________________________________________________________________________________ buddhyartha÷ pÃdavat | BBs_3,2.33 | yadapyuktamunmÃnavyapadeÓÃdasti paramiti, tatrÃbhidhÅyate - unmÃnavyapadeÓo 'pi na brahmavyatiriktavastvastitvapratipattyartha÷ / kimarthastarhi buddhyartha÷, upÃsanÃrtha iti yÃvat / catu«pÃda«ÂÃÓaphaæ «o¬aÓakalamityevaærÆpà buddhi÷ kataæ nu nÃma brahmaïi sthirà syÃditi vikÃradvÃreïa brahmaïa unmÃnakalpanaiva kriyate / nahyavikÃre 'nante brahmaïi sarvai÷ puæbhi÷ Óakyà bujaddhi÷ sthÃpayituæ mandamadhyamottamabuddhitvÃtpuæsÃmiti / pÃdavat / yathà mana ÃkÃÓayoradhyÃtmamadhidaivataæ ca brahmapratÅkayorÃmnÃtayoÓcatvÃro vÃgÃdayo mana÷saæbandhina÷ pÃdÃ÷ kalpyante catvÃraÓcÃgnyÃdaya ÃkÃÓasaæbandhina÷ ÃdhyÃnÃya tadvat / athavà pÃdavaditi yathà kÃr«Ãpaïe pÃdavibhÃgo vyavahÃraprÃcuryÃya kalpyate / nahi sakalenaiva kÃr«Ãpaïena sarvadà sarve janà vyavahartumÅÓate krayavikraye parimÃïÃniyamÃttadvadityartha÷ // 33 // ---------------------- FN: brahmaïa unmÃnakalpanaæ mandadhiyÃæ dhyÃnavyavahÃrÃya kÃr«Ãpamasya pÃdavyavahÃrÃt / ____________________________________________________________________________________________ sthÃnaviÓe«ÃtprakÃÓÃdivat | BBs_3,2.34 | iha sÆtre dvayorapi saæbandhabhedavyadeÓayo÷ parihÃro vidÅyate / yadapyuktaæ saæbandhavyapadeÓÃdbhedavyapadeÓÃcca paramata÷ syÃditi tadapyasat / yata ekasyÃpi sthÃnaviÓe«Ãpek«ayaitau vyapadeÓÃvupapadyate / saæbandhavyapadeÓe tÃvadayamartha÷ / buddyÃdyupÃdhisthÃnaviÓe«ayogÃdudbhÆtasya viÓe«avij¤ÃnasyopÃdyupaÓame ya upaÓama÷ sa paramÃtmanà samabandha ityupÃdhyapek«ayaivopacaryate na parimititvÃpek«ayà / tathà bhedavyapadeÓo 'pi brahmaïa upÃdhibhedÃpek«ayopacaryate na svarÆpabhedÃpek«ayà prakÃÓÃdivadityupamopÃdÃnÃt / yathaikasya prakÃÓasya sauryasya cÃndramasasya vopÃdhiyogÃdupajÃtaviÓe«asyopÃdhyupaÓamÃtsaæbandhavyapadeÓo bhavatyupÃdhibhedÃcca bhedavyapadeÓa÷ / yathÃvà sÆcÅpÃÓÃkÃÓÃdi«ÆpÃdhyapek«ayaivaitau saæbandhabhedavyapadeÓau bhavatastadvat // 34 // ____________________________________________________________________________________________ upapatteÓ ca | BBs_3,2.35 | upapadyate cÃtred­Óa eva saæbandho nÃnyÃd­Óa÷ 'svamapÅto bhavati' (chÃ. 6.8.1) iti hi svarÆpasaæbandhamenamÃmananti svarÆpasya cÃnapÃyitvÃt / na naranagaranyÃyena saæbandho ghaÂate / upÃdhik­tasvarÆpatirobhÃvÃttu - 'svamapÅto bhavati' (chÃ. 6.8.1) ityupapadyate / tathà bhedo 'pi nÃnyÃd­Óa÷ saæbhavati / bahutaraÓrutiprasiddhaikeÓvaratvavirodhÃt / tathÃca ÓrutirekasyÃpyÃkÃÓasya stÃnak­taæ bhedavyapadeÓamupapÃdayati - 'yo 'yaæ bahirdhà puru«ÃdÃkÃÓa÷' (chÃ. 3.12.8), 'yo 'yamantarh­daya ÃkÃÓa÷' (chÃ. 3.12.9) iti // 35 // ____________________________________________________________________________________________ tathÃnyaprati«edhÃt | BBs_3,2.36 | evaæ setvÃdivyapadeÓÃnparapak«ahetÆnunmathya saæprati svapak«aæ hetvÃntareïopasaæharati / tathÃnyaprati«edhÃpi na brahmaïa÷ paraæ vastvantaramastÅti gamyate / tathÃhi - sa evÃdhastÃt (chÃ. 7.25.1), ahamevÃdhastÃt (chÃ. 7.25.1), ÃtmaivÃdhastÃt (chÃ. 7.25.2), sarvaæ taæ parÃdÃdyo 'nyatrÃtmana÷ sarvaæ veda (b­. 2.4.6), brahmaivedaæ sarvam Ãtmaivedaæ sarvam (chÃ. 7.25.2), neha nÃnÃsti ki¤cana (b­. 4.4.1), yasmÃtparaæ nÃparamasti ki¤cit (Óve. 3.9), tadetadbrahmÃpÆrvamanaparamanantaramabÃhyam (b­. 2.5.19) ityevamÃdivÃkyÃni svaprakaraïastÃnyanyÃrthatvena pariïetumaÓakyÃni brahmavyatiriktaæ vastvantaraæ vÃrayanti / sarvÃntaraÓruteÓca na paramÃtmano 'nyo 'ntarÃtmÃstÅtyavadhÃryate // 36 // ____________________________________________________________________________________________ anena sarvagatatvamÃyÃmaÓabdÃdibhya÷ | BBs_3,2.37 | anena setvÃdivyapadeÓanirÃkaraïenÃnyaprati«edhasamÃÓrayaïena ca sarvagatatvamapyÃtmana÷ siddhaæ bhavati / anyathà hi tanna siddyet / setvÃdivyapadeÓe«u hi mukhye«vaÇgÅkriyamÃïe«u pariccheda Ãtmana÷ prasajyeta setvÃdÅnÃmevÃtmakatvÃt / tathÃnyaprati«edhe 'pyasati vastu vastvantarÃdvyÃvartata iti pariccheda evÃtmana÷ prasajyeta / sarvagatatvaæ cÃsyÃyÃmaÓabdÃdibhyo vij¤Ãyate / ÃyÃmaÓabdo vyÃptivacana÷ Óabda÷ 'yÃvÃnvà ayamÃkÃÓastÃvÃne«o 'ntarh­daya ÃkÃÓa÷' (chÃ. 8.1.3) 'ÃkÃÓavatsarvagataÓca nitya÷' 'jyÃyÃndiva÷' (chÃ. 3.14.3) 'jyÃyÃnÃkÃÓÃt' 'nitya÷ sarvagata÷ sthÃïuracalo 'yaæ sanÃtana÷' (bha.gÅ. 2.24)ityevamÃdayo hi Órutism­tinyÃyÃ÷ sarvagatatvamÃtmano 'vabodhayanti // 37 // 7 phalÃdhikaraïam / sÆ. 38-41 ____________________________________________________________________________________________ phalamata upapatte÷ | BBs_3,2.38 | tasyaiva brahmaïo vyÃvahÃrikyÃmÅÓitrÅÓitavyavibhÃgÃvasthÃyÃmayamanya÷ svabhÃvo varïyate / yadtadi«ÂÃni«ÂavyÃmiÓralak«aïaæ karmaphalaæ saæsÃragocaraæ trividhaæ prasiddhaæ jantÆnÃæ kimetatkarmaïo bhavatyÃhosvidÅÓvarÃditi bhavati vicÃraïà / tatra tÃvatpratipÃdyate phalamata ÅÓvarÃdbavitumarhati / kuta÷ - upapatte÷ / sa hi sarvÃdhyak«a÷ s­«ÂisthitisaæhÃrÃnvicitrÃnvidadhaddeÓakÃlaviÓe«Ãbhij¤atvÃtkarmiïÃæ karmÃnurÆpaæ phalaæ saæpÃdayatÅtyupapadyate / karmaïÃstvanuk«aïavinÃÓina÷ kÃlÃntarabhÃvi phalaæ bhavatÅtyanupapannam / abhÃvÃddhÃvÃnutpatte÷ / syÃdetat / karma vinaÓyatsvakÃlameva svÃnurÆpaæ phalaæ janayitvà vinaÓyati tatphalaæ kÃlÃntaritaæ kartrà bhok«yata iti / tadapi na pariÓudhyati prÃgbhokt­saæbandhÃtphalatvÃnupapatte÷ / yatkÃlaæ hi yatsukhaæ du÷khaæ vÃtmanà bhujyate tasyaiva loke phalatvaæ prasiddham / nahyasaæbaddhasyÃtmanà sukhasya du÷khasya và phalatvaæ pratiyanti laukikÃ÷ / athocyate mà bhÆtkarmÃnantaraæ phalotpÃda÷ / karmakÃryÃdapÆrvÃtphalamutpatsyata iti / tadapi nopapadyate / apÆrvasyÃcetanasya këÂhalo«Âasamasya cetanenÃprartitasya prav­ttyanupapatte÷ / tadastitve ca pramÃïÃbhÃvÃt / arthÃpatti÷ pramÃïamiti cet / na / ÅÓvarasiddherarthÃpattik«ayÃt // 38 // ---------------------- FN: i«Âaæ svarga÷, ani«ÂamavÅcyÃdisthÃnayogyam , vyÃmiÓraæ manu«yabhogyam / saæsÃro janmam­tipravÃho ÃÓrayo yasya / ____________________________________________________________________________________________ ÓrutatvÃc ca | BBs_3,2.39 | na kevalamupapattereveÓvaraæ phalahetuæ kalpayÃma÷ kiæ tarhi ÓrutatvÃdapÅÓvarameva phalahetuæ manyÃmahe / tathÃca Órutirbhavati - 'sa và e«a mahÃnaja ÃtmÃnnÃdo vasudÃna÷' (b­. 4.4.24) ityeva¤jÃtÅyakà // 39 // ---------------------- FN: annamÃsamantÃtprÃïibhyo dadÃtÅtyannÃda÷ , vasudÃno dhanadÃtà / ____________________________________________________________________________________________ dharmaæ jaiminirata eva | BBs_3,2.40 | jaiministvÃcÃryo dharmaæ phalasya dÃtÃraæ manyate / ata eva heto÷ ÓrutarupapatteÓca / ÓrÆyate tÃvadayamartha÷ svargakÃmo yajeta ityevamÃdi«u vÃkye«u / tatra ca vidhiÓrutervi«ayabhÃvopagamÃdyÃga÷ svargasyotpÃdaka iti gamyate / anyathà hyananu«ÂhÃt­ko yÃga Ãpadyeta tatrÃsyopadeÓavaiyarthyaæ syÃt / nanvanuk«aïavinÃÓina÷ sarmaïa÷ phalaæ nopapadyata iti parityakto 'yaæ pak«a÷ / nai«a do«a÷ / ÓrutiprÃmÃïyÃt / ÓrutiÓcetpramÃïaæ yathÃyaæ karmaphalasamabandha÷ Óruta upapadyate tathà kalpayitavya÷ / nacÃnutpÃdya kimapyapÆrvaæ karma vinaÓyatkÃlÃntaritaæ phalaæ dÃtuæ Óaknoti / ata÷ karmaïo và sÆk«mà kÃciduttarÃvasthà phalasya và pÆrvÃvasthÃpÆrvaæ nÃmÃstÅti tarkyate / upapadyate cÃyamarthaæ uktena prakÃreïa / ÅÓvarastu phalaæ dadÃtÅtyanupapannam / avicitrasya kÃraïasya vicitrakÃryÃnupapattervai«amyanairgh­myaprasaÇgÃdanu«ÂhÃnavaiyartyÃpatteÓca / tasmÃddharmÃdeva phalamiti // 40 // ____________________________________________________________________________________________ pÆrvaæ tu bÃdarÃyaïo hetuvyapadeÓÃt | BBs_3,2.41 | bÃdarÃyaïastvÃcÃrya÷ pÆrvoktameveÓvaraæ phalahetuæ manyate / kevalÃkarmaïo 'pÆrvÃdvà kevalÃtphalamityayaæ pak«astuÓabdena vyÃvartyate / karmÃpek«ÃdapÆrvÃpe 'k«Ãdvà yathà tathÃstvÅÓvarÃtphalamiti siddhÃnta÷ / kuta÷ - hetuvyapadeÓÃt / darmÃdharmayorapi hi kÃrayit­tveneÓvaro heturvyapadiÓyate phalasya ca dÃt­tvena 'e«a hye«a sÃdhu karma kÃrayati taæ yamebhyo lokebhya unninÅ«ate / e«a u evÃsÃdhu karma kÃrayati taæ yamadho ninÅ«ate' iti / smaryate cÃyamartho bhagavadgÅtÃsu - 'yo yo yÃæ yÃæ tanuæ bhakta÷ ÓraddhayÃrcitumicchati / tasya tasyÃcalÃæ ÓradjhadhÃæ tÃmeva vidadhÃmyaham // sa tayà Óraddhayà yuktastasyÃrÃdhanamÅhate / labhate ca tata÷ kÃmÃnmayaiva vihitÃnhitÃn' (7.21) iti / sarvavedÃnte«u ceÓvarahetukà eva s­«Âayo vyapadiÓyante / tadeva ceÓvarasya phalahetutvaæ yatsvakarmÃnurÆpÃ÷ prajÃ÷ s­jatÅti / vicitrakÃryÃnupapattyÃdayo 'pi do«Ã÷ k­taprayatnÃpek«atvÃdÅÓvarasya na prasajyante // 41 // iti ÓrÅgovindabhagavatpÆjyapÃdaÓi«yaÓrÅmacchaÇkarabhagavatpÃdak­tau ÓrÅmacchÃrÅrakamÅmÃæsÃbhëye t­tÅyÃdhyÃyasya dvitÅya÷ pÃda÷ // 2 // ____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ t­tÅyÃdhyÃye t­tÅya÷ pÃda÷ / [atra parÃparabrahmavidyÃguïopasaæhÃravivaraïam] 1 sarvavedÃntapratyayÃdhikaraïam / sÆ. 1-4 sarvavedÃntapratyayaæ codanÃdyaviÓe«Ãt | BBs_3,3.1 | vyÃkhyÃtaæ vij¤eyasya brahmaïastattvam / idÃnÅæ tu prativedÃntaæ vij¤ÃnÃni bhidyante na veti vicÃryate / nanu vij¤eyaæ brahma pÆrvÃparÃdibhedarahitamekarasaæ saindhavaghanavadavadhÃritaæ tatra kuto vij¤ÃnabhedÃbhedacintÃvatÃra÷ / nahi karmabahutvavadbrahmabahutvamapi vedÃnte«u pratipipÃdayi«itamiti Óakyaæ vaktum / brahmaïa ekavÃkyatvÃdekarÆpatvÃcca / nacaikÆpe brahmaïyanetarÆpÃïi vij¤ÃnÃni saæbhavanti / nahyanyathÃrtho 'nyathà j¤ÃnamityabhrÃntaæ bhavati / yadi punarekasminbrahmaïi bahÆni vij¤ÃnÃni vedÃntÃntare«u pratipipÃdayi«itÃni te«ÃmekamabhrÃntaæ bhrÃntÃnÅtarÃïÅtyanÃÓvÃsaprasaÇgo vedÃnte«u / tasmÃnna tÃvatprativedÃntaæ brahmavij¤Ãnabheda ÃÓaÇkituæ Óakyate / nÃpyasya codanÃdyaviÓe«Ãdabheda ucyate / brahmavij¤ÃnasyÃcodanÃlak«aïatvÃt / avidhipradhÃnairhi vastuparyavasÃyibhirbrahmavÃkyairbrahmavij¤Ãnaæ janyata ityavocadÃcÃrya÷ 'tattu samanvayÃt' (bra.sÆ. 1.1.4) ityatra / tatkathamimÃæ bhedÃbhedacintÃmÃrabhata iti / taducyate - saguïabrahmavi«ayà prÃïÃdivi«ayà ceyaæ vij¤ÃnabhedÃbhedacntetyado«a÷ / atra hi karmavadupÃsanÃnÃæ bhedÃbhedau saæbhavata÷ karmavadeva copÃsanÃni d­«ÂaphalÃni cocyante / kramamuktiphalÃni ca kÃnicitsamyagj¤ÃnotpattidvÃreïa / te«ve«Ã cintà saæbhavati / kiæ prativedÃntaæ vij¤Ãnabheda Ãhosvinneti / tatra pÆrvapak«ahetavastÃvadupanyasyante / nÃmnÃstÃvadbhedapratipattihetutvaæ prasiddhaæ jyotirÃdi«u / asti cÃtra vedÃntÃntaravihite«u vij¤Ãne«vanyadanyannÃma taittirÅyakaæ vÃjasaneyakaæ kauthumakaæ ÓÃÂyÃyanakamityevamÃdi / tathà rÆpabhedo 'pi karmabhedasya pratipÃdaka÷ prasiddho 'vaiÓvadevyÃmik«Ã vÃjibhyo vÃjina' mityevamÃdi«u / asti cÃtra rÆpabheda÷ / tadyathà - kecicchÃkhina÷ pa¤cÃgnividyÃyÃæ «a«ÂhamaparamagnimÃmananyatpare puna÷ pa¤caiva paÂhanti / tathà prÃïasaævÃdÃdi«u kecidÆnÃnvÃgÃdÅnÃmananti kecidadhikÃn / tathà dharmaviÓe«o 'pi karmabhedasya pratipÃdaka ÃÓaÇkita÷ kÃrÅryÃdi«u / asti cÃtra dharmaviÓe«a÷ / yathÃtharvaïikÃnÃæ Óirovratamiti / evaæ punaruktyÃdayo 'pi bhedahetavo yathÃsaæbhavaæ vedÃntÃntare«u yojayitavyÃ÷ / tasmÃtprativedÃntaæ vij¤Ãnabheda iti / evaæ prÃpte brÆma÷ - sarvavedÃntapratyayÃni vij¤ÃnÃni tasmiæstasminvedÃnte tÃni tÃnyeva bhavitumarhanti / kuta÷ - cedanÃdyaviÓe«Ãt / Ãdigrahaïena ÓÃkhÃntarÃdhikaraïasiddhÃntasÆtrodità abhedahetava ihÃk­«yante / saæyogarÆpacodanÃkhyÃviÓe«Ãdityartha÷ / yathaikasminnagnihotre ÓÃkhÃbhede 'pi puru«aprayatnastÃd­Óa eva codyate juhuyÃditi / evam 'yo ha vai jyo«Âhaæ ca Óre«Âhaæ ca veda' (b­.6.1.1, chÃ. 5.1.1) iti vÃjasaneyinÃæ chandogÃnÃæ ca tÃd­Óyeva codanà / prayojanasaæyogo 'pyaviÓi«Âa eva 'jye«ÂhaÓca Óre«ÂhaÓca svÃnÃæ bhavati'' (b­. 6.1.1) iti / rÆpamapyubhayatra tadeva vij¤Ãnasya yaduta jye«ÂhaÓre«ÂhÃdiguïaviÓe«aïÃnvitaæ prÃïatattvam / yathà ca dravyadevate yÃgasya rÆpamevaæ vij¤eyaæ rÆpaæ vij¤Ãnasya tena hi tadrÆpyate / samÃkhyÃpi saiva prÃïavidyeti / tasmÃtsarvavedÃntapratyayatvaæ vij¤ÃnÃnÃm / evaæ pa¤cÃgnividyà vaiÓvÃnaravidyà ÓÃï¬ilyavidyetyevamÃdi«u yojayitavyam / ye tu nÃmarÆpÃdayo bhedahetvÃbhÃsÃste prathama eva kÃï¬e na nÃmnà syÃdacodanÃbhidhÃnatvÃt ityÃrabhya parih­tÃ÷ // 1 // ---------------------- FN: codyata iti codanà puru«aprayatna÷ sa hi puru«avyÃpÃra÷ / ____________________________________________________________________________________________ ihÃpi ka¤cidviÓe«amÃÓaÇkya pariharati - bhedÃn neti cen naikasyÃm api | BBs_3,3.2 | syÃdetat / sarvavedÃntapratyayatvaæ vij¤ÃnÃnÃæ guïabhedÃnnopapadyate / tathÃhi vÃjasaneyina÷ pa¤cÃgnividyÃæ prastutya÷ «ÂhamaparamagnimÃmananti - 'tasyÃgnirevÃgnirbhavati' (b­. 6.2.14) ityÃdinà / chandogÃstu taæ nÃmananti pa¤casaækhyayaiva ca ta upasaæharanti 'atha ha ya etÃnevaæ pa¤cÃgnÅnveda' (chÃ. 5.10.10) iti / yo«Ãæ ca sa guïo 'sti ye«Ãæ ca nÃsti kathamubhaye«Ãmekà vidyopapadyeta / nacÃtra guïopasaæhÃra÷ Óakyate pratyetuæ, pa¤casaækhyÃvirodhÃt / tathà prÃïasaævÃde Óre«ÂhÃdanyÃæÓcatura÷ prÃïÃnvÃkcak«u÷ ÓrotamanÃæsi chandogà Ãmananti / vÃjasaneyinastu pa¤camamapyÃmananti 'reto vai prajÃpati÷ prajÃyate ha prajayà paÓubhirya evaæ veda' (b­. 6.1.6) iti / ÃvÃpodvÃpabhedÃcca vedyabhedo bhavati vedyabhedÃcca vidyÃbhedo dravyadevatÃbhedÃdiva yÃgasyeti cet / nai«a do«a÷ / yata ekasyÃmapi vidyÃyÃmeva¤jÃtÅyako guïabheda upapadyate / yadyapi «a«ÂhasyÃgnerupasaæhÃro na saæbhavati tathÃpi dyuprabh­tÅnÃæ pa¤cÃnÃmagnÅnÃmubhayatra pratyabhij¤ÃyÃmÃnatvÃnna vidyÃbhedo bhavitumarhati / nahi «o¬aÓigrahaïÃgrahaïayoratirÃtro bhidyate / paÂhyate 'pi ca «a«Âho 'gniÓchandogai÷ - 'taæ pretaæ di«Âamito 'gnaya evaæ haranti' (chÃ. 5.9.2) iti / vÃjasaneyinastu sÃæpÃdike«u pa¤casvagni«vanuv­ttÃyÃ÷ samiddhÆmÃdikalpanÃyà niv­ttaye 'tasyÃgnirevÃgnirbhavati samitsamit' (b­. 6.2.14) ityÃdi samÃmananti sa nityÃnuvÃda÷ / athÃpyupÃsanÃrtha e«a vÃdastathÃpi sa guïa÷ Óakyatechandogairapyupasaæhartum / nacÃtra pa¤casaækhyÃvirodhe ÃÓaÇkya÷ / sÃæpÃdikÃgnyabhiprÃyà hye«Ã pa¤casaækhyà nityÃnuvÃdabhÆtà na vidhisamavÃyinÅtyado«a÷ / evaæ prÃïasaævÃde«vapyadhikasya guïasyetaratropasaæhÃro na virudhyate / nacÃvÃpodvÃpabhedÃdvedyabhedo vidyÃbhedaÓcÃÓaÇkya÷ / kasyacidvedyÃæÓasyÃvÃpodvÃpayorapi bhÆyaso vedyarÃÓerabhedÃvagamÃt / tasmÃdaikavidyameva // 2 // ---------------------- FN: ito 'smÃllokÃn di«Âaæ lokÃntaraæ pretaæ gataæ j¤Ãtayo 'gnaye harantÅtyartha÷ / ____________________________________________________________________________________________ svÃdhyÃyasya tathÃtvena hi samÃcÃre 'dhikÃrÃc ca savavac ca tanniyama÷ | BBs_3,3.3 | yadapyuktamÃtharvaïikÃnÃæ vidyÃæ prati ÓirovratÃdyapek«aïÃdanye«Ãæ ca tadanapek«aïÃdvadyÃbheda iti tatpratyucyate / svÃdhyÃyasyai«a dharmo na vidyÃyÃ÷ / kathamidamavagamyate / yatastathÃtvena svÃdyÃyadharmatvena samÃcÃre vedavratopadeÓapare granta Ãtharvaïikà idamapi vedavratatvena vyÃkyÃtamiti samÃmananti / 'naitadacÅrïavrato 'dhÅte' (mu. 3.2.11) iti cÃdik­tavi«ayÃdecchabdÃdadhyayanaÓabdÃcca svopani«adadhyayanadharma evai«a iti nirdÃryate / nanu ca 'te«ÃmevaitÃæ brahmavidyÃæ vadeta Óirovrataæ vidhivadyaistu cÅrïam' (muï¬a. 3.2.10) iti brahmavidyÃsaæyogaÓravaïÃdekaiva sarvatra brahmavidyeti saækÅryetai«a dharma÷ / na / tatrÃpyetÃmiti prak­tyapratyavamarÓÃt / praka-tatvaæ ca brahmavidyÃyà granthaviÓe«Ãpek«amiti granthaviÓe«asaæyogyevai«a dharma÷ / savavacca tanniyama iti nidarÓananirdeÓa÷ / yathÃca savÃ÷ sapta sauryÃdaya÷ sathaudanaparyantà vedÃntaroditatretÃgnyanabhisaæbandhÃdatharvaïoditaikÃgnyabhisaæbandhÃccÃtharvaïikÃnÃmeva niyamyante tathaivÃyamapi dharma÷ svÃdhyÃyaviÓe«asaæbandhÃttatraiva niyamyate / tasmÃdapyanavadyaæ vidyaikatvam // 3 // ____________________________________________________________________________________________ darÓayati ca | BBs_3,3.4 | darÓayati ca vedo 'pi vidyaikatvaæ sarvavedÃnte«u vedyaikatvopadeÓÃt sarve vedà yatparamÃmananti (ka. 2.15) iti / tathà etaæ hyeva bahv­cà mahatyukthe mÅmÃæsanta etamagnÃvadhvarya etaæ mahÃvrate chandogÃ÷ iti ca / tathà 'mahadbhayaæ vajramudyatam' (ka.6.2) iti kÃÂhaka uktasyeÓvaraguïasya bhayahetukasya taittirÅyake bhedarÓananindÃyai parÃmarÓo d­Óyate 'yadà hyevai«a etasminnudaramantaraæ kurute / atha tasya bhayaæ bhavati / tattveva bhayaæ vidu«o 'manvÃnasya' (tai. 2.7.1) iti / tathà vÃjasaneyake prÃdeÓamÃtrasaæpÃditasya vaiÓvÃnarasya chÃndogye siddhavadupÃdÃnam 'yastvetamevaæ prÃdeÓamÃtramabhivimÃnamÃtmÃnaæ vaiÓvÃnaramupÃste' (chÃ. 5.18.1) iti / tathà sarvavedÃntapratyayatvenÃnyatra vihitanÃmukthÃdÅnÃmanyatropÃsanavidhÃnÃyopÃdÃnÃtprÃyadarÓananyÃyenopÃsanÃnÃmapi sarvavedÃntapratyayatvasiddhi÷ // 4// // 2 upasaæhÃrÃdhikaraïam / sÆ. 5 ____________________________________________________________________________________________ upasaæhÃror'thÃbhedÃdvidhiÓe«avatsamÃne ca | BBs_3,3.5 | idaæ prayojanasÆtram / sthite caivaæ sarvavedÃntapratyayatve sarvavij¤ÃnÃnÃmanyatroditÃnÃæ vij¤ÃnaguïÃnÃmanyatrÃpi samÃne vij¤Ãna upasaæhÃro bhavati / arthÃbhedÃt / ya eva hi te«Ãæ guïÃnÃmekatrÃrtho viÓi«Âavij¤ÃnopakÃraka÷ sa evÃnyatrÃpi / ubhayatrÃpi hi tadevaikaæ vij¤Ãnaæ tasmÃdupasaæhÃra÷ / vidhiÓe«avat / yathÃhi vidhiÓe«ÃïÃmagnihotrÃdidharmÃïÃæ tadevaikamagnihotrÃdi karma sarvatretyarthÃbhedÃdupasaæharaïamevamihÃpi / yadi hi vij¤Ãnabhedo bhavettato vij¤ÃnÃntaranibaddhatvÃdguïÃnÃæ prak­tivik­tibhÃvÃbhÃvÃcca na syÃdupasaæhÃra÷ / vij¤Ãnaikatve tu naivamasti / asyaiva tu prayojanasÆtrasya prapa¤ca÷ sarvÃbhedÃdityÃrabhya bhavi«yati // 5 // 3 anyathÃtvÃdhikaraïam / sÆ. 6-8 ____________________________________________________________________________________________ anyathÃtvaæ ÓabdÃd iti cen nÃviÓe«Ãt | BBs_3,3.6 | vÃjasaneyake 'te ha devà ÆcurhantÃsurÃnyaj¤a udgÅthenÃtyayÃmeti' (b­. 1.3.1) 'te ha vÃcamucustvaæ na udgÃya' (b­. 1.3.2) iti prakramya vÃgÃdÅnprÃïÃnasurapÃpmaviddhatvena ninditvà mukhyaprÃïaparigraha÷ paÂhyate - 'atha hemamÃsanyaæ prÃïamÆcustvaæ na udgÃyeti tatheti tebhya e«a prÃïa udagÃyat' (b­. 1.3.7) iti / tathà chÃndogye 'pi - 'taddhadevà udgÅthamÃjagmuranenainÃnabhibhavi«yÃma÷' (chÃ. 1.21) iti prakramyetarÃnprÃïÃnasurapÃpmaviddhatvena ninditvà tathaiva mukhyaprÃïaparigraha÷ paÂhyate - 'atha ha ya evÃyaæ mukhya÷ prÃïastamudgÅthamupÃsÃæcakrire' (chÃ. 1.2.7) iti / ubhayatrÃpi ca prÃïapraÓaæsayà prÃïavidyÃvidhiradhyavasÅyate / tatra saæÓaya÷ - kimatra vidyÃbheda÷ syÃdÃhosvidvidyaikatvamiti / kiæ tÃvatprÃptaæ pÆrveïa nyÃyena vidyaikatvamiti / nanu na yuktaæ vidyaikatvaæ prakramabhedÃt / anyathà hi prakramante vÃjasaneyino 'nyathà chandogÃ÷ 'tvaæ na udgÃya' (b­. 1.3.2) iti vÃjasaneyina udgÅthasya kart­tvena prÃïamÃmananti / chandogÃstÆdgÅthatvena 'tamudgÅthamupÃsaæcakrire' (chÃ. 1.2.7) iti / tatkathaæ vidyaikatvaæ syÃditi cet / nai«a do«a÷ / na hyetÃvatà viÓe«eïa vidyaikatvamapagacchati / aviÓe«asyÃpi bahutarasya pratÅyamÃnatvÃt / tathÃhi - devÃsurasaægrÃmopakramatvamasurÃtyayÃbhiprÃya udgÅthopanyÃso vÃgÃdisaækÅrtanaæ tannindayà mukhyaprÃïavyapÃÓrayastadvÅryÃccÃsuravidhvaæsanamaÓmalo«ÂanidarÓanenetyevaæ bahavor'thà ubhayatrÃpyaviÓi«ÂÃ÷ pratÅyante / vÃjasaneyake 'picodgÅthasÃmÃnÃdhikaraïyaæ prÃïasya Órutam - 'e«a u và udgÅtha÷' (b­. 1.3.23) iti / tasmÃcchÃndogye 'pi kart­tvaæ lak«ayitavyam / tasmÃcca vidyaikatvamiti // 6 // ---------------------- FN: Ãsanyaæ Ãsye bhavam / asurÃtyayÃbhiprÃyo 'surajayÃrthaæ saævÃda÷ / ____________________________________________________________________________________________ na và prakaraïabhedÃt parovarÅyastvÃdivat | BBs_3,3.7 | na và vidyaikatvamÃtra nyÃyyaæ vidyÃbheda evÃtra nyÃyya÷ / kasmÃt / prakaraïabhedÃditi / prakramabhedÃdityartha÷ / tathÃhi - iha prakramabhedo d­Óyate / chÃndogye tÃvat - omityetadak«aramudgÅthamupÃsÅta (chÃ. 1.1.1) ityevamudgÅthÃvayavasyoÇkÃrasyopÃsyatvaæ prastutya rasatamÃdiguïopavyÃkhyÃnaæ tatra k­tvà atha khalvetasyaivÃk«arasyopavyÃkhyÃnaæ bhavati (chÃ. 1.1.10) iti punarapi tamevodgÅthÃvayavamoÇkÃramanuvartya devÃsurÃkhyÃyikÃdvÃreïa tam prÃïamudgÅthamupÃsÃæcakrire (chÃ. 1.2.2) ityÃha / tatra yadyudgÅthaÓabdena sakalà bhaktirabhipreyeta tasyÃÓca kartodgÃtartviktata upakramaÓcoparapadhyeta lak«aïà ca psajyeta / upakramÃnurodhena caikasminvÃkya upasaæhÃreïa bhavitavyam / tasmÃdatra tÃvadudgÅthÃvayava oÇkÃre prÃïad­«Âirupadisyate / vÃjasaneyake tadgÅthaÓabdenÃvayavagrahaïe kÃraïÃbhÃvÃtsakalaiva bhaktirÃvedyate / tvaæ na udgÃya (b­. 1.3.2) ityapi tasyÃ÷ kartodgÃtartvikprÃïatvena nirÆpyata iti prasthÃnÃntaram / yadapi tatrodgÅthasÃmÃnÃdhikaraïyaæ prÃïasya tadapyudgÃt­tvenaiva didarÓayi«itasya prÃïasya sarvÃtmatvapratipÃdanÃrthamiti na vidyaikatvamÃvahati / sakalabhaktivi«aya eva ca tatrÃpyudgÅthaÓabda iti vai«amyam / naca prÃïasyodgÃt­tvamasaæbhavena hetunà parityajata udgÅthabhÃvavadudgÃt­bhÃvasyÃpyupÃsanÃrthatvenopadiÓyamÃnatvÃt / prÃïavÅryeïaiva codgÃtaudgÃtraæ karotÅti nÃstyasaæbhava÷ / tathÃca tatraiva ÓrÃvitam- vÃcà ca hyeva sa prÃïena codagÃyat (b­. 1.3.24) iti / naca vivak«itÃrthabhede 'vagamyamÃne vÃkyacchÃyÃnukÃramÃtreïa samÃnÃrthatvamadhyavasÃtuæ yuktam / tathÃhyabhyudayavÃkye paÓukÃmavÃkye ca tredhà taï¬ulÃnvibhajedye madhyamÃ÷ syustÃnagnaye dÃtre puro¬ÃÓama«ÂÃkapÃlaæ kuryÃt ityÃdinirdeÓasÃmye 'pyupakramabhedÃdabhyudayavÃkye davatÃpanayo 'dhyavasita÷, paÓukÃmavÃkye tu yÃgavidhi÷ / tathehÃpyupakramabhedÃdvidyÃbheda÷ / parovarÅyastvÃdivat / yathà paramÃtmad­«ÂyadhyÃsasÃmye 'pi 'ÃkoÓo hyevaibhyo jyÃyÃnÃkÓa÷ parÃyaïam' (chÃ. 1.9.1) 'sa e«a parovarÅyÃnudgÅtha÷ sa e«o 'nanta÷' (chÃ. 1.9.2) iti parovarÅyastvaguïaviÓi«ÂamudgÅthopÃsanamak«yÃdityÃdigatahiraïyaÓmaÓrutvÃdiguïaviÓi«ÂodgÅthopÃsanÃdbhinnam / nacetaretaraguïopasaæhÃra ekasyÃmapi ÓÃkhÃyÃæ tadvacchÃkhÃntarasthe«vapyeva¤jÃtÅyake«ÆpÃsane«viti // 7 // ---------------------- FN: vai«amyamubhayatra vidyÃnÃnÃtvam / apanayo viyoga÷ / parasmÃtparo varÃcca varatara÷ parovarÅyÃn / ____________________________________________________________________________________________ saæj¤ÃtaÓ cet tad uktam asti tu tad api | BBs_3,3.8 | athocyate saæj¤aikatvÃdvidyaikatvamatra nyÃyyamudgÅthavidyeti hyubhayaïÃpyekà saæj¤eti / tadapi nopapadyate / uktaæ hyetat - 'na và prakaraïabhedÃtparovarÅyastvÃdivat' (bra. sÆ. 3.3.7) iti / tadeva cÃtra nyÃyyataraæ Órutyak«arÃnugataæ hi tatsaæj¤aikatvaæ tu Órutyak«arabÃhyamudgÅthaÓabdamÃtraprayogÃllaukikairvyahart­bhirupacaryate / asti caitatsaæj¤aikatvaæ prasiddhabhede«vapi parovarÅyastvÃdyupÃsane«ÆdgÅthavidyeti / tathà prasiddhabhedÃnÃmapyagnihotradarÓapÆrïamÃsÃdÅnÃæ kÃÂhakaikagranthaparipaÂhitÃnÃæ kÃÂhakasaæj¤akatvaæ d­Óyate tathehÃpi bhavi«yati / yatra tu nÃsti kaÓcideva¤jÃtÅyako bhedahetustatra bhavatu saæj¤aikatvÃdvidyaikatvaæ yathà saævargavidyÃdi«u // 8 // 4 vyÃptyadhikaraïam / sÆ. 9 ____________________________________________________________________________________________ vyÃpteÓ ca sama¤jasam | BBs_3,3.9 | 'omtyetadak«aramudgÅthamupÃsÅta' (chÃ. 1.1.1) ityatrÃk«arodgÅthaÓabdayo÷ sÃmÃnÃdhikaraïye ÓrÆyamÃïe 'dhyÃsÃpavÃdaikatvaviÓe«aïapak«ÃïÃæ pratibhÃsanÃtkatamo 'tra pak«o nyÃyya÷ syÃditi vicÃra÷ / tatrÃdhyÃso nÃma dvayorvastunoranivartitÃyÃmevÃnyatarabuddhÃvanyatarabuddhiradhyasyate / yasminnitarabuddhiradhyasyate 'nuvartata eva tasmiæstadbuddhiradhyastetarabuddhÃvapi / yathà nÃmni brahmabuddhÃvadhyasyamÃnÃyÃmapyanuvartata eva nÃmabuddhirna brahmabuddhyà nivartate / yathÃvà pratimÃdi«u vi«ïvÃdibuddhyadhyÃsa÷ / evamihÃpyak«ara udgÅthabuddhiradhyasyata udgÅthe vÃk«arabuddhuriti / apavÃdo nÃma yatra kasmiæÓcidvastuni pÆrvanivi«ÂÃyÃæ mithyÃbuddhau niÓcitÃyÃæ paÓcÃdupajÃyamÃnà yathÃrthà buddhi÷ pÆrvanivi«ÂÃyà mithyÃbuddhernivartikà bhavati / yathà dehendriyasaæghÃta ÃtmabuddhirÃtmanyevÃtmabuddhyà paÓcÃdbhÃvinyà 'tattvamasi' (chÃ. 6.8.7) ityanayà yathÃrthabuddhyà nivartate / yathà và digbhrÃntibuddhirdigyÃthÃtmyabuddhyà nivartyate / yathà và digbhrÃntibuddhirdigyÃthÃtmyabuddhyà nivartyate / evamihÃpyak«arabuddhyodgÅthabuddhirnivartyata udgÅthabuddhyà vÃk«arabuddhiriti / ekatvaæ tvak«arodgÅthaÓabdayoranatiriktÃrthav­ttitvam / yathà dvijottamo brÃhmaïo bhÆmideva iti / viÓe«aïaæ puna÷ sarvavedavyÃpina omityetasyÃk«arasya grahaïaprasaÇga audgÃtraviÓe«asya samarpaïam / yathà nÅlaæ yadutpalaæ tadÃnayeti / evamihÃpyudgÅtho ya oÇkÃrastamupÃsÅteti / evametasminsÃmÃnÃdhikaraïyavÃkye vim­ÓyamÃna ete pak«Ã÷ pratibhÃnti tatrÃnyatamanirdhÃraïakÃraïÃbhÃvÃdanirdÃraïaprÃptÃvidamucyate - vyÃpteÓca sama¤jasamiti / caÓabdo 'yaæ tuÓabdasthÃnaniveÓÅ pak«atrayavyÃvartanaprayojana- / tadiha k«aya÷ pak«Ã÷ sÃvadyà iti paryudasyante / viÓe«aïapak«a evaiko niravadya ityupÃdÅyate / tatrÃdhyÃse tÃvadyà buddhiritaratrÃdhyasyate tacchabdasya lak«aïÃv­ttitvaæ prasajyeta tatphalaæ ca kalpyeta / ÓrÆyata eva phalam 'Ãpayità ha vai kÃmÃnÃæ bhavati' (chÃ. 1.1.7) ityÃdÅti cet / na / tasyÃnyaphalatvÃt / ÃptyÃdid­«Âiphalaæ hi tannodgÅthÃdhyÃsaphalam / apavÃde 'pi samÃna÷ phalÃbhÃva÷ / mithyÃj¤Ãnaniv­tti÷ phalamiti cet / na / puru«ÃrthopayogÃnavagamÃt / naca kadÃcidapyoÇkÃrÃdoÇkÃrabuddhirnivartata udgÅthÃdvedgÅthabuddhi÷ / nacedaæ vÃkyaæ vastutattvapratipÃdanaparam / upÃsanÃvidhiparatvÃt / nÃpyekatvapak«a÷ saægacchate ni«prayojanaæ hi tadà ÓabdadvayoccÃraïaæ syÃt / ekenaiva vivak«itÃrthasamarpaïÃt / naca hautravi«aya Ãdhvaryavavi«aye vÃk«ara oÇkÃraÓabdavÃcya udgÅthaÓabdaprasiddhirasti / nÃpi sakalÃyÃæ sÃmno dvitÅyÃyÃæ bhaktÃvudgÅthaÓabdaprasiddhirasti / nÃpi sakalÃyÃæ sÃmno dvitÅyÃyÃæ bhaktÃvudgÅthaÓabdavÃcyÃyÃmoÇkÃraÓabdaprasiddhiryenÃnatiriktÃrthatà syÃt / pariÓe«ÃdviÓe«aïapak«a÷ parig­hyate / vyÃpte÷ sarvavedasÃdhÃraïyÃt / sarvavyÃpyak«aramiha mà prasa¤jÅtyata udgÅthaÓabdenÃk«araæ viÓe«yate kathaæ nÃmodgÅthÃvayavabhÆta oÇkÃro g­hyeteti / nanvasminnapi pak«e samÃnà lak«aïà / udgÅthaÓabdasyÃvayavalak«aïÃrthatvÃt / satyametat / lak«aïÃyÃmapi tu saænikar«aviprakar«o bhavata eva / adhyÃsapak«e hyarthÃntarabuddhirarthÃntare nik«ipyata iti viprak­«Âà lak«aïà viÓe«aïapak«e prav­ttÃ÷ Óabdà avayave«vapi pravartamÃnà d­«ÂÃ÷ paÂagrÃmÃdi«u / ataÓca vyÃpterhetoromityetadak«aramityetasyodgÅthamityetadviÓe«aïamiti sama¤jasametanniravadyamityartha÷ // 9 // 5 sarvÃbhedÃdhikaraïam / sÆ. 10 ____________________________________________________________________________________________ sarvÃbhedÃdanyatreme | BBs_3,3.10 | vÃjinÃæ chandogÃnÃæ ca prÃïasaævÃde Órai«ÂhyaguïÃnvitasya prÃïasyopÃsyatvamuktam / vÃgÃdayo 'pi hi tatra vasi«ÂhatvÃdiguïÃnvità uktÃ÷ te ca prÃïe puna÷ pratyarpitÃ÷ - 'yadvà ahaæ vasi«Âho 'smi tvaæ tadvasiÓ«o 'si' (b­. 6.1.14) ityÃdinà / anye«Ãmapi tu ÓÃkhinÃæ kau«Åtaki prabh­tÅnÃæ prÃïasaævÃde«u athÃto ni÷ÓreyasÃdÃnam 'età ha vai devatà ahaæÓreyase vivadamÃnÃ÷' (kau. 2.14) ityeva¤jÃtÅyake«u prÃïasya Órai÷«Âamuktaæ na tvime vasi«ÂhatvÃdayo 'pi guïà uktÃ÷ / tatra saæÓaya÷ - kimime vasi«ÂhatvÃdayo guïÃ÷ kvaciduktà anyatrÃpyasyerannuta nÃsyeranniti / tatra prÃptaæ tÃvannÃsyeranniti / kuta÷ - evaæÓabdasaæyogÃt / 'atho ya evaæ vidvÃnprÃïe ni÷Óreyasaæ viditvÃ' iti tatratatraivaæÓabdena vedyaæ vastu nivedyate / evaæÓabdaÓca saænihitÃvalambano na ÓÃkhÃntaraparipaÂhimeva¤jÃtÅyakaæ guïajÃtaæ Óaknoti nivedayitum / tasmÃtsvaprakaraïasthaireva guïairnirÃkÃÇk«atvamiti / evaæ prÃpte pratyÃha - asyetanniyame guïÃ÷ kvaciduktà vasi«ÂhatvÃdayo 'nyatrÃpi / kuta÷ - sarvÃbhedÃt / sarvatraiva hi tadevaikaæ prÃïavij¤Ãnamabhinnaæ pratyabhij¤Ãyate / prÃïasaævÃdÃdisÃrÆpyÃt / abhede ca vij¤Ãnasya kathamime guïÃ÷ kvaciduktà anyatra nÃsyeran / nanvevaæÓabdastatra tatra bhedenaiva¤jÃtÅyakaæ guïajÃtaæ vedyatvÃya samarpayatÅtyuktam / atrocyate - yadyapi kau«ÅtakibrÃhmaïagatenaivaæÓabdena vÃjasaneyibrÃhmaïagataæ guïajÃtamasaæÓabditamasaænihitatvÃttathÃpi tasminneva vij¤Ãne vÃjasaneyibrÃhmaïagatenaivaæÓabdena tatsaæÓabditamiti na paraÓÃkhÃgatamapyabhinnavij¤ÃnÃvaruddhaæ guïajÃtaæ svaÓÃkhÃgatÃdviÓi«yate / nacaivaæ sati ÓrutahÃniraÓrutakalpanà và bhavati / ekasyÃmapi hi ÓÃkhÃyÃæ Órutà guïÃ÷ Órutà eva sarvatra bhavanti guïavato bhedÃbhÃvÃt / nahi devadatta÷ ÓauryÃdiguïatvena svadeÓe prasiddho deÓÃntaraæ gatastaddeÓyairavibhÃvitaÓauryÃdiguïo 'pyatadguïo bhavati / yathÃca tatra paricayaviÓe«ÃddeÓÃntare 'pi devadattaguïà vibhÃvyante / evamabhiyogaviÓe«ÃcchÃkhÃntare 'pyupÃsyà guïÃ÷ ÓÃkhÃntare 'pyasyeran / tasmÃdekapradhÃnasaæbaddhà dharmà ekatrÃpyucyamÃnÃ÷ sarvatraivopasaæhartavyà iti // 10 // ---------------------- FN: ni÷Óreyasasya Órai«ÂhyasyÃdÃnaæ nirdhÃraïam / ahaæÓreyase svaÓrai«ÂhyÃya / ____________________________________________________________________________________________ 6 ÃnandÃdyadhikaraïam / sÆ. 11-13 ÃnandÃdaya÷ pradhÃnasya | BBs_3,3.11 | brahmasvarÆpapratipÃdanaparÃsu Óruti«vÃnandarÆpatvaæ vij¤Ãnaghanatvaæ sarvagatatvaæ sarvÃtmatvamityeva¤jÃtÅyakà brahmaïo dharmÃ÷ kvacitkecicchrÆyante / te«u saæÓaya÷ - kimÃnandÃdayo brahmadharmà yatra yÃvanta÷ ÓrÆyante tÃvanta eva tatra pratipattavyÃ÷ kiævà sarve sarvatreti / tatra yathÃÓrutivibhÃgaæ dharmapratipattau prÃptÃyÃmidamucyate - ÃnandÃdaya÷ pradhÃnasya brahmaïo dharmÃ÷ sarve sarvatra pratipattavyÃ÷ / kasmÃt / sarvÃbhedÃdeva / sarvatra hi tadevaikaæ pradhÃnaæ viÓe«yaæ brahma na bhidyate / tasmÃtsÃrvatrikatvaæ brahmadharmÃïÃæ tenaiva pÆrvÃdhikaraïoditena devadattaÓauryadinidarÓanena // 11 // nanvevaæ sati priyaÓirastvÃdayo 'pi dharmÃ÷ sarvatra saækÅryeran / tathÃhi - taittirÅyaka ÃnandamayamÃtmÃnaæ prakramyÃmnÃyate - 'tasya priyameva Óira÷ / modo dak«iïa÷ pak«a÷ / pramoda uttara÷ pak«a÷ / Ãnanda Ãtmà / brahma pucchaæ prati«ÂhÃ' (tai. 2.5) iti / ata uttaraæ paÂhati - ____________________________________________________________________________________________ priyaÓirastvÃdyaprÃptirupacayÃpacayau hi bhede | BBs_3,3.12 | priyaÓirastvÃdÅnÃæ dharmÃïÃæ taittirÅyaka ÃmnÃtÃnÃæ nÃstyanyatra prÃpti÷ / yatkÃraïaæ priyaæ moda÷ pramoda Ãnanda ityete parasparÃpek«ayà bhoktrantarÃpek«ayà copacitÃpacitarÆpà upalabhyante / upacayÃpacayau ca sati bhede saæbhavata÷ / nirbhedaæ tu brahma 'ekamevÃdvitÅyam' (chÃ. 6.2.1) ityÃdiÓrutibhya÷ / nacaite priyaÓirastvÃdayo brahmadharmÃ÷, koÓadharmÃstveta ityupadi«ÂamasmÃbhi÷ 'Ãnandamayo 'bhyÃsÃt' (bra.sÆ. 1.1.12) ityatra / apica parasminbrahmaïi cittÃvatÃropÃyamÃtratvenaite parikalpyante na dra«Âavyatvena / evamapi sutarÃmanyatrÃprÃpti÷ priyaÓirastvÃdÅnÃm / brahmadharmÃstvetÃnk­tvà nyÃyamÃtramidamÃcÃryeïa pradarÓitaæ priyaÓirastvÃdyaprÃptiriti / sa ca nyÃyo 'nye«u niÓcite«u brahmadharme«ÆpÃsanÃyopadiÓyamÃne«u netavya÷ saæyadvÃmÃdi«u satyakÃmÃdi«u ca / te«u hi satyapyupÃsyasya brahmaïa ekatme prakramabhedÃdupÃsanÃbhede sati nÃnyonyadharmÃïÃmanyonyatra prÃpti÷ / yathà ca dve nÃryÃvekaæ n­patimupÃsate chatreïaikà cÃmareïÃnyà tatropÃsyaikatve 'pyupÃsanÃbhedo dharmavyavasthà ca bhavetyevamihÃpÅti / upacitÃpacitaguïatvaæ hi sati bhedavyavahÃre saguïe brahmaïyupapadyate na nirguïe parasminbrahmaïi / ato na satyakÃmatvÃdÅnÃæ dharmÃïÃæ kvacicchrutÃnÃæ sarvatra prÃptirityartha÷ // 12 // ____________________________________________________________________________________________ itare tvarthasÃmÃnyÃt | BBs_3,3.13 | itare tvÃnandÃdayo dharmà brahmasvarÆpapratipÃdanÃyaivocyamÃnà arthasÃmÃnyÃtpratipÃdyasya brahmaïo dharmiïa ekatvÃtsarve sarvatra pratÅyeranniti vai«amyaæ pratipattimÃtraprayojanà hi ta iti // 13 // 7 ÃdhyÃnÃdhikaraïam / sÆ. 14-15 ____________________________________________________________________________________________ ÃdhyÃnÃya prayojanÃbhÃvÃt | BBs_3,3.14 | kÃÂhake hi paÂhyate - 'indriyebhya÷ parà hyarthà arthebhyaÓca paraæ mana÷ / manasastu parà buddhi÷' (ka. 3.10) ityÃrabhya 'puru«Ãnna paraæ ki¤citsà këÂhà sà parà gati÷' (ka. 3.11 ) iti / tatra saæÓaya÷ - kimime sarva evÃrthÃdayastatastata÷ paratvena pratipÃdyanta uta puru«a evaibhya÷ sarvebhya÷ para÷ pratipÃdyata iti / tatra tÃvatsarve«Ãmevai«Ãæ paratvena pratipÃdanamiti bhavati mati÷ / tathÃhi ÓrÆyate - idamasmÃtparamidamasmÃtparam iti / nanu bahu«varthe«u paratvena pratipipÃdayi«ite«u vÃkyabheda÷ syÃt / nai«a do«a÷ / vÃkyabahutvopapatte÷ / bahÆnyevahyetÃni vÃkyÃni prabhavanti bahuvi«ayÃnparatvopetÃnpratipÃdayitum / tasmÃtpratyekame«Ãæ paratvapratipÃdanamiti / evaæ prÃpte brÆma÷ - puru«a eva hyebhya÷ sarvebhya÷ para÷ pratipÃdya iti yuktaæ na pratyekame«Ãæ paratvapratipÃdanam / kasmÃt / prayojanÃbhÃvÃt / nahÅtare«u paratvena pratipanne«u ki¤citprayojanaæ d­Óyate prayojanaæ mok«asiddhi÷ / tathÃca Óruti÷ - 'nicÃyya taæ m­tyumukhÃtpramucyate' (ka. 3.15) iti / apica paraprati«edhena këÂhÃÓabdena ca puru«avi«ayamÃdaraæ darÓayanpuru«apratipattyarthaiva pÆrvÃparapravÃhoktiriti darÓayati - ÃdhyÃnÃyeti / ÃdhyÃnapÆrvakÃya samyagdarÓanÃyetyartha÷ / samyagdarÓanÃrthameva hÅhÃdhyÃnamupadiÓyate na tvÃdhyÃnameva svapradhÃnam // 14 // ____________________________________________________________________________________________ ÃtmaÓabdÃc ca | BBs_3,3.15 | itaÓca puru«apratipattyarthaiveyamindriyÃdipravÃhokti÷ / yatkÃraïam 'e«a sarve«u bhÆte«u gƬhotmà na prakÃÓate / d­Óyate tvagryayà buddhyà sÆk«mayà sÆk«madarÓibhi÷' (kaÂha. 3.12) iti prak­taæ puru«amÃtmetyÃha / ataÓcÃnÃtmatvamitare«Ãæ vivak«itamiti gamyate / tasyaiva ca durvij¤ÃnatÃæ saæsk­tamitigamyatÃæ ca darÓayati / tadvij¤ÃnÃyaiva 'yacchedvÃÇmanasÅ prÃj¤a÷' (kaÂha. 3.13) ityÃdhyÃnaæ vidadhÃti / tadvyÃkhyatam 'ÃnumÃnikamapyekamapyeke«Ãm' (bra.sÆ. 1.4.1) ityatra / evamanekaprakÃra ÃÓayÃtiÓaya÷ Órute÷ puru«e lak«yate netare«u / apica 'so 'dhvana÷ pÃramÃpnoti tadvi«ïo÷ paramaæ padam' (ka. 3.9) ityukte kiæ tadadhvana÷ pÃraæ vi«ïo÷ paramaæ padamityasyÃmÃkÃÇk«ÃyÃmindriyÃdyanukramaïÃtparamapadapratipattyartha evÃyamÃyÃma ityavasÅyate // 15 // 8 Ãtmag­hÅtyadhikaraïam / sÆ. 16-17 ____________________________________________________________________________________________ Ãtmag­hÅtir itaravad uttarÃt | BBs_3,3.16 | aitareyake ÓrÆyate - 'Ãtmà và idameka evÃgra ÃsÅnnÃnyatki¤cana mi«atsa Åk«ata lokÃnnu s­jÃ' (ai. 1.1) iti 'sa imÃællokÃnas­jatÃmbho marÅcÅrmaramÃpa÷' (ai. 1.2) ityÃdi / tatra saæÓaya÷ - kiæ para evÃtmaÓabdenÃbhilapyata utÃnya÷ kaÓciditi / kiæ tÃvatprÃptaæ na paramÃtmehÃtmaÓabdÃbhilapyo bhavitumarhatÅti / kasmÃt / vÃkyÃnvayadarÓanÃt / nanu vÃkyÃnvaya÷ sutarÃæ paramÃtmavi«ayo d­Óyate prÃgutpatterÃtmaikatvÃvadhÃraïÃt / Åk«aïapÆrvakasra«Â­vacanÃcca / netyucyate / lokas­«ÂivacanÃt / paramÃtmani hi sra«Âari parig­hyamÃïe mahÃbhÆtas­«ÂirÃdau vaktavyà lokas­«ÂistvihÃdÃvucyate / lokÃÓca mahÃbhÆtasaæniveÓÃviÓe«Ã÷ / tathÃcÃmbha÷prabh­tÅællokatvenaiva nirbravÅti - 'ado 'mbha÷ pareïa divam' (ai. 1.2) ityÃdinà / lokas­«ÂiÓca parameÓvarÃdhi«ÂhitenÃpareïa kenacidÅÓvareïa ÃsÅtpuru«avidha÷' (b­. 1.4.1) ityÃdyà / sm­tirapi 'sa vai ÓarÅrÅ prathama÷sa vai puru«a÷ ucyate / Ãdikartà sa bhÆtÃnÃæ brahmÃgre samavartata' iti / aitareyiïo 'pi athÃto retasa÷ prajÃpate reto devÃ÷ ityatra pÆrvasminprakaraïe prajÃpatikart­kÃæ vicitrÃæ s­«ÂimÃmananti / ÃtmaÓabdo 'pi tasminprayujyamÃno d­Óyate - Ãtmaivedamagra ÃsÅtpuru«avidhi÷' (b­. 1.4.1) ityatra / ekatvÃvadhÃraïamapi prÃgutpatte÷ svavikÃrÃpek«amupapadyate / Åk«aïamapi tasya cetanatvÃbhyupagamÃdupapannam / apica tÃbhyo gÃmÃnayattÃbhyo 'ÓvamÃnayattÃbhyo÷ puru«amÃnayattà abruvannityeva¤jÃtÅyako bhÆyÃnvyÃpÃraviÓe«o laukike«u viÓe«avatsvÃtmasu prasiddha ihÃnugamyate / tasmÃdviÓe«ÃvÃneva kaÓcidihÃtmà syÃditi / evaæ prÃpte brÆma÷ - 'para evÃtmehÃtmaÓabdena g­hyata itaravat / yathetare«u s­«ÂiÓravaïe«u tasmÃdvà etasmÃdÃtmana ÃkÃÓa÷ saæbhÆta÷' (tai. 2.1.1) ityevamÃdi«u parasyÃtmano grahaïam / yathà cetarasmiællaukikÃtmaÓabdaprayoge pratyagÃtmaiva mukhya ÃtmaÓabdena g­hyate tathehÃpi bhavitumarhati yatra tu 'Ãtmaivedamagra ÃsÅt' (b­. 1.4.1) ityevamÃdau 'puru«avidha÷' (b­. 1.4.1) ityevamÃdi viÓe«aïÃntaraæ ÓrÆyate bhavettatra viÓe«ata Ãtmano grahaïam / atra puna÷ paramÃtmagrahaïÃnuguïameva viÓe«aïamapyuttaramupalabhyate 'sa Åk«ata lokÃnnu s­jà iti' (ai. 1.1) 'sa imÃællokÃnas­jata' (ai. 1.2) ityevamÃdi / tasmÃttasyaiva grahaïamiti nyÃyyam // 16 // ---------------------- FN: ambha÷ svarga÷ , marÅcayo 'ntarik«aloka÷ , maro martyaloka÷ , Ãpa÷ pÃtÃlaloka÷ // puru«avidho narÃkÃra÷ / Ãtmà hiraïyagarbha÷ / reta÷ reta÷kÃryam / ____________________________________________________________________________________________ anvayÃd iti cet syÃd avadhÃraïÃt | BBs_3,3.17 | vÃkyÃnvayadarÓanÃnna paramÃtmagrahaïamiti punaryaduktaæ tatparihartavyamiti / atrocyate / syÃdavadhÃramÃditi / bhavedupapannaæ paramÃtmano grahaïam / kasmÃt / avadhÃraïÃt / paramÃtmagrahaïe hi prÃgitpatterÃtmaikatvÃvadhÃraïamäjamasavakalpate / anyathà hyanäjasaæ tatparikalpeta / lokas­«Âivacanaæ tu ÓrutyantaraprasiddhamahÃbhÆtas­«Âyanantaramiti yojayi«yÃmi / yathà tattejo 's­jata (chÃ. 6.2.3) ityetacchrutyantaraprasiddhaviyadvÃyus­«ÂyanantaramityayÆyujamevamihÃpi / Órutyantaraprasiddho hi samÃnavi«ayo viÓe«a÷ Órutyantare«Æpasaæhartavyo bhavati / yo 'pyayaæ vyÃpÃraviÓe«ÃnugamastÃbhyo gÃmÃnayadityevamÃdi÷ so 'pi vivak«itÃrthÃvadhÃraïÃnuguïyenaiva grahÅtavya÷ / nahyayaæ sakala÷ kathÃprabandho vivak«ata iti Óakyate vaktuma, tatpratipattau puru«ÃrthÃbhÃvÃt / brahmÃtmatvaæ tviha vivak«itam / tathÃhyamabha÷prabh­tÅnÃæ lokÃnÃæ lokapÃlÃnÃæ cÃgnyÃdÅnÃæ s­«Âiæ Ói«ÂÃvà karaïÃni karaïÃyatanaæ ca ÓarÅramupadiÓya sa eva sra«Âà 'kathaæ nvidaæ mad­te syÃt' (ai. 3.11 iti vÅk«yedaæ ÓarÅraæ praviveÓeti darÓayati - 'sa etameva sÅmÃnaæ vidÃryaitayà dvÃrà prÃpadyata' (ai. 3.12) iti / punaÓca 'yadi vÃcÃbhivyÃh­taæ yadi prÃïenÃbhiprÃïitam' (ai. 3.12) ityevamÃdinà karaïavyÃpÃravivecanapÆrvakam 'atha ko 'ham' (ai. 3.11) iti vÅk«ya 'sa etameva puru«aæ brahma tatamamapaÓyat' (ai. 3.13) iti brahmÃtmatvadarÓanamavadhÃrayati / tathopari«ÂÃt e«a brahmai«a indra÷ (ai. 5.3) ityÃdinà samastabhedajÃtaæ saha mahÃbhÆtairamukramya 'sarvaæ tatpraj¤Ãnetraæ praj¤Ãne prati«Âhitaæ praj¤Ãnetro loka÷ praj¤Ã prati«Âhà praj¤Ãnaæ brahma' (aita. 5.3) iti brahmÃtmatvadarÓanamevÃvadhÃrayati / tasmÃdihÃtmag­hÅtirityanapavÃdam / aparà yojanà - Ãtmag­hÅtiritaravaduttarÃt / vÃjasaneyake 'katama Ãtmeti yo 'yaæ vij¤Ãnamaya÷ prÃïe«u h­dyantarjyoti÷ puru«a÷' (b­. 4.3.7) ityÃtmaÓabdenopakramya tasyaiva sarvasaÇgavinirmuktatvapratipÃdanena brahÃmÃtmatÃmavadhÃrayati / tathÃhyupasaæharati - 'sa và e«a mahÃnaja ÃtmÃjaro 'maro 'm­to 'bhayo brahma' (b­. 4.4.25) iti / chÃndogye tu 'sadeva somyedamagra ÃsÅdekamevÃdvitÅyam' (chÃ. 6.2.1) ityantareïaivÃtmaÓabdamupakramyodarke 'sa Ãtmà tattvamasi' (chÃ. 6.8.7) iti tÃdÃtmyamupadiÓati / tatra saæÓaya÷ - tulyÃrthatvaæ kimanayorÃmnÃnayo÷ syÃdatulyÃrthatvaæ veti / atulyÃrthatvamiti tÃvatprÃptamatulyatvÃdÃmnÃnayo÷ / nahyÃmnÃnavai«amye satyarthasÃmyaæ yuktaæ pratipattumÃmnÃnatantratvÃdarthaparigrahasya / vÃjasaneyake cÃtmaÓabdopakramÃdÃtmatattvopadeÓa iti gamyate / chÃndogye tÆpakramaviparyayÃdupadeÓaviparyaya÷ / nanu chandogÃnÃmapyastyudarke tÃdÃtmyopadeÓa ityuktam / satyamuktam / upakramatantratvÃdupasaæhÃrasya tÃdÃtmyasaæpatti÷ seti manyate / tathà prÃpte 'bhidhÅyate - 'Ãtmag­hÅti÷ sadeva somyedamagrÃsÅt' (chÃ. 6.2.1) ityatra chandogÃnÃmapi bhavitumarhatÅtaravat / yathà 'katama ÃtmÃ' (b­. 4.3.7) ityatra vÃjaneyinÃmÃtmag­hÅtastathaiva / kasmÃt / uttarÃttÃdÃtmyopadeÓÃt / anvayÃdite cetsyÃdavadhÃraïÃt / yaduktamupakramÃnvayÃdupakrame cÃtmaÓabdaÓravaïÃbhÃvÃnnÃtmag­hÅtiriti tasya ka÷ parihÃra iti cetso 'bhidhÅyate syÃdavadhÃraïÃditi / bhavedupapannehÃtmag­hÅti÷ / avadhÃraïÃt / tathÃhi - 'yenÃÓrutaæ Órutaæ bhavatyamataæ matamavij¤Ãtaæ vij¤Ãtam' ((chÃ. 6.1.1) ityekavij¤Ãnena sarvavij¤ÃnamavadhÃrya tatsaæpipÃdayi«ayà 'sadeva-' ityÃha / taccÃtmag­hÅtau satyÃæ saæpadyate / anyathà hi yo 'yaæ mikhya Ãtmà sa na vij¤Ãta iti naiva sarvavij¤Ãnaæ saæpadyeta / tathà prÃgutpatterekatvÃvadhÃraïaæ jÅvasya cÃtmaÓabdena parÃmarÓa÷ svÃpÃvasthÃyÃæ ca tatsvabhÃvasaæpattikathanaæ paricodanÃpÆrvakaæ ca puna÷ puna÷ 'tattvamasi' (chÃ. 6.8.7) ityavadhÃraïamiti ca sarvametattÃdÃtmyapratipÃdanÃyÃmevÃvakalpate na tÃdÃtmyasaæpÃdanÃyÃm / nacÃj¤opakramatantratvopanyÃso nyÃyya÷ / nahyupakrama ÃtmatvasaækÅrtanamanÃtmatvasaækÅrtanaæ vÃsti / sÃmÃnyopakramaÓca na vÃkyaÓe«agatena viÓe«eïa virudhyate viÓe«ÃkÃÇk«itvÃtsÃmÃnyasya / sacchabdÃrtho 'pi ca paryÃlocyamÃno na mukhyÃdÃtmano 'nya÷ saæbhavatyato 'nyasya vastujÃtasyÃrambhaïaÓabdÃdibhyo 'n­tatvopapatte÷ / ÃmnÃnavai«amyamapi nÃvaÓyamarthavai«amyamÃvahati / Ãhara pÃtraæ pÃtramÃharetyevamÃdi«varthasÃmye 'pi taddarÓanÃt / tasmÃdeva¤jÃtÅyake«u vÃkye«u pratipÃdanaprakÃrabhede 'pi pratipÃdyÃrthÃbheda iti siddham // 17 // ---------------------- FN: tatamaæ vyÃptatamam / takÃralopaÓchÃndasa÷ / udarka upasaæhÃra÷ / ____________________________________________________________________________________________ 9 kÃryÃkhyÃnÃdhikaraïam / sÆ. 18 kÃryÃkhyÃnÃdapÆrvam | BBs_3,3.18 | chandogà vÃjasaneyinaÓca prÃïasaævÃde ÓvÃdisaævÃde ÓvÃdimaryÃdaæ prÃïasyÃnnamÃmnÃnya tasyaivÃpo vÃsa Ãmananti / anantaraæ ca chandogà Ãmananti -'tasmÃdvà etadaÓi«yanta÷ purastÃcco«ÂÃccÃdbhi÷ paridadhÃti' (chÃ. 5.2.2) iti / vÃjasaneyinastvÃmananti - 'tadvidvÃæsa÷ Órotriyà aÓi«yanta ÃcÃmantyaÓitvÃcÃmantyetameva tadanamanagnaæ kurvanto manyante' (b­. 6.1.14) 'tasmÃdevaævidaÓi«yannÃcÃmedaÓitvà cÃcÃmedetameva tadanamanagnaæ kurute' iti / tatra tvÃcamanamanagnatÃcintanaæ ta prÃïasya pratÅyate tkimubhayamapi vidhÅyata utÃcamanamevotÃnagnatÃcintanameveti vicÃryate / kiæ tÃvatprÃptam / ubhayamapi caitadapÆrvatvÃdvidhyarham / athavÃcamanameva vidÅyate / vispa«Âà hi tasminvidhivibhaktistasmÃdevaævidaÓ«yannÃcÃmedaÓitvà cÃcÃmediti / tasyaiva stutyarthamanagnatÃsaækÅrtanamiti / evaæ prÃpte brÆma÷ - nÃcamanasya vidheyatvamupapadyate kÃryÃkhyÃnÃt / prÃptameva hÅdaæ kÃryatvenÃcamanaæ prÃyatyÃrthaæ sm­tiprasiddhamanvÃkhyÃyate / nanviyaæ ÓrutistasyÃ÷ sm­termÆlaæ syÃt / netyucyate / vi«ayanÃnÃtvÃt / sÃmÃnyavi«ayà hi sm­ti÷ puru«amÃtrasaæbaddhaæ prÃyatyÃrthamÃcamanaæ prÃpayati / Órutistu prÃïavidyÃprakaraïapaÂhità tadva«ayamevÃcamanaæ vidadhatÅ vidadhyÃt / naca bhinnavi«ayayo÷ Órutism­tyormÆlamÆlibhÃvo 'vakalpate / naceyaæ Óruti÷ prÃïavidyÃsaæyogyapÆrvamÃcamanaæ vidhÃsyatÅti ÓakyamÃÓrayitum / pÆrvasyaiva puru«amÃtrasaæyogina Ãcamanasyeha pratyabhij¤ÃyamÃnatvÃt / ata eva ca nobhayavidhÃnam / ubhayavidhÃne ca vÃkyaæ bhidyeta / tasmÃtprÃptamevÃÓisi«atÃmaÓitavatÃæ cobhayata ÃcamanamanÆdya 'etameva tadanamanagnaæ kurvanto manyante' (b­. 6.1.14) iti prÃïasyÃnagnatÃkaraïasaækalpo 'nena vÃkyenÃcamanÅyÃsvapsu prÃïavidyÃsaæbandhitvenÃpÆrva upadiÓyate / nacÃyamanagnatÃvÃda Ãcamanastutyartha iti nyÃyyam / ÃcamanasyÃvidheyatvÃt / svayaæ cÃnagnatÃsaækalpasya vidheyatvapratÅte÷ / nacaivaæ satyekasyÃcamanasyobhayÃrthatÃbhyupagatà bhavati prÃyatyÃrthatà paridhÃnÃrthà cheti / kriyÃntaratvÃbhyupagamÃt kriyÃntarameva hyÃcamanaæ nÃma prÃyatyÃrthaæ puru«asyÃbhyupagamyate, tadÅyÃsu tvapsu vÃsa÷saækalpanaæ nÃma kriyÃntarameva paridhÃnÃrthaæ prÃïasyÃbhyupagamyata ityanavadyam / apica 'yadidaæ ki¤cÃÓvasya à k­mibhya à kÅÂapataÇgebhyastatte 'nnam (b­. 6.1.14) ityatra sarvÃnnÃbhyavahÃraÓcodyata iti Óakyaæ vaktum / aÓabdatvÃdaÓakyatvÃcca / sarvaæ tu prÃïasyÃnnamitÅyamannad­«ÂiÓcodyate tatsÃhacaryÃccÃpo vÃsa ityatrÃpi nÃpÃmÃcamanaæ codyate prasiddhÃsvevatvÃcamanÅyÃsvapsu paridhÃnad­«ciÓcodyata iti yuktam / nahyardhavaiÓasaæ saæbhavati / apicÃcÃmantÅti vartamÃnÃpadeÓitvam Óabdo vidhik«ama÷ / nanu manyanta ityapi samÃnaæ vartamÃnÃpadeÓitvam / satyamevametat / avaÓyavidheye tvanyatarasminvÃsa÷kÃryÃkhyÃnÃdapÃæ vÃsa÷saækalpanamevÃpÆrvaæ vidhÅyate nÃcamanaæ pÆrvavaddhi tadityupapÃditam / yadapyuktaæ vispa«Âà cÃcamane vidhivibhaktiriti tadapi pÆrvavattvenaivÃcamanasya pratyuktam / ata evÃcamanasyÃvidhitsitatvÃdetameva tadanamanagnaæ kurvanto manyanta ityatraiva kÃïvÃ÷ paryavasyanti nÃmananti tasmÃdevaævidityÃdi / tasmÃnmÃdhyandinÃnÃmapi pÃÂha ÃcamanÃnuvÃdenaivaævittvameva prak­taprÃïavÃsovittvaæ vidhÅyata iti pratipattavyam / yo 'pyayamabhyupagama÷ kvacidÃcamanaæ vidhÅyate kvacidvÃsovij¤Ãnamiti so 'pi na sÃdhu÷ / Ãpo vÃsa ityÃdikÃyà vÃkyaprav­tte÷ sarvatraikarÆpyÃt tasmÃdvÃsovij¤Ãnameveha vidhÅyate nÃcamanamiti nyÃyyam // 18 // 10 samÃnÃdhikaraïam / sÆ. 19 ____________________________________________________________________________________________ samÃna evaæ cÃbhedÃt | BBs_3,3.19 | vÃjasaneyiÓÃkhÃyamaginirahasye ÓÃï¬ulyanÃmÃÇ kità vidyà vij¤Ãtà / tatra ca guïÃ÷ ÓrÆyante - sa ÃtmÃnamupÃsÅta manamayaæ prÃïaÓarÅraæ bhÃrÆpam ityevamÃdaya÷. tasyÃmeva ÓÃstrÃyÃæ b­hadÃraïyake puna÷ paÂhyate - 'manomayo 'yaæ puru«o bhÃ÷ satyasminnantarhadaye yadà vrÅhirvà yavo và sa e«a sarvasyeÓÃna÷ sarvasyÃdhipati÷ sarvamidaæ praÓÃsti yadidaæ ki¤ca' (b­. 5.6.1) iti / tatra saæÓaya÷ - kimiyamekà vidyÃgnirahasyab­hadÃraïyakayorguïopasaæhÃraÓcota dve ime vidye guïÃnupasaæhÃraÓceti / kiæ tÃvatprÃptam / vidyÃbhedo guïavyavasthà ceti / kuta÷ - paunaruktyaprasaÇgÃt / bhinnÃsu hi ÓÃkhÃsvadhyet­bhedÃtpaunaruktasyaparihÃramÃlocya vidyaikatvamadhyavasÃyaikatrÃtiriktà guïà itaratropasaæhriyante prÃïasaævÃdÃdi«vatyuktam / ekasyÃæ puna÷ ÓÃkhÃyÃmadhyet­vedit­bhedÃbhÃvÃdaÓakyaparihÃre paunaruktye na viprak­«ÂadeÓasthaikà vidyà bhavitumarhati / nacÃtraikamÃmnÃnaæ vidyÃvidhÃnÃrthamaparaæ guïavidhÃnÃrthamiti vibhÃga÷ saæbhavati / tadà hyatiriktà eva guïà itaratretaratra cÃmnÃyeranna samÃnà api tÆbhayatrÃmnÃyante manomayatvadaya÷ / tasmÃnnÃnyonyaæ guïopasaæhÃra iti / evaæ prÃpte brÆmahe - yathà bhinnÃsu ÓÃkhÃsu vidyaikatvaæ guïopasaæhÃraÓca bhavatyevamekasyÃmapi ÓÃkhÃyÃæ bhavitumarhati / upÃsyÃbhedÃt tadeva hi brahma manomayatvÃdiguïakamubhayatrÃpyupÃsyamabhinnaæ pratyabhijÃnÅma÷ / upÃsyaæ ca rÆpaæ vidyÃyÃ÷ / naca vidyamÃne rÆpÃbhede vidyÃbhedamadhyavasÃtuæ Óaknuma÷ / nÃpi vidyÃbhede guïavyavasthÃnam / nanu paunaruktyaprasaÇgadvidyÃbhedo 'dhyavasita÷ / netyucyate / arthavibhÃgopapatte÷ / ekaæ hyÃmnÃnaæ vidyÃvidyÃvidhÃnÃrthamaparaæ guïavidhÃnÃrthamiti na ki¤cinnopapadyate / nanvevaæ sati yadupaÂhimagnirahasye tadeva b­hadÃraïyake paÂhitavyam sa e«a sarvasyeÓÃna÷ ityÃdi / yattu paÂhitameva manomaya ityÃdi cenna paÂhitavyam / nai«a do«a÷ / tadbalenaiva pradeÓÃntarapaÂhitavidyÃpratyabhij¤ÃnÃt / masÃnaguïÃmnÃnena hi viprak­«ÂadeÓÃæ ÓÃï¬ilyavidyÃæ pratyabhij¤Ãpya tasyÃmÅÓÃnatvÃdyupadiÓyate / anyathà hi kathaæ tasyÃmayaæ guïavidhirabhidhÅyate / apicÃprÃptÃæÓopadeÓenÃrthavati vÃkye saæjÃte prÃptÃæÓaparÃmarÓasya nityÃnuvÃdatayÃpyupapadyamÃnatvÃnna tadbalena pratyabhij¤opodituæ Óakyate / tasmÃdatra samÃnÃyÃmapi ÓÃkhÃyÃæ vidyaikatvaæ guïopasaæhÃraÓcetyupapannam // 19 // 11 saæbandhÃdhikaraïam / sÆ. 20-21 ____________________________________________________________________________________________ saæbandhÃdevamanyatrÃpi | BBs_3,3.20 | b­hadÃraïyake 'satyaæ brahma' (b­. 5.5.1) ityukramya 'tadyattatsatyamasau sa Ãdityo ya e«a etasminmaï¬ale puru«o yaÓcÃyaæ dak«iïe 'k«anpuru«a÷' (b­. 55.2) iti tasyaiva satyasya brahmaïo 'dhidaivatamadhyÃtmaæ cÃyatanaviÓe«amupadiÓya vyÃh­tiÓarÅratvaæ ca saæpÃdya dve upani«adÃvupadiÓyete / tasyopani«aharityadhidaivatam / tasyopani«adahamityadhyÃtmam / tatra saæÓaya÷ - kimavibhÃgenaivobhe apyupani«adÃvubhayatrÃnusaægÃtavye uta vibhÃgenaikÃdhidaivamekÃdhyÃtmamiti / tatra sÆtreïaivopakramate / yathà ÓÃï¬ilyavidyÃyÃæ vibhÃgenÃpyadhÅtÃyÃæ guïopasaæhÃra ukta evamanyatrÃpyeva¤jÃtÅyake vi«aye bhavitumarhati / ekavidyÃbhisaæbandhÃt / ekà hÅyaæ satyavidyÃdhidaivamadhyÃtmaæ cÃdhÅtà / upakramÃbhedÃdvyati«aktapÃÂhÃcca / kathaæ tasyÃmudito dharmastasyÃmeva na syÃt / yohyÃcÃryo kaÓcidanugamanÃdirÃcÃraÓcodita÷ sa grÃmagate / raïyagate ca tulyavadeva bhavati / tasmÃdubhayorapyupani«adorubhayatra prÃptiriti // 20 // evaæ prÃpte pratividhatte - ____________________________________________________________________________________________ na và viÓe«Ãt | BBs_3,3.21 | na vobhayorubhayatra prÃpti÷ / kasmÃt / viÓe«Ãt / upÃsanasa atÃnaviÓe«opanibandhÃdityartha÷ / kathaæ sthÃnaviÓe«opanibandha ityucyate - 'ya e«a etasminmaï¬ale puru«a÷' (b­. 5.5.3) iti hyÃdhidaivakaæ puru«aæ prak­tya tasyopani«adahariti ÓrÃvayati / 'yo 'yaæ dak«iïe 'k«anpuru«a÷' (5.5.4) iti hyadhyÃtmikaæ puru«aæ prak­tya tasyopani«adamiti / tasyeti caitatsaænihitÃvalambanaæ sarvanÃma, tasmÃdÃyatanaviÓe«avyapÃÓrayeïaivaite upani«adÃvupadiÓyete / kuta ubhayorubhayatra prÃpti÷ / nanveka evÃyamadhidaivatamadhyÃtmaæ ca puru«a ekasyaiva satyasya brahmaïa ÃyatanadvayapratipÃdanÃt / satyamevetat / ekasyÃpi tvavasthÃviÓe«opÃdÃnenaivopani«adviÓe«opadeÓÃttadavasthÃsyaiva sà bhavitumarhati / asti cÃyaæ d­«ÂÃnta÷ satyapyÃcÃryasvarÆpÃpÃnapÃye yadÃcÃryasyÃsÅnasyanuvartanamuktaæ na tatti«Âhato bhavati / yacca ti«Âhata uktaæ na tadÃsÅnasyeti / grÃmÃraïyayostvÃcÃryasvarÆpÃnÃpÃyÃttatsvarÆpÃnubuddhasya ca dharmasya grÃmÃraïyak­taviÓe«ÃbhÃvÃdubhayatra tulyavadbhÃva ityad­«ÂÃnta÷ sa÷ / tasmÃdvyavasthÃnayorupani«ado÷ // 21 // ____________________________________________________________________________________________ darÓayati ca | BBs_3,3.22 | api caiva¤jÃtÅyakÃnÃæ dharmÃïÃæ vyavastheti liÇgadarÓanaæ bhavati - 'tasyaitasya tadeva rÆpaæ yÃvamu«ya ge«ïau tau ge«ïau yannÃma tannÃma' (chÃ. 1.7.5) iti / kathamasyaliÇgatvamiti taducyate / ak«yÃdinityasthÃnabhedabhinnÃndharïÃnanyonyasminnanupasaæhÃryÃnpaÓyannihÃtideÓenÃdityapuru«agatÃnrÆpÃdÅnak«ipuru«a upasaæharati - 'tasyaitasya tadeva rÆpam' (chÃ. 1.7.5) ityÃdinà / tasmÃdvyavasthite evaite upani«adÃviti nirïaya÷ // 22 // 12 saæbh­tyadhikaraïam / sÆ. 23 ____________________________________________________________________________________________ saæbh­tidyuvyÃptyapi cÃta÷ | BBs_3,3.23 | brahmajye«Âhà viryà saæbh­tÃni brahmÃgre jye«Âhaæ divamÃtatÃna ityevaæ rÃïÃyanÅyÃnÃæ khile«u vÅryasaæbh­tidyuniveÓaprabh­tayo brahmaïo vibhÆtaya÷ paÂhyante / te«Ãmeva copani«adi ÓÃï¬ilyavidyÃprabh­tayo brahmavidyÃ÷ paÂhyante / tÃsu brahmavidyÃsu tà brahmavibhÆtaya upasaæhriyeranna veti vicÃraïÃyÃæ brahmasaæbandhÃdupasaæhÃraprÃptÃvevaæ paÂhati / saæbh­tidyuvyÃptiprabh­tayo vibhÆtaya÷ ÓÃï¬ilyavidyÃprabh­ti«u nopasaæhartavyÃ÷ / ata eva cÃyatanaviÓe«ayogÃt / tathÃhi ÓÃï¬ilyavidyÃyÃæ h­dayÃyatanatvaæ brahmaïa uktam - 'e«a ma ÃtmÃntarh­daye' (chÃ. 3.14.3) iti / tadvadeva daharavidyÃyÃmapi 'daharaæ puï¬arÅke veÓma daharo 'sminnantarÃkÃÓa÷' (chÃ. 8.1.1) iti / upakosalavidyÃyÃæ tvak«yÃyatanatvam 'ya e«o 'k«aïi puru«o d­Óyate' (chÃ. 4.15.1) iti / evaæ tatra tatrat tadÃdhyÃtmikamÃyatanametÃsu vidyÃsu pratÅyate / Ãdhidaivikyastvetà vibhÆtaya÷ saæbh­tidyuvyÃptiprabh­tayastÃsÃæ kuta etÃsu prÃpti÷ / nanvetÃsvapyÃdhidaivikyo vibhÆtaya÷ ÓrÆyante - 'jyÃyÃndivo jyÃyÃnebhyo lokebhya÷' (chÃ. 3.14.3) 'e«a u eva bhÃmanÅre«a hi sarve«u loke«u bhÃti' (chÃ. 4.15.4) 'yÃvÃnvà ayamÃkÃÓastÃvÃne«o 'ntarh­daya ÃkÃÓa ubhe asmindyÃvÃp­thivÅ antareva samÃhite' (chÃ. 8.1.3) ityevamÃdyÃ÷ / santi cÃnyà ÃyatanaviÓe«ahÅnà apÅha brahmavidyÃ÷ «o¬aÓakalÃdyÃ÷ / satyametat / tathÃpyatra vidyate viÓe«a÷ saæbh­tyÃdyanupasaæhÃrahetu÷ / samÃnaguïÃmnÃnena hi pratyupasthÃpitÃsu viprak­«ÂadeÓÃsvapi vidyÃsu viprak­«ÂadeÓà guïà upasaæhriyeranniti yuktam / saæbh­tyÃdayastu ÓÃï¬ilyÃdivÃkyagocarÃÓca manomayatvÃdayo guïÃ÷ parasparavyÃv­ttasvarÆpatvÃnna pradeÓÃntaravartividyÃpratyupasthÃpanamityucyate vidyÃbhede 'pi tadupapatte÷ / ekamapi hi brahma vibÆtibhedairanekadhopÃsyata iti sthiti÷ / parovarÅyastavÃdivadbhedadarÓanÃt / tasmÃdvÅryasaæbh­tyÃdÅnÃæ ÓÃï¬ilyavidyÃdi«vanupasaæhÃra iti // 23 // ---------------------- FN: brahmajye«Âhà brahmajye«ÂhÃni nilopaÓchÃndasa÷ / vÅryà vÅryÃïi parÃkramabhedÃ÷ / ____________________________________________________________________________________________ 13 puru«Ãdyadhikaraïam / sÆ. 24 puru«avidyÃyÃmiva cetare«Ãm anÃmnÃnÃt | BBs_3,3.24 | asti tÃï¬inÃæ paiÇginÃæ ca rahasyabrÃhmaïe puru«avidyà / tatra puru«o yaj¤a÷ kalpita÷ / tadÅyamÃyustredhà vibhajya savanatrayaæ kalpitam / aÓiÓi«ÃdÅni ca dÅk«ÃdibhÃvena kalpitÃni / anye ca dharmastatra samadhigatà ÃÓÅrmantraprayogÃdaya÷ / taittirÅyakà api ka¤citpuru«ayaj¤aæ kalpayanavti - 'tasyaivaæ vidu«o yaj¤asyÃtmà yajamÃna÷ Óraddhà patnÅ' (nÃrÃ. 80) ityetenÃnuvÃkena / tatra saæÓaya÷ - kiæ ya itaratroktÃ÷ puru«ayaj¤asya dharmÃste taittirÅyake«ÆpasaæhartavyÃ÷ kiævà nopasaæhartavyà iti / puru«ayaj¤atvviÓe«ÃdupasaæhÃraprÃptÃvÃcak«mahe - nopasaæhartavyà iti / kasmÃt / tadrÆpapratyabhij¤ÃnÃbhÃvÃt / tadÃhÃcÃrya÷ - puru«avidyÃyÃmiveti / yathaike«Ãæ ÓÃkhinÃæ tÃï¬inÃæ paiÇginÃæ ca puru«avidyÃyÃmÃmnÃnaæ naivamitare«Ãæ taittirÅyÃïÃmÃmnÃnamasti / te«Ãæ hÆtaravilak«aïameva yaj¤asaæpÃdanaæ d­Óyate patnÅyajamÃnavedavedibarhiryÆpÃjyaÓv­tvigÃdyanukramaïÃt / yadapi savanasaæpÃdanaæ tadapÅtaravilak«aïameva 'yatprÃtarmadhyandinaæsÃyaæ ca tÃni' (nÃrÃ. 80) iti / yadapi ki¤cinmaraïÃvabh­thatvÃdisÃmyaæ tadapyalpÅyastavÃdbhÆyasà vailak«aïyenÃbhibhÆyamÃnaæ na pratyabhij¤Ãpanak«amam / naca taittirÅyake puru«asya yaj¤atvaæ ÓrÆyate / vidu«o yaj¤asyeti hi nacaite samÃnÃdhikaraïe «a«Âhyau vidvÃneva yoyaj¤astasyeti / nahi puru«asya mukhyaæ yaj¤atvamasti / vyadhikaraïe tvete «a«Âhyau vidu«o yo yaj¤astasyeti / bhavati hi puru«asya mukhyo yaj¤asaæbandha÷ / satyÃæ ca gatau mukhya evÃrtha ÃÓrayitavyo na bhÃkta÷ / Ãtmà yajamÃna iti ca yajamÃnatvaæ puru«asya nirbruvanvaiyadhikaraïyenaivÃsya yaj¤asaæbandhaæ darÓayati / apica tasyaivaævidu«aiti siddhavadanuvÃdaÓrutau satyÃæ puru«asya yaj¤abhÃvamÃtmÃdÅnÃæ ca yajamÃnÃdibhÃvaæ pratipitsamÃnasya vÃkyabheda÷ syÃt / apica saæsanyÃsÃmÃtmavidyÃæ purastÃdupadiÓyÃnantaraæ tasyaivaævidu«a ityÃdyanukramaïaæ phasyanta÷ pÆrvaÓe«a evai«a ÃmnÃyo na svatantra iti pratÅma÷ / tathÃcaikameva phalamubhayorapyanuvÃkayorupalabÃmahe 'brahmaïo mahimÃnamÃpnoti' (nÃrÃ. 80) iti / itare«Ãæ tvananyaÓe«a÷ puru«avidyÃmnÃya÷ / Ãyurabhiv­ddhiphalo hyasau 'sa ha --«o¬aÓaæ var«aÓataæ jÅvati ya evaæ veda' (chÃ. 3.16.7) iti samabhivyÃhÃrÃt / tasmÃcchÃkhÃntarÃdhÅtÃnÃæ puru«avidyÃdharmÃïÃmÃÓÅrmantrÃdÅnÃmaprÃptistaittirÅyake // 24 // 14 vedhÃdyadhikaraïam / sÆ. 25 ____________________________________________________________________________________________ vedhÃdyarthabhedÃt | BBs_3,3.25 | astyÃtharvaïikÃnÃmupani«adÃrambhe mantrasamÃmnÃya÷ - 'sarvaæ pravidhya h­dayaæ pravidhya dhamanÅ÷ prav­jya Óiro 'bhiprav­jyatridhà vip­kta÷' ityÃdi÷ / tÃï¬inÃm - 'deva savita÷ prasuva yaj¤am' ityÃdi÷ / ÓÃÂhyÃyaninÃm - 'ÓvetÃÓvo haritanÅlo 'si' ityÃdi÷ / kaÂhÃnÃæ taittirÅyÃïÃæ - 'Óaæ no mitra÷ Óaæ varuïa÷' (tai. 1.1.1) ityÃdi÷ / vÃjasaneyinÃæ tÆpani«adÃrambhe pravargyabrÃhmaïaæ paÂhyate - 'devà ha vai ni«edu÷' ityÃdi / kau«ÅtakinÃmapyagni«ÂomabrÃhmaïam - 'brahma và agni«Âomo brahmaiva tadaharbrahmaïaiva te brahmopayanti te 'm­tatvamÃpnuvanti ya etadaharupayanti' iti / kimime sarve pravidhyamÃdayo mantrÃ÷ pravargyÃdÅni ca karmÃïi vidyÃsÆpasaæhriyerankiævà nopasaæhriyeranniti mÅmÃæsÃmahe / kiæ tÃvanna÷ pratibhÃti upasaæhÃra evai«Ãæ vidyÃsviti / kuta÷ / vidyÃpradhÃnÃnÃmupani«adgranthÃnÃæ samÅpe pÃÂhÃt / nanve«Ãæ vidyÃrthatayà vidhÃnaæ nopalabÃmahe / bìham / anupalabhamÃnà api tvanumÃsyÃmahe saænidhisÃmÃrthyÃt / nahi saænidherarthavattve saæbhavatyakasmÃdasÃvanÃÓrayituæ yukta÷ / nanu nai«Ãæ mantrÃïÃæ vidyÃvi«ayaæ ki¤citsÃmarthyaæ paÓyÃma÷ / kathaæ ca pravargyÃdÅni karmÃïyanyÃrthatvenaiva viniyuktÃni santi vidyÃrthatvenÃpi pratipadyemahÅti / nai«a do«a÷ / sÃmarthyaæ tÃvanmantrÃïÃæ vidyÃvi«ayamapi ki¤cicchakyaæ kalpayituæ h­dayÃdisaækÅrtanÃt / h­dayÃdÅni hi prayeïopÃsane«vÃyatanÃdibhÃvenopadi«ÂÃni taddvÃreïa ca h­dayaæ pravidhyetyeva¤jÃtÅyakÃnÃæ mantrÃïÃmupapannamupÃsanÃÇgatvam / d­«ÂaÓcopÃsane«vapi mantraviniyoga÷ 'bhÆ÷ prapadye 'munÃmunÃmunÃ' (chÃ. 3.15.3) ityevamÃdi÷ / tathà pravargyÃdÅnÃæ karmaïÃmanyatrÃpi viniyuktÃnÃæ satÃmaviruddho vidyÃsu viniyogo vÃjapeya iva b­haspatisavasyeti / evaæ prÃpte brÆma÷ - nai«ÃmupasaæhÃro vidyÃsviti / kasmÃt / vedhÃrthabhedÃt / h­dayaæ pravidhyetyeva¤jÃtÅyakÃnÃæ hi mantrÃïÃæ yer'thà h­dayavedhÃdayo bhinnà anabhisaæbaddhÃsta upani«aduditÃbhirvidyÃbhi÷ / na te«Ãæ tÃbhi÷ saægantuæ sÃmarthyamasti / nanu h­dayasyopÃsane«vapyupayogÃttaddvÃraka upÃsanasaæbandha upanyasta÷ / netyucyate / h­dayamÃtrasaækÅrtanasya hyevamupayoga÷ katha¤cidutprek«yeta naca h­dayamÃtramatra mantrÃrtha÷ / h­dayaæ pravidhya dhamanÅ÷ prav­jyetyeva¤jÃtÅyako hi na sakalo mantrÃrthe vidyÃbhirabhisaæbadhyate / ÃbhicÃrikavi«ayo hye«or'thastasmÃdÃbhicÃrikeïa karmaïà sarvaæ pravidhyetyetasya mantrasyÃbhisaæbandha÷ / tadviÓe«asaæbandhastu pramÃïÃntarÃdanusartavya÷ / evamanye«Ãmapi mantrÃïÃæ ke«ÃcilliÇgena ke«Ã¤cidvacanena ke«Ã¤citpramÃïÃntareïÃtyevamarthÃntare«u viniyuktÃnÃæ rahasyapaÂhitÃnÃmapi satÃæ na saænidhimÃtreïa vidyÃÓe«atvopapatti÷ / durbalo hi saænidhi÷ ÓrutyÃdibhya ityuktaæ prathame tantre 'ÓrutiliÇgavÃkyaprakaraïasthÃnasamÃkhyÃnÃæ samavÃye pÃradaurbalyamarthaviprakar«Ãt' (jai. sÆ. 3.3.13) ityatra / tathÃkarmaïÃmapi pravargyÃdÅnÃmanyatra viniyuktÃnÃæ na vidyÃÓe«atvopapatti÷ / nahye«Ãæ vidyÃbhi÷ sahaikÃrthyaæ ki¤cidasti / vÃjapeye tu b­haspatisavasya spa«Âaæ viniyogÃntaram - 'vÃjapeyene«Âvà b­haspatisavena yajeta' iti / api caiko 'yaæ pravargya÷ sak­dutpanno balÅyasà pramÃïenÃnyatra viniyukto na durbalena pramÃïenÃnyatrÃpi viniyogamarhati / ag­hyamÃïaviÓe«atve hi pramÃïayoretadevaæ syÃnnatu balavadabalavato÷ pramÃïayorag­hyamÃïaviÓe«atà saæbhavati balavadabalavattvaviÓe«Ãdeva / tasmÃdeva¤jÃtÅyakÃnÃæ mantrÃïÃæ karmaïÃæ và na saænidhipÃÂhamÃtreïa vidyÃÓe«atvamÃÓaÇkitavyam / araïyÃnuvacanÃdidharmasÃmÃnyÃttu saænidhipÃÂha iti saæto«Âavyam // 25 // 15 hÃnyadhikaraïam / sÆ. 26 ____________________________________________________________________________________________ hÃnau tÆpÃyanaÓabdaÓe«atvÃt kuÓÃc chanda÷stutyupagÃnavat tad uktam | BBs_3,3.26 | asti tÃï¬ÃnÃæ Óruti÷ - 'aÓva iva romÃïi vidhÆya pÃpaæ candra iva rÃhormukhÃtpramucya dhÆtvà ÓarÅramak­taæ k­tÃtmà brahmalokamabhisaæbhavÃmi' (chÃ. 8.13.1) iti / tathÃtharïikÃnÃma 'tathà vidvÃnnÃmarÆpÃdvimukta÷ parÃtparaæ puru«amupaiti divyam' (muï¬a. 3.2.8) iti / tathà ÓÃÂyÃyanina÷ paÂhanti 'tasya putrà dÃyamupayanti sih­da÷ sÃdhuk­tyÃæ dvi«anta÷ pÃpak­tyÃm' iti / tathaiva kau«Åtakina÷ 'tatsuk­tadu«k­te vidhÆnute tasya priyà j¤Ãtaya÷ suk­tamupantyapriyà du«k­tam' (kau. 1.4) iti / tadiha kvacitsuk­tadu«k­tayorhÃnaæ ÓrÆyate kvacittayoreva vibhÃgena priyairapriyaiÓcopÃyanaæ kvacittÆbhayamapi hÃnamupÃyanaæ ca tadyatrobhayaæ ÓrÆyate tatra tÃvanna ki¤cidvaktavyamasti / yatrÃpyupÃyanameva ÓrÆyate na hÃnaæ tatrÃpyarthÃdeva hÃnaæ saænipatati / anyairÃtmÅyayo÷ suk­tadu«k­tayorupeyamÃnayorÃvaÓyakatvÃttaddhÃnasya / yatra tu hÃnameva ÓrÆyate nopÃyanaæ tatropÃyanaæ sanipatedvà na veti vicikitsÃyÃmaÓravaïÃdasaænipÃta÷ / vidyÃntaragocaratvÃcca ÓÃkhÃntarÅyasya Óravaïasya / apicÃtmakart­kaæ suk­tadu«k­tayorhÃnaæ parakart­kaæ tÆpÃyanaæ tayorasatyÃvaÓyakabhÃve kathaæ hÃnenopÃyamÃk«ipyeta / tasmÃdasaænipÃto hÃnÃvupÃyanasyeti / asyÃæ prÃptau paÂhati - hÃnau tviti / hÃnau tvetasyÃæ kevalÃyÃmapi ÓrÆyamÃïÃyÃmupÃyanaæ saænipatitumarapahati / tacche«atvÃt / hÃnaÓabdaÓe«o hyupÃyanaÓabda÷ samadhigata÷ kau«Åtakirahasye / tasmÃdanyatra kevalahÃnaÓabdaÓravaïe 'pyupÃyanÃnuv­tti÷ / yaduktamaÓravaïÃdvidyantaragocaratvÃdanÃvaÓyakatvÃccÃsaænipÃta iti, taducyate / bhavede«Ã vyavasthoktiryadyanu«Âheyatvena saækÅrtyate / vidyÃstutyarthaæ tvanayo÷ saækÅrtanam / itthaæ mahÃbhÃgà vidyà yatsÃmarthyÃdasya vidu«a÷ suk­tadu«k­te saæsÃrakÃraïabhÆte vidhÆyate te cÃsya suh­dvi«atsu niviÓete itai / stutyarthe cÃsminsaækÅrtane hÃnÃnantarabhÃvitvenopÃyasya kvacicchrutatvÃdanyatrÃpi hÃnaÓrutÃvupÃyanÃnuv­ttiæ manyate stutiprakar«alÃbhÃya / prasiddhà cÃrthavÃdÃntarÃpek«ÃrthavÃdÃntarappav­tti÷ - 'ekaviæÓo và itho 'sÃvÃditya÷' (chÃ. 2.10.5) ityevamÃdi«u / kathaæ hÅhaikaviæÓatÃdityasyÃbhidhÅyatÃnapek«yamÃïer'thavÃdÃntare dvÃdaÓa mÃsÃ÷pa¤cartavastraya ime lokà asÃvÃditya ekaviæÓa÷ ityetasmin / tathà tri«Âubhau bhavata÷ sendriyatvÃya ityevamÃdi«u indriyaæ vai tri«Âup ityevamÃdyarthavÃdÃntarÃpek«Ã d­Óyate / vidyÃstutyarthatvÃccÃsyopÃyanavÃdasya kathamanyadÅye suk­tadu«k­te anyairupeyete iti nÃtÅvÃbhinive«Âavyam / upÃyanaÓabdaÓe«atvÃditi tu ÓabdaÓabdaæ samuccÃrayanstutyarthameva hÃnÃvupÃyanÃnuv­ttiæ sÆcayati / guïopasaæhÃravivak«ÃyÃæ hyupÃyanÃrthasyaiva hÃnÃv­ttiæ brÆyÃt / tasmÃdguïopasaæhÃravicÃraprasaÇgena stutyupasaæhÃrapradarÓanÃrthamidaæ sÆtram / kuÓÃcchandastutyupagÃnavadityupamopÃdÃnam / tadyathà bhÃllavinÃm - 'kuÓà vÃnaspatyÃ÷ stha tà mà pÃta' ityetasminnigame kuÓÃnÃmaviÓe«eïa vanaspatiyonitvena Óravaïe ÓÃÂyÃyaninÃmaudumbarÃ÷ kuÓà iti viÓe«avacanÃdaudumbarya÷ kuÓà ÃÓrÅyante / yathÃca kvaciddevÃsuracchandasÃmaviÓe«eïa paurvÃparyaprasaÇge 'devacchandÃæsi pÆrvÃïi' iti paiÇgyÃmnÃnÃtpratÅyante / yathÃca «o¬aÓustotre ke«Ã¤citkÃlÃviÓe«aprÃptau 'samayÃdhyu«ite sÆrye' ityÃrcaÓrute÷ kÃlaviÓe«apratipatti÷ / yathaiva cÃviÓe«eïopagÃnaæ kecitsamÃmananti viÓe«eïa bhÃllavina÷ / yathaite«u kuÓÃdi«u ÓrutyantaragataviÓe«airanvaya evaæ hÃnÃvapyupÃyanÃnvaya ityartha÷ / Órutyantarak­taæ hi viÓe«aæ Órutyantare 'nabhyupagacchata÷ sarvatraiva vikalpa÷ syÃt / sa cÃnyÃyya÷ satyÃæ gatau / taduktaæ dvÃdaÓalak«aïÃyÃm - 'api tu vÃkyaÓe«atvÃditaraparyudÃsa÷ syÃtprati«edhe vikalpa÷ syÃt' iti / athavaitÃsveva vidhÆnavaÓruti«vetena sÆtreïaitaccintayitavyam / kimanena vidhÆnanavacanena suk­tadu«k­tayorhÃnamabhidhÅyate kiævÃr'thÃntaramiti / tatra caivaæ prÃpayitavyam / na hÃnaæ vidhÆnanamabhidhÅyate 'dha¤ kampane' iti smaraïÃt / dodhÆyante dhvajÃgrÃïÅti ca vÃyunà cÃlyamÃne«u dhvajÃgre«u prayogadarÓanÃt / tasmÃccÃlanaæ vidhÆnanamabhidhÅyate / cÃlanaæ tu su«k­tadu«k­tayo÷ ka¤citkÃlaæ phalapratibandhanÃdityevaæ prÃpayya prativaktavyam / hÃnÃvevai«a vidhÆyananaÓabdo vartitumarhati / upÃyanaÓabdaÓe«atvÃt / nahi paraparigrahabhÆtayo÷ suk­tadu«k­tayoraprahÅïayo÷ parairupÃyanaæ saæbhavati / yadyapÅdaæ parakÅyayo÷ suk­tadu«k­tayo÷ parairupÃyanaæ näjasaæ saæbhÃvyate tathÃpi tatsarntanÃttÃvattadÃnuguïyena hÃnameva vidhÆnanaæ nÃmeti nirïetuæ Óakyate / kvacidapi cedaæ vidhÆnanasaænidhÃvupÃyanaæ ÓrÆyamÃïaæ kuÓÃchandastutyupagÃnavadvidhanÆnaÓrutyà sarvatrÃpek«ÃmÃïaæ sÃrvatrikaæ nirïayakÃraïaæ saæpadyate / naca cÃlanaæ dhvajÃgravatsuk­tadu«k­tayormukhyaæ saæbhavati / adravyatvÃt / aÓvaÓca romÃïi vidhÆnvÃnastyajanraja÷ sahaiva tena romÃïyapi jÅrïÃni ÓÃtayati 'aÓva iva romÃïi vidhÆya pÃpam' (chÃ. 8.13.1) iti ca brÃhmaïam / anekÃrthatvÃbhyupagamÃcca dhÃtÆnÃæ na smaraïavirodha÷ / taduktamiti vyÃkhyÃtam / 16 sÃæparÃyÃdhikaraïam / sÆ. 27-28 ____________________________________________________________________________________________ sÃæparÃye tartavyÃbhÃvÃt tathà hy anye | BBs_3,3.27 | devayÃnena pathà paryaÇ kasthaæ brahmÃbhiprastitasya vyadhvani suk­tadu«k­tayorvibhÃgaæ kau«Åtakina÷ paryaÇ kavidyÃyÃmamananti 'sa etaæ devayÃnaæ pantÃnamÃsÃdyÃgnilokamÃgacchati' (kau. 1.3) ityupakramya 'sa Ãgacchati virajÃæ nadÅæ tÃæ manasaivÃtyeti tatsuk­tadu«k­te vidhÆnute' (kau. 1.4) iti / tatkiæ yathÃÓrutaæ vyadhvanyeva viyogavacanaæ pratipattavyamÃhosvidÃdÃveva dehÃdapasarpaïa iti vicÃraïÃyÃæ ÓrutiprÃmÃïyÃdyathÃÓruti pratipattiprasaktau paÂhati - sÃæparÃya itai / sÃæparÃye gamana eva dehÃdapasarpaïa idaæ vidyÃsÃmarthyÃtsuk­tadu«k­tahÃnaæ bhavatÅti pratijÃnÅte / hetuæ cÃca«Âo tartavyÃbhÃvÃditi / nahi vidu«a÷ saæparetasya vidyayà brahma saæprepsato 'ntarÃle suk­tadu«k­tÃbhyÃæ ki¤citprÃptavyamasti yadarthaæ katicitk«aïÃnak«Åïe te kalpeyÃtÃm / vidyÃviruddhaphalatvÃttu vidyÃsÃmarthyena tayo÷ k«aya÷ sa ca yadaiva vidyà phalÃbhimukhÅ tadaiva bhavitumarhati / tasmÃtprÃgeva sannayaæ suk­tadu«k­tak«aya÷ paÓcÃtpaÂhyate / tathà hyanye 'pi ÓikhinastÃï¬ina÷ ÓÃÂyÃyaninaÓca prÃgavasthÃyÃmeva suk­tadu«k­tahÃnamÃmananti 'aÓva iva romÃïi vidhÆya pÃpam' (chÃ. 8.13.1) iti, 'tasya putrà dÃyamupayanti suh­da÷ sÃdhuk­tyÃæ dvi«anta÷ pÃpak­tyÃm' iti ca // 27 // ____________________________________________________________________________________________ chandata ubhayÃvirodhÃt | BBs_3,3.28 | yadi ca dehÃdapas­ptasya devayÃnena pathà prasthitasyÃrdhapathe suk­tadu«k­tak«ayo 'bhyupagamyeta tata÷ patite dehe yamaniyamavidyÃbhyÃsÃtmakasya suk­tadu«k­tak«ayaheto÷ puru«aprayatnasyecchÃto 'nu«ÂhÃnÃnupapatteranupapattireva taddhetukasya suk­tadu«k­tak«ayasya syÃt / tasmÃtpÆrvameva sÃdhakÃvasthÃyÃæ chandato 'nu«ÂhÃnaæ tasyasyÃt / tatpÆrvakaæ ca suk­tadu«k­tahÃnamiti dra«Âavyam / evaæ nimittanaimittikayorupapattistÃï¬iÓÃÂyÃyaniÓrutyoÓca saægatiriti // 28 // 17 gaterarthavattvÃdhikaraïam / sÆ. 29-30 ____________________________________________________________________________________________ gater arthavattvam ubhayathÃnyathà hi virodha÷ | BBs_3,3.29 | kvacitpuïyapÃpahÃnasaænidhau devayÃna÷ panthÃ÷ ÓrÆyate kvacinna / tatra saæÓaya÷ - kiæ hÃnÃvaviÓe«eïaiva devayÃna÷ panthÃ÷ saænipateduta vibhÃgena kvacitsaænipatet kvacinneti / yathà tÃvaddhÃnÃvaviÓe«eïaivopÃyanÃnuv­ttiruktaivaæ devayÃnÃnuv­ttirapi bhavitumarhatÅtyasyÃæ prÃptÃvÃcak«mahe / gaterdevayÃnasya pathor'thavattvamubhayathà vibhÃgena bhavitumarhati kvacidarthavatÅ gati÷ kvacinneti nÃviÓe«eïa / anyathà hyaviÓe«eïaivaitasyÃæ gatÃvaÇgÅkriyamÃïÃyÃæ virodha÷ syÃt / 'puïyapÃrape vidhÆya nira¤jana÷ paramaæ sÃmyamupaiti' (mu. 3.1.3) ityasyÃæ Órutau deÓÃntaraprÃpaïÅ gatirvirudhyeta / kathaæ hi nira¤jano 'gantà deÓÃntaraæ gacchet / gantavyaæ ca paramaæ sÃmyaæ na deÓÃntaraprÃptyÃyattamityÃnarthakyamevÃtra gatermanyÃmahe // 29 // ____________________________________________________________________________________________ upapannas tallak«aïÃrthopalabdher lokavat | BBs_3,3.30 | upapannaÓcÃyamubhayathÃbhÃva÷ kvacidarthavatÅ gati÷ kvacinneti / tallak«aïÃrthopalabdhe÷ / gatikÃraïabhÆto hyartha÷ paryaÇ kavidyÃsu saguïe«ÆpÃsane«Æpalabhyate / yatra hi paryaÇ kÃrohaïaæ paryaÇ kastena brahmaïà saævadanaæ viÓi«ÂagandhÃdi prÃptiÓcetyevamÃdi bahu deÓÃntaraprÃptyÃyattaæ phalaæ ÓrÆyate tatrÃrthavatÅ gati÷ / nahi samyagdarÓane tallak«aïÃrtopalabdhirasti / nahyÃtmaikatvadarÓinÃmÃptakÃmÃnÃmihaiva dagdhÃÓe«akleÓabÅjÃnÃmÃrabdhabhogakarmÃÓayak«apaïavyatirekeïÃpek«itavyaæ ki¤cidasti tatrÃnarthikà gati÷ / lokavaccai«a vibhÃgo dra«Âavyo yathà loke grÃmaprÃptau deÓÃntaraprÃpaïa÷ panthà apek«yate nÃrogyaprÃptÃvevamihÃpÅti / bhÆyaÓcainaæ vibhÃgaæ caturthÃdhyÃye nipuïataramupapÃdayi«yÃma÷ // 30 // 18 aniyamÃdhikaraïam / sÆ. 31 ____________________________________________________________________________________________ aniyama÷ sarvÃsÃm avirodha÷ ÓabdÃnumÃnÃbhyÃm | BBs_3,3.31 | saguïÃsu vidyÃsu gatirarthavatÅ na nirguïÃyÃæ paramÃtmavidyÃyÃmityukhtam / saguïÃsvapi vidyÃsu kÃsucidgati÷ ÓrÆyate yathà paryaÇ kavidyÃyÃmupakosalavidyÃyÃæ pa¤cÃgnividyÃyÃæ daharavidyÃyÃmiti / nÃnyÃsu yathà madhuvidyÃyÃæ ÓÃï¬ilyavidyÃyÃæ «o¬a«akalavidyÃyÃæ vaiÓvÃnaravidyÃyÃmiti / tatra saæÓaya÷ - kiæ yÃsvevai«Ã gati÷ ÓrÆyate tÃsveva niyamyetotÃniyamena sarvÃbhireva¤jÃtÅyakÃbhirvidyÃbhirabhisaæbadhyateti / kiæ tÃvatprÃptaæ niyama iti / yatraiva ÓrÆyate tatraiva bhavitumarhati / prakaraïasya niyÃmakatvÃt / yadyanyatra ÓrÆyamÃïÃpi gatirvidyÃntaraæ gacchecchrutyÃdÅnÃæ prÃmÃïyaæ hÅyeta sarvasya sarvÃrthatvaprasaÇgÃt / apicÃrcirÃdikaikaiva gatirupakosalavidyÃyÃæ pa¤cÃgnividyÃyÃæ ca tulyavatpaÂhyate tatsarvÃrthatve 'narthakaæ punarvacanaæ syÃt / tasmÃnniyama ityevaæ prÃpte paÂhati - aniyama iti / sarvÃsÃmevÃbhyudayaprÃptiphalÃnÃæ saguïÃnÃæ vidyÃnÃmaviÓe«eïai«Ã davayÃnÃkhyà gatirbhavitumarhati / nanvaniyamÃbhyupagame prakaraïavirodha ukta÷ / nai«o 'sti virodha÷ ÓabdÃnumÃnÃbhyÃæ Órutism­tibhyÃmityartha÷ / tathÃhi Óruti÷ - 'tadya itthaæ vidu÷' (chÃ. 5.10.1) iti pa¤cÃgnividyÃvatÃæ devayÃnaæ panthÃnamavatÃrayantÅ 'ye ceme 'raïye ÓraddhÃtapa ityupÃsate' (chÃ. 5.10.1) iti vidyÃntaraÓÅlinÃmapi pcÃgnividyÃvidbhi÷ samÃnamÃrgatÃæ gamayati / kathaæ punaravagamyate vidyÃntaraÓÅlinÃmiyaæ gatiriti / nanu ÓraddhÃtapa÷parÃyaïÃnÃmeva syÃttanmÃtraÓravaïÃt / nai«a do«a÷ / nahi kevalÃbhyÃæ ÓraddÃtapobhyÃmantareïa vidyÃbalame«Ã gatirlabhyate 'vidyayà tadÃrohanti yatra kÃmÃ÷ parÃgatÃ÷ / na tatra dak«iïà yanti nÃvidvÃæsastapasvina÷' iti ÓrutyantarÃt / tasmÃdiha ÓraddhÃtapobhyÃæ vidyÃntaropalak«aïam / vÃjasaneyinastu pa¤cÃgnividyÃdhikÃre 'dhÅyate - 'ya evametadvidurye cÃmÅ araïye ÓraddhÃæ satyamupÃsate' (b­. 6.2.15) iti / tatra Óraddhalavo ye satyaæ brahmopÃsata iti vyÃkhyeyam / satyaÓabdasya brahmaïyasak­tprayuktatvÃt / pa¤cÃgnividyÃvidÃæ cetthaævittayaivopÃttatvÃdvidyÃntaraparÃyaïÃnÃmevaitadupÃdÃnaæ nyÃyyam / 'atha ya etau panthÃnau na viduste pataÇgà yadidaæ dandaÓÆkam' (b­. 6.2.16) iti ca mÃrgadvayabhra«ÂÃnÃæ ka«ÂÃmadhogatiæ gamayantÅ ÓrutirdevayÃnapit­yÃïayorevainÃnantarbhÃvayati / tatrÃpi vidyÃvise«Ãde«Ãæ devayÃnapratipatti÷ / sam­tirapi - 'Óuklak­«ïe gatÅ hyete jagata÷ ÓÃÓvate mate / ekayà yÃtyÃnÃv­ttimanyayÃvartate puna÷' (bha.gÅ. 8.23) iti / yatpunardevayÃnasya patho dvirÃmnÃnamupakosalavidyÃyÃæ pa¤cÃgnividyÃyÃæ ca tadubhayatrÃpyanucintanÃrtham / tasmÃdaniyama÷ // 31 // ---------------------- FN: ÓraddhÃtapaupalak«itaæ brahma dhyÃyanti / dandaÓÆka÷ sarpa÷ / ____________________________________________________________________________________________ 19 yÃvadadhikÃrÃdhikaraïam / sÆ. 32 yÃvadadhikÃram avasthitir ÃdhikÃrikÃïÃm | BBs_3,3.32 | vidu«o vartamÃnadehapÃtÃnantaraæ dehÃntaramutpadyate na veti cintyate / nanu vidyÃyÃ÷ sÃdhanabhÆtÃyÃ÷ saæpattau kaivalyanirv­tti÷ syÃnna veti / neyaæ cintopapadyate / nahi pÃkasÃdanasaæpattÃvodano bhavenna veti cintà saæbhavati / nÃpi bhu¤jÃnast­pyenna veti cintyate / upapannà tviyaæ cintà brahmavidÃmapi ke«Ã¤ciditihÃsapurÃïayordehÃntarotpattidarÓanÃt / tathÃhyapÃntaratamà nÃma vedÃcÃrya÷ purÃïar«irvi«ïuniyogÃtkalidvÃparayo÷ saædhau k­«ïadvaipÃyana÷ saæbabhÆveti smaranti / vasi«ÂhaÓca brahmaïo mÃnasa÷ putra÷ sannimiÓÃpÃdapagatapÆrvadeha÷ punarbrahmÃdeÓÃnmitrÃvaruïÃbhyÃæ saæbabhÆveti / bh­gvÃdinÃmapi brahmaïa eva mÃnasaputrÃïÃæ vÃruïe yaj¤e punarutpatti÷ ÓrÆyate / sanatkumÃro 'pi brahmaïa eva mÃnasa÷ putra÷ svayaæ rudrÃya varapradÃnÃtskandatvena prÃdurbabhÆva / evameva dak«anÃradaprabh­tÅnÃæ bhÆyasÅ dehÃntarotpatti÷ kathyate tena tena nimittena sm­tau / ÓrutÃvapi mantrÃrthavÃdayo÷ prÃyeïopalabhyate / te ca kecitpatite pÆrvadehe dehÃntaramÃdadatte kecittu sthita eva tasminyogaiÓvaryavaÓÃdanekadehÃdÃnanyÃyena / sarve caite samadhigatasakalavedÃrthÃ÷ smaryante / tadete«Ãæ dehÃntarotpattidarÓanÃtprÃptaæ brahmavidyÃyÃ÷ pÃk«ikaæ mok«ahetutvamahetutvaæ veti / ata uttaramucyate / na / te«ÃmapÃntaratamaprabh­tÅnÃæ vedapravartanÃdi«u lokasthitihetu«vadhikÃre«u niyuktÃnÃmadhikÃratatantratvÃsthite÷ / yathÃsau bhagavÃnsavità sahsrayugaparyantaæ jagato 'dhikÃraæ caritvà tadavasÃna udayÃstamayavarjitaæ kaivalyamanubhavati 'atha tata Ærdhvaæ udetya naivodetà nÃstametaikala eva madhye sthÃtÃ' (chÃ. 3.11.1) iti Órute÷ / yathÃca vartamÃnà brahmavida Ãrabdhabhogak«aye kaivalyamanubhavanti / 'tasya tÃvadeva ciraæ yÃvanna vimok«ye 'tha saæpatsye' (chÃ. 6.14.2) iti Órute÷ / evamapÃntaramaprabh­tayo 'pÅÓvarÃ÷ parameÓvareïa te«u te«vadhikÃre«u niyuktÃ÷ santa÷ satyapi samyagdarÓane kaivalyahetÃvak«ÅïakarmÃïo yÃvadadhaikÃramavati«Âhante, tadavasÃne cÃpav­jyanta ityaviruddham / sak­tprav­ttameva hi te phaladÃnÃya karmÃÓayamativÃhayanta÷ svÃtantryeïaiva g­hÃdiva g­hÃntaramanyamanyaæ dehaæ saæcaranta÷ svÃdhikÃranivartanÃyÃparimu«itasm­taya eva dehendriyaprak­tivaÓitvÃnnirmÃya dehÃnyugapatkrameïa vÃdhiti«Âhanti / nacaite jÃtismarà ityucyante 'ta evaite' iti sm­tiprasiddhe÷ / yathÃhi sulabhà nÃma brahmavÃdinÅ janakena vivaditukÃmÃkhyudasya svaæ dehaæ jÃnakaæ dehamÃviÓya vyudya tena paÓcÃtsvameva dehamÃviveÓeti smaryate / yadi hyapayukte sak­tprav­tte karmaïi karmÃntaraæ dehÃntarÃrambhakÃraïamÃvirbhavettato 'nyadapyadagdhabÅjaæ karmÃntaraæ tadvadeva prasajyeteti brahmavidyÃyÃ÷ pÃk«ikaæ mok«ahetutvamahetutvaæ vÃÓaÇkyeta, natviyamÃÓah kà yuktÃ, j¤ÃnÃtkarmabÅjadÃhasya Órutism­tiprasiddhatvÃt / tathÃhi Óruti÷ - 'bhidyate h­dayagranthiÓchidyante sarvasaæÓayÃ÷ / k«Åyante cÃsya karmÃïi tasmind­«Âe parÃvare' (muï¬a. 2.2.8) iti / 'sm­tilambhe sarvagranthÅnÃæ vipramok«a÷' (chÃ. 7.26.2) iti caivamÃdyà / sm­tirapi - 'yathaidhÃæsi samiddho 'gnirbhasmasÃtkuruter'juna / j¤ÃnÃgni÷ sarvakarmÃïi bhasmasÃtkurute tathÃ' (bha.gÅ. 4.37) 'bÅjÃnyagnyupadagdhÃni na rohanti yathà puna÷ / j¤Ãnadagdhaistathà kleÓairnÃtmà saæpadyate puna÷' iti caivamÃdyà / nacÃvidyÃdikleÓadÃhe sati kleÓabÅjasya sarmÃÓayasyaikadeÓadÃha ekadeÓaprarohaÓcetyupapadyate / nahyagnidagdhasya ÓÃlibÅjasyaikadeÓapraroho d­Óyate / prav­ttaphalasya tu karmÃÓayasya mukte«oriva vegak«ayÃnniv­tti÷ / 'tasya tÃvadeva ciram' (chÃ. 6.14.2) iti ÓarÅrapÃtÃvadhi k«epakaraïÃt / tasmÃdupapannà yÃvadadhikÃramÃdhikÃriïÃmavasthiti÷ / naca j¤ÃnaphalasyÃnaikÃntikatà / tathÃca ÓrutiraviÓe«eïaiva sarve«Ãæ j¤ÃnÃnmok«aæ darÓayati 'tadyo yo devÃnÃæ pratyabudhyata sa eva tadabhavattathar«ÅïÃæ tathà manu«yÃïÃm' (b­. 1.4.10) iti / j¤ÃnÃntare«u caiÓvaryÃdiphale«vÃsaktÃ÷ syurmahar«aya÷ / te paÓcÃdaiÓvaryak«ayadarÓanena nirviïïÃ÷ paramÃtmaj¤Ãne parini«ÂhÃ÷ kaivalyaæ prÃpurityupapadyate / 'brahmaïà saha te sarve saæprÃpte pratisaæcare / parasyÃnte k­tÃtmÃna÷ praviÓanti paraæ padam' iti smaraïÃt / pratyak«aphalatvÃcca j¤Ãnasya phalavirahÃÓaÇkÃnupapatti÷ / karmaphale hi svargÃdÃvanubhavÃnÃrƬhe syÃdÃÓaÇkà bhavedvà na veti / anubhavÃrƬhaæ tu j¤Ãnaphalam 'yatsÃk«Ãdaparok«Ãdbrahma' (b­. 3.4.1) iti Órute÷ 'tattvamasi' (6. 8.7) iti ca siddhavadupadeÓÃt / nahi 'tattvamasi' ityasya vÃkyasyÃrthastattvaæ m­to bhavi«yasÅtyevaæ pariïetuæ Óakya÷ / 'taddhaitatpaÓyann­«irvÃmadeva÷ pratipede 'haæ manurabhavaæ sÆryaÓca' (b­. 1.4.10) iti ca samyagdarÓanakÃlameva tatphalaæ sarvÃtmatvaæ darÓayati / tasmÃdaikÃntikÅ vidu«a÷ kaivalyasiddhi÷ // 32 // ---------------------- FN: Ærdhvo vilak«aïa÷ brahmarÆpa÷ san udgamya / tena janakena , vyudya vivÃdaæ k­tvà / nirviïïà viraktÃ÷ / pratisaæcara÷ pralapa÷ / ____________________________________________________________________________________________ 20 ak«aradhyadhikaraïam / sÆ. 33 ak«aradhiyÃæ tvavarodha÷ sÃmÃnyatadbhÃvÃbhyÃmaupasadavattaduktam | BBs_3,3.33 | vÃjasaneyake ÓrÆyate - 'etadvai tadak«araæ gÃrgi brÃhmaïà abhivadantyasthÆlamanaïvahrasvamadÅrghamalohitamasneham' (b­. 3.8.8) ityÃdi / tathÃtharvaïe ÓrÆyate - 'atha parà yayà tadak«aramadigamyate / yattadadreÓyamagrÃhyamagotramavarïam' (mu. 1.1.5) ityÃdi / tathaivÃnyatrÃpi viÓe«anirÃkaraïadvÃreïÃk«araæ paraæ brahmaÓrÃvyate / tatra ca kvacitkecidatiriktà viÓe«Ã÷ pratipadyante / tÃsÃæ viÓe«aprati«edhabuddhÅnÃæ kiæ sarvÃsÃæ sarvatra prÃptiruta vyavastheti saæÓaye ÓrutivibhÃgÃdvyavasthÃprÃptÃvucyate - ak«aravi«ayÃstu viÓe«aprati«edhabuddhaya÷ sarvÃ÷ sarvatrÃvaroddhavyÃ÷ sÃmÃnyatadbhÃvÃbhyÃm - samÃno hi sarvatra viÓe«anirÃkaraïarÆpo brahmapratipÃdanaprakÃra÷ / tadeva ca sarvatra pratipÃdyaæ brahmÃbhinnaæ pratyabhij¤Ãyate / tatra kimityanyatra k­tà buddhayo 'nyatra na syu÷ / tathÃca 'ÃnandÃdaya÷ pradhÃnasya' (bra.sÆ. 3.3.11) ityatra vyÃkhyÃtam / tatra vidhirÆpÃïi viÓe«aïÃni cintitÃnÅha prati«edharÆpÃïÅti viÓe«a÷ / prapa¤cÃrthaÓcÃyaæ cintÃbheda÷ / aupasadavaditi nidarÓanam / yathà jÃmadagnye 'hÅne puro¬ÃÓinÅ«Æpasatsu coditÃsu puro¬ÃÓapradÃnamantrÃïÃm agnerverhetraæ veradhvaram ityevamÃdÅnÃmudgÃt­vedotpannÃnÃmapyadhvaryubhirabhisaæbandho bhavati / adhvaryukart­tvÃtatpuro¬ÃÓapradÃnasya pradhÃnatantratvÃccaÇgÃnÃm / evamihÃpyak«aratantratvÃttadviÓe«aïÃnÃæ yatra kvacidapyutpannÃnÃmak«areïa sarvatrÃbhisaæbandha ityartha÷ / taduktaæ prathame kÃï¬e - 'guïamukhyavyatikrame tadarthatvÃnmukhyena vedasaæyoga÷' (jai. sÆ. 3.3.8) ityatra // 33 // 21 iyadadhikaraïam / sÆ. 34 ____________________________________________________________________________________________ iyadÃmananÃt | BBs_3,3.34 | 'dvà suparïÃsayujà sakhÃyà samÃnaæ v­k«aæ pari«asvajÃte / tayoranya÷ pippalaæ svÃdvattyanaÓnannanyo abhicÃkaÓÅti' (mu. 3.1.1) ityadhyÃtmÃdhikÃre mantramÃtharvamikÃ÷ ÓvetÃÓvatarÃÓca paÂhanti / tathà kaÂhÃ÷ '­taæ pibantau suk­tasya loke guhÃæ pravi«Âau parame parÃrdhe / chÃyÃtapau brahmavido vadanti pa¤cÃgnayo ye ca triïÃciketÃ÷' (ka. 3.1) iti / kimatra vidyaikatvamuta vidyÃnÃnÃtvamiti saæÓaya÷ / kiæ tÃvatprÃptaæ, vidyÃnÃnÃtvamiti / kuta÷ / viÓe«adarÓanÃt / dvà suparïetyatra hyekasya bhokt­tvaæ d­Óyate / ekasya cÃbhokt­tvaæ d­Óyate / ­taæ pibantÃvityatrobhayorapi bhokt­tvameva d­Óyate tadvedyarÆpaæ bhidyamÃnaæ vidyÃæ bhindyÃdityevaæ prÃpte bravÅti vidyaikatvamiti / kuta÷ - yata ubhayorapyanayormantrayoriyattÃparicchinnaæ dvitvopetaæ vedyarÆpamabhinnamÃmananti / nanu darÓito rÆpabheda÷ / netyucyate / ubhÃvapyetau mantrau jÅvadvitÅyamÅÓvaraæ pratipÃdayato nÃrthÃntaram / dvà suparïà ityatra tÃvat anaÓnannanyo abhicÃkaÓÅti ityaÓanÃyÃdyatÅta÷ paramÃtmà pratipÃdyate / vÃkyaÓe«e 'pi ca sa eva pratipÃdyamno d­Óyate / 'ju«Âaæ yadà paÓyatyanyamÅÓamasya mahimÃnam' (Óve. 4.7) iti / ­taæ pibantau ityatra tu jÅve pibatyaÓanÃyÃdyatÅta÷ paramÃtmÃpi sÃhacaryÃcchatrinyÃyena pibatÅtyupacaryate / paramÃtmaprakaraïaæ hyetat 'anyatra dharmÃdanyatrÃdharmÃt' (ka. 2.14) ityupakramÃt / tadvi«aya eva cÃtrÃpi vÃkyaÓe«o bhavati 'ya÷ seturÅjÃnÃnÃmak«araæ brahma yatparam' (ka. 3.2) iti / 'guhÃæ pravi«ÂÃvÃtmÃnau hi' (bra.sÆ. 1.2.11) ityatra caitatprapa¤citam / tasmÃnnÃsti vedyabhedastasmÃcca vidyaikatvam / apica tri«vapyete«u vedÃnte«u paurvÃparyalocane paramÃtmavidyaivÃvagamyate tÃdÃtmyavivak«ayaiva jÅvopÃdÃnaæ nÃrthÃntaravivak«ayà / naca paramÃtmavidyÃyÃæ bhedÃbhedavicÃrÃvatÃro 'stÅtyuktam / tasmÃtprapa¤cÃrtha evai«a yoga÷ / tasmÃccÃdhikadharmopasaæhÃra iti // 34 // 22 anantarÃdhikaraïam / sÆ. 35-36 ____________________________________________________________________________________________ antarà bhÆtagrÃmavatsÃtmana÷ | BBs_3,3.35 | 'yatsÃk«Ãdaparok«Ãdbrahma ya Ãtmà sarvÃntara÷' (b­. 3.4.1 - 3.5.1)ityevaæ dviru«stakaholapraÓnayornairaltaryeïa vÃjasaneyina÷ samÃmananti / tatra saæÓaya÷ - vidyaikatvaæ và syÃdvidyÃnÃnÃtvaæ veti / vidyÃnÃnÃtvamiti tÃvatprÃptam / abhyÃsasÃmarthyÃt / anyathà hyanyÆnÃnÃtiriktÃrthe dvirÃmnÃnamarthakameva syÃt / tasmÃdyathÃbhyÃsÃtkarmabheda evamabhyÃsÃdvidyÃbheda ityevaæ prÃpte pratyÃha - antarÃmnÃnÃviÓe«ÃtsvÃtmano vidyaikatvamiti / sarvÃntaro hi svÃtmobhayatrÃpyaviÓi«Âa÷ p­cchyate ca pratyucyate ca / nahi dvÃvÃtmÃnÃvekasmindehe sarvÃntarau saæbhavata÷ / tadà hyekasyäijasaæsarvÃntaratvamavakalpyeta / ekasya tu bhÆtagrÃmavannaiva sarvÃntaratvaæ syÃt / yathÃca pa¤cabhÆtasamÆhe dehe p­thivyà Ãpontarà adbhyastejo 'ntaramiti satyapyÃpek«ike 'ntaratve naiva mukhya sarvÃntaratvaæ bhavati tathehÃpÅtyartha÷ / athavà bhÆtagrÃmavaditi Órutyantaraæ nidarÓayati / yathà 'eko deva÷ sarvabhÆte«u gƬha÷ sarvavyÃpÅ sarvabhÆtÃntarÃtmÃ' (Óve. 6.11) ityasminmantre samaste«u bhÆtagrÃmye«veka eva sarvÃntara ÃtmÃmnÃyate / evamanayorapi brÃhmaïayorityartha÷ / tasmÃdvedyaikyÃdvidyaikatvamiti // 35 // ____________________________________________________________________________________________ anyathà bhedÃnupapattir iti cen nopadeÓÃntaravat | BBs_3,3.36 | atha yaduktamanabhyupagamyamÃne vidyÃbheda ÃmnÃnabhedÃnupapattiriti tatparihartavyam / atrocyate - nÃyaæ do«a÷ / upadeÓÃntaravadupapatte÷ / yathà tÃï¬inÃmupani«adi «a«Âhe prapÃÂhake - 'sa Ãtmà tattvamasi Óvekateto' (chÃ. 6.8.7) iti navak­tvo 'pyupadeÓe na vidyÃbhedo bhavatyevamihÃpi bhavi«yati / kathaæ na navak­tvo 'pyupadeÓe vidyÃbhedo na bhavati / upakramopasaæhÃrÃbhyÃmekÃrthatÃvagamÃt / 'bhÆya eva mà bhagavÃnvij¤Ãpayatu' (chÃ. 6.5.4) iti caikasyaivÃrthasya puna÷ puna÷ pratipipÃdayi«itavyatvenopak«epÃt / ÃÓaÇkÃntaranirÃkaraïena cÃsak­dupadeÓopapatte÷ / evamihÃpi praÓnarÆpÃbhedÃt ato 'nyadÃrtam' (b­. 3.4.2 - 3.5.1) iti ca parisamÃptyaviÓe«ÃdupakramopasaæhÃrau tÃvadekÃrthavi«ayau d­Óyate / 'yadeva sÃk«Ãdaparok«Ãdbrahma' (b­. 3.5.1) iti dvitÅye praÓna evakÃraæ prayu¤jÃna÷ pÆrvapraÓnagatamevÃrthamuttaratrÃnuk­«yamÃïaæ darÓayati / pÆrvasminÓca brÃhmaïo kÃryakaraïavyatiriktasyÃtmana÷ sadbhÃva÷ kathyate / uttarasmiæstu tasyaivÃÓanÃyÃdisaæsÃradharmÃtÅtatvaæ kathyate / ityekÃrthatopapatti÷ / tasmÃdekà vidyeti // 36 // 23 vyatihÃrÃdhikaraïam / sÆ. 37 ____________________________________________________________________________________________ vyatihÃro viÓiæ«anti hÅtaravat | BBs_3,3.37 | tathà - 'tadyo 'haæ so 'sau yo 'sau so 'ham' ityÃdityapuru«aæ prak­tyaitareyiïa÷ samÃmananti, tathà jÃbÃlÃ÷ tvaæ và ahamasmi bhagavo devate 'haæ vai tvamasi' iti / tatra saæÓaya÷ - kimiha vyatihÃreïobhayarÆpà mati÷ kartavyotaikarÆpaiveti / ekarÆpaiveti tÃvadÃha / nahyatrÃtmana ÅÓvareïaikatvaæ muktvÃnyatki¤ciccintayitavyamasti / yadi caivaæ cintayitavyo viÓe«a÷ parikalpyeta saæsÃriïastÃvadÅÓvarÃtmamÅÓvarasya saæsÅryÃtmatvamiti / tatra saæsÃriïastÃvadÅÓvarÃtmatva utkar«o bhavedÅÓvarasya tu saæsÃryÃtmatve nikar«a÷ kuta÷ syÃt / tasmÃdaikÃrÆpyameva mate÷ / vyatihÃrÃmnÃyastvekatvad­¬hÅkÃrÃrtha iti / evaæ prÃpte pratyÃha - vyatihÃro 'yamÃdhyÃnÃyÃmanÃyate itaravat / yathetaraæ guïÃ÷ sarvÃtmatvaprabh­taya ÃdhyÃnÃyÃmnÃyante tadvat / tathÃhi viÓiæ«anti samÃmnÃtÃra ubhayoccÃraïena 'tvamahamasmyahaæ ca tattvamasi' iti / taccobhayarÆpÃyÃæ matau kartavyÃyÃmarthavadbhavati / anyathà hÅdaæ viÓe«eïobhayÃmnÃnamanarthakaæ syÃt / ekenaiva k­tatvÃt / nanÆbhayÃmnÃnasyÃrthaviÓe«e parikalpyamÃne devatÃyÃ÷ saæsÃryÃtmatvÃpatternikar«a÷ prasajyetetyuktam / nai«a do«a÷ / aikÃtmyasyaivÃnena prakÃreïÃnucintyamÃnatvÃt / nanvevaæ sati sa evaikatvad­¬hÅkÃra Ãpadyeta / na vayamekatvad­¬hÅkÃraæ vÃrayÃma÷ / kiæ tarhi vyatihÃreïeha dvirÆpà mati÷ kartavyà vacanaprÃmÃïyÃnnaikarÆpetyetÃvadupapÃdayÃma÷ / phalatastvekatvamapi d­¬hÅbhavati / yathÃdhyÃnÃrtho 'pi satyakÃmÃdiguïopadeÓe tadguïa ÅÓvara÷ prasiddhyati tadvat / tasmÃdayamÃdhyÃtavyo vyatihÃra÷ samÃne ca vi«aya upasaæhartavyo bhavatÅti // 37 // ---------------------- FN: jÅveÓayormitho viÓe«aïaviÓeÓyÃbhÃvo vyatihÃra÷ / ____________________________________________________________________________________________ 24 satyÃdyadhikaraïam / sÆ. 38 saiva hi satyÃdaya÷ | BBs_3,3.38 | 'sa yo haitaæ mahadyak«aæ prathamajaæ veda brahma' (b­. 5.4.1) ityÃdinà vÃjasaneyake satyavidyÃæ sanÃmÃk«aropÃsanÃæ vidhÃyÃnantimÃmnÃyate - 'tadyattatsatyamaso sa Ãdityo ya e«a etasminmaï¬ale puru«o yaÓcÃyaæ dak«iïe 'k«anpuru«a÷' (b­. 5.5.2) ityÃdi / tatra saæÓaya÷ -' kiæ dve ete satyavidye kiævaikaiveti / dve iti tÃvatprÃptam / bhedena hi phalasaæyogo bhavati jayatÅmÃællokÃn' (b­. 5.4.12) iti purastÃt / hanti pÃpmÃnaæ jahÃti ca (b­. 5.5.3,4) ityupari«cÃt / prak­tÃkar«aïaæ tÆpÃsyaikatvÃditi / evaæ prÃpte brÆma÷ - ekaiveyaæ satyavidyeti / kuta÷ - 'tadyattatsatyam' (b­. 5.5.2) iti prak­tÃkar«aïÃt / nanu vidyÃbhede 'pi prak­tÃkar«aïamupÃsyaikatvÃdupapadyata ityuktam / naitadevam / yatra tu vispa«ÂÃtkÃraïÃntarÃdvidyÃbheda÷ pratÅyate tatraitadevaæ syÃt / atra tÆk«ayà saæbhave tadyattatsatyamiti prak­tÃkar«aïÃtpÆrvavidyÃsaæbaddameva satyamuttaratrÃk­«yata ityekavidyÃtvaniÓcaya÷ / yatpunaruktaæ phalÃntaraÓravaïÃdvidyÃntaramiti / atrocyate - tasyopani«adaharahamiti cÃÇgÃntaropadeÓasya stÃvakamidaæ phalÃntaraÓravaïamityado«a÷ / apicÃrthavÃdÃdeva phale kalpayitavye sati vidyaikatve cÃvayave«u ÓrÆyamÃïÃni bahÆnyapi phalÃnyavayavinyÃmeva vidyÃyÃmupasaæhartavyÃni bhavanti / tasmÃtsaiveyamekà satyavidyà tena tena viÓe«aïopetÃmnÃtetyata÷ sarva eva satyÃdayo guïà ekasminneva prayoga upasaæhartavyÃ÷ / kecitpunarasminsÆtra idaæ ca vÃjasaneyakamak«yÃdityapuru«avi«ayaæ vÃkyaæ, chÃndogye ca - 'atha ya e«o 'ntarÃditye hiraïmaya÷ puru«o d­Óyate' (chÃ. 1.6.6) 'atha ya e«o 'k«iïi puru«o d­Óyate' (chÃ. 4.15.1) ityudÃha-tya saiveyamak«yÃdityapuru«avi«ayà vidyobhayatraikaiveti k­tvà satyÃdÅnguïÃnvÃjasaneyibhyaÓchandogÃnÃmupasaæhÃryÃnmanyante / tanna sÃdhu lak«yate / chÃndogye hi jyoti«ÂomakarmasamabandhinÅyamudgÅthavyapÃÓrayà vidyà vij¤Ãyate tatra hyadimadhyÃvasÃne«u hi karmasaæbandhacihnÃni bhavanti 'iyamevargagni÷ sÃma' (chÃ. 1.6.1) ityupakrame, 'tasyarkka sÃma ca ge«ïau tasmÃdudgÅtha÷' (chÃ. 1.6.8) iti madhye, 'ya evaæ vidvÃnsÃma gÃyati' (chÃ. 1.7.9) ityupasaæhÃre / naivaæ vÃjasaneyake ki¤citkarmasaæbandhi cihnamasti / tatra prakramabhedÃdvidyÃbhede sati guïyavasthaiva yukteti // 38 // ---------------------- FN: ge«ïau gÃyakau / tasmÃd­ksÃmage«ïatvÃt / ____________________________________________________________________________________________ 25 kÃmÃdyadhikÃrÃdhikaramam / sÆ. 39 kÃmÃdÅtaratra tatra cÃyatanÃdibhya÷ | BBs_3,3.39 | atha yadidamasminbrahmapure daharaæ puï¬arÅkaæ veÓma daharo 'sminnantarÃkÃÓa÷ (chÃ. 8.1.1) iti prastutya chandogà adhÅyate 'e«a ÃtmÃpahatapÃpmà vijaro vim­tyurviÓoko vijighatso 'pipÃsa÷ satyakÃma÷ satyasaækalpa÷' (chÃ. 8.1.5) ityÃdi / tathà vÃjasaneyina÷ - sa và e«a mahÃnaja Ãtmà yo 'yaæ vij¤Ãnamaya÷ prÃïe«u ya e«o 'ntarhadaya ÃkÃÓastasmi¤chete sarvasya vaÓÅ (b­. 4.4.22) ityÃdi / tatra vidyaikatvaæ parasparaguïayogaÓca kiæ và neti saæÓaye vidyaikatvamiti / tatredamucyate - kÃmÃdÅti / satyakÃmÃdityartha÷ / yathà devadatto datta÷ satyabhÃmà bhÃmeti / yadetaccÃndogye h­dayÃkÃÓasya satyakÃmatvÃdiguïajÃtamulabhyate taditaratra vÃjasaneyake vaÓitvÃdyupalabhyate tadapÅtaratra chÃndogye e«a ÃtmÃpahatapÃpmà (chÃ. 8.1.5) ityatra saæbadhyate / kuta÷ - ÃyatanÃdisÃmÃnyÃt / samÃnaæ hyubhayamatrÃpi h­dayamÃtanaæ samÃnaÓca vedya ÅÓvara÷ samÃnaæ ca tasya setutvaæ lokÃsaæbhedaprayojanamityevamÃdi bahu sÃmÃnyaæ d­Óyate / nanu viÓe«o / ¤api d­Óyate chÃndogye h­dayÃkÃÓasya guïayogo vÃjasaneyake tvÃkÃÓÃÓrayasya brahmaïa iti / na / 'dahara uttarebhya÷' (bra.sÆ. 1.3.14) ityatra chÃndogye 'pyÃkÃÓaÓabdaæ brahmaiveti prati«ÂhÃpitatvÃt / ayaæ tvatra vidyate viÓe«a÷ / saguïà hi brahmavidyà chÃndogya upadiÓyate 'atha ya ihÃtmÃnamanuvidya vrajantyetÃæÓca satyÃnkÃmÃn' (chÃ. 8.1.6) ityÃtmavatkÃmÃnamapi vedyatvaÓravaïÃt / vÃjasaneyake tu nirguïameva paraæ brahmopadiÓyamÃnaæ d­Óyate 'ata Ærdhvaæ vimok«Ãya brÆhi' (b­. 4.3.14) asaÇgo hyayaæ puru«a÷ (b­. 4.3.15) ityÃdipraÓnaprativacanasamanvayÃt / vaÓitvÃdi tu tatstutyarthameva guïajÃtaæ vÃjasaneyake saækÅrtyate / tathÃcopari«ÂÃt 'sa e«a neti netyÃtmÃ' (b­. 3.9.26) ityÃdinà nirguïameva brahmopasaæharati / guïavatastu brahmaïa ekatvÃdvibhÆtipradarÓanÃyÃyaæ guïopasaæhÃra÷ sÆtrito nopÃsanÃyeti dra«Âavyam // 39 // 26 ÃdarÃdhikaraïam / sÆ. 40-41 ____________________________________________________________________________________________ ÃdarÃdalopa÷ | BBs_3,3.40 | chÃndogye vaiÓvÃnaravidyÃæ prak­tya ÓrÆyate - 'tadyadbhaktaæ prathamamÃgacchettaddhomÅyaæ sa yÃæ prathamÃmÃhutiæ juhuyÃttÃæ juhuyÃtprÃïasya svÃhÃ' (chÃ. 5.19.1) ityÃdi / tatra pa¤ca prÃïÃhutayo vihitÃ÷ / tÃsu ca parastÃdagnihotraÓabda÷ prayukta÷ 'ya etadevaæ vidvÃnagnihotraæ juhoti' (chÃ. 5.24.2) iti 'yatheha k«udhità bÃlà mÃtaraæ paryupÃsate / evaæ sarvÃïi bhÆtÃnyagnihotramupÃsate' (chÃ. 5.24.5) iti ca / tatredaæ vicÃryate - kiæ bhojanalope lopa÷ prÃïÃgnihotrasyotÃlopa itai / tadyadbhavati bhaktÃgamanasaæyogaÓravaïÃdbhaktÃgamanasya ca bojanÃrthatvÃdbhojanalope lopa÷ prÃïÃgnihotrasyeti / evaæ prÃpte na lupyeteti tÃvadÃha / kasmÃt / ÃdarÃt / tathÃhi vaiÓvÃravidyÃyÃmeva jÃbÃlÃnÃæ Óruti÷ - 'pÆrvo 'tithibhyo 'ÓnÅyÃt / yathà ha vai svayamahutvÃgnihotraæ parasya juhuyÃdevaæ tat' ityatithibhojanasya prÃthamyaæ ninditvà svÃmibhojanaæ prathamaæ prÃpayantÅ prÃïÃgnihotra Ãdaraæ karoti / yà hi na prÃthamyalopaæ sahate netarÃæ sà prÃthamyavato 'gnihotrasya lopaæ sahateti manyate / nanu bhojanÃrthabhaktÃgamanasaæyogÃdbhojanalope lopa÷ prathita÷ / na / tasya dravyaviÓe«avidhÃnÃrthatvÃt / prÃk­te hyagnihotre paya÷prabh­tÅnÃæ dravyÃïÃæ niyatatvÃdihÃpyagnihotraÓabdÃtkauï¬apÃyinÃmayanavattaddharmaprÃptau satyÃæ bhaktadravyaikatÃguïaviÓe«avidhÃnÃrthamidaæ vÃkyaæ tadyadbhaktamiti / ato guïalope na mukhyasyetyeæ prÃptam / bhojanalope 'pyadbhirvÃnyena và dravyeïÃviruddhena pratinidhÃnanyÃyena prÃïÃgnihotrasyÃnu«ÂhÃnamiti // 40 // ata uttaraæ paÂhati - ____________________________________________________________________________________________ upasthite 'tastadvacanÃt | BBs_3,3.41 | upasthite bhojane 'tastasmÃdeva bhojanadravyÃtprathamopanipatitÃtprÃïÃgnihotraæ nirvartayitavyam / kasmÃt / tadvacanÃt / tathÃhi - 'tadyadbhaktaæ prathamamÃgacchettaddhomÅyam' (chÃ. 5.19.1) iti / siddhavadbhaktopanipÃtaparÃmarÓena parÃrthadravyasÃdhyatÃæ prÃïÃhutÅnÃæ vidadhÃti / tà aprayojakalak«aïÃpannÃ÷ satya÷ kathaæ bhojanalope dravyÃntaraæ pratinidhÃpayeyu÷ / nacÃtra prÃk­tÃgnihotradharmaprÃptirasti / kuï¬apÃyinÃmayane hi mÃsÃgnihotraæ juhotÅti vidhyuddeÓagato 'gnihotraÓabdastadvadbhÃvaæ vidÃpayediti yuktà taddharmaprÃpti÷ / iha punarartavÃdagato 'gnihotraÓabdo na tadvadbhÃvaæ vidhÃpayitumarhati / taddharmaprÃptau cÃbhyupagamyamÃnÃyÃmagnyuddharaïÃdayo«a-pi prÃpyeran / nacÃsti saæbhava÷ / agnyuddharaïaæ tÃvaddhomÃdhikaramabhÃvÃya / nacÃyamagnau homo bhojanÃrthatÃvyÃghÃtaprasaÇgÃt / bhojanopanÅtadravyasaæbandhÃccÃsya evai«a homa÷ / tathÃca jÃbÃlaÓruti÷ pÆrvo 'tithibhyo 'ÓnÅyÃdityÃsyÃdhÃrÃmevemÃæ homanirvattiæ darÓayati / ata eva cehÃpi sÃæpÃdikÃnyevÃgnihotrÃÇgÃni darÓayati - 'ura eva vedirlomÃni bahurh­dayaæ gÃrhapatyo mano 'nvÃhÃryapacana ÃsyamÃhavanÅya÷' (chÃ. 5.18.2) iti / vediÓrutiÓcÃtra sthaï¬ilamÃtropalak«aïÃrthà dra«Âavyà / mukhyÃgnihotre vedyÃbhÃvÃt / tadaÇgÃnÃæ ceha saæpipÃdayi«itatvÃt / bhojanenaiva ca k­takÃlena saæyogÃnnÃgnihotrakÃlÃvarodhasaæbhava÷ / evamanye 'pyupasthÃnÃdayo dharmÃ÷ kecitkatha¤cidvirudhyante / tasmÃdbhojanapak«a evaite mantradravyadevatÃsaæyogÃtpa¤ca homà nirvartayitavyÃ÷ / yattvÃdaradarÓanavacanaæ tadbhojanapak«e prÃthamyavidhÃnÃrtham / nahyasti vacanasyÃtibhÃra÷ / na tvanenÃsya nityatà Óakyate darÓayitum / tasmÃdbhojanalopa eva prÃïÃgnihotrasyeti // 41 // 27 tannirdhÃraïÃdhikaraïam / sÆ. 42 ____________________________________________________________________________________________ tannirdhÃraïÃniyamastadd­«Âe÷ p­thagghyapratibandha÷ phalam | BBs_3,3.42 | santi karmÃÇgavyapÃÓrayÃïi vij¤ÃnÃni - 'omityetadak«aramudgÅthamupÃsÅta' (chÃ. 1.1.1) ityevamÃdÅni / kiæ tÃni nityÃnyeva syu÷ karmasu parïamayÅtvÃdivadutÃnityÃni godohanÃdivaditi vicÃrayÃma÷ / kiæ tÃvatprÃptaæ - nityÃnÅti / kuta÷ - prayogavacanaparigrahÃt / anÃrabhyÃdhÅtÃnyapi hyetÃnyudgÅthÃdidvÃreïa kratusaæbandhÃtkratuprayogavacanenaivÃÇgÃntaravatsaæsp­Óyante / yattve«Ãæ svavÃkye«u phalaÓravaïam 'Ãpayità ha vaikÃmÃnÃæ bhavati' (chÃ. 1.1.7) ityÃdi tadvartamÃnÃpadeÓarÆpatvÃdarthavÃdamÃtramevÃpÃpaÓlokaÓravaïÃdivanna phalapradÃnam / tasmÃdyathà yasya parïamayÅ juhÆrbhavati na sa pÃpaæ Ólokaæ Ó­ïoti ityevamÃdÅnÃmaprakaraïapaÂhitÃnÃmapi juhvÃdidvÃreïa kratupraveÓÃtprakaraïapaÂhitavannityataivamudgÅthÃdyupÃsanÃnÃmapÅti / evaæ prÃpte brÆma÷ - tannirdhÃraïaniyama iti / yÃnyetÃnyudgÅthÃdikarmaguïayÃthÃtmyanirdhÃraïÃni rasatama Ãpti÷ sam­ddhirmukhyaprÃïa Ãditya ityevamÃdÅni naitÃni nityavatkarmasu niyamyeran / kuta÷ - tadd­«Âe÷ / tathÃhyaniyatatvameva¤jÃtÅyakÃnÃæ darÓayati Óruti÷ - 'tenobhau kuruto yaÓcaitadevaæ veda yaÓca na veda' (chÃ. 1.110) ityavidu«o 'pi kriyÃbhyanuj¤ÃnÃt / prastÃvÃdidevatÃvij¤ÃnavihÅnÃnÃmapi prastotrÃdÅnÃæ yÃjanÃdhyavasÃnadarsanÃt 'prastotaryà devatà prastÃvamanvÃyattà tÃæ cedavidvÃnprasto«yasi' (chÃ. 1.10.9) 'tÃæ cedavidvÃnudgÃsyasi' (chÃ. 1.10.10) 'tÃæ cedavidvÃnpratihari«yasi' (chÃ. 1.10.11) iti ca / api caiva¤jÃtÅyakasya karmavyapÃÓrayasya vij¤Ãnasya p­thageva karmaïa÷ phalamupalabhyate karmaphalasiddhiddyapratibandhastatsam­ddhiratiÓayaviÓe«a÷ kaÓcit 'tenobhau kuruto yaÓcaitadevaæ veda yaÓca na veda / nÃnà tu vidyà cÃvidyà ca yadeva vidyayà karoti Óraddhayopani«adà tadeva vÅryavattaraæ bhavati' (chÃ. 1.1.10) iti / tatra nÃnà tviti vidvadavidvatprayogayo÷ p­thakkaraïÃdvÅyarvattaramiti ca tarappratyayaprayogÃdvidyÃvihÅnamapi karmaviryavaditi gamyate / taccÃnityatve vidyÃyà upapadyate / nityatve tu kathaæ tadvihÅnaæ karmaviryavadityanuj¤Ãyeta / sarvÃÇgopasaæhÃre hi vÅryavatkarmeti sthiti÷ / tathà lokasÃmÃdi«u pratiniyatÃni pratyupÃsanaæ phalÃni Ói«yante 'kalpante hÃsmai lokà ÆrdhvÃÓcÃv­ttÃÓca' (chÃ. 2.2.3) ityevamÃdÅni, nacedaæ phalaÓravaïamarthavÃdamÃtraæ yuktaæ pratipattum / tathÃhi guïavÃda Ãpadyeta / phalopadeÓe tu mukhyavÃdopapatti÷ / prayÃjÃdi«u tvitikartavyatÃkÃÇk«asya krato÷ prak­tatvÃttÃdarthye sati yuktaæ phalaÓruterarthavÃdatvam / tathÃnÃrabhyÃdhÅte«vapi parïamayÅtvÃdi«u / nahi parïamayÅtvÃdÅnÃmakriyÃtmakÃnÃmÃÓrayamantareïa phalasaæbandho 'vakalpate / godohanÃdÅnÃæ hi prak­tÃppraïayanÃdyÃÓrayalÃbhÃdupapanna÷ phalavidhi÷ / tathà bailvÃdÅnÃmapi prak­tayÆpÃdyÃÓrayalÃbhÃdupapanna÷ phalavidhi÷ / natu parïamayÅtvÃdi«vevaævidha÷ kaÓcidÃÓraya÷ prak­to 'sti / vÃkyenaiva tu juhvÃdyÃÓrayatÃæ vivak«itvà phale 'pi vidhiæ vivak«ato vÃkyabheda÷ syÃt / upÃsanÃnÃæ tu kriyÃtmatvÃdviÓi«ÂavidhÃnopapatterudgÅthÃdyÃÓrayÃïÃæ phale vidÃnaæ na virudhyate / tasmÃdyathà kratvÃÓrayÃïyapi godohanÃdÅni phalasaæyogÃdanityÃnyevamudgÅthÃdyupÃsanÃnyapÅti dra«Âavyam / ata eva ca kalpasÆtrakÃrà naiva¤jÃtÅyakÃnyupÃsanÃni kratu«u kalpayäcakru÷ // 42 // 28 pradÃnÃdhikaraïam / sÆ. 43 ____________________________________________________________________________________________ pradÃnavadeva taduktam | BBs_3,3.43 | vÃjasaneyake - 'vadi«yÃmyevÃhamÅti vÃgdadhre' (b­. 1.5.21) ityatrÃdhyÃtmaæ vÃgÃdÅnÃæ Óre«Âho 'vadhÃrito 'dhidaivatamagnyÃdÅnÃæ vÃyu÷ tathà chÃndogye - 'vÃyurvÃva saævarga÷' (chÃ. 4.3.1) ityatrÃdhidaivatamagnyÃdÅnÃæ vÃyu÷ sarÇgo 'vadhÃrita÷ 'prÃïo vÃva saævarga÷' (chÃ. 4.3.2) ityatrÃdhyÃtmaæ vÃgÃdÅnÃæ prÃïa÷ / tatra saæÓaya÷ - kiæ p­thagevemau vÃyuprÃïÃvupagantavyau syÃtÃmap­thagveti / ap­thageveti tÃvatprÃptaæ tattvabhedÃt / nahyabhinne tattve p­thaganucintanaæ nyÃyyam / darÓayati ca ÓrutiradhyÃtmamadhidaivataæ ca tattvÃbhedam - 'agnirvÃgbhÆtvà mukhaæ prÃviÓat' (ai. 2.4) ityÃrabhya / tathà 'ta ete sarva eva samÃ÷ sarvo 'nantÃ÷' (b­. 1.5.13) ityÃdhyÃtmikÃnÃæ prÃmÃnÃmÃdhidaivikÅæ vibÆtimÃtmabhÆtÃæ darÓayati / tathÃnyatrÃpi tatra tatrÃdhyÃtmamadhidaivataæ ca bahudhà tattvabhedadarÓanaæ bhavati / kvacicca 'ya÷ prÃïa÷ sa vÃyu÷ iti spa«Âameva vÃyuæ prÃïaæ caikaæ karoti / tathodÃh­te 'pi vÃjasaneyibrÃhmaïe yataÓcedeti sÆrya÷ (b­. 1.5.23) ityasminnupasaæhÃraÓloke 'prÃïÃdvà e«a udeti prÃïe 'stameti' (b­. 1.5.23) iti prÃïenaivopasaæharannetvaæ darÓayati / tasmÃdekameva vrataæ caretprÃïyÃccaivÃpÃyÃnyÃcca' (b­. 1.5.23) iti ca prÃïavratenaikenopasaæharennetadeva dra¬hayati / tathà chÃndogye 'pi parastÃt 'mahÃtmanaÓcaturo deva eka÷ ka÷ sa jÃgara bhuvanasya gopÃ÷' (chÃ. 4.3.6) ityekameva saævargaæ gamayati na bravÅtyeka eke«Ãæ caturïÃæ saævargo 'paro 'pare«Ãmiti / tasmÃdap­thaktvamupagamanasyeti / evaæ prÃpte brÆma÷ - p­thageva vÃyuprÃïÃvupagantavyÃviti / kasmÃt / p­thagupadeÓÃt / ÃdhyÃnÃrtho hyayamadhyÃtmÃdhidaivavibhÃgopadeÓa÷ so 'satyÃdhyÃnap­thaktve 'narthaka eva syÃt / nanÆktaæ na p­thaganucintanaæ tattvÃbhedÃditi / nai«a do«a÷ / tattvÃbhede 'pyavasthÃbhedÃdupadeÓabhedavaÓenÃnucintanabhedopapatte÷ / ÓlokopanyÃsasya ca tattvÃbhedÃbhiprÃyeïÃpyupapadyamÃnasya pÆrvoditadhyeyabhedanirÃkaraïasÃmarthyÃbhÃvÃt / 'sa yathai«Ãæ prÃïÃnÃæ madhyama÷ prÃïa evametÃsÃæ devatÃnÃæ vÃyu÷' (b­. 1.5.22) iti copamÃnopameyakaraïÃt / etena vratopadeÓo vyÃkhyÃta÷ / 'ekameva vratam' (b­. 1.5.23) iti caivakÃro vÃgÃdivratanivartanena prÃïavratapratipattyartha÷ / bhagnavratÃni hi vÃgÃdÅnyuktÃni 'tÃni m­tyu÷ Óramo bhÆtvopayeme' (b­. 1.5.21) iti Órute÷ / 'na vÃyuvrataniv­ttyartha÷ athÃto vratamÅmÃæsÃ' (b­. 1.5.21) iti prastutya tulyavadvÃyuprÃïayorabhagnavratatvasya nirdhÃritatvÃt / 'ekameva vrataæ caret' (b­. 1.5.23) iti cektvà 'teno etasyai devatÃyai sÃyujyaæ salokatÃæ jayati (b­. 1.5.23) iti vÃyuprÃptiæ phalaæ bruvanvÃyuvratamanivartitaæ darÓayati / dvatetyatra vÃyu÷ syÃdapariccinnÃtmakatvasya prepsitatvÃt / purastÃtprayogÃcca 'sai«Ãnastamità devatà yadvÃyu÷' (b­. 1.5.22) iti / tathà 'tau và etau dvau saævargau vÃyureva deve«u prÃïa÷ prÃïe«u' (chÃ. 4.3.4) iti bhedena vyapadiÓati 'te và ete pa¤cÃnye pa¤cÃnye daÓa santastatk­tam' (chÃ. 4.3.8) iti ca bhedenaivopasaæharati / tasmÃtp­thagevopagamanam / pradÃnavat / yathendrÃya rÃj¤e puro¬ÃÓamekÃdaÓakapÃlamindrÃyÃdhirÃjÃyendrÃya svarÃj¤a ityasyÃæ tripuro¬ÃÓinyÃmi«Âau sarve«ÃmabhigamayannavadyatyachaæbaÂkÃramiti / ato vacanÃdindrÃbhedÃcca sahapradÃnÃÓaÇkÃyÃæ rÃjÃdiguïabhedÃdyÃjyÃnuvÃkyavyatyÃsavidhÃnÃcca yathÃnyasameva devatÃp­thaktvÃtpradÃnap­thaktvaæ bhavati / evaæ tattvÃbhede 'pyÃdhyeyÃæÓap­thaktvÃdÃdhyÃnap­thaktvamityartha÷ / taduktaæ saækar«e 'nÃnà và devatà p­thagj¤ÃnÃt' iti / tatra tu dravyadevatÃbhedÃdyÃgabhedo vidyate naivamiha vidyÃbhedo 'sti / upakramopasaæhÃrÃbhyÃmadhyÃtmÃdhidaivopadeÓe«vekavidyÃvidhÃnapratÅte÷ / vidyaikasthe 'pi tvadhyÃtmÃdhidaivabhedÃtprav­ttibhedo bhavati agnihotra iva sÃyaæprÃta÷kÃlabhedÃt / ityetÃvadabhipretya pradÃnavadityuktam // 43 // 29 liÇgabhÆyastvÃdhikaraïam / sÆ. 44-52 ____________________________________________________________________________________________ liÇgabhÆyastvÃttaddhi balÅyastadapi | BBs_3,3.44 | vÃjasaneyino 'gnirahasye - 'naiva idamagre sadÃsÅt' ityetasminbrÃhmaïe mano 'dhik­tyÃdhÅyate 'tat«aÂtriæÓatsahasrÃïyapaÓyadÃtmano 'gnÅnarkÃnmanomayÃmanaÓcita÷' ityÃdi / tathaiva 'vÃkcita÷ prÃïacitaÓcak«uÓcita÷ Órotracita÷ karmacito 'gnicita÷' iti p­thagagamanÅnÃmananti sÃæpÃdikÃn / te«u saæÓaya÷ - kimete manaÓcidÃdaya÷ kriyÃnupraveÓinastacche«abhÆtà uta svatantrÃ÷ kevalavidyÃtmakà iti / tatra prakaraïÃkriyÃnupraveÓe prÃpte svÃtantryaæ tÃvatpratijÃnÅte liÇgabhayastvÃditi / bhÆyÃæsi hiliÇgÃnyasminbrÃhmaïe kevalavidyÃtmakatvame«Ãmupodbalayanti d­Óyante tadyatki¤cemÃni bhÆtÃni manasà saækalpayanti te«Ãmeva sà k­ti÷ iti, 'tÃnhaitÃnevaævide sarvadà sarvÃïi bhÆtÃni cinvantyapi svapate' iti caiva¤jÃtÅyakÃni / taddhi liÇgaæ prakaraïÃdbalÅya÷ / tadapyuktaæ pÆrvasminkÃï¬e - 'ÓrutiliÇgavÃkyaprakaraïasthÃnasamÃkhyÃnÃæ samavÃyepÃradaurbalyamarthaviprakar«Ãt' (jai.sÆ. 3.3.13) iti // 44 // ____________________________________________________________________________________________ pÆrvavikalpa÷ prakaraïÃtsyÃt kriyÃmÃnasavat | BBs_3,3.45 | naitaduktaæ svatantrà ete 'gnayo 'nanyaÓe«abhÆtà iti / pÆrvasya kriyÃmayasyÃgne÷ prakaraïÃttadvi«aya evÃyaæ vikalpaviÓe«opadeÓa÷ syÃnna svatantra÷ / nanu prakaraïÃlliÇgaæ balÅya÷ / satyametat / liÇgamapi tveva¤jÃtÅyakaæ na prakaraïÃdbalÅyo bhavati / anyÃrthadarÓanaæ hyetat / sÃæpÃdikÃgnipraÓaæsÃrÆpatvÃt / anyÃrthadarÓanaæ cÃsatyÃmanyasyÃæ prÃptau guïavÃdenÃpyupapadyamÃnaæ na prakaraïaæ bÃdhitumutsahate / tasmÃtasÃæpÃdikà apyete 'gnaya÷ prakaraïÃtkriyÃnupraveÓina eva syu÷ / mÃnasavat / yathà daÓarÃtrasya dasaïe 'hanyavivÃkye p­thivyà pÃtreïa samudrasya somasya prajÃpataye devatÃyai guhyamÃïasya grahaïÃsÃdanahavanÃharaïopahvÃnabhak«aïÃni mÃnasÃnyevÃmnÃyante / sa ca mÃnaso 'pi grahakalpa÷ kriyÃprakaraïÃtkriyÃÓe«a eva bhavatyevamayamapyagnikalpa ityartha÷ // 45 // ---------------------- FN: avivÃkyamiti daÓamasyÃhno nÃmadheyam / ____________________________________________________________________________________________ atideÓÃc ca | BBs_3,3.46 | atideÓaÓcai«ÃmagnÅnÃÇkriyÃnupraveÓamupodbalayati - '«aÂtriæÓatsahasasrÃïyagnayor'kÃste«Ãmekaika eva tÃvanyÃvÃnasau pÆrva÷' iti / sati hi sÃmÃnye 'tideÓa÷ pravartate / tataÓca pÆrveïe«ÂakÃcitena kriyÃnupraveÓinÃgninà saæpÃdikÃnagnÅnatidiÓankriyÃnupraveÓamevai«Ãæ dyotayati // 46 // ____________________________________________________________________________________________ vidyaiva tu nirdhÃraïÃt | BBs_3,3.47 | tuÓabda÷ pak«aæ vyÃvartayati / vidyÃtmakà evaite svatantrà manaÓcidÃdayo 'gnaya÷ syurna kriyÃÓe«abhÆtÃ÷ / tathÃhi nirdhÃrayati - 'te haite vidyÃcita eva' iti / vidyayà haivaita evaævidaÓcità bhavanti iti ca // 47 // ____________________________________________________________________________________________ darÓanÃc ca | BBs_3,3.48 | d­Óyate cai«Ãæ svÃtantrye liÇgam / tatpurastÃddarÓitam liÇgabhÆyastvÃt (bra. sÆ. 3.3.44) ityatra // 48 // nanu liÇgamapyasatyÃæmanyasyÃæ prÃptÃvasÃdhakaæ kasyacidarthasyetyapÃsya tatprakaraïasÃmarthyÃtkriyÃÓe«atvamadhyavasitamityata uttaraæ paÂhati - ____________________________________________________________________________________________ ÓrutyÃdibalÅyastvÃc ca na bÃdha÷ | BBs_3,3.49 | naivaæ prakaraïasÃmarthyÃtkriyÃÓe«atvamadhyavasÃya svÃtantrayapak«o bÃdhitavya÷ / ÓrutyÃderbalÅyastvÃt / balÅyÃæsi hi prakaraïÃcchrutiliÇgavÃkyÃnÅti sthitaæ ÓrutiliÇgasÆtre / tÃni ceha svÃtantryapak«aæ sÃdhayanti d­Óyante / katham / ÓrutistÃvat 'te haite vidyÃcita eva' iti / tathà liÇm 'sarvadà sarvÃïi bhÆtÃni cinvantyapi svapate' iti / tathà vÃkyamapi 'vidyayà haivaita evaævidÃÓritÃbhavanti' iti / 'vidyÃcita eva' iti hi sÃvadhÃraïeyaæ Óruti÷ kriyÃnupraveÓe 'mÅ«ÃmabhyupagamyamÃne pŬità syÃt / nanvabÃhyasÃdhanatvÃbhiprÃyamidavadhÃraïaæ bhavi«yati / netyucyate / tadabhiprÃyatÃyÃæ hividyocita itÅyatà svarÆpasamakÅrtanenaiva k­tatvÃdanarthakamavadhÃraïaæ bhavet / svarÆpameva hye«ÃmabÃhyasÃdhanamiti / abÃhyasÃdhanatve 'pi tu mÃnasagrahavatkriyÃnupraveÓaÓaÇkÃyÃæ tanniv­ttiphalamavadhÃraïarthavadbhavi«yati / tathà 'svapate jÃgrate caivaævide sarvadà sarvÃïi bhÆtÃnyetÃnyetÃnagniæÓcinvanti' iti sÃtatyadarÓaname«Ãæ svÃtantrye 'vakalpate / yathà sÃæpÃdike vÃkyaprÃïamaye 'gnihotre 'prÃïaæ tadà vÃci juhoti - vÃcaæ tadà prÃïe juhoti' (kau. 2.5) iti coktvocyate - 'ete anante ÃhutÅ jÃgracca svapaæÓca satataæ - juhoti' (kau«Å. 2.5) iti / tadvat / kriyÃnupraveÓe tu kriyÃprayogasyÃlpakÃlatvena na sÃtatye«Ãæ prayoga÷ kalpeta / nacedamarthavÃdamÃtramiti nyÃyyam / yatra hi vispa«Âo vidhÃyako liÇgÃdirupalabhyate yuktaæ tatra saækÅrtanamÃtrasyÃrthavÃdatvam / iha hi vispa«ÂovidhyantarÃnupalabdhe÷ saækÅrtanÃdevai«Ãæ vij¤ÃnavidhÃnaæ kalpanÅyam / tacca yathÃsaækÅrtanameva kalpayituæ Óakyata iti sÃtatyadarÓanÃttathÃbhÆtameva kalpyate / tataÓca sÃmarthyÃde«Ãæ svÃtantryasiddhi÷ / etena tadyatki¤cemÃni bhÆtÃni manasà saækalpayanti te«Ãmeva sà k­ti÷ ityÃdi vyÃkhyÃtam / tathà vÃkyamapi evaævide iti puru«aviÓe«asaæbandhamevai«ÃmÃcak«aïaæ na kratusaæbandhaæ m­«yate / tasmÃtsvÃtantryapak«a eva jyÃyÃniti // 49 // ____________________________________________________________________________________________ anubandhÃdibhya÷ praj¤Ãntarap­thaktvavadd­«ÂaÓ ca taduktam | BBs_3,3.50 | itaÓca prakaraïamupam­dya svÃtantryaæ manaÓcidÃdÅnÃæ pratipattavyam / yatkriyÃvayavÃnmana-ÃdivyÃpÃre«vanubadhnÃti 'te manasaivÃdhÅyanta manasÃcÅyanta manasaiva grahà ag­hyanta manasÃstuvanmanasÃÓaæsanyatki¤ca yaj¤e karma kriyate yatki¤ca yaj¤iyaæ karma manasaiva te«u tanmanomaye«u manaÓcitsu manomayameva kriyate' ityÃdinà / saæpatphalo hyayamanubandha÷ / naca pratyak«Ã÷ kriyÃvayavÃ÷ santa÷ saæpadà lipsitavyÃ÷ / nacÃtrodgÅthÃdyupÃsanavatkriyÃÇgasaæbandhÃttadanupraveÓitvamÃÓaÇkitavyaæ ÓrutivairÆpyÃt / nahyatra kriyÃÇgaæ ki¤cidÃdÃya tasminnado nÃmÃdhyavasitavyamiti vadati / «aÂtriæÓatsahasrÃïi tu manov­ttibhedÃnÃdÃya te«vagnitvaæ grahÃdÅæÓca kalpayati puru«ayÃdivat / saækhyà ceyaæ puru«Ãyu«asyÃha÷su d­«Âà satÅ tatsaæbandhinÅ«u manov­tti«vÃropyata iti dra«Âavyam / evamanubandhÃtsvÃtantryaæ manaÓcidÃdÅnÃm / ÃdiÓabdÃdatideÓÃdyapi yathÃsaæbhavaæ yojayitavyam / tathÃhi - 'te«Ãmekaika eva tÃvÃnyÃnÃnasau pÆrva÷' iti kriyÃmayasyÃgnermÃhÃtmyaæ j¤ÃnamayÃnÃmekaikasyÃtidiÓankiriyÃyÃmanÃdaraæ darÓayati / naca satyeva kriyÃsaæbandhe vikalpa÷ pÆrveïottare«Ãmiti Óakyaæ vaktum / nahi yena vyÃpÃreïÃhanÅyadhÃraïÃdinà pÆrva÷ kriyÃyÃmupakaroti tenottara upakartuæ Óaknuvanti / yattu pÆrvapak«e 'pyatideÓa upodbalaka ityuktaæ sati hi sÃmÃnye 'tideÓa÷ pravartata iti tadasmÃtpak«e 'gnitvasÃmÃnyenÃtideÓasaæbhavÃtpratyuktam / asti hi sÃæpÃdikÃnÃmapyagnÅnÃmagnitvamiti / ÓrutyÃdÅni ca kÃraïÃni darÓitÃni / evamanubandhÃdibhya÷ kÃraïebhya÷ svatÃntryaæ manaÓcidÃdÅnÃma / praj¤Ãntarap­thaktvavat / yathà praj¤ÃntarÃïi ÓÃï¬ilyavidyÃprabh­tÅni svena svenÃnubadhyamÃnÃni p­thageva karmabhya÷ praj¤ÃntarebhyaÓca svatantrÃïi bhavantyevamiti / d­«ÂaÓcÃve«Âe rÃjasÆyaprakaraïapaÂhitÃyÃ÷ prakaraïÃdutkar«o varïatrayÃnubandhÃdrÃjayaj¤atvÃcca rÃjasÆyasya / taduktaæ prathame kÃï¬e - 'kratvarthÃyÃmiti cenna varïatrayasaæyogÃt' (jai.sÆ. 11.4.7) iti // 50 // ---------------------- FN: ave«ÂiretannÃmnÅ i«Âi÷ / ____________________________________________________________________________________________ na sÃmÃnyÃdapyupalabdherm­tyuvanna hi lokÃpatti÷ | BBs_3,3.51 | yaduktaæ mÃnasÃvaditi tatpratyucyate / na mÃnasagrahasÃmÃnyÃdapi manaÓcidÃdÅnÃæ kriyÃÓe«atvaæ kalpyam / pÆrvoktebhya÷ ÓrutyÃdihetubhya÷ kevalapuru«Ãrthatvopalabdhe÷ / nahi ki¤citkasyacitkenacitsÃmÃnyaæ na saæbhavati / naca tÃvatà yathÃtvaæ vai«amyaæ nivartate / m­tyuvat / yathà 'sa và e«a eva m­tyurya e«a etasminmaï¬ale puru«a÷' iti 'agnirvai m­tyu÷' (b­. 3.2.10) iti cÃgnyÃdityapuru«ayo÷ samÃne 'pi m­tyuÓabdaprayoge nÃtyantasÃmyÃpatti÷ / yathà ca 'asau vÃva loko gautamÃgnistasyÃditya eva samit' (chÃ. 5.4.1) ityatra na samidÃdisÃmÃnyÃllokasyÃgnibhÃvÃpattistadvat // 51 // ____________________________________________________________________________________________ pareïa ca Óabdasya tÃdvidhyaæ bhÆyastvÃt tv anubandha÷ | BBs_3,3.52 | parastÃdapi 'ayaæ vÃva loka e«o 'gniÓcitta÷' ityasminnanantare brÃhmaïe tÃvadvadhyaæ kevalavidyÃvidhitvaæ Óabdasya prayojanaæ lak«yate na ÓuddhakarmÃÇgavidhitvam / tatra hi -' vidyayà tadÃrohanti yatra kÃmÃ÷ parÃgatÃ÷ / na tatra dak«Åïà yanti nÃvidvÃæsastapasvina÷' ityanena Ólokena kevalaæ karmanindanvidhyÃæ ca praÓaæsannidaæ gamayati / tathà purastÃdapi yadetanmaï¬alaæ tapati ityasminbrÃhmaïe vidyÃpradhÃnatvameva lak«yate so 'm­to bhavati m­tyurhyasyÃtmà bhavati iti vidyÃphalenaivopasaæhÃrÃnna karmapradhÃnatà tatsÃmÃnyÃdihÃpi tathÃtvam / bhÆyÃæsastvagnyavayavÃ÷ saæpÃdayitavyà vidyÃyÃmityetasmÃtkÃraïÃdagninÃnubadhyate vidyà na karmÃÇgatvÃt / tasmÃnmanaÓcidÃdÅnÃæ kevalavidyÃtmakatvasiddhi÷ // 52 // 30 aikÃtmyÃdhikaraïam / sÆ. 53-54 ____________________________________________________________________________________________ eka Ãtmana÷ ÓarÅre bhÃvÃt | BBs_3,3.53 | iha dehavyatiriktasyÃtmana÷ sadbhÃva÷ samarthyate bandhamok«ÃdhikÃrasidamadhayo / nahyasati dehavyatiriktÃtmani paralokÃÓcodanà upapajadyerankasya và brahmÃtmatvamupadiÓyeta / nanu ÓÃstrapramukha eva prathame pÃde ÓÃstraphalopabhogyasya dehÃvyatiriktasyÃtmano 'stitvamuktam / satyamuktaæ bhëyak­cà natu tatrÃtmÃstitve sÆtramasti / iha tu svayameva sÆtrak­tà tadastitvamÃk«epapura÷saraæ prati«ÂhÃpitam / ita eva cÃk­«yÃcÃryeïa ÓabarasvÃminà pramÃïalak«aïe varïitam / ata eva ca bhagavatopavar«eïa prathame tantra ÃtmÃstitvÃbhidhÃnaprasaktau ÓÃrÅrake vak«yamÃ÷ ityuddhÃra÷ k­ta÷ / iha cedaæ codanÃlak«aïe«ÆpÃsane«u vicÃryamÃïe«vÃtmÃstitvaæ vicÃryate k­tsnaÓÃstraÓe«atvapradarÓanÃya / apica pÆrvasminnadhikaraïe prakaraïotkar«Ãbhyupagamena manaÓcidÃdÅnÃæ puru«Ãrthatvaæ varïitaæ ko 'sau puru«o yadarthà ete manaÓcidÃdaya ityasyÃæ prasaktÃvidaæ dehavyatiriktasyÃtmano 'stitvamucyate / tadastitvÃk«epÃrthaæ cedamÃdimaæ sÆtram / Ãk«epapÆrvikà hi parihÃroktirvivak«iter'the sthÆïÃnikhanananyÃyena d­¬hÃæ buddhimutpÃdayati / atraike dehamÃtrÃtmadarÓino lokÃyatikà dehavyatiriktasyÃtmano 'bhÃvaæ manyamÃnÃ÷ samastavyaste«u bÃhye«u p­thivyÃdi«vad­«Âamapi caitanyaæ ÓarÅrÃkÃrapariïate«u bhÆte«u syÃditi saæbhÃvayantastebhyaÓcaitanyaæ madaÓaktivadvij¤Ãnaæ caitanyaviÓi«Âa÷ kÃya÷ puru«a iti cÃhu÷ / na svargagamanÃyÃpavargagamanÃya và samartho dehavyatirikta ÃtmÃsti / hetuæ cÃcak«ataÓarÅre bhÃvÃditi / yaddhi yasminsati bhavatyasati ca na bhavati tattaddharmatvenÃdhyavasÅte yathÃgnidharmÃvau«ïyaprakÃÓau / prÃïace«ÂÃcaitanyasm­tyÃÓcÃtmadharmatvenÃbhimatà ÃtmavÃdinÃæ te 'pyantareva deha upalabhyamÃnà bahiÓcÃnupalabhyamÃnà asiddhe dehavyatirikte dharmiïi dehadharmà eva bhavitumarhanti / tasmÃdavyatirikto dehÃdÃtmana iti // 53 // ---------------------- FN: uddhÃra÷ uparama÷ / ____________________________________________________________________________________________ evaæ prÃpte brÆma÷ - vyatirekastadbhÃvabhÃvitvÃnna tÆpalabdhivat | BBs_3,3.54 | natvedamasti yaduktamavyatireko dehÃdÃtmana iti / vyatireka evÃsya dehÃdbhavitumarhati tadbhÃvÃbhvitvÃt / yadi dehabhÃve bhÃvÃddehadharmatvamÃtmadharmÃïÃæ manyeta tato dehabhÃve 'pyabhÃvÃdataddharmatvamevai«Ãæ kiæ na manyeta / dehadharmavailak«aïyÃt / yehi dehadharmà rÆpÃdayaste yÃvaddehaæ bhavati / prÃïace«ÂÃdayastu satyapi dehe m­tÃvasthÃyÃæ na bavanti / dehadharmÃÓca rÆpÃdaya÷ parairapyupalabhyante natvÃtmadharmÃÓcaitanyasm­tyÃdaya÷ / apica sati hi tÃvaddehe jÅvadavasthÃyÃme«Ãæ bhÃva÷ Óakyate niÓcetuæ natvasatyabhÃva÷ / patite 'pi kadÃcidasmindehe dehÃntarasaæcÃreïÃtmadharmà anuvarteran / saæÓayamÃtreïÃpi parapak«a÷ prati«idhyate / kimÃtmakaæ ca punaridaæ caitanyaæ manyate yasya bhÆtebhya utpattimicchatÅti para÷ paryanuyoktavya÷ / nahi bhÆtacatu«Âayavyatirekeïa lokÃyatika÷ ki¤cittattvaæ pratyeti / yadanubhavanaæ bhÆtabhautikÃnÃæ taccaitanyamiti cet / tarhi vi«ayatvÃtte«Ãæ na taddharmatvamaÓnuvÅta svÃtmani kriyÃvirodhÃt / nahyagniru«ïa÷ sansvÃtmÃnaæ dahati / nahi naÂa÷ Óik«ita÷ sansvaskandhamadhirok«yati / nahi bhÆtabhautikadharmeïa satà caitanyena bhÆtabhautikÃni vi«ayÅkriyeran / nahi rÆpÃdibhi÷ svarÆpaæ pararÆpaæ vÃvi«ayÅkriyate / vi«ayÅkriyante tu bÃhyÃdhyÃtmikÃni bhÆtabhautikÃni caitanyena / ataÓca yathaivÃsyà bhÆtabhautikavi«ayÃyà upalabdherbhÃvo 'bhyupagantavya÷ / upalabdhisvarÆpa eva ca na ÃtmetyÃtmano dehavyatiriktatvam / nityatvaæ copalabdheraikarÆpyÃt / ahamidamadrÃk«amiti cÃvasthÃntarayoge 'pyupalabdh­tvena pratyabhij¤ÃnÃt / sm­tyÃdyupapatteÓca / yattÆktaæ ÓarÅre bhÃvÃccharÅradharma upalabdairiti tadvarïitena prakÃreïa pratyuktam / apica satsupradÅpÃdi«Æpakaraïe«Æpalabdhirbhavatyasatsu na bhavati / nacaitÃvatà pradÅpÃdidharma evopalabdhirbhavati / evaæ sati deha upalabdhirbhavatyasati ca na bhavatÅti na dehadharmau bhavitumarhati / upakaraïatvamÃtreïÃpi pradÅpÃdivaddehopayogopapatte÷ / nacÃtyantaæ dehasyopalabdhÃvupayogo 'pi d­Óyate niÓce«Âe 'pyasmindehe svapne nÃnÃvidhopalabdhidarÓanÃt / tasmÃdanavadyaæ dehavyatiriktasyÃtmano 'stitvam // 54 // 31 aÇgÃvabaddhÃdhikaraïam / sÆ. 55-56 ____________________________________________________________________________________________ aÇgÃvabaddhÃstu na ÓÃkhÃsu hi prativedam | BBs_3,3.55 | samÃptà prÃsaÇgikÅ kathÃ, saæprati tu prak­tÃmevÃnuvartÃmahe - 'omtyetadak«aramudgÅthamupÃsÅta' (chÃ. 1.1.1) 'loke«u pa¤cavidhaæ sÃmopÃsÅta' (chÃ. 2.1.1), 'ukthamukthamiti vai prajà vadanti tadidamevoktham', 'iyameva p­thivÅ', 'ayaæ vÃva loka e«o 'gniÓcita÷' ityevamÃdyà ya udgÅthÃdikarmÃÇgÃvabaddhÃ÷ pratyayÃ÷ prativedaæ ÓÃkhÃbhede«u vihitÃste tattacchÃkhÃgate«vevodgÅthÃdi«u bhaveyurathavà sarvaÓÃkhÃgate«viti viÓaya÷ / pratiÓÃkhaæ na svarÃdibedÃdudgÅthÃdi«u vidhÅyeranniti / kuta÷ - saænidhÃnÃt / 'udgÅthamupÃsÅta' (chÃ. 1.1.1) iti hi sÃmÃnyavihitÃnÃæ viÓ«ÃkÃÇk«ÃyÃæ saænik­«Âenaiva svaÓÃkhÃgatena viÓe«aïÃkÃÇk«Ãdiniv­tte÷ / tadatilaÇghanena ÓÃkhÃntaravihitaviÓe«opÃdÃne kÃraïaæ nÃsti / tasmÃtpratiÓÃkhaæ vyavastheti / evaæ prÃpte bravÅtyaÇgÃvabaddhÃstviti / tuÓabda÷ pak«aæ vyavartayati / naite prativedaæ svaÓÃkhÃsveva vyavati«Âheran / apitu sarvaÓÃkhÃsvanuvarteran / kuta÷ - udgÅthÃdiÓrutyaviÓe«Ãt / svaÓÃkhÃvyavasthÃyÃæ hyudgÅthamupÃsÅteti sÃmnyaÓrutiraviÓe«aprav­ttà satÅ saænidhÃnavaÓena viÓe«e vyavasthÃpyamÃnà pŬità syÃt / nacaitannyÃyyam / saænidhÃnÃttu ÓrutirbalÅyasÅ / naca sÃmÃnyÃÓraya÷ pratyayo nopapadyate / tasmÃtsvarÃdibhede satyapyudgÅthatvÃdyaviÓe«ÃtsarvaÓÃkhÃgate«vevodgÅthÃdi«veva¤jÃtÅyakÃ÷ pratyayÃ÷ syu÷ // 55 // ____________________________________________________________________________________________ mantrÃdivadvÃvirodha÷ | BBs_3,3.56 | athavà naivÃtra virodha÷ ÓaÇkitavya÷ / kathamanyaÓÃkhÃgate«ÆdgÅthÃdi«vanyaÓÃkhÃvihità pratyayà bhaveyuriti / mantrÃdivavirodhopapatte÷ / tathÃhi mantrÃïÃæ karmaïÃæ guïÃnÃæ ca ÓÃkhÃntarotpannÃnÃmapi ÓÃkhÃntara upasaægraho d­Óyate / ye«Ãmapi hi ÓÃkhinÃæ kuÂarurasÅtyaÓmÃdÃnamantro nÃmnÃtaste«Ãmapyasau viniyogo d­Óyate kukkuÂarasÅtyaÓmÃdÃnamantro nÃmnÃtaste«Ãmapyasau viniyogo d­Óyate kukkuÂo 'sÅtyaÓmÃdÃnamÃdatte kudarurasÅti veti / ye«Ãmapi samidÃdaya÷ prayÃja¬Ã nÃmnÃtaste«Ãmapi te«u guïavidhirÃmnÃyate - ­tavo vai prayÃjÃ÷ samÃnatra hotavyÃ÷ iti / tathà ye«Ãmapi ajo 'gnÅ«omÅya÷ iti jÃtiviÓe«opadeÓo nÃsti te«Ãmapi tadvi«ayo mantravarïa upalabhyate - chÃgasya vapÃyà medaso 'nurbrÆhi iti / tathà vedÃntarotpannÃnÃmapi 'agnerverhetraæ veradhvaram' ityevamÃdimantrÃïÃæ vedÃntare parigraho d­«Âa÷ / tathÃbahv­capaÂhitasya sÆktasya yo jÃta eva prathamo manasvÃn (­.saæ 2.6.7) ityasya adhvaryave sajanÅyaæ Óasyam ityatra parigraho d­«Âa÷ / tasmÃdyathÃÓrayÃïÃæ karmÃÇgÃnÃæ sarvatrÃnuv­ttirevamÃÓritÃnÃmapi pratyayÃnÃmityavirodha÷ // 56 // 32 bhÆmajyÃyastvÃdhikaraïam / sÆ. 57 ____________________________________________________________________________________________ bhÆmna÷ kratuvajjyÃyastvaæ tathà hi darÓayati | BBs_3,3.57 | 'prÃcÅnaÓÃla aupamanyava÷' (chÃ. 5.11.1) ityasyÃmÃkhyÃyikÃyÃæ vyastasya samastasya ca vaiÓvÃnarasyopÃsanaæ ÓrÆyate / vyastopÃsanaæ tÃvat 'aupamanyava kaæ tvamÃtmÃnamupÃ÷sa iti devameva bhagavo rÃjanniti hovÃcai«a vai sutejà Ãtmà vaiÓvÃnaro yaæ tvamÃtmÃnamupÃ÷se' (chÃ. 5.12.1) ityÃdi / tathà samastopÃsanamapi 'tasya ha và etasyÃtmano vaiÓvÃnarasyamÆrdhaiva sutejÃÓcak«urviÓvarÆpa prÃïa÷ p­thagvartmÃtmà saædeho bahulo bastireva rayi÷ p­thivyeva pÃdau' (chÃ. 5.18.2) ityÃdi / tatra saæÓaya÷ - kimihobhayathÃpyupÃsanaæ syÃdvyastasya samastasya cota smastasyaiveti / kiæ tÃvatprÃptam / pratyavayavaæ suteja÷prabh­ti«ÆpÃ÷sa iti kriyÃpadaÓravaïÃt 'tasmÃttava sutaæ prasutamÃsutaæ kule d­Óyate' (chÃ. 5.12.1) ityÃdiphalabhedaÓravaïÃcca vyastÃnyapyupÃsanÃni syuriti prÃptam / tato 'bidhÅyate - bhÆnna÷ padÃrthopacayÃtmakasya samastasya vaiÓvÃnaropÃsanasya jyÃyastvaæ prÃdhÃnyamasminvÃkye vivak«itaæ bhavitumarhati na pratyekamavayavopÃsanÃnÃmapi / kratuvat / yathà kratu«u darÓapÆrïamÃsÃprabh­ti«u sÃmastyena sÃÇgapradhÃnaprayoga evaikovivak«yate na vyastÃnÃmapi prayoga÷ prayÃjÃdÅnÃm / nÃpyekadeÓÃÇgayuktasya pradhÃnasya tadvat / kuta etadbhÆmaiva jyÃyÃniti / tathÃhi ÓrutirbhÆmno jyÃyastvaæ darÓayati ekavÃkyatÃvagamÃt / ekaæ hÅdaæ vÃkyaæ vaiÓvÃnaravidyÃvi«ayaæ paurvÃparyÃlocanÃtpratÅyate / tathÃhi - prÃcÅnaÓÃlaprabh­taya uddÃlakÃvasÃnÃ÷ «a¬­«ayo vaiÓvÃnaravidyÃyÃæ parini«ÂhamapratipadyamÃnà aÓvapatiæ kaikeyaæ rÃjÃnamabhyÃjagmurityupakramyaikaikasyar«erupÃsyaæ dyuprabh­tÅnÃmekaikaæ ÓrÃvayitvà 'mÆrdhà tve«a Ãtmana iti hovÃca' (chÃ. 5.12.2) ityÃdinà mÆrdhÃdibhÃvaæ te«Ãæ vidadhÃti / 'mÆrdhà tevyapati«yadyanmÃæ nÃgami«ya÷' (chÃ. 5.12.2) ityÃdinà ca vyastopÃsanamapavadati / punaÓca vyastopÃsanaæ vyÃvartya samastopÃsanamevÃnuvartya 'sa sarve«u loke«u sarve«u bhÆte«u sarve«vÃtmasvannamatti' (chÃ. 5.18.1) iti bhÆmÃÓrayameva phalaæ darÓayati / yattu pratyekaæ suteja÷prabh­ti«u phalabhedaÓravaïaæ tadevaæ satyaÇgaphalÃni pradhÃna evÃbhyupagatÃnÅti dra«Âavyam / tathopÃ÷sa ityapi pratyavayavamÃkhyÃtaÓravaïaæ parÃbhiprÃyÃnuvÃdÃrthaæ na vyastopÃsanavidhÃnÃrtham / tasmÃtsamastopÃsanapak«a eva ÓreyÃnÅti / kecittvatra samastopÃsanapak«aæ jyÃyÃæsaæ prati«ÂhÃpya jyÃyastvavacanÃdeva kila vyastopÃsanapak«amapi sÆtrakÃro 'numanyata iti kathayanti tadayuktam / ekavÃkyatÃvagatau satyÃæ vÃkyabhedakalpanasyÃnyÃyyatvÃt / 'mÆrdhà te vyapati«yat' (chÃ. 5.12.2) iti caivamÃdinindÃvacanavirodhÃt / spa«Âo copÃsaæhÃrasthe samastopÃsanÃvagame tadabhÃvasya pÆrvapak«e vaktumaÓakyatvÃt / sautrasya ca jyÃyastvavacanasya pramÃïavattvÃbhiprÃyeïÃpyupapadyamÃnatvÃt // 57 // 33 ÓabdÃdibhedÃdhikaraïam / sÆ. 58 ____________________________________________________________________________________________ nÃnà ÓabdÃdibhedÃt | BBs_3,3.58 | pÆrvasminnadhikaraïe satyamapi suteja÷prabh­tÅnÃæ phalabhedaÓrutau samastopÃsanaæ jyÃya ityuktam / ata÷ prÃptà buddhiranyÃnyapi bhinnaÓrutÅnyupÃsanÃni samasyopÃÓi«yanta iti / apica naiva vedyÃbhede vidyÃbhedo vij¤Ãtuæ Óakyate / vedyaæ hi rÆpaæ vidyÃyà dravyadaivatamiva yÃgasya / vedyaÓcaika evesvara÷ ÓrutinÃnatve 'pyavagamyate 'manomaya÷ prÃïaÓarÅra÷' (chÃ. 3.14.2) 'kaæ brahma khaæ brahma' (chÃ. 4.10.5) 'satyakÃma÷ satyasaækalpa÷' (chÃ. 8.1.5) ityevamÃdi«u / tathà eka eva prÃïa÷ prÃïo vÃva saævarga÷' (chÃ. 4.3.3) 'prÃïo vÃva jye«ÂhaÓca Óre«ÂhaÓca' (chÃ. 5.1.1) 'prÃïo ha pità prÃïo mÃtÃ' (chÃ. 7.15.1) ityevamÃdi«u / vaidyaikatvÃccavidyaikatvam / ÓrutinÃnÃtvamapyasminpak«e guïÃntaraparatvÃnnÃnÃrthakam / tasmÃtsvaparaÓÃkhÃvihitamekadyavyapÃÓrayaæ guïajÃtaæmupasaæhartavyaæ vidyÃkÃrtsnyÃyeti / evaæ prÃpte pratipadyate nÃneti / vedyÃbhede 'pyeva¤jÃtÅyakÃvidyà bhinnà bhavitumarhati / kuta÷ ÓabdÃdibhedÃt / bhavati hi Óabdabheda÷ 'veda' 'upÃsÅta' 'sa kratuæ kurvati' (chÃ. 3.14.1) ityevamÃdi÷ / ÓabdabhedÃÓca karmabhedahetu÷ samadhigata÷ purastÃcchabdÃntare karmabheda÷ k­tÃnubandhatvÃditi / ÃdigrahaïÃdguïÃdayo 'pi yathÃsaæbhavaæ bhedahetavo yojayitavyÃ÷ / nanu vedetyÃdi«u Óabdabheda evÃvagamyate na yajatÅtyÃdivadarthabheda÷ sarve«Ãmevai«Ãæ manov­ttyarthatvÃbhedÃt arthÃntarÃsaæbhavÃcca / tatkathaæ ÓabdabhedÃdvidyÃbheda iti / nai«a do«a÷ / manov­ttyarthatvÃbhede 'pyanubandhabhedÃdvedyabede sati vidyÃbhedopapatte÷ / ekasyÃpÅÓvarasyopÃsyasya pratiprakaraïaæ vyÃv­ttà guïÃ÷ Ói«yante / tathaikasyÃpi prÃïasya tatra tatropÃsyasyabhede 'pyanyÃd­gguïo 'nyatropÃsitavyo 'nyÃd­gguïaÓcÃntretyevamanubandhabhedÃdvedyabhede sati vidyÃbhedo vij¤Ãyate / nacÃtraiko vidyÃvidhiritare guïavidhaya iti Óakyaæ vaktum / viniyogamanÃyÃæ hetvabhÃvÃt / anekatvÃcca pratiprakaraïaæ guïÃnÃæ prÃptavidyÃnuvÃdena vidhÃnÃnupapatte÷ / nacÃsminpak«e samÃnÃ÷ santa÷ satyakÃmÃdayo guïà asak­cchrÃvayitavyÃ÷ / pratiprakaraïaæ cedaÇkÃmenedamupÃsitavyamidaÇkÃmena cedamiti nairÃkÃÇk«yÃvagamÃnnaikavÃkyatÃpatti÷ / nacÃtra vaiÓvÃnaravidyÃyÃmiva samastacodanÃparÃsti yadbalena pratiprakaraïavartinyavayavopÃsanÃni bhÆtvaikavÃkyatÃmiyu÷ / vidyaikatvanimitte ca vidyaikatve sarvatra niraÇ kuÓe pratij¤ÃyamÃne samastaguïopasaæhÃro 'Óakya÷ pratij¤Ãyeta / tasmÃtsu«ÂhÆcyate nÃnà ÓabdÃdibhedÃditi / sthite cetasminnadhikaraïe sarvavedÃntapratyayamityÃdi dra«Âavyam // 58 // 34 vikalpÃdhikaramam / sÆ. 59 ____________________________________________________________________________________________ vikalpo 'viÓi«ÂaphalatvÃt | BBs_3,3.59 | sthite vidyÃbhede vicÃryate kimÃsÃmicchayà samuccayo vikalpo và syÃt, athavà vikalpa eva niyameneti / tatra sthitatvÃttÃvadvidyÃbhedasya na samuccayaniyame ki¤citkÃraïamasti / nanu bhinnÃnÃmapyagnihotradarÓapÆrïamÃsÃdÅnÃæ samuccayaniyamo d­Óyate / nai«a do«a÷ / nityatÃÓrutirhi tatra kÃraïaæ naivaæ vidyÃnÃæ kÃcinnityatÃÓrutirasti / tasmÃnna samuccayaniyama÷ / nÃpi vikalpaniyama÷ / vidyÃntarÃdhik­tasya vidyÃntarÃprati«edhÃt / pÃriÓe«yÃdyÃthÃkÃmyamÃpadyate / nanvaviÓi«ÂaphalatvÃdÃsÃæ vikalpo nyÃyya÷ / tathÃhi - manomaya÷ prÃïaÓarÅra÷ (chÃ. 3.14.2) 'kaæ brahma khaæ brahma' (chÃ.4.105) 'satyakÃma÷ satyasaækalpa÷' (chÃ. 8 1.5) ityevamÃdyÃstulyavadÅÓvaraprÃptiphalà lak«yante / nai«a do«a÷ / samÃnaphale«vapi svargÃdisÃdhane«u karmasu yatÃkÃmyadarÓanÃt / tasmÃdyathÃkÃmyaprÃptÃvucyate vikalpa evÃsÃæ bhavitumarhati na samuccaya÷ / kasmÃt / aviÓi«ÂaphalatvÃt / aviÓi«Âaæ hyÃsÃæ phalamupÃsyavi«ayasÃk«Ãtkaraïam / ekena copÃsanena sÃk«Ãtk­ upÃsye vi«aya ÅÓvarÃdau dvitÅyamanarthakam / api cÃsaæbhava÷ / sÃk«Ãtkaraïasya samuccayapak«e cittavik«epahetutvÃt / sÃk«ÃtkaraïasÃdyaæ ca vidyÃphalaæ darÓayanti Órutaya÷ - 'yasya syÃdaddhà na vicikitsÃsti' (chÃ. 3.14.4) iti 'devo bhÆtvà devÃnapyeti' (b­. 4.1.2) iti caivamÃdyÃ÷ / tasmÃdaviÓi«ÂaphalÃnÃæ vidyÃnÃmanyatamÃmÃdÃya tatpara÷ syÃdyÃvadupÃsyavi«ayasÃk«Ãtkaramena tatphalaæ prÃptamiti // 59 // 35 kÃmyÃdhikaraïam / sÆ. 60 ____________________________________________________________________________________________ kÃmyÃstu yathÃkÃmaæ samuccÅyeranna và pÆrvahetvabhÃvÃt | BBs_3,3.60 | aviÓi«ÂaphalatvÃdityasya pratyudÃharaïam / yÃsu puna÷ kÃmyÃsu vidyÃsu 'sa ya etamevaæ vÃyuæ diÓÃæ vatsaæ veda na putrarodaæ roditi' (chÃ. 3.15.2) 'sa yo nÃma brahmetyupÃste yÃvannÃmno gataæ tatrÃsya yatÃkÃmacÃro bhavati' (chÃ. 7.1.5) iti caivamÃdyÃsu kriyÃvadad­«ÂenÃtmanÃtmÅyaæ phalaæ sÃdhayantÅ«u sÃk«ÃtkaraïÃpek«Ã nÃsti / tà yatÃkÃmaæ samuccÅyeranna và samuccÅyeranpÆrvahetvÃbhÃvÃt / pÆrvasyÃviÓi«ÂaphalatvÃdityasya vikalpahetorabhÃvÃt // 60 // 36 yathÃÓrayabhÃvÃdikaraïam / sÆ. 61-66 ____________________________________________________________________________________________ aÇge«u yathÃÓrayabhÃva÷ | BBs_3,3.61 | karmÃÇge«ÆdgÅthÃdi«u ya ÃÓritÃ÷ pratyayà vedatrayavihitÃ÷ kiæ te samuccÅyerankiævà yathÃkÃmaæ syuriti saæÓaye yathÃÓrayabhÃva ityÃha / yataivai«ÃmÃÓrayÃ÷ stotrÃdaya÷ saæbhÆya bhavantyevaæ pratyayà api ÃÓrayatantratvÃtpratyayÃnÃm // 61 // ____________________________________________________________________________________________ Ói«ÂeÓ ca | BBs_3,3.62 | yathà vÃÓrayÃ÷ stotrÃdayastri«u Ói«yanta evamÃÓrità api pratyayÃ÷ / nopadeÓak­to 'pi kaÓcidviÓe«o 'ÇgÃnÃæ tadÃÓrayÃïÃæ ca pratyayÃnÃmityartha÷ // 62 // ____________________________________________________________________________________________ samÃhÃrÃt | BBs_3,3.63 | hot­«adanÃddhaivÃpi durudgÅthamanusamÃharati (chÃ. 1.5.5) iti ca praïavodgÅthaikatvÃvij¤ÃnamÃhÃtmyÃdudgÃtÃsvakarmaïayutpannaæ k«ataæ hotrÃtkarmaïa÷ pratisamÃdadhÃtÅti bruvanvedÃntaroditasya pratyayasya vedÃntaroditapadÃrthasaæbandhasÃmÃnyÃtsravavedoditapratyayopasaæhÃrasÆcayatÅti liÇgadarÓanam // 63// ____________________________________________________________________________________________ guïasÃdhÃraïyaÓruteÓ ca | BBs_3,3.64 | vidyÃyÃæ ca vidyÃÓrayaæ santamoÇkÃraæ vetrayasÃdhÃraïÃæÓrÃvayati- 'teneyaæ trayÅ vidyà vartata omityÃÓrÃyatyomiti ÓaæsatyomityudgÃyati' (chÃ. 1.1.9) iti ca / tataÓcÃÓrayasÃdÃraïyÃdÃÓritasÃdhÃramyamiti liÇgadarÓanameva / athavà guïasÃdhÃraïyaÓruteÓceti / yadÅme karmaguïà udgÅthÃdaya÷ sarve sarvaprayogasÃdhÃraïà na syurna syÃttatastadÃÓrayÃïÃæ pratyayÃnÃæ sahabhÃva÷ / te tÆdgÅthÃdaya÷ sarvÃÇgagrÃhiïà prayogavacanena sarve sarvaprayogasÃdhÃraïÃ÷ ÓrÃvyante / tathaÓcÃÓrayasahabhÃvÃtpratyayasahabhÃva iti // 64 // ____________________________________________________________________________________________ na và tatsahabhÃvÃÓrute÷ | BBs_3,3.65 | na veti pak«avyÃvartanam / na yatÃÓrayabhÃva ÃÓritÃnÃmupÃsanÃnÃæ bhavitumarhati / kuta÷ - tatsahabhÃvÃÓrute÷ / yathà hi trivedÅvihitÃnÃmaÇgÃnÃæ stotrÃdÅnÃæ sahabhÃva÷ ÓrÆyate - 'grahaæ và g­hÅtvà camasaæ vonnÅya stotramupÃkaroti stotramanuÓaæsati prastota÷ sÃma gÃya hotaretadyaja' ityÃdinà / naivamupÃsanÃnÃæ sahabhÃvaÓrutirasti / nanu prayogavacana e«Ãæ sahabhÃvaæ prÃpayet / neti brÆma÷ - puru«ÃrthatvÃdupÃsanÃnÃm / prayogavacano hi ­tvartÃnÃmudgÅthÃdÅnÃæ sahabhÃvaæ prÃpayet / udgÅthÃdyupÃsanÃni ­tvarthÃÓrayÃïyapi godohanÃdivatpuru«ÃrthanÅtvocÃma 'p­thagghyapratibandha÷ phalam' (bra.saba. 3.3.42) ityatra / ayameva copadeÓÃÓrayo vise«o 'ÇgÃnÃæ tadÃlambanÃnÃæ copÃsanÃnÃæ yadeke«Ãæ kratvarthatvameke«Ãæ puru«Ãrthatvamiti / paraæ ca liÇgadvayamakÃraïamupÃsanasahabhÃvasya ÓrutinyÃyÃbÃvÃt / naca pratiprayogamÃÓrayakÃrtsnyopasaæhÃrÃdÃÓritÃnÃmapi tathÃtvaæ vij¤Ãtuæ Óakyam / atatpratyuktatvÃdupÃsanÃnÃm / ÃÓrayatantrÃïyapi hyupÃsanÃni kÃmamÃÓrayÃbhÃve mà bhÆvanna tvÃÓrayasahabhÃvena sahabhÃvaniyamamarhanti tatsahabhÃvÃÓrutereva / tasmÃdyathÃkÃmamevopÃsanÃnyanu«ÂhÅyeran // 65 // ____________________________________________________________________________________________ darÓanÃc ca | BBs_3,3.66 | darÓayati ca ÓrutisahabhÃvaæ pratyayÃnam - 'evaæviddha vai brahmà yaj¤aæ yajamÃnaæ sarvÃæÓcartvijo 'bhirak«ati' (chÃ. 4.17.10) iti / sarvapratyayopasaæhÃre hi sarve sarvavida÷ iti na vij¤Ãnavatà brahmaïà paripÃlyatvamitare«Ãæ saækÅrtyeta / tasmÃdyathÃkÃmamupÃsanÃnÃæ samuccayo vikalpo veti // 66 // iti ÓrÅgovindabhagavatpÆjyapÃdaÓi«yaÓrÅmacchaÇkarabhagavatpÆjyapÃdak­tau ÓrÅmacchÃrÅrakamÅmÃæsÃbhëye t­tÅyÃdyÃyasya t­tÅya÷ pÃda÷ // 3 // ____________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ t­tÅyÃdhyÃye caturtha÷ pÃda÷ / atra nirguïavidyÃyà antaraÇgabahiraÇgasÃdhanavicÃra÷ 1 puru«ÃrthÃdhikaraïam / sÆ. 1-17 puru«Ãrtho 'ta÷ ÓabdÃd iti bÃdarÃyaïa÷ | BBs_3,4.1 | athedÃnÅmaupani«adamÃtmaj¤Ãnaæ kimadhikÃridvÃreïa karmaïyevÃnupraviÓatyÃhosvitsvatantrameva puru«ÃrthasÃdhanaæ bhavatÅti mÅmÃæsamÃna÷ siddhÃntenaiva tÃdupakramate puru«Ãrtho 'ta iti / asmadvedÃntavihitÃdÃtmaj¤ÃnÃtsvatanatrÃtpuru«Ãrtha÷ siddyatÅti bÃdarÃyaïa ÃcÃryo manyate / kuta etadavagamyate ÓabdÃdityÃha / tathÃhi - 'tarati ÓokamÃtmavit' (chÃ. 7.1.3) 'sa yo ha vai tatparamaæ brahma veda brahmaiva bhavati' (mu. 3.2.9) 'brahmavidÃpnoti param' (tai. 2.1.1) 'ÃcÃryavÃnpuru«o veda tasya tÃvadeva ciraæ yÃvannavimok«ye 'tha saæpatsye' (chà / 6.14.2) iti / 'ya ÃtmÃpahatapÃpmÃ' (chÃ. 8.7.1) ityupakramya 'sarvÃæÓca lokÃnÃpnoti sarvÃæÓca kÃmÃnyastamÃtmÃnamanuvidya vijÃnÃti (chÃ. 8.7.1) iti / 'Ãtmà và are dra«Âavya÷' (b­. 4.5.6) ityupakramya 'etÃvadare khalvam­tatvam' (b­. 4.5.15) ityeva¤jÃtÅyakà Óruti÷ kevalÃyà vidyÃyÃ÷ puru«Ãrthahetutvaæ ÓrÃvayati // 1 // athÃtra pratyavati«Âhate - ____________________________________________________________________________________________ Óe«atvÃtpuru«ÃrthavÃdo yathÃnye«v iti jaimini÷ | BBs_3,4.2 | kart­tvamÃtmana÷ karmaÓe«atvÃttadvij¤Ãnamapi vrÅhiprok«aïÃdivadvi«ayadvÃreïa karmasaæbandhyevetyatastasminnavagataprayojana Ãtmaj¤Ãne yà phalaÓruti÷ sÃrthavÃda iti jaiminirÃcÃryo manyate yathÃnye«u dravyasaæskÃrakarmasu 'yasya parïamayÅ juhÆrbhavati na sa pÃpaæ Ólokaæ Ó­ïoti / yadaÇ ke cak«ureva bhrÃt­vyasya v­Ç kte / yatprayÃjÃnuyÃjà ijyante varma và etadyaj¤asya kriyate karma yajamÃnasya bhrÃt­vyÃbhibhÆtyai' ityeva¤jÃtÅyakà phalaÓrutirarthavÃda÷ / tadvat / kathaæ punarasyÃnarabhyÃdhÅtasyÃtmaj¤Ãnasya prakaraïÃdÅnÃmanyatamenÃpi hetunà vinà kratupraveÓa ÃÓaÇkyate / kart­dvÃreïa vÃkyÃttadvij¤Ãnasya kratusaæbandha iti cet / na / vÃkyÃttadviniyogÃnupapatte÷ / avyabhicÃriïà hi kenaciddvÃreïÃnÃrabhyÃdhÅtÃnÃmapi vÃkyanimitta÷ kratusaæbandho 'vakalpate / kartà tu vyabhicÃri dvÃraæ lokikavaidikakarmasÃdhÃraïyÃt / tasmÃnna taddvÃreïÃtmaj¤Ãnasya kratusaæbandhasiddhiriti / na / vyatirekavij¤Ãnasya vaidikebhya÷ karmabhyo 'nyatrÃnupayogÃt / nahi dehavyatiriktÃtmaj¤Ãnaæ lokike«u karmasÆpayujyate / sarvathà d­«ÂÃrthaprav­ttyupapatte÷ / vaidike«u tu dehapÃtottarakÃlaphale«u dehavyatiriktÃtmaj¤Ãnamantareïa prav­ttirnopapadyata ityupayujyate vyatirekavij¤Ãnam / nanvapahatapÃpmatvÃdiviÓe«aïÃdasaæsÃryÃtmavi«ayamaupani«adaæ darÓanaæ na prav­ttyaÇgaæ syÃt / na / priyÃdisaæsÆcitasya saæsÃriïa evÃtmano dra«ÂavyatvenopadeÓÃt / apahatapÃpmatvÃdi viÓe«aïaæ tu stutyarthaæ bhavi«yati / nanu tatra tatra prasÅdhitametadadhikamasaæsÃri brahma jagatkÃraïaæ tadeva ca saæsÃriïa Ãtmana÷ pÃramÃrthikaæ svarÆpamupani«atsÆpadiÓyata iti / satyaæ prasÃditaæ tasyaiva tu sthÆïÃnikhananavatphaladvÃreïÃk«epasamÃdhÃne kriyete dÃr¬hyÃya // 2 // ____________________________________________________________________________________________ ÃcÃradarÓanÃt | BBs_3,4.3 | 'janako ha vaideho bahudak«iïena yaj¤eneje' (b­. 3.1.1) 'yak«yamÃïo vai bhagavanto 'hamasmi' (chÃ. 5.11.5) ityevamÃdÅni brahmavidÃmapyanyapare«u vÃkye«u karmasaæbandhadarÓanÃni bhavanti / tathoddÃlakÃdÅnÃmapi putrÃnuÓÃsanÃdidarÓanÃdgÃrhasthyasaæbandho 'vagamyate / kevalÃccejj¤ÃnÃtpuru«Ãrthasiddhi÷ syÃtkimarthamanekÃyÃsasamanvitÃni karmÃïi te kuryu÷ 'arke cenmadhu vindeta kimarthaæ parvataæ vrajet' iti nyÃyÃt // 3 // ____________________________________________________________________________________________ tacchrute÷ | BBs_3,4.4 | 'yadeva vidyayà karoti Óraddhayopani«adà tadeva vÅryavattaraæ bhavati' (chÃ. 1.1.10) iti ca karmaÓe«atvaÓravaïÃdvidyÃyà na kevalÃyÃ÷ puru«Ãrthahetutm // 4 // ____________________________________________________________________________________________ samanvÃrambhaïÃt | BBs_3,4.5 | 'taæ vidyÃkarmaïÅ samanvÃrabhete' (b­. 4.4.2) iti ca vidyÃkarmaïo÷ phalÃrambhe sahakÃritvadarÓanÃnna svÃtantryaæ vidyÃyÃ÷ // 5 // ____________________________________________________________________________________________ tadvato vidhÃnÃt | BBs_3,4.6 | 'ÃcÃryakulÃdvedamadhÅtya yathÃvidÃnaæ guro÷ karmÃtiÓe«eïÃbhisamÃv­ttya kuÂumbe Óucau deÓe svÃdhyÃyamadhÅyÃna÷' (chÃ. 8.15.1) iti caiva¤jÃtÅyakà Óruti÷ samastavedÃrthavij¤Ãnavata÷ karmÃdhikÃraæ darÓayati tasmÃdapi na vij¤Ãnasya svÃtantryeïa phalahetutvam / nanvatrÃdhÅtyetyadhyayanamÃtraæ vedasya ÓrÆyate nÃrthavij¤Ãnam / nai«a do«a÷ / d­«ÂÃrthatvÃdvedÃdhyayanamarthÃvabodhaparyantamitisthitam // 6 // ____________________________________________________________________________________________ niyamÃc ca | BBs_3,4.7 | 'kurvanneveha karmÃïi jijÅvi«ecchataæ samÃ÷ / evaæ tvayi nÃnyatheto 'sti na karma lipyate nare' (ÅÓa. 2) iti / tathà 'etadvai jarÃmaryaæ satraæ yadagnihotraæ jarayà và hyevÃsmÃnmucyate m­tyunà vÃ' ityeva¤jÃtÅyakÃnniyamÃdapi karmaÓe«atvameva vidhyayà iti // 7 // evaæ prÃpte pratividhatte - ____________________________________________________________________________________________ adhikopadeÓÃt tu bÃdarÃyaïasyaivaæ taddarÓanÃt | BBs_3,4.8 | tuÓabdÃtpak«o viparivartate / yaduktam - 'Óe«atvÃtpuru«ÃrthavÃda÷' (bra. sÆ. 3.4.2) iti tannopapadyate / kasmÃt / adhikopadeÓÃt / yadi saæsÃryevÃtmà ÓÃrÅra÷ kartà bhoktà ca ÓarÅramÃtravyatirekeïa vedÃnte«Æpadi«Âa÷ syÃttato varïitena prakÃreïa phalaÓruterarthavÃdatvaæ syÃt / adhikastÃvaccharÅrÃdÃtmano 'saæsÃrÅÓvara÷ kart­tvÃdisaæsÃridharmarahito 'pahatapÃpmatvÃdiviÓe«aïa÷ paramÃtmà vedyatvenopadiÓyate vedÃnte«u / naca tadvij¤Ãnaæ karmaïÃæ pravartakaæ bhavati pratyuta karmÃïyucchinattÅti vak«yati 'upamardaæ ca' (bra.sÆ. 3.4.16) ityatra / tasmÃt 'puru«Ãrtho 'ta÷ ÓabdÃt' (bra.sÆ. 3.4.1) iti yanmataæ bhagavato bÃdarÃyaïasya tattathaiva ti«Âhati na Óe«atvaprabh­tibhirhetvÃbhÃsaiÓcÃlayituæ Óakyate / tathÃhi tamadhikaæ ÓÃrÅrÃdÅÓvaramÃtmÃnaæ darÓayanti Órutaya÷ - 'ya÷ sarvaj¤a÷ sarvavit' (muï¬a. 1.19) 'bhÅ«ÃsmÃdvÃta÷ pavate' (tai. 2.8.1) 'mahadbhayaæ vajramudyatam' (kaÂha. 6.2) 'etasya và ak«arasya praÓÃsane gÃrgi' (b­. 3.8.9) 'tadaik«ata bahu syÃæ prajÃyeyeti tattejo 's­jata' (chÃ. 6.2.3) ityevamÃdyÃ÷ / yattu priyÃdisaæsÆcitasya saæsÃriïa evÃtmano vedyatayÃnukar«aïam 'Ãtmanastu kÃmÃya sarvaæ priyaæ bhavati / Ãtmà và are dra«Âavya÷' (b­. 2.4.5) 'ya÷ prÃïena prÃïiti sa ta Ãtmà sarvÃntara÷' (b­. 3.4.1) 'ya e«o 'k«Åïi puru«o d­Óyate' (chÃ. 8.7.4) ityupakramya 'etaæ tveva te bhÆyo 'nuvyÃkhyasyÃmi' (chÃ. 8.9.3) iti caivamÃdi tadapi 'asya mahato bhÆtasya ni÷Óvasitametadyad­gveda÷' (b­. 2.4.10) 'yo 'ÓanÃyÃpipÃse Óokaæ mohaæ jarÃæ m­tyumatyeti' (b­. 3.5.1) 'paraæ jyotirupasaæpadya svenarÆpeïÃbhini«padyate sa uttama÷ puru«a÷' (chÃ. 8.12.3) ityevamÃdibhirvÃkyaÓe«ai÷ satyÃmevÃdhikopadidik«ÃyÃmatyantÃbhedÃbhiprÃyamityavirodha÷ / pÃrameÓvarameva hi ÓÃrÅrasya pÃramÃrthikaæ svarÆpam / upÃdhik­taæ tu ÓÃrÅratvam 'tatvamasi' (chÃ. 6.8.7) 'nÃnyodato 'sti dra«Â­' (b­. 3.8.11) ityÃdiÓrutibhya÷ / sarvaæ cÃtadvistareïÃsmÃbhi÷ purastÃttatra tatra varïitam // 8 // ____________________________________________________________________________________________ tulyaæ tu darÓanam | BBs_3,4.9 | yattÆktamÃcÃradarÓanÃtkarmaÓe«o vidyeti / atra brÆma÷ - tulyÃmÃcÃradarÓanamakmaÓe«itve 'pi vidyÃyÃ÷ / tathÃhi Órutirbhavati - 'etadvà sma vai tadvidvÃæsa Ãhur­«aya÷ kÃva«eyÃ÷ kimarthà vayamadhye«yÃmahe kimarthÃvayaæ yak«yÃmahe / etaddha sma vai tatpÆrve vidvÃæso 'gnihotraæ na juhaväcakrire' 'etaæ vai tamÃtmÃnaæ viditvà brÃhmaïÃ÷ putrai«aïÃyÃÓca vittai«aïayÃÓca lokai«aïÃyÃÓca vyutthÃyÃtha bhik«Ãcaryaæ caranti' (b­. 3.5.1) ityevajÃtÅyakà / yÃj¤avalkyÃdÅnÃmapi brahmavidÃmarmani«Âhatvaæ d­Óyate - 'etÃvadare khalvam­tatvamiti hoktvà yÃj¤avalkyo vijahÃra' (b­. 4.5.15) ityÃdiÓrutibhya÷ / apica yak«yamÃïo vai bhagavanto 'hamasami (chÃ. 5.11.5) ityetalliÇgadarÓanaæ vaiÓvÃnaravidyÃvi«ayam / saæbhavati ca sopÃdhikÃyÃæ brahmavidyÃyÃæ karmasÃhityadarÓanam / natvatrÃpi karmÃÇgatvamasti / prakaraïÃdyabhÃvÃt // 9 // yatpunaruktam - 'tacchrute÷' (bra.sÆ. 3.4.4) iti atra brÆma÷ - ____________________________________________________________________________________________ asÃrvatrikÅ | BBs_3,4.10 | 'yadeva vidyayà karoti' (chÃ. 1.1.10) itye«Ã Órutirna sarvavidyÃvi«ayà / prak­tavidyÃbhisaæbandhÃt / prak­tà codgÅthavidyà 'omityetadak«aramudgÅthamupÃsÅta' (chÃ. 1.1.1) ityatra // 10 // ____________________________________________________________________________________________ vibhÃga÷ Óatavat | BBs_3,4.11 | yadapyuktam - 'taæ vidyÃkarmaïÅ samanvÃrabhete' (b­. 4.4.2) ityetatsamÃnvÃrambhavacanamasvatantrye vidyÃyà liÇgamiti tatpratyucyate / vibhÃgo 'tra dra«Âavyo vidyÃnyaæ puru«amanvÃrabhate karmÃnyamiti / Óatavat / yathà ÓatamÃbhyÃæ dÅyatÃmityukte vibhajya dÅyate pa¤cÃÓadekasmai pa¤cÃÓadaparasmai tadvat / nacedaæ samanvÃramabhavacanaæ mumuk«uvi«ayam 'iti nu kÃmayamÃna÷' (b­. 4.4.6) iti saæsÃrivi«ayatvopasaæhÃrÃt / 'athÃkÃmayamÃna÷' (b­. 4.4.6) iti ca mumuk«o÷ p­thagupakramÃt / tatra saæsÃrivi«aye vidyà vihità prati«iddhà ca parig­hyate viÓe«ÃbhÃvÃt / karamÃpi vihitaæ prati«iddhaæ ca yathÃprÃptÃnuvÃditvÃt / evaæ satyavibhÃgenÃpÅdaæ samanvÃrambhavacanamavakalpate // 11 // yaccaitat 'tadvato vidhÃnÃt' (bra. sÆ. 3.4.6) ityata uttaraæ paÂhati - ____________________________________________________________________________________________ adhyayanamÃtravata÷ | BBs_3,4.12 | 'ÃcÃryakulÃdvedamadhÅtya' (chÃ. 8.15.1) ityadhyayanamÃtrasya ÓravaïÃdadhyayanamÃtravata eva karmavidhirityadhyavasyÃma÷ / nanvevaæ satyÃvidyatvÃnadhikÃra÷ karmasu prajyeta / nai«a do«a÷ / na vayamadhyayanaprabhavaæ karmÃvabodhanamadhikÃrakÃraïaæ vÃrayÃma÷ kiæ tarhyeni«adamÃtmaj¤Ãnaæ svÃtantryeïaiva prayojanavatpratÅyamÃnaæ na karmÃdhikÃrakÃraïatÃæ pratipadyata ityetÃvatpratipÃdayÃma÷ / yathÃca na kratvantaraj¤Ãnaæ kratvantarÃdhikÃreïÃpek«yata evametadapi dra«Âavyamiti // 12 // yadapyuktaæ niyamacca (bra. sÆ. 3.4.7) ityatrÃbhidhÅyate - ____________________________________________________________________________________________ nÃviÓe«Ãt | BBs_3,4.13 | 'kurvanneveha karmÃïi jijÅvi«et' (ÅÓÃ. 2) ityelamÃdi«u niyamaÓravaïe«u na vidu«a iti viÓe«o 'sti / aviÓe«eïa niyamavidhÃnÃt // 13 // ____________________________________________________________________________________________ stutaye 'numatirvà | BBs_3,4.14 | 'kurvanneveha karmÃïi' (ÅÓÃ. 2) ityatrÃparo viÓe«a ÃkhyÃyate yadyapyatra prakaraïasÃmarthyÃdvidvÃneva kurvanniti saæbadhyate tathÃpi vidyÃstutaye karmÃnuj¤Ãnametaddra«Âavyam / 'na karma lipyate nare' (ÅÓÃ. 2) iti hi vak«yati / etaduktaæ bhavati / yÃvajjÅvaæ karma kurvatyapi vidu«i puru«e hi vak«yati / etaduktaæ bhavati / yÃvajjÅvaæ karma kurvatyapi vidu«upuru«e na karma lepÃya bhavati vidyÃsÃmarthyÃditi tadevaæ vidyà stÆyate // 14 // ____________________________________________________________________________________________ kÃmakÃreïa caike | BBs_3,4.15 | apicaike vidvÃæsa÷ pratyak«Åk­tavidyÃphalÃ÷ santastadava«ÂabhyÃtphalÃntarasÃdhane«u prajÃdi«u prayojanÃbhÃvaæ parÃm­Óanti / kÃmakÃreïeti Órutirbhavati vÃjasaneyinÃm 'etaddha sma vai tatpÆrve vidvÃæsa÷ prajÃæ na kÃmayante kiæ prajayà kari«yÃmo ye«Ãæ no 'yamÃtmÃyaæ loka÷' (b­. 4.4.22) iti anubhavÃrƬhameva ca vidyÃphalaæ na kriyÃphalavatkÃlÃntarabhÃvÅtyasak­davocÃma / ato 'pi na vidyÃyÃ÷ karmaÓe«atvaæ nÃpi tadvi«ayÃyÃ÷ phalaÓruterayathÃrthatvaæ ÓakyamÃÓrayitum // 15 // ____________________________________________________________________________________________ upamardaæ ca | BBs_3,4.16 | apica karmÃkÃraheto÷ kriyÃkÃrakaphalalak«aïasya samastasya prapa¤casyÃvidyÃk­tasya vidyÃsÃmarthyÃtsvarÆpopamardamÃmananti - 'yatra và asya sarvamÃtmatmaivÃbhÆttatkena kaæ paÓyettatkena kaæ jighret' (b­. 2.4.14) ityÃdinà / vedÃntoditÃtmaj¤ÃnapÆrvikÃæ tu karmÃdhikÃrasiddhiæ pratyÃÓÃsanasya karmÃdhikÃrocchittireva prasajyeta / tasmÃdapi svÃtantryaæ vidyÃyÃ÷ // 16 // ____________________________________________________________________________________________ Ærdhvaretassu ca Óabde hi | BBs_3,4.17 | Ærdhvareta÷su cÃÓrame«u vidyà ÓrÆyate / naca tatra karmÃÇgatvaæ vidyÃyà upapadyate / karmÃbhÃvÃt / nahyagnihotrÃdÅni vaidikÃni karmÃïi te«Ãæ santi / syÃdetat / Ærdhvaretasa ÃÓramà na ÓrÆyante veda iti tadapi nÃsti / te 'pi hi vaidike«u Óabde«vavagamyante 'trayo dharmaskandhÃ÷' (chÃ. 2.23.1) 'ye ceme 'raïye Óraddhà tapa ityupÃsate' (chÃ. 5.10.1) 'tapa÷Óraddhe yo hyupavasantyaraïye' (mu. 1.2.11) 'etameva pravÃjino lokamicchanta÷ pravajanti' (b­. 4.4.22) 'brahmacaryÃdeva pravrajet' (jÃ. 4) ityevamÃdi«u / pratipannÃpratipannagÃrhasthyÃnÃmapÃk­tÃnÃpÃk­tarïatrayÃïÃæ cordhvaretastvaæ Órutism­tiprasiddham / tasmÃdapi svÃtantryaæ vidyÃyÃ÷ // 17 // 2 parÃmarÓÃdhikaraïam / sÆ. 18-20 ____________________________________________________________________________________________ parÃmarÓaæ jaiminiracodanÃccÃpavadati hi | BBs_3,4.18 | 'trayo dharmaskandhÃ÷' (chÃ. 2.2.3.1) ityÃdayo ye Óabdà ÆrdhvaretasÃmÃÓramÃïÃæ sadbhÃvÃyodÃh­tà na te tatpratipÃdanÃya prabhavanti / yata÷ parÃmarÓame«u Óabde«vÃÓramÃntarÃïÃæ jaiminirÃcÃryo manyate na vidim / kuta÷ - nahyatra liÇgÃdÅnÃmanyatamaÓcodanÃÓabdo 'sti / arthÃntaraparatvaæ cai«u pratyekamupalabhyate / trayo dharmaskandhà ityatra tÃvadyaj¤o 'dhyayanaæ dÃnamiti prathamastapa eva dvitÅyo brahmacÃryÃcÃryakulavÃsÅ t­tÅyo 'tyantamÃtmÃnamÃcÃryakule 'vasÃdayansarva ete puïyalokà bhavantÅti parÃmarÓapÆrvakamÃÓramÃïÃmanÃtyantikaphalatvaæ saækÅrtyÃtyantikaphalatayà brahmasaæsthatà stÆyate - 'brahmasaæstho 'm­tatvameti' (chÃ. 2.23.1) iti / nanu parÃmarÓe 'pyÃÓramà gamyanta eva / satyaæ gamyante / sm­tyÃcÃrÃbhyÃæ tu te«Ãæ prasiddhirna pratyak«aÓrute÷ / ataÓca pratyak«aÓrutivirodhe satyanÃdaraïÅyÃste bhavi«yanti / anadhik­tavi«ayà và / nanu gÃrhasthyamapi sahaivordhvaretobhi÷ parÃm­«Âaæ yaj¤o 'dhyayanaæ dÃnamiti prathama iti / satyamevaæ tathÃpi tu g­hasthaæ pratyevÃgnihotrÃdÅnÃæ karmaïÃæ vidhÃnÃcchrutiprasiddhameva hi tadastitvam / tasmÃtstutyartha evÃyaæ paramarÓo na codanÃrtha÷ / apicÃpavadati hi pratyak«Ã ÓrutirÃÓramÃntar 'vÅrahà và e«a devÃnÃæ yo 'gnimudvÃsayate', 'ÃcÃryÃya priyaæ dhanamÃh­tya prajÃtantuæ mà vyavacchetsÅ÷' (tai. 1.11.1) 'nÃputrasya loko 'stÅti tatsarve paÓavo vidu÷' ityevamÃdyà / tathà 'ye cemeraïye Óraddhà tapa ityupÃsate' (chÃ. 5.10.1) 'tapa÷Óraddhe ye hyupÃsantyaraïye' (muï¬a. 1.2.11) iti ca devayÃnopadeÓo nÃÓramÃntaropadeÓa÷ / saædigdhaæ cÃÓramÃntarÃbhidhÃnam 'tapa eva dvitÅya÷' (chÃ. 2.2.3.1) ityevamÃdi«u / tathà etameva pravrÃjino lokamicchanta÷ pravrajanti' (b­. 4.4.22) iti lokasaæstavo 'yaæ na pÃrivrÃjyavidhi÷ / nanu brahmacaryÃdeva pravrajeditivispa«Âamidaæ pratyak«aæ privrÃjyavidhÃnaæ jÃbÃlÃnÃm / satyametat / anapek«ya tvetÃæ Órutimayaæ vicÃra iti dra«Âavyam // 18 // ____________________________________________________________________________________________ anu«Âheyaæ bÃdarÃyaïa÷ sÃmyaÓrute÷ | BBs_3,4.19 | anu«ÂheyamÃÓramÃntaraæ bÃdarÃyaïa ÃcÃryo manyate / vede ÓravaïÃt / agnihotrÃdÅnÃæ cÃvaÓyÃnu«ÂhoyatvÃttadvirodhÃdanadhik­tÃnu«ÂheyamÃÓramÃntaramitihÅmÃæ matiæ nirÃkaroti gÃrhasthyavadevÃÓramÃntaramapyanicchatà pratipattavyamiti manyamÃna÷ / kuta÷ sÃmyaÓrute÷ / samà hi gÃrhastyenÃÓramÃntarasya parÃmarÓaÓrutird­Óyate 'trayo dharmaskandhÃ÷' (chÃ. 2.2.3.1)ityÃdyà / yatheha Órutyantaravihitameva gÃrhastyaæ parÃm­«ÂamevÃÓramÃntaramapÅti pratipattavyam / yathÃca ÓÃstrÃntaraprÃptayoreva nivÅtaprÃcÅnavÅtayo÷ parÃmarÓa upavÅtavidhipare vÃkye / tasmÃttulyamanu«Âheyatvaæ gÃrhasthyenÃÓramÃntarasya / tathà 'etameva pravrÃjino lokamicchanta÷ pravrajanti' (b­. 4.4.22) ityasya vedÃnuvacanÃdibhi÷ samabhivyÃhÃra÷ / 'ye ceme 'ramye Óraddà tapa ityupÃsate' (chÃ. 5.101) ityasya ca pa¤cÃgnividyayà / yattÆktam 'tapa eva dvitÅya÷ (chÃ. 2.2.3.1) ityÃdi«vÃÓramÃntarÃbhidhÃnaæ saædigdhamiti / nai«a do«a÷ / niÓcayakÃraïasadbhÃvÃt / 'trayo dharmaskandhÃ÷' (chÃ. 2.23.1) iti hi dharmaskandhatritvaæ pratij¤Ãtam / naca yaj¤Ãdayo bhÆyÃæso dharmà utpattibhinnÃ÷ santo 'nyatrÃÓramasaæbandhÃtritve 'ntarbhÃvayituæ Óakyante / tatra yaj¤ÃdiliÇgo g­hÃÓrama eko dharmaskandho nirdi«Âo brahmacÃrÅti ca spa«Âa ÃÓramanirdeÓastapaityapi ko 'nyastapa÷pradhÃnÃdÃÓramÃddharmaskandho 'bhyupagamyeta / 'ye ceme 'raïye' (chÃ. 5.10.1) iti cÃraïyaliÇgÃcchraddhÃtapobhyÃmÃÓramag­hÅti÷ / tasmÃtparÃmarÓe 'pyanu«ÂheyamÃÓramÃntaram // 19 // ____________________________________________________________________________________________ vidhir và dhÃraïavat | BBs_3,4.20 | vidhirivÃyamÃÓramÃntarasya na parÃmarÓamÃtram / nanu vidhitvÃbhyupagama ekavÃkyatÃpratÅtiruparudhyeta pratÅyate cÃtraikavÃkyatà puïyalokaphalÃstrayo dharmaskandhà brahmasaæsthÃtà tvam­tatvaphaleti / satyametat / satÅmapi tvekavÃkyatÃpratÅtiæ parityajya vidhirevÃbhyupagantavyo 'pÆrvatvÃt / vidhyantarasyÃdarÓanÃt / vispa«ÂÃccÃÓramÃntarapratyayÃdguïavÃdakalpanayaikavÃkyatvÃyojanÃnupapatte÷ / dhÃraïavat / yathà 'adhastatsamidhaæ dhÃrayannanudravedupari hi devebhyo dhÃrayati' ityatra satyÃmapyavirodhodhÃraïainaikavÃkyatÃpratÅtau vidhÅyata evoparidhÃraïamapÆrvatvÃt / tathÃcoktaæ Óe«alak«aïe - 'vidhistu dhÃraïe 'pÆrvatvÃt' iti / tadvadihÃpyÃÓramaparÃmarÓaÓrutirvidhiriveti kalpyate / yadÃpi parÃmarÓa evÃyamÃÓramÃntarÃïÃæ tadapi brahmasaæsthatà tÃvatsaæstavasÃmarthyÃdavaÓyaæ vidheyÃbhyupagantavyà / sà ca kiæ catur«vÃÓrame«u yasya kasyacidÃhosvitparivrÃjakasyaiveti vivektavyam / yadi ca brahmÃcÃryante«vÃÓrame«u parÃm­ÓyamÃne«u parivrÃjako 'pi parÃm­«ÂastaÓcaturïÃmapyÃÓramÃïÃæ parÃm­«ÂatvÃviÓe«ÃdanÃÓramitvÃnupapatteÓca ya÷ kaÓciccatur«vÃÓrame«u brahmasaæstho bhavi«yati / atha na parÃm­«Âastata÷ pariÓi«yamÃïa÷ parivrìeva brahmasaæstha iti saætsyati / tatra tapa÷Óabdena vaikhÃnasagrÃhiïÃparÃm­«Âa÷parivrìapÅti kecit / tadapyuktam / nahi satyÃæ gatau vÃnaprasthaviÓe«aïena parivrÃjako grahaïamiti / yathÃtra brahmacÃrig­hamedhinÃvasÃdÃraïenaiva svena svena viÓe«aïena viÓe«itÃvevaæ bhik«uvaikhÃnasÃvapÅti yuktam / tapaÓcÃsÃdhÃraïodharmo vÃnaprasthÃnÃæ kÃyakleÓapradhÃnatvÃt / tapa÷Óabdasya tatra rƬhe÷ / bhik«ostu dharma indriyasaæyamÃdilak«aïo naiva tapa÷ÓabdenÃbhilapyate / catu«Âhvena ca prasiddhà ÃÓramÃstritvena parÃm­Óyanta ityanyÃyyam / apica bhedavyapadeÓo 'tra bhavati 'traya ete puïyalokabhÃja eko 'm­tatvabhÃk' iti / p­thaktveva cai«a bhedavyapadeÓo 'vakalpate / nahyevaæ bhavati devadattayaj¤adattau mandapraj¤ÃvanyastvanayormahÃpraj¤a iti / bhavati tvevaæ devadattayaj¤adattau mandapraj¤au vi«ïumitrastu mahÃpraj¤a iti / tasmÃtpÆrvo traya ÃÓramiïa÷ puïyalokabhÃja÷ pariÓi«yamÃïa÷ parivrìevÃm­tatvabhÃk / kathaæ punarbrahmasaæsthaÓabdo yogÃtpravartamÃna÷ sarvatra saæbhavanparivrÃjaka evÃvati«Âheta / rƬhyabhyupagame cÃÓramamÃtrÃdam­tatvaprÃpterj¤ÃnÃnarthakyaprasaÇga iti / atrocyate - brahmasaæstha iti hi brahmaïi parisamptirananyavyÃpÃratÃrÆpaæ tanni«ÂhatvamabhidhÅyate / tacca trayÃïÃmÃ8mÃïÃæ na saæbavati / svÃÓramavihitakarmÃnanu«ÂhÃne pryavÃyaÓravaïÃt / parivrÃjakasya tu sarvakarmasaænyÃsÃtapratyavÃyo na saæbhavatyananu«ÂhÃnanimitta÷ / ÓamadamÃdistu tadÅyo dharmo brahmasaæsthatÃyà upodbalako na virodhÅ / brahmani«Âhatvameva hi tasya ÓamadamÃdyupab­æhitaæ svÃÓramavihitaæ karma yaj¤ÃdÅni cetare«Ãæ tadvyatikrame ca tasya pratyavÃya÷ tathÃca 'nyÃsa iti brahmà brahmà hi para÷ paro hi brahma tÃni và etÃnyavarÃïi tapÃæsi nyÃsa evÃtyarecayat' (nÃrÃ. 78) 'vedÃntavij¤Ãnasuni«citÃrthÃ÷ saænyÃsayogÃdyataya÷ ÓuddhasattvÃ÷' (muï¬a. 3.2.6. nÃrÃ. 1.2.3. kaivalya. 3) ityÃdyÃ÷ Órutaya÷ / sm­tayaÓca -'tadbuddhayastadÃtmÃnastanni«ÂhÃstatparÃyaïÃ÷' (gÅ. 5.17) ityÃdyà brahmasaæsthasya karmÃbhÃvaæ darÓayanti / tasmÃtaparivrÃjakasyÃÓramamÃtrÃdam­tatvaprÃpterj¤ÃnÃnarthakyaprasaÇga ityete«o 'pi do«o nvatarati / tadevaæ parÃmarÓo 'pÅtare«ÃmÃÓramÃïÃæ pÃrivrÃjyaæ tÃvadbrahmasaæsthatÃlak«aïaæ labhyetaiva / anapek«yaiva jÃbÃlaÓrutimÃÓramÃntaravidhÃyinÅmayamÃcryoïa vicÃra÷ pravartita÷ / vidyata eva tvÃÓramÃntaravidhiÓruti÷ pratyak«Ã / 'brahmacaryaæ parisampya g­hÅ bhavedg­hÅ bhÆtvà vanÅbhavedvanÅ bhÆtvà pravrajet / yadi vetarathà brahmacaryÃdeva brahmacaryÃdeva pravrajedg­hÃdvà vanÃdvÃ' (jÃbÃ. 4) iti / na ceyaæ Órutiranadik­tÃvi«ayà Óakyà vaktum / aviÓe«aÓravaïÃt / p­thagnidhÃnÃccÃnadhik­tÃnÃma 'atha punareva vratÅ vÃvratÅ và snÃtako vÃsnÃtako votsannÃgniranagniko vÃ' (jÃbÃ. 4) ityÃdinà / brahmadÃnaparipÃkÃÇgatvÃcca pÃrivrÃjyasya nÃnadhik­tavi«ayatvam / tacca darÓayati - 'atha parivrìvivarïavÃsà muï¬o 'parigraha÷ ÓuciradrohÅ bhaik«Ãïo brahmabhÆyÃya bhavati' (jÃbÃ. 5) iti / tasmÃtsiddhà ÆrdhvaretasÃmÃÓramÃ÷ / siddhaæ cordhvareta÷su vidÃnÃdvidyÃyÃ÷ svÃtantryamiti // 20 // stutimÃtrÃdhikaraïam / sÆ. 21-22 ____________________________________________________________________________________________ stutimÃtram upÃdÃnÃd iti cen nÃpÆrvatvÃt | BBs_3,4.21 | 'sa e«a rasÃnÃæ rasatama÷ parama÷ parÃrdhyo '«Âamo yadudgÅtha÷' (chÃ. 1.1.3) 'ityevamÃgni÷ sÃma' ( chÃ. 1.6.1) ayaæ vÃva loka e«o 'gniÓcita÷ / tadidamevokthamiyameva p­thivÅ' ityeva¤jÃtÅkÃ÷ Órutaya÷ kimudgÅthÃde÷ stutyarthà ÃhosvidupÃsanÃvidyarthà ityasminsaæÓaye stutyarthà iti yuktam / udgÅthÃdÅni karmÃÇgÃnyupÃdÃya ÓravaïÃt / yathà 'iyameva juhÆrÃditya÷ kÆrma÷ svargo loka ÃhavanÅya÷' ityÃdyà juhvÃdistutyarthÃstadvaditi cet / netyÃha / nahi stutimÃtramÃsÃæ ÓrutÅnÃæ prayojanaæ yuktamapÆrvatvÃt / vidhyarthatÃyÃæ hyapÆrvor'tho vihito bhavati stutyarthatÃyÃæ tvÃnarthakyameva syÃt / vidhÃyakasya hi Óabdasya vÃkyaÓe«abhÃvaæ pratipadyamÃnà stutirupayujyata ityuktam 'vidhinà tvekavÃkyatvÃtstutyarthena vidhÅnÃæ syu÷ ityatra / pradeÓÃntaravihitÃnÃæ tÆdgÅthÃdÅnÃmiyaæ pradeÓÃntarapaÂhità stitirvÃkyaÓe«abhÃvamapratipadyamÃnÃnarthikaiva syÃt / iyameva juhÆrityÃdi tu vidhisaænidhÃvevÃmnatamiti vai«amyam / tasmÃdvidhyarthà evaiva¤jÃtÅyakÃ÷ Órutaya÷ // 21 // ____________________________________________________________________________________________ bhÃvaÓabdÃc ca | BBs_3,4.22 | 'udgÅthamupÃsÅta' (chÃ. 1.1.1) 'sÃmopÃsÅta' (chÃ. 2.2.1) 'ahamukthamasmÅti vidyÃt' ityÃdayaÓca vispa«Âà vidhiÓabdÃ÷ ÓrÆyante te ca stutimÃtraprayojanatÃyÃæ vyÃhanyeran / tathÃca nyÃyavidÃæ smaraïam -'kuryÃtkriyeta kartavyaæ bhavetasyÃditi pa¤camam / etatsyÃtsarvavede«u niyataæ vidhilak«aïam' iti liÇgÃdyartho vidhiriti manyamÃnÃsta evaæ smaranti / pratiprakaraïaæ ca phalÃni ÓrÃvyate - 'Ãpayità ha vai kÃmÃnÃæ bhavati' (chÃ. 1.1.7) 'e«a hyeva kÃmÃgÃnasye«Âe' (chÃ. 1.7.9) 'kalpante hÃsmai lokà ÆrdhvaÓcÃv­ttÃÓca' (chÃ. 2.2.3) ityÃdÅni / tasmÃdapyupÃsanÃvidhÃnÃrthà udgÅthÃdiÓrutaya÷ // 22 // 4 pÃriplavÃdhikaraïam / sÆ. 23-24 ____________________________________________________________________________________________ pÃriplavÃrthà iti cen na viÓe«itatvÃt | BBs_3,4.23 | 'atha ha yÃj¤avalkyasya dve bhÃrye babhÆvaturmaitreyÅ ca kÃtyayanÅ ca' (b­. 4.5.1) 'pratardano ha vai daivodÃsirindrasya priyaæ dhÃmopajagÃma' (kau«Å. 3.1) 'jÃnaÓrutirha pautrÃyaïa÷ ÓraddhÃdeyo bahudÃyÅ bahupÃkya Ãsa' (chÃ. 4.1.1) ityevamÃdi«u vedÃntapaÂhite«vÃkhyÃne«u saæÓaya÷ - kimimÃni pÃriplavaprayogÃrthÃnyohosvitsaænihitavidyÃpratipattyarthÃnÅti / pÃriplavÃrthà imà ÃkhyÃnaÓrutaya÷ / ÃkhyÃnasÃmÃnyÃt / ÃkhyÃnaprayogasya ca pariplave coditatvÃt / tataÓca vidyÃpradhÃnatvaæ vedÃntÃnÃæ na syÃt, mantravatprayogaÓe«atvÃditi cet / tanna / kasmÃt / viÓe«itatvÃt / 'pÃriplavamÃcak«Åta' iti hi prak­tya 'manurvaivasvato rÃjÃ' ityevamÃdÅni kÃnicidevÃkhyÃnÃni tatra viÓe«yante / ÃkhyÃnasÃmÃnyÃccetsÃmÃnyÃccetsarvag­hÅti÷ syÃdanarthakamevedaæ viÓe«aïaæ bhavet / tasmÃnna pÃriplavÃrthà età ÃkhyÃnaÓrutaya÷ // 23 // ____________________________________________________________________________________________ tathà caikavÃkyatopabandhÃt | BBs_3,4.24 | asati ca pariplavÃrthatva ÃkhyÃnÃnÃæ saænihitavidyÃpratipÃdanopayogitaiva nyÃyyà / ekavÃkyatobandhÃt / tathÃhi ta6 tatra saænihitÃbhirekavÃkyatà d­Óyate prarocanopayogÃtpratipattisaukaryopayogÃcca / maitreyÅbrÃhmaïe tÃvat - 'Ãtmà và are dra«Âavya÷' (b­. 4.5.6) ityÃdyà vidyayaikavÃkyatà d­Óyate / prÃtardane 'pi prÃïo 'smi praj¤Ãtmà ityÃdyayà / jÃnaÓrutiriyyatrÃpi 'vÃyurvÃva saævarga÷' (chÃ. 4.3.1) ityÃdyà / yathà 'sa ÃtmÃno vapÃmudakhidat' ityevamÃdÅnÃæ karmaÓrutigatÃnÃmÃkhyÃnÃæ saænihitavidhistutyarthatà tadvat / tasmÃnna pÃriplavÃrthatvam // 24 // 5 agnÅndhanÃdyadhikaraïam / sÆ. 25 ____________________________________________________________________________________________ ata eva cÃgnÅndhanÃdyanapek«Ã | BBs_3,4.25 | 'puru«Ãrtho 'ta÷ ÓabdÃt' (bra.sÆ. 3.4.1) ityetadvyavahitamapi saæbhavÃdata iti parÃm­Óyate / ateva ca vidyÃyÃ÷ puru«ÃrthahetutvÃdagnÅndhanÃdÅnyÃÓramakmÃïi vidyayà svÃrthasiddhau nÃpek«itavyÃnÅtyÃdyasyaivÃdhikaraïasya phalamupasaæharatyadhikavivak«ayà // 25 // 6 sarvÃpek«Ãdhikaraïam / sÆ. 26-27 ____________________________________________________________________________________________ sarvÃpek«Ã ca yaj¤ÃdiÓruter aÓvavat | BBs_3,4.26 | idamidÃnÅæ cintyate kiæ vidyÃyà atyantamevÃnapek«ÃÓramakarmamÃmutÃsti kÃcidapek«eti / tatrÃta evÃgnÅndhanÃdÅnyÃÓramakarmÃïi vidyà svÃrthasiddhau nÃpek«yanta evamatyantamevÃnapek«ÃyÃæ prÃptÃyÃmidamucyate sarvÃpek«Ã ceti / apek«ata ca vidyà sarvÃïyÃÓramakarmÃïi nÃtyantamanapek«aiva / nanu viruddhamidaæ vacanamapek«ate cÃÓramakarmÃïi vidyà nÃpek«ate ceti / neti brÆma÷ / utpannà hi vidyà phalasiddhiæ prati na ki¤cidanyadapek«ata utpattiæ prati tvapek«ate / kuta÷ - yaj¤ÃdiÓrute÷ / tathÃhi Óruti÷ - 'tametaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti yaj¤ena dÃnena tapasÃnÃÓakena' (b­. 4.4.22) iti yaj¤ÃdÅnÃæ vidyÃsÃdhanabhÃvaæ darÓayati / vividi«ÃsaæyogÃccai«ÃmutpattisÃdhanabhÃvo«avasÅyate / 'atha yadyaj¤a ityÃcak«ate brahmacaryasya yaj¤Ãdibhi÷ yaæstavÃdyaj¤ÃdÅnÃmapi hi sÃdhanabhÃva÷ sÆcyate / 'sarve vedà yatpadamÃmananti tapÃæsi sarvÃïi ca yadvadanti / yadicchanto brahmacaryaæ caranti tatte padaæ saægraheïa bravÅmi' (kaÂha. 2.15) ityevamÃdyà ca ÓrutirÃÓramakarmaïÃæ vidyÃsÃdhanabhÃvaæ sÆcayati / sm­tirapi - 'ka«Ãyapakati÷ karmÃïi j¤Ãnaæ tu paramà gati÷ / ka«Ãye karmabhi÷ pakke tato j¤Ãnaæ pravartate' ityevamÃdyà / aÓvavaditi yogyatÃnidarÓanam / yathÃca yogyatÃvaÓenÃÓvo na lÃÇgalÃkar«aïe yujyate rathacaryÃyÃæ tu yujyate / evamÃÓramakarmÃïi vidyayà phalasiddhau nÃpek«yanta utpattau cÃpek«yanta iti // 26 // ____________________________________________________________________________________________ ÓamadamÃdyupetas syÃt tathÃpi tu tadvidhes tadaÇgatayà te«Ãm apy avaÓyÃnu«ÂheyatvÃt | BBs_3,4.27 | yadikaÓcinmanyeta yaj¤ÃdÅnÃæ vidyÃsÃdhanabhÃvo na nyÃyyo vidhyabÃvÃt / 'yaj¤ena vividi«anti' ityeva¤jÃtÅyakà hi ÓrutiranuvÃdasvarÆpÃvidyÃbhi«Âavaparà na yaj¤Ãdividhiparà / itthaæ mahÃbhÃgà vidyà syÃdvidyÃrthÅ 'tasmÃdevaævicchanto dÃnta uparatastitik«u÷ samÃhito bhÆtvÃtmaneyevÃtmÃnaæ paÓyati' (b­. 4.4.23) iti vidyÃsÃdhanatvena ÓamadamÃdÅnÃæ vidhÃnÃdvihitÃnÃæ cÃvaÓyÃnu«ÂheyatvÃt / nanvatrÃpi ÓamÃdyupeto bhÆtvà paÓyatÅti vartamÃnÃpadeÓa upalabhyate na vidhi÷ / neti brÆma÷ / tasmÃditi prak­tapraÓaæsÃparigrahÃdvidhitvapratÅte÷ / paÓyediti na mÃdhyandinà vispa«Âameva vidhimadhÅyate / tasmÃdyaj¤Ãdyanapek«ÃyÃmapi ÓamadÅnyapek«itavyÃni / yaj¤ÃdÅnyapi tvapek«itavyÃnÅti yaj¤ÃdiÓrutereva / nanÆktaæ yaj¤Ãdibhirvividi«antÅtyatra na vidhirupalabhyata iti / satyamuktaæ tathÃpi tvatpÆrvatvÃtsaæyogasya vidhi÷ parikalpyate / nahyayaæ yaj¤ÃdÅnÃæ vividi«Ãsaæyoga÷ pÆrvaæ prÃpto yenÃnÆdyeta / 'tasmÃtpÆ«Ã prapi«ÂabhÃgo 'dantako hi ityevamÃdi«u cÃÓrutavidhike«vapi vÃkye«vapÆrvatvÃdvidhiæ parikalpya pau«ïaæ pe«aïaæ vik­tau pratÅyetyÃdivicÃra÷ prathame tantre pravartita÷ / tathÃcoktam 'vidhirvà dhÃraïavat' (bra, sÆ. 3.4.20) iti / sm­tirapi bhagavadgÅtÃdyÃsvanabhisaædhÃya phalamanuti«ÂhitÃni yaj¤ÃdÅni mumuk«orj¤ÃnasÃdhanÃni bhavantÅti prapa¤citam / tasmÃdyaj¤ÃdÅni ÓamadamÃdÅni ca yathÃÓramaæ sarvÃïyevÃÓramakarmÃïi vidyotpattÃvapek«itavyÃni / tatrÃpyevaæviditi vidyÃsaæyogÃtpratyÃsannÃni vidyÃsÃdhanÃni ÓamÃdÅni, vividi«ÃsaæyogÃttu brahyatarÃïi yaj¤ÃdÅnÅti vivektavyam // 27 // 7 sarvÃnnÃnumatyadhikaraïam / sÆ. 28-31 ____________________________________________________________________________________________ sarvÃn nÃnumatiÓ ca prÃïÃtyaye taddarÓanÃt | BBs_3,4.28 | prÃïasaævÃde ÓrÆyate chandogÃnÃm - 'na ha và evaævidi ki¤canÃnannaæ bhavati' (chÃ. 5.2.1) iti / tathà vÃjasaneyinÃm - 'na ha và asyÃnnaæ jagdhaæ bhavati nÃnannaæ pratig­hÅtam' (b­. 6.1.14) iti / sarvamevÃsyÃdanÅyameva bhavatÅtyartha÷ / kimidaæ sarvÃnnÃnuj¤Ãnaæ ÓamÃdivadvidyÃÇgaæ vidhÅyata uta stutyarthaæ saækÃrtyata iti saæÓaye vidhiriti tÃvatprÃtm / tathÃhi - prav­ttiviÓe«akara upadeÓo bhavatyata÷ prÃïavidyÃsaænidhÃnÃttadaÇgatveneyaæ niyamaniv­ttirupadiÓyate / nanvevaæsati bhak«yÃbhak«yavibhÃgaÓÃstravyÃghÃta÷ syÃt / nai«a do«a÷ / smÃnyaviÓe«abhÃvÃdbÃdhopapatte÷ / yathà prÃïihiæsÃprati«edhasya paÓusaæj¤Ãpanavidhinà bÃdha÷ / yathÃca 'na käcana pariharettadvratam' (chÃ. 2.13.2) ityanena vÃmadevyÃvidyÃvi«ayeïa sarvastrayaparihÃravacanena tatsÃmÃnyavi«ayaæ gamyÃgamyavibhÃgaÓÃstraæ bÃdhyate / evamanenÃpi prÃïavidyÃvi«ayeïa sarvÃnnabhak«aïavacanena bhak«yÃbhak«yavibhÃgaÓÃstraæ bÃdhyateti / evaæ prÃpte brÆma÷ - nedaæ sarvÃnnÃnuj¤Ãnaæ vidhÅyata iti / nahyatra vidhÃyaka÷ Óabda upalabhyate 'na ha và evaævidi ki¤canÃnannaæ bhavati' (chÃ. 5.2.1) iti vartamÃnÃpadeÓÃt / nacÃsatyÃmapi vidhipratÅtau prav­ttiviÓe«akaratvalobhenaiva vidhirabhyupagantuæ Óakyate / apica ÓvÃdimaryÃdaæ prÃïasyÃnnamityuktvedamucyate 'naivaævida÷ ki¤cidanannaæ bhavati' iti / naca ÓvÃdimaryÃmannaæ mÃnu«eïa dehenopabhoktuæ Óakyate / Óakyate tu prÃïasyÃnnamidaæ sarvamiti vicintayitum / tasmÃtprÃïÃnnavij¤ÃnapraÓaæsÃrtho 'yamarthavÃdo na sarvÃnnÃnuj¤Ãnavidhi÷ / taddarÓayati 'sarvÃnnÃnumatiÓca prÃïÃtyaye' iti / etaduktaæ bhavati- prÃïÃtyaya eva hi parasyÃmÃpadi sarvamannamadÅyatvenÃbhyanuj¤Ãyate taddarÓanÃt / tathÃhi ÓrutiÓcÃkrÃyaïasyer«e÷ ka«ÂÃyÃmavasthÃyÃmabhak«yabhak«aïe prav­ttiæ darÓayati - 'maÂacÅhate«u kuru«u' (chÃ. 1.10.1) ityasminbrÃhmaïe / cÃkrÃyaïa÷ kilar«irÃpadgata ibhyena sÃmikhÃdintÃnkulmëÃæÓcakhÃda / anupÃnaæ tu tadÅyamucchi«Âado«ÃtpratyÃcacak«e / kÃraïaæ cÃtrovÃca 'na và ajÅvi«yamimÃnakhÃdan' (chÃ. 1.10.4) iti, 'kÃmo ma udapÃnam' (chÃ. 1.10.4) iti ca / pinaÓcottaredyustÃneva svaparocchi«ÂÃnparyu«itÃnkulmëÃnbhak«ayÃæbabhÆveti / tadetaducchi«Âaparyu«itabhak«aïaæ darÓayantyÃ÷ ÓruterÃÓayÃtiÓayo lak«yate prÃïÃtyayaprasaÇge prÃïasaædhÃraïÃyÃbhak«yamapi bhak«ayitavyamiti / svasthÃvasthÃyÃæ tu tanna kartavyaæ vidyÃvatÃpÅtyanupÃnapratyÃkhyÃnÃdgamyate / tasmÃdarthavÃdo 'na ha và evaævidi' (cÃ. 5.2.1) ityevamÃdi÷ // 28 // ____________________________________________________________________________________________ abÃdhÃc ca | BBs_3,4.29 | eva¤ca satyÃhÃraÓuddhau sattvaÓuddhirityevamÃdi bhak«yÃbhak«yavibhÃgaÓÃstramabÃdhitaæ bhavi«yati // 29 // ____________________________________________________________________________________________ api ca smaryate | BBs_3,4.30 | apicÃpadi sarvÃnnabhak«aïamapi smaryatevidu«o.vidu«aÓcÃviÓe«eïa - 'jÅvitÃtyayamÃpanno yo 'nnamatti yatastata÷ / lipyate na sa pÃpena padmapatramivÃmbhasÃ' iti / tathà 'madyaæ nityaæ brÃhmaïa÷', 'surÃpasya brÃhmaïasyo«ïÃmasiæceyu÷', 'surÃpÃ÷ k­mayo bhavantyabhak«yabhak«aïÃt' iti ca smaryatevarjanamannasya // 30 // ---------------------- FN: u«ïamatitaptÃm / ____________________________________________________________________________________________ ÓabdaÓ cÃto 'kÃmakÃre | BBs_3,4.31 | ÓabdaÓcÃnannasya prati«edhaka÷ kÃmakÃraniv­ttiprayojana÷ kÃÂhakÃnÃæ saæhitÃyÃæ ÓrÆyate - 'tasmÃdbrahmaïa÷ surÃæ na pibet' iti / so 'pi 'na ha và evaævidi' (chÃ. 5.2.1) ityasyÃrthavÃdatvÃdupapannataro bhavati / tasmÃdeva¤jÃtÅyakà arthavÃdà na vidhaya iti // 31 // 8 ÃÓramakarmÃdhikaraïam / sÆ. 32-36 ____________________________________________________________________________________________ vihitatvÃc cÃÓramakarmÃpi | BBs_3,4.32 | 'sarvÃpek«Ã ca -' (bra. sÆ. 3.4.23) ityatrÃÓramakarmaïÃæ vidyÃsÃdhanatvamavadhÃritam / idÃnÅæ tu kimamumuk«orapyaÓramamÃtrani«Âhasya vidyÃmakÃmamayamÃnasya tÃnyanu«ÂheyÃnyutÃho neti cintyate / tatra 'tametaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti' (b­. 4.4.22) ityÃdinÃÓramakarmaïÃæ vidyÃsÃdhanatvena vihitatvÃdvidyÃmanicchata÷ phalÃntaraæ kÃmayamÃnasya nityanyananu«ÂheyÃni / atha tasyÃpyanu«ÂheyÃni na tarhye«Ãæ vidyÃsÃdhanatvaæ nityÃnityasaæyogavirodhÃditi / asyÃæ prÃptau paÂhati - 'ÃÓramamÃtrani«ÂhasyÃpyamumuk«o÷ kartavyanyeva nityÃni karmÃïi yÃvajjÅvamagnihotraæ juhoti' ityÃdinà vihitatvÃt / nahi vacanasyÃtibhÃro nÃma kaÓcidasti // 32 // atha yaduktaæ naivaæ sati vidyÃsÃdhanatve«Ãæ syÃdityata uttaraæ paÂhati - ____________________________________________________________________________________________ sahakÃritvena ca | BBs_3,4.33 | vidyÃsahakÃrÅïi caitÃni syurvihitatvÃdeva 'tametaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti' (b­. 4.4.22) ityÃdinà / taduktam - 'sarvÃpek«Ã ca yaj¤ÃdiÓruteraÓvavat' (bra. sÆ. 3.4.26) iti / nacedaæ vidyÃsahakÃritvÃvacanamÃÓramakarmaïÃæ prayÃjÃdivadvidyÃphalavi«ayaæ mantavyam / avidhilak«aïatvÃdvidyÃyÃ÷ / asÃdhyatvÃcca vidyÃphalasya / vidhilak«aïaæ hi sÃdhanaæ darÓapÆrïamÃsÃdi svargaphalasi«Ãdhayi«ayà sahakÃrisÃdhanÃntaramapek«ate naivaæ vidyà / tathÃcoktam 'ata eva cÃgnÅndhanÃdyanapek«Ã' (bra. sÆ. 3.4.25) iti / tasmÃduttpattisÃdhanatva evai«Ãæ sahakÃritvavÃcoyukti÷ / nacÃtra nityÃnityasaæyogavirodha ÃÓaÇkaya÷, karmÃbhede 'pi saæyogabhedÃt / nitye hyeka÷ saæyogo yÃvajjÅvÃdivÃkyakalpito na tasya vidyÃphalatvam / anityastvapara÷ saæyoga÷ 'tametaæ vedÃnuvacanena' (b­. 4.4.22) ityÃdivÃkyakalpitastasya vidyÃphalatvam / yathaikasyÃpi khÃdiratvasya nityena saæyogena kratvarthatvamanityena saæyogena puru«Ãrthatvaæ tadvat // 33 // ____________________________________________________________________________________________ sarvathÃpi ta evobhayaliÇgÃt | BBs_3,4.34 | sarvathÃpyÃÓramakarmapak«e vidyÃsahakÃritvapak«e ca ta evÃgnihotrÃdayo dharmà anu«ÂoyÃ÷ / ta evetyavadhÃrayannÃcrya÷ kiæ nivartayati / karmabhedaÓah kÃmiti brÆma÷ / yathà kuï¬apÃyinÃmayane 'mÃsamagnihotraæ jihoti' ityatra nityÃdagnihotrÃtkarmÃntaramupadiÓyate naivamiha karmabhedo 'stÅtyartha÷ / kuta÷ -ubhayaliÇgÃt / ÓrutiliÇgÃtsm­tiliÇgÃcca / ÓrutiliÇgaæ tÃvat 'tametaæ vedÃnuvacanena brÃhmaïà vividi«anti' (b­. 4.4.22) iti siddhavadutpannarÆpÃïyeva yaj¤ÃdÅni vividi«ÃyÃæ viniyuÇ kte natu juhvatÅtyÃdivadapÆrvame«Ãæ rÆpamutpÃdayatÅti / sm­tiliÇgamapi 'anÃÓrita÷ karmaphalaæ kÃryaæ karma karoti ya÷' (6.1) iti vij¤ÃtakartavyatÃkameva karma vidyotpattyarthaæ darÓayati / yasyaite '«ÂÃcatvÃriæÓatsaæskÃrà ityÃdyà ca saæskÃratvaprasiddhirvaidike«u karmasu tatsaæsk­tasya vidyotpattimabhipretya sm­tau bhavati / tasmÃtsÃdvidamabhedÃvadhÃraïam // 34 // ____________________________________________________________________________________________ anabhibhavaæ ca darÓayati | BBs_3,4.35 | sahakÃritvasyaivaitadupodbalakaæ liÇgadarsanamanabhibhavaæ ta darÓayati ÓrutirbrahmacaryÃdisÃdhanasaæpannasya rÃgadibhi÷ kleÓai÷ 'e«a hyÃtmà na naÓyati yaæ brahmacaryeïÃnuvindate' (chÃ. 8.5.3) ityÃdinà / tasmÃdyaj¤ÃdÅnyÃÓramakarmÃïi ca bhavanti vidyÃsahakÃrÅïi ceti niÓcitam // 35 // 9 vidhurÃdikaraïam / sÆ. 36 -39 ____________________________________________________________________________________________ antarà cÃpi tu tadd­«Âe÷ | BBs_3,4.36 | vidhurÃdÅnÃæ dravyÃdisaæpadrahitÃnÃæ cÃnyatamÃÓramapratipattihÅnÃnÃmantarÃlavartinÃæ kiæ vidyÃyÃmadhikÃro 'sti kiævà nÃstÅti saæÓaye nÃstÅti tÃvatprÃptam / ÃÓramakarmaïÃæ vidyÃhetutvÃvadhÃraïÃdÃÓramakarmÃsaæbhavÃccaite«Ãmiti / evaæ prÃpta idamÃha - antarà cÃpi tvanÃÓramitvena vartamÃno 'pi vidyÃyÃmadhikriyate / kuta÷ tadd­«Âe÷ / raikvavÃcaknavÅprabh­tÅnÃmevaæbhÆtÃnÃmapi brahmatvaÓrutyupalabdhe÷ // 36 // ____________________________________________________________________________________________ api ca smaryate | BBs_3,4.37 | saævartaprabh­tÅnÃæ ca nagnacaryÃdiyogÃdanapek«itÃÓramakarmÃïÃmapi mahÃyogitvaæ smaryata itihÃse // 37 // nanu liÇgamidaæ Órutism­tidarÓanamipanyastaæ kà nu khalu prÃptiriti sÃbhidhÅyate - ____________________________________________________________________________________________ viÓe«ÃnugrahaÓ ca | BBs_3,4.38 | te«Ãmapi ca vidhurÃdÅnÃmaviruddhai÷ puru«amÃtrasaæbandhibhirjapopavÃsadevatÃrÃdhanÃdibhirdharmaviÓe«airanugraho vidyÃyÃ÷ saæbhavati / tathÃca sm­ti÷ - 'japyenaiva tu saæsiddhyedbrÃhmaïo nÃtra saæÓaya÷ / kuryÃdantra và kuryÃnmantro brÃhmaïa ucyate' ityasaæbhavadÃÓramakarmÃïo 'pi japye 'dhikÃraæ darÓayati / janmÃntarÃnu«Âhitairapi cÃÓramakarmabhi÷ saæbhavatyeva vidyÃyà anugraha÷ / tathÃca sm­ti÷ - 'anekajanmasaæsiddhastato yÃti parÃæ gatim' (6.45) iti janmÃntarasaæcitÃnÃmapi saæskÃraviÓe«ÃnanugrahÅt­nvidyÃyÃæ darÓayati / d­«ÂÃrthà ca vidyà prati«edhÃbhÃvamÃtreïÃpyartinamadhikaroti ÓravaïÃdi«u / tasmÃdvidhurÃdÅnÃmapyadhikÃro na virudhyate // 38 // ____________________________________________________________________________________________ atas tv itarajjyÃyo liÇgÃc ca | BBs_3,4.39 | atastvantarÃlavartitvÃditaradÃÓramavartitvaæ jyÃyo vidyÃsÃdhanam / Órutism­tisaæd­«ÂatvÃt / ÓrutiliÇgÃcca 'tenaiti brahmavitpÆïyak­ttejasaÓca' (b­. 4.4.1) iti / 'anÃÓramÅ na ti«Âheta dinamekamapi dvija÷ / saævatsaramanÃÓramÅ sthitvà k­cchramekaæ caret' iti ca sm­tiliÇgÃt // 39 // 10 tadbhÆtÃdhikaraïam / sÆ. 40 ____________________________________________________________________________________________ tadbhÆtasya tu nÃtadbhÃvo jaiminer api niyamÃt tadrÆpÃbhÃvebhya÷ | BBs_3,4.40 | santyÆrdhvaretasà ÃÓramà iti sthÃpitam / tÃæstu prÃptasya katha¤cittata÷ pracyutirasti nÃsti veti saæÓaya÷ / pÆrvakarmasvanu«ÂhÃnacikÅr«ayà và rÃgÃdivaÓena và pracyuto 'pi syÃdviÓe«ÃbhÃvÃditi / evaæ prÃpta ucyate - tadbhÆtasya tu pratipannordhvaretobhÃvasya na katha¤cidapyatadbhÃvo na tata÷ pracyuti÷ syÃt / kuta÷ - niyamÃtadrÆpÃbhÃvebhya÷ / tathÃhi - 'atyantamÃtmÃnamÃcÃryakule 'vasÃdayan' (chÃ. 2.23.1) iti 'araïyamiyÃditi padaæ tato na punareyÃdityupani«at' iti 'ÃcÃryeïÃbhyanuj¤ÃtaÓcaturïÃmekamÃÓramam / à vimok«ÃccharÅrasya so 'nuti«ÂhedyathÃvidi' iti caiva¤jÃtÅyake niyama÷ pracyutyaprabhÃvaæ darÓayati / yathÃca 'brahmacaryaæ samÃpya g­hÅ bhavet' (jÃ. 4) 'brahmacaryÃdeva pravrajet' (jÃ. 4) iti caivamÃdÅnyÃroharÆpÃïi vacÃæsyupalabhyante naivaæ pratyavaroharÆpÃïi / nacaivamÃcÃrÃ÷ Ói«Âhà vidyante / yattu pÆrvakarmasvanu«ÂhÃnacikÅr«ayà pratyavarohaïamiti tadasat 'ÓreyÃnsvadharmo viguïa÷ paradharmÃtsvanu«ÂhitÃt' (3.35) iti smaraïÃt / nyÃyÃcca / yo hi yaæ prati vidhÅyate sa tasya dharmo natu yo yena svanu«ÂhÃtuæ Óakyate / codanÃlak«aïatvÃddharmasya / naca rÃgÃdivaÓÃtpracyuti÷ / niyamaÓÃstrasya balÅyastvÃt / jaiminerapÅtyapiÓabdena jaiminibÃdarÃyaïayoratra saæpratipattiæ ÓÃsti pratipattidÃr¬hyÃya // 40 // 11 adhikÃrÃdhikaraïam / sÆ. 41 - 42 ____________________________________________________________________________________________ na cÃdhikÃrikam api patanÃnumÃnÃt tadayogÃt | BBs_3,4.41 | yadi nai«Âhiko brahmacÃrÅ pramÃdÃdavakÅryeta kiæ tasya 'brahmacaryÃvakÅrïÅ nair­taæ gardabhamÃlabhet' ityetatprÃyaÓcittaæ syÃduta neti / netyucyate / yadapyadhikÃralak«aïe nirïÅtaæ prÃyaÓcittam 'avakÅrïipaÓuÓca tadvadÃdhÃnasyÃprÃptakÃlatvÃt' (jai. sÆ / 6.8.21) iti tadapina nai«Âhikasya bhavitumarhati / kiæ kÃraïam - 'ÃrƬho nai«Âhikaæ dharmaæ yastu pracyavate pina÷ / prÃyaÓcittaæ na paÓyÃmi yena Óuddhyetsa ÃtmahÃ' ityapratisamÃdheyapatanasmaraïÃcchinnaÓirasa iva pratikriyÃnupapatte÷ / upakurvÃïasya tu tÃd­kpatanasmaraïÃbhÃvÃdupapadyate tatprÃyaÓcittam // 41 // ____________________________________________________________________________________________ upapÆrvam api tv eke bhÃvamaÓanavat tad uktam | BBs_3,4.42 | apitveka ÃcÃryà upapÃtakamevaitaditi manyate / yannai«Âhikasya gurudÃrÃdibhyo 'nyatra brahmacaryaæ viÓÅryeta na tanmahÃpÃtakaæ bhavati gurutalpÃdi«u mahÃpÃtake«vaparigaïanÃt / tasmÃdupakurvÃïavannai«ÂhikasyÃpi prÃyaÓcittasya bhÃvamicchanti brahmacÃritvÃviÓe«ÃdavakÅrïitatvÃviÓe«Ãcca / aÓanavat / yathà brahmacÃriïo madhumÃæsÃÓane vratalopa÷ puna÷saæskÃraÓcaivamiti / ye hi prÃyaÓcittasyÃbhÃvamicchanti te«Ãæ na mÆlamupalabhyate / ye tu bhÃvamicchanti te«Ãæ brahmacÃryavakÅrïetyadaviÓe«aÓravaïaæ mÆlam / tasmÃdbhÃvo yuktatara÷ / taduktaæ pramÃïalak«aïe - 'samà vipratipatti÷ syÃt' (jai. sÆ. 1.3.8) 'ÓÃstrasthà và tannimittatvÃt' (jai. sÆ. 1.3.9) iti / prÃÓcittÃbhÃvasmaraïaæ tvevaæ sati yatnagauravotpÃdanÃrthamiti vyÃkhyÃtam / evaæ bhik«uvaikhÃnasayorapi vÃnaprastho dÅk«Ãbhede k­cchraæ dvÃdaÓarÃtraæ caritvà mahÃkak«aæ vardhayet bhik«urvÃnaprasthavatsomavalliÇgavarjaæ svaÓÃstrasaæskÃraÓca ityavamÃdi prÃyaÓcittasmaraïamanuvartavyam // 42 // 12 bahiradhikaramam / sÆ. 43 ____________________________________________________________________________________________ bahis tÆbhayathÃpi sm­ter ÃcÃrÃc ca | BBs_3,4.43 | yadÆrdhvaretasÃæ svaÓramebhya÷ pracyavanaæ mahÃpÃtakaæ yadi vopapÃtakamubhayathÃpi Ói«Âhaiste bahirkartavyÃ÷ / 'ÃrƬho nai«Âhikaæ dharmaæ yastu pracyavate puna÷ / prÃyaÓcittaæ na paÓyÃmi yena Óudhyetsa ÃtmahÃ' iti 'ÃrƬhapatitaæ vipraæ maï¬alÃcca vini÷s­tam / udbaddhaæ k­mida«Âaæ ca sp­«Âvà cÃndrÃyaïaæ caret' iti caivamÃdinindÃtiÓayasm­tibhya÷ / Ói«ÂÃcÃrÃcca / nahi yaj¤ÃdhyayanavivÃhÃdÅni tai÷ sahÃcaranti Ói«ÂÃ÷ // 43 // 13 svÃmyadhikaraïam / sÆ. 44 -46 ____________________________________________________________________________________________ svÃmina÷ phalaÓruter ity Ãtreya÷ | BBs_3,4.44 | aÇge«ÆpÃsane«u saæÓaya÷ / kiæ tÃni yajamÃnakarmÃïyÃhosvid­tvikkarmÃïÅti / kiæ tÃvatprÃptam yajamÃnakarmÃïÅti / kuta÷ - phalaÓrute÷ / phalaæ hi ÓrÆyate - 'var«ati hÃsmai var«ayati ha ya etadevaæ vidvÃnv­«Âau pa¤cavidhaæ sÃmopÃste' (chÃ. 2.3.2) ityÃdi / tacca svÃmigÃmi nyÃyyam / tasya sÃÇge prayoge 'dhik­tatvÃt / adhik­tÃdhikÃratvÃccaiva¤jÃtÅyakasya / phalaæ ca kartaryupÃsanÃnÃæ ÓrÆyate - 'var«atyasmai ya upÃste' ityÃdi / nanv­tvijo 'pi phalaæ d­«Âam 'Ãtmane và yaæ kÃmaæ kÃmayate tamÃgÃyati' (b­. 1.3.28) iti / na / tasya vÃcanikatvÃt / tasmÃtsvÃmina eva phalavatsÆpÃsane«u kart­tvamityÃtreya ÃcÃryo manyate // 44 // ____________________________________________________________________________________________ Ãrtvijyam ity au¬ulomi÷ tasmai hi parikrÅyate | BBs_3,4.45 | naitadasti svÃmikarmÃïyupÃsanÃnÅti / ­tvikkarmÃïyetÃni syurityau¬ulomirÃcÃryo manyate / kiæ kÃraïaæ, tasmai hi sÃÇgÃya karmaïe yajamÃnenartvikparikrÅyate / tatprayogÃnta÷pÃtÅni codgÅthÃdyupÃsanÃnyadhik­tÃdhikÃrakatvÃt / tasmÃdgodohanÃdiniyamavadevartvigbhirnirvartyetan / tathÃca 'taæ ha bako dÃlbhyo vidäcakÃra sa ha naimiÓÅyÃnÃmudgÃtà babhÆva (chÃ. 1.2.13) ityudgÃt­kat­rkatÃæ vij¤Ãnasya darÓayati / yattÆktaæ kartrÃÓrayaæ phalaæ ÓrÆyata iti / nai«a do«a÷ / parÃrthatvÃd­tvijo 'nyatra vacanÃtphalasaæbandhÃnupapatte÷ // 45 // ____________________________________________________________________________________________ ÓruteÓca | BBs_3,4.46 | yÃæ vai käcana yaj¤a ­tvija ÃÓi«amÃÓÃsata iti yajamÃnÃyaiva tÃmÃÓÃsata iti hovÃceti tasmÃdu haivaævidudgÃtà brÆyÃtkaæ te kÃmamÃgÃyÃni (chÃ. 1.7.8 - 9) iti / taccarvitvakkart­kasya vij¤Ãnasya yajamÃnagÃmi phalaæ darÓayati / tasmÃdaÇgopÃsanÃnÃm­tvikkarmatvasiddhi÷ // 46 // 14 sahakÃryantaravidhyadhikaraïam / sÆ. 47 - 49 ____________________________________________________________________________________________ sahakÃryantaravidhi÷ pak«eïa t­tÅyaæ tadvato vidhyÃdivat | BBs_3,4.47 | 'tasmÃdbrahmaïa÷ pÃï¬ityaæ nirvidya bÃlyena ti«ÂhÃsedbÃlyaæ ca pÃï¬ityaæ ca nirvidyÃtha muniramaunaæ ca monaæ ca nirvidyÃtha brÃhmaïa÷' (b­. 3.5.1) iti b­hadÃraïyake ÓrÆyate / tatra saæÓaya÷ maunaæ vidÅyate na veti / na vidÅyata iti tÃvatprÃptam / bÃlyena ti«ÂhÃsedityatraiva vidheravasitatvÃt / nahyatha munirityatra vidÃyakà vibhaktirupalabhyate tasmÃdayamanuvÃdo yukta÷ / kuta÷ prÃptiriti cet / munipaï¬itaÓabdayorj¤ÃnÃrthatvÃtpÃï¬ityaæ nirvidyetyevaæ prÃptaæ maunam / apicÃmaunaæ ca maunaæ ca nirvidyÃtha brÃhmaïa ityatra tÃvanna brÃhmaïatvaæ vidhÅyate prÃgeva prÃptatvÃt / tasmÃdatha brÃhmaïa iti praÓaæsÃvadastathaivÃtha munirityapi bhavitumarhati samÃnanirde«atvÃditi / evaæ prÃpte brÆma÷ - sahakÃryantaravidhiriti / vidyÃsahakÃriïo maunasya bÃlyapÃï¬ityavadvidhirevÃÓrayitavyo 'pÆrvavat / nanu pÃï¬ityaÓabdenaiva maunasyÃvagatatvamuktam / nai«a do«a÷ / muniÓabdasya j¤ÃnÃtiÓayÃrthatvÃt / mananÃnmuniriti ca vyutpattiriti ca vyutpattisaæbhavÃt / 'munÅnÃmapyahaæ vyÃsa÷' (gÅ. 10.37) iti ca prayogadarÓanÃt / nanu muniÓabda uttamÃÓramavacano 'pi ÓrÆyate 'gÃrhasthyamÃcÃryakulaæ maunaæ vÃnaprastham' ityatra / na / 'vÃlmÅkirmunipuÇgava÷' ityÃdi«u vyabicÃradarÓanÃt / itarÃÓramasaænidhÃnÃttu pÃriÓe«yÃttatrottamÃÓramopÃdÃnaæ j¤ÃnapradhÃnatvÃdutmÃÓramasya«a tasmÃdbÃlyapÃï¬ityÃpek«ayà t­tÅyamidaæ maunaæ j¤ÃnÃtiÓayarÆpaæ vidÅyate / yattu bÃlya eva vidhe÷ paryavasÃnamiti tathÃpyapÆrvatvÃnmunitvasya vidheyatvÃmÃÓrÅyate muni÷ syÃditi / nirvedanÅyatvanirdeÓÃdapi maunasya bÃlyapÃï¬ityavadvidheyatvÃÓrayaïam / tadvato vidyÃvata÷ sanyÃsina÷ / katha¤ca vidyÃva÷ saænyÃsina ityavagamyate / tadadhikÃrÃt 'ÃtmÃnaæ viditvà putrÃdye«aïÃbhyo vyutthÃyÃtha bhik«Ãcaryaæ caranti' iti / nanu sati vidyÃvattve prÃpnotyeva tatrÃtiÓaya÷ kiæ monavidhinetyata Ãha - pak«eïeti / etaduktaæ bhavati - yasminpak«e bhedadarÓanaprÃbalyÃnna prÃpnoti tasminne«a vidhiriti / vidhyÃdivat / yathà - 'darÓapÆrïamÃsÃbhyÃæ svargakÃmo yajeta' ityeva¤jÃtÅyake vidhyÃdau sahakÃritvenÃgnyanbÃdhÃnÃdikamaÇgajÃtaæ vidhÅyate / evamavipradhÃne 'pyasminvidyÃvÃkye maunavidhirityartha÷ // 47 // evaæ bÃlyÃdiviÓi«Âe kaivalyÃÓrame Órutimati vidyamÃne kasmÃcchÃndogye g­hiïopasaæhÃra÷ 'abhisamÃv­tya kuÂumbe' (chÃ. 8.15.1) ityatra / tena hyupasaæharaæstadvi«ayamÃdaraæ darÓatÅti / ata uttaraæ paÂhati - ____________________________________________________________________________________________ k­tsnabhÃvÃt tu g­hiïopasaæhÃra÷ | BBs_3,4.48 | tuÓabdo viÓe«aïÃrtha÷ / k­tsnabhÃvo 'sya viÓe«yate / bahulÃyÃsÃni hi bahÆnyÃÓramakarmÃïi yaj¤ÃdÅni taæ prati kartavyatayopadi«ÂÃnyÃÓramÃntarakarmÃïi ca yathÃsaæbhavamahiæsendriyasaæyamÃdÅni tasya vidyante / tasmÃdg­hamedhinopasaæhÃro na virudhyate // 48 // ____________________________________________________________________________________________ maunavad itare«Ãm apy upadeÓÃt | BBs_3,4.49 | yathà maunaæ gÃrhasthyaæ caitÃvÃÓramau ÓrutimantÃvevamitarÃvapi vÃnaprasthagurukulavÃsau / darÓità hi purastÃcchruti÷- 'tapa÷ eva dvitÅyo brahmacaryÃcÃryakulavÃsÅ t­tÅya÷' (chÃ. 2.23.1) ityÃdyà / tasmÃccaturïÃmapyÃÓramÃïÃmupadeÓÃviÓe«ÃttulyavadvikalpasamuccayÃbhyÃæ pratipatti÷ / itare«Ãmiti dvayorÃÓramayorbahuvacanaæ v­ttibhedÃpek«ayÃnu«ÂhÃt­bhedÃpek«ayà veti dra«Âavyam // 49 // 15 anÃvi«kÃrÃdhikaraïam / sÆ. 50 ____________________________________________________________________________________________ anÃvi«kurvann anvayÃt | BBs_3,4.50 | 'tasmÃdbrahmaïa÷ pÃï¬ityaæ nirvedya bÃlyena ti«ÂhÃset' (b­. 3.5.1) iti bÃlyamanu«Âheyatayà ÓrÆyate / tatra bÃlasya bhÃva÷ karma và bÃlyamitiraddhite sati bÃlabhÃvasya vayoviÓe«asyecchÃyà saæpÃdayitumaÓakyatvÃdyathopapÃdaæ mÆtrapurÅ«atvÃdibÃlacaritantargatà và bhÃvaviÓuddhiraprarƬhendriyatvaæ dambhadarpÃdirahitatvaæ và bÃlyaæ syÃditi saæÓaya÷ / kiæ tÃvatprÃptaæ kÃmacÃravÃdabhak«aïatà yathopapÃdamÆtrapurÅ«atvaæ ca prasiddhataraæ loke bÃlyamiti tadgrahaïaæ yuktam / nanu patitatvÃdido«aprÃpterna yuktaæ kÃmacÃratÃdyÃÓrayaïam / na / vidyÃvata÷ saænyÃsino vacanasmarthyÃddo«aniv­tte÷ paÓuhiæsÃdi«viveti / evaæ prÃpte 'bhidhÅyate / na / vacanasya gatyantarÃbhÃvÃt / aviruddhe hyanyasminbÃlyaÓabdÃbhilapye labhyamÃne na vidhyantaravyÃghÃtakalpanà yuktà / pradhÃnopakÃrÃya cÃÇgaæ vidhÅyate / j¤ÃnÃbhyÃsaÓca pradhÃnamiha yatÅnÃmanu«Âheyam / naca sakalÃyÃæ bÃlacaryÃyÃmaÇgÅkriyamÃïÃyÃæ j¤ÃnÃbhyÃsa÷ saæbhÃvyate / tasmÃdÃntaro bhÃvaviÓe«o bÃlyasyÃprarƬhendriyatvÃdiriha bÃlyamÃÓrÅyate / tadÃha - anÃvi«kurvanniti / j¤ÃnÃdhyayanadhÃrmikatvÃdibhirÃtmÃnamavikhyÃpayandambhadarpÃdirahito bhavet / yathà bÃlo 'prarƬhendriyatayà na pare«ÃmÃtmÃnamÃvi«kartumÅhate tadvat / evaæ hyasya vÃkyasya pradhÃnopakÃryÃrthÃnugama upapadyate / tathÃcoktaæ sm­tikÃrai÷ - 'yaæ na santaæ na cÃsantaæ nÃÓrutaæ na bahuÓrutam / na suv­ttaæ na durv­ttaæ veda kaÓcitsa brÃhmaïa÷ // gƬhadharmÃÓrito vidvÃnaj¤Ãtacaritaæ caret / andhavajja¬avaccÃpi mÆkavacca mahÅæ caret' // 'avyaktaliÇgo 'vyaktÃcÃra÷' iti caivamÃdi // 50 // 16 aihikÃdhikaraïam / sÆ. 51 ____________________________________________________________________________________________ aihikam apy aprastutapratibandhe taddarÓanÃt | BBs_3,4.51 | 'sarvÃpek«Ã ca yaj¤ÃdiÓruteraÓvavat (bra.sÆ. 3.4.23) ityata ÃrabhyoccÃvacaæ vidyÃsÃdhanamavadhÃritaæ, tatphalaæ vidyà siddhyantÅ kimihaiva janmani siddhyatyuta kadÃcidamutrÃpÅti cnavtyate / kiæ tÃvatprÃptam / ihaiveti / kiæ kÃraïam / ÓravaïÃdipÆrvikà hi vidyà / naca kaÓcidamutra me vidyà jÃyatÃmityabhisaædhÃya ÓravaïÃdi«u pravartate / samÃna eva tu janmani vidyÃjanmÃbhisaædhÃyaite«u pravartamÃno d­Óyate / yaj¤ÃdÅnyapi ÓravaïÃdidvÃreïaiva vidyÃæ janayanti prÃmÃïajanyatvÃdvidyÃyÃ÷ / tasmÃdaihikameva vidyÃjanmeti / evaæ prÃpte vadÃma÷ - aihikaæ vidyÃjanma bhavatyasati prastutapratibandha iti / etadapaktaæ bhavati - yadà prakrÃntasya vidyÃsÃdhanasya kaÓcitpratibandho na kriyata upasthitavipÃkena karmÃntareïa tadehaiva vidyotpadyate, yadà tu khalu tatpratibandha÷ kriyate tadÃmutreti / upasthitavipÃkatvaæ ca karmaïo deÓakÃlanimittopaninipÃtÃdbhavati / yÃni cÃkasya karmaïo vipÃcakÃni deÓakÃlanimittÃni tÃnyevÃnyasyÃpÅti na niyantuæ Óakyate / yato viruddhaphalÃnyapi karmÃïi bhavanti / ÓÃstramapyasya karmaïa idaæ phalaæ bhavatÅtyetÃvati paryavasitaæ na deÓakÃlanimittaviÓe«amapi saækÃrtayati / sÃdhanavÅryaviÓe«ÃttvatÅndriyà kasyacicchaktirÃvirbhavati tatpratibaddhà parasya ti«Âhati / nacÃviÓe«eïa vidyÃyÃmabhisaædhirnotpadyata ihÃmutra và me vidyà jÃyatÃmityabhisaædherniraÇ kuÓatvÃt / ÓravaïÃdi dvÃreïÃpi vidyotpadyamÃnà pratibandhak«ayÃpek«ayaivotpadyate / tathÃcaÓrutirdurbodhatvamÃtmano darÓayati - 'ÓravaïÃyÃpi bahubhiryo na labhya÷ Ó­ïvanto 'pi bahavo yaæ na vidyu÷ / ÃÓcaryo 'sya vaktà kuÓalo 'sya labdhÃÓcaryo j¤Ãtà kuÓalÃnuÓi«Âa÷' (ka. 2.7) iti / garbhasya eva ca vÃmadeva÷ pratipede brahmabhÃvamiti vadantÅ janmÃntarasaæcitÃtsÃdhanÃjjanmÃntare vidyotpattiæ darÓayati / nahi garbhasyaivaihikaæ ki¤citsÃdhanaæ saæbhÃvyate / sam­tÃvapi - 'aprÃpya yogasaæsiddhiæ kÃæ gatiæ k­«ïa gacchati' (gÅ. 6.36) ityarjunena p­«Âo bhagavÃnvÃsudeva÷ 'nahi kalyÃïak­tkaÓciddurgatiæ tÃta gacchati' (gÅ. 6.40) ityuktvà punastasya puïyalokaprÃptiæ sÃdhukule saæbÆtiæ cÃbhidhÃyÃnantaram 'tatra taæ buddhisaæyogaæ labhate paurvadehikam' (gÅ. 6.43) ityÃdinà 'anekajanmasaæsiddhastato yÃti parÃæ gatim' (gÅ. 6.45) ityetenaitadeva darÓayati / tasmÃdaihikamÃmu«mikaæ và vidyÃjanma pratibandhak«ayÃpek«ayeti sthitam // 51 // 17 muktiphalÃdhikaraïam / sÆ. 52 ____________________________________________________________________________________________ evaæ muktiphalÃniyamas tadavasthÃvadh­tes tadavasthÃvadh­te÷ | BBs_3,4.52 | yathà mumuk«orvidyÃsÃdhanÃvalambina÷ sÃdhanavÅryaviÓe«Ãdvidyalak«aïe phala aihikÃmu«mikaphalatvak­to viÓe«apratiniyamo d­«Âa÷ / evaæ muktilak«aïe 'pyutkar«Åpakar«ak­ta÷ kaÓcidviÓe«apratiniyama÷ / syÃdityÃÓaÇkyÃha - evaæ muktiphalÃniyama iti / na khalu muktiphale kaÓcidevaæbhÆto viÓe«apratiniyama ÃÓaÇkitavya÷ / kuta÷ - tadavasthÃvadh­te÷ / muktyavasthà hi sarvavedÃnte«vekarÆpaivÃvadhÃryate / brahmaiva hi muktyavasthà naca brahmaïo 'nekÃkÃrayogo 'sti / ekaliÇgatvÃvadhÃraïÃt 'astÆlamanaïu' (b­. 3.8.8) 'sa e«a neti netyÃtmÃ' (b­. 3.9.23) 'yatra nÃnyatpaÓyati' (chÃ. 7.24.1) 'brahmaivedamam­taæ purastÃt' (muï¬a. 2.2.11) 'idaæ sarvaæ yadayamÃtmÃ' (b­. 2.4.6) 'sa và e«a mahÃnaja ÃtmÃjaro 'maro 'm­to 'bhayo brahma' (b­. 4.4.25) 'yatra tvasya sarvamÃtmaivÃbhÆttatkena kaæ paÓyet' (b­. 4.5.15) ityÃdiÓrutibhya÷ / apica vidyÃsÃdhanaæ svavÅryaviÓe«Ãsvaphala eva vidyÃyÃæ ka¤cidatiÓayamÃsa¤jayenna vidyÃphale muktau / taddhyasÃdhyaæ nityasiddhasvabhÃvameva vidyÃyÃdhigamyata ityasak­davÃdi«ma / naca tasyÃmapyutkar«anikar«Ãtmako 'tiÓaya upapadyate nik­«ÂÃyà vidyÃtvÃbhÃvÃdutk­«Âaiva hi vidyà bhavati / tasmÃttasyÃæ cirÃcirotpattirÆpo 'tiÓayo bhavanbhavet / natu muktau kaÓcidatiÓayasaæbhavo 'sti / vidyÃbhedÃbhÃvÃdapi tatphalabhedaniyamÃbhÃva÷ karmaphalavat / nahi muktisÃdhanabhÆtÃyà vidyÃyÃ÷ karmaïÃmiva bhedo 'stÅti / saguïÃsu tu vidyÃsu - 'manomaya÷ prÃïaÓarÅra÷' (chÃ. 3.14.2) ityÃdyÃsu guïÃvÃpodvÃpavaÓÃdbhedopapattau satyÃmupapadyate yathÃsvaæ phalabhedaniyama÷ karmaphalavat / tathÃca liÇgadarÓanam - 'taæ yathà yathopÃsate tadeva bhavati' iti / naivaæ nirguïÃyÃæ vidyÃyÃæ guïÃbhÃvÃt / tathÃca sm­ti÷ - 'nahi gatiradhikÃsti kasyacitsati hi guïe pravadantyatulyatÃm' iti / tadavasthÃvadh­testadavasthÃdh­teriti padÃbhyaso 'dhyÃyaparisamÃptiæ dyotayati // 52 // ____________________________________________________________________________________________ iti ÓrÅmatparamahaæsaparivrÃjakÃcÃryaÓrÅmacchaÇkarabhagavatpÃdak­tau ÓÃrÅrakamÅmÃæsÃbhëye t­tÅyÃdhyÃyasya caturtha÷ pÃda÷ // 4 //